MURATURAZ

J.

Mirolotisi

TORK

ll

www.eskikitaplarim.com

/ tisnrauo,q/,|t////'f

MUMT URAJZ

Mrrolotrsl
YARATI,I$ EFSANESi erlceieri 1', nrz biiyiik tarln kara han vardl.Ka.a han' rn knrysrndasudan baqka bAgcy ,"o!.iu,Kara hrn ilk insarulanam. ama bu insan hitatrvg1fii;di Sulariizerindcuqlrlra batladr, SonraKarahan rrnun.yalam.sr iiin ldlarjn rjibinden bir yrldrz grkardr, insana yrldrzJanhir l.ug ropraka_lmasrru Dunu.su),'ul aizcmlescrpmesinibildirdi, Insan y dr-zdan br ar1.lg rcprak aldr, bir aruqragizlice Ken(u lgn aldt bunu aaztna sakladr. K3ra haru3 insan toprab sulu-n .. -emri-ile ijzerinc serpd. Bu toprak btiyrtyer& iia oidu. :19rI rTaftan insarun aEzrndaki toprak ta biiyiiyerek. aS_za srfmamaya bagladr. Alzr parsalanacakb. Kara han bunu sezdi . Ona ttiktir dedi- O da tiikiirdii, bundan da daflar meydana gelor. bir gamdikti.Bu gararn do. Karahan.bu adaya kuz dahvardr.... t

. TURK.

o/$/(tEt/ADw41(t/,tp

TiiRK MiTolo.risi
MURAT URAZ

D8Strwlt ADArt
YAYIITILABI

dinx MiTOLOJISI
MURAT URAZ

D0gOrwNADAu
YAYTNL/IRI

:Haziran1992 :Subat1994 :Diigiinen Adam Baskr : Kapak Diizeni ;DiigiinenAdam GenelDqgrtrm :QafdaqPazarlama Cafaloflu Yokugu, BakrqOfsetlqhanl No:6-8 Zemin Kat CaAaloElu / IST. Tel: 51233 69-511 96 15 Fax: 512 33 69

Birinci Baskr IkinciBaskr

iQiNDEKiLER 1. Bttltim

YARADTLT$.......................,..................15 Kainahn Y a r a d r h E r . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 . .5 ............ 2. Biiliim

Gi.ineg Ay veYrldr zlar............................2 7 Giineg..................................................... A y . . . . . . ........ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 0 YrIdr21ar................................................. Yedilklimi ldareEdenYr1dr21ar...........34 G,itkgiirii l tii sti $imEekYrldrnm............36 3. Biilim Tannlar TanngalarTann Aileleri........37 Tanr VarhlrnaIlk InamqIar................39 llk Tiirk TannlanmnTiireyi$i.............40 TannlannKarakterve Gdrevleri.........41 lllik Tann1an.......................................42 KiitdliikTannlarl..................................43 TannlannOturduklanYerler....,....,.....44

Cisimli Cisirnsiz Tannlar......................45 .....46 TotomikTannlar.......................,..... Animist ve Natiirist Tannlar................47 4? Tannlar....................,,........... Zoomortf Antropomort'fannIar.....,....,..,.,....,.......47 Tann Aileleri Tannlann Insanlarla11gi1eri..................................48 Tann1a9trn1an1ar..........................,.......49 Tannlar.....................................,,...........50 Tanngalar.................,,............................74 'lhnn AileIeri..........................................83 4. Biiliim Cbk ve Yeraltr Alemi Gdklerin Katlarr Bulunanlar .............,,,..-....87 vc Griklerde Goklcrdcn lnen1er..................................88 YcraltrAleminin Aynldrlr Katlar..........93 YeraltrAleminde11ulunanIar...............,94 Yeraltr Alcmine Gidenler ve Dtinebilenler...............-......................95 liyamet Cennet Stt Giilii Cehennem..............................................96 I ( r y a m ev t eDeccal.................................96 veCehennem............................99 Cennet Cennetlerve Siit G61n.........................100 Cehennem1er........................................103 Tasviri.............,...........105 Ilir Cehennem

6. Bit'liim """""" "108 Ruh1ar....................'..""""" perilerMelekler........................""""'110 kOtii R,r6""........................................115 Zebaniler..........."'116 bider $eytanlar Cadr1ar.................................................11 6. Biiliim ' . . '..,. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . " " ' 1 2 4 Insan.............. 124 InsamnYaradrhqr...............'......""""" lnsandanTtiremiglnsanlar........'-"" 128 Ttrfan Tirfandan Sonra Yeryi.iziinde Ikinci Tiireyi9.....................................'132 7. Bitliim

...."" 142 ....... HayvanKiiltti.................... K a n a t s r 2 1 a r . . . . . . .............,.... . . . . . " " "1 4 3 Kanat11ar............................................155 8. Bitliim ................ " 165 BegKutsalUnsur........ A t e 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ' . . . . ."." ." .. 1.6 . .5 . Demir...................................................16 T o p r a k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ' . .r.7 . .0 .........""

s;..................................................'...

83 Ab-lHayat............................,...............f Yagmurve l(ar Yapdrrmak..................184 SudanQrkanInsanve Yaratrklar.......193

0. BdIOn 197 Din...............................................,........ Tiirklerde Din......................................198 Tbtemi2im............................................203 Fetiei2m...............................................205 $aman'Iar.............................................206 5 Anmi2m,...,.................................,.........2f 6 Natiiri2m........................................,.....2f Manihai2m...........................................21? Ma2dai2m.............................................218 8udi2m......................--.........................220 Taoizm...-.....................,.,,.,...................221 Lamai2m....,.....,............-....,..............,.,223
lO, Biiliim

rL Bdliim Tabular......-..........................................263 12. Bitliim Hanlar Hakanlar Kahramanlar....,,,..263 13. BiUiim Hikayeler............273 Destanlar Masallar

It
.-

ta

ONsOz
'l':rrihi cski biiyiik milletlcrde mitolojik materyaller qok boldur'. ZenFin ve geniF bir tarihi olan Tiirklerin mitolojileri dr:bu bakrmdanbuyuk degertaErr. (lccen ynzyrllann iqindc; qok hareketli btiyuk savasiar', yabancr l(r.iltiirler ve yabancr dinler-lc te_ maslar sonucu olarak tiirk mjtolojisinebir takrm so kulnalar olmuqtur.llu sokulmalannizle , biiyiik Tnrk kollannr gdz on[nde tutarak denilebilir ki; Qinliler, Ilintliler ve lranlr'larla temaslarda bulunan C<ik tul klerde !e Uygur larda, bir dc giineyedoglu inmekle Sumer'lerdegdriilmektcdir. AlAraplalla kar'5rlagan tryhlaf, Yakutlar, halta K)r$zlar yukardrkilerle kryaslanrlsadaha katrksrzkalabilmiglerdit.llcr nc de olsa bu temaslar; kadrosu zengin, materyalleri qoh, tanlrlalr kaliteli 01erl'Inrk mitolojisinin milli gehresiili de{iEtiremcmigtir. Buna kar';rLh ise civar milletlerin Tiirhlerden aldrF larrrrlarD, nritolojik konularrn epeyce bir yekiin tui tugu cla gelqck halindedir. Srlmcr"k:r'in kr.iltuf bakrmlndan var'isleri saylan baika X{czopotamyah'lannmitolojiled; Siimer mit i ' l ' i r . l l r D ,k r - m e n d e f , i 5 t i r i l ek |r geli)mil marzcrr"rr' ijdstel.iyor.

I
;

YARADILI$
KAINATIN YARADILI$I (cosmogonie)

Tiirk Kozmogonisinde, diinya denilen alemin ti.ileyigiiizerindedahaetraflr durulmaktadr. Gdklerve gokler alemi iginde gilDeg,ay, lrldrzlar grb itannsal kurdretlerin de yaradrl4lanna qeAitli olaylar gdsterilmekte,ayn aerlardaobakrlmaltadrr. Bu biiyiik dlemlerin yaradrhglan tizerindeki bir (Ap-su) denilentath su Siimer efsanesine bakrhnca; ile (Tiamet)adrndatuzlu suyu temsil edendiSibir devden gdkler ile yeller meydana geldi$, bundan sonm gdk tannsr Anu, hava tannsr Enlil, deniz tannsr Ea. (Enki) nin yarattrldrF, bu iig tannmn da giinesi, ayr, yrldrzlanyartattrF gdrtiliir'. gdre de; Xara Han (Kayr.a Bir efsaneye Han) sulan, diinyay!,insam yarattrktan sonraon yedi kat gatgii yaralmrslrr. AsL Siimerlerdengelen (Entma Elis) destamnda gtjrtildiigiineve Keldanhlann bir agrklamasrna giire, briyiik tann Marduk, Tiamati tutturdu. Vticudunu ikiye biilerek bil pargasrm yukan attt, bundan giikler, bir. par'gasrui da agagya attr, bundan da yerler meydana geldi. Genel olarak, Ttirklerin yaradrhg efsanele4, ya-

- 15-

bancrlann kozmogonileri gdriilmektedir.

ile

de

kan$trnlm4

BIRKAQ YARADTLI$ EFSANES|

A$a&daki efsdneye gdrc sudan bagka dtinya iizeriDde bil Sey gdze CarpmazkeDbriyiik-tann I{ara Han (inceinsanr yaratmt$tll. Efsane I Onceleri yalnrz biiyiik tann Kar.a IIan vardrr. Kara Han\n kaqrsrnda sudan bagka bir gey yoktur. Kara Han ilk insant yaaattl, ama bu insarr trilcci ve hAindi. Sular rizerinde ugmaya baqladr.Sonra I{ar.a Han onun yagamastiein sulann dibinden bir lrldrz grkardr, insana yldrzdarrbil avuq toprak almasrnr, hunu su),Dn rizerine serpmesini bildirdi. insan yrldrzdan bir. avug toprak aldr. Bir avug da gizlice kendisi igin ayrrdr, agzrnaiakladr Kara Hanin emr.i ile insan topra$ suyun rizerine serpti. Bu toprak biiyiiyerek ada oldu. Obiir tar.aftan insanrn agzrndaki toprak da biiyumeye, agzrna srgmamayalrasladr.Agzr pargalanacakrr. Kal'a Han bunu sezdi.onc rTrikur'lidedi. O dc riiklrrdLi Rundan da daglarmcydanageldi. Kara Han bu adaya bir gam dikti. Bu qamrn dokuz daL vardr. Bundan sonra Kal.a Han bunlan kcndi haline b r r a k t r .Y u k a r d ao n y e d ik a r A t i g xy a r r l l r . O n y e d i n c i katla kcndisi. onal{lncl ka a oglu Ulgen ol,urdu.yer ycrtlrh elemde altrnda d ec j b u r o g l u Erlikiorur u.

-16-

dei yine briyirk tcnrr ile suler $u Allay efsAnesinde biqka her Seyden cincebir '"thi.. nrira.n da "udan bevaz kuAu kusu glirrilur' Kugunun gagasl rle sulann clirndrr irkardrFr toprak sulann iizt rjne serplldl karalal meydanagcldi: Efsene I ll

dnceleri yalrrrzbiiyuk tann ile bir de su vardr' Tant'r suya bir beiaz hugu kugu giinderdi,bir agrzdolusutoprlk getilmesini ir;ytedi. fugu kuQu suva daldr, dibe

'i7rrlnc (rklnca indi olada'1 I',prak aldl Kugu suyun s u l s r a( i u i l u B u [ o z tooragr u f l c d i .L i u n l c rt o zh a l i n d p yayrldr.Topraklcr me]dana ccldr Ru tolar buyi-ryelek idi Tanrr I'u defaikinci olaklariuz bil ilan halinde Lir kuAu k,rsu gnndprdi O da tlpra$ gagaladr'Ilundan d a d a A l a r ,y u i s e k l i k v . d e r i n l i k l e ru l d u B u d r a z i iizerin;e bir"bitki voktu. Bu hal qeytanrn hoFuDa git'nedi. o r m a r rv r srattr' batahlrklarla $ c y l a nd a sr'r hcr tarafi tuzlu vc de, latlr A.etiaJd ef"anede Tuzlu su da (Ap:su) almrE, adrnt tuoti-ltsttt, Tath su 'Kin[o' e\lendi lL , olcn Ti'"-rt. .on"" r'kck bli dev ler devcmctti' ltrfemelervc mucadelt Bur,dansotrr'a Efsano: lll Tiamat, acLrrdaki devin Kingo adlnda ikinci kocasr vardr. Onlaldan haiasrz hesapsrzif|itler, cinler tiiredi' lvrhk sr.veI Ap-ru ranrrlarr da (ofaldik(' il.'ml{ ri c c r i s l e ( l iT . i r m a L , I nd ' e m id c d a r a l d r K p r ' d im t r l k u r r t r t t n l m a l iL z ' l i T i a m a A p _ nc L u g i d i l l et u k c r r m e m e s i C arc k u m a n t lr n r ' ' r p ; r r " t k kalktr' Kocasrnr Lu.l" "rr "uuap"

Efsane : V DrigdD sofrasuda toplanrldrb zaman (Yu dadlob DeIo) adr verilen bi| duada gciyledenilmektcdir: (Dlinya nasrl yaratrldr? - D6rt tarafta ddd gdk siitunu yaratlldri l Binnci olarck Rendulk,sulunu l a r e l r l d r .T k i n c o alak (Nrjdulk) suturlu yaratlldr. Ugiincii olarak (Cun Cdlk) siitunu yaratrLnca, ddrdiincri olarak (Ddndulk) stitunu yaratlldr. Bu elsAnelcrin birincisindc ilk valhk olarah sulalda soDrainsan, ikiDcisinde kufu kusu, iiQtinciisundede su iilemini temsil edcDAp-su ile Tiamat'dan sonr.adevler', i{iitler cinler. gdluliir- Ddrdiincride sula|dan bah' sedilmez, beqinci elsAne ise yalnrz drinyar,rn yaradrhqr 96sterilmektedir. Yakrn do{udan gelen bir efsdnedede yine su temel yed almaktadrr. Bu efs6nenin tablosunda qunlar gcjdiliir:

DIJNYA, OKiJZ, TAS, BALIK, SU \.E IIAVA

Dnnya briydk ve k1r'mrzr bir 6krizlin tek boynuzu iizefinde dur'ur- O boynuz yorulunca dkriz diinyayl obiir' boyNrzunaatarken drinya salsrhr ve buna (Zelzele: Yer safsrntrsr)denir. Ilu okiiz bir tagrn uzerinde, taq bir bahgrn suhnda, bahk suda,srrda havadadrr. Bu dkr.ize:GAv-r Zemin, Sevr,i Airmer ve Behmut. gibi adlar vel.ilmcktedir. tsu lesitli ya|adrhq efsdneleri krsaca yukanya ahndrktan sonla da; Abdulkadir inanin ($amanizrn) adrndaki kitabrnrr, yaradrLg bahsinde W. Radlc,ftan

,19-

Ar''ha-rile biirirn frirleri ona vardi Ap-suiannlanndan Keldan llar Dal'e kaqtrlar' yenilerck sok ;;;;;l;;^ / E m l n a o c n rlen b l i s ) d e s l a n r leI1ipLenerck tarafindan bc5 nrn Maduk'u. E3 oglu bijltin tnn''lcr .i"i"""?"".", RtzgirJorr'vrldzlar gibi kuv' frrrrnalan. d;" :;;i;;. as\er cdindi Sonra bir de cg " " i i " r i " i - l " tt"*",.' ai.i"" o a$n iCine dulirrdi'i' yalaladr' fl"r,.l"ilt. Birt.rnlannlar huzuru.ldavdludunu rklyc aylr3raKolr gdkler' bblrtnd de vtt ." firlaltr ki bundan ) 3 r ' a d r l dv re b u c l p m i"'-al:rr' " " n u " n i t " t t ' . b u n d a nd a y . . " l e r (1) geldi bovlece --'Su meydana dJkozmik alemdenbnceAp 'u ile Tja' "l.un"o" M u..u denilenhuviyetsizvc acaip bir Ludret rrlor,.., ttt"ai e""ann biri diEi, biri de erhek iki briviik vrlan dogdu. B.r lelanlann evienmesiyte gdkler, yerler meydana geldi. Efsane : lV Kozmik alemden once Mummu meydana geldi Onadrnda bir erkek ve iakhamlr adrnda ao"-Au-i.[ft*" Anghar p e v d d .o l d u . B u 5 r l a r r l c r d a n u'; i,ti-vii"" g tld; m c v d l n a a d r n d a L i K i s h a r vtr .Jrr,drii ;rk il' ,. ro y l p d l r : n3 r a d l l ) l l B u d i s !U y g u ll.a r dg d r t d i r n y a r r ry
p"rne 1'l' B . . , ' , , , " r ' 1. " . ' 1 <A a . n rri' "d eI " | U n r 6 : ( r .rY o ) n ' u " r ' u " b I d r r . r o . . , nvr,,rn ' >'no. "r1 "n

rii- a'', ,;"ili.,

:']"r1n:L-ro" ,.i,.,nr r" n.,.lr-,".1'rr''1" di ) rrrniD('7 H rlil "rin .eri" ) ,rrdlr' F ,_' " '4J4_L:'1 '1.,-rrr.'r'\.rLrn' rgi ik'nJr r"\" n ^ L'r _d3' goklFr "'nP ayakl^nndan da )erl.r nevdana gelnntLlr'

-1 8 -

aldrts, yerin yaradilsr .ha klondali bir Altay efsanesi aqaFya aYnenkonulEtaktad-lr: (Evvelce ancak su vardr. Yer. gdk ay ve giineg voklu. Tann (Kuday ;le bir rKiii) vardr' Bunlar kara kaz Tann hig bi1 5ey girip su irzerindcuguyorlardr' 5ekJinc m i-iyoid". Kisi nizger qrkarrpsuyu dalgalndrrdr duqr.in ve'tannmn yiizi.ine su serpti. Bu kiqi kendisinin tanndln biiyuk oldugunu sandr ve suyun iqine dahverdi- Su iginde bo$ulacak oidu; (Tann, bana Tann;(Yukan grkl) va.drmet! ) diye ba$rmrya bcqladr. dedi. O da sudan crkrverdi. Tann Sdyle buyurdu: bir tal qtktt. bir ta: olsunl' Suyundibindon SaAlam Tann ile kisi lasrn iizcrinc oturdular'.Tann. ki$iyp: {Suyadal. oradantoprak qrkarl,dedi.Kisi suyadaldr ve : (Ben kel]dim icin de loprak elayrm' diyc dbqiindu.Iki eline toprak al&. Bir elindeki topra$, kendi bagrna iq yer gr,rmek dtrquncesiyle agzrn3soktu.Tanndan gizJice gizledi$ kiEinin agzrnda Dcminki taratmak istiloldu. NefestrkanrphuguJacak. roprak da I'uyumcyebaqlndr. kalmaya baqladr.fakat nereye Tanrrdan olecekoldu. yamnda BoAulmak iizere iken: buldu. tannja baksa (Tann, gerqek tann bana yardrm et!) diye yalvardr' tann ona: (Ne yaptrn, agzlna toprak saklayal'rm diye mi drisrindrin?Bu toprag ne igin gizledin?) diye sordu. Kigi cevap verdi: (Yer yalatayrm diye bu topragr aAzrmda gizlemiqtim). Tanu ona: (At agzrndan o topra$) dedi. I{iEi toprafi atrvcrdi. Ilu topraktan kiigiik kriguk tepeler meydana geldi. bundan sonra tanrl gdyle dedi: (Sen gunahh oldun, bana katir lenahk dtiqtindiin. Sana itaat eden haikrr drisiiDdiikleri dahi fena 01acaktrr. Bana ittat eden halkrn dtiEiinceleli an, temiz olacaktrr'.Oniar gines gdrccekler, aydrnhk gorecekler'. Ilen gerEekKulbustan adrnr almrslmdlr. Seain adrn ise erlik osul. giinahkannr benden gizliyenler senin halkrn

-20-

olsun. Grinahkarrnl seaden gtzleyenler senin hallun olsunl) dedi. Dalsrz, bu&ksrz bir agag bitmisti. Bu agacr tann gdrdii ve: (Dallan olmryan agaca bakmak hoq bir $ey de$l. Buna da dokuz tane dal bitsin!) dedi. Afagta dokuz dal bitti. Tann yine Eoylededi: Bu suada Erlik bir kalabahgn gn.riltiisrinii iqitti ve: (Bu giiriiltri nedir) diye sordu. tann: (Sen de bir hakansrn, ben de bir hakanrm. Bu gur'r.iltuyi yapan kalabahk benim ulusumdur) dedi. Erlik bu kavmin ken' dine verilmesini istedi. Tann ona: (IIaylr, sana vermiyecegim. Sen kendine bak!) derdi.Erlik : (Dur, bakahm, Tannnrn Su ulusunu bir gajrelrr.r)dedi ve kalabahga doFu yiididii. Bir yere geldi. tsurada insanlar, yabani ha].vanlar, kugJar ve baqka bilqok canh yaratlklar giirdii ve: (Tann bunlarr nasrl yaratmls? Bunlar ne ile besleniyorlar?) diye dnqiindti. Burada bulunan insanlar bir a[acrn meyvesi ile besleniyorlardr. ASacrn bir tarafindaki meyveyi yiyorlar, diger ta" rafindaki mejrvelerden a$zlanna almryorlardr. Ellik bunun sebebini sordu. Insaniar ona cevap verdiler: (Tann bize bu ditlt daln me,.vcsiDiyemeAi yasak etti. gnneqin dogdug-u yanda bulunan beE dahn meyvelednden yemegi buyuldu. Yr)an ile kdpegc bu agacrn ddrt dalandan yemek isteyenleri briakma diye emretti. Bundan sonra tann gijEegrirtl. Bei dalln melweleri bizim agrmrzoldu). Erlik, Kormds bunlan duyduktan sonra Tairungey denilenbir kigiyi buldu ve onai (Tann yalan sdylemiE, siz bu ddrt daLn mel.velerini de yilinizl) dedi. Bekgi yrlan uyuyordu. Erlik onun adzrna girdi ve : {Bu agaca grkl) dedi. Yrlan agaca crktr, vasak meyveden yedi. tdningey ile kansr Eje beraber geziyoriardr. Erlik on' lara: (Bu meyvelerdenyiyiniz) dcdi. 'ftiriingey istemedi.

scnbenim E r ' l ; k .M u y t e r e ' y y y a1lela. r 'a l v a r d r : - ' E m (tsin de ben lanr'lnril icin Itnnva Las \.rr Miisaade y a n ' n c q , k . y ' - i . f l , , r t o r e .E r l i k i n k a b u l e d i l m e siil i n Tanlrva altmlSJDIyrLlvardr. 'l'anrl qeytanaqirr')c olmazsan, dedir (Bal1adr.isman insanlar-a lcnahk cin)czsr'r )rnrma gcll) $e]'tangiiklere yatrrlra qrlitr.i:rnn)'a,secde : (Beni tak_ Taur'rnrn e<ierel< yapaJ,m) gctkiu cl d! l)clr kcndin igin dis et, miisrtade yaptr. gdkler Eriik'in dedi. TanD n)risea{lc ctti. l!11ik giilile|c Tannnrn q6li kalabaLk oldu. arcnr:si 1r'rlc.rip, oz ki.\isi I'larA(lriil.c ii;vlc diifiindri; lBizim oz ki5i)erimiz lcr. \'i,zLindL,l3ir-l!k, l')r'likirt kiElleti griklclde.Bu gok {onabir'5e.r'l) I'langdaSiIe, talrlrl'a dalrlrp, IIIIili e kaISrsavai agtr. geldi. Erlik kar,sr ale;le vulup ltrrngdaEilc I kaqrdr. gegc)di.'l'lrnn :(Ncreden huzurunr Mangda6ilctanr-r (Drlikin avensi soldu11:rngdaiirc: liyolsun?) diye yr.iksek gdl(lerde, bizim hiqileinriz dc ycrde buBu gok fcna bir'ye1'. ))orrltr-likin avencsini lu:ruyollar'. yere indilnrek igin savastrD.l'akat litcrim tctmcdi, inliimsc ona daydircmedim.)dcdi. Tanlr (lJcnticnba.ska fazlirdrr'. Irakat biI za' anamaz. lilflikin gLici ser)(l(xr man gelecckki sana: (Var'l dileccfinr. l$tc o zamun iisliin .)lllc3khr) dedi. senin gucurr Erlikir g'ucundcn c frrhatrirhat yettl. Bunun ijzedneI{angdaqi) {Trtnnmrl var llir gnn Maugdagirefi't lc (lr.isnrrdir diyecegigiin yakla$tr). bu gr.in Tann, tr{angdaqirc l'e dodi: iE! Nlangda,sile, gdhlcrden stir'(xrolisiD. Maksadrna var lfllik i giciim, I:l(ir)im eri$eccksin, ondaDgok grigliiholacrlisrrt, takdisim (Alkrgrm)sarra yr'1sin.))lalrgdaSilesevindi, bil kahkaha ath. (Tufcfinr Iok. vayrn, okum yok, kalgrm (cidam) )()k, yataflnrllr -ro1i...irncak talrtr bilefim, kolum var'. Nasti bcn lJr'lil<i,kdrsrlarayrmT)

fakal kansi yedi. Me)'vc Aok tatl)yd. Meyveyi ahp kocasrnrn 3gzrna siirdu. O anda her ikisinin tiiyleri dcikiiliiverdi. Utandrlar, agaglann altrna saklandrlar. derksen tarn geldi. Britiin ulus tanndan gizlendi. Tann haylordr: (Td.iingey, Tcirtingey!Eje, Eje? Neredesiniz?)Onlar: (Atiag altlndayrz, sana varamalrz.) dediler. Yrlan, kdpek, T6riingey, Eje kabahati hep birbirine attrlar. Tanrr yrlana dedi: ($imdi sen Kdrmds ($eytan) oldun KiEiler sana drigman olsun, vursun, 6ldiirsiin.) Bundan soDra Eje'ye: (Yasak meyveyi yedin. Kdrmds'i.insdziine uydun. Bundan bciyle sen gebe olacaksrD, qocuk doguracaksln, dogum sancrlan gekeceksil) Tortngey'e Satylededi: (KdrD'iis'iin aqmr yodin, beni dinlcmedin, qeytanrn sdziine kandtn, onun s0ziine kananlal onun tilkesinde yaQryacaklar.Benim nulumdan mahrum olacaklar, karanhk diinyada buIunacaklardrr. $eytan bana dugman oldu. Sen de ona dii$mar olacaksur. Beni dinlemig olsaydrn, benim gibi oluldun. $imdi senin dokuz o!'ul, dokuz lozrn olsun, llundan sonra ben kigi yaratmryacagm. Kiqileri sen dogulacaksrn).Tann, qeytana (Adamlanmr ne icin al, dattrn?) dedi. Scytan: (Ben istedim, sen vermedin. Ben de husrzca alnraya karar verdim. Ben alacatsrn: Atla kaqalsa diiEiirerek alacagrm Rakr igip sarhoq olursa dbgriEtrirecegim, suya girse, agacaetksa yine alacaErm) cledi. Tann goyle dedi. (Uq kat yedn altrnda, ay ve glinegi olmryan karanLk bir diinya vardrr. Ben seni or'ayaatlyorum. ) Insanlara da Q6yle dedi : (Bundan sonr'a size ]:emek vermiyecefim. Kendinizi kendi giicliniizle kazanarak besleyin. Sizinle konrgmayacaFm. Size Mayterc'yi giindercce$m) dedi. Maytcre geldi. Insanjara bir 9ok qeyler aigTetti.Ar.aLla yaptr. At olarak ot ktiklerini, rsrrgarl ve sair.eot]arr tavin etti.

-22-

tl

tl

tl

iI

,I

il[

if,

II

dcdi. Tann ona kargr verdi. Margdagire kargrye ahp trlik'in gt;Uerine flktr. Erlik i yendj, kagrd. Gt klerini krnp parga patga etli. Erlik'in giiklerinin pargalan yere ditkuldn. O zamana kadar yer yiizii diiDdiiz idi: Bu pargalardan, da{lar, kayalar hasrl oldu. giizel tanrrnrn grizel yarattrgr diimdiiz yer b6yleceegri biiyrii oldu. Erlikin biitrin avenesi yere d.tkiildii. Kimi suya diittii, bogr.rJdu. kimi agaca,kimi taqa farptr dldii. Kioi hayvanlara carotr iildri $imdi Dilik tanndan yer istedi: (Benim gdklerimi krrdrn. $imdi benim bannacak yerim yok) dedi. Tanrr onu yerin altrna, karanhk diinyasrna siirdii. Uzeine kat kat kilitler koydu: ( Uzerinde sdnmez ates olsun. tekrar ediyorum:iyi olurAunel ve ay r$tglgdrmiyesini san yamma ahnm, fena olursan daha derinlere siilelim,l) dedi-Erlik: (Ben,6lmii$ adamlann canlanm alacagrm.) dedi. tann: (Ben o lan sana vermiyece$m. Kcndin yarat!) dedi. Erlik eline qekig, kdriik, ijrs aldr. Uir vurdu, kurbaSa grktr: bir vurdu, lrlan qrktr; hir vur" du, ala qktr, bir lrrrdu, domuz qrktr, bir .v'urdu,albrs (fena ruh grktr, bir vurdu, gulmus (fena ruh) Crktr; bir vu.du. deveclktr. l'ann Celdi.trirlir'in korrik, qekigve ijrsiinii ahp ateQe attr. Kdriik bir kadu, qekig te bir erkek oldu. Tann bu kadrnr yakalayrp, yiizrine trikiirdii. Kadro bir ku9 olup ugtu Bu kug cti yenmez,tiiyri yelek olmaz (Kurday) denjlen kustur. Tann erke!i yakalalep yiiziine triklirdii. o da bir kuq oldu. Bu da (Yalban) denilen xusrur. Rdtun hunlardansonratann halka hita_ben : _(Ben size mal verdim, ag verdim, yerin iizerinde, iyi giizel vc an sular verdim. Size yardrm ettim. Siz de iyilik yaprnrz. Bel gdklerimc ddneceg,im.Qabuk gelmiyecegim.)dedi.

-24-

ii;

Sonra yardroo ruhlanna hitaben: ($al - yime, sen rakr igip aLirru kaybedenleri, k<irpe gocuklan, Iosrak yavrulannr inek buzaflrlanm koru, iyi sakla. iyilik yapmrt olan dliilcrin canlannr yanrna al kendi kendini itldiirenlcri almal zenginlerin mahna gdz dikenleri, hrrsrzlan baskalanna diigmanhk edenleri de alma benim ipio ve hakam iein savaian dliileri al, benim yamma getir! insanlar, sizc yardrm etsin, sizden fena ruhlan uzaklaStudrm. fena ruhlar (Kormiis'ler inyemek yaklaqrrsa versinler. onla|a sanlara yerseniz yemeyiniz, onlaldan Kijrmos'lerin aElannr olursunuz. Benim adrmr sdylerseniz, himayemde bulunacaksrmz. $imdi bcn uzakioStyorum. Fakat tekrar gelece$m. Beni unutmayrnrz, beui gelmez sanmayrmz$imdi uzak)ara gidiyol.um. Tekrar gcldifim zaman sizin iyilik ve fenahklannrzllr hesablnl g6rece$m$imdilik benim yelimde Yapkara, Mangdagire ve $alyime kahyorlar. Onlar size yardrm edeceklerdir-. Yapkala, sen iyi bak! Erlik scnin elinden dlmuglerin canrm palmak isterse MangdaSire'ye soyle, o kuvvetlidir. $al-yime, sen iyi bak: albrs, $ulmus yerin altrndan grkmasrnlar.grkarlarsa derhd Maytere'yi ver! O kuwetlidir, onlarr kovsun. Podo - sijnklr ayt ve girnegi beklesin. MangdaEire'ye soyle, yeri ve gokleri muhafaza etsin! Maytere iyilcrden kittiileri uzaklagtrrsrn. MangdaEire, sen fena ruhlarla savag! sana grig gelirse benim adrmr qaFr! lnsanlara iyi qeyleri, iyi iqleri 6Fet. oltayla baLk avlamak, sincap (tiyin) vurmak, halwan beslemeksanatlannl dgret. Bunlarr sityledikten sonra tann uzaklattr. MangdaEire olta yapt! bahk avladr. Tnfek, icat etti, sincap

-25-

II GiiNE$, AY VE YILDIZT.AR

ciiNE$

bunlar da giineqi,a1r tanns) Ea (Enki) yaradrlmrg yaratroqtrr. Snldulan dnce var olkozmik Alemin yaradrhgrndan Gi.ines; gtikleri -vabu Hani dahi Kara Altayh'lann Faydr onun srcakhtsndan fay' Iien onun lir6, asaydreli koynunda kaludr. Bunun igindir ki gtineq efsanelerin dahi var[yacaAr kadar derinliklerden her geye rflFm tutkdklii rlita, tairdrgrhayr ve 9er vasrflan el,rafindaki ya-r'ttrlr geleneklerle tanr ar tistii bir tann er almrgbulunmaktadr.

gdre; YaradrLs bgbsrnde-gdlder secen bir Siimer efsatresine 'itamat'tan gelyerler meydana ve Su ile ve deEnlil giik hava tannsr Anu, tannsr sonra,

-27-

rrrrdu. Tanrrmn buyurdu$u gibi inealrlara bir gok geyler dgretti, Mangdaqire bir giin qityle dedi; (Bugiia beni riizgdr uguracak ve giitiirecektir) RiizgAr geldi, Mangdagire'yi ahp gdtiirdii. Yapkara insanlara 6iiyle dedi : (Mangdagire'yi tann yamla aldr. , Onu bulamryacaksrnrz. Beu tannnrn elgisiyim.Taun nerede durdursa orada kalacagm. Siz ijArendiklerinizi uuutrnalnmz. Tannmn yargrsrbudur) dedi. lnsanlan kendi hallerine brralop o da gitti.

-26-

Onda biitiin tanrrsd kudretler topland$ sibi, bir takrm ruhlar da toplanmrq buluntraktadrr. Tiirkler biiytik vasrflarla tarnlagtrrdrfi giineqi geqitli' adlarla anarlardl: Siimer'ler; Dingir, Utu, Ra, Babbar, Nin - Urag, Mcsarru adrnr vermig, Arap)ar da Siimer'lerden alarak samas demillcrdir. IIitit'lerin Ardrs Eldmh'lantr Nan giine$'tir. Ilom da ilunte dcdiklcri biiyr.ik tann adrndaki tann ise grineEin vasrflanndan birini ta$ryordu. Yukanda adr gegen Nin - Uraq, tanrr Enlil'in oflu iken, briyirtulmug ve g0ne9 tann olmugtur ki, ilk ba' harrn rhk havasrn da bu tann lemsil ederdi. GiineE; Altuyh'larca Giinine adryla hayat veren bir tannga dahi tanlnmrgtrrTirrk hakanlan bile giineqin ogullan idi. Kendilerine kuvvet kaynagl olan giineq babalan idi. Mete'nin oglu iqin de : (Yer ve giiklen dogmuq, G{inegleay taraflndan biiyiik hakanr ) dememur edilmig llun]ann nilmektedir. kurucusu olalr Qicumin, Ceauli siililisilin diismanlarrndan kagarken bir rrmatsn kenarlna gel_ miq, gegemeyince rrmaga: (Ben giine! in oglul'um) demiq,britrin bahklar, kurba{alar ona kdprii olmuQtu IIak ve adadlet yollalm da giineq tann gdstrirdi. Ur k|ah Urengur'a hak ve ad6leti o tamtmrt, Hsm' urabi ye dc iinlii kanuDJanm O bildirmiqti. Yakut'lrra da kahramallarrn adlannr o gtinderirdi Ivogollar ona tapar, Sumer'ler onun ilk dogdugu zamanlarda ibiAdetlerini yaparlardr. $aman'lar ise qok

.28-

:rnbu kudreri t,jrcrlcrinde heytccan)a li,LrldrEt br.ivuL dnvullartna elLiseleritre rd,ndaki ;;i"', ;;;t-.l olar;k resmed'rlerdi' gun"si tuJ.Jtt".i,, scnbolir Hun lar da gecclcli aya, sabahlan giineqe dirner' secde edelcli. Tnrl(lerdengoklan evlerinin, qa<hlannrn kaprlanm gijneEjndogdugu larafa yaparlardr' r g u z u no g l u( G d n d a k u l l a n r l r r ' ' lO tiur"s ed olnr:rk ktzt l , ' ; k a b i r '; r ' 1 d e g i l d i A v T u v u n u , n Ilrn, guircrten d o orJ d i r i r u l d L l ' r l a l : L T , ' v u n u n GLin,r" Ulu vdtdrr. efs'ane GuDcs Hititlerde de br.iyrjkkudretleri tai)yan bir tann vc'biitnn tannlann hakimi idi O hcr sabah denizderr yiikselir, ijq Qift gozii vrrdrr, canh cansrz her gbrc s c t i s ' l : u . ,i s l o r i d i r z e n l t i .L L I L I v r r r $ r c a h r r l t iJii"-",tnt Sabrhlnen d',galak goklor Srlcmindever yrizundc hikim olduh gibi, ak:;arnvakti de ufuktan in..n".n, ycr a'itr-al:mindc hiikiim ve iradesini iitt"" uri.iit".at. iine Ilititle|ce Ainna ile anrlan Giinei ianrreasrda dcvlctinkulucusu idi

-29-

hf:'X,To'u':u'* 1i::;ll"il,[:';:l ixiiliilatY:tl

Il ,''"Ilx"r1\'lill',"":H"':'x-.1':x5''i (l) yaprhr' yorunrlar .'grr:jr,'i.r"tt i" uAursuz

Giineqin ve AYrn tutulmasr g6r(': $amdn isl lcre '\ r l e- n ' u c i r d " L c i l e r l e r "

ill;xlliJ;l llll:'l:;'"i.llili; li;ll\l Lllt liittt J m u ' ' r ' l c l 'ou - t l n ru I ( " r rr u n l a b lil'1,, ii,a,
" "''a'
t 1 3h r r n L r n , r e r t u t u l d u ,g t n e . st u t u l d L (

I ( o r u I u h l : r r '! u r r c t t e

ir.l**i;mrl'i 1145r;:i*11pi
;';tl;
bagu'u-lar' de kdYlcrde,hatta bazr -zaman llundan kaima olarati sirndi tenckclotr:vu|urlar', scbillclde aY tutulduAu 6aArnIlar,lufek atall.rr'
,1,'\)i. il{li !e rilnn'r ^) d'ril'n bif i\1'lri r'rhroP) els'nesr

i.l,,i:l'Jn1o" :l,\*jrle-'f",,\5,X!;yi;;i"',:$;:i:1 '*:il ilin surultnvaparlar' ;tr ku'ta.mak

ndp ),,i],'1 , , - ! . , I n - . r . ,J \ ' " r : ' r , , ne ' " 8 ,1 ,r..,. t . ' - . u . . . h

iii;:lr :,i ;:, t.t i l."i],. i;*,j,, i;;;;,,i),t1,;:r, r,ri

g... 1,,'rud.n daFrr' ctr:'lrnrlJKr oorr

3l -

II AY

_ Yaladrhgr giineg gibi, uzak ve yakrn dogu Tiirklerince efsaneleFtirilenay; gahrslandrnlmrg,guneg vc yrldrzlar gibi o da tanrrhstrnlrrah gOkteki sara5ana oturtulmustu. 'liirk'lerin ay tannsl ve tanncalan heD merham etli ser.r m lid i ll er. Stimer'ier; En - Zu yahut Nan - Nar admr verdikleri ay tanrryr Cok sevcrlerdi.n llayll larrn da tAyatar slna k)r$rlrktrr.Araplar. Tur.klerinay tannslna Sin, Kel. danlrlal Zrn, Hrtir lcr KirSku, Selardis derler. rle: ay galrlrr<ta yuruy{,n za.OksuzLz hikdyosrnrlc valll bjr krza acrycrak,gahya:ro kra al, gellr drvr,emir vermig, gah da hemen bu <jksrizkrzr alarak go{e, ayn

-30-

YILDIZI,AR
Yrldrzlann yaradrhplan da gok kerc giine$le apn yaradrh$l efsaneled arasrnda gegnektedrr. Mitolojide ve Folklorda geniq yr alan yrldrzlar da kozmik tannlar arasrnda sa!1lar. Ozellikle Siimer mitolojisinde (Yedi gezegenyrldrz) dan gogu birer tanndrr. Ziihre yrldrzrnr Astarte, Zuhdl yldrzrnr Nebu, Mirrih yr)drzrm Mergdl, Miigteri yrldrzrm Adar adryla tann tanrmlglardlr. Yine Si.imer'lereg6re bir krsrm tannlar da yrldrzlarda oturur. Yakut'larca da Zuhdl yrldrzr Arzutilek adrnda bir tanndu. Yabancr mitolojilerde (Katip - ii1 - efldk adryle gegen Utarit yrldrzr Tiirklerce de goklerin kdtibidir. Samanist TUtkler arasrnda epeyce 1'ridrzefsdneleri vardu. $aman davullalrnda bu efsaneleri ifAde eden pldrz resimleri bulunmaktadrr. Oguz Hane\n o!lu yldrz I{an, yrldrzlar Sleminin bir senbohidr.ir. Gikte ugan t$ihap) adrndaki yldrzlar da, gel.tanr

k',vmak icin tanntar tarafrndanatrlanoklardrr' yorumYr)drzlarrrriyada gijrirlmeside mutlulukia bir Kaquli salrlan b-il5 trk habasr f"",.. r'-",f"t"el; uq KuLil bdgrundeng, cr. gnlddgir rliryada: kardeEi Son' batlyor' sonrabu )rldlzlar bir sLrrc i'ld'ti,hrnvor, "rri.

Daba kaphvor' rygrdrinyayr ij.ai'""ti* C)kryor. da Datryor' son13kendi dc yedi lrldrz Clkarlyor'bunlar kaplvor,Uvo d" durryav i"liri""i ul. 9ika.tp t\uD l yorumlan]yor' andlltlan sonra "ia,rbu r'uya .lle i"
Kaculr'mden yetiSenleriDde dunyay ellet.lnealacaklan gore; ."'n t rt-tl'vot F,rlklora kalan kanaatlere cbkr'e !adrr' ""ri,, vi]diz ;;;-;;';;,'" !o[t" ui' v'td'"

ll..[.n li11; ivinc biri6i ;jdir ve ]rldrzl duq{utder' insanlann talihi, devleilerin, milletlerin mu' kadderatr. her hangi bil istekte hayrh ve haFrsrz anlalrlacaF.k-anartr .o"rq. viia'rr""^ ha."rpkctterindcn getirdi- Bir yrldrzlar bilgisirni ,,rtrrrlatilm-i Niicum: Drlglyre olmryan c'esii felden barka bir iey -lr-u . / Y r l d lzn3mei v e r j l d i u A . e s a n l a t ar M i i n c c c c m ra d l o n e mt a s t m a k t a d r r ' u i i " i ^ t i r . i t " pt " b a k r m d a n ozellikleiran Arap. l'rail ve Hinl kulttjrii DoAuda, 'YPdi gezegen 'i"f.h.a.ki ; i r l '(i a r a s r n d a y c r a l a n iie ;ir,',, Trirkler inanrqlar takrm bir a')fl' i ",j arasrnda da yer almaktadrr' lleft Perker, lleft Ecram. Heft Rpnk Jlcft Bd'tu

Soha gibi ndlar g, ii ait".] Sovvarat'r Sevvare. S"l -'v""i-e"r"cen "'i edebiyarrnda: Tirrk yid'zlair l"t't"" adbr'r halindeki tamlama a,.iir. f""." li"tit-nt"tann fel' din rakrm bir ;Marifetnamer ebi il':':i;;;:kr;, bunlann kitaplarda bulunan f"t;"" a"vut, ""ii ary n l m a k t a d l r ' sn aa hifele acrklanmasr

) -

i l

Giineg,San. DcjrdLincri gdkte. ^ BeEinci iklim : Mavera iin nehir diyan. idare eden: Ziihre, Ye,sil.Ugiincri g6kte. i k l i m : R u m d i y a n . i d a r ee d e n :U r a r i t .M a v i . . , . nl { r n c r rkrnclgok{e YedinciikJim : Bulgar diyan: jdare eden: Ay. Beyaz. -. Drnncl gokrc , Bu^yedi iklime farsiar. (Heft iklim), Araplar (Ekaalim-i Seba) derler. Bu.ikhmlerin drgrnda kdan yerlere de (Karaahklar ,. oryan) oenlr. Yedi iklimj idare cden yrldrzlar gijklerde bulunur. Dunrann oeqronemtldrr.gune$ve ay ile yedi olur Br.r yegil ZePei ,ytldlJdal Ay.rn bulundugu gdk. oercettcndrr..Utant in bulundugugok san yakuilandrr. zunrenln trutundug.u gdk. Klzrl yakutt3ndrr. Zuhalln bulundugugok.Ak gumij$tendf.

Bu acrklasalara g6re diinya bu yedi gezegen]rldrl'lr ortasrnda bulunmaktadrr. Diinvanm etrafinda ise (Semevat-i seb'a),tleft Cem denilen yedi klt gbk, gciklerinhor birinde yedi gez bin bulunmaktadlr' esenden Bunlardan birinci gdkte ay, ikinci gitkte Utarit, ircdncir sokLe Zi.ihrc, dordiincd gbkLe Cirnet be$inc sdkteMiirih, altrncreokt.'Miriter;,yedincigdkteZuhf 6ulunmaktadrr. Bu yldrzlann diinyada olatrlar, bitenler iizerinde et kileri vardrr. insanlarrn talihi onlara bafhdu. Haftamn her bir griniinde diinyamn illerini bu yrldrzlardan biri idiAreeder.

YEDi iKLiMi iDARE EDEN YILDIZI,AR

gelen diinya Dog-ubilgilerine gdre; idaresi gatklerden yedi iklime aynlmtgtlr. Tork ge!'resinede gegenve mi tolojik hava iginde verilen bu bilgilerde ycdiye aprlart iklimlerin her birini bir yrldrz idare eder. Bu iklimlclle bunlan idare eden yrldrzlann tablosunu $dyle tertiplemek mtimkrindtir: Birinci iklim : Hint diyan, idare eden : Zuhal. Reng siyah. Yedinci grikte. ikinci iklim : Qin diyan. Idare eden: Mngteri. Kah verengi. Altrncr g6kte. Uqiincii iklim : Tiirk diyan. ida|e eden: Mirdh. Icrrnrzr. Beginci giikte. Ddrdiincti iklim : Horasan diyan. idare eden

-34-

cOK GiJRtT-f iisu, $irr$eK yfi-orn rn

Goklerde gegenbu tabii olaylar da kutsal sayrlrrdr. AJtayh'laragdre lnldtnm ve gimgekUlgenin emrinde gltl, Jntdtnmaynca tann da sa5ahrdr. otclugu yr)drnm hem korkutur, hem de sevilir ve kutlamrdr. Grik gr+f.ty"y; tann - arabasrnr koqturdugu zaman te_ Rerreklenn Crkardrgrsesler oldu!u gibi. Simiek te tannnln geytanlara attrg oklardl. _ Urenha, Kazan- Krrgrz kadrnlan ilk baharda ilk Srm$ekgaktrgr ve gok gUrledigi zaman gadrr gevresinde sut.ayran,lomrz dolu kaplan dola$trnpsacr tiireni ya_ parlar. Mrisliiman Trirklerden Bagkuit kadrnlan ise 9im$ek Cakarken.sirt, ayran gibi beyaz igkileri onerek sa&anar, lnanqlanna gore sdt ve ayrana yrldrnm quqerml$.. Uryank)ilar yrldlnmdan korkmazlar. Srm$ekeahp gok.gorlerken babnp gaFnrlardr. Uygurlar yrtornmrndttmesini begerirler. Gtk sdrledikce bagrnp qaE[nrlar. gbge dogru ok atarlar... Bii yrt sonia giiz mevsiminde, atlann iyi beslendigi srrada yridrnm ouSen. yere_ loplanrrtar. bir koyun kesip oraya gdmerler... Kadrn $aman il6hiler okur. AtL erl.ekler bu ynn._gevresinde bir kag defa d<inerler....)$amanizm: Abdillkadir inan.

-36-

III TANR]I.AR, TANRIQIALAR, TANRI

(Theogonie)

[?*ff ]"b:.,x",, ;.,:is" ffi+i:,ffrn$#1':':;

yet u" tuttugu6ir: g;,ic Bunlar.dan bir.kie:

olan geleit

:}"1}ro:::*:: *d{ :#*ii!fi ,iLl ;Ji' i,l;,T.,:ldilrn:ii,l .fll1?}}r"'fil*i..?i?f

r se epeyce

j:j 1' 1!t1rrvra. d,";;;;liliix ff il:ili;r"qi, bi r kas, ;r" ir+:*, :Sii:i iTllr"llf l*,.d Pa tankii bu ar.adaiii , i.irii:ili i,l;l*.1:;:'il;;1,T,;',1;,1;r:::,";:'. uFu rnsi,,,r, ",,, J::."r"^ ;l:,-1:'l ;-l';i';ilil"l:'jl l"*,ml:;ll ;*:";ll*"iil';il,ii;' it;[il,f v.**_r<,i"",i ;:J"11
u'"' '',','r"nlil.ipc n,e c.revie' ,^yrc ii;11,."'""" "

U*,,1;;;lli:;;;;;,..ii,ti,i,r; H;: ii,,r.;;i:" ii:""i"::

ofnutj

, 'yiiilsew,bn. r -rdr n , . t , r i halde, otdusu " r Lcnrdr

lena]rktar

TANRI VARLIGINA iLK iNANISI,AR

ilk insanlar; giiclerine, biiyiiklerine akrllanmn ulapamadrg varhkiarla olaylar riniinde hayret, ko.ku duyarak bunlan tann tamdrF - Baqta Max Miiller olarak - ileri siiriilmiis ise de. Durkhei bunu kabul etmemiE, tabiat varh$ ve kuwetleri iie insanlar her vak. it karqr karsrya bulunduklarrndan, bunlara ahgrlacagt; bu sebeple de tann konusunun, kutsal inanglann gitgide gevqiyece{i, bu bakrmdan Max Mriller'in ve onun kanaatlanna katrlanlann ileri siirdiikleri yorumun dogru olamryacagrnrsdyleyerck, ilk Talln anlayrgr ile inaglanm totemle bagladlglnroltaya koymugtur. Bu kabul edilecek olursa; giineqin, ayrn ve benzerlerinin, tabii olaylann tannlar mevkiine grkmalan, grksalar dahi 9ok gegmeden inmeleri lazrm gelirdi. Halbuki bu tabiat varhklanrun tannh$na inananlar, 6ar$rlnayaD, gevFemeyen inanglara baglanmlq kalmrqtrr diye cevap verenler vatdrr'. Tanrr varh6na ilk inamgrn sebepleri etrafindaki bu gibi mntalaalar konu drpr brralolarak, Tiirk

.39-

Yine Keldanh'lar, Siimer efsanelednde[ de gogunun iizerindei5leyerek iEleraLr. Keldan mirolojisi, benimscft daha Stimer mitoiojisinin biraz degigik gehreterle gli$mis ieklinden lra5ka bir manzara gostermryor. Bdbil Kahinleri bile Tdrk Samanlannrn karakler ve gdrevlerine vAris olmuqlardrr. Zaten Keldanh'larla baqka Mezopotamyahlar da, Siimer mitolojisinin atmosferinderidr5an pek grkamamrglardtr. Yunan tannlan iginde de Tiirk tannlanmn izleri bulundugLr ileri siiriilmekle beraber, Pushan, Varuna, grva adrnr almrq olan Rudra, daia bir kag tann da Hint mitolojisinde yer.almrq birer Tiirk annsrdr. (1) Yine llirt'lilerin Uma'sr, Tiirklerin Umay adrndaki Tanngasrnrn r.oliindedir. Siimer'lerin Ap-Su koDusundaki kutsal inanplan Hint'lilerin Veda'lannda (l) Appas ile ve ayni inanglar gergevesi iginde sdriilmektedir.

( l ) H i n l l i l e r i n d i n k i t n b r o l a n V e d a l a n n , M . O . 1 0 0 01 2 0 0 y r l l a n lrssrnda yayrnlandrFnr diycnler oldugu gibi, daha itnceden t!rtiplendidini sijyleyenlerde v{rd)r. Veda lar dift krshdrr: l-.Rig veda: Din riirleri. 2 Soma Veda: Bitkilerden rrknnlin luyun. tnnn.'m sunula.&tr zatrrn ^kun.n rlehiler 3 Arhara Yedd: Eski Lannl.rla BrRhmdya arL pirr^].r. 4Yajiir Veda: Kahramanhk $iirlen ile kurban sunma usulleri.

.38-

tannlanmn tiireyiE ve gogahqlanna bak aca]<olursa, kesin bir hiikme baglamamak qartr ile, biiyiik vasrflar ilkel tannlann yoktan beJirdi$ giirtiliir. Sonra l,asryan da bir takrm hayvanlar, bitkilerle, gc;k, giines, ay, futtnalar, gitkgnriiltiileri, dizgarlar, lrldrzlar, nehirlerddaglar, denizler, agaglar, biiyiik lrldnmlar, eD bi. takrmr dogrudan dogruya tann, bir takrmr da totem tanrnmrg, bunlarda bir ruh, tannsal bir kudret bulundufuna inantimrgtrr. Bilaz daha gtiyle aqrklanabilir.

iLK TiiRK TANBTLARTNTN TiiREYisi

Tiirk tarihinin derinliklerinde yaprlan inceiemeler, aragtrrmalarla tannlann durumu grin gegtikge daha aydrnlanmakta, gdrvleri ile gehreleri daha iyi beyenileri lilmekte, bilinenlere Eimdiye kadar katrlmaktadrrTtilk kollanl da tannlann tiireyi;i geiitli olaylar ve tablolar iginde gosterilmiglir'. Altay Tiir.k'lel.inegtjre Kozmik Slem tiiremeden iince tek tann Kara Han ile bir de ucsuzbucaksl bir su alemi vrrdrr. hara tlan tek kudret hal'nde idi. Bunun Ulgen'le Ellik ve Mergen adrnda iig oglu oldu. Bunlar da bircf biiyiik tann idi. Siimer''leregdre de tannlann tiireyiqi Qdyledir: Onceleri ancak Ap-su (Tath su) ile (Tuzlu su)yu temsil eden le dev olarak cisimlendirilen Tiamat vardr. Apsu erke Tiamat diiii idi. Bunlar birbirine karrgtr. Mummu denilen acaip bir yaratrk ortaya Qlktl. bundan sonra

-40-

da Ldklmu ile L6khamu meydana geldi. Bunlar biiyiik birer yrlandr. Yine Ap-su ile'liamat'tan gdk (Anqhar) ile yer (Kishar) triredi. Sonra da gdk tannsr Anu, Hava tannsr Enlil ve Deniz tanrrsr Ea (Enki) oldu. Bu Ug tann da giinegi, ayt, gezegerl)^ldrzlan yarattr. Bundan sonra kozmik varhklar da birer tann ola.ak tamnmaya baqladr.

TANRILARIN KARAKTER \rE GOREVLERi

Tiir* tanrrlan genel olarak iyilik yapmaktan hoglamllar- Mert ve dogrudurlar. iyilik yapmalr, bereket, bolluk da$lmayr ve adeletli olma5n ana gdlevlerinden bilirler. Tanrrgalann da fogu $efkatli, mcrhanetli, comcrttirler. Kdti.iliik tanrllannm sayrsr gok degildir. Arrcak bunlalrn eli alturda kdtii luhlar, zebdnilcr, cinler, Eeytanlar bulunuyordu ki fenahklar' burrlar vasrtasrile yaprhldr. Tiilk tannlau grilevleri bakrmrndan goyle topIanabilir: ilkel yalatrcr gok tannlan, iyilik yapan koruyucu tannlar, kiitriliik ve yel.altl tannlan, frrtrna, gijk giiniltusn, qimgek,r'rldrnm, yafmur', savag,addlet, hastahk ve cjliim tannlan, giizellik tanngalan, cehennem tann ve taDngalarr, kahr'aman tannlar-, kozmik varhl<larla tcmsil edilen tannlar, JTayvanlann, bitkilctin, gobanlann,tannlan, beleket, bolluk, mevsim taulrlan, denzi, su, dof, orman, nehir', demir', madden, ateg tannlal.l, bdlgeler-in kol'uyucu tanrilal-l. Zeus gibi gapkrn, Diyonizos ve Bakr.is gibi sarhos

gefkatin bir senbolii idi. Yine Altayh'lann iline'si de bdyledir. Ayzrt ise gi.izellifin senboliidiir. Ancak Siimer'lerin Istar\ bir bakrmdan Yunan'Llann Afrodit'ine benzer. Ilitit'lerde, Siimer'lerde her brilgenin, her gehrin, hatta her insanrn koruyucu tannlan vardrr. Bunlar b<ilgelerindekiinsanlan kdtiilik tannlanmn, fena ruhlarrn musallat ettikleri hastahklardan, felaketlerden korurlar, Iyilik tannlan ile kdtiiiiliik tannlan arasrnda insanlan korumak igin miicadele eksik olmazdr. Qok defa iyiler iistiin gelerek insanlan bunlardan kurtanr. Ama k6tiiluk tannlan durmazlar, irsat buldukca hemen insanlara musallat olmaktan gccikmez ise de iyilik tannlan yetiqerek, gelecekfelAketleri rinLerlerdi.

KOTiiLiJ]( TANRTLARI
Altayh lann kdtriliik tannlannrn baqrnda Erlik Han gclir. Yerin altlDda oturan bu tann, kardeqi Ulgen'e benzemez.Emrinde bulunan ikirrci derocedekikotiilkri tanrrlan ve ruhlarr ilc iqi giicu insanlara fenahk et. mektir. Ogullan oDun gibi de$ldir. Onlar ye! yiizundeki insanlala iyilik yapar', babalannrn idaresindekifena ruhlardan ilsaulan kolullar'. Flltrna tannsr Ner'galile kansr cahcnnemtanrigasr Ercskigal,Siimer'le.inbelli bagh kotriltik tanrllandrr. Tar'gaunemeadu,dal<i Slimer tanrrsr da ylan gibi zehirli ve kbtiidiir. Qok da yalan soyier.

-43-

sarap tannlanrrr.

edemezdi i"-iHr"tJ. Tii"[ tutakteri miisaade gcrekirki;. Keltlerin Ogmiosl' Sunu da belirLmek gibi 9;ir tannlarr'YuBravasr l"ililinut"urtL^.n kadar tannsrqimdive gibi miizik i-it:iu-" ipott." " goriilemedr' arasrnda bilinenTtirk iannlan
Fenikeli'leriniqmun, lskandioaraah'lannEgra' Yul.ttopivos'u gibi trp tannlanmn gdrevledni; """if-uttn i;iitl"J.: K;-':Gaba ad'ndakitannqaile cskirdrk ka' nrn bin qe9lt Rudra Rudla grjrUrlerdi tannlannda)l veiimiir bin sevdiklerine Bunlirla !'rl uutd'. aa iia", rirdi.

Tiirk

tannlan

kadirosundc bu_

iYiLiK TANBII,ARI
Altavh lalrn ilk br.ivijktannsr Kara Han, bir iyilik Ogiu Ulgen, iyilikJapeseriolarak her SeyiyaralmrEtr. ma],r severdi.Dunyaynziindcki insanlan kolmbs-lerin bile ogullannr iqin konimal< "rftna"tt giirevlenditmigti. S,iimer'leriDAnu su, Enlil'i, Ea (Enki) sr de bu tiP

tannlardandrr.Ancak Enlik bir ara insanlara krzmlq, yapmrqsada, sonra pigman olmu;, insanlarla T\-rfanr

Yunan mitoloiisindeki en biiyiik tann Zeiis; kurnaz, kevif ehli bi| tann idi. Kadrnlan kandrmak igin getitli kr[klala gircr. lrilelcr yapardr' Kansr Hera gibi lilret daha gok ileri gideldi bir tanrrcidau cekinmusc Ttirk'ierin tanulan ise bciyle degildir'. Tanngalarrn da coAu mclhametli olmakla beraber girzeJdirler" Gr,pin"altrnc, kal'nda oturan Altaylr'lann gdnanasr

-42-

Tiirklerden Hintli'lere gegmig olan Rudra bir deteceyekadan hain ise de iyi taraflan da goktur. Siimer'lerin Nin-Giqzida'sryerin altrnad bulunmakla berabef k6tii sa}'rlmaz.Yine Siirner'ledn Adat'r yrldrnm ve frrtrna tannsl idi. Altay Tiirk lerinin gitklerde ya$ayan Yalpagan'r yedi baiL bir k6tiilik tannsrdlr. Yagmur tanr-rsl olan Agada siyah deniz canavan lohg11ldadu. Eti'lerin de Manyos adrnda bir cehennem tannsr vardrr.

TANRII,ARIN OTURDIJ'KI,ARI YERLER

Tannlann bir lrrsmr giikte, yldrzlarda, bir krsmr da yer altrnda, denizlerde, yahut yiiksek daglann baQrnda otururlar. AltayL'lann Yakut'lann ve . Siimer'lerin, Gijkti.irk'lerin briyiik tannlan da gdkledn en yiiksek yer'lerindeoturul. Siimer'lelin biiyiik taprnahlan da Tannlann saraFdrr. Tanrllar bu taprnaklarda istcdikled zaman aileleri ile de otur.urlar'. Ancak tannla n buralara gelmesi igin (Sedr) agacr yakrhr. Qtnkri Tannlar bunun korkusundan hoElarlu. Srimer'lelde herkesin bir koruyllcu tannsr vardlr ki, bu tann iDsanrn bedenindebulunurdu. Ama o insa bir' giinah igle|se tann onu blralor, gider, yelini cinlere ve, Iir. EAeI o insan grinahlaDndan tovbe ederse tann geri d6ner, yine insanrn bedeninegelir.

Bir in3nrEa gijre d9 Yer vilzirnde (Yer-su)adr verilen bir bdlgeYi onyeall tcnn vardlr ld bunlann her biri idare ederdi.

CiSiMLi \B CiSiMSiZ TANRII,AR

ilkel biiviik tannlann bazllan c.isimsizdir.Yalmz adlarr vardrr; goriinmezler' Biiyiik kudretlere sahiptirler' Tabiatraki bLivuk varliklardan lann lanrnanlarrn coAukendi adlari ve cisimleriylebilrnir' Baqkaadlarla iu"nlan temsil eden bir takrm tannlar ise vasrflanna yok!6re ad ahr. Bunlann yalmz ruhlan var, cisimleri

tur.

Tanrrlardan cisimlendirilmig olanlann bir kagr qunlardrr: ULGEN, Erlik Har ve iilgen ile Erlik Han\n krzlar, oEullan itrsan Sekhndedir' Yakut'lann guzellik i?rl.r"as' Avr,t. Eldmlrlann tannfcsr En$utinak g{zel (I$la-r) blrer' kadrirdrr. Sumer'lerin r.'in'li. Nane goSiislii birer adrndaki tanngalan da gir sa(L, kabank kadrn olarak cisimlendirilmiElerdir. Siimer ve Hitit tannlanmn gogu sakalh birer in' sandrr. Bunlardan bazrlanntn basrnda bir ktilah, bazrlanmn da tannhklannr gdsteren iki yahut dijrt boynuzlu taq bulunur. Yaton dofu Tiirk tannlan da savaqe birer insan haIinde gdsterilmiltir. Bazr bitkiler de tann tamnmakla beraber, tuzlu suyu temsil eden ve bir adr da (Ummi Khudur) olan

-45-

ANiMiST \'E NATIJRiST TANRILAR

Gclk,Gnneg,Ay, Yrldrzlar, fiItrnalar, giik giiriilttileri, 5nldrnmlar, agaglar, daglar, taqlar', denizler, sular, biiyiik nehirler ve tabiattaki bagka bir takrm varhklarda hatta ha,'vanlarda birer ruhun bulundufuna, bun]arrn kudret sdhibi olduklara inamlrr ve tanll tanrllrdr.

ZOOMORF TANRILAR
Arslan, at, kuri,yrlan, bofa ve gilon gibi bir takrm hayvanlarrn geklindc olan, yahut bunlann organllllndan kompozisyon yaprlarak cisimlendirilen tannlardrr.

ANTROPOMORF TANRII,AR
Bu tanl.llar, bir istihale neticesi ve zamanla insan geklini almrr degildirlcr. Yukarrda da denildi$ gibi dala ilkel l3nnlar erasrnda . Jgeni b i l e : A l t a y ) r ' l a n nU trlik'i Hitit'lerde, insan krhgnda gosterilmiitir. Eti'lerde, krsmen Stimer'lerde bu tip tannlar daha goktur.

-47-

Tiamat disi. ikinci kocasrKingo erksk birer dev olara.k, Lakhmu ve Lakhanou admdalci tamr ayannda salnlan iki kudretli varhk da birer biiyiik yrlan olarak cisimlendirilmigtir. Siimer'lerin Enli'i; Bof,a, Nergal'i; Arslao, A gada'sr; deniz caravan halindedir. hayvan olarak cisimlendirilen Insan yuhut gijzlli, ddrt kulakh olanlar vardrr. tannlardan ddrt g6zleri drirt kat daha gok gitdir, kulaklan d6lt Bunlann fazla igitir. kat daha Yan insan yan hayvan olan tannlardan da; Sijrder'lerin Ningirsu'su; kartal kanath insan, Da.rak'r ise Kegi ayakh insan geklindedir. Altayh'larrn Suyla admdaki ruhlanmn da gdzleri at gdziine kartal gagah, eqek kulal]). yJan sag)rdrr. cisim $u hale gore tUrk tannlan qekil gdsterildigigibi genelbir tasnife bakrmmdanaqagrda

de tAbi tutulabili..

TOTOMiKTANRILAR
Hayvanlann, bitkilerin insanda yarttrgt gegitli et' kilerden dolan inamslarla taan tamnmalandlr. insanlar cetle-rininde bunlardan geldi$ne inanrrlardr-

-46-

TANRIAiLELERI, t4l'grr.anIN
INSANI"ARLA ILGILERI:
Antropomorf tasavvur edilen tannlaln insanlarla miinasebetleri dala gok gddiliiyor. Sumer tanrrlanmn bir lasmr kjlgelerinin idaresi ilc yalondan koruyucu gtirevlendirilmig, insanlann olmu9rur. Bu tip tannlar, insanlara, bitkilere bereket, bolluk verir, insanlarr, daha gok sanatr olanlan korur, adalct iElerine bakar. insanlar da onun emrinde bulunur, onIara ho$ gijninmek igin dualar eder, kurban keser, ama insanlar giinah iqlerse tannlar da hrgrmlanm esirgemezler. Yakln doguda, 6zellikle Siimer'lerde; tannlann yala1.r$ tarzr ve ihtiyaglan da insanlannki gibi ayarlanmrqtrr. Onlar da insaniar gibi yer, iger, gahqrr,on_ Iann da evleri, 6ilelen, qocuklan bulunur; Atlan, arabalarr, hayvanlan, siiriileri, hizmetgileri olurdu. Ama bu tannlar insanlara gijninmezler. Bazr olagan iistri hallerde birden gtjniniir, nasihat eder, tenbihte bulunur, gekilirdiBu tannlarla insanlar arasrnda esash aynhk qurada idi: lnsanlar 6liir, acizder. Tanrrlar ise dlmez, kudretlidir.

-48-

TAN'RII,ASTIITANLAR
Tannlar kategorisine girmesi ger.ekenve temsili olaral 5ahr.landrnlmr oS l a n b u . i p t l n n l a r g e n c lo l a r a k losrmlandrnlabiJir: EoyJe a) Kozmik varhktan birinin adrnr tasryarak nattir-ist tannlar arasrna girebilen Ofuz un ofuilan. b) Taoist'lcrin kutsal tamdrklan botlugu dort y6ic a5nrarak, her ydniin idare vermekle tanrt tanrdrklan d6rt hayvan. c) Goktrirk'lerce renklel.le, IIan etikcti ile tannlaEtrnlalak Trirk btilgelerini iddre edenler. Bir de; Hanlar, krallar, kahramanlardan da tannlaQtrnlanlar vardu ki, lairdr& dzellikler ve kudretler, zaman gcQtikgeinsan hayalinden materyel vc ku\.'vel alarak biiyritijlmii$, nihayet bunlar da tannhfa grkanlmrltlr-

-49-

I{

Adar--.(Slim) Biiyiik rannlardan biridir. tsu tannya ^ Asurlar Ninip demismerdil Agag Han (Al) Han adr ile vasrflandrnlarak tannlaghnlan agaq Han, topragt ve agaqlarr temsil eoer.Korur. toprak. Su. aga(. ilret, demir kulsal mad_ qererdendIr_ agada_ - (Siim) Yagnur tannsl. Bu tann deniz can_ avan geklindedir. Elinde yrlarl tutmaktadir. Agilim - (Siim) Kumanbi efshnesinde adr gegen tannlardarl biriAiyanar - (Al) On planda gelen taDnlardandrr. Bu tannyr sonralan Hint liler de kabul etmi$lerdir. - rGbktu, BLiyuk lannnrn: Ak Han, ltzrl -- e lI- ( K a r a rt l a n . y e p i l I I a n a d r n d a d o n Han. San oglu vardrr. llunlar renklerle, Hanlrklarla vasrflandrrlmrS. lann.sajnlml$trr. TuIk yurdunun dort yc;ndebulunan ootgetennr buntar.idarp edcf Bu bdlgclcryefps ln dria o!lu olan: Qi$l tXeqr. Koyun,, berscir rkaplan. par.sr. TUniik.{Domuzt.Amlak r Horozmaarrnari ; ko1,un i l i . i t i J i ,k u 9 i l i v e d o m u zi l i a d l a n n rr"tina."t a 5 r r .B u . lalardr oturan Tijrk lerin Ongunu da bu adlenn ifade etl rgi ha)'vanlardr r Yrlda bjr defa bu bolgeleri rddrc . e o e i )r l a n l a ra d r n r b u h a y v a n l a r d a k nu r b a n l a rk e s e r l (it ili). Ak IIanrn a r s o l 3 n 9 l ' : O l + n l . l ( a p - l a nB , roaresr.nd pl. Her \.J td s o n b a h a n nb c q r n d aA k I l r r n adrna bir kopek yavt.usu keserler. Samanist Tiirklerin r e n k a t l r n rl a $ r y a nv , u r r ] a n n l r e m s i lv e i d 5 r e e d e nb u ddrl. hat)rnakarqrlrk.Taoizim gevresinp giren T!rk l, I de,dortjonu doft h vanrn Lemsilve idd;e ettigini ka_ bul etmislerdir ,Yak.Alra) Turklerinin b u'Biiri.,n y u kl r n I r - r ,r,M.Joyqrl -Ulgenine Yakur'lar. Iru adr vermi5lerdi. k--

$imdi de; Binlere varan tannlann belli baqhlarr -le, tannqalann, Tann ailelerinin, tann ayannda olanlar,n aqaFda losaca takrmrnrn kimlikleri da bir agrklanmaktadlr i

TANRII,AR
Adad - (Siim) Yrldrno, qimEek,kasrrga, frrtrnalar tannsr. Biiyrik tufan srrasrndaortalgr inletmil, her ta_ lafi kar-anhk etmiqtir. Ilu tann beleket, bollukta getilirdi. Asur ve Babil'liler bu tannya Adad Eti ler Iskur, Sumcr'ler bir de Ramman deller, iki ath arabasr ve boynuzlu tacl ile tasvir oiunur. Adakutay - (Al) Altayh'Larrn biiyiik tannsr Ulgene bu ad velilmiqtir. Adar - (Srim) Biiyuk tanfllardan biridir. Bu tannya Asurlar Ninip demiqlerdir.

-50-

drctleri ken<jisindetoplayan pek sAkin bir tanndrr. Hig bir geyekangmaz. Alasbatrr - (Yak) ASrllann ve kiimeslerin tannsrdrr. Alda - (Krr) Tannlara verilen adlardan biridir' Altav Han - (Yak) Yer-su'lar arasrnda ileri gelen ve tann iyannda bulunal ruhlardan biri. Daflann bagrndaoturur. Amal - (El) Tannlarrndan biri. Aman - (El) Tannlardan biri. Ammezzaddu - (Siim, Hrt) Kumarbi elsanesind( adr gegeD tanrllardan biri. Ammun - (Snm) Gnneg tanndf. Bu kelimer,in Siirner'ce aniafir da giinestir. Ammun, Tiirklerde,' Hint'iilere geetigi giineF tanrr sa]'llm$hr. Buna Atum denildigigibi. sonralan Ra adr da verilmigtir. Ammurrki - (Sr.im.tlit.) Kumarbi efs6nesindegegen tannlar.dan bid. . Ancazin - (Al)Yrldrnmlann tannsrdrr, Andarkan - (Yak) AteS tannsrdrr. Bu ad ile bir de bitkileri koruyan tannga vardrrAnk '(Sum) Sulann, bereketin tannsrdrr. Eti'lerde bu kelime (Atl anlamlndadrf. Anghar' - lsum) Ilk biiyiik yaratrcr tannlardalldrrOblir tanrrlal bu biiyiik tanndan yetismiglerdir. Anu, gdk tann demcli olan bu tannmn biiyiik ogludur. Lakhmu Ye Lakhamu adrndaki iki biiyiik yriandan trircmrQLIr. KeldanL lalrn tertipledigi bir yaradrhg efs6nesine gore; llarduk, Tiamat,i tutturmuq, vucudunu ikiye

-52-

bijlerek bir pargasrnryukan atmrs, bundan An$har adr ile gdkler, bir pargasrm da aQagryaatarak bundan da !<isharadryle yerler meydana gelmigtrr. Anu - (Siim) Gdklerin hakimi olan tanndrr- Onun emrindeki tannlar kadrosu gok geniEtir. gdgiin cn yiiksek ycri olan (Anosmas) ta bir sara)'r vardrr'. Bu sarayrn kaprsrnda sonradan tannlasan Dumuzi ile gizida adrndaki tann bekgi olarak bulunur'. Bunun Enlil adrnda bir oglu vardrr. (Tannlan biiyiik tulanda kork.tuklan zamai Anu\run bulundufu goge l(iiqmrllar, Anosmas'taki sarayrnln etrafrnda bulunan duvarlarrn iizr'indekitpekler gibi biizrilerek yatmrilar.dll. Bir efs6neyegiire de Anu'yu, Aruru adrndaki btyuk yaratmr$trr. tannqa Anu boynuzlu lacla qekillendifilmiqtir. Aaunnaki'ler - (Siim) Biiynk tann Anu'nun oglu Dn lil'in ydnetiminde bulunan ikinci derccedetannlar.drr. Bunlaryer'1uzunde s. ul.arda l a 5 a r ' .E r , l id , n e l d r " l a r r emri yeli e gctir'irlcr'.Tnsanla|rnmukaddel.etr rlL il. gilenirler. Bir bakrmdan Anunnaki'ler yer alt tanlrjan sayrl1rlar. - Arah (Yak) Yeralh alemindesuglu insanlann cezala|rm teltip eden taDn ayar.rndaki hdkirnler hey, etinden biIi. - (Ur) GijDclstanr-rsrd . Bu tann l)ir taralian _ Aidiii da tartrrqaolalak kabul edilir'. Ardjs - (Hit) Gnnet le tcmsil edilenbir tanD Arkiu ' (El) On plendagelentannlardan biriArsimela - (Ur) ikinci der.cce tannlar.dan'drr.. (Sum. Arunas Ilit) I{umalbi efsinesindcki tannlaqandenizinadr.

Bof,a baglt olarak temsil edenler de vardrr.) Sanat ansillopedisi. Bungak tlutuh. - (Yak) Ak To1'undeniJengoklerdeki 9n btiyiik tannya giden yolu bekliyen iki tanlrdan bi|i. Obiirii de Buzul Toyun dur. Buzul Toyun - (Bk: Ilumgak Hutun) CrEt (Civi) - (Gciktii.) $amanist Goktr.irkler hcr boy igin ayn bir tann kabul etmiqlcrdir. Bu tanrrlala genel olarak bu ad verilmistir. Gdlpdn Ata - (Krr) Koyunlann koruyucusudur'. Tatu'l ayanDda tanrllmaktadrr. -(Og) Oguz IIanrn oflu, I{ozmik Dag Han varhklaldan birinin adrnr taslyaD Dag Han: nattrist tantllar kategodsinde yer almrqtlr'. Bu hanrD kuS) tur. idA|esindebuluDaD Tiirh'leriD ongunu (1.19 Taoistleljn ddrt yoDii taDn sayl]an di;rt hayvana ver'' yaklDhk golirlnrr:ktodir' oeleri ile bunlar alasrnd:r Dar.ak '(Snml Ked ayakh bir tan|rdr. Beleketid, ormanlann tanr.rsl s:tyrLr. Teke anlamrndadrr Hur'ri'lerin filtrna, hava ve bitki, tannsrdrr'.Ilil adr da $anda$trr. (Bk: TeEup)I Iitit ler-cieTalkrrr dt:r'lr'r' Dattas I{ulr-i lerin nltrna, hava ve lritki, lannsrdrr. (l3k: Tequp) Hititlcr dc Trr'lirn Bir adr da $andaq'trr. derler'. Demil Han - (Yak). Yer-sular arasrndailcn gelen ve tann ayarnda bulunan luhlar-dan biri. Dag baqlannda otururdu. (Og) Oguz Hanrn oglu l{ozmik Deniz Han valhklardanbiriniD adrnrtaFryanDcniz. llan. N:rturist tan:rlaI karegorisirrdc yer :,nr;r'' BJ l,3rr1 ldaresinde b u l u n a nT r " i r k l e n nO , l g u - u t 1 ' a kr L , r - . '

Aqkesapa - (Hit) Adrna epeycerastlanan tanlnd[g tannlardaidrr.. - (Siim, Hit.) Kumarbi efsiAnesindek Astabi tarrnlardan biri. Avata - (Al)Cdgun altrncrkatrndaoturan bu biiyuk ay ile tcmsrledilir' Sdtrer'lerinrEn re.,n, Altaylr'larca Zu) suna karErhktrr' (OE) OAuz Han\n oglu Kozmik Ay l{an adrnr tagryan Ay han natiirist bi|inin valhklaldan yer almrqtrr. Bu hanrn idire kategorisindc tannlal ongunu kartal idi Tirrklerin bolgeleldeki el|ih Teoi-t lcrio dofl ydnu tann sa)'rlanddl, hayvana vermele|i ile bunlar arasrnda bir yalonll< gciriilmektedirCiineq ve adalet tannsrdrr. Bir adr Babbar' - (SrjLm) da (Utu)dur. Arap'lar bu tannya $amag derler. Baal denilen tann da budur. Ur krrah Urengiir'e adalet kanunlannl o ogetti. Hammurabi'ye i.inlii kanunlanm o yazdrldr. Bunun Kittu ve Me$arru a&nda iki oglu vardrr'. Balala - (El) tannlanndan biri. Baranbatri ' (Yak) Evlcri koruyan bir tamrdrr. 8el (Baal) - (Siim) En briyiik gijrnestanrrdrr' Crvar millctler farklt stil'meniElelle bunu biiyiik tann kabul etmislerdir. Siimer'lerce bir adr da Babbar'drr. Tann' Enlil;in de bi| adr (Bel) dir. Bel, Anshar ile Kishardan tnremiglerdir. Baal, (igtar'rn kocasr,tabiatrn kudretlerini ve giinsi temsil cden bir giin tann sayrlrrdr. Onun adrna dikilen putlar iizednde bir giines tekerle$ yaprlmrqtrr. Fenikelileice yaprlmri heykelinin baqrnda kudlet timsali ola|ak iki kog boynuzlu tac bulunmaktadrr'

-54-

dur. Taoistlerin datrt ydnti tann sat'rlan d6rt hayvana yakrnhk arasrnda bir vcrmeleri ile bunlann gijrtilmcktedir. Devi (Kali) - (Siim) Eski Tiirk talnlardandrr. Sonr.alan bu tam'ryr Hint'liler de kabul etmiglerdir. Dingir - (Et) Tamrya verilen ad. Ila (Enki, Ank). - (Snm) Bu tannya Srimer'ler; Enki, Ar:nnlar da Ea demislerdir. Sonratan BAbilli'lerin dc biiyiik tanrrlanndan olmugtur. Denizlerin, Sulann, Frrtrnalann, altrnln, giimiiEiin, biitiin madenlerin, laqlalrn, bitkilerin, hattA Akhn, Mantr{rn da tarnsrdlr' 'Iannca Nina bunun krzrdrr. BAbil Mitolojisirlde biiyirk yeri olaD Marduk tal Ea l1rnogludur. Aqipu'lar denilen papaslar bunun komyuculugu 5leminrn Bu tanrl sonralan yerall,r rltrnda iE g.r|ul.lcr. vo dr.hasonradcnizlerintannsr oldu. Ila, dogrudan dogtuya kendisine baq vuranla da, bilgilcr verir, ruyalarr yorumlar.Tnsanlara ,jelLcck,Cjn san arlaii ogrcten,krEllara al{ll ve zeka veren a.iitli odur. Siimer'lere grire Ea, yarr balk, yan kegi geklindedir. Hem suda hem karada yatad{l igin bu qekilde diiSunulmustiir. ilk insam da Ea yaratmr$tlr. Qamurdan yaptrF bir cisme can vererek, insam meydana getirmiE ve bu sebeple de tufan srrasrnda insanlan yok olmaktan kultafmrEtrr. Itllil (Enlil) - (Siim).(Bk: Ilnlil) (Bk: Ea) I.lnki(Ea) - (Srim). ttnlii (Ellil) - (Siim) - Btiytik tannlardandrr. Hava, sava$ tanrrsr olan Enlil; Yagmur, frrtrna, bora ve sulann-da tanrrsrdrr. Daglarda oturur, kasugalar iginde

-56-

yiirtr. Onceleri yer' yiizii tannsl iken yavaE yavaq lnu'nun yerini aldr, en brlyiik tanrr oldu. Emlif in kutsal bil kazmasrvardr. O, bu kazma ile yeri ve gd!ir bi|birinden ayrrmritf. k r z m r rs . ',nr'1 insanlara birrrrnrE r lr . Enlil insanlalrr mukaddt-'r'ahmtayin eder. is" tediklerine ku'alh k verir'. Stimer'lelirT taptrlilan heykcllcrdeEnlil, gril sakalh ve boynuzlutaClalasvil olunuldu. Yanrnda da tenastl olan Nin-l il bulunrnahtadrr. tanrrgasr lerin Ofan:na AlSr.imer']eiin Ijnlil i. gclklLjr'h tayl'lann Ulgenirrr,. Yakut lrrrn da, U)u Toyun'una kargrhktrr. Enlili: Zu. Asakhu, EnmeEarru adrndaki tann ayannda ug bul Lik dev dldiil'miistur. Sonra oSlununyaldrmr i lc canlanmrqlrr'. EnmeEar|u - lStim). Biiyiik bir devdir'. Ama aynl zamanda ciliim tanlrsrdu Bunun Zu, Asakhu adandaiki va.drr. Ilnunra Elis destanrnda arkada$r uqununde adr gegen. ilc bir olarak cildiirmuitn. Enlil i a|kaclaSlar-r En-Urta(In- l,'r'trr ' rSum). SavaEtaDnlar'rndandrr. Bu tannmn l-rfrf la adr Nin- Gilsu'dur'.Ilnlilin tuSanlala krzarak laplrgr blrl Lrk tufa bu tanl-] idere etmiqtir. En-Zu (Nan-nl|t rSiuDrIluynk tannlardandrr.Ay ile temsil edilrr'.Sumer'lelin bLLtanrrsr, AllayLlann (Ayata)srna kar';,rlrJilrr. Alap lar bu tannya (Sin), Ilitit'lel de (Kaqkut adrnr lcrmi;lcldir. Ur bijlgesindc oturur.du. En-zu (Zamrrnr takdir_eden, cilqen,krrallaun senelerini, aylal.rnrvr. gunle|ini hrgkrnkiar, gozyaElau rqindegcqilten ) l)if tanndu.

Al l r

vardrr, (bk Erlik han'D ogutlan, Erlik Hanin k]zlan). Erlik Hanin bulundufu ycr altr alemi dokuz tabakaya aynlmrghr. Bu tabakalann her birinde fena ruhlan temsil eden birel tann vardu ki, onlar daErlik'jn idAresindediller. lnsanlar, Erlik'in gazabrndan korkallar. Korunmak igin kurban kcserler. Bu kurbanlann iginde en makbul qlanr da koyu renkli attrr. Kurbanlarrn derileri <iyle yrizi.ilecektir ki, hayr.anrn baEr ve ayaklan kesilmeden derisi tulum halinde grkanlabilsin. Erlik'in kur.bandanolan payr bir.qatrl ile baglanarak burban yedne dikilir, geri kalan clleri de orada bulunanlar yer. Kurban kesilirken bir damlc kan etrafa hig bir kemifi dc krnlmayacaktrr. srgramryacak. Kulban kesroe tdreni Qemanizm inancr ve gel, enekleri iginde yaprlrr. Erlik bir de qdyleanlatrlrr: Kara Han, yer. yiiziinde insanlar gogalmaga baglaFnca, ilk yarattrF insan kendisinden sorirakileri bagtan gkarmaya ve onlara fenahk etmeye gahgryordu. Kara Han buna krzdr, onu yer altrna gondererek achnr (Erlik Han) koydu. Gibili (Girsu) - (Sijm) Ateg vc adalet tannsrdr.. Sonra diger tanrrlar: dogru ile yanL$1a].rrt etmek kudretini bu tannya vermiglcrdir. Bunun iizcr.ine Gibili in, sahlannyaphklanlr. verdiklerikararlan inc.ler.. gcrekirsebozardr. Bir adr da CiIsu idiGIRSU (Gibili) - (siim) (Bt(: Gibili) Gizida - (Siim) Biiyrik tann Anu'nun kap:srnda DuDuzi ile Gizida admdaki bu tann bekqilikle gor.evlidir.. Cola - (Srim) Kok tann biiyiik Aiqhari-n habercisi ve elqisi olan bir tanndtr. Anqhar'rn ona griveni goktur..

59-

'lannqa Nane bir bakrmdan bunun krztdrr' Ce_ hennem tanlrcasr (IJrcgkifal) da lozkardeqidir. Enzu nun bir adr da Nan-Nar'drr' Eldenay - (AI'I'annlann insanlara yaptrklan iy ilikleri haber ve|cn tann.

Erlik Han -(Al) I(ara l{a}1'rn ofludur. Yerin altrnda yagar' Orada liara bir giinci yaratmrl, onun kara r$1A Erlik Hanrn yer altrndl ile yer altlnr aydrnlatmrEtrr. damr demirden, oca& balgrktan yaprlmrq bir saray val.drr'. Bunun kaprsnda giimiioten bir tahtr bu lunmaktadrr'. Erlikin krhcr yeqil demirden, kalkanr yassr demilden yaprlmrqtlr. EBerlenmiQ dokuz bogd onun emrindc bulunmahtadlr.

Bir tasvirdc Erlik korkunq bir ihtiyardrr: (Gozleri vt kaqlan k<imu| gibi kara, gatal sakah dizlerine kadar uzamr!, yabrn domuzunun aa diglerine benziyenbryrts kulaklan ijzcrine yerleqmig, genesi tokmaga, boy nuzlan agag koklerine benzer. Saglan kapkara vc ktv 'crktrr.)

Rir $aman duasrnda:(Bindiri kara ktiheylan, d6Feg kala kunduz derisinden, beline kuqak yetigmez. Gor kapalr bir kanq, kal.a bryrk, kara sakalr. Kovasr kiis g6gsunden, kadehi kurumug kafa taslndan krhcr yeqi dernilden l<ijlek kemikleri yassr demirden, dizgini karr Biitun ipekten, karnqrsrkara yrlan..) denilmektedir. cr ker'l ferTa ruhlar, K6rmds'ler, karaozot'lar,Ot o D u t , ri d e r e s i n d e d i r . B e 9 o f l u , i k i k r z r
-46-

Oijk Ejderha - Taozime g6re boEluk ddrt vitne avrrlmrstrr'. Bu dcjrt yciniin idaresi tannla$trulan bircr halwana o ve|ilmiqrir'. Doguydndndniderc.i 'io bu hayvandrydr' frrtrnalar Ru taErrdr' r:jdelhi-r ldrnr bolsj Lu havvarrnr gdndel ir' yapar,yjl('rnulllr ysgdrr'u, insrnl,'r'' h.rste.rk n v j n u D u i d d dc k j v a r d r r u e L , l l l J u n u nb r i d i i S m a n r edenkrzrl kaplan'drr. Natiirist *llnlar.dan olan Ofuz un ogullan ile, bunlann idiresindcki Tiilk'lelin Ongunununda birer hayvar oluEu l:aktnDndan taoist'lcrin laksimi ve id'ar.eciler;i alasrnda bil.er yaktuLk gorii)mcktedir'. - (oE) oEuz Hanru oglu. Kozmik IIan Gok varhklardaD bidnin adrm taqryan Cok Han Natiidst tantrlar kategorisindeyer alml$trl. Bu ]Ianrn iddle yerle|deki Tii|k'lerir, ongunu Sunguldur' ettifi Taoist'lerin dort vdrrii d6rt tan|r sayrlai lralwana verbir yakrnhk vardrrmeleriile bunlann araslnda Coktanrr , (goktti) Eo biiviik tanndrf Yakut'lann (Ulu Toyun) una, Altay Tiirk'lerinin de Ulgen'ine ot[ '1 kllr5rlrkrrr . u l a n n g o k t ea l t r n b i r t a h t u z e r ; n d e urur lri gucu mikefatlar d3$tinaktrr Gr'anlclelata - Bu tann eski tiirk tannlanndandrr. yer almrgtrr. SonralarrIIint mitoltrjisinde Gud - (Et) Gud, Eti dilinci boga demeklir. Ilti'lerin tanrdrklankutsalbogalanvardu'. bu ad ilc 1,ann (iudalu {Sum) Onde gelen Tiirk tanr-rlanndandrr' Gudea - (Siim)En biiyiik tann anlamrndadrL GnD llan {Og) OSuz Hanrn c,(lu. I(ozmik varLklaltlan birinin ad 11taqryanGun IIaD Natiirist lanr.r]ar- I(ategodsinde yct almrgtrr'. bu hanrn idAre ettiAi yerlerdcki Tiirk'ierin ongrrl1u $ahindir. 'I'aoistlerin ddr'l yonii ddr't tanlr sayrlan hayvana velnreleri ile bunlann arasrndabir yakrnhk vardrr.

-60-

Haldi - (Ur) Kahredici qer tannlanndan biridir. Halkr - (Siim) Bitkilerin tannlanndandrr. Hamanni - (Hur ) iin planda gelen tannlardandrr. Haniq - (Siim) Frrbna tanrlsrnrl idar.esiadegahian bir kiiguk tanndrr. Hapantalliyas - (Hit) Koruyucu tannlardan biri. Harzig - (I{it) Koruyucu tanrllardandrr. Ha5ameh - (Hit) Vcba tannsrdrr. Aynr zamanda srlrrlan korumakJa da gdrevlidir. Hagenil - {Hit) Tanrrlardan biri. Huban - (El7 lln biiyiik tanrrlardan. Hurbi {El) Tannlardan bid. Hutran - (Ei) Bir tanrr HDtuini - (Ur) ikinci derccedeta!1nlardardrr. Igigi'ler - (Silm) BLryiik tann Anu'nun idiresinde Bunlar Anu tarafindan bulunan bir krsrm tanrrlardrr'. 'verilecek emilleli yeline getirmekle golevlidirler. Siimer'lere bu tannlara da cinem verirler. Yrldrzlar bunlan temsil eder.KeldanL'larda bunlan almrqlardlr. ilu - Siim) Bu soztann adrna bir igarettir.Bununla tann dcmek istenilir'. In- Urta - (Snm){Bk: Itn-Urta) ir ,(gilktii? Gdktr.irklcr bu ad ile bir yer tannsr kabul etmi$lerdir. Ira - (Siim) Savaslalr, hastaLklan insanlara musallat edenbir $er tan|rsrdrr. iragal - (Siim)(Bk: Ncrgal). (Snm, Hit.) Kumarbi olsdncsindc adr irgin'alar gegenikinci dercede tanl.rlardr:Iskur - (Et) Frrtrna tanIsl. Bu tannya Clamhlar, Asur ve Babilli'lel Adat, Hulri'ler TF)$UP, Hurri ler Dattag der'ler. Ismekarah {Ak) Tannlardan biri. itoga - (Mog) Daha ziyade mogollann tanrdrF, bazr

kriSna'mn kocasldrr. I{:ndal<arbu - (El7 Tannlarrlan bin. Ku'samas - (El) Bir tanrt. Krzrl Kaplan - Taoizm'e gcire bogluk ddrt y6ne aynlmrEtrr. Bu ddrt yoniin idiresi tannhqtrnLaD birer hayvana verilmiqtir. Batr ydnilniin idAresi de bu hay vandadrr. O bolge bunun adrnr ta$rr. Natiifist tannlardan olan O[uz'un ofullarr ile bun' larrn id6risjndekiTiirk'1clin Onfununun da birer hay' van oluqu bakrmrndan Taoist lcr'il taksimi vc id:ilecilerj alasrnda bil yalnnLk vardrr'. ' Taoiznr'e gri|e bo'sluk d6rt yiine Krzrl kur; ayr'rlmrEt . Bu ddrt y6nr.inideresi tanrrlaQtlnlan birer hayvana verilmi$lir. Ilatl y.jniiniin idAresi dc bu hav vandaydr. O brjlge bunun adrnl ta$n'dr. Natirr-ist tannlardan olan Oguz'un ogullan ile ve da birer haybunlan idalesindekiTLilklerin Ongunun ', ra m: r' v u r , l u 5 u h a k r m r n o a r rT a o r . r r i 'r n l . k g u ru - n e \ t " di l b " y . -< i , l :r p r . l e ra i r,r.rnda llofollarca da Kuday 'Bnytk tann anlamrnagelir'. baEtannya verilmiS bir ad. Uquncti kat gdkte otulur' Kumarbi - (Sum) En bul'Lik gok tannlanndandu i f - i r ' ,s i T e r ' , ob u u r . g l u d J l R L .l ( L r " n r l l 'e ' 1 1 r r . 3 anrr..drr K r r " r r k: L u v .l c n L6gamal - (El, Et) qok tanrnmls tanrllerdan biri olan Ea'mn o{ludur'. Lema - (Snm,Hit) Kumalbi eflAnesindc gcqen gok tanr'llanndandlr. Kumarbi bu lannS'r gok kn'ah vaDmrstrr, l,ilgal Nalada ' (Snm) Bnyuk tannlardandrr' Bu tanriJnsonnlan Babilliler dc tammrqttr' Lugal - (El) Bazr Tiitk boylannca da bu ad ycr almlqtrr. Krral, Ilukumdar ve tanr-l aniamlanm tasrmaktadrr'.

Ttirk boyian arasrnda da yer alan briyiik bir tann. Kabrides - (El) Biiyiik tannlardandu. Bu tann yeti$ti.me, briyiitme tannsrdrr. Kali (Devi) - (Bk: Devi). Kambarata - (Krr) Atlann koruyucusudur. Tann ayannda lamnmrEtrf. - (Snn), Iyilik sever tannlardaldrr. . Kamrugapa Insanlara yardrmcrdrr. Kara kaplurnbafa - Taoizme gore boqluk dtjrl ydne aynlmrqtr. Bu ddrt ydnrinr.iiddresi Tannhqtrnlan birer ha1'vanaverilmigtir'. Kuzey yon\iniin idaresi de bu hayvandadrr'.O bc;lgc bu halwamn adrna taqrrKarsa (El) Tannlardan biri. Kdqku - (Hil,) Siimer'lerin En-zu, Arap'iann Sin adrm vcrdiklcri ay tanndlr. Kayadan ' (Yak) Buynk tannlardan biri. Kayra (Kara) Han - (Al) Tanrrlann ceddi. Kozmik alem yaratrlmadan once her talaf su idi. Tam olarak da yamz bu han vardr, nihayet yalnrzhktan usandr. Ne yapaca&nr! rle yaratacahm dri$iindii. Gitriinaezlerden bir. ses ona onunde ne varsa tutmasrm sdyledi. O vakit sularrn arasrndan (al{ ine) gdriindii. iste Kara Han on, dan aldr{r ilham ile biitiin varhklan yarattr. Kara Han yarattrgr yeDi tam ortaslnda dokuz elli bir gam agacr. her dah altrnda bir adam yaratmrqtr. Igte bu adamlar sonra tiireyen. insanlann atalandrr. Samanlara grire Kara Ilan'rn, Ulgen, Krzagan. Mergen adrnda iig oglu vardrr. Qok karrqrk olan $aman dualannda; bu krzagan ile Mergen; Ulgenin emrinde bulunan iyi ruhlar diye ge9ef(Sum, Hit) Kumarbi efsriaesinde adr Ka-ZaI geggen kahraman tannlardan biri. Kergiday - AltayL'lar Ulgen'e bu adr da vermiglerdi. Kuhumban - (El) En biiyrik tannlardandrr. Tannga

-62-

Lueal Banda - (Sdm) Sonradan Babilli'lerce de tamnirrs bir tanndrr. Grlgamrg'rnda koruyucusu idi. Lugai Kurkura - (Siio) Asrl makamr dallar oldufu iqin Enlil'e (Ulke Hant anlamna olarak bu iinvan da verilmistir. Mafin Silkilak - (Yak)Atlan koruyanbir tann Malahay (Yak). Yeraltr alemindesuglu insanlann cezalanm tertip eden tann ayainda hdkimler heyetindenbiri. tannsl Manyos - (El) Cehennem Mergen (Al) Biiyiik . tannla.dan biri. Bir bakrma gai.e Kara Han\n oglu,Ulgenin kardeqidir. (Si.im) Kumarbi efsdnesinde Minki adr gegen tannlaldandrr. Mucera - (Al)Yoksullan koruyantann. l\{ummu - (Siim) ilk varhk olan ve Tiamat adrnr tagryan tuzlu sularla, Ap-su deniled tatL sulardan Mummu meydanageldi.Tannlann da goguyine bundan turemi$tir. Siimer'lerinbu inanqlan sonradan BaMut - (Siia) Saadet bereket, u6'ur tannsrrun vasrllanndan biridir. Nabu - (El) Kahramantannlardan biri. Siimer'lerin de ya4 ve bilgi tannsrdr. Nahhunt - (El) GiineQ, rqrkve adelettannsr. Nalaini'(Ur) Ikinci derecede Tanrrlardandrr. NaI-nar (En-zu) -(El, Stim)(Bk: En-zu) Napirtu (-Napir) lEl) Tannlardanbiri. Napsa 1EL) Tannlardanbiri. Naruti - (El) Biiyiik tannlardan bin. Nergal (Irregal). - (Siim) Cehenneminve kara4hklar aleminin tannsrdrr. Cehennem taDncasr Eregkigal\n kocasrdrr.BUyUk tufanda gok hidgemisininserenlerinikove (Utanapigtim)in detlenmjq
billi'lere de geqmigtir.

-64-

anp atmlshr. Nergal'rnbulunduFuyer yedi kat duarla cevriimistir. Her duvann kaprstnda zebiniler ekcilik ctmektedir.Yine buradabulunan(Edimnu)lar Iianath clbiselergiyer,9amur,toz ve toprakyerler. Nerik - (Et) Frrtrna tannlanndandrr. bir semtiolanGirsunun Nin-sirsu- (Siim)Lagag\n gdre Enliljn ilk evlddrolan BiI efsaneye rnsrd-rr. Nin-Uras) tan bagka de$ldir' Savaggrbir tanndrr. (attal karathdrr. SaE elinde (Ur-sar) dedlen aslan

Buna Lisas-ta Nin-sirsudenildigigibi, ElSmlr'lar In-guginaki ki91" tZibbal. Dilpat gehrinde(Urair Ierdi.
Nin-eiszida - (Sdm) Yeraltr tanrrsrdrr.Karanhhlar mind]e'otuldugu halde, her geyegrinei gibi hayat ve

boynuz)u uiun sakallrdrr'Bagrnda asll bir topuz tasrr', ile yer' qekilen arabasl r9 valdrr'.i layr'anlartalafirtdan ile dldiiliir. zi.inde dolagrr. Dtsmanlanm topuzu Lrrsrnrn adr (Bo) drr. (Bk:Bo).

hayata ve yeniden kultarrnrE rlemis,Enlilin cesedini gibi adt da bir denildi$ Nin'gilsu Buna avuQmustur. in- Ulta'drr.

zcirn vbnell,mek i.izcre, zaman zaman yer yiiziine eder' bir tidet ha arkadaEhk .ar'. O vakit kendisine (Siim) da pldrzlar Asur'lar tannsr, Gezegen Ninip tanlmlglardrr. bdyi.ik tanny olalak Nin kalak - (EI) Tannlardar biri NiD-ma)'ki -tAk) Tamnmr$ tal nlaldaodtr. Nin'U[aQ '(Siim) Ellil'in oflu. Sonra giineg taDnsr ruglur. iik baharn giineli ile bu tann temsil edilir. in-Ulas. babasr Enlilrin cesedini ellerinde tutan devrin iizeline yiiriiyerek, onlara perigan etmil, b6ylece asrnrn iniikamlnl almrS, devleri arabaslna zin-

thk verir- Suyun ve saghgrn, yrlanlann da .srdrr.insanlarla tannlar arasrndakimiinasebeti

-65-

gbrevi flu tannntn; Trirklcrdc !e sonradanHint lilerde jdir' kuvvetl ivilik eder, -gtizeldir' i,ii.t"t- i"t."t-" d-avardrr' taraflan vahqi, hiin ]goa 'bulunanlarlayere iner, kendisinekaril Beraberinde gelenleri oklanyle dldirrirr. Ona uyanlara ne5e' rai-ritrt '"ri'. Hekimligi de bildifi iqin bin fesit kadar Rudra frrirnalann.dagla'n ve ormanlann iil;;";';. da tanrlsrdrL' *i;bi; - tYa ki Yeraltr aleminde suclu insanlann heycezalarln; erlip uden tann cyannda hekimle) etinden biri. ---Srti rXrtur Hun (Cdktir'' Biiydk tannnln Al( Han' drirt of,lu frr]liiun. S-, ix".ar Han, Yelil Han adrnda vasrflandrnlmtq' gu.t"t ve hanhkJr renklerle uliJti. i"rr.r .^u,l-tsr't. Turk yurdunun dbrt ydndebulunan Yafes in ddrt oglu Qigil ir'l"lar ia6r'e-ederler $fg"f"ii'; (Keii. Kovun,, Barscar'Kaplan ve Birs) Tirnirk lDoit ."Ji, erniuL , H"t"t) adlanndan aLrralaklKoyun ili' oturan Buralalda laErrdr' ili adlannr iU- X,rs il;. Domuz bnsunu da bu adlann iftrde etl;gi havili;ki;;; vtl,i bir dcfa kendilerini iddre eden han "."i".arr. t" tt.yt".tu.dan kurban keser)er'Ongunu do"irr" ii" otaniotrnutitir;Sarr Hanro idilcsi idi Her Irl krsrn ortasrnda San l{an adrna bir domuz yavrusu kurbah ederlerdr S a m a n l s tT i r r k l c r j n r e n k a d r n r t r ' c r y i t n .Jurtl3rlnl temsil ve iddre ederr[-rudort hanrn3 kur\rlrk llorTm cevresinegrren Turkler de ddrt ydnu dorl hawanrn idare ettiai;i kabul etmiqlerdir' " S;t;; tsumi Sumer kadrosunda ver 4?l qu tannnrn adr, Keldanlrlann biiyLiktanrlsr Marduk a da ikinci bir ad oiarak verilmiqtir. r' Saspunc. - rEt r Frrt)natann lan nda')dr tanrrlardandrr' i.Uir,l - tUtt iLinci derecede

Odine - (AI) $amanistlere gdre insanlann saadetini, rahathg r koruyan ates tannsl. Bu tann aileleri de korur_ Olan - (G<iktii) En briyiik tannya verilen ad. Bu tannyr yerin tam ortasrna dikilmiq briyrik bi! qam agao da temsil eder. Qiinkii Ogan orada bulunurdu. Yrkut'lar bu biyfk tannya UIu Toyun, Altayh lar Ulgen . adrnr verniglerdir. Siimer'lerin Eniifi ayannoaorr, Okto Han - (Yak.) Yer-su'lar arasrnda ileri selen ve tann ayanndabulunanr-uhlardcn bjri. Dag baqinda oturur, Ongol - (Bk: TengereKaan: Orangay - (Yak.) Biiydk ve yaratrcr tannlardan biri. - (C{tktn.) En biiyiik tann. Biitiin Oze Gtik yaratrcrsr varLklann ve hekimi. Ozen Han - En bliyiik tann olan Han Tengere'nin baska bir adr. Panintmri - (El) Tanrrlardan biri. Papsukkal - (Siim-) Yllarllann tannsrdrr. Evleri ve insanlan kritii ruhlardan korur. Piva - (Hit) Tannlardan biri. (Siim) Rahathk, bereket tannsrdrr. Pushan ve hay'vanlan korur. Bu Tiirk tanrrsr sonQobanlan radan Hint'lilere gegmiqtir. Ramlnan - (Siim) Adat rn baska bir adrdrr.

Nudimmu - (Ste) Biiynk Tann Anu'nun o{ludur. (Entma Elis) destamnda bunun i9in: (Tann Anu, Nudimmu'yukendi tasviri ile dogurdu) denilmektedir. Oba - (Al) $aman'lar,tannlara genelolarak bu adt verrniglerdi.Bir koyun koruyucu ruhunun veya bir tannmn bulunduguyerede obadenir.

Rudra Eski bir Trirk tannsrdrr. Sonradarr Hint'liler bu tann5nalarak (Qiva) arLm vermiglerdir. -66-

Selardis - (Hit) Tanr ardan biri. Sin - Stimer'lerin ay tannsrna Arap'lar bu adr verdiler. Bu tann insanlann tartr ve iilgii iglerini de kontrol ederdi. Sotlol - (Bak:tengereKaan) Suivesi -(Al) Su tannsr<hr. Sulikatte . (Et) Tamarmara nehrinin tannsr. AAactanbir aslan iizerinde durmaktadrr' Sa[ elinde giimiisbil krhg,sol elindebir insan kalasrvardrr' gelir. Tann anlamrna Suma -{Srim) (Yak) . Biiyiik tann Ulu Toyun'unbir _S-ustuganah a(llcllr. Samas - (Siim) Siimer'leringrinegtannsr Babbar'a {Bk: Barbar).Xanatlr Alaplar'bu adr vermislerdi.. gijnegbunu[ senboltidiir. $andag- (Bk:Dattas) biri. Sapak- (El)Tannlanndan ye$illik tanns'drr. (Siim) bdlgesinin Umma Saia (Hur) Btiyiik tannlardandr. $a|r'umma $imege - (Hur) Giinegtann. Bu taon Ba$ullat - (Siim) Frrtrnalann tannsrahr. billi'lercede tamlmr$hr. $umukan - (Siim) Babilli'lerin de kabul ettikleri bu tannsrdf. tann Siimer siiriilerinin ve gocuklann gegen Takiti - (Snm, Hit.) Kumarbi efsdnesinde
tanl'rlarda!dlf.

ileri gelenve Talay han - (Yak.)Yer-su':ararasrnda tann Ayanndabulunan rirhlardanbiri. dag bailannda otululou. Taqgagit- (Al) Talih ve kadertannsr. Tarhan - (Snm) Ekin ve ziraat tannsrdlr. Biiyiik tanrrlardandf. Tarhunza - Li.ivi'lerin tannlanndandrr. Tequp'un yerini almrS, firtrna tannsr olmugtur

-68-

Tarila - (Yak.) Yeraltr aleninde suglu insanlann tertip eden tann ayannda hikimler heyndenbiri. Telepinu - (Hit.) Giiroeq tanngasr Annna'mn udur. Bolluk ve bitki tannsrdu- I{l$rn yer alttna gice; bitkilel kurur. bereketkalmaz. Ilkbahar olunca grkar, bitkiler hayat bulur, bereket altar, her hayat baqlar. oagrar.Telepinu ren bir bakrmdanda le yenroen :niden nayal Temti - (El) Tannlardanbiri. Tengere Kaan - (Uy) Altayh'lann Ulgen'idir. bulunur. Britiin talnlar onun emrindedir. tenOngol,soKaan'rniki yardrmosrvardu. Sagrnda da Soholadrndakitannlar bulunurdu.
(Yerebatan kahller gdge; Tengeri derler. Yine bu u giiliinen her geyeTengeri derler. Bu yiizden bu gibi rc yitBiintifler (Secde de[ler): Yine bunlar bilgin selele Tengerigen deller) : (Divan-r Lrlgat iit TUfk iimesi.)Cilt: lll). TE$UP - (Hit) Bnyiik bil. tanndrr. firtrnatannsr da Alu. Hepat\n kocasrdrr. Urartu'lar bu tannya iik frlhna tannsrmn ogludur.

biiyiik bir dag, bnynk bir agaggibi gdzle ne

upa, Etiler: iskur. El6mhlar; Adar, Sumer'ler;

rllan derler. Tegup'un babasr Kumarbi dir. TeEup; urricedir. Tegup, bir elirrde rgrk, dbiiriinde balta, bekrhg olarak tasvir edilir.

. Toyer - (Yak) Ycraltr aleminde suglu insaDlar'ln cez' Elannr teltip eden tann ayannda hekioler heyetinden

Tinia - (Etr) En biiyiik tannlardandrr Tiliyas - (Ur) Kahrediciqer tannlanndan biri. Tirs - (Ei) Tanrrlaldanbiri. Tor - I{uzeyTiirkierinin yrlahnmtannsrdrr.

-69-

a kaprsr da alhndandrr. Oaun bulundugu kata i.lmek igin dokuz engel vatdt. Aocak erkek 'lar beginci engele kadar varabfir, ondatr gegemezler.Bundan sonral<i katta ofullalL ctDaha sonraki kat'larda Suylapln ollu San Han, Siit gdlii ile tannlann insanlara gdnderecefi bulunmaktadrr.

bazaa da ), YAkut'lar(Ulu Toyun), AltayJr'lar demitlerdir. Gergiday) $amal dualannda Ulgen'eAkayaz,Ayazkanadlan verilmektedir. Ulgen gdklerin de tannsrthr. (Ebe
yaratmrq, insanlann, hayvanlann kaglannr, ve yrldrnmlan

yoktan var etmit, insanlar igin ini ve gdbegini ar, qioenler, srcak yuvalar yaratmrgtu.)
dulan iddre eder. Ctjk giiriiltiisiinii

Pgr.

Ulgen igin (Ustiigii) adr verilen kurban ttirenleri p rrdr. (Panlfr) denilen kurbamn en makbulii de

at veya iig yagrndaki lssraktrr. Kur:bant{tre[leri; iig, altr, dokuz veya oniki y da bir, yaprlu. bahar,yaz ve sonbaiar mevsimlerinde Kurban kirenlerini $amaD'lai id6re eder. pok inrlana toplandg bu tiiienlerde $aman'lar Ulgan'in
:na n6il olmak igin dualar eder. Avlann gegmesive koyunlann siitlerinin bol ve otlann i olmasr, cocuklann iyi yetiqtirilmesi ve rn-

lann rahatr etmesiistenilirdi. At kurban edilirken iin tarfi eski ateqte,arka tarafr ise yeni ategte kaynatrhr. Eski ategte kay'natrlm4 et, giinege dogrugevrilerekyine bu ateqtizerindekurban

-77-

bir. - (At) Daglarru sahibi, dap halinde tamnmrg , . Tuiyesi Drrtann. Turani - (Ur) Ikinci derecetannlardaa biri. Turko - (Siim) F\rtEa tanr ardandrr. Turmug - (Etr) Ku&etli tannlardan biridir. Turun - (Al) Kahraoar bir tgindtr. Diinya]'r )'rkmakta olan Andalamug adh korkung canavan bu tann dldiirmiigtiir. Uduran (Huduraa) - (EI) Tannlardanbiri Ugus(T\rgus)- (Al) Samandualanndaadr gegen bir tanndrr. Bir iaamga g6re de ilk tann sayrlan Kara Han bundan tiiremigtir. Ulu Toyun . (Yak) Eu biiyiik talrrtdr.r. Her qye hakimdir. Biitiin yaratrklann kaderi onul1elindedii.bu biiyrik tannya Siimer'ler Enlil, Gitktiirk'ler Ogan, A.ltayh'lar da lllgen adrm vermiqlerdir.Miicadelecidir. Insanl:rra kederi de, neqiyi de o verir. Iferkes ondan korkar ve gerrinden emin olabilmek igin kurbanlar keserler En makbul kurban da bagr kara .,'ealrunda beyaz;rlct.zbulunandanalarve taylari.rr. Upurkupak " (EI) Taonlardanbiri. Ura$ - (SiiE) Bir adr da Ea - Urta olan Nin - gir, su'ya;Siioer'ler Bilpat qehrindo bu adrvernigterdir. Utu - (Siim) Giineg tannsr. Addlet ta.nfrsrda sayrlrr. Yine Siimerlerce bir adr Babbar'drr. Arap'lar ise $amag derler. Ulgen - (Al) Kara Han'rn ogludur. Her geyi yaratan, bi.itrinigi iilik olar biiyiik tarndrr. Bunun ddrt oglu(Bk: Ulgenin Ogullan),Dokuzveyaiki krzrvardrr. (Bk: Ulgenin Iizlalt). Uleen gdklerin Kara Han'dan sonm en yiiLscfinde ve yrldrzlar'dan ay, GiineE, daha iist katta kansr ile oturur. Ulgen'itr burada altrn bir tahtr bulurLrr..Sa-

-70-

yakrnak titrcni yaprh. $eyet duman gdklere dogru gkarsa kurbalr Ulgen'in kabul ettigi! biiknedilirek 6teki etlerte ziyafet verilirdi. Etin en iyi tarafi $ama't'a aynhr. Yeni ategt pi$irilEig et yendikten aonra kurbamn artrklan ile bu kurban igin kullantlDl$ biitiin 6letleryakrhrdr. yedi baghbir ger Yalpagan - (Al) Gilklerdeyagayan gok yemig defa ayl ise f. o, o, de b0yiik Tann tannsrdt. geri gen yrldrzlan almrghr. Bazan da yer ve Ulgen pargalarrm yere tiikiiriir. ve vebatannsr.iyi insanlanvebYarri - (Hit) Savag yardlm eder. Veba hastalg,r korur, savaglanna adan yalvanhr. zaman ona Kurbanlar kesilir. Eger oldugu yaprlmazsa musallat edecefi veba hastahF inbu grjttiriir, siidip Banlan Yeqil Han - (Giikti.i) BUyiik tanmn Ak Han, Krzrl Han, San (Kara) Han ve Yegil Han adnda ddrt oglu ve varahr. Bunlar renklerle hanl*larla vasrflandrnlm4,tann sa)'rlmrqtr.Tiirk yurdunun di;rt yiinde bulunan batlgelerini bu hanlar idat eder. Bu bdlgeler Yafesin ditrt oglu olan; Qisil (Keqi, koyun) Barscar(Kablan, Bars), Tiiniik (Domuz),Amlak (Horoz) Adlanndan ahnarak; Koyun ili it ili, Ku! ili, Domuz ili adlanm tasrr. Buralardaoturan Tiirklerin Ongunu da bu adlann if6de etti$ hayvanlardrr. Yrlda bir defa kendiielini idare eden han adrna bu hayvandaa kurban keserler.Ongunu kegi olan (Koyun ili), Yegil idi. Her yl ilk bahannbaqrnda Han rn idaresinde Yegil Han adrndabir koyunyavrusukurban ederlerdi. $amanistlereGdktiirk'lerin renk adrnr tagryan ve yultlanm temsil ve id6re edenbu diirt hamnakargrhk, gi|en Ttrk'ler de diirt ydnii d6ft hayTaoizmpevresine vamrrtemsil ve idddeettigini kabuletmiglerdir.

-72-

- (OS) O$uz Han'rn oglu -Kozmik -li"i"i" Yrldrz Han afrm tagryan - yl&z Han; NaliiLrist .ittf..a"^

il'-l;;;ffi;d"

-ao.t ver"jia"'iJ,i""n vdnii dit'l tann sayrlanhayvana iii-ati""r -iiiiiu" ru"t"" i.u"tnda-bir valonhk vard]L ^^--^. (siim) Kil gehrininfrtrna tannsr' "I"'li-vtu

B' Hamn Yei almretrr'idi' Ttirk'lirinoDgu i (Tavsanol)

^*Il" ;;f; M"r.p.i;v^ dan'gelmigtir' ^Zapp9n1 En da adr Bir tan'n'-'5[rr' olamkia ;;'i;;;; ffi ;l;;"i{i;- ;;Jva bu ad verilir' Hurri'ceath
;tabi)dir. Z;;'ij;;;"^ ; i;;i.; --d.i i.

'(Hit) Biiviik filtrna l'annr'Hititlerde qoktur. dir tane biivirk firtrna tanrsr titunt"" onun ogullarrdrr zaluinisa
.

adrnda kansr vardrr'opalan,.risa)

Lannlardandrr' Zit-iit""" - lHit) Koruyucu savlm$ tannsr firtrnalann u! Kuslattn Z.i':i5rrll;

devdir.

-73-

saDeye g6re bu tannga biiYti& tann Anu yu yatmrlhr. Soaradan Keldanh'lar da bu tanngayr glard.tr. Astarte - (Bk: lltar) Avzrt - (Yak) Yakut Tiirklerinin Ayzrt adrndabir rnca., uatdt" ki bu tannsa Yunanh'lann Afrodit'i i giizellik tanngasdrr. Ancak onun gibi fuhgu de$I, usu temsil eder. Btu kadrn dogulaca$ vakit Ayzrt; tarla, qigek ve is perilerini alarak lohusaarn yanrtra kogar. Bu 6r ite tig giln ii9 gecelohusarunbagrndakalarak hizmet eder. Siit gdlii'nden getirdigi damlaF ruhu gun aBzrna damlatrr ki bu damla gocugun_ kutland&tan ile ve siit daElasr dogduktan ur. cocuk Ayzrt'ta perilerini alu, gider. Ayzrt ancak namusunumuhafazaetmiq kadrnlann ahgna gider. Na-mussuzkadrnlara, ne kadar yalvalsalar, ne kahurban kesseleryine gitmez. Ayzrt igin yatru ve krgrn ttirenler yaprlardr. Ayzrt bir de gtiyleanlatrhyor : (Apsrt : yaratlq, berket ve refah saflaytcr digi ruhzilmresine denir. Bunlardan kimi insan ya\rrulanm kadrnlan, kimi de hayvan yavrulanm ve digi haykorurlar. Ayrslt'lar, daFnrk halde bulunan at unsurlanm toplaFp birleqtirir ve (Kut) yaparla!Lut denilen nesneyi ana karmndski gocugu iifler. I cocuga can veritler. gebe kadrnlar daima bu n himayesi altrnda bulunurlar. KuFu kuglan t'lann timsali saFldrgr igin bu kuglara dokulDaz. Yekut'lann inamglanna gtjre Aysrt'lar

-75-

u
TANRIqAI,AR
Allar - (siia.) (Bk: Er$kigal). - (Yak)Tanngalardan baalanna bu ad ver... Auugrt Ana Maygl - (Al. yak) Koruyucu tanngalar<Iaudrr. A.ltayh'lar bulu ana) diye tamrlar. Anatu ' (Siim) Btiyiik tann Anuhun kansr olan bir talnga. Andarka! - (Yak) Bitkileri koruyar tanngadr. Bu adr taqlyanbir de ategtannsr vardrr. AntuE - (Siim)Ietar'rnObUr adr. Anunni - (Ak Iiu tannga sonralan lgtar'rn adrm alm$tr. Agada{ehrinia korulmcusudur. Arinna - (Hit) Giireg tanng4 Bu tanngar:rn asrl adrmn ne olduf,u bilinmiyor. Aacak tapmag.mn bulundufu Arinna qehrinin adr bu tanrrgaya sonmdan ad olmuqtur. Biiyiik frrhoa tann6rmD kansrdrr. Adnna biitiin i$eri diizenler, hrallan tain onun bag rahibi sayrlrr. Her iginde ona heeap verirdi. U9 gift gttzii
varolr. lrct.

Aruna - (Hit) Deniztenngasrihr. - (Snrd) nk btyiik tanngaladandrr. Bir Aruru

-7+

gokl,en, gumiig.triyh.i -rete ve kuyrukl.annr -beyaz krsrak suletinde inerler kanat gibi kullaorrlar. lnsanlan l(oruyan AJnsrHar yaz gtinlerinde giileQin dogduAu yerde, hayvaDtan koruyan Aylsrtlar da kr$ giinl;rin;e gunesrDdogougu yerde, bulunurlar. yakut lozlan Aylsrl aOlna { l ang_ara : put) yaplp karyolalannrn allrnoa Saklarlar. ltslr kadrllar goCuk vermesi icin Aytsrta clua ederler. Gebe kadrnlar dogu-a gtinlerj yakJrgtrgr zaman odalannl ve evlerinin qevresinicok te_ mrz tut maya .galrqrriar.KorDgu qocuklanna ue h'ay.uan Javtutanna karSr,,fefkat gdsterirler ve onlarr doy_ u]urlar.. Ayzrt geldikge j_ -h-erkes gijler yiizli.i, qen matrchr'., : \jamar1izm Abdiilkadir inatr Baalat . _.- Araplann Baalat adtm verdikleri bu tanngay.'aF,laml:'lar Belit derler, Siimer,lerin de Nin_ rll tdtr. l\rn-trt aynca tenagril tanncasldlr. BO, - tSiimj AJlu'nun btyiik lozr ve Nin-girsu,nun , kal.rstcur. Uerekel,,bolluk dagrtlr. Bo, ayni zaman da sagrK tannga-stdu. Hastalan iyi eder, tannlann in_ sanlaroa agtlklzrnyaralan saiar. yedi ikiz lozr vardrr. Bo ya;.Haburabi zamanrndatNin_karak),Kasit,ler zamanlDoa da {Gula)denjrdi. (SiiE) TaDr.rgalardandrr. Damkina Ea'nrn

Dat Himay - (Hit) Tanncalardan brri. Ere$kigal tA-llat) - (Siim)yeraltr alemiile cehennem Karanhklar :illl!.r:1. -ve yeraltr aleminin biiyuk ranrrsr Nergal-in kansrdrr. Dumuzj,nin yUziinien olmuS, Dumuziyi cehennemdehaFF lll*.,1. T*rp sermr9tt. ljunun bir adrda (Allah)ttr. Gatiimtug (Siim) On pilenda gelen -76-

ngalardan&r,

etmis hizBet 3:i: -8ii"tlft, ."-arbi'nin osluna rncalardandrr. k"1'd",llk-1"-d^"-:t:,1 albncr t'l'"", - iorrGbgirn

x,:: ;l:1,$";1fl :j%l,",,'#l;ttT:"J*Jff t verenbir tannqasaYrlrr'

tlepat (Hebe) r kansrdrr' nf;laldandlr' Flrtlnatannsr leiupur ,.. Biiviik tann ifin"s; ' t,tll Eski tanrlgalardandrr" (Siim, Hur) Biiyiik

gl"it'ua*irta"
imina

(Siim) Bu Tiirk tannqasr Bibilli'lerce

bulunmaktadrr' r"r almiq

da tannqasl vebereket i'1il"i;""lttir**i tenasiil lliitli"iJr" iliiil, vi. eosiin

,rlani$tar'rncib0radr, - {El) Tanr.rlannilrsan seklinde l"] ilrri^"f. bir

rnmre- ^t"11::"'d, i""ol"'ae goktarr iii^uiau-c"lsaFhr' ta"nqasr ile

"};s,I,,;+r" :;"p1 *lilli"-llii,:x'.il$" im;" *"{:'ii',. u:ti, ltin::' iilHll",t*l r,'i':{ "glii:r Jt; 3: iff!:l",iil':fi i,., :';,,ruiT'\"x:
krz "r'ilil*i"" kizr' Ereqi'igal'in il:;l';;; kardeqiidi Bazan ilaJ ,;;6; dali lanrnmrqtlr'Srimer kah'amanr

'tirlilti, ""r"trniq,i. -,su i"lll:' llll ^T::i:' -, Nu"", teiur *I.*llit: iii"''ua'" Araplar.ve'miqti i"""iuvu

b" pe,1**,t,1',*11..11:ff' iG;-;- t"s"-1 s6billi lercedetanrnmrqttt

-'17

Fakat vedi katrnrn her birinden geqerken urudecBdylece zorundadrr' la.tnin tli pu.gu.'n'vermek gelir' grnl karfrsrna eplah i;;"i..'"D ;;;;;;alrkoyar Igtar mahpusken iirralicekendisinhapsedip yiizdnde arzu' lsteK Yer krsrrlagrr. toDrak kurur, hayvanlaryok ollnsanlarla kalmaz o-"iit. Uit soy kalmaktankorkan tannlar ceKu'rbansrz -iu.tfu" geqerler' teqebbiise "'i"llrta". nezdinde .iqtah i"inuoldugu da Temmuz ve dirilen vanrnda i"-tfi lt*f.tft. haldeyer ylzirne dbner'Daia sonrakrhazrmetlnlere dqif e;r" gJ.i r""t" r".rnuz'un yansraqk.tanniS"ln"t
iansr

Samih ; -riali

tannCas,lla ait olacaklrr) dlnler Lannl "ehennem Tiryakioglu

*turf*t1';i;i^*9,?ilf i3TliikrorarieesidirHastarara
sifa verir. --K;;i; - (Hit) Anadolu bolgesinin gok iin almrg Crvar milletlerdende bu tannqa],1 hnnc.srdrr. biivdk vardrr edenler kabul tanrvan. .- -li;;;" - (El) BLiviik tanrr Khumban\n kalrsrdrr' qok savgr gitsterdigi bil tanrreadrr' Hintsfa-liia.," li'lerde de bu ad ile bi! tanu valdl Kiri sa - (El) Ana tanrrgadu Btiyuk tann Hubanrn kalrsrdrr. - {I{it) Hitit'lilelin baEkcr,di olan Hattuqag\n t;;r koruyucu ianngasrdl! iliit ' tsiit"l Fakirle! tantrqasrdu. Babilli'lere giire b,., tu"rte^ sonralarr korkunq bir yabani hayvan olmustur. '-iall - Gri ikinci derecedesaytlan bir tanriqa'hr' Kumarbi nin ofluna hizmet etmiqtir' Maliya - (Hit), Tanngalardan biridir' Mezulla - Biiviik frrtrna tannst il, gtine$ tann9a

bir lanrrgadrr' bakan rsr*ilt'kuk iglcrinc

-79-

bir kere igine giriliDce kimsenrn gen geloedrgi evde) araoak ister. onu c. nennemebrrakrrlar.

iner-.Igta-r aEtayrp srztark. Gidip 9lllTryt ",",h.""r"Te onu (karanlrKlar evlnde.

de $augka derler. Keldanir'lara ait bir tabletiD 1yanskripsiyonu gdylc aqrKlanEaktadrr : (Bu Eemlekette dof,aa her bir kadrn, iimriirde bir , Kereotsun, l.gta.rlntaplDahnagiderek orada bir zaman oluracak, yaDancrblr erkekle bir kere olsun gdrirsecek./ Narmuslu. kaonlar taplnagrn igine kadar girerek btarz oa rbadet etmekre haya ederlerdi. Qiinkd orado toplanan kadrnlar sedinn irzerine dizilip otururlar, bunlardan.her hangisinierkek begenirse onu gcitdnidu begenld'gni anlatmak icin de kadrnrndizi uitune Al. ry{r, veyabatrr para konulurdu.Bu para kutsi,l -uumuS olclugu r9rn kadrn teklifi red edemezdi. Ama bundan sonra o kadns hazineler verilse kirnseyle gOriilmezdi" (1) iginde sekiz kc;geli],rldrz bu tanngarun senm_ , ,Ddire boir.idur. _ {lqtar kendisine gocuk, goban, efendi de denen lbmmuz un aD-asl, jahut kansr. yaiut sevgilisidir. I emmu-z baa efsrineleregrire bir yabaa doauzi. baska bzr elsanelere gdre de lltqrin kendisi tara6nda.

(lrSilmer'lenn htsir iteyaku annAyzrr, ik rlnnrstar.drl Errze hawrsrk, veihrirasrAyzr! ises&eli& ," :Tea;j:r{r "";;;;;; her mirerin mihroji$ndF v. fl"li,:k:Tllllf "1.*k iehen suzall.L a${ rannCalan bulunmaktadrr.
B u n l . ' n nr a n d e . i r n l u o l a r a t y u n a n h t a n n A f r ^ d i I , R o m . t )l i f l n v e n u s u ,^ r ' s f l r t a n n l i e m i r a n i s i , I s k a n d i n A v y r t , nn gpljnna.si ls Almlnlnn n.Fcmya e ih Liljrhi. Hinrh lerin madrnae gorutursc d, Dun/ann roq! remrz atk 'te bayagrkedrDhk ihrisstsnnr bir arada

-78-

(Yak) Biiyiik Nalboyay yaratlct tanngalardandrr. Nane - (Bk: Iqtar) Nina - (Srim) Nrin-gir.su'nunyanrnda bulunur. Nina kuyalar, suyollan tanngasrdrr, Ea'nrn krzrdrr. naya yaprlan miir?caatlan cevaplatldrn, onun sdzciiliigtiDii yapal'dr. Ri.iyalan yorumlar, gelece!.eait haberleri velirdi. bu sebeplekendisine (Talih arasr) denildigi gibi {Kutsal Dag anasr) adr da verilirdi. Nisabamn krz kardegidir'. Bir havuz ortasrnda bahk gekiinde cisimlendirilmiqtir. - (Sriml psg tanngasrdrr. Bunun igin . N.r.n'Hgfag kendisine (Daf Hatunu) da denirdi. Tahtr yiiksek kayalar iizerinde bulunur. Tannlanl anasr sa1,rlar.dt. Enlil'in kansr ile akraba idi. Tannga kutsal siit ile gtrcuklan, plensleri emzirirdi. Ifiq bcilgesinin de tannQasrdrr'. Bir adr da Nin- Mah'tu. Nin-I(arakter - (Siim) (Bk: Bo) Nin-lil (Belit) - (Srim) Tenasril tanngasrdu. Buna Araplar Baalat der.lerdi. Nnr- Mah - (Siim) (llk: Nin- Harsag) Nin- sun - (Siim) Sr.imer.kahramam G grmrg\n anasr olan tanrrga.YabAri inek geklindedir. - (Siim) Ber.eket, bolluk tanngasrdrr. -,.Nisaba Nina'nur krz kar.deqidir. Umma bcilgesinin de tanlrgasrdrr. Sazlan o yetiqtirirdi. Nisaba, agag dallaundan bir ]'rhn r.izednde oturur, saglan saz kamrllarrrrda on m u z l a nL t z e r i n dL ef u l g a l a rr.. ElirJ, d, su kryr)aya bir vazoLulunur. Si,ner.ler.c goie bugoi.r tarlalalana bereket ve bolluk veren NisabaUrr. Ugirrl" yrldrzlanda o bilir ve bi1dir.ir.di. Sidud - (Siim) Bu tanrrga Babilli'lerc de ge9mi$tir. ,80-

Ar'innalnrnkrzrdrr. Mitita a- (Siio) Iqtar\n bagkabir adr.

'e[er eden Bunun gorevi; her giin dogudcn bet ya yorgun b-ir geidigi zaman bair nokiasrna Ii.inus, -halde "Ion i(ki sunar.gUneqin bir bulunut. Siduri. $ineac gider,eftesi gdn .eferine(lkar. yorg!nlugu Sin - (Bk: En Zu) Suvaliyatta - (Hit) Fn'trna tannsrlm yakrnlannda bir - tannga. Talgri -ve Nene - (Snm) Bu tanr'rqa yrlan gibi zehirli, kdtiidiir. Qok da yalan s6yler, ona hig soguk 'Eiivenilmez. \ 3 r l ' k n l 1 r ,u i f l a i , r r q a d r i fi.rnat tAl, jlk bLivLk " Lor:- dr- /llk: I(ozi kirrcr b u n u n a d r n d a k i d e v Kinqo r .u n c I m n u k h u d u ' d a d c l h m i k " a l e r r r iy nc r a d r l r E r B lerdi. Bitkilerin yetilmesini de bu lanrlga saglar. I\ran - (Eter) Giizellik tanrrqast Tlscut - (Stim) Ormanlanl], agaglanDtanngasrdrr. Umay - (Al, Yak) Qocuklan, havlan yavlular-rm koruyan bir bnyiik tanngadrr. Ummu khudur - (Al) (nk: Tiamat) Vurusemu - Eski Hititlerin BiivLik tannqasrdr' Zintuhis - (Hit) Tanngalaldan biridir' Briytk filtrna r' IoIuiiudur. AIir'rra'" anrrCa t a n n s ri l e .l ] L i n ets Lri r r ' ' g e n i r o g r -a 'lrrrrdar Pakli Alraur dk iar r U (Al) olan Hanln o9lu Ellih Pav Matltr'rl krzlan Pav Mattrt\n dokuz krzr vardl]'.$amarrdualannda bu krzjann saclat't kara inlana benzetilmektcdir' Ama kijtii luhlu-deAildirler. Bunlar da babalan gibi ivilik sever', il1salrlan kotii luhlaldan korumaya eahEu ve evlerin kaorcrlrtrrmvapar'[aldr. . Piltaosut'ihi Kumar'b. .,..'.ir'o! lal rr olafak $ahrslan'dinlar denizir krzrdtr' Deniz bu krzrm kuma|bive vcfmek istivordu. Pu;t'a -(AI) Bnyrik tann Ulgen'in ogullanr,dan liri a c 0 3 lr n u g l u n r i u r r f o c u ka r _ - S a | r ' u - r E l r T a r l r ' r qH da Salmanisve Allanzannistir.

,81-

III TANRI AiLELERi

ogludur. AlbanBaray - (Yak)Karasurem'in Antu - (Siim)Gnzellik tanngasrIgtafln anasr.

Attis - (Hit) ADadolunun biiyuk tanngasr Kibele nin veya sevgilisi.

Bau - (Stim)Savag tannsr Nin- girsu'ounkansr. (Al) Biiytik tann Ulgen'in Buura Kaan ndanbiri,
Erkaan - (Al) Biiyiik tann Ulgen'in otr.illanndan Biyiik tann Ulgen'in

Erke Soldon
ndan biri.

(Al)

Erlik Hanln lozlan - (Al) Erlik Hanin krz evlat kapek belli detildir. Bu krzlar yeraltr alemindebuuklan gibi, yeryiiziinde de $aman'larca tertip editiirenlefde bulunu|lar. Belli bagh gdrevleri yotur. ^r tabiathdrllar. igleri giigleri eglencedir. yer altl aleminde butar ycr rlerden sonra 9aurau $aman'la| Erlih Han'rn yanroa grderken, yollar: bazan bu hnn bulunduklan yerlere dii$er. O zaman bunlar'

bunEger Saman'lar an'lafl kandrrma{agahqrrlar'. kanacak olursa, o zaman Erlik hiddetlenir. an'lan ttldiiriir. $aman'lannanlattrklannagdrebu

-83-

Satrlay - (Yak) Alban Boray'rn hadrr. Kittiiliikler yapmakla omakla vaktiai vaktiai gegirir, eecirir. insanlan intihar ettirir. Bi' gtire iki hzr olmuqtur. Dokuzunun ayrr de efs-eneye yoktur. .\ncaK Ancak lKlslnul ikisinin varort vardt Kl ki birinin r ayn adr adr yoK[ur. adr
(Erke Doldon, (Ifiqtey .Qrcy ana) oourunul ana, iibiiriiniin a(u adr ([rKe Soldon) qur, dur.

Bunlann belli bagh gtirevleri yoktur. Ancak Uirenlef srrasmda bunlar $amanlara bazr *yler iigretirler. Bagka vakitlerini giiliip sitylebek ve eglenmekl gegirirler. $amanlann dualannda bu lozlann da adr

Ulgen'in dokuz kra yeraltr diinyasrnda bulunurdu.

G6klerin en yiikse6inde oturan LIlgen'in, krzlan kendi dlemlerinde b<iylece ve hallerindenmemnun olarak yer altrnda yaqarlarken,yedi ollu da gtiklerde yagardr.Xrzlar fettan ve hiylekAr, ama ogullan iyilikseverler. Bu lozlar $amanlan avlayabilmektoo pek hoglalrrlar. Ulgenin olullan - Biiyiik Tann Ulgen'in; Puura Kaan. Burga Kaan, Er Kaaa,Yag Kaan. Pakti Kaan, Karakug, Kar'git adrntLa yedi ollu vardrr. Bunlar gi;klerde yagarlar. Ulgen'in ogullan o kadar sevilt ki, her boy bunlardan birini kendilerinia koruyucusu bir luh olarak kabul ederler. Altay fiirklerince bu yedi evudrn deged goktur. Onlar igin de kirenler yaprlar, kulballar kesilir. Bunlardan birinin sevgisini kayigin babalan Ulgen'e tiirealer yaprlrr, dualir b-etmem-ek okunurou, Ullikummi {Hit) Biiyiik tann Kumarbi'ninoglu. Uygul " (Yat) Ulu Tolun'ui btiyiik oglu. Yebis - (Al) Tann tamnankutsal Abu Kaan daglmn iki k-rzr vardr.Onlarabu ad verilmistir Zippalama - (Hit) Biiyiik flrtrna tannsr Tequp'un oglu. Zippalanuisa - (Hit) Frrtroa tannsr Zaz Hazuna'mn kansl (Zalunisa)

.82-

lozlar pek de yiizlerine balolacak kadar ahmlr de$ldirler. Erlik Hanin ogullar.r - (Al) Erlik Han; Pay Mattrr, Karag, Kercy, Kaan, Temir Kaan, Kdltik adrndaki ogullannl ye. yiiztinde buluoan kittii ruhlardan insanlau korumak igin g6ndrni$tir.Bunlar babalanmn verdi$ eair tutar, insanlara saldrran kdtii ruhlan yakahyarak cehennemdeki kazana ata ar. Erlik'in ogullarrkittii ruhlann insanlarafenahk etmemesiigin gok dikkat ederlerdi. Olii evlerinin kaprlan ainiinde dolagrllar.Insanlar da onlan giisteldikleri bu yardrm ve ilgiye kalqrhk saygr gijsterillerdi. Ellik Hanin o&llan babalan igin yaprlan kurban tiirenlerinde hazrr buluoullar, tdrcni idare eden $aman'larrn yer altl diinyasrna inerek Erlik Han ile grjrtiqmelerine itnciiliik ederlerdi. Yeryiiznndeki g<irevlerinden ayn olarak Erlik'in ogullan yeraltl Alemindeki gtilleri, rrmaklan ve denizleri idal.eeder. Hatepinu - (Hit) Hatepinu,bollukve berekettannsr Telepinu'nun kansrdrr. tmat (Hit) GiineFtanngaArinna'm'toglu. Karalruq - (Al) Biiynk tanD Ulgen'ir olullanndan biri. Kara Sulem - (Yak)Ulu Toyun'un kiicnk kardeg. I{ara T<js ler lAl) Erlik I{an\n iyilik yapan olullarrna $amanlar bu adr vermiglerdir.Bunlar insadan kiitri luhlardan korur, buna kargrhk insanlar yapaa. da onlarakulban keser,tiir.enler KarEit - (Al) Ulgen'in ol'ullanndanbiridir. Bunun adrna kara bezlerden put yaprhr. Bu put dokuz qe tlidir. Evi[ igindekaprnh sol tarafina kooulan bir' srnk iizerineasrhr. (Al) Yeraltr tannsr Erlik Hanin Kiltey ana -84-

biri. Kitti - (Siim) G[neg tannsrmn iki oglundan biridir. ii de Meqarm'dur. - (Al) Yeralh tannsr Erlik Han'rn Kdldk biri. Levaniss(Hit) tsiiyiik filtrna tannemu krz kardegi biri. Megarru - (Siim)giinegtannsr'mnogullanndan ii de Kitti'dir'. ollu. Naih - (Hit) Biiyiik frrtrna tannsr Tegup'un Nin- Gal - (Siim) Ay tanugasrEn-Zu'nunkansr. Nin-ki - (Snm)Biiyiik tann Ea (Enki nin kalrsr. biri. Pakti - (AI) Biiyiik tann Ulgen'inogullaDndan Pay Mattrr'rn kulan - (Al) Erlik Han'ro oglu oian
Mattlr''rn dokuz krzr vardrr'. Saoan dualannda bu

kaprerLgm yapallaldr. Pirtapsuluhi - Kumarbi efs6nesinde tann olalak

n saclan kara ylana benzetilmektedir.Ama ruhlu degildirler. Bunlar da babalan gibi iyilik , insanlan kiitii ruhlardan korumayafal\rr ve ev-

Sanu - (Et) Tannqa Hepatin oglu, onun qocuklafi Sarmanis ve Allanzanois'tir. Satrlay - (Yak) Alban Boray\n lqzrdrr. Kcjtiiltikler' imakla vaktini gegirir', insanlan inlihar ettit'ir'. Bir

slandrnlan denizin krzrdu'. Deniz bu krzrm kurrbiyevemek istiyofdu. biri. Puum - (Al) Biiyiik taDn Ulgen'inoguilanndan

ye g6rede Surun Toyun'unkrzldrr. Sifa - {Hit) DeniztanncasrAruna'nrnanasr.

Sulun Toyun
ulgeD l

- (Yak) Biiyiik tann Ulu Toyun un

krzlan - (Al) Biiyiik tau.r Ulgen'in dokuz gcirede iki klzr olmugtur. vardu', Baska efsdneye ayn ayn adr yoktur. Ancakikisinin valdrr'

-85-

rv
G6K ve YERALTI AIEMi GOKLERiN KATI,ARI vE GOKLERDE
B U L LINANI.AR cyrllmiS ikemelgahl.rI.r: kallarc Tannsal gc'kler: tanrrlarla buvuk qdklerdedi.. Baqkabir dcyimle bir iyi ruhlann. perilerin vc mpl'klerin kdinaLqaprnda halindedir. aDartrmanl _ Cennetler, m\i$hur (Sr.it g.jlii) ve Kara Han'rn yarattlgr (Sune da$) da, algen in katrndaki cenDetlerin birinde bulunmaktadrr. C u n t ' y ,a ] , n l d r z l a I e r l ' i n i r u I i s t ( a n n l a r i s e y e r ' lerini almr$,'gdiler e)emire, dr.inyayargrk da6tlr'lar' . Taoistlerin dort yonii idale eden tann ayanndakr ddrt iemsilcisi ile, GijktLir.k'ledn boqlugun dcirt tenk ve ydniinde b u l u n a n ,T u r k l h l g e l e r i n ik o r r t y a r r Lanlkla vasr0andrnlanrarrrrlarr da boEluk aleminc dtinyayarqrkdagrtrrlar. Go-ist lerin dlon yonri rdile eden tann aJai.rnd3ki dijrt temsilcisi ile, Gokttifk ledn boglugun d6rt ydniinde bulunan, Trirk bolgelerini koruyar, renk ve hanhkia vasrflandrnlan tannlarl da boqiuk dleminin birer kutsal kahramalrdrr'lar'. Biiyrlk tannlardan katlsn ile yefleri belli olanlara

-87-

L.i birinin adr (Kiitey ana) ijbtiriiniin adr (Erke Soldon) dur. Ulgen'in dokuz krzr yeraltr dtinyasrnda bulunurdr.. Bunlan belli baglr grirevleri yoktur. Ancak t{ireDler suasmda bunlar $amanlara bazr qeyler iigietirler. Bagka vakitlerini giiliip sdylemek ve eflenmekle gegirirler. $amanlann dualannda krzlann da adr geger. Gjklerin en yiikseginde oturan Ulgen'in, Iozlan bciylece kendi alemlelinde ve hallerinden memnun ol, arak yer altrnda yaqarlarken, yedi oglu da gdklerde yaSardr. I{rzlar fettan ve hiylekdr, ama ogullan iyilikseverler. Bu krzlar $amanlan avlayabilnekten pek nogramr'rar. Ulgenin ogullan - Biiyiik Tann Ulgenin; Puura Kaan, Burga Kaan, Er Kaan, Yag Kaan. Pahti Kaan, KaraluE, Kargit adrnda yedi oflu vardrr. Bunlar griklerde yagarlar. Ulgen'in oguilan o_kadar sevilir ki, her boy bunlardan birini kendileriniu koruvucusu bir ruh olarak kabul ederler. Altay Tiirklerince bu yedi evJridrndegeri qoktur. Onlar igin de t"tirenleryapilar. kuibanlar kpsilir. Bunlardan birinin sevgisini kaybetmemekigin.babalan Ulgen'e nasrl tiirenler yaprlar, kurbanlar kesilirse, onlar igin de aym Ujrenler yaprlrr, kulbanlar kesilirse, onlar igin de aynl kirealer yaprlrr, dualar okunu)-du. Ullikummi - (Hit) BLiyijI tann Kumarbi'nin o[lu. UygLrl - (Yal) Uiu Toyun'un btyiik oglu. 1A1l Tann tanrnan kutsal Abu Kaan Yelbis da{rmn iki krzr vardr. Onlara bu ad verilmigtir. , _Zippalama (IIit) Biiynk firtrna tannsr Te$up'un oglu. (Hit) FutrDa Lannln Zaz Zippalanuisa(Zalurisa) Ilazuna'mn kansr.

-86-

gelince; Gdk tannsl A-ou, Sdoer'terin Anosaae de_ dikleri gijkleritr yiiksek yerindeki sarayrndadrr. , Altayh'lann biiyiik tannsr Kara ban ile Ulgen de $amar'larca onyedi kat kabul edilen gOklerin ti-stkat_ laDnda oturur. Gitktiirk'lerin, Y6kut'lann, Akkat,lann ve Elamh'lann bnyiik tannlan da bu kadarda yerlegmiglerdir. _YAkut'larrn Kayadan'r dokuzuncu, Altayh'lann ydinci tatta, Ayatasr altrncr katta, 9tjnanasl I d6rdiinci.i,Kuday ile tannqa ]aKyr_lartn Urangay Ayzrt ticiiDcii katta otururlar. Siimer'lerinbir krsrm tannlan da yrldrzlardaoturma5n bulmu-glard:r. Tonguz'lara g<ire de,yedinci _uygurr gonte KaL Liuneg, altmo katta ay buluumaktadrr.

cdIrr.nRDEN blEhfLER
G9\l:.1 langi semtinden geldikleri, nasrl ... rureolklen agrklanamryrn, yere inmiF insanlar ve ya_ Iatrklar vardrr. Eski Tiirk Han,lanndan da bazrlan gdkten yere inmiq, dldiikten sonrayine geldikleriyere ddnmiislerdir.Buolann iginde, grinegtengelenlei de vardrr. Sienpi'lerde ilk hiikiioet Lur.n ftan-ge_ Huvang) da babasroldufu halde, annesi bir giin gittk glr'rerken goge bakmq, bu suada gdkten agzha bir dolu tenesi diigmirl, kadln bundangebekalmigrrki bu hiikiimdar.rn da ilk hayat maddesi grikteninmiq biiylece
DUlUnmaktaclrr.

Insamn yarad rgr haklondaki bir Budist efsanesiDe

-88-

de: tann giizel bir lixt olad (Rin ta Riod garh n ye! indirnig ve insanla! buudan tilremiftil. Gtikten nur ve rgrk iginde inenler de vardrr : Oguz'unkansr gitktn nur iqindeindigi gibi, bir san Oguzun gadrnnayrne nurlu bur tqrk igindegi}en Ja sitktn inmistir. Hulin da$nrn iistiindeki nui inerek aiac gebe kalmtg, beq gocuk uqtur. giiktennur igindebir tannca Bugu Tekin'in odasrna
inmig ve tannsal dgiitler vermiqtir. Kutsal (Yetim Taqr) da SPkten inen bir nurdan gelmiStir.

Tiilk kahrarnanr (Alp Er Tonga) nrn, lranh]ann

tlr.

Yanrk) denilen rgrk Ttirk kahramamnn iizerine Citkteninmiq yaratrklan ieindedn safta at gelir- At, manist Tarkler ve Mogollalca gdkten inmig, gelmiqtir. ekut larcagiinel aleminden Mazdaist Tiirklerin taprnaklanndaki bakrndanAt
gtikten inmi$tir, Kahraman Grlgamrg, Tannqa lgtar'rn sevgisine ilt etmeyince, tannga d{kelenmig ve Grlgamlq'r iirmek igin bir bogs giindermesini babasr Aau'dan

am olan (Zini Gav) dldiirmesi iizerine, gdkten (Al-

is. O da lozrnr krrroryarak gatktlr\ bir boga is ise de Grlgamrgile arkadagrEnkidu, bu

iildiirmiigtiir.

' Kalen agacrdahi. UlgentarafindanTanngaUmay'a :$ikten gitrderilmigtir. -89-

rk gdklete Fkar, dolagrr,diinerdi. Yunan talrdan; iasanlan giiklere grkardak, yahut ve brrakarat oneuzhayat verbekte citEdert geng kaldavranarglardrr. Burlara olmiyerek kalma eri de olurdu.Ama ineanlarkendilerinegeng git gide kudret ve kuvihtiyarhyor, edigi iqin geliyorlardr ki artrk kaloayrnca iiyle bir hdle onlar igin tahammiiledilmezbir yiik oluyordu. Tiirk tannlan ise bu ig iizerinde titiz davranarak,
ihsan ettikleri gibi, yalnrz iiliimsiiz hayat ver-

sonsuz hayatr kolay kolay vemedikleri gibi, qrkaiak oturmalannt da uygun bulmuyollardr. iklerc '$imdi, gdklerc gkan veya gkmak isteyenlerden bir

agi agagdaaqklanacaktrr: , bUMUzi.- si" Sii-er bahkgsr iken igtar onu sevdi. yiizden gttgeaLnarak tannlagtrnldr. Dumuzi, YumitolojisiddekiAdonis gibi kendi giizelliginehaybir genqti DumuzutannlastrktansonraHintli'lerin Vasanta'st,
t lerin Dagde'si gibi ftevsinlerin, bugdaylann, arpa bi <ilerin ve gobanlann tannsr oldu. Hen senenin ba.hanada kendini gdsterir, buldaylar bigildikten

ra sonbahardayerin altrna da inerdi. Bu iniglerin birinde cehennemtanneasl Ereqkigal $ Duouzi'ye 6qrk oldu, yeraltrnda ahkoydu. BuDunuzi yi bulmal icin yeraltrna, ceindi. Cehememin srcriklanndangok bunaldrktan sonra, 4kigal'in yamna vardr. lki rakip krz kardeg olan kardegi birbirine catbla!. Nihayet Eregkigal,
aCrda cehennemehaDsetti. \tar cehennemde srcaktan bunaldrkga ve Dumuzi alan lgtar Qileden gktr. Tannhk iqlerini

yeralttndabulunduEu Eiiddetfe, diinyadakibitkilet

-91-

GOI(I,ERE QIKMAK iSIEYENLE&

IIArA*f ARZUI"ARI
lnsanlar aragrnda gtiklere gkmak; tannlara yakrn olmak, sonsuz hayata erigmek arzueuodaa ileri gel.oektedir. Siiroe. tannlan sonsuz hayatr kendilerine ayrrdrklanndan Dumuzi adrndaki bal*Cldan baqka bu maksatla gdklre grkanlar olmaD4trr. Siimer'lerden etana da Giineq tann $ama9in karta.hna binerek giiklere grknak istemiqs de, yiikseklere baql ddnerek yere diilmiig, dlBiiltiir. Akkatlann Ziyutsudu, Siimer'lerin Uta-aapistiE adrm, verdikleri insan, T[fandan kurtulduklan sonra, Talnlann emti ile yalnrz onsuz hayat verilerek diinya yi.iziiLndekibir adaya gihderilmi$tir. Siimer kahramanr Grlgamrg da, arkadagr EnLidu'nun ailiilaiinden sonra, qok korkmug, sonsuz hayata eri$ebiloek igin btiyiik zahmetlere katlanarak, Uta- napiqtim'in kaldg daya kadar gitrnig ise de nihayat, EahruEiyetle d6nEiittiir. (Bk: Crlgsmrg) ile Ay\n sevdigi iikstiz hz ise ay'rn eEri ve ya.rdr-ror gttklere qlkm$hr. Altayhlann, Yikut'lana tiirenleri arr.rsrnda $amanlar; Suyla, Karluk, Yula adrndaki ruhlarla giiklere g*arlar, 9ok durmadan geri ddnerler. Teptengeri denilen Mogol Kehini de bir boz ata bi-

soNslz

-90-

sararnaya, kurumaya baqladr.Tannlar bunun seb. ebini anladrklan zardan tel4a diigtiiler. Hemen Ereqkigal'e baq vurdular. Ereqkigal'in, galtn; Istar'a IStar'ahrncr goklu. Nihayet tannlann rsran karotgmda Dumuzi'vi. lstar'a tslimden bagka q6re olmadrgm anladr. Islemiyerekbazrqartlarlaserbest brraktr. . Eregkiga-I, Dumuzi'yi 9ok severdi.Eger Dumuzi iste$e, Eregkigel cehennemegitxoiq bii insam tekar diinyayr gitnderirdi. Dumuzi biiyiik tann Anu'nun (Anosmas) taki sarayrmn kaprsmda bekgilikte etrriqti. Dumuzi'ninsenbolu koyunidi. ADAPAT.- Kig tiilgesinin efstnelegtirilmiq kahramamdrl.. Adapat, birgiin de4izde balik avla;keo bir fid rna qrktr,kayrgrnr devirdi.Adapat,bunaCokl(lzarak kaygrnl cleviren,kuzey riizgannln ka-oatlarrnr lqrdr. Briyijk tann Anu, Adaprt\n bu haleketi a)rnca da miikafatlandrrara maksadryla onu rjliimsiizler arasrna almal<istedi. Bunun igin de ona ekmek ile su verdi. Ama Adapat'n koruyucu Ea(Erki); daha tince, yebemesini l,embihetmiiti. Adapat, Eamn bu tenbihini hattrladr. Anunun verdiklerini yemedi,igmedi. Eger bunlln yeseve igseydi. hem kendisi,hem de biittin ingirmis olacaktr. sanlal dhimsuzler arasrna Insanlarla halvarlann bir aradayagsdrts .ETANA.eski zamanlarda gobanlara loralhk etmigtir. gbke Fkmak istemi5tir. Bir giin, .Etana gu sebeple gebe olan kansrnr dofurabilmesi igin, dogumu ko. laylaqtrran(hayatotu)nuaramaktaidi. O erradagiineg tann $amagin kartahna rastladr.Ona ma-ksadam anl lath. Kartahn; aradlgl ancak gdkte bulacaFnr stiylemesiiizerine, Etena buna inandr. Kartal onu srrhna aldr. Orada bulunanlana hayret ve telAglan arasrnda havalandrlar. Once Etena'yr tann Anu nun

-92-

lundugugdgeFkardr. Aroa oradadurmadrlar'Kartal isu Aauhun Ilzr Istar'rn bulundufu kata gdtiirDxek buldu. O kadar viikseldiler ki li. Etan. da uygr.rn
'mn baqr dtinerek kattahn srdrndan yere diiqtii,

UTA- NAPI$TIM.- (Bk: Tufan). TEPTENGERi.{BkrKahinler).

YEBALTI,iI.EMiNJN

AYRILDIGI KIITI,AR

iYakrn dogu milletlerinden gelen ve Tiirk'ler la ye!.legen mitolojik bilgilele gilre, yer gile arasr besyuz yrlhk yoldur Buara hava ile dolBu mil,olojik bilgilere gbre yeI'altr yedi tabak3drr: Birinci tabakanrn adi Demkd'drr'Qok fena kokulu denir.Onlara hem OIada bulunanlar Ber'scm vedir'. adr Celde'dir. var'. lkinci tabakanrn ip, hem azap hazrrdrr' Orazap her tiirlii icin cehennemlikler yerler. Uqiincii bilbilini bifbilini denir. Bunlar )r Tams ilere akkatrr bijytikliigiinde Orada Ar.ka'drrnrn adr

r. Tooiak ver. sebnemicerler' Dbrddnciil'$akanln Halba d'r'. Orida dagial gibi ejderhalar Jardir. an zehillidir. Efel her birinin zehri okuslarabile kalrssa,deniz hayvanlannrnhepsibliir' ara Celham dcri;r. Gbzleri,svaklan yoktur' lkj ka-

)r vardrr ki kuyruklan krsrak kuyluBu kadardrr. bi|inin kuyru$u tigyrizbogumludurki bunlann iqi rehirler'E doiudur. Orada bulunanlar Kubs

r var.du', ugarlar. Beiinci tabakanrn adr 'drr'. Oradakilere Mahttat denir. Hesapsrzdercokturlar, birbirini yerler. Orada itvle biiviik var.drl' ki bu taqlar giiDah sahiplerininayagma

-93-

AIEMJNE GiDENLER VE . YERALTI DONEBiLENLER

lrrsanlardan yeraltl alemine gittikten sonra Tilrh mitolojisinde pek gozegarpmaz- Aniebilenler _Strorer''lerden Drlmrtzivardrr ki o da talnlagfiktan 'a gitmigtir. Bir de $aman'lar Tdrenlerdensonra
ve dcinellerdi. Yeral[ alemin; en gok kdtil ruhlar, giinahJ<ar.inruhlar. zebAniler' oiar.., L"denl.tden' aynlan eder. iggal

(Sin) adrm verdikleri ruh da insln,bedAltay'lann " ^y-tfatttu" sonra yeraltrna gider, Erlik'in bulunurEq adrndaki ruh da insandan almhnca yine o eleme

-95-

baflanarak cehenneme brralorhrlar. Alhuo tabakamn adr Secin'dir. Cehennemliklerin ginah defteri buradadrr.Onlara da Kutata denir. Kug geklindedirler. Elleri adam eli, kuyruklan inek kulafr, ayallan da ko3, un ayalr gibidir. Melekler gibi yemez, igoezler, uyumazlar, aralannda kadrnhk ve erkeklik yoktur. Igleri giigleri Tannya ibadettir. Yedinci tabakamo adr Acbadr.Orada bulunanlara da Ciisum derler. Krsa bovlu, hebegi siyahhr. Elleri, ayaklan vahqi hayvan gibidir. Ye'ciigve Me'ciig'u pengeleri bunlann hel6k etmesi ihtimali vardrr. Seytan' da orada bir taht iizeri4de oturur. Maiyeti etrafina dizilir, her biri yer yiiziinde insanla.a yaptrklan fenalklan ve hiyleleri anlatlrlar.

YERJ,LTI ALEMiNDE

BULT'NANI,AR

Altayh'lara gtire dokuz kat olan yeralh yahut karanl*lar aleminde oturanlarE bagtndakdtiiltik tannsr Erlik gelir. (Bk: Erlik) Erlik'in emrinde bulunan ikinci derecedeki tannlarla kittii ruhlar, zebdniler de orada bulunur. Ce(Bk: Cehennem) hennemler de oradadrr. Kijrmds'ler, Aza'lar da Erlik'in emrini yerine getiren kiitii ruhlardr.
Siimer'lerin biiyiik Tannlanndan da yeraltrnda oturar belli bagh firhna ve cehemem tannsr Nergal ile kansr Eregkigal vardrr.

Erlik ile Nergalin yeralhnda xouhteqem birer saraF bulullmaktadrr. -94-

KrYAMEr,cc;gwfr f,rnc{rrg
KIYAMET }'E DECCAI I

ii;iliil:"irllYt

olanher_qeyin altiistolduFu, diinya ,.,5jI-1T:,,var bozuldugu, Kozmik 6temin sarsrldr!, IlLizeltn'n y!1^_ii.n1q;gi kor.kuns.olaylann her larafrintetiifi, kr-arin perisaD

JAT

hare gerdi giie

babas,nr r.a,'m,yacar ;d;;;'il,jili?r""Ej#,y' pargasr bir kiifrik kap igindeki yemekten "rflj daha
-96-

Kryamet alanetleri : $amanlcra gor.; Icyame!kopacaF _.yer baktr olacal(,insanlar birbirini zamang<ikdemir, b

t6iz olacak. gtire hyemet oitolojisine dogu Yakrn Bunua tek Deccal'rn biride erinden irkmasrdrr. grlonca iddiasrn& bu' tannb! ii vdrdrr. Meydana bu egefin her aktu. Bir eseRinUzeridedolaSacak, tiiytt bir ses gkaracak, bu sesi igitenlerin gofu uyda batrl yola gitmig olacaklardrr. Ama nihayet Mehgrkacak ve Deccal'rn $am'da yakahyarak Deccalbir de tiiyle anlatrr : Qok iri bir adamdrr. Ba5r ttan yukar:r grkar, derin deniz onun topugtunakagelir, Bir eqefi vardrr. O da kendi gibi iridir. n giilgesinde bir ki$i yiirii!. Kim Deccal'm bakarsa bagtan a.gaga Flanlar, akrepler ile ejhalara bakar gibi gitriit. giiyle de tasvir edilir: I(]al renkli, hvrrok iri viicutlu kahn boyunlu, tek gozliidiir. Tek gozii almmn ortasrnda bir iiziin tAnesi gibidir Almnda r ) yazrhdt. Yahut bagka bir yerden anhq ihp gitziiniin biri yeqil cama benzer.Oteki gdziinii! yede yrrtro kuglann trrna$ gibi bir trrnak vadrr. Deccal'riildiirecek olan Mehti de gtiyle anlatrr: Srcak 6erinlik igin (Serdap)denilen yere girondan sonra daha gttriinmemigtir. I{ryamet yaktekrar ortaya gkacahtrr. O zaman$am'daDecyakahyarak itldiirecegi efsirleler arasra& yer

-97-

CENNET VE CEIIENNEM II
StFo .-ttt dewirlerindeki inamglara giLe, rayalr rle, yeraltr hayatr arasrnda fark yoktur.. viicutt.n u9ar, yeralh Alemine gider, yeryiian or?ca devam ederJlere gdre; ineanlar dtiueyada ettikteri iy. kargrbgnr ve hatalanun da cezalaru yine da giiriirler. Her geyin dtnyada oldugu, sonsuz da rnsanlara verilmedi$ igitr, Siimer,leranca.k )rlDh uzrrn- olhasr, mhat gegebilmesiigia dua ederler. Bununla berablr, inean oliince ruhunun, yeraltr AleEinde cezagiirecegitre veya edecegine dair inanglar da -aa.*a" vit her iki Alem aragmda aynhldar btiytimeye baqladr. yeryiizii aleminde edenlerin, yeraltuda cezalanm gekecekleri -99-

dtayhlar

hyarnett r6yle anlatrrlar:

iginde yanacat<, bu hale ta'lnlar ilgisi2 ."*u Kancat$ insardnD fe4rad-rna "^,I::1"" kulatlanm uk"y;"""J,, oenrz korkun9 dalgalarla gallalanaca&, sularkantra-k ugutrutu seater getecek, dagli :ff:--r,* "]lT& ffra$, . sokle, parlalanacak, denjzlerin briirti dipleri cnriinecek, denizrndibimdeki(do_ :ij::]flT tql aot_ yerdeukopara-k yT ayntacak, ::_"fTur t* ,:i dokuzeandrlgkacak. Her sandrktao ::: koyu deoirden atlara binnig dokuz :T T*F, adan (llrcak,atlantr ayaklsn&rhC, tuym_klankamagibiJi ke8er, biger.Canllara rasttasadldiirti, i\.::ey:-ra:-tt-asa. rggr yok olaca! yerler :-T "",+:"th cattryara-k oi"c"r., eular kuruyaca-k, at nyrda fi i"_"t:. T"t:kl* u^:l1, oiT. hayacs&, yircek, reecek, her qey :: bityleceiDsaDlar yaratrklann hayau sona Jff*l"**,

-98-

inanglan kuwetleumiq bunun sonu olarak ktitiiler iqin (cehennen) ile, iyiler, yahut giinahlanmn ezalanu gekmil olanlar igin de (Cennet) diye iki ayn Alem daha ttiremigtir. Bazr mitolojilerde; ahirei eleDinde cennete ve cehenneme giden bir kiiprii, yahut her ikisi arasrndabir gegit bulunur. Giinahr oloayanlar kdprtiden gegerek cennete, olanlar da kiipriiden diigerek cehennemegigitre (cinvat) kitprileii byledir. derler. Maz<Iaiet'lere Dante'nin (Divin komedi) sindeki (Il Purgatorie) de cennetlecehennhek arasrodabir gegittir.

CENNETLERYE SUT G6LU

Cennetler Altayh'larla Ydkut'lara grire Cennetler Gtiklerin iigiincU katrndadrr. Temiz eglenceler, zevk ve safa namrna ne varsa hepsi orada&r. Giitrahslz, bahtiyar insanlar orada rahathk igindedir. Melekler, periler ise Cennelleri siigleyenzarif varhklardrr. Budist Uygur'lara gitre (Tusita) adrndaki Ceo' netlerde, diinyada dDrtinii feragatla gegitmig insanlar yer alacakirr. Bununla beraber cennetler Ti.irkleri chenneoler geiitli azkadar megguletmemiqtir.Cehennemlerdeki gok durmuglardrr. aplar tizerindeki daha

-100-

si-rr GOLU
Bu giile {Ak gdl) de derler' lnanlala ilk ruh ve ilk vat Ia (Stit gbiiihden altnan damla ile verjlir'

YAkut'lann Tanngalanndan (Avzrt) bir Cocuk tacaf,rzamantarla, 9i9ekve yemiSperilerini alarak iusai,n var,,nagidet (Siit gitlii)ndenaldrg bir dam' agzrnadamlatrt. Bu damla grcufa ve' siiti.ieocugun ruh olur. Altavh larda bu giirevi biiviik tann Ulgen'in ,Lrrrl"rrndanolan tYaykl yapar. (Yayrkt da gocuk rcats zaman Ulger'in emriyle bu giile gider, bir alizrnadarulairr' la ilrr. O da (Ayzrt)grbi gocu6'un Yine Altayh'lara gtire; giinahl olan bir kimse, ce'
de yanarak azap gdrdiikten, cezaarnr.-ta_ amladrktan solrra(Yayuci) taraflndan allnrr, iigiincti gitge gdtiiri.iliif. Diinyadaki giizel gdller, lAni in' nasrl zevk ve eglence yel'leri oluyor'sa,cezasrnl

sonraakrabalan ile birlikte hyan suqlu,l--,undan bu.gdliir ken' sandallarlagezerler, g.i,ita" "itt" oynarve eglenirler' ki sedefkumsallalda

Bazr halvaDlat'da diinya iizefirc (Siit gdlii)nden gel-

Altayh'lara giile (Pura) adr verilen iig boynuzlu

kegiler de (Siit gdlii) nden grkar'

- 101-

CEHENNEMLER 'IIr

CEHENNEM

CEHENNEM TANRII,ARI, MANGISTOCIRIUS, TAPANA, LERi, KARA TAMU, TEPIEN KARATE$, AVIQI KAZIRGAN, NAT, UPANAT KA. EGE'LER... , RAKSAS'LAR,

Giinahsrz insanlar cennetlere gidece$ gibi, giinahr da veralhndaki cehennemlerin azap kuyu' kalai'ak kayntyan katran kazanlannda yanar, cezalannr gekecekleldir'. Siinerli'lere gtire de yeraltrnda cehennem tarlnlan Diinyada suq igleyenlerin ceza strelerinj ve rillerjo, hangi cehennemde ne kadar yanacaklannt

virdrr. NergAlile kansr Eregkigalbuni;;i;;it. rn baqtagelenlerindendir.

b]r de hdkimler heveti vardir ki bu hev' "*iu"tirun ; Sadtruy, etah. Toyer. Malahay ve Tarlle tegkil
TLirklelinin i)ranqlanna gdre Samanist Altav '(Mangistocirius I adrndadrr' Bu v-iik cehennem

- 103-

tt"ltJ.f;*ut

sdre de bu (siit sdlii) Kaf da$mu

1X 91+Ill
,r-:\

ararken, yoluburaya diistu.Bu Il?l,.gl1i:,l3T r,rgr ull.d" r,-"au'ue_

atlann bulindugunu gdrdii.uean

ul-i[n-il,"",ii.";;;
ora,.,. Hrar bun_

tiiredi.

jtr ,ciruni l.1jan ^trittu.ug-*,ni"i diyekanatlannr Iqrdr.. Bunlan gif

egtirdi've crns atlar bunlardan

r"l1+ isredi, ama trr".ia,.-o" ,#.i'il lll19"" igenatlai sariqs"llo d<iktri,

*::*-tT.I::$.

-702-

hennemi (Matman Xar.a)adrnda bir ruh id6re eder. Bir baqka cehennemdaha vardrr ki bunun da adr (Tiinken Kara Tamu) dur. Bunu da (Matman Karaca) id6re eder. BiI de: tTcptenKarateq)adrndabir cehennem vai.d.r. ki bunu da (Kercy Hanriddre ederdi. Yine $amanistlerc gdreddnyadakbtUhikyapmrs:n sar)rannazcp fekmek iizerc atrlacaklancehenneme ro o l a d ak a y n r y c n k a t l a n k a z a n l a n n c , K a z r r g ad ne rnir. B u d i s t . U y g u r ' l a r r r r ' A va ig rn rv c r d i k l e rc dir i ehenr,pr , oe Doviedrr aliayh'lann J<citiiliiktannsr Erlik Han ise, dofan bir Qocugun gunahlannr yazdjrmak iqin bc;r kormn" gcinderirIlul uk tann Ulgen dc buna karsrlk yavucr'vr gdr)delir.O. fo(ugun sagrnda,Kdrmbs te solundadi. Dur).larfocuk buy1jyupdc riJirnceye kadar yanLnda,, ayirlmtz. (Jlunce Kci).mcis onun ruhunu kapar, yerin alt) a gdtijl'erek {Kazir.gan/ a itar. tKazrrganr daki kazrnlal.d katr.anlarlaLirliktn kaynar. Kbrmbs, ErliL ,1anrn nuzulunda,gijturddgrjruhun giinahlannri"p ,r cd(r'seo luh kazanlar'da kahr. Yayuqide beralrr oriy:r gcrmrsul.u da Du r.uhunsfvaplafinrsayar,Eger scvap giir)ahtan coksa ruh uladan kunulur. Gunahifazla i-e goi.eyanar..Sonr.ayukan dolru qrkmayn delecesrne D a $ l a [U . r u h u n i ] C d n . uk a t g o k t e b u l u n a na k r a b r : . qcfaal cderek Yeyugr y. srkrgrrnrlar. yay,ugi ruhu r gunahr kadal yanmlsrrrrbekL.r.gdnkr.i ruhun bagrLattan kazanrndadrr. Gunahr kadar yamnca bagt drEan ()kar'.O vrk r Yayugi |uhun lepesjndeki sa(ltn tuiup o n uk a z s n d a n i r ( u n c ik t al gdge gotu,Lf C r k c n rv e r . u h u Oradaki ahlabalarr ile buluetur-ur.Sirt lOlunae t.. vaKrt geQrr.lf.

-104-

BIR CEIIENNEM TASViRI

3l;"; iilii'"T:l''.,li' t"11"1".1r ""l?"ii',1*iii-illl,l'T

;,,,''..'..' i[i,t*l ur;11ffi

ffiilftffi*i#$n tlxlmrul'' trqd:',',n,,h:",,'#"

mit$-n*ll'iq;;''1lus:l il,llir;il
u:'t:ul:',l fi; #:ili lflll'.:,;,
-1 0 5 -

Fiilii'1]r,,::'t*;':i{'#J ",iiru #; :r*i:rr'ilI #iit'l Iffltiii ::'$i

ill--'itr*mi'tru:l ilxtr

'.l",k}: l;fl #ll*f il,.$rilfirtfr,lf

parcalar: R' (fiirlii cehennemler iizerine Uygur'ca Rahrnetli)

DASA BiR CEIIENNEM TASViRi

N#*****t***;'

-107-

gok alevler parlam{ gibi yahnlanp durur. Cehenirem Ege'leri l<rzarhlrory demirli kamgrlar vur:up, o agaqn iizerine gkmala4Dr emrederler. O cehennem Ege'lerinden korkup zorla orays grkarlar. Bi.itiin viicutlan kaErih Vigin gibi hemen yanar. Ne zamanher hangi biri aga!rya... inecekolsa, deoirli ve zehirli giglerile viicutlanna vururlar...)

BiR BA$KA CEHENNEM

TASVIRI

(Herhangi bir kimse canh itldiirmektei, geri kalhagr olur. O mazsa,dogmca(Tapana)cehenneminde qok iilciisiiz kiillil su ile dolu cehennemde derecede biiytik kazanlar'var. Bir diiziye kaynar. Cehennem, Ege'leri sayrsrz,gok zavall an o kazanlara atrp kaynahrlar. Eti hatta sinirleri, damarlan ne varsreksiksiz kavrulup piger. Sivri kancalan ile drgan grkmak tizere dogru sarlotrhp indirirler. O kaolan baglan aqagrya zandandrqan gr-kmrg olan bag kapkam olup (Tapana) aalh ceheoneme dolarak s ohp dururlar. Orada toplanmrq olanlannbu kadar acrazaplanvardrr. Bundan baqkaailgiisiiz, sayrsrz iqkenceleride var... Burada toplanmrqzavalhlan ate$li gukura atlp iki deEirli Si$le yere gakrnakiizere vururlar. Bir qiq ayatrna vurulur, bir gig bagrna vurulur. Ondan baqka.,. doksan lozartrlmrg ategli, demirli qiqlerlebiitiin viicutlanna vumrlar. O azabadayanamryarak alollanm yitirirler...

-106-

v
Ruhlan Perilen Melekler, Cinler, $eytarlar, Zeb6niler, Cadrlar
RUHIAR $amanislere gtire ruhlar belli baShikiye aynhyor. Biri 1Es) ruhlar; bunlar insanlar, yaratrftlar ve bitkilerle beraber buluaan, onlara eq olan ruhlardrr. obiirti de; bunlardan ayn ve baqkabir canh veya bitki il beraberbulunmayan(Tek) ruhlardrr. Bu gibi.ruh' lafin coEu tannlann emrinde bulunur' Iyilik tannlannin emrinde olanlan insanlan iyilik, kijtiiliik tanhlannm emrinde olanlar ise kitnliik yaparlar, bu ruhlar bagh balna daglara, sulara, topraklara' sahipbulunurlar. agaglara.... Bir de insamn kendi ruhu vardr. Buna gtjre Saman'larinsanlan biri beden,biri de ruh olarak iki varhk halinde kabul ederler.Ana bu ruhlar (86) ruhlardan baqkadrr. Burlar ce$netteki (Siit gatlii) niin birer damlasrdrr.O damlalar doBacakinsantn ruh-

-108-

ve. ?i!?v'""rT\$ffi cocu'a '* lffiL*Ji ;*csgrglf " lf,tlu[A:*1"*']:T$:ii

i;:"t*x'*l11;;ulii-r'i .

';;"i,f u:-:ffi f I'i"*;S'*t: u"*r'' i'i"'T,il;'u*',r

*i"g::p*ffT!,lh{Tj#*:

:'li|;,.rLT,. r*'r0"5"1*iT',g;Hi'$

t,:"t" l*;[#li tfi$;:qrffi ti",,,#"iHht"l*{*"1**;

,*,""rqi"$+*,t;*t'l*::*
?ll"l'ili"i"""t"a
geiirirler' se'u bereket Bio ku'

H: ii"::'.i":'#;;'.x,t'ili:'11jffi

''ff##*w* ffiF**Fil.'l 8fifii,;1;;"'u"*''.

l}ill,,*'m=**:11""3$":?'*i

de rakamlara Perilerin, Meleklerin, iiotirleri *""'odu a"ut kad"t u"uod*' friiii- ti,l-""Ie" urlar. '#i"'ri""a"nti"l""'.(senne-zam-^arva.ratrl*l"tititt:

il';d;"+^re-i! if; H'."''ii'"t""Jl',,i,'":t}ff f; ::fl:':'*;1ff I1ST'":".:1':ffi 'ii::r.'

ffi i;;;-Gb. fi., klttliStt5
fri"ki'ur,elu.,''t.c9p"I"111l*:'-,h,,1{Sff *":: 't'" Bukorkuvla iliil?iiitl' i"?'ii a"*ti"

ui-""t ti"" diirt Yi.iz.bin Ben. bir-vrl&z Yaratrhr' isti;. Bu hale gtjre cevabrnl .ldrz varatrldr. ) beriYaq fn'tq-riilyir se"eaen

i"*l;r"t*jj:}"'""'l*laJl'J'#,1?i"''11:
rler temiz tutulur' "iJ;;;;;;;; eorinde da!' tarla' qicekve Yemiq iler i vardrr'

:-yjPm$:-$hf,:ru#

ilrl#*:h*'"1.!U*-;1'ti*t;*

'ii'"" n'*,,#i r"-. ". a"a"e"tpeTl"I^9t: f.,_:il! ';liirills#""iiiJhtk:$d;tirhnda"idareedilen *i"-Yif:":i?i.: : iler de vardrr' :i tT"'i#'it-t."u (Peri seqen peri.hikdvelerinde BiTr*:*]l:; $r t]'*:ili:'"i'i*r:;*:i:,ii'li:dif f {i gTd{t';ij*s : ri:lft""*];-t:fii.lx
disahr) da biiyiik rol sahrDrorr'-

eri "illT:llili'ffi;iisan'r l3':l iilll,:l r'ilfi:i.?lH k"H#TJl'I"flx"u':T;r: ta MArut qq...r, $:*t'e a"ffIiitiJiiJi""l'"" e"l-leiki Mel"kti'
-111-

,il{iiit*"mllu"u:fi,::'!:ti"?1

araksmda bunlar vaalta olur.

lrnarlaair, eulan;t, daglar," .a li""i V !a-r.,]t'larca 5u nunadrdrr. ^ Yakut'larla__Altayh'lara g6re Ruhlarla gaman lar,.K6.hin'ler temasedirler. ln";61.

lanmn da komyuculand:r. Her birinin Ailesi de crdr" bulundullan yerleria de Balibid;. ,-,,Y.9-:-.-tg l

sltrrrrer, biiyi.iler de yap rr.

Iyrlik.,yap-anlar, ruhlar dualarla, ziyAfetlerler _. f,alFrlar. Kdtiiliik y"pu.rtt*au" :.::-,:E T"g9 ryr'l+ilT9k igiu yine

de

kurbanJ", L"i _"n"

PERN,E& MELEXI,TR
Mitolojilereg6re, perilerle melekle bulunduklan yener;goruer ale'i ile atiayau"eriair ff Perilerleyerel(rer pelekler kat gof,lerde, nat g<iklerde, manevrA.lemde manevi L _.. :iuErr: ra.

yagarlar.

nar Drr nalde, yahut Atilra-h8Einsanlarla c"o""tt""i. cennetlerde

o:i:li'''$ :F"ff i fd,l!:i---ii&ffi'ii.1ri':'#f[ .a:F-.1*ri#ftF"tr{t*f mrnqfu fi ; iJ;*Iiilti'.i'""rlii",;il:lXJff lri:ifnt.. 1"j,"#.",t,"0*lg" "i..#i

madan sdylermiq

', jt.$ f T::lhl;a***'n*1";h* l\rrlireri col< }i$:r,#ii'flj;:*f i{fr HJ:r"r",}*'J**fl i 'qsd:*[i.*ffiF::t&Ert:trB ringrligi Her .sefmittor. co; fi;.';,ffi
xardrrmak i8temitler; !. Bu siln$rllAi

i:'#;";';r'd#in jil; jifl,T,.igbr"d#rf ifji"sT iilil!-sr*lm-,$ritn{ fi ts$tiH ili:t'.ia#-'i,ffi i:,' :T"Tj: ii'd:i"s"i.Hf $: T.pkap' url :ll'[if,,jE-qii:{: s"iay;;;"&

il1 ;li#:TH:"l

melri.ihtivar birMemr t'"Y,batl&ndan

-110-

iYi BUHI,ARVE PERh.ERDEN BiR TAI{IMININ KISA K TLIKLERI

. Akanteg-(Al) Et bir ruhtur. lasan dldiiktenson_ ra, bu ruh ta diinyadakiesininyanlna,yeraltrnagider. Akgura.lQar) - Kuzey Tilrkleri iyi ruhJara bu adr vermrsterdrr_ (Ku) $amaolarla beraberbulunan egbir ruh, Arvaktur. Qaptr Han - Aygr yeleli iyi bir ruhtur. Do.okti - (Al,Yak) Topraklann ruhudur. tett Biiytrk ve eq ruhlardan bagka, Altay ^..Plri-. r urKlenDce Duadt tatryan bir takr-okiiCrikruhlardrr. (Al) Tiirenlerde $a.Eaat heyecana getiren ,Elegem,

ruh

vaiadf.

(A,YakJHer $amantn bu ad ile ayn birer ,Emegetruhu dahavardrr.Bu ruh $amani korur. inanlarda. hayvanlardabulunan e5 ,q$- lAl,_Yak) runrar(ur, (lJk: Kuhlai). Garan- (Al, Yak) Sulaun da bu ad9 ile ruhlan

Hazzi (Hit) DaSperileri. iyekil, (Yak) iye, Eye;Ana. Kil, KilA: Halwandrr. (Ijekil) Ikisi birietince {Ana hayvan)olur ki bu; torem saJnt.ra hayvana denilmiStir.$amanlarla da beratr.bulunur. Koruyucu bir rutrtui. KrrgrztannrAr. vak) dedikleriruh da bunayakrndrr.

-t72-

I(arhk- (Al) Ulgen\n -ttit"tti emrindedir. ^Sulya'mo, arygprlrrke $amanla beriiuil"n Kui - (Al) Yalmz insanla at'da bulunan eq bir ruhl,anassu-(Ak) lyilik cinlerebu ad verilir' Maytere-(Yak) lnsanlan idAreedenivi bir ruhtur' Nammi- (Hit) Dag Periteri Orman ruhlan, (Al) Bunlara gok onem verilir' iyi r. Avc an korurlar'.
.liL+a6 LavhL i.in su serperler. semerler. kartrk igin delikten,

io""r r*"t"a"

duman gidrhn tepesindeki

Pihampar- Quvaqlarca bdyle adlandrrdrlal bit luh ilr insanlara ivi O, insanlara aahiptir. o' kudretlere iahiptir. '-a'i ;'i"tirJi t"'a""tt"re i*tkl'cesitii

irstij kuwetlerj verir' . $ri"it t^"u da olaEian f,.ur"ili"" vahsi hayvinlardan ko.ur' Aylann' J-i,"","t"-" i ha''vanlann aL ha[lmiair. Ama kbtii ruhlar da

irii'iaar""i

r. Biitiin kurtlar onunideresindedir.

alt,nda bulunur. Kurtlann da

Sabitu- (Siim) Destan kahramam Grlgamrg'la [u*ln Drr pen Krzr. jnr r's sanlan art'dtt (Al) tarafindan aralrrudlr i Al) t uigen, r l a n r l Ulgen. Biiyirk i u y u k Tan'r Suyta-( goziine benzer' at iEi ile gitevleri idj. Gjzle'i

Suyla ay ve giineg krrprntrlanndan yar'adllmlEtlr' vlaln bir edrcvi de insanlan -gijz alllnda Du' veF haber veF Ulsen e hal,er iaii."""t ni;'.ai-lsiide$Siklikleri decisiklikleri Ulgen rrarak, giiidirgii

Suyla. igin gia""ud vutl"* kadii g<;ttirtrr. ancakrakr serailir' kesilimez,

gbklere qrkar, yeraltr dlemine^iner

ve yera)trna ii. to""fit"ta"'t sonia Samangciklele t Suv't", $aman'a fiicum ;decek kdtii ruhlan "n

olarak insanlarla beSur - Yikutlara giire, genel)ef bulunan ruhlara verilen ad

-113-

Bu tiiren yaprlarken oraya gagrnlmrl olan $aman dualar eder, YaFkt ga$nr ve onunla birlikte tdrende kesilen kurbam Ulgen'e giitiiriir. T<jrenler srrasrnda Saman\n gdldere Skanlmasr iqinde de yine Yalrk giirevlidir.Efer Yayk yardrm etmezse$aman da Bu t{ireneAltayl'lar {Ustiigir) derler. fu;kleregrkamaz. (Yayrk igin beyaz kumaqtan put yaprhr' Bu puta beyazqerittenbag,kulaL, el, ayak ve ku1'ruktakrlrr. Ayaidannakrrmrzr serit dikilir. Bu putlar yirmi otuz kidar olur. Hepsi beyaz kr)dan drijlen bir ipe sralanarak, e}1n arka tarafindaki iki Kayn agacrmn arasma gerilir. $aman dualannda Ya,'rk 96yletasvir edilir: (Krz bulut srrmahdu. Dizgini Ebekuqa$drr' haber ahr. .) Kamgrs bozalev,g<ikten

K6TORI,'HI,AR
(Bu diinyada fenahk yapan insanlalrn ruhu vilcuitan aynhnca yeraltl alemine gider. Orada Erlik Han'm uqa$ olur. Biiliin inanlara fenahk etmege ve akrabalanndan birin ErlikAlemine gekmege9ahElr..) Altayh'lar bu r-uhlann (muayyen bir miiddet yer yiiziind; dolaqtrgrnainandrklanndan dolalr bu mtiddet

' zarfrndakorku iqindeyaEarlar. Eger bu mtiddefiginde

etmegemecbur baglanna bir feldket geli$e bir yere gctq gal4lrlar.. ) olurlar ve ruhlardan kurtulmaga

- rlo-

Tdz, T<ts {Al) Ulgen'in en yalon elqisidir. Kurban kireni yaprhnca $aoan; Suyla, Karhk. Yuta ve yavrk'l; goklere Ulgenln bu_zuruaa giderken, gelenleri ]{ar$tramakrqln Utgen; UrukgJn gdnderir. UnrkCi buqlan goklerin beqinci katmdaki dairede karsrtar. iiamanin getirdigi l<urbam abr, Ulgen'in iltrn kaprsmdan )Qengrrerek kurban sunar. gelenlerede b;r kaz venr. Unleu bu kaza binerek geri ddnerler. Urukgr gdklerde bulunur, yere inmez. 'Al) Ulgenin olullan gibi Yayrk_ta insanlara . .Yyrkryilrk etmek,.onlan korumaklag6-revlidir. Ulgenin oglu oeglse de, yajnk onun viicuduodan aynlml$ bir parya ve Ulgen'rnemirlerinevasrtaolan bir'ruhtu;. Ule"o i; emirlerini yerine- getirmek itj ile gdrevlj daha 6a9ka runrar varsaoa Ia}1k hepslnden iistiindiir. gtikte kat gdli.iJ bir {Siit va-rdrr ki, bu edl IJqiinrli sirtledolu olduguiqin tAk Gtl) de denilmigtir. yayrki bu gdle _Bir .Cocukdogacagl zaman Ulgen. gonoenr'., YaJakt bu gocuga getirir. bdylece qocugun runu ventmls oluf_ Altaylr'larca !9-\ g.y'lat ve sevilen yayk igin yaprllr: Ilkbaharda koJ.unlarrnve losral<lann titrenler enler yaprhn sa&lan ilk siitii bulerjrla karstrnlrr ve bir leoa yaprlarak tYajnk a. a sact sacr sa-.arlar) sararlar) {i) ti) . Bu tdrene {yaJ,rk ryar-ik KarorrmaiOen mektedtr(l) Anadolu koylerinde (yavrk) denilen rahtadan yaprlmr: kucuk varil bigimindebi; kaD vardrr ki. kac iki bagrndaki iple bir yerdeasrlrr:lcine stil konuturve on"; ile ri geri devamlrolarak sallar ve galkarlar.BdylecesijtLin ) adr.biryere toplanrr,sonrabunun iqindenfrkaflhr. yal rk denilen ruhun sirtle ve sut gitlii ile ilgi',,iolduguna gdre, h;lk crasrnda bu kaba vedten adrn ondan gelmesi ihtimali hat'ra gelebilir.

-174-

(AltayL'lafln tasawurlanna gttr, kattii nrhlar biittin yer )rUz|jne dagrlmrgtF... Kitti ruhlar inzibata Dekteriayet elmezler. -Aralannda kavga, ihtilAf ve savaelar orur. ttuntar Cok a9 gijzlti-ve oburdurlar.Dipdiri insanr r:qma crDtyu!3flal. brn hastalarursa Altyh'lar {Kdtri rtuD yemektectrr). Bin dliirse (Kittii ruh yemil) derler. vucutraxrner yzfa kotii ruhlann lslrmaglyla olur.) aJnlan dlii ca[lanmn arasrnda . l{,oj.u ryhlar_g reil( at vardtr. Kabilelen ve alaylan olur. Diinyadaki rorunlar.rDrn obalan etrafinda dalagrrlar.Qok aq gdziri olduklan igin obalarada akrn ederler.Su,;lu" oifilui rekarve sokulgandrrlar. Kaprdangiremezlerse Lir delik Dulurevegrrerlerve yemekigin insanlarasaldrnrla

CINLE& SEYTAM,AR, ZEBANILER.

CADII,AN, . fiirk mitolojisinde cinlerle, Seyt&lara cokca rastlan)r..Ancak sonralan muhit ve din de$qtirme etkiler aiunca oziIrkte Seytan igin feqitli efsaneler, hikAyeler . AltayL lar.a gdre.$eytanlar, ntne ve fesat grkarmak, Insanlan qaErrtmak, kandrrmak igin Erlik-Han ta_ ralrndan gdrvli idjler-. Cinler de jok defa yine bu Lannnrn yar.drmolan olmakla beraber, diinyadi da insa,nla{r 9arparlar, hasta ederler,a}riret 6lemiode ise zeDanrrotunde bulunurlar -feylanlar grize gdrdnmezler. Ama insan ve hal.van -boySekline de.girdikleri olur. O zaman baSlannda nuzlan bulunui. Bunlar gok defa birtirinden avn

-1 1 6 ,

. Yanlanna yaklagrlmaz, atelten Ya' lardrr. e.altr al"-ittdu kcitiilirklerin tannsr olan Erlik de tannsrd:r' ciinahr olan insanlara .;-h;t;;-;it

"""ii."i--iqi" vardrr.

"i"t""i,

geytarlarr zebdnileri'kdti

ay Tiirklerince Ayna'lar yahut Aza larrn emrinde bir kadro ile Cinler, se]'tanlar bulunur' <'lerin Tajest, TokulEa adrndaki.buyiik cin' ;;k;. ( Eii*;'" ' ad,ndaki hortlaklalr ve {Qor)

'nlii

g9 kahraman {Cestni Beyi io hikayesrnde ili""", in"- eti yiyerek kan emen cinler de hatsrz

cinleri de var.drr.

hakkrnda tirreyigleri vastflarr. Cinle.ile qeyranlatn rKrsr yer alao etsanelerden rralan Ttirk mitolojisinde iann ilk'ttncedevleriyarattr. Orlara (Cau)derler\i
ri) de gdyleanlatllmaktadrrl meskeni havada idi Yedi o;;n ;;;';;;; Ondan sonla tann oldular' hikim yrl bu cihana -;;1"; yanttr ki, Eevtan oDlardandrr" r) i;

ve.lbrani dilinde (Azazil),arap n (Heris) "a,-Sti"yu"i tir.

evlendi. Kannca, ii imcek, gekilge, kus

evlatlarroldu..Bullar . yazrlarda' 'fi;;i;;U, savrsiz ormanlarda' volIalda., vi r6rnelerde' "kri

J"uiut", tuv

bulunurlar. buiunduruld uiunduruldrl. OnCinleri, melekleri tann giikte '1'3nr1

Gai

"r"ta^.

rda,su vol' lhanla

gbkte olan me-

i"ai ti, ilfi"t tt"tt

edilmesini emlelti

a" ?"""L-t.a-. ,i#-;;kit[t,

Biri lahmetimden' "vledim bnce bakrD:'Melekl-er lkisine"de

ttttlii tu' tu azaplar go.duler'

rr; l"ffii#s.yt ?""l:1

veya iilen hortlar.

izerinden bir kedi atlarsa iilemin ruhu cadr

f iiffi

gn**giffiHl'i*
gerekirki bu da pek giigtiir. frrsit bulunmasr
adlyr yok edebilmek igin onun balqesinden bir gril umak lAzrmdr.Ama o bahceninbekqisiaslan, ya' kaplana benzer bir kedidir. igte bu bekgi kediden

n lozlan da vardrr. Ama bunlar arralann din_ Analan on' ler. istedikleri zamangrkar,gezerler. uymayamecburkalu. :r cadr krzr sevdi$ ile kagmek isterse anasmrn sinde iki kuyu vardrr. Bu kuyulann birinde bal, de kan buiunur. Cadr krzr baldan, sevdi6i de zaman her loyafete girer, her yere $' n

*#,iffiTl-ffi
SEYTANI,ARDAN BiR TiAKftrbm{ KiMLi Ia-ERi

KOTU RuHr,AR,ciNLER,

(Yak)Kittii bir talom ruhlardrr. Abasi'lerAcuman- Kdtii ruhlardan biri. Yahut k6tnl0k Olmnqbabalannruhudur. Bunlar ErAda 0ke- (A1) bulunurlar. Hanln idAresinde Aldao, (Al) olen bir adamrn,daha dncedlmiis akralarrndanbirinin ruhu bu adr taqrr. Aldao, Srine
dan kir.lelrnemek igin 6lii evine grmez, kalanna bile bir hafta dlii evinden eQyaverilmez ve i ahnmaz. oliimden lork giiE sonra, dlii evinde bir

m;u-x*

ut Kam temiz ve kutsal tamndrgrndanAldaq ta'

Iuh ile cjlii evinin etrafrnda dolagrr. $aman

-119-

""I"f H:f ; i"4"$lii{{i,,1i$}rHni

'I:r i,-r"lu, g*:l3,1T;:llilil J*;l x"lffi fi

iHil.iilii{;

ffi ?1t":$*y*ifi F.hr,H?!,tr ffpff iq,"*1,-,:",""1tri j$*1rtr-#_ffi?

mt"r*ffrtrg
CADII"AR

,#ffijtr:il$*
-118-

mr*ffi*ffim

tdren yaplhr, yemekleryenir. Tdrene ttnce$amangelir Ardrg .agao ile tlitsii yapara-k Alda.l; a"d;;; gajl rdr. Aldacr'la.ra dliim ruhlan da denir. Almrg-{Al) Erlik Hanin emrindebuluDankdtii ruhlardan biri-

Altan Sabaray- tyakr Qrbar denilen yarayr insanlarda yapan ruh, _- Arsan Dolay- (yak) Kdtn ruhlann koruyucudur. Kara neme'ler bunun emr.ialtrndadrr. Aynalar tAzalar) -.rAl)Yerin altrnda yasayanve Er,, nK nan In emnnale bulunao kcitii ruhlardrr. Bunlar: qeytanlarr insanlan rizerine yollryarak ;d";;:i;i ezryetler verdinr. Insanlar bu eziyetlerden ancak kur_ Dan sunm a kta.kudulalilirler. En Eakbul olan da kara renKlr halvaDdan verilen kurbandrr. Bunlar cok vemek ---'' yer ve doymazlardL Bunlann bir adr da yekti;' Bourmaf-ahay" (yak) Oliim hastahklanm insanlara musallat eden ruh,. Clgr Crh'lar bir takrm cinlerdir. (lki bt liik birDrnyle Carpi$trglzamanr bu iki ktlttgiin vitriyetlerinde o(uran clnter. kendr vileyetlerinin halkrnr kollamak tqrn qarprErrlar.Cinlerden herlangi taraf yenerse, onlai qau.yana clktlgr vilayet hall<_rmt da yener. Gecelevin Du^onterden he. iangisi kagarsa onlann bulundugu vrl'ayetrn hakaurrda kaqar. Trirk askeri geceleyin cinrenn! arUkrarl*oktan korunmak igin gadrnna sak_ ranrflar. lru. llirk ler araslnda vaygrndlr.) Divan_r Lisat-iit TiI.k. Cilrtll. rCr) rAl) Saman inanrglanna gdre insan be, Cor oenrDrn.orgtnda,. nma yine insanla beraber bulunan Koru runlar vardrr ki onlara bu ad verilmigtir. yine \jamanlam,gore Qor: (Cint demektir. $imdi bile An_ adolu nun bazr yerlerinde teor vurdu: Cin camtl ve

derler. rtalandr)

c::i:":tliJl;i:. -,n'tiS". ^'.dyll:l-i.1. il"'"*',"u scr EurKu' derisinden ndoksan koyun

;ffl"ll:*;;l'lak)
uorrrrrurd, ;;;;'i".

verde grnahkarrann sittisi

d"qit,^:*u .::, (siimr.Hortlak va .rhklann fen, trklardrr. AqiPu'lar bu kolu efsun vaplllll. .,istevenlere ,ii"l"'ar" mi"'"rn^* '

,unanbtiYrikbir ruh

'revli kbtii bir zebanrgc EdeleI_ (Uy) CehenDemde nem) cliktrl Bk: Cehen kdt

denildigr erbi' ruhuna Ail.liu;) i,iili;;enin ad venlll-'

rlara ve cadrlara da bu

ii"tto-i"i

- *.'*t

tiirk'leri kdtii ruhlarabu adrve-

l;. r* I * *;';;'-tr;:r a;J**,;$X'ru 'ffinHf tI,^ J"tIi]:

J,{l''; ;'I0", .'gil ite-'i.id"t" "t,"et'.ti' ":. *-"'i" ' i '' xo tii..iri,"i, " ''i:'?';:
-.'

isindenkul6hr vatdrr.' *'il;;;;.i;;'', i,1.,1':J Kbttrliik'"",1'",!'-1ll Ai.%k, i]il

"i:;#;:', ; ;i, i; i:il:, il *",y":""?$:;'r'"it "" 9_' kur'Ku' un altmlE koyun derisindn

kbtu emrindeki i.uru n"ro"l"r' {Yak)A)sanDolayin o'l kbtu ruhlardan F"p ,,.. -...* ,.,,,rlar. bulurran

;"J ""'l:i;'lil'

"r<n"-u" cehenTTd"^.gflT: f"t afiret aleminde' f<oiJ

r, a r'r ri"i" o%H"Yi' ilill l'l?""'?l?;' ""ilil ";

iildiirmeye gahErrlardr'

0"1;,1X: ;i !;";11y1 ;;fH n ra n ins a

-121-

""i'
(Al) Yeraltr dleminde Erlik Han'rn embir tahm azap verici ktttii ruhlar. 'lar, (Al) Bir talom zeb6nilerdir. Giinah insanlan cehennendeki kazanlara atar ve azaplar gekiirirler. - (Al) Insanlarlahaywanlarda bulunan ruhtur. Siine istedigi zaman insandan aynlarak gezer, , g6riinmez. Ancal< $aman'larla, bazr kutsal insanlar,bazanda kopeklergdrtiltirler.Siine,yi o insanlara,Kbspek9ii derler.Eger bu adambagka herhangi bir adam Siineyi gddjrse ine alamettir. Siin, insan tildiikten sonra yera[r , orada kendisini Erlik Han\n beerdenYula karqrlar. Etriisk cinlerindendir.
gagah, Eqek kulakh. yrlan azap verir.

fl

*i'.?"i"7

illrfr l;

-.{U_tr, Kartal t,t'*su*";, .'kugla Dlr Clndrr. lnsanlara

- Cesteni bey hik6yesinde gegen briyiik bir oa, Budist Uygur'lara gijr kittiiliik ve 6liim verruhtur. Yeralb elemi4de bulunur-

(Et) Fenalk yapan bir tahm cinlerdir.

(Bk: Aynalar).

- (Al) insamn ve haj,vamn beratrerindebulunan :. Yula istedif zaman insandan ve hawandan gezer. Yula. rnsanlara r0yalarda gbrunirr. ,,. 'lann

kurban ttirenlerindebuluour. S-aman'la ! 86klere, yer altrnaseyabat eder,Yurla da Erlik emrindebulunan ruhlardandrr.

-123-

Kdrrdijslerden birini yaka.layacak oluras hem,en. cehennemde kaynamakia

Kdrmos'lerin birbiri ile de geginenrezler, aralannda

jl iilH""ii"ilt'*iii'if :"J#r"*"t#'-'"t""*"r Bunlar,

Erlik Hanrn ogullarr babalan gibi deg.ildir. lyitik yapma5n severler, insanlan fena kOrnds,ieril .

;;;..k-i";#J*"fril', iH*ttX?,Tf "d,"d"rd i

, -

;:;1i,:i1'1,u.1fr T""E"*,,t.ni"i"r*a'i"i..*
leri,,biitiin hastahklan, dliiEoleri r^-AJtay ,.Tnrk r.aroaD brt)rdi. insanlann viicudund"oti" y"rJ*ili bun-

.dijr,j ".,'*ro

i"'"lfi :il':,!j":1i*:"jxlxilgi**iffx1 ,.r,:.{ ogullaninsanlanbualardarr

korumaya

eav fsnatrtan. #i# ":41"'' "'pua.',lrpiti]s unu, sitteD viprroa'5ii-6rfi.-*.Ti*liffi::.ffi

6H"rr[XlJ:"
Kanh kurbanlar.ise,Iusra-k, kegi ve koyundur. ,. kesilmez,bogulur. Ha11a_n ag"rDl,Ama bu.. ::-IYPT nunu rrkaJ4p ddrt ayagnr ddrt taraG get".ti, Su [r._

iiil,'i;,!Xx'"'"ulHl*okutlj*,'l*^.t

igirt.kanh, kansrz kurballar -^.].t11\ /,iry1 Kdrmbs.ler

o'U."u iizeriae konulaa arpavebuEday

anasr(|rr. tDsanlar bundan korunoak igin kurban ke_

piqi"i ii., Billiltii jiJ:iJ::ff $Iff llau "'#il, ^_^rluncdloriime- {.yak}. Bir takltu kdtr.i ruilann
-r22-

\rI iNsAN h.ISANtr\r RADILISI

lnsamn yaradrhgr iizerinde Tiirk boylan arasrada qe$itliefsaneler var&r, Bu efsAnelerdeu bir kagr: yalanzKara Han ile sular g6re; 1- Altayh'lara atnce vardr. Bu briyiik tann tek baqrnacam srkrldgr igin bir i[san yarattr. Bu insamn kanatlan vardr, eulann r.izerinde uguyordu. lnsan buna kanaat etmedi, yiikseklerdeucmak istdi. Kara Han onun roaksadrnt anladrg iqin ugmakkadretini aldr. Kanatlan ige yara' madr, suya batroaga bagladr.Bunun i.izerine Kara yenidenonaverher hassayr Han'ayalvardr,o da acrdr, di. ama ucmak kudretini vermedi. O halde bu insan igin kara ldzrmdr. Kara Han gene diiq ndn Yrldrzlardanbir avug toprak sulann iizerine serptirdi. Biivlecekaralar oldu-

-124-

*' r"-":+H*Fi#i**T*"f

lul*'m$"l.Itih*ft ;F.*r'r"1.?r

,'-1:"i" s+llnf:tr.tf ',H'J:,'.'^?i+rT:i'"Tl'":1"

Ir ft't*!t**:lf"* t*,*'*il "-"***:iT"jtd':"Blt#&il:*ll' 'fellg$l1f

r$ilfr[,l;-'J
t [3]o1 ,,:#['::il""6l"' """'1';H'3i?f
-t25-

#iihl,"$:t&ll-qr'*^";l^'"tl;:"'lil" ""m'm:lqffi i:'X li":*l*t "lg;i[ "'"*

iflintlil;jliii'-*'r:+i F;l 'i;'"1

de; tannlar kendilerine 6- Bir Siimer efsanesinde varhklann olmasru diiiiindiilet Bu ille zaet edecek
'yr gairevleadirdiler.

Bunun

Ea gamurdanbir insan Yaptr,ona kadar qegitli

rle kendini yafttrktan sonra dahi, cismini rroAl ve rahat qekilde brrakmamrg, gitgide ba$ka yatrklann uzuvlanndan da katarak insanla kangrk

19te insan, haydlini ulaqtrrabildifi

ip yaratrklarortay a getirmiQtir. Kara Han'rn yarattr$ ilk insana kanat tak dgr, Duma_ Sohor'unalm orvetiserieviatlanarasrnda ra ht gaz konulmug,sudan grkao ilk.insan ann'in viiiudu insan,-baEr ve srrtr bal* olarak te.ildigi gib, it baqh, srgrr avakh, vansr akrep inKorkut hikiyelerinde geqenrTepegiiz)e tepesine bir goz.Cengiz'inceddi olan Batagihandansrra

f '#*Htrj

b,rtutiardan drgan gikar, derin denizler topug"unaka' dar gelirdi.

tiiretilmiqtir. meBiivdk isler vapan bir l,akrm insanlar hakJcrnda; gosiermek ,.r" ko.ku uyindrrmak. yahut kudrctli le viic;tlan gok biiyiitiilen de olurdu: Sakar fiirk'leri kahramanlannda Alp-Er- Tonga, merkant kalesinde otururken ayaklannr Zerefqan inde I'rkardr. Siimer kahramam Grlgamrg'rnda boyu on Betre idi' Yalon do!-u milletlerinin mitolojilerinden gelen bir dnede de-Deccal 9ok iri ve uzun bir adamdf Baqr

:**i
-t27 -

*;'$il{irl:f,r#d

g:rfili"#n

"?Hl:cakhr) Igle yer yljztinde insanJar byle

dedi. cesetler canrandr.

tiiredi.

ilkiDsan c.oreie; ar, van ,Jif;'#Hfi'lfl"$flles'le

t#"#i:rft #tr,,.Tit""iiffi ii:Tk# f#?,f ,.9",*:":""":ii* j,l1x3* Br# i""*iff ili:lFlfi *:*j: l;,lnr"r,:*:r-u:";!"1"-;it"rT.fi i,,"f,iliaii iffi ,""r"lilifl u"o_:':l:::tt,f XIb",:I:I,:_*"'S:-"ll_,',_CqtS'""
Bdylece insallar Eeydana geldi.

de;ruzlusutantemsileden *^u: 1T 4l9y gf"aresinde

4ma ' u einl"yi:* #ifl :#? #"'f,{ :ff uar rd"it"c"x ;s:q.1" it " "{udr;;"'";: Eje'dir.

f{'ff Ui" Luar" -""a""" g"fA.tit ?:ldTa" rrle Al

i'ffiff"l.:[:;J}"dfi ,::

1nda

***Tg*lflir'#ktt xt+T*}:'
bu,'
Oulir_Qln etsirnde de insanlann tiireyi$i bunlara cok

aben er efsdneleri IH ltIf iffi z. vardrrk ,l:'a;:: ::'*t,*"':.,"":: ;;;i;;';;i,;i'x'Jl#'.T"f i;;.f,',iii,'"Jg:,""-"^: radrn orau. aunr;;r;i;]. ,;#i..uiiili,ili1li,l parea

i*i,*fltilfl,$fh,$;""']i*
-726-

Yine ya-krn doFumitoldisi ile gelen(Uc Bin UDL)da uqi -g.Ge* Obi ti,l denizdera[r, iu-larak Lrzartlr, yerdi. Nuh tufad ,aea&nda Eu onun ancakdizlerinekadargkabilmiqti. ..Bll]al l'a]nl1T.'rrkMitolojisindedegl, her miletin mrroloJrslnde bol botgdrmekmiiEkiindiir. var ki, sosyalbrinyeninana geleneklerine, . $u derj6 rlall$.talna. baglanrnak zorunda bulunan insanlar Clzortten bu -g:bi gesitli tablolann hududunu aqamaztar. Gatrdriklerinin drgrna hayall-.ini kaydrrmaga yaradrhg J<anualanizin vernoezdiAncai

i$ k! !q, rE*rg .tsdg b."y"k tuuardan drgan gk3r,_ baLF

Xli$il,i?!, ""

materye siirdiiklerinden alnaklayeii.

iNseNoeN fiinuuEMi$ h.[sANr"AR

," TIk,TiP.l"ji"p9e gonltuektet[r ki, bunlar da tann ve tann'calardan. Da$ka canh- yarattklardan, yahut tabiatta'mevcui Da9kavarhklardan meydanagelmiqlerdir.Ama bun. ramangoFunun yine bir taraafi insaldrr. Bu inan4lara iirnek olarak alnan o dogum {iiyledir: 1- Kurt gekline girmig tanndan, 2- Tanngadan, 3- Tann tamnanbir dapdan, 4- Kurttan ve geyiktn, 5-Kdpekten 6- Aga9tan, 7- Testiden, de,iDsandrn tiirenemig iDsantar

-r28-

Dolu tanesinden, $dpnklerden, Detrizden, lann birincisinde: Baba kurt' ana lnsan' iilJ, S;U" insan, ana tannga' Ugitnciisiinde: Babain-il"t.lit a"g. Oo.diinciisiinii birinde q:a ge''r|' "t" kurt', baba ""1, it i-""i"ina" i;; 'i"l-"a"i-g"ba insan, ana kitpk Altrncrsrnda

!i"'L"tl.'S"ti"i"a"inde: Baba kiipiikler' ana lnsan Dokuzuncusunda: grkmasrdrr' denizden aog-va iie-aog*aun gerek gi1"I gayri olarat burada 3"," :9 de Tiirk mii""utiuia" ot""turrn hemen-hepsi unsurlardu' ndekutsal tanrnmrg
bunlar aqa$da agrklanacaktrr:

r'* no,,u"i ug"e i-o'r.i"-' 1;$tltil9":I-*-" anaindolutanesi, 6a6a

tiiremi9trr.
1 Tallngadan dogan gocuk: Babasr irrsan olan Siimer kahramam G gamrgln

kansr GrlgamrEin lrtT-s"n-aa.a" ut tanngadrr.

tannca ishan'dtr. S.Tann iaunan dagdandofan gocuklar: 'Altayh'lann kutsal tamdr$ (Abu kaan) dagmri da isj adrndaiki krzrvardrr. 4. Kurttan do$angocuklar:

-129-

l{"i:l'ru:u$lh$l"i.t""n:*
birisidir' rlerden Dolu tanesinden olan-gocuKl

*i$ha:f; fri*"{rtfu f,l,iJf*{f*.

aogt"q f,u"iuo-Si-u"""g

*lii}?}:ffi ffi l"'#llti:'lT{t'"f,

goluklar: Kiipiiklerden olan

i,}iili;N:*L'*"t"4## friffi
;"iL'; ;il'+ :ffi tl".::l"b'i,lii,"l* iqex4:*,*,ytlLfi I #S;Hllff
^X"e'a"" fl"it"'ii Pi fff;li'si' "Sagan Han . b''lardan ":lT:1' Tit'" iffi f"*T*"""u:;l

!"j*t'i?"T$i:iitr"*il4,l:-'*lr"lri#'H ii#'';;iit T:;'Jt# kop.u19':-'-"1.: Bf na seldi Bu lerden gebe :H"';}ff t^*:*:$'"r,X; -'ii' da bir m'a;t,' ,i. B.rnlar

ouo lt";T::::i : lU, ri'oiun' "".'

ffi i;* il;:;r* ';::1f **;'t"lxt3:t ql1il.'HH1HHl'i ffidi|F;i fJfi l"#l\,"",i$ :H: tr' auc' ffi :i*ill [' t'4"' "-.'.:li: f"t"il?'-l#]i#.':Tb-;uil" aog""a"t"t' ir"iJt o"augau "",t grkanrnsan: 0- Denizden kiirrezi Basra

ninbi*' q"Ftln:]::::"::*l; *e buefsanesi

Tukyu destamnda; bir savaq eonundatukyu'lard, kalabilen,elleri ve ayaklan kesilmigoldu!'u halde1.i batak$a brral:rlan on yagrndaki bir erkek gocufu, bi; disi kurt gdrmiig,besliyerekbLiytitmiig,nihayer kuri gebe delikanh olanbu sakal,locuktan kalarakon jocuI dogurmug, bunlardan biri 6ile olan (Assena) y,
almrstlr.

Cengiz'in ceddide erkek bir bozkurt ile disi bir bev. az geyik idi. Onlar denizigegtiler.Onan nehri kaynqpt ile burkan dag,r civanna yerleqtiler.Batacihanadrnd; bir ol-ullan oldu. Cengiz-. bu Batacihan'dan yetiqen ofullanr on. yeorncrsl(ur. 5- Kiipekten tiireyenler: gdre;Tatarlar bir prensin bir krmrzr Bir efsAneye kdpekile olan miinasebetinden tiiiemislerdir: gocuklar: 6- Agagtan doEan Karakurom daglanndangrkan(T\rfla) ve (Selenka) rrmaldanmn birlegtigi kumlangoadrndabir yer vardr. Burdada iki agagbulunuyordu.Bunlardan biri fist*, obiirii de ka]'rn agaq idi. Bu agaglaf dag kadar biiyiidtile.. BuDlardatr musikiye benzeyen sesler grkmaya bagladr. O agaglann iizerine her gecenur in' iyordu. Ciiniin birinde bir kapr agrldr.Kapmrn iginde Qaduabenzeyenbeg ev vardr. Bunlann iginde birer gocuk bulunuyordu. Agrzlanndaki bgru ile srit iqiyorlardr. Insanlar bu hali gdriince qagrrdr. Bn biiyngtnden baglamak iizere beggocuga u adlan verdiler: SungurTekin, kutur Tekin, Tukak Tekin, or Tekin ve Bufu Tekin. Uygurlar bu gocuklanntann ta' rafindan grinderildi$ne inandrlar, en kiigiigirnu kendilerinebaqsegtiler. 7- Testiden do$angocuklar

-130-

sulanndanCrkan iDsandr. Bunun ba$ ve slrtr bahkur Giindiizleri karaya grkar. Al(gatoa kadar yemedep igmedenkaradaki cahil insanlara bilgi vermeye gahq1. sulann a.ltrna6 alr5am oluncayioe denizegirer, geceyi gegiri!.

TUT'AN TUFANDAN SONBA, YERWZi}NDE iKiNCi TUREYI9

Tufan eGenesi Tiirklerde, iizellikle Stimer'lerde geniQ yer alarQtrr. Tufan hakloudaki bir SiiBer efseDesi sdyledir: Iasadar, tarr ara isyan ediyor, enirlerini dinlemiy. or, kurbam kesmiyorlardr. Insanlan yok etmege, bu. nun igin de tufan yapeaya karar verdiler. Tannlann iqinde Ea insanlan severdi. Bu sebeple,u5rumaktaolan Uta-Napistimln (l) kulagna bu karan ulagtrrmak igin, onq! iginde kal&gr kamlstan yaprlmq bir kuliibeye dolruryavaggasdyleniyor,tufan olacahDr anlatryor. 'dtaNapitti; sonsuzhayat srrnm aramayagrkmrg bulunan Grlgamrg'a (Bk: Grtgam$) Tanrr Ea'mn sitylediklerini, gegeotufan ola''rnt liiyle anlatryor:
0) Efsaneye stre (9uruppak) b{lgsinin hekimi otan (Ubar' Tuudun) un ogl,rdur.Asrl adr (Zi)'ud.udu)dur.Ut{- Nspii!i'n A}ahsdr. Papes(Bero*' bunu (Ksi.utrus) a fevirmi$r. ur' $anapi de, Ub- Nspiltim in kayrk9fldrr.

-t32-

(Ey kamrgtaugit,eykamrstanev' eyduvar' ev, dinle:Ey duvar,anla: Ev l<arrrgtan Ev $trruppak'tnadaor, Ubar Tudun'unollu Evi rk, bir gemi YaP Serveti terket, haYatrkazan. Miilkten nefret et, hayat! kurtar' Biitiin hayat tohu-6lannrgemiyegetir' Yapacagrngeminin Btiiiiir hayat iohuolanm gpmiye getir' geminin Yapacatsn biitiin biiydldiikleri dlgiilii olacaktrr' Uzunlufu ve geniqligiaym olacaktrr' Sonraonu sularaindir, Ea'Yadedim: Anladrrnve efendim, Evet efendim, emrettiklerini Hiirmetle karqrladrmOnlan yapacaglm Fakat, qehre,halka ve ihtiyarlara oe diyecefim? Ea agzrru agb ve konuqtu Ve kullanna, banadedi: Seney insan,onlara96ylediyeceksrn: Tann Enlil barrakarqr fena fikir besliyor" oturmam Bu viizdenartrk Qehrinizde Ve iundan sonra yiiziimii artlk Enlil'in topm$na cevirmiyecefim. rizeresulann igineinecegim' Tannm Ea ile ya$amak Fakat,o sizin iizerinizeselvetyagdrracaktrr' Bir siirii kul, bir Yrtsnbahk, .....Bol bir iiriin'

-133-

).

Urdtiler. lki siihsam idi (ii9te iki) Benim olan biittin Eeyleriona (gemiye)yilklettim' Benim olan bntiin hayat tohumlanm ona y0kletiim' Biitiin ailemi ve akrabamrgemi iginealdrm biitiin sanatadamkrr hayvanlanm, Ovasiirirlerjni. igeriyealdrm. (diyTann $amag,bana bir zamankararlaqhrmrqtr

I)iona"."r,, ut uurnustti bir dolu yagdrracak'

O zaman gemiYegir ve kaPrm kaPa' Gisterilen zaman Yaklagtr' ...Gitnderin,akEamiistii dolu yapdrrdr Yaklasan boramn manzafasrnl seyrettim dehqetlibir kolkuya kaplldrm Buna Lakaral< Gemive qirdim ve kaPrmr kaPadrm' geminicPuzur, Enlil'e ( ) Geminindanencisi, Buyiik evi (gemiyi) buiiin iiindekilerle ona emanet

ilk rqrgrnda. Sabaht kara bir bulut grktr' Giiklerden Ounuicerisilde Tann Adai gitriiliiyordu' N^brl rr. Sar.rlh (Marduk)dndengidiyorlardl' Nida edici olarak tepe ve ovalar iizerinde vtriivorlardr. ' lrragal (Nergal)gemininkazrm krdr' En-Urta (inurta), ilerdeki kastgalr indirdi' parlal'tllat' rgrklarull Annuartaki'ler Panrtrlanyleyeri aydrnlaitrlar' gdklerisiipiirdii' Adattn kasrrgasr

-135-

Lttuflarl .-(B-atruaza inecek)dolu yagacaktu. (Dara.k sokiiDce) .-. Kuwetti (Ada.o)...lazrE olam getirdi ,r^qrno glindeonua $ekliniyapth.

*rrr.krntErF veokunamarbrstu) fflf,t ll",lf getirdi Vocu&..karasalqz u,rlfj"u "0"" duvarlann viiJlfi"i 10 Gar,
(120

Ve ddqeEesi(?) yine l0 Gar genistl.

(,nu altr kat iirttiim ...YediyebttldnmIg krorm dokuza b<ildtimOrta-sma bir direk yerlegtirdiD.

ynun,ysromu SekJi_ni verdim veg;zdim. (?)

t"lT.$if"",ii,Hs

tedarik etti@ veiejrde britiin iezrm

Her giin koyunlar keitiq. Arpa-auyunun, susarngarabtnr, yag ve garabr frarl(a nehir suyu gibi iqirdie.

s""al"Guil";;i"E i,l"ii#?, Q_ahgkan halk igin srg,i* t*ti;. "*r,.0,.

kutusu agtrm.ellerimi merhem

Tekne (?) tizerine altr sar kara sahz ddktiim. Krs@r tzerine irg sar zifi ddktiim. _rg Yiik tagryanlar rig sar,"g c"ii;t*".

d"lffH-l"g
Geaiyi

:]ili:ftff":d""

t'seoinin vapEas'I bitmisti

yukan ve

yapanlar

- 134-

aFaAr

memleketl

Her rgrk panlher karanhla d6.ndii. .......Yer saaki....bitmiqti. Biitnn giin (Sagan*lar i!tdi)... Siiratle yiik8eldi... S, daglara yeiitti. (Sum) Halka bir savaggr gibi biicum etti. Kardeg kardeli giirmiiyordu, lnsan gdklerde tanmmryordu. Tannlar kasrrgadaniirkmiiglerdi. Onlar Anu'nu gtig'iine gekildiler. Tannlar kdpeL gibi duvann dibine biiziilmiillerdi. Tannta lltar doguran bir kadn gibi baprnyordu. Tannlann solucusu tath bir sesle g6yle feryat ve ligan ediyordu: Ogiin gamura ditneydi. Zira ben, tannlar heyetine fenahk teklif ettim Tannlar heyetinebetr nasrl feualk teklif ettin? - Halkrmrnyok edilmesiigin ben nas savaf tklif ettim? Halkrmrbenmi yarttrm? Ki onlan ufak balLlar gibi denize atabileydim. Tannlar Annunaki'ler onlarla beraber fiSan ediyorou. Tannlar yere kapandrlar ve oturup aflad ar. Agularl srmsrkrkapanDr$t!. Sekizgiin ve gece. Fqrlrnq.ltltyl $iddetiyle deva.mdtri ve kasrrga
bltrr.!r

Yedincigrin kasrrga, bora ve yagigdurdu. Ki bir ordu gibi niicadeletemigti. Deniz sakinlegti, yrkrcr riizgdr dindi, kasrrga kesildi.

-136-

baktrm' seslerkesilmisti' Giindiiz oluncq drqanya ve insanl& camura diinmultu' Etittin Yer diifldiiz olrlugtu'

iJ"lJt

"ot

carptr' '" tqrk viiziime

'"3""iili'll:T;ilji?,i't,,t vo.a" . iizerine.oturdu' l-l a"c'mn

IGmrldatmadr'

H*,*'*$l*lTl****l;"f'"
il.i liJ'i il"i" a"n g"tt"r "ttu ve.lold.rldatmadr' tuttu' Nisirdagsemivi iiii'iJ.iii"' ir'*i gunde'

ge'ivitut' daar Nisir t'llllT"#'' otu"'cti giinde tu. i{rm datmadr' tut' Nisirdansemivi ilLllf#''.*i"uu'cir siinde
tu ve krmrldatmadr' gemiyi tuttu altrncrgiindeNisir dats giind-e, BeEinci ve krmrldatEadr'

sarwardim' ;"'*LHTXffi imve

Bir

*"u' i'i"""" :iTl*,""if; f fi ;l:tHll:ff ve sahveror,m grkardrm krrlangrq

*',u' i'uii'l*","" ''"ff ;:?ffi f*l?i""::'*T

-137-

!;4"' X5xaHT"p3"Ha?ir"1i?'t *,"r#Tll

';"0," ffi-:"''lJ,3!:{J":":F-fl*l}".;,.u"

rnsrn, -'nuf.ui aslna *".rtu."t

"din lekelenmesin)' iiitti ot"o (ue itteu" Kasrrga grkarmaktansa eksilteydi' Aslan sibi insanhg'r ekXu.tt*-" gtf.u*."f.tansa kurt gibigelipinsanhfi teydi. Kasrrge frkmaktansa (bitirevdi) BiI krihk qkrp memleketi Kaslrga crkmaktans iIIa r l.. ve billdhit qrlsp memleketitbitireydi)'

ve (ber Fey) yok olmasrn Ta-

]reyanet Ba[a geiinci,ben biiyiik tannlann srrnm iiru- Hu"i"'" (... ) bir riiva giistefdim o tannmn m bu sureile duYdu.

(vededi): evvelsrrfbrl insangibi' bundan llta- naorstim n"l.i ii"jai' Uta, napi$timve kansrbizle'tannlar

Simdi onun hakkrnda arbk bir karar venn' iunun iizerine tann Enlil bir gemiye girdi' elimden tutiu ve beni dniine getirdi' getirdi ve yantmda diz gdktiirdii' Kar't-t da Orrii,tte ' bizi kutla<h eirr'tl..nr-u dokrindu, aramrzda durdu'

oturttular. aPzlnda Ylkrn tark Tarihi: $ GdnaltaY anlatrrlar: Tulan hakkrnda Altayh'Iar da lu efsaneyi

-139-

ylgchm.

Kablan yedigeryediger koydum. altrna kamrglar, selvi ve mersin agao (?) -.--91]u."

Tanr.rlar kokuyu aldrlar. Tannlar tath kokuyu duydular. sinekler gibi Lurbanr sunanrn bagrna rop,--T-.hr, /an(olar. Tanrrlann hanrmr.yaklagmca ..Ke1digryu9uiizerine Allu'nun verdifi gok krymetli rEi.icevherleriDi yukan kaldrrdr(ve deorr:

..^,lI !:19.t ."1*:ut, yaKut mucevherleri asla unutmadlgrm gibi, Bu gilnleri daima dtigt_inecek ve otrlan asle un_ utmlyacaarm, Tannlar. Adat'a gelsin. Fakat Adat'a, Enlil geleisin. Cunkd driqiinmedi ve kasrrga5n grkardr. Ve hallomr yok etrnek igin, onun iizerine sabverdi. Enlil yaklaqruca Gemiyi gatrdii, o zaman Enlil suratrDr astr. Tanrrlara, igigi ye kargr otuelendi (ve dedi). Hayatrnr kudarabilen birisi mi var? O, s-a! kalmyacakt:r. Umumi harabiyette hig bi!. in_ san sag kaloryacaktrr, O zaman En-Urta agzrru agtr ve konu$tu. Ve savaqq Enlil'e dedi: Ey tannlar.prensi, ey sava$g: nen nasrl h19 dii$r.in[oeden bir kasrrgagrkarabildin, Giinahker olanrn giinahr kendi ba5rnainsin. ?enbihe aylon hareket edenin kabahatr kendi
-138-

olaotanntar,boynumdaki gok

jitr+jr$iflr"* jir,*u**..?#ft
Yedi giin zelzele oldu, Yedi giin daglar atet piiskiirdii. Yedi giin yagmuryagdr, Yedi giin firtrna oldu ve dolu yag&. Yedi giin kar yagdr.

ffifl{1iltut*,TJ'"
-140-

ffimff

trJhy"r

fiffi
-141-

ffi

f###F{#$#tr
^"i#Tffi"' ;'""':"""11,i::"'*r ii:"",uX|' J: i";Yil. **lr"i:,

gSr'Lig1' "[l$:';:5 Jt'J.

"i',*,i$id#,"'*.{l'tlil *q'gf$,p$ng

'.:i,fJ"ff!1'!$'x'fr$i :"Si""li,ur:ilxt"f kanath r'a"atl'bogalar' ar, ;i#e[:'ffi;ffi'f

Srgrlt Ar..Bosa, ffi oisir** : Kurt t:l't,Ii!: un u" xunt oi-*'1^i r.i,, k,. A;; i :d";"' ;(.;; xurnk'lar 11't Yrlan'lar' ettu'iu..
niGt,
ar gibi.

i'eli^ir-rl^i

, Buudayrk, Kaz' Kau. Xe.ei". tug, ul Gbklubulgan'

Behmut' EjderhalarSemender'

:dl#ffi;il;,

Akbab,a' : KanaL.Alp KarakuE' s"ngu'' horo' li..'gun'

iia'ga,

K aknus : t{uma' vlr<n oocuoni'l CELENLER KANATSIZLAR :

iir t'^rye"!1ll ugurllr i<ulit,"x"Ll ':;ld'p;]":'"; ve ";,1'"'; -l"j:: lli vol

,'ieu"i va.attkola.aktanmmrsbr' ,^

sj-ui' .kurtancr' i v"ra'c' cesaretli r mcr' *u Eelkath vard ,"'i"i]rl?i'tti-l"r

i;el.b"i i n et'nde'disi '""r".r"ande "fill'h:;;;i ":i; voLsdste'ici .Y" kYIIT: il, iiJ"u birinin r'annva

i ;;;;';;".,

t"",1:"# rere n,riirk' dansrka J:li*'e;'ijc adama'

adrnda kurilann Dlr o" Quvaglaragdre Bihambar kumdarlan varolr maM t a n r r n r nk u y r u k s u z ( E r k a mA i d a r , m a s a l ) n d a bahsedilmektedrr' kurdundan r' ^tr r(i)k Ltoru Kurt, renJderine gbre: Bozkurt' Kuri, diYe anrllrdr' .rt. Xrz -il;t

Haxanlannda.n :". iii;;";-;;i;;," r'dd 'an' kurr,Qeklin^de, ['.h"'a: ;:i'i;*dA (Assena) baba go'" Cengize l,it "f.an"5" "!.-ui. olmullur' de ana esinde

il";d";

Biirii' tovlunDda ve efsanelerde; -143-

!'ll IIAT'VANKtJLTU
Hayvan,kriltii. ilkcl dinlerle bagLyor. Bu kdlrirn zaElanra genr$llyelrkadrosuna kanatsrz ve kanatL cesidi na]'vantar $rdrgr gibi, kitabi olan geligmiq dinlerde dahi bir tal m kutsal baJrvanlann kuwitti izleri bu_ ru4uyor. ha5ruanlardan-kimini tannlar gdkFn _^_uj -\uPul. gonderdr, krrni cetrnetten, yahut sudan9rkh, ki;ini de roprak yerf Uzuneverdi. de haj'van kriltii geregince:insan soylarrnrn hay.._-B.ir vanoan.gettEr,aaa ve baba sa5altqr, rann tarafrndir gondenlrtl,onlarda b;rer kutsal ruhun bulunusu Totemrzmln.sonrada anjmizmin temelinikurmugoldu. Bunlardan baqka bir tahm halruanlannda kahraman; kurtancr ve.besleici oluqlan ha].van kiiltlinLln ana zladdelerinde bulunmaktadu.

bu bavvanlar . T!rk mirolojisindeki kanatsrzlar ve kanatlllar bcjliimlerine ayrrlaral burada ele ahnacakhr. Bununla berabei mitik inamglann ya'

-742-

Bdrte, Bitrcii, Assens, Sina, Cina, Cine, Cino, Yagkal gibi adlan geger. Kurt, (Dede liorkut) hikAyelerinde de gok geger.Bir yerinde (Kurt Yiirii Etibarektir) denilDektdir. Kugz dualannda (Alt! a$zh kurt) i6biri vardu.

Kurt, uAturlu,hayrrh bir hayvan oldugu gibi, gifa verici hassalanmn da buluduf,u iizerindeki qrnanmalaraaadoluda da hdlAdevam eder:
Tiirk folklonrnda; Al basmamak igin lohusalanl yastrEr altrna bii parca kurt derisi konur, Bir insan kurdun biibre$ni ve yilegini yer6e, o insa! aemesi qigen koyunun oemesine dokunsa hemen iyilegir. Qocugu yaqaaayan kadrnlar bir kurt derisini ortasrndan deler, gocu6'u oradan geqirirse o gocuk yaqar, uzun iidrti olur. 9ok uyuyanlar cebeindekurt gitzii bulundurdugu miiddehe az uyur. Kurdun aqrg delinir de kiigiik bir Qocu6'unbegigine a8ilusa o Qocuktrazar olItraz.

Cesaretli olEak igin de Kurt'tan g6ylefaydalamhr: Bir adan Kurdun yiiregini kebap eder de yerse o adam cesur olur. Kurduu her haagi bir iqaretini insan tizerinde taErsa heybetli gitriiDi.ir. Bir taralian da Kurt'ta! korkulur ve: (Kurt tiiyii Azrail tiiyiidiir) derler. Kurdu dldtireek de iyi sayrlmaz.lslAmhk tesiriyle yerlegen bir itrarusa giir: (Kurt Hazreti A.li'nin kitpegidir. Onu dldiiren zarar giiriir.) Kurdun ttldiirdiigii hayvan pis sayrlmaz, eti yenir'. Qiinl<ii Kurt bir hayvam iiDce bogazlar, ondan sonra yer. Bu gibi inanglara sayg gtisterildig igindir ki Kurt oilll sembol olara-k ta kabul edilmig; Armalara, par-

-144-

alara, bayraklara konuldugtur' --lC, gok yer kiiltii olan, desianlard-at"*"rli ei. lerre lurR Pden "o $aman'ltg kabul tdtan bir hayvandlr. gitkten inmiqtir' iloloff."tn iti-tqtnu gdreat giire kahramanlann Atlan giine$ iak,rt'luo 6lemin&n gelmiqtir. Sazr TiiiL lovlattna giire de (Apsatt a&nda atlann bir tannsr vardrr. Bir de kanath ve ktirekli atlar vardrr ki' heo ucan rSutciilii)nde altrndaki h;;;;il;.;xura"9n' bu

caryarqllsn 1!l1l t"iu'i."it"a'.. Hrzrrolirme iSiit C<ilti) ne

giirEii5, tutaEaml9! nrnayel.rrruL. ihayet

iliJ*i

ilf;;

lKa' edip,bit.qiftinitutmug' -uu"-tai' t"nru. saihoq bitvle iip;,;, c:irtteqtli*ls,at nesli

iaraP

tiiremrs. gider' ffrzrirn Xr" u"vu SozAl,rkanathdrr,Uqargibi gu efsine lda- irr"rrrqlu., arasrnda yerleqen bir de --fint. vardrr: dtinya cennetten Okarara'k Aa"^ puvgamberi

bu Adem *',i-'ili ii"-J.,il"li'"1kanatl bL Atabindirdi: kork' d<;nmesinden cennete -r.'rdr. ffi;fi i;;il;ugarak Bunhdansonra Atrn ka' ii*i.1l"li1i""'ii
tr; anndaki kuwet bacaklanna indr' -iii" grkarken ditrt gdzuvardr' Ka' l" "ttn ""nnetten igin dirnyada kalmak zorunda oulunan natlan lonldrts

il;;;;:

oukiii oldu. Bunlal Eimdiki gozlenntn uzennoe bos

di;"d""

ikisi o k;dar agladrki' sozlerinin

kurudular' verleri i;t;;;Jt. d6'-."' ti^t" gclince giizlerin c"tu', bu kuruvan il;;'i"A;i*il;;;'ina"t'i
yeridir. bir aygrrora' cinsatlarigin sudanqrkan En krvmetli

d. Hii'"ffi"bt"

cinsatlar bunG'akti qiftlegmig'

-745-

Bii Mogolinamqna gitrede At, ugarakizerindeki kahgdtiiriir. geri getirir. rarnanrcehenneme Eskiden beri Tiirk'ler arasrnda siihletli ci!ts atlar' iCin,itldiikten sonramezaryaprlrrdr. Kurban igiu kutsal saylan ve (Yak) denilen Tibet yerine At kurban edokiizti kolay bulunamadrlrndan, itirdi. At kurbadan biiyiik tannlara gegitli tiirenlerle yaprlrrdr. Btyiik tann Ulgen adrna, Ugurlu saFlan BeyazAt kurban edilildi. At kurbanlan tannlar iQinoldugu gibi, Hakanlarve Kahramanlar adrna da olurdu- Bunlardan bid dldugn zaman,en cok sevdigiat1da berabergatmiiliirdii. Bazr boylar at1 kurban ettikten sonra, kanmr kurutur, saklar, yahut kurban kime aitse atr yakarak Liiliinii onunlagiimerlerdi. bir tahm boylardaok atrlarak at kurban edilirdi Bir loslm Tiirkler ise kurban icin atr iildrirmezler,
mz buyruguDu keserler, bu buyrugu dlenin mezan iizerine asarlar. 6lmez Atlar da val.drr. Bunlar (Ab-r Hayat) igtikleri dlmezler alasrna katrimrslardrr' Hlzlrln atl ile

u'nun krr atr bunlardaDdrr. Krr At Kdroglu dldtiktensonragoklereu9multur.

; Destanlara gir'miq olan cins aLlardan; Manaln, Ak rKula'srveya Ak Bozu, Bay Beylek'in Deniz Kulu ve Boz Avgrn, Orhon Kilabplerinde gegen Tadrgingor' iqbarayamator,Kedimlik. Bayrrkan. BaEko Alp Salci

ve Azman;sayrh,az yetismisatlardalldu atlarabiirn kazanmll Savasa nrecekkahramanlar, gibi onlara Derlerdi. sonrakahramanlar S;vaslafdan da (Unvant verilr"di. Ttirk folklorunda; atlar letklerine gore, ugurlu, -747-

lardan triremigtir ki bu atlar denizleri de yiizerek ge9erlerdr_ Sudangrkan aygrrlar igir gdylede bir efsanedaha vardrt: Bunlar sudangrkar,lne suyagirerler.IGrk tanedir, bijyiiludiirler. Bulunduklan sudan yahut denizden grkarakprnar suyu igmek istedikleri srrada,bir adam birini yakalar, iistiine binerse;aygrr buna qok sevinir, adaml riizgar siir'ati ile istedi!-i yere gtitiiriir. Artrk aygrronunlaberaberkalrr, emri altrndabulunur. Ilir efsaneye gdre de cins atlar tannlarla eidelhalaldan tdrerdi. gdre ise bir magarada Yuen-Chih'lere tannlann arr bulunmaktadtr. Bazr l.osraklar oraya gider. gebe kahrlar. Cins atlar bunlardandogar. Turkistan bdlgesindeMazdaist'leretaprnaklannda gokten inmiq, bahrdan bir at bulunuyordu. Bu at yalrya kadar topraga gdmiilii idi. Haziran aFnda nehirden bir altro at grkar, bu g6kten inmig atla qiftleqirdi. Mogol k6hinlerinden (Teptngeri,; tannlarla konugmak gelenbir boz ata bi" igin gairiinmezlerden g6klcreg rtrErm,dolagtrktan nr'ek sonrageri geldigiAi
soylerdr.

Btyiik $amanlar da gdklere 9*rEak ata binerlerdi. Altay Tiirkleri, gaman'lann bindikleri bu ata (Pura) yabut {Argamak) derlerdi. At, gdrtinmezler aleminden haber getiren, gelecek fenahklan sezen. dostu, dugmanr tanryan bir yar'atrktrr. O. kahramanlann yardrmosr, sildh arkadagrdrr. C,erekirse konuqur, sahibiae nasihat eder.

-146-

ugu$uz saFludr. En ugurlu ve rnakbul olan da byaz attrl. Cins atla.r trliyecekleri za.oaDviicutlanndaD ter yerine kan qkar. Tiirkler, kahramada ah bir tutadar: (At OliiBii ve Er dldmii olmasrn) derlerdi. Atm ve Itiu sadakati gok ihanet edebilir, aoa it oldulu igin (Insan arkadagrna ile at ihanet elmez derler).(Kuq kanadrile, er atr ile) yani kuga kanat oe kadar ldzrmsaEre de at o kadar lAnmdrr. Kuyrugu uzun ve diizg0o atlar da gok makbiildiir. Derler ki, (atr kuJrmklu olaarn sttzii bu)rruklu olur) ve (Ata kuyruk, Yigit hyrk yalogrr.) Dede Korkut hiMyelerinde Befen (Oruz Koca) adrndaki kahraman da dviiliirken (At a$zh) diye amrmlstu, At bir evin dniinde bagl eve dogru ba$amrsa nefesi ile o eve bereket ve ugur verir. At nefesi bazr hastalrklan da geqirir. Bir ada-Dr sabahleyin giineg do6oada$, kf ata binerek bir deredenyedi defe gegerse o adaEa arhk biiyt tesir edemiz.Kuru at kafasr biiyiiciiler tarafrndan sihir yapmakigin kullamludr. Bir evde at olursa o eve cin ve geyta! girmez. Nazardan korunmak igin de bir tarafa at ka.faer asarlardr. At kafasrsuyaatrlrsa yagmuryagar. Ama bir de tu valdrr ki; Ahn gitzii J'aganrsa;ya sahibinin, yahut yakrnlanndanbirinin iilecegine delalet eder. Atrn kudretini ve iyi taraflanm belirtmekiqin biraz gdzatmak gerekir: da hikeyeiere Efsanele$tirilmit atlar araslnda sonralan bir de (Kamertay) tiiremiltir. Bu atrn giil suyu iger ve bAdemyer.

-148-

Kamertay biiynlii bir elmadano hale gelmigtir:Bir d lozr bii elminrn igini evladrohoayanhiiktimdann rsrna, kabuklan da hiikiimdann atlna verlligtir' kabuklan yiyen at de$gmigve Kamertayolmugtur' iizellildeiki at hikayelerde, lrat etkisi ile yerleqmig biri ki'bunlidan ha sitriiliir $irin'in atr Giilgiio' -de atl Perviz'in Hiisrev-i $ebdiz'dir. Sirin in au Girlgiin, krrmra renkte oldugu igin bu oldugu r'almrgtrr.Gtilgtn ile $ebdiz\nbir krsraktan.
adv)Jnir. Bir-anlatrqa gdre dei bir tairn iizerinde bir r iesmi varmrg. O krsrak bazan gider, o Ayglnn re-

aiinini" biittin katlanm gok krsa bir zamanda trnr.

.a riizgar gibi gabukgider,sevdigiada.argdzka' Gtik ve Yeagrncfa [adar istedi$ yereuta5ttnr..

iki defagebekalmrg' ine siirtiiniirmlit. Bu sebeple Burhan-r Kaati'de bu at icin gityleyazrhdrr:(Bu at inen atlardan ditrt kanl 'dksek idi Hiisrev'e onu r divanndan eetirtuisl;rdi Husrev yemek yedigi oniLyedirirdi Bu at dldiigiinde' att, yemeaigin-a"n bir veregdmdiiler'Rehazrrlanan iii,"L"r"" "lu;o, Ne vakit ki Husrevo atrn rei bir tala naksettiler. baks; ihtiytri elindeolmayarakallardr'

BOGA.SIGI& KOYUN,rSQi:
Bopa. kurban olarak kesildi$ gibi, Srimer'ler ve Gdklilrk lerin ongunu lmii'larca da tann tanrnmrE, ustur. OIuz Destanlnda' Oguz'un ayaklan, kuvniimsa[;laD Okiizebenzetiloistir.

-149-

'esil Hanin idl'resindekibovun ongunu keqi idi . Keqi efsdnelerinde de Celsreklecur' rvausu Hitit

koruyanbir keqilere adrnd.a iiia*-etrr T\.rrair "l''f-"ra" i" i"'a'. ili"vt't"'a giire. 9l^"."qr1 ilk :l

/eri vald)r' YaI, AYI: Aynrn da Tiirk m,toloJrsrnoe

a"*i" U"y",iA", g6i yeleli bir kegi haber vertir (l) ' lcnrrlar' Ayr,orman a,.yr ongun i.r lf" "att'oytitu.

rabu sal'riarak. adr ;; i"-.itiiai' bcnAvrva sdgsi'r Og", a"i,*rnda oguz'un i,r r{' iiiih-?il,'ft ; ogu'ormandak {^"1 I iqllg:Il gcvikten yemllk olarak agaca Li. agaca icifibir vcmlrkolal'aK,geFKwrr avlamak ipin in ?"-riti (oktiz krz) "":" da "I ayr 6evaz lyrvt L"Et"*rstt c.k-teki ;;;;; iit..l.
sinde geqmektedir' CbYII<, guFr, Maral. Guva Maral adlannt taqtyan ;-ik nit"ttigl] ;n""t;Ci,fedakdrhg morhAmetiile sc-

oli bir yaratrk olarak gortiltir' (Bineper)masahndalri -sevik te. nq.avakl9f olarak -9^g-t^::

Itii",r'ri|i.."..

iqin'.ilk vemlik v"ral-amak

ve raMosor orarak tr;if;"1"ff"iff';ltull;"''"' rlarda gitriiliir.

da (Ergenekon)a giriqte btu digi gevik yol giisterio

uqtur.
Cengizin armasrda bir geyik idi' g'rGeyik. Totem kabul edilen hayvanlar arasrna

, (s"Lu* Aidar) masahndatanlrmn beyaz bnvE sindenbahsedilir.

'.'"'J,'nt',Tl'1$:":tq; : i"ili"iil'fl i:,T f i::i.;li}::lt'il

Parak btiyutmiittur.

M-rsrrtr,tann eptsi giti, erife; :iryl"l-.r.-S.g1gpi".i, ae,ruuoi, nrtttlenn (Hurri) ($erri) adrnda kutsai -ve son iki firtrna rannsr Tequp,u Or".firT ,OI*. ".
kahraman. GtlgamrginarkadagrEnkidu dq ,--Sumer ooynuzlu. kuyruklu bir boga geklinde tasvir edilmisrir uugan1lg.tn; kendjsln meyil gdsterin iitari i..

(AL Bofa) fiirk

efsAnelerindegegmektedir.yq.

Doga gdrdermesini istmiq. Anu nihayet nihaver bof,a'yr bo!a:,, gdndermi$se la arkadaqr bo{a1r b, _de _ _Grlgamig dldtiriiyor 0rquruyorlar, yiiregini giineg tannsrna sunuyorlar. ^ FoCa;yqsaIF g-dsterenKugrzlann bir de (Xaan rrogai elsanesrvardrr. koyun da gok ^ llgtT y" _kurban edilen haSrvanlar arasrndadrr.. tJununla berabr ko5runu totem kabul eoenter oe ctmustur T\irkistandan gelerek ilk defa kuzey Chi,leri yerlesen bir efsaneyegiire: {Koyuniar yerden :I.lsmda orrermr$... ^yerc koyun kemi$ ekilecekolursa kuzular !r{arml} |-'u kuzulann gdbeginiyerden koovasricin. urkulurmesrtdzrmdrr.tbagka kabilelerdeki edruo iok $a$rran .kadlnlar . elierini qrrpmrqlar, koyunla"

Kinlenen bu tan.,ca,babrii enu,va ::,i::-".1.y':,"r: ederek. Crlgamrq Eikayer r otdLirmek',i!*" e;Li;"d.i

il:iiilj*:J

bundan doJalr anrk sudan koy.

i ijut U) ndenclkarlar Cttkrurk'lerin briytrk tuDnsrnrn don renk ije dofl , ooy,u, temsrl eden dbrt oglundan; Ye$il Han a . llkbaiann bagrnda bir koyun yavrusu kurban edilirdi.

gogc iqin bindikleri arkmak ata rpura)dr., ,$amanlar ijq boynuzlu qbr kefilerede bu ad veriliror :il(lln Dunrar gol

-150-

Kara lGrgz'lara gtir develeri koruyan (Ay8utr ata) adrnda bir evliya vardr. KOPEK : Barak adr verilen tiiyleri gok ve uzuq kdpe$ de Stiaerler kutsal tamr. Bu Kiipek 9ok kogar, avr iyi saklar. $aman'lar da Barak'a binerek gtiklere gkardr. Itrgz'lar bir soy Kiipek'e de bu adr verrnigler. Ak Baba ihtiyarlayrnca yapt$ iki yutnurtamn bu kiipek grkardr. Oguz destamnda (It Barak) diye eski bir kabile adr geger ki Oguz bunlan yenmigti. Bunlan Totemleri de yine kugtan tiircyen bir kitpekti. Kugz efsdnelerirde (Srrttan) a&udaki kitpek kndi cinsinin htkiiddan olan azgrn hayvandt. Bagka bir Krrgrz efsdnesinde de gitrtileD (Kumayrk) adrndaki kitpek t Cok]'rrbo idi. Elinden big bir yabanl hayvan kurtulamazdr. Yine bir e&Aaeye gttre l(rrgzlar bir hrorzr kiipek ile bir Tatar prensindentile6igti. lnsanlarda ve hayvanlarda bulunat (Siine) adrndaki Rub da kimselere giiriinmezdi. Ancak $aman'larla baa oanevi kudreti olan yiiksek insanlara, bazan da kdpekleregttriinitdti. Biiyiik tann Ulgen canorz olarak yarathts ilk insanlan kdtiiliik tannsr, kardegiErlikin qerrindenkorumak igin bir kiipegi bekgi koydugtu. Erlik bu k6pegi kanaLrmrg, cansrz insanlann yanlra girebilmigti(l)
(l) Danienin Dvin komedisin&ld cehennmin kaDr3rn& bu' lunan Krbrus, Alman miiolojigindeki chennend bulunanCafln gibi, ysralhnda kitpklere Tilrk mitolojiinderastlanmamaktadrr.l

.t52-

dzerev.ken .' H;i';d;'"cil;; .dlmik .lf *ll""Lll

ki kurtancr olarak gefer'

iki kiifuk krdeq TILKI : (Av Mdkd) hikAvesindeki

ll""urltiT'ieii'ri'i-".ne''ia5lnlm'str'Bu'ada

dll -'n1..'ll-d1,1 srn'n A;k;;;;i;;" hivJktann Hanbov-Ynu:r San ao"t ?lederlerdi t o-uJvuu"u"u ""l*::l^f:tlT' Ak lovru'au" Kallan;,batr'

1"i"'ij"'r'ia'"r san Hana brr "Elundan l'9'n baqLnda nu,'lui i''i#;"'i;i

ii#i" ede'' iaare ;:l-""'i#iie;i;;;aga;5og" uovta"n'

tasvr'"qlt5ll: aslanla ilil";" ; tannea ..^-* vanm ti r.tirt'te ts(an cinsinden' ;ii;i ;;;;;-;',rrJniugunaa havvan' bir i,i'-. -lY*i::

H'iiiiu...'til;i;i';;

,*f "" h",ISlii'J".",.iliii "rg,T:t:*Hf#ff ulel-r:Jnun eti saranr' uyuyan rns,antl

iTra't denirmektedir'

rnt:'1'1,11:Tll1"^[lP';': Han xoJut ru".",Erlik ;:'.H'fiTldT'iiisl,-{; *' -tll].'jr,::i: llff ::X'A[il (Abtu'lll -bir laragbre irr. $aman n^-,-,., koruvucu takrm aun :t'if fi'# "l.J,ft'-uu"ii" ruhlardandrr.
ru YILANI,AR : Yrlanlar eskr

biri ^d:'^-H"il"" iiirr"l*'-r'et'""r"rdan ::lii iie avak\ aJ' lHi?'J tii,if;il;i" "e'len 'kler.ort.

*il'lx':Ti; :;f$:il'","J:' ?r iltlttl"ff * xl *: iitili""n""'"*i"'a"f

yetigtirmez.

l"i""; -'"#"'tH:-'f'l V:;Jl r*mxlT"*it

"'-.I:"?i:kd""i,Tio;,","0"

asrh durmakiadrr' Bu yrlamn dtirt baql her bin ag-a'her a^:l"al vti" lit yizii, her vdzdnde boynuzuvarmrq' de bir 6i" a;ii, uy.t"u .eksen "a" ve kedi -cibi hayvanlar slcak liilgeler Fil, .u"-,rn itolojilerindegegmektedir'

KANATLI IIAWANLAR
-a. : Eski Tiirk'lerce totem olan kartal' KARTAL tf"f.u"t idi Atillanrn soyunun ula$trgl .iu.r taq verdr alin bagrnda Ama goklere Etana'!'r $artra$in kartah clkarmrqtr. yere diige-rek ksekleDde Etananln baqr dbnmirg. gdklere roiigtiir. Qiinku Sirmerlere gore olirmliilet Nin-girsu da Aslan baqh ve Kartal kanat'h idi , . . onu aramax rqrn Teleoinunun da kaybolr-rqunda bi. kartai g<;ndermigti iki iig tash kar.il;;;;"i akut lara giire giineSrnde semooluour' de deBiqtirir' - Kanatlanm X.rtut il"u"i-t";

ndesijn'lmektedir' iiiiif hevke)leri 'J#i.i kartal bir "'i"""t aga9 sellllntu E"-fr;"*-t i"-i asla; baEh kartaldr'
bir

ilkbahargelir' pisa tr"t.r e;.. tt i grrparsa gelGlut tu.aun bir taklmr analannrnkartaldanano

ine inanrrlar, ona saygr gdslererek adlna :i;; E;;; bir kimse'valan ola.rak and iserse

kuq ta;htiyarladrgrzaman yaptrS AKBABA denilen un IItbar;kl grkardr' .OSuz Ui;"a"" ."i"*^

gelir. Kadrnlar gocuk yapaf"tat ^lti"it "tt"t k igin kartala Yalvanrlardr' gelmigti' akbaba da yemege

uii'lgil-"ut""u"

-155-

Sonralan giiney ve batlya gelen Tiirk'lerce,muhit defiqtirmenin etkisi altrnda plana geoigyer verildi. Yrlan haklundave Tiir.klerdengegerek Keldan'hlar yerlegen qdyledir: ilk efsane arasrnda Kozmik dlemle beraber, Lakhmu ve LAkhamu adrndabiri difi biri erkek iki biiyiik yrlan yaratrlmrstrr. Siimcr'ler ve Elam'hlar igin yap an kazrlarda bulunmughcykellerdc boynuzluy anlar, Kutsai agacr ko. ruyan yllan. kapr bekgilili yapan iri ve boynuzlu yrlanlar g6mimektedir ki, bunlardan Snlanlann koruyuculukla da gdrevli oldupu anlaqrlmaktadrr Siimer'leceyrlanlann tannsr olan (Nin-Giszida)ile {Papsukal } da koruyuculuklag<irevli dirler. Eti'lerilr (Edimmu)hikayesinde de biiyiik ve obur bir
v,lan da.haLiodir

illuankag adrndaki plan da Eti ve Hitit efsdneleri ycr almrgtrr. arasrnda tBk: llluankal). Volga Tiirk'lerince de yrlan u!'urlu bir hayvandrr. Siimer' kahraman Gtlgamrg sonsuz hayata eriqcbilmek igin, denizin dibinden Fkardrg hayat otunu bir-yrlana kaptrrmrgtrt. Hitit elsenelerindebir kag baqh planlar vardrr. (Enuma-Elis) destanrndakorkung Salanlargegmektedir. Yrlanlar igin Ttirkler arasna gelerek yerleqen cfsdnelerden biri igin Taberi'nin birinci cildinde giiyle denilmektedir : Bir' yrlai yaratrlmrq, bu yrlamn bagrinciden, viicudu krzrl altrndar,, gdzleri yakuttandrr, ona gdklerin en yriksek tabakasr olan biiyiik ve kutsal yere yedi defa sanlmasr emredildi, o da sanldr. Bu FIan o kadar uzunmuq ki orayr yedi dela do, landrg halde yansr h6la gdgiin en iist katrndan yere
- 1D4-

uq Kargaydl (l)

Tann Ulgen,insanviicudunuyarattlktan sonra.on. can vermek igin Kg"g Hq'" bir kuzgun CrtnderDig Kozmogoni bahsindebtiyiik tann Kara Hin da. beJr, bir Kuguya tek varhk olan sulara gijDderdi, a6z dolufr su getirosini sttyledi Kugu suya daldr, gkrnca ga gaslnabula$anqahuru sulann iizerinenfledi. Bundar karalar -meydaaageldi. Bu efsdneye grire ilk kanaL hayvanl1ugukuquotuyor. .!.ufa1!an sonra Uta-Napiqtim sulann gekili anlamakigin dncebir giivercin,sonrabir CektlmedlFnl krrianglf, daha sonra da ka-rgasalvermigtir (Bk: Turan) Tuma ve giivercindenbagka karga da haberci postaq olarak taornrrdr.BuE-u Tekin'in habertiteri de

Yaradrhg destamnda da qdyle denilEektedir: Kuz_ gun agzrnda can oldu!,u halde bir gam ormamndan gegerkenyerde bir leg_gdrdii. Dayanamadr.Agzrnr agtr, nerDen can Cam agagtannrn iiEtiiae dii$tii, o giinden Den 9amlar yazrn ve loqm yapr"aklanar ditkmez oldu. . . Ongunu horoz olaD boy da, yaan batrnda krzrl Han a brr hohorozyavrusu kurban ederdi. ...Db{ Fyq. aynlan bogluktan giineydeki boyrn iddresine krzrlkus bak_oaktaidi_ Sungur, o{uz boylan arastnda totem kabul edilmiqtir. Oguzun oglu Deniz Han boyunun ongunu d6 gaKrrku$udut. -Oprl,.ud' verilen kutsal kuq ise devlet kugu gibi usunu rdl
(ll.Tdrklerd" habrci olarak gijrn)en karsa glbr. Aman Mi. , Loloiisinin en buJiik lanns Odin in omuzlannda llusin ve Munin adrnda iki karsa vardr ki. Bunlar likri ve hafrzar iemsil edcr. lerdi.

-156-

ti-

I{rrgrz efs6nelerinde denilen kug, Buridayik gegmekiedir. Altay'hlann Abdiilkadir Itran rn bahsetti$ irzere destanlannoa (Atrn Pirkan) (kttgiitey ), SagaY'lan-n Eul (Kaan Gerede)adrnda biiyi.ik ve kahraman brr t"tf;tn*, Anka on rirrkler ve Mogollarr arasrndaki o

t"*"?ifiliil

ltl"* x":l^HJ;"": r:mi'*: .,"-,.:# l*lx'" "",n;ixrl'gil#'&"1*t"'*'txl;"lH ''tTll'-:t' nda r ) nasah n rKardeqle ne ;:-J"-^aa sbvle
lardan ancak biri Yaqarot'

Penqeleri e-" u" kuEvrticr bir.kuqtu

kue iilln'r kadrn " l*'il4ff",""Tfr:t'rl"f gitetek ko"asrnr kunarmaya 9angmrgr'tr'

sekline hawanlarih.

#91'8i1"';ni ,^""i*"li'nlu"*llulr,:'J,llf

H":fJ l'"'5:'""h f;T*'i:";* n|;:m, -,.dii:t

nus,Anka dndebulunmaKtaorr'

iJl"r:"""'-".'il:ru"" i:ff -,*YT,tt'l::.:it"ft iqinden vavruqkar' lt.'a'' inerken i.i;;;;il'v"." !"li:.i""J"'id'"i* iilnl:i:11,":tt,:T'*i'f '#;it" buvuksedir' veredekonar'
;;;;';;;("'den

r",i"':"; fti,,l,1'1.:'j,"x?'::",,:'ii'xi ."ltf

Tfif*,:, ,t""'*;"''.*;H;

# ruffi

g-+:+fl#{*i:r*

.tiilr,:::rii::

lt":1: T#

''*,f.*"lir:

Efsdneli bir tarih rivayetine gdre de; Fatimi halifelerinin hayvanlar bahgesinde bir Anka kugu varmrg. Iran kahramam Riisten'in babasr, Zal!, brraloldrgr dalda bir Anka kugu biiyiitmtiqtii. Bir efseneye gore de; bu kuq bir zaman gogalmrq, ovarrndaki hayvanlar kapar, kagar:nrq. Necit, Hicaz taraflanndaki halk Ankalann bu halinden bizar olarak, Muhammet peygamberin Mekke'den Medine ye hicretinden biraz iince, Res'lilerin peygaoberi olan Hanzala Ibn-i Saffan yahut Halit lbn-i Sinan'a Eikdyet etmiqler. O da, tannya dua etmis, bu dua tizerine Ankanrn nesli bu drinyanrn yiizinden kaikmrqtrr. Anka iki ba$h kuq olarakta gdsterilir. Bir bagr kug, bir bagr da insan bagr gibidir, insan gibi konuqur. Anka'mn rjli.imii yaklagtrCi vakit, giineq onun yuvasrnr yakar. O da tekrar bir yuva yapar. igine girer, bir daha grkmaz,ora da atliir, kalr. Kemikleri iqinde bir solucan bulunur, ondan yeniden bir Anka kugu tiirer. DEVLER: fiirk mitolojisinde olduBu gibi, hemen britun milletlerin mitolojilerindegdrdlen devler, Sekil ve vricut baklm dan qok defa insan uzuvlanndarl alrnarak biiyritrilmug, qt-'killendirilmig, korkung yaratrklardrr. VUvutlarr qok biiynktrir. OlaAan iistii kuvvet talrrlar. Tannlarla savagrr. Kahramanlara musallat olur. ama sonunda 6ldr.iriili-irler. Bunlar icabrnda bir da& yerinden kaldrnp tibtir dagrn iistiine kor, tannlarla savagmak iizere gtiklere doglu trrmanrrlar. Yahut biiyiik bii agaer bir gJkmede kdkleriyle yerinden kopararak insanlar.n i.izerineatarlaa, Devlerin birden yiize kadar gtizleri, ikiden fazla elleri, ayaklan, baglan vardrr.

-159-

*;*"{,# ii;,H';;i,;*-,t:{l*l'r

fr*il*+****f

l; ##'-tttil*l+$T -ffill*1**l'ni+,,
trt#lTfirl bulup ta bilerekdldiirenkimee krrk giin

;yIln*[h,[#"ir,h,l?:..J9.

"r"T"I:tr,*rJ'i5 ;'rfr ::j"*1,1,''""#ffi ,r#"lIilf,' :*,'ff i":ili:[hT;T#",,TH!T

-158_

,T#;1"il;:lHx,lardaetlllnsi'ev'"a

. Devler, en gok do$uda Hint Eitolojisiude, Batr<lada kuzy Avrupa mitilojisinde gdriilit. Bulunla braber bagla milletlerde hit perilerle, a5k hikAyeleri ile suslii buluna! Yuna! Mitolojisinde de epeyce yer ahrlar'. ^.. Ttirklerde dev olaylannrn en kuwetlilerindel biri DuEer MrroloJlsrnde giirtiliir: Sityle . Stimer'ieri! Asakhu, Enmegamj ve Zu adrnda iic bujru* devr vardrr. Bunlardan Agakhu hastahklar vel rir, karanhklan temsil eder, bir tann ayanndadrr. enmegarru ise bir taraftan devdir,bir taraft; da dlii; lannsrcrr. l'u devter iinlii tann Enlil,i dldiirmiiqlerse de aonrabu tann canlanmlstr_ (EnumaElis) destamnda da bu iig devinadr geger. KAinatrn,Jaratrlqr (Kingo)adrndako.kurrg srraslnda _-ve kuqneUlblr devtiireEistir. gege! (Upelluri) adrndakidev . Ky:gti efsAnesinde rsgok lte yen srrhDdatutardt. dev, Kumarbi'niaDiyorit tarrndanyaprlmrg olan - -,Bu ogrunu_sag oouzu iizerinde biiyiittii, az sutann-tcrnden uzayarakbo).ugdklerekadar"aman& ula$h. adrndaki dev de krrgz efsAnelerinde yer -,]tli!klk) aunaktaclrl. Iran efslaelerine gore; Hiikiixddar ve kahramanlarla savasan korkung devlerin maceralan. yakrn doguTiirkieri arasrnda da yayrlmrg bulunmaktadrr. Sefit:,AkDev)ile (Erjenk)bunlann dn plenda ,-,(Div-i gelentenndendrf. bulunduguyerdebilyii ve sihir yaDmakta ,Ak Dev'inusta devler vardrr. Bu dev lran kahramaruhtistem CoK rle gavagdrl,aihayetRiistmbu devidldiirmiistiir. -160-

Ak Dev;Boncukgiizlii, arslan tiiyliidiir' ' yiizi.iniikaplayacak kadar buyuKlur'.

Eni ve bovu

d"TJi*

iki ki' b'rnun ;,l'ru;iilil;;;rDev'anasr) vardrr B-:^lil: r' '#;i";;,-;;il ."-""i bulunmaktadr t'zerinde lriJe'ritvu-t :::
emmezse ez. memelerini edef'kltut. alrr.ivi muamele tjilt'"i"t"". , . devi) "", auii vardrr ki ouada(Riizsa'

r5,sonra dldiirmirgtur' sa-vagm

i"'iJ"

bununla Riistem luroanda;rdrr'

d" :*.llllflt :: rastlar a]llb'i".v.ra-ui"kimse. dev anasr onu Yok eder'

r.

li- sol omuzun'rn

ot.i"'l'i'ii"'

ie de ona silah Bu dev gbzlerepek giirijnmez'Cdlilj-..-^uqar'

bozmakla atrtt.itec"gi gibi; devteri de trlsrmlanm iirmek miimkundiir' bu d"-.919:Tl:tT:J,,lt;l: ' nur**-i"t denilen Bunun trlslmr da qok uzak16zlmdrr' lsrmrir bozmak bulmak pk'gtr(tiir' ,.au l"fun.n bir adadrr'Bu adayr br.rrunan

havalarda -lgait^" a"n^ cabuk bozularak "), trlslmlan Cadrlarla Ejderhalar

bkirl)" !"f::'L'lt1:1 sonra ada' Once '".Jt "oiJu'ur*uit i'"-f."rr'.. m bo' "il i'se't)rst :;*iii"n' oloJll'-'^1"",. I'i lil:J,li - d":,d" icin,Ruzs,r Fuldugu ";fr;iii;ilf ersanelerde "r.^n.lprde : QokmirhaldgalArla

ff;"l"i':;iii;;

gi'*'rcin ;;;i"J,, i4na,,.uq

#iilt":i$.tir::; I"dilr ;:ufl ::lii'i;:'t1""**

i'"ii,a:r:. p""c"u. kanatlrolanlan.davardrr'
akir hayvangibileri de gorijlmekteorr'

iTr*tiilff*f tll,F$f;l{{'1, d ff lii:T

Ddrt ay-

-16r-

Bu da qdyleolur:

g*ril;,Y'";llfl i,ll*:. ii. "iifi;;'"t's' r "lkil thr' at varoh u ;;'G" ii il iii i "Tiiiii.' grder' 'l l;"'J
e o zaoan o ejderha ijliir'

bir uyku zamam Bu eibi Eiderhatannkrrk gdnliik

it"iil

'ledir:

u,;;i"t*,

de ad'n' tuq'vu"bir efsdne

arasrnda,,bani5,b:"fh;1 bulutlar r'ili vu,"ii',a"

.

* [ti'"il-x'fAilt:i:'l1r*r':'r*gl?
giige neve dcgerse'ona dolanrp
9eker...

:t#l'*jli54p*=*"9,1; ilI'"TJf,

**]ll['li*ki':,m*'+"'-"*i! nJ;t":tft ii:t+:i::{";+}:'*lE n:,$il anas-r vasar ftil'e;r ut Ej?"'t'-';' i#i i"\""J".:ff

' "Ti'i.tr.tg",'v"ta" ag"na* E5derhar,',, t*3"j:1^'Il-"Tltllftft:;; rurizm Akkac '""?H;llii: "uHffi iiJ--n"aoc""
Yolu. SaYr?.

sEMENDER:Yar<rnd:q'l-r,Dill:tleilt""ft "-:]ilr:it; ,?,,,r^Lii.iiL bir bir kiiciik r'itkiden Hlliffl' !i'ii 'f"r'"i g1*, i:iliill'a""i,1'. lii4:: bulunan *.",::*"*,*t; veateEte fttinatu"'au l,lJJ''l),""aii.
(semenderj vanlardan biri de j"t"'*ftan' 1t

-163-

o"**Jff;1J."*il

(GitkEi<lerha) e<len tannsall:,'

. Eti'lerin de lEnkiduydu) adroda, boynuztu, yarr Doga, yarr insan gekJindeeJoerhalan vardrr. Mnggzida yer yiizr.ine grkttgr zamsn ona bir ejderha arkadaqhketmiqtir.

!'asalnda {Cat6au6) adhda yedi '^lPlf:C ,Aida-r) oagl Drr eJderhanln geqer.
adr

,""11",:ff#"tiitxiiliffi *'"-ff ifJ"iiT

hig yenit-oeyeai vardrr ki, bunlann .,-P.],9ilhil*9* (CoDpalak) biri de adDrda olanrdrr. :l|i1ur.tld"n, Bu_ -162-

x?ser,,nrn kahr. Bunu! iizeriae EjderhagAyle baArnr: {Egei kahraman. isen bi! da}a i. daha vurursa; "r".1 SuvJi'fJ-ruilrrr ::r]rj -o1.f eski "iderbanririaglan te[ii CeLr. halihi abr. Onun i9U ni'aerfrayine Iflnedaha !.ur).diye rnrr bagrnr. Buru biten kalramao da: tuen anamdan birdefadogdun) der ve vurmaz.

bulhtcedete sahnelerinden biri g<iyte teftifhrdiit",. bir vurusra ejderhanrn altr balrru ,^^9:"g.O.ul,"grT

'"$:il*rff* 51u!l*,,:?lTfi "l'[Ys::ff

F:lH*" da gok yer alaa Ejderhalann saraylan --_ y:^g P, saraylarrngogu kturulann dibindecitr.. rnsan elr.yerler..
Genp lozlan t.agrn"tar. Su- tay_

bSt' Ejderhadeoek ola ,,^F{i Yakut ta-r btiyiiklerin" iinuu.ol"r.k l,r[B";i:iljl'*t.

da ;,"rl,fu"iT"llTliin.r"rXlan r srelannr bozarak

yanmayan bir kugtur. Atelten 9*hgt suada tutularaL ttiyiinden yaptrklan kumatlar ategte yanmaz. Bir .ivayeLegiire de ategteD gkrDca itliir.)

Nizami El oiinci'den g<iyle naklediliyor: (Karada ve suda yagayan, bir siiylentiye giire ondai ates sitndiiriicii bir madde gktrg iqin atSteyanmayan bir haj'vandrr.) Rumiada (Salamandra)derler. Yine yabancrlardan bir efsdne hayvam daha gclmigtir ki, O da drinyal boynuzlan iizerinde tutan ijkiiz'diir. Buna Farsgada Tamlama bir tabirle (GAv-i Zemin) derler. Bu itkiiz diinyayl bir boynuzu iizerinde tutar. O bo]'nuz yorulunca dbirri.ine atar, iste bu sarsrntrdan Zelzele olur. Okr.izbir tag iizerinde, taq ta bahgm srtmdadr. BaLk denizde, deniz de havadadrr. Bu dkiize Sevr-i Ahmer, Behmut gibi adlar da verilmistir.

-164-

VIII BE$ KUTSAL UNSUR ATE$, DEMi& TOPRAK SU' AGAQ

AfE9 I lere grtrcbeskutsal unsur vardlr ki onlar Samanist ;u' agactr' Bu bequneurbeq d",:ru:d;;;;rak,

"'tilljil"l'"i1i?r

deatesin va' rsnn rJlgen biiyiik

""'iii?iTl^ o{:!u:i:t:d'ilu **t t""Tl-' *"u"$,.

ne u"eri uirtairri *'il%i"fflfi'o,if"\ffie"::?"s

il#l; ig"'";r*ki*l\"ll"l.5i:l."'T*f
-ttro-

l:lli#,t't:,:':':' ,".-r*nil,i{,tl* :"" ,,^'trt'*l'l;*y,^l,P"l*:'il*"FHi. yllt"""*ili; l'al"l"'n::al";""illl1; * mlt"-i o'"."r"ui;ii

tannnln bbylece *"rE""il *''"vlg' entir, yuzunesirrer'

sabahlevin g"i?'ffi-*"tiii t'r ileiirttler' dolagtrnrlardr' odalarda dalt t" i,'.-riil '"'6r."1-'f?" ve biiviik an""p"iiti", dedelerin Ul*" ,ann saylan

g<irede atee kulssldlr' Saman'lar gibi Manihaiet'lere ile deardrc

*T;:il'ifi

daha ane l"'*" birers lil:11'"i'"11fi

u^Tlrlrun insanlara qalarak ten.ateEi zeds *l,itoii.inde

*,'#tl""-l'f$""'JfJt,"ll;::i":,:lii.y""-" gi*""'ffi ':[t'i".'ii:F$H :tX#6jr4;ii T"f 'g'i::ff '1'"'l''oT; fl l*ff li'1,' :, t I I'mil'"l' yuvarbasarak sakalrna v-it, gelirkenkendi "ri"i-t" 'T':' "'1"::llr x":,fi ilii :il'.lLi. lil ll Iiltt"l-r' "1''_:t"Tjt,:?"x
vasrvamazlar.Onun iCln ateq ou

#illl'[';'ffi$'i'i,1:gtriili t:'g;llrm",u "S "" gi';Tii'1,'"".'i{ir'"'i""" g;**x{h",'#:i ii i:li'

jiirf'"rn"f. .ut ".at ile koitular, Nudayin yoluIru..DeB-

Hi:; l, lllrtaqrn iml"":.?",',1*ll';i l,r: I :f i]'J,# treNihavet vardrr) go* taqtaateq i6ri" a"O-Ct;t"
-167-

iilrendiler. Altay Samanlannm:

o":|ifi*ntiuiffi*
-.YAkutlara r..ll*k J\i*

veren Ata,o ulgen) siizleri de

ki:

g6re insanlara ategi Ulu Toyuo ver_ hakanlannrn belirh girnleri vard:r

Jlli"nliiiii :ffi .ll:li**:l;1"ii"''i'"'1i1"'i' j:lL,,*::1'** #"ift":li if:,"" _Tt,o;,JJ},

, lere gdregrineli rine Mazdaist 4""" .a,na. li. rrrllit
orenrn eunde kr$rn dokuz, iazrn c

:ti"*$Jlgiitp#'xt#"i:i"Ty :i"'^"lfl Jilf [1HH'1"""t":J""":i,3:_go

"";l:t'#Hli*Tl;"t*lulii."o'

savgr ve inanrsra

,'[,t"i,"u,,T i :il:l'"::"x-{iqJ,i:1J"tJiT*f,tif, '"Lij'i,fl"1,.ffi1 yatrrtrnaz.

kirretmem"l rii,,ii"y,

"ffi ;::ruii i:lllr",lr:l -"-*;$"{*r,?el

-166-

uzunzamanri^..-fofl.f ayet eortmrqtir. Ateg efer bilinme.

''il;;; ;n'"l"J,iiffi i."J"":1;;.;.'1ff Ililf, :of lrrHerinae, Itrgrzlardabuna

:I""jiL q*9, bartrktan6onra,aagla.,,i tep.terinJi

fl :,,I:;xiqu,ti'i"!:1;:#5:"i",;

faydalanarak, buulann birbirine kuwe lplt*&l e garpnaslndan Flan l<rv clalarla atei bdn;i;;J;: rnganlann araErnayayd ai. Bazr$amanis'ler ise Ulgen,e de Kuday derler.

DEMIR

llff.fl:

ruigrz tar dcmirdenyapuklan en rotikeromel silahlanj r"n",,"

3*, fl tu1" fffilfil?: fl#t s :r,iftx''?:ix*

Eeydana gerirdikleri eserleri ile Jri jr,:!efq.tng sdr.e Topat Kaan admdaki mitik

'?v'fl '"ll; "*1fl iiifi rurq,,bos "'*1",f;"1'i",*ii;itffi kutsal unsu"oun 0,"o,u,*,,1? iif,!if;,'" o"

olaylar,btiytiksavaqlar ve briyrikinsanlarde^.^BiiyUkkonu Eranlara oldugu, efsenelerdc

oran Erlik ! Hanrn erraJnnrn,damr, dem;"J"n .iaug"'giil,, lohcr yegil demirden,kalkanr da yassi;;;"-;"1di: S1gqr'lar,de-mini kursal sanar -E:Hj:l *:eahiderini, bu arlda d;;j;"tr;;;;T,ff ; sayar, iXlil,ffij inanirlardr.

nuxumoardemiri kegfetmigtir. ",,"B,.t:Ii AItqv Ttrk'lerinin y".rit, t-rr",

dedir ilegaman tanns ut"]illlt"liiuTfff;la siire;

b,"1ff'#i:"Hi]""nca dademircilerin (rreps) adrnda
-r68-

',R,Hxil"'-",r';,*{"6::"'i$n
&iiJ"lJlfr il :ti:n#t'"H'i$itr$:fl"'ili;"'f
'"oa-u. *rj"*ti igin' her dan-grloldrtr Ergenekon a"t"^naa 'I\irk-hakanlan tdren yapar;rarx t"-""a"

adrnd4i deo' Ersenekondestannda da Bortacine

"{*i: ;,"';3"-l*'iii"xr'Hll*li"'ii'l? :ilil"";

"''il'il,: bov,ann tliJ.i'i:T'#T$a :;"": Tff
qrrer' (Siiziinde dur' ve (Bu gtik girsin. k)zrl qrK6rnJ

;:6i*::"'llt&i,Tr{ Iri[ffi' l:ltlll t"*i*.t

lT'T]if"j mi:t"[tu,,,:ur-xH"#."'rii"ff t"lf;'if$'i;

ii:f,ni:l i"ili':"lo'll dllill'J",:'}jli T$ii"llf yer almqtlr' aestanlarda
i."tu" 'l.u.r i,i.r "l'tu" Tnrk-.hakantntn oturduEu "fra.t"t"rlnde, J"l' i:a"rhalarla dolu olandemirdaglar) arliiii , ,i" anlatrlmaktadrr diye 'S"hn.rrt"d", iran kahramam Zal' oglu RUstetD'e

avrn ve vavlannr \Eendigi] siineqin

:;ltfl*Ylii"iili: L',:"k*tr::l;;'i""t'.i:'f tanrtbgl, Yazrlmaktadr'

-169-

KaradaAda bir loagarava setlerin FEdrts toprak bi' rikintisiDt siine{ tann srca}]ft' sonra da can verrul' iti tuti""t olan (Ulu Avata) bilvle tii'rcmiqhr' ii"[i";" Bundanlork yrl sonrada tekrar o Eagaradabrnlrenar flE|nrna guneQ tann yine srcakllk ve can veneceR anast olan (Ulu Avana) tiiremiqtir' Bun' t,i[i"ti"-itt iildiikten soDra onlar vtiz virmiser yrl yaqamrElar, tiiredigi bu ve analannru baba liiviik iiia'""lJ,idi* Avata) nrn {Ulu de iizerine Lir altrn'taht' ;;;;"y" tir defa toplanarak kovmullar, her .5nl "itr?ilt""vt"ti"i tbrenyapmlllar,kurbankesmiElerdlr' Olente; vat .nla., suya atlanlar, kurtlara' kullara oldugu' gibi' ilk insan topraktan t""ii^---"a.ii". verin de vine toprak ola' i,l,]iiats'.d;, son gid-ilecek kabul edenlerqokolmuEtur' iahnr -TooraA'n iistii, besleyicibir ana' altr da baEkabir iilkesini nuv"'ilii*ni t"p"uvan, trzellikleeehennemler de iqindebuluduranbir alemdrr' qegitli inanrElarladtr Toorak altr dlemi hakl<rndaki yahut 6lenearya olarak, kurban beraber, ki <jlenlerle ve havvanlar insanlar iizere eimek hizmet i;i;;Li "" gomtilmiiltiir. da canholarak Ates, deniz, su ve agag gibi kutsal unsurlann of*uiau berabei, bu unsurlan toprak ya tr".fuli vahut yetistirnekteve iizerinde ii"d" i"."att*"tta, o-tt"" ki tTopr'akhem bitirir, hem yitii}.,-1[t^o. JJ,'i"p."t 1"" q"yi hem vetittirir' var eder' hem de yok eder). Butun varatrklsr topraFn iizerindeve igindebeslen' diEl eibi, 3ular uc iqindeki hayvanlarda ine topraFn s'i t"h'uo''u'' kuslar ne kadar ;;?;il;;dt.l;; qrn' ucsalardahi nihayet topragalner' virkseklerde ienir, beslenirler.

TOPRAK

m
(DAG,MAdARA,TAs KiiLTU)
Be9kutsal unsurunun en verimlisi topraktrr.

,u*tilfloriillllo"ot

toprakve kara tabakasrnrn

tann,\a1a Han (Kayra Han); sulan _-.Bijyiik varattrktaD sonla, bir kug.u kuqu gir"A".A. D.nLJ ;.i;" uu trutt,,uenrztn oorncen gagasiyle gaD0ur alarak grklr. ^-ar-a flan In. eoriyle suiann .gagasrndaki'gamurlan uzenne serpti, karalar biiyle oeydana geldi.

r"il:frffft
Tann

Haninopluulgen de;ilk i.sanlan to-

ayannda sajnlan (Agac I topraeh ve agagan temsit eden, u.-""" o,; ui*l"r?t'i.

ocagrnr ve baItr'triTffJ:""#ili:.?i *" orao

Krrgrz lann bir efsdnesinegtire, Trirkjerin ilk babasr ..- anasl da v6 topraktan goyle turemistir.

""*Hff3i.lllifi;,lji;,ff: ..^J:p."4q altrndakidlemintannsrotan Ertik Han,

Grrgaarsin eamurdan

-170-

$*::.$F.l:P?i:s" I."y',". a"i" r" t"i.,r,i''6i#'il :::*",*3p^!fl"i. Oradan p-lg1 koparak tutitiri"t"l.i

; royuir"iaani itr,Gllt# '"il;; f :tTgtP.T^:f'_!"9tg_gr"e LEEGd;ffi

TtrkistandSa gulerck tuzey Chi,leria araernda

\1CJl+" lezrEdrr. """L"t O ,amanlagta,, kopa,, ::t$*:I*p-lT:ri $rbest kalrrlar.

tannlannrn. ddktridtigii berekedi yagmurlar, _,_Gdk, glheq tannmD wrdi_gi ercakhli, rgrk ile her g"i top.uti

i::li:[T,"fffil"di:i:*"'
rer""fill,ltl$l.b

v;atr.kJan vaqatma

rtirkler; (Ata), G<ise ropraga da

DAGI.A& II{AGARALA& TA$LIR

yrikl k. ifede eden daglar; tann tanrners. *..P ko_ ruyucugii(eviniyapetq, tannlara. ta

rnEantar dt ddlflardabannmrstrr ar;zlerdende bir loemrnrnmezan, ibadet .,,_p1$ etu_kren yrler daglann tepelerindeair. CtitL butunan ran-ntara ulagabilmek igin, onlara aog"u'uqtJ , . iltayemerle,oturdu ki, bunlar deri" bl"1nan,j iej_ ecanu daBlann yuksek tepelerindeki ugurumladir "e --*' gokrer dogfulrgEak itzerek;dihrini brralarlardr. t"k q kurbanlar da! baglanndakesildigi gibi, .,,-:lI ouyuttavaglar da 1okzamandallarda yaprrmrgtrr. rurKler de dagrara kukal dDeDtveroiqlerdir. ._ Altaytl tara.gdrtdiinyantnyaradrhgrndan son.a itk insan, aSzlndakttopragr tuktiriince br"da! dagd ;;;;;;

lik*li*; t'"i1,ru1;ffif,.f,S ig:T ; iklm ir;ur,

-772-

ijlt'r$ff 'tT',]f; ff*"*lrg;:t".*LJffi

**$*iq+i*dtritrH ixgjx*3.r!.;tri'"1"""#li1l"uti"u

r**#g#[+u,$ [$tf*li:;rH'Hlruiit';ilrurt

; ilioiu o n, u,' u, un, ^i*. ::T"all'ig;i"1x'xl*l takrm bir fff*t:f \ffXl5i*li; ',,- bovrarrn,n

;ffi;'hi:l+,'ii+Hl#Jit

,s$*t*p$n*

o,'*,.1,i}i

j*d#,t# **;rlrq*q*-;s,rr f;f;#**:.iilfff i*[rlt'i"$-t"

iftrit[*lii*r,"x;"T[*;;':;; :

Tiirk taryapdrq kahramatrlar n savaqlarda iin i qercflendiroektedu , -r-j-:- !."RrtactrE

nl+iri*u*++u ?i"'r.ffi
u"fil"-n.*.n bir tann ;aardrs da!r)da siimerlerin

fi'H;f ,*hgl?iiil'ilhx1'B'"'i#i+;''f *1{'i.-ffi-fr

-r75-

uilnir#ffi l,Hil:|5'-*T:i:: H':$ffiH$ii'{f#:fr1'fi*i'-rl"': fi#:t*t:*q:ilni: -."' bhrt*,lxtft

*"#i

her rannva Jnl kurban *".iff;I"ftl ffg# Hua'lano

uauamz derler). $"I*?jJXmftJ;,iHlGarrn

derrer. Buo}'mak, gda bu da HH*l!"::*:*ll*:zdaa) paman ayi*llil',n.-,, ffi fu""i;l

:r,Hitri;,Ti"To U*i"l{d:{"?'ffi
C"ngl,bu a"gduqokh"yi;;ji
da qok kutsaldr.

u *$1#[t#N'e*rd,;?

31,*,I: F"i!ir..r!,itn,*'j,r"$1f ,;tl:Tl " iuiuf illi,-i'l J*,. ' l:oF-y*"i,"1. "i -k;;;"ilil"ili;;l. ;ilil";fl il;"" inan'r, .q;i: :i:l ;t"":i*a"',:lt -::l1bi ohtar isin ofg,y^d,.1 m. soylani koruyuc,,su rab, f,:r,i li:, i," l* ioi"ii,i'ifJi'#i:H .lt;yi,.r ftt r tan4s1i1". *,*T*Ir"

n#,l;:nfl illsi{rfi "H#i*fr#T*

-774-

*f l-,'if :-i$1i-:,*rdi*

i*irlh::"'[*j'ff jil{i "T,:{f':i-if

"",l3i;L r.".r" ;H';'ffi;i"Tl'.:?; :r", "ra,c;ln"";

..Sdmer [annlanndan Enlilln

ff;$:ff ,'^'-1;;;T*'il{Ffl "*:-l"l'l rurum Hanr ir, T:*'ti" Hil"":-*H:: ,#

magaraya gtitiirmiiqtii. in odasrnabir gece gcjkten bir krz .- -Bufu-Tekio

.,ru *r,*i*1 fxil l{,: :!xtmt#

,,fiiloaatann; ellerini ve alaklanm keserek ba.

da!'drr.

ilJl," fiSH' oi;,*",i iitii# bil'd;#"il;,iJ'

g) 1[hn"h"il'.ih ff5 j]lrtrisnda ".':Xfo' -^.9ttqr.tl,sonsuz hayatsrrnnrbulmakigin qokmin_ i,i, ,T'iJ:I**T"91'"t#i;f "t in"unr"''r"
H,ilir'lerin rHazzr) dedikleri Artakya.daki (Kel daAr efsdnesinde ba". e"cr"t N";.oid-;dl.; fli,,lt :i1"bi Dn lerceInsangeklindebir tgnn idij.

r"ill,"iti"'l,i$H""rt;'*i".'il'-t*"uta-Napie

,U,iilf iL i:1,1".Td;-# l'iHf tr?:nHffi :

-176-

insantara illik eder. Kdtr.i ruhlardan ,.^_?:C Tlhl xoru,r' yol,gcisterir. Amasaygrsrzlrk edenler" a" ".r" "l_

ilgisi yoktur.-Altavh'lar her da& bir Bagka biilge)erle r,rhun te.-silcisi eaiar, onlara kurbanlar keser, dualar ederdi. yeri bnvtktiir. Ozellikle Mafaralarrn da efsiAnelerde b6detyeri olarak kabul edilir, oralardadualaredilerek kurban kesilirdi
Stimer'lerin Hitit'terin, Ttirklerin, Budis rnagaralarda yaptlklan taprnaklar sdslii ve biiyiiktiir' n iqilidemezarlarda bulunmaktadrr' Ma-Earalarr Savaslardayenilenlerin hazin' korkulu maceralan srrasrndi srArnirklarrmaAaralarda,eziyetli, iiziintiilu giinler geeer,boyleceefsanelerede konu olurdu. Kafdao- Tnrk. islAm, Yakrn Dogu Mitolojisinde senis ve-r tutan ve hiilya aleminde bnyiituldiikce Si.iyiilirienbu dagrn adr var, kendi voktur' Diinyaya bir destek gdsterilen. gdklere mavi rengr veren bu heyulalar anasr daf hakkrndaki efsinelerden bazrlan sunlardlr: (Yer viiziini.in mAmur olan diirtte biri ve harap olan krsrmlan Bahr-i Muhit ortasrnda karpuz gibi durumuq Yaratrklanmn kalabilmesine elveriqli de$lrniq' Tann vetmis alu bin alu viiz vetmig uC dag yatatrp bunlarla arzr verinde durdurmak istemiq. Yine arz sirkonete Nihayet bir melek, l,annnrnemri ile cennet erigmemig. a".elerinden bir ldcivert cevher grkanp yerin elrafrna bastrrmq. Bundan Kaf da$ peyda olmug. Kaf dats Zebercet rengilde imiQ. Giiziim al<r karasrm da aazrdyle sar'mt$"' nasrl sarmrqsaKaf Dag.r Kaf DaF'mn y0ksekli$ beq yiiz fersah imig

il:

tim'in

-777-

: $",l"#"i,ffi

i':l

-.u"',-u.'"r'"

-;

#i

sarsrntr Baska bir halk inanona gdre de' biiyle.bir sllokuzun yorulan hddisesi arzr taqrmaktan kinmesinden ileri gelmektedir' I Meqhur Arlka Kugu bu da$n iizerinde oturur' oradan her tarafa hiikmeder' TASLAR : Genel olarak denilebilir ki' insanlar bagJanm4 ,.riu.I a.'mntt.ul ve kuisal inanrllarla bir takrmlannln slnrrlr Kuvtaslardan sifa beklenmig, Natijristlerce de t'ann *ed"t ,tm,.timu9, ""ii"aJ"i I r ' tanrnmrtl deslanrnda:Bugu l'ekine riiyaslnda aK Dokuzotsuz tYeEim tarafrndan frstrk sekJindeki ..i.iit T'.'ilrir"t taq,) verilmiitir' iKullu kayar da ugurlu bir tartr' Coc destanrndaki kandrraraK Cinlil;rin bu tarr Turk hakanrnt olmuqtu sebep feldketlere Jji"trr"i"'i ,C.c, g,bi biivuk doAltavlr'lann kryame(lasvirinde:denizin dibinde bLivuk Denizlenn f.rr' r"i"ifi hir karatap vard'r'. zaman .rttu,it,tr.tu surlan aynlrp dipleri gorundugij yennoen i,-r k.,rkunq lal dd gorunerek dokuz aynlacaktlr. yagmurlar' yaYagmur taqr (Yada taEr); yafdrrdrlr ve .rtrk6.u u" bitkilere hayat verrnigtir"(Bk:YaEimur rmak) kar yagdr gocuK Folklorda aldlgr yere gdre bazr taqlar qocuk kadrn a"^.i".. U.t'L"-aa krsrr|k yapar' Bir aJrr' un haiginden krrdrnr' tair ii,"."'.". i."^.["i. cenzle Lanqtrnr' ver' Anrk bir daha coeul I;? ;;il;. d',t::Y1l talr) denilen-taqla l;;;.ur''Zumrut D " g u r m akta zank o i a v d , , e m a s rs a g l a n m r l o l u r ' kadrn. bu tall sag oyluguna met ceke-n

-r19-

cinler bulunur, Ejderhalarda oe, , Pu 9uF-oa-lhnda reKrer ruafinctan orayagdtiiriiliirdii... ) Taberi'deKafDag giiyle arlat mattadtr: kh1,.bL,, cihanrgepeqevre kuqarmLgrrr. ^,If lo^?{9:d,

*3.;;l "J"U,tl*i 3"'f :::',,:f U, !ili::T;ix

Gf das'-a'i"avdl ; ai J""-T" r"'lfl illit';tce'
yahur okyanui Jl,i,:f: ;:ffi:f; l]^lt-';:1. :h'' lama-c0en veyakrsmenzifiri q:!:I:orC,.,
t.rinf,Ua.ia
__ Baqka bir kanaate gdre; (Dtnvanr mdmkun degildir.Orada hi9 ay ve gtn yokrur. Bu l..i

:rtiq:i,.*!t;,::il4 T"f, s.?iiltr ;tH :{# :il. "i

:::il:_tr.,i:"Lxi1fi.:?l.i#ti 1'"

0,,!Tii-01*;'Ji?,]l1l,f.TX]l?l,tJI sormedjsi stru rstzbir su i#;::,1;" Tf"i:j,':..krrnsrn

**"'Tl'i:"$;.tX*;;*asrlKarDa&'drndavan&s1
,..Bazrlarrrrn }anaatine gcire de arz kendi kendine

yeraltr.dalJan ve damartanite baglrdrr. r""ii -178-

iji ui',n *' u."illt?,',li*" fr ,ll,l,l' :::ff,,T,1 ;:ff:;l

-,"#if,lrB# :i,l 11!i;;, f xen : eii:i;:4l,

gegnr. hlf bir yarattk oradayaqamazdr...

j:,lLl'li* :**," jHlil?1{;,,?ftlitx'; "uff J

koma.hemen dogurur. Buhara taraflannda (Harezm raqrj demten bu la$ vardr. Bu, sihirli bir tash. Kum naslarglna, mide zaJnflrgua ve idrar l,utukluAuna uafrrr. tru tag suya atrhr ve suyu igilirse,hastaivilesir. ' hastatrgr da yrnetaqlatedaviedilir. Vrqek Ancak ta$lar icinde korkungve tehlikeli olanlar da varorr-

STJI,AR IV

SU, DENiZ, NEHiR, COL Ki'LTii

kahredtcjve koruyucutann da sayarlardt. Sx, eski ve ku|^sal bir varlktr. Altay mirolojisine __-gore:.her Seyyaratrlmazdan onceyalnrz tTalayr denilen buyiik su vardr. Bir de Kara Han bulunuyordu. Bazr Tdrk boylan suyu Tann tantrlar. yunan,lllann ^ rosetoonuna benzer. Ajtaylt lann da sulann tannsr ol_ arakrbu,tyesrlbulunuyordu. Stimer'lerinbLiytk tannst ve Iiflrnatann tannsr olduliu gibi, ,o9,1u,.1n Lil,rl Nln-gtgztda ctasulann tannsr idi_ Enlil'in iddresindeki Anunnakiler yerin sttnde ve , aRlnqaktsutardayagayan ikinci derecede tanrllardrr. Sonra,Ea {_Enki de, Enlil gibi sulann ve hrtrnalann [annst.otctu.. tjanrn idaresinde(Hanig) adrnda ikjnci derecedeblr kiiglk su tannsr daha vardtr.

suJrukuwet-ve bereket kaynalr kabut et,., J\i*kl grbt, nKren

-180-

(Bk: T0fan)' Bu tanr antr emirler! ile t0fanlar olur dtli menkibler tiirerdl Nina da kuyulann' su yollannrntalnsrdrr'

;;;"-iJ;

;il#;'';fi;i;';ii"i.

k"p-g-p''nunonalhkard"t'^::f' H L.u'tt"" Bu eocukta

Emurlara, "iir."[."". bir ruhu varthr ki bu da Gaa" ""r.t" r'drr. yii. ult .'au bir triivnk tath su denizi 'q"ql:. q:bir

sulara bdkmederdl'

,_* vardrr lan ..^-.r." eri*r' lann bir.detYer-6u) i"i.l"i"lt, beineanlarla , ili"i".Ui. i.f"* -hlardrr' Yer'sular sahipieri ve^g'ilierin ;ffi#' d;i;;;;"kta.n dilbaqka da sahibidir' .Bualar f,i ii6i, a-.clLl;gti'"ten gibidir' perileri su il" iiit"ri:i3ita"

plar. Yer yiizti isebultun ii.z:nlde:urtlll.

;:i;i fi;:il;;

senie e-p'-"u v"..inaltrnda

ver

{Deni; Han) da tannsal ;;;;;-;i'iilni"" etmektdir ta; ifade

bir

ffi;;-;.;;
tnrstlr. l'Srluf.'

vol ayer (Bk At) senieefsanelere

geldi$ gibi' tath ve ivi

i"ii"

",rtu.o

i"f"." un: Yunus #Tffi;i";;;iii"dt iJra-i't'"tt'Li altrrida akar AJlah deyu deyu'
Sol cennetin rrmaklan

""tt""nemden g"ldigineinanrlrrdr' ""tt"tGt se:119^S1-q" qrkardr{r .f.'+"a- '" akarken

DediAisib. go* mubareksalrlan-kuyular ve prnarlar r"fti.l 'f 9ifa -vere t, t.. f" ir.tu bakrmrndan, :-*"1,t-""Y::;

ifiiJ ffiil;;;

ina"'l'r uarl'lrbaL'm'ndan

badlamltrdr.

da su i"?r auf". ve kurbanlarsuyaatrhr' buolar

ile tannlara ulagmrqolurdu' -181-

*doffi;loffiBKffi*B'ffi*
*11i'^*:TlJ:j"fr:l Hlyit a"ii.i"'ii'ii, eg"
selen ABJ HAYAT - Yalon dogumilletlerinden

k;"itr***113*";ii1" ii'#tt.{ffi

[t#d"ns+:r*#:ff ;:ruili,i"*:i?tr":,:i; 1St*$4:1;, :r".u"*:

;i;,. ile llvas . epevceol{:1"';^',"1:Yl::

ar

$l+fltgr"t frnd;*{fl
il#:i,J#$;t";'iein
geldi. bir ses goninmezlerden

'"illi*ill"-i'"i':'*',fi'',i:1'3.':l:*i:'"0:'A':., i1''r;q'r'rl:*:l:' il11: iH:1"#1"'#F ll Hrzrr illerini suda "? * ,;;;*"",.*,ml l;gi**ll*in-nlel':'
-183-

lllS$f 1*:[l*l

B*r.' aa' :: ;iiJ:' J'iv^.a1 i:iii i,Hl,T I i:":'rfl f,l:l bj'" fii" 1"{T. #ffi i"'iiiffi":";;d' 3?"T *}*i:1i ;"."'lIiJ'l'J:;d;i"idi;;'9;1".n:1"1:":'j::l:: i;,lir,ii:",i.';lii,;"a";"'v11*,"}i"'";1'1

Nebirlere gelince;Altay Tiirkleri, hanlannrn Kha. f,uD nennnln kaynaFnda oturdullanna inamrlar

r",il"fs:i,*,.iri.

keserek, kendilerine iyilik et.

Krpqaklar iritiq rrEaFnr tann taruDrglardrr.yenisej liler de Tom ve Kem rrmaklannt kutsat'salariar.

"u,liTiilfilJ?llJ,,.i Kumarbi efsiinesinde de Dicle

., e ntr tanrr olarak gecer,

de Eti,lere si,resulikau
nehri {Aranzah) adr

efsanelerde yer almrsbir dede.

Kaf DaEirnrnetrafi da kim_ senm.kryrsrnr gdrmedi gi bir denizli gerrilmigrir, GolJer,iginde ,, .efs6nelerde en gok yer almrg olan rls'g) gdldLir/l) -d-e Milli desranlanmrza gc;ie,Ttirklir her *nra bu_scildn kenanna gekoi5, ora_ :Til_q:lTllfr" oa, yerleimrller, o t'rvar Trirk kah ramanlinna 'uzun

",,ll;i?;ls:lli,'"1"e Karanlrklara gcimuhi

Ilt]ir yuksek tepelerle yerrer. qevrilmj$dr.Sulan da

sahlre otmuqtur. Bu gotdn errafr ...unl.i,.tfuii

x'n"t* aa bu krrrs

stcaktrr.

,', ?.il""ilTrf,X,ff*lerin

"T:;?J[l,fi]'ii.'#illi{* ana olan Isrg vurdu her srjlti

'*F*,lf l'lrft'f xriiitl*i:f,*,

-ra2-

baqrnda.butunan tVolkanik r gtiltere de ,^ Y.rl$f.Clll" (-uok-gotii) derlerdi.Bgiqr kutsal saytrr,"et, Gve !a o,l.ul. gajte, atrtrrd. Sonratan bu haJrvantann i:illT Kag ran yapttmrS olanlanatrlmaya baqlandt.

Bu,ses.iizerine Ziilkameyn e bu suyu bulaoadrklanm soyle(|lter. Olmezler-arasrna katrlan Hrzrr ile llyas ise, bundan sorra senede bir defa, sabaha yalun'bir giil fida;i arunOa. yahut hrr dcnizin kenarrnda buluqurlar. e gine (Hrdrrellez) denilmiEtir. Ab_rHrzrr. Ab.r Cavid6ni ,. Ab-r.Halara: Ab-r Ha1,van, Ab-r Zindegani, Ab-r Cevani. Ab-i lskeoder ve Ab_i ljeKa glor rsl4ler verilmistif. ise Ab-r Hayat. aEk qegmesidir. Bundan . Tasavvuft.a rcerek. haklkr atkl tadabilenler, maddi dlemirr ustundekr ebedivarLga kavusurlar. . Ab-) Hayat. AJmanlann Mirmir'i ve H;ntlilerin Amnrasl grDt sonsuz hayat veren iqkilerdendir. Ancak

#Jix;T^

her birinin uzerindeki efsaneter baEka

Yunan. mitolojisinde de Noktai, rgenlere sonsuz , nayat,venr.Zeiis sevdigiJuventusadrndakiperi lczrnt krzarak bir geEme haline gerirmigri. O :-ulllr{itklmler yrkamrsa qeqmeoe gengleEir.

YAGMUB vE KAR YAdDIRMAK ( DATA$I)

Mitolojide yer alan bir yada Tagr vardrr. Ama.yagmuryagdrmak igin yaprla;rtdrenler:nana maoctesrnr dualar te$kil eder. Bu maksatla.halk y a k r r l a r a . t e p e l e r ey . a su ke_ narlarrnagtdcr.bazan de ibddetyerlerindetoplanrr.BLt srrada kurbanlar kesilir. Suya kuru at kaftsl ve tag -184-

Lollar yukafi ve ileri uzat a-rak bhr, dualar ed.ilirken olur' qlar da vere dogruqevrilmiq ft* ii"t"-n*.v", "t
Duan vapanrn bu halde durarr elleri iizerine dua *.i"""" iti aottit,i., Uu sula-r onun parmaklan ucun-

dan yereakar, damlardr. Yag-rlr ue kar yafdrrmakta. (Yada Tagr) denilen bahsedilir rtt Ltiuiik -lii u" "tkisinden Bu taq iizerindegeqitliefsa[eler,Tnrklerded bagka
yJ*

Oigo -itt"tt"rinin bazrlannda da goriiliir: (Sen}-i Araplar bu tasa (Hacer Ul Matar), Fan"lar be' Y"d;iJ;;";. Qagatavlar ise ke)ime farsqa ohnakJa lar uaoa' Altaylr Sata' (Yesim Yiilutlar taEr) raber Krocaklar CaY demiilerdir. i,enel olarak halk bu taqa: Yada tair, Cida taqr' Yagmur taEr ve Kaq adlannr ver6ekl'edlrlet"' Qunus, ' Nutr oewamber tufandan 6onra gemisinden gl<rnca Vat"s adndaki opllanndan her birini rf^r"l'Si.i.'* gdndemciEtir. Yefes'i Tirrk \ilkesine lir-'ril"v"

il^a"'."i,a""-0"*

irirke brrakmrstrr'Ama sonra Oguz Han bu talr eloe (Ak X"ig"" tarallannda bu tagrn beyazrna "Giqiir. tas), Karaslna da lKar.a taQ)derler' Altavh'lar ve Y6l<utlann, yagmur ve kar yaBdrr:mak da dualar okuyarak bu taqt na."ti""au of"n $t-anlan

o da ollu vermig, bu iada ta.qrn'

kullan lardr. G,ijc destatlrnda Dokuzofuz'lardan (BuEu Tekin)e rtivasinda Ak sakalh bir ihtiyar tarafindan bu taq venlmrstrr. Yada tasr okunarak suya konursa yagftu! yagdrnr' .ttt" u"t".in" asrltrsasenn ruzgAr estirir' Yangrna i""a,i.iit. Bu taq kar ve doht da yagdnr' Kdtd "rrir*'"

-185-

ebrdiim), demi$tir. Madeninde &tht ihtilAf olup bazr btvuhtzr ol t.tsl madenldir. Hota ue TomEidg ui[ay erinde oiur dzrkr' Andn dahi baasr'ntn bulunut demi6. Amma ehseriJet Qin ih' haitndn limlerinde ue lramn dngu taraflannd'd bir cins brdeh olur. Kanatlo,rl hLztl, ctissesibiiliiktiir. And Fars di' lind.e Suhrap darler ki Angt dedi{imiz hugun ismidir. Bu kus bohor eiinlerind? sulo stg olan gbllPrde lut)a vapar.'Yaz piiilerinde o mohollin sulan qekilmehlebu 'hisun lurol,nt ihi Zira haap ol tofl bulurlar. Ne ha' rlar toolarlarsa hilhii ulnrlarL hazinesine teslim eder' Iermis".O ku$ Mtstr diyarr.nda da olup Semmur derlar. Ti,vii'ile E?milzre ziynet ioparlar. Ammo, o lofln ah' bitnezl.ermis. Cumhur'u Tiirhon mi)lteliklcrdir ""itni hi, her nerede bi ya{mur taL kullamlLrca kar oe yopmur. her ne isterle;seo yerd? ue o lere lohtn olan yellerde mutlaka esPrlerizuhur edip istedikleri har ue vaPmur vaqor. Cumhur'u Tiirhdndan bir cemaat o ioirn hoisaTorna uoht olmahln o mertPbemohdrPlleri vordta hi isterlzrse yaztn qiine| Eset burcunda iken yagnur op han lagmak, |oh giddetli yel esmek gibi a<liip rso,lpri o taslrrtn 6mAli ilP zuhura gelirirler. Bir ue hdylerdenbirinin bir taraflna ki koso,balar d.ericede ya'tuur har w fagdrnr, diger tarafinda gi)ne$ mey' d,anda ie iauada Litif olur. BazLla lagmur iQin bsgha har ue dolu hauanln degi$nesi ue riizgdr ue toz icin bapka bagkataglar vard'tr dcmiglerclir "Ama rivayet edenlerin eogunagijre bu bir nevidir hi Scng i yedo ic sengi yo! derler. Ancdh o gdrip ?s?rlerin zuh"uri bu sanatd. uahtl olanladn eogalmosiJle olurYani bir yerde onlardan bir kaq gahr'stoplanttsa b-iri har, biri yagrnur, biri dolu yogmaenT gayrot edip ku' J*l xrhtbi -,lan cnnob't Hok lutuf Dc htrentindenher birirLin Sar-u gayretine 86re de tesirlerini halh eder'

-187-

havayr_ iyi eder. Bir kabrn iqine kar yahut su konaral bu tag brraktllnca ne niyet edilirse o olur. Divan-r Ltgut Ut Tiirk'iin ll. cildinde de gu kayr ar vardrr: -.(Bjl rijrlU Kamlrktr'..) r K e h i n t i k r i r rb e l l i , YAT : rYada ta$r ile) yaprllr. BoylelikJe o3rrl taEtarta yagmur ve kar yagclntrr, nizgdr estiriJir.Bu, TtirkJerarasrnda tamnmrq bir geydir. Beo bunu ya!-ma iilkesinde gozu.mle u m. Orada bir yangtn olmugtu. Mevsim _gdrd y a z r d r . t l u s u r e l l ek a r y a g d r n l d L v e U l u T a n n n r ni z _ nryle yangrn sitndriniidii. ) . K i m i n y a n r n d aK a 5 b u l u n u r s a Y A g I N . : , g i m 1 e k rr o n a l r m S e kd o k u n m a z demekljr.. K a i l e k e s i zs , af bir beyaz-ta-!tlr. Ytiziiklere konur ve yriziig.iin saiibine gimFek dokunmaz, grinkri yaradrLqr biiyledir. Bu bir oezesanlrp ta ate$eaulacak olursa, ne trz yanar, ne cle taE... tsu srnanmtstrr.Bir adam susadrS zaman bunu agzrna alsa susuzluA'u giderir). Dokror.Sriheyl Unverin, Bazr kaynaklardanaJarak, su.raq hakkrndaki hikayeler irzerindeyazdrgrbir ma_ katedenSu parqalaraiaArvaalrodr: (Ebiilberekdt Ni,aburi ue nasLrTisi ue h,nkim Tifagi ue Mansuri De sair itimat olunur dlimlerin o tagin a,coip htkdylerini te.Borip riuoyerlerini nohtedip h'en d,tlpri i.timat enikl?ri br qoh himselerden iFittik!.erindpn ru I uguna i nonnt $ lard Ir. dc)g -O tosd Ti.irkl?r Ypdd td$r demi$lerdir. Mijtcoddir sl/illan ue garip- hossdlon gbri.ilmi) bir lafttr. Bo2tsl rop-foR rengtnd? bpyaz upagtr olup. iq htsmtnda htrmtzr nokla bulu.nur ue bdzr lehcslz beJaz up kimi koJu hrrmrzr kon.rengit up hir|isi dc nuht;li[ ,/prh.ttlafmr$ renRtprde o{urntuF.Lhnlb?tukal : (Bvn hazinr i sultan zamanlndn mezhir uauflarla meusuf bir qok neuilerini

-186-

Ammt biri bulunursahar uelagtnur ve sairgorip ese lerdzn hangisini d,iliyorsa ancak ot.u yapar dzmighr Bazt tllema o atdip eserbr bazt, o,zdim vu efsu vasdasiylz ki onlart Tiirhlerden birtaife bilirler. Onlar Yat Hizbi dcnir Deta$lann aztmetiohunmadan bir te siri olno.z,dprbr. Bir cemadtdahi mezhir tasn tes Ttirhistan diyarnd, mahsustur. Diger uild,yetlerdetesi gAriilmez. Amma muhahhak ki Tdst onlan KlctnlryorohtBu Hassalt taS ele gegse hangi uildl,itt olursa olsun kar Deydgmurd.d.n istetuen ne iseo ldgar Ancah lagd.tmastu bilir bir pahsa nuhtachr. dentiStir. Ldkin usul ue erhAnnl beyan etmemifti Bazrldn n miicprretbir habtn ftine har ueXa su ile taglardanbirini kolarlar ueyijhsehbir yerebrahtrlar Ne niret ue Lsteh ediLir ise o meldanagelii Efsuna te azAimemuhtaQbtr tag degildir, Deyu ri,ayet ettihle mukaddetue, d,oludan korunmak icin naklolula BUzurhMirk bahsind.ehi hihayeye uyguidur, TilaSine rhum riudyeti zerine ddhi o ta1larln, kullarulmasn bilen gahtslaranuhtat oldugusabittir. Zira o Alim hd hitn nahlettigi Fq-leri itimat etigi insanlard,an ddinn sahih oldugunuteusikile riu|yet eder.Oncegeqnig sul tanld n meshurlanndan Sultan Mehmet Han-L Ha rezni ordugdhmd.abh nr-i Tirhi o tafl ne heyflyet ile huLlandtgt ue acaip olan ese einin ne suretlemeJ dana CthltgntFilndl sohibi Ti[d$ir? Fbyle anlotmtytr O nomh huhiimddr ydz giinlerinde sayLez asherlese ferc ehm6tlr. Bir sahrada, heruantn harareti gid.detind.en Detozun goklugunda,n zengin, fahir, piyd.d Desiiuari ne kadar insdn ua6a hepsirztlrapCehmbtl O Sultdn-t zi$anyagnur taAW muhafdzdedenadamln fermdn elledi ki, bu ihtiyar us|l ue erhAmna rtjetLeo ttt$ hullanstnAllah'm emri\Le yagmuryagarukhaaala i'tidal gelsin. Tagtn muhaftzt,hLh m.dannln femanr

-188-

er. n a eri ri

bulunup lapttg'Lu bersber, itiiiiii Bi.bss "-iJiiitlii. o'uin" birQad'r let''bafl Aindz

d t)el ettLBenim dahi onlarln o nr'i T tht'fi 'bende uzerine "'iaiEriii

o . ) r. o . s ri n . L -

rlllt x, tr rr:i-':w *f#, ,f#:!t";iii;i!'##:f!r

e!'^ l !!,,"rf#, #,itr:'r:," tn tn ie ti ; ; t, "o;i;L' ; ; ns rttii' sii Lp liii'\ifi"[",i-,;'*a, ni\il ",,!:;i::,':;tr"0

:!;,,*:-'t'i':x: i; ! r : t i: ::ii : i &4 !i;j;;ii t*t$in|#[;i;,:;,4;=P"r::

";;r;to,ga"aht :^"s#:J2iLXi'iiff ny,ili."'tifr

, e J. : e n e O d o a

iirt*r*i:tmix::,W jt;r:i,#'";:^::xoi::::i':;:; Y:*i;l'::

-iqi : ^'; X;" n W tl; ::'#ei "iH:' " " ii!k';{4!;tn';;t;!{frfi{,;h",
-189-

*"!:;#:"';::#f ,if 'J,i,X^,;""st)nlerihau(tsa

:i :::fiii ^ i':'!,#'i ""#i,:i; i,! n"" :::::tr,,:;:::" i':" u;::l:fj:t;:,");;I:f:;*Jt:'":,::';

miine

{i,p,,tt:ry:{#ttr#{i i.i13:;:til:,#::"';!,t!:

":i":::';"::x"*r

ffiiii

w-W

:i,#'#iii{:!i

lzhetten stlr ltir DeYagmur d,iner.Fahtt gittiqi yerdp dz lagmur lagmrf ue hend,isi hbtii bir insan muamebsi gdrereh Maueraiinnchir'den ue Homsan'dnn tard' edil' mi\, Eig bir yerde halmamtg,M*tra iltba etm4. GittEi zAil olmuf. Bi' memlpketin uquru ilp bu hal hendinden raz sonftt giinlii, vatan muhabbeti imandandl.r, gitmek istemf. L6,hino garSemerkand,b d. $iincesiyle ip halinin yeniden zuhurundan korharah vazgeqm$. Adam o gariphalinin leniden zuhurundan harharak Ad.am uzun bir zaran sonra vatanlna uozgegmiS. o garip ddnmus akrabastylabulusmui ue hendisinde (Hoftz amna adt taia nisbetle hAl artth zuhur etrLemi+, Yeda)halmtg. zihrolondulu lilere, o ta1 Bb cemaatdahi, evuelce geLen zuhara eserler mutldh sula hoxmakla udsttasryla sihirbazlar buLmah taLn kullnntlmastnt bilen olmaz, ktir, demi.f lerdir. tan Eere Buna inananlardan bazrlan halwanl ta5lardan bahkta ve iasan mesanesindepeydd olan taqlar vasrtasrylede bu iqi bilenler, kar, yagmur ve dolu yafdrrmak ve iiddetli riizga. hasrl etmek gibi garip hddiseler zuhura getirilir, demiglerdir. Ama Nasir Trlsi'nin tercihi iizere o taqlann galrisiyle zuhura geldresi, Muhammed bin Zekeriya Ebubekir Rdzinin muvafiktu. akabehikAyesine O biiyiik ve sdziine inan rr elim Kitab-nl Havas nam eserinde der ki]. T rhistan'da ihi memleket arasLnda bir ahabe (geQit) vardr. bu derbend.fun geemehistcycnler bindikleri ue lrh y kLettiklerihay' ianlann nal Dc lrrnahlart.o tehliheliloLun ta1lurtna carpmasn.Eger halvanlann tlrnagr o tdta dokunursa bir taf zedzlenirse ueyahatwnt slk|'siirmetend.oLayt hemen haua karar,r etrafta bulutlar peyda olur tte

-191-

;"Fnfx n t :*i#*xi Wf i {A:rr'"t ii,i,1t,,';xffi;frT"tf ,::;i#:;:*^,*"qinsem

w.Eara tututdu hi dskerin ,rL'f:;f:u:t"!rt:rgr;i;. soeu

.rt',#J#i!#"tr#'{ rW::r:Fii-r#t;"';:i:l:':

,,.;;:f :1,fr::!:;":,,:,.i#Y:Y"

r*r,lmyt;Xr i1:'; :::#i ::,'" :"i!"f ,': :i,l' i:';,':' :I:,

,ii:,w t"Viii :,;{f *. "*:;: ::t:,i: : ",
-190-

,",!##L;::"1:i!:"et,:,;:f"!::.,eudt,ha,"to

{W

r*xl'r*iirrtiitf:#!:

;i{"fi*nirrii'r*lw

lagmur lr,o!ld,r.Meosim htg ise logmur tufdn gibi dfuardan $iddztli lagar, lollar kdpanlr. MezhLr gegenlerbu taglardan aldrdk Tiirhistan pehirlerine ve sd,ir yerlere gdtiirtirler. Bir yerde h&r u.t lagmur yatdrrmah istenirsesu ile dolu bir haba bu tasltrd.an birini holup liihsek bir Jere furahtlar. lstedikLeri ycrine gelir. Masir TAsi Tensuhndnme'de d.iter miiellifler Ahabe hihdyesinde hendi eserlerind,e MuhammedBin Zekeriya'yamahsus degil, Tlrkisldn dilonnda bijyle gegilmesi giig bogazlarCokturue orad.an geqenlerin bu hqli gord kleri meShurdur. Hdfta o muhdtdr.th, gegitlerden gegerhen ba&rmah,liiksek sesle honulmak, bir yy ythomah,abdestbozmakue biraz siyah renkli peyleribih suta hoymahcd.iz degiLdir. Eter bunlardan biri lap tsa yaz iseyagmur, h6 ise kar )tagar, firhn.r demi$lerdir. Qrkar, EbiilberehAt NigdbartmezkArhalleri yazLldtgt iizere bildirdihten sonra, bu garip fEtler sijzlerine inatullr kintselerce meghurve 1ohmi)teuatirdir ue himsebunu inhdr edip aksini iddid,ehtrc ti$tir. Ancak iistad EbuRelhan BirAni'nin, bu hikdyclerlealaya ahp, benint nazan.mda bu cins ii, Jdni tabiala hiihnetn.h insanlarln ue ta$larln lapabiLec?gi iFLcrden d,eEildir. Bu riodletler hikAye kabilind.endit', dentig olmast galiba hend.isine sb.lpfine inanrlan biLginLerin bize kadar ge. Lenriuayetlerininuarnadtgtndand.olayLdr. D $iine.ek olursak Ebu-Reyhanhahh ise de hadLseleri gbzleriyle qok uerdikleri ho,berler ue kat'iyen uesEiirenLerin lahtn ueseye hacetloktur, demi$lerdi. Hikmet (ftzik) bilenlerden Ebijl Abbds Tifa$t ire uuhuuna inandlgl Ezhar.iil elhdr adh.ese nde maltnr oldugu zere, inawlr insanlardan riaayetleriri naklettihten sonrd Yitsuf surpsindcnseqligi bir dfetle d.e' meh istiycrdu ki: (Semalard.a ue lerde nice hahihatLer
_1q9_

uard]r hi lanlArlndon CeCgr?l-dz o hahihatlcrden r. Bu ilin hahihnttni Allah bilir ve o nf,tii)i"i'",iiart hodird.ir). lzr geye

SUDAN 9IKAN h'ISAN VE

RITTII{I'AR

geqitli ve Bes kutsal unsurdanbiri olan-8u; iginde iizerine ttuv"tt banndrrdr$r- gbi, diinya olmuqtur: "ui"tl !o"na"rdigii"sa" ueyaratrklarda gd!;Yansr in' "" lfti"t l"1 ."u"tnau-dayayglnefsaneye

"^" :li;;;;

r' nT*- kPIl^:4 iul"i',' tl" Jff 'Lli'" to*"i" basr'eurtr

i.i;l;;drr: Bunun
altrnda vi." denizegirer' geceyisulann

bl;iiiil;'
t"illl,un

i"i-"a"n h1"- iri"J.

..B-alktrn t.udar i.ii".vl'-et'"", . -vem-eden "te".'" 9ah$rl, v"wilrtiia"ki insanlarabilgi veroege 9alrsr'

bir flllikummi adrnda Kumarbi'nin r.". -O"t' gttk ve i'izerine' tavsivesi babasrmn .erili.'us;. deviosagomuzu

tutao Uplluri ---r."'a"fut 'B'.r adrtrdakiiir t,r"-at-J" i)"i." eocuk Dvorit tsqrodan diJ"- o''"'" ti'";i'ae'denizin iliiiiir"i"i.tEiiii; 'fi;;;';" biiviimege suiann igindenvlkafl .dogru kadaruzandr' ;; viiL""t"tit gdklere #;iil "^."na^ efsdnesi). Kumarbi tBli: '";;G;i[ uttut iqin de' sudan gkan bir u" "i"t avclr efs66esivardrr: -'iu-.i"ao"v" koyun gtit a" bir rroatsnsulaniqinden *uil;-il;," sular valmz Kara Han ile varadrhgrnda. Tiadat da sular tuzlu ldrta' f;iit i.,lar; vi.-s,.' oldular'Lekhuntr "ari; 'ifu"a" Bunlarberaber if i"it"ti i" i'iil'i." "iii""t'a; iki biivuk v an tiiredi' -193-

agaclar etrafrnda yine diiDerler'

,*'"il#; I#li:s#-iq'i':trr"?:'HJf
htii; altuD ki'kii ,n""ru" gijre de ka''ltr agacrmn uldui kutsaldr' da Ttrrklerde tn,.r"rt'uu ""drqagaglan

tiiretr soDaererqr'

nn$si+-a#**E
;:si: JI" ;:-#; ll'if ex"Lf; -s**,n *'""i"
g6rdii, bunu aldr'

n-*:lltl*ti-*Tifl?+i
kie" l*,ll ;;fr,'st" lTl,i,i"'lt^ fl "l;"",.' :.Lil'ff -t
yennt iclerinden birini babalannrn

sff{r*:*l$,s[{*1#*r:*;'r'
'rll,t",f;^i; aac 0"n.,,,nsri,nde _de -iki"

],

^JHr lfi q :ili;'";;,..r0"*# ',.#,'iil

-195-

ffti,};*J'tf,:# :iif'ffi i:l;li*I.ff

AGAQLA& ORMAN'I"AR

i,-il,iru/"I'J "u*1:. Uln: .:i_;il: ",:

Altay turkleri ka5an agaqlanna taparlardr. agaci baEkaagaqlardan daia kuLsal tannmrqttr. Ka1.rn Adrna KurDanlar da keserlerdi

l,ll!" ,:::" *o,i"ijfu i: "'#;51::,ffn:'*i,",1i:j"

-i?'#;\:l"ttrlca

(rursut) admda biraaas veor-

..^_il..tll"r,k hasralaniyi etmek ifin gayrerederken yanrannda aga('lda bulundururlardr. .aJ4n $aman
oavurunOa d a k a y t n a q a c t n t nr e s i m l e r iv a r d t .

rahndan. Tann[a u."y

-Abakan,Turlleri. de dorr kursal kayrn . -Bu agacrnrn )anrnda, djni rcjrenlerini yaparlardr. rirenler-

i8r.i"l gc;nderiJdisi ilindini ;#'"i# iiiiff"Hi:lfr " 5:l'""

lara gd.e ka,.rn agaq; bi.iyri $-aman K rann utgen ta_

asaqran Loren l^,:l1"iT.a93 ,I"r+"nkesildikien 'sonra yeri-ne dikilir, Kurban o.ada bu.
ale$yakarak kurban. erlerini k,r;,i;i,;

I:l]lTi{,,1,-"",

bir'repele-q r k r t r r .k o k l e r i

i"y,o I,r,.""lJ,i

r"u"rr"""a"""' "";;U;l i,'q,l;;"i.:#;; lT"5:1,",.::il"ll koyarlar, batj na r,op lanarak r;;I";di " "fj;;;"JT;;;:
.794-

ll::ll:; fr l'g*'n'n ",;ni"' *'iJr,"iX""X.[]

rrma!-r iiese' ff;:1"#T$:f:lilrormarra',orhun ersaaelerinde ormanlan *#"lit"ll ifli.iil'drhs

dgli .q6zterinde g.:.lt_crz (anamrz6tugen) diyorsada . bu otiigen sdzii ile (yer)
kast edildi!-i ileri siirrliir.

Ottrgenormanrnda Carrgmrqrrr. gegen 1T:m. _if3 9"* maceralar, sava9lar etra6nda kahramanhk hikaleleri

unitia"l",ina" f tFl:d1$" qe ua lurk tenn burada yerlestikleri yazrhdrr. Tiirkler ouraoan aynLmanrn feleket olacalhna inanrlardt. , vrnD rer oe b]lnu bildrkleri igin Tiirkleri bu ormandan

milletlerin agaf kiiltiinde gtjriilen huroa. _^_Bgka ,9,yi l:.d*oe. y" dd agaglan,sonralan dini gelenekiJ el,kisiile fiirkler arasrnda da az gokyer alnrg"trr. tii-"' Agaglann toplu bulundugu ormanlar tizerinde de , efsaneler vardr ki, rOttkenive rKadrganrormailJn o_unoanorr. Utiigen ormanr ile dagnrn Ttirh

de.adr gegmektedir. O.t

,.i:';::rl,*;1,:-anran

dariirklerid irk kutsar va-

Hil ilef:H:ui"x;, ::'J;ji f i!,if^'"fl?"ili#

A-,rlann buydkoluFunun kudrer ifadeetmektkirotu Turk _ ,rll mnor^r'srnd6 de,sdruturs de, tskandinav mitolojis,"a"Uioi i.i:i,i - g:ll nokrasrnila, dalm da sd e;n en-yuk*k rabaka"i* 1," uraian H'rdrasit adndaki agar OUt c.l ,,t"ta.grti,,i"'fiil-.ill oroJrsrnde rasdanmsdra, sibr, hrnitrtdn A.hvirhe dedrkteri ce nennemde bLrtunsn att sga.r$biler de sorulmedi

Hitit lerin {Ezen-in-pi) denilenmeyvebayramlan or_ _manclayapihr,.Tannnrn heykeli taptnaktan alnaral

-196-

x
TiiRKLERDE DIN
Tiirklerin tek tannh bir dini kabul edincevekadar tasrdrklan dinlerden: TotemizE, Animizm ve Natiirizn eibi ku"rrcnrat olnayan ilkel dinler; ha,'van ve bitfilere verilen kutsal iinem, bir de insan ruhunun biildk va rhkl ara, biiyiik olaylara, -gttsterdikleri saygr ve'hayranl'k sebebi ile ortak bir inanq halinde Ttirklerin de ic 6lemleriode dogmu$tur. boylan arasrnda tutunan Yiiz I'rllarca Tiirk ve Natirrizmin esaslanna Animizm Samanizm ise, geligmig. din olmaktan ziyade bir me' bir dayanarak gdstermiqtir. zhep manzarasr Budizm Manahaizm, Taoizm ve Lan-6izm gibi kitabl ve kuruculan olan dinler ve mezheplere gelince bunlar da; tiirlu sebep ve olaylarla yabancr milletlerden kay' arak zaman zaman Tdrkler araslnda yaFlmrEhr' Alcak gunu belirtm.k gerekir ki, bir talam yabancr bunl-ar iizerinde eski Tiirk ditrl"r vinlttken ve inanclannrn Qamanizmin etkilerini firmek te mi.imkiindr.ir!

#J:'

-797-

l?iiritii'"r'i :::

net olarak budutaraarndaki yaylma sahalannr baAlamak lanrhrroak, yerlegoe qagtanm- uuihlere kalrl-rqr iD'kan

ii;;* belirhekeirodilik

naktadrr. kadan denilebilir genelbir bakrgla.Su e*"t U,.r"uau ar ve

lar' Yeku ki ,'"'fr.f.r"" o"-"uikle AltaiL ve gllar Animist'Natil'r-ist di'*1il"" lrr tt.' uzun

T,,

SamanisI *v"it"a kalmlSlarou' yirz yrldan sonraise bazryerlerde$amanlrk yerini Budizn-everurqtrr' zavlflamls, *;;;;i; iinceleri $amanist iken eonra Budist felce ^ta bu din de askerlik enerjisini ot-,l-si-u1, itibardan dtrgmiigttr' g"t g"gmeden i,rtJJG'rci" baAlanmtq' C.ttiu"Uu" de M. vdzvlda Budizm'e girJ"'ii"r" da bu dini kabul etmig' iloparatorlugun

etnigtir' Jdf.il".in"l"aut u" uaghlkdevam ve onun dini daha qok qehirliler ile halan Ancak bu "dpi"tJ"" iabi etmiqti Bunlanndreroda *,Inii]
kalanlarSamanistidiler' '-kaiu. ise $amanistiken sonralan Budizm'i l4onot da Lovu

*iliiili:,-*#

Kubilav etildtesinden r"i'^"1'"iirr""iribengiz

"#i ;fi;"ji"i;;n;.lar

,*tn,"}i::lr

Budist idi. bir ---S,.rdi"., orBuharaya da yal'rlmrq iken' Isl6mhk adan bu dinin izitri silmigiir' --iesitl olmug' dinleri ta{rvan en gok Uygur'lar bunlann dinler oncleiJJ-ba-a"istiken sonralangegitli Uvsur'lar ve.bunlardanvetigmiq H;;;";"v'l;$t,' deka'

dbet voluile Lamaizm'i ile geleoManil',ir'i*ri,-l"LaL fiirkistan kanah Uvgurbiikiimdan iri'^i".T'[f"i-"".1s ve ?62de-de rx' almtqbr' olarak din ii,i61;;;' M;idtzm'i resmi -199-

^,^|:11k {ozoo,eonisindekaralardan i,Dceyalmz su arepr vardr ve diinyayr kaplaergtl.

l,AT#""H:ti#lf"rprqan, bir6;ri'.zrtiki kuwer

jikf tj1f;: l"-_,:*:-}1dj|!::il:f,$|r*l:,jT rorlythej?tdinterde gok t_ita", Oual;"t Ji_ l-e:3:r.

Eski Tiirklerinin atage gdsterdikleriderin -^-O_rta,Asy_a s^ayg. da, Zerdust tarafindan tir",if_ fr,fu"a";r-.i" ro^elrndc yer aletF bulun-oakladrr. te tiirkterin tagrdrklarldinler; Totemizm. ^ _l-_Y_f s<ire,

tr#'i,i'f; ,''h:'*Eli: *trfl#Hi#'ffi "ff

*n' frft['. :r*fl ,*p# rT l1*;nt*

;;,'il,;uti:: ii;,if 1",fl.01 l*r;a*ru;*: ,ff:#iT{:l ilillil't:ix1ff :lf l""ilfr ".ff -r98f9ll.a!!cgl.ar, bir de ein, Hint i

l(arqn[$.teesil edengeytanbulunr

::"t*:ffi *:,r"{:.tm l: il:i*fr lyd,im

IrH ;r3.**!it i*"r#i:*1ffi "ffrHH

nll';#nl*fti$",fi

r:ii{il[*Jd:r-{inu:,'jL*"1a

yuzylda, $amanist olan l&rgrzlar, uygurlara hakjm oururua geqince, Manihaizmi de Tiirkistanin ar_ &ala-nnadogauuzaklaqtrrdrlar. Bu srralarda Budizm q. uyg!rtar- arasrnda yayllmrstlr. Hatta Uyg!r,iaI arasrnda Nestunlik fe bir zamanyer alml$tr. Sumer'ler ise, iinceleri Altayh lar ve yrikut'lar gibi , nayvan ve bltkjlerden bir takrmlannr ToGm tanrmrglardrr.ki Arslan, Boga ve kartal gil_ri t o1,u.niul. rumerlenn ltk I otem leri ara$nda goriilmcktedirler. .Sonralan Animizm'e ve Naturizm'e her geyin birer r u h t a r r d r F n a ,k u z m i k v a r l r k l a r r n k . uwerlenn brrer tann olduklanna inanmlslardlr _. Siimer'ler dltimii normal bir son olarak kabul eder. Brr adam irlunce bedcni yeraltrna, ruhu da kug gjbi yukan ale4lere ucar_ iqte bcjyleceyeraltr elemi fanilerin, gdkler alemi de tanntann ve .ruhlann bulundugu lerlerdi. Tannlar orumu yaratrklan vermig, rilumsirzlugu de kendilerine aylrml$tardtr. Onlara g6re her qey diinyadadrr. Giinahlann da cez a s r d r i n y u d a( . e k i l i f . i y i h k l , . r i n d e n r u k d f a r ry i n e ounyada gdrullr. Bunun igtndir ki Sumerlcr ancak omurtennln uzun olmasrnl ister, Eu iki glnluk ounJadarahat yaEryabLlmeleri iqin rannlara du; eder, kurban kesrrlerdi . SUmer'lerbu din anlayr$lanile Hitil ler uzerindede etkr gastermiilordi.Hirir'ler bir zaman llurri dinini de kabul etmislerdir. . Elamh lar ise dnceleriSirmer'lcrgibi Totemizm,An_ tmrzm, lirturrzm ve $amanizm kanallanndan geqtrkten sonra, geqitli yabanq dinleri de kabul

-200-

eimiltir. girin""y" kadar Oguz iilkelerinde de i"ia-ltt t#halde di Bun'nla berabersonrah $";;;i;;";;; kuwetli kultirrd karqrsrnda lJrnff*a. 'S".i"tl'gt" bile lslAmhgrn arasrnda dini gelenekler irld "'lineiremig, tutunmugkalmrqtrr. dindal<i biittrn mezopotamya il,ibaren Vll. vdzvrldan tsl6mhkla karqr karqrvakalmrslar 1".; ;i;ye;;;;1"" ba$lamrqtl'' u" iiynurtut.i' -u,cadeleler kavgalan Orta Asyada dahi bu hareketler ve din
kendini gdstermrllrr. cildinde, Divan-r Lilgat-iit Tiirk trciimesinin bitinci dldiiriildiigii nasrl Uygur'un miisltman olmaYan bir sovle anlatllmaltadlr' da kaqrrdrm Oliim (Onun iiini bitird.im Arkadaqrnr igti ) buruqturarak ag'usunuiqirdim yiizrinir

Son olarak gunu da belirtmek gerekirki; Totemiztrt' ll^,i-at,n ve $amanizm gibi Trirklerin ilk l.i-ir*] her yiinri ile mitik karakter Ji.f"" ve ""'rn.rtt"pt"ri. b'r aradakabulettiklerikLrruculaJ.r hatde, eb.ia,tdrAi mi' balusta ile ilk bir dinler vbnti iiirrl..i"fr" yabancr gdriinmezler. tolojik Manihaizm'Budizm ve R,, d;nt".d"n Mazdaizm, olarak telkjn etmek istedisribuvirk T;i;^l;';;;;i

;fi;;

t'.vi :: kalma. o},",."yi u,.ir-"r cahiL "li' 4 kurtulmak 4;n varlsa--ilttra^t ;';: i;i'i;pi;;; kiaat * PI:TIthl*i k'.ma.gi-bi ;;;;:';;i;;
il;i:,;-;;;"r;*, ff";;;ri;;i";-'il'
salnlmaaal.

ko!"I:, cahqmrv".*k ;ldk eon,ittutirt<'. i:ki^tl:' ii]1"{.

Ama oktir v'qaveauvmtvabilir' ae otia mitoloji ile ilsili "e -201-

TOTEMiA\{ Tbtm' Ongun

gn*.H$#
-203-

**ogu#elltP

'}"t"*t**t i*ffi :il.,"{]#'ffi ""i#;l'.l.lrx""';.;:*""

Yalmz gu var ki, bu doktirinleri ortaya koyanlar; ancak yaptrklan yukardal<i tavsiyeler riayetle; kutsal ha}ikatlere ulagan yoldan yii-tiinUlDriig olacagmr, g6riinmezler Alemindekileri tammanln, onlara yaklagmamn bagka gdresi olmadrTrm belirtoek isterler ki, i$te o zaman diinya iqlerinden ve yolundan aynlmrq, oitlojinin hududu igine ayak basrlmrqolur. Zerdiigt; (Zent Avesta) da, Mani; (Ertni Mani) de Tao; (Taote-king) de Buda da Nirvana igin yaptrgr igaretlerde; oasihatle.i ile ilahileri ile hep bu Alemlere giden yollara yolcu hazrrlamal<isterler. $indi kiigiik birer ijrnek alarak bu gdriinmezler 6lemindekilere bakrlacak olursa manzaralar daha iyi aydrnlanabilir: Mazdaistlerce; Briynk Tann Ahora Mazda'nrn giinqte oturuqu, Hiirmiiz ile Ahrioan gibi iyilik ve kiitiiliik tannlannm garprsmalannm Buda'ya musallat olugu, Manihaist'lere gdre; nurun iyili$, karanl4rn kdtiilngii temsili ile bunlann mticadelesi, qe''tanrn karanhklardan dofuqu, Taoist'lerde ise; bogluk rileminin kutsal tanrnarak, asrl faziletin keinattaki intizamda oluqu, bu bakrolardan bogluk aleloinin biitiin yaratrklardan iyi bulunuqu gibi din kuruculanna tannsal kudretleria verdigi ilhamlardan dogan mitolojik tablolar bol bol gcizegarpar. Bu htliimde kuruculan ve kitaplan olan yabano dinlerden bahsediligin sebebi de; Tiirkler bu dinleri taqroakla, bunlano mitolojik havasr igine de girdiklerini siistermektedir,

-202-

;Till""bt"

iibiirii ile evlenemezdi. onsun

igin bu qarr

;i";l-T L:x,"j;#l:H :,t llift "l"",f,li,ji jiJi ;th*'::"r'd.*r lil# l}l*,"*,l,,i:r j; :;:

iffi:'*"f,J. frYT*jj iffi H*fifi111.ff

g.,;3rhig*t*1u
eti yenirmez, onaok "",Y1"?ltrTlllil.lavvanlann

x?ifflt#hffiim"*{:

i;ltlli:,ja,opyek "i!it l#Ti,TJff

i *i,{frfr f"*},ru{rf Tm "fiffi

-204_

Tx
rETi$izM

Hl ru*,

3*^i?ltl"H".T$,'-i,s i. o",li';' [h]jil:,]il* kin .lllill'lx*,'' uuro"irur

ffii:Lx" '";:;;;;; l"*:ilail, her birinin B'r maddelerden
;^ ve'leqe" yaprlrdr'Insan lir'#a"*"it".ar. siivii a^lti bunlarla

:r*,*r#: jr,
p"ii"'i"'iL'i
Sonralar'r

;g,r*ri*l1l
de$ldir' baqkabir geY
JdPurus5_ -_Y_-

#.1":1"'ffi :1,1*t;**ix'J: :l: "fr"l"':t:l: rnsan ";;;;G kacrnr birini' iffi;l . vahut.bir
ria'F lr1.*'a"'i^q,i .r"l' b'i13,'^{';$}f;nn il;.

* ;;'' :T i:-I"H:il";:Lli'ill'.3uiil;;';;;;; domuz v'rst baqa kureun.dbkmeler' ;;,'l;"";;;i.;";,

mIfr

fi:; "ilfl $ffi *;il"i;Hl'*fl "*i'L "'",i:'ix'ii baqlanrlan -isva;: [*.^' JJ r"t"."ga
It :i,.,igll3l';"*illi
li:]l-p-"1ij:"::
-205-

i'ilii'..?iii"l'i'iii"'?;f "i;j1ttt*11tt1Lg'll"5J oruvordu :ti:li"ff:'i';';i,"i"iiif -'e"ld"r""t"t'rq

ffi+l'ffi*'r#tr*

,l$SS:i#ffi #$iliffi'"r: ffi

't**g*:p:r

$Nnr***

tf-n$f dffi:l*pm

SAMAN'I,AR genelolarak $amanyahut $amanh{r kabul edenlere denilirse de, as inanglanmyay$amanist $arnanhFrn an ve $amanizni tensil eded kioselere ($anan) adr verilir. istekleri yenebilen kimsedir. $amansiizii gincedir, Yakut'lara gdrebu texdsilci bir $aman'lar kartal yumurtasrndangkar, yahut $amanrn rllhu kutsal bir agagtandogar,Saman'rn ana karmndaki vicuduna geIir, girer. Yine YAkut'lara gtire $aman ile demirci bir kaynaktan gelmiqtir.Buryat'laragdrede, bir kartaln Buryat kansr ile miioasebetinden dogar. Kadrn bu miinasebettensonra ruhlan gdrtia, konuEur, $aman sayrlrrdr. Tonguz'larda $aman! geytanmyaidlor ile diinyaya geloig kabul ederler. Bir efsdneyegrire de Erlik Han deriden bir datr:l yaparak ilk $amal)llk tdreniniyapdrstrr. biiyiik kudretesahiptirl. $amanlar toplum arasrnda er. Insanlann sosyal hayatl, hattd devletin mukadderatr iizerinde hekim bulunur, hakanlar bile etkileri altrndakahrlar.

-206-

.*"" :,".,1,,1il.

iyi Kbrmds'ler araslna geger. Daloan gonra onuo resmi hazrrlanrr, eve - $aman,dldiiktn q8]nran.Dagka bir $aman bu resme garap seroer.

la{tCev.urala-k__geldigini bildirir.lgtebundan !-Tutlna sonra rn ruhu sonrada bu resim.evin en iyi yerine

isindekurbanrar kes,"t:1",:i;"ii::i::$ilk"orunmak
..-Altaylr'lann erkek ve kadrn $amanlan Manyak, Ydkut lann da Kumu dedjkleri gerirli. piisk"uliu rizerindebir rakrrobteberiiaiql, Onirkaoali. Cingrrakh, oeyazkoJ'un. yahut yabari geyik derisinden yapilmrselotseJngtyerter. Bunlann bazl yerjerine va$ai derisi par(alart konur. gaman bu elbiseyikendirriidare eden normosun emJl dzennegiyer. Bu elbiseuzerinde tann IarallnoaJl . \jamanln korunmasl iqin laktlmrs qrngrraldar, Ulgenin ba5rnada puhu tuyii k"";;-k;k:

OIen $amanin hayali Altayh lan her yerde, evde. . oagtaroa omrantarda, niyada takip eder. Bu hava. Damanrn-otumtnden riq beg veya yedi senesonra bile gorurur., Ial(ut tarla _Altayh'lar Samanrn sesini ve l(onugtugunu igitir. $aman onlardan kur.ban ioter. t-lnun Du,arzusu -yapllamazsakorkutur. Ilastalrklur

kabuguve dere di:i vardtr.Kuklalann yukan srrasrna yine tanrr tarafindanve_ , ookuz ok.lte yay konulurdu. Manyakrn arka Ilrmr$ xrsminoagunet lte alan semboldolarak iki loka buruftlrdu. utr kaq-ta ufak toka vardlr ki bu tokalar ylrorztantemstl ederdi. Bunlardan ba.gkadaha bir krsrm takanaklar, kese, p""!""i ve i(anal.trrnag-l 9bi seyler Vanyak.rn 3ll uzerlne asrtrrdrkr bunlardan her birinin birer iiddesi

ul!r"d1. iki srradikitmig yirmiy.di raneyrtan l1-Tl Da5r. Lrenlz salyangozu

-208-

vd#Jeot tu'',', .osutrT: :Iy;",!fi51',it'3ll: *$L'n *J,tl1<':fi

ffr;""*'' 31ffi
ttH[ilt'"t"'11'ff$',
ar"i[iil"i-'li"iatt

""ff"",iau.' ru'n

lfi#im*n:!!l'"x"":."!i",il
6esi her leyi

tan']ara $aman.,bu,nunla

en kutsal bulunan ellerinde ses

iB1"l]i"\:'.bilil1;*i1fl,'l,ni"'n"'H;''birrorov rtade eoer'

I Tjff lili:l';"ft,.,T'i,-"f lli'*;:yln ,,i",;" t"lf;lo]uliJ.'1"",.,eri

bunilevapar' parmats qahadet
lannher biri bir qeyttemsrl eoer'

$AMANiZM
$amanizm,tasrdrs dg orn kadar tesirli trinlere gore; bir din salrlmazsa

inanqlanve ortaYakoydufu dok-

olmuiru, hayatroda-brivLik l"-lttr.' 'Olirid" viizyllarca TiirkJerin zamanbununcr' uzun Altavlr'lart.i.'-t-"a''. habercileri

i.iii'#tiirii". ;ff!;;"l;;

$"mantannlan'onlann idaresini ve devlet toplumu c;'ekirse

bile afttst eder. korkutucu Surn"t tro gdre:itk insanlarkendilerini bulunduguna ruhlann ivilit *;'' k;;d'r;;" "di';

-209-

n $AMANDUAI,ARI ; korktuklanileri *1!:1"?H::0" ii* Jiri",l"rt""rrr' Kiitti ruhlardan lir' vAdedi

Saman dualannda t""" t".t".tq trii-L,it,

gok qeylere tcoas edrLir' Lbiattatti uarltttlara' rublara

siiniltrr, kurbanlar -ile e^a biittio bunlar gapragrkve kanqrk bir ifede devameder,gider. Bazr yerlerindeki tabirler de birer iqarct ve ideogram halindedir. Altayh'lann bir $aoan duasr: ay dolaFmaz ahln dag tcii""" aof."-c"lik dag, "ioti"

tlii',i,il"1'rilr

birviik r m;kaddes ibadet {sana) "*'o.tGt ve atalanmrz -gi" i'uiin.-- A,i]-Ll"ti.iz

(tedefao]<{olsun) Takdis eder mi .-uii"i"t*tl keardr Ellerle tutulan hah ve ;::d;;;*;;a;tr silmivenbisse(Klemetverent (tann-)'.giittiigfillnz Besikcanrnr(yavrulan) yatatan refah versin Ev ahatiye Yurda. U"t"f"i 'rtrilai"i tiiiili" """1 btivuk AiMukaddes kava! dag,kara lt*t bir biriksin' it'iitti-r ven"" ;;;:";i;;;1-i""i.
hiikmiinii (lehlmlze) halledeceK mr: Bereket ve refah

t"";flj*

biiv'+,1]i'"Ti.-ii i""-,1'"tak.. engelt 4" \onYlYqr (kahiikirm

ven ir":. Ju".*i t-lirU*ek bdvtik Altayin rarlar verilecek --xoo-" Yeri)! devametflek) igin hisse ut ttesilmemek, (krglD;t)veren, ylpranmamakicin karar veren a^ babil".fri-" tJut'"iciryan tsen),atalanmrz' bnviik -271-

.trl[ tri#"'r'.',:: ffi .# :;:l*-r ":'"ii!#. z re na ru h ra n ill#Iu1";jifil,i';:L'""#jil' il." ", ff :*'f; ll t;Lf n:rl*?j3,: "[i.if:f,1" "3: ,.,ft fffix'lxff ?iii,l?ilJ,ll,nu,,x*
, Yrne $aman lara gore insanrn biri kendinde,dbiird

lnsanlrdliip ta diinyadanayntdrktai son ::i]Ifldr ru,lrlan,geri^kalan insanlar arasnda iot"qr", :4. "rl-;l

yeraitIna

i:I:"1" -llil: ::u: *:+lit' "':;:j.,,i".trH,:,

e"ti,""i"i

illlliliil'f#"f5:?:T,"".f,5::il"
irdi. Girnahsrzl-ann gOktero .gonderil "ui]unu nah Liandayeralr r erj Ina

-"1, :ffi liu ffi m!:-rln {" ll"il ii'#t:i',

;;;: ll,"ilft iflx?Tif,iiT ii,frliilit;fl'^:.dil, -"'il,iliL'L')i,,iilHif# ;if *'lT*':i#: j r.' ;; ili f, li,1; lli.ll'.1' ifJ;"?:11 s*;ni [: ;:";. Gokler On yedi, yeraltr
dokuz tal

i,?:Hl ltjiil

vardl

frHlJe ve cnnerlere hAkjm olan iyilik tannsr .,, r,rlgen.tle yeraltrna ve cehennenlere koruluk tannsr Erlik arastnda devamtl hakim olan btr

mricadele

.210-

alanmrz zaoanlnda ttann olarak)yii_kselmiEsin, yer vq oenlzyaradllclrgl zaman atalanmlz ve analarlmrz{seni tann diyr)J.ukan kaldrrmrglar. Sonra hisse(losmeu-vi yargr { hijkdrnI ya-aatrrrsrn, kopanlan baglayosrn. Y r p r a n a n l a n s a g l a m l a $ t r n o \ l na , k baElllarblrmerhametrnrbcrekelin)erigrr mi? Mukadeddes bti5.LI A r r t y d a ns | s r i t h a m ) a l l ps e sv e r e n( A l t a y | nd a C l a n v l l konusan scn)l Gdbeklileriyaradan, kipr;klile.:esui.t veren, glittrigrimriz siiriilere bereket veren (sensin). Girnvg dolaqamaz rkadar eonigr qel;k dagrm,--ay o o r a s a m a / . a l r rd na A r m y . e r e d a y a n r pt s e c d e e d i p )s r rayrndgtreblltr mlylm f g-brcbilir miyim? Aya benzerkulakJarll . Ela.gozlt.rlo rSrLe^brrrI mrylmj Alirn yargr tiyi h kitm) versen n6 , u r e ky r p r a n d ra o l u r ?A k / m u h a r e k y , z h a l k y o r u l ud r - , ezildr.^l\lukaddes Alrsyrm:'Rcfahve bereketverser nc olur.'Udbrklenmizekir kondurmasarr. Kirpiklerimize yag.ddrlrrmespn ne olur? Altrn yaril gdnd.fsen ne.olur? Kr.silmeyecek krsmet bigip verscn ne,orura b:enlrAe, sagjrAa bereketrersen ne olur? lmdi gelecek ylla horek.t vers{.n ne olur? GumirE olmu5 yargrsrnr,grkar au l u r ?B u y u kA j t a y r o |r. s a r a )b a E n.e ol. j: AIlrn yar$slnr vere dursun: iJer bun /s{cdeediy,rrum zamanrDadet edlvoruz Tannmrzr btrakmayrz Ayll. girnetli Ayaz hakan, sa:tcllfiil mubtrck bozlur! yapral.Jr mu_ CaputJarta Darekkayin aAacl! Alevlerin llakan Ayaz'a ulagmrg, dunramn karaya ve denrzeyayrlml!. sabah qrkan gnneqtenrgrk aJmiq. qrkan 3kEam a y d a nl E r ka l m r g y . oiga)rranrkavusturan, A l c v l ia r c E i m i n s ^ h i b ir r u hj : d u m a n d a n itlenmiS ra) ocak, srcak yanan gliglri alev! Ayaz hakanrn pargasr, ayrn ve glinegin payl, altln yargl sen sor. alevli aiese

krsmet ver! ulaqtrr! Halka'lardr arkasr kesilnoiyen ala Her zamanala durun:yldlnm tannslndanses ;;Jet vetiqtiripdursunlAlevli rtesin dr;;;;l;lk" can taratmtS Jalini rruhur!Al alevinulurul Aynlmaz ategsaAlevli rermiq biqim ruha ligtrl yoldun9uq*ut gdkte lannl hibi Ak Yayrkl BununigrnYalvannm. Bav Uig"rl u"vi"t aynlmrq.olan,irq basamaklr dirrimiz vr erk c d r m r aradrldrkla X . . i t C , t - ; r u l u s l av Ulgenir.dile. valv' {atam, rnlvir"" i"t,jlg' zam;n (hizlcr) {Bunlarrn)ana -kalan torunlan ya"r#toi"ta'i. il"a" bulunuyoruz Kara ve denizlerin iinu'." iatrldtgrzamandan, beri tuttupumuzdindir (bu din) Ve vedibabadan anam)z taiiyle)yalmrEalevl;ateS' Atamrztcakmak gbk tparlak hakana ocak', (k;;l;";i;y6 sdnlnrtls'taq buz duman Qakmak t,lz,rn" duEruisu."tle y'ukselen butun dunva}a atei;m' srcak'alevli iJ vf" v"ii,g,. ve d.,ijsru"r! Ak Yavrktan Altay yargl islesin' aydan giine$ten bereketYetiqsin, AlevliarSe ulaqsrnl

riv"'i't. Juegrizt ile. i^11: :b"\iC,"I "iil" ::, {('aptr Ilakan) ii'"L;'tri;; ,?ia""itit"'i'bu malmdan {kur' Bu malrmr
Bu kadchim lalqr) diissiin! bunu almryrcak' ,gcrcfi Ltlil$Srn vok divccekolursa,baq aiaF dutsbn: KurDanr

*q,\"|lry^T di:hakar, ,qvcr" Qaptr vut"ti 4"\3', gorecek

ilurbanedivorum' ii"#t edecek) "l"""it. ikabul tlakin alacdr i" iI^ v"[ti Captt olursa,"#.

i"*". il-'i#"j.:r.
""

h"r,'lad9' nesnelcrd(ha)'vam)kur"ai"i'n!'e,' Burunlu versin! iu-ft"-cut ft^"td^yrp 'i

-273-

iyi olsun! (ruh)lan Yakla$trrma, dua tka.olavarak) ";;; ;"r mn,',.,n"ibad"t edcrek diye dbneyim obama kendi ,;;;i;*i "rd;.' *Koliu.,.t, (Kucaklayacagrrorz) ulu"tnda tutacaSmrz

l$.::*:l:;h'"J,liiX,''',""11""1^1" :siii:"ili ;lli'l l:, ;iH rt,i:;: lii:l;"*"": vcrsen ne olur iiupi"', aoia"i^" saFmaberekell;.sirt ":x i:1.: tln,l:ix ;:t'1,| *1":11'iL'Yi*l Jiiu:l rabbrt? t#r"""t-r.tt" l"gr* uzunolsaneoluriya #'r;: +I,%.Yl;lT'\??iit[ lli n,**:i1 -.:r, ;'' 61h?J; #;3il;.'tr :x-"1,1':,f';rlf'lt''*"*::
Ceviren: Abd\ilkadir Inan: $aoanrzm'

:"3"''".""*'$ll:':i lmit*igtii,xi';;:ff ' vaprvorl . iirrl^r ir.o""oit"rilize biskrnlar

AN|Miau

--m"*ll lll *,$::;*l S*;lH: u:::# ": .uaa"t"tegdr;belinilmek,.dir' i,i"J"r.'i"ti f"-d,"''{; fifflX*i"i;fiT' ''l'Xl:;,T"'o$:'::,X".1 ';,0;''l#Iffi lr"ili"lnl';i",*l'ii)ff 1.,:",?"';:
inanlsadaYanmakta(brlar'

olduklanna Animizm; biitiin varhklann ruh sahibi

.275-

ban ediyorwo, yakah (elbise) den hazrrlayp vefiyorum. Vergi veraeye mecbur olan kiqinin srkrntr ve acr gtirmemesi ign (veriyomm). Mahma mal katrlsrn, niifusuma niifue katllsrD, diyoru6. Baiyle verecek mr acaba?Ak sakalh atam kapan tuzak yapmr$,ay avlarken azlk ve pay (k$met) vermis. Beslenecekgocuk caDlnt yaratmrg, qofalacak olan sunilenn canlnr yaratmrg mukaddes Altay yer-su)rum. Lleve yeleli geniq Altay! Bin kulalh yer-suyumi Mu. kaddes Altay, Qaptr Hakan, bunlan somyorum (dileyorum)!,Ay ve giineqirotolanr $ulmuslar. bulut gbziir
DUSTa rtaken!

. iyl."yS!' bey kigi! Bulut tay Bugra: Mukaddesvo nepsrbr.brnnemiisalr (olan)irqYelbislOlen adam(bu_ lunan)eve girmeyen,ayaz semayaqekil veren,ue boy. nuzlu kara kaya Altayr.o: Siit-Cdl iin kara bugrasr: AgaraDgdkte,1ldrz. Ak atamdan d<ikiilmektedi. Ala sahin tam dniimde bagrrsrn, boz kartal iki onuzunda bagrsrn, boz kartal iki omuzumda seslensin! Yezim (d-aeindan)uzanan Quluk rkadr Enege ve Kadrl btiydklLi ku(uklii iki hemsire(kamlar-)l Alag (dagr)ile Kemdrk(dagrnar day_ anmr5lar. Ebedi griklerin kenarlannda krslannr gegirmigler Amcam kam Sanrzak a {mavi ayazr jdr vc. rilmii, tannL (ildhi kam) denilmig, ata Burkan denuml9, Abu-Kaan tdagrna)dayanmrg, altrn g<ilde ykanmrE amcam banglzakl (dagrna) basm,S. Sumer dagna yaslanmrg, ak ,.Yrzim tilbiirek . {qaput) yelpaze edinmiq, ak yalagasr kr.ildhrndaki kuS.tdyleri) drikirlmdq, ay ue girnege"drra elmrS, benrmmubanek day'rm liergey(SemenekTl DolaStr$n bu yurt ralat olsun! Hig bir zaman fena

-214-

L',;s,f :,rTkrtlffr*T:.x# aa'g'"' askJavan Animizimt;;L;; il|55t"

NATiiRiZM
Naturizm, Ciineg, Ay veyrldrz gibi Kozmik vafukian, Riizgar Frrtrna... gibi tabii olaylan -ve gahlstandrrmak. onlann zek6 ve duygulannrn br.r_ runduguna,ku&el sahibi olduklanna inanmak, tann tammakhr. Bu inan$a gbre daglan, taglan, af,aglan, ve sulan , oa lannlaStlrmak Natirrizmin ana rnaddeleri iginde bu_ lunmaktadrr IJ'r ve kdtii hergey bunlardan bekierur, onlann her geyiyapabilmek kudretinde olduklanna inamhrdr ki bunlann basrnda grine$ gelmektedir. Cerek. Animizm, gerek Natiirizm insanlar geliqne ve oigunlagma Caglanna dog.ru giderken, birerkuisal yonetrcl olmuSlardrr. Bunlarrn ana hatlannda birbirine yakrnhk gddlmektedir.. Bu dinlerin kuruculan yoktur.

Altayh'lann yr4&ut.lann . _Ozellikle,

#l#,li"F#

YT\BANCIDiNLER MANiIIAiA\4

H:"Tf#ll :i,lJS,ITf i,.s:"?"*"'"'f"f otau"ut'uqtu"'

ii#ii""X-au" gebe nardan utnu* *u-ru, Yiq ftr',ff*F dotmuqtur' iiu *oi"iia* tonani) Mani, "? rann ig"ni*l* tr"t*":#;."I,:'iS
karanhk ta Tann']'r- ve iyiligi' Nur gdle Mani'ye

lt-*#,fgt'l;*r'rttlr *mf
eder' q"yl.;;';" k6tiilitc" temsil

**

.r*t

o" dekdtilriik

birer da nur ile temsil edilen ruhlan ecdadrn Hattd,

;l***t'[Jt

"il]ln'

tanndll'

."-**ntx.t:,rs:r*iTl*i#iliilff
gahlmrqirr' -217'

gidilirken Portatif kaPlarda' iilde

yanarak te<Iaplaru ila soDra ii. Giineg bathkt-o

ateq yaka ardr. Mazdaist'lere g6re ategtensonra su da kutsaldrr' Bu dinde esas; hayrr ve iyiliktir' lnsanlann * iyilik t"u". oi-""tm telkin etrdektdir' Zeldi4t dinine gbre insanlann .iyileri cennete'

(llllii-I"'i'a" ceh"""".e gider' Bdviik qfl . ivilik Birisi i-a"r Lai""lt" lU tani goodermigtir'
iiiti'-"'-iiti'.""),

dbiifu kiitiiiiik ve karanhklar

(Ahrimaa) du. iki Aluramazda insan geklindeve sakaltrdrr'Ama yr' (Ahuramazda) ti" a" kuynigu vardrr' (HuLrdtiz) ile (Ahriman) ""at, iltiliril."

"tit"tLal". nrhDalarda.i4 ruhlannlatii ii"J"f" f,hl"a"ai". (Ahri'

ileri gelmektedir'lnsanlan il;;;;.-d(Hiirndz) delekleriyle korunaya in s"oii.d"n,

(Aburamazda) bir zaoan (Abriroan)I hapsetniqise her tarai kanqtrrmr-5' io, b;r yolunubularak kaqroQ, in'
rizerine hastahkldl musallat etEr9lrr' gdrevlii Ahnman\n edrinde; kdti.iliik yapEakla Yatus adrnda korkung devler Jir", l""""",Elnlas'

.iva-.

c"f-tq, hei taraf ruhlarladolmuq'

ardu.

losm99Il1tY,ll dof.-**"u pi" s"r"t'r'Ole;inevinde kirve topragr. Ateii ff;i;; .i; .lli--iut 't*u' Ancax
letmemeklcin de, <ilulerya-krlmazve g6miiloez ytiksek bir yere brrakrlu, hayvanlar yer'

olumti kotri rublar yapar, bununiqin de iiliiye kim

-2t9-

MAZDAlz,]|tr
M.O. Vll. Yiiz nlda dogdugu tahmin edilenbu dinin kurucusu(Zerdiigt) Ormiye'lidir. Zerdtigtdofar dogmazTanfi ona diinyayrisldh etmesini emretmigtir.Daha gocukiken cinlerle.devlerle savaqmrgtrr. Otuz yaqrnageldigi zanao (Buhu Banrl) adrndabir noelek onu biiyiik tann (Ahuramazda) mn yanna g,ijtiirmiiq, o da Zerdiigt'e:(Dtnyanrn en olgun yaratrg kimdir?) demiq.Zerdii9t de: (Kalbi temiz olan insandrr) deyince, tanr.r kendi eli ile ona (Avesta) adrndakidin kitabrm verani$tir. Bu kitap (Zint) dili ile yazrlmr$trr.Bunun igin (Zint-Avesta)denilmistir. Bu kitap yirmi bir bolr.im ve 200 sahifedir.Sonraian Araplar tarafindan yok edilmil, ancak beg (Gata=ilahi)
kal6lEtlr.

Zerdii$tdininin esaslanbu kitaptaduz erdiiqt atesi ve glineqi ttn planda ele aldr. eiinkti biiyiik tann giineqteotururdu. AteS ve Nur da giine$tengelmigti. Bunun igin ateginsiindiiriilmesine Cokdikkat edilirdi. Ategtaprnaklarda evlerdesdndiirtilmeden yanar,se' -218-

ormak tizere kue ," oTffj#ii:g,Tf_Xlit#:@

T::,rj""l:r:l_"r (Fradh6.khist), zerdiiet,riD en

"ll :f1,""9:,.P,1-ol"'," :"1p";;ffi' r'r*i"'"it, i:l;iitl*:_:l\,arr"L-i""it-,,1'ii,'il" j1l*L.l:,r."",,aiffi i.i""",riliiliT ] (Khimbikan) iein il*"1r,:f, ya* r""1;;l; ;il;;"":;:;,iil": Zerdrigt, bir anlahsagrireyrldrnar *""ilf isabeu '',j:;|,;"f llla::.,1.#'il""iL*T,',.'f tarafrndan 6ldiiriilmnqtiir.
BVDIZ0/I C"!"-a) adindabirisi tarafrndan -..,,j]9-1."n1 ku_ Hintliler bu adamr qoksevaillea, Ij.,u,$:r. icin (Buda) LtsII adrnrvenb;gterdir ti,i^"r'n_ :Ti1:1:l ...,.. emrnentuyerine
getirennurlu kimse,demekt ir.---

apklamrgtrr.

ilX1:ih",5:5:j:*t ii;,llll, X,:X*, ;:,:"*t ," + "1:;6h*;,1"!lf .c"#;iil; ;ff [':HXl: fll*3:,-q":"1::F?
uJ"t v-" ;;il; ilfil"lHl: ::1,::*{ re"unaui
-220deger ve dnem karanmr..

Lf"*", ?*:::.:*lys[ 6,;il"d:T"; u1;i:i.ii"X' i*"i. ff:T:I._r? Il!,Id., ",r; ""-ui" u,: ."i*Ii" i.^o111iiu'

birinia osrudur. on ?:*,,fl*^lllllr3.JgT"g,,, il-*l"";

zamanlarda. herkestarafrndanhakaret -^311-r:^ llk za@angegtikfe gororu9lsede,

erar
din ehafa yay arak bnyijLkbir Litle meydana

l , elli nt kadar bir zamao dinini yaldaya lillji,;l U.6.a8O ghndu sek8en yagrndattlmiigttir. T,if, 'ya (Sakyamoni)de derler.
Buda, (Brahma) dinini yetersiz ve zararh bulmug, ya,rabaqkaD.:l Eeyinrztrrap kaynas olmatan-9:v9. tizerindi durmug, rztrraplardan,felaketlerden ,r-l-anrn da ancak giqici olan diinya iqlerindenel ea kagrruoakla, arzulannr dldiirmekle, dofru oloakla UEktin olacagrmileri siirlo0qtiir. Insanlar biiyle hareket ederse, hi9 bir hayata
ekle, ddnya varhgna iltifat etmemekle, zevklerd-

f;

;l ::: ,"i1"i3,

i:

uu Lo"* Aleoi olan (Nirvana) ya ulagabilir' "iikot (Nirvana) ancak btitiin arzulan yok edebilenler igiodir' Budietlere gitre, dlen insamn cesedi pistir. Bunun icindir ki dleni va vahqi hayvanlara verirler, nelre alarlar, yahut yakarlardr.Buda iildiikten sonra cesedi vak aral kiiileri vedi mealekete dalirlrlmrgur' i\irkler. Budizm'i Hint ve Qin Budizoinden farkh olalak kabul etoislerdir.

krymazsa, kimaeye fenahk etaez, mahn: almaz, yalan Iemer"e, o zaman-kutsal ve saadeti teEsil eden,

TAOizVI
Din olmaktan ziyade mezhep halinde olan ve Ttiik'lerden bir hsnrDr da gevresire ala! Taoizo'in ku-

-221-

dil;

1;*-J1i1:

:1.:ilfi ilia?"il' i<*J;O'-baEa

riiruirt""

ileri siirer. acatsDr Taoizmin dayandr!'resaelardanbiri de gudur: , Kutsal tamoan boqluk 6lemi ddrt ydne .aynlmDlu'

Doguda ile teasil edilmektedir' ddfi;;; '":'a*fr"" ,*vi; ak ka!t": b.ahda ciirJya" ual kuq., :",\:;

Bu ditrt bulunnaktadu

1".;;ytil;il: halleresitre bu l-lt'vanlSl u.gui,lll":^:*i:: Qegitli "e#;;;;l;s" ida;,ettikleri

ytr u"nt."tit adrnakurbankeserler'

y6u bu hayvanlann atLm alrr'

I:.1:: inbulunan yer eltt "'fii. idAreederler'Kendi ytinlennoeKr lerde

g:

I,AMANiZM
yayrlmrs' LamaizE fibet tarallannda kurulmuq' idamqlanna gitrii$ ve f iriff"fr"" ut G-r da bunun katrlmrElardu. -L;a) Tibetteki dir ve diinyA igleri Lamaizm'in baqrnda

hud"s"il;;'iD;v

iii"'i"'f."""*,"." . l"t.y t ana olacakyeni doganbir gocugu oitii"", ge9er.""rt" Lamaizo; Budizm'in etkisi altnda *"Jt-:!: *:

B"l; D1:1, bulunur' -11-^i'aktadrr'Bu gudamn ruhunu taElfl

da".aq'Ti taraflan ilh:.:d;-r-lh ,ti"-l-T ".i."-*uiir-"',iu d?s-iriili! uat' ""#;-, l"tti iftlii'i F"1! de
iHi'J*.'ii-diin-"*
esastrr,

ve lvitit ieu'"tit ikisinde

-223-

l!,j'"'f#1]i:',.,,*i]t";u.1 i;:';1f '^ffi j1"1;;cd H,i:f,

l'[:iT'i,[r,,'"thi::,j;
yardrmcrsr yoktur. Biitiin kudret yaratrosrl _ll-unun b.u Biitrin faziletler o kud.etin kurduTu intizamda tolnsalltqnn da bu fazilet.yolunu - takip

:1.",1;E*: itr *=t;,tryg6Tu1'[{'.fl

i::l'i"fr"',Ttr;,"H,i",;lhlT:
her ey ,kanunlanna ".uaau, caahdrr,ruh. sa}ibia;..nOl, bir de oDunlaberaberolan ruh vardrr. ,ubr"#"lt" gdre; insan yere, yer grige ve gdk te Taoya etmelerigere"uii.iri u. a u"y^ *""-, I::,.,..C^TIu, -!lq,o . varl:klann "r"r' baglidrr. iar otan

kadar^Animizm'e kayan bu Eezhepte .-^lll_d"".,":""tara-fina {Sber),maddetanafi"a da iK-ffj :oslnrn.ruh bUrtn Kozmik eleo ve onun Usrijndeki :"r.l.l-u

;X"dr1'"t"^:::i'ir:"*l.iyiordugugibi,insan,n,u

alrarak. kdti.ilerin .urutulup odadan Ufl"*i.1"""i un-utulmanl? iQrn biiyiik cezaolacagnr,bundar .onlar. Daskabrr ahiret dlemi ile orada Uugt. Lrufu"r" of-

gdrmeterini, il,i#.?,1*i,X1' l,^*I.::)",nos, bdrror {rmalannr tavsiye""rt"r. eder. lyilerle kdtdleri de

Ru hve ka. j:o, de, ,,-"J" i*:T::fi? TJj1o,"J

TORENLER
1- Oldler,Olu [drenleri,yog.lar,Kurbanlar. 2-Bayram tdrenler.i, Avlar,Sblenler. 3-K6hinler,Taprnal<lar, igkiler.

6r,innn, O*r,ii yodr,A& rOruTr_JRi,

Altayh'lara g-<jre(insamn itliimiine iki gey sebep , olur'. Biri rlik IIan rn ac gdzltiirigii, Oburir a"l.-6rfii iri rlrgenrn ter.aber verdikleri dldm hiikmri. Bu hrjkmu re ,urgen Erlrk Han, memleketlerininsrntrda bulunan deniten. yerde verirler. Ertik,in af :T,:1 .j"ll,. Sozrurugu yrjziinden. gelen blrim normal deg-iJdir.Eri lrk e kurban vermekle bu vakiLsiz ailtmden kurtulmak mumkundur. Ancak bu rki tanltnln beraber verdiklen nuKumle gelen cilirmdenkurtulmak imkaasrzdrr).

sonra batka bir alemeFi' a1'nldrktan Ruh beden<len o".a"'o ruhu taqryan insaola.buluqarak Jii"i"n.

ikinci 'ri.t]1" sonra itldiikten insanlann Hatte in" in--ttllat. 'i";;; in'et; ;'i;iJ;.;-;;;

rahut ruhun ;;il&; -e"i"Uil"""gtne, iui v"q"-Ltug'nu' defa diinvava

da riirk boYrannda
;ltmlannca da ecdadrn ruhu

dolaqrr' gdstermeden l"ui" 1""1,*ft" a" f."ndilerini iirlnrn 4i"ai' ki; bir- kimse.itldqk*l- -::l*.,L: gdre

r#'r"ta]".

irinde; dlenin derecesine ;i;;^'' h;;"t le"' 'm olacak tlvasr' i;;" i"piiit; ';; "'; vanlan"d^ dostlan da beraber ;;' l;t;"

-Oi.oi"" miiliirdii.

'lutunuo bazr boylar: odi.tllmast"r btiylik giinah sayarlardr

lerinetkisi ;i virdi Mazdaist liJ-'rL,'i"t"'lttliiye ates do-

g"n"tot".ut topraga.siim-iiliirdii-,,Ait 9lYf-l

;;;;;;;;;

kaF i"il"""i""i*r."'"dri""ar, dua'vazrh rralorlardr.

ii'""tf""t""u au .""ann
i savaglann resimleri Yaplllrdl'

onu vakar' biivriklerden li"i-"t'f.!iti. 9ll,t* iiiiil [i'"cr" kanltrrarak bir.kdetik!i"3.Y1f ar 1t1': da

kovuklanna sokardr.

Li'oirrJ"i ill; 1i!tu" at'"' kor' biivtik

ol elan topekrere.Y"diT*'*:..-91:

girif,i,' rql;ii"-i'r;"-rt-*"tmtonulur' duvarlanna:

r:;;;il "u"rii, M";;

iisiiine (Bark) denilen Tiirb-e

o--l!"iri,

ar koqusuda yaprludr'Olenesaygr tor.eninde Ceodze

tize;indebinicisi, ,:]t1i.:",:' dikerler' direkler

iizerine

ttn;iii

j"*rt"rj:*
jr,'*, rli,l#":#uli',':*,*;;5Y" ;L1" ffi ttk-;""''ff ;-"p-; !""t"i'[ ciareriniaeri
ffi;i"#"iil-;""1""t *rJritiir.tl "auliq alerinde,-vakit ver altrmn rahatlk gider' orada di-a' u".
(Edimdolagan ver viiziitrde dtir'so.iitaiigii zaman,

.,l',:ifi F*i

*;,fi'"n?#
zedektedi!. -'-rf-iili:r""a"

esinp "iiii""-a-,i-ai-i'"eiaLi-te;a.31L$ry-ry133i51
Ama ilifii f,iir,lii"iil' he. tti.lii cefan .ceLerlerdi dit:'i?g.,-P^"k^',1 :',iil;"i-i;;;-[;p"i bu akrbete olenlere ait

Hhl1r|'f,,; ifr :l;

vamna ;;.-b"b;,'i;dtrn -di";i? tur""- "t'"tutut' t.""+1d:1l-* vehediveleri verler' -:i[i^:i#.""d;;";;;-"-d"]tan

T::

in' ruhunbulundugu beraber Hr,ifi"i. deineanla avnldrktan ruhun.insanda bu. Siiner'lerinkine benhali "#"i"',ii.i""q;!tlt* 6lemirndeki iori.u v""utt,
iilenlerin yalulnaor Adeti de vardr' llk-ig ayrnr' yakarlar' Bu L.-ail". tittiniini<emiklerini ota"^ut on.kup Ii[I" o.t kr.ipq*up' on kiip bira cinsinden-igki' yag iene a]lr kemikleri i" l*f." icti ditke;ler.Kalan iskeole bir 6ararlar' bezlere i"iiil*"a"" stt "nr,

tra9tahna,da inek, dkiiz. koyunbaglantakarlardr.

a;4ryk*::*{';::x,li.i ,""F

sonra cesr -..-tnu.,bfo adam cjldrikten

'nk}*x' i*i'T,*,{"trhffi

ldiE#HHit f,'"ffi :$ir#ffi

.qHlilTf,*ft Hi{Eff*lT*
m*1',*#f

jllJ":",-IT,rkderece g.{'":i,i,i',,1*i""""ti:i'"

jm' rt H_ ilTi fr *i"""ill #iF T.:i"liT:lq *- r#,Ti ;""1,," iiil'

*,'ffiJ,H ,-,'il,*tt'"Tfiffi} nu:, Hl rnr*ulllf : ii:ri!: ii-"Fii*

_228-

.*,:,,""1:T

"J,T; i,ffil; :mjfi*t#';,:,1?;'i1.",,*iff ,r*:T:l'"fr ;"lt?"m,',n:, ;l'**",H;ni'x

rizerinebrrakrrlar_ iskemlenintizerinebir masakon. yel'ne.ef3ek parqalan brrakrlrr, orada lq lllllu_r,r

Pr,"gu yemi5.olurdu. Sonra bu kemitd l11,ol Kuprenn tglne konur.,yakrirrd:.

.

Lr,tl-?{i".", ,ziyafet .verili mrruen rskemleden allntr, masanrn uzerine

a"

rai. nu ;rada <;ltintin ii

brrakrL

Altayh'lar da birisi blece$ zaman yamnda Sama

hllf*il,

onun ruhunu gbkJere ya6ut yen"'uii,

i:ii'"""i.,J:nl ::tih f,:: **i'6ffi :iil;,h jl :X,","t,yiii' i"+iililq*"*'"+,itiifr iX?ff ol",li;"" :lfJfl ::j,: *f Xffi ;llHii,,""
YOGI,AR

mezler, bir hafla dhi evinden drqan eqya verilm"e rqeriye ahnmazdl. Oliimdcn lar* gr.in soura evde te

Birinin.dhilhri iizerine yaprlan matem kirpnidir ^, wruiernakk)ndage$jUi m6tem tbrenler.i yaplllrdt. Altaylr'larla Yiikur'lann yoglannda , $amaa.lar da tor.enini tenipler, dualar eder, sagola" l^-r.liLr.lor?da' 1r,,".] butunanlan -Olu soylel. aglatlr, co$tururdu. Crkanerren kotii ruhlardan temizlemek igin {ArcuI deagaonr yakarak tntsii y;parlardi Ll i)l,u: ,1.9,s r\r rgizlar.rruna{Alasta) dcrlerdi - .,Bir yog tijreninegdrc;blen adam bir gadra konulur, arle ve akr.abalan at yahut inek kurban ederekcadrlr

-228-

rI q:
,

ttniine kor, kendileri de aglayamk gadrnn etrafinl atla

de,
r

"a

:I : 'j*,1' ,:

u, -

u"ai'i"fu ,io"""t""ai Bu siraia ytzlerini gizerler,akan birbirine kanqtrdt' Lanlarlag<izya$lan olenler saglanm yalun a-krabasr Bdyiik tttreDlerde t.r;;i;;1";.i;aHurivle viiderini vrrtar, kanatulardr' iine baskabir tiirende;iiliiniin akrabasrngiicii giin ziyafettertip ederlerdi'Bu tnoi."arak oltintin serefrne derlerdi' {Basan) oguzlar ziyafete Zivhteier- sonraki giinlerdemezarltktatoplanlrlar' f".vat e'lmekle rztrraplamr . ifddeye "prui.[,Y edinci giitr de yine toplamlalaKonceKl ciLsrrlardr. ;ivafeti tekrar ederlerdi. tuTdrene onem verEek igiD para ile aglalc-ar (Srgno) tulur, o"la. aa aglar,ditviiiirl;rdi ki bunlara a"riiti. Oi""io vitug; ise vakrlarakvok edilirdi' ga[rrmatijreni vardr' {Bu tdrenler.iyi --G"til"Lrine Bir de ruhlan ralo ve gar1tp serpmekle f.ot-.orf"tl" baslar, serpilirken dualar okunur' Bu lore eroe ii Lo".os'lerle gizli konugur,^kendilerinin sllllr* ve diAel r uhlann ne istdiklerili itgrcnir' \iaman lar oa onlann isteklerinin hafif bir sesleorada buluralrara sdylerdi.) KURBANI,AR Canh hawanlan keserek,bogarak,yahut suya at' arak verilen kurbanlardanbaqka' bir de emekle elde iaiG".'a"g". Gstv"n cans'zlardanverilen kurbanlar ;il;;i C;;i' 1";a; ;lan ; kanl k'rbanlar, cansrzlardan olan da: kansrzkurbanlar,ada_klardr' Kansrz kurbanlara Sagr da denilir' Arpa' buBday'

-229-

mu*iffi'tn*** *f:liq'*r"""llrjru"gtrtx fi*t.fr

idare eden$amaa aynlrror' qeylenn Kauu Eq*v

).i',"i:""'-xrjrug't1"1".":l#?
bulunanlara a allrqr'

#''*h{Tsr" ;:f*$-t*H:'l'iiiri*fi
BiRAT KURBANI TORENi DAITA
sonra'(bir ls.man once kurban edilecekatr )'rkar' tahnit sonra ilShiler okudulitan t":*':f, ;L#;"e;"* eder' temsil

aosr" :ii#tlil;'foi""";Ji edt''i"'" "c-uF

Kazahitaben: (Ak ayazrn.ak bulutun irstiinden iistiinden dt l"^"'rn ooutta"n,gdkbulutun Gitk tann'Ya dogru gitl) Bu, kurbanlk hayKaz da ona giiYa cevap venr. avlama tiirenidir. EPeYce va n gdriinroeyen-canrnr cJilakalaatr' qa*an'a sonta haYvanm "gr;qbit""

-23r-

olacalltu arasrndadrr ki, buntarda yiveriiii y"I;t ;;6. yaggrbisuluolanlartairenlerle "a.lii, ate$e serp lrct.

siit, yag,- qarap ve lanlz gibi qeyler Saq

,o"f,lli"

:Jff ::f:*i:.":J":ffi#,,5:ilruJ*?i1f lii"o*,*;; gelince;

"llililt"ra

qsxf"il""J*lL"lT o"iT"*". i*;' Hf#:

ee!ftli ve krilfedi

sonra, derisi; baqr. ayaklan ile qrkanlarak bir srnk uzenne hr, gtn dogusuna ger,rilerek mezann .talo. uzenne drktlrrd.iki bunu mezan korumak igin yapar_ iildii: .Kazak'lar cenaze tiirni srrasrnda atr dldrirmezler, yahrz kuymgunu keserlerdi.Bundan sonra o at kullanlmazdr. Oliiyti sayg ile anmak iqrn bir at kuyrugunu mezanniizerineasmakkefi idin ) S o n . y u r e t t) i a l d r n d n c e k iz n m o n t A r d a Tlirller.e sinn , -", kore aeny.ter, grnirn. birinde snn alcn tars6ndan a l r n a n serbsl --v-e orar,Irma, el'ne btr ert kagtdr verilirdi ki buna ds (hrkneme, dp. $ineni, Rriit Prla igin yardrgr kasjdelennrn b,nndeki: Drr ruKnamedrrInsana seniDkanunuD

yenne oaska bir :l-9.9"9,11':k ryo gldieull,l. bunun gl"aiu"ai.n,,"""iii,ai"fi'itl, fl.i:lfL_lt-1,_{1fr Ti.irk'lerinin en bryrikkurbanr at til;ni;#il#i"i

en makbul kurban haywanr (yak) de. .,Eski.Tiirk'leree nilen Tibet ijkiizti idi. Bu 6kdzrinad_,na 1-516r) da denir. Iarrh kuJ.ruguat kuyruguDabenzer. Anc-ak bu dkiizu

Ama rrrkre oran bukerine $nra :llT"dlli*i"5iI_1l1anm,rh.

I8l9 Viyanak;ngyosi karariyteesir ti(oreLikarrtrnrmrstrr.

-230-

l'ifT"".?.,,i'if,Tlil:iT"1,f"""l'i:l;,'r:ml.|;#
. Kurban kesilirken de kurban:n Ianm ettafa slgramamaslna ve kanrndan bir damxrnhamasna gokdikkat edilirdi hig bir keoigin burunvar.lrkiann brrerruhu oldugu _"9r,"1],* cansrz

;h.'* fi#.: r:,:*,,t,ff ",*Jj;' iiil"i:L:] j::"?"i:;li'^?;l,lHq"

narnlna lse batlyakarg)ybneitilir. eti,.kemiklerilqnlmadanaynhr ve (ka_ _^.:.u,.?"rl,r

",i* l?:|!::it"i:iri,f ff rtH:1;#n-r.ffi ?i:l :1ff d+ii'ii :rj !:iiilqrft1ii:H5*

saadelruhunu) ekDoeye kar'st,rm;kh;. B;-9k^;g,.ii";

,ill,i'*t"",Ti:"il*""*T: L":;it'_:.:j,if

kaz da urtusu,tems dir;):';iil;',;"",:Tis"#:i,!Yti

binek vazifesinin gdren

,i j,].":*i::r'i""*eruvrr'ra fl',",j,"l."ir',iT"l;n?ji
,^-Tl.!t "t'tun" Ongunu dkLiz oldugundanbtyrik

l,il'ft iT,i#"*"* )',3:i"{:i!::ii}i:i:i,:::iif tuixfi ff ;#i*ffi :"sl: lli{:,+1i ir,n'l1il lii'.i:i":;l,'"ii,*ra li:il{#i,:ii1:tF1: lilll"f *:; ffruJ4J!;f iu"I'.lt" I,fn* -232_

Hi;F iin"l"y-"1*:hltg' :fl;l*"r: ;Allilii." i#'"T;

gunu domuz olan boy da,krqrn,Da+n(

.i'i il+ta"

olan boy;ilkuz) idi. Bunun igin de, Oogunu kegi so.nbahann bov; edeo f"iit"tln.idare

ettikrerinden' i e"UlllT:Jrt^l ",lil*",'l'.",r',,n ::l ,J*"-'*lli :'* i1if"Tt*I'li:: t'& 13ff :*1,
Ur.rttt." "atttu aa t t"lan kesilirdi .

t'tfliloif.l',;l'io.k

l};'i5ffIiH $i :1,,"'.:-f iAlUm\:T'f"";,ff ",""j",l"i,il Domuz'.l.opek Keqi' Kovun' "'1fi1';,",, okiiz,inek,. #l',n'XlSil:i; gibi' yeettikleri U' kuglan kurban .ilii-""t"tli"f " aetannlara sunulurdu' iiiir'J.aJlG'a"^ !:l: ;:*l:?**l:s1fl",1ilix'ix',iliili.lu*
-':r"i*XlJi;lj;l; kur' iizero ka.rqrramak siinahlannr
iilli',i' lt'i
edilirdi
-..--*,*, uu.o-u.u

dagda ) a&ndaki D-ag srirtiiti.isri

rf,

Lg"li"**ffi:'*'"1"ii *lll"fll"'"fff, lruii*i ha' biitiin organlan domuzun sonra o^rt" iii.Ll.ai
ikram cinlere karlhk olarak ""g.'ir"nna
da kurban der' fok bnemlerir' insanlan

a{l,l'll :$l*$Xl

r",,ii'"iJ,i."r,',i,H"ii!il';i '*'":ll":i;1';:#il1; i'.lry tgi.TT:i':l1i;" uaut"r'"'n. m"r.'i r,ai"." ""*" ", "nr. rin,t*'
-233-

bn' canav.r cok lll **Ti,""#il'li'l*"'llo' oir

.?"tri3lTiaEf*:'irF$'i'r*S

ltu*;1f"ru*#"ruxn*::r

Itir+l+$tt-ilf*'ld **,."""*'*tgiti;.ry';,;1q

bt'sT:isBiS"#H'*"q ,,Sn':'Y"lt;'f

ffi$lllq,jlll-F-235-

ffisffiff

- Klrban igleri bu kadarla kalmaz. Cesitli sebeo vo olaylarla, tannlar, hanlar ve kahramintar iqin iur. banlar kesilirdi Bu arada kurt kurban edilmezdi. . $unu -eklemek gerekir ki; gok eskiden ve kutsal rla.{u!ta.rla. .bagl)yan kurban iglerinde, Hint toir_ oroJlsrnoekr rtk klrban veren Vivasvat gibi fiirklerde oe ersanedeyer atrmg b6yle bir kimse gtjnilemjyor. {l) (l\rk Dili ve Edebiyatr., dergisinin Jl/ ArahUt946 gun!e l.-2 saylslnda P. Mau,hias Hermanns tarafindan yazrlarak, .Almancadan Tiirkgeye Saadettin Bulug un tercume ettigi agaFdaki yazrda: Uygur,lann kur'ban rorenr tte etralh olarak gatriilmektedir (Bir dile kurban sunmak isl,erse- ki bu, her hanei ,. Drr zaErancta otabilir, Eltqdr'ii qagrff, Eltg<it,kurban o'i_ 9urutoug veya burulmamrq bir erkek koyun, ya. 3r9I htf nut yavrulamamrq bir koyun seger.Bunun igin alla kolll al..-a\ yasaktrr. Segilen ha5ruan hususi bir qehlde didiiruliir. SatJle ki, Eltqitt, ewelA yiirek bo$lugunu agar ve kalbin atar damannr stkrnca hiyuan oernar olur. Kesrlea yere tahtadan bir gubuk ili5tirilir orqan altqramasr igin dikilir. Koyun oldup 1i.x1?n glor, Drr kazanda kaynat.rlarak haglanrr. yiinti kazrnir.. DoEra,-gkanhp pargalanlr. Once Boynu ile basr. Sk9lgerlen.ve bel kaburgasr aynhr. yliregin bu bulunmasr.gerekir. Bundan sonra gijg-!s. sr|.t, ,Dolumde but; ve rif kaburga di{er bir brili.imolarak alr.rlir.
{D vislssach Ymaod'nda bir ogtu vard,. Bu da itk blen rn snorr. !ru. dt0terin Lanns saylrr. yananrn koruF.ulusu gitrevinde dort sozlu,buyukburuntuiki k0pekbutunmaktsdrr.

-234-

frektrfr

nrur$
-236_

r*ffiffi
gi]i:', IJ;:'ti;;;ilitan

uu k Han Tenra SPge 'r' gdk Telre ugurlanlr' lu sr.rretle irmezi caizdegrlorr' .. .. .^ ^,^" -"L'lrr. Ve

ff*il;i*"3*i"::: ;lj"t#.H; :^ :";

-Yli;Ji turr1xfrx":rtr$*?T;"f

$di**l;:t,ii?:}:.kil'r$ F{ifi

{rJtf:r*r'l"l#ti:#i:l;*r*

Sfiis:r"'**i;r*::si;ii{td

i:fli-i{r',-'*'i{'"l{t**ii+
rd"av'oku'' {Bu) .ukipeder.

j,'Ht*g:{, 3}Tiffii:{,"!: $,,a{iif #i!Jtx"#{:*" ?liJ h,r' +ii*T'i[*

;;"i''

$ffi

ft* *lll':*l*ffg;1{ll":*T '

tiixi ::*t"l;*:-:*lil'x\,il

- P.: :l sll;"::''*,1,,:\i'lroi"'f oii,5'i'0"",1 '"'Jff Jll;il;ii'."1d'i.133rdrg.f

l,

n -

ry-'E.g
ffiffiffi
oaq

ssiffi#$*f

lqir+eml'*:*:lrt*1ilil

BAYRAM TORENLERi

yaprldrgr gibi. ge$il .Bayram kirenleri tannlar odrna seDeDlene de EertrDlenudrSalgn hastahi<lann, Iothklarll sona ermesinde biiyiik zelzelelerni gegmesinde ba5,ram yaprhr. bun lann tekrarlaqmamasr icin dualar edilirdi. Savaglardan zaferle grkma sonunda, (Srrr) denilen avlann baganh bitmesinde, yrlbagtlannda, me1rve mcv simlerinde, halkr ilgilendiren biiyrik bnynlerin bo zulmasrndan sonra bayramlar yaprhrdt. Seving ve rahathk iginde gegenbu bayramlann po gramlan din gelenekleri ve inanrglan iqinde tertiplenirdi.(l)

AVI-AR

Avlann en biiyiigi.i (SrSr) avr idi. (Sr!rr), yahut (Yak) adrndaki kutsal yaban dkiiziiniin alr iqin bid baElamazdan6nce, biride bagariyle sona eriEinde tdren YaP rrdr. Ava baglamak iqin briyiik hazrrhklar olur, progranlar tertiplenir, tcirendehalk hazrr bulunurdu. Bir giin dnce de avrn baganh gegmesi igin $amanlar larafindan dualar edilirdi.

(l) Balramlarda terbiyenin drsrm rrkrlmrzdr. Yunanh lann Di)onizos lerefine yaphklan Bakkhalia balramlan gibi hi( birj ar;k safrk degldir.

-238-

+:l*,i:*: ft;fadg*l,f "i';1"fi ;fi, :;ilxxi{? ;;LH.T#I "g

Ayzrt,dualardagdyleanlatrhr:

meklerpigirilir, siislii sofralarkurulurdu. Br,rtdrenlerdeher kesin neseli

lii:,"Jxl,#:f ,::l"-i *l'::,,ili,"*..l+ff "f ;:Tl':'.'6fl:ii,l'^i:,',T,'H," Jidilj ;il:n

,;u""I,tH ll'fr iifH,iqffTllH'i'Yti}L,f

UZ-UT,BAYRAMI _( Ruhlarbayramr).

$jifi1{ii,,i;t#i"fl"H

omu ,".lfoT'l*'*,i.X,ff1f"'",*. lLXf*t' qrprak

rafrl"#,dfli* ili"t;g,r",*il"", 3::TT;:ijj:i,?li:"t:i,;jtllT""

-240-

#rk""**;l*l'"1#Ulqffii :iJl.:iii"'ilf ;ffiJfi i{ ql: \*-::o;*lii,"iJ fi''?il:tri ?Hil

:tl'T:":lf"ll ffi:f ;:il'"ivu uu"u"t"'o'Eu'a'n

r.1'l e'".,p{"^ji,lll:3r: :rinsijne'si Elts;: evde s"tit\ qrkan

old .

l-1."1l1';i"l"r o,,f,ndao

lT,:: TH MEVSiM

sesre viiksek :":.i"#ilii.i:TJi1ii"iil'il;il da

o]<urlar. bayramlanndan BA*iAML,ARI- Mevsim bavramr
bahar.da,ifii"'ii""iiJ"tt-

k#ild#rH":il:l6l#:#3
avvesiineq

uz-

igin de son baharda bayKOtii ruhlardan korunmat<

nlar yaplllrdr' , .,,.. :l;r6ndiren biiyiik

H{'I;lir#.;slx,,r

RpU- Biryi.iciilenni, ui SU ^n l,i..T. " i]"i'"'*Lt "raut' o"fJillY-.fftli"tii'il?u''iu:p*'r-"uuv""'u"a

HBr ,

*U';":'e iu';;s*;;;,sAr+ *$hiliii "'JilaT,i{llii1, -*ilifi n*l:*q$ril*

biivi'Ik 6tg"::nii*[*: llitifi ",'"'nda o"ffli:#tfl"tH" anlar''r:' qijvle bu$ijlen'i Han
-24r-

#;5;iffi|1TIl:;HHTI#lx'd"' ffi

pj"ft'tjlt;i'i,ff i:ttrtJp"tf
1"" $n'"*,r**i*ttt'* ::'J:H
miaffi $*xr#ufit
idi' dagdrevli papa-sltkla coBu

'-n*ffi*lt$:'itq": t'"lsi*;ix:

hrTlXX'ilt..",'

#ffi

iii:l:iitt+$*fqfr

(lrca, avnlrrdr-

90.000 bagkoyun kesilmigti.Denilmektedir. $olen'deki davetlilerin oluracaklan yerler. viveceklerietler iinceden kararlagtrnlrrdr.Bu'tertip dalia qokOguz'lann$cilen lerinde olurdu. (So6ik) denirdi. Bunlar et pargalanna . Yenilecek hayvanln__muayyeDyerlerinden abnrr, her boya aynJrrdr.Hakan ile kansr igin de slrt eti demekolin

_ Saman'lar.yahutkam'lar $itlen'lerdeHakandaave kansrndansonraen iyi yeri alrrlatdr.

KAHiNLER
- Kdhinleri dzellikle Siime!'ler ar.asrnda etkileri, deferli _goktur. Onlan herkes sever, sayardt. Lirallar dahi onlara inamr, hatti onlardan korkar-dr. Kahinler. gbrri$iir, tannlarla gelecekten, gdrunmezler dleminden baber verirdi. Ufurluyu, ug'ursuzu bilir, kurban tbrenlerindebulunur,vaFmur yagdrnr, hastalan iyi etmeye Cahsr, duila;nda tanniar.tarafindan kabul{ine ugraglr cehenneme gitmig ruhlardan istediklerini de kurtarmak igin yerin altrna cehenneoe gider o ruhu kurtanrdr. Adam oldiiren kimse, sugunr.r inker ederse ona krnnrzr ve zehirli bir su igirir. O kjmse bu zehirli suyu igtikten sonra kaatii ise dliir, degilse kusar, r;himdin Kurtulurdu. Altaylr'lann Yekut larrn $amanlan ve kamlanna kargrlrk .Sriimerlerin kdhinleri. papazlan l.ukardaki Ce$rflrr$rerle gajrevli otdugu gibi bir losm Tiirk'lerin (Yaterr dedikleri insanlar da aEallr ],ukan bu gdrevleri yaparlar, gegitli faliar agarlar. sihirler tertip edirlerdi. Genel olarak denilebilir ki, kdhinler daha gok ge-

-242-

fi ro litilJiH,.,T, i::"fix #fi, d,i.lm {{i# ': tlx ii"#,' *'{"l',t""t ,,-"";l "- ilfi:i f:lifr *f : "i;Xfilff ij'ilF,i"*xl lt;j"#,:
uu""t,utBko?T#frn{HiN \.7
m'u] if,il,l';"^'i[ll"",l,l'T:.,;ij';l^ ; vup,r"n
^,^l!i"il*_

onuniqin bir takrmDanala-r qrkanr.

(Sum)BaE kahjn. BLiyiikrdrenlerijdere

rcyc nrer1;e k;;;;e'iliilr, iji,."#' j[i]. J:l X', i ",r,,"ut

oufiluot"o"(Et) Tann anasrdenilen bir

a;li;:i\** t_m

j;l*il' ;ii:4il', flui#,xlit: 6l; r::l# l$","' "f ;;#' i":YJil$ : I;

kadDl 9e9it

l "::i

;'l:.'Jf,L .li ;H'".:,# Ui;" Til X;,trft *Tjl;

-244-

r Birinci srnrf papas,ar.dr. ,,.-1:ll:,u,;._,,Ak CLinahkrir

*,{Jff## *:ili?H"ii".": r flT," j.[,:" lt,',t",:th; $t'l*l "xT":; * i:i::'x

, x,H,;t ''lli F;?;1;*'-#-:Tllli,}1 dahavardrr' iai u*ii"o bi. qutgriutt i : l-r'lar-tSii-jqtt-Gi".d"f,ulunur,giiriinmezlerden t Kehinlik gdrevinde.. ld"nul l-1
,"il,'"iiie,
mdnagrkanr' verir, olaylardan

bastalan iyi r. Yine dualar, biiyiiler yaparal< (MaEEas) derlero' Bunlara Siimer'ler

b^azr Tanrr.Enkive Bazu, r-ii-u-i"s* KAhin. tCirki.bunlar almrgtrr iai["rii".t!, cevaplar

ffii*6',.

kanst an;t-eir--ra- {Snm) Kadrn papas Tann

bulunmaktadrr' rinde L-iGiia"

,f,"

ndar verilen ": ii" "r'.la""-i"airi'i-ian nlar. tarafr ;,:,:i:

Bunlar ,if"ti'-o*tf"t, yorumlardabulunurlardr'

;in:a"ll"-isoor"pa*ad11bir.:rll:r-(l::1.",:Il*

idi' iBaru]arl srnrfindan verilenbagkabir ad' grrrrpupasa rSu.l. Suq ) (Bk. Tebtengeri lcitkce-(MoE). deme^ktir'Bu ad lann -is;;,. birvtik En ;;il verilmi$ti iJri-"; u"fii p^prt ttahna 'Hal-(Et). KAhinlerinadt'

ait taprna5n f-isilrc ). Biiyiik tann Nin'girsu'va oapasr idl. Bunpapaslardrr' voruolavan t"i-isr"", Ruyalan

ql
TAPINAKI"AR

tr##;l'"ilJr,$f i:1",1'ti+?I$!,ltl? "T; ":,,'-:ii*fl #J",":TillT'";#,{#rq:#:lr;il ,

i-r korku'ncve kasvetli idi'

nrar

'*"'"-"m:"1':l*i"*r-f,:f .*-l: 'Tis#''5,11',11

i idareederdi.

I9'I"TT- *-il; ;i;;;--so*' t"prnaklar,

l"**#JisrHfi

sularda' ,ll;r"."Jc"!onr"to", dagbaElannda'

ve yetaltrnda otururlaru' r-- r^a.d+ 6.t-

gi

li: l;'ru""*il*n* y:tTs"lt:, i"*. :*f ity: ;iiil3ill"':,i,1,;:?.!;ri,i-sunurm'ktizerekur. r *"#Yl l*:;?*;;$t"f,i:,11,",{"?l""oj"' J,::u",81il,'itj
nlar, baika hediyeler ronurou Fr,,ht'n

l*it;-r:*",i,,il;'[ ryr;gx*119t i:ii?'-,ffi $f

tio'}.*'."trt*n.:""ill"-lT::*11:'I:lY:\3: konifitli'ii,fiiri#;;p'nas'n enivi verine
ulurdu.
r fiirkistandaki bili di. (Da yiin-si) de onlil taprnaLlardan tepeleri de taPrnak Altay'hlar, Oba adrfl verdikleri -247-

(Siim) Biiyriculer.Burlar btiyi.ileriboz&a ,*_M1|.ly : ate$e. atarak yakarladr. Bu srrada ofi lg:, f"r"," uoukran duatarada tMaklu) denirdr.
gorevrefl hastalan iyi etmek, siinal

n.#?'#"hi.-

tnn''

"rrhna

tannsrntn enrinde burun

'J#*1"*:,;.*f,:*srardrBun ,..|,1:-.::'ii:i,f,
:il:#::.,';J:"'""
t-,,I"lf'qSfr

*,," :::H$f iilni::il$$qr.""J,:'" siinahl<arrandualar;;;"u1,:"l",ii#jlrvret*ek

{SLim) $amanlar arasrndakadrnlarda ^,-.-t-O.lrn

"*::fiT;otTl"l - (Mo!).

dafr ttcr la*u.a' u uu"i"'ui 6i] Enu adrverilenbaspapasla'n em-

Irntmrs

,}:b!;: gHH'{ 1X" fi}iff :f.?t", i', *, # #t "ffi

olarakbir qadrnn iginebrr.aitrrm,iise ael,f!UYat- Eski Tiirlerce briyiicliye verilen ad.

s.Tii;s"ritlTt?i::Ti'*i#t;f,iiil

;i#li+:+!:tr:*:*x":i#".i j,:::i#

Qok iintu bir biiyiicir, seleceg

nndan $la bi"t"r,. yo,"^',:T,ff ; llJLi.^u"r11ii,l.ucu

*i,1u,"i!d1.,""i1j,:#J',0**J gaorrruacasrndan_grkarakkaJ1pjara kalrimlgttr.

-246-

j,r ;f * r*T r# ;Efr ,,# dtr1i1g;f ,*ffi '";;T;i*i.il1,::ui,",""i"*.

Buniara bir jbidete

j: ;"tT#""*'i*lltun,,," ;

o""lii; u'"',1:. l:ii;.,j,';liil: tl,ftmnl,i:j "ffii+i:{.iri"

,,?lt"t li,*tl]# nf;;Xi1i_*Sil",T',:fi

$H{4i.;'i,.,,4

olarak kullamrlardr. taptnaklannda (Kutsalv .^,Sirmer

stimer taprnakia'rrde g<irevri insanlarrla no,.?,il"tot"

*':'i# #;il:,;,11*'$n'$
-248-

seteJrter katrhnca tap,DakrartdrDzam;ii;;"j"';"Juff 9:j:::: i;,fil jitjl

4;}?t*#$k'*+;*rl
Tiilenlerde, Bayramlarda:

iCKiLER

i :,:iHJ""ilil"''fi: F;i+'I -*:::l:: *'0"";; ver"de ",i: ; i*?t3ii'i"iHftjli;;i''de,her "ivaret

umlardan vardr'

j:,

;t';::,'-i',:"":[ lJi'ffi'T.tii'o,ir "**iil iili ali- ru ;cki sblenlerde' "'t,"]ff]i1^,,"",.a'

'de ve dili

r'"q"f"."1 :-'5,1 lamrz arasrnila 1l.{flSl ia'lii

' lsmrz bu"iit"'i^'"iica tulumlardu' bi.iyijk lerde luu"',t11o.1,.. *, ,"-

karetlan'rdr' dahoq

n''," ""., ",0' ]l:, ::1',i::"."tr.:iL,lif;l) "" "C"' r il?31;,'"",,'iil':;xi":i*,:*l"l::5:l" #, .",:";:liJ;,1,X',iii

i;o"ob;k"vd kestirdigisibi
(90) hal'lrzda krmlz

zrrlatm$tr.

;;;;;'"

:,:*'T:'Hl "i;tilJ i"1"" 'il:;il iJ.i""i"ii"i

#{i $:;fu
lardr.

fur:i*J"{rui':aj;}"ffi "Y1'*'r#
rakr nrz
-249-

; t'J'

Akl:f:'i:15:i$l enbiiviiktannsr isreiesirmesini

rl "q':9::**l",':lt: JI

iqin Yaptlklan larl SuJla adrndaku-'-ruh Altayh scraerrerdi yiiJi;;"',i."#",:;;l

tazegarap'atTadan iyi kitrnbs'ler igin de tdrenierale yaprlm$ igki sunulurou' olduf,tr gubu, Alkrmrz tulumlannrn adr

l! e

badeiki turliidiir'

- Er dolusubade'
2- Pir dolusubAde'

1. 6

hlt';:- il:'"i:tiffi$ frt flfi ::#s;

"airlik ilil;*'. Td;""ii: -Ti^lX :'."ll*l'iiff :''fii -,,r".'-.1^ ooP Tolan, bir sevgili-arayatr:

al

sit

ill{:""fr1l}# iixi*fipJh:*l;ffi

;i.ilr*il1'l"rm";"-;;lHr

ut

de

<la kk

a -

$tfiffift"##*!#'*;gP ffi:Hlt"Jr;i'T'fi1ilt"T{il.ti1 ;"#,td,i*:':llli:ll',tll"" lfflill:'i""':;ifr li'**h't?itl6***"'x lll,lhf

L ui,' "d' bir alkrna)' lill-''i',li'"i'-" lAa',
-25 L-

il#?""'irl"l'!ii+?.{ t*:'ft l#i'fi'Frrin*;:fil':::f+

a r k

*lfi*tu*t**it*

lL

titl

altrlardr

tayh'lann arpa. kavrulmugun ve su 'i yaptrklan -tslatrlorq bir iekiyede bu ad verjlmigti. Saba'ya konulan maddelerdenbir gegit ralo d grkanirrdrki bunada (Aratd)denirdi. Tiirkler.arasrrlda ijziimdenicki yaprldrggibi, 6 (Sydra)denilenbir i9 padanyaprjnrq,bira lrrvamrnda ce vardr_ - Kavrulmugarpa unu ve siit ile srvr halinde yaprla igkiye(potka)derlerdi. Tibet'e crvar olan Tiirkler de bugdaydanbir ees garapyaparlardrki buna (Siicik)denirdi. Divan- Lugat iit Tiirk'iin birinci cildinde Ugu (Bugdayigkisi) denilenbir igkidenbahsedilnektedir] . Yunan mitolojisindeDiyonizos,Roma mitolojisind de Bakiis gibi igki tannlan varsa da, Tiirk tinnian arasrnda igki tannsr gtiriilememiqtir. Ama gu var ki Tiirk tanrrlan, din konusun< yaprlantcirenlerde; kurbanlarpiSirjlirken grkankok ulardan hoqlandrkJan gibi, igilen ickilerdende zev

Bir efsaneyegdre de (CeDgiz'in sarayrnda 64 biiyrik siitun uzerinde duran ve bir agacrn altrnda br.rlun ddrl aslan heylellnin agtzrndankrmrz. af,aglanndal lanndaki planlardan da garap akardr.) Batr Tiirk'leri arasrnda (Anadolu ve Rumeli'de) bir agk igkisi daha vardr ki bunun adr (BAde)dir. Folklorda da bdyijk yen olan bu bdde bilindigi gibi su halindebr icki.degildir. Kursal bir iqkidir. Bunu ancak pirler, asrk $airlere, daha qok rirya alemjnde verir

-250-

i::#*;Effi ;tHi" i illii:5,r',ii iii:i derk orduguna r,".i.""ar"i ff

:fflliJ:';ij"affji

i,li:#lii:,l##',:.i,"ii:g:;'#jl1i.

j'il,Xnl o,i:'""ii:'5,'i,:'i:,i:x:T;"5:il ,fl .:",]fl *1""t'ft*;f ir,:'jj i"$:'-'iT,,'"""",:if

-252-

Tsr 'i,1|
lx
TABT'I"AB,

i^""" ill

1'**g'i,r''u

,.,F:l*1:{?ilH:T}ll'#,;

ffi'traq$ 's*ffi$ngqght-i
-253-

bir altrn Irlol Ata bir gece.riiyasrnda z destarunda, bi-

i Jiuci*-,ii"t

i.\i[a'Jilliid;;nra

iiqtiir olii.titre-nlerilden *orm edilirdi'

tertip zifavet

a i ,

Jlij

DORT
(Ditrt) ydnii., tertrsx Giik Tiirklerin ve Taoist'lerin gu'";tu''o

gt15l"i i aiil^'t"-"t"i u"'"J' Y::iil:na"""' ;"i''"fii.fi **'' :qF,,n'lll-ull1l3 SHi"ti,"'""iif,""9:l"lPtl*"**i"*,ifiil'i ar il;" .qir ff'iJn i'i""t-1iy1 1tTTli'tr1:ti^f; atrann :ii#fili:ii iil;"-["*n"ti"' e't-'qt' B\r
idort) gorii vardt.

re rrr

1",,"#'iJl"'i:

BES

.kayJ Eur,lano kurban '.f""""q:ff k,"!:;l ::%;ift ,ijc,,!1'.r':"ffi l"'ff*--**

adrnd-aLiyerde; bir fistrk bir

veSelenga^rrm"$"1-1::*:!'*tf;l:il: rugla de

**';n'.Ti:]Ii; $[l *xit:*x;*L:*

bulunmaktadrr' grngrrak Iundaibeg)

-255-

SAYII,AR

i:i-Tf fj,:'n;;";t,-"."$ft
bu kadar azla da kalmaz.

<izerrik ro ""ri,H'::"iXal""l;H;ffii$;,'t Li"?JiH:i:":Y

(Taberir Tarihinde bir. biiyLii< ylandan

aqrktayabitmekkolay bir il defildir.

r$:li;' "si"#F'#Tff :#"1":&t,qT:,ii"f

duygulara, sosyal bi.inyedetiireyen bir talor _-,Kutsal geteneklere, bunlann etkisiyle bi. g., tori.-u-o .yar"-t acarp gdsterme yahut sevdiime gibl zarurettere day

^^fl4,q bu miktarlar Cegitliinanrsla seDejryte gok da aqrlabllir:

j:l;$'xri]l$;r*r:ii ;:;HiJlrli,iTl 1"":*:*9".1:::q"t;;+;;i;T'.Jer:1 seobin deboynuzu-v"iar.

a""u'rffiiiut
Kiigiik saldaia gelince:

behsedilirk

UQ
I:::i*:::::.*-rr::da Gaokerena ad,nda(iie) ay-

Dag Ha;i; ;ihff I i,fffkiifi: i],r:tl' ff gubuklardanbirisinde Hiji,,y;" *i,:*: (nc)oavi gerit vardrrki bu gul,if. Sor-l Han.aaittir. -254-

-,iJe'' "'f 'k;":::, i,lli"Tl;i..,1:r,::e""sr,;;;;i#;;"*r;i1i d,l: rsti tgc;r u " ilil# .'^1^-qI^*]' tt"-?, a" y -0"i"^'.,i, r''l'i r""i iff; i*; ?,i.T.,.:,1 T" _ -o-?:' " "p, 0",."'""o#iX r,ie, :j],?,0"*, ^--Rt]9",, olullanndan

YEDi
'I\-rfan hakkrnda Altaylr'lann bir efsdnesinegiire, tu. lan.olaca1nr rtk otarak demir boynuzlu,gok yeleli bjr xeqr ryeorl gun yeryUziinde dolaqu ve Sdylededi: {yedi) gun zelzeleoldu..(yedj)gtn yer ateq piiskiirdii. {yedi/ glin,yagmur yagdr. (Y1di)-giin frnrni oldu. dolu yagdr. {Yedr)glin kar yagdr. Tlfanrn baglangcrnda daiyidiT azrzKaroe9 varcllkl bunlar gemi yapmlglardl. $aman lann davulunda altr. {yedi), dokuz grngrak ve ol( vardrr. Bi. inamga gdre de giikler ve yerler (yedi) ser kattrr. Altayll-lar-a g6re olii bir evden grktrktan sonra, Al_ , dacl denilen kbtii ruhlar evde bulunurlar. Bunun icin c'in drganya eqya veritmez, iqeriye alrnnil;. JJ,ed.1l ( Yeqr, glin sonra_evtemizlenir, $a-@an'larbundarl son_ ra eve grrerler. ytne birinin iiliimiinden {yedi) giiD son_ ra iilii evinde bir ziyafet verilir. (Yedi) baSLejde.halar da efs6nelerdegok geger...

DOKIJZ
zlnetdokuz) dalhqamagacr dikmisti. Altayhlara gdreineanmiskeletirde;bag,bel, diz, to_ puk, ayak bileg, omuz,dirsek, avugv; el'Lilegroj;;k uzeretdokuz)el{ vardrr_ davulunda tann Ulgenin {dokuz) , $aman-lann iDlr anlatrqta Krzlnrn da tic)resei vardlr.

Kara Han,diinyanrn tam merke_ - Dlig{aF y-aratan

-256-

'lann eivdikleri (Manyak) adrndki hrrkanln

blifi;$;d'Jii".

iiii'i,'J

ii":":1qkl,i] t"t"i'a. let olmak altr

$.iu,"'tu"ugiirever

tabakadt. nda gitriildiigii iizere (dokuz) oPuzlardan

acatrr.,.

KIRK
En Cokkullanrlan sayr budut:

;;,1;i;;;-'"'d;r
i5"""lJ;;.;;;

r" oolar venilme-z-v3:]i*t""I

bozulursadliirler' By clli et.

tq -"$.:'-,a' l-,,15li9l {kr'k}tane "^ti""'it"ii'riilft gidiiir'uzerinden ffili;";il;;;^";;;'na datildr'

i.i"Jif't. ejderha
yer ahr ve Tiirk destanlannda (klrk) sal'rsr 9ok

"","'"ut*alivahhrsa

":';.,'i}tl'-l["]l "'ir"':Iiofi: "J, "#iiJ:,.:lli,"J, :]l,ll.: ";",,*' il;:l; lf,[li;,',, :1,::i. lt;^.;,;:il,
ruyrs'rrun u\ '' --ioynuzlrr UuLLrr iizenneorr'

il il {rfiii I,'::l' lli:l:if Ii;),)';)-l' ,""'l\ll; :i'' i',;''t,;,,.n",

liJllJ
'"""r"''"r i';Tli':"" 'i'l';l B..llH'"'

1":;.,J"i^0,.,?l*'"il ' BrLL uAuz

Han). l1l;,,ff

#' *l'**.li,T;T']':':i'h i,n,'.',il . jli::,.11

Krll u( )ttc z ',' Iiul il l''Er'ln'len hirl'iti artlrnca

:i

*rr;,[ii;*jq,i;i1i i ;ir E;j;;lf

,'259-

I'"r:"'r#:lti*+*, ilril: [i,,,i* *iil ".'.',''uo'tll*;:iitii,i*l;li'i,i: lt::';,;' l; 'll'rr;ili:i :1tlr; tririrl;iiiftil*riii

kenanna giderck sudan ge1rc kalmrglardr. Oguzun verdigi sulende.diktirdi{i srrrklann ir,,ru t k r r k t k u l a qu z u n l u 4 u n dird i .

..Jl1,l'; :;ft nlilill,iii,ifi:lflt1;t lill,fl;:

RUYAI,IR r,i,r , ' r i rfli,t l 'r,, 1 u ij " d1 u:! -A L , 1 r eIJ . i I r n r r r . ,h pr r i . r r , 1 , , t r r d F t , I U n . d r " , r . . l , rk ; r l n r ; r m . l , .rnlcr . -....,yr*'.. .. herarra |r,.rd;rrr s,,r. , , r , . . k, , r r t a r . r n

.'"11u ,rlar,icnn j l r . n i _ r , . Uf U. r " r i . f ,",t. , 1 , ,.r j . , , , . , , i , t , , , .

i"ll: l,i,'" J"."'l'l,i':,-":'"lii I.l\T91".illli',1' ann-rtlrrdJr Kjhjrrl,,rrn brrra,le da Lu"ut ..it,n.i ,,.
Sumt'r.le r.cebu igie {rirevli hikinL

-orr.r' "r' rrr,:,r r, i";:;T]iii,i,r:'i,lt'ji;,':i """'"

ji*[:ilmllxii.' nt, ii ;rli:" hllli:j: i,iuzor.i ncrc g,,:m.i a I ti, e,.tesi g,r,, i, l lll, ilijiiiliii; i
*l"iI'i,'',r li1:': l';i ;;l; l;l:::i,i;jr ;:;'lli:;i''" i,",;,, 1li:l,j" jr.1 i ;l i,:1.\1,,i.":: ; :lr't,': ".;;ir r..'n r . /[ r r k r h r l t r 1 1 . r . , m . ,_ 7- r n l , . , ] !rrc t r . ll'l':' I'' l iil'l ;l;,: i l,l :i," l.l;;,,i':;,;, .-1j;",1'li
-2t8-

':"r,1:i,[,]i ..,rill;'j.t lt, :1,.,ii :\

Ttimene bu riiyalar.r giiyle yorumluyor:

till

il

;lixiilffi li"fi"fi :x]ni'::#,"F h

. ,Bu

'nf;:; ffijql:llH*tilxl*::-*,"ili:"

rarlh aekrzrncldunyayt aJacak, Bunrrn euldr,u"

i"i1i,':':1r:31:F::

*', osrunun dosumu r'utr""au qd ,l:irri: *::l;;,i.

PAONUN RlrynSI: cdktiirkler,i , Qin esaretin k!rtarara_k islikldllerine

kavuqluran r Liyao- yue

#ff';lr"r:l';i:*"n

j,,;H",'f :li3: ffiffi IJX f,iikesilen ; I",Xl, ri"*x :

niyada Pao bir glin tannmn kendisine bir erke

ver'" vakla"'ik bi' s"

yazrtr,trulundugu 11ay) gonildyor. Bunun Lizerine ken oislne Du ad venlivor

iiTilT::hi"il";""!lif,t"l*:T,
-260-

:i'l'""ii l:fIi, [*:";:: 111't :tTt. 3il'":"t

nun njyasrnrpek ugurlu sa5ay -_Iop1"ut"r ,Pao karrsr da aynr U.i,s, uJ"rn ::::"1 ,1u$"- tutmuE S"kii;j" Bu yar.ar soriiyor. rk etindekj pc il]ll"--9,l S:v veriyor. Bir ogtu otacagr nr orjjdetiyo i.l:::y]. I:ot"u

:';.1'ix!:$fiil?i*"?l*iT:l
^'

F*f,#:f h:l
den

'lli Iilt,fl

NUR, ve I$IK

n.

Efsdneleregegmiqnurlu ve rgrkh olaylar epeyc'edir' slralanErqtrr' Bunlardanbir kagragagrda

rCdkten mavi bir rirk diigtii Bu destanrnda; Oluz "g,inegten, aydan daha Tarlaktr" .B" tllFt $. < yrldra gibi

drl-

ek

:: "
I

kutup tt^ ili tt, ot"t"yotau. .. daqrnda sldr' sevdi, bunu Oguz ayanbir igareivardrr.)

Bir sabah Oguz'un wrduna giin rqr$na benzerbir i d.ai. rql.a" boz tuvlii. hoz veleli.erkekbir l*urt

uiJri. f.'."

tarafindan giinderilenbu kurt Oguza

yor. , rr.

gdsterici oldu, ordusunun oniine diigtii'

Hakanlar ailesinilen olan ve kocasr iilen Alanguva, - gadtn.tda u)l.lrken, nurlu bir gdlge -\alild:,bi1 bi.gec" Alaneuva bundan gebekaldr'

(Yaruk: ,ulT,il:"i;i:l: iran efsinelerinin gdrUlenAltunyaruk ta (Alp-Er-Tonga) takahramani Efrasyap

-

:;T :

.J^'. g,'tai Alanguvartrndili tutuldu Ha'eketten Bu adambir kaqdefageldi' r."t-* ilrr'urau bu'i,rnd,,.

,.,t, ni"t lraDr rrfi.rdan Arap kahramanr Zinigav dldiiLriiltince' -261-

;q.

:""-T, T,i,:i
XII IIANI,AR' TIAKANT,AR, KAIIRAMAT\.I,AR IIANI,AR,IIAKANI"AR:
Hakanlann, . . Xaanl-1y --'-gott^te gdgiln oslu ol-

t:"i,j:,;;ffi
Hanlann,

ifrffiffi
lkT;;;, sfi;
Hanhk yuksek nrr146 d6 (Han)

;"tdlllerine,

lanna inanrltrdr. giineqle aY taCdkte, dogan bu Hanlar, Hakanlar, sonra da 6ldiiktn glkai rr, findan ' tahta nlaEtln llrdr.

o',i",1ifJoi"i$i.il".""ff"t"ti

stlriilmektdir.

-263-

ffiffi

;:flLiiti1r!:

iein Efrasyap.rn iizer

#fJ"#r"I:*:r,u:3iT[ T",T

'{tnh*tt **frtf i;fl

,istrfiffifi

-262-

Birgak Han rl oAlu Iirgrz Han da oldtrkten sonr .tannlalmrl, - -Tatanlann koruyucusu olougtq. $aTanjst Tiirkler de hanlann kurial tanrr, tl(ut tjnij Stime.'lere gpre, kralhk edkter

';:HinJ itfi;iixf};fiilil,il J:"i":l.iTfi

.,

vaslta olur..insanlannhastalklardan, teirarasmda IReremenkorunmasr igin tannlarla g<irugtrratr. q Qtint l.nntar. insa-nlara hiddettendi!-i zaman icldke

tu$.,.[:"lji; ra nnr an n. li;kt' I l^":-i"-lTf ""ki @_renlenndebagkanlrk eder,"r" tannJaita- insanl6

HyJgl ve krallar akln ve zekdnrn da birer tem_

*'ffiriil

siimer'lerce onlara bu kudreri tann enirt

I(NIRAMANI.AR
Kahramanlar kadrosundu:vasarr

efsdnereqti,irmiq t,iil.l,ilLf tfl fl ::T:1,.c-.ecrikce havranllk ve dogm stivend"nlTillfll Hi:$flsr

Bun,uniCindir.ki.egikolay bulunamayaeak kadar .-. Duyukblr degr olankahramanlara, isterhanlarve ha_

iil'"X'"Ti:fJH:liiiJl*^i,,',il,l^"u'."c

dafrlm,g Trirk boytannr yeniden .^_P_".:-T14." ""fSk,

Xili'ii,'"'i;,'lLl,".n1}rri"i:1,1'
-264-

q -

inamlrrdl' e bunlann da tarnlaltrtsna arasrnda anaar Taonqa olan' i"'""0*o'"i"r-.t-

Jij

us

cakbiqrabu.

'"};#lil'-",,j;i;

#****r**'l'** *fi**ff'm**m
-zoo-

fi1'',-i*il,i,,:,,*i# tf$Jtroffffi tf H"ilff Xl,";f fit:"fi Tntri

#"!l u" *'- di, k'11**:-,.;'u;f:,,"'h'
llii'u"".f,"ii"r""Jiveralannavua"l"'dand'r'
ftrk ve s'ngurriirk il'i'#il""il'i#'ir; qok dEiilmeKleorr' efsdnelerinde tKaanj*q,,--,. lp Karakug) ,. Altayllarin

::'idii

T:lTi,,:ili1j"", icabrndantl"iffi ?Loli Lurtanosr, ?j"oli'j"; kahramanManas\ at dr$ zin'

bopar adtndaki at kurtormrgtt lan tek baqrna

At kabradanln

kc

i:':i".]:J"fi ;;;q"ir 9:, lil'' ltlTJ59.1*Y"l: "'* il?ffi g g:'::5':"PAHi"T';fr*il: li' ,l'X'.'ii
*n;s'-'
bnviik ver ""ffi;;,; hir milletlnEitolojisinde balar ar biiviik.giisterilen i'.ir"it"ri.iUetlerin "t'
da rastlan'r: iras,nda gtil,inq olanlanna

1,. ''lun.."r..r'.u"''*r"'"kli:]-1",1k."i';rt*"m\.f;
t"'lini;i;;*''**'i ::*$T :i:i'iilii :,'i' ""'l'ii""""
ot" destan -:x'iISTl :il."'1"l'"1:' "iiJ'X',"? gdruleortrrbloiannda gok net ve guzel
savagorg' sonunda dldiirmulleror'

;'"*:l*l

o"f ,ll*"ffJ;ql'iiil'""""1,n,"-,o"il ta-

:THlJf;

#.;rff"*'; ".**rnl11*,+-i5i:i:#ffi l:ilolT';:',l:,T"X"lff"ilff !,illj;"r'-o"i''oiau'te

.261-

olanlar ca vardlr,

*,I#f

;f $jiq-Hi'#ilii;tr-]:i ",l'j"JliJ;,1
'f#; i:i# uilff a ":,5ff

iit*J#*1'i*':'ff ',,{:iT

r#:ff',, i*mp t*1,il ;$a

r'P;:x #: il[#tigidl#*4;l*r:
H*jT;"ll*tnde r?lllI havvanlara a' f't i'"g",. '""irt", b afhhk ,*H,Tfi:^

li:i# ;.T;,nl';i; *l ntr l: ri fill]]f:xff

,,*iilf ip:?il:"?._:,;.JIffi j#:,1ii5,1 ,i:f,

#{#il"i.t",f ff;it**;trul;""' .,

dekahramantar ryi eoktur. e';; *f iL*'il:'ili "".':',, :;ffi ;fiil ;T:';' Tiirk iiii;i",,:il1r::":F*a;;ii",i,',lh,Tii kadrnlan desra;j;;;;lrl .ii

'Tgffif^ffitr
BIR TIMIMI
Alalgat-Srimeilerin mitik krallanndan biri. Atalin. Siipcer,lerin rnitik krallarrndanbiri.

fi+} i{ii1;;jf.;,i$ffi-f
:1yi*# I ",l# Hlu..lr,';*;ffi
-268-

nu*s*.,*t"r

*^i1i1l",1,,:,1"i,l,,ff*:H""^:il::la

qiflitml{i:i-it;$;lf+

l;:*S""J"',iiJt*"iiigi+fl ,[l

Hfr'":.q.;'t":,"*$ltr1 -eovt" lll"io".lln,'l"'*ii'ilj" "aitaie'

r*ts'n"-q,g{k+

}""i:lf,.$lt#ffi
ncranA,p.

ffi$E.;g,

rs,ltlru

:*r".,*t!?r:'u^,
gegen bir Dumrul- Dede Korkut hikAyelerinde niDeli Dusrul, okuyan . AzrAil'e meydan egdi. yine Azrriil'in <iniindeboyun beli Dtindar- Milik bir Tiirk kahramanr.Oguzboy' 'lndun."g kolakumanda KryanSelguk'un ediyordu. Dip Kara Han In babasr' un dedesi, Oguz Dip Bakuyncel{an drr. kuy un babasr Gali Tekin- (Bk: Gijgdestam.) (Bak:Grlgamrq destam) GrlgamrgnBk: Dokuzoguz) , Kapang-Po Kam Han - Oguz'unbabasr.Bunun Gtir Han, Giiz

iilJ:dii

; ,i,iffi cc,,-i

fi!:"TIi'l'

, ve Or Han adrnda iig kardeqi vardr. Kar'taga Mergen- Apak')ann dzerine destan ku' Kahramanhk olaylannda qok -rr. t'ir kahriamanr.' verilen at: bu destanda bdyiik rol oynar. Kartaga n atlannrn yardrmr ile savaglannda baqan ed"t!.it. Son"nda Ay Mcikti'niin krz kardeqi, Altun Ilan ur krzr Altun AulEa talip olur, evlenir, mes ut olur-

lar'. Knyiik-Dip Bakoy'dansonra gelmig mitik bir Tnrk Hani.

Lupal Banda- TannlaqtrnlmrE Sumer K|.allanndan biri. LuEal llaDda-tannlartamhndan firtllta tannsr ve bir dev oian Zu ya kalEl aqrlansavaia katllmlgtr' Manas- (Bk: l{anas destasr) Mete- Efsanelere biidinmiig iinlii Tiirk Hakam Bir tahmine gbre Oguz. Oliuz Kaan- (Bk: Oguz destam Semetcy-Destan kahramam Manasin oBlu' Tarr-$e-Huang.-Sienpilefi ;lk defa toplayarak hiikumet kurmustur. Babasr Mo[-o-Heo adlnda bllr

.27 r-

n$1*111$:ffi';:

il: ,*,'ll$,-ffi;:'.j;, pa$a rscc ",llg ll,{li!'l"';1'#,'*i':n*

,,:;li ih ft ffi ::j:fj,'.1",

ffihtf,l*Titff

-270-

Slht

tt.u"' dogumuhaklonda sdyle bir efse\

_;;q3;.:*r;n*,f#*

*iru*tn{ifu il,*3r-*

:,,,f iffi ,-gilipd:-:"" .6;Jl"'*",",m *{rfs,"d',ff

ru**"u*ffm gg"*:,+;***
-272-

."x"raY:q{l;s.lmunl lTl,-,*

**l*iu'*

yutun Tekin-(Bk Git)

oDa rek yurdu harp ettirEedigi igin Oguz ) dedi.

:it''*r;i-:t*#,,,
xIIr
Destanlar, Masallar, HikdYeler

f't*ti "+**u*;fi m*$i,ilrti#,

daftnlktlr. *iir"i""a"^

mr*'.m*-l*-i+mi!r$$*sf
konulanklrru birer dzelolbir krsmrnrn kalmrqtrr' arastndasrkrgmrq i^tiiiJ"" bo' roetinleri ""r,lfeleri kalabjlen ""it ise halk agzrnda ;;i;;;;" olanmtgttr. ''i".-t'on ve mitolojikun' e"f"n"kl";nin belirli izlerini qrkanlmakta bir de met'inlerle lusrmlalda ilgilendiren "uiu";'U,.ii"pr^nufilen iit.i l"Ur"'r"i.a" destanlan giirmek miimkiindiir.

lT',},fi *ri,;

-273-

,::l1Ti::i"f;.,?"lt
Bu Destandau BiRiNci LEVHA Yukarda gdkler daha adsrzken,
Agagdayere heniiz ad verilmemigken, k varlrk ve hepsininbabagr olan Ab-Su, epsinin alasr olan Mummi, Tiamat,

,:"j:,j "x",j""""",tf,

*m*'ffi
rgken,

;ff",j;

ti;,:,,,,:r,*ffi

tiin sulanm tek bir kiimedebirleqtirdiler. bir gdlgeli set yaprlmamrq, hiq bir bataktrk unmamrgtr. Tannlaldan hi9 birisi heniiztiirememigken, Heniiz adlar verilmem\ken, kaderler daha tayin

n.

yaptr. Tann Anu ise Nudimmuyu kendi tasvirile dofurduyarahn Anghar'dan Babasrm dahagokkuwetli idi. Anlalrg kabiliyeti, zekave biiynk kuvvetleriqoktu. yaratanAnghar'dan Babasrnr dahagokkuwetli idi, Kendi kardegleri olan tarrnlar arasmda rakibi bu-

konuldu. Onlar viicuka biiyiir ve boylan uzamrken, An$har ve Kishir tiirediler ve onlan geCtiler. Gtnler ya5nldrlar,5nllar uzadrlar. Babalanna egit olan opllan tann Anu (yarahldr). Tann Anqhar biiyiik ogullan Anu'yu tam kendi tas-

Tannlar, Ab-suile Tiamat'rnsinesinden $khlar. Tann Lakhmu ve TanngaLakhamutiirediler ve ad-

::f.,:.*xi"*#d:x,i_T'

:il"T ffi:i"+n:?#,,h,1#,tr"

s{+Nfi*f#*
EN('MA ELis

Tt"t:.'i#fl.,,; ll*tjlxrij,H*:* X, t:

;#i*hfu;hl."#,t f
,'u*i',""',T;f b-s un un in tf i:?,ifj;:ftIrfi A

brivriklrraaran, au,i,)lll lfll, jj'^il-1'at ejderhalan ak*pinsanlar iledert' t,it""^lil'""l;;;i,i"'-'-'

-274-

lunnuyordu. Tann_lararkadaSL$ kurulmustu Onlar Tiamatin rahatrm bozdular. Tannsal evlerinigindegtnjltri grkararak, rlamal ln rahattnraltUstettiler_ Ab-suonlann gtiriiltiisiinii dindireeiyordu. Tiamat ise se6glkarrntyordu, Fakat onlann yaphklan hosunagrtEtyordu. L, zaman,biiyiik tannlann ceddiolan Ab-su , - Pugr.at ve evin kdhyasrolar Muenu,yu gagraral dedr:

gerimi (Kaibioi) gentendire ^ J.-'EI_Mu.-u, kara ci xanyam, " Gel Tiamat,agidelio..) Cittiler ve Tiamatin kargrsrnda oturdular.

_#i$:ffll""

olan raDntarhaktqnda berabe

Ab.su sijze baghyarak, Kutsal Tiamat a konuyu actr ve (dedi): (Unlann hareketibenim iqin irzUcLi oldlugtur. UUndiiz t"ala-tetrniyorum, geceuyuyamryorum. un lan yok edecek.harekellerine son verecegtm.

tekrar verine seisin, o zarnan raiar

"d.T#;:jto Tiamatbunuduyunca,
Olkelendive kocasrnrn yriziinebaftrdr, Biiyrik-hiddetle bagrrdrve kendinJengegti. Duygulannadokunulmustu: Xendiyarattrklanmrakendi eJimizle yok mu ^,rNe? eoece[Iz.

-276-

tinliyelin, fakat iyi niyetle hareket u, cevapvererek Ab-eu'yafrkir verdi' (?) idi ve urontu'nun verdi$ fikir diiqmanca aleyhindeidi. , bu ezici hareketleri yok et. zaman, gergek olarak, gtindiiz rahai edecek ve ) uyuyabileceksin.
bunu duyunca yiizii giildii.

er

di gocutdan olan tsnnlara karqr tertip olunan tan dolayrMummu'nunboynunasanldr' iaedizlerineoturdu ve onu iiptri. te tertip ettikleri tey, biiviik oliullan olan tekra andr. ar burouduyunca hiddetlendiler. oturdular' seslerini kestiler, sessizce
kabiliyeti ile tamnmrq, alolh ve canh olan yapanryaca$nt (?) leyr bilen Ea, onlann trirqey

geyinbir tasvirini yaptr ve ona karqr gtkardr' un igin kutsal bir efsunicat etti. udu ve onu (tasYiri) suyun izerine koydu' aagarada yatmrg olaJrAb-su iizerine uyku serpsuretle)Ab-gu'yuyatrrdl ve uyku onun iizerine Mummu'nuninsani ktsml akrntr(?)igindekesildi' Ea, onun (Muldmu'nun keroik ba$lanm giizdii'

-277

doldurdu' biiyiiten dadt,onu dehqetle a-uUtt"ailtti, gti"tuti aevlerle parhyordu' zayaratan babasr Lakbmu (Ea), ona baktrgr

roisif fiT*"X".:*X1?tlr ta'nbtinvesinr"

eecirdi' Jlltlo"o *r. m, ",tr vehepsiniliraz (ok ustaca
oi[rt"ri iiEtu. unt"Ettro.tdr' Cunkir
kabil olanlayrqrna uymuyor, gdzle kavlamak edzleri, diirt kulal<lan vardr' ir aqtrg zaman alevler gkardr' oluklutt dti* k"t igititdi gitriirdii' a"*""ae her gevi ddrt kat i"i". a" en srasrnda "yntonun endaor tannlar

sbit

ffisr
;;;;il;

na),

f."r]0"1'

iistiin o,.u geger'onu herke6ten "un""o

oglu{?)kiminoglu{?}idi' KirDin 6, p"]f* s"^ ve qerfi

nn

'3]i Ciin"itin."'n,"oer" 9"."tT".fll":l (?) tannlann givm\

Ona kendi panltrlanm giydirdiler' ....Onu ditrt riizgetlardogurdu'

kutsal

il #ti""l"

t""*tlisi olanv amtutarlardr'

-279-

Bagrnagiydigini }'lrttr. Iirgrnr sdndr.irdri, kaderinisehletc Ab-au yu yendi ve onu irldiiLrdti. aevirdi. u, ruummuyu bhgladr ve kafasrnr ezdi.
Ea, ou$manJanm yendikten

* *, : ;.'fi iff"ffi iff " lff ff ;,ti i:xtlx

ve dldi.irdiikten,

kurduktan sonra ;liffLYfi :1":,l;lrzaferinj

Ab_"o diye isidlendirdi. Kukal yederi tes "ttionu Orada g<ilgelikiigkrinii yaph.

F*ffss#*lf
Bir ttasvirr yeri.olan kaderler taprnaFnda,

Lakhamu (Ea ve Daminki th,H:XT;,""""o,\ilsr

o"nll,J"l^u bilsin' tannlannApkallu su olan

ran

Ab-suigindeAsur {Marduk)doI.du. unu doguran, babasr Ldkhmu r Eat iai. unun anastLa}.hamu rDamkinat (Jnutanrtlannmemesinden idr. emzirdi.

........fiamat,r tegvikede.. Tia.mat teivik edildi ve gece giindtizgidergelirdi. .....unun olkesrrualevlendirdiler. Iqlerinden fenaplinlar terljpederlerdi. Unlar,kardesjer Tiamota dediler. {Onlar. kocan Ab_su yu oldurdiikleri zaman SenonunyantndanyiiniEiyerek, oturup ag.ladln. Birkagsatrreksik.Bu eksiksatrr

lJ:io.,ollill,ii i,r.i :i*f',,"'fr devrr ve tannra varatmava

;:."r::.J{n:i""*:ffi: "'"?tf 3j|ti}'*tfikil
o:t hiddetti cece

k ran nian n,n h" ;:f fl ;f,::iI"T:] R:,1,:.g-"",s, ""

ettiler veriamat'a e vardrm

bir savas aqtrlar' DdsmanJrk se ,"Jtr:;t;1.;1.'il'u geklini veren Ummu-Khudur, (Tiamat O,.til,.tif" ooilurttii"tun
Ki, digleri sivri ve merhametsizdir. vicLrtlar"tnt kan yerinezchirle doldurdu. ,unlann norl<un9 dev yrlanlannrdehqetle doldurdu.

hi9 du _ ^9:1"1 .idiJer. siindLiz madan lenallk du$unLirlerdi. Hiddetlebapr.arakbir sava$aqtrlar.

sildhrmevdana getirdiler. Iri yrlanla

olaraksirsledi, onlantannsal bir *r",JiXTo,ll''"n

Oyleki onlarabakankorku ve dehgete kaprlrrdr.

-280-

sihhr getsiz ve savagtahi9 yenilmeyen gelinmezdi' t'rn emirleri gokqiddetliidi' karqr

ara

,";"i:I;j

:i

m'::"":"*'1,:*H:I:iiilll;,"',0'',"
kumandasrm'toplumun

Lu.*iiro"'*"-t".n

r_

s-

,rn

ar

kuz (?) sayrlt yrl A-trugttkte kral idi Dokuzuncu agtr. Kunarbi (9j), e-n,r, Xunarbi'ye karqi eavag(gelen) sava5agh Ku' kargr bun yerine -sdzlerirte t?) Anu'ya Anu, edemedi artlk mukavemet i'nin kug Anu inin elindenkendini o1'rrdrve kagtr'

ler al sil l.

erkeklifimi yuttun, ..Icine bir tohum koydum ve ilkin seni agrr bir olarak seni aglr tann ve ir.fiincri nva gebebrral<trm (?t tannlr tohum korkuoq Uq -imizuh iebe btrakttm. """"1n sonunda Geleceksin' koydum. iqin" vuracaksrn' .baqrnl rnn kayalanna.
sdziinii bitirince gtigeuqtu ve saklandr. marbi bdyle iic tannya gebe kalacaFnl i$itince 'tli.l;;;, y"* tulitirtiyoi. Yer. bundan.gebe kahvor dur') ie n"ttti ue i"ne bi. tann olan TaqmiEu

de n

u e -

Gn.t'aoguvo..tBiu tanrrlar her halde firtrna nir ile AranzahdenilenEtilercede tann bnrnan

rnsl iistih geliyor'. (Yine krnk pargalar devam ediyor, nihayet

Ku-

-283-

Agzlanmzr agmz, ategtann$ siilrsiir!. Zaferde muzafferolan, kuwetlisini titresin.) Yakrn $ark Tarihi: $emsettin Giinaltav

KUMARBi

Bu destan;Eti tabletleri tizerineyaprlaninceleme sonunOa, rlt-g-ciiterb,xkttaralindan yazrlan ve(Scd trir.kqeye qevrilen (Kumarbi efsane laranndan 1\lPr, ao|l krtaptan, baa yerlertamam,bazr yerlerde <izet o araKalrnmrstrr-

GoKTEKI KRALLIK

Bir zamanAIalu giikte kral idi- Alalu tahtrnaotumr ve tanrrtal.|n. birincisi olan kuwetli Anu, onun dnLind qyqklanna egilir ve malrapalan igmek igin :,u,j:r, eltne ventdl. ,Dokuz sayrh yl Atalu g<iktekral idi. Dokuzunc A"r, Alalu ya karqr sava$ actr. AJaJu'5ru yendi ve {tl93 Araru onur onunden kagh. Anu onu agaEirya karanhk topraga (Siirdii). (Alalu) ataFya, karanli( bprafa eitn. la.hla da.Anu oturdu.Anu tabtrnda oturur vI k"uv veur,Kumarbl,ona yiyecek {? veya: igecek) verir, onun ayaRrarlna egrirrve matrapalan iqmekigin verirdi. lBu.ndan .sonra Anu ile Kumatbi arasrndaki miicadele bal[yor).

-282-

bir erkek qocu{"u afzrndanAiu. ::.1^b',1'*1,,9:+" oetrrllyof): 9Oyre

. Tannlarln babasr (Kumarbi), erkek olarak h. dtnyaya getirdi... Bpni biiytttri. yedi defa benj-i ra'll'k' *'p.rag9 sonderdi ve topraF tQektimt. Fq yeqr dera mnr gdge karsr sonderdi ve yedi defa go (Qektim).Fakat yedi defa daglara rr6aktara gonde ve yedi defa da{lan ve rrmaklan,g"tti-f. f--u,p""i beni doEurduBana Natan'n akhnr verdiler... Bende var ,,

#aXnjl.

*un**u,rJrg ve al<.tr, Anunun erkek

.(Yine konularr baglanamryan krnk table erden so ra ): , Kumarbjnin oglu olan Ullikummi nin desta Daslamaktadtr,

ULLiKUMMi

__..lund"l sonra Kumarbi destanriqinde yer alan b Ullikummi dcstanrgoyledevametmektedir: Kumarbi,.frrtrnatannsrna kargr kdtdliik tasarla ^rna t kar9l gelecek bjr evldt yaratmaya karar verir. Bu lundugu $ehirde yola qlkar. Bundan sonra ise Ku marbrntn elqisi olan Impaiuri aldrgi eroir uzerine de Kumarbinin tannlar babasr oldugun 11.:. C,dsl. soylryerek bazlSeyler anlatrr. Deniz gu cevabr verir: Git bu sdzlerimi Kumarbi,nin dniinde tekrarla. Neden evime hiddetle geldi Cu y.'19.1."yi hir sarsrnlr kaptadr ve uEaklanm korkrr rratbukr Kumarbi igin yakrlmak uzere Sedia agac

-284-

_. l. , gf, r.ri

tigi

n_

nr

ffiu*u**# d.lr*E*;t-*:*;
?: i?ll'"d;'? 'l{t*jiw:r#ti"'.x;$rilf,
-285-

r, j _ _ u

.,,F*hl#$"rt*'}#f,uj

n u _r. cl

il]$,lf;-it'Ul:"['#*+ x -illil$Jjtml-"ru'aT

rEa cok iiziiLniigtii ) grkrlan firtroa tannsr Gliinls t-tt"toro bu hAlinden

r.x'i:fi'"Ymt; J;mff :l,iil*flJ:ll,

kiittibir"-*ll3I",t* memuru. 9: getirdi de vemekler
lcki aug:tu" kiitii icki verdi de H;;i'

,lltl;"ilI*;t
::;;"

tr;:ili"ffi;;i;hi"meais!

crktrlar' ;llerinden.tuttular' 'jrli'riiilti?i. s;it'; giitil"'. o"uau' !"k^+:l -&X.':*: ;;^i;; Frrtrna
i.iA";'kJ";';;;qtan varatrgtsdrddler'

n?) (Buradan sonraki tabletler de krnktrr') krzkardeqi-iqtar da oradaydr' nttu." i"i"tttt

dr"timinhti*f$:f"'{i,'i.""5r",
(Kumarbi, ogluna firtha tannsr ve onun eoriade il" *vaimasrm emretrniqti) ir"lti"i*ii" vaqlar der;;;;;;; ;;; vere oturdu Gitzlerinden r gibi aktr. lltar'a 9u siizlensdyledr:

Kim tek,ili- 1"" ul -u"iaelede tekrar gtirecek?

-287-

;:"d{i: u"Tj;'ff *."i1 *lj ;,1*_ "::'l""li"l:."8i:' Enlilin. (Siimer

sdrdd c;'s';'iiJ';" B:iiT,1r1f$I;nrrocsusu
Tannsr)dizlerinekoydular... Enlil

qekilsin. Irgina.lar, kuoarbi'nin bu uzun stizleri iizeriDe

(Bucocuk dedi. gbyle kindir?) Onu .^ -!ntll,lr+im,a.]ag rn' bijydrtuler. nuyrt tairntaraan i<im ini ::f.qil'. ontrince' upelluri'ninsagom' cocugu ','l:tt"iili*:t
baqladr. Ciinde bir arqrn boy attr. o,-C5,uk purLime*e gan uzadr. Bagrna vurulantuq.g,,rl";ii; :\:,,?o1bl"

nrt"T:l li:i"r
.

(...) f,fh"'ii*"ji-orr viicudunun "Jff*i'"';ii, denize veetini alnrna srkrr tuttu. ona
(Tabletin bufidan sonraki krsrolarr harap

sdkten o.3?::ir J?';',f.1;i.:&tannsr

firtrna tanr'lsrile savasmak iizere ""rrul"#trtiXol|. asasrva

j"Ji1i"J"I"l"* ff":'# ril$l" fi I lffi J,T yanagryordu. "ff kadar uzamrgtr' U,l;: Boyu gdklene

bakt'I'

3'"i,'i*"#f,.i#:a

okunabilen sr;zlerbirbirin'e

Ciinegtannst, firtrna tannslna qek ,""""" emrrndekr tannlardan otan Taroo,uu.rl lJu konu$ma srraslDdagiineq tadnsl yanlanna "llt'il geldi.

.286-

bir zamanigin brra-kmaya mecburoldulrnu baflraral

haber vnr.

- Bu-haberi alan Hepat az kalsrn korkusundanda4 raE.i5u, nt"trna ta"nii,i, *r-1,^dl!:Tklt .Bu sriada rra oa yardtm rstemestnt tavsrye
ediyor,..

. . Ea, ilk olarak durumu Enli e haber veriyor. (Nihaye bir karar verereh.) Taq omuzundatutan Upelluri'y;;: dryor. Urada giiktereuzayan bu ta$l gbrijyor.{ftd,j;a tannsrnl kurtarma)ndii$irnuyor). Ve Enlil in gokleyer oln Orrlndenajnran kazmaslnt allyor ve bu tasl, av aklannln -altrndan vurarak Upr.llurinin omuzundjn ayrnyor. fJir de bdyu yapryor.. Bolle firtrna tannsrn deh$etler iqinde brrakan TaErn kudretini krnyor. rJundansonratja. t atmrgu ile tannlan habergbnderir I asrn zarar vermeyecek bir hale geri.ildigini v; frrtjna tannsrnin l a$layenidensavasmcstnr bildirir.... Nihayet Frrtrna tannsr korkung Tagr yener ve . hAkimiyeti eline alrr.

KAAN KER"EDE. ERTO$TOK VE ALP KARAKU$

. Altayh'lann KdAiitey destanmln bi.iyiik bir epizodu olan Kaan Kerede'nin iizeti srivledir: (Kaan Kerede destamn iahramant Kara a r Kuz, gun; Kara Batrr'dr. Kaan Kerede biiyrik ve kahraman bir kuqtur. Bu kahramanrn kalrn Labasr Kara Arlr Han )n at sirriisunden alacalL taylannr galrp gdtrirm^ir$tirr. Xara Batrr bu taylan geri alma_k'igi Kaan Cerede ile savapmaya gidiyor. At gidiyor, yrl groryor, Nrhayet Allay dagla_nntn en briyilk noktaslna Crloyor.Burasr gdk ile yerin birleqtigi noitadrr. iste bu-

-288-

;-;-;i; it-utf, li"

Laltn gii6iig bir kavak agaclnln tepesinde cok ' giiriiyor' Kerede'nli yuvasrru ve iki- yavrusunu (Beni

"-"i."a'^".uvor. " ile savagmaYagelen na ra Battr, bun-;;;";. Kaan Kerede

fu;;; Y";uyu

bugiin h4{lr" h'gJ<'raaglava'at ise-{Ben yiv""et) divor' lkinci vavru ) diverek "ja"l a.ttii"ti" gt; valavacasm

vemek iizer denizden

n .

geri veriyor. yolda rakipleri taKar^-B.t,", yurduna d<inerken nJ" ofaiiiiiiliyo., f.an Keredeona Ab-r llayat vercrek diriltiyor ). (Kartag-a S^pav la.tr, (altun Birkan) ve Kq'lann rlglu Mereinl destanlan ile bu Kaan Kerde destanrnrn gdrulmektedir. tarahan ---i-*tiu"" {Erbitiik) dstanrnrnbir epizotu olan (alD Karaku$) un da dzeti gliylecur' -'x"tt^^.n -x"r (Erttstiik bir seferinden yurduna

o"O ^a gelivor' Tepesigiiklere ulaqmrg ao"iiiil" tizetind" tAIp Ktrakuq) un yuiri*[-fi. ct"* "C""ntniki vauru aglrvor'Ciinkii.birejB; viuada ;;i;;;;;J. iqin . igica. qlkmaktadrr' il;^ ;;";";il-verner'ejder, Alp- Karakugun Bu r:.i;.ti.rt<.'eiderlttldiinivor. N""uni voketmege 9h9rr' her vrl vav' iiii.i.-'i"iig.

-289-

#6*1i],iffi1'"#;{ri

x,H

) m n
Bir Cin tarihgisi de bunu 96yleanlatrr: adrndakihanlannrnon {So kavminin(Kapang'po)

; -,",n

r#

ii$ J',;,tff

gttt+,;, pi$,*$ttlr#ff },'#

'Xura"uf"ri^

*:,*'nfff ifl{ry,tf l{#"",1i:}T ml1:",:,[r i *e i jill';tis".ru J::Tmr['Tf#ilj il3l}fl

touli,i"""i-'u"u""torn vani kapang-polu.o
-291'-

"fl##:;l f ...Y"":'ilH;:ilr;"fi :'j#;,'ifi

olan {No' dtirdtincti'hepsindenkiigiigii *":-t:l

p'4g,tr$3;:tj#
TUKTU (ASSENA)

,,,# #j,[x"#iilf nl#:d,.lifff"i*i"x

Kurt) m n ,,#jJ$il$J:iiL:il1?"iTi;:.i',"T,'"
'.^.}kr,i't.lt Iultn,t ".Ik"|., cocuk ve dnlerine gelenteri trlictln

l,""li,'i l";:-J_H[L.:?;:#^J"T",:J
Tll bir kurt gdrdu,iagrrdr.AdaE 9?"r+l yanrnda

ii1.:tfiifr !irli:iritlT;';1!i'
ona orr parga et getirdi. Kurt her e

p_,j :"IdiHT::ii ',J a*x-,r hirilri ",* qff

"HT..,,"'; ;X:l$,:.r"#., li,T,l"ilJ.t"l

ata.lan.einti.lerin (Si_hayi) dedikler

jlH,"l,"H l:l..ll' 1",,1 :"*b"l#t"l': f: "';Tff -290-

i:i'#*"itril?: }!tJ,} #::::[i;ii:f{.

^__l5l..nt_ dldiiren hiikuDdar bir sure sonra bu dldiirEek :.::fl^"_ ::g,k+glFnr. haber atdr. eocugu

Atee yq r<Eual(,buntan rsrttr. Erzak tedarik ederektarrrf"rii, doyurdu,.. ijliioden kurtrdr. Buular (No-to*il;;;

gl#T-::*"ll

donacak bir hfrde. buldu.

llloii"".lu*
-^_|T-_K^,,

kendilerine reis yaparah (T*Ktt"l;t,il

aibs in i!n ;ffltff ll'il:il,flJff iji*,1$*ff"":nar

sen) hepsinden goksrgradrgndar ov liaigiyf; (A-Hiyen-ge) adrverildi. ";ciijl,

on kadrnla. evlendi, Bunlardan doga

lgaca l"lT^1i-_il rrne gelrrmeJ4 kararla$trrdrlar. En krigLikleri olan (As-

6ldiikten sonra ofulhn iclerinden .-N,o-Tou-LuSe biyerine segmek Uzercbir agacrn alhnda ll1_o-Tu,:"m:

el' cgk.slcraygbiteni babatannrn yq

, DOKUZOdUZ.ONU"TGUR (Af,agtan dogaa gocuklar)

DokuzoAuzlann ceddi olan bir hakr tHff;"j nl'; var..,.,tiunjar ancak rannjarah"ffi." q{" bulundunnak ift Uil haa", ya;i"ai; :gt1".dul Dlrtuienin jqine koydurdu

fi.-,*,xybjfl5_ ridt"t,:iiiT#i[
un ulgur evladroldu.Bunlar zamanla qog"la-,Li"-- ""

ve yilvararak ta-nny"gagrra.

-292-

q.

bir+s :1q1' at'd3. Ii'fiir--ls*iliiulin 'X;,ii.l*.':";"ff 'trh1$i$,*,F.*,-?!f -Bir

uu tde oturdular. Burada tluuD. aquru!

verilen dokuzolu.l'lad-antiilreyenlerKumlango'adr

dil:ilff-;;

':i ;:;il;;;

;,d cu" s*tik"aga-oi'. 3,qqg ^a11 ^b,iY# uir "*;'s-J"ra' tar-nda tu?' ffi ffi ;;; "d;;;'d;"da bul'naa gtioii'qemzikler

c;

idi.

gece. bu agaelann

"ililil gon;ndti i cocuk 'd;;j,l":lli: dosmadan ilil .b!,'sTt-a-l.

Ii!'i"tfr '"t'"T*ii"""'lsttAgaclaid;Dmiiziksesleri t1L1e li,-.IJ".O*aaa Dokuzoguzdan I"lJ!'k kI'I"

on' dive ve.Iabamrz) .'"t L.,iirJ". r3i"giuanamrz evlatlan dile selerek o ;; "gaglarda "fi"fif; bulundular' a"aaa lavutt [nnaa - BuguTekin'ihakan blr eunhalktoPla+arak' Nihavet ' .dt'ti ii* y"J" a"p ribni haberverirdi' grvoiq' utt gece rtivasrnda; . bevadar. i"ilr-t"i.it-

j:'o* dupiiiffi ffi y.-;;b,'i"q*' !P C1?: ,i-uiilll'"i"",lii'"j-IJl""bo""ktu"buagaclan

-u"ut'"''" r",llrilda.;1,m,"+:i;:;y,". Halkon' sordular' llJ=i;l;;-;;;"

r"th.{:-":H}:1.9".i:'"P*l ^ riiiitii"r.u"n"s" brhyorcu brrl1un iig kargasl saFsrnr ini. obalanrun

liiirr.Yi"" u""" eltriide tuttukgadiirt bucaga

rii'aJr9v."-ri.*at't""*::P'*l1iu1""""5i.f ",:,1 taqr (Y"si4 rasl) denilen ;il'i-;";;;"ld

olacaklardu') dedi'

_g:'fl:

Bugu Tekin ve Gdk Kra: otaFndau,'umaktaiken' birdn gu-* f"mn bir gec igerive gokten gelen giizel bir n* #i.ii*]" "e,ia,$n, "293-

u" a' Ja"l""#\};1,fi:i: Hhsffi.t,{f"$ r";;iiiil

co8
Qin r',ii!il,ii lJii c,,ltr'o zatoan btfrfli"., icinhiikiimdarlan' korktuklan T\irk'lerden
tomnlanndan(YuBuPuTekinden oruz nesil sonlL, de(Tang) siilelesi

;#Siu"-ft rff*l*tii*tf,ffi tri li:"H.'+,-l{"i#"ffiq ffi;?'"il""'i:'#|fi

sifnderoek isterseoiz, blzce maxorue seniz makbule ge9er)' hediye-de gegecek

# ilii*:lri{*ll*s'rrtrs'f;:lYsrrtr# -'ilil
;;;; roilli duvg'lan iinutere trluet verpn

*^tr${+q*W:lll**;#i n*:ffi
l.:Y *fiJ:*h :*:::'flil #11 fi,#**'''is
(Kolavdrr) dedi. Qin el(tsr '<ayanm

iiilir""plil

r.-"#:"nn:i:u-*lHi\"i:*tril"trili ti;fr":$ili:'ff
Irer "rTX1"1U,-' euirer' vasxoa o': o.;#;;;;l *,#'l'f .|'.f""ll'i \lu:;'fn|'l: *Hl3:fiXiS'; "t". io T* iH'l'irl# ff ""i'io -295-

5:1-1.:**1:.*tl':-",a,-"r..s,""q"k4;,r uyandrramad.. [imidini t e"e."ti"n[i"ae"'ai;;i;;

andrramadangitti.

i1j,fi T:lg1';g-T 99,r"f

l::"t ,r:::

rekjn. neyeusradrsu Hl*"S:**::^y:g*-Tufu .i"klq;F+'i;

;1ff#ii I
"#,,].

i. lll ;10": -:-.:t _g6 go-.i ".J

kr_z3rne geldi..Bugu -i<,, Tekin yin,. "u kendisini

"" il;'

; ;['# *lTru:ffi ff if I -fl"?"1"ffJ:"]::l ,,o,#,',tft "T,H# j;i ,i"{li:il$fl &0"i",ff ,;[]'t *ilfl r"^' bir dinin gizli rariltarrnr anJatmala i;j';L:.
Bu ha.l gok gece devam etti. Bu!'u Tekin yem dinin esasalanntve srrlanrn dgrndi. Ben ii;ri""# 8,'"yl_T ddrt l1-,I^t:rf :t*:c, I v^""a""

*i"" n, ,"ne geld Amabu deraBu!.u Tel.-n ^-.Yi:T!, onu..kar$rladt._sayg] gdsrerdi.

Bu krz vezirin taluin

u,i.'?i "dfi ''li:,il","ijlff l Ti: ;ijil' i,i:4ilHtfi br rsvuardrr Her hatao L'"'" ;:il;lJ,lff,i:T l?#rr JffiffT, F; *n* : **l if *":lf;';ffi#:,"+"1

olun"u,.Bugu Tekin lozr tekrar gelecegni ,.,^l1b:1,

" *"tljXiilu"o*u "'

otaga selir' BuguTekin'i(AhDaa)

bu gdriigmelerin sonu idi. IGz v6da !,u C919,art't< ederken lGjkte.-yerclgy" rL*'fr"p.ii, dgrendiniz.

Sizedg'rertigjm t jii"it*i ir". i?"f"rya5anr dedi. oluttca Bugu Tekin kardeqlenru 91bah gafrrdr. Her ,.Drnnl blr orduya tdyin ederekUuntan a6rt licgrn fi_ -294_

!ij",*,r:'l:ol:l:1.1C..*,"a,n-"1,;Jia;'""

',*l,l :",:"":ff ilif,itri{,,.":,f,-.9,:T|"fi e*"I,' ii:$lr_,]"'c,i!5ry'-,illif i"'ffi

pil.hrkan .oldu.Tiirk yurdu daiiiui! ::,l=PSr b reKeum kaybetti, yegillikler sarardr, rrEarlar.rrr .tl,_"* :uyu cekildi, grrgiinrcngi degi;ii. S"tt" k."ji:-

devamediyordu. Aitadrtar lci lu ,,,,,(_9T11,,"""t"1,

l;;*''3fl $:ili.{'#:ifiFs
ERGENEKON

[T,', iii:l* J#t",r ;Jil; "",, r"+!]."::il"J

g.tin sonra bir gece atlanna bindiler ^^:.fla$tan,on V-orun,gocuklannr alarak kaqtriar.Savagtandnceordu yere Burada deve,ar, dkriz ve koy_ I:l"9"\lTt ^geldiler. unran kalmlgtl.Onlan aldllar Biri, itbiiriine dedi: kalsak bir giin oiur dii$manlanmrz bizi bu. ,.._,B1i19" lur. taqka bir. boya. gitsek her yanrmrz aug_"ni".L dolu. t;n iyisi dagliu,rn sias1nia, kimselirin volu -296-

ogurrannd; Id;';; ft:# ff fiihffillll rrhanin

s^qktUrler,

Tatar'larla.yaptrklan savagta yenrlmi$ler

s -

Buna El,araYiiLriidi er'

o erilekattiar' ;t#t"*T"fi$1,':ff"* Earat:- vt

*"l["x?*"*x;:;; [la;#'fl#t :" fl;rl}ft sr.drihTr;ltr "*{#'d1f'l'1"'"IJH1'; i#Hi:h,ffi1'rtuTif",::T :t.-,l*l#d"slr*thg"g Hi; itifl.,m.ii$$"*t::;Hi"l r^t#ff
;Jtr":it'J ir*. """-t-' o' !ir'f fiS"' iqr""i"a"' i=ii-.' ryl"i1.^:'#:$;;Illi,""r. lol r",i
e1aii.r 1:11" A"T.I ?uf;i"jolfri"i"a";t*t" "0"*u bulufuz, uE"''

ili*

Tn E"$:H+:*nln**\l t?,Ht5;r"'H"nil1i*Hl'.1

fff;'ui$il-t',u: ,#ffiff$ ^SY;*f

'N,*$s*'smr
-297-

tt**Hl**lrflq*_ 'riH,H:*#,+i
&'ili-"t

bir oF giin Oguz tannya ibadet ediyordu Birden rk karardr:

Iiiti-e" ii;F" L.t"""ia't"t. b*H-u1*Y-*

u* **

d"lt diiqtii Bu Erk griL.netF"l

*b;;*";;';:,.;;;uu' o$fti'*""ilii"O

t'ni'*t?fl

i[1i,*'tr{"-#'#.'.HF# "d*l{g,g*ruffi ''g:{riil.fg$i,ffi+ff

"t#Tt:"* KaraHan'aoglunun iker babasr avda
haber YollaYarak babasmu xarannr

d,i", lyllttar, "ai"tru verihler' -"*d^l'J"" !i1 colijn 9I' u'" +' avasiuiqti Uzaktsn gtinlo' loz bir dibinde valntz ag^oi ?" t*t-rfr'^ riit'lg"i

u'q'na" sitti sevdi'8ld' otdu BuDlara; iic qacugu Bundan

^J.fl

ffiffi
iarafi

:t--ar .'?Htrq*"*rru flilurfr

ill;#;i;: beni ttldiiroev'e (Babam sskertoplavarak

l,ff-ffiffi

'ri"i" tutugt:;ofli""ti savasa ir?. askerleri Fctji"',. "'rat geldi Bu ar6-trk bara

tistiin oguz biitiin Tsl?iJ*i-l;riit." s" ii'ttinliii( iizerine sonra yaptr' -ilir"i.'urr"- a"*t ederek-gdlen $iiletrden (Ben ki: ded emretti' bulunanlara. tili"i"'""-i" "."a" ) sonradiirt tarafaenirler vererl( frlt'iiao tustttto. hediveler uvanlara' ve:(Bana diled'i fi.iiil"iiil-li^"t ) bileceEin di4dan uif*"Ct., uvoava'olan r.liJ'i""f

-299-

Burresine eline kurt Ufu Ui.i"i; ::: Japtrar. -"r, Tarar'larta sauasa"a.k' yendil;- ;e;; "iii. iH:::

:sn'"$m*+ft
oGTzKAAN

: ffi$,#g'*fi$";;*"

g?,ld_:ltrt"ti,ri..iia*i.i'"",i"?'t,"Tii",^ iH.

(OEuz dogdugu zarban yiizii , m. rurEra, gozti ve sag, kaglan s.vahau' aga ateg cibi

mffif
-298-

rg.ffil*x-s,*:

9:*;-T

dininika.lrd crmiyere t",q halk Oguz,un

wg!z ordusunu hazirladl. Sancaftnt

g;Fj:$,a,j"J.?'
;i;

"a i:tl 8tr,f J1il,:i$,?1,ii."Hl'*l*t at na bindi r(rk g.un sonra rB,zrt;j;"n*iiiil"J"fjip

hfli#l*ll?lsl1Hr ii*ili:lx-ln?,,;r*;,"".i.:

"#j"t# F1$]:,![r,{?F.:h} hi $dlif::;iT.H,:,#ii* ""i"HliT:'i ;'"',,.;?,:i: Bttrf,:Xyi;"1fu

O('u2,, ordusuile ldil'i gecti.Orada

ft $1r"j,'!1t"!E6iit$iT:{

Jr*Ji'ioil',1 (ordu ,;,,13,1,:*:I,!.:: l:"ju, r.'lii.'i,lil"? ileyiiriiyerck-r.ia;tif J""til].iT

-300-

E, lllif,: f; :ll_*T,' : ry1" !$i'ii"#;1; i;,#Tll# l,*T.."1:-:lqr-,ri"r-a"-,-*iilii"l",fr u.:*,1,d iii,i

^u##i-rfiT e"r iJTll,Tk"j Itf*l- f": ontardan "*a, u,"", ol{ugundan. "!?'i,["f; o}"irLi" \""tt g-*,, *r a",r-

p"#l.i :,: *1,';.".,f,1,:lii,i :i""l*fl suJrundan ri,":d\' il oraoa r'r', ga *ii u3];il;;i"}1',,:tffi $^e191 I

k.

ilr}ii{ll"l;ta;l.;*.ury;*i ru{*tr,":n .1:1":'"%""illyi r:f"HilirHx{#iiFlsiii'rtH

(it Barak) dedi Yiiriidiiler' g6sterecegim) yol {Size de ordusu ile karE altrlu" -. ^ , ,L^-,,,r., .'.,!r.hl

**.ll,l .

'#6ji!il-+}i;m+jlls

ni'P#i:rilixl.,**j f *s:*"x'* lHr#rJ*f#*iri*'r?llf

#F,';,H, }",Hf i *:fri{:*,fi,r:fi u

{"}}t,l"i,,,:x*1":Titl

,sr$**sx*l;;l
-301-

'"iffi$ff

iil

*t#+*s**"'**

l$"s1}itr"{H m.*;-e**
IIAI(AN$U

?"f":J,#"H-:^*ffi di #dfli,ffi:*Tl.r 's,$",'Ei!?*iff illi{,ffj*, #l imhF$ft :b"f#fff :?i.ilt

l'

u,'l-:g**t*s *,}}";:[i Wuu-srm

-303-

ll:""fl?.

* {gakr!r) oemlekeflehne siuiler. Bir .^r.

$H",.1jL;r'*:"? d ,r#r,,;'1,ri}:"ri5l

j,#j#'*T Tr,? ;:r,,#:il ii :?* tr#il I::

ff5'if1y#'" r: llilifl[ff :1]i"'lji:

*:;r* r#fl*,,ff iri*ilr,il

qr*t+*:stm j,,,,#
*l
_302-

l*,{*:pgffifu

ii*d*;{Jf i';n,q*..:*

giirtinDeden giteigti. $u endige etnoiyordu. Onrn e!-muqren blr hawzu vardr. Sefere gloldg:nda birlikli taqrr.trr, iqine su doldurulurdu. S."i" t*i-,-oia"tf"i yiizdi.iruh.i,rdii. Kendisine: (Ne bulrrursunuz, savasa girelimmi?tdenildi$ zaman ceuap e16.uL, rSr'Urf.]I oroeklenebatonrz. nasrl suya dalyorlart dermig. Bunun u-zenne oraclabujunan $u nur savagigiD haarlanoadtgr zannrna dt$mii$ler. ZrilkameJm Hogant suyunu gecind. oraqakr gozcuter.hemen $u'ya haber ulagtrrdrlar. H'alan davultan Caldrra,?k doFuya dogru yiiridd :,1,,n"T.r natK gitmek lOn.hazlrlrk gormedenhakanlann]nboyle iimitsizlige dr-rgtii. Bir rirkiintri, Lir ,s1]aAi! flrnt:sin!:n kanqlkltk oldu. Bioek bulabilenlerhaj,,vanlann strtlna atlayarak.Hakatun arkasrndrnkogtu. Sabah olrr;;;;; yen duz blr ova ha.linialdr.

idi. Hakan ordusuyla sonra, sitrikren 1lillr,l'.s"Fb: gocuktariyte yirmi c9,yk iki kiqi kalmrgtr. Bunlar :11:,, gecele)nn hayvanlannr
bulamamrstriki kiqi yayan gkilip gitmek, yahur orada , ,Bu,r:"i Karmar uzerekonu$urlarken iki kiqi eka geldi.Bunlar srr anna y-riklemi$ler,yanlernna qolalr :-qllllr"qocuLr-anru., atturglardr.Ordunun izine diigerek giqryoflaror.y-orutmu$lar, terleEiglerdi.Bu yir(ni iki ki;i. y_enl,gere nr k i g i i l e k o n u E t u l a ri,k i l e r rk d e d i l e ri i : ,,1"lnr.n:yn denilen adam bir yolcudur, bir yerde yr yirmi ikiter ontara{Kal a9t deiiler. l .T riA 0" k? a:t ) d e m e k t i r .S o n r a d a nb u n l a r a ( H a l a c )

_---! 11\raa y:fler yaprlmamritr,.Onlann hepsisonradan yaprldr. br-

fa1az, Ispicap,Batasafunve bunungibi

-304-

deniloigiir. iE

*ct'',-Yi+l:yi;"*1\ buoran ;il;*J;; gerp (riirkManend) Ldara: nJe' fr ffi 5ft"tffi .ii'iff (Tiirk deT"*"."
\=tlt""

;Jil"'i"!;i"$;.?l*::l*;".l| I^i,",'lLl;H:
$u *"* d"Hakan E';jiiJs"iii'i;"" lff"tl"rY'fl"l$i'l' a kadar Ilerteqr'
Batasagun seldi *'il";d;;;;'

i", Qine kadar girmistir'

e benzer)

. -,- ztilkarnevnar'

flqtirfr.}i#:#lt+t
ffi l,"J'".l;l""J?iof n:l-:;:*,iJryi' :*:'*:; zulEadriur'
{Divan-r L0gat it Tirrk terciiroesi:

vererek $u adrndaki .sehriraqtlp,

I .,?T#A'3fl lili]u**:::*tll,::"il"TJ.'l','-ff nI
Haka * rdrk i"'.il''' "'T:iil*i,ll'Fli i lil1.l

h;,fi*ffiff* ;"'.x* q;'51i13 m,i"*t1"."-4i:', m

""t"urt [.a"t birine Liti zt'[tameynln askerlerinden

"gli, il: :i"';J-Ii:: ;,1 ff#f*ili'Jil;i.*"1'";:'*t

-305-

tlad ar, iildiirdiile.

kestiler' nrnbasrnr Khumbaba l.iiiL"qi;,. N-ih"y"i gi, Uus.t iizerine tannfa lgtar' GrlgamtE'a ta^qtk ;;; bJt"-re iltifai. etmedi Bundan Iqtar edepk Gtlq1l1t qikavet "ld;: IiilJi"t'dl.s"u,i' Anu'va

'i?r-"i.li. o" lu g"" komahalindevattr' lvilegmeve bu isteginden vazgeqiroeve ciki;-'it ii.l". k9rt11t9,blr aralannda .i,ii,i,i.r.ui"G'i"a. Devle.

Bundan hemen aonra Enkidu

ru""',"r.itf ffi ;t1;;f hl'HF"T.".r iJ,t"x'i""1:Ti",l?Jl'[i$#uflLili3;;;vi-"pu

-''So"au"
veldiler. '--EiLjdu

;; ;i;mrne, Gr'igam4\naffina karar ;];ffi;ki*fi "orrru

Enkidu bir niya gbrdii Bu riryada

urroauo sonra tekrar hastalandr' 9ok gecmedenijldir. "-b,in".o, Enkidu'nun oliimiinden 9ok ao duydu' uzurou' Kendilininde bir gun oleceginiduqijnerekfoK idn zaman bir az .,.-i^rl.rta.aan Enirdu nun ruhunun

i!*,i)""" i,r..*i.i
;;.'E;;;;;;;

iii"i.'E'rc^;'i ;a;

izin verruh'nun veryuziinecrkmasrna

istediTannlarbunukabulettil-

sarsrldr' i^r,iu.tn fiaini"otau. Aidrgr cevaplardan glrmeye Oliimden kunulmaya,. blmezler arasrna geqtikfe grktr' Ciin c6rI-bulmak uzere memleketinden i<orkusuve iztirabr arttYordu' Bu arada, Tufandan kurtulan ve dlmezler arasrna strnnr katilan Ut.-nap,gttm'i hatrrladr' Ondan tilmerun yola irzere yeri bulmak kaldrgr i"r",ii. onun li."n-"r. gtn tt"v.o kavuqmak arzusu, kederlerini llir."So".tt Eectikce '-'sir'gii" arttrnYordu. rNl"E"l dugroa geldi Bu dagrn giril taraim

cehenne.i alemini, . inveralir qok

-307-

tuDlah gdri.ince birbirlerini tBu ne?)demisler.(Alr,,^ kan) ce-vabr, verilmig_ Orada bulunan biiyiik bir da;; nerrleE Duadr verEuqler.)

GILGAMI9
. -.Biiyiik Siimerdestammn kahnmam Grlgaarg, Uruk iilkesinin krahydr. Anasr tannqa Nin-srrrl:du.."K"n-d] _ vucuounun ugte lhsl tann, iigtc biri insan etinde idj. ldaresindeki insanlan qok gahgtrrmrq,onlara aAlr ver_ grler koJrmu$tu. y^*tr'lq. bundan gok bune,dr. urrgamr$I onJlyecek, kendrlerini onun elinden iur_ taracak birini yaratma.lanm tannlardan yalvardrlar. ^,Tannlar,.bu.i6tegi kabul ite tannga Aruru yi,. uuga&rg a Dlr raklp yaratEashl emrttiler. .Aruru tannlan! dediklerini yapoak iqin, yaratacalr rafirDrnnasrl otacaglruepeycedtigiindii. Sonra bir oar& famur atdr, tann En Urta'ya ' benzeyenbir erkek iapir. lsmini de tEnkidu) kovduErrkidu ormanlarda ya.$ar, hayvanlarla diiser kal, kardr. lttr-gtin onu bir avcl giirdu, korktu, D<inerekba. basrna anlaltr. Babastnro tavsiyesi iizerine, Enkiduyu kendine.baglayacakbir kadrn ormana gtinderdiler. E"n_ xldu kadrtu gdrdii, yakjaEtl. Kadrn onu kandrrarah hayvanlardan aIrdr, qehre getirdi. Enkidu iince Uruk kahramam Grlgamrg ile kavge etti..Nihayet Grlgamrqiisrdn gelai. Bu-ndan'sonradoii oldular. . .Giiniin birinde (Sedir) ormarunda bulunan (Khum_ baba) adtndaki dev ile sava_qmak dzere ikisi birlikte yo gKtr. UrmaDa gelince Khuobaba'nrn bekCisine

-306-

#*,'tl"i''ll",,"i ;:*';:t*"";U",o;.l.ii;'"f;

,llT;',"'s jrij,; i.';f :lliiil"ijq&iifi*'fi

curugun qok tehlikeli oldugunu.

a\r:p inaular bektiyordu.Grlgamrg bunlan gdnin( gokkorktu.,Buakrepiusanlardin brn r(anslna: (Bu ib sanm vricudutannlar etindeovsorlelgtrr., a"A..i*,J, iigre ikisi tann ve ti-gte orn rnsan.)cevabr ll;Jr""rr

fl ,i,;,'"#:J;**{ i,s:'ih"iltiiliT'-iiF:f kend;sine bir' vo I,jl',1,T1",^Iilir,.'u'"**"0

naptgtrm rn sandalcrsr Ur_ganapi yi oradabrf trlu"*,, OJ

"T';"ffvhude tannga Siduri nin kalesine gitli, _"_yl,,g,*^r!; goruqlu. sidur-i ona, bu tel69h ve p.riS*IJri" onu,rla i?]ll "o"lu: CrtgEnr$ta,titilrDa"ri to'.[irg.r";l;i "".,-

Grlgam rg.yrlmadr, karallktara dald ,-r-1I, r ,T,"9_r]:.r"n sonra aydrnhk Ulr yeregetai..Oraaa g;r-; ;Yl "rul Dlrmeyva baigesi grirdii, Bu bahce o.trunan gune tannsrna makladrnl r;;;"tt-: er'.^ sarfet-ernss;'; "tyfui ;:j; sdyieilil;

iinrinde bir denizin bulundugunu _ .!j$yi,.. Q'tegr-,'1 ";

l: ;:ltil}iiii1{,r'#,:,ltoilX'#*l

,Tffi"t;l$J""f."mesini' egerbu olaa'sagJ'i

Siduri'denaynldr, sanda]crnbutdu. ,^,9tItf;T", San_ oaro, urlgamrl a mal<sadrnr sordu, o da -lrit," Iil_ balrasrnr alarak ormandan l1_:. Ytlcanigl srnklar aesmesrnr saiytedi. Grlgamrq. dedikleriniyaph. Sandala ornerekbrr bugukay gittiler. Nitrayet Uta.-napiqiii_l i

-308-

nr

3i:
dera,Ur'l ettiBu 1"" israr HL-Jil,l' :i ma :11 !I ) n:l::' ut'iqi v;revat uv'--""" i:lii ;i: i*"*'
ilfl. J'j ft
ki duramadr vath' ima Grlga-tg o kadar yorgun idi
nen uJfuou

ilii

. i {

{u*b''y:'Tili;ll;';'";;'-r''.:'r;:*'*ilii#':SU *'
;i::E;' :,.;'l?:l:TJ;""11i'il' 5:r,
soyleol riyi. memleketine donmeslnr !

gamrq a ittr-'""n*,irn'i" kansr,Cr,l "tt:,\T1"],1)ll

u.

l*"',:i,""-."::fl I|*' l *' *l 1?I'^'1".11i,:llt; anG zkar Qaresi Sfr:

iliiii ttltta"gt""'
ereceEinisdyledi'

U: ;l Ti:l" J,Tily$'Ji'6'if ."$p"Un,T+fvola crkmazdan bnce, Uta-n-aprqum,or sonsuz havata otu bulupta alrrsa'

,"::ii#*'"tl;,:ff3:rtxx'J?## iltj5'*lj*fl'iil,ill'ilfrf
bir ;rer,erkeo
-309-

Uruk ahalisi gittikge eksildi"') 'sotiiDden GrlgamrgDestam: Qeviin Muzaffer Ramazanoglu'

MANAS Manas. krrgrz kahramanlanndandrr' Uzerini ku-

*r.ii1-i"t""'iLat"ta

Han, anasi da Qurisidir' ;;;;iY;k; i.ndikten on dbrt sene sonra Manas dog'muqtur' Manas'rnavncu kath idi Bu isaret ;;';-d"il ;;; delalet idi' onin ileride emsalsizkahraman olacagrna konuqmaya iken iiir-""i--"'"ro"a" -baqladr'Doguou brr karraman oraonun gelen elgiler, iizerinecivardan igiode cok ser' zamao Az ;E-rqlardr. iici"i"l'l;"" uzao' kadar metreye boyu beq Dildi, ' or, tasrna gelinceok atmayr.sil6h kullanEa)n' ata o; besindetam bir kahraoan oldu' bi;;;;l;'fri etti Atlann al' b-ir".i"l"i-t" dzerinesaldrrarakperiqan zrrhroaok iqlemiyordu erisemivor, -oglunun atrlganlrldannr' kah' Hal, i"f.to go"uti"", ott" korurDaL' onunla ar' Bakay adrnda birisini ona ""-i-nt][t"."i liaasitt "t-"t-,i,ere,

eiile!24f!.yisradrr'Manas'rn Yalop Han ev-

,,i:',l::;S:n:r"flb l"'#i$Xrn*;',"',T't'"f
'S[#;;i; l'tanasin iil oesini' sonra di' ;;'6;'"a, erer' sona rilEesinigiistererek en krlv' MaDas'msavaqtrtsdogoanlan arasrnda.
vetlisi Gitk9e idi. Bununla olan miceralan destandan yer luiar. epeyoe

-311-

gdliin g.eldiler. C gamrgyrkanmakiqin o gble _kenan.-F grr{r. ts|u $rada btr )nlan bu otun kokusunualarak geldi buldu,;edi ve kagtr.-Yan genglegmil, eonsuz hay;ta erm)qtr.Grlgamlg ise duyduguiiziinttiden CokDerisan. iimitsiz bir halde Uruk'a geldj. oliimden liurtulmamn qdresi olmryacafinr artrk anlalrca, kendini kadere
Drraktr-

Eazdr. _ Ulu tann Grlgamrgi en aiikemrnel gekle soktu. Biitun l,annlar ona en iyi erdemleri verEei. icln bi, b;riyie yang ettiler. CiiDeS tannsr ona, Erdemio en ytksegini, yer altlndaki tatlr 6u okyanusunun lanfisl Ea, bilgeligi ba6$ladr. Biiyiik tannlar Grlgamrg,a9u orcudeyarattrtar: , .Boyunun uzunlugu onbir endaze,giigsi.iniingenigligi dokuz kang....adrmtannrn geni9ligi... idi. Sakahyanak_ lannclan agag'r uzam4tl. Ctizel brFklan vardr. Bagrndaki saglar gliErahtr. Viicudu her balamdan dlqtilii idi. Onda ugte ikisi rannhk, iiqtp biri iqsanlk vardrr._C<ivdesi pek iri idi. Biitrio iilkeleri dolaqtrktan -azaasonra Uruk gehrine vardr. Uruk caddelerinde etiDden kafasrm djk tutuyordu. Caddelerde vaba!.i bi-r boga gibi bdgurdii. Egsizdi. Sild-bJankalluktr.'lnsanlara dirlik veroemek iqin eli durmazdr. Dirliksizlig

DestanhakkrndakitabletlerinbirincisindeC ga.er$ qiiyleanlatrlmaktadrr: gtirmedigi hi9 bir geyyoktur. Diinyanrabiitiin . ..{Onr.rn bilgeliklerini bilip torunlarrnabrrakan bir idaodrr. Srrlan gtirrip perdesiniyrrtan bu adamdrr. T\rfandan rjnceolanrn haberinigetirdi. Uzun yoldangelip yorgun diigtri snma gijknedi.brlrin gekrikterinibii airitagirna

-310-

,"r1tl*iH:

(Koniicey Hanlnyosu)daaynbir ep

'tH;'";,",H*j"li$ir#i gllll*iffi :l,"S j,T_", jjf :?]f, *#ffiT tx#:Ifi, i ;T_ Sx

_ri**.lan xaoagl tsryolay rn 9ok hizmetleri ".,Y:.r1"-ji,
olnusl,ur.

J)estanda _ ,savag hengEmeleri suasrtrda macerajan, eglenceler, dtiAiinler-

a$

srrasrnda og.tu SeEerey ile ar

TEI,EPINU
.,^

zt sunu, Inek danaslntbrraktr -

;:",1'Xi.HJl"+*r"Ti['JX*Jyq'r koyunrar

(*T:l_".pi"". bri,ytik_fi rtrna tannsrnh ogtudur. Bolluk

bog'rdri. Ar',d"J";;;*;fi1..i.1ft11"f

;x,lur i,,lj$":'i';l?i.,";ltri$tll:in:
Bunun_iizerine firttna tannsl. l

*,J,1',ld?,"riil" :1#:'"&:t,11"^,x,f

51t##1,J.h*+xl"
-312-

g:;u:r*{im,#i#itf; ,,:g,fi ITJi "I:f

pi_

1fi Frrtrnatannsr,bagtanngaya:(Ne yapahm?Aghkt-arr Sl1 (Ne itlecegiz.) ddi. Gtitt"g tutt.tgu"t' frrtrna tannsrna: git dedi' ) yap, Telepinu'yu aramaya kendin ir ieiers-en Frrtrna tannsr, Telepinuyu aramaya gitti Onun
Fakat o evdedefildi' 9ald1. sehrindekievinin-kaprsrnr t'ahtrnaotutdu' Kendi evineddnerke kaor acrlmadr. Tao.rga,kartalt bir daha gdnderdi.Ona: (Git Tele{Buyirk pinuyu La!) dedi. Frrtrnatannsr, tannqaya: bufakat aradrlar, ianniar, Ktictik tannlar onu gitzii keBunun irnadrflr. Bu kartd mr onu bulacal? skin ise onlatrngdzleride keskindir.)dedi' lCit. yiicedaglanam' Tanncayinekartahgbnderdi: yirce araqtrrdr' bu' daglan ucttl, taralt dedi. Kartal (Ben bulamlyorum .) getirdi: onu laoiadr.$u haberi Tannga bu defa An'yr gitnderdi:{Git, Telepinu'yu senaral Bulursanonun ellerini' ayaklannrsok! Onu al getir. Mum al, onu )'rka,temizleve banagetir') dedi' Frrtroa tannsr, Tanngayadedi ki: (Biiyiik tannlar, bulamadrlar' Bu an mr kiigiik tannlar onu a.radrlar, I onu bulacak?) ; Tannga,firtma tannsrnadedi ki: (Senany buak O fi. gidip onu bulacak.) An oradan u9tu- Aiamaya baqladr' Her tarafi aotastr.l.matia.t, laynaklan aragtrrdr' Sonunda Tele-

dedi' bulamadlm') tx"a.itti tinnl Telepinu'vu iin.r-va,

aramaya BiiyiiL.tannlar, kticiik tannlar Telepinu'yu gdnderdi ve lGit ttii". Gti"eg tann, ka.rtah aincii Kardedi ,"t au$att, dereleri,yamaqlan^arattrr') Ciines ditndii gitti. ielepinu'y" butamadt. C'eri.

f;

r.;;.t"'i*".ii.il

""H:l,:"*H_

rit; :u":T

fn"i*l*e*riil'"rr
-313-

iJ;

otra yardrB edecegini sdyledi. Nihayet iki taraf kargrhkh teklifleri kabul ettiler. tertibi ile tann lnura4 (lnar) bir zivHupaqiya.q\n aGt h'aaiiadr. Illuankdgi bu ziyafetegagtrdrlar'Buna sevinenilluankag gocuklanntda alarak ziyafetegeldi' zailluankaEile gocullan o kadar yedilerki dcindirkleri delikten na" Cot< *iSti.leti igin yuvalanmn bulundugu stpnad,tat.'Yan igerde yan drqarda kaldrlar' Bunu go?tt Hupaqiyag, illuankaq ile gocuklanru kuyruklanndan bir birine bagladr' Oraya lnuraq ta gelmiqti. llluankag, kurtar masr icin ona cok yalvardr. lnurag aldrrmadr' Gdk tannsl Y.tttanuqL da oraya galrrdr. Yantanul ta geldi,.elina"tl l-it ile yrlanlan <ildiirdtt.i o,ltag ta biryiik ba' intjlonrnl almrqoldu. basrnrn baqkasekli: Bu efsanenin (Yrlan llluankag bir giin firtrna tannsrm yener' Onun kalbini, gozierini qrkararak alrr, gider' Frrtrna tannsr bunlan geri alma garelerini diigiiniir' Asiu-rlr" ftrt ile eilenir. Ondanbir oglu olur. Bu gocuk yrlanrnkrzrnrahr. Frrhna tann6rogluna9u biiytiyiince, emri verir: Kanmn el,rne gittigin za.roan,onlardan benim kal' bimi ve gozlerimiiste. Frrtrna tannsrmn oglu JAlamn evine gidlnce babasrmn kalbini ve gdzlerini allr Oglan gotiiri.ir. bunlan babasrna Frrtma tannsr yiiregini ve g6zlerini yerlerine kor' Vtcudii eski aekli;i af i almaz garprgmaktizere denize dogru gider. Savaita yrlam yener'
.JID-

bul.d.']. Telgpinq acele evinegeldi.e 33-Y.t:lllfilk:.') *1""" ata-q geldi, alrllara ko1!n,a-hrlaia8rB; l:fLl

::ff;Sffi"jfi*'u,

koyun kuzusunu veiuek&_

nrUANKA$
.. .Eti _veHitit efeinelerindeuola-nfiluanka{ efstnegi M.O.1500 de tertiplenm iStir: ncaer. Arinna ile firtrna tannsrnu, Me_ ,Ciineg_tan zulle ve Zjntuhi adrnda torunlan ,u"dr". Gii;llik r-u hava tanngast Inurag bunlanu gocuklandrr. llb+*el. adradaki biiyiik y a.D ile hrtrna t{-onsr arasrnda Kiskil_ussa gehriode korkung miicedebler olroug,sonruda ffrtrna tarrnsr kaybetmighr. lnurag seyilen, saJnlanbir tannga idi. C<rkt . altr krr atrn arabasiyle gezerdi. Gekti6i l.nurag;Hatu-saggehrine geldi. Oradan Zig_ ^_^Y:: *lgfhrine gegti.. Orada HupagiyaStHupl6"!) ::1:t3

;3lji.
.-,

t* sencsiirdii. o""nt"

",ui"n"d. ioei

anlath, +"k.lJqdi. onll**lyardrn dan istedi,Cengde Inuragkerdisini eevdig'taf-314_

In urag, ,llluankaq'i ttldilerek firtua tnnsrnm in_

Gence bu arrusu.uu

Bu srada kayrnpederi, yrlama yamnda bulunal oglu,,giiklere ba-basrmn yanrnagkar. Ve: (Banada kry, oetu olraAlna) dtye yslva.rrr. FrrtrDa tanner da Jalanla be.aberoglunudldi.inir.

ULUTOYTJN
Ulu Toyun, Ay Toyu'nun krzr Gr e ao'k ol-us -. Drrgunuru toyun.anasr secene ou"d;el Tgru,n un gdgiine Bara onun krzr Ciines,i ,-.je1, rste. Ne kadar gok aFrl*-ek. istersehig k"bul""1"g8.", gdge gktr. Ay Toyun'un otaFnagifti ..^.ix:lt,hup"n ve:,(uglum,loaDla sevmiq, onu oEluea verii misiniz)

biri autei-; Gir"ffi;fflliff5ilbi"t'fJ;*r Bunun

Ulu Toyun istenilen ., .yl"n -tistrinde,'yetcddrikini koiay.grirdti. ::1. l]lir'.t] .yer rarrnda ne^kadar.cin191, periler. ruhlar varsa hepsini oave!ettr-( iimtesigeldiler.Ulu toyun dedi ki: fEyiail_ ramanlar.! Jfinizde benia-istedigimiki geunneyr krm irzerine alacak?Bu iki ar6agani b;; arma-'ganr bJ_

$:$;f,iJ?i;,",l,""';if ll*S.,-6:,'H"l'i,li: bu haben.ogluna getirdi.

teklifi kabut edecekkimse srkmadr. ,,,S*:|:d:l,!: , LeKlrnnr. tekrar etti. yine cevapviren ol",", ",{".1 yqrincu bir kurr ite ti, tlga L iii T_a1. uzenenne .tekliinde Fakat kurt aalgayr tutabllmek .atdrtar. iglii -serabr y-zln,ba:aklar isriyordu. lGrga is-e gcirebilmek -Toyun gozlerc ihtiyaQ gtisrerdi. Utu is: l?^1,.1.:lkl' re(Ukrcntu onlara verdi. ve tHaydi kahranranlanm, gi_

getirin)dedi' Bu iki kahradi.nbanadalgaile serabr gokgahqtrlar'..ne Aradrlar,laradrlar, i*"-v"f aiiiiti geqirdi Y-iizFllar " ele eerabr karga de f,i,J i^i*"t ,'"" Tovunis' ulu gelmedi aimagan bu iki il.tl. sii i";tr alamadrt' hanrmr *""medi,diimeq iJiii"" "iru"iu" Tiirk Tarihi,RizaNur.

AVCI BINEGER
oflu Bineger 1- Beyler(in) beyi Gezdok'un KardeqinUmar (Senin)it hastah&namiipteladrr' Ak Maral'rnsiittidiir, Ona yarayacak Onu tutabilecek daYmn itidir' 5- Bineger vardr dayrsrnait dileyerek, Onlar,onu oradamisafrrgibi gormiiyorlar' {Ey, it dileyenit olsun, Davrsrndan Benimdiismammda Binegergibi mahvolsun)' ya9adr$daglara' l0- O, oradanclktr. C.eyiklerin bireqrktr'Lq ayaklrMaraldniine' Birden {T!pkr) bijile rastla$rn tamdrm, benim vedi dusmantma, onlar gktrlar yiiksege Kovalasarak oldu' karanlrk bastr. dr.rman Orava crkrnca kavboldu' oniinden 15. it< Maral g<tz (daha Binegeronu gtirmiiltii' bakrp da ) Zaten (bir) Geyikolmadlsm farketmiEti' C.ercek Onunboynuzlan,cigerisis yapan9i9gibi, Ayaklan; eEefinminderini diken biz gibi'

:*;;,

w
:.

$imdi sen bizi brraksan bile yaratan Allah seni rahat brrakmasn). O saattedagrdumanbastr,sis bastr, Bu Gelk giizriniindenkayboldu. 50- Yukan tarafr ipin, urgamn yetigemiyecelii dag oldu, Aqa& tarafi derin oldu, ugurumoldu, Iki yan taraff derin oldu, ugurumoldu, On beggiin o kaya kolrrgundayaqadr, Biitiin etlerini bitinceyekadar kesipyedi. 55- Bu (Korkung)olayakdyler kalkrndr,ahali geldi. Kardeqi UEar bunun kaya kovuBunda(oldugunu) fark etti. Uzatsalarda ip, urgan ona yetmiyo. (du) tlnrar onun yanrndan aynlmryor(du) (kardegim O, Bineger'e: in!) deyipyalvanyor(du) (du) 60- Binegerise durduguyerdenklmrldamryor Umar onalne de b6ylece sc,yleyip baktr: rSeninmezsen. sanayapacagmi soyliyejam) Biiyiik krzrmben do!uda satanm, Kiigiik krznl da gotiiriip batrdasatanm. 65- Gitziimiin iiniinde kalrn ile yatanm. Binegerdiyor:(O sdzlerden halrr yok, (ki) buradaninmeyemeddryok, Kendingdrriyorsun Babugen de, cammdan (da) sevgili dostum olan kadrn,

-319-

20- Yiiz ifadesi diiglinde oynayacal Ioz gibi, jfrneger dryor: (Sen Eej,tanmrsln, cin lbisin? Sen Maral isen, brrak beni altunla liifegimi ataJno, ' D,eveifin gerektir, menenden iki defa fekeyimi) Maral cevap olarah iqte bu stjzleri s6vledi: 25- t Ey Bineger, seninaradrg-rn Maral ben deFilim, rJendurarak, sanaaltunla tufeginia lrman1, rrevaturdeJnp rnememden qektirmem, tren Aspalr'nlnaksaj{Fatma Iuzrym. filcadenm, ddnupdt. an rk gerisingeriye). de (daha da, Bineger onu brralmadan ^..L-, I'r," sur-rnekte devam ettiOnun arkasrndan yriksekkayalaragrktr. I ekrar ldaia dal Ceyik arkasrna pvrilip sdyledi: (Gelme. Binegerarkamdan,kendim d<jnerim,r +tmor cturmazsan sana bedduaederim). 35- Bincgersijyledi: !yabdni ddqmangozune, r apaDrrdrg)nl yapmaktangeri kalma, Den otntemem seninsdyledigjn sdzii). Sonra Ak-Maral br;ylece soylemeyebagladr: 'sen Cocukluktanberi I biz;m etimize doymadt a. 40- Biz.garipleri daAdaya$amayabrrak4adrm, ermdrdrnje.bjraz bedduaedeyim: benrn a$agttarafn derin olsun,uqurum olsun,

dik:lJ,il,.rrrn

ipin. urganrn yetisemiyecegi kadar

Iki tarafin sergegegmiyecek kadar dar olsun. Bunun ifinde seniDya$ayacagrn gtnter gok ol^.,_45sun, Senin etine ka.ga, kuzgun doyma6m.

-318-

Ona varsal obana gabuk erigirdin, 70- Beri gelse bana bir med6r ederdi.) Dostuna altr haberci gitmiqti. (Kadrn) igitince yoluna soguk yolluk hazrrladr, Sevgilisinia 6lecefi yerde camm vermeye and igti, Yeti$ip Bineger'e, o, ktyle deyip gagEdr: 75- (Rezil olmuqsun beyler (in) beyi sevgilim, Seni arzuluyorum, hoplayrp qrkryoryiiregim, Sana geldim, iki budunu at edrp, Kollar.lmr onlan siiren kamgr edip, Ustiime yal'rlmtg srrma sagmr yarnqredip, 80- cdzlerir gdz yaglan ile (damla edip) dolup, (Altrnh ttifefini ucundan tutup buaksan a! Ustiindeki benim diktigim ipek gdmlegni, Qdztp alarak g6zlerine sarsan a! (Kendin) sevgilim, benim ak pamuk gibi c6gsnmii. 85- Agrp duruyorum gimdi bana gerr.il de atlasana!) Bunu iqitince Bineger krmrldandr, canlandr, (Altrnh) tiife$ni ucundan tutup brraltr, Citdlegini de iki giizrine sar.dr, Sonra kendisi kaya (mn) kovufundan auadr, 90- Buradan zorlukla grktr ise de, . Yukardan diistii, B6rege konmug yumak (peynir) crbi Dostu bu i$i g<iriipdurmugtu.

.320-

T
i aplrmrqlr' K r r l l i - t r " g i n " k o s k i r h n r l q c rs ifutacay Halk Edcbiyatrnda: ]\vcr Bineger Yazan : SaadctCagata)'

AI-ANGOVA (A-lan-hoa)
Bortecine soyundajr l,rlLr)elili\lioo$lu yrldrz IIanrn ihi iocugu olmu;, bunlal krrn'lisinden once blmtis Bnliik oglu (llubun) ridrnrla bir erl<ck ihjncisi dt: (Alan{o\a) adrodr l)ir krz Lrralinr!s ibilgulay)' bLrnlarr e'lrrrrii'mig han YIlc|z grxukla|r olmu:; (Bkcitall adrnda iki clkek Qttk riLnLiii,dul kalnlrg, kert_ gelmcde.n Alartgovalrri korr:l5r disini flan iar istemii ise de f iirmamli Alengova rru gebe kaLqr: Alaneova bir Jlecesaravrnda yatarken, seher vakt'i uyanrD;acaclan i,du:'a ttutl.t bir golgenin indiAini, bLr g r ; r g n ,n i , h n 1 . ' , \ L i l l u . . c h , i f o T l u l , f s n j r r n r n! l ' r r f n l Lr4' clr ulardrrrrak iq'n io'ilu. Yar''nde 'o'ri tutuldugundan bil'tiirlii fakat dili f,ayk mak istedi, gaLEtr. elinin atal,lntn kuvvell sesi crkmadr. Kalkmaya AkL verinde krInrida'ran,ad' ki:silnriq oldugunda'i gciriilor', qeyi biliyordu oldugu iqin her

-327-

t
g::rti'lt"H:? Btl rgin,Yz:r,rade konuquyorsunuz?

*'':"if'yll,,::*T,'"^,T*l i:i;l;'-i#' ji,,rF l',, lT "'li'' lft *:U*: I"nill"Jl",.::i:T5 i.''.-'+"i'ii";tYl 1,1:1" llliiiiil' Y"1,o,11", 1.. i:,:T ;l1ll*:I ii#',:;*' ;gf :i;:, il','li l)'^il i :i:1i Hl Bir rrda''andr. onr
f,.T:;lij,l,j1;,1ilii;i;i*.J"c" itldii )
liiisontu da 'll."coua

GEI'IK AVI

J".iHi:T;:#lTi ;::i";i:\tif "d,l;l;'#:, $oyledir: avr hikaYesi ogrencjsine monin',

o,o,]lul""lJ;''l,l' """iuiu' o"t/rll"'"'

ifade Geyik

,iii?"".'ii. ie'"t "r'in'r'oiau -':T']l1l: gu nuanlarmasrvla

bu olddrme gunahr do daretm..ninden

.;

l"l J:xlI;:i^ :#';i*l*I",i',Hil%;.":;i';':

irf.li

Gevbir eok u"uuu e't "'-fl:i'il::li:,:i:li,r"'' "'^k gevrg betvirz daha ^''r"t Ba;kc bir ormanda

;* * 5r*mi; il: ,611T" a1;lril ll1fi.,",rffi o"*

l:*,;fl-lilli,t'iJ;'i;;i;; i;:.ffi'I"iif "i.' bu serikler frrp'nan 6.l'. n"rkuiuisinde i',,t#i'rl'.1 L:[l':tnl :ll "illg;;:-*,fillii",i.l3ll'llil
-323-

.ing,.m,: cex halr,asta caiz gormem. Bir kag gece evimin rolr, erratincta saklanrrsanlz tdnn beni malf,rlp U,.akmrr.

nisori :"":T,:'iii'#i:# iillf; T[J" ut^rkad

ikioelumu gunca.,rrmi. hrilhill,li"T"li:

Adam yava$ yavag yataga girdi. Sonra yine bacad. , (Bunu sdylesem 9lktl, grttl. ,Alangova:_ qtye orant bt,tenrglzli tuttu. Adam kimie inanm.r beg altr gecedeh. gelroeye ba$ladl.Alangovailk geceden gebe-kalm,., ,9.. gcgnce uy i5 anlaqrldr. Kardeqlt,ri gebelig:iin Fl sebebini sordular.O da ne olmuqsa anlatir ve: tBaia ."

. .Bir nurlu bir scvin rnolgrnr. Alangova nrn bacasrndan iCeri girdigini,bir"zr_ flkrrgror gdrddler. BbyteceAlangova,nrn ii.l :9rlrsozunun dogrulufunu inandrlar.

inandr. uekieievin f,:J,:lit":o'u"" ",,1f;5:""4?1, kacgrin sonragdktensehe, vakti

kalsr(Mogollann gizlitarihi)
dldrikrcn ionraAlangova i.rq

"aloX1".i3lll'fi} /A]angwa run,

,

Dubuo Merg5_n dajr bes qocugu -kocasr

llf^,jll,^'^ ?,1-"l Y".oen erKeK Cocuk daha dop'urdu_

dedikoduya Eupnetencller, baqladlar.Alangovabu ded_ rKoouran ouydu,ogullannl Cagrraral dedi:tSiz bu Sbyle u{ qocul{ anantzdanSilpheederek dedikodu _ha](ktnda yapttnrz.llakLsrnrz, ama her qocu'k hakkrndabir adari evrn , \ aolnnr bacaslndan slzan rErkJa girerek kamtmr oKquyor, onun nuru vucudumageqiyordu. Crkarkendegunel rveya)aJ4nnurlan Uzerinden. sarr bir kopekeibi surunercK glkryordu. Siz nasrl dirsunoelen

iU:HJji"[. ,,i'fx6Y:16lT,,i'"""'[ifu-,

.322-

geyiklerin krah (Budha), onlara yardrmda bulunmal<, icap edcrse kendini fedA etmek istedi. Klal Dartipala'mn yamna giderek ondan beg yiiz marahn rica ctti. Nasihat ederek, iyilik hayatrm ba!-rglamasrnr etmege tcsvik etli. Caohtar.l oldurmenilr ne kadar giinah oldugunu anlatmaya gaLQtr. Fakat Dantipala bunlann hiq birini dinlemedi. C'ozleri kanla dolup hiddetlenerek keskin krhcrnr gekti. Kutsal geyi$n boyrunu kesip, bagrnr yere f)rlattrg srrada, sag eli bilcfinden kopararak krhcrvla berabcr yore diiqtri. LlanyaptrArkdtriltiAepi$mdrroldu. ripala lelyada ba$]adr, Anra i9 iiten geqmiSte. Yer yarrldr, Avigi cehcnnemindcn alevler grkararak Dantipala'nln biitiin vticudunu sardr, cehenneme giitiirdu, A\.ici'den grkaD l..rrlkung alevler oDu sardrkti{n sonra yiikseldi, giige ,layandr. Kolkung bir yankr duyuldu. Yatz yer deprcndi. Ddrt tarafi ateQ aldr. Bnynk daglar lnkrlala,h oirbidnin iizerine geldi. Dantipala da bu alevler iqinde kaldr. Umidi kesiJdi,dayanamadr, kendisindengegti. Viicudri yanrp kavruldu. Avici cehcnnemenin fcytam aAzrDr agrp Dalltip]a t1 yuttu).

ETI HiKAYELERi Kumarbi EfsAnesinden: Appu

Appu, (Fena insanlann iSledilleri kcjtiiliiklori anihtimal verilen bir dn sozdensonra,hikdye: latacagrna I)oniz kryrsrlda Luliu memleketinde, $udul gehrinde,

.324-

iliil'ill i:i-:",1"1 l#'.,111-Til'ii:l;?lL Llti,:l'

o 'u'i -'aukransonra ::i?;';, li,i:;;;;,i'c,"', ti':

;iifir''qar.{{ilil$"i.::'.'A
ilJvrtrrava-sdcr,Alf il^llfr""r"" """:"t",11'lil;'lill,i

";''il *if?'"' r1?r, ii* ;piiif;lp{;1i,{-: ;::

lui: ?"r:f ui:lt:' !'i,ff^".Hr i;;[ riliill
rKdtur laksimederler' ur".tn"malr

ffilx; ll,l'ruii;:;n i,]ilft,j:i'''t''ilii'fu*ll

$'';lf :rt: ,*lt"t'"":*l;*';l,t"1}"j:Il%*'llf t'ti1i,l'n gok srsr'

j'J-t.*"i,i.,J,xil[*ll *t"iln':i"uJl "l':i fi"*l:l' t"'* ,-ff :ii'g;t*ll'H;,i::ili31l"i

'q"v;"J'"Y'll;l;v",t'*.l'''"'"hiff i!{1.1fl "T"{[i
-325'

"i;i"; ;;;;; i*g1i"l;; if ilil,!-j,j:,;[',.fr

ti ti
GURPAIIANZAII

jrr ::; K"i5lr:' tr{-*:::l.iir} #*1fti *#yJf."::l, i,.-w+lo.+r? :::sfl l+ iiJ:i'Il3';ln''ill;

Iii-':'ilt*it;Hs:;h::""f

Lll:'1.fud$'-'i;;*.;:r**
Iifrh :Thi l,l:"ir*?i'"liil.,.lr"lr-"';1"

$iim-:,ir',--#nil'ref ;;;;;;"
HEDAMIIU

.,[,ii*d;*'x.1**li"n:;r"
Ji'i'?'lJ";l"i{':'"*: ."#i:ilTr'.?l:1,'"'J,Jf vl;;

nl'-''-:l lf i"*' ill;5x[i "*']:i*lr

'327'

Bahkgrnm biri, Cocugubuluyor, sevinerek, onu Amna gehrindeki evine giitiiriiyor. Hemgehrilerinin Adet olan hediyelerini getirmeleri iqin kansrna bir doSum uydurmasrnr siiyliiyor. Bu yaFhyor, arzu edilen netice elde ediliyor. (Bir tahmine gore); Cocukbahkgr dilesinin yamnda briyiiyor, bir takul maceralardan sonra babasr (iyi) ye, kardesi (Kdtri) ile olan mricrAdelesinde yardrm ediyor.

KESSi
(Keg$i,evlendikten sonra ava gitmiyen, kurban kes6eyen bir avcrdrr.. Annesinin te$viki iizerine tekrar avlanmak igin dafa gidiyor. Ug ay dolaqryor. Fakat tannlar ona krzdrklan igin avlannmasrna engel oluyorlar, hig bir gey avlayamryor. Bu arada Kegqihig te iyi olmayan riiyalar gdriiyor.. Avdan d<inenKeEgi;Av srrasrnda olanlan, gdrdiigii riiyalan annesine anlatryor. Bu niyalan yorumlayan kendisinin, yalonda iileceSini sdyiriyor. Annesi de riiyalan oglunun yoraral ona tastik ediyor.. Bundan souaki memesl,lr., tabletleri okunmasl heniiz bit-

.326-

IEtar arasrndaki macer.alar rizedne kumlmug bir hikdye halindedir.. A-ralannda bazrkonugmalar o[uyor.. ydan yiyemez arhk bir hale gelmigtir.... !!ur (Hikiyenil sonubilinemiyor).

IT BASLI ULUS
T.T.K.belleteni. 1949 Ocak. SaF 49 da A. lnan; bu {lt baliL ulus) un nerelerdesdylenildifini,kimlerin nr zarnan bundan bahsettiAini yazryorsa da efsdnenin metnini aerklamamaktadlr. Yazr gdyledir: (Kuzey ve dogu Tiirklerinin folklorunda (it basl. srgrr-ayaklr) bir ulus bulunduguhakluada 9ok yaypn bir eGrne vardrr. Bagkurrlarda ve Sibirya TrirkJirinie bu efsdneyi bilmeyen yoktur. Xtll cii. Yiizlrlda da bu qok yaygrn oldugu anlaSr efs6rncnin lmakiad'r. l24j] ylrnda Papir lnnocent 14. tarafindan MoAolistau a gonderilen PIano Kaprini, Mogol seferierindenbahsederken, Mokavme rastladrkiannr igittigini Kaydetmektedir. C.A.l.Malein terciiftcsi. peteisb. f9ll, S.253 P..Karpini bu efsSneyi krpqakbozLrlannda yahut {BaEkurririlkesindeigitmiq oisa gerekir. Ebrilgazi Han savaq iqin toplanan Oz6ek kalabahgrnr talvir ederken lt Baglr,srgr alaldrdan baika ne varsa hepsl orada diyor. iDemaisonbasrmr, S.2?9;Riza Nur Terc. Sah.294). Oguz destanrnda Hikdye edilen it Barai IIan menkibesi de bu 'lt Bagh Ulus" hakkrndal<i efsaneninyanklsl olsa gerektir. Bu efsaaede,destan veya mitoloji motifi olarak eski Yunan Edebiyatrnda da gcirtlmektedir. M.O. lV. Yiizyhn sonlannda yagamrg olan gramerci ve destan

-328-

( A l ) n l l o n+ r 'f'lc Sinmiy bir dostunrnda srririRud,,slu \rrinr grrip bir i.uo.' i,rJ"^t."ntn y rnsr K'ipek ol':n omuzlilrnda ccneierj ku\\'ctr; ula4 c;rJ ;,';i;* B ' a;La finil'rin dilird.rr ;rni"p"f e'f,i ho'.lerl..rr lamazlar.' bi tsu lil bdsh ullrs) efsenesi i Qin kaynlklan -da 'l'han- Gtmin hiii(rimdarLarrnd3n rl",* ia'i._Jaie .i b"t'tci llrn'fu vani mrl'dr 5u6 irL'rLla " i l i i , f t i ' g ' " , " bir adrrn d"niz<lestf-r td'r'l 'n i'r'"-'."-,ilr...i"a, Slllr'l' . l t " " " t ' . " . , 1 1 , " , " .". r v 1 e b i r a t l a y a d u $ m d t a d : r r l l a r o r " nt ' ( i r , h nl'rii.ine "z"ven ,,' ', s u r c tttt'it i r r ' a r t " ' f r * . r r l i l k ' k l ' r r i*", J'rf''",,iin"lanrlm,q h:tvkopek ri idr' Sesl k;tulr k .i.rf.i" rl,.rrr". f.',tn, lamasrnabcnziYordu. r ok i u e f ' d r t n i n k a J n a FC r t t B a s l rU l u - r h r r k k r n d r kL Rorloslo Yuzvrlda lV olsa gcrektir. [l O ".liirgl;;.a, iimmrv tarafrndanvaz)lancf ine ile M S IV YiiTyrldr 5"" 612'rnd:rki naklcdilen i;;;ii;dan v;ii;;'";-' "1- vuzyltla.bu 7'1l aikr"il cekmekr"dir' lJ"'f .rri.' 'r<' ilit'niq olrrn PlatrnI\'rr pq,i l,nzkrrlarrnd:i 'kit ' u e t s a ' r e n i rI r "i.i""ri o l n l u i , n , i , " " , t ' L k a v r l c l m r r t r rB ;fsanesi olmasr mumi(Lindr.ir).

6wsuzrrtz
su alKrErnsoqtrkbir gliniinde Oksirzhir Tlrk luzr' sofutrn .uv-a--eidiy-otVtiiudu yen crplak' ayaklan yarl) bir ha]dldir' iis[,n: ku*t a(, g,)zleri '-siina" Binl'n bir Lastrsa kupar' Av u". hlt b"k."q l'u z^i"""g;kiJ; ."."y,n,iorr kasrrgiry' lutulmus ol'n Kendr *,rlli fakir krra takmaktadrr' Krzrn halint acrdr'

il'i;;'ili

kr olutlaka iivev anasrbu krza zulfim -329-

;vAvetlerle anlatr.lmaktadrr' '"'i;, A l p a m r lr B a t B d j l e k ' O g u z u n u r r t u ' , 9g ut i r e :

dzdn,L,,ir de icin cnk "*j'il:iT ''Bi;-g"; lJ l:il:,*:'fJ;,' 'Balcrk Han ' f,clivor' Av
idi. v-anrnaveziri

';;li:.:fi#l',\l;1.';11,::u i:';'';; #'#f rini digr Han Av birisini ill""i"t Lrrt"i"r"" El'nanrn
oluyor' N i l r a t eb l r r e r k e k( o c u k l a n a"'t""", i'1v"."
Adrna da iRaY BciYrek)ctlYorldr' Bay San,adrndaLi Fir anlalria g"re de: Bay Boru il" o l m u ; l u t s u n l u rR r r Kg u n A r i k i l L i ' k R " y i n i l rC o c u l ' l a n

"$:iK3"J:""il ii-;T.ri": *i,: :*ir:xi*:tll:

r a i o k i a t i m Ir i v r p r r r r t d N r 'havct ii; i.r'.-.'"1".
mecrl.rlar bailadl:

*,ii.,1,",,",= :tT ili:ii ib*i,:#iln:i:: eLmn,idrr ;:'"ueL Jlllii'i'Ji"'il' B#ilJii ll'"i'T;l

T;,ii"ri3l5'^'* - lltllu-ll'+r;:;:,1'",'^ifi..,,? )i; l,'J;r' n::,1 ii.: i'li :','l' i:1:ii L"l'-11:t:1, i"';''l L' ;,*, -Xl lii'ill ; :l'i l;l",i:"J ;il 3*l.i' "illii, "l,;;'J. i'ii 4:i i"'&^'""; ;riili ::Ltll t -ll*: ::l:l: l;I*:TJ;"t' ^1;l-t:l :lilF,,:I,:i"itl
;;;;r;;i'i en t u ' c o s o v R u n d a n ' n n ' a r n e m . l ( k P r r nd

-"';';il".' ;13^|",1'T[ Hnl"liq$n l^ii;li:"

-331-

ediyor). srrada bir qalLkran yiiniyordu. Ay, .Okslir kt, o((J emrettr: lozt al. yanrma gel). Ayn bu eorri Calrya rizerine gaL henren bir at oldu. Bir yandaa aya giden gitk yolu. aerldr, bir yandan da at haline gelen gah uzerinde krz oldugr halde yiikseliyoidu. Ay'a vardriar. Krz elindeki bakracryla ayrn yamnda durdu. Ay, bu otsriz krzr sevrnigti. igi iirpermeye baqladr. I{alden hale giriyordu. Bundan sonra ay\n g6kte gekilden Eeklegiriqi de, bu halden hale giriqinin ve sev, gisinin bir neticesidir. ilk gecele.ay bir gdmd$ yay gibidir. Oksriz k,z buyuddkqeay da bilydmekredir.Bazr zamarlarda l,,u klz gokteki ayrn saraSnndanigeri girer, halt dokur. O zaman ay sevgilisini gcjrmedigi igin iizilliir, hilale dcjner.Bazan da Iozrn key.figelir, coqar,ne$elenir.O zaman a''rn da yiizii giiler, dolun halini ahr. Ay'rn keyfini kaprran kuvvetli bir rakibi vardrr. O da gokte bululran beyaz aytdrr- Bu ayt da dkliz krzr sevmektedir. Bu sebeple Ay'r tutaraL bogmal<ister. Ama np de ol.a gucli yermez. Yirmi be5 girn ay bu Ayya u s l u n h u t u n u ro . n u e z e r .A J ny a l n l zu f g t n a J a L i c t u n irulunur. Ay bundan korkar, saklanrr, kim"elere gdriinmez. tsu mricadeb her ay bcjyledevam eder gider.

ATPAMi$ (Arp Amig)

AlpamiS: Alp3msi . Alpamla. Bamsi Beyrek ve tsolrrk gibi TLlk bullan arasrndagegitli sbyleniglerle gegroekte,iizerine kurulall hikdye de biraz de$gik

-330-

srradave eglenceler devamederken,alpamrgbir ozan kryafetine girerek Aypa!9in'i4 bulundugu gadrrayairla$tr. Elindeki sazr galarak gadrra dogiu qiirler sdylemeye ba6ladr. Bu srradagadrrda Bademca adrnda bir kadrn valdr. bu biraz kekemeidi. O da Alpamrq'a qiirle cevapverdi. Alpamrq geltekrar sdyledi. Sonunda gadrra inin bulundufu ahndr. Orada ef,lenceler, oyyaslar igindebulunan unlar devamederken, bir kitqede gelin Alpamrg'rtanrdr. Bundan sonra ikisi birbirine Alpamrgta sevgilisinialarak baatrldl. Herkesgaqrrdr. yanrna gitli, onunyerine geqti. bc"rnrn CESTENi BEY

Cesteni bey lAslanlann yiiriiyiisii ile yiiriiyiip) (Ugayan)gehrininalkasrndadurarak ileri geri dolaqtr. Ondan sonra d6ft yol agana gelerek bu yollann kadar 9ok cinler gdrdii. Bu arasrndansa1rsrz denecek cinier insan etini yiyip kamm igiyor, barsaklanm vticutlanoa dolandrnyorlardr. Yiizlerini korkung hale getirip pek kuvetli seslehaykrnyorlardr.Ellerinde de bayraklar vardr. Ateg gibi krzrl ve org:iilii saglannr o{ruzlanna brrakryorlar, kapkarara biiyiik daglara benzeyen viicutlannr kaldrnp zehirli yrlan g<ivdeleriyle yiiriiyorlardr. Cestenibey bunlan giiriinceyiiregini pek tuttu, bir kaplan gibi hig korkup gekinmeden bu cinlerin arasr[a girdi. O zamancinler Cestenibeyi giiriip.. Etrafina toplanarak: (I{ey, kimsin sen?Nasrl oldu da kendi kendirrebizim iistli.lalth dal gibi diqlerimize lokma olmaya geldin.)dediler. Cesteni bey bu sitzti itittigi halde ynregini pektutup hig korkmadan cinlere gdylededi:

-332-

(Hey cinler, gabuk sdyleyin bana,'benim gehrimdeki firme ionii., n*ti bldiirilyorsunuz Sizlere bu Ee.hre

I*,:',.#"ui*rux"T'"t",'"';:';#
' *';l ?:ff [i, lT*i f','il' ?T ..:r"lf lt: srl:tIlar' ili"'li'il,ilii *it' *it"v"'"t' vum'ukIcnrrr
;ii i;; ; b,s''''.g"I'':n hun'"nfeldket ;;i,'1 derildir "',"irditu.ii"n f,uf"tuttr.mul edilect'k huleri

'n "lii "!r:, llu-51",:,.lf ;.ffi flii;i{n*fi Bevi cestcni l;ili""iliii;;; iu io['"uuu.'. "tt"'jnde'
gondererrm aitekidbnyaYa :--Sotl'r" itr".i"" Cesteni Bey var kuwetiyle, athy,ar+

mrzraklaJrp, vurnraya gahElyorlaror' *'"riiJi.irI nPbeklivor-unu7? t", r" <ivl'lrrler:r.Dahn pcrlal,.,'rP vtrc'dunu ke'elim' Cr;"i";;;; ;,t;;klivp r

qelip vukan ie-pe'ina"li'acta"ndan Jii, tuir"'iriii i "r'il k u l d r n p l ' a ' r r r rk e ' m " k l l " ' p
iJi-t. ii'l'.'"t vukair Ilevitr sucunuluvvr I ini i,Iu,lr]r. ur"." iiut.t Cesteni i gii"*f. riv"de.iylckulktularkaltrlar' ,"""lfti"

TEPEGOZ iLE BASAT

ugradr' Bir gun Oguz otururken. dirqmanhask'srna

"xlH.,r"tr*l" ',x!i* # klii kl"ilqtt',

madrlar. Yollanna delam ettllcr'. bir aslanalarak gotiirdii' besledr' gocugu ' yerlegti G"tlnlerdensonra Opuz gene gelip I'urduna

biiyiidii. Uruz Koca da merak etti, altrndan inerek tekmeledi. Fakat mahmuzu dokununca bu ytgn yrrtrldr, iqinden bir oflan grkt1. Bu oglanln giivdesi adam govdesi gibiydi. Ancak tepesinde bir gdzii vardr. Uruz bu oglaor alarak eteg_ine sardt ve: (Ilanim bunu bana verin, Oglum Basat ile beraber besleyelim) dedi. B a yr n d r rH a n d a : t S c n i no l s u n td e d i . i Uilz, Tepcgdz'iialdr. Evine gcjliirdii. Bir siit oine ge, tirdiler. Kadrn memesini Tepegdz'iin agzrna verdi. O g l a nb i r e m d i ,s L i tn i n e n i no l a n c as i r t i r n i a r l d r .i k i n c e emi$inde kanrm aldr. Uqiincride de canrm aldr. Birkag siit nine getildiler. Ilepsini biiylece oldiirdri.Baktriarki olmayacaksutie besleyelim) dediler G{inde bir kazan siit yetmezdi. Beslediler, briyiidri. Gezmeye, oAlan gocuklariyle olrnamaya, oynarken de bunlardan birisinin burnunu, iibririiniin kulaglnr yemeyebaqladr. Nihayet hetkes onun yiiziinder Caresizkaldr. Uruz'a ii Sikeyet ettiler, agla$trlar- Uruz hcr ne kadar Tepegoz ddvdii ise de bu harekellerini dnleyemedi. Nihayet evinden kovdu.

Bunun iizerine Tepegijzin peri olan anasr gclerek oglunun parmagrna bir yriziik taktr ve: (O{lum sana ok batmasrn, viicudunu krhg kesmesin.) dedi. Tepegitz, Oguz ilinden kagtr. Bir yiice dag vardr. Orada yol kesti. Adam esir etti. Buyiik e$kiya oldu. e ok Uzerine bir kag adam giindeldile.. Oniar Tepegaiz attrlar, batmadr. Krhg vurdular, kesmedi. Ilepsini yedt

O srada Olrlz Han\n atlanna bakan goban bir haber getirerek dedi ki: {Ormanda bir Aslan kirkrijyor. Uzal_ ran gordum, salrnarak.yi.iruyiigii insaD gibi. Atlan yaKaraylpyaltrarak kantann) emiyor) dedi. Qobanrnbu sdzr"i rizednc Umz da, Oguz Han,a: (I{anrm belki ga'gtriglimriz vakit yolda dtigenbenim oglumdur) dedi. Beyler hemen atlanna bindile.. Aslanrn yatak ye_ . rine gcldil"r Uruzun dedigi gibi bu. kendi"oglu idi. Ogianl lutturdular. Uruz. oglanj ahp evine gc;tirrdL rrcp sc\,1notler. Zryate el" oldu. Ama oSIan yine dur_ madr.Aslanrnyata$na gitti. Bir daha tutup setirdiler. {Dr.JeKorkut) geldi ve: (Oglum sen . Bunun .uzerine rnqansrn.hawantaj-taddttp kalkma. gel iyi ata bin_ me)r dgren. jyi yigillerle beraber yaya. Biildk kardegininadr (Kayan Selguk)tur. Senin adn da (Bal s-at)olsun dedim. (Adrnr bei verdi. ya$rnl tann versin) dedim. gii_n yaylaya gitti. Uruz'un bir gobam vardr. , ,Oguziir Adrna ( Konur Koca San Qoban) derlerdi. (.Uzun plnar) diye un alan bir prnar vardr. O prnara pcnter k,tr,muqtu . n s r z t nk o y u n l a ru r k t r i . e o b a n d a A Lrrnu keqilerden bilerek onlara krzdr.ilerleyincegcirdu ki,. peri krzlan kanat. kanata vermi$lei, uguy"orlar. 'lozlanirjan Qoban gepene!ini iizerlerine attr. peri binnr tuttu. Zaman.gefli- Oguz yine yaylaya gitri. foban da prnara geldr. yrne koyuntar Urktiiler. Qoban ilerledi, yerde bi,rylgrn gbrdd.-lJu j4$n gi[ikge biiFjdLi.qoban korktu. hrrakli, kafh. Urken koyr_rnlann pesinediiQrir. ]Tegero zaman Bayrndrr Han ile Beyleri gezmege , C {mrqrard).t u prnann yanrna geldikleri vakit garip brr ic54nyal(rgnr gdrduler.etra6nr aldrlar. iflerinde; bir yigit, aya$ ile bunu tekmeledi. Tekmeledilge y6n

-:134-

bitirali. Oguz ilinden bile adam yemeye baqladr. Oguz'la! topland a.r, iizerine ytiriidiiler. Bunu gdren Tepegtiz.lozdr. B agacr yerinden kopanp atanak elli altmrs kiqiyi aildiirdn. Nihayet Basat bu Tepegdz'iiniizerine gitti. Tep esindeki tek gttziine qiq saplayarak kdr etti. Bundan sonra da kafasrm kesti. Biitiin Beyler sevingiqinde kald ar.

soN

-33&

KISAI..TMAT,AR

AE Akkat A1 Altayh EI Elam'l EU Etr. Etriisk oitk. o6ktii* HiL ttitit Hur Hurri Klr l0tgrz ot Oguz SiiE Siimer SaDan $am Tuk Tukyu

Urartu Ur Uyctrr ru y Yalut : Yah -33?-

Mogollann gizli Tarihil : Qev.Dr. A}rloet Temir Sam'al (I(rslml) B. Lanrdsbergei. Abdiilkadir inan $amanizm: Iran Tarihi: $. Gnnaltay Tannlar, Mezarlar,Bilginler:W. CeranQev. Yalon $ark tarihi (Cilt: l.ll.lll.) : $emsettinGiina.ltay Tiirk Tarihi : Uldumi Tarih: A. Relik Mecmualan Milli Tetebbular Tiirkiyat mecmualan EtnoSrafya Dergileri Ttirk Tarihi, Arkeolojya ve Etnografya Dergisi terciimesi $ehname Tiirk Dil ve EdebiyatDergisi Tarih Dergisi T.T.K. Biiltenleri Ulkii Dergileri Halk Bilgisi Haberleri DAriilfnnunEdebiyatFaltiltesi Mecmualan Dartlfnnur! ilahiyet Fakiiltesi Mecmualan Tiirk Ansiklopedisi Isldm AnsikJopedisi SanatArsiklopedisi: CelalEsat Arseven Eti dili Sdzliigii :Qev. Miinir B. Qelebi

-339-

KAYNAKI.AR

Yer yiiziindeL dialer tarihi : Omer Itiza DoArrul Dinler tarihi : eev. Sarih Tiryakiollu tarih-i Edyan:AhmetMithat Dinler Tarihi (Cilt: l) : A. hilmi OmerBuda BudizmintriLi: Cev.Abidin jtil -,Tiirk Kozmogonisi,Tiirk Mitolojisi: Hilmi Ziya UIsen Tu"k Ef",arrul""i , Ht seyin Nam* Orkua Esatir : $emsettinSami Oguz Destam: qev, Dr. Ahmet ?emir QalgamrqDeetam:Qev.M. RarnazanoAlu. fiirk Tarihi: gemsettin Qin tarihi : Dr. wolfram Eberhrad

-338-

Krgrz SddURii : gev. Abdullah Taymas Burhaa-r Kaati TiirkgiiliiBiin esaslan : Ziya Ciikalp Divan.r L0gatnt Tiirk : K64garh Mahmut fiirkler ve Medeniyet : Dr. lbrahim lGfesodu Kiigiik Ttirk Tetebbular : Awan Galanti Tiirk San'atr : Oktay Arelan Apa Tiirk Medeniyeti : $eosettin fiirk Halk blgisioe <lair tJaghrEalaf: $akir fnkii lstaabul Arkeoloji Miizeleri Rehberleri Fuat Kitprtilii Ara.Ea6'au Sibirya: Rodlaftan Terciime Folklor ve edebiyat:Pertav Naili Boratav Histoire des Religions: Deniz Saurat Histoire de LExtrome : ReneGlousset Histoirc de L'Antiquite orient Die Kunst Der Hethitdr : E. Alurgal, M. Hirmer

-340-