Be015371 156

Gng mt th gii hin i 3
hffp://obooks.vdcmodIa.com
Ph n I
IA IY KH! V! C
Ca c qu c gIa frn fh gIo I
Nha nuo c Ia hnh fha I f chu c kInh f chinh fr quon fhu c frn
m f Ia nh fh . Tu nhI u fh p ky nay, fh gIo I da duo c kha o sa f fI mI;
frn fh gIo I khng co n noI na o chua duo c kha m pha . Ky nguyn cu a
m f fh gIo I hoa n chInh da ba f d u |PauI VaIo ry). Tru chu Nam
cu c, nhu ng vu ng d f n I d u duo c chIa fha nh nhI u qu c gIa Io n hay
nho , duo c gIo I ha n bo I ca c duo ng bIn gIo I do con nguo I hoa c fu nhIn
fa o ra |cha ng ha n nhu ng vu ng duyn ha I).
Vo I su bI n m f cu a ca c d ch Io n chu u sau chI n franh fh
gIo I fhu nh f, vo I vI c gIa I pho ng kho I ch d fhu c dn va o nhu ng
nam 60, vo I vI c gIa nh Ia I d c I p cu a ca c fI u qu c vu ng da o va voI
nhu ng da o I n IIn fI p khI IIn X fan ra , su chIa nho chinh fr frn
fh gIo I da fang In. Nam 1945, co 55 nuo c d c I p va co chu quy n.
Nga y nay con s na y da In d n 191 qu c gIa. CIu a nhu ng qu c gIa
na y co su kha c bI f Io n: Ia m sao so sa nh duo c nuo c Nga r ng Io n, bao
fru m 13% Ia nh fh n I frn fh gIo I, vo I nuo c Nauru nho bo 7 71.000
dn SoychoIIo co da ng g so vo I 1,2 fy dn Trung Hoa7 Nuo c
MaurIfanI, IIvIa co m f d dn s duo I 10 nguo I/km2 frong khI do
angIadosf co 800 nguo I /km2. Hon 40 qu c gIa |bao g m ca
VafIcang, SaInf- MarIn va Andoro) b Io f gIu a ca c nuo c co chung bIn
gIo I va b I fhu c va o ca c nuo c na y v quan h bun ba n.
NhI u nuo c mo I no I chung da ba o foa n duo c su ba nh fruo ng ma ho
da fu ng co ba ng vI c phn chIa ha nh chinh |fhoo ch d c ng hoa IIn
bang hoa c fhu c da). V n d dn f c frong Io ng ca c khu vu c b phn
chIa v n f n fa I. Su phn chIa dI khI duo c fI n ha nh m f ca ch vo
doa n. Nhu ng v n d na y v n n I c m, dI khI vo I ba o Iu c, khI gIu a
qu c gIa va dn f c co su m f cn d I Io n.
Ca c qu c gIa Iu c da va ca c nuo c nho
Sa u nuo c kh ng I , m I nuo c chI m 7.500.000 km2, do Ia : Nga,
Canada, Trung Qu c, MI, raxIn va u c. Toa n b nhu ng nuo c na y
chI m hon m f nu a dI n fich ph n d f n I. Ia nh fh r ng Io n y da
mang Ia I cho nhu ng nuo c na y nhI u Io I fh v kInh f khng fh
phu nh n duo c. Ngu n fa I nguyn d f va frong Io ng d f r f phong
phu va da da ng. Nguo c Ia I, no cu ng bao ha m nhu ng kho khan frong
vI c v n fa I va Ia m chu khng gIan. Thuo ng fh m f ph n Io n Ia nh
fh cu a ca c qu c gIa na y khng duo c khaI fha c, fru ca c mo va khu
vu c if dn cu. o Ia fruo ng ho p cu a ca c vu ng SIbrI cu a Nga, vu ng
nu I cu a MI, vu ng fy Trung Qu c |Xuong CIang, Ty Ta ng), vu ng
Amazn, ca nhu ng bnh nguyn frong Io ng raxIn va khu vu c Trung
va Ty u c. M f d dn cu frung bnh o u c Ia g n 2 nguo I /km2
nhung g n 70% dn cu Ia I f p frung o 5 fha nh ph Io n ha ng frI u
dn |Sydnoy, MoIbourno, rIsban, Ado IaIdo va Porfh).
VI c xy du ng duo ng xuyn SIbrI, duo ng xuyn Iu c da a c MI,
vI c dua va o su du ng duo ng sa f va duo ng b v ca c fInh ngoa I vI cu a
Trung Qu c, co f m quan fro ng chI n Iuo c v kInh f , khaI fha c ca c
ngu n fa I nguyn, fhng fhuong vo I ca c dn f c fhI u s va ca c vu ng
bIn gIo I.
Chin nuo c, chua ha n Ia nhu ng nuo c r ng nh f, co frn 100 frI u
dn. Nhu ng nuo c na y chI m frn 60% dn s foa n fh gIo I. 1/5 dn s
fh gIo I s ng o Trung Qu c, 12% dn chu PhI s ng o NIgIrIa, nguo I
raxIn chI m 1/3 dn MI IafInh. Khng gIan r ng Io n, ngu n nhn
Iu c d I da o Ia m f frong nhu ng y u f co ba n cu a su c ma nh kInh f
cu a m I qu c gIa, fuy nhIn ca c nuo c dang pha f frI n vo I s dn
frong d fu I Iao d ng cao nhung hI u su f Iao d ng fh p va Iun
frong fnh fra ng fhI u vI c Ia m Iun ca m fh y b bo roI so vo I ca c
nuo c cng nghI p. Trung Qu c |nuo c dng dn nh f) x p ha ng fhu 9
frn fh gIo I v f ng fhu nh p qu c dn va du ng fhu 145 v f ng fhu
nh p qu c dn frn d u nguo I. Trong fuong IaI g n, raxIn so du ng
ha ng fhu 10 v f ng sa n ph m qu c dn va fhu 70 v f ng sa n ph m
qu c dn frn d u nguo I.
M f s nuo c dI In fu dI u kI n Ich su va I fram nam nhu |Mnac,
Andorro, IoIch TonsfoIn), m f s nuo c kha c ra do I frong Ia n so ng gIa I
pho ng cu a nhu ng nam sau chI n franh |ca c nuo c ng Nam a , chu
PhI) va cu I cu ng Ia m f s nuo c gIa nh d c I p frong nhu ng nam 70-
80 |nhu m f s qu n da o, ca c da o fhu c CarIb va Tha I nh uong).
Tuy nhIn, ca c nuo c na y do ng vaI fro khng nho va Ia mu c fIu h p
d n bo I chinh sa ch fhu quan |cha ng ha n ahamas), bo I ngu n fa I
nguyn khoa ng sa n |ph f pha f o Nauru) va bo I v fri chI n Iuo c va su
h p d n du Ich. T f ca nhu ng nuo c na y d u mong mu n duo c huo ng
fro n vo n n n d c I p cu a mnh; ph n Io n nhu ng nuo c na y d u gIa
nh p IIn HI p Qu c va co fI ng no I frong H I d ng.
Su kha c bI f gIu a ca c nuo c cu ng IIn quan fo I c u fru c chinh fr.
M f s nha nuo c, fhuo ng duo c f chu c fhoo kI u cu , f p frung hoa
quy n Iu c- m f chinh phu duy nh f co frong fay mo I quy n Iu c frn
foa n Ia nh fh nhu Pha p, vuong qu c Anh... o m f s nuo c kha c, chinh
quy n vu ng da m nhI m ca c nhI m vu , fa ch kho I chinh quy n frung
uong. o Ia fruo ng ho p ca c nuo c r ng Io n nhu MI, Canada, raxIn,
va m f s nuo c nho hon nhu u c, Thu y SI.
VaI fro cu a Ich su
Chu u Ia chu Iu c b chIa ca f nhI u nh f. Khng noI na o frn
fh gIo I Ia I co nhI u qu c gIa va ca c qu c gIa Ia I nho bo nhu v y.
Nuo c Pha p Ia m f vi du dI n hnh cu a nhu ng nuo c ma fnh ca m
dn f c, duo c nhon nho m qua nhI u fh ky , ho p pha p hoa quy n Iu c
cu a nha nuo c. K fu khI vua Huguos Capof duo c ca c Cng khanh fn
In va o nam 987, Ich su nuo c Pha p Ia Ich su cu a m f Ia nh chu a d u
franh d mo r ng Ia nh fh , IIn k f ca c fInh In c n, chI n fha ng ca c
fh Iu c II khaI xu f hI n o m f vu ng d f cng fuo c na o do va d d I
kha ng vo I nhu ng Ia nh fh kha c dang hnh fha nh cu ng fho I do . V
v y, xung quanh chinh quy n f p frung qun chu va frong m f
khng gIan gIo I ha n bo I ca c duo ng bIn gIo I fhIng IIng, da ra do I
ca c qu c gIa dn f c nhu Pha p, Anh, Ty an Nha, va a o Nha.
Thoo m hnh na y, phong fra o dn f c Ian kha p chu u va o fh ky
XIX: Hy Ia p gIa nh d c I p fu Th NhI Ky |1830), nguo I xu WaIIonIo
va nguo I Iammand IIn k f ch ng Ia I do ng ho Orango - Nassau d
I p ra nuo c I |1830), nguo I IfaIIa fh ng nh f d f nuo c nam 1861
|ba f d u fu Cavour) va Ismack fuyn b d ch u c - d ch RoIch
fhu haI o VorsaIIIo va o fha ng gIng nam 1871.
Sau da I chI n fh gIo I fhu nh f, ca c qu c gIa dn f c fI p fu c duo c
fha nh I p sau su su p d cu a ca c d ch frung u: a Ian, So c-
SIvakIa va Nam Tu duo c fha nh I p nam 1918 frong khI HungarI va
a o Ia I fa ch ra. Su fan ra cu a IIn X va su d b cu a Nam Tu ca ng
fhu c d y fhm su chIa ca f frn ba n d chinh fr chu u |1991-1992).
Phong fra o dn f c kho I ngu n fu chu u. Phong fra o na y pha n
Ia I chinh chu u sau fh chI n fhu II. Ca c d ch fhu c dn su p
d , ba f d u fu chu A vo I su chIa ca f n - PakIsfan |1947), vI c
gIa nh d c I p cu a IndnxIa nam 1949 va ca c nuo c VI f Nam - Ia o
- CampuchIa. Nhung chinh chu PhI Ia noI b da o I n su sa c nh f.
Nkruma gIa nh d c I p fu Chana va o nam 1957, So koufour gIa nh
d c I p fu ChIn |1958). K fu do , chu PhI duo c gIa I pho ng chinh
fr, co khI duo c gIa I pho ng fu m u qu c, co khI gIa nh duo c nho ca c
cu c chI n franh gIa I pho ng. Nam 1945, chI co 3 qu c gIa d c I p Ia
IIbrIa, fhIopIa, va AI C p. Nga y nay, sau khI NamIbI gIa nh d c
I p |1990), su nghI p gIa I pho ng foa n chu Iu c da duo c hoa n f f.
Cng cu c gIa nh Ia I d c I p cu a ca c qu c gIa na y Ia m f su kI n
chinh fr. Ca c bIn gIo I da duo c n dnh bo I chinh qu c nga y nay
va ch ra duo ng bIn gIo I cho ca c qu c gIa mo I, khng k ngn ngu ,
dn f c hay I I s ng. I vo I dn chu PhI, cu c s ng ga n bo vo I Ia ng
ma c hon Ia ga n bo vo I m f nha nuo c, su fh ng nh f dn f c fh f kho ;
su hoa ho p dn f c b ngan ca n bo I su kha c bI f v van hoa va dn
f c. V fhI u co c u n I fa I, qun d I Iun Ia Iu c Iuo ng duy nh f co f
chu c. Ch d qun su cu ng nhu ca c cu c da o chinh cu a qun d I qua
nhI u. Ma f kha c, ngn ngu fu chinh qu c - ngn ngu fInh hoa - Ia
ch f k f dinh ca c n n van hoa fh ng nh f, do Ia dI u fu nhIn. a ng
ca ch na y hay ca ch kha c, d doa n fuy f vo I qua khu fhu c dn va d
fro Ia I vo I c I ngu n van hoa dn f c, ma nhI u qu c gIa da d I fn;
ahmoy fhay cho o nIn, ZaIro fhay cho Cng fhu c I cu ,
u ckIna fhay cho Hauf-VoIfa, ZImbavo fhay v RhodosIo du Sud
|nam RhodosIo)...
Cu I cu ng, dI khI nho fn gIa o ma m f s qu c gIa da co duo c su
hoa ho p dn f c. Ca c kha I nI m fn gIa o va nha nuo c ga n cha f vo I
nhau. Ca c nuo c c ng hoa H I gIa o |PakIsfan, Iran...) cng nh n kInh
Cran nhu b Iu f dn su . Su d ng hoa nha nuo c - qu c gIa - fn gIa o
duo c d y ma nh hon frong ca c ch d qun chu H I gIa o fuy f d I
Trung ng nhu |A R p x u f, Kvo f). Nha nuo c IsraoI, 83% dn s
Ia dn o fha I, duo c fha nh I p nam 1948 frong b I ca nh fn gIa o va
chinh fr fhu dch. o chinh Ia k f qua cu a phong fra o XI-on o fha I,
pha f frI n va o cu I fh ky XIX. Thu c ra, nha nuo c Ia phI fn gIa o,
nhung su hoa ho p cu a nha nuo c duo c fh hI n o quy f fm cu a nhn
dn ch ng Ia I su a p bu c cu a ca c qu c gIa H I gIa o In bang.
HI n fra ng fh gIo I
Hon 6 fy nguo I phn b frn 191 nuo c |va ca c fhu c da n u co ),
na m ra I ra c khng d u frn 5 chu Iu c. Trong ha ng nga n nam, mu c
fang fruo ng dn s r f ch m, fh d n cu I fh ky XX, dn s da fang
vo f In nhanh cho ng |da c bI f sau nam 1950). Nam 1840, fh gIo I I n
d u fIn co 1 fy nguo I. n nam 1930 da da f d n fy nguo I fhu haI va
fruo c nhu ng nam 80, dn s fh gIo I da da f d n con s 5 fy . o chinh
Ia su kI n fro ng da I frong Ich su fh gIo I.
Su fI n frI n cu a Ioa I nguo I dI n ra duo I su chnh I ch v nhI u
ma f;
- Chnh I ch v ngn ngu : Co khoa ng 3000 fhu fI ng duo c no I
frn fh gIo I, frong do fI ng Trung hon 1 fy nguo I su du ng, fI ng
Anh 425 frI u, fI ng HIndI 404 frI u, fI ng Ty an Nha 300 frI u.
- Chnh I ch v fn gIa o: 1,3 fy nguo I fhoo KIf gIa o, 900 frI u
nguo I H I gIa o, 700 frI u nguo I fhoo da o Ph f.
- Chnh I ch v vu ng van hoa : Vu ng van hoa chu PhI bao fru m
foa n b chu PhI nam Sahara, vu ng van hoa chu u fra I r ng fu
a c MI cho fo I u c.
- Chnh I ch gIu a ca c nuo c cng nghI p pha f frI n |fhu nh p qu c
dn frn d u nguo I hon 10.000 $/nam) va ca c nuo c ch m fI n |fhu
nh p qu c dn fhoo d u nguo I duo I 300 $/nam.)...
Tuy nhIn, fh ky XX cu ng Ia fh ky dI Ia I cu a con nguo I, fh ky
cu a ha ng hoa va fu fuo ng. Kha I nI m khoa ng ca ch v fho I gIan va
khoa ng ca ch gIa ca co y nghIa hon so vo I kha I nI m khoa ng ca ch finh
ba ng cy s . Mo I su vI c dI n ra nhu fh nga nh v n fa I da ru f nga n
khng gIan Ia I: k fu nay, khng co n noI na o frn fh gIo I Ia I na m
ngoa I su phu fhu c I n nhau cu a h fh ng foa n c u.
Th gIo I b phn chIa, fh gIo I s nhI u
Khoa ng 40 nuo c, chI m 25% dn s fh gIo I va 80% sa n Iuo ng
fh gIo I, Ia ca c nuo c nhu; MI Canada, ca c nuo c chu u, Nh f a n,
u c, va NIu IIn. Ca c nuo c na y if nhI u cu ng duo c a nh huo ng bo I
cu c ca ch ma ng cng nghI p va dI u kI n s ng cu a nguo I dn d ng
d u nhau: d fh hoa ko o fhoo cng nghI p hoa frn pha m vI 60%
dn s ma nhu c u cu c s ng if nhI u cu ng duo c fhoa ma n va fy I
fang fruo ng dn s hI n nay da f fu 0 d 0,8%, da d n d n fu f
xu ng fu nhu ng nam 1965-1970.
Tuy nhIn, d ng nh f khng co nghIa Ia don nh f. CIu a ca c nuo c
gIa u hay nhu ng nuo c mI n a c v n co nhu ng su kha c bI f Io n. Thu
nh p qu c dn frn d u nguo I |m f kha I nI m co n chua d y du
nhung d su du ng) o Thu y SI cao g p g n 18 I n o a Ian. Iu c Iuo ng
Ia m nng nghI p chI chI m 3% s dn Iao d ng o MI va Anh, nhung o
Nga Ia 15%, a Ian 28%, va Ty an Nha 11%.
Ph n co n Ia I cu a fh gIo I |ca c nuo c fhu c fh gIo I fhu ba- ca c nuo c
dang pha f frI n hay ca c nuo c phia Nam) chI m 3/4 dn s foa n fh
gIo I, Ia noI co sa n Iuo ng va su c sa n xu f fh p, fhI u Iuong fhu c va y
f , noI bu ng n dn s . Ty I fang fruo ng fu nhIn fhuo ng da f frn
2%/nam va co fh vuo f In 3% |o Konya, AIgIrI...). Ph n Io n dn cu
ca c nuo c na y Ia m nng nghI p va s ng o nng fhn.
Th gIo I fhu ba cu ng kha da da ng. Khoa ng ca ch fhu nh p cu ng
da ng k , fru nhu ng nuo c d u mo . a I Ioan va Ha n Qu c co mu c
fhu nh p d u nguo I cao hon a Ian, cao g p 10 I n so vo I
CampuchIa va fhIopIa. CIu a ca c nuo c fhu c fh gIo I fhu ba, fnh
hnh chinh fr va y f cu ng r f kha c nhau, cu ng nhu nguo I fa fh y
o ca c nuo c na y fy I ch f cao nh f ha nh fInh |hon 2% o fhIopIo,
SmanI, Tchad, CambIo va o SIorra- Ioono.), fh p hon m f chu f |o
Panama va SIngaporo 0,5%, o raxIn va Trung Qu c 0,8%). Ca c
nuo c co n n kInh f fu do o phuong Ty fhoo nguyn fa c sa ng kI n
ca nhn, cha y fhoo Io I nhu n, fu do ca nh franh va so hu u ca nhn
v fu II u sa n xu f |nha ma y, d f daI, fI n v n). Ca c nuo c phuong
ng a p du ng phuong fhu c qua n Iy xa h I chu nghIa, so hu u f p
fh v fu II u sa n xu f, h fh ng k hoa ch. Sau khI IIn X fan ra ,
fhoo guong nuo c Nga, ca c nuo c c ng hoa fhu c IIn X cu , ph n
Io n f p frung frong C ng d ng ca c qu c gIa d c I p SNC cu ng nhu
ca c nuo c frung - dng u d n d n huo ng d n n n kInh f fu do.
M f fh gIo I nhI u nguy co
Na n do I v n dI n ra frong h u h f ca c nuo c fhu c fh gIo I fhu ba,
fI p fu c do doa ph n Io n nhn Ioa I. M I nga y m I nguo I c n 2200-
2500 caIo. Trong khI ca c nuo c phuong ba c da f g n 3000 caIo/ nga y
fh 500 frI u dn phuong Nam fhI u Iuong fhu c frI n mIn. Xu f
an frung bnh o MaII va fhIopIo da f 1800 caIo. Na n do I cu ng a nh
huo ng fo I khu vu c ng Nam a , ca c cao nguyn va h u h f chu PhI,
vo I dInh cao o angIadosf, chu PhI Sahara, o Madagasca va Nordos
|raxIn). Tu d u nhu ng nam 1960, sa n Iuo ng Iuong fhu c o chu PhI
khng fI n kp vo I mu c fang dn s . Na n fhI u Iuong fhu c Ian r ng
ko o fhoo ha ng Ioa f nhu ng can b nh do fhI u dInh duo ng. Ca c khu vu c
na y co n fhI u ca nuo c u ng.
Nguy co v mI fruo ng sInh fha I ba f d u xu f hI n khI con nguo I
khaI fha c va ch bI n ngu n fa I nguyn fhIn nhIn. Sa ma c fI n
nhanh v SahoI Ia do ha n ha n fang cuo ng, fuy nhIn con nguo I v
ph n mnh cu ng pha I chu fra ch nhI m va Ia fa c nhn chu y u cu a
su sa ma c hoa . Na n cha y ru ng khI n d f daI fro nn ca n c I nga y
m f nhI u, a p Iu c dn s va chan fha su c v f qua mu c gy nn su
xu ng c p nghIm fro ng cu a h sInh fha I mo ng manh. Trong vo ng
nu a fh ky , 650.000km2 |Io n hon ca dI n fich nuo c Pha p) d f canh
fa c quanh sa ma c Sahara da b sa ma c hoa . o Xudang, sa ma c da fI n
v phia nam ha ng fram kIImo f. f daI ngho o na n o mI n frung
phia fy va o Kazacxfan b va f kI f bo I vI c fr ng ngu c c v f va .
Ru ng Amazn, cung c p cho b u khi quy n fra I d f Iuo ng xI Io n,
ba n fhn no hI n gIo cu ng b do doa . M I nam co khoa ng 125.000
km2 ru ng frn fh gIo I b m f dI do khaI pha d f hoang bu a ba I hoa c
do nhI m |nhu ng fr n mua axIf xu ng ru ng o u c). Iuo ng khi
ca cbonic frong khi quy n dang fang Ia m fang nhI f d khng khi, da c
bI f frong nhu ng khu d fh.
Nhu ng ma ch nuo c ng m o ca c vu ng nng nghI p co ha m Iuo ng nIfo
qua cao. a o ca o Moadov nam 1972 nh n ma nh fo I su kI f qu cu a
ngu n nuo c da f ng.
Cha y dua vu frang va qun su hoa fh gIo I co n Ia m I nguy co c p
ba ch hon. Trn foa n fh gIo I, chI phi cho qun su vuo f frn 1000 fy $
|ngang vo I s no cu a ca c nuo c frong fh gIo I fhu ba) fuong duong mu c
chI phi 200 $ frn d u nguo I m I nam. Khoa ng 50 nuo c frn fh gIo I
hI n nay co vu khi nguyn fu . K f fhu c chI n franh Ia nh da co ha ng
Ioa f ca c hI p dnh v gIa I fru vu khi ha f nhn|HI p dnh Sfarf II va
HI p uo c ParIs nam 1993 v vu khi hoa ho c). Su pha f frI n vu khi
ha f nhn Ia ngu n g c chinh cu a mo I n I Io.
Tu fh gIo I haI cu c d n fh gIo I da cu c
Ca MI va IIn X d u fham gIa va o cu c chI n ch ng d qu c
RoIch d fam cu a u c, nhung vu a gIa nh duo c fha ng Io I fh su b f
d ng v fu fuo ng, chinh fr va kInh f Ia I In d n dInh cao gIu a
ng va Ty. Su phn chIa nuo c u c fha nh haI kh I ng -Ty
fuo ng frung cho su chIa ca f chu u qua bu c ma n sa f va su chIa
ca f fh gIo I. M I kh I co f chu c rIng.
Tra I qua nhI u nam, fnh hnh na y cu ng co nhI u fhang fr m
fruo c khI ch m du f, vo I su su p d cu a IIn X cu . o CauIIo pha n d I
gIo I Ia nh da o MI, phu nh n quy n ba chu cu a d ng dIa va ru f qun
Pha p ra kho I kh I NATO |1966). V ph n ca c nuo c fhu c fh gIo I fhu
ba, gIa nh d c I p frong fh p ky 60, ho noI fhoo angdung-fha nh ph
fhnh vuo ng b c nh f cu a IndnxIa |1960), va if nh f frong dI n
fhuy f, c ga ng f chu c fhoo khuynh huo ng khng IIn k f, d ng
fho I pha n d I f chu c haI kh I. Hon nu a, nhu ng nuo c Ia m m hnh da
da nh m f dI quy n uy cu a mnh: MI chu fh f ba I o Cuba, VI f Nam
va Trung ng.
Trn phuong dI n kInh f , haI cuo ng qu c d I dch da co su can
fhI p cu a ca c nuo c frung gIan mo I. Nh f a n da fro fha nh cuo ng
qu c fhu 3 va o nam 1970. Vu a mo I fra I qua khu ng hoa ng, fh ma
Nh f a nda f fy I fang fruo ng vuo f ca nhu ng nuo c cng nghI p.
C ng d ng chu u mo r ng ra 12 nuo c, da fro fha nh cuo ng qu c
kInh f s m f fh gIo I frong hoa n ca nh h I nh p fha nh cng. Su
vuon In cu a ca c con r ng chu A nhu Ha n Qu c, a I Ioan, H ng
Kng, SIngaporo va cu a ca c nuo c cng nghI p mo I kha c dang Ia m xa o
fr n ca c con ba I. MI - Nh f va C ng d ng chu u fro fha nh nhu ng
cuo ng qu c kInh f .
Su bu ng n cu a ca c nuo c fhu c fh gIo I fhu ba, da da ng hon bao
gIo h f, nhu ng su kI n o Trung Qu c |1989), su ngoI In cu a phong
fra o ba o fhu H I gIa o, su fI n fo I - dI khI bI kch - cu a ng u,
chI n franh vu ng Vnh |1991) va cang fha ng ko o da I gIu a ca c nuo c
Trung ng khI n fa pha I xom xo f Ia I su cn ba ng frong fh gIo I da
cu c na y.
a y cuo ng qu c
Tu nam 1975 d n nay, ha ng nam ca c v nguyn fhu qu c gIa cu a
ca c nuo c gIa u nh f fh gIo I Ia I nho m ho p d ba n vI c d ng fh hoa
chinh sa ch kInh f cu a ho , fruo c h f Ia d d I pho vo I cu c khu ng
hoa ng xu f pha f fu sau nam 70 Ia m chao da o fh gIo I.
a y cuo ng qu c hay kh I C7 g m: MI, Nh f a n, u c, Pha p, Anh,
IfaIIa, va Canada, co f ng fhu nh p qu c dn cao nh f fh gIo I. Ca c
nuo c na y da a p du ng n n kInh f fu do, m f s noI co n mang ma u sa c
kInh f nha nuo c |Pha p, IfaIIa), da da f duo c nhI u fha nh fu u v kInh
f xa h I fu nam 1970. V ma f chinh fr, f f ca ca c nuo c na y d u fhoo
ch d ngh vI n vo I chinh sa ch da da ng. Xon ko , do Ia quI fa c, |k ca
khI n n dn chu Co d c gIa o o IfaIIa fham gIa f f ca ca c IIn mImh
chinh phu fu nam 1945 va a ng Tu do dn chu cu a Nh f Iun chI m
da s a p da o frong ca c cu c b u cu Qu c h I fu 1955-1993 k fu nam
na y a ng na y khng co n chI m da s nu a)
Ca c nuo c fhoo ch d f ng fh ng |Pha p, My ), Qun chu ngh vI n
|Nh f, Anh) hoa c c ng hoa ngh vI n |u c,y ). Ca c nuo c cng nghIp
Iu do I |Anh, Pha p),cuo ng qu c kInh f |My ) hay ca c nuo c kInh f
fh n ky |u c, Nh f), frn fruo ng qu c f , d u Ia ca c nuo c gIa u va
pha f frI n|bao g m ca ca c nuo c nho frong khu vu c).
Su c na ng foa n c u cu a C7
NhI u chI s kInh f xa h I cho pho p da nh gIa cao vaI fro vuo f fr I
cu a C7 frn vu da I qu c f .
T ng fhu nhp qu c dn cu a 7 nuo c Io n na y fuong duong vo I 55%
f hg sa n Iuo ng fh gIo I va fhu nh p qu c dn fhoo d u nguo I Iun
vuo f mu c 17000 $ m I nam.
Mu c fIu fhu nang Iuo ng cu a m f nuo c Ia phuong fI n chI ra mu c
d pha f frI n cng nghI p cu a nuo c y; mu c fIu fhu nang Iuo ng duo c
finh fhoo d u nguo I cu ng chI ra mu c d fI n nghI. a y nuo c cng
nghI p pha f frI n nh f fh gIo I fIu fhu frn 40% nang Iuo ng foa n
fh gIo I |rIng MI g n 25%), nhung n u finh fhoo d u nguo I fh
Canada Ia nuo c fIu fhu ha ng d u, g n g p 4 I n nguo I IfaIIa.
Ca c fh fruo ng chu ng khoa n cu a m I nuo c frong 7 nuo c na y chI m
v fri chu ch f frong fu ba n fh gIo I. Tu ba n hoa chu ng khoa n, dIn
ra fa I ca c dI m gIao dch o Tky |va o fho I dI m do , dy Ia so gIao
dch chu ng khoa n d u fIn frn fh gIo I duo c fu ba n hoa v su fhang
gIa ng cu a d ng Yn), Nov York, Iun n, Tronf, rancforf, ParIs
va MIIan, chI m f ng s 88% fu ba n fh gIo I.
Su fhn finh cu a 7 nuo c Io n d I vo I fu ba n fh gIo I ba f d u sau khI
xom xo f ca c doanh nghI p cng nghI p Io n |ph n Io n Ia ca c cng fy da
qu c gIa do ng frn kha p 5 chu). Trong s 25 doanh nghI p ha ng d u
fh gIo I, co 10 doanh nghI p cu a MI, 4 cu a Nh f a n, 3 cu a u c, 3
cu a IfaIIa, 1 cu a Pha p, va 3 cu a Anh.
Su phn b fhoo nga nh cu a dn Iao d ng da c frung bo I vI c gIa m
s Iao d ng frong nga nh nng nghI p va fang In o nga nh dch vu .
Nhu ng nga nh y u ko m nh f |d I vo I v n d vI c Ia m) f p frung o
Anh |2,5%) va MI |3%). y Ia d u hI u v nang su f nng nghI p
da f ky Iu c.
Nguo c Ia I, nga nh dch vu Iun chI m hon nu a s dn Iao d ng
|78% o MI va Canada), mInh chu ng cho su fhm nh p cu a ca c nuo c
na y va o ky nguyn ma nguo I fa cho Ia h u cng nghI p.
Nga nh Iuy n kIm khng co n Ia nga nh co chI fIu ba f bu c d I vo I
su c ma nh cng nghI p. Canada Ia nuo c duy nh f frong s 7 cuo ng
qu csa n xu f nhI u fho p hon frong nam 1992 so vo I nam 1974, fruo c
khI b khu ng hoa ng. o du cu ng fh , su sa fha I Iun ko o fhoo vI c co
c u Ia I. HI n nay Nh f Ia nuo c sa n xu f s m f fh gIo I, Pha p chu
fu f so vo I raxIn, Ha n Qu c va n . Vo I su phu c h I vu a qua, C7
da m ba o da f 40% sa n Iuo ng fh gIo I. T p doa n s m f cu a MI |!SX,
fruo c dy Ia !S sfooI) gIo chI co n du ng fhu 3 frn fh gIo I.
Tra I Ia I, su fh ng IInh cu a C7 v n khng fh phu nh n duo c nho
ca c nga nh cng nghI p cng ngh cao huo ng va o kha ch ha ng co fhu
nh p cao. 7 nuo c na y chI m 7 frong s 8 nuo c du ng d u fh gIo I frong
cng nghI p f va da m ba o 78% sa n Iuo ng f frn fh gIo I, frong do
m f nu a duo c sa n xu f ra chI rIng o MI va Nh f |fruo c xa so vo I
Pha p, IfaIIa). Ca c nuo c na y co 17 frong s 20 ha ng sa n xu f f ha ng
d u fh gIo I. ChI co VIv va Saab - ScnIa |Thu y I n) va HyundaI
|Ha n Qu c) da vuon In x p frong ha ng ngu na y.
Su fh ng IInh co n ro no f hon frong ca c nga nh cng nghI p mu I
nho n nhu fIn ho c va dI n fu .
Ca c nuo c frong f chu c ho p fa c va pha f frI n kInh f chu u
O.C.. d c quy n 70% fhuong ma I foa n c u, frong do 60% fhu c v
b ba MI - Nh f - C ng d ng .!. frn bnh dI n qu c gIa, 7 cuo ng
qu c na y chI m 7 v fri s m f va da m ba o 55%xu f kh u va 51%
nh p kh u frn foa n fh gIo I.
Ca c cuo ng qu c va duo I cuo ng qu c
Ia nuo c co f ng sa n ph m qu c dn du ng d u fh gIo I va xa hon
nu a |Ia m f frong nhu ng nuo c co fhu nh p fhoo d u nguo I cao nh f
fh gIo I), MI, ko o fhoo sau n n kInh f Canada, da fm Ia I con duo ng
pha f frI n kInh f ; fang fruo ng fu 2- 4% /nam. Ia qu c gIa ha ng d u
v sa n xu f nng - cng nghI p, MI d ng fho I cu ng Ia fay bun s m f
fh gIo I. Nh p kh u cu a MI fang d u da n frong khI xu f kh u co
ph n gIa m do su fhang gIa ng cu a d ng d Ia, su ra do I cu a ca c d I
fhu ca nh franh mo I, va su gIa m su f su c ca nh franh frong cng
nghI p.
Ta hI u ro su fhm hu f fhuong ma I cu a My In d n dInh cao |106
fy d Ia) ca c Iu f ba o h cu ng nhu su kho khan frong da m pha n
fhuong ma I v I ca c d I fa c cu a My o chu u va Nh f ba n.
Nh f da fro fha nh sIu cuo ng kInh f fhu haI frn fh gIo I. Tu ba n
fang nho fha ng du fhuong ma I va fich Iuy frong nuo c Io n |do if d u
fu cho phu c Io I xa h I) khI n Nh f fro fha nh m f frong nhu ng nuo c
gIa u nh f fh gIo I. Th fruo ng chu ng khoa n Tky co Iu c da nh b f fh
fruo ng chu ng khoa n Nov York; ca c ngn ha ng cu a Nh f a n chI m 7
frong s 8 ngn ha ng du ng d u fh gIo I. Su gIa u co cu a d f nuo c vu a
Ia h u qua , vu a Ia nguyn nhn cu a su m f cn d I d I vo I n n kInh
f fh gIo I. No gIa I fhich cho vI c a p du ng ca c chinh sa ch ba o h cu a
MI va C ng d ng chu u. I u na y khIo n ca c nha cng ngI p Nh f
a n d u fu va o a c MI |sa n xu f f) va va o chu u |sa n xu f ha ng
dI n fu va f) d fra nh nhu ng quy dnh frong chinh sa ch ba o h cu a
ho .
u c chI m m f s uu fh fa I chu u |v ma f kInh f ). Ia m pha f
if, d ng fI n n dnh va fh ma nh frn fh fruo ng nuo c ngoa I Ia y u
dI m cu a m f d f nuo c ma v n d chu y u khng g kha c Ia fr f fu
dn s . Su suy fhoa I dI n ra frong fho I gIan nga n IIn fI p vo I vI c
sa f nh p n n kInh f ng u c co kha nang b fIu fan.
Pha p co f ng fhu n p qu c dn du ng fhu 5 frn fh gIo I. Th
ma nh nng nghI p, xu f kh u nng sa n |du ng fhu 2 frn fh gIo I),
fha nh fu u frong cng nghI p cng ngh cao kha ng dnh v fri cu a
Pha p frong kh I C7. Nhung su c ca nh franh y u cu a n n cng nghI p
Pha p co nguy co ngan ca n su mo cu a hI n nay ra fh fruo ng Io n chu
u.
Sau nhI u nam fr fr , sa n Iuo ng cu a Anh da fang ma nh va co
su c fang fruo ng nhanh nh f frong ca c nuo c cng nghI p |fru Nh f
a n) fu nam 1980. Tha nh cng frong fu hu u hoa , vI c xoa bo ca c
doanh nghI p y u ko m da gIu p Anh fang nang su f.
IfaIIa fro fha nh cuo ng qu c kInh f fhu 5 frn fh gIo I. T ng sa n
ph m qu c dn cu a IfaIIa vuo f Anh. Tuy nhIn, nhu ng fha nh fu u do
v n chua san I p duo c h ngan ca ch gIu a mI n ba c cng nghI p va
mI n nam vu ng Mozz OgIorno.
C7 va Th gIo I fhu ba
Hon m f nu a sa n Iuo ng foa n c u do C7 fa o ra frong do m f ph n
kha nho , fu 0,2-0,5% gIa nh d fro gIu p nhu ng nuo c ngho o.
Khng co g da ng nga c nhIn khI nh n dnh ra ng khoa n fI n ma
ca c nuo c cng nghI p gIu p do ca c nuo c ngho o d pha f frI n kInh f Ia
fh hI n su gIa u co cu a ca c nuo c do vo I gIa fr fuy f d I. MI va Nh f
Ia haI chu no chinh vo I I n Iuo f Ia 9 va 7,5 fy $, du ng fruo c ca Pha p
va u c. Nhung frong khI ph n cu a MI co khuynh huo ng gIa m, fh
ph n cu a Nh f Ia I fang d u da n va co fh du ng d u fh gIo I v vI n
fro . V fy I ph n fram fhu nh p qu c dn, v fri cu a ca c nuo c gIa u
nh f fh gIo I khng cao Ia m. Ca c nuo c ScandInavo va Ha Ian gIa nh
fu 0,8-1% f ng fhu nh p qu c dn cho h fro d pha f frI n. TI p d n
Ia Pha p |0,5% C..P), cho fo I nay nuo c na y da m nhI m 8% vI c fro
gIu p frn fh gIo I. u c gIa nh 0,4% f ng sa n ph m qu c dn cho fro
gIu p; y 0,37%, nhu ng con s na y dang fang d n. Anh fro gIu p 0,3%
C..P va Canada 0,5%. V phia MI, nuo c cho vay va fro gIu p s m f
fh gIo I vo I gIa fr cao, nuo c na y da nh 0,2% f ng sa n ph m qu c dn
cho fro gIu p d pha f frI n. u finh con s na y so In d n 1%, con s
ma a I h I d ng IIn Ho p Qu c va !y ban ho p fa c va pha f frI n
IIn Ho p Qu c mong do I. Kh I C7 cu ng khng pha I Ia nguo I ba c a I
|nh f Ia va o Iu c khu ng hoa ng). H I ngh fhuo ng dInh fhuo ng nIn
cu a ca c nguyn fhu qu c gIa kh I C7, frn Iy fhuy f, cu ng Ia dp d
Ia m ha I hoa ca c chinh sa ch cu a ho d I vo I fh gIo I fhu ba, nu In Io I
ich d I vo I fh gIo I fhu ba.
V n d no cu a fh gIo I fhu ba duo c nu ra frong su f h I ngh
fhuo ng dInh Iun n |1986) va Ia frung fm cu a ca c cu c Iu n
da m. V n d na y Ia I duo c khoI In o ca c h I ngh fhuo ng dInh fI p
fhoo. Trong nhu ng nam 80, Pha p Iun d xu f y kI n gIa m no cho
nuo c ngoa I. Sau h I ngh fhuo ng dInh ParIs |1989) da d y In m f
phong fra o fhoo huo ng na y, frong do , MhIc |m f frong haI nuo c
na ng no cu ng raxIn) Ia nuo c duo c huo ng Io I.
Ca c nuo c pha f frI n va ca c nuo c dang pha f frI n
VI c phn chIa fh gIo I fha nh nhu ng nuo c pha f frI n va nuo c dang
pha f frI n cu ng Ia m f v n d cu a fh gIo I duong da I. Khoa ng 75%
frong s 5,6 fy nguo I dang s ng frong ca c nuo c ko m pha f frI n:
khoa ng 120 nuo c phn b frn chu MI IafInh |fru AchonfIna) kha p
Iu c da chu PhI va chu A |fru Nh f). Nguo I fa da ba f d u ba n v
ca c nuo c ch m pha f frI n fu sau nam 1945, khI f ng fh ng MI
Truman bI u quy f fa n fha nh fro gIu p cho nhu ng nuo c ngho o nh f
fh gIo I. Chinh A. SauvyIa nguo I sa ng fa o ra fha nh ngu fh gIo I fhu
ba nam 1952 nha m a m chI cu n sa ch cu a SIoyo s nha nuo c fhu ba Ia
g7 |1789). Th gIo I fhu ba b Ia ng qun, b mI f fh, ba n fhn no
cu ng ha ng mong uo c dI u g do . T chu c ho p fa c va pha f frI n kInh f
chu u k fu nam 1957 dI khI nh m I n go I do Ia ca c nuo c dang
pha f frI n.
Nguo I fa cu ng no I fo I ca c nuo c phia nam. Co fh d n ra fruo ng
ho p m f ph n ca c qu c gIa fhu c IIn X cu |k ca Nam Tu), nhung
fhI u gIa I pha p va ca c v n d khng gI ng nhau. Thu c v y, ca c nuo c
phia nam, da c frung bo I fhI u Iuong fhu c va dch vu y f , gIa o du c
va bo I mu c fang dn s d n cho ng ma f, bo I nhu ng mu fhu n xa h I
dI n hnh va hoa n ca nh I fhu c fhuong ma I - ra o ca n chinh. Tuy
nhIn m f s nuo c v n pha f frI n, s kha c fh fr fr fh m chi fu f
h u. Kha I nI m f ng fhu nh p qu c dn hay fhu nh p qu c n I finh
fhoo d u nguo I cho pho p fa phn bI f nhu ng nuo c cng nghI p mo I,
nhu ng nuo c co mu c fhu nh p frung bnh, nhu ng nuo c ch m fI n, co n
ca c nuo c xu f kh u d u mo fa xo f rIng.
Nhu ng nuo c cng nghI p mo I
Nhu ng qu c gIa phn xuo ng fhu c ng a , nguo I fa co n go I Ia 4
con r ng VI n ng, do Ia : Ha n Qu c, a I Ioan, SIngaporo va H ng
Kng, Ia fuo ng frung fuy f vo I cho ca c nuo c cng nghI p mo I. VoI
ngu n nhn Iu c d I da o, nhn cng ro , ca c nuo c na y da fhu hu f d u
fu nuo c ngoa I, fruo c h f Ia MI, sau do Ia chu u va Nh f a nv o
dy chinh fr n dnh, chinh sa ch fhu quan uu da I. Ca c khu ch
xu f, na m frong quy n Ia nh ngoa I, da fI p nh n ca c n n cng nghI p
co gIa fr gIa fang cao, su du ng ha ng chu c nga n cng nhn. Sa n
ph m cng nghI p duo c xu f kh u r ng ra I. n nuo c k frn chI m
60% Iuo ng xu f kh u cng nghI p cu a fh gIo I fhu ba. Truo c fIn
chuyn v cng nghI p d f va Ia p ra p dI n fu , sau na y ca c nuo c na y
da da da ng hoa n n sa n xu f cu a ho va gIo dy da co m f gam cng
nghI p fro n vo n. Ha n Qu c sa n xu f nhI u fho p hon ca Pha p, va fro
fha nh nuo c do ng fa u fhu haI sau Nh f. T ng sa n ph m qu c n I fhoo
d u nguo I cu a b n nuo c na y da fang d n, 6000 $ o Ha n Qu c va
13000 $ o SIngaporo.
Ca c nuo c ha ng haI frong s ca c nuo c cng nghI p mo I na y bao g m
nhu ng nuo c r ng Io n hon co ngu n fa I nguyn khoa ng sa n phong phu
nhu |raxIn) hoa c nang Iuo ng nhu MhIc. N n cng nghI p cu a
nhu ng nuo c na y, ph n Io n b kI m soa f bo I fu ba n no c ngoa I, chu y u
hoa f d ng nha m xu f kh u, va o gIaI doa n haI, d huy d ng ngoa I f
c n fhI f cho qua frnh cng nghI p hoa hoa n foa n. Trong khI cho
do I, ca c nuo c na y Ia nhu ng nuo c no nhI u nh f. Thu nh p d u nguo I
da f g n 3000$ / nam.
Ma c du fhu nh p qu c dn frn d u nguo I chI 350$/ nam, khI n
n b x p va o nhu ng nuo c ngho o nh f fh gIo I, nuo c na y cu ng da
fro fha nh sIu cuo ng cng nghI p ha ng d u vo I sa n Iuo ng cng
nghI p dang fI n g n ca c nuo c chu u va Nh f a n. Tuy nhIn,
nuo c na y v n b dnh fr frn con duo ng pha f frI n v fh fruo ng
frong nuo c qua ngho o na n.
Ca c nuo c co fhu nh p frung bnh
Ca c nuo c co fhu nh p frung bnh r f phn fa n v ma f da Iy . Ca c
nuo c na y fhu c chu PhI |ca c nuo c Maghrob, quanh vnh ChIn...),
chu MI Ia fInh, qu n da o AnfIIIos va chu A . T ng s khoa ng 50
nuo c do fa o nn m f f ng fh fhI u fr f fu nh f. Trong s do co mf
s nuo c xu f kh u d u mo , fhu c ca c nuo c AIgIrI, NIgIrIa, Cabng
va ca c nuo c khng fhu c kh I xu f kh u d u mo |O.P..C) nhu AI
C p, SyrIo. Ca c nuo c na y duo c huo ng Io I nhI u vo I ngu n ngoa I f
IIn fI p d v frong haI cu s c d u mo , nhung Ia I pha I hu ng chu
h u qua fu nam 1985 khI gIa d u fh fu f xu ng Ia m chu ng Ia I qua
frnh cng nghI p hoa . M f s nuo c kha c xu f kh u sa n ph m khaI
mo : Prou xu f kh u va ng, ba c d ng, ChII xu f kh u d ng, ZaIro
xu f kh u d ng, va ng, kIm cuong. Co n Ia I m f s nuo c kha c nha m
va o xu f kh u nng sa n d d u fu cho pha f frI n : So no gaI xu f
kh u Ia c, bng; Knya xu f kh u cho , ca ph; va CImbIa xu f kh u
ca ph.
M f s nuo c uu fIn pha f frI n cng nghI p. Cha ng ha n AIgIrI
du a va o su c ma nh cu a n n kInh f qu c doanh da cho n chI n Iuo c
cng nghI p cng nghI p hoa so ko o fhoo su da da ng hoa cu a
nga nh cng nghI p ch bI n. Nhung fh f ba I co finh fuong d I cu a
nha fho frn sa ma c |nha ma y Iuy n kIm I Hadjar, nha ma y ho a
d u ArzIv va SkIkda) va su phu fhu c qua nhI u va o vI c ba n
hydrca cbua da bu c ca c nha chu c fra ch pha I xom xo f Ia I chI n
Iuo c pha f frI n cu a mnh. M f s nuo c uu fIn pha f frI n nng
nghI p. Cfo-ÌvoIro khng co fa I nguyn khoa ng sa n da ng k d
khaI fha c, da pha f frI n ca c cy fr ng xu f kh u: cacao, ca ph,
d u co ; fo I gIaI doa n 2, mo r ng canh fa c nng nhI p du a frn co
ch fu cung c p Iuong fhu c: sa n, ng, Iu a. T f ca ca c nuo c co mu c
fhu nh p frung bnh na y co chung su y u ko m frong qua frnh
pha f frI n, bo ngo fruo c su fhang gIa ng cu a gIa ca foa n c u ma ho
khng Ia m chu duo c. Ca c nuo c d u mo o Trung dng Ia I chI m m f
v fri rIng frong fh gIo I ca c nuo c fhu 3. o Ia A R p x u f Koo f,
ca c fI u vuong qu c A R p fh ng nh f, aroIn, va ca c vuong qu c
H I gIa o Oman. IybI cu ng duo c x p frong ca c nuo c na y. Ca c nuo c
na y d u fhu c v fh gIo I A R p h I gIa o, Ia fha nh vIn cu a
O.P..P va if dn.Toa n b ca c nuo c na y co 22 frI u dn, co hon m f
nu a fru Iuo ng d u mo frn fh gIo I va na m frong s ca c nuo c gIa u
nha f frn fh gIo I vo I fhu nh p qu c n I fhoo d u nguo I o ca c n c
660 $ |IybI), hon 20.000 !S |Ca c fI u vuong qu c A R p fh ng
nh f).
Nhu ng nuo c na y du ng d u v fa I sa n sau haI cu s c d u mo . Ho co
fh Iao va o ca c cng frnh vI da I, duo c da f ha ng cho phuong Ty: f
ho p Iuy n kIm, nha ma y hoa d u, phn bo n, Io c nuo c bI n, Ia p ra p
f. Ho da pha I huy d ng d n ngu n nhn Iu c nuo c ngoa I, d n fu ca c
nuo c A R p Ia ng gI ng dng dn |nhu AI c p) hoa c fu nam A
|PakIsfan, n , fh m chi fu PhIIIppInos va TrI u TIn). Tha ng du
fu ba n cu ng cho pho p ca c nuo c na y do ng c dng o ca c doanh nghI p
chu u, chu n b cho ky nguyn h u d u mo . CIa d u fh v n ha
frong su f fho I ky fang fru ong, do ca c bI n pha p ha n ch va fI f kI m
cu a ca c nuo c fIu fhu cu ng nhu su b f d ng gIu a ca c nuo c xua f kh u.
VI c ch ng s c d u mo Ia m dnh fr ca c hoa f d ng d u fu, nhu ng
nguo I nh p cu da ru f IuI.
Tuy ca c nuo c na y gIa u co , nhung v n fhu c v fh gIo I fhu ba: su
gIa fang dn s vuo f qua 2% / nam, fy I ch f cu a fro so sInh cao hon
ca c nuo c chu u fu 3 d n 4 I n va nh f Ia nhu ng mu fhu n xa h I
v n co n qua nhI u, khI n cho f ng fhu nh p qu c n I fhoo d u nguo I
d u cao song v n khng gIa I quy f duo c nhu ng v n d da f ra.
Ca c nuo c ko m pha f frI n nh f
Ca c nuo c ngho o nh f duo c IIn Ho p Qu c go I m f ca ch kin da o Ia
ca c nuo c ko m pha f frI n nh f. Su s ng co n cu a nhu ng nuo c na y
phu fhu c chu y u va o su doa n k f qu c f . Nam 1971, IIn Ho p
Qu c da dua ra ba chI fIu d xa c dnh nhu ng nuo c ko m pha f frI n
nh f: f ng fhu nh p qu c dn frn d u nguo I duo I 100$/ nam, sa n
Iuo ng cng nghI p chI m duo I 10% f ng sa n ph m qu c n I va fy I
mu chu chI m frn 80% dn s o d fu I fruo ng fha nh. Co 35 nuo c
duo c chinh fhu c cng nh n o frong fnh fra ng na y, nghIa Ia co
khoa ng 300 frI u dn pha I chu fhI u fh n o mu c cao nh f. HaIfI Ia
nuo c duy nh f o chu MI Im va o fnh franh na y, 24 qu c gIa o chu
PhI, 9 o chu A va 1 o chu a I uong |fy Samoa). V fri da Iy cu a
ca c nuo c na y khng d u nhau : 15 nuo c khng co duo ng fhng ra
bI n, 4 nuo c Ia I Ia ca c fI u da o qu c.
T f ca nhu ng qu c gIa na y khng pha I Ia hoa n foa n khng co
ngu n fa nguyn: angIadosf co ngu n du fru gas fu nhIn;
ofsvana co fhan; Ia o co sa f va fhI c; NIgIrIa va Tchad co
uranIum; c ng hoa Trung PhI co kIm cuong. Iuo ng xu f kh u cu a ca c
nuo c na y v n chI gIo I ha n o sa n ph m fh. Ca ph chI m 95% ngu n
fhu fu xu f kh u cu a urundI, 70% xuf kh u cu a fhIopIo, 40%
ngu n fhu xu f kh u cu a Ouganda; uranIum chI m 80% Iuo ng fI n
ha ng ba n duo c cu a NIgor, bng chI m 90% ngu n fhu ba n ha ng cu a
Tchad...v v.
Mu c fIu fhu nang Iuo ng fhoo d u nguo I o dy fh p hon 10 I n so
vo I foa n b ca c nuo c frn fhu c fh gIo I fhu ba va fh p hon 100 I n
so vo I Ty u. No nuo c ngoa I kha fh p |nguo I fa chI cho nguo I gIa u
vay fI n).
Tnh hnh fIu fhu Iuong fhu c nhn chung da ng Io nga I; M I nguo I
dn MaIIs fIu fhu duo I 1800 caIo m I nga y. chao da o bo I nhu ng
su kI n chinh fr bn ngoa I, HaIfI, Xudang, va fhIopIo Ia nhu ng
nuo c do I ngho o. T f ca ca c nuo c na y d u phu fhu c va o su fro gIu p
cu a nuo c ngoa I v su s ng co n, qua fh f Ia ca c nuo c v n co n ko m
pha f frI n.
Chu u
Chu u Ia m f frong 5 khu vu c da Iy cu a fh gIo I va khng
ngu ng bI n d I hnh da ng cu a no . uo c m fa nhu m f ba n da o f n
cu ng cu a chu A , chu u co nhu ng gIo I ha n ro no f o phia ba c |bI n
ArcfIquo), o phia fy |a I Ty uong), o phia nam |bI n a Trung
Ha I), va hI n nay o phia dng |bI n ouraI). Chu u x p ha ng fhu fu
v dI n fich |10,5 frI u km2) sau chu A , chu PhI va chu MI. a
hnh cu a chu u duo c f chu c fha nh 4 vu ng fu ba c d n nam: ca c
kh I nu I gIa duo c fro hoa va b ba o mo n bo I bang ha fu ScandInavo
d n ca c da o Anh qu c; nhu ng d ng ba ng ma u mo , fu auco d n Nga;
ca c kh I nu I gIa f ng horcynIon co nu I Iu a va ca c h s p; ca c da y nu I
fro duo c x p fhoo hnh vo ng cung |AIpos va Carpafos) va vI n quanh
bo bI n da Trung Ha I. Chu u co m f gam khi h u n hoa r f r ng
vo I m f mu a ho kh va m. a nh huo ng cu a da I duong d I vo I chu u
r f ro no f, bo I dy do frn chu Iu c, nhu ng Ia f ca f cu a no b khoo f
su va duo c nhI u bI n va da I duong fuo I fa m. Khi h u vu ng cu c o
phia ba c, khi h u Iu c da o vu ng frung fm, khi h u a Trung Ha I o
phia nam. Chu u fu Iu da co dng dn sInh s ng va khaI fha c
vu ng na y.Tu nhI u fhIn nIn ky ,chu u Ia ca I nI cu a ca c hoa f
d ng da c bI f cu a con nguo I |su khaI hoang, hoa f d ng nng nghI p
ma nh mo , ca c kha m pha Io n su dI fru va va khaI fha c fhu c da cu a
ca c dn f c). n s chu u x p ha ng fhu haI frn fh gIo I |sau
chu A ),nhung v fy I sInh fh p, chI va o kho ang fu 1% d n 1,5 %,
fru AI Ion-v fri na y so duo c fhay fh bo I chu My hoa c chu PhI.
Tuy nhIn, su f p frung dn cu o chu u v n Io n nh f frn fh gIo I,
|ba ng chu A n u khng finh vu ng SIborI). u nguo I fa nh n fh y
co su khng d ng d u r f Io n frong ca c ngu n fa I nguyn va frnh d
pha f frI n, chu u v n fhu c v fh gIo I pha f frI n.o co m f n n
nng nghIp co nang su f da c bI f cao,nng dn o chu u d n if dI.
Iuo ng cng nhn o ca c nga nh cng nghI p cu ng d n gIa m dI v ca c
vI c Ia m o khu vu c fhu ba va dIch vu . Nhung v n d nan gIa I nh f Ia
fy I fh f nghI p nga y fang duo I a p Iu c cu a nhu ng mo n Io I kh ng I
duo c mang Ia I nho cng ngh mo I co nang su f cao va m f n n kInh
f foa n c u hoa dang frong fho I ky khu ng hoa ng.
M f noI f p frung con nguo I va ca c hoa f d ng.
Chu u co khoa ng 700 frI u dn, duo c phn b frn hon 40 nuo c,
chI m 12% dn s fh gIo I va frn 8% dI n fich da c u, m f d dn
s va o khoa ng hon 100 nguo I / km2 o Pha p; 200 nguo I / km2 o uc;
300nguo I / km2 o IfaIIa va I hay 360 nguo I/km2 o Ha Ian. I u
kI n fu nhIn cu a chu u r f fhu n Io I cho su pha f frI n ca c hoa f
d ng cu a con nguo I, dI u do d ng fho I cu ng gIa I fhich su f p frung
con nguo I va nhu ng dI chuy n cu a ho |dI fru , xm nh p) va fhu n Io I
cho su ra do I va bu ng n cu a m f n n van mInh Iu do I va m f n n
van hoa vo I kha f vo ng foa n c u. Vo I su xu f hI n cu a ca ch ma ng
cng nghI p frn du ng ma nh d f cu a no , chu u da Ia m cho m
hnh kInh f fu ba n hung fhnh frong haI fh ky .
Hon b f cu chu Iu c na o kha c, khng gIan noI dy Ia nhu ng ca nh
d ng, nhu ng vu ng d f ca y, va nhu ng d ng co , ca c fha nh ph va
nhu ng hoa f d ng cng nghI p cu ng duo c f p frung o do va frao
d I,bun ba n cu ng nhu su fhnh vuo ng. ChI u da I ca c bo bI n chu
u vuo f fr I chI u da I ca c bo bI n chu MI va 3`4 ca c nuo c chu u
co duo ng fhng ra bI n. I u na y khng chI mang Ia I nhI u ngu n
Io I: da nh ca , hydrca cbua, du Ich, ma no co n cho pho p fhu c hI n
nhu ng frao d I fhuong ma I fhoo duo ng bI n, dI u ma f f ca ca c n n
kInh f chu u d u phu fhu c.
N n van mInh Hy Ia p va Ia Ma - vu a pha f frI n frn d f II n
vu a fhoo duo ng bI n - da bu ng no do c fhoo bo bI n a Trung Ha I.
Nhu ng nguo I VIkIng - nhu ng nguo I fhI n chI n nh f, va nguo I
aIfo- nguo I bun ba n gIo I nh f cu ng do ng ca c con fa u Io n, dI d u
frong fhuong ma I h I phuo ng, frong khI do nhu ng nguo I mu n dI
chInh phu c vu ng d f mo I Ia I d n ca c bo bI n IfaIIa, Ty an Nha
va a o Nha. Sau na y ca c fhuy fhu nguo I Ha Ian, Anh, Pha p
go p ph n fa o nn su c ma nh cu a chu u.
Ta co fh go I nho Ia I fho I ky cu c fhnh cu a chu u va o ca c fh ky
XVIII, XIX, vo I su cu ng c va fhI f I p ca c d ch fhu c dn r ng Io n
|fru chu MI IafInh). Anh, Pha p, I cu ng nhu a o Nha fa o nn
nhu ng ra ng bu c va nhu ng m I phu fhu c Io n o chu PhI, chu A
|noI ma nguo I Ha Ian cu ng da chI m do ng). Tuy nhIn, MI da fI n
In ma nh mo , chI n franh fh gIo I II da nh d u fho I ky suy fa n cu a
chu u, m f chu u d na f sau chI n franh va da d n Iu c chu Iu c
na y pha I frao fra d c I p cho nhu ng nuo c fhu c da cu .
In gIo I va qu c gIa.
u c ma n sa f khng co n nu a, nhung b f d ng v n co n daI da ng va
nI m hy vo ng v m f chu u fh ng nh f v n co n xa vo I. To I ky
1945-1989 co vo nhu Ia m f fho I ky n dnh da c bI f. Iu c da chu u
Ia sn kh u cu a nhu ng gIaI doa n kha c nhau cu a chI n franh Ia nh
go p ph n va o vI c phn chIa fh gIo I fha nh 2 cu c. Khu ng hoa ng o
ocIIn |1948-1961), n I chI n o HyIa p |1949), su kI n Praha |1948) Ia
nhu ng mInh chu ng cho gIaI doa n na y Chu u b phn chIa Ia m haI
ph n bo I bu c ma n sa f bi hI m |W.ChurchIII) va nhu ng vu a p pho
a Ian, |1970-1980-1981) ng u c, |1953), HungarI |1956),TI p
Kha c |1968) Ia mInh chu ng cho nhu ng quI fa c khng duo c fun fhu ;
khng fh fhay d I fnh hnh vo I nhu ng dn f c kha f khao su fun
fhu quI fa c.
u nhu ng nam 90,su phn chIa da hoa n foa n fhay d I va chu
u da ba f d u chuy n bI n. uo ng chIa ca f ma c du khng ro ra ng
|nguo I chu u hI n nay fu do qua Ia I bIn gIo I) nhung v n co n do .
M f ma f, fa fh y m f chu u o phia fy gIa u co nhung khng
fh ga nh va c duo c mo I co cu c cu a fh gIo I |v n d nh p cu). Hon
nu a, Ty u pha I duong d u vo I vI c xy du ng sIu qu c gIa b fr
hoa n bo I nhu ng ca n fro kha c nhau v fhI u fhI n ca m va su d ng
fnh chung |frung c u dn y o an Ma ch, Thu y SI va o Pha p, franh
Iu n o qu c h I Anh), fh hI n m I Io nga I dang Ian r ng fu su khu ng
hoa ng kInh f va na n fh f nghI p fang cao.
Ma f kha c, ng u v n co n ngho o. Su mong do I m f n n dn
chu va pha f frI n da ro ra ng, qua v y, nhung vo I nhp dI u va mu c
do kha c nhau. Su khng fhoa ma n va ca m gIa c b fuo c doa f na y sInh,
da k f ho p vo I y fuo ng v fu do vo I su nghI ngo v fuong IaI va fhI u
an foa n v fInh fh n va v f ch f. Su su p d hoa n foa n cu a n n cng
nghI p |da c bI f Ia cng nghI p na ng) ko o fhoo su sa fha I cng
nhnva chung nh f, qua frnh chuy n sang kInh f fh fruo ng qua
cho ng va nh, fu do mo cu a ca ng Ia m kch pha f nhu ng n I Io y. No
duo c bI u I qua nhI u ca ch kha c nhau; o a Ian va IIfuanI, ca c cu
frI bo phI u foa n dn cho su fro Ia I cu a nhu ng nguo I c ng sa n |duo I
fn go I kha c). Su fr I d y cu a chu nghIa dn f c Ia m f ca ch kha c
bI u fh cho fnh hnh na y va no duo c fh hI n ba ng nhI u ca ch kha c
nhau: su foan finh gIa I quy f ca c v n d v dn f c fhI u s |nguo I
HungarI va SIvakIa; su chIa ca f m f ca ch n fhoa |hnh fha nh nuo c
c ng hoa So c va SIvakIa nga y 1/1/1993), su chIa nho ca c nuo c
|SIvnIa, ca c nuo c vu ng aIfic), chI n franh gIu a ca c nuo c |So cbI,
CroafIa, osnIa-HorzogovIna). VI c chu nghIa dn f c fr I d y
fhuo ng duo c coI nho , khng u ng h nhu ng nguo I xy du ng ma I nha
chung chu u. Tha ch fhu c ma Nam Tu cu fra I qua chI ra ra ng cng
vI c xy du ng y kho dI d n fha nh cng, k ca khI o ngay noI ba n I
cu a haI ca nh cu a ng va Ty u, ca c nuo c nhu HungarI, c ng hoa
So c, a Ian va SIvakIa co xich Ia I g n nhau- o mu c d kha c nhau-
ba ng su c ma nh cu a n n dn chu va su c ma nh kInh f ng u. VI c
h I nh p dng fy cu ng co n pha I fra I qua nhI u kho khan mo I co
fh fhu c hI n duo c. V n h I cho nhu ng mong mu n y v n chua d n.
Na n fh f nghI p fang ma nh va Ian r ng o dng u xom ra co c u
fru c, ca ng Ia m fang fhm su cang fha ng va d I cho I gIu a nhu ng nuo c
gIa u nh f chu Iu c- c n nha c Ia I ra ng chu u chI Ia m f ph n cu a
fh gIo I, khng pha I Ia chu Iu c dng dn nh f, cu ng khng pha I Ia
chu Iu c ma nh nh f.
Nuo c u c va su chInh Iy Iu c da chu u.
Nhu ng da o I n dI n ra va o fho I ky chuy n sang fh p ky 90 da Ia m
fhay d I su sa c su cn d I o chu u sau chI n franh fh gIo I fhu
haI. Trong khI ca c nuo c dng u dang b chIa ca f, fh m chi co n bu ng
n , fh nuo c u c Ia I fh ng nh f frong hoa bnh va m a I if ra cu ng
duo c m f nam |fha ng 10/1990). Th ng nh f nuo c u c Ia ca m f su
nghI p fuy f vo I- r f kho dI d n fha nh cng- cu a qua frnh hoa ho p
chinh fr, kInh f ,xa h I va van hoa gIu a haI xa h I, dI nhIn Ia haI
xa h I u c g c - nhung Ia I fhu c v haI fh gIo I d I kha ng. Ro ra ng
Ia nuo c u c fh ng nh f hm nay v ma f c u fru c gI ng vo I c ng hoa
IIn bang u c fruo c kIa nhung duo c mo r ng v 5 bang phu |Iandors)
va bao ha m foa n b orIIn. Ph n fhm va o fu Ia nh fh phia dng na y
Ia m fhay d I duo ng bIn gIo I va su c ma nh cu a u c, ho p hon v phia
nam va phia sng Rhanh, na m IuI hon v phia frung fm cu a chu
u va co v fh hon frong c ng d ng chu u.
Tu xua, c ng ho a IIn bang u c da Ia sIu cuo ng kInh f va fI n
f s m f cu a chu u. CIo dy, u c cu ng Ia nuo c dng dn nh f
chu u vo I g n 80 frI u nguo I so vo I 60 va 55 frI u cu a ca c nuo c
y , Anh va Pha p. Su fh ng nh f nuo c u c fruo c h f Ia m fhay d I
fh cn ba ng n I fa I cu a chu u |hoI nghIng v phuong Ty). o
chinh Ia k f qua cu a vI c a p du ng HI p uo c Rma va vI c mo r ng
hI p uo c na y fo I ca c nuo c kha c frong nhu ng nam 70-80. Sau nu a,
no mInh hoa cho su phu c hung cu a chu u mo r ng ca v phia
dng cu ng nhu phia fy. Trn phuong dI n na y, u c do ng vaI fro
fIn phong va fhon ch f o chu u: du ng v fri nh f nh v xu f
kh u, m f ma f, ha ng nam u c fhu c hI n 60% gIa fr frao d I frong
c ng d ng chu u, ma f kha c, cung c p g n 75% fro c p cho ca c
nuo c xa h I chu nghIa cu fhu c chu u. u fu cu a u c a f va o
ca c nuo c Ia ng gI ng |a Ian, c ng hoa So c). du c v n mu n duy fr
chinh sa ch kInh f cu a mnh, da c bI f Ia chinh sa ch fI n f - dy Ia
IInh vu c ma u c co fI ng no I fro ng Iuo ng d I vo I ca c quy f dnh
cu a ca c d I fa c frong IIn mInh chu u.
Ty u
Trong h I ky cu a mnh, cha xu Cro goIro da vI f: Ca c nuo c van
mInh da da f duo c finh d ng fh hon, nguo I fa khng u c qua , khng
Anh qua , cu ng khng Pha p qua , nguo I fa co finh chu u hon....
Thu c v y, nhu ng khao kha f cu ng r f nhI u: khao kha f co finh ba o
Iu c va chI n franh |Habsbourg, NapIng), khao kha f hoa bnh,
nhn da o va Ia ng ma n |V. Hugo). Su khu ng hoa ng nh n fhu c fI p
dI n va nhu ng n Iu c frong vo ng 4 fh p ky nha m vuo f qua su d I
kha ng cu a ca c qu c gIa du sao cu ng cho pho p fhu c hI n fu ng gIaI
doa n vI c xy du ng Chu u. Nam 1951 nho m 6 nuo c |I,u c,Pha p,
y , Iuxombua, Ha Ian) fha nh I p c ng d ng kInh f fhan va fho p
mu c dich Ia d do bo ha ng ra o fhu quan d I vo I haI ma f ha ng frn
ma f ha ng fru c f cu a su pha f frI n cng nghI p fho I do .Nam 1957
nho m 6 nuo c buo c qua m f fho I ky mo I ba ng vI c ky k f hI p uo c
Rma, fhu c ra Ia gI y khaI sInh cho c ng d ng kInh f chu u. R I
chu u mo r ng ra fha nh 9 fha nh vIn vo I su fham gIa cu a an
Ma ch, Anh, AI Ion nam 1973, r I ra muo I fha nh vIn nam 1981 vo I su
gIa nh p cu a Hy Ia p va fha nh 12 fha nh vIn khI co fhm Ty ban
nha va da o Nha 1986.
Su xy du ng Chu u duo c da nh d u ba ng nhI u gIaI doa n :fha nh
I p chinh sa ch nng nghI p chung nam 1962, Quy pha f frI n chu
u fhoo khu vu c |1975) nha m gIu p do ca c vu ng ga p kho khan, fha nh
I p h fh ng fI n f chu u |1979) r I su ra do I cu a d ng fI n chung
chu u uro. Tha ng gIng nam 1986, c ng d ng 12 nuo c ky k f
HI p uoc chu u duy nh f, du kI n nhu ng fh fhu c mo I v m f
khng gIan khng bIn gIo I. Nam 1990, nhu ng hI p dnh Schongon v
vI c fu do dI Ia I d I vo I nguo I duo c ky k f bo I 2/3 s nuo c frong c ng
d ng. Nam 1991-1992 chu ng kIo n nhu ng mu c fIu va ca c gIaI doa n
cu a IIn mInh kInh f va fI n f , r I hI p uo c MaasfrIcf- khun kh
pha p Iy mo I cu a c ng d ng chu u
Tuy nhIn, vI c gIa nh p chu u Ia I va ch ra nhu ng nhI m vu kho
khan hon du kI n. VI c ph chu n hI p uo c MaasfrIcf n u xo f cho kI
fh Ia I Ia m f fro da nh cu c frong m I qu c gIa, nh f Ia o an Ma ch,
Pha p va Anh. H fh ng fI n f chao da o nghIm fro ng, fruo c fIn do
Anh ru f Ia I d ng ba ng va y ru f Ia I d ng IIro |fha ng 9/1992) r I do su
mo r ng cu a mu c ngang gIa h I doa I gIu a ca c dng fI n|fha nh
8/1993). u sao chang nu a, c ng d ng chu u da fI n In 15 fha nh
vIn vo I vI c k f na p fhm a o, Thu y I n, Ph n Ian nam 1995. Cng
d ng chu u cu ng vo I HI p h I fu do m u dch chu u |fru Thu y
SI) da fhI f I p m f khu vu c fu do m u dch cu a 380 frI u dn va
fhI f I p khng gIan kInh f chu u.
M f n n kInh f mo cu a r ng Io n.
Vu ng aIfic, bI n a c, bI n Mancho, a I Ty uong va a Trung
Ha I khng chI bao bo c Iu c da chu u. Nhu ng vu ng bI n na y dnh
hnh cho chu u va ca nhu ng ho n da o fhu c chu u. I n a
Trung Ha I Ia frung fm kInh f d u fIn cu a fh gIo I, va o fho I da I
mo I b fhay fh bo I a I Ty uong sau khI kha m pha va d h fh
gIo I mo I, Ia ngu n g c cu a su bI n d I IIn fu c cu a hoa f d ng kInh f
v huo ng fy.
Ma c du nga nh do ng fa u suy su p cu ng nhu ngu nghI p va bun
ba n frn bI n, song nhu ng vu ng duyn ha I chu u v n co n Ia ch
du a cho hoa f d ng kInh f ma nh mo , pha n a nh su fhnh vuo ng cu a
d f II n va da c bI f Ia hI u qua cu a Iu ng Iun chuy n v ca c ca ng
r I phn ph I Ia I fhng fIn va ha ng hoa .
Nga nh v n fa I chu u, ch du a cu a kha I nI m fh fruo ng duy
nh f, na m gIu ma ng Iuo I sng ngo I frong nuo c, duo ng sa f va duo ng
b - da y da c nh f fh gIo I, fhuo ng k f n I vo I nhau |duo ng h m
xuyn da y nu I AIpos va xuyn da y Pyronno o, duo ng h m chu u
qua oo bI n Mancho n I gIu a Anh va Pha p, duo ng xuyn a c Nam
qua Thu y SI).
Vo I 45% f ng gia fr fhuong ma I fh gIo I va o d u nhu ng nam 90,
chu u khng ngu ng fang fy fro ng cu a mnh. Trong haI fh p ky ,
v n fa I ha ng hoa da fang In 50% |duo ng sa f, fhuy , b chI m I n
Iuo f Ia : 19%, 9%,va 70%). T m quan fro ng cu a duo ng b fh hI n o
finh IInh hoa fcu a vI c dua va o su du ng kha I nI m do ng Iuu chuy n
bu c fhI f va kho fr ng. V n fa I duo ng b co nhI u buo c fhang
fr m nghch Iy fhoo fu ng qu c gIa. VI c mo ra knh da o MaIn-
anubo nam 1992 cho pho p nhu ng doa n fhuy n Io n qua Ia I fu
Rffordam fo I Consfanfa frn bI n on. I vo I kha ch du Ich, v n
fa I duo ng b v n chI m uu fh nh f. Nhung do su ba o hoa cu a
nga nh ha ng khng va su ch ng ch f cu a v n fa I duo ng b , nga nh
v n fa I duo ng sa f da vuo f In frn ha ng khng d I vo I fuy n v n
chuy n gIu a nhu ng fha nh ph Io n, nh f Ia d I vo I ca c fha nh ph co
nha ga na m ngay frung fm |ParIs, Iun n, ruxoI, CIgno).
Trong IInh vu c nang Iuo ng, mu c fIu cu a chu u Ia fu ng buo c h I
nh p ca c ma ng dI n xuyn bIn gIo I, fa o ra su ho p nh f h fh ng
dI n |Hy Ia p va y , AI Ion va Anh). V khi d f fu nhIn, so fhu c hI n
v n chuy n gIu a ca c bang mo I vu I phia fy cu a c ng hoa IIn bang
u c cu ng nhu gIu a y , SardaIgno, va da o Coo c. Ma ng Iuo I vI n fhng
ca ng khng fhua ko m: su ca I fhI n Iun duo c duy fr cho pho p fhoa
ma n nhu c u frao d I nhanh cho ng fhng fIn va da p u ng qua frnh
v n ha nh f f cu a kh I fh fruo ng chung.
Su suy kI f dn s .
M f f ng fh dng dn nhung dang gIa dI, noI dy vI c fa I fa o fh
h mo I khng duo c da m ba o, gy nn do ng nh p cu kha Io n ngay
frong da ba n.
380 frI u dn chu u phn b khng d u gIu a nuo c no vo I nuo c
kIa; o u c 80 frI u, AI Ion 300.000, va m f d cu ng kha c nhau; 360
nguo I / km2 o Ha Ian, 2,5 nguo I/km2 o AI Ion. Ngoa I nhu ng chnh
I ch na y ra, ca c nuo c chu u co n co m f da c dI m chung Ia d fu I
frung bnh cao va mu c fang dn s r f fh p. Chu u da b gIa c I va
dang fI p fu c gIa dI: s nnguo I frung bnh o do fu I 15 Ia 20% frong
khI do fy I sInh chI co 1,2% va fy I ch f Ia 1%, nhu v y, mu c fang
fu nhIn ha ng nam chI da f 0,2%.
N u nhu su chnh I ch cao na y v n ko o daI gIu ca c nuo c ba c u va
nam u fh fy I sInh so gIa m o foa n b ca c nuo c chu u quanh khu
vu c bI n a Trung Ha I. IfaIIa fu haI fh p ky qua cu ng nhu Ty an
Nha va Hy Ia p frong nhu ng nam g n dy co fy I sInh fh p nh f
chu u |fu 0,99%- 1,01%).
Ty u vu a co fy I ch f o fro om fh p nh f chu Iu c, vu a co
fu I fho cao hon mu c frung bnh; dy Ia haI chI s da nh gIa ch f
Iuo ng s ng o chu u va finh hI u qua cu a ca c dch vu y f .
Su gIa c I cu a chu u, nhu ng kho khan v kInh f |fy I fh f
nghI p o nguo I frong d fu I Iao d ng chI m 10% d I vo I ca c nuo c
frong c ng d ng chu u va 30% frong ca c nuo c fhu c hI p h I fu do
m u dch chu u) ph n na o no I In khuynh huo ng gIa m dn s . Tuy
nhIn, fa I sa n co fhu c hoa c gIa dnh cu a Ty u khng ngu ng Ia m
say m va fhu hu f nguo I dn fu ca c nuo c phia nam, b a nh huo ng bo I
nhu ng kho khan v kInh f va mu c fang dn s cao ca ng Ia m fang
fhm a p Iu c d I vo I ngu n fa I nguyn hI n co .
Co khoa ng 15 frI u nguo I ngoa I qu c cu fru o Ty u, ho chu y u
d n fu ca c nuo c fhu c Iuu vu c bI n a Trung Ha I |dn Maghrob va
Th NhI Ky ) va fu chu PhI Iu c da don, n va CarIb.
Nga y nay, su cu fru cu a s nguo I na y da f ra haI v n d co ba n:
-Thich u ng ho vo I dn s gIa c I o chu u fhoo nhu ng ca ch fhu c
co n dang gy franh ca I gay ga f- d ng hoa hay duy fr ba n sa c van
hoa cu a nhu ng nguo I na y.
- Quy ch va kI m soa f v n d nh p cu.
Vo I nhu ng cu c chI n franh va fnh hnh cang fha ng o dng u, s
nguo I xIn cu fru IIn fu c fang In, fu 75000 nam 1982 In 550.000
nam 1992, da c bI f do na ng In nuo c u c. NhI u don xIn cu fru da b
khuo c fu , bI n nI m hy vo ng duo c nuong na u fha nh ch n Iuu da y
nghI f nga , pho ma c cho ngo n Iu a ba I ngoa I.
Su kha c bI f frong qua frnh pha f frI n.
Tu vu ng ba c cu c cho fo I bI n a Trung Ha I, 19 nuo c fhu c c ng
d ng chu u va HI p h I ca c nuo c fu do m u dch chu u c fhu c
hI n m f khu vu c kInh f chu u frong dI u kI n khi h u, da Iy ,
fn gIa o, van hoa va ngn ngu r f da da ng, d ng fho I hoa nh p dn
nh p cu fu ca c nuo c ngIxacxng da s fhoo da o fIn Ia nh vo I dn
d n fu ca c nuo c IafInh chu y u fhoo ThIn chu a gIa o. Trn foa n khu
vu c na y song song f n fa I ca c nuo c cng nghI p va fhuong nghI p o
phia ba c va fy ba c, co n m f s nuo c kha c cu ng r f nang d ng nhung
nng fhn chI m nhI u hon, na m frn bo bI n a Trung Ha I.
Thu c ra, su pha f frI n khng cn d I gIu a ca c nuo c chI Ia su pha n
a nh finh da da ng v kInh f va da Iy . T ng fhu nh p qu c n I o m f
s nuo c cao hon nhI u so vo I mu c frung bnh |Na !y, Thu y SI, Ha
Ian, Iuxombourg) va qua fh p o ca c nuo c nhu |Hy Ia p, a o Nha
va AI Ion). Su chnh I ch na y khng chI gIu a nuo c no vo I nuo c kIa
ma co n ngay ca gIu a ca c vu ng kha c nhau frong cu ng m f qu c gIa:
cha ng ha n gIu a nam va ba c vuong qu c Anh hay y , gIu a vu ng fy ba c
va dng nam cu a Ty an Nha hay gIu a vu ng IIo-do ranco va
IImousIn hay da o Coo c cu a Pha p- nhu ng sa ma c fhu c su .
Nhu ng fuong pha n Io n d I I p ro no f nhu ng khu vu c dng dn cu
frn fru c CIasgov - Rma vo I nhu ng vu ng if dn cu hon nhu AI Ion,
mI n fy nuo c Pha p hoa c ba n da o IbrI, hoa c ca c vu ng r f if dn va
bI f I p nhu ca c qu n da o fhu c Hy Ia p, da o Coo c, da o SardaIgno, AI
Ion hoa c IapnI.
Nhu ng vu ng cng nghI p cu , gIo dy dang suy fhoa I, d n d n
nhuo ng ch cho nhu ng vu ng co fI ng Ia sa ng fa o fuong IaI, fhuo ng
Ia o mI n nam, ma frong fhu c f , nhu ng vu ng na y c Ia m cho mnh
sa ng su a hon nhung v n khng gIa m duo c s nguo I fh f nghI p cao
v ma f co c u. Su c na ng cng nghI p o ca c ha nh Iang Io n fhu c ca c
sng |Rhur, Rhanh, Rhn va asso- SoIno), vaI fro quy f dnh cu a
m f s fha nh ph Io n |ParIs, MIIan, MunIch) su pha f frI n cng
nghI p o m f s ca ng |Rffordam, Anvor, Hambourg) da phn cu c
chu u, chI xoay quanh m y khu vu c ma fhu c ra nhu ng khu vu c
na y dang dm f f ca ca c vu ng phu c n frong suy fhoa I.
- CIa m khoa ng ca ch gIu a ca c vu ng kha c nhau va kha c phu c su fu f
h u cu a nhu ng vu ng kho khan hon - do Ia m f frong nhu ng quy dnh
ghI frong HI p uo c Rma. Tuy nhIn, pha I m f 20 nam, quy fa c y
mo I duo c fhu c hI n nho su fhna h I p Quy pha f frI n vu ng cu a chu
u nam 1975, fhoo do , co haI Ioa I vu ng duo c huo ng quy na y:- vu ng
ga p nhI u kho khan v c u fru c da Iy va o xa nhu vu ng da o, vu ng
duo c x p va o s nhu ng vu ng fu f h u so vo I nhu ng vu ng frung bnh
frong c ng d ng cng nghI p cu |fhan, fho p, do ng fa u va d f), - vu ng
kho ca I f nhu vu ng mo . Song sa ng kI n na y khng pha I Iun mang
Ia I k f qua . Nhu ng nguo I da phuong chu nghIa da n I In|IIn doa n
Iombard, phong fra o II khaI Iammand, phong fra o fu fr CafaIan va
asquo), frn co so dn f c hoa c Ich su cu ng nhu vI c fu ch I fhanh
foa n gIu p ca c vu ng kho khan hon.
Tha nh fu u va ha n ch cu a chinh sa ch nng nghI p.
VI c fang sa n Iuo ng da Ia m fang kh I Iuo ng fha ng du frn m f fh
fruo ng g n dI d n ba o hoa , nhung fhu nh p cu a nhu ng nguo I fI u
nng v n gIa m ma c du duo c fro gIu p.
N n nng nghI p cu a ca c nuo c frong HI p h I fu do m u dch chu
u cu ng nhu cu a c ng d ng chu u duo c bao c p fhoo phuong fhu c
va nguyn fa c gI ng nhau. Ca c nguyn fa c va phuong fhu c na y cho
pho p duy fr - co ha n ch v nang xu f nhu ng nguo I sa n xu f nng
nghI p nho , c dnh frong nhu ng vu ng nng fhn xa xI ho o Ia nh,
nhung d ng fho I cu ng fa o dI u kI n cho n n sa n xu f Io n, co xu
huo ng fha ng du fang cao, nhung Iun kho qua n Iy .
Nhu v y, frong 20 nam qua, sa n Iuo ng da fang g p dI o Pha p va
Ha Ian d I vo I ngu c c va o Pha p, y d I vo I khoaI fy. Sa n Iuo ng ca I
d u cu ng fang 50% o u c, fuong fu nhu cu ca I duo ng o Pha p va y .
Sa n Iuo ng su a gIa fang h u nhu frn foa n chu u. Ca c nuo c cng
nghI p chu y u cu a chu u cu ng chI m duo c fh ph n cu a MI.
Nhu ng xu huo ng nhu v y, m f ma f gIa I fhich cho su gay ga f frong
da m pha n cu a CATT |HI p uo c chung v fhu quan va m u dch)
|1986-1993), ma f kha c, no chI ra ra ng nhI u khuynh huo ng mo I da
ch m du f, gIa m chI phi pha f sInh |khoa ng 58% ngn sa ch c ng d ng
nam 1992) ba ng vI c fm ca ch gIa m gIa ba o ha nh va finh foa n ky
mu c sa n xu f |ha n nga ch va dnh mu c). Tuy nhIn, chinh sa ch c ng
d ng cu ng nhu chinh sa ch cu a ca c nuo c frong HI p h I m u dch fu
do chu u d u nha m ba o v nhu ng nguo I sa n xu f nho frong ca c
vu ng duo c uu fIn |AI Ion, Ty an Nha, a o Nha, Hy Ia p, ba c
Ph n Ian). Chinh sa ch na y h fro fhu nh p fh p ba ng ca ch gIu p do
khaI hoang, nhu ng d ng co r ng Io n duo c fhay ba ng ca c hoa f d ng
canh fa c ba o v mI fruo ng va dI sa n ru ng.
Ca c nuo c nng nghI p Io n frn fh gIo I |MI, u c) coI chinh sa ch
nng nghI p cu a c ng d ng chu u cu ng nhu cu a ca c nuo c fhu c
hI p h I fu do m u dch chu u Ia m f ra o ca n cho su fu do fhm
nh p cu a nng sa n cu a ho va o chu u- chu Iu c nh p kh u nng
sa n ha ng d u fh gIo I va co kha nang fhanh foa n.
ng u
uo c sang nhu ng nam 90, cu c ca ch ma ng a f o ng u Ia
m f frong nhu ng su kI n quan fro ng nh f ma fh gIo I fu ng chu ng
kI n sau fh chI n fhu II. Su su p d cu a bu c fuo ng orIIn |fha ng
10/1989) fuo ng frung cho su ch m du f chI n franh Ia nh. o dng u
gIa u co da xu f hI n m f chu u kha c ko m pha f frI n va m f v
fh , chm frong b p bnh. Trong khI o phuong Ty, ca c cu a kh u bIn
gIo I d u mo ra fh o phuong ng, no Ia I duo c du ng In va co n duo c
fang cuo ng g p nhI u I n.
Nuo c u c duo c fh ng nh f ba ng con duo ng hoa bnh frong khI
c ng hoa So c- SIvakIaIa I fan ra . Nam Tu da b phn ra frong chI n
franh va frong cang fha ng vo I fu fuo ng fhanh Io c dn f c. Th Ia
chu u Ia I duo c f chu c Ia I.
Ia nh fh cu a c ng hoa dn chu u c Ia I b sa f nh p va o Ia nh fh
cu a c ng hoa IIn bang u c va duo c gIa nh p chu u gIa u co ,
nhung s Iuo ng ca c nuo c chu u ko m pha f frI n fang In da ng k ,
fang g p dI fu 9 In 19 nuo c, 5 nuo c duy nh f co n ba o foa n duo c
Ia nh fh ban d u Ia : a Ian, HungarI, RumanI, uIgarI va AIbanI.
TI p Kha c duo c phn chIa fha nh c ng hoa So c va SIvakIa. Nam Tu
cu duo c chIa Ia m 5 qu c gIa rIng bI f; c ng hoa IIn bang Nam Tu
mo I, gIo I ha n fu So cbI fo I Monfo nogro; SIvnIa, Croa fIa, snIa-
HorzogovIna va Maco doIno. Cu I cu ng, ph n chu u fhu c IIn X
cu b chIa Ia m 7; Nga |gIo I ha n frong chu u, k ca KaIInIngrad);
Iaruf; !kraIna; ca c nuo c aIfic g m: osfonIa, IoffonIa, IIfuanI va
MoIdavI. VI c f chu c Ia I chu u do I ho I nhu ng hI u chInh kho khan
nhung pha I nhanh cho ng d cu ng c dn chu va chuy n sang n n
kInh f fh fruo ng.
Su fhu a k kho ba o da m.
Truo c fh chI n fhu II,vI c frao d I duo c fhu c hI n m f ca ch fu do,
dn dng u do ng m f vaI fro nh f dnh frong qua frnh fu fuo ng
chu u. Sau nam 1945, dng u do ng cu a Ia m dnh hoa n ca c m I
quan h da fu ng f n fa I, Ia m haI mI n chu u xa Ia va fhI u hI u
bI f I n nhau frong haI fh h .
Nga y nay, chu u da fm Ia I duo c ba n sa c van hoa va su II n
ma ch Ia nh fh . Ty u do ng vaI fro fuong h mo I d I vo I dng u.
Mu c s ng, fu fuo ng dn chu va fu do da va dang fhu hu f nhu ng nha
ca I ca ch cu a chu u xa h I chu nghIa cu . M I quan fm cu a ho fruo c
h f Ia fm Ia I fu do ngn Iu n. CIo dy, ho c n pha I hoa ch dnh
nhu ng chinh sa ch mo I gIu p ca c nuo c fhoa f kho I fnh fra ng ko m pha f
frI n- ca c nuo c ma ho do ng ba n doanh. Qua frnh chuy n d I fu n n
kInh fo k hoa ch sang n n kInh f fh fruo ng xom ra Iu da I, kho
khan va f n ko m hon so vo I du kI n v nhI u Iy do kha c nhau |su
chuy n d I mo I mo , chua co kInh nghI m, fa n du mang finh co c u
cu a h fh ng kInh f cu ...). CIu a ca c nuo c co su kha c nhau ro r f. a
Ian va HungarI bI f f n du ng f f qua frnh chuy n d I na y |d u fu
f f), c ng hoa So c |co mu c pha f frI n kInh f ngang vo I Thu y SI frong
nhu ng nam 30) da kho I d ng Ia I n n kInh f cu a mnh. uIgarI co
ma ng Iuo I dI n fhoa I da y nh f khu vu c- dy Ia frang fhI f b quy gIa
cho kInh f fu nhn. Nguo c Ia I, RumanI Ia I ch ng ch f nhu ng b f Io I,
Nam Tu fh chm frong chI n franh.
Ich su nga nh v n fa I chu u Iun bI n d ng. Qua v y, fu
fha ng 9/1992, ma ng Iuo I sng Rhanh- MaIn anubo da co fh fI p
nh n fa u uropa |1300 f n). V n fa I duo ng sng da fro fha nh
duo ng n I gIu a chu u gIa u co va chu u ko m pha f frI n.
Tuy n v n fa I duo ng sng na y n I II n bI n on vo I bI n a c IIn
fu c frn d da I 3200 km. Nhung su Iuu fhng chI co Io I cho ca c
nuo c gIa u frong c ng d ng chu u bo I 90% ca c doa n fa u c p b n
Ha Ian va u c. Tnh hnh kInh f ca c nuo c do c sng anubo v n
khng gIu p g duo c ca c nuo c phia nam.
Su chuy n d I kho khan sang n n kInh f fu do.
H I d ng fuong fro kInh f duo c bI f d n nhI u hon vo I ca I fn
COMCON, fha nh I p nam 1949, duo c xom nhu d I fro ng cu a c ng
d ng kInh f chu u o dng u. H fh ng na y nha m k f ho p ca c k
hoa ch 5 nam kha c nhau cu a ca c nuo c ba n hu u ba ng ca ch f chu c sa n
xu f frn co so chuyn mn hoa cu a m I nuo c fha nh vIn. o ng fa u o
a Ian, ch fa o ma y cng cu o RumanI, xo buy f va v f II u duo ng sa f
cu a HungarI, sa n xu f gI y cu a So c-SIvakIa, v f II u dI n va dI n
fu cu a c ng hoa IIn bang u c, duo c da nh nho fh fruo ng ca c nuo c
ba n bo frong khI do , IIn bang X VI f cung c p nguyn II u va nang
Iuo ng.
Chuyn mn hoa khng pha I Ia a o fuo ng. Tru c ng hoa IIn
bang u c va So c- SIvakIa, sa n Iuo ng nng nghI p r f Io n, fra I qua
fho I ky dnh fr kInh f va fham vo ng da m ba o an foa n Iuong fhu c
cho nhn dn- mu c fIu na y hI m khI na o da f duo c. TI c fhay s II u
fh ng k Ia I chI ra nhu ng khI m khuy f k fu khI co su b f n. S
II u fh ng k hI n co cu ng chI ra su chnh I ch ro r f so vo I ca c nuo c
fhu c c ng d ng chu u. Ty fro ng nng nghI p frong f ng sa n ph m
qu c n I va fy fro ng cu a dn Iao d ng frong nng nghI p I n Iuo f Ia
3% va 6,6% frong c ng d ng chu u so vo I 10% va 25% frung bnh
frong ca c nuo c xa h I chu nghIa o chu u cu . Tuy nhIn, o AIbanI,
nng nghI p chI m 50% f ng fhu nh p, o a Ian va RumanI Ia 30%.
Nguo c Ia I, nga nh dch vu Ia I ko m pha f frI n. Trong qua frnh chuy n
d I sang n n kInh f fu do, vaI fro cu a chinh phu mo I chI ha n ch o
vI c fha nh I p ca c co quan co kha nang fhu c hI n ca c chinh sa ch mo I
kho p kin va / hoa c fu hu u hoa ca c doanh nghI p nha m fhu hu f v n fu
nhn, v n da phuong va v n nuo c ngoa I. n fuo ng v fhanh Iy fa I
sa n qu c gIa va na n fh f nghI p fang cao ko o fhoo nhu ng pha n u ng
mang finh ch f dn fuy . NI m fIn va o hI u Iu c cu a n n kInh f fh
fruo ng gIa m su f do co su fhay d I nhanh cho ng va nhu ng fha I qua
ma no gy ra. Tuy nhIn, vI c canh fa c da da f d n frnh d fuy f
ha o, do do c n pha I ho c ca ch qua n Iy , da p u ng yu c u cua n n kInh
f fh fruo ng.
o su cho do I chua mang Ia I k f qua , da I da s nhu ng nguo I
dn duo c da o fa o f f nh f da b phuong Ty II cu n; d ng fha I na y
da ba f d u Ia m ngho o fhm n n kInh f vu a mo I fa I sInh.
Su phu fhu c I n nhau gIu a phuong ng va phuong Ty.
Truo c nam 1992, nhn m f s co h I, cu u fro nhn da o cu a c ng
d ng chu u da gIu p ca c nuo c phuong ng bo f duo c ga nh na ng cu a
nhu ng fhu fha ch fu dn chu ng va fm gIa I pha p cho v n d Iuong
fhu c va fhu c mon |a Ian, IIn X cu va RumanI). Nga y nay,
nhu ng n Iu c cu a chu u |IIn mInh Ty u) va qu c f |IIn Ho p
Qu c) duo c fang cuo ng va co su fh ng nh f. Tuy nhIn, nhu ng n Iu c
y v n chua du d ha n ch nhu ng xung d f frong nuo c, cu u fro nhn
da o va gIu p do v ma f fa I chinh, k ca h fro ky fhu f frong v n d
an foa n ha f nhn ma b I ca nh hI n nay do I ho I. Tu nam 1990, d d I
pho vo I nhu ng fhay d I ma nh mo v chinh fr va kInh f su sa c,
nguyn nhn gy ra ngho o do I frong nhu ng nuo c na y, c ng d ng chu
u da fhI f I p m f co quan cu u fro nhn da o kh n c p chu u va
I p quy fro gIu p kInh f da I ha n. NhI u hI p dnh da duo c ky k f vo I
a Ian, HungarI, c ng hoa So c, SIvakIa, uIgarI va RumanI. VI c
chuy n sang kInh f fh fruo ng do I ho I pha I fa o ra m f khng gIan
hoa bnh va su ho p pha p chinh fr mo I du kha nang da m ba o n dnh
cu a m f nha nuo c pha p quy n. No do I ho I pha I fI p fu c qua frnh dn
chu hoa . Ia m duo c dI u do , ngu n v n duo c huy d ng fu nhI u
ngu n; fhoo fhu fu fang d n- fruo c h f Ia fu nho m 24 nuo c u ng h
dng u qua ca c cam k f song phuong, fu quy fI n f qu c f , fu
ngn ha ng fa I fhI f va pha f frI n chu u, va fu ngn ha ng d u fu
chu u. CIu a nhu ng nam 1990-1992, 1/3 quy h fro da duo c c p cho
a Ian, 1/4 cho HungarI, s co n Ia I I n Iuo f da nh cho TI p kha c cu ,
RumanI, uIgarI, va Nam Tu cu fhoo fhu fu gIa m d n.
V n fro gIu p nha m haI huo ng:
- Cho khu vu c cng c ng d d u fu cho pha f frI n co so ha f ng,
|nng nghI p, v n fa I, gIao fhng, vI n fhng, Ia m sa ch mI fruo ng
va an foa n ha f nhn).
- Cho khu vu c fu nhn: duo I da ng fu v n va gIa m dnh.
Trong ca haI khu vu c frn, su h fro ky fhu f duo c chIa d u
ba ng vI c da o fa o ca c ca n b da phuong c n fhI f.
Song song vo I fro gIu p nuo c ngoa I cho khu vu c cng c ng, d u
fu fu nhn nuo c ngoa I cu ng go p ph n va o su pha f frI n ca c doanh
nghI p mo I, qua do go p ph n Ia m chuy n huo ng m f ca ch ngoa n mu c
su frao d I cu a ca c nuo c phuong ng v fh fruo ng phuong Ty.
Truo c khI fI n ha nh, ca c nuo c TI p kha c va HungarI Ia nu ng nuo c
duo c huo ng ph n Io n v n nuo c ngoa I frong khI do RumanI va uIgarI
khng fhu hu f duo c nhI u v n v fhI u su c ca nh franh. K f qua na y
duo ng nhu nho va o hoa n ca nh fruo c dy hon Ia va o ca c gIa I pha p
duo c nhu ng nuo c na y a p du ng.
Trong khI f ng k f ca c chuong frnh PHAR |h fro cu a nho m
24 nuo c cho ca I ca ch kInh f ), nhI u Io I chI frich da d y In. Nhu ng
nuo c ng u cu do I fham gIa fhI fruo ng Ty u f f hon, o nhI u c p
d kha c nhau, d ng fho I nh n fh y ra ng xu f kh u cu a ca c nuo c
frong IIn mInh chu u sang fh fruo ng ca c nuo c na y fang nhanh
hon xu f kh u cu a ca c nuo c na y sang .!. Ca c nuo c na y pha n d I
ch ng Ia I ch d ba o h b xom nhu fha I qua cu a IIn mInh chu u
|ba o h ca c sa n ph m Iuong fhu c va fho p).
a c u
Vu ng ba c u fhuo ng duo c go I Ia vu ng ScandInavo, ba n fhn
fhu f ngu na y bao ha m nhI u nghIa: - fu nghIa ho p nh f cho fo I
nghIa r ng nh f, do hoa c chI Ia ba n da o ScandInavo |Nauy, Thu y
I n) hoa c ca c nuo c ScadInavo |Thu y I n, Na !y, an Ma ch), hoa c
do Ia onoscandIo - fhoo nghIa ho p hon |ca c nuo c ScandInavo va
Ph n Ian) hay fhoo nghIa r ng hon |ca c nuo c ScandInavo va ca c ho n
da o xa AI Ion fhu c oroo va SvaIbard). NghIa cu I cu ng na y cu a
fhu f ngu duo c du ng nhI u hon ca bo I nhu ng da c frung Ich su va
van hoa doa n k f ca c nuo c na y vo I nhau.
a c u pha I chu nhu ng ha n ch bo I mI fruo ng fu nhIn dI n
hnh vo I vI d cao |bo ng f I va mu a dng Ia nh), nhI u bI n, da hnh
bang fuy f, |vnh ho p, ngho o d f daI) va if ngu n fa I nguyn d f va
frong Io ng d f- chI co ru ng va qua ng- dI u na y khng ngan ca n ba c
u co 5 nuo c na m frong s ca c nuo c gIa u nh f chu Iu c.
Vo ng cu c ca f ngang ca c nuo c Ph n Ian, Thu y I n, Na !y, dI
qua ba c AI Ion va da o CronIon. Ia nh fh fu fr r ng Io n na y co dI n
fa ch frn 2 frI u km2, n I II n vo I an Ma ch, na m o 55 d vI ba c,
nuo c na y duo c xom nhu frung fm cu a ScandInavo.
a c u h u nhu ch na o cu ng co bI n, va bI n da mang d n dn
f c VIkIng chInh phu c frn kha p chu u va fo I f n da o CronIon.
I n cu ng cho pho p nhu ng con fa u Io n va dn bun |frong do co ca
dn ScandInavo) dI do c ngang kha p fh gIo I. Sau su c f ca nh cu a
nga nh do ng fa u, ca c doa n fa u da nh ca va fa u bun Ia ch du a cu a
hoa f d ng kInh f dang fhnh vuo ng. Ca c fha nh ph Io n cu a
ScandInavo bao gIo cu ng Ia ca c ca ng. Ca c nuo c von a I Ty uong
|bI n ba c hay bI n Na!y) duo c a nh huo ng bo I da I duong va do ng ha I
Iuu no ng cha y va o bI n ba c. Su chnh I ch v nhI f d khI n vu ng
bI n na y co nhI u sIInh v f n I va ca . R f g n dy, d u mo va khi
d f fhIn nhIn v n Ia m fang fI m nang kInh f cu a vu ng fru c f a I
Ty uong na y. Tra I Ia I, nhu ng nuo c quanh bI n aIfic, duo c cho
cha n kho I ca c con a p fh p da I duong bo I da y nu I ScandInavo, Ia I chu
a nh huo ng cu a Iu c da. I n aIfic, o vu ng von bo r f dng dn, vu a
kho p kin, vu a na m frong vu ng Ia nh- ca c y u f na y k f ho p Ia I gy
nhI m na ng.
Ca c nuo c ScandInavo cu ng co ngu n nang Iuo ng d I da o, da c
bI f Ia fhuy dI n |va da nhI f o AI Ion), cho pho p ca c nuo c, fru an
Ma ch, pha f frI n nga nh Iuy n kIm Io n. Vo I fhu nh p d u nguo I
fuong duong, dI khI co n cao hon u c, ca c nuo c na y dI fIn phong v
pha p ch xa h I.
Su fh ng fr cu a gIa Ia nh va dm f I.
VI d cao gIa I fhich fa I sao dm f I Ia I da I va su kha c nghI f
cu a gIa Ia nh frong su f ma u dng |if nh f cu ng o cu c b ).
Thu y I n, an Ma ch, Ph n Ian co m f ph n Ia nh fh na m
frong vu ng ba c cu c. Tnh fh na y d n d n m f nhp dI u khi h u da c
bI f noI mu a dng Ia dm f I v f n va noI ma nguo fa no ng Io ng cho
cho fro I mau sa ng. I u do gIa I fhich fa I sao a nh sa ng |ngo n n n
ngo n Iu a ma u do ) co v fri bI u fuo ng frong vu ng d f na y. Mu a xun
d n Ia dp f f cu a nhu ng bu I ha nh I sang fro ng fhoo fruy n fh ng
f fIn. CIa Ia nh fI p n I su c no ng va a nh sa ng mu a ho . Tra I Ia I,
mu a ho fh hI n duo I da ng m f nga y da I v f n ma duo I a nh sa ng
ma f fro I ma f fro I Iu c nu a dm, hoa f d ng fI n d n d n ca c fra I cu fru
mu a ho , ca c p nho , fra I chan fha su c v f da chuy n d I va I u fa m
cu a dn da nh ca .
R I mu a fhu d n, mang fhoo bang gIa d u mu a va fuy f, ba o hI u
su fro Ia I cu a Ia nh gIa va bo ng dm kInh so . Chu fa c d ng cu a a p
fh p da I duong, ca c vu ng bo bI n phia fy ScandInavo co Iuo ng mua
frn 2000mm, frong khI do nhu ng vu ng phia dng, duo c cha n frong
nhu ng da y nu I cao, Iuo ng mua chI va o khoa ng 500-600mm m I nam
va duo c huo ng khi h u Iu c da va o mu a dng r f Ia nh va kh. an
Ma ch va bo bI n Na !y va m f s bo bI n cu a nuo c na y chu a nh
huo ng cu a khi h u ba c a I Ty uong fu vnh Sfroam, do do bI n o
dy khng b do ng bang va nhI f d Iun duong, k ca o phia bac,
frong khI do Ph n Ian, co cu ng vI d , Ia I Ia nh hon nhI u. I n frong
vnh fnI va Ph n Ian b do ng bang su f mu a dng va bang n I fa n
ma f, m f s nam, co fh fru m ca fha nh ph Sf ckhm, fh m chi ca
oo bI n Ca ffgaf.
Nguo I dn o dy da nh m f ph n Io n ngn sa ch cu a ho cho vI c
d I pho vo I ca I Ia nh |qu n a o, Ia m cu a s ko p, cu a kinh phu , ca ch
nhI f, suo I m va chI u sa ng). Va o mu a dng, nha nuo c cu ng
chIkhoa n fI n Io n cho vI c do n duo ng, mo duo ng fhuy , duo ng cu u na n
khI dI u kI n khi h u do I ho I. N u nhu o HonsInkI m I nam co hon
130 nga y nhI f d m fh o phia ba c, s nga y nhI f d m co n cao
hon, fo I 200 nga y, nh f Ia o vu ng IaponI.
VI d cao, vo I mu a dng gIa Ia nh va kha c nghI f Ia m ha n ch
mu a ma ng. Hon nu a, dI u kI n fh nhuo ng x u do bang gIa bao phu
khI n d f nng nghI p r f if; 2% frn Ia nh fh Na !y, 7% o Thu y
I n, 8% o Ph n Ian, fuy nhIn nang su f cao v nng nghI p r f
hoa n ha o.
Ca c qu c gIa ba c u
Ca c nuo c ScandInavo |dI n fich khoa ng 1.250.000km2 fru
CronIon) chI co duo I 25 frI u dn. Ngoa I da c finh phia ba c chung ra,
co n co 5 nuo c co da c frung rIng. 260.000 dn AI Ion chI m fro n ho n
da o h u nhu fr ng r ng. n s Na !y, Ph n Ian va an Ma ch va o
khoa ng 4-5,5 frI u nguo I. Nhung hon 1/3 dn o ScandInavo cu fru o
Thu y I n |frn 8 frI u). M f d dn s gIu a ca c nuo c cu ng r f kha c
nhau. Thu c v y, m f d na y fhuo ng r f fh p, fru an Mach |co da
hnh cao va khi h u n hoa ). n IaponI |khoa ng 45000 nguo I) cu
fru ra I ra c o 3 nuo c frn ba n da o ScandInavo |da c bI f Ia o Nga).
M I qu c gIa o dy co su kha c nhau da ng k v chinh fr. Thu y
I n va Ph n Ian Ia nhu ng qu c gIa frung I p. Tra I Ia I, Na !y, AI
Ion va an Ma ch du ng v pho phuong Ty, ca 3 nuo c na y d u Ia
fha nh vIn cu a NATO.
Su ca ch bI f va qua dng dn o ca c vu ng von bI n da khI n
nguo I VIkIng- f fIn cu a nguo I ScandInavo- pha I ra bI n. Na m ba f
duo c ha ng ha I, so fhich chInh phu c da khI n ho xm Iuo c kha p vu ng
fy ba c u va bun ba n. Nga y nay, fh fruo ng frong nuo c ha n ho p,
ch f Iuo ng ha ng hoa cu a ScandInavo f f khI n dn phuong ba c fro
fha nh nhu ng fay bun Io n. Ho co m f d I ngu fa u fhuy n Io n |fa u
cho d u, pha va fa u cho kha ch), k ca khI nga nh do ng fa u cu a ho suy
su p do su ca nh franh cu a ca c ha ng fa u chu A
4/5 ca c nuo c ScandInavo bun ba n vo I c ng d ng chu u fo I
50% Iuo ng fhuong ma I cu a ho |an Ma ch fham gIa c ng d ng fu
nam 1973, Ph n Ian va Thu y I n ma I fo I nam 1995 mo I fham
gIa). Ph n Ian ph n na o do nghIng v Nga hon.
Ia nhu ng nuo c co mu c s ng cao, ca c nuo c na y co fy I fh f
nghI p fh p, chI duo I 6% fru an Ma ch. Trong m f va I nga nh cng
nghI p mu I nho n, nguo I fa fh y nhn cng co frnh d cao, dI u na y
da c frung cho nhu ng nuo c sIu pha f frI n nhu Thu y I n.
Na !y; bI n, ngu nghI p va hydrca cbua
Truo c kIa Ia nuo c ngu nghI p va ha ng ha I, nga y nay Na !y cu ng
vo I Anh, Ia nuo c co ngu n Io I Io n fu ca c mo hydrca cbua frong bI n
ba c.
Vo I khoa ng 2630 km duo ng chIm bay va ca c vnh ho p, bI n Na
!y chu ng kI n su pha f frI n k vI cu avu ng von bo fra I da I frn
20.000km. V ngu nghI p Ia ngu n Io I chinh, |sa n Iuo ng g n 2 frI u
f n nam 1992) nn cu ng nhu o AI Ion, nga nh na y mang Ia I nhI u
dI u b f ngo nho su khaI fha c vuo f mu c d I vo I m f s Ioa I nhu |ca
fuy f, ca frich). Nga nh ngu nghI p co finh cng nghI p su du ng ca c
fa u nha ma y va m f nga nh ngu nghI p co finh ch f fhu cng song
song f n fa I. Ngu nghI p su du ng ha ng nga n Iao d ng frong nga nh
ch bI n fhu c ph m va d h p. Tuy nhIn, nga nh na y chI chI m 7%
Iuo ng xu f kh u cu a ca nuo c va b fhu ho p bo I su pha f frI n cu a ca c
hoa f d ng fham do d u khi va khaI fha c hydrca cbua. o co if dn,
vI c khaI fha c d u mo va khi d f |da f fu 100 frI u fo I 30 fy m3) xom
ra r f Io n. No mang Ia I ngu n fhu nh p Io n cho d f nuo c |go p ph n
va o fha ng du fhuong ma I), dao d ng fuy fhoo dI u kI n fh fruo ng.
Mo d u Sfaffjord chI m 60% sa n Iuo ng qu c gIa, frong khI do mo
kofIsk chI chI m 15%. Cng nghI p d u mo va khi d f |chI m phn
nu a f ng gIa fr xu f kh u) chu fa c d ng Io n do su su f gIa nam
1985. HI n nay nga nh na y v n na m duo I su kI m soa f cu a nha nuo c
|SfafoII), fm ca ch qua n Iy fhu d u mo va c ga ng khng Ia m
phuong ha I fo I ca c hoa f d ng kha c cu a d f nuo c. Su suy su p cu a
nga nh do ng fa u cu a Na !y ph n na o duo c bu Ia I ba ng vI c xy du ng
gIa n khoan.
an Ma ch - duo ng k f n I
Ia nuo c ba n I gIu a chu u Iu c da va ba n da o ScandInavo-
noI ngu nghI p va nng nghI p co n chI m v fri da ng k .
Tru duo ng bIn gIo I nga n ngu I chI co 68 km vo I u c, an Ma ch
Ia nuo c duo c bao bo c hoa n foa n bo I bI n |7400km bo bI n vo I 500 ho n
da o) - fu do ma an Ma ch co duo c m f s ngu n Io I.
an Ma ch fa o nn m f duo ng n I fhu c su ; m f ma f n I gIu a
ba n da o ScandInavo vo I chu u Iu c da, ma f kha c n I vu ng aIfic
vo I a I Ty uong. an Ma ch khng chu su kha c nghI f cu a khi
h u ca c nuo c phuong ba c, ma duo c a nh huo ng bo I khi h u da I duong,
duo c da c frung bo I Iuo ng mua kha d I da o |fu dng sang fy fu 600-
800 mm ha ng nam), fhInh fhoa ng co ba o va nhI f d n hoa .
Ich su va van hoa ga n II n vo I fh gIo I ScandInavo, fu Iu, an
ma ch Ia nuo c phuong ba c duy nh f fham gIa c ng d ng chu u.
Ia d f nuo c co d cao fh p, ph n na o da c frung bo I da hnh
bang gIa , an Ma ch cu ng co d f b I, cho pho p nuo c na y gIa nh m f
ph n Io n Ia nh fh Ia m ba I chan fha va c y ca y |60% d f daI so vo I
ca c nuo c kha c). Nng nghI p an Ma ch co dI m gI ng vo I Ha Ian.
Trnh d khoa ho c cao, fIu fhu nhI u phn bo n, co khi ho a f f, nng
nghI p an Ma ch co nang su f r f cao |60 fa / ha d I vo I Iu a m,
5400 Iif su a m I nam / 1 bo ). Vo I nga nh da nh ba f ha I sa n- sa n Iuo ng
g n 2 frI u f n / nam |du ng ha ng d u frong c ng d ng chu u),
nga nh kInh f b c m f su du ng 60% Iao d ng. 2/3 sa n Iuo ng da nh cho
xu f kh u, chI m 25% gIa fr kIm nga ch xu f kh u cu a an Ma ch.
u a frn h fh ng ca c ho p fa c xa , nga nh chan nuI an Ma ch
nh n ma nh va o nuI Io n |10 frI u d u Io n) hon Ia va o nuI bo |2,2
frI u d u). Cu ng vo I nga nh da nh ba f ha I sa n, nga nh chan nuI cung
c p nguyn II u cho nga nh cng nghI p nng Iuong r f pha f frI n.
Nho nga nh na y, fuy nhIn gIa fr gIa fang fh p, ca n cn fhuong ma I
fha ng du m f chu f ma c d u pha I nh p kh u nang Iuo ng va nguyn
II u.
Thu y I n: sa n ph m uu vI f va gIa fr gIa fang
Ia m f nuo c Iun duo c xom nhu m u hnh v su ha I hoa xa h I,
ga n II n vo I pha f frI n kInh f , vo I m f n n cng nghI p hu ng
ma nhva ga n vo I qua frnh sa n xu f n I fI ng nho ch f Iuo ng sa n
ph m.
Ia nuo c r ng nh f va dng dn nh f ba n da o ScandInavo, Thu y
I n do ng m f vaI fro quan fro ng frong Ich su chu u va Iun Ia
bI u fuo ng cu a su hoa ho p va hoa bnh xa h I.
Ngoa I m f s nguyn v f II u |g va sa f), Thu y I n co n co fI m
nang Io n v fhuy dI n. Tuy nhIn, su kha c nghI f cu a khi h u va nhu
c u cng nghI p Io n da bu c nuo c na y pha I fm fo I nang Iuo ng
nguyn fu |chI m frn 50% sa n Iuo ng dI n) fuong IaI cu a nga nh na y
v n duo c ba o da m. fhu y I n chI co fh pha f frI n n n cng nghI p
cu a mnh ba ng ca ch fI n ha nh chInh sa ch fhuong ma I fich cu c, cu ng
nhu ca c nuo c ScandInavo kha c, nuo c na y phu fhu c nhI u va o
fhuong ma I qu c f va su nang d ng cu a mnh.
Truo c dy, na m frn khu vu c co nhI u nguyn II u |g , qua ng
sa f) va nang Iuo ng, ca c nga nh cng nghI p da d n d n dI chuy n v
ca c fru c gIao fhng, ca c ca ng va cu m dn cu o mI n nam va mI n
frung. Ca c nha cng nghI p du a va o ky fhu f fIn fI n va ky xa o
frong nga nh fhuy Io I va ha f nhn, va o nga nh cng nghI p Iuy n kIm
va co khi ch fa o nguo I ma y. Ch f Iuo ng sa n ph m cho pho p bu Ia I
gIa fha nh cao va ba o foa n su c ca nh franh frn f fruo ng qu c f . Ty
I fh f nghI p fh p, kha nang sa n xu f duo c f a n du ng frI f d . Ca n
cn fhuong ma I g n dy da f mu c xu f sIu. Nga nh do ng fa u b a nh
huo ng bo I sa n Iuo ng gIa m m f ca ch cho ng ma f,nhung sa n xua f fho p
v n duy fr v m f s nga nh cng nghI p co khi kha c nhu ch fa o f
v n fI n frI n. Ha ng VoIvo pha f frI n ngang vo I Cofoborg, ha ng Sabb
da xy m f nha ma y mo I o MaImo.
MI n ba c r ng Io n da if dn Ia I ca ng if dn honva chuy n d n
sang Ia m khu ba o f n cho kha ch du Ich fm kI m khng gIan phIu
Iuu.
Phn Ian: fu cac khu rung cho foI bIn gIoI cua Nga
Ia d f nuo c na m v phia ba c nhI u nh f o chu u, duo c bao
phu fo I 75% dI n fich bo I ca c khu ru ng fhng nhu a va cy buI, Ph n
Ian na m frn bIn gIo I gIu a fh gIo I phuong Ty va Nga.
Sau chI n franh fh gIo I fhu haI, nuo c na y da d m f fh
fruo ng fIu fhu o mI n ba c va ph n phia dng Ia nh fh .
Ph n Ian r f gIa u v fa I nguyn fhIn nhIn; g , qua ng
|cban, d ng, nIkoI) va fhuy dI n. Tuy nhIn, nang Iuo ng ha f nhn
chI m 1/3 sa n Iuo ng dI n. phu fhu c Iu da I va o IIn X d duo c
cung c p nang Iuo ng, nuo c na y pha I fhoa hI p vo I Nga m f ca ch kho
khan khI d I fa c hu ng ma nh IIn X khng co n nu a. Nam 1987,
Ph n Ian fhu c hI n 1/4 Iuo ng frao d I vo IIn X; fy fro ng cu a c ng
d ng ca c qu c gIa d c I p fu f xu ng co n 3% nam 1992. Su gIa nh p
khng gIan kInh f chu u va da c bI f vI c gIa nh p IIn mInh chu
u |.!) chu ng fo su Iu a cho n con duo ng mo cu a sa ng su f v phia
fy. K fu do , phn nu a hoa f d ng fhuong ma I d u duo c fhu c hI n
vo I c ng d ng chu u |da c bI f vo I u c).
C , d g , ba cac fng chI m g n nu a Iuo ng xu f kh u cu a d f
nuo c, nhung su c ca nh franh cu a Thu y I n gy ra nhI u ha n ch .
Ca c nga nh cng nghI p co khi |d ng co dIosoI, fa u pha bang, ma y fhu
hnh) va cng nghI p hoa ho c go p ph n va o su fI n frI n cu a xu f
kh u sang fh fruo ng phuong Ty. Ca n cn fhuong ma I co ph n xu f
sIu, vo I xu f kh u chI m 20% gIa fr f ng fhu nh p qu c n I, cu ng
nhu nh p kh u, fy fro ng na y kha fh p. Ty I fh f nghI p g n 15% do
su fhuyn gIa m cu a nhu c u frong nuo c.
Ngu dn AI Ion
V fri cu a AI Ion - da o nu I Iu a frong Io ng a I Ty uong, mang
Ia I cho nuo c na y m f gIa fr chI n Iuo c |co m can cu qun su cu a MI-
ngu n fhu nh p Io n cu a AI Ion). Nang Iuo ng fhuy dI n va da nhI f
cho pho p nuo c na y sa n xu f da ng k Iuo ng nhm va gIu p cho vI c
canh fa c d da ng, da p u ng duo c co ba n nhu c u cu a d f nuo c.
I n AI Ion, dI m fI p xu c gIu a haI Iu ng no ng Ia nh, co r f
nhI u ca va sInh v f n I. I u na y cho pho p nga nh da nh ba f ha I sa n
su du ng fo I 20% dn s va go p 75% cho f ng kIm nga ch xu f kh u.
Su khaI fha c kI f qu ca c Ioa I sInh v f bI n va s Iuo ng ca c fa u ko o
Iuo I nuo c ngoa I fang In d n d n nhI u cu c xung d f. Tu nam 1958-
1970, cu c chI n franh ca fuy f Iu da I da khI n Anh va AI Ion d I
d u nhau, gIu p cho AI Ion fI n fhm vu ng da nh ba f fhm 200 ha I Iy
va d c quy n da nh ba f ca fuy f va ca frich. Ca capIan mang Ia I
ngu n fhu chu y u |chI m 70% so vo I 25% fhu fu ca frich). Sau
nhu ng fhang fr m do , sa n Iuo ng ca hI n nay chI chu ng Ia I o mu c 1,6
frI u f n.
Ty a c u
Ty ba c u fuong duong vo I m f nu a c ng d ng chu u, fru u c
va an Ma ch |fa so no I fo I fru c f ha ng ha I frn bI n ba c cu a ca c
nuo c na y).
Ia bo bI n cu a chu u, Ty a c u vu a duo c fa o nn fu nhu ng
vu ng d f n I, vu a duo c fa o nn fu bI n, fhm nh p I n nhau fuy fhoo
ca c doI d f va vnh da da ng, d ng fho I cu ng duo c fa o bo I nhu ng da I
von bo fha ng, ph n Io n fu ba c nuo c Pha p cho fo I bo bI n u c. I n
Mancho, bI n AI Ion, bI n a c Iun Ia frung fm cu a nhu ng franh
ch p Io n ngu n g c cu a nhu ng fr n chI n dI khI d m ma u. Tuy
hoa n ca nh va ca c gIaI doa n, nhu ng vu ng bI n na y khI fh Ia noI fhng
fhuong bun ba n |fho I Ia ma , VIkIng, qun xm Iuo c Ha Ian, bun
ba n gIu a ca c fha nh ph fhuong nghI p, b n fa u bI n NormandIo, h I
dua fhuy n asnof), khI fh Ia ra o ca n khng fh vuo f qua |su phong
foa Iu c da, chI n franh nuo c Anh).
Nhu ng vu ng bI n ma Ty a c u bao quanh na y chI gIo I ha n
ca c nuo c fhu c c ng d ng chu u, co d Io n kha c nhau nhung d u co
m f d dn s kha cao. Trn bo bI n phia nam fu Hambourg fo I
rosf, g m ca c nuo c u c, I, Ha Ian, va ph n ba c Pha p fo I xu
rofagno I n Iuo f k fI p nhau, frong khI do bo ba c chI co bo bI n
Anh va AI Ion. o c fhoo ca c bo bI n co ca c duo ng fhuy quan fro ng;
ca c con sng Ibo, Ranh, oscauf, sng Mouso, sng SoIno va sng
TamIso, f f ca d u duo c n I vo I ca c knh da o, ca c fuy n duo ng sa f
hoa c duo ng cao f c, fa o nn m f frong nhu ng ma ng Iuo I bun ba n Io n
nh f fh gIo I, phu c vu cho m f khu vu c co fy fro ng fhuong ma I fhoo
d u nguo I vuo f xa MI va Nh f. Ngoa I ph n fhu duo c fhu do v fri
fhuong ma I mang Ia I, bo I ha nh Iang ha ng ha I d I vo I f f ca ca c hoa f
d ng frao d I fu mo I phia, nhu ng hoa f d ng cu a khu vu c na y v n co n
Ia c h u sng dI n ra ma nh mo : da nh ca , nuI fraI so , nng nghI p -
duo c huo ng nhu ng dI u kI n fhu n Io I v nhI f d va d m do khi
h u da I duong mang Ia I, cng nghI p xung quanh ca c ca ng va fhu n
Io I frong vI c ch bI n ha ng na ng |nha ma y Io c d u, nha ma y fho p),
g n dy co n khaI fha c khi fhIn nhIn |Ha Ian) va d u mo |Anh) va
cu I cu ng Ia du Ich ma c du if a nh na ng ma f fro I.
CIao fhng ca f nhau: frn bI n va duo I bI n
I n Mancho- n I bI n ba c vo I a I Ty uong, Ia oo bI n qu c f
duo c su du ng nhI u nh f.
I n Mancho ca f fha ng fru c A kInh fuy n fy ba c - dng nam
|CIasgov - MIIan), co m f d dn s cao va f p frung nhI u hoa f
d ng. Ha ng nga y co r f nhI u fa u dI qua oo bI n na y |fa u cho d u,
cho khoa ng sa n, cho cngfono, fa u ko o Iuo I, k ca fa u cho va I). Ca c
doa n fa u chI n co ca ng can cu |rosf, Porfmoufh) cu ng dI Ia I frong oo
bI n na y. Ca c con fa u na y fhuo ng dan cho o nhau vo I ca c fa u vuo f
bI n Mancho |pha , fa u Iuo f d m khi, du fhuy n). Iuo ng fa u fhuy n
dI Ia I da y da c nhu fh cu ng vo I khi h u va fho I fI f x u suong mu
va mua phu n, ca c do ng ha I Iuu, ca c ba I da ng m - khI n khu vu c na y
fhuo ng r f nguy hI m, nguy co du ng fa u cao. Tuy nhIn, nguy co na y
da duo c gIa m nhI u k fu khI fha nh I p dch vu cu u fro va gIa m sa f
Iuu fhng frn bI n, d ng fho I fhI f I p ha nh Iang ngan ca ch ca c
Iu ng gIao fhng qua Ia I gIu a dng va fy.
Thuy frI u don |d u Ioang) gy nhI m na ng cho nhu ng bo
bI n va ca c cu a sng g n ca c ca ng cng nghI p fu bI n ba c fo I bI n
Mancho. Nhu ng vu ng bI n na y na m frong s nhu ng vu ng bI n
nhI m nh f fh gIo I, xang d u du Ioa I gy ra su fhI u xI Ia m a nh
huo ng fo I sInh v f bI n.Hon nu a, khng aI co fh bI f chinh xa c fa c
d ng cu a ca c nha ma y nhu nha ma y fa I ch ch f d f ha f nhn pho ng
xa |mu I Haguo) hoa c a nh huo ng cu a su fang nhI f d do nuo c fha I
Ia m Ia nh ca c nha ma y dI n nguyn fu gy ra d I vo I mI fruo ng |nha
ma y dI n nguyn fu unganoss o Anh, nha ma y CravoIIn va 3 nha
ma y o Normando cu a Pha p). f f ca nhu ng nhn f na y duong nhIn
so k f ho p Ia I va gy ra nhI u nguy co cho mI fruo ng bI n va con
nguo I, IIn quan d n hoa f d ng sa n xu f |da nh ca , nuI so , fraI) hoa c
dch vu |du Ich bI n.)
uo ng h m xuyn bI n Mancho- cng frnh vI da I nh f chu u
|cu ng f n ko m nh f), so gIu p gIa m m f d gIao fhng frn bI n, d ng
fho I gIa m mu c nhI m do gIao fhng gy ra. CIa I pha p duo c fI n
ha nh khng gy ha I cho mI fruo ng ngay ca khI vI c khoan 3 duo ng
h m song song da I 50km fha I ra r f nhI u d f da . KhI hoa n fha nh,
duo ng h m na y so fhu c d y su ra do I cu a m f khuvu c mo I- Pha p -
Anh I, vuo f In frn ra o ca n cu a gIao fhng duo ng fhuy , khuy n
khich nhu ng hoa f d ng mo I, d ng fho I du kI n fruo c fhoo m hnh
ma cho fo I nay v n chua duo c bI f d n- su ra do I cu a nhu ng vu ng
fhu c su mo I xuyn qu c gIa chu u. o ng nguo I va ha ng hoa so
fang ma nh; fu xua fo I nay, dn Anh dI chuy n sang Iu c da Iun
nhIo u hon dn Iu c da sang Anh. N u nguo I dn xu Konf cu a Anh Io
so nhu ng a nh huo ng do nhu ng dI n bI n frong fuong IaI va mu n ba o
f n quang ca nh cu a xu so g n fhu d sa n vI c Ia m cu a ho fh nguo I
Pha p o mI n ba c va xu Pas-do CaIaIs Ia I nga c nhIn chu ng kI n gIa
b f d ng sa n o noI dy fang In d u hI u ba o fruo c m f fuong IaI
sa ng Ia n. uo ng h m xuyn bI n na y khng chI mang Ia I Io I ich cho
haI bo bI n Mancho ma co n cho ca c vu ng xa xI kha c nhu AI Ion.
Nhu ng vu ng duyn ha I
Ca c bo bI n f p frung m f cu m Io n ca c hoa f d ng ga n II n vo I ca c
ca ng va nga nh cng nghI p, ga n vo I ngu nghI p va ngh nuI fraI so ,
cu I cu ng Ia ga n vo I du Ich va gIa I fri.
Ca c ca ng frong vu ng r f fhnh vuo ng: gIu a ca c ca ng vI da I nhu
Roffordam, Anvor, Hambourg va Io Havro co su c ca nh franh r f Io n
do nhu ng hoa f d ng kInh f cu a vu ng d f II n va dI u kI n fhu n Io I
do ma ng Iuo I gIao fhng mang Ia I. Hon nu a, su f p frung fa I chinh -
ca fu vu khi va fu ca c doanh nghI p v n chuy n ha ng hoa va qua
ca nh fu ca c kho qu c gIa, hoa c fu Io I fu c cu a ca c qu c gIa dn f c-
v n ha nh frong m f co c u go n nho . Ty ba c u co khoa ng 20 ca ng
vo I kh I Iuo ng b c do frn 10 frI u f n. Trong s ca c ca ng frn, co
nhI u ca ng vuo f mu c 50 frI u f n. u ng d u ba c u va duo c x p va o
ha ng fhu nh f fh gIo I Ia ca ng Roffordam vo I kh I Iuo ng 290 frI u
f n, vuo f xa ca ng Anvor |103 frI u f n), Hambourg |65 frI u f n), va
Io Havro |53 frI u f n).
Ca c ca ng cu a sng |fru Io Havro)- duy fr duo c hoa f d ng cu a
mnh nho su quy hoa ch n dnh va nho su xy du ng ca c ca ng
ngoa I. Nhu v y, vaI fro cu a Roffordam, na m frn vu ng d ng ba ng
sng Rhanh frong d f II n, da duo c nng In nho vI c fha nh I p o
ha Iuu ca c ca ng ofIok, ouroporf va MaasvIakfo va nho ca c cng
frnh na o vo f ca c ra ch sng cho ca c fa u cho d u sIu ha ng co fh
va o duo c. VI c hI n da I hoa ca c co so ha f ng b c do ha ng hoa frn
ca ng gIu p cho Roffordam gIu vu ng v fri ha ng d u frn fh gIo I d I
vo I cng-fo-no. Nh p kho khng pha I Ia chu c nang chinh cu a ca c
vu ng ca ng o Roffordam, bo I Io Roffordam co n fInh ch hydrcacbua
va sa n ph m nang Iuo ng |cho ca c nha ma y dI n) va fInh ch ca c
sa n ph m hoa ho c hu u co r I phn ph I Ia I cho Amsfordam,
IImbourg, Ruhr va ca rancforf nho co ca c duo ng ng d n d u va
khi d f fhIn nhIn. Cu ng Ia m f ca ng sng, nhung ca ng Iondro da
d n fho I suy fa n cu ng vo I d ch Anh.
Nho co c u Ia I va dch chuy n ca c hoa f d ng v ca ng TIIburg
na m o ha Iuu, ca ng Iondros v n gIu duo c v fri ha ng d u o Anh |50
frI u f n) frong khI do ca ng Havro v n chI du ng ha ng fhu haI o
Pha p, ma c du co su Ia p da f frang fhI f b o mu I AnfIfor.
Mang finh cng nghI p hon fhu cng, ngh da nh ba f ha I sa n o
fy ba c u Ia m f ngh Iu do I, da nh ba f xa bo nhI u hon von bo .
Tuy v y, sa n Iuo ng fu bI n a c ma c du b nhI m mI fruo ng, v n
x p ha ng cao nh f fh gIo I. Co n v ph n Pha p, ca c khu ph bI n
ba c NormandIo va rofagno- finh fhoo fr gIa va kh I Iuo ng, chI m
2/3 f ng sa n Iuo ng da nh ba f cu a Pha p |ouIogno Ia ca ng ca Io n nh f
nu oc pha p vo I sa n Iuo ng 60.000 f n nam 1992). Tuy nhIn, su pha f
frI n cu a nga nh da nh ba f ha I sa n cu ng r f kha c nhau fhoo fu ng nuo c
va fuy fu ng nam. Trong fh p ky qua, sa n Iuo ng da nh ba f kha n
dnh o I, Pha p va Anh |Pha p va Anh da f 0,8 frI u f n). Sa n Iuo ng
cu a Ha Ian va AI Ion cu ng fang r f ma nh. Nguo c Ia I, sa n Iuo ng cu a
u c chI o mu c 0,3 frI u f n. Ngoa I m f s ngoa I I ra, nguo I fa co n
fh y s ca c fhu ng ca gIa m ma nh frn foa n vu ng, chI vuo f 500 fhu ng
vo I fro ng Iuo ng fh. Su mo r ng cu a bI n va o d f II n cu a nhu ng
nuo c von bo , dnh mu c fhu d I vo I ca c Ioa I ha I sa n cu ng vo I su fang
gIa xang d u khI n ngh da nh ba f fro fha nh m f ngh co fhu nh p
b p bnh.
Tu fho I Trung c , do c fhoo ca c bo bI n va frong ca c d m I y, nguo I
dn da bI f fhu Iuo m fa o va so c. Vo I su pha f hI n ra ca c ba I so va
fraI, ngh nuI fraI so da hung fhnh frn ca c bo bI n Normando va
rofon, I va Ha Ian.
Nhu ng bo bI n fh p ca ca c cu a sng, ca c va ch da vI o
NormandIo va Anh, bo da o CornouaIIIos va ArmorIquo fu xua da
khuy n khich nga nh du Ich bI n g n bo . Ca c hoa f d ng du Ich o dy
r f phong phu ; nghI cu I fu n o auvIIIos, frn bo bI n Knokko-Io-
Zoufo hoa c o so ng ba c rIghfon, du Ich ca fu n o da o WIghf hoa c
fhu gIa n fI f kI m o Zo Iaud frong ca c ngI Ia ng cha I nga y nay duo c
bao bo c bo I d dI u, du fhuy n o dy r f if.
Ca c vu ng frong d f II n
Ca c vu ng d f II n co haI da ng: 1 da ng Ia ca c vu ng g n ca c vu ng
duyn ha I da ng kha c, ca c vu ng xa duyn ha I nhung nuI s ng ca c
hoa f d ng cu a vu ng bo bI n va ca c ca ng ma ma ng Iuo I gIao fhng ga n
vo I no .
Ca c khu vu c g n duyn ha I g m nhu ng vu ng nng nghI p fhnh
vuo ng, fh ng IInh bo I ngh nuI bo su a, co dI u kI n fhu n Io I Ia
nhu ng d ng co va ba I chan fha fhuo ng xuyn duo c fuo I nuo c |xu
NormandIo, Iandro va nuo c Anh). Ngh fr ng rau qua cu ng chI m
v fri r f quan fro ng |rofagno, Ha Ian).
Ca c khu vu c xa hon co hnh da ng mo r ng: m f s noI mo r ng ra
fu cu a bI n TamIso, cu a sng SoIno d n f n Iondros va ParIs, m f s
kha c mo r ng fu Anvor fo I Crand va ruxoIIo hay fu Roffordam fo I
f n ussoIdof CoIogno va rancforf.
Roffordam fhu c su duo c f n huo ng con duo ng hoa ng gIa cu a
sng Rhanh va ca c knh ra ch kha c, d n nuo c fuo I fIu cho m f vu ng
r ng Io n, bao g m ca ca c d fh suong mu nhu ph n phia nam cu a
Ransfad fhu c Ha Ian hoa c ca c frung fm cng nghI p nhu Ruhr cu a
u c.
Nhu ng m I IIn h k f n I nhu ng fha I cu c hoa f d ng na y vo I
nhau, fa o nn vu ng d f II n cu a fy ba c u, duo c fh hI n khng
chI ba ng f m quan fro ng cu a ca c Iu ng ha ng hoa ma co n bo I Iu ng
fhng fIn hoa c ngu n nhn Iu c. Nhu v y, gIu a m f bn Ia Iun
n va m f bn Ia Roffordam, ParIs, rancforf, ruxoIIo va
Hambourg, m I nam co 6 frI u ha nh kha ch duo c v n chuy n. Va o
fho I dI m mo cu a fh fruo ng chu u co n n I ro m f vu ng da Iy
mo I ma o do hnh fha nh nhI u khu vu c xuyn bIn gIo I, nhu ouro
zono |Pha p-I)- vu ng duo c huo ng nhu ng fro c p cu a quy pha f
frI n vu ng chu u, duo c fhu c hI n dI khI phuong ha I fo I nhu ng
khng gIan fruy n fh ng qu c gIa hoa c fo I fhu phu cu a nhu ng
khng gIan na y.
Tnh hnh mo I na y ca ng Ia m fang su ca nh franh ngay frong ca c
vu ng c u fha nh nn d f II n cu a fy ba c u; n I b kh I onoIux |I,
Ha Ian, Iuxom-bourg) vu ng dng nam nuo c Anh, k ca khu vu c
ParIs |ma c du vu ng na y hoI I ch frung fm). !u fh v vI fri frung
fm va co so ha f ng f f, c ng vo I n n cng nghI p va dch vu hu ng
ma nh, duo c fh hI n qua v fh fh ng IInh cu a ca c fha nh ph ParIs,
Iun n, ruxoIIo va rancforf d I vo I ca c hoa f d ng fhuong ma I va
ngoa I gIao frn quy m qu c f . Mo I fh ma nh co n duo c nhn In bo I
ch f Iuo ng phu c vu cu a ma ng Iuo I fa u cao f c |m f s n I vo I duo ng
h m ourofunoI) n I II n fhu phu cu a ca c vu ng d f II n frong khu
vu c fy ba c u. Su c na ng cu a ca c fhu phu Io n na y co chI u huo ng gIa
fang - dy Ia dI u b f Io I cho ca c nuo c nam u v su c ma nh kInh f
hI n nay khng fh bu Ia I duo c su fu f h u ban d u.
Ca c ho n da o fhu c Anh
I n Ia fha nh Iuy chI n Iuo c cu a Anh. Qua v y, va o fh ky fhu
nh f fruo c cng nguyn, nguo I Ia ma da Ia m chu vu ng AIbIon- fu
chI ho n da o Io n nh f fhu c Anh v ma u cu a ca c va ch da fra ng o
ouvros, d I dI n vo I xu CauIo. Nhung nho co su cho cho cu a bI n
ca , |bI n a nh ba c d I vo I nuo c Anh nhu m f bu c fuo ng, hay nhu
m f ha o nuo c ba o v m f Iu da I) |W. Shokospoaro), nuo c Anh chua
bao gIo b xm Iuo c k fu cu c chInh phu c cu a vua CuIIIaumo xu
Normando nam 1066. Muu foan chInh phu c cu a vua Ty an Nha
PhIIIppo d nh nam 1588, cu a NapoIoon nam 1804 hay cu a HIfIor
nam 1940 d u khng fha nh cng. Nuo c Anh v n Ia m f da o qu c
vo n foa n.
Tuy nhIn, su dI cu cu a dn cu sang chu MI va chu a I
uong, su mo r ng fhu c da sang chu PhI va chu A , bun ba n frn
bI n da mo r ng nuo c Anh ra fh gIo I. Tu khI pha f hI n ra chu MI,
su pha f frI n nga nh do ng fa u cu a Anh da fra I qua m f fho I va ng son
gIu p ca c doa n fa u Anh Ia m chu ca c vu ng bI n. Iun n va ca c ca ng
frn bo bI n phia fy |CIasgov, IIvorpooI) Ia dI m xu f pha f cu a
ha ng hoa foa dI kha p fh gIo I, frong khI do cu a bI n TamIso na m do c
fhoo vI fuy n fu sng Ranh- Ia I Ia cu a ngo cho nhu ng vu ng pha f
frI n nh f cu a Ty u.
Nguo I Anh fham gIa fich cu c va o haI cu c chI n franh fh gIo I,
nhung v n chua ga n bo vo I chu u Iu c da cho fo I nam 1973- nam
Anh fham gIa va o c ng d ng chu u. Trong fho I gIan da I da c bI f
ga n bo vo I MI va vo I ca c qu c gIa frong f chu c COMMONWATH,
ca c ho n da o fhu c Anh da huo ng v chu u nhung v n ba o da m vaI
fro fru c f frung gIan cu a mnh, ca v fa I chinh, chinh fr I n fhuong
ma I, m f ma f vo I ba c MI, ma f kha c vo I c ng d ng chu u. Tha nh
cng cu a duo ng h m xuyn bI n Mancho nam 1993 II u da da nh d u
su ch m du f finh ch f da o cu a nuo c Anh7 N u su kI n na y go p ph n
Ia m ch m du f duo c su bI f I p va Ia m gIa m I I suy nghI v m f nuo c
da o fh cha c cha n ra ng vI c h I nh p foa n fm foa n y cu a nuo c Anh
cu ng pha I m f va I nam nu a.
Su phu fhu c v Iuong fhu c
Nuo c Anh, k fu nay khng co n Ia m f d ch nu a, da pha I chuy n
huo ng frao d I m f ph n vo I chu u.
Nng nghI p n I fI ng Ia co sa n Iuo ng va hI u qua cao, ma c du
su du ng if Iao d ng frong nga nh |2% dn Iao d ng, nhung o AI Ion Ia
13 %), 2/3 f ng gIa fr nga nh nng nghI p do chan nuI mang Ia I. Ty
fro ng nga nh nng nghI p frong f ng sa n ph m qu c n I chI da f 1,6%
so vo I 9% o AI Ion. Io I fh do co ch ho p fa c xa va fro c p cu a nha
nuo c |cao hon nhI u so vo I fro c p cho cng nghI p) da cho nuo c Anh
gIa m Iuo ng nh p kh u Iuong fhu c Io n: nam 1986, nh p kh u Iuong
fhu c chI o mu c 12% f ng gIa fr nh p kh u. Nng nghI p cu a Anh
hI n nay da m ba o duo c 75% nhu c u Iuong fhu c frong nuo c so vo I
46% nam 1960. C ng hoa AI Ion Ia nuo c cung c p Iuong fhu c, fhu c
ph m duo c uu fIn |fru ng, fhf, bo va fhf Io n mu I) bo I Io AI Ion g n
Anh va Ia fha nh vIn cu a c ng d ng chu u. Ca c nuo c cung c p
fruo c dy |NIudIIn) v n gIu ph n da ng k , nhung fh p hon so vo I
ca c nuo c frong c ng d ng chu u.
Ia m f nuo c sa n xu f d u ma zu f kh ng I , nuo c Anh Iun kha
d c I p v ma f nang Iuo ng nho ca c nha ma y nhI f dI n va su pha f
frI n so m cu a ca c nha ma y dI n nguyn fu |fu nam 1956). CIo dy,
Anh da fu cung fu c p nang Iuo ng nho khaI fha c khi d f fu nhIn |o
bI n a c), frI n khaI fu nam 1970 va khaI fha c d u mo va I nam sau
do do su fang gIa d u frn foa n fh gIo I. Tu nam 1980, xu f kh u
d u mo chI m 16% f ng kIm nga ch xu f kh u. Nam 1985 chI m 20%
nhung nam 1992 chI co n 10% do su bI n d ng gIa d u frn fh fruo ng
qu c f . u mo da f va dI u kI n khaI fha c kho khan, nguy hI m.
N u nhu bu ng n d u mo o bI n a c go p ph n fich cu c va o fa I sa n
kInh f qu c gIa, no v n chI Ia hI n fuo ng phu d I vo I ca c khu vu c
duyn ha I phia dng ba c- noI ma con s f d u mo nhanh cho ng Ia ng
du.
Tra I Ia I vo I nuo c Anh, AI Ion khng chI d c I p v Iuong fhu c,
fhu c ph m ma co n du d xu f kh u |chI m 25% f ng kIm nga ch xu f
kh u). Nhung nuo c na y v n b phu fhu c v nang Iuo ng.
Su phn chIa a c - Nam
Su d I I p gIu a AI Ion va Anh da ro ra ng, nhung no khng fh
cho gI u duo c nhu ng mu fhu n ma nguo I fa fh y ngay frong chinh
nuo c Anh.
Tu fh ky fhu 19, nhu ng khu vu c kha c nhau frn d f nuo c da
chu ng kI n nhu ng Ia n so ng fhnh vuo ng Ian fruy n fu ba c xu ng
nam. Xu IancashIro huo ng m f fho I vInh quang va o fho I ky ca ch
ma ng cng nghI p vo I su pha f frI n cu a cng nghI p d f, o cosso va
xu CaIIo vo I fhan va cng nghI p na ng. MI n fy MIdIand |xung
quanh IrmIngham) va khu vu c dng nam Ia frung fm cu a su mo
r ng kInh f sau chI n franh. Iuu vu c xu Iondros pha f frI n co khi
nho va ha ng ha I, va g n dy pha f frI n cng nghI p cng ngh cao
cu ng nhu nga nh dch vu .
Su chnh I ch gIu a a c va Nam, du ng hon Ia gIu a Ty ba c va
ng nam cu a Anh |phn chIa bo I duo ng cha y da I fu rIsfon fo I
IIncohn) cu ng ro no f; 94% vI c Ia m b xoa bo fu nam 1980 o mI n ba c
- dI u na y cho fh y fy I fh f nghI p r f cao o ba c AI Ion, xu CaIIo
va g n 15% o o cosso, o fy MIdIand |dI khI co n cao hon nu a) frong
khI do fy I na y o phia dng nam chI duo I 10%. Nhu ng vu ng cng
nghI p b suy su p, ca c frung fm fha nh ph Ia ng xu ng, nguo I dn
b n cu ng hoa pha n a nh c p d y f va xa h I kha fh p frong foa n
vu ng.
mIu fa su phn chIa xa h I gIu a ko gIa u nguo I ngho o, kha I
nI m haI qu c gIa da duo c su du ng bo I fI u fhuy f- chinh fr gIa
nguo I Anh IsraoII fu fh ky fhu XIX, da duo c ba o chi su du ng Ia I
fu ng fu m f frong m f fho I ky d nh n ma nh su d I I p na y gIu a
mI n ba c ngho o na n |o dy, da ng Iao d ng dang fI n In) vo I mI n
nam ko chI n fha ng, ba o fhu , k ca khI su phn chIa chinh fr
khng bao ha m su phn chIa v kInh f , bo Io vu ng Wosf MIdIand
duo ng nhu v n co n ba m I y su hung fhnh frong qua khu qua vI c bo
phI u cho pho ba o fhu .
NhI u gIa I pha p da duo c finh d n d gIa m fh f nghI p o mI n a c
va fhu hu f vI c Ia m qua ca c chuong frnh fuong fro nha m fhu hu f
m f ph n nhn cng fa I da phuong. M f s fha nh ph mI n ba c nhu
Abordoon, CIasgov, radforf da fI n ha nh quy hoa ch ca c khu cng
nghI p cng ngh cao, ca c nga nh dch vu hoa c du Ich d ng fho I pha f
huy gIa fr kInh f va van hoa .
Trn d ng d na f cu a n n cng nghI p Ia m f fha nh ph kI u
mo I.
M f s fha nh ph da b fa n pha bo I qua frnh ba I bo cng nghI p
hoa va na n fh f nghI p da chu ng mInh ra ng, d fa o ra vI c Ia m va
II cu n ca c hoa f d ng mo I fh c n pha I d I mo I, su a sang Ia I b ma f,
khI phu c Ia I nhu ng khu cng nghI p cu nhu da fhu c hI n o CIasgov,
o Manchosfor va o IIvorpooI.
N u Iun n Ia m f frung fm chu ng khoa n va fhuong ma I
fhnh da f va sI d ng fruo c kIa |vI c xy c f ca c van pho ng da c) fh
gIo dy no da fro nn qua nho bo d I vo I gIo I doanh nghI p. N u nhu
ph Ioof fruo c dy Ia m f frung fm ba o chi fro ng y u fh by gIo no
cu ng khng fh da p u ng duo c nhu ng do I ho I v cng ngh .
Chinh frn v fri cu a ca c b n fa u fruo c kIa, noI ma b n ca ng va
n n cng nghI p da roI va o d b , gIo dy da pha f frI n In m f
khu fhuong ma I mo I fhoo m f k hoa ch co Io qua ky vo ng. Toa n b
khu vu c na y n I II n vo I Iun n ba ng m f duo ng xo dI n ng m
mo I va ca c fa u fhuy fu nhn va n I vo I ph n co n Ia I cu a fh gIo I
ba ng m f sn bay fha nh ph |SfoIporf).
Ha ng nga n ho c fa ma f ba ng cu ng da duo c ca I fa o Ia I frn bo
sng TamIso, o dy hI n nay dang xy du ng m f khu ha nh chinh,
fhuong ma I va nha o , duo c frang b ca c fhI f b cho fruo ng ho c va fh
fhao. Su xon ko gIu a ca c khu nha b fng va nha kinh fru so gIao
dch cu a ca c doanh nghI p |rIsfIshTo Io como), ngn ha ng, cng fy
ba o hI m, va ba o chi |aIIyToIograph & InancIaITImos), na m ca nh
ca c kho fa m ba ng ga ch, ca c khu dn cu cu va ca c qua n gIa I kha f mo I
ca I fI n. Ca c ca ng du fhuy n va f ho p gIa I fri frn ba I bI n frang
hoa ng cho phong ca nh hI n da I, fhuo ng chm frong suong mu cu a
sng Thm duo c danh hoa Turnor fh hI n kha sa f fhu c frong ca c
hoa ph m cu a ng.
Ca c nuo c frong nho m onoIux |I, Ha Ian, Iuxombourg)
Toa n b khu vu c na y co 25,7 frI u dn g m ca c nuo c I, Ha
Ian, Iuxombourg fa o nn m f fh fh ng nh f fhu c su . Vu ng na y co
nhu ng no f da c frung v Ich su , v fri xung quanh d ng ba ng chu
fh ca c con sng scauf, Mouso va sng Rhanh, Ia nh fh ch f ho p,
m f d dn cu cao |frn 400 nguo I / km2 o Ha Ian, frn 300 nguo I /
km2 o I) va m f n n kInh f du a frn frao d I bun ba n.
Ngay fu fho I Trung c , duo ng fhng ra bI n va v fri da c bI f
na m o dI m mu f gIao fhng cu a ca c nuo c onoIux da khuy n khich
nhu ng Iu ng fhuong ma I ma nh mo fu ca c doanh nghI p fhu c da va
sau na y fu su foa n c u hoa frao d I. ca f do c ngang bo I ma ng Iuo I
da y da c ca c duo ng sng, |sng ngo I va knh da o), duo ng sa f va duo ng
f, ca c nuo c onoIux Ia fh fruo ng phia ba c cu a ph n co n Ia I cu a
chu u, ca cu a ba c u cu ng nhu ca c da o fhu c Anh va ph n co n Ia I
cu a fh gIo I.
IIn mInh kInh f I - Iuxombourg duo c fha nh I p nam 1992.
Kh I onoIux |I, Ha Ian, Iuxombourg) chinh fhu c ra do I nam 1948
|duo c fru b ba ng ca c hI p dnh v fI n f 1943| va ha I quan 1944|)
va fu ng buo c hoa nh p va o c ng d ng chu u nam 1957. Vo I frn
7% Iuo ng fhuong ma I fh gIo I, onoIux Ia sIu cuo ng xu f kh u fhu 4
frn fh gIoi. Hoa f d ng chu y u cu a ca c nuo c na y Ia fhuong ma I,
mang Ia I fy fro ng Io n frong f ng fhu nh p qu c n I bo I Io ca xu f
kh u va nh p kh u d u da f va chI m if nh f 60% fhu nh p qu c n I.
70% Iuo ng fhuong ma I cu a ca c nuo c onoIux duo c fhu c hI n vo I ca c
nuo c .!.
Ma c du ca c nuo c na y gI ng nhau Ia d u co dn s gIa va dang
gIa m ma nh, kho khan v kInh f |fy I fh f nghI p fhoo fhu fu frong
ca c nam 1992-1993 cu a I va Ha Ian Ia 8%) va ha n ch chI fIu cng
c ng, song ho v n co nhu ng dI m kha c nhau v ma f van hoa va ngn
ngu gIu a haI nuo c d I fa c chu y u Ia I va Ha Ian, ca nh franh nhau
gIu a ca ng Anvor va Roffordam, ca haI d u mo cu a v phia chu u
vu ng sng Rhanh, chnh I ch nhau v ma f nang Iuo ng; I Iun fhI u
nang Iuo ng |phu fhu c fo I 80%) frong khI Ha Ian h u nhu duo c da m
ba o |ca c mo d u va khi fhIn nhIn frong bI n ba c va o CronInguo).
Nho v fri da Iy va finh sa ng fa o cu a nhn dn, ca c nuo c onoIux
co mu c s ng cao va IIn fu c duo c nng In ma c d u chinh sa ch xa h I
kha kha c bI f; su h I nh p kInh f khng hoa n foa n a nh huo ng fo I
nhu ng da c frung dn f c va khu vu c- Ia su k fhu a cu a qua frnh
fI n frI n v chinh fr va kInh f phu c fa p va quan h bI n d ng gIu a
con nguo I va mI fruo ng fu nhIn kho khan. R f phu fhu c va o frao
d I qu c f , ca c nuo c na y chu a nh huo ng nhI u hon bo I su fhang
gIa ng cu a n n kInh f foa n c u.
Ia m chu mI fruo ng bI n va vu ng duyn ha I.
Quang ca nh n I b f Ia d ng ba ng ca c sng scauf, Mouso va
sng Rhanh hoa c d ng ba ng sng- bI n: rIso, Zo Iando va Iandro
vo I nhu ng c n ca cha n so ng.
Vu ng Iuo ng da na y da fhay d I fhoo nhp d fhang fr m cu a
mu c nuo c bI n va nhu ng faI bI n fu nhIn. Tu fho I frung c , dy Ia
vu ng rr ng Io n nh f b bI n xm I n, khI n quang ca nh nhn fa o
noI dy b ca f xo o do c ngang bo I ca c knh da o, co d bao quanh,
fruo c dy mo c In nhI u nha ma y xay, gIo dy fhay va o do Ia ma y
bom. u a n Io n ZuIdorzoo, |kho I cng fu nam 1918 va hoa n fha nh
nam 1932) nho xy du ng con d da I 30 km, nha m fang fhm b ma f
hu u ich va fa o ra m f h nuo c ngo f |IjssoImoor) va ca I fhI n gIao
fhng vo I mI n dng ba c.
Tr n Iu f khu ng khI p nam 1953 nh n chm frn 10% b ma f
d f nng nghI p gIu a Anvor va Roffordam va Ia m hon 1800 nguo I
fhI f ma ng. K hoa ch oIfa |kho I cng nam 1958) nha m d y xa hI m
hoa Iu Iu f va nuo c bI n dng, n I II n ca c ho n da o o Zo Iando ba ng ca c
con d.
Na m xa bI n, ca c b n ca ng gI u co duo c Ia nho v fri fh fruo ng
fIu fh cu a mnh - noI f p frung nhI u dn cu nh f fh gIo I. Su mo
r ng v phia ha Iuu |ba ng vI c xy du ng ca c ca ng ngoa I, khoI su va
mo r ng duo ng va o cho fa u bo ) gIu p ca c ca ng fang kh I Iuo ng b c do
va ngu n ha ng.
Vo I mu c 290 frI u f n nam 1992, ca ng Roffordam du ng ha ng
d u fh gIo I, da m ba o 58% Iuu Iuo ng ha ng ha I cu a Ha Ian.
Roffordam Ia frung fm fh fruo ng d u mo fu do. N u nhu
hydrca cbua chI m phn nu a Iuu Iuo ng v n chuy n fh Roffordam
co n du ng d u fh gIo I ca v v n chuy n cng-fo-no. V Iuo ng v n
chuy n gIa m ma nh, ca ng amsfordam da dI qua fho I ky hung fhnh
cu a ch d fhu c dn, song v n Ia ca ng nh p kh u ca-cao Io n nh f
fh gIo I. Ca ch bI n 70km, ca ng Anvor |co kh I Iuo ng v n chuy n
103 frI u f n) da c frung bo I finh da da ng cu a ha ng hoa , Ia ca ng
duy nh f o I co mu c nuo c du su. Knh da o oscauf- rhanh n I
amsfordam vo I sng Rhanh.
Vu ng a nh huo ng cu a ca c ca ng fhu c kh I onoIux duo c mo
r ng nho ma ng Iuo I gIao fhng f f vo I ca c Iuu vu c sng Rhanh va
sng Mouso, sng avIorro, ba c Pha p ourgogno va Iyon.
M f n n nng nghI p co khoa ho c.
Nga nh nng nghI p if Iao d ng, if d f nhung ka I cu c ky hu ng
ma nh. Tu r f so m, ca c nuo c onoIux da Ia nhu ng nha v dch frong
nng nghI p co khoa ho c. CIa m ca c vu ng d f hoang, du ng phn bo n,
h fh ng fuo I fIu, cho n gI ng va ky fhu f ngoa I d f da go p ph n va o
hI u qua cu a nga nh na y. Xu f kh u nng sa n cu a ca Ha Ian va I
cao hon cu a Pha p 25%. Ca c nuo c onoIux cu ng chuyn su frong
chan nuI- nga nh na y chI m 2/3 f ng sa n Iuo ng nng nghI p, frong
ngh fr ng hoa qua va rau xu f kh u.
M c Ju Jn n6ng ngbic p /u6n gia m (c6 n Juo i J% o Bt ca 6% o
Ha Lan, ty fro ng cu a nga nh frong C..P fh p, |2% o I va 5% o Ha
Ian) cu ng nhu frong xu f kh u |I n Iuo f frong haI nuo c na y Ia 10%
va 20%), song nga nh nng nghI p v n co su c ca nh franh. o Ha Ian,
k f qua fhu duo c fh f kha quan |82 fa Iu a m /ha va 5400 Iif su a / 1
bo / 1 nam). C n 40% vuo n kinh fr ng cy cu a chu u na m o I va
Ha Ian. Ca c nuo c na y xu f kh u 66% hoa fuoI cu a foa n fh gIo I.
Su kha c bIo f gIu a ca c vu ng
Su d I nghch gIu a ca c c ng d ng cu a I, su da da ng cu a quang
ca nh o Ha Ian d n fo I su kha c bI f gIu a ca c vu ng cu a ca c nuo c
onoIux.
K fu khI I p nuo c nam 1830, I da pha I duong d u vo I su d I
nghch gIu a ca c c ng d ng kha c nhau: nguo I Iamando chI m 56%
dn s , nguo I no I fI ng Pha p chI m 39%, va nguo I no I fI ng u c
chI m 5% dn s . Cu ng c n pha I finh d n ca c vu ng ma fy fro ng cu a
m I vu ng frong f ng fhu nh p qu c dn cu a I khng d u nhau: xu
Iandro |58%), WaIIonIo |28%), va ruxoIIo |16%), chu ng fo co su
chIa ca f ca v kInh f va van hoa .
Nguo I Iamando- fhoa hI p va Ia ca c doanh nhn sa ng su f-
qua nhI u fh ky da khuy n khich pha f frI n fu ba n o vu ng cu a ho ,
go p ph n va o su fhnh vuo ng cu a vu ng. Nguo I xu WaIIonIo Ia m vIc
frong ca c mo fhan o orIna hoa c frong nga nh Iuy n gang fho p-o ca c
fhung Iu ng Sambro va fhu c sng Mouso. Ca c vu ng na y gIo dy dang
suy fhoa I |khaI fha c d u do da ch m du f fu Iu) ngay ca khI duo c
chinh phu h fro va bao c p. y Ia v n d nghIm fro ng khI n ca
nga nh Iuy n kIm va gang fho p da pha I dch chuy n v phia Ty a c,
noI g n ca c fru c gIao fhng Io n, fhu n fI n cho vI c nh p kh u
hydrca cbua, qua ng |ZoIzafo) va ca c sa n ph m ba n fha nh ph m |nha
ma y Ia p ra p f o Anvor, Cand va vu ng ruxoIIo) o mu c gIa fh p
nh f. Va o fho I ky ma nguo I Iamando In a n xu WaIIonIo Ia m f
ga nh na ng, fh cng cu c su a d I hI n pha p o I nam 1993 khI n
nuo c na y fro fha nh m f nuo c IIn bang.
Vu ng Randsfad cu a Ha Ian Ia va nh daI d fh Io n chI m g n
nu a dn s d f nuo c. Su pha f frI n cu a amsfordam, Roffordam va
m f s fha nh ph kha c o phia fy Ha Ian da f p frung dn cu va
kInh f , bao g m ca ca c fha nh ph nhu Ia Hay, !Ifrochf, NImguo,
ordrochf va HaarIom. Trong khoa ng nhu ng nam 1960, 1970 su pha f
frI n nhanh cho ng cu a khng gIan xy du ng da do doa vu ng nng
nghI p frong va nh daI na y. Iu f pha p da ngan cha n qua frnh d fh
hoa o mI n fy d f nuo c, k f ho p fr ng cy nha kinh vo I khu dn cu
va chung cu frong khI do mI n ba c va mI n dng Ia I duo c khuy n
khich pha f frI n.
Iuxombourg - V fri fa I chinh qu c f
Chinh sa ch da da ng hoa n n kInh f nha m fra nh su I fhu c
qua Io n va o ca c nga nh da c chu ng - fruo c kIa Ia Iuy n gang fho p, by
gIo Ia ngn ha ng. Vo I hon 100 chI nha nh qu c f , Iuxombourg Ia m f
v fri fa I chinh n I fI ng. N u con khu ng hoa ng cu a ca c fh fruo ng
chu ng khoa n mang Ia I nhu ng nhn f b p bnh, no cu ng chI o quy
m nho v da c frung cu a nga nh fa I chinh nghIng v khu vu c cu a
d ng Ma c va C! hon Ia v phia ca c nuo c dang pha f frI n.
Nho fu ba o foa n kho I nhu ng bI n d ng v fa I chinh f f hon ca c
khu vu c kha c o chu u, Iuxombourg co n duo c Io I fh vo I mu c fhu
fa I sa n va fhu nh p uu da I hon so vo I ca c nuo c Ia ng gI ng va o d u
nhu ng nam 90.
Cng nghI p khng bIn gIo I
Nga nh cng nghI p d f xua kIa r f fhnh vuo ng,khI n cho vu ng
Iandro n I danh, hI n nay dang suy fa n. Cng nghI p fhan va Iuy n
kIm suy su p, d Ia I da ng sau khung ca nh cu a su d na f cng nghI p
|o Sambro va o Mouso) cu ng nhu o IImbourg. I ma f vo I su ca nh
franh qu c f , f f ca ca c nga nh cng nghI p pha I ca I f ; nhu ufch
Sfafo MInos- duo c sa ng I p nam 1902 d khaI fha c fhan o
IImbourg- da fu chuy n sang nga nh hoa ho c |sa n xu f amnIa c va
phn bo n) ngay fu nam 1930 va gIo dy sa n xu f so I f ng ho p Ia m vo
bo c frong sa n xu f dy ca p va v f II u phu c ho p. xoa dI nhuo c
dI m fh fruo ng frong nuo c qua ha n ho p |duo I 30 frI u dn), ca c
doanh nghI p cu a onoIux da pha I IIn k f vo I nhau. Ha Ian dI fIn
phong frong IInh vu c na y, cho da f fru so gIao dch cu a ca c doanh
nghI p co uy fin. RoyaI ufch ShoII ha ng d u mo co 60% v n do
nguo I Ha Ian kI m soa f - chI chI m 12% nhn vIn nguo I Ha Ian.
PhIIIppo, ha ng kh ng I o Indhovon, sau fho I ky pha f da f da pha I
d I pho vo I nhu ng kho khan do doa su f n fa I cu a f p doa n na y.
Thua I va sa fha I nhn cng o Ha Ian fu nam 1991-1992 duo c xom
nhu m f fha m kc qu c gIa. oanh nghI p na y da pha I nhuo ng Ia I chI
nha nh d dI n gIa du ng cho f p doa n WhIrpooI cu a MI va f p frung
sa n xu f ca c ma f ha ng co ba n |don chI u sa ng, IInh kI n ro I, vI n
fhng, dI n fu ph du ng). ng fho I ha ng na y fI p fu c chuy n da
dI m d f n du ng gIa sa n xu f fh p hon. !nIIovor- ha ng kh ng I o
Roffordam - cu ng fI n ha nh m f chinh sa ch fuong fu ; f p frung va o
hoa f d ng v nng Iuong, sa n ph m ba o fr va v sInh, hoa ho c fInh
ch va cy gI ng; Ty u v n Ia ca I nI cu a f p doa n na y |cung c p
34% vI c Ia m va 60% doanh fhu), fuy nhIn, !nIIovor co n co chI n
Iuo c vuo f ra ngoa I khun kh chu u. N u hoa f d ng cu a ca c
doanh nghI p qu c f cho pho p fhu h I v n v nuo c ba n xu fh no IaI
Iun Ia m phuong ha I fo I cng an vI c Ia m fa I da phuong. Ty I fh f
nghI p fuong d I cao o I va Ha Ian |o Iuxombourg co ph n fh p
hon).
Nuo c Pha p
Truo c h f, Pha p duo c xom Ia nuo c r ng nh f Ty u, vo I dn s
58 frI u dn, x p xI dn s nuo c Anh hoa c y , m f d dn s fh p hon
haI I n so vo I haI nuo c k frn va fh p hon 4 I n so vo I ca c nuo c
onoIux.
Khi h u va da hnh phu c fa p cu ng nhu dn cu va Ia nh fh da
da ng khI n quang ca nh va f chu c khng gIan hoI kha c bI f, mo ra
ngoa I fhoo ba huo ng bI n.
TI p c n vo I fy ba c u va chu u a Trung Ha I, nuo c Pha p
gIao hoa vo I nhI u n n van hoa kha c nhau |van hoa CIo c- manh, Ia
fInh va XoIfo) qua su fuong fa c I n nhau go p ph n fa o nn van hoa
Pha p. y chinh Ia m f d f nuo c gIa c I ma ba n sa c cu a no duo c fI
Iuy n qua nhI u fho I ky da I. Ta co n nho nhu ng nam 1945-1975 30
nam vInh quang da chu ng kI n su pha f frI n cu c ky nhanh cho ng;
m f xa h I chu y u Ia nng nghI p va nng fhn da fro fha nh m f xa
h I cng nghI p va d fh r ng Io n, ko o fhoo nhu ng d I fhay su sa c
v xa h I, d n fo I su m f cn d I v c u fru c, dI n ra mu n hon
nhung ma nh mo hon ca c nuo c Ia ng gI ng. Nga y nay, dn s Pha p
dang gIa dI, kInh f fang fruo ng ch m v su bo do , fu f h u va fhua I
|khu ng hoa ng), na n fh f nghI p a nh huo ng fo I 1/8 dn Iao d ng,
fhm hu f ca n cn fhuong ma I |fruo c nam 1992) va m y nam g n dy
Ia fhm hu f ca n cn fhanh foa n chu ng fo fnh hnh da fhay d I. VI c
c n fhI f co c u Ia I nga nh cng nghI p b fu f h u, ra do I fu fho I ca ch
ma ng cng nghI p, fhu na p dn Iao d ng nh p cu, fang fruo ng kInh
f cho nga y maI- du a frn vI c pha f frI n dch vu va nghIn cu u u ng
du ng co ba n |ha ng khng, cng ngh sInh ho c, fIn ho c...) Ia nhI m vu
cu a ca c nha c m quy n kInh f va chinh fr du ho Ia aI chang nu a.
Tuy nhIn, su I n I n gIu a fu fuo ng f p frung hoa - k f qua cu a 3
y u f k fhu a; frI u da I Cap, Ja- c- banh, va NapoIoon- vo I chu
nghIa CoIborf, fh hI n bo I vaI fro cu a nha nuo c nhu m f d ng co
pha f frI n kInh f , dI khI Ia m ca n fro su gIa I pho ng fI m nang.
Nuo c Pha p - cuo ng qu c frung bnh
Va o ky nguyn cu a ca c sIu cuo ng, nuo c Pha p da ga ng cng d
gIu cho duo c fhu ha ng cu a mnh.
Nuo c Pha p, m f qu c gIa co frung bnh, chI du ng ha ng fhu 47 v
d Io n Ia nh fh va du ng ha ng fhu 20 v dn s frn fh gIo I |1993).
Nga y nay, n u nhu Trung Qu c chI m 20% dn s fh gIo I fh Pha p
chI chI m 1%! Tuy v y, Pha p v n gIa u ca v fhu nh p qu c dn I n
fhu nh p fhoo d u nguo I; x p ha ng fhu 15 frn fh gIo I. V f ng sa n
Iuo ng cng nghI p, Pha p du ng fhu 4 sau MI, Nh f va u c. Ia nuo c
fhu c pho nhu ng ko chI n fha ng frong chI n franh fh gIo I II, Pha p
v n gIu duo c ngI v cuo ng qu c. Pha p Ia nuo c co da f fru so fhuo ng
fru c cu a H I d ng ba o an IIn Ho p Qu c va frn cuong v na y co
quy n phu quy f d I vo I ca c cng vu fh gIo I. VI c fm d n chinh
sa ch d c I p dn f c da khI n nuo c Pha p gIa nh p h I kin cu a ca c
nuo c co vu khi nguyn fu .
oanh fhu va ca c chI s v n cho fh y kInh f Pha p ph n na o
suy gIa m frn fruo ng qu c f . Ty I fh f nghI p cao, su c fa o vI c Ia m
ko m, cng nghI p m f fh ph n xu f kh u, ca n cn fhuong ma I fhm
hu f IIn fu c cho fo I nam 1991. Co su m f cn d I va y u ko m Io n gIu a
ca c nga nh mu I nho n va frong vI c cung c p ha ng hoa frang fhI f b
va ha ng fIu du ng. Va o fho I dI m ma fha ch fhu c d I vo I chu u
ca ng fang cao fh v fh cu a nuo c Pha p Ia ca m f v n d Io n.
Su sIu f p frung khng gIan nuo c Pha p
ParIs va sa ma c Pha p - su phn chIa quy n Iu c xu ng da
phuong da duo c dua In chuong frnh ngh su fu Iu, song chua co
k f qua .
Tu fho I vua Cap, fhu d ParIs da kI m soa f ca c fInh. K fu fh
ky XVI, n n qun chu da cu ng c fhm su fh ng nh f cu a vuong qu c
ba ng vI c cho xy du ng ma ng Iuo I buu dI n fu ParIs foa kha p dI ca c
vu ng. uy nh f chI co ma ng Iuo I vI n fhng Ia duo c fu do pha f frI n
vo I su n I ma ng f p frung ca c khu vu c.
Chua m f ch d chinh fr na o fhu c hI n Ia I nguyn fa c f p
frung, k ca khI chu nghIa ca fh o da phuong hay ngoa I da o n I
d y ch ng Ia I chinh quy n frung uong va o m f s fho I ky . Truo ng
ho c, Ia ba f bu c do n n c ng hoa a p da f fu cu I fh ky XIX, da
fh ng nh f ngn ngu va da hoa n fha nh cng cu c xy du ng d f
nuo c. N u nhu dI dn nng fhn Ia hI n fuo ng cu fh gIo dy su daI
da ng cu a no , cu c khu ng hoa ng cu a nhu ng nga nh cng nghI p I I
fho I da khI n nha nuo c pha I can fhI p ba ng ca ch fha nh I p ban
quy hoa ch Ia nh fh va cng fa c vu ng.
Pha I do I fo I nam 1982 va khI co Iu f offorro v phn chIa
quy n Iu c xu ng da phuong, ca c vu ng mo I fhu c su duo c xy du ng.
VaI fro cu a fInh fruo ng da gIa m xu ng, nhI u quy n Iu c duo c
chuy n sang nhu ng nguo I fru ng cu o da phuong cu a 22 vu ng.
Nhu ng nguo I duo c b u na y co fh ra quy f dnh ma khng c n
pha I ho I y kI n ParIs, d ng fho I fhu c hI n ca c quy f dnh do ba ng
ca c ho p d ng gIu a nha nuo c va da phuong. M f s vu ng fhu c hI n
ca cng fa c ngoa I gIao fa I da phuong va qu c f , mu c dich d ba n
ha ng va gIo I fhI u m u ma sa n ph m.
M f nuo c sa n xu f nng nghI p Io n
Pha p Ia cuo ng qu c nng nghI p ha ng d u frong c ng d ng
chu u, da c bI f vo I sa n Iuo ng ngu c c cao va nga nh chan nuI dang
fI n frI n vuo f b c.
Nng nghI p chI m m f v fri Ich su va g n nhu huy n dI u
frong ca gIa fr v f ch f va fInh fh n, k ca khI hnh a nh ru c ro cu a
nga nh na y b Iu mo v da c dI m I I fho I va ko m hI u qua cu a no .
Cho fo I nam 1993, dy v n Ia nga nh su du ng nhI u Iao d ng nh f
|g n 1/3 s dn Iao d ng) va v n da m ba o duo c nhu c u Iuong fhu c
fhu c ph m cu a ca nuo c; fnh hnh na y gIo dy da fhay d I can ba n va
nng nghI p Pha p dang fo ro nhu ng b f c p va suy su p duo I su c o p
cu a fha ng du.
Khi h u va d f daI da da ng khI n sa n xu f nng nghI p cu ng r f
da da ng. Tu cu I fh ky XIX, vI c ca I fhI n nga nh v n fa I da cho
pho p ca c vu ng chuyn mn hoa r ng va khaI fha c d u hon frong
fu ng vu ng. Phia fy xu rofagno va sng IoIro, fruo c kIa sa n xu f
r f y u va ngho o na n, nga y nay chuyn chan nuI bo va Io n. Vu ng
Champagno - ardonno, nho khaI hoang va su du ng phn bo n da I fra
da fro fha nh vu a ngu c c, cu ng nhu o Iuu vu c ParIs. Nho f p frung
ru ng d f, Ia m co va su du ng phn bo n IIn fu c, quang ca nh gIo dy
da fhay d I chua fu ng fh y. Nga nh nng nghI p fr ng fro f va chan
nuI khI n con nguo I ho p vo I mI fruo ng gIo dy da nhuo ng ch
cho nga nh nng nghI p mang Ia I fha ng du. Huo ng pha f frI n f p
frung hoa va fang quy m khaI fha c frong nng nghI p -da fro
fha nh ca c doanh nghI p fhu c su - v n khng san ba ng duo c nhu ng
chn I ch gIu a ca c vu ng. N n nng nghI p sa n xu f Io n b bo hoang
|ngu c c va chan nuI xon canh) f p frung o phia ba c sng IoIro - Ia
m f frong nhu ng vu ng ngho o nh f. ChI vo I 6% dn Iao d ng frong
nga nh, nhung nng nghI p Pha p go p 3,3% va o f ng sa n ph m qu c
n I, chI m 1`4 sa n Iuo ng cu a c ng d ng chu u, du ng fhu haI v
xu f kh u nng sa n frn fh gIo I |ca d u fhu c v f). Ca c fh ma nh
|ngu c c, ruo u vang, fhf bo , su a, gIa c m) v n khng cho gI u du c
nhu ng y u ko m |fhu c an gIa su c, fra I chin va rau). VI c nh p kh u
fhf Io n frong c ng d ng da gy ra su su f gIa ma nh va gy nn con
s f cho ca c fInh. Nang su f nng nghI p |Iu a m va ng) da fang
ma nh cho pho p fang sa n Iuo ng In 2/3 frong 20 nam d n fo I sa n
Iuo ng du fhu a. Tnh hnh na y khI n c ng d ng chu u ra dnh mu c
cho nng dn, mo I dy co n dnh chI nhu ng vu ng d f da canh fa c
|fuy nhIn co fro c p). Nhu v y, pha I chang ca c khu d f fr ng b
dnh chI canh fa c na y so duo c da nh d xy du ng ca c cng vIn fhIn
nhIn hoa c gIa I fri7- dI u khI n nuo c Pha p fhn qu so pha f frI n
vo I haI f c d .
Nga nh cng nghI p: fh ma nh va y u ko m
Ngho o na n v ngu n nang Iuo ngva khoa ng snr,nuo c Pha p da
xy du ng n n cng nghI p ch bI n co ca c chI nha nh mang Ia I nhI u
fha nh fu u kha c nhau.
Nam 1993, Pha p phu fhu c 51% sa n ph m nang Iuo ngva o nuo c
ngoa I |d u mo , khi d f fu nhn va fhan), con s na y da gIa m mu c
phu fhu c xu ng duo c 21 dI m so vo I nam 1973, khI ma nang Iuo ng
nguyn fu chI chI m 1% sa n Iuo ng dI n so vo I 75% hI n nay - m f ky
Iu c fh gIo I. Ph n Io n Iuo ng qua ng duo c nh p kh u fu kha p noI frn
fh gIo I |fu raxIn, MaurIfanI, ChIn, Thu y I n, Canada, va u c),
cu ng nhu ca c nguyn II u cho nga nh cng nghI p hoa ho c Iun b
fhI u nhu |pofasso), fh m chi khng co nhu ph f pha f. ChI co mu I
mo va ch f su f Ia du fhu a.
Pha p n I fI ng v xu f kh u nuo c hoa, ruo u vang fInh khI f va
sa n xu f ca c sa n ph m chI f xu f, d ng fho I r f co uu fho frong
nga nh duo c ph m, ch fa o f va dI fIn phong frong nga nh vI n
fhng va cng nghI p ha ng khng. Nga nh cng nghI p ha ng khng
|ho p fa c vo I ca c d I fa c chu u) du ng d u chu u v sa n xu f ma y
bay fru c fhang va ma y bay v n fa I kha c. Pha p do ng vaI fro Ia nh da o
frong f p doa n aIrbus va chuong frnh khng gIan chu u vo I ca c
fn Iua arIanno. Ha ng nam, nga nh cng nghI p ch fa o vu khi xu f
kh u ma y bay va fn Iu a. Ngoa I ra, Pha p co n chI m v fri cao frong
IInh vu c duo ng sa f vo I su fha nh cng cu a fa u cao f c T.C.V va vI c
mo r ng ma ng Iuo I fa u cao f c o Pha p |TCV a I Ty uong, TCV
mI n ba c), va hI n nay o chu u |Ty an Nha), go p ph n Ia m gIa m
fho I Iuo ngdI Ia I frong nuo c Pha p va chu u.
Tra I Ia I, m f s nga nh nhu hoa khoa ng, ma y cng cu , dI n, sa n
xu f gIa y, d f va ch bI n g pha I nh p kh u nhI u va nam 1990 Ia m
xu f kh u fhm hu f fo I 50 fy frang. Ca n cn cng fhuong da cn
ba ng fro Ia I nam 1992 va sang nam 1993 da co fha ng du Io n. Co c u
cng nghI p cu a ca c doanh nghI p vu a va nho kha da y, k ca khI fa
fh y fu ca c doanh nghI p gIa dnh d n ca c chInh fh Io n b suy fa n
frong do co ca c f p doa n Io n nhu |AIcafoI, AIsfhom, P.S.A, PochInoy,
MIchoIIn, .S.N, ouyguos, Rhon-PouIonc), ca c f p doa n na y IIn fu c
b chIa nho hoa c pha I co c u Ia I. N u nhu nguo I nuo c ngoa I d u fu
va o Pha p fh ca c doanh nghI p Pha p cu ng d u fu ra nuo c ngoa I. y
Ia m f xu fh khng chI gIo I ha n frong c ng d ng chu u ma co n mo
r ng ra fh gIo I.
ParIs va vu ng phu c n
Hon 1/6 nguo I Pha p s ng frong ca c khu chung cu o ParIs. KInh
f v n pha f frI n cao hon mu c pha f frI n dn s .
Kh I chung cu o ParIs co frn 10 frI u dn, Ia cu c kInh f ha ng
d u. ParIs co Io I fh Ia dI m mu f gIao fhng cu a ca nuo c. Hoa f dng
cu a fhu d, noI f p frung ca c co quan chinh fr |g m ca c fru so , cung
dI n, ca c b , ca c da I su qua n, ca c cng frnh kI n fru c, va ca c dI m
van hoa ) Ia m n I b f ca nh quang d fh va fa o fha nh m f khng gIan
fh ng nh f.
Tha nh ph ParIs pha f frI n ru c ro , fro ng fm ba f d u fu da o
CIfo , fru ca c bu c fha nh bao quanh. o pha I chu a Iuo ng dn cu Iun
fang nn ca c khu ngoa I da hnh fha nh. Khng gIan d fh na y fru m
In ca c fh fr n, Iang ma c ma quanh do d f duo c chIa fha nh fu ng I,
cu ng vo I ca c k hoa ch b f d ng sa n o ngay nng fhn |pha f frI n
Ia ng von d). Truo c h f, o g n ParIs, vu ng ngoa I mo r ng d n du
finh fruo c vI c dua va o su du ng ma ng Iuo I gIao fhng IIn k f d fh,
d fu nay co fh fI p c n va vuo f ra ngoa I vu ng IIo-doranco. K fu
nam 1970, n I fhna h ParIs va vu ng phu c n d u fIn |SoIno-SaInf-
onIs, VaI-do Marno, Hauf do SoIno) d n fhua dn va gIa c I, frong
khI vu ng phu c n fhu haI |YvosIInos, VaI-dÒIso, ossonno, SaInf- of-
Marno) IIn fu c fang dn nhung vo I nhp d ch m. Thu c v y, su c
quy n ru cu a ParIs da gIa m su f nhI u, ma c du o do frn phuong dI n
chung co nhI u vI c Ia m, Iuong cao va co nhI u frI n vo ng ngh
ngh p. Nhung v n co n nhI u f n fa I; do I s ng da f do , ch o kho
khan, dI Ia I b f fhu n fI n.
MI n ba c r ng Io n kho fI n fo I hI n da I
V fri cu a ca c vu ng phia ba c sng IoIro mI n ba c r ng Io n da c
frung bo I su da da ng f f b c.
Xu Ronnos o f n cu ng phia fy, ma c du b ca ch bI f nhung noI
dy da fro fha nh m f cu c cng nghI p fhu c su , noI f p frung nhI u
du a n ky fhu f va vI n fhng Io n |MInIfoI, Transpac), h I nh p va o
ma ng Iuo I gIao Iuu qu c f . Xu NormandIo, duong nhIn Ia fh fruo ng
fIu fhu Io n cu a khu dn cu ParIs, ba f d u chuy n huo ng fu ng ph n,
fhich chu u hon ma vu ng na y k f n I vo I nho va o ca c duo ng cao
f c frong fuong IaI so n I fu duo ng h m xuyn bI n Mancho frong do
ca c fuy n gIao fhng so fra nh dI qua fhu d. Nhu ng mu c fIu cng
ngh cu a vu ng na y huo ng va o sa n xu f r-b f d hI n da I hoa b
ma y sa n xu f cng nghI p kh ng I .
Ia co so cu a m f n n cng nghI p cu kI b a nh huo ng na ng n
|mo , d f, Iuy n gang fho p), ca c vu ng fhu c phia ba c va dng da fhay
d I nhanh cho ng. Ty I fh f nghI p cao, cng nhn fay ngh fh p.
Cng nghI p ch fa o f |P.S.A, RonauIf) Ia nga nh duo c d u fu chinh
o IorraIno. Cu c pha f frI n chu u Iongvy fa o ra 8000 vI c Ia m
nam 1996, va m f cng vIn gIa I fri |o Hagondango) da ra do I fhay
cho v fri cu a khu cng nghI p bo fr ng. o unkorquo, m f vu ng
doanh nghI p- fhu c ch f Ia m f ca ng ch xu f - da duo c xy du ng d
fhu hu f Iao d ng frong vu ng b a nh huo ng bo I cu c khu ng hoa ng
fr m fro ng frong nga nh Iuy n fho p va nga nh do ng fa u. Nhung f f ca
nhu ng y d y v n chua du d ngan cha n fh f nghI p nga y ca ng Ian
r ng |da c bI f o vu ng Nord Pas- do CaIaIs) fu 20 nam qua chm
frong khu ng hoa ng, va d gIa m Iuo ng nguo I dI cu - dI u na y gIa I
fhich su chu ng Ia I, co khI gIa m, cu a dn s .
MIn nam vI daI - Cac fhanh ph huong foI fuong IaI
Khoa ng ca ch gIu a ba c va nam da gIa m, if ra cu ng frn phuong
dI n cu c b nho su pha f frI n cu a m f s cu c.
Phia nam vI da I fra I r ng fu oo c-d d n Iy-ng, qua Tu-Iu-
do, Mng-po-II-, duyn ha I a frung ha I va CronobIo. Sau fho I gIan
da I na m frong s ca c vu ng ngho o nh f va if co quy n ha n nh f cu ng
nhu if du oc d u fu nh f, ca c vu ng frong mI n nam vI da I o Pha p
cu ng nhu o chu u da vuon In. Tu 20 nam qua, nhu ng vu ng na y da
fhu hu f ca c nha doanh nghI p va ca c nha nghIn cu u. M f n n kInh
f mo I, gIa I pho ng kho I nhu ng ra ng bu c do vI c khoanh vu ng
nguyn II u va ngu n nang Iuo ng a p da f, da pha f frI n fa I dy vo I
m f m hnh kha c, do I ho I nhI u ch f xa m va khoa ho c hon, nhI u
fIu chi van hoa hon, ch f Iuo ng mI fruo ng va khi h u cao hon
fuo ng frung bo I Iun co a nh na ng ma f fro I, bI n va nu I. Nhu ng no f
fhu hu f nhu v y khIo n nguo I fa ng nh n go I Ia I h I chu ng
CaIIfornIa d mIu fa noI fhi nghI m nhu ng I I s ng frong fuong IaI.
Nhu ng nhn vIn qua ng ca o va nhu ng nha kI n fru c fham gIa va o
vI c qua ng ba na y. Tuy nhIn, nhI u chI s kha c nhau da ca n fro
nhu ng nI m Ia c quan va chI ra ra ng xu MIdI a Trung Ha I cu ng nhu
mI n ba c v n co fy I fh f nghI p f I f nh f o Pha p ngay ca khI vI c
gIa I quy f vI c Ia m v n co n fich cu c.
CronobIo Ia fhanh ph du fIn fhuc dy mI IIn h gIua cac fruong
daI hoc va cac nganh cng nghIp da phuong. Thanh cng cua may gIa
fc haf cng cu nghIn cuu duoc fhuc hIn voI su hop fac cua 11 nuoc
chu u nam frong s nhung fhanh fuu cua mI IIn h nay. Iyon,
fhanh ph bun ban va cng nghIp |cng nghIp hoa hoc, duoc phm,
y hoc), Ia du muf gIao fhng fhun IoI sau ParIs. Mng-po-II-, fhanh
ph gIa nua gIau fruyn fhng daI hoc |daI hoc y, daI hoc nng nghIp),
khng chI fhng IInh v nho ma con v cac khu cng nghIp va nng
nghIp. TouIouso, nho hop fac voI chu u, nI fIng kf hop hang
khng dn dung va hang khng vu fru, fhoo don daf hang may bay
aIrbus, voI nhp d hIn nay dang chm IaI. ooc-d, fhanh ph fruyn
fhng, nI fIng v nho, nhung dong gop if nhf cho nn kInh f cua
mIn nam vI daI.
o bI n a Trung Ha I ha ng nam fhu hu f khoa ng 4 frI u kha ch
du Ich, ba ng vI c quy hoa ch ca c f ho p va h fh ng gIa I fri frn bI n
|Crand-Moffo, Cap dÀgdo...) va cng fa c v sInh Ia m sa ch bo bI n
Ianguodoc.
Trung u
Sau nhu ng da o I n dI n ra sau chI n franh fh gIo I II va
chuy n sang nhu ng nam 90, vI c vuo f ra kho I gIo I ha n frung u Ia
m f fha ch fhu c. Trn ca haI phuong dI n chinh fr va da Iy , kha I
nI m mI n frung v n khng chinh xa c. Thu c v y, bu c ma n sa f ca f
Iu c da chu u Ia m haI mI n fa o ra m f gIo I ha n ho p fo I mu c khng
co n frung u nu a, mI n na y fhuo ng b go p va o dng u, mo r ng fo I
f n bIn gIo I vo I IIn X. a ng ca ch na o do , su su p d cu a chu nghIa
c ng sa n da cho pho p fa I sInh mI n frung, noI ba n I frong m f
chu Iu c dang f chu c Ia I. Thoo nghIa na y, frung u bao g m ca c
nuo c rIng bI f fruo c dy; fruo c h f Ia c ng hoa IIn bang u c, sau do
a c ng hoa dn chu u c- hI n nay da fh ng nh f, c ng hoa So c fa ch
kho I SIvakIa va cu I cu ng Ia 4 nuo c quanh da y AIpo; Thu y SI, IIoIch
TonsfoIn, a o- dy Ia ca c nuo c gIa u va frung I p, va co n Ia I Ia
SIvo nIa- Ia nuo c gIa u nh f Nam Tu cu duo c fh gIo I bI f d n fu nam
1992. Trung u co dI n fich 531.000km2 if hon dI n fich nuo c Pha p
m f chu f va dn s 110 frI u nguo I. Nhu v y, u c co su c ma nh fh ng
IInh frong khu vu c na y |chI m 75% dn s ) va m f d dn cu cao
|hon 200 nguo I /km2).
Truo c h f Trung u Ia Iu c da ma c du gIo I ha n phia ba c co haI
ca nh cu a Io n cu a u c mo ra bI n a c va bI n aIfic frong khI do
SIvnIa chI co m f gIa I ho p mo ra bI n AdrIafIquo. Ph n gIu a Ia ca c
bnh nguyn va ca c da y nu I da c kinh |hm, ThurIngo, orof-
NoIro). MI n nam, ca nh cung AIpo bao bo c va gIo I ha n frung u.
u sao fh nhu ng da y nu I na y cu ng co ma f Io I cu a no . Ca c do ng
sng Io n; Ibo, Ranh, a-nuy p, Ia co so cho hoa f d ng kInh f du a
frn cng nghI p va frao d I.
Nhu ng kha c bI f va ca c dI m h I fu
NhI u m I quan h Iun duo c duy fr gIu a haI mI n nuo c u c
fa o fhu n Io I cho su fa I fhI f m f frung u mang ma u sa c u c. Sau 3
fh p ky vu ng cha c, bu c ma n sa f cu ng da b gI. Nhu ng fu fuo ng
cu ng kha c. M I quan h gIu a ca c nuo c frung u Ia I duo c n I Ia I, fhoo
nguyn fa c Ia ng gI ng, fhn fhI n, v Io I ich chung cu a ca c nuo c. V
fhuong ma I, c ng hoa IIn bang u c Ia d I fa c phuong Ty ha ng d u
cu a c ng hoa dn chu u c va So c-SIvakIa. V na m ca nh c ng hoa
So c, u c Ia d I fa c d u fIn cu a nuo c na y. NhI u doanh nghI p b
pha sa n cu a So c da duo c vu c d y nho phia u c |cng fy Skda duo c
vu c d y bo I VoIksvagon cu a u c) hoa c a o. Ngoa I ra co n fha nh I p
ca c don v cng nghI p |morcodos), frong khI do fhu d Praha cu a So c
da fro fha nh dI m h p d n du Ich |s kha ch fang g p 4 I n) nho du
kha ch u c.
Su frao d I qua Ia I gIu a haI mI n nuo c u c Ia I da c bI f hon.
C ng hoa IIn bang u c vo I Iu f co ba n |hI n pha p) da m nhI m vI c
ba o foa n ca c dI sa n Ich su , dI khI na ng n nhung vo I ca I gIa hy sInh
do , cc ng hoa IIn bang u c co fI ng no I frn fruo ng qu c f nhn
danh foa n nuo c u c. C ng hoa IIn bang u c coI mo I nguo I dn u c
d u Ia cng dn nuo c mnh, d u fu C ng hoa IIn bang u c ma ra va
nh p qu c fch cho f f ca nhu ng nguo I dI fru co g c u c.
Igic na y gIa I fhich nhu ng fhu n Io I Io n frong fhuong ma I fhu c
hI n o c ng hoa dn chu u c- nuo c na y dI khI co n duo c go I Ia nuo c
fhu 13 frong c ng d ng chu u. Nhung o do ha ng Ioa f nhu ng vI c
frao d I,mInh ba ch hay khng mInh ba ch, dI khI gy franh ca I, v n
dI n ra. V fh , chinh phu c ng hoa dn chu u c khuy n khich
nguo I v huu ro I d f nu oc so gIa m nho ga nh na ng huu fri, nguo c Ia I,
fhanh nIn o d fu I Iao d ng khng duo c fu do dI chuy n fru
fruo ng ho p nhu ng nguo I b II f frong danh sa ch b f phu c fu ng ma
su fu do dI Ia I cu a ho duo c mua vo I m f gIa da f bo I chinh phu c ng
hoa IIn bang u c.
Tu nhI u nam qua, fruo c khI bu c fuo ng orIIn su p d , ha ng Ioa f
ca c bI n pha p nha m fu do hoa frao d I da duo c chinh fhu c hoa . M f
ma f, nguo I fy u c co fh dI fham gIa dnh va bo ba n d ng fho I co
fh chu c p d u da n cho n n kInh f cu a c ng hoa dn chu u c ba ng
ca c ngu n fI n chuy n d I sang fI n ba n da co fy gIa ma nh. Ma f
kha c, pha p ch v mI fruo ng chua co o c ng hoa dn chu u c, v fh
c ng hoa IIn bang u c fh y do Ia m f phuong fI n f f d chu a ch f
fha I d c ha I va ra c fha I gIa dnh o dng u c vo I nhp d cao- v n d
na y hI n nay co chuy n bI n nhung chua duo c gIa I quy f do qua
frnh fh ng nh f.
Co n v ph n Thu y SI va a o, frao d I fhuong ma I cu a ca c nuo c
na y vo I u c fu Iu v n du ng ha ng d u.Ho co n du c ku go I fang
cuo ng |mua ca c doanh nghI p o ca c bang mI n dng u c) va cu ng
pha f frI n vo I c ng hoa So c v o g n nhau. NI m hy vo ng n I Ia I quan
h vo I chu u duo c nhn In o SIvnIa qua quan h vo I u c |nuo c
d u fu va Ia d I fa c ha ng d u cu a SIvnIa), frong khI do , nhI u m I
quan h Ia I gIa n ra vo I ca c nuo c Nam Tu cu v chI n franh.
Chu u cng nghI p va sa ng fa o
N n cng nghI p kha fhnh vuo ng, mang Ia I ph n Io n f ng sa n
ph m qu c n I. Th f nghI p o mu c n hoa .
Trung u duo c fa o nn fu ca c nuo c cng nghI p fIn fI n, co co
so vu ng cha c ca v fhu cng I n ky ngh . Ngh fhu cng v n duy fr
fruy n fh ng cu va ca c ky fhu f c fruy n cu a ca c cng nhn Ia nng
dn, do nhu c u va su c n fhI f nn pha I chI m fro n nhu ng mu a
dng da I va Ia nh gIa cu a Iu c da cu ng nhu mI n nu I, hI n nay dang
duo c hI n da I hoa . Ngha nh ch fa o duo c huo ng nhu ng dI u kI n fu
nhIn |ngu n nang Iuo ng va nguyn II u d I da o), d ng fho I cu ng nho
con nguo I, fruy n fh ng van hoa , nhu ng fa I sa n da c bI f v ma f sa ng
kI n va fhI ha nh, fhuo ng duo c khich I bo I gIa o Iy fIn Ia nh va fu
fuo ng fu ba n chu nghIa |M.Wobor). Trn phuong dI n na y fa fh y fy
I nguo I dn Ia m frong nga nh cng nghI p r f Io n; 35% |Thu y SI),
37% |a o) fh m chi 40% |SIvnIa, u c) va 46% |c ng hoa So c), frong
khI do nng nghI p chI chI m 3% |u c), 6% |Thu y SI), 8% |a o), 11%
|o c ng hoa So c) va 14% |o SIvnIa).
Cng nghI p chI m 39% f ng sa n ph m qu c n I cu a u c, 37%
cu a a o, nguo c Ia I, nng nghI p chI chI m I n Iuo f Ia 2% va 3%. Trung
u khng chI Ia khu vu c cng nghI p ma co n sa ng fa o. Ty I fh f
nghI p fh p so vo I ca c nuo c Ia ng gI ng; 12% o SIvnIa, 8% o c ng
hoa So c, 6% o u c, 5,8% o a o va chI 4% o Thuy SI. Tuy nhIn, fy I
fh f nghI p dang fang da ng k o Thu y SI va a o- noI ma fhoo fhng
I , co du vI c Ia m Ia m f nguyn fa c. Nhu v y co fh no I, fa I sa n sa n
xu f ra o dy Ia r f Io n |f ng fhu nh p qu c n I In fo I 2000 fy $).
Thu nh p qu c dn fhoo d u nguo I o ca c nuo c na y na m frong s ca c
nuo c co mu c fhu nh p cao nh f fh gIo I, ma c du gIu a nuo c no vo I
nuo c kIa v n co su chnh I ch |dI khI ngay frong m f d f nuo c);
33000$ / nguo I o Thu y SI, 21.000 o a o, 20.000 o nuoc u c fh ng nh f.
SIvnIa va C ng hoa So c co mu c fhu nh p duo I 10.000$/ nguo I / nam
va Ia nhu ng nuo c ch m fI n frong f ng fh fhnh vuo ng na y.
C ng hoa So c da f duo c nhu ng k f qua da ng khich I ma c du
hoa f d ng cng nghI p gIa m su f do chinh sa ch fu do hoa . I nhIn,
So c co nhu ng fh ma nh ma ca c nuo c dng u cu khng co duo c.
Truo c h f, So c co ca c vu ng hmo va MoravIo, co Ich su ha ng nga n
nam, fI p xu c vo I u c, a o, fu c Ia no duo c bao bo c bo I m f chu u
gIa u co - dI u na y mang Ia I Io I ich kInh f r f Io n. So c khng ma c
v n d g vo I ca c nuo c Ia ng gI ng, fru SIvakIa- nuo c na y pha I chI phi
nhI u sau khI chIa ca f bo I su pha f frI n o dy qua fh p. Cu I cu ng,
So c cu ng khng pha I gIa I quy f v n d gaI go c d I vo I ca c dn f c
fhI u s , cu ng nhu SIvakIa - dy Ia fruo ng ho p hI m co da ng chu y
frong khu vu c na y.
A nh sa ng van hoa
Ia nhu ng fha nh ph n I fI ng, VIn, Praha, orIIn da Ia m ca fh
gIo I dam m va hI n nay dang fm Ia I su foa sa ng cu a fhu d.
o nhu ng fhang fr m cu a Ich su , fI ng u c khng foa sa ng
duo c frn fh gIo I nhu fI ng Anh, fI ng Pha p, fI ng Ty an Nha hay
a o Nha, nhung bu Ia I, nhu ng nguo I no I fI ng u c r f f p frung,
da c bI f o frung u, noI nguo I a o, nguo I u c, va 2/3 nguo I Thu y SI
no I fI ng u c. TI ng So c Ia fhu fI ng SIavo, fuy nhIn, fI ng u c
duo c su du ng o c ng hoa So c nhu m f ngn ngu gIao dch, nh f Ia
frong kInh doanh.
V fri ba n I cu a frung u khI n khu vu c na y fro fha nh fu dI m
van hoa fa o dI u kI n cho nhu ng mi quan h gIu a ca c fh gIo I kha c
nhau. VIn, Praha, orIIn d n d n fm Ia I duo c uy Iu c fhu d cu a
mnh va v fri n I fr I frong m f ma ng Iuo I d fh dan xon cha f cho
vo I nhau.
Va o fho I dI m chuy n gIao fh ky , VIn Ia noI pha f frI n no r
cu a fri fu . Trong fhu d cu a nuo c a o Hung, nguo I fa khng chI gIo I
v ngh fhu f va Ia m ba nh, nguo I fa co n ham m my fhu f |m
nha c, h I hoa , khIu vu ), van chuong va kInh f , cu ng nhu frI f ho c
va phn fm ho c |roud). Nga y nay, fha nh ph VIn vo I fhu n Io I fu
ch d frung I p, co nhI u h I ngh qu c f |nhu O.P..P) va ca c fru
so cu a ca c co quan chuyn mn cu a IIn Ho p Qu c; co quan pha f
frI n cng nghI p IIn Ho p Qu c, co quan nang Iuo ng nguyn fu
qu c f ... Nga y ca ng co nhI u du kha ch HungarI va SIvakIa d n
fham fha nh ph na y, d ng fho I cu ng d mua ba n. Su foa sa ng da bu
Ia I v fri xa frung fm cu a fha nh ph frong m f d f nuo c qua nho so
vo I fhu d cu a no .
Praha Ia m f fha nh ph nga fu sI d ng, nhI u ngoa I kI u va
fho m ng... Tro nn a m da m va khng co n ca c dn f c fhI u s nguo I
u c va HungarI nu a sau nam 1945, gIo dy Praha chu ng kI n sa f
ca nh mnh Ia m f xa h I d fh hoa I c v fho I huy hoa ng da qua cu a
m f fha nh ph va kha ch du Ich nga y ca ng dng, r f h I ha hoa c Ia ng
fu nguo I u c hoa c nguo I a o, d n dy gIao du frong ca c qua n ca ph,
dI fham c u CharIos hoa c fham cung dI n hay nha fho kI u aroc.
Cu I cu ng Ia orIIn, v fhI u vo fra ng I , fha nh ph na y cu ng
da fm Ia I duo c v fh cu a mnh Ia m f fhu d fruo c khI fm Ia I ca c
fh ma nh cu a no |ca c b va ca c da I su qua n)- nhu ng fh ma nh chI co
fh pha f frI n va o d u fhIn nIn ky fhu ba. Tuy nhIn, nguo I u c
cu ng bI f ro su fhay d I dang dI n ra. Tha nh ph onno g n ca c fhu
d cu a chu u: ruxoIIo, Iuxombourg, Sfrasbourg. orIIn ca ch a
Ian chI 80km, xa frung fm hon so vo I IIn mInh chu u hI n nay
va so Ia frung fm dich fhu c frong fuong IaI.
u c va c ng hoa So c
HaI qu c gIa rIng bI f: c ng hoa dn chu u c va c ng hoa IIn
bang u c, ra do I fu su phn chIa nuo c u c fha nh haI mI n nam
1945, gIo dy da fh ng nh f. ChI co n Ia m f nha nuo c, nuo c u c
fh ng nh f so d ng nh f vo I C ng hoa IIn bang u c, fra I r ng frn 5
bang |Iandor) phia dng va foa n b orIIn. Hoa n ca nh na y da ch m
du f ch d c ng sa n o c ng hoa dn chu u c |fruo c dy duo c coI Ia
d I fa c da c bI f cu a c ng hoa IIn bang u c). C ng hoa IIn bang u c
co fhu d hI n nay Ia orIIn, fI p fu c fhu c hI n ca c da c quy n cu a
nha nuo c frong cng fa c d I n I cu ng nhu d I ngoa I va khng ru f
kho I ca c IIn mInh fruo c dy. u c v n Ia fha nh vIn cu a IIn Ho p
Qu c, cu a c ng d ng chu u va NATO.Th f kho ma fuo ng fuo ng
fruo c duo c su fh ng nh f nuo c u c Ia I dI n ra chI frong m f nam,
khI ma bn na y fh mong mu n, bn kIa Ia I do du , nghI ngo , song
khng xa y ra chI n franh hay ba o Iu c, du ng fhoo mong mu n cu a ca c
d I fa c cu a u c o phuong Ty va ca c nuo c Ia ng gI ng o phuong ng.
Su fh ng nh f nuo c u c da fha nh cng fu nga y 3/10/1990, no duo c
ba o fruo c bo I nhu ng nguo I dI fru fha o fIn fu dn chu ng, fr n fu mI n
dng sang mI n fy, bo I su su p d cu a bu c fuo ng orIIn va o fha ng
11/1989, r I su fh ng nh f fI n f nga y 1/7/1990. Thu c v y, su fh ng
nh f nuo c u c Ia vI c dI fo I ch d ospoIIfIk do chinh phu onno kho I
xuo ng fu nam 1966 va duo c fhu fuo ng WIIIy randf k fu c cu ng
nhu ng nguo I k fI p ng.
Nuo c u c f ng fh g m haI b ph n b f bnh da ng gIo dy
khng co n nu a, song ca c fhng I kInh f , mu c s ng, fI n Iuong, I I I
xa h I va fu I fho ... v n co fh co n kha c bI f frong va I nam nu a.
Nuo c kh ng I mo I na y, vo I hon 80 frI u dn pha I da c bI f uu
fIn vI c fa I fhI f 5 bang vu a mo I sa f nh p- dy Ia vI c Ia m c n fo I
m f n Iu c fa I chinh chua fu ng co . Tuy nhIn, du a n kh ng I na y
cu ng khng Ia m cho nuo c u c b fu f h u- dI u r f d a nh huo ng fo I
nuo c na y. Qua v fri da Iy , nuo c u c fa I I p du ng ha ng d u frong
vI c Ia m cho haI ph n chu u b chIa ca f bo I chI n franh Ia nh xich
Ia I g n nhau.
Su xich Ia I g n nhau na y Ia Io dI nhIn vo I c ng hoa So c- ph n
Ia nh fh khng fh fa ch ro I cu a frung u. Thu d Praha g n nhu
na m o fro ng fm cu a m f fam gIa c co dInh Ia ca c fha nh ph VIn,
orIIn va MunIch. uong nhIn, nha nuo c mo I so huo ng v phuong
Ty va fhoo n n kInh f fh fruo ng, nhanh cho ng ca f bo nhu ng m I
quan h vo I SIvakIa. u fu cu a u c so xu c fI n qua frnh chuy n
d I, n u khng mu n no I Ia fa o dI u kI n d da ng v co du fh
ma nh; ngu n nang Iuo ng |fhan nu o hmo, d u mazuf o
MoravIo), ca c nga nh cng nghI p cu |Iuy n kIm, d f, nha ma y fhuy
fInh o hmo).
Khng gIan nuo c u c Ia I chuy n huo ng
Na m o v fri duo ng ca f ngang- noI ma ca c Iu ng gIao fhng ba c
nam so ca nh franh vo I fru c sng Rhanh, fru c kInh fuy n va fru c xa
frung fm.
a ng ca ch fh ng nh f, d f nuo c da n I II n da Iy cu a mnh.
Nuo c u c vu ng sng Rhanh fra I da I fu ba c fo I nam frn chI u da I
hon 800km, noI ca c fru c gIao fhng fhoo kInh fuy n chI m v fri n I
fr I. No nhuo ng ch cho m f nuo c u c mo r ng v phia dng ba c, ga n
k f ca c vu ng fu nhIn, da c bI f o phia ba c, b phn chIa bo I m f
duo ng bIn gIo I nha y ca m frong su f 40 nam. HI n nay dI n fich
nuo c u c va o khoa ng frn 350.000km2 |du ng fhu 4 chu u sau
Pha p, Ty an Nha, va Thu y I n)- dI n fich na y fuong d I ch f so
vo I s dn 80 frI u nguo I cu a u c |m f d 230 nguo I/ km2) nhung co
mu c d fh hoa cao. o phia ba c |frn bI n aIfic) cu a bI n duo c mo
r ng ph n na o v ba n da o an Ma ch, phia fy co duo ng bIn gIo I ro
ra ng, phia nam gIo I ha n bo I ca c duo ng bIn gIo I cu a haI nuo c u c
fruo c dy, phia dng fI p gIa p vo I a Ian qua fuy n duo ng ordor-
NoIsso. Nuo c u c co ba vu ng fu nhIn kha c nhau: ph n phia ba c
fhu c v d ng ba ng ba c u bang gIa , vu ng duyn ha I duo c cha n phia
fruo c bo I ca c da o |dng rIso), mo ra bI n a c ba ng ca c fhung Iu ng
fh p cu a sng Wosor |rmo) va sng Ibo |Hambourg) va mo ra
bI n aIfic |Rosfock). Nhn chung, d f daI ngho o na n, fru ph n frong
ca c vu ng d f I n bI n phia ba c |Marschon) va o bo nam duo c bao phu
bo I Io p phu sa ma u mo , da nh cho chan nuI. o mI n frung, nuo c u c
frung bnh |MIffoIgIbIrgo) duo c c u fha nh fu nhu ng da y nu I nho
|oIfoI, Hunsruck, Taunus, OdonvaId, Harz va orzgobIrgo) co nhI u
khoa ng sa n |sa f,d ng, fhI c, ba c, ch, ko m va uranI). Ca c da y nu I na y
duo c phn ca ch bo I fhung Iu ng |MossoIIo, Norkar, MaIn, Worsor,
Ibo va ca c nha nh sng) bao fru m Iuu vu c fr m fich |Sounabo-
ranconIo, ThurIngo, Saxo va Iusaco). Nga y xua vu ng na y b khaI
fha c va d fh hoa ma nh nhung v n co n ru ng, fuy nhIn hI n nay
dang b xm ha I bo I ca c fr n mua axIf va nhI m. Phia fy nam d f
nuo c, dI n hnh bo I Iu c da, co con sng anubo cha y qua.Cao nguyn
xu avIo ro b fh ng IInh bo I d I nu I, hoI I ch v phia nam co da y fI n
AIpo |dI m du Ich) vI n quanh bIn gIo I nuo c a o.
N n kInh f hu ng ma nh
Ia n n kInh f ha ng d u chu u, du a frn n n cng nghI p hu ng
ma nh, chI m IInh fh fruo ng ngoa I qu c.
Iu n fhuy f v su suy fa n cu a nuo c u c, ga n vo I dn s gIa c I,
duo c Ia m Ia ng du bo I su dI cu cu a nguo I dn fu phia dng co d fu I
frung bnh fro hon nh f Ia bo I fa c d ng cu kh I dn cu Io n - k f qua
cu a qua frnh fh ng nh f. Ma c cho su da o I n v chinh fr xa y ra o
mI n dng va su fro gu p mo I ma f ma nuo c na y chu c p |cha ng ha n
chI n dch fro gIu p Iuong fhu c cho Nga), u c v n gIu duo c n n kInh
f vu ng cha c, d ng fI n ma nh va n dnh.
a fu Iu, u c Ia m f cuo ng qu c kInh f frn fh gIo I. N n kInh
f phu c h I fu d na f sau 40 nam k fu sau franh fh gIo I II da cho
pho p nguo I u c co mu c fhu nh p cao va gIu v fh frong ca c nga nh
cng nghI p chu ch f. Nga nh Iuy n gang fho p o chu u fhuo ng dI
d n suy fa n do ky fhu f Ia c h u. Trong c ng hoa IIn bang u c cu ,
ma c du sa n Iuo ng gIa m nhung nga nh na y da ch ng cho I duo c nho
hI n da I hoa , f p frung hoa fu ng buo c va su c sa n xu f Io n. Nga nh
dI n co khi |cng fy SIomons) Ia m f frong nhu ng da I dI n fIu bI u
cu a cng nghI p u c va m f s nga nh nhu ma y cng cu , cng cu
chinh xa c, vo ng bI, Io cng nghI p, chI m IInh khoa ng 1/3 hoa c 1/4 fh
fruo ng fh gIo I. Cu ng frong IInh vu c na y |v f II u dI n), c ng hoa
dn chu u c do ng vaI fro khng fh phu nh n duo c, cung c p sa n
ph m cho fh fruo ng phia dng. Cu I cu ng Ia nga nh ch fa o f, Ia
nga nh mang Ia I fha ng du fhuong ma I Io n nh f cho c ng hoa IIn
bang u c. T f ca ca c nga nh na y d u n I fI ng v su c ma nh frong sa n
Iuo ng. N u VoIksvagon n I fI ng v xo hoI ha ng frung fh ca c ha ng
nhu AndI, Morcodos-onz, MW va Porscho chI sa n xu f ha ng cao
c p, mang Ia I Io I fu c ro ng. Nga nh hoa ho c vo I ba f p doa n Io n |asf,
Hoochsf, ayor) co ca c chI nha nh frn kha p fh gIo I, cu ng Ia m f
frong s nhu ng nga nh da ng chu y nh f cua cng nghI p u c |nhung
dI khI b In a n v finh ha m Io I).
u c Ia nuo c sa n xu f, d ng fho I cu ng Ia nuo c xu f kh u ha ng
nam mang Ia I fha ng du fhuong ma I da ng k nho su n dnh cu a d ng
ma c- dy Ia d ng fI n da fro fha nh d ng du fru chI m v fri quan
fro ng nh f frong s ca c d ng fI n c u fa o nn d ng C!. Su sa f
nh p 5 bang phia fy va su chuy n bI n cu a dng u nam 1990
duo ng nhu da mo ra frI n vo ng mo I cho su c ma nh kInh f u c. VI c
sa f nh p cu a dng u c vo I dI n fich 104.000km2 va dn s 16,5 frI u
nguo I cu ng vo I fI m nang cng nghI p Io n: Iuy n gang fho p, hoa ho c
na ng, cng nghI p co khi, quang ho c,do Ia nhu ng frI n vo ng Io n cu a
nga nh fhuong ma I va fh fruo ng fIu fhu mo I d I vo I ca c doanh
nghI p fy u c.a ng vI c fham gIa va o Iu f co ban |hI n pha p), ca c
bang cu a u c cu ng gIa nh p c ng d ng chu u, frong do nuo c u c
fh ng nh f do ng vaI fro n I b f, chI m g n 1/4 dn s va g n 30 %
f ng sa n ph m cu a c ng d ng chu u. Nhung su fh ng nh f d f
nuo c ma fhu c ra Ia su da m fra ch cu a Ty u c d I vo I ng u c cu ng
da f ra nhI u v n d . Tra I qua 40 nam fhoo chu nghIa xa h I, duo ng
nhu su fh n ky kInh f cu a dng u c chI Ia m f a o fuo ng a m a nh
frong fho I ky da I, n n kInh f cu a ca c bang mI n dng pha I fa I fhI f
Ia I, fu do nhu ng chuy n gIao fa I chinh cho mI n dng duo c chu c p
ba ng a p Iu c fhu va m f khoa n fhu phu v fnh doa n k f do na ng
In mI n fy.
Iuo ng d u fu da gIa m o mI n fy, song Ia I fang In o mI n dng
|da c bI f d pha f frI n va hI n da I hoa co so ha f ng). VI c chuy n
sang kInh f fh fruo ng Ia m fang cao fy I fh f nghI p. Qua frnh fu
hu u hoa duo c gIao cho m f co quan do chinh phu mo I cu a C ng ho a
dn chu u c sa ng I p IIn quan fo I 12.500 doanh nghI p qu c doanh,
su du ng 5 frI u Iao d ng. Ca c ha ng cng nghI p va ngn ha ng Io n
cu a c ng hoa IIn bang u c da nhanh cho ng kI m soa f ph n Io n fI m
nang cu a u c. Tuy nhIn, Io I nhu n Iun d ng nghhIa vo I sa fha I. a
nam sau khI fh ng nh f, fy I fh f nghI p o u c Ia 8% |con s co n
Io n hon nhI u o dng u c) va Ia m pha f 4%, yu sa ch nga y ca ng
nhI u.
C ng hoa So c
Su phn chIa TI p Kha c fha nh haI nuo c, qua frnh chuy n sang co
ch fh fruo ng va v fri da Iy |da c bI f Ia g n u c) da huo ng nuo c
c ng hoa non fro na y sang Ty u.
Ra do I frn su suy fa n cu a d ch a o- Hung nam 1918, fo I nga y
31/12/1992 TI p Kha c khng co n nu a sau 54 nam f n fa I, ca c nha
Ia nh da o So c va SIvakIa, duo c b u dn chu , da quy f dnh Iy d ma
khng fhng qua y kI n nhn dn.
uo c fa o fha nh bo I haI xu hmo va MoravIo, c ng hoa So c da
hoa n foa n fhoo phuong Ty. Thu d Praha chI ca ch bIn gIo I u c 100
km. Tra I Ia I vo I Nam Tu cu , haI dn f c TI p Kha c cu khng xung
d f v Ia nh fh , Ich su hay dn f c. Va o fho I dI m chIa ca f, dn
SIvakIa chI chI m 3% dn s cu a c ng hoa So c va o So c chI co 1%
dn SIvakIa. Sau cu c ca ch ma ng m a I do V.HavoI kho I xuo ng
nam 1989 o Praha, nguo I fa co fh no I fo I cu c Iy d m a I.
Nhung su chIa ca f d f nuo c co nguy co Ia m fang fhm nhu ng
chnh I ch gIu a haI qu c gIa. C ng hoa So c ma nh hon vo I frn 10
frI u dn, cung c p 75% f ng sa n ph m qu c dn cu a IIn bang cu ,
chI m 70% sa n Iuo ng cng nghI p, 98% sa n Iuo ng f 70% sa n Iuo ng
dI n... Ty I fh f nghI p duo I 4%, nhung o SIvakIa Ia 12%. C ng hoa
So c co fh fIn fuo ng va o ngu n fa I nguyn fhan, cung c p cho ca c
nha ma y dI n, nhung Ia I phu fhu c va o SIvakIa v khi d f fhIn
nhIn va d u mo |d u fh duo c du fru o Nga sau do phn ph I Ia I cho
phuong Ty).Tra I Ia I, nha ma y dI n nguyn fu ukovany sa n xu f
do c 7 fy kvh dI n frong Iu c cho do I dua va o hoa f d ng nha ma y mo I
TomoIIn g n bIn gIo I vo I a o: m f duo ng d n khi mo I n I ca c nha
ma y Io c d u cu a So c fu IIfvInvof va KraIupy fo I IngoIsfadf |cu a
u c) va n I vo I ca m f h fh ng cung c p xu f pha f fu TrIosfo.
Ca c frung fm cng nghI p fruo c dy ma n n kInh f TI p Ka c
chu y u du a va o do gIo dy dang ga p kho khan; ba c hm |Mosf,
usfInad Iabom), ba c MoravIo |mo fhan nu osfrava-KarvIna ). Nguo c
Ia I, ca c vu ng o bIn gIo I phia nam va fy g n a o va du c Ia I duo c v fri
da Iy uu da I, |nha ma y nhI f dI n o KarIovy Vary, nhu ng nga nh
cng nghI p mo I o PIzon, h I cho fhuong ma I rno) va co khuynh
huo ng II ko o ca c nuo c mo I va o vo ng a nh huo ng cu a Ty u. Trong
khI cho do I m f fuy n duo ng sa f cao f c mo I |7) fhoo du kI n so n I
Praha vo I rno fh duo ng f cao f c Praha- rafIssIava |fhu d cu a
SIvakIa) v n Ia fru c gIao fhng chinh c u fru c nn do I s ng kInh f
d f nuo c sau qua frnh fu hu u hoa nho vo I 14.000 doanh nghI p
fhuong ma I va fhu cng |1991); qua frnh fu hu u ho a Io n d I vo I ca c
doanh nghI p nha nuo c duo c kho I xuo ng nam 1992 ngay fruo c khI
chIa ca f d f nuo c da dm f f ca n n kInh f c ng hoa So c va o co ch
fh fruo ng. Qua frnh na y cu ng IIn quan fo I nga nh nng nghI p
|nga nh su du ng 11% dn Iao d ng) nga nh na y da duo c f p fh hoa
fu khI fhI f I p ch d xa h I chu nghIa. Nhung r f nhI u nng dn
pha n d I khng gIa nh p ho p fa c xa .
Nuo c u c va ca c vu ng cu a no
Tu nay u c Ia m f qu c gIa IIn bang khng fh chIa ca f duo c
fa o fha nh fu 16 bang nho co dI n fich kha c nhau; xu avIo ro
70.000km2 |ba ng dI n fich ca c nuo c onoIux), rm 100km2 - fha nh
ph fru c fhu c frung uong. n s o m I fI u bang cu ng kha c nhau:
17 frI u o vu ng Rho nanIo-du-nord- WosfphaIIo, duo I 0,7 frI u o
rmo. Ma c du co c u ha nh chinh khng d ng d u, song 10 fI u bang
phia fy Ia I d I I p nhau v da Iy va gIa u co hon nhI u so vo I 5 bang
phia dng orIIn. Trong d f nuo c phn hoa quy n Iu c sIu ha ng na y,
fhu d khng phn bI f vo I ca c fha nh ph kha c da ng k . Nam 1991,
vaI fro cu a orIIn co finh fuo ng frung hon Ia fhu c f . orIIn khng
do ng vaI fro quy f dnh nhu ca c fhu d kha c nhu Iun n, ParIs,
MadrId. N u nhu ca c fha nh ph phia fy na ng v ma ng Iuo I d fh
hon fh o ca c fha nh ph chinh, ma ng Iuo I d fh Ia I cn ba ng v f m
a nh huo ng, m f ma f nhu Hambourg, MunIch, CoIogno, osson,
rancforf, ma f kha c Ia ca c fha nh ph IoIpzIg hay rosdo |f f ca ca c
fha nh ph na y d u co fu 0,5 fo I 1,5 frI u dn). Nhu ng ma ng Iuo I gIao
fhng v n fa I, khng phn bI f duo ng sa f, duo ng b , duo ng fhuy hay
duo ng khng, da mInh chu ng cho dI u na y, d ng fho I fa o fha nh m f
ma ng Iuo I d ng d u frn foa n Ia nh fh , k ca nhu ng duo ng ng d n
d u cu ng phn ph I cho ca nuo c.
Co ba kI u vu ng: noI canh fa c va d ng co o d ng ba ng Io n phia
ba c, o duyn ha I fhInh fhoa ng co ca c ca ng Io n, dI m n I fhung Iu ng
sng Rhanh / vu ng frung fm, nhu ng frung fm pha f frI n cng
nghI p cu da phn fa n fhoo m hnh fu ba n o phuong Ty va fhoo m
hnh xa h I chu nghIa o phuong ng |fuy nhIn su fh ng nh f nuo c
u c da d n d n gom Ia I nhu ng frung fm phn fa n na y). Su pha f
frI n hI n fho I va su ph n fhnh cu a mI n nam duo c xom nhu nhu ng
m u hnh fha nh da f cho ca c fI u bang kha c.
M f frong nhu ng h u qua d m no f cu a hoa f d ng kInh f Ia su
nhI m Ia m f n ha I mI fruo ng va vuo f ra ngoa I bIn gIo I. I u na y
gIa I fhich fa I sao phong fra o sInh fha I ho c o nuo c na y Ia I duo c su u ng
h r ng ra I va co fh co n Io n ma nh hon nu a vo I vI c kI m k nhu ng
f n fh f ma mI n dng nuo c na y ga nh chu.
N n nng nghI p haI f c d
N n nng nghI p u c pha I cho o Ia I gIu a nhu ng ra ng bu c cu a co
c u f p fh va qua frnh ba I bo co ch ho p fa c xa .
T f ca d u Ia m cho n n nng nghI p gIu a dng va fy u c d I I p
nhau: ru ng d f va nha nng, mu c fIu va phuong fhu c, phuong fI n
va hI u qua . Tuy v y, ca c y u f na y no I chung duo c da nh gIa Ia fhoa
ma n n u finh d n b I ca nh kInh f xa h I cu a haI mI n nuo c u c.
C ng hoa IIn bang u c cu da gIa m duo c su fhI u Iuong fhu c
cu a d f nuo c, ma c du Ia noI dI u kI n khng fhu n Io I va n n sa n
xu f gIa dnh nho vo I dI n fich frung bnh khoa ng 15 ho c fa m I gIa
dnh. C ng hoa IIn bang u c na y |Ty u c) chI chI m 3,5% sa n
Iuo ng nng nghI p cu a foa n IIn bang, song da bI f f n du ng nhu ng
co h I fu phia c ng d ng chu u d fro fha nh m f nuo c sa n xu f
nng nghI p kha Io n va xu f kh u da ng k nng sa n |sa n ph m su a,
fhf Io n va ca ). Ma c du da co c u Ia I b ma y sa n xu f va f p frung
ru ng d f, song nga nh nng nghI p fy u c v n chua da f duo c sa n
Iuo ng cao cu ng nhu chua ru bo duo c qua khu . Tu cung fu c p Iuong
fhu c fhu c ph m Ia m f frong nhu ng mu c fIu cu a fy u c, nhu ng
mu c fIu kha c cu ng duo c d ra: da m ba o su cn d I gIu a ca c vu ng va
d I mo I khung ca nh nng nghI p, d ng fho I fa o su c hu f cho ca c vu ng
va fa o dI u kI n fhu n Io I cho ca c hoa f d ng du Ich.
o phia dng, chu nghIa f p fh va su c sa n xu f duo c d c su c
quan fm frong qua khu . Nng nghI p cu a c ng hoa dn chu u c huy
d ng fo I 10% dn Iao d ng, Ia m vI c frong ca c ho p fa c xa kh ng I
frung bnh 4000 ha / HTX, co khI duo c gIa nh p cu ng ca c frang fra I
cu a nha nuo c. Ca c doanh nghI p nng fhn fhu fhI f na y su du ng
m f ngu n nhn Iu c d I da o, k f ho p ca nng dn, fho fhu cng va
nha qua n Iy . Vo I su fro gIu p v fu II u sa n xu f duo c nha nuo c fro
c p, nang su f da f mu c cao |45 fa / ha d I vo I Iu a m, con s na y cao
hon ca cu a a Ian va IIn X) nhung v n fhua xa c ng hoa IIn bang
u c |62 fa / ha). Chan nuI bo va Io n cu ng r f pha f frI n.
KhI gIa nh p c ng d ng chu u, nuo c na y pha I co c u Ia I b
ma y sa n xu f, gIa I quy f ca c v n d ru ng d f, dua va o ca c phuong
fhu c canh fa c mo I, fhich u ng vo I quy fa c va dnh mu c, nng cao su c
ca nh franh cu a nga nh nng Iuong. Su chuy n d I na y khng fh Ia m
duo c n u khng co su gIu p do cu a phia ruxoIIo. Nhu ng nguo I fhn
qu r f kho khan d u ng du ng h fh ng sa n xu f gIa dnh cu a fy
u c va kho bo dI nhu ng Io I fh cu a h fh ng xa h I chu nghIa bao
ha m gIo gI c, nghI ngoI, an Iuong - dy Ia nhu ng Io I ich gIu p fra nh
duo c nhu ng b p bnh frong nga nh nng nghI p.
Ca c vu ng cng nghI p
Ngoa I su sa f nh p ng Ty r f kho fhu c hI n ra co n Ia su phn
chIa a c Nam, frong do mI n nam xom ra duo c uu fIn hon.
O phia dng cu ng nhu o phia fy, nuo c u c d u ra I ra c co ca c khu
cng nghI p. Nhu ng khu cng nghI p Iu do I nh f duo c xy du ng fa I
ca c vu ng qua ng, co nga nh cng nghI p na ng, dI khI co ca c duo ng
gIao fhng fu nhIn va ngu n Iao d ng dng da o, co frnh d .
M f ma f, nhu ng vu ng fa o du ng su c ma nh fu d u mo , fhan nu,
fhan va fho p... duong d u nhau nhu; vu ng Rhur va Sarro, vu ng Saxo
va ThurIngo, hoa c fa o su c ma nh fu nhu ng hoa f d ng dang frong d
suy fa n nhu nga nh do ng fa u |Hambourg, rmo) hay nga nh Iuy n
gang fho p, ma f kha c Ia ca c fI u bang |Iandor) nang d ng o phia nam
|vu ng ado-Wurfomborg va avIoro) ma su pha f frI n chu y u du a
frn ch f xa m, dua va o m f n n sa n xu f co gIa fr gIa fang cao va
khu vu c kInh f fhu ba hoa n mI.
N I fI ng nh f frong ca c vu ng f p frung na y cha c cha n Ia khu
vu c sng Rhur vu ng duy nh f fuo ng frung cho su c ma nh cng
nghI p cu a u c, d ng fho I Ia vu ng d u fIn dua va o co ch quy
hoa ch, sa f nh p ca c fha nh ph n kInh f kha c nhau |nha o , cng
nghI p, khng gIan xanh, duo ng gIao fhng). Nhu ng frung fm cng
nghI p mo I nh f cu a dng u c f p ho p m f nga nh cng nghI p na ng
duo c c u fha nh fu mo I nga nh du a va o fhan nu; vu a Iuy n gang
fho p, vu a Iuy n kIm va ca hoa ho c |oIshuffonsfadf, KarI-Marx-Sfadf
sau na y fro fha nh ChomnIzf|, IoIpzIg, HaIIo). TI m nang cu a ca c
frung fm cng nghI p na y dang d m chn fa I ch va kI f qu v
phu c vu cho Io I ich cu a nhu ng vu ng nang d ng hon, du cho do Ia ca c
frung fm mo I hay cu . Phia fy nam- xu avIoro, va nh f Ia vu ng
ado-Wurfomborg- xu so fruo c dy khng co nguyn II u, khng co
duo ng gIao fhng, nga y nay Ia co so cu a nhu ng cng ngh fIn fI n
nh f |cng nghI p dI n, f ha ng sang, sa n xu f ma y bay va fa u vu
fru , fIn ho c). HaI fI u bang na y nang d ng nh f ca nuo c, co fy I fh f
nghI p fh p hon nhI u so vo I mu c frung bnh frong foa n qu c.
u c franh don v mI fruo ng
Ma f fra I cu a fhuy f sa n xu f va su khInh xu f: m f dI chu ng so
co n Iu da I va f n ko m khI ha ch foa n.
T f ca pha I khI phu c Ia I frn 1/3 Ia nh fh qu c gIa mI n dng;
nng nghI p pha I xoa bo f p fh hoa , cng nghI p pha I gIa m duo c
nhI m, co so ha f ng pha I duo c ca I f Ia I. Nhung dI u m u ch f Ia I
IIn quan fo I mI fruo ng. a o f n mI fruo ng cu ng Ia ba o f n dn f c
bo I v o dng u c fu I fho frung bnh fh p hon 5 fu I |2 fu I fh p
hon d I vo I da n ng va 7 fu I d I vo I phu nu ). Nguyn nhn cu a v n
d na y Ia su coI fhuo ng hoa n foa n nhu ng nguyn fa c f I fhI u v ba o
v mI fruo ng |if co fhI f b ch ng nhI m khng khi va nuo c)
fhuo ng ko o fhoo ca c can b nh ph bI n v duo ng h h p |vIm ph
qua n, suy n) hoa c khI n nuo c ma y khng du sa ch cho fIu du ng.
K fu nay, vI c ch ng nhI m nuo c pha I duo c uu fIn. u ng v y,
sng Ibo cha y qua c ng hoa So c va c ng hoa dn chu u c cu da fro
fha nh noI pho ng u va Ia noI chu a nuo c fha I cu a nhu ng nga nh cng
nghI p na m do c do ng sng na y.
O nhI m khng khi cu ng khng ko m g nhI m nuo c. Qua v y,
c ng hoa dn chu u c cu khng duo c fhIn nhIn uu da I, bo I v
ngu n nang Iuo ng chu y u Ia fhan nu. Than nu chu a 75% nuo c va
Ia ch f kho cha y. VI c su du ng fhan na y Ia m ch f d f m I nam fha I
va o khng khi ha ng frI u f n ch f gy nhI m d c ha I |ca c ch f nhu
suIphurdIoxIf, xif nIfo). C n pha I fang cuo ng ma ng Iuo I gIa m sa f d
ca I fhI n khng khi va v Iu da I cho pho p vI c fa I fa o ru ng. HaI
ph n ba s cy g |o phia fy xu asso-Saxo, o Saxo va phia dng
AnhaIf) b a nh huo ng bo I nhu ng fr n mua a-xif. Chinh sa ch mo I v
ba o v mI fruo ng na y da m ba o an foa n hon cho nguo I dn ba ng vI c
ho p fhu c hoa , fh m chi do ng cu a nhI u don v sa n xu f nguy hI m
nhu ba Io pha n u ng ha f nhn o CroIfsvaId b da nh gIa Ia qua cu kI.
Tuy nhIn, v ph n mnh, c ng hoa IIn bang u c fruo c dy v dch
v ch f xu c fa c cho nga nh ch fa o f va su du ng xang khng co ch
v n chua n dnh duo c m f gIo I ha n f c d frn duo ng cao f c d I vo I
gIo I sa n xu f f co fh Iu c. Nuo c na y pha I fra fI n cho chinh nuo c
Ia ng gI ng dng u c d chu a ch f fha I cng nghI p va ra c fha I gIa
dnh, fra nh xa faI ma f du Iu n nha y ca m vo I nhu ng pha n u ng cu a
ca c nha sInh fha I ho c.
Ca c nuo c quanh da y AIpo
Ia h fh ng nu I chinh cu a chu u, da y AIpo fa o fha nh m f
ca nh cung fra I r ng ra bI n a Trung Ha I frong Iuu vu c fha nh ph
VIn, frn dI n fich khoa ng 300.000km2. a y AIpo duo c xom nhu
Iu da I nuo c cu a chu u: fu dy ba f ngu n ca c con sng Io n nhu
sng Rhanh, sng anubo va sng P.
a y AI-po chIa so khng d ng d u cho do I s ng cu a 7 nuo c chu
u, song chI co Thuy SI, IIochfonsfoIn, a o, va SIvnIa mo I fhu c su
Ia ca c uo c fhu c da y AIpo. a y nu I na y chI m hon 2/3 Ia nh fh cu a
ca c qu c gIa k frn frong khI do Pha p, y , u c chI dinh vo I da y nu I
na y m f ph n duo ng vI n.
Vo I dI n fich 41.293 km2 va dn s 7 frI u nguo I, Thu y SI va
IIochfonsfoIn co m f d fu 60-170 nguo I / km2, g n g p dI m f d
dn s cu a a o va SIvnIa|ca c nuo c na y I n Iuo f co dI n fich Ia
84.000 va 20.200km2 vo I dn s I n Iuo f Ia 7,9 va 2 frI u nguo I). Su
chnh I ch Io n frong phn b dn s ba f ngu n fu su mo r ng cu a da
hnh cao. Nhu ng kha c bI f n I b f Ia m a o- nuo c hoa n foa n no I fI ng
u c va SIvnIa- nuo c no I fI ng SIavo d I I p vo I Thu y SI - qu c gIa
da ngn ngu , o dy fI ng u c v n chI m uu fh hon |65% nguo I no I
fI ng u c), sau do Ia fI ng Pha p |18% nguo I su du ng) r I d n fI ng y
|10%). Thu y SI duo c fa o bo I su sa f nh p d n cu a 23 ch n. Trong b f
cu fho I ky na o, nuo c na y d u chu a nh huo ng cu a Ich su chu u,
fuy nhIn nhu ng a nh huo ng do duo c gIa m nho ph n na o bo I finh
frung I p va da hnh cu a nuo c na y.
Nuo c a o frn fhu c f chI fham gIa d ch a o-Hung fhu fa m, b
fan ra sau chI n franh fh gIo I II, dI u na y gIa I fhich hnh fhu ky Ia
cu a d f nuo c na y va v fri I ch fm cu a fhu d VIn. V ph n mnh,
SIvnIa kha ng dnh no f rIng bI f cu a mnh ba ng ca ch fa ch kho I
IIn bang Nam Tu nam 1991.
Vo I vuong qu c IIochfonsfoIn, a o va Thu y SI Ia nhu ng nuo c
gIa u, fh m chi r f gIa u, co d ng fI n da c chu ng va vaI fro fa I chinh
n I b f. V fri cu a SIvnIa fh p ko m hon ma c du nuo c c ng hoa na y
Ia nuo c fhnh vuo ng nh f IIn bang Nam Tu cu .
Nu I non va nga nh du Ich
u Ich da fro fha nh hoa f d ng chu y u cu a vu ng nu I va Ia ngu n
fhu ngoa I f Io n cu a f f ca ca c nuo c AIpo.
Van ho c Ia ng ma n da do ng vaI fro fIn phong frong vI c qua ng
ba cho nga nh du Ich xu AIpo ba ng ca ch ca ngo I nu I non vu a m hoa c
vu a kInh ha I. a c bI f hon, Thu y SI Iun do n fI p kha ch du Ich va
huo ng d n ho frn ca c con duo ng frn nu I. Va o fh ky fhu XVIII, ca c
nha khoa ho c quan fm nhI u d n da Iy ho c va fu nhIn. Cha ng ha n
nhu Saussurro, ca c nha khoa ho c da suu f p cy co frong khI dI
kha m pha vu ng suo n va dInh nu I AIpo d In nh f. Ho dI b hoa c dI
ngu a va fru fa I nha dn. Va o fh ky fhu XIX, ho duo c nhu ng nha Ioo
nu I fI p su c, da c bI f Ia nguo I Anh, ho da In fo I dInh cao nh f |dInh
CorvIn va Igor). Cu I fh ky XIX, nga nh duo ng sa f cho pho p v n
chuy n nhI u ha nh kha ch hon. NhI u kha ch sa n d y du fI n nghI va
ca c vI n ba I Iao da duo c xy du ng. Ca c fra m nghI ma f cu ng mo c In,
nhu ng nha quy f c nuo c ngoa I d n do f n huo ng khng khi frong
Ia nh. Ngay fu nam 1920 da ph bI n fro gIa I fri ba ng fruo f fuy f.
NhI u dI m du Ich mo I cu ng duo c mo ; ca c fra m nghI Wongon,
Murron, Saasfroo, Csfaad ra do I fu fho I ky na y. Vo I su pha f frI n
cu a ca c con duo ng AIpo va nga nh f, nga nh du Ich vu a co d u hI u
nang d ng vu a pha f frI n ca v s Iuo ng, ko o fhoo vI c xy c f ca c
kha ch sa n mInI, ca c can h va Ia ng nghI dI u duo ng. dap u ng nhu
c u, nga y ca ng co nhI u fhang ma y duo c Ia p da f frn nu I. N u nhu
va o mu a dng co nhu ng doa n nguo I du Ich Io n fh mu a ho s Iuo ng
kha ch du Ich co n nhI u hon, ho b II cu n bo I ca c fhung Iu ng va ca c
h nuo c frn dInh. Ca nh quan cu a nhu ng fra m nghI fhoo Ia ng fa o
nn da c fhu cho du Ich mu a dng va mu a ho cu a Thu y SI |nhu ng
fra m nghI duo c sa f nh p fhoo kI u Thyon 2000 fhu c ra chI co m f
s if), song duo ng fruo f fuy f ra I ra c kha p noI. o a o, m f fI u vu ng
khi h u Iu c da da m ba o Iun co fuy f da y: vu ng TyroI va VorarIborg
Ia nhu ng vu ng fhu n Io I nh f cho mn fruo f fuy f fu frn cao xu ng,
frong khI do , fInh SaIzbourg va SfyrI fh p hon m f chu f fhich ho p
hon vo I mn fruo f fuy f ma f pha ng.
Ca c nuo c vu ng AIpo n I fI ng Ia hI u kha ch: Thu y SI Iun xu f
kh u nghI p vu I fn |co ca c fruo ng da y I fn). Ca c nha c m quy n
da y fhu c duo c m I nguy co do su pha f frI n nga nh du Ich m f ca ch
fhI u cn nha c- nga nh na y so fru c fI p ca nh franh vo I nga nh nng
nghI p frong ca c vu ng co d cao frung bnh va ha n ch dI dn nng
fhn. Quy hoa ch vu ng nu I d ng fho I ba o f n no xom ra Ia m f fha ch
fhu c; vI c fha nh I p ca c khun vIn fhIn nhIn va ca c cng vIn
qu c gIa va cng vIn vu ng cu ng nhu ca c khu ba o f n h d ng fhu c
v f da phuong o a o |Hoho Tauorn) va Thu y SI |SchvoIzorIschor
NafIonaI Park) so Ia Io I gIa I da p cho nhu ng fha ch fhu c y. Ha ng
frI u kha ch du Ich fham Thu y SI, a o va IoIchfonsfoIn m I nam,
du ng d u Ia nguo I u c.
Thuy SI va a o: m f fruy n fh ng cng nghI p
VI c nghIn cu u, su chinh xa c va finh sa ng fa o Iun dI II n vo I
fruy n fh ng cng nghI p ch fa o va ba o foa n nha n hI u cho ca c sa n
ph m sa n xu f frong ca c nuo c fhu c da y AIpo.
Su fhnh vuo ng cu a ca c nuo c AIpo du a frn c u fru c kInh f cn
d I gIu a nng nghI p |nga nh duo c fro c p nhI u), cng nghI p |co
khi chinh xa c, hoa ho c, nng Iuong), dch vu |ngn ha ng, fa I chinh)
va nga nh du Ich. Tu bao do I nay, nhu ng ra ng bu c ga n vo I khi h u
mI n nu I va nhu ng mu a dng fhI u vI c Ia m khI n cho nguo I dn
dng du c va kho o Io o o dy pha f frI n ky ngh fhu cng nha m fa I
ch hoa c gIa cng sa n ph m. NhI u nga nh kha c nhau da f n du ng
duo c su pha f frI n ky ngh na y; d f, sa n xua f d choI, v f du ng
ba ng g , ch fa c da quy , co khi chinh xa c, ch fa o d ng h ... Nhu ng
nga nh quon fhu c na y da fro nn I I fho I fruo c su pha f frI n cu a
m f n n cng nghI p dich fhu c du a frn ngu n nang Iuo ng sa n co
|nh f Ia fhuy dI n) hon Ia du a frn ngu n nhn Iu c va fa I nguyn
if o I.
a fu Iu, vI c cha n ca c do ng nuo c da cung c p du nang Iuo ng
cho ca c nga nh cng nghI p nho o mI n nu I. Su xy du ng ca c nha ma y
fhuy dI n hI n da I, da c bI f Ia vI c xy du ng ca c d p nuo c fhuo ng
d n fo I su huy hoa I sa n xu f nng nghI p, fa c d ng x u fo I ru ng va
Ia ng ma c, nhung no Ia I gIu p cho Thu y SI va a o da m ba o duo c I n Iuo f
Ia 60% va 70% nhu c u nang Iuo ng cu a ca nuo c. No co n go p ph n va o
su pha f frI n cu a nga nh dI n Iuy n kIm. Nhu ng nga nh cng nghI p
sa n xu f fho p da c bI f, nhm va v f II u dI n d u fu va o cng ngh
cho fuong IaI, Ia m chu nhI u ngu n fa I nguyn fhIn nhIn nhu nuo c
va khng khi, f p frung o ca c fhung Iu ng xung quanh ZurIch,
Iucorno, frong fhung Iu ng Aar o Thu y SI va cao nguyn Mur o a o.
o Thu y SI, vI c xy du ng ca c nga nh cng nghI p fa I da phuong
khI n mI n ba c va frung co nhI u uu fh ; ca c cu m dn cu o ZurIch va
nh f Ia o aIo, orno va o WInforfhur frong chu ng mu c nho nh f, Ia
ca c frung fm cng nghI p gI ng nhu o SfyrI hay frong fhung Iu ng
sng anubo va frong Iuu vu c fha nh ph VIn o a o. o fh fruo ng
frong nuo c ha n ho p nn ca c nha cng ngh p da fha nh danh frong
xu f kh u nho va o m u ma sa n ph m |ca c nha n ma c nhu
Omoga,IongInos, ornIna) va nho kha nang da p u ng nhu ng do I ho I
fu phia kha ch ha ng. Mo I dy, ca c nha sa n xu f o da phuong da
chu ng fo ra ng ho co fh I f nguo c fh ca nh franh cu a chu A , ba ng
chu ng Ia fha nh fu u cu a d ng h Thu y SI nha n hI u Svafch vo I gIa
ro . o Thu y SI cu ng nhu o a o, cng nghI p fa o ra su hung fhnh chu
y u, ma c du o m I nuo c co nhu ng hnh fhu c so hu u fu II u sa n xu f
kha c nhau; so hu u fu nhn o Thu y SI, so hu u h n ho p o a o- noI fu
Iu doanh nghI p nha nuo c do ng vaI fro quan fro ng.O.I.A.C
|OsforroIchIscho IndusfrIo hoIdIng A.C)- f p doan cng nghI p Io n
nh f do nha nuo c kI m soa f fo I 51%, da co c u Ia I, d u fu va o cng
ngh cao va fm ca ch qu c f hoa . Trong haI nuo c na y, ca c f p doa n
frong nga nh co khi, ma y mo c va vu khi |OorIIkon, Sfoyr), hoa ho c va
da c bI f frong nga nh duo c ph m |CIba-CoIgy, Hoffman-Ia Rocho),
nng Iuong |NosfIo , CuIgoz, MaggI) da fa o fha nh nhu ng d ch qu c
f fhu c su .
Ca c nuo c gIa u va frung I p
Ma c du co su kha c bI f da ng k v fa I sa n, song Thu y SI va a o d u
Ia ca c nuo c gIa u. N u d I chI u f ng sa n ph m qu c dn frn d u
nguo I fh Thu y SI du ng ha ng d u fh gIo I va xa hon nhI u nu a Ia
du ng v fri ha ng d u chu u. Thu nh p d u nguo I ha ng nam o Thu y
SI cu ng nhu o IoIchfonsfoIn da f x p xI 35000$ nam 1992 frong khI
do o a o Ia 25000$- fuong duong vo I mu c fhu nh p o ca c nuo c Ty u.
Th f nghI p o dy fh p ma c du co fang o haI nuo c k frn va o h u
h f ca c nuo c pha f frI n frong fho I gIan g n dy. Nhu ng y u f na y,
duo c xa c mInh qua ca c chI s kha c nhau IIn quan fo I mu c s ng |fy I
so hu u fIvI, dI n fhoa I, xo hoI), cho pho p Thu y SI x p va o v fri fruo c
xa frong c ng d ng chu u, co n a o o ha ng frung bnh.
Ch d frung I p cu a Thu y SI co fu Iu do I. No gIu p cho nuo c na y
fra nh kho I nhu ng cu c chI n franh Ia m rung chuy n chu u va o
cu I fh ky XX, d ng fho I Ia ko f sa f cu a nhu ng nha gIa u frn kha p
fh gIo I nho co pha p ch Iu do I, if soI xo f d n ngu n g c ca c khoa n
fI n. o a o, ch d frung I p mo I co g n dy va duo c fuyn b f n fa I
vInh vI n nam 1995. Trong ca haI nuo c na y, ch d frung I p cho
pho p ca c fha nh ph nhu Cono vo va fha nh VIn Ia fru so cu a nhI u co
quan fhuo ng fru c qu c f . Tinh frung I p na y nhu m f con a f chu ba I
b da nh gIa Ia ra o ca n cho su gIa nh p chu u. V v y, qua cu c
bI u quy f nam 1992, Thu y SI da khng gIa nh p c ng d ng chu
u. u Ia I, duo c frung c u dn y nam 1994, nhn dn a o da fa n
fha nh vI c a o gIa nh p IIn mInh chu u |1995). Thu y SI va a o fhu c
hI n fo I 60% Iuo ng frao d I ngoa I fhuong vo I ca c fha nh vIn cu a c ng
d ng chu u, nh f Ia vo I u c - nguo I Ia ng gI ng hu ng ma nh
phuong ba c. o g n gu I v ma f da Iy va nhu ng m I IIn quan v
Ich su do I ho I, a o Ia nuo c fhu c da y AIpo co nhI u quan h fang
cuo ng vo I ca c nuo c dng u cu nh f |15% ca c IIn doanh dng fy co
g c a o), nhung a o cu ng pha I duong d u vo I nhu ng a p Iu c cu a dn
nh p cu va nhu ng nguo I xIn cu fru d n fu ca c nuo c dng u.
SIvnIa
Nho v fri da Iy , dI sa n Ich su va finh d ng nh f dn f c, SIvonIa
da ra do I m f ca ch m a I.
SIvnIa Ia nuo c d u fIn frong IIn bang Nam Tu cu fuyn b d c
I p nam 1991.
Nuo c na y fhu c su Ia nuo c fhu c da y AIpo bI u hI n qua su xo I mo n
d f, d chnh I ch Io n, d su cu a ca c fhung Iu ng, su fhng fhoa ng
cu a da hnh chu y u Ia da vI va su x p f ng da c frung cua ca c vu ng
khi h u va fha m fhu c v f. Nuo c na y chuy n huo ng d n sang fh gIo I
aIkang frong IIn bang Nam Tu cu va fm Ia I ca c m I quan h vo I
ca c nuo c da gIa nh p d ch a o-Hung cho fo I d u fh ky XX. Truo c
dy Ia m f nuo c fhnh vuo ng nh f Nam Tu cu va chI vo I 8% dn s
cu a foa n IIn bang, nuo c na y chI m 25% f ng kIm nga ch xu f kh u
va 15% fhu nh p qu c dn. HI n nay SIvnIa da d m f fh fruo ng
ca c nuo c c ng hoa fhu c Nam Tu cu va ca c nuo c fhu c kh I
COMMCON cu va pha I chuy n huo ng n n kInh f .
Ma c cho su cang fha ng frong ca c nuo c Ia ng gI ng gy ra Ia n so ng
f na n o Croa fIa, o osnIa-HorzogovIna, song SIvnIa nuo c d ng
nh f v ma f dn f c |fo I 90% dn s Ia nguo I SIvnIa) v n pha f
huy fa I sa n fu nhIn cu a mnh. Nhu ng su I khoa ng no ng, hang d ng
ca c ba I bI n |fuy nhIn bo bI n ho p) va ca c fra m nghI dng cu a nuo c
na y co fh so fhu hu f r f nhI u kha ch du Ich n u nhu co c u do n
kha ch duo c ca I fhI n va duong nhIn n u nhu ca c nuo c Ia ng gI ng
hoa bnh fro Ia I.
Chu u vu ng a Trung Ha I va aIkang
Chu u vu ng a Trung Ha I va ba n da o aIkang g m ca c nuo c
na m o phIa nam da y nu I Pyronno o, da y AIpo va da y Carpafos va do c
fhoo bo bI n phia ba c cu a bI n a Trung Ha I- m f Ioa f ca c ho n da o
va ba n da o frong bI n AdrIafIquo va bI n go o. Ph n Iu c da na y Ia
m f fh fh ng nh f duo c fa o I p frn vu ng duyn ha I, frn Ich su va
duo c bI f frn khi h u Ia dI m h I fu ca c I I s ng fu da d u cu a bI n
a Trung Ha I. a hnh gIo I ha n su mo r ng a nh huo ng cu a khi
h u, ngan ca ch khng gIan va c I p m f s vu ng.
M f frong nhu ng no f dI n hnh nh f cu a khi h u vu ng na y Ia su
fuong pha n su sa c gIu a mu a dng va mu a ho . Su fuong pha n v khi
h u na y fh hI n o fhuy van ho c, noI co mu c nuo c va o mu a ho r f
fh p, g n nhu o mu c s khng frong khI do mua fha c va o mu a fhu
chI frong va I gIo Ia m cho mu c nuo c ca c do ng sng dng cao d f ng f
gy Iu Iu f vo I cuo ng d hI m fh y, nhu ng do ng su I na y d u ca n kI f
frong nhI u fha ng II n. o finh fh f fhuo ng gIu a ca c nam, nhu ng do f
gIo ma nh va o mu a dng co fh gy ra nhu ng fha m hoa kh c II f |vo
d, ng p duo ng sa , cy IIu ch f ro f). Mu a ho dI n hnh vo I ca I no ng
va ha n ha n, vu a Ia m f b f Io I cho nng nghI p, vu a Ia m f fh ma nh
cho nga nh du Ich. uo c quang ca nh fhIn nhIn uu da I, |bo bI n,
da o, nu I Iu a...) hoa c do ca nh sa c nhn fa o, nga nh du Ich co n co su c
hu f nho co ca c dI sa n, ca c cng frnh Ich su phong phu fhu a k fu
nhI u n n van hoa .
Nam u cu ng co nhI u dI m fuong pha n, gIu a ph n phia fy vo I
bI n a Trung Ha I va ph n phia dng - bI n aIkang. T f ca dang
fI n frI n vo I nhp d kha c nhau, ca c nuo c m f ph n hay hoa n foa n
na m frong khu vu c bI n a Trung Ha I d u ba m cha c va o c ng d ng
chu u |g n dy hon Ia Ty an Nha, a o Nhava Hy Ia p, co n y ,
Pha p ga n vo I c ng d ng chu u ngay fu ban d u). Th NhI Ky vu a
fhu c phia dng, vu a fhu c phia fy, vo I vu ng Thraco duo c go I Ia Hy
Ia p cu a chu u - vu ng MaIfo va da o Chypro fu Iu da xIn gIa nh p
c ng d ng chu u. Nhung frong chu u vu ng aIkang, r f nhI u
nuo c m f n dnh va b do doa khI xoa bo ca c bIn gIo I cu a Nam Tu
cu va co nguy co xung d f cng khaI Ian r ng.
Nhu ng ha n ch , finh d a nh huo ng va su d c da o cu a khu vu c
Chu u vu ng a Trung ha I va aIkang co nhI u ha n ch cu a
m f khu vu c ma ca nh quan da nh rIng cho kha ch du Ich nhI u hon
cho nguo I dn ba n da |nhI u khI co n gy nhI u kho khan hon do fa c
d ng cu a con nguo I).
Ha n ha n va no ng bu c mu a ho Ia nguyn nhn cu a khung ca nh kh
ca n xo xa c cu a gIo I fhu c v f ba o v d f daI. f daI vu ng a Trung
Ha I cu ng nhu fha m fhu c v f nguyn sInh, chu y u Ia ru ng s I xanh
va s I yn chI, d b a nh huo ng hon bo I khi h u kha nghI f. Nhu ng
ca nh ru ng na y dang nga y m f suy fa n do cha y ru ng va khaI fha c bu a
ba I.Tha m fhu c v f na y da duo c fhay fh bo I Io p fhu c v f fhu haI, Io p
cy bu I fh p hon nhI u va khng du su c ch ng cho I.
Nhu ng fr n mua fh f fhuo ng gIu a ca c nam ca ng Ia m ko o da I va
fr m fro ng fhm na n ha n ha n mu a ho . Ngu n nuo c hI m hoI fu Iu
da Ia m I Io Io n nh f cu a nng dn nhu fa c gIa MarcoI PangoI mIu
fa r f xa c fhu c n I Io y frong fa c ph m Manon dos sourcos. Tu
fho I c da I fo I nay, nng dn ra su c Ia m chu ha n ha n va f chu c
fuo I fIu, fI n ha nh fhoo phuong fhu c c fruy n nhu da Ia m o d ng
ba ng xu VaIonco cu a Ty an Nha, o d ng ba ng P cu a y fu fh ky
fhu XVI, hoa c nho va o ca c quy hoa ch hI n da I nhu o xu as-
Ianguodoc cu a Pha p.
Ngu n nuo c kha f khao y Ia I fro fha nh faI hoa khI no d xu ng
qua nhanh hoa c du fhu a |frn 500mm/nga y). Iu fha c va o mu a fhu
fa n pha cy fr ng va gy ng p Iu f nghIm fro ng o AndaIouso, o
Camarguo, o Toscano cu ng nhu frn da o Coo c.
Tha m fhu c v f fhu y u khng du su c h p fhu hoa c ngan ca n
nhu ng do f Iu . V fh do ng nuo c cha y x I xa va gy xo I mo n d f
nhanh cho ng, da c bI f frn ca c frI n nu I gy ra su f Io d f du d I Ia m
d f frI dI va fa o ra m f Io p d f b I Io n cho ca c d ng ba ng o ha Iuu,
dI n hnh Ia do ng cha y cu a bu n co su c fa n pha ma nh. Qua frnh d
fh hoa nhanh ca ng Ia m cho nhu ng a nh huo ng cu a mua Iu co su c fa n
pha ma nh hon ma vI c xy du ng o nhu ng vu ng d b ng p u ng cu ng
chu h u qua . Kh I b fng o vu ng duyn ha I khng pha I ch na o
cu ng v nghIa, nhung du sao qua frnh d fh ho a cu ng go p ph n Ia m
cho v n d nhI m von bI n nguy ha I fhm. Hon nu a frong vu ng na y
noI ma su a nh huo ng cu a d cao va khi h u bao fru m, hoa f d ng
cu a fra I d f co n gy ra nu I Iu a hoa f d ng ma nh |nu I Iu a PompoI) va
nhu ng fha m hoa ch f nguo I |nu I Iu a Skopjo).
Ca c ho n da o kha c nhau v d Io n, dI u kI n da Iy , m f d dn s ,
cu ng nhu hoa f d ng kInh f chu nhI u b f Io I do gIa ca v n chuy n
cao va r f phu fhu c va o du Ich va da nh ca .
Trong do ng cha y cu a da vo chaI, frn bo da va bo ca c vnh, ca c ho n
da o na y co nhu ng ngI Ia ng vo I ph xa cha ng chf nhu nhu ng m
cung rm ma f, fhoang fhoa ng mu I huong kInh gIo I va ba c ha . Xa
hon m f chu f v phia bI n AdrIafIquo va bI n gI, nhu ng ho n da o
na y co n co ha ng Ioa f nhu ng du n da vI Io n nho , duo c phu I m d m
ba ng Io p cy huong fha o, cy fu bI va cy oa I huong. N u nhu ca c
ngI Ia ng o bn frong kho p kin fh ca c ca ng ngoa I bo bI n khng chI
mo ra ca c b n d cho ca c du fhuy n ma co n cho ca c doanh nghI p xy
c f b f d ng sa n.
Ca nh fuong pha n o nng fhn
o dy song song f n fa I ca c fhng I c fruy n va o dang fho I ky
suy fa n, ra do I frn n n da canh cy Iuong fhu c va m f n n nng
nghI p fhuong ma I hoa .
o I s ng fhn da fruo c h f pha f frI n frn nhu ng vu ng d f cao va
d I nu I. Ca c mI n d ng ba ng fh p fu Iu Ia noI d so . o do nguo I fa so
su xm Iang cu a ha I fa c, cuo p bo c, so khi h u no ng, nhu ng fr n Iu f
nguy hI m va nuo c fu do ng Ia dI u kI n fhu n Io I cho can b nh s f
ro f ch f nguo I. HI n nay frn ca c suo n d I va frn nu I nguo I fa v n
fh y f n fa I m f n n nng nghI p c fruy n. Xung quanh nhu ng ngI
Ia ng Ia nhu ng vuo n cy cho hoa fra I va rau. Nhu ng khu vuo n na y
duo c fuo I fIu. Trn nhu ng suo n d I da duo c san pha ng co ca c fhu a
ru ng nho chua duo c co gIo I hoa . Chinh frong khun kh na y ma m f
nga n nam fam v nh f fh a Trung Ha I |Iu a m, nho, va IIu) da
ngu fr, cung c p ba nh m, d u ng va ch f bo o. a canh cy Iuong
fhu c duo c k f ho p vo I fr ng du nuI fa m, fhu Iuo m cy chI f d u
fhom, nuI cu u va d.
N u nhu nga y nay vI c canh fa c dang d n d suy fa n fh su dI dn
Ia I bo hoang nhu ng vu ng nng fhn, nhu ng khu d f bo fr ng dang
suy kI f d n n u nhu no khng duo c d u fu fro Ia I ba ng ca c nha kinh
fr ng fha o m c |o vu ng Crasso cu a Pha p). Nho co mI fruo ng frong
Ia nh hon, ca c vu ng d ng ba ng duyn ha I d n fro nn gIa u co . Tha o
kh d m I y, Ia m frong sa ch va da p d ca c con sng, xy du ng ma ng
Iuo I fuo I fIu, nhu ng fha nh fu u frong gIao fhng v n fa I da cho pho p
chuyn canh cy fr ng co gIa fr fhuong ma I cao |nho, cam chanh,
rau qua so m vu , Iu a ga o va bng).
Ca c nuo c co nhp d pha f frI n nng nghI p kha c nhau. Iuo ng Iao
d ng frong nga nh na y va fy fro ng cu a no frong C..P co nhu ng chI
s r f kha c nhau gIu a chu u a Trung Ha I va ba n da o aIkang.
a o Nha, Hy Ia p, AIbanI su du ng fu 15% d n 50% Iao do ng frong
nga nh nng nghI p frong khI do Ty ban Nha va y chI su du ng duo I
10%.
NhI u qu c gIa da n Iu c xy du ng n n nng nghI p cho bo f Ia c
h u frong khI do c ng d ng chu u cu ng gIu p do cho nhu ng vu ng
ngho o na n nh f da c frung bo I quy m sa n xu f gIa dnh nho .
Su nang d ng cu a ca c vu ng duyn ha I
Cng nghI p da pha f frI n o ca c ca ng va mo I dy xung quanh
nhu ng vu ng duyn ha I. Nga nh du Ich khng co n gIo I ha n frn bo
bI n nu a.
Nguo I PhnIxI, nguo I Hy Ia p va Ia Ma da I n Iuo f pha f frI n ba
y u f c u fha nh cu a fh gIo I fho I c da I; kInh f , van hoa va quy n
Iu c chinh fr fh ng nh f. V v y ca c fha nh ph pha f frI n do c fhoo
ca c bo sng, frn ca c dI m gIao fhng f p frung cu a ca I, pha f fa n
ca ch fn va fruy n ba van hoa va o chu u va fh gIo I mo I. Nhu ng
do ng nguo I Iu Iuo f dI fm vI c Ia m fa o ra finh ngoa I IaI gIu a nhu ng
fha nh ph xa xI nh f. Tu cng nhn fo I fho fhu cng, fu nha fa I
fhI f fo I ng fho ca f fo c, fu nguo I ba n ha ng fo I fho may, f f ca d u
fham gIa va o su nghI p fruy n ba van hoa a Trung Ha I. Hoa f dng
na y Iun mang finh fho I da I, fuy nhIn nhu ng manh nha h I nh p
a f cu a nguo I AIbanI |va su ba I fru ho ) cu ng chI ra nhu ng ha n ch
frong vI c fI p nh n cu a nhu ng nuo c gIa u co nh f. Nhung du sao dI
nu a fh cha c cha n ra ng nhu ng Ia n so ng fo I dy so h I nh p qua
duo ng bI n.
Va o fh ky fhu XIX v fhI u fhan va fho p nn chu u vu ng a
Trung Ha I va aIkang khng hoa nh p duo c vo I cu c ca ch ma ng cng
nghI p dang dI n ra o fy ba c u. Su ch m cha p y ca ng c m fhm
va o nu a d u fh ky XX bo I su pha f frI n cu a cng nghI p Iuy n kIm,
co khi, nng Iuong va nga nh d f o ca c vu ng ba c y va CafaIogno o Ty
an Nha. Pha I do I fo I nu a sau fh ky XX, qua frnh cng nghI p hoa
mo I duo c ba f d u. Chinh frong nhu ng b n ca ng Io n |arco Iona, Cno,
PIro o, os-MarsoIIIo) ma ca c hoa f d ng cng nghI p duo c pha f frI n
sau chI n franh fh gIo I frn co so d u mo , khi fhIn nhIn va qua ng
nh p kh u fu chu PhI va Trung ng |nga nh Iuy n gang fho p, hoa
d u, Io c d u).
Trong fh p ky 70, ca c chinh sa ch cu a c ng d ng v cng nghI p
hoa nhu ng vu ng fu f h u da duo c hoa ch dnh nha m gIa m su m f cn
d I. V fh o nam y da cho xy du ng ca c frung fm cng nghI p Io n
nhu Taronfos, barI va rIndIsI. Nhung vaI fro d u fa u cu a nhu ng
frung fm na y khng da ng hy vo ng Ia m. fuy nhIn kha nang v n
chuy n fang cuo ng cu a ca c duo ng ng d n d u xuyn bI n gIu a y va
TunIsIo, vI c ca I fhI n cng fa c phn ph I d u gIu a y va ca c da o da
cu ng c vaI fro cu a cu a cu c frung fm na y o a Trung Ha I.
o bI n a Trung Ha I da fro fha nh dI m du Ich h p d n nh f
fh gIo I, duo c da nh gIa cao v mu a dng o dy m a p va fruo c kIa Ia
noI chI da nh cho nhu ng nha gIa u da c Io I. Ca c bo bI n xu aImafIo
|nga y nay chu y u fhu c CroafIa, nh f Ia vo I ca c fha nh ph SpIIf,
ubrovnIk) - mang Ia I ngu n Io I fo Io n, gIo dy b bo hoang v chI n
franh. Su d x v ca c dI m du Ich co na ng va bI n gIu p ca c nuo c
chu nha fhu nhI u ngoa I f va fa o cng an vI c Ia m. No fhu hu f dn
Iao d ng v m f s fu dI m, gy m f cn d I v ma f khng gIan frong
nuo c, co nguy co d I vo I ca c vu cha y Io n nhI u hon bao gIo h f, dn
cu qua fa I o von bI n, r f nh n nha o va nhI m.
a n da o I-b-rIch: Ty an Nha va a o Nha
Na m o fy nam u vo I dI n fich 585.000km2, ba n da o I-b-rich
r ng hon nuo c Pha p. a n da o na y da c frung bo I hnh da ng b u du c
va da hnh d f cao- noI ca c cao nguyn Masofa va vu ng nu I fa o nn
m f phong ca nh n I b f. No co n da c frung bo I su fuong pha n gIu a
m f bn Ia mI n ba c vo I fy ba c- khi h u da I duong m uo f va m f
bn Ia nam va dng nam, noI co d u n ro no f cu a bI n a Trung
Ha I- Ia nguyn nhn cu a su ca n c I frn b ma f va su kh kI f cu a
nhu ng do ng sng.
HaI nuo c na ng ky r f kha c bI f nhau phn chIa ba n da o na y.
Ty an Nha r ng hon g n 6 I n va dng dn hon 4 I n so vo I
a o Nha. HaI nuo c na y xua kIa co r f nhI u dI m chung v Ich su
frong qua khu cu ng nhu frong fho I gIan g n dy. Va o fho I Trung c ,
su cu fru cu a nguo I A R p frn ph n Io n nh f cu a ba n da o na y fa o ra
m f frung fm van mInh ra ng ro . Ma I fo I nam 1942, cu c chInh phu c
cu a ca c ng vua fhIn chu a gIa o mo I hoa n fha nh. Th ky XV-XVI
d I vo I haI nuo c na y Ia fho I ky kha m pha va chInh phu c ca c d ch
fhu c dn o xa ma fu do ho mang v nhu ng fa I sa n fo Io n. Ngay fu
d u fh ky fhu XVII, Ty an Nha va a o Nha da ba f d u suy
fa n va f n 200 nam sau v n chua co ca ch ma ng cng nghI p. Va o fh
ky XX, Ich su song song na y v n fI p dI n. Ca haI nuo c d u fhoo
ch d d c fa I: ch d d c fa I SaIazar o a o Nha va ranco o Ty
an Nha. uo ng nhu ca haI nuo c da fm d n ch d dn chu va o
cu ng m f fho I dI m. Nam 1974, cu c ca ch ma ng hoa c m chuo ngda
khaI sInh ra o a o Nha m f n n c ng hoa ngh vI n. Co n o Ty
an Nha sau ca I ch f cu a vua ranco, vua Juan CarIos da fhI f I p
nn ch d qun chu I p hI n. N n dn chu khI phu c Ia I da fa o dI u
kI n cho vI c gIa nh p c ng d ng kInh f chu u ..C nam 1986.
Nhung vuo f ra ngoa I su fI n frI n cu a Ich su fuong d ng y |c n no I
fhm o dy su IIn k f ngay fu d u nhu ng nam 70, fy I sInh fh p),
nhu ng bI n d I v kInh f xa h I frn ba n da o na y cu ng dI n ra vo I
nhp d kha c nhau.
Trong khI Ty an Nha dang pha f frI n ma nh fh a o Nha
v n co n fu f h u da ng k va cu ng vo I Hy Ia p, Ia nuo c ngho o nh f
frong 15 nuo c IIn mInh chu u.
ng Iu c kInh f va cng nghI p hoa
Tu m f nuo c frong fnh fra ng ko m pha f frI n nam 1950, Ty an
Nha da vuon In du ng ha ng fhu 12 frong ca c cuo ng qu c kInh f fh
gIo I.
Nam 1950, Ty an Nha v n Ia m f nuo c dang pha f frI n vo I mu c
s ng fh p, dn Ia m nng nghI p chI m 47% s nguo I Iao d ng va n n
cng nghI p fhI u fh n. Nga y nay nuo c na y da fro fha nh cuo ng qu c
kInh f fhu 7 frn fh gIo I; CP da fang 30 I n k fu nam 1960 |fang
g p dI so vo I c ng d ng chu u) va fhu nh p d u nguo I ba ng 60%
cu a nguo I Pha p. vI c f chu c fha nh cng da I h I fh fhao OIympIquo
qu c f arco Iona va frI n Ia m qu c f So vIIIo nam 1992 da chu ng fo
su c ma nh cu a nuo c na y.
Su fang fruo ng ba f d u fu nam 1960 vo I vI c mo cu a cu a Ty an
Nha ra fh gIo I bn ngoa I, da nh d u bang vI c gIa nh p IIn ho p
qu c va quy fI n f qu c f IM. ng fho I frong fho I gIan na y pha f
frI n ca c m I quan h kInh f vo I MI va Ty u. ngu n fu ba n cu a ho
da go p ph n va o su mo r ng cu a Ty an Nha vo I s v n d I da o IIn
fu c fang ma nga nh du Ich do I ho I.
Qua frnh cng nghI p hoa duo c fang cuo ng duong nhIn Ia no f
da c frung cho Ty an Nha nang d ng va bI n chuy n. Ngu n v n
nuo c ngoa I, d u fu fu nhn va qu c doanh frong nuo c da fa o dI u
kI n cho pha f frI n cng nghI p. N n cng nghI p co fh fruo ng Io n
frong nuo c duo c mo r ng ba ng vI c fang su c mua va duo c khuy n
khich bo I vI c gIa nh p IIn mInh chu u, Ia d I fhu ca nh franh
da ng n d I vo I ca c nuo c Ia ng gI ng chu u.
Nga nh cng nghI p chI m 33% dn Iao d ng va 37,5% CP, k fu
nay x p fhu 2 frn fh gIo I vo I gam sa n xu f kha da da ng. Ca c IInh
vu c dang pha f frI n ma nh nhu sa n xu f f dI nhIn Ia co n phu
fhu c v v n va ky ngh cu a nuo c ngoa I |chI m h u nhu f ng sa n
Iuo ng). Ca c cng frnh nha o va cng frnh cng c ng, cng nghI p
fhu c da cu ng r f sI d ng. Tra I Ia I, nga nh Iuy n gang fho p cu ng
nhu nga nh do ng fa u cu a c ng d ng fu fr asfurIos o fy ban Nha
dang Im va o khu ng hoa ng frong khI do nga nh d f va may ma c dang
pha I chu du ng v frang fhI f b Ia c h u. C n pha I co m f n Iu c d u
fu da ng k d pha f frI n nghIn cu u va ca ch fn, ca I fhI n co so ha
f ng v n fa I va d I mo I b ma y sa n xu f.
N n kInh f vuo f kho I su suy su p frong nhu ng nam 80 Iun da f
ra nhI u v n d c n gIa I quy f, da c bI f Ia fy I fh f nghI p co n o
mu c cao nh f frong c ng d ng chu u |khoa ng 20%), fy I na y co n
cao hon o mI n nam va o AndaIousIo. Ca n cn fhuong ma I Iun
fhm hu f. CIu a ca c vu ng v n co n m f cn d I.
N n nng nghI p pha f frI n haI f c d
Tu nam 1960, nga nh nng nghI p ba f d u hu ng ma nh, su ca nh
franh cu a Ty an Nha gIo dy khI n nng dn Pha p va y pha I Io
nga I.
Tu nam 1960 n n nng nghI p da chuy n bI n su sa c. Vo I 1,3
frI u nng dn |chI m 10% dn Iao d ng), s Iao d ng frong nng
nghI p da gIa m dI m f nu a. u fu Io n nh f v n Ia fu nha nuo c, da
fa o dI u kI n fhu n Io I cho co khi hoa nng nghI p va fang mu c fIu
fhu phn bo n. Khoa n d u fu na y co n cho pho p f p frung duo c 4 frI u
ho c fa d f nng nghI p va pha f frI n fuo I fIu cho ba frI u ho c fa
|15% d f canh fa c) d ng fho I co n mang Ia nhu ng Io I ich kha c - su
ma f mo frn dI n r ng cu a d f nuo c.
Trong nng nghI p cu ng n I In nhu ng fuong pha n. Nga nh nng
nghI p pha f frI n fhoo huo ng fhm canh frong nhu ng vu ng canh fa c
duo c fuo I nuo c fhu c ca c d ng ba ng duyn ha I do c fhoo ca c con sng
Io n nhu |o bro, CuadaIquIvIr), ba ng vI c fr ng xon ko cam quy f |Ty
an Nha Ia nuo c xu f kh u ha ng d u v ma f ha ng na y), rau qua , Iu a
ga o va frn ca c qua d I fr ng nho va IIu.
Tra I Ia I, vI c fr ng c y frn d f kh fh ng IInh vu ng cao nguyn
Mosofa va mI n nam, vo I vI c fhm canh nha m mo r ng ca c Ioa I ngu
c c, nho va IIu. M f su d I I p kha c; do Ia gIu a nhu ng ca nh d ng
nho phia ba c va ca c vu ng d ng ba ng duyn ha I va ca c dI n frang Io n
phia nam |2% chu so hu u chI m 2/3 d f fr ng o dy), fuy nhIn d f
fr ng o dy chua duo c khaI fha c h f hoa c khaI fha c ko m va nang
xu f fh p. V n d v dI n frang Io n- fro nga I Io n d I vo I nng nghI p
v n chua co gIa I pha p fhu c su .
Nga nh du Ich: con a f chu ba I
Ty an Nha Ia nuo c ha ng d u fh gIo I v nhu ng ngu n Io I fhu
duo c fu nga nh du Ich qu c f , duo c pha f frI n fu nhu ng nam 50,
Ia m f frong nhu ng d ng Iu c cho su pha f frI n kInh f .
Su bu ng n du Ich ba f d u fu fh p nIn 50-60, frong khoa ng fho I
gIan na y, s du kha ch fang fu 1 frI u In 7 frI u. TI p do , nga nh du
Ich fI p fu c fang fruo ng d da f d n con s 67 frI u kha ch va o nam
1997. Qua v y, n u chu ng fa khng finh d n nhu ng nguo I a o
Nha qua ca nh v nuo c va kha ch du Ich cu a nhu ng vu ng In c n,
nguo I fa co fh uo c finh duo c ra ng va o d u nhu ng nam 90, m I nam
Ty an Nha fI p do n khoa ng 35 frI u kha ch du Ich qu c f . Trong
s do , nguo I u c, Anh va Pha p dng hon ca . Truo c b f ky m f nuo c
chu u na o, nga nh du Ich Ty an Nha dich fhu c Ia nga nh du Ich
cu a mu a ho va fa m bI n va nhu ng vu ng co nhI u kha ch du Ich d n
nh f Ia vu ng duyn ha I a Trung Ha I fu Cosfa rava d n Cosfa oI
SoI, khng bo qun vu ng aIo aros. o bn frong, vo I m f dI sa n ngh
fhu f fuy f my , chI fhu hu f nhu ng d d cu a nga nh du Ich van hoa ,
fich cu c d n vo I frung fm cu a d f nuo c |MadrId, So govIo, ToIo do,
SaIamanquo, urgos) va d n ca vo I vu ng AndaIousIo |vo I ba fha ng
ca nh chinh; So vIIIo, Cordouo va Cronado).
KInh f du Ich da co nhu ng fa c d ng Io n. No dam ba o cho Ty
an Nha co nhu ng khoa n fhu ngoa I f da ng k |fha ng du cu a nga nh
du Ich Ia 18 fy $ va o d u nam 1992, fuong duong vo I 20% Iuo ng fI n
fhu duo c fu xu f kh u). Ca I gIo fI n na y cu ng vo I ngu n fI n do
nguo I Ty an Nha Iuu vong o nuo c ngoa I gu I v va v n nuo c ngoa I
Ia m f frong nhu ng d ng Iu c cho su pha f frI n. Nga nh du Ich mang
Ia I vI c Ia m cho 1,8 frI u nguo I. Ngoa I ra, no co n fhu c d y nhanh
hoa f d ng xy du ng, cha ng ha n h fh ng duo ng f cha y do c fhoo
vu ng duyn ha I a Trung Ha I.
Nhung khng pha I Iu c na o nga nh na y cu ng chI mang Ia I fhu n
Io I: su fa n pha ca c fha ng ca nh bo I qua frnh d fh hoa ca c vu ng bo
bI n m f ca ch qua ma nh mo , su d y Iu I ca c vu ng d f co fh canh fa c
duo c |v nga nh du Ich Ia ko fIu fhu khng gIan va ngu ng nuo c m f
ca ch khu ng khI p, chI m doa f ca c vu ng d f va gy ha I cho vI c fuo I
fIu), su nhI m nga y m f fang cu a vu ng g n bo bI n... Cu I cu ng no
Ia m fang cuo ng su dI dn nng fhn va go p ph n Ia m ca n kI f vu ng
n I da cu a d f nuo c.
Su fu f h u cu a a o Nha
Ia nuo c ngho o nh f frong c ng d ng chu u, a o Nha co f ng
sa n ph m qu c n I frn d u nguo I fh p hon m f nu a so vo I Ty an
Nha.
Na m frn bo da I duong cu a vu ng nam u, a o Nha Ia nuo c co
dI n fich khIm f n, vo I n n nng nghI p khng sInh Io I nhI u va
n n cng nghI p ko m pha f frI n.
Nng nghI p khng du du ng, chI da p u ng duo c 50% nhu c u Iuong
fhu c cu a d f nuo c, do do a o Nha pha I h p kh u ngu c c, d u an
va fra I cy. Cng vI c d ng a ng chI m 18% fhu nh p, duo c fI n ha nh
vo I nhu ng du ng cu ky fhu f fh so.
VI c co gIo I hoa , cung c p phn bo n va fuo I fIu r f ha n ch
|700.000ha), ngu n Io I fhu duo c fu nng nghI p fh p nh f frong c ng
d ng chu u. Su phn b d f daI r f khng d ng d u cu ng go p ph n
Ia m cho nng nghI p Ia c h u. Nhu ng dI n frang nho o mI n ba c va
vu ng frung fm vo I phuong fhu c da canh chI mang Ia I nhu ng khoa n
Io I nho bo . o mI n nam, fra I Ia I nguo I fa fh y da s Ia nhu ng dI n
frang Io n, d f daI chua duo c su du ng h f vo I hnh fhu c qua ng canh
nang xu f fh p. Cu c ca I ca ch ru ng d f fu nam 1975-1977 chI chInh
Iy duo c r f if nhu ng dI u b f ho p Iy . Tha nh cng fhu c su duy nh f
r f cu c Ia ngh fr ng nho vo I 400.000ha, nang xu f ha ng nam fu 8-
10 frI u fhu ng va m f s Ioa I ruo u ch f Iuo ng cao nhu Porfo, duo c
xu f kh u frn kha p fh gIo I. Nguyn nhn cu a su y u ko m frong
pha f frI n nng nghI p va su c ca nh franh y u cu a a o Nha Ia do
fhI u nguyn II u va nang Iuo ng, fhI u d u fu va do su vuo f fr I cu a
nga nh cng nghI p nho |so I, gIa y do p, d h p) va su du ng nhI u Iao
d ng, fra Iuong fh p.
Su fhI u hu f va fnh fra ng hu na f cu a ma ng Iuo I gIao fhng v n
fa I frong nuo c |300km duo ng f, 1 duo ng fa u dI n duy nh f:
IIsbono-Porfo) Ia m f ca n fro phu cho qua frnh cng nghI p hoa , va
hon fh nu a, fa o ra m f dI u b f Io I cho f ng fh ca c hoa f d ng kInh
f . Trong ca c nga nh, du Ich Ia nga nh d y frI n vo ng vo I 5,5 frI u du
kha ch m I nam. Nhung ca c khoa n fI n gu I v cu a nhu ng nguo I dI cu
cu ng chI bu duo c m f ph n su fhI u hu f fhuong ma I.
Nuo c Y
a n da o y fra I da I frn 10 vI d . Vo I ca c ho n da o |Ibo, SIcIIIo,
PaffoIorIa va Iampodusa- haI da danh na y g n vo I chu PhI hon
chu u), nuo c y chI m m f v fri chI n Iuo c o frung fm a frung
Ha I. No Ia m c u n I gIu a ba c va nam, gIu a chu u va ba c PhI, Ia
fra m gIu a ng va Ty. Vu ng MaIfo, sau khI chu nhI u a nh huo ng
va su hI n dI n cu a nguo I Anh, fo I nam 1964 mo I gIa nh duo c d c I p.
Nuo c y nhu Ia dI m f n cu ng phia nam cu a m f cu m ca c fha nh
ph Io n fra I da I fu CIasgov d n Rma, frong do chu a ca Iun n,
ruxoIIo, Ha Ian, Rho nanIo va rancforf, MunIch, ZurIch, von h
Io man, MIIan va ca c fha nh ph Io n kha c cu a ba c y vu a b gIa n doa n
bo I da y AIpo. Vo I 57,8 frI u dn frn dI n fich 300.000km2, nuo c y co
m f d dn s va o khoa ng 200 nguo I / km2, cao hon nhI u so vo I m f
d frung bnh cu a ca c nuo c chu u. Xu MaIfo chI m 316km2 va co
g n 400.000 dn.
Ca nh sa c fhIn nhIn cu a y r f da da ng v Ia nh fh fra I da I va d
Io n cu a da hnh. Nu I |suo n nam cu a ca nh cung da y AIpo, phia ba c b
khung frung fm AponnIn), cao nguyn va d I n I fI p nhau frong
kha p ca nuo c Ia m chIa nho da hnh. ng ba ng r f hI m, fru d ng
ba ng sng P va CampagnIo. Khi h u chu a nh huo ng cu a vu ng AIpo
o phia ba c va khi h u Iu c da frong d ng ba ng sng P, chI co fu mI n
frung d n mI n nam va m f s ho n da o Ia duo c a nh huo ng bo I khi
h u vu ng a Trung Ha I. Su fuoI sa ng cu a b u fro I, su du da ng cu a
bI n, vo do p cu a ca nh sa c fhIn nhIn va ca c dI sa n ngh fhu f fhu
hu f ha ng frI u kha ch du Ich, nh f Ia du kha ch d n fu ba c va frung
u.
Nhu ng fuong pha n fh hI n gIu a phia frong vu ng nui noI n n
nng nghI p v n co fu xa xua va sa n xu f fhoo phuong fhu c qua ng
canh va ca c d ng ba ng duyn ha I, noI nng nghI p co xu huo ng fhm
canh va fhuong ma I hon, noI ma fruy n fh ng bun ba n co fu r f Iu
cho pho p frao d I v fhuong ma I va du Ich.
CIu a ca c vu ng v n co n co nhI u m f cn d I: m f ma f gIu a ca c da o
va mI n nam, ma f kha c gIu a mI n nam va mI n ba c ma fhu nh p o
dy cao hon. MI n nam, noI da d m f dI su c ma nh nang d ng fruo c
m f fh gIo I pha f frI n va nhu ng fh gIo I mo I |MI, u c, - noI ma
frong Io ng ca c fha nh ph da fa I fa o nn nhu ng nuo c y nho bo , fI p
fu c fro nn fr ng fra I. y pha I d I ma f vo I cu c khu ng hoa ng ko p ca v
kInh f I n chinh fr Ia m cho mI n nam ngho o hon va co fh fhIn
v fhoa hI p nhI u hon- d I I p vo I mI n ba c pha f frI n hon.
f nuo c ca ng fhnh vuo ng fh nhu ng cu xu dn s ca ng g n vo I
ca c nuo c chu u kha c hon. y Ia m f frong nhu ng nuo c co fy I
sInh fh p nh f. n Iao d ng da d x va o khhu vu c kInh f fhu ba -
nga nh dch vu va du Ich.
Su nang d ng cu a n n kInh f
Trong su f nhu ng nam 80, h fh ng chinh fr cu a y qua y u ko m,
nhung n n kInh f Ia I fhnh vuo ng va nang d ng.
y du ng fhu ba chu u v f ng sa n ph m qu c n I |sau Pha p va
u c) va co mu c fhu nh p d u nguo I frung bnh. Ia m f nuo c Io n co
fruy n fh ng fhuong ma I, y du ng ha ng fhu 6 frn fh gIo I v fhuong
ma I, da f 5% f ng gIa fr fhuong ma I fh gIo I. Trong nhu ng nam 80, y
Ia nuo c co h fh ng chinh fr y u ko m, nhung co n n kInh f dang
pha f da f va nang d ng.
I n fich d f canh fa c cu ng nhu sa n Iuo ng Iuong fhu c da fang
g p dI frong fho I ky 1970-1990, nang xu f da f fu 47-60 fa /ha. Sa n
Iuo ng ngu c c cu ng fang da ng k , ngh nuI bo , fr ng rau qua , f f
ca d u duo c fa o dI u kI n bo I su pha f frI n d fh.
Cng nghI p ma c d u co nhI u ha n ch |phu fhu c v nang Iuo ng,
co so ha f ng fhI u fh n) ngu n Iu c ko m |if v n, ko m sa ng fa o) va
ma c d u n n kInh f co n bi n- ma nh hay y u fuy fhoo con ma f
nguo I nh n xo f- song v n Ia m f frong s nhu ng cy hoa cu a kInh f
y . Tha nh fu u cu a nga nh na y fu Iu du a frn su can fhI p cua nha
nuo c. Thu c v y, y Ia fha nh vIn cu a c ng d ng chu u co nhI u
doanh nghI p qu c doanh nh f. Nha nuo c Ia nguo I d u fu chu y u, Ia
nha doanh nghI p chu ch f vo I ca c fo-ro f |ca c f p doa n I.R.I bao gm
g n 500 doanh nghI p vo I hon 40.000 nhn cng, .N.I |sa n xu f
hydrcacbua), .N..I |dI n) va I.N.A |cng fy ba o hI m)| kI m soa f
khoa ng 1/3 sa n Iuo ng cng nghI p cu a ca nuo c, bao fru m nhI u hoa f
d ng kha c nhau nhu ngn ha ng, cng nghI p, ha ng khng, fho p, vI n
fhng, nng Iuong, hoa d u... V m f s doanh nghI p qu c doanh
Im va o fnh fra ng khu ng hoa ng fhI u ngn sa ch va su fh ng nh f
chu u nn vI c fu nhn hoa da duo c dua In chuong frnh ngh su .
M f s ha ng kh ng I II n k nhau frong co c u cng nghI p da da ng:
ha ng Iaf chuyn v sa n xu f f ga n II n vo I TurIn, MonfodIson
chuyn v hoa ho c, ha ng OIIvoffI chuyn v van pho ng va dI n fu ,
onoffon chuyn ha ng may sa n. Ca c ha ng na y, Ia da I dI n cho qua
frnh cng nghI p hoa o fy ba c va Ia bI u fuo ng cu a fh n ky kInh f ,
da fhu hu f nhn Iu c frong ca nuo c. n ca nh do , ca m f ma ng Iuo I
ca c doanh nghI p vu a va nho , du a va o su phn b nhn Iu c va duo c
xy du ng frn fruy n fh ng fhu cng Iu do I, co Io fu fho I Trung c ,
gIo dy dang fhnh vuo ng frong ca c fha nh ph nho . Hoa f d ng chu
y u ba ng vI c fh u Ia I cho ca c cng fy ha ng d u, kI u doanh nghI p
na y ph n Io n do ng o dng ba c va mI n frung d f nuo c; ca c hoa f d ng
cu a no huo ng r ng fo I xu f kh u, huo ng Io I fu su y u ko m frI n mIn
cu a d ng IIro. Nu p duo I bo ng haI h fh ng doanh nghI p, d ng fho I
k f ho p vo I no , Ia ca m f n n kInh f bi n dng pha f frI n ma fy
fro ng cu a no frong f ng sa n ph m foa n c u r f kho do Iuo ng.
an d u, du Ich Ia m f frong nhu ng nga nh duo c uu fIn nh f,
gIa u co va ra ng ro . Nga y nay, nga nh na y da duo c mo r ng va da
da ng hoa . Nga nh du Ich ma c d u d b a nh huo ng song Ia I su
du ng g n 10% Iao d ng va o nam 1993 gIu p ca n cn fhuong ma I
dang fhm hu f duo c cn ba ng fro Ia I. Va Ia I, v n co n nhI u chnh
I ch Io n frong nga nh na y frn ca nuo c: ca c vu ng phia nam co g n
20% fI m Iu c kha ch sa n cu a ca nuo c.
Su d I I p a c-Nam
O phia nam fha nh Rma, vu ng MozzogIorno da c frung bo I n n
kInh f xa h I fu f h u. o I ngho o v n fI p dI n frong khI do m f s
da o nho fhnh vuo ng Ia I n I In.
Vu ng MozzogIorno bao g m foa n b nhu ng vu ng Iu c da va ba n
da o o phia nam fha nh Rma. Vo I hon 1/3 dn s va g n m f nu a
dI n fich ca nuo c, vu ng na y chI mang Ia I 1/4 f ng sa n ph m qu c
n I cu a y . Su fu f h u na y m f ph n do dI u kI n fu nhIn kho
khan |nu I non, khi h u kha c nghI f), nhung da c bI f do ca c du
kI n v Ich su va xa h I; h fh ng phong kI n ko o da I, su chI m
doa f nhI u ru ng d f hon ky ngh cu a m f s ch d fu sa n. H
fh ng dI n chu o vu ng na y gIu vaI fro Ia m f II f nng nghI p.
Nga y nay, na n fham nhu ng va su phn chIa vy ca nh Ia m kho
khan fhm cho ca c fu fuo ng fI n b .
K fu khI fh ng nh f, y da y fhu c duo c fhuy f nh nguyn cu a
mnh va su ko m pha f frI n o mI n nam. I vo I mI n ba c, mI n nam
Ia m f fh fruo ng Io n cho cng nghI p va Ia ngu n du fru nhn Iu c
hu ng ma nh. M f chinh sa ch nang Iuo ng cho mI n nam do quy MIdI
dI u ph I fu nam 1950 da d u fu cho co so ha f ng va co c u Ia I nng
nghI p. Sau na y Ia I f p frung va o cng nghI p hoa ba ng vI c gIao
nhI m vu cho ca c doanh nghI p qu c doanh fhu c hI n 60% d u fu
cu a mnh va o nam y . Sau nam 1970, ca c bI n pha p fhu va xa h I Ia I
huo ng va o phu c vu dn cu. Nam 1986, vI c fha nh I p n I ca c
MozzogIorno nha m mu c dich k f ho p ha I hoa ca c du a n vu ng va qu c
gIa, d ng fho I nha m ky ca c ho p d ng chuong frnh vo I ca c f p doa n
cng nghI p Io n. Nhu ng n Iu c na y duo c nhn In g p dI vo I nhu ng
sa ng kI n fu phia chu u. Nhu ng ho n da o nho fhnh vuo ng chu y u
na m do c fhoo bo bI n. Trong nhu ng vu ng d f fh p o bo bI n, nng
nghI p co nhI u bI u gIa cu ng nhu Ioa I nng sa n. Cng nghI p hI n
da I |Iuy n gang fho p o NapIos va o Taronfo, hoa d u o rIndIsI,
Syracuso va o Raguso) va nga nh du Ich mo I pha f frI n.
Ma c du frong f f ca ca c nuo c fhu c kh I .!,y duo ng nhu Ia nuo c
co nhI u n Iu c nh f d I vo I ca c vu ng ngho o kho , song ca c vu ng va
ca c khu vu c phong kI n va do I ngho o v n co n doo da ng. Na n fh f
gnhI p o dy fang m f ca ch fh n ky ; 17% o mI n nam, 18% o
SardaIgno, 21% o CampagnIo va frn 22% o SIcIIo. a kho khan nhu
v y, song nam y co n pha I ga nh chu Iuo ng nguo I nh p cu Io n d n fu
nhu ng nuo c co n ngho o hon |da c bI f Ia fu TunIsIo).
N Iu c doa n k f da f ra cho mI n ba c dI khI gy ra su ba I xich va
nhu ng khuynh huo ng II khaI ra do I ngay frong Io ng d f nuo c, n u
c n, du a frn su khoanh vu ng ba n da o. IIn doa n xu IombardIo da
fI n ha n fo I vI c do I ca f vI n fro d pha f frI n cho mI n nam. Truo c
h f, dy fhu c ra Ia d go mI n nam nuo c y ra kho I su chI ph I cu a ca c
f chu c MafIa.
AIbanI, CroafIa, osnIa, va Nam fu
Nha van nguo I AIbanI-I. Kadaro da dI n fa sa f fhu c hoa n ca nh r I
ron kho go ma ca c nuo c na y fra I qua fu d u nhu ng nam 90 khI fuyn
b ra ng fhu f ngu kho fhu c su ng co m f fI ng vang a m a nh d I
Ia I d I vo I nguo I dn vu ng aIkang. N n kInh f cu a ca c nuo c na y
d b , hon ba frI u nguo I f na n Iang fhang fm noI n na u. Nam
1994, chI n franh In d n cu c dI m o osnIa-HorzogovIna.
Tu ba c fo I nam, 3 frong s nhu ng ma nh vo cu a Nam fu cu :
CroafIa, osnIa-HorzogovIna va c ng hoa IIn bang Nam Tu |co n go I
Ia Nam Tu) duo c fa o fha nh fu SorbIo, Monfo nogro va haI vu ng xua
kIa fu fr Ia Kosovo va VojvodIno - va AIbanI, Ia nhu ng nuo c co nhI u
nu I non hon va ca c con sng Io n |ravo va a-nuy p). I dI n vo I
ph n phia ba c nuo c y , 4 nuo c na y na m frn bo phia dng cu a bI n
AdrIafIquo vo I d da I khoa ng 1000km cho fo I f n bI n IonIonno. Ca c
nuo c na y co 22 frI u dn fhu c nhI u dn f c phu c fa p hI m fh y.
Ca c duo ng ra bI n cu a nhu ng nuo c na y duo c phn b r f khng d u.
Von bI n CroafIa |xu aImafIo) chI m 2/3 bo bI n, frong khI do
osnIa- HorzogovIna chI fhng ra bI n ba ng m f ha nh Iang nho
Noum. Nam Tu chI co bI n do c fhoo duyn ha I Monfo nogro. AIbanI,
ma c du nhu m f pha o da I nu I, nhung Ia I mo r f r ng ra bI n.
Su chIa ca f ky Ia na y co ngu n g c fu Ich su Iu do I k f ho p vo I
hoa n ca nh da Iy da c bI f hon Ia fu su bI n d ng cu a ky nguyn h u
c ng sa n. Thu c v y, 4 nuo c na y cho fo I d u fh ky XX da na m frong
vu ng ngoa I vI, fhuo ng b franh dI cuo p Ia I gIu a ca c d qu c Offoman
va d ch a o-Hung.
Ma c cho su bI f I p ma frong do nhu ng nguo I fh ng fr da dm d f
nuo c frong su f 40 nam, song AIbanI duo c qu c f cng nh n fu nam
1913 frong khI do CroafIa va osnIa-HorzogovIna ma I fo I nam 1992
mo I duo c cng nh n. Nam Tu khng duo c qu c f cng nh n v
chinh sa ch fhoo chu nghIa dn f c PansorbI, fhuo ng Ia ngu n g c cu a
nhu ng cu c xung d f d m ma u frong khu vu c.
AIbanI
AIbanI Ia nuo c ko m pha f frI n nh f chu Iu c. Nho su fro gIu p qu c
f Io n, nuo c na y vuon In m f ca ch kho khan fu gI c ngu Im.
Nguo I AIbanI s ng frong nuo c if hon Ia o ca c vu ng In c n: Kosovo,
MacodnIa va Hy Ia p. Su hI n dI n cu a ho o ca c nuo c bIn gIo I da f
ra nhI u v n d , gy nn nhu ng cang fha ng o m f ph n cu a chu u
frong do co AIbanI.
Ia pha o da I nu I vo I 29.000km2, AIbanI v n co n Ia nuo c ngho o
nh f chu u, C..P d u nguo I fhoo s II u fh ng k Ia ngang ba ng
vo I So no gaI, fh p hon ba I n so vo I Hy Ia p va Th NhI Ky . Nng
nghI p chI m 50% dn Iao d ng - fy I ngoa I I o chu u. Ma c du
v y, frong khI cho do I k f qua v sa n Iuo ng nng nghI p fu vI c fro
Ia I vo I so hu u fu nhn nho |frung bnh 1,2 ha), d f nuo c na y v n
khng fh da m ba o nhu c u Iuong fhu c frong nuo c. Co ch fu cung fu
c p - d n fo I vI c pha f frI n cng nghI p na ng |mo , hoa d u, Iuy n
gang fho p) - hI n nay da I I fho I. Cu u fro nhn da o o dy r f Io n
frong mo I IInh vu c va chu u da co n Iu c Io n d I vo I AIbanI d I p
d y su fhI u fh n v y f , gIa o du c, Iuong fhu c va duong nhIn vo I hy
vo ng ngan cha n do ng nguo I ha ng nga n nga n dang dI cu fruo c h f fu
su b p bnh f f d cu a cu c s ng ma nguo I AIbanI chu ng kI n.
CroafIa
Huo ng ra bI n, CroafIa s ng nho m f ph n va o nga nh du Ich,
nhung n n kInh f nuo c na y chI co fh n dnh khI fhoa f kho I cu c
xung d f o Nam Tu cu .
CroafIa- m f frong 6 nuo c c ng hoa Nam Tu- g m co SIvnIa o
phia ba c va xu aImafIo o phia nam, c ng fhm ba n da o IsfrIo o phia
fy. CroafIa da duo c qu c f cng nh n. Nhung nguo I SorbI o ng
SIvnIa va KrajIna, sau cu c chI n franh fha m sa f chI m 1/4 Ia nh
fh , gIo dy da fhoa f kho I chu quy n cu a ca c nha c m quy n Zagrob -
gy khng khi chI n franh va Ia m dnh d n mo I frI n vo ng kInh f
hI n fho I. R f nhI u nguo I CroafIa da so m dI cu v su ngho o na n cu a
n n kInh f va dI u kI n fh nhuo ng foa n da vI r f kha c nghI f vo I
con nguo I. Nguo I fa co n cho ra ng vu ng bo bI n aImafIo co fh da
m f dI 1/3 s dn k fu d u fh ky . Hoa n foa n fhu c ba n da o
aIkang, vu ng duyn ha I chua bao gIo duo c fh ng nh f chinh fr. No
b phn chIa qua nhI u fh ky gIu a nhI u fh Iu c: VonIso, a o, Hung,
SorbI, y , frong khI do d qu c Offoman kI m soa f ph n frong Ia nh
fh .
Nguo I CroafIa Ia nguo I fhng fha o ha ng ha I nh f frong ca c dn f c
SIavo. Ca c fa u cu a CroafIa co ch f Iuo ng cao, d I ma f vo I VonIso -
fha nh ph ogos - da chInh phu c vu ng bo bI n va ca c ho n da o
aImafIo ma o dy dI u kI n cu fru fhich u ng f f vo I vI c fa o nn
dI m chu chuy n v phia dng. Thu c v y, duyn ha I CroafIa Ia dI n
hnh c dI n cu a vu ng bo bI n ng p nuo c. Von da y nu I AIpo fhu c I-
na-ra b nh n chm bo I su xm I n mo I dy cu a fho I ky IandrIon.
I n da xm I n ca c ph n d f fh p va Iu n d n - ca c knh da o - va
fhm nh p kha xa va o frong ca c fhung Iu ng su va kin, fa o ra ca c
Ioa I bo da .
I n chI d ca c da y nu I cao n I In fa o fha nh nhu ng ho n da o co
hnh xuong s ng mo ng va fhon, song song vo I ca c bo bI n, fa o nn
qu n da o I-na-ra.
C u fa o da Iy na y chu ng fo su pha f frI n ky vI cu a bo bI n
aImafIo |2000km), cho pho p vu ng na y fang d da I ban d u In g p
3 I n, vuo f 600km fhoo duo ng chIm bay. u Ich bI n chI m v fri r f
h p d n, sau y va Ty an Nha, nho co ca c ba I bI n aImafIo |nh f
Ia Zadar, SIbonIk va hon nu a Ia SpIIf va ubrovIk). Nhung ca c ba I
bI n na y gIo dy fhuo ng xuyn b fa n pha .
MaIfo- m f qu c da o
Qu n da o MaIfo duo c fa o bo I ca c vu ng d f da vI. No g m haI ho n
da o MaIfo va Cozo va 3 da o nho |ComIno, ComInoffo va IIfoIa).
Ph n Io n dn cu s ng o MaIfo- da o chinh, duo c coI nhu v fri chI n
Iuo c n I b f gIu a da o SIcIIo va ca c vu ng bo bI n ba c PhI, d n ra bI n
phia dng a Trung Ha I.
n s MaIfo Ia dn s fro , nhung dI cu nhI u. No Ia k f qua
cu a su fr n I n ga n II n vo I Ich su b chI m do ng cu a da o |qun
chI m do ng Rma, a R p, SIcIIo, HospIfaIIor va qun Anh). Qu n
da o na y da fro fha nh m f qu c gIa d c I p nam 1964. Na m va o v
fri ca nh cu a cu a chu u nn no cho pho p pha f frI n cng nghI p
fhnh vuo ng |cng nghI p d f) va du Ich.
osnIa- HorzogovIna
a duo c c ng d ng qu c f cng nh n, song b ca c nuo c Ia ng gI ng
pha n d I, osnIa - HorzogovIna Ia d f nuo c b xu xo bo I su d I d u
dn f c
Tinh ngoa I IaI cu a fn go I osnIa-HorzogovIna v n khng cho
d y duo c fha m kch fhuo ng fru c ma nguo I dn frn d f nuo c 51.100
km2 na y chu ng kI n. Nuo c na y na m gIu a d ng ba ng Panno o phia
ba c va da y AIpo a-ra-na Kar-fo o phia nam, frong go c cu a CroafIa
va SorbI, fhuo ng khng co duo ng fru c fI p ra bI n.
T ng dn s cu a osnIa-HorzogovIna fhoo du finh va o nam 1991
khoa ng 4,4 frI u nguo I. Nam 1994, frong Io ng Ia nh fh co khoa ng fu
2 d n 2,5 frI u nguo I dI chuy n qua Ia I. Khng dn f c na o frn d f
nuo c na y chI m da s dn s . Nam 1991, nhu ng dn f c fuyn b
fhoo da o h I hu u khuynh dn f c chI m 44% f ng dn s frong khI
do nguo I SorbI chI m 32%, nguo I CroafIa 17%, 7% co n Ia I fhu c v
nhI u dn f c kha c nhau. Su ch ng cho o khng gIan cu a ca c fha nh
ph n dn f c - fn gIa o chinh |nguo I SorbI ph n Io n fhoo da o chinh
fh ng, va nguo I CroafIa fhoo da o fhIn chu a) va su can fhI p cu a ca c
nuo c Ia ng gI ng SorbI va CroafIa gIa I fhich cho fha m kch o osnIa-
HorzogovIna. Nhu ng ha n ch frong nuo c fru ng ho p vo I su fI n In fo I
mu c d cu c dI m o chu u cu a ca I go I Ia d ch Offoman khoa ng
hon m f fh ky fruo c |1878). Tho I ky na y, d f nuo c co n chu su xm
I n cu a d ch a o - Hung d r I sau na y |nam 1918) hoa va o f ng fh
Nam Tu ma nuo c na y fa o nn m f vu ng d m gIu a SorbI va CroafIa.
Nuo c na y na m frong Nam Tu cho fo I khI IIn bang na y fan ra nam
1991.
Ia nh fh osnIa-HorzogovIna ph n Io n Ia nu I non, ru ng r m kho
co I I va o. Th ng ch TIf da fhu c d y pha f frI n va fang cuo ng khaI
fha c ca c ngu n fa I nguyn nang Iuo ng va mo , qua ng, ru ng va f p
frung Ia I m f s nga nh cng nghI p, da c bI f Ia nga nh d f, Iuy n
kIm, va co khi, d sa f nh p Ia nh fh d da ng hon. Sarajov da fro
fha nh frung fm cng nghI p Io n, nhung ca c cu c xung d f nga y nay
khI n khu vu c na y khng co n g da ng k nu a. osnIa Ia m hnh fhu
nho cu a su I n x n frn ba n da o aIkang rr ng Io n. Su b p bnh Io n
va na ng n da do na ng In su c s ng. Nhu ng du dnh cu a c ng d ng
qu c f nha m khI phu c Ia I hoa bnh |k hoa ch Vanco-Ovon nha m
chIa fInh nuo c na y) da v hI u qua va qun mu xanh cu a IIn Ho p
Qu c cu ng b f Iu c. Su chIa ca f fhu c su duo c fhu c hI n co Io I hon cho
nguo I SorbI so vo I nguo I CroafIa |fhuo ng ko m fhoo fha m hoa fhanh
Io c sa c f c) va frong mo I fruo ng ho p Iun phu fhu c va o c ng d ng
H I gIa o, kI m soa f m f khng gIan fhu ho p va chI m f ph n fhu d
b vy ha m, ph n Io n b pha huy va co n n kInh f d na f.
Nam Tu
Nam Tu haI nuo c c ng hoa cu : SorbI va Monfngr va haI vu ng
fu fr cu Ia Kosovo va VojvodIno, nhung vu ng na y da b xoa bo quy n
fu fr nam 1989, vo I khoa ng 10 frI u dn frn dI n fich 102.000km2
so vo I 22 frI u dn frn dI n fich 255.000km2 cu a Nam Tu cu .
Qua dn s va Ich su , SorbI fu Iu da chI m v fri quan fro ng nh f
frong s ca c nuo c c ng hoa Nam Tu. Nuo c na y kha fhnh vuo ng, chi
if cu ng o ph n phia ba c, nho vu ng nng nghI p VojvodIno |noI co dn
f c fhI u s HungarI hu ng ma nh), do ng vaI fro Ia vu a Iuong fhu c
cung c p cho ca nuo c. y Ia noI do ng fhu d oIgrado - fha nh ph
d ng ba ng na m frn gIao dI m cu a do ng anubo va Savo, su hI n
dI n cu a haI con sng na y da gIu p cho qua frnh cng nghI p hoa
r ng ra I va quan fro ng; d f, Iuy n kIm, co khi, xy du ng.
Phia nam SorbI bao g m Sandjak, I n sang Monfo nogro- vu ng chu
y u fhoo da o H I va Kosovo. Ksv duo c nguo I SorbI coI nhu ca I nI
sInh fha nh ra ho |chi if cu ng m f ph n frong s ho ). Nhung dn
Ksv nga y nay fo I 90% Ia nguo I AIbanI fhoo H I gIa o - m f mu c
fang dn s ma nh, |frong khI do nguo I SorbI fhoo da o KIf). Nga y
xua, Ksv Ia m f vu ng kInh f fu f h u, duo c huo ng r f if n hu fu
oIgrado.
o phia ba c VojvodIno co kha nhI u dn f c fhI u s nguo I HungarI
sInh s ng |g n 400.000 nguo I nam 1991), vo I s ph n if fha m kch
hon v nuo c HungarI Ia ng gI ng co fh gy a nh huo ng.
Monfo nogr Ia nuo c c ng hoa duy nh f fhu c IIn bang Nam Tu cu
co chung s ph n vo I SorbI, fuy nhIn nhu ng m I quan h gIo dy da
fro nn kho khan hon bo I v Monfo nogro khng fh da m ba o cho nhu
c u Iuong fhu c ma khng co su gIu p do cu a SorbI. Song SorbI khng
co n duo ng na o kha c fru c fI p ra bI n AdrIafIquo ngoa I phia
Monfo nogro - vu ng duyn ha I du Ich fruo c kIa |nhu foa n b bo bI n
aImafIo) va nh f Ia v phia Kofor. Nga y nay, ca ng ar bao fru m
foa n b f m quan fro ng fhuong ma I co finh chI n Iuo c. Nguo I
Monfo nogro no I fI ng SorbI va fhoo chinh fh ng gIa o. Nhung kha c
vo I nguo I SorbI |va foa n b ca c dn f c kha c fhu c Nam Tu cu ), ho
chua bao gIo khu f phu c su d h cu a ngoa I bang. Nam 1991, dn
Monfonogro g m hon 20% fhoo da o H I hoa c nguo I AIbanI H I gIa o
hoa s ng o phia dng ba c nhIu hon o bIn gIo I vo I SorbI |Sandjak) va
Kosovo.
Chu I nh c m v n qu c f fu fha ng 3/ 1992, n n kInh f Nam fu
da kI f qu . Ia m pha f phI nuo c da I. Thu c Iuong frung bnh khng
qua 100 franc |nam 1989 Ia 4000 franc) va m f nu a s dn dang
du ng fruo c nguo ng cu a cu a do I ngho o. ChI co n ca ch bun ba n Ia gIu p
nguo I dn nuo c na y s ng so f.
Maco donIa, Hy Ia p va uIgarI
Trong s ba ban da o cu a chu u a Trung Ha I: ba n da o
IboIrIquo, ba n da o y va ba n da o aIkang, fh ba n da o aIkang ga p
nhI u kho khan nh f v da Iy va chinh fr. Na m o gIa p danh gIu a
chu u va chu A , ba n da o na y I y fn fu kh I nu I fhu c uIgarI
frong vu ng aIkang - m f fu fhoo fI ng Th NhI Ky co nghIa Ia nu I.
Kh I nu I na y chI chI m ph n ra cu a vu ng, nhung nguo c Ia I, no fa o
fha nh m f gIo I ha n khi h u gIu a chu fh sng anubo co finh Iu c
da va d ng ba ng MarIca co sa c fha I a Trung Ha I.
a n da o aIkang pha f frI n o phia nam fhung Iu ng sng Savo va
sng a-nuy p. Ia ba n I gIu a dng va fy a Trung Ha I, no duo c
bao bo c bo I 4 bI n: haI bI n o phia fy |AdrIafIquo va InonnIn), haI o
phia dng |bI n on va bI n go o). No gIo I ha n o phia nam va Ty
nam frong m f nho m qu n da o va ra I ra c ca c da o va ba n da o du mo I
hnh da ng va kich fhuo c.
CIu a dng Th NhI Ky va Nam Tu mo I vo I phia fy Ia AIbanI, 3
nuo c na y co m f d dn s fuong duong nhau |80 nguo I /km2), chI m
ph n Io n ba n da o aIkang. Ca ba nuo c d u chu su d h cu a d ch
Offoman, co khI fa n kh c. Co ca c dn f c fhI u s frong nuo c cu ng
nhu ngoa I bIn gIo I, qua do ca c nuo c fhuo ng na m frong fnh fra ng
b f d ng. HaI frong s ba nuo c na y co Ia nh fh chu a du ng ba n sa c
dn f c frn 1000 nam; Hy Ia p- fha nh vIn cu a c ng d ng chu u
vo I 10,5 frI u dn frn Ia nh fh 132.000 km2 va uIgarI, nuo c c ng
sa n cu co 9 frI u dn va dI n fich 111.000km2. Nuo c co n Ia I,
Ma codonIa, ra do I fu su d vo cu a Nam Tu cu , r f kho khan mo I duo c
c ng d ng qu c f cng nh n va chI duo c cng nh n bo I m f s nuo c
va o d u nam 1994. N u nhu nuo c na y chI co 2,2 frI u dn va dI n
fich 26.000km2, ca c dn f c s ng g n nhau da fa o nn no , mang hnh
a nh cho ca I fn cu a no |vo I dn f c fhI u s Th NhI Ky hu ng ma nh
va nh f Ia dn fhI u s nguo I AIbanI). Su f n fa I cu a nuo c na y Ia
nguyn do cu a mo I cang fha ng vo I ca c nuo c Ia ng gI ng hoa c gIu a ca c
nuo c Ia ng gI ng |duong nhIn Ia AIbanI, Hy Ia p va Nam Tu): ba nuo c
na y chu y u Ia nuo c nng nghI p so vo I ca c nuo c Ty u. Ph n Io n
dn Iao d ng Ia m nng nghI p |nh f Ia frong ca c d ng ba ng, ma c d u
gIa ca cao). V n co n nhI u chnh I ch gIu a ca c vu ng nhu su dI dn o
mI n nu I va d fh hoa fang ma nh. Cng nghI p hoa b dnh fr , chu
y u du a frn khaI fha c qua ng khng co sa f va r f chnh I ch gIu a
nuo c no vo I nuo c kIa.Tuy nhIn ca cng nghI p hoa va pha f frI n du
Ich d u khng ngan cha n duo c fnh fra ng fhI u vI c Ia m, nh f Ia o
vu ng duyn ha I |da c bI f o Hy Ia p).
Ca c fhI u s dn f c va fn gIa o
Maco donIa gI ng nhu qua fa o b f hoa mo I frong vuo n cy
aIkang ma o dy fhu qua y da co r f nhI u.
Su chIa ro cu a Nam Tu cu fha nh 5 fhu c fh kha c bI f da Ia m fang
fhm fnh hnh cang fha ng co fh co n gay ga f hon nu a v phia c ng
hoa Maco donIa. Su f n fa I cu a d f nuo c nho bo na y vo I 2 frI u dn
Ia m phu c fa p fhm m I quan h gIu a Nam Tu mo I, Hy Ia p, uIgarI
va AIbanI. Thu c v y, m f ma f ca I fn Maco donIa d chI vu ng b phn
chIa gIu a 3 nuo c |Hy Ia p, uIgarI va c ng hoa Maco donIa), ma f kha c
dn s Maco donIa co m f ph n Ia dn f c fhI u s AIbanI |khoa ng
20%), co n Ia I ph n Io n Ia dn g c uIgarI va SorbI Ia ng gI ng.
Maco donIa duo c uIgarI cng nh n fu fha ng gIng nam 1992 va
bo I g n 10 qu c gIa kha c va o d u nam 1994. V ph n mnh, Hy Ia p
ch ng Ia I y fuo ng v su f n fa I frn fruo ng qu c f cu a Maco donIa va
nh f Ia su f n fa I cu a fn go I ma Hy Ia p nh n no Ia dI sa n Ich su va
frong ca I fn go I y ha m chu a m I do doa d I vo I Ia nh fh rIng cu a
Hy Ia p.
o Hy Ia p, nhu ng nguo I fhoo da o H I o Thraco-fhI u s ngn ngu
va fn gIa o- pha I chu du ng nhu ng cang fha ng frI n mIn frong quan
h vo I Th NhI Ky , ho do I quy n bnh da ng vo I ca c cng dn Hy Ia p
kha c. Ca c dn f c fhI u s kha c AIbanI, SIavo hoa c TsIgano- duo c
cng khaI fham gIa va o da I gIa dnh Hy Ia p va chinh fh ng gIa o.
In gIo I va su foa n vo n Ia nh fh v n Ia nhu ng v n d nha y ca m d I
vo I d f nuo c na y Ia nuo c d u fIn gIa nh duo c d c I p nam 1830 sau
9 nam d u franh ch ng d qu c Offman. Cu ng nhu f f ca ca c duo ng
bIn gIo I kha c o aIkang, duo ng bIn gIo I vo I Nam Tu cu , AIbanI,
uIgarI va Th NhI Ky Ia k f qua cu a ha ng Ioa f nhu ng yu sa ch, su
xm Iang, fhoa hI p va m f ph n na o do do ng u nhIn. Hon nu a
duo ng bIn gIo I phia ba c phn bI f fh gIo I NATO vo I ca c nuo c fhu c
bu c ma n sa f duo c xom nhu m f kh I d ng ch f cho fo I khI co su
saI I ch cu a duo ng I I TIfo va AIbanI. Su su p d cu a ca c h fu fuo ng
va finh b f n dnh o aIkang co n Ia m cho nha nuo c Hy Ia p d fan
vo hon ma c du nuo c na y Ia fha nh vIn cu a .!.
Nam 1981, uIgarI da ky nI m 1300 nam du ng nuo c. Na m o gIao
dI m cu a su d I nghch gIu a u va a , uIgarI Ia noI do ng nguo I IIn
fu c qua Ia I. Ma c du v y, y fhu c dn f c Iun ma nh mo va uIgarI
hoa da duo c xy du ng nhu m f nguyn fa c, frn phuong dI n na y,
m f da o Iu f |b ba I bo nam 1991) da bu c nhu ng nguo I dn f c fhI u
s |no I fI ng Th NhI Ky va TsIgan) pha I bo ho fn cu a mnh d
mang ho fn uIgarI, SIavo va chinh fh ng gIa o, hoa c dI cu sang Th .
Hy Ia p
Trong c ng d ng 15 nuo c chu u, Hy Ia p Ia nuo c fu f h u nh f va
ngho o, nhung dang pha f frI n nhanh cho ng.
Hy Ia p, noI mu a ho o I n a Trung Ha I no ng va kh, b chIa
nho bo I da hnh nu I non chI m da s , fo I 80% Ia nh fh . Su chIa nho
na y ca ng fang fhm do ca c ho n da o Io n va su da da ng cu a no |da o Io n
Crofo, da o nho o Ios) va na m ra I ra c fu bI n InonnIono fo I bI n
go o. T ng dI n fich ca c da o na y chI m 20% Ia nh fh Hy Ia p. V da
Iy , m f s da o g n vo I Th NhI Ky hon |da o Rhodos) hay g n AIbanI
|da o Corfou) so vo I frung fm Hy Ia p.
M f ma f, ma ng Iuo I d fh va duo ng b , pha f frI n khng d ng
d u, dan xon d f nuo c. Ca haI nhn f na y ca ng kha c su su chnh
I ch gIu a ca c vu ng. Nhu ng vu ng nng fhn qua bI f I p vo I ca c
fha nh ph gIa u co . Ro ra ng Ia d f nuo c da m f cn d I v su pha f
frI n qua ma nh cu a fhu d; khu dn cu Afho no co frn 3 frI u dn
va fu nay chI m g n 1/3 dn s cu a ca nuo c.
CIa nh p c ng d ng chu u nam 1981, Hy Ia p nga y nay Ia m f
b ma f ko p cu a ca c nuo c ngoa I I IIn mInh chu u |do do Hy Ia p
duo c gIu p do manh mo bo I co ch c ng d ng nha m va o pha f frI n co
so ha f ng frong vu ng Afho no va ThossaIonIquo), vu a Ia m f nuo c
non fro co fin hI u pha f frI n kInh f f f.
T ng fhu nh p qu c n I fhoo d u nguo I cu a Hy Ia p khng da f
mu c frung bnh cu a ca c nuo c kha c fhu c IIn mInh chu u. Nng
nghI p chI m g n 25% dn Iao d ng |fa o ra 15% f ng sa n ph m qu c
n I) nhung 70% s gIa dnh sa n xu f nng nghI p chI co duo I 15ha
m I gIa dnh. o mI n nu I va m f s ho n da o v n duy fr n n nng
nghI p c fruy n fhoo phuong fhu c qua ng canh |Iu a m, nho va IIu),
ca c vu ng d f hoang fhuo ng du ng Ia m ba I fha cu u. Nhung nng
nghI p va ngu nghI p nga y m f fu f h u do su ca nh franh cu a nga nh
du Ich. Va Ia I, no I du ng hon xung quanh ca c fha nh ph Io n nhu
Afho no, ThossaIonIquo, hI n da I hoa nng nghI p dang fI n frI n
|fuo I fIu, co khi hoa , du ng phn bo n), cho pho p chuyn canh ca c Ioa I
cy fr ng; fr ng rau qua , fhu c Ia , bng, nho ch f Iuo ng cao |da nh
cho sa n xu f ruo u vang va nho kh xu f kh u), cung c p nguyn II u
cho n n sa n xu f danh fI ng va cho cng nghI p nng Iuong xu f
kh u r ng ra I sang ca c nuo c d I fa c fhu c c ng d ng chu u.
Cng nghI p v n chI m m f v fri khIm f n |27% Iao d ng va 24%
C..P). Ca c ngu n fa I nguyn mo |b xif va fhan nu) gIu p cho nhn
dn dnh cu frong vu ng va pha f frI n cng nghI p ch bI n khng fh
phu nh n duo c |ch bI n nhm).Tuy nhIn, su fhI u nang Iuo ng, v n,
co so ha f ng, su mo r ng cu a n n kInh f bi n, su ca ch bI f vo I
nuo c chu u kha c fa o nn nhu ng b f c p cho pha f frI n cng
nghI p.
Tu Iu bI n Iun Ia phuong fI n cha c cha n nh f n I II n ca c vu ng
vo I nhau, d ph n frong Ia ng fh b bI f I p. II u dI u na y co gIa I
fhich cho f m quan fro ng cu a ca c doa n fa u c p b n xung quanh Hy
Ia p7 Cung c p ca c khoa n Io I fuong duong 4% C..P, chI m 5,5% f ng
fro ng fa I qu c f , ca c doa n fa u cu a Hy Ia p du ng d u c ng d ng chu
u va du ng fhu 3 frn fh gIo I. Su a nh huo ng cu a ca c chu fa u bun
Hy Ia p va danh fI ng cu a ho da duo c mo r ng ra fh gIo I bn ngoa I
v ho so hu u ph n Io n fa u bun qu c f c p b n IIbI va da o Sip.
uIgarI
uIgarI Ia m f nuo c nhI u d I nu I, vi nhu VIfsa- ngo n nu I Iu a ch
ngu fha nh ph SofIa, ca c nuo c aIkang Io n nho dan cho o nuo c na y,
fu kh I nu I co ru ng bao phu o Rhodopo chI m IInh phia fy nam d f
nuo c. y cu ng Ia nuo c co nhI u Iuu vu c ma u mo , noI fr ng haI Ioa I
cy bI u fuo ng cu a uIgarI; hoa h ng o frung fm va fhu c Ia o mI n
nam.
a hnh phn dnh ca c vu ng fu nhIn cu a uIgarI va dnh huo ng
ca c fru c gIao fhng. o phia ba c, con sng anubo da nh d u duo ng
bIn gIo I vo I RoumanI. Ca c d ng ba ng r ng Io n ma u mo fra I r ng ra
frn ca c hoa nh son cu a aIkang. o phia nam, d ng ba ng Thraco duo c
fuo I fIu nho sng MarIca, frong khI o phia dng, vu ng duyn ha I
bI n on co nhu ng ca nh sa c da da ng va phong phu , fu ba c d n nam;
va ch da fr m fich du ng du ng, ba I ca f mn r ng ca c mo m da va ca c
vu ng nuo c.
Vo I fhu nh p d u nguo I duo I 2000$/ nam |ba ng 1/3 cu a Hy Ia p)
uIgarI na m frong s nhu ng nuo c ngho o. Tuy v y, uIgarI v n co
nhI u fh ma nh; fruo c h f do Ia ca c dI sa n kI n fru c, chu ng nhn cu a
m f fho I fhnh vuo ng frong qua khu |Thraco, SIavo, Ia ma ,
Izanfanh, Offoman, uIgarI va chinh fh ng gIa o) va ca nh sa c fhIn
nhIn fuoI do p hI m fh y ca c cng vIn qu c gIa, fhu hu f nhI u
kha ch du Ich fuong duong vo I Hy Ia p. Vu ng duyn ha I fuy fho I dI m
va fuy mu a, cu ng duo c khu y d ng bo I nga nh du Ich.
uIgarI cu ng Ia m f nuo c da I cng nghI p. Nga nh na y f p duo c
fh hoa fo I 90% va fich cu c fham gIa va o ca c f ho p nng-cng
nghI p. Nga y nay, nng nghI p dang duo c fu hu u hoa va su du ng
17% dn Iao d ng, fa o ra 13% C..P. Nang xu f fhuo ng o mu c fh p.
Na m gIu a aIkang, fhung Iu ng hoa h ng na y Ia noI ngu fr cu a
chinh Ioa I hoa y fu ba fh ky nay frn m f Ioa f ca c vu ng chu fh
ho p duo c m gIu a da y nu I PIanIna va Srodnagona va b chIa ca f bo I
ca c da y nu I co d cao fh p. Tra n ng p a nh na ng ma f fro I, duo c da
hnh cho cha n kho I ca c Iu ng gIo Ia nh, duo c fuo I nuo c d I da o bo I ca c
do ng fha c fu suo n nu I, vu ng na y Ia m say m dn chu ng cu ng du
kha ch vu a qua fh gIa c vu a qua khu u gIa c. Tu fha ng 5 d n fha ng 6,
vu ng na y no r frn m f khoa ng r ng vo I sa c hoa do , h ng va fra ng.
M I ho c fa hoa h ng co fh cho fhu hoa ch 30 f n ca nh hoa, fuong
duong vo I fu 6 d n 10 Iif d u hoa h ng ma gIa m I kIIgam finh ba ng
va ng. VI c fr ng hoa h ng va ca c cy co huong fhom |nhu ba c ha , oa I
huong, cy mo ha c...) ko o fhoo su pha f frI n ca c nha ma y ruo u va ca c
f ho p nng Iuong sa n xu f ca c sa n ph m fhu y u cng nghI p |mu f,
Ioukoum, ruo u IIquo).
Su n Iu c Io n frong cng nghI p hoa uu fIn cho cng nghI p na ng
fhoo m hnh X VI f |sau na y huo ng v chuyn mn hoa r ng hon:
nng Iuong va dI n fu ). vu c d y n n kInh f , nuo c na y ga p pha I
nhI u kho khan, nh f Ia d ca I fhI n co so ha f ng nang Iuo ng,
duo ng sa f va duo ng b . Nhu ng kho khan y khI n d f nuo c pha I c u
vI n fo I su fro gIu p cu a phuong Ty. Trong IInh vu c nang Iuo ng co su
c ng fa c vo I chu u v nuo c na y khng fI p nh n du Iuo ng d u fu
Nga. Va Ia I, uIgarI phu fhu c nhI u va o ca c nha ma y nguyn fu ma
m f frong s ca c nha ma y do nha ma y KozIoduj o nam sng
anubo, da p u ng 40% nhu c u nang Iuo ng cu a ca nuo c. N u nhu fnh
fra ng suy kI f cu a nha ma y na y khI n vI c khaI fha c fI p fhoo fro
nn b p bnh fh vI c do ng cu a nha ma y so Ia m dnh fr foa n b n n
kInh f . TrI n vo ng v m f nha ma y Tro cnbun mo I co fh so gIu p
d f nuo c no I Io ng hon su ra ng bu c v fa I chinh cu a phuong Ty va
nhu v y, d n d n fhay d I huo ng frao d I fhuong ma I ma fu fruo c
nam 1990 ph n Io n fhu c hI n vo I IIn X.
ng u
ng u da fhay d I duo ng bIn gIo I, hoa ch dnh Ia I bo I nhu ng
bI n d ng frong nhu ng nam g n dy; su fh ng nh f nuo c u c, co c u
Ia I frung u va su phn chIa IIn X cu fha nh 15 nuo c c ng hoa .
I u do d n fo I vI c coI dng u nga y nay nhu duo c fa o fha nh fu haI
nho m qu c gIa: nho m fhu nh f co chung bIn gIo I vo I IIn X cu , fu
ba c fo I nam g m: aIan, SIvakIa, HungarI va RoumanI, nho m fhu
haI nga y nay chung bIn gIo I vo I Nga, fu ba c fo I nam: sfonIa,
IoffonIa, IIfuanI, o Iarus va !kraIna, co n MondavI va nuo c na m Io f
frong Nga KaIInIngrad Ia haI fruo ng ho p da c bI f.
Thoo su hoa ch dnh na y, dng u duo c fa o fha nh fu 11 fhu c fh co
dn s va dI n fich kha c nhau, fu !kraIna- cuo ng qu c ha f nhn,
ngu n fa I nguyn Io n- fo I KaIInIngrad vo I s dn duo I m f frI u
nguo I. Toa n b Ia nh fh bao fru m 1.700.000km2 va co khoa ng 150
frI u dn |dI n fich va dn s g p ba nuo c Pha p) vo I m f d frung
bnh g n 90 nguo I / km2 |Pha p 105 nguo I / km2).
Ph n chu u na y co nhI u d ng ba ng r ng Io n |xu aIfo, d ng
ba ng a Ian, fha o nguyn cu a Nga) va m f s vu ng phia nam
|Capafos, cao nguyn TransyIvanIo)- nhu ng da hnh na y ba n fhn
no cu ng b ca f ngang bo I ca c d ng ba ng r ng Io n |d ng ba ng HungarI,
VaIachIo). ng u co khi h u Iu c da, da c frung bo I nhu ng mu a
dng kha c nghI f va mu a ho no ng nu c. Nhu ng a nh huo ng cu a da I
duong o phia ba c |bo bI n a Ian va aIfo) va a Trung Ha I o phia
nam |do c fhoo bI n on) hI m khI fa c d ng fo I vu ng duyn ha I.
Nhu ng b p bnh v kInh f va chinh fr co n do na ng In dng u
khI n dn s ha n ch fang fhoo fhuy f MaIfuy f |fru MndavI, va
frong chu ng mu c nho co SIvakIa). sfonIa, IoffonIa, !kraIna,
HungarI va RoumanI co mu c fang dn s fu nhIn fhoo chI u m, fy
I sInh gIa m ma nh frn kha p ca nuo c. Ty I ch f fang cao do dn s
gIa , hI n fuo ng na y kha ph bI n o chu u.
Nhu ng hoa n ca nh kInh f fuong pha n
Su fhu a k fu qua khu dnh doa f Io n hI n fra ng kInh f cu a nhu ng
nuo c kha c nhau.
Thoo quy fa c chung, ca c nuo c c u fha nh nn dng u da c frung
bo I n n kInh f k hoa ch, frong do vI c Ia m d y du |cho d y su fhu a
bIn ch ), finh n dnh duo c ba o da m cho m I nuo c, frong gIo I ha n cu
xu fn fro ng chu n mu c cu a chu nghIa xa h I. Th f nghI p |chinh
fhu c chua h co fruo c nhu ng nam 1990) k fu nay frung bnh a nh
huo ng fo I 15% dn Iao d ng |o HungarI, a Ian, SIvakIa) va co n cao
hon nu a |o RumanI). Ia m pha f co Iu c cu c Io n. No Ia m gIa m ma nh su c
mua cu a nguo I Iao d ng va hon nu a, Ia m gIa m su c mua cu a nhu ng
nguo I vo huu s ng ba ng fro c p. Su chu c p cu a ca c fha nh ph co n
y u ko m. Nhu ng fha nh fu u xa h I b a nh huo ng d ng fho I vo I su mo
r ng fu do ca nhn: |su pha fhaI kho khan hon, ba mo va fro om if
duo c ba o v , do ng cu a ca c nha fro ...). Sa n xu f v f ch f frung bnh
gIa m 30% fu nam 1989-1992 |a Ian da khI phu c d n fu nam
1992).
Chinh nhu ng fh ma nh co duo c fu frong qua khu cho fo I nga y nay
v n quy f dnh nhI u hoa n ca nh kInh f cu a ca c nuo c dng u. I u
do cho fh y ra ng, HungarI |vo I 4 fy $ d u fu nuo c ngoa I) k ca a
Ian |1,5 fy ) co v fh f f hon so vo I RumanI hay o Iarus. Trong fho I
ky da I, ca c fI m nang fu nhIn |ngu n Iu c nng nghI p va khoa ng
sa n, ma f bI n) va con nguo I |m f d dn s da y) xom ra co finh quy f
dnh hon. V phuong dI n na y, !kraIna gI ng nhu ga kh ng I bao
fru m g n 1/3 Ia nh fh ng u va f p frung g n 1/3 dn s .
Tnh fra ng r I ron va xung d f sa c f c
Su fan ra cu a ca c d ch Io n va o cu I chI n franh fh gIo I fhu nh f
da Ia m gIa m ma nh Ia nh fh cu a a o va HungarI- nhu ng nuo c da
chu ng kI n fn go I cu a mnh ga n II n vo I su xy du ng d qu c o chu
u. Cha ng ha n nhu HungarI da da nh m f 2/3 Ia nh fh . V fh g n 5
frI u nguo I HungarI s ng bn ngoa I d f nuo c frong do co 3,5 frI u
s ng o chu u, chu y u o RumanI, ngoa I ra co n o SIvakIa, SorbI va
!kraIna.
Sau fh chI n fhu haI, xu ossarabIo da duo c ca f kho I RumanI va
ph n na o do sa f nh p fro Ia I vo I c ng hoa xa h I chu nghIa X VI f
fhu c MndavI. Tro fha nh qu c gIa d c I p, nuo c c ng hoa na y co
m f da c frung; n u nhu bn bo pha I cu a sng o-nhI-op Ia noI nguo I
RumanI cu fru fh o bo fra I |TransnIsfrIo) Ia nguo I Nga va !kraIna,
fhu dch vo I su sa f nh p MoIdavI va o RumanI. ChI n franh fh gIo I
haI co n co nhu ng a nh huo ng kha c; vi du nhu Ia nh fh cu a a Ian da
chu nhuo ng sang phuong Ty, phu fhu c va o u c. R f nhI u nguo I
a Ian cu fru o o Iarus va IIffuanI, frong khI do nguo I u c o Ia I fa I
ch Ia I Ia cng dn a Ian.
M f s dn f c, nh f Ia dn f c aIfo, da bao fru m m f qu c gIa,
nhung pha I fra gIa ba ng v n d Io n v dn f c fhI u s . Cha ng ha n
nguo I IoffonIa chI chI m hon 53% dn s IoffonIa.
Ca c nuo c kha c, da f n fa I fruo c su bI n d ng mo I dy |HungarI,
RumanI) fu nay ch p fhu n ba f fay va o da m pha n chinh fhu c v v n
d dn f c fhI u s . Tuy nhIn nhI u v n d co n f n fa I, cha ng ha n
nhu v n d IIn quan d n dn f c fhI u s nguo I HungarI co n da ng
k , s ng o phia nam SIvakIa, o RumanI hay SIvnIa, su cu fru cu a
nguo I TsIgano.
Ta I sa n ha f nhn
Ta I sa n dn su co fuo ng frung Ia nha ma y Tro cnbun- fha nh ph
phia ba c !kraIna, noI xa y ra fha m hoa nguyn fu nghIm fro ng chua
fu ng co . Va o fha ng 4/1986, m f frong s 4 frung fm pha n u ng cu a
nha ma y do fhI u daI ha m da n fung d fhoa f ra da m my pho ng xa
Ian kha p ba c u. Nhu ng da m my na y Ia m nhI m xa na ng m f vu ng
mI fruo ng, frong do co ha ng nga n km2 o o Iarus ngay g n do . Nha
ma y Tro cnbun- fhu c v cu m duo c coI Ia ko m an foa n nh f
|uranIum if duo c Ia m gIa u, ch f graphif, nuo c sI)- co n co m f faI hoa
kha c nam 1991; m f vu cha y frong pho ng ma y da Ia m ho ng Io pha n
u ng fhu haI. IIffuanI cu ng co m f nha ma y cu ng cu m ma ca c chuyn
gIa cho Ia nguy hI m. Nhung bn ca nh ca c Io pha n u ng na y: SIvakIa
|4Io ), HungarI |4 Io ) va !kraIna |15 Io ) con co ca c nha ma y kI u kha c
|cu m Wor cha y nuo c dI u a p) co fIu chu n an foa n g n vo I fIu
chu n hI n ha nh cu a phuong Ty |fru ca c ph n cu a ohunIco, o
SIovakIa ma ca c chuyn gIa mu n do ng cu a, nhung chinh phu
SIovakIa mu n hI n da I hoa ).
Su ch n ng do faI na n Tro cnbuI gy ra co fh d n d n m f ky
ha n nguyn fu . Ca c du II u kInh f da nha c nho ca c nha chu c fra ch
v hI n fhu c d f nuo c co n n kInh f suy kI f. Su fhI u ngu n nang
Iuo ng va ngoa I f da khI n qu c h I !kraIna pha I ko o da I fhm qua
frnh khaI fha c ca c Io pha n u ng o Tro cnbun sau nam 1993 va d ng
fho I cu ng cho hoa f d ng fro Ia I ca c cng fruo ng bo do sau vu n
nam1986. HI n nay !kraIna co m f chuong frnh g m 14 Io pha n
u ng ha f nhn dang hoa f d ng cung c p 25% nang Iuo ng dI n frong
do m f ph n xu f kh u sang ca c nuo c Ia ng gI ng, co n frung fm
pha n u ng b n o Tro cnbun duo c bao bo c ba ng m f kh I b fng
kh ng I .
Cng frnh na y da fro fha nh bI u fuo ng cu a fnh fra ng suy fa n
frong do co fa I nguyn nguyn fu o ng u va ca nhu ng hI m hoa
d I vo I foa n chu u. Nga y nay fhm va o do Ia su nhI m xa frI n
mIn cu a ca c do ng sng o !kraIna hay vu ng an fich. V nang Iuo ng,
m f vu franh ch p kha c, phI ha f nhn nhung cu ng r f gay ga f gIu a
SIovakI va Hung ga rI dang dI n ra v vI c xy du ng nha ma y fhuy
dI n CabIkovo |o SIovakI). Nha ma y fhuy dI n na y Ia m d I do ng
sng a-nuy p va Ia m fhay d I m f chu f duo ng bIn gIo I gIu a haI
nuo c, frong m f khu vu c da c bI f nha y ca m.
a Ian, ca c nuo c an-fich va -Ia-ru f
a Ian, ca c nuo c vu ng an-fich va -Ia-ru f, fhm va o do Ia
KaIInIngrad na m frong Nga fa o nn vu ng dng ba c u nga y nay.
Sa u fhu c fh na y g m 57,4 frI u dn ba ng dn s nuo c Pha p
frn dI n fich hon 700.000 km2, co m f d fuong d I fh p o chu u -
khoa ng 80 nguo I /km2. y chu y u Ia ca c nuo c ba ng pha ng, da c bI f
duo c c u fa o fu bang fich fhu c ky da ch f mo I |ky fhu 4) va hon
nu a, o phia ba c duo c fa o bo I khIn nguyn fhuy b ca y xo I bo I bang
da frn d f ca n, fIu nuo c ko m va co r f nhI u h nuo c. V Ich su ,
nhu ng vu ng na y co bIn gIo I xa c dnh khng ro ra ng fhuo ng x dch
qua ca c fh ky , na m frong khu vu c franh ch p gIu a ca c cuo ng qu c
d qu c- fruo c h f Ia Nga, sau do Ia a Ian va IIffuanI ma su hI n
dI n cu a nha nuo c khI co khI khng do nhu ng fhang fr m cu a Ich su .
V fh nhu ng nam 90 Ia nam co nhI u su kI n frong khu vu c chu
a nh huo ng cu a nhu ng bI n d ng Io n na y va chu ng kI n su fhI f I p
cu a 4 nuo c d c I p mo I. Ia nh fh a Ian gIu nguyn hnh da ng co fu
hI p uo c Pofsdam. KaIInIngrad - fa n fich cu a dng a Tu - co m f
hoa n ca nh mo I- hoa n ca nh cu a m f nuo c fhu c su na m Io f frong nuo c
kha c, duo c bao bo c bo I haI nuo c d c I p |a Ian va IIffuanI), huo ng
ra bI n aIfIquo. a nuo c an-fich Ia osfonIa, IoffonIa, IIfuanI chI
fm Ia I duo c chu quy n cu a mnh va o nam 1918 va r I Ia I b fuo c m f
nam 1940. V ph n -Ia-ru f, o va o fnh fh hoa n foa n mo I v Iun
na m frong quy da o cu a nuo c ba n Nga va v n n kInh f hoa nh p
hoa n foa n va o kInh f k hoa ch. Tuy nhIn, ca c fI n frnh dI n ra
nhanh cho ng khI n vI c da nh gIa nhu ng fhay d I sa p fo I frong khu
vu c dng ba c u khng duo c cha c cha n.
a Ian
a Ian Ia nuo c co d f daI ca n c I, da hnh pha ng va fh p, 2/3
Ia nh fh co d cao duo I 200 m. Mu a dng Ia nh va if mua Ia da c frung
cu a khi h u a Ian, khi h u Iu c da n I b f, fru ca c vu ng duyn ha I.
f nuo c duo c chIa Ia m ba khu vu c Io n: o phia ba c, nhu ng duI d f
bang fich bao bo c nhI u h nuo c o PmoranIo cu ng nhu o MazurIo, co
nhI u d ng co va ru ng fr ng c y. o mI n frung co nhI u d ng ba ng
Io n, if ph nhIu, duo c bao phu bo I ca c Io p bang fich, noI co ba fha nh
ph Io n nh f cu a a Ian Ia Va c-xa-va, Iozd va Poznan. MI n nam Ia
ca c cao nguyn duo c bao phu bo I Io p d f phu sa ma u mo va duo c da y
Capafos cho cha n. Ma c du d f daI ma u mo , nhung nng nghI p vu ng
na y v n b ca nh franh bo I nga nh khaI mo va cng nghI p f p frung
va o vu ng na y co nhI u qua ng.
o phia ba c, a Ian co m f cu a bI n Io n mo ra bI n an-fich, khng
co su c hu f vo I kha ch du Ich Ia m |fru ca c ca ng Cdansk va SzczocIn
khng b do ng bang.
Va o d u fho I ky fI n In chu nghIa xa h I, a Ian da fI n ha nh
cng cu c ca I ca ch kInh f fhu c su . Nam 1993, sau haI nam n
dnh, mu c fang fruo ng da khI phu c fro Ia I, Ia m pha f ha ng nam
gIa m fu 1000% xu ng co n 35%, khu vu c fu nhn chI m 60% Iao
d ng, mo m f fruo ng da o fa o nha doanh nghI p, fhm hu f ngn
sa ch gIa m co n 5% f ng fhu nh p qu c dn. Su cn d I frn kInh f
vI m da fro Ia I, nhung pha I fra gIa ba ng mu c fh f nghI p fang
cao: bnh qun 15% dn Iao d ng, co khI In fo I 20% fh m chi 30%
frong ca c vu ng cng nghI p c fruy n. Tnh hnh kInh f b p bnh.
KhaI fha c fhan- nga nh nang Iuo ng chu y u va Ia sa n ph m xu f
kh u ha ng d u, da suy gIa m va o d u nhu ng nam 90 |sa n Iuo ng
fh p, kho fIu fhu ).
Nhn dn Iun mong mu n fI n fhoo chu nghIa xa h I va frong
fhu c f ho chua bao gIo kha ng dnh Ia mu n fhoo chu nghIa fu ba n,
va k f qua cu a cu c b u cu fha ng 9/1993 da chu ng mInh dI u do .
Ma c cho nhu ng hI p dnh ho p fa c da duo c ky k f gIu a .! va nho m
ca c nuo c VIsograd |a Ian, HungarI, c ng hoa So c va SIvakIa), song
c ng d ng chu u v n duy fr ch d ba o h |40% sa n ph m cu a a
Ian frong ca c IInh vu c; nng nghI p, d f, fho p khng fh xu f sang
Ty u duo c).
Ca c nuo c an-fich
uo c fa o I p fu ca c d ng ba ng duyn ha I, ba nuo c vu ng aI fic fu
ba c fo I nam Ia osfonIa, IoffonIa, IIfuanI, bao fru m frn dI n fich
175000km2 va co 8 frI u dn, g n ba ng dn s Thuy SI nuo c mo
cu a cho ca c nuo c no I frn ra bI n an-fich, nhung co dI n fich nho
hon haI I n.
Ca c nuo c aIfic Iun fa o nn dI m an fhua da chI n Iuo c va Ich
su ca c nuo c na y cu ng gIao d ng da ng k , nh f Ia gIu a m f ma f Ia
nguo I Nga, ma f kha c Ia nguo I ScandInavo, frong chu ng mu c nho
nh f, gIu a nguo I a Ian va u c. sa f nh p ngay fu h I cu I fh ky
XVIII va o d ch Nga, ca c nuo c aIfic da gIa nh Ia I d c I p, chI frong
haI fh p ky sau chI n franh fh gIo I fhu nh f. Pha I do I fo I cu I fh
ky XX, chu quy n cu a ca c nuo c aIfic mo I duo c kha ng dnh, chu
quy n duo c da m ba o ba ng su hI n dI n cu a ca c dn f c fhI u s
ma nh mo nguo I Nga va -Ia-ru f, dnh cu k fu khI sa f nh p va
chI m khoa ng 1/4 f ng dn s |11% o IIfuanI, 30% o osfonIa). o
sfonIa cu ng nhu o IoffonIa, mu c fang dn s fu nhIn co gIa fr m.
Su hoa ho p ca c dn f c na y Ia m f v n d f nh, nhu vI c xy du ng
ca c da o Iu f osfonIa va IoffonIa v quy n cng dn va v fh nhu ng
nguo I khng pha I Ia cng dn|chu y u Ia nguo I no I fI ng Nga, co
quy n b u cu nhung cho fo I nay v n co n ha n ch ) da chI ra dI u do .
Phn bI f chu ng f c hay ha n ch ba n ngu ban d u cu a ho , ca c da o
Iu f na y da b d p fa f duo I a p Iu c c ng huo ng cua Nga va ca c fh ch
chu u fruo c khI duo c fhng qua nam 1993 o osfonIa va nam 1994 o
IoffonIa. if Iu sau khI fhng qua da o Iu f IoffonIa, nhu ng nguo I
Iinh Nga cu I cu ng do ng frong ca c nuo c an-fich |va o khoa ng
130.000 va o Iu c cng nh n ca c n n d c I p) da ch m du f vI c ru f
qun.
N u n n kInh f ca c nuo c an-fich fo ra fhnh vuo ng frong khun
kh IIn X cu |fhu nh p d u nguo I cao hon haI I n so vo I ca c nuo c
c ng hoa In c n, Iuong cao hon 1/4) fh khng pha I v fh ma nga nh
nng nghI p, cng nghI p va dch vu cu a ca c nuo c na y khng fu f h u
so vo I ca c chu n mu c nga y nay.
Ca c nuo c an-fich kha f khao duo c h I nh p fro Ia I m f Ioa I IIn
hI p bun ba n bao g m ca c nuo c Ia ng gI ng ScandInavo va ngu fr
frn a c u, nh f mu c fhoa f kho I su chI ph I cu a Nga. Nhu v y ca c
nuo c na y da ru f kho I khu vu c d ng Ru p, fhI f I p d ng fI n qu c gIa
mo I, fu do hoa n d I- d ng cua-ron cu a osfonIa, d ng Iaf cu a KoffonIa,
va d ng IIfas cu a IIfuanI- a p du ng chinh sa ch fI n f ha ng d u.
Nhung ca c gIa I pha p na y ko o fhoo su gIa m ma nh sa n Iuo ng cng
nghI p va nh f Ia su fu f ma nh cu a C..P fhoo d u nguo I |gIa m g n
30% nam 1990-1992) ma na n nhn Ia nhu ng f ng Io p ho n ko m nh f
frong nhn dn.
Chinh sa ch r f fu do na y da cho pho p fu nhn hoa m f s doanh
nghI p qu c doanh va gIa m fy fro ng frao d I vo I Nga, fhay va o do Ia
ca c nuo c phuong Ty. Ca c hI p dnh v fu do m u dch da duo c fI n
fo I gIu a 3 nuo c aIfic va c ng d ng chu u |nam 1994), ba o hI u su
mo d u cho ca c hI p dnh ho p fa c nam 1995. Trn IInh vu c nang
Iuo ng, ca c n n kInh f aIfic v n phu fhu c va o Nga.
-Ia-ru f
Ia m f nuo c chu u khng co bI n, Ia Ia ng gI ng cu a Nga va Iun
fa o a nh huo ng.
-Ia-ru f Ia nuo c hoa n foa n na m frong nuo c kha c, Ia nuo c mo I
fha nh I p chI if Iu sau chI n franh fh gIo I fhu nh f, nhu m f frong
ca c nuo c c ng hoa fhu c IIn X cu r I Io n d n sau fh chI n fhu haI,
|nuo c na y da fhu c hI n vI c chuy n huo ng sang phia fy, phu fhu c
va o u c). Ia m f frong ca c nuo c c u fha nh nn duo ng dy y f -
ba o v nuo c Nga kho I chu u, -Ia-ru f do ng vaI fro o ph n phia
ba c gI ng nhu !kraIna o phia nam. Nuo c na y fo I nam 1991 mo I
gIa nh duo c d c I p ma c du da co fru so |va fI ng no I) frong IIn Ho p
Qu c fu nam 1945, sau khI co su phn chIa a nh huo ng gIu a MI va
IIn X kho p Ia I fho I ky fh chI n II. Vo I dn s 10 frI u nguo I, -
Ia-ru f fuong d I d ng d u v dn f c |80% Ia nguo I -Ia-ru f), fuy
nhIn co n co ca c dn f c fhI u s nguo I a Ian, !kraIna va nh f Ia
nguo I Nga. Nguo I Nga frn d f nuo c na y co frn 1,2 frI u nguo I
chI m 12% dn s fhoo dI u fra g n nh f nam 1989. n f c fhI u s
nguo I a Ian f p frung o von IIfuanI. Thu d MIIsk na m gIu a d f
nuo c da duo c fa I fhI f hoa n foa n sau chI n franh. o khng pha I I n
d u fIn Iarus chI phi cho fnh hnh f nh frn fru c duo ng
Mafxcova- orIIn, fhoo nghIa na y hay nghIa kha c b chI m bo I qun
xm Iuo c.
Nng nghI p Iun chI m 20% Iao d ng, nhung nang xu f v n fh p
ma c du su du ng phn bo n da I fra duo c sa n xu f fa I ch |co chu a ho p
ch f pfa f). Ngoa I d u mo |khaI fha c vo I kh I Iuo ng nho ), fhan bu n
va ho p ch f pfa f ra, -Ia-ru f khng co n fh ma nh na o kha c. Tuy
nhIn, nuo c c ng hoa xa h I chu nghIa na y pha f fr In duo c Ia nho
n n kInh f k hoa ch va su phn chIa Iao d ng gIu a ca c nuo c X VI f
c ng hoa , fa o dI u kI n fhu n Io I cho su pha f frI n fa I ch nga nh
cng nghI p co khi hu ng ma nh |sa n xu f xo fa I, ma y mo c). V fri uu
da I, x p -Ia-ru f va o fuy n duo ng ng d n d u va khi d f cung c p
cho chu u, cu ng da cho pho p nga nh cng nghI p hoa d u quan
fro ng c f ca nh.
R f ko m co I frn ma f fr n kInh f v n n kInh f phu fhu c qua
mu c va o Nga, -Ia-ru f r f fh n fro ng ru f kho I su chI ph I cu a Nga
|d ng fI n rIng co fh Ia bI u fuo ng cu a chu quy n d f nuo c da
gIa nh duo c m f ca ch m a I). Nhung vo I -Ia-ru f, fhu c f da chinh
fr do su g n gu I vo I Nga fa o nn chu ng fo m I ra ng bu c kho fha o
go . Hon nu a, Ia m f nuo c na m go n frong nuo c kha c, khng co duo ng
fru c fI p fhng ra bI n, b n ca ng g n nh f ca ng KaIInIngrad frn
bI n an-fich, Ia I Ia ca ng cu a Nga.
!kraIna va ca c nuo c do c sng a-nuy p
!kraIna va ca c nuo c do c sng anubo |SIvakIa, HungarI,
RumanI, va Mn-da-vI) fa o fha nh khu vu c dng nam u nga y nay
huo ng v phia dng v IIn X fan ra . Nam nuo c na y co f ng s 100
frI u dn frn dI n fich hon m f frI u km2 va m f d dn s 95
nguo I /km2. RIng !kraIna da chI m phn nu a dn s va dI n fich
cu a khu vu c na y.
!kraIna va Mn-da-vI chu y u duo c c u fa o fu d ng ba ng va nh f
Ia ca c bnh nguyn Io n nam nuo c Nga fra I r ng fhoo sng o-nhI-o p.
!kraIna duo c huo ng ma f bI n da I fhu c bI n on va ca c b n ca ng
nh n nhp |da c bI f Ia ca ng Odossa va So basfopoI). Ma c du ca c nuo c
duo c go I Ia fhu c sng a-nuy p b na m frong Io ng ca c nuo c kha c va
nu I non |da y Carpafos, cao nguyn TransyIvanIo) va ca c d ng ba ng
cha f ho p |d ng ba ng HungarI, VaIachI), song sng a-nuy p cu ng go p
ph n khng nho frong vI c fa o du ng nn no , ga n II n vo I ma ng Iuo I
sng ngo I chu u fu nam 1992, va ma c cho I nh c m v n d I vo I
So cbI a nh huo ng fo I m I quan h uu a I vo I ca c nuo c Ty u. Nhung
ngoa I RumanI ra, ca c nuo c fhu c sng a-nuy p khng co huo ng fru c
fI p ra bI n.
V Ich su , ca c duo ng bIn gIo I cu a ca c nuo c frong khu vu c na y
hay b x dch, Ia nh fh Ia I na m frong frung fm d I dch gIu a ca c
cuo ng qu c Io n |a o, Th NhI Ky , u c, IIn X). Mo I dy, nhu ng sI
d ng Ia I d y In. Nhu ng nam 1990 da chu ng kI n su fha nh I p cu a
ba qu c gIa d c I p mo I: !kraIna va MoIdavI d c I p va o nam 1991
vo I ca c duo ng bIn gIo I Ia bIn gIo I cu a ca c nuo c c ng hoa X VI f
xa h I chu nghIa fu nam 1945, va SIvakIa fa ch ra fu c ng hoa So c
nam 1993.
!kraIna fro fha nh nuo c c ng hoa r ng nh f frong khu vu c sau
Nga, nhung dn s khng pha I Ia nguo I !kraIna chI m 27% |chu y u
Ia nguo I Nga). S dn na y f p frung o mI n dng d f nuo c fa o nn
ph n da s frong ba n da o CrIm. SIvakIa va RumanI fh ng k duo c
10% dn s Ia nguo I HungarI frong s ca c dn f c fhI u s o dy.
MIdavI, na m frong go c gIu a RumanI va !kraIna, co s dn fo I 2/3 Ia
nguo I RumanI va co n ca c dn f c kha c Ia guo I Nga va !kraIna.
MIdavI
Su d c I p cu a nuo c na y fruo c n n van hoa RumanI gy Io Ia ng
cho ca c dn f c fhI u s SIavo |nguo I Nga va !kraIna) va nhu ng
nguo I no I fI ng Th NhI Ky .
Na m gIu a !kraIna va RumanI, Mn-da-vI gIa nh duo c dc I p fu
nam 1991. Nuo c na y da fra I qua nhu ng cu c xung d f ba o Iu c gIu a
ca c dn f c IIn quan d n ca c nuo c Ia ng gI ng: RumanI, !kraIna, va
Nga. uo c fha nh I p nam 1940 sau khI Nga fhn finh ossarabI,
nuo c c ng hoa Mn-da-vI na y g m da s nguo I Mn-da-vI |chI m
64,5%) no I fI ng RumanI; nguo I !kraIna |chI m 14%) nguo I Nga
|13%) va nguo I Cagaouzos, fhoo da o KIf do ng chinh fh ng, no I fI ng
Th NhI Ky .
Trong fruo ng ho p ma RumanI duo c fh ng nh f, dn f c fhI u s
SIavo, f p frung o ca c vu ng TIraspoI va onzo do doa so chIa ro ,
fuyn b n n c ng hoa nIosfr |TransnIsfrIo). Nguo I Cagaouzos
|khoa ng 150.000 nguo I fhoo fh ng k g n nh f nam 1983) cu ng doI
quy n fu fr Ia nh fh c ng hoa Cagaouzos. CIo dy, nhu ng cang
fha ng da Ia ng du. Nam 1994, nguo I MIdavI da ma nh mo ba c bo gIa
fhuy f sa f nh p vo I RumanI va HI n pha p mo I do ngh vI n fhng
qua da frao quy n fu fr cho TransnIsfrIo va CagaouzIo.
Ia m f d f nuo c r f fhn qu, MIdavI su du ng hon 1/3 Iao d ng
frong nng nghI p chuyn canh |cy an qua , nho va fhu c Ia ). Nga nh
cng nghI p |d f, nng Iuong, hoa ho c va Iuy n kIm nho ) v n co n phu
fhu c nhI u va o ngu n nang Iuo ng nh p kh u |nh f Ia hydroca c bua)
d ng fho I cu ng phu fhu c fruo c nh f va o su n dnh cu a d f nuo c.
!kraIna
!kraIna co 52 frI u dn, x p xI dn s nuo c Pha p frn Ia nh fh
r ng hon Pha p m f chu f, fra I do c fhoo kInh fuy n frn d da I
1300km. Ia va ch n I gIu a mI n dng nuo c Nga vo I chu u, !kraIna
gIo I ha n phia nam bo I m f ph n duyn ha I fhu c bI n on va bI n
Azov, fa ch ra fu ba n da o CrIm. !kraIna da fra I qua qua frnh Ich
su fhang fr m va dau kh fu Iu c kho I nguyn, da c bI f hon va o fh
ky XX v na m frong vo ng vy cu a d ch Nga. Khoa ng nhu ng nam
1917-1920, fhu d KIov qua fay nhI u d qu c.
!kraIna co nhI u ngu n fa I nguyn quan fro ng, fu fchornozIum -
co nghIa Ia d f don va da y - pha I chang kha I qua f In su ma u mo
y7. Sa n Iuo ng cu ca I duo ng chI m 1/4 va sa n Iuo ng ngu c c chI m
m f nu a f ng sa n Iuo ng cu a IIn bang X VI f.
V ph n mnh, xu onbass |ph n Io n fhu c !kraIna) v n Ia m f
vu ng cng nghI p kh ng I , n I fI ng nho ca c mo fhan nhung sa n
Iuo ng khaI fha c co n ha n ch . a ng vI c khaI fha c nhu ng ngu n fa I
nguyn mo na y, nhu ng f ho p Iuy n gang fho p nga y nay da fro nn
I I fho I. Ma c du co fhan va m f s cng frnh nha ma y fhuy dI n,
song !kraIna v n fhI u nang Iuo ng va pha I khaI fha c ca c nha ma y
dI n nguyn fu |frong do co nha ma y Tro cnbun vo I kha nang v n
ha nh co n nhI u nghI hoa c).
!kraIna fuyn b d c I p nam 1991 nhung cha ng bao Iu nuo c
na y Ia I pha I ch p nh n phu fhu c va o Nga. V fh , d d I I y vI c
cung c p nang Iuo ng cho n n kInh f , nuo c na y pha I fra I qua nhI u
hI p dnh vo I Nga; hoa n dua ra d ng fI n rIng, dnh chI d u da n ha f
nhn d d I I y pIufonIum gIa u cho ca c nha ma y dI n nguyn fu , ba I
bo yu sa ch d I vo I ha m d I bI n on cu a Nga.
SIvakIa
Con sng a-nuy p va v fri g n vo I ba fhu d Ia nhu ng con a f chu
ba I d dua d f nuo c ra kho I fnh fra ng c I p.
Nhu ng a nh huo ng I n Iuo f cu a HungarI, So c, u c va X VI f da d
Ia I d u n o SIvakIa. N u rafIsIava- fhu d cu cu a chu u- da do n
nh n do ng du kha ch gI ng nhu o Praha fh ca c da y nu I Tafras va ca c
su I nuo c no ng Ia nhu ng dI m du Ich da da ng cu a SIvakIa. Ma c cho
chinh sa ch mo cu a va ngu n ngoa I f fhu duo c fu du Ich, d f nuo c
na y v n fu f h u k fu khI I p nuo c do fh fruo ng nho bo va dn s if;
chI co 5,3 frIu nguo I.
KInh f SIvakIa chu a nh huo ng bo I su chuy n d I kho khan cu a
n n cng nghI p, fhuo ng d ng nghIa vo I fh f nghI p |nh f Ia frong
IInh vu c vu khi ha ng na ng, hoa ho c va Iuy n kIm). Tuy nhIn nuo c
na y co n co m f s fh ma nh: sng a-nuy p fa o dI u kI n fhu n Io I
cho xu f kh u v phuong Ty, v fri g n fhu d VIn cu a a o va
udaposf cu a HungarI |chI ca ch 65km). Na m o gIao dI m gIua a o,
Hung va SIvakIa, duo c cu ng c su c ma nh bo I ma ng Iuo I duo ng f
cao f c dang xy du ng, vu ng a-nuy p Ia m f dI m chI n Iuo c d I vo I
nuo c SIvakIa mo I, pha I fhoa f kho I su bI f I p va m f con a f chu ba I
khng fh xom fhuo ng Ia ca c IIn doanh vo I a o va u c |VoIsvagon).
Nhung cu ng chinh frn bo sng anubo na y da na y sInh nhI u v n
d vo I nuo c Ia ng gI ng HungarI; ca c dn f c fhI u s HungarI
|600.000 nguo I) mu n ba o v ba n sa c cu a mnh va ca c franh ch p
sInh fha I - chinh fr do d p fhuy dI n CaboIkovo gy ra, ma
udaposf coI nhu do Ia m f hI m hoa d I vo I h sInh fha I sng a-
nuy p.
HungarI
Ca n II n vo I nuo c a o Ia ng gI ng ca v Ich su I n van hoa ,
HungarI f n huo ng chinh sa ch d I mo I va su nang d ng da co fu
Iu.
f nuo c nho bo vo I dI n fich 93000km2 na y co 10,3 frI u dn, Ia
m f fruo ng ho p da c bI f o dng u, vo I su doa n k f dn f c ma nh mo
nho va o finh d ng nh f dn f c. Nhung ca c duo ng bIn gIo I nga y nay,
duo c hoa ch dnh sau chI n franh fh gIo I fhu nh f |hI p uo c TrIanon)
da ca f bo 2/3 ph n Ia nh fh HungarI d ch , ga f ra ngoa I bIn gIo I
nhI u frI u nguo I HungarI. udaposf - dch fhu cu a VIn frong d
qu c a o- Hung, Ia m f frong nhu ng fha nh ph Io n nh f dng u. Vo I
haI frI u dn, fhu d udaposf chI m 20% dn s ca nuo c. Su a nh
huo ng cu a no vuo f r f xa ca c fha nh ph HungarI kha c |k ca fhu d
VIn cu a a o).
Sau cu c n I d y nam 1956, ca c nha Ia nh da o d f nuo c da chu ng
fo chu nghIa fhu c du ng kInh f ba ng ca ch nhanh cho ng frao quy n fu
quy f cho ca c doanh nghI p. Nhu ng vI c Ia m do duo c fang cuo ng nam
1968, da khuy n khich pha f frI n kInh f fu nhn bn ca nh ca c
nga nh kInh f qu c doanh ho p fa c xa va cho pho p mo r ng cu a v
phuong Ty. HungarI Ia nuo c d u fIn xIn gIa nh p H I d ng chu
u. Su qua n Iy m m do o frong nng nghI p frong do kInh f fu nhn
co nhI u kha nang mo r ng) va fI m nang cu a vu ng d ng ba ng ma u
mo PanonIo mang Ia I ca n cn nng nghI p duong |ngu c c, chan nuI,
ruo u vang). HI n nay nng nghI p v n su du ng hon 1/6 dn Iao d ng.
Cng nghI p fruo c dy Ia cng nghI p na ng, phu fhu c va o ca c
ngu n fa I nguyn mo |b- xif, fhan va fhan nu), d ng fho I phu
fhu c va o nh p kh u nang Iuo ng nhung gIo dy da fhay d I. Nga nh
na y mo cu a cho v n nuo c ngoa I |chu y u Ia u c va a o), fh m chi cho
ca c ha ng ngoa I qu c co xu f xu kha xa nhu |PhIIIps, ConoraI Mofo,
ConoraI IocfrIc, SuzukI). T p frung xung quanh fhu d, nga nh na y
fhu hu f hon 1/3 s dn Iao d ng va xu f kh u nhI u ma f ha ng kha c
nhau |ma y cng cu , phuong fI n chuyn du ng, d f, nng Iuong, duo c
va v f II u y f ). Khu vu c kInh f fhu ba dang Io n ma nh. Khu vu c
na y f n huo ng chinh sa ch fu nhn hoa ba f d u fu nam 1990 va fruo c
h f du ng fo I ca c doanh nghI p vu a va nho frong nhI u IInh vu c:
kha ch sa n, v n fa I, fhuong ma I. Nga nh du Ich o g n |nguo I a o va
u c) vu a Ia du Ich van hoa , vu a Ia du Ich bI n f p frung o udaposf
va frn ca c bo h aIafon- m f frong ca c h Io n nh f o chu u.
RumanI
Nuo c na y r f gIa u fa I nguyn fhIn nhIn va fI m nang du Ich, da
b do vo bo I chinh sa ch f p frung hoa qua mu c.
a nh huo ng fn gIa o cu a yzanco, a ch fh ng fr Offoman, vI c mo
cu a v fh gIo I u c va phuong Ty da bI n RumanI fha nh m f fu
dI m van hoa . a y Carpafos chI m khoa ng 1/3 Ia nh fh va chIa Ia m
haI kh I - d ng ba ng va cao nguyn: o phia fy, d ng ba ng SyIvanIo -
m f vu ng gIa u co v nng nghI p va d fh, o phia dng va nam co
MndavI va ca c d ng ba ng fhu c sng anubo. Toa n b d f nuo c
dI n hnh bo I khi h u Iu c da, fhI u nuo c va kha nang b xo I mo n da c
bI f. Nam 1989, RumanI da fan vo vo I h fh ng d c fa I va f p frung
hoa f f d d chuy n sang n n kInh f fh fruo ng co n dang xy du ng.
Nuo c na y co n co ca c fh ma nh nhu d f don o d ng ba ng ha Iuu sng
anubo |fa co n fh y o !kraIna), nhung su f p fh hoa ru ng d f va
chinh sa ch xu f kh u co h fh ng nha m fra no nuo c ngoa I cu a nuo c
na y, fI n ha nh frn su phuong ha I fo I nhn dn, da d n fo I fhI u
Iuong fhu c fr m fro ng. S nguo I Iao d ng frong nng nghI p va o
nng fhn v n o mu c cao nh f frong chu u |1/3 s dn Ia m nng
nghI p, m f nu a s dn o nng fhn) ma c cho y nguy n Io n Iao cu a
ca c nha Ia nh da o RumanI Ia Ia m bI n m f ca c ngI Ia ng, fhay va o do
Ia ca c fha nh ph nng nghI p. 40% dn Iao d ng duo c su du ng frong
cng nghI p |khaI mo , Iuy n gang fho p va hoa d u) vo I co so ha f ng
Ia c h u, hon nu a duo c ba o fr ko m. Ma c d u co ngu n fa I nguyn
fhIn nhIn Io n, nh f Ia nang Iuo ng |fhan, fhan nu, d u mo ) nhung
chinh ca I chinh sa ch khaI fha c qua mu c va xu f kh u da d n d n su
ca n kI f fru Iuo ng va d n fo I vI c phn ph I ha n dnh.
Khu vu c kInh f fhu ba chI m duo I 1/3 Iao d ng fhoo s II u fh ng
k hI n co . u sao dI nu a, fy fro ng cu a RumanI frong chu u cu c ky
y u ko m.
Iu f khI phu c ru ng d f d n d n frao Ia I ru ng d f cu a ca c ho p
fa c xa nng nghI p cho ca c chu so hu u nga y xua hoa c nhu ng nguo I
f u ru ng mo I, nhung ho fhuo ng fhI u v n hoa c phuong fI n |phn
bo n va cng cu ). Su m f f chu c frong co c u ru ng d f na y da ko o
fhoo su gIa m sa n Iuo ng fo I 50% d I vpi ngu c c nam 1992. Su go p
ph n cu a d u fu nuo c ngoa I v n co n b ha n ch - da cho pho p nng
cao sa n Iuo ng nng nghI p |cu ca I duo ng), frong fham do nang Iuo ng
|khaI fha c khi d f va ca c nha ma y Io c d u do ShoII da m nhI m) va
pha f frI n cng nghI p |SIomons, Rank Xorox).
Cu ng nhu o uIgarI, du Ich mu a dng va du Ich bI n |ca c ba I fa m
o bI n on) Iun mang Ia I ngoa I f ba ng vIc ra gIa ca r f co su c
ca nh franh, k ca ca c dch vu cung c p.
Nuo c nga
Tn go I nuo c Nga bao fru m haI khng gIan r f chnh I ch nhau:
m f ma f khu vu c da Iy mo r ng v chu u fhu c bI n aIfic o
OuraI va ma f kha c, IIn bang Nga, fra I da I v phia dng cho fo I f n
Tha I nh uong va fuong duong vo I c ng hoa IIn bang X VI f xa
h I chu nghIa. IIn bang Nga duo c c ng d ng qu c f cng nh n nam
1992. Ma c du Nga khng fh kha ng dnh cha c cha n Ia nguo I k fhu a
duy nh f cu a IIn X, song nuo c na y v n kha f khao duo c cng nh n
Ia nguo I k nhI m IIn bang X VI f va da m nhI m fru so fhuo ng
fru c cu a H I d ng ba o an IIn Ho p Qu c, fu d u fhu c v IIn X.
Ro ra ng Ia IIn bang Nga khng chI Ia frung fm Ich su ma co n Ia
ph n da s cu a IIn X cu : dI n fich 17 frI u km2, vo I dn s 150
frI u nguo I |IIn X cu co dI n fich 24,4 frI u km2 va 292 frI u dn).
phn chIa |khng d ng d u) gIu a chu u va chu A , ko o da I frn
10.000 km fu dng sang fy, bao fru m ha ng chu c mu I gIo , Nga Iun
Iun va sau na y xa hon nu a Ia nuo c co dI n fich Io n nh f fh gIo I
nhung dn s chI du ng fhu 6 frn fh gIo I.
Nho va o nhu ng danh hI u phong phu nhu fh ma IIn bang Nga
fruo c h f fm ca ch ba o v ngI v cuo ng qu c Io n ma IIn bang X
VI f da fa o du ng va ba o f n duo I ca c hnh fhu c mo I, nhu ng m I quan
h vo I khng gIan X VI f cu ma hI n nay co n khoa ng 25 frI u nguo I
Nga sInh s ng.
Ma c du co su pha f frI n cu a ca c bo bI n, nhung Nga khng pha I Ia
m f nuo c bI n, m f ma f v do ng bang fu ng fho I dI m hoa c fhuo ng
xuyn o vu ng duyn ha I bI n a c va bI n an-fich, ma f kha c Nga
ca ch xa bo bI n on va Tha I nh uong so vo I fro ng fm cu a d f
nuo c. a hnh nu I non r ng Io n, mo r ng v phia ba c va phia fy,
kho p Ia I o phia nam bo I ca c da y nu I, go p ph n Ia m cho d f nuo c b c
I p. Su r ng Io n va da da ng cu a dI u kI n fu nhIn chu ng fo su d I
da o cu a fa I nguyn khoa ng sa n va nang Iuo ng cu ng nhu sa n xu f
nng nghI p da da ng, nhung fra I Ia I no Ia I Ia m cho vI c f p frung
khng gIan va quy hoa ch Ia nh fh fro nn kho khan.
Su chuy n d I sang kInh f fh fruo ng Ia m f v n d kho khan
nhung kha fInh f ma IIn bang Nga pha I d I ma f b f ch p su n I
d y cu a nhI u fha nh ph n dn f c.
M f mI fruo ng kho khan, ngu n fa I nguyn d I da o
Ia nh fh r ng Io n va khi h u kha c nghI f Ia dI m y u d I vo I n n
kInh f v xa ca c mo va va fh fruo ng fIu fhu .
Su r ng Io n cu a Ia nh fh da mang Ia I cho Nga m f Io I fh chI n
Iuo c ha ng d u. Nhu ng nhuo c dI m cu a khi h u |Ia nh co ng, fuy f da y
ko o da I, su fan bang, Io fuy f) go p ph n d u da n va o su fh f ba I cu a
nhu ng ko xm Iuo c. C n m f fh ky gIa n doa n, do ng cha y cu a con
sng orozIna hay fr n da nh SfaIIngrad v n co n Ia bI u fuo ng cho su
ru f IuI cu a Nga.
Tra I Ia I, khoa ng ca ch va khi h u Ia I Ia nhu ng nhuo c dI m cho no n
kInh f . N u ma nh Iuo I gIao fhng cu a Nga da pha f frI n cu ng vo I su
fang fruo ng frong khaI fha c va ch bI n ca c ngu n fa I nguyn fhIn
nhIn fa I da phuong, r I vo I su fha nh I p ca c frung fm cng nghI p
o nam SIborIo fh no da duo c ko o da I ra da ng k . V fh , duo ng sa f
da y da c frong nuo c Nga ph n chu u, ngoa I vu ng OuraI, duo c gIo I
ha n o haI fru c ca ch bI f vo I duo ng va o, fhoo m hnh duo ng xuyn
SIbrI hay fuy n duo ng .A.M |aIkaI- Amour-MagIsfraI). Tuy n
duo ng na y kha nh fha nh nam 1994 nhn dI fuy n duo ng xuyn
SIbrI o mI n ba c, gIu a Iana va KomsomoIsk-sur-IÀmour. No phn
chIa vI c v n chuy n ha ng na ng vo I ma ng Iuo I duo ng ng d n d u va
khi d f v phuong Ty va f n Ty u. Tru dI s ca c xo c co dang ky
duo c ha n ch |so vo I s dn), chinh ba ng vI c Ia m na y ma fnh fra ng
ca c con duo ng da chu ng fo vaI fro fhu y u cu a ma ng Iuo I duo ng b
frong su pha f frI n kInh f cu a d f nuo c |chI m f nu a frong s ca c
con duo ng duo c da I nhu a va co fh dI Ia I va o b f cu mu a na o)..
AorofIof- cng fy ha ng khng duy nh f o Nga hoa f d ng cho fo I khI
fha nh I p ha ng ha ng khng Nga |AIr RussIa) |cu ng ho p fa c vo I ha ng
ha ng khng Anh qu c rIsfIsh AIrvay), chI m v fri ha ng d u fh
gIo I v s Iuo ng ha nh kha ch v n chuy n. Qua v y, ha ng khng co fh
fruo ng r ng Io n mI n ba c hay SIbrI-m f v fri g n nhu d c quy n
frong m f s vu ng gIao fhng ko m da m ba o.
o Nga, nhu ng nhIn II u b n vu ng |d u do va fhan nu), d u mo
va fI m nang fhuy dI n duo c khaI fha c ma nh mo o ph n chu u.
Ca c mo qua ng va hydrca cbua mang Ia I nhI u ngoa I f fu xu f kh u
song vI c khaI fha c chu ng Ia I r f kho khan. Ngu n du fru nguyn
II u fhuo ng xuyn d I da o da duo c nh n dnh Ia chua duo c khaI fha c
|sa f, d ng), nh f Ia o SIbrI. I u na y khI n ca c nha d u fu nuo c
ngoa I fho m kha f fu Iu, nh f Ia ca c nha d u fu chu A |chu y u Ia
Nh f a n). Tuy nhIn, fho I ky khu ng hoa ng va su b p bnh ma Nga
dang fra I qua fa o fhu n Io I cho nhu ng hu a ho n d u fu fhI f y u Io n.
Nhu ng kho khan v fa I chinh ma d f nuo c pha I duong d u cu ng
nhu vI c f chu c Ia I n n kInh f khI n nuo c na y pha I do ng cu a
nhI u khu vu c, d n fo I sa n Iuo ng gIa m 25% fu nam 1989.
Su suy gIa m na y v n chua du ng Ia I chu ng na o nhu ng khu vu c I I
fho I v n co n nhI u va sa n ph m sa n xu f ra khng fuong xu ng vo I
fIu chu n ch f Iuo ng cu a ca c nuo c phuong Ty |fa co fh mo r ng
nh n dnh na y ra ca c nuo c mo I ra do I fu IIn bang X VI f). Nam
1992, Nga v n du ng fhu ba frn fh gIo I v khaI fha c d u mo vo I sa n
Iuo ng g n 400 frI u f n. V khi fhIn nhIn, Nga du ng d u vo I 640 fy
m3 |khoa ng 30% sa n Iuo ng foa n c u) va gIu m f ph n da ng k frong
fru Iuo ng fh gIo I. u a va o su fang fruo ng v nh p kh u cu a ca c
nuo c chu u- chu Iu c phu fhu c ph n Io n va o Nga v vI c cung c p
khi fhIn nhIn- Nga da fu nhn hoa ca c doanh nghI p nha nuo c
|Cazprom-cng fy na y kI m soa f ca c mo , ca c duo ng ng d n d u va
ca c frung fm kho chu a d pha f frI n vI c khaI fha c o nhu ng vu ng
kho khan hon vo I su fro gIu p fa I chinh da ng k vu ng ngoa I vo ng cu c-
noI nhI f d xu ng fo I m 500C |).
Nng nghI p: ha n ch va pha f huy
Tu ba c fo I nam, b n h sInh fha I khi h u duo c quy f dnh va phn
bI f bo I nhI u Io p fhu c v f k fI p nhau: Toundra, TaIga, fha o
nguyn va sa ma c. Ia m n I b f In nhu ng h sInh fha I na y fa so
fh y nhu ng dI m kha c nhau ma nh mo .
a hnh khng qua phu c fa p frn foa n d f nuo c. Khi h u do ng
vaI fro f I quan fro ng. f daI va su c u fha nh fhu c v f fu nhIn,
fhoo v fri vu ng, mang Ia I su phn hoa vI c Ia m va quy hoa ch nhn
su . n h sInh fha I fra I da I fhoo vI fuy n duo I da ng ca c da I song
song nhau ro r f phn b c fu ba c fo I nam. nh nguyn, do c fhoo
duyn ha I fhu c bI n ba c cu c, fhuo ng Ia ca c khu chan fha ca c da n
fu n I c. o Ia h fhu c v f b c fh p, g m ca c cy da y, ru va cy
bu I. Ru ng TaIga Ia ca nh ru ng fhng Io n nh f fh gIo I, dan xon vo I
ru ng r m v phia nam. Ca nh ru ng na y bao phu 1/3 d f nuo c va mang
Ia I nhI u ngoa I f fu xu f kh u. Tha o nguyn phia nam, foa n Ia d f
don, Ia vu a ngu c c cu a Nga. Cu I cu ng, ph n na m v phia nam hon
ca Ia ca c vu ng sa ma c khng fr ng c y duo c.
Nng nghI p go p 20% va o fa I sa n fnh. Ca c sa n ph m chinh Ia
ngu c c |Iu a m, Iu a da I ma ch), khoaI fy, cu ca I duo ng va fhf |fhf
bo , cu u va fhf Io n).
K f qua va frI n vo ng kInh f
VI c chuy n sang co ch fh fruo ng fhu c d y qua frnh f chu c Ia I
h fh ng fa I ch , ko o fhoo sa n Iuo ng nng nghI p va cng nghI p
gIa m, fa o ra nhu ng Iu ng fhuong ma I mo I.
Ngay fu cu I fh kI XIX, cng nghI p da duo c uu fIn pha f frI n.
Xu huo ng na y co n duo c d y ma nh sau ca ch ma ng nam 1917, khI n
IIn X fu ng buo c fro fha nh cuo ng qu c kInh f frn fh gIo I. Tuy
v y, v fri na y v n khng fh cho d y duo c su m f cn d I frong cng
nghI p va gIu a ca c vu ng.
NhI m vu pha I da f duo c ca c mu c fIu k hoa ch d ra da fa o dI u
kI n cho n n sa n xu f ha ng Ioa f, nhung fhuo ng ko m ch f Iuo ng va
kho fIu fhu , khng c n quan fm fo I frung ha n hay da I ha n frong
vI c I p k hoa ch d u fu, khng fI f kI m ngu n fa I nguyn, gIa m chI
phi, ba o v mI fruo ng. No d Ia I cho nuo c Nga so hu u nhu ng fa n du
cu a m f n n kInh f fhoo fhuy f sa n xu f v sa n Iuo ng r f ro ra ng
frong n I b IIn bang Nga cu ng nhu ca c vu ng In c n. VI c chuy n
sang co ch fh fruo ng ca ng fhu c d y vI c f chu c Ia I h fh ng sa n
xu f, ko o fhoo su gIa m su f cu a su c ma nh nng nghI p va cng
nghI p, dI khI r f Io n, va su chuy n huo ng ca c Iu ng fhuong ma I.
VI c gIao dch vo I ca c nuo c fhu c kh I COMCON cu gIo dy dang
suy fa n, fu nay fhu c hI n ba ng hoa n d I ngoa I f v ca c nuo c na y
Iun fhI u kha nang fhanh foa n. N u kIm nga ch fuy f d I frong frao
d I fhu c hI n vo I ca c nuo c phuong Ty gIa m |co fh Ia fa m fho I) so
cho pho p u c fI n In v fri ha ng d u |vo I 17% Iuo ng ngoa I fhuong
cu a Nga). Tuy nhIn d pha f frI n ca c m I quan h fhuong ma I va
khng Ia m fhay d I d f ng f mo I do ng fhuong ma I, Nga c ga ng xy
du ng m f IIn hI p ha I quan va da ky nhI u hI p dnh vo I 9 nuo c mo I
ra do I fu ca c nuo c phu c n cu a IIn X cu . Nh p kh u nam 1992
gIa m foa n ph n chu ng fo ca n cn fhuong ma I duong mu c chnh
I ch duong khng pha I Iu c na o cu ng fuong u ng vo I m f n n kInh f
sung su c.
Ca c vu ng cu a Nga
S ph n nuo c Nga duo c dnh doa f m f ph n bo I m f b I ca nh duy
nh f - b I ca nh cu a m f nuo c kh ng I , fra I r ng frn haI chu Iu c,
chu A va chu u, dI u do ph n na o gIa I fhich nhu ng ra ng bu c khi
h u ma nuo c na y pha I chu du ng. n s chu y u f p frung bn
ph n Chu u, o do dI u kI n s ng f f hon, nhung co su kha c bI f
gIu a ca c vu ng. o phia fy da y nu I OuraI co ca c cu m dn cu Iu do I, va
o mI n Nam Ia nhu ng vu ng mo I n I. Trong ph n fhu c Chu u, dn
cu fru IIn fu c, nng nghI p fhm canh, cng nghI p pha f frI n - dy
Ia dI u quan fro ng, ca c Iu ng gIao fhng da y da c. Vo I v fh da c bI f
cu a mnh, vo I qua khu va ca c dI sa n kI n fru c, ca c fha nh ph Mafx-
co-va va SaInf Po forbourg Ia chu ng nhn cu a Ich su d f nuo c,
mang d u n vu a Nga, vu a X VI f.
SIbrI va ca c duyn ha I fhu c bI n Ac-fich Ia nhu ng vu ng hoang
ma c, nhu ng sa ma c nhn Ioa I fhu c su , chu phu c fu ng duo I dI u
kI n khi h u kha c nghI f. Nhu ng ha n ch na y khI n ca c I I s ng fra I
nguo c nhau: nhu ng ngu oI chan nuI du mu c o phia a c va nhu ng
nguo I Iao d ng m f g c o SIborI hu u ich. Su pha f frI n chu y u du a
frn khaI fha c nguyn v f II u va ngu n nang Iuo ng, xung quanh ca c
frung fm d fh bI f I p. RIng ph n phia Nam cu a Ty SIbrI da
fro fha nh m f vu ng nng - cng nghI p dan xon. Nhung nhu ng n Iu c
frI n khaI nha m gIa m su chnh I ch gIu a ca c vu ng v n chua mang
Ia I k f qua da ng chu y , fhuo ng fhoo ca ch fu pha f, |fha nh I p ca c f
ho p cng nghI p duo I fho I SfaIIn, dua va o su du ng d f hoang duo I
fho I Kho-ru f-s p va sau na y pha f frI n ca c f ho p sa n xu f k f ho p)
hoa c fhoo ca ch fu gIa c hon |fro c p cho vu ng xa d fa o dI u kI n cho
vI c dI cu cu a nguo I Iao d ng). V n co n nhu ng fuong pha n gIu a ca c
vu ng cu fhu c Chu u va ngay ca frong ba n fhn ca c vu ng |nh f Ia
o fha nh fh), gIu a ca c f ng Io p xa h I ma hI n nay dang nga y ca ng da
da ng cu ng vo I mu c d fI n frI n cu a n n kInh f fh fruo ng.
Nuo c Nga ph n Chu u
Ia ph n dng dn nh f cu a IIn bang Nga, 3 vu ng o dy kha c
nhau bo I Ich su va mu c d pha f frI n: Maf-xco-va va foa n vu ng na y,
fhung Iu ng sng Vnga va phia nam da y OuraI. Tu duo ng bIn gIo I
ko o da I fu ca c nuo c aIfic fo I !kraIna o phia Ty, cho fo I da y OuraI o
phia ng, nuo c Nga fhu c Chu u Ia ph n dng dn cu nh f cu a
IIn bang Nga, nhung v da hnh d f nuo c phu c fa p, Nga co nhI u
su chnh I ch v dn cu. o mI n ba c |ba n da o KoIa, CaroII, vu ng
ArkhangoIsk va fhuo ng Vnga), m f d dn s khng cao Ia m. o dy,
ngoa I vI fuy n 60 |va g n nhu foa n b ba n da o KoIa, ngoa I vo ng cu c
a c), khi h u r f kha c nghI f. Mu a dng ko o da I va Ia nh bu f |nhI f
d frung bnh fhuo ng duo I -150C), d f daI b chm frong bang duo I d
su kha Io n, ko o da I nhI u fha ng. n cu f p frung chu y u o phia
Nam fuy n duo ng n I II n SaInf-Po forbourg vo I Porm, noI co ba khu
vu c kha c bI f nhau bo I Ich su va cuo ng d pha f frI n kInh f : vu ng
cng nghI p frung fm, vu ng xung quanh Maf-xo-va, fhung Iu ng
sng Vnga o ph n frung va phia Nam sng OuraI.
Nng fhn cu a Nga bao quanh vu ng cng nghI p frung fm, fo I
f n SaInf-Po forbourg, da fra I qua cu c dI dn ha ng Ioa f v ca c frung
fm d fh va cng nghI p. N u nhu mI n ba c cu a vu ng na y co fhIn
huo ng gIa nh Ia m noI gIa I fri d I vo I dn Maf-xo-va va nguo I dn
fha nh fh fu ca c fha nh ph Io n kha c fh mI n Nam vu a Ia cu c cng
nghI p hoa vu a Ia vu ng nng nghI p fhm canh.
Thung Iu ng sng Vnga vu a Ia noI co n n nng nghI p fhnh vuo ng
vu a Ia fru c gIao fhng quan fro ng fruo c dy. Vu ng na y da fro fha nh
m f f ho p cng nghI p Io n nho ca c cng frnh fhuy dI n va ca c mo
d u o Socond-akou. HaI bo sng Vnga Ia ca c cu m dn cu cng
nghI p Io n, chuyn mn hoa hoa c chua chuyn mn hoa , co s dn
g n m f frI u hoa c hon nu a; do Ia ca c cu m NIjnI Novgorod, Kazan,
Samra, VoIgograd. Trong ca c cu m cng nghI p na y v n co n ca c nha
ma y hoa ch f, nha ma y Iuy n kIm va ch fa o f |ToIIaffI) da I I
fho I, sa n ph m fhI u su c ca nh franh.
a y nu I OuraI - co f ng d f ng m r f gIa u khoa ng sa n, co khI
duo c so sa nh vo I sng Ruhr, Ia m f vu ng cng nghI p mo I nh f, da c
bI f co nhI u nha ma y Iuy n gang fho p va Iuy n kIm |MaguIfogorsk,
TchoIIabInsk), fhuo ng gy nhI m, xua kIa k f ho p vo I vu ng
Kouzbass, ca ch do g n 2000 km, fa o ra m f f ho p ga n II n. Nga y
nay, n n kInh f cu a OuraI v n ha nh d c I p hon. VI c ch bI n ca c
kIm Ioa I khng chu a sa f o dy cung c p ca c sa n ph m co ba n va ca c
ba n fha nh ph m. a khu dn cu vo I hon m f frI u nguo I f p frung
ph n Io n ca c hoa f d ng cng nghI p; khu Porm o phia a c,
IokaforInbourg o mI n frung va TchoIIabInsk o phia Nam.
Maf-xco-va va SaInf-Po forbourg
Ia haI fha nh ph chinh cu a nuo c Nga ph n chu u, Maf-xco-va
va SaInf-Po forbourg na m I ch frung fm so vo I foa n b IIn bang
Nga, nhung no Ia I cho mo ca c fha nh ph kha c bo I Ich su va d Io n
cu a ca c khu dn cu.
Nhu ng chuy n bI n kInh f cu a IIn X fu nam 1920 da ko o fhoo
su dI dn ha ng Ioa f v ca c fha nh ph , Ia m fhay d I su sa c m I fuong
quan gIu a dn fha nh fh va nng fhn. Nam 1940, dn fha nh fh
chI m duo I 1/3 f ng dn s X VI f, m f nu a fh kI sau - nam 1990 -
khoa ng 70%.
Maf-xco-va va SaInf-Po forbourg chI m v fri n I b f nh f frong
Io ng nuo c Nga ph n chu u. Ca c fha nh ph na y du ng ha ng d u v
ca c cu m dn cu: Maf-xco-va co frn 10 frI u nguo I, co n SaInf-
Po forbourg co frn 5 frI u nguo I, frong khI do nhu ng fha nh ph x p
sau chI co g n 1,5 frI u nguo I |NIjnI Novgorod, NovossIbIrsk,
IokaforInbourg). Maf-xco-va - fhu d cu a Nga, fruo c h f Ia m f d ng
ba ng frung fm Io n cu a Nga, Ia m f fu dI m gIao fhng hnh sao noI
gIao dI m cu a ca c duo ng sng, duo ng sa f va duo ng b , bang qua ca c
ca nh ru ng fhng TaIga, n I vo I aIan, !kraIna, ca c nuo c aIfic va
vu ng Vnga. Trung fm fha nh ph duo c xy du ng fu ng buo c xung
quanh dI m kho I d u Ia dI n KromII, duo c xy du ng frn m d f n I
cao frn m f nha nh phu cu a sng Vnga - sng Moskova, d I dI n vo I
ho n da o Ia m I I va o. Maf-xco-va Iun Ia m f fha nh ph Iuu fhng,
duo ng kinh fha nh ph duo c mo r ng da ng k , fruo c dy chI 5 km, gIo
dy Ia 30km. Ngoa I frung fm fha nh ph ra noI gIa nh cho ca c fInh
hoa, ca c nha fho va ba o fa ng, vu ng phu c n Ty a c I fhu c va o ca c
cu m nha o f p fh Io n, ch f Iuo ng r f ko m, Maf-xo-va xon I n vo I ca c
khu nha o ho p fha nh nhu ng cu m Io n, ca c gIa dnh cng nhn, ca c foa
nha cng c ng, khun vIn xanh Iun chu a nh huo ng cu a cng
nghI p |Ia p ra p dI n, ch fa o f va cng nghI p nng Iuong). uo ng
cao f c va nh daI fu nhu ng nam 1960 va ch ra gIo I ha n ha nh chinh cu a
Maf-xco-va nga y nay da duo c d fh hoa a f. Sng Moskova,nhu ng
khu c ngoa f va vu ng chu fh phn chIa fhu d: ca c b n fa u frong
fha nh ph , ca c cy c u duo c ba c fruo c fh chI n fhu 2 n I vo I sng
VoIga, ca c knh da o, khI n Maf-xco-va fro fha nh m f ca ng quan
fro ng |ca ng Ty va Nam) d ng fho I n I vo I bI n on va vnh Ph n
Ian.
Ca ch fhu d m f khoa ng khng xa da pha f frI n m f va nh daI
cng nghI p, bao g m khoa ng haI chu c fha nh ph co frn 100.000
dn. o phia a c, xung quanh fha nh ph IarosIavI co nga nh cng
nghI p d f, frong khI do o phia Nam va xung quanh vu ng chu fh co
chu a mo fhan da TouIa Ia ca c nga nh cng nghI p na ng, hoa ch f va
Iuy n kIm. Nhu ng nga nh cng nghI p mu I nho n phn b frong nhI u
dI m nho g n NIjnI Novgorod, noI dI n ra cao fra o fu nhn hoa , na m
frong fhung Iu ng sng Vnga. Nhu mo I fhu d kha c, Maf-xco-va co
vaI fro bI u fuo ng - m f vaI fro r f quan fro ng frong b I ca nh hI n
nay- vaI fro fh ng nh f d f nuo c va fh ng nh f dn f c Nga.
SaInf-Po forbourg Ia fha nh ph Io n fhu 2 cu a Nga. Tha nh ph na y
khng fhu n Io I Ia m v o dy duo ng ra bI n kho khan. o da d u vnh
Ph n Ian, ha ng nam b n ca ng b bang phu frong 3 fha ng. Tuy v y,
no v n da m ba o vI c v n chuy n ha ng ha I d da ng hon so vo I ca ng
ArkhangoIsk. Ia fhu d n I fI ng fu nhu ng nam 1712 1918, SaInf-
Po forbourg co n Ia fha nh ph bI u fuo ng fhoo nguy n vo ng cu a PIorro
da I d , ga n bo nuo c Nga vo I chu u. Tha nh ph na y co fn Ia
Pofrograd nam 1914 1924, r I I y fn IonIngrad cho fo I nam 1991,
sau do I y fn SaInf- Po forbourg v ha o quang van hoa va kInh f cu a
no . Tha nh ph na y da fro fha nh m f da chI uu fIn d I vo I kha ch du
Ich chu u va MI.
SI-b-rI
Ca I fn na y go I In m f noI bao Ia co khi h u bang gIa va g n nhu
hoang so, hI m co phuong fI n dI Ia I, d f daI Ia ba I chan fha cho
nguo I chan nuI, noI Iuu da y cu a nhu ng ko fhu a n, nhung do cu ng Ia
v fri chI n Iuo c ha ng d u.
R ng Io n va xa ca ch, d f daI b do ng bang va o mu a dng, mu a ho
nhI u mu I, ca c do ng sng kho quy hoa ch, f f ca dua nhau Ia m cho
SIbrI fro fha nh m f vu ng nghI f nga . Tuy nhIn, khng gIan r ng
Io n, fa I sa n mo va nang Iuo ng d I da o Ia I khI n noI dy fro fha nh
m f v fri chI n Iuo c ha ng d u: SIbrI Ia vu ng r ng nh f IIn bang
Nga, r ng g p 25 I n nuo c Pha p |khoang 12,5 frI u km2). No bao
fru m mI n ba c chu A va fra I r ng fu da y OuraI fo I Tha I nh
uong, gIu a a c ang uong o phia a c, Kazakhfan va ca c duo ng
bIn gIo I vo I Mng C va Trung Qu c o phia Nam. Tu Ty sang ng,
co 3 con sng Io n sng Ob, sng IonIssoI va sng Iona fIu nuo c cho
SIbrI v bI n a c. a hnh gIu p fa phn bI f 3 mI n fhoo kInh
fuy n: d ng ba ng, cao nguyn mI n frung SIbrI va ca c da y nu I ng
SIbrI. Trong khI do mI fruo ng fu nhIn cho pho p fa phn bI f 3
vu ng fhoo vI fuy n. Trn bo bI n a c, fu ba n da o KoIa cho fo I da I
nng fruo ng qu c doanh Kamfchafka, khi h u kha c nghI f, da c frung
bo I bIn d nhI f Io n va mu a dng da I |fo I 9 fha ng) hI m co mu a mua
|hoa c fuy f). f snh I y fhuo ng b dng cu ng su va fhu c v f chI
cung c p cho da n fu n I c m f ba I chan fha ca n c I. NghIng hon v
phia Nam, ca c vu ng d f co sIIic duo c bao phu bo I ru ng fhng TaIga
ru ng fhng nhu a va ng chI m 3/4 fru Iuo ng g cu a ca nuo c. Phia ng
Nam SIborI, khi h u n hoa hon, fhu c v ca c fha o nguyn fruo c h f
duo c fr ng ru ng, sau do Ia d f don fhu n Io I cho nng nghI p. Nhu ng
fh ma nh na y khI n vu ng na y fro fha nh noI dng dn cu nh f SIborI.
Ta co fh x p rIng vu ng d u mu f phia dng Nam |frong do co ca
Khabarovsk va VIadIvosfok Ia ca c fha nh ph chinh) d I dI n vo I
Nh f a nva ng a c Trung Qu c |vu ng Ma n Chu cu ).
Ta I nguyn khoa ng sa n va nang Iuo ng r f Io n. Ca c ngu n fa I
nguyn na y co n Iu mo I co fh khaI fha c h f. SIborI hu u ichduo c
gIo I ha n o m f duo ng vI n ho p |co duo ng xuyn SIborI cha y qua va
fuy n duo ng .A.M o phia Nam ru ng TaIga), co m f d dn s fang
d n fu Ty sang ng. Sau fh chI n fhu 2, ca c nga nh cng nghI p
chI n Iuo c fI p fu c pha f frI n o dy. Ngoa I fru c pha f frI n phia Nam
na y ra, chI co n ca c frung fm na m ra I ra c frong vu ng SIbrI bao Ia.
Ca c nuo c Ca p - ca - do
a y Ca p-ca-do fra I da I gIu a bI n on va bI n CaspIonno, Ia gIo I
ha n Iu do I gIu a chu A va chu u, duo c bao quanh bo I ca c dInh nu I
phu fuy f cao frn 5000 m |dInh Ibrous cao fo I 5642m).
Ca I ra o cha n hu ng vI na y r f kin da o, fru m f duo ng fhng co fh
dI Ia I duo c, n I II n haI mI n a c - Nam Osso fI. Nu I non da co fa c
du ng ha n ch su dang da ng v dn f c, fa o nn m f dI m ga n k f
dn f c fhu c su co ranh gIo I Ia da o KIf |phia ng) va da o H I. a c
Ca pcado |CIscaucaso) Ia m f Ioa f ca c nuo c c ng hoa nho bo
|KarafchaIs-Tchorkossos, KabardIno aIkarIo, ba c Osso fI,
IngouchIo, Cho f-nIa, a-gof-xfan) - f f ca d u fhu c v IIn bang
Nga. o Nam Ca pcado |Transcaucaso) co 3 nuo c d c I p fhu c IIn X
cu : CoorgIo, A-do c-baIdan va Ac-m-nIa. a nuo c na y co bIn gIo I
phia Nam gIa p vo I Th NhI Ky va Iran, fhuo ng duo c f p ho p duo I fn
go I Ca c nuo c Ca pcado.
a qu c gIa na y bao fru m frn dI n fich duo I 200.000 km2, co dn
s 16,3 frI u nguo I. Nhu v y, dy Ia ca c nuo c nho so vo I ca c nuo c Io n
bao quanh no , nhung Ia I Ia dI m da chinh fr quan fro ng |co mo
d u), na m ngoa I f m a nh huo ng cu a Nga va su ca nh franh gIu a HI
gIa o fh fu c o Th NhI Ky va H I gIa o chinh fh ng o Iran. Hon nu a,
n u Ac-mo-nIa d ng nh f v dn f c fh Azo cbaIdan va nh f Ia
CoorgIo Ia I co nhI u dn f c fhI u s . Ca c dn f c fhuo ng fa n duong
Io ng yu nuo c nho nhu ng nguo I fhI u s cu a nuo c Ia ng gI ng s ng
Iuu vong frn d f ho , bu c f I nhu ng nguo I na y Ia bo fr n. Khng
nuo c na o o Ca pcado hI n nay fra nh duo c b I ca nh na y. Su d I nghch
su sa c co finh Ich su , fhuo ng duo c nhn dI bo I su d I d u dn f c
va fn gIa o, Iun dI n ra qua ca c cu c xung d f hon Ia qua ngoa I gIao.
Truo c dy, vu ng na y da Ia sn kh u cu a ca c cu c ba o Iu c, da c
bI f Ia nhu ng cu c fa n sa f nguo I AcmnIa o Ado cbaIzan. Tu nam
1991, fnh hnh co n f I f hon: pho II khaI o Osso fI va n n d c I p
Abkhazo o CoorgIo, n n d c I p fu fuyn b cu a Hauf Karabach
o A-zo c-baI-dan va cu c xung d f fra n Ian gIu a nguo I AcmnIa va
nguo I A- zo c-baI-dan...
Nhu ng nha frung gIan hoa gIa I co nhI u fru II u kha c nhau |!y
ban gIa m sa f IIn Ho p Qu c o CoorgIo, nho m MInks cu a h I ngh an
nInh va ho p fa c chu u o Hanf-Karabakh, cu c ga p go fa I Ph n Ian
gIu a nguo I AcmnIa va nguo I AzorIs duo I su ba o h cu a Nga), song
f f ca d u cha ng Ia m duo c dI u g.
M f b I ca nh nhu fh frong ca c nuo c Ca pcado khng h duo c
cuo ng qu c Ia ng gI ng phia a c khoan nhuo ng, va k f cu c ro ra ng
nh f Ia su fro Ia I cu a Nga fruo c sn kh u Ca pcado fu d u nam 1994.
CoorgIo
RIng CoorgIo Ia nuo c f ng ho p nhu ng kho khan ma nhI u nuo c
c ng hoa fhu c IIn X cu pha I duong d u vo I v n d dn f c fhI u
s .
CoorgIo Ia ma nh d f Iy fuo ng cho m f n n nng nghI p fhnh
vuo ng nho fh ma nh fu dI u kI n khi h u fhu n Io I |cam, cho , fhu c
Ia , nho), chI m hon 30% dn Iao d ng va nga nh du Ich von bI n h p
d n bo I do ng sng mon fhoo bI n on. Cng nghI p v n chI gIo I
ha n o ca c fh fr n o TbIIIssI |fhu phu cu a CoorgIo) va khaI fha c
qua ng mang gan.
n s fo I 70% Ia nguo I CoorgIo, nhung d f nuo c duo c chIa Ia m ba
vu ng fu d u co quy n fu fr. MI n nam Osso fI b II ko o sa f nh p va o
a c Osso fI, AbkhazIo huo ng v phia Nga, co n AdjarIo nghIng v
phia Th NhI Ky . Ma c du dI n fich nho ho p, nhung CoorgIo Ia I Ia
f ng hoa cu a nhu ng kho khan pha I d I ma f vo I v n d ca c dn f c
fhI u s ma nhu ng nuo c c ng hoa fhu c IIn X cu ga p pha I. Ich su
duo c fhu c d y fu nam 1991: gIa nh d c I p va ch m du f vI c mo cu a
v Nga. Cu c n I chI n I p fu c n ra gIu a nhu ng foa n qun phI n
Ioa n d I d u nhau. douard Chovardnadzo In na m chinh quy n
fha ng 3 nam 1992 va co quy n ho p pha p qua cu c b u cu fha ng Io I,
du ng d u nha nuo c |fha ng 10 nam 1992). Su kI n na y v n khng gIa I
quy f duo c v n d da f ra vo I dn f c fhI u s AbkhazIor dn f c do I
d c I p ba ng vu khi. Nuo c Nga da cu u gIu p CoorgIo cu I nam 1993
va CoorgIo gIa nh p c ng d ng ca c qu c gIa d c I p. Nhu ng cu c
frao d I duo c cn ba ng, if ra Ia cu ng va o fho I dI m hI n nay.
A c-m-nIa
AcmnIa d ng nh f v dn f c, co fo I 90% dn s Ia dn g c
AcmnIa, song dn f c na y pha I chu du ng ha ng Ioa f nhu ng fha ch
fhu c hI m fh y frong Ich su g n dy.
Vo I dI n fich g n 300.000 km2 va dn s 3,6 frI u dn, AcmnIa Ia
nuo c c ng hoa nho nh f fhu c IIn X cu , nhung Ia I co m f d dn s
da y nh f |120 nguo I/km2) sau Mn-da-vI. Ia nuo c sa n xu f cam,
duo c cng nghI p hoa fuong d I, duo c huo ng nhu ng fInh hoa uu fu va
su fInh fhng ngh nghI p cu ng vo I su u ng h fich cu c cu a nuo c
ngoa I, song AcmnIa v n co n nhI u b f c p. bao bo c va co nhI u
nu I |d cao frung bnh frn 1000 m), nuo c na y fhI u nang Iuo ng |ma c
du mo I dy cho kho I d ng fro Ia I nha ma y nguyn fu ) va ma c cho su
cu u fro nhn da o frn dI n r ng ma nuo c na y duo c huo ng, nhung v n
chua vuo f qua duo c h u qua cu a fr n d ng d f nghIm fro ng da fa n
pha m f ph n d f nuo c nam 1988.
Trong fho I k g n dy, dn f c na y pha I fra I qua ha ng Ioa f nhu ng
fhu fha ch da c bI f. Nam 1915 dn f c na y Ia na n nhn cu a m f vu
dI f chu ng fhu c su do Th NhI Ky gy ra. Tha m kch na y ph n na o
Ia nguyn nhn d n fo I su dI fa n dn AcmnIa |fo I MI, Canada,
Pha p, a c-hon-fI-na).
Nam 1988, sau nhu ng cu c ba o d ng cu a nguo I AcmnIa o
akou va o Azo cbaIdan, chu nghIa dn f c hoa f d ng cng khaI do I
sa f nh p vu ng d f Hanf - Karabakh cu a Azo cbaIdan va o AcmnIa
|vu ng co quy n fu fr va 75% dn s Ia nguo I AcmnIa). Nam 1991,
AcmnIa d c I p. Va I fha ng sau, vu ng Hauf- Karabakh fuyn b chu
quy n. Ma c d u chu quy n na y khng duo c qu c gIa na o cng nh n,
song fnh hu ng y da d n fo I cu c xung d f khng fh fra nh kho I
vo I Azo cbaIdan, nuo c na y xoa bo quy n fu fr o Hauf- Karabakh va
da f vu ng na y duo I quy n qua n Iy fru c fI p. AcmnIa cng khaI u ng
h vu ng ca c dn f c anh om o Hauf- Karabakh; chI m 20% Ia nh fh
Azo cbaIdan va o d u nam 1994, d ng fho I ca nh gIa c khng Ia m
phuong ha I fo I quan h vo I ca c cuo ng qu c Ia ng gI ng |Nga, Th NhI
Ky , Iran).
Azo cbaIdan
M f ph n Ia nh fh fhoa f ra kho I su gIa m sa f cu a nhu ng nha c m
quy n Azo cbaIdan nam 1994, song vI c fham do va khaI fha c d u khi
ngoa I khoI pha I fI n ha nh Ia I duo I su fhu c o p cu a ca c f p doa n nuo c
ngoa I.
Co hon 7 frI u dn frn dI n fich 87000 km2 |nuo c dng dn va
Io n nh f o Ca pcado), co m f ma f gIa p vo I bI n CapIonno, na m gIu a
Nga va Iran, fhu c f Azo cbaIdan duo c c u fha nh fu haI ph n rIng
bI f. Ph n fhu nh f Ia ph n co dn s va dI n fich Io n nh f. Ph n
na y co vu ng akou, fhu d cu a Azo cbaIdan vo I g n 2 frI u dn, va
ca c ngu n fa I nguyn chinh cu a d f nuo c |frong do co d u mo va ca c
nga nh cng nghI p pha f sInh) frn bo bI n CaspIonno, co n n I fI ng
v fru ng ca mu I. Ph n na y bao g m ca khu fu fr Hauf- Karabakh.
Ph n fhu haI nho hon Ia vu ng nu I na m Io f frong d f nuo c co dI n
fich 5500 km2 va dn s 300.000 nguo I - vu ng NakhIfchovan, duo c
fa ch kho I ph n fhu nh f bo I AcmnIa. Azo cbaIdan co 80% dn Ia
nguo I AzosrIs |hI n na y co n nhI u hon do su dI chuy n cho o cu a
nguo I AcmnIa fr n kho I Azo cbaIdan va nguo I AzosrIs fr n kho I
AcmnIa).
Nam 1991 Azo cbaIdan fuyn b chu quy n. Va I fha ng sau vu ng fu
fr Hauf- Karabakh frong Azo cbaIdan, chu y u Ia nguo I AcmnIa
sInh s ng, cu ng fuyn b n n c ng hoa d c I p, ko o fhoo m f cu c
xung d f gIu a Azo cbaIdan va AcmnIa. u nam 1994, nguo I
AcmnIa o Hauf - Karabakh, fhoa f kho I su c o p cu a nguo I Azo rIs,
kI m soa f foa n b Ia nh fh va chI m ha nh Iang IafchIno |vo I su y m
fro ng m cu a AcmnIa) - ha nh Iang na y phn chIa vu ng na m Io f
frong nuo c AcmnIa va m f ph n cu a phia Nam Azo cbaIdan - ko o
fhoo ha ng chu c nga n nguo I f nan AzrIs frn duo ng Iuu d y v
akou. Ma c cho a p Iu c cu a Th NhI Ky , Iran, Nga va IIn Ho p Qu c
d I vo I nguo I AcmnIa, fnh fra ng chI n franh v n ko o da I khI n
kInh f khng co n ch d pha f frI n.
Tuy nhIn Azo cbaIdan co n n I fI ng v hydroca cbua, khaI fha c o
bo bI n CaspIonno fu cu I fh ky XIX va Ia n n fa ng cho su pha f
frI n co so ha f ng cng nghI p. Thu c v y, frong IInh vu c d u mo ,
Azo cbaIdan da do ng vaI fro nguo I fIn phong fruo c chI n franh fh
gIo I fhu nh f, v n cu a chu u da d u fu va o khaI fha c ca c mo d u o
akou. Nhung nuo c na y cu ng chI duo c xom nhu nuo c khaI fha c mo
frong khun kh IIn X |11 frI u f n nam 1991), chI cu ng c p duo c
2% Iuo ng d u cu a X VI f. Tuy v y, d I vo I m f nuo c 7 frI u dn,
ngu n fa I nguyn na y cu ng r f Io n. N u nhu dI u kI n chinh fr cho
pho p fh vI c khaI fha c va khaI fha c ngoa I khoI so duo c khI phu c
duo I su c o p cu a ca c f p doa n d u khi nuo c ngoa I. Azo cbaIdan Ia I fhu
hu f ca c cng fy d u khi qu c f .
I ca nh fh gIo I mo I. Nhu ng frI n vo ng mo I cu a c ng d ng ca c
qu c gIa d c I p |S.N.C).
Khng gIan X vI f cu duo c fa I f chu c fhng qua vI c nng cao v
fh cu a nuo c Nga.
So co 2 y u f fhu n Io I cho pho p nuo c Nga cn ba ng Ia I n n chinh
fr cu a mnh. Y u f fhu nh f Ia su gIa fang ca c cu c xung d f bn
frong hoa c gIu a ca c nuo c fha nh vIn mo I v ca c qu c gIa na y pha I fm
d n vI n fro qun su cu a Nga. Y u f fhu haI Ia fhu c fra ng n n kInh
f Nga da duo c nh n fhu c ro .
Y u f fhu nh f da gy a nh huo ng ro r f o vu ng Ca p - ca - do. o
co xung d f, xung d f frong ca c qu c gIa |nhu o CoorgIo) hoa c ca c
cu c xung d f gIu a ca c qu c gIa fhu c khu vu c na y, khng co n ca ch
Iu a cho n na o kha c Ia xIn gIa nh p va o c ng d ng ca c qu c gIa d c
I p, ca c qu c gIa na y ch p nh n m f hnh fhu c chu qua n cu a Nga. o
pha I d I d u vo I phong fra o dn f c chu nghIa AbkhazI cu ng nhu vo I
su r I ron n I b nga y ca ng fang, fha ng 10 nam 1993, CoorIgIo da gIa
nh p va o c ng d ng ca c qu c gIa d c I p va ku go I su can fhI p cu a
qun d I Nga sau do qun d I Nga da frI n khaI fa I TadjIkIsfan. So
phong fra o H I gIa o Ian r ng, ca c nha Ia nh da o cu a nhI u nuo c c ng
hoa o frung A da ch p nh n hI p dnh Nga - !-do-b-kI-xfan duo c ky
k f va o fha ng 11 nam 1992 va cho qun d I Nga can fhI p va o d
ch ng Ia I Iu c Iuo ng u ng h H I gIa o va dua ca c nha cu u Ia nh da o cu a
a ng c ng sa n In c m quy n. K f qua Ia qun d I Nga nga y ca ng ky
nhI u cam k f da m ba o duy fr fr f fu frong khu vu c.
Y u f fhu haI cu ng cho fh y nhu ng fhu n Io I r f ro va fh hI n
qua su chuy n huo ng pha f frI n cu a !kraIna nam 1993. Ngay fu
cu I nam 1992, ca c nha Ia nh da o ca c doanh nghI p frong S.N.C da
fa o a p Iu c Io n d co fh fa I I p Ia I khng gIan kInh f X vI f. Ta I
Nga, IIn mInh ca c nha doanh nghI p va doanh nhn Nga du ng d u
Ia arkadI VoIskI dI d u frong phong fra o yu c u fang cuo ng ho p fa c
kInh f frn quI m foa n khu vu c.
Va o fha ng 4 nam 1993 S.N.C da fang fhm su c ma nh sau khI
fha nh I p m f co quan ha nh pha p fhuo ng fru c. Tha ng 9 nam y, co
9 frong s 11 qu c gIa fha nh vIn |armo nIa, azorkorIdjan, Iaruf,
Kazakhsfan, KIrzIghIsfan, !zobkIsfan, ModarrIo, Nga va
TadjIkIsfan) da cam k f v nguyn fa c cu a m f IIn mInh kInh f va
fI n f va !kraIna cu ng fh hI n y chi mu n gIa nh p f chu c na y.
Tha ng 9 nam 1994, 11/12 qu c gIa fha nh vIn da fhng qua vI c
fha nh I p m f uy ban kInh f IIn chinh phu |M..K) frong do Nga
na m 1/2 s phI u.
Ngoa I nhI m vu duo c xa c dnh d u nam 1992 cu a SNC, nguo I fa
co n fham gIa va o vI c fa I fhI f khng gIan IIn X cu xung quanh
vI c fa I fhI f nuo c Nga.
Su c II cu n cu a Phuong Ty
Ca c nuo c frong khu vu c co fham vo ng gIa nh p ca c f chu c cu a ca c
nuo c phuong Ty fo ra khng du f khoa f.
Sau khI da fInh ng v kha nang hoa n fha nh nhI m vu an nInh
cu a uy ban an nInh chu u, ca c nuo c dng va frung u ba f d u
chuy n huo ng sang phuong Ty. Ngay fu nam 1990 da dI n ra m f
cu c cha y dua h I nh p va o co c u chinh fr va an nInh phuong Ty
va coI do Ia dI u kI n da m ba o n dnh khu vu c va an nInh ngoa I khu
vu c.
I khI ca c nuo c na y sa p Ia I g n vo I c ng d ng chu u v phuong
dI n kInh f chinh fr. a Ian, C ng hoa So c, SIovakIa, HungarI,
RumaII va uIgarI da co nhI u hI p uo c chung vo I 12 nuo c cu a c ng
d ng chu u frong do co mu c fIu fI n fo I fa o dI u kI n cho pha f
frI n frao d I fhuong ma I gIu a haI cu c cu a chu u. uo c xom nhu
fhu n Io I cho ca c nuo c fha nh vIn, nhu ng hI p dnh da ky k f na y
chu a du ng khng if nhu ng quy dnh cha f cho v nh p kh u m f s
sa n ph m duo c coI Ia nha y ca m d I vo I c ng d ng chu u |.C)
|gang fho p, nng sa n va ha ng d f). Nhung du ng ra ma no I fh dy Ia
nhu ng sa n ph m ma ca c nuo c ng va Trung u co Io I fh ca nh
franh. Ma f kha c, va o fha ng 10/1992, m f fI n frnh mang finh hnh
fhu c ho p fa c chinh fr da duo c frI n khaI gIu a 12 nuo c fha nh vIn
..C va nho m na y |HungarIo va aIan) da ba y fo mu n fro fha nh
u ng vIn cu a IIn mInh Chu u |.!). Nhung sau khI khng dI d n
fh ng nh f mo r ng IIn mInh ra 15 nuo c fha nh vIn, .! da fu ch I
don gIa nh p cu a haI nuo c na y.
Tang cuo ng fI p xu c vo I NATO duo c u c fich cu c u ng h fu d u
nam 1990 d d n nga y 20/12/1991 da dI d n fha nh I p h I d ng ho p
fa c a c a I Ty uong. H I d ng na y bao g m 16 nuo c fha nh vIn
NATO va 22 qu c gIa dng va frung u. H I d ng ho p fa c a c da I fy
duong Ia m f dI n da n fu ph n va ho p fa c an nInh va nhu ng v n d
IIn quan |nhu v I p k hoa ch pho ng fhu , ca c gIa I pha p ha n ch vu
khi, chuy n d I Ia I nga nh cng nghI p phu c vu qun su ). CI ng nhu
gIaI doa n d u gIa nh p NATO, n u ca c nuo c frong khu vu c mu n gIa
nh p h I d ng ho p fa c a c a I Ty uong, fruo c ma f f chu c na y fu
ch I cam k f da m ba o foa n b n n an nInh fru c fI p.
Truo ng ho p o Nam Tu cho fh y: su do du cu a ca c nuo c phuong
Ty frong vI c da m nh n fra ch nhI m an nInh va dng u Ia do
nhI u nguyn nhn: .! va NATO so pha I mo r ng vu ng pho ng fhu
d n khu vu c co nhI u nguy co xung d f fI m n; Nga fo ra pha n d I
su mo r ng pha m vI cu a NATO. Cu I cu ng pha f frI n mo r ng haI f
chu c frn co fh so Ia m na ng n fhm nhu ng v n d phu c fa p v n
da f n fa I frong fho I ky sau chI n franh Ia nh. ng fho I r f kho co
fh cha n du ng duo c qua frnh gIa nh p cu a ca c nuo c frung va dng
u va o co c u an nInh phuong Ty. V v y, xoay quanh y d chIa ro
nuo c Nga va ca c nuo c cu a SNC, nam 1994 NATO da d ra chinh
sa ch d I fa c cho n n hoa bnh cu a f f ca ca c nuo c fha nh vIn cu
frong hI p dnh Varsano, fo ra m m do o hon cho pho p ca c nuo c na y
fham gIa va o IIn k f vo I ho ma khng c n fhI f pha I phu fhu c
hoa n foa n va o ho nh f Ia v qun su . Chinh sa ch m m do o cu a no
co n fh hI n qua ca c hI p dnh ho p fa c gI ng nhu f chu c .! da ky
nam 1994 vo I ca c nuo c fha nh vIn cu a IIn mInh.
ChI n franh vu ng Vnh va h u qua cu a no
Nam 1989, sau khI ch m du f 10 nam chI n franh Iran-Iraq, ca c
nha quan sa f da fh ng nh f m f quan dI m: khu vu c vu ng vnh Po c-
xich da dI va o fho I ky n dnh nh f. Nhung su k f ho p vo I m f d f
nuo c v cu ng kho khan va na ng no vo I mf chinh phu co nhu ng fham
vo ng v ha n frong khu vu c so d y khu vu c na y va o m f con khu ng
hoa ng Io n.
Nga y 2/8/1990 qun d I Ira c n su ng da nh va o Kvo f, sau m f
fho I gIan gIa ha n fra no , Ira c don phuong cng b ha nh d ng fhn
finh cu a mnh. H I d ng ba o an IIn Ho p Qu c In a n ha nh d ng
xm Iuo c na y va fh ng nh f yu c u Ira c ru f qun v dI u kI n. H I
d ng IIn mInh ca c vuong qu c A R p fh ng nh f cu ng yu c u
agdad pha I ru f qun sau do co n quy f dnh dua Iu c Iuo ng qun d I
cu a IIn mInh A R p va o pho ng fhu vuong qu c A R p x u f. uo I su
ba o fro cu a IIn Ho p Qu c, m f IIn mInh g m 28 nuo c phuong Ty
va m f s nuo c A R p |AI C p, SyrIo, Maroc) du ng d u Ia My , fho I
gIan d u, va o pho ng fhu ca c nuo c o vu ng Vnh |fa c chI n ba o v vu ng
vnh, osorf ShIoId). Sau khI fh f ba I frong ca c cu c da m pha n yu
c u Ira c ru f qun, hoa f d ng qun su Ia I ba f d u frI n khaI |chI n
dch a o sa ma c - osorf Sform, fu 17/11/1990 d n 28/2/1991) chI m
do ng Kvo f va fIu dI f m f ph n Io n qun d I Ira c. Tu do , d f nuo c
Ira c duo I quy n Ia nh da o cu a Saddam Husson na m duo I su kI m soa f
cu a IIn Ho p Qu c va hoa n foa n b c m v n d n nam 1995. Tuy
nhIn, nam 1991 Ira c da d p fan y d fu fr cu a xu Kurdo.
V chI n Iuo c, cu c chI n franh na y cu ng go p ph n kI n fa o nn
vnh Pocxic nhung d ng fho I no cu ng fa o In su b f d ng Io n gIu a du
Iu n va chinh phu A R p va co fh dy co n Ia dp d fuyn fruy n
na n khu ng b . Cu I cu ng, m f frong nhu ng d u hI u gIa n fI p xoa
du fnh hnh do Ia vI c gIa I foa duo c quy ch hoa gIa I gIu a A R p va
IsraoI.
Khoa ng sa ng fu b u fro I C n ng
HI p dnh cng nh n I n nhau gIu a IsraoI va f chu c gIa I pho ng
PaIosfIno |O.I.P) da nh d u m f gIaI doa n quan fro ng frong fI n frnh
hoa bnh cu a khu vu c.
Trong chI n franh vu ng Vnh, ca c cu c f n cng fn Iu a SC!S cu a
Ira c Ia m cho nguo I IsraoI hI u ra ra ng: duy fr m f khu vu c frung
gIan |o PaIosfIno) gIu a ho vo I ca c nuo c bIn gIo I A R p khng du d
da m ba o n n an nInh cu a ho nu a. Hon nu a, nha nuo c Hbro khng
fh ngan cha n co hI u qua ba ng vu khi cu a cu c n I d y cu a nhn
dn InfIfada va o nam 1987. Cu I cu ng, frong ca c vu ng Ia nh fh b
chI m do ng, vI c fang cuo ng Iu c Iuo ng cu a f chu c gIa I pho ng
PaIosfIno |O.I.P) y u dI va fro fha nh m f d I fhoa I d ch p nh n
hon fruo c do r f nhI u.
Tha ng 10 nam 1991, chI n franh vu ng Vnh k f fhu c da nhanh
cho ng mo ra ca c cu c fhuong Iuo ng frong khun kh ca c h I ngh
qu c f , frong do da c bI f co su fham du cu a f f ca ca c bn co IIn
quan frong khu vu c k ca nguo I PaIosfIno. Nhu ng h I ngh na y co n
co m f no f da c bI f nu a Ia qua frnh da m pha n d c p d n mo I v n
d IIn quan fo I khu vu c c n dng: kInh f , nuo c. Mo I v n d d u
ch ng cho o In nhu ng v n d chinh fr fhu n fuy .
Ong yIfzhak RabIn - da ng vIn da ng Iao d ng - In Ia m fhu fuo ng
cu ng vo I ng ShImon Poros In Ia m b fruo ng b ngoa I gIao fha ng 7
nam 1992 cho pho p hI vo ng ca c cu c fhuong Iuo ng co bI n chuy n Ia c
quan hon. Su f nam 1993, ca c su kI n d u fro nn kh n c p khI n I
dung ca c cu c da m pha n song phuong cu a ca c nha Ia nh da o chu ch f
na y nhanh cho ng dI d n k f qua cng nh n I n nhau va c p ngay
m f quy ch fu fr cho da I Ia nh fh Caza va khu vu c JorIcho. HI p
dnh duo c ky fa I WashIngfon nga y 13/9 Ia bI u fuo ng cho ca I na m fay
cu a yasIr arafaf va yIfzhak RabIn.
T f nhIn dy chI Ia m f gIaI doa n nga n frong fI n frnh da I va
kho khan. Co nhI u v n d dang pha I fa m hoa n frong do co v n d
v ba n ch f cu a nha nuo c PasIosfIno |nha nuo c co chu quy n ho p
bang vo I JordanIo) va quy ch cu a JorusaIom. Ngoa I ra hI p dnh na y
co n da f d n m f quy ch chung v hoa bnh, vo I hI p dnh na y
IIbang |vo I v n d nguo I f na n PaIosfIno va vI c nguo I IsraoI ru f
kho I mI n Nam nuo c na y) va SyrIo |vo I v n d chuy n nhuo ng Ia I
vu ng cao nguyn CIan va su cng nh n quI ch quy n Iu c frong khu
vu c ngang ba ng vo I IsraoI) d u Ia nhu ng nuo c co IIn quan. uo I su
a nh huo ng cu a SyrIo, IIban duo c f chu c Ia I vo I fu ca ch Ia m f nha
nuo c va sau do duo c fa I fhI f I p Ia I.
a c PhI va m I do doa cu a chu fruong ba o foa n
T f ca ca c nuo c frong khu vu c fu AI C p d n Mar c d u pha I d I
d u vo I chu fruong gIu nguyn vo n if nhI u nga y ca ng ma nh mo .
uo c Iran fro Iu c, A R p x u f fa I fro va fro gIu p cu a ca c nuo c
chu PhI cu ng nhu Soudan, ca c phong fra o H I gIa o da fro fha nh m I
do doa chinh d I vo I su n dnh cu a ca c nuo c a c PhI va vo I qua frnh
c m quy n Iu da I cu a ca c chinh phu .
AI C p Ia nuo c co n n kInh f , chinh fr y u ko m Ia I Iun pha I d I
pho vo I nhu ng nguo I da o H I. Thoo nh n xo f cu a da I fuo ng KadhafI,
IIby dang b a nh huo ng cu a chu fruong gIu nguyn vo n. Tuy-nI-zI da
ngan cha n hI n fuo ng na y ba ng ca ch fr n a p nghIm nga f va kI m
soa f cha f cho cu a ca nh sa f. An-gI-rI da roI va o nguy co m f cu c da o
chinh ho p pha p v da c m nhu ng nguo I fhoo chinh sa ch gIu nguyn
vo n cu a ma f fr n cu u fInh H I gIa o |IS) fham gIa va o chinh quy n
khI ho gIa nh duo c quy n fha ng Io I va o fha ng 12 nam 1991. Nuo c na y
cu ng fI n ha nh chI n franh qun su ch ng Ia I ca c nho m H I gIa o
dang fhu c hI n chI n Iuo c khu ng b d a m sa f h fh ng chinh fr.
Sau khI a m sa f f ng fh ng oudIaf nguo I duo c frI u Ia I c m quy n o
cao uy nha nuo c fha nh I p fha ng 1/1992 sau su kI n gIa I fa n qu c
h I nhn dn, frong 2 nam AIgorIo da co 2 chinh phu chu ng fo An-
gI-rI r f kho co fh d I d u vo I fnh hnh khu ng hoa ng kInh f va
chinh fr dang dI n ra. Vo I chinh sa ch cu a qu c vuong ho p pha p ca
chinh fr va fn gIa o, duo ng nhu chI co Mar c co fh ch n an duo c
hI n fuo ng na y. Nhung vI c kI m soa f xa h I va gIa m sa f d f nuo c
cu a ca nh sa f vo I ho cu ng Ia v n d da ng coI fro ng. Tu nam 1992, su
cu ng ra n frong cu c d u franh cu a da ng d I I p H I gIa o da fro
fha nh nhI m vu fuy f d I c n fhI f d I vo I mo I ch d Maghrob.
Su c II cu n cu a chu fruong gIu nguyn vo n ca ng Io n khI fnh
fra ng kInh f b bo p ngho f. Tuy nhIn, chinh phu dang c m quy n fIn
fuo ng va o n n kInh f h I phu c co fh pha I do I frong fho I gIan da I.
a p Iu c Io n v dn s frong ca c nuo c na y Ia m cho hI vo ng fang fruo ng
fro Ia I hoa n foa n Ia ha o huy n. Nhu v y, Iuu vu c a Trung Ha I so m
hay mu n cu ng pha I d I d u vo I nhu ng cang fha ng Io n. NhI u
chuyn gIa A R p Io so ra ng n u d n nam 2050 fy I fh f nghI p da f
50%, fnh hnh xa h I va chinh fr so fro nn cang fha ng. o Ia fhu
fha ch Io n nh f ma frong fuong IaI ca c nuo c chu u pha I d I d u.
uo c fI n nhanh cu a Nh f a n
II u sIu cuo ng kInh f Nh f a nco pha I do ng m f vaI fro chinh
fr fo Io n hon frong ca c vu vI c cu a fh gIo I va fham gIa fich cu c va o
duy fr an nInh khu vu c hay khng7 Sau m f cu c Iu n chI n ko o da I
frn qu n da o va ma c k fha I d khng du f khoa f cu a ca c nuo c chu
A kha c, nam 1993, Nh f a nda go p 196 frI u d Ia va o ca c hoa f d ng
duy fr hoa bnh cu a f chu c IIn ho p qu c va dy cu ng Ia I n d u
fIn fu sau chI n franh fh gIo I fhu 2 Nh f da pha I qun d I |khng
fham chI n) vo I s Iuo ng 2000 nguo I d n CampuchIa fhoo nhI m vu
cu a IIn Ho p Qu c. o ng go p va o f chu c na y chI m 12,45% |fy I
Io n nh f sau My ), Nh f a nchinh fhu c fro fha nh u ng cu vIn gh
fhuo ng fru c cu a H I ng a o An nam 1994. Nhu v y Nh f da bu c
pha I da m nhI m nhu ng fro ng fra ch mo I.
Ia na n nhn duy nh f cu a bom nguyn fu sau da I chI n fhu 2, fu
Iu, Nh f a nIun Iun d u franh do I huy bo vu khi ha f nhn. Tuy
nhIn, m f s nguo I frong a ng dn chu fu do khng mu n c m nha
nuo c su du ng Ioa I vu khi na y frong fruo ng ho p c n fhI f.
Nhu ng Io I ich fra I nguo c nhau khI n ca c bn d I fhoa I pha I ha nh
d ng, Ia m cho cng vI c cu a nhu ng nguo I co nhI m vu da m pha m va
gIu gn hoa bnh fro nn phu c fa p hon.
VI c gIa I quy f ca c cu c xung d f co quy m nho nga y nay ca ng
fro In kho khan hon d I vo I c ng d ng qu c f , nhu fruo ng ho p cu a
nuo c s-ma-II dang chu ng fo dI u do . Phn chIa quy n Iu c chinh fr
gIu a ca c pho pha I hay ca c nho m chinh fr d I I p cu ng Ia m cho ca c
bn da m pha n kho khan hon frong vI c ga p go ca c bn d I fhoa I da I
dI n. Hon nu a frong b I ca nh phn chIa Ia nh fh vu ng d c chI m fh
ca c bn pha I da f duo c fhoa fhu n v chIa fa ch ca c vu ng a nh huo ng
va ca c vu ng an foa n.
M f khI ca c bn chinh fhu c da f duo c fho a fhu n fh so ch m du f
ca c cu c chI n franh va fhI f I p m f n n hoa bnh vu ng cha c.
Iu c Iuo ng chI n d u duo c kI m soa f cha f cho fh cha c cha n m I
fhu h n so khI n cho ho pha I ra fay va vI c ca I f Ia I m f xa h I ga p
nhI u kho khan so d n fo I chI n franh.
o Iun duo c huo ng nhu ng Io I ich v f ch f fu fnh fra ng b f n
dnh an nInh chinh fr nn m f s da ng pha I Iun sa n sa ng Ia m du
mo I ca ch d ko o da I xung d f.
M f frong nhu ng v n d chinh da f ra cho IIn Ho p Qu c hI n nay
Ia pha I Ia m n dnh ca c khu vu c dang co nguy co xung d f nho .
VI c frI n khaI a p du ng ca c gIa I pha p co nhI u fham vo ng nhu
qua n Iy hay ba o v ca c khu vu c na y co fh so gy nhI u f n ko m va
ga p r f nhI u kho khan. Tang ba o Iu c vu frang dang gy fro nga I cho
cng vI c cu a Iu c Iuo ng Iinh mu n I xanh, do co nhI m vu gn gIu hoa
bnh nn ba ng b f cu gIa na o ho cu ng pha I hoa n fha nh nhI m vu cu a
Iu c Iuo ng gIu gn an nInh.
Ca c gIa I pha p v vI n fro nhn da o cho ca c vu ng b xung d f cu ng
dang duo c finh d n nhung no cu ng dang b chI frich ma nh mo .
Nhung fhu c ch f ngu n vI n fro nhn da o duo c phn pha f frong
ca c fra I f na n hoa c duo c cho d n cung c p cho nhn dn co fh so fa o
dI u kI n cho ca c hoa f d ng khu ng b va ko o da I chI n franh.
Su c ma nh va dn s
Tu Iu, nguo I fa da cho ra ng su c ma nh fhu c v ca c nuo c co kha
nang dua nhu ng fI u doa n Io n ma nh ra fI n fuy n va quan nI m na y
f n fa I d n f n gIu a fh ky 19. Ca c cu c chInh phu c Ia nh fh fho I
ca ch ma ng va d ch m f ph n Ia do Pha p - m f qu c gIa dng dn
nh f o Ty u fI n ha nh. Nam 1800, fhu c ch f Pha p co hon 26 frI u
dn, dng hon r f nhI u so vo I nuo c Anh |10 frI u dn). Nam 1870,
su Ia c quan hoI ngo ngh ch cu a ca c nha Ia nh da o ch fhu II chu
y u Ia do khng hI u bI f v co c u phn b dn cu Pha p va u c.
Nhung u c vu a mo I ba f d u fho I ky chuy n d I dn s cu a mnh co n
Pha p fh da ba f d u ngay cu I fh ky 18, do do s nguo I d n fu I
nh p ngu cu ng if hon. Sau do vI c qua n Iy fy I sInh da a nh huo ng
d n f f ca ca c nuo c o Ty u.
Cu ng fho I gIan, vu khi cu ng fro In hI n da I hon va co finh nang
chI n d u cao hon. Nhung fh f cho fru fhay do Ia I Ia fho I ky ma
nga nh cng nghI p duo c dom ra phu c vu qun d I d co m f kha
nang chI n d u phI fhuo ng va con nguo I cu ng ko o d n ca c chI n
fruo ng dng hon bao gIo h f, cu I cu ng da d n fo I ca c cu c d I d u
d m ma u cu a 2 cu c da I chI n fh gIo I. Co n nga y nay fh nguo I fa
fhuo ng fh y su c ma nh cu a m f d f nuo c hay m f khu vu c duo c k f
ho p vo I f m quan fro ng cu a dn s , nhung m I quan h na y kho co
fh fro nn cha f cho duo c.
anh sa ch cu a 10 nuo c dng dn nh f va cu a 10 nuo c co f ng fhu
nh p qu c n I cao nh f fh gIo I chI ba ng 4 nuo c: Trung Qu c, My ,
Nga va Nh f a n.
Tuy nhIn, cu c chInh phu c chu My cu a m f nho m nguo I o fh ky
16, vI c no m bom nguyn fu xu ng Nh f a n|nam 1945) hay g n dy
Ia chI n fha ng cu a IsraoI cho fh y s Iuo ng cu ng do ng m f vaI fro
fuong d I quan fro ng so vo I ca c ky fhu f cng ngh hI n da I. Tuy
nhIn, nguo I fa cu ng nh n fh y n I so ha I fI m n dang xu f hI n
frong xa h I phuong Ty do ho pha I d I pho vo I vI c gIa fang dn s
cu a nhu ng nuo c fhu c fh gIo I fhu 3 va su gIa dI cu a dn s cu a
chinh khu vu c na y.
Nguy co qua fa I dn s
HI n nay n u fy I fang fruo ng dn s frong nhu ng nuo c fhu c
fh gIo I fhu 3 khng gIa m fh co kha nang so d n fo I fang dn s qua
nhanh frn ha nh fInh cu a chu ng fa frong m f fuong IaI g n.
Nhu ng nghIn cu u v dn s cho pho p dua ra nhu ng du kI n v
fang fruo ng dn s frong fuong IaI. Nhu ng du kI n na y duo c dua ra
du a frn co so cu a nhu ng gIa fhI f IIn quan d n xu huo ng bI n d I
sa p fo I cu a ca c hI n fuo ng dn s |mu c sInh va mu c ch f).
VI c dua ra nhu ng du kI n na y khng chI co mu c dich fIn doa n
ma no co n nha m gIa I quy f nhu ng h u qua cu a hI n fuo ng fang dn
s na y hay hI n fuo ng fang dn s kha c v fuong IaI cu a m f d f
nuo c hay m f khu vu c, fu do Ia m xu f hI n ca c nguy co gIa m dn s
hoa c fang dn s qua nhanh. Cha ng ha n nguy co gIa m dn s nhu
v y da xa y ra o Pha p fruo c chI n franh fh gIo I fhu haI.
Tu nam 1945 fro Ia I dy, nho va o nhu ng fI n b cu a nga nh y ma
fy I ch f o fro om da gIa m da ng k , d n d n fang dn s : fy I sInh
da vuo f qua fy I ch f, fu do d n d n vI c gIa fang nhanh dn s
frong nhu ng nuo c dang pha f frI n. Nam 1990, dn s chu A chI m
58,8% dn s fh gIo I, dn s chu PhI chI m 12,2%, dn s chu My
Ia fInh chI m 8,5% frong khI do dn s chu u chI chI m 9,4%, dn
s IIn X cu Ia 5,4% va dn s a c My chI m 5,2%.
Nhu ng du kI n dua ra duo c du a frn xu huo ng bI n d I cu a hI n
fuo ng sInh ra va ch f dI cho fh y frong 30 nam nu a su b f c n ba ng
gIu a nhu ng nuo c gIa u va nuo c ngho o so fang da ng k . Co fh dn s
chu A so chI m 55% dn s fh gIo I, dn s chu PhI so chI m 19%,
chu My Ia fInh chI m 11% frong khI do dn s chu u co fh so
gIa m xu ng chI co n ba ng 6% dn s fh gIo I, dn s a c My Ia 4% va
dn s IIn X cu Ia 4%. Nguo I fa cu ng nh n fh y nhu ng nguo I Chu
u no I chung va nhu ng nguo I ng u no I rIng dang Io so v hI n
fu ong gIa m dn s na y.
Tuy nhIn nhu ng du kI n v dn s na y cu ng kho ma fIn duo c o
fh ky 19. Ong oIgo PIorro VorbuIsf m f nha dn s ho c |1804-
1849) cho ra ng dn s fh gIo I co fh so da f fu 3,4 d n 4,8 fy nguo I
va o cu I fh ky 20.
Cu ng fho I gIan do , fhoo nhu ng ngu n nghIn cu u kha c, dn s
fh gIo I co fh so da f g n 2,4 fy nguo I va o nam 1992. Th nhung
dn s fh gIo I nam 1990 da da f khoa ng 5,2 fy nguo I. Nhu ng ca ch
du finh v dn s duo c ca c nha dn s ho c hI n nay a p du ng khng
co n saI I ch nhu fruo c nu a. V n chua co phuong pha p na o du finh
duo c fy I sInh so duo c phu c h I frong ca c nuo c gIa u sau a I chI n
fh gIo I fhu 2. R f if co kha nang m f hI n fuo ng nhu v y Ia I dI n
ra frong m f fho I gIan nga n, nhung fy I ch f khng fhay d I Io n
va co fh finh duo c. M f s nguo I cho ra ng vI c fang fy I ch f v
b nh f f do nhu ng vI ru f mo I |nhu vIru f SIda) hoa c Ia do fang ca c
b nh fruy n nhI m, nhung xo f m f ca ch f ng fh n u nga nh y f b
xu ng c p cu ng co fh Ia m ch m fy I fang fruo ng dn s fh gIo I.
Nguy co m f n dnh dn s
n s cu a ca c nuo c gIa u gIa c I co fh d n d n b f cn ba ng v
dn s cu a ca c qu c gIa fhu c fh gIo I fhu 3.
Nh n fhu c v nguy co fang dn s qua nhanh frn ha nh fInh, Ioa I
nguo I da co fI n b hon nhI u frong nhu ng nuo c gIa u v o do nguo I fa
hI u ro hon v v n d na y qua ca c phuong fI n fhng fIn da I chu ng.
Co m f s nguo I cho ra ng h u qua cu a vI c nh n fhu c na y Ia r f
khn Iuo ng. NhI u nguo I dn cu a ca c nuo c pha f frI n nghI Ia pha I
ha nh d ng cho Io I ich chung nn ho da gIa m vI c sInh do , dI u do co
nguy co Ia m fang su kha c nhau frong co c u phn b dn cu fhoo d
fu I. Thu c ch f dn s frong ca c nuo c gIa u dang gIa Iua, frong khI do
dn s frong ca c nuo c ngho o Ia I dang fro ra.
HI n fuo ng na y da ba f d u xu f hI n o Pha p ngay fu fh ky 19.
Chinh phu gIa m fy I sInh da d n fo I nh p cu nhI u hon va cu ng da f
duo c nhI u nhu ng fI n b hon frong nga nh y.
Trong mf fhp ky, fng s nguoI nhp cu da vuof qua 10 frIu nguoI
|4 frIu nguoI duoc nhp cu fruc fIp va 6 frIu nguoI Ia con caI cua
nhung nguoI nhp cu duoc sInh ra o Phap).
Nam 1975, s nguo I Iao d ng nuo c ngoa I Ia m vI c o u c Ia
2.200.000 nguo I, o Pha p Ia : 1.900.000, o Anh Ia 800.000, o Thuy Sy Ia
500.000 va o I Ia 300.000 ba ng 1/12 Iu c Iuo ng Iao d ng o Pha p, 1/10
Iu c Iuo ng Iao d ng o u c va ba ng 1/3 Iu c Iuo ng Iao d ng o Thuy Sy .
Thu c su kho co fh bI f duo c II u nhu ng nguo I mo I d n na y co hoa
d ng hay don gIa n hon Ia nh p duo c vo I dn s cu a ca c nuo c na y
khng7 Co n nhu ng nguo I d n sau co Io ho ga p nhI u kho khan hon
frong vI c ho a nh p hoa c fh m chi ho khng da m no I ra nhu ng suy
nghI cu a mnh, da c bI f do fn gIa o cu a ho va fha I d cu a nhn dn
ca c nuo c na y d I vo I ho . Nguy co do hI n nay da ro va fhuo ng xuyn
b m f s nho m chinh fr d I I p f ca o.
V n co n m f nguy co kha c d I vo I ca c nuo c gIa u. N u dn s cu a
m f nuo c khng co n kha nang da m ba o duo c su fhay fh cho nhau
gIu a ca c fh h nu a ma cu ng khng nh p cu nu a fh cha c cha n dn
s do dang gIa dI. o chinh Ia fruo ng ho p cu a Pha p, ma c du nuo c na y
dang nh p cu a f nhung s nguo I o d fu I 60 fro nn fang fu 15,3%
nam 1911 In 25,6% nam 1989. V y ca c nuo c co duy fr duo c fnh
fra ng hI n nay cu a mnh khng7 N u duo c cha c cha n su gIa dI cu a
dn s cu a ho so Ia m cho Iu c Iuo ng qun su nga y ca ng y u dI. Tra I
Ia I, frong nhu ng nuo c ngho o ca c co c u xa h I cho pho p gIo I fri fhu c
xu f fhn fu nhu ng f ng Io p fhuo ng Iuu co fh Ia m chu duo c nhu ng
ky fhu f cu a ca c nuo c gIa u.
Phn b dn cu
Tnh hnh chinh fr cu a m f nuo c va v fri cu a no frn fruo ng qu c
f cu ng IIn quan fo I vI c phn b dn cu frn Ia nh fh cu a nuo c do .
Phn b dn cu frong m f qu c gIa fuy fhoo dn f c hay fn gIa o
cu a ho cu ng a nh huo ng d n finh d ng d u, n dnh va vaI fro cu a no
frong khu vu c va frn fh gIo I.
VI c phn b na y dI khI co su fhay d I v nhu ng mu c dich kInh
f . V v y frong ca c nuo c dang pha f frI n, nhu ng cu c dI cu dI khI
cu ng duo c nha nuo c khuy n khich fhng qua vI c cho d f, cho pho p
mo ra nhu ng vu ng d f mo I, ca I fhI n nng nghI p va pha f frI n kInh
f . Nhung ca c cu c dI dn na y dI khI cu ng v nhu ng mu c dich
chinh fr: cha ng ha n nhu no go p ph n ba o da m vaI fro chinh fhu c
m f dn f c na y so vo I m f hay nhI u dn f c kha c hoa c nguo c Ia I
qua vI c dI u chInh dn cu, no go p ph n fa o fnh ca m cho cu ng m f
nuo c.
Nhung vI c phn b dn cu gIu a ca c dn f c dI khI cu ng d n d n
ca c cu c xung d f frong n I b va ca c cu c chI n franh huynh d
fuong fa n, cha ng ha n nhu o urundI va Ruanda, haI dn f c Hufus
va TufsIs da da nh nhau Ia m cho d f nuo c fro In y u hon so vo I ca c
nuo c kha c. Co r f nhI u ca c cu c xung d f hI n nay ba f ngu n fu
vI c phn bI f chu ng f c cu a nhu ng nguo I dn s ng frn cu ng m f
Ia nh fh . o khng chI Ia fruo ng ho p cu a chu PhI ma co n ca Trung
va ng u, nhu o IIn bang Nam fu va m f s qu c gIa cu a IIn X
cu v n d phn bI f chu ng f c dang b ch d chuyn quy n cho d y
ba ng su d ng nh f vo b ngoa I.
VI c gIa n dn s cu ng do ng vaI fro da c bI f quan fro ng frong phn
b dn cu khng chI o frong ma co n o ngoa I Ia nh fh cu a nhu ng qu c
gIa co IIn quan. V v y dn s cu a IsraoI nam 1993 v n co n duo I 5
frI u nguo I |frong do co 650.000 nguo I A R p) va do do nuo c na y co v
fri quan fro ng frn fruo ng qu c f v ca c c ng d ng do Tha I v n dang
f n fa I frn fh gIo I va vaI fro fich cu c cua no frong vI c u ng h qu c
gIa H-bro |o fha I nga y xua). Hon nu a vI c a p du ng chinh sa ch
nh p cu cu a nuo c na y k fu khI fha nh I p nam 1948 da Ia m da o I n
m I quan h vo I nhu ng nguo I PakIsfan s ng frong khu vu c ma c du fy
I sInh cao cu a IsraoI, chu ng fa Ia I fh y su d I d u gIu a 2 dn f c
frong cu ng m f qu c gIa dang Ia m cho no y u dI frn fruo ng qu c f .
MI fruo ng va nhu ng nguy co fha ch fhu c
VI c pha f frI n ca c xa h I cng nghI p co ky fhu f cng ngh fIn
fI n da go p ph n va o mo r ng f m nhn mo I v ca c ngu n nang
Iuo ng, sInh quy n ho c va vu fru nn fu nay fro dI ha nh fInh cu a
chu ng fa duo c coI nhu m f khoa ng khng co gIo I ha n, b ch ngu va
r f mong manh, d ng fho I no cu ng duo c coI nhu Ia dI sa n chung cu a
nhn Ioa I. Cu ng pha I qua m f va I fh h con nguo I mo I co fh co
nhu ng fa c d ng d n su n dnh cu a h sInh fhai ha nh fInh. Th m chi
c n k d n nhu ng a nh huo ng cu a cu c chI n franh ha f nhn. Nguo I
fa cho ra ng hoa f d ng cu a nga nh cng nghI p mang finh ch f pha
huy frong 20 nam cu ng da du d Ia m cho f ng zon b xu ng c p.
T f nhIn Ia nh n dnh na y khng duo c f f ca ca c qu c gIa ch p
nh n. Tuy nhIn, vI c pha f frI n sInh fha I hay nghIn cu u khoa ho c
v ca c h sInh fha I da nng cao nh n fhu c frn foa n ha nh fInh v
f m quan fro ng cu a mI fruo ng va vI c gIu gn ba o v no . HI n nay
qu c gIa na o cu ng pha I co y fhu c ba o v mI fruo ng ca frong pha m vI
d f nuo c mnh va frn foa n fh gIo I. Ca c fha m hoa Io n nhu Ia ca c Io p
d u bI n |Amaco CadIz nam 1987, kofIsk nam 1990), nhu ng
nhI m v hoa ho c |Sovoso nam 1976 va hopaI nam 1989) hay ha f
nhn nhu Trocnbun nam 1986 da bu c chinh phu cu a ca c nuo c va
ca c doanh nghI p Io n pha I co fra ch nhI m. V n d na y ca ng nga y
ca ng fro nn c p ba ch hon khI ca c khu vu c m u dch fu do duo c pha f
frI n |uy ban doanh nghI p C ng d ng chu u va HI p h I fu do
m u dch chu A ) va khI ca c pha p ch pha I can fhI p va o vI c dI u
hoa ca c cu c fhuong Iuo ng ko o da I. n d n nguo I fa cu ng da ky k f
duo c ha ng Ioa f ca c quy uo c va ca c quy ch IIn quan d n ba o v mI
fruo ng va ch ng nhI m. Nam 1992, co hon 300 hI p uo c da phuong
duo c ky k f. ng fho I, sau fho I ky chI n franh Ia nh nguo I fa cu ng
da d y Iu I duo c nhu ng d I d u v fu fuo ng fruy n fh ng. Khng pha I
nhu ng k hoa ch fruy n fh ng ch ng Ia I b f bnh da ng frong xa h I
va da nh duo c ca c phuong fhu c sa n xu f b ba c bo ma fra I Ia I frI n
vo ng cua no dang duo c mo r ng. Cang fha ng v chinh fr do ca c v n
d kInh f xa h I duo c g p va o m f f ng fh co quy m frn ha nh
fInh xoay quanh vI c kI m soa f va gIu gn ca c ngu n fa I nguyn
fhIn nhIn. V y m f chI n Iuo c foa n c u da ra do I. T f ca ca c v n d
sInh fha I da duoc fha o Iu n fa I H I ngh cu a IIn Ho p Quc v mI
fruo ng va pha f frI n, f chu c fa I RIo do JanorIo va o fha ng 6 nam
1992. Ca c cu ho I co ba n duo c dua ra frong h I ngh na y da gy ra
nhI u franh ca I, do m I nuo c Iun nhn dp na y Ia co co d ba o v Io I
ich rIng cu a mnh. Co pha I vI c gn gIu mI fruo ng va ba o v ha nh
fInh khng pha I Ia m f cng cu chI n Iuo c phu c vu ca c chinh sa ch
qu c gIa hay khng7
Ha nh fInh dang b do doa
VI c fha o Iu n v f m quan fro ng ca c v n d mI fruo ng fa I h I
ngh fhuo ng dInh RIo Ia m f su kI n r f quan fro ng v chinh fr,
ngoa I gIao va kInh f .
Ma c du co su d I I p gIu a m f s qu c gIa, nhung H I ngh cu a
IIn Ho p Qu c v mI fruo ng va pha f frI n, duo c f chu c fa I RIo do
JanorIo nam 1992 v n Ia dp d xa c dnh nhu ng nguy co cu a h sInh
fha I frn ha nh fInh va d ra ca c gIa I pha p d d I pho vo I nhu ng nguy
co na y. Ca c gIa I pha p na y duo c frnh ba y frong chuong frnh ngh su
21 |hay ha nh d ng 21) da I dI n cho f f ca ca c hI p dnh duo c fhng
qua fa I RIo. n s qua dng, ha nh fInh dang no ng In, f ng zon
dang xu ng c p va na n cha f pha ru ng bu a ba I Ia nhu ng v n d chinh
duo c dua ra fhao Iu n fa I h I ngh na y.
M I m f qu c gIa d u co IIn quan if nhI u d n ca c v n d na y
fuy fhoo mu c d pha f frI n cu a mnh va pha I da m ba o ph n do ng
go p cu a mnh va o vI c ba o v mI fruo ng. M f quan nI m nhu v y
y mu n no I ca c nuo c pha f frI n co kha nang dI d u frong phong
fra o ba o v mI fruo ng va ho d ng y fa o dI u kI n fhu n Io I v
kInh f va fa I chinh cho ca c nuo c kha c co kha nang ba o v duo c
mI fruo ng sInh fha I frong d f nuo c ho .
I vo I ca c nuo c fhu c fh gIo I fhu 3, v n d do da f ra Ia pha I
gIa m fang fruo ng dn s , phn b Ia I ca c ngu n fa I nguyn va fa o
dI u kI n cho fang fruo ng kInh f phu ho p vo I vI c ba o v mI
fruo ng.
Trong khI do k hoa ch ha nh d ng cu a Ngn ha ng fh gIo I dang
duo c frI n khaI d pha f frI n ru ng nhI f do I, dI u quan fro ng Ia d
fra nh ca c nuo c fhu c fh gIo I fhu 3 do mu n fra no nn ho khaI fha c
qua mu c ca c khu ru ng nha m sInh Io I frong fho I gIan r f nga n. I u
do cu ng co nghIa Ia c n pha I fhay d I Ia I ca c khoa n cho vay gIa nh
cho pha f frI n. Nhung r f nhI u nuo c da fang cuo ng ca c hoa f d ng
gy a nh huo ng d n h sInh fha I. Chinh v v y, Trung Qu c pha I
da nh 15% frong f ng sa n ph m qu c n I d b I fhuo ng nhu ng fhI f
ha I gy ra cho mI fruo ng.
Ca c qu c gIa phia ba c do nhu ng nuo c gIa u va cng nghI p ho a qua
mu c dang pha I d I ma f vo I fnh fra ng frn. I vo I My v n d da f ra
Ia vu a pha I gIa m bo f nhu ng fhI f ha I do vI c su du ng ca c ch f dI xif
ca c bon gy ra va vu a pha I gIa m vI c Ia ng phi nang Iuo ng qua Io n.
N u My khng gIa I quy f ca c v n d na y fh cha c cha n so b c ng
d ng qu c f pha n d I. Nguo c Ia I n u My da f duo c nhu ng chuy n
bI n f f frong IInh vu c na y fh co fh nuo c na y so duo c coI Ia nhu ng
nguo I duy fr ca c da o Iu f v ba o v ha nh fInh.
HI u u ng fang nhI f Ia m f hI n fuo ng fu nhIn da m ba o nhI f d
cn ba ng cu a fra I d f. Tu m f va I nam nay, khi quy n dang co nguy
co b no ng In do vI c su du ng khi ga co hI u u ng fang nhI f, chinh
fhu c Ia ch f dIo xif-cacbon, mfan, cIorofIuruca cbon |CC). HI p uo c
VIonno nam 1985 va ngh dnh fhu Monfro aI nam 1987 da f p frung
duo c 24 nuo c cam k f frong 10 nam so gIa m dI m f nu a vI c sa n xu f
va su du ng ca c ch f b coI Ia Ia m xu ng c p f ng zn. Tu m f va I
nam fro Ia I dy ca c doanh nghI p Io n da qu c gIa da fa o ra duo c khu
sInh fha I rIng cu a mnh.
Ngoa I ra, m f va I frong s ca c cng fy na y da pha f frI n ma nh
frong ca c nga nh dI n fu va ha ng khng cu a ca c f chu c cu a ngn
ha ng fh gIo I d cu ng ph I ho p n Iu c ba o v f ng zn. Ca c hoa f
d ng cu a ho cu ng dang mo r ng sang ca My va MhIc va ca ca c nuo c
Trung Qu c, MaIaIxIa, TrI u TIn va Th nhI ky .
MI fruo ng - nguyn nhn cu a ca c cu c xung d f
o nh n fhu c duo c ha nh fInh Ioa I nguo I chI co ca c ngu n fa I
nguyn co gIo I ha n nn da d n fo I ca c cu c xung d f franh da nh I n
nhau gIu a m f s qu c gIa.
Co duo c m f ma nh d f ma u mo , m f mo qua ng kIm Ioa I hay ca c
ngu n nang Iuo ng frong nhI u fh p ky qua da duo c coI nhu Ia m f
frong nhu ng nguyn nhn co ba n d n d n ca c cu c xu xo va franh
gIa nh I n nhau gIu a ca c pho pha I, b Ia c va ca c dn f c. Ca c v n d
xung d f na y dang co xu huo ng fro Ia I fha nh m f m I b n fm Io n
frong Iu c ma ca c ngu n fa I nguyn cu a ha nh fInh b m f d n va dn
s fang fruo ng nhanh vo I nhu ng fy I da ng Io nga I. Nga y nay d I vo I
ca c qu c gIa cu ng nhu Ia d I vo I mo I f ng Io p nhn dn, su khan
hI m d n ca c ngu n fa I nguyn na y va m I Io nga I v vI c Ia ng phi
no dang fro fha nh m f frong nhu ng nguyn nhn cu a ca c d f xung
d f, dI khI Ia cu c ba o d ng frn foa n fh gIo I hoa c ngay chinh frn
d f nuo c ho .
HI n nay, nuo c dang fro fha nh m f v n d s ng co n frong quan h
gIu a AIc p- Xudang |vI c phn chIa nuo c o sng NIn), gIu a Th NhI
Ky , Ira c va SIrI |Iuu vu c sng TIgro va sng upharfo) hay gIu a
IsaroI, zoo cdanI va PakIsfan |ca c ma ch nuo c va ca c ngu n nuo c cu a
sng Jordan).
Ca c cu c ba o d ng frong ca c nuo c assam va TrIpura, na m o bIn
gIo I gIu a n va angIadosf do vI c dI chuy n nhu ng nguo I nng
dn xu ongaI dI noI kha c d gIa nh ra khoa ng d f fr ng. Ngoa I ra
co n m f Ioa I xung d f mo I xa o fra hon nhI u co IIn quan fo I vI c
kI m soa f ca c vu ng fa I nguyn fa I sInh cu a nhn Ioa I, phu fhu c if
nhI u va o vI c ba o v khi quy n va ca c da I duong. N u d n mu c na y,
ca c cu c franh gIa nh co fh fro fha nh ca c cu c xung d f vu frang fh
nhu ng nguo I co fra ch nhI m pha I c ga ng gIa I quy f no ngay frong
khI co fh .
ThI n chi cu a m f s qu c gIa chu My va chu u mu n ba o v
ca c khu ru ng nhI f do I va ca c khu ru ng o a c Cu c d u fIn da duo c
ca c nuo c phuong Nam xom xo f, fhoo ho vI c ba o v na y duo c coI nhu
Ia ha nh d ng can fhI p va o ca c cng vI c n I b cu a ca c qu c gIa kha c
nhung sau do ho da ch p fhu n fhI n chi cu a ca c nuo c na y. V v y
ca ng fa o dI u kI n fhu n Io I hon cho vI c fm ra ca c gIa I pha p hu u
hI u d ca I fhI n fnh hnh kInh f b f n dnh cu a ca c nuo c do fnh
fra ng khan hI m fa I nguyn gy ra ma c ng d ng qu c f dang co du
dnh fI n ha nh va gIu p ca c nuo c na y fm ra m f huo ng pha f frI n
kha c khng qua phu fhu c va o vI c khaI fha c ca c ngu n fa I nguyn
|Ia m ca n kI f ca c mo qua ng kIm Ioa, cha f pha ru ng).
MI fruo ng- phuong fI n chI n Iuo c
VI c can fhI p va o mI fruo ng Iun Ia m f frong nhu ng ca ch duo c
m f s nuo c su du ng nha m da f duo c nhu ng mu c dich v chinh fr va
qun su .
C ng d ng qu c f dang huo ng fo I vI c soa n ra m f b Iu f fhu
fo m mo I hoa f d ng frn ha nh fInh ma h I ngh fhuo ng dInh duo c f
chu c fa I RIo chI Ia m f buo c d u.
Nga y nay ca c ng d ng d u dang In a n nhu ng ha nh vI da nh
ba f va khaI fha c ca c da I duong cu a Nh f a nd n mu c ma ca c hoa f
d ng da nh ba f fh so dang co nguy co b bI n m f ma khng chI
Ia m cho ca c h sInh fha I bI n dang b pha huy d n. Khng co n mu c
dich na o ngoa I mu c dich fm ca I Io I fruo c ma f.
o do d I vo I m f cuo ng qu c Io n, vI c qua n Iy mI fruo ng d ng
nghIa vo I vI c fm ca ch chI ph I ca c hoa f d ng frn foa n fh gIo I
fhng qua vI c mu n Ia m chu duo c quy n khaI fha c fra I d f, quy f
dnh su cn ba ng gIu a sInh fha I va kInh f , gIu a mI fruo ng va pha f
frI n.
Tuy nhIn, ca c nha Ia nh da o o fho I ky cu I cu a cu c chI n franh
da hI u ro dI u do cu ng co fh can fhI p va o mI fruo ng Ia v nhu ng
mu c dich gIa n fI p d d I d u v chinh fr.
VI c su du ng mI fruo ng va o nhu ng mu c dich qun su cu ng duo c
coI nhu m f ngh fhu f chI n d u.
Qua chI n fhu f d f pha d f daI cu a fhu IInh xu CauIo, ng
VorcIngo forIx ch ng Ia I qun d I cu a hoa ng d Ia ma , vI c da p d
cu a nguo I Ha Ian nha m ngan ca n d I qun cu a IouIs XIV va vI c
nguo I Trung Qu c pha huy ca c d p frn sng Hoa ng Ha |sng Va ng)
d ch ng Ia I qun d I Nh f a n|1938) cho fh y vI c su du ng ca c y u
f fhIn nhIn Iun na m frong chI n Iuo c chI n d u. V v y fh f ba I
cu a ko fhu fhuo ng d Ia I nhu ng fa c d ng x u cho mI fruo ng. Nhung
nga y nay dI u do hoa n foa n kha c, no duo c coI nhu m f Ioa I f I pha m
chI n franh da c bI f, m f m muu pha huy ha nh fInh - dI sa n chung
cu a nhn Ioa I. VI c can fhI p va o h fh ng sInh fha I nga y nay co m f
f m quan fro ng v chinh fr.
ChI n franh Ia nh Ia m f nguyn nhn d n fo I nhI m nghIm
fro ng v nguo I fa da xy du ng qua nhI u ca c can cu qun su , nh f Ia
ca c kho chu a vu khi ha f nhn va hoa ho c ma nga y nay vI c pha huy
no dang da f ra ca c v n d Io n v ky fhu f va gy kha nhI u f n ko m.
Nhung co n hon fh nu a, foa n b nhu ng fhI f ha I v mI fruo ng
frong nhu ng nuo c fhu c IIn x cu |nhu pha huy d f daI, Ia m cho
bI n AraI b kh ca n, nhI m h aIkaI, va nhu ng fhI f ha I v h
d ng fhu c v f) b coI nhu Ia h u qua cu a vI c su du ng fa I nguyn
fhIn nhIn cu a m f ch d . Khng co kha nang gIa I quy f ca c v n d
ch f fha I |da c bI f Ia ch f fha I co IIn quan d n ca c hoa f d ng qun
su dang fich fu nga y ca ng nhI u).
Trong ca c nuo c fhu c ng u, vI c h fro cu a Phuong ng
nha m ch ng Ia I nhI m va pho ng ngu a nhu ng fhI f ha I v h sInh
fha I dang fro fha nh m f frong nhu ng v n d chI n Iuo c co a nh huo ng
d n ca IIn mInh a c a I Ty uong va c ng d ng chu u.
Cu I cu ng Ia nhu ng cu c chI n franh vu ng Vnh da Ia m xu f hI n
kha I nI m: khu ng b sInh fha I, qua nhu ng Io I ca o bu c cu a Saddam
Hussayn fh Irac b nghI ngo Ia da mo hoa c pha huy ca c gI ng d u
cu a C-oo f va da gy ra nhu ng va ng d u frn vu ng Vnh. Ma c du
khng co nhu ng da nh gIa xa c da ng v fnh hnh fhu c f , nhung mo I
ha nh d ng mo a m da duo c dua ra a nh sa ng, ch m du f mo I du Iu n
cu a phuong Ty v nhu ng ca nh fuo ng frn bo vnh PorsIquo |vnh
na m gIu a Iran va A R p). Truo c Iu c b fh f ba I, ca c nho m qun d I
cu a Ira c da ba n pha va o ca c gI ng d u cu a C - Oo f, dI u do chu ng fo
mo I dI u ca o bu c frn Ia co can cu .
ThI f I p m f fr f fu hoa n foa n mo I v chinh fr, kInh f va xa h I
duo c coI nhu da vuo f In frn mo I ma c ca m v dn f c. n dnh v
kInh f Ia m fan bI n dI n I Io cu a ca c dn f c frong khu vu c frong
su f fh ky 19 fh m chi sang d u fh ky 20. Mu n Ia m duo c dI u do
fh pha I k d n nhu ng finh foa n khn kho o cu a ca c cuo ng qu c Io n
cu ng fho I d Io I du ng v n d phn bI f chu ng f c va van ho a cu a ca c
nuo c o Ty u.
Ngay fu khI fuyn b da da ng, co r f nhI u ca c da ng pha I duo c coI
nhu pha f ngn vIn cu a ca c c ng d ng mu n dI u chInh m f s b f
cng v quy n bI u da f ngn ngu van ho a chinh fr va ngay frong
nhu ng cu c b u cu I p pha p dn chu d u fIn, ca c da ng pha I na y
do ng vaI fro r f quan fro ng.
o Iun fn fro ng quy n b f kha xm pha m bIn gIo I, HungarI
dang c ga ng gIa nh duo c fu ca c nuo c Ia ng gI ng quy n xom xo f Ia I
ph n Ia nh fh gIa nh cho ca c dn f c fI u s cu a mnh.
Tuy nhIn nguo I fa co n ban khoan Ia II u frong m f khu vu c dang
ga p kho khan v kInh f co kha nang fra nh kho I nguy co gy ra su
d I I p khng7 Cha ng ha n nhu Ia nuo c d I I p cu a So c-bI-a frong vI c
vI n fro cho nguo I So c Ia CroafIa hoa c Ia osnIa - HoczgovIna va
nuo c d I I p cu a CroafIa frong vI c vI n fro cho nhI u dn CroafIa Ia
nguo I osnIa - HorzogvIna.
Vu ng Ca p - ca- do
Thoo dnh nghIa cu a ca c nha da Iy ho c, Ca p -ca fruo c h f Ia m f
da y nu I coI nhu fa ch chu u |phia a c) vo I chu A |phia Nam).
Nga y nay ca I fn na y cu ng da f cho 2 vu ng cu a IIn bang Nga va x
vI f cu : TranscaucasIo va CIscaucasIo |a c Ca p-ca-do va Nam Ca p-
ca-do). an d u, TranscancasIo g m nhu ng khu vu c Ia nh fh na m o
phia nam da y nu I Ca p-Ca, khu na y do Nga gIa nh Ia I fu fay d qu c
Th NhI Ky va a fu va o fh ky XVIII va XIX, nga y nay no fuong
u ng vo I ba nuo c c ng hoa vu a d c I p |Ac-m-nI-a, azorbaIdjan va
CoorgIo). Vu ng CIscancasIo g m ca c vu ng ba c sng bang da y nu I, n I
fI p fu ng sang Ty, bao g m ca c nuo c c ng hoa fu fr a-go fx-fan,
Chofx-nI-a, IngouchIo-askarIo, cu ng nhu ca c khu fu fr cu
KarafchaIs- Tchorkossos va Adyguoons, f f ca d u fhu c IIn bang
Nga.
on v fh ng nh f na y duo c hnh fha nh r f nghch Iy do co su b f
d ng. o dy nguo I fa no I khoa ng 50 ngn ngu fhu c ca c ngu h r f
kha c nhau, nhI u dn f c va fn gIa o cu ng chung s ng. Tu ba o fa ng
ngn ngu - dn f c vu ng na y fro fha nh kho ba u chinh fr.
Vu ng a c Ca p-Ca bao g m foa n b nhu ng fhung Iu ng fra I r ng
sang huo ng dng ba c d sang phia ba c va va o frung fm qua ca c
nha nh sng cu a sng Tork va Kama, d ra bI n CaspIonno o phia fy
qua ca c nha nh cu a sng Kouban r I cu I cu ng d ra bI n azov.
Nhu ng fhung Iu ng na y fa o fha nh noI cu fru cu a fu ng nho m dn f c
ngn ngu va ph n Io n ca c hoa f d ng kInh f o dy Ia nng nghI p
d ng qu ma c du co r f nhI u mo d u Io n o frong khu vu c CroznuI
|Chofx-nI-a). o phia nam, da y nu I na y duo c bao quanh ba ng m f kho
nu I Io n cha y fu Koura ra bI n CaspIonno va fu RIonI ra bI n on, fa o
nn m f vu ng ma u mo nh f cu a khu vu c o phia nam cu a kho do ng
cha y AnafoIIo cu a Th NhI Ky , k f fhu c o phia nam fa I sng araxo,
dy Ia duo ng phn ca ch bIn gIo I vo I ca c nuo c Th NhI Ky va Iran.
Trung - C n ng
Trung ng hay C n ng7 HaI ca ch go I du ng d chI cu ng m f
ph n cu a fh gIo I. Vu ng C n ng, co finh uo c I hon, duo c nguo I
chu u du ng d chI nhu ng fhu c da cu a d ch Offomano cu , g n
nhu huo ng hoa n foa n v a Trung Ha I. o Ia m f fhu f ngu co finh
ch f da Iy nhI u hon, fhay fh cho fhu f ngu c dI n Iovanf
|phuong ng - chI huo ng ma f fro I mo c). Thu f ngu na y frong fho I
ky da I xa c dnh vu ng na y na m o phia ng a Trung Ha I. Nguo c Ia I
Trung ng Ia m f ca ch go I fruo c dy do nguo I Anh sa ng I p ca ch
dy ngo f m f fh ky . No duo c su du ng chu y u fu nam 1945 d chI
khu vu c fra I r ng ra fu Iy bI fo I AfghanIsfan. hI u ro duo c nhu ng
gIo I ha n mo I na y, vI c dnh nghIa no pha I duo c Ia m ro frn phuong
dI n van hoa va da Iy .
V van ho a, Trung ng bao g m phia ng cu a fh gIo I Ar p
|Machroq) o v phia ng cu a IIbyo va fhung Iu ng b f fu cu a sng
NII va fra I r ng fo I f n ca c duo ng gIo I ha n cu a cu u d ch AIoxandro
hay nhu ng nguo I du ng d u H I gIa o |AfghanIsfan) o phia ng. M f
s nguo I co n g p va o do ca PakIsfan v Ii do fn gIa o, song d ho p vo I
fhng I cu a nguo I Anh, nguo I fa d nuo c na y fhu c v fh gIo I n
.
T ng fh duo c dnh nghIa nhu v y Ia m f fhu c fh da chinh fr,
noI d I d u nhau cu a nhI u chI n Iuo c fh gIo I frong khI khu vu c na y
dang dI fm Io I kha ng dnh ba n sa c van hoa cu a mnh. Ta I sao khu
vu c na y Ia I bao ha m ca m f s nuo c Chu PhI |IIby, AI C p,
Xudang)7 Co dI m g gI ng nhau gIu a vnh Po c-xich va da hnh I I
Io m cu a AfghanIsfan7.
H I gIa o va chu nghIa IIn mInh A R p Ia haI fh Iu c chinh o dy,
haI fh Iu c r f Io n frn phuong fI n chinh fr va fn gIa o o Trung
ng, nhung dI khI ha nh d ng d I I p nhau. Tuy nhIn ca c dn f c
fhI u s KIf gIa o va o fha I v n f n fa I |nhung vo I nhI u kho khan)
va H I gIa o cu ng khng d ng nh f. V v y, Trung ng khng ha n Ia
A r p: Th NhI Ky va Sip, Iran va AfghanIsfan, IsraoI khng fhu c
v fh gIo I A R p. Cu I cu ng, d u mo - do ng ma u don cu a Sa ma c -
kho I ngu n cu a su gIa u co va su c ma nh, duo c xom nhu m f nhn f
da c frung cu a vu ng. Cu ng o dy, khng pha I nuo c na o cu ng Ia nuo c
khaI fha c d u Io n.
a o H I: fh ng nh f va b f d ng
Ia m f fn gIa o ma nh, da o H I vu a Ia nhn f cho su fh ng nh f,
d ng fho I cu ng Ia nhn f cho su chIa ca f frong khu vu c.
Co so n n fa ng va fh ng nh f cu a Trung ng khng g kha c Ia
da o H I. Hon ca fhu c fI n v da Iy chung, fn gIa o va van hoa Ar p
H I gIa o dich fhu c Ia va ch n I: xung quanh m f cu n sa ch |kInh
Koran), m f ngn ngu |fI ng Ar p, dI khI chI Ia ngn ngu cu a nha
fho ), m f fruy n fh ng |fruy n fh ng hadIfh), khu vu c na y dang fm
ca ch xy du ng su fh ng nh f. Su c ma nh cu a fruy n fh ng va van
hoa Iu do I duo c su du ng r ng ra I cho mu c fIu chinh fr. a o H I Ia
m f phuong fI n ma nh mo d kha ng dnh ba n sa c dn f c, ca c nha
Ia nh da o su du ng no d cu ng c c ng d ng Trung ng; fu nam 1920,
no da fro fha nh d ng co cho chu nghIa IIn mInh Ar p- phong fra o ra
do I fu vI c ch ng Ia I d ch Offoman Th NhI Ky va a nh huo ng cu a
chu u. VI c da f ba n sa c fn gIa o In frn h f, su kha ng dnh m f
IIn mInh H I gIa o fu khI k f fhu c chI n franh fh gIo I fhu haI va
da c bI f fu khI sa ng I p ra nha nuo c IsraoI nam 1948, da Ia m chu
nghIa IIn mInh Ar p hoa f d ng fro Ia I ba ng vI c cho qua nhu ng
b f d ng va o m I fho I dI m.
Trong fho I gIan da I, IsraoI va v n d PaIoxfIn da go p ph n ha n
ga n fh gIo I A R p. Khu vu c na y da u ng h nhu ng yu sa ch dn f c
cu a nguo I PaIoxfIn fruo c IsraoI, frong m f chInh fh ma c cho nhu ng
kha c nhau Io n gIu a ca c nuo c. Va Ia I su u ng h na y, d I vo I ho da daf
duo c k f qu a o ca c c p d kha c nhau frong foa n b ca c nuo c frung
ng |k ca khng pha I Ia da s nguo I A R p) vo I danh nghIa fhu h I
fha nh ph cu Jo rusaIom |cu ng Ia fha nh ph fha nh cu a da o H I).
Tuy nhIn, su fh ng nh f y fhu c ra v n chI Ia Io I no I va Ia
chuy n nh f fho I. Thu c v y, nhu ng dI u fra da ng chu y nh f v fhu c
f o Trung ng cho fh y xu f hI n su phn chIa fn gIa o va chinh
fr |ga n II n vo I phn chIa dn f c).
Co nhI u da o H I d I I p nhau hoa c da nh I n I n nhau v nhu ng
Ii do fruo c dy hay v su Iu a cho n cho xa h I hay chinh fr nga y nay.
Nhu ng mu fhu n fn gIa o fruy n kI p r f ma nh mo gIu a nhu ng
nguo I fhoo H I gIa o va nguo I fhoo H I gIa o do ng chinh fh ng. Su chIa
ro ca ng fr m fro ng hon fhng qua nhI u khuynh huo ng frong m I
pho |khuynh huo ng c p fI n, chu nghIa sa f nh p fu do...).
Nguo I fhoo h I gIa o ChIif |chI m 20%, chu y u o Iran, Ymon va
IIbang) co finh fruy n fh ng chu nghIa hon va duo c f chu c xung
quanh gIo I fang Iu phn chIa gIaI c p. Nguo I H I gIa o chinh fh ng
no I chung co fhI n chi ch p nh n su fI n b va nhu ng fhay d I cu a
xa h I.
Trn fhu c f , chu nghIa sa f nh p a nh huo ng fo I mo I khuynh
huo ng, nhung duo I nhI u hnh fhu c kha c nhau v no mang ma u sa c
cu a su Iu a cho n chinh fr va kInh f . Ar p - x- u f, co ch d qun
chu , duong nhIn fo ra ba o fhu hon Ia h I nh p. Iran da fhI f I p n n
c ng hoa H I gIa o, du a frn vI c a p du ng nga f ngho o nhu ng dI u gIa o
hu n frong kInh Kran va frong fruy n fh ng - frong do quy n Iu c
fhu c v nguo I du ng d u c ng d ng fn gIa o. Iran cu ng co y pha f fa n
r ng ra I ca ch ma ng cu a mnh ra ngoa I bIn gIo I |nh f Ia o IIbang).
Ca c nuo c kha c da fa ch fn gIa o ra kho I chinh phu |Ira c, JordanIo, AI
C p, IIbI, Th NhI Ky ...). VI c fa ch fn gIa o ra kho I nha nuo c duo ng
nhu co Iu c gy kho khan cho vI c fhu phu c nhu ng nguo I dn m da o,
kho ba f ho phu c fu ng. ChI co nhu ng fha nh fu u v kInh f , nng cao
mu c s ng cho dn va su pha f frI n khng fa c d ng qua nhanh fo I
fruy n fh ng fn gIa o mo I khI n dn chu ng ch p nh n ca I m hnh
phuong Ty na y. Trong fruo ng ho p nguo c Ia I - chu nghIa sa f nh p
I y Ia I su c ma nh va fro fha nh ch du a cu a nhu ng m I b f d ng. o AI
C p, XIrI, IIbang va ca Th NhI Ky , nhu ng b f d ng fhuo ng co
ngu n g c fu kho khan kInh f .
Mo I su chIa ca f n I b go p ph n mInh chu ng cho nhu ng cu c xung
d f da va dang gIa y xo khu vu c |Iran, Ira c, IIbang, AfghanIsfan, Su
dang), ga n vo I xung d f sa c f c, song kho co fh Ia m chIa ro dn f c
va fn gIa o.
u mo va nhu ng v n d fu va ng don
u mo da mang Ia I cho ca c nuo c Trung ng nhu ng fI m nang
hI m co .
Hon 65% fru Iuo ng d u fh gIo I |khoa ng g n 90 fy f n) na m o
Trung ng. Quy m kInh f vo I m f fa I sa n nhu fh Ia r f Io n frong
fh gIo I hI n da I. Nhung mo I chI fu nhu ng nam 60 |fha nh I p kh I
O.P..P) va nh f Ia sau haI cu s c d u mo nam 1973 va 1979, Trung
ng mo I fI n In v fri cu a m f dI n vIn chinh frn sn kh u kInh
f - chinh fr. CIu a nhu ng nam 1973 - 1974, fhu nh p fu m I fhu ng
d u cu a Kovof da f 35,5 d Ia |nam 1970 chI 2 d Ia m I fhu ng).
Nhu ng khoa n fI n kh ng I da duo c dua va o gu ng ma y fa I chinh
qu c f cu ng nhu va o ca c nuo c dang pha f frI n. HI n fuo ng na y d
Ia I r f nhI u h u qua .
Iuo ng d u xu f kh u gIa m |g n 1 fy f n nam 1973, g n 500 frI u
f n nam 1983) fruo c h f Ia m f phuong fI n d fang gIa d u In nu a
va kha ng dnh su c ma nh cu a ca c nuo c A R p. Nhung no cu ng khI n
ca c nuo c fIu fhu pha n u ng Ia I |gIa m nh p kh u, IIn quan fo I khu ng
hoa ng, fI f kI m nang Iuo ng hoa c dI fm ngu n nang Iuo ng mo I).
Tha I d cu a O.P..P d I vo I ca c nuo c dang pha f frI n v n chua ro
ra ng. Su fro gIu p fa I chinh c p pha f nho fhu nh p fu d u mo cao hon
6 I n so vo I ca c nuo c cng nghI p hoa , song chI nhu ng nuo c H I gIa o
fhu dch vo I IsraoI duo c huo ng su fro gIu p fa I chinh na y va khng
co khoa n fhu uu da I na o duo c gIa nh cho nhu ng nuo c ngho o b a nh
huo ng bo I d ng d Ia In gIa .
Khng pha I f f ca ca c nuo c Trung ng d u Ia nhu ng nuo c sa n
xu f d u Io n; Th NhI Ky , IIbang, IsraoI, JordanIo, SIrI, Ymon va
Xudang Ia nhu ng nuo c ngho o fruo c nhu ng nuo c gIa u co nhu Ira c, A
r p xuf, Iran, Kvof, Oman, Quafar... Co n co m f Trung ng
khng co d u, chI duo c huo ng gIa n fI p fhu va ng don y. Su fro
gIu p cu a ca c nuo c gIa u nh f vo I danh nghIa fnh doa n k f gIu a ca c
dn f c H I gIa o va d u franh ch ng Ia I IsraoI, su nh p cu cu a nguo I
Iao d ng |A r p x u f co fo I 40-50% Iao d ng ngu n g c nuo c ngoa I
frong do 80% d n fu ca c nuo c Trung ng), su su f gIa d u va d Ia
Ia m xu f hI n nhu ng kho khan, nhu ng d I I p, nhu ng m I I fhu c
ma nhu ng nam fruo c dy chua duo c I ra. Su su f gIa m I fhu ng d u
xu ng co n 20 d Ia da Ia m sa ng fo ca ch qua n Ii fa I sa n d u mo cu ng
nhu su phu fhu c va a nh huo ng chinh fr.
o m f s nuo c sa n xu f d u, k ca nhu ng nuo c Io n nh f |Irac,
Iran, AI C p), d u mo pha I chu c p fa I chinh cho ca c du a n pha f
frI n, dI khI r f f n ko m |cu ng nhu chI phi cho qun su ) d fhoa
ma n nhn dn r f dng v qun s Ia I co mu c fang fruo ng 3%/nam.
Mu c fhu nh p fu d u mo hI n nay gIa m Ia m da o I n su cn d I da
da f duo c |o AI C p, IIbI) hoa c gy kho khan cho vI c fa I fhI f sau
chI n franh |Iran, Ira c, Kovo f). Ca c nuo c sa n xu f d u kha c fh
nguo c Ia I |m f s qu c gIa frn ba n da o Ar p nhu Ar p x u f, Kvo f)
da dI va o gu ng ma y d u co qu c f |d u, d Ia, fham gIa ca c ha ng da
qu c gIa). Ca c nuo c na y nhn chung ch ng cho I f f hon vo I khu ng
hoa ng hI n nay v vo I su c o p khng da ng k v dn s , ca c phuong a n
kInh f - chinh fr khng hoa n foa n chu a nh huo ng cu a su dao d ng
v fhu nh p fu d u mo .
Su phu fhu c v kI fhu f cu ng Ia dI u da ng quan fm. Thu nh f,
fhu nh p fu d u mo cu a A R p x u f va ca c nuo c A R p fh ng nh f
du a va o xu f kh u g n 75% Iuo ng d u fh, frong khI do ngu n fhu
fa I chinh frong nhu ng nam 1974-1985 da co fh cho pho p d c I p
fhu c su . Ngu n fhu na y Io n hon so vo I ca c cng fy d u khi, fuy nhIn
ca c cng fy na y da duo c qu c hu u hoa . Thu haI Ia nho su fro gIu p kI
fhu f cu a nuo c ngoa I va do khng co chinh sa ch fhu c su v quy n fu
quy f cho cng nghI p va fhuong ma I nn khng fh ga n fa I sa n y
va o fhu c f da phuong. Cu I cu ng, ngoa I su phu fhu c na y ra, nga nh
cng nghI p |dI m y u cu a fh gIo I A R p) chua co nhu ng n Iu c c n
fhI f va nhI u khI da suy gIa m.
IsraoI, IIbang, JocdanIo, SIrI
n nuo c na y fa o nn m f f ng fh da Iy chIa Ia m b n kh I: m f
da I ho p von bI n co khi h u a Trung Ha I, ca c fhung Iu ng, va cu I
cu ng Ia ca c bnh nguyn r ng Io n |a c SIrI) hay sa ma c |Noguov - sa
ma c SIrI).
n cu chung s ng co ngu n g c van hoa , fn gIa o va I I s ng
kha c nhau: ngoa I nguo I H I gIa o |khoa ng 75%) co n co ca nguo I o
fha I va KIf gIa o, frong khI do dn du mu c va dn dnh cu Ia I o ca nh
nhau fu ha ng fh kI nay. Ich su c n da I da pha vo su cn d I fa m
fho I. n nuo c na y chI hoa n foa n gIa nh d c I p nhn co h I hoa c sau
chI n franh fh gIo I haI |SIrI 1941, IIbang 1943, IsraoI 1948,
JordanIo 1949).
Tnh fra ng cang fha ng da Ia m nguo I A r p va o Tha I d I d u
nhau, do ca c nuo c A R p fu ch I cng nh n nha nuo c IsraoI. Hon nu a
v n d PaIoxfIn v n daI da ng. Tu 45 nam nay, no Ia m cho m I quan
h gIu a ca c nuo c na y ca ng fhm phu c fa p. Co nhI u nguyn nhn
d n d n xung d f. SIrI mu n fhu h I Ia I cao nguyn CIan va Ia m
m f n dnh o IIbang ma SIrI coI nhu m f vu ng a nh huo ng da c Io I.
JordanIo da ca f kho I CIsjordanIo nam 1967 |nhung da ch I bo mo I
quy n Io I frn Ia nh fh na y nam 1988). IIbang chu su co ma f cu a
nguo I PaIoxfIn, su can fhI p cu a IsraoI va SIrI Ia m kich d ng su fhu
dch n I b hay su d I d u v fn gIa o va dn f c
HI p dInh OasInhfon |13/09/1993) gIu a IsraoI va P.I.O |f chu c
gIa I pho ng PaIoxfIn) co fh da nh d u gIaI doa n d u fIn cu a vI c gIa I
quy f xung d f IsraoI - A r p va xy du ng nha nuo c PaIoxfIn.
JordanIo- nuo c frung gIan frong fh gIo I A r p
Na m frong v n d PaIoxfIn, JordanIo da gIa I quy f nhu ng d I
kha ng n I b , vu a da m ba o duo c Iu b n vaI fro frung gIan cu a mnh.
JordanIo da fra nh duo c ca m b y IIbang ma c du d m f vu ng gIa u
co nh f, vu ng CIsjordanIo. Cu c fh f ba I nam 1967 Ia m cho d f nuo c
xu ng c p fha nh m f vu ng hoang fa n r ng Io n, da c bI f ko o fhoo m f
v n d kho khan khI dn f na n PaIoxfIn qua dng. Ta n fha nh vo I su
nghI p cu a A r p, song chinh phu Amman v n khng ch p nh n
fhI f I p chinh quy n PaIoxfIn frn Ia nh fh cu a mnh. Nam 1970 -
1971, m f cu c chI n franh fhu c su da d p fan su kha ng cu cu a
PaIoxfIn, c I p JordanIo fo I nam 1977 |ca f du f quan h vo I Ira c, SIrI,
AngIrI va IIbI). H I ngh fhuo ng dInh Rabaf nam 1974, fhu a nh n
su da I dI n cu a P.I.O, xoa bo fra ch nhI m cu a vua JordanIo d I vo I
v n d PaIoxfIn. Cu ng nam do , nhu ng ca I ca ch hI n pha p da bu c
nuo c PaIoxfIn pha I Iu a cho n gIu a qu c fch JordanIo |vu ng
CIsjordanIo v n duo c coI Ia m f fInh c n pha I fhu h I) va su nghI p
PaIoxfIn |n u duo c Iu a cho n, dI u na y so ga f nguo I PaIoxfIn khng
duo c fham gIa va o do I s ng chinh fr va duong nhIn ca do I s ng kInh
f ).
Tnh hnh n I b na y v n khng ngan ca n JordanIo frung fha nh
vo I vI c fh ng nh f A r p |Io I bu c f I` cu a Sadafo nam 1977 va ca c
hI p dnh Camp avId nam 1978) vu a gIu nguyn ca c chinh sa ch
frung gIan |h I ngh fhuo ng dInh Amman nam 1987, fha o Iu n vo I
P.I.O, xom xo f ca c d xu f cu a IsraoI).
V kInh f , nuo c na y da phu c h I nho chinh sa ch nga f ngho o fhu c
hI n fu nam 1982, nhung quy f dnh khng cng nh n CIsjordanIo Ia
m f ph n cu a vuong qu c |fha ng 7/1988) khI n cho v n d u fu cu a
PaIoxfIn pha I ru f IuI.
N n kInh f nang d ng khng pha I fu nng nghI p cu ng khng
pha I fu cng nghI p. Nng nghI p suy fhoa I do Ia c h u, chI rIng
vu ng knh da o Chor mo I fhu c su Ia m f vuo n rau |v n khng fhoa
ma n duo c nhu c u frong nuo c). Cng nghI p fhI u d u mo . JordanIo
da khI phu c kInh f nho dn dI cu, nho su pha f frI n cu a khu vu c
kInh f fhu 3 |Amman da fhu phu c m f ph n hoa f d ng ngn ha ng o
oyroufh if ra cu ng fo I nam 1991) va nho su pha f frI n du Ich. Su
fro Ia I |b o p bu c) cu a nguo I PaIoxfIn gIa u co fu Kvo f sau chI n
franh vu ng vnh da mang Ia I ngu n d u fu ma nh mo .
IsraoI
Su pha f frI n va I I s ng cu a IsraoI Iun b do doa bo I su fhu dch
cu a ca c nuo c Ia ng gI ng va cu a m f s ko Iuu vong.
IsraoI chI m vu ng Ia nh fh co gIo I ha n nam 1948, ca ca c Ia nh fh
fhu c JordanIo fu nam 1976 |CIsjordanIo va dng JorusaIom) va
fhu c SIrI |CoIan) cu ng nhu da I Caza. Muo I Iam nam sau cu c ga p go
o h I ngh Camp avId |1987), hI p dnh OasInhfon du kI n m f ch
d fu fr d I vo I da I Caza va CIsjordanIo, su ru f qun co k ha n cu a
qun d I IsraoI kho I ca c vu ng Ia nh fh na y va fu ng buo c chuy n gIao
quy n Iu c |co ha n dnh) cho nguo I PaIoxfIn.
n s : hI n nay vo I 5,1 frI u nguo I, dn s da fang In nho dn
nh p cu nguo I o Tha I. Mu c chnh I ch dI cu o con s m fruo c su
nh p cu a f cu a nguo I o Tha I ro I kho I IIn X cu . HI n pha p
khng phn bI f chu ng f c hay fn gIa o, song fhu c finh fn gIa o r f
quan fro ng |su n dnh cu a d f nuo c phu fhu c va o do ). Nguo I A r p
chI m khoa ng 15% dn s , ph n Io n Ia nguo I H I gIa o. Ho duo c phn
hoa gIu a nguo I frung fha nh vo I nha nuo c va nguo I fhoo fhu c finh
fn gIa o va dn f c, bo I Io su chI m doa f ca c Ia nh fh fhu c SIrI va
JordanIo khng gIu p ho d da ng hon frong su Iu a cho n nha nuo c hay
fhu c finh fn gIa o.
Tu nam 1987 d n 1994, m f hI n fuo ng mo I - su n I d y cu a da ,
da chIa ro nhu ng nguo I o Tha I IsraoI va cu ng c nhu ng khuynh
huo ng frong Io ng dn chu ng A R p ngoa I nhu ng vu ng b chI m do ng.
Su n I d y na y cu a fhanh nIn da fa o ra m f hnh fhu c d u franh
mo I ma f n fh f v nguo I r f na ng n d I vo I nguo I A R p, co n IsraoI
pha I ga nh chu nhu ng f n fh f v fInh fh n va fa I chinh.
KInh f : nng nghI p pha I d I ma f vo I su ca nh franh qu c f , 92%
d f fhu c fa I sa n nha nuo c duo c cho fhu da I ha n. H fh ng sa n xu f
v n b f p fh ch ngu |KIbboufo) hoa c ho p fa c xa |Mochav), su du ng
m f ph n nhn cng A R p. Hon m f nu a d f canh fa c duo c fuo I
nuo c |90% ngu n nuo c ng m duo c su du ng), d p nuo c, nha ma y Io c
nuo c fha I cu ng Ia ca c gIa I pha p gIu p cho nng nghI p co khuynh
huo ng xu f kh u |chu y u Ia cam, bng, nho, I...). Trong IInh vu c
cng nghI p IsraoI gIa I quy f su khan hI m nguyn II u |ph fpha f,
pfa f) va ngu n nang Iuo ng ba ng ca ch xy du ng nga nh cng nghI p
ch bI n: nng Iuong, nuo c hoa qua , fhu c Ia ), d f |qu n a o may sa n)
ch fa c kIm cuong |hon 25% xu f kh u |ToIavIc Ia fh fruo ng chu ng
khoa n Io n fhu 2 frn fh gIo I), d ng fho I khuy n khich ca c nga nh
mu I nho n |fIa Iasor du ng frong cng nghI p va y f , v f II u ha ng
khng, chu p soI, ma y finh), da m duong 30% xu f kh u. u Ich cu ng
da duo c pha f frI n, nhung cu c n I d y cu a fhanh nIn da Ia m gIa m
Iuo ng Io n du kha ch nuo c ngoa I fu nam 1988.
KInh f fang fruo ng r f y u, Ia m pha f Iun cao |hon12% nam
1992), ma c du co su kI m sa f ga f gao v Iuong va chI fIu cng
c ng.Thm hu f fhuong ma I ph n na o duo c bu Ia I ba ng su u ng h fa I
chinh cu a MI, bnh qun m I nam frn 3fI !S, ba ng 12% ngn sa ch
nha nuo c.
IsraoI Iun phu fhu c va o ca c su kI n chinh fr. Nhu ng cu c bI u
fnh cu a nhn dn frong nuo c da a nh huo ng fo I nga nh d f, ca c cng
frnh cng c ng, du Ich va nng nghI p. o dy co n pha I k fo I khoa n
no nuo c ngoa I 22 fI !S |ba ng nu a f ng fhu nh p qu c n I).
IIbang.
Tu Iu Ia ma nh d f hI u kha ch va Ia gIao dI m fa I chinh cu a
Trung ng, II ang Ia na n nhn cu a chIa ro chinh fr va fn gIa o
cu ng nhu nhu ng yu sa ch cu a SIrI. V da Ii, IIbang co ca c fh ma nh
na m o gIao dI m vo I cu a mo ra bI n.
Chinh su nang d ng cu a nhn dn khI n IIang fro fha nh m f
Thuy SI o Trung ng cho fo I nam 1975. Th n k kInh f da dI n ra
nho fhuong ma I chu chuy n gIu a oyronfh va fh gIo I Ar p |Ia b n
ca ng ba n I , oyronfh fro fha nh m f v fri fa I chinh duo c khich I bo I
su pha f frI n cu a nga nh d u mo ). f nuo c duo c huo ng haI ngu n
d u fu: d u fu cu a nguo I II ang s ng fa n ma f |o chu MI hoa c fy
PhI) va d u fu cu a ca c nuo c Ar p duo c da m ba o bo I su n dnh chinh
fr va ca c m I quan h vo I phuong Ty gIa u co .
n s : Tha m ca nh IIbang xu f pha f fu su da da ng v dn f c ma
v n d PaIoxfIn da n ra frong ca c khuynh huo ng cu c doan. Tha nh
ph n dn f c |hon 80% dn s Ia nguo I II ang) khng da ng no I ba ng
su chIa ro fn gIa o.
Ma nh hon v dn s va duo c fang cuo ng bo I su co ma f cu a nguo I
PaIoxfIn f na n, nhu ng nguo I H I gIa o fu nay chI m frn 62% dn s :
nguo I ChIIfo fhuo ng b a nh huo ng bo I Iran, ruzos, hoa c nguo I H I
gIa o chinh fh ng. ThI f fha vo I chu nghIa dn f c SIrI, f f ca d u d I
I p vo I uu fh cu a nguo I KIf gIa o. a nh huo ng cu a su dI cu
|160.000 nguo I da ro I kho I II ang fu 1990- 1993) nguo I KIf gIa o chI
chI m frn 30% dn s ; nguo I MaronIfo |khoa ng 20% dn IIbang),
nguo I HI Ia p chinh fh ng gIa o, HI Ia p ThIn Chu a gIa o va nguo I
AcmnIa KIf gIa o |m I nho m chI m 15%). Nhu ng fhu c finh fn gIa o
na y co f m quan fro ng Io n fu khI co su can fhI p cu a SIrI |1976, 1988
va 1990) va cu a nguo I IsraoI |1982). Ia ma nh d f chI n chInh cu a
nguo I PaIoxfIn, II ang da roI va o cu c n I chI n do chu nghIa dn
f c SIrI nuI duo ng, cu ng nhu chu nghIa sa f nh p Iran va fhI n chi
cu a IsraoI mu n ba o v Ia nh fh cu a mnh. Tnh hnh g n dy da
Ia ng du, nhung oyronfh co n Iu mo I duo c fa I fhI f.
Trong con bI n Ioa n na y, nghch Ii v m f n n kInh f v n kha n
dnh frong ha ng chu c nam da fa o ra m f fnh hnh da c bI f o II
ang- fh hI n ph n Io n qua ngu n v n gu I v cu a nguo II ang dI
cu a f. Nhung d ng fI n Ia I suy su p, Ia m pha f nuo c kI u, m f an
nInh fr f fu , dI u do Ia m da o I n cu c s ng fhuo ng nh f cu a nhn
dn va ca c hoa f d ng sa n xu f.
SIrI - cuo ng qu c d u fIn.
Ia m f cuo ng qu c qun su o Trung ng, SIrI Ia ho n da fa ng cho
vI c gIa I quy f v n d o PaIoxfIn, nhung nuo c na y v n pha I chu h u
qua kInh f cu a m f qu c gIa chI n franh IIn mIn.
SIrI co v fri fhu n Io I o Trung ng, fu ca c bo sng uphrafo fo I
bI n a Trung Ha I |Ia fh fruo ng fIu fhu d u mo ). TI m nang kInh
f cu a SIrI r f Io n, nhung khng duo c khaI fha c f f, Ia na n nhn cu a
ca c duo ng I I chinh fr va vaI fro qun ca nh r f f n ko m ma nuo c na y
da m nhI m.
Khoa ng 30% d f duo c canh fa c, nhung dn nng fhn co n qua
Io n |50%) va nang su f nng nghI p qua fh p. RIng chI co bng Ia
ma f ha ng xu f kh u chu y u |chI m 70% Iuo ng xu f kh u nng
nghI p). VI c quy hoa ch ca c duo ng ngoa I vI r ng Io n cho fuo I fIu
Ia phuong fI n duy nh f d I vo I SIrI d khuy n khich nng nghI p
va fro nn d c I p. Trong IInh vu c cng nghI p, d u mo o phia dng
ba c |o KurdIsfan), ph f pha f |g n PaImyro) cu ng nhu fhuy dI n
frn sng uphrafo) Ia nhu ng fh ma nh Io n. Ca c vu ng ca ng
arnIas, Tarfous chuyn v xu f kh u d u fh va hoa d u |da m
nhI m m f nu a f ng gIa fr xu f kh u). Tuy nhIn su pha f frI n b
ha n ch va kInh f b dnh fr . No fang nhanh, g n 15 fI !S. Io I
fh d u mo co n fhua xa nuo c Ar p hay Ira c |sa n Iuo ng x p xI 27
frI u f n). Ha ng hoa fIu du ng da f do , cho don cu ng pha f frI n
da ng k .
Ca c phuong sa ch chinh fr.
f nuo c ng f nga f v vaI fro cu a m f cuo ng qu c qun su . C n
1/3 fhu nh p duo c chI cho qu c pho ng, chI 9% cho nng nghI p va
co n if hon nu a cho pha f frI n. SIrI khng fh ca ng da ng n I ca c
cu c xung d f |o II ang), duy fr su c ma nh qun su duy nh f
frong khu vu c va da m ba o su pha f rI n ha I hoa frong nuo c. Nhu ng
phuong sa ch chinh fr cu a T ng fh ng Asad da dm d f nuo c frong
fnh fra ng chI n franh IIn mIn.
M f mu c u ng h su nghI p cu a PaIoxfIn, SIrI da fha nh cng frong
vI c c ga ng IIn mInh vo I Nga, fI n Ia I g n chu u |hon 25% Iuo ng
nh p kh u co ngu n g c chu u), fhng ca m vo I Iran va o fho I dI m
xa y ra phong fra o HorboIIah, Iran d u franh ch ng Ia I nhu ng nguo I
ChIIfo, nguo I AmaI, nguo I SIrI o oyronfh, nh n duo c su fro gIu p fa I
chinh cu a X-u f |frong khI do RIyad fo ra fhu dch vo I ch d Iran),
fruo c khI xich Ia I g n vo I MI nam 1990 nhn dp Ira c xm Iuo c C-oof
|d I fhu cu a SIrI frong khu vu c). Nuo c na y co n f n du ng Io I fh v
v f ch f va fInh fh n fu fha I d cu a mnh va Iun do ng vaI fro frong
vI c gIa I quy f nhu ng mu fhu n frong khu vu c.
AI C p - IIbI - Xudang.
Vu ng dng ba c chu PhI na y g n r ng ba ng chu u |fru Nga),
nhung chI co duo I 100 frI u dn, fhu c v Trung ng qua Ich su va
chinh fr duong da I |if ra cu ng d I vo I AI C p va II I) cu ng nhu qua
ngn ngu va fn gIa o.
V da Ii, vu ng na y nhu m f va ch n I gIu a a c va Ty chu PhI
|chu PhI Sahara va von bI n a c PhI) va ba n da o A R p. ca f bo I
chi fuy n, foa n b vu ng na y b sa ma c fh ng IInh |ru ng chI co o nam
Xudang, g n xich da o). Tu bI n do fo I ozzan |II I), sa ma c Sahara
chI duo c gIo I ha n bo I ca c duo ng bIn gIo I gIu a AngIrI II I).
Nhung Xudang va AI C p co Io I fh Ia duo c fuo I nuo c bo I sng NII.
Ngoa I nhu ng dI m chung do , nhu ng nuo c na y co n co nhu ng kho
khan dI n hnh. AI C p ho p hon nhung dng dn hon v AI C p hu u
ich fhu nho Ia I chI nhu m f fhung Iu ng cu a sng NII. Ia nuo c dng
dn nh f frong fh gIo I A R p, d ng fho I nuo c na y Ia frung fm da
Ii, fI m nang kInh f cu ng b ha n ch bo I dI u kI n fu nhIn, AI C p
chu a p Iu c ma nh mo v dn s . II I Ia I o va o m f fruo ng ho p kha c,
co n hoang ma c hon, nhung if dn hon fo I 10 - 12 I n va gIa u co v
d u mo , cho pho p nuo c na y Iun co su c na ng v chinh fr. Xudang
I ch v phia nam hon, if hoang ma c hon, if dn, nhung Ia I pha I d I
ma f vo I su d I dch v fn gIa o, dn f c gIu a dn A R p va dn H I
gIa o o phia ba c, gIu a dn da don va dn fhoo fhuy f v f IInh o mI n
nam.
AI c p - huo ng fo I su n dnh7
Ma c cho nhu ng n Iu c v chinh fr, kInh f d I vo I su pha f frI n,
su fhm hu f fhuong ma I va no nuo c ngoa I v n khng gIa m. o
chinh Ia m f frong nhu ng fa c d ng cu a cu a su c o p dn s .
Sa ma c r ng Io n, noI chua bao gIo co mua, AI C p Ia M f qua fa ng
cu a sng NII, cho pho p khaI fha c 3% d f fr ng. a co nhI u c ga ng
d xy du ng m f n n kInh f hI n da I, fu nam 1974, ca c phuong sa ch
chinh fr |xich Ia I g n phuong Ty, ca f quan h vo I IIn X nam
1976, hI p dnh vo I IsraoI v SInaI nam 1978 -1979) da khich I n n
kInh f , d ng fho I duo c fro gIu p bo I su pha f hI n ra d u mo . Chinh
sa ch d I vo I IsraoI da Ia m gIa m chI phi qun su .
Ma c du d fh hoa nhanh |MuId-CaIr so Ia fha nh ph Io n nh f
chu PhI, f p frung hon 12 frI u dn, chI m khoa ng 2% dn s AI
C p), song AI C p v n chI m uu fh nng fhn, phu fhu c va o nng
nghI p. Ca I ca ch ru ng d f |phn ph I Ia I ru ng d f, sa ng I p ca c
ho p fa c xa ) va da c bI f Ia su fuo I fIu da fa o ra su fang fruo ng frong
m f s sa n ph m chu y u: ng, Iu a m, duo ng, cam, chanh, va sa n
Iuo ng da duo c nng cao nho ch ng su b nh. Sa n ph m nng nghI p
fhuong ma I chu y u v n Ia bng ch f Iuo ng ha o ha ng |chI m g n
20%sa n Iuo ng xu f kh u) va m f ph n duo c ch bI n fa I ch . Nhung
sa n Iuo ng fang khng ba f kp vo I mu c fang dn s : 38 frI u nam
1976 In g n 60 frI u hI n nay. M I nam dn s fang In khoa ng 1,5
frI u nguo I va n u fI I fang dn s cu gIu nhp d hI n nay, dn s
so fang g p dI frong vo ng 25 nam fo I. sung Iuong fhu c chI m
25% Iuo ng nh p kh u.
Cng nghI p da duo c khich I fu nam 1974 ba ng vI c gIa I pho ng
fhuong ma I, mo Ia I khu vu c fu nhn va khaI fha c d u |SInaI, I n
do ). Nha nuo c k f ho p vo I ca c cng fy qu c f d pha f huy ca c mo d u
ma vI c ba n d u da m ba o 60% kIm nga ch xu f kh u. VI c mo r ng
nha ma y Io c d u va hoa d u da duo c du kI n. I n |duo c cung c p
chu y u fu fhuy dI n Assonan) cho pho p sa n xu f nhm |cho nga nh
d f va nng Iuong). Thu nh p fu vI c khaI fha c knh da o Suoz va du
Ich, ca c ngu n fI n gu I v fu dn dI cu v n khng bu duo c su fhm
hu f fhuong ma I, frong khI do no nuo c ngoa I da gIa m nho , song v n
chua fra duo c. M I nuo c frong khu vu c na y co n ga n II n vo I v n d
da ng Io nga I v dn s .
Sng NIn fhu c AI c p.
Sng NII duo c khaI fha c fu Iu, nhung g n dy mo I duo c quy
hoa ch, v f ng fh Ia kha quan song no cu ng da f ra nhI u v n d co
fh nghIm fro ng frong fuong IaI g n.
Trn chI u da I 1500 km, sng NII hI n fa ng cho AI C p fa I sa n Iu
do I nh f cu a mnh: nuo c. Cho fo I f n fh kI qua, con sng na y da
mang Ia I fu fha ng 6 -10 su ma u mo cu a nhu ng Io p bu n fu ca c nu I Iu a
AbyssInIo. o ng sng na y fu Iu da dI u chInh do I s ng cu a dn AI
C p fhoo d Io n cu a ca c con Iu . Va o fh kI XIX, vo I su gIu p do cu a
chu u, vI c quy hoa ch sng NII duo c ba f d u cho pho p vu a mo r ng
ma ng Iuo I fuo I fIu vu a dI u chInh ma ng Iuo I fuo I fIu frong m I fho I
dI m ba ng ca ch Ia m cho no fro nn vInh cu u. VI c quy hoa ch na y
duo c fhu c hI n fruo c h f Ia xy du ng d p fra n |nng cao mu c nuo c o
nhu ng do ng nuo c fh p), r I ba ng vI c xy du ng d p chu a |fh kI XX)
fich Iuy nuo c va o dInh Iu . p nuo c fhu nh f Assonan duo c dua va o
su du ng nam 1902 |vo I dung Iuo ng frn 5 km3). Tha nh fu u fh n dI u
nh f dI nhIn Ia d p Assouan |hoa n fha nh chu yu nho su gIu p do
cu a IIn X) kho I cng nam 1970. ChI c d p na y fa o ra m f h
chu a - h Nassor co dI n fich nhI u nga n km2 |fhuo ng ngu n sng
Su-ang) va co dung Iuo ng kh ng I : 130km3.
p nuo c Assouan duo c xy du ng nha m gIa I quy f v n d fuo I fIu
frn pha m vI ca nuo c. Tha nh fu u do fh f Ia fo Io n; ha ng fram nga n
ha duo c fuo I nuo c, ko o fhoo su mo r ng vI c fr ng bng, Iu a ga o, ng,
fa o ra su fhay d I fu ng ph n |ra I ra c frong dn cu co su xu f hI n
cu a ca c da I so hu u). Hon nu a, nha ma y dI n ko m fhoo d p nuo c
cung c p hon 6 fy kWh |khoa ng 20% sa n Iuo ng Iuo ng dI n ca nuo c).
Truo c h f no Ia m cho AI C p m f dI nhu ng Io p bu n ph nhIu, b
phong foa o fhuo ng ngu n va Ia m d y Io ng h chu a. Nhu v y su
du ng phn bo n Ia dI u c n fhI f cu ng nhu vI c ru f nuo c k f ho p vo I
fuo I nuo c frong vu ng chu fh , noI nuo c ma n dang dng cao. Va Ia I,
kh I Iuo ng da nh ba f ca o ngoa I khoI vu ng chu fh cu ng gIa m ma nh.
IybI.
I n fich r ng, dn s if, fa I sa n Io n: d u mo , su c ma nh chinh fr.
IybI co dI n fich 1.760.000km2, g p 3 I n dI n fich nuo c Pha p,
nhung chI vu a 5 frI u dn f p frung chu y u o duyn ha I fhu c bI n
a Trung Ha I. IybI Ia m f sa ma c bao Ia, khng co do ng sng na o co
nuo c. RIng chI co m f s c da o frong vu ng ozzan |noI nguo I fa su
du ng nuo c ng m) va da c bI f Ia duo ng vI n von bI n TrIpoIIfaIno va
Cy ro naIquo |noI ma bI n a Trung Ha I dI u hoa su fha I qua cu a
Sahara) Ia co dn o fhuo ng xuyn, noI dng dn nh f Ia v phia
TrIpoII va onghazI, ca ch xa nhu ng fha nh ph chinh cu a d f nuo c.
Hoa n canh kInh f duong nhIn Ia ga n II n vo I ngu n fa I nguyn,
d ng fho I cu ng ga n vo I ca c duo ng I I chinh fr cu a ch d . u mo
vu a Ia cu a ca I vu a Ia vu khi cu a Iy I, fu f xu ng co n 50 frI u f n
va o cu I fh p kI 80. Sa n Iuo ng d u hI n nay da vuo f qua 73 frI u
f n. Tru Iuo ng d u co n khoa ng 3 fy f n, da m ba o cho vI c khaI fha c
frong 40 nam nu a vo I nhp d hI n nay. u mo chI m 95% sa n
Iuo ng xu f kh u, ba ng 1/3 f ng fhu nh p qu c dn va mang Ia I
khoa ng 10 fy !S m I nam. Ngoa I vI c mua vu khi, mo d u na y co n
cho pho p xy c f ca c cng frnh vI da I duo c fung ra duo I danh nghIa
da da ng hoa kInh f do da I fa KadhafI kho I xuo ng.
IybI da fang dung Iuo ng Io c d u In 17 frI u f n/nam. Ca c cng
frnh Io n nga y m f nhI u: f ho p hoa d u va nha ma y hoa Io ng khi
fhIn nhIn o MarsaoI-roga, f ho p Iuy n gang fho p o MIsourasa su
du ng khi d f cu a vu ng ozzan.
Su gIa u co fu d u mo co n phu c vu cho nng nghI p. Thm va o
phuong fhu c canh fa c ba n du mu c c fruy n o TrIpoIIfaIno Ia ca c Ioa I
cy fr ng fhm canh, nho su pha f frI n fuo I fIu duo c d u fu bo I
ngu n dIa fhu fu d u mo .
a c bI f, con sng Io n nhn fa o co fh cho pho p c p nuo c u ng
cho vu ng von IybI va fuo I nuo c cho 180.000 ha fu ngu n nuo c ng m
o phia Nam df nuo c. M f su fu do hoa kInh f da ba f d u. Ca c
nga nh y f va gIa o du c da duo c fu nhn hoa . Nhu ng nga nh na y d u
fhu phi.
Xudang- m f va ch n I kho khan.
Su d I d u v dn f c va fn gIa o da Ia m cho ca I ngho o cu a m f
nuo c da fu ng ngho o do mI fruo ng fhIn nhIn ca ng fr m fro ng
fhm. Ia nuo c r ng nh f chu PhI |g p 5 I n nuo c Pha p), Su-ang Ia
ba n I da Ii gIu a Trung ng va chu PhI Iu c da don. f nuo c na y
fhu c 3 mI n khi h u: o phia ba c co sa ma c |Nu I, IybI), o mI n
frung ba c fu ba c Kordofan d n JongIoI Ia fha o nguyn r I d n ca c
d ng co va cy g , cu I cu ng Ia khu vu c f n cu ng phia Nam, khi h u
c n xich da o va ru ng. Sng NII Ia m I IIn h gIu a nhu ng vu ng na y,
mang fo I ngu n nuo c cho ca c fha o nguyn mI n frung va hoang ma c
ha Iuu Kharfoum.
Su kha c bI f hay no I du ng hon Ia su d I I p gIu a ca c dn f c da c
frung cho d f nuo c. Nguo I A R p |fhuo ng Ia nguo I IaI) f p frung o 2/3
mI n a c, chI m ph n Io n dn s . n cu g m nhI u chu ng f c fhI u
s da don, f p ho p o mI n Nam. H u nhu foa n b nguo I A R p fhoo
da o H I, nhung nhu ng nguo I fhoo fh n gIa o |da don) chI m khoa ng
20% dn s . HaI nho m nguo I na y hoa n foa n d I I p nhau, dI khI gy
ba o Iu c. MI n Nam khng ch p nh n khuynh huo ng chu nghIa sa f
nh p cu a chinh phu , chinh phu Ia I khng ngan ca n duo c cu c n I
chI n ma c du co nhu ng c ga ng phn hoa quy n Iu c nam 1981. VI c
kha m pha ra d u mo o ph n phia Nam da Ia m fnh hnh fr m fro ng
fhm, va xu f kh u chI fhu c hI n duo c o ca ng Pors |phia ng a c
Xudang). MI n Nam cu c ky ngho o fu ng, coI do nhu m f su cuo p doa f
cu a mI n ba c fhoo chinh fr H I gIa o. Cu c n I chI n na y ca ng Ia m
cho mI fruo ng fhIn nhIn kho khan fhm |su mo r ng cu a ca c vu ng
hoang ma c), Iuo ng mua fh f fhuo ng nam na y qua nam kha c, ngay ca
vI c chan nuI b p bnh o SahoI chu ng fo m f hoa n ca nh kInh f
fha m ho a. Nng nghI p, m f hoa f d ng h u nhu b Ioa I bo , chu y u
du a va o vI c fr ng ca c Ioa I cy Iuong fhu c |ha f bo bo, k) co nang
su f fh p va khng n dnh, k f ho p vo I chan nuI phu |frong vu ng
Kordofan, ahroIchazaI) va fr ng m f s cy fhuong ma I |Ia c, duo ng,
fhu c Ia , nh f Ia bng - n n fa ng cu a xu f kh u). N I chI n va m f
an nInh fr f fu - k f qua cu a n I chI n - gIa I fhich cho su dI dn cu ng
nhu na n do I ch f nguo I. N n cng nghI p m f f chu c cu ng fhuo ng
chI gIo I ha n frong vI c vI c ch bI n nng sa n |d f, nng Iuong). Su
suy fa n cu a vI c khaI fha c du mo o Trung ng Ia m gIa m Iuo ng h I
ngn cu a nguo I dI cu, khng du d bu Ia I fhm hu f fhuong ma I. Su
fro gIu p qu c f khng duo c fhu n Io I v fhu dch.
To m Ia I, Xudang Ia m f nuo c ngho o |fhu nh p d u nguo I chI va I
fram d Ia m f nam), no na ng, Ia m pha f cao, d ng fI n m f gIa .
A R p.
ao fru m frn dI n fich khoa ng 3 frI u km2, ba n da o A r p Ia v
fri ba n I gIu a chu A va chu PhI. o phia fy gIo I ha n bo I bI n o ,
phia nam gIa p n uong, phia dng ba c gIa p vnh Po c - xich, ba n
da o na y Ia m f chInh fh da Ii da c frung bo I khi h u nhI f do I r f
kh |fra I do c sa ma c Sahara va ca c sa ma c kha c fhu c ba n c u ba c,
nh f Ia sa ma c Rub AIkhaII). Trn 80 % Ia nh fh Ia d f cao |ch ngu
bI n o ) va sa ma c. Khng co con sng na o fhuo ng fru c o dy. uy
chI o vu ng ngoa I vI co nhu ng do ng sng Io n fa m fho I va m f s d ng
ba ng. ng ba ng r f hI m, chu y u na m do c fhoo ca c bo bI n |nhu
d ng ba ng TIhama). I n fich canh fa c r f ha n ch |chI 3 % Ia nh
fh ); khoa ng 5% o Xman, duo I 1 % o A R p - X u f.
ChInh fh da Ii na y duo c chIa Ia m 7 nuo c: 5 nuo c qun chu |A R p
X u f, Quafar, Oman, ahroIn, C-oo f.), m f nuo c IIn bang |ca c fI u
vuong qu c A R p fh ng nh f), m f nuo c c ng hoa |Ymon, ra do I do
su sa f nh p ba c - nam Ymon nam 1990). u fhoo chinh fh na o fh
dy v n Ia ca c nuo c H I gIa o co ch d d c fa I chuyn ch .
Tuy nhIn v n f n fa I nhu ng kha c bI f frong fh gIo I b ngoa I co
vo fh ng nh f na y. Mu c d pha f frI n, fa I sa n khng d u nhau chua
k d n fnh hnh da chinh fr. Tuy v y hoa n ca nh da chinh fr if
fhay d I sau chI n franh vu ng Vnh |1991) fI p sau Ia su xm Iuo c
cu a Ira c d I vo I C-Oof |1990).
A R p x u f frong fh gIo I H I gIa o.
Ia frung fm Ich su va da Ii cu a da o H I, A R p X u f Ia nuo c
gIa u nh f fh gIo I.
A R p X u f Ia nuo c Io n nh f frong ba n da o a R p vo I dI n fich
2.150.000 km2, da c bI f dy Ia qu huong cu a nha fIn frI Mohamof,
vo I danh v na y, no Ia frung fm Ich su va da Ii cu a da o H I.
Su hI n hu u cu a fhu phu Iamocquo frn Ia nh fh Ar p X uf Ia
con a f chu ba I fn gIa o, kInh f va chinh fr. Chua bao gIo chu nghIa
fh ng nh f Ar p Ia I cu fh va ho p vo I fn gIa o nhu fh xung quanh
Iu da I Kaba.
A R p x-u f co khoa ng 17,5 frI u dn, m f con s bo nho so vo I
dI n fich kh ng I . S dn na y phn b khng d u. Trong Io ng d f
nuo c h u nhu bo fr ng |fru vu ng RIyad). Nguo c Ia I ca c bo bI n Ia I r f
dng dn |jodda,Yanbu). HI n nay A R p X u f da d fh hoa
khoa ng 75%. R f nhI u fI u nng fm duo c vI c Ia m nhI u fI n hon o
fha nh ph , m f f ng Io p fu sa n fhuong ma I da pha f frI n bn ca nh
f ng Io p frung bnh d fh |ca c vIn chu c, ca c ca n b kI fhu f). S
cng nhn da fang In ga n vo I cng nghI p hoa fuong d I cu a d f
nuo c |xy du ng, co khi) nhung ph n Io n co ngu n g c nuo c ngoa I |3/4
nguo I Iao d ng).
T m co dn s fhu c Ioa I ko m pha f frI n |fI I sInh Iun x p xI 4
% va fI I ch f o fro om vuo f 6 %).
CP frung bnh d u nguo I cao nhung cu a ca I phn b khng d ng
d u. Xoa mu chu v n co n y u ko m, chI da f 60% dn frn 15 fu I. A
R p X u f pha f frI n r f ch m duo I chI fh cu a m f ch d chuyn
ch d c fa I nghIm nga f |SunnIIo), su du ng ngu n fhu nh p fu d u
mo .
KInh f : Nng nghI p duo c chinh quy n y m fro |duo c fro gIa va
fro c p cu a chinh phu ), fm ca ch dua df nuo c fhoa f kho I su phu
fhu c v Iuong fhu c. Ca c cng frnh fhuy Io I |v phia Abha, jIzan,
MadIran) da c bI f da cho pho p pha f frI n sa n xu f ngu c c |co fh A
R p X u f so fro fha nh nuo c xu f kh u ngu c c). Chan nuI co n
mang finh qua ng canh, nh f Ia qua frnh f p frung d f da fa o dI u
kI n fhu n Io I cho nhu ng chu so hu u gIa u co nh f, Ia m fang fhm su
dI dn fu nng fhn ra fha nh ph . Pha f frI n cng nghI p fruo c h f
ga n vo I d u mo . VI c khaI fha c d u da chuy n bI n da ng k , nhung
cu ng chI du d da m ba o fhu v ngu n ngoa I f Io n. f nuo c co fh
du a va o fru Iuo ng d u mo d I da o |frn 20 fy f n). Su n Iu c fhay d I
nha m va o cng fa c qua n Iy cn d I hon |hoa ho c, Iuy n gang fho p,
nha ma y xI mang).
Ca c vu ng cng nghI p duo c xy du ng xung quanh ammam,
jodda, RIjad. Ca c fhI f b ca ng da duo c hI n da I hoa frn bI n o va
vu ng Vnh.
Mu c fIu xa h I: Cu I cu ng chinh phu da frI n khaI m f chinh
sa ch xa h I |chI m 7,6% chI phi cu a nha nuo c), nh f Ia frong IInh vu c
y f , vo I 25 gIuo ng b nh/1000 dn duo c d ra nhu Ia mu c fIu k
hoa ch fhu haI, nhung 90% nhn su v n Ia nguo I nuo c ngoa I. Nha
nuo c cu ng n Iu c frong IInh vu c da o fa o |xy du ng ca c fruo ng da I ho c
y o jodda va amman), da o fa o nhn su cho ca c dch vu xa h I, va
f ng quan hon, da o fa o nhu ng nguo I Ia m cng an Iuong frong ca c
doanh nghI p fhuong ma I hoa c cng nghI p.
A R p X u f co fI m nang kInh f Io n, ma c du fhI u f ch f song
da co nhu ng fha nh fu u |v gIao fhng, cng nghI p, co so ha f ng, d
fh).
Vu ng ngoa I vI kha fuong pha n.
Ca c nuo c pha f frI n khng d u, noI vI c khaI fha c d u dI khI da
Ia m da o I n nhu ng fruy n fh ng.
Nhu ng nuo c kha c frn ba n da o na y khng co cu ng su c ma nh vo I A
R p X u f va if nhI u pha I nho va nuo c Ia ng gI ng Io n na y. Ca c nuo c
na y d u co chung fn gIa o, d u co d u mo . Tuy nhIn nhu ng qu c gIa
nho bo na y cu ng co nhu ng no f rIng bI f va su kha c nhau da ng k :
vI c phn fich f ng sa n ph m qu c n I fhoo d u nguo I cu ng nhu no
nuo c ngoa I cho pho p fa chIa ca c nuo c na y ra 2 nho m: nho m nhu ng
nuo c gIa u |CP d u nguo I fo I 5000 !S va khng co no nuo c ngoa I:
C - Oo f, ca c fI u vuong qu c A R p fh ng nh f, Quarfa), nuo c y u
|aharoIn) va ca c nuo c ngho o nhu Ymon |CP d u nguo I vu a da f
500 !S va no na ng).
Tha nh ph n dn f c cu ng no I In su kha c nhau. Ngoa I Ymon, noI
co 90% dn s Ia nguo I A R p, ca c nuo c kha c co ca c dn f c g c chu
A |khoa ng 20% o C - Oo f, 10% frong ca c fI u vuong qu c) hoa c chu
PhI d n dy v Ii do fn gIa o hoa c kInh f . V fh , ngoa I ca c nuo c
ngho o, dn nh p cu Iun chI m hon 20% dn s . I u na y chu ng fo
fhI u qun s Iao d ng hoa c khng co nhn vIn du frnh d .
n s fI n g n fo I dn s cu a A R p Xo u f, fuy nhIn mu c fang
fruo ng kha c nhau: ahroIn, C-Oo f, ca c fI u vuong qu c A R p
fh ng nh f co fI I ch f o fro om duo I 5%, cham so c y f cu ng nhu
vI c cung c p Iuong fhu c duo c ca I fhI n. o Ymon fh nguo c Ia I: fI I
ch f o fro so sInh frn 13%, khng cung c p du Iuong fhu c. Nhu ng
ca ch bI f y Ia do fI m nang kInh f va d u mo . Ca c fI u vuong
qu c C-Oo f, ahroIn, Quarfa, Oman co fhu nh p fang g p 10 I n
fu nam 1970. o C-Oo f hay m f s vu ng cu a ca c fI u vuong qu c,
cu a ca I m f ph n duo c phn b fhoo hnh fhu c phu c Io I xa h I; gIa o
du c va cham so c y f mI n phi, nha o cho fhu vo I mu c gIa fuo ng
frung.
M f s nuo c v n duy fr fruy n fh ng fhuong nghI p cu a Trung
ng. ubaI Ia fh fruo ng va ng cu c Io n |chI m g n 10% frao d I foa n
c u). ahroIn da pha f frI n khu vu c kInh f fhu 3 |ngn ha ng, fh
fruo ng chu ng khoa n) Io I du ng su bu ng n v d u mo . Cu I cu ng f f
ca ca c nuo c gIa u co na y da hI n da I hoa frang fhI f b ca ng: ca ng mo I
ubaI duo c coI nhu ca ng Roffordam cu a vu ng Vnh. Hoa f d ng cu a
no r f Io n: AI-Mafraq |Abu ZabI) Ia m f khu cng nghI p dang pha f
frI n: C-Oo f da pha f frI n cng ngh da nh ca , ca c nha ma y dI n va
xI mang.
Ymon co ph n fhI f fho I hon. Nhn dn chu y u o nng fhn,
frong khI do o ca c nuo c vu ng vnh, nhn dn da duo c d fh hoa fo I
80%. Mac cho m f s pha f hI n mo I v d u mo , kInh f chu y u du a
v n frn nng nghI p c hu . Sa n xu f nng nghI p chI gIo I ha n o vI c
fr ng bo bo va bng frn 40% d f canh fa c. Nuo c Ymon fh ng nh f
|nam 1990) ra do I d ng fho I ko o fhoo nhu ng kho khan. Phuong sa ch
cu a Irac frong chI n franh vu ng vnh da fuo c dI cu a Ymon su fro
gIu p fa I chinh cu a ca c nuo c qun chu A R p va khI n hon 1 frI u Iao
d ng nguo I Ymon Ia m fhu o A R p pha I h I huong. Xung d f bIn
gIo I vo I A R p IIn quan fo I m f vu ng co d u mo Ia m na n chi ca c
cng fy d u khi duo c mo I fo I fham do . Su pha f frI n, nh p cu c fu
nam 1994 qua cu c n I chI n gIu a a c va Nam, IIn quan fo I ca c pho
d I I p v chinh fr va fn gIa o, du a frn su pha f hI n ra d u mo
Chabva |10 frI u f n).
VI c qua n Ii d u mo .
Ngoa I vI c gIa nh p O.P..P vI c qua n Ii d u mo fhay d I da ng k
fhoo m I nuo c.
Thu nh p chu y u cu a ca c nuo c frong ba n da o A R p Ia fu d u mo
|fhuo ng fu 60-90% f ng fhu nh p). Ta I sa n fo Io n va mo I mo na y da
Ia m da o I n ca c xa h I fruy n fh ng, fh m chi c hu . VI c qua n Ii fa I
sa n na y Ia m f dI u f nh. Trn phuong dI n qu c f OPP gIa I
quy f ca c v n d fhoo nguyn fa c |gIa ca va ha n mu c sa n xu f)
nhung ca c nuo c sa n xu f kh ng I nh f Ia A R p X uf co su c na ng
chinh fr Io n va m f kha nang ha nh d ng va a p Iu c fhu c fI n |cha ng
ha n fu dI u chInh sa n Iuo ng d fang gIa ).
Nhu ng ca ch qua n Ii n I b khng pha I Iu c na o cu ng gI ng nhau bo I
no pha I finh d n m I quan h gIu a fhu nh p d u mo va s dn.
Nhu ng nuo c co mu c sa n xu f frung bnh |Oman) hoa c y u |Ymon)
choI fro doa n k f d gIu gIa , nhung su du ng ph n Io n v n cho vI c
pha f huy va pha f frI n fruo c ma f ma khng In k hoa ch d u fu Iu
da I.
Ca c nuo c sa n xu f Io n fh nguo c Ia I, khng nhu ng vu a hI n da I
hoa n n kInh f ma co n d u fu ra nuo c ngoa I: C-Oo f da d u fu
nhu ng khoa n fI n Io n va o b f d ng sa n, va o ca c ha ng cng nghI p
hoa c fhuong nghI p, k ca va o chu ng khoa n, va o Ty u va MI. A
R p X u f cu ng da Ia m fuong fu . Chinh nhu ng nuo c sa n xu f na y
fham gIa va o ca c hoa f d ng phn ph I d u va Io c d u frn Ia nh fh
ca c nuo c mang Ia I fhu nh p ngoa I su bI n d ng cu a d u mo . Nhu ng
nuo c na y pha f frI n kha nang Io c d u frn Ia nh fh cu a mnh
|ahroIn, ubaI, C-Oo f). Cu I cu ng, nhu mg nuo c ma nh da n nh f da
fI n ha nh da da ng hoa sa n xu f cng nghI p o da phuong: hoa ho c,
xI mang, cng nghI p co khi o A R p X u f, su a chu a fa u o ahroIn,
d u fu va o nghIn cu u ngu n nang Iuo ng mo I |nang Iuo ng ha f nhn).
Tnh fh na y da cho pho p gIa m nho cu s c d u mo d I Ia I nam
1985-1987 fa c d ng fo I ca c nuo c sa n xu f d u; fhu nh p gIa m fu 10 -
20% va n n kInh f cu a ca c nuo c na y phu fhu c Io n va o d u mo da
Ia m ra n vo fnh doa n k f gIu a ca c fha nh vIn cu a O.P..P, v Io I ich
ch ng d I nhau |ba n ha gIa , vuo f ha n nga ch). CIa d u fh gIa m da ng
k da khI n m f b ph n dn nh p cu ra dI, Ia m dnh d n, fr hoa n
hoa c huy bo ca c du a n co v n d u fu fu fhu nh p cu a d u mo .
Th NhI K va da o Sip.
O d u mu f phia fy cu a Iu c da chu A , Th NhI K duo ng nhu h I
nh p da Ii vo I Trung ng. Ia d f nuo c co ca c sng TIgro va
uphrafo, ca c cao nguyn AnafoIIo va AcmnI, Th NhI K co chung
dI u kI n fu nhIn vo I ca c nuo c Ia ng gI ng |SIrI, Ira c, Iran va ca c
nuo c Cap ca do): ca c fhung Iu ng ko p gIu a haI bo d c du ng, cao
nguyn nu a kh ca n co khi h u r f fuong pha n. M f s dn f c nhu
nguo I Kurd phn b gIu a ca c vu ng bIn gIo I, noI ho fhuo ng co I I
s ng ba n du mu c.
Tuy nhIn, frung fm Ich su cu a d ch Offoman cu - d ch d h
ca c dn f c a r p fa o nn Trung ng nga y nay, duo ng nhu na m
ngoa I I hon, nhu fh da Ii pha I chI u fhoo hI n fhu c chinh fr phu c
fa p. Tu cu I fho I ky ca ch ma ng fh fu c cu a MusfafakomaI |nam
1922) buo c fI n fy hoa duo c kha ng dnh ma c cho nhu ng kho khan
chinh fr, fn gIa o, kInh f va nga ba chI n Iuo c qu c f a Trung
Ha I. chu u hay Trung ng7 y Ia su Iu a cho n r f kho khan
nhung can ba n d I vo I d f nuo c r ng Io n va fhua dn hon nuo c Pha p
na y.
Na m o phia dng a Trung Ha I, co ca c cu a bI n Iovanf, da o
Chypro na m frong v chi chI n Iuo c va mo ng manh nhu Ich su c n
da I da kha ng dnh |su I n chI m cu a Th NhI K nam 1974). Nhung
ho n da o na y cu ng co Io I fh Ia v fri ba n I gIu a haI fh gIo I. M I IIn
h vo I Th NhI K fh hI n qua da Ii nhung da c bI f qua fn gIa o va
duo ng I I chu u.
Th NhI K hay Kha f vo ng phuong Ty.
o ca nh cu a cu a va ng don, Th NhI K Ia d f nuo c do da o H I fh ng
IInh. Mu n huo ng v chu u fu 50 nam qua, nhung n n kInh f b
bo bu c do nhu ng fruy n fh ng c hu va su y u ko m fa I chinh.
Th NhI K Ia d f nuo c cu a fuong pha n va nghch Ii. V da Ii kInh
f , chinh fr, nuo c na y Ia m f hnh da dI n pha n a nh nhu ng kho
khan d fm fo I su cn d I. o cao nguyn AcmnI va AnafoIIo, noI co
khi h u kh ca n, mu a dng Ia nh va mu a ho r f no ng, nhu ng da y nu I
Tarus phu xanh o phia nam d I dI n vo I da y nu I PonfIfuosfarus o
phia ba c, ca c bo bI n co khi h u r f m du, co hoa f d ng fu ha ng
fhIn nIn kI, r f phu ho p vo I cy fr ng va da nh ca . Thu c f da Ii fa o
bo I khung ca nh da da ng ga n d f nuo c vo I fh gIo I hoang so cu a dn
du mu c o phia dng va o mI n frung, vo I fh gIo I chu u Iu do I o
phia fy.
Ca c dn f c co nhu ng phong fu c r f kha c nhau da dnh cu frn ca c
fha o nguyn frong ru ng PnfIquo, frn bo bI n go o hay o KurdIsfan
|phn franh ba ng bIn gIo I chinh fr) hoa c o AcmonI. Nga y nay ca c
c p d pha f frI n kInh f xa h I co n r f kha c nhau, v n d ca c dn
f c fhI u s v n daI da ng.
V n d cam go nh f v n Ia fu nguo I Kurd. Ho do I quy n dn f c,
pha n d I y nguy n sa f nh p - d ng nghIa vo I da nh m f ba n sa c, qua
quy f vo I ch d Ankara. Ma c du quy n Iu c cu a nhu ng nha c m
quy n frn Iy fhuy f khng co n ma nh nu a, song ho v n a p da f vI c
ngan cha n mo I f chu c co fhIn huo ng fu fr va ngn ngu cu a nguo I
Kurd b c m su du ng frn ca c n ph m. V fh v n d v nguo I Kurd
v n doo da ng, vuo f ra kho I bIn gIo I v Ira c va Iran d u franh ch ng
Ia I chu nghIa dn f c cu a dn f c khng nha nuo c na y.
V chinh fr, Th NhI K cu ng fm duo ng dI fo I su cn d I, fham
gIa hI p uo c a c a I Ty uong fu nam 1952, Ia fha nh vIn duy
nh f cu a f chu c ho p fa c va pha f frI n chu u co ph n Io n Ia dn
H I gIa o, Ia nhn f chI n Iuo c co ba n frong su d I I p ng - Ty.
Th NhI K kho Io ng da m ba o d ng fho I y nguy n fy phuong hoa va
ca c m I quan h vo I fh gIo I A r p fu cu c ca ch ma ng KmaI da fu
nguy n fh fu c hoa ca c fh ch . Th NhI K fhoo sa f su pha f frI n
cu a ca c qu c gIa mo I o Ca p - ca - do, ra do I fu su fan ra cu a IIn X,
ph n Io n Ia nguo I H I gIa o va nguo I no I fI ng Th o frung a .
V kInh f , d f nuo c da fra I qua nhu ng ba I foa n kho vo I n n nng
nghI p Ia c h u va m f n n cng nghI p fhI u v n. Nng nghI p su
du ng g n m f nu a dn Iao d ng fhuo ng co nang su f fh p, chan nuI
v n ga n vo I ba n du mu c, khng fh ca I fhI n duo c gI ng v f nuI,
nang su f fh p hon 5 I n o chu u. Sa n Iuo ng ngu c c chI fang nho
qua ng canh |mo r ng dI n fich canh fa c). Ca c cy fr ng cho xu f
kh u fh nguo c Ia I, da fra I qua buo c pha f frI n quan fro ng |nho,
fhu c Ia , cho , cam chanh, bng). Cng nghI p hoa co n b ha n ch ma c
du co so nang Iuo ng vu ng cha c |fhan, gas, dI n, fuy nhIn if d u mo ).
Cng nghI p chu y u cung c p ca c sa n ph m co ba n |sa f, fho p, crm,
d f, xy du ng). o if duo c da da ng hoa , nga nh cng nghI p khng
na m ba f duo c fh fruo ng n I da ma chI huo ng ra nuo c ngoa I. Qua
frnh hI n da I hoa ch m do v n d u fu if, m f s fh fruo ng fhuong
ma I |fh fruo ng II ang va vu ng Vnh d I vo I cng nghI p xy du ng)
v n khng du d bu Ia I su fhm hu f fhuong ma I, khng kI m ch
duo c Ia m pha f |70% nam 1992). Tu do d n fo I h u qua fh f nghI p
Io n |15%) va su dI cu sang Ty u |hI n nay da ch m Ia I).
Hoa n ca nh na y khI n cho vI c mo cu a v chu u vu a c n fhI f
vu a kho khan. C n fhI f v fh fruo ng chu u so Ia m cho n n kInh
f Th NhI K nang d ng, kho khan v vo I mu c Ia m pha f nhu fh va
nhn cng ch f Iuo ng fay ngh fh p r f dng so Ia m m f n dnh
frong c ng d ng chu u, da c bI f frong frI n vo ng cu a ca c hI p dnh
Schongon v fu do dI Ia I.
Nga nh du Ich Th NhI K.
TI m nang Ich su va fu nhIn da c bI f phu c vu cho m f nga nh kI
ngh mo I, co Io I cho foa n b n n kInh f .
Trong m f s nam na m ngoa I gu ng ma y do chinh quy n chuyn
ch qun su , Th NhI K v n Ia m f ma nh d f hI n dng cho du Ich
bo I fruy n fh ng cu a mnh. KhI dua va o su du ng dch vu OrIonf-
xpross nam 1889, chu u van mInh da ba f d u kha m pha ra su c
cu n hu f cu a d f nuo c na y. CIo I dy Th NhI K da n I Ia I fruy n
fh ng do va fro fha nh m f nuo c du Ich r f pha f frI n. Ich su va da
Ii mang Ia I cho nuo c na y r f nhI u fh ma nh: Ia chI c c u n I II n A -
u, d f nuo c na y co r f nhI u ca nh sa c n I fI ng: fu ngI m cu a u c
mo d ng frInh o phoso d n nhu ng ph fich c da I cu a Hy Ia p chu
A , fha nh c AnfIocho, noI da I p nn c ng d ng KI f gIa o d u fIn,
d n cung dI n Ishak Pasa, g n dInh nu I Araraf; IsfabuI v n Ia noI
cao dI m cho du Ich d ng fho I Ia fha nh ph d u fIn cu a ca nuo c vo I
hon 6 frI u dn ma hoa f d ng sI n I cu a ho vuo f ha n hoa f d ng cu a
fhu d Ankara. Cung dI n TopkapI, SaInfo-SophIo va nha fho h I
gIa o Iouo fhu hu f ha ng nghn du kha ch, Ia m fang fhm vo do p cu a
fha nh ph va khu y d ng n n kInh f da fu ng fhu n Io I bo I v fri
ca ng o ca nh cu a chu u va bI n on. Khi h u m du va ng p na ng
ma f fro I cu a ca c bo bI n a Trung Ha I fhu n Io I cho du Ich bI n
m f nga nh mo I. Ca c ba I bI n nguyn so da duo c quy hoa ch phong
phu o cu a AnI, bIn gIo I vo I IIn X. VI c dI Ia I qua bIn gIo I duo c
da m ba o.
u Ich da fra I qua buo c pha f frI n fuy f vo I fu va I nam nay, fro
fha nh m f nga nh cng nghI p fhu c su , quy hoa ch nhu ng c u fru c
mo I |dI Ia I ba ng xo ca, ca c kha ch sa n ch f Iuo ng cao...). Ca c f ho p
ba I fa m ra do I o KusadasI, o nam IzmIr, o odrum hay xunh quanh
IsfabuI. Chinh phu fa o dI u kI n fhu n Io I cho su pha f frI n na y,
dang khuy n khich ca c nga nh fhu cng, xy du ng va fhuong ma I da
phuong. Nga nh cng nghI p mo I na y su du ng m f ngu n fa I chinh
Io n va co a nh huo ng fu fho I gIan g n dy d I vo I ca n cn va ng IaI
|hon 2 fI !S m I nam). M I nam co khoa ng b n frI u nguo I vI ng
fham d f nuo c na y, ph n Io n Ia dn chu u va a c MI, nhung ha nh
d ng ba o Iu c cu a m f s nho m d I I p |phong fra o nguo I Kurd) Ia m
ca n fro su fang fruo ng cu a mo ngoa I f na y. u fu nuo c ngoa I va o
nuo c na y khoa ng 130 frI u !S m I nam. Th NhI K cu ng co fh
gIu n dnh no nuo c ngoa I, khoa ng 50 fI !S, chI m g n nu a fhu
nh p qu c n I |CP).
a o Sip: chu u fruo c ca nh cu a Trung ng.
a o SIp Ia m f vu fru vI m phu c fa p va Ia m f va ch n I kInh f ,
chinh fr, van hoa gIu a Trung ng va Ty u.
Co dI n fich ngang vo I dI n fich da o Coo c cu a Pha p, da o Sip m f
ph n Ia nu I Iu a, fn fu I ga n vo I mo d ng ma nguo I fa fIn ra ng
khng bao gIo ca n kI f, da c bI f nha y ca m vo I d ng d f v no na m
gIu a vu ng v n d ng cu a vo fra I d f, fa o fha nh m f fh gIo I nho bo va
phu c fa p. Tu nam 1974 da o na y b chIa fha nh 2 ph n khng ba ng
nhau: o phia ba c, nguo I Th NhI K |chI m 20% dn s da o) chI m
IInh ca c d ng ba ng ma u mo KyrInIa va afagousfo; o phia nam, bn
ngoa I duo ng AffIIa Ia nguo I HI Ia p |g n 80%) chI m ph n Io n nh f,
nhI u nu I nh f. Tuyn b don phuong cu a m f qu c gIa fu fr o phia
ba c chI duo c Th NhI K u ng h , v IIn HI p Qu c chI cng nh n
chinh phu cu a NIcosIo. Su phn chIa na y gy ra nhu ng h u qua fa n
kh c cho nhn dn, nh f Ia nhn dn phia ba c co n n kInh f ko m
pha f frI n fu nam 1980. V fh , v n d da o Sip Iun Ia v n d fho I su
va Ia m f n ha I ca c m I quan h khng chI gIu a Th NhI K va da o ma
co n gIu a Th NhI K vo I HI Ia p... va c ng d ng chu u, m I qu c
gIa d u fhu c hI n ganh dua kInh f va ngoa I gIao fh f su .
Tuy nhIn ho n da o na y v n co nhu ng fh ma nh ma c du fhIn
nhIn khng uu da I; vu ng ba n son da o phia nam, bo bI n b chIa
ca f, d ng ba ng fru phu nhung ho p va khi h u a Trung Ha I |fhuo ng
b fhI u nuo c va o mu a ho ). I m n I b f nh f Ia da o na y na m o dng
a Trung Ha I. Tu nhu ng nam 70 va fu cu c khu ng hoa ng o IIbang,
da o Sip da fhu c su fro fha nh ba n I cu a Trung ng. No fhuo ng Ia
chI c c u IIn h chinh fr gIu a chu u va fh gIo I A r p |ch p
nh n ca nhu ng nguo I f na n PaIoxfIn va ca nguo I IIbang), co Io I ich
kInh f ru f fu ca c hoa f d ng o oyroufh, pha f fr n nhu ng dch vu
c n fhI f cho frao d I vo I Trung ng |IInh vu c du Ich va kha ch sa n,
ba o chi).
M y nam qua fang fruo ng kInh f da n dnh. Ph n Ia nh fh cu a
nguo I Th NhI K frn da o fhu c su khng f n du ng duo c su fang
fruo ng na y. Chu y u Ia dn nng fhn, nguo I dn o dy Ia m nng
nghI p if fhich u ng vo I fh fruo ng hI n da I. if Ta I sa n mo , fru amIang
ra, vo I sa n Iuo ng 8.000 f n x p Sip va o 15 nuo c sa n xu f AmIang
ha ng d u fh gIo I. o phia nam fh nguo c Ia I, ca c khu vu c kInh f fhu
2 va fhu 3 da pha f frI n, chuy n sang xu f kh u nhu cng nghI p
gIa y da |g n 8 frI u dI m I nam) hoa c nng Iuong. Thu n Io I cho
khu vu c kInh f fhu 3 Ia na m g n IIbang, da c bI f Ia g n dy vo I
su pha f frI n cu a du Ich: co so ha f ng, kha ch sa n, ba I bI n, dI Ia I,
fa I nguyn du Ich va na ng ma f fro I an foa n, cung c p g n 20%
C.N.P.
Th ma nh fhu haI cu a da o Ia vI c ki k f hI p dnh ha I quan nam
1987 vo I c ng d ng chu u. HI p dnh na y cho pho p hu a ho n su h I
nh p chinh fhu c, so khich I hon nu a su fang fruo ng kInh f va mo
cu a ra fh fruo ng phuong Ty. Ngoa I ra no co fh gIu p gIa I quy f
frI f d v n d chinh fr cu a da o va Ia m ha I hoa m I quan h vo I Th
NhI K.
Trung A .
Trung A fra I r ng gIu a phia ba c Nga, Iran, a p-ga-nIfx-fan va nam
Trung Qu c, gIu a fy bI n Cafx-pIn va ca c duo ng bIn gIo I phia
dng Mng C . Trung A da b sa f nh p va o d ch Nga hoa ng, r I b
phn chIa fha nh 5 nuo c c ng hoa , fuong u ng vo I Ia nh fh cu a ca c dn
f c n I fr I s ng o do : nguo I Ka-za c-fan, nguo I !-do-b-kIfx-fan,
nguo I Tuy c-m-nIfx-fan, nguo I KI c-ghIx-fan va nguo I Tad-zi-kIfx-
fan. Nhung su xoa bo bIn gIo I Ia I khng finh d n fhu c f ca c dn
f c, va su co ma f cu a nguo I Nga |chu y u frong co quan chu c fra ch)
va m f s dn f c fhI u s kha c gy ra nhI u cu c xung d f. Nam
nuo c ra do I fu IIn X cu co dI n fich khng d u nhau. Ca c nuo c na y
chI co duo I 55 frI u dn frn dI n fich khoa ng 4 frI u km2 |g n g p 8
I n nuo c Pha p).
CIa u fa I nguyn fhIn nhIn |d u mo , khi d f, qua ng, bng) va
ngu n nhn Iu c, ca c nuo c c ng hoa fhu c Trung A cu na y mang Ia I
ph n Io n fa I nguyn fh cu a mnh cho ca c qu c gIa kha c cu a IIn X
va nh p kh u ca c fha nh ph m - h fh ng na y ca ng Ia m fang su bI f
I p va phu fhu c va o Nga. N n d c I p mo I cu a 5 qu c gIa d n fo I
hI n fuo ng fhu ho p Ia I co fh nh n bI f duo c fu Iu: khng chI v Ii do
b ha n ch bo I ha n ha n va da hnh r f dI n hnh |o KIrghIzIsfan va
TadjIkIsfan) ma co n v su c ma nh cu a n n van mInh nng fhn c
fruy n va nhu ng no f da c frung van hoa - ngu n g c cu a cang fha ng
va nhu ng cu c xung d f.
Nam nuo c c ng hoa na y nga y nay chu y u Ia dn f c h I gIa o. Ca c
dn f c cu a ho no I fI ng Th NhI K |fru nguo I TadjIkIsfan no I fI ng
a Tu), va Th NhI K co fh Ia m f m hnh fuong d I cu a su pha f
frI n fh fu c. Nhung frong m f khu vu c co mu c fang dn s cao va
frong b I ca nh su c sI chinh fr va kho khan kInh f , con s f fn gIa o
Ia I pha f frI n, noI fhoo ca c nuo c Ia ng gI ng Iran, AfghanIsfan mang
hnh a nh m f da o H I nhI f huy f.
Nhu ng cu c xung d f dang dI n ra o Trung A co nhI u nguyn
nhn: vI c chIa Ia I bIn gIo I, vI c sa p x p Ia I v fh cu a m f s dn
f c hoa c vI c do I d c I p cu a m f s dn f c ma nh o Nga.
Ka-za c-fan.
Ma c cho nhu ng fha m hoa sInh fha I do fhIn nhIn hay con nguo I
gy ra, Kaza cfan ch ng cho I f f hon ca c nuo c kha c fhu c chu A X
VI f cu v co ngu n fa I nguyn nang Iuo ng va khoa ng sa n d I da o.
Kaza cfan Ia m f nuo c g n nhu r ng nh f frong s ca c nuo c c ng
hoa fhu c IIn X cu vo I dI n fich 2,7 frI u km2 ph n Io n Ia hoang
ma c, nhung chI co 17,2 frI u dn. n s chI co 40% Ia nguo I
Kazacfan f p frung chu y u o ca c fhung Iu ng va ca c c da o frn sng
bang. Nam 1990 nguo I Nga o dy g n x p xI ba ng nguo I Kaza cfan,
s ng frong ca c fha o nguyn phia ba c, do c fhoo SIbIrI fhu c Nga va
frong ca c fha nh ph Io n. Ca c dn f c fhI u s kha c |u c, !-do-b-
kIfx-fan, Ta cfa) ca ng Ia m phu c fa p fhm v n d dn f c.
Trong vu ng ca c sng bang va fhung Iu ng da pha f frI n h fh ng
fuo I fIu, fhu n Io I cho c y Iu a, gIu p cho Kazakhsfan da m ba o 1/5
nhu c u Iuong fhu c cho IIn X. o phia fy ca c ca nh d ng gIa u fa I
nguyn mo quanh bI n Cafx-pIn cung c p g n 30 frI u f n nam
1992. Ca c hI p dnh ky k f vo I ca c cng fy d u mo phuong Ty xom
ra r f hu a ho n. Ca c ho p d ng na y IIn quan fo I vI c fham do va khaI
fha c ca c mo d u mo I |da c bI f Ia mo onguIz, fuong duong vo I ca c
ca nh d ng d u Io n o A r p X u f) va xu f kh u fhoo huo ng mo I fra nh
kho I Nga.
o fy nam Kazacfan, m f fha m hoa fhIn nhIn dang xu f hI n.
Nhu ng hoa f d ng cu a vo fra I d f dI n ra fhuo ng xuyn duo I da y bI n
Cas-pIn, gy ra su c nuo c bI n dng cao |In 2m fu nam 1976) a nh
huo ng fo I do I s ng con nguo I va ca c khu cng nghI p bao g m ca m f
nha ma y nguyn fu Chovfchonko - |Akfaou).
o phia dng vI c khaI fha c ca c mo d u ma-du f hI n nay dang frong
khu ng hoa ng nh f Ia ca c mo kIm Ioa I khng chu a sa f |d ng, ch, ba ch
kIm) c n fo I su gIu p do cu a ca c cng fy nuo c ngoa I d duo c pha f huy
hon nu a.
Nhu ng sa ma c r ng Io n va fhu n fI n cho vI c v n chuy n ca c
ch f phn ra o phia dng d f nuo c Ia noI fhu ha f nhn da phn o
SomIpIafInsk, fhu c hI n frong khng gIan fu nam 1949-1963.
Kazacfan, r f kIn dnh frong duo ng I I ca I f xa h I X VI f, Ia
fha nh vIn cu a c ng d ng ca c qu c gIa d c I p. Tuy nhIn v co ngu n
fa I nguyn khoa ng sa n va nang Iuo ng d I da o va su n dnh chinh
fr, nuo c na y ch ng cho I f f hon fruo c su d vo so vo I ca c nuo c chu A
fhu c X VI f cu . y Ia nuo c co nhI u kha nang fhu hu f v n d u fu
nuo c ngoa I nh f.
!-zo-b-kIs-fan.
I n AraI kh ca n da Ia m phaI mo hnh a nh ph n fhnh du a frn
d c canh cy bng. Ma c cho fha m hoa sInh fha I na y, !zobkIsfan v n
co n nhu ng fh ma nh v nang Iuo ng.
Na m gIu a Kaza cfan va Tuy c-m-nIs-fan, !-zo-b-kIs-fan vu a Ia
nuo c ma nh nh f, vu a dng dn nh f frong vu ng vo I 21,7 frI u dn
frn dI n fich 447.000 km2. Ia nh fh ph n Io n Ia d f ca n, chu y u Ia
nguo I !zobkIsfan |71%) fhoo da o H I va no I fI ng Th NhI K va
m f dn f c fhI u s nguo I Nga cu fru .
Nhung fu con sng Amou-avIa d n bI n AraI da pha f frI n ngh
nng nghI p fhm canh va duo c fuo I fIu, cu ng nhu o bIn gIo I vo I
TurkmonIsfan. Tuo I nuo c, dI u c n fhI f cho d f kh ca n, da cho
pho p mang Ia I nang su f cao k f ho p vo I co khi hoa va fang cuo ng su
du ng phn bo n va fhu c fru su. Chu nghIa fhuy f sa n xu f, da c
frung cho vI c fr ng bng |60% sa n Iuo ng cu a IIn X cu ) da huy
hoa I da ng k mI fruo ng fu nhIn. VI c d I do ng ca c con sng phu c
vu cho fuo I fIu da Ia m ca n kI f bI n AraI va su du ng phn bo n da I
fra Ia m nhI m ngu n nuo c ng m, dua nhn dn va o hI m hoa .
VI c khaI fha c khi fhIn nhIn va kIm Ioa I khng chu a sa f |da c
bI f Ia va ng) cho pho p mang Ia I nhI u ngoa I f fu xu f kh u. Nhu ng
fa I nguyn na y khng du d gIa I quy f v n d sInh fha I va gIa m bo f
do I ngho o cho nhn dn.
Tuy c-m-nIs-fan.
R ng g n ba ng nuo c Pha p, nhung if dn hon, Tuy c-m-nIfx-fan
fruo c h f Ia m f nuo c sa n xu f khi d f fhIn nhIn.
Na m gIu a bI n Ca p-sIn va sng Amu-arI,phia nam gIa p Ap-ga-
nIfx-fan, Tuy c-m-nIs-fan fra I r ng frn 488.000 km2 vo I dn s 4
frI u nguo I, m f d kha fh p |8,2 nguo I /km2). Ph n Io n Ia nh fh Ia
hoang ma c. n cu f p frung duo I chn nu I Kopof-arIa, noI co fhu
d Achkhabad |Achgabaf) va frong ca c c da o Todjon va Mourgab |o
phia nam) va ca c c da o fhu c sng Amu-arI. Thoo fh ng k dn s
mo I dy, 70% dn s Ia nguo I Tuy c-m-nIfx-fan, vo I m f dn f c
fhI u s nguo I Nga va nguo I !zobokIsfan va o khoa ng 10%. S nguo I
Nga da gIa m. Knh da o Karkoum |co n go I Ia knh InIn) duo c xy
du ng sau chI n franh fh gIo I fhu II, chuy n do ng m f ph n nuo c
cu a sng Amou-arIa v phia fha nh ph Mary va Achkhabad. Knh
da o na y nguo I fa du kI n so mo r ng fo I bI n Ca psIon - du a n co n bo
do v fho I gIan chua cho pho p d I vo I ca c cng frnh Io n, gIu p cho
dI n fich d f fr ng bng chI m hon m f nu a dI n fich d f canh fa c.
Chan nuI cu u cung c p da va Ion |o Asfrakan). u mo |khoa ng 5
frI u f n) va da c bI f Ia khi fhIn nhIn |60 fI m3) da nh cho xu f
kh u sang ca c nuo c chu u. Nhu ng nha c m quy n fm ca ch pha f
huy ngu n nang Iuo ng ba ng ca ch ba n d u mo vo I gIa fh fruo ng qu c
f |if nh f cu ng m f ph n). Nhung fh fruo ng fIu fhu Ia I xa xI.
KI c-ghI-zIs-fan va Tad-zI-kIs-fan.
N n kInh f cu a ca c nuo c na y chu y u Ia nng nghI p. Nhung n I
chI n o TadjIkIsfan khng chI Ia m I do doa d I vo I kInh f ma co n
d I vo I su n dnh frong vu ng.
KI c-ghI-zIs-fan co 4,6 frI u dn frn Ia nh fh 20.000 km2 |23
nguo I/km2) fhoo dI u fra nam 1989, dn s Ia nguo I KI c-ghI-zIs-fan
|52%) fhoo da o H I va no I fI ng Th . Ngoa I ra co n nguo I Nga |21%)
va nguo I !zobkIsfan. a hnh chu y u Ia nu I. V fh nguo I
KIrghIsfan v n chI m da s frong ca c khu vu c mI n nu I. Tra I Ia I,
nguo I Nga va nguo I !kraIna Ia I dng hon nguo I KIrghIsfan frong fhu
d Ichkok |Thu d rounzo cu ). Va Ia I, s nguo I na y gIo dy cu ng da
gIa m. n s fang nhanh. Ca c dn f c hI n nay dang dnh cu vu a
d ng fho I Ia m nng nghI p fhm canh |fra I cy, rau, fhu c Ia ) frong
ca c fhung Iu ng va ca c chn nu I vu a chan nuI mo r ng cu u va d |I y
fhf va su a), k ca bo Ty Ta ng frn vu ng d f kh ca n. Cng nghI p
ch bI n nng sa n v n fh ng IInh.
Tad-zI-kIs-fan Ia m f nuo c r f nhI u nu I, co 5,7 frI u dn va dI n
fich 143.000 km2 |40 nguo I/km2), na m o dI m fI p xu c gIu a Ap-ga-
nIfx-fan va Trung Qu c. Nuo c na y ph n Io n Ia dn chinh g c |chI m
62%). Thu c v 2 nho m: nguo I TadjIkIsfan o ouchanbo va nguo I cu a
vu ng PamIr, ngoa I ra co n nguo I !-zo-b-kIs-fan |23%) va ca c dn f c
fhI u s kha c |Nga, Ta cfa, KI c-ghI-zIs-fan). Ca c dn f c na y |fru
nguo I Nga) da c frung bo I mu c fang dn s ma nh. Co g n 400.000
nguo I Nga nam 1989 |frong do m f nu a s ng o fhu d ouchanbo). S
nguo I na y da gIa m nhI u, nh f Ia va o nam 1992. uo ng nhu cu ng r f
nhI u nguo I !zobkIsfan da b fru c xu f |khoa ng 1,2 frI u nam
1989).
VI c chan fha frn nu I va o mu a ho va fr ng fro f frong ca c chu
fh va fhung Iu ng v n Ia ca c hoa f d ng chinh cu a cu dn. Ngoa I fhu
d ouchanbo va ca c frung fm fh fu nho co n co m f khu cng
nghI p da ng k Ia Nourok sa n xu f nhm.
Ira c, Iran va Ap-ga-nIs-fan.
Tu sa ma c SyrI fo I da y nu I HIndu Kuch, 3 nuo c na y fhu c v
Trung ng qua fn gIa o |h u nhu foa n b h I gIa o), qua Ich su
duong da I, chinh fr va kInh f |if ra cu ng d I vo I Ira c, Iran). Nhung
duy chI co Ira c frong s 3 nuo c na y fhu c v fh gIo I A R p.
Ca c nuo c na y kha c nhau v dI n fich |dI n fich Iran Io n g p 4 I n
dI n fich Ira c), dI u kI n khi h u, fu nhIn va dn s vu a v fI m
nang pha f frI n ma nguo I fa fhuo ng ga n no vo I su pha f hI n d u mo
- m f fI m nang fh ng IInh chung, n u khng mu n no I Ia m f nhn
f fh ng nh f Trung ng. a nuo c na y kha c nhau nhuo ng y, v y
fa I sao Ia I ga n k f chu ng vo I nhau7 V ca c nuo c na y Ia ba n I gIu a
ca c nuo c fhu c phuong ng |Iovanf), A R p o phia fy va fh gIo I
n |k ca PakIsfan) o phia dng, gIu a frung A o phia ba c |IIn X
cu ) va n uong |vnh Po c-xich) o phia nam. a c bI f frong
nhu ng nam 80 ca 3 nuo c da fra I qua nhu ng cu c chI n fa n kh c ko o
da I ma m I nuo c co fra ch nhI m kha c nhau, nhung ca 3 d u Ia na n
nhn. Nhu ng cu c xung d f na y, ngoa I nhu ng fhI f ha I Io n v nguo I,
dI dn, co n Ia m Iu I ba I n n kInh f , pha vo su pha f frI n ro no f dy
hu a ho n o ca c da phuong.
Iran da fm Ia I hoa bnh. Nhung n I chI n v n hoa nh ha nh o
AfghanIsfan. Ira c b Iu I fa n bo I chI n franh |do nguo I MI gy ra) va o
fha ng gIng nam 1991.
Ira c.
M f d f nuo c chu f n ha I Io n do chI n franh, no na ng nhung r f
nhI u d u mo .
Ira c v n co m f fI m nang kha hu a ho n. Tuy nhIn, fhIn nhIn o
dy Ia I kha kha c nghI f, da y nu I Iran-AnafoII o phia ba c |bIn gIo I
vo I TaIarus va Zagros) su xon ko gIu a ca I no ng kInh khu ng cu a mu a
ho va Ia nh f fa I cu a mu a dng, nhI u gIo va kh hanh, mua if.
ng ba ng Iuo ng Ha |chI u r ng fu 100 -150km) gIu a ca c sng
TIgro va uphrafo, nho vI c quy hoa ch m f ph n cu a haI con sng
na y fa o nn m f ph n Io n cu a Ira c hu u ich. Ha ng chu c d p nuo c
da duo c xy du ng d ngan Iu va fuo I fIu cho ph n Io n frong s 5
frI u ha d f fr ng |g n ba ng 10% f ng dI n fich). TI m nang fuo I
fIu Io n, r f c n fhI f cho n n nng nghI p co n dang fhm hu f |Iu a
m, da I ma ch, cam, chanh, cha Ia ).
Ira c co nhI u d u mo , nh f Ia o phia ba c, duo I chn nu I, frong
vu ng KIrkuk. Sa n Iuo ng da f 170 frI u f n nam 1979 fu f xu ng co n
50 frI u f n va o d u nhu ng nam 80, vuo f nguo ng 100 frI u f n va o
nam 1987 va r I Ia I fu f xu ng co n 11 frI u f n nam 1991 |do chI n
franh vu ng vnh) va x p xI 24 frI u f n nam 1992 |do I nh c m v n
cu a IIn HI p Qu c). Thu nh p cu ng bI n fhIn fhoo chI u fuong fu ,
nhung v fI I fh cao hon do d ng dIa fhang da ng. Thu nh p fu d u
mo gIu p xy du ng Ia I kInh f sau chI n franh vo I Iran va nhanh
cho ng ba f kp vo I f c d fang dn s |hon 3%/ nam). Tang dn s Ia
m f m I Io frong khI dn chu y u s ng o nng fhn, nhung cu ng dang
d fh hoa ma nh, fh ng IInh bo I fhu d a f-da |khoa ng 4 frI u
nguo I). Tru Iuo ng d u mo r f Io n, du ng fhu 2 fh gIo I vo I 13 fI f n
|sau A R p X u f).
M f fh ma nh kha c cu a Ira c m f fho I Ia su n dnh chinh fr cu a
d f nuo c nho su vuo f fr I cu a da ng afh - da ng Xa h I |fu nam
1968). ChI n franh vo I Iran da Ia m su c sI fhm fnh ca m dn f c
ma c du nguo I H I gIa o chIa ca f fha nh nguo I ChIIfo va nguo I H I gIa o
chinh fh ng. V n d dn f c fhI u s nguo I Kurd |3 frI u nguo I) vuo f
ra kho I khun kh Ira c v n chua duo c gIa I quy f.
Thm va o khoa n fhu nh p fu d u mo Ia v n vay cu a ca c nuo c Ar p
|A R p X u f Iun du ng d u) ku go I d u fu nuo c ngoa I fu phuong
Ty d vu c d y qua frnh cng nghI p hoa . Ta I sa n d u mo Ia su da m
ba o cho kha nang fhanh foa n. Tuy nhIn Ira c Ia nuo c no ch ng ch f
do fhu nh p fu d u mo gIa m xu ng va su fa n pha cu a chI n franh.
Ngoa I su fhI f ha I v nguo I, cu c xung d f fha ng 1/1991 con Ia m Iu I
fa n n n kInh f , r f kho khan d vu c d y v c m v n.
Iran.
Iran co m f fh ma nh Io n: hydrca cbua, song su ba nh fruo ng cu a
da o H I da do bo p su pha f frI n kInh f .
Iran Ia m f nuo c co da hnh cao. NhI u ngo n nu I cao o phia ba c
|Ibouz) va phia fy |Zagros) bao fru m In ca c cao nguyn r ng Io n
|frong do co cao nguyn achokavIn va achoIuf). Nhu ng cao
nguyn na y co khi h u kh ca n vo I su fuong pha n d m no f gIu a
mu a ho no ng bu c va mu a dng r f Ia nh.
n cu f p frung chu y u o ca c vu ng chu fh na m gIu a ca c qua
nu I hoa c duo I chn nu I duo c fuo I nuo c fu ca c da y nu I, o phia fy |fu
ChIraz fo I TabrIz) va phia ba c |fu Tohoron, ca ch xa fha nh ph , fo I
Mochhod). n s fang r f nhanh, khoa ng 3%/ nam v mu c sInh duy
fr cao - chu ng fo ph n Io n dn s fro |m f nu a s dn duo I 15 fu I).
o Iran, bn ca nh ca c dn f c kha c nhau Ia nhu ng I I s ng kha c nhau.
V n co n nhI u dn ba n du mu c, song dang d n d n dnh cu, m f
ph n ga n vo I qua frnh d fh hoa fhu hu f hon m f nu a dn s .
Nguo I a Tu hoa c Iran |fhoo nghIa ho p) chI m m f nu a s dn cu a ca
nuo c. S dn na y g m nhI u dn f c fhI u s , frong do co nguo I
AzorIs |AzocbaIzan) o phia fy ba c |v phia TabrIz va OurmIa), sa f
vo I AzocbaIzan fhu c X VI f va nguo I Qu c o r f xa sa f vo I bIn gIo I
Ira c va Th NhI K.
M I IIn h chu y u Ia fn gIa o, da o h I ChIIf chI m fhI u s frong
fh gIo I h I gIa o nhung chI m fo I 90% dn s o dy. Tn gIa o gI ng
nhu m f ch f k f dinh ma nguo I fa nh m fuo ng no vo I nha nuo c v
nhu ng nguo I du ng d u fn gIa o na m gIu quy n Iu c chinh fr.
KhI d c p d n qua frnh kInh f mo I dy va fI p c n nhu ng frI n
vo ng sau chI n franh vo I Ira c |1988) c n pha I xom xo f su nh m I n
gIu a finh fn gIa o |cu ng nhu van hoa ) va chinh fr. Iran va o nhu ng
nam cu I cu a fh p kI 70 Ia m f nuo c fhu c su dang pha f frI n nho su
bu ng n fhu nh p fu d u mo , do qua frnh cng nghI p hoa qua
nhanh nn co fh da bo qua nhu ng hI n fhu c fn gIa o va chinh fr.
Nga y nay b I ca nh da kha c xa va n n kInh f dang suy kI f. Th
ma nh kInh f chinh Ia hydrca cbua, fuy nhIn d khaI fha c frI f d
c n co su fa I fhI f ca c co so ha f ng va frang fhI f b da b pha huy
frong chI n franh nhu nha ma y Ioc d u Abadan hay kho d u Kharg.
Sa n Iuo ng d u da In fo I 300 frI u f n nam 1974 r I fu f xu ng duo I
80 frI u f n nam 1980-1981, sau do phu c h I duo c ph n na o |172
frI u f n nam 1992). u mo Ia ma f ha ng xu f kh u chu y u, ga n
II n vo I f m quan fro ng cu a y u f fang fruo ng b ba: sa n Iuo ng, gIa
ca va fy gIa d ng dIa. Nam 1992 fhu nh p fu d u mo uo c finh
khoa ng 15 fI !S. Iran co may ma n so hu u m f fru Iuo ng d u cu c
Io n |g n 1,3 fI f n - du d khaI fha c frong m f fh kI vo I nhp d hI n
nay), ngoa I ra co n co fru Iuo ng khi fhIn nhIn da ng k |14.000 fI
m3).
Ap-ga-nIs-fan.
f nuo c Im va o fha m ca nh na ng n bo I cu c kha ng chI n da fro
fha nh n I chI n.
Ap-ga-nIs-fan chua fhu c su Ia m f qu c gIa. Hoa n ca nh na y ga n
vo I Ich su , vo I su da da ng dn f c va duong nhIn ga n vo I mI fruo ng
fu nhIn. Ap-ga-nIs-fan Ia m f nuo c co da hnh cao, chI o phia fy
nam d cao mo I gIa m xu ng duo I 1.000 m, Iuu vu c Kabun co d cao
hon 1.800m va da hnh fhuo ng cao hon 4.000 m frong da y nu I HIndu
Kuch. Khi h u noI dy kha c nghI f, fhuo ng vo I mu a dng da I, Ia nh
va co fuy f frn vu ng nu I, ngay ca o vu ng fh p nh f, mu a ho oI bu c,
fhI u mua hoa c Iuo ng mua khng d u.
a hnh da da ng Ia dI u kI n fhu n Io I d duy fr finh da da ng
cu a ca c dn f c dnh cu hoa c du mu c fu Iu s ng ca nh nhau |nguo I
du mu c dang gIa m). Nguo I Pachfo chI m m f nu a f ng dn s va f p
frung dng hon o ph n phia nam ma c du dang phn fa n d n. Nguo I
TadjIkIsfan |o phia dng a c) chI m nu a dn s Io n hon, ngoa I ra co n
co ca c nho m nguo I !zobkIsfan, KIrghIkIsfan, aIoufchorvaf
Hazaxra. T ng s co khoa ng 20 dn f c co co c u b f c vo I r f
nhI u fhu ngn ngu |co 2 fhu fI ng chinh: fI ng Pachfo va fI ng
arI). C u fru c na y v n f n fa I frong fh p kI 80 ma c du co su dI dn.
Thoo ca c da nh gIa , s nguo I f na n |o Iran va nh f Ia o PakIsfan) gIao
d ng frong khoa ng 3 - 5 frI u nguo I, qua Ia m f con s Io n so vo I f ng
s dn uo c finh khoa ng 20 frI u nguo I.
ChI n franh va an nInh b f n dnh ph bI n da fhu c d y d fh
hoa va da c bI f Ia m da o I n f chu c cu a n n kInh f nng fhn v n
n I b f. M f ma f n n kInh f nng nghI p du a frn ca c Ioa I cy fr ng
duo c fuo I fIu duo I chn nu I |ngu c c, bng, fra I cy, cu ca I duo ng),
ma f kha c ngh chan nuI cu u |ph n Io n da nh d I y da cu u KaraouI)
vo I s Iuo ng 20 frI u con. Cng nghI p hoa v n chua duo c fI n ha nh,
ngu n fa I nguyn khoa ng sa n ha n ho p |chI co m f if khi fhIn nhIn
|khoa ng 2 fI m3).
To m Ia I Ap-gha-nIfx-fan fruo c nam 1980 Ia m f nuo c ko m pha f
frI n, b bao bo c, gIao fhng kho khan |duo ng h m SaIang o d cao
3000 m n I 2 fru c duo ng cu a da y HIndu ku ch cho fo I nam 1964 mo I
duo c fhng). Hoa n ca nh na y fo I nay v n chua duo c ca I fhI n. a o HI
khng co n Ia y u f cho su fh ng nh f nu a. V fri ma no chI m gIu
Ia I Ia ngu n g c cu a nhu ng b f d ng.
Th gIo I A n
Th gIo I n hay vu ng ba n Iu c da chu y u chI 4 nuo c:
angIado f, n , PakIsfan va SrIIanca. T ng s dn cu a 4 nuo c na y
Ia 1,2 fI nguo I. HaI nuo c kha c chI m m f ph n da y HImaIaya o phia
ba c n : do Ia N-pan va ouffan. Tru SrIIanca va ca c nuo c fhu c
HymaIaya, 3 nuo c co n Ia I chI m da s dn s - 900 frI u dn fhu c
n |x p fhu 2 frn fh gIo I), 113 frI u o angIado f va 123 frI u o
PakIsfan - fh ng nh f fu 1947-1971).
Nam nuo c na y fru c fI p fham gIa va o dn s vuo f fr I cu a chu A
frn ha nh fInh |1/6 dn s frn fh gIo I hI n nay Ia nguo I n ). I
nhIn, no da da f ra nhu ng v n d kInh f , song vo I quy m dn s Io n
nhu v y, no da mang Ia I cho Iu c da na y m f fro ng Iu c chinh fr
khng fh phu nh n duo c.
Thu c v y, fro ng Iu c chinh fr fhu c v n . Su c ma nh sIu khu
vu c cu a nuo c na y du kha nang can fhI p qun su va o cu I nhu ng
nam 80: m f ma f va o ba n da o MaIdIvo |d p fan m muu da o chinh),
ma f kha c va o SrIIanca |do ng vaI fro d m gIu a dn f c da s SrIIanca
va dn f c fhI u s TamouI). Quan h gIu a n va PakIsfan v n
cang fha ng.
uo c bao bo c bo I n uong va da y nu I ca nh cung HymaIaya,
khng gIan n na m frong khoa ng 8 -100 vI bac, g n r ng ba ng
chu u |fru Nga). a hnh II n kh I va kha don gIa n. Nhu ng da y
nu I fro |da y aIoufchIsfan, dInh CachomIr, HymaIaya) fa o nn ra o
cha n cho PakIsfan o IrmanIo. cao Io n |HymaIaya Ia m f frong s
14 dInh nu I cao hon 8.000 m frn fh gIo I) fa o ra m f ra o ca n fhu c su
v con nguo I cu ng nhu khi h u, frong khI do ca c do o fh p o phia Ty
Ia I fa o dI u kI n cho su fI p xu c vo I fh gIo I bn ngoa I. Cha ng ha n vu
ha nh qun Khaybar gIu a PakIsfan va Ap-ga-nIs-fan. Ph n co n Ia I
cu a fh gIo I n |chI m 90% f ng dI n fich) Ia ca c d ng co va cao
nguyn: cao nguyn o c-can duo c fa o fha nh fu da r f c xua, fhu c
v duo ng vI n phia Ty |nhu ng va ch nu I Cha f phia fy I n ra bI n
Oman cao hon 1.000 m), d ng ba ng n o Ty a c, fu sng Cango
fo I phia a c, fa o nn m f h ngan ca ch r f Io n gIu a HymaIaya va cao
nguyn o c-can.
o dy da hnh II n kh I vo I ca c con sng Io n: o phia dng, d ng
ba ng chu fh sng ongaIo n I vo I sng Cango va rahmapoufro Ia
d ng ba ng r ng Io n nh f fh gIo I. Khng gIan na y duo c da c frung bo I
hI n fuo ng khi h u fhoo mu a. CIo mu a ho f p frung fo I 75% - 90%
Iuo ng mua ha ng nam, do ng vaI fro n n fa ng cho da Iy con nguo I cu a
fh gIo I n na y.
CIo mu a chu A .
Nam y, gIo mu a khng d n, m f fu n da frI qua, r I 2 fu n,
a nh ma f chu ng fI da n In b u fro I a c nghI f, yn bnh va xanh
Iam, khng nghIa Ii g cho su mong do I cu a chu ng fI |fa c gIa
K.Markandaya frong cu n Iu a ga o va gIo mu a, 1962).
Iu c da dnh gIo I cho n frn ph n Ia nh fh r ng Io n b a nh
huo ng bo I khi h u dI n hnh - gIo mu a. o Ia da c frung khi h u co
ba n cu a vu ng na y, frong chu ng mu c v n da m ba o duo c do I s ng con
nguo I va ca c hoa f d ng nng nghI p, huy d ng fo I 60% dn Iao d ng.
Th gIo I n fhu c v mI n khi h u nhI f do I; chi fuy n ba c chIa
dI fhung Iu ng sng Cango va cao nguyn occan. Khi h u no ng,
nhI f d frung bnh nam Iun frn 200C va nhI f d frung bnh cu a
fha ng ma f nh f Iun cao hon 130C |ngoa I ca c vu ng nu I phia ba c).
HaI mu a ro r f d I I p nhau: mu a dng ba o xoa y nghch ko o fhoo
su chuy n Iuu cu a khu vu c phia ba c, vo I khng khi Iu c da da c frung,
kh va ma f. ChI o f n cu ng phia ba c co mua; Poshavar |mua fu
fha ng 12 d n fha ng 2) va o Pondjab, chI do ng bang o phia ba c.
Nguo c Ia I va o mu a ho , frong khI nhI f d dng cao |frung bnh hon
300C) fh ch d gIo Ia I da o nguo c - do Ia Io I gIa I cho fu gIo mu a do
ca c nha ha ng ha I A r p ga n cho hI n fuo ng na y. a p fh p fra n va o
phia fy ba c Iu c da fh p fu fha ng 5 d n fha ng 10, ko m fhoo gIo fy
m fu ba n c u nam, vuo f qua xich da o va d I huo ng, gIo mu a d n fu
xich da o qua phia fy, r I fh I fhoo huo ng dng nam - fy ba c. Su
kha c bI f Io n gIu a ca c vu ng IIn quan d n da hnh. Nhu ng noI da
hnh cao va suo n nu I co gIo co Iuo ng mua r f d I da o: phia fy cu a
n , von da y HymaIaya, d ng ba ng sng Cango, phia fy SrIIanka,
mu c nuo c cao fo I nhI u mo f co fh gy u ng Iu f Io n. Hon nu a, xo f fhoo
I frnh cu a gIo mu a, Iuo ng mua gIa m fu dng nam d n fy ba c, vu ng
ongan b a nh huo ng hon so vo I Ihar va duo c fuo I nuo c nhI u hon
so vo I !Ifrpradosh.
CIo mu a quy f dnh do I s ng cu a ha ng fI con nguo I vo I phuong
fhu c fr ng c y duo c a p du ng fu ha ng nga n nam nay chI u fhoo
nhu ng fro nga I na y. n ca nh su pha f frI n vuo f fr I cu a Iu a ga o co n
pha f frI n fr ng k, g n dy fr ng Iu a m. Iu a ga o chI m ph n Io n
dI n fich na m frong nhu ng d ng ba ng co sng ngo I noI co fh fuo I
fIu. K Ia Ioa I cy fr ng va o mu a ho , chI m fro n cao nguyn o c-
can, noI khng fh fuo I nuo c duo c. Cu I cu ng Iu a m Ia cy fr ng fr I
hon ca o Pondjab cu a PakIsfan va n .
Iu c da cu a fh gIo I n fhu c v fh gIo I fhu 3 ma c du ca c nuo c
c u fha nh co frnh d pha f frI n kha c nhau. Thu nh p qu c n I frn
d u nguo I ko m hon so vo I fh gIo I pha f frI n Ia dI u hI n nhIn: CP
d u nguo I no I chung fh p hon 30 - 50 I n so vo I ca c nuo c pha f frI n,
da c bI f angIadosh fhu c v ca c nuo c ngho o nh f fh gIo I. Su y u
ko m na y do nhI u da c frung chung.
Th gIo I n co mu c fang fruo ng dn s fh n ky , m I nam
PakIsfan fang fhm 4 frI u nguo I, n fang fhm 18 frI u nguo I.
Tha p fu I co chn r ng v s nguo I duo I 15 fu I chI m 40% dn s .
I u na y da f ra nhI u v n d v gIa o du c, vI c Ia m ma fruo c ma f
chua gIa I quy f duo c. fh hoa duo c fhu c hI n da I fra ma c du vo I
fI n d ch m |khoa ng 25% dn s s ng o d fh): cu I fh ky XX, haI
fha nh ph Io n Can-cu f-fa va ombay co fu 15 d n 20 frI u dn.
Co c u ca c hoa f d ng kInh f co fy fro ng r f kha c nhau d n fo I su
pha f frI n ko m cu a fh gIo I n ; frong f f ca ca c nuo c, nng dn
chI m da s vo I 60% dn Iao d ng hoa c hon nu a. o u ng du ng nhu ng
kI fhu f c fruy n, nhung dI khI r f hoa n chInh |nhu m f s hnh
fhu c fuo I nuo c o n ) nn sa n Iuo ng Iuong fhu c khng da p u ng n I
nhu c u nga y ca ng fang. nh suy dInh duo ng fhuo ng xuyn xa y ra
do kh u ph n fhu c an duo I 2000 kaIo/nga y. Khu vu c na y cu ng da da f
duo c nhI u fI n b vo I vI c u ng du ng cy fr ng cao sa n, nhung khng
ba f kp vo I f c d fang dn s . Cu I cu ng nga nh nng nghI p cu ng
chI Ia nga nh phu . o angIadosh hay o SrIIanka fy fro ng cng nghI p
r f fh p va b ha n ch o khu ch bI n sa n ph m fh hoa c o m f s
nga nh cng nghI p nho . Nhung PakIsfan va da c bI f Ia n Ia I co
nhu ng fI n b ro r f frn fu ng khu vu c va fu ng nga nh |cng nghI p
nguyn fu ). o do nhu ng nuo c na y co su c na ng kInh f va chinh fr
dI Iu c vuo f ra kho I khng gIan n |vo I dn s kh ng I ).
Van mInh va Ich su .
o bn ca nh nuo c Ia ng gI ng Trung Hoa n I fI ng, song fh gIo I n
cu ng mang d n m f n n van mInh fIu bI u qua do ng Ich su sI
d ng.
Th gIo I n co m f Ich su da I va phu c fa p. Con nguo I sInh
s ng o dy ngay fu kI nguyn fhu IV frong Iuu vu c sng Indus, vo I
nhu ng n n van mInh d fh |van mInh Moho jno - daro), co chu vI f va
fI p xu c vo I vu ng Sumor cu a Iuo ng Ha .
CIo I ha n vo I Trung A bo I da y HymaIaya, fh gIo I n mo cu a v
phuong Ty qua nhu ng cao nguyn Iran va ca c do o fh p cu a
aIoufchIsfan. Qua dy khoa ng gIu a fhIn nIn kI fhu 2, nguo I Aryon
d n va ho da fa o ra m f fho I k fhu phu c d I vo I n n van mInh Indus.
Ho mang d n m f fhu ngn ngu - fI ng SanskrIf, va nhu ng ba I kInh
fhIng IIng - kInh Vda, ho f chu c m f xa h I co da ng c p va da f ra
khun pho p fn gIa o HIndu. Qua do nhu ng cu c xm Iang va ba o
Ioa n chinh fr IIn fI p n ra fo I f n fh kI XIX, 2 fn gIa o Io n da
phn dnh f ng fh r ng Io n na y: da o HIndu va da o Ph f. a o Ph f
ra do I mu n hon, xu f hI n va o fh kI fhu VI fruo c cng nguyn va
ph bI n frong fh gIo I n nhung khng fh fhay fh duo c da o
HIndu; no Ia ng xu ng va o fh kI fhu XVIII fruo c su xm Iang cu a
H I gIa o o da o CoyIan. Thu c v y, H I gIa o Ia fn gIa o Io n fhu 3 frong
fh gIo I n , chu y u o phia ba c |PakIsfan va ang-Ia-do f).
Ich su c n da I dI n bI n xung quanh haI su kI n Io n: qua frnh
fhu c dn va qua frnh da nh d c I p. Thu c dn Anh pha f frI n va o
cu I fh kI XVIII da kha c su frong Io ng d f nuo c na y. Qua frnh
da nh d c I p sau chI n franh fh gIo I fhu 2 | n va PakIsfan d c
I p va o nam 1974, CoyIan d c I p nam sau do ) ko o fhoo r f nhI u
v n d fuy fhoo nhu ng fn gIa o kha c nhau.
n s A n .
C ng d ng n co f ng s g n 900 frI u dn |chI m hon 15 %
f ng dn s fh gIo I) x p fhu 2 frn fh gIo I |sau Trung Qu c, nhung
fruo c xa MI).
M f d frung bnh khoa ng 270 nguo I/km2. y khng pha I Ia
con s da c bI f nhung no Ia I Ia m f v n d Io n d I vo I m f nuo c
v n co n ph bI n Ia do I s ng nng fhn. Vo I dI u kI n fu nhIn r f
kho khan cho nng nghI p: Iuo ng mua qua nhI u |o ph n phia fy
hoa c o vu ng dng ba c), fhuo ng gy Iu f I I hoa c fra I Ia I khng du
hoa c fh f fhuo ng gIu a nam na y vo I nam kha c. Cu ng nhu f f ca ca c
nuo c kha c fhu c fh gIo I fhu ba, dn s n co mu c fang fu
nhIn cao, g n 2,5%/ nam va quy f dnh r ng ra I fo I co c u fhoo
nho m fu I; dn s fro vuo f fr I |ko o fhoo nhI u v n d v d u fu,
da o fa o IIn quan fo I dn s na y), fy I nguo I gIa fh p |nguo I co d
fu I 65 fro In chI chI m duo I 5%), fu I fho va mu c sInh hoa f fh p
|frong vo ng khoa ng 60 fu I, fh p hon 15 fu I so vo I ca c nuo c
phuong Ty).
Qua frnh d fh hoa v n fu f h u, song v f ng s dn Io n nn n
v n co khoa ng 10 fha nh ph co 1 frI u dn |khoa ng 30 fha nh ph
kha c co frn 500.000 dn), CaIcuffa va omay na m frong s ca c
khu chung cu Io n nh f frong fh gIo I fhu ba vo I 10 frI u dn m I
fha nh ph . fh hoa dang fI n frI n do s dn fang fu nhIn va do
do ng nguo I d n fu nng fhn fm kI m vI c Ia m va hy vo ng co do I
s ng kha gIa hon. Nhung uo c mong cu a ho fhuo ng mang finh ha o
huy n.
n Ia m f nuo c IIn bang fa o fha nh fu 25 fI u bang va 7
vu ng Ia nh fh co dI n fich va dn s r f chnh I ch. ang !ffar -
Pradosh co hon 140 frI u nguo I. Sa u fI u bang kha c m I bang co
hon 50 frI u nguo I. Tra I Ia I co r f nhI u bang co duo I 1 frI u nguo I
|nhu bang SIkkIm, ArunachaI Pradosh...). M f dn s gIu a ca c
bang cu ng chnh I ch nhau; o bang ongaIo - phia Ty co frn 700
nguo I/km2, Ihar 500 nguo I/km2, co n vu ng CachomIr co m f d
duo I 100 nguo I / km2.
Su fang fruo ng dn s .
Nam 1820 n co 135 frI u nguo I, nam 1920 Ia 250 frI u va
d n nam 2000 Ia m f fy nguo I. M f su fang dn s fh n ky fo I nay
v n chua Ia m chu du oc. Thoo su bI n fhIn dn s c dI n frong Ich
su dn s fh gIo I, dn s n da dnh fr fu Iu. Cho fo I nam
1920 dn s v n fang ch m do ca c dch b nh |dch ha ch va s f ro f) va
na n do I ch f nguo I, fhm va o do Ia su fhI u va ng ca c dch vu y f nn
ha n ch fang dn s .
Tu chI n franh fh gIo I fhu II, mu c fang dn s r f cao. Tu nam
1931 fo I nay, dn s fang hon g p 3, fu 279 frI u In 900 frI u. I u
na y do fy I ch f gIa m, nam 1946 Ia 1,87%, nga y nay co n 1%. Mu c
ch f gIa m ga n vo I nhu ng fI n b frong y ho c va khng co n na n do I
Io n. Tuy nhIn fI I na y v n kha cao d I vo I m f nuo c co 1/3 s dn
duo I 15 fu I, mu c ch f da gIa m chu ng fo da gIa I quy f duo c v n d v
sInh f I fhI u va fhI u dInh duo ng kInh nIn Ia m f n ha I fo I Io p fro
|mu c ch f o fro om v n co n cao, g n 9%).
ChI s dn s fhu 2 - fI I sInh if bI n d ng k fu fh chI n fhu 2
va v n duy fr o mu c cao |3,1%). Nhu v y n Ia I na m frong s ca c
nuo c co fI I fang dn s cao nh f: 2%/ nam, fhm 18 frI u nguo I m I
nam. Qua chI s kInh f , con s na y nh n ma nh vI c c p fhI f pha I
a p du ng chinh sa ch k hoa ch hoa gIa dnh sao cho co hI u qua , fuyn
fruy n ca c bI n pha p ngu a fhaI |chI n dch dnh sa n nam 1975-1977).
Nhung nhu ng bI n pha p na y v n co n nhu ng ha n ch .
Nhu v y n dang d I ma f vo I m f fnh hu ng kho khan. n
s fI p fu c fang nhanh, vo I fI I dn s fro cao, nguo I frung nIn va
nguo I gIa if. Su fang fruo ng kInh f , qua nhu ng fha nh fu u, co fh
da m duong duo c ga nh na ng dn s na y, song khng co su pha f frI n
fhu c su , do do pha I finh d n vI c gIa m fI I sInh ro r f. Chung quy
Ia I, v n co n fnh fra ng do I ngho o - da c frung cu a hI n fhu c n :
C..P d u nguo I fh p, mu c dInh duo ng ko m |50% dn s b fhI u
dInh duo ng fhuo ng xuyn), y u ko m frong cng fa c xoa mu chu va
mu c fIu fhu nang Iuo ng fhoo d u nguo I fh p. ChI m f s chu so hu u
ru ng d f va ca c nga nh cng nghI p Io n Ia nhu ng nguo I gIa u co .
M f ma nh gho p nhI u dn f c.
C ng d ng n Ia m f ma nh gho p ca c dn f c kha c nhau, ngn
ngu kha c nhau, song da o HIndu Ia ch f k f dinh frong foa n b ma ng
gho p r ng Io n na y.
HI n pha p nam 1950 da ban cho bang frung fm m f v fh Io n
|fhu fuo ng va chinh phu fhu c bang na y) d ng fho I cng nh n c u
fru c IIn bang cu a qu c gIa f chu c frn co so ngn ngu . y Ia dI u
c n fhI f bo I nguy n vo ng fu fr cu a ca c vu ng. IIn bang na y da fra I
qua nhI u su fhay d I fu nam 1956, ba f ngu n fu nhu ng cu c d u
franh ma nh mo . V fh , fu nam 1960 co su chIa nho bang Assam va
bang Pondjab.
Kha f vo ng cu a m I vu ng khI n mI n ba c va mI n nam d I I p
nhau va ga n vo I su kha c nhau gIu a ca c dn f c cu ng nhu fn gIa o.
Th f v y, mI n ba c Ia nguo I da fra ng, ngn ngu ba f ngu n fu ngu h
n-u |SanskIrf) nhu fI ng HIndu - m f frong s ca c fhu fI ng chinh
duo c hon 200 frI u nguo I su du ng. Cu ng o mI n ba c, ma c cho su phn
chIa nam 1974, da o H I v n co a nh huo ng Io n, if ra cu ng frong da
ba n, nguo I H I gIa o chI m khoa ng 15% dn s . MI n nam, if d u fich
d h cu a n - Iran hay H I gIa o, dn co da s m ma u hon, Ia khu vu c
ngn ngu ravIdIng - fI ng TamouI, va co nhu ng c ng d ng KIf
gIa o Io n.
a o HIndu Ia fn gIa o fhnh ha nh o n |va o khoa ng 80% dn
s ), vu a Ia fn gIa o d ng fho I Ia h fh ng xa h I vo I ca c gIaI c p
quy f dnh v fri cu a m I nguo I frong xa h I. H fh ng gIaI c p chinh
fhu c b ba I bo , nhung frong fhu c f no v n f n fa I, nh f Ia o nng
fhn. Ca c fn gIa o kha c |ThIn Chu a gIa o, H I gIa o, Ph f gIa o) ko m
hon ca v con s va ma f xa h I. Nhu v y da o HIndu Ia m f nhn f
Io n cho su fh ng nh f dn f c, xa c dnh ba n sa c va ngn ngu ma c du
fI ng HIndu mo I chI dang pha f frI n.
Su phn b dn s .
n co m f d dn s d y, da c bI f vo I m f d f nuo c co n ph n
Io n Ia nng fhn. M f d frung bnh va o khoa ng 270 nguo I/km2.
a y u f d xa c dnh f m quan fro ng cu a dn s va su phn b
dn s ; su vuo f fr I frong nng nghI p, su f p frung ca c hoa f d ng
cng nghI p va dch vu mo I pha f frI n, va cu I cu ng Ia Ich su - y u
f da cu ng c m f s frung fm chinh fr.
Su phn b dn s hI n nay v n phu fhu c va o nang su f nng
nghI p. Ca c vu ng co m f d d y |fu hon 400 - 7.500 nguo I/km2) na m
frong ca c d ng ba ng m: fhung Iu ng sng Cango, chu fh von bo
phia dng, bang KoraIa, cu ng nhu d ng ba ng Pondjab duo c fuo I nuo c.
V n co n m f s khu vu c co n n van mInh d fh c , noI co c u fru c
chinh fr cu |nhu Ihar, mI n frung cu a vuong qu c Maurya). Ngoa I
hoa f d ng nng nghI p ra co n co ca c hoa f d ng fhuong ma I, fhu cng
va hI n nay Ia cng nghI p. ng ba ng ongan - phia fy, ph n
fhu c n frong chu fh sng Cango, co m f d nguo I nng fhn
cao va co khu dn cu r ng Io n fhu c fha nh ph CaIcuffa |frn 10
frI u dn). o von bI n phia fy, m f d dn s co n o mu c frn 350
nguo I/km2 fhoo fru c Ahmadabad - ombay v co n n nng nghI p
ph n fhnh |Iu a ga o va bng) va n n cng nghI p ma nh mo ma co so
Ia ngha nh d f. Cu I cu ng o mI n nam ba n da o na y, m f d dn s
cao Ia k f qua cu a su song song f n fa I ca c hoa f d ng nng - cng
nghI p; r f nhI u fha nh ph co su nang d ng na y nhu Madras hay
angaIovo.
Ca c vu ng co m f d frung bnh |80 - 250 nguo I/km2) fhu c cao
nguyn mI n frung o c-can, Iuo ng mua fh f fhuo ng gIu a ca c nam va
cng nghI p hoa ko m. Nhu ng vu ng fhua dn nh f dI nhIn Ia noI co
dI u kI n fu nhIn kho khan nh f: mI n nu I r f nhI u nuo c o dng
ba c va nguo c Ia I nhu ng vu ng kh ca n nh f o mI n frung hay o
Royjasfhan.
n d fh chI chI m 25% dn s - khoa ng 220 frI u nguo I. S
kha c s ng frong 500.000 ngI Ia ng n . Trong s nhu ng khu dn
cu dng du c nh f, CaIcuffa, ombay va Madra Ia nhu ng chI nha nh
cu duo I fho I fhu c dn Anh. Ca ng Madras |vo I hon 5 frI u dn d fh)
foa sa ng frn kha p mI n nam occan. ombay, ca ng g n chu u
nh f, da pha f frI n nhu m f khu fhuong ma I va frung fm cng
nghI p. CaIcuffa nga y xua Ia frung fm xm nh p cu a nguo I Anh
va o n , gIo dy Ia m f noI h p d n d I vo I nng dn o ca c vu ng
nng fhn In c n. Tha nh ph oIhI nga y nay xon gIu a CaIcuffa,
ombay va Madras.
KInh f A n .
n duong da I da fro fha nh m f frong nhu ng cuo ng qu c frong
fh gIo I fhu 3 va da da f duo c nhu ng fha nh fu u k vI frong 30 nam
qua, chi if cu ng frong fu ng khu vu c va fu ng nga nh, frong IInh vu c
nng nghI p va cng nghI p. Su xy du ng n n kInh f na y duo c fhu c
hI n qua nhI u gIaI doa n.
Truo c khI gIa nh duo c d c I p, n n kInh f n phu fhu c Io n
va o m u qu c Anh. M u qu c da a p du ng va o nng nghI p o dy m f
n n kInh f d n dI n, huo ng va o ca c cy fr ng mang finh d u co |cho ,
bng, Ia c, day) ba ng ca ch gIa nh nhu ng khu d f f f nh f cho Ioa I cy
fr ng na y. Tu nam 1920, n cu ng Ia m f nuo c nh p kh u ngu
c c. Trong cng nghI p, fhu c dn Anh da a p da f cho ngh fhu cng
fIn fI n m f su ca nh franh fa n nh n cu a ca c sa n ph m sa n xu f fa I
m u qu c. Nam 1947, nhu ng nga nh cng nghI p co ba n chI chI m
10% sa n Iuo ng, nhn cng Ia m frong cng nghI p v n Ia fhI u s so
vo I dn Ia m nng nghI p. Hon nu a, haI hoa f d ng na y- nng nghI p
va cng nghI p- h u nhu khng co quan h vo I nhau. VI c da nh d c
I p da da nh d u nguy n vo ng doa n fuy f vo I ca c co c u k fhu a fu
fho I fhu c da va vo I chu nghIa fu ba n fu do. uo I fho I a nh huo ng
cu a Thu fuo ng JavaharIaI Nohru, nguo I fa da a p dung m f ch d xa
h I chu nghIa fhoo kI u n , nha nuo c can fhI p va o n n kInh f ,
da c bI f qua vI c In k hoa ch va qua ca c khu vu c kInh f qu c doanh
Io n |nang Iuo ng, ngn ha ng va ca c nga nh cng nghI p kha c). Khu vu c
qu c doanh na y chI m ph n Io n nh f d u fu cu a nha nuo c. Ca c hoa f
d ng frong khu vu c kInh f fu nhn co dnh huo ng va duo c kI m
soa f. Trong khun kh na y, frong nhu ng nam 1950-1970, n da
da f duo c nhu ng fha nh fu u k vI frong vI c frang b can ba n cho
nga nh cng nghI p na ng. M f fh p kI kha dnh fr fI p fhoo do
|1970-1980) ba f ngu n fu nguyn fa c cu ng nha c frong khu vu c kInh
f qu c doanh va ga n vo I m f b I ca nh kho khan hon. Sau buo c
chuy n sang kInh f fu do fha ng 6/1991 cu a chinh quy n NarasImha
Rao, n n kInh f da mo cu a ra fh fruo ng, ca c c dng nuo c ngoa I
chI m da s frong ca c doanh nghI p n . Nhung su c mua cu a fh
fruo ng frong nuo c ha n ho p dang va so Ia fro Iu c Io n d I vo I su fang
fruo ng. Tnh fra ng fhI u vI c Ia m v n doo da ng va ca n cn fhuong
ma I fhm hu f.
Nng nghI p.
N n kInh f nng nghI p v n do ng vaI fro chu da o: chI m 60% dn
Iao d ng, 25% C..P va chI m 1/3 Iuo ng xu f kh u.
Nng nghI p v n Ia hoa f d ng chu y u cu a ca nuo c. No pha I da p
u ng nhu c u Iuong fhu c cu a m f dn s dang fang nhanh: fha nh fu u
da f duo c Io n nhung vI c su du ng ko m hI u qua do na ng In nhu ng
fha nh fu u do . V n d fruo c nh f Ia nuo c. NhI f d ca nam frong
vu ng nhI f do I na y r f cao. VI c fuo I fIu cho pho p nng cao sa n
Iuo ng, d ng fho I dI u chInh Iuo ng nuo c va o mu a mua va mang Ia I vu
fhu hoa ch fhu haI frong mu a kh. KI fhu f da da ng da duoc su du ng:
knh fuo I fIu, h chu a nuo c hay b n chu a su du ng o mI n dng va
nam ba n da o d ko o da I mu a vu - ca c d p chu a nuo c Io n. uy chI co
mI n frung occan va phia fy ba c ba n kh ca n Ia if duo c fuo I nuo c.
Nhu ng kI fhu f kha c |su du ng ma y mo c, phn bo n, ca c gI ng cy cao
sa n) pha f frI n ch m. Trn f ng fh , nang su f v n fh p, khoa ng 10
- 25 fa /ha d I vo I Iu a m va Iu a ga o. Chan nuI cu ng fuong fu ; n
co da n bo Io n nh f fh gIo I, nhung chua duo c su du ng h f va sa n
Iuo ng fh p.
V n d fhu haI Ia d f. Ca I ca ch ru ng d f sau d c I p nha m phn
ph I Ia I ru ng d f d ng fho I ba o v f f hon ca c da chu . Nhung gIo I
nng dn nga y nay chu y u Ia nguo I Ia m ro hoa c nhu ng chu so hu u
nho , ph n Io n Ia mu chu , dI u kI n sa n xu f r f b p bnh va no r f
nhI u. Nhu ng nha gIa u Ia nhu ng chu so hu u frn 10 ha. Trong do
m f s do ng vaI fro fhon ch f cho su pha f frI n: o Pondjab, chinh ho
da fhu c hI n ca ch ma ng xanh, su du ng phn bo n, ma y mo c va ca c
gI ng cy cao sa n. VI c sa n xu f duo c b fri xung quanh haI chu ky
nng nghI p. Ky KharIf fuong u ng vo I mu a ho no ng va m, bao gm
ca c cy ngu c c |fru Iu a m), bng, day va Ia c. K RabI dI n ra va o
mu a dng, uu fIn ca c cy nhI f do I |Iu a m) hoa c cy do I ho I if
nuo c |rau va cy I y d u). HI m co nhu ng vu ng fr ng ca haI Ioa I cy,
ph n Io n d f daI frn Ia nh fh m I nam b bo hoang frong m f fho I
k.
Nhu ng fha nh fu u da f duo c frong nng nghI p r f Io n, song cu ng
khng b n vu ng. Ca n cn nng nghI p Iun cn ba ng, dI khI fha ng
du. Nhung n v n fhI u Iuong fhu c va ph n Io n pha I fu cung fu
c p.
Cng nghI p.
n co n n cng nghI p kha da da ng, song nang Iu c r f chnh
I ch.
n fruo c nam 1947 r f y u ko m v nng nghI p. Chinh sa ch
cu a chinh phu da khuy n khich hnh fha nh nga nh cng nghI p qu c
gIa k f ho p vo I khu vu c qu c doanh va doanh nghI p fu nhn. n
cu ng fI p nh n ca c chI nha nh cu a ca c ha ng nuo c ngoa I. Va o fho I
fhu c da, m f ma ng Iuo I gIao fhng duo ng b va duo ng sa f, ca c co so
ha f ng da duo c dua va o hoa f d ng. Ma ng Iuo I gIao fhng d y da c
hon r f nhI u so vo I ca c nuo c fhu c fh gIo I fhu 3, song hI n nay
ma ng Iuo I na y dang xu ng c p va khng duo c hI n da I hoa kp fho I.
Cu I cu ng, dn s Ia m f con a f chu ba I nu a cho n n cng nghI p n
; ngu n nhn Iu c d I da o, fruy n fh ng kInh doanh va fhuong
nghI p o m f s f ng Io p hoa c fhI u s fn gIa o |cha ng ha n nguo I
SIkh o Pondjab hay nguo I ParsIs o omay). CIo dy v n d chu y u
d pha f frI n Ia fhI u v n. Nhu v y n Ia I pha I c u vI n fo I v n
vay qu c f ; fh fruo ng frong nuo c r f dng qun s , nhung Ia I qua
ngho o nn khng fh khich I su fang fruo ng.
Ngu n fa I nguyn fhIn nhIn cu a d f nuo c r f Io n. Trong IInh vu c
nang Iuo ng, n co m f fru Iuo ng fhan Io n, nh f Ia o gIa p gIanh
vo I ongaIo - OccIdonfaI va Ihar |fhung Iu ng amodar), m I nam
khaI fha c frn 210 frI u f n. Qua fham do d u khi da pha f hI n ra
ca c mo o Asam va ngoa I khoI om ay: frong IInh vu c na y, n
da p u ng khoa ng 2/3 nhu c u frong nuo c. TI m nang fhu y dI n mo I
chI pha f huy duo c m f ph n, vo I m f s cng frnh Io n frn sng
Cango va ca c con sng fhu c occan. n cu ng co khoa ng m f
chu c co so ha f nhn chu ng fo d I ngu ky su co frnh d ky fhu f cao.
Mu c fIu fhu nang Iuo ng ca nhn v n co n fh p: 1/3 s Ia ng ma c du oc
phn ph I dI n. Ca c co so cng nghI p co n r f kho khan mo I co fh
fa o nn m f fh fh ng nh f. Ca c ngu n mo r f da da ng va d I da o
|sa f, mangan, bxIf) song su fham do Io ng d f v n chua hoa n f f.
VI c pha f frI n ngha nh cng nghI p hI n da I da duo c fI n ha nh
nam 1947. Ca c ngha nh quan fro ng nh f nha m fhoa ma n nhu c u
fIu fhu cu a m f fh fruo ng co n d da I: ngha nh Iuy n gang fho p va
Iuy n kIm chI m v fri khIm f n cu ng nhu ngha nh hoa ch f do ng o
ca c ca ng - v n chuy n phn bo n va ch f do o. Ngha nh Iuy n kIm ch
fa o Ia ngha nh nang d ng nh f: ma y cng cu , v f II u ngha nh duo ng
sa f, ch fa o f. Cng nghI p d f Ia m f hoa f d ng c fruy n ph
bI n frong ca nuo c, ch bI n so I fu nhIn |bng, day) va so I f ng ho p,
ph n Io n sa n ph m duo c xu f kh u.
Thu c ra nhu ng ngha nh cng nghI p na y co su c ca nh franh r f y u
frn fh fruo ng qu c f . No v n su du ng nhu ng ky fhu f Ia c h u va
du a frn ngu n nhn Iu c d I da o.
Cng nghI p f p frung chu y u o ongaIo - OccIdonfaI |fhung Iu ng
amodar va CaIcuffa). M f s fha nh ph kha c cu ng Ia frung fm
cng nghI p Io n: ombay, Madras va ongaIoro. Ca c fha nh ph kha c
co sa n ph m cng nghI p ko m da da ng. Ph n Io n ca c sa n ph m duo c
sa n xu f fa I ca c cng xuo ng nho , do Ia n n cng nghI p fa I nha , sa n
Iuo ng fh p va phn b fhoo m f d dn cu. Su du ng ngu n nhn Iu c
d I da o, nhu ng nha ma y na y duo c khuy n khich d ha n ch su dI dn
o nng fhn, fra nh hI n fuo ng ca c fha nh ph b qua fa I v m f d
dn cu.
To m Ia I, n da k f ho p nhu ng khu vu c r f nang d ng vo I ca c
khu vu c kha c co n Ia c h u hon.
n frong fh gIo I fhu ba.
n vo I su c na ng dn s va kInh f , Ia m f frong nhu ng nuo c dI
d u frong fh gIo I fhu ba.
VI c Iu a cho n chinh sa ch fu cung fu c p va fhay fh nh p kh u fu
nhu ng nam 50 chu ng fo ngoa I fhuong ko m. Th ph n cu a n frn
fh fruo ng fh gIo I fu f fu 2% nam 1950 xu ng co n 0,5% hI n nay va
chI chI m 10% C..P. n Ia cuo ng qu c fhu 5 frong fh gIo I fhu
ba, nhung ha ng xu f kh u fang ch m, nhI u sa n ph m fo ra khng
fhich u ng, ch f Iuo ng ko m va khng co su c ca nh franh frn phuong
dI n gIa ca . Nhu ng sa n ph m na y b ca nh franh bo I ca c sa n ph m
cu a ca c nuo c chu A kha c, vi du nhu SIngapo va a I Ioan. Cho fo I
nam 1980, sa n ph m fh chI m ph n Io n ha ng nh p kh u, chu y u Ia
Iu a m va d u mo . Su phu fhu c na y da gIa m, k ca d I vo I ca c sa n
ph m nang Iuo ng, song n v n c n vI n fro nuo c ngoa I v ca c sa n
ph m cng ngh cao |ma y finh) d fI p fu c qua frnh cng nghI p
hoa .
Su h fro cu a IIn X da gIu p n fro fha nh cuo ng qu c ha ng
khng vu fru ngay fu nhu ng nam 80. Tu khI IIn X khng co n nu a,
MI fro fha nh d I fa c fhuong ma I ha ng d u. Ca c nuo c phuong Ty
kha c |chu y u Ia Nh f a n, Anh, u c) cung c p cho n nhu ng
frang fhI f b hoa n ha o c n fhI f cho su c f ca nh cu a mnh.
N u finh ca su gIu p do fa I chinh cu a ca c f chu c qu c f , ngn
ha ng fh gIo I, quy fI n f qu c f , fh n Ia nuo c no nhI u nh f
frong fh gIo I fhu ba |85 fI $ nam 1993).
Trong s ca c nuo c dang pha f frI n fh n Ia m f nuo c dI n
hnh, fruo c h f Ia qua qun s . Ngoa I ra nuo c na y co n co dI u kI n fu
nhIn no I chung fhu n Io I. n co n co m f gIaI c p fu sa n dn f c
cu |nhu ng do ng ho nhu Tafa, IrIa...) va nhu ng fInh hoa khoa ho c
frnh d cao: chu ng y nhu ng no f n I b f fh f hI m co frong fh gIo I
fhu ba. Tu khI d c I p, n da da f duo c mu c fang fruo ng frong
khun kh chu nghIa xa h I fhoo kI u n nhung chua fI n fo I
pha f frI n. uo ng I I fu do mo I dy cu ng chua gIu p n pha f frI n
duo c. Ia m fh na o d h I nh p va o chu frnh frao d I gIu a nhu ng
vu ng nng fhn vo I m f Iu c Iuo ng Iao d ng if duo c su du ng7 Ia m fh
na o d da f duo c su d ng fm dn f c c n fhI f khI nhu ng cang fha ng
v dn f c va fn gIa o v n co n gay ga f va khoa ng ca ch xa h I v n
nga y m f r ng fhm gIu a ca c nho m nguo I7
PakIsfan - angIados - SrIIanka.
Nhu ng ha n ch v mI fruo ng fu nhIn do na ng In vu ng ngoa I vI
cu a fh gIo I n na y, noI co haI nuo c mo I n I Ia PakIsfan va
angIadof, du ng fruo c xa SrIIanka va Nopan, xa hon nu a fruo c
houfan va MaIdIvo.
o v phia fy ba c cu a IIn bang n , PakIsfan chI m khoa ng
800.00 km2, m f nu a Ia nh fh Ia vu ng cao, phn dnh PakIsfan - Iran
- AfghanIsfan; cao nguyn o phia nam va ca c dInh nu I cao d n v
phia ba c |HIndu, Kuch va PamIr). Ph n co n Ia I cu a Ia nh fh Ia d ng
ba ng, fa o nn fu con sng Indus va ca c nha nh cu a no , dn nuo c va o
mI n dng ba c, vu ng Pondjab, chung vo I n |CachomIr). o Iuo ng
mua fh p |vu ng SInd fhu c su Ia m f sa ma c) vI c fuo I nuo c da duo c
pha f frI n fu fh kI XIX, fruo c fIn o Pondjab, va nga y nay frong
vu ng SInd.
Nguo c Ia I angIadof ho p hon |khoa ng 14.000 km2), ngu n nuo c
r f d I da o. f nuo c na y chu y u Ia d ng ba ng chu fh sng
Cango, sng rahmapoubro va ca c nha nh cu a no fhu c vu ng fh p r f
d b a nh huo ng bo I Iu Iu f.
SrIIanka nho hon |66.000 km2) va ro ra ng Ia if dn hon, o g n
xich da o, co khi h u no ng. Vu ng m o phia fy nam co gIo mu a ho
fuong pha n ro r f vo I ph n co n Ia I cu a d f nuo c kh ca n hon. Tha m
fhu c v f fu nhIn da y da c b sung cho da hnh cao noI dy - mI n
Trung cu a da o, cang Ia m cho vI c pha f huy no kho khan fhm.
Nhu ng nuo c kha c if gy a nh huo ng ra bn ngoa I hon, if co fro ng
Iuo ng hon frong Ich su . houfan va Npan Ia 2 qu c gIa duy nh f
frong vu ng fhu c da y HymaIaya. Nng nghI p v n du ng ha ng d u
du a frn vI c fr ng cy Iuong fhu c |Iu a ga o, Iu a m, ng) nhung chI
chI m 10% Ia nh fh frong Io ng ca c fhung Iu ng. Cng nghI p fhu c su
chua co , fra I Ia I du Ich Ia I pha f frI n. Ca c nuo c na y v n phu fhu c
cha f cho va o cuo ng qu c n Ia ng gI ng |ca v chinh fr I n kInh
f ).
Cu I cu ng Ia da o MaIdIvos o fy nam ba n da o n , da nh d c I p
fu nam 1965, duo c fa o fha nh fu ca c da o san h do gIu p cho nga nh du
Ich o dy fro fha nh ngu n Iu c chu y u.
PakIsfan.
Ia m f nuo c na ng no va co mu c fang dn s nhanh, PakIsfan n m
fra I m f hoa n ca nh kInh f kho khan.
uo c fa o fha nh m f ca ch nhn fa o fu su chIa ca f nam 1947,
PakIsfan vo I m f nu a s dn Ia H I gIa o da fra I qua fho I ky Ich su
duong da I r I Ioa n va kInh f ko m pha f frI n. Nuo c na y da kI f qu
frong cu c chI n ch ng n |v n d CashomIr b franh ch p gIu a 2
qu c gIa v n chua duo c gIa I quy f), r I frong fho I ky mI n dng
PakIsfan chIa ro fro fha nh angIadof nam 1971. PakIsfan Ia m f
nuo c co d ng Iu c dn s ma nh, fang fu 36 frI u nam 1951 In 123
frI u nam 1993 va du kI n nam 2000 so frn 160 frI u, con s da ng
Io nga I so vo I fI m Iu c kInh f hI n nay. S nguo I o d fu I duo I 15
chI m 45% f ng s dn. n cu phn b khng d ng d u, f p frung o
nhu ng vu ng d ng ba ng noI vI c fuo I fIu cho pho p fhm canh fang
vu , nh f Ia o Pondjab. Ph n Io n dn cu s ng o nng fhn, ma c du
m f s fha nh ph Io n nhu Kara chI hay Iahoro co va I frI u dn.
Trong b I ca nh dn s nhu v y, PakIsfan da r f kho khan d fI n
ha nh pha f frI n kInh f .
Iun Ia nga nh du ng d u va su du ng nhI u Iao d ng nh f, nng
nghI p phu fhu c cha f cho va o fuo I fIu frong Iuu vu c sng Indus.
NhI u d p nuo c mo I va knh da o, vI c dua va o su du ng ca c gI ng
nuo c da f ma y bom cho pho p fang dI n fich va mo r ng kha nang
fr ng cy haI vu . Iu a m v n Ia Ioa I ngu c c n I b f, frong khI do
bng va mia Ia nhu ng cy fhuong nghI p chu y u. Sa n Iuo ng fang
nhanh nho dua va o ca c gI ng Iu a m va Iu a ga o da da ng, nang su f
cao va cu ng nho su du ng phn bo n fang cuo ng va xu Ii hoa ch f.
Tr ng cy, chan nuI |bo va cu u) va da nh ca cu ng co fI n b . Tuy
nhIn, nang su f v n fh p do fa I nguyn d f phn b khng d u,
d f ko m ma u mo .
Cu I cu ng, cng nghI p cu ng duo c da da ng hoa . C n nhu chua
fu ng f n fa I nam 1947, nga nh cng nghI p fruo c h f duo c fa o du ng
frn co so ca c nga nh cng nghI p nho , da c bI f Ia nga nh d f. o
fhI u ngu n fa I nguyn fhIn nhIn nn PakIsfan pha f frI n mu n
nga nh cng nghI p na ng |nha ma y fho p o KarachI). Sau 40 nam dc
I p, PakIsfan v n Ia nuo c dang pha f frI n, noI dy cng nghI p hoa
v n chua du d gIa I quy f nhu c u vI c Ia m cho nhu ng nguo I o nng
fhn.
Ca n cn fhuong ma I Iun fhm hu f na ng |23 fy !S) frong khI do
no nuo c ngoa I chI m m f nu a C.N.P cu a ca nuo c.
ang-Ia-dosf.
Ia m f frong ca c nuo c ngho o nh f fh gIo I, qua dng dn va
fhuo ng b fa n pha na ng n fhoo dnh k bo I Iu Iu f.
Vo I dI n fich va o khoa ng 25% dI n fich nuo c Pha p, nhung dn s
g p dI, m f d frung bnh frn 800 nguo I/km2.Thu nh p qu c dn
finh fhoo d u nguo I 220 !S/nam. angIadosf Ia m f frong nhu ng
nuo c ngho o nh f fh gIo I.
Ngu n g c Ich su cu a nuo c na y kho I nguyn fu su chIa ca f n
fhu c da cu a Anh nam 1947. HaI nuo c PakIsfan, ca ch nhau 1.700
km, da fa o nn m f qu c gIa d c I p co fhu d o phia fy |KarachI).
Mu c fang fruo ng cng nghI p fh p, su c na ng dn s a p da o Ia m
kha nh kI f nhu ng fha nh fu u frong nng nghI p. VaI fro fh ng IInh
cu a ca c nha doanh nghI p va ca c fInh hoa chinh fr o phia fy da
khI n mI n dng II khaI va fro nn d c I p va o nam 1971 va I y fn
Ia angIadosf vo I su h u fhu n cu a qun d I n .
Nuo c na y r f d b ng p Iu f frn ph n Io n Ia nh fh ; Iu fu nhu ng
con sng Io n, gIo mu a mu a ho , ba o |nam 1987 Ia m a nh huo ng fo I hon
20 frI u nguo I).
f nuo c mo ng manh na y co m f d dn s cao nh f fh gIo I vo I
mu c fang dn s nhanh. Na n do I va fhI u dInh duo ng bao fru m In
80% s dn.
Nng nghI p |chI m 38% CP) vu a huo ng fo I fr ng Iu a ga o, Iu a
m, vu a huo ng fo I cy cng ngh p |cho va day), |chI m 50% Iuo ng
ha ng xu f kh u) nhung gIa ca b p bnh.
Khu vu c cng nghI p ko m pha f frI n, do nga nh d f fh ng IInh.
VI c pha f hI n ra mo d u va khi fhIn nhIn o phia fy ba c d f nuo c
v n chua fa o duo c su fhu hu f da ng k . Ca n cn fhuong ma I fhm hu f
do ngoa I fhuong ha n ho p, chI fhu hu f duo c m f ph n r f nho cu a n n
sa n xu f y u ko m. o b a nh huo ng cu a fhIn faI va su y u ko m v
ngu n Iu c cu ng nhu v n da phuong nn nuo c na y r f c n su gIu p do
cu a qu c f . Su fro gIu p na y chI m 70% ngu n Iu c nha nuo c nam
1992.
SrIIanka.
Cang fha ng gIu a nguo I CInghaIaIs |da s ) va nguo I Tamun |fhI u
s ) Ia m f II f m f ph n d f nuo c.
No f dI n hnh frong Ich su mang Ia I cho SrIIanka m f v fri da c
bI f frong fh gIo I n . Ho n da o nho bo na y |co dI n fich ngang vo I
dI n fich cu a kh I onoIux) o v phia nam n , Ia noI sInh s ng
cu a haI dn f c ma su d I d u gIu a ho da dua su fh ng nh f fo I hI m
hoa . Nguo I CInghaIaIs chI m da s |frn 70% dn s ) va fhoo da o
Ph f. Nguo I Tamun d n fu mI n nam n va o fh ky fhu 11, fhoo
da o HIndu, chI m 18% dn s va s ng o phia a c va ng d f nuo c.
Thm va o do Ia nhu ng nguo I Tamun nh p kh u nhu nhn cng
frong ca c d n dI n va o fh ky fhu XIX.
Nuo c Ia ng gI ng n fo Io n Iun do na ng In Ich su ho n da o na y
va co xu huo ng Ia nguo I ba o h cho dn Tamun o SrIIanka. Ho n da o
na y cu ng duo c da nh d u bo I m f fho I ky Ich su fhu c da Iu da I. V
fri cu a ho n da o na y frong n uong fa o nn m f v fri chI n Iuo c.
o dy fa co fh phn bI f haI vu ng nng nghI p. M f vu ng fuong
d I kh ca n phia dng d f nuo c, chI co 15% dn s va b nh s f rof
fI p fu c hoa nh ha nh frn vu ng von bI n. Iu a ga o duo c c y o vu ng
fhu haI fhu c d ng ba ng von bI n |nho fuo I fIu) va frong nhu ng
nam co mua so fr ng duo c vu fhu haI; o phia frong, duo c khaI kh n
frn nhu ng vu ng d f d f ru ng, gIo dy dang chu a p Iu c dn s , chu
y u fr ng k, ng va o f.
Von bI n phia fy nam Ia m f vu ng m co khi h u xich da o. o dy
song song f n fa I cy Iuong fhu c |Iu a, ga o) va cy fhuong nghI p
|cho , cao su, vn sam); a p Iu c dn s r f Io n va n n sa n xu f co quy
m fhu ho p.
SrIIanka hI n nay pha I d I d u vo I nhI u v n d nghIm fro ng;
dn s fang nhanh, fhI u vI c Ia m ga n vo I ngha nh cng nghI p, fhI u
hu f frong nng nghI p. Nh p kh u ro ra ng I n a f xu f kh u |cho ,
cao su, du a), gIa ca bI n d ng, fhu nh p fu du Ich gIa m v xung d f
sa c f c va chinh fr.
ng Nam A
Thu c v khu vu c khi h u nhI f do I va xich da o, vuo f qua xich da o,
ng Nam A na m gIu a Iu c da chu A qua dng dn va m f chu u
fhI u nguo I. Tra I r ng frn 4,5 frI u km2, ng Nam A co khoa ng
460 frI u dn |frung bnh 100 nguo I/km2). Khu vu c na y duo c chIa
Ia m 10 nuo c, co dI n fich cu ng nhu dn s , m f d dn cu, ngu n Iu c
va mu c d pha f frI n kha c nhau.
M f s no f frn phuong dI n v f Iy hay nhn van cho pho p dua ra
su phn Ioa I m f bn Ia ca c da o qu c, m f bn Ia ca c qu c gIa frong
Iu c da chu A fa o nn bo bI n |fru MaIaIxIa na m o dI m n I gIu a haI
dI m). M f no f chnh I ch nu a, do Ia su d I I p chinh fr gIu a ca c
nuo c fhoo ch d c ng sa n va ca c nuo c co n n kInh f fu ba n fu do.
Ngoa I ra co n co nhu ng dI m van hoa va fn gIa o n I b f |van ho a
MaIaIxIa, van hoa Trung Hoa), |da o Ph f, da o H I, da o ThIn Chu a)
cu ng mang Ia I nhu ng y u f phn bI f frong khu vu c.
Ca c da o qu c fa o nn qu n da o InsuIIndo chI co 2 nuo c Ia
IndnxIa va PhIIIppIno va Ia 3 nuo c n u fa fhm va o do runy o
phia fy ba c da o ornoso. Nhu ng nuo c na y f p frung hon nu a dn s
cu a ng Nam a , fh ng IInh bo I nguo I IndnxIa |130 frI u) va ph n
d f n I cu a 2 nuo c na y khoa ng 2 frI u km2, phn b frn 13.000 ho n
da o. PhIIIppIno nho hon nhI u nhung co n mang finh qu c da o hon ca
IndnxIa va co m f d dn s cao g p dI.
Nhu ng nuo c fhu c Iu c da Ia VI f Nam, Ia o, CampuchIa fa o nn
ph n phia dng cu a ng Nam A o gIu a co Tha I Ian, vuong qu c
XIm cu va MaIaIxIa; m I nuo c d u co n n van hoa dI n hnh |o dy
co su a nh huo ng cu a ca c dn f c fhI u s Trung Qu c hoa f d ng
kInh f ma nh, fhuo ng b gIao fhoa khI ca c dn f c y khng co n n I
b f nu a nhu o SIngapo), o phia fy co Myanma - Ia nuo c kho p kin
nh f va bi n nh f frong vu ng.
n s fang nhanh.
n s fhuo ng fang nhanh va su d fh hoa dI n ra fh n ky ma c
du nng fhn v n vuo f fr I.
Tu nam 1970, dn s cu a 10 nuo c ng Nam A da fang khoa ng
80%. Mu c fang dn s o m I nuo c cu ng kha c nhau. o CampuchIa dn
s dnh fr sau cu c dI f chu ng d m ma u cu a fho I ky Khmordo .
SIngapour co mu c fang dn s vu a pha I |30%) nhung con s na y fu u
chung Ia I v n co n nho . Nuo c na y Ia m u hnh d fh va gIa u co .
IndnxIa va Myanma co mu c fang fruo ng dn s da ng k |75%).
Co n o VI f Nam dn s fhu c su da bu ng n |fang 80%) va o
PhIIIppIn co n hon fh nu a |fang g p dI) - nuo c na y co 88% dn s
fhoo ThIn Chu a gIa o.
Mu c fang dn s nhu v y ha n nhIn da f ra nhI u v n d fha m
kch; ngu n nhn Iu c ca nh chanh nhau v ru ng d f dang nga y ca ng
fhu ho p.
Ma c d u v y, su fuong quan gIu a d f canh fa c vo I mu c fang dn
s khng pha I Ia con s ma y mo c, fa fh y d f khaI hoang cu ng
dang fang |o KaIImanfan, PhIIIppIn, dng ba c Tha I Ian) va fang
cuo ng sInh Io I nho nhu ng gI ng Iu a IaI mo I duo c dua va o fu ca ch
ma ng xanh va cho pho p c y ba vu m f nam.
Tuy nhIn ng Nam A nga y nay khng chI Ia nng fhn fhu n
fuy va mu c fang dn s v n fI p dI n ngay frong nhu ng d fh r ng
Io n. Cu ng vo I ca c d fh cu a chu My Ia TInh, nhu ng d fh na y na m
frong s nhu ng d fh d s nh f ha nh fInh: MaIIna, Jakarfa,
angkok - dy chI Ia d n chu ng nhu ng d fh n I fI ng nh f, fhu hu f
s dn cu du fhu a o nng fhn Ia m ch ng ch f fhm nhu ng khu ph
ngho o. Nhu ng khu dn cu d fh na y khng fh sInh s ng n I v co so
ha f ng fa c ngho n, dang fI n fo I, fh m chi vuo f con s 10 frI u dn
va fI p fu c fang nu a v mu c fang fu nhIn va dn nh p cu nng fhn.
Nhu ng ngu n Iu c d I da o.
Khu vu c na y Ia m f noI sa n xu f da ng k hydrcacbua, qua ng
|fhI c), g va cao su.
ng Nam A bao g m ca c nuo c cung c p ngu n nang Iuo ng, sa n
ph m mo va nng sa n no I chung. IndnxIa Ia m f frong nhu ng nuo c
sa n xu f hydrcacbua Io n nh f fh gIo I. Vuong qu c runy gIa u co
na m go n frn von da o orno o |fhu nh p d u nguo I 15.000 !S/nam)
va MaIaIxIa cu ng go p ph n va o fa I sa n nang Iuo ng Io n frong khu vu c.
o dy r f nhI u qua ng, nh f Ia Ioa I qua ng khng chu a sa f ma vu ng
na y chI m v fri h p d n.
Ma c d u mu c fIu fhu gIa m frn phuong dI n qu c f , dI nhIn Ia
d I Ia I mu c sa n xu f, IndnxIa |du ng fhu 2 fh gIo I), MaIayxIa |fhu
5), Tha I Ian |fhu 8) v n Ia nhu ng nuo c sa n xu f fhI c Io n. VI f Nam
|sa n xu f ph f pha f), IndnxIa |sa n xu f bxIfs, nIkon, d ng) va da c
bI f Ia PhIIIpIn |khaI fha c d ng, va ng, cban, crm) Ia nhu ng nuo c
duo c d u fu Io n.
ng Nam A khng chI n I danh v qua ng, dI n hnh Ia fhI c, khu
vu c na y co n co m f fh ma nh kha c du a frn ngu n fa I nguyn nng
nghI p da c bI f Ia ru ng. Song sa n ph m qua ng dang chu su fhang
gIa ng cu a fh fruo ng. Cao su fu nhIn chI m m f v fri da c bI f. ChI
rIng IndnxIa, MaIayxIa, Tha I Ian da cung c p 75% sa n Iuo ng cao
su fu nhIn cu a foa n fh gIo I. Tu 10 nam nay, khu vu c na y ca nh
franh ma nh mo vo I chu PhI Iu c da don, nh f Ia d I vo I ca c sa n
ph m cacao va d u co |MaIayxIa) ca ph va cho |IndnxIa) va ca nh
franh vo I ca c da o fhu c chu da I duong frn ma f ha ng cu I du a kh
|PhIIIpIn). Ngu n Iu c nng nghI p na y duo c da nh gIa cao frn fh
fruo ng co ha n dnh, bao ha m ca ngu c c |ng Iu a) - I vo I Iu a ga o
cu ng nhu mia duo ng va ca c Ioa I cu Tha I Ian Ia nuo c xu f kh u ha ng
d u fh gIo I. Sa n duo c xu f kh u duo I da ng b f hay fha I Ia f gIa nh
cho chan nuI cng mghI p, nh f Ia cho chu u.
Cu I cu ng, ngu nghI p cu ng Ia m f hoa f d ng dang frn dag pha f
frI n; n u nhu Iuo ng da nh ba f cu a Tha I Ian du ng fhu 9 frn fh gIo I
v s f n, fh hoa f d ng na y co n duo c pha f huy fa I ch bo I ca c xi
nghI p do ng go I va Ia m d h p, xu f kh u fm, fm hu m uo p Ia nh va
cua do ng h p ca c fh fruo ng pha f frI n frn fh gIo I.
Nhn cng da phuong vu a dng va fha o vI c cu ng Ia m f ngu n
Iu c. Ngu n nhn cng na y duo c fm d n v kha nang fha o vI c va gIa
ca ro ma f. V fh r f nhI u cng nhn Ia nh ngh nguo I Tha I Ian, ca
cng nhn d n fu PhIIIppIn co ma f frn ca c cng fruo ng Io n cu a ca c
nuo c frong vnh Po c - xich va fhuy fhu doa n cho frang b vu khi frn
bI n frn kha p fh gIo I.
M f a Trung Ha I fhu fhI f fhu c chu A .
I n o dy chua bao gIo Ia v f ca n fhu c su . I n Ia m f nhn f
fh ng nh f cu a khu vu c, chi if cu ng o da ng fI m fa ng.
T f ca nhu ng nuo c chu A d u duo c fa m mnh frong m f a
Trung Ha I chu A fhu fhI f nhu nha da Iy ho c Y. Iacosfo da vI f,
fa o nn m f f ng fh da Iy vo I ca c nuo c bao quanh no . RIng
IndnxIa va PhIIIppIn da co hon 2.000 da o nho , ph n Io n frong s do
da nh d u dI m fI p xu c gIu a haI ma ng Iu c da va co fh co nu I Iu a.
Nhu ng ho n da o na y chI fa ch nhau qua nhu ng ch bI n nng, nhu
nhu ng chu ng nhn fhuo ng fru c cu a Ich su va da Iy cu a haI nuo c
na y. Ngay fu fh ky fhu VII, m f cuo ng qu c duo ng bI n fhoo Ph f
gIa o, f p frung o mI n nam da o Sumafra, da gy a nh huo ng vuo f fr I
frn ca c qu n da o fhu c InsuIIndo va vuo f ra xa hon nu a; 6 fh ky
sau chinh d qu c bI n MajapahIf foa sa ng fu frung fm Java, da d
h vu ng da o na y fruo c khI su p d duo I su n I d y cu a ca c vuong qu c
H I gIa o. Vu ng na y da mo r ng, cho pho p c p b n ca c con fa u cho
ha ng fIu du ng o Trung ng. Sau na y chinh nhu ng con fa u kha c
d n fu phuong Ty: fa u a o Nha, fa u Ty an Nha, r I fa u Ha
Ian da mang Iinh cu ng nhu ca c fu sI va con bun fo I. N u nhu nguo I
a o Nha chI fhI f I p m f s chI nha nh o PhIIIppIn fh nguo I Ty
an Nha Ia I d h nuo c na y d n f n cu I fh ky fhu XIX. V phia
nguo I Ha Ian, ho a p da f chu quy n cu a mnh frn d f IndnxIa
hI n nay cho fo I nam 1949 - nam d c I p cu a IndnxIa.
Nhu ng vu ng bI n phia frong na y co nhu ng ca I fn d nho |bI n
nam Trung Qu c, bI n Java, Iofos, Co Io bro, SuIu....) r f nh n nhp
vo I fa u bo du ca c Ioa I qua Ia I; fu xa Ian fo I fa u ko o Iuo I, fu fa u sn
bay du ng Iu c d y ha f nhn fo I fa u cho qua ng, fu fa u cho d u d n
nhu ng doa n fhuy n ma nh. PhIIIppIn co doa n fhuy n hon 10.000
chI c. o s fa u na y cu ky nn da xa y ra nhI u vu da m fa u.
Ca c dn f c fhI u s .
Co nhI u dn f c fhI u s r f sI d ng frong khu vu c ng Nam A
na y, nh f Ia o Myanma, Tha I Ian, PhIIIppIn.
Nhu ng nuo c Io n frong khu vu c fhuo ng Ia Ia nh fh cu a m f dn f c
da s hoa c Ia m f qu c gIa; nguo I Tha I o Tha I Ian, nguo I Ma IaI o
MaIayxIa, Khmor o CampuchIa va nguo I VI f o VI f Nam.... Nhu ng
qu c gIa na y co f chu c nha nuo c, fhuo ng Ia d ng nh f dn f c,
huo ng fo I m f fhu d. Nhung o b f cu qu c gIa na o frong khu vu c
ng Nam A na y cu ng co m f dn f c fhI u s g c Trung Qu c va ho
fhuo ng chI m v fri kInh f vuo f fr I. Tuy nhIn o bIn gIo I ca c nuo c
na y co n co nhu ng dn f c fhI u s kha c sInh s ng ma chinh quy n
frung uong mu n fm ca ch gIu p ho dnh cu, pha f frI n va hoa nh p.
V fh nhu ng duo ng bIn gIo I chung gIu a Myanma va Tha I Ian fru ng
vo I nhu ng vu ng d f cao co dn mI n nu I sInh s ng, ba n fhn ho cu ng
b chIa nho fha nh nhI u dn f c fhI u s ma dn f c chI m s dng Ia
nguo I Karon. Nhung nguo I Karon Ia I cng khaI n I d y vo I chinh
quy n frung uong ca c nuo c na y, bo I Io hoa f d ng nng nghI p cu a ho
|fr ng fhu c phI n) va hoa f d ng fhuong ma I |bun I u) Ia m f fha ch
fhu c d I vo I chinh quy n so fa I.
Nhu ng fruo ng ho p n I fI ng nh f Ia ayaks o KaIImanfan va
Papous dÌrIan Jay o IndnxIa. Trong fruo ng ho p na y vu Iu c fhuo ng
duo c su du ng d ng fho I cu ng d ch ng Ia I nhu ng ko H I gIa o do I d f
o mI n Nam PhIIIppIn va n I d y ch ng chinh quy n MaIIIa.
a n da o ng uong.
Tn go I ng uong gIo da fhu c v qua khu . Tuy v y no v n
dI n fa chinh xa c su chuy n d I cu a vu ng na y gIu a haI ga kh ng
I chu A Ia Trung Qu c va n . Khoa ng d f I I ra frn duo ng
mo p cu a ng Nam A na y khng chI gIo I ha n o mu I d f kh ng I ,
no co n bao g m ca ph n chuy n fI p gIu a Iu c da chu A o phia ba c
va qu n da o InsuIIndo o phia nam. Ia ph n khng fh fa ch ro I cu a
chu A gIo mu a, vu ng na y chu a nh huo ng cu a khi h u Iu c da, co
mua fhuo ng xuyn.
a n da o ng uong g m 7 nuo c vo I f ng dI n fich 2,2 frI u km2
va dn s frn 200 frI u nguo I phn b khng d u. M f d dn s o
VI f Nam fhuo ng frn 200 nguo I/km2 |frn fhu c f co n dng hon nu a
o ca c d ng ba ng chu fh sng M Kng o phia nam va sng H ng o
phia ba c noI m f d dn s co khI In fo I 1.000 nguo I/km2). Tha I Ian
co m f d dn s 110 nguo I/km2, Ia m f d frung bnh frong khu vu c,
frong khI Myanma va MaIayxIa, CampuchIa va Ia o Ia nhu ng nuo c if
dn cu nh f frong vu ng. SIngapour - fha nh ph qu c gIa - Ia m f
fruo ng ho p da c bI f.
Ca c nuo c na y chu y u Ia nng fhn: n n kInh f b fh ng IInh bo I
ngh fr ng Iu a ga o. Song m f s nuo c cu ng da pha f frI n fr ng sa n
ng va d u fuong. Ca c d n dI n cao su, ca cao va co d u, b sung cho
ca c ma f ha ng nng sa n, f f ca d u duo c xu f kh u r ng ra I. Vu ng
na y co m f dn f c fhI u s g c Trung Qu c co f m a nh huo ng ma nh
mo nhu o MaIayxIa, noI dn f c na y chI m 30% dn s , va nhI u hon
nu a o SIngapour.
Mu c s ng gIu a ca c nuo c cu ng kha c nhau. SIngapour g n nhu da
du I kp ca c nuo c pha f frI n. MaIayxIa va Tha I Ian co nhu ng fha nh
fu u kInh f khng fh phu nh n duo c. VI f Nam, Ia o, CampuchIa
nhu ng nuo c da va dang pha I chu du ng nhu ng fa n du doo da ng cu a
chI n franh. Myanma cu ng fu f h u v kInh f . Ph f gIa o Ia su c
ma nh fn gIa o fh ng IInh |dI khI co finh ch f chinh fr) fru
MaIayxIa |ph n Io n Ia H I gIa o).
VI f Nam-Ia o-CampuchIa.
VI f Nam co 72 frI u dn, CampuchIa va Ia o co s dn if hon 10 -
20 I n. Nhu ng nuo c na y co nhI u m I quan h ho p fa c hu u ngh frn
phuong dI n kInh f cu ng nhu van hoa .
o ng Nam A nguo I fa co fho I quon finh d n quy m van hoa d
gIa I fhich su pha f frI n da ng ghI nh n cu a nhu ng nuo c Ia ng gI ng co
n n kInh f fh fruo ng nhu Tha I Ian hoa c MaIayxIa.
o VI f Nam co nhI u no f fuong pha n gIu a d ng ba ng va mI n
nu I, khng gIan duo c chIa d u. ng ba ng phn b gIu a ca c vu ng
chu fh fhu c ca c con sng Io n von bI n fa o fha nh fu nhu ng vu ng
fr m fich ha Iuu, fhich ho p cho ngh fr ng Iu a nuo c |co ca c con d
ngan Iu , nh f Ia vu ng d ng ba ng sng H ng va d ng ba ng sng
Cu u Iong fhuo ng chu a nh huo ng cu a nhu ng mu a Iu Io n) va ca c
d ng ba ng nho duyn ha I von bI n.
Toa n b nhu ng d ng ba ng na y Ia ca I nI cu a nhu ng n n van mInh
fru phu , noI co 80% dn VI f Nam |2/3 dn s Ia m nng nghI p). Nu I
non fuong u ng vo I ca c vu ng bIn gIo I |fru vu ng c n nam). Nhu ng
vu ng nu I na y co nhI u dn f c fhI u s kha c nhau sInh s ng nhu
nguo I Mo o |H`mng) Ia m ngh san ba f ha I Iuo m, va Ia m nng nghI p
frn nhu ng ma nh ru ng d f |Iu a kh, khoaI, sa n) - ha nh d ng gy ra
na n pha ru ng Io n. Tuy nhIn khng pha I nguo I mI n nu I ma chinh
nhu ng nguo I khaI kh n d f hoang fu a c da d n s ng fa I ca c cao
nguyn phia nam, noI co ca c d n dI n ca ph va cho pha f frI n. Cng
nghI p pha f frI n o m f s mo fhan va fhI c. Ca c nha ma y xI mang
va nha ma y fho p duo c fa I fhI f Ia I vo I chI phi Io n sau chI n franh.
Cng nghI p d f ph bI n o nng fhn.
N u nhu Ia o Ia m f nuo c b bao bo c, r f ngho o na n, if dn nh f
vu ng va b a nh huo ng fr m fro ng bo I na n pha ru ng |khaI fha c g
Tock qua mu c va fr ng Iu a kh frn ca c fhu a ru ng d f) fh
CampuchIa Ia I Ia frung fm cu a nhu ng n n van mInh sa ng cho I ma
ph fich ngko Ia m f chu ng v f. uo c fa o I p fu m f vu ng fru ng
r ng Io n, o frung fm co h Tn-I-Sa p, dn cu nuo c na y chu y u
Ia m ngu nghI p va fr ng Iu a nuo c. Nhu ng chu so hu u nho Ia m f
m u hnh cu a su cn d I frong m f khu vu c dang b da o I n. HI n
nay CampuchIa Ia m f frong nhu ng nuo c ngho o nh f fh gIo I, fhu
nh p bnh qun d u nguo I 200 !S / nam. Nguy co n I chI n Iun
rnh d p. Tuy nhIn v n co n hI vo ng v m f n n hoa bnh va fa I fhI f
kInh f vo I cu c b u cu nam 1993 duo c f chu c duo I su ba o fro cu a
IIn hI p qu c.
Tha I Ian.
Ia m f nuo c dng dn va co dI n fich ba ng nuo c Pha p, dn cu
s ng chu y u ba ng nng nghI p va du Ich.
V fri cu a Tha I Ian fh ng fr m f gIao dI m r ng Io n gIu a Trung
Qu c va ba n da o Ma IaI, gIu a fh gIo I n |fru Myanma) va VI f
Nam. Ia vuong qu c XIm cu , da f Ia I fn Ia Tha I Ian va o nam 1939,
nuo c na y v n duy fr ch d qun chu ro ra ng, ga n bo m f fhI f vo I
n n d c I p va fu ha o v no cu ng nhu v chu quy n d f nuo c ma
kha c vo I ca c nuo c Ia ng gI ng kha c, no khng duo c kho I su fu nhu ng
bI n c Ich su fhu c da hay h u fhu c da da fa c d ng fo I khu vu c
na y m f ca ch na ng n . Ia d f nuo c cu a van hoa Ph f gIa o fhoo do
Io ng khoan dung pha n ba c mo I fnh hu ng d I d u, Tha I Ian nhu
m f ma nh d f n dnh va ph n vInh du a frn vI c khaI fha c ca c
ngu n fa I nguyn fhIn nhIn va con nguo I r f Io n, phn b frn
khng gIan r ng Io n.
2/3 nguo I Tha I Ia m nng nghI p |ma c cho su pha f frI n k vI cu a
ang-c c). Mu c fang fruo ng cu a nga nh na y nho va o su mo r ng dI n
fich d f fr ng o phia ba c va nho sa n nang cu a d f fr ng cao. Tha I
Ian Ia m f nuo c sa n xu f ga o va sa n Io n |khoa ng 18 frI u f n / nam).
Trong ca haI IInh vu c na y Tha I Ian du ng d u v xu f kh u. Tha I
Ian co n cung c p ng, du, mia, du a va cao su fu nhIn. Ca c sa n v f
da nh ba f duo c cu a Tha I Ian r f n I fI ng, cng nghI p nng Iuong
|d h p, do ng go I) r f co frI n vo ng. Ca c mo |fhI c), nga nh nang
Iuo ng |khi fhIn nhIn), va cng nghI p ch fa o |d f, hoa ch f, f,
dI n fu ) duo c khich I bo I ngu n v n d u fu nuo c ngoa I |da c bI f fu
a I Ioan, Nh f a n). Cu I cu ng nga nh du Ich da sa n sInh ra m f
nga nh cng nghI p ma nh mo va da da ng, fa o nhI u vI c Ia m, fhoa
ma n nhu c u cho 5 frI u kha ch du Ich nuo c ngoa I m I nam. Mu c
fang fruo ng cu a Tha I Ian hI n nay da fI n g n d n ca c nuo c cng
nghI p mo I. T ng sa n Iuo ng frung bnh fang 5%/nam fu nam 1980
|nhung chI fang 2,5%/nam n u finh fhoo mu c fang dn s ).
SIngaporo - qu c gIa fha nh ph .
oa n fuy f vo I IIn bang Ma IaI nam 1965, SIngaporo buo c va o
m f con duo ng d y chng gaI: su fhu dch cu a nuo c Ia ng gI ng
MaIaIxIa, Ia nh fh nho bo na m frong su chI ph I cu a fha nh ph |noI
nhu ng khng gIan xanh o ca nh ca c foa nha Io n co kI n fru c v IaI),
dn s fh p. o Ia nhu ng b f Io I khng fh vuo f qua, frong khI do
qun d I Anh ru f v d Ia I ha ng nga n nguo I SIngapour fh f nghI p
|v ho bo Ia I nhu ng can cu o phia dng oo bI n Suoz).
a muoI nam sau, su fhnh vuo ng cu a qu c gIa fha nh ph noI
dn cu chu y u Ia nguo I Hoa, da xoa dI mo I Io Ia ng va cho pho p d f
nuo c du ng frong ha ng ngu nhu ng nuo c dang pha f frI n |frung fm
chu chuy n quan fro ng ga n vo I su pha f frI n cng nghI p, v fri fa I
chinh va sn bay).
Myanma.
MIanma Ia m f d f nuo c co da hnh don gIa n, nhung co fha nh
ph n dn f c r f phu c fa p va na o d ng.
Nuo c na y gI ng nhu m f cu a fhoa f nuo c Io n fu ca c ph n nu I cao
noI co ca c dn f c fhI u s . o dy hoa f d ng gIo I ha n o vI c fr ng Iu a
kh frn ca c fhu a ru ng d f, fr y qua va bun I u. a hnh bao
quanh Iuu vu c sng Irravaddy, con sng frung fm cu a d f nuo c d
ra vnh ongaIo vo I Iuu Iuo ng ch m va vu ng chu fh r ng Io n Ia
vuong qu c cu a Iu a ga o.
Tn go I mo I - IIn mInh Myanma, duo c su du ng nam 1989 fhay
cho IrmanIo, cho pho p fhu fo m foa n b ca c dn f c ro I ra c s ng
frn d f nuo c. Thu c v y, f f ca ca c dn f c s ng xon ko nhau chI m
40% dn s . Khoa ng muo I dn f c frong do co nguo I Karon o bIn gIo I
gIa p vo I Tha I Ian, nguo I Cham, nguo I KachIn, nguo I PaIaung |k ca
qun d I dn f c chu nghIa nguo I Trung Qu c, duo c ba o da m frong
v n chuy n fhu c phI n va bun I u) da fI n ha nh d u franh vu
frang m fh m fu nam 1948 |nam MIanma da nh d c I p) vo I chinh
quy n frung uong Ragoon, da c bI f frong ca c vu ng phia ba c va dng
MandaIay - fha nh ph fhu haI cu a d f nuo c va Ia fhu d cu . Tnh
hnh ba o Ioa n na y bu c d f nuo c pha I duy fr qun d I ma nh. Qun
d I Ia nguo I ba o v chinh quy n, da n a p nhu ng cu c bI u fnh va
gIu p chinh quy n bo qua b u cu fu do. Nuo c IrmanIa bi n
|Myanma nga y nay) s ng frong ch d fu cung fu c p kInh f . Nuo c
na y xu f kh u ga o va g Tock |nuo c sa n xu f g fock s m f fh
gIo I).
Ca c da o qu c InsuIIndo.
PhIIIppIn va IndonoxIa co dI n fich da ng chu y . Ca haI nuo c na y
da I g n 2.000km fhoo vI fuy n, 13.000km fhoo kInh fuy n d I vo I
PhIIIppIn va 5.000km d I vo I IndonosIa |ba ng 1/8 chu vI cu a fra I d f
fhoo xich da o). HaI nuo c na y duo c fa o fha nh fu 20.000 hon da o. Tuy
nhIn con s na y v n chua chinh xa c. Thu c v y, 7 da o Io n fhu c su
duo c finh d n; 2 da o o PhIIIppIn |da o Iugon o phia ba c va da o
MIndanao o phia Nam), bao fru m 2/3 d f nuo c va 5 da o o IndonosIa
|KaIImanfan, Sumafra, Java, CoIobos hay SuIavosI va IrIan Jaya)
chI m f ng c ng 85% dI n fich d f nuo c. Nhu v y haI nuo c na y
khng pha I duo c c u fha nh fu nhu ng ho n da o nho don Io . Nguo c Ia I,
m f s ho n da o Ia nhu ng Iu c da fhu c su co ru ng r m khng fh va o
duo c |da o Sumafra, KaIImanfan).
Ca PhIIIppIn va IndnxIa co khoa ng 250 frI u dn, chu y u Ia
dn f c Ma IaI. M f d frung bnh o PhIIIppIn Ia 215 nguo I/km2 hon
g p dI o IndnsIa |98 nguo I/km2) noI m f d dn cu chnh I ch Io n
gIu a ca c da o |da o Java 700 nguo I/km2 va fh m chi 1500 nguo I/km2 o
m f s d ng ba ng duyn ha I, Sumafra 60 nguo I/km2, KaIImanfan 12
nguo I/km2 va IrIan Jaya 4 nguo I/km2). Nhu ng n Iu c d no I Io ng su c
o p dn s da d n fo I vI c chuy n gIao dn cu: dn cu o da o Iugon
duo c chuy n fo I MIndanao, o do ho pha I duong d u vo I su kha ng cu
cu a nguo I Moro H I gIa o. o IndnxIa fu d u fh ky 20, ca c nha Ia nh
da o da finh d n vI c no I r ng dn cu o da o Java v da o Sumafra.
Cng vI c kho I su va dI n ra fu 4 fh h hI n nay. Song nhI m vu da f
ra Io n Iao ma k f qua da f duo c Ia I qua khIm f n.
Trong m f fho I ky da I da ng ghI nho , ca c nuo c da o fhu c qu n
da o InsuIIndo na y da fI p xu c vo I phuong Ty. Trong I n dI vo ng
quanh fh gIo I d u fIn, fhuy fhu MagoIIan nguo I a o Nha da
ch f o PhIIIppIn. Nguo I Ty an Nha d h nuo c na y fu r f so m,
a p da f o dy m f fr f fu kI u Ty an Nha va ThIn Chu a gIa o da
d Ia I nhu ng d u v f frong c u fru c d fh va ru ng d f, cha ng ha n
nhu nhu ng p fra I do chinh fh d u so cho fhu ru ng va vy ca nh
so hu u. f nuo c b na m duo I pha p ch MI h I d u fh ky , vI c su
du ng fI ng Anh va fho I quon fIu du ng Ty hoa r f ph bI n o dy.
CIo dy nguo I fa v n fh y d u v f cu a su a nh huo ng ko p na y; cy
fha nh gIa s ng hoa fhu n vo I d u ng coca-coIa. Ich su u - Ha
ga n vo I vI c bun ba n ha ng hoa . Nguo I Ha Ian pha I nhuo ng Ia I
chu quy n cu a nuo c na y nam 1949. f nuo c cu ng duo c fh ng nh f
nho fhu ngn ngu a p da f - fI ng ahasa IndnxIa - pha f sInh fu
fI ng Ma IaI va duo c su du ng frong gIao dch bun ba n.
100 frI u nguo I Java.
S dn g n nhu g p dI nuo c Pha p frn dI n fich nho hon nuo c
Pha p 4 I n.
Ho n dao frung fm Java ch f na ng do ng Ich su gIo dy mang
frong mnh fhu d Jacacfa, m f chI nha nh cu cu a Ha Ian. Truo c fho I
ky fhu c da ho n da o na y Ia frung fm cu a ca c n n van mInh foa
sa ng, khng chI d Ia I nhI u v f chu ng kI n fru c |nhu d n fho Ph f
gIa o ara budur) ma co n foa sa ng ra f f ca ca c da o fhu c qu n da o
InsuIIndo. IndnsIa co 190 frI u dn nhung s na y phn b r f
khng d u frn ca nuo c v hon m f nu a f p frung o da o Java vo I dI n
fich chua d y 10.000 km2, ba ng 7% Ia nh fh IndnsIa, m f d frung
bnh vuo f frn 700 nguo I/km2 va m f d dn cu o nng fhn co khI
co n In fo I 1000 nguo I/km2 fh m chi co n cao hon ca m f s d ng
ba ng duyn ha I.
Ro ra ng Ia nhu ng dI u kI n d pha f huy nng nghI p da duo c f p
frung; Iuo ng mua d I da o, d f daI co ngu n g c fu nu I Iu a da c bI f
ma u mo va con nguo I Ia nhu ng cu dn kho o Io o. N u nhI u nu I Iu a
frong do co m f s dang hoa f d ng, khng cho pho p pha f huy fruo c
ma f nhu ng vu ng suo n nu I v hI m hoa g n nu I Iu a, fh nhu ng fr n
mua fro da bu Ia I nhu ng b f Io I. Ca c d ng ba ng duyn ha I duo c fr ng
c y vo I su cham so c da c bI f; fu nhu ng duo ng gIao fhng cho fo I
nhu ng phuong fI n v n chuy n da y da c |faxI, xo ma y d y, xich I
ma y, xo da p, k ca nguo I dI b doo ha ng). Khung ca nh nng fhn cho
fh y nhu ng cy fr ng duo c fuo I nuo c nhu Iu a cao sa n |m f nam 3 vu )
bn ca nh nhu ng cy fr ng kh |ng, d u), fhuo ng duo c fI n ha nh
frn nhu ng da I d f ho p va cao. Suo n d I cu ng duo c ca I fa o fha nh ba I
co nuo c fuo I o nhu ng ch fhu n fI n nh f, gIa nh cho fr ng ca ph,
cao su. Ca c ngI Ia ng n frong nhu ng Iu m cy an qua va frong nhu ng
Iuy fro co fh fra I r ng IIn fu c do c fhoo ca c con duo ng da I ha ng chu c
cy s , khI n da o na y qua fa I dn cu, nhung v n da m ba o duo c nhu
c u Iuong fhu c cu a da o.
o Java cu ng co nhu ng fha nh ph chinh cu a IndnxIa: fhu d
Jakarfa, ngoa I ra co n co andung va Suragaya Ia nhu ng fha nh ph
co ha ng frI u nguo I.
Su dI cu Iun h I.
Phn b dn cu cho d ng d u frn qu n da o Ia m f nhI m vu
Io n Iao d I vo I IndnsIa, song k f qua Ia I khng m y kha quan.
Su dI dn Iun h I fhu c v fho I ky fhu c dn Ha Ian - dI dn co f
chu c cu a nguo I Java fo I nhu ng khng gIan if dn hon frn d f nuo c.
Ngay fu d u fh ky fhu XIX chinh quy n ba n da da don gIa n hoa
vI c dI chuy n v phia Nam da o Sumafra, k fu do co r f nhI u du
dnh Ia p dI Ia p Ia I va chuy n huo ng dI dn sang phia nam da o
KaIImanfan - vu ng fhua dn cu nh f, va da o IrIan Jaya. NhI m vu
Io n Iao c f d gIa m nho a p Iu c dn s cho da o Java v n chua duo c
hoa n fha nh.
uo c xom nhu m f uu sa ch cu a chinh phu IndnsIa, vI c dI dn
Iun h I Ia mu c fIu duo c In k hoa ch d u da n va fhu c v fh m
quy n c p b . V fh , fhoo du kI n frong khoa ng fho I gIan fu 1979
1984 so dI chuy n 500.000 gIa dnh duo c In danh sa ch |khoa ng haI
frI u nguo I) nhung fo I m f mI fruo ng r f kha c so vo I o Java, dI khI
fhu dch. Ca c mu c fIu d ra Iun r f hoa n chInh d co fh da f fo I.
Co 3 mu c fIu d I vo I dn dI cu: fu cung fu c p Iuong fhu c frong 2
nam, fhu c d y fr ng cy fhuong nghI p, da f duo c mu c fhu nh p
ngang ba ng vo I o Java va sau do so cao hon sao cho fro c p cu a nha
nuo c khng vuo f qua d I phI u. Thoo uo c finh, d khaI hoang m f
ho cfa d f ba ng co khi va khaI fha c fa I nguyn fu nhIn frn ma nh
d f do |Iu a ga o, ca , mu I, duo ng, d u an va d u mo ) pha I chI phi
khoa ng 33.000 frang, cho pho p m f gIa dnh co fh n dnh cu c s ng
frong 18 fha ng.
KhI nguo I Java d n mI n frung KaIImanfan, ho r f nga c nhIn:
m f d dn cu frung bnh chI 3 nguo I/km2 va dn cu ba n da |nguo I
ayak) fhu c fhI m f n n kInh f du a frn vI c ca f ru ng I y g hoa c
song my, fhu Iuo m nhu a cy va n n nng nghI p qua ng canh. Kho
khan chinh cu a dn dI cu d n dy Ia chuy n fu fhm canh |nhu fhm
canh Iu a nuo c) sang qua ng canh du a va o nhu ng mu a vu co mua |Iu a
n p, Ia c, ng, sa n). Tra I Ia I vo I nhu ng g ho bI f qua kInh nghI m, o
do ho ga p pha I mI fruo ng fhu c v f r ng Io n xm I n. Ngu n Iu c duy
nh f Ia su c nguo I |khng co su c v f ko o) va nhn cng ha n ch o don
v gIa dnh. I vo I dn dI cu, khu vuo n don frong fuong IaI so co
chI u huo ng fh f ba I ma vI c d c canh cy sa n da chu ng mInh cho
dI u do . f daI suy kI f, ru ng fhua va m f d n.
HaI qu c da o Io n.
o Ia PhIIIpIn va IndnxIa. PhIIIppIn co m f d dn cu da y, fruo c
dy co dn s du ng fhu 4 frn fh gIo I |va Ia nuo c H I gIa o s m f
fh gIo I). PhIIIppIn da da f fo I fu c p fu fu c Iuong fhu c nho nhu ng
fI n b frong nng nghI p Iu a nuo c, bao fru m g n m f nu a dI n fich
canh fa c. Ngoa I cu I du a kh, duo ng va g ra, nuo c na y co n xu f kh u
qua ng |d ng, nIckon) song ngu n ngoa I f chu y u Ia fI n cu a ha ng
fram nga n ca n b va chuyn vIn kI fhu f Ia m vI c o nuo c ngoa I gu I
v nuo c va su u ng h cu a c ng d ng qu c f . Qua phu fhu c v nang
Iuo ng va chua co ca I ca ch ru ng d f c ng vo I mu c fang dn s nhanh
Ia nhu ng fro Iu c chinh cho su kho I d ng n n kInh f .
IndnoxIa co n ga nh na ng bo I dn s , kInh f va chinh fr. Tn
fuo ng frung cu a fha nh ph andung ga n vo I phong fra o khng IIn
k f, noI chinh quy n vu a fhoo chu nghIa dn f c vu a co khuynh
huo ng fhIn v phuong Ty f n fa I fu hon 20 nam qua. Ia nuo c Io n
bo I f m vo c cu a no , na m frong v fri chI n Iuo c frn duo ng v n
chuy n cu a ca c fa u cho d u cung c p cho Nh f a n, IndnosIa fruo c
h f Ia nuo c Io n fhu 4 frn fh gIo I v dn s va nuo c H I gIa o s m f
fh gIo I. IndnxIa co nhI u fh ma nh, Ia nuo c sa n xu f hydrca cbua
|nh f Ia d u mo ) va m f s qua ng |bxif, fhI c va nIckon), Ia nuo c
nng nghI p Io n cung c p du Iuong fhu c cho nhu c u frong nuo c, Ia
nuo c Io n xu f kh u g , ca ph, cho , cao su fu nhIn, du a kh va fm.
IndnxIa co n co ca m f n n cng nghI p dang fhnh da f. Cng
nghI p cung c p nhI u sa n ph m fIu du ng |nh f Ia ca c sa n ph m
d f) d ng fho I ca c sa n ph m co ba n |fho p, xI mang), ca c ma f ha ng
frang fhI f b va ngay ca ma y bay va v fInh nhn fa o. Ca n cn
fhuong ma I xu f sIu |da c bI f nho d u mo ). V n d nghIm fro ng
nh f ngoa I v n d dn s Ia no nuo c ngoa I vo I con s 80 fI !S
chI m 60% f ng sa n ph m qu c n I. S no na y co n na ng hon nu a v
h u nhu finh ba ng Yn frong khI ph n Io n fhu nh p finh ba ng dIa
|fu d u mo ).
Nhu ng fha nh ph chinh d s .
HaI fha nh ph fhu d r ng Io n: Ja-ca c-fa va ManIIa da c frung cho
nhu ng fha nh ph chinh kI u mo I cu a nhu ng nuo c Io n frong fh gIo I
fhu ba.
Ja-ca c-fa da duo c nguo I Ha Ian fa o I p nam 1619 duo I ca I fn
afavIa, chI nha nh cu na y fa o nn m f fI n fra m cho cng fy ng
n cu a Ha Ian. Nam 1930, fha nh ph na y chI co 500.000 dn, fh ma
gIo dy no fro fha nh khu dn cu Io n nh f ng Nam A vo I g n 11
frI u dn, con s na y so fang g p dI frong vo ng 15 nam fo I.
uo c xy du ng frn nhu ng d m I y nhI m s f ro f co haI con knh
da o cha y qua, r I duo c fhI f I p o phia nam frong m f mI fruo ng
frong Ia nh hon, fha nh ph Ha Ian xua kIa chI co nhu ng cng frnh
xy du ng fh p Io p ngo I do va nhu ng con knh nhI m na ng. Xon I n
va o do Ia nhu ng foa nha , nhu ng kha ch sa n qu c f , nhu ng vIIIa,
nhu ng khu dn cu fruy n fh ng, va o ngoa I vI co n co nhu ng khu nha
fa m. Thu d IndnosIa na y fhu c su do Ia m f Io fa c ngho n gIao fhng
kh ng I ma c du co r f nhI u c u vuo f, Iun b fa c ngho n bo I Iuu
Iuo ng xo c vo I m f d hI m co .
Khu dn cu IIn ho p bao g m ca ManIIa |gIo dy Ia fhu d cu a
PhIIIppIn) va Quo zon CIfy |c d cu a PhIIIpIn) khng ngu ng mo r ng.
Ia b n ca ng nho bo cu a Ty an Nha duo c nguo I MI no I r ng, nga y
nay ManIIa co 10 frI u dn |chI m 15% dn s ca nuo c) va co n fang
fhm nu a v su dI dn fu nng fhn r f Io n, ca ng Ia m ch f ch I fhm
nhu ng khu ph ngho o o ngoa I . Nhu ng khu ph ngho o na y o ca nh
nhu ng foa nha hI n da I do chinh quy n cu xy du ng. Ho da bI n
ManIIa fha nh m f da dI m d u co b f d ng sa n kh ng I .
runoI.
Na m frong ph n fy ba c cu a da o ornoo, vuong qu c runoI Ia
m f nuo c ba o h cu cu a Anh. Nuo c na y da gIa nh duo c chu quy n nam
1984. runoI da xy du ng d f nuo c gIa u co nho d u mo va khi fhIn
nhIn, chu y u xu f kh u sang Nh f. Xang d u chI m 99% ha ng
xu f kh u va chI m 66% f ng sa n ph m qu c n I, chu ng fo ca n cn
fhuong ma I xu f sIu. Thu nh p fu d u mo cho pho p nguo I dn nuo c
na y khng b da nh fhu fhu nh p va duo c huo ng nhu ng dI u kI n
fhu n Io I cu a m f qu c gIa fhIn hu u. Nhung ngu n fhu nh p Io n y
khng duo c d u fu va o n n kInh f v chua da f fo I da da ng hoa .
Nhu ng kI u dn cu a nuo c Ia ng gI ng |Tha I Ian, PhIIIppIn,
IndnoxIa) chI m 1/3 Iu c Iuo ng Iao d ng, frong khI do nguo I Hoa
chI m 20% dn s - da s Ia nguo I Ma IaI, bun ba n nhI u hon.
Trung Qu c - khng gIan va dn s .
Ia nuo c r ng fhu 3 frn fh gIo I |9.600.000 km2), C ng Hoa Nhn
n Trung Hoa co quy m Io n ngang vo I Canada va MI, g p dI chu
u |fru Nga). Trung Qu c fra I da I 4.000 km fu ba c fo I nam, fu vI
fuy n 54 fo I vI fuy n 18 |fru ng vo I vI fuy n cu a an Ma ch va
HungarI). Tu fy sang dng da I 4.300 km phn ca ch vu ng ThIn Son
vo I bo bI n ThI m ng. Trn ca nuo c co chung m f mu I gIo .
f nuo c da I Iu c na y co 26.000 km duo ng bIn gIo I Iu c da va bI n,
frong do m f s dang Ia mu c fIu franh ch p: o dng ba c co duo ng
bIn gIo I vo I Nga |do c fhoo sng Amour hay Ha c Iong fhoo fI ng
Trung Qu c), bIn gIo I vo I n o phia nam |gIu a houfan va MI n
I n, frong vu ng co con sng rahmapoufro).
MI fruo ng fu nhIn r f da da ng do da hnh r ng Io n. a hnh Ia
su k fI p nhau gIu a ca c b c fhang |fh p d n fu nhu ng da y nu I vu ng
fhuo ng A fo I fh m Iu c da Tha I nh uong). I fu fy sang dng, fa
so dI qua nhu ng cao nguyn va nhI u da y nu I fhu c vu ng Ty Ta ng
va HymaIaya fo I nhu ng bnh nguyn o b c fhang frung bnh
|2.500km - 1.000 km), b ca f bo I 3 con sng Io n: Hoa ng Ha , uong Tu
hay Truo ng CIang va Ty CIang |f ng s hon 2/3 Ia nh fh Trung
Qu c duo c fa o fha nh fu nhu ng vu ng d f cao frn 1.000m). I qua v
phia dng va fh p hon nu a, do c fu Ma n Chu xu ng Qua ng Ty Ia
nhu ng qua d I va d ng ba ng ha Iuu noI f p frung 80% frong f ng s
1 fI 200 frI u dn Trung Qu c |chI m 20% dn s fh gIo I) va cu ng co
80% Ia dn nng fhn.
Su da da ng cu a khi h u.
Ca ch b fri cu a da hnh, su mo r ng fhoo vI fuy n, a nh huo ng cu a
Iu c da va ch d gIo xa c dnh ca c Ioa I hnh khi h u cu a Trung Qu c.
f nuo c co 3 mI n khi h u Io n. o ca c fInh fu phia Ty va Ty a c
co khi h u kh ca n mI n nu I vo I Iuo ng mua duo I 400 mm/nam va
nhI f d cao 30 - 400C. Sa ma c |nh f Ia o phia a c: sa ma c TakIa-
Makan, CobI) va fha o nguyn fh ng IInh |bnh nguyn Ty Ta ng,
Thanh Ha I, cao nguyn N I Mng).
Ph n phia dng Trung Qu c da c frung bo I su d I I p ro no f gIu a
ba c va nam. Phia ba c va dng ba c Trung Qu c fhu c v mI n khi h u
n hoa Iu c da vo I nhu ng mu a ho no ng, mu a dng Ia nh va kh, Iuo ng
mua ha ng nam khoa ng 500 mm -1000mm do a nh huo ng cu a gIo mu a
mu a ho . o phia nam Thanh Iuong, do Ia vu ng dng nam Trung Qu c
khi h u A nhI f do I |mu a ho m, mu a dng ma f mo ) va IuI v phia
nam, khi h u nhI f do I |mu a ho m, mu a dng m a p).
Su d I nghch cu a khi h u na y Ia co so cho fI m nang nng nghI p
va ngoa I ra co n Ia nguyn nhn d n fo I m f d dn s cao frong m f
d f nuo c v n co n ph bI n Ia nng fhn.
Hon 1 fy dn Trung Hoa.
Vo I s dn g n g p 4 I n s dn c ng d ng chu u, 5 I n s dn
MI, 20 I n s dn Pha p, Trung Qu c Ia nuo c dng dn nh f fh gIo I.
Nam 1953 Trung Qu c co 583 frI u dn, nam 1982 co 1 fy 8 frI u
dn |nam dI u fra mo I nh f) va fhoo da nh gIa chinh fhu c, so vuo f 1
fy 200 frI u nam 1994, chI m 20% dn s foa n c u). Nhung frong
fhu c f , hI n nay dn s Trung Qu c da vuo f r f xa con s du doa n.
Nhu v y mu c fang dn s r f nhanh, fu nam 1953 fo I nay dn s
da fang g p dI, uo c finh m I nam fang 15 frI u nguo I. Su fang dn
s na y do fy I sInh v n duy fr o mu c kha cao ma c du da gIa m |330/-
00 nam 1970, 180/00 hI n nay). Cu ng fho I gIan do fy I ch f da gIa m
da ng k |fu 150/00 xu ng 70/00fu nam 1970) nho nhu ng fI n b
frong y ho c va frong sa n xu f nng nghI p, mang Ia I nhI u Iuong
fhu c hon. Su quy hoa ch ca c con sng da gIa m nhu ng fa c d ng fha m
hoa cu a nhu ng fr n fhIn faI |Iu Iu f va ha n ha n).
Nhn chung dn cu Trung Qu c khng qua da y v m f d frung
bnh chI khoa ng 120 nguo I / km2, cao hon o Pha p m f chu f va fh p
hon m f nu a so vo I n . Nhung con s frung bnh na y cho I p su
fuong pha n ro no f v khng gIan. Nhu ng vu ng duo c go I Ia fu fr o
ngoa I vI noI co dI u kI n fu nhIn kho khan |Ty Ta ng, cao nguyn
N I Mng, NInh Ha , Tn Cuong) bao fru m g n 40% Ia nh fh Trung
Qu c nhung chI co duo I 50 frI u dn. y Ia nhu ng vu ng khaI kh n
co fa I nguyn fhIn nhIn da ng k |ma c du chua duo c khaI pha h f)
chI ra I ra c co dn |nhu ng c da o va vu ng mo , nh f Ia o Tn Cuong).
Su pha f frI n dn s o nhu ng vu ng na y so b ha n ch , khng hu a ho n
chuy n gIao af dn cu nha m gIa m bo f su qua fa I o dng Trung
Qu c.
n s kho Ia m chu .
Mu c fang fu nhIn da gIa m sau nam 1970, nhung chua duo c nhu
mong mu n, if nh f ha ng fha ng v n co 1 frI u nguo I Trung Qu c
duo c b sung. n s IIn fu c fang.
Su qua fa I dn s km ha m su pha f frI n kInh f . Thu c v y, no gy
ra nhu ng fro nga I Io n da ng Io nga I; nam na o cu ng pha I fang sa n
Iuo ng nng nghI p, da o fa o r f nhI u fhanh nIn |50% dn Trung
Qu c duo I 20 fu I), fa o vI c Ia m cho 15 - 20 frI u Iao d ng buo c va o
fh fruo ng Iao d ng m I nam.
Sau fho I gIan da I xom nho nhu ng hI m hoa cu a vI c qua fa I dn
s , ca c nha Ia nh da o Trung Qu c da frI n khaI nhu ng bI n pha p d u
fIn nha m ha n ch sInh do va o nam 1956 -1957 nhung chI d n nam
1970 chinh sa ch ha n ch sInh do nghIm nga f va Iu da I mo I duo c
hoa ch dnh va a p du ng. Tu I k f hn mu n hon |23 d I vo I nu va 25
d I vo I nam), vI c fra nh fhaI da duo c pha f frI n va cho pho p dnh sa n
fu nguy n. a c bI f, fu nam 1980, m I gIa dnh fhoo quy dnh chI co
m f con, d I Ia I ho duo c nhI u Io I ich |Iuong cao hon, uu fIn fuy n
vI c Ia m va c p nha o ). CIa dnh so b pha f khI sInh con fhu haI va b
pha f na ng hon khI sInh con fhu ba.
Toa n b nhu ng bI n pha p na y ba f d u co hI u qua . Ty I sInh da
gIa m g n m f nu a fu nam 1970; fy I fang fu nhIn da gIa m fu 2,5%
xu ng co n 1,1%. Nhung co n nhI u fha I d do da f frong chinh sa ch
na y, da c bI f frong nhu ng vu ng nng fhn, co s dng, chinh sa ch
m f con duy nh f o dy da fh f ba I. Su pha fhaI ca c bo ga I v n
khng ngu ng frong nhu ng vu ng nng fhn. Thoo du kI n va o nam
2000 so da f con s 1 fy 200 frI u dn fh nam 1994 da da f d n.
Nhu ng dn f c fhI u s Trung Qu c.
Ca c dn f c fhI u s co nhu ng quy n Io I da duo c cng nh n nhung
v n ha nh d ng d I I p dI khI r f ro ra ng da c bI f o Ty Ta ng. Trung
Qu c Ia m f qu c gIa da dn f c, bn ca nh nguo I Ha n chI m 93% dn
s va fI ng Ha n Ia ngn ngu cu ng nhu van mInh cu a Trung Qu c co n
co g n 60 dn f c fhI u s , f ng c ng va o khoa ng 70 frI u nguo I,
phn b chu y u o ngoa I vI, cao nguyn N I Mng va o Ty Ta ng.
Trong s nhu ng dn f c fhIu s Io n v s Iuo ng, nguo I fa fh y chu
y u Ia nguo I Chuang |khoa ng 15 frI u o Vn Nam, Quang Ty va
Qua ng ng) nguo I OuIgours |o Xuong CIang), nguo I HuI |o NInh Ha
va Son Ty), nguo I I |o Vn Nam va Qu Chu), nguo I Mo o |o Tu
Xuyn va Vn Nam), nguo I Mng c |o cao nguyn N I Mng va
xuong CIang) va nguo I Ty Ta ng |4 frI u, khng chI co ma f o Ty
Ta ng ma co n o ca c fInh bIn gIo I o Thanh Ha I va Tu Xuyn).
Chinh o Ty Ta ng phong fra o hoa f d ng cu a chu nghIa dn f c
dI n ra ma nh II f nh f. M f b ph n nguo I Ty Ta ng do I d c I p cho
Ty Ta ng. a m pha n gIu a a I Ia - Ia f Ma - fhu IInh fInh fh n cu a
nguo I Ty Ta ng b Iuu da y fu nam 1959 - vo I chinh phu Trung Qu c
v n fI p dI n. Chinh phu co n Io fo I su mo r ng cu a nhu ng yu sa ch
dn f c chu nghIa vo I ca c dn f c kha c.
Trung Qu c: cuo ng qu c nng nghI p.
Nng nghI p Trung Qu c chI m 60% dn Iao d ng va go p 30% va o
fhu nh p qu c dn. Nhu ng con s y chu ng fo su c na ng cu a ngha nh
na y, no pha I nuI s ng 1 fy 200 frI u nguo I.
Tu nam 1949 sa n xu f nng nghI p da fI n b ma nh mo , nhung
khng d u. o fhIn faI |ha n ha n, Iu Iu f) va su b f n dnh chinh fr
|buo c da I nha y vo f, ca ch ma ng van hoa ), ca c gIaI doa n fI n frI n
xon ko vo I nhu ng gIaI doa n fu f h u va chInh d n. K fu nam 1978,
mu c fang fruo ng nng nghI p co fI n In |9%) cu ng nhu mu c fang
fruo ng cng nghI p duo I fa c du ng cu a m f chinh sa ch mo I do a ng
TI u nh kho I xuo ng va a p du ng, uu fIn cho sa ng kI n ca nhn.
VI c xoa bo f p fh hoa g n nhu da hoa n fha nh va da ca I fhI n ro
no f mu c s ng cu a nhn dn |if ra cu ng duo c m f b ph n). Nga y
nay Trung Qu c Ia m f frong nhu ng nguo I kh ng I v nng
nghI p frn fh gIo I. Trung Qu c du ng d u v Iu a m, Iu a ga o, bng,
va du ng frong 5 nuo c ha ng d u v Ia c, ng, d u, cho , cam chanh.
Chan nuI bo |du ng fhu 4 frn fh gIo I) va cu u |fhu 2 fh gIo I)
pha f frI n I n Iuo f frn ca c vu ng nu I va o ca c fInh kh ca n phia Ty
a c. Io n |du ng ha ng d u fh gIo I) duo c nuI frong nhu ng ma nh d f
nho fu nhn r f ph bI n. Sa n Iuo ng va fhu b c cao cu a ngha nh nng
nghI p da f duo c Ia nho f m vo c dn s Io n.
Trung Qu c dang fi n d n fu c p fu fu c. Nang xu f ngu c c da cao
hon mu c frung bnh frn fh gIo I.
VI c khaI kh n kho khan.
MI fruo ng fu nhIn fhuo ng ha n ch va Ia m cho n n nng nghI p
b p bnh.
ThIn nhIn o dy khng fhu n Io I cho vI c khaI kh n nng
nghI p. Trong d f nuo c da hnh cao va 1/3 mI n ba c dI n hnh bo I
kh ca n, chI 15% Ia nh fh duo c c u fha nh fu nhu ng fhung Iu ng va
d ng ba ng ha Iuu r f phu ho p cho nng nghI p fhm canh. I n fich
canh fa c g n 30 frI u ha |con s hon g p dI dI n fich nuo c Pha p),
v n b do doa fhuo ng xuyn bo I su fh f fhuo ng cu a khi h u va h u
qua cu a no .
M I Io chu y u cu a nng dn Trung Qu c duong nhIn Ia su b f n
dnh cu a Iuo ng mua. o a c Trung Qu c, a c KInh co Iuo ng mua ha ng
nam Ia 170 -1090mm. N u mu a dng qua kh ha n fh vu xun so
chu a nh huo ng. Iuo ng mua mu a ho qua d I da o cu ng Ia m f fha m
hoa . Su fhay d I fha I qua na y cu a Iuo ng mua frn ph n Io n Ia nh fh
gy ra su ha n ha n Iun phIn da ng Io nga I va nhu ng fr n Iu kInh
hoa ng. Iu o 3 con sng Io n: Hoa ng Ha |hay sng Va ng), uong Tu , va
Ty CIang fu Iu da Ia nhu ng hI m hoa fa n kh c ca v nguo I va kInh
f . Ngay fu nam 1950 nguo I Trung Qu c da fI n ha nh ca c cng frnh
quy hoa ch ca c con sng. VI c xy du ng ha ng nga n kIImof d, nhI u
d p nuo c, ca c h chu a Iu , ca c knh fhoa f Iu ra bI n da cho pho p ch
ngu nhu ng fr n Iu cu a sng Hoang Ha va ca c nha nh sng cu a no -
sng Hoa I Ha |gIu a Hoa ng Ha va uong Tu ). Con sng Va ng |Hoa ng
Ha ) frong 2000 nam da d I do ng 25 I n. Con sng na y v n da ng so
bo I Iuo ng phu sa kh ng I o ha Iuu |1,6 fy f n/nam) Ia m nng cao
do ng nuo c sng, cao hon ca d ng ba ng In c n. VI c quy hoa ch ca c
do ng sng ko o fhoo su pha f frI n cu a h fh ng fuo I fIu. H fh ng
na y bu Ia I cho Iuo ng mua fh f fhuo ng ma r f nhI u vu ng o dng
Trung Qu c pha I chu du ng. V n d v nuo c o Trung Qu c Ia I Ia su
kha c nhau gIu a mI n nhI f do I va A nhI f do I. a ng ca c cng frnh
fIu nuo c, dy Ia vI c d u franh ch ng Ia I nuo c dng fha I qua do gIo
mu a ko o fhoo mua Io n gy ra frong m f s nam va ca c con ba o nhI f
do I |Nam Trung Qu c, o fhung Iu ng sng uong Tu , na m ngoa I vI
fuy n 30, vu ng Canfon g n nhu na m frn duo ng chi fuy n).
M f v n d fhuo ng fru c kha c frong nng nghI p Ia su suy mo n cu a
d f fr ng. Nhu ng bnh nguyn d f phu sa ma u mo dang chu su xo I
mo n ma nh, mang fhoo m I nam m f fy f n d f va ng r f ma u mo
na y v sng Hoa ng Ha . Nguo I fa dang c ga ng ha n ch hI n fuo ng
na y ba ng ca ch fr ng ca c cy nho va quy hoa ch nhu ng fhu a d f frn
suo n nu I. Trong ca nuo c Trung Qu c, na n pha ru ng ph bI n va dI n
ra kInh nIn da d Ia I nhu ng h u qua fa n kh c. o Nam Trung Qu c,
hI n fuo ng na y fhu c d y su xo I mo n d f nhI f do I, pha I ca I fa o Ia I vo I
chI phi Io n. Cu I cu ng, d f fr ng o a c Trung Qu c cu ng na m duo I su
do doa cu a gIo va ca f fu fy ba c fo I. bao v d f fr ng, Trung Qu c
da fI n ha nh xy du ng m f ba ru ng da I 6000 km - Va n Iy Truo ng
fha nh xanh, frong khun kh m f chuong frnh fa I fr ng ru ng r ng
Io n, g m nhu ng cy ba ch duong, II u va cy du. Chuong frnh na y da
mang Ia I nhu ng k f qua khng fh phu nh n duo c |mo r ng dI n fich
fruo c fIn va cho fhm vu fhu haI frong nam).
Su fro Ia I cu a n n sa n xu f ca nhn.
Truo c kIa nhu ng ho p fa c xa sa n xu f da fu ng f n fa I. Su fro Ia I vo I
n n sa n xu f gIa dnh da fa o ra mu c fang fruo ng da ng k frong sa n
Iuo ng.
Chua d y haI nam sau khI chu fch Mao Tra ch ng qua do I, a ng
TI u nh duo c b nhI m Ia m f ng bi fhu a ng c ng sa n Trung Qu c
|1977- 1978), m f chI n Iuo c mo I d khI phu c sa n xu f nng nghI p
fu do da duo c fI n ha nh. ChI n Iuo c na y du a va o n n sa n xu f gIa
dnh va du a frn su khuy n khich ma nh mo n Iu c ca nhn. Cu c
ca ch ma ng fh m Ia ng fhu c su na y kho I su nam 1979, pha bo ca c ho p
fa c xa nhn dn do chu fch Mao I p ra va o cu I nhu ng nam 1950.
Nhu ng ho p fa c xa na y f n fa I nhu ca I khung cho m f hoa f d ng kInh
f frong do uu fIn ca c nho m sa n xu f fu 25 - 30 gIa dnh |khoa ng
150 nguo I).
Nam 1982, sau khI da duo c fhu nghI m o da phuong, h fh ng
fra ch nhI m frong sa n xu f da duo c mo r ng o kha p Trung Qu c.
f daI fhu c so hu u f p fh duo c phn chIa cho nhu ng gIa dnh
nng dn frong fho I ha n 15 nam |fu nam 1984). M I gIa dnh cam k f
ba ng ho p d ng cung c p cho f sa n xu f nhu ng sa n ph m co ch f
Iuo ng nh f dnh. M I gIa dnh fuy fhoo nang Iu c cu a mnh co n da nh
duo c s du ma ho da fhu hoa ch. Nng dn co fh fhuong Iuo ng ba n s
du na y cho nha nuo c |fu nam 1985, nha nuo c da ba I bo vI c gIao n p
ba f bu c o mu c gIa c dnh), hoa c fI u fhu frn fh fruo ng fu do va
h I cho . Thm va o khoa n fhu fu sa n xu f fhoo ho p d ng co n co khoa n
fhu ma nng dn ru f ra fu ru ng d f ca nhn |nhu ng ma nh ru ng
nho fu 30 d n 300m2, fuy fu ng vu ng), cung c p fhf Io n hoa c vf,
fru ng, fra I cy, foa n b duo c fu fIu du ng hoa c ba n frn fh fruo ng fu
do. VI c xoa bo f p fh hoa ph n na o fa c d ng fo I fu II u sa n xu f:
ca c f sa n xu f va ca c gIa dnh co fh fro fha nh chu so hu u |hoa c
nguo I fhu) ca c su c v f ko o cu ng nhu cng cu sa n xu f va frang fhI f
b. M f ca nh cu a mo I mo ra frong chinh sa ch na y Ia khuy n khich
chuyn mn hoa d f canh fa c va da da ng hoa gI ng cy fr ng. Trong
nhu ng vu ng fhich ho p, nng dn duo c khuy n khich pha f frI n ca c
cy fr ng phI Iuong fhu c |fhu c Ia , bng), chuyn mn hoa sa n xu f
gIa dnh |chan nuI, khaI pha d f hoang).
Nhu ng k f qua d u fIn cu a su khI phu c n n sa n xu f ca nhn
fh f Ia ky dI u. Nng dn a f gIa nh p f chu c da m fra ch sa n xu f
nng nghI p. C n nhu foa n b nng dn da ky ca c ho p d ng sa n
xu f. Ngay fu nhu ng nam d u ca I ca ch, nng dn da co fh ba n sa n
ph m cu a mnh da f hon fu 20 d n 50% |go p ph n va o su fa I hI n Ia m
pha f). Sa n Iuo ng nng nghI p fang In nhI u gIu a nhu ng nam 1978 -
1984 so vo I 20 nam fruo c, mo I dy da f nhp d fang fruo ng g n 10%.
V n co n nhI u v n d c n gIa I quy f.
Nhu ng fha nh fu u fh f ky vI, song nang su f bnh qun v n fh p,
ma c du s nguo I Iao d ng r f dng.
Truo c nh f, nng nghI p chu su suy kI f cu a d f fr ng. Trung
Qu c chI m 7% d f fr ng cu a fh gIo I, nhung pha I nuI duo ng cho
m f fy I g p 3 I n v dn s |20% dn s fh gIo I). Ma c du fhu
fh p nhI u khng gIan mo I |duo c fhu c hI n bo I 2000 frang fra I qu c
doanh frong nhu ng vu ng khaI kh n: Tn Cuong, cao nguyn N I
Mng va o Ma n Chu, song dI n fich canh fa c b d y Iu I v su ba nh
fruo ng cu a ca c fha nh ph , cu a cng nghI p va ca c ma ng Iuo I gIao
fhng. Trn m f khng gIan nng nghI p kha ha n ho p nhu fh ,
frong m f d f nuo c r f dng dn nhu fh , su uu fIn duo c gIa nh cho
sa n xu f Iuong fhu c, da c bI f Ia ngu c c. Ioa I cy fr ng na y, cu ng
vo I d u va khoaI Iang ngo f, chI m 80% d f fr ng |33% da nh rIng
cho Iu a).
HI n da I hoa nng nghI p - dI u c n fhI f d nng cao nang su f -
khng pha I khng ga p kho khan. N Iu c frang b v n duo c duy fr fu
nam 1965: su mo r ng ro no f cu a dI n fich duo c fuo I fIu |60 frI u
ha), s Iuo ng ma y ko o va ma y ca y fay fang ma nh |I n Iuo f Ia 750.000
ma y ko o va 2.000.000 ma y ca y fay so vo I 23.000 va 3000 nam 1965),
vI c su du ng phn bo n hoa ho c cu ng fI n frI n |100kg/ha). Nga y na y
nguo I fa quan fm nh f fo I hI n da I hoa fuo I fIu ba ng vI c fu d ng
hoa va hI n da I hoa v n chuy n o nng fhn nho co gIo I hoa . Ho co n
ca I fhI n frang fhI f b, fa o dI u kI n cho mu a ma ng. T ng fh
nhu ng phuong fI n hI n da I na y duo c f p frung frn 25% mu c sa n
xu f, cung c p cho m f nu a sa n Iuo ng nng nghI p. Tuy nhIn, sa n
xu f nng nghI p v n du a frn nhu ng phuong fhu c fruy n fh ng vo I
sa n Iuo ng fh p va mu c fang fruo ng ch m. Nhung vI c ph bI n co
khi hoa chua duo c uu fIn. Thu c v y, ph n Io n khoa ng 450 frI u
nguo I dn Trung Qu c o frong ca nh fhI u vI c Ia m va chI Ia m vI c
va I fram gIo m I nam. Co gIo I hoa ma nh chI Ia m fr m fro ng fhm
v n d . Tu Iu, nhn cng qua fa I o nng fhn da ko o In ca c fh fr n
va fha nh ph nho . Mo I dy hI n fuo ng na y da fang da ng k bo I Io
nam 1989 co khoa ng 50 frI u nng dn In fha nh ph fm vI c Ia m,
hy vo ng so co duo c m f vI c Ia m frong ca c nga nh cng nghI p hoa c
dch vu noI fha nh ph . S nguo I na y chI m con s frn 1 frI u dn
frong f f ca ca c fha nh ph Io n, m f s fha nh ph co n pha I fhu fa u
d cho ho v vo I qu mnh. Nguo I fa dang c gIu nng dn o Ia I ma nh
d f cu a ho . Hon 20% frong s do da Ia m ngh phI nng nghI p, da c
bI f frong nhu ng nga nh kI ngh nng fhn |xuo ng sa n xu f gIa
dnh co nha ma y nho su du ng va I fram cng nhn).
Trung Qu c cng nghI p hoa .
Nga nh cng nghI p Trung Qu c fu Iu da a p du ng nguyn fa c
Mao-if; dI frn chinh dI chn cu a mnh. I u do da sa n sInh ra
m f fhuy f nh nguyn bn ca nh nhu ng nga nh cng nghI p co finh
ky fhu f cao, |da c bI f frong IInh vu c qun su ) va m f khu vu c r ng
Io n ca c nga nh cng nghI p nho |nh f Ia ha ng fIu du ng) co frang
fhI f b cu ky . M f quy fa c kha c duo I fho I Mao Tra ch ng, quy fa c
fu c p fu fu c cu c b , da fa o ra su phn hoa Io n cu a ca c xi nghI p ma
ph n Io n frong s do na m o nng fhn. Xu huo ng na y nga y nay duo c
fang cuo ng frong m f m I Io kha c: fra nh dI dn nng fhn a f In
ca c fha nh ph Io n.
Tu nam 1979, ca c nha Ia nh da o Trung Qu c da fung ra m f qua
frnh cng nghI p hoa kI u mo I, ba ng ca ch pha f frI n ca c nga nh
fro ng dI m, nga nh mu I nho n: fIn ho c, vI n fhng, ha f nhn nguyn
fu . Nhu ng ca I ca ch da duo c fI n ha nh va da nh d u bo I haI m I quan
fm: finh fhu c f va hI u qua . y gIo nguo I fa fm d n nhu ng ky
fhu f vIn Ia nh ngh hon Ia nhu ng nha ca ch ma ng nhI f fha nh,
nguo I fa nh n ma nh fo I nang su f va fo I kha I nI m Io I nhu n. V fh
m f n n kInh f cng nghI p hI n da I da dI va o hoa f d ng, fr n I n
gIu a kInh f k hoa ch va co ch kInh f fh fruo ng. ChI n Iuo c mo
cu a ra bn ngoa I Ia dI m chuy n gIao ba f bu c d I vo I su pha f frI n
cng nghI p. co nga nh cng nghI p vo I cng ngh hI n da I va
nhI u v n, Trung Qu c fang cuo ng frao d I vo I fh gIo I. Chu u va
MI Ia nhu ng d I fa c quan fro ng frong fhuong ma I, nhung Trung Qu c
nga y nay Ia I fhu c hI n 60% frao d I vo I ca c nuo c chu A , da c bI f Ia
Nh f a n va H ng Kng. HI u s fhuong ma I duong fro Ia I fu 1990.
HI n da I hoa khng fh fhI u.
HI n da I hoa b ma y sa n xu f d ng fho I pha I fhanh Io c cng fa c
qua n Iy va ca I fhI n gIao fhng v n fa I.
Qua frnh cng nghI p hoa cu a Trung Qu c c n fhI f m f Iuo ng
Io n nang Iuo ng. Trong vo ng 20 nam qua, sa n Iuo ng nang Iuo ng da
fang nhI u. Tu nam 1970, sa n Iuo ng fhan, d u mo , dI n I n Iuo f fang
g p dI, g p 4 va g p 6 I n. Trung Qu c co fru Iuo ng fhan kh ng I
|frong do m f nu a na m o phia Ty, xa frung fm cng nghI p) cu ng
nhu fI m nang xang d u va fhuy dI n Io n. Nhung vI c hI n da I hoa
kInh f hI n nay dang fI n ha nh do I ho I ngu n nang Iuo ng nga y ca ng
fang, do su pha f frI n cu a cng nghI p hoa ch f |cung c p ca c sa n
ph m c n fhI f nhu phn bo n, so I f ng ho p) va su fI n frI n ma nh
cu a gIao fhng v n fa I duo ng b va ha ng khng. da p u ng cho
nhu ng do I ho I na y d ng fho I vu a da m ba o d c I p v nang Iuo ng, ca c
nha Ia nh da o Trung Qu c du kI n fo I nam 2000 pha I nhn dI sa n
Iuo ng nang Iuo ng. N Iu c nha m va o nga nh fhan |1,3 fy f n va o d u
fh ky XXI), xang d u va dI n, da c bI f Ia nang Iuo ng nguyn fu |4
nha ma y dang xy du ng va nam 2000 so v n ha nh ha ng chu c nha
ma y). d ng fho I pha I co nhI u bI n pha p d da f fo I vI c fI f kI m
nang Iuo ng.
Su d I mo I na y Ia c n fhI f n u fa nh n ra ra ng frang fhI f b cu a
ca c nha ma y co ngu n g c fu nhu ng cng ngh do IIn X cung c p
fu nhu ng nam 50 dang fu f h u fo I 20 - 30 nam so vo I phuong Ty.
VI c f chu c va qua n Iy ca c doanh nghI p co n Ia c h u. No chu su
dI u ph I y u ko m va nhI u su chIa ro gIu a ca c b nga nh. M I b
nga nh qua n Iy khu vu c sa n xu f cu a mnh vo I m I quan fm n n
fa ng Ia fu c p fu fu c |fu da m ba o vI c cung c p va frang fhI f b c n
fhI f) khng co f m nhn bao qua f |dI u na y so Ia ng phi, fhI u fh n
va f n kho qua mu c, d u fu qua da ng khng finh d n Io I nhu n).
Tuy nhIn fu nam 1987, fra nh nhI m cu a gIa m d c ca c cng fy
qu c doanh da fI n Ia I g n vo I fra nh nhI m cu a ca c chu doanh
nghI p fhu c su .
Cu I cu ng, m f su ca n fro kha c cho qua frnh cng nghI p hoa , do
Ia su y u ko m frong gIao fhng v n fa I n I da. Trong d f nuo c r ng
Io n na y, su ph n fa n ca c ngu n nang Iuo ng va ca c mo qua ng Ia r f
Io n. Th nhung, ma c du nhu ng fI n b da f duo c fu nam 1949, m f d
ma ng Iuo I gIao fhng v n fa I v n fh p. Trong 1000 km2, Trung Qu c
chI co 7 km duo ng sa f va 100 km duo ng b |I n Iuo f so vo I 15 va 335
km o n ). Su m f cn d I gIu a ca c vu ng r f ro no f, vo I 80%
phuong fI n v n fa I hI n da I f p frung frong nu a phia ng d f
nuo c. VI c uu fIn pha f frI n duo ng sa f fu nam 1949 cho fh y ma nh
Iuo I duo ng sa f |65.000 km) v n chuy n 2/3 Iuo ng ha ng hoa , vuo f xa
duo ng fhuy va ha ng ha I von bo |g n 20%), ma ng Iuo I duo ng b |10%),
duo ng ng |5%).
Nhu c u nh p kh u.
fI n ha nh f f vI c hI n da I hoa n n kInh f , Trung Qu c pha I
nh p kh u v n, cng ngh va ky fhu f.
Tu nam 1984, nh p kh u cu a Trung Qu c fang r f nhanh. a ng
vI c fich cu c bun ba n vo I nuo c ngoa I, Trung Qu c hy vo ng so fhu
hu f v n - dI m y u cu a Trung Qu c va so fhu fh p duo c ca c phuong
fI n d da f duo c ca c cng ngh hI n da I do nhu ng cuo ng qu c cng
nghI p su du ng, da c bIf frong 3 IInh vu c uu fIn: v f II u v n fa I,
vI n fhng va dI n fu .
Nhu v y, nhI u nha ch fa o f Io n ba f d u d u fu va o Ia nh fh
Trung Qu c, va Trung Qu c fang cuo ng mua v f II u duo ng sa f va
fhI f b ha ng khng. Trong vI n fhng, co m f su fu f h u Io n pha I
ba f kp. Nuo c na y chI co 2 h p dI n fhoa I cho 1000 dn nam 1980,
nam 2000 pha I da f fo I 3 h p / 100 dn. Nhu v y Trung Qu c nh p
kh u du Ioa I v f II u, fu duo ng dy dI n fhoa I va frung fm dI n
fhoa I, dy ca p cho fo I fra m fhng fIn v fInh.
I n fu cu ng Ia m f nga nh fu f h u, cu ng nhu ca c sa n ph m cng
nghI p cao |ma y finh co Io n cha ng ha n), hay ca c ma f ha ng ph
fhng nhu |ma y fhu hnh, ma y fhu bang, ma y quay dIa va ma y vI
finh). Trung Qu c mua ma y finh cu a MI va Nh f a n. Ca c ho p d ng
ky k f vo I nuo c ngoa I cho pho p pha f frI n ky vI sa n ph m cu a rIng
mnh: Trung Qu c cu ng Ia nuo c fhu 3 frn fh gIo I sa n xu f fIvI ma u.
Trung Qu c va fh gIo I.
Trung Qu c da fro fha nh cuo ng qu c fhuong ma I, co fham vo ng
kha ng dnh v fri cu a mnh frn fruo ng qu c f , nhung pha I ca I fhI n
co so ha f ng.
Sau 1/4 fh kI fhu mnh |pha I fIn va o su c ma nh cu a chinh mnh),
Trung Qu c mo cu a ra fh gIo I fhoo kho I xuo ng cu a a ng TI u nh.
Ngoa I fhuong chI m 20 % f ng sa n ph m qu c dn |C.N.P) va fy
fro ng cu a no frong frao d I qu c f Ia 2,2 %, fy I na y v n co n khIm
f n so vo I d Io n cu a dn s , nhung dang fang fruo ng ma nh - d ng
fho I duy fr buo c fI n cu a mnh frn fruo ng qu c f . Tu nam 1979 fo I
1992, Trung Qu c fI n fu ha ng fhu 36 d n ha ng fhu 12 v xu f kh u
frn fh gIo I, vuo f xa n , du I kp SIngapo va Ha n Qu c, fhoo sa f
H ng Kng.
mo r ng ra nuo c ngoa I va fa o fhu n Io I cho su fang fruo ng v
frao d I fhuong ma I, Trung Qu c ca I fI n cng cu cu a foa n b nga nh
fhuong ma I, da f duo I quy n cu a m f b chuyn nga nh. Sa u da c khu
kInh f da duo c fha nh I p nam 1980 frn vu ng duyn ha I d fhu hu f
cac cng fy ho p doanh, ca c IIn doanh, frong do Trung Qu c cung c p
ma f ba ng va nhn cng, co n ca c nha d u fu nuo c ngoa I, duo c huo ng
Io I v fhu quan, cung c p v n va cng ngh . CIo dy, chI co
Shonzfon |g n H ng Kng) da da f mu c pha f frI n Io n: doanh fhu cu a
no chI m 55% doanh fhu cu a foa n b 6 da c khu kInh f . Nhu ng k f
qua d u fIn duo c da nh gIa Ia mI ma n: nam 1984 co 14 fha nh ph
von bI n da duo c fuyn b mo cu a cho v n va fhuong ma I nuo c
ngoa I, vo I v fh g n vo I ca c dac khu kInh f , va sau do Ia 30 fha nh
ph kha c. Nhu v y foa n b nhu ng vu ng duyn ha I d u co IIn quan.
Trung Qu c nga y ca ng c u vI n fo I fin du ng va duo c x p va danh
sa ch ca c nuo c no Io n frong fh gIo I fhu 3 |60 fy d Ia nam 1992).
Nh f a n.
Nguo I Nh f ha I Io ng khI fu dua ra fu chinh mnh hnh a nh v
m f dn f c s ng frong m f d f nuo c d c da o duy nh f. a o qu c
na y, frong su xa, v n co n xa Ia vo I fh gIo I ma c d u n n van mInh
Nh f a n chu a nh huo ng su sa c cu a Trung Qu c cu ng nhu su
hI n da I hoa va ba f chuo c phuong Ty fho I nay.
Tuy nhIn, chI ba ng ca ch xo f d n ca c du kI n v da Iy kInh f va
con nguo I, fa co fh fh y Nh f a n fhu c v m f n n van mInh cng
nghI p foa n c u, sa nh danh vo I MI va ca c nuo c frong c ng d ng chu
u. a ng chu ng Ia vI c Ia m chu duo c mu c fang fruo ng dn s |mu c
fang fruo ng dn s da duo c km ha m fo I mu c co nguy co v m f dn
s gIa ), cng nghI p hu ng ma nh va r f IInh hoa f, nng nghI p co gIo I
hoa va cu I cu ng Ia mu c s ng cu a nhn dn cao.
Ro ra ng Ia nho nhu ng uu dI m do ma Nh f a n co m f no f d c
da o su sa c nhu v y frong f ng fh chu A r ng Io n, no ga n Nh f
a nvo I fh gIo I gIa u co o phuong a c pha f frI n. H u nhu f f ca
ca c nuo c chu A d u fhu c fh gIo I fhu 3. Ta co fh fru ra 4 con r ng
chu A |Ha n Qu c, a I Ioan, H ng Kng va SIngapour) ma c du mu c
fang fruo ng cng nghI p v n chua duo c coI Ia pha f frI n. Nhung
frong da I duong chu A ca c v n d kInh f xa h I na y v n chua gIa I
quy f duo c, Nh f a n cuo ng qu c fhu haI hay fhu ba fh gIo I, xom
ra r f kha c bI f, nhu m f ho n da o fuy f d I.
N n cng nghI p hu ng ma nh va IInh hoa f.
CIaI doa n fang fruo ng cao |1955 - 1973) da fa o du ng o Nh f
a nm f n n cng nghI p nang d ng, co xu huo ng xu f kh u, fhich
u ng vo I fho I cu c kInh f fh gIo I ba ng su Iu a cho n chI n Iuo c xa c
da ng. Nh f a n Ia cuo ng qu c cng nghI p fhu 2 frn fh gIo I va
danh v cu a no frong IInh vu c cng nghI p frong fho I gIan da I cao
nh f frong f f ca ca c nuo c pha f frI n: bnh qun 11%/nam. Nh f
a ndu ng d u fh gIo I v fho p, ch fa o f va do ng fa u, du ng fhu 2
v cao su f ng ho p, ch f do o, dI n fu va ha ng ph du ng |fIvI, ma y
quay bang, d u do c bang va dIa C, radIo cho xo hoI), fh ng IInh bo I
ca c ha ng Sony, MafshushIfa, ToshIba, PIonoor, Sharp, HIfachI,
Sanyo... Cng nghI p no I chung d u gIa nh cho xu f kh u, frong do
97% Ia sa n ph m ch fa o.
Cng nghI p Nh f a nfo ra co kha nang fhich u ng cao sau cu s c
d u mo d u fIn. Vo I su fang fruo ng cao frong nhu ng nam 60, da c
frung bo I qua frnh cng nghI p hoa fh n f c |Ia m fhI f ha I fo I mI
fruo ng d n mu c no da gy ra m f Ia n so ng pha n d I kch II f cu a
phong fra o nhn dn), fu nam 1973 nguo I fa da fhay fh m f chinh
sa ch cng nghI p kha c. o gIa nguyn II u va nang Iuo ng fang cao
cu ng nhu su In gIa cu a d ng Yn xoay quanh m f s fru c fa I chinh
Io n nn vI c f chu c Ia I Ia dI u c n fhI f.
o d f nuo c ngho o nang Iuo ng va khoa ng sa n na y, ca c hoa f d ng
fIu fhu nhI u nguyn II u da fhu ho p Ia I. Nga nh Iuy n gang fho p
Nh f a nIa nga nh ma nh nh f fh gIo I v ma f ky fhu f, fhu a huo ng
v fri ha ng d u fh gIo I sau khI IIn X fa ra , song sa n Iuo ng fho p da
gIa m fu 117 frI u f n nam 1974 xu ng co n 84 frI u f n nam 1992.
M f s nga nh co gIa fr gIa fang ko m |khaI fha c fhan, d f), hoa c m f
s nga nh co su c ca nh franh va nhu c u qu c f gIa m nhu do ng f u
dang b fu f h u |Nh f a nv n da m ba o 40% sa n Iuo ng fh gIo I).
Nguo c Ia I, Nh f a npha f frI n ca c hoa f d ng cng nghI p ma frI n
vo ng qu c f fhu n Io I nhu v f II u chinh xa c, dI n fu , f. Nga nh
cng nghI p f, fhu c ra chua f n fa I va o d u nhu ng nam 50, da
chInh phu c v fri ha ng d u fh gIo I nam 1980. M I nam nga nh na y
sa n xu f 12 frI u xo, frong do m f nu a duo c xu f kh u.
Cu I cu ng, ca c ha ng Nh f a nnga y nay fhu c hI n chinh sa ch do I
da phuong nho va o d u fu fru c fI p cu a ho ra nuo c ngoa I fang
ma nh |6,4 fy !S nam 1985, 49 fy nam 1989 nhung nam 1992 chI 17
fy do kho khan fa I chinh frong nuo c). Ho da f ca c nha ma y Ia p ra p
f, ma y cng cu hoa c v f II u dI n fu o Chu A , a c MI va chu u.
Hon 2 frI u xo nha n hI n Nh f a nduo c sa n xu f fa I MI. ChI n Iuo c
na y na y sInh fu su In gIa cu a d ng Yn, Ia m fang gIa ca c ma f ha ng
xu f kh u fu Nh f a nva do finh foa n nha m fra nh nhu ng fa c d ng
do chinh sa ch ba o h cu a MI va chu u, noI ca c don v sa n xu f ba n
ca c sa n ph m Nh f a n, song v n fa o vI c Ia m.
Tu dn s Ia m chu duo c fo I su gIa c I.
VI c d u franh ch ng qua fa I dn s da ba f d u va o cu I chI n
franh fh gIo I 2. Nga y nay, nguo I fa Io nga I v su gIa c I cu a dn s
ma ca I gIa cu a no co fh r f da f.
Nam 1945, Ia I m f I n nu a Nh f a npha I d I ma f vo I qua fa I dn
s . KhI Nh f a nbuo c ra kho I chI n franh, Ia ko ba I fr n va suy y u,
nuo c na y da pha I do n 6 frI u nguo I h I huong |Iinh fra ng va fhuo ng
dn fro v fu nhu ng vu ng d f b chI m do ng va fu d qu c fh f fr n),
dI u kI n ch o va sInh hoa f r f b p bnh. Th ma cu ng fho I gIan y
cu ng nhu sau mo I cu c xung d f, fy I sInh Ia I fang In do fy I ca c
da m cuo I phu c h I: 22,40/00 nam 1946, 34,20/00 nam 1947.
HI m hoa fu su qua fa I dn s khI n chinh phu pha I co nhu ng
bI n pha p ngan cha n sInh do , frong do co ba n Ia nhu ng quy ch ban
b nam 1948. Ca c bI n pha p na y cho pho p frI f sa n, ho p pha p hoa
vI c pha fhaI, d ng fho I cng chu ng duo c fhng fIn m f ca ch co h
fh ng v ca ch ngu a fhaI va duo c khuy n khich su du ng. HI u qua
cu a bI n pha p ny fh f ro no f va r f ma nh: ma c du fy I sInh gIa m
ma nh fu 260/00 nam 1952 xu ng co n 170/00 nam 1960 |va co n fI p
fu c gIa m) nhung dn s gIa m v n ch m va frong fho I gIan da I v n
co n fang nhI u. Nh f a nco 83,5 frI u dn nam 1950, 103,7 frI u
nam 1970, 116,5 frI u nam 1980 va nga y nay Ia 125 frI u.
Mu c fang fruo ng dn s da Ia m chu duo c. Th m chi fa co fh no I
no duo c Ia m chu m f ca ch hoa n ha o bo I vo I fy I sInh r f fh p
|100/00) va fy I phu nu mang fhaI if |bnh qun 1,5 con m I phu nu ),
su fhay fh ca c fh h khng duo c da m ba o. Mu c fang fu nhIn gIa m
fu 1% frong gIaI doa n 1955 - 1973 xu ng co n 0,7% nam 1980 va 0,3%
hI n nay, if hon MI va Nga va fhua xa con s frung bnh cu a ca c nuo c
chu A |1,8%). H u qua cu a su gIa m fy I sInh Ia su gIa c I cu a dn
s . Ty I nguo I frn 65 fu I hI n nay Ia 13% va so fang In 15% nam
2000. Va o nam 2020, d I vo I s dn 138 frI u nguo I |va ba f d u gIa m
ch m), s nguo I gIa so co fh Ia 30 frI u |hon 20% f ng dn s ).
Nhu ng h u qu a v ma f kInh f va xa h I cu a dn s gIa co nguy co
da ng Io nga I. Tu nay fo I nam 2025 so co frm 5 frI u nguo I Iao d ng,
nhung s dn khng Iao d ng so fang fhm 12 frI u. ChI phi cho
nguo I v huu va y f r f na ng n |du kI n so fang g p 3 frong 10
nam fo I). VI c gIa m fI n fro c p du kI n so Ia m fhu nho kha nang
fI f kI m, va nhu v y so gIa m d u fu. ng fho I do ng go p cho xa h I
fang In so Ia m gIa m fhu nh p cu a ca c gIa dnh va fhu ho p fh
fruo ng frong nuo c. Nga y fu by gIo , ca c nha qua n Iy da pha I xom xo f
Ia I mu c Iuong fhoo fhm nIn bo I m f s doanh nghI p khng fh
da m nhI m n I quy m Io n cu a no . vuo f qua su fhI u fh n nhn
cng, nguo I fa du kI n so d y cao fu I v huu, pha f frI n vI c Ia m cho
nu gIo I, fang cuo ng su du ng cng ngh nhu rb f. Cu I cu ng, nguo I
fa co n dang ban khoan II u nuo c Nh f xa m d n na y co fh vuo f qua
duo c dI m y u dn s gIa va cu u va n su nang d ng cu a n n kInh f
hay khng.
N n nng nghI p hI n da I nhung m f cn d I.
Nga y nay Nh f a npha I nh p kh u 1/3 Iuo ng Iuong fhu c, nng
nghI p ma c d u r f hI n da I hoa song v n Ia m f ma f xich y u ko m
cu a n n kInh f .
Khng gIan nng nghI p ha n ho p, g n 5 frI u ha, ba ng 15% Ia nh
fh . Su suy kI f na y do Ia nh fh co nu I fh ng IInh |nu I chI m 70%
foa n Ia nh fh ), nhung da c bI f do phuong fhu c khaI kh n nng
nghI p du a frn ca c ru ng Iu a o d ng ba ng. o dy nguo I fa khng
fhich mo r ng dI n fich canh fa c ba ng vI c khaI kh n d f hoang va
quy doa ch ma f ba ng ma Ia I fhich fang nang su f frong dI n fich d f
canh fa c da su du ng fu ha ng fh ky nay. uo ng I I na y, vo I su chIa
nho f f d sau ca I ca ch ru ng d f nam 1946, Ia nguyn nhn cu a quy
m canh fa c gIa m fo I 4,3 frI u co so sa n xu f nng nghI p; bnh qun
m I co so 1 ha. Su dI dn nng fhn a f cu ng khng Ia m fhay d I c u
fru c ru ng d f na y bo I v no Ia m Iuo ng nguo nng dn gIa m fu 17
frI u nam 1950 xu ng co n 6,9 frI u nam 1980 va 4 frI u hI n nay.
Co gIo I hoa nng nghI p qua ma nh frong sa n xu f Iu a |4,5 frI u
ma y ca y fay: 2,4 frI u ma y c y) va su su du ng phn bo n ha ng Ioa f
|400 kg/ha) da Ia m fang nang xu f Iao d ng. HI n nay 9/10 nng dn
Ia nguo I Ia m nng nghI p m f ph n fho I gIan, ho co n Ia m vI c kha c:
dch vu , fhu cng, cng nghI p nho , mang Ia I m f nu a fhu nh p cho
ho .
Sa n xu f Iu a ga o Ia chu y u, duo c h fro bo I fro c p cu a chinh
phu v nhu ng cu c v n d ng franh cu . Iu a ga o co khuynh huo ng
fro fha nh cy d c canh, phuong ha I fo I sa n xu f Iu a m, d u, ng.
Nguo c Ia I, su Ty hoa ch d Iuong fhu c fhu c ph m fa o fhu n Io I
cho su pha f frI n fr ng rau va hoa qua .
!u, nhuo c dI m cu a Nh f a n.
Su m f c n xu ng ro ra ng gIu a ma f fra I - nng fhn r f if dn
va ma f pha I - mo ra Tha I nh uong, d fh hoa manh va dng
dn.
Nh f a n ma f fra I |ura-NIhon) chuy n huo ng sang phia Ty,
huo ng v bI n Nh f a n. o dy n I fr I Ia hoa f d ng nng fhn, hI m
co ca c fha nh ph va n u co cu ng chI Ia nhu ng fha nh ph duo I
300.000 dn. Nguo c Ia I, Nh f a nma f pha I |Omofo - NIhon) mo ra
Tha I nh uong, fu SondaI d n ba c Kyushu bao h m ca bI n n I
da, Ia fro ng fm kInh f va con nguo I cu a qu n da o. y Ia noI f p
frung nhI u nh f ca c fha nh ph va dn cu. o dy fa fh y co ba n co
n n cng nghI p Io n, su c ma nh fa I chinh va frung fm hoa ch dnh.
Chinh frong ph n Ia nh fh na y cu a Nh f a n, fu Toky d n
ukuoka |qua Nagoya, Kyf, Osaka va bo ba c cu a bI n n I), fra I ra
m f d fh r ng Io n nh f fh gIo I. Trn dI n fich khoa ng 1000 km2,
khu dn cu cu a fha nh ph Io n na y vo I hon 50 frI u dn na m ca nh
ca ng ca , frung fm cng nghI p fha nh ph fhuong ma I va fa I chinh
Io n va o ca nh ca c frung fm van hoa . Khu d fh cu c Io n na y Ia ph n
da s cu a ma f pha I co m f ma ng Iuo I gIao fhng nhanh, frong do co
ma ng Iuo I ShInkanson |fa u cao f c Nh f a n) n I Toky vo I ukuoka
vo I v n f c 200km/h.
Nh f a n- su hI n dI n qu c f .
Nam 1945, pha f xif Nh f ba I fr n, chu nhu c va suy y u. C n 50
nam sau, nuo c na y da fro fha nh sIu cuo ng kInh f fhu 3 frn fh
gIo I. I vo I MI, Nh f Ia m f frong nhu ng cu c Io n cu a vu ng d f Tha I
nh uong - noI so Ia fro ng fm cu a fh gIo I va o fh XXI. Nga y
nay, Nh f a ndo ng m f vaI fro foa n c u ma ba ng chu ng ky vI nh f
Ia su fra n ng p nhu ng sa n ph m Mado In Japan - ch fa o fa I Nh f
a n frn mo I Iu c da. Nhu ng fha nh fu u v ngoa I fhuong da khI n
Nh f a n fro fha nh nuo c xu f kh u du ng fhu 3 frn fh gIo I. Tu
nam 1981, ca n cn fhuong ma I IIn fu c fha ng du ro no f. Tha nh cng
cu a Nh f a nfrn fh fruo ng fh gIo I co nhI u nguyn do. Nh f
a nco phuong fI n ca ng ch f Iuo ng cao va fhI ha nh nhu ng ky fhu f
fhuong ma I da c bI f frong vI c chI m IInh fh fruo ng. Ngoa I ra, Nh f
a n co n nhI u con a f chu ba I frong cu c choI cu a mnh, da c bI f Ia
su c ca nh franh cu a ca c sa n ph m cng nghI p, ca v gIa ca I n ch f
Iuo ng cng ngh . o c u fru c ko p, cng nghI p Nh f a n pha I fra
Iuong fh p hon so vo I ca c d I fhu canh franh cu a mnh7 Khng pha I,
dI nhIn r I, frong ca c doanh nghI p Io n cu a Nh f a nmu c Iuong
khng fh p hon so vo I o Pha p. Nhung nhu ng doanh nghI p na y chI
fuy n du ng 28% cng nhn va du a frn cng vI c fh u Ia I fu 6 frI u
doanh nghI p vu a va nho , su du ng nhI u nhn cng |72% s cng
nhn cu a nga nh cng nghI p), nh n Iuong fh p nh f |20 - 30%) va
chI duo c huo ng phu c Io I xa h I if co gIa fr. Nhung dI u Ia m cho sa n
ph m cu a Nh f r f co su c ca nh franh do chinh Ia frnh d cng ngh
cao cu a m f nuo c Nh f a n chuy n fu m f nuo c mua cng ngh
phuong Ty sang m f nuo c sa ng fa o ra cng ngh , d I mo I cng ngh ,
da chI m v fri ha ng d u frong ca c nga nh mu I nho n nhu ch f ba n
d n, cng ngh sInh ho c, v f II u mo I va so I quang ho c.
M f fru c pha f frI n kha c, khng ro no f ba ng nga nh cng nghI p
dI n fu nhung cu ng r f quan fro ng frong vI c ba nh fruo ng da c u
cu a Nh f a n, do Ia su c ma nh fa I chinh, Ia nha d u fu qu c f va
d ng fho I Ia v fri ngn ha ng s 1 fh gIo I ma nuo c na y dang chInh
phu c. Nho fha ng du frong ca n cn fhanh foa n, Io I fu c fu ca c doanh
nghI p cng nghI p va fI f kI m frong nuo c Io n |c n fhI f frong m f
d f nuo c, ma o do su ba o h xa h I y u ko m), Nh f a n co m f Iu ng
v n fo Io n da dua va o d u fu fa I chinh va d u fu fru c fI p. Nh f da
fro fha nh nuo c chu no ha ng d u fh gIo I fruo c vuong qu c Anh.
Trong fh p ky 80, d u fu Nh f a n da cao g p 10 I n so vo I fh p ky
fruo c do . MI, dng A va chu u Ia nhu ng noI duo c d u fu fruo c
nh f. Nhung ca c d I fa c pha n na n v finh xm I n cu a ca c nha cng
nghI p Nh f a n.
Nh f a n- Nguo I ba n ha ng co nang khI u da c bI f
Co frang fhI f b ca ng f f, nh f Ia nhu ng phuong fhu c fI p c n va
fhm nh p fh fruo ng da ng ghI nh n.
phu c vu cho fhuong ma I, Nh f a n da dua va o v n ha nh ca c co
so ha f ng v n fa I r f f f. Ma ng Iuo I duo ng sa f duo c hI n da I hoa va
co hI u qua phu c vu cho foa n b ca c b n ca ng fa o nn m f fh ma nh
quan fro ng cho ngoa I fhuong. Trang fhI f b ha I ca ng duo c nng c p
gIu a nhu ng nam 1955 - 1975, f p frung o khu vu c d fh Io n, fru ng
vo I n n cng nghI p Io n fI p f cho xu f kh u. Nam ca ng frong s
nhu ng ca ng na y co Iuo ng v n chuy n frn 100 frI u f n |Kobo,
ChIba, Nagoya, Yokohama va KavasakI) va 5 ca ng kha c vuo f 50
frI u f n. Nh f a nco n co m f doa n fa u cho ha ng vo I fa I fro ng 36
frI u f n, x p ha ng fhu 3 frn fh gIo I va g m nhu ng con fa u mo I,
duo c frang b f f. Tuy nhIn doa n fa u na y cu ng chI da m ba o duo c
45% Iuo ng frao d I duo ng bI n, Iuo ng co n Ia I do ca c fa u nuo c ngoa I
fhu c hI n.
Thu haI Nh f a ndu a frn su hI u bI f ro v fh fruo ng qu c f ,
cho pho p fhich u ng b ma y sa n xu f vo I su bI n d ng cu a nhu c u
frn fh gIo I, dI u na y Nh f a nIun dI fruo c ca c d I fhu ca nh franh.
Trong nga nh Khoa ho c v fh fruo ng na y, ca c cng fy fhuong ma I
Io n co ma f kha p noI frn fh gIo I, gIu v fri ha ng d u. Ca c cng fy
na y fhu Iuo m fhng fIn vo I kh I Iuo ng Io n, I p fu c fruy n dI frn
nuo c Nh f, noI Cng nghI p va Ngoa I fhuong c ng fa c cha f cho
vo I gIo I chu va cng doa n, In chuong frnh ca c chI n Iuo c cng
nghI p va fhuong ma I. Ca c cng fy fhuong ma I co n co vaI fro Ia nguo I
chu ngn ha ng cu ng nhu chu c nang fhuong nghI p. No da m nhI m
vI c mua ca c sa n ph m ma Nh f a npha I nh p kh u va ba n sa n
ph m cu a Nh f vo I dI u kI n f f nh f. T ng s co 9 cng fy chinh - 9
ch ca - da m nhI m phn nu a Iuo ng ngoa I fhuong cu a Nh f |va 40%
Iuo ng fhuong ma I frong nuo c). Tuy nhIn ca c cng fy na y cu ng d
m f m f ph n uy Iu c cu a mnh khI ca c nha cng nghI p f va dI n
fu bnh dn khng c n fo I su phu c vu cu a no nu a.
Ngh fhu f bun ba n cu a nguo I Nh f fh hI n r f da da ng. VI c
chInh phu c kha c ha ng ba f d u ba ng vI c nghIn cu u r f cu fh v fh
fruo ng duo c nha m fo I. TI p do Ia vI c Iu a cho n m f dI m f n cng,
sa n ph m, fIu chi sa n ph m, gIa ca , buo c d u fhu c hI n, gIa ca
fhuo ng fh p d fhu hu f kha ch mua. Ma f ha ng fI p fh |khuy n ma I)
duo c kI m nghI m fruo c h f o Nh f a n, sau do duo c fung ra fh
fruo ng In c n |Nh f a ncu ng da f n cng fha nh cng f cu a
Pha p o Chu PhI Iu c da don). ch vu ba o duo ng cha c cha n duo c
fha nh I p. Toa n b duo c hoa n fha nh bo I nhu ng fI n b cng ngh
khng ngu ng, nhanh cho ng ma ca c d I fhu ca nh franh kho du I kp.
Xu f kh u nang d ng, nh p kh u ha n ch .
Cng nghI p da m nhI m g n nhu foa n b xu f kh u va fhoa ma n
ph n Io n fh fruo ng frong nuo c.
Ngoa I fhuong Nh f a nduo c da nh gIa Ia bu ng n . Tu d u nhu ng
nam 80, nga nh na y da mang Ia I nhu ng fha ng du Io n, fang fu 7 fy
!S nam 1982 In 106 fy nam 1992. KInh f Nh f a nda khng
huo ng ngoa I nhu nguo I fa nghI. Nh f a nba n if ha ng hon MI va u c,
va xu f kh u chI chI m 13% f ng sa n ph m qu c n I, if hon u c r f
nhI u |25%), hoa c Pha p |20 %), nhung Nh f Ia I dng dn hon nhu ng
nuo c na y. Xu f kh u cu a Nh f a nca ng nang d ng hon va o nhu ng
nam 70, ga n II n vo I su c ma nh cng nghI p, cung c p 97% ha ng hoa
ba n o nuo c ngoa I. Nh f a nxu f kh u ha ng Ioa f f |20 % f ng
Iuo ng ba n), fho p, v f II u van pho ng |ma y phfcopy), ma y quay
bang, ma y a nh. Nam ma f ha ng na y chI m 40% Iuo ng ba n ha ng va
nguo I fa da dnh nghIa no nhu nhu ng ngo n fay frong na m fay cu a
Nh f a nv xu f kh u. Nh f a nco n ba n fIvI, radIo, fa u bI n, ma y
mo c, hoa ch f. Nguo c Ia I, Nh f Ia m f nuo c nh p kh u uong nga nh,
chI mua cu a nuo c ngoa I nhu ng fhu da c bI f c n fhI f: d u mo |27%
nh p kh u), fhan, nguyn II u cho cng nghI p ch bI n - f f ca
nhu ng g ma Nh f khng co , foa n b nhu ng fhu na y chI m 45%
Iuo ng nh p kh u. Ngoa I ra vI c mua Iuong fhu c cu ng c n fhI f |12%)
va ca c ma f ha ng cng nghI p ma frong nuo c khng sa n xu f |nhm),
hoa c chua sa n xu f |ma y bay).
Tha I d do da f vo I bn ngoa I Ia su kI n van hoa an r su va o
Ich su Nh f a n: do Ia ch d chuyn ch d c fa I fu fh ky XVII d n
fh ky XIX cu a fuo ng Tokugava, nguo I da kho p cu a Nh f a nvo I fh
gIo I bn ngoa I. Thm va o su hoa I nghI fruy n kI p na y Ia fha I d
nguo ng m su sa c mo I fhu fhu c v Nh f a n, cu ng nhu y nghI
nguo I Nh f a nco fh fu mnh Ia m mo I fhu . Nguo I Nh f ba o v mnh
kho I ha ng hoa cu a d I fhu ca nh franh nuo c ngoa I. M f s d I fhu ,
nh f Ia MI va c ng d ng chu u, In a n Nh f a nco m f ch d ba o
h vu ng fr m, nhung r f hI n fhu c. Ca c sa n ph m ngoa I qu c khng
v p pha I ha ng ra o fhu quan ma Ia ha ng Ioa f ra o ca n v hnh: kI m
fra ky fhu f fI mI va qua nhI u, quy ch va fhu fu c qu a phu c fa p,
ha ng hoa nh p kh u bu c pha I qua m f h fh ng phn ph I phu c fa p
nhu m cung. Nhu ng bI n pha p na y co hI u qua Io n v gIa m f
chI c f chu u ba n frn fh fruo ng Nh f a nfang g p 3 I n.
I fa c va d I fhu ca nh franh.
Ca c nuo c cng nghI p co mu c fha ng du ngoa I fhuong Io n. Song ca c
nuo c na y r f kho fhm nh p fh fruo ng Nh f a n. MI Ia d I fa c
fhuong ma I uu fIn cu a Nh f, Ia kha ch ha ng s m f |chI m 30%
Iuo ng xu f kh u). Nh f mua nguyn II u cu a MI, ca c nng sa n cu ng
nhu ha ng hoa ch fa o hoa n ha o nhu ma y bay, hay m f s ma y mo c co
d chinh xa c cao. Nh f ba n cho MI ca c sa n ph m cng nghI p | f,
fIvI, d f va ca c sa n ph m dI n fu kha c) - dang ca nh franh vo I ha ng
cu a MI. Su chnh I ch na y cho fh y Nh f da mang Ia I Iuo ng fha ng
du fhuong ma I Io n fu MI |hon m f nu a f ng fha ng du). MI pha n u ng
dnh ky ch ng Ia I ch d ba o h cu a Nh f, d n d n da f duo c ha nh
d ng xoa du nhu vI c fu ha n ch ba n f |dnh mu c o 2,3 frI u xo).
Ca c d I fa c fhuong ma I kha c cu a Nh f chu y u Ia ca c cuo ng qu c von
bo Tha I nh uong: Ha n Qu c, Trung Qu c, a I Ioan, u c,
IndnxIa, H ng Kng, SIngapo. ChI co haI nuo c chu u fhm nh p
fha nh cng: u c va Anh. Ro ra ng Ia d I vo I ca c nuo c frong c ng d ng
chu u, su ca nh franh cu a ca c sa n ph m Nh f a nco cng ngh va
v n sa f nh p r f gay ga f. Thu c v y, ngoa I fhuong Nh f a nchI b
fhm hu f vo I ca c nha sa n xu f d u mo .
TrI u TIn, Mng C , a I Ioan va H ng Kng
Ca c nuo c na y, hay ca c fhu c fh chinh fr na y fhu f ngu phu ho p
hon d chI H ng Kng, r f kha c nhau v van hoa va fu nhIn, chI co
m f dI m chung: d u chung du ng vo I Trung Hoa r ng Io n hoa c ba ng
duo ng bIn gIo I frn b , hoa c ba ng bIn gIo I cu a ca c vu ng fI p gIa p
chu quy n bI n. a c TrI u TIn co chung 2 con sng bIn gIo I vo I
cuo ng qu c Ia ng gI ng: o I n Va ng, vu ng 200 ha I Iy fhu c Ha n Qu c
fI p gIa p vo I ha I ph n Trung Qu c, ca c da o nho o Quomay va Mazu,
na m ca ch Iu c da Trung Qu c chI va I sa I ca p, fa o nn fI n fra m hu ng
ma nh cu a a I Ioan, fhu c dn Anh o H ng Kng, da p Ia I no Ia fhu c
dn a o Nha o Ma Cao, na m o ca nh cu a cu a Trung Qu c, frong
khI do Mng C co chung vo I Trung Qu c hon 4000 km bIn gIo I bang
qua sa ma c CrbI. Ca 3 nuo c mo I n I o g n Trung Qu c Ia Ha n Qu c,
H ng Kng, a I Ioan d u da f n du ng ch d ba o h qun su phuong
Ty, ch d vu a chuyn ch frn phuong dI n chinh fr, vu a sIu fu
do frn phuong dI n kInh f , co nhn cng d I da o va nang d ng.
Nhu ng dI u kI n y da cho pho p k f ho p v n da phuong vo I v n
qu c f phu c vu cho cng nghI p ma sa n ph m cu a nga nh na y khng
co n d ng nghIa vo I ha ng ko m ph m ch f nu a. Ca 3 nuo c da fra I qua
m f fho I k fhnh vuo ng kInh f da c bI f, gIu p ho du ng va o ha ng
nhu ng nuo c cng nghI p mo I, duo c m nh danh m f ca ch fhn fhI n
nhu ng con r ng kInh f . Ngay ca vI c H ng Kng fro Ia I vo I Trung
Qu c sau 99 nam duo I su caI fr cu a fhu c dn Anh v n co fh cho
pho p duy fr fI m Iu c kInh f cu a fI u qu c fu ba n na y v co su quy
hoa ch fhoo du kI n.
a I Ioan.
a I Ioan da fro fha nh m f cuo ng qu c cng nghI p va ngn ha ng
- uy Iu c da ng k frong fhuong ma I foa n c u.
Ia fhu c da cu a Nh f cho fo I f n nam 1945, da o a I Ioan |co n
go I Ia da o ormoso) nam 1949 da fro fha nh noI n na u cu a nhu ng
nguo I Trung Qu c dn f c chu nghIa.
C m 21 frI u dn frn dI n fich 36.000km2, a I Ioan co m f d
dn s g n 600 nguo I/km2. Co n n nng nghI p hoa n ha o cho 3 vu
Iu a m I nam, ca c b n ca ng da nh ca va ca c con fa u da nh ba f frn bI n
Tha I nh uong, a I Ioan nga y nay mang guong ma f cu a m f nuo c
cng nghI p |Iuy n gang fho p, Iuy n kIm, do ng fa u, dI n fu , nguyn
fu ). a I Ioan co n xu f sa c frong nhI u nga nh kha c; d f f ng ho p
|du ng fhu 3 fh gIo I sau MI va Nh f), ch fa o d ng h , d choI dI n
fu . y cu ng Ia v fri ngn ha ng ha ng d u, qua n Iy f f ngoa I f cu a
d f nuo c |Ia noI du fru Io n nh f fh gIo I sau Nh f a n: 74 fy !S)
cu ng nhu fa I sa n ba ng va ng cu a ca c ca nhn, na m frong s nhu ng
nuo c gIu va ng kh ng I frn fh gIo I.
Nhu ng fha nh fu u da f duo c |fy I fang fruo ng frn 7% va hI u s
xu f - nh p kh u da f 118% nam 1992) v n duo c ba o foa n ma c du
pha I chI phi Io n cho vu khi d frang b cho 300.000 nguo I frong b
ma y qu c pho ng. khng Ia m m f Io ng ca c d I fa c fhuong ma I, a I
Ioan pha I fa o dI u kI n cho nh p kh u ba ng ca ch gIa m nho fhu
quan va dnh gIa Ia I d ng fI n. Nam 1992, fha ng du fhuong ma I
gIa m, nhung v n da ng ghI nh n |hon 13 fy d Ia).
Ma c du chinh fhu c b khaI fru kho I ca c dI n da n qu c f , song a I
Ioan pha n cung nhu ng du kI n khng m y Ia c quan v su f n fa I cu a
mnh ca ch dy 40 nam.
a ng vI c mo cu a khng ha n ch v fhuong ma I vo I Trung Qu c,
a I Ioan co fh ca I fhI n v fh mnh va buo c In vu da I kInh f .
Cng nghI p ho a va pha f frI n dch vu da khuy n khich d fh hoa .
Hon 90% dn s s ng frong ca c fha nh ph . Thu d a I a c co g n 3
frI u dn va fha nh ph Cao Cuong co hon 1 frI u dn. 5 fha nh ph
kha c co chinh quy n fu fr, co hon 300.000 dn.
Mng C - nuo c d m.
Mng C r ng g p 3 dI n fich nuo c Pha p, nhung chI co khoa ng 2
frI u dn, m f d dn s r f fh p ga n II n vo I dI u kI n khi h u ha
kha c.
Nuo c Mng C v chinh fr b chIa Ia m 2 nuo c: m f ma f, Trung
Qu c nhn dn co m f vu ng fu fr Ia cao nguyn N I Mng, va ma f
kha c Ia m f nuo c co chu quy n: nuo c Mng C |xua kIa go I Ia Mng
C ngoa I bang).
Mng C b bao bo c co khi h u sIu Iu c da |frong cu ng 1 nam, bIn
d nhI f co fh da f fo I 800C), co nhu ng d I I p gIu a ca c vu ng. o On-
Ian-afor, co vI fuy n fh p hon Pha p |o d cao 1300 m) nhI f d
frung bnh fha ng Iun duo I 00C fu fha ng 10 d n fha ng 4, co khI
xu ng -44oC. Phia ba c va phia Ty Ia nu I |nhI u dInh nu I cao qua
4000m). No fhu c su fa o fha nh m f Iu da I nuo c fu do foa ra m f
ma ng Iuo I fhuy van vu a cha y v bI n AcfIquo vu a v Tha I nh
uong cu ng nhu nhu ng vu ng d f fru ng n I Iuu. o phia Nam, sa ma c
CrbI bao fru m 1/3 d f nuo c. MI fruo ng fu nhIn c u fha nh fu ca c
fha o nguyn |so I da , bu I hoa c hoang ma c), fhu n fI n cho chan nuI
qua ng canh |cho sa n ph m fhf, su a, Ion va da ) fhoa ma n nhu c u co
ha n cu a dn cu ba n du mu c. Cng nghI p na m do c fhoo ca c fru c gIao
fhng duo ng b va duo ng sa f, n I fhu d !Ianbafor |khoa ng 500.000
dn) vo I arkhan va mo fru c fI p sang Nga. Su d vo cu a IIn X va
h I d ng fuong fro kInh f da Ia m Mng C m f dI ngu n vI n fro
cu a nuo c Ia ng gI ng phia a c. VI c chuy n sang kInh f fh fruo ng
dI n ra r f kho khan. Ma c du co su fro gIu p fa I chinh cu a ca c nuo c
phuong Ty |nh f Ia Nh f a n) chI m fo I 20% CP, nuo c na y v n
fhI u fh n mo I fhu va n n kInh f v n chua kho I d ng duo c.
H ng Kng: d n ky ha n 1997.
Ia m f fhu c da v n chua da nh duo c d c I p, H ng Kng cu a
s cu a fh gIo I fu ba n - da fro Ia I vo I Trung Qu c fruo c nam 2000.
Vo I f ng dI n fich khoa ng 1000 km2 frong do chI 200km2 Ia ph n
Ia nh fh hu u du ng va 18 km2 Ia ca c mu I d f nh ra bI n |da c bI f Ia
sn bay), Ia nh fh fhu c da Anh na y g m m f frung fm |fha nh ph
VIcforIa, frn da o chinh H ng Kng va ba n da o Cn In), va m f khu
ngoa I vI ko p - ngoa I vI n I fhu c vu ng Ia nh fh mo I, va ngoa I vI fhu c
khu ch xu f Shonzkon, na m d m gIu a vu ng d f fu ba n H ng Kng
va Trung Hoa da I Iu c.
C n 6 frI u dn duo c f p frung frong ca c foa nha fro c fro I duo c
xy du ng frn ca c ph n bo bI n co fh cu fru duo c. Nhung dy Ia khu
ch f ho p cu a fhu c da, do do chinh quy n da phuong k f Iu n Ia
qua fa I dn cu d du I nhu ng fhuy n dn ra bI n Trung Qu c.
Hon bao gIo h f nhu ng quan h cu a H ng Kng va Trung Qu c
pha I duo c fI p nh n m f ca ch chinh fhu c va fh m chi fhoo m f su h I
nh p kInh f d n d n. N u nhu H ng Kng phu fhu c va o Trung
Qu c d duo c fI p f nuo c ngo f va Iuong fhu c, k ca v n, fh d I Ia I
Trung Qu c duo c fa o dI u kI n d da ng fu frung fm fa I chinh ngn
ha ng ma nh mo |Ia nguo I d u fu s m f va o Trung Qu c) va phn
xuo ng cng nghI p fhu c fhu na y, noI fh ng IInh cu a ngha nh d f,
ha ng may sa n, d choI, dI n fu m fhanh, a nh sa ng va d ng h . M
hnh cng nghI p na y du a frn m f s doanh nghI p da qu c gIa ro I
bo da phuongcu ng nhu du a va o ha ng nga n doanh nghI p kha c o da
phuong fa o vI c Ia m cho g n 1,5 frI u nguo I fh u Ia I fu cuo ng qu c
Ia ng gI ng. Nhu ng fhng fIn fhu duo c fu knh fruy n hnh n I fI ng
ChIna Wafchor`s, v n d u fu, da c bI f Ia v n fu dn dI cu Trung
Qu c fa n ma f o nuo c ngoa I, cng ngh va ha ng hoa d u chuy n qua
ca ng H ng Kng. o dy Trung Qu c da I Iu c co m f fh ma nh ma nuo c
na y duong nhIn mu n qua n Iy va o fho I ha n 1997 ba ng ca ch d IaI
cho H ng Kng f n du ng ca c bI n pha p kInh f ngoa I Iu f pha p fhm
50 nam nu a. Ma c du duo c da m ba o, v n co n m f m I Io do na ng In
nguo I dn r f Ia nh ngh fhu c dn f c Trung Hoa dang fr n cha y
kho I d f fhu c da na y d dI fm noI nuong fhn va quy n cng dn
fhay fh .
Tha I nh uong: m f da I duong nhI u vu ng
Tha I nh uong Ia da I duong Io n nh f frn b ma f ha nh fInh.
a I duong na y khng co g go I Ia fha I bnh ca , no Ia I co n co
nhI u...r f nhI u ba o hon ca c da I duong kha c. Nhu ng fhIn faI Io n
pha f xu f fu dy; nhu ng da ch n ma no pha f ra hay nhung con ba o
va nhu ng con so ng fh n ma no sInh ra Ia nhu ng fr n fhIn faI du d I
nh f.
Nhung Tha I nh uong khng chI Ia da I duong ma c du Ia da I
duong Io n nh f fh gIo I, do co n Ia m f vu ng da da ng duo c fa o fha nh
fu nhu ng xu so co nguo I o , co fa I nguyn fhIn nhIn, co ch d chinh
fr r f fuong pha n nhau. Co dI m g chung gIu a Nh f a nva
TokoIau, gIu a Trung Qu c va Nauru, gIu a ChII va a c TrI u TIn
n u do khng pha I Ia cu ng nhn v m f da I duong7.
Nhu ng nuo c fa o nn Tha I nh uong o dy duo c phn Ia m 4 f ng
fh rIng bI f, I ng gho p I n nhau. Thoo fhu fu gIa m d n v quy m
fa co : Iuu vu c Tha I nh uong, chu A Tha I nh uong, chu a I
duong va Nam Tha I nh uong. Ca 4 f ng fh vo I fn go I kha c nhau
d u fu ha o vo I ca I ma c nha n n I fI ng fha I bnh. Nhung khng co n
g chinh xa c hon, finh d ng nh f cu a fu ngu va da c finh du ng saI
I ch dI khI d n fo I su I n I n`. N u Tha I nh uong duo c fI p
nh n bo I nguo I na y nhu m f frung fm fh gIo I mo I va bo I nguo I
kha c nhu m f su fr ng r ng fuy f d I fh do Ia v ho khng d c p
d n cu ng m f v n d , ma c du su hI n dI n cu a da I duong Ia m I IIn
k f va Ia mI fruo ng chung. Thu c v y, khI no I fo I ca c vu ng d f von
bo , nguo I fa fhuo ng fhich su du ng kha I nI m vu ng Tha I nh
uong hoa c kha I nI m Tha I nh uong.
Hoa f d ng kInh f fh gIo I dang dch chuy n v phia ca c nuo c von
Tha I nh uong. Su phn b nhu ng hoa f d ng mo I khng d ng d u:
Nhu ng nuo c a c Tha I nh duong Ia nhu ng nuo c d u fIn duo c
huo ng fhu nhu ng hoa f d ng y. Cha ng ha n su ph n fhnh cu a 4 con
r ng chu A |a I Ioan, H ng Kng, Ha n Qu c, SIngapour) fuong
pha n vo I su chuy n huo ng kInh f cu a ca c nuo c Trung MI, CImbIa
va Pru - ca c nuo c von bI n kha c. Tha I nh uong va nhu ng vu ng
kha c fhu c Tha I nh uong Ia m f da dI m kInh f chI n Iuo c.
a I duong Io n.
a I duong chI m 1/3 b ma f fra I d f, do ng vaI fro chu ch f frong
vI c cn ba ng khi h u fh gIo I.
40% dI n fich Tha I nh uong na m o ba n c u a c, 60% na m o
ba n c u Nam. oa n r ng nh f fu bo no sang bo kIa cu a Tha I nh
uong Ia 17.500 km. Trong khI do nhu ng h vI n quanh duo ng chu vI
co d su vuo f frn 10 nga n mo f fh m chi hon 11km |h MarIannos),
d su frung bnh Ia 4300m, do do Tha I nh uong duo c m nh danh
Ia da I duong su nh f fh gIo I. Tha I nh uong bao phu dI n fich
khoa ng 165 d n 181 frI u km2 fuy fhoo su phn chIa uu fIn 3 da I
duong |a I Ty uong, n uong, Tha I nh uong) hoa c 5 da I
duong |fhm va o do Ia bI n ArcfIquo va bI n Nam Cu c), chI m 1/3
f ng dI n fich b ma f va m f nu a dI n fich da I duong foa n c u. Kh I
Iuo ng nuo c frn 700 frI u km3.
Tha I nh uong do ng vaI fro nhu m f ca I ma y nhI f, m f ma f
fich Iuy nang Iuo ng ma f fro I va ma f kha c hoa fan khi ca cbonnic do
hoa f d ng cu a con nguo I fa o ra; n u khng co da I duong hoa f d ng
nhu m f ca I ma y dI u hoa khi h u fra I d f fh khi quy n so no ng d n
In vo I cuo ng d co n gay ga f hon nu a. No I du ng ra dy Ia m f da I
nhI f do I gIu a 20o vI Nam va 20o vI a c, Ia m f ca I h fhu fhI f cu a
Tha I nh uong nhI f doi h p fhu 1/6 Iuo ng fIa ma f fro I xu ng fra I
d f. Su b c hoI Ia I do ng m f vaI fro quan fro ng kha c d I vo I khoa ng
khng gIan gIu a nuo c va khng khi. Su Iuu ha nh ko p cu a da I duong
|ca c do ng ha I Iuu) va khi quy n |gIo ) cho pho p chuy n hoa va phn
ph I Ia I ngu n nang Iuo ng na y. No co n go p ph n va o nhu ng v n d ng
khi h u kha c nhau frong khu vu c va ngoa I khu vu c, cha ng ha n su
bI n d ng phia Nam Ia m f h fh ng khi quy n fra I d f Io n. No Ia
k f qua cu a a p su f khi quy n vu a y u m f ca ch b f bnh fhuo ng
frn bI n ng Tha I nh uong, vu a cao b f bnh fhuong o n
uong. No fa o ra m f Ioa f nhu ng hI n fuo ng b f fhuo ng nhu InIno,
do ng ha I Iuu no ng na y huo ng v phia Nam, do c fhoo bo Tha I nh
uong Nam MI. ng fho I vo I nhu ng fr n mua h ng fhuy , InIn
Ia m fhay d I su sa c h sInh fha I bI n o da phuong, frong khI do o
d u kIa da I duong r f nhI u fr n ha n ha n nghIm fro ng Ia m a nh
huo ng fo I nhu ng qu n da o chu A va chu u c.
Kha o cu u da I duong.
a i Duong c6 nbic u tric n c6 ng kba c nbau. Tu nbu ng tbicn
Juo ng Ja 6 d n nhu ng vu ng bun ba n frn bo da I duong.
Ca m nh n hay con ma f cu a nha quan sa f va Io I Iu n cu a mnh v
m f vu ng Ia c I ngu n cu a bIu ca m va suy nghI chu quan ma anh fa
pha c In. Tha I nh uong khng chI Ia m f fhu c fh da Iy fhoo
ca ch c dI n: m f da I duong hay m f vu ng, no co n Ia mu c fIu cu a
m f ba I Iu n ko p: du Ich va kInh f , fuy nhIn o nhI u khng gIan
kha c nhau.
Kha o cu u d u fIn no I fo I Tha I nh uong co da o. No fhu c v
fho I cu a nhu ng nha ha ng ha I Io n cu a ky nguyn a nh sa ng dI fm ca I
hoang da va fhIn duo ng fr n fh huy n bi. Va o cu I fh ky fhu 20
na y, m ba n v ca I hoang da va fhIn da ng fr n fh v n f n fa I
duo I da ng nhu ng fo roI qua ng ca o du Ich h p d n. Ca c ha ng du Ich
Iun Ianh Io I ca fu ng ma u xanh cu a da I nuo c san h, ma u fra ng cu a
ba I ca f mn, ca nh fuo ng mun ma u cu a san h va ca vu ng nhI f do I.
Nhung nhu ng Io I ca fu ng khng gIo I ha n o nhu ng gam ma u no ng.
Nhu ng cy du a da ng hnh fhon fha , bo ng rm cu a nhu ng can nha
franh va vo duyn da ng cu a phu nu TaIhIfI v n ma I Ia m say Io ng du
kha ch frong nhu ng ky nghI ho ngoa I qu c.
Kha o cu u fhu haI IIn quan fo I nhu ng nuo c von bo Tha I nh
uong. No co mo I mo hon: n u nhu chI n franh fh gIo I fhu II da
cng nh n f m quan fro ng chI n Iuo c cu a da I duong na y fh vaI fro
kInh f cu a no mo I chI n I In 2 fh p ky qua. o phia Ty cu a MI va
Nh f a ncho fo I nay v n Ia frung fm cu a hoa f d ng kInh f na m
frn bo d I dI n cu a Tha I nh uong. No da d f In m I IIn h
fhuong ma I hoa n chInh, m f ph n du a frn su g n gu I fuong d I v
da Iy . Su fhnh vuo ng y k fI p do da pha f fa n, cu I cu ng Ian foa
kha p vu ng va mo r ng ra nhu ng nuo c cng nghI p mo I cho fo I u c
duo c kha m pha fro Ia I sau 200 nam va fo I ca c nuo c Asoan. Trong
xu fh mo I cu a fho I ky foa n c u hoa n n kInh f , Tha I nh uong
fhay fh cho duo ng bIn gIo I co fh fhm nh p duo c d I vo I nhu ng
nguo I phuong Ty fIn phong Ia nhu ng nha doanh nghI p fa o ba o
dom xa xu nhu ng don v sa n xu f cu a mnh d f n du ng fho I co
cu a m f fh fruo ng fIu du ng r ng Io n.
Thuong ma I fhuo ng xuyn frn Tha I nh uong.
Nhu ng frao d I dan cho o qua 2 bo Tha I nh uong, nhung duo ng
nhu duy nh f xu f pha f fu bo bIn chu A .
Trong vo ng 15 nam qua, haI bo Tha I nh uong Ia da dI m uu
fIn cho su hung fhnh kInh f fh gIo I. No da fI p su c cho su suy
vong cu a chu u va bo phia ng cu a MI do a nh huo ng cu a khu ng
hoa ng nang Iuo ng frong nhu ng nam 70. I ca nh nhu fh duo c bI u
da f qua con s : n u xu f kh u cu a MI va Nh f da fang g p dI hay
hon fh nu a fu 1980 d n 1992 fh xu f kh u cu a Trung Qu c va a I
Ioan, cu a Ha n Qu c va SIngapo da fang g p 4 I n, cu a Hng Kng
fang 6 I n. Ca c nuo c cng nghI p mo I da xy du ng chI n Iuo c pha f
frI n du a frn xu f kh u nhung fhu c ra v n phu fhu c nhI u va o
fh fruo ng MI |khoa ng 20 d n 30%). Ma f kha c, CaIIfornIa fhu c hI n
hon 70% ngoa I fhuong vo I ca c nuo c bo bI n Tha I nh uong.
Kh I Iuo ng ha ng hoa b c do o ca c ca ng r f Io n. Khoa ng 20 ca ng co
Iuo ng v n chuy n frn 50 frI u f n: ChIba |H ng K ng), KavasakI,
KIfa - Kyushu , Kb, Nagoya, Osaka, Tokyo, Yokohama |cu a Nh f
a n) va Wakagama |SIngapo), ca ng Cao Cuong o a I Ioan, ca ng
Inchon, Pusan o Ha n Qu c va !Isan o Thuo ng Ha I va cu I cu ng Ia
ca ng Vancouvor va Ios AngoIos. Trong s 10 ca ng ha ng d u b c do
cngfo - no qu c f fh 7 ca ng fhu c Tha I nh uong. V n chuy n
ha ng khng cu ng pha f frI n da ng k . Nga nh nay da fang doanh s
g p dI frong vo ng 8 nam qua. CIu a haI bo Tha I nh uong, fuy n
bay Tky - Ios AngoIos da f g n 1 frI u kha ch m I nam |fu c 2700
kha ch m I nga y) cho ca haI chI u.
Ch d ba o h fh fruo ng MI Iun co fh quay fro Ia I m f ca ch
duo ng d f. n dnh su b p bnh na y, nga y ca ng co nhI u v n cu a
Chu A d u fu va o bo bI n phia fy cu a MI. ang CaIIfornIa fhu hu f
40% d u fu cu a Nh f a nva ca c fru so cng fy cu a hon 750 chI
nha nh doanh nghI p Nh f a nva hon 200 nha ma y co v n d u fu
Nh f a n.
Nhu ng chI c xo hoI d u fIn cu a Nh f Ia p ra p fa I MI so duo c xu f
kh u sang Nh f.
M hnh ca c nuo c cng nghI p mo I.
n nuo c xu f kh u co f m co kInh f da c bI f fu cu I nhu ng
nam 70.
n con r ng Chu A |Ha n Qu c, a I Ioan, H ng Kng va
SIngapo) Ia nhu ng mInh hoa dI n hnh cho nhu ng nuo c cng nghI p
mo I kho I pha f fu 15 nam qua. HI n nay, d I I p vo I ca c nuo c cng
nghIp cu cu a fh ky 20 du a frn fa I nguyn fhan, Iuy n gang fho p
Ia nhu ng nuo c cng nghI p mo I. Nhu ng nuo c na y ph n Io n o chu A
va da xy du ng su fang fruo ng frn vI c xu f kh u ha ng Ioa f ca c sa n
ph m fIu du ng, fruo c h f Ia sang Nh f a nva MI, sau na y sang ca c
nuo c co n Ia I frn fh gIo I.
Tha nh fu u kInh f cu a ho du a frn su go p v n cu a ca da phuong
I n qu c f , gIu p fI n ha nh cng nghI p hoa ca frn cng nghI p
na ng |hoa ch f, Iuy n gang fho p, do ng fa u, Io c d u) cu ng nhu cng
nghI p nho |Iuy n kIm nho , may ma c, d y da), fh m chi co n cho pho p
d u fu va o cng ngh cao |fhI f k , ngn ha ng fa I chinh va v n fa I
ha ng khng). Nhu ng nuo c cng nghI p mo I co ngu n nhn Iu c d I
da o, gIa ro va kha nang v n ha nh f f.
Kha I nI m v nhu ng nuo c cng nghI p mo I pha f kho I frn bo Tha I
nh uong frong ca c nuo c co hoa n ca nh pha p Iy b p bnh |H ng
Kng fro Ia I vo I Trung Qu c nam 1997) vo I ch d chinh fr fhuo ng
chuyn ch , co duo ng bIn gIo I nguy hI m va franh ch p gay ga f, co
ngu n fa I nguyn fhIn nhIn ko m va Ia nh fh ho p |SIngapo, H ng
Kng) hoa c chI co ph n d f bn frong r f ha n ch |a I Ioan, Han
Qu c). Trong khI nhu ng nuo c cng nghI p pha I d I d u vo I khu ng
hoa ng fh ca 4 nuoc na y d u co su c ma nh da ng nga c nhIn: fy I fang
fruo ng bnh qun 7% nam 1993, fy I fh f nghI p fh p. M f su fhnh
vuo ng nhu fh Ia I khI n cho ca c nuo c cng nghI p Io n Io nga I, co xu
huo ng xom nhu ng nuo c na y nhu nhu ng d I fa c va gy a p Iu c d ho
mo cu a bIn gIo I va fham gIa d u franh ch ng su pha quy fa c cu a h
fh ng fa I chinh fhuong ma I. V fh ca n cn fhuong ma I cu a nhu ng
nuo c cng nghI p Io n na y khng co n fha ng du nhu nhu ng nam 80
nu a nhung v n duong.
Khng gIan nuo c MI
Vo I 9.364.000 km2, MI Ia m f frong nhu ng nuo c r ng nh f fh gIo I
sau Nga, Canada va Trung Qu c. R ng ngang vo I Chu u, g p 17
I n nuo c Pha p, MI fhu c su Ia m f da I Iu c da. Nhu ng khoa ng ca ch r f
Io n: 4500 km gIu a osfon va SanfrancIsco |ba ng fu ParIs d n bI n
AraI), mu I gIo gIu a bo phia Ty fhu c Tha I nh uong va bo phia
ng fhu c a I Ty uong chnh I ch Ia 4 gIo . MI co duo ng bIn gIo I
vo I Canada fhoo vI fuy n 49 o phia ba c, vI fuy n cu a ParIs, cu a bI n
RIo Crando na m frn vI fuy n 26 vI fuy n cu a InSaIah - frung fm
Sahara.
a I nu I da Rochousos fra I da I frn 1.500 km fu ng sang Ty.
H fh ng sng ngo I MIssourI - MIssIssIpI fuo I nuo c cho Iu c da ba c
MI. Nhu ng dInh nu I fuy f phu fhu c da y nu I Novoda fh ng IInh
fhung Iu ng Ch f kh ca n o CaIIfornIa. V Ia nh fh r ng nn MI co
r f nhI u Io I fh : d f daI co d cao da da ng, ca c ngu n nang Iuo ng
va fa I nguyn khoa ng sa n d I da o.
Nhung chinh con nguo I va Ich su cu ng nhu fa I nguyn fhIn nhIn
da bI n MI fha nh cuo ng qu c s m f fh gIo I.
Tu 13 nuo c fhu c da fuyn b n n d c I p nam 1776 fo I Ho p
chu ng qu c Hoa K vo I 50 bang nga y nay, ch d IIn bang - chIa
quy n Iu c r ng ra I va ba o f n nhu ng no f da c frung cu a da phuong -
Ia Io I gIa I cho su r ng Io n cu a d f nuo c. VI c Ia m chu khng gIan
ba ng ca ch dua va o hoa f d ng nhu ng ma ng Iuo I gIao fhng phu c fa p
fa o nn m f ma f xich co ba n cu a n n kInh f d f nuo c va fa o dI u
kI n cho su ph n fhnh cu a n n kInh f .
Ch d IIn bang Ia m f gIa I pha p cho su r ng Io n cu a MI. MI Ia
nuo c C ng hoa IIn bang g m 50 fI u bang, fhm va o do co n co
qu n CImbIa va fhu d WashIngfon. MI gIa nh d c I p ba ng hI p
uo c VorsaIIIos va HI p uo c hoa bnh ParIs nam 1783.
Nhu ng gIaI doa n chInh phu c khng gIan.
13 bang n n fa ng |chinh fhu c gIa nh p IIn bang fu nam 1787 d n
1790) chI co 3 frI u dn, fra I do c fhoo duyn ha I a I Ty uong frn
fru c huo ng dng fhoo da y AppaIachos.
In gIo I ko o fo I sng MIssIssIpI nam 1820. Ia nh fh v n fI p fu c
fI n v phia Ty: mua Ia I bang IouIsano cu a Pha p |1803) va bang
IorIda cu a Ty an Nha |1819), chInh phu c foa n b phia Ty Nam
|bang Toxas, Nouvoau MoxIquo, CaIIfornIa) fhu c MhIc |fu nam
1845 d n 1848) va mua Ia I bang Orogon cu a Anh |1846).
ChI fh nam 1785 I p In h fh ng fha nh ph : d f canh fa c duo c
chIa Ia m vung co ca nh 9,6 km |6 da m) m I duo c chIa fha nh 36
ma nh.
Iu f Homosfoad Acf nam 1862 cho khng nhu ng nguo I mo I d n
160 aro d f. V fh mo I co nhu ng khung ca nh nng fhn hnh fu gIa c
co khu dn cu ra I ra c, da c frung bo I nhu ng d ng ba ng Io n cu a MI.
n d n cu ng vo I su dnh cu cu a ho , nhu ng ko d h do I ho pha I gIa
nh p IIn bang, ba o da m cho su c ma nh va su ph n vInh cu a m f qu c
gIa, nhung v n khng ch p nh n nhu ng kha I nI m fu do va bnh
da ng. Nguyn fa c cu a ba n fuyn ngn d c I p nam 1776 a p du ng cho
ca c bang, ga n bo m f fhI f vo I da c quy n cu a m I bang fruo c chinh
quy n IIn bang. Nhu ng Ia nh fh cu I cu ng nh p va o IIn bang Ia
AIaska, mua Ia I cu a Nga nam 1867 va qu n da o HavaI fro fha nh
bang fhu 49 va 50 va o nam 1959.
Su fI n v phia Ty cu a ma f fr n fIn phong, mo r ng bIn gIo I
d n f n Tha I nh uong, khng chI Ia m f su fhI duo c ph bI n
frong qu n chu ng phuong Ty. o co n Ia m f fm fra ng, m f huy n
fhoa I frn do co ca m f xa h I MI cho fo I nga y nay, m f xa h I v n
khao kha f bnh quy n, fm ra nguyn do f n fa I frong n Iu c, d u
franh v d c I p va vuo f qua ca I fI d Ia m chu su r ng Io n. Chinh
frn bIn gIo I ma su fI n b cu a xa h I MI da fm duo c dI m xu f
pha f mo I - fhoo Io I nha su ho c .J Turnor vI f nam 1893 va J.
Konnody da no I v bIn gIo I mo I nam 1960 d ng fho I khich I cng
dn vu ng d y ch ng do I ngho o, b f cng va f I a c.
M f ma ng gho p ca c bang: Su da da ng gIu a ca c bang Ia su pha n
a nh nhu ng b p bnh frong qua frnh hnh fha nh Ia nh fh . Nhu ng
bang nho nh f na m o ng a c, vu ng d u fIn co dn nh p cu sInh
s ng. ang Rhodo IsIand nho hon 2 I n so vo I m f qu n frung bnh
cu a Pha p. T m vo c m I bang Io n d n v phia Ty. Ngoa I sng
MIssIssIpI, bIn gIo I du a va o vI fuy n va kInh fuy n. Ca c bang fro
nn Io n hon va dI khI dng dn hon nhI u nuo c Chu u. ang
Toxas Io n hon ca nuo c Pha p, bang CaIIfornIa Io n hon ca nuo c u c
fh ng nh f, by gIo Ia bang dng dn nh f. ang AIaska co dI n fich
g n g p 3 I n nuo c Pha p, chI co g n 600.000 dn, v n co n Ia m f
vu ng d f hoang. T m quan fro ng cu a bang na y fang In nho pha f
hI n va khaI fha c d u mo .
Su da da ng cu a mI fruo ng fu nhIn.
MI da c frung bo I finh don gIa n cu a khung ca nh fu nhIn fh ng fr
bo I ca ch b fri cu a da hnh fhoo kInh fuy n.
a f ng fh Io n k fI p nhau fu ng sang Ty, xa c dnh va gIa I
fhich cho nhu ng kho khan frong vI c Ia m chu khng gIan cua nhu ng
nguo I chI m IInh d u fIn.
a hnh don gIa n: o phia ng, da y nu I AppaIachos fra I r ng frn
g n 2000 km fhoo huo ng ng a c - Ty Nam, vo I su b fri da c bI f:
nhu ng da y nu I da cu ng song song nhau |da vI, da fr m fich), bao
bo c ca c fhung Iu ng su frong d f so f m m. Toa n b da y nu I na y
khng cao Ia m |dInh MIfchoII 2037 mo f) nhung hI m co nhu ng fhung
Iu ng ca f ngang va da y AppaIIachos fa o nn m f ra o ca n Io n d I vo I
nhu ng nguo I khaI kh n d u fIn. Nu I dua ra bI n aI Ty uong,
nhu ng con sng d xu ng do c fhoo do ng aII IIno da duo c x y du ng
ca c nha ma y fhuy dI n. ng ba ng duyn ha I co ba I I y o phia Nam,
b khoo f va o o phia a c bo I nhu ng cu a sng, b su f Iu n do bI n dng
|frong do co vnh Chosap ako).
o mI n frung, Iuu vu c fr m fich cu a sng MIssIssIpI - MIssourI bao
fru m f ng n n chI xu f hI n cu c b . Nhu ng fa ng bang fhu c ky da
ch f mo I bao phu ph n phia a c da d Ia I nhu ng kh I bang fich duo I
da ng nhu ng qua d I xo I su xu ng nhu ng khu vu c b suy kI f |khu
H Io n nga y nay).
Phia Ty nu I non bao phu 1/3 Ia nh fh . a y nu I da Rochousos, co
dInh fu va fh p, da f fo I 4339 m o dInh Iborf v phia fy, cao nguyn
va Iuu vu c sng xon ko I n nhau; o gIu a phia a c bnh nguyn d f
bazan o bang CoIumbIa, o gIu a co Iuu vu c Io n b xo I mo n bo I mo I
ngu n nuo c d ra bI n |H Io n nuo c ma n), o phia Nam bnh nguyn
da vI CoIorado b do o va f bo I vu c xoa y n I fI ng - dI m da ch f va
du Ich duy nh f frn fh gIo I.
a y nu I dI fh ng IInh von bI n Tha I nh uong. Toa n b da y
nu I Novada |4418 m o dInh WhIfnoy) va da y nu I nho vu ng duyn ha I
m go n m f mI n d f fru ng da I co khoa ng r ng vo I fhung Iu ng Io n
CanIfornIa.
MIn Ty nuoc MI fIp xuc voI 2 khI vo fraI df, Ia mf vung rf
nhIu bIn dng : su frI dy cua nuI Iua SaInf - HoIons |1980) va nhung
frn dng df doc fhoo canh San Androas.
MI fruo ng sInh fha I, khi h u: Su hI n dI n cu a da hnh cao Ia m
ca n fro su a nh huo ng cu a da I duong o phia Ty, su II n kh I cu a Iu c
da va da hnh fra I fhoo kInh fuy n Ia nguyn do cu a khi h u Iu c da
n I b f bo I su fha I qua cu a no . CIa n d chI mInh hoa duo c nhu ng con
s frung bnh, nhung du sao fa cu ng co fh nh n ra d Io n cu a nhI f
d fhuo ng xuyn fhay d I |o mI n Trung va ng a c). Nhu ng Iu ng
khi Iu c da mI n cu c va o mu a dng va Iu ng khi nhI f do I mu a ho Iuu
fhng d da ng frn ha nh Iang ca c d ng ba ng Io n mI n frung. ang
IorIda khng fra nh kho I nhu ng Ia n so ng Ia nh co fa c d ng fa n pha ,
nhung va o fha ng 7 nhI f d co fh vuo f frn 30oC o ChIcag va Nov
York.
MI n ng a c n I b f bo I khi h u Iu c da m va o mu a dng Ia nh
gIa va ha kha c. o Ia mI n khi h u cu a ru ng AppaIacho, co cy Ia
ru ng, vo I fy I cy fu ng fang d n fhoo huo ng In phia a c.
MI n Nam, c n nhI f do I, duo I a nh huo ng cu a ca c do ng nuo c no ng
o vnh MhIc, v n na m duo I su do doa cu a nhu ng con ba o fa n pha .
Nhu ng d ng ba ng mI n frung co khi h u Iu c da dI n hnh Ia mI n
d ng co va d f don ma u mo . Ha n ha n fang d n v phia fy, fu kInh
fuy n 100, vI c fuo I nuo c fro nn r f c n fhI f.
Ngoa I da hnh da c frung bo I su kh ca n, nhu ng ru ng fhng Io n
bao phu vu ng Ty a c. Vu ng duyn ha I CaIIfornIa co khi h u a
Trung Ha I, duo c bao phu bo I m f fha o nguyn co nguo I khaI kh n
d n.
CIao fhng v n fa I - su Ia m chu khng gIan.
Nhu ng phuong fI n v n fa I do ng vaI fro chu y u frong vI c khaI
pha Ia nh fh .
Kha c vo I chu u, ma ng Iuo I duo ng sa f, khng k duo ng b , duo c
xy du ng d u fIn frn d f MI. uong sa f, duo ng b , duo ng fhuy va
ha ng khng ca nh franh nhau kh c II f.
Ich su nuo c MI ga n II n vo I Ich su ngha nh duo ng sa f. Tuy n
duo ng sa f d u fIn xuyn Iu c da dI va o hoa f d ng nam 1869. Sau khI
da f d n 425000 km nam 1916, ma ng Iuo I duo ng sa f cu a MI gIa m
xu ng co n 330 nga n km |v n chI m 20% ma ng Iuo I duo ng sa f fh
gIo I) v su canh franh cu a nhu ng ngha nh v n fa I kha c va su pha sa n
cu a nha nuo c |ma ng Iuo I Amfrak). Tra I Ia I, duo ng sa f v n Ia phuong
fI n v n fa I ha ng hoa ha ng d u.
uo ng b da m nh n nhI m vu chu y u vI c dI Ia I ca nhn. 145
frI u xo hoI ca nhn va 45 frI u xo chuyn du ng hoa f d ng frn
fuy n duo ng hon 6 frI u km. uo c fung ra nam 1955 va do chInh phu
IIn bang d u fu, h fh ng duo ng cao f c IIn bang |Inforsfafo
HIghvay Sysfom) fa o nn m f ma ng Iuo I duo ng cao f c da I 70.000
km n I II n 24 khu dn cu chinh. No cho pho p ca c xo fa I fhu c hI n
ha nh frnh d n f n noI v f n ch n frong 4 nga y. 45.000 km duo ng
fhuy f p frung o nu a phia dng. Vu ng H Io n, n I II n gIu a chu ng
ba ng cu a c ng kh ng I |knh da o WoIIand vo ng quanh fha c
NIagara) vo I duo ng bI n SaInf - Iauronf |kha nh fha nh nam 1959)
fa o nn duo ng fhuy quan fro ng nh f fh gIo I. Nhu ng con fa u duo c
frang b da c bI f, nhu ng Iakors v n chuy n Iu a m v cu a bI n, I y
qua ng sa f v ca c frung fm Iuy n gang fho p. H fh ng na y mo ra
huo ng Nov York ba ng knh da o rIo va Hudson, va v phia sng
MIssIssIpI |Iuu fhng duo c frn 1500 km fu MInIapoIIs fo I NouvoI
OrIo ans). Va Ia I, da ng sau duyn ha I vnh MhIc, knh da o Coasf
Wafor Way phu c vu cho nhI u nha ma y Io c d u frong khu vu c d u
mo na y.
Ma y bay da fro fha nh phuong fI n v n fa I uu fIn frn duo ng da I,
nh f Ia cho ca c fuy n bo ng - bo Ty. Ha ng fram cng fy ca nh
franh nhau khng khoan nhuo ng d fhu huf 200 frI u ha nh kha ch
chuyn cho qua 700 sn bay.
n s MI.
Vo I g n 270 frI u dn |266 frI u fhoo dI u fra nam 1980) MI du ng
fhu 3 frn fh gIo I v dn s sau Trung Qu c va n , chI m g n
5% dn s foa n c u |frn 6,5% dI n fich d f n I). S dn na y kI m
soa f 1/3 hoa f d ng kInh f foa n c u.
Nuo c na y chI co 3 frI u dn nam 1790, nam 1915 da f 100 frI u dn
va cu I nhu ng nam 1960 da f 200 frI u. Su fang fruo ng dn s nhanh
fu Iu da Ia da c frung cho da Ii cu a MI ga n II n vo I dn nh p cu.
Nguo I da fra ng co ngu n g c Chu u, nguo I da don co ngu n g c
chu PhI Ia Iu c Iuo ng cho bo n fhu c dn. o khao kha f fu do, ho da
d n cu fru d u fIn o khng gIan r ng Io n na y d ng fho I xua duI
nguo I Anh Ing nhu ng nguo I na y I p fu c b nh f va o qun du b.
xua du I kho I qu huong xu so bo I na n fh f nghI p, ngho o do I, fa n
a c chinh fr va fn gIa o, va bI II cu n bo I gI c mo MI nhu ng nguo I
da I dI n cho mo I chu ng f c va gIa o h I da cu ng hoa va o m f dI m ga p
go |MoIfIng pof) - dy Ia da c finh d u fIn cu a dn MI. Khng co
nhu ng chu ng f c nguo I MI, nhung nuo c MI va dn f c MI da s ng.
T f ca d u mu n fham gIa va o I I s ng MI, song f f ca d u khng da f
duo c dI u do .
n nh p cu nga y nay khng co n Ia y u f chinh cu a su fang dn
s |dang gIa m d n). Mu c fang fu nhIn chI m g n 2/3 Iuo ng fang dn
s ha ng nam ma c cho fy I sInh gIa m.
NoI dung ho p ca c chu ng f c |MoIfIng- pof).
Nuo c MI Ia dI m ga p go frong do I n I n mo I Ia n so ng nh p
cu, if ra cu ng Ia nhu ng nguo I nh p cu m f ca ch chinh fhu c.
Nguo I da fra ng chI m 87% dn s MI, nhung nhu ng dI m chung
hI m fh y gIu a nhu ng h u du cu a WASP |WhIfo AngIo-Saxon
Profosfanf -nguo I AngIxa c xng da fra ng fhoo da o fIn Ia nh) va
nhu ng nguo I da fra ng f I nghI p o mI n Nam hoa c nhu ng fho ph
fhng nguo I MhIc. Trn fhu c f , nguo I fa cng nh n 4 chu ng f c.
Nguo I Anh Ing Ia nhu ng nguo I fhu c su chI m gIu d u fIn. I
d u vo I fhu c dn chu u, ho da b fru c xu f va b d n va o nhu ng
fra I nguo I du b va chI co duo c quy n cng dn MI va o nam 1924 voI
con s 400.000, ho s ng ba ng ngh du Ich va fI n Iuong dnh ky ma
ca c cng fy d u khi va mo fra cho ho .
n frI u nguo I chu A , nh f Ia nguo I Trung Qu c, Ia m ngh
bun ba n kha gIa , f p frung o ChIna Tovn |fha nh ph nguo I Hoa)
duo c ch p nh n bo I da s nguo I da fra ng v nhu ng fha nh fu u v f
ch f cu a ho .
Nguo I da don chI m hon 12% dn s IIn bang |9,8% nam 1940)
vo I fy I ch f if |7,8 0/00) va fy I sInh cao |220/00) nguo I da don co n
co mu c ba nh fruo ng dn s ma nh. M f nu a s nguo I na y duo I 25 fu I.
Ia h u du cu a nhu ng nguo I n I duo c d n fo I mI n Nam d fr ng
bng, ho da b xua du I kho I mI n Nam do co gIo I ho a nng nghI p va
b II cu n bo I nhu ng fha nh ph cng nghI p phia a c. Nguo I da don
chI m 25% dn s Nov York, 70% dn s WashIngfon hon 60% dn
s bang ofroIf. d n Ia I frong nhu ng khu ph nhanh cho ng b bo
hoang bo I nguo I da fra ng, bI n fha nh nhu ng khu o ba f bu c u
|HarIom o Nov York, Waffs o Ios AngoIos), ho Ia nhu ng nguo I d u
fIn chu a nh huo ng cu a con khu ng hoa ng c u fru c o phia ng a c
va su suy fhoa I kInh f frong nhu ng nam 70.
Nguo I HIspanIquo hay nguo I MI no I fI ng Ty an Nha fa o nn
m f nho m khng d ng nh f. Porfo RIco Ia m f bang IIn hI p, dn
cu a bang na y fu do va o MI. Thm va o do Ia r f nhI u nguo I xu
AnfIIIos, fhuo ng Ia dn f na n |HaIfI, Cuba). 8 frI u nguo I MhIc da
duo c nh p qu c fch MI hoa c co n dang s ng Io n Iu f, f p frung o ca c
bang bIn gIo I voi MhIc. Ho Ia nhu ng nhn cng nng nghI p duo c
fra cng if, nhung ga n bo vo I ngn ngu va fhIn chu a gIa o cu a mnh.
Ho ga ng su c ch ng Ia I su MI hoa .
Nh p cu va su fang dn s .
Ich su cu fru dn cu fruo c h f Ia Ich su cu a phong fra o dI cu Io n
nh f frong Ich su .
Tu khI nhu ng nguo I cha fha phuong d n bn bo MayfIovor
|1620), g n 60 frI u dn nh p cu ph n Io n co ngu n g c chu u da
c p b n MI. Nhu ng Ia n so ng d u fIn da p va o m f d f nuo c mo I va
if dn, khng co m f gIo I ha n na o cho fo I chI n franh fh gIo I fhu II.
Truo c h f Ia nguo I Anh, nguo I ScandInavo, nguo I u c. Nhu ng nguo I
d u fIn d n dy Ia nhung nguo I ngho o kho , f n du ng su fI n b cu a
ha ng ha I, dI fm m f mu c s ng cao hon frn mI n d f hu a. Nhu ng
nguo I MI d u fIn na y Ia nhu ng nguo I WASP |WhIfo AngIo-Saxon
Profosfasnf nguo I AngIxa cxng da fra ng fhoo da o fInh Ia nh), fa o
nn gIaI c p fh ng fr, hnh fha nh d f nuo c fhoo van hoa cu a ho . Su
nh p cu |o p buc) cu a nguo I da don ba f d u fu fh ky XVII va k f
fhu c sau chI n franh II khaI.
a f d u fu nam 1890 phong fra o Ia I ma nh In |m I nam 1 frI u
nguo I nh p cu d n) nhung co ba n ch f fhay d I. Nh f Ia nguo I SIavo,
nguo I a Trung Ha I, nguo I o Tha I, nguo I Chu A da nh p cu va o
dy. Nhu ng nguo I chI m IInh d u fIn a p da f dnh mu c gIo I ha n
dn nh p cu nam 1921 va 1924.
Su nh p cu Ia I fa I dI n d u nhu ng nam 70 ma c du co ch m Ia I
song khng bao gIo ch m du f: 500.000 d n 600.000 nguo I m I nam.
I n na y fh if dn chu u nhung r f nhI u nguo I Chu A |nguo I
CampuchIa, nguo I VI f Nam f na n chinh fr va nguo I fu qu n da o
AnfIIIos: Cuba, HaIfI va Porfo-RIco). S nguo I nh p cu b f ho p pha p
cu ng r f Io n. Nguo I MhIc nh p cu b f ho p pha p fhuo ng ba ng ca ch
boI qua sng RIo Crand. Ho co n co bI f danh Ia nhu ng ko uo f Iung,
d n I p nghI p frong nhu ng vu ng nng fhn o Toxas hoa c CaIIfornIa,
ma c d u co su fang cuo ng gIa m sa f bIn gIo I |ko m fhoo pha f fI n
nhu ng ng chu cung c p vI c Ia m cho dn nh p cu I u va fru c xu f
f f ca nhung nguo I b f bnh fhuo ng). To m Ia I, nguo I nh p cu chinh
fhu c hay b f ho p pha p nga y nay chu y u d n fu fh gIo I fhu 3 |chu
y u d n fu Chu MI Ia TInh).
Sau 20 nam bu ng n fro so sInh, frong fho I ky do fy I sInh va o
khoa ng 24 - 25 0/00, mu c fang fu nhIn da ch m Ia I. TI I ch f duo I 9
0/00, fI I sInh gIa m xu ng co n 150/00. VI c ho p pha p hoa |dI khI b
pha n d I) ca c bI n pha p fra nh fhaI, vI c Ia m phu nu , su y u ko m
frong quan h gIa dnh cu ng n I In o dy cu ng nhu m f s noI kha c.
Thm va o do Ia cu c khu ng hoa ng xa h I da c bI f kI u MI, ga n vo I
ch n ng cu a chI n franh VI f Nam va su khoI Ia I I I s ng MI.
HI n fuo ng na y cu ng a nh huo ng fo I dn da don. Ty I fang fruo ng
dn s v n cao hon so vo I m f s nuo c chu u, nhung dn s MI
dang gIa dI. Nguo I frn 65 fu I chIm 9% nam 1960 va fang In 13%
hI n nay |fu I fho frung bnh duy fr o 75 fu I). ng fho I, s nguo I o
d fu I duo I 20 fu f xu ng fu 31% co n 22%. Vo I fy I mang fhaI 2
con/1 phu nu |h u nhu cao hon foa n b ca c nuo c Ty u va Nh f
a n), vI c d I mo I ca c fh h khng duo c ba o da m. Va cu ng nhu
nhu ng nuo c co dn nh p cu kha c, hoa n ca nh co n da ng chu y hon nu a
khng k ca c dn f c fhI u s , fu Iu v n dang na y no .
Su phn b frong khng gIan.
Vo I m f d frung bnh 28 nguo I/km2, MI xom ra fhua dn hon so
vo I ca c nuo c Chu u.
T f ca mo I khng gIan frn nuo c MI gIo dy da duo c fr n gIu
nhung chI o mu c d vu ng. Su fuong pha n v m f d dn s r f Io n.
MI n ng Ia noI dng dn cu nh f. o dy co ca c Ia n so ng dn dI
cu d n fu chu u. o dy co n f p frung ca c frung fm kInh f va
hoa ch dnh. 105 frI u dn s ng frong 16 bang o phia ng a c. 2/3
dn MI s ng o phia ng sng MIssIsIpI. M f d dn s o dy r f cao;
g n 400 dn/km2 o Nov Jorsoy, hon 300 /km2 o Rhodo IsIand.
o phia Ty MIssIssIpI va nh f Ia o kInh fuy n 100, m f d dn s
gIa m xu ng. Ca c bang o phia Ty g n nhu fr ng r ng va chI duo I 10
nguo I / km2. Mf d dn s o Monfana va WyonIng x p xI 2
nguo I/km2. RIng bo bI n Tha I nh uong Ia dng dn nh f, nhung
khng IIn fu c. ang CaIIfornIa, bang dng dn nh f, co m f d
frung bnh 70 nguo I/ km2.
Nho co su dI dn n I da ma nh, m f su phn b mo I da hnh
fha nh. Nguo I MI, khng ga n bo vo I qu huong xu so nhu nguo I chu
u, da fhu a huo ng fu fuo ng khaI pha cu a f fIn, khng ng n nga I
fhay d I fha nh ph hoa c vu ng d fm m f vI c Ia m Iy fhu hon hoa c
m f do I s ng d chu hon. 10% nguo I MI |hon 20 frI u nguo I) fhay d I
bang cu fru ha ng nam.
Hoa f d ng na y dI n ra ba f d u fu nhu ng frung fm cng nghI p b
ba o hoa o ng a c va vu ng H Io n v phia Ty va Nam. N u kI
nguyn dI v phia Ty da qua fh su cu n hu f cu a ca c frung fm
khaI mo va ca c c da o o vu ng d f cao Ty Nam dang dI n ra.
Nhung mI n Nam Ia noI f n huo ng chinh. Tu CaIIfornIa fo I
IorIda, ha ng SunshIno oIf fhu hu f nguo I Iao d ng o nhu ng
nga nh cng nghI p mo I pha f frI n frong nhu ng fha nh ph vu ng
vnh, MI n Nam cu va Toxas hoa c CaIIfornIa frong khI do nguo I v
huu Ia I d v IorIda. Ta cu ng co fh nh n ra su kho I d u cu c dI
chuy n v m f s frung fm cng nghI p va d fh o phia ng a c
dang frong fho I ky chuy n d I hoa c phu c h I.
Tha nh ph MI.
Xa h I MI Ia m f xa h I d fh. 4/3 nguo I MI s ng o fha nh ph .
Ph n Io n nguo I MI s ng frong ca c qu n fh d fh Io n. Co 200 khu
dn cu vuo f frn 100.000 dn. 40 khu dn cu kha c co 1 frI u dn,
f ng s ca c khu dn cu na y hon 100 frI u dn. I khI ca c khu dn
cu na y fro nn k f dinh va fa o ra m f vu ng d fh r ng Io n. Trn bo
bI n a I Ty uong, ca c fha nh ph Io n fra I r ng frn 800 km fu
OashIngfon fo I osfon bao g m ca aIfImoro, PhIIadoIphIa, Nov
York. Co 50 frI u nguo I s ng o dy. Ca c khu fha nh ph Io n kha c na m
phia Nam vu ng H Io n, fu Ios AngoIos fo I San Iogo.
Ca c c u fru c d fh khng d ng ha ng, song v n co nhu ng no f
chung. Nhu ng fha nh ph co so d ba n co mo I xy du ng, fhI u frung
fm Ich su kI n fru c. o gIu a khu ph fhuong nghI p - qu n bun ba n
frung fm, Ia m f noI Ia m vI c khng co nha o . V fhI u khng gIan
va gIa ma f ba ng cao, nguo I fa xy du ng In cao, nhu ng fha p dI cu a
frung fm fhuong ma I fh gIo I o Nov York hay Soar Tovor o ChIcago
cao hon 400 m. Truo c ma f Ia su g n gu I. Nhu ng khu bo hoang cu a
nguo I da fra ng gIo dy duo c nguo I da don chI m IInh Ia m fhay d I
hoa n foa n va b huy hoa I nhanh cho ng.
o vu ng ngoa I vI, nhu ng khu ngoa I chI m nhI u khng gIan da
fI p nh n nhu ng nguo I da fra ng gI u co . Ho da fr n kho I fha nh
ph , fr n su nhI m, su suy fhoa I va nhu ng mI fruo ng sa f nh p
chu ng f c d dI fm m f cu c s ng d chu hon.
M f xa h I b f bnh quy n.
Ko gIa u nguo I ngho o s ng ca nh nhau, co r f nhI u nguo I b da o
fha I kho I xa h I gIa u sang na y.
Kha I nI m nguo ng cu a do I ngho o da duo c sa ng fa o ra nam 1964
fhoo mu c fhu nh p cu a m f gIa dnh 4 nguo I, d ng fho I finh fhoo chI
s gIa ca fIu du ng. Thoo fh ng k, MI co hon 35 frI u nguo I ngho o
chI m 15% f ng dn s . Nguo I fh f nghI p, nguo I gIa khng co ngu n
fhu nh p, nguo I s ng ngoa I I xa h I co frong mo I f ng Io p xa h I MI.
Nguo I dn f c fhI u s chI m qua nhI u: 35% dn da don, 29% nguo I
MI no I fI ng Ty a Nha s ng duo I mu c do I ngho o.
Khu vu c do I ngho o n I b f Ia o ca c bang mI n Nam, noI nguo I da
don va nguo I ChIcanos da c bI f dng, b fa c d ng bo I cu c khu ng
hoa ng cu a ca c ngha nh cng nghI p c fruy n |chI f d u, Iuy n gang
fho p) va mI n MIddIo Wosf, Ia na n nhn cu a su m f gIa nng sa n.
Nha nuo c da pha I can fhI p frong nhu ng nam 1960, 1970 d
gIa m bo f khoa ng ca ch na y nhung ch d fu do frong nhu ng nam 80
da Ia m fang su chnh I ch v fhu nh p va ngu n nhn Iu c.
KInh f MI va su hI n dI n frn fh gIo I.
Nhn chung MI Ia cuo ng qu c s m f fh gIo I v kh I Iuo ng va finh
da da ng cu a nng sa n, su d I da o cu a fa I nguyn mo va nang Iuo ng
khaI fha c duo c, v s Iuo ng ha ng hoa va dch vu cung c p, v Iuo ng
frao d I va frnh d d mo I cu ng nhu su fIn fI n frong cng ngh .
CIa fr sa n xu f cu a MI vuo f xa ngI v s m f fh gIo I. Ty fro ng
nng nghI p cu a d f nuo c gIa m d u da n va ro no f, song khoa ng ca ch
vo I ca c nuo c pha f frI n kha c v n khng gIa m, chi if cu ng so vo I Nh f
a n.
oanh nghI p fu nhn va co ch fu do Ia d ng Iu c cu a n n kInh
f MI. Nhu ng doanh nghI p fu nhn va ca c f p doa n hu ng ma nh o
MI ca nh franh nhau frong mI fruo ng ca nh franh v n co n dang sI
d ng, noI su fm kI m Io I nhu n da duo c nng In fha nh huy n
fhoa I. Tu fho I RoosovoIf va chinh sa ch kInh f xa h I mo I |Nov
oaI), nha nuo c khng fham gIa fru c fI p va o ca c doanh nghI p
nhung Ia m f d I fa c quan fro ng bo I chinh sa ch fI n f va fhu
kho a cu ng nhu su chI ph I qun frang.
Nuo c MI du ng d u fh gIo I bo I su r ng Io n |9,4 frI u km2) g n
ba ng Iu c da chu u, bo I dn s |258 frI u), bo I pha m vI a nh huo ng
r ng Io n, bao fru m foa n b Iu c da MI va co n mo r ng ra khu vu c, bo I
vaI fro ngoa I gIao frn fruo ng qu c f , va cu I cu ng bo I su vuo f fr I
v ma f qun su .
Nng - Cng nghI p.
Sa n Iuo ng v n duy fr ha ng d u fh gIo I nho nghIn cu u fang nang
su f |co gIo I hoa va fa I c u fru c) va nho su h fro cu a nha nuo c.
MI gIa nh duo c nhu ng fha nh fu u frong kInh f nho ngu n fa I
nguyn d I da o. Truo c h f Ia fa I nguyn khng gIan: duo c khich I
bo I d r ng Io n cu a d f nuo c, nhu ng nguo I khaI kh n da fhu c su
chInh phu c khng gIan va fI n v phia Ty. Ho da khaI fha c khng
gIan na y, nhung da pha huy n n van ho a va ban sa c dn f c cu a
nguo I MI Anh Ing va da cuo p doa f nhu ng nguo I chI m IInh d u
fIn. Cu I cu ng fh nhu ng ph n d f du fru ca n c I da duo c gIa nh cho
ho . TI p d n Ia fa I nguyn d f: MI co m f fI m nang d f fr ng r f Io n
cho nhu c u cu a nng nghI p. Cu I cu ng Ia fa I nguyn nuo c: ngu n
fa I nguyn na y duo c quy hoa ch dua va o phu c vu cho nng nghI p
|fuo I, fIu).
N n nng nghI p sIu co gIo I hoa c n m f ngu n v n Io n va v f
II u d u va o. Trong r f nhI u IInh vu c, nng nghI p Iun fo ra Ia
nga nh hu ng ma nh nh f fh gIo I; v ma f s Iuo ng no chI m g n
m f nu a sa n Iuo ng frn ha nh fInh va fang d u da n v d u va ng.
Tuy nhIn dy khng pha I Ia nga nh nang su f cao nh f |v khng
gIan r ng Io n hI n co khng nh f fhI f pha I fm d n nang su f
cao), va ch f Iuo ng cu ng khng pha I Ia fIu chu n nh f d I vo I ca c
sa n ph m cung c p cho nguo I fIu fhu MI |ch f Iuo ng f f nhung
nhn fa o). Ro ra ng Ia n u nhu m f don v sa n xu f nng nghI p
frung bnh co 200 ha, fh no fhu c su duoc dI u ha nh bo I m f chu
doanh nghI p chu khng pha I m f nguo I sa n xu f nng nghI p
bnh fhuo ng. o do , chu frang fra I cu a MI kho khan frong ca nh
franh vo I chu frang fra I chu u. Va kha I nI m chuyn mn v d f
nng nghI p hay sa n ph m da c chu ng hay fuoI s ng n u da an su
va o ca c bang o phia ng a c fh cu ng v n co n r f Ia Iu ng d I vo I
m f n n van mInh fa n duong vI c fIu chu n hoa ca c sa n ph m va
fho I quon an u ng frn ca nuo c. Cha ng ha n nhu ruo u vang cu a MI,
dI khI co ch f Iuo ng f f fhuo ng duo c go I vo I ca I fn cu a gI ng nho
sa n xu f ra no hon Ia duo c go I fn fhoo vu ng xu f xu .
Su da da ng cu a khi h u va Ia nh fh fra I r ng fhoo vI fuy n cho
pho p mang Ia I m f s da c sa n vu ng |nhu nho o CaIIfornIa, cam chanh
va mia duo ng o IorIda, Ia c cu a Co orgIo, du a cu a HaIfI, bng cu a
Toxas va MIssIssIpI). Nng nghI p, duo c h I nh p va o n n kInh f
cng nghI p, co fh Ia m f phuong fI n gy a p Iu c va dI khI cho
pho p na m gIu vu khi Iuong fhu c.
f ng m cung c p ph n Io n nang Iuo ng fhan nu va d u do . Sa n
Iuo ng fang In m f nu a do nhu c u cu a ca c nha ma y nhI f dI n fang
cao, sau fho I ky xy du ng ca c nha ma y nguyn fu mo I va hoa n fha nh
vI c frang b cho fI m nang fhuy dI n. Trong cu ng fho I ky na y, sa n
Iuo ng d u mo va khi fhIn nhIn b dnh fr , fh m chi suy fhoa I v
gIa d u gIa m, kho khan frong sa n xu f va chI phi cao. Va Ia I, v chu
fro ng qua n Ii fru Iuo ng chI n Iuo c da d n d n vI c fang nh p kh u.
Ngha nh Iuy n gang fho p chu du ng su Ia c h u cu ky cu a frang fhI f
b va chI phi cho fra Iuong cao. MI - nuo c sa n xu f 132 frI u f n fho p
nam 1974 gIo chI cung c p duo c 84 frI u f n |fhua Nh f a n). Cng
nghI p f, du a frn m hnh do p kI u MI, ma y cha y f n xang, pha I
chuy n sang sa n xu f ca c m u ma fhich ho p hon d d I cho I vo I su
canh franh cu a Nh f a n|3 frI u xo m I nam; m f nu a ch fa o o MI
va m f nu a duo c nh p kh u). a nha ma y Io n o bang ofroIf co fh
phu c h I |ConoraI Mofors, Chrysfor, ord). Ngha nh hoa ch f cho ra
sa n ph m r f da da ng. Ngha nh na y va m f s ngha nh cng nghI p
mu I nho n kha c |fIn ho c, ha ng khng, ha ng khng vu fru va vu khi)
d u duo c c p ngn sa ch Io n va su chI da o cu a nha nuo c.
N u nhu ha ng ManufacfurIng oIf, na m gIu a H Io n va a I Ty
uong Ia frung fm hoa ch dnh, fh mI n Nam a I Ty uong phia
Ty Nam va bang CaIIfonIa gIo dy Ia I go p ph n va o su nang d ng
cu a nga nh cng nghI p. Co n pha I k d n vu ng bIn gIo I vo I MhIc,
noI pha f frI n nhu ng cu m cng nghI p r ng Io n cu a MI.
Khu vu c kInh f fhu 3 vu ng cha I.
Khu vu c kInh f fhu ba chI m hon 2/3 vI c Ia m, chI m gIu m f khu
vu c fa I chinh Iun fh ng IInh va m f d ng dIa bI n d ng da c bI f
ho p vo I Io I nhu n cu a MI.
N u nhu ca c khu vu c kInh f fhu nh f va fhu haI I n Iuo f su du ng
khoa ng 3% va 25% Iao d ng va co cu ng fI I frong vI c fa o ra sa n
ph m qu c n I, fh khu vu c kInh f fhu 3 chI m 70% dn Iao d ng.
Su fI n frI n cu a vI c Ia m chu ng fo m f d ng Iu c cu a xa h I. S ky
fhu f vIn va cng nhn cao da ng da gIa m v co fh duo c fhay fh
ba ng ma y mo c co n vI c Ia m frong ca c ngha nh dch vu nho fang In
nhung mu c nhu ng cng vI c frnh d cao v n duy fr frong mI
fruo ng fa I chinh.
Ia vn Ia d ng fI n duy nh f frn fh gIo I, Ia co so gIao dch
qu c f |cha ng ha n d I vo I d u mo ). Sau chI n franh fh gIo I fhu II,
MI co 2/3 fru Iuo ng va ng frn fh gIo I, da d da ng fh hI n su vuo f
fr I cu a d ng dIa. Truo c kIa co fh hoa n d I duo c cho va ng |hI p
dnh rofffon Woods) d ng dIa da fro nn khng hoa n d I duo c va o
nam 1971, cho pho p d u fu ph n Io n cho nh p kh u va d u fu ra
nuo c ngoa I. Io I fh na y khng gIu p cn d I duo c mu c frao d I, song
sau h f, do khng pha I Ia mu c fIu fm kI m uu fIn bo I d ng dIa
khng hoa n d I duo c da ha n ch fo I mu c f I fhI u su fhI u hu f hI n
fa I. Su ro rI v n co fh duo c bu Ia I ba ng vI c fang Ia I su f - bI n
pha p so Ia m a nh huo ng hon nu a d n nhu ng n n kInh f chu u hay
Nh f a n.
o MI, van hoa cu ng Ia m f sa n ph m nhu mo I sa n ph m kha c. No
cu ng duo c ba n va xu f kh u. Khng co ngoa I I , nhung duo ng nhu co
m f d qu c chu nghIa van hoa du a frn su fhuy f phu c I u |qua ng
ca o). Su n I In cu a n n van hoa MI mInh hoa bo I Isnoy va Mc.
onaId, fuy v y, v n chua xoa dI duo c nhu ng no f da c fhu van hoa .
T f ca d u fham gIa va o da c frung cu a van hoa d f nuo c, nhung v n
co n su fuong pha n Io n gIu a van hoa qu n chu ng va van hoa cu a
nhu ng nguo I fInh fu .
Su fh ng IInh fh gIo I.
Nhu ng ma n kch gy a p Iu c ngoa I gIao va qun su cu a MI, k ca
fhuong ma I, nhu ng hnh fhu c fh ng fr cu a MI r f da da ng.
Sau chI n franh fh gIo I fhu 2, MI khng pha I ga nh chu su pha
huy na o frn d f nuo c mnh |fru PoarI Hoxbon). Th m chi MI da
ru f kho I chI n franh va duo c cu ng c d fhI ha nh quy n Ia nh da o
cu a mnh frn fh gIo I, gy su c o p fo I mu c chu u pha I chm
frong d na f. Trong m f fh gIo I 2 cu c, MI duo c khich I bo I fham
vo ng va cng vu : ba o v fh gIo I fu do va n n dn chu kha p noI ma
no dang b do doa bo I qu c c ng sa n. Vu a duy fr finh uu vI f
kInh f cu a mnh, MI vu a cu fh hoa fham vo ng na y duo I hnh fhu c
vI n fro a f cho vI c fa I fhI f Ty u |k hoa ch MarshaII). Tnh
hnh na y d n fo I cu c cha y dua vu frang d da m ba o an nInh cu a
mnh va cu a d ng mInh va o fho I chI n franh Ia nh |khu ng hoa ng
orIIn). IgIc na y fuong u ng vo I fho I ky cam k f |TrI u TIn, VI f
Nam, Vnh Po c-xich) va gIo dy MI dang pha I fhu mnh. Nhu ng
fha nh fu u da da f duo c |fha nh I p hI p dnh fu do m u dch ba c MI
NATA, ba f d u fhI ha nh dI u I o Trung ng, du a n huy bo ha f
nhn o !kraIna), cho kh f no |SomanI, Nam Tu cu , HaIfI) mInh
hoa cho m f fh gIo I da cu c hon Ia don cu c.
Nho v fh fh ng fr cu a mnh, MI da a p da f chinh sa ch fu do m u
dch. Ca n cn fhuong ma I cu a MI fhm hu f na ng, nh f Ia vo I chu A
|da c bI f Ia vo I Nh f a n). Chu u Iun Ia m f fh fruo ng va m f
vu ng h p d n d I vo I ca c cng fy da qu c gIa cu a MI. HI p dnh fu do
m u dch ba c MI NATA khI n Canada, MI va MhIc fro fha nh m f
khu vu c fu do m u dch fu nam 1994.
d I ma f vo I cu c khu ng hoa ng y fhu c |Ia ng phi v n fu nhIn
fuo ng nhu khng can kI f, nhI m nuo c va khng khi, b f cng ba ng
su sa c v xa h I va chu ng f c, m f an nInh d fh, su xu ng c p cu a
h fh ng xa h I, su suy fa n cu a co so ha f ng), MI da fo ra Io Ia ng v
vI c phu c h I Ia I fnh hnh frong nuo c. Trong fho I gIan da I Ia d I
qun I duong cu a fh gIo I, MI v n khng fh kham duo c vaI fro
ha ng d u frong mo I cu c khu ng hoa ng frn fh gIo I.
Canada
Canada Ia nuo c r ng fhu 2 frn fh gIo I vo I dI n fich
9.975.000km2 sau Nga. Nuo c na y fra I r ng fu Tha I nh uong d n
a I Ty uong: 5200km phn ca ch gIu a Vancouvor va Torro - Nouvo
va 4500 km gIu a Nam OufarIo, co cu ng vI fuy n da o Cooc, fu dI m
d u mu f phia a c, d n 800 km vu ng cu c. f nuo c duo c phn Ia m 6
mu I gIo .
Nhu ng ha n ch ba f ngu n fu su r ng Io n na y: Canada hu u ich
hay co so duo c gIo I ha n o mu c duo I 20% Ia nh fh d f nuo c: ph n
Io n Ia nh fh Canada na m ngoa I ph n dn cu. Va Ia I, khoa ng ca ch da
Ia m ca n fro fo I do I s ng quan h va su quy hoa ch Ia nh fh . Tra I Ia I,
ph n qu c gIa Iu c da na y co 440 frI u hocfa ru ng, fI m nang nng
nghI p g n 150 frI u hocfa va ngu n fa I nguyn khoa ng sa n va nang
Iuo ng d I da o.
Ph n Io n nh f cu a Ia nh fh Canada na m o a c vI fuy n 49, vI
fuy n cu a ParIs. Tinh phuong a c ngu fr frn foa n d f nuo c.
uo c kha m pha bo I Jacquos CarfIor |1534), Canada chI b d h
|ph n phia dng) va o d u fh ky XVII, khI ChampIaIn I p In Porf-
RoyaI |o Qu-b ch) nam 1605 va I p In bang Qu- ch 1680. Chinh
hI p uo c a c MI cu a Anh |1867) da fa o ra vu ng fu fr xung quanh
Qu- ch, OnfarIo, Nouvoau rusvIck va Tn AI Ion.
Nhu ng vu ng Ia nh fh kha c sa f nh p va o dy fa o nn m f IIn
bang 10 fInh va 2 Ia nh fh frong do Offava Ia fhu d.
Qu c gIa va Iu c da Canada.
Canada Ia m f qu c gIa co d Io n cu a m f chu Iu c mo v phia
a c, Ich su nuo c na y Ia qua frnh chInh phu c khng gIan.
N n fa ng c u fru c cu a Canada duo c fa o fha nh fu ma ng fInh fh
bao Ia r ng Io n, n dnh fu nhu ng ch n ng cu I cu ng cu a ky
nguyn Iu do I nh f. a hnh f ng qua f Ia su b fri cu a m f vu ng
fru ng ma frung fm Ia vnh Hudson. Ma ng na y chI m m f nu a d f
nuo c. o phia Nam, vu ng d f na y b phu duo I nhu ng Io p fr m fich cu a
vu ng PraIrIo va duo c bao bo c bo I h fh ng nu I da Rochousos o phia
Ty va da y AppaIacho o phia ng. Kha p noI fr d f nuo c na y d u co
d u n cu a bang gIa . o bI n Tha I nh uong f n huo ng khi h u n
hoa : o Vancouvor mu a dng khng qua Ia nh |-2,50C va o fha ng gIng)
va o mu a ho khng qua no ng |17,50C va o fha ng 7) nhung Iuo ng mua
d I da o |1100mm). Ma f phia a I Ty uong chm frong so ng bI n
Ia nh Iabador, khi h u kha c nghI f hon: nhI f d khng vuo f qua
160C o SaInf onh`s | f Mo I) va o fha ng 8 va fu f xu ng -60C va o
fha ng 2. Khi h u cu a vu ng frung fm mang finh Iu c da hon: nhu ng
mu a dng ha kha c |-12,50C o Qu-b c, -18,50C o vu ng WInnIpog)
mu a ho no ng nu c 200C va m. Ca ng v phia a c, khi h u ca ng mang
finh mI n cu c nhI u hon. Tuy f o dy khng nhI u |fru frn nu I)
nhung ko o da I 4 -5 fha ng frn ma f d f va nhu ng con ba o fuy f ma nh
co fh Ia m f II f mo I hoa f d ng kInh f frong 1 - 2 nga y.
Khu dn cu sInh s ng o Canada ha n ch o m f da I ho p do c fhoo
bIn gIo I vo I MI. o dy khng gIan nng nghI p fra I r ng frn 66
frI u ho cfa |7% dI n fich Ia nh fh ). Vu ng PraIrIo |d ng co ) Ia vu ng
nng nghI p r ng Io n nh f: d c canh Iu a m, d u co qua ng canh, co
gIo I hoa , duo c sa n xu f frong ca c don v co frung bnh fu 200 ho cfa
fro In. Nhu c u cu a nuo c ngoa I quyf dnh dI n fich gIoo c y, gIa ca
va sa n Iuo ng. Ia nuo c sa n xu f Io n, Canada Ia nuo c xu f kh u fhu 2
frn fh gIo I sau MI.
Nhu ng ngu n fa I nguyn mo Ia m f frong nhu ng fru c f cu a nn
kInh f Canada va cung c p ma nh cho xu f kh u, nh f Ia xu f sang
MI. Sa n Iuo ng qua ng sa f |Iabrador va Qu-b c) d ng co Sudburg,
nIckoI |o IynnIako) va ng, uranIum...du ng ha ng d u fh gIo I.
Nhu ng ngu n nang Iuo ng cu ng r f Io n. Than o vu ng Rochousos,
fI c fhay Ia I xa ca c frung fm fIu fhu . Sa n Iuo ng hydrca cbua khaI
fha c o nhu ng Io p fr m fich vu ng PraIrIo |AIborfa) vuo f ca nhu c u
frong nuo c. TI m nang fhuy dI n mo I duo c xy du ng m f ph n.
Nhu ng co so chu y u na m o duo ng von ca c kh I vo qua d f fhu hu f
ca c nha ma y sa n xu f nhm. VI c quy hoa ch vnh Ja-m da f ra m f
s v n d chinh fr |quan h vo I nguo I Anh Ing) va kInh f |fhay
d I khi h u vu ng va Iuu Iuo ng ca c con sng).
IIn bang Canada.
Canada Ia m f ho p bang g m 10 fInh va 2 Ia nh fh co nhI u
quy n Iu c.
V ma f da Iy , 12 don v chinh fr na y co fh ho p fha nh 5 vu ng.
Nhu ng fInh fhu c a I Ty uong | f mo I, da o PrInco- douard,
Tn AI-Ion va Nouvoau-rusnvIck) co if dn cu fru va Ia dn nh p
cu. Su y u ko m v kInh f va dn s khI n ca c fInh na y na m ngoa I I
IIn bang.
Ca c fInh fhu c Iauronf |Qu-b c va OufarIo) Ia nhu ng noI sI
d ng nh f, f p frung 60% dn s d f nuo c, da m nhI m chu y u ca c
chu c nang Ia nh da o. Thung Iu ng SaInf - Iauronf, fu WInsor d n Qu-
b c |MaInsfroof), d fh hoa va cng nghI p hoa ma nh, fhu c su Ia c f
s ng cu a ca c fInh na y. a nh huo ng cu a ca c fha nh ph chinh: Toronfo,
Qu-b c, MonfroaI vuo f xa khun kh vu ng. Vu ng nhu ng ca nh d ng
co |PraIrIos) |ManIfoba, Saskafchonvan va AIborfa) co nguo I o mu n
nh f. MI n fr ng cy ngu c c r ng Io n fhu c fInh: WInnIfog, RogIna
va dmonfon. Tha nh ph CaIgarI da fro fha nh fhu phu d u mo cu a
ca Canada.
Vu ng CImbIa rIfanIquo nhI u nu I, co nhI u fa I nguyn fhIn
nhIn. y cu ng Ia ma f Tha I nh uong cu a Canada, co khi h u da I
duong n hoa . Ca ng Vancouvor, fhuo ng khng b do ng bang, Ia ca ng
ha ng d u cu a Canada. Qua do ng ha ng hoa chuy n dI va su nang
d ng kInh f cu a mnh, vu ng CoIombI rIfanIquo cu a Canada co
fh fro fha nh m f CaIIfornIa gI ng nhu o MI.
Ca c Ia nh fh Yukan va phia Ty a c bao fru m 40% khng gIan
Canada vo I s dn chI m 0,5% f ng dn s ca nuo c. VI c cu fru o dy
r f fIu chu n. y Ia vu ng cu a ca c fha nh ph mo va ca c co so khoa
ho c chI n Iuo c.
n cu khng d ng nh f.
Tu khI fha nh I p IIn bang, dn s da fang In 7,5 I n va vuo f qua
con s 26 frI u nguo I.
M f d frung bnh 2,5 nguo I / km2 khng pha I Ia dI u da ng quan
fm, su fuong pha n frong v n d phn b dn cu mo I Ia dI u da ng
no I.
Khu dn cu chinh co fh o duo c g m ha nh Iang WInsor - Qu-b c
|55% nguo I Canada f p frung o dy), ca c vu ng fhu c vnh SaInf -
Iauronf, mI n Nam PraIrIo va vu ng Vancouvor, f ng s 80% dn s
s ng frn 1/10 dI n fich ca nuo c. Va Ia I, dn cu cu fru khng IIn fu c.
M I nam co 400.000 nguo I dI cu n I da. Mu c chnh I ch dI fru o con
s m frong nhu ng fInh fhu c a I Ty uong, foa n b vu ng
Saskafchonvan - ManmIfoba va ca Qu-b c. Nguo c Ia I ca c fInh o v
phia Ty hon Ia I co nhI u dn: 15% o CoIombIo - rIfanIquo fu nam
1970 va 96% o AIborfa.
Su dI dn nng fhn Ia m f d ng fha I Ich su : mo I chuy n dI n ra
nhu fh cu dn nng fhn da da f mu c cn d I sau nhI u fh p kI hao
f n. ng fha I chI du ng Ia I khI f m quan fro ng cu a d fh duo c nng
cao. Canada hoa n foa n fhu c v n n van mInh a c MI. 76% dn
Canada s ng frong ca c fha nh ph |78% o Qu-b c, 82% o OnfarIo). 14
frI u nguo I Canada |hon m f nu a f ng s dn) s ng frong 24 khu dn
cu d fh vuo f qua 100.000 dn.
n ba n da g m 600.000 nguo I va 35.000 nguo I skIm, fuong
duong vo I s dn cu a nho m nguo I na y fu khI nguo I chu u d n.
uo I fa c d ng cu a su dI dn n I da, cu a vI c mo ra ca c cng fruo ng
mo va fhuy dI n, vI c Ia p da f ca c co so khoa ho c va qun su frong
khu vu c cu a mnh, nhu ng nguo I dn o dy, fra I qua fu fho I fI n su
d n fh kI fhu XXI, y fhu c duo c ba n sa c cu a mnh va o fho I dI m ma
ho da nh m f dI nhu ng da c frung cu a ho va do I cng nh n quy n Io I.
Nguo I Pha p Ia nhu ng nguo I chu u d u fIn xm chI m Canada.
Nhu ng Ia n so ng nh p cu Io n dI n ra va o nhu ng nam 1650 va 1750.
Nhu ng nguo I Canada g c Pha p |khoa ng 25% dn s ca nuo c) f p
frung o Qub c noI ho chI m 82% dn s , va m f s if o Nouvoau
runsvIck va OnfarIo. Mu c sInh cao fu Iu da c frung cho nhu ng
nguo I dn na y, gIo dy fhu c v Ich su . Ty I fang fu nhIn o Qu-
b c da ro f xu ng duo I mu c frung bnh cu a ca nuo c |duo I 1%). Nguo I
Canada g c Anh chI m ph n Io n frong dn s : 43,5% f ng s dn. Ho
chI m da s frong f f ca ca c fInh kha c.
N n kInh f nhI u chI nha nh.
Canada gIu gn nhu ng m I quan h m f fhI f vo I chu u, nhung
a nh huo ng cu a MI v n n I fr I.
Canada chI co bIn gIo I vo I MI. Su II n ma ch Ia nh fh frn bIn
gIo I 4000km, su c ma nh cu a d ng dIa, gn frung fm hoa ch dnh cu a
ca nuo c |MaInsfroof va ca c khu ph Io n o ng a c MI) da cho pho p
MI co a nh huo ng d n n n kInh f Canada va fhI ha nh vI c fh ng IInh
a p da o. 70% xu f kh u cu a Canada duo c fhu c hIn bo I ca c chI nha nh
cu a MI. MI kI m soa f 80% sa n Iuo ng f o g n Toronfo va WInsor,
g n ofroIf. Ca c chI nha nh xxon va MobII kI m soa f ph n Io n vI c
khaI fha c xang d u o AIborfa, cu ng nhu nhu ng nha Iuy n gang fho p
Io n cu a MI fh ng IInh ca c mo o Iabrador. VaI fro cu a nhu ng chI
nha nh na y frong ca c cng frnh quy hoa ch vu ng SaInf - Iauronf cu ng
d hI u : nho no ma vI c v n chuy n qua ng v ca c Io cao o Cary duo c
don gIa n hoa . Thuy dI n cu a Qub c ba n m f ph n dI n da ng k
sang NouvoIIo - AngIoforro.
Canada co ca n cn fhuong ma I xu f sIu vo I MI - d I fa c fhuong
ma I ha ng d u, nhung ca n cn v hnh |nghIn cu u khoa ho c kI
fhu f, Iuong, du Ich, chuy n gIao fhu nh p...) Ia I m.
Canada gIa nh p khu vu c m u dch fu do a c MI fu nga y 1/1/1989.
HI p dnh fu do m u dch a c MI, mo r ng ra ca MhIc, co hI u Iu c
fu 1/1/1994 va fa o ra m f kh I co 380 frI u dn. Trong khI cho do I Io I
nhu n co fh mang Ia I frong fho I ha n da I, fruo c ma f, Canada Io nga I
v fnh hnh phn quy n qua n Ii cu a ca c nha ma y o MhIc.
Qu-b c.
Io n g p ba nuo c Pha p, Qu-b c chI co 6,9 frI u dn, frong do
82% xom fI ng Pha p Ia fI ng mo do .
TInh na y Ia fInh r ng nh f Canada, co nhu ng fh ma nh vu ng
cha c: ru ng, mo , fI m nang fhuy dI n |frong do mo I duo c su du ng m f
ph n), fru c duo ng bI n SaInf - Iauronf, co ma ch gIao fhng duo ng
fhuy n I da Io n nh f fh gIo I. Song Qu-b c da da nh m f su c s ng
dn s dI u cho pho p vu ng na y duy fr ba n sa c van hoa frong frung
fm fh gIo I ngI - Xa cxng. Nguo I Qu-b c chI chI m hon 1/4 s
dn Canada.
Mng-fr-an - fhu phu kInh f cu a fInh, chu su ca nh franh frong
nuo c cu a Toronfo, g n vo I cu c cng nghI p cu a MI hon v ca da Ii I n
van hoa .
Trung MI
a y nuo c fa o nn mI n d f Trung MI, f p ho p hon 30 frI u dn
frn dI n fich khoa ng 540.000 km2, fuong duong vo I dI n fich nuo c
Pha p vo I dn s duo I m f nu a dn s Pha p. Khng co qu c gIa na o o
dy bao phu frn 150.000km2 va qu c gIa dng dn nh f frong s
na y cu ng chI co 10 frI u dn. Nhu v y, f m quan fro ng chI n Iuo c
cu a vu ng na y chu y u nho va o v fri chI n Iuo c cu a no gIu a haI mI n
chu MI. Ia nh fh co dI n fich ha n ho p na y frong qua frnh Ich su
cu a mnh cu ng Ia m f c f ch ng cu a Iu c Iuo ng ngoa I bang. I n ma o
cu a khu vu c na y go p ph n gIa I fhich v sao m f s kha f vo ng fh ng
nh f va fu c p fu fu c v n co n nhu c nh I va chI Ia a o fuo ng |fha nh
I p fh fruo ng chung, fm kI m ho a bnh). Tuy nhIn ca c qu c gIa
Trung MI da s ng ba ng nhu ng kInh nghI m Ich su r f kha c nhau ma
nhu ng a nh huo ng bn ngoa I: a nh huo ng cu a fhu c dn |Ty an Nha
va Anh) r I a c MI, da fang cuo ng. Tu khI d c I p, ca c nuo c Trung
MI da duo c coI nhu m f f ng fh duo c bao bo c, sa n xu f nguyn II u
hoa c Ia nhu ng noI v n ha nh va gIao dch fhuong ma I.
Tuy nhIn, ngay ca khI b phn chIa va h f su c kha c nhau, song
nhu ng hnh fhu c bI u da f dn f c hay qu n chu ng nhn dn nga y
nay d u co f m quan fro ng da ng quan fm.
Su hnh fha nh ca c qu c gIa.
N n d c I p co fu Iu nhung v n co n b f n dnh chinh fr.
Sa u qu c gIa Trung MI da duo c hnh fha nh sau nga y d c I p va o
nu a d u fh kI XIX xung quanh vu ng d f na m Io f gIu a haI mI n
dn cu va kInh f vo I fruy n fh ng Ty an Nha |fru Panama nam
1903). oIIzos chI nha nh fhu c Anh co bIn gIo I vo I CuafomaIa va
MhIc chI gIa nh duo c chu quy n va o nam 1982.
Va o d u fh kI XIX, ph n Ia nh fh fa o bo I ca c fInh ChIapas,
CuafomaIa, SaIvador, NIcaragua, Honduras va CosfarIca chI co m f
nu a frI u dn |frong do hon 40% s ng o CuafomaIa nga y nay). S co n
Ia I hoa c phn b ra I ra c frong ca c frung fm d fh nho va nng
nghI p, if hoa c khng IIn h I n nhau, b fh ng fr bo I qun phI n
Ioa n d u so , Ia nguo I da fra ng fhu c da d I dch. o Ia nguyn nhn
ma 5 frong s nhu ng ha f nhn na y da duo c fhI f I p fha nh nhu ng
nha nuo c d c I p. TInh ChIapas, co dn cu ngu n g c Maya, g n vo I
cu dn vu ng cao CuafomaIa, na m frong chInh fh qu c gIa MohIc.
Nhu ng cu c d u franh huynh d fuong fa n da choa n h f nhu ng
fh p kI d u cu a su f n fa I cu a nhu ng fI u qu c gIa na y, nhung ngay
fu cu I fh kI XIX, su a nh huo ng cu a fu fuo ng fu do da kho I In
nhu ng kha f vo ng fh ng nh f. Tuy nhIn, su an su cu a nhu ng hnh
fhu c khaI fha c kInh f bo I gIo I d u so o nng fhn frong m f s vu ng
Ia nguyn nhn cho nhu ng kha f vo ng y sInh ra fu mI fruo ng d fh.
Panama Ia m f fruo ng ho p da c bI f. Tuy n duo ng xuyn oo bI n
fhu c ra fhu c da ph n Carfhagono va do Ia fham vo ng kI m soa f
khu vu c gIao dI m na y cu a MI - nuo c da nhn co h I u ng h su hnh
fha nh nha nuo c Panama Ia m f n ha I cho CImbIa. Mo I hnh fhu c d
h cu a bo n d u so hay ba o Iu c cho fo I nga y nay v n fI p n I nhau, fu
CuafmaIa fo I Panama, qua Honduras va NIcaragua.
Nhu ng ha n ch v v fri da Ii va hoa n ca nh chinh fr.
Trung MI Ia vu ng d f nhI f do I, b chIa nho bo I da hnh khng
ba ng pha ng va bo I Ich su .
Su fhu ho p cu a vu ng nhI f do I phuong a c cho fo I f n knh da o
Panama, frong b I ca nh II n ma ch da fha I fu a c MI n hoa ,
khI n cho nhu ng nuo c Trung MI fro fha nh nhu ng nuo c b ngan
ca ch ma c d u khoa ng ca ch r f nga n. Tuy n nu I Iu a fh ng IInh
nhu ng d ng ba ng von bI n ho p frn huo ng Tha I nh uong.
Phia ng a c Ia nhu ng cao nguyn r ng Io n fha nh fu ng b c fru m
In nhu ng mI n d f fh p fhu c CarIb. Nhu ng vu ng d f na y Ia mI n
ru ng nhI f do I da y, fhuo ng r f if dn cu fru . Nguo c Ia I nhu ng vu ng
d f cao nhI f do I, duo c bao bo c nhu ng d ng ba ng ho p. Ma f Tha I nh
uong Ia nhu ng vu ng fhu c su dng dn va duo c canh fa c fhm canh.
Trong f f ca ca c nuo c Trung MI, v co su dI chuy n Iu da I fhoo
huo ng a c Nam cu a dn cu - nhu ng nguo I da chI m ph n chu MI
fI n CImbIa, nhu ng m I quan h ngang qua r f so Iuo c, va duo ng
gIao fhng fh hI m va b f n dnh. Cho fo I ma I nu a sau fh kI XX,
ph n bo bI n a I Ty uong v n co n ca ch bI f, fhInh fhoa ng b
khu y d ng bo I su d f nh p cu a qun Anh va vI c Ia p da f fa m fho I
nhu ng xi nghI p a c MI khaI fha c g va chu I.
Trong hoa n ca nh na y pha I na m I y knh da o Panama, dI m m u
ch f v da chinh fr cu a MI. Nga y nay, MI khng da c bI f quan fm
fo I vI c kI m soa f b ma y sa n xu f o Trung MI nu a, ma nha m nhI u
fo I kI m soa f haI con duo ng bu c pha I dI qua gIu a a c va Nam |knh
da o) va gIu a ng va Ty |oo bI n). y vu a Ia duo ng v n chuy n ma
fuy , |Nam - a c), vu a Ia ma f xich chinh fr mo ng manh frong su b
fri vu ng a nh huo ng fruo c ma f ma MI mu n duy fr.
a n sa c van hoa va dn f c.
Xa h I Trung MI Ia xa h I b IaI fa p, noI dn Anh dIng b I n a f
bo I fhu c dn Ty an Nha va b fr n I n vo I nguo I da don nh p
kh u fu vu ng AnfIIIos.
Trong s nhu ng d qu c Io n fI n CImb |fruo c fho I k ChrIsf p
CImb), duy chI co d qu c Maya frong ph n phia Nam da do n do p
duo c ph n Ia nh fh nga y nay fuong u ng vo I CuafmaIa va oIIzo.
Ph n co n Ia I b chI m bo I nhu ng nho m nguo I bI f I p va khng co
IIn h ha nh chinh. Nhu ng ko chInh phu c nguo I Ty an Nha da f
chn In dy da go p ph n Ia m m f dI ph n Io n nhu ng dn f c na y
frn phuong dI n v f ch f. Tuy nhIn, m f s frong s ho v n gIu
duo c ba n sa c cu a mnh, cha ng ha n nhu o NIcaragua va Panama,
frong khI do nhu ng dn f c kha c y u m m hon, frong khI fro fha nh
Iao d ng nng nghI p, da b IaI fa p va fhuo ng b IaI cang van hoa
|SaIvador, Honduras).
I u do ha n nhIn Ia v su hI n dI n cu a dn ba n xu ma nh mo
nh f frong nuo c CuafmaIa nga y nay fruo c dn no I fI ng fa p khng
dng Ia m nhung co ma f o kha p noI ma su k fh chu ng f c o dy
ma nh nh f. M f ph n nho Ia v su I fhu c khI chu frnh kInh f c n
d n ngu n nhn Iu c d I da o, ma f kha c, Ia su chuy n gIao dn cu
frong ca I ma nguo I fa go I Ia gIa m dn s . Co fh cu ng chinh v
nhu ng nguyn nhn na y ma ba n sa c dn f c va su ch ng cho I vo I su
IaI cang van hoa da duo c duy fr o dy o mu c cao nh f. V n co n f n
fa I su kha c nhau gIu a IadInos |nguo I Cro oIo na m quy n Iu c) va
nguo I Anh dIng.
o ca c nuo c kha c, su IaI fa p v n vuo f fr I va khng co noI na o ma
su phn bI f sa c f c Ia I ma nh mo nhu o CuafmaIa. a I da s ca c
nuo c Trung MI d u fhI u nhn cng, fru CuafmaIa. VI c nh p
kh u nguo I da don go p ph n va o su da da ng hoa xa h I IaI fa p na y
noI fhI u va ng su ha I hoa ba f ngu n fu dn f c if hon Ia fu su
kha c bI f xa h I. V n co n m f m I IIn h gIu a c I ngu n dn f c
va c p d dn f c frong gIaI f ng xa h I. M I IIn h na y v n f n
fa I vuo f ra ngoa I khun kh ca c nuo c Trung MI, da c bI f Ia o Nam
MI Ia ng gI ng.
Cu I nhu ng nam 80, vI c dn chu hoa ch d CuafmaIa gIu p cho
vI c f chu c ca c uy ban frong nhu ng ngI Ia ng duo c fhu c hI n, noI
c ng d ng nguo I Anh dIng fh hI n h f nhu ng g ho co . Va o cu ng
gIaI doa n y, NIcaragua da ban v fh ha nh chinh va pha p Ii da c bI f
cho vu ng fhu c sng Coco, frn bo bI n a I Ty uong, fruo c dy b
nguo I MosquIfo chI m gIu .
Su pha f frI n cu a ca c h fh ng sa n xu f.
Ia fa I sa n fhu a k cu a fhu c dn, kInh f frang fra I v n fh ng IInh
n n kInh f nng nghI p vuo f fr I.
Ca ph chI m 15% d f canh fa c o CuafmaIa, 20% o SaIvador va o
CosfarIca, noI ma ca ph Ia ma f ha ng xu f kh u chu y u. Thuo ng fh
nhu ng nha sa n xu f frung bnh, dI khI co ngu n g c chu u mo I su
du ng ngu n nhn Iu c fhuo ng nh f hoa c fhoo mu a. Chu I Ia sa n
ph m xu f kh u Io n cu a Trung MI, nhung h fh ng sa n xu f su
du ng bo I ca c cng fI Io n a c MI va o cu I fh kI XIX da fhay d I. Mia
duo ng va bng b sung cho ca c sa n ph m nhI f do I xu f kh u, frong
khI do chan nuI hoa f d ng fruy n fh ng cu a m f s chu so hu u Io n
frong chu ng mu c na o do da duo c hI n da I hoa , d ng fho I vu a mo r ng
pha m vI |qua ng canh). Nhu ng nam 1970 va 1980 da b r I Ioa n v su
In xu ng cu a gIa ca va su ca nh franh qu c f gay ga f. a o Iu c va r I
Ioa n o nng fhn ma nh d n In da Ia m fang khu ng hoa ng. Hoa f d ng
cu a m f s nha sa n xu f Iuong fhu c dang frong hoa n ca nh kho khan,
m f ph n do nhu ng r I Ioa n hI n nay dang Ia m Trung MI chao da o.
n s fang nhanh Ia m fang a p Iu c d I vo I d f daI fu nam 1950.
Kha I nI m ca I ca ch ru ng d f chi if cu ng Ia v n d chu y u duo c dua
ra franh Iu n frong m f fho I gIan. o NIcaragua, nu f ng fh ng
V.Chamorro duo I a p Iu c cu a pho ba o fhu da huy bo ca I ca ch ru ng
d f do nhu ng nguo I fhoo fu fuo ng dn f c va ca ch ma ng d xuo ng
nam 1980.
Nhung Trung MI khng chI co nng nghI p. Vo I su da da ng hoa
ca c hoa f d ng ba f d u o quI m kha Io n fu khI fha nh I p kh I fh
fruo ng chung Trung MI nam 1960, su pha f frI n frao d I bun ba n
n I vu ng ca c sa n ph m cng nghI p fIu du ng fhng du ng cho pho p
b ma y sa n xu f d n dI va o hoa f d ng.
Su dI cu va ca c fha nh ph .
fh hoa pha f frI n nhanh fuong quan vo I mu c fang dn s cao
va dI dn nng fhn, duo c fhu c d y do su m f fr f fu fhuo ng xuyn.
HIn daI hoa va phn cuc hoa cac hoaf dng frong nhung vung d fh
Ion da gIup cac fhanh ph Trung MI fhoaf khoI nhp d cua nhung fhu
d nho bo fhuc fInh. Phn Ion frong s nhung fhanh ph nay fp frung
foI 25% dn s ca nuoc. Nhung rI Ioan o nng fhn da dn foI vIc dn
nng fhn dI cu ra fhanh ph. Thanh ph QuIdad cu a CuafmaIa, mf
fhanh ph Ion nhf voI gn 2 frIu dn cung co nhung vn d chung v
fnh frang fhIu ch o. HIn fuong dI fru fruoc kIa vn con fn faI, phan
anh hoan canh kho khan o mf s nuoc: SaIvador qua faI dn s nn da
cho dnh cu hang ngan kIu dn o Honduras noI if dn hon, fao ra
nhung cang fhang Ion gIua haI nuoc
Tuy nhIn fu 15 nam qua, Trung MI Ia noI chuy n gIao va dI
chuy n dn cu ma nh mo do khu ng hoa ng kInh f , chI n franh va ba o
Ioa n ma f n fh f xa h I kho co fh finh duo c o mu c na o- su dI chuy n
a f if duo c bI f d n fu CuafmaIa sang ChIapas |MhIc) frong do
m f s fro Ia I T qu c nhung v n dI chuy n v Ia ng ma c cu a ho
khng co n nu a. Pho d I I p ch ng nhu ng nguo I dn f c chu nghIa
ca ch ma ng o NIcaragua duo c hnh fha nh o Honduras va CosfarIca...
n dI cu co ca chu c nga n nguo I. Ho Ia na n nhn cu a su m f n dnh
kInh f va chinh fr hoa c nhu ng h fu fuo ng d I dch fh ba o. Trung
MI Ia khu vu c cang fha ng cao v xa h I va chinh fr frn fh gIo I
nga y nay. Trong m f chu ng mu c na o do fh do chinh Ia ca I fa o nn su
fh ng nh f d y kch finh cu a nhu ng nuo c nho bo fa o nn khu vu c
na y hay if ra do Ia ca I fa o nn m f no f chung d I vo I nhu ng nuo c ma
h u h f da b gIa ng co frong su f chI u da I Ich su cu a mnh bo I
nhu ng fh Iu c II khaI.
MhIc.
MhIc Ia nuo c co dI n fich frung bnh n u fa so sa nh vo I nhu ng
ga kh ng I frn ha nh fInh. Vo I khoa ng 90 frI u dn, MhIc Ia m f
frong haI nuo c Io n frong chu MI Ia fInh va nga y nay co n n I fI ng
v co fha nh ph Io n nh f fh gIo I fhu d MhIc vo I khoa ng 20 frI u
dn. MhIc co m f bIn gIo I r f da I chung vo I cuo ng qu c s m f fh
gIo I |2000 km).
Tu 30 nam nay, MhIc Ia m f nuo c co da s dn cu Ia dn d fh
|frn 60% hI n nay). y Ia m f nuo c cng nghI p hoa ma hnh a nh
v d f nuo c na y frn fh gIo I frong nhu ng nam 1970 d n d n duo c
fh hI n qua ngu n fa I nguyn d u mo bao Ia |bu ng n d u mo
nhu ng nam 1975 1980), qua su su p d kInh f nam 1982 r I mo n no
kh ng I ma nha nuo c na y ma c pha I |frn 100 fI !S) va da pha I
chu mu c gIa m s v n cho vay fo I 35% nam 1989.
Su phn b dn cu Iu do I, frong do m f ph n Io n f p frung o bnh
nguyn mIn Trung, da go p ph n fa o nn m f su fh ng nh f qu c gIa
da c bI f cha f cho ngay fu fho I k fhu c da.
Nu I, nu I Iu a, d ng d f.
Khng gIan MhIc vu a fhu ho p, vu a fra I da I do c fhoo nhu ng va ch
Io n cu a da fha I Iu c da a c MI. HaI da y nu I Io n fra I r ng fu a c Ty
a c va a c ng a c fo I mI n frung d f nuo c, ba n fhn mI n na y
cu ng b cha n ngang bo I da y nu I Iu a ng Ty, ma dInh cao nh f fo I
5000m frn fhung Iu ng MhIc.
C u fru c da Iy na y Ia m fhu ho p d ng ba ng, quy f dnh su da da ng
cu a khi h u, b fhay d I nhI u bo I ca c kh I nu I. o 150 vI a c, fha nh
ph MhIc fhu c v mI n d f Ia nh, noI vu a co mua frn f ng cao
vu a co mua nhI f do I va nuo c co fh do ng bang o dy.
Nhung nhu ng a nh huo ng cu a bI n khI n cho su fuong pha n cu a
da hnh fhm ma nh mo , khI n MhIco na m duo I nhu ng Iu ng khi
h u ma nh: bo bI n phia ng, fu ba n da o Yucafan fo I bIn gIo I MI
r f d b a nh huo ng bo I nhu ng con ba o hnh fha nh ngoa I bI n CarIb
va xoa y I c o Vnh MhIc.
Cu I cu ng m f no f chu y u cu a da fha I MhIco co Io Ia k f c u
y u cu a f ng d f duo I, Ia nguyn nhn cu a nhu ng fr n d ng d f.
Tr n d ng d f g n dy nh f va fa n kh c nh f da fa n pha MhIc
nam 1985. Chinh phu da finh d n m f chuong frnh dI fa n fha nh ph
va su doa n k f nhn dn co f chu c va d c I p chua fu ng co nga y
nay go p ph n va o vI c hnh fha nh m f b ma f xa h I mo I frong fhu
d MhIc.
M f qu c gIa f p frung hoa , su c na ng cu a MhIc.
Thu d MhIc f p frung g n 25% dn s cu a ca nuo c va chI m uu
fh nh f frong b ma y sa n xu f va hoa ch dnh.
Tha nh ph Io n nh f fh gIo I hI n nay dang Ia chu d cu a m f cu c
franh ca I gay ga f. Cho fo I nhu ng nam 70, su fang fruo ng cu c k
nhanh cu a fha nh ph na y v n chua gy ra v n d g. No nhu m f
d u hI u cu a su c ma nh. R I sau do nhp d fang fruo ng duo c fhu c
d y, do ng nguo I ngho o dI cu, su bu ng n nhu ng vu ng dn cu b p
bnh da ko o fhoo su fhay d I g n nhu frI f d frong d xu f cu a ca c
nha Ia m k hoa ch. Tr n d ng d f nam 1985 da khI n fa I fhI f Ia I vaI
fro cu a MhIc.
N u nhu nhp d pha f frI n dn s gIa m ro r f fu nam 1980 do
mu c fang dn s ch m Ia I cu ng nhu d I vo I dn nh p cu fh nguo I fa
du kI n nam 2000 so co 27 frI u dn o fha nh ph na y. Va Ia I, vI c
dua va o hoa f d ng ca c co so ha f ng va dch vu da fIu f n m f
khoa n ngn sa ch Io n cu a nha nuo c m I nam. Thu c v y, m I nam
fha nh ph na y fu fa o ra cho mnh nhu ng fhu c da mo I o ngoa I vI
MhIco. Va Ia I, MhIc va khu dn cu o dy fhu c v haI chinh quy n
kha c nhau, chinh quy n cu a IIn bang va chinh quy n nha nuo c
MhIco, f p frung fo I 30% Iao d ng cng nghI p va hon 30% Iao d ng
dch vu . Nhung MhIco khng chI chI m v fri n I b f o cng nghI p
va dch vu , ma co n o quy n Iu c. Tha nh ph na y duo c xy du ng frn
c d Azfo quos, o frung fm cu a Ia nh fh , frong vu ng khng khi
frong Ia nh nh f |fro fha nh nhI m nh f). CIaI doa n d u cu a qua
frnh hI n da I hoa cu a MhIc frong fho I ch d d c fa I PorfIrIo Iaz
fu cu I fh kI XIX cho d n ca ch ma ng 1910 da dua ca c phuong fI n
v n fa I hI n da I va o hoa f d ng, duong b va duo ng sa f. T f ca d u
h I fu v MhIc. Ca c chinh phu ra do I fu cu c ca ch ma ng da fang
cuo ng vaI fro cu a nha nuo c frong n n kInh f va fa o dI u kI n cho
vI c da o fa o m f Io p frung bnh o mo I frnh d cho f f ca nhu ng vIn
chu c ma vI c g n gu I vo I chinh quy n Ia m f dI u kI n f n fa I cu a
ho . uy chI co fhu d Ia duo c huo ng mI fruo ng van hoa Io n, a nh
sa ng van ho a va ngh fhu f o c p d qu c f .
ng co cu a bIn gIo I phia a c.
MI n a c gIa p gIanh vo I MI da fro fha nh nguo I fh u Ia I cu a cuo ng
qu c Ia ng gI ng va co su pha f frI n fh n k.
MI n a c MhIc, no I ca ch kha c Ia su k fI p cu a ca c bang bIn
gIo I cu a MI, fuong u ng vo I vu ng A nhI f do I nhung chI co if noI Ia
hoang ma c. Nhu ng bang na y fruo c dy if dn, Ia Ia nh fh fhu c da
cu a Ty an Nha, fra I r ng frn bang Toxas va CaIIfornIa. o dy chI
xy du ng duo c nhu ng fha nh ph mo va gIa o h I. ng co cu a bIn
gIo I na y da fro fha nh m f hI n fuo ng ha ng d u cu a n n kInh f
MhIc va k f qua Ia su phn b dn cu mo I da fra I qua nhI u gIaI
doa n fang fruo ng fruo c dy. Chinh frong fha nh ph chinh
Monforroy o a c MhIc ma n n cng nghI p da co nhu ng buo c pha f
frI n do p do nh f ngay fu cu I fh kI XIX, da c bI f Ia nga nh Iuy n
gang fho p. CIaI doa n fang fruo ng kInh f fhu haI o mI n a c
MhIc na y dI n ra va o nhu ng nam 60 vo I nhu ng chuong frnh Io n
v fuo I fIu va dua va o canh fa c gI ng Iu a m Iu n fhoo d ngh cu a
ca c chuyn gIa frong cu c ca ch ma ng xanh- co so cu a su fhay d I
su sa c cu a khung ca nh nng nghI p. Cu ng va o nhu ng nam 60,
nhu ng nha ma y nho hoa f d ng ba ng ca ch fh u Ia I Ia I ba f d u duo c
nhn In. Nhu ng nha ma y do duo c go I Ia MaquIIadoras, nha m hoa
nh p va o dy chuy n sa n xu f a c MI.
Nghch Ii fhay, cu c khu ng hoa ng d u nhu ng nam 80 do su f gIa
d u Ia I phu c vu cho su ca I f cng nghI p cu a d f nuo c. MhIc da
huo ng chinh sa ch cu a mnh v fu do hoa va mo cu a ra nuo c ngoa I.
uong nhIn Ia frong chu ng mu c ma 70% Iuo ng frao d I fhu c hI n
vo I MI fh chinh frong nhu ng vu ng phia a c Ia noI dI n ra nhu ng
chuy n bI n da ng chu y nh f. H fh ng ca c nha ma y fh u Ia I d n
duo ng va Ia m m hnh cho qua frnh fu do hoa kInh f co fh dI d n
fha nh cng. Ca c bang va ca c fha nh ph bIn gIo I da fa o dI u kI n cho
v n nuo c ngoa I va o. Trong khI do , ph n Io n ca c nga nh cng nghI p
MhIc dang Im va o ca nh khu ng hoa ng, sa fha I va pha I fhu a nh n
ra ng ca c nha ma y fh u Ia I fu nam 1982 khu vu c da da da ng hoa va
khng co n gIo I ha n o qu n a o may sa n hay Ia p ra p sa n ph m ma bao
ha m ca dI n fu , da fa o ra r f nhI u vI c Ia m.
Vu ng bIn gIo I fruo c h f va foa n b nuo c MhIc sau do cho do I r f
nhI u o hI p dnh fu do m u dch a c MI |NATA) co hI u Iu c fu
nga y 1/1/1994. MhIc nha m mu c fIu fa o ra 700000 vI c Ia m va MI
nha m va o vI c ha n ch do ng nguo I nh p cu b f ho p pha p.
u mo va ca c vu ng co d u.
u mo da fro fha nh fI m Iu c kInh f chu y u, ma su fhnh vuo ng
cu a n n kInh f ga n vo I nhu ng fhang da ng cu a sa n Iuo ng va gIa d u.
Sau khI gIa d u fang dInh dI m nam 1973, MhIc da y fhu c duo c
Io I ich cu a ngu n fa I nguyn hydrocacbon r ng Io n cu a mnh. Tuy
v y ngu n fa I nguyn na y cu ng da duo c khaI fha c fu cu I fh kI XIX
va da go p ph n da nh d u nhu ng gIaI doa n quan fro ng nh f frong
Ich su qu c gIa v no duo c qu c hu u hoa va o nam 1938 boI
I.Cardonas, f ng fh ng nuo c c ng hoa MhIc. Sau do MhIc da sa n
xu f d da p u ng duo c nhu c u fIu fhu frong nuo c. VI c pha f hI n
ca c mo d u ngoa I khoI Campocho fru ng vo I Iu c gIa d u fang. KhaI
fha c d u duo c fang cuo ng a f, fa o ra nhI u da o I n khng chI v
kInh f ma co n v xa h I va khu vu c frong d f nuo c. Sa n Iuo ng fang
d u fu nam 1984 va vuo f qua mu c 150 frI u f n. o chinh Ia d ng co
pha f frI n, song su fI n frI n da du ng Ia I va o dI m gIa d u ba f d u
gIa m. MhIc hI n nay cu ng du ng ha ng fhu nam frn fh gIo I |157
frI u f n nam 1992). Cng fI Pomox v n gIu fu ca ch doanh nghI p
qu c doanh, frong khI do ph n co n Ia I cu a n n kInh f da duo c fu
nhn ho a. u mo , da m nhI m 70% xu f kh u nam 1982, chI co n Ia I
1/3 frong 10 nam sau.
Tuy nhIn d u mo da Ia m fhay d I su sa c va Iu da I b ma f
MhIc, chi if cu ng o da phuong, fruo c fIn ba ng vI c dua va o m f
n n cng nghI p va hI n da I hoa nng nghI p o phia Nam cho d n
f n oo bI n Tohuanfopoc.
Nhu ng fha nh ph nho fhu c oo bIn va vu ng vnh nhu
VIIahormora, MInafIfIan va SaIIna Cruz, co nhu ng nha ma y Io c d u,
da da f mu c fang fruo ng cao mI n sao chinh quy n fha nh ph co
nhu ng phuong fI n d d I pho vo I do ng nguo I dI cu v n chua fm
duo c vI c Ia m frong nga nh d u mo .
Trong pha m vI da phuong, nhI u cu c xung d f da gy nn su d I
I p gIu a chinh quy n cu va nhu ng nguo I sa n xu f d u mo , gIu a dn
da phuong va dn mo I d n. Cu I cu ng, su fhnh vuo ng ma d u mo
mang Ia I frong nhu ng nam 70 cho fo I nam 1982 da Ia m fhay d I so
fhich fIu du ng cu a Io p frung Iuu na y cu ng nhu f ng Io p bnh dn
dang ngho o dI fu nam 1992, Ia m f frong nhu ng y u f d ca o gIa c h
fh ng chinh fr va o cu I nhu ng nam 80, d n fo I nhu ng ca I ca ch c u
fru c hI n nay.
MhIc Anh dIng va MhIc IaI fa p.
n s g c Anh dIng chI m ph n fhI u s , nhung MhIc hI n
da I, IaI fa p, ga n va o hnh a nh cu a mnh nhu ng k fhu a cu a qua khu .
Hnh a nh v MhIc hI n da I khng pha I Ia hnh a nh v fa I sa n da
van hoa co fu qua khu . Va Ia I, nhu ng cng frnh v kI n fru c h I u c
fhu c su v nhu ng gIaI doa n IIn fI p cu a Ich su , o dy Ia d mInh
chu ng cho hnh a nh y va fhu hu f kha ch du Ich nhu ng nguo I ua
ma o hI m cu a fh gIo I hI n da I. QuI m da van hoa na y, noI fh ng
IInh cu a fh gIo I IaI fa p, v n co n Ia m I quan fm fran fro cu a duo ng
I I chinh fr va da da nh d u m f s bI n pha p fhI ha nh frong ca ch
ma ng |1910 1940). Su fro Ia I va duy fr fh ch so hu u ru ng d f
f p fh k f ho p vo I ch d sa n xu f gIa dnh chu ng mInh cho su fhu a
k ru ng d f cu a nguo I Anh dIng.
N u fh gIo I Anh dIng chI chI m 5% dn s fhoo fh ng k, no
fI p fu c Ia m d I fuo ng cho chinh sa ch ba n xu , nh f Ia v ma f ho c
duo ng - da chu nhI u fhay d I su f fho I k h u ca ch ma ng.
Th gIo I na y, da c bI f Ia frong fho I k khu ng hoa ng ba y fo nhI u
yu sa ch, dI khI r f du d I, frong do co m f yu sa ch Io n IIn quan
fo I phong fra o ba n sa c. Ia m f no f b ph n fh hI n ba n sa c y, ngh
fhu cng phong phu cu a MhIc, nga y nay dang duo c fhuong ma I hoa
a f bo I nhu ng ma ng Iuo I vuo f kho I f m cu a nguo I sa n xu f, Ia dI
fuo ng cu a su franh ca I gIu a nhu ng nguo I ba o v ch f Iuo ng van hoa
ngh fhu f. I fo I hI n da I hoa ba ng con duo ng h I nh p xa h I na o,
do Ia m f fha ch fhu c |frong s nhu ng fha ch fhu c kha c, fha ch fhu c
na y cha c cha n Ia da ng Io nga I nh f: dn s fang nhanh, na ng no ) fa o
nn no f da c fhu cu a MhIc.
Qu n da o AnfIIos - m f qu n da o nhI f do I
Iuu vu c bI n phn ca ch gIu a a c MI va Nam MI, bI n CarIb hay
qu n da o AnfIIos, r ng ngang vo I bI n a Trung Ha I va fhu c hoa n
foa n v vu ng nhI f do I, duo c chI m IInh bo I chu I ca c ho n da o ma su
da da ng cu a chu ng v n mang m f fa I sa n fhu a k chung. o Ia n n
fa ng fhu c da dI n hnh, su n I frong nhu ng Ia nh fh m f d n dn
ba n xu ngay fu khI no duo c pha f hI n bo I nhu ng ko chInh phu c fu
chu u. Su d I dch fruo c ma f va su d I dch cu a bo n ha I fa c, v fri
chI n Iuo c cu a m f s ho n da o frn fuy n duo ng fhuong ma I Io n fho I
fhu c da, sau na y, Ia su g n gu I vo I MI gIa I fhich cho finh da da ng
cu a nhu ng v fh chinh fr o bI n CarIb. Nhu ng yu sa ch dn f c
hay van hoa xa h I o dy co nhu ng hnh fhu c kha c nhau va phn
fhoo fu ng fho I. Tu khI HaIfI d c I p cho d n fh kI XIX, nhu ng m I
quan h cu a da o AnfIIos vo I ca c cuo ng qu c n I b f da pha n a nh su
b p bnh cu a nhu ng hnh fha I xa h I hay cu a ca c qu c gIa frong bI n
CarIb.
No I chung, if nhI u cu ng o xa ca c cu c ba nh fruo ng Io n cu a fh gIo I
cng nghI p, qu n da o AnfIIos cu ng v n Ia m f fh gIo I d y quy n ru
d I vo I dn cu ca c nuo c fa o nn no . Ia m fh na o d nhu ng ho n da o
na y khng buo c va o vo ng xoa y cu a du Ich - nga nh da fro fha nh
ngu n Iu c chinh d I vo I da I da s ca c qu c gIa khI ma ngu n Io I na y
khng pha I Ia duy nh f7
Tuy nhIn finh fhu y u kInh f cu a qu n da o AnfIIos da khI n m f
s ho n da o pha I Iu a cho n m f hnh fhu c hoa f d ng dch vu kha c frn
c p d qu c f , co n r f if duo c bI f d n, do Ia hnh fhu c cu a ca c
fhIn duo ng fhu .
MI fruo ng fu nhIn.
Qu n da o AnfIIIos Ia nhu ng ho n da o nu I Iu a, fhuo ng co ca c con ba o
Io n fra n qua, dI khI b fa n pha bo I d ng d f.
CarIb Ia khu vu c b p bnh fa o bo I m f kh I bao bo c bo I nhu ng
doa n du f g y r f su. da ch n va nu I Iu a Ia ngu n g c cu a nhu ng
fha m hoa da da nh d u Ich su AnfIIos. Porf and PrInco, Cap
HaIfIon hay ca KIngsfon da fra I qua nhu ng fr n d ng d f nghIm
fro ng. N u nu I Iu a Ia v n d cu frong m f s vu ng fhu c HaIfI, fh no
v n dang hoa f d ng nh f Ia o ca nh cung ca c da o AnfIIos nho , cha ng
ha n o CuadoIoupo |SoufIo ro) va o da o Ma c-fI-nich |nu I PoIoo ). Nhung
m f s da o nho fhu c ra chI Ia nhu ng vo m cu a nu I Iu a - dI u nay
mang Ia I cho ca c ho n da o na y m f da ng vo da c bI f I ng I y.
Su da da ng fhoo vu ng khi h u cu a fh gIo I da o na y do su kha c
nhau v cuong d va d da I ha ng nam cu a mu a mua hon Ia do su
chnh I ch v nhI f d . Tuy nhIn, nhu ng fuong pha n v Iuo ng mua
da c frung fhoo fu ng noI, fhoo su b fri ca c ma f cu a nhu ng kh I nu I so
vo I gIo Ty, fu do ma co su go I fn ca c ma f cu a da hnh na m frong
gIo va duo I gIo , nhu ng ma f na y kh hon v fa c d ng cu a gIo no ng
va kh. Khi h u na y co n cho fh y va o fho I k ha n ha n co khI r f
nghIm fro ng d I vo I cy fr ng |o Cuba 1986, 1988) frong khI do va o
mu a dng Ia I co nhu ng do f Ia nh fra n xu ng f n ca nh cung da o.
Cu I cu ng su ga p nhau cu a nhu ng do f gIo Ty ko m fhoo nhu ng
Iu ng gIo bI n d n fu xich da o vo I khng khi A nhI f do I qua no ng
dI khI gy ra nhu ng con ba o hoa nh ha nh quanh qu n da o AnfIIos va
vnh MhIco va o khoa ng fha ng 9 va fha nh 12. Su Io n d n cu a nhu ng
con ba o na y nga y nay duo c pha f hI n ro nhung khng pha I bao gIo
cu ng co nhu ng bI n pha p c n fhI f dI ko m. V v y, con ba o Hugo
fha ng 9 nam 1989 da fa n pha nhI u da o fhu c qu n da o AnfIIIos |da o
CuadoIoupo b f n ha I na ng nh f).
Con nguo I.
n cu IaI fa p, dn s fro , noI su c o p dn s va m f d cao Ia
nguyn nhn d n d n dI cu.
Ich su fhu c da gIa I fhich cho finh da da ng cu a m f dn f c da
chu ng f c va da van hoa dI n hnh. Thu c v y, frn n n fa ng chu PhI
fh ng IInh kha p noI, fru frong nhu ng vu ng d f fhu c da cu cu a Ty
an Nha |Cuba, c ng hoa mInIca va PorforIco) va frn n n fa ng
ca c ngu n g c chu u co n co nhu ng doa n nguo I Trung Qu c, va
nh f Ia nguo I n , hI n gIo nhu ng nguo I na y Ia m f c ng d ng
nang d ng cu a d f nuo c nhu o TrInIfo -of-Tobago.
Nhn chung da o AnfIIos r f dng dn: hon 35 frI u nguo I frn dI n
fich 230000 km2. Trn f ng fh , fI I fang fruo ng dn s o dy v n
cao |240/00/nam) va da s dn s fro . Nhung co nhu ng su kha c bI f
cu a fu ng noI v dn s : MI da fhu c hI n o PorforIco m f chinh sa ch
kI m soa f s sInh: fI I sInh o da o Ma c-fI-nich va CuadoIoupo da
gIa m ma c du co n cao hon o Pha p m u qu c: cu I cu ng, fI I sInh cu a
Cuba hI n nay ba ng vo I fI I o ca c nuo c cng nghI p va na m frong s
nhu ng nuo c co fI I sInh fh p |1,8 fro om/m f phu nu ).
Trong b I ca nh na y, fa d da ng hI u duo c ra ng dI cu do ng vaI fro
da ng k frong ca c da o AnfIIos. Truo c dy, dI cu Iao d ng n I b ca c
da o cho nhu ng vu mu a o ca c frang fra I fhoo chu frnh kInh f |nguo I
HaIfI o c ng hoa mInIca, nguo I HaIfI va CIamaIca sang Cuba...),
co n mu c fIu cu a dn dI cu nga y nay khng ro ra ng : do don gIa n chI
Ia su fm kI m vI c Ia m frong nga nh du Ich, vi du fu da o mInIca
sang Ma c-fI-nich, CuadoIoupo va arbado, fu nhu ng da o VIorgos
sang Iu c da a c MI, khI n MI pha I I p ra ha n nga ch fI p nh n |fhoo
Ii fhuy f) d I vo I fu ng nuo c.
KInh f .
y Ia m f ph n Io n fhu c fa I sa n fhu a k cu a fhu c dn: vI c
fr ng cy o ca c frang fra I v n f n fa I, cng nghI p hoa r f if.
o I s ng kInh f cu a qu n da o AnfIIos du a frn h fh ng frang
fra I va n I , fhoo m hnh mo r ng ra ca c nuo c kha c fhu c chu MI
IafInh. Cho d n cu I fh kI XVII, nguo I fa v n chua fh no I chinh
xa c v h fh ng sa n xu f: fhu c v y ca c da o phu c fu ng duo I su d I
dch cu a bo n cuo p bI n, r I cu a nhu ng cng fI fhu c da. ChI va o fh
kI XVIII chu ng mu c na o nho nh f, duong va ca ph v n Ia ca c sa n
ph m chu y u. Tr ng cy ca ph va mia duong duo c fI n ha nh frong
ca c d ng ba ng va fhuo ng do nhu ng nguo I n I Ia m vI c, r I do nhu ng
nhn cng ba n fu do Ia m, va cu I cu ng Ia do nhu ng ko fhu c dn -
hnh fhu c nguo I Ia m ro frn nhu ng vu ng d f frang fra I. Nhu ng nng
sa n fhng du ng no I chungfhuong f p frung o nhu ng vu ng, nhung d n
d n duo c dua v fha nh ph . VI c xoa bo ch d n I va o fh kI XIX
v n khng Ia m m f dI ca c frang fra I. ChI co hnh fhu c huy d ng
nhn Iu c Ia fhay d I va su dI Ia I n I b frong ca c da o duo c nng In.
Va o nu a sau fh kI XIX, AnfIIos co n fra I qua m f fho I k fuong d I
fhnh vuo ng frong khI ma fh fruo ng a c MI da fro fha nh fh fruo ng
quan fro ng nh f fh gIo I.
Nhung ca c frang fra I if duo c hI n da I hoa va su fhang da ng cu a
gIa ca nguyn II u cu ng nhu su ca nh franh qu c f va o fh kI XIX da
d n d n su suy fhoa I. Ca I ca ch ru ng d f Ia m f gIa I pha p ngan cha n
su suy fhoa I na y va cho pho p cung c p cho nhu c u cu a ca c fha nh
ph co mu c fang fruo ng nhanh, fhu c su v n chua dI n ra. Nhn
chung, da o AnfIIos phu fhu c v Iuong fhu c. TI fro ng nga nh nng
nghI p frong CP khng ngu ng gIa m, fru o HaIfI. Nhu ng hoa f d ng
mo I da ra do I, fhuo ng ga n II n vo I su g n gu I vo I MI, fa o ra su d I
dch Io n gIu a ca c nuo c. u Ich cu ng fro fha nh ngu n fhu nh p
chinh, k ca d I vo I nhu ng da o qu c nhu Cuba va PorforIco, da fhu
nghI m ca c chuong frnh pha f frI n kInh f da da ng nh f. ng fho I,
nhu ng nga nh cng nghI p nho da duo c nhn In, Ia nhu ng ma f xich
don gIa n nh f frong ca c chI nha nh cng nghI p a c MI. HI n fuo ng
na y khng chI da c frung cho ca c da o fhu c AnfIIos ma co n fhm nh p
va o HaIfI. Nhung do Ia ca I fhay fh cho su fhI u fh n v fa I nguyn
fhIn nhIn cu a ca c nuo c nho nh f, frong khI do ca c nuo c kha c co
phuong fI n d pha f frI n m f s nga nh cng nghI p ga n vo I fa I
nguyn d f ng m: ch bI n bxif o JamaIca |Ia nuo c sa n xu f b xif
ha ng d u frong fho I gIan g n dy), da c bI f Ia khaI fha c va Io c d u o
TrInIfo va Tobago |ch bI n m f ph n d u fh khaI fha c o VIzuIa
nuo c Ia ng gI ng). VIzuIa da so m fhnh vuo ng song gIo dy dang
suy fa n.
I ma f vo I n n kInh f y u ko m va co n nhI u b p bnh, nhI u
phuong sa ch kInh f mo I da duo c kha m pha : duo ng I I kInh f dch
vu , cho pho p fhu hu f fI n v vnh CarIb. NhI u da o da fro fha nh
nhu ng fhIn duo ng fhu |ngu n fhu da da ng va co r f nhI u cng fy)
nhu da o CaImans va ahamas. Ngoa I ra co n m f s khu vu c kha c,
cha ng ha n nhu ng khu ch xu f o Curacao.
u Ich.
Thu n Io I nho khi h u va o g n My , du Ich da fro fha nh ngu n
fhu nh p ha ng d u cu a r f nhI u da o.
Hnh a nh mang finh ngoa I IaI cu a qu n da o AnfIIIos khng co n Ia
mo I mo , nhung chI sau chI n franh fh gIo I II ngha nh du Ich mo I c f
ca nh fhu c su . NhI u da o, nuo c bI n frong va nhI u ma u sa c, ca nh sa c
nu I Iu a hu ng vI, fruy n fh ng m nha c va nhu ng khu ch xu f fhu
hu f nhu ng con fa u kha ch sang fro ng cu ng nhu hoa f d ng du Ich
bnh dn. V fa c d ng ngha nh du Ich no I chung n I b f frong pha m
vI ca c da o nho hon Ia frong nhu ng da o Io n, nn ngha nh cng nghI p
du Ich na y o du cu ng Ia ngu n Io I ha ng d u, fru o HaIfI va c ng
hoa -mI-nI-ca.
Thu n Io I cu a da o AnfIIIos o ch no mang Ia I su sa ng khoa I vo I
a nh na ng ma f fro I va bI n du su f ca nam. C n 60% du kha ch Ia
nguo I a c My , song nguo I Pha p va nguo I Anh cu ng kha dng. M f s
ho n da o chuy n fu nga nh du Ich xa xI, n u khng mu n no I Ia quy
f c, fhuo ng da nh cho nguo I Anh va o nu a d u fh ky XX, sang nga nh
du Ich qua ng da I qu n chu ng, duo c khuy n khich do o g n fh
fruo ng a c My . Vnh Monfogo o ZamaIca hI n nay do n fI p hon
800.000 du kha ch m I nam, mang Ia I Iuo ng ngoa I f Io n, uo c finh
khoa ng 500 frI u !S.
N u sn bay San Juan o Porfo RIco Ia sn bay hoa f d ng nhI u
nh f o CarIbo, vo I I frnh fang nho su dI Ia I cu a ca c gIa dnh nguo I
Porfo RIco gIu a da o va Nov York fh m f s da o nho hoa c qu n da o
co doanh fhu cao fhuo ng nho su xu f hI n ca c khu ch xu f va
nhu ng fhIn duo ng fhu . V v y o CaImans, ca c ho n da o VIorgo
|fhu c Anh va My ), nh f Ia o ahamas, Iun co nhu ng fa u kha ch va
fa u du Ich sang fro ng, fhuy n bu m, da nh ca duo I bI n va cu Ia c b
gn, du Ich cu I fu n |kha ch d n fu IorIda va ca fu Nov York).
Nhung ngoa I su nh n nhp v n co va song song vo I nhu ng hoa f
d ng fa I chinh frong nhu ng khu ch xu f va nhu ng fhIn duo ng
fhu , m f s da o AnfIIIos duo ng nhu co n Ia b n d cu a ma fuy gIu a
Nam My - noI sa n xu f, va Hoa Ky - noI fIu fhu .
Qu n da o AnfIIIos, m f fh gIo I da o.
Toa n b ca c da o AnfIIIos fhu c vu ng nhI f do I, duo c c u fha nh fu
nhI u qu n da o hoa c da o co kich co da da ng, co v fh chinh fr va
van hoa nh f dnh. M f s qu c gIa d c I p bao fru m dI n fich 1000
km2 |nhu AnfIgua, arbuda, omInIquo, SaInf-IucIo, SaInf-VInconf
va Cronado). a o Porfo RIco khng r ng hon da o Coo c nhung dn s
dng g p hon 15 I n.
Thu c ra, fu xua nguo I fa da phn bI f gIu a nhu ng da o AnfIIIos Io n
fu Cuba d n Porfo RIco |g m ca HaIfI va JamaIca) va da o AnfIIIos
nho |nhu ng ho n da o ra I ra c va qu n da o) fra I do c fu a c d n Nam,
fhu c ca c da o VIorgos o TrInIfo .
I ma f vo I fh gIo I da c bI f n I b f bo I su a nh huo ng cu a AngI-
xa c xng, g n gu I v ma f da Iy , m f s ho n da o, nh f Ia Cuba- da o
Io n |111.000km2, chI m ngo f m f nu a dI n fich qu n da o), da ba o
foa n duo c hnh da ng ma c cho nhu ng bI n d ng cu a Ich su . Tuong fu ,
nhu ng da o AnfIIIos fhu c Pha p da co I bo duo c ca I ma c angI-xa c
xng. a o Ma c-fI-nich va CuadoIoupo s ng frong hoa n ca nh fn
fhu c da da c bI f, khng pha I khng co Io I fh v fa I chinh va kInh
f , song cu ng duo c xom nhu nhu ng b ph n nho cu a chu u. Nhu ng
da c frung na y fa c d ng su sa c fo I c u fru c kInh f xa h I va I I s ng
cu a ca c da o va qu n da o.
HaIfI va c ng hoa -mI-nI-ca.
HaI nuo c c ng hoa na y na m frn cu ng m f ho n da o, nhung co s
ph n kha c nhau bo I Ich su .
HaIfI va c ng hoa -mI-nI-ca Ia haI nuo c kha c bI f su sa c v
nhu ng c u fru c ru ng d f fhu c da, fhoo nghIa na y, Ich su HaIfI
duo c nha o na n Ia I. Sau khI d c I p, khng gIan nng nghI p HaIfI da
b chIa fha nh nhu ng fhu a ru ng nho , nga y nay v n da p u ng nhu c u
cu a 70% dn s - m f fruo ng ho p ngoa I I o chu My Ia fInh. Tuy
nhIn hoa n ca nh na y r f b p bnh va ph n na o do Ia nguyn nhn
d n d n su dI cu cu a dn HaIfI sang Iu c da a c My . HI n nay nhu ng
mu c fIu kInh f - b r I Ioa n bo I b f n dnh chinh fr- huo ng v k
hoa ch cng nghI p hoa ba ng nhu ng xi nghI p Ia p ra p. Nhu ng con
khu ng hoa ng chinh fr IIn fI p ma HaIfI fra I qua fu khI gIa nh d c
I p da khI n My pha I quan fm, va o fho I dI m do m I quan fm na y
da gy ch n ng d f nuo c va h u fhu n cho su xu f hI n cu a nha
Ia nh da o rancoIs PuvaIIor, vo I Iu n dI u du a frn vI c ba o v nguo I
da don ngho o kho . Thuy f na y, da f n fa I daI da ng vo I phuong fI n Ia
m f Ioa f ca c frI u da I va su IIn mInh gIu a chu nghIa dn fuy va
fham nhu ng, da hoa n ca I HaIfI fha nh m f nuo c co fruy n fh ng
chinh fr vo I nhu ng hnh fhu c fa m bo nh f. VI c Iuu da y nha d c fa I
Zoan CIaudo uvaIIor |aby oc) nam 1986 da mo ra m f fho I ky b f
n dnh, ba o Iu c va dI cu. HaIfI da fro fha nh m f frong nhu ng nuo c
ngho o nh f fh gIo I, ca ng ngho o hon khI My cha n du ng ca c do ng
fhuy n nhn nguo I HaIfI va fhu c hI n I nh c m v n d I vo I nuo c na y
sau cu c da o chinh qun su |1991) I f d Zoan ordnand - nguo I duo c
b u dn chu .
Nguo c Ia I, o nuo c c ng hoa -mI-nI-ca, sau khI gIa nh d c I p, c u
fru c ru ng d f a p du ng fu fho I fhu c da - c u fru c frang fra I, da
khng b da o I n. f nuo c da duo c hI n da I hoa , d fh hoa va f p
frung hoa . Mu c fang fruo ng dn s fang v co fhm dn nh p cu Iao
d ng nng nghI p nguo I HaIfI. fh hoa duo c fhu c d y, nh f Ia o
SaInf-omInIquo, noI f p frung 30% dn s -mI-nI-ca. CIu a ca c
vu ng v n co n m f cn d I, cu ng vo I h u qua cu a dn s fang nhanh
va gIa sa n ph m nhI f do I b p bnh da fa o ra m f hoa n ca nh kInh f
kho khan.
Cuba.
Cuba Ia fhu c da cu I cu ng cu a Ty an Nha o chu My gIa nh
duo c d c I p. Truo c dy Cuba Ia fhu c da dng dn. n nh p cu
Ty an Nha cu fru o dy cho fo I nam 1940. n na y da do ng go p
cho su pha f frI n cu a fha nh ph kInh f chinh- fha nh ph Ia
Habana- fha nh ph Io n nh f qu n da o AnfIIIos, f p frung fo I 25%
dn s d f nuo c, dn cu chu y u Ia m nng nghI p.
N u co c u sa n xu f da fhay d I su sa c frong vo ng 30 nam, fh
nhu ng hoa f d ng duo c uu fIn v n gIu nguyn nhu nam 1959: fr ng
mia duo ng, d I mo I cng nghI p va du Ich sau fho I ky da I dnh fr .
Sau khI qu c hu u hoa phuong fI n sa n xu f va 80% d f fr ng, f p
frung va o frang fra I nha nuo c, Cuba da fang g p dI dI n fich
fr ng mia fu 1,5 In 3 frI u ha. NhI u f ho p nng-Iuong, noI Ia p da f
ca m f qua frnh sa n xu f duo ng, da dI va o hoa f d ng. Cho fo I nam
1990, sa n Iuo ng duo ng dao d ng frong khoa ng 6 d n 8 frI u f n m I
nam |du ng ha ng fhu fu frn fh gIo I). uo ng chI m 70% Iuo ng xu f
kh u, h u nhu ba n foa n ph n cho ca c nuo c anh om o ng u, gIa ca
duo c h fro , d I I y d u mo cu a IIn X vo I gIa fh p. ng fho I Cuba
so da da ng hoa sa n ph m vuo f ra ngoa I nhu ng sa n ph m fruy n
fh ng cho xu f kh u nhu duo ng, fhu c Ia , ca ph. Nhung su pha f
frI n nng nghI p na y |va m f ph n cng nghI p) f p frung va o rau
qua , uu fIn gIa nh cho xu f kh u, nhu v y pha I I p d y su fhI u hu f
ngoa I f do fh fruo ng a c My do ng cu a.
N n kInh f Cu a cu ng ga p m f s kho khan khI sa n Iuo ng duo ng
fu f xu ng co n 4 frI u f n nam 1993, khng fm duo c ngu n fIu fhu .
Sa n xu f d b v fhI u phn bo n va IInh kI n ro I cho v f II u nng
nghI p. Cng frnh nha ma y nguyn fu CIonuogos cng ngh IIn X
b bo do .
Cuba co if d u mo |m f frI u f n d u fh m I nam va kho fInh
Io c), nhI u NIckoI |du ng fhu 6 fh gIo I) va frng cho chu y u va o du
Ich- cu c fhu hu f v n nuo c ngoa I ma nh nh f, da c bI f fu Ty an
Nha, d ng fho I mong do I co I bo da o Iu f do qu c h I My fhng qua
nam |1992) c m ca c f p doa n nuo c ngoa va ca c chI nha nh cng fy
My fhng fhuong bun ba n vo I Cuba.
Ca c da o AnfIIIos fhu c pha p.
HaI qu n ha I ngoa I, phu fhu c cha f cho v fa I chinh vo I su fro
gIu p cu a chinh qu c.
CuadoIoupo va ManfInIquo co v fh da c bI f v no cu ng duo c fhI
ha nh mo I Iu f I nhu f f ca ca c fhu c fh kha c cu a chinh qu c.VI c
fha nh I p haI qu n nam 1946, nga y nay co v fh fuong duong vu ng,
khI n haI da o na y ko o da I Ia nh fh cu a nuo c Pha p chinh qu c ra f n
ba n c u chu My .
a n fhn da o CuadoIoupo duo c fa o fha nh fu haI da o, co n pha I
fhm va o do da o SaInf-MarfIn, SaInf-arfImy, osIrado, MarIo-
CaIanfo va ca c da o SaInfos. Toa n b ca c da o AnfIIIos fhu c Pha p co
dI n fich 3000km2 va nga y nay co khoa ng 800.000 dn. Trong pha m
vI nuo c Pha p, do Ia nhu ng qu n khng r ng Ia m, dn s da y, k ca
khI ph n Io n dn da o AfIIIos s ng Iuu vong o chinh qu c |khoa ng
200.000 nguo I).
Va Ia I nhu ng nguo I dI cu na y Ia I duo c khuy n khich frong nhu ng
nam 60, v fy I sInh o AnfIIIos r f cao va co h I fm vI c Ia m o da
phuong if. Su qua Ia I gIu a da o AnfIIIos va chinh qu c hI n nay v n
duy fr ma c d u fy I dn s da gIa m va cu c khu ng hoa ng kInh f
khI n cho vI c fhm nh p khu vu c qu c doanh fhm kho khan cu ng
nhu vI c fhm nh p fh fruo ng Iao d ng frong nuo c no I chung.
VI c cng nh n v fh qu n, dua ra mu c fIu hoa nh p vo I n n
kInh f va I I s ng cu a m u qu c, da fhu c d y nhu ng hoa f d ng v
khu vu c kInh f fhu 3. Nhu ng nng fruo ng fruy n fh ng sa n xu f
mia, chu I va du a h u nhu khng co n g da ng k : nguo I canh fa c da
chuy n huo ng d u fu va o fhuong ma I va du Ich, dn nng nghI p chI
co n Ia I nhu ng nguo I sa n xu f nho . Khu vu c qu c doanh chI m ph n
Io n dn Iao d ng va du Ich da fro fha nh ngu n fhu nh p chinh. Song
song vo I su dI cu cu a dn AnfIIIos v m u qu c, fh nguo c Ia I do ng
nguo I kha c Ia I d v AnfIIos v o dy dI u kI n fhu n Io I Ia duo c d u
fu va co co fro c p d I vo I ca c vIn chu c, ko o fhoo mu c fIu fhu fang
ma c du fy I fh f nghI p cao dang hoa nh ha nh frn haI qu n da o
na y.
o I s ng cu a dn da o AnfIIIos fhu c Pha p co no f da c frung ro r f
cu a d fh hoa , fuo ng frung bo I haI khu dn cu Io n Ia PoInfo-a -PImo
va orf- do -ranco, va nguo I fa cu ng Io nga I fo I su I ch Ia c cu a n n
kInh f co nguy co xa y ra vo I su ro I bo d n d n ca c hoa f d ng nng
nghI p d I vo I fh fruo ng da phuong.
Nhu ng fhIn duo ng fhu .
Ca c da o CaImans va ahamas Ia haI fhIn duo ng fhu n I fI ng
nh f o qu n da o AnfIIIos. a da o CaImans |Crand Cayman, IIffIo
Cayman va Cay Manrac) Ia nhu ng fhu c da cu a d ch Anh chI co
g n 25.000 dn nhung frong do fhu d Coorgofovn co 18.000 cng fy
k fu 1965. Hon 500 ngn ha ng cu ng do ng fa I dy. a o ahamas,
m f qu c gIa d c I p fu nam 1973, co ph n Io n dn s s ng frong fhu
d Nassan, va co hoa f d ng fa I chinh hoa n foa n da c bI f, dI u ha nh
m f fh fruo ng our - dIa frong 400 co quan ngn ha ng va fhuong
ma I. Tuy v y, o dy ngha nh du Ich |du fhuy n va nha nghI) v n Ia
m f hoa f d ng chu y u |g n 3 frI u du kha ch m I nam).
Nam My
Chu yu nam frn ban cu nam, Nam My phaf frIn rng ra gIua xich
dao va chi fuyn Nam va phn Ion Ia mf vung nong.
Su b fri cu a da hnh gI ng vo I o a c My . o phia fy, da y nu I
Andor su ng su ng |cao 6959m o Aconcagua) na m frn bo Tha I nh
uong, mo r ng ra Pru va IIvIa, bao bo c ca c cao nguyn. o phia
ng, nhu ng ma nh nho phn f ng |Cuyanos, cao nguyn raxIn)
huo ng ra a I Ty uong. MI n frung Ia nhu ng d ng ba ng r ng Io n. o
phia a c co d ng ba ng Amazno, o phia Nam co Chaco va Pampa.
Iu c da fra I da I gIu a vI fuy n xich da o va vI fuy n n hoa o mI n
nam khI n khi h u r f da da ng. Nhn chung, khi h u xich da o bao
fru m Iuu vu c sng Amazno. Khi h u nhI f do I m va kh fra I r ng
fo I f n chi fuy n. Ngoa I ra fa fh y khi h u chuy n d n fu n hoa
sang ma f mo hon v f n cu ng phia Nam Iu c da. a hnh cu ng co
m f s a nh huo ng cu a no . a y nu I Andor phong foa su fhm nh p
cu a kh I khng khi bI n du ma f va fa o ra cho chinh no m f mI
fruo ng fIu bI u, dI n hnh bo I ca c f ng fhu c v f. Nhu ng ha nh Iang
r ng Io n cu a ca c d ng ba ng mI n frung va o mu a dng d cho khng
khi o vu ng cu c fra n In |gIo Ia nh: gIo Pamporo o Ac-hon-fI-na hay
rIagom o raxIn). Cu I cu ng, do c fhoo bo bI n Tha I nh uong,
Iu ng gIo Ia nh HumboIdf fhoo bo bI n ChII va Pru fa o nn m f ra o
cha n ngan ca n nhu ng a nh huo ng cu a a I Ty uong va Ia nguyn
nhn f n fa I cu a sa ma c Afacama.
Nhu v y nhu ng mI n khi h u r f da da ng cu ng nhu mI fruo ng
sInh fha I, fra I da I fu vu ng xich da o hay nhu ng d ng co Io n vu ng
nhI f do I fo I nhu ng khng gIan d ng co n hoa |ngay ca fha o nguyn
PafagonI). HI m co nhu ng vu ng hoa n foa n khng co hoa f d ng cu a
con nguo I |nhu sa ma c ChII). a ngu c xanh Amazno cu ng b con
nguo I fhm nh p, nhung pha I fra gIa ba ng na n pha ru ng.
Trong nhu ng dI u kI n fu nhIn nhn chung fuong d I if ra ng bu c
na y, ca c nuo c nam My co c p d va nhp d pha f frI n khng d u
nhau, nhung fhuo ng d u pha I d I ma f vo I nhu ng kho khan kInh f
Io n |no nuo c ngoa I r f na ng).
Chu My Ia fInh.
Nhu ng d u v f cu a fhu c dn v n co n do : ngn ngu , fn gIa o va ca
co c u kInh f .
Va o fho I k b chInh phu c, dn ba n da co khoa ng 12 frI u nguo I
frn foa n Iu c da, co ngu n g c chu y u Ia a c A va d n Nam My k
fu nam 1400 fruo c cng nguyn |sau na y co fh co n fI p xu c vo I ng
Nam A va Chu a I uong).
n d n, nhu ng n n van mInh fIu bI u, phn ra ca c nho m kha c
nhau, duo c hnh fha nh nhu van mInh Inca o Pru da f dInh cao fu khI
nguo I Ty an Nha fo I. Cu c chInh phu c fu ng buo c chu Nam My ,
r I su chIa cha c gIu a nguo I Ty an Nha va a o Nha ha n nhIn
so dnh doa f Ich su cu a chu Iu c na y. Iu c da na y so b phu c fu ng
duo I su khaI fha c kInh f ga n cha f vo I su cuo p bo c fa I nguyn fhIn
nhIn; chu frnh kIm Ioa I |va ng hoa c ba c) dI fruo c |hoa c ko m fhoo)
chu frnh d n dI n nhI f do I |ca cao, mia, duo ng, ca ph, cao su).
n Anh Ing da fu ng b suy gIa m do fI p xu c vo I dn Chu u
|dch b nh), Ia I co n b fa n sa f frong ca c mo va d n dI n. Ngay fu fh
ky fhu XVI, nhu ng ko chInh phu c pha I nh p kh u n I da don.Thu c
dn fhu c hI n o dy m f xa h I co gIaI c p, nguo I Anh Ing va da
don Ia f ng f n cu ng xa h I, bo n fhu c dn da fra ng Ia f ng Io p dInh
cao. CIu a ca c f ng Io p xa h I, nga y ca ng nhI u nhu ng nguo I IaI xon
ko nhau, go p ph n va o su h n d n sa c f c cu a Iu c da na y.
Ngay fu nu a d u fh ky XIX, h u nhu foa n b ca c nuo c fhu c da
Nam My da gIa nh duo c d c I p; o dy khng pha I Ia m f phong fra o
xu ng vo I qua frnh xoa bo fhu c da cu a fh ky XX, ma do Ia vI c
na m quy n cu a nhu ng con nguo I uu fu da fra ng fa I da phuong. Thu c
v y, nhu ng nguo I uu fu na y fruo c kIa b khInh mI f va b ga f ra
ngoa I I bo I nhu ng nguo I na m quy n g c Ty an Nha hoa c a o
Nha. Su gIa m h chinh fr cu a m u qu c nhu v y da b Ioa I bo ,
nhung nhu ng nguo I da fra ng fhu c dn v n duy fr co c u fhu c da
va ph n Io n nhu ng no f van mInh: fI ng Ty an Nha va a o Nha
Ia nhu ng fhu fI ng fhng du ng frn Iu c da na y va nha fho fhIn
chu a gIa o v n ba o foa n su c ma nh fro n vo n cu a no .
Tu khI d c I p, h u nhu f f ca ca c nuo c Nam MI d u fra I qua m f
fho I ky Ich su chinh fr bI n d ng: n n dn chu hI m khI duo c duy
fr frong fho I gIan da I. a o chinh qun su da duo c d y In dInh cao,
fuy nhIn nhu ng nuo c Io n nhu |raxIn, Ac-hon-fI-na) v n fro Ia I vo I
ch d dn su , nhung dI u do khng co nghIa Ia mo I v n d da duo c
gIa I quy f |nh f Ia v n d kInh f ).
Su bu ng n dn s .
n s fang r f nhanh va su dI dn nng fhn da fhu c d y qua
frnh d fh hoa . n s Nam MI co nhI u ho p chu ng: fhm va o nguo I
Anh Ing da b fa n sa f fu fh ky XVI Ia dn n I da don r I va o fh
ky XIX va d u fh ky XX Ia dn fhu c dn da fra ng |khoa ng 12 frI u
nguo I, if hon r f nhI u so vo I o a c MI).
Nam MI nga y nay v n Ia m f chu Iu c if dn: vo I dI n fich g n 18
frI u km2 nhung chI co hon 300 frI u dn, m f d frung bnh hon 17
nguo I/km2. Tuy nhIn dn cu phn b khng d u: o mI n frung, if ra
Ia frong ph n nhI f do I r ng Io n nh f, h u nhu khng co nguo I o .
Tra I Ia I vu ng von bI n duyn ha I Ia noI dng dn nh f, o do co nhu ng
fha nh ph va fhu d Io n nh f |Caracas, RIodo Zanoro, Sa o PaoIo,
uonos AIros, SanfIago, IIma). M f khu vu c kha c cu ng dng dn Ia
Iuu vu c Andos, fu CImbIa d n IIvIa, vu ng chu y u Ia dn Anh
Ing c I r fruo c fho I ky fhu c dn Ty an Nha. o CImbIa cu ng co
nhu ng fha nh ph Io n |ogofa, ModoIIIn va CaII).
n cu vn fhua fhof, song cung fang dang k vao fh ky XX |gn
nhu gp 5 In fu nam 1925). Ta co fh phn bIf haI dang bIu hIn dn
s: nhung nuoc n doI nhu AchonfIna, ChII, !rugoay co fy I sInh vua
phaI |fu 19 dn 21%) va fy I chf fhp |fu 6 dn 10%), dn dn fy I
fang fu nhIn dao dng frong khoang 1% va 1,5%; nguoc IaI Chu My
nhIf doI co nhp d phaf frIn dn s nhanh hon, gn 20% o raxIn hay
30% o Paragoay. Tnh frang nay Ia kf qua cua fy I sInh qua cao, vuof
xa muc chf - gIam manh fu 40 nam qua. n s ff ca nuoc nay du fro,
s nguoI duoI 15 fuI chIm 1/3 fng dn s.
N u nhu su dI chuy n fu nuo c no sang nuo c kIa if fh nguo c Ia I
dn dI cu n I da Ia I r f Io n.Truo c h f Ia dI dn fu nng fhn v phia
ca c fha nh ph Io n, ch f fhm In nhu ng fha nh ph chu f qua dng
dn. Cu dn co n dI do I v nhu ng mI n khaI kh n |nhu o n I da
raxIn).
V n d dn s khng pha I Ia v n d duy nh f do na ng In su pha f
frI n |no nuo c ngoa I, co c u ru ng d f khng fhich ho p, cng nghI p
hoa y u ko m).
Nng - cng nghI p.
Ta I nguyn d f mang Ia I nhI u fI m nang nhung v n chua duo c
khaI fha c frI f d .
Su d h cu a dn ba n da o I-b-rich |g m haI nuo c Ty an Nha va
a o Nha) da fhI ha nh o Nam My nhu ng co c u kInh f v n duo c
duy fr sau nga y d c I p.
Co c u ru ng d f v n khng d ng d u, su d I I p gIu a da I b
ph n nng dn fI u frang fra I |chuy n sang nng nghI p Iuong fhu c)
va nhu ng nguo I sa n xu f Io n nga y ca ng Io n v dI u kI n fu nhIn kho
khan. Tnh fra ng na y khng co n Ia mo I mo va kho I dI m fu fho I
fhu c da, phn ph I nhu ng vu ng r ng Io n hoang so cho nhu ng ko
chInh phu c. Su khaI kh n khng gIan v n Ia qua ng canh d n fo I Ia ng
phi d f daI. K fu nu a sau fh ky XIX, ko o fhoo su fhu c d y pha f
frI n d fh Ia s dng nhu ng nguo I nh p cu Chu u. Nhu ng khu
vu c d n dI n nhn In |nh f Ia d n dI n ca ph o ng Nam raxIn)
nng nghI p cy Iuong fhu c cu ng duo c mo r ng. Chan nuI qua ng
canh o da phuong cu ng chuy n sang fhm canh hon.
Nga y nay,foa n b ca c nuo c Nam My v n co n n nng nghI p
dI n hnh bo I finh nh nguyn cu a co c u na y, fh hI n o vI c bo
hoang nhI u vu ng d f frong nhu ng khu qua ng canh r ng Io n
|chI m 1/3 dI n fich canh fa c), ca c nng sa n chI m fy fro ng Io n
frong xu f kh u |ng, duo ng, ca ph, d u, Iu a m, cacao).
Cu c ca ch ma ng cng nghI p fh ky XIX v n chua gy duo c fI ng
vang fhu c su . Nam MI v n do ng vaI fro nguo I cung c p nguyn II u
cho cng nghI p: d u mo |VIzvooIa), d ng |ChI I), fhI c |IIvIa),
sa f |raxIn). I vo I m f s nuo c, chI n franh fh gIo I fhu 2 da nh
d u xu f pha f dI m cu a qua frnh cng nghI p hoa nhanh cho ng. Tuy
nhIn, su pha f frI n cng nghI p na y khng fa c d ng d n f f ca ca c
nuo c Nam MI va phn b r f khng d u frong ba n fhn m I nuo c. a c-
hon-fI-na va nh f Ia raxIn da fI n ha nh xy du ng m f Ioa f ca c
nga nh cng nghI p |nhung frn m f khng gIan ha n ho p xung quanh
uonos AIros va Sao PaoIo Ia chu y u). Ca c qu c gIa kha c chu y u
s ng nho xu f kh u ngu n d u fh duo I Io ng d f |m f s nuo c co n
nho ma fuy ), fhI u phuong fI n v n fa I, fhI u ngu n v n fu co , fh
fruo ng frong nuo c ha n ho p, su chI ph I cu a ca c cng fy da qu c gIa
ma nh mo , Ia m ca n fro su pha f frI n nga nh cng nghI p frong nuo c.
raxIn.
Ia m f nuo c Io n, r ng nh f Nam MI, raxIn bao phu dI n fich 8,5
frI u km2, chu y u na m gIu a xich da o va chi fuy n, v n chua duo c
khaI pha h f.
a hnh da c frung boI ca c hnh da ng va f ng fh II n kh I, vo I d
cao frung bnh fh p: 40% d f daI co d cao duo I 200m. Ca c cao
nguyn Iun fa o fha nh m f f ng fh r ng Io n bao g m ph n fru ng
vu ng Amazn va bo bI n a I Ty uong. Nhu ng b c fh m Iu c da gIa
c I huo ng v phia ng/ng Nam va fa o ra nhu ng da y nu I cao frn
2000m, cha n ngang duo ng ra bI n. Nhu ng d ng ba ng chI m m f
duo ng rI m ma nh o duyn ha I, nhung nh f Ia o phia a c, vu ng fru ng
Amazn. o mI n Nam ba f d u ba ng ca c d ng ba ng Pampa.
raxIn co khi h u no ng vo I nhI f d frung bnh cao hon 200C.
m fhay d I ma nh o Amazno |Iuo ng mua fu 2000 -3000mm / nam),
du nuo c cho d ng ba ng duyn ha I frong khI do o bn frong kh hon
va chu a nh huo ng cu a nhu ng bI n d I v Iuo ng mua gIu a ca c nam.
T n cu ng phia Nam |ngoa I chi fuy n) co khi h u n do I, ba f d u fu
Ac-hon-fI-na hoa c !rugoay. Tha m fhu c v f fhich u ng vo I nhu ng dI u
kI n fu nhIn fhu n Io I: ru ng xich da o Iun xanh o Amazno, ru ng
fhua, va cu I cu ng Ia d ng co Io n vu ng nhI f do I co cy I y g . f
khaI hoang va d ng co chan nuI da fhay d I hnh da ng fu nhIn na y,
d ng fho I Ia m cho no suy kI f, o b f cu du cu ng da f ra v n d pha I
ba o f n d f daI. Khng gIan r ng Io n na y Ia d I fuo ng cho su chInh
phu c v chinh phu k fu fh ky fhu 16, su kho khan frong vI c Ia m
chu qua frnh khaI kh n d f hoang o ru ng Amazn Ia mInh chu ng
cho dI u do .
n s .
n s fang nhanh, d fh hoa ma nh va phn b r f khng d u.
Vo I g n 153 frI u dn, raxIn Ia m f nuo c dng dn nh f chu My
Ia TInh. a c frung cu a dn cu Ia da sa c f c, mu c fang nhanh va fhay
d I khng gIan nhI u.
Tu fh ky fhu XVI, raxIn da fI p nh n nhI u fha nh ph n chu ng
f c va hI n dI n nhu m f dI m h I fu sa c f c, noI nguo I da fra ng
fh ng IInh. o n fhu c dn a o Nha va o fh ky fhu XVI da fa o ra
ph n chu y u dn cu ban d u, nguo I Anh Ing s ng ra I ra c Ia m
nhI u b f c vo I s Iuo ng if hon. khaI kh n d f nuo c, nguo I
a o Nha nhanh cho ng fhu c hI n bun ba n nguo I da don, ho duo c
nh p kh u nhu nhu ng nguo I n I ngay fu nu a sau fh ky XVI. Nga y
nay nguo I da don chI m hon 10% dn s , dng nh f Ia o Nordosfo, noI
fr ng mia duo ng, va frong vu ng RIo do ZanoIro. o ng nguo I nh p cu
chua bao gIo ngu ng o raxIn, nuo c co nhI u ma f fIn phong na y da c
bI f fhu hu f nguo I Nam u: nguo I a o Nha, r I nguo I IfaIIa va
nguo I Ty an Nha, nguo I u c va nguo I Nh f a ncu ng fham gIa va o
khaI pha , fa o nn nhu ng vu ng fhu c da noI dn cu r f co f chu c,
da c bI f d I vo I nguo I u c o phia Nam d f nuo c.
n cu fru d n d n da da m ba o vI c chInh phu c khng gIan phn
b khng d u, nghIng v phia a I Ty uong. N u raxIn mo I d c
I p nam 1822 chI co 5 frI u dn fh mu c fang dn s o fh ky XIX va
nh f Ia fh ky XX cu c ky cao: 40 frI u dn nam 1940, 152 frI u dn
nam 1993. y Ia k f qua cua fy I sInh cao, ma c du da gIa m |38%
nam 1970, 23% nam 1993), duo c khich I bo I nha fho ThIn chu a
gIa o, pha n d I ca c bI n pha p ngu a fhaI. Ty I ch f fh p |0,7%) nhung
fI I ch f o fro om v n cao |frn 0,6%), chu ng fo v n co n nhI u v n d
fhuo ng fru c d I vo I su pha f frI n.
n s fro |g n 35% dn s duo I 15 fu I), d fh hoa ma nh |70%
d I vo I m f d f nuo c dang pha f frI n), co su phn b khng gIan da c
frung bo I Ich su khaI pha kInh f cu a d f nuo c: f p frung hoa
frn/hoa c g n ma f duyn ha I, noI co nhu ng khu dn cu Io n nh f
|frong do co Sao PauIo va RIo do JanoIr, na m frong s nhu ng fha nh
ph chinh Io n frn fh gIo I), dn cu fhua fho f hon frn ca c cao
nguyn frong Io ng d f nuo c hoa c o Amazno, f f ca nhu ng y u f na y
khI n noI dy co nhI u khng gIan fr ng fra I. o bn frong, su xy
du ng fhu d mo I rasfIIa, bI u fuo ng cho y nguy n cu fru co h
fh ng cu a d f nuo c, v n chua fha nh hI n fhu c.
Ca c gIaI doa n pha f frI n kInh f .
raxIn da fra I qua su pha f frI n kInh f ko m f chu c, song co
nhI u ngu n fa I nguyn, da c bI f Ia fa I nguyn mo .
Su chInh phu c khng gIan raxIn ba f d u ba ng su chI m fhu c
da cua nguo I a o Nha: nha chInh phu c Podro AIvaros CamaI Ia
nguo I d u fIn d n vu ng Ia nh fh na y nam 1500. Tu do , nhI u chu
frnh kInh f kha c nhau da n I fI p dI n ra, raxIn v n nhu m f
ma nh d f d khaI fha c.
VI c chInh phu c khng gIan ba f d u o vu ng duyn ha I nhI f do I
a I Ty uong |ahIa - nga y nay Ia SaIvador, RocIfo, noI co hoa f
d ng d u fIn Ia fr ng mia duo ng). Su vI n chInh fI p fhoo I n fo I
bn frong, f chu c nhu ng vu cuo p pha nguo I Anh Ing va kI m fm
kIm Ioa I quy . Nhu ng nguo I chan nuI chI m IInh ph n bn frong d f
nuo c fu vu ng Nordosfo fo I PaInf va Manas CoraIs; cu I cu ng Amazn
b xm I n bo I nguo I a o Nha cho fo I f n Manaus ngay fu fh ky
XVI. Ich su cu a nga nh mia duo ng Ia Ich su da I nh f |fu fh ky XVI
d n XVIII), duo c pha f frI n frong vu ng duyn ha I Nordosfo, vo I
nhu ng d n dI n Io n, Ioa I bo cy Iuong fhu c va ba f d u su du ng ngu n
nhn cng n I .
Mo va fhu Iuo m Ia chu frnh fhu haI: fm kI m g cu a raxIn va o
fh ky fhu XVI, fhu Iuo m cao su va o kho ang nhu ng nam 1870 va
1913 o ru ng Amazno, cha y dua fm va ng va kIm Ioa I quy , kIm cuong
o bang Manas CoraIs va o fh ky XVIII.
Chu frnh ca ph ba f d u va o fh ky XIX frong vu ng RI do
ZanoIr va vI c fr ng cy ca ph ba f d u I n sang phia nam va n I
da. Khng gIan fruo c dy uu fIn cho ca ph nga y nay fhu c ca c
bang Parana va Sao PauIo, va raxIn Ia nuo c sa n xu f va xu f kh u
ca ph s m f fh gIo I.
Cu I cu ng, nhu ng nga nh cng nghI p kha c frI n khaI fu nhu ng
nam 1940, xom nhu gIaI doa n cu I cu ng cu a h fh ng na y, d n d n
fang cuo ng nhung khng d ng b d I vo I cng nghI p na ng va cng
nghI p mu I nho n, frang b vo I chI phi Io n nho su fro gIu p cu a d u fu
nuo c ngoa I.
Ma c du co n co nhu ng f n fa I do , song nhI u fha nh fu u Io n da da f
duo c nho fa I nguyn mo va nang Iuo ng d I da o, fh fruo ng n I da Io n
|co n co fI m nang hon fhu c f nhI u); raxIn khng pha I Ia khng co
fh ma nh.
Tnh fra ng hI n nay.
V n co n Ia m f nuo c ph n Io n du a frn kInh f nng nghI p, song
raxIn v n pha f frI n m f n n cng nghI p da da ng hoa nhung fI n
frI n ch m va no nuo c ngoa I nhI u.
Trong nhu ng nam 1930 va 1970 raxIn co mu c fang fruo ng nhanh,
d n fo I qua frnh cng nghI p hoa qua mu c va pha I c u vI n fo I
ngu n v n nuo c ngoa I |chI m fo I 1/3 ngha nh cng nghI p). Nha nuo c
do ng vaI fro d ng co, kI m soa f 55% b ma y sa n xu f va fa I chinh.
Tha nh qua dI khI r f k dI u nhung v n co n nhI u v n d , fr m
fro ng fhm bo I cu c khu ng hoa ng kInh f nhu ng nam 1980: fh
fruo ng frong nuo c y u ko m, c u vI n a f v n nuo c ngoa I |no nuo c
ngoa I cu a raxIn hI n nay Io n nh f fh gIo I), cang fha ng fa I chinh.
Ma c du co nhI u k hoa ch d n dnh n n kInh f , song Ia m pha f
ha ng nam v n In fo I 3 fh m chi 4 con s |hon 1000% nam 1992), ko o
fhoo nhI u v n d v Iuong b ng va Ia m fang su b f cng ba ng xa h I
v n da r f Io n.
Su pha f frI n cu a cng nghI p hI n nay ba f d u fu frong chI n
franh fh gIo I II, khI raxIn pha f frI n fham do mo va cng nghI p
na ng d da p u ng cho nhu c u cu a pho ng MInh. HI n nay cng
nghI p su du ng fo I 22% dn Iao d ng, sa n Iuo ng nang Iuo ng v n co n
fhI u: if fhan, d u mo va fhuy dI n co n if hon nu a. Nhung f ng d f
ng m v n chua duo c kha m pha h f va co fI m nang fhuy dI n Io n
ngu n fa I nguyn mo r f phong phu : sa f, bauxIfs, mang gan, fhI c,
va ng... |m f ph n duo c xu f kh u). Cng nghI p ch bI n duo c da
da ng hoa ; Iuy n gang fho p, d f, ch fa o f, duo c ph m, Ia p ra p nha
ma y nguyn fu ...
Nng nghI p su du ng 23% Iao dng, chI m 10% C..P. HaI n n
nng nghI p r f fuong pha n o ca nh nhau:
- N n nng nghI p co ba n, phn vu ng frn nhu ng vu ng d f ba c
ma u, Ia cu a nhu ng nguo I nng dn ngho o, co so hu u hoa c khng so
hu u ru ng d f, hnh fha nh m f f ng Io p v sa n nng fhn b bo c I f.
Ng, Iu a ga o, d u va sa n |k f ho p vo I chan nuI nho ) Ia nhu ng sa n
ph m co ba n.
- Khu vu c nng nghI p fhu 2 Ia nng nghI p d n dI n va chan nuI
qua n canh, da c frung bo I nhu ng don v sa n xu f Io n, co su fro gIu p
Io n cu a nha nuo c, co ky fhu f hI n da I, Iuu fhng sa n ph m va ba o
v d f daI. Mia duo ng, ca ph, ca kao, d u Ia nhu ng sa n ph m chu
y u |ko m fhoo nuI bo ).
Nang su f r f chnh I ch nhau, sa n Iuo ng ph n Io n da nh cho xu f
kh u va fhuo ng khng fhoa ma n n I nhu c u Iuong fhu c cu a dn s
dang fang cao frong khI ca n cn nng nghI p duong Io n.
Ia m f nuo c co nhI u fI m nang, raxIn c ga ng Ia m c f ca nh n n
kInh f , fh hI n qua fha nh cng frong vI c nng ca n cn fhuong
ma I. Tuy nhIn, v n co n nhI u nhn f ca n fro v ma f xa h I va nh f
Ia nng nghI p.
Chu MI fhu c da y nu I Andos
Ca c nuo c Chu MI fhu c da y nu I Andos |fru ChI I) fa o nn m f
f ng fh Ia nh fh fra I da I fhoo vI fuy n fu 100 vI a c |o VIzuIa)
fo I f n 20 d vI Nam |o IIvIa). Tu a c fo I Nam, do Ia ca c nuo c:
VIzuIa, CImbIa, quafour, Pru va IIvIa. a y nu I Andos, go p
ph n va o su fh ng nh f ca c nuo c k frn, na m frong Ia nh fh cu a f f
ca ca c nuo c na y ma c du vo I fy I khng d u nhau, vuo f In ha n Tha I
nh uong va ru ng Amazno. cao vuo f 6000m. a hnh fro , vo I
nhI u nu I Iu a. a y nu I na y fu phn dI frong ph n mI n frung |Pru
va IIvIa) noI fra I ra nhu ng cao nguyn r ng Io n o d cao 3500m.
uo I chn nu I, m f d ng ba ng nho duyn ha I bao quanh Iu c da
CImbIa va Pru, d ng ba ng duyn ha I na y mo r ng ra phia bI n
CarIb, nh f Ia ra cu a bI n RIo MagdaIona. o phia dng duo I chn
nu I co nhu ng khoa ng r ng bao Ia vo I d cao fh p hon |duo I 500m)
duo c fuo i nuo c bo I ma ng Iuo I sng Ornoquo o phia a c va sng
Amazn o phia Nam.
Chu MI fhu c da y Andos hoa n foa n na m frong vu ng nhI f do I.
Nhung nu I non Ia m fhay d I nhu ng da c frung khi h u fhuo ng I . No
Ia m nhI f d gIa m da ng k |da co do ng bang o QuIf, g n duo I xich
da o, nhung o d cao g n 3000m). Khi h u hoang ma c da c frung cho
vu ng duyn ha I fu vnh CuayaquII fo I ChII. Tha m fhu c v f o dy
fra I r ng fu d ng co nhI f do I va ru ng r m frong nhu ng khu d f n I
da va fh p cho fo I f n fha o nguyn frn cao.
Nam nuo c chu MI Andos fra I qua m f qua frnh Ich su chinh fr
va kInh f f p frung va o nhu ng mI n d f cao fo I ma I fh ky XVI. V
v y, d ch Inca, Ia nh da o fu fho I Cuco, g n nhu da f d n cu c dI m
khI . PuzarrI da f chn fo I va o fh ky XVI. R f nhanh cho ng, chu
MI Andos cung c p va ng va ba c vo I gIa cu a su bo c I f nguo I Anh
Ing m f ca ch fha m ha I. HI p uo c fhu c da na y, fhoo do ca c nuo c
fhu c da pha I chuy n sang M u Qu c ca c nng sa n va nguyn II u,
v n co n co gIa fr fo I f n fh ky XIX. NhI u fha nh ph da ra do I fu
hoa f d ng na y, nhu fha nh ph PofosI, o d cao 4000m, noI sa n sInh
ra ba c, hay fha nh ph IIma, fhu d cu a vuong qu c Pru.
Va o nu a d u fh ky fhu XIX, Iu c da na y da gIa nh d c I p. o Ia
su fu do chinh fr, nhung co c u fhu a k fhu c dn v n f n fa I frn ca
phuong dI n kInh f I n xa h I va van ho a. Nguo I fa fh y m f fhI u
s nhu ng nguo I co da c quy n da c Io I s ng ca nh da I b ph n dn v
sa n.
Su cang fha ng fhuo ng fru c gIu a nhu ng nguo I ha nh fI n va nhu ng
ko duy fr nhu ng co c u c dnh nguyn nhn d n d n nhu ng cu c
da o chinh IIn fu c frong ca c nuo c na y, su f n fa I cu a nhu ng phong
fra o n I Ioa n, fo m Ia I Ia su m f n dnh, fa o fhu n Io I cho mo I vu
bun I u |fhuo ng Ia ma fuy ).
n s .
n s fI p fu c fang |nhp d bnh qun frn 2% nam), r f fro vo I
g n m f nu a Ia s nguo I duo I 15 fu I.
Khng n I b f ba ng ph n phia dng cua Iu c da na y vo I su hI n
dI n cu a nguo I da don, dn s chu MI Ando Ia k f qua cu a su pha
fr n chu ng f c. Nguo I Anh Ing v n co n dng o IIvIa, Pru,
quafour va co n nhI u hon ca o phia ba c |CImbIa, VIzuIa) |b
u hoa hon). n chu mI Ando v n gIu quan nI m phn bI f gIaI
c p ro ra ng, fhu a k fu fhu c dn, uu fIn nguo I da fra ng va x p
nguo I Anh Ing xu ng f ng Io p fh p hon.
Nguo I Anh Ing chu y u s ng frn mI n nu I |hoa c mI n d f
r ng, fh p o phia dng, fhoo fu ng cu m, dI khI r f kho fo I). nguo I
da fra ng fruo c h f Ia h u du cu a nguo I Ty an Nha, s ng chu
y u o ca c vu ng duyn ha I. Cu I cu ng Ia nguo I da don co s Iuo ng if
hon, ph n Io n b fr n I n vo I nguo I MI Anh Ing.
Nga y nay dn s co mu c fang fruo ng r f ma nh. Cho fo I fh ky fhu
XIX, dn s chu ng Ia I do na n dch vI fru ng va o nhu ng nam d u b d
h va Iao d ng ba f bu c d I vo I nguo I Anh Ing.Va o fh ky fhu XIX,
dn s v n fang fruo ng fh p. Cu c ca ch ma ng dn s dI n ra va o
nam 1945, vo I fy I fang fruo ng ha ng nam x p xI 3%. Va o khoa ng
nam 1930 dn s chu My Ando va o khoa ng 20 frI u dn, nam 1990
Ia 100 frI u, mu c fang IIn quan d n mu c ch f gIa m ma nh. Tuy fhoo
fu ng nuo c, fy I fang dn s dao d ng khoa ng 3%- 3,5%. Trong nhu ng
nam fo I, fy I fang fruo ng v n fang, fy I ch f fI p fu c gIa m va
khng co mu c gIa m fy I sInh du kI n.
H u qua Ia s nguo I duo I 15 fu I chI m 40% f ng dn s do dn s
qua fro . Tu 1980, khng nuo c na o co sa n Iuo ng fang nhanh hon dn
s va fnh fra ng fhI u vI c Ia m fro fha nh m f dch b nh. Nhu ng
fuong pha n v khng gIan cu ng Io n: ca c Iuu vu c va ca c fhung Iu ng
cao frong da y nu I An o f p frung dn s d I I p vo I m f s fha nh
ph duyn ha I hoa c g n do . o phia ng, d f co n hoang va ng. Cu ng
nhu ca c ph n co n Ia I cu a fh gIo I fhu 3, ca c fha nh ph Io n cu ng co
mu c fang fruo ng bu ng n nhu IIma |Poru) hoa c Caracas |VnzuIa).
Nng nghI p.
Su phn f ng khi h u khI n cy fr ng da da ng |frong do vuo f fr I
v n Ia ca ph) nhung co nang xu f fh p.
Nng nghI p v n Ia hoa f d ng co ba n cu a ph n Io n dn cu Chu
My Ando: frung bnh 30% Iao d ng Ia m frong ngha nh na y.Ty fro ng
nng nghI p frong C..P Iun nho nh f,v nang xu f fh p. Kha r ng
ra I v ma f khng gIan |nhI u vu ng r ng Io n mo I vu a khaI pha ), song
Chu My Ando v n fhI u d f daI. Ma c du co ca I ca ch ru ng d f o
IIvIa, VnzuooIa, Pru, song chu so hu u r ng Io n |da c bI f o
CImbIa va quafour) khaI kh n khng d u va d f daI cu a nguo I
Anh Ing b chIa nho , co nang su f fh p.
M f d dn cu nng fhn r f kha c nhau: da y da c frong vu ng Iuu
vu c va ca c fhung Iu ng cao frn nu I Ando, nhung Ia I fhua fho f o
duyn ha I. Song ca c ca nh cu a cu a fhu c dn Ia I mo v phia dng vo I
su pha f frI n cu a d n dI n ca cao. Co nhI u hnh fhu c canh fa c nng
nghI p. Nng nghI p nhI f do I xu f pha f fu khaI hoang, r f so khaI,
v n duy fr o VonozuIa, CImbIa, quafour, o phia dng Poru va
IIvIa.
Ngay frong da y nu I Ando, fu VonozuIa fo I IIvIa, nhI u don v
sa n xu f gIa dnh nho |duo I 3ha) canh f c nng nghI p kh vo I ky
fhu f c hu . Ma c cho ca c n Iu c frI n khaI frong ca c ho p fa c xa nng
nghI p, cha ng ha n o Pru, kI u nng nghI p gIa dnh na y v n co
nang su f fh p, chuyn fr ng cy Iuong fhu c |Iu a, ng, Iu a my , khoaI
fy) va chan nuI.
Cu I cu ng Ia ca c Ioa I cy fr ng fhuong ma I, fhuo ng frong khun
kh don v sa n xu f hI n da I, da m ba o ph n Io n ha ng xu f kh u nhu
ca ph o CImbIa hay o Pru, chu I o quafaur. Co n pha I k fhm
d n ngu n Io I ha I sa n |Pru) va c-ca ma c du kho da nh gIa h f duo c
nhung r f Io n |vu ng d f nhI f do I o CImbIa, IIbIa va Pru).
Cng nghI p va nhu ng v n d pha f frI n.
Ca c nuo c khu v7u c nu I Andor v n Ia nhu ng nuo c xu f kh u sa n
ph m fh va f f ca d u na ng no .
Ngha nh cng nghI p cho fo I nay v n chua fhoa f kho I m hnh kInh
f fhu c da. Ia ngha nh cung c p sa n ph m fh, chuy n sang fu do
m u dch va o fh ky fhu XIX va d n su fhm nh p cu a ca c sa n ph m
ch fa o fa I Chu u gIa ro , cng nghI p h u nhu chua fu ng f n fa I
fo I f n d u fh ky XX.
Tuy nhIn 5 nuo c frn v n co nhu ng ngu n fa I nguyn fhIn nhIn
quan fro ng. Qua ng do ng vaI fro chu da o frong fho I fhu c dn Chu u
o chu MI Ando |va ng ba c, fhuy ngn). Qua ng na y dang frn da ca n
kI f, duo c fhay fh ba ng nhu ng sa n ph m kha c: fhI c o IIvIa, sa f o
VIzuIa |fhu c v kh I OPC) - Ia m f frong nhu ng nuo c sa n xu f
d u Io n frn fh gIo I. Nam qu c gIa na y fu da m ba o vI c kI m soa f
sa n Iuo ng, fhu nh p fu d u mo cho pho p fI n ha nh cng nghI p hoa .
Sau chI n franh fh gIo I fhu II, n n cng nghI p khaI sInh fu su
gIa n doa n vo I chu u, fho I k do khng du kha nang frang b cho
nhu ng nuo c na y, vo I mu c dich fhay fh ha ng nh p kh u, ko m fhoo
vI c fhI ha nh ca c ha ng ra o fhu quan. Nhung chinh nhu ng ngha nh
cng nghI p ch bI n ko m co I da dua va o ngha nh d f d fhoa ma n fh
fruo ng da phuong. Cng nghI p na ng ko m pha f frI n, h u nhu
khng co ngha nh Iuy n gang fho p, cng nghI p nhm hoa c hoa ch f
fu Io c d u o VnzuIa. Nhu ng ngha nh cng nghI p nang n |xy
du ng, co khi va dI n, hoa ho c hoa n fhI n) h u nhu chua fu ng f n fa I.
Trong fhuong ma I, fnh fra ng na y fh hI n qua su vuo f fr I frong
xu f kh u cu a ca c sa n ph m fh va nh p kh u fha nh ph m. I vo I
m f s nuo c, du fru fruo c fhu nh p cao fu d u mo ma fhu c ra khng
co duo c,nhu ng nuo c na y da ma c no r f Io n |cha ng ha n nhu nhu ng
nuo c Io n cu a Chu My Ia TInh).
A c-hon-fI-na, ChII, Paraguay va !rugoay.
n nuo c Nam My na y co nhI u dI m chung: chu y u mo r ng
frong vu ng n do I, dn s chu y u Ia nguo I da fra ng. Ca c nuo c na y
hI n nay co nhI u v n d pha f frI n quan fro ng vo I ph n Io n o phia
Nam chi fuy n Nam, nhu ng nuo c na y co nhu ng da c frung v khi h u
va da hnh khng fha I qua nhu o mI n a c.
a y nu I Ando fruo c h f chI m m f ph n ho p o dy |fuy nhIn v n
fa o nn ph n chu y u cu a Ia nh fh nho ho p cu a ChII). Ph n co n Ia I
duo c fa o fha nh fu nhu ng da hnh pha ng r ng Io n; nhu ng d ng co
Paraguay, d ng ba ng !ruguay va a c-hon-fI-na, cao nguyn PafagonI
co d cao fh p.
Chu Nam My fhu fhI f na y huo ng fhu nhu ng dI u kI n no I chung
n hoa , bI u fh qua d cao va vI fuy n |khi h u nhI f do I m a nh
huo ng d n Paraguay, !ruguay va dng ba c a c-hon-fI-na). Iuo ng mua
Io n d n va o mI n frong va mang Ia I nhu ng d ng co fuoI non |Chaco)
hay nhu ng fha m co |Pampa). Tuy nhIn, dn cu kha fhua |m f d
frung bnh 15 nguo I /km2), fhuo ng f p frung frong nhu ng khu dn cu
Io n nhu uonos aIros hoa c SanfIago.
Nguo I Anh Ing khng dng Ia m va o fh ky fhu XVI, d u fho I ky
d h cu a Ty an Nha, dn cu chu y u Ia nguo I da fra ng hoa c IaI.
Su dI cu cu a dn chu u va o nu a sau fh ky fhu XIX d v nhu ng
nuo c na y co nguo I Ty an Nha, nguo I u c, Pha p, y fu do co phong
ca ch fIu bI u frong Iu c da My Ia fInh, n I b f bo I ba n sa c n va
nguo I da don.
Tu khI gIa nh d c I p va o d u fh ky XIX, ca c nuo c na y da co
nhu ng fI n frI n da ng k |n u fru Paraguay, bI f I p). VI c khaI fha c
nhu ng ngu n fa I nguyn fhIn nhIn fu Iu Ia fa I sa n chinh va qua
frnh cng nghI p hoa chI fhu c su ba f d u vo I fh chI n fhu II.
Sau nhu ng fha nh fu u fo Io n, nhu ng nam 1970, 1980 da Ia m sa ng
fo nhu ng b f c p cu a ca ch fhu c pha f frI n na y. T f ca nhu ng nuo c
na y gIo dy d u fra I qua cu c khu ng hoa ng kInh f , Ia m pha f cao va
no nuo c ngoa I Io n.
A c-hon-fI- na
Ia m frong sa ch n n kInh f mo I dy Ia dI u kI n fIn quy f cho
mu c fang fruo ng ma nh.
f nuo c r ng Io n na y |g n 2,8 frI u km2) co da hnh va khi h u
r f da da ng, fu vu ng nhI f do I cho fo I ca c vI fuy n A cu c: d ng ba ng
Chaco, vu ng nhI f do I phia ba c, d ng ba ng ma u mo o nfuo RIos,
Pamoa n do I, cao nguyn PafagonI va kh I nu I Andos |phn ca ch
ChII va a c-hon-fI-na).
nguo I a o Nha d h , khng gIan a c-hon-fI-na fruo c h f b
khaI fha c o ph n phia dng |gIu a fh ky XVIva XVIII) d fI p vI n
cho AIfIpIano fhu c Andos. ChI ba f d u fu fh ky fhu XIX, a c-hon-fI-
na mo I chuy n huo ng v RIodoIapIafa va uonos AIros.
Cu ng fho I ky do , dn cu duo c fang cuo ng nho dn nh p cu chu y u
Ia nguo I g c Ty an Nha va y |khoa ng 4 frI u nguo gIu a nhu ng
nam 1870 va 1930), bI n a c-hon-fI-na fha nh m f nuo c Ia TInh. Ia
d f nuo c n I fI ng vo I dn da fra ng o nam Canada, a c-hon-fI-na co
dI n bI n dn s g n gI ng Chu u, vo I fy I fang fruo ng kha nho
|1,3%). Nuo c na y fhua dn, co su phn b khng d ng d u vo I nhu ng
khng gIan hoang vu r ng Io n o Pampa va PafagonI, fra I nguo c vo I
m f d dn cu cao hon o ca c c da o fhu c Andos, Cordoba, Tuccman
va nh f Ia vo I frung fm uonos AIros |hon 10 frI u dn).
Nng nghI p fu Iu Ia ngha nh quan fro ng nh f cu a n n kInh f .
CIo dy chI chI m 11% Iao d ng va 10% C..P. Nhu ng fh f fhuo ng
cu a khi h u, su fu f gIa foa n c u cu ng nhu d u fu fhI u hu f cu a ch
d d u so ru ng d f hu ng cuo ng Ia can nguyn cu a khu ng hoa ng
frong ngha nh na y. Thuo ng fh sa n Iuo ng b dnh d n |hoa c fh m chi
b fhuyn gIa m) ko o fhoo Iuo ng xu f kh u cu ng gIa m. Sa n ph m chu
y u Ia ngu c c |Iu a m, Iu a ga o va ng), cy I y d u |d u, huo ng
duong) va cu I cu ng Ia ng va bng. Chan nuI chI m v fri quan
fro ng vo I ca c sa n ph m da, fhf bo va cu u |chan nuI fhoo ca ch qua ng
canh khng fh Ia m fang nang su f va Iuo ng xu f kh u duo c).
Trong IInh vu c cng nghI p, a c-hon-fI-na co m f s fh ma nh,
nhung chua fhu c su f n du ng h f nhu ng fh ma nh y. Co ngu n
nhn Iu c co frnh d , ngu n fa I nguyn mo va nang Iuo ng d I da o,
song cng nghI p hoa v n y u ko m. Ca c ngha nh chu y u Ia nng
Iuong, d f va fu nam 1970 Ia Iuy n gang fho p va ch fa o ma y kha da
da ng.
Tuy nhIn v n co n nhI u v n d f n fa I: fhI u ma ng Iuo I gIao
fhng va da c bI f Ia frang fhI f b ca ng, su pha f frI n qua da cu a
uonos AIros, n n cng nghI p duo c ba o h ko m hI u qua , kho khan
d I ma f vo I su ca nh franh qu c f , nng nghI p ko m nang Iu c. a c-
hon-fI-na mo cu a cho v n nuo c ngoa I khI C. Monom In na m quy n
|1989), cho fo I khI do v n co n ch d ba o h , Ia m pha f gIa m fu 5000%
nam 1989 xu ng co n 12% nam 1993, fI n ha nh m f chuong frnh fu
nhn hoa r ng ra I, Ia m chu duo c no nuo c ngoa I, song su b n cu ng
hoa o ph n Io n nhn dn duo ng nhu Ia v f ca n kho fra nh kho I d I
vo I su phu c h I n n kInh f .
uonos - AIros
uonos AIros, fhu d a c-hon-fI-na, noI f p frung dn s va cu a ca I
hoa n ca nh na y go p ph n va o su m f cn d I kInh f cu a d f nuo c.
uonos AIros, fhu dkInh f chinh fr cu a a c-hon-fI-na, fruo c hnh
a nh cu a nhu ng fha nh ph Io n kha c cu a Chu My Ia TInh, Ia m f
f ng hoa nhu ng kho khan v kInh f va do I ngho o o Iu c da na y.
uonos AInos -fha nh ph f p frung g n 1/3 dn s a c-hon-fI-na frong
IIn hI p fha nh fh cu a no , II n k nhau nhu ng khu ph sang fro ng
Chu u vo I khu mo I mo r ng fa m bo , do I s ng nhn dn o do duo I
mu c ngho o kh .
o va o nguo ng cu a cu a vu ng PamPa m uo f, uonos AIros na m frn
bo cu a cu a sng PIafa ng p bu n, nhu ng fa u Io n r f kho va o, ma c du
kI m soa f duo c ngha nh ngoa I fhuong cu a a c-hon-fI-na, uonos AInos
v n Ia m f noI f I fam cho nhu ng m I quan h ha ng ha I.
Su fhnh vuo ng ba f d u va o nu a sau fh ky XIX, vo I su fh ng nh f
Ia nh fh qu c gIa duo I su Ia nh da o cu a ch d d u so ru ng d f
Pampa k f ho p voi gIo I fu sa n fhuong ma I o ca ng. VI c f chu c Iu ng
fhuong ma I, ma ng Iuo I gIao fhng duo c fhu c hI n ba f d u fu PIafa,
n I II n ca ng vo I vu ng Pampa gIa u co , noI gu I dI ca c ma f ha ng da
fhu c, ha f va fhf. K fu chI n franh fh gIo I fhu nh f, fha nh ph
na y da cng nghI p hoa , fa o vI c Ia m cho nguo I dI cu va dn nng
fhn n I vu ng. Tha nh ph nhanh cho ng mo r ng ra,vo I dn s fo I 2
frI u nguo I nam 1914, 8 frI u nguo I nam 1974 va hon 10 frI u nguo I
nga y nay, frn dI n fich 3000km2.
T p frung 40% Iao d ng |54% Ia cng nhn), da m nhI m 2/3 v n
fa I bI n cu a AchonfIna va foa n b v n fa I ha ng khng, fha nh ph
na y nhu m f khu dn cu b ba o hoa vo I mu c fang fruo ng I I fho I, noI
gIao fhng ba ng xo hoI b f II f.
Quy f dnh chuy n frung fm chinh fr va ha nh chinh cu a d f
nuo c v PafagnIo |o VIodma) so Ia m d f nuo c cn d I fro Ia I ba ng
vI c gIa I foa co quan d u na o khng co kha nang dI u ha nh.
ChII
o da d u phia nam cu a Iu c da Chu My , ChII co mu c fang
fruo ng kInh f cao nhung v n co n nhI u b f cng ba ng
xa h I.
ao phu dI n fich khoa ng 750.000km2 noI da d u phia Nam cu a
Iu c da My Ia TInh, duo c bao bo c bo I da y nu I Andor va bI n Tha I
nh uong, ChII co chI u da I 4.000km, r ng f I da 2.000km, co
nhu ng dI u kI n fu nhIn fIu bI u, hoang ma c bang gIa phia Nam,
nu I da fro co d cao g n 7.000m va dI n hnh bo I nu I Iu a. ChI frong
fhung Iu ng mI n frung mo I co khi h u n do I va m f vu ng co fn VaI
ParaIso do nguo I Ty an Nha chInh phu c va da f fn.
Nga y nay o dy co n r f if nguo I Anh Ing |khoa ng 130.000
nguo I). Xa h I ChII, b IaI fa p su sa c, da h I nh p ph n nguo I Anh
Ing na y va o ca c chu ng f c kha c |u c,y , SIavo, Pha p..., r f nhI u
nguo I nh p cu va o dy fu nu a sau fh ky fu fh ky XIX). n s m I
nam fang khoa ng 15%. n cu duo c d fh hoa |fo I 70%) va phn b
khng d u. MI n frung ChII f p ho p chu y u dn s cu a ca nuo c.
Kha c vo I ca c nuo c Ia ng gI ng, ChII fu Iu da fra I qua m f qua
frnh Ich su fr m Ia ng. Song nhu ng cang fha ng chinh fr va khu ng
hoa ng kInh f fu dy d n fo I vI c IIn mInh ca nh fa In na m quy n
nam 1970 du ng d u Ia aIvador AIIondo fhu c da ng xa h I, b I f d
nam 1973 bo I fuo ng PInch.
Ma c du co nhu ng d u hI u cu a su fhnh vuo ng fuong d I |mu c
fang dn s n hoa , d fh hoa ma nh, CP d u nguo I g n 2.400!S),
ChII v n mang nhu ng da c frung kInh f cu a nhu ng nuo c chu My
Ia TInh Ia ng gI ng va v n na m frong ha ng ngu nhu ng nuo c dang
pha f frI n.
Thu nh p chu y u fu nguyn II u, da c bI f Ia d ng |Ia nuo c sa n
xu f d ng s m f fh gIo I) gIa ca fh f fhuo ng do nhu ng cng fy Io n
cu a a c My khaI fha c. ChII co n khaI fha c, xu f kh u qua ng va nIfo.
Iun Iun co nI m mong mu n Ia qu c hu u hoa ca c ngu n fa I
nguyn d d u fu cho pha f frI n: na n do I ngho o v n hoa nh ha nh
frong nhu ng khu ph ngoa I vI cu a ca c fha nh ph Io n. n ca nh s
nguo I fh f nghI p cao Ia mu c Iuong fhu c gIa m, Ia m ngho o fhm f ng
Io p frung bnh va fh p.
NhI u n Iu c da duo c frI n khaI nha m da da ng hoa cng nghI p
|Iuy n gang fho p, Iuy n kIm d ng, Io c d u, ch fa o ma y). Nhung ca n
cn fhuong ma I m f cn d I v nh p kh u ma y mo c va ca c sa n ph m
Iuong fhu c fhu c ph m.
Trn fhu c f nng nghI p khng m y fhu n Io I, sa ma c o phia a c,
phia Nam khng co mu a ho Ia m ha n ch khng gIan nng nghI p,
v n d co n fr m fro ng hon bo I d f fr ng phn b khng d u, so hu u
Io n Ia quy fa c. Khu vu c so hu u ph n Io n do nguo I Ia m cng va cng
nhn nng nghI p khaI kh n vo I dI u kI n s ng r f f I fa n. Sa n
ph m huo ng v Iu a m, fhu nh I bng va nuI bo qua ng canh. a nh
huo ng na ng n bo I con suy fhoa I kInh f fr m fro ng h I d u nhu ng
nam 80, n n kInh f d f nuo c fu do fra I qua su fang fruo ng ma nh,
song b f bnh da ng xa h I v n chua fhuyn gIa m.
!ruguay
Ia qu c gIa d m gIu a raxIn va AchonfIna, !ruguay Ia m f nuo c
ho p |duo I 200.000km2) o phia a c RIo do PIafa. Chu y u duo c c u
fha nh fu nhu ng vu ng d f ba ng pha ng va ma u mo , !rugoay co khi
h u n do I |180C frung bnh nam).
Nhu ng dI u kI n nhu v y fhu n Io I cho su su fru cu a nguo I da
fra ng. Nguo I Anh dIng khng dng Ia m, h u nhu da b fuy f chu ng
o dy va o d u fh ky XIX va dn cu chu y u co ngu n g c Ty an
Nha va y . Ty I fang fruo ng dn s fh p, g n nu a f p frung o fhu d
MonfovIdoo.
Ngho o qua ng va ngu n nang Iuo ng, !rugoay Ia m f nuo c co fhIn
huo ng nng nghI p, n I b f Ia chan nuI va fr ng ngu c c. I ma f
vo I nhu ng kho khan kInh f h I d u nhu ng nam 1960 !ruguay da
fra I qua m f fho I ky d c fa qun su da I. Chinh phu dn su duo c
fhI f I p nam 1985, ga ng su c hoa n phu c Ia I mu c fang fruo ng, d ng
fho I uu fIn kI m soa f Ia m pha f |nam 1992 x p xI 60%).
Paraguay
Cu ng vo I oIIvIa, Paraguay Ia m f frong haI qu c gIa Iu c da Nam
MI. o va o ca c vI fuy n nhI f do I Ia nh fh nuo c na y bao g m: mI n
dng Ia vu ng ma u mo d ng ba ng va nu I fh p, noI f p frung da I da s
dn cu va ca c fha nh ph , frong do co Asuncun vo I 700.000 dn Ia fhu
d, o phia fy, vu ng Chaco, frn dI n fich 2.500.000km2 fa o fha nh
m f khng gIan kh ng I d m I y, frung cy gaI va d ng co fhich
ho p cho chan nuI bo va qua ng canh.
c I p, if dn, Paraguay co n Ia m f nuo c ngho o. TI m nang
d f daI duo c phn b r f khng d u, frong khI do 45% dn Iao d ng
Ia nng dn. Cu ng vo I raxIn va Ac-hon-fI-na, nuo c na y sa n xu f
fhuy dI n |d p IfaIpu va YacIrofa frn sng Parana).
Maghrob - Ca c nuo c a c PhI
Ca I fn Maghrob chI chung foa n b 3 nuo c fy a c PhI |Mar c,
AIgorIo va TunIsIo), phia a c gIo I ha n bo I a Trung Ha I, phia Nam
fo I sa ma c Sahara. Tu Maghrob nghIa Ia na m nghI: fhu c ra dy Ia
phuong Ty cu a fh gIo I A R p. I khI nguo I fa co n no I fo I Maghrob
Io n d chI foa n b m f f ng fh g m 3 nuo c Maghrob vo I IybIo va
MaurIfanIo.
Maghrob v n co n m f s dn f c fhI u s orboros no I chung
fhu c v fh gIo I h I gIa o A R p. Song vo I v fri da Iy na m frn bo
a Trung Ha I, nuo c na y da chu nhu ng a nh huo ng cu a Chu u.
Ma c du g n Ty an Nha va y , song chinh su g n gu I vo I Pha p mo I
gy a nh huo ng bo I Io kh I Maghrob na y dich fhu c fuong u ng vo I a c
PhI fhu c Pha p, mo I chI fa ch kho I m u qu c va o nam 1956 |Marc va
TunIsIo) va 1962 |AIgIrI).
n ca nh ca c vI fuy n nhI f do I, 3 nuo c na y co n co m f ph n hu u
ich va m f ph n sa ma c Sahara. Ph n fhu nh f |ph n hu u ich) duo c
fuo I nuo c nhI u, fhich ho p vo I su cu fru vInh cu u. Ph n fhu haI, pha f
frI n ma nh v phia Mar c va AIgIrI, khng co nguo I o , |fru nhu ng c
da o) song Ia I gI u hydrocacbua.
Toa n b ca c nuo c Maghrob na y co dn s fro , fang fruo ng nhanh v
mu c sInh v n duy fr cao, frong khI do mu c ch f gIa m ma nh. V n d
dn s Ia v n d m u ch f d I vo I Maghrob ma vI c dI cu dang d n
ch m Ia I v n khng fh gIa I quy f n I.
MI fruo ng fu nhIn kho khan
Vu ng Mahgrob r ng Io n nhung da I da s fhu c v sa ma c Sahara
va ca c vu ng kha c fhuo ng chu a nh huo ng cu a Iuo ng mua if hoa c
khng d u.
Mahgrob bao phu m f dI n fich khoa ng hon 3 frI u km2 |phn
chIa khng d u v AIgIrI Io n g p 15 I n TunIsIo), g n ba ng 6 I n
dI n fich nuo c Pha p, song ph n Io n Iu c da na y Ia I fhu c v sa ma c
Sahara. Nhu v y co nghIa Ia nng nghI p va chan nuI o dy |ngoa I
dn du mu c va m f s if ca c da n gIa su c) h u nhu b Ioa I bo .
Ph n Maghrob hu u ich duo c gIo I ha n o phia nam bo I da y nu I
AfIas- h fh ng nu I fra I r ng fu von Mar c |o In c n vu ng AgadIr)
fo I bIn gIo I AIgIrI-TunIsIo |dInh Jbossa) qua Hauf AfIas |noI co
ngo n nu I TubkaI, cao fo I 4165m, cao nh f o Maghrob). AfIas fhu c
Sahara, fra I do c fhoo sng Auro s. IuI v phia ba c, frn von bo bI n
a Trung Ha I, nhu ng da y nu I fh p hon |RIf fhu c Mar c, AfIas foI
fhu c AIgorIo, dInh nu I Modjorda fhu c TunIsIo) gIo I ha n ca c vu ng
d ng ba ng duyn ha I v phia Annaba cha ng ha n), hoa c bao quanh
nhu ng Iuu vu c n I da |MIfIdja) ho p va nga f qua ng va bao bo c
nhu ng d ng ba ng cao |n I AfIas Sahara), pha f frI n v phia fy
AIgIrI.
y Ia vu ng Maghrob hu u ich v ngu n nuo c sa n co r f d I da o
|m f frong nhu ng v n d co ba n cua khu vu c, cu ng vo I v n d v dn
s ), khng co ngoa I I . Khi h u fhu c su mang sa c fha I a Trung Ha I
chI a nh huo ng duo c m f da I d ng ba ng phia ba c.
Tha nh ph AIgor ha ng nam chI co Iuo ng mua 750mm |m f nu a
Iuo ng mua fhu c v fha ng 12 d n fha ng gIng, mu a ho fhu c su kh
ha n). Ioa I khi h u na y suy bI n d n va o Iu c da, mu a dng ha kha c,
chu y u frn vu ng cao, mua hI m. a c bI f, frong ph n Maghrob hu u
ich, Iuo ng mua bI n d ng fu nam no qua nam kIa khI n cho nhI u
mu a vu fro nn b p bnh. Hon nu a, mua xu ng chu y u duo I da ng
dng x I xa , nuo c cha y fha nh su I va xo I Io d f, |vI c ba o f n d f daI
cu ng Ia m f v n d kha c cu a khu vu c). Cu I cu ng pha I no I d n ca I
no ng cu a nhu ng mu a ho |o duyn ha I phia ba c cu a bI n a Trung
Ha I nay no ng hon v co vI d fh p) Ia m fang Iuo ng b c hoI, d ng fho I
Ia m gIa m Iuo ng nuo c hu u ich.
o Sahara cu c s ng Iu da I co fh duy fr o nhu ng c da o. Khoa ng
ca ch dI Ia I r f Io n, gIo I ha n o phia ba c sa ma c. Vu ng InsaIah o
AIgorIo chI co khoa ng chu c mIIImof nuo c mua m I nam. NhI f d
frung bnh ha ng fha ng ba ng hoa c vuo f 350C fu fha ng 6 d n fha ng 8,
co Iu c nhI f d In fo I 500C.
V n d v nuo c cu ng duo c gIa I quy f m f ph n ba ng cng frnh
fuo I fIu, su du ng nuo c mua fuong d I d I da o frn nhu ng da hnh
cao. NhI u con sng da duo c cha n do ng d fa o ra ca c h chu a hoa c
don gIa n chI d dI u chInh Iuu Iuo ng phu c vu cho fuo I fIu. I u na y
d u fh y o AIgorIo cu ng nhu TunIsIo va Mar c |cha n ha n frn con
sng Oum-or- RobIa o Mar c) hay sng ChoIIff o AIgorIo, fhung Iu ng
frung bnh va fh p o Modjoda. Tra I Ia I, nuo c frong ca c ba I h ma f |o
AIgo rIo va TunIsIo khng su du ng duo c).
V n d dn s
n s Maghrob x p xI 25 frI u nguo I va o nhu ng nam 1960. HI n
nay no g n da f d n 65 frI u, d y Ia dn s fro . n s Magrob g n
ba ng nu a dn s Pha p va o fho I ky da nh d c I p. Con s y da Io n In
r f nhI u va o nam 1993 va khoa ng ca ch so co n fang fu nay fo I cu I
fh ky . n s Maghrob m I nam fang fhm khoa ng 1,5 frI u nguo I,
g p 6 d n 7 I n mu c fang o Pha p, I u do cho fh y su chnh I ch v
bI n d ng dn s gIu a 2 bo cu a a Trung Ha I, d ng fho I chI ra quy
m Io n cu a v n d c n gIa I quy f d I vo I Maghrob, m f ma f n u nhu
fa finh d n d f daI ch f ho p, ma f kha c su y u ko m frong pha f frI n
f ng fh cng nghI p hoa |n u fru cng nghI p khaI fha c ra, chu y u
Ia Hydrocacbua).
Quy m dn s khng gI ng nhau. Mu c fang dn s o AIgorIo Io n
hon o Mar c va nh f Ia o TunIsIo. Ty I sInh o AIgorIo Ia 340/00 so
vo I 310/00 o Maroc va 250/00 o TunIsIo, frong khI do fy I ch f da
gIa m o kha p noI |nga y nay khoa ng 6 -80/00) k ca fy I ch f o fro om
|45 d n 600/00). uong nhIn dy Ia dn s fro . Ty I nguo I duo I 15
fu I x p xI 40% frong ca 3 nuo c. Ta fhu hnh dung ra quy m cu a v n
d da o fa o, r I vI c Ia m cho m f kh I Iuo ng fhanh nIn nhu fh . Tra I
Ia I, s nguo I gIa r f if |vu a duo c 5% f ng dn s frong ca 3 nuo c) ga n
vo I fu I fho x p xI 60 fu I |fh p hon nhI u so vo I Ty u, song v n
cao hon mu c fu I fho frung bnh o Chu PhI).
o TunIsIo, dn cu d ng nh f, h u h f Ia nguo I a r p. Tra I Ia I o
Mar c va AIgorIo, fuy ph n Io n Ia nguo I A R p song v n co n nhI u
dn f c fhI u s kha c nhu orboros, da f ra cho chinh phu m f s v n
d v h I nh p.
Nng nghI p v n su du ng 1/4 dn Iao d ng o AIgorIo va 1/3 o
Mar c, fy I na y cao hon fy fro ng cu a nga nh nng nghI p frong CP.
Tuy nhIn va o du nhu ng nam 1990, dn cu ph n Io n da d fh hoa .
Su fI n frI n cu a d fh hoa v n nhanh hon mu c fang dn s , dn dI
cu nng fhn c ng vo I mu c fang fu nhIn frong ca c fha nh ph . Tha nh
ph AIgor va CasabIanca co x p xI 2,5 frI u dn, ca c fha nh ph kha c
nhu Oran, ConsfanfIno, Rabaf, os, Marrakoch, TunIs co fu 500.000
d n 1 frI u dn. T ng s frn foa n b kh I Maghrob co khoa ng 30
fha nh ph frn 100.000 dn.
Mu c fang fruo ng dn s cu a ca c fha nh ph na y khng IIn quan
fo I mu c fang fruo ng frong vaI fro cu a no . Tu ng doa n fhanh nIn nng
fhn dI fm vI c Ia m ha o huy n gay ra vI c hnh fha nh nhu ng khu
nha o fa m fho I ngoa I ngoa I , su xu f hI n nhu ng khu ph ngho o, if
nh f cu ng o cu c b . HIn fuo ng na y ca ng Ia m nghIm fro ng fhm
hoa c da f ra fhm v n d vI c Ia m o da phuong.
Su dI cu ra ha I ngoa I, da c bI f Ia sang Pha p, Ia gIa I pha p fa m fho I
mang finh ch f b ph n d I vo I v n d vI c Ia m. Song hI n fuo ng na y
g n nhu da du ng Ia I, hon nu a ho khng duo c do n fI p frong nhu ng
nuo c pha f frI n kha c va fnh fra ng fhI u vI c Ia m r f Io n frong ca 3
nuo c na y.
H I gIa o va chu nghIa hI n da I
Maghrob hoa n foa n fhoo da o H I song Ich su va su g n gu I Ty u
v n do na ng In ca ch u ng xu .
a nuo c Maghrob hoa n foa n fhoo da o H I, dn f c fhI u s fhoo
da o KIf khng da ng k |fhu a k fu fho I fhu c da), cu ng co ca nguoI
o Tha I. Nhung su d h |cu ng nhu fn gIa o) da fIm nhI m va o xa
h I Maghrob. M f ph n co so ha f ng cng nghI p |cha ng ha n frong
IInh vu c Hydrcacbua) va nng nghI p |ma c du vI c fr ng nho xua
kIa pha f frI n nhung gIo dy dang suy fhoa I) da nh d u fho I ky fhu c
da, va n u nhu fI ng A R p Ia ngn ngu chinh fhu c fh fI ng Pha p
v n duo c su du ng bo I ph n Io n dn s |nh f Ia gIo I Ia nh da o). Nhu ng
gIa fr phuong Ty va ho c fhuy f kInh f v n chua m f ha n fruo c su
A R p hoa , su ba nh fruo ng cu a h I gIa o |fhu n Io I v fhu c dn da ru f
dI).
Ta co fh fh y cu c xung d f gIu a H I gIa o va chu nghIa hI n da I
dang n I In, cu ng nhu g n dy chu nghIa ba o f n qun su da pha f
frI n duo I a nh huo ng cu a ca c nuo c kha c |Iran), fm ca ch fang cao su c
na ng cu a fn gIa o frong do I s ng fhuo ng nh f va chinh y u.
Su c p fI n na y co quan h vo I nhu ng kho khan v kInh f Ia m
nhI u nhuong ca 3 nuo c na y, Ia m fang fhm su b f d ng frong dn
chu ng, nh f Ia frong gIo I fro |v con s khng Io n Ia m), noI na n fh f
nghI p dang hoa nh ha nh nghIm fro ng. Song ca I dy r n dan diu
gIu a nha nuo c va fn gIa o v n chua duo c ca f du f.
o ourguIba TunIsIo va umodIono cu a AIgIrI, nhI u nha fri
fhu c c p fI n da fm ca ch khich I su ph f frI n frong khun kh
n n c ng hoa ca ch ma ng nha m gIa m bo f su c na ng cu a fn gIa o. Ca c
v nguyn fhu qu c gIa da c ga ng gIa I fhoa f mnh kho I Io p fang Iu
h I gIa o |nam 1976, sa f nh p f f ca ca c fruo ng ho c fn gIa o va o h
fh ng CIa o du c qu c gIa o AIgIrI). Song finh fh fu c |khng fhoo
da o) v n chua duo c cng b va nhu ng nguo I phI h I gIa o |hI m)
khng co duo c quy n bnh da ng cng dn fhu c su . V khia ca nh ca ch
ma ng, no khng fhoo chu nghIa MacxIf fhoo nghIa phuong Ty cu a
fhu f ngu , ma du a frn cng Iy xa h I fhoo kInh C-ran, h I nh p
fha nh fu u ky fhu f nhu m f cu c chInh phu c da o H I. o Mar c, su
duy fr cu a gIa o pha I AIavIfos Ia m f ca ch fh hI n xua nh f cu a da o
h I v m f Ia nh chu a dI u ha nh su pha f frI n, d ng fho I Iu a cho n su
nghI p hI n da I hoa Iun frung fha nh vo I nguyn fa c H I gIa o.
Nhu ng k f qua khng da f duo c nhu mong mu n va do do qua frnh
hI n da I hoa Iun duo c In chuong frnh ngh su . Trong 3 nuo c na y,
fy I fang fruo ng CP fhoo d u nguo I frung bnh duo I 1%/nam k fu
1980, fy I d n fruo ng o fro om khng qua 80% o AIgorIo va TunIsIo,
60% o Mar c. Chinh v fh ma da o h I fro fha nh hnh fhu c da c
quy n cho d u franh chinh fr va xa h I. Nhu ng f ng Io p frung bnh
|ba c nhuo c), gIo I cng nhn, Io p fro khng co cng an vI c Ia m nga y
ca ng Ia m cho chinh sa ch A R p fh fu c hoa cu a ca c chinh phu
AIgIrI, hoa c TunIsIo, hoa c chu nghIa hI n da I fho I fI n nhI m vua
Hassan II chu fra ch nhI m v nhu ng fh f ba I. Nhu ng ha nh d ng
ba o Iu c cu a Ma f fr n H I gIa o cu u d AIgIrI |.I.S) dI n ra frong b I
ca nh na y frong nhu ng nam 1990.
Mar c, TunIsIo va AIgorIo
a nuo c na y co chung m f cu a mo ra bI n a Trung Ha I |v phia
Nam u) va m f ph n Sahara, nhung co dI n fich va dn s r f kha c
nhau. AIgIrI Io n g p 15 I n TunIsIo, nhung chI co dn s g p 3.
Mar c co s dn g n ba ng AIgIrIo. Mar c va AIgIrI fra I r ng v phia
Nam ngoa I chi fuy n |Cancor), frong khI do TunIsIo na m duo I 300 vI
a c, dy Ia Iy do fa I sao nuo c na y co dI n fich nho nh f nhung Ia I co
m f d cao nh f, bo I v frong ca 3 nuo c na y, da I da s dn s f p
frung o phia a c, da c bI f Ia frong vu ng duyn ha I |fhu c a I Ty
uong d I vo I Mar c) hoa c vu ng In c n.
Mar c, TunIsIo, AIgIrI d u co nhu ng v n d chung cu a nhu ng
nuo c fhu c fh gIo I fhu 3: dn s fang nhanh cng nghI p hoa chua
hoa n fha nh, fhI u v n, fh f nghI p...Nhung nhu ng nuo c na y co
nhu ng phuong ca ch kha c nhau d gIa I quy f v n d na y: AIgIrI may
ma n co fru Iuo ng hydrocacbua r f Io n, da m ba o cho cho nuo c na y d c
I p v nang Iuo ng va fhu nh p bI n d ng ro ra ng fhoo su fhang da ng
cu a sa n Iuo ng, gIa ca va cu a d ng d Ia. Mar c ngho o hydrocacbua,
song nguo c Ia I Ia I gI u ngu n ph f pha f |dy Ia nuo c sa n xu f fhu 3
frn fh gIo I va nuo c xu f kh u phf phaf fhu nh f fh gIo I).
Io ng d f cu a TunIsIo fI m n ca c mo ph f pha f va hydrocacbua
vo I s Iuo ng if hon ca c nuo c kha c. u Ich cu ng Ia m f fh ma nh fu
Iu o Mar c, frong khI do o AIgIrI nam 1994 fh ma nh na y khng
co n nu a.
Mar c
Nuo c na y co mu c fang fruo ng da ng ghI nh n fu nam 1980, song
g n nhu b xoa s bo I dn s fang ma nh. a y nu I AfIas |AnfI AfIas,
Hauf-AfIas va Moyon AfIas) phn Mar c ra Ia m haI ph n: Phia a c,
Mar c a Trung Ha I va a I Ty uong Ia m f Mar c if dn, Ia da
danh cu a nhu ng fha nh ph Io n cu a d f nuo c |CasabIanca va Rabaf
frn vu ng duyn ha I, o s, Mokno s IuI v phia Nam va Marrakoch o
frong). Khi h u r f fhu n Io I vo I con nguo I o dy, fhu n Io I cho hoa f
d ng nng nghI p v Iuo ng mua fuong d I d I da o,chu y u va o mu a
dng. y Ia mI n khi h u h u nhu mang finh a Trung Ha I vo I
nhI f d r f cao va o mu a ho hoa n foa n kh ha n,if nh f cu ng o phia
frong.
Ngoa I nu I ra -nu I fa o nn m f ra o ca n khi h u hon Ia ca n fro su
Iuu fhng cu a con nguo I, Mar c fhu c v sa ma c Sahara. M f s c
da o |Zadora, Onarzaafo, rfoud...) ra I ra c duo I chn nu I, IuI v phia
Nam Ia sa ma c Iun co ca f, ra I ra c co nhu ng mo ph f pha f |mo
onCrra).
n s fang vo I nhp d nhanh, cao hon 2% nam. Ty I ch f da
gIa m ma nh |xu ng co n 8/1000) frong khI do fy I sInh v n duy fr o
mu c 3/1000. M I nam dn s Mar c fang fhm khoa ng 600.000 nguo I
va g n nu a s dn duo I fu I 20. fh hoa fu Iu nay v n duo c fhu c
d y. Khoa ng 15 fha nh ph frn 100.000 nghn dn va nhu ng fha nh
ph na y f p frung m f ph n frn fru c gIa n doa n, n I CasabIanca vo I
o s, qua Rabaf va Mokno s.
Ma c d u d fh hoa , song nng nghI p v n Ia ngha nh n I fr I cu a
n n kInh f |if nh f cu ng o s nguo I Iao d ng). Ngha nh na y cu ng
huo ng fhu n Io I fu nhu ng cng frnh fhuy Io I uu fIn da nh cho fuo I
fIu, if ra cu ng o ph n phia a c. Song song vo I nng nghI p Iun Ia
ngha nh Iuong fhu c, nhu frong fho I fhu c da, Iu a m va Iu a ma ch Ia
nhu ng sa n ph m chu y u va m f ngha nh fhuong ma I |cam, chanh,
mia, duo ng) frong khI do nho Ia I suy fhoa I fu khI d c I p nhu o
AIgorIo. Chan nuI bo v n fI n frI n frong khI ngu nghI p Ia I pha f
frI n da ng k va o nhu ng nam 70.
Kha c vo I AIgorIo, Mar c Ia I y u ko m frong ngha nh nang Iuo ng.
Nguo c Ia I, Mar c co fru Iuo ng ph f pha f d I da o,Ia nuo c sa n xu f fhu
3 va xu f kh u ph f pha f s m f fh gIo I, ph f pha f chI m v fri
ha ng d u frong xu f kh u vuo f xa cam chanh. Cng nghI p ch bI n
gIo I ha n o vI c ch bI n nng sa n, d f |qu n a o va mu ) va ch fa o co
khi hoa ho c o xung quanh CasabIanca. Su y u ko m frong frong cng
nghI p Ia nguyn nhn cu a fh f nghI p frI n mIn, fhm hu f ca n cn
fhuong ma I va no nuo c ngoa I. Xu f kh u chI bu Ia I duo c 70% gIa fr
nh p kh u, fhu nh p fu du Ich va khoa n fI n fu dn dI cu gu I v
v n khng fh bu d y duo c foa n b mu c fhm hu f. No nuo c ngoa I
x p xI ba ng fhu nh p qu c n I, khoa ng 25fy !S. Mu c fhu nh p d u
nguo I khoa ng 1000!S/nam: sa n Iuo ng da fang nhI u fu nam 1980,
chI s sa n Iuo ng cng nghI p vuo f fu 100 In 144, fy I fang frung
bnh ha ng nam cu a CP x p xI 3%, nhung mu c fang dn s ngang
vo I mu c fang CP d u nguo I, chI o 0,5%/ nam.
AIgIrI
Ia m f nuo c r ng Io n nhung ph n Io n Ia hoang ma c, nhI u
HIdrocacbua, nhung mu c fang dn s cu ng phI nuo c da I.
AIgorIo Ia nuo c Io n nh f o Maghrob. Nhu ng d ng ba ng va Iuu
vu c n I da frn bo a Trung Ha I hoa c In c n if pha f frI n,
nhanh cho ng b gIo I ha n bo I nhu ng gIa I nu I frung bnh, ch ngu
vu ng duyn ha I |ToII) hoa c cha y do c fhoo da y AfIas fhu c Mar c
|AfIas sahara) gIu a ToII va AfIas Sahara |nh f Ia o phia fy) fra I
r ng ra nhu ng d ng ba ng cao, co khi h u bnh nguyn, kh ca n
ph n Io n frong nam va co mu a dng ha kha c. Vu ng khi h u a
Trung Ha I kha fhu n Io I cho nng nghI p, chI Ia m f da I duyn ha I
ho p, noI nng nghI p duo c fuo I fIu h fro .
Cu ng chinh frn bo a Trung Ha I Ia noI co nhI u fha nh ph chinh
|fru ConsfanfIno, Oran, Anaba va f f nhIn Ia fhu d AIgor). fh
hoa duo c fhu c d y bo I do ng dI cu nng fhn va f n huo ng nhI u fu
mu c fang dn s no I chung. AngIrI co mu c fang dn s g n 35% |cao
nh f frong ba nuo c Maghrob).V fy I ch f gIa m xu ng co n 7%, mu c
fang fu nhIn x p xI 0,3%, AIgorIo m I nam co fhm 800.000 nguo I,
dn s cu c fro , g n m f nu a o d fu I duo I 15. C n 1/4 s fro om
khng duo c d n fruo ng va vI c dI ho c ba n fhn no cu ng khng gIa I
quy f duo c nhu ng v n d vI c Ia m.
VI c Ia m ph n Io n v n fhu c v nng nghI p, da f p fh hoa
nhung khng co k f qua fhuy f phu c fhu c su sau khI da nh d c I p.
Su phn b da duo c hoa ch dnh va fu nhn hoa cu ng duo c du kI n
d ng fho I vo I vI c mo r ng fuo I fIu, su mo r ng na y so Ia m fang
fhm dI n fich canh fa c va xoa bo hoa c gIa m nhu ng h u qua fha m
ha I do su b f fhuo ng bI n d ng cu a Iuo ng mua gIu a ca c nam.
Cu ng nhu o ca c nuo c Ia ng gI ng Mar c, Iu a m va da I ma ch Ia
nhu ng sa n ph m ngu c c chu da o. o dy cu ng fh , fh m chi hon ca o
Mar c, vI c fr ng nho da fhu f Iu I frong khI do sa n xu f cam chanh
Ia I pha f frI n. Chan nuI cu u v n ph bI n o ca c d ng ba ng cao. Ngu
nghI p v n chI m m f v fri r f y u ko m.
Hydrcacbua Ia m f fa I sa n Io n cu a AIgorIo, duo I da ng d u mo
hoa c khi fhIn nhIn. Ca haI Ioa I sa n ph m na y co sa n Iuo ng da ng k
|khoa ng 60 frI u f n d u mo va 55 fy m3 khi fhIn nhIn). Ph n Io n
d u mo duo c xu f kh u o da ng fh |kha nang Io c d u khng vuo f qua
25 frI u f n /nam). Trong Io ng d f co n chu a sa f, cho pho p Ia p da f
m f ngha nh Iuy n gang fho p nho . Cng nghI p ch bI n v n chua
pha f frI n, hydrca cbua chI m h u nhu foa n b Iuo ng xu f kh u,
nhung v n khng du d cn ba ng ca n cn fhuong ma I m f ca ch d
da ng.
Mu c fang gIa d u d f ng f frong nhu ng nam 70 da khich I AIgIrI
cu ng nhu nhu ng nuo c d u mo kha c vay v n va d u fu va o hI n da I
hoa kInh f . Nhung o dy cu ng nhu ca c nuo c kha c, fhu nh p fu d u
mo da gIa m nhI u. No n n v n co n, fh m fri co n na ng fhm, vuo f xa
mu c 30 fy !S. Nhu ng bI n d ng mo I dy cu a f ng sa n Iuo ng khng
pha I Ia fha m kch cu a nhu ng nam 80, vo I mu c fang fruo ng CP ha ng
nam x p xI 4%, song finh d n bI n d ng dn s , mu c fang cu ng ro
ra ng. Trong nhu ng nam 1990 su suy fhoa I v n fI p dI n. KInh f b
da o I n bo I xung d f gIu a qun h I gIa o va chinh phu . Quy fI n f
qu c f da a p du ng nhu ng bI n pha p kha c nghI f.
TunIsI
Ia nuo c nho nh f, nghIng v dng phuong nh f, co fh b fy
hoa nh f frong ca c nuo c Maghrob, TunIsI v n gI ng vo I ca c nuo c
Ia ng gI ng cu a mnh frn nhI u phuong dI n.
TunIsIo Ia m f nuo c nho nh f frong s 3 nuo c Maghrob. Mo r ng
v phia ba c va ng ra bI n a Trung Ha I, nuo c na y chI cho m sang
Sahara ba ng m f duo ng Crabos-Tozour. Tu duo ng na y d n va o vu ng
nhu ng h ma n |I-jorId) va du n ca f |o d u mu f cu a vu ng r ng Io n
phia dng), ra I ra c co nhu ng fha nh ph c da o |nhu TafaouIno). Phia
ba c co khi h u a Trung Ha I, nhung vo I Iuo ng mua if. ThI u mua
ca ng fang d n va o mI n Trung |xung quanh KaIrouan) va Cabo s co
Iuo ng mua duo I 200mm/nam IuI v phia Nam, do Ia vu ng
hoang ma c.
CI ng nhu o AIgIrI va Mar c, nng nghI p TunIsI phu fhu c
nhI u va o fuo I fIu. o dy cu ng v n fr ng nhu ng Ioa I cy fr ng y:
Ngu c c co Iu a m va da I ma ch, cam chanh va d u IIu cho sa n ph m
fhuong ma I, chan nuI cu u r f Io n, fr ng nho cu ng da suy fhoa I o
dy.
Co dI n fich ho p |frong pha m vI Maghrob), TunIsIo v n co nhI u
ngu n nang Iuo ng va fa I nhuyn khoa ng sa n: khoa ng 5 frI u f n d u
m I nam, |fuy nhIn fru Iuo ng if) sa n Iuo ng ph f pha f Io n, co m f if
sa f. Nhung cu ng v n o dy, ma c du co m f s nha ma y Ia p ra p hoa c
ch bI n nng sa n |d u an, duo ng) song n n cng nghI p ch bI n
v n chua pha f frI n.
Su y u ko m frng cng nghI p hoa na y mo I chI Ia m f ph n
nguyn nhn cu a fnh fra ng fhI u vI c Ia m. Tnh fra ng na y Ia kf
qu a cu a mu c fang dn s : fy I sInh va o khoa ng 250/00. Su chuy n
h dn s da ba f d u nhung co n ch m, g n m f nu a dn s duo I 20
fu I. Mu c bI n d ng dn s na y fhu c d y qua frnh d fh hoa . Thu
d TunIs f p frung g n 20% dn s ca nuo c, Sfax Ia fha nh ph fhu 2,
vuo f xa nhu ng fha nh ph co f m vo c fuong d I |Izorro, Sousso,
KaIrouan, Cabo s). Ca n cn fhuong ma I fu Iu da fhm hu f na ng, du
Ich fhu n Io I bo I khi h u chI bu Ia I m f ph n su fhI u hu f y, d n
fo I mu c no da ng Io nga I: g n 7 fy !S. Thu nh p d u nguo I no I
chung fang ma nh fu nhu ng nam 1980, song mu c fang dn s da ha n
ch nhu ng fI n b , d ng fho I phn b dn cu khng d u. I u do
ph n na o chu ng fo cho nhu ng b f d ng frong nhu ng nam 80 va
nhu ng fhay d I v chinh fr frong d f nuo c na y, duo c coI nhu m f
dI n hnh cho su n dnh gIu a 2 nuo c Ia ng gI ng- sI d ng Ion nhI u.
Chu PhI fy ChIn
Tra I da I fu fy sang dng, fu RIo Cachon fo I duo ng bIn gIo I
Camorouno frn khoa ng 3000km, bao fru m hon 2 frI u km2, 9 qu c
gIa fa o nn chu PhI Ty ChIn |chu y u frn bo vnh ChIn) phn
bI f vo I ca c nuo c Ia ng gI ng Sahara v fhu c v fh gIo I m. Su b
fri gIu a ca c bo cu a ca c con sng phia Nam va su b fri gIu a ca c fha nh
Iuy nu I chinh oufa jaIon, da y nu I ChIn, cao nguyn Jos - fa o
fhu n Io I cho Iuo ng mua d I da o frn nhu ng vu ng duyn ha I, do
nhu ng kh I khng khi mang d n fu a I Ty uong. Thang xich da o
I n v phia nam d n vI fuy n s 8, mI n h u nhu khng co ru ng fa n
r ng, o phia ba c Ia fhang nhI f do I vo I 2 mu a, da c frung bo I ru ng
fhua va d ng co .
Tu Iu, n I da Xudang da dng dn hon nhu ng vu ng von bo |fru
NIgIrIa) cho fo I khI hoa f d ng bun nguo I da don va fhu c dn d h
da gy ra nhu ng a nh huo ng m f fhang ba ng fa c d ng fo I nhu ng khu
ru ng duyn ha I, noI nga y nay f p frung fo I 150 frI u dn. Chinh
nhu ng vu ng phia nam Ia noI ha ng d u huo ng fhu ca nh cu a mo ra vo I
frao d I qu c f . Nhu ng d n dI n, khaI fha c ru ng, mo va nang Iuo ng
da Ia m khu y d ng nhu ng vu ng bo bI n va d f II n; nhung n n kInh
f v n d b fa c d ng va gIa ca nguyn II u fang Ia m gIa n doa n nhp
d fang fruo ng. Tu d u nhu ng nam 1980, su fang gIa na y da d n d n
ph n Io n ca c qu c gIa b ko f fa I chinh va pha I fun fhu nhu ng
khuy n ca o cu a quy fI n f qu c f IM.
KInh f d n dI n
Na m o frung fm kInh f Chana va C f-I-voa, m f fho I o NIgrIa,
cacao va ca ph xu f ra fu nhu ng d n dI n nho cu a nng dn, f chu c
sa n xu f kha c ha n vo I h fh ng d n dI n cng nghI p Io n.
Cu ng gI ng nhu o Chu MI va Chu A nhI f do I, bo n fhu c dn da
cho ra do I nhu ng d n dI n cng nghI p Io n, fru NIgIrIa, noI chinh
quy n Anh Iun fu ch I pha f frI n Ioa I hnh nng nghI p na y, fuy
nhIn ho v n duo c fhu n Io I do so hu u ph n ng PhI. n dI n Io n
fu nhn hay nha nuo c, do fhu a k hay if nhI u duo c h fh ng hoa
sau khI d c I p |Cofo-dÌvoIro, nanh), Ia m f fh gIo I rIng, da c
frung bo I d c canh fang vu nhI u Ioa I cy fr ng co fuy n Iu a |cao su,
co d u, du a, mia), Ia nhu ng ma ng canh fa c r ng Io n |fru noI sa n xu f
chu I va du a), Ia su ch bI n fa I ch ca c sa n ph m va f p frung
ngu n nhn cng an Iuong.
Cy fr ng fIu bI u cu a Chu phI ChI-n chinh Ia ca cao va ca ph.
uo c phn dnh frong 2 h fh ng nng dn va o cu I fh ky XIX, cy
cacao va ca ph Ia ch du a cu a n n kInh f d n dI n Ia ng ma c. Tru
m f s ma nh d f cu a ru ng Chana, h fh ng cy fr ng na y duo c h I
nh p vo I ca c cy Iuong fhu c, cy nho duo c fr ng xon ko ; cy I y cu ,
sa n, chu I va Iu a ga o. H fh ng na y, pha f frI n ba ng vI c IIn fu c mo
r ng dI n fich, da m ba o cho an nInh Iuong fhu c va fhu nh p fI n f .
No du a frn sa n nang ma dI n chu ga n cho d f va cu c cha y dua d f
daI Ia nguyn nhn d n d n nhu ng cu c xung d f ru ng d f gIu a
nguo I ba n da va dn dI cu. Hon nu a nhu ng cy nho , v Iu da I, so
fa o ra nhu ng fhay d I su sa c frong h fh ng d f daI. Tu hu u ru ng
d f fI n frI n nhanh cho ng ngay fu d u fh ky XX, m f ph n duo c
fhu c hI n o CoIf Coasf |Chana) cu .
Ty PhI co nhI u nuo c sa n xu f ca ph Io n nh f fh gIo I |C f-I-
voa) va nh f Ia cacao |C f-I-voa va ca Chana hay NIgIrIa).
Tha nh fu u kInh f fruo c h f phu fhu c va o kha nang v n d ng
nhn Iu c gIa dnh va nhu ng phuong ca ch xoay xo xa Ia vo I nhu ng f p
doa n frong nuo c - da m nhI m khu khaI pha d f hoang, sa n xu f va
fhu hoa ch. Thu c v y, frn nhu ng d n dI n co frung bnh |fu 5-6ha) co
khI co ca nhu ng don v sa n xu f Io n frn 50 ha, ky fhu f sa n xu f
v n Ia qua ng canh, khng co gIo I hoa , chI su du ng nhu ng sa n ph m
cham bo n fu fhu c v f, if khI su du ng phn bo n. Su c Iao d ng cu a con
nguo I Ia nhn f chu y u. Toa n b hoa f d ng cu a n n nng nghI p
d n dI n, du Ia mang finh ch f Ia ng ma c hay nng Iuong, ga n II n
vo I phong fra o dI cu Io n, dI n ra fu ng fho I dI m hay IIn fu c.
Tu nhu ng nam 1950, vI c mo ra nhu ng mI n d f khaI hoang r ng
Io n da go p ph n d y Iu I dI n fich ru ng va Ia m Iay chuy n cu dn,
phuong ha I fo I nhu ng vu ng phia ba c, fro fha nh vu ng phu c n du
fhu a Iao d ng. Kha c nhau bo I ca ch f chu c va su hnh fha nh, nhu ng
ca nh d ng co d u vu ng fhung Iu ng fh p o Mo-n va nam -nanh
huo ng sang sa n xu f d u va ruo u vang co , sa n ph m da nh cho fh
fruo ng d fh.
Nhung f f ca nhu ng h fh ng na y uu da I nhu ng vu ng m; nga y
nay hon bao gIo h f, c n fhI f pha I co nhu ng chinh sa ch fa I cn d I
ca c khu d f phia a c.
Ngu n fa I nguyn mo quan fro ng
Nhu ng fh ma nh v nang Iuo ng mo Ia r f Io n. Song ca d u mo cu a
NIgrIa, ca qua ng ca c Ioa I d u khng phu c vu cho su pha f frI n cu a
ngha nh cng nghI p na ng. Ta I sa n qua ng sa f va bxIf Ia k f fInh cu a
c u fru c da Iy , da c bI f Ia su x p ngang phn f ng r ng Io n va cu a
nhu ng h fh ng nhI f do I bI n d ng. Ty PhI Ia noI chu a du ng nhu ng
mo bxIf Io n cu a chu Iu c: fru Iuo ng duo c bI f o ChIn |8 fy f n)
chI m 75% fI m nang cu a chu PhI, chI m 1/3 fru Iuo ng foa n c u.
Ph n chu Iu c na y co fh co 1/4 fru Iuo ng qua ng sa f cu a foa n chu
PhI |khoa ng 5 fy f n) chu y u o IIbrIa va Cfo-ÌvoIro. Mang gan
va ng, kIm cuong b sung fhm va o danh sa ch ca c kIm Ioa I sa ng gIa ,
co n nhu ng bo bI n fr m fich vu ng duyn ha I chu a hydrca cbua.
Nhu ng mo chinh dang duo c khaI fha c bao quanh vu ng chu fh bI n
NIgor.
K fu nhu ng nam 1930, khaI fha c qua ng sa f cng nghI p o SIorra
Ioono duo c ba f d u, noI co v n cu a Anh qu c d u fu va o Marampa.
Sau do , frong nhu ng nam 1950, nhu ng ha ng cu a MI va Ty u d y
IIbrIa In ha ng d u v xu f kh u cu a chu PhI. Thm va o chu frnh
khaI fha c sa f Ia chu frnh b xif, frI n khaI nam 1941 o Chana. Sau
khI mo ra qua frnh khaI fha c Io n d u fIn o ChIn nam 1960, 2 f
ho p sa n xu f Io n kha c Ia ok-SangardI va KIndIa-o bo Io da dI vao
hoa f d ng, khI n ChI-n fro fha nh nuo c cung c p fhu 2 frn fh gIo I
ca c sa n ph m na y. Nhu c u d u fu va o co so ha f ng sa n xu f va so
fa n dn Ia m fang fhm su phu fhu c cu a ca c qu c gIa mo , frong do
ph n Io n sa n Iuo ng da nh cho xu f kh u.
Su khaI fha c nhu ng ngu n fa I nguyn mo va nang Iuo ng fro nn
s ng co n d I vo I nhI u qu c gIa: NIgIrIa hoa n foa n I fhu c va o fhu
nh p fu d u mo va ChIn phu fhu c va o vI c ba n bxIf;sa f da m
duong 2/3 Iuo ng xu f kh u cu a IIbrIa va ph f pha f chI m m f nu a
ha ng xu f kh u cu a Tg. uy chI co SIorra Ioono Ia huo ng gam mo
r ng. KInh f mo chua fa o fhu n Io I cho cng nghI p hoa .
Su bu ng n d fh fho I hI n da I
Chu PhI ChIn nga y ca ng d fh hoa , Iagos va AbIdjan da fro
fha nh nhu ng fha nh ph chinh frong pha m vI chu Iu c.
Trong pha m v chu Iu c, noI co nhp d fang fruo ng d fh ma nh
nh f, ca c qu c gIa duyn ha I fhu c vnh ChIn da ba f fay va o qua
frnh d fh hoa nhanh cho ng va ky vI fu 4 fh p ky qua. Qu a v y, va o
cu I nhu ng nam 80, chI co dn vu ng C f-I-voa |bo bI n Nga ) va
duong nhIn Ia dn NIgrIa cu fru da s frong ca c frung fm d fh.
ChI-n, Chana, T g va SIorra Ioono co 1/3 hay 1/4 s dn s ng o
fha nh ph , 6/10 dn IIbrIa va -nanh co n s ng o nng fhn. Song
ma c cho con s fh ng k co fh na o chang nu a va nhu ng kho khan
phn bI f dn fha nh fh vo I nng fhn do finh fhay d I cu a da Iy dI
khI cu c dI m, fy I fang fruo ng hI n nay |khoa ng 5%/nam frung
bnh) ca ng nh n ma nh fhm su c na ng cu a ca c fha nh ph . Nam 2000,
f f ca ca c nuo c so co khoa ng 40% Ia dn fha nh fh.
fh hoa khng pha I duo c kho I pha f fu fhu c dn KoumassI - fhu
d AchanfI. NhI u fha nh ph Voruba va Haoussa, ca c fha nh fh bun
ba n cu a dn bun MaIInko va IouIa chu ng kI n Ich su Iu do I cu a
n n fhuong ma I v n mang sa c fha I chinh fr. Song su chIa ca f cu a
fhu c dn, su ph fhng hoa kInh f ha ng hoa va su pha f frI n cu a
dn dI cu da c u fha nh nn khung d fh.
Tu khI co d c I p, b f bnh da ng cu ng fang In, fhuo ng phuong ha I
fo I nhu ng fha nh ph Iu c da nh f. Nhu ng fha nh ph ca ng Iun Ia noI
huo ng fhu nhI u nh f. u nhu ng nam 1990, 4 khu dn cu 1 frI u
dn -Iagos, AbIdjan, Accrajoma va Ibadan- na m o von bo hoa c ru ng.
H u nhu f f ca ca c fha ng ph frn 500.000 dn d u o vu ng duyn
ha I hoa c o phia Nam. Nhu ng fha nh ph Io n von bo f p frung ph n
Io n dn d fh, nga y ca ng f p frung nhI u. Conakry va Im g n nhu
dng dn g p 10 I n Kankan va Skd. Su fang fruo ng cu a nhu ng
fha nh ph chinh fhuo ng r f nhanh, v n khng ngan cha n duo c su
pha f frI n cu a nhu ng fha nh ph nho . Su nang d ng cu a d fh ga n
vo I su nang d ng cu a n n kInh f d n dI n cu ng nhu vo I frao d I
xuyn bIn gIo I. Tu Iu Ia nng fhn, chu phI ChIn gIo dy pha I d I
ma f vo I v n d d fh, nga y ca ng kho da m duong nhu ng v n d vI c
Ia m va nha o frong nhu ng fha nh ph .
Ca nh na ng no n n
Sau 2 fh p ky duy fr fang fruo ng, f f ca ca c nuo c fhu c vnh
ChIn d u ma c no , da fhng qua chinh sa ch ca I ca ch co c u nha m I p
Ia I su cn d I v kInh f va fa I chinh, duo c khuy n khich bo I quy fI n
f qu c f MI.
Nhung n n kInh f xu f kh u, chuyn v ba n m f hoa c nhI u sa n
ph m nng nghI p, nang Iuo ng va mo duo c ch bI n m f if hoa c chua
ch bI n, hoa n foa n phu fhu c va o su bI n d ng gIa ca frn fh gIo I.
Trn f ng fh , nhu ng frao d I fhuo ng fhu n Io I va o nhu ng nam 1960-
1970, voI su bu ng n if nhI u cu ng fhoa ng qua d I vo I d u mo , ca
ph, cacao. Song su c mua cu a nhu ng nuo c nh p kh u da gIa m ma nh
gIu a nhu ng nam 1980-1987, m f ph n do khu ng hoa ng cu a ca c nuo c
cng nghI p. KhI nhu ng gIaI c p xa h I nho Ia nh da o khng Ia m f n
ha I fo I xu f kh u |IIbrIa, SIorra Ioon, ChIn), nhu ng ngu n fhu
nh p d n In da cho pho p fung ra nhu ng chuong frnh frang b-ra I
nhu a ma ng Iuo I duo ng b , xy d p nuo c, xy du ng ca c fhu d mo I
|AbIjIa, Yamoussarkro) va fI n ha nh quy hoa ch vu ng |fr ng bng o
Tg, C f-I-voa). Nhu ng ngu n na y duo c d u fu fu v n vay va
nhu ng ga nh na ng fa I chinh da nhn In. Nam 1992, no nuo c ngoa I o
NIgrIa |fhoo uo c finh) In fo I 25 fy $, C f-I-voa no 20 fy $.
Truo c khI gIa ha n no , s no Iun vuo f 1/3, fh m chi In fo I 40% fhu
nh p fu xu f kh u: o dy co fh chu du ng duo c |IIbrIa, SIorra
Ioon), ngn sa ch nha nuo c da ca n kI f. Ca c qu c gIa na y da pha I
fhng qua nhu ng bI n pha p do IM do I ho I: gIa m frI f d chI fIu
cng c ng, pha gia d ng fI n, fu hu u hoa , no I Io ng fhu quan.
NIgIrIa
Tu chu fh bI n NIgI d n bo nam cu a h Tchad, NIgIrIa Ia nuo c
dng dn nh f Iu c da chu PhI. n s nuo c na y g n nhu g p dI d
s AIc p, g n 100 frI u dn, g p dI Nam PhI va ZaIro co 6/10 nguo I
NIgIrIa s ng o chu PhI ChIn. V f ng fhu nh p qu c n I CP, chI
co Nam PhI Ia vuo f nuo c na y, nhung NIgIrIa v n chI du ng fhu 5 v
fhu nh p d u nguo I o chu PhI Iu c da don. Tu khI d c I p - duo c
fuyn b da ng hoa ng nga y 1/10/1960 frong b u khng khi yn bnh
xoa bo fhu c da - d n d u nhu ng nam 80, mu c fang fruo ng kInh f
da duo c duy fr, hon 3% /nam frong fh p ky d u, 7,5% frong nhu ng
nam 70.
uo c khich I bo I su bu ng n hydrca cbua va su s f gIa do cu s c
d u mo gy ra, mu c fang fruo ng cu ng da ko o fhoo nhu ng m f cn d I
nghIm fro ng, ma na n nhn s m f Ia nng nghI p. Thm va o su
khu ng hoa ng nng nghI p na y Ia m f Ioa f nhu ng b p bnh chinh fr,
duo c nhn dI bo I su fu f h u cu a fhu nh p fu d u mo fu nam 1981.
Nhu ng cu c da o chinh qun su nam 1966, n I chI n va muu foan II
khaI cu a Iafra |1967-1970), su n I fI p cu a ca c ch d qun su da
Ia m fan ra IIn bang va chu ng fo su fh ng nh f dn f c r f mong
manh.
Xy du ng m f nha nuo c co kha nang fhu fo m nhu ng dn f c co
ngu n g c va van hoa kha c nhau khng pha I d , va nghch Iy fhay,
chinh quy n frung uong khng ngu ng cu ng c frong khI f chu c IIn
bang Ia I chIa ro .
N n nng nghI p gIu a khu ng hoa ng va phu c h I
Nga nh nng nghI p - na n nhn cu a su bu ng n d u mo frong
nhu ng nam 1970, nga y nay Ia I fro fha nh m f uu fIn o NIgIrIa.
Trong khI d c I p, nng nghI p Ia fru c f cu a n n kInh f . Va o cu I
nhu ng nam 1960, nga nh na y v n da m ba o duo c 65% fhu nh p fu
xu f kh u, chI m 55% f ng fhu nh p qu c n I va chI m m f nu a s
Iao d ng. Tuong u ng vo I su da dang v khi h u va con nguo I Ia su da
da ng cu a h fh ng sa n xu f, duo c dua va o do nhu ng Ioa I cy frng
cho xu f kh u |NIgIrIa fhI u ca c d n dI n cng nghI p Io n). N n
nng nghI p nng dn phu c fa p, o mI n ba c du a va o sa n xu f ngu c c
|bobo, k) k f ho p vo I bng va Ia c, fhm va o do Ia chan nuI bo qua ng
canh do nhu ng nguo I dI cu va dnh cu o dy kI m soa f. Khu vu c
MIddIooIf if dn, cung c p bobo, sa n, ng, Iu a, ga o va cu . Thm va o
ca c Ioa I cy Iuong fhu c co ba n nhu cu va sa n o ru ng phia nam co n co
ngu c c, cacao o phia fy NIgor va co d u duo c khaI fha c ma nh.
Nng nghI p sa f nh p, du a frn sa n xu f nho , da b fa c d ng
ma nh mo bo I bung n d u mo . f Io I bo I chinh sa ch d u fu cng
c ng, nng sa n Ia na n nhn cu a su fang nhanh fhu nh p d fh, gy
ra na n dI cu nng fhn Io n, fo I mu c dn fha nh fh nga y nay chu y u
Ia dn nng fhn. Nng sa n chu a nh huo ng bo I su m f gIa cu a d ng
NaIra va fro Ia I nh p kh u Iuong fhu c a f d fI p f cho fh fruo ng
d fh dang mo r ng. Nh p kh u ngu c c da fang In 4 I n gIu a
nhu ng nam 1971-1986 va ng n m f 22% fhu nh p fu d u mo nam
1983. Nam 1980, nng nghI p chI m 1/3 f ng sa n Iuo ng qu c n I va
chI chI m 3% xu f kh u. Tu nam 1984, chinh phu da fhay d I hoa n
foa n chinh sa ch cu a mnh. Tro Ia I vo I ch d ba o h , h fro gIa ca
cao, d ng fho I cu c khu ng hoa ng fa I chinh da khuy n khich su khI
phu c cu a ngha nh nng nghI p |mu c fhm hu f ca n cn nng nghI p
da gIa m) d ng fho I duoc khich I bo I k hoa ch 3 nam |1991).
Su gIa fang kh ng I dn s chu PhI
C n 1/6 dn s chu PhI Ia nguo I NIgIrIa, m I nam nuo c na y co
fhm 3 frI u dn. fh hoa fu Iu, gIo dy v n na m vu ng nhp d
fI n frI n.
Cu c dI u fra nam 1973da b huy bo bo I cu c da o chinh nam
1975, nhu ng uo c finh dn s fu Iu da du a frn s II u dua ra fu
nam... 1963. Trong khI do nhu ng uo c finh chinh fhu c vuo f qua 120
frI u dn nam 1991, cu c dI u fra fhu c hI n cu ng nam do da cho dn
NIgrIa bI f ra ng ho chI co 88,5 frI u nguo I. u sao dI nu a vo I mu c
fang hon 3% nam nuo c na y da da f fo I 100 frI u nam 1995 va cha c
cha n nam 2000 so Ia 120 frI u dn. NIgIrIa chI m 15% dn s ca
chu Iu c, x p xI hon AIc p 40 frI u nguo I |nuo c fhu 2 v dn s chu
phI fhoo fIu chi dn s ).
Vo I 100 nguo I /1km2, NIgrIa co m f d cao nh f frong f f ca ca c
qu c gIa von bo Ty PhI, song dn cu phn b khng d u, ph n phia
a c f p frung hon m f nu a dn s . a ha f nhn dn s noI co m f d
hon 100 nguo I /km2, fh m chi 200 va 400 nguo I /km2: m f o phia a c
|Kano, ZarIa) va haI o ng Nam |fu nugu d n von bI n) va o Ty
Nam xung quanh ca c fh xa Yoruba. Tra I nguo c vo I nhu ng cu c f p
frung na y Ia nhu ng khu d f fr ng hoa c if dn o MIddIooIf,da c bI f
Ia o fhung Iu ng NIgor va onouo, cu ng nhu von h Tchad vo I m f d
fh p, vu ng chu fh NIgor va Iuu vu c sng Cross. Nhu ng chnh I ch
na y ga n vo I Ich su cu fru , nhung cu ng ba f ngu n fu ky fhu f sa n
xu f khng Ia m chu duo c nuo c, ph n Io n ca c f chu c nng fhn da bo
d f b I va fhung Iu ng, bao quanh bo I nhu ng ca nh ru ng, noI ngu frI
cu a ru I ss va fru ng mu I khoan.
Tuy nhIn s Iuo ng ca c fha nh ph va f c d d fh hoa cao Ia m
NIgrIa n I b f. Va o d u nhu ng nam 1990, hon m f nu a s dn cu
fru frong 900 fha nh ph g n 5000 dn, dn d fh fang nhanh g p 4-
5 I n o nng fhn nhu ng nam 60-90. fh hoa cu ng ba f ngu n fu
fho I ky fI n fhu c da cu a ca c dn f c Haoussa, KanourI, PouI va
nh f Ia Yoruba va o fh ky fhu XIX, xu Yoruba da ra I ra c co nhI u
fha nh ph co hon 50.000 dn, va su f p frung nga y nay chI co rIng o
chu PhI, khoa ng 40 fha nh ph frn 100.000 dn.
Nhu ng phong fra o quay v nng fhn hI n nay,cha ng ha n nhu o
phia ong Nam, II u co Ia m da o I n duo c fnh fh 7
Thoo chI u huo ng co frI n vo ng na y, Ia I c n pha I fh n fro ng. V n
co n m f dI u f n fa I: nguo c Ia I vo I nhI u nuo c chu PhI kha c, fha nh
ph chinh Iagos Ia I khng f p frung ph n Io n dn fha nh fh va n n
fa ng d fh Ia I du Io n d co fh phn ph I mu c fang fruo ng co fh
fra nh duo c mu c f p frung qua cao. Hon nu a quy m Ia nh fh IIn
bang bao fru m 800km2, duo c du dnh xy du ng fhu d mo I Abuja
na m o frung fm d f nuo c, v n co n dng dn.Tha nh ph mo I co kha
nang fI p do n 2 frI u dn, fha nh ph xy du ng fhu d mo I Abuja so
Ia m f fha ng Io I Io n khng chI v ma f chinh fr ma co n v v n d dn
s : cho dn cu fru o MIddIo oIf Ia gIa I pha p f f nh f d fra nh fnh
fra ng m f cn d I khng gIan frong fho I ky hI m hoa
Tu ngu n Io I d u mo d n ca I f fa I chinh
u ng n d u mo frong nhu ng nam 1970 da gy nn m f nI m Ia c
quan fha I qua . Sa n Iuo ng va gIa ca ro f xu ng da mang Ia I con fhu c
fInh dau do n.
uo c pha f hI n m f ph n nam 1938 r I nam 1953, duo c khaI fha c
m f if frong nhu ng nam 1960, ngu n d u mo cu a NIgIrIa-fha nh vIn
cu a OPC fu 1971-da fro fha nh b pho ng cho su fang fruo ng frong
nhu ng nam 1970. HaI cu s c d u mo |1973-1974,1979-1980) da cho
pho p fang fhu nh p In g p 10 I n fu xu f kh u va sa n Iuo ng da
fang hon g p dI frong nhu ng nam 1970-1979- nam ky Iu c frong do
NIgIrIa fro fha nh nuo c xu f kh u fhu 6 frn fh gIo I. Tu nam 1974,
d u mo chI m hon 85% Iuo ng xu f kh u cu a d f nuo c, va fro ng Iu c
cu a no Ia y u f quy f dnh d I vo I du fru ngoa I f va ngn sa ch nha
nuo c -80% fu ngu n Io I fang cao cu a hydrca cbua. Na m o vu ng ng
Nam, frn bo bI n chu fh r ng Io n NIgI, fru Iuo ng da duo c kha m
pha xom nhu v f n. C n pha I fhm va o do 2400 fy m3 khi fhIn
nhIn v n chua duo c khaI fha c fhu c su . Ngu n Io I d u mo , do chinh
phu kI m soa f fu khI qu c hu u ho a m f ph n hay foa n b ca c cng
fy, da bI n NIgIrIa fha nh nuo c xu f kh u d c ma f ha ng va fa o
fhu n Io I cho su pha f frI n ca c chuong frnh d u fu. Ma ng Iuo I duo ng
gIao fhng ra I nhu a hon 20.000km, ca c cng frnh xy du ng Io n,
frong do ky vI nh f Ia cng frnh fha nh ph Abuja fhu d IIn bang
mo I, cu ng nhu nga nh hoa d u va Iuy n gang fho p da duo c huo ng
kh I fI n fu ngu n d u mo na y. Iagos da fro fha nh frung fm cu a
m f IIn hI p d fh cng nghI p hu ng ma nh frn 10 frI u dn.
Nhung do qua phu fhu c va o ngu n fhu fu d u mo , NIgIrIa da b
a nh huo ng bo I su fhu ho p cu a fh fruo ng fh gIo I va gIa gIa m. Ma c
du sa n Iuo ng khI phu c nam 1992, song fhu nh p da gIa m dI 1/4 k
fu nam 1984.
M hnh fang fruo ng sInh ra fu su bu ng n d u mo da khI n nuo c
na y Im va o khoa n no nuo c ngoa I g n 30 fy $. Tu nam 1986, ca c nha
Ia nh da o NIgIrIa da ba f fay va o qua frnh dI u chInh co c u: ha n
ch nh p kh u, pha gIa 70% d ng NaIra h I fha ng 3 nam 1992 nha m
da nh duo c su u ng h cu a ca c f chu c fa I chinh qu c f |I.M.) d
frang fra I va gIa ha n no ng n m f 40% fhu nh p fu xu f kh u.
V n d IIn bang
NhI u dn f c va ca c dn f c r f da da ng da a p da f m f c u fru c
IIn bang, vo I s bang fang d n In d u da n.

uo c fhu a k fu fhu c dn, nhu ng duo ng bIn gIo I nhn fa o bao bo c
ca c dn f c co n n van hoa , ngu n g c va f chu c xa h I kha c nhau.
a fhu c fh dn f c Io n: Haoussa, Yoruba va Ibo chI m 55% dn s
va fa o nn fru c chinh cu a do I s ng chinh fr. Nhu ng dn f c if nguo I
hon; dn f c PouI, IbIbIo - fIk, KanourI, TIv cu ng co m f vaI fro
quan fro ng frong su fa o nn fh cn d I o da phuong, fh m chi frn
foa n qu c. Su da da ng v dn f c fro nn phu c fa p hon bo I xung d f
fn gIa o. Nga y nay m f nu a s dn fhoo h I gIa o: NIgIrIa da fro
fha nh nuo c H I gIa o ha ng d u o chu PhI.
Sau khI da fh ng nh f ca c chinh fh ba o h o mI n ba c va mI n
nam nam 1914, chinh quy n Anh fhI ha nh quy fa c Ia nh da o fru c
fI p, da phn chIa nuo c na y Ia m ba vu ng nam 1954: a c, Ty va
ng fa o fha nh IIn bang co fhu d Ia Iagos. Va o fho I ky d c I p,
IIn bang co nhu ng fh ch fhoo kI u ng-I-xa c xng, nhung
quy n fu fr duo c fhu a nh n cho ca c vu ng |fha ng 4 nam 1963) da Iam
gIa m quy n Iu c cu a frung uong. Su fh ng nh f chinh fr mong manh
da d vo nam 1966 khI cu c da o chinh qun su da ch m du f n n c ng
hoa fhu nh f, da c bI f nam 1967. Nam do , frong hoa n ca nh sa p fan
ra , IIn bang da b chIa Ia m 12 bang, n I chI n xa y ra va o fha ng 5 va
mI n dng co m muu Iy khaI vo I yu sa ch do I cng nh n n n c ng
hoa cu a Iafra |nga y 30/5). N I chI n k f fhu c |1970), r I fhu nh p
fu d u mo fang nhanh Ia I cho pho p cu ng c quy n Iu c frung uong,
ko o fhoo su nhn In cu a ca c vu ng: fu 12 vu ng nam 1967 In 19 vu ng
nam 1976 |da c bI f Ia su hnh fha nh vu ng Ia nh fh IIn bang mo I o
Abuja), r I In 21 vu ng nam 1987, 30 vu ng nam 1991.
Ch d IIn bang fhoo kI u NIgIrIa hoa f d ng qua hnh fhu c fa ch
dI, sao cho finh IIn bang o dy co sa c fha I da c bI f, v su fa I phn
ph I fhu nh p cu a chinh quy n frung uong Ia s ng co n d I vo I n n
kInh f cu a h u h f ca c bang. Nhu ng chnh I ch frong pha f frI n v n
co n nhI u. 1/3 s bang co ca c nga nh cng nghI p. Trao d I fhuong
ma I quan fro ng chI duo c fhu c hI n bo I 6 bang. Khoa ng ca ch gIu a cu
dn r f Io n. uy chI co nha nuo c IIn bang mo I co fh gIa m bo f
nhu ng ca ch bI f na y va su Iu a cho n Abuja Ia m fhu d fh hI n fhI n
chi cn d I d f nuo c fro Ia I.
Nhu ng qu c gIa duyn ha I vnh ChIn
Co ca fha y 9 nuo c |na m frn bo vnh ChIn phia fy a c vo I
nghIa chinh xa c cu a no ), fu ChIn if-x d n NIgIrIa
qua ChIn, SIorra In, IIbrIa, C f-I-voa, Chana, Tg va -
nanh.
Ca c nuo c fhu c vnh ChIn h u h f Ia ca c nuo c dang pha f frI n.
Tu fho I ky h u fu do hoa da c frung cho IIbrIa d c I p fu nam 1847,
noI d ng dIa MI v n Ia d ng fI n chinh, fo I fho I ky xa h I chu nghIa
khoa ho c ChIn, fu m hnh IvoIro d n chu nghIa xa h I chu PhI
Chana, co r f nhI u duo ng I I d ga ng gIa I quy f nhu ng v n d v
pha f frI n.
V y ma h u h f ca c nuo c na y d u fhu c v nho m nhu ng nuo c
ch m fI n nh f, duy nh f chI co C f-I-voa co mu c fhu nh p bnh
qun d u nguo I fang In frong fho I ky 1960-1980. Trong mI n chu
PhI m uo f, noI v n co n ha n ha n nhung a nh huo ng if hon fo I mu a
ma ng so vo I ca c vI fuy n Sahara, v n d v Iuong fhu c khng da ng
nga I, da c bI f o nhu ng nuo c co sng ngo I phia nam. oufa jaIon
Iu da I nuo c cu a chu PhI co ma ng Iuo I duo ng fhuy va fI m nang
mo Ia nhu ng fh ma nh vu ng cha c d I vo I cng nghI p. Tuy nhIn,
chua co nuo c na o frong khu vu c na y fhu c su cng nghI p hoa .
o ma c no , bu c pha I fhng qua nhu ng chinh sa ch nga f ngho o, ca c
qu c gIa vnh ChIn duo ng nhu dI va o ngo cu f, khng co n noI c u
vI n na o kha c ngoa I su fro gIu p fa I chinh qu c f . M f frong nhu ng
b f Io I Io n v n Ia su nho nha f dI chu ng fu fho I xoa bo fhu c da.
Nhu ng duo ng bIn gIo I da fa o fhu n Io I cho su phn chIa fhoo mo I
huo ng, k ca d I vo I nhu ng nuo c fhu c vu ng fu do, f chu c m f fh
fruo ng fa o ra nhI u kho khan.
Nhu ng nuo c no I fI ng Pha p du ng chung m f Ioa I fI n, fru
ChIn, song Tg va nanh khng fhu c c ng d ng kInh f Ty
PhI. ChI co c ng d ng kInh f ca c qu c gIa Ty PhI Ia dua ra m f
khun kh pha p Iy cho pho p xy du ng m f fh fruo ng chung r ng
Io n, nhung mu c fIu fang fruo ng Ia v n d fruo c ma f.
Nhu ng fhu c nghI m kInh f fu do
Quan dI m fu do v n chua fa o ra duo c su pha f frI n. T ng sa n
ph m qu c dn fhoo d u nguo I da gIa m o IIbrIa, dnh fr o SIorra
Ioon va o Tg.
a nh gIa nhu ng chinh sa ch pha f frI n fhoo v fri ga n cho su can
fhI p cu a nha nu oc fhuo ng khng chinh xa c. Nhung y nguy n fhoo
phuong Ty, ca c IIn mInh va y f fh fu do duo ng I I kInh f Ia
nhu ng da c frung cho IIbrIa, SIorra Ioon va Tg, frong do ngu n
Iu c xu f kh u chinh Ia fa I nguyn mo . Tu Iu ga n vo I c ng hoa
Irosfon v nhu ng da c n fhoa fhu n nam 1926 vo I m f cng fy cu ng
fn cu a MI, IIbrIa da buo c va o ky nguyn sa f nam 1951. Vo I 10%
fru Iuo ng sa f cu a chu PhI, nuo c na y co kha nang sa n xu f vuo f 20
frI u f n/ nam, m f nu a f p frung o mo Io n NImba. Ph n Io n ca c
chuyn gIa Iuy n gang fho p cu a MI va chu u d u co ma f, nhung
n I chI n h u nhu da Ia m d na f n n kInh f .
uo c da da ng hoa hon, nga nh xu f kh u cu a SIorra Ioon du a
frn sa n ph m rufIn, b xif |1 frI u f n / nam) va nh f Ia kIm
cuong, frong do sa n Iuo ng chu y u da gIa m fu nam 1970 song
xung quanh do nhu ng fn bun I u va Iuu chuy n b f ho p pha p
sang IIbrIa Ia I fang In; 85% Iuo ng ba n ra na m ngoa I f m kI m
soa f cu a Iamond CorporafIon |IIn hI p kIm cuong).
Ph f pha f cu a Tg |du ng fhu 9 frn fh gIo I) duo c qu c hu u hoa
fu nam 1973-1974, chI m fy fro ng nho frong xu f kh u song v n Ia
ngu n fhu chinh cu a nha nuo c. IIbrIa va SIorra Ioon, nhu ng co so
mo khng fh khaI sInh ra duo c cng cu c cng nghI p hoa va nhu ng
khoa n fhu nh p fu sa f va kIm cuong da b nhu ng f ng Io p c m quy n
fch fhu. RIng Tg da c ga ng pha f frI n co so ha f ng cng nghI p,
song Ia I qua b gIo I ha n do fh fruo ng frong nuo c qua nho bo .
Trong ca ba nuo c, nga nh nng nghI p fhuo ng b bo b. Th nhung
Iuo ng mua v n vuo f 2000mm/ nam o IIbrIa va SIorra Ioon, noI co
fI m nang Io n. Nhu ng hI p h I fr ng Iu a fhuo ng b xom nho hoa c b
cuo ng doa f bo I chinh quy n IIbrIa fhn MI o MonrovIa va nguo I
Cron o fh fr n roofovn. Pha I do I fo I nam 1986, nhu ng chuong
frnh ca ch ma ng xanh r ng Io n mo I duo c fung ra, nh p kh u ga o
khng ngu ng fang In fu nam 1970. Tra I Ia I, nha nuo c Tg da can
fhI p d fhu c d y sa n xu f va Iuu fhng sa n ph m ngu c c, k va
ng, d ng fho I da fung ra m f chI n dch nng nghI p Io n nam 1977.
ChI co chuong frnh fr ng bng Ia mang Ia I k f qua f f, sa n Iuo ng da
fang g p 10 I n, nhung co n pha I vuo f qua nhI u kho khan mo I da f
d n fu cung fu c p Iuong fhu c. a suy kI f, b cuo p doa f bo I nhu ng vu
bI n fhu , nha nuo c SIorra Ioon na m duo I su gIa m h cu a quy fI n
f qu c f I.M. fu nam 1978: nam 1988, ca c chuyn gIa MI da duo c
ngn ha ng fh gIo I |W.) va quy fI n f qu c f chI dnh d qua n Iy
dI u ha nh fa I chinh nha nuo c o IIbrIa; Tg da ba f fay va o m f
chuong frnh fhanh Io c n n kInh f fu nam 1979, duo c ngn ha ng fh
gIo I bao bo c fu nam 1983.
C f-I-voa: m f m hnh khu ng hoa ng
Tu Iu nhu m f m hnh, C f-I-voa |o bI n Nga ) da fra I qua
m f cu c khu ng hoa ng fr m fro ng do ca ph va ca cao
fu f gIa .
CIa nh d c I p fu nhu ng nam 80, C f-I-voa da fa o ra m f b ma f
dI n hnh qua su n dnh cu a ch d chinh fr cu ng nhu mu c fang
fruo ng kInh f a f va duy fr f f |frung bnh 7%/ nam). Trong 20
nam, C..P da fang In g p 10 I n va fhu nh p d u nguo I cu ng fang
In ro no f, fang n dnh o mu c 3%, frong khI do dn s cu ng fang
nhanh, fu 3,2 frI u nam 1958 In 7,5 frI u nam 1978. Tha nh qua y
Ia fu duo ng I I can ba n fhuo ng duo c xom Ia nhu ng ma y pha f cu a m
hnh chu PhI. uo ng I I na y uu fIn nng nghI p cho xu f kh u
nhu Ia m f n n fa ng cu a su fang fruo ng va Ia dI u kI n d fI n ha nh
cng nghI p hoa . Nhu ng duo ng I I na y du a frn co ch mo cu a ra
nuo c ngoa I, ku go I v n d u fu fu nhn, ky fhu f vIn va nhn cng
nuo c ngoa I. Nhu ng f ho p nng Iuong Io n da hnh fha nh frong ca c
vu ng ru ng co |co d u, du a, cao su) va o nhu ng vu ng d f phia ba c
|mia duo ng), nng dn fr ng ca ph va ca cao duo c nha nuo c h fro
gIa , frong khI do vI c mo r ng dI n fich fr ng bng va Iu a ga o cu ng
duo c fa o fhu n Io I. Trong khoa ng nhu ng nam 1960 1980, dI n fich
canh fa c da fang g p ba va C f-I-voa da fro fha nh nuo c cung c p ca
cao fhu nh f frn fh gIo I, du ng fhu ba v d u co va ca ph, du ng
fhu ba chu PhI v sa n xu f bng. Su khaI kh n na y cu ng nhu vI c
khaI fha c ru ng nhI f do I da d y Iu I dI n fich ru ng r m, gIo chI co n 3
frI u ha |11,8 frI u ha nam 1958, 15,7 frI u ha h I d u fh ky ). Tang
fruo ng frong nng nghI p da khich I da ng k cng nghI p hoa v no
duo c fhu c hI n frong dI u kI n khng co ngu n fa I nguyn mo va chI
da m ba o duo c co ch fu fu c d u mo fu nam 1984. V y ma fy I fang
fruo ng bnh qun ha ng nam v n vuo f 8%, fh m chi 10% va b ma y
ch fa o du ng fhu 3 o chu PhI Iu c da don. Khng m f nuo c na o o
chu PhI Ia I chuy n bI n su sa c d n nhu fh , co ch mo d f khaI
hoang cu ng nhu d fh hoa nhanh cho ng da ko o fhoo do ng nguo I dI cu
fu nuo ngoa I va o. Nhung fu nam 1985, nuoc na y da pha I d I ma f vo I
cu c khu ng hoa ng fr m fro ng. CIa ca ph va ca cao fu f xu ng fuy f
d I, frong khI do ngu n Iu c cu a nha nuo c hI m d n, ga nh na ng no
n n ma c pha I va o fho I ky cao dI m Ia I fang fhm. Khng du kha
nang fra no , ma c du da kh f no nhI u I n, m f su h fro cu a I.M.,
C f-I-voa da pha I c u vI n fo I su gIu p do fa I chinh cu a Pha p. Truo c
khI qua do I |1993), f ng fh ng Hou Phouof- oIgny da dua d f nuo c
va o chuong frnh fu hu u hoa r ng Io n.
ShaoI Ty PhI
Tu a I Ty uong d n h Tchad, ShaoI Ty PhI da m duong vI c
v n chuy n gIu a Sahara va vu ng d ng co . Ca c fIu chi v Iuo ng mua,
da fhu c v f va hnh fha I da Iy cho pho p gIu Ia I nhu ng duo ng fuong
u ng vo I Iuo ng mua frung bnh nam fu 200 600 mm cu ng nhu nhu ng
gIo I ha n bI n d ng cu a khng gIan da Iy na y. I u kI n khi h u va
fhuy van o dy, nhu ng da c finh cu a h fhu c v f va d f daI mang Ia I
su d ng nh f da ng nga c nhIn cu ng nhu quy n fu fr fhu c su d I vo I
ca c vu ng bao quanh khng gIan da Iy na y. Nhu ng dI u kI n y cu ng
Iy gIa I cho su vuo f fr I cu a nga nh chan nuI d I vo I nng nghI p.
ShaoI, noI d cao chI vuo f qua 500m, cu ng kha don dI u v d ng
ba ng r ng Io n, nhu ng sa ma c va du n ca f c dnh o nhu ng cao nguyn
fh p. Su don dI u y ca ng fang In ro r f fuy fhoo mu a bo I cuo ng d
a nh sa ng va m huo ng du da ng cu a sa c va ng, cu a d f son, cu a ma u
nu hay xanh, nhu ng ma ng ma u b gIa n doa n bo I da hnh co d Io n
nho kha c nhau, nhung Iun Ia m rung d ng Io ng nguo I vo I ca nh sa c
fhIn nhIn y. Qua v y, nhu ng dInh nu I HomborI |o MaII), cao vuo f
In 800 m fu d ng ba ng r ng Io n Couma |MaII va ourkIna), nhu ng
cao nguyn d f sa nh o andIagara o MaII, Assaba va afoIIo o
MaurIfanIa, nhu ng son da o granIf o ourkIna. Khi h u o dy no ng,
kh va go bo , chIa nhp bo I haI mu a da I nga n kha c nhau: mu a kh va
mu a mua. Thu c v y, ShaoI na m frong su hoa f d ng dan xon cu a haI
kh I khi kha c nhau: khi nhI f do I ba c, ma f hoa c no ng nhung kh,
frong do fu fha ng 10 d n fha ng 6 co nhu ng do f gIo fyAIIz, fh I fu
mI n ba c fo I dng ba c va gIo no ng fu mI n dng; khi mI n nam no ng
m va khng n dnh, Ia dI m h I fu cu a Iu ng gIo mu a bI n d ng fu
nam sang fy. Iuo ng mua khng nhI u, r f fh f fhuo ng va duo c
phn ph I bo I gIo mu a b f ngo , kho doa n, ba o da m cho su fruo ng f n
cu a h sInh fha I va ph n na o bu Ia I nhu nh a nh huo ng cu a ha n ha n
ko o da ha ng nam.
Tha m fhu c v f n I b f nh f Ia fha o nguyn co cy fh p frong do
nhu ng fha m co fo I 90% duo c c u fha nh fu ho cy m f Ia m m va
f ng Io p cy I y g , co gaI hoa c khng gaI; cy koo, ba ng, cha Ia ...
Tha m fhu c v f khng IIn fI p co n chu a du ng nhI u hnh fha I kha c
nhu ru ng AcacIa nInofrIca, ru ng co dum. f daI ngho o na n, fI n
frI n ko m, ngho o ch f hu u co, if ma u mo va d b a nh huo ng cu a
do ng nuo c Iu va xo I mo n. ShaoI fhu c mI n n I Iuu, nuo c mua va ca c
do ng su I da m ba o cho su Iuu fhng cu a ma ng Iuo I fhuy Io I cu ng nhu
fru nuo c cho ca c ao h , song Ia I go p ph n khng da ng k va o nhu ng
do ng sng ngoa I bang So no gaI, sng NIgor hay h Tchad.
Ha n ha n n I fI p ha n ha n.
SahoI nha y ca m vo I na n ha n ha n nghIm fro ng ko o da I gIu a nhu ng
nam 1968-1988.
Nhu ng phuong fI n fhng fIn da I chu ng da dua fIn r ng ra I v
na n ha n ha n fha m kch da a nh huo ng d n ca c qu c gIa fy PhI, fa I
dI n nhI u I n fu nam 1968. Nn ga n cho fhu f ngu ha n ha n nghIa
na o khI fa bI f ro ra ng ha n ha n Ia chuy n duong nhIn va fhuo ng
fnh nh f cu a khi h u khu vu c Sahara7 Xu huo ng gIa m ch m, m I
va fh f fhuo ng cu a Iuo ng mua mu a ho , ba f d u fu nam 1960, chinh
fhu c fu nam 1968. Cu ng chinh fu nam do , Iuo ng mua fhI u, khng
gIan va fho I gIan co mua bI n d ng, su fhu ho p cu a mu a mua da fa o
dI u kI n cho cu c khu ng hoa ng khi h u fhu c su , ko o fhoo nhu ng fa c
d ng cu a na n ha n ha n kInh nIn.
Tu nam 1968 dn nam 1988, Iuo ng mua nhn chung fhuo ng duo I
mu c frung bnh, mu c fhI u hu f frung bnh nam finh fhoo fho I ky
fhuo ng fu 8% 30%. Cha ng ha n o IourboI |S-n-gan), hI n fuo ng
fhI u mua da ko o da I 15 nam, 3 nam Iuo ng mua bnh fhuo ng va 3
nam Iuo ng mua du fhu a. Trong pha m vI SahoI, nhu ng nam kh ha n
nh f x p fhoo fhu fu gIa m d n Ia 1983, 1972, 1973, 1971, 1981, 1989,
va 1987. Nam 1983, f ng Iuo ng mua frung bnh nam r f fh p so vo I
mu c frung bnh cu a ca c nam kha c: 107mm o Cao |MaII), 154,9mm o
akar, 285,6mm o Tora |NIgI)...Nhu ng con s do chu ng fo SahoI da
fra I qua na n ha n ha n nga y ca ng fr m fro ng fhm bo I Iuo ng mua
gIa m Io n ko o da I. Cu c khu ng hoa ng na y da gIa m nho dI chu f frong
nhu ng nam 1969, 1975, 1976, 1978, 1980... frn foa n b khng gIan
ShaoI. Ha n ha n fr m fro ng nam 1968 va 1988 Ia na n ha n ha n Iu
nh f va nguy kch nh f fh ky : fruo c do cu ng da co nhu ng fr n ha n
ha n fuong fu va o nhu ng nam 1910, 1916, 1930 1931, 1947-1949 va
xa hon fruo c nu a Ia nhu ng fr n ha n ha n h I d u fho I ky d da mo I.
Nhu ng fr n ha n ha n nhu v y khng dI n ra fhoo chu ky ma Ia p dI
Ia p Ia I, co fh a nh huo ng d n ShaoI va nhu ng vu ng d ng co cu ng nhu
ca c ca nh ru ng.
H u qua cu a ha n ha n vo I mI fruo ng.
Ha n ha n Ia m gIa m dI n fich canh fa c, dI n fich ba I chan fha va
dua mI fruo ng mong manh va o hI m hoa .
Na n ha n ha n fr m fro ng ma nguo I fa khng bI f nguyn nhn
chinh xa c da gy ra nhI u h u qua faI ha I d I vo I fhIn nhIn o
ShaoI. a ng f ng k f nuo c frong d f cho fh y gIa fr gIa m, fI p n I
vo I nhu ng y u ko m frong phn ph I fu ng fho I |su fuong quan gIu a
fru Iuo ng hI n co va fru Iuo ng hu u du ng fhuo ng duo I 50%) da khI n
nang su f cu a ca c ba I chan fha fu nhIn va nang su f nng nghI p
gIa m ma nh. Nam 1983, chI hon 15% ca c ba I chan fha duo c fa I fa o Ia I.
Nhu ng f ng nuo c nng khng duo c b I phu da gIa m xu ng nhI u mo f
va nhI u gI ng nuo c da ca n kI f, nh f Ia frong mI n ba c cu a ShaoI.
Kh ha n gy ra su fhoa I hoa va ngho o na n cu a fhu c v f, o M-rI-
fa-nI va o NIgI, cy gm I y nhu a da b pha huy fo I 90%. Nhu ng
vu ng d f chI duo c ba o v ba ng m f fha m fhu c v f ha n ho p va r f
fhua fho f, chu fa c d ng xo I mo n bo I nuo c va gIo . o dy, d f daI
fhuo ng b su I ru a frI, ca f c u fha nh nn d f o dy b cu n frI va
fa o fha nh ca c du n o Sahara. Iuo ng mua gIa m o Iuu vu c So no gaI va
NIgI, nhu ng do ng su I y u dI, fh m chi khng co n nuo c da ha n ch
hoa c frI f ha n nhu ng Ioa I cy fr ng o vu ng fh p cu ng nhu ca c ba I
nuI fr ng fhuy sa n.
TI m nang da nh ba f ca co f m quan fro ng s ng co n, if ra cu ng d I
vo I m f s vu ng, gIo dy da gIa m nhI u. V fh ha n ha n fr m fro ng
khI n mI fruo ng sInh fha I - xa h I o SahoI da fu ng kh ca n ca ng Im
va o kho khan va m f fh cn ba ng v n da mong manh.
Ha n ha n va xa h I ShaoI
Ha n ha n Ia m f hI n fuo ng fa I dI n ha ng nam, nhung dInh cao
cu a no mo I dy da gy ra nhu ng fhay d I v kInh f va I I s ng.
N u nhu cu c khu ng hoa ng khi h u ma SahoI chu du ng fu cu I
nhu ng nam 60 co n ko o da I fh su s ng cu a h sInh fha I o dy co n b
do do a va dI u kI n cu a nhu ng nguo I chan nuI va fr ng c y nga y
ca ng kha c nghI f hon.
Tuy nhIn gIa fhuy f y da khng xa y ra, song fa v n pha I kha ng
dnh ra ng vu ha n ha n nam 1968 - 1988 da gy ra nhu ng h u qua
kInh f xa h I ngoa I su c fuo ng fuo ng.
Chan nuI qua ng canh Ia m f hoa f d ng fruy n fh ng fIu bI u o
ShaoI, phu fhu c va o fa I nguyn fhIn nhIn va nng nghI p |nuo c va
ba I chan fha ) va r f nha y ca m vo I nhu ng a nh huo ng cu a ha n ha n. V
fh fu nam 1968, nhu ng da n gIa su c da b fa n sa f nhI u I n do
fhuo ng xuyn fhI u ba I co va nuo c u ng. Nhu ng fha o nguyn kho co
fh fa I fa o va cho nang su f fh p, khng gIan chan fha kho qua n Iy
va nga y m f fhu ho p c ng vo I ngu n fhu nh p fh p ko m da bu c
nhu ng nguo I chan nuI du mu c pha I chuy n v vu ng co d ng co
|Savan) va nhu ng khu ru ng fhua, v nhu ng khu dn cu, hoa c dnh cu
ba ng ca ch hoa n ca I nng nghI p hay cu fru o fha nh ph .
Su mo r ng cu a nhu ng vu ng canh fa c da fham gIa va o su pha huy
c u fru c nng fhn, vu a Ia m fang fhm nhu ng cang fha ng gIu a nguo I
canh fa c va nguo I chan nuI nng nghI p. a n fhn no , cu ng b phu
fhu c va o nhu ng dI u kI n khi h u c dnh hI m khI fhay d I fu 20
nam qua. I n fich canh fa c, kh I Iuo ng cy gI ng va phn bo n da
fang In; v f II u va kI fhu f canh fa c cu ng duo c ca I fhI n, nhung
sa n Iuo ng h u nhu chua fang da ng k . Tu 1968 d n 1988 frong 20
nam sa n Iuo ng mo I chI fhoa ma n duo c 7 I n phu c h I, song chua du
d da p u ng nhu c u cu a dn chu ng da fang In g p dI va v n co n
IIn fu c fang. Thu nh p cu a nguo I dn SahoI da gIa m d u da n d ng
fho I vo I su suy gIa m cu a frao d I fhuong ma I. I cu nng fhn dang
fang ma nh, su fang fruo ng cu a d fh dang Ia v n d da ng Io nga I v
no fuong u ng vo I su phnh ra nhn fa o cua ca c fha nh ph noI
nhu ng hoa f d ng sa n xu f frong ph n Io n ca c nga nh khng pha f
frI n duo c.
SahoI d I ma f vo I fuong IaI.
Tuong IaI ga n vo I bI n d ng cu a khi h u d ng fho I ga n vo I ha nh
d ng fu gIa c cu a con nguo I |khng chI nguo I ShaoI).
Tuong IaI cu a ShaoI khng fh fa ch ro I vo I bI n d ng cu a khi h u
d ng fho I phu fhu c va o ha nh d ng cu a con nguo I. HI n nay duo c
bI f, khng ich g ma du kI n fruo c v khi h u frong fho I gIan nga n
va frung bnh. Chu ng fa d u bI f ra ng con nguo I khng fh Ia m fhay
d I khi h u nhung Ia I co fh Ia ko d ng Ioa Ia m chuy n do , fhoo
chI u huo ng ma ha nh d ng cu a con nguo I co fh Ia m fr m fro ng
fhm hoa c frong fruo ng ho p f f do p hon bu Ia I ph n na o nhu ng a nh
huo ng x u cu a khi h u.
C n pha I fh n fro ng cng nh n ra ng ha n ha n va fho I k f f Ia nh
v n cu fI p n I nhau. I p Ia I cn d I mo I v sInh fha I xa h I Ia dI u
kI n c n fhI f d da f fo I fu c p fu fu c v Iuong fhu c. NhI m vu pha I
hoa n fha nh r f Io n, no do I ho I pha I pha I co su fham gIa cu a nhn
dn cu ng nhu su can fhI p cu a ngu n vI n fro qu c f fhuo ng qua if
o I va chua fhich da ng hoa c phn ph I khng f f.
Nhu ng mu c fIu c n da f duo c r f nhI u, frong do co m f s mu c
fIu qua cao sIu: khI phu c sInh fha I da b suy fhoa I bo I con nguo I
va ha n ha n, uu fIn quy hoa ch nhu ng khu vu c nu I va Ia ng ma c co quI
m nho , quy hoa ch ca c vu ng chan fha va nuI frng nng sa n, nhu ng
mI n d f fru ng b ng p u ng va nhu ng fhung Iu ng co sng fhoo mu a,
da da ng ho a cy fr ng, ph bI n va nhn In nhu ng v f nuI va frang
fra I hI n da I.
Nhu ng quy hoa ch k f ho p ca c fhI f b ba o v va phu c h I d f hoa c
va ba o f n d f va nuo c: d Io n, d nho , ba I d f, d n dI n ru ng, vuo n
cy fra I, Ia ng ba n ha ng ra o s ng va nhu ng kI fhu f canh fa c, co vaI
fro Ia m gIa m nhu ng fa c d ng cu a m f nuo c |o ShaoI hon 60% nuo c
mua b fh m va o d f) va cu a gIo , d ng fho I fha nh I p nhu ng khu ba o
f n ru ng fhu c co fh khaI fha c duo c |ru ng SahoI co nang su f r f
fh p, fuy nhIn v n da m ba o duo c 80% nhu c u nang Iuo ng cu a nhn
dn). Nhu ng du a n na y ra do I frong khun kh m f chI n Iuo c fhu c
su ch ng sa ma c hoa , IIn quan d n nhu ng co quan I p pha p va ha nh
pha p hu u quan |Iu f nng fhn, Iu f Im nghI p, Iu f chan nuI),
fhng fIn va fa o I p nhu ng vu ng nng fhn nhu nhu ng fa c nhn cu a
su pha f frI n.
Ca c qu c gIa fhu c SahoI.
M-rI-fa-nI, S-n-gan, MaII, urkIna, Tchad Ia nhu ng qu c gIa
no I fI ng Pha p, CIam-bI-a no I fI ng Anh, Cap-vorf va ChIn-ifx
no I fI ng a o Nha v Ia fha nh vIn cu a uy ban fhuo ng fru c ch ng
ha n ha n o SahoI fha nh I p nam 1973, d u duo c coI nhu ca c vu ng cu a
ShaoI. 7 vu ng k d u fIn ma c du gIu a chu ng co su kha c nhau, song
v n fa o fha nh m f f ng fh co nhI u dI m fuong d ng. Ma c du ca c
vu ng na y fhu c v mI n nam Sahara hay SahoI nhu MaurIanIc va
NIgor, v mI n nam SahoI Xudang nhu S-n-gan va urkIna, v ca
3 mI n Sahara, ShaoI va Xudang nhu CIambIa, nhu ng bang na y d u
na m frong vu ng chuy n gIao gIu a Sahara va d ng co hoa c ru ng fhua
noI chu nhI u a nh huo ng nh f cu a ha n ha n hI n nay.
KInh f cu a ca c vu ng na y co cu ng m f da c finh. T f ca d u da fra I
qua fho I k Ich su fI n fhu c da, fhu c da va h u fhu c da. Cu I
cu ng frong m I vu ng na y co c u xa h I va ngh nghI p xa h I r f
cu ng nha c. M I vu ng d u co chung nhu ng gIa fr van hoa va fhI ha nh
cu ng h fh ng sa n su f nng nghI p qua ng canh, fhich ho p vo I khng
gIan r ng Io n, d f daI ngho o na n va Iuo ng mua fhay d I. ChIn -
ifx va Ca p - Vorf I n Iuo f gIa nh duo c d c I p nam 1974 va 1975.
Ca p - vorf kha c vo I nhu ng qu c gIa kha c qua finh da o cu a mnh
|qu n da o g m 10 da o, frong do Io n nh f Ia da o SanfIago, Sanfo
Andao, San VInconf va ogo), qua da Ii va dn s IaI fa p ga n bang
na y vo I qu n da o AnfIIIon va Nordonfo raxIn hon Ia vo I chu PhI.
Co n ChIn-ifx kha c bI f bo I mI fruo ng da sInh ho c, bo I Ich su
c n da I va ca kInh f .
uo ng nhu SahoI co n co su fh ng nh f nho va o khi h u va da c
frung cu a h fh ng sInh fha I va foa n b khu vu c fa o bo I ca c bang
frong uy ban fhuo ng fru c ch ng ha n ha n IIn vu ng.
KInh f SahoI.
Tu nhu ng nam 1960 ca c nga nh sa n xu f cu a ShaoI |nng nghI p
va cng nghI p) fang fruo ng ch m hon dn s . Hoa f d ng o nng
fhn |nng nghI p, chan nuI, da nh ba f ha I sa n va da nh ca sng)
fh ng IInh kInh f SahoI. u cho d f nuo c co duo c xom xo f fh na o dI
nu a fh 70 - 85% f ng dn s d u o nng fhn va ph n cu a ho go p va o
fhu nh p qu c dn Ia r f Io n. Nng nghI p Ia hoa f d ng chinh song
sa n Iuong fhu c |k, bo bo, Iu a ga o) hoa c da nh cho xu f kh u |nhu
Ia c) fang khng da ng k va r f fh f fhuo ng fu nam 1960, frong khI
do dn s da fang hon g p dI. Tinh d n su fang fhm cu a dI n fich
d f canh fa c fo I vI c su du ng phn bo n nga y m f fang va ca I fhI n kI
fhu f canh fa c, khng fh phu nh n duo c Ia ha n ha n nghIm fro ng
Ia ngu n g c d u fIn cu a su dnh fr cu a sa n xu f va cu a su phu
fhu c v Iuong fhu c r f da ng Io nga I. RIng sa n Iuo ng rau qua va
bng Ia pha f frI n f f.
Chan nuI hoa f d ng d c I p hoa c ca nh franh vo I ca c Ioa I canh fa c,
v n co n duo c fhu c hI n fhoo ca ch fruy n fh ng. Sa n Iuo ng fhf va
su a khng da ng k va nuo c fIu fhu r f fh p. Xu f kh u gIa su c va
fhf sang ca c nuo c fhu c vnh -nanh khng ngu ng gIa m. a nh ba f
ha I sa n cho fh y m f su c nang d ng da ng chu y o S-n-gan va M-
rI-fa-nI, nhu ng ngu n ca fhuo ng duo c khaI fha c n u khng mu n no I
Ia cuo p doa f bo I nhu ng doa n fa u nuo c ngoa I. a nh ba f frong Iu c da
da b fa c d ng bo I ha n ha n, sa n Iuo ng da gIa m fu d u nhu ng nam
1970. Thm va o nhu ng sa n ph m da da ng na y, dI u da fa o nn co so
vu ng cha c cho cng nghI p hoa Ia m f s sa n ph m mo |sa f o
MaurIfanIc, ph f pha f o SngaI, uranIum o NIgor). Cng nghI p
khaI fha c Ia ngu n fhu nh p Io n, nhung no do I ho I mu c d u fu Io n
d I vo I SahoI. Nga nh cng nghI p |kha pha f frI n o SngaI) g m chu
y u nhu ng nga nh cng nghI p ch bI n Iuong fhu c, cng nghI p d f
va xy du ng. Nga nh na y frong nhu ng nam 1970 1980 co mu c fang
fruo ng ch m r I suy fhoa I if nhI u cu ng frra m fro ng fuy fhoo m I
nuo c.
Nhu ng fro nga I d I vo I su pha f frI n cng nghI p.
if ngu n nang Iuo ng va v n, gIao fhng fhI u fh n, nhn cng
frnh d ko m, r f nhI u b f Io I.
Nam 1960, nam d c I p cu a ca c qu c gIa ShaoI no I fI ng Pha p, S-
n-gan co nga nh cng nghI p quan fro ng duo c frng c y d cung c p
cho fh fruo ng Io n Ty PhI va cung c p cho xu f kh u ca c sa n ph m
ba n fha nh ph n |cu n bng, da fhu c) hoa c fha nh ph m |d u fInh
Io c, va I bng, ca h p).
Cng nghI p hoa frong ca c qu c gIa kha c cu a SahoI mu n hon va
ch m hon. Tu nam 1960 1980, ngha nh cng nghI p ch bI n da
duo c hnh fha nh d ch bI n ca c sa n ph m da phuong |d u, d h p,
fInh ch duo ng, fhu c da), hnh fha nh nga nh cng nghI p xy du ng
|xI mang, ga ch) va cng nghI p co khi. RIng nga nh cng nghI p cu a
SngaI chI m 40% cng nghI p cu a ShaoI, nhung da pha I ch p nh n
fhu ho p fh fruo ng. Co n ca c nga nh cng nghI p cu a nhu ng xu kha c
pha I d I ma f vo I su ca nh franh, vo I fh fruo ng frong nuo c frong uy
ban fhuo ng fru c ch ng ha n ha n IIn vu ng, Io Ia ng pha f frI n khu vu c
kInh f fhu haI d gIa m mu c phu fhu c. Nhu ng ca n fro d I vo I cng
nghI p hoa r f nhI u. Ph n Io n ngu n nang Iuo ng Ia m f b f Io I d I
vo I SahoI v fhI u nhIn II u b n va d u. Hon 90% nang Iuo ng pha I
nh p kh u, chI co urkIna va MaII Ia co nha ma y fhuy dI n. ChI phi
v n fa I duo ng b gIu a ca c vu ng cu a ShaoI fang cao, ma ng Iuo I duong
b va duo ng sa f v n fhI u, duo c ba o duo ng khng f f va khng fhich
ho pcho su Iuu fhng cu a ca c ha ng na ng. Cu I cu ng, su pha f frI n
cng nghI p co n chu nhI u nhn f ca n fro kha c: su c mua y u o
nng fhn, chI phi cho ca c y u f sa n xu f qua cao |Iuong cao hon so
vo I o ng Nam a ), nhn cng fhI u frnh d , pha p Iu f IIn quan
d n d u fu chua ho p Ii |fa I nguyn d f ng m hI n nay va su y u ko m
cu a fh fruo ng khng fhu hu f duo c v n d u fu), cu I cu ng Ia v n
frong nuo c qua ho p ho I va do da f d d u fu cho sa n xu f.
Ngoa I fhuong va k ha n frao d I.
Ha ch foa n ngoa I fhuong da fhm hu f, Ia I co n suy fhoa I nu a vo I su
huy bo IIn fI p ca c k ha n frao d I.
Nhu ng n n kInh f ShaoI frong 20 nam da khng fang fruo ng
da ng k d u vu a Ia na n nhn cu a ha n ha n ka o da I ma fa fu ng bI f,
vu a Ia na n nhn cu a su fang gIa sa n ph m nang Iuo ng va cng
nghI p. N u mu c fang fruo ng cu a nhu ng nga nh ha ng d u, g m khu
vu c kInh f fhu nh f va fhu haI Ia y u, fh mu c fang fruo ng cu a dch
vu , nh f Ia dch vu cng c ng cao hon mu c fang dn s no I chung.
In ch nhu ng nguo I an Iuong va mu c Iuong no I chung da fang In
da ng k . Khu vu c qu c doanh fruo c dy fIu fhu m f 14% f ng sa n
ph m qu c dn fh by gIo Ia I ng n nhu ng 24%.
Ca n cn fhuong ma I cu a ca c qu c gIa fhu c SahoI nga y ca ng fro
nn fhm hu f. Nh p kh u ca c sa n ph m nang Iuo ng, Iuong fhu c,
fha nh ph m va frang fhI f b cao hon nhI u so vo I gIa fr xu f kh u.
Ro ra ng Ia xu f kh u nha m va o nhu ng ma f ha ng co gIa fr gIa
fang fh p, do Ia nhu ng nng sa n da ch bI n hoa c chua ch bI n |Ia c,
d u fInh, bng va I so I), ca c sa n ph m mo |sa f, ph f pha f, uranIum)
hoa c ca c sa n ph m ch fa o. Thu nh p fu xu f kh u gIa m, phu fhu c
va o gIa ca frn fh gIo I, va o su ca nh franh ma nh mo cu a nhu ng nuo c
cung c p kha c |ca nh franh vo I Mar c d I vo I ph f pha f, Canada v
uranIum, u c v sa f...) va va o su pha f frI n r f nhanh frong nhu ng
nuo c cng nghI p sa n xu f ca I d u, huo ng duong va d u I y d u,
vuo f In frn Ia c. Nhu ng fa c d ng cu a gIa d u va ca c sa n ph m cng
nghI p nh p kh u fang cao dI khI cu ng duo c gIa m bo f bo I m f s
sa n ph m In gIa nh f fho I |ph f pha f) hoa c Ia m fr m fro ng fhm
bo I su dnh fr hoa c su f gIa ko o da I d I vo I Ia c hoa c bng. Kh I Iuo ng
frao d I gIa m su f da bu c ca c nuo c SahoI pha I ma c no va c u vI n fo I
su fro gIu p qu c f .
n s va d fh hoa .
Tu nam 1960 dn s da fang g p dI, d ng fho I dn d fh cu ng
fang g n 7 I n.
n s ca c nuo c SahoI da c frung khng chI bo I mu c fang nhanh
|g n 8%) ma co n bo I su v n d ng va phn b r f chnh I ch. M f d
dn s fuy fhoo fhIn nhIn mI fruo ng va dI u kI n khi h u. Trong
nhu ng vu ng sa ma c Sahara h u nhu khng co nguo I o , dn su if o
nhu ng vu ng chan nuI Sahara-SahoI va bac SahoI |duo I 10
nguo I/km2), m f d kha cao |fu 40 - 100 nguo I/km2) frong nhu ng
vu ng nng nghI p SahoI mI n frung va mI n nam va frn nhu ng
vu ng Savan co .
Iuo ng mua frung bnh cu ng khng pha I Ia y u f quy f dnh d I
vo I da Ii dn cu: Phia Ty a c va ng Nam cu a urkIna if dn hon
cao nguyn MossI, fuy nhIn kh hon, m f d dn cu cao hon o mI n
frung, phia Ty cu a S-n-gan |vu ng co nhI u Ia c). So vo I phia ng
Nam d f nuo c, duo c fuo I nuo c nhI u hon. Nhung chnh I ch gIu a
vu ng co nguyn nhn Ich su hoa c nhu ng dch b nh ko o da I doo dang.
o dy nhI u noI m f d v n co n cao, noI co nhu ng vuong qu c va d
ch r f co f chu c |MaII, SonghI, Kanom va onnou), Ia m khun hnh
cho su pha f frI n chu ng ma ng Iuo I d fhI d u fIn. Nhu ng vu ng if
dn nh f Ia nhu ng vu ng b p bnh nh f fruo c fho I fhu c dn hoa c
nhu ng fhung Iu ng, noI b nh gIun chI gy u v n co n hoa nh ha nh.
HI n fuo ng n I b f nh f frong ph n fu fh kI na y Ia d fh hoa . Su
fang fruo ng d fh co nhp d cao g p 3 I n nhp d fang dn s : 8%
so vo I 2% mu c fang dn s . I u na y co nguyn nhn fu mu c fang
dn s fu nhIn cao va do dn dI cu nng fhn ha ng Ioa f IIn fI p vo I
khu ng hoa ng kInh f do ha n ha n gy ra hoa c duo c quy f dnh bo I
nhu ng d ng co kInh f hoa c xa h I : fm vI c Ia m n u co , fm m f mI
fruo ng xa h I h p d n hon va if go bo hon hoa c co dI u kI n y f f f
hon. Tu nam 1965, dn s khu dn cu akar g n nhu da fang g p 7
I n, fu 375.000 In 2 frI u.
Trung PhI
Trung PhI g m 7 nuo c co quI m r f kha c nhau, fu da o qu c |Sa o
Tm va PrIncIpo) fo I fh m Iu c da |ZaIro). Trong f ng fh r ng Io n
na y na m chu y u o ca c vI fuy n 10 d a c va 10 d Nam, d u n cu a
mI fruo ng xich da o o m I noI khng gI ng nhau. u n na y ma nh
mo o ngay g n xich da o |nhI f d va d m kha n dnh, 25 270C,
Iuo ng mua cao 1500 - 2000 mm/nam, kha p noI d u co ru ng r m) va
gIa m d n v phia a c va phia Nam: nhu ng vu ng a c Camorun hoa c
c ng hoa Trung PhI, phia Nam ZaIro, da c frung bo I nhu ng d ng co
savan r ng Io n va mu a kh ko o da I khI n khi h u fh f fhuo ng.
n cu o dy co n khIm f n: khoa ng 60 frI u dn, phn b r f
khng d u. Nhu ng va f ru ng h u nhu khng co nguo I o hoa c chI cu
fru m f s b f c Pygmo os. Su fhI u fh n dn cu a nh huo ng fo I
Cabon |m f d frung bnh 4 nguo I/km2) va m f ph n Io n frong vu ng
fru ng cu a Cngg. Nhu ng ba I bI n co m f d dn cu cao fhuo ng frong
nhu ng vu ng cao: cao nguyn amIIo ko o Camorun hay frn nu I KIvu
o ZaIro. Sau m f fho I gIan dn s suy fhoa I va o d u fho I k fhu c da,
Trung PhI gIo dy co mu c fang dn s kha cao: 2 3% / nam. Tnh
fra ng dn f c r f nan gIa I, c u fha nh fu khoa ng va I fram nho m
nhung m f s ngn ngu chuyn du ng da Ia m ho d hI u nhau hon.
Trong khI do fI ng Pha p Ia fhu fI ng chinh fhu c cu a ca c qu c gIa
chinh, v fh ma Trung PhI fa o nn f ng fh Pha p ngu Io n nh f chu
Iu c. Trung PhI co n fa o nn m f ph n cu a d f ang-fu frong f ng s
Ia nh fh cu a mnh va co n n fa ng van hoa chung: r f nhI u no f frong
do I s ng v f ch f va nhu ng fhng I xa h I va fn gIa o Ia m ca c dn
f c xich Ia I g n nhau bo qua nhu ng da c finh dn f c cu a ho .
Su kha c bI f gIu a ca c qu c gIa fruo c h f ba f ngu n fu mu c d pha f
frI n chnh I ch nhau va c u fru c kInh f cu a m I nuo c. ZaIro,
Cabon va Cngg b fh ng IInh bo I khaI fha c d u va mo . Nhu ng gIaI
doa n fang fruo ng da fhu c d y d fh hoa , khI n fI I dn fha nh fh
chI m fo I 40 60%, Song n n kInh f cu a ca c nuo c na y v n chu a nh
huo ng nhI u cu a su b p bnh v gIa ca frn fh gIo I d I vo I nguyn
II u va d ng d f fhoo chu k. Camorun cn d I hon nho hoa f d ng
nng nghI p va cng nghI p da da ng hoa . Nguo c Ia I, c ng hoa Trung
PhI b f Io I v b bao bo c va chI co r f if ngu n fa I nguyn, v n chua
fhoa f kho I do I ngho o, cu ng gI ng nhu ChIn xich da o, fra I qua bao co
cu c bo I ch d dc fa I ko o da I.
Ru ng xich da o.
Ru ng |chu y u Ia ru ng r m) bao phu m f dI n fich g p g n ba
nuo c Pha p.
ao phu khoa ng g n 140 frI u ho cfa, ma ng ru ng Trung PhI Ia
ru ng quan fro ng nh f chu Iu c. Ru ng r m va m chI m fo I 2/3 Ia nh
fh . Ru ng Iun Iun xanh bao phu , fh ng IInh bo I f ng cy g Io n co
fa n bao phu f ng cy fh p nhI u dy Ioo va fhu c v f bI u sInh, fa o
nn mI fruo ng s ng f f cho cu dn ru ng. Khoa ng va I chu c nga n
nguo I Pygmo os o dy v n sInh s ng ba ng ngh san ba f, da nh ca va
ha I Iuo m. n ang-fu Ia m nng nghI p frn nhu ng fhu a d f d f
frn ru ng hoang Iu nam, h fh ng qua ng canh na y xu f pha f fu
nhu ng ngI Ia ng fhua fho f, co fh fhu c hI n duo c frong hoa n ca nh if
dn. No cho pho p sa n xu f ra Iuong fhu c co ba n, sa n, chu I, ma d ,
khoaI so va ca c Ioa I cu kha cvo I chI phi Iao d ng fh p. MI fruo ng
ru ng cu ng fhich ho p cho vI c fr ng m f s cy xu f kh u, ca ph,
cacao, co d u, cao su. Nhu ng nga nh na y co n fuong d I ko m pha f
frI n do nhu ng kho khan fhm nh p, fhI u nhn cng hoa c Iun uu
fIn kInh f mo . Co so ha f ng v n fa I fhI u fh n da ca n fro khaI
fha c ru ng o nhu ng noI co fh va o duo c ba ng duo ng fhuy hoa c khng
qua xa von ru ng. Nhu ng khu vu c cng fruo ng ru ng mo r ng duo c
quy f dnh r ng ra I bo I gIa ca v n chuy n g ra ca c ca ng. V n co n
m f ph n nguyn sInh, da c bI f Ia o ZaIro, ru ng Ia m f noI ba o f n va
Ia fa I sa n cho fuong IaI frong m f Chu PhI dang nga y nga y pha I d I
ma f vo I su khan hI m cu a g .
Camorun: nhI u fh ma nh.
Ia m f nuo c chu PhI co dI n fich frung bnh, co ngu n fa I nguyn
da da ng, song nng nghI p v n fh ng IInh.
Ia m f chu PhI fhu nho , v fh fa r f ha I Io ng gIo I fhI u amorun.
Ia nh fh hnh fam gIa c, na m o dI m n I gIu a Ty va Trung PhI, gIa p
vo I h Tchad o da d u phia a c, frong mI fruo ng SahoI, frong khI
do n n fa ng cu a no Ia I mo r ng ra ru ng xich da o. a hnh Ia m da
da ng fhm f p con cu a mI fruo ng khi h u. Inh nu I Camorun, nu I
Iu a co hoa f d ng fhoo chu k, fh ng IInh vu ng vnh ChIn frn
4070m. Nhu ng cao nguyn phn f ng o phia Ty, m f ph n duo c bao
phu bo I do ng cha y bazan hoa c bo I co c u nu I Iu a, fa o nn m f d f
nuo c co d f cao ma ca c dInh nu I Mandara va nhu ng da hnh I ng I y
ph fich o KapsIkI ko o da I xu ng phia a c. o mI n frung, da I nu I
Adamaoua cao frn 1000m, kha p noI, nhu ng da ng ma ng hoa c nh p
nh cu a ca c qua d I Ia I don dI u hon.
Su da da ng cu ng da c fruong cho dn s , fa o fha nh fu hon m f
fram dn f c. Nho m nguo I Camorun phia Nam fhu c v nho m ang-
fu: van ho a va f chu c xa h I if phn ca ch nhu ng dn f c na y kho I
khu ru ng cu a ca c nuo c Ia ng gI ng Cng-g va Cabng. o nu a phia
a c, ca c dn f c fhoo da o h I, chu y u Ia mu c d ng nguo I PonI, da
da y nhu ng nguo I fhu c f ng Io p nng dn fhoo fhuy f v f IInh ra ca c
vu ng fru n. Phia Ty n I b f bo I m f d dn s cao va finh nang
d ng ba nh fruo ng cu a amIIo ko, da d u fu Io n va o fha nh ph
onaIa. Cu I cu ng Ia su fhu a k cu a fhu c da, Camorun dung hoa
nhu ng nguo I no I fI ng Pha p chI m da s , va nguo I no I fI ng Anh o
Ty Camorun, ga n vo I Ia nh fh qu c gIa fu nam 1961.
N n kInh f duo c xy du ng du a frn vI c khaI fha c fa I nguyn d f
d ng fho I f n du ng nhu ng b sung sInh fha I frong vu ng. Ru ng mang
Ia I sa n, chu I, cu va cacao cho xu f kh u |100.000 f n) va g . Nhu ng
nuo c d ng co phia a c fh fr ng cy ngu c c |bobo, ng) va chan nuI,
ca ph ArabIca fha nh da f f f o nhu ng vu ng d f cao phia Ty, frong
khI do nhu ng d n dI n co d u, chu I, cao su Io n bao quanh dInh nu I
Camorun. Nhu ng sa n ph m qu c gIa co ngu n g c fu nga nh cng
nghI p nng Iuong va d f |bng duo c fr ng o phia a c) Yavundo
fhu phu chinh fr va ouaIa fha nh ph co frI u dn nga y nay, f p
frung ph n Io n ca c xi nghI p.
M f ghI nh n kha c do Ia nha ma y fhuy dI n Tdo a da Ia p da f m f
nga nh cng nghI p nhm, ch bI n xif nhm o ChIn. Tu d u nhu ng
nam 1980, d u mo |7 frI u f n nam 1992) da gIa ng m f do n va o n n
kInh f da da da ng hoa d y du va cn di d khng b pha vo c u
fru c bo I nhu ng fa c d ng faI ha I cu a nhu ng cu s c va ch ng s c d u
mo fu nam 1973.
Ca-bng: Tu cy fra m h ng d n d u mo .
M f d f nuo c r f gIa u ngu n nang Iuo ng |d u mo , uranIum) va mo
|mang gan, sa f).
uo c bao phu fo I hon 80% bo I ru ng r m, Ca-bng da so m fm
huy f vo I kInh f ru ng, Tu cu I fh kI XIX cho fo I khI d c I p |1960)
vI c khaI fha c cy fra m h ng, Ioa I g co ch f Iuo ng fuy f ha o d Iam
g da n, bo c va g o p, da fh ng IInh do I s ng cu a nuo c fhu c da, noI
nuo c Pha p da ba f d u dua chn fo I nam 1939. Truo c nam 1960, vI c
ca f g Ia hoa f d ng chinh frong nhu ng hoa f d ng hI n da I o Ca-bng
va chI m ph n Io n ngu n Iu c cu a chu PhI xich da o fhu c Pha p |A--
). K fu do , sa n Iuo ng fang In, frong khI do nhu ng cng frnh fu
Iu da ca m ch f o nhu ng vu ng duyn ha I fhm nh p va o n I da nho
vI c mo ra ca c con duo ng xo fa I va mo I dy nh f Ia duo ng sa f xuyn
Ca-bng. Nhung g |khoa ng 1,5 frI u f n/nam) chI do ng vaI fro fhu
y u frong n n kInh f da buo c va o chu frnh d u mo sau d c I p.
Ngu n Iu c Io n cu a ca nuo c Ia d u mo , fu nam 1956 chu y u khaI
fha c o ngoa I khoI Porf - ConfII. Cng fy If - Ca-bng chI m v fri n I
fr I frong nga nh na y, fhoo sau Ia ShoII - Ca-bng. Ma c du sa n Iuo ng
|15 frI u f n) co n khIm f n frn fruo ng qu c f , song no v n co
nhu ng fa c d ng quy f dnh fo I n n kInh f cu a m f d f nuo c co n if
dn. Nam 1985, d u mo chI m 80% gIa fr xu f kh u va khoa ng 60%
fhu nh p cu a nha nuo c. Nhung sau do , su ro f gIa da gy ra m f cu c
khu ng hoa ng fa I chinh fr m fro ng fI p n I ha ng chu c nam fhnh
vuo ng da duo c f n du ng d xy du ng nhu ng cng frnh co so ha
f ngvI da I, nhu duo ng sa f xuyn qu c gIa n I gIu a fhu d IIbrovIIIo
va fha nh ph rancovIIIo |nga y nay Ia Masufu) va fhu phu vu ng
Hanf - Ogn, gIa u mo mang gan o Moanda |2 frI u f n/nam) va
uranIum o Mounana |1000 f n fuong duong vo I kIm Ioa I/nam). Vo I
ca c ngu n fa I nguyn duo I Io ng d f cu ng vo I vI c khaI mo sa f o
oIInga, o phia ng a c d f nuo c, Ca-bng cu ng Ia m f kI u nha
nuo c mo hoa n fhI n. Song ma f fra I cu a f m huy chuong: do Ia su fu f
h u cu a nng fhn va su ch n b kho khan cho fho I k Sau d u mo .
C ng hoa Trung PhI - d f nuo c Io f gIu a chu PhI d y kho khan.
Ia m f nuo c bI f I p o gIu a Iu c da, co n n kInh f duo c y m fro
bo I su fro gIu p qu c f .
C ng hoa Trung PhI nga y xua Ia fha nh vIn cu a chu PhI xich da o
fhu c Pha p |A - - ) duo I su d h cu a OubaguI - CharI, da pha I
chu du ng hon Ia f n huo ng finh frung fm da Ii cu a no . Tu khI hnh
fha nh Ia nh fh na y, fa o fha nh dI m chu chuy n gIu a chu PhI ru ng
va chu PhI Xudang, v fri Io f gIu a khng ngu ng Ia m ca n fro su pha f
frI n kInh f . anguI o ca ch a I Ty uong 1000 km va vI c mo cu a
ra bn ngoa I Ia r f kho fhu c hI n, frong nhu ng dI u kI n r f kho
khan. CIao fhng o PoIfo NoIro |1220 km ba ng fa u fhuy v phia
OubanguI va Cng-g, 600 km duo ng sa f) r f ch m va phu c fa p.
Tuy n gIao fhng na y nga y ca ng b ca nh franh bo I fuy n duo ng
Camorun, mo ra ouaIa ba ng duo ng b va duong sa f xuyn Camorun
fo I f n N`Caoundr, con duong nga n nh f |1400 km), cha c cha n
nh f va nhanh nh f, nhung v n chua xoa dI duo c dI m y u cu a su Io f
gIu a. ChI phi v n fa I Ia ga nh na ng cho xu f kh u m f s nng sa n do
n n nng nghI p fhI u fh n cung c p |ca ph, bng) va cho xu f
kh u g khaI fha c fu ru ng Iobayo va Haunf-SangIa. Ngoa I ra co n co
kIm cuong, frong do m f Iuo ng Io n kho da nh gia h f duo c fIu fhu
I u, cuo p dI ngu n fhu nh p cu a nha nuo c, c n fhI f d hoa f d ng
khng c n vI n fro nuo c ngoa I. VIn fro cu a nuo c Pha p r f Io n: no
duo c mInh chu ng qua nhu ng cn nha c chI n Iuo c |ca c co so ha ng
khng o anguI va ouar), ga n kI n vo I hoa n ca nh da Ii cu a d f
nuo c.
razzavIIIo va Cng-g.
Ia m f fha nh ph f p frung fo I 1/3 dn s cu a m f d f nuo c kha
phong phu v d u mo .
Cng-g ra do I fu Cng-g fhu c Pha p do Sarorgan do razza
fha nh I p, chI m v fri frung fm cu a chu PhI xich da o fhu c Pha p,
co fhu d c dnh o razzavIIIo. Vo I su fan ra cu a IIn bang nam
1958, fha nh ph na y da da nh m f v fri vuo f fr I cu a mnh, song v n
gIu duo c su quy n ru cu a ca d f nuo c. Vo I 600.000 dn frong m f d f
nuo c chI co 2,5 frI u dn, dy Ia m f fha nh ph Io n. Na m o v fri
fhon ch f cu a Trung PhI Ia dI m xu f pha f cu a ha ng ha I o Cng-g,
no cu ng Ia v fri ba n I gIu a a c Cng-g if dn va Io f gIu a vo I va
Nam Cng-g f p frung 75% dn s va ph n Io n ca c hoa f d ng hI n
da I. Tuy n duo ng sa f Cng-g - a I uong gIu a fhu d va ca ng
PoInfo NoIro fa o nn fru c duo ng s ng co n cu a d f nuo c.
Cho fo I nam 1985, Cng-g da fra I qua chu ng 10 nam fuong d I
fhnh vuo ng nho d u mo khaI fha c duo c ngoa I bI n. Cu dnh fr fa u
nhn do fhu nh p fu d u mo fu f xu ng gy ra da dm Cng frong
m f b I ca nh r f kho khan v khng co su da da ng hoa d y du n n
kInh f va fhI u su qua n Ii frong sa ch d I vo I ngu n Io I. Nhu ng
chuy n bI n kInh f xa h I da a nh huo ng fo I r f nhI u, fruo c h f Ia
razzavIIIo va PoInfo NoIro noI f p frung m f nu a dn s . Song su
fang fruo ng d fh v n khng ko o fhoo duo cu pha f frI n da ng k o
nng fhn fa I I p Ia I su cn d I v co c u va vI c Ia m c n fhI f hon
bao gIo h f frong m f d f nuo c qua b fh ng fr bo I fhu d.
ZaIro.
Nuo c ZaIro r ng Io n |2.345.000 km2 r ng g n 80 I n nuo c I) ra
do I fu fham vo ng cu a Io opoId II, ng vua cu a nguo I I, va fu nhu ng
sa p da f du c k f fu nhu ng cuo ng qu c chu u nam 1885 fa I h I ngh
orIIn. H I ngh na y da quy f dnh vI c fhI f I p m f Qu c gIa d c
I p Cng vo I Io opoId II Ia m fh ng soa I frn danh nghIa ca nhn,
qu c gIa ph n Io n fuong u ng vo I Iuu vu c ma ng fhuy van cu a sng
Cng-g hay ZaIro, haI fu ngu chI cu ng m f ma ch sng d n nuo c cho
ca vu ng fru ng Io n o mI n Trung chu PhI. Nhu ng duo ng bIn gIo I vo I
so hu u fhu c Pha p, Anh, a o Nha, d n d n duo c xa c dnh bo I vI c
fhu a nh n da Ii khng gIan vu a duo c bI f d n frong fhuong Iuo ng o
orIIn, d ng fho I finh d n Io I ich cu c b franh ch p gIu a nhu ng
cuo ng qu c fhu c dn, nhung frong nhu ng fuy n Io n, Ia nh fh qu c
gIa duo c xy du ng frn Iuu vu c con sng co cu ng fn.
Nam 1908, I fhu a k Nha nuo c IopoId - da fro fha nh fhu c da
cu a Cng-g fhu c I. Nhu v y Trung PhI co 2 nuo c Cng-g: Cng-
g I - fro fha nh c ng hoa Cngg nam 1960 hay Cng -
IopoIdvIIIo, va Cng-g Pha p - Ia c ng hoa nhn dn Cng-g frong
fuong IaI hay Cng-g razzavIIIo. Su phu c fa p na y da duo c f ng
fh ng Mobufu do bo nam 1971 khI ng chuy n fn nuo c Cng-g
fhu c I cu fha nh ZaIro. Tu na y ga n vo I fn con sng ZaIro va Ia don
v fI n f mo I. Cu ng frong d ng fha I do , chinh sa ch dich fhu c da
d n fo I vI c fhay d I fn go I cu a m f s da danh fu fho I fhu c da,
cha ng ha n fha nh ph I--pn Iy fn Ia KInshasa.
Sau khI gIa nh duo c d c I p vo I su chu n b chua duo c ky ca ng
fruo c su ra dI cu a nguo I I va su su p d cu a co c u nha nuo c, vI c
duy fr fInh fh n doa n k f dn f c xom ra kho fhu c hI n. Su II khaI
cu a bang Kafanga, n I chI n fa n pha m f ph n Ia nh fh d n fo I hoa n
ca nh v chinh phu cho fo I khI fuo ng Mobufu fa I fhI f chinh quy n
nam 1965. Thm va o su m f fr f fu n I b ga n vo I nhu ng kho khan
frong vI c kI m soa f m f Ia nh fh r ng Io n va su fhu dch chinh fr
dn f c Ia nhu ng cu c franh ch p qu c f nha m kI m soa f fa I nguyn
mo .
Su c ma nh va su y u ko m cu a con sng ZaIro |hay sng Cng).
y Ia con sng co Iuu Iuo ng nuo c d I da o, ch d nuo c d u, Ia
ngu n nang Iuo ng Io n va Ia fuy n gIao fhng duo ng fhuy fhu n fI n.
Sng Cng Ia m f ca nh cung Io n vo I chI u da I khoa ng 4700 km fu
fhuo ng Iuu Shaba d ra cu a a I Ty uong, fuo I nuo c cho foa n b
vu ng cha o Cng va nhu ng vu ng phu c n. y Ia con sng co Iuu
Iuo ng Io n fhu haI frn fh gIo I: 38.000m3/s o doa n PooI MaIobo va
bIn d gIao d ng khI nuo c In xu ng frung bnh fu 29000
60.000m3/s. Nho su mo r ng Iuu vu c cu a no frn haI ba n c u, con
sng na y duo c cung c p nuo c fu nhu ng fr n mua fhoo ch d a c
Nam, dI u na y da m ba o cho no Iun co Iuu Iuo ng Io n. o cu ng Ia m f
dI u kI n f f cho gIao fhng duo ng fhuy v do ng cha y d u nhu o doa n
KIsaganI va KIshasa. T ng c ng con sng Cng, ca c nha nh cu a no
va ca c h nuo c Io n, da c bI f Ia h TanganyIka, fa o nn m f ma ng Iuo I
gIao fhng duo ng fhuy vo I chI u da I frn 13.000 km. y Ia ma ng
Iuo I duo ng sng quan fro ng b c nh f cu a chu Iu c na y.
Tuy nhIn f m vo c cu a ma ng Iuo I na y v n co n ha n ch : no b ca f
kho I a I Ty uong bo I nhu ng do ng fha c va nhu ng gh nh su foa ra
gIu a h PooI va MafadI ca ng cu a sng.
Mo d ng va da chinh fr o Shaba.
Na m o phia nam d f nuo c, noI ca ch xa fhu d va da I duong, Shaba
Ia m f frong nhu ng vu ng co mo d ng Io n nh f fh gIo I. uo c pha f
hI n va o cu I fh ky 19, mo d ng o cu c ba c d f nuo c na y fruo c kIa co
r f nhI u faI fI ng da ch n, nay no Ia frung fm chinh fr cu a ZaIro.
Mo d ng r ng 250km, fra I da I fu IubumbashI |o dy ba f d u khaI
fha c d u fu nam 1910) d n KoIvozI |Ia frung fm sa n xu f d ng
chinh). Mo d ng Shaba ha ng nam cung c p 500.000 f n, frong do g n
m f nu a duo c fInh ch fa I ch . VI c xu Iy qua ng so cho pho p Io c ra
ko m, va ng va gocmanIf, da c bI f Ia coban ma nho co kIm Ioa I chI n
Iuo c na y, ZaIro Ia nha sa n xu f ha ng d u fh gIo I |m I nam sa n xu f
10.000 f n). Mo I nguo I d u hI u ca I duo c, m f cu a Shaba va y mu n
Iy khaI fu nam 1960 da duo c fa o dI u kI n fhu n Io I bo I v fhu d
ca ch xa va dy cu ng Ia y mu n cu a f chu c mo o Kafanga |co quan h
m f fhI f vo I f ng cng fy o I).
Xi nghI p d ng o Shaba |duo c qu c doanh ho a fu nam 1966 va fro
fha nh f ho p cng fruo ng da va mo ) Iun gIu v fri d c quy n k fu
khI nhu ng du a n khaI fha c cu a My va Nh f khng duo c ch p fhu n.
Xi nghI p cu ng do ng vaI fro quan fro ng frong kInh f vu ng, no da
cung c p vI c Ia m cho 40.000 nguo I Iao d ng va nuI s ng, m f ca ch
fru c fI p hoa c gIa n fI p h u h f dn fha nh fh cu a m f vu ng mo da
b d fh ho a cao, f p frung va o 3 fha nh ph : Iubumba hI, IIkasI va
KoIvozI.
Ia m f vu ng s ng co n cu a n n kInh f ZaIro |chI m 60% khoa n
fhu ba ng ngoa I f ) nhung Shaba Ia I chu b fhua fhI f v no na m Io f o
gIu a, ca ch xa ca ng MafadI va h fh ng gIao fhng r f ch m, nguo I fa
go I duo ng o dy Ia duo ng qu c I . uo ng qu c I duo c mo va o nam
1962, gm fuy n duo ng sa f IubumbashI - IIobo, duo ng fhuy ko o da I
d n f n KInshasa va m f duo ng sa f mo I: chI frong haI fha ng da du
hoa n f f mo quang nho va o h fh ng gIao fhng ko m hI u qua , b
xu ng c p v su cu na f cu a co so v f ch f va frang fhI f b cu a ca ng.
Nhu v y m f nu a Iao d ng sa n xu f duo c v n chuy n fhoo duo ng
qu c I , s co n Ia I duo c v n chuy n qua ca ng nuo c ngoa I. uong
ngIa Ia duo ng nga n nh f, fu IboIo d n IobIfo da I 1350km, dy da
fu ng Ia m f frong nhu ng duo ng chinh d Shaba xu f kh u ha ng, cho
d n nam 1975 con duo ng na y b c m v chI n franh o ngIa. uo ng
sa f Tanzan o phia dng Shaba Ia noI ma 10 % ha ng xu f kh u dI
qua: h TanganyIka va su fa c ngho n o ca ng aros -SaIaam Ia nguyn
nhn ha n ch kha nang cu a con duo ng na y. Con duo ng co n Ia I Ia
duo ng phia nam, huo ng ca ng Nam Chu PhI. y Ia con duo ng
nhanh nh f va da m ba o nh f v ky fhu f. K fu khI IobIfo do ng cu a,
40% ha ng da duo c v n chuy n qua dy. Nhung khI chuy n ha ng qua
doa n duo ng cu a ZambIo, ZImbabvo va da c bI f cu a Nam Chu PhI
fh c n fhI f pha I co nhu ng su da n x p v chinh fr. Trong mo I
fruo ng ho p, Shaba v n b IIn quan v ma f da chinh fr.
CIao fhng va pha f frI n.
f r ng bao Ia, nhu ng ca nh ru ng r ng Io n, fhm va o do Ia khi
h u kha c nghI f da Ia m ha n ch ca c cu c frao d I do gIao fhng
khng fhu n Io.
CIao fhng Ia v n d m u ch f frong cu c quy hoa ch Ia nh fh o
ZaIro. Mo d ng d I vo I Shaba r f quy gIa nhung cu ng ko o fhoo nhI u
v n d IIn quan d n mo I ma f cu a n n kInh f . T chu c h fh ng gIao
fhng duo ng sng, duo ng sa f va duo ng b Ia m I quan fm ha ng d u
cu a chinh phu : nhI u co so ha f ng b xu ng c p nhanh cho ng, duo ng
sa f phu khng duo c ba o duo ng, ca c do ng sng if duo c na o vo f va
fhI u co c fIu chI d n Ia m cho gIao fhng duo ng sng fro nn nguy
hI m, frang b ca ng cu na f... Ngoa I fru c duo ng duo c ra I nhu a KIkvIf
-KInsha a - oma, ca c duo ng kha c h u nhu Ia duo ng mo n, khng duo c
nng c p Ia m cho gIao fhng khng da m ba o, fh m chi Ia khng fh
dI duo c. Ca c fuy n duo ng ha ng khng gIu a ca c fha nh ph r f pha f
frI n nhung no cu ng khng fh bu fru cho su f I fa n cu a h fh ng
gIao fhng duo I ma f d f.
Ca c hoa f d ng kInh f cu ng chu a nh huo ng cu a fnh fra ng gIao
fhng. Nng fhn Ia ng mng xu ng, fhanh nIn bo Ia ng qu d In
fha nh ph Ia m cu c s ng o d fh fhm ng f nga f. CIa ca , su ch m
cha p va su fhI u an foa n cu a phuong fI n gIao fhng khng fa o dI u
kn cho xu f kh u. I dI n vo I fhu c f kho khan Ia v n chuy n g
ra kho I ru ng, chinh phu dang co xu huo ng xy du ng ca c cng fruo ng
ngay fa I nhu ng khu ru ng nguyn sInh.
ZaIro co m f fI m nang kInh f Io n. Nhung fI m nang so chI fhu c
su duo c khaI fha c h f khI d f nuo c na y co m f ma ng Iuo I gIao fhng
hI u qua . SfanIoy da fu ng no I khng co duo ng sa f fh Cng khng
da ng m f xu. M f fh ky sau na y, su pha f frI n cu a ZaIro phu fhu c
ph n Io n va o vI c mo r ng h fh ng duo ng b co ch f Iuo ng cao.
KInshasa.
Ia m f frong nhu ng fha nh ph Io n nh f cu a Chu PhI nhung su
fang fruo ng v sa n xu f cu ng khng fh fhoo kp vo I nhp d fang
dn s .
KInshasa Ia fha nh ph dng dn fhu haI o Iu c da don vo I s dn
Ia 3 frI u va o nam 1994. No v n chI Ia m f ngI Ia ng cho d n khI
SfanIoy cho xy du ng m f da I pha f fhanh va o nam 1881. Tuy n
duo ng sa f n I vo I MafadI so bI n noI dy fha nh m f noI bun ba n
frao d I, m f noI nang d ng nh f cu a d f nuo c. VI c Iu a cho n
KInshasa Ia fhu d va o nam 1940 |fruo c dy fhu d Ia oma) ca ng
Ia m fang uu fh cu a no . Tha nh ph chI co 40.000 dn va o nam 1940
nhung da fang nhanh cho ng nhu ng nam sau do : 400.000 dn nam
1960, 1.200.000 dn nam 1970, 2.650.000 dn nam 1984. Vo I nhp d
fang nhu v y, d fh hoa nga y ca ng vuo f kho I f m kI m soa f cu a
chinh quy n da phuong.
Nga y nay khng gIan d fh co dI n fich Ia 250km2 nhung co su
d I I p ro r f gIu a khu frung fm va vu ng ngoa I vI. Khu frung fm
fra I da I fhoo bo sng, co frang b hI n da I, Ia noI f p frung bun ba n,
ca c cng frnh cng c ng, nhu ng khu nha o sang fro ng... Vu ng ngoa I
f p ho p nhu ng khu nha bnh dn |nha f p fh va nha fu xy du ng).
Nha f p fh Ia nhu ng khu nha xy ba ng ga ch no n, ma I fn va co
fuo ng bao quanh. Nha fu pha f frI n r f nhanh, fhuo ng Ia nha xy
fra I pho p. H u h f nhu ng khu nha na y fhI u frang fhI f b. Nguo I
dn KInshasa Iun pha I d I du vo I fnh fra ng fhI u nuo c, mI
fruo ng va gIao fhng ko m.
Nhung m I quan fm ha ng d u cu a nhu ng fha nh fh Ia fI n. Ma c
du KInshasa f p ho p m f nu a s nga nh cng nghI p ch bI n cu a ca
nuo c va co IInh vu c dch vu r f pha f frI n v no Ia fhu d nhung
nhu ng nguo I Ia m cng an Iuong kho co fh s ng du d f. V fh ho
fham gIa va o nhu ng hoa f d ng khng chinh fhu c: fI u fhuong, fI u
fhu cng va ca c hoa f d ng co fh kha c: dch vu , vI c Ia f va f frong
nha . Cu ng c n pha I k d n vI c fham nhu ng duo c fh hI n duo I
nhI u hnh fhu c kha c nhau, k ca nhu ng nhn vIn duo c fra Iuong
fh p cho d n nhu ng vIn chu c gIa u co . Cha ng ha n nhu vu bun I u
kIm cuong fu MbujI -MayI d n KasaI da go p ph n Ia m gIa u cho m f
gIaI c p fu sa n g m nhu ng nha kInh doanh cha y fhoo Io nhu n. Nhu
v y fhu d da phoI ba y foa n b hnh a nh m f xa h I fha nh fh d y
d I I p, o do co ca su xa hoa cu a m f s if nguo I va su kh n kho cu a
m f s dng nguo I. I vo I s dng cu c s ng Iun kho khan d n mu c
ma su h p d n o fhu d cu ng cha ng Ia m ho b n fm nhI u.
ng PhI - m f vu ng cao nguyn.
Sau su fa o fha nh cu a RIff VaIIoy, ma c - ma fra o In da Ia m xu f
hI n ca c nu I Iu a kh ng I b fuy f bao phu vInh vI n: nu I Iu a
KIIImandjaro 5895m. o nhu ng mI n d f fru ng kh ca n, nhu ng h
ma n |cha ng ha n nhu h Nafron) va nhu ng h o duo I ma f nuo c bI n
|h AssaI) phong ca nh r f do p va nn fho nhu o frn cung frang. Co
nhu ng vu ng h fru ng r ng Io n o d ng ba ng |h VIcforIa, h Tana)
nhung cu ng co nhu ng h su va fhon o mI n d f fru ng |h Mobufu,
h douard, h TanganyIka, h MaIavI). Khi h u b f fhuo ng o ng
u da Ia m d f fro nn kh cu ng o ca m f vu ng xich da o |SomaII va
Konya) va Ia m ha khi a p fu fhIopI d n f n TanzanIa. Nu I va cao
nguyn bao quanh RIff duo c fa o fha nh bo I ca c khoa ng frap bazan da
ngan mua d n fu vu ng fru ng CongoIaI va ngan gIo fu n uong
fra n v . N n nng nghI p co fh f n fa I n u n u d f o d cao frn
1500m. Tu 2000m fro nn, khi h u ma f mo so ngan cha n duo c b nh
s f ro f va b nh fru ng mu I khoan, fa o dI u kI n fhu n Io I cho cy
vu ng n do I va cy a Trung Ha I pha f frI n. o nhu ng vu ng d f cao o
-fI--pI-a, Konya, !-gan-da, Ru-an-da va u-run-dI co s dn r f
dng, fy I fang cao, dI khI vuo f qua 300 nguo I/ km2. Nhu ng nguo I
fr ng ngu c c, chu I va ca f dang c ga ng d I pho vo I fha ch fhu c
nhn kh u ba ng ca ch fang cuo ng h fh ng sa n xu f, fm kI m fhm
nhu ng vu ng d f mo I o ca c ba I chan fha cu a nhu ng nguo I du cu.
ng PhI ca ch vuong qu c A r p bo I bI n o nhung no Ia I chu a n
huo ng cu a A R p ca v van ho a, chinh fr va fhuong ma I. Nhu ng
nguo I dI cu X-mIf co ngu n g c fu -fI--pI-a da mang fo I dy cy
cha vI cu ng vo I van mInh SvahIII d n mI n Nam bo bI n. Ca c nha
bun da fha f cha f m I quan h vo I ca c nuo c o bn frong |-fI--pI-a,
u-run-dI) d frao d I ha ng ho a va cung c p n I cho fh fruo ng
Trung ng.
M f nuo c Thu y SI o chu PhI.
uo I mI n nhI f do I va ngay ca mI n xich da o, d cao Ia m fhay d I
dI u kI n khi h u- fho I fI f n ho a.
Trn nhu ng mI n cao nguyn, bao g m mI n cao 1500 -2500m, n I
b f In Ia nhu ng nu I Iu a cao frn 4000m o Konya, !-gan-da va Ta-
zan-nIa. uo I chn ca c fhung Iu ng Ia fha o nguyn o phia ng a c
va ru ng xich da o o frung fm, o d cao 1500- 2500m Ia b c nho cu a
nguo I -fI--pI-a va cu I cu ng Ia b c Ia nh va b c o nu I cao Anpo, o do
bang da c bI f co nhI u o d cao 2800m. a f ng frung gIan co nhI u
d ng fhu c v f nh f, bao g m ca Ioa I ba n xu va Ioa I duo c nh p fu
nuo c ngoa I. M I nam, da f ng na y pha I chu fu 10- 20 nga y bang gIa
va ca c b nh s f ro f frong mu a mua. Cao hon m f chu f nu a, o fam
gIa c nguyn, Ia nhu ng cy kIm gIao va cy ba ch xu kh ng I , nhung
d n fo I dInh nu I Ia I Ia nhu ng cy cu c ba c va cy fha ch fha o fo Io n.
Iuo ng mua fhay d I fhoo d cao va mu a. Mu a ho , Iuo ng mua Ia
600mm. o nhu ng vu ng xich da o, Iuu vu c h VIcforIa va nu I o phia fy
-fI--pI-a, Iuo ng mua ha ng nam Ia 1500mm.
Nhu ng f nguo I dng du c.
Co ca nhu ng dI u kI n fu nhIn va dI u kI n Ich su d gIa I fhich
m f d fu nhIn kha c fhuo ng o chu PhI.
Iuo f qua ba n d phn b dn cu chu PhI, fa nh n fh y m f d
cao hon 100 nguo I / km2 f p frung o cao nguyn. Nguyn do Ia noI
dy khng khi frong Ia nh, d f su, mua nhI u, h fhu c v f phong
phu ... Vu ng nu I o SmaII Ia noI co r f nhI u nng dn fo I dnh cu, d I
I p vo I nhu ng vu ng fha o nguyn chI co dn du mu c sInh s ng.
Tuy nhIn n u phn fich su hon ba n d phn b dn cu, fa so
fh y m f d dn fhua o m f s vu ng nu I, nhu o Ta-zan-nI-a cha ng
ha n, va m f d dn dng du c cu ng kha c bI f o ca c nuo c: vu ng fam
gIa c -fI--pI-a, duo ng hoa nh n I NaIrobI vo I h VIcforIa, fha nh fr
Ruanda- urundI va bn bo h MaIavI. Thoo ca c nha c sInh v f ho c,
chu PhI Ia ca I nI cu a Ioa I nguo I. M f s nuo c nhu -fI--pI-a,
urundI, Ruanda, urunda go I nguo I fa nho d n ca c nha chinh fr da
fu ng d I d u vo I fhu c dn Pha p. M f d dn s noI dy cao Ia I ca ng
cao hon v chuy n b chI m do ng va khaI kh n da fhu c v qua khu .
o -fI--pI-a, nhu ng vu ng d f cao phia a c Ia noI co r f nhI u nguo I
Co c CIa o sInh s ng, ho Ia con cha u cu a nguo I dn s ng frong
vuong qu c Aksoum c xua. M f d dn s co n phu fhu c va o khun
kh xa h I chinh fr va fn gIa o, do Ia fruo ng ho p cu a uganda, mI n
ba c -fI--pI-a...
Su fI n b cu a ky fhu f sa n xu f nng nghI p da dom Ia I sa n
Iuo ng cao, go p ph n n dnh dn nng nghI p o nhu ng vu ng d f cao.
Ngh fhu cng va nhu ng do f nguo I dI cu In fha nh ph da Ia m cho
fhuong ma I pha f frI n. Nhu ng vu ng co m f d dn s cao Ia nhu ng
vu ng co m f da fh n na u, m f khun kh cha f cho cu a xa h I,
chinh fr, fn gIa o va ru ng d f du d da p u ng cho Iu c Iuo ng Iao d ng
d I da o. Co fh II f k ra r f nhI u vi du , cha ng ha n nhu vu ng
KIkuyu o nu I Knya, vu ng nu I Hufu va fufsI o Ruanda- urundI... co
m f d dn dng nhu o ca c nuo c Ty u.
Nhu ng vu ng d f fh p.
y Ia nhu ng vu ng hoa c Ia b ng p frong nuo c mua hoa c Ia b ha n
ha n d n d fro fha nh sa ma c. Ngoa I fru nhu ng c da o, ca c noI co n Ia I
d u va ng bo ng nguo I, xa h I fruy n fh ng- cu c s ng du mu c - dang o
frong fnh fra ng khu ng hoa ng.
Phia fy nam d f nuo c Xu-dang, nhu ng vu ng d m I y fru ng
fhuo ng xuyn b ng p bo I nhu ng fr n mua xich da o. o phia dng, do c
fhoo sng H ng va n uong d n f n Mombasa Ia I pha I chu
ca nh ha n ha n ko o da I. Tu MuqdIsho fro dI da if kh ca n hon nho
nhu ng do f gIo mu a mu a ha . Vu ng fam gIa c Afar, mI n fru ng RIff,
Ogadon va ng ba c Knya cu ng dang d n d n Im va o fnh fra ng sa
ma c ho a.
Ngoa I ca c da o o ZanzIbar va Pomba duo c nhu ng con gIo fh I ma f
ruo I, co n pha I k d n mI n duyn ha I fra I da I fu MuqdIsho d n
rava va fu MaIIndI d n aros- SaIaam. Nhu ng vu ng d f fru ng dn
cu r f fhua fho f. Nhu ng nguo I chan nuI s ng kha p vu ng d f d I von
bI n a c PhI, ho s ng o sng bang chn nu I m uo f va ca c ba I chan
fha co nhI u nuo c nho nhu ng fr n mua mu a ho : nhu ng nguo I chan
cu u SmaII s ng o hang, nhu ng nguo I chan cu u Afar s ng frong
fhung Iu ng Aouach, nhu ng nguo I chan cu u Turkana va Cabra s ng
bn bo ca c h o RIff. Nhu ng nguo I MasaIs s ng o nhu ng mI n d ng
ba ng frung fm, d f daI o dy kh hon vu ng von bI n, dn cu duo c
chIa fha nh fh f c va ho co quan h ga n bo vo I f ng Io p nguo I cao
fu I. Nhu ng nguo I Afar, SmaII va Oromo ph n Io n Ia nguo I H I
gIa o. Ho fhuo ng d I d u nhau d chI m ca c ba I chan fha . Nhu ng d f
nuo c na y fhuo ng xuyn b khu ng hoa ng, ngay ca o SomaII, noI ma
fruo c khI b ha n ha n, nhu ng nguo I chan cu u cchI m m f ph n Io n
dn s . n dI n ph n Io n fr ng cam quy f va bng, fra I da I fu
aouach d n -fI--pI-a. o SmaII fhu c vu ng Iuo ng Ha Ia I fr ng
chu I va mia. n dnh cu o vu ng cao Knya fr ng fro f o duo I fh p
d ha n ch fa n pha cu a da n gIa su c. SmaII co ngu n fhu nh p chinh
fu da n gIa su c nn nhu ng nguo I chan nuI cu ng go p ph n Ia m fang
dn s d fh. d da ng cho vI c kI m soa f nhu ng nguo I chan nuI
gIa su c, nha nuo c fI n ha nh dnh cu hoa cng dncu a mnh.
o ng don fu chu A .
a c bI f Ia Trung va ng a , ngu n g c cu a a o Co d c, a o H I...
va ch d n I .
Ngay fu fho I C da I da co nhu ng bu I ngoa I gIao d u da n gIu a AI
c p, A R p, n va vuong qu c Aksoum. Ca ng AduIIs va o fh Iun
nh n nhp bo I nhu ng nguo I Hy Ia p, SyrI va nhu ng nguo I fruy n a o
Co d c. Nho m ngn ngu XmIf: ngn ngu Amara |o mI n frung
fhIopI)..., nhu ng fha p da I va nhu ng nha fho duo I Io ng d f o IaIIboIa
|o fh ky 18) Ia nhu ng ba ng chu ng v su a nh huo ng ma nh mo cu a
Trung va ng a.
a o H I duo c Ian fruy n fu r f so m o Corno va c I p vo I a o Co
d c o -fI--pI-a. Nhu ng fhuong gIa Ar p va a Tu da sa ng I p ra
nhI u fha nh ph ma o do nhu ng hI fu fhI n da fruy n gIa o Iy kh
ha nh |a o H I) cho nhu ng nguo I Ar p, SomaII va -fI--pI-a. N n
van mInh ru c ro o SvahIII da d Ia I nhu ng cng frnh n I fI ng o
Iamu, ZanzIbar, Pomba va KIIva. Nhu ng nguo I a o Nha da d n
MuqqdIsho va Mombasa va o fh ky 16 d gIu p nguo I dn o dy d y
Iu I cu c fha nh chI n cu a ao H I va xy du ng d n Iuy . Ngn ngu ba n
xu svahIII cu a ng PhI Ia k f qua cu a su pha fr n gIu a ngn ngu A
R p va ngn ngu ang-fu. Cho d n khI nhu ng nguo I chu u d n fh
su bun ba n n I da Ia m cho dn cu fhIopI va vu ng H Io n fro nn
fhua fho f. N I duo c ba n cho ca c chu d n dI n va ca c fhuong gIa d n
fu Trung va ng a . Ch d n I chI duo c xoa bo hoa n foa n o -fI--
pI-a va o nam 1963 khI ma nguo I IfaIIa d n xm Iuo c. Nhu ng nguo I
Ar p o vu ng von bI n va n da duo c ba n sang Anh d xy du ng
ca c fuy n duo ng sa f, d n d n ho fro fha nh ca c fhuong gIa va fI n
ha nh cu c d u franh Iu da I d duo c d c I p.
ng A fh ng nh f nhu ng da da ng.
Cy c u da I 4000km fhu c bo nu I cu a RIff da n I II n mI n nhI f
do I phia ba c va mI n nhI f do I phia nam. Nhu ng d ng co o cao
nguyn vu ng xich da o Iun m uo f danh d n bI n fha nh nhu ng fra ng
co va fha o nguyn. Mu a fhu c v f khng ko o da I qua 4 fha ng o mI n
nhI f do I. Nhu ng do f gIo mu a gIu p vu ng bo bI n Knya va Ta-zan-nI-
a m uo f.
Tu fho I C da I, nhu ng nguo I dI cu fu chu A d n ng PhI, ho
s ng o nhu ng vu ng cao, noI co khng khi frong Ia nh va nhu ng vu ng
duyn ha I m uo f. Nhu ng nguo I fr ng ngu c c o cao nguyn ofhIopI
da d n d y nguo I dn ca y va nhu ng nguo I fr ng chu I v phia nam. o
nhu ng ho n da o va vu ng bo bI n n uong Ia noI dnh cu cu a
nguo I a Tu, a o H I va nhu ng nguo I du cu o nhu ng nuo c g n bo .
Nhu ng nguo I na y su du ng n I d fr ng dInh huong va bng. Xu f
hI n o vu ng bo bI n, nguo I Anh va nguo I IfaIIa co m muu fa o ra ca c
fhu c da dn da fra ng va fI n ha nh cu c khaI fha c d f cu a nng
dn, d ng co va ba I chan fha cu a nguo I chan nuI gIa su c. IfaIIa va
Anh a p da f nguo I dn fhu c da fr ng ca c Ioa I cy ngoa I IaI: bng, ca
ph, Ia c, cam, quy f va cho . Nguo I IfaIIa cho mo r f nhI u d n dI n o
SmaII va fhu c hI n nhu ng cu c khaI fha c Io n o sng bang chn nu I
Xu-dang va fhung Iu ng Aouach o -fI--pI-a.
Th r I h fh ng fhu c da cu ng ch m du f, nng dn gIa nh Ia I
duo c d f, chinh phu ca c nuo c fhu c da cu cho f p ho p Ia I khu dn cu
va dnh cu ho a nhu ng nguo I du cu. Khng m f nha nuo c ng PhI
na o khng fIn fuo ng va o nhu ng nguo I nng dn va nhu ng nguo I chan
fha gIa su c, nha nuo c frao fra ch nhI m cho ho frong IInh vu c quan
fro ng ha ng d u na y. Na n ha n ha n quay fro Ia I da Ia m sa n xu f dnh
fr va xa h I nng fhn g n suy fa n. Nhu ng vu ng bIn gIo I mo I bao
g m nhu ng nha nuo c cu , nhu ng nguo I chan su c v f va nhu ng nguo I
fha nh fh. Nhu ng cu c xung d f o bIn gIo I, nhu ng cu c d u franh
gIa nh quy n Iu c va na n do I Ia nguyn nhn cu a m f cu c dI dn
ha ng frI u nguo I Iuu vong.
Nhu ng ma nh d f qua gIa c I.
NoI co ha n ha n IIn fu c va nhu ng h u qua fr m fro ng do m f d
dn qua dng.
o vu ng von sa ma c Sahara, vu ng Corno o chu PhI fhuo ng xuyn
pha I d I d u vo I ca c cu c khu ng hoa ng bo I dy Ia noI chu nhI u a nh
huo ng x u fu sa ma c Sahara. Tuy nhIn, nhI u fruy n fhuy f va fa I
II u Iuu fru Ia I d cao finh d u da n cu a ha n ha n. Th f v y, va o mu a
ho ba n da o na y pha I chu hI n fuo ng a p su f fh p va gIo mu a fu n
uong. Nhu ng hnh a nh fu v fInh da cho fh y ra ng m f cy a p
c u co a p su f cao d y nhu ng con gIo fo I vu ng gIan chi fuy n. Nhung
cy c u da khng co n nu a fu nam 1970, du ng va o Iu c na n ha n ha n
kha c nghI f h f.
Nhu ng cu c khu ng hoa ng chu y u do nguyn nhn fu su fhI u
mua fr m fro ng o phia dng: WoIIo, vu ng fam gIa c Afar, Harar,
Ogadon, SmaII va dng ba c Knya. Tnh fra ng ca ng fr m fro ng hon
o ryfhro o, TIgro , ba c SomaII Iuo ng mua duo I 600mm. Quy Iu f 2
mu a m frong nam dang d n bI n m f. Nhu ng con mua nho va o mu a
xun cu ng co fnh fra ng fuong fu . Nhu ng fr n mua ra o nga n ngu I fh
Ia I d n ch m, Ia m cho mu a fhu hoa ch ngu c c fh f ba I. Su fang dn
s va gIa su c da Ia m khng gIan fr ng fro f va chan nuI gIa n no ,
gy nguy hI m cho cn ba ng sInh fha I o ng va a c Corno. H sInh
fha I o vu ng d f fh p dang b do doa bo I nhu ng do f dnh cu qua Io n
cu a nhu ng nguo I chan nuI su c v f va nhu ng nguo I nng dn d n fu
ba c -fI--pI-a. o cu ng Ia nguyn nhn ma na n fh phI cuo p gI f
xu f hI n nga y ca ng nhI u. Nhu ng cu c chI n franh ch ng bo n cuo p
da Ia m kI f qu nhu ng vu ng d f fru ng na y.
Phia ba c -fI--pI-a Ia vu ng cao nguyn co 3000 nam Ich su fr ng
ngu c c IIn fu c. Thm va o do Ia su fa n pha cu a chI n franh, su fang
dn s qua nhanh, fhIn faI IIn fI p va nhu ng chinh sa ch nha m
kha c phu c fnh hnh Ia I qua ch m cha p da Ia m cho d f da ca n c I Ia I
ca ng fro nn ca n c I hon.
Su Iu a cho n gIu a chu nghIa xa h I va chu nghIa fu ba n.
Konya, TanzanI, !ganda, ca c qu c gIa fhu c mI n dng chu PhI
da fhI f I p nn m f f ng fh co m f f chu c chung v kInh f va
gIao fhng v n fa I |fuy nhIn f chu c na y da b pha huy fu sau fuyn
b cu a Arusha). HI n chuong cu a chu nghIa xa h I do chu fch nuo c
J.Nyororo cu a Ta-zan-nI-a soa n fha o nam 1967 da khuy n khich uu
fIn cy Iuong fhu c cu ng nhu d y ma nh qua frnh cng nghI p ho a
va xa h I ho a n n sa n xu f. Chu fch nuo c H.K. anda cu a MaIavI ra
I nh gIa I fa n ma f fr n cu a fho mo TransvaaI ch ng Ia I mI n nam
chu PhI va ru f va o chu nghIa gIa fruo ng quy n Iu c I I fho I. Nguo I fa
da phn ph I Ia I 400.000 ha d f fr ng o ca c cao nguyn d hnh
fha nh nhu ng frang fra I gIa dnh co quy m nho hoa f d ng frong su
ba o fro cu a ca c ho p fa c xa . CIaI c p fu sa n da phuong da mua Ia I
nhu ng d n dI n, nng fruo ng cu a nguo I chu u. Nga y nay, nhu ng
fha nh ph va sn bay duo c xy du ng frong nhu ng va nh daI sa n xu f
su a va rau qua chuyn cho xu f kh u. Nhu ng nga nh cng nghI p cu a
Konya hI n dang fhI u fh fruo ng fIu fhu : !-gan-da da b suy fa n
duo I n n d c fa I IdI AmIn ada co n Ta-zan-nIa dang no ch ng ch f.
Su Iuu fhng v 2 fh fruo ng dng dn va ngho o Ia Ruanda va
urundI khng du d da m ba o vI c fhng fhuong cu a ca c ca ng o
Mombasa.
Nam 1969, SmaII fro fha nh ch d xa h I chu nghIa khoa ho c va
d n nam 1974 Ia -fI--pI-a. HaI qu c gIa na y da qu c hu u ho a ca c
fa I sa n nuo c ngoa I va nga nh fhuong nghI p. Nguo I fa da c bI f uu
fIn ca c nng fruo ng xy du ng frn nhu ng fuy n dn du mu c. Chinh
su kh ha n da go p ph n fhu c d y vI c f p fh ho a va Ia ng ma c hoa
ca c khu vu c fr ng fro f. Nng dn -fI--pI-a duo c f chu c fhoo ca c
khu vu c sa n xu f da nhuo ng Ia I m f ph n d f daI cu a ho d fham gIa
va o nng fruo ng f p fh . Nam 1974 SomaII da dI chuy n ha ng nghn
nguo I chan nuI ba ng duo ng ha ng khng fo I mI n d f hu a phia nam.
o d f nuo c SmaII fan ra fh su f n fa I cu a cu dn Ia I phu fhu c va o
su gIu p do qu c f .
Su b f n dnh v chinh fr va nhu ng cang fha ng o bIn gIo I.
Ich su da gIa I fhich finh phu c fa p c hu u cu a dn cu va su phn
b cu a ca c dn f c frn da ba n qu c gIa.
u a frn nhu ng d u fich cu a n n van mInh Aksoum, -fI--pI-a
Iun fu ha o v 3000 nam d c I p cu a mnh frong cu c d I d u vo I ca c
xa h I phn chIa cu a nhu ng nguo I chan nuI du mu c va nhu ng nng
dn ang-fu fhu c mI n nam Chu PhI. Quanh nhu ng fm dI m
Ar p Ia ca c vuong qu c H I gIa o cu a nhu ng nha bun ZanzIba va
Pomba, frn danh nghIa Ia ca c chu h u cu a xu Oman. Va o fh ky 10 -
11, nhu ng gIaI f ng cu a nguo I H I gIa o dnh cu frn ca c cao nguyn
da fhI f I p nn ca c chu c fhu IInh H I gIa o - Ia d I fhu cu a -fI--pI-a
fhoo da o Co d c. Nhu ng vuong qu c quy n Iu c duo c xy du ng quanh
ca c vu ng h va nu I cu a ca c da I Iu ng ho p. Sau khI fhu c dn Anh d n
xm chI m uganda, MaIavI va bo n fhu c dn u c d b va o Ru-an-
da va urundI, ca c vuong qu c na y da b pha huy . o fhinh phu c fa p
cu a fhuong ma I nn ca c dn f c H I gIa o pha I phn fa n fo I ca c khu
vu c kha c, da c bI f Ia mI n frung Ta-zan-nI-a va da ba n cu a nguo I
Oromo o -fI--pI-a. Va o fh ky fhu 15, mu I d f chu PhI da ng p
fra n nguo I Oroma, nguo I SmaII va nguo I Afar. Nhu ng dn du mu c
na y duo c f chu c cha f cho fhoo do ng ho va Iu a fu I. Ho khng co
nhu ng fh ch chinh fr nhung Ia I co ca c quan chu c chinh fr, fn
gIa o d fham kha o ya kI n frong ca c nghI I fn gIa o va nhu ng cu c
ha nh huong Io n. Su pha f frI n cu a dn -fI--pI-a duo I frI u da I
MnIIk II |1889- 1907) va cu c chInh phu c fhu c da da bo bu c ca c
dn f c na y frong pha m vI ba I chan fha cu a ho . HI n nay ca c ba I
chan fha na y duo c phn chIa cho Konya, -fI--pI-a, SmaII, jIbufI
ko o fhoo nhu ng cuc chI n franh du kich Io fo da b da n a p r f da
man.
M f su cn ba ng fa m fho I gIu a ngn ngu , dn f c va fn gIa o da
duo c hnh fha nh o Konya va Ta-zan-nI-a. I chu ng cu a chinh sa ch
fhu c da chIa d fr da kich d ng chI n franh dn su n ra o
!ganda. Cu c chI n na y nhI u I n hoa nh ha nh o urundI d n nay
Ia I fI p fu c fa n pha Ru-an-da. ryfhro o m f fhu c da cu cu a IfaIIa
da duo c sa f nh p va o -fI--pI-a nam 1962. sau m f fho I gIan da I d u
franh vu frang ryfhro o da fro fha nh qu c gIa d c I p va o nam 1993.
Ty I nguo I H I gIa o va nguo I Co dc gIa o Ia fuong d I cn ba ng.
Nhu ng vu ng d f cao va ca c khu vu c von bI n.
Ca c qu c gIa d c I p da khng nhu ng Ia m fhay d I nhu ng duo ng
bIn gIo I fhu c da ma co n fhu c d y nhu ng su fhu dch n duo I quy n
Iu c fhu c da cu a chu u.
In gIo I cu a nhu ng qu c gIa fhu c mI n dng chu PhI da duo c
da nh d u frong h I ngh ocIIn nam 1885 va duo c cng b Ia b f kha
xm pha m. Ca c duo ng bIn gIo I na y vuo f qua ca c bo bI n fI n v phia
nhu ng vu ng d f cao co khng khi frong Ia nh- mu c fIu cu a nhu ng
nguo I chu u. Chu ng ca f ca c fru c da hnh va nho m Ia I frong cu ng
m f Ia nh da ca c dn f c fhu c nhu ng f ng khi h u kha c nhau.
Nguo I Knya, -fI--pI-a va m f s nguo I Ta-zan-nI-a I p nghI p frn
nhu ng vu ng cao f p frung dng du c nhu ng nguo I fr ng fro f. Ca c khu
vu c na y na m ca nh nhu ng vu ng fha o nguyn mnh mng, noI co
nhu ng du mu c nguo I H I gIa o. Ho co n fI n fo I vu ng bo bI n n
uong - noI kho I fhuy cu a n n van mInh bun ba n gIu a dn fha nh
fh A R p va H I gIa o. VI c mI n dng chu PhI gIa nh duo c d c I p
mo ra co h I ba o fhu cho su bun ba n n I . Nhu ng cng dn chu
PhI Ia m vI c frong ca c d n dI n o ZanzIba da n I d y do I fh ng nh f
vo I TanganyIka. Nhu ng nha bun n - nhu ng fay phu fa cu a cng
cu c khaI fha c fhu c da da b fru c xu f kho I !ganda va b fuo c bo
nhu ng quy n Iu c chinh fr. Trong khI do nhu ng dn du mu c- fo ng
pha m cu a nhu ng fn bun I u Ia I khng b ca c chu nhn mo I xu Iy
fhich da ng.
Truo c khI dI n ra cng cu c khaI fha c fhu c da, nhu ng qu c gIa
na m phia frong Iu c da nhu -fI--pI-a, Ru-an-da, urundI, uganda
b c I p o gIu va chI co fh duy fr su gIao Iuu vo I da I duong nho ca c
nuo c nho na m von bI n. n du mu c v n chuy n ha ng hoa fo I ca c fh
fruo ng na m frn nu a suo n d c. RImbaud da fhu nhu ng doa n nguo I
mang nhu ng sa n ph m duo c b c do o Tadjoura va ZoIIa d n vu ng
Choa. Cu ng vo I vI c xy du ng fuy n duo ng su f jIboufI-AddIs-AboIa,
Pha p va fhIopI da cu ng chIa so vI c fhng fhuong ha ng hoa ma fu
Iu nguo I u c va nguo I Anh da du a va o fuy n du ong sa f o mI n dng
chu PhI d chI m doa f. Su phn chIa Iao d ng nhu v y so fa o dI u
kI n cho jIboufI pha f frI n ma nh. Nhung vI c ryfho o fro fha nh
m f nuo c d c I p da khI n cho fhIopI m f dI ca ng Assab. Su kI n
na y d ng nghIa vo I vI c qu c gIa -fI--pI-a m f dI con duo ng fhng
fhuong fru c fI p ra bI n.
MI n nam chu PhI
MI n nam chu PhI co nhu ng fI m nang f f nh f d pha f frI n
kInh f . Chinh nhu ng da c finh cua mI fruo ng fu nhIn |nh f Ia su
d I da o cu a ca c ngu n fa I nguyn frong Io ng d f) cu ng nhu Ich su
cu a fho I ky fhu c da da d y ca c qu c gIa frong khu vu c na y va o fh
phu fhu c va o kInh f va chInhs fr vo I cu c cng nghI p phia nam.
MI n ba c chu PhI co n n d f da duo c c u fa o bo I nhI u Io p fr m fich
da y hnh fha nh fu r f Iu va if b bI n d ng. o do da hnh o dy r f
don gIa n. Nhu ng cao nguyn co d cao 1000 - 2000m fuong u ng vo I
nhu ng vu ng a p fh p duo c bao quanh bo I m f da I d c du ng khng IIn
fu c cao hon 5000m, dI n hnh Ia da y rakonsborg. Ca c d c du ng na y
co d cao Io n hon o phia dng nam va phia dng. Tu 10- 30O vI nam,
khu vu c na y duo c da c frung bo I m f su phn do I khi h u fhu n Io I,
d u fIn Ia khi h u nhI f do I r I d n khi h u nhI f do I kh va cu I
cu ng Ia ca c do I khi h u n hoa no ng. Tuy nhIn su phn do I khi h u
na y cu ng fhay d I do su m f cn d I cu a ca c b ma f da I duong vo I ca c
Ioa I gIo chinh va do su chnh I ch da hnh. Nhu ng con gIo fin phong
fh I fhoo huo ng dng nam chI fuo I nuo c cho ca c vu ng da hnh va ca c
khu vu c von bI n phia dng va o mu a no ng, fu fha ng 10- fha ng 4. Va o
ca c fha ng 1, 2 nhu ng vu ng na y co n chu a nh huo ng cu a gIo mu a n
fu phuong ba c. Iuo ng mua gIa m d n fu dng sang fy, fu von
bI n d n vu ng n I da. HI n fuo ng na y gIa I fhich su hnh fha nh ca c
sa ma c frong vu ng a p fh p frung fm cu a KaIaharI va NamIbI fhu c
a I Ty uong. a f d u fu fha ng 4, su fh I nguo c Ia I cu a gIo mu a da
ko o fhoo m f va I con mua mu a dng fu mu I Cap - vu ng duy nh f co
khi h u a Trung Ha I da c bI f. Chinh v da c dI m khi h u nhu frn
nn cu ng r f d hI u khI ph n Io n dn f p frung o vu ng von bI n
phia nam va phia dng va frn ca c cao nguyn. Hon nu a da s ca c
ngu n khoa ng f p frung duo I Io ng d f cu a ca c cao nguyn na y, nh f
Ia o mI n nam Chu PhI. Ta I dy xu f hI n nhu ng frung fm kInh f
Io n frong khu vu c.
I n d I v chinh fr cu a n n c ng ho a mI n nam Chu PhI fu sau
nhu ng cu c b u cu nam 1994 da da nh d u m f fho I ky b f n dnh
frn foa n khu vu c, da c bI f Ia d I vo I nhu ng qu c gIa b I fhu c
nhI u nhu f-xoa-na, Iosofho, SvazIIand va ZImbabu.
Nhu ng fI m nang v fa I nguyn mo .
Su d I da o cu a ca c ngu n fa I nguyn khoa ng da gIu p mI n nam
Chu PhI duo c x p va o ha ng du ng d u v sa n Iuo ng khoa ng khaI
fha c cu ng nhu v fru Iuo ng khoa ng |sau Nga va a c My co dI n fich
Io n hon nhI u). Th f v y, mI n nam chu PhI co ca c ngu n fa I
nguyn khoa ng gIa u co v fru Iuo ng va s Iuo ng da m ba o cho khu
vu c na y co dI u kI n fhu n Io I d pha f frI n kInh f . o chu y u Ia
ca c ngu n nang Iuo ng, khoa ng sa n chI n Iuo c frong do phaI kr d n
mo kIm cuong o KImborIoy, va ng o WIfvaforsrand Ia nhu ng ng n Iu c
chinh cu a su pha f frI n kInh f frong vu ng va cu a ca c cng fy mo Io n
o mI n nam chu PhI. Chu ng fa bI f ra ng dy Ia khu vu c du ng d u
frn fh gIo I v sa n Iuo ng va ng, chI m khoa ng 30% f ng sa n Iuo ng
va ng qu c f , du ng fhu haI frong s ca c qu c gIa sa n xu f fIfan, crm
va mangan. Ngoa I ra mI n nam chu PhI co n chI m 25% fru Iuo ng
kIm cuong cu a fh gIo I. Nhu ng qu c gIa na m o vu ng ngoa I bIn cu ng
co fI m nang khoa ng sa n da ng k , fuy fru Iuo ng co if hon mI n nam
chu PhI: kIm cuong o f-xoa-na, NamIbI, ngIa va SvazIIand,
uranIum o NamIbI, d ng va cban o ZambIa, f-xoa-na va
MzambIc.
n cu phn b khng d u.
Cu dn da don co ma f kha p noI frn Ia nh fh chu PhI, fh m chi
ngay o mI n nam Chu PhI noI f p frung m f fhI u s da fra ng na m
quy n Iu c chu ch f v kInh f va chinh fr.
Na m frn m f dI n fich g o 10 In dI n fich nuo c Pha p nhung dn
s chu PhI chua ba ng 2 I n dn s Pha p. MI n nam chu PhI Ia noI
dng dm nh f, duo c bao quanh bo I 9 qu c gIa d c I p |finh ca
NamIbI k fu nam 1990) co kich fhuo c da da ng nhung ca c nuo c na y
d u fhua ko m ca c vu ng phia nam v su c ma nh kInh f va dn s . Su
phn chIa ca c qu c gIa Ia k f qua cu a qua frnh phn chIa fhu c da.
Tu cu Ic fh ky 15, ngIa va MzambIc b a o Nha qua n Iy ,
NamIbI Ia fhu c da cu a u c. Ca c mI n cn Ia I I n Iuo f b sa f nh p
va o vuong qu c Anh. Vu ng Ia nh fh na y r f r ng Io n, fu ca c mI n
fhu c da cu Ia mu I cap va nha nuo c fu do Orango,TransvaaI ko o da I
In phia ba c fo I f n CopporboIf. y Ia k f qua cu a nhu ng hI p dnh
duo c ky k f gIu a ca c bn, nhu ng cu c chInh phu c fhu c da va nhu ng
su do ng go p cho vI c xy du ng h fh ng duo ng sa f hoa c nhu ng cu c
chuy n nhuo ng quy n khaI fha c mo . o cu ng Ia h u qua cu a vI c a p
du ng Iu f d I vo I ca c fhu c da. Hon ca su co ma f cu a ngu n fa I
nguyn phong phu o mI n nam va su xu f hI n cu a bo n fhu c dn,
vI c a p du ng Iu f pha p na y da d n dn m f su phn chIa khng d ng
v ca c ngu n cu a ca I va khng gIan: nhu ng ko xm Iuo c, bo n fhu c
dn duo c huo ng nhu ng vu ng mo , nhu ng ma nh d f ma u mo va s ng
frong nhu ng fha nh ph Io n frong khI do nhu ng nguo I dn chu PhI
chI duo c so hu u ca c da ha f ngho o fru Iuo ng khoa ng sa n va s ng I
fhu c va o fhu c dn da fra ng. ofsvana, Iosofho va SvazIIand Ia
nhu ng nuo c k fhu a chinh sa ch na y, cu ng gI ng nhu nguo I dn ang-
fu o mI n nam chu PhI. Nhu v y, dn cu frong khu vu c co m f Ich
su chung da c frung bo I nhu ng su dI dn va pha fa p, dI n hnh Ia
fruy n fh ng dI dn fo I ca c vu ng mo , nh f Ia mo va ng o phia nam.
n cu o dy mang finh pha fa p, 90% Ia nguo I dn chu PhI da don
su du ng ngn ngu ang-fu. o mI n nam chu PhI finh khng fhu n
nh f cu a cu dn da Ia m xu f hI n nhu ng dn f c fhI u s co quy n
Iu c kInh f chinh fr, vo I fy I Ia 26 - 30% frong do 15 - 18% Ia dn da
fra ng va 11% Ia dn ngoa I IaI g c n . Mu c d pha f frI n gIu a
mI n nam PhI va ca c qu c gIa In c n r f chnh I ch nhau. n ca nh
do cu ng co su m f cm d I Io n v dI u kI n s ng gIu a ca c nuo c mI n
nam chu PhI na y. Th f v y, fu I fho frung bnh cu a dn foa n mI n
nam PhI Ia 62 nam, cao hon o ofsvana |59 nam), ZImbabu |60
nam). Ty I mu chu cu a khu vu c Ia 30%, nghIa Ia cao hon o f-xoa-
na va SvazIIand va Iosfho Ia ca c nuo c co fhu nh p bnh qun d u
nguo I fh p hon ca c qu c gIa fhu c mI n nam chu PhI.
n cu khng d ng nh f.
n cu Nam PhI r f da da ng va phu c fa p v ngn ngu , fn gIa o va
ca ch s ng. Thoo nhu ng ba n nghIn cu u chinh fhu c, co b n nho m dn
f c va ngn ngu : nguo I chu PhI, nguo I IaI |nguo I da ma u), nguo I
chu u va nguo I n . Nho m Io n nh f Ia nho m nguo I PhI no I fI ng
anfu, co khoa ng hon 28 frI u. Nho m na y g m 9 dn f c kha c nhau.
Trn fhu c f ca c dn f c na y fa o ra 4 ho ngn ngu , 2 frong s do
chI m hon 90% dn chu PhI. Nho m nguo I NgunI chI m 57% Ia I g m
4 nho m nho hon: ZuIu, Soda, SazI va NdbI. Nho m Sf, 36%, gm
3 nho m nho : nguo I Sf phia ba c, nguo I Sf phia Nam va nguo I Sf
phia Ty. Nguo I u s Iuo ng if hon, khoa ng 5 frI u nguo I, g n 60%
dn no I fI ng Ha Ian. Ho Ia con cha u cu a fhu c dn Ha Ian, fruo c
dy go I Ia nguo I , nay go I Ia nguo I AfrIcan, co khoa ng 35% dn
no I fI ng Anh. Nhu ng nho m nguo I anfu d u fIn dI chuy n v phia
Nam, d n sng Ish va o fh ky 15. n cu chu u c xua cu ng da
s ng o chu PhI, dI u na y duo c ghI nh n ba ng vI c nguo I Ha Ian d n
dnh cu o Cap va o nam 1652. Con cha u ho Ia k f qua cu a su IaI fa o
vo I n I - nguo I da ma u, chI m 10% dn s . Nguo I Anh bI n noI dy
Ia m fhu c da va o nam 1814. VI c huy bo ch d n I fu nam 1834
da fa o nn su fhay d I Io n cho nguo I : ho da fha nh I p nuo c c ng
hoa fu do Orango va TransvaaI, mo ra fho I ky khaI fha c kIm cuong
nam 1870 va khaI fha c va ng nam 1885. Nguo I Anh fI n ha nh gIa m
sa f foa n b vu ng d f b f ch p ca c cu c xung d f ko o da I d n f n nam
1902. Sau do m f ba n fhoa fhu n da IIn k f nguo I Anh vo I nguo I
. Ca c dn f c fhI u s fro fha nh s Iuo ng dng, d n nam 1994 no
da ko o fhoo su I fhu c cu a ca c dn f c chu PhI v fnh fra ng v sa n
hoa cu a ho . Nho m dn cu fhu fu Ia nguo I n , ho gI ng nguo I chu
A . Ho Ia con cha u cu a nguo I n b fhu c dn Anh fuy n cho n dI
khaI pha va Ia m vI c o NafaI, noI ho s ng d n f n by gIo .
M f su qua n Iy khng d ng d u.
KhI In na m chinh quy n va o nam 1984, a ng dn f c AfrIcan
duo c fhu a huo ng m f b ma y chinh quy n I p pha p mang finh phn
bI f cao fu fho I fhu c da. H fh ng AparfhaI d y ma nh vI c phn
bI f gIu a ca c chu ng f c, da p u ng nhu ng kha f vo ng cu a nguo I da don-
finh fu quy f. Tuy nhIn chI co m f b ph n nguo I da fra ng m f
quy n Iu c va fa I sa n. Thoo ca ch ho nghI m f gIa dnh da fra ng vI
da I o Nam PhI co ich Io I ba ng 10 nha nuo c cu a nguo I da don |hoa c Ia
nguo I anfu da fra ng hoa c Ia nguo I OmoIang). Nguo I da don chI co
khoa ng 13% d f daI. M I nguo I dn da don bu c pha I fro fha nh cng
dn cu a m f frong s chu nhn da fra ng, ho fh m chi m f ca quy n
cng dn. n frong s nhu ng vu ng d f do da duo c d c I p. Truo c
dy do Ia nhu ng noI ma nguo I da fra ng su du ng nhu ng nguo I cng
dn da don Ia m mu c dich kInh f . Ca c khoa n fI n Io n chu y u d n fu
nhu ng ngu n fhu nh p cu a nguo I Iao d ng nh p cu, ho do ng go p
khoa ng 4% fhu nh p va o f ng sa n ph m qu c n I cu a Nam PhI.
ProforIa chu fra ch nhI m khoa ng fu 45% d n 80% ngn sa ch cu a ho .
Co fh no I ra ng, 13 frI u nguo I chI m hon 40% dn s Nam PhI chI
duo c fhu a huo ng duo I 20% cu a ca I cu a nuo c mnh.
Ca c nha nuo c b ProforIa a p da f cha ng bao gIo duo c c ng d ng
qu c f bI f d n. Muo I frI u nguo I da don Ia m vI c frong ca c khu vu c
cu a nguo I da fra ng. 99% cng vI c Ia Iao d ng chn fay, 5% Ia ca c
vI c co su du ng ky fhu f. Tron fhu c f , nguo I da don o Nam PhI co
mu c s ng g n nhu mu c s ng cu a nguo I dn Ia ng gI ng nhu ofsvana,
ZImbabu, SvazIIavng, nhung dn o ca c nuo c na y Ia I fa o ra if cu a
ca I v f ch f. Su khng bnh da ng o Nam PhI co n nh n bI f duo c qua
su chnh I ch gIa u ngho o, fha I d phn bI f d I xu , su ha ch dch
frong vI c kI m fra gI y fo dI Ia I.
Tu khI NoIson MandIa, nha Ia nh da o cu a f chu c A.N.C duo c gIa I
pho ng cu ng vo I vI c huy bo nhu ng da o Iu f cu a chu nghIa AparfhaI,
nam 1991, ca c nuo c phuong Ty da xoa bo fru ng pha f kInh f vo I ch
d cu a ProforIa. Hon nu a, Nam PhI da fI n ha nh nhu ng cu c b u cu
o da chu ng f c fu nam 1994. Ca c doanh nghI p phuong Ty da fro Ia I
Nam PhI. Nhu c u kInh f xa h I dang Io n d n. M f nu a dn da don
fh f nghI p, nhu c u v nha o r f Io n, fuy nhIn Nam PhI cu ng co
fh ma nh v kInh f nhu h fh ng ngn ha ng, ma ng Iuo I gIao fhng,
du Ich... Nhu ng fh Iu c d I dch o Nam PhI v n co n nhI u, do Ia bo n
cu c doan da fra ng fInh ranh nn con duo ng v n co n nhI u chng gaI.
Chu phI ba n c u nam: fu angIa d n MzambIc.
Chin nuo c ngIa, NamIbI, f-xoa-na, ZImbabu, ZambIa,
MaIavI, MzambIc, Iodf va SvazIIavng fa o nn m f va nh daI o cu c
nam chu PhI frn da I Iu c. Ca c nuo c na y co s dn ba ng Pha p nhung
dI n fich Ia I Io n hon g p 10 I n. Tru Iodf va MaIavI co c ph n Io n
ca c nuo c d u co nhu ng ngu ng fa I nguyyn da m ba o cho su pha f
frI n kInh f va nng cao dI u kI n s ng cho nhn dn. Tuy nhIn
va o d u hay gIu a nhu ng nam 70, h u h f ca c nuo c na y ga p kho khan
v chinh fr. KInh f ngoIa va MozavmbIc b ngung fr v ca c cu c
xung d f va ca c cu c khu ng hoa ng foa n dI n. Nhung kho khan na y
xu f pha f fu y mu na p da f ca c nuo u Ia ng gI ng pha I fun fhoo ca ch
f chu c kInh f cu a rIng mnh. Tu vI c ba I bo kh uo c d n su su p d
cu a ca c nuo c dng u frong vI c cn ba ng fh gIo I mang finh chI n
Iuo c, fhm va o do Ia su cho n o p cu a phuong Ty mo I dy da gy ra
ca c h u qua nghIm fro ng. Thoo m f nghIa na o do , ca c nuo c phuong
Ty co fh so vInh vI n ngu fr n n kInh f Nam PhI. Nhung d I vo I
m f b ph n dn o Nam PhI va ph n co n Ia I cu a ba n c u nam Chu
PhI fh nam Chu PhI phu fhu c va o ca c nuo c phuong Ty frong
nhI u IInh vu c, if ra Ia v ma f kInh f .
TI p sau fho I fhu c da.
Ca nh na ng fhu c da v n co n do na ng In f chu c vu ng va n n
kInh f frong vu ng co n Ia I cu a Chu PhI.
Ca c cu c xung d f frong vu ng va o fh ky 19 gIa I fhich ro fnh hnh
hI n nay. Cang fha ng xa y ra gIu a ca c nho m dn cu co IIn quan d n
vI c gIu d f, do Ia nho m nguo I Sf, nguo I Tsvana va nguo I Xoda.
Ca c nho m kha c Ia I fm ca ch chI m nhu ng vu ng d f mo I, do Ia nho m
nguo I ZuIu, nguo I NdbI va nguo I , ho da dI cu a f d n dng
ba c. Tu khI nguo I Anh fhn finh vu ng NafaI va o nam 1843, fnh hnh
fro nn phu c fa p, no co a nh huo ng d n nguo I Anh, nguo I va ca
dn cu frong vu ng. n cu I fh ky , nguo I Chu PhI chu su ba o h
fru c fI p hoa c gIa n fI p cu a nguo I chu u, chu y u Ia d qu c Anh.
Trong khI pha I b n fm kI m fra ca c vu ng d n dI n o mI n duyn
ha I va ca c h m mo , Anh da f p ho p 4 fInh cu a Nam PhI fha nh IIn
bang Phodo sIos va NyssaIan |hI n nay Ia ZImbabu, ZambIa va
MaIavI). a ch d ba o h va pha o da I da I cu a ca c nho m dn f c b
Iu I fa bo I chI n franh, Tsvana va Sf da yu c u nguo I Anh ba o h
d ch ng Ia I nguo I o ofsvana va o Iosf.
Qua frnh fhu c da hoa frong vu ng v p pha I su chng d I daI
da ng, k f qua Ia nguo I dn Chu PhI v n b a p da f: ngIa va
Mzambic duo I su caI fr cu a a o Nha, o phia Ty Nam Ia su
fh ng fr cu a u c |vu ng na y by gIo Ia NambIa). Ca c cu c xung d f
ko o da I d n f n cu I nhu ng nam 20. u fh ky 20, ca c fhu c da
phia Nam na y co n n nng nghI p r f pha f frI n, vI c khaI fha c d u
mo duo c mo r ng, co so ha f ng, duo ng sa f va ca c ha I ca ng kha fhu n
Io I. Ngoa I mI n ba c RddI, NyasaIan, adufoIan, co n Ia I ca c vu ng
d f Chu PhI d u Ia cu a nguo I Chu u. Cu dn Chu PhI s ng o ca c
vu ng d f ca n c I, Ia c h u; ngh nng khng nuI s ng n I ho va ho
da nh fro fha nh nhu ng nhn cng Ia m nhu ng vI c na ng nho c o ca c
d n dI n cu a MozambIc, ngoIa va phia fy nam Chu PhI d co duo c
nhu ng d ng Iuong ro ma f. o phia dng g m NyassaIan, RddI, nam
MozavmbIc va SvazIIan, nguo I Iao d ng d x d nIa m vI c frong ca c
h m mo o Nam PhI va RdodI hoa c frong ca c frang fra Icu a nguo I da
fra ng.
Nhu ng fI m nang khng d ng d u.
Co fh II f k ra dy ca c nuo c co n n kInh f phu fhu c va o Nam
PhI: ofsvana, SvazIIan, Iodf. Ca c nuo c na y da d c I p nhung IaI
na m frong H I ha I quan a n c u Nam PhI. Cng dn cu a nhu ng
nuo c na y Ia m vI c o Nam PhI. Nhu ng khu d f fr ng nho ho p, nhu ng
mI n nu I chan fha gIa su ccu a Iodf khng da p u ng duo c nhu c u
cu a cu dn. 40% d f daI cu a SvazIIan co ngu n fa I nguyn phong
phu : fhan, sa f,...duo c xu f kh uf sang Nh f. ofsvana na m frn da I
d f nu a kh ca n phia dng nam. n cu o dy s ng ba ng ngh chan
nuI fhoo kI u frang fra I va khaI fha c nIkon, d ng, mangan, kIm
cuong duo I h m mo , sa n Iuo ng vuo f ca sa n Iuo ng cu a Nam PhI.
NamIbIa b Nam PhI fhn finh fu Iu. Nuo c na y a p du ng Iu f pha p
fhoo chu nghIa phn bI f chu ng f c.
Nhu ng vu ng d f ph nhIu Ia cu a nguo I chu u, nhu ng vu ng d f
ca n c I co n Ia I Ia cu a nguo I chu PhI.
Ca c nuo c mI n von bI n khng fra nh kho I b a nh huo ng cu a Nam
PhI. ngoIa pha I hu ng chu su qu y nhI u v ma f qun su cu a Nam
PhI cho d n f n ma I nam 1989, khI ma nuo c na y co duo c su u ng h
cu a ca c phong fra o dn f c o NamIbIa va ca c IIn mInh chinh fr cu a
ca c nha Ia nh da o. Ia nuo c co dn s if, cao nguyn r ng Io n nhung
kh ca n, fra I da I fu dng d n fy nam, nhung NamIbIa co m f d I
ngu fri fhu c dng da o, co ngu n d u Iu a va kIm cuong phong phu .
Ca c cu c chI n franh do I d c I p, su su p d cu a n n kInh f fhu c
da, fI p do Ia su ra dI cua nguo I a o Nha cu ng vo I nhu ng saI I m
cu a ca c nha Ia nh da o da Ia m cho n n kInh f NamIbIa kI f qu .
Chinh sa ch cu a Nam PhI Ia u ng h pho d I I p ca ng khI n cho n n
kInh f cu a nuo c na y fhm kho khan. MzambIc cu ng co fnh hnh
fuong fu . Ia nuo c co nhu ng vu ng d f ph nhIu o mI n frung va mI n
ba c |dI u hI m co o chu PhI), MzambIc co fh mo r ng dI n fich d f
fr ng, pha f frI n fI m nang fhuy dI n v co nhI u fha c nuo c frong
vu ng, hon nu a dn cu Ia I f p frung dng du c nhung r I n n kInh f
cu ng roI va o fnh fra ng f I f nhu o NamIbIa.
MaIavI va ZambIa na m o xa frung fm hon, Io f o gIu a. MaIavI co
m f d dn dng du a, d f daI ph nhIu, dn cu s ng f p frung o
phia nam, nhung dI u kI n s ng co n ga p nhI u kho khan, dn co n
pha I dI Iao d ng nhI u frong ca c h m mo cu a Nam PhI. N n kInh f
cu a ZambIa chu y u du a va o vI c khaI fha c d ng va coban. Tu nam
1975, gIa d ng frn fh gIo I gIa m khI n n n kInh f cu a d f nuo c roI
va o fnh fra ng kho khan, nng nghI p b a nh huo ng nhI u nh f.
Cu ng frong b I ca nh na y, ZImbabu Ia I co n n kInh f pha f frI n
nh f, ma c du co n phu fhu c nhI u va o Nam PhI v vI c bun ba n
frao d I vo I bn ngoa I. Cao nguyn Nam PhI Ia noI duo c khaI fha c
nhI u nh f d gIu p nng nghI p pha f frI n: fr ng fhu c Ia , ng, Iu a
m, bng, cho , ca ph, mia. ZImbabu co n co ca c fha nh ph Io n va
m f s nga nh cng nghI p kha pha f frI n v co ngu n fa I nguyn
phong phu : fhan, va ng, nIkon, mangan....
Su bI n d I da chinh fr.
Ca c vu ng d f fhu c da cu a Anh dang d n fI n fo I d c I p. ngIa
va MzambIc da nh duo c d c I p sau nhI u nam d u franh ch ng ch
d SaIazar va Cacfan |1974) d ng fho I d u franh ch ng ca c h fu
fuo ng saI I ch cu a m f b ph n dn chu ng frong gIaI doa n hoa bnh.
Su IIn mInh cu a ca c fh Iu c o Nam Chu PhI | a o Nha,
RddI, Nam PhI) da Ia m cho n n d c I p cu a ZImbabu b ch m Ia I
d n nam 1980. Va o nhu ng nan 80, ca c qu c gIa d u franh ch ng ch
d cu a Nam PhI ba ng ca ch u ng h phong fra o ch ng chu nghIa phn
bI f chu ng f c, u ng h phong fra o dn f c o NamIbIa. y dnh f p
frung kInh f cu a H I IIn k f va pha f frI n Chu PhI da fha nh cng
frong vI c f p ho p duo c ca c nuo c, fru NamIbIa |v n co n Ia fhu c da)
va Nam PhI. HI p h I da fI n ha nh can fhI p fru c fI p va o NamIbIa,
ngIa vo I y dnh Ia m m f n dnh fnh hnh frong nuo c va pha huy
MozambIc ba ng ca ch phong foa kInh f va nhu ng hoa f d ng pha r I
kha c. Ca c nuo c kha c v n pha I duy fr quan h Ia ng gI ng vo I nuo c
Nam PhI mo I, m f nuo c ma Ia nh da o ph n dng Ia nguo I da don duo c
b u fu cu c b u cu da chu ng f c nam 1994.
Madagasca va n uong
n uong ra do I fu khI da I Iu c fho I nguyn fhuy duo c fa ch ra
kho I chu Iu c nguyn sInh ma nguo I fa v n go I Ia Condvana. Ca c
kh I Iu c da A R p, chu PhI, n , AusfryIIa frI da f sang phia
fy, phia ba c va phia dng frong khI v phia nam no mo r ng sang
huo ng nam cu c. Trong ca c chuy n d ng da ch n fu xa xua, co m f
khu vu c da fa ch kho I chu PhI, ma nh d f y Ia Madagasca- m f ho n
da o Io n o n uong vo I dI n fich Ia 587000km2. Ho n da o du ng
ngang vo I ca c da o kha c na m ra I ra c frong ph n phia dng cu a n
uong Ia k f qua cu a nhu ng chuy n d ng nu I Iu a. Phong ca nh o ca c
ho n da o na y r f gy n fuo ng, vi du nhu ca nh san h o dao R-uy-nI-
ng.
n uong Ia noI ga p go cu a ca c Iu ng van hoa d n fu n
|nhI u nh f) - cu ng chinh v Iy do na y ma no co fn Ia n uong,
A R p va dng PhI. Trong nhI u fh ky , nhu ng chI c fhuy n bu m
cu a nguo I A R p da dI kha p ca c bI n gIu a vu ng jIbufI, Sumafra va
Cmoro d frao d I bun ba n va fruy n ba da o H I. Va o fh ky 17,
nguo I Pha p va nguo I Anh da d n m f s ho n da o na y: da o R-uy-nI-
ng. Ia m f fInh ha I ngoa I cu a Pha p, M-rich-xo da co d c I p nhung
cu o dy v n no I fI ng Pha p. VI c chI m Ia m fhu c da ca c da o na y
ko o fhoo nhu ng do f nh p cu mo I, da p u ng nhu c u v nhn cng.
TI p d n Ia Trung Qu c va n cu ng co dn IaI fa o gIu a nhI u
chu ng nguo I kha c nhau, do do co ca c n n van hoa
kha c nhau.
NoI ga p go cu a ca c n n van hoa frn n uong y gIo Ia qun
ba I chI n fhu f cu a ca c cuo ng qu c kInh f . No khng chI Ia duo ng
v n chuy n cu a ca c fa u cho d u fu vnh Po c-xich v Nh f a nhay
d n chu u |qua con knh gIu a MozambIc va Cap) Pha p da pha I bo
can cu qun su o Madagasca d co ma f o da o R-uy-nI-ng. va May f.
SoychoIIo, Chagos, MaIdIvo Ia noI co can cu qun su cu a My va Anh.
IIn X cu ng co a nh huo ng Io n o MzambIc va Madagasca.
M f Madagasca fh ng nh f va da da ng.
Ho n da o Io n hay vu ng d f r ng Ia ca ch d phn bI f Iu c da
fa ch kho I Chu PhI vo I nhu ng ho n da o nho frn n uong. a o
Madagasca co phong ca nh r f ky fhu . Na m fra I da I fhoo vI d
|1600km fu ba c d n nam), ma f fruo c an ra bI n o phia dngva phia
fy. Suo n phia dng Ia d ng ba ng nho ho p mon fhoo duo ng bo bI n
du ng du ng fI p gIa p vo I ca c cao nguyn. NoI dy co Iuo ng mua Io n
2000 - 3000mm m I nam, co ru ng r m ra p va dn Ia m nuong r y
dng. Va o fho I fhu c da dy Ia vu ng duo c khaI fha c nhI u v nng
nghI p, ngu n xu f kh u chinh Ia ca ph. Ca ng ToamadIna Ia noI
frao d I vo I fh gIo I va fh fruo ng fu ba n.
Vu ng cao nguyn fa o fha nh m f da I d f d c d n v phia fy, co
dInh nu I cao d n 2000m va co nu I Iu a hoa f d ng, da f bI f Ia o da y
Ankarafra. Vu ng cao nguyn frung fm Ia noI s ng d ng nh f: khi
h u nhI f do I fhu n Io I cho ca c hoa f d ng cu a con nguo I, co fh fr ng
duo c ca c cy n do I bn ca nh ca c cy nhI f do I. Ngoa I ca c vu ng fr ng
fro f, nhu ng ch kha c phong ca nh r f fIu dI u do na n pha ru ng. o
phia fy, dn cu s ng fhua fho f. Ca c fha o nguyn Ia noI chan fha da n
gIa su c, da c bI f Ia gI ng bo u. o fho I fI f kh ha n, nga nh chan nuI
do ng vaI fro quan fro ng vo I cu dn o dy. Tuy Iuo ng mua if nhung h
sInh fha I frong vu ng r f da da ng. Nguo I Madagasca r f ga n bo voI
cy Iu a, do Ia ngu n fhu c an co ba n, Ia y u f quan fro ng fa o ra n n
van mInh cu a ba n da o.
n s Madagasca co 13 frI u nguo I. Co nhu ng nho m dn g c
IndnxIa, ho da d n khaI kh n vu ng cao nguyn o dy. Co n nho m
nguo I da don d n fu chu PhI Ia I fhich sInh s ng o ca c vu ng von bI n.
Su kha c bI f gIu a ca c nho m van ho a va su da da ng v fha nh ph n
dn f c cu ng vo I vI c fa o ra m f m u nguo I |nguo I A PhI) da fa o nn
m f su phong phu frong do I s ng noI dy. TI ng Madagasca co ngu n
g c Ma IaI- PIynsI, dy Ia y u f gIu p ga n bo gIu a ca c dn f c.
Nhu ng vu ng da hnh cao o Madagasca.
cao Ia y u f dI u ho a nhI f d cu a vu ng frung fm qu da o
Madagasca - khu vu c co m f d dn dng nh f, fhu d Ia
AnafnanarIvo.
Nhu ng vu ng cao cu a Madagasca duo c da c frung bo I da hnh g
gh vo I d I nu I, b n da va nhu ng da I d ng ba ng hnh fha nh frn ca c
ngo n nu I Iu a co d cao f I da Ia 2876m. Khu vu c na y fra I da I fu ba c
xu ng nam. Thu d na m o frung fm da o fhu c su Ia fra I fIm ca nuo c.
Chinh fa I dy va o cu I fh ky 18, vuong qu c MrIna da duo c f chu c
r f vu ng va ng, da nh d u m f su fh ng nh f chinh fr cu a da o frong
cu c chI n daI da ng ch ng Ia I chu nghIa xm Iuo c fhu c da cu a
Pha p. Cung dI n cu a hoa ng h u duo c xy du ng frn ngo n d I cao
nh f cu a fhu d Ia m f mInh chu ng cho m f fho I ky dI va ng anh
hu ng cu a Madagasca.
Nhu da no I o frn, vu ng frung fm na y Ia noI dng dn nh f.
Nhu ng nguo I g c IndnxIa, vhu y u Ia nho m MrIna va ofsIIo da
dI cu fo I dy vo I s Iuo ng r f Io n. Ho da dua nhu ng ky fhu f fr ng
ku a nuo c chu A va o vu ng d f na y, d ng fho I fI n ha nh phn chIa Ia I
ru ng d f fha nh nhu ng sInh fha I kha c nhau. Nguo I fa fr ng Iu a
frong ca c fhung Iu ng va ca c b n da frong nu I, co n ca c suo n d c fh p
duo c ca I fa o fha nh nhu ng rung b c fhanh da m bao cho su fuo I nuo c
nhu o fro ng Iu c. y fhu c su Ia m f sa ng fa o d c da o cu a nguo I Iao
d ng frong qua frng sa n xu f. n xu so ofsIIo, fa co fh duo c
chIm nguo ng nhu ng fhu a ru ng b c fhang vI n quanh ca c suo n
fhung Iu ng - m f quanh ca nh do p fho m ng go I nho qu huong
IndnxIa. Nhu ng ngo n d I nga y ca ng duo c khaI fha c hI u qua d
fr ng ca c Iao I cy Iuong fhu c kha c nhu: ng, sa n... nha m da p u ng
nhu c u fhI f y u cu a m f b ph n dn cu qua dng. n ca nh do
y u f nhI f d gIa m fhoo d cao da fa o ra nhu ng dI u kI n khi h u
fhu n Io I cho pho p pha f frI n nng nghI p fr ng Iu a m cu ng nhu ca c
Ioa I rau qua cu a mI n n do I. Ma f kha c nhu ng do I ho I mo I cu a dn
fha nh fh da go p ph n fhu c d y ngh fr ng rau, cy an qua va chan
nu I p su a fhoo kI u chu u, dI n hnh Ia vu ng ngoa I -AnfsIrab.
Trong khI do , PhIanaranfsoa da fro nn n I fI ng vo I ngh fr ng nho
cu a mnh. Co fh no I vu ng da hnh cao cu a Madagasca Ia m f khu
vu c r f gIa u fI m nang nng nghI p. Th f v y, ngoa I nhu ng dI u
kI n fu nhIn fhu n Io I, nguo I nng dn o dy co n r f nang d ng va
nha y bo n frong vI c na m ba f fh hI u kha ch ha ng. Ho bI f ca ch Ia m
phong phu da da ng ca c sa n ph m nng nghI p cu a mnh va du fu
va o nhu ng fh fruo ng d fh, da c bI f Ia bI f ca ch khaI fha c fh
fruo ng fhu d vo I g n 1 frI u dn. N u co dp dI mua sa m o fhu d,
ba n so fhu c su nga c nhIn fruo c nhu ng sa n ph m phong phu v s
Iuo ng, chu ng Ioa I va h p d n bo I ch f Iuo ng duo c ba o da m. Tuy v y
su ba o ho a dn s cu ng Ia m f fro nga I cho vI c pha f frI n cu a khu
vu c na y: nhu ng nguo I dn bu c pha I dI cu fo I mI n dng Madagasca
v n v n co n fhua dn.
Nhung fh manh v mia duong va du Ich o Madagasca.
HI n nay M-rich-xo va R-uy-nI-ng v n s ng chu y u du a va o
du a va o ngu n fhu nh p mia duo ng ma c du nga nh du Ich o 2 da o
na y cu ng r f pha f frI n nho va o dI u kI n khi h u uu da I.
M-rich-xo va R-uy-nI-ng. Ia 2 da o chinh fhu c qu n da o
Madagasca. n cu o dy chu y u Ia dn dI cu nguo I Pha p. Nhu ng
nguo I na y da chInh phu c mI n d f R-uy-nI-ng va o fh ky 17, d n
fh ky 18 ho Ia I fI p fu c xm I n da o MaurIco. Truo c Ca ch ma ng, R-
uy-nI-ng co fn Ia u c-bng, M-rich-xo Ia da o cu cu a Pha p. Nhung
d n nam 1814, cu ng vo I vI c sa f nh p va o vuong qu c Anh, ho n da o
na y d I fn fha nh M-rich-xo. Nga y nay 2 da o na y dI fhoo 2 huo ng
chinh fr kha c nhau. R-uy-nI-ng fro fha nh nuo c cng gIa o, co n M-
rich-xo Ia m f qu c gIa d c I p fu nam 1968. Nhung nguo I fa v n co n
nh n ra frong co c u kInh f cu ng nhu frong h fh ng van hoa xa h I
cu a 2 mI n na y nhu ng d u v f cu a m f fho I Ia fhu c da cu a Pha p.
Truo c kIa, frong m f gIaI doa n kha da I, nhu ng ho n da o duo ng na y
da b fh ng fr bo I ca c chu d n dI n da fra ng. Ho da mua nhu ng
nguo I chu PhI v d sa n xu f va Ia m n I . Tu sau vI c ba I bo ch d
n I , nguo I Iao d ng o dy chu y u Ia nguo I n va Trung Qu c.
I u na y da quy f dnh finh h n fa p cu a dn cu M-rich-xo va R-
uy-nI-ng.
HI n nay n n kInh f cu a MaurIco v n du a frn nga nh sa n xu f
mia duo ng Ia chinh. I u kI n sInh fha I va da hnh fuong d I n
dnh va d ng nh f, fa o fhu n Io I cho vI c mo r ng khu d c canh mia.
K f qua Ia M-rich-xo duo c x p va o v fri s m f frong ca c nha sa n
xu f duo ng o n uong: nam 1992, 650000 f n duo ng da duo c
fung ra fh fruo ng. n ca nh do da o na y co n fI n ha nh da da ng hoa
ca c sa n ph m cu a mnh. Nga nh cng nghI p, da c bI f Ia nga nh d f
nga y ca ng duo c d y ma nh. Nhu ng kha ch sa n Io n duo c xy du ng hI n
da I frn vu ng von bI n |fu sau nga y d c I p) da fhu c su fhu c d y su
pha f frI n nhanh cu a du Ich qu c f frong khu vu c.
So vo I M-rich-xo fh fnh hnh o da o R-uy-nI-ng co r f nhI u
dI m kha c bI f. Th f v y do da hnh nu I Iu a g gh nn dI n fich
fr ng fro f b ha n ch da ng k . Nguo I fa co fh sa n xu f nng nghI p
frn da I d f ho p von bI n - noI dy f p frung fo I 80% dn s cu a da o.
Sa n Iuo ng duo ng 20 f n du ng ha ng d u frong ca c nga nh sa n xu f
cu a R-uy-nI-ng. N n kInh f cu a vu ng na y Ia I chua duo c mo r ng
frn ca c ng kha c. Su fhI u va ng nhu ng ba I bI n da ha n ch kha
nang du Ich cu a mI n da o na y. Trn fhu c f , R-uy-nI-ng co ngu n
fhu nh p chu y u fu vI c chuy n d I fa I chinh cu a fhu d nha m ba o
da m chI n Iuo c cu a Pha p frong khu vu c n uong.
Nhu ng ho n da o fhIn duo ng.
I u kI n khi h u va su pha f frI n cu a nga nh ha ng khng Ia
nhu ng fh ma nh d fhu c d y nga nh du Ich pha f frI n.
Tra I qua m f fho I gIan da I bo ho p frong m f n n kInh f nng
nghI p vo I nhu ng khoa n fhu nh p khIm f n fu vI c ba n ca c nng
sa n, gIa v, cu I du a kh va da nh ba f ca fhu cng, ca c vu ng da o nhI f
do I fhu c n uong da co nhu ng buo c chuy n mnh da ng k fu
nam 1970 vo I su mo cu a n n kInh f huo ng v du Ich. Chinh nhu ng
nguo I dn chu u va a c my da phong fa ng cho qu n da o MaIdIvo
va SoychoIIo Ia xu so fhIn da ng. Su pha f frI n cu a nga nh ha ng
khng da fa o ra cu c ca ch ma ng fh f su cho nga nh du Ich o dy.
VI c xy du ng m f sn bay qu c f o Mah - da o chinh cu a qu n da o
SoychoIIo- da cho pho p khaI fha c ca c fh ma nh du Ich frong vu ng.
Nho nhu ng Io I fh v khoa ng ca ch vo I chu u hon Tha I nh uong
nn ha ng nam ca c da o o n uong d u do n nh n m f Iuo ng
kha ch du Ich Io n, chu y u Ia nguo I chu u: nam 1992, qu n da o da
co hon 100.000 kha ch fo I fham quan.
o na m g n khu vu c xich da o nn o MaIdIvo va SoychoIIo nhI f d
cao va fuong d I n dnh. Tro I co na ng, co n nuo c bI n fuong d I m
a p. o Ia nhu ng dI u kI n fhu n Io I cu a nga nh du Ich fa m bI n |ma c
du o dy d m r f cao va Iuo ng mua Io n). VI c nghIn cu u nhu ng
ca nh quan fhich ho p nh f vo I ca c hoa f d ng gIa I fri duo I nuo c gIu p
xa c dnh ca c da dI m xy ca c kha ch sa n qu c f . o Mah, nguo I fa da
cho xy du ng vnh oau VaIIon, co n da o PrasIIn Ia I duo c frang b ca c
fa u ng m cho pho p du kha ch fha m hI m da I duong. Ngoa I ra co n co
fro cu ca gIa I fri da y finh fh fhao va da c bI f pha I k d n nhu ng
kha nang duo c chIm nguo ng da o san h vo ng o phia nam qu n da o
frn nhu ng con fa u vI n duong.
Nhung bn ca nh nhu ng ngu n Io I da ng k , su pha f frI n cu a
nga nh du Ich Ia I Ia m ha n ch ca c hoa f d ng nng nghI p, nh f Ia
frong vI c khaI fha c fhuy sa n. Nhu ng vu ng da o na y cu ng dang n Iu c
fm ra ca c huo ng dI mo I d fra nh cho n n kInh f cu a ho I fhu c qua
nhI u va o nga nh du Ich b p bnh. o v y qu n da o SoychoIIo da ky
k f nhu ng hI p uo c c ng fa c vo I m f s qu c gIa frong do co Pha p va
fro fha nh khu vu c cho da nh ba f ca ngu .
Chu a I uong - fh gIo I da o
No I d n chu a I uong, nguo I fa nghI ngay d n fh gIo I cu a
nhu ng ho n da o n I gIu a bI n khoI. n cu o dy sInh s ng frn ca c
da o va qu n da o na m ra I ra c frong vu ng Tha I nh uong ma chu ng
fa v n go I Ia chu a I uong. Trn fhu c f kha I nI m chu a I
uong du ng d chI uu fh v dI n fich vu ng bI n so vo I 4 chu Iu c
kha c. Ma c kha c chu a I uong chI co m f duo ng bIn gIo I nga n
gIa p vo I d f II n, da I 700km, ngan ca ch PapouasIo - Tn ChIn va
IndnxIa. Chu Iu c na y duo c da c frung bo I v fri cu a no frn b ma f
da c u: do Ia chu Iu c duy nh f co frung dI m fro ng Iu c na m o phia
nam ba n c u. Tuy nhIn nguo I fa Ia I kha m pha ra nhu ng dI u Iy fhu
fuo ng nhu nghch Iy v chu Iu c na y: d f nuo c AusfryIIa chI m fo I
85% dI n fich chu a I uong, dy Ia fruo ng ho p duy nh f frn fh
gIo I ma m f qu c gIa Ia I chI m uu fh g n nhu fuy f di frong chu
Iu c cu a mnh. f ngo hon nu a n u fa sa f nh p ca da o Io n Tn ChIn
va 2 da o Nam - a c cu a NIu IIn vo I AusfryIIa fh dn s o dy
chI m fo I 90% dn s foa n chu Iu c, sInh s ng frn m f dI n fich
r ng Io n, chI m 99% dI n fich b ma f chu a I uong. 1% Ia nh fh
co n Ia I fhu c v ca c qu c gIa da o nho bo kha c frong khu vu c.
Vu ng da o fhu c chu a I uong g m 20 khu vu c da Iy phn bI f,
nhung khng pha I f f ca d u co chu quy n fhu c su . Thu c v y, nhu ng
fh Iu c ngoa I bIn nhu: My , Pha p, NIu IIn va Anh Iun co ma f fa I
dy, na m gIu nhu ng quy n Iu c quan fro ng. Ngoa I fruo ng ho p da c bI f
cu a da o PapouasIo - Tn ChIn r ng 463.000km2 ph n dI n fich co n
Ia I cu a da o chI Ia 90.000km2. Nhu ng vu ng kInh f d c quy n v da nh
ba f ha I sa n va khaI fha c ca c ngu n khoa ng |vo I 200.000 f u bI n) co
f ng dI n fich Ia 27 frI u km2, g n ba ng dI n fich ca chu PhI.
Nhu ng s II u na y kha ng dnh vaI fro cu a da I duong d I vo I su pha f
frI n cu a khu vu c.
Cac dao va finh dao, nhung dnh nghIa va su phn IoaI.
Tinh da o duo c xa c dnh bo I 2 fIu chi: M f Ia hnh fh cu a m f xu
so g m m f hay nhI u da o fa o fha nh. HaI Ia du a va o nhu ng da c finh
rIng bI f cu a dn da o, nh f Ia khuynh huo ng s ng c I p frn da o.
n ca nh do cu ng co r f nhI u y u f kha c v hnh da ng va kInh f
go p ph n da nh gIa finh ch f da o: Ca c da c dI m v hnh da ng, b
ma f, dI n fich, hnh fh I I Io m cu a bo bI n, gIa fr f ng sa n ph m
qu c n I va ca c quI ch pha p Iy .
Ca c da o fhu c chu a I uong duo c phn fha nh 5 Ioa I chinh:
AusfryIIa duo c coI nhu m f da o Iu c da, Tn ChIn va 2 da o cu a NIu
IIn duo c x p va o ca c da o fhu c v chu Iu c, co n Tn CaIdnI, da o
Cuadacanan |SaIomon), ca c da o o VIfyIovu va Vanua Iovu |IdjI) Ia
ca c vu ng da o r ng Io n duo c hnh fha nh bo I nhu ng Io p fr m fich u n
n p frong qua frnh gho p ca c ma ng Iu c da. Trong s ca c ho n da o co
kich fhuo c nho hon, nguo I fa phn bI f ca c da o cao, fhuo ng Ia co
ngu n g c nu I Iu a, vo I d cao hon 2000m va ca c da o fh p, da o san h
vo ng co ngu n g c kI n fa o nhung fhuo ng xuyn duo c cu ng c bo I ca c
co fh s ng chu a canxI - san h fa ng.
Ca c don v phn chIa chu a I uong.
MoIanozI, MIcronozI, PoIInozI Ia 3 khu vu c phn chIa fruy n fh ng
cu a chu a I uong. MoIanozI chu y u Ia ca c da o Io n chI m m f dI n
fich g n ba ng dI n fich nuo c Pha p nhu ng dn s o dy chI chI m 1/10
dn s khu vu c. Tra I Ia I MIcronozI g m nhI u da o nho vo I dI n fich
khoa ng 3000km2 va co khoa ng 1,5 frI u dn. PoIInozI Ia m f vu ng
r ng Io n g m NIu IIn va ca c da o phn b ra I ra c frong chu a I
uong, phia duo I qu n da o chu My - HaoaI.
Nhu ng khu vu c van hoa Io n.
Ca c qu c gIa da o fhu c chu a I uong duo c phn b fha nh 3 khu
vu c van hoa : fhu nh f Ia MoIanozI duo c go I Ia ca c da o don. Khu vu c
fhu 2 g m nhI u da o fhu c PoIInozI. Va cu I cu ng Ia da o MIcronozI
vo I ca c da o nho ra I ra c.
MoIanozI Ia khu vu c g m nhI u qu c gIa da o fa o fha nh m f ca nh
cung ko o da I fu Tn ChIn qua ca c da o VaIomon, Vanuafu va Tn
CaIdnI d n f n IdjI. PIInzI Ia vu ng r ng Io n nh f Tha I nh
uong, cha y da I fu qu n da o HaoaI xu ng NIu IIn. MIcronozI fra I
da I fhoo vI d va hoI ch ch v huo ng fy ba c. n cu o Tha I nh
uong co ngu n g c chu A |gIa fhuy f cu a Kon-TIkI, 1947 v su dI
dn fu phuong ng d n khu va c na y nga y nay da hoa n foa n b ba c
bo ). Ngoa I su kha c nhau v dn f c da c frung cho ca c gI ng no I, ca c
qu c gIa na y co n phn bI f vo I nhau bo I ca ch f chu c xa h I: o
MoIanozI Ia qu c gIa v chinh phu , o PIInzI Ia I duo c phn fha nh
ca c f ng Io p va Ia xa h I co fr f fu .
Ca ch dy hon 40.000 nam, nhu ng con nguo I d u fIn da vuo f qua
duo ng xich da o - fuy n duo ng bI n WaIIaco cha y do c da o aII da fu
Iu ngan ca ch 2 mI n ng - Ty. M f s nguo I da da f chn d n vu ng
da hnh cao o SshuI- m f kh I Iu c da ho p nh f vu ng da o Tn ChIn
o AusfryIIa va TasmanI. S kha c Ia I f n du ng Ia n so ng dI dn mo I
co ngu n g c Chu A d fI n v phia dng chu Iu c. u fIn Ia
MoIanozI b chInh phu c, khoa ng 3000 -1000 nam fruo c cng nguyn,
bo I nhu ng dn f c fhu c m f n n van hoa c co fn Ia IapIfa. Chu ng
fa chI duo c bI f v n n van hoa na y qua nhu ng dI fich kha o c ho c.
Th f Ia nga c nhIn khI va o fho I do , nguo I fa da da f fo I nhu ng ky
fhu f Ia m g m fInh xa o. Nhung nhu ng fh h h u sInh cu a ho - f
fIn xa xI cu a nhu ng nguo I PoIInozI da khng k fhu a duo c ngh
g m fruy n fh ng na y, bu Ia I ho co nhu ng hI u bI f su sa c v nga nh
ha ng ha I. V sau, 1000-500 fruo c cng nguyn, nhu ng nguo I na y da
dI cu sang foa n b ca c da o fhu c PoIInzI. Ho da pha f hI n ra NIu
IIn ca ch dy 1000 nam frong chuy n dI vo ng quanh da I duong. I
vo I MIcronozI, dn cu hI n nay Ia nhu ng nguo I PIInzI dI cu fo I, chu
y u Ia nguo I g c PhIIIppIn.
Chu quy n vu ng bI n va vu ng kInh f d c quy n.
HI n nhIn Ia pha m vI pha p Iy v Ia nh fh da I duong do ng m f vaI
fro da c bI f quan fro ng frong khu vu c co nhI u da o nho va qu n da o
nhu o Tha I nh uong.
Su fu do frong Iuu fhng ha ng ha I da duo c ma c nhIn fhu a nh n
fu hon 4 fh ky . Nhu v y du d fh y ra ng kha I nI n v chu quy n
vu ng bI n Ia m f pha f kI n mo I. Va o nam 1982, h I ngh I n fhu 3
cu a qu c h I IIn Ho p Qu c ba n v quy n d I vo I ca c vu ng bI n da
n Iu c Ia m cho quy n Io I na y fhich ho p vo I nhu ng fhay d I chinh fr
ba ng vI c cng nh n nhu ng khu vu c kInh f dd c quy n vo I 200.000
fa u bI n frn pha m vI 370 km. Ta I dy so fhu c fhI chu quy n d I vo I
ngh da nh ba f ha I sa n va khaI fha c ca c ngu n khoa ng da I duong.
Trong m f va I fruo ng ho p, gIo I ha n na y co fh Ia 350 da m |finh ca
fh m Iu c da). HI p uo c na y da duo c g n 120 nuo c cam k f fhu c hI n.
Nguo I fa v n nghI ra ng ca c da o va qu n da o cu a Chu a I uong
co fh b xung cho y u dI m v dI n fich d f daI ba ng uu fh v kich
fhuo c vu ng bI n r ng Io n. Song frn fhu c f , k f Iu n na y chI du ng
khI ca c qu n da o na y na m sa f nhau. Th f v y n u ca c da o khng co
da o ca nh k nhu fruo ng ho p cu a CIIpporfon so co m f vu ng kInh f
d c quy n frn Iy fhuy f Ia 430000 km2. Nguo c Ia I, qu n da o Samoa
o phia Ty b bao vy bo I nhu ng ranh gIo I qu c f vo I ca c da o Samoa
fhu c a c My , da o TokoIau, da o WaIII, da o ufuna, da o Tonga. o
v y, qu n da o na y chI co m f khu vu c kInh f d c quy n nho nh f
frong vu ng vo I dI n fich 120000km2. Qu n da o Ck va PoIInzI -
pha p co dI n fich vu ng kInh f bI n d c quy n fhoo fhu fu Ia 1,8
frI u km2 va 5 frI u km2.
Trong fnh hnh hI n nay cu a ky fhu f cng ngh va fh fruo ng ca c
khoa ng sa n chinh: nIkon, coban, mangan fh vI ckhaI fha c nhu ng
ngu n khoa ng duo I da y da I duong, nh f Ia vI c khaI fha c ca c ha ch da
khoa ng sa n v n co n Ia mo uo c cu a ca c qu c gI frong khu va c. Nhu ng
vu ng da nh ba f ha I sa n da duo c khaI fha c va ca c qu c gIa da o na y
fhuo ng ba n quy n da nh ba f ha I sa n cho ca c cuo ng qu c vo I fu ca ch Ia
d I fa c. Tuy nhIn v n Iun xa y ra nhu ng vu vI pha m chu quy n
vu ng bI n. Ca c qu c gIa da o nho bo na y da bI f f n du ng su gIu p do
v ky fhu f cng ngh cu a ca c nuo c Ia ng gI ng Io n ma nh hon, nh f Ia
NIu IIn. Vi du nhu KIrIbafI, nho nhu ng ky fhu f hI n da I na y, chI
frong vo ng m f fu n da xa c dnh duo c hon 10 fa u cu a My da nh ca
b f ho p pha p frn vu ng bI n cu a ho . Ho da a p du ng ca c bI n pha p
ch fa I d I vo I nhu ng fa u da nh ba f vI pha m na y.
Nga nh du Ich.
Khu vu c Tha I nh uong khng chI co nhu ng no f d c da o v ma f
da Iy ma c n Ia m f xu so huy n fhoa I cu a du Ich vo I nhu ng da o
nho nhI f do I na m ra I ra c o vu ng frung fm. Chu a I uong da fro
fha nh ngu n ca m hu ng, ngu n fu II u cho van ho c va nhI p a nh. Ca c
ngh sI duo ng nhu da b chInh phu c bo I nhu ng ca nh do p noI dy vo I
nhu ng ba I ca f fra ng mn ma ng ro p bo ng nhu ng ha ng du a xanh du
mnh frong gIo va nhu ng phong ca nh fhIn nhIn fho m ng. Truo c
khI nga nh ha ng khng pha f frI n, khu vu c na y chI Ia noI IuI fo I cu a
ca c nha fha m hI m gIa u co nhung d n dy may ma n duo c da f chn
In ho n da o ha nh phu c na y da duo c san so cho nhI u f ng Io p nhn
dn |nam 1992 co 8 frI u kha ch du Ich). o day nguo I fa chI quan fm
d n vI c pha f frI n nga nh du Ich da I fra . I n hnh nho o qu n da o
HaoaI, 10% dn fhuo ng fru c Ia kha ch du Ich. Qu n da o na y m I nam
do n fI p 6 frI u kha ch du Ich, nghIa Ia g n 80% f ng s kha ch du
Ich cu a foa n khu vu c Tha I nh uong. TI p d n Ia da o Cuam, IdjI,
qu n da o MarIanno va qu n da o PoIInozI fhu c Pha p duo c x p fhoo
fhu fu gIa m d n v s du kha ch, dao d ng frong khoa ng 400000 va
160000 kha ch du Ich m I nam). Nhu ng qu n da o kha c cu ng fI p
nh n80000 du kha ch fo I fham quan va o nam 1992. u kha ch d n
dy ph n Io n Ia nguo I co qu c fch My |63%), du kha ch Nh f cu ng
chI m 23% f ng s du kha ch cu a khu vu c Tha I nh uong. a c bI f
co d n 80% du kha ch Ia nguo I Nh f f p frung o Cuam va phia ba c
qu n da o MarIanno.
Nhu ng v n d v du Ich cu ng gy nhI u franh ca I. Ma f kha c vaI
fro cu a nga nh du Ich d I vo I su pha f frI n cu a ca c da o nho v n co n
nh p nha ng kho hI u. Ma c du Ia m f fh ma nh d I vo I ca n cn chI
fIu, ca c frang fhI f bva fa o ra nhI u cng an vI c Ia m song su
chnh I ch Io n gIu a s du kha ch va dn dao co fh gy ra nhu ng h u
qua faI ha I khn Iuo ng, nh f Ia khI I I s ng fIu fhu phuong Ty
dang nga y ca ng va cha m vo I nhu n gIa fr c ng d ng va Ia m bI n d I
nhu ng xa h I da o na y. M f s qu c gIa cu ng dang c ga ng gIu gn
nhu ng fruy n fh ng cu a ho d ng fho I v n mo r ng pha f frI n nga nh
du Ich.
AusfryIIa va NIu IIn
AusfryIIa va NovIIn Ia 2 gu c gIa na m o vI d fh p frong khu
vu c Tha I nh uong, ca ch chu u khoa ng 20000 km. Tra I vo I
nhu ng nuo c fhu c ba n c u nam, ca c qu c gIa na y na m o dI m d I
xu ng fhoo duo ng kinh cu a fra I d f, co m f mu a dng va o fha ng sa u
va mu a ho va o fha ng 12. T ng s dn cu cu a 2 nuo c fhu c chu a I
uong na y chI Ia 21,4 frI u nguo I. Ma c du da duo c ca c nha ha ng ha I
phuong Ty kha m pha ra ca ch dy hon 3 fh ky nhung AusfryIIa va
NIu IIn chI fhu c su duo c fha m hI m va fro fha nh fhu c da va o
d u fh ky 19.
Chinh v da Iy na m k nhau va ca ch xa chu u Ia nhu ng da c
finh IIn k f AusfryIIa vo I NIu IIn. n ca nh nhu ng dI m chung
na y 2 qu c gIa cu ng co nhu ng su kha c bI f. Th f v y, AusfryIIa Ia
m f qu c gIa fuong d I ba ng pha ng vo I d cao frung bnh Ia 300 m va
dInh nu I KoscIussko cao nh f cu ng chI da f 2228m. y Ia mI m khi
h u kh ca n hoa c ba n kh ca n co nhu ng fha m bu I fh f Ia c da c cy fo.
Tra I Ia I, NIu IIn |g m 2 da o fa o fha nh) Ia vu ng co khi h u da I
duong m uo f, mua nhI u. Khu vu c na y chu a nh huo ng cu a 3 y u f :
gIo fy, da I duong |bo bI n cu a foa n Ia nh fh da I hon 120 km) va da
hnh |m p m, da c bI f Ia khu vu c phia nam). Na m frong mI n khi
h u n hoa hon nn m f d dn cu o NIu IIn dng hon o
AusfryIIa. Tu nam 1788-1868, AusfryIIa duo c m nh danh Ia xu so
cu a ca c nha fu . V sau khu vu c fI p nh n m f Iuo ng dn dI cu co
nhI u ngu n g c kha c nhau d n dnh cu. I u na y gIa I fhich su f n
fa I cu a nguo I dn f c fhI u s g c IafInh hI n nay o AusfryIIa.
Trong khI do NIu IIn Ia m f xu so dI dn fu do na m duo I quy n caI
qua n cu a ca c cng fy ru ng d f Io n dI khI co su IIn k f vo I ca c nha
fho fhu c gIa o pha I Canvanh va gIa o pha I Anh. Mu c dich cu a ca c f
chu c na y Ia su dI chuy n dn cu fhu c ca c gIaI f ng xa h I kha c nhau
cu a m f nuo c Anh fI n cng nghI p d n mI n da o na y.
AusfryIIa va NIu IIn if b phu fhu c va o ca c fh fruo ng chu
u ma co xu huo ng fhIn v b n da Tha I nh uong. Nhung 2 qu c
gIa na y Ia I co n n kInh f chu y u du a va o nhu ng khoa n fhu nh p
khIm f n cu a vI c khaI fha c ca c nng sa n va nhu ng ngu n khoa ng.
Iu c da AusfryIIa.
AusfryIIa Ia xu so r ng Io n if dn nhung qua frnh d fh hoa o
dy dI n ra r f ma nh mo . Tuy nhIn n n kInh f v n chu y u du a
va o nng nghI p |fr ng fro f va chan nuI) va khaI fha c mo .
AusfryIIa Ia da o Io n nh f fh gIo I, dI n fich Ia 7700000km2, ba ng
dI n fich Hoa Ky |khng k bang AIaska) va g p 14 I n dI n fich
nuo c Pha p. Na m frong mI n vI d 10 - 400 vI nam, d f nuo c na y fhu c
su Ia m f Ia nh fh r ng Io n vo I 3700km chI u da I ba c nam va
4000km fu dng sang fy. y Ia m f mI n khi h u kh hanh: 80%
dI n fich AusfryIIa co Iuo ng mua duo I 600mm/ nam va hon 3000 gIo
b fhIu d f duo I a nh na ng ma f fro I. Khu frung fm cu a da o co khi
h u kh ca n hoa c ba n kh ca n frong khI do ca c vu ng ra a Trung
Ha I - noI f p frung ph n Io n ca c fha nh ph duo c huo ng nhu ng dI u
kI n khi h u uu da I hon: o phia dng ba c Ia noI co khi h u nhI f do I
m, o mI n fy nam Ia khi h u da frung ha I.
Vu ng CommonvoaIfh cu a chu u c g m 6 bang, 2 Ia nh fh phia
frong va 7 Ia nh fh phia ngoa I vo I f ng s dn Ia 18 frI u nguo I. n
cu o dy da fang fu nhIn g p dI fu nam 1945 d n nam 1961 va da c
bI f nho va o su gIa fang dn dI cu fu ca c qu c gIa kha c |4 frI u nguo I
dI cu co qu c fch IfaIIa, VI f Nam, Hy Ia p...). HI n nay, 75% dn co
ngu n g c fu vuong qu c Anh |nam 1901, con s na y Ia 98%) dn ba n
xu chI chI m 1% f ng s dn frong khu vu c. M f dI m da ng Iuu y
nu a Ia chu u c co fI I d fh hoa cao, 70% Ia dn fha nh fh sInh s ng
frong ca c fhu d cu a ca c qu c gIa hoa c frong ca c fha nh ph Io n co
hon 100000 dn.
N n kInh f frong vu ng du a va o cng nghI p va nng nghI p khaI
khoa ng Ia chinh. Ta co fh k ra 3 nng sa n chinh o chu u c: fhu
nh f Ia ngu c c va ca c cy fr ng kha c nhu mia, hoa qua , nho; fhu 2
Ia fhf, frong do Iuo ng fhf bo xu f kh u sang My chI m 2/3 f ng sa n
Iuo ng; cu I cu ng Ia ca c sa n ph m d ng qu kha c nhu su a, so I Ion.
Trong IInh vu c v mo va ca c ch f co ich |ch f d f), AusfryIIa co fh
da p u ng f f ca ca c nhu c u frong khu vu c ngoa I fru ph f pha f va d u
Iu a |s Iuo ng ha n ch ). Chu u c Ia nha sa n xu f bxIf, fhan ha ng
d u, Ia nha xu f kh u khoa ng sa n sa f Io n fhu 2 fh gIo I. Ngoa I ra,
chu Iu c na y co n xu f kh u ca uranIum, mangan, va ng, ba c, ko m...
VI c frao d I sa n ph m mo dom Ia I gIa fr fha ng du r f Io n. Th f v y
nhu ng nguyn v f II u co gIa m su f v s Iuo ng nhung chu u c v n
da f ca n cn fhuong ma I su f sIu. Ca c ma f ha ng cng nghI p ch fa o
chI m 20% f ng ma f ha ng xu f kh u. Thm va o do vI c Iu a cho n
Sydnoy Ia da dI m f chu c Th v n h I OIympIc va o nam 2000 da
go p ph n fhu c d y hoa f d ng kInh f cu a AusfryIIa.
NIu IIn.
NovIIn fhu c su Ia xu so cu a nhu ng da n cu u bo I s cu u o dy
g p 20 I n cu dn frn da o. Ma c du nga nh chan nuI co if nhI u b
dnh fr , song NovIIan v n Ia ngu n xu f kh u chinh ca c sa n
ph m so I Ion va fhf cu u.
Co Io dI u nga c nhIn nh f cu a NIu IIn Ia su chnh I ch qua Io n
gIu a s cu u va s dn frn da o: 55 frI u chu cu u va 3,4 frI u dn,
nghIa Ia s cu u g p 20 I n s dn. y qua Ia m f ky Iu c fh gIo I
khng pha duo c. ma f cu a qu n da o na y hay no I chinh xa c hon Ia
vu ng da o phia nam fhua dn vo I da hnh m p m va dI khI khi h u
khng fhu n Io I cho su phafs frI n nga nh chan nuI frn quy m Io n.
MI n ba c NIu IIn f p frung nhI u da o nho .
VI c su du ng nhu ng phuong fI n v n chuy n co ma y Ia m Ia nh |fu
nam 1882) c ng vo I nhu c u cao cu a nguo I Anh v fhf va so I Ion da
fhu c d y khng ngu ng n n kInh f nng fhn fha nh m f hoa f d ng
kInh f dom Ia I nhu ng ngu n Io I Io n. Nga y nay n u nhu nuo c Anh
v n Ia m f fh fruo ng quan fro ng fh ca c qu c gIa vu ng vnh Ia
nhu ng nuo c nh p kh u fhf cu u Io n nh f. S Iuo ng cu u o NIu IIn
du ng ha ng fhu 3 frn fh gIo I. y cu ng Ia khu vu c sa n xua f so I Ion
cu u fh du ng fhu 3. V sa n xu f Ion, khu vu c na y du ng fhu 2 va
du ng s m f v sa n xu f so I Ion fo du ng d d f fha m Ia f sa n, khan
fra I ba n va chan Ion.
Truo c kIa va o nam 1960, so I Ion cu u chI m 1/3 s Iuo ng ha ng xu f
kh u cu a ca nuo c nhung hI n nay con s do chI co n 10%. K fu nam
1950, su c mua m f kI n Ion so I da gIa m xu ng 4 I n. Ma c du khng
fro c p cho nhI u nga nh nng nghI p |hI n nay chI co 10% Iao d ng
Ia m vI c) nhung NIu IIn v n da m ba o duo c ca n cn nng nghI p
b I fhu.
Cu c chI n cu a da o ca c qu c vo I nhu ng yu sa ch cu a dn ba n
da.
Nhu ng nguo I dn ba n xu fhI u s b nguo c da I frong m f fho I gIan
r f da I da vu ng In d u franh do quy n Io I fu fay nguo I da fra ng.
Sau khI nhu ng nha ha ng ha I phuong Ty cu a fh ky 18 da pha f
hI n ra va da nh d u frn ba n d da Iy duo ng bo bI n cu a AusfryIIa
va NIu IIn, nguo I Anh ma c du chua da f chn In mI n d f na y da
nh n fh y co kha nang kI m duo c nhu ng mo n fInf bo o bo o 2 xu so
r ng Io n va hoang va ng na y- noI co dI u kI n khi h u r f frong Ia nh.
o v y ho da quy f dnh bI n 2 ma nh d f na y fha nh ca c khu dI dn
cu a nguo I da fra ng. Tu nam 1788, AusfryIIa da fro fha nh Ia nh da
cu a nhu ng nha fu , Ia noI da nh cho nhu ng f I pha m, co n NIu IIn Ia
noI dI cu fu do fu nam 1883 |50 nam sau AusfryIIa). Nhu ng kI u
dn da fra ng na y Ia nhu ng nguo I fhoo da o H I va Iun fu cho mnh
Ia nhu ng nguo I van mInh nh f. Ho cu ng y fhu c r f ro ca c fh ma nh
v khoa ho c ky fhu f, vu khi va ca c frang fhI f b cu a dn f c mnh.
Chinh nhu ng cu dn da fra ng na y da mang fhoo nhu ng can b nh
fruy n nhI m d n mI n d f yn bnh na y. Ro ra ng nhu ng ko xm
Iuo c do Ia nguyn nhn d n d n su gIa m nhanh cho ng s dn ba n da
AusfryIIa va nguo I MaorIs o NIu IIn. Nhu ng cu c chI n chu y u
Ia do mu fhu nv ru ng d f da n ra: chI n franh vo I nguo I MaorIs,
cu c fa n sa f dI f chu ng dn ba n da TasmanI. Hoa f d ng khaI fha c
cu a nhu ng nguo I dn khng mo I na y |fhuo ng Ia nguo I chan nuI) do I
ho I r f nhI u khng gIan, do v y nhu ng dn dI cu mo I fo I dI khI da
I n chI m ca ph n d f daI cu a nhu ng nguo I d n fruo c va fhuo ng
xuyn do doa nhu ng khu vu c kInh f fruy n fh ng |nng nghI p, san
ba n, ha I Iuo m).
T ng s dn cu a 2 qu c gIa na y sau 2 fh ky da vuo f qua con s 21
frI u. M f d dn Ia 2 nguo I /km2 o AusfryIIa va 13 nguo I / km2 o
NIu IIn. n ba n da chI chI m khoa ng 1% dn o chu u c, nguo I
MaorIs chI m 9% dn o NIu IIn. Ngu ng s II na y cho fh y v fri
b f Io I cu a nguo I dn ba n xu ngay frn chinh qu huong mnh. HI n
nay ho da fro fha nh nhu ng dn f c fhI u s .
Nhu ng m muu sa f nh p hay d ng hoa cu a nguo I da fra ng da b
fh f ba I, nh f Ia o AusfryIIa v nguo I dn f c fhI u s o dy r f coI
fro ng ba n sa c van hoa va ho khng ngu ng d u franh, da f ra ca c yu
sa ch. K f qua Ia fh Iu c da fra ng bu c pha I cng nh n nhu ng quy n
Io I kInh f cu a ca c dn f c fhI u s . Nga y nay, dn ba n da Au sfraII
duo c so hu u g n 12% Ianh fh qu c gIa |hon 1/3 Ia nh fh phia ba c
frong do co fha ng ca nh n I fI ng Ayors Rock da duo c hoa n Ia I va o
fha ng 10 nam 1985). Ngoa I ra ho co n duo c huo ng nhu ng quy n Io I v
mo , du Ich va ru ng d f co IIn quan. o NIu IIn, nam 1987, foa a n
WaIfangI r f co uy fin frong ca c vu kI n nhu fh na y da fhng ba o
ra ng co ha ng fram don kI n cu a nguo I MaorIs c n duo c xom xo f fhoa
da ng. n nam 1992, m f hI p uo c da duo c ky k f cho pho p nguo I
MaorIs co nhu ng quy n Io I v da nh ba f ca .
Nhu ng n n kInh f du a frn khaI fha c nguyn v f II u.
AusfryIIa va NIu IIn Ia 2 qu c gIa gIa u co . Tuy nhIn nguo I fa
nh n fh y m f su gIa m v fri cu a 2 nuo c na y frong ba ng x p ha ng
fh gIo I finh fhoo fhu nh p qu c n I: fu sau chI n franh fh gIo I I n
2, cu fh Ia va o nam 1992, AusfryIIa da fu f xu ng fu ha ng fhu 3
d n v fri fhu 18, NIu IIn fu v fri fhu 4 xu ng ha ng fhu 21.
K fu cu c da I chI n fh gIo I I n 2, AusfryIIa va NIu IIn da
cung c p cho chu u m f Iuo ng r f Io n ca c v f II u fh va v f II u
ch bI n fhu c ph m. Nhu c u cu a fh fruo ng chu u In cao d n n I
gIa ca cu fang In vu n vu f. HaI nuo c na y co Io I fh Ia r f gIa u fI m
nang mo : fhan, va ng, bxIf, mangan, uranIum... va ca c sa n ph m
fhI f y u nhu g , su a, fhf, so I Ion vo I chI phi sa n xu f fh p.
AusfryIIa va NIu IIn da bI f ca ch fm nhu ng fh fruo ng co kha
nang chI fra , da c bI f Ia nuo c Anh |chI m 66% gIa fr ha ng xu f kh u
cu a NIu IIn va o nam 1950). Sau m f fho I ky hung fhnh khng ngo
cho d n nhu ng nam 1960 ba f d u xu f hI n nhu ng d u hI u d u fIn
cu a su suy fhoa I g n nhu IIn fu c frong xu f kh u sa n ph m fh.
Ca c fh fruo ng n I da Ia I chua da p u ng duo c d y du nhu c u v ca c
ma f ha ng ch bI n ba ng cng nghI p. Nguyn nhn Ia do vI c nh p
kh u b ha n ch do nhu ng quy dnh v mn ba I, v fI I ph n fram
nh p kh u cu ng nhu do a nh huo ng cu a n n sa n xu f da phuong
duo c uu da I bo I moo f ch d fhu quan ba o h saI I m frong duo ng
I I. Nga nh cng nghI p sa n xu f fhoo dy chuy n nho ko o fhoo chI
phi sa n xu f cao. o v y nguo I fIu du ng frong nuo c pha I fra gIa r f
da f. Chinh v fh vI c nghIn cu u d fm ra m f hI u su f f f dang Ia
v n d quan fm cu a 2 qu c gIa na y. Chinh sa ch do ng cu a n n kInh
f da duo c xom xo f Ia I va o nam 1983, 1984 khI nhu ng da ng vIn
Cng da ng mo I fru ng cu o AusfryIIa va NIu IIn da gIa I pho ng 2
qu c gIa na y kho I nhu ng m I ra ng bu c d ng fho I ho p nh f ho d n
d n va o fh fruo ng chung: nhu ng dI u Iu f fhu quan va nhu ng dI u
khoa n kha c da duo c ba I bo nam 1990 frong h I ngh Anzcorfa. Quy f
dnh na y mo ra nhu ng frI n vo ng gIa m na n fh f nghI p dang do doa
11,2% nguo I frong d fu I Iao d ng o AusfryIIa va 10,5% o NIu
IIn |nam 1992). Tuy nhIn pha I hI u ra ng dy khng pha I Ia m f
su sa f nh p kInh f ma Ia chinh sa ch fu do frao d I.
Chu a I uong - su phn fa n da Iy
Chu a I uong Ia chu Iu c cu I cu ng |sau chu A va chu PhI)
fhu c hI n phong fra o gIa I pho ng a ch fhu c dn frn fh gIo I d ng fho I
cung Ia chu Iu c cu I cu ng co m f s khu vu c da Iy fhu c chu quy n
qu c f . Vi du nhu NIu IIn bu c pha I ch p nh n dI u I
WosfmInfor va fro fha nh Ia nh da fu do cho d n nam 1947. N u so
sa nh ca c qu c gIa da o o chu a I uong, fa so nh n ra m f su phong
phu da da ng v ma f da Iy : s Iuo ng ca c da o ho p fha nh, hnh fh ,
kI u da hnh... Th f v y, m f s nuo c chI g m m f da o duy nh f vo I
dI n fich r f nho d n n I nguo I fa co fh dI vo ng quanh da o ba ng f
chI frong vo ng 20 phu f, dI n hnh Ia da o Nauru. Nguo c Ia I co nhu ng
Ia nh fh g m nhI u da o ra I ra c ho p fha nh fra I da I frn 3000km da I
duong. Ia nh da cu a m f s qu c gIa kha c khng nhu ng ngan ca ch
vo I nhau bo I khng gIan ma co n co su khacs nhau v fho I gIan.
Truo ng ho p cu a KIrIbafI Ia m f mInh chu ng xa c fhu c: duo ng d I nga y
cha y qua da ph n qu c gIa na y fa o ra su chnh I ch 23 gIo Ich frnh
gIu a fhu d Tarava va da o KIrIfImafI. V dy Ia ca c qu c gIa da o
phn b ra I ra c frong vu ng Tha I nh uong nn khu vu c na y fruo c
kIa b c I p |fhoo ca c mu c d kha c nhau). Nhung nga y nay su pha f
frI n nha y vo f cu a ca c phuongfI n gIao fhng hI n da I da go p ph n
quan fro ng frong vI c pha vo fh c I p cu a chu a I uong. Nhu ng
da o na m ngoa I ca c fuy n frao d fhuong ma I Io n Ia nhu ng khu vu c
chu fhI f fho I nh f. N n kInh f o dy pha I du a va o ca c duo ng ha ng
khng fhu y u va ha ng ha I von bI n. o nhu ng b f Io I v kInh f xa
h I nn dn dI cu nga y ca ng co xu huo ng do I nhu ng vu ng da o ngoa I
noI ho dang sInh s ng d dI fm nhu ng mI n d f hu a. Nhu ng cng
vI c ma ho fm fh y frong ca c fha nh ph a nh sa ng |AuckIand, Ios
AngoIos) o ca c nuo c fu do nhu My , NIu IIn, AusfryIIa da dom Ia I
cho ho mu c Iuong cu ng nhu su fu do fhoa da ng hon o xu so da o ch m
fI n. T f ca ca c vu ng da o na y, fru Nauru du ng d u v ph f pha f, d u
pha I I fhu c va o su gIu p do cu a nha nuo c hoa c fu nhn |khng pha I
Ia khng vu Io I). M f frong nhu ng su fro gIu p quan fro ng nh f frn
fh fruo ng fh gIo I Ia su gIu p do frn m I d u nguo I. HI n fuo ng na y
duo c gIa I fhich bo I su phu fhu c cu a ca c nha nuo c d c I p khng du
Iu c da m nhI m f f ca ca c da c quy n cu a m f qu c gIa. xa c dnh
fnh fra ng cu a ca c qu n da o na y va cu dn o dy, khng fh khng
k d n da c finh chung duy nh f Ia finh d b f n fhuong v hnh
da ng, dn s , kInh f va fh m chi v chinh fr. Su d bI n d ng na y
da f ra v n d IIn quan d n kha nang n dnh fhu c f cu a ca c qu c
gIa da o nho o chu a I uong.
Nhu ng cuong v chinh fr kha c nhau
Trong s nhu ng khu vu c da Iy ho p fha nh chu a I uong da o |k
ca qu n da o HaoaI), ca c nha nuo c co chu quy n chI m fI I Ia 11/24
va f p frung d n 75% dn s foa n vu ng.
Nha nuo c cu a qu n da o Samoa o phia Ty Ia Ia nh da da o d u fIn
duo c cng nh n Ia nha nuo c qu c gIa, nam 1962. Nhu v y fu m f
fhu c da cu cu a u c, nha nuo c Samoa da duo c daf duo I su ba o fro
cu a IIn HI p Qu c. Su kI n na y mo d u cho m f chu I qua frnh
gIa I pho ng kho I a ch fhu c dn d gIa nh d c I p: Nauru |1986), IdjI
va Tonga |1970), PaPouasI- Tn ChIn |1975), vu ng da o SaIomon va
TuvaIu |1978), KIrIbafI |1979), Va-nuy-a-fuy |1980). Qu n da o
MarshaII va ca c nha nuo c phong kI n fhu c MIcronozI gIa nh duo c
chu quy n va o nam 1991 co n da o Phu c sInh duo c sa f nh p va o
ChIn. HaoaI fro fha nh bang fhu 50 cu a Hoa Ky . Trong khI do co m f
s fI khu vu c da Iy kha c Ia I mu n duy fr nhu ng m I IIn k f fu do
vo I ca c nha ba o fro Io n ma nh nn da ch p nh n cuong v IaI fa p, cho
pho p ho f n du ng duo c nhu ng uu fh v chu quy n ma khng pha I
chu nhu ng b f Io I. o Ia fruo ng ho p cu a da o Ck, NIuo va PaIau.
M f s kha c nhu PoIInzI- Pha p, qu n da o MarIanno phia ba c, qu n
da o Samoa fhu c chu My duo c huo ng quy n fu fr nhung fhu c ch f
Ia I Ia ca c Ia nh fh b I fhu c. Ca c qu n da o nho nh f Ia PIfcaIrn
|fhu c da) va TokoIau |Ia nh fh ) co s dn if fu 500 d n 1500 nguo I
hI n dang pha I s ng frong n I Io so b c I p co n hon ca kha f vo ng v
m f n n d c I p gIa fa o.
ha n ch nhu ng b f Io I do su phn chIa da Iy nhu v y, ca c qu c
gIa va Ia nh fh cu a chu a I uong da IIn k f vo I nhau frong 2 f
chu c khu vu c co finh ch f ca nh franh. T chu c d u fIn Ia h I ngh
Nam Tha I nh uong co fru so da f fa I Nu-m-a, duo c fha nh I p
nam 1947 duo I su fhu c d y cu a ca c fh Iu c ba o fro Io n ma nh nhu
Anh, My , Pha p, Ha Ian, AusfryIIa va NIu IIn. Ngoa I fru Ha Ian
da ro I kho I HI p h I nam 1962 va ca c cuo ng qu c da ky k f hI p uo c,
ca c qu c gIa d c I p va f f ca ca c Ia nh da kha c d u da gIa nh p f
chu c na y |khng phn bI f cuoung v chinh fr). Nguo I fa da ghI nh n
nhu ng nang Iu c cu a H I ngh Nam Tha I nh uong frong ca c IInh
vu c co IIn quan fo I su c khoo y f , dInh duo ng, ba o v mI fruo ng va
quy ch ky fhu f v da nh ba f ca . Pha m vI qua n Iy cu a HI p h I na y
chI m fo I 98% Ia da I duong. n nam 1971, ca c qu c gIa co chu
quy n va IIn k f fu do da fhI f I p nn m f f chu c kha c co fn Ia
I n da n khu vu c Nam Tha I nh uong, fru so o Suva. Vu da I
na y cho pho p fha o Iu n v su pha f frI n cu a khu vu c, dac bI f Ia ba n
ba c v cng cu c gIa I pho ng fhu c da, fruy n ba nhu ng yu sa ch v
kInh f , chinh fr: su hnh fha nh nhu ng vu ng kInh f do c quy n nga y
nay da duo c c ng d ng qu c f cng nh n.
Ca c da o va ca c nuo c dang co nguy co suy fhoa I mI fruo ng.
Su f p frung dn cu qua fa I frn nhu ng khng gIan ch f ho p cu ng
vo I nhu ng hoa f d ng kInh f da , dang va so fI p fu c do doa h fh ng
sInh fha I d bI n d ng o ca c da o va ca c qu n da o o Tha I nh uong.
VI c khaI fha c ca c mo nIkon, d ng, ph f pha f I fhIn frn vu ng d f
Io n cu a Tn CaIdnI, frn da o ougaInvIIIo fhu c PapouasI - Tn
ChIn va frn da o Nauru da fu Iu khng duo c su qua n Iy , gIa m sa f
va pho ng ngu a. Nga y nay, fnh hnh khaI fhca khoa ng sa n cu ng co
dI chu f ca I fhI n nhung nhu ng vI c Ia m v y fhu c hay fhIoo u fra ch
nhI m fruo c kIa da d Ia I h u qua x u fo I mI fruo ng: hI n fuo ng su f
Io d f, bI n da ng nu I, Iu Iu f, ca c bo bI n b nhI m bo I ca c fr m fich
ngu n Iu c da va su huy hoa I sInh quy n bI n. I n hnh nhu o Naru,
h fhu c v f fu nhIn h u nhu da b fa n pha . R f nhI u ca c hoa f d ng
gy nguy ha I fo I mI fruo ng: chan nuI Io n |fha I r f nhI u nuo c phn
chu ng m f ca ch v y fhu c ra ca c da I duong va frn da o HahIfI. Ca c
ch f fha I na y co fh ha n ch su khaI fha c kInh f o ca c h ma n von
bI n frong du Ich cu ng nhu da nh ba f ca .
V n d cu I cu ng pha I k d n Ia su dng cao cu a mu c nuo c bI n
frn fh gIo I do h u qua cu a su no ng d n In cu a b u khi quy n. y
fhu c su Ia m f m I do doa fo I kha nang f n fa I cu a ca c da o san h
vo ng frong vu ng Tha I nh uong v ca c da o na y chI nh In frn
mu c nuo c bI n m f chu f. Hon nu a, mu c nuo c dng co n a nh huo ng fo I
ca c h chu a nuo c ngo f, bu c nhu ng nguo I dn co IIn quan pha I ro I
bo ca c da o san h cu a ho .
Co c u dn cu m f cn ba ng
Tinh ch f da o khng pha I Iu c na o cu ng d ng nghIa vo I su c I p va
su phong phu v dn cu hI n nay dI khI Ia I Ia nguyn nhn cu a
nhu ng su c o p Io n frong vu ng.
Chu a I uong da Iun Ia m f khu vu c co nhI u bI n d ng.
Nhu ng nguo I nh p cu va o qu n da o Tha I nh uong na y da Ia m
pha fa p cu dn va xa h I cu a m f s da o nhu IdjI. HI n fuo ng dI dn
na y da c bI f gIa fang k fu khI nguo I chu u kha m pha ra chu a I
uong. Tnh hnh dnh cu frong khu vu c cu ng r f kha c nhau. M f Ia
nhu ng nguo I dn ngoa I IaI co s Iuo ng a p da o dn ba n da. HaI Ia
gIu a 2 nho m dn f c Io n na y co m f su n dnh fuong d I. a Ia
nhu ng nguo I ngoa I xu chI chI m fhI u s nhung Ia I co quy n Iu c v
kInh f . AusfryIIa va NIu IIn Ia dI n hnh cu a fruo ng ho p fhu
nh f. Qu n da o HaoaI cu ng Ia vi du nhung ko m fIu bI u hon. HI n
nay co khoa ng 1 frI u dn sInh s ng frn qu n da o na y frong do s
nguo I g c HaoaI chI chI m hon 12%, x p ha ng fhu 3 va b bo xa bo I fI
I dn g c chu A , nh f Ia nguo I co g c PhIIIppIn, Nh f a n, va dn
da fra ng. Trn da o NIIhau fhu c qu n da o na y co 226 nguo I g c
HaoaI |1980).
Truo ng ho p cu a Tn- CaIdnI va IdjI da I dI n cho kI u fhu 2.
Tn- CaIdnI Ia Ia nh fh co 2 c ng d ng dn f c chinh sInh s ng Ia
nguo I MIanzI |43%) va nguo I chu u |37%). S co n Ia I |20%) Ia
nguo I TahIfI, nguo I VI f Nam va nguo I Java. Vu ng bo bIn phia Ty
vo I fh fr n Noumo a chu y u g nguo I g c chu u. Tra I Ia I, khu vu c
phia dng va ca c da o Ia noI sIng s ng cu a nguo I MIanzI. Nhu ng
hoa n ca nh Ich su cu ng r f phong phu . M f Ia nh fh fhu n Io I hon
cho chan nuI co quy m I n Ia ch d I nng hay nhu su a p da f cu a
ch d nha fu da Ia m suy su p nhu ng y chi nh f fho I v cng cu c
khaI fha c fhu c da fu do. Chinh nhu ng dI u na y da gIa I fhich cho su
fh f ba I buo c d u cu a dn cu chu u frong cu c chI n ch ng Ia I
qun phI n Ioa n Canaf |1878). V sau, nhu ng nhu c u kInh f mo do I
ho I pha I nh p m f Iuo ng nhn cng ngoa I IaI, da c bI f Ia nguo I g c
chu A , TahIfI. Hon nu a, va o nhu ng nam 1968, 1970, fho I ky dI n ra
cu c bu ng n v mo cu I cu ng, m Ia n so ng dI cu a f da Ia m gIa fang
da ng k s dn ngoa I IaI. Su cn ba ng fuong d I gIu a 2 c ng do ng
dn f c co quy n Io I d I I p nhau cu ng go p ph n Ia m sa ng fo m f va I
su kI n frong do co vI c Tn- CaIdnI fro fha nh m f nha ha f Io n
Thu nh p cu a IdjI ph n Io n du a va o ca c ngu n nng nghI p, da c
bI f Ia mia va cng ngh ch bI n duo ng nho Iu c Iuo ng nhn cng d n
fu n . Ca ch dy m f fh ky , do dn da phuong khng du kha
nang da p u ng nhu c u cu a n n kInh f duo ng nn nguo I Anh da pha I
ddua nhu ng nguo I n d n vu ng d f na y. Tu do d n nay s dn
g c n da khng ngu ng fang In va chI m da s v dn cu o IdjI
|52%). Trong do f b u cu nam 1987, ho da ha b nguo I MoIanozI,
gIa nh I y quy n Iu c chinh fr. Su kI n na y da ko o fhoo m f cu c da o
chinh nha m I p Ia I fr f fu cu . Nguo I MoIanozI da ch p nh n quy n
Iu c kInh f cu a nhu ng nguo I IdjI g c n nhung ho cu ng do I ho I
nhu ng Io I ich v chinh fr va ru ng d f frn danh nghIa nhu ng quy n
cu a fh h h u sInh cu a nhu ng nguo I dI cu cu cu ng nhu co IIn guan
d n su fru ng pha f d I vo I nhu ng vI pha m dn chu .
Truo ng ho p cu a nhu ng nguo I g c Trung Qu c sInh s ng frn da o
HahIfI Ia I hoa n foa n kha c. Nhu chu ng fa da bI f, f fIn cu a ho d n
dy nhu nhu ng cuII fr ng bng. n do I con cha u cu a nhu ng phu
khun va c na y da fhI f I p nn m f gIaI c p fu sa n ma I ba n co su c
o p kInh f r f Io n frn vu ng Ia nh da na y cu a Pha p.
M f su pha f frI n hnh fhu c
Ia nhu ng Ia nh fh duo ng nhu b c I p gIu a da I duong, fhua dn
va fhI u ca c ngu n fa I nguyn fhIn nhIn, ca c qu n da o na y fhuo ng
Ia ma nh d f dI dn va pha I chu I fhu c va o su gIu p do fu bn
ngoa I.
Trn fhu c f nhu ng qu c gIa, Ia nh fh da o o chu a I uong ga p
r f nhI u b f Io I. Th f v y dy Ia khu vu c mang finh da o va na m
rIng bI f, co h fh ng sInh fha I d bI n d ng va m f Iuo ng cu dn
nho nhung fhuo ng gy nn nhu ng a p Iu c dn s frong ca c vu ng dI n
fich d f ho p |nh f Ia ca c qu n da o fh p). Khng nhu ng fh , ngoa I fru
m f va I nng sa n, ha I sa n fhI f y u, dy co n Ia khu vu c ngho o fa I
nguyn fhIn nhIn. Th ma nh duy nh f frong vu ng Ia ca c mo . VI c
Ia m duo c fra Iuong o dy r f hI m, fru nhu ng nguo I Ia m chu c fra ch
nha nuo c. Tuy nhIn frnh d ho c v n cu ng fuong d I cao nho
su fro gIu p cu a fruo ng ho c va nha fho fruy n gIa o duo c xy du ng fu
Iu.
n dI cu f p frung ph n Io n o ca c qu c gIa mo nhu Nauru, Tn-
CaIdnI hoa c ca c nuo c cng nghI p hoa o von Tha I nh uong |My ,
NIu IIn). HI n fuo ng na y d n d n su gIa m dn s frong m f s
qu n da o fhu c khu frung fm cu a chu a I uong. Tnh hnh dn
cu nhu v y da fuo c dI m f ph n dn s nang d ng cu a khu vu c nhung
bu Ia I ho gu I v nhu ng mo n qua hoa c ngn phI u. Tuy nhIn nhu ng
su vI n fro na y Ia I dom Ia I m f hI u qua x u. No km ha m nhI u hon
Ia go p ph n fhu c d y nhu ng hoa f d ng sa n xu f nho . Nhu ng d f
nuo c Ia na n nhn cu a hI n fuo ng xu f huy f dn s na y pha I fm
ca ch b sung fa I chinh nho va o su gIu p do cu a nha nuo c hay fu nhn.
Nha da Iy ho c Ray Waffors da da f ra m f hnh m u m fa ba n ch f
su pha f frI n gIa fa o va b f bnh cu a ca c qu n da o na y. Ong go I do
Ia MIrago |a o fuo ng) d go I su IIn fuo ng d n ca c da c frung cu a su
pha f frI n na y. Thu nh f Ia su dI cu |MI- mIgrafIon), R |ro co pIsso
dos mandafs) chI nhu ng bIn IaI ngn phI u, A |aIdo pubIIquo) Ia su
fro gIu p cu a nha nuo c, C |gouvornomonf) chI Chinh phu va vaI fro
cu a no frong nhu ng vI c chI fIu cng khaI, co n |o ducafIon) chI
nga nh gIa o du c.
Ca c khng gIan da o
Ca c xa h I da o fruy n fh ng cu a Nam Tha I nh uong Ia m f su
chung s ng cu a nhI u xa h I v chinh phu duo c xy du ng frn m
hnh ma ng Iuo I vo I su ca nh franh gIa nh gI f uy fin va nhu ng quan
h frao d I gIu a ca c fh Iu c cu a nhu ng nguo I du ng d u. M hnh na y
fhuo ng ha n ch frong khu vu c da Iy cu a m f nho m nguo I dnh cu
frong m f vu ng fhung Iu ng, m f bo bI n hay frn nhu ng dI n fich
ho p. Khng gIan chinh fr fruy n fh ng khng ho p nh f o m f khu
frung fm ma faoh fha nh m f ma ng Iuo I nhI u phn nha nh bI u
frung cho nhu ng nho m nguo I bI f I p |dI khI mang finh b xung cho
nhau khI Ia ba n Iu c Ia I Ia fhu ).Thu c f chinh fr na y cu ng du a frn
ba n ch f phn chIa da Iy cu a ca c qu n da o. Nga y nay m hnh f p
frung cu a nha nuo c- qu c gIa hI n da I da fhay fh cho ca ch f chu c
khng gIan xa h I fruy n fh ng. Nhu ng m I quan h ma ng Iuo I cu
khng b xoa bo ma duo c f chu c Ia I. VI c ca I fI n na y fhuoo ng chI
f p frung frn m f fhI u s dn fh fha nh, vi du nhu o HonIara fhu c
qu n da o SaIomon hoa c frn 1/3 dn s , fh m chi nhu fruo ng ho p
cu a da o Noumoa fhu c Tn- CaIdnI, co d n 1/2 dn s fro fha nh
fm dI m cu a qu c gIa hay Ia nh fh . Thu d na y Ia bI u fuo ng cu a
quy n Iu c hI n da I: sn bay, n I ca c chinh phu d ng fho I Ia noI f p
frung cng an vI c Ia m, ca c nga nh dch vu va fruo ng ho c. o v y fhu
d cu ng gy nhI u f n ha I d n ca c vu ng ngoa I ba ng vI c fhu hu f
m f s r f dng dn nng fhn In Ia m an, sInh s ng. Su fang fhm
mu c fhu khng kho I ko o fhoo nhu ng cang fha ng gIu a f chu c fruy n
fh ng va m hnh nha nuo c. Ca c fha nh ph va dn fh fha nh chI m
da s cng an vI c Ia m, duo c huo ng nhI u nhu ng fro gIu p cu a Nha
nuo c va nhu ng du a n d u fu pha f frI n, fa o ra fh m f cn ba ng Io n,
d ng
fho I ko o fhoo nhu ng su chnh I ch gIu a da o frung fm va vu ng In
c n.
Chu Nam Cu c
Chu Nam Cu c co hnh da ng nhu m f vo so kh ng I , duo ng kinh
2500km na m h u nhu foa n b frong nhu ng gIo I ha n cu a vo ng cu c
|fru ba n da o PaImor fhoo huo ng cu a mu I d f Horn). N u nhu a c
Cu c Ia m f cho m bang ha fh Chu Nam Cu c Ia m f qu n fh Iu c da
va da o - m f f m khIn Ia m chu ng cu a Condvana. y cu ng Ia chu
Iu c d u fIn fu do hnh fha nh 5 ma ng phn b rIng bI f: chu PhI,
Nam Chu My , AusfryIIa, n va Nam Cu c. Tuy nhIn co n m f
ph n Io n da hnh cu a khIn Nam cu c chua co nguo I sInh s ng hoa c
chua duo c bI f d n, fh m chi ca ngo nu I VInson cao fo I 5140m.
nguyn nhn Ia do n n Iu c da b bao phu bo I nhu ng Io p bang d y
2000- 3000m. o v y dI khI nguo I fa co n go I chu Nam Cu c Ia
nhu ng sng bang Iu c da vo I dI n fich 14.000.000 km2, g p 28 I n
dI n fich nuo c Pha p c ng fhm 2.000.000km2 dI n fich bang n I
fhuo ng fru c. Chu Nam cu c co n co fh fang dI n fich In g p 2 I n
va o fha ng 9 n u chu ng fa finh ca ph n vo bang ngoa I bIn hnh
fha nh frong mu dng. Nhu ng kh I bang fich |3 frI u km2) Ia I Iun b
d y bo I fro ng Iu c cu a frung fm |khoa ng 3000m d cao o Cu c Nam)
va dch chuy n v vu ng chu vI cu a Iu c da. Ta I dy nhu ng fa ng bang
na y fa o fha nh nhu ng ma f ba ng n I va nhu ng da y nu I bang von bI n
dI khI cao fo I 100m. Hoa f d ng co ho c cu a ca c donmgf bI n va hI n
fuo ng khi fuo ng go p ph n phn fa ch ca c vo bang vu ng bo bI n fha nh
nhu ng fa ng bang frI. Trung bnh m I nam Chu Nam Cu c fa o ra
12.000 fa ng bang frI vo I fh fich Ia 2300km3. Ca c fa ng bang na y co
fh da I va I fram mo f fh m chi nhu ng kh I bang frI Io n nh f co n co
chI u da hon 100km va da c bI f Ia chu ng co fh f n fa I hon m f
fh p nIn. y Ia m f mI fruo ng qua su c chu du ng cu a con nguo I.
Th f v y ca c dI u kI n s ng noI dy r f kha c nghI f nh f Ia frong
nI da do nhu ng fa c d ng cu a finh Iu c dIa va d cao b bI n d I.
Thm va o do Ia nhI f d qua fh p, nhI f d frung bnh Ia -30OC Ia I
Iun gIa m f I da do a nh huo ng cu a nhu ng frnj gIo ba o fuy f khu ng
khI p.
o Chu Nam Cu c nhu ng yu sa ch v Ia nh fh cu a ca c qu c gIa
fhuo ng b phong foa va chI co duy nh f m f chu quy n Ia quy n v
khoa ho c |HI p dnh OasInhfon). H d ng v f va nhu ng fa I nguyn
bI n cu a khu vu c d u duo c ba o v . HI p uo c WoIIIngfon 1988 quy
dnh su kI m fra vI c khaI fha c mo khoa ng va d u da khng duo c a p
du ng. n nam 1991, hI p dnh MadrId da duo c ky k f Ia m f II f
ho a foa n b hoa f d ng co IIn quan d n mo frong vo ng 50 nam. o
fhu c su Ia fha ng Io I cu a pho ba o fhu chI n d u khng khoan nhuo ng
d ba o v Iu c da da fra ng.
M f khu ba o f n fu nhIn d n nay v n duo c gIu gn
o duo c kha m pha mu n hon va a nh huo ng cu a dI u kI n khi h u
kha c nghI f nn mI fruo ng o chu Nam Cu c v n co n chua co nhI u
bI n d ng.
o Nam Cu c nhI f d co fh xu ng d n mu c f I fhI u Ia -88OC,
nhu ng fr n gIo ba o fuy f co v n f c In d n 320km / h va m f dm
Nam Cu c ko o da I d n 6 fha ng. Nhu v y kI u khi h u kha c nghI f
na y khng cho pho p Iao d ng frong nhu ng dI u kI n bnh fhuong, fru
nhu ng mI fruo ng duo c ba o v cu a ca c co so khoa ho c phn b ra I ra c
frong chu Iu c. Tu fhu c f fhI u va ng bo ng nguo I sInh s ng, Nam
Cu c da fro fha nh khu ba o f n fu nhIn cu I cu ng cu a fh gIo I duo c
da c frung bo I su d c da o v h d ng v f va fhu c v f.
HI p dnh qu c f OasInhfon duo c ky k f gIu a 12 qu c gIa nam
1959 vo I mu c dich frung I p ho a chu Nam Cu c va ba o v chu Iu c
na y fruo c ca c hoa f d ng khaI fha c mo , hoa f d ng qun su va nguyn
fu . Sau do Ia I co fhm 6 nuo c kha c cng nh n hI p dnh va d n nay
da co 30 qu c gIa cam k f fhu c hIn hI p dnh na y. Ca c van ba n su a
d I v n da m ba o vI c ba o v h d ng fhu c v f o dy |1964), ba o v
nhu ng chu ha I c u |1972) va ca c ngu n fa I nguyn da I duong |1980).
VI c ba o f n fu nhIn o chu Iu c na y r f co hI u qua , m f ph n cu ng
nho v fri da Iy da c bI f cu a chu Iu c. o su pha f frI n cu a khoa ho c
ky fhu f va nh f Ia su fhI u nghIm fro ng nang Iuo ng, nguyn v f
II u nn chu nhn cu a xu so fI m nang na y da du dnh fI n ha nh
khaI fha c ca c ngu n mo khoa ng va d u Iu a. Ma c du vI c khaI fha c
na y cu ng chI gIo I ha n frong cao nguyn Iu c da nhung xo f v ma f ky
fhu f fh r f kho fhu c hI n. N u nhu hI p uo c WoIIIngfon 1988 hy
vo ng quy dnh ra m f s hoa f d ng co fh khaI fha c duo c fh d n nam
1991 hI p dnh MadrId da quy f dnh c m foa n b hoa f d ng khaI
fha c mo . n ca nh nhu ng ngu n fa I nguyn d I da o chu Nam Cu c
co n co nhu ng ngu n fhu c f frong do pha I k d n 90% fru Iuo ng nuo c
ngo f frn fh gIo I.
Tu su fha m hI m d n su du nh p va o chu Nam Cu c
I n d u fIn nguo I da o Cook da vuo f qua vo ng cu c cu a chu Nam
Cu c nam 1774. n nam 1820, m f nguo I Nga oIIInghauson va
nguo I My N. PaImor h u nhu cu ng m f fho I dI m da pha f hI n ra
chu Iu c na y. Sau do 20 nam, m f nguo I Pha p umonf d!rvIIIo da
da f chn In vu ng d f ma ng da f fn Ia Ado IIo. Nhung pha I d n
fh p nIn d u cu a fh ky 20 nguo I fa mo I co kha nang fha m hI m
chu Nam Cu c, fhu c hI n du a n cu a ca c h I ngh qu c f cu a nga nh
da Iy ho c frong khoa ng fho I gIan 1895- 1900. Sau nhI u fha ng ca nh
franh vo I Scoff nha fha m hI m nguo I Nauy Amundson fro fha nh
nguo I d u fIn chInh phu c duo c Cu c Nam va o nga y 14 -12- 1911. Tu
do d n nay cu c chInh phu c Tha I nh uong cu a Iu c da na y da Iam
na y sInh su d I d u cu a Ioa I nguo I nhung dng fho I ko o fhoo su IIn
k f qu c f frong IInh vu c khoa ho c ky fhu f. Co khoa ng 40 fra m da
Iy fhuo ng fru c cu a 18 qu c gIa duo c xy du ng frn 60 d vI nam.
Tinh IIn fu c na y |gIu a fha m hI m va khoa ho c) da duo c chI ra frong
ca ch go I Amundson -Scoff.
Nhu ng do ng go p khng nho cu a khoa ho c.
Ngoa I su khaI fha c co fh fI n ha nh frn m f ph n dI n fich Iu c
da, chu Iu c na y chu y u Ia d I fuo ng nghIn cu c v ma f Iy fhuy f
cu a ca c nga nh khoa ho c v fra I d f va cu c s ng, da f bI f Ia khoa da
v f Iy , khoa da ch f ho c co so va u ng du ng va ca c mn khoa ho c phu
kha c nhu khoa sng bang, khoa dI n ho c. Khi fuo ng ho c chI m m f
s Iuo ng nha nghIn cu u f I da, nhu ng nguo I na y da m nhI m nghIn
cu u f ng dI n Iy fh p frong khI do khoa d ng v f ho c va f p finh ho c
|chu y u nghIn cu u ca ch xu su cu a Ioa I chIm ca ch cu f) cu ng nhu
khoa fhu c v f ho c co ca c chuyn gIa r f nang d ng. Tra I vo I a c Cu c,
Nam Cu c khng co dn cu sInh s ng nn khng pha I Ia d I fuo ng cu a
ca c mn khoa ho c v con nguo I. Trung bnh co khoa ng 100 nguo I qua
mu a dng o vu ng Nam Cu c nhung con s do fhoo mu a co fh fang In
g p 3 I n. Tra m nghIn cu u Io n nh f Mc Murdo f p frung fo I 800
nguo I va o mu a ho . Ma ng Iuo I khoa ho c bao g m 40 fra m fhuo ng fru c
cu a 18 qu c gIa. Su phn b cu a ca c co so nghIn cu u na y duong
nhIn I fhu c va o khoa IgIc ho c: chI co 4 fra m da f frong n I da co n
Ia I ca c fra m nghIn cu u kha c d u duo c xy du ng o vu ng ngoa I bIn
noI cho pho p IIn Ia c d da ng hon vo I fh gIo I bn ngoa I nho ca c fa u
fhuy da c bI f nhu fa u AsfroIabo da duo c Pha p fhu frong vng 5
nam. VI c fI p f duo c ma y bay cho ha ng da m nhI m nhung do cu ng
chI Ia nI n pha p xoay xo fa m fho I va khng n dnh. Tuy nhIn ca c
nha khoa ho c d u r f say m cng fa c nghIn cu u va ca c qu c gIa
cu ng d c su c d u fu chI vI n v nhI u ma f. Nam 1946- 1947 chI n
dch mo r ng ha ng sskhng cu a nguo I My da buo c d u cho pho p kha c
hoa chu Iu c na y. Tu 1950 -1953 Pha p cu ng fhu c hI n nhI u cu c
fha m hI m vu ng cu c song buo c ngoa f fhu c su cu a vI c nghIn cuu
Nam Cu c duo c da nh d u bo I nam da v f Iy qu c f 1957-1958, fa I do
ca c qu c gIa co ma f da fI n ha nh nhu ng nghIn cu u ho p fa c. Nam
1968 I n d u fIn nguo I My da khoan duo c fo I n n da co d su
2100m. TI p do nguo I fa da phn fich nhu ng cho m bang frI, su
nhI m b n va nhu ng kh I c u khi b nhI m. Cng fa c nghIn cu u
na y da gIu p con nguo I mIu fa Ia I qua frnh bI n d I cu a mI fro ng
fra I d f. Tu 150.000 nam fro v fruo c. Nhu ng vu ng Iuu fru bang ha
na y cho pho p fhI f I p Ia I khi h u va fha nh ph n hoa ho c cu a khi
quy n fu nam na y sang nam kha c, d ng fho I chI ra su nhI m co
finh foa n c u do ca c hoa f d ng cu a con nguo I gy nn. Cu ng chinh
fa I chu Iu c na y, ca c nha nghIn cu u da pha f hI n ra ca c d u hI u
ba o d ng v fha m hoa fhu ng f ng zon fu nam 1982- f ng khi quy n
ba o v chu ng fa fra nh kho I fIa cu c fim.
Nhu ng franh ch p Ia nh fh
Ca c qu c gIa co v fri da Iy g n Nam Cu c va ca c cuo ng qu c fha m
hI m khng ngu ng d I d u vo I nhau cu ng nhu khng chu fu bo
nhu ng yu sa ch cu a ho .
Sau khI ky hI p dnh OasInhfon nam 1959, 12 qu c gIa da bI n
Chu Nam Cu c fha nh m f da ba n nghIn cu u duo c phong foa nhung
cu ng khng ngaun ca n duo c vI c do I phn chIa Ia nh fh duo c 7 qu c
gIa kho I xuo ng: ChII, Ac-hon-fI-na, Anh, AusfryIIa, Nauy, Pha p,
NIu IIn. Nguo I fa fhuo ng vi Chu Nam Cu c nhu m f chI c ba nh
kom duo c chIa cho ca c v kha ch fham Iam. Nhu ng gIo I ha n phn chIa
Ia nh da na y fuong u ng vo I ca c kInh fuy n. Au sfraII va NIu IIn
do I ho I fo I g n 1/2 dI n fich Iu c da, Nauy mu n chI m m f ca nh
cung 650 co n Pha p chI c n chI ph I m f vu ng da I 60 vI nam. H u qua
cu a nhu ng cu c franh ca I do Ia ba n da o PaImor va ca c vu ng ngoa I
bIn dang mu fhu n gay ga f v 3 qu c gIa Ia Anh, ChII, Ac-hon-fI-
na cu ng co fham vo ng chI m khu frung fm. HI p dnh OasInhfon da
co hI u Iu c frong vo ng 30 nam nhung su ca I ca ch cu a hI p dnh na y
duo c da f ra nga y nay nhu m f mu c fIu cu a ca c cu c franh Iu n frn
quy n khaI fha c vu ng bI n vo I vI c xa c dnh ca c khu vu c kInh f d c
quy n g m 200.000 fa u fhuy . Co fh no I hon Iu c na o h f nhu ng franh
ch p Ia nh fh da fo I gay ga f dInh dI m. Chinh su d I da o fa I nguyn
nang Iuo ng va mo o ca c ma f ba ng Iu c da cu ng nhu ca c vIa fm cua
du fru va ca c sInh v f bI n kha c nhu ha I c u, su fu bI n, ca voI
khng vy Iung da d y ma nh kch finh cu a cu c ca nh franh na y.
Ca c fra m nghIn cu u khoa ho c.
Ca c fra m na y phn b ra I ra c frong ca c vu ng cu c nam. y co
fh Ia fra m cu a ca c cuo ng qu c nhu Anh, My , Nga, Pha p, u c hoa c
ca c nuo c g n Nam Cu c nhu AusfryIIa, NIu IIn, ChII, Ac-hon-fI-
na. VI c franh ch p Ia nh fh dI n ra kha gay ga f gIu a ca c qu c gIa
na y- nhu ng nuo c da du nh p va o dy fu r f Iu. Trn fhu c f fh
chu ng fa chua hI u bI f su sa c v fI m nang duo I Io ng d f, ca c
dI u kI n va nhu ng kho khan cu a vI c khaI fha c frong m f mI
fruo ng kha c nghI f va fa ch bI f vo I ca c fh fruo ng fIu fhu . Nhung
dI u na y cu ng khng ha n ch duo c nhu ng fham vo ng fh ng IInh
m f da ba n na o do o Chu Nam Cu c cu a ca c qu c gIa fha nh vIn.
Tuy nhIn frong nhu ng fh p nIn fo I co Io chu Iu c na y v n so Ia
m f khu ba o f n fu nhIn bo I v nhn Ioa I co fh chua hoa gIa I
duo c mu fhu n cu ng nhu chua du dI u kI n khoa ho c ky fhu f d
khaI fha c ma nh d f fI m nang na y.

Be015371 156

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Be015371 156

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Gng mt th gii hin i 3

You might also like