Su Lua Cho Con Duong Phat Su Phat Trien Cua Dan Toc Viet Nam

bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o
®¹i häc huÕ

trung t©m ®µo t¹o tõ xa
nguyÔn thÞ ®¶m
HuÕ - 2001
1
môc lôc
Më §Çu......................................................................................................................................... 3
Ch−¬ng I: y£U CÇu VÒ CON §−êng Ph¸t TriÓn Cña LÞch Sö D¢N Téc
Cuèi ThÕ Kû XIX §Çu ThÕ Kû XX ..................................................................................... 5
I. ViÖt NAM Tr−íc Cuéc X¢M L¡NG Cña Chñ NghÜa T¦ B¶n PH¦¥NG
T¢Y Vµ Ph¸p .......................................................................................................................... 5
II. Y£U CÇu Cña LÞch Sö D¢N Téc Cuèi ThÕ Kû XIX §Çu ThÕ Kû XX .. 13
Ch−¬ng II: sù Lùa Chän CON §¦êNG Ph¸t TriÓn cña LÞch Sö D¢N Téc . 19
I. Sù Lùa Chän PH¦¥NG H¦íNG Cøu N−íc Cuèi ThÕ kû xix ................. 19
II. PHONG Trµo D¢N Téc ChuyÓn Tõ LËp Tr−êng PHONG KiÕn SANG
LËp TR¦êNG T− S¶n ë §Çu ThÕ Kû XX................................................................. 23
III. Çc CON §−êng Cøu N−íc §Çu ThÕ Kû XX............................................... 31
IV. Sù lùa Chän CON D−êng Phï Hîp Víi XU ThÕ Thêi §¹i Vµ §¸p
øng §−îc Y£U CÇu Cña LÞch Sö D¢N Téc ........................................................ 73
Ch−¬ng III: qu¸ Tr×nh Ph¸t TriÓn Cña LÞch Sö D¢N Téc Tõ 1930 §Õn NAY
(2000) THEO CON §−êng §· Chän ................................................................................ 116
I. GIAI §o¹n 1930- 1945 .................................................................................................. 116
II. GIAI §o¹n 1945 - 1954 ............................................................................................... 124
III. GIAI §o¹n 1954-1975 ................................................................................................ 129
IV. GIAI §o¹n 1975 - NAY ............................................................................................. 142
KÕt LuËn ................................................................................................................................ 145
Phô Lôc ................................................................................................................................... 148
Chó ThÝch .............................................................................................................................. 157
2
Më §Çu
Chuyªn ®Ò “Sù lùa chän con ®−êng ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc ®Çu thÕ kû XX lµ
qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc tõ 1930 ®Õn nay” nh»m phôc vô ®èi t−îng häc ®¹i
häc ®µo t¹o tõ xa, ngµnh lÞch sö.
Yªu cÇu cña chuyªn ®Ò: båi d−ìng tri thøc, ®i s©u vµo vÊn ®Ò lý luËn c¬ b¶n vÒ sù lùa
chän con ®−êng ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc. Sù lùa chän Êy lµ cña chÝnh lÞch sö, xuÊt
ph¸t tõ yªu cÇu cña lÞch sö, th«ng qua kh¶ n¨ng nhËn thøc yªu cÇu Êy cña céng ®ång
d©n téc, chø kh«ng thÓ lµ ý muèn chñ quan cña mét nhãm ng−êi. NhËn thøc ®óng yªu
cÇu cña lÞch sö víi gi¶i ph¸p ®óng më ®−êng cho lÞch sö ph¸t triÓn. NhËn thøc ch−a
®óng yªu cÇu cña lÞch sö sÏ dÉn ®Õn sù bÕ t¾c, thÊt b¹i.
Chuyªn ®Ò cßn lµm râ sù chuyÓn biÕn trong hÖ t− t−ëng yªu n−íc vµ çch m¹ng ViÖt
Nam tõ hÖ t− t−ëng phong kiÕn sang hÖ t− t−ëng d©n chñ t− s¶n ®Õn hÖ t− t−ëng céng
s¶n. Sù chuyÓn biÕn ®ã chi phèi, h−íng dÉn sù ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc. Trong ®ã
Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®ãng vai trß quan träng vµ vÜ ®¹i nhÊt trong qu¸ tr×nh lùa chän
con ®−êng ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc: ®ã lµ con ®−êng çch m¹ng v« s¶n, kÕt hîp lý
t−ëng ®éc lËp d©n téc víi chñ nghÜa x· héi, ®¸p øng ®−îc yªu cÇu cña lÞch sö d©n téc vµ
xu thÕ ph¸t triÓn cña thêi ®¹i, më ®−êng ph¸t triÓn cho lÞch sö d©n téc.
Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn liªn tôc, xen kÏ çc b−íc nh¶y vät cña çch m¹ng ViÖt Nam tõ
1930 ®Õn nay ®−îc ®Ò cËp ®Õn nh− mét nh©n tè thùc tÕ kiÓm nghiÖm tÝnh ®óng ®¾n cña
sù lùa chän con ®−êng ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc ë mçi chÆng ®−êng, cô thÓ, ta rót
kinh nghiÖm, hoµn chØnh chiÕn l−îc ®Ó tõng b−íc tiÕn lªn môc tiªu cao nhÊt: X©y dùng
thµnh c«ng CNXH trªn ®Êt n−íc ta
Néi dung chuyªn ®Ò gåm: më ®Çu, kÕt luËn vµ 3 phÇn lín.
PhÇn I: Yªu cÇu cña lÞch sö ViÖt Nam cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX.
PhÇn II: Sù lùa chän con ®−êng ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc
PhÇn III: Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc tõ n¨m 1930 ®Õn nay theo con
®−êng ®· chän.
§©y lµ chuyªn ®Ò kh¸ phøc t¹p, chóng t«i ®· biªn so¹n lÇn ®Çu vµo n¨m 1996. §¹i
häc HuÕ Ên hµnh tõ 1997 ®Õn 2000 ®−îc nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc Ên hµnh phôc vô gi¶ng
3
d¹y vµ häc tËp cho sinh viªn. HiÖn nay do yªu cÇu míi cña ch−¬ng tr×nh, chóng t«i biªn
so¹n l¹i. LÇn biªn so¹n nµy ë ch−¬ng I vµ II cã chØnh lý bæ sung nhiÒu tri thøc h¬n. So
víi lÇn biªn so¹n thø nhÊt, cã thªm phÇn phô lôc. MÆc dï ng−êi biªn so¹n ®· rÊt cè
g¾ng, song thiÕu sãt lµ khã tr¸nh khái. Xin ch©n thµnh tiÕp thu ý kiÕn ®ãng gãp cña ®ång
nghiÖp ®Ó cã dÞp sÏ n©ng cao h¬n n÷a chÊt l−îng chuyªn ®Ò nh»m phôc vô tèt h¬n viÖc
häc tËp cña sinh viªn.
T¸c gi¶
HuÕ 2001
4
Ch−¬ng I
Y£U CÇu VÒ CON §−êng Ph¸t TriÓn Cña LÞch Sö D¢N

Téc Cuèi ThÕ Kû XIX §Çu ThÕ Kû XX
I. ViÖt NAM Tr−íc Cuéc X¢M L¡NG Cña Chñ NghÜa T¦ B¶n PH¦¥NG T¢Y
Vµ Ph¸p
1. ¢m m−u x©m l−îc cña CNTB ph−¬ng T©y vµ Ph¸p
Chñ nghÜa t− b¶n mäc lªn vµ ph¸t triÓn ë ch©u ¢u ®−a ®Õn thÕ lùc kinh tÕ vµ chÝnh
trÞ cña giai cÊp t− s¶n ngµy cµng m¹nh. Hä cÊu kÕt víi nhµ vua, gi¸o s− ®Ó thùc hiÖn
chÝnh s¸ch x©m l−îc thuéc ®Þa. Nhê nh÷ng c«ng cuéc thùc d©n ®Ém m¸u ®Ó chinh phôc
vµ c−íp ®o¹t hai n−íc T©y Ban Nha, Bå §µo Nha ®· trë thµnh hai n−íc giµu m¹nh nhÊt
ch©u ¢u ë thÕ kû XVI. TiÕp ®Õn lµ Hµ Lan, Anh, Ph¸p, ph¸t triÓn m¹nh c«ng nghiÖp vµ
th−¬ng nghiÖp, theo gãt thùc d©n T©y Ban Nha, Bå §µo Nha, ®i x©m chiÕm thuéc ®Þa.
Råi çc cuéc çch m¹ng t− s¶n Hµ Lan (1581), Anh (1640), Ph¸p (1789) lÇn l−ît thµnh
c«ng lµm cho chñ nghÜa t− b¶n ph¸t triÓn m¹nh ë T©y ¢u vµ ®Èy m¹nh x©m chiÕm
thuéc ®Þa.
Anh - Ph¸p tiÕn hµnh chiÕn tranh 7 n¨m (1756 - 1763) ®Ó tranh giµnh thuéc ®Þa Ên
§é. Ph¸p thÊt b¹i vµ Anh ®éc chiÕm thÞ tr−êng Ên §é. Sau ®ã ng−êi Anh tiÕn vÒ MiÕn
§iÖn (Mianma), M· Lai (Malayxia), óc (ètxtr©ylia), T©n T©y Lan... Ng−êi Anh ®· chiÕm
®−îc rÊt nhiÒu thuéc ®Þa ®Ó “tù hµo” r»ng “mÆt trêi kh«ng bao giê lÆn trªn ®Êt n−íc
Anh”. Nöa ®Çu thÕ kû XIX t− b¶n ph−¬ng T©y b¾t ®Çu x©m nhËp vµo thÞ tr−êng Trung
Quèc. Më ®Çu lµ Anh (1842), råi Ph¸p, Mü (1844). Tõ ®ã Ph¸p th−êng xuyªn cã h¹m ®éi
ë ViÔn §«ng. Sau Trung Quèc, NhËt còng bÞ bao v©y trong vßng ngo¹i th−¬ng cña t− b¶n
©u -Mü. §Õn 1858 NhËt ®· ph¶i ký çc hiÖp −íc th−¬ng m¹i bÊt b×nh ®¼ng më çc cöa
khÈu. Tõ ®ã hµng ho¸ cña t− b¶n trµn ngËp n−íc NhËt.
Nh− thÕ lµ ®Õn gi÷a thÕ kû XIX, thÕ lùc t− b¶n ©u - Mü ®· trµn kh¾p ph−¬ng §«ng.
HÇu hÕt çc n−íc kÐm ph¸t triÓn ®Òu n»m trong vßng c−¬ng to¶ cña hä. ViÖt Nam còng
trong t×nh tr¹ng ®ã.
5
Thùc tÕ ng−êi ©u ®Õn ViÖt Nam rÊt sím. §Çu thÕ kû XVI, ng−êi Bå ®· ®Õn bu«n b¸n
ë Héi An (Faifo). N¨m 1636 ng−êi Hµ Lan ®Õn bu«n b¸n ë Héi An. N¨m sau (1637) hä
®Õn bu«n b¸n ë B¾c kú, lËp çc cöa hµng bu«n ë phè HiÕn (H−ng Yªn). Thùc d©n Anh
®Õn §µng Trong vµ §µng Ngoµi vµo n¨m 1613 - 1616 ®Ó t×m çch lËp quan hÖ ngo¹i
th−¬ng. Nh−ng tõ 1654 vÒ sau Anh míi cã nhiÒu quyÒn lùc ë ViÔn §«ng, c«ng ty Anh
®Èy m¹nh bu«n b¸n ë NhËt B¶n, §µi Loan, §µng Ngoµi. Anh lËp th−¬ng ®iÕm ë KÎ Chî
(Hµ Néi) vµ Héi An. N¨m 1700 Anh chiÕm ®¶o C«n L«n nh−ng thÊt b¹i.
Trong t×nh h×nh çc n−íc t− b¶n ¢u - Mü ch¹y ®ua ®Ó t×m kiÕm thÞ tr−êng, tÊt c¶ çc
n−íc chËm ph¸t triÓn ®Òu trë thµnh ®èi t−îng x©m l−îc cña chóng. Giai cÊp t− s¶n ¢u -
Mü tù cho hä çc quyÒn lµ çc “«ng chñ’, cßn nh÷ng xø ch−a ph¸t triÓn chñ nghÜa t− b¶n
lµ ®Êt “v« chñ’, vµ hä ®−îc quyÒn ®Õn chiÕm ®ãng ®Ó ®Êt ®ã cã chñ. Vµ thÕ lµ çi vßi b¹ch
tuéc cña chñ nghÜa t− b¶n v−¬n tíi nh÷ng miÒn ®Êt xa x«i cña ch©u ¸, ch©u Phi vµ ch©u
Mü latinh. Trong bèi c¶nh ®ã ViÖt Nam trë thµnh ®èi t−îng x©m l−îc cña chñ nghÜa t−
b¶n T©y ¢u lµ ®iÒu khã tr¸nh. Vµ nguy c¬ bÞ x©m l−îc lu«n ®e do¹ chñ quyÒn cña ViÖt
Nam.
Gièng nh− thùc d©n Anh, thùc d©n Ph¸p nhßm ngã ViÖt Nam tõ rÊt sím, tõ 1624
gi¸o s− Ph¸p ®· ®Õn ViÖt Nam h−íng ®¹o cho viÖc x©m l−îc cña Ph¸p. Gi¸o s− A-lÕch-
xan-®¬-Rèt (Alecxandre de Rhrodes) lµ ng−êi ®i ®Çu dän ®−êng cho c«ng cuéc x©m l¨ng.
Sau 21 n¨m truyÒn ®¹o ë ViÖt Nam, Rèt trë vÒ Ph¸p víi mét tÊm b¶n ®å ViÖt Nam ®−îc
vÏ rÊt râ vµ kÕt luËn “§©y lµ mét vÞ trÝ cÇn ph¶i chiÕm lÊy vµ chiÕm ®−îc xø nµy th×
th−¬ng gia ch©u ¢u sÏ t×m ®−îc mét nguån lîi nhuËn vµ tµi nguyªn dåi dµo”.(1) TiÕp
theo Rèt lµ “Héi truyÒn gi¸o ®èi ngo¹i”, råi “C«ng ty th−¬ng m¹i cña Ph¸p ë ViÔn §«ng”,
“C«ng ty §«ng Ên” (2). C«ng ty nµy võa cã môc ®Ých truyÒn gi¸o, võa cã môc ®Ých
th−¬ng m¹i”(3). N¨m 1680 mét ®oµn th−¬ng m¹i Ph¸p lËp th−¬ng ®iÕm ë B¾c kú ®Ó c¹nh
tranh víi Hµ Lan vµ Anh. Trong khi çc gi¸o s− ho¹t ®éng r¸o riÕt vµ béc lé ý ®å muèn
chiÕm ViÖt Nam th× çc th−¬ng gia Ph¸p chuÈn bÞ kÕ ho¹ch x©m l−îc. N¨m 1686 Ve-rª
(Verret) ®· b¸o ço xin chÝnh phñ chiÕm lÊy ®¶o C«n L«n. Nh−ng hä ®· chËm ch©n h¬n
ng−êi Anh. N¨m 1738 Duy-ma (Dumas) tr×nh bµy víi vua Lui XV mét dù ¸n x©m nhËp
B¾c ViÖt Nam, n¨m 1748 §uy-m«ng (Dumont) ®Ò nghÞ chiÕm cï lao Chµm gÇn Héi An.
N¨m 1749 Poa-v¬-r¬ (Pierrepoivre) ®Õn Phó Xu©n xin cho ®Æt c¨n cø ë §µ N½ng vµ Héi
An.
Sau thÊt b¹i cña chiÕn tranh 7 n¨m (1756 - 1763) Ph¸p ph¶i nh−êng hÇu hÕt çc
thuéc ®Þa bÐo bë ë ch©u ¸ vµ ch©u Mü cho Anh nªn Ph¸p cµng dßm ngã ViÖt Nam. Theo
chóng “H×nh nh− chØ cßn sãt l¹i Nam kú lµ xø mµ ng−êi Anh ch−a ®Ó ý ®Õn”, nh−ng ai cã
thÓ nµo tin r»ng hä sÏ kh«ng gÊp rót dßm ngã ®Õn ch¨ng? NÕu hä quyÕt ®Þnh lµm ®iÒu ®ã
6
tr−íc chóng ta, th× chóng ta sÏ vÜnh viÔn bÞ lo¹i khái vïng nµy”.(4) Xem thÕ th× thÊy Anh
®ang lµ mèi ®e do¹ lín víi Ph¸p ë vïng ViÔn §«ng. Ph¸p ph¶i ch¹y ®ua víi Anh trong
viÖc chiÕm ViÖt Nam. MÆt kh¸c, ViÖt Nam lµ xø së giµu cã. Kh«ng cã xø së nµo ë ch©u ¸
l¹i s¶n xuÊt nhiÒu vËt phÈm quÝ gi¸, bu«n b¸n l¹i dÔ lêi nh− xø nµy. Vµng xø nµy tõ ®Êt
®µo lªn ®· nh− vµng rßng råi. VÞ trÝ Nam kú v« cïng thuËn lîi cho th−¬ng m¹i...”. V× thÕ
Ph¸p t×m mäi c¬ héi ®Ó vµo ViÖt Nam. C¬ héi ®ã thùc sù ®· ®Õn vµo cuèi thÕ kû XVIII khi
NguyÔn ¸nh cÇu viÖn Ph¸p chèng l¹i phong trµo n«ng d©n T©y S¬n. Gi¸o s− Pi-nh¬-®¬
Bªhen (Pingeau de Behaine) ®−îc NguyÔn ¸nh göi con tin vµ trao toµn quyÒn ®Ó «ng ta
th−¬ng l−îng víi vua Lui XVI xin cÇu viÖn (1784). Thùc d©n Ph¸p muèn “m−în cí gióp
NguyÔn ¸nh mµ ®Æt ch©n ngay lªn n−íc ViÖt Nam”. Mét hiÖp −íc gi÷a Bªhen ®¹i diÖn
cho NguyÔn ¸nh vµ M«ng-m«-ranh ®¹i diÖn cho vua Lui XVI ®−îc ký kÕt t¹i VÐc X©y
ngµy ll-1787 ®Ó gióp NguyÔn ¸nh chèng T©y S¬n. Víi ®iÒu −íc nµy Ph¸p gióp NguyÔn
¸nh tµu chiÕn vµ binh lÝnh trang bÞ ®Çy ®ñ vò khÝ, cßn Ph¸p ®−îc së h÷u c¶ng §µ N½ng,
®¶o C«n L«n vµ tù do bu«n b¸n trªn toµn câi Nam kú. Nh−ng çch m¹ng t− s¶n Ph¸p
(1789 - 1794) vµ chiÕn tranh ch©u ¢u (1792 - 1814) ®· v« hiÖu ho¸ hiÖp −íc trªn. Ph¸p
ph¶i ®èi phã víi çch m¹ng trong n−íc, ph¶i ho·n kÕ x©m l−îc ViÖt Nam. Nh÷ng ý ®å
x©m l−îc vÉn cßn tån t¹i, çi ho¹ x©m l¨ng vÉn lën vën quanh ViÖt Nam. Thêi Lui
XVIII, n−íc Ph¸p ®· trë l¹i æn ®Þnh. T− b¶n Ph¸p l¹i t×m çch can thiÖp ®Ó x©m l−îc
ViÖt Nam. Hä muèn th−¬ng thuyÕt víi triÒu ®×nh HuÕ trªn c¬ së hiÖp −íc VÐc X©y. Se-
nh« (Chaingeau) ®ang lµm quan trong triÒu ®×nh HuÕ, l¹i ®−îc cö lµm c«ng sø Ph¸p
th−¬ng l−îng víi triÒu ®×nh më réng thÕ lùc cña Ph¸p chuÈn bÞ x©m l−îc. §ßi më cöa
th«ng th−¬ng bu«n b¸n vµ thiÕt lËp quan hÖ th−¬ng m¹i gi÷a hai n−íc kh«ng thµnh,
Ph¸p quyÕt ®Þnh dïng vâ lùc trùc tiÕp ®¸nh chiÕm ViÖt Nam. Tõ 1843 ®Õn 1847, Ph¸p ba
lÇn ®em chiÕn h¹m ®Õn uy hiÕp §µ N½ng. Ngµy 15-4-1847 Ph¸p b¾n ph¸ chiÕn thuyÒn
cña triÒu ®×nh t¹i §µ N½ng råi rót lui. TiÕng sóng ®· næ, ý ®å x©m l−îc cña Ph¸p sau
hµng thÕ kû ®· béc lé râ rµng. N¨m 1848 çch m¹ng th¸ng 2 bïng næ khiÕn Ph¸p dõng
viÖc x©m l−îc ViÖt Nam ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trong n−íc. Sau ®ã çch m¹ng c«ng nghiÖp
ph¸t triÓn m¹nh mÏ, m¸y h¬i n−íc ra ®êi, thóc ®Èy s¶n xuÊt ph¸t triÓn ngµy cµng nhanh.
Hµng ho¸ s¶n xuÊt vµ xuÊt c¶ng ngµy cµng nhiÒu. §Õn gi÷a thÕ kû XIX nhu cÇu më réng
thÞ tr−êng ngoµi d©n téc trë nªn bøc thiÕt h¬n.
H¬n n÷a thùc d©n Anh tiÕp tôc chiÕm b¸n ®¶o Ên §é, më cöa Trung Quèc khiÕn cho
t− b¶n Ph¸p cµng nãng lßng chiÕm ViÖt Nam ®Ó c¹nh tranh víi Anh, ®ua nhau víi Anh
ph©n chia mÆt ®Þa cÇu. Trong thêi gian chiÕn tranh Nha PhiÕn lÇn II ë Trung Quèc
(1856 - 1858). Nap«lª«ng III, hoµng ®Õ Ph¸p cö M«ng Tinhi (Montiguy) sang HuÕ yªu
cÇu cho Ph¸p “tù do truyÒn ®¹o, tù do bu«n b¸n”. MÆt kh¸c cö phã ®« ®èc h¶i qu©n Gi¬-
7
nu-dy (Rigault de Genoeilly) kÐo qu©n xuèng ®¸nh ViÖt Nam sau khi ®¸nh xong Thiªn
T©n Trung Quèc vµ ®iÒu ®ã ®· x¶y ra vµo ngµy 01-9-1858.
Sù tr×nh bµy trªn ®©y ®· cho thÊy chñ nghÜa t− b¶n ph−¬ng T©y trªn con ®−êng ph¸t
triÓn cña m×nh ®· dßm ngã sang ph−¬ng §«ng vµ x©m chiÕm çc n−íc ph−¬ng §«ng.
Çc n−íc ph−¬ng §«ng ®øng tr−íc nguy c¬ bÞ x©m l−îc lµ tÊt yÕu. T¹i ViÖt Nam, tõ thÕ
kû XVII ®· bÞ ph−¬ng T©y nhßm ngã th«ng qua çc tæ chøc truyÒn gi¸o vµ c«ng ty §«ng
Ên, ©m m−u ®ã kÐo dµi dai d¼ng cho ®Õn gi÷a thÕ kû XIX. NhÊt lµ sau çch m¹ng 1848
n−íc Ph¸p b−íc vµo çch m¹ng c«ng nghiÖp, nhu cÇu thÞ tr−êng trë nªn cÊp b¸ch. ViÖt
Nam l¹i lµ mét “vÞ thÕ cÇn ph¶i chiÕm lÊy”, nh− Ph¸p x¸c ®Þnh tõ gi÷a thÕ kû XVIII, cho
nªn nguy c¬ bÞ x©m l−îc lµ ®iÒu tÊt yÕu. §Õn cuèi thÕ kû XIX çc n−íc kÐm ph¸t triÓn bÞ
chñ nghÜa t− b¶n chiÕm lµm thuéc ®Þa kh«ng cßn lµ vÊn ®Ò riªng biÖt cña mét n−íc nµo,
mµ nã lµ nguy c¬ cã tÝnh thêi ®¹i, thêi ®¹i ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t− b¶n. Nguy c¬ nµy
diÔn ra dai d¼ng tõ thÕ kû nµy qua thÕ kû kh¸c vµ ngµy cµng râ rÖt h¬n, cÊp b¸ch h¬n.
Nguy c¬ bÞ x©m l−îc xuÊt hiÖn tõ rÊt nhiÒu phÝa: Bå §µo Nha, T©y Ban Nha Hµ Lan,
Anh, Ph¸p vµ c¶ nhµ Thanh. Nh−ng cuèi cïng chØ cã Ph¸p - Anh biÕn nguy c¬ thµnh
hµnh ®éng x©m l−îc, trong ®ã Ph¸p lµ kÎ kiªn tr× vµ kiªn quyÕt theo ®uæi ©m m−u x©m
l−îc ViÖt Nam. V× Ph¸p hiÓu ViÖt Nam h¬n çc n−íc kh¸c, Ph¸p cã ®éi ngò gi¸o s− dß
®−êng vµ l«i kÐo ®−îc mét sè gi¸o d©n lµm c¬ së, vµ quan träng h¬n lµ c¶ Ph¸p ch−a cã
c¨n cö ë vïng §«ng Nam ¸ nªn quyÕt t©m chiÕm ViÖt Nam.
2. Hµnh ®éng x©m l−îc cña thùc d©n Ph¸p vµ tr¸ch nhiÖm cña nhµ NguyÔn trong
viÖc ®Ó mÊt n−íc ta cuèi thÕ kû XIX
Sau gÇn 200 n¨m Êp ñ méng x©m l¨ng, n¨m 1858 Ph¸p biÕn ©m m−u ®ã thµnh hµnh
®éng x©m l−îc. Ph¸p trë l¹i §µ N½ng x©m l−îc vµ chiÕm ®ãng §µ N½ng n¨m 1858, n¨m
sau 1859, chóng chiÕm ®ãng Gia §Þnh. N¨m 1861, chiÕm 3 tØnh miÒn §«ng Nam kú vµ
n¨m 1867 chóng chiÕm 3 tØnh miÒn T©y Nam bé. ViÖc chiÕm ®ãng 6 tØnh Nam kú kh¸ dÔ
dµng thóc ®Èy Ph¸p ®Èy m¹nh h¬n n÷a x©m l−îc n−íc ta. N¨m 1873 chóng ®¸nh B¾c kú
lÇn thø I, nh−ng ch−a ®ñ søc gi÷ l©u dµi nªn ®· rót vÒ Nam kú, sau khi buéc triÒu ®×nh
HuÕ ph¶i nh−îng bé c¾t 6 tØnh Nam kú cho Ph¸p vµ mét sè quyÒn lîi kinh tÕ, ngo¹i giao
ë B¾c kú. M−êi n¨m sau Ph¸p trë l¹i x©m l−îc B¾c kú lÇn thø II (1882) Vµ n¨m sau 1883
chóng ®¸nh chiÕm kinh thµnh HuÕ, kÕt thóc qu¸ tr×nh vò trang x©m l−îc ViÖt Nam.
HiÖp −íc QuÝ Mïi ®· biÕn ViÖt Nam tõ mét n−íc phong kiÕn ®éc lËp gÇn mét ngh×n
n¨m trë thµnh n−íc thuéc ®Þa cña Ph¸p.
ThÕ lµ tr−íc cuéc x©m l¨ng cña thùc d©n, nhµ n−íc phong kiÕn ViÖt Nam thÊt b¹i,
kÐo theo sù thÊt b¹i cña c¶ d©n téc. §©y lµ lÇn ®Çu tiªn sau gÇn mét ngh×n n¨m ®éc lËp,
ViÖt Nam bÞ thÊt b¹i ®au ®ín tr−íc giÆc ngo¹i x©m. §iÒu ®ã ®· lµm vÈn ®ôc trang sö
8
chèng x©m l¨ng trong lÞch sö gi÷ n−íc cña d©n téc. ViÖc mÊt n−íc cuèi thÕ kû XIX dÉn
®Õn tai ho¹: gÇn 100 n¨m Ph¸p thuéc, kÐo lïi lÞch sö ViÖt Nam hµng thÕ kû.
V× sao nhµ n−íc phong kiÕn NguyÔn thÊt b¹i tr−íc cuéc x©m l−îc cña Ph¸p? Lý gi¶i
vÊn ®Ò nµy, tiÕn sÜ Phan Minh Th¶o ®· c«ng bè bµi “Thö t×m hiÓu v× sao nhµ NguyÔn bÞ
thÊt b¹i trong cuéc chiÕn tranh chèng x©m l−îc Ph¸p (1858 - 1884)”. Theo t¸c gi¶ cã 3
nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù thÊt b¹i cña triÒu NguyÔn: “Thø nhÊt, lµ do sù suy yÕu nghiªm
träng cña triÒu NguyÔn, nhÊt lµ v× nã qu¸ ph¶n ®éng, ph¶n d©n téc. Trong h¬n 50 n¨m
trÞ v× trong hoµ b×nh, nhµ NguyÔn ®· kh«ng t¹o cho ®Êt n−íc mét tiÒm lùc quèc phßng ®ñ
m¹nh ®Ó b¶o vÖ Tæ quèc. Khi chiÕn tranh x¶y ra, Tù §øc kh«ng kiªn quyÕt chèng giÆc
mµ chØ nghÞ hoµ, thùc chÊt lµ ®Çu hµng. Tù ®Æt m×nh vµo thÕ ®èi lËp víi nh©n d©n trong
suèt cuéc chiÕn tranh. Cã qu©n ®Çu n·o lµ triÒu ®×nh th× hoang mang dao ®éng, chñ hoµ,
kh«ng quyÕt t©m tæ chøc kh¸ng chiÕn. Thø hai lµ trong thêi kú 1858-1880 chóng ta
kh«ng cã mét l·nh tô cã ®ñ kh¶ n¨ng ®oµn kÕt d©n téc, dÉn d¾t qu©n d©n ®¸nh b¹i kÎ
thï; phong trµo quÇn chóng thiÕu h¼n l·nh tô - anh hïng d©n téc nh− TrÇn Quèc TuÊn,
nh− Lª Lîi, Quang Trung ®Ó l·nh ®¹o. Çc l·nh tô khëi nghÜa nhiÒu ng−êi tµi giái. Song
thiÕu ng−êi cã tÇm chiÕn l−îc nh− NguyÔn Tr·i, ch−a thÊy mét ai tù tin vµ hiÓu ®Þch nh−
TrÇn Quèc TuÊn ®Ó ung dung b×nh tÜnh mµ nhËn xÐt. N¨m nay giÆc sang, ta ®¸nh giÆc
cã thÓ nhµn h¬n çc n¨m kh¸c. ChÝnh s¸ch “nghÞ hoµ lµ quèc s¸ch” vµ ®µn ¸p khëi nghÜa
n«ng d©n ®· thui chét nh©n tµi. Bao nhiªu dù ¸n c¶i çch nh»m tù c−êng cña nh÷ng
ng−êi tµi giái nh− NguyÔn Tr−êng Té, NguyÔn Lé Tr¹ch, §Æng Huy Trø kh«ng ®−îc
thùc hiÖn. HÇu hÕt çc l·nh tô kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n xuÊt th©n tõ n«ng d©n vµ quan
l¹i bÞ chi phèi bëi ý thøc hÖ phong kiÕn, l¹i ch−a ®−îc tiÕp xóc víi chñ nghÜa t− b¶n, víi
khoa häc kü thuËt ph−¬ng T©y nªn ch−a hiÓu kÎ thï lµ lo¹i kÎ thï míi (®Õ quèc t− s¶n)
chø kh«ng ph¶i kÎ thï cò (phong kiÕn). Kh«ng hiÓu ®Õ quèc Ph¸p ®¹i diÖn cho mét thÕ
lùc ®ang lªn cña thêi ®¹i t− b¶n chñ nghÜa chuyÓn sang giai ®o¹n ®Õ quèc chñ nghÜa,
lu«n lu«n nu«i d· t©m x©m l−îc n−íc ta, biÕn n−íc ta thµnh thuéc ®Þa cña chóng.
Nguyªn nh©n thø ba lµ vÒ mÆt qu©n sù, chóng ta kh«ng lµm thÊt b¹i ©m m−u chiÕn
l−îc vµ ph−¬ng ph¸p t¸c chiÕn cña ®Þch. ThÊt b¹i trong kÕ ho¹ch ®¸nh “tèc chiÕn tèc
th¾ng” ®Þch ®· chuyÓn sang dïng çch ®¸nh “vÕt dÇu loang”. Do gÆp nhiÒu khã kh¨n vÒ
tiÕp tÕ vµ thiÕu lùc l−îng, nªn ®Þch ph¶i “gÆm dÇn” n−íc ta. Võa ®¸nh võa th¨m dß, ph¸t
hiÖn chç yÕu, chç s¬ hë cña ta. Chóng võa ®¸nh võa ®µm, võa kÕt hîp 2 thñ ®o¹n: “lÊy
chiÕn tranh nu«i chiÕn tranh, dïng ng−êi ViÖt ®¸nh ng−êi ViÖt” ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng khã
kh¨n cña chóng, lµm cho t−¬ng quan lùc l−îng thay ®æi ngµy cµng cã lîi cho chóng, bÊt
lîi cho ta.
Trong t¸c chiÕn, ®Þch lu«n giµnh vµ duy tr× ®−îc thÕ chñ ®éng, ®¸nh b¹i hÇu hÕt çc
ph−¬ng ¸n t¸c chiÕn cña triÒu ®×nh. §iÒu mµ ®Þch sî nhÊt lµ çc cuéc tËp kÝch, phôc kÝch
9
cña nghÜa qu©n ë nh÷ng n¬i hiÓm trë vµ bÊt ngê lµm cho nhiÒu lóc chóng bÞ nh÷ng thiÖt
h¹i lín. Çch ®¸nh du kÝch cña nghÜa qu©n lu«n ¸m ¶nh chóng, khiÕn chóng lo ng¹i.
Nh−ng triÒu ®×nh ®· kh«ng cho phÐp çc cuéc ®Êu tranh du kÝch ph¸t triÓn thµnh chiÕn
tranh du kÝch qui m« toµn quèc ®Ó tiªu diÖt kÎ thï, nªn cuèi cïng chóng ®¸nh b¹i tõng
lùc l−îng nghÜa qu©n, ®Ó cuèi cïng ®¸nh b¹i c¶ d©n téc ta.(5) Nhµ NguyÔn hoµn toµn
ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm tr−íc lÞch sö vÒ sù thÊt b¹i cña d©n téc trong cuéc chèng x©m l¨ng
cuèi thÕ kû XIX.
LÞch sö hµng ngµn n¨m dùng n−íc vµ gi÷ n−íc cña d©n téc ta chøng tá r»ng khi ®Êt
n−íc bÞ x©m l¨ng, th× vÊn ®Ò bøc thiÕt nhÊt ®ßi hái ng−êi n¾m quyÒn nhµ n−íc ph¶i l·nh
®¹o nh©n d©n chèng x©m l−îc, b¶o vÖ ®éc lËp, chñ quyÒn cña d©n téc, vµ chØ cã quyÕt
chiÕn, quyÕt th¾ng th× míi ®¸nh b¹i ®−îc bän ngo¹i x©m. Çc nhµ n−íc phong kiÕn ViÖt
Nam trong lÞch sö ®· lµm ®−îc ®iÒu ®ã. Nhµ Lý kiªn quyÕt tæ chøc kh¸ng chiÕn chèng
qu©n x©m l−îc Tèng. Hµng ngµn n¨m sau, vÉn vang väng nói s«ng lêi tuyªn ng«n bÊt hñ
cña vÞ l·o t−íng anh hïng Lý Th−êng KiÖt “Nam Quèc S¬n Hµ Nam ®Õ c−, tuyÖt nhiªn
®Þnh mÖnh t¹i Thiªn th−. Nh− hµ nghÞch lç lai x©m ph¹m. Nh÷ ®¼ng hµnh khan thÊt b¹i
h−“. Víi ý chÝ Êy triÒu Lý l·nh ®¹o nh©n d©n ®¸nh tan qu©n x©m l−îc Tèng, ®Ì bÑp ý chÝ
x©m l−îc cña bän phong kiÕn ph−¬ng B¾c. ThÕ kû XIII qu©n Nguyªn - M«ng, kÎ thï
m¹nh nhÊt thêi ®ã ®· 3 lÇn x©m l−îc ViÖt Nam. Nhµ TrÇn ®· ph¸t ®éng phong trµo toµn
qu©n, toµn d©n kh¸ng chiÕn. Vua t«i mét lßng víi khÝ thÕ “Diªn Hång” quyÕt ®¸nh.
T−íng sÜ quyÕt chiÕn víi tinh thÇn “s¸t th¸t”, “dÉu cho th©n nµy ph¬i ngoµi néi c¶, ngh×n
x¸c nµy gãi trong da ngùa ta còng cam lßng” vµ HÞch t−íng sÜ “rÒn vang s«ng nói”. C¶
d©n téc thµnh mét khèi ®oµn kÕt ®¸nh tan tµnh 3 lÇn x©m l−îc cña Nguyªn M«ng. Lª Lîi
chèng qu©n Minh, T©y S¬n ®¹i ph¸ qu©n Thanh. Çc triÒu ®¹i ®ã ®· lµm r¹ng rì trang
sö chèng ngo¹i x©m. §Õn nhµ NguyÔn th× ®au ®ín thay n−íc mÊt nhµ tan, non s«ng ch×m
®¾m d−íi ¸ch thùc d©n. Nhµ NguyÔn mu«n ®êi ph¶i chÞu sù lªn ¸n cña lÞch sö. Bëi v× dï
®ang trªn ®µ suy yÕu th× khi Ph¸p x©m l−îc, triÒu NguyÔn vÉn cã nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn
thiÕt thuËn lîi cho c«ng cuéc chèng x©m l¨ng, mµ nhµ NguyÔn ®· kh«ng biÕt khai th¸c.
Thø nhÊt, nhµ n−íc phong kiÕn ViÖt Nam lµ mét nhµ n−íc thèng nhÊt ®éc lËp cã chñ
quyÒn: ®©y lµ yÕu tè tinh thÇn rÊt lín, lµ c¬ së ®Ó tËp trung lùc l−îng ®oµn kÕt toµn d©n,
chèng kÎ thï, lµ mét khã kh¨n cho kÎ thï, chóng kh«ng thÓ kÝch ®éng tõng bé phËn
nh©n d©n chèng ®èi lÉn nhau. §Êt n−íc thèng nhÊt lµ c¬ së v÷ng ch¾c cho tinh thÇn d©n
téc ph¸t triÓn.
Thø hai, d©n téc ta cã truyÒn thèng ®Êu tranh kiªn tr×, dòng c¶m bÊt khuÊt tr−íc
qu©n thï. Trªn c¬ së nµy mµ khÝch lÖ lßng tù hµo d©n téc, vµ ý thøc vÒ qu©n ®−îc sèng
®éc lËp tù do, lµm cho tinh thÇn yªu n−íc nµy ®−îc nh©n lªn gÊp béi.
10
Thø ba, nhµ NguyÔn vÉn cßn kh¶ n¨ng vËt chÊt cÇn thiÕt cho cuéc chèng x©m l−îc.
N¨m 1840 trong kho cã 6.315.000 héc lóa g¹o; 37.780 l¹ng vµng. N¨m 1847 lóa g¹o cã
h¬n 9 triÖu héc, vµng h¬n 90.000 l¹ng. Khi thµnh Gia §Þnh thÊt thñ (th¸ng 2/1859) triÒu
®×nh ®· bá l¹i kinh thµnh 200 ®¹i b¸c, 20.000 vò khÝ çc lo¹i 86.000kg thuèc sóng, 9
chiÕn thuyÒn trÞ gi¸ 20 triÖu quan, lóa g¹o ®ñ nu«i tíi hµng v¹n qu©n trong c¶ n¨m. Hay
®Õn nh÷ng n¨m 60, Tù §øc cßn cã thÓ x©y “V¹n Niªn C¬”, 1883 T«n ThÊt ThuyÕt cßn
chë ra T©n së dù phßng sè l−îng l−¬ng thùc, vµng kh¸ lín. NÕu ®em so s¸nh víi nh÷ng
ngµy ®Çu cuéc kh¸ng Ph¸p cuèi n¨m 1945 th× chÝnh phñ ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ
kh«ng cã g× ngoµi nöa triÖu b¹c lÎ r¸ch n¸t. Vò khÝ kh«ng kh¸c g× mÊy so víi n¨m 1858.
Thø t−, m©u thuÉn giai cÊp gi÷a n«ng d©n víi triÒu NguyÔn t¹m thêi l¾ng xuèng, t¹m
thêi hoµ ho·n ®Ó chèng x©m l¨ng. Nh©n d©n lu«n khao kh¸t mét cuéc sèng tèt ®Ñp h¬n,
hä ®· t¹m hoµ gi¶i víi triÒu ®×nh vµ cïng triÒu ®×nh chèng Ph¸p. Th¸i ®é cña nh©n d©n
víi triÒu ®×nh biÕn chuyÓn theo th¸i ®é cña triÒu ®×nh víi Ph¸p. Hä ®· vµ cßn sÏ ñng hé
triÒu ®×nh nÕu triÒu ®×nh d¸m chèng Ph¸p.
§ã lµ nh÷ng thuËn lîi rÊt c¬ b¶n, nh−ng nhµ NguyÔn bá qua tÊt c¶ nªn trong cuéc
kh¸ng chiÕn thiÕu h¼n mét yÕu tè quan träng lµ tinh thÇn toµn d©n, thµ quyÕt tö cho Tæ
quèc quyÕt sinh vµ thiÕu mét bé m¸y l·nh ®¹o kiªn quyÕt.
Nhµ NguyÔn lóng tóng kh«ng biÕt “TÝnh sao, hoµ, chiÕn, gi÷ hay nh−êng? ThÊy ®¸nh
vµ hoµ ®Òu khã nh− nhau, ®Ó cuèi cïng Tù §øc quyÕt ®Þnh “Cã thÓ lÊy hoµ lµm quèc
s¸ch”. MÆc dï Tù §øc vÉn cã ý thøc ph¶n kh¸ng nh−ng do thiÕu quyÕt ®o¸n vµ nhu nh−-
îc, chÞu ¶nh h−ëng rÊt nhiÒu ë çc ®¹i thÇn chñ hoµ, nªn lón s©u vµo thuyÕt nghÞ hoµ.
Sau mçi lÇn nghÞ hoµ «ng ta ®Òu mong muèn lÊy l¹i ®Êt ®ai ®· mÊt. Nh÷ng chÕ ®é phong
kiÕn ®· khñng ho¶ng s©u s¾c, giai cÊp phong kiÕn mÊt hÕt sinh khÝ, sè ®«ng quan l¹i mÊt
hÕt tinh thÇn: “Trõ mét th−íc hoµ t«i chØ cßn xin chÞu téi”. Phan Thanh Gi¶n, TrÇn TiÕn
Thµnh, Tr−¬ng §¨ng QuÕ 3 c©y “®¹i thô” bªn c¹nh Tù §øc ®Òu chñ hoµ; thËm chÝ mét sè
quan l¹i khi “giÆc ®Õn BÕn tranh th× run lËp cËp”, “tµu v« cöa tiÓu ch¹y bß cµn” th× ý thøc
ph¶n kh¸ng cña Tù §øc trong triÒu kh«ng cã c¬ së thùc hiÖn. Vµ “biÖn ph¸p kh¸ng chiÕn
kh«ng døt kho¸t, do dù, nhá giät muén mµng” theo lèi “tr× c−u”, thiÕu tù tin, ®· g©y
kh«ng Ýt khã kh¨n cho çc quan chñ chiÕn t¹i triÒu vµ ë çc qu©n thø. V× thÕ mµ qu©n
triÒu ®×nh ë ®©u còng thua (Gia §Þnh, §¹i ®ån. Kú Hoµ, ThuËn KiÒu, Hµ Néi (6). Çch
chän kÕ s¸ch sai ®· ®Èy nhµ NguyÔn vµo ngâ côt, bÕ t¾c vµ ®Çu hµng. Nhµ NguyÔn ®· bÊt
lùc tr−íc yªu cÇu cña lÞch sö: kh«ng b¶o vÖ ®−îc nÒn ®éc lËp d©n téc. TriÒu ®×nh kh«ng
thùc hiÖn ®−îc vai trß lÞch sö cña nã.
§èi víi cuéc kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n, tõ sau hoµ −íc 1862 nhµ NguyÔn hoµn toµn
quay l−ng l¹i víi nh©n d©n, tù ®Æt m×nh ë thÕ ®èi lËp víi nh©n d©n: ra lÖnh b·i binh, triÖt
11
ph¸ çc trung t©m kh¸ng chiÕn, truy n· nh÷ng l·nh tô kh¸ng chiÕn, b¾t nép cho Ph¸p.
Tr−íc n¹n x©m l¨ng nhµ n−íc ®i mét ®−êng, d©n ®i mét ®−êng kh¸c, ®iÒu ®ã lµm suy yÕu
søc ®Ò kh¸ng cña d©n téc. Nh÷ng mÖnh lÖnh chèng l¹i nh©n d©n kh¸ng chiÕn ®· dån lùc
l−îng kh¸ng chiÕn vµo thÕ c« lËp côc bé, t¹o ®iÒu kiÖn cho Ph¸p dÔ tiªu diÖt. §ã lµ mét
téi ¸c. Nh©n d©n ph¶n ®èi th¸i ®é cña nhµ NguyÔn víi Ph¸p ®· tù ®éng chiªu mé nghÜa
binh ®Ó “phen nµy quyÕt ®¸nh c¶ triÒu lÉn T©y”. Nhµ NguyÔn ®· ph¸ vì khèi thèng nhÊt
gi÷a n−íc víi d©n, dÉn ®Õn ph¸ ho¹i søc d©n lµm suy yÕu thÕ n−íc, lµm cho thÕ cïng, lùc
kiÖt dÉn ®Õn mÊt n−íc.
Khi Ph¸p x©m l−îc n−íc ta, dï Ph¸p lµ mét ®Õ quèc m¹nh, ®ang lªn, nh−ng Ph¸p
còng gÆp v« sè khã kh¨n: Ph¸p ë xa chiÕn tr−êng, vÊn ®Ò hËu cÇn rÊt khã kh¨n. Tõ 1858
- 1882 Ph¸p ph¶i tËp trung vµo gi¶i quyÕt çc cuéc tranh chÊp ë ch©u ¢u. ChiÕn tranh
víi ¸o ë ch©u ¢u ®ang diÔn ra d÷ déi, chiÕn tranh Ph¸p - Phæ. §ã lµ nh÷ng c¬ héi ®Ó
nh©n d©n ta cã thÓ ®¸nh ®uæi qu©n x©m l−îc. Nh−ng nhµ NguyÔn ®· bá qua nh÷ng c¬
héi ®ã. Ch¼ng h¹n ngay tõ khi Ph¸p x©m l−îc §µ N½ng, Ph¸p ®· gÆp nguy khèn nh−
chÝnh ng−êi Ph¸p thõa nhËn “trong nh÷ng cuéc hµnh qu©n qu¸ tæn thÊt Êy, trËn ®Çu ta
®· mÊt 78 ng−êi, trËn sau mÊt 50 ng−êi. Nh÷ng cuéc hµnh qu©n qu¸ tæn thÊt cho ®¹o
qu©n viÔn chinh, chøng tá ng−êi An Nam biÕt dïng tre phao ®Ó x©y dùng ®ån luü vµ
chiÕn ®Êu ë trong ®ã rÊt dòng c¶m”. Khi chiÕn tranh víi ¸o ®ang quyÕt liÖt th× ë §«ng D-
−¬ng cã tin ®ån Anh - Ph¸p cã thÓ khai chiÕn víi nhau. Ph¸p ë §µ N½ng cã thÓ bÞ tiªu
diÖt, bëi qu©n Anh m¹nh h¬n. Qu©n Ph¸p l©m vµo t×nh tr¹ng khã xö, do ®ã Gi¬-nu-dy
xin nghÞ hoµ. §©y lµ c¬ héi tèt ®Ó cã thÓ quÐt s¹ch ngo¹i x©m ra khái bê câi. Nh−ng nhµ
NguyÔn kh«ng lµm vËy mµ hä l¹i ®ång ý nghÞ hoµ víi Ph¸p. VÒ sau cßn nhiÒu c¬ héi
t−¬ng tù, cø mçi lÇn thiÕu qu©n sè vµ ph−¬ng tiÖn tÊn c«ng Ph¸p l¹i nghÞ hoµ, th−¬ng
thuyÕt. Cßn nhµ NguyÔn th× cø mét mùc tin vµo hoµ −íc “®Ó ngåi ®îi chÕt”. ViÖc nhµ
NguyÔn bá qua çc c¬ héi cøu n−íc khiÕn cho Ph¸p cã thêi gian vµ ®iÒu kiÖn kh¾c phôc
khã kh¨n cña chóng, ®Ó chuÈn bÞ nh÷ng ®ît tÊn c«ng míi. Lîi dông sù b¹c nh−îc cña
nhµ NguyÔn, Ph¸p võa ®¸nh võa ®µm vµ cµng quyÕt t©m chiÕm n−íc ta. Cø mçi lÇn Ph¸p
s¾p bÞ nhÊn ch×m v× cuéc kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n th× nhµ NguyÔn l¹i tung phao “hoµ -
−íc” cøu nguy cho chóng, ®Ó cuèi cïng chóng ®Ì bÑp nhµ NguyÔn d−íi gãt dµy x©m l−îc
cña chóng.
Nhµ NguyÔn ®· bá qua çc ®Ó nghÞ duy t©n tù c−êng ®Ó b¶o vÖ ®éc lËp. T− b¶n Ph¸p
næ sóng x©m l−îc ViÖt Nam ®óng lóc chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam l©m vµo t×nh tr¹ng
khñng ho¶ng trÇm träng. ChÝnh s¸ch kinh tÕ tµi chÝnh sai lÇm cña triÒu NguyÔn lµm cho
n«ng nghiÖp triÒu ®×nh x¬ x¸c, çc nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng suy tho¸i theo thñ c«ng
nghiÖp nhµ n−íc ngµy cµng lôi tµn v× chÝnh s¸ch c−ìng bøc lao ®éng cña chÕ ®é c«ng tr-
−îng vµ ®¸nh thuÕ s¶n vËt nÆng nÒ. Th−¬ng nghiÖp trong n−íc gi¶m sót, tõ 60 së thu
12
thuÕ, ®Õn n¨m 1851 chØ cßn 21 së. Kinh tÕ sa sót th× tµi chÝnh kh« kiÖt, nhµ NguyÔn dån
hÕt lùc l−îng qu©n sù ®Ó bãp chÕt çc cuéc khëi nghÜa n«ng d©n. “Qu¸ tr×nh “tiÓu phi”
liªn miªn Êy” võa lµm cho lùc l−îng qu©n ®éi triÒu ®×nh suy yÕu dÇn, ®ång thêi nã huû
ho¹i kh¶ n¨ng kh¸ng chiÕn to lín cña nh©n d©n. Nh− vËy ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho t− b¶n
Ph¸p dÔ dµng th«n tÝnh n−íc ta”.(7) T×nh h×nh ®ã lµm cho nh÷ng ng−êi yªu n−íc vµ thøc
thêi nhøc nhèi, tr¨n trë, ®Ò xuÊt víi triÒu ®×nh nh÷ng biÖn ph¸p duy t©n, c¶i çch, mong
cøu v·n t×nh h×nh. Ngay c¶ mét sè quan l¹i cã dÞp ra n−íc ngoµi thÊy râ søc m¹nh cña
v¨n minh t− s¶n còng lªn tiÕng ®Ò xuÊt nh÷ng biÖn ph¸p lµm cho d©n m¹nh n−íc giµu
míi cã kh¶ n¨ng b¶o vÖ ®éc lËp d©n téc. Ph¹m Phó Thø sau khi sang Ph¸p vÒ (1863) ®·
ghi chÐp nh÷ng ®iÒu m¾t thÊy tai nghe trªn ®−êng ®i sø, kh¾c Thµnh 5 bé s¸ch giíi thiÖu
v¨n minh ph−¬ng T©y. TrÇn §×nh Tóc xin mé d©n khai hoang ë Thõa Thiªn, Qu¶ng TrÞ,
khai má s¾t ë H−¬ng Trµ, Thõa Thiªn, §Æng Huy Trø xin ®Æt B×nh chuÈn s− ty ®Ó mua
b¸n ®iÒu hµnh gi¸ c¶. NhiÒu ®iÒu trÇn ®Ò nghÞ më réng khai th−¬ng víi n−íc ngoµi.
Hµng lo¹t ®iÒu trÇn cña NguyÔn Tr−êng Té ®Ò nghÞ c¶i çch toµn diÖn: chÝnh trÞ, kinh tÕ,
gi¸o dôc ®Ó cøu nguy d©n téc. Nh−ng tÊt c¶ ®· bÞ Tù §øc vµ ®×nh thÇn cho lµ kh«ng phï
hîp ®Ó b¸c bá. Råi hai b¶n “thêi vô s¸ch” cña NguyÔn Lé Tr¹ch n¨m 1877, 1882 còng bÞ
phª ph¸n lµ “cao xa qu¸” TÊt c¶ çc kÕ s¸ch ®ã t¹o thµnh xu h−íng ®æi míi cuèi thÕ kû
XIX Nh−ng suèt 20 n¨m (1859 - 1882) bao nhiªu kÕ s¸ch m−u cÇu Ých n−íc lîi d©n ®Òu
bÞ nhµ NguyÔn tõ chèi. Nh− thÕ lµ ®Õn cuèi thÕ kû XIX tÊt c¶ mäi ®Ò nghÞ c¶i çch lín,
nhá ®Òu bÞ thÊt b¹i, mµ nguyªn nh©n chñ yÕu lµm cho çc ®Ò nghÞ c¶i çch thÊt b¹i lµ
th¸i ®é b¶o thñ ph¶n ®éng cña vua quan triÒu NguyÔn, lµm cho ®Êt n−íc tôt hËu. VÊn ®Ò
®éc lËp - v−¬ng quyÒn giµu m¹nh lµ 3 vÊn ®Ò cèt yÕu cña nhµ n−íc phong kiÕn. Nh−ng
khi ph¶i lùa chän, nhµ NguyÔn ®· chän b¶o vÖ v−¬ng quyÒn vµ bá qua vÊn ®Ò ®éc lËp cña
d©n téc, giµu m¹nh cña ®Êt n−íc. Nhµ NguyÔn trë thµnh tai ho¹ trªn con ®−êng ph¸t
triÓn cña d©n téc, ®Èy ®Êt n−íc lón s©u vµo sù khñng ho¶ng toµn diÖn, triÒn miªn dÉn
®Õn mÊt n−íc.
II. Y£U CÇu Cña LÞch Sö D¢N Téc Cuèi ThÕ Kû XIX §Çu ThÕ Kû XX
1. Yªu cÇu cña lÞch sö d©n téc cuèi thÕ kû XIX
Ngµy 25/8/1883 Ph¸p vµ triÒu ®×nh HuÕ ký hiÖp −íc ¸c M¨ng (QuÝ Mïi) x¸c ®Þnh sù
thÊt b¹i cña ViÖt Nam vµ sù th¾ng lîi cña Ph¸p trong cuéc chiÕn tranh x©m l−îc kÐo dµi
26 n¨m cña chóng. Mét n¨m sau 6/6/1884 chóng ®iÒu chØnh l¹i b»ng ®iÒu −íc Pat¬nèt
x¸c ®Þnh quyÒn thèng trÞ cña Ph¸p vµ vÞ trÝ tay sai cña triÒu ®×nh trong viÖc cai trÞ ViÖt
Nam.
Sau hiÖp −íc Pa-t¬-nèt, thùc d©n Ph¸p tæ chøc l¹i bé m¸y cai trÞ míi. Chóng lËp ra
chÝnh phñ bï nh×n do §ång Kh¸nh lµm vua. LËp “ViÖn hµn l©m” ®Ó thu hót çc nhµ nho
13
ng· vÒ phÝa chóng. Chóng lËp ra héi ®ång kú môc ®Ó hái han th«n x·. ThÕ lµ bªn c¹nh
bé m¸y cai trÞ cña ng−êi Ph¸p, chóng vÉn duy tr× chÕ ®é quan l¹i, n¾m lu«n c¶ tÇng líp
®Þa chñ n«ng th«n b»ng çch b¶o tån chÕ ®é lµng x· víi c¶ hÖ thèng h−¬ng lý, kú hµo
theo luËt lÖ phong kiÕn cò.
§ång thêi thùc d©n Ph¸p thñ tiªu quyÒn qu©n sù vµ néi trÞ cña triÒu ®×nh, t¸ch B¾c
kú ra khái ¶nh h−ëng cña triÒu ®×nh HuÕ. T¹i Trung kú, dô 5/7/1887 cña §ång Kh¸nh,
cho phÐp Ph¸p biÕn hÖ thèng vua quan thµnh kÎ thõa hµnh do Ph¸p tr¶ l−¬ng. Nh− vËy
lµ tõ 1885 -1887 thùc d©n Ph¸p ®· biÕn hÖ thèng cai trÞ phong kiÕn cò thµnh chç dùa vµ
c«ng cô ®Ó tæ chøc hÖ thèng cai trÞ míi. Chóng võa thñ tiªu quyÒn lùc cña triÒu ®×nh,
võa cÊu kÕt víi toµn bé giai cÊp ®Þa chñ phong kiÕn, tõ vua quan ®Õn hµo lý. §Õn n¨m
1891 nÒn thèng trÞ míi cña thùc d©n Ph¸p trªn ®Êt n−íc ta ®· cã chç dùa v÷ng ch¾c ®Ó
chóng b×nh ®Þnh vµ bãc lét nh©n d©n. Chóng thùc hiÖn chÝnh s¸ch lÊy chiÕn tranh nu«i
chiÕn tranh, dïng ng−êi ViÖt tr¶ tiÒn cho cuéc chinh phôc vµ thèng trÞ ng−êi ViÖt b»ng
chÝnh s¸ch thuÕ kho¸. Chóng chia thuÕ thµnh 2 lo¹i lµ thuÕ trùc thu vµ thuÕ gi¸n thu.
ThuÕ trùc thu ®¸nh trùc tiÕp vµo sù tån t¹i cña con ng−êi. ThuÕ gi¸n thu ®¸nh vµo mäi
ho¹t ®éng kinh tÕ phôc vô con ng−êi. Tõ n¨m 1888 ®Õn 1896 thuÕ trùc thu t¨ng lªn gÊp 2
lÇn. ViÖt Nam trë thµnh kho thuÕ khæng lå cung cÊp tµi chÝnh cho Ph¸p. Song song víi
viÖc t¨ng thuÕ, thùc d©n Ph¸p ra søc chiÕm ®o¹t ruéng ®Êt cña n«ng d©n. §Õn cuèi thÕ
kû XIX Ph¸p ®· chiÕm 332.014 hÐc ta ruéng ®Êt trªn toµn câi ViÖt Nam.
M−êi l¨m n¨m cuèi thÕ kû XIX, ®Õ quèc Ph¸p cÊu kÕt víi vua quan phong kiÕn bãc
lét nh©n d©n lao ®éng. §µn ¸p khèc liÖt phong trµo kh¸ng Ph¸p. Hµng v¹n ng−êi yªu
n−íc bÞ b¾t bí giam cÇm, giÕt h¹i, kh«ng biÕt bao nhiªu lµng xãm bÞ triÖt h¹.
ViÖc tæ chøc bé m¸y cai trÞ trªn ®©y ®· lµm thay ®æi dÇn tÝnh chÊt x· héi ViÖt Nam.
Tõ x· héi phong kiÕn ®éc lËp sang x· héi thuéc ®Þa. N−íc ViÖt Nam bÞ xo¸ tªn trªn b¶n
®å thÕ giíi, chØ cßn l¹i 3 xø: B¾c kú, Trung kú, Nam kú thuéc Ph¸p. N−íc mÊt, chñ quyÒn
còng tan, d©n thµnh n« lÖ. Hä ph¶i nai l−ng lµm giµu cho thùc d©n Ph¸p. §Êt n−íc,
ruéng v−ên bÞ Ph¸p chiÕm ®o¹t lµm cho nh©n d©n tan cöa n¸t nhµ, chÕt oan uæng. §iÒu
®ã lµm chuyÓn biÕn m©u thuÉn c¬ b¶n trong x· héi ViÖt Nam. Tr−íc khi Ph¸p x©m l−îc,
m©u thuÉn c¬ b¶n trong x· héi lµ m©u thuÉn giai cÊp gi÷a n«ng d©n víi ®Þa chñ phong
kiÕn. Nh−ng khi Ph¸p x©m l−îc th× nh©n d©n tËp trung chèng Ph¸p ®Ó gi÷ ruéng v−ên,
nhµ cöa, ®Êt n−íc. §iÒu ®ã lµm cho m©u thuÉn giai cÊp t¹m l¾ng dÞu vµ m©u thuÉn d©n
téc næi lªn hµng ®Çu.
Ph¸p ®Õn ®©u nh©n d©n ®¸nh Ph¸p tíi ®ã, chç nµy thÊt b¹i chç kh¸c næi lªn, dï thÊt
b¹i vÉn quyÕt kh«ng khuÊt phôc. Phong trµo ë Nam kú bÞ dËp t¾t, phong trµo kh¸ng Ph¸p
l¹i s«i næi ë B¾c kú. Råi B¾c kú còng bÞ ®µn ¸p khèc liÖt.
14
MÆc dï vËy cuéc vâ trang kh¸ng Ph¸p vÉn cø ph¸t triÓn. §¸ng kÓ nhÊt lµ phong trµo
CÇn v−¬ng do tÇng líp sÜ phu v¨n th©n l·nh ®¹o. Sau vô biÕn kinh thµnh 5/7/1885 vua
Hµm Nghi xuÊt b«n kªu gäi cÇn v−¬ng. ChiÕu CÇn v−¬ng nªu râ môc ®Ých cña cuéc
chiÕn ®Êu lµ tiªu diÖt giÆc Ph¸p vµ bän ph¶n quèc, giµnh l¹i ®éc lËp. Tê chiÕu nªu bËt
®−îc ý thøc tù chñ, bÊt khuÊt cña d©n téc. Bëi thÕ nã ®· l«i cuèn ®−îc líp sÜ phu yªu
n−íc, tËp hîp nh©n d©n kh¸ng Ph¸p, t¹o ra phong trµo CÇn v−¬ng m¹nh mÏ; kÐo dµi 10
n¨m (1885 - 1895); ®Õn n¨m 1895, phong trµo CÇn v−¬ng bÞ dËp t¾t. Song song víi phong
trµo CÇn v−¬ng lµ phong trµo tù vÖ cña n«ng d©n ®Þa ph−¬ng. Tiªu biÓu lµ phong trµo
n«ng d©n Yªn ThÕ (1884 - 1913). Thùc d©n Ph¸p tæ chøc cai trÞ ®Õn ®©u lµ ë ®ã ng−êi
n«ng d©n mÊt ruéng ®Êt. Thùc tr¹ng ®ã gióp hä nhËn ra r»ng cßn sù thèng trÞ cña ®Õ
quèc th× hä cßn mÊt ruéng ®Êt mÊt quyÒn lµm chñ víi m¶nh ruéng cña hä. V× vËy hä tù
®øng lªn chèng Ph¸p gi÷ ®Êt, gi÷ lµng. Çc cuéc khëi nghÜa bïng næ liªn tôc cho ®Õn
nh÷ng n¨m cuèi cïng cña thÕ kû XIX. Sau khëi nghÜa cña V−¬ng Quèc ChÝnh (1898) th×
xem nh− phong trµo vò trang chèng Ph¸p cuèi thÕ kû XIX bÞ thÊt b¹i.
MÆc dï thÊt b¹i, phong trµo ®ã vÉn chøng tá r»ng: ý thøc ®éc lËp d©n téc trong nh©n
d©n lµ bÊt diÖt. Tinh thÇn Êy ®· t¹o ra hån thiªng d©n téc ®Ó thu phôc mäi t©m hån ViÖt
Nam vÒ víi s¬n hµ x· t¾c, t¹o ra søc m¹nh bÒn v÷ng chèng x©m l¨ng. Thùc d©n Ph¸p ®·
ph¶i thó nhËn r»ng: “Chóng ta kh«ng hiÓu ViÖt Nam lµ mét d©n téc kiªn c−êng g¾n bã
víi lÞch sö riªng cña m×nh, víi nh÷ng thÓ chÕ riªng cña m×nh, vµ tha thiÕt víi nÒn ®éc lËp
cña m×nh. Chóng ta kh«ng biÕt r»ng ViÖt Nam ch−a bao giê khuÊt phôc tr−íc kÎ x©m
l−îc. T×nh tr¹ng cña chóng ta thËt lµ khñng khiÕp, v× chóng ta ph¶i ®−¬ng ®Çu víi mét
d©n téc thèng nhÊt mµ ý thøc d©n téc kh«ng hÒ suy suyÓn”.
Tãm l¹i, thùc d©n Ph¸p hoµn thµnh cuéc x©m l−îc n−íc ta. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ nÒn
®éc lËp bÞ chµ ®¹p, quyÒn lîi sèng cßn cña ®¹i bé phËn d©n téc bÞ ®e do¹. ChÝnh v× thÕ
mµ m©u thuÉn c¬ b¶n tr−íc tiªn lµ m©u thuÉn gi÷a mét bªn lµ toµn thÓ d©n téc ViÖt Nam
vµ bªn kia lµ thùc d©n Ph¸p x©m l−îc. §Ó gi¶i quyÕt m©u thuÉn ®ã, c¶ d©n téc ViÖt Nam
®øng lªn quyÕt ®¸nh ®uæi ®Õ quèc Ph¸p giµnh ®éc lËp d©n téc. §ã chÝnh lµ yªu cÇu cña
lÞch sö ViÖt Nam cuèi thÕ kû XIX.
Yªu cÇu ®ã bao trïm mét nhiÖm vô cÊp b¸ch nhÊt lµ ®èi phã víi ngo¹i x©m nh»m b¶o
vÖ ®éc lËp, kh«i phôc chñ quyÒn d©n téc.
2. Yªu cÇu cña lÞch sö d©n téc ®Çu thÕ kû XX
Sù thÊt b¹i cña phong trµo CÇn v−¬ng vµ phong trµo vâ trang chèng Ph¸p cuèi thÕ kû
XIX, khiÕn cho d©n téc ViÖt Nam hÇu nh− bÞ quËt xuèng d−íi sù thèng trÞ cña Ph¸p.
Nh÷ng ng−êi d©n ViÖt Nam tuy bÞ ®¸nh b¹i vÉn kh«ng khuÊt phôc, nh− P«n- ®u- me thó
nhËn: “... hä s½n sµng n¾m lÊy thêi c¬ thuËn lîi hay mét gi©y phót yÕu ®uèi cña chóng ta
15
®Ó lËt nhµo çi ¸ch nÆng nÓ trªn cæ” (8). Trong lóc chê “thêi c¬” Êy, tÇng líp sÜ phu yªu
n−íc cuèi thÕ kû XIX ph©n ho¸. Mét bé phËn sèng Èn dËt chê thêi ®Ó “thua keo nµy bµy
keo kh¸c”. Mét sè kh¸c ch¸n ®êi tiªu cùc kh«ng ho¹t ®éng cøu n−íc n÷a. Mét bé phËn
“bã tay vÒ víi triÒu ®×nh” hîp t¸c víi chÝnh quyÒn thùc d©n. §a sè sÜ phu t©m tr¹ng bi
quan, kh«ng cã lèi tho¸t, coi “viÖc lín nh− thÕ lµ xong råi”.
§Çu thÕ kû XX thùc d©n Ph¸p b¾t ®Çu thùc hiÖn chÝnh s¸ch khai thuéc ®Þa lÇn thø
nhÊt (1897 - 1918) do P«n-®u-me (Paul Doume) khë x−íng. §u - me lµ nhµ tæ chøc cai
trÞ giái, y ®· s¾p xÕp l¹i bé m¸y thèng trÞ toµn diÖn c¶ kinh tÕ chÝnh trÞ, v¨n ho¸ ®Ó thiÕt
chÕ chÝnh quyÒn thùc d©n cai trÞ l©u dµi trªn ®Êt n−íc ta.
VÒ hµnh chÝnh, Ph¸p x©y dùng hÖ thèng chÝnh quyÒn tõ trung −¬ng ®Õn ®Þa ph−¬ng.
§øng ®Çu lµ Viªn Toµn quyÒn §«ng D−¬ng, d−íi lµ Thèng ®èc, Thèng sø, Kh©m sø råi
®Õn C«ng sø, Tri phñ, tri huyÖn, cuèi cïng héi ®ång kú hµo ë x·. TriÖt ®Ó thùc hiÖn thñ
®o¹n chia ®Ó cai trÞ. Nam kú, B¾c kú, Trung kú cã chÕ ®é chÝnh trÞ kh¸c nhau. §ã lµ thñ
®o¹n th©m ®éc nh»m chia c¾t sù thèng nhÊt ®Êt n−íc ta, biÕn n−íc ta thµnh mét nhµ tï
lín, biÕn d©n ta thµnh nh÷ng ng−êi khæ sai lµm giµu cho bän t− s¶n vµ quan cai trÞ
Ph¸p.
VÒ kinh tÕ, chóng tËp trung x©y dùng thiÕt bÞ cho çc ngµnh giao th«ng vËn t¶i,
th−¬ng nghiÖp, c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp, biÕn nÒn kinh tÕ ViÖt Nam phô thuéc hoµn
toµn vµo nÒn kinh tÕ Ph¸p. ViÖt Nam trë thµnh thÞ tr−êng tiªu thô vµ lµ n¬i cung cÊp
nguyªn liÖu cho c«ng nghiÖp chÝnh quèc. NÒn kinh tÕ thùc d©n ®· lµm cho kinh tÕ ViÖt
Nam kiÖt quÖ, tµn ph¸ nguån tµi nguyªn n−íc ta, chÌn Ðp nÒn c«ng nghiÖp d©n téc. Kinh
tÕ n«ng nghiÖp vÉn gi÷ nguyªn t×nh tr¹ng l¹c hËu v× n«ng d©n bÞ s−u thuÕ qu¸ nÆng nÒ
kh«ng cã tÝch luü ®Ó ph¸t triÓn n«ng nghiÖp. Quan hÖ s¶n xuÊt vµ lèi bãc lét phong kiÕn
vÉn nguyªn vÑn.
VÒ v¨n ho¸ gi¸o dôc, chóng thùc hiÖn chÝnh s¸ch ngu d©n ®Ó n« dÞch nh©n d©n, h¹n
chÕ häc vÊn cña ng−êi b¶n xø. TriÖt ®Ó khai th¸c néi dung vµ h×nh thøc cña nÒn gi¸o dôc
phong kiÕn l¹c hËu, phèi hîp duy tr× nho häc víi chÕ ®é khoa cö lçi thêi. Chóng më
tr−êng chØ ®Ó ®µo t¹o mét líp ng−êi tay sai trung thµnh tËn tuþ víi chÝnh phñ thùc d©n.
§ång thêi chóng thùc hiÖn chÝnh s¸ch v¨n ho¸ ph¶n ®éng. Xuyªn t¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸
truyÒn thèng nh»m thñ tiªu tinh thÇn d©n téc vµ truyÒn thèng bÊt khuÊt cña «ng cha, huû
ho¹i lßng tù hµo, tù t«n d©n téc. Duy tr× nÕp sèng hñ lËu cña x· héi cò çc thãi h− tËt
xÊu: r−îu chÌ, cê b¹c, nghiÖn hót ®−îc dung d−ìng, hñ tôc ma chay c−íi xin, h−¬ng Èm
®−îc khuyÕn khÝch, n¹n h»n thï phe gi¸p, n¹n mª tÝn dÞ ®oan chóng lîi dông khoÐt s©u.
TÊt c¶ nh»m lµm cho søc khoÎ vµ tinh thÇn cña nh©n d©n bÞ b¹c nh−îc, bÞ giam h·m
trong vßng ngu dèt, l¹c hËu.
16
TÊt c¶ nh÷ng biÖn ph¸p trªn ®−îc thùc hiÖn trong m−êi mÊy n¨m, cã thÓ thÊy Ph¸p
®· huy ®éng søc ng−êi vµ bßn rót vËt lùc cña nh©n d©n khèc liÖt ®Õn thÕ nµo. Trong x·
héi ®· cã sù nhén nhÞp cña ng−êi bu«n, nhµ thÇu kho¸n, bän ®Çu c¬, cai xÕp, lµm cho x·
héi ViÖt Nam bÞ x¸o trén, bÞ lay ®éng ®Õn tËn nÒn t¶ng. X· héi ViÖt Nam vèn lµ x· héi
phong kiÕn ®ãng cöa l¹c hËu, nh−ng ®éc lËp thèng nhÊt, nay trë thµnh n−íc bÞ ®« hé, bÞ
chia c¾t, mét x· héi thuéc ®Þa b¸n phong kiÕn ngµy cµng phô thuéc vµo ®Õ quèc Ph¸p.
Trong x· héi Êy sù ph©n ho¸ x· héi ngµy cµng s©u s¾c, t¸c ®éng ®Õn ®êi sèng mçi con
ng−êi.
TriÒu ®×nh HuÕ lµ mét bé m¸y quan liªu do Ph¸p míi dùng lªn. Hä kh«ng cã quyÒn
hµnh g×, ngoµi quyÒn thùc hiÖn mÖnh lÖnh cña thùc d©n Ph¸p ®µn ¸p nh©n d©n. Vua nµo
chèng lÖnh sÏ bÞ Ph¸p b¾t ®µy biÖt xø (Thµnh Th¸i, Duy T©n). Sù tån t¹i cña triÒu ®×nh
HuÕ biÓu hiÖn sù cÊu kÕt gi÷a thùc d©n vµ çc lùc l−îng phong kiÕn chèng phong trµo
gi¶i phãng d©n téc, chèng l¹i sù tiÕn bé x· héi.
Giai cÊp ®Þa chñ tån t¹i tõ l©u nay dùa vµo thÕ thùc d©n Ph¸p ®Ó cñng cè ®Þa vÞ kinh
tÕ. §−îc kÝch thÝch bëi gi¸ lóa g¹o cao do Ph¸p v¬ vÐt ®Ó xuÊt khÈu, thùc d©n vµ ®Þa chñ
®ua nhau khai më ®Êt míi, c−íp ruéng cña d©n, chiÕm ®o¹t c«ng ®iÒn c«ng thæ ®Ó s¶n
xuÊt lóa g¹o xuÊt khÈu. ChÝnh quyÒn lµng x· n»m trong tay giai cÊp ®Þa chñ. Song trong
thùc tÕ bän ®Þa chñ giµu lªn nhê lµm tay sai cho Ph¸p th× rÊt ph¶n ®éng, rÊt mùc trung
thµnh víi Ph¸p; cßn nh÷ng gia ®×nh ®Þa chñ ®· tham gia phong trµo kh¸ng chiÕn th× vÉn
cã tinh thÇn d©n téc, nî n−íc thï nhµ lµ mét yÕu tè tinh thÇn ®Ó hä c¨m ghÐt thùc d©n
Ph¸p vµ cã th¸i ®é chèng Ph¸p.
N«ng d©n líp ng−êi ®«ng ®¶o nhÊt trong x· héi, ®èi t−îng bãc lét chÝnh cña chÝnh
quyÒn thùc d©n phong kiÕn. §Çu thÕ kû XX thùc d©n phong kiÕn ®ua nhau x©u xÐ hä.
Ruéng ®Êt mÊt dÇn vµo tay chóng. Hä ph¶i ®ãng thuÕ nÆng nÒ. Hµng n¨m ng−êi n«ng
d©n ph¶i bá ra 1,6 t¹ g¹o ®ãng thuÕ. “Tr¨m thø thuÕ, thuÕ g× còng cã ®ñ çc ®−êng thuÕ
nä thuÕ kia, l−íi v©y chµi quÐt tr¨m bÒ, rãc x−¬ng rãc thÞt cßn g× n÷a ®©u”. ChÝnh s¸ch
thuÕ kho¸ lµm tan n¸t, hµng v¹n gia ®×nh n«ng d©n, ®Èy hä vµo cuéc sèng lÇm than tñi
nhôc. “Nãi ra ai còng ®au lßng, ch−a con tñi nhôc vî chång thë than”. PhÉn uÊt v× cuéc
sèng khèn cïng ng−êi ta m¬ −íc mét cuéc sèng dÔ chÞu h¬n. Hä ®· kh«ng ngõng ®øng
lªn chèng ®Õ quèc phong kiÕn, n« dÞch, bãc lét. Hä s½n sµng ñng hé bÊt cø ç nh©n hoÆc
giai cÊp nµo gióp hä thùc hiÖn dï chØ mét phÇn −íc m¬ trªn. VÊn ®Ò ®éc lËp, tù do, no
Êm trë nªn bøc thiÕt h¬n, lµ c¬ së ®Ó vËn ®éng çch m¹ng trong giai ®o¹n míi. Song
suèt thêi gian ®Çu thÕ kû XX ch−a cã giai cÊp nµo l«i kÐo ®−îc n«ng d©n vÒ phÝa m×nh.
Cuéc khai th¸c thuéc ®Þa cña thùc d©n Ph¸p ®· lµm n¶y sinh mét sè giai tÇng míi.
TÇng líp c«ng nh©n ®Çu tiªn ra ®êi. Hä lao ®éng trong çc nhµ m¸y, hÇm má ®ån ®iÒn.
17
BÞ bãc lét theo ph−¬ng thøc t− b¶n chñ nghÜa rÊt kh¾c nghiÖt vµ sù ¸p chÕ d©n téc gay
g¾t. Hä ®· tù ph¸t ®Êu tranh chèng t− b¶n ngay tõ khi míi ra ®êi.
TÇng líp tiÓu t− s¶n thµnh thÞ cuéc sèng cã kh¸ h¬n c«ng nh©n, n«ng d©n, nh÷ng
bÊp bªnh lu«n bÞ ®e do¹ bëi sù mÊt mïa ®ãi kÐm, bÞ ph©n biÖt ®èi xö. Hä mong muèn cã
®éc lËp tù do ®Ó cuéc sèng ®−îc ®¶m b¶o, nh©n çch ®−îc t«n träng. TÇng líp t− s¶n d©n
téc còng ra ®êi, hä bÞ t− s¶n thùc d©n chÌn Ðp, kh«ng ph¸t triÓn ®−îc. Hä muèn cã ®éc
lËp d©n téc ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ t− b¶n d©n téc. Nh−ng giai cÊp t− s¶n ch−a h×nh thµnh.
Cuéc sèng khèn cïng cña mäi tÇng líp x· héi ®· khiÕn hä h×nh thµnh mét nhËn thøc
míi. Hä hiÓu ra nguyªn nh©n cña mäi ®au khæ cña hä lµ sù ¸p chÕ cña c−êng quyÒn. Hä
ph¶i kªu lªn “trêi ¬i cã khæ hay kh«ng, khæ g× b»ng khæ, m¾c trong c−êng quyÒn”. Hä
nhËn thøc râ rµng h¬n kh«ng thÓ sèng ®−îc nÕu cßn ®Õ quèc Ph¸p vµ phong kiÕn vµ ®Ó
sèng cßn ph¶i ®¸nh ®æ chóng. Vµ hËn thï mÊt n−íc do ®ã cµng trë nªn s©u s¾c h¬n, nã
thÊm s©u vµo néi t©m con ng−êi vµ nã ®ßi hái ®−îc gi¶i quyÕt.
Nh− vËy, mét mÆt Ph¸p ra søc tæ chøc bé m¸y cai trÞ, mÆt kh¸c nã duy tr× dung d-
−ìng giai cÊp ®Þa chñ phong kiÕn, biÕn hä thµnh tay sai, lµm c¬ së x· héi v÷ng ch¾c cho
nÒn thèng trÞ cña chóng. §iÒu ®ã khiÕn cho m©u thuÉn gi÷a giai cÊp phong kiÕn ®Þa chñ
víi nh©n d©n lao ®éng mµ chñ yÕu lµ n«ng d©n vèn tån t¹i tõ tr−íc khi Ph¸p x©m l−îc,
kh«ng nh÷ng kh«ng dÞu ®i mµ cßn gay g¾t h¬n. Do ®ã çch m¹ng ViÖt Nam muèn tiÕn
lªn ph¶i ®¸nh ®æ c¶ ®Õ quèc vµ phong kiÕn. NghÜa lµ çch m¹ng ph¶i bao hµm néi dung
d©n téc vµ d©n chñ. Gi¶i phãng d©n téc g¾n liÒn víi gi¶i phãng giai cÊp, gi¶i phãng x·
héi. §ã lµ yªu cÇu cña lÞch sö ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XX.
18
Ch−¬ng II
Sù Lùa Chän CON §¦êNG Ph¸t TriÓn

cña LÞch Sö D¢N Téc
Cã ý kiÕn cho r»ng sù lùa chän con ®−êng ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc chØ diÔn ra ë
®Çu thÕ kû XX, khi trong x· héi xuÊt hiÖn hai con ®−êng ph¸t triÓn cña lÞch sö lµ chñ
nghÜa t− b¶n vµ chñ nghÜa x· héi. Nh−ng cã thÓ nãi sù lùa chän ®ã ®©y b¾t ®Çu tõ cuèi
thÕ kû XIX.
I. Sù Lùa Chän PH¦¥NG H¦íNG Cøu N−íc Cuèi ThÕ kû xix

Yªu cÇu cña lÞch sö cuèi thÕ kû XIX nh− trªn ®· nãi, lµ ®¸nh ®uæi ®Õ quèc Ph¸p b¶o
vÖ ®éc lËp chñ quyÒn d©n téc. VËy ph¶i lùa chän con ®−êng nµo ®Ó ®i tíi çi ®Ých Êy?
Thùc tÕ lÞch sö ®· xuÊt hiÖn xu h−íng Duy t©n c¶i çch ®Ó cøu n−íc vµ sù lùa chän gi÷a
Duy t©n c¶i çch theo çi míi hay thñ cùu, bo bo gi÷ lÊy çi cò b¾t ®Çu.
Sù lùa chän gi÷a duy t©n hay thñ cùu diÔn ra suèt nh÷ng n¨m 60, 70, 80 cña thÕ kû
XIX. §©y lµ mét vÊn ®Ò lín cã quan hÖ s©u s¾c ®Õn sù tån vong cña d©n téc v× ®ã lµ
nguån gèc cña sù m¹nh, yÕu cña n−íc nhµ. Duy t©n hay thñ cùu ë nöa sau thÕ kû XIX
trë thµnh vÊn ®Ò ®éc lËp hay n« lÖ cña n−íc nhµ. Sau khi Ph¸p ®· chiÕm mÊt 3 tØnh miÒn
§«ng Nam kú th× vÊn ®Ò duy t©n hay thñ cùu lóc nµo còng ®−îc ®Æt lªn bµn nghÞ sù, bµn
luËn lui tíi m·i. Ng−êi th× liªn tiÕp göi çc ®iÒu trÇn ®Ò nghÞ duy t©n, c¶i çch (NguyÔn
Tr−êng Té), kÎ bµn lui, tõ chèi duy t©n chñ tr−¬ng cÇn ph¶i theo phÐp cò (Phan Thanh
Gi¶n). T− t−ëng duy t©n yÕu ít tiÕn chËm, t− t−ëng thñ cùu lµ phæ biÕn.
§øng tr−íc nguy c¬ mÊt n−íc triÒu ®×nh tuy kh«ng chñ tr−¬ng ®æi míi, song kh«ng
thÓ hoµn toµn cù tuyÖt xu thÕ ®ã. Sau ®iÒu −íc 1862 triÒu ®×nh ®· cö ng−êi ®i ra n−íc
ngoµi, nh÷ng ng−êi nµy ®· thÊy tËn m¾t sù hïng m¹nh cña ph−¬ng T©y, ®· thÊy cÇn
ph¶i häc hái hä, kh«ng thÓ bÕ quan to¶ c¶ng m·i ®−îc. TriÒu ®×nh b¾t ®Çu thuª thÇy,
m−ín thî, mua m¸y mãc tÝnh cho sím phó c−êng. Nh−ng ®×nh thÇn ®· kªu tèn kÐm qu¸,
phiÒn phøc qu¸ chÞu kh«ng næi. Bèn vÞ ®¹i thÇn NguyÔn Tri Ph−¬ng, Vâ Träng B×nh,
TrÇn TiÕn Thµnh, Ph¹m Phó Thø lËp tê sí tr×nh Tù §øc khuyªn vua c©n nh¾c viÖc ®ang
lµm, bá bít “chi phÝ” chê ®îi ¬n trêi, phóc n−íc chuyÓn “vÇn c¬ héi”. ThËt ®¸ng tiÕc thay
cho nh÷ng ng−êi n¾m vËn n−íc trong tay mµ sî duy t©n “tèn kh«ng thÓ chÞu næi” l¹i tù ti
“häc kh«ng thÓ thµnh c«ng”. ViÖc b¶o vÖ nÒn ®éc lËp tr−íc sù x©m l¨ng cña bän thùc d©n
19
®ang kh¸t khao thuéc ®Þa mµ l¹i “nhê ¬n trêi, phóc n−íc” th× thËt lµ ngí ngÈn. Trong lóc
®ã mét sè quan l¹i cã dÞp ra n−íc ngoµi vÒ, ®Ò nghÞ më cöa khai th−¬ng cöa bÓ Trµ Lý ®Ó
m−u lîi l©u dµi. Nh−ng héi nghÞ ®×nh thÇn ng−êi cho lµ hay, ng−êi cho r»ng h¹i, cuèi
cïng cöa Trµ Lý vÉn ®ãng. Tuy vËy ý muèn khai th−¬ng cø dÇn dÇn ph¸t triÓn ngay
trong triÒu ®×nh. §Çu n¨m 1872 së Th−¬ng b¹c xin më ba cöa biÓn: §µ N½ng, Ba L¹t, §å
S¬n. Nh−ng héi nghÞ ®×nh thÇn bµn lui bµn tíi thÊy chØ cã 5 ®iÒu lîi mµ ®Õn 8 ®iÒu h¹i
nªn b¸c bá ®Ò nghÞ cña së Th−¬ng B¹c. TriÒu ®×nh kh«ng tù m×nh më c¶ng, ®Õn khi ®¹i
b¸c ®Þch b¾n ph¸ Ðp ph¶i më th× ®µnh chÞu më vËy. Xem thÕ th× thÊy t− t−ëng thñ cùu
m¹nh h¬n t− t−ëng duy t©n. Trong nh÷ng n¨m 60 - 70, t×nh thÕ n−íc Ph¸p vµ ch©u ¢u
(chiÕn tranh Ph¸p - Phæ) t¹o c¬ héi cho n−íc ta cã thÓ tù c−êng b»ng nh÷ng b−íc duy
t©n. Nh−ng triÒu ®×nh HuÕ ®· bá lë c¬ may hiÕm cã nµy vµ n−íc ta kh«ng tiÕn lªn ®−îc
chót nµo mµ l¹i cµng yÕu ®i nh− Tù §øc ®· thõa nhËn: “Ta lÊy v−¬ng ®¹o trÞ d©n, hÔ lµm
mét viÖc ®Æt mét phÐp th× sî h¹i d©n vËy mµ d©n kh«ng thÊy giµu, tr¸i l¹i cña c¶i cµng
ngµy cµng thiÕu”. (9).
VÒ khoa häc gi¸o dôc còng cã nh÷ng nhËn thøc míi. Tù §øc ra lÖnh chän 8 ng−êi cã
søc khoÎ, th«ng minh, siªng n¨ng ®i häc nghÒ chÕ t¹o tµu biÓn ch¹y b»ng m¸y. Th¸ng 7-
1867 vua ra dô cho c¬ mËt viÖn dÞch s¸ch khoa häc kü thuËt cña ph−¬ng T©y ra ch÷ H¸n
®Ó phæ biÕn trong nh©n d©n. Th¸ng 5/1868 l¹i cö 8 ng−êi vµo Gia §Þnh häc ch÷ Ph¸p.
Nh− vËy lµ nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XIX, yªu cÇu duy t©n vÒ çc mÆt kinh tÕ, chÝnh trÞ,
qu©n sù, v¨n ho¸ gi¸o dôc ®· ®−îc ®Æt ra nh»m gi¶i quyÕt nh÷ng khã kh¨n cña ®Êt n−íc
®Ó tù c−êng, b¶o vÖ ®éc lËp yªu cÇu ®ã m¹nh ®Õn nçi c¶ çc vua quan b¶o thñ còng nhËn
thÊy. Nh−ng viÖc lµm cña hä rôt rÌ, thiÕu triÖt ®Ó. §Õn khi Ph¸p ®¸nh chiÕm B¾c kú lÇn
thø nhÊt (1873), hiÖp −íc Gi¸p TuÊt ký kÕt (1874) nh÷ng c¬ héi c¶i çch duy t©n do triÒu
®×nh tù ®Þnh ®o¹t ®· kh«ng cßn n÷a, v× triÒu ®×nh HuÕ ®· lÖ thuéc Ph¸p theo hiÖp −íc
1874 råi. §Õn n¨m 1877, 1882 NguyÔn Lé Tr¹ch vÉn tiÕp tôc ®Ò xuÊt duy t©n qua hai b¶n
“Thêi vô s¸ch”. Nh−ng chÝnh «ng còng thÊy: “§¹i thÓ ngµy nay kh«ng cßn lµ ®¹i thÓ nh−
ngµy tr−íc. Ngµy tr−íc cã thÓ lµm mµ kh«ng lµm, ngµy nay muèn lµm mµ kh«ng cßn th×
giê vµ lµm kh«ng kÞp”. (10)
Nh− vËy lµ gÇn mét phÇn t− thÕ kû, bao nhiªu kÕ s¸ch duy t©n “®æi míi” ®Ó tù c−êng
cøu n−íc ®Òu bÞ triÒu ®×nh bá qua. Trong cuéc ®Êu tranh ®Ó t×m h−íng ®i ®Õn ®Ých ®éc
lËp, h−íng duy t©n c¶i çch lµ ®óng lµ tÝch cùc, h−íng thñ cùu trÞ n−íc theo phÐp cò lµ
sai lµ tiªu cùc. Nh−ng trí trªu thay trong cuéc ®Êu tranh nµy, phÇn th¾ng thuéc vÒ ph¸i
b¶o thñ, ph−¬ng h−íng duy t©n thÊt b¹i. §ã chÝnh lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lín
khiÕn ViÖt Nam thÊt b¹i tr−íc sù x©m l−îc cña Ph¸p.
20
Song song víi sù lùa chän ph−¬ng h−íng duy t©n hay thñ cùu ®Ó cøu n−íc th× cuèi
thÕ kû XIX cßn diÔn ra sù lùa chän gi÷a chiÕn hay hoµ ®Ó chèng giÆc ngo¹i x©m, råi
kh¸ng chiÕn giµnh ®éc lËp hay qui phôc chÞu ¸ch n« lÖ. Cuéc ®Êu tranh nµy còng diÔn
ra, suÊt 25 n¨m kÓ tõ khi Ph¸p chiÕm §µ N½ng cho ®Õn kinh thµnh HuÕ thÊt thñ.
Tr−íc 1862, khi Ph¸p ®¸nh §µ N½ng, Gia §Þnh, triÒu ®×nh ch−a hÒ ph¶n c«ng mµ chØ
phßng thñ kiÓu phßng tuyÕn Liªn Tr× ë §µ N½ng, phßng tuyÓn §¹i §ån ë Gia §Þnh.
Tr−¬ng §¨ng QuÕ, Phan Thanh Gi¶n, L−u L−îng nãi râ “thiªn kh«ng b»ng hoµ” nh−ng
cÇn “thñ cho ch¾c sau sÏ bµn”. §Êt n−íc bÞ x©m l¨ng mµ çc ®¹i thÇn chØ nãi “thö’ vµ
“hoµ h¬n chiÕn”. Mét nhãm kh¸c gåm TrÇn V¨n Trung, NguyÔn H÷u Thµnh, Lª §øc...
th× t©u çch chèng giÆc “cèt gi÷ v÷ng lµ h¬n”, v× hä cho r»ng n−íc Ph¸p qu¸ xa ta, kh«ng
th«n tÝnh ta ®−îc. Mét nhãm ®×nh thÇn kh¸c hiÕn kÕ “lÊy chñ ®îi kh¸ch”, lµm kÕ chèng
gi÷ l©u dµi, ®îi cho chóng mÖt mái, lóc bÊy giê chóng sai sø ®i l¹i, chóng ta ch©m tr−íc
®èi phã th× chóng kh«ng lµm g× ®−îc ta”. (11) Nhãm NguyÔn Kh¾c CÇn, Ph¹m Xu©n QuÕ,
Ph¹m Thanh... chñ tr−¬ng “viÕt th− tr¸ch Ph¸p: h·y lÊy nghÜa lý mµ gi¶ng gi¶i cho
chóng, nÕu hä tù rót lui th× ta cho gi¶ng hoµ”. Nhãm T«n ThÊt Th−êng, §oµn Thä, T«n
ThÊt §¹o th× xin hoµ ngay. ChØ cã nhãm T« Tr©n, Ph¹m H÷u NghÞ, NguyÔn §¨ng Diªu...
d©ng sí bµn ®¸nh lµ th−îng s¸ch. Nh− vËy lµ chiÕn hay hoµ lµ vÊn ®Ò luËn bµn nãng
báng cña triÒu ®×nh vµ xem ra khuynh h−íng thñ vµ hoµ m¹nh h¬n c«ng vµ chiÕn.
Nh−ng trong nh©n d©n th× khuynh h−íng chiÕn m¹nh h¬n. Ch¼ng h¹n Ph¹m V¨n NghÞ
®èc häc Nam §Þnh ®em 300 nghÜa binh vµo chiÕn ®Êu ë §µ N½ng. Do·n Khuª vµ çc
gi¸o viªn lµm tê tÊu göi Tù §øc nãi “nghÞ hoµ lµ háng” ®ßi ph¶i ®¸nh. NhiÒu n¬i kh¸c
nh©n d©n göi kiÕn nghÞ chèng nghÞ hoµ. Tù §øc hái NguyÔn Tri Ph−¬ng, danh t−íng tr¶
lêi “Hä thuû lôc n−¬ng tùa song tÝnh ng−êi liÒu, qu©n ta nh¸t thµnh ra thua, thuû bé ®Òu
kh«ng b× víi hä ®−îc. Qu©n th− chØ cã 3.200 ng−êi, kh«ng ®ñ dïng, gi÷ còng ch¼ng næi
cßn nãi g× ®¸nh” (12). Tr−íc t×nh h×nh qu©n thÇn nh− vËy vua ra lÖnh cho NguyÔn Tri
Ph−¬ng: “§¸nh - gi÷ - hoµ, xem çi nµo lµm ®−îc th× lµm, chí b¶o thiÕu ng−êi, tù cè thñ
mµ ®îi chÕt µ?” (13). Nh−ng khi Ph¸p ®¸nh chiÕm 3 tØnh miÒn §«ng Nam kú th× xu
h−íng nghÞ hoµ thµnh hiÖn thùc. TriÒu ®×nh ®· ký hoµ −íc 1862. Tõ ®©y xu h−íng chñ
chiÕn thÊt thÕ ph¶i rót vµo ho¹t ®éng bÝ mËt. Cßn xu h−íng chñ hoµ ph©n ho¸ thµnh hai:
mét bé phËn coi hoµ lµ quyÒn nghi, chê thêi c¬ thuËn lîi sÏ giµnh l¹i ®Êt ®· mÊt, ®øng
®Çu lµ Tù §øc. Nh−ng khi cã c¬ héi: chiÕn tranh Ph¸p - Phæ th× Tù §øc sai viÖn Th−¬ng
B¹c “ViÕt th− nãi víi t−íng so¸i Ph¸p ë Sµi Gßn h·y tr¶ l¹i 6 tØnh ®Ó vÒ mµ cøu lÊy c¨n
b¶n”. VËy lµ Tù §øc chØ chê thêi c¬ ®Ó th−¬ng l−îng: chø kh«ng tÊn c«ng ®¸nh b¹i
chóng. Mét h−íng kh¸c cña chñ hoµ, còng xem hoµ lµ quyÒn nghÞ, ®Ó chuÈn bÞ chiÕn
th¾ng b»ng qu©n sù. Ch¼ng h¹n khi chiÕn tranh Ph¸p - Phæ bïng næ, NguyÔn Tr−êng Té
®Ò nghÞ triÒu ®×nh ®¸nh Ph¸p ë Gia §Þnh, vµ «ng t×nh nguyÖn cÇm qu©n ®¸nh Ph¸p thu
21
håi ®Êt ®ai ®· mÊt. Nh−ng «ng ®· kh«ng thùc hiÖn ®iÒu ®ã v× triÒu ®×nh chØ th−¬ng
thuyÕt, vµ t− t−ëng chñ hoµ thµnh bÖnh kinh niªn cña triÒu ®×nh. Nªn n¨m 1873 Ph¸p
®¸nh B¾c kú, qu©n d©n ®¸nh tr¶ giÕt chÕt t−íng G¸cniª, qu©n Ph¸p hoang mang ®Þnh rót
qu©n xuèng tµu th× Tù §øc l¹i nghÞ hoµ, ký hoµ −íc Gi¸p TuÊt (1874). D−íi con m¾t cña
Tù §øc, quan, qu©n thËt hÌn nh¸t, nh©n tµi ch¼ng cã ai nh− «ng ®· viÕt: “§−¬ng lóc
quan v¨n bã tay, quan vâ l¹nh g¸y, §æng Thiªn V−¬ng ph¸ giÆc ë Vò Ninh nay kh«ng
cßn n÷a, TrÇn H−ng §¹o ph¸ giÆc ë B¹ch §»ng nay t×m ®©u ra. Th¸nh T¶n Viªn ®·
v¾ng bãng, lÊy ai gióp trÉm ®Ó h¸t khóc kh¶i hoµn? ThÇn n÷ çt bµ biÖt t¨m, lÊy ai gióp
trÉm ®Ó ca bµi B×nh Ng«? NÕu ®¸nh mµ kh«ng th¾ng th× hoµ cßn h¬n... TrÉm ®· suy nghÜ
kü, mét ch÷ hoµ cã thÓ lµm quèc s¸ch”. (14).
Phong trµo ®Êu tranh chèng nghÞ hoµ lan réng trong nh©n d©n vµ sím trë thµnh
phong trµo võa chèng Ph¸p x©m l−îc võa chèng triÒu ®×nh ®Çu hµng. Trong khuynh
h−íng chñ chiÕn cã hai h−íng kh¸c nhau: Mét h−íng lµ chèng c¶ TriÒu lÉn T©y nh−
TrÇn TÊn, §Æng Nh− Mai. Mét lµ chèng T©y nh−ng cßn trung thµnh víi triÒu ®×nh nh−
T«n ThÊt ThuyÕt.
Hai ý thøc t− t−ëng chiÕn - hoµ, hai khuynh h−íng cøu n−íc: chiÕn - hoµ kÐo dµi
cho ®Õn khi Ph¸p ®¸nh B¾c kú lÇn thø hai: 1882. LÇn nµy Tù §øc vÉn chñ hoµ ®Ó mong
Ph¸p tr¶ thµnh nh− håi 1873. Trong khi ®ã th× qu©n d©n B¾c kú quyÕt ®¸nh giÆc cøu
n−íc. B¸o ço cña ¸c M¨ng vÒ Ph¸p cho thÊy râ ®iÒu nµy: “Lßng c−¬ng quyÕt cña ®èi
ph−¬ng mµ trËn ®¸nh ngµy 19 ë Nam §Þnh kh«ng ph¶i lµ tû dô ®Çu tiªn lµm cho chóng
ta ph¶i suy nghÜ vµ chøng tá r»ng lÇn nµy ng−êi An Nam quyÕt t©m tù vÖ mét çch
nghiªm chØnh”. (15)
Ngµy 20- 8-1883 Ph¸p tÊn c«ng ThuËn An, triÒu ®×nh HuÕ chÊp nhËn tèi hËu th− cña
Ph¸p, h¹ khÝ giíi ®Çu hµng. Ph¸p chiÕm kinh thµnh HuÕ. Quèc s¸ch nghÞ hoµ cña triÒu
®×nh ®· dÉn ®Õn ®Çu hµng mÊt n−íc. ý thøc chñ hoµ cña vua vµ çc vÞ ®¹i thÇn, thùc tÕ
®· lµm h¹i rÊt lín cho cuéc ®Êu tranh b¶o vÖ quyÒn ®éc lËp d©n téc. T− t−ëng trung qu©n
cña ý thøc hÖ phong kiÕn ®· k×m h·m biÕt bao ng−êi t©m huyÕt víi s¬n hµ x· t¾c. §Ó mÊt
n−íc, lµ ý thøc hÖ phong kiÕn ®· bÊt lùc tr−íc yªu cÇu vµ nhiÖm vô lÞch sö Kh«ng b¶o vÖ
®−îc nÒn ®éc lËp d©n téc, ®Ó ViÖt Nam trë thµnh thuéc ®Þa cña Ph¸p.
Cã thÓ nãi cuéc ®Êu tranh gi÷a t− t−ëng thñ cùu vµ duy t©n, gi÷a chiÕn vµ hoµ ®Ó lùa
chän mét h−íng ®i cho d©n téc cuèi thÕ kû XIX ®Ó tr¸nh çi ho¹ x©m l¨ng ®Æng giµnh l¹i
nÒn ®éc lËp ®· diÔn ra liªn tôc trong çc lùc l−îng x· héi: néi bé triÒu ®×nh, gi÷a çc
quan l¹i, gi÷a vua víi quan, gi÷a nh©n d©n víi nhµ n−íc. Cuèi cïng triÒu ®×nh ®· chän
ph−¬ng s¸ch thñ cùu vµ hoµ nghÞ ®Ó ®èi phã víi giÆc Ph¸p vµ víi c¶ nh©n d©n. Sù lùa
22
chän ®ã ®· ®Õn kÕt côc th¶m h¹i lµ mÊt n−íc, ViÖt Nam bÞ xo¸ tªn trªn b¶n ®å thÕ giíi vµ
trë thµnh thuéc ®Þa cña Ph¸p.
II. PHONG Trµo D¢N Téc ChuyÓn Tõ LËp Tr−êng PHONG KiÕn SANG
LËp TR¦êNG T− S¶n ë §Çu ThÕ Kû XX
1. Bèi c¶nh lÞch sö ®Çu thÕ kû XX
a. T¹i ViÖt Nam:
LÞch sö ViÖt Nam b−íc vµo thÕ kû XX trong mét t×nh thÕ míi. Sù thÊt b¹i cña phong
trµo vâ trang kh¸ng chiÕn cuèi thÕ kû XIX chøng tá ngän cê phong kiÕn ®· bÊt lùc.
Trong giai cÊp phong kiÕn, bé phËn quan träng nhÊt lµ triÒu ®×nh ®· ®Çu hµng Ph¸p. Bé
phËn quyÕt t©m cïng nh©n d©n kh¸ng chiÕn ®Õn cïng còng kh«ng cøu v·n ®−îc nÒn ®éc
lËp d©n téc. Tiªu biÓu lµ çc sÜ phu CÇn V−¬ng. Hä cã ý thøc tr¸ch nhiÖm ç nh©n cña
hä ®èi víi d©n víi n−íc, quyÕt t©m ®¸nh giÆc, chÕt kh«ng sên. Song hä chiÕn ®Êu thiÕu
niÒm tin “®−îc thua phã mÆc trêi xanh” nªn hä kh«ng lµm næi vai trß l·nh ®¹o. Nh÷ng
cuéc khëi nghÜa chèng x©m l¨ng ®Çy khÝ ph¸ch nh−ng thÊt b¹i nh− ®· lïi vµo dÜ v·ng.
Phong trµo CÇn v−¬ng ®Ó l¹i tiÕng vang nh− mét lêi nh¾c nhë. TÊt c¶ chøng tá r»ng ý
thøc hÖ phong kiÕn víi tÊt c¶ gi¸ trÞ tinh thÇn cña nã ®· sôp ®æ. Giai cÊp phong kiÕn
kh«ng cßn ®ñ uy thÕ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò gi÷a d©n téc ViÖt Nam víi thùc d©n Ph¸p. Giai cÊp
phong kiÕn hÕt vai trß lÞch sö. ChØ cßn l¹i sù nuèi tiÕc “th«i th¸nh hiÒn, th«i tiªn phËt,
th«i hµo kiÖt, th«i anh hïng, ngµn n¨m c¬ nghiÖp n−íc vÒ §«ng”. T©m tr¹ng phæ biÕn lµ
bi quan n¶n chÝ, bÕ t¾c kh«ng t×m thÊy ®−êng ®i kh¶ dÜ cã thÓ th¸o gì ®−îc t×nh h×nh.
VÊn ®Ò ®Æt ra lµ ®i theo h−íng nµo ®Ó chuyÓn b¹i thµnh th¾ng. NhiÖt t×nh yªu n−íc trong
d©n vµ sÜ phu kh«ng thiÕu, nh−ng thiÕu con ®−êng gi¶i phãng. H−íng cò ®· bÕ t¾c, “bao
nÎo ng−êi ®i b−íc tr−íc sau, mét c©u hái lín: H−íng vÒ ®©u? N¨m ch©u th¨m th¼m trêi
im tiÕng, s¸ch th¸nh hiÒn l©u ®· nh¹t mµu”. Tuy nhiªn vÉn kh«ng Ýt ng−êi tiÕp tôc chèng
Ph¸p, tr¨n trë víi vËn mÖnh Tæ quèc, nu«i chÝ kh«i phôc giang s¬n, ý chÝ Êy cßn m¹nh
®ñ søc l«i cuèn c¶ mét vµi vÞ vua cã lßng yªu n−íc.
Trong lóc ®ã, thùc d©n Ph¸p thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh khai th¸c qui m« ®Çu tiªn (1897
-1918). Mét c¬ cÊu cña bé m¸y cai trÞ toµn §«ng D−¬ng ®−îc x©y dùng hoµn chØnh tõ
phñ toµn quyÒn §«ng D−¬ng ®Õn 5 xø §«ng D−¬ng thuéc Ph¸p, ®Õn tØnh, huyÖn vµ vÒ
tËn lµng x·. §ång thêi tiÕn hµnh khai th¸c tµi nguyªn cña ViÖt Nam vµ §«ng D−¬ng
phôc vô cho thùc d©n Ph¸p. Thùc ra thùc hiÖn thñ ®o¹n “lÊy chiÕn tranh nu«i chiÕn
tranh” thùc d©n Ph¸p chiÕm ®Êt ®Õn ®©u lµ nã khai th¸c ®Õn ®ã. Tõ 1862 Ph¸p ®· më
c¶ng Sµi Gßn xuÊt khÈu lóa g¹o. N¨m 1876 hai kü s− ng−êi Ph¸p lµ Funchs vµ Saladin
®· ®i kh¶o s¸t vïng má Hång Gai, n¨m 1880 hä ®· lÊy mÉu vÒ Ph¸p kiÓm tra chÊt l−îng.
Bän thùc d©n ®· coi Hång Gai lµ vïng má cña cña chóng. “... §©y lµ hÇm má cña «ng
23
Funchs, bavier Chauffau ®· khai th¸c than Hång Gai ®· sang Hång K«ng b¸n, Duy-Puy
lµm chñ tÞch má than c©y bÇu” (16). H¬n n÷a trong qu¸ tr×nh khai th¸c mß mÉm “lÊy
chiÕn tranh nu«i chiÕn tranh Ph¸p ®· tõng b−íc x©y dùng ®−îc c¬ së vËt chÊt, kü thuËt
cho viÖc ®Çu t− khai th¸c lín (bÕn c¶ng, nhµ m¸y, b−u ®iÖn, ng©n hµng...). V× thÕ P«n
§u-me sang lµm toµn quyÒn (1896) x©y dùng hoµn bÞ hÖ thèng khai th¸c thuéc ®Þa ®Ó
lµm giµu cho Ph¸p. BiÓu hiÖn cô thÓ mäi thø thuÕ ®Òu t¨ng: thuÕ ®inh n¨m tõ 1897 ®Õn
1907 t¨ng gÊp hai lÇn, thuÕ muèi t¨ng gÊp 5 lÇn (tõ 0$50 lªn $5). §éc quyÒn thuÕ muèi,
r−îu thuèc phiÖn ®em l¹i 2/3 ng©n s¸ch §«ng D−¬ng. Më réng giao th«ng thuû bé, hµng
n¨m chóng huy ®éng hµng v¹n d©n c«ng ®Ó më ®−êng, ®µo s«ng, phôc vô cho khai th¸c
vµ ®µn ¸p. C«ng nghiÖp hiÖn ®¹i ®−îc x©y dùng, cã h¬n 60 c«ng ty v« danh ra ®êi.
Nh÷ng ®iÒu ®ã ®· t¸c ®éng m¹nh vµo kinh tÕ x· héi ViÖt Nam (xem çc trang 18, 19).
Giai cÊp cò ph©n ho¸ s©u s¾c vµ xuÊt hiÖn mét sè giai tÇng míi: t− s¶n d©n téc xuÊt hiÖn
nh−ng ch−a thµnh giai cÊp, giai cÊp v« s¶n ra ®êi. Song ch−a tù gi¸c ch−a cã ý thøc vÒ
nhiÖm vô lÞch sö cña m×nh. Nh− vËy lµ cho ®Õn thÕ kû XX ch−a cã giai cÊp nµo ®ñ m¹nh
®Ó gi−¬ng cao ngän cê d©n téc gi¶i phãng. Giai cÊp ®Þa chñ ®−a sè cÊu kÕt víi thùc d©n
lµm giµu, lµm tay sai cho giÆc, t− s¶n, v« s¶n ®Òu míi ra ®êi cßn non yÕu. Trong bèi c¶nh
®ã líp ng−êi tiÕp tôc gi−¬ng cao cê ®éc lËp lµ líp sÜ phu nho häc yªu n−íc ®Çu thÕ kû
XX, tiªu biÓu lµ nh÷ng nhµ khoa b¶ng. Hä vÉn tr¨n trë t×m ph−¬ng cøu n−íc.
Gi÷a lóc ®ã lµn sãng d©n chñ t− s¶n ph−¬ng T©y trµn vµo n−íc ta, nh− mét nguån
sinh khÝ míi t¹o ra çch t− duy míi tiÕn bé h¬n. Phong trµo çch m¹ng d©n chñ t− s¶n
§«ng ¢u b¾t ®Çu tõ çch m¹ng 1905 ë Nga t¹o ra cao trµo thøc tØnh ph−¬ng §«ng. Mét
lo¹t çc n−íc Ên §é, Philippin, Ba T−, Thæ NhÜ Kú, Trung Quèc ®· bïng lªn phong trµo
c¶i çch d©n chñ. Hµng triÖu nh©n d©n bÞ ¸p bøc ch×m ®¾m trong tr¹ng th¸i ®×nh ®èn
thêi Trung cæ ®· bõng tØnh, ®Êu tranh ®ßi quyÒn d©n chñ.
Sù thøc tØnh ph−¬ng §«ng t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn t− t−ëng cøu n−íc ViÖt Nam. Çch
s¸ch b¸o tiÕn bé t©n th−, t©n b¸o Trung Quèc, çc t¸c phÈm cña L−¬ng Kh¶i Siªu,
Khang H÷u Vi giíi thiÖu t− t−ëng çch m¹ng d©n chñ t− s¶n ph−¬ng T©y du nhËp vµo
ViÖt Nam ngµy cµng nhiÒu. Çc tËp s¸ch Trung §«ng chiÕn kû, Ph¸p - Phæ chiÕn tranh.
Doanh hoµn chiÕn l−îc ©m b¨ng thÊt Trung Quèc hån, MËu TuÊt chÝnh biÕn, NhËt B¶n
duy t©n kh¶ng kh¸i sö, NhËt B¶n duy t©n tam thËp niªn ®· lµm say mª líp trÝ thøc ®Çu
thÕ kû XX. Çc s¸ch b¸o cña Rót-x«, M«ng-tÐt-xki-¬, V«n-te truyÒn b¸ t− t−ëng nh©n
quyÒn, nh©n ®¹o cña ph−¬ng T©y còng nhËp vµo ViÖt Nam. Ng−êi ta b¾t ®Çu sïng b¸i
tªn tuæi cña çc nhµ çch m¹ng t− s¶n Pie ®¹i ®Õ, Oa-sinh-t¬n, Na-p«-lª-«ng, M¸t-di-ni,
Ga-ri-ban-di, Ca-Vua...
24
b. Trªn thÕ giíi
§ång thêi víi th¾ng lîi cña cuéc duy t©n tù c−êng NhËt B¶n, sù th¾ng lîi cña NhËt
trong cuéc chiÕn tranh Nga NhËt (1905) ®· khÝch ]Ö nh÷ng nhµ yªu n−íc ViÖt Nam
h−íng ®Õn t− t−ëng d©n chñ t− s¶n, tiÕn theo con ®−êng t− b¶n nh− NhËt B¶n. Lóc ®ã
nhiÒu ng−êi kh«ng ®Ó ý ®Õn viÖc NhËt còng ®· x©m chiÕm quÇn ®¶o Lu CÇu, s¸t nhËp
TriÒu Tiªn, béc lé tham väng bµnh tr−íng ®Êt ®ai, mµ chØ chó ý NhËt th¾ng Nga, xøng
®¸ng lµ “c−êng quèc da vµng” lµm g−¬ng cho ¸ Ch©u vïng dËy. Mét sè ng−êi ViÖt Nam
yªu n−íc ®· nghÜ ®Õn ta muèn ®ñ søc ®¸nh Ph¸p th× ph¶i cÇu viÖn ë ngoµi, mµ tèt nhÊt
lµ sang NhËt. §ã lµ c¬ së t− t−ëng cña phong trµo §«ng Du.
T×nh h×nh chÝnh trÞ, t− t−ëng cña Trung Quèc ®· ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn çc sÜ phu
yªu n−íc ®Çu thÕ kû XX. T− t−ëng duy t©n, d©n chñ cña ph−¬ng T©y trµn vµo ViÖt Nam
g©y nªn phong trµo çch m¹ng ®Çu thÕ kû kh«ng ph¶i ¶nh h−ëng trùc tiÕp tõ s¸ch vë cña
Ph¸p mµ do s¸ch vë Trung Quèc ®−a vµo qua çc sÜ phu yªu n−íc. Vô “MËu TuÊt chÝnh
biÕn” (1898) do vua Quang Tù chñ tr−¬ng ®· ¶nh h−ëng lín ®Õn çc nhµ nho ®Çu thÕ kû
vµ hä thi nhau ®i t×m çc “t©n th−“, “t©n b¸o”. S¸ch cña L−¬ng Kh¶i Siªu, Khang H÷u Vi
víi sÜ phu ViÖt Nam lóc ®ã nh− liÒu thuèc hay ch÷a bÖnh, s¸ch lµm thay ®æi nhËn thøc
cña con ng−êi. Sau çch m¹ng T©n Hîi thµnh c«ng (1911) Trung Quèc thµnh “®Êt
th¸nh” cña sÜ phu yªu n−íc ViÖt Nam ®Çu thÕ kû.
T×nh h×nh trªn ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn ý thøc cña thÕ hÖ tri thøc cÊp tiÕn. Hä ®·
nh×n râ nguyªn nh©n søc m¹nh cña kÎ thï vµ nguyªn nh©n th¶m tr¹ng mÊt n−íc, ®Ó lùa
chän con ®−êng cøu n−íc thÝch hîp. Hä ®· c¶m nhËn ®−îc çi hay, çi tiÕn bé ë trµo l−u
t− t−ëng míi, tiÕp nhËn nã vµ h−íng phong trµo d©n téc ViÖt Nam theo hÖ t− t−ëng míi -
t− t−ëng d©n chñ t− s¶n.
Do ®ã ®Çu thÕ kû XX song song víi çc cuéc vâ trang chèng Ph¸p, trong phong trµo
yªu n−íc ViÖt Nam ®· xuÊt hiÖn trµo l−u duy t©n, ®æi míi vÒ mäi mÆt: chÝnh trÞ, kinh tÕ,
v¨n ho¸.
2. Phong trµo d©n téc chuyÓn tõ lËp tr−êng phong kiÕn sang lËp tr−êng t− s¶n
a. VÒ chÝnh trÞ
Sù chuyÓn biÕn tr−íc tiªn lµ sù nhËn thøc vÒ nguyªn nh©n mÊt n−íc vµ con ®−êng
cøu n−íc. “Ngåi ngÉm nghÜ lý do v× sao ta mÊt n−íc, v× ®©u d©n ta khèn khæ, th× thÊy cã
hai nguån c¬n lµ ngu vµ hÌn”... Vµ chóng ta kh«ng cã ®−êng lèi më mang d©n trÝ, v×
chóng ta kh«ng cã quyÒn bÝnh ®Ó cæ ®éng d©n khÝ. TrÝ kh«n cña d©n ch−a më mang th×
sao kh«ng ngu ®−îc? ChÝ khÝ cña nh©n d©n ch−a phÊn chÊn th× tr¸ch g× mµ ch¼ng hÌn?
MÊt n−íc v× thiÕu d©n trÝ vµ d©n khÝ (17). Muèn kh«i phôc ®éc lËp d©n téc th× ph¶i më
25
d©n trÝ, trÊn h−ng d©n khÝ. §ã lµ t− t−ëng phæ biÕn cña sÜ phu yªu n−íc ®Çu thÕ kû XX.
Çc cô ®· chän ®−êng lèi t©n häc v¨n minh ®Ó khai d©n trÝ, trÊn d©n khÝ, tiªu biÓu lµ
phong trµo Duy t©n §«ng Du vµ §«ng kinh nghÜa thôc. Tõ thùc tÕ n−íc ta r¬i vµo tay
Ph¸p, líp sÜ phu ®Çu thÕ kû XX ®· nhËn ra r»ng: thñ cùu lµ mÊt n−íc. Thñ cùu tõ triÒu
®×nh ®Õn sÜ phu vµ d©n chóng khiÕn trÝ kh«n bÞ giam cÇm bÕ t¾c, tèi t¨m. ThÕ lµ tõ chç
sïng b¸i “S¸ch th¸nh hiÒn” çc cô ®· chuyÓn sang sïng b¸i v¨n minh häc thuËt ph−¬ng
T©y. Xu h−íng ®æi míi duy t©n trë nªn thÞnh v−îng, ®Õn vua còng ®æi míi: Thµnh Th¸i
cóp tãc, mÆc ¸o bµnh t«, cÇm ba tµng, VÜnh San lµm vua lÊy hiÖu Duy T©n. T− t−ëng lËp
héi c«ng khai che ®Ëy cho çc tæ chøc çch m¹ng bÝ mËt xuÊt hiÖn vµ thùc tÕ Duy t©n héi
®· ra ®êi 1904. LÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö d©n téc, vÊn ®Ò l¹c hËu, thñ cùu ®−îc nhËn
thøc nh− mét lùc c¶n sù tiÕn bé x· héi, mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lín dÉn ®Õn mÊt
n−íc. Do ®ã muèn cøu n−íc ph¶i xo¸ sù l¹c hËu, thñ cùu, tøc lµ ph¶i duy t©n, c¶i çch,
ph¶i më mang d©n trÝ, trÊn h−ng d©n khÝ.
Sù chuyÓn biÕn thø hai vÒ nhËn thøc lµ mèi quan hÖ gi÷a d©n vµ n−íc. Cuèi thÕ kû
XIX, nho gi¸o cßn thÞnh, ng−êi ta nhËn thøc vua lµ Thiªn tö, lµ chñ nh©n cña n−íc, cña
d©n. NhËn thøc bÞ h¹n hÑp trong mèi quan hÖ qu©n- thÇn, phô - tö, phu - phô... Ch÷
“hiÕu” h¹n hÑp ®· trãi buéc nhiÒu thanh niªn, khiÕn tÇm m¾t cña hä bÞ h¹n chÕ trong luü
tre lµng, Ýt biÕt ®Õn quèc gia d©n téc. D©n chØ biÕt t«n vua, d©n lµ cña vua, n−íc còng lµ
cña vua, d©n Ýt biÕt ®Õn n−íc. Nh−ng ®Çu thÕ kû XX khi tiÕp xóc víi v¨n minh ph−¬ng
T©y, çc sÜ phu ®· nhËn thÊy ë ¢u ch©u cã thãi quen d©n chñ céng hoµ, cö chÝnh kh¸ch
ra lµm viÖc n−íc trong mét thêi h¹n nhÊt ®Þnh... lµm cho n−íc - d©n kh«ng t¸ch rêi
nhau, tr¸i l¹i quan hÖ mËt thiÕt víi nhau. Vµ nhËn thÊy ch©u ¢u cã d©n chñ, d©n quyÒn,
c«ng Ých. Tr¸i l¹i xø ta chØ cã ¸p chÕ, chØ cã phôc tïng, chØ cã hñ v¨n. Do ®ã, cÇn ph¶i
thay thÕ qu©n chñ b»ng d©n chñ, thùc hiÖn sù thay ®æi Êy lµ søc m¹nh cña ng−êi d©n.
D©n míi lµ ng−êi x©y dùng ®Êt n−íc, nh©n d©n lµ chñ cña n−íc:
“ThÞt x−¬ng m¸u mñ mét ®µn
V× d©n míi cã giang san n−íc nhµ”

(T¨ng B¹t Hæ)
Muèn kh«i phôc ®Êt n−íc ph¶i dùa vµo d©n:
“BiÕt thÕ n−íc dÇu mai kh«i phôc
¾t nhê d©n chung søc lµm ra
D©n ta lµ chñ n−íc non

Ta kh«ng biÕt gi÷ th× cßn tr¸ch ai?”
26
Râ rµng sÜ phu yªu n−íc ®Çu thÕ kû XX ®· nhËn thøc hoµn toµn míi vÒ quan hÖ n−íc
d©n. §ã lµ quan hÖ mËt thiÕt kh«ng thÓ t¸ch rêi. D©n lµ ng−êi chñ x©y dùng vµ b¶o vÖ
®Êt n−íc chø kh«ng ph¶i ai kh¸c.
Ng−êi ©u ch©u cã chÝnh thÓ céng hoµ, trong ®ã cã quèc thÓ tøc lµ gia thÓ, (tøc lµ
n−íc lµ cña chung cña mäi ng−êi ) cã quèc hån tøc lµ gia hån, cã lÖ hç tr¸i (cho vay) mµ
quèc m¹nh lµ gia m¹nh, quèc sù lµ gia sù, quèc quyÒn lµ gia quyÒn. N−íc ta cã thÕ
kh«ng? ngoµi v¨n ch−¬ng kh«ng cã g× lµ quÝ” (18). Nh÷ng kh¸i niÖm vÒ “d©n”, “d©n
quyÒn”, “d©n −íc”, “tiÕn ho¸”, “nghÞ viÖn”, “tù do”, “b×nh ®¼ng”, “b¸c ¸i” ®· cã søc hÊp
dÉn, hîp quÇn, t¸c ®éng m¹nh vµo nhËn thøc cña thÕ hÖ trÝ thøc ®Çu thÕ kû XX, khiÕn hä
nhËn ra d©n m×nh “hÌn” qu¸. Do ®ã ph¶i “trÊn h−ng d©n khÝ”. §Ó lµm ®−îc ®iÒu ®ã çc
cô ®· s¸ng t¸c v¨n th¬ “kªu gäi hån n−íc”, gi¸o dôc lßng c¨m thï qu©n c−íp n−íc, tuyªn
d−¬ng nh÷ng t− t−ëng vµ hµnh ®éng anh hïng. Trong phong trµo yªu n−íc ®· xuÊt hiÖn
çc kh¸i niÖm míi: “Tæ quèc”, “®ång bµo”, “quèc d©n”, “çch m¹ng”. Ch÷ n−íc ®· mang
mét néi dung míi kh«ng ph¶i lµ vua, mµ lµ non s«ng, tæ tiªn, lÞch sö, ®ång bµo cïng
chung l−ng ®Êu cËt víi nhau trong c«ng cuéc gi÷ g×n ®Êt n−íc. “Hån n−íc” chÝnh lµ hån
d©n téc, lµ ý thøc d©n téc. Kªu gäi hån vÒ víi n−íc tøc lµ d©n thøc tØnh, cã ý thøc gi¶i
phãng d©n téc khái ¸ch thùc d©n. Mét vÊn ®Ò hoµn toµn míi trong t− t−ëng yªu n−íc ®Çu
thÕ kû lµ vÊn ®Ò d©n quyÒn. Tõ nhËn thøc mÊt n−íc lµ mÊt chñ quyÒn, nªn chñ tr−¬ng
giµnh ®éc lËp. kh«i phôc d©n quyÒn. BiÖn ph¸p cøu n−íc lµ më mang d©n trÝ, chÊn h−ng
d©n khÝ, båi d−ìng nh©n tµi” hoÆc chÊn h−ng d©n khÝ, khai th«ng d©n trÝ, hËu d©n sinh”.
Nh÷ng biÖn ph¸p nµy ®· chÞu ¶nh h−ëng Ýt nhiÒu t− t−ëng c¶i çch d©n chñ cña L−¬ng
Kh¶i Siªu vµ Khang H÷u Vi Trung Quèc. TiÕn lªn mét b−íc trªn con ®−êng nhËn thøc lµ
x¸c ®Þnh râ chÝnh thÓ cña mét n−íc ViÖt Nam trong t−¬ng lai, th«ng qua t«n chØ cña Duy
t©n héi. T«n chØ ghi râ: ®¸nh ®uæi thùc d©n Ph¸p, kh«i phôc n−íc ViÖt Nam lËp thµnh
n−íc qu©n chñ lËp hiÕn. Tuy ch−a c¾t ®øt hoµn toµn t− t−ëng qu©n chñ, nh−ng Duy t©n
héi ®· h−íng tíi mét thÓ chÕ cã quèc héi, tøc lµ ®· b−íc vµo ng−ìng cña cña çch m¹ng
d©n chñ t− s¶n. Tõ n¨m 1906, t− t−ëng d©n chñ cµng ®−îc cñng cè trong t− t−ëng l·nh
®¹o çch m¹ng ViÖt Nam. NhËn thøc vÒ d©n quyÒn, vÒ chÝnh thÓ nhµ n−íc râ rµng h¬n.
Tõ nhËn thøc cò Vua lµ chñ cña n−íc chuyÓn sang nhËn thøc míi d©n lµ chñ cña n−íc.
“D©n ta lµ chñ n−íc non, D©n lµ d©n n−íc, N−íc lµ n−íc d©n”. Víi nhËn thøc míi ®ã
Phan Béi Ch©u thõa nhËn “ChÝnh thÓ céng hoµ lµ ®óng” vµ Phan Chu Trinh kh¼ng ®Þnh
“NÕu kh«ng ®¸nh ®æ ®−îc nÒn qu©n chñ th× dï cã kh«i phôc ®−îc n−íc còng kh«ng ph¶i
lµ h¹nh phóc cho d©n”. Søc m¹nh cña d©n quyÒn ®−îc ý thøc râ rµng”... T«i dùa vµo lý
thuyÕt nh©n quyÒn mµ cæ ®éng sÜ khÝ d©n t×nh, t«i thùc hµnh çi ph−¬ng ph¸p Êy th× t«i
lµm lèi khÈu thuyÕt v« b»ng mµ h« hµo quèc d©n ®ång bµo ®ång t©m hiÖp lùc, ®oµn kÕt
hîp t¸c, d©n t×nh thøc tØnh, kh¸ng thuÕ cù s−u, tè gi¸c tham nhòng, l¹i bÊt hîp t¸c çi
27
nµy ®Õn çi nä, d©n chóng ®«ng tay vç nªn bép mµ ®ßi lîi quyÒn” (19). Do ®ã hä quyÕt
®¸nh ®æ qu©n chñ, x©y dùng d©n chñ. Trong th− göi toµn quyÒn (Paul Beau) n¨m 1906
Phan Chu Trinh yªu cÇu chÝnh phñ Ph¸p c¶i çch chÝnh trÞ, thµnh thùc khai ho¸ cho
d©n ViÖt Nam. §Õn n¨m 1912 t− t−ëng céng hoµ míi ®−îc kh¼ng ®Þnh qua t«n chØ cña
ViÖt Nam Quang Phôc héi. Phan Béi Ch©u ®· tù nhËn r»ng: “Sau khi sang NhËt ®−îc
nghiªn cøu nguyªn nh©n çch m¹ng n−íc ngoµi vµ chÝnh thÓ çc n−íc th× rÊt say s−a víi
lý luËn cña L− Thoa (Rót-x«). §−îc giao thiÖp réng víi çc ®ång chÝ Trung Hoa, nªn
trong ®Çu ãc ®· xÕp t− t−ëng qu©n chñ l¹i mét xã”, quyÕt ®Þnh theo chñ nghÜa Tam d©n.
LËp ra tæ chøc çch m¹ng míi lµ ViÖt Nam Quang phôc héi víi chñ tr−¬ng “®¸nh ®uæi
giÆc Ph¸p, kh«i phôc n−íc ViÖt Nam, thµnh lËp n−íc Céng hoµ d©n quèc ViÖt Nam”.
Nh− vËy lµ vÒ ph−¬ng diÖn chÝnh trÞ, t− t−ëng çch m¹ng ViÖt Nam ®· chuyÓn tõ hÖ
t− t−ëng qu©n chñ thuéc ph¹m trï cò phong kiÕn sang t− t−ëng d©n chñ thuéc ph¹m trï
míi d©n chñ t− s¶n.
b. VÒ kinh tÕ
T− t−ëng chñ ®¹o lµ h−íng tíi nÒn kinh tÕ t− s¶n chñ nghÜa. ChØ trÝch sù tr× trÖ l¹c
hËu, çc thó vui ch¬i cña vua quan, th¸i ®é coi khinh c«ng th−¬ng nghiÖp. H« hµo kinh
doanh theo lèi t− b¶n chñ nghÜa, ®Ò x−íng phong trµo thùc nghiÖp. X©y dùng vµ ph¸t
triÓn n«ng, c«ng, th−¬ng, khuyÕn khÝch më ngo¹i th−¬ng, khuyÕn khÝch hïn vèn bu«n
b¸n.
Ngo¹i d−¬ng t¶i vËn ®i xa
H¶i Phßng, H−¬ng c¶ng råi th× Hoµnh T©n
Tõ §µ N½ng vµo dÇn T©y Cèc (Sµi Gßn)
Tíi Xiªm La, Man Cèc (B¨ng Cèc) bao xa
T×m ng−êi th−¬ng kh¸ch Chi - n¸
Rñ nhau hîp b¶n ¾t lµ cã nªn”.
Çc sÜ phu yªu n−íc cßn thÊy tr−íc ®©y coi “nguån gèc cña sù giµu cã kh«ng g×
b»ng lµm ruéng” b©y giê kh«ng ph¶i nh− vËy. “Çi thuyÕt khinh rÎ c«ng nghÖ ®· næi lªn
th× vµng b¹c gç ®¸ chØ lµm nguyªn liÖu cho ng−êi n−íc ngoµi dïng; çi ®¹o khuyÕn
khÝch c«ng nghÖ thÞnh hµnh th× n−íc löa giã ®iÖn ®Òu gióp Ých cho sù cÇn dïng hµng
ngµy cña d©n ta c¶. VËy th× kh«ng thÓ kh«ng chÊn h−ng c«ng nghÖ, râ rµng nh−
thÕ”(20). D−íi con m¾t cña sÜ phu ®Çu thÕ kû XX, c«ng nghÖ ®· ®−îc nh×n nhËn lµ rÊt
quan träng. T− t−ëng “nhÊt sÜ nh× n«ng, hÕt g¹o ch¹y r«ng, nhÊt n«ng nh× sÜ” ®ang bÞ ®Èy
lïi, thay vµo ®ã lµ nhËn thøc míi: “C«ng nghÖ rÊt quan hÖ víi quèc gia. Ta kh«ng h¬n
28
ng−êi th× ng−êi sÏ bá r¬i ta. TiÒn cña phung phÝ ra n−íc ngoµi kh«ng g× tÖ h¹i h¬n thÕ
n÷a. T−ëng nªn ®ãn thÇy giái m−u ®å mÉu, chän ng−êi khÐo tay, nhanh chÝ kh«n cho
häc. L¹i h¹ lÖnh cho kh¾p n−íc ai häc ®−îc kiÓu míi, chÕ ®−îc ®å míi th× theo lèi ¢u
ch©u cÊp cho b»ng khen lµm tiªu biÓu, th−ëng cho phÈm hµm ®Ó khen ngîi, cÊp cho l-
−¬ng bæng ®Ó khen th−ëng, cho gi÷ quyÒn s¸ng t¹o ®Ó b¶o vÖ lîi Ých cña hä. Nh÷ng ai
giái vÒ çc khoa häc, çch trÝ, khÝ häc, ho¸ häc th× lµm cho hä ®−îc vÎ vang sang träng
h¬n c¶ nh÷ng ng−êi ®ç ®¹i khoa”. (21). ThËt l¹ thay, xø së “träng ®¹o v−¬ng, khinh ®¹o
b¸” ®· xuÊt hiÖn t− t−ëng ng−îc l¹i: “träng b¸ h¬n v−¬ng” - mét b−íc tiÕn quan träng
trong t− t−ëng kinh tÕ ®Çu thÕ kû XX. Mét sè c«ng th−¬ng héi mäc lªn minh chøng cho
sù ®æi thay nµy: nh− Hång T©n H−ng, §«ng Thµnh X−¬ng, TriÒu D−¬ng H−¬ng qu¸n,
C«ng ty n−íc n¾m Liªn Thµnh, §ång TÕ Lîi v.v... Çc tæ chøc nµy nh»m gi¶i quyÕt tµi
chÝnh cho phong trµo yªu n−íc, gi¶m bít mèi tÖ g¸nh vµng ®i ®æ s«ng Ng«“. §ã lµ lßng
yªu n−íc thËt sù vµ trong s¹ch cña nhµ nho ®Çu thÕ kû XX. Nhµ Nho kªu gäi ®i bu«n, lËp
héi bu«n, c«ng ty qu¶ lµ ®iÒu míi.
c. VÒ v¨n ho¸ x· héi:
ChØ trÝch phong kiÕn, phª ph¸n ch−¬ng tr×nh häc cò, lèi thi cö tÇm ch−¬ng trÝch có.
Yªu cÇu c¶i çch häc tËp thi cö víi néi dung míi. Häc khoa häc, häc bu«n b¸n, häc
nghÒ.
“Häc n«ng cæ, häc lµm c¬ khÝ
§ñ tr¨m ®−êng kü nghÖ tinh th«ng”

®Ó v−¬n tíi nÒn häc vÊn khoa häc kü thuËt ph−¬ng T©y, mét nÒn v¨n minh c«ng nghiÖp.
§ã lµ nh÷ng t− t−ëng míi mÎ x−a nay ch−a tõng cã trong lÞch sö. Nh−ng th«ng qua con
®−êng tæ chøc quÇn chóng tuyªn truyÒn v¨n th¬ yªu n−íc, kªu gäi ®oµn kÕt, gi¸o dôc
truyÒn thèng d©n téc, cæ ®éng thùc hiÖn c¶i çch: çc t− t−ëng míi nãi trªn dÇn dÇn
thÊm s©u vµo quÇn chóng, t¹o ra phong trµo vËn ®éng sèng theo lèi míi, chèng hñ lËu v×
thãi hñ lËu “®· lÇm lÉn c¶ ®êi ng−êi ta”. Ng−êi ta lµm v¨n, th¬ chÕ nh¹o thãi hñ lËu nh−:
“Ço hñ lËu v¨n”, “V¨n tÕ sèng thÇy ®å hñ’, “Bµi ca hói tãc”. Phong trµo duy t©n s«i næi ë
Trung kú mµ “Hói tãc” lµ mét néi dung cña Duy t©n. Ng−êi ta cho r»ng hói tãc lµ “bá çi
ngu nµy, bá çi d¹i nµy, ¨n ngay nãi th¼ng, häc míi tõ ®©y”. VËn ®éng nhau dïng hµng
néi ho¸, qua bµi th¬ “Dïng hµng néi ho¸” ®· thÊm nãi ®Õn 51 lµng nghÒ thñ c«ng kh¸c
s¶n xuÊt ra hµng ho¸ “N−íc m×nh cßn l¾m nghÒ tinh. So vµo n−íc kh¸c th× m×nh thiÕu
®©u” vµ hµng cña m×nh còng tèt cã tiÕng ra n−íc ngoµi nªn “C¶ n−íc ai ai còng cè. Ai
d¹i g× tiÒn ®æ ®i ®©u”. ViÖc mua b¸n hµng néi ho¸ sÏ cã lîi lín:
29
DÇn dÇn thu l¹i lîi quyÒn vÒ ta
Tr−íc Ých nhµ sau ra Ých n−íc
§· lîi riªng l¹i ®−îc lîi chung” (22)
d. VÒ gi¸o dôc
NhËn thøc vÒ gi¸o dôc vµ ®æi míi trong gi¸o dôc ®· chÞu ¶nh h−ëng gi¸o dôc ph−¬ng
T©y. Trªn c¬ së hiÓu biÕt s¬ bé vÒ 3 bËc häc: tiÓu häc, trung häc, ®¹i häc cña ph−¬ng
T©y, çc m«n häc c¬ b¶n nh− to¸n häc, v¨n tù n−íc nhµ, ®Þa lý, luËt häc, thiªn v¨n, y häc
v.v... ®−îc d¹y theo tõng bËc häc ®Ó so s¸nh víi lèi häc cña ta. Ta häc “®¹o lý” ®Ó lµm
quan, T©y häc “c¬ kü x¶o” ®Ó thµnh tµi, lµng ®−îc viÖc míi th¨ng chøc. Ta kh«ng häc hái
chiÕn thuËt vµ kü n¨ng cña n−íc kh¸c, kh«ng gi¶ng gi¶i çch häc phó c−êng. §ã lµ lèi
häc rµng buéc thñ cùu, ng¨n c¶n sù tiÕn ho¸. Sù chèng l¹i lèi häc ®ã lµ chèng l¹i gi¸o
dôc Nho gi¸o cò kü. Lèi häc cò ®ã kh«ng phôc vô cho cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc
mµ nã chØ cÇm tï trÝ tuÖ con ng−êi trong vßng l¹c hËu. Chèng l¹i lèi häc cò lµ ®ßi ®−îc
gi¶i phãng trÝ tuÖ, gi¶i phãng t− duy, häc khoa häc, kü thuËt ®Ó lµm giµu ®Êt n−íc. Tõ ®ã
t¨ng kh¶ n¨ng chèng thùc d©n phong kiÕn, kh«i phôc ®éc lËp chñ quyÒn. Theo çc nhµ
nho tiÕn bé ®Çu thÕ kû XX, gi¸o dôc ®ãng vai trß then chèt ®Ó më mang d©n trÝ v× sù häc
quyÕt ®Þnh d©n trÝ, cho nªn ph¶i thay ®æi sù häc. C−¬ng lÜnh cña sù häc míi ®−îc çc sÜ
phu tiÕn bé viÕt trong tËp “V¨n minh t©n häc s¸ch” theo ®ã th× sù häc míi cã s¸u biÖn
ph¸p x©y dùng nÒn häc míi ®Ó khai d©n trÝ”(23).
1. Dïng ch÷ Quèc ng÷ lµm v¨n tù n−íc nhµ thay ch÷ H¸n, ch÷ N«m, ®Ó trong thêi
gian ng¾n vµi th¸ng mäi ng−êi ®Òu biÕt ch÷.
2. HiÖu ®Ýnh s¸ch vë: §Æt ra toµ so¹n s¸ch, lùa chän s¸ch cÇn thiÕt cho gi¸o dôc.
Quan t©m ®Õn çc s¸ch vÒ ®Þa lý, lÞch sö n−íc nhµ. Víi s¸ch nho häc, chØ cÇn gi÷ s¸ch cã
lîi cho nh©n t©m biªn so¹n thµnh mét tËp, dÞch ra Quèc ng÷ lµm s¸ch sö häc. Sö Tµu
®äc quan, sö T©y còng l−îc bít cho dÔ hiÓu.
3. Söa ®æi phÐp thi: bëi lèi thi tÇm ch−¬ng trÝch có, dïng v¨n s¸ch vµ luËn ®Ó s¸t
h¹ch thÝ sinh, bá nh÷ng cÊm ®o¸n h×nh thøc: “Cho phÐp häc sinh bµn b¹c tha hå, ®èi
®¸p tù do, kh«ng ph¶i nÒ hµ, kh«ng cÇn thÓ çch g× hÕt”. §iÓm cèt lâi cña söa ®æi phÐp
thi lµ t¹o ®iÒu kiÖn khuyÕn khÝch tù do t− t−ëng, tù do th¶o luËn cña thÝ sinh.
4. Cæ vò nh©n tµi. §Çu thÕ kû XX nhiÒu ng−êi nhËn ra mèi quan hÖ gi÷a vËn mÖnh
quèc gia víi tr×nh ®é d©n trÝ, chÝnh s¸ch nh©n tµi. Muèn lo viÖc n−íc ph¶i (më mang d©n
trÝ, muèn më mang d©n trÝ ph¶i båi d−ìng nh©n tµi. §ã lµ nh÷ng con ng−êi cã v¨n ho¸,
lµm ®−îc viÖc trong kinh doanh, trong chÝnh trÞ. Ph¶i ®µo t¹o ®«ng ®¶o nh÷ng ng−êi nh−
vËy.
30
5. ChÊn h−ng c«ng nghÖ, th−¬ng m¹i: §©y lµ môc ®Ých tr−íc m¾t, trùc tiÕp. X−a häc
®Ó lµm quan, nay häc ®Ó kinh doanh, d©n lo viÖc kinh doanh th× n−íc míi giµu, d©n trÝ
mau më mang. Çc nhµ nho yªu n−íc tiÕn bé hÇu hÕt kh«ng ph¶i lµ nhµ t− s¶n nh−ng
viÖc ®¸nh ®æ t− t−ëng Nho gi¸o “träng v−¬ng khinh b¸” cæ vò th−¬ng m¹i ®ã lµ t− t−ëng
t− s¶n.
6. Ph¸t triÓn b¸o chÝ. Çc sÜ phu ®· thÊy râ vai trß cña b¸o chÝ çc n−íc ¢u, Mü,
Trung Quèc, NhËt B¶n. Theo g−¬ng hä cÇn më b¸o chÝ, chØ ®Þnh ng−êi cã häc thøc lµm
chñ bót. B¸o chÝ nh»m môc ®Ých ®−a tri thøc khoa häc vµ tinh thÇn tiÕn thñ ®Õn víi mäi
ng−êi ViÖt Nam” (24).
§ã lµ 6 biÖn ph¸p ®Ó x©y dùng sù häc míi, ®Ó n¾m lÊy v¨n minh ph−¬ng T©y. §ã lµ
mét th¸i ®é ®o¹n tuyÖt víi häc thuËt phong kiÕn l¹c hËu, “thiÕt tha víi c¶i çch x· héi,
c¶i çch häc thuËt, tù do t− t−ëng vµ víi ®éc lËp d©n téc” (25).
Tõ sù tr×nh bµy trªn cã thÓ thÊy râ sang ®Çu thÕ kû XX phong trµo d©n téc ViÖt Nam
®· chuyÓn tõ ph¹m trï t− t−ëng phong kiÕn sang ph¹m trï t− t−ëng d©n chñ t− s¶n, mét
b−íc tiÕn trªn con ®−êng nhËn thøc t− t−ëng çch m¹ng ®Ó lùa chän con ®−êng ph¸t
triÓn cho lÞch sö d©n téc. Çc cô “®· t×m con ®−êng cøu n−íc ®Çu thÕ kû XX lµ con ®−êng
d©n chñ t− s¶n. Çc cô h¨m hë ®i vµo con ®−êng ®ã: “¤i ®· t×m ra råi ®· n¾m v÷ng råi
th× ph¶i móa ®ao to bóa lín ®Ó ph¸ luü xa; ph¶i phÊt xÝ ®á cê hång ®Ó lªn ®µi míi” (26).
Sù lùa chän con ®−êng d©n chñ t− s¶n ®Ó m−u cÇu ®éc lËp cña ViÖt Nam vµo ®Çu thÕ
kû XX lµ sù lùa chän hîp qui luËt v× d©n chñ t− s¶n tiÕn bé h¬n qu©n chñ phong kiÕn. Vµ
khi trªn thÕ giíi ch−a cã n¬i nµo lµm çch m¹ng x· héi chñ nghÜa th¾ng lîi th× sù lùa
chän con ®−êng d©n chñ t− s¶n lµ tiÕn bé ®¸ng kÓ; mét môc tiªu mét “®µi míi”, “hÊp dÉn”
cÇn ph¶i ®i tíi.
III. Çc CON §−êng Cøu N−íc §Çu ThÕ Kû XX

1. C¬ së kh¸ch quan cña çc con ®−êng cøu n−íc
Tr−íc chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, trªn thÕ giíi chØ cã mét hÖ thèng x· héi duy nhÊt
lµ chñ nghÜa t− b¶n. Bëi vËy, çc nhµ ho¹t ®éng çch m¹ng vËn ®éng trong quü ®¹o cña
çch m¹ng d©n chñ t− s¶n. Çch m¹ng ViÖt Nam còng vËn ®éng trong quÜ ®¹o Êy.
Gi÷a lóc chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø I ®ang quyÕt liÖt th× mét sù kiÖn lµm rung
chuyÓn thÕ giíi ®· bïng næ. Cuéc çch m¹ng x· héi chñ nghÜa th¸ng M−êi Nga n¨m
1917 th¾ng lîi. HÖ thèng d©y chuyÒn cña chñ nghÜa ®Õ quèc ®· bÞ chÆt ®øt ë kh©u yÕu
nhÊt. Nhµ n−íc kiÓu míi do c«ng n«ng lµm chñ ®· ra ®êi trªn l·nh thæ réng lín chiÕm
1/6 ®Þa cÇu. ThÕ giíi kh«ng cßn lµ mét hÖ thèng x· héi duy nhÊt n÷a mµ ®· ph©n thµnh
hai hÖ thèng: x· héi chñ nghÜa vµ t− b¶n chñ nghÜa. Cuéc ®Êu tranh gi÷a hai hÖ thèng
31
x· héi b¾t ®Çu. Cuéc ®Êu tranh ®ã diÔn ra trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi vµ l«i cuèn tÊt c¶
çc n−íc vµo quÜ ®¹o cña nã. LÞch sö thÕ giíi h×nh thµnh hai con ®−êng ph¸t triÓn: t−
s¶n vµ v« s¶n.
Con ®−êng d©n chñ t− s¶n vÉn cã søc hÊp dÉn víi nhiÒu ng−êi v× chñ nghÜa t− b¶n
vÉn cßn ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn.
Con ®−êng çch m¹ng v« s¶n d−íi ngän cê th¸ng M−êi còng cã søc hÊp dÉn cña nã.
Thµnh c«ng cña çch m¹ng th¸ng M−êi vµ sù gióp ®ì cña nã ®èi víi vÊn ®Ò d©n téc vµ
thuéc ®Þa ®· cæ vò m¹nh mÏ nh©n d©n thuéc ®Þa, ®em l¹i cho hä niÒm tin v÷ng ch¾c vµo
sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc. Bän ®Õ quèc dï tµn b¹o ®Õn ®©u cuèi cïng còng thÊt b¹i.
Con ®−êng dÉn tíi th¾ng lîi kh«ng ph¶i häc theo chñ nghÜa t− b¶n nh− çc chiÕn sÜ tiÒn
bèi. Mét con ®−êng míi ®· më ra g¾n liÒn sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc víi sù nghiÖp
xo¸ bá chñ nghÜa t− b¶n trªn ph¹m vi thÕ giíi cña giai cÊp v« s¶n. Nh− vËy lµ sau çch
m¹ng th¸ng M−êi trªn thÕ giíi h×nh thµnh hai con ®−êng: con ®−êng t− s¶n vµ con
®−êng v« s¶n.
ë trong n−íc, sau chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, thùc d©n Ph¸p ®· thùc hiÖn chÝnh
s¸ch khai th¸c thuéc ®Þa lÇn thø hai. Chóng t¨ng c−êng vèn ®Çu t−, khai th¸c víi nhÞp
®iÖu ch−a tõng cã. §iÒu ®ã lµm cho çc ngµnh n«ng, c«ng, th−¬ng nghiÖp, giao th«ng,
vËn t¶i, ng©n hµng ®Òu ph¸t triÓn. Çc bé phËn kinh tÕ h×nh thµnh râ rµng. Bé phËn
kinh tÕ thùc d©n chiÕm vÞ trÝ chi phèi mäi ho¹t ®éng kinh tÕ kh¸c. Kinh tÕ n«ng nghiÖp
phong kiÕn ®−îc thùc d©n nu«i d−ìng lÖ thuéc vµo kinh tÕ thùc d©n. Kinh tÕ t− s¶n cè
len lái ®Ó v−¬n lªn nh−ng bÞ chÌn Ðp, kh«ng cã thÞ tr−êng, kh«ng ph¸t triÓn ®−îc. Sù tån
t¹i quan hÖ s¶n xuÊt phong kiÕn cã tÝnh chÊt phæ biÕn, sù më réng bé phËn kinh tÕ thùc
d©n lµ trë ng¹i lín cho sù ph¸t triÓn kinh tÕ ViÖt Nam.
Nh÷ng biÕn ®æi kinh tÕ trªn ®©y thóc ®Èy sù ph©n ho¸ giai cÊp ngµy cµng thuÇn thôc
h¬n. Ranh giíi gi÷a çc giai cÊp râ rµng, hä cã quyÒn lîi giai cÊp kh¸c nhau vµ mèi
quan hÖ víi thùc d©n phong kiÕn kh¸c nhau. Giai cÊp phong kiÕn vÉn tån t¹i, vua quan
vÉn cßn uy thÕ trong x· héi vµ t©m lý nh©n d©n lµ chç dùa cho ®Õ quèc thùc d©n. Giai
cÊp n«ng d©n bÞ ph©n ho¸, bÞ ®Èy vµo cuéc sèng ®en tèi, ph¸ s¶n, thÊt nghiÖp, ®ãi rÐt. Hä
hun ®óc trong lßng mèi c¨m thï cao ®é ®èi víi ®Õ quèc phong kiÕn. Hä chèng ®Õ quèc
phong kiÕn giµnh ®éc lËp vµ ruéng ®Êt. T− s¶n ViÖt Nam ®· thµnh giai cÊp, nh−ng lµ giai
cÊp t− s¶n yÕu ít, nhá bÐ. Hä dùa vµo ®Õ quèc ®Ó lµm ¨n, l¹i chÞu sù chÌn Ðp cña ®Õ
quèc. Do ®ã hä võa chèng ®Õ quèc l¹i võa tho¶ hiÖp. TÇng líp tiÓu t− s¶n trÝ thøc, ®−a sè
tham gia vµo guång m¸y nhµ n−íc nh−ng bÞ khinh rÎ vµ b¹c ®·i. Hä lµ líp ng−êi chuyÓn
t¶i ý thøc t− s¶n vµo x· héi ViÖt Nam vµ nh¹y bÐn víi ch©n lý míi cña thêi ®¹i. Giai cÊp
c«ng nh©n t¨ng nhanh vÒ sè l−îng. §éi ngò cña hä ngµy cµng ®«ng ®¶o ë kh¾p 3 kú B¾c
32
- Trung - Nam. Nh−ng võa trèn khái c¶nh bÇn cïng ë h−¬ng th«n, hä l¹i r¬i ngay vµo
®Þa ngôc trÇn gian ë çc nhµ m¸y, hÇm má, ®ån ®iÒn. Hy väng ®i t×m cuéc sèng míi kh¸
h¬n t¾t ngÊm. Hoµn c¶nh Êy quyÖn l¹i trong hä hËn thï giai cÊp lÉn hËn thï d©n téc. Tõ
®ã n¶y sinh tinh thÇn chèng ®Õ quèc phong kiÕn triÖt ®Ó. §ã lµ c¬ së x· héi ®Ó tiÕp nhËn
t− t−ëng çch m¹ng v« s¶n.
Sù ph©n ho¸ giai cÊp râ rµng, mçi giai cÊp cã quyÒn lîi riªng vµ cã nhu cÇu gi¶i
phãng. Do ®ã cuéc vËn ®éng gi¶i phãng d©n téc g¾n liÒn víi cuéc vËn ®éng gi¶i phãng
giai cÊp. T×nh h×nh kinh tÕ, x· héi ViÖt Nam sau chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt ®· ®Æt ra
tr−íc cuéc vËn ®éng gi¶i phãng d©n téc hai con ®−êng: t− s¶n vµ v« s¶n.
Tãm l¹i, cã thÓ nãi r»ng, sù ph©n chia thÕ giíi thµnh hai hÖ thèng x· héi ®· ®Æt ra
hai con ®−êng ph¸t triÓn: t− s¶n vµ v« s¶n. T×nh h×nh ViÖt Nam còng ®Æt ra tr−íc çc
nhµ çch m¹ng hai con ®−êng: t− s¶n vµ v« s¶n. Thùc tÕ trªn t¹o ra c¬ së kh¸ch quan
cho çc con ®−êng cøu n−íc. Nh−ng ®i theo con ®−êng nµo: t− s¶n hoÆc v« s¶n lµ tuú
vµo nhËn thøc chñ quan cña mçi ng−êi.
2. Con ®−êng çch m¹ng d©n chñ t− s¶n cña Phan Béi Ch©u, Phan Chu Trinh vµ çc
®¶ng ph¸i tiÓu t− s¶n, t− s¶n d©n téc nh»m giµnh ®éc lËp d©n téc
B−íc vµo thÕ kû XX yªu cÇu cña lÞch sö ViÖt Nam kh«ng chØ cã ®éc lËp d©n téc mµ
cßn cÇn ph¶i giµu m¹nh, d©n chñ vµ v¨n minh. NhËn thøc ®−îc yªu cÇu ®ã, çc nhµ nho
yªu n−íc ®Çu thÕ kû XX ®· tiÕp nhËn t− t−ëng míi: t− t−ëng çch m¹ng d©n chñ t− s¶n
vµ ®· lùa chän con ®−êng çch m¹ng d©n chñ t− s¶n ®Ó ph¸t triÓn ®Êt n−íc. Song do
®iÒu kiÖn tiÕp xóc víi t− t−ëng míi vµ sù nhËn thøc nã ë møc ®é kh¸c nhau tuú thuéc vµo
chñ quan cña tõng ng−êi. Do ®ã ë n−íc ta khuynh h−íng d©n chñ t− s¶n ®Çu thÕ kû XX
ph©n ho¸ thµnh hai xu h−íng: b¹o ®éng vµ c¶i çch. §¹i diÖn tiªu biÓu cña hai xu
h−íng ®ã lµ hai nhµ yªu n−íc: Phan Béi Ch©u vµ Phan Chu Trinh.
a. Con ®−êng cøu n−íc cña Phan Béi Ch©u
a1. Vµi nÐt vÒ tiÓu sö Phan Béi Ch©u (1867-1840)
Phan Béi Ch©u cßn gäi lµ Phan V¨n San, hiÖu lµ Sµo Nam, sinh ngµy 26-12-1867 t¹i
th«n Sa Nam, x· §«ng LiÖt huyÖn Nam §µn, tØnh NghÖ An trong mét gia ®×nh nhµ nho
nghÌo. Tõ nhá, Phan Béi Ch©u ®· lµ ng−êi th«ng minh, ham häc vµ häc giái, «ng b¾t
®Çu theo cha häc ch÷ lóc 6 tuæi, ba ngµy häc thuéc cuèn Tam Tù Kinh. B¶y tuæi häc
kinh truyÖn vµ ®· cã thÓ dïng ch÷ H¸n tù lµm v¨n chÕ nh¹o b¹n bÌ ®Ó ®ïa vui. M−êi ba
tuæi «ng theo häc çc thÇy ®å giái trong vïng vµ 16 tuæi thi ®æ ®Çu xø.
§ång thêi víi häc giái, Phan Béi Ch©u cßn sím béc tinh thÇn yªu n−íc. Xø NghÖ,
quª «ng lµ n¬i ®Çu tiªn kªu gäi “quyÕt ®¸nh c¶ triÒu lÉn T©y” khi nhµ NguyÔn ký hiÖp −íc
33
1874, thÓ hiÖn qua khëi nghÜa cña TrÇn TÊn - §Æng Nh− Mai. §iÒu ®ã t¸c ®éng m¹nh mÏ
®Õn Phan Béi Ch©u, «ng ®· tËp hîp b¹n bÌ cïng tr−êng “lÊy èng tre lµm sóng, lÊy h¹t v¶i
lµm ®¹n, gi¶ çch ch¬i trß B×nh T©y”. M−êi b¶y tuæi ®· so¹n th¶o hÞch B×nh T©y Thu
B¾c. Vµ khi phong trµo CÇn v−¬ng xø NghÖ bïng næ, Phan Béi Ch©u “lÊy ®éi thÝ sinh
qu©n” gåm h¬n 60 ng−êi chuÈn bÞ øng nghÜa. TruyÒn thèng yªu n−íc chiÕn ®Êu kiªn
c−êng cña ng−êi d©n xø NghÖ ®· sím t«i luyÖn «ng thµnh ng−êi cã chÝ khÝ, nu«i chÝ anh
hïng gióp d©n, gióp n−íc. Nh÷ng ®¹o hiÕu trung cña Nho gi¸o còng ®· rµng buéc ch©n
«ng: con hiÕu kh«ng thÓ xa nhµ khi cha mÑ cßn sèng. Nªn tõ 1887 «ng chuyªn nghÒ d¹y
häc, nèi tiÕp nghÒ cha, ®ång thêi bÝ mËt liªn kÕt çc d− ®¶ng cÇn v−¬ng, t×m kiÕm ng−êi
®ång t©m ®ång chÝ chuÈn bÞ sù nghiÖp lín lao, ngoµi ra «ng cßn t×m ®äc çc s¸ch b¸o
míi nh− Thiªn h¹ ®¹i thÓ luËn cña NguyÔn Lé Tr¹ch, Trung §«ng chiÕn kû, Ph¸p - Phæ
chiÕn tranh, Doanh hoµn chÝ l−îc... Nh− T©n th−, T©n b¸o Phan Béi Ch©u ®· n¶y sinh
t− t−ëng thÕ giíi.
N¨m 1900 «ng thi ®æ gi¶i nguyªn tr−êng NghÖ (thñ khoa), sau ®ã cha «ng qua ®êi,
«ng lµm trßn ch÷ hiÕu víi cha, råi chÝnh thøc b−íc vµo cuéc ®êi ho¹t ®éng çch m¹ng
chuyªn nghiÖp, chiÕn ®Êu cho ®éc lËp tù do cña d©n téc. N¨m 1901 «ng tËp hîp lùc
l−îng ®Þnh ®¸nh óp thµnh NghÖ nh−ng c¬ m−u bÞ lé. KÕ ho¹ch thÊt b¹i, «ng ®· cïng víi
çc ®ång chÝ nh− §Æng Th¸i Th©n lËp ra kÕ ho¹ch hµnh ®éng, gäi lµ “ba kÕ ho¹ch lín”.
1. Liªn kÕt víi §¶ng CÇn v−¬ng cßn l−u l¹i, víi çc trai tr¸ng chiÕn s¬n l©m, x−ëng
khëi nghÜa qu©n. Môc ®Ých: ®¸nh giÆc tr¶ thï mµ thñ ®o¹n thø nhÊt b»ng çch b¹o ®éng.
2. −ng phï mét vÞ minh chñ, kÐn chän ë trong Hoµng th©n lËp ra, ©m kÕt víi nh÷ng
ng−êi h÷u häc ë ®−¬ng triÒu lµm ng−êi néi viÖn, víi cö hîp c¶ Trung nghÜa Nam B¾c,
tÝnh çch ®ång thêi ®¹i cö.
3. Y nh− hai kÕ ho¹ch trªn mµ cÇn cã ngo¹i viÖn, muèn cã ngo¹i viÖn ¾t ph¶i cã mét
phen xuÊt d−¬ng cÇu ngo¹i viÖn”. (27)
Cã thÓ xem ®©y lµ ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng cña mét tæ chøc bÝ mËt “Khëi nghÜa qu©n”
cña Phan Béi Ch©u, tiÒn th©n cña Héi duy t©n vµ ch−¬ng tr×nh cña Héi mµ sau nµy «ng
míi thµnh lËp (1904). Phan Béi Ch©u ®i ra B¾c, vµo Nam t×m kiÕm ®ång chÝ vµ gÆp TiÓu
La NguyÔn Thµnh, ng−êi trë thµnh b¹n chÝ cèt, çnh tay ®¾c lùc trong cuéc vËn ®éng
cøu n−íc cña Phan Béi Ch©u. N¨m 1903, «ng viÕt “L−u cÇu huyÕt lÖ t©n th−“ nh»m th¨m
dß, vËn ®éng giíi thøc gi¶ vµ quan tr−êng HuÕ vµ béc lé t− t−ëng cøu n−íc míi hoµ
nhËp vµo trµo l−u míi cña thêi ®¹i: trµo l−u d©n chñ t− s¶n.
Tõ 1904 ®Õn 1907, «ng dån hÕt t©m søc vµo thµnh lËp tæ chøc çch m¹ng “Duy t©n
héi vµ duy tr× mäi ho¹t ®éng cña nã mµ tiªu biÓu lµ phong trµo §«ng Du (1905 -1908).
N¨m 1909 §«ng Du bÞ ®µn ¸p, Phan Béi Ch©u sang Xiªm ho¹t ®éng. N¨m 1911 çch
34
m¹ng T©n Hîi Trung Quèc thµnh c«ng, «ng vÒ Trung Quèc lËp ra tæ chøc çch m¹ng
míi lµ Quang Phôc Héi vµ duy tr× ho¹t ®éng cña nã. N¨m 1913 «ng bÞ b¾t ë Trung Quèc
bÞ giam trong nhµ tï Qu¶ng §«ng ®Õn 2-1917 ®−îc tha. §Õn ®©y chÊm døt thêi kú ho¹t
®éng s«i næi nhÊt trong cuéc ®êi çch m¹ng cña Phan Béi Ch©u. Sau khi ra tï «ng tiÕp
tôc ho¹t ®éng, «ng t×m ®−êng vÒ n−íc ho¹t ®éng. Nh−ng ®Õn V©n Nam, nghe tin §øc ®Çu
hµng, Ph¸p th¾ng, «ng trë l¹i Trung Quèc, Phan Béi Ch©u bÞ dao ®éng vµ viÕt “Ph¸p -
ViÖt ®Ò huÒ chÝnh kiÕn th−“ (1918). Nh−ng «ng ®· kÞp nhËn ra sai lÇm cña m×nh vµ quyÕt
t©m söa sai, «ng ®· t×m ®Õn ®¹i sø qu¸n Nga ë B¾c Kinh (1920) ®Ó t×m kiÕm sù gióp ®ì.
N¨m 1924 «ng chÞu ¶nh h−ëng cña Quèc d©n ®¶ng Trung Quèc ®· thñ tiªu Quang Phôc
Héi ®Ó lËp ViÖt Nam Quèc d©n ®¶ng pháng theo ch−¬ng tr×nh cña Quèc d©n ®¶ng Trung
Hoa. N¨m 1925, sau khi gÆp NguyÔn ¸i Quèc, «ng quyÕt ®Þnh triÖu tËp ®ång chÝ ®Ó söa
®æi c−¬ng lÜnh. Nh−ng kh«ng thùc hiÖn ®−îc dù kiÕn tèt ®Ñp nµy. Ngµy 18-6-1925, trªn
®−êng tõ Hµng Ch©u ®Õn Qu¶ng §«ng «ng ®· bÞ thùc d©n Ph¸p b¾t t¹i Th−îng H¶i ®em
vÒ n−íc. Ph¸p ®Þnh bÝ mËt thñ tiªu «ng nh−ng nh©n d©n ViÖt Nam ®· ®Êu tranh b¶o vÖ
«ng, lµm thÊt b¹i d· t©m ®ã cña Ph¸p, cuèi n¨m 1925 Ph¸p ph¶i tr¶ l¹i tù do cho Phan
Béi Ch©u. Nh−ng l¹i ®em “giam láng” «ng ë HuÕ cho ®Õn khi «ng qua ®êi. M−êi l¨m n¨m
cuèi ®êi tuy kh«ng ®−îc dong ruçi däc ngang, cô Phan vÉn dµnh toµn bé søc lùc cßn l¹i
®Ó truyÒn b¸ lßng yªu n−íc cho thÕ hÖ trÎ cña HuÕ. C−u mang, gióp ®ì çc ®ång chÝ ho¹t
®éng çch m¹ng cña §¶ng. §óng lµ “Phan Béi Ch©u lµ con ng−êi ViÖt Nam ®Ñp nhÊt
®Çu thÕ kû XX”. Tr−íc NguyÔn ¸i Quèc Phan Béi Ch©u lµ l·nh tô næi tiÕng vµ tiªu biÓu
cña çch m¹ng ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XX.
a2. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh t− t−ëng cøu n−íc d©n chñ t− s¶n cña Phan Béi Ch©u
L©u nay ®¸nh gi¸ con ®−êng cøu n−íc cña Phan Béi Ch©u ta vÉn nãi r»ng Phan Béi
Ch©u theo con ®−êng b¹o ®éng vò trang giµnh ®éc lËp. §¸nh gi¸ nh− vËy lµ ch−a hoµn
toµn ®Çy ®ñ con ®−êng çch m¹ng mµ «ng ®· chän. Cuéc vËn ®éng cøu n−íc s«i næi cña
Phan Béi Ch©u tõ n¨m 1900 ®Õn 1914 chøng tá r»ng t− t−ëng b¹o ®éng vò trang chØ lµ
mét bé phËn trong chñ tr−¬ng cøu n−íc cña «ng, song song víi ho¹t ®éng vò trang «ng
cßn vËn ®éng duy t©n ®Êt n−íc, c¶i çch chÝnh trÞ, v¨n ho¸, kinh tÕ ®Ó tù c−êng d©n téc.
Nh− vËy nãi ®Õn con ®−êng çch m¹ng d©n chñ t− s¶n cña Phan Béi Ch©u ph¶i bao hµm
hai néi dung: b¹o ®éng vò trang kÕt hîp víi c¶i çch duy t©n ®Ó ®¸nh ®uæi thùc d©n
Ph¸p, giµnh ®éc lËp d©n téc. Con ®−êng cøu n−íc cña «ng lµ sù kÕt hîp t− t−ëng vâ
trang truyÒn thèng cña d©n téc qua ngµn n¨m lÞch sö víi yªu cÇu míi cña t×nh h×nh ViÖt
Nam ®Çu thÕ kû XX, võa kÕ thõa ph¸t huy ®−îc truyÒn thèng d©n téc võa ph¶n ¸nh yªu
cÇu míi cña thùc tÕ lÞch sö.
B¶n th©n lµ mét nho gia ®−îc ®µo luyÖn trong khu«n khæ phong kiÕn, nªn trªn con
®−êng t×m ph−¬ng cøu n−íc, viÖc x¸c ®Þnh chñ thÓ chÝnh trÞ trong Phan Béi Ch©u diÔn
35
ra kh¸ phøc t¹p. §ã lµ c¶ mét qu¸ tr×nh t×m kiÕm l©u dµi ngãt 30 n¨m, tõ lóc «ng b¾t ®Çu
béc lé chÝ h−íng cøu n−íc (1886) ®Õn khi x¸c ®Þnh râ chÝnh thÓ cho n−íc ViÖt Nam
trong t−¬ng lai (1912). Qu¸ tr×nh ®ã tr¶i qua 3 thêi kú.
Thêi kú ®Çu: tõ 1887 - 1897, ®©y lµ thêi kú tù chuÈn bÞ t− t−ëng cøu n−íc, t×m kiÕm
h−íng ®i cho m×nh. Trong cuèn “Phan Béi Ch©u niªn biÓu «ng t©m sù: “T«i thÊy r»ng
muèn lµm anh hïng th× ph¶i tu d−ìng kiÕn ®¸o, muèn g©y dùng nghiÖp lín cÇn ph¶i trï
tÝnh c©n nh¾c... tõ ®ã vÒ sau t«i chuyªn t©m tu d−ìng, mét mÆt ra søc häc tËp v¨n ch−¬ng
cho thµnh danh ®Ó cã b»ng ®¹i häc mµ rong ruæi. Mét mÆt t«i kÝn ®µo t×m kiÕm s¸ch sö,
chÝnh trÞ, binh ph¸p, chê lóc ®ªm khuya dong ®Ìn bÝ mËt chÐp l¹i, häc thuéc lßng ®Ó trï
tÝnh ph−¬ng tiÖn thùc hµnh cho mai sau. Theo Phan Béi Ch©u ®©y lµ m−êi n¨m quan
träng. “Nh÷ng thÊt b¹i sau nµy cña t«i còng b¾t måi tõ ®©y, mµ nh÷ng çi ®Æc ý trong t«i
còng t×nh cê ®−îc gÆp trong kho¶ng 10 n¨m nµy”. «ng tù rót ra bµi häc tõ phong trµo
CÇn V−¬ng, «ng ca ngîi çc l·nh tô khëi nghÜa, ng−ìng mé çc chiÕn sÜ CÇn V−¬ng.
Song «ng còng thÊy “nªn tr¸nh b¸nh xe ®æ tr−íc, thay ®æi con ®−êng thÊt b¹i, t×m kiÕm
con ®−êng thµnh c«ng”. §Õn n¨m 1897 Phan Béi Ch©u ®−îc ®äc çc tÊn th−, t©n b¸o,
giíi thiÖu t− t−ëng d©n chñ t− s¶n ph−¬ng T©y, nh·n quan chÝnh trÞ cña «ng ®−îc më
réng. Tr−íc m¾t «ng më ra mét hÖ t− t−ëng míi ®Çy triÓn väng, mét con ®−êng çch
m¹ng míi kh«ng ph¶i phong kiÕn mµ lµ d©n chñ t− s¶n ®Çy hÊp dÉn. «ng ®· tiÕp nhËn
vµ ®i theo con ®−êng çch m¹ng d©n chñ t− s¶n.
Thêi kú thø hai: Tõ 1897 - 1904. Thêi kú chñ tr−¬ng x©y dùng nÒn qu©n chñ lËp
hiÕn. T− t−ëng míi cña Phan Béi Ch©u ë thêi kú nµy béc lé râ qua t¸c phÈm “L−u CÇu
huyÕt lÖ t©n th−“ (1903) vµ ph−¬ng ch©m cña Duy t©n héi (1904). Trong L−u CÇu huyÕt
lÖ t©n th− ®o¹n ®Çu t¸c gi¶ viÕt vÒ viÖc mÊt n−íc, mÊt quyÒn vµ çc th¶m ho¹ sÏ ph¸t sinh
sau nµy. §o¹n gi÷a ®Ò xuÊt çc biÖn ph¸p cøu nguy d©n téc lµ “më mang d©n trÝ, chÊn h-
−ng d©n khÝ, båi d−ìng nh©n tµi”. §o¹n cuèi kªu gäi quan l¹i t¹i triÒu tham gia chèng
Ph¸p. LÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö, sù l¹c hËu, ngu dèt cña d©n m×nh ®−îc nhËn thøc. Tõ
nhËn thøc thùc tr¹ng tr×nh ®é cña d©n téc mµ «ng chñ tr−¬ng “më d©n trÝ, chÊn d©n khÝ,
båi d−ìng nh©n tµi”, xuÊt d−¬ng häc hái çch m¹ng. §©y lµ nhËn thøc míi mÎ so víi líp
sÜ phu cuèi thÕ kû XIX. §Õn Duy T©n héi th× sù phøc t¹p trong t− t−ëng çch m¹ng cña
Phan Béi Ch©u béc lé râ nÐt. Môc ®Ých cña Héi “Cèt sao kh«i phôc n−íc ViÖt Nam. LËp
ra chÝnh thÓ ®éc lËp, ngoµi ra ch−a cã chñ nghÜa g× kh¸c”. Tuy ch−a nªu râ chÝnh kiÕn
chñ nghÜa, nh÷ng kÕ ho¹ch hµnh ®éng cña «ng ph¶n ¸nh t− t−ëng qu©n chñ, d©n chñ
®an xen tån t¹i trong Phan Béi Ch©u. «ng cè tr¸nh “con ®−êng thÊt b¹i cò”, t×m ®Õn con
®−êng míi cña L−¬ng Kh¶i Siªu, cña Oa-sinh-t¬n, Ga-ri-ban-®i, tÊm g−¬ng NhËt B¶n.
36
Nh−ng ch−a tho¸t khái t− t−ëng qu©n chñ. «ng h−íng tíi mét quèc héi lËp hiÕn, vµ duy
tr× mét «ng “vua” C−êng §Ó.
Thêi kú thø ba: Tõ 1905 - 1912. Phan Béi Ch©u tiÕn tíi nÒn d©n chñ céng hoµ.
Th¸ng 2-1905 Phan Béi Ch©u sang NhËt. Nh÷ng cuéc tiÕp kiÕn víi çc nhµ d©n chñ t−
s¶n NhËt B¶n, Trung Quèc ®· dÇn dÇn kh¼ng ®Þnh t− t−ëng d©n chñ céng hoµ trong
Phan Béi Ch©u.
§Õn NhËt, Phan Béi Ch©u gÆp L−¬ng Kh¶i Siªu trao ®æi vÊn ®Ò çch m¹ng ViÖt
Nam. L−¬ng Kh¶i Siªu khuyªn «ng ph¶i chó ý g©y dùng lùc l−îng trong n−íc. Ph¶i kiªn
tr× chê thêi c¬ thuËn lîi, kh«ng nªn tiÕn hµnh b¹o ®éng ngay. Tr−íc m¾t lµm nhiÒu v¨n,
kÞch liÖt tè ço Ph¸p, c«ng bè víi thÕ giíi g©y d− luËn. Trong n−íc vËn ®éng thanh niªn
du häc, më mang d©n trÝ, n©ng cao d©n khÝ”. Phan Béi Ch©u thõa nhËn “nghe L−¬ng nãi
ãc t«i më réng, m¾t t«i s¸ng ra, nghÜ l¹i nh÷ng t− t−ëng còng nh− hµnh ®éng cña t«i
tr−íc kia thËt lµ l«ng b«ng, vµ «ng béc b¹ch “QuÝ quèc kh«ng sî kh«ng cã ngµy ®éc lËp
mµ chØ sî kh«ng cã d©n ®éc lËp”.
Phan Béi Ch©u tiÕp kiÕn víi §¹i «i cùu thñ t−íng NhËt. §¹i «i khuyªn “çc «ng nªn
cæ ®éng nh©n sÜ trong n−íc, ph¶i cã ng−êi xuÊt d−¬ng ®Ó kiÕn v¨n ®−îc réng r·i. «ng
cßn trao ®æi víi T«n DËt Tiªn (9-1905). «ng viÕt trong Niªn biÓu “T«n DËt Tiªn ®· biÕt
t«i qua “ViÖt Nam Vong quèc sö’ cña t«i, biÕt t«i ch−a gét röa ®−îc ®Çu ãc qu©n chñ nªn
«ng thèng thiÕt ®¶ kÝch vÒ h×nh thøc gi¶ ®èi cña §¶ng lËp hiÕn”. Phan Béi Ch©u thÊy râ
t− t−ëng d©n chñ céng hoµ cña T«n DËt Tiªn lµ hay, lµ ®óng, nh−ng «ng cho r»ng ch−a
phï hîp víi ViÖt Nam. Nªn vµo n¨m 1906 khi in chÝnh thøc ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng cña
Duy T©n héi «ng vÉn viÕt “§¸nh ®æ thùc d©n Ph¸p, kh«i phôc n−íc ViÖt Nam, lËp thµnh
n−íc qu©n chñ lËp hiÕn”. §iÒu ®ã ph¶n ¸nh cuéc ®Êu tranh t− t−ëng gi÷a qu©n chñ vµ
d©n chñ trong Phan Béi Ch©u vÉn ®ang tiÕp diÔn. Tuy nhiªn v¨n th¬ cña «ng béc lé t−
t−ëng d©n chñ ngµy cµng ®Ëm nÐt. T¸c phÈm “H¶i ngo¹i huyÕt th−“ (1906) ®· ph¶n ¸nh
râ nhËn thøc mèi quan hÖ d©n - n−íc, n−íc - d©n hÕt søc míi. Tr−íc kia d©n, n−íc lµ
cña vua. Cßn b©y giê theo «ng “d©n ta lµ chñ n−íc non, d©n lµ d©n n−íc, n−íc lµ n−íc
d©n”. Do ®ã ph¶i cøu n−íc ®Ó cøu d©n. §©y lµ nhËn thøc hoµn toµn míi so víi çc sÜ phu
cuèi thÕ kû XIX. Nh÷ng quan niÖm d©n cña «ng vÉn cßn h¹n chÕ. Trong 10 h¹ng ng−êi
mµ «ng kªu gäi ®ång t©m cøu n−íc ch−a cã c«ng n«ng. N¨m 1907 qua cuéc tiÕp kiÕn víi
Phóc §¶o ®¹i t−íng NhËt Phan Béi Ch©u hiÓu thªm vÒ søc m¹nh cña nh©n d©n. Theo
Phóc §¶o “nh©n t©m lµ mét thÕ lùc vÜ ®¹i. Muèn biÕt nh©n t©m; ph¶i c¨n cø vµo chç cã
quen ®−îc khã nhäc, chÞu ®−îc gian khæ hay kh«ng. Cø xem NhËt th¾ng Nga lÇn nµy tuy
nhiÒu nguyªn nh©n, nh−ng nguyªn nh©n chÝnh v× ng−êi NhËt quen chÞu khã nhäc, gian
khæ. Trong chiÕn tranh Ph¸p - ViÖt, ViÖt Nam th¾ng ®Þch vÒ thiªn thêi ®Þa lîi, cßn ch−a
37
biÕt lßng d©n mµ th«i”. Thùc tÕ trªn gióp Phan Béi Ch©u më réng quan niÖm d©n ®Çy ®ñ
h¬n. Nh−ng trong ý thøc cña Phan Béi Ch©u vÉn lën vën mét «ng vua vµ quan l¹i. Song
vua quan ®· ph¶i chÞu gi¸m s¸t cña d©n. “Trªn lµ vua, d−íi lµ quan, nªn ®Ó hay truÊt,
nªn th¨ng hay gi¸ng, d©n ta ®Òu cã quyÒn quyÕt ®o¸n. Nh−ng vua tÖ quan h− kh«ng
®óng víi c«ng ®¹o th× héi nghÞ viÖn, d©n ta héi nhau, c«ng nghÞ ®−îc quyÒn khuyÕn
khÝch vµ trõng ph¹t. «ng mong muèn ng−êi d©n kh«ng ph©n biÖt giµu nghÌo ®Òu cã
quyÒn bÇu cö. N¨m 1908 trong t¸c phÈm “ViÖt Nam quèc sö kh¶o” t− t−ëng d©n chñ cña
Phan Béi Ch©u tiÕn lªn mét b−íc míi. «ng kh¼ng ®Þnh quyÒn cña nh©n d©n khëi nghÜa
®¸nh ®æ qu©n chñ ®éc ®o¸n. “NÕu cã mét «ng vua ngoan cè gian ¸c kh«ng muèn trao
quyÒn cho d©n, d©n tÊt sÏ liªn kÕt thµnh ®¹i d©n ®¶ng ®Ó ®Êu tranh”. Nh− vËy cã thÓ thÊy
theo Phan Béi Ch©u trong ®iÒu kiÖn cô thÓ, cßn vua quan vÉn cã d©n chñ. Nh−ng trong
nÒn d©n chñ Êy vua ph¶i lµm theo ý d©n. Nh÷ng ®iÒu d©n cho lµ ph¶i, chÝnh phñ kh«ng
thÓ kh«ng lµm, nh÷ng ®iÒu d©n cho lµ tr¸i, chÝnh phñ kh«ng ®−îc phÐp lµm”. “Nh©n d©n
cã nghÜa vô gi¸m ®èc chÝnh phñ, nh©n d©n lµm trßn nghÜa vô cña m×nh th× chÝnh phñ
kh«ng lµm sai. ChÝnh phñ cã nghÜa vô b¶o vÖ nh©n d©n, chÝnh phñ ph¶i lµm trßn nghÜa
vô cña m×nh th× nh©n d©n kh«ng ®Õn nçi kh«ng cã n¬i n−¬ng tùa. ChÝnh phñ tøc lµ ®¹i
biÓu cho c¶ n−íc vËy”. Vµ «ng cho r»ng vua ph¶i lÊy d©n lµm trêi. D©n lµ trêi cña kÎ
®øng ®Çu cai trÞ n−íc. Nh− vËy lµ trong t− t−ëng Phan Béi Ch©u, t− t−ëng d©n chñ ®· râ
rµng. Song «ng vua ch−a biÕn mÊt h¼n. Tøc lµ ãc qu©n chñ lËp hiÕn vÉn cßn. «ng muèn
sau khi n−íc nhµ ®éc lËp, “gi÷a ®« thµnh n−íc ta ®Æt mét toµ nghÞ viÖn lín”, ®ã lµ t−
t−ëng d©n chñ. Trong Phan Béi Ch©u vµ çc chiÕn sÜ duy t©n kh¸c ®· nu«i mÇm d©n
chñ. Khi cã c¬ héi nã sÏ ph¸t triÓn. N¨m 1911, çch m¹ng T©n Hîi Trung Quèc thµnh
c«ng. N−íc Trung Hoa d©n quèc ra ®êi do T«n Trung s¬n l·nh ®¹o, lÊy chñ nghÜa tam
d©n lµm nÒn t¶ng t− t−ëng ®Ó ph¸t triÓn ®Êt n−íc. Thùc tÕ nµy t¸c ®éng m¹nh mÏ vµo
Phan Béi Ch©u, «ng tõ Xiªm vÒ Trung Quèc gÆp T«n Trung S¬n. Sau cuéc gÆp gì nµy
Phan Béi Ch©u hoµn toµn vøt bá qu©n chñ lËp hiÕn mµ ®øng h¼n vÒ chñ nghÜa d©n chñ,
chñ tr−¬ng x©y dùng n−íc ViÖt Nam céng hoµ d©n quèc trong t−¬ng lai, thÓ hiÖn qua t«n
chØ cña mét tæ chøc çch m¹ng míi: ViÖt Nam Quang Phôc héi (1912). Tuyªn ng«n
thµnh lËp ViÖt Nam Quang Phôc héi cã c©u:
“Muèn cho Ých n−íc lîi nhµ
¾t lµ d©n chñ céng hoµ míi xong”
Nh− vËy lµ tõ chç x¸c ®Þnh h−íng ®i, ®Õn khi x¸c ®Þnh râ chñ nghÜa d©n chñ, Phan
Béi Ch©u ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh ho¹t ®éng thùc tiÔn vµ ®Êu tranh t− t−ëng rÊt phøc
t¹p. «ng ®o¹n tuyÖt víi chñ nghÜa qu©n chñ thËt kh«ng dÔ dµng vµ tiÕp nhËn chñ nghÜa
d©n chñ còng kh«ng ®¬n gi¶n. Tõ nhËn thøc ®Õn tiÕp nhËn ®Ó biÕn thµnh chñ tr−¬ng
38
çch m¹ng ph¶n ¸nh cuéc ®Êu tranh gi÷a çi cò vµ çi míi, gi÷a b¶o thñ vµ tiÕn bé, gi÷a
qu©n chñ vµ d©n chñ diÔn ra trong mét con ng−êi Phan Béi Ch©u suèt mÊy chôc n¨m.
Cuèi cïng xu thÕ tiÕn bé ®· th¾ng. Phan Béi Ch©u ®· lùa chän con ®−êng míi: d©n chñ
t− s¶n ®Ó ph¸t triÓn lÞch sö d©n téc ta ®Çu thÕ kû XX.
a3. Néi dung con ®−êng çch m¹ng d©n chñ t− s¶n cña Phan Béi Ch©u
Thùc ra b¶n th©n cô Phan Béi Ch©u vµ c¶ líp sÜ phu yªu n−íc ch−a hÒ nãi ®Õn kh¸i
niÖm çch m¹ng d©n chñ t− s¶n. Song chÝnh chñ tr−¬ng cøu n−íc vµ ph−¬ng thøc ho¹t
®éng cøu n−íc cña çc cô chøa ®ùng néi dung ®ã. Tõ ®Çu thÕ kû XX d©n téc ta ®¸nh
®uæi Ph¸p kh«ng ph¶i ®Ó kh«i phôc chÕ ®é phong kiÕn cò mµ ®Ó ph¸t triÓn theo h−íng t−
b¶n ch©u ¢u. §¸nh ®uæi Ph¸p kh«ng chØ kh«i phôc chñ quyÒn, mµ cßn x©y dùng chÝnh
quyÒn míi víi chÝnh thÓ qu©n chñ lËp hiÕn (1904) hay céng hoµ d©n chñ (1912). §ã
chÝnh lµ çch m¹ng. V× thÕ trong phong trµo yªu n−íc ViÖt Nam tõ ®Çu thÕ kû XX cßn
gäi lµ çch m¹ng ViÖt Nam. Víi cô Phan Béi Ch©u th× lµ çch m¹ng d©n téc d©n chñ t−
s¶n. Thùc chÊt lµ ph¹m trï çch m¹ng d©n chñ t− s¶n. Néi dung con ®−êng çch m¹ng
cña cô Phan Béi Ch©u gåm 3 néi dung chÝnh:
Mét lµ nhiÖm vô çch m¹ng: ®¸nh ®uæi Ph¸p, kh«i phôc quyÒn ®éc lËp d©n téc cho
n−íc ViÖt Nam. §Çu thÕ kû XX chÝnh quyÒn ë ViÖt Nam r¬i vÒ tay Ph¸p, ®Êt ®ai bÞ Ph¸p
chiÕm ®ãng, d©n bÞ Ph¸p cai trÞ, tøc lµ n−íc ®· mÊt, nªn nhiÖm vô chÝnh ®−îc ®Æt ra lµ
ph¶i lÊy l¹i ®Êt n−íc. Cô x¸c ®Þnh râ r»ng giµnh l¹i chñ quyÒn d©n téc lµ nhiÖm vô sè
mét, nhiÖm vô lín nhÊt kh«ng thÓ tho¶ hiÖp víi kÎ c−íp n−íc. Gi÷a ViÖt Nam vµ Ph¸p
kh«ng thÓ cã Ph¸p - ViÖt nhÊt gia nh− bän tay sai cña Ph¸p tuyªn truyÒn. V× gi÷a n−íc
thèng trÞ vµ n−íc bÞ trÞ kh«ng thÓ tho¶ hiÖp, nã ®· diÖt ta ®Ó c−íp n−íc, ®Ó thèng trÞ th× ta
ph¶i diÖt nã ®Ó giµnh l¹i n−íc, ®Ó thñ tiªu sù cai trÞ. §ã lµ th¸i ®é çch m¹ng, døt kho¸t
lµ ®óng ®¾n. §iÒu nµy th× cô hoµn toµn kh¸c víi Phan Chu Trinh. Phan Chu Trinh chñ
tr−¬ng Ph¸p - ViÖt ®Ò huÒ”. Dùa vµo Ph¸p ®Ó vËn ®éng d©n chñ, ®Æt vÊn ®Ò d©n chñ mµ
kh«ng ®Æt vÊn ®Ò ®éc lËp. §èi víi Phan Béi Ch©u “®iÒu quan träng nhÊt lµ chñ quyÒn; lµ
®éc lËp ®éc lËp thùc sù vµ ®Çy ®ñ chø kh«ng ph¶i thø ®éc lËp gi¶ hiÖu”.
Hai lµ ph−¬ng ph¸p giµnh ®éc lËp, giµnh l¹i chñ quyÒn lµ ph−¬ng ph¸p b¹o ®éng vò
trang vµ ®· dµnh hÕt t©m lùc cña m×nh vËn ®éng, tuyªn truyÒn tæ chøc b¹o ®éng giµnh
l¹i chñ quyÒn d©n téc. Phan Béi Ch©u kÕ thõa truyÒn thèng vâ trang bÊt khuÊt cña d©n
téc, l¹i chÞu ¶nh h−ëng t− t−ëng d©n chñ t− s¶n cña ch©u ¢u, «ng chñ tr−¬ng b¹o ®éng
giµnh chÝnh quyÒn ®Ó ph¸t triÓn theo khuynh h−íng t− b¶n. §ã chÝnh lµ «ng ®· kÕt hîp
®−îc truyÒn thèng vò trang víi yªu cÇu duy t©n ë thêi ®¹i cña «ng. §Çu thÕ kû XX t−
t−ëng c¬ b¶n cña Phan Béi Ch©u lµ t− t−ëng çch m¹ng b¹o ®éng. Môc ®Ých cña duy t©n
héi ghi râ: “§¸nh giÆc phôc thï, mµ thñ ®o¹n lµ b¹o ®éng”. Hay Quang Phôc héi còng
x¸c ®Þnh b©y giê chóng t«i t×m ®−êng sèng trong mu«n vµn çi chÕt, chØ nghÜ ®Õn b¹o
39
®éng mµ th«i”. Trong Ngôc Trung Th− «ng viÕt “lµ mét con ng−êi tay kh«ng cã mét
miÕng s¾t, ®Êt kh«ng cã lÊy mét chç ®øng ch©n, ch¼ng qua chØ lµ mét th»ng tay kh«ng
ch©n tr¾ng, tµi hÌn søc yÕu mµ ®ßi vËt lén víi hïm beo cã nanh vuèt nhän” vµ “®Õn nçi
nµy, t«i kh«ng thÓ nµo kh«ng sang con ®−êng b¹o ®éng... NÕu b¹o ®éng th× may ra tr«ng
®−îc cã chç thµnh trong mu«n mét. Huèng g× t«i ®· suy ®i, tÝnh l¹i, lóc nµy bá sù b¹o
®éng ra th× kh«ng cßn g× ®¸ng lµm n÷a”. Trong nhiÒu t¸c phÈm cña m×nh Phan Béi
Ch©u b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ tr−¬ng b¹o ®éng. B¹o ®éng lµ dïng s¾t vµ m¸u ®Ó tiªu diÖt
qu©n thï. Kh«ng cã b¹o ®éng th× kh«ng cã çch nµo giµnh l¹i ®éc lËp. «ng h¨ng h¸i
ho¹t ®éng dï “thÕ c«, søc yÕu, thêi ch−a tíi, vÉn kiªn quyÕt b¹o ®éng, dï chÕt, dï thÊt b¹i
vÉn cø lµm”. Thêi thÕ thËt khã kh¨n, dï chØ tr«ng vµo “mu«n mét”, vÉn cè hy väng ®Ó
hµnh ®éng ®Ó b¹o ®éng. Xu h−íng b¹o ®éng cña Phan Béi Ch©u lµ nh»m “thøc tØnh hån
n−íc” b»ng nh÷ng vô ¸m s¸t, diÖt ¸c trõ gian, khñng bè ç nh©n cho giÆc “mÊt vÝa”.
Trong lóc ®Ò cao hµnh ®éng çch m¹ng b¹o lùc cô ®· kÕt hîp víi c«ng khai tuyªn truyÒn
x©y dùng lùc l−îng çch m¹ng.
Ba lµ nh÷ng lùc l−îng ®Ó lµm çch m¹ng d©n téc d©n chñ t− s¶n. Phan Béi Ch©u lµ
ng−êi ViÖt Nam ®Çu tiªn cã çi nh×n cô thÓ vÒ lùc l−îng çch m¹ng. NghÜa lµ cô ®· cã sù
ph©n tÝch x· héi ®Ó t×m ra nh÷ng líp ng−êi cã n¨ng lùc çch m¹ng. B»ng nh·n quan
chÝnh trÞ cña mét nhµ nho t− s¶n ho¸, Phan Béi Ch©u ®· chän ra 10 h¹ng ng−êi lµ lùc
l−îng çch m¹ng. §iÒu nµy ®−îc viÕt râ trong t¸c phÈm “H¶i ngo¹i huyÕt th− cña «ng.
M−êi h¹ng ng−êi ®ã lµ: çc nhµ phó hµo, çc quan t¹i chøc, çc con nhµ quyÒn quÝ, gi¸o
®å thiªn chóa gi¸o, thuû lôc qu©n, ®å ®¶ng, héi ®¶ng, th«ng ng«n, ký lôc båi bÕp, giíi
phô n÷, con em nhµ bÞ giÆc tµn s¸t, häc sinh h¶i ngo¹i. Chóng ta thÊy râ trong mêi h¹ng
ng−êi nµy thiÕu h¼n lùc l−îng ®«ng ®¶o nhÊt lµ quÇn chóng n«ng d©n vµ c«ng nh©n. §èi
t−îng mµ cô Phan Béi Ch©u cho lµ cã kh¶ n¨ng çch m¹ng d©n téc d©n chñ t− s¶n lµ
h¹ng giµu cã. Phan Béi Ch©u muèn ®oµn kÕt toµn thÓ ®ång bµo ®Ó ®¸nh giÆc. «ng lµ
ng−êi ViÖt Nam ®Çu tiªn h« hµo ®oµn kÕt l−¬ng gi¸o vµ t¸n d−¬ng vai trß tÝch cùc cña
phô n÷ trong cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp d©n téc. Theo «ng lùc l−îng träng yÕu nhÊt
lµ binh lÝnh. V× muèn ®¸nh Ph¸p ph¶i cã sóng ®¹n, nã cã s½n trong binh lÝnh, hä l¹i
®−îc luyÖn tËp. nªn c«ng viÖc quan träng nhÊt cña nhµ çch m¹ng lµ ë trong n−íc th× lo
vËn ®éng bé binh, lÝnh thuû, ë ngoµi lo viÖc lËp Quang Phôc qu©n. «ng ®· cö nhiÒu çn
bé vÒ n−íc vËn ®éng binh lÝnh khëi nghÜa, ®ång thêi tËp hîp lùc l−îng ë däc biªn giíi
ViÖt - Trung lËp ®éi qu©n çch m¹ng tËp kÝch çc ®ån luü däc biªn giíi cña thùc d©n
Ph¸p.
Bèn lµ vÊn ®Ò cÇu viÖn, g¾n çch m¹ng ViÖt Nam víi çch m¹ng thÕ giíi vµ khu vùc.
40
Cuéc chiÕn ®Êu cña d©n téc ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XX lµ cuéc chiÕn kh«ng c©n søc.
Cuèi thÕ kû XIX ta ®· chiÕn ®Êu ngoan c−êng mµ vÉn thÊt b¹i. §Çu thÕ kû XX, nhiÒu sÜ
phu yªu n−íc ®· nghÜ ®Õn cÇu viÖn. Phan Béi Ch©u ®· x¸c ®Þnh ph¶i cÇu viÖn ®Ó t¨ng
søc m¹nh chèng Ph¸p. Nh−ng cÇu viÖn ai? Phan Béi Ch©u ®· nh×n thÊy søc m¹nh ë
NhËt B¶n: lµ anh c¶ da vµng, lµ tÊm g−¬ng cho ta soi tá vµ ra søc tuyªn truyÒn ®Ò cao
NhËt. Tr«ng vµo çc liÖt c−êng hiÖn nay, nÕu kh«ng ph¶i lµ n−íc ®ång v¨n, ®ång chñng
víi m×nh tÊt kh«ng n−íc nµo viÖn trî cho m×nh. Trung Quèc ®· chÞu nh−îng n−íc ta cho
Ph¸p, chØ cã n−íc NhËt lµ gièng da vµng lµ n−íc tiªn tiÕn. Tõ ngµy th¾ng Nga l¹i cµng
sinh d· t©m. Nay ta sang NhËt ®em lîi h¹i thuyÕt phôc hä tÊt nhiªn hä sÏ vui lßng viÖn
trî cho ta. NÕu hä kh«ng viÖn trî b»ng binh lÝnh, th× viÖc mua khÝ giíi, nhê l−¬ng thùc
còng cã phÇn dÔ. VËy b©y giê cÇu viÖn kh«ng g× b»ng sang NhËt lµ h¬n c¶”. (28). Mét
trong ba kÕ ho¹ch lín cña Phan Béi Ch©u vµ çc ®ång chÝ cña «ng v¹ch ra lµ: “... CÇn cã
ngo¹i viÖn. Muèn cã ngo¹i viÖn ¾t ph¶i cã mét phen xuÊt d−¬ng cÇu ngo¹i viÖn” (29).
VÊn ®Ò nµy ®−îc cô thÓ ho¸ trong chñ tr−¬ng cña Duy T©n héi (1904): “ChuÈn bÞ xuÊt
d−¬ng cÇu viÖn. X¸c ®Þnh ph−¬ng ch©m vµ thñ ®o¹n xuÊt d−¬ng”(30). §©y lµ c«ng viÖc
®−îc coi lµ quan träng nhÊt cña Héi vµ giao cho Phan Béi Ch©u thùc hiÖn. Cuéc hµnh
tr×nh cÇu viÖn NhËt b¾t ®Çu tõ 23-2-1905. L−¬ng Kh¶i Siªu ®· cã lêi bµn víi Phan Béi
Ch©u chØ nªn nhê NhËt B¶n b»ng thanh thÕ chø kh«ng nªn ®Ó cho qu©n ®éi NhËt vµo
ViÖt Nam. Nh−ng Phan Béi Ch©u theo chñ kiÕn ban ®Çu cña m×nh vÉn gÆp çc chÝnh
kh¸ch NhËt B¶n cÇu xin gióp ®ì. PhÝa NhËt B¶n tõ chèi gióp binh lùc, ®¸nh Ph¸p.
Nh−ng hä høa sÏ gióp ®µo t¹o con ng−êi. “NÕu çc ngµi ®em ®−îc ®¶ng nh©n çc ngµi ra
®©y NhËt B¶n thu dông ®−îc hÕt, hay çc ngµi muèn ë l¹i NhËt B¶n, chóng t«i sÏ v× çc
ngµi mµ s¾p ®Æt chç ë, lÊy mét çch ngo¹i t©n −u ®·i çc ngµi... “ (31). Nh− vËy lµ kÕ
ho¹ch cÇu viÖn NhËt vÒ qu©n sù kh«ng thµnh. Phan Béi Ch©u thay sang ph−¬ng ch©m
®−a ng−êi ra n−íc NhËt häc tËp chuÈn bÞ lùc l−îng l©u dµi vµ phong trµo §«ng Du b¾t
®Çu. N¨m 1908 chÝnh phñ NhËt cÊu kÕt víi Ph¸p khñng bè phong trµo §«ng Du. Phan
Béi Ch©u vµ Duy T©n héi nhËn ra thuyÕt “®ång v¨n, ®ång chñng” cÇn xÐt l¹i. Vµ çc «ng
l¹i ®i t×m ng−êi “®ång bÖnh”. “BiÕt râ lµ c«ng viÖc cña m×nh kh«ng thÓ tr«ng cËy vµo
NhËt B¶n, nªn «ng chuyÓn h−íng vµo çch m¹ng Trung Quèc vµ çc n−íc ®ång bÖnh víi
ta.
Nh− vËy lµ vÊn ®Ò cÇu viÖn ®−îc Phan Béi Ch©u ®Ò xuÊt ®· ®−îc Duy T©n héi thùc
hiÖn suÊt thêi gian tån t¹i cña nã.
Trong qu¸ tr×nh ®i t×m ngo¹i viÖn, Phan Béi Ch©u ®· cè g¾ng liªn kÕt víi nh÷ng
ng−êi çch m¹ng n−íc ngoµi. Sang NhËt Phan Béi Ch©u ®· gÆp T«n Trung S¬n - l·nh tô
cña ph¸i çch m¹ng Trung Quèc. T«n Trung S¬n muèn çc nhµ çch m¹ng ViÖt Nam
tham gia çch m¹ng Trung Quèc. Khi çch m¹ng Trung Quèc thµnh c«ng sÏ gióp ®ì
41
çch m¹ng çc n−íc ch©u ¸. Tr¸i l¹i Phan Béi Ch©u l¹i muèn Trung Quèc gióp ViÖt
Nam tr−íc. Khi ViÖt Nam kh«i phôc l¹i ®éc lËp sÏ cho Trung Quèc m−în ®Êt ViÖt B¾c ®Ó
kh«i phôc Trung Quèc. Qua ®ã T«n Trung S¬n hiÓu râ h¬n çch m¹ng ViÖt Nam vµ ®·
gióp ®ì lóc khã kh¨n.
Phan Béi Ch©u hîp t¸c víi t¹p chÝ V©n Nam. §©y lµ t¹p chÝ cña §¶ng Çch m¹ng
Trung Quèc t¹i NhËt B¶n. Môc ®Ých cña b¸o lµ tuyªn truyÒn chñ nghÜa d©n chñ, ph¶n
®èi sù x©m l−îc cña ®Õ quèc Anh - Ph¸p. Phan Béi Ch©u ®· göi ®¨ng çc bµi nãi vÒ ViÖt
Nam: “H¶i ngo¹i huyÕt th−”, “ViÖt Nam chÝ sÜ chi th¶m kÕt côc (KÕt côc thª th¶m cña çc
chÝ sÜ ViÖt Nam), “ViÖt Nam vong quèc th¶m träng”, “Ai ViÖt ®iÒu §iÒn” v.v... §ã chÝnh lµ
sù tuyªn truyÒn ViÖt Nam ra thÕ giíi ®Ó tranh thñ sù gióp ®ì. Nh− Phan Béi Ch©u ®·
viÕt: Çc häc sinh çch m¹ng ë tØnh V©n Nam ®èi víi §¶ng ta, c¶m t×nh rÊt hËu. Nh−ng
v× lóc ®ã thÕ lùc hä cßn kÐm, chØ gióp ®ì nhau b»ng v¨n tù th«i”. (32) Gi÷a n¨m 1907
Phan Béi Ch©u cïng çc nhµ çch m¹ng l−u vong cña Trung Quèc, TriÒu Tiªn, Ên §é,
Philippin ®ang sèng ë NhËt lËp ra mét tæ chøc chÝnh trÞ gäi lµ §«ng ¸ §ång minh héi.
Trong héi nµy Trung Quèc cã 3 ng−êi. TriÒu Tiªn 1 ng−êi, Ên §é 1 ng−êi, Phi LuËt T©n
vµi chôc ng−êi, NhËt B¶n h¬n chôc ng−êi, ViÖt Nam cã 10 ng−êi “ (33). Qua tæ chøc nµy
çc n−íc §«ng ¸ gióp nhau cïng næi dËy chèng ¸ch thèng trÞ cña ®Õ quèc phong kiÕn.
Phan Béi Ch©u ®−îc bÇu lµm phã héi tr−ëng cña héi.
Sau ®ã Phan Béi Ch©u l¹i liªn l¹c víi häc sinh cña hai tØnh V©n Nam vµ Qu¶ng T©y
®Ó lËp ra mét héi n÷a gäi lµ Héi Liªn minh §iÒn - QuÕ - ViÖt. Nh−ng çc tæ chøc trªn chØ
®−îc n¨m, ba th¸ng lµ bÞ bän ®Õ quèc tµn s¸t.
VÊn ®Ò thø n¨m lµ Phan Béi Ch©u ®Æt vÊn ®Ò x©y dùng mét nhµ n−íc kiÓu míi, nhµ
n−íc d©n chñ céng hoµ nh− ë ch©u ¢u. Trong nhµ n−íc míi Êy ng−êi d©n cã quyÒn lµm
chñ, ®−îc ®i bÇu cö ng−êi ®¹i diÖn cho m×nh lµm viÖc n−íc trong mét thêi h¹n. §¶ng
®−îc tù do tæ chøc vµ ho¹t ®éng. Nhµ n−íc Êy d©n vµ n−íc kh«ng t¸ch rêi nhau, çi g× cã
lîi cho n−íc lµ lîi cho d©n, d©n quan t©m ®Õn n−íc, n−íc quan t©m ®Õn quyÒn lîi cña
mçi nhµ, ng−êi trong n−íc kÕt thµnh ®¹i ®oµn ®Ó m−u yªn æn chung vÒ kinh tÕ, vÒ chÝnh
trÞ, còng nh− quèc phßng” (34). «ng mong muèn n−íc ViÖt Nam míi “nh©n d©n ta kh«ng
cø sang hÌn, giµu nghÌo, giµ trÎ ®Òu cã quyÒn bÇu cö”, “h×nh ph¸p, chÝnh lÖnh, thuÕ
kho¸ tiªu dïng ®Òu do nghÞ viÖn quyÕt ®Þnh”(35).
a4. Nh÷ng yÕu tè tÝch cùc vµ h¹n chÕ cña con ®−êng cøu n−íc cña Phan Béi Ch©u
Con ®−êng çch m¹ng d©n chñ t− s¶n mµ Phan Béi Ch©u lùa chän ®· chøa ®ùng
nh÷ng néi dung rÊt tiÕn bé. Trong ®iÒu kiÖn ®Êt n−íc bÞ chiÕm ®ãng, ®Õ quèc vµ phong
kiÕn ®· cÊu kÕt víi nhau ®Ó cai trÞ n−íc ta, Phan Béi Ch©u lùa chän con ®−êng çch
42
m¹ng d©n chñ t− s¶n lµ phï hîp víi qui luËt ph¸t triÓn lÞch sö. §èi víi ch©u ¢u, ®Çu thÕ
kû XX t− t−ëng d©n chñ t− s¶n ®· l¹c hËu. Nh−ng víi §«ng D−¬ng nãi chung ViÖt Nam
nãi riªng th× t− t−ëng d©n chñ t− s¶n cßn ®ãng vai trß tiÕn bé cã ý nghÜa çch m¹ng v×
ph−¬ng §«ng vµ ViÖt Nam cßn ph¶i lµm çch m¹ng t− s¶n d©n chñ. Phan Béi Ch©u ®·
b¾t ®Çu nhËn thøc vµ cè g¾ng t×m çch gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò then chèt cña çch m¹ng
t− s¶n d©n chñ ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XX. §ã lµ çc vÊn ®Ò:
- §èi t−îng, kÎ thï vµ nhiÖm vô cña çch m¹ng.
- §éng lùc vµ lùc l−îng çch m¹ng, vai trß l·nh ®¹o.
- Ph−¬ng ph¸p çch m¹ng.
- X©y dùng mét nhµ n−íc kiÓu míi.
- Tranh thñ ngo¹i viÖn.
Trong mçi vÊn ®Ò Phan Béi Ch©u gi¶i quyÕt ®Òu cã çi ®óng çi ch−a ®óng, tøc lµ cã
mÆt tÝch cùc vµ mÆt h¹n chÕ. Song tÊt c¶ çc vÊn ®Ò trªn ®Òu nh»m tíi thùc hiÖn nhiÖm
vô ®¸nh ®æ ®Õ quèc Ph¸p, kh«i phôc ViÖt Nam, h−íng tíi môc tiªu cao nhÊt lµ ®éc lËp
d©n téc. Theo «ng ®éc lËp d©n téc bao gåm c¶ chñ quyÒn ®èi néi vµ chñ quyÒn ®èi ngo¹i.
VÊn ®Ò ®éc lËp d©n téc lµ môc tiªu bao trïm ®Õn møc «ng coi chÝnh thÓ quèc gia chØ lµ
thñ ®o¹n giµnh ®éc lËp. «ng nãi “qu©n chñ lËp hiÕn hay d©n chñ céng hoµ ®Òu lµ thñ
®o¹n”, thñ ®o¹n ®Ó giµnh ®éc lËp, çi tÊt yÕu lµ ®¸nh ®uæi Ph¸p, kh«i phôc chñ quyÒn,
cßn ph−¬ng ph¸p th× “tõng lóc thÝch nghi”. Phan Béi Ch©u tranh thñ mäi n¬i, mäi lóc ®Ó
gi¸o dôc tinh thÇn ®éc lËp d©n téc, lßng tù hµo, tù t«n d©n téc. «ng nh×n râ gi¸ trÞ cña
®éc lËp d©n téc lµ ®Ó “ë trong n−íc th× che chë ®−îc cho ®ång bµo, ë ngoµi th× tranh
hïng ®−îc víi dÞ téc, lµm cho dÞ téc ph¶i kinh sî”. Do ®ã viÖc giµnh l¹i chÝnh quyÒn lµ
vÊn ®Ò trung t©m cña mäi vÊn ®Ò Theo «ng “§iÒu quan träng nhÊt lµ chñ quyÒn, ®iÒu
quan träng nhÊt cña chñ quyÒn lµ ®éc lËp, chñ quyÒn hoµn toµn c¶ ®èi’ néi vµ ®èi ngo¹i”.
«ng kh«ng thõa nhËn sù ®éc lËp gi¶ hiÖu h×nh thøc. §éc lËp ph¶i thùc sù vµ ®Çy ®ñ.
§Ó giµnh l¹i ®éc lËp ph¶i cã søc m¹nh ®oµn kÕt cña toµn d©n. «ng ch−a hiÓu vai trß
quyÕt ®Þnh cña nh©n d©n, trong lÞch sö nh−ng «ng ®· h« hµo ®ång bµo hîp quÇn ®Ó cïng
lo sù nghiÖp cøu n−íc. Phan Béi Ch©u cã quan niÖm rÊt míi vÒ vai trß cña nh©n d©n.
Theo «ng n−íc do ba yÕu tè lín hîp thµnh: ®Êt ®ai, nh©n d©n vµ chñ quyÒn trong ®ã yÕu
tè nh©n d©n lµ c¨n b¶n h¬n c¶ “Kh«ng cã d©n th× ®Êt ®ai kh«ng thÓ cßn, chñ quyÒn
kh«ng thÓ lËp. Nh©n d©n cßn th× n−íc cßn, nh©n d©n mÊt th× n−íc mÊt”. Muèn biÕt d©n
cßn mÊt thÕ nµo th× ph¶i xem çi quyÒn cña nh©n d©n cßn mÊt nh− thÕ nµo?”. «ng yªu
cÇu “®Ò cao d©n quyÒn” lµm ®−îc nh− vËy th× d©n ®−îc t«n träng mµ n−íc v÷ng m¹nh.
43
D©n quyÒn bÞ xem nhÑ th× d©n bÞ coi khinh vµ n−íc yÕu, d©n quyÒn mÊt th× d©n mÊt mµ
c¶ n−íc còng mÊt. Phan Béi Ch©u ®· chó ý ®Õn vai trß cña sè ®«ng quÇn chóng lµm nªn
lÞch sö. «ng ®Æt viÖc cøu n−íc lµ viÖc cña quèc d©n, lµ “tr¸ch nhiÖm cña hµng triÖu
ng−êi”, kh«ng ph¶i mét tay mét ch©n mµ lµm nªn, ph¶i do t©m huyÕt cña hµng v¹n ng−êi
anh hïng v« danh”. «ng cho r»ng “25 triÖu d©n nÕu mµ thùc ®ång t©m hiÖp lùc, kÎ nµy
n¾m tay, ng−êi kia kÐo ngãn, ng−êi thæi löa, kÎ chÊt r¬m, tÊt c¶ cïng b−íc lªn cïng
tranh ®Êu víi ng−êi Ph¸p, ngh×n ng−êi ViÖt tÊt cã thÓ giÕt ®−îc mu«n ng−êi Ph¸p, mu«n
ng−êi ViÖt tÊt cã thÓ giÕt ®−îc tr¨m ng−êi Ph¸p. Bèn n¨m ngh×n ng−êi Ph¸p chØ cÇn bèn,
n¨m v¹n nguêi ViÖt giÕt ®i th× çi bän m¾t mê r©u qu¨n kia quyÕt kh«ng thÓ sèng chung
víi ng−êi ViÖt ®−îc”. Nh− vËy cã thÓ thÊy Phan Béi Ch©u ®· ph¸t hiÖn ra lùc l−îng
chiÕn ®Êu lín lao cña quÇn chóng lao khæ. §©y lµ b−íc tiÕn trong nhËn thøc cña trÝ thøc
phong kiÕn tr−íc yªu cÇu míi cña lÞch sö.
Mét nÐt ®éc ®¸o kh¸c trong con ®−êng cøu n−íc cña Phan Béi Ch©u lµ «ng ®· nhËn
thøc ®−îc vai trß cña tæ chøc çch m¹ng trong cuéc vËn ®éng cøu n−íc vµ vai trß l·nh
®¹o cña chÝnh §¶ng yªu n−íc cña nh©n d©n. Duy t©n Héi do Phan Béi Ch©u thµnh lËp
®· cã c−¬ng lÜnh chÝnh trÞ” mµ h−íng v−¬n tíi lµ mét n−íc ViÖt Nam ®éc lËp theo v¨n
minh t− s¶n, nh»m tËp hîp lùc l−îng vµ thèng nhÊt hµnh ®éng chung”. Duy t©n héi tån
t¹i kho¶ng d¨m b¶y n¨m nh−ng ®· ®ãng gãp to lín vµo tuyªn truyÒn trong quÇn chóng
t¹o phong trµo ®Êu tranh s«i næi håi ®Çu thÕ kû XX. Sau ®ã ®Õn ViÖt Nam quang phôc
héi, mét tæ chøc çch m¹ng hoµn h¶o h¬n Duy t©n héi. Cã t«n chØ, môc ®Ých râ rµng, cã
bé m¸y l·nh ®¹o gäi lµ ViÖt Nam qu©n chÝnh phñ thµnh lËp qu©n ®éi lµ quang phôc
qu©n, x¸c ®Þnh quèc kú, qu©n kú, biªn so¹n s¸ch ph−¬ng l−îc vµ ph¸t hµnh tÝn phiÕu.
ViÖt Nam Quang phôc héi ®· më réng liªn kÕt víi çc nhµ çch m¹ng n−íc ngoµi ®Ó gióp
®ì nhau lµm çch m¹ng. Thµnh lËp Héi §«ng ¸ §ång minh héi. Tr−íc sau cã 200 ng−êi
tham gia. Héi nµy chñ yÕu gióp cho ViÖt Nam Quang phôc héi nhanh chãng ®¸nh ®æ
thùc d©n Ph¸p. Héi ho¹t ®éng çch m¹ng Trung Quèc - ViÖt Nam ®· hç trî cho nhau.
NhiÒu chiÕn sÜ Duy t©n héi vµ §«ng kinh nghÜa thùc ®· gióp T«n V¨n khi «ng ®Æt tæng
hµnh dinh ë B¾c kú. ChiÕn khu Yªn ThÕ ®· dung n¹p hµng tr¨m nghÜa qu©n Trung Quèc
sau khi hä thÊt b¹i ë Qu¶ng T©y... Råi liªn minh §iÒn - QuÕ ViÖt thµnh lËp. Nh− vËy lµ
Duy T©n héi, Quang Phôc héi, §«ng ¸ §ång Minh héi, Liªn minh §iÒn - QuÕ ViÖt lµ
çc tæ chøc çch m¹ng ®Ó tËp hîp lùc l−îng çch m¹ng trong vµ ngoµi n−íc ®Ó ®¸nh
Ph¸p. Tr−íc Phan Béi Ch©u ch−a ai nghÜ ®Õn ®iÒu nµy. ViÖc tËp hîp cña Phan Béi Ch©u
dï ë b−íc s¬ khai, ®· lµm cho thùc d©n Ph¸p lo sî suèt m−êi mÊy n¨m. Phan Béi Ch©u
®· cã ý t−ëng rÊt míi. Çc d©n téc bÞ ¸p bøc ®Òu lµ anh em, ph¶i “®oµn kÕt çc d©n téc
®ång bÖnh” chøng tá Phan Béi Ch©u ®· v−ît qua biªn giíi quèc hÑp hßi ®Ó më tÇm nh×n
vµ liªn kÕt lùc l−îng yªu n−íc chèng chñ nghÜa ®Õ quèc trong khu vùc. Ph¶i ch¨ng ®©y
44
còng lµ çi c¬ së ®Çu tiªn ®Ó sau nµy NguyÔn ¸i Quèc x©y dùng lý luËn çch m¹ng vÒ vai
trß ®¶ng çch m¹ng vµ lùc l−îng çch m¹ng “coi çch m¹ng ViÖt Nam lµ mét phÇn cña
çch m¹ng thÕ giíi”. Phan Béi Ch©u ®· chñ tr−¬ng b¹o ®éng kÕt hîp víi c¶i çch, khai
d©n trÝ, trÊn d©n khÝ, båi d−ìng nh©n tµi lµ mét sù nh¹y c¶m chÝnh trÞ. «ng hiÓu truyÒn
thèng gi÷ n−íc lµ hiÓn nhiªn, çi s©u s¾c cña cô lµ hiÓu t©m hån ViÖt Nam. §ã lµ lßng tù
hµo, tù t«n d©n téc, tr−íc kÎ thï chØ cã ®¸nh kh«ng cã hµng. Vµ «ng ®· nhËn thøc ®−îc
kh¸t väng duy t©n tù c−êng cña thÕ hÖ tr−íc (thÕ kû XIX) lµ ®óng lµ con ®−êng sèng cña
d©n téc. Nªn «ng ®· kÕt hîp c¶ hai xu h−íng: b¹o ®éng + duy t©n thµnh chñ tr−¬ng cøu
n−íc trän vÑn cña m×nh.
Phan Béi Ch©u ®· lµm ®−îc mét viÖc mµ tr−íc «ng ch−a ai nghÜ ®Õn lµ ®µo t¹o çc
chiÕn sÜ çch m¹ng cã n¨ng lùc vµ tæ chøc. Phong trµo §«ng Du ®· cung cÊp cho çch
m¹ng ViÖt Nam mét sè chiÕn sÜ −u tó sau nµy nh− L−¬ng Ngäc QuyÕn (l·nh ®¹o khëi
nghÜa Th¸i Nguyªn), Hoµng Träng MËu, TrÇn H÷u Lùc. §©y lµ sù manh nha cña vÊn ®Ò
x©y dùng lùc l−îng çch m¹ng sau nµy.
Phan Béi Ch©u coi v¨n, th¬ lµ vò khÝ s¾c bÐn chèng qu©n thï. Tr−íc kia çc nhµ nho
lÊy v¨n th¬ lµm thó tiªu khiÓn cña ng−êi “qu©n tö”. Nay Phan Béi Ch©u coi nã lµ vò khÝ
tÊn c«ng kÎ thï, ®Ó khai d©n trÝ, chÊn d©n khÝ. Dïng v¨n th¬ ®Ó ca ngîi lßng yªu n−íc,
lßng tù hµo d©n téc, gi¸o dôc t×nh yªu th−¬ng ®ång bµo, kªu gäi sù ®oµn kÕt cña ®ång
bµo, gi¸o dôc lßng c¨m thï giÆc c−íp n−íc vµ bän tay sai. V¨n th¬ yªu n−íc gãp phÇn
tÝch cùc cæ ®éng phong trµo çch m¹ng ®Çu thÕ kû XX. N¨m 1905 cô viÕt ViÖt Nam Vong
quèc sö tè ço téi ¸c cña thùc d©n Ph¸p c−íp n−íc ta, thèng trÞ tµn b¹o d©n ta, n¨m 1906
viÕt H¶i ngo¹i huyÕt th− v¹ch trÇn b¶n chÊt cña chñ nghÜa thùc d©n Ph¸p, v¹ch râ
nguyªn nh©n mÊt n−íc, ®éng viªn t− t−ëng yªu n−íc, c¨m thï giÆc cña nh©n d©n, kªu
gäi mäi ng−êi ph¶i ®ång t©m. Thùc chÊt t¸c phÈm nµy gièng nh− c−¬ng lÜnh chÝnh trÞ
cña Duy t©n héi. Ch¼ng h¹n cô chØ ra 3 nguyªn nh©n mÊt n−íc lµ: “Mét lµ vua sù d©n
ch¼ng biÕt. Hai lµ quan ch¼ng thiÕt d©n. Ba lµ d©n chØ biÕt d©n, mÆc qu©n víi quèc, mÆc
thÇn víi ai”. §Ó x©y dùng n−íc nhµ mäi ng−êi ph¶i coi “d©n lµ d©n n−íc, n−íc lµ n−íc
d©n”, vµ “ng−êi ng−êi ph¶i cïng chung mét lßng - «ng tin r»ng lµ ng−êi ViÖt Nam ai
còng ghÐt Ph¸p vµ ®Òu cã kh¶ n¨ng ®¸nh ph¸p cøu n−íc.
“N¨m m−¬i triÖu ®ång lßng ®ua s¾c
N¨m m−¬i ngh×n gièng kh¸c ®−îc bao
Cïng nhau bªn Ýt bªn nhiÒu
Lä lµ g−¬m Ýt sóng kªu míi lµ...
NÕu c¶ n−íc ®ång lßng nh− thÕ
45
VÝ g× coi còng dÔ nh− kh«ng
Kh«ng viÖc g× viÖc kh«ng xong
NÕu kh«ng xong quyÕt lµ kh«ng cã trêi “
NiÒm tin t−ëng cña Phan Béi Ch©u qua “H¶i ngo¹i huyÕt th−“ ®−îc truyÒn vµo thÕ hÖ
thanh niªn yªu n−íc, khuyÕn khÝch nhiÒu ng−êi h¨ng h¸i ®i theo Phan Béi Ch©u cøu
n−íc. N¨m 1907 viÕt T©n ViÖt Nam, Phan Béi Ch©u göi g¾m vµo t¸c phÈm mét hoµi b·o
x©y dùng mét n−íc ViÖt Nam míi. ViÕt ViÖt Nam quèc sö kh¶o (1908) Phan Béi Ch©u
tiÕp tôc thøc tØnh nh©n d©n “mét mÆt t«i cæ vâ thanh niªn du häc, mét mÆt muèn më
mang t− t−ëng ¸i quèc cho toµn d©n”.
“Mét c©u ¸i quèc reo hß
Ch÷ ®ång t©m Êy ph¶i lo mét lßng”

“Mong sau Nam B¾c hîp hoµ,
Hai m−¬i l¨m triÖu mµ ra mét ng−êi “
V−ît lªn trªn tÊt c¶ çc sÜ phu yªu n−íc cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX Phan Béi
Ch©u ®· g¾n çch m¹ng ViÖt Nam víi thÕ giíi vµ khu vùc. Th«ng qua çc cuéc gÆp gì
çc chÝnh kh¸ch ë Trung Quèc, trªn ®Êt NhËt, th«ng qua in Ên v¨n th¬ çch m¹ng do cô
Phan s¸ng t¸c xuÊt b¶n ë Trung Quèc, NhËt B¶n vµ TriÒu Tiªn, khiÕn cho thÕ giíi hiÓu
vÒ ViÖt Nam nhiÒu h¬n vµ gióp ®ì tÝch cùc h¬n. §ã lµ mét sè −u ®iÓm lín hay lµ çc ®iÓm
tÝch cùc trong chñ tr−¬ng cøu n−íc cña Phan Béi Ch©u.
Tuy nhiªn, chñ tr−¬ng cña Phan Béi Ch©u còng béc lé nh÷ng mÆt h¹n chÕ. Tr−íc
hÕt ®ã lµ sù hiÓu biÕt vÒ kÎ thï, Phan Béi Ch©u hiÓu s©u s¾c b¶n chÊt cña chñ nghÜa thùc
d©n Ph¸p bao nhiªu th× l¹i m¬ hå vÒ ®Õ quèc NhËt bÊy nhiªu. ChØ nh×n thÊy NhËt th¾ng
Nga lµ m¹nh mµ l¹i kh«ng thÊy NhËt chiÕm ®ãng TriÒu Tiªn, §µi Loan, chiÕn ®¶o L−u
CÇu, kh«ng thÊy d· t©m ®Õ quèc cña NhËt, tin NhËt ®Õn cuång tÝn. Cø tin r»ng NhËt lµ
“®ång v¨n”, “®ång ch©u’, “®ång chñng” lµ anh em víi ta. BÞ çc thuyÕt ®ång v¨n, ®ång
chñng, ®ång ch©u lµm cho trë nªn thiÓn cËn. §−îc L−¬ng Kh¶i Siªu cho hay: “... qu©n
NhËt ®· kÐo vµo n−íc nµo råi th× sÏ kh«ng ra n÷a vµ khã lµm cho hä ra ®−îc, nh− vËy th×
cÇu viÖn NhËt B¶n ®Ó giµnh l¹i tù chñ tøc lµ muèn sinh tån mµ l¹i ®i vµo con ®−êng
chãng ph¶i diÖt vong”. §ã lµ d· t©m x©m l−îc cña NhËt, nh−ng Phan Béi Ch©u vÉn
kh«ng thay ®æi chÝnh s¸ch cÇu viÖn NhËt. CÇu NhËt gióp binh lùc ®¸nh Ph¸p lµ mét ¶o
t−ëng v× kh«ng hiÓu b¶n chÊt ®Õ quèc cña NhËt.
Thø hai, lµ khi ph©n tÝch lùc l−îng çch m¹ng Phan Béi Ch©u chó ý ®Õn çc tÇng líp
trªn, coi binh lÝnh lµ lùc l−îng träng yÕu, ch−a thÊy vÞ trÝ cña nh©n d©n lao ®éng. Trong
46
m−êi h¹ng ng−êi cô kªu gäi ®ång t©m, cã kh¶ n¨ng tham gia çch m¹ng ®¸nh Ph¸p,
giµnh ®éc lËp th× hoµn toµn kh«ng cã c«ng nh©n, n«ng d©n lµ hai giai cÊp ®«ng ®óc
nhÊt. ë ®©y ®· béc lé h¹n chÕ cña cô khi nãi vÒ nh©n d©n. Khi nãi vÒ d©n quyÒn «ng
quan niÖm nh©n d©n lµ tÊt c¶ mäi ng−êi kh«ng kÓ giµu nghÌo, x©y dùng ®Êt n−íc lµ d©n.
Nh−ng khi xÐt lùc l−îng lµm çch m¹ng th× chØ cã 10 h¹ng ng−êi h¹n chÕ. Kh«ng cã
quÇn chóng c«ng n«ng. Ph¶i ch¨ng hä ch−a ph¶i lµ h¹ng d©n mµ “n−íc non röa mÆt
còng nhê cã d©n”. Nh÷ng ng−êi ®−îc Phan Béi Ch©u xÕp vµo hµng ®Çu cña lùc l−îng
çch m¹ng l¹i lµ h¹ng quan l¹i, phó hµo. §ã chÝnh lµ h¹ng dÔ tho¶ hiÖp víi ®Õ quèc. Cã
thÓ nãi lµ cô m¬ hå ®Õn møc ng©y th¬ khi ®¸nh gi¸ tinh thÇn çch m¹ng cña çc h¹ng
ng−êi Êy ®Õn møc tin r»ng bän NguyÔn Th©n, Hoµng Cao Kh¶i, ch−a quªn h¼n n−íc ViÖt
dï cho mÊt hÕt l−¬ng t©m. Khi x¸c ®Þnh lùc l−îng träng yÕu cña çch m¹ng, cô Phan cho
®ã lµ binh lÝnh chø kh«ng cã c«ng n«ng. Cô ch−a quan niÖm ®−îc nÕu kh«ng cã cuéc
khëi nghÜa cña toµn d©n th× khëi nghÜa cña binh lÝnh chØ cã thÓ thÊt b¹i. Qua ®ã th× thÊy
nhËn thøc vÒ lùc l−îng b¹o ®éng ®¸nh ®æ ®Õ quèc cßn m¬ hå.
Thø ba lµ Phan Béi Ch©u ch−a nhËn thøc ®Çy ®ñ vÒ yªu cÇu cña lÞch sö ViÖt Nam
®Çu thÕ kû XX lµ ph¶i kÕt hîp gi¶i phãng d©n téc víi gi¶i phãng giai cÊp. Cô ®· thÊy râ
yªu cÇu ®éc lËp d©n téc lµ ph¶i ®¸nh ®æ ®Õ quèc Ph¸p, nh−ng ch−a nh×n thÊy c¬ së x·
héi ®Ó nÒn thèng trÞ cña Ph¸p trô v÷ng lµ bän phong kiÕn tay sai vµ c¶ bän chóng còng
cÇn ®¸nh ®æ. Ch−a nh×n thÊy sù cÊu kÕt gi÷a ®Õ quèc phong kiÕn t¹o ra ¸p chÕ c−êng
quyÒn, cô chØ thÊy çi n¹n c−êng quyÒn lµ do Ph¸p g©y ra c¶. ChÝnh v× thÕ cô ch−a thÊy
mèi quan hÖ gi÷a hai nhiÖm vô chèng ®Õ quèc, chèng phong kiÕn. Ch−a cã chñ tr−¬ng
chèng phong kiÕn tÝch cùc.
Thø t− lµ Phan Béi Ch©u ch−a thÊy c¬ së vËt chÊt cÇn thiÕt ®Ó tiÕn hµnh çch m¹ng
t− s¶n d©n chñ. §ã lµ thiÕu h¼n mét giai cÊp t− s¶n d©n téc. T− t−ëng d©n chñ t− s¶n
®−îc du nhËp tõ bªn ngoµi vµo khi ë ViÖt Nam ch−a cã tÇng líp t− s¶n. Do ®ã tiÕp thu t−
t−ëng míi Êy lµ çc nhµ nho tiÕn bé. Phan Béi Ch©u h« hµo ph¸t triÓn c«ng - th−¬ng,
nh−ng ch−a hÒ nãi ®Õn nh÷ng nhµ t− s¶n, nh÷ng ng−êi thùc sù ph¶i ®¶m tr¸ch nhiÖm vô
cña çch m¹ng t− s¶n d©n chñ.
Thø n¨m, vÒ ph−¬ng ph¸p çch m¹ng b¹o ®éng lµ ®óng. Song Phan Béi Ch©u ch−a
thÊy ph¶i vËn ®éng quÇn chóng ®Ó ®Êu tranh mµ l¹i thiªn vÒ b¹o ®éng ç nh©n. Víi çc
hµnh ®éng khñng bè ç nh©n, ¸m s¸t ç nh©n lµm “mÊt vÝa bän giÆc” lµ chÝnh. V× thÕ mµ
®i t×m kiÕm thµnh c«ng chØ tr«ng mong vµo “mu«n mét” vµ cuèi cïng hµnh ®éng b¹o
®éng sÏ lµ tuyÖt väng vµ thÊt b¹i. «ng ®· bÞ phong trµo çch m¹ng v−ît qua. Sù t¸ch
riªng cña nh÷ng thanh niªn trÝ thøc sang Trung Quèc t×m cô vµo ®Çu thÕ kû XX ®Ó lËp ra
mét tæ chøc çch m¹ng míi: T©m T©m x· lµ mét vÝ dô. T©m T©m x· ®· xa rêi ¶nh h−ëng
cña Phan Béi Ch©u ®Ó t×m gi¶i ph¸p kh¸c cho cuéc ®Êu tranh cña d©n téc.
47
Nh÷ng h¹n chÕ cña «ng còng dÔ lý gi¶i. XuÊt th©n trong lß luyÖn nho gia, b¶n th©n
lµ nhµ nho. §ång thêi ®Çu thÕ kû XX sù ph©n ho¸ x· héi ViÖt Nam ch−a ®ñ ®é chÝn ®Ó
«ng cã thÓ nh×n râ çc thµnh phÇn x· héi. H¹n chÕ giai cÊp, h¹n chÕ thêi ®¹i chi phèi
«ng. Phan Béi Ch©u ch−a v−ît qua ®−îc çc h¹n chÕ giai cÊp vµ thêi ®¹i nªn nh÷ng h¹n
chÕ trong chñ tr−¬ng cøu n−íc cña «ng lµ ®iÒu khã tr¸nh khái. Cã lÏ còng kh«ng thÓ ®ßi
hái qu¸ nhiÒu ë «ng khi mµ thêi ®¹i ch−a t¹o cho «ng nh÷ng c¬ héi ®Ó ®i ®Õn th¾ng lîi.
Nh−ng cã mét ®iÒu s¸ng rùc lªn ë Phan Béi Ch©u lµ mét tÊm lßng suèt ®êi v× n−íc v×
d©n, v× sù tiÕn bé cña d©n téc. Trªn con ®−êng çch m¹ng «ng lu«n lu«n ph¶i lùa chän
h−íng ®i, ®i h−íng nµo ®Ó tíi ®Ých ®éc lËp d©n téc. «ng chän çi g×, tõ bá çi g× ®Òu xuÊt
ph¸t tõ mét chuÈn mùc duy nhÊt: §éc lËp d©n téc. Cuèi thÕ kû XIX «ng ho¹t ®éng yªu
n−íc trªn lËp tr−êng phong kiÕn. Nh÷ng khi tiÕp xóc víi v¨n minh t− s¶n «ng thÊy râ
phong kiÕn qu©n chñ l¹c hËu, d©n chñ t− s¶n tiÕn bé h¬n, «ng ®· chän con ®−êng çch
m¹ng d©n chñ t− s¶n. Vµ khi tiÕp xóc víi t− t−ëng chñ nghÜa x· héi th«ng qua NguyÔn
¸i Quèc (1924) cô l¹i cã sù lùa chän míi; ®· tiÕp nhËn sÏ söa ch−¬ng tr×nh cña ViÖt
Nam Quèc d©n §¶ng, theo gîi ý cña NguyÔn ¸i Quèc. Võa míi tiÕp cËn víi t− t−ëng x·
héi chñ nghÜa, t©m hån «ng võa loÐ lªn ¸nh s¸ng chñ nghÜa x· héi th× «ng b¾t, kÕt thóc
cuéc ®êi çch m¹ng sôc s«i cña «ng. Nh− vËy lµ Phan Béi Ch©u lu«n lùa chän theo qui
luËt tiÕn ho¸, tiÕn bé cña thêi ®¹i m−u cÇu ®éc lËp d©n téc. §èi víi «ng “dï ch−a cã chñ
nghÜa g× kh¸c” hay “qu©n chñ lËp hiÕn” hoÆc “d©n chñ t− s¶n”, hay chñ nghÜa x· héi ®Òu
ph¶i nh»m giµnh ®éc lËp. Çi mµ «ng lùa chän lµ kh¶ n¨ng hiÖn thùc vµ tiÕn bé cña çc
m« h×nh x· héi mµ «ng b¾t gÆp trªn con ®−êng tranh ®Êu chèng Ph¸p.
b. Con ®−êng çch m¹ng d©n chñ t− s¶n cña Phan Chu Trinh
b.1. S¬ l−îc tiÓu sö cña Phan Chu Trinh
Phan Chu Trinh, hiÖu lµ T©y Hå, biÖt hiÖu lµ Hy M·, sinh n¨m 1872 t¹i lµng T©y
Léc, huyÖn Hµ §«ng, tØnh Qu¶ng Nam, trong mét gia ®×nh vâ quan. Lóc nhá Phan Chu
Trinh theo häc ch÷ víi mÑ. M−êi ba tuæi «ng theo cha luyÖn tËp vâ nghÖ. Cha «ng lµ
Phan V¨n B×nh tham gia phong trµo CÇn V−¬ng ë Qu¶ng Nam vµ bÞ s¸t h¹i. N¨m 16 tuæi
«ng trë l¹i häc tËp t¹i nhµ. N¨m 1892 ra häc tr−êng cö nh©n An Trang. N¨m 1900 «ng
®ç cö nh©n, n¨m 1901 «ng ®ç phã b¶ng, n¨m 1902 «ng ®−îc bæ hËu bæ, nh−ng ph¶i ë
quª chÞu tang anh c¶ mét n¨m, n¨m 1903 «ng trë l¹i quan tr−êng. Trong thêi gian ®i häc
«ng ®· kÕt giao víi Huúnh Thóc Kh¸ng (Huúnh Hanh) vµ TrÇn QuÝ Çp.
Lµm quan «ng ®· c¶m nhËn ®−îc nçi thèng khæ cña nh©n d©n, l¹i trùc tiÕp chøng
kiÕn n¹n tham nhòng hñ b¹i ë tËn cÊp cao nhÊt cña triÒu ®×nh. Thùc tr¹ng ®ã lµm «ng
ch¸n n¶n. Nh−ng còng t¹i kinh ®« «ng míi cã ®iÒu kiÖn tiÕp xóc víi nhiÒu bËc t©n häc,
hoÆc ng−êi cã t− t−ëng duy t©n nh− TrÇn Träng HuÒ, §µo Nguyªn Phæ... ®äc ®−îc
48
“Thiªn h¹ ®¹i thÕ luËn” cña NguyÔn Lé Tr¹ch, råi çc s¸ch b¸o míi tõ Trung Quèc sang
giíi thiÖu t− t−ëng duy t©n cña Khang H÷u Vi, L−¬ng Kh¶i Siªu, t− t−ëng d©n quyÒn cña
Rót-x« (Rousseau), M«ngtetxki¬ (Montesqueu), phong trµo duy t©n ë NhËt B¶n, çch
m¹ng Ph¸p, Mü. S¸ch b¸o trªn ®· v¹ch ra tr−íc m¾t «ng mét ch©n trêi míi kh¸c xa víi
chÕ ®é qu©n chñ phong kiÕn ®ang ch¸n ng¾t, «ng nhËn ra mét con ®−êng míi ®· më ®Ó
gi¶i quyÕt lèi t− duy bÕ t¾c cña «ng tr−íc ®©y. Nh− «ng ®· thõa nhËn: “Lóc ®Çu ë nhµ ®·
ph¸t ra lêi bi thêi mÉm thÕ, anh em ®Òu cho lµ khïng lµ ngu. Lín lªn ®i häc th× lµm v¨n
ch−¬ng còng l¹i bi thêi, mÉn thÕ, cho ®Õn thÇy d¹y còng cho lµ khïng lµ ngu. §Õn khi
thi ®ç lµm quan l¹i cµng nhiÒu giäng bi thêi mÉn thÕ vµ cµng than thë h¬n. Quan bé tr−-
ëng, cïng çc b¹n ®ång liªu ®Òu cho lµ ngu cuång mµ hái t¹i sao? chÝnh t«i còng kh«ng
biÕt. Cho nªn chØ mØm c−êi. §Õn khi ®äc ®−îc t©n th− do §µo Nguyªn phæ tÆng th× lÊy
lµm s−íng qu¸ mµ nãi: “§©y lµ lóc dïng çi khïng çi ngu nµy vËy”. (36)
Cuèi n¨m 1904, «ng ço quan vÒ quª. Tõ ®ã «ng chuyªn t©m ho¹t ®éng cøu n−íc.
Th¸ng 3 - 1905, Phan Chu Trinh sang NhËt gÆp Phan Béi Ch©u, ®−îc gÆp gì çc chÝnh
kh¸ch NhËt B¶n, tham quan çc tr−êng häc, kh¶o cøu t×nh h×nh chÝnh trÞ, gi¸o dôc cña
NhËt B¶n. Thùc tÕ t×nh h×nh NhËt B¶n ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ vµo nhËn thøc cña Phan
Chu Trinh lµm c¬ së h×nh thµnh t− t−ëng cøu n−íc cña «ng, coi khai d©n trÝ lµ nhiÖm vô
hµng ®Çu.
Th¸ng 5 - 1905 «ng vÒ n−íc vµ b¾t ®Çu c«ng khai t− t−ëng cøu n−íc cña m×nh. Ngµy
15- 8-1906, «ng viÕt th− cho toµn quyÒn B« (Be au), cùc lùc lªn ¸n quan tr−êng vµ yªu
cÇu chÝnh phñ Ph¸p thay ®æi chÝnh s¸ch. §ång thêi «ng b¾t ®Çu viÖc tuyªn truyÒn vËn
®éng më tr−êng d¹y häc. Th¸ng 7-1907 «ng ra Hµ néi tham gia gi¶ng d¹y ë tr−êng §«ng
Kinh nghÜa thôc.
§Çu th¸ng 3 n¨m 1908 nh©n cuéc næi dËy ®ßi gi¶m s−u thuÕ ë Trung kú, thùc d©n
Ph¸p ®· lÖnh b¾t Phan Chu Trinh. Ngµy 31-3-1908 «ng bÞ b¾t t¹i Hµ Néi gi¶i vÒ giam ë
HuÕ. Héi ®ång xÐt xö Nam triÒu ®· xö «ng téi tö h×nh. Nh−ng nhê sù can thiÖp cña ®¹i
diÖn liªn minh nh©n quyÒn t¹i Hµ Néi b¶n ¸n tö h×nh ®· gi¶m xuèng “®Çy xa 3 ngµn
dÆm”. Ngµy 14-4-1908 «ng bÞ ®Çy ®i C«n ®¶o. Liªn minh nh©n quyÒn Ph¸p vËn ®éng
chÝnh quèc ®ßi tha Phan Chu Trinh, cuéc vËn ®éng ®ã cã kÕt qu¶: «ng ®· ®−îc tha vµ
xin sang Ph¸p. Th¸ng 3 - 1911 «ng cïng con trai lµ Phan Ch©u DËt sang Ph¸p.
T¹i Ph¸p «ng ®· giao thiÖp víi nhiÒu ng−êi Ph¸p trong liªn minh nh©n quyÒn vµ
§¶ng X· héi Ph¸p, víi çc ViÖt kiÒu. «ng cïng luËt s− Phan V¨n Tr−êng lËp ra “Héi
®ång bµo th©n ¸i” ®Ó tËp hîp ViÖt kiÒu yªu n−íc, vµ ®· liªn l¹c víi NguyÔn TÊt Thµnh
(NguyÔn ¸i Quèc).
49
T¹i Ph¸p, Phan Chu Trinh viÕt vÒ vô chÝnh biÕn ë Trung kú n¨m 1908, viÕt Trung kú
d©n biÕn thÓ m¹t ký, §«ng D−¬ng chÝnh trÞ luËn. «ng trùc tiÕp lªn ¸n sù tµn b¹o, tham
nhòng cña bän quan cai trÞ ng−êi Ph¸p. Råi «ng viÕt Ph¸p - ViÖt liªn hiÖp hËu chi T©n
ViÖt Nam, «ng viÕt b¸o, diÔn thuyÕt ®Ó tuyªn truyÒn lßng yªu n−íc vµ d©n quyÒn.
Th¸ng 6-1914 chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt bïng næ, chÝnh quyÒn Pari gäi «ng ®i
lÝnh kh«ng ®−îc, mÊy th¸ng sau chóng vu cho «ng t− th«ng víi §øc ®Ó b¾t giam «ng.
Nh−ng v× kh«ng cã chøng cí nªn chóng ph¶i tha «ng vµo th¸ng 7-1915. N¨m 1922 khi
vua Kh¶i §Þnh sang Ph¸p dù héi chî Marseille «ng ®· viÕt “Th− thÊt ®iÒu” göi cho Kh¶i
§Þnh v¹ch râ b¶y téi ®¸ng chÐm cña Y råi khuyªn vua nªn tho¸i vÞ vµ vËn ®éng d©n phÕ
truÊt vua Kh¶i §Þnh (37). ë Ph¸p «ng th−êng xuyªn trao ®æi th− tõ víi NguyÔn ¸i Quèc
bµn vÒ ph−¬ng çch cøu n−íc, vËn ®éng NguyÔn ¸i Quèc vÒ n−íc ®Ó ho¹t ®éng. «ng ®·
göi g¾m mäi hi väng cña thÕ hÖ «ng cho thÕ hÖ NguyÔn ¸i Quèc. «ng viÕt: “... c¶nh t«i
nh− hoa s¾p tµn, hiÒm v× quèc ph¸ gia vong, mµ hái tµn còng ph¶i gµo cho h¶ d¹, may ra
cã tØnh giÊc hån mª. Cßn anh nh− c©y ®−¬ng léc, nghÞ lùc cã thõa, dµy c«ng häc hái, lý
thuyÕt tinh th«ng... t«i thµnh thËt khuyªn anh, mong mái anh thay ®æi çi ph−¬ng ph¸p
cò kü ®i, ®Ó mµ m−u ®å ®¹i sù. T«i cÇu chóc anh thµnh c«ng vµ hy väng thÊy mÆt nhau ë
quª h−¬ng xø së” (38). N¨m 1925 thùc d©n Ph¸p cho Phan Chu Trinh vÒ n−íc. Thùc ra
Ph¸p cho «ng vÒ n−íc lóc nµy lµ muèn lîi dông thuyÕt Ph¸p - ViÖt ®Ò huÒ cña «ng ®Ó ®èi
phã víi t×nh h×nh çch m¹ng ViÖt Nam. Nh−ng th¸ng 3-1926 «ng tõ trÇn, chÊm døt cuéc
®êi ho¹t ®éng cøu n−íc cña «ng.
Nh×n l¹i h¬n 20 n¨m ho¹t ®éng çch m¹ng cña Phan Chu Trinh, «ng lµ ng−êi më
®−êng cho phong trµo duy t©n, c¶i çch cña ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XX: “LËp nghÜa thôc,
mét phÇn c«ng lín lµ do cô, g©y t− t−ëng míi ë Qu¶ng Nam lµ cô, ®i kh¾p n¬i diÔn
thuyÕt lµ cô, khuyªn d©n c¾t tãc lµ cô, liÖng çi phã b¶ng mµ lËp hiÖu bu«n còng lµ cô,
bá tôc nhuém r¨ng ®en, vËn ©u phôc b»ng hµng néi ho¸ th× ng−êi ®Çu tiªn lµ cô” (39). V×
tÊt c¶ çc ho¹t ®éng ®ã mµ cô ®· hai lÇn bÞ tï téi. Tõ ngôc C«n §¶o ®Õn ngôc SantÐ
(Ph¸p) vµ lêi mËt th¸m bña v©y kh¾p n¬i «ng ®Õn. Nh−ng bÊt chÊp tÊt c¶, Phan Chu
Trinh ho¹t ®éng cho ®Õn h¬i thë cuèi cïng. «ng ®· hiÕn d©ng trän ®êi m×nh cho sù
nghiÖp cøu n−íc víi môc tiªu: d©n chñ, ®éc lËp.
50
b2. C¬ së h×nh thµnh t− t−ëng d©n chñ t− s¶n ë Phan Chu Trinh
Sau khi ®ç phã b¶ng Phan Chu Trinh ®· nhËn chøc quan ë Bé LÔ. §iÒu ®ã cho thÊy
Phan Chu Trinh vµo ®êi víi t− t−ëng qu©n chñ, lµ mét nhµ nho nÆng lßng −u ¸i víi d©n,
«ng muèn ®em tµi n¨ng cña m×nh thi thè chèn quan tr−êng, ®Ó cøu d©n, cøu n−íc.
Nh−ng «ng ®· nhanh chãng tõ bá t− t−ëng qu©n chñ, tõ quan ®Ó dÊn th©n vµo con ®−êng
çch m¹ng, khëi x−íng d©n chñ chØ trong mét thêi gian rÊt ng¾n ngñi, Phan Chu Trinh
tõ mét nhµ nho t«n thê qu©n chñ ®· “lét x¸c” trë thµnh mét nhµ d©n chñ tiªn phong
quyÕt ®¸nh ®ç qu©n chñ ®Ó x©y dùng d©n chñ. V× sao Phan Chu Trinh cã sù chuyÓn biÕn
mau lÑ nh− vËy, trong khi Phan Béi Ch©u ph¶i mÊt hµng chôc n¨m míi døt bá ®−îc t−
t−ëng qu©n chñ ®Ó tiÕp thu d©n chñ th× Phan Chu Trinh chØ mÊt kho¶ng 2, 3 n¨m.
Tr−íc hÕt ph¶i nãi ®Õn vïng ®Êt Qu¶ng Nam ®· cã ¶nh h−ëng nhÊt ®Þnh ®Õn t− duy -
nhËn thøc cña Phan Chu Trinh. «ng sinh ra vµ lín lªn ë vïng ®Êt sím tiÕp xóc víi v¨n
minh ph−¬ng T©y; Qu¶ng Nam cã hai cöa biÓn cùc kú quan träng lµ Héi An (Faifo) vµ
cöa Hµn (§µ N½ng). M¶nh ®Êt nµy, víi hai c¶ng biÓn lín Êy cã vÞ trÝ sè mét trong giao
th−¬ng quèc tÕ xø §µng Trong. ë ®©y sím xuÊt hiÖn céng ®ång ng−êi Hoa cã nhu cÇu
canh t©n kinh tÕ x· héi khi çc ®ît sãng ph−¬ng T©y trµn sang. Vµ khi Ph¸p x©m l−îc,
nã ®· tiÕn hµnh ngay viÖc khai th¸c thuéc ®Þa ®Ó ph« tr−¬ng søc m¹nh. Ng−êi d©n
Qu¶ng Nam trùc tiÕp chøng kiÕn “tõ ngµy T©y l¹i cöa Hµn, ®µo s«ng Cu NhÝ ®¾p ®µng
Bång Miªu”. §−îc tiÕp xóc víi ®ñ çc h¹ng ng−êi n−íc ngoµi qua hai cöa biÓn nªn hä
quen thuéc víi v¨n minh ch©u ¢u h¬n çc n¬i kh¸c, sím tiÕp xóc víi c«ng nghÖ n−íc
ngoµi, Phan Chu Trinh nhËn râ sù h¬n h¼n cña kü thuËt ph−¬ng T©y. Qu¶ng Nam n¬i
®Çu tiªn ph¶i ®èi mÆt víi tµu chiÕn cña kÎ thï, ng−êi d©n Qu¶ng Nam nãi chung vµ
Phan Chu Trinh nãi riªng ®· nhËn thÊy çi yÕu kÐm cña ng−êi m×nh, çi m¹nh cña kü
thuËt t− b¶n chñ nghÜa. «ng vµ çc ®ång chÝ cña «ng cµng thÊy râ h¬n søc m¹nh cña kü
thuËt ph−¬ng T©y. Khi çc «ng tËn m¾t quan s¸t tµu chiÕn cña Nga khi con tµu ghÐ qua
vÞnh Cam Ranh tr¸nh b·o (40). Thùc tÕ trªn ®· lµm xuÊt hiÖn ë Phan Chu Trinh ý t−ëng
h−íng tíi nÒn v¨n minh t− s¶n ®Ó tù c−êng. MÆt kh¸c trong sù chuyÓn biÕn chung cña c¶
n−íc vÒ kinh tÕ - x· héi th× nh÷ng mÇm mèng kinh tÕ t− b¶n míi vµ c¬ së x· héi míi cña
Qu¶ng Nam so víi çc ®Þa ph−¬ng kh¸c trong n−íc cã phÇn chuyÓn biÕn sím h¬n, ®¹t
tr×nh ®é ph¸t triÓn kh¸ h¬n. §ã lµ thùc tÕ t¸c ®éng vµo t− duy khiÕn Phan Chu Trinh
nhËn râ h¬n ®©u lµ søc m¹nh cña kÎ thï vµ ®©u lµ nguyªn nh©n th¶m b¹i cña d©n téc ®Ó
lùa chän con ®−êng cøu n−íc thÝch hîp.
Thø n÷a lµ thùc tÕ quan tr−êng thèi n¸t ®Õn cùc ®é, vua quan thµnh chç dùa v÷ng
ch¾c cho thùc d©n Ph¸p trong çc thñ ®o¹n thèng trÞ vµ bãc lét nh©n d©n. «ng tËn m¾t
chøng kiÕn n¹n tham quan hñ b¹i tõ bé m¸y trung −¬ng ®Õn ®Þa ph−¬ng nªn «ng c¨m
51
ghÐt chÕ ®é qu©n chñ. «ng cùc lùc ®¶ kÝch hÖ thèng quan l¹i vµ yªu cÇu c¶i çch hÖ
thèng chÝnh trÞ mµ quan l¹i ®· môc n¸t, tham nhòng, hñ lËu vµ bÊt lùc. TÊt c¶ bän hä
d−íi con m¾t «ng ®Òu lµ s©u mät ®ôc khoÐt d©n, hµng ngµy s¸ch nhiÔu ®Ì nÐn d©n l−¬ng
thiÖn. Kh«ng chØ dõng l¹i ë sù phª ph¸n quan l¹i hµo lý, «ng cßn phª ph¸n c¶ vua. Theo
«ng “T¸m m−¬i n¨m trë l¹i ®©y, vua th× dèt n¸t ë trªn, bÇy t«i th× nÞnh hãt ë d−íi, h×nh
ph¸p d÷ déi, luËt lÖ rèi lo¹n? lµm cho d©n kh«ng cßn biÕt sèng theo çch nµo” (41). «ng
phª ph¸n viÖc Tù §øc kh−íc tõ chñ tr−¬ng c¶i çch cña NguyÔn Tr−êng Té, «ng cho
r»ng “n−íc ta håi bÊy giê häc giíi truþ l¹c ®Õn cùc ®iÓm, vua t«i trªn d−íi nh− ng−êi ngñ
tr¨m n¨m” (42). «ng gäi vua quan lµ “®éc phu d©m tÆc” h¹i n−íc, h¹i d©n. «ng ®· nãi
víi Phan Béi Ch©u khi ë §«ng Kinh r»ng:”NÕu kh«ng ®Ëp tan ®−îc nªn qu©n chñ th× dï
cã kh«i phôc ®−îc n−íc còng kh«ng ph¶i lµ h¹nh phóc cña d©n” (43). Bëi v× “çc bËc ®¹i
thÇn ¨n ®Çm, n»m ®×a ë trªn triÒu ®×nh chØ biÕt chiÕu lÖ cho xong viÖc; quan l¹i çc tØnh
th× lo cho v÷ng thÇn thÕ mµ hµ hiÕp bãp nÆn trèn h−¬ng th«n”. Quan tr−êng ngµy cµng
cã nhiÒu thñ ®o¹n tµn ng−îc g©y téi ¸c ®èi víi nh©n d©n”, hay: “quan l¹i n−íc Nam, ®øa
cµn rì th× l¹i cµng cµn rì, chØ lo ®em tiÒn ®i mua quan, ®øa lêi biÕng th× l¹i cµng lêi
biÕng, chØ biÕt kho¸ miÖng cho yªn. ¸o mò thïng th×nh, ngùa xe rén rÞp, hái quan chøc
th× «ng nµy lµ ®¹i thÇn triÒu ®×nh, «ng kia lµ ®¹i thÇn çc tØnh, chØ biÕt cã viÖc lµ ngµy ®i
héi th−¬ng xø kiÖn, cßn viÖc lîi h¹i trong n−íc th× m¬ mµng; quan huyÖn chØ biÕt viÖc
b¾t phu thu thuÕ, ®ãn tiÔn çc quan, cßn hái viÖc nªn lµm nªn bá th× còng m¬ mµng, viÖc
®ót lãt quan trªn, s¸ch nhiÔu kÎ d−íi th× quan to, quan nhá ®Òu c«ng nhiªn coi lµ quyÒn
lîi cña ng−êi lµm quan (44). Quan l¹i chØ lo lµm võa lßng chÝnh phñ b¶o hé “tuy cã lét
da d©n, hót m¸u d©n, chÎ x−¬ng d©n còng kh«ng cÇn”(45). Do ®ã ph¶i ®¸nh ®æ bän vua
quan Êy ®Ó trõ ho¹ cho d©n, cøu mu«n d©n tho¸t khái ¸p chÕ c−êng quyÒn.
Søc m¹nh tÊn c«ng cña chñ nghÜa t− b¶n vµo quª h−¬ng xø Qu¶ng, sù ®åi b¹i cña
quan tr−êng lµ c¬ së thùc tiÔn t¹o ra sù ph¶n øng ®èi kh¸ng cña Phan Chu Trinh víi chÕ
®é phong kiÕn. Nh÷ng yÕu tè quan träng nhÊt ®Ó h×nh thµnh t− t−ëng d©n chñ ë Phan
Chu Trinh lµ t©n th−, t©n b¸o mµ «ng ®· ®−îc ®äc ë kinh ®«. T©n th−, t©n b¸o trang bÞ
cho «ng nh÷ng kiÕn thøc míi l¹ vÒ mét x· héi míi, tèt ®Ñp h¬n x· héi phong kiÕn mµ «ng
®ang sèng. §ã lµ t− t−ëng céng hoµ cña çch m¹ng Ph¸p 1789, lµ tÊm g−¬ng cña nhµ
l·nh ®¹o çch m¹ng Mü Oa-sinh-t¬n (Washington), lµ cuéc chiÕn ®Êu bÒn bØ cho sù
thèng nhÊt ý cña Gariban®i (Garibaldi) vµ M¸t-di-ni (Mazzini)... «ng t×m thÊy ë ®ã mét
t− t−ëng míi: t− t−ëng d©n chñ, d©n quyÒn. Phan Chu Trinh sung s−íng ®ãn nhËn t−
t−ëng míi vµ coi ®ã lµ t− t−ëng chñ ®¹o cho ho¹t ®éng chÝnh trÞ cña m×nh. ChÞu ¶nh
h−ëng cña t©n th−, t©n b¸o, l¹i cã thùc tÕ cña mét vïng quª sím tiÕp xóc víi v¨n minh
ph−¬ng T©y vµ thùc tÕ quan tr−êng thèi n¸t, Phan Chu Trinh tõ d· t− t−ëng qu©n chñ,
tiÕp thu t− t−ëng d©n chñ sím h¬n, dÔ dµng h¬n Phan Béi Ch©u. Tõ c¬ së lý luËn vµ thùc
52
tiÔn Phan Chu Trinh ®· v−¬n tíi mét ý t−ëng c¶i çch: ®¸nh ®æ qu©n chñ, x©y dùng d©n
chñ trªn c¬ së thùc hiÖn d©n quyÒn.
b3. Néi dung con ®−êng cøu n−íc cña Phan Chu Trinh
L©u nay ta vÉn gäi con ®−êng cøu n−íc cña Phan Chu Trinh lµ ®¹i diÖn cña xu
h−íng c¶i l−¬ng t− s¶n. Cã lÏ gäi «ng lµ nhµ c¶i l−¬ng th× kh«ng tho¶ ®¸ng, v× sÏ lµm l−u
mê mÊt tÝnh tiªn phong çch m¹ng cña «ng khi «ng lµ ng−êi ViÖt Nam ®Çu tiªn khëi x-
−íng t− t−ëng d©n chñ - d©n quyÒn, sÏ kh«ng ®¸nh gi¸ ®óng sù ®ãng gãp lín lao cña «ng
®èi víi lÞch sö t− t−ëng çch m¹ng ViÖt Nam.
Cã thÓ nãi, chñ tr−¬ng cøu n−íc cña Phan Chu Trinh lùa chän lµ con ®−êng c¶i
çch d©n chñ, duy t©n thùc nghiÖp. T− t−ëng chñ ®¹o lµ c¶i çch d©n chñ ®¸nh ®æ qu©n
chñ x©y dùng d©n chñ trªn c¬ së thùc hiÖn d©n quyÒn. Néi dung c¬ b¶n cña t− t−ëng d©n
chñ cña Phan Chu Trinh lµ n©ng cao d©n quyÒn, lµ x©y dùng thÓ chÕ chÝnh trÞ vµ hÖ
thèng ph¸p luËt ®Ó ®¶m b¶o d©n quyÒn. «ng nhÊn m¹nh “Theo çi chñ nghÜa d©n trÞ th×
tù quèc d©n lËp ra hiÕn ph¸p, luËt lÖ, ®Æt ra çc c¬ quan ®Ó lo viÖc chung cña n−íc, lßng
quèc d©n thÕ nµo th× lµm thÕ Êy”. Theo «ng “Ng−êi n−íc m×nh trªn cã ch¸nh phñ b¶o hé,
d−íi cã bµy quan l¹i tham nhòng häc thøc trong d©n chóng kÐm cái, th× cßn g× tÊt b»ng
çi t«i dùa vµo lý thuyÕt d©n quyÒn ®Ó mµ cæ ®éng sÜ khÝ d©n t×nh, t«i thùc hµnh çi
ph−¬ng ph¸p Êy th× t«i lµm çi lèi khÈu thuyÕt v« b»ng mµ h« hµo quèc d©n, ®ång bµo,
®ång t©m, hiÖp lùc, kÕt ®oµn hîp x·, d©n t×nh thøc tØnh, kh¸ng thuÕ cù s−u, tè gi¸c quan
tham nhòng, l¹i bÊt hîp t¸c tõ çi nµy ®Õn çi nä, d©n chóng ®«ng tay lµm nªn çi bép
®ßi l¹i lîi quyÒn” (46). “ Mét chñng téc muèn ®−îc nh− chñng téc v¨n minh chØ cã tù lËp
tù c−êng” (47). “Kh«ng më mang d©n trÝ, kh«ng thÓ cho d©n giµu th× kh«ng cã con ®−êng
nµo ®¹t tíi tù tri”.
Phan Chu Trinh th¼ng th¾n c«ng khai b¶o vÖ quan ®iÓm cña m×nh lµ ch−a ®Æt vÊn ®Ò
®¸nh ®æ Ph¸p kh«i phôc chñ quyÒn quèc gia, ®éc lËp d©n téc thµnh nhiÖm vô tr−íc m¾t.
Theo «ng nhiÖm vô cÊp b¸ch b©y giê lµ “chÊn d©n khÝ, khai d©n trÝ, hËu d©n sinh”. §ã lµ
con ®−êng ph¸t triÓn thùc lùc ®Ó t¹o ra søc m¹nh. Cho nªn «ng ®· khuyªn Phan Béi
Ch©u “nªn ë §«ng Kinh tÜnh d−ìng, ch¨m chó viÕt s¸ch, bÊt tÊt nãi chuyÖn bµi ph¸p lµm
g×, chØ nªn ®Ò x−íng d©n quyÒn, d©n ®· biÕt cã quyÒn th× viÖc kh¸c ®Òu cã thÓ m−u tÝnh
®−îc”(48). Ph−¬ng ch©m hµnh ®éng cña Phan Chu Trinh lµ: “bÊt b¹o ®éng, b¹o ®éng t¾c
tö, bÊt väng ngo¹i väng ngo¹i gi¶ ngu”.
Phan Chu Trinh kÞch liÖt phª ph¸n nÒn qu©n chñ vµ thÊy cÇn ph¶i ®¸nh ®æ nÒn qu©n
chñ. “NÕu kh«ng ®¸nh ®æ qu©n chñ th× dï cã giµnh ®−îc ®éc lËp, d©n còng kh«ng cã
h¹nh phóc”. Trong th− göi toµn quyÒn Beau (1906), th− göi Kh¶i §Þnh (1922), Phan Chu
Trinh kiªn quyÕt bµi trõ qu©n chñ vµ sù cÊu kÕt bî ®ì cña ®Õ quèc. Sau khi kÓ 7 téi cña
53
vua «ng kÕt luËn “Kh«ng nh÷ng kh«ng thÓ t«n qu©n quyÒn mµ nh− sau: “«ng muèn tr−íc
hÕt ®¸nh ®æ Ph¸p ®Ó lµm c¬ së x©y dùng d©n quyÒn. T«i muèn ®uæi ngay giÆc Ph¸p, ®îi
khi n−íc nhµ ®éc lËp råi míi m−u tÝnh viÖc kh¸c. ý t«i muèn lîi dông qu©n chñ th× «ng
cùc lùc ph¶n ®èi, ý «ng muèn ®¸nh ®æ qu©n chñ, ®Ò cao d©n quyÒn th× t«i kh«ng t¸n
thµnh. V× t«i víi «ng cïng mét môc ®Ých, nh−ng thñ ®o¹n kh¸c nhau rÊt xa. «ng th× chñ
dùa vµo Ph¸p ®Ó ®¸nh ®æ vua, t«i th× ®i tõ chç ®¸nh Ph¸p mµ phôc ViÖt”.
Trong ®iÒu kiÖn thõa nhËn nÒn cai trÞ cña Ph¸p, Phan Chu Trinh chñ tr−¬ng “ý Ph¸p
cÇu tiÕn”, tøc lµ dùa vµo Ph¸p ®Ó thùc hiÖn nhiÖm vô “ChÊn d©n khÝ, khai d©n trÝ hËu
d©n sinh”. «ng yªu cÇu chÝnh phñ Ph¸p ph¶i thay ®æi chÝnh s¸ch cai trÞ, lµm cho nã cã
thÓ gióp d©n ViÖt Nam tõng b−íc h−íng ®Õn v¨n minh. §iÒu nµy ®−îc thÓ hiÖn râ qua
bøc th− göi toµn quyÒn Beau. Trong th− «ng chØ trÝch chÝnh phñ Ph¸p “ng−îc ®·i ng−êi
ViÖt Nam, khinh rÏ d©n Nam, dung tóng bän quan l¹i ®−a ®Õn n¹n suy vong d©n téc.
«ng lªn ¸n quan l¹i Nam triÒu “nhòng l¹m, ¸o cao mò dµi chØ biÕt ®i héi th−¬ng hay ®i
xin kiÖn, chØ biÕt lîi léc, kh«ng lo d©n n−íc, hµ hiÕp d©n”. «ng bµy tá t×nh tr¹ng d©n t×nh
“bÞ quan l¹i nÆn bãp ®Õn m¸u mñ c¹n kh«, kh«ng ®−êng sinh sèng n÷a, c¶ mÊy m−¬i
triÖu d©n nh− mét ®µn mèi, lò kiÕn kh«ng cßn chót nh©n çch nµo. «ng ®ßi hái më réng
d©n chñ. ChÝnh phñ thËt lßng ®æi chÝnh s¸ch ®i, kÐn chän ng−êi hiÒn tµi giao quyÒn
bÝnh, lÊy lÔ mµ tiÕp, lÊy thµnh mµ ®·i, cïng nhau lo toan viÖc lÊy lîi, trõ h¹i, më ®−êng
sinh nhai cho d©n nghÌo, më réng quyÒn ¨n nãi cho th©n sÜ, b¸o qu¸n cho th«ng ®¹t t×nh
d©n, th−ëng ph¹t cho nghiªm ®Ó khuyªn r¨n quan l¹i, më tr−êng d¹y häc, ®Æt toµ tu th−,
d¹y líp s− ph¹m, cho ®Õn häc c«ng th−¬ng, häc mü nghÖ... thÕ th× d©n yªn nghiÖp lµm
¨n” (49).
Phan Chu Trinh nh×n nhËn d©n t×nh ViÖt Nam lóc Êy thËt cay ®¾ng “d©n n−íc Nam
b©y giê ngu xuÈn nh− tr©u, nh− ngùa, tha hå cho ng−êi rµng trãi, cho ng−êi ®¸nh ®Ëp,
cã miÖng mµ kh«ng d¸m kªu, gÇn chÕt mµ kh«ng d¸m than thë, ng−êi giµu th× nghÌo ®i,
ng−êi nghÌo th× cµng khèn ®èn, ng−êi hÌn yÕu hót nh¸t th× ®i ¨n mµy, ¨n xin, qu©n gian
dèi m¹nh b¹o th× thµnh trém c−íp; trong d¨m b¶y n¨m n÷a, chèn l−¬ng th«n tiªu ®iÒu,
nh©n d©n mßn mái, kh«ng v× ®ãi rÐt mµ chÕt, th× còng v× l×a tan mµ chÕt... Than «i n−íc
Nam b©y giê d©n khÝ th× hÌn yÕu, d©n trÝ th× mê tèi, vÝ víi çc n−íc ch©u ¢u - Mü, çch
xa biÕt bao nhiªu dÆm ®−êng” (50). Thùc tr¹ng d©n t×nh nh− thÕ khiÕn «ng ph¶i thèt lªn:
“.... tr×nh ®é quèc d©n ta nh− thÕ, kh«ng n« lÖ sao ®−îc”. Sau khi kh¶o s¸t t×nh h×nh gi¸o
dôc chÝnh trÞ ë NhËt B¶n nh×n thÊy tr×nh ®é d©n trÝ cña NhËt, so víi tr×nh ®é cña d©n ta
Phan Chu Trinh cµng thÊy râ sù dèt n¸t, yÕu hÌn dÉn ®Õn th©n phËn n« lÖ. Cho nªn ®Ó
gi¶i tho¸t khái t×nh tr¹ng “yÕu, hÌn, ngu dèt” ph¶i cÊp b¸ch “chÊn d©n khÝ, khai d©n trÝ,
hËu d©n sinh”.
54
ChÊn d©n khÝ: thøc tØnh tinh thÇn tù lùc tù c−êng trong nh©n d©n lµm cho mäi ng−êi
gi¸c ngé ®−îc quyÒn lîi cña m×nh, gi¶i tho¸t ®−îc näc ®éc chuyªn chÕ, mét c¨n bÖnh tån
t¹i l©u ®êi trong x· héi.
Khai d©n trÝ: më mang trÝ ãc cho d©n, bá lèi häc cò, bµi trõ hñ tôc xa phÝ tiªu xµi, më
tr−êng d¹y ch÷ Quèc ng÷. KiÕn thøc khoa häc øng dông, tuyªn truyÒn lèi sèng tiÕt kiÖm,
v¨n minh...
HËu d©n sinh: ch¨m lo ®êi sèng cho d©n b»ng çch ph¸t triÓn kinh tÕ ®Êt n−íc, chØ
cho hä çch lµm ¨n nh− khÈn hoang, lµm v−ên, lËp héi bu«n, s¶n xuÊt hµng néi ho¸...
Phan Chu Trinh ph¶n ®èi viÖc dïng vò lùc ®Ó giµnh l¹i ®éc lËp quèc gia. Bëi v× theo
«ng “c¨n cø vµo ®iÒu kiÖn trong n−íc lóc bÊy giê, dïng vò lùc còng l¹i chØ dÉn ®Õn thÊt
b¹i nh− tr−íc lµm cho hao tæn thªm x−¬ng m¸u cña d©n chø kh«ng c¶i thiÖn ®−îc chót
nµo. Trong th− göi NguyÔn ¸i Quèc 18-2-1922 Phan Chu Trinh viÕt: “N−íc An Nam ta
tõ ngµy qu©n Ph¸p ®em binh thuyÒn ®Õn chinh phôc m·i tíi nay, sÜ khÝ d©n t×nh khëi sù
chèng l¹i chÝnh phñ b¶o hé liªn miªn, hÕt cuéc nµy ®Õn cuéc kh¸c, rèt cuéc ®©u hoµn dã,
ch¼ng nhóc nhÝch ®−îc tý nµo” (51). Quan ®iÓm kh«ng b¹o ®éng cña Phan Chu Trinh
®−îc gi¸o s− Vò D−¬ng Ninh gi¶i thÝch nh− sau: “§iÒu qu¸n triÖt trong t− t−ëng Phan
Chu Trinh lµ dïng nh÷ng biÖn ph¸p «n hoµ, gi¸c ngé d©n trÝ... quan ®iÓm kh«ng b¹o
®éng cña cô cã thÓ xuÊt ph¸t tõ hai t×nh h×nh kh¸ch quan: Mét lµ, tõ kinh nghiÖm nöa
thÕ kû ®Êu tranh chèng thùc d©n Ph¸p, kh«ng mét cuéc vò trang nµo ë trong n−íc giµnh
®−îc th¾ng lîi. Thùc tÕ ®ã kh«ng thÓ kh«ng gîi lªn sù suy nghÜ vÒ ®iÒu so s¸nh t−¬ng
quan lùc l−îng vËt chÊt gi÷a ta vµ ®Þch, nhÊt lµ vÒ trang bÞ vµ kü thuËt qu©n sù. Cã thÓ
cuéc ®i th¨m cña cô ®Õn c¨n cø Yªn ThÕ (1906) cµng lµm cho thÊy sù yÕu kÐm cña binh
lùc ViÖt Nam trong cuéc ®ä sóng víi ph−¬ng T©y. Hai lµ, cho ®Õn lóc ®ã ch−a cã n−íc
nµo trªn thÕ giíi chèng næi sù x©m l−îc b»ng ®¹i b¸c cña t− b¶n ©u - Mü, cô th−êng
nh¾c ®Õn kinh nghiÖm cña NhËt vµ Xiªm th× râ rµng hai n−íc nµy tho¸t hái ¸ch n« dÞch
chñ yÕu lµ b»ng c«ng cuéc duy t©n ë trong n−íc. V× thÕ sau khi ®i NhËt vÒ Phan Chu
Trinh rót ra tõ thùc tÕ ®Êt n−íc hïng c−êng nµy bµi häc vÒ sù gi¸c ngé d©n trÝ dÉn ®Õn
®éc lËp tù c−êng”. (52). Nh−ng gi¸o s− TrÇn V¨n Giµu l¹i cho r»ng: “Chñ tr−¬ng cña
Phan Chu Trinh ph¶n ®èi b¹o ®éng lµ xuÊt ph¸t tõ chñ tr−¬ng ®−a vµo Ph¸p chø kh«ng
®¸nh ®æ Ph¸p... Chñ tr−¬ng nµy c¨n cø vµo mét nhËn thøc sai lÇm vÒ b¶n chÊt cña çc
c−êng quèc t− b¶n ©u - Mü nãi chung vµ vÒ Ph¸p nãi riªng” (53).
Phan Chu Trinh kiªn quyÕt ph¶n ®èi cÇu viÖn: “bÊt väng ngo¹i, väng ngo¹i gi¶ ngu”.
Trong khi Phan Béi Ch©u chñ tr−¬ng cÇu viÖn NhËt ®Ó ®¸nh Ph¸p th× Phan Chu Trinh
cho lµ kh«ng cÇn thiÕt. «ng cho r»ng cÇu ng−êi n−íc ngoµi nÕu thÊy ®ñ søc sÏ tù ®éng
®Õn kh«ng chê ai nhê v¶, nÕu ch−a ®ñ søc, dï cã nhê v¶ hä còng kh«ng ®Õn; nh−ng nÕu
55
hä ®Õn vµ v¹n nhÊt th¾ng ®−îc th× còng chØ lµ c¶nh thay thÇy ®æi chñ. Cho nªn cÇu viÖn
NhËt lµ d¹i dét, kh¸c nµo ®em gièng lang sãi ®Õn nhµ, r¾n rÝt vµo cöa. «ng hoµn toµn
chèng l¹i viÖc cÇu viÖn NhËt. Lý gi¶i th¸i ®é nµy cña Phan Chu Trinh, bµ Thu Trang cho
r»ng, do «ng ®· nh×n thÊy tham väng cña chÝnh quyÒn T«-ki-« qua hiÖp −íc Portsmout
(1905) (54). Cßn gi¸o s− Vò D−¬ng Ninh l¹i cho r»ng “cã thÓ trong t− t−ëng Phan Chu
Trinh khi chèng ®èi triÒu NguyÔn vµ tiÕp nhËn t− t−ëng d©n chñ ph−¬ng T©y, cô kh«ng
chÊp nhËn sù tån t¹i cña bÊt cø nÒn qu©n chñ nµo”.
Phan Chu Trinh ph¶n ®èi cÇu viÖn NhËt, nh−ng l¹i chñ tr−¬ng “û Ph¸p cÇu tiÕn” chø
kh«ng ph¶n ®èi cÇu viÖn ®Ó tù lùc çnh sinh, lÊy søc d©n ta mµ ®¸nh ®æ Ph¸p. Theo «ng,
s½n cã n−íc Ph¸p ®ang cai trÞ ViÖt Nam lµ mét “n−íc lµm tiÒn ®¹o v¨n minh cña hoµn
cÇu th× nªn häc Ph¸p chuyªn dông t©m vÒ mÆt khai trÝ, trÞ sinh, çc viÖc thùc dông, d©n
trÝ ®· më, tr×nh ®é ngµy mét cao tøc lµ çi nÒn ®éc lËp ngµy sau ë ®Êy”.
Víi ph−¬ng ch©m hµnh ®éng “bÊt b¹o ®éng, b¹o ®éng t¾c tö BÊt väng ngo¹i väng
ngo¹i gi¶ ngu” Phan Chu Trinh ra søc ho¹t ®éng ®Ó “chÊn d©n khÝ, khai d©n trÝ, hËu d©n
sinh”. Tuy û Ph¸p cÇu tiÕn, song «ng còng ®Ò c¹o “tù lùc khai ho¸”. VËn ®éng nh÷ng
ng−êi cïng chÝ h−íng, ®i vµo d©n chóng diÔn thuyÕt, tuyªn truyÒn d©n quyÒn, thøc tØnh
d©n chóng, vËn ®éng më tr−êng häc theo lèi míi, lËp héi bu«n, héi n«ng d¹y nhau çch
lµm ¨n. «ng cïng Huúnh Thóc Kh¸ng, TrÇn QuÝ Çp ®i kh¾p tØnh Qu¶ng Nam, çc tØnh
Nam Trung bé, ra B¾c, ®Õn ®ån ®iÒn Phån X−¬ng, sang NhËt t×m gÆp Phan Béi Ch©u ®Ó
cïng bµn viÖc n−íc. Tr−íc sau «ng trung thµnh víi chñ tr−¬ng ho¹t ®éng c«ng khai, «n
hoµ, ®ßi nhµ n−íc thùc d©n c¶i çch chÝnh s¸ch cai trÞ ®èi víi d©n téc ta. Ho¹t ®éng ë
trong n−íc: viÕt th− thØnh cÇu toµn quyÒn §«ng D−¬ng, ®Õn viÖc bµn më tr−êng §«ng
Kinh nghÜa thôc, hay tr¶ lêi thÈm vÊn thèng ®èc Nam kú ë nhµ tï C«n ®¶o, «ng kh«ng
dÊu diÕm quan ®iÓm cña m×nh vÒ chèng b¹o ®éng vµ dùa vµo n−íc ngoµi ®Ó ®¸nh Ph¸p.
H¬n m−êi n¨m ë Ph¸p «ng vÉn c«ng khai lªn ¸n chÝnh s¸ch cai trÞ cña Ph¸p ë §«ng
D−¬ng. «ng ®· viÕt çc t¸c phÈm “§iÒu trÇn vÒ biÕn cè 1908 ë Trung kú”, “Göi Liªn
minh nh©n quyÒn Ph¸p”, “Trung kú d©n biÕn thØ m¹t ký”, “Göi Bé thuéc ®Þa vµ toµn
quyÒn §«ng D−¬ng ®ang ë Ph¸p”. «ng viÕt “§«ng D−¬ng chÝnh trÞ luËn” v¹ch mÆt bän
Ph¸p thùc d©n c−íp ®o¹t ruéng ®Êt lËp ®ån ®iÒn. «ng cßn viÕt “Ph¸p - ViÖt liªn hiÖp hËu
chi T©n ViÖt Nam”. Çc bµi b¸o, «ng vÉn theo ®uæi chñ tr−¬ng “û Ph¸p cÇu tiÕn” yªu cÇu
chÝnh phñ Ph¸p gióp cho d©n Annam ®−îc häc hµnh, ®−îc tù do, tù chñ, “ph¶i bá ®éc
quyÒn r−îu, cÊm hót thuèc phiÖn, cho tù do häc hµnh x¸c ®Þnh l¹i chÕ ®é chÝnh trÞ vµ
hµnh ph¸p ë §«ng D−¬ng, ©n x¸ chÝnh trÞ ph¹m, cã th¸i ®é míi ®èi víi mäi ng−êi b¶n xø
vèn lµ n¹n nh©n cña sù khinh bØ qu¸ ®¸ng”(55) hay “chÝnh phñ ph¶i c¶i t¹o nh÷ng ¸p
56
bøc, nh÷ng bÊt c«ng mµ chóng t«i lµ n¹n nh©n”... “ng−êi Ph¸p ph¶i söa ®æi çch cai trÞ
vµ nªn gióp cho Annam tiÕn bé lªn” (56).
Tãm l¹i, chñ tr−¬ng cøu n−íc cña Phan Chu Trinh nh×n mét çch kh¸i qu¸t lµ con
®−êng c¶i çch d©n chñ - duy t©n thùc nghiÖp ®Ó tù c−êng víi môc tiªu cô thÓ lµ ®¸nh ®æ
qu©n chñ x©y dùng d©n chñ. NhiÖm vô cô thÓ lµ “chÊn d©n khÝ, khai d©n trÝ, hËu d©n
sinh”. Ph−¬ng ch©m hµnh ®éng lµ kh«ng dïng b¹o lùc, kh«ng cÇu viÖn bªn ngoµi, û
Ph¸p cÇu tiÕn. H×nh thøc ®Êu tranh c«ng khai, hîp ph¸p, «n hoµ, kiªn tr× tè ço téi ¸c
cña ®Õ quèc, phong kiÕn, ph¶n ®æi chÝnh s¸ch cai trÞ cña chóng vµ yªu cÇu hä ph¶i söa
®æi chÝnh s¸ch cai trÞ, t¹o c¬ héi cho ViÖt Nam tiÕn bé. Tõ chñ tr−¬ng kh¸i qu¸t ®Õn biÖn
ph¸p cô thÓ, tÊt c¶ ®Òu thÓ hiÖn râ t− t−ëng míi cña Phan Chu Trinh: t− t−ëng khÝch lÖ
con ng−êi v−¬n tíi cuéc sèng v¨n minh h¬n, tèt dÑp h¬n; thÓ hiÖn mét kh¸t väng lín lao
c¶i t¹o ViÖt Nam theo m« h×nh çc n−íc t− b¶n ph−¬ng T©y.
b4. Nh÷ng mÆt tÝch cùc vµ h¹n chÕ trong con ®−êng cøu n−íc cña Phan Chu Trinh
NhËn xÐt vÒ con ®−êng cøu n−íc cña Phan Chu Trinh qu¶ lµ mét vÊn ®Ò kh«ng ®¬n
gi¶n chót nµo. Bëi v× ngay trong chÝnh kiÕn cña Phan Chu Trinh ®· chøa ®ùng nhiÒu
m©u thuÉn råi. Ch¼ng h¹n nh− «ng ph¶n ®èi b¹o ®éng, chèng b¹o ®éng ®Õn cïng v× lý
do b¹o ®éng lµ chÕt, song «ng l¹i cho r»ng ng−êi thùc lßng yªu n−íc th× ph¶i kh«ng sî tï
®µy, kh«ng sî tÝnh m¹ng hy sinh. «ng chñ tr−¬ng chÊn h−ng d©n khÝ nh−ng l¹i phª
ph¸n nh÷ng ng−êi d¸m næi dËy ®¸nh T©y ®Ó “®−a ®Çu ra cho ng−êi b¾n nµo cã Ých g×,
ch¼ng qua chØ lµm cho d©n ®øc thªm truþ l¹c”. «ng tuyªn bè kÎ thï cÇn ®¸nh ®æ ngay lµ
c−êng quyÓn ¸p chÕ, nh−ng l¹i kh«ng ®¸nh ®æ nÒn thèng trÞ cña ®Õ quèc Ph¸p. «ng
h−íng ®Õn ®éc lËp mµ l¹i “sî Ph¸p bá n−íc Nam mµ ®i chø cßn ai m−u toan chèng cù
n÷a”. «ng chñ tr−¬ng tù trÞ, nh−ng l¹i thõa nhËn sù cai trÞ cña Ph¸p. M−u ®éc lËp d©n
téc mµ l¹i kh«ng ®¸nh ®uæi kÎ thï x©m l−îc ®ang thèng trÞ m×nh. «ng chèng cÇu viÖn
NhËt th× «ng l¹i dùa Ph¸p. «ng còng thÊy Ph¸p nh− Albert - Sarraut chuyªn “nãi mét
®−êng lµm mét nÎo”, “®−a ra nh÷ng c¶i çch dèi tr¸ nh»m ®Çu ®éc vµ t−íc quyÒn tù do
cña d©n chóng” còng thÊy ng−êi Ph¸p tµn ¸c nh−ng vÉn cø tin, cø hy väng hä sÏ thµnh
thËt gióp d©n Annam... VËy th× ng−êi ®êi sau nhËn thøc con ®−êng cøu n−íc cña «ng
ch¼ng khã l¾m sao? Mçi ng−êi nh×n ë mçi gãc ®é kh¸c nhau, khai th¸c nh÷ng khÝa c¹nh
kh¸c nhau mµ ph¸t biÓu ý kiÕn kh¸c nhau. HiÖn nay giíi nghiªn cøu cã rÊt nhiÒu ý kiÕn
kh¸c nhau vÒ chñ tr−¬ng cøu n−íc cña Phan Chu Trinh. Cã thÓ t¹m thêi ph©n thµnh ba
nhãm ý kiÕn nh− sau:
Nhãm thø nhÊt cho r»ng chñ tr−¬ng cøu n−íc cña Phan Chu Trinh lµ thÝch hîp, lµ
s¸ng kiÕn vµ çch m¹ng. Nh− phã gi¸o s− NguyÔn V¨n Hång nhËn xÐt vÒ chñ tr−¬ng bÊt
57
b¹o ®éng, b¹o ®éng t¾c tö lµ mét sù lý gi¶i s¾c s¶o ®Çy lßng nh©n ¸i... §ã lµ mét nhËn
®Þnh ®óng, t×m con ®−êng Ýt ph¶i tr¶ gi¸ b»ng m¸u, tr¸nh cho d©n çi chÕt v« téi... HÖ
luËn “b¹o ®éng t¾c tö” mang tÝnh khoa häc vµ s¾c l¹nh” (57). NguyÔn Kh¾c §¹m th× cho
r»ng chñ tr−¬ng kh«ng b¹o ®éng qu¶ “lµ mét s¸ng kiÕn, mét t− t−ëng hoµn toµn míi mÎ”
(58). Thanh §¹m cho r»ng “nh÷ng ®Ò x−íng c¶i l−¬ng cña Phan Chu Trinh kh«ng hÒ
mang tÝnh tho¶ hiÖp mµ mang tÝnh tiÕn c«ng cã ý nghÜa s©u s¾c cña mét cuéc çch m¹ng
v¨n ho¸ thùc sù.
Nhãm thø hai cho r»ng chñ tr−¬ng c¶i çch cña Phan Chu Trinh lµ h¹n chÕ, lµ sai,
lµ tho¶ hiÖp víi Ph¸p. Tiªu biÓu lµ ý kiÕn cña gi¸o s− TrÇn V¨n Giµu. Theo TrÇn V¨n
Giµu “cuéc ph©n tranh gi÷a b¹o ®éng vµ c¶i l−¬ng håi ®Çu thÕ kû XX ë ViÖt Nam xÐt cho
cïng kh«ng ph¶i lµ sù ph©n tranh gi÷a hai xu h−íng çch m¹ng mµ thùc ra ®ã lµ sù
ph©n tranh gi÷a xu h−íng çch m¹ng ®¸nh ®æ thùc d©n Ph¸p víi xu h−íng c¶i l−¬ng
chñ nghÜa tho¶ hiÖp víi Ph¸p. Nh×n l¹i lÞch sö kh«ng thÓ kh«ng thÊy con ®−êng çch
m¹ng b¹o ®éng lµ ®óng lµ ch©n chÝnh mµ ®−êng lèi tho¶ hiÖp c¶i l−¬ng lµ sai lµ kh«ng
ch©n chÝnh”(59). Chç yÕu nhÊt cña Phan Chu Trinh “lµ ë chç Phan Chu Trinh kh«ng ®Ò
ra môc tiªu ®¸nh ®æ thùc d©n Ph¸p”(60). Gi¸o s− §inh Xu©n L©m nhËn xÐt cã nhÑ
nhµng h¬n: “§Æt trong ®iÒu kiÖn lÞch sö ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XX, xu h−íng chÝnh trÞ c¶i
çch cña «ng cã mÆt thÝch hîp, nh−ng kh«ng v× thÕ mµ ®i tíi xem nhÑ, thËm chÝ phñ
nhËn xu h−íng b¹o ®éng... So víi xu h−íng b¹o ®éng ®ang thêi th× xu h−íng c¶i çch
cßn h¹n chÕ...”(61).
Nhãm thø ba kh«ng b×nh luËn vÒ chñ tr−¬ng cøu n−íc cña Phan Chu Trinh mµ chØ
nhÊn m¹nh lßng yªu n−íc vµ ho¹t ®éng kh«ng mÖt mái cho sù nghiÖp cøu n−íc cøu d©n.
Nh− thÕ kh«ng cã nghÜa lµ çc nhµ nghiªn cøu kh«ng cã çch nh×n nhËn thèng nhÊt.
Tõ ®ã cã thÓ thÊy næi lªn mÆt tÝch cùc vµ h¹n chÕ trong chñ tr−¬ng cøu n−íc cña Phan
Chu Trinh. TÊt c¶ ®Òu thÊy sù lùa chän con ®−êng cøu n−íc theo khuynh h−íng t− s¶n
lµ tiÕn bé, lµ tÝch cùc ë nh÷ng n¨m tr−íc chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt. §¸nh ®æ qu©n
chñ l¹c hËu, x©y dùng d©n chñ ®¶m b¶o d©n quyÒn lµ môc tiªu tÝch cùc, khÝch lÖ con
ng−êi v−¬n tíi cuéc sèng v¨n minh h¬n. §ã lµ sù lùa chän hîp víi qui luËt ph¸t triÓn
th«ng th−êng mµ nh©n lo¹i ®· tr¶i qua. Chñ tr−¬ng cøu n−íc xuÊt ph¸t tõ ®éng c¬ yªu
n−íc th−¬ng d©n s©u s¾c. T×nh yªu Êy ®· thóc dôc «ng phÊt lªn l¸ cê d©n chñ, vµ «ng lµ
ng−êi ViÖt Nam ®Çu tiªn ®Ò x−íng vÊn ®Ò d©n chñ-d©n quyÒn. Do yªu cÇu d©n chñ, kh¸t
väng d©n quyÒn do «ng ®Ò x−íng phï hîp víi thêi ®¹i, phï hîp víi b−íc chuyÓn cña çch
m¹ng ViÖt Nam tõ ph¹m trï cò phong kiÕn sang ph¹m trï míi t− s¶n nªn ®· cã t¸c dông
nhÊt ®Þnh ®èi víi phong trµo çch m¹ng thêi ®ã.
58
D−íi ¶nh h−ëng cña xu h−íng c¶i çch vµ ho¹t ®éng tÝch cùc cña Phan Chu Trinh
®· lµm bïng næ cuéc vËn ®éng c¶i çch d©n chñ réng lín ë Trung kú, sau ®ã lan ra c¶
n−íc tÊn c«ng quyÕt liÖt vµo giai cÊp phong kiÕn, h« hµo c¶i çch phong tôc, ®Èy m¹nh
ho¹t ®éng c«ng th−¬ng. §iÒu ®ã thÓ hiÖn kh¸t väng c¶i t¹o ViÖt Nam theo m« h×nh çc
n−íc tiªn tiÕn. §ã lµ tÝnh tÝch cùc, çch m¹ng trong chñ tr−¬ng cøu n−íc cña Phan Chu
Trinh.
Tuy nhiªn chñ tr−¬ng cøu n−íc cña Phan Chu Trinh chøa ®ùng nh÷ng h¹n chÕ lín.
H¹n chÕ lín nhÊt lµ cô kh«ng ®Æt môc th× «ng lµm liªn tôc qua çc t¸c phÈm cña m×nh,
nh−ng ch−a cã lóc nµo «ng nãi ®¸nh ®æ Ph¸p ®Ó phôc ViÖt nh− môc tiªu cña Phan Béi
Ch©u. ë §«ng Kinh (NhËt) «ng khuyªn Phan Béi Ch©u: “Kh«ng cÇn h« hµo ®¸nh Ph¸p”.
VÒ n−íc viÕt th− göi toµn quyÒn B« th× l¹i “chØ sî ng−êi Ph¸p bá n−íc Nam mµ ®i ai cßn
m−u toan chèng cù n÷a”. «ng ®Æt vÊn ®Ò thiÕt lËp d©n chñ mµ kh«ng cÇn diÖt thùc d©n
Ph¸p, cø nh− ViÖt Nam kh«ng ph¶i lµ n−íc thuéc ®Þa: “lµm nh− m©u thuÉn x· héi ViÖt
Nam kh«ng ph¶i lµ m©u thuÉn gi÷a chÝnh quèc víi thuéc ®Þa mµ lµ gi÷a nh©n d©n víi
chÕ ®é qu©n chñ. Nh− thÕ lµ sai lÇm”. Tõ chç kh«ng ®Æt môc tiªu ®¸nh ®æ Ph¸p nªn «ng
chñ tr−¬ng kh«ng cÇn b¹o ®éng. «ng h« hµo chí b¹o ®éng, b¹o ®éng lµ d¹i dét lµ trÎ con,
lµ chÕt v« Ých. Th− göi toµn quyÒn B«, «ng c«ng kÝch ph¸i b¹o ®éng lµ “nãng n¶y ®iªn
khïng” theo ®uæi “mét kÕ s¸ch ®ª m¹t”(62). TrÇn V¨n Giµu cho r»ng “kh«ng ph¶i Phan
Chu Trinh cho r»ng lóc nµy ta ch−a nªn b¹o ®éng ®¸nh Ph¸p, ®Ó ®Õn khi cã nhiÒu lùc
l−îng nh©n d©n, cã thêi c¬ thuËn lîi råi sÏ næi lªn kh«ng ph¶i nh− thÕ mµ kh«ng bao giê
nªn b¹o ®éng” (63).
T¹i sao Phan Chu Trinh l¹i kh«ng ®Æt môc tiªu ®¸nh ®æ thùc d©n Ph¸p mµ cßn dùa
vµo Ph¸p cÇu tiÕn? NhiÒu ý kiÖn cho r»ng do Phan Chu Trinh kh«ng hiÓu biÕt vÒ thùc
d©n Ph¸p. Theo phã gi¸o s− Hå Song: Phan Chu Trinh “triÒn miªn m¬ hå ®èi víi b¶n
chÊt cña ®Õ quèc Ph¸p”. Gi¸o s− Vò D−¬ng Ninh cho r»ng con ®−êng canh t©n... ®èi víi
ViÖt Nam” chøa ®ùng çch nh×n nhËn m¬ hå vÒ sù tµn b¹o cña chñ nghÜa thùc d©n Ph¸p.
Ph¶i ch¨ng çch m¹ng t− s¶n Ph¸p 1789 ®· tõng ®¸nh ®æ qu©n chñ vµ ban hµnh tuyªn
ng«n nh©n quyÒn vµ d©n quyÒn; khÈu hiÖu Tù do B×nh ®¼ng - B¸c ¸i cïng nh÷ng thµnh
tùu kinh tÕ - x· héi cña quèc gia Ph¸p ®· cã søc cuèn hót, khiÕn Cô kh«ng ph©n biÖt
n−íc Ph¸p v¨n minh ë ch©u ¢u vµ ng−êi Ph¸p d· man cña thuéc ®Þa? NghÜa lµ Cô
kh«ng thÊy hÕt b¶n chÊt cña chñ nghÜa t− b¶n ®èi víi çc d©n téc bÞ ¸p bøc (64). Gi¸o s−
TrÇn V¨n Giµu nhËn xÐt r»ng tõ ®Çu ®Õn cuèi Phan Chu Trinh m¬ hå vÒ b¶n chÊt cña
thùc d©n Ph¸p vµ çc c−êng quèc ©u Mü... «ng ®· nhËn thøc sai vÒ b¶n chÊt thùc d©n
cña Ph¸p: “Tõ cuèi thÕ kû XIX trë ®i, vÕt ch©n ng−êi ©u in kh¾p thÕ giíi, th−¬ng thuyÒn
chiÕn h¹m ®i ®Õn d©u th× häc thuËt kü x¶o còng m¹nh ®Õn ®Êy, cã ai ham muèn th× trót
59
r−¬ng tu«ng tói mµ ph©n tÆng, kh¶ng kh¸i ban ph¸t cho mµ kh«ng chót g× dÊu hÕt. §Õn
lóc ®· hÊp thu ®ång hoµ th× dÉu lµm b×nh ®¼ng trªn ®µn giao tÕ kh«ng ph©n bê câi g×.
«ng tin n−íc Ph¸p lµ “xø së cña v¨n minh”, “quª h−¬ng cña tiÕn bé”, tin r»ng “Ph¸p lµm
tiÒn ®¹o v¨n minh c¶ hoµn cÇu” (65). Do ®ã mµ cÇn dùa vµo Ph¸p.
Phan Chu Trinh nhËn ®Þnh sai vÒ kh¶ n¨ng cña d©n téc ViÖt Nam: “Than «i! D©n khÝ
n−íc Nam ngµy nay truþ l¹c, h¾c ¸m, so s¸nh víi çc n−íc ©u Mü xa çch kh«ng thÓ lÊy
dÆm mµ tÝnh ®−îc”. «ng so s¸nh d©n nh− ®µn kiÕn, lò mèi mÊt hÕt t− çch. V× thÕ «ng
kh«ng tÝnh ®Õn phong trµo quÇn chóng lµm hËu thuÉn cho nh÷ng yªu cÇu c¶i çch cña
m×nh. §äc th− göi toµn quyÒn B« hay thÊt ®iÒu trÇn göi Kh¶i §Þnh ng−êi ®äc thÊy h¶ d¹
khi nghe «ng tÊn c«ng d÷ déi, dån dËp vµo bän vua quan phong kiÕn, song còng c¶m
thÊy bùc m×nh khi «ng l¹i rÊt n−¬ng nhÑ víi chÝnh quyÒn thùc d©n, kh«ng d¸m tÊn c«ng
chÝnh quyÒn b¶o hé mµ chØ cÇu xin: ChØ “®Õn cöa quan b¶o hé, ph¬i gan tr¶i mËt, rá m¸u
kÓ râ çi thùc ®o¹n tµn ng−îc cña quan tr−êng còng lµ çi t×nh tr¹ng th¶m khæ cña d©n
khiÕn çc téi ¸c ®ã lät vµo nh÷ng tai quan b¶o hé... çc quan b¶o hé nghe còng thÊy xãt
ruét ®au lßng”... cho lµ ph¶i mµ kh«ng nì cù tuyÖt... chØ sî n−íc Ph¸p bá n−íc Nam mµ
®i, cßn ai xem Ph¸p lµ thï ®Þch n÷a”. «ng l¹i ®Æt vËn mÖnh n−íc nhµ vµo lßng ®é l−îng
cña thùc d©n Ph¸p.
ThËt lµ ng©y th¬ khi tin r»ng Ph¸p sÏ ®au lßng xãt ruét v× nçi khæ cña d©n Nam.
ThËt ¶o t−ëng khi tin r»ng cã thÓ dùa vµo Ph¸p mµ ®¸nh qu©n chñ. Qu¶ lµ Phan Chu
Trinh ch−a nh×n thÊy kÎ thï chÝnh cña d©n téc.
ViÖc t¸ch rêi môc tiªu ®¸nh ®æ qu©n chñ vµ ®¸nh ®æ ®Õ quèc Ph¸p chøng tá Phan
Chu Trinh ch−a nh×n thÊy mèi liªn hÖ gi÷a hai môc tiªu nµy vµ Phan Béi Ch©u còng
vËy.
Phan Chu Trinh ®· ph¶i tr¶ gi¸ cho sai lÇm cña m×nh b»ng b¶n ¸n Ph¸p ®µy ra C«n
§¶o, sau ®ã lµ 14 n¨m tha l−¬ng trªn ®Êt Ph¸p.
Suèt cuéc ®êi Phan Chu Trinh ®· tin vµ kiªn tr× ho¹t ®éng thuyÕt phôc chÝnh phñ
Ph¸p c¶i çch chÝnh trÞ, thµnh thùc khai ho¸ cho d©n ViÖt Nam. ViÖc lµm nµy kh«ng ®¹t
kÕt qu¶. §ã lµ ¶o t−ëng chÝnh trÞ, bëi ®Õ quèc Ph¸p còng nh− bÊt kú ®Õ quèc nµo kh¸c,
kh«ng bao giê l¹i tù nguyÖn lµm cho d©n téc thuéc ®Þa lín m¹nh lªn ®Ó tiÕn tíi gi¶i
phãng. Bëi thÕ con ®−êng cña Phan Chu Trinh ®Çy bi kÞch. Con ®−êng c¶i çch v¨n ho¸,
kinh tÕ û l¹i vµo Ph¸p, ®Ó thuyÕt phôc “n−íc mÑ”, ®Ó mong chê tù trÞ mang tÝnh kh«ng
t−ëng, nh−ng lßng yªu n−íc, mong muèn cho d©n tù do h¹nh phóc lµ cã thùc. «ng phª
ph¸n ®óng con ®−êng ®· qua, nh−ng khi ph¶i t×m lêi gi¶i cho con ®−êng ®i tíi cña d©n
téc «ng l¹i r¬i vµo kh«ng t−ëng. Bëi vËy mÆc dï l¸ cê duy t©n - thùc nghiÖp do Phan Chu
60
Trinh ph¸t ®éng ®· khëi dËy nh÷ng høng khëi ®Êu tranh, t¹o ra phong trµo duy t©n s«i
næi, nh−ng cuèi cïng còng thÊt b¹i.
MÆc dï vËy, cuéc ®êi ho¹t ®éng çch m¹ng víi tÊm lßng yªu n−íc th−¬ng d©n s©u
s¾c, Phan Chu Trinh ®· ®−îc nh©n d©n ViÖt Nam dµnh cho t×nh c¶m tin yªu, ng−ìng
mé, ®−îc lÞch sö ghi nhËn lµ mét trong nh÷ng nhµ ho¹t ®éng çch m¹ng tiªu biÓu ë ®Çu
thÕ kû XX.
Cã thÓ nãi con ®−êng çch m¹ng d©n chñ t− s¶n do Phan Béi Ch©u vµ Phan Chu
Trinh khëi x−íng phï hîp víi qui luËt ph¸t triÓn cña lÞch sö, hîp lßng d©n nªn ®· l«i
cuèn ®−îc ®«ng ®¶o nh©n d©n tham gia, t¹o ra cuéc vËn ®éng cøu n−íc s«i næi ë ®Çu thÕ
kû XX víi çc phong trµo §«ng Du, phong trµo Duy t©n, §«ng Kinh nghÜa thôc, phong
trµo chèng thuÕ ë Trung kú, vô ®Çu ®éc binh lÝnh Ph¸p ë Hµ Néi, ViÖt Nam Quang Phôc
héi. Nh−ng do nh÷ng h¹n chÕ giai cÊp vµ thêi ®¹i mµ b¶n th©n çc cô kh«ng v−ît qua
®−îc nªn cuèi cïng ®Òu thÊt b¹i.
c. Con ®−êng çch m¹ng cña çc ®¶ng ph¸i t− s¶n vµ tiÓu t− s¶n
Giai cÊp t− s¶n d©n téc ViÖt Nam võa ngoi lªn ®· gÆp ngay sù chÌn Ðp cña thùc d©n
Ph¸p. Ph¶n øng cña giai cÊp t− s¶n ®· nhiÒu lÇn béc lé c«ng khai trªn b¸o chÝ cña t−
s¶n. §Ó ®èi phã víi t×nh h×nh nµy thùc d©n Ph¸p h« hµo Ph¸p - ViÖt hîp t¸c, kh«ng chØ
cã chÝnh trÞ mµ c¶ vÒ kinh tÕ. Thñ ®o¹n nµy cña thùc d©n Ph¸p ®· ¶nh h−ëng trùc tiÕp
®Õn chñ tr−¬ng cña t− s¶n. T¹i Nam kú n¨m 1924, t− s¶n lËp ra §¶ng lËp hiÕn ®Ó ®Êu
tranh víi Ph¸p. §¶ng nµy chñ tr−¬ng c¶i l−¬ng Ph¸p - ViÖt ®Ò huÒ. §Êu tranh cña hä
chñ yÕu lµ göi yªu s¸ch hoÆc thØnh cÇu ®Õn chÝnh phñ Ph¸p ®ßi tù do d©n chñ, chèng
®éc quyÒn, ®ßi tù do t− t−ëng, tù do viÕt b¸o b»ng tiÕng mÑ ®Î, tù do ®i l¹i, tù do héi häp.
§¶ng nµy ch−a cã hÖ thèng tæ chøc, ch−a cã c−¬ng lÜnh chÝnh trÞ. Nh−ng toµn bé ho¹t
®éng cña hä lµ ®Ò nghÞ c¶i çch d©n chñ. §iÒu nµy thÓ hiÖn râ ë ch−¬ng tr×nh thØnh cÇu
rña Bïi Quang Chiªu nh©n danh l·nh tô §¶ng lËp hiÕn “Ng−êi §«ng D−¬ng kh«ng thÓ
®ßi hái ë n−íc ®ì ®Çu nh÷ng g× mµ nã kh«ng chÊp nhËn ®−îc... Ng−êi An Nam v÷ng tin
ë lêi thØnh cÇu cña m×nh v× hä quyÕt kh«ng ®éng ch¹m m¶y may ®Õn lîi Ých chÝnh ®¸ng
cña ng−êi ©u ch©u trong n−íc m×nh, kh«ng hÒ lµm suy suyÓn chót nµo vÒ lßng trung
thµnh vµ biÕt ¬n ®èi víi sù nghiÖp khai ho¸ cña n−íc Ph¸p”. Cuèi cïng «ng kÕt luËn: “...
Chóng t«i kh«ng muèn lµm sù nghiÖp ph¸ ho¹i, tr¸i l¹i, chóng t«i muèn gãp søc vµo
c«ng tr×nh t¸i t¹o... Chóng t«i kh¶ng kh¸i thõa nhËn c«ng ¬n b¶o hé cña n−íc Ph¸p vµ
ng−êi An Nam mong mái sù tiÕp tôc vµ cñng cè víi ®iÒu kiÖn ng−êi ta ph¶i chó ý réng
r·i ®Õn nguyÖn väng cña hä, ph¶i chÊm døt nh÷ng h¹n chÕ cè g¾ng v−¬n lªn sù ph¸t
triÓn toµn diÖn vÒ nh©n çch cña hä”.
61
Trong khi §¶ng lËp hiÕn chñ tr−¬ng c¶i l−¬ng Ph¸p - ViÖt ®Ò huÒ th× çc tæ chøc
chÝnh trÞ cña tiÓu t− s¶n kh«ng t¸n thµnh. Hä muèn ho¹t ®éng m¹nh mÏ h¬n ®Ó x©y dùng
lùc l−îng. Tæ chøc chÝnh trÞ ®Çu tiªn cña tiÓu t− s¶n lµ T©m T©m x·. T©m T©m x· c«ng
bè ®iÒu lÖ vµ t«n chØ: “Liªn hîp nh÷ng ng−êi cã trÝ thøc trong toµn d©n ViÖt Nam kh«ng
ph©n biÖt ®¶ng ph¸i, miÔn lµ cã quyÕt t©m hy sinh tÊt c¶ t− ý vµ quyÒn lîi ç nh©n, ®em
hÕt søc m×nh tiÕn hµnh mäi viÖc ®Ó kh«i phôc quyÒn lµm ng−êi cña ng−êi ViÖt Nam”. VÒ
“ChÝnh thÓ ph¶i lËp ra nh− thÕ nµo, ®Õn lóc Êy sÏ do toµn thÓ ®oµn viªn vµ toµn quèc
quèc d©n quyÕt ®Þnh sao cho phï hîp víi trµo l−u thÕ giíi vµ t×nh thÕ trong n−íc mµ ®¹i
®a sè t¸n thµnh”. Nh÷ng ng−êi thµnh lËp T©m T©m x· lµ nh÷ng ng−êi ®· cã liªn l¹c víi
çc ®¶ng viªn §¶ng céng s¶n Trung Quèc víi çc cè vÊn Liªn X«. Hä thÊy râ sai lÇm
khuyÕt ®iÓm cña Phan Béi Ch©u, cã c¶m t×nh víi chñ nghÜa Céng s¶n. §iÒu lÖ vµ t«n chØ
cña hä ®· chÞu ¶nh h−ëng cña trµo l−u çch m¹ng Th¸ng M−êi. Hä ch−a theo con
®−êng th¸ng M−êi, song còng kh«ng quyÕt ®Þnh h¼n ®i theo con ®−êng cña çch m¹ng
T©n Hîi Trung Quèc. T©m t©m x· do dù ch−a lùa chän mét con ®−êng cô thÓ.
T¹i Vinh (NghÖ An) çc trÝ thøc yªu n−íc lËp ra tæ chøc ViÖt Nam NghÜa ®oµn sau
®æi thµnh Phôc ViÖt. Tæ chøc nµy chñ tr−¬ng kh«i phôc nÒn ®éc lËp cña ViÖt Nam.
Nh−ng ch−a cã ®−êng lèi tiÕn hµnh. Nh÷ng trÝ thøc nµy chèng l¹i chñ tr−¬ng Ph¸p -
ViÖt ®Ò huÒ nh−ng ch−a cã nhËn thøc chÝnh trÞ râ rµng. Hä thÝch khÈu hiÖu Tù do, B×nh
®¼ng, B¸c ¸i cña çch m¹ng Ph¸p hoÆc chñ nghÜa Tam d©n cña T«n Trung S¬n, nh−ng
hä l¹i cã c¶m t×nh víi çch m¹ng th¸ng M−êi Nga, víi §¶ng Céng s¶n Ph¸p.
T¹i Sµi Gßn nhãm trÝ thøc lËp ra §¶ng Thanh niªn. Thùc ra ®©y chØ lµ mét nhãm
chÝnh trÞ, chèng chñ tr−¬ng Ph¸p - ViÖt ®Ò huÒ cña t− s¶n, muèn cã tæ chøc chÝnh trÞ
riªng ®Ó ho¹t ®éng, nh−ng hä ch−a cã chñ tr−¬ng ®−êng lèi, ®iÒu lÖ râ rµng.
Mét trÝ thøc t©n häc næi lªn tr−íc thanh niªn Sµi Gßn nh− mét biÓu t−îng cña lßng
yªu n−íc ®ã lµ NguyÔn An Ninh. NguyÔn An Ninh lµ mét nhµ luËt häc, nhµ b¸o vµ chÝnh
kh¸ch næi tiÕng. «ng lµm b¸o La Coche fÐlÐc ®Ó tuyªn truyÒn çch m¹ng. «ng kÞch liÖt
c«ng kÝch chÕ ®é vµ chÝnh s¸ch thùc d©n ph¶n ®éng, g©y lßng c¨m thï s©u s¾c trong
nh©n d©n ®èi víi kÎ x©m l−îc: Çc bµi b¸o cña «ng ®· lét trÇn chñ nghÜa thùc d©n qua
chÝnh s¸ch thuéc ®Þa cña Ph¸p. «ng viÕt “Thø nhÊt, n−íc Ph¸p ®· ch¼ng nh÷ng kh«ng
¸p dông nh÷ng nguyªn lý vÜ ®¹i mµ nã tuyªn bè, nã l¹i cßn tiªu diÖt tinh thÇn d©n chñ
cña x· héi ViÖt Nam; Thø nh×, Ph¸p lµ n−íc ®· ban bè tù do vµ d©n quyÒn cho nh÷ng
ng−êi míi h«m qua lµ n« lÖ, th× chÝnh n−íc Ph¸p ®ã ë §«ng D−¬ng l¹i ®Æt ¸ch n« lÖ lªn
cæ mét d©n téc tù do tõng cã nÒn v¨n ho¸ trong lóc ng−êi Ph¸p cßn l¹c hËu ë trong
nh÷ng lµng xãm quanh ao hå” (66).
62
B»ng çch ®ã b¸o chÝ cña NguyÔn An Ninh ®· g©y ®−îc c¨m thï t¹o nªn chÝ khÝ
chèng l¹i kÎ thï. «ng ®Æt lßng tin vµo tÇng líp thanh niªn ViÖt Nam, nhÊt lµ thanh niªn
T©y häc, ®Ó ®µo t¹o ra mét líp ng−êi cã v¨n ho¸, cã lý t−ëng, cã chÝ khÝ, cã n¨ng lùc vµ
cã tæ chøc. «ng cho r»ng: “®Ó phÊt cê trong giai ®o¹n ®Êu tranh míi nµy cÇn ph¶i dùa
vµo líp ng−êi míi cã hÖ thèng v¨n ho¸ lµm h−íng ®¹o cho c¶ d©n téc. Líp ng−êi míi Êy
lµ thanh niªn vµ ph¶i tæ chøc l¹i thµnh mét nhãm ®Ó chuÈn bÞ cho t−¬ng lai”:
Môc tiªu cña Thanh niªn lµ ®¸nh ®uæi thùc d©n Ph¸p ®Ó giµnh ®éc lËp b»ng ph−¬ng
ph¸p çch m¹ng hoµ b×nh. “N−íc Ên §é cho chóng ta mét tÊm g−¬ng duy nhÊt mµ ch©u
¸ mang ¸ch thùc d©n cña ch©u ¢u cã thÓ lµm ®−îc”. Nh−ng ph¶i cã ®iÒu kiÖn, ®ã lµ
chÝnh phñ Ph¸p ph¶i réng l−îng ch©n thµnh, ph¶i ban bè tù do d©n chñ cho nh©n d©n
n−íc ta, trong ®iÒu kiÖn ®ã th× “thanh niªn ViÖt Nam Ph¸p ho¸ ngµy nay muèn thø tho¶
hiÖp quyÒn lîi thùc d©n víi nguyÖn väng ViÖt Nam”. Song nÕu kh¶ n¨ng ®ã thÊt b¹i th×
ph¶i chÊp nhËn b¹o lùc çch m¹ng. “Trong hai hoÆc ba n¨m Thanh niªn ViÖt Nam tù
kiÓm nghiÖm thÊy r»ng nh÷ng cè g¾ng cña m×nh lµ v« Ých th× hä sÏ im h¬i lÆng tiÕng ®Ó
nh−êng chç cho ng−êi nµo cã Ých h¬n cho gièng nßi”. ¤ng cßn viÕt “Khi mét gièng nßi bÞ
dån ®Õn chç chØ cßn cã thÓ lùa chän gi÷a çi chÕt vµ n« lÖ th× x«ng vµo çi chÕt lµ dòng
c¶m h¬n. N¬i nµo mµ nã kh«ng ph¶i lµ thiÕt yÕu th× b¹o lùc míi bÞ lªn ¸n. Cã nh÷ng
tr−êng hîp ph¶i c«ng nhËn b¹o lùc v× kh«ng çch nµo kh¸c”(67).
Çc tæ chøc tiÓu t− s¶n trªn ®©y giµu lßng yªu n−íc, cã hoµi b·o ®éc lËp d©n téc,
song do thiÕu c¬ së lý luËn nªn hä lóng tóng trong viÖc ®Þnh ra con ®−êng cøu n−íc.
N¨m 1927 mét tæ chøc chÝnh trÞ míi cña tiÓu t− s¶n thµnh lËp lµ ViÖt Nam quèc d©n
®¶ng. PhÇn ®«ng ®¶ng viªn cña ViÖt Nam quèc d©n §¶ng lµ trÝ thøc, sinh viªn, häc sinh,
viªn chøc, tiÓu th−¬ng, phó n«ng, trung n«ng kh¸, thÇy gi¸o, héi tÒ ë lµng x· cã c¶ ®¶ng
viªn, ®Þa chñ, t− s¶n. Nh− vËy vÒ thµnh phÇn x· héi lµ ®¶ng tiÓu t− s¶n, nh−ng lËp
tr−êng chÝnh trÞ thuéc hÖ t− t−ëng t− s¶n, t− s¶n ph¸i t¶ ®¹i diÖn cho giai cÊp t− s¶n d©n
téc.
§©y lµ ®¶ng çch m¹ng cña tiÓu t− s¶n ®−îc tæ chøc qui m« vµ cã chñ tr−¬ng chÝnh
s¸ch râ rµng h¬n çc tæ chøc nãi trªn. Qua hai b¶n ®iÒu lÖ (1928, 1929) tæ chøc nµy cã 3
môc ®Ých lín: lµm çch m¹ng d©n téc; x©y dùng nÒn céng hoµ d©n chñ trùc tiÕp; gióp ®ì
çc d©n téc bÞ ¸p bøc.
Theo TrÇn Huy LiÖu: ViÖt Nam quèc d©n ®¶ng theo chñ nghÜa tam d©n nh−ng ®iÒu lÖ
n¨m 1928 cña hä ghi “§iÒu 2: Chñ nghÜa x· héi d©n chñ”. Ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng triÓn
khai theo 3 thêi kú: thêi kú ®Çu lµ x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®¶ng, thêi kú thø hai lµ dù bÞ,
tæ chøc quÇn chóng ®Èy m¹nh tuyªn truyÒn, thêi kú cuèi lµ khëi nghÜa ®o¹t chÝnh quyÒn
63
kh«i phôc ®Êt n−íc thµnh lËp “ViÖt Nam céng hoµ d©n quèc”. Tuy nhiªn ®¶ng ch−a cã tµi
liÖu nµo gi¶i thÝch ®−êng lèi chÝnh trÞ nªn h¹n chÕ vÒ mÆt tuyªn truyÒn. §¶ng nghÌo nµn
vÒ lý luËn, trong thêi kú h−ng thÞnh (1927 - 1930) chØ ra ®−îc mét tê b¸o ph¸t hµnh ®−îc
vµi sè, kh«ng cã mét cuèn s¸ch tuyªn truyÒn nµo, kh«ng më mét líp tËp huÊn nµo. Do ®ã
khi bµn vÒ t− t−ëng chÝnh trÞ cña ViÖt Nam quèc d©n §¶ng TrÇn V¨n Giµu ®· nhËn xÐt:
“ViÖt Nam quèc d©n §¶ng lµ mét ®¶ng kh«ng cã chñ nghÜa x¸c ®Þnh, kh«ng chó träng
®Õn tuyªn truyÒn huÊn luyÖn, kh«ng quan t©m ®Õn lý luËn t− t−ëng, phiªu l−u m¹o hiÓm,
¸m s¸t ç nh©n, kh«ng biÕt ®Õn søc m¹nh cña quÇn chóng nh©n d©n. T− t−ëng “s¸t th©n
thµnh nh©n” (68). §ã chÝnh lµ mét sè h¹n chÕ trong ho¹t ®éng çch m¹ng cña ViÖt Nam
quèc d©n §¶ng. Tuy vËy ViÖt Nam quèc d©n §¶ng vÉn lµ tæ chøc chÝnh trÞ cã ý t−ëng
çch m¹ng tèt ®Ñp: ®¸nh ®æ thùc d©n Ph¸p, x©y dùng ViÖt Nam céng hoµ d©n chñ vµ
gióp çc d©n téc kh¸c ®Êu tranh gi¶i phãng.
3. TÝnh chÊt vµ h¹n chÕ cña con ®−êng cøu n−íc ®Çu thÕ kû XX
Con ®−êng cøu n−íc ®Çu thÕ kû XX thÓ hiÓu râ tÝnh chÊt d©n chñ t− s¶n, bao hµm
tÝnh chÊt d©n téc vµ d©n chñ. Víi môc tiªu ®éc lËp d©n téc vµ c¶i çch d©n chñ ®· cã søc
thuyÕt phôc vµ tËp hîp quÇn chóng t¹o ra cuéc vËn ®éng cøu n−íc s«i næi nh÷ng thËp
niªn ®Çu thÕ kû. Con ®−êng d©n chñ t− s¶n ®· ph©n ho¸ thµnh hai xu h−íng: b¹o ®éng -
duy t©n vµ c¶i çch d©n chñ - duy t©n thùc nghiÖp. Sù ph©n ho¸ nµy kh«ng chØ x¶y ra ë
ViÖt Nam mµ t×nh h×nh chung cña çc n−íc §«ng Nam ¸ ®Çu thÕ kû XX.
Çc xu h−íng nµy cã môc tiªu çch m¹ng kh¸c nhau, nªn nhiÖm vô vµ ph−¬ng ph¸p
çch m¹ng còng kh¸c nhau, h×nh thøc ho¹t ®éng còng kh¸c nhau. Tõ ®ã c¶ hai xu
h−íng ®Òu cã mét sè h¹n chÕ gièng nhau. Kh«ng g¾n kÕt çc nhiÖm vô, çc môc tiªu, çc
ph−¬ng ph¸p ®Êu tranh vµ çc h×nh thøc ho¹t ®éng l¹i víi nhau. C¶ hai xu h−íng b¹o
®éng vµ c¶i çch ®Òu xuÊt ph¸t tõ tinh thÇn yªu n−íc, nh−ng l¹i ®eo ®uæi môc tiªu kh¸c
nhau. Xu h−íng b¹o ®éng th× “më mang d©n trÝ, chÊn h−ng d©n khÝ, båi d−ìng nh©n tµi”
®¸nh ®æ ®Õ quèc Ph¸p ®Ó phôc ViÖt. Do ®ã mµ dïng ph−¬ng ph¸p b¹o ®éng víi h×nh thøc
ho¹t ®éng bÝ mËt, bÊt hîp ph¸p. Xu h−íng c¶i çch th× “chÊn d©n khÝ, khai d©n trÝ, hËu
d©n sinh” ®Ó ®¸nh ®æ vua quan phong kiÕn nªn kh«ng cÇn b¹o ®éng, vµ chØ ®Êu tranh
c«ng khai, hîp ph¸p. Nh−ng h¹n chÕ lín nhÊt cña çc xu h−íng cøu n−íc ®Çu thÕ kû lµ
ch−a ai hiÓu râ vÒ b¶n chÊt cña chñ nghÜa ®Õ quèc, ®Òu cã ¶o t−ëng dùa dÉm vµo chóng
®Ó m−u cÇu sù gióp ®ì. Phan Béi Ch©u sai lÇm khi cÇu viÖn NhËt, th× Phan Chu Trinh
sai lÇm û Ph¸p cÇu tiÕn. Phan Béi Ch©u th× vì méng vµ bõng tØnh ngay khi NhËt cÊu kÕt
víi Ph¸p ®µn ¸p phong trµo §«ng Du, cßn Phan Chu Trinh th× cø hy väng, cø tin Ph¸p
sÏ thµnh thËt th−¬ng xãt d©n Nam cho ®Õn tËn cuèi ®êi.
64
Thùc ra ®ã lµ h¹n chÕ cña lÞch sö. Çc sÜ phu yªu n−íc ®Çu thÕ kû XX cã thÓ v−ît
qua chÝnh m×nh. Çc «ng ®· lét x¸c tõ nh÷ng sÜ phu phong kiÕn cuèi thÕ kû XIX ®Ó
thµnh nh÷ng sÜ phu t− s¶n ho¸ v−¬n tíi ý thøc hÖ t− s¶n. Nh−ng çc «ng ch−a v−ît khái
ranh giíi cña ý thøc hÖ giai cÊp ®ã. V× thÕ kh«ng thÓ hiÓu vÒ b¶n chÊt cña chñ nghÜa ®Õ
quèc nh− çc nhµ m¸c xÝt. Çc xu h−íng cøu n−íc ®Òu ch−a nh×n thÊy vai trß chñ ®¹o
cña quÇn chóng c«ng nh©n vµ n«ng d©n, cho nªn ch−a cã xu h−íng nµo nghÜ ®Õn phong
trµo quÇn chóng c«ng n«ng lµm nßng cèt cho xu h−íng cña m×nh.
Do nhËn thøc h¹n chÕ vÒ çc vÊn ®Ò ®èi t−îng çch m¹ng, kÎ thï vµ nhiÖm vô çch
m¹ng, ®éng lùc, vai trß l·nh ®¹o vµ ph−¬ng ph¸p çch m¹ng nªn cuèi cïng çc xu
h−íng cøu n−íc theo khuynh h−íng d©n chñ t− s¶n ®· thÊt b¹i. Dï ®em hÕt cuéc ®êi
hiÕn d©ng cho sù nghiÖp cøu n−íc, nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o khuynh h−íng nµy vÉn kh«ng
gi¶i quyÕt ®−îc vÊn ®Ò cña lÞch sö d©n téc ®Çu thÕ kû XX lµ ®éc lËp d©n téc vµ d©n chñ.
NhiÖm vô träng ®¹i nµy ®Æt trªn vai cña thÕ hÖ yªu n−íc míi d−íi ngän cê cña chñ nghÜa
M¸c - Lªnin. Th¾ng lîi cña çch m¹ng th¸ng M−êi Nga më ra mét con ®−êng míi ®Çy
hÊp dÉn, ®Çy triÓn väng lµ con ®−êng çch m¹ng v« s¶n ®Ó gi¶i phãng çc con d©n téc bÞ
¸p bøc trªn thÕ giíi còng nh− ë ViÖt Nam.
4. Con ®−êng çch m¹ng v« s¶n cña NguyÔn ¸i Quèc vµ §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam
Nh÷ng n¨m hai m−¬i cña thÕ kû XX, phong trµo yªu n−íc ViÖt Nam l©m vµo t×nh
tr¹ng khñng ho¶ng ®−êng lèi chÝnh trÞ s©u s¾c. Gi÷a lóc ®ã NguyÔn ¸i Quèc, ng−êi céng
s¶n ViÖt Nam ®Çu tiªn, vÞ l·nh tô ë b−íc ngoÆt lÞch sö xuÊt hiÖn, khëi x−íng mét con
®−êng cøu n−íc míi ®Ó gi¶i phãng d©n téc: con ®−êng çch m¹ng v« s¶n. Sau khi ®äc kü
®Ò c−¬ng vÊn ®Ò d©n téc vµ thuéc ®Þa cña Lªnin, qua cuéc tranh luËn trong §¶ng X· héi
Ph¸p vÒ vÊn ®Ò nªn theo Quèc tÕ II hay Quèc tÕ thø III, NguyÔn ¸i Quèc kÕt luËn: muèn
cøu n−íc vµ gi¶i phãng d©n téc kh«ng cã con ®−êng nµo kh¸c lµ con ®−êng çch m¹ng
v« s¶n, con ®−êng mµ çch m¹ng th¸ng M−êi ®· ®i qua, Quèc tÕ céng s¶n ®· chØ dÉn,
con ®−êng chñ nghÜa M¸c - Lªnin. Toµn bé çc bµi nãi, viÕt ®¨ng trªn çc b¸o, t¹p chÝ,
tham luËn t¹i çc tæ chøc quèc tÕ ®Òu to¸t lªn quan ®iÓm trªn.
Nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin th«ng qua NguyÔn ¸i Quèc
®−îc ViÖt Nam ho¸ thµnh t− t−ëng chiÕn l−îc vµ s¸ch l−îc cña çch m¹ng ViÖt Nam
®−îc tr×nh bµy, ph©n tÝch s©u s¾c trong hai t¸c phÈm lý luËn næi tiÕng cña Ng−êi : B¶n
¸n chª’ ®é thùc d©n Ph¸p vµ §−êng çch mÖnh.
B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p lµ t¸c phÈm lý luËn çch m¹ng ®Çu tiªn cña ViÖt Nam.
T¸c phÈm gåm 12 ch−¬ng, tËp trung ®Ò cËp ®Õn hai néi dung chñ yÕu: v¹ch trÇn mäi thñ
®o¹n gi¶ dèi, tè ço téi ¸c cña chñ nghÜa thùc d©n, phong kiÕn, ®Ó h−íng dÉn cho nh©n
d©n nh×n râ hai kÎ thï chÝnh lµ ®Õ quèc vµ phong kiÕn. §ång thêi ®¸nh gi¸ ®óng tÇm
65
quan träng cña çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc thuéc ®Þa trong cuéc ®Êu tranh chèng chñ
nghÜa ®Õ quèc.
VÒ néi dung thø nhÊt, NguyÔn ¸i Quèc v¹ch râ téi ¸c cña thùc d©n Ph¸p “kh«ng tõ
mét thñ ®o¹n nµo, kÓ c¶ nh÷ng thñ ®o¹n bØ æi nhÊt vµ nh÷ng téi ¸c” ®Ó cai trÞ (69).
Chóng ®· b¾t gÇn mét tr¨m ngµn ng−êi ViÖt Nam ®i lµm bia ®ì ®¹n cho chóng trong
chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1914 - 1918). V¹ch trÇn çc vô tham nhòng, xa xØ, ®µn ¸p
d· man cña bän quan l¹i thùc d©n. V¹ch trÇn vai trß gi¸n ®iÖp cña bän ®éi lèt t«n gi¸o.
Ph¬i bµy næi thèng khæ tñi nhôc cña ng−êi d©n thuéc ®Þa vµ kÕt ¸n chñ nghÜa thùc d©n
lµ “¨n c−íp vµ giÕt ng−êi”. V¹ch trÇn thùc chÊt cña chiªu bµi khai ho¸ v¨n minh. Ng−êi
viÕt mét çch mØa mai cay ®éc “Khi ng−êi ta lµ nhµ v¨n ho¸ th× ng−êi ta cã thÓ lµm
nh÷ng viÖc d· man mµ vÉn cø lµ v¨n minh nhÊt vµ ®Ó d¹y cho ng−êi sèng cho ra sèng,
ng−êi ta b¾t ®Êu b»ng viÖc giÕt hä ®i ®·”. Võa v¹ch trÇn nh÷ng thñ ®o¹n x¶o tr¸, d· man
cña thùc d©n Ph¸p, NguyÔn ¸i Quèc võa chØ râ b¶n chÊt cña chñ nghÜa ®Õ quèc nãi
chung vµ chñ nghÜa thùc d©n Ph¸p nãi riªng lµ ¨n b¸m vµ bãc lét. “Chñ nghÜa t− b¶n lµ
mét con ®Øa cã mét vßi b¸m vµo giai cÊp v« s¶n chÝnh quèc vµ mét vßi kh¸c b¸m vµo giai
cÊp v« s¶n thuéc ®Þa. NÕu muèn giÕt con vËt Êy, ng−êi ta ph¶i ®ång thêi c¾t ®i hai çi vßi.
NÕu chØ c¾t mét vßi th«i, th× vßi cßn l¹i tiÕp tôc hót m¸u cña giai cÊp v« s¶n con vËt vÉn
tiÕp tôc sèng vµ çi vßi bÞ c¾t l¹i mäc ra” (70).
Võa v¹ch trÇn b¶n chÊt bãc lét tµn b¹o cña chñ nghÜa thùc d©n, NguyÔn ¸i Quèc võa
®¶ kÝch m¹nh mÏ bän phong kiÕn tay sai ph¶n d©n, h¹i n−íc. M−în lêi Tr−ng Tr¾c,
Ng−êi m¾ng Kh¶i §Þnh tªn vua bï nh×n khi h¾n sang Ph¸p: “ThËt lµ nhôc nh· thËm tÖ
thËt lµ ch¸n ng¸n ghª gím, thËt lµ cay ®¾ng ª chÒ cho çc vÞ, nÕu tõ nh÷ng tÇng m©y, tæ
tiªn mi ph¶i tr«ng thÊy d©n téc mµ çc vÞ ®· giµnh ®−îc tù do nay chÞu n« lÖ, ®Êt n−íc
®−îc çc vÞ gi¶i tho¸t l©m vµo n« dÞch, kÎ kÕ tôc ngai vµng cña çc vÞ nay sèng trong −¬n
hÌn”. (71).
Çch nh×n kÎ thï cña NguyÔn ¸i Quèc hÕt søc míi mÎ so víi çc vÞ tiÒn bèi. Phan
Béi Ch©u víi çc bµi th¬ “Cuén sãng” h−íng lßng c¨m thï vµo thùc d©n Ph¸p x©m l−îc.
Phan Chu Trinh trót lßng c¨m giËn vµo bän tham « quan l¹i. C¶ hai ®Òu ch−a thÊy mèi
liªn kÕt h÷u c¬ gi÷a ®Õ quèc vµ phong kiÕn, nªn mçi ng−êi chØ nh»m vµo mét ®èi t−îng
hoÆc ®Õ quèc hoÆc phong kiÕn. §Õn NguyÔn ¸i Quèc, ng−êi nh×n râ b¶n chÊt cña chñ
nghÜa ®Õ quèc nãi chung, chñ nghÜa thùc d©n Ph¸p nãi riªng nªn ®· h−íng lßng c¨m thï
vµo c¶ hai ®èi t−îng ®Õ quèc vµ phong kiÕn. §ã lµ b−íc ®i ®Çu tiªn ®Ó h−íng nh©n d©n
®Õn mét nhËn thøc ®Çy ®ñ vÒ kÎ thï vµ ®èi t−îng cÇn ®¸nh ®æ cña çch m¹ng gi¶i phãng
d©n téc.
66
VÒ néi dung thø hai: Tõ nhËn thøc ®Çy ®ñ vÒ b¶n chÊt chÕ ®é thuéc ®Þa, NguyÔn ¸i
Quèc ®¸nh gi¸ râ rµng tÇm quan träng vµ vÞ trÝ cña çch m¹ng thuéc ®Þa. Theo Ng−êi,
con ®−êng gi¶i phãng d©n téc ta vµ çc d©n téc thuéc ®Þa lµ ph¶i g¾n víi çch m¹ng thÕ
giíi Çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc lµ mét bé phËn cña çch m¹ng thÕ giíi. ChØ cã gi¶i
phãng giai cÊp v« s¶n th× míi gi¶i phãng ®−îc d©n téc. C¶ hai cuéc gi¶i phãng nµy chØ cã
thÓ lµ sù nghiÖp cña chñ nghÜa céng s¶n vµ çch m¹ng thÕ giíi”. Phong trµo gi¶i phãng
d©n téc ë çc n−íc thuéc ®Þa vµ phong trµo gi¶i phãng giai cÊp v« s¶n ë çc n−íc ®Õ
quèc cã mèi quan hÖ h÷u c¬ kh«ng thÓ t¸ch rêi. V× hä cã chung mét kÎ thï lµ giai cÊp t−
s¶n. Ng−êi viÕt “®øng tr−íc chñ nghÜa t− b¶n vµ chñ nghÜa ®Õ quèc, quyÒn lîi cña chóng
ta lµ mét”. NguyÔn ¸i Quèc ®· nãi râ cho giai cÊp v« s¶n ë chÝnh quèc biÕt: “Giai cÊp t−
s¶n trong n−íc çc b¹n ®· lõa dèi çc b¹n, dïng çc b¹n lµm c«ng cô ®i x©m l−îc ®Êt
n−íc chóng t«i. Ngµy nay vÉn dïng chÝnh s¸ch quØ quyÖt Êy, giai cÊp t− s¶n n−íc çc
b¹n l¹i ®Þnh dïng chóng t«i ®Ó ®µn ¸p mäi cè g¾ng tù gi¶i phãng cña çc b¹n”(72). V×
thÕ ph¶i cã sù liªn minh chiÕn ®Êu gi÷a lùc l−îng v« s¶n ë chÝnh quèc vµ çch m¹ng gi¶i
phãng d©n téc chèng chñ nghÜa ®Õ quèc. Nh− vËy lµ NguyÔn ¸i Quèc ®Æt çch m¹ng gi¶i
phãng d©n téc vµo ph¹m trï çch m¹ng v« s¶n thÕ giíi, cô thÓ ho¸ khÈu hiÖu “V« s¶n tÊt
c¶ çc n−íc vµ çc d©n téc bÞ ¸p bøc ®oµn kÕt l¹i” cña Lªnin.
Trong mèi quan hÖ gi÷a çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc vµ çch m¹ng gi¶i phãng giai
cÊp v« s¶n chÝnh quèc, çch m¹ng ë thuéc ®Þa cã vÞ trÝ riªng. Theo Ng−êi, çch m¹ng
gi¶i phãng d©n téc cã tÝnh chñ ®éng riªng. Nã cã thÓ giµnh th¾ng lîi tr−íc khi giai cÊp
v« s¶n chÝnh quèc n¾m chÝnh quyÒn, mµ kh«ng û l¹i vµo cuéc çch m¹ng v« s¶n ë chÝnh
quèc. Muèn ®¸nh b¹i çc n−íc ®Õ quèc, tr−íc hÕt ph¶i t−íc hÕt thuéc ®Þa cña chóng. V×
näc ®éc vµ søc sèng cña chóng tËp trung ë thuéc ®Þa chø kh«ng ph¶i ë chÝnh quèc. §¸nh
®æ chñ nghÜa ®Õ quèc lµ sù nghiÖp cña b¶n th©n quÇn chóng nh©n d©n thuéc ®Þa. Hai lùc
l−îng quan träng cña c«ng cuéc gi¶i phãng lµ c«ng nh©n vµ n«ng d©n. Trong ®ã c«ng
nh©n ph¶i n¾m lÊy ngän cê d©n téc vµ l·nh ®¹o çch m¹ng. NguyÔn ¸i Quèc nhËn ®Þnh
r»ng: “Trong thêi ®¹i hiÖn nay, giai cÊp c«ng nh©n lµ giai cÊp ®éc nhÊt vµ duy nhÊt cã sø
mÖnh lÞch sö, l·nh ®¹o çch m¹ng ®Õn th¾ng lîi cuèi cïng” (73). Ng−êi nh×n râ tiÒm
n¨ng to lín cña n«ng d©n vµ cho r»ng “sù næi dËy cña n«ng d©n ®· chÝn muåi. Trong
nhiÒu thuéc ®Þa hä ®· næi dËy nh−ng ®Òu bÞ ch×m trong m¸u. NÕu hiÖn nay n«ng d©n vÉn
cßn ë t×nh tr¹ng tiªu cùc th× nguyªn nh©n lµ v× hä thiÕu tæ chøc, thiÕu ng−êi l·nh ®¹o”
(74). “ChØ víi lùc l−îng cña riªng m×nh, n«ng d©n kh«ng bao giê cã thÓ trót bá ®−îc
g¸nh nÆng ®ang ®Ì nÐn hä. Sèng t¶n m¹n trong lµng m¹c hä cã thÓ næi dËy ®Êu tranh,
nh−ng mét m×nh hä th× kh«ng thÓ chiÕm ®−îc bé m¸y nhµ n−íc vµ gi÷ ®−îc bé m¸y ®ã”
(75). Do ®ã “Quèc tÕ céng s¶n cÇn ph¶i gióp ®ì tæ chøc l¹i, cung cÊp cho hä çn bé l·nh
67
®¹o, chØ cho hä con ®−êng ®i tíi çch m¹ng gi¶i phãng” (76). NguyÔn ¸i Quèc cßn nh×n
thÊy n«ng d©n bÞ giai cÊp t− s¶n bãc lét kh«ng Ýt h¬n c«ng nh©n. Ph¶i ®Êu tranh ®Ó tù
gi¶i phãng. Giai cÊp duy nhÊt th¼ng tay chèng chÕ ®é hiÖn nay lµ giai cÊp c«ng nh©n, v×
vËy n«ng d©n vµ c«ng nh©n lµ b¹n ®ång minh tù nhiªn. §Ó thùc hiÖn ng−êi cµy cã ruéng,
n«ng d©n nhÊt thiÕt ph¶i ®i víi c«ng nh©n, chØ b»ng çch Êy n«ng d©n míi ph¸t huy ®−îc
®Çy ®ñ søc m¹nh sè l−îng cña m×nh. Nh÷ng ng−êi céng s¶n thuéc ®Þa ph¶i tiÕn hµnh
cuéc vËn ®éng, gi¸o dôc cho n«ng d©n thÊy søc m¹nh, nguån lîi cña m×nh ®Ó tranh ®Êu
cho “tÊt c¶ ruéng ®Êt vÒ tay d©n cµy”.
Tãm l¹i B¶n ¸n chª’ ®é thùc d©n Ph¸p ®· ®Æt nh÷ng c¬ së lý luËn çch m¹ng cã tÇm
chiÕn l−îc. Çc quan ®iÓm ®ã ®−îc cô thÓ ho¸, hoµn chØnh h¬n ë t¸c phÈm §−êng Çch
mÖnh. Trong t¸c phÈm nµy NguyÔn ¸i Quèc ®· nªu lªn çc vÊn ®Ò lý luËn quan träng
cña çch m¹ng ViÖt Nam. §ã lµ çc vÊn ®Ò kh¸i niÖm çch m¹ng, tÝnh chÊt çch m¹ng,
®èi t−îng çch m¹ng, lùc l−îng çch m¹ng, ph−¬ng ph¸p çch m¹ng, vai trß l·nh ®¹o
cña §¶ng çch mÖnh, mèi quan hÖ gi÷a çch m¹ng ViÖt Nam víi çch m¹ng thÕ giíi.
Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn ®ã chØ râ con ®−êng gi¶i phãng ViÖt Nam.
Tr−íc hÕt NguyÔn ¸i Quèc ph©n tÝch râ rµng “çch m¹ng lµ ph¸ çi cò ®æi ra çi
míi, ph¸ çi xÊu ®æi ra çi tèt” (77). NghÜa lµ mét cuéc çch m¹ng ph¶i bao hµm hai
hµnh ®éng chñ yÕu, ®ång thêi võa xo¸ bá chÕ ®é cò võa x©y dùng trªn ®ã x· héi míi, tøc
lµ c¶i biÕn hoµn toµn trËt tù chÝnh trÞ, kinh tÕ, x· héi. Tõ ®Þnh nghÜa nµy Ng−êi ph©n
lo¹i çc cuéc çch m¹ng trªn thÕ giíi. Theo NguyÔn ¸i Quèc cã ba lo¹i çch m¹ng: “T−
b¶n çch m¹ng, nh− ë Ph¸p n¨m 1789. D©n téc çch m¹ng nh− Italia ®uæi c−êng quyÒn
¸o 1859, Tµu ®uæi M·n Thanh 1911. Giai cÊp çch mÖnh nh− c«ng n«ng Nga ®uæi t−
b¶n giµnh chÝnh quyÒn 1917” (78).
Çch m¹ng ViÖt Nam ®ang tiÕn hµnh lµ cuéc çch m¹ng d©n téc lËt ®æ chÝnh quyÒn
thùc d©n vµ bän quan l¹i Nam triÒu giµnh l¹i tù do cho nh©n d©n, ®éc lËp cho d©n téc.
Ng−êi viÕt: “....... bän c−êng quyÒn nay b¾t d©n téc kia lµm n« lÖ nh− Ph¸p b¾t ViÖt Nam.
§Õn khi d©n n« lÖ Êy chÞu kh«ng næi n÷a tØnh ngé lªn, ®oµn kÕt l¹i, biÕt r»ng thµ chÕt
®−îc tù do cßn h¬n sèng n« lÖ, ®ång t©m hiÖp lùc ®¸nh ®uæi tôi ¸p bøc m×nh ®i, Êy lµ d©n
téc çch mÖnh” (79).
Bän t− b¶n kh«ng lµm mµ h−ëng lîi. C«ng n«ng lµm nhäc nh»n mµ kh«ng ®−îc
h−ëng. §Õn khi c«ng n«ng chÞu kh«ng næi, ®oµn kÕt nhau ®¸nh ®uæi t− b¶n nh− bªn
Nga, Êy lµ giai cÊp çch mÖnh”. ý t−¬ng d©n téc çch mÖnh, giai cÊp çch mÖnh ®· ®Æt
nÒn mãng cho chiÕn l−îc çch m¹ng d©n téc d©n chñ vµ çch m¹ng x· héi chñ nghÜa sau
68
nµy cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, gióp cho d©n ta hiÓu ®−îc ®©u lµ çch m¹ng triÖt ®Ó
nhÊt ®Ó ®Þnh h−íng hµnh ®éng cña m×nh.
Mét vÊn ®Ò quan träng kh¸c trong néi dung çch m¹ng lµ ®èi t−îng çch m¹ng vµ
lùc l−îng çch m¹ng. Tr−íc NguyÔn ¸i Quèc, ch−a ai hiÓu biÕt vÊn ®Ò nµy mét çch
chÝnh x¸c ®Çy ®ñ. Phan Béi Ch©u coi thùc d©n Ph¸p lµ kÎ thï chÝnh th× Phan Chu Trinh
coi vua quan lµ kÎ thï chÝnh. Cßn lùc l−îng çch m¹ng, theo Phan Béi Ch©u lµ gåm 10
h¹ng ng−êi, nh−ng kh«ng cã c«ng n«ng. Vµ sau khi gÆp NguyÔn ¸i Quèc cã chó ý tíi
c«ng n«ng. Cßn Phan Chu Trinh nãi ®Õn nh©n d©n chung chung. §Õn NguyÔn ¸i Quèc,
Ng−êi chØ cho nh©n d©n ta thÊy kÎ thï chÝnh cña m×nh lµ thùc d©n Ph¸p vµ ®Þa chñ
phong kiÕn. Çch m¹ng cÇn chÜa th¼ng mòi nhän vµo chóng ®Ó ®¸nh ®æ.
Cßn lùc l−îng çch mÖnh Ng−êi chØ râ: “V× bÞ ¸p bøc mµ sinh ra çch mÖnh, cho nªn
ai mµ bÞ ¸p bøc cµng nÆng th× lßng çch mÖnh cµng bÒn, chÝ çch m¹ng cµng quyÕt. Khi
tôi t− b¶n bÞ phong kiÕn ¸p bøc nªn nã çch mÖnh. B©y giê t− b¶n ®i ¸p bøc c«ng n«ng
cho nªn c«ng n«ng lµ chñ çch mÖnh.
1. Lµ v× c«ng n«ng bÞ ¸p bøc nÆng h¬n.
2. Lµ v× c«ng n«ng ®«ng nhÊt nªn søc m¹nh h¬n hÕt.
3. Lµ v× c«ng n«ng tay kh«ng ch©n råi, nÕu thua th× chØ mÊt çi kiÕp khæ, nÕu ®−îc
th× ®−îc c¶ thÕ giíi, cho nªn hä gan gãc. V× nh÷ng cí Êy nªn c«ng n«ng lµ gèc çch
mÖnh, cßn häc trß, nhµ bu«n, ®iÒn chñ nhá còng bÞ t− b¶n ¸p bøc nh−ng kh«ng khæ cùc
b»ng c«ng n«ng. Ba h¹ng Êy chØ lµ bÇu b¹n cña çch mÖnh cña c«ng n«ng mµ th«i” (80).
§o¹n t− liÖu trªn thÓ hiÖn râ rµng nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n cña NguyÔn ¸i Quèc vÒ
viÖc x¸c ®Þnh lùc l−îng çch m¹ng rÊt míi, x¸c ®Þnh râ ai lµ ®éng lùc çch m¹ng, ai lµ
®ång minh cña nã.
ë ®©y cô thÓ ho¸ t− t−ëng cña M¸c hÕt søc s¸ng t¹o vµ thùc tÕ phï hîp víi çch
m¹ng ViÖt Nam. Trong Tuyªn ng«n §¶ng Céng s¶n (1848), M¸c - ¨ngghen cho r»ng
“Trong cuéc çch m¹ng Êy nh÷ng ng−êi v« s¶n kh«ng mÊt g× hÕt, ngoµi nh÷ng xiÒng
xÝch trãi buéc hä. Trong cuéc çch m¹ng Êy hä ®−îc c¶ thÕ giíi”. Cßn ë ViÖt Nam lµ
cuéc çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc nªn chñ çch mÖnh lµ c«ng n«ng chø kh«ng chØ cã
v« s¶n. §èi t−îng ®−îc gi¶i phãng bao gåm nhiÒu tÇng líp x· héi bÞ ®Õ quèc ¸p bøc, chø
kh«ng chØ cã v« s¶n. Nh÷ng quan ®iÓm cña NguyÔn ¸i Quèc ®· t¹o tiÒn ®Ò lý luËn cho
viÖc x©y dùng khèi liªn minh c«ng n«ng vµ mÆt trËn thèng nhÊt sau nµy.
VÒ ph−¬ng ph¸p çch m¹ng ®−îc ®Ò cËp ®Õn chuÈn x¸c râ rµng. Muèn lµm çch
m¹ng th× ph¶i gi¸c ngé cho d©n, ph¶i gi¶ng gi¶i lý luËn vµ chñ nghÜa cho d©n hiÓu, lµm
69
cho d©n hiÓu phong trµo çch m¹ng thÕ giíi, bµy s¸ch l−îc vµ çch thøc cho d©n ®Êu
tranh. §−êng çch mÖnh ®· nãi râ c«ng t¸c tuyªn truyÒn tæ chøc vµ ®Êu tranh cña çc tæ
chøc ®oµn thÓ quÇn chóng nh− c«ng héi, tæ chøc d©n cµy... Ph−¬ng ph¸p çch m¹ng cña
NguyÔn ¸i Quèc thÓ hiÖn tËp trung trong chiÕn l−îc gåm ba giai ®o¹n cña çch m¹ng
gi¶i phãng d©n téc. Cã thÓ tãm t¾t ba giai ®o¹n ®ã nh− sau:
Giai ®o¹n mét: BÝ mËt tuyªn truyÒn, tËp hîp nh÷ng ng−êi chèng thùc d©n phong kiÕn
vµo sù nghiÖp çch m¹ng vµ tæ chøc çc chi bé çch m¹ng.
Giai ®o¹n hai: Cæ ®éng tuyªn truyÒn hay lµ giai ®o¹n n÷a c«ng khai. ë giai ®o¹n nµy
çc tæ chøc çch m¹ng khi cã nhiÒu ®¶ng viªn ph¶i ph¸t ®éng ®Êu tranh chÝnh trÞ, kinh
tÕ ®×nh c«ng, b·i c«ng, b·i thi...
Giai ®o¹n ba: giai ®o¹n khëi nghÜa. Giai ®o¹n nµy çc tæ chøc çch m¹ng kh¾p çc
xø §«ng D−¬ng vµ trong mäi tÇng líp x· héi tiÕn hµnh ho¹t ®éng nh»m lËt ®æ chÝnh phñ
vµ tæ chøc ra chÝnh quyÒn çch m¹ng. Giai ®o¹n khëi nghÜa ph¶i thùc hiÖn ®−îc ba
nhiÖm vô. Thø nhÊt, lËt ®æ chÝnh phñ thùc d©n, thiÕt lËp chÝnh phñ míi. Thø hai, tuyªn
truyÒn vµ thu hót bé phËn ch−a tham gia çch m¹ng trong nh©n d©n vµo ho¹t ®éng çch
m¹ng. Thø ba: tæ chøc l¹i x· héi theo nh÷ng nguyªn t¾c çch m¹ng.
Víi chiÕn l−îc ba giai ®o¹n nµy §¶ng ta ®· kiªn tr× chuÈn bÞ lùc l−îng biÕt th¾ng
®Þch tõng b−íc ®Ó cuèi cïng khi thêi c¬ ®Õn tung hÕt lùc l−îng cho tæng khëi nghÜa
giµnh chÝnh quyÒn.
§−êng çch m¹ng cßn x¸c ®Þnh râ vai trß l·nh ®¹o cña §¶ng çch mÖnh. Muèn lµm
çch mÖnh “tr−íc hÕt ph¶i cã ®¶ng çch mÖnh ®Ó trong th× vËn ®éng vµ tæ chøc d©n
chóng, ngoµi th× liªn l¹c víi çc d©n téc bÞ ¸p bøc vµ giai cÊp v« s¶n mäi n¬i. §¶ng cã
v÷ng th× çch m¹ng míi thµnh c«ng, còng nh− ng−êi cÇm l¸i cã v÷ng thuyÒn míi ch¹y.
§¶ng muèn v÷ng ph¶i cã chñ nghÜa lµm cèt, trong ®¶ng ai còng ph¶i hiÓu, ai còng ph¶i
theo chñ nghÜa Êy. §¶ng mµ kh«ng cã chñ nghÜa nh− ng−êi kh«ng cã trÝ kh«n, tµu kh«ng
cã bµn chØ nam” (81). Xem thÕ th× thÊy ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó ®¶m b¶o cho çch m¹ng
th¾ng lîi lµ ®¶ng çch m¹ng. §¶ng Êy ph¶i ®−îc trang bÞ mét häc thuyÕt çch m¹ng
®óng ®¾n, khoa häc ®Ó lµm nhiÖm vô tham m−u, tæ chøc lùc l−îng çch m¹ng trong n−íc
vµ gi÷ mèi liªn l¹c quèc tÕ víi çch m¹ng thÕ giíi. NguyÔn ¸i Quèc kh¼ng ®Þnh døt
kho¸t chñ nghÜa víi ®¶ng çch m¹ng cÇn trang bÞ lµ chñ nghÜa M¸c - Lªnin. Ng−êi viÕt:
“B©y giê häc thuyÕt nhiÒu, chñ nghÜa nhiÒu, nh−ng chñ nghÜa ch©n chÝnh nhÊt, ch¾c
ch¾n nhÊt, çch mÖnh nhÊt lµ chñ nghÜa Lªnin “ (82). Hay “muèn çch m¹ng thµnh c«ng
th× ph¶i cã §¶ng v÷ng bÒn, ph¶i bÒn gan, ph¶i hy sinh ph¶i thèng nhÊt, nãi tãm l¹i lµ
ph¶i theo chñ nghÜa M· Kh¾c Tø vµ Lªnin “ (83).
70
Ng−êi x¸c ®Þnh “ViÖt Nam muèn lµm çch mÖnh thµnh c«ng th× tÊt ph¶i nhê §Ö tam
quèc tÕ”. “Çch m¹ng ViÖt Nam lµ mét bé phËn cña çch m¹ng thÕ giíi. Ai lµm çch
mÖnh trong thÕ giíi ®Òu lµ ®ång chÝ cña d©n ViÖt Nam c¶”. §ã chÝnh lµ tinh thÇn quèc tÕ
v« s¶n mµ sau nµy ng−êi ®· ra c«ng vun ®¾p.
Nh− vËy lµ NguyÔn ¸i Quèc, ®· ®Ò cËp mét §¶ng Céng s¶n trong t−¬ng lai cña çch
m¹ng ViÖt Nam vµ Ng−êi ®· lµm tÊt c¶ cho §¶ng Êy ra ®êi.
§−êng çch mÖnh rÊt coi träng vÊn ®Ò t− çch cña ng−êi lµm çch mÖnh ph¶i cã ®ñ
tiªu chuÈn ®¹o ®øc, tr×nh ®é ®¸p øng ®−îc yªu cÇu cña lÞch sö.
TiÕp theo B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p, §−êng çch mÖnh lµ v¨n kiÖn cã tÝnh chÊt
c−¬ng lÜnh chÝnh trÞ cña phong trµo c«ng nh©n vµ phong trµo yªu n−íc ViÖt Nam. Trªn
c¬ së xem xÐt, chän läc nh÷ng kinh nghiÖm míi nhÊt cña phong trµo thÕ giíi cËn - hiÖn
®¹i, NguyÔn ¸i Quèc ®· cÊu tróc l¹i häc thuyÕt M¸c - Lªnin cho phï hîp víi ®iÒu kiÖn
lÞch sö ViÖt Nam. Thay ®æi nÒn t¶ng cña çc vÞ çch m¹ng tiÒn bèi tõ çch m¹ng gi¶i
phãng d©n téc mang tÝnh chÊt d©n chñ t− s¶n tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi, kh«ng qua giai
®o¹n chñ nghÜa t− b¶n. §¶o lén mét sè vÊn ®Ò vÒ çch m¹ng nh− çch m¹ng gi¶i phãng
d©n téc kh«ng chØ cã ®éc lËp d©n téc mµ bao hµm néi dung d©n chñ trong ®ã yÕu tè d©n
téc ®Æc biÖt quan träng. VÊn ®Ò cÇu viÖn lµ dùa vµo phong trµo çch m¹ng v« s¶n chø
kh«ng ph¶i lµ bän t− b¶n nµy hay n−íc t− b¶n kh¸c. Víi nh÷ng luËn ®iÓm çch m¹ng
míi, t¸c phÈm §−êng Çch mÖnh chØ ra con ®−êng gi¶i phãng d©n téc ViÖt Nam, ®−a
çch m¹ng n−íc ta tho¸t khái cuéc khñng ho¶ng ®−êng lèi.
§ång thêi víi viÖc x©y dùng lý luËn çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc NguyÔn ¸i Quèc
ho¹t ®éng kh«ng mÖt mái ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ó khñng ho¶ng l·nh ®¹o. ChuÈn bÞ mäi ®iÒu
kiÖn ®Ó giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam trë thµnh giai cÊp l·nh ®¹o çch m¹ng, th«ng qua
bé tham m−u cña m×nh lµ §¶ng Céng s¶n.
§Õn n¨m 1929 giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam ®· tr−ëng thµnh c¶ vÒ chÊt l−îng vµ sè
l−îng, thµnh lùc l−îng chÝnh trÞ ®éc lËp ®i ®Çu trong cuéc çch m¹ng gi¶i phãng d©n
téc. Ngµy 3 - 2 - 1930 chÝnh §¶ng cña giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam ra ®êi: §¶ng Céng
s¶n ViÖt Nam. Cã bé tham m−u lµ §¶ng céng s¶n giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam thùc sù
trë thµnh giai cÊp l·nh ®¹o çch m¹ng.
Nh÷ng v¨n kiÖn v¾n t¾t ®−îc th«ng qua trong Héi nghÞ thµnh lËp §¶ng do NguyÔn
¸i Quèc khëi th¶o, ®· nªu bËt nh÷ng t− t−ëng çch m¹ng thiªn tµi cña Ng−êi, chuyÓn nã
thµnh ®−êng lèi çch m¹ng cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, d©n téc ViÖt Nam. Trªn c¬ së
nh÷ng v¨n kiÖn nµy, ®ång chÝ TrÇn Phó, Tæng bÝ th− ®Çu tiªn cña §¶ng ®· th¶o c−¬ng
lÜnh chÝnh trÞ cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. LuËn c−¬ng gåm 3 phÇn: phÇn I, ®¸nh gi¸
71
t×nh h×nh thÕ giíi. PhÇn hai: ph©n tÝch t×nh h×nh ®Æc ®iÓm çch m¹ng §«ng D−¬ng. X¸c
®Þnh râ m©u thuÉn giai cÊp trong x· héi ngµy cµng gay g¾t. §ã lµ m©u thuÉn “mét bªn
th× thî thuyÒn d©n cµy, vµ çc phÇn tö lao khæ, mét bªn th× ®Þa chñ phong kiÕn t− b¶n vµ
®Õ quèc chñ nghÜa”. PhÇn III: X¸c ®Þnh tÝnh chÊt vµ nhiÖm vô cña çch m¹ng §«ng
D−¬ng. Kh¼ng ®Þnh giai ®o¹n ®Çu, çch m¹ng §«ng D−¬ng sÏ lµ mét çch m¹ng t− s¶n
d©n quyÒn do giai cÊp c«ng nh©n l·nh ®¹o. NhiÖm vô cña cuéc çch m¹ng nµy lµ ®¸nh
®æ ®Õ quèc vµ phong kiÕn ®Þa chñ, lËp chÝnh quyÒn c«ng n«ng, tÞch thu tÊt c¶ ruéng ®Êt
cña ®Þa chñ ngo¹i quèc vµ b¶n xø giao cho d©n cµy, sung c«ng s¶n nghiÖp lín cña bän t−
b¶n ngo¹i quèc. Hai nhiÖm vô ®¸nh ®æ ®Õ quèc vµ phong kiÕn cã quan hÖ kh¨ng khÝt víi
nhau “cã ®¸nh ®æ ®Õ quèc míi ph¸ ®−îc giai cÊp ®Þa chñ vµ lµm çch m¹ng thæ ®Þa th¾ng
lîi, mµ cã ph¸ tan chÕ ®é phong kiÕn th× míi ®¸nh ®æ ®−îc ®Õ quèc chñ nghÜa. VÒ b−íc
tiÕn lªn cña çch m¹ng, luËn c−¬ng x¸c ®Þnh “t− s¶n d©n quyÒn çch m¹ng lµ thêi kú dù
bÞ ®Ó lµm çch m¹ng x· héi chñ nghÜa”. Khi çch m¹ng t− s¶n d©n quyÒn th¾ng lîi,
chÝnh phñ c«ng n«ng ®−îc cñng cè, víi sù gióp ®ì cña v« s¶n chuyªn chÝnh, çc n−íc
kh¸c, çch m¹ng §«ng D−¬ng sÏ “bá qua thêi kú t− b¶n chñ nghÜa mµ tranh ®Êu th¼ng
lªn con ®−êng x· héi chñ nghÜa”. §éng lùc vµ vai trß l·nh ®¹o çch m¹ng ®−îc x¸c ®Þnh
“trong cuéc çch m¹ng vµ t− s¶n d©n quyÒn v« s¶n giai cÊp vµ n«ng d©n lµ hai ®éng lùc
chÝnh, nh−ng v« s¶n cã quyÒn l·nh ®¹o th× çch m¹ng míi th¾ng lîi ®−îc”. LuËn c−¬ng
nhÊn m¹nh “®iÒu cèt yÕu cho sù th¾ng lîi cña çch m¹ng §«ng D−¬ng, cÇn ph¶i cã mét
§¶ng Céng s¶n cã ®−êng lèi chÝnh trÞ ®óng ®¾n, cã kû luËt tËp trung, mËt thiÕt liªn l¹c
víi quÇn chóng, tõng tr¶i ®Êu tranh mµ tr−ëng thµnh. LuËn c−¬ng chØ râ nh÷ng ph−¬ng
ph¸p ®¸nh ®æ ®Õ quèc phong kiÕn lµ con ®−êng çch m¹ng b¹o lùc tiÕn tíi khëi nghÜa kÕt
hîp víi çc biÖn ph¸p gi¸o dôc, tæ chøc ®éng viªn quÇn chóng ®Êu tranh tõ h×nh thøc
thÊp ®Õn h×nh thøc cao.
LuËn c−¬ng v¹ch ra t−¬ng ®èi toµn diÖn ®−êng lèi ®Êu tranh ®¸nh ®æ ®Õ quèc phong
kiÕn. Tuy nhiªn luËn c−¬ng béc lé nh÷ng h¹n chÕ: ch−a thÊy hÕt vÞ trÝ ®Æc biÖt quan
träng cña nh©n tè d©n téc trong hai nhiÖm vô ph¶n ®Õ ph¶n phong, trong mÆt trËn d©n
téc thèng nhÊt, ch−a x¸c ®Þnh ®−îc kÎ thï chñ yÕu cña d©n téc, do ®ã ch−a nªu ®−îc
môc tiªu chñ yÕu cña çch m¹ng. Nh÷ng h¹n chÕ nµy ®−îc kh¾c phôc dÇn trong chØ ®¹o
thùc tiÔn çch m¹ng ë çc giai ®o¹n tiÕp theo.
Cã thÓ nãi tõ B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p (1925), §−êng Çch mÖnh (1927) cña
NguyÔn ¸i Quèc ®Õn C−¬ng lÜnh tãm t¾t cña §¶ng (2-1930) vµ luËn c−¬ng chÝnh trÞ (10-
1930), nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ lý luËn çch m¹ng v« s¶n cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin ®·
®−îc cô thÓ ho¸, h×nh thµnh ®−êng lèi çch m¹ng v« s¶n ë ViÖt Nam, phï hîp víi ®iÒu
kiÖn lÞch sö cô thÓ cña çch m¹ng ViÖt Nam.
72
IV. Sù lùa Chän CON D−êng Phï Hîp Víi XU ThÕ Thêi §¹i Vµ §¸p øng
§−îc Y£U CÇu Cña LÞch Sö D¢N Téc
1. NguyÔn ¸i Quèc t×m ®−êng cøu n−íc
Nh− trªn ®· nãi, sau th¾ng lîi cña çch m¹ng th¸ng M−êi Nga (1917). Trªn thÕ giíi
h×nh thµnh hai con ®−êng ph¸t triÓn: chñ nghÜa t− b¶n vµ chñ nghÜa x· héi. §ång thêi
më ra thêi ®¹i míi, thêi ®¹i qu¸ ®é tõ chñ nghÜa t− b¶n tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi trªn
ph¹m vi toµn thÕ giíi, trong ®ã ®éc lËp d©n téc g¾n liÒn víi c¶ hai thÓ chÕ x· héi: chñ
nghÜa t− b¶n vµ chñ nghÜa x· héi. Nh−ng gi¶i phãng d©n téc vµ gi¶i phãng giai cÊp th×
chØ g¾n víi chñ nghÜa x· héi. Trong t×nh h×nh ®ã, mçi d©n téc ph¶i chän cho m×nh con
®−êng ph¸t triÓn cña lÞch sö phï hîp víi thêi ®¹i vµ ®iÒu kiÖn lÞch sö riªng cña m×nh.
ë ViÖt Nam còng ®· diÔn ra sù lùa chän con ®−êng ph¸t triÓn lÞch sö: ®i theo con
®−êng nµo ®Ó ph¸t triÓn x· héi. Sù lùa chän Êy diÔn ra suèt 30 n¨m ®Çu thÕ kû XX. §ã lµ
qu¸ tr×nh kiÓm nghiÖm liªn tôc cña lÞch sö ®èi víi çc xu h−íng, ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ ®Ó
t×m kiÕm con ®−êng ®óng ®¾n nhÊt. Sù lùa chän con ®−êng ph¸t triÒn lÞch sö b¾t ®Çu tõ
sù lùa chän cña nh÷ng ng−êi yªu n−íc tiªn tiÕn cña thêi ®¹i vµ kÕt thóc b»ng sù lùa
chän cña nh©n d©n, tøc lµ sù lùa chän cña chÝnh lÞch sö.
Tr−íc chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt çc sÜ phu yªu n−íc ®· chän con ®−êng çch
m¹ng theo khuynh h−íng d©n chñ t− s¶n ®Ó ph¸t triÓn ®Êt n−íc. Sù lùa chän Êy ®−îc
nh©n d©n h−ëng øng t¹o ra phong trµo çch m¹ng s«i næi ë ®Çu thÕ kû. Nh÷ng phong
trµo ®ã ®· thÊt b¹i. Sù thÊt b¹i Êy th«i thóc nh÷ng ng−êi yªu n−íc tiªn tiÕn tiÕp tôc t×m
kiÕm con ®−êng míi ®Ó cøu n−íc. Trong lóc nhiÒu ng−êi ®i sang ph−¬ng §«ng vµ Trung
Quèc th× mét ng−êi ®i sang ph−¬ng T©y: NguyÔn TÊt Thµnh - NguyÔn ¸i Quèc. Vµ cuèi
cïng b»ng thiªn tµi trÝ tuÖ cña m×nh, b»ng sù mÉn c¶m tinh tÕ vµ nghÞ lùc phi th−êng,
NguyÔn ¸i Quèc ®· v−ît qua tÇm nh×n cña nh÷ng ng−êi yªu n−íc ®−¬ng thêi vÒ con
®−êng gi¶i phãng d©n téc ®Ó lùa chän mét con ®−êng cøu n−íc ®¸p øng ®−îc xu thÕ cña
thêi ®¹i vµ yªu cÇu cña lÞch sö d©n téc, ®ã lµ con ®−êng çch m¹ng v« s¶n theo kiÓu çch
m¹ng th¸ng M−êi Nga. Sù lùa chän ®ã ®· ®−a ®Õn th¾ng lîi cña çch m¹ng th¸ng T¸m -
1945 ®¸nh ®æ ®Õ quèc phong kiÕn më ®−êng cho lÞch sö ph¸t triÓn.
Qu¸ tr×nh lùa chän con ®−êng cøu n−íc thÝch hîp, võa ®¸p øng ®−îc xu thÕ ph¸t
triÓn cña thêi ®¹i võa ®¸p øng yªu cÇu cña lÞch sö ViÖt Nam b¾t ®Çu tõ sù lùa chän cña
NguyÔn TÊt Thµnh - NguyÔn ¸i Quèc. NguyÔn TÊt Thµnh sinh ra vµ lín lªn trong mét
gia ®×nh trÝ thøc yªu n−íc ë mét vïng quª giµu truyÒn thèng quËt c−êng, mçi b−íc ®i ®Òu
in dÊu anh hïng. Tr−íc nhµ NguyÔn TÊt Thµnh lµ d¶i H−¬ng S¬n, c¨n cø khëi nghÜa
H−¬ng Khª, gÇn nhµ Anh cã Phan Béi Ch©u ng−êi l·nh ®¹o næi tiÕng phong trµo §«ng
73
Du. Cha anh, cô NguyÔn Sinh S¾c, lµ nhµ khoa b¶ng lín chèng l¹i quan tr−êng. NguyÔn
TÊt Thµnh sím tiÕp thu ®−îc mét nÒn v¨n ho¸ truyÒn thèng phong phó. Qua 10 n¨m ®Ìn
s¸ch víi cha vµ çc bËc thÇy næi tiÕng d¹y giái trong huyÖn Nam §µn, NguyÔn TÊt Thµnh
cã mét vèn H¸n häc tinh th«ng vµ vèn quèc ng÷ kh¸ kh¸, nhÊt lµ v¨n häc phong tôc tËp
qu¸n d©n gian. Víi vèn kiÕn thøc H¸n häc vµ quèc ng÷, NguyÔn TÊt Thµnh hiÓu s©u s¾c
gi¸ trÞ v¨n ho¸ d©n téc. §ång thêi NguyÔn TÊt Thµnh l¹i ®−îc trang bÞ vèn Ph¸p v¨n ë
tr−êng Quèc häc ®Ó tiÕp cËn víi v¨n ho¸ ph−¬ng T©y. ë NguyÔn TÊt Thµnh sím héi tô
®−îc çc yÕu tè tiÕn bé cña v¨n ho¸ §«ng - T©y ®Ó ®Þnh h−íng cuéc ®êi. Quª h−¬ng, gia
®×nh vµ nhËn thøc b¶n th©n khiÕn ë Anh sím nÈy në chÝ h−íng ®¸nh ®uæi giÆc Ph¸p,
gi¶i phãng ®ång bµo. M−êi ba tuæi lµm liªn l¹c cho çc sÜ phu yªu n−íc, 18 tuæi tham gia
phong trµo kh¸ng thuÕ ë Trung kú. Trong Anh tr¨n trë vÊn ®Ò lín lao vÒ vËn mÖnh d©n
téc. Lµm sao cøu n−íc, cøu d©n, ph¶i t×m lèi tho¸t cho d©n téc. Trong chÝ h−íng cøu
n−íc cña Anh ®· cã néi dung kh¸c çc vÞ tiÒn båi. Çc vÞ tr−íc míi nh×n thÊy cøu n−íc
lµ giµnh ®éc lËp d©n téc, cßn Anh cøu n−íc cßn bao hµm gi¶i phãng ®ång bµo. Bëi vËy
kh«ng thÓ ®i theo con ®−êng çc cô ®· ®i. Hoµng Hoa Th¸m do hïng cø mét ph−¬ng
còng chØ nh− con hæ x¸m quanh quÈn trong rõng xanh. Phan Béi Ch©u, Phan Chu
Trinh tranh luËn kh«ng ngõng vÉn kh«ng thèng nhÊt ®−îc chñ tr−¬ng cøu n−íc, cuèi
cïng ®Òu bÕ t¾c. NguyÔn ¸i Quèc kh©m phôc tinh thÇn yªu n−íc cña çc cô, nh−ng
kh«ng t¸n thµnh chñ tr−¬ng cøu n−íc cña çc cô. Cô Phan Chu Trinh chØ yªu cÇu ng−êi
Ph¸p thùc hiÖn c¶i çch x· héi kh¸c nµo xin giÆc rñ lßng th−¬ng, Phan Béi Ch©u hy
väng dùa vµo NhËt ®uæi Ph¸p. §iÒu ®ã rÊt nguy hiÓm ch¼ng kh¸c g× ®−a hæ cöa tr−íc, r-
−íc beo cöa sau. Thùc tÕ ®ã ®ßi hái ph¶i t×m h−íng kh¸c. §ång thêi tõ lóc 13 tuæi, lÇn
®Çu tiªn nghe b»ng tiÕng Ph¸p nh÷ng côm tõ: tù do, b×nh ®¼ng, b¸c ¸i ®· kÝch thÝch trÝ
t×m tßi ý t−ëng ®Ñp ®Ï cña nh÷ng tõ Êy. Nh−ng trong thùc tÕ Ng−êi chøng kiÕn ngµy cµng
nhiÒu sù tµn b¹o ®éc ¸c cña thùc d©n Ph¸p. Sù t−¬ng ph¶n gay g¾t gi÷a çc mü tõ: tù do,
b×nh ®¼ng, b¸c ¸i víi sù d· man cña bän Ph¸p thùc d©n ®· t¸c ®éng vµo nhËn thøc cña
NguyÔn ¸i Quèc th«i thóc lín h¬n, bao qu¸t h¬n, ®Çy ®ñ h¬n vÒ kÎ thï d©n téc vÒ n−íc
Ph¸p v¨n minh. ViÖc ng−êi vµo häc Tr−êng Kü nghÖ thùc hµnh Sµi Gßn chøng tá ý t−ëng
muèn tiÕp xóc víi nÒn v¨n minh ph−¬ng T©y. Ng−êi ®· gi¶i thÝch quyÕt ®Þnh ra ®i cña
m×nh nh− sau: “Vµo tr¹c 13 tuæi, lÇn ®Çu tiªn t«i ®−îc nghe nh÷ng tõ ng÷: tù do, b×nh
®¼ng, b¸c ¸i, ®èi víi chóng t«i lóc Êy, mäi ng−êi da tr¾ng ®−îc coi lµ ng−êi Ph¸p. ThÕ lµ
t«i muèn lµm quen víi v¨n minh Ph¸p, t×m xem nh÷ng g× Èn dÊu ®»ng sau çc tõ Êy”. Râ
rµng khÈu hiÖu tù do, b×nh ®¼ng, b¸c ¸i cña çch m¹ng d©n chñ t− s¶n Ph¸p ®· rÊt hÊp
dÉn, th«i thóc NguyÔn ¸i Quèc ®i t×m kiÕm kh¸m ph¸ thùc chÊt cña nã. Víi tÊm lßng yªu
n−íc th−¬ng d©n s©u s¾c, víi ®«i bµn tay vµ quyÕt t©m ®i t×m ch©n lý ®Ó trë vÒ cøu d©n,
cøu n−íc tho¸t ®êi n« lÖ. NguyÔn ¸i Quèc ra ®i. Lßng yªu n−íc cña NguyÔn ¸i Quèc
74
hoµn toµn kh¸c víi líp sÜ phu yªu n−íc cuèi thÕ kû XIX nÆng chñ nghÜa Trung qu©n. Sù
thÊt b¹i cña phong trµo yªu n−íc cuèi thÕ kû XIX, sù bÕ t¾c ®−êng lèi ®Çu thÕ kû XX lµm
ph¸ s¶n chñ nghÜa Trung qu©n, ®−a vµo chñ nghÜa yªu n−íc néi dung míi ®ã lµ yªu
n−íc g¾n víi th−¬ng d©n. NguyÔn ¸i Quèc kÕ thõa tinh thÇn yªu n−íc ®ã n©ng cao h¬n,
coi n−íc vµ d©n lµ môc tiªu cña c«ng cuéc gi¶i phãng d©n téc, lµ chuÈn mùc cao nhÊt
cña mäi gi¸ trÞ tinh thÇn. Gi¶i phãng d©n téc bao hµm c¶ gi¶i phãng nh©n d©n.
Nh− vËy tr−íc khi b−íc ch©n xuèng tµu ngµy 5-6-1911 NguyÔn ¸i Quèc ®· chuÈn bÞ
cho m×nh nh÷ng tiÒn ®Ò t− t−ëng xem xÐt çc con ®−êng cøu n−íc ®Ó lùa chän h−íng ®i
vµ ®Ých tíi cho m×nh. Thùc ra n¨m 1911 lµ NguyÔn TÊt Thµnh xuÊt d−¬ng ®i t×m ®−êng
cøu n−íc, cßn sù lùa chän vµ ra ®i cña NguyÔn TÊt Thµnh diÔn ra sím h¬n nhiÒu. N¨m
1906 khi phong trµo §«ng Du b¾t ®Çu, NguyÔn TÊt Thµnh ®ang lµm liªn l¹c cho çc sÜ
phu yªu n−íc. Duy t©n héi vµ Phan Béi Ch©u ®· gîi cho Anh ®i §«ng du sang NhËt häc
tËp, nh−ng Anh ®· tõ chèi. Trong lóc rÊt nhiÒu thanh niªn yªu n−íc h¨ng h¸i theo Phan
Béi Ch©u §«ng du th× NguyÔn TÊt Thµnh tõ chèi §«ng du. Cã thÓ nãi ®©y lµ hµnh ®éng
®Çu tiªn thÓ hiÖn sù t− duy ®éc lËp, b¾t ®Çu cña sù lùa chän. §i theo con ®−êng nµo th×
ch−a râ, nh−ng kh«ng ph¶i lµ çch nh− Phan Béi Ch©u ®ang lµm. Râ rµng lµ NguyÔn
TÊt Thµnh muèn t×m con ®−êng kh¸c Ph¹n Béi Ch©u. Anh ch−a t×m ®−îc con ®−êng cho
m×nh, song ®· kh−íc tõ con ®−êng ng−êi kh¸c v¹ch ra. §ã lµ sù lùa chän ®Çu tiªn. N¨m
1911 quyÕt ®Þnh xuÊt d−¬ng sang Ph¸p t×m ®−êng cøu n−íc, ®©y lµ sù lùa chän døt kho¸t
h−íng ®i vµ ®Ých ®Õn, tiÕp nèi chÝ h−íng cña sù lùa chän tõ n¨m 1906.
Sù ra ®i t×m ®−êng cøu n−íc cña NguyÔn TÊt Thµnh còng kh«ng ph¶i ®Õn n¨m 1911
míi b¾t ®Çu. Sù ra ®i Êy diÔn ra sím h¬n. Cã thÓ nãi lµ sau sù kiÖn Anh tham gia vµo
cuéc chèng s−u thuÕ ë HuÕ th¸ng 4-1908. Sau sù kiÖn nµy, NguyÔn TÊt Thµnh ®i vµo
ph−¬ng Nam b¾t ®Çu sù ra ®i t×m kiÕm con ®−êng cøu n−íc. Cuéc xuÊt d−¬ng 1911 chØ lµ
sù tiÕp tôc trªn b−íc ®−êng t×m kiÕm cña NguyÔn TÊt Thµnh.
Cuéc xuÊt d−¬ng sang Ph¸p n¨m 1911 cña NguyÔn TÊt Thµnh cã ph¶i ®i t×m ®−êng
cøu n−íc hay ®i kiÕm kÕ m−u sinh råi ngÉu nhiªn hay tÊt yÕu bÞ hót vµo trµo l−u chÝnh
trÞ? §Çu nµy ®−îc tiÕn sÜ Tr−¬ng B¸ CÇn gi¶i thÝch nh− sau: “... Chóng ta cã thÓ tin r»ng
chuyÕn ®i cña NguyÔn kh«ng ph¶i ®Ó t×m sinh kÕ. Hai m−¬i mèt tuæi ®Çu, rêi bá quª
h−¬ng, mang trong lßng t©m sù cña mét kÎ mÊt n−íc, thÊy bÊt lùc trªn quª h−¬ng, thÊy
kh«ng tin ë mét sù viÖn trî cña çc n−íc ch©u ¸, NguyÔn TÊt Thµnh ra ®i cã thÓ v× thÊt
väng, cã thÓ v× muèn t×m kiÕm mét gi¶i ph¸p cho quª h−¬ng. §iÒu ch¾c ch¾n lµ trong
®Çu ãc ng−êi trai biÖt xø lu«n lu«n cã sù t×m kiÕm. §i ®Õn ®©u còng nhËn xÐt, cïng ghi
chÐp, còng t×m b¹n, còng g©y ý thøc. §Õn Pari n¨m 1917 NguyÔn TÊt Thµnh t×m çch
liªn l¹c ngay víi ViÖt kiÒu vµ tiÕp xóc víi çc ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ. Cïng luËt s− Phan
75
V¨n Tr−êng, NguyÔn TÊt Thµnh lµm kiÕn nghÞ 8 ®iÓm gëi lªn çc c−êng quèc häp t¹i
VÐc X©y (tõ ®©y mang tªn NguyÔn ¸i Quèc) ®ßi quyÒn lîi c¨n b¶n cho ng−êi ViÖt Nam.
Mét ng−êi tha ph−¬ng cÇu thùc ch¾c kh«ng sím cã ý thøc vµ hµnh ®éng nh− vËy” (84) vµ
«ng kÕt luËn ®óng lµ “NguyÔn ¸i Quèc ra ®i t×m mét gi¶i ph¸p cho quª h−¬ng”.
Cuéc xuÊt d−¬ng sang ph−¬ng T©y, víi nh÷ng ho¹t ®éng thùc tiÔn vµ lý luËn phong
phó ®· t¹o ra nh÷ng nh©n tè míi ®−a NguyÔn ¸i Quèc tiÕp cËn ch©n lý cña thêi ®¹i ®Ó
cã sù lùa chän con ®−êng cøu n−íc ®óng ®¾n. Qua 10 n¨m ho¹t ®éng (1911-1920)
NguyÔn ¸i Quèc ®· ®Õn nhiÒu n−íc kh¸c nhau trªn çc lôc ®Þa ¸, ¢u, Phi, Mü. Ng−êi ®·
dõng ch©n ë nhiÒu n−íc (Xinhgapo, Xrilanca, Gibuti, Ai CËp, Ph¸p, Angiªri, Tuynidi,
Xinªgan, Ghinª, Dah«m©y, C«ng g«, Mü, Braxin, Anh, T©y Ban Nha, Bå §µo Nha, §øc,
BØ, Italia, Thuþ SÜ, Th¸i Lan, Trung Quèc, Hång K«ng, Mactim, Urugoay) trong ®ã
Ng−êi dõng l¹i l©u nhÊt ë Ph¸p, Mü, Anh.
Con ®−êng ®i cña NguyÔn ¸i Quèc rÊt ®éc ®¸o. Anh ®· dïng tµu bu«n lµm ph−¬ng
tiÖn ®i hÇu kh¾p thÕ giíi ®Ó quan s¸t, häc hái. §©y h¼n l¹i lµ sù lùa chän cña NguyÔn ¸i
Quèc. §ã lµ ph−¬ng tiÖn thuËn lîi nhÊt cã thÓ ®−a Anh ®i kh¾p çc h¶i c¶ng ch©u ¢u,
CËn §«ng, ch©u Phi, ch©u Mü. “§i ®Õn ®©u còng quan s¸t, x· héi, ghi chÐp, kÕt b¹n”.
Ghi chÐp nçi thèng khæ cña çc d©n téc bÞ ¸p bøc, çc giai cÊp bÞ bãc lét, ng−êi da mµu
bÞ khinh miÖt vµ tµn s¸t, tËp hîp t− liÖu, vµ kÕt b¹n víi nh÷ng chiÕn sÜ ®Êu tranh chèng
¸p bøc d©n téc vµ ¸p bøc giai cÊp.
NguyÔn ¸i Quèc tõ mét thÇy gi¸o, ®· tù ®Æt m×nh vµo hµng ngò giai cÊp c«ng nh©n.
Tù biÕn m×nh thµnh ng−êi lao ®éng v« s¶n, NguyÔn ¸i Quèc lµm ®ñ mäi nghÒ, khi nÊu
bÕp, lµm v−ên, vÏ thuª, röa ¶nh, khi viÕt b¸o, héi häp, tiÕp xóc víi ®ñ mäi h¹ng ng−êi.
Trong nh÷ng chuyÕn ®i vßng quanh thÕ giíi, Ng−êi ®· thÊy ë §a Ka ch©u Phi, khi biÓn
®éng nh÷ng ng−êi da ®en bÞ x« xuèng biÓn cho chÕt, ®· thÊy hµnh h×nh kiÓu LuËn x¬.
T¹i Ph¸p, thÊy cã nhiÒu ng−êi Ph¸p tèt, song còng cã nhiÒu hiÖn t−îng xÊu. Tõ thùc tÕ
cuéc sèng, trong NguyÔn ¸i Quèc xuÊt hiÖn nhËn thøc míi vÒ x· héi ©u T©y, vÒ x· héi
thuéc ®Þa. Vµ Ng−êi rót ra kÕt luËn ®Çu tiªn: ë ®©u bän ®Õ quèc thùc d©n còng tµn b¹o,
®éc ¸c, ë ®©u ng−êi lao ®éng còng bÞ bãc lét, ¸p bøc nÆng nÒ. “Dï cã mµu da kh¸c nhau,
trªn ®êi nµy chØ cã hai gièng ng−êi : gièng ng−êi bãc lét vµ gièng ng−êi bÞ bãc lét, mµ
chØ cã mèi t×nh h÷u ¸i lµ thËt mµ th«i, t×nh h÷u ¸i v« s¶n”. Nh÷ng nhËn thøc míi mÎ nµy
cµng nung nÊu suy nghÜ gi¶i phãng d©n téc vµ m¬ −íc quyÒn sèng cho nh÷ng ng−êi cïng
khæ mµ anh ®· tr¨n trë tr−íc lóc xuÊt d−¬ng, cµng th«i thóc Ng−êi quyÕt t©m t×m cho ra
con ®−êng gi¶i phãng d©n téc. Thêi gian lao ®éng ch©n tay kh¸ dµi vµ mèi liªn hÖ mËt
thiÕt víi çc d©n téc bÞ ¸p bøc trë thµnh c¬ së thùc tiÔn sinh ®éng ®Ó NguyÔn ¸i Quèc
76
nh¹y c¶m víi çch m¹ng th¸ng M−êi vµ sím thÊu hiÓu s©u s¾c lêi kªu gäi cña Lªnin khi
Ng−êi tiÕp xóc sau nµy.
Võa lao ®éng ch©n tay ®Ó kiÕm sèng, NguyÔn ¸i Quèc võa tÝch luü cho m×nh vèn kiÕn
thøc v¨n ho¸ ph−¬ng T©y kh¸ lín vµ ®a d¹ng. Ng−êi dµnh nhiÒu thêi gian ®i th− viÖn,
b¶o tµng, ®i häc tiÕng Anh, tiÕng Ph¸p. Nhê vèn ngo¹i ng÷ NguyÔn ¸i Quèc cã ch×a
kho¸ më cöa kho tµng v¨n ho¸ T©y ©u, th«ng th¹o lÞch sö ch©u ©u, ch©u Mü, biÕt râ çc
cuéc çch m¹ng cËn ®¹i ë çc xø ®ã, n¾m ®−îc chÕ ®é x· héi T©y ph−¬ng, theo dâi s¸t
mäi t×nh h×nh diÔn biÕn trªn thÕ giíi. Nhê ®ã NguyÔn ¸i Quèc cã ®iÒu kiÖn lùa chän kü
cµng con ®−êng ®i cña m×nh.
NguyÔn ¸i Quèc ®· ra søc chuÈn bÞ cho m×nh mét vèn kiÕn thøc v¨n ho¸ võa s©u võa
réng vµ mét cuéc sèng thùc tÕ, ®a d¹ng, phong phó. NÕu thiÕu sù chuÈn bÞ ®ã th× khã mµ
trë thµnh mét ng−êi çch m¹ng s¸ng t¹o. Vèn kiÕn thøc v¨n ho¸ s©u réng §«ng T©y Kim
Cæ vµ cuéc sèng thùc tÕ phong phó lµ c¬ së v÷ng ch¾c ®Ó tiÕp thu t− t−ëng míi: t− t−ëng
M¸c-Lªnin. Cã thÓ nãi cho ®Õn n¨m 1917 tr−íc khi trë vÒ Pari, NguyÔn ¸i Quèc ch−a
ho¹t ®éng chÝnh trÞ mµ chØ häc, chØ quan s¸t chÝnh trÞ vµ x· héi.
ë Pari sù ph©n ho¸ chÝnh trÞ m¹nh, ng−êi ViÖt Nam vµ ng−êi çc thuéc ®Þa ®«ng.
Gi÷a n¨m 1917 NguyÔn ¸i Quèc trë l¹i Pari vµ b¾t ®Çu ho¹t ®éng chÝnh trÞ. §Õn Pari
NguyÔn ¸i Quèc liªn l¹c mËt thiÕt víi Phan Chu Trinh, víi kiÒu bµo vµ nh÷ng ng−êi yªu
n−íc thuéc çc d©n téc thuéc ®Þa Ph¸p. NguyÔn ¸i Quèc quan hÖ víi çc ®oµn thÓ nh−
Tæng c«ng héi, Héi nh©n quyÒn. T¹i ®©y Ng−êi lao vµo çc ho¹t ®éng chÝnh trÞ vµ nghiªn
cøu çch m¹ng Ph¸p. Qua nghiªn cøu çc cuéc çch m¹ng t− s¶n th¾ng lîi nh− çch
m¹ng t− s¶n Mü, Anh, Ph¸p, NguyÔn ¸i Quèc kh©m phôc ý chÝ giµnh ®éc lËp, tù do cña
nh©n d©n Mü; kh©m phôc tinh thÇn cña çch m¹ng t− s¶n Ph¸p. Nh−ng víi kinh nghiÖm
rót ra tõ quan s¸t vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn nh− ®· nªu trªn, NguyÔn ¸i Quèc thÊy giai cÊp
t− s¶n kh«ng cßn lµ giai cÊp tiÕn bé cña thêi ®¹i n÷a. Do ®ã kh«ng ®i theo çch m¹ng
Mü, çch m¹ng Ph¸p mµ ph¶i t×m con ®−êng çch m¹ng kh¸c. §©y lµ quyÕt ®Þnh quan
träng trong qu¸ tr×nh lùa chän con ®−êng cøu n−íc, Ng−êi døt kho¸t kh«ng theo con
®−êng t− b¶n. Vµ sù lùa chän chÝnh trÞ cña NguyÔn ¸i Quèc cµng râ h¬n khi Ng−êi gia
nhËp §¶ng X· héi Ph¸p. §©y lµ §¶ng chÝnh trÞ tiªn tiÕn nhÊt ë Ph¸p lóc ®ã. §¶ng nµy
ho¹t ®éng d−íi ngän cê cña chñ nghÜa x· héi chèng chñ nghÜa t− b¶n ®Õ quèc, chèng
mäi chÝnh s¸ch hµ kh¾c ®èi víi thuéc ®Þa.
N¨m 1917 thÕ giíi tr¶i qua nh÷ng biÕn ®éng lín lao. Çch m¹ng th¸ng M−êi Nga
thµnh c«ng, chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt kÕt thóc. Pari s«i ®éng trong bÇu kh«ng khÝ
77
®Êu tranh chÝnh trÞ cña giai cÊp c«ng nh©n Ph¸p vµ sù chuyÓn biÕn cña çnh t¶ trong
§¶ng X· héi Ph¸p. NguyÔn ¸i Quèc tham gia §¶ng X· héi Ph¸p. Ng−êi h©n hoan chµo
®ãn çch m¹ng th¸ng M−êi Nga. Theo Ng−êi lóc ®ã ng−êi ch−a hiÓu g× çch m¹ng th¸ng
M−êi, nh−ng “b»ng c¶m tÝnh t«i thÊy m×nh cã mèi t×nh ®oµn kÕt víi çch m¹ng Nga vµ
nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o cuéc çch m¹ng nµy”. Ngµy18/6/1919 thay mÆt nh÷ng ng−êi ViÖt
Nam yªu n−íc t¹i Ph¸p, NguyÔn ¸i Quèc göi yªu s¸ch quyÒn cho nh©n d©n ViÖt Nam
®Õn Héi nghÞ VÐc Xai. Lªn tiÕng ®ßi chÝnh phñ Ph¸p ph¶i thõa nhËn quyÒn tù do, b×nh
®¼ng, d©n chñ cña nh©n d©n ViÖt Nam. B¶n yªu s¸ch lµm chÊn ®éng d− luËn thÕ giíi vµ
vang déi vÒ n−íc t¹o ra b−íc chuyÓn trong phong trµo gi¶i phãng d©n téc. Ng−êi tham
gia s«i næi trong phong trµo ViÖt kiÒu ë Ph¸p. Tham gia vËn ®éng nh©n d©n Ph¸p quyªn
gãp gióp nh©n d©n Nga v−ît qua n¹n ®ãi. Ph©n ph¸t lêi hiÖu triÖu cña §¶ng X· héi
Ph¸p kªu gäi nh©n d©n Ph¸p ®Êu tranh chèng sù can thiÖp cña çc n−íc ®Õ quèc vµo
n−íc Nga. Tham gia çc cuéc tranh luËn quyÕt liÖt gi÷a çc tr−êng ph¸i trong §¶ng X·
héi Ph¸p. Çc cuéc tranh luËn Êy ®· cuèn hót ng−êi thanh niªn NguyÔn ¸i Quèc nghiªn
cøu, xem xÐt vµ ho¹t ®éng mét çch n¨ng næ ®Ó b¸m s¸t thêi ®¹i ®Ó ®Þnh h−íng ®óng ®¾n
cho m×nh. Cã thÓ nãi th«ng qua çc ho¹t ®éng trªn chøng tá ë NguyÔn ¸i Quèc ®· xuÊt
hiÖn yÕu tè céng s¶n, t¹o ra b−íc chuyÓn trong nhËn thøc. Ng−êi ®ang chuyÓn dÇn tõ
chñ nghÜa yªu n−íc ®Õn gÇn chñ nghÜa céng s¶n.
Ng−êi trùc tiÕp tham gia qu¸ tr×nh B«nsªvÝch ho¸ §¶ng X· héi Ph¸p. Trong §¶ng ®·
diÔn ra cuéc ®Êu tranh gay g¾t theo Quèc tÕ II hay Quèc tÕ III. Cuéc ®Êu tranh nµy ¶nh
h−ëng trùc tiÕp ®Õn quyÕt ®Þnh chän con ®−êng cøu n−íc cña NguyÔn ¸i Quèc Sau nµy
Ng−êi kÓ l¹i: “Khi t«i nªu c©u hái: “Ai kh¼ng ®Þnh râ rµng lµ m×nh ®oµn kÕt víi çc d©n
téc bÞ chñ nghÜa thùc d©n ¸p bøc”? th× ng−êi ta tr¶ lêi: Quèc tÕ thø III. Råi mét ®ång chÝ
®−a cho t«i ®äc luËn c−¬ng vÒ çc vÊn ®Ò d©n téc vµ thuéc ®Þa cña Lªnin võa ®¨ng trªn
b¸o Nh©n ®¹o. Tõ ®ã t«i ®· cã mét sù lùa chän: t¸n thµnh quèc tÕ thø III vµ hoµn toµn
tin theo Lªnin”. Tõ ®ã Ng−êi say s−a t×m çc t¸c phÈm cña Lªnin vµ Quèc tÕ Céng s¶n vÒ
çch m¹ng th¸ng M−êi c«ng bè ë Ph¸p. Theo dâi s¸t çc sù kiÖn diÔn biÕn trªn thÕ giíi.
Tham gia mÝt tinh ®ãn ®¹i biÓu §¶ng X· héi Ph¸p ®i dù §¹i héi Quèc tÕ céng s¶n vÒ.
Nh÷ng ng−êi mÝt tinh ra tuyªn bè ®oµn kÕt víi çch m¹ng v« s¶n Nga. Ng−êi ®äc kü biªn
b¶n §¹i héi lÇn thø nhÊt çc d©n téc ph−¬ng §«ng. ë ®ã ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò ®oµn kÕt v«
s¶n ph−¬ng T©y vµ çc d©n téc thuéc ®Þa thÓ hiÖn qua khÈu hiÖu “V« s¶n tÊt c¶ çc n−íc
vµ çc d©n téc bÞ ¸p bøc ®oµn kÕt l¹i”. Sau luËn c−¬ng Lªnin, çc v¨n kiÖn chÝnh trÞ, çc
sù kiÖn chÝnh trÞ nªu trªn ®· cñng cè thªm niÒm tin v÷ng ch¾c vµo Lªnin, vµo quèc tÕ
céng s¶n vµo n−íc Nga x« viÕt. Vµ quyÕt ®Þnh cuèi cïng cña sù lùa chän con ®−êng gi¶i
phãng d©n téc cña NguyÔn ¸i Quèc diÔn ra t¹i §¹i héi Tua 12-1920. NguyÔn ¸i Quèc lµ
78
ng−êi §«ng D−¬ng duy nhÊt, mét trong 8 ®¹i biÓu thuéc ®Þa tham dù §¹i héi. T¹i ®©y
Ng−êi ph¸t biÓu tè ço téi ¸c cña chÝnh s¸ch thùc d©n Ph¸p g©y ra trªn quª h−¬ng m×nh,
kªu gäi §¶ng X· héi Ph¸p ph¶i ho¹t ®éng tÝch cùc thiÕt thùc ñng hé ng−êi b¶n xø vµ bá
phiÕu t¸n thµnh Quèc tÕ thø III, thµnh lËp §¶ng Céng s¶n Ph¸p.
Tõ sù chuyÓn biÕn t− t−ëng chÝnh trÞ khëi ®Çu víi viÖc nghiªn cøu luËn c−¬ng Lªnin
NguyÔn ¸i Quèc ®· ®i ®Õn mét quyÕt ®Þnh s¸ng suèt vÒ mÆt tæ chøc t¹i §¹i héi lÇn thø
XVIII §¶ng X· héi Ph¸p, bá phiÕu t¸n thµnh Quèc tÕ thø III, s¸ng lËp §¶ng Céng s¶n
Ph¸p vµ trë thµnh ng−êi céng s¶n ViÖt Nam ®Çu tiªn. ViÖc NguyÔn ¸i Quèc bá phiÕu t¸n
thµnh Quèc tÕ III, s¸ng lËp §¶ng Céng s¶n Ph¸p cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh, kÕt thóc chÆng
®−êng t×m ph−¬ng cøu n−íc, qu¸ tr×nh lùa chän con ®−êng cøu n−íc ®óng ®¾n. §Õn ®©y
Ng−êi hoµn toµn kh¼ng ®Þnh con ®−êng çch m¹ng cña m×nh lµ con ®−êng çch m¹ng
v« s¶n, mµ çch m¹ng th¸ng M−êi vµ Quèc tÕ céng s¶n ®· v¹ch ra. QuyÕt ®Þnh nµy ®·
®−a çch m¹ng ViÖt Nam tho¸t khái t×nh tr¹ng bÕ t¾c vÒ ®−êng lèi. §ång thêi nã ®Æt çch
m¹ng ViÖt Nam vµo ph¹m trï çch m¹ng v« s¶n thÕ giíi. Th«ng qua NguyÔn ¸i Quèc,
nh©n d©n lao ®éng ViÖt Nam b¾t tay víi giai cÊp c«ng nh©n Ph¸p, nh©n d©n lao ®éng
Ph¸p ®Êu tranh chèng kÎ thï chung lµ chñ nghÜa ®Õ quèc Ph¸p.
NguyÔn ¸i Quèc lùa chän con ®−êng çch m¹ng v« s¶n ®Ó gi¶i phãng d©n téc, gi¶i
phãng ®ång bµo xuÊt ph¸t tõ yªu cÇu kh¸ch quan cña lÞch sö d©n téc vµ xu thÕ cña thêi
®¹i th«ng qua nhËn thøc chñ quan cña NguyÔn ¸i Quèc.
Nhu cÇu cÊp b¸ch cña lÞch sö ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XX lµ giµnh l¹i ®éc lËp tù do cho
toµn d©n téc, gi¶i phãng d©n téc, ®ång thêi gi¶i phãng nh©n d©n, ph¸t triÓn x· héi. Çch
m¹ng ph¶i bao hµm néi dung d©n téc vµ d©n chñ. Mét cuéc çch m¹ng nh©n d©n thËt sù
s©u s¾c, muèn qui tô ®−îc mäi tÇng líp d−íi ngän cê cña m×nh ph¶i thùc hiÖn ®−îc ®éc
lËp d©n téc vµ ng−êi cµy cã ruéng. Nh−ng tr−íc NguyÔn ¸i Quèc ch−a ai nhËn thøc ®−îc
®iÒu ®ã: Phan Béi Ch©u, Phan Chu Trinh thÊy râ yªu cÇu ®éc lËp d©n téc, nh−ng ch−a
thÊy yªu cÇu gi¶i phãng x· héi. B−íc vµo nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kû nµy, d©n téc ViÖt
Nam ®øng tr−íc cuéc khñng ho¶ng ®−êng lèi khñng ho¶ng vai trß l·nh ®¹o cña mét giai
cÊp tiªn tiÕn. Trong bèi c¶nh ®ã NguyÔn ¸i Quèc ®· nhanh chãng n¾m b¾t nhu cÇu cÊp
b¸ch cña lÞch sö, ®i t×m con ®−êng gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng x· héi, tr¸nh nh÷ng
vÕt mßn cña lÞch sö. Yªu cÇu ®ã x¸c ®Þnh tiªu chuÈn chän lùa con ®−êng cøu n−íc, lùa
chän chñ nghÜa. NguyÔn ¸i Quèc sÏ ®øng vÒ phÝa häc thuyÕt nµo, tæ chøc çch m¹ng nµo
thùc sù quan t©m ®Õn cuéc sèng vµ quyÒn lîi cña çc d©n téc bÞ ¸p bøc, bªnh vùc ñng hé
vµ chØ ra con ®−êng gi¶i phãng d©n téc. Tiªu chuÈn hÕt søc thiÕt thùc ®ã phï hîp víi
ch©n lý cña thêi ®¹i míi - thêi ®¹i Lªnin.
79
Thêi gian mµ NguyÔn ¸i Quèc ®i t×m con ®−êng cøu n−íc, bé mÆt thÕ giíi cã nhiÒu
thay ®æi. Chñ nghÜa M¸c-Lªnin ®· cã b−íc tiÕn nh¶y vät, giµnh th¾ng lîi hoµn toµn sau
çch m¹ng th¸ng M−êi Nga (1917). Çch m¹ng th¸ng M−êi ®· më ra mét thêi ®¹i míi.
Thêi ®¹i qu¸ ®é tõ chñ nghÜa t− b¶n lªn chñ nghÜa x· héi trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi, më
ra con ®−êng gi¶i phãng hiÖn thùc cho giai cÊp v« s¶n çc n−íc vµ çc d©n téc bÞ ¸p bøc
trªn thÕ giíi. Quèc tÕ Céng s¶n ®· ®oµn kÕt giai cÊp v« s¶n thÕ giíi vµ nh©n d©n çc d©n
téc bÞ ¸p bøc ®Êu tranh chèng kÎ thï chung lµ chñ nghÜa ®Õ quèc. Cã thÓ nãi thêi ®¹i sau
çch m¹ng th¸ng M−êi vÊn ®Ò gi¶i phãng d©n téc kh«ng thÓ t¸ch rêi chñ nghÜa x· héi.
NguyÔn ¸i Quèc ®· sím nhËn ra ch©n lý ®ã. §ã chÝnh lµ ®iÓm gÆp gì then chèt gi÷a
NguyÔn ¸i Quèc - d©n téc ViÖt Nam víi thêi ®¹i Lªnin. Sù gÆp gì Êy biÓu hiÖn hÕt søc
sinh ®éng khi NguyÔn ¸i Quèc ®äc LuËn c−¬ng Lªnin vµ 21 ®iÒu kiÖn gia nhËp quèc tÕ
céng s¶n. LuËn c−¬ng Lªnin ®· g©y nªn sù ®ét biÕn quyÕt ®Þnh trong NguyÔn ¸i Quèc.
V× LuËn c−¬ng ®· gi¶i ®¸p ®óng nh÷ng vÊn ®Ò mµ NguyÔn ¸i Quèc nung nÊu, t×m kiÕm.
NguyÔn ¸i Quèc nung nÊu vÊn ®Ò gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng giai cÊp th× LuËn
c−¬ng Lªnin ®· ®Ò cËp vÊn ®Ò ®ã mét çch tho¶ ®¸ng. Lªnin gi¶i thÝch râ v× sao ph¶i chó
ý vÊn ®Ò gi¶i phãng d©n téc, v¹ch râ sù gi¶ dèi cña khÈu hiÖu: tù do, b×nh ®¼ng, b¸c ¸i,
chØ ra ®iÒu kiÖn thñ tiªu ¸p bøc d©n téc. LuËn c−¬ng nãi râ “§iÒu quan träng nhÊt trong
chÝnh s¸ch cña Quèc tÕ céng s¶n vÒ vÊn ®Ò d©n téc vµ vÊn ®Ò thuéc ®Þa lµ ph¶i lµm cho
v« s¶n vµ quÇn chóng lao ®éng cña tÊt c¶ çc d©n téc vµ tÊt c¶ çc n−íc gÇn gòi nhau ®Ó
tiÕn hµnh cuéc ®Êu tranh chung nh»m lËt ®æ bän ®Þa chñ vµ giai cÊp t− s¶n. Bëi v× chØ cã
sù gÇn gòi Êy míi b¶o ®¶m chiÕn th¾ng chñ nghÜa t− b¶n, nÕu kh«ng cã chiÕn th¾ng Êy
th× kh«ng thÓ thñ tiªu ®−îc ¸ch ¸p bøc d©n téc vµ t×nh tr¹ng bÊt b×nh ®¼ng” hoÆc “®èi víi
çc quèc gia vµ çc d©n téc chËm tiÕn, trong ®ã nh÷ng quan hÖ cã tÝnh chÊt phong kiÕn
hoÆc gia tr−ëng vµ gia tr−ëng n«ng d©n chiÕm −u thÕ th× ®Æc biÖt ph¶i chó ý... nhÊt thiÕt
ph¶i cã sù gióp ®ì cña tÊt c¶ çc §¶ng Céng s¶n ®èi víi phong trµo gi¶i phãng d©n téc t−
s¶n cña nh÷ng n−íc Êy, c«ng nh©n cña mét n−íc ®ang thèng trÞ mét d©n téc chËm tiÕn
vÒ mÆt thuéc ®Þa hoÆc vÒ tµi chÝnh, ph¶i cã nhiÖm vô tr−íc tiªn ñng hé tÝch cùc nhÊt
phong trµo gi¶i phãng d©n téc”. Nh÷ng vÊn ®Ò trªn NguyÔn ¸i Quèc ®· tõng ®Ò cËp ®Õn
trong §¶ng X· héi Ph¸p.
Cã thÓ thÊy LuËn c−¬ng Lªnin nªu cao nh÷ng t− t−ëng chiÕn l−îc lín ch−a hÒ ®−îc
biÕt nh− sau:
- Lªnin ®Æt vÊn ®Ò d©n téc ®i ®«i víi vÊn ®Ò thuéc ®Þa. L©u nay Quèc tÕ II chØ nãi ®Õn
quyÒn cña çc d©n téc da tr¾ng, cßn ®èi víi çc d©n téc thuéc ®Þa kh«ng ®−îc nh¾c ®Õn,
cã ch¨ng chØ lµ quyÒn “tù trÞ v¨n ho¸”. §Õn Lªnin vµ Quèc tÕ thø III th× quyÒn tù quyÕt
cña çc d©n téc bao gåm quyÒn tù quyÕt cña çc d©n téc thuéc ®Þa ph¶i ®i ®Õn c«ng
80
nhËn, thùc hiÖn quyÒn dùng n−íc ®éc lËp tù chñ chø kh«ng ph¶i chØ cã tù trÞ v¨n ho¸.
QuyÒn dùng n−íc ®éc lËp tù chñ nµy kh«ng ph¶i dµnh riªng cho çc d©n téc da tr¾ng mµ
cho tÊt c¶ çc d©n téc thuéc çc mµu da ®Òu ph¶i ®−îc thùc hiÖn.
- Lªnin ®Æt cho ng−êi çch m¹ng ë çc n−íc ®Õ quèc mét nhiÖm vô träng ®¹i lµ ph¶i
ñng hé mét çch tÝch cùc nhÊt phong trµo gi¶i phãng çc d©n téc thuéc ®Þa vµ lÖ thuéc.
§ång thêi Lªnin còng ®Æt ra cho nh÷ng ng−êi çch m¹ng ë çc xø thuéc ®Þa lÖ thuéc
mét nhiÖm vô kh«ng kÐm träng ®¹i lµ ph¶i ®oµn kÕt chÆt chÏ víi nh©n d©n lao ®éng ë
n−íc ®i ¸p bøc m×nh, nh»m ®¸nh b¹i kÎ thï chung lµ ®Õ quèc, ®õng ®Ó bÞ mª hoÆc bëi
®Çu ãc quèc gia chñng téc hÑp hßi. Lªnin ®Æt ra cho n−íc lµm çch m¹ng x· héi chñ
nghÜa thµnh c«ng råi ph¶i ®ãng vai trß lµ thµnh tr× çch m¹ng thÕ giíi, gióp ®ì, ñng hé
çc n−íc çch m¹ng ch−a thµnh c«ng cho dï n−íc ®ã lµ t− b¶n hay lµ xø thuéc ®Þa.
- Lªnin ®Æt cho çc n−íc thuéc ®Þa vµ lÖ thuéc kh«ng nh÷ng cã nhiÖm vô gi¶i phãng
khái ¸ch n−íc ngoµi mµ cßn ph¶i ®Êu tranh chèng çc lùc l−îng ph¶n ®éng ë ngay trong
xø m×nh, nh÷ng lùc l−îng ®ã th−êng lµ ®ång minh víi ®Õ quèc thùc d©n. Lªnin dÆn dß
nh÷ng ng−êi çch m¹ng ë çc xø thuéc ®Þa ph¶i ®Æc biÖt chó ý ®Õn n«ng d©n, ph¶i ph¸t
triÓn phong trµo n«ng d©n chèng l¹i ®iÒn ®Þa, h×nh thµnh mét phong trµo çch m¹ng
®iÒn ®Þa, çch m¹ng ph¶n phong.
- Lªnin ®Ò ra nhiÖm vô lín cña çch m¹ng thÕ giíi. Sù ®oµn kÕt chÆt chÏ gi÷a çc
d©n téc bÞ ¸p bøc víi çc n−íc ®· lµm çch m¹ng thµnh c«ng. Lªnin cho r»ng xø thuéc
®Þa lµm çch m¹ng thµnh c«ng, chÝnh quyÒn vÒ tay nh©n d©n th× cã thÓ nhê sù gióp ®ì
cña çc n−íc X« viÕt, nhê sù hîp t¸c víi çc n−íc tiªn tiÕn mµ tiÕn th¼ng lªn chñ nghÜa
x· héi khái ph¶i qua thêi kú t− b¶n chñ nghÜa ph¸t triÓn thµnh hÖ thèng chÝnh.
- Quèc tÕ thø III lµ bé tham m−u chung cña çch m¹ng thÕ giíi. N−íc Nga X« viÕt lµ
ngän cê ®Çu, lµ c¨n cø ®Þa, lµ thµnh tr× cña çch m¹ng thÕ giíi.
§äc xong LuËn c−¬ng Lªnin vÒ vÊn ®Ò d©n téc vµ thuéc ®Þa, con ®−êng cøu n−íc,
con ®−êng gi¶i phãng d©n téc ViÖt Nam nh− hiÖn ra râ rµng tr−íc mÆt NguyÔn ¸i Quèc.
ChiÕn l−îc chung ®· râ rµng, vÊn ®Ò cßn l¹i lµ vËn dông vµo ®iÒu kiÖn cô thÓ cña ViÖt
Nam. NguyÔn ¸i Quèc ®· thÊy ®¹i c−¬ng con ®−êng cøu n−íc mµ Ng−êi ®· t×m kiÕm
suèt 9 n¨m trêi.
§èi víi ®iÒu lÖ gia nhËp Quèc tÕ Céng s¶n NguyÔn ¸i Quèc t©m ®¾c nhÊt ®iÒu liªn
quan ®Õn vÊn ®Ò d©n téc vµ thuéc ®Þa. Trong 21 ®iÒu, cã ®iÒu ghi râ: “VÒ vÊn ®Ò thuéc
®Þa vµ d©n téc bÞ ¸p bøc th× çc ®¶ng ë çc n−íc t− b¶n cã thuéc ®Þa vµ ¸p bøc çc d©n
téc kh¸c ph¶i cã mét ®−êng lèi hÕt søc râ rµng minh b¹ch. §¶ng nµo muèn gia nhËp
Quèc tÕ thø III ®Òu buéc ph¶i th¼ng tay v¹ch mÆt nh÷ng thñ ®o¹n x¶o tr¸ cña bän ®Õ
81
quèc n−íc m×nh ë thuéc ®Þa. ñng hé b»ng thùc tÕ chø kh«ng ph¶i b»ng lêi nãi, mäi
phong trµo gi¶i phãng ë thuéc ®Þa, ®ßi ph¶i trôc xuÊt bän ®Õ quèc n−íc m×nh ra khái çc
thuéc ®Þa Êy...
TÊt c¶ çc vÊn ®Ò trªn ®©y ®¸p øng ®−îc sù t×m kiÕm cña NguyÔn ¸i Quèc, NguyÔn
¸i Quèc lu«n lu«n ®em theo trong m×nh yªu cÇu cña lÞch sö ViÖt Nam ®Ó t×m lêi gi¶i, vµ
Ng−êi ®· t×m thÊy nã trong LuËn c−¬ng Lªnin, ë Quèc tÕ céng s¶n. §Õn ®©y cã thÓ thÊy
mäi suy t− cña NguyÔn ¸i Quèc vÒ t×m ®−êng cøu n−íc nhËp lµm mét víi LuËn c−¬ng
Lªnin. Cã thÓ ®©y lµ sù gÆp gì t− t−ëng cña hai bËc vÜ nh©n nªn NguyÔn ¸i Quèc tiÕp
nhËn chñ nghÜa Lªnin mét çch sung s−íng gÇn nh− lµ c¶m xóc tù nhiªn, nh− sau nµy
Ng−êi kÓ l¹i: “LuËn c−¬ng lµm t«i rÊt c¶m ®éng, phÊn khëi, s¸ng tá vµ tin t−ëng biÕt bao,
t«i vui mõng ®Õn ph¸t khãc lªn, ngåi mét m×nh trong phßng mµ t«i nãi to lªn nh− ®ang
nãi tr−íc ®«ng ®¶o: “Hìi ®ång bµo bÞ ®o¹ ®µy ®au khæ, ®©y lµ çi cÇn thiÕt cho chóng ta,
®©y lµ con ®−êng gi¶i phãng chóng ta”. Tõ ®ã t«i hoµn toµn tin theo Lªnin, tin theo Quèc
tÕ III” (85).
Tãm l¹i qu¸ tr×nh t×m kiÕm lùa chän con ®−êng cøu n−íc cña NguyÔn ¸i Quèc lµ qu¸
tr×nh häc tËp, kh¶o s¸t, nghiªn cøu, kiÓm nghiÖm lý luËn vµ thùc tiÔn ®Çy gian khæ vµ
phøc t¹p. NhÊt lµ Ng−êi ®· sèng trong c¬n b·o t¸p lý luËn cña çch m¹ng thÕ giíi khiÕn
cho sù lùa chän cµng khã kh¨n h¬n. Nh−ng b»ng thiªn tµi trÝ tuÖ vµ sù nh¹y c¶m tinh tÕ,
NguyÔn ¸i Quèc ®· cã tõng b−íc lùa chän con ®−êng cøu n−íc mét çch v÷ng ch·i,
kh«ng lÇm lÉn. §ã lµ con ®−êng çch m¹ng v« s¶n, lµ chñ nghÜa M¸c-Lªnin. §ã lµ con
®−êng ®Ó gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng giai cÊp vµ ph¸t triÓn x· héi.
§i tõ chñ nghÜa yªu n−íc ViÖt Nam, NguyÔn ¸i Quèc ®Õn víi chñ nghÜa Lªnin nh−
chÝnh Ng−êi ®· nãi: “ChÝnh lµ chñ nghÜa yªu n−íc, chø ch−a ph¶i chñ nghÜa céng s¶n
®−a t«i theo Lªnin, tin theo Quèc tÕ thø III”. “T«i ñng hé çch m¹ng th¸ng M−êi chØ lµ
theo c¶m tÝnh tù nhiªn. T«i ch−a hiÓu hÕt tÇm quan träng trong lÞch sö cña nã” (86).
T×nh c¶m tù nhiªn ®ã lµ t×nh yªu ®Êt n−íc. Yªu n−íc th−¬ng d©n nªn cã hoµi b·o lín:
gi¶i phãng d©n téc ®Êt n−íc, gi¶i phãng nh©n d©n tho¸t khái c−êng quyÒn v−¬n lªn tù
do, b×nh ®¼ng.
Tõ chñ nghÜa yªu n−íc ®Õn víi chñ nghÜa Lªnin. Tõ chñ nghÜa Lªnin ®i vµo chñ
nghÜa M¸c, chñ nghÜa M¸c-Lªnin thµnh c¬ së lý luËn ®Ó NguyÔn ¸i Quèc x©y dùng
®−êng lèi çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc ViÖt Nam.
2. Sù truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµo ViÖt Nam
a. Nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan thuËn lîi cho sù truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c - Lªnin
82
Thø nhÊt lµ Quèc tÕ céng s¶n chñ tr−¬ng vµ ho¹t ®éng tÝch cùc ®Ó truyÒn b¸ chñ
nghÜa M¸c-Lªnin sang ph−¬ng §«ng. Mét ®éi ngò çc chiÕn sÜ céng s¶n ë çc n−íc
thuéc ®Þa ®−îc ®µo t¹o, çc §¶ng céng s¶n ë mét sè n−íc ph−¬ng §«ng ®−îc thµnh lËp.
§«ng D−¬ng lµ mét ®Þa bµn quan t©m cña Quèc tÕ céng s¶n. Sù tuyªn truyÒn chñ nghÜa
M¸c Lªnin cña çc chiÕn sÜ céng s¶n quèc tÕ ®· sím xuÊt hiÖn ë Sµi Gßn. Bøc ®iÖn mËt
cña nhµ chøc tr¸ch Nam kú ngµy 8-9-1920 cho thÊy ®iÒu nµy: Bøc ®iÖn nãi hä ®ang theo
dâi mét sè ng−êi Nga võa ®Õn Sµi Gßn, trong sè ®ã cã mét ng−êi tªn lµ Angt«nic«pxki,
nh÷ng ng−êi nµy theo sù ®iÒu tra cña së Liªm phãng ®Òu lµ nh÷ng §¶ng viªn céng s¶n
cã nhiÖm vô ®Õn ®©y ®Ó tiÕn hµnh tuyªn truyÒn céng s¶n vµ g©y c¬ së céng s¶n. Vµ ngµy
8-11 1920 nhµ chøc tr¸ch Nam kú th«ng tri b¸o cho çc ®Þa ph−¬ng biÕt r»ng hai ng−êi
Nga, ®¶ng viªn ®¶ng céng s¶n ®Õn Sµi Gßn ho¹t ®éng ®· bÞ trôc xuÊt (87). Sù ho¹t ®éng
tuyªn truyÒn chñ nghÜa céng s¶n cña Quèc tÕ thø III t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ho¹t
®éng cña NguyÔn ¸i Quèc.
Thø hai, sù thèng trÞ tµn b¹o cña ®Õ quèc ®· chuÈn bÞ ®iÒu kiÖn chÝnh trÞ vµ x· héi cã
lîi cho sù truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c- Lªnin. §ã lµ sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ c¶ vÒ l−îng
chÊt cña giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam. Cuéc khai th¸c thuéc ®Þa lÇn thø hai lµm cho sè
l−îng c«ng nh©n t¨ng lªn ®¸ng kÓ. Tõ h¬n 10 v¹n tr−íc chiÕn tranh thÕ giíi ®· t¨ng lªn
22 v¹n n¨m 1929. Giai cÊp c«ng nh©n bÞ bãc lét ®Õn tËn x−¬ng tuû. Hä kh«ng cã quyÒn
tù do nµo, kÓ c¶ tù do b¸n søc lao ®éng, kh«ng cã tù do lËp héi cµng kh«ng cã tù do b·i
c«ng. Çc cuéc b·i c«ng bÞ xem lµ phiÕn lo¹n, ph¸ rèi trÞ an. Cuéc ®êi lao ®éng t¨m tèi,
cùc nhäc ®Èy sù phÉn né lªn cao lµm bïng næ çc cuéc ®Êu tranh chèng t− b¶n ®Õ quèc.
Ban ®Çu lµ bá trèn, ph¸ ho¹i c«ng tr−êng, giÕt chñ ®¸nh cai. Sau chiÕn tranh thÕ giíi
thø nhÊt xuÊt hiÖn biÓu t×nh, b·i c«ng ngµy cµng nhiÒu: n¨m 1919 thuû thñ tµu biÓn ®i
Ph¸p b·i c«ng ®ßi t¨ng l−¬ng, cuéc ®Êu tranh th¾ng lîi, chñ ph¶i t¨ng l−¬ng cho c«ng
nh©n. Râ rµng bÞ ®Çu ®éc c¶ vÒ tinh thÇn lÉn thÓ x¸c nh÷ng giai cÊp c«ng nh©n kh«ng
chÕt. Nãi theo çch cña NguyÔn ¸i Quèc lµ “sù ®Çu ®éc cã hÖ thèng cña thùc d©n kh«ng
thÓ lµm tª liÖt søc sèng, cµng kh«ng thÓ lµm tª liÖt t− t−ëng çch m¹ng cña ng−êi §«ng
D−¬ng. Luång giã tõ n−íc ‘Nga thî thuyÒn, tõ Trung Quèc çch m¹ng, tõ Ên §é chiÕn
®Êu ®ang thæi ®Õn gi¶i ®éc cho ng−êi §«ng D−¬ng”. Ngay tõ n¨m 1921, NguyÔn ¸i Quèc
®· chØ ra r»ng: “§»ng sau sù phôc tïng tiªu cùc ng−êi §«ng D−¬ng ®ang dÊu mét çi g×
®ang s«i sôc, ®ang gµo thÐt vµ sÏ bïng næ mét çch ghª gím khi thêi c¬ ®Õn. Bé phËn −u
tó cã tr¸ch nhiÖm ph¶i thóc ®Èy cho thêi c¬ Êy mau ®Õn. Sù tµn b¹o cña chñ nghÜa t−
b¶n ®· chuÈn bÞ ®Êt råi: chñ nghÜa x· héi chØ cßn ph¶i lµm çi viÖc lµ gieo h¹t gièng cña
c«ng cuéc gi¶i phãng n÷a th«i” (88).
83
Nh÷ng ng−êi yªu n−íc cïng chÝnh kiÕn víi NguyÔn ¸i Quèc theo dâi hiÖn t−îng b·i
c«ng lÆp ®i lÆp l¹i. N¨m 1922 bïng næ cuéc b·i c«ng cña 600 c«ng nh©n thî nhuém ë
Chî Lín. §ã lµ cuéc tæng b·i c«ng cña mét lo¹t x−ëng dÖt nhá. NguyÔn ¸i Quèc ë Pa ri
®· xem cuéc ®Êu tranh nµy lµ dÊu hiÖu cña thêi ®¹i: “LÇn ®Çu tiªn mét phong trµo nh−
thÕ ®−îc nhãm lªn ë thuéc ®Þa... Chóng ta h·y ghi lÊy dÊu hiÖu cña thêi ®¹i vµ chóng ta
nh÷ng ng−êi ë chÝnh quèc kh«ng chØ lµ tá t×nh ®oµn kÕt b»ng lêi nãi víi anh em cïng
giai cÊp, mµ cßn ph¶i gi¸c ngé ý thøc tæ chøc vµ ph−¬ng ph¸p tæ chøc”. N¨m 1924 næ ra
b·i c«ng liªn hoµn cña 3 nhµ m¸y r−îu Nam §Þnh, Hµ Néi, H¶i Phßng. Cuéc b·i c«ng
cña c«ng nh©n nhµ m¸y c¬ khÝ Ba Son n¨m 1925 giam cÇm tµu chiÕn sang Trung Quèc
chèng ph¸ çch m¹ng Trung Quèc. Cuéc ®Êu tranh nµy cho thÊy phong trµo c«ng nh©n
®ang chuyÓn tõ tù ph¸t ®Õn tæ chøc, thÓ hiÖn râ tinh thÇn d©n téc, ý thøc giai cÊp vµ quèc
tÕ chñ nghÜa. Çc cuéc ®Êu tranh nµy chÞu ¶nh h−ëng cña çc c«ng nh©n ViÖt Nam ®·
tõng ë Ph¸p chÞu ¶nh h−ëng cña çch m¹ng th¸ng M−êi nh− T«n §øc Th¾ng.
Sù ph¸t triÓn vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng cña giai cÊp c«ng nh©n lµ c¬ së x· héi vµ
chÝnh trÞ ®Ó tiÕp thu t− t−ëng míi: t− t−ëng M¸c-Lªnin. §ång thêi víi sù ph¸t triÓn m¹nh
mÏ cña giai cÊp c«ng nh©n, giai cÊp n«ng d©n còng s½n sµng ñng hé ®¶ng çch m¹ng
nµo b¶o vÖ lîi Ých cho hä. Thùc d©n Ph¸p chiÕm ®o¹t ruéng ®Êt cña n«ng d©n, n«ng d©n
bÞ bÇn cïng ho¸ rÊt nhanh. Cuéc khai th¸c thuéc ®Þa lÇn thø hai ®Èy m¹nh tèc ®é bÇn
cïng ho¸ n«ng d©n. §a sè n«ng d©n kh«ng cã ruéng ®Êt hoÆc cã rÊt Ýt. Trong n«ng th«n,
sè trung n«ng ngµy cµng Ýt, sè ®«ng r¬i xuèng bÇn n«ng vµ cè n«ng. Sù bÇn cïng ho¸
n«ng d©n ®· lµm bïng næ tinh thÇn c−íp ruéng, giÕt c¶ T©y bªnh vùc chñ... NguyÔn ¸i
Quèc ®· sím nh×n thÊy ®iÒu ®ã: “TÊt c¶ çc thuéc ®Þa Ph¸p n¹n nghÌo ®ãi ®Òu t¨ng, sù
phÉn né cµng t¨ng, sù næi dËy cña nh©n d©n b¶n xø ®· chÝn muåi. Trong nhiÒu n−íc
thuéc ®Þa hä ®· nhiÒu lÇn næi dËy, nh−ng lÇn nµo còng bÞ d×m trong m¸u. NÕu hiÖn nay
n«ng d©n vÉn cßn ë trong t×nh tr¹ng tiªu cùc, th× nguyªn nh©n lµ v× hä thiÕu tæ chøc,
thiÕu ng−êi l·nh ®¹o. Quèc tÕ céng s¶n cÇn ph¶i gióp hä tæ chøc l¹i, cÇn ph¶i cung cÊp
çn bé l·nh ®¹o cho hä vµ chØ cho hä con ®−êng çch m¹ng gi¶i phãng” (89). Theo
NguyÔn ¸i Quèc mét ch−¬ng tr×nh çch m¹ng ruéng ®Êt vµ gi¶i phãng d©n téc. Quan
®iÓm cña NguyÔn ¸i Quèc ®¸nh gi¸ vÒ n«ng d©n hoµn toµn míi: coi n«ng d©n lµ mét
®éng lùc çch m¹ng. Tr−íc NguyÔn ¸i Quèc ch−a cã mét nhµ çch m¹ng ViÖt Nam nµo
thÊy ®iÒu ®ã. §ã lµ m¶nh ®Êt thuËn lîi ®Ó gieo trång chñ nghÜa M¸c-Lªnin.
Sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña tÇng líp trÝ thøc häc sinh còng lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó
tiÕp thu chñ nghÜa M¸c-Lªnin. Hä lµ nh÷ng ng−êi cã kh¸t väng d©n chñ d©n téc vµ cã
nhiÒu kh¶ n¨ng ®Ó ho¹t ®éng. Hä häc çch m¹ng Ph¸p, t×m hiÓu çch m¹ng Nga, Tµu.
Hä s½n sµng tiÕp nhËn çi míi víi nh÷ng ng−êi næi tiÕng nh− Phan V¨n T−êng, NguyÔn
84
An Ninh. Hä lµ lùc l−îng tham gia vµ cã nhiÒu ng−êi ®øng ®Çu phong trµo d©n téc d©n
chñ. Kho¶ng gi÷a nh÷ng n¨m 20, khi ch−a cã §¶ng l·nh ®¹o, hä thùc sù lµ lùc l−îng x·
héi quan träng ®Ó tiÕp thu chñ nghÜa M¸c-Lªnin.
Nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi nãi trªn lµ c¬ së kh¸ch quan thuËn thuËn lîi ®Ó truyÒn b¸
chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµo c«ng nh©n, n«ng d©n vµ trÝ thøc ViÖt Nam.
b. Qu¸ tr×nh truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c-Lªnin
Nh− ®· nãi, çch m¹ng th¸ng M−êi Nga thµnh c«ng, thÕ giíi h×nh thµnh hai con
®−êng ph¸t triÓn theo hai hÖ t− t−ëng ®èi lËp: t− t−ëng chñ nghÜa vµ x· héi chñ nghÜa.
Hai hÖ t− t−ëng ®Êu tranh quyÕt liÖt víi nhau vµ cuéc ®Êu tranh ®ã diÔn ra trªn ph¹m vi
toµn thÕ giíi. Chñ nghÜa x· héi tuyªn truyÒn c−¬ng lÜnh çch m¹ng v« s¶n vµ çch m¹ng
gi¶i phãng d©n téc ®Ó tËp hîp lùc l−îng tiÕn c«ng vµo nÒn thèng trÞ cña chñ nghÜa t−
b¶n. Tr¸i l¹i chñ nghÜa t− b¶n còng kh«ng ngõng c«ng kÝch chñ nghÜa x· héi vµ chñ
nghÜa céng s¶n ë kh¾p mäi n¬i. ViÖt Nam còng lµ mét ®Þa bµn cña cuéc ®Êu tranh ®ã.
Th«ng qua cuéc ®Êu tranh nµy, nh©n d©n ViÖt Nam tiÕp cËn víi t− t−ëng çch m¹ng
míi: chñ nghÜa M¸c-Lªnin.
Chñ nghÜa M¸c-Lªnin th©m nhËp vµo ViÖt Nam b»ng nhiÒu con ®−êng vµ nhiÒu n¬i
kh¸c nhau. Qua b¸o chÝ, qua çc chÝnh kh¸ch tõ Ph¸p, Nga, Trung Quèc ®Õn ViÖt Nam.
Tr−íc hÕt ph¶i nãi ®Õn con ®−êng b¸o chÝ. §©y lµ ph−¬ng tiÖn truyÒn tin nhanh vµ
réng r·i nhÊt ®Ó tuyªn truyÒn chñ nghÜa M¸c-Lªnin. Cã thÓ nãi r»ng nh÷ng kiÕn thøc
®Çu tiªn vÒ chñ nghÜa M¸c-Lªnin ®· ®Õn ViÖt Nam c«ng khai qua b¸o chÝ cña thùc d©n
c«ng kÝch chñ nghÜa céng s¶n. Ngay tõ n¨m 1919, trªn çc tê b¸o tiÕng Ph¸p cña bän
thùc d©n t¹i ViÖt Nam ®· ré lªn nh÷ng ®ît c«ng kÝch çch m¹ng th¸ng M−êi vµ chñ
nghÜa céng s¶n. Chñ ®Ò nµy trë thµnh vÊn ®Ò thêi sù ë ViÖt Nam, nhÊt lµ ®èi víi ng−êi
®äc b¸o tiÕng Ph¸p. Bëi v× chÝnh sù c«ng kÝch cña kÎ thï ®· kÝch thÝch trÝ tß mß vµ th«i
thóc ng−êi ViÖt Nam ph¶i t×m hiÓu xem chñ nghÜa céng s¶n lµ çi g×? Tê T−¬ng lai B¾c
kú (Avenir du Tonkin) sè ra ngµy 17-9-1919 viÕt: “Mét sè ng−êi mµ sè ng−êi nµy l¹i lµ
thøc gi¶, nu«i mét mèi c¶m t×nh víi chñ nghÜa B«nsªvÝch v× hä m¾c ph¶i sai lÇm c¨n b¶n
lµ t−ëng ®©u chñ nghÜa B«nsªvÝch lµ thø triÓn khai d©n chñ” (90). Còng b¸o T−¬ng lai
B¾c kú ngµy 29-9-1919 l¹i thó nhËn sù thÊt b¹i cña ©m m−u tiªu diÖt X« ViÕt: “Sù thÊt
b¹i nguy kÞch cña ®¹o qu©n Xibªri lµm cho ta ph¶i ho·n l¹i vÒ sau çi nhiÖm vô thñ tiªu
chÝnh quyÒn X« viÕt cña n−íc Nga. B¸o Nam Phong sè 4-1920 th× c«ng kÝch Lªnin vµ
çch m¹ng th¸ng M−êi: “B©y giê tay ®Çu ®¶ng qu¸ khÝch lµ Lªnin míi c−íp lÊy chÝnh
quyÒn vµ ra tay ¸p bøc, lóc míi ®Çu ai ai còng cho r»ng bän Êy qu¸ l¾m, kh«ng thÓ l©u
®−îc, thÕ mµ hai n¨m nay bän Êy vÉn hoµnh hµnh lµm cho n−íc Nga cùc khæ... Bän
Lªnin vÉn hoµnh hµnh kh«ng ai ng¨n c¶n næi”. Nh− vËy lµ v« t×nh Nam Phong ®· tuyªn
85
truyÒn søc m¹nh phi th−êng cña çch m¹ng Nga. B¸o Khai ho¸ ngµy 20-5-1925 viÕt:
“Çi phong trµo céng s¶n ®ã cã ngãt mét thÕ kû nay, nh−ng mÊy n¨m gÇn ®©y nã nh− cã
søc m¹nh phi th−êng lay ®éng c¶ thÕ giíi. Çi chñ nghÜa Êy n−íc Nga ®em thi hµnh cã
kÕt qu¶, khiÕn toµn cÇu ph¶i kinh hoµng”. Th«ng qua çc tê b¸o trªn, nh÷ng kh¸i niÖm
chñ nghÜa x· héi, chñ nghÜa céng s¶n, ®Êu tranh giai cÊp, chÝnh phñ x« viÕt, chñ nghÜa
B«nsªvÝch... ®· ®Õn víi ng−êi ViÖt Nam vµ hä cè t×m hiÓu ®ã lµ giai cÊp g× mµ thùc d©n
Ph¸p ghÐt ®Õn thÕ.
B¸o chÝ, tµi liÖu cña §¶ng céng s¶n Ph¸p ®· ®ãng vai trß quan träng trong viÖc
truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c-Lªnin ë ViÖt Nam. Hµng ngµn tê b¸o Nh©n ®¹o (Le Humanite)
- c¬ quan ng«n luËn cña §¶ng céng s¶n Ph¸p ®−îc göi sang ViÖt Nam. §¶ng Céng s¶n
Ph¸p tæ chøc huÊn luyÖn nhiÒu c«ng nh©n trÝ thøc, thanh niªn yªu n−íc ViÖt Nam, in vµ
göi hµng tr¨m lo¹i s¸ch b¸o céng s¶n ViÖt Nam, gióp ng−êi ViÖt Nam sang häc ë Liªn
X«. Më ®Çu lµ NguyÔn ThÕ Rôc, NguyÔn ThÕ Vinh, nhËp tr−êng n¨m 1925. Tõ ®©y më ra
con ®−êng ®−a thanh niªn yªu n−íc ViÖt Nam tõ Ph¸p sang Matxc¬va vµo tr−êng ®¹i häc
ph−¬ng §«ng häc tËp. TÊt c¶ çc ho¹t ®éng trªn nh»m ®ãng gãp vµo cuéc vËn ®éng c«ng
nh©n vµ d©n téc ViÖt Nam lùa chän con ®−êng ®i tíi cña m×nh.
Con ®−êng thø hai ®−a chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµo ViÖt Nam lµ th«ng qua ho¹t ®éng
çc nh©n vËt, chÝnh kh¸ch ViÖt Nam ®Çu tiªn chÞu ¶nh h−ëng cña çch m¹ng th¸ng
M−êi Nga.
Theo gi¸o s− TrÇn V¨n Giµu th× “T«n §øc Th¾ng lµ ng−êi ViÖt Nam ®Çu tiªn ®em vÒ
çi c¶m t×nh cña çch m¹ng th¸ng M−êi vµo giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam. NhÊt lµ T«n
lµ ng−êi ®Çu tiªn tæ chøc ra C«ng héi, g©y ®−îc mét sè c¬ së c«ng héi ë Sµi Gßn Chî
Lín. §©y lµ b−íc ®Çu tiªn quan träng vËn ®éng c«ng nh©n cña t− t−ëng chÝnh trÞ ViÖt
Nam. Suèt tõ n¨m 1921 ®Õn 1925 c«ng héi do T«n §øc Th¾ng tæ chøc tÝch cùc tham gia
vµo phong trµo c«ng nh©n” (91).
Sau T«n §øc Th¾ng lµ Phan V¨n Tr−êng. LuËt s− Phan V¨n Tr−êng c¶m t×nh víi
çch m¹ng Nga, víi §¶ng Céng s¶n Ph¸p, nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c-Lªnin, nh−ng
kh«ng ho¹t ®éng quÇn chóng. «ng lµm b¸o L’Annam ho¹t déng theo khuynh h−íng
céng s¶n ®Ó gãp phÇn truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c-Lªnin. Cïng víi tê b¸o L’Annam cña
Phan V¨n Tr−êng, NguyÔn An Ninh còng lµm b¸o Chu«ng rÌ (La Cloche fÐlÐe). C¶ hai
tê b¸o nµy ®¨ng t¶i l¹i hÇu hÕt çc bµi ph¸t biÓu cña çc nghÞ sÜ céng s¶n Ph¸p t¹i Th−-
îng, H¹ nghÞ viÖn. Trong ®ã cã nh÷ng bµi bªnh vùc chñ nghÜa x· héi cã gi¸ trÞ tuyªn
truyÒn chñ nghÜa céng s¶n rÊt m¹nh. §¨ng toµn v¨n “Tuyªn ng«n §¶ng céng s¶n” cña
M¸c-¡ngghen. Phan V¨n Tr−êng ®· c«ng khai tuyªn bè søc m¹nh v« ®Þch cña chñ nghÜa
céng s¶n ®· ®−a n−íc Nga tõ chÕ ®é l¹c hËu nhÊt nh¶y vät lªn x· héi tiªn tiÕn nhÊt b»ng
86
cuéc çch m¹ng x· héi chñ nghÜa. «ng viÕt trªn b¸o Chu«ng rÌ: “Çi x· héi Êy tèt hay
xÊu ai muèn nghÜ sao th× nghÜ, h·y t«n träng ý kiÕn cña kÎ kh¸c nÕu ®ã lµ ý kiÕn ch©n
thËt. Nh−ng cã mét ®iÒu kh«ng thÓ chèi c¶i ®−îc, mÆc dï nh÷ng cuéc can thiÖp vò trang
vµ çc lo¹i can thiÖp kh¸c, mÆc dï nh÷ng thiªn tµi vµ mu«n vµn khã kh¨n mµ nã ®ông
ph¶i, dï r»ng nã thõa h−ëng mét gia tµi nÆng nÒ cña chñ nghÜa Nga hoµng, mÆc dï tÊt
c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã chñ nghÜa B«nsªvÝch cø ®øng v÷ng, kh«ng ngõng cñng cè vÞ trÝ cña nã
vµ truyÒn ¶nh h−ëng cña nã ra kh¾p thÕ giíi. Nh− vËy ta ph¶i suy ra r»ng chñ nghÜa
B«nsªvÝch chøa ®ùng trong thùc chÊt cña nã nguyªn lý sinh tån nµo lµm ra søc m¹nh
cña nã mµ nh÷ng bän ph¶n ®èi nã kh«ng chÞu thõa nhËn. Nùc c−êi mµ thÊy r»ng çc
b¸o chÝ t− b¶n ®· ch«n sèng chñ nghÜa B«nsªvÝch kh«ng biÕt bao nhiªu lÇn råi, nh−ng
mµ mçi lÇn hä ®em ch«n sèng chñ nghÜa B«nsªvÝch th× ngµy h«m sau hä l¹i thÊy chñ
nghÜa B«nsªvÝch sèng l¹i cµng cã sinh lùc h¬n. Cµng ho¹t ®éng m¹nh mÏ h¬n lóc nµo
hÕt”(92).
Trong viÖc tuyªn truyÒn chñ nghÜa M¸c-Lªnin, hai tê b¸o L’An nam vµ Chu«ng rÌ
(La cloche fÐlÐe) ®· ®ãng gãp rÊt lín. TÇm Vu ®· tæng kÕt sù ®ãng gãp Êy thµnh 5 ®iÓm
lín:
1. §¨ng nhiÒu v¨n kiÖn kinh ®iÓn, bµi vë rót ra tõ s¸ch, t¹p chÝ céng s¶n ë n−íc
ngoµi, ®Æc biÖt lµ b¸o L’HumantÐ sè 53 ®¨ng Tuyªn ng«n §¶ng céng s¶n.
2. NhiÒu bµi ký sù luËn v¨n t¸n thµnh çch m¹ng th¸ng M−êi, bªnh vùc Liªn X«, sè
71 cã bµi viÕt vÒ Lªnin.
3. H« hµo ®oµn kÕt, thèng nhÊt hµnh ®éng gi÷a c«ng nh©n chÝnh quèc vµ c«ng nh©n
thuéc ®Þa.
4. X¸c nhËn r»ng ë §«ng D−¬ng cã miÕng ®Êt thuËn lîi cho chñ nghÜa Céng s¶n du
nhËp. “HiÖn nay ë §«ng D−¬ng ch−a cã chñ nghÜa céng s¶n nh÷ng ng−êi d©n xø nµy
s½n sµng hoan nghªnh chñ nghÜa céng s¶n”.
5. §Êu tranh kh«ng mÖt mái chèng l¹i chñ nghÜa Ph¸p ViÖt ®Ò huÒ. Trong qu¸ tr×nh
truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµo ViÖt Nam, ng−êi cã ®ãng gãp lín lao nhÊt lµ NguyÔn
¸i Quèc. Víi çc ph−¬ng tiÖn nh− b¸o Le Paria, b¸o Thanh Niªn, B¶n ¸n chÕ ®é thùc
d©n Ph¸p, §−êng Çch mÖnh vµ ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi.
T¹i Pari NguyÔn ¸i Quèc kh«ng chØ ho¹t ®éng trong ViÖt kiÒu mµ Ng−êi xuÊt hiÖn
nh− mét chiÕn sÜ quèc tÕ, ho¹t ®éng trong tÊt c¶ çc d©n téc thuéc ®Þa cña Ph¸p. N¨m
1921 cïng mét sè chiÕn sÜ çch m¹ng cña çc thuéc ®Þa ho¹t ®éng ë Pari, NguyÔn ¸i
Quèc lËp ra tæ chøc çch m¹ng “Héi liªn hiÖp çc d©n téc thuéc ®Þa” vµ ra b¸o Ng−êi
cïng khæ.
87
Danh tiÕng cña NguyÔn ¸i Quèc xuÊt hiÖn ë ViÖt Nam ngay tõ n¨m 1919 khi Ng−êi
c«ng khai liªn tiÕng ®ßi quyÒn cho çc d©n téc B¸o T−¬ng lai B¾c kú ngµy 2- 12-1919 ®·
viÕt: “... l¹i NguyÔn ¸i Quèc n÷a; gÇn ®©y chóng t«i míi trÝch ®¨ng mét b¶n yªu s¸ch viÕt
ë Pari, phè Çc hoµng tö d−íi ký tªn NguyÔn ¸i Quèc. N¨m chuyÕn tµu gÇn ®©y ®em
chÝnh çi b¶n yªu s¸ch Êy cho chóng t«i. §Çu ®Ò cña b¶n yªu s¸ch ®ã lµ “QuyÒn cña çc
d©n téc. B¶n yªu s¸ch ®Õn tay nhiÒu thÇy ký, thÇy th«ng cña nhiÒu c«ng së kh¸c nhau”
(93). Nh− vËy tr−íc khi cã b¸o Ng−êi cïng khæ, nhiÒu ng−êi ViÖt Nam ®· biÕt ®Õn
NguyÔn ¸i Quèc qua b¶n yªu s¸ch 8 ®iÓm ®ßi quyÒn tù do, tù chñ cho çc d©n téc thuéc
®Þa. Khi b¸o Ng−êi cïng khæ ra ®êi do NguyÔn ¸i Quèc lµm chñ bót, lµm c¬ quan tuyªn
truyÒn çch m¹ng cho çc n−íc thuéc ®Þa, viÖc tuyªn truyÒn çch m¹ng cµng réng h¬n,
s©u h¬n: “Ng−êi cïng khæ” lµ n¬i hîp t¸c chÆt chÏ cña nh÷ng ng−êi ¸ - Phi thuéc ®Þa
Ph¸p. Tê b¸o x¸c ®Þnh sø mÖnh vµ môc ®Ých chiÕn ®Êu nh− sau: “... Trong lÞch sö phong
trµo quÇn chóng b¶n xø ë çc thuéc ®Þa Ph¸p, ch−a bao giê cã tê b¸o ®éc lËp ®−îc lËp ra
®Ó kªu to lªn sù khèn khæ cïng cùc cña hä, kh«ng ph©n biÖt hä thuéc xø së nµo, chñng
téc nµo. B¸o Le Paria ra ®êi tè ço sù ®éc ®o¸n vÒ hµnh chÝnh, sù l¹m dông chÝnh trÞ, sù
bãc lét tµn b¹o vÒ kinh tÕ ®èi víi nh©n d©n thuéc ®Þa. B¸o kªu gäi çc d©n téc thuéc ®Þa
®oµn kÕt l¹i ®Êu tranh cho sù tiÕn bé vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn cña chÝnh hä; h« hµo tæ
chøc l¹i nh»m môc ®Ých gi¶i phãng nh÷ng ng−êi bÞ ¸p bøc tho¸t khái çc thÕ lùc; thùc
hiÖn t×nh th−¬ng vµ t×nh h÷u ¸i”. Trªn sè 1 cña b¸o cã lêi kªu gäi: “Hìi anh em lao khæ,
h·y ®oµn kÕt l¹i, xiÕt chÆt ®éi ngò cña chóng ta xung quanh l¸ cê cña Quèc tÕ céng s¶n,
l¸ cê nµy lµ l¸ cê duy nhÊt ®Ó gi¶i phãng nh÷ng ng−êi bÞ ¸p bøc, chØ cã chñ nghÜa céng
s¶n chóng ta míi t×m ®−îc sù gi¶i phãng”(94).
B¸o Ng−êi cïng khæ vµ mét sè t¸c phÈm kh¸c cña NguyÔn ¸i Quèc ë Ph¸p ®· tËp
trung ®¶ kÝch m¹nh mÏ vµ s¾c bÐn nhÊt vµo hai kÎ thï chñ yÕu cña çch m¹ng lµ bän
thùc d©n Ph¸p vµ tay sai; qua ®ã thøc tØnh ®ång bµo, h−íng lßng c¨m thï cña nh©n d©n
vµo hai kÎ thï nµy. §ã chÝnh lµ sù chuÈn bÞ t− t−ëng cho sù vïng dËy cña d©n téc trong
t−¬ng lai, h−íng ®óng vµo kÎ thï chÝnh cña d©n téc lµ ®Õ quèc, phong kiÕn tay sai, ®èi
t−îng mµ çch m¹ng cÇn ®¸nh ®æ. NguyÔn ¸i Quèc ®· kÕt hîp c¶ hai quan ®iÓm cña hai
nhµ çch m¹ng ®i tr−íc lµ Phan Béi Ch©u, Phan Chu Trinh ®Ó cã çch nh×n míi vÒ kÎ
thï d©n téc. §−îc vò trang b»ng lý luËn çch m¹ng tiªn tiÕn NguyÔn ¸i Quèc v−ît xa çc
cô vÒ tÇm hiÓu biÕt b¶n chÊt chÕ ®é thuéc ®Þa ®Ó x¸c ®Þnh râ kÎ thï cña c«ng cuéc gi¶i
phãng d©n téc.
Ngay tõ th¸ng 4-1922 b¸o ra sè ®Çu, NguyÔn ¸i Quèc ®· chuyÓn 200 tê vÒ ViÖt Nam
qua çc thuû thñ yªu n−íc lµm viÖc trªn tuyÕn ®−êng vËn t¶i biÓn Ph¸p - §«ng D−¬ng.
88
NghÞ sÜ U-t¬-r©y ®¹i biÓu cho bän thùc d©n ë Nam kú thõa nhËn: “Mçi kú b¸o Ng−êi
cïng khæ ph¸t hµnh lµ cã hµng tr¨m tê chuyÓn tay nhau trong nh©n d©n Sµi Gßn, §µ
N½ng, H¶i Phßng, Hµ Néi, HuÕ, Nam §Þnh” (95). Lóc Êy cã ng−êi ®· mua tê b¸o Ng−êi
cïng khæ víi gi¸ 10 ®ång b¹c §«ng D−¬ng ®Ó ®äc. Lo sî ¶nh h−ëng cña tê b¸o víi mäi
ng−êi, thùc d©n Ph¸p cÊm kh«ng cho ®−a b¸o vµo thuéc ®Þa. BÊt chÊp sù cÊm ®o¸n cña
kÎ thï, b¸o Ng−êi cïng khæ vµ çc b¸o m¸c xÝt kh¸c theo ®−êng d©y bÝ mËt vÉn ®Õn víi
nh©n d©n ta ®Ó tuyªn truyÒn t− t−ëng M¸c - Lªnin. Th«ng qua b¸o Ng−êi cïng khæ,
NguyÔn ¸i Quèc xuÊt hiÖn d−íi con m¾t cña trÝ thøc yªu n−íc nh− vÞ l·nh tô t−¬ng lai
cña ®Êt n−íc. V× thÕ ®· dÉn ®Õn nh÷ng hµnh ®éng xuÊt d−¬ng cña thanh niªn yªu n−íc
sang Ph¸p t×m NguyÔn ¸i Quèc. Mét trong sè ®ã lµ NguyÔn T¹o, «ng kÓ l¹i: “Chóng t«i
®Õn anh em c«ng nh©n, gÆp nh÷ng anh em lµm tµu. ThÕ lµ chóng t«i gÆp “Lªn ¸n chñ
nghÜa thùc d©n”, “Ng−êi cïng khæ’ vµ “ViÖt Nam hån”. ThÕ lµ gÆp NguyÔn ¸i Quèc.
Chóng t«i biÕt cã §Ö tam quèc tÕ cã Liªn X« thµnh tr× çch m¹ng x· héi chñ nghÜa.
Riªng t«i t«i trèn sang Ph¸p t×m NguyÔn ¸i Quèc”. B¸o Ng−êi cïng khæ trë thµnh nhÞp
cÇu nèi liÒn nh÷ng ng−êi yªu n−íc ViÖt Nam víi NguyÔn ¸i Quèc, còng cã nghÜa lµ víi
chñ nghÜa M¸c - Lªnin. NguyÔn ¸i Quèc sím trë thµnh h×nh ¶nh cña vÞ l·nh tô vÉy gäi
nh÷ng ng−êi yªu n−íc t×m ®Õn víi Ng−êi - víi chñ nghÜa do Ng−êi lùa chän: chñ nghÜa
M¸c-Lªnin.
B¸o chÝ thùc d©n vµ tay sai cµng c«ng kÝch chñ nghÜa céng s¶n th× ng−êi ViÖt Nam
cµng t×m ®Õn chñ nghÜa céng s¶n. Ng−êi ta ®· tranh luËn c«ng khai trªn b¸o chÝ r»ng ë
ViÖt Nam cã céng s¶n ch−a? céng s¶n cã vµo ViÖt Nam ®−îc kh«ng Cã hai lo¹i ý kiÕn
tr¸i ng−îc nhau.
Tham gia tranh luËn nµy, n¨m 1924 NguyÔn ¸i Quèc tr¶ lêi trªn b¸o Th− tÝnh Quèc
tÕ r»ng: ®−îc, ®−îc l¾m. V× ë ch©u ¸ chØ cã n−íc NhËt lµ ®Õ quèc thùc d©n. Cßn hai
n−íc lín lµ Trung Quèc vµ Ên §é lµ hai con bª vµng cña chñ nghÜa t− b¶n thÕ giíi. Mµ
Trung Quèc th× ®ang cã chÝnh quyÒn çch m¹ng ë ph−¬ng Nam. T«n DËt Tiªn muèn
Trung Quèc thµnh mét n−íc ®éc lËp, d©n chñ, tiÕn bé. Ng−êi ta cã thÕ tr«ng mong r»ng
hai n−íc, hai chÞ em Trung Quèc vµ Nga c«ng n«ng sÏ b¾t tay nhau ®Ó bªnh vùc d©n chñ
vµ nh©n lo¹i ë TriÒu Tiªn còng nh− Ên §é phong trµo gi¶i phãng ®ang lªn, tõ tõ mµ
ch¾c ch¾n. §«ng D−¬ng cã diÖn tÝch 750.000km víi 20 triÖu d©n bÞ ®Õ quèc Ph¸p ®Ì nÐn,
khoÐt ®Ïo, ®Çu ®éc, çi xø §«ng D−¬ng Êy còng sÏ ®i vµo phong trµo çch m¹ng réng lín
kia mµ th«i. ¸ch ®Õ quèc vµ phong trµo çch m¹ng lµ tiÒn ®Ò thuËn lîi cho sù truyÒn b¸
chñ nghÜa céng s¶n. Ng−êi d©n ngµy nay ch¾c ch¾n sÏ hoan nghªnh ®¶ng çch m¹ng
89
nh− §¶ng céng s¶n cã ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng lÊy ®Êt cña ®Õ quèc phong kiÕn chia cho
n«ng d©n kh«ng cã ®Êt hoÆc thiÕu ®Êt... (96).
Tr¸i l¹i b¸o khai ho¸ ngµy 23/4/1925 ®¨ng bµi “N−íc ta cã phong trµo céng s¶n
kh«ng” cña Anh, hay bµi “N−íc ta cã çi lo céng s¶n kh«ng” ®¨ng ngµy 20-5-1925. Anh
thõa nhËn “çc phong trµo céng s¶n ®· cã ngãt mét thÕ kû nay, nh−ng mÊy n¨m gÇn ®©y
nã cã çi søc m¹nh phi th−êng muèn lay ®éng c¶ thÕ giíi. Çi chñ nghÜa Êy nay n−íc
Nga ®em thi hµnh ®−îc kÕt qu¶ khiÕn cho toµn cÇu ph¶i kinh hoµng”... nh−ng “riªng ë
§«ng Ph¸p, kh«ng lµm g× cã céng s¶n vµ kh«ng bao giê cã ®−îc... çi ®Êt ViÖt Nam nµy
kh«ng bao giê bÞ çi ¸c trµo céng s¶n chñ nghÜa ®−îc.... nãi chuyÖn céng s¶n ë n−íc
Nam lµ nãi chuyÖn kh«ng ®©u, lµ ®i khuyÕt ®¹o ë b·i sa m¹c”. (97).
Tõ nh÷ng cuéc tranh luËn nh− vËy nh÷ng néi dung con ®−êng gi¶i phãng d©n téc
theo chñ nghÜa M¸c-Lªnin thÊm dÇn vµo nh©n d©n ViÖt Nam. U-t¬-r©y ®· kh¼ng ®Þnh
®iÒu nµy tr−íc H¹ nghÞ viÖn Ph¸p: Ch¾c ch¾n ë §«ng D−¬ng, çi men nguy h¹i cña chñ
nghÜa céng s¶n b¾t ®Çu ¨n vµo quÇn chóng...., tõ ®ã ng−êi ViÖt Nam b¾t ®Çu lùa chän vµ
®· h−íng vÒ nh÷ng ng−êi céng s¶n, v× ë ®©y còng nh− nhiÒu n−íc kh¸c, ng−êi céng s¶n
høa hÑn ®em l¹i quyÒn tù chñ d©n téc, cho nªn ng−êi céng s¶n ®−îc mong ®îi nh− vÞ cøu
tinh” (98).
ViÖc truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c - Lªnin vÒ ViÖt Nam hÕt søc s¸ng t¹o vµ c«ng phu.
Ngoµi viÖc göi b¸o, s¸ch qua ®−êng b−u ®iÖn. NguyÔn ¸i Quèc cßn x©y dùng mét ®−êng
d©y bÝ mËt th«ng qua çc thuû thñ yªu n−íc, cã t©m huyÕt trªn tuyÕn ®−êng vËn t¶i Ph¸p
- §«ng D−¬ng qua çc tr¹m tiÕp nhËn: Le Ha v¬, M¸c-x©y, Sµi Gßn, H¶i Phßng, víi çc
thuû thñ lµm giao th«ng bÝ mËt nh− Bïi L©m, NguyÔn ViÕt Ty, Hoµng §Ýnh Méc... Thùc
d©n Ph¸p biÕt râ con ®−êng nµy. MËt b¸o ngµy 24-3-1922 cña bän chØ ®iÓm b¸o víi cÊp
trªn: “B¸o chÝ vµ tµi liÖu sÏ göi vÒ §«ng D−¬ng qua ®−êng Avers trªn chuyÕn tµu cña
h·ng vËn t¶i Chargeurs Reunis cã nh÷ng hµnh kh¸ch hoÆc nh÷ng ng−êi lµm trªn tµu
mang vÒ” (99). §o¹n håi ký cña NguyÔn ViÕt Ty cho thÊy viÖc chuyÓn tµi liÖu qua ®−êng
d©y bÝ mËt nµy: “Anh NguyÔn dÆn dß cã mét viÖc quan träng. Anh em nÕu cã tµu s¾p
sang ch©u Phi, ch©u Mü La tinh th× söa so¹n lÊy thªm tµi liÖu mang ®i. NÕu tµu anh
kh«ng ch¹y th× anh kiÕm tµu kh¸c, nh−ng ph¶i chän ng−êi cÈn thËn, nÕu kh«ng th× chÕt
c¶. B¸o “ViÖt Nam hån” s¾p ra råi ®Êy, chuÈn bÞ çch nµo ®−a ngay vÒ Sµi Gßn, råi ®−a
ra B¾c. T×m mäi çch ®Ó ph¸t trãt lät...
Chóng t«i tiÕp tôc chuyÓn tµi liÖu bÝ mËt. TÊt c¶ tµi liÖu chóng t«i dÊu trong çc sät
®ùng trøng, ®−a xuèng tµu, ®Ó gi÷a lÇn r¬m lãt vµ l−ît trøng xÕp ë trªn. Lóc tµu s¾p kÐo
cÇu lªn ®Ó ch¹y míi ®−a xuèng. Tµu vÒ ®Õn c¶ng Nhµ BÌ, cã ng−êi xuèng hái theo ¸m
hiÖu: “Cã ai göi th− cho t«i kh«ng?” th× míi giao. Khi tµu tíi ¤ CÊp chóng t«i lÊy tµi liÖu
90
ra, chóng t«i lÊy bét m× nhµo n−íc nhÐt tµi liÖu vµo gi÷a æ m×, cho vµo lß n−íng qua,
xong ®Æt çc æ m× xuèng thuyÒn mang ®i” (100).
T− t−ëng çch m¹ng cña NguyÔn ¸i Quèc theo çc ®−êng d©y ®ã ®Õn víi nh©n d©n
ta. Tuy ë Ph¸p, NguyÔn ¸i Quèc vÉn x¸c ®Þnh ph¶i trë vÒ n−íc. Trong th− ®Ó l¹i cho çc
b¹n cïng ho¹t ®éng trong héi thuéc ®Þa Ng−êi viÕt “®èi víi t«i c©u tr¶ lêi ®· râ rµng: trë
vÒ n−íc, ®i vµo quÇn chóng, thøc tØnh hä, tæ chøc hä, ®oµn kÕt hä, huÊn luyÖn hä, ®−a hä
ra ®Êu tranh giµnh tù do ®éc lËp”.
Th¸ng 6-1923 NguyÔn ¸i Quèc ®Õn Liªn X« tiÕp tôc sù nghiÖp truyÒn b¸ chñ nghÜa
M¸c-Lªnin vÒ ViÖt Nam. Tõ n¨m 1920 Quèc tÕ céng s¶n ®· cö ng−êi ®Õn §«ng D−¬ng ®Ó
tuyªn truyÒn céng s¶n, nh−ng ch−a thùc hiÖn ®−îc. N¨m 1923, NguyÔn ¸i Quèc ®Õn
Liªn x« tiÕp tôc thùc hiÖn c«ng viÖc cña quèc tÕ céng s¶n; ®−a chñ nghÜa M¸c-Lªnin vÒ
ViÖt Nam. Ngµy 27-1-1924 mét v¨n kiÖn quan träng cña Quèc tÕ céng s¶n viÕt b»ng tiÕng
ViÖt ®−îc göi cho nh©n d©n ViÖt Nam. V¨n b¶n ®ã viÕt: “Võa n¨m n¨m qu¸, ë kinh ®«
n−íc Nga lµ mét n−íc thËt d©n chñ (ë trÇn gian ch−a bao giê cã n−íc nh− thÕ) cã lËp
mét héi ®Ó hîp tÊt c¶ bao nhiªu ng−êi lµm ¨n. Héi Êy gäi lµ “Internationale-
communiste”. Nhê mÊy ng−êi cÇm ®Çu anh hïng míi dùng lªn th× héi Êy b©y giê m¹nh
l¾m, ®Ó gióp hµng triÖu, hµng mu«n mÊy ng−êi lµm ¨n ngò ph−¬ng, nhÊt lµ n«ng d©n
khèn khæ thuéc vÒ thuéc ®Þa nh− Annam ta vËy. Héi míi mÊt «ng Lªnin lµm chñ can
®¶m, kh«n ngoan vµ rÊt tö tÕ. Nh−ng mµ héi vÉn cø ch¾c thÕ nµo còng cø ®ì ®Çn cho ®Õn
n¬i”.
Kh¾p c¶ trÇn gian, ®©u ®©u còng nghe thÊy tiÕng héi, tr«ng thÊy cê ®á hång cña héi
th× run, th× giËt m×nh giËt mÈy. Thêi m×nh th¾ng trËn ®Õn gÇn! Anh em ¬i! Anh em ¬i!
V« s¶n toµn thÕ giíi ®oµn kÕt l¹i!”(l01).
V¨n b¶n trªn ®−îc in t¹i toµ so¹n L’HumanitÐ vµ göi vÒ §«ng D−¬ng víi 3500 b¶n.
Theo b¸o ço cña Së mËt th¸m §«ng D−¬ng ®Õn th¸ng 7-1924 hä tÞch thu ®−îc 1500 b¶n
vµ th¸ng 8 lµ 315 b¶n.
Ngµy 1-8-1924 nh©n ngµy quèc tÕ chèng chiÕn tranh Quèc tÕ céng s¶n l¹i göi mét
v¨n b¶n b»ng tiÕng ViÖt th«ng qua NguyÔn ¸i Quèc ®Õn víi ViÖt Nam kªu gäi nh©n d©n
ViÖt Nam noi g−¬ng n−íc Nga ®¸nh ®uæi qu©n d· man ë thuéc ®Þa. Trong lêi kªu gäi cã
®o¹n:”Th¸ng T¸m n¨m nay nhí l¹i th¸ng T¸m m−êi n¨m tr−íc, bªn T©y b¾t ®Çu ®¸nh
nhau. Mäi rî qu¸ anh em ¬i. Qu©n d· man. Chóng nã c¾n nhau hµng triÖu, hµng mu«n
chØ v× giµnh nhau mÊy miÕng ®Êt ®ång tiÒn, nhÊt lµ giµnh lÊy thuéc ®Þa ®Ó ®i ¨n c−íp d©n
ta... «ng Lªnin lµ mét ng−êi Nga La-t− ®ang ®¸nh nhau mµ «ng Êy ®i c¾t nghÜa, cho d©n
biÕt ®õng d¹i mµ ®i ®¸nh nhau cho mÊy th»ng d· man nã ®−îc lêi, mµ m×nh ®−îc chÕt,
91
xong råi nã l¹i xoay mÆt, nã l¹i cø ¨n hiÕp ng−êi, thÕ th× m×nh d¹i qu¸. Thµ b»ng m×nh
cÇm l¹i sóng b¾n l¹i nã cßn h¬n. T¹i «ng Lªnin cho nªn Nga La-t− nã ®uæi vua chóa
n−íc nã, vÝ dô nh− d©n ta ®uæi mÊy qu©n d· man thuéc ®Þa vËy”(l01).
T¹i Liªn X« NguyÔn ¸i Quèc cµng ®Èy m¹nh viÖc truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c - Lªnin
vÒ ViÖt Nam.
Khi rêi n−íc Ph¸p sang Liªn X«, NguyÔn ¸i Quèc nãi râ môc ®Ých cña m×nh víi çc
b¹n ë Ph¸p: “C«ng viÖc cña chóng ta “Héi liªn hiÖp thuéc ®Þa” vµ tê b¸o Ng−êi cïng khæ
®· cã nh÷ng kÕt qu¶ tÊt yÕu. Nã lµm cho n−íc Ph¸p hiÓu râ bän ç mËp thùc d©n ®· lîi
dông tªn tuæi vµ danh dù cña n−íc Ph¸p ®Ó g©y nh÷ng téi ¸c kh«ng thÓ t−ëng t−îng
®−îc. Nã ®· thøc tØnh ®ång bµo chóng ta. §ång thêi nã khiÕn ®ång bµo chóng ta nhËn râ
n−íc Ph¸p, n−íc Ph¸p tù do b×nh ®¼ng vµ b¸c ¸i. Nh−ng chóng ta cßn ph¶i lµm nhiÒu
h¬n, chóng ta ph¶i lµm g×?... §èi víi t«i ®iÒu Êy ®· râ rµng: hä, huÊn luyÖn hä, ®−a hä ra
®Êu tranh giµnh tù do ®éc lËp”(l02). NguyÔn ¸i Quèc ®· sö dông çc ph−¬ng tiÖn b¸o
chÝ, s¸ch, truyÒn ®¬n, diÔn ®µn ®Ó tiÕp tôc truyÒn b¸ t− t−ëng cña m×nh. TiÕp tôc göi bµi
in trªn çc b¸o çnh t¶ cña Ph¸p, L’HumanitÐ, La Vie ouvriere, Le Paria ®Ó cung cÊp çc
th«ng tin vÒ n−íc Nga, mét ®Êt n−íc cã søc cæ vò lín lao ®èi víi c«ng cuéc gi¶i phãng
cña nh©n d©n thuéc ®Þa. Ng−êi viÕt çc t¸c phÈm lín: B¶n ¸n chÕ thùc d©n Ph¸p víi néi
dung chñ yÕu lµ v¹ch trÇn mäi thñ ®o¹n gi¶ dèi, tè ço téi ¸c cña chñ nghÜa thùc d©n
phong kiÕn, h−íng dÉn cho nh©n d©n nh×n râ kÎ thï chÝnh lµ ®Õ quèc vµ phong kiÕn.
§ång thêi ®¸nh gi¸ ®óng tÇm quan träng cña çch m¹ng gi¶i phãng çc d©n téc thuéc
®Þa trong cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa ®Õ quèc. NguyÔn ¸i Quèc cßn tham gia çc
§¹i héi lín: §¹i héi Quèc tÕ n«ng d©n (1923), §¹i héi V cña Quèc tÕ céng s¶n (1924),
§¹i héi III cña Quèc tÕ c«ng héi ®á, §¹i héi IV cña Quèc tÕ thanh niªn, §¹i héi Quèc tÕ
phô n÷. T¹i çc diÔn ®µn Ng−êi nãi lªn tiÕng nãi cña nh©n d©n thuéc ®Þa, b¶o vÖ quan
®iÓm cña Lªnin vÒ vÊn ®Ò d©n téc vµ thuéc ®Þa, tuyªn truyÒn t− t−ëng çch m¹ng cña
m×nh. NguyÔn ¸i Quèc ®ang lµm hÕt søc m×nh ®Ó nh©n d©n thÕ giíi hiÓu vµ ñng hé c«ng
cuéc gi¶i phãng d©n téc cña ViÖt Nam vµ nh©n d©n çc thuéc ®Þa hiÓu biÕt lÉn nhau,
cïng ®oµn kÕt víi nhau chèng kÎ thï chung lµ chñ nghÜa ®Õ quèc. Trong B¶n ¸n chÕ ®é
thùc d©n Ph¸p ë ch−¬ng XII: n« lÖ thøc tØnh, NguyÔn ¸i Quèc ®· giíi thiÖu çch m¹ng
Nga víi çc d©n téc thuéc ®Þa vÒ tr−êng §¹i häc ph−¬ng §«ng n¬i ®µo t¹o çc chiÕn sÜ
çch m¹ng cho 62 d©n téc thuéc ®Þa vµ cho biÕt “§¹i häc ph−¬ng §«ng ®ang Êp ñ d−íi
m¸i nhµ cña m×nh t−¬ng lai cña çc d©n téc thuéc ®Þa”. NguyÔn ¸i Quèc giíi thiÖu
nh÷ng v¨n b¶n quan träng ®èi víi thuéc ®Þa: trÝch Tuyªn ng«n cña Ban chÊp hµnh §Ö
tam Quèc tÕ, b¶n hiÖu triÖu cña Quèc tÕ n«ng d©n göi n«ng d©n lao ®éng thuéc ®Þa, tæ
chøc c«ng ®oµn ë thuéc ®Þa; Tuyªn ng«n cña “Héi liªn hiÖp çc thuéc ®Þa”. TÊt c¶ çc
92
v¨n b¶n trªn nh»m lµm cho ng−êi d©n thuéc ®Þa nãi chung vµ d©n ViÖt Nam nãi riªng
biÕt r»ng cã çc tæ chøc quan t©m ®Õn vËn mÖnh cña çc d©n téc thuéc ®Þa “®oµn kÕt
nhau l¹i, xiÕt chÆt hµng ngò quanh l¸ cê cña Quèc tÕ céng s¶n”, l¸ cê nµy lµ l¸ cê duy
nhÊt ®Ó gi¶i phãng ng−êi bÞ ¸p bøc. T¹i Matxc¬va, NguyÔn ¸i Quèc viÕt rÊt nhiÒu bµi vÒ
phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n ë çc n−íc vµ ®i ®Õn kÕt luËn: “Trong thêi ®¹i ngµy
nay giai cÊp c«ng nh©n lµ giai cÊp ®éc nhÊt vµ duy nhÊt cã sø mÖnh lÞch sö lµ l·nh ®¹o
çch m¹ng ®Õn th¾ng lîi cuèi cïng, b»ng çch liªn minh víi giai cÊp n«ng d©n”(103).
Cã thÓ nãi néi dung tuyªn truyÒn chñ nghÜa M¸c - Lªnin ngµy cµng phong phó h¬n,
tõ chç x¸c ®Þnh kÎ thï chÝnh, çch m¹ng cÇn ®¸nh ®æ tiÕn lªn x¸c ®Þnh râ ®éng lùc cña
çch m¹ng, vai trß l·nh ®¹o ®Ó çch m¹ng th¾ng lîi. Nh÷ng s¸ch b¸o, truyÒn ®¬n tõ
Matxc¬va vÒ §«ng D−¬ng ®· lµm cho thùc d©n lo l¾ng vÒ nguy c¬ ®e do¹ cña viÖc truyÒn
b¸ t− t−ëng M¸c - Lªnin ë §«ng D−¬ng. U-t¬-r©y, nghÞ sÜ H¹ nghÞ viÖn Ph¸p ®· bµy tá sù
lo l¾ng ®ã nh− sau: Sù ®e do¹ cña chñ nghÜa B«nsªvÝch ë çc thuéc ®Þa cña chóng ta
kh«ng cßn lµ huyÒn tho¹i n÷a... Khi th¶o luËn ©n x¸ t¹i h¹ nghÞ viÖn t«i ®· chØ ra nguy
c¬ tuyªn truyÒn céng s¶n ë §«ng D−¬ng b»ng viÖc ®−a ra trªn diÔn ®µn nh÷ng tê truyÒn
®¬n b»ng ch÷ Quèc ng÷ vµ ch÷ H¸n b¾t ®−îc”. «ng ta cho r»ng: “§ã lµ b»ng chøng râ
rµng nhÊt vÒ viÖc truyÒn b¸ céng s¶n ®ang ®−îc ®Èy m¹nh ë ViÖt Nam...”.
Cuèi n¨m 1924, NguyÔn ¸i Quèc ®−îc Quèc tÕ céng s¶n cö vÒ Trung Quèc, c«ng t¸c
trong ph¸i ®oµn cè vÊn cña chÝnh phñ Liªn X«. Ngµy 11-11-1924 NguyÔn ¸i Quèc ®Õn
Qu¶ng Ch©u. §©y lµ trung t©m çch m¹ng cña Trung Quèc. N¬i ®©y héi tô nhiÒu ng−êi
ViÖt Nam yªu n−íc tõ líp Phan Béi Ch©u, NguyÔn Th−îng HiÒn ®Õn líp trÝ thøc thanh
niªn yªu n−íc míi xuÊt d−¬ng sang Trung Quèc sau chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt. §ã lµ
thuËn lîi lín cho NguyÔn ¸i Quèc thùc hiÖn tèt h¬n viÖc truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c -
Lªnin vÒ ViÖt Nam. T¹i Qu¶ng Ch©u NguyÔn ¸i Quèc tiÕp tôc viÕt nhiÒu b¸o vÒ Lªnin vÒ
phong trµo c«ng nh©n vµ n«ng d©n thuéc ®Þa, tiÕp tôc tr×nh bµy quan ®iÓm çch m¹ng
cña m×nh ®¨ng trªn t¹p chÝ th− tÝn Quèc tÕ cña Quèc tÕ céng s¶n, vµ dµnh phÇn lín thêi
gian cho viÖc chuÈn bÞ vÒ mäi mÆt: chÝnh trÞ, t− t−ëng vµ tæ chøc ®Ó tiÕn tíi thµnh lËp
§¶ng céng s¶n cña giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam.
Võa ®Õn Qu¶ng Ch©u, NguyÔn ¸i Quèc ®· tiÕp xóc ngay víi tæ chøc ViÖt Nam quèc
d©n §¶ng do Phan Béi Ch©u l·nh ®¹o, gióp cho tæ chøc nµy kh¾c phôc nh÷ng h¹n chÕ
cña hä. Th− göi Quèc tÕ céng s¶n 18-12-1924 NguyÔn ¸i Quèc viÕt: “... T«i ®· gÆp ë ®©y
vµi ba nhµ çch m¹ng quèc gia ViÖt Nam, trong ®ã cã mét «ng xa xø 20 n¨m nay. Trong
thêi gian ®ã «ng ta ®· tæ chøc nhiÒu cuéc næi dËy chèng Ph¸p. TÊt c¶ nh÷ng cuéc næi
dËy Êy ®Òu ®· ®−a ®Õn çi chÕt cña mÊy sÜ quan vµ binh lÝnh Ph¸p. Sù chiÕm ®o¹t mÊy
khÈu sóng vµ sù thÊt b¹i cña «ng ta v× «ng ta kh«ng ®−îc sù gióp ®ì vµ viÖn trî. Môc
93
®Ých duy nhÊt cña «ng nµy lµ tr¶ thï cho n−íc nhµ bÞ bän Ph¸p tµn s¸t. «ng ta kh«ng
hiÓu chÝnh trÞ, l¹i cµng kh«ng hiÓu viÖc tæ chøc quÇn chóng. Trong cuéc th¶o luËn, t«i
®· gi¶i thÝch cho «ng ta hiÓu sù cÇn thiÕt cña tæ chøc vµ sù v« Ých cña nh÷ng hµnh ®éng
kh«ng cã c¬ së. «ng ta ®· ®ång ý. Vµ ®©y lµ viÖc mµ chóng t«i cïng nhau tiÕn hµnh:
- T«i ®· v¹ch mét kÕ ho¹ch tæ chøc vµ xin göi kÌm b¶n sao theo d©y.
- Sau khi hoµn thµnh kÕ ho¹ch «ng nµy ®· ®−a cho t«i mét b¶n danh s¸ch cña 14
ng−êi ViÖt Nam ®· cïng «ng ta ho¹t ®éng bÊy l©u nay.
- T«i chän 5 ng−êi quª ë 5 tØnh kh¸c nhau, chóng t«i sÏ cö mét ng−êi ViÖt Nam ®−a
hä tíi Qu¶ng Ch©u. T«i sÏ huÊn luyÖn hä vÒ ph−¬ng ph¸p tæ chøc. Chóng t«i sÏ göi hä
trë l¹i §«ng D−¬ng sau 3 th¸ng huÊn luyÖn vµ chóng t«i sÏ lÊy ra mét ®oµn kh¸c”(l04).
§o¹n t− liÖu trªn ®©y cho thÊy NguyÔn ¸i Quèc ®· tuyªn truyÒn t− t−ëng çch m¹ng
cña m×nh cho nh÷ng ng−êi yªu n−íc ViÖt Nam trªn ®Êt Trung Quèc, gióp hä hiÓu nh÷ng
h¹n chÕ cña viÖc hä ®· lµm vµ sù cÇn thiÕt ph¶i tæ chøc lùc l−îng. Sù tuyªn truyÒn Êy ®·
thuyÕt phôc ®−îc çc nhµ çch m¹ng Quèc gia chÊp nhËn kÕ ho¹ch tæ chøc cña NguyÔn
¸i Quèc vµ b¾t ®Çu phèi hîp hµnh ®éng. §iÒu nµy ®· ®−îc Phan Béi Ch©u x¸c nhËn:
“Sau khi §¶ng c−¬ng vµ ch−¬ng tr×nh tuyªn bè ch−a ®−îc 3 th¸ng th× «ng NguyÔn ¸i
Quèc ë thñ ®« Nga lµ M¹c-T−-Khoa vÒ Qu¶ng Ch©u th−êng bµn víi t«i nªn söa l¹i”. Cã
thÓ thÊy ®Õn ®Çu n¨m 1925, ho¹t ®éng cña ViÖt Nam Quèc d©n ®¶ng cña Phan Béi Ch©u
®· phèi hîp hµnh ®éng víi NguyÔn ¸i Quèc ®−a ng−êi trong n−íc ®i ®µo t¹o ë Liªn X«.
Trung Quèc. B¸o ço cña NguyÔn ¸i Quèc göi §oµn chñ tÞch Quèc tÕ céng s¶n ngµy 10-
l-1925 cho thÊy râ ®iÒu nµy. B¸o ço viÕt: “Quèc d©n §¶ng (Quèc d©n §¶ng ë §«ng
D−¬ng) chiÒu h«m qua ®· kÕt n¹p ®¶ng viªn thø t−”.
Mét trong sè nh÷ng ®¶ng viªn ®ã xÕ tr−a nay ®· ®i Trung kú, Ai Lao víi sø mÖnh tæ
chøc nh÷ng c¬ së cña çc n−íc ®ã vµ t×m thanh niªn ®Ó ®i häc tr−êng ®¹i häc céng s¶n
chñ nghÜa ë Matxc¬va.
Ngµy 15 s¾p tíi mét ®¶ng viªn thø hai sÏ ®−îc göi ®Õn B¾c kú ®Ó lÊy 5 ng−êi B¾c kú
sang häc tr−êng n«ng d©n ë Qu¶ng Ch©u” (105). §ång thêi ®Õn Qu¶ng Ch©u NguyÔn ¸i
Quèc ®· t×m gÆp çc nh©n vËt chñ yÕu cña tæ chøc T©m T©m x·. “Cuéc gÆp ®Çu tiªn cã
Hå Tïng MËu, Lª Hång S¬n, Lª Hång Phong, NguyÔn C«ng ViÔn... Sau khi nghe b¸o
ço t×nh h×nh mäi mÆt NguyÔn ¸i Quèc nhËn thÊy, nhãm thanh niªn trÝ thøc yªu n−íc
nµy cã tÝnh d©n téc cao, ®· hiÓu biÕt Ýt nhiÒu t×nh h×nh çch m¹ng thÕ giíi. Nh−ng ch−a
cã nhËn thøc sÇu s¾c g× vÒ ®−êng lèi chÝnh trÞ vµ ph−¬ng ph¸p tæ chøc. NguyÔn ¸i Quèc
gi¶i thÝch cho T©m T©m x· thÊy râ hµnh ®éng ¸m s¸t ç nh©n kh«ng ph¶i lµ biÖn ph¸p
94
tèt cña çch m¹ng. Con ®−êng ®óng ®¾n ph¶i lµ con ®−êng tuyªn truyÒn tæ chøc quÇn
chóng, dùa vµo c«ng n«ng vµ x©y dùng mét tæ chøc çch m¹ng ®−îc vò trang b»ng lý
luËn çch m¹ng ®óng ®¾n (l06).
Qua tiÕp xóc vµ qua çc líp huÊn luyÖn, th¸ng 2-1925 NguyÔn ¸i Quèc ®· chän ra
nh÷ng thanh niªn tÝch cùc, lËp ra mét nhãm bÝ mËt gäi lµ “Céng s¶n ®oµn”. B¸o ço göi
§oµn chñ tÞch Quèc tÕ céng s¶n ngµy 19-2-1925, NguyÔn ¸i Quèc viÕt: “Chóng t«i ®· lËp
®−îc nhãm bÝ mËt gåm 9 héi viªn. Trong ®ã cã hai ng−êi ®−îc ph¸i vÒ n−íc, ba ng−êi ë
tiÒn tuyÕn (trong qu©n ®éi cña T«n DËt Tiªn, mét ng−êi ®ang ®i c«ng çn qu©n sù (cho
Quèc d©n ®¶ng). Trong sè héi viªn ®ã cã 5 ng−êi ®· lµ ®¶ng viªn dù bÞ cña §¶ng Céng
s¶n”(l07). Nhãm céng s¶n ®oµn lµ h¹t nh©n ®Ó më réng vµ ph¸t triÓn tæ chøc çch m¹ng.
Th¸ng 6-1925 NguyÔn ¸i Quèc häp mÆt çc ®ång chÝ trong T©m T©m x· bµn viÖc
thµnh lËp mét tæ chøc çch m¹ng míi. T¹i cuéc häp, çc ®ång chÝ ®· nhËn ®Þnh nguyªn
nh©n thÊt b¹i tr−íc ®©y lµ do “quªn c¨n b¶n”, “kh«ng cã tæ chøc” vµ “kh«ng cã kÕ ho¹ch”.
“Hái ®Õn xuÊt d−¬ng lµm g× th× chØ biÕt xuÊt d−¬ng du häc, thµnh ra xuÊt d−¬ng råi
thµnh ng−êi thÊt c−íc (mÊt chç ®øng) kh«ng thÓ vÒ n−íc ®−îc n÷a... chØ û l¹i nhê n−íc
ngoµi gióp m×nh ®¸nh T©y mµ kh«ng båi d−ìng thùc lùc cña quèc d©n (...). Nãi r»ng du
häc, nh−ng kú thùc tr−êng d©u mµ häc, ch¼ng qua xin quanh xin quÈn, may ra th× ®−îc
häc, ch¼ng may th× lµm lÝnh, lµm phu. §Õn khi häc råi th× hái lµm g× ®Ó Ých lîi cho çch
m¹ng, ch¼ng qua ai vËn ®éng giái th× kiÕm tiÒn sung s−íng, ai kh«ng biÕt vËn ®éng th×
quay vÒ ®Çu thó, ai muèn lµm g× th× cã ai ng¨n cÊm ai (...), kh«ng cã mét chót g× lµ kÕ
ho¹ch... cho nªn c«ng viÖc ch−a thµnh...”(l08).
Sau khi xem xÐt nh÷ng nguyªn nh©n thÊt b¹i, Héi nghÞ quyÕt nghÞ thµnh lËp tæ chøc
çch m¹ng míi réng r·i h¬n lÊy tªn lµ ViÖt Nam çch m¹ng thanh niªn héi (ViÖt Nam
thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi). Tæ chøc nµy c«ng bè ch−¬ng tr×nh vµ ®iÒu lÖ cña
m×nh nh− sau:
- Môc ®Ých cña héi: nguyÖn hy sinh t− y, t− lîi cña m×nh, hy sinh c¶ tÝnh m¹ng cña
m×nh ®Ó tr−íc lµm çch m¹ng d©n téc sau lµm çch m¹ng thÕ giíi. Lµm çch m¹ng d©n
téc lµ ®¸nh ®æ thùc d©n Ph¸p, kh«i phôc l¹i ®éc lËp, lµm çch m¹ng thÕ giíi lµ ®¸nh ®æ
chñ nghÜa t− b¶n, thùc hiÖn chñ nghÜa céng s¶n.
- Ch−¬ng tr×nh:
a. Lùa ng−êi gi¸c ngé, huÊn luyÖn hä, tæ chøc hä vµo héi.
b. Cö çc héi viªn ®· ®−îc ®µo t¹o vµo trong nh©n d©n ®Ó tuyªn truyÒn ®iÒu ph¶i vµ
tæ chøc çc ®oµn thÓ nh− n«ng héi, c«ng héi häc sinh, phô n÷ v.v...
95
c. Dïng lùc l−îng cña çc tæ chøc quÇn chóng ®ã ®Ó khi cã c¬ héi næi lªn lµm çch
m¹ng tiªu diÖt ®Õ quèc Ph¸p giµnh lÊy chÝnh quyÒn.
d. Thµnh lËp chÝnh quyÒn nh©n d©n do ®¹i biÓu c«ng n«ng binh cÇm ®Çu.
e. ¸p dông nh÷ng nguyªn t¾c t©n kinh tÕ (cña Lªnin ) ®Ó cho kinh tÕ n−íc nhµ mau
ph¸t triÓn vÒ h−íng x· héi chñ nghÜa, thñ tiªu t− b¶n bãc lét.
f. N−íc ViÖt Nam hªn hiÖp víi çc giai cÊp v« s¶n toµn thÕ giíi ®Ó thùc hiÖn x· héi
céng s¶n.
g. Tõ 17 tuæi trë lªn, kh«ng ph©n biÖt nam n÷, ai lµ ng−êi ViÖt Nam mµ t¸n thµnh
môc ®Ých, ch−¬ng tr×nh vµ kû luËt ®¶ng, ®−îc hai ®ång chÝ giíi thiÖu th× ®−îc kÕt n¹p,
sau khi c¶ chi bé ®ång ý ( 109).
Néi dung ch−¬ng tr×nh cña ViÖt Nam thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi to¸t lªn vÊn
®Ò t− t−ëng chÝnh trÞ rÊt quan träng lµ tæ chøc nµy h−íng ®Õn môc tiªu lµ chñ nghÜa
céng s¶n. §©y lµ mét tæ chøc çch m¹ng cã tÝnh chÊt qu¸ ®é, phï hîp víi tr×nh ®é gi¸c
ngé cña ng−êi yªu n−íc lóc ®ã, ®Ó chuÈn bÞ tiÕn tíi thµnh lËp §¶ng Céng s¶n. Thùc tÕ ë
ViÖt Nam vµo 1925 ch−a ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó thµnh lËp §¶ng céng s¶n, mµ ph¶i dÇn dÇn ®−a
chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµo ViÖt Nam. Trïm mËt th¸m Ph¸p ë §«ng D−¬ng Louis Marty
®· viÕt vÒ dù ®Þnh ®ã cña NguyÔn ¸i Quèc nh− sau: :... NguyÔn ¸i Quèc t¹i §¹i héi
Quèc tÕ céng s¶n mïa hÌ n¨m 1927 ®· chØ râ r»ng sù xÝch dÇn lµ cÇn thiÕt cho sù h×nh
thµnh mét phong trµo céng s¶n ë ViÖt Nam. Trõ mét sè rÊt Ýt ng−êi ViÖt Nam sang du
häc ë ch©u ¢u ra th× “kh«ng mét ai biÕt chñ nghÜa Céng s¶n lµ g×” vµ kh«ng thÓ thµnh
lËp mét §¶ng Céng s¶n ë §«ng D−¬ng v× kh«ng mét ai hiÓu ®−îc tõ “Céng s¶n”. ChØ cã
thÓ thµnh lËp ®−îc mét §¶ng x· héi - Quèc gia ViÖt Nam mµ çc l·nh tô cña nã cã
nhiÖm vô ®−a dÇn dÇn çc héi viªn cña m×nh tíi chñ nghÜa M¸c”. ViÖt Nam Thanh niªn
çch m¹ng ®ång chÝ héi lµ mét tæ chøc nh− vËy. §©y lµ tæ chøc çch m¹ng ®Çu tiªn cña
ViÖt Nam cã ch−¬ng tr×nh, ®iÒu lÖ râ rµng, cã hÖ thèng tæ chøc chÆt chÏ, cã b¸o chÝ cña
m×nh ®Ó ®i vµo vËn ®éng quÇn chóng c«ng n«ng. VËy lµ, ®Ó chuÈn bÞ cho viÖc truyÒn b¸
t− t−ëng çch m¹ng míi vÒ ViÖt Nam, NguyÔn ¸i Quèc ®· gi¶i quyÕt rÊt nhiÒu vÊn ®Ò vÒ
c«ng t¸c tæ chøc. Theo b¸o ço cña Ng−êi göi Quèc tÕ céng s¶n ngµy 3- 6-1926 th× ®·
lµm ®−îc:
1 Tæ chøc mét tæ bÝ mËt.
2. Tæ chøc Héi liªn hiÖp n«ng d©n (ng−êi ViÖt Nam sèng ë Xiªm).
3. Tæ chøc mét tæ thiÕu nhi (7), lùa chän trong con em c«ng nh©n vµ n«ng d©n, çc
em ®ang ë Qu¶ng Ch©u vµ ®−îc nu«i b»ng tiÒn cña chóng t«i.
96
4. Tæ chøc mét tæ phô n÷ çch m¹ng (b¾t ®Çu tõ th¸ng 4 cã 12 héi viªn).
5. Tæ chøc mét tr−êng tuyªn truyÒn. Çc häc viªn ®−îc bÝ mËt ®−a ®Õn Qu¶ng Ch©u.
Sau mét th¸ng r−ìi häc tËp hä sÏ trë vÒ n−íc. LÇn thø nhÊt ®−îc 10 häc viªn.
Sau khi thµnh lËp, ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi trë thµnh c¬ quan
®µo t¹o çn bé çch m¹ng ®Ó truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c-Lªnin vÒ n−íc, ®Ó tæ chøc gi¸o
dôc, gi¸c ngé quÇn chóng. NguyÔn ¸i Quèc, mét mÆt gi÷ hªn l¹c th−êng xuyªn víi Quèc
tÕ céng s¶n ë Matxc¬va ®Ó nhËn sù gióp ®ì cña Quèc tÕ céng s¶n, mÆt kh¸c NguyÔn ¸i
Quèc khÈn tr−¬ng x©y dùng çc ®−êng d©y liªn l¹c víi trong n−íc ®Ó ®−a ®ãn ng−êi vµ
vËn chuyÓn tµi liÖu tuyªn truyÒn tõ trong n−íc ra vµ tõ ngoµi n−íc vÒ, võa kÕ thõa çc
tuyÕn liªn l¹c cò do T©m T©m x· x©y dùng võa kiÕn t¹o çc tuyÕn míi. Tõ n¨m 1925 ®Õn
1927 çc tuyÕn liªn l¹c víi trong n−íc hoµn tÊt vµ ho¹t ®éng tÝch cùc ®¶m b¶o viÖc ®−a
®ãn çn bé vµ tµi liÖu tuyªn truyÒn vÒ n−íc ngµy cµng nhiÒu. Trong qu¸ tr×nh tuyªn
truyÒn chñ nghÜa M¸c NguyÔn ¸i Quèc ®· kÕt hîp chÆt chÏ hai ph−¬ng tiÖn truyÒn tin:
mét lµ qua b¸o chÝ, s¸ch vë, tµi liÖu thµnh v¨n; hai lµ qua ®éi ngò çn bé tuyªn truyÒn
sèng ®−îc huÊn luyÖn tõ Qu¶ng Ch©u.
VÒ tµi liÖu huÊn luyÖn tuyªn truyÒn tr−íc hÕt ph¶i nãi ®Õn vai trß cña b¸o Thanh
niªn. B¸o Thanh niªn lµ c¬ quan ng«n luËn cña ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång
chÝ héi nh»m tuyªn truyÒn môc ®Ých, t«n chØ vµ chñ tr−¬ng cña Héi ®Ó h−íng dÉn ho¹t
®éng çch m¹ng cho héi viªn. §©y lµ tê b¸o bÝ mËt ®Çu tiªn cña çch m¹ng ViÖt Nam viÕt
b»ng ch÷ quèc ng÷, ph¸t hµnh bÝ mËt tõ ngoµi ®−a vÒ trong n−íc. NguyÔn ¸i Quèc lµ
ng−êi s¸ng lËp vµ c©y viÕt chÝnh cña tê b¸o. Tõ th¸ng 6-1925 ®Õn th¸ng 4-1927 (thêi kú
cã chØ l·nh ®¹o trùc tiÕp cña NguyÔn ¸i Quèc) b¸o Thanh niªn ra ®−îc 88 sè, suèt thêi
kú tån t¹i (1925-1930) ®· ra ®−îc 200 sè. Theo Huúnh Kim Kh¸nh th× b¸o Thanh niªn ra
®−îc 208 sè (nh−ng theo TÇm Vu lµ 202 sè).
Trong çc sè b¸o ®Çu tiªn NguyÔn ¸i Quèc tËp trung vµo chñ ®Ò chÝnh lµ tuyªn
truyÒn ý nghÜa cña sù ®oµn kÕt, sù tæ chøc thµnh ®oµn thÓ, thµnh Héi, thµnh chÝnh ®¸ng
vµ nhÊn m¹nh nhÊt vÒ tinh thÇn d©n téc vµ ý chÝ giµnh ®éc lËp d©n téc, lªn ¸n mäi chÝnh
s¸ch ®µn ¸p, bãc lét vµ chia rÏ cña thùc d©n Ph¸p. KÕ ®ã lµ NguyÔn ¸i Quèc tËp trung
vµo nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh cña çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc vµ çch m¹ng thÕ giíi. Ng−êi
®· viÕt ®¹i c−¬ng lÞch sö ViÖt Nam ®Ó gi¸o dôc lßng yªu n−íc vµ truyÒn thèng ®Êu tranh
gi¶i phãng cña ng−êi ViÖt Nam. §ång thêi Ng−êi viÕt vÒ ®¹i c−¬ng lÞch sö çc c−êng
quèc ®Æc biÖt lµ lÞch sö çch m¹ng çc n−íc, tr−íc hÕt lµ çch m¹ng Nga, vµ tuyªn
truyÒn lËp tr−êng, chÝnh s¸ch cña Quèc tÕ céng s¶n. Trong 60 sè ®Çu b¸o Thanh niªn
ngµy cµng nãi nhiÒu vÒ Liªn X«, vÒ çch m¹ng th¸ng M−êi, vÒ chÕ ®é x· héi chñ nghÜa.
97
Tõ sè 61 trë ®i NguyÔn ¸i Quèc ®Æt h¼n vÊn ®Ò chØ cã thµnh lËp mét ®¶ng céng s¶n míi
®em l¹i h¹nh phóc cho d©n téc ViÖt Nam.
Cã thÓ thÊy râ b¸o Thanh niªn ®ãng vai trß hÕt søc quan träng lµ ng−êi tuyªn truyÒn
tËp thÓ, tæ chøc tËp thÓ.
- B¸o tuyªn truyÒn chñ nghÜa x· héi khoa häc, chñ nghÜa yªu n−íc vµ tinh thÇn quèc
tÕ v« s¶n. H−íng chñ nghÜa yªu n−íc vµo çch m¹ng thÕ giíi, tøc çch m¹ng x· héi chñ
nghÜa, ®Æt vÊn ®Ò ph¶n ®Õ, ph¶n phong ë mét n−íc thuéc ®Þa. Tê b¸o võa gi¸o dôc ®¶ng
viªn cña ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi, cung cÊp cho ®¶ng viªn nh÷ng ý
kiÕn ®Ó ®i tuyªn truyÒn, võa ®em t− t−ëng vµ ®−êng lèi çch m¹ng míi tuyªn truyÒn cho
nh÷ng nhãm ¸i quèc kh¸c trong n−íc.
- B¸o thanh niªn x©y dùng t− t−ëng cho ®¶ng viªn Thanh niªn, lµ vò khÝ cho ®¶ng
viªn ®i ho¹t ®éng tæ chøc, tËp hîp lùc l−îng xung quanh ®−êng lèi cña b¸o truyÒn ra.
Ch¼ng h¹n sè 11 ngµy 21-6-1925 kªu gäi mäi ng−êi ®oµn kÕt. B¸o viÕt: “§Ó dÉn d¾t nh©n
d©n lµm nªn sù nghiÖp vÜ ®¹i cÇn ph¶i cã mét søc l·nh ®¹o, søc l·nh ®¹o ®ã kh«ng ph¶i
cã mét vµi ng−êi th«i, mµ ph¸t sinh ra tõ sù hiÖp lùc cña hµng ngh×n, hµng v¹n ng−êi.
“Muèn cho hµng ngµn hµng v¹n ng−êi Êy ®oµn kÕt chÆt chÏ víi nhau th× hä ph¶i
cïng mét ý chÝ nh− nhau, hä ph¶i nu«i mét kú väng gièng nhau, cã vËy míi cã ®oµn kÕt.
“Khi nµo cïng ý chÝ, cïng kú väng th× khi Êy míi ®oµn kÕ ®−îc b»ng kh«ng th× dÉu cã
h« hµo ®oµn kÕt mÊy ®i n÷a còng kh«ng thÓ nµo ®oµn kÕt ®−îc.
“Sù nghiÖp çch m¹ng lín l¾m. Nh÷ng ng−êi çch m¹ng ph¶i ®oµn kÕt víi nhau ®Ó
thùc hiÖn sù nghiÖp ®ã. Ng−êi m×nh lµm viÖc çch m¹ng ®· nhiÒu n¨m råi mµ ch−a
thµnh c«ng tr−íc hÕt bëi thiÕu ®oµn kÕt víi nhau (110). “Nhê b¸o Thanh niªn mµ ViÖt
Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi kh¾p B¾c - Trung - Nam ®Òu thèng nhÊt vÒ
ph−¬ng h−íng vµ néi dung tuyªn truyÒn gi¸o dôc trong héi còng nh− trong nh©n d©n.
§äc xong b¸o Thanh niªn tõ n¨m 1925 ®Õn 1930 sÏ kh«ng cßn l¹ khi tuyÖt ®¹i ®−a sè
nh÷ng ng−êi trong Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi chuyÓn sang §¶ng Céng s¶n
ViÖt Nam mét çch dÔ dµng. Hä ®−îc gi¸o dôc vµ rÌn luyÖn theo h−íng céng s¶n chñ
nghÜa do cô NguyÔn ¸i Quèc dÉn ®Çu. (111)
Ngoµi tê Thanh niªn, Tæng bé cßn xuÊt b¶n tuÇn b¸o C«ng n«ng (1926), b¸n nguyÖt
san LÝnh çch m¹ng (1927) vµ nguyÖt san ViÖt Nam tiÒn phong cho çc ®èi t−îng hÑp
h¬n. B¸o C«ng n«ng nh»m vµo ®èi t−îng c«ng nh©n vµ n«ng d©n lµ chñ yÕu, b¸o LÝnh
çch m¹ng nh»m phôc vô binh lÝnh lµ chÝnh. ViÖc xuÊt b¶n nhiÒu tê b¸o kh¸c nhau lµ
nh»m môc ®Ých tuyªn truyÒn t− t−ëng çch m¹ng réng r·i trong nh©n d©n ®Ó tËp hîp lùc
l−îng.
98
Bªn c¹nh çc tê b¸o nãi trªn, Tæng bé ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi
cßn xuÊt b¶n s¸ch :”§−êng çch mªnh” cña NguyÔn ¸i Quèc. §©y lµ cuèn s¸ch vÒ lý
luËn çch m¹ng ®Çu tiªn cña n−íc ta. T¸c gi¶ ®· nhÊn m¹nh “Kh«ng cã lý luËn çch
m¹ng th× kh«ng cã vËn ®éng çch m¹ng... chØ cã theo lý luËn çch m¹ng tiªn phong,
®¶ng çch m¹ng míi lµm næi tr¸ch nhiÖm çch m¹ng tiªn phong”. NguyÔn ¸i Quèc nhÊn
m¹nh hµng ®Çu ®¹o ®øc cña ng−êi lµm çch m¹ng cña nh©n d©n. “Víi m×nh ph¶i cÇn
kiÖm, hy sinh kh«ng hiÕu sinh, kh«ng kiªu ng¹o Ýt lßng tham muèn vÒ vËt chÊt, vi c«ng
v« t− c¶ quyÕt söa lçi m×nh, cÈn thËn mµ kh«ng nhót nh¸t, nãi th× ph¶i lµm, hay hái, hay
xem xÐt, nghiªn cøu, gi÷ bÝ mËt, gi÷ chñ nghÜa cho v÷ng”. §èi víi ng−êi “th× khoan thø,
víi ®oµn thÓ th× nghiªm, trùc mµ kh«ng b¹o, hay xem xÐt ng−êi, cã lßng bµy vÏ cho ng−êi
“.
Víi c«ng viÖc ph¶i “xem xÐt hoµn c¶nh kü l−ìng, quyÕt ®o¸n, dòng c¶m, phôc tïng
®oµn thÓ. T¸c gi¶ nãi râ môc ®Ých cña s¸ch:”®Ó nãi cho ®ång bµo ta râ: 1. V× sao chóng
ta muèn sèng th× ph¶i lµm çch m¹ng; 2. V× sao çch mÖnh lµ viÖc chung cña d©n chóng
chø kh«ng ph¶i viÖc cña mét hai ng−êi ; 3. §em lÞch sö çch m¹ng çc n−íc lµm g−¬ng
cho chóng ta soi; 4. §em phong trµo çch m¹ng thÕ giíi nãi cho d©n ta râ; 5. Ai lµ b¹n
ta, ai lµ thï ta; 6. Çch m¹ng th× ph¶i lµm thÕ nµo?
Cã thÓ nãi §−êng çch mÖnh”®· ®Ò cËp vµ gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò lín nhÊt cña çch
m¹ng ViÖt Nam. §Æt nÒn mãng cho lý luËn çch m¹ng ViÖt Nam, vò trang cho líp çn bé
®Çu tiªn nh÷ng kiÕn thøc çch m¹ng vµ t− t−ëng chÝnh trÞ cÇn thiÕt ®Ó tuyªn truyÒn, tæ
chøc quÇn chóng. §−êng çch mÖnh lµ tµi liÖu huÊn luyÖn vµ tuyªn truyÒn chÝnh cña
ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi.
Ngoµi con §−êng çch mÖnh cßn cã mét sè s¸ch nhá quan träng. Nh− s¸ch “x· héi
chñ nghÜa”, “chñ nghÜa M· Kh¾c tö”, Phª b×nh tam d©n chñ nghÜa cña T«n DËt Tiªn,
“phª b×nh chñ nghÜa G¨ng ®i” “phª b×nh chñ nghÜa v« chÝnh phñ”, phª b×nh chñ nghÜa
c«ng ®oµn”, vÊn ®Ò tæ chøc çch m¹ng...
Çc lo¹i s¸ch b¸o trªn phÇn lín theo ®−êng biÓn vÒ H¶i Phßng, Sµi Gßn råi to¶ ®i
kh¾p n¬i trªn c¶ n−íc. Nh÷ng n¬i in l¹i t¸c phÈm nµy ë trong n−íc th× ph¶i nguþ trang
h×nh thøc. Nh÷ng tµi liÖu nµy gãp phÇn quan träng trong viÖc truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c-
Lªnin.
Song song víi ho¹t ®éng tuyªn truyÒn qua s¸ch b¸o ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng
®ång chÝ héi cßn sö dông ®éi ngò çn bé ®−îc huÊn luyÖn tõ Qu¶ng Ch©u vÒ n−íc ®i vµo
quÇn chóng ®Ó gi¸c ngé gi¸o dôc vµ tæ chøc hä. Nh÷ng héi viªn nµy lµ ph−¬ng tiÖn
truyÒn tin sèng cña çch m¹ng. Trong b¸o chÝ göi Quèc tÕ céng s¶n th¸ng 6- 1926
99
NguyÔn ¸i Quèc b¸o ço ®· më tr−êng huÊn luyÖn chÝnh trÞ, çc häc viªn ®−îc bÝ mËt
®−a ®Õn Qu¶ng Ch©u, sau mét th¸ng r−ìi häc tËp hä trë vÒ n−íc ho¹t ®éng. Líp thø nhÊt
®−îc 10 ng−êi. Líp thø hai sÏ më vµo th¸ng 7 tíi sÏ cã kho¶ng 30 ng−êi. Tõ b¸o ço nµy
cã thÓ x¸c ®Þnh tr−êng huÊn luyÖn chÝnh trÞ cña ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång
chÝ héi ®−îc thµnh lËp, NguyÔn ¸i Quèc lµ gi¸o viªn chÝnh, ng−êi ®· dµnh hÇu hÕt thêi
gian cña m×nh cho kho¸ huÊn luyÖn. Hå Tïng MËu vµ Lª Hång S¬n phô gi¶ng. Ngoµi ra
cßn cã çc cè vÊn Liªn X« ë tr−êng qu©n chÝnh Hoµng phè. Ch−¬ng tr×nh häc tËp gåm
cã 4 phÇn: + Thêi cuéc thÕ giíi, + Chñ nghÜa t− b¶n, chñ nghÜa ®Õ quèc; + Çc tæ chøc.
+ Nh÷ng m«n häc kh¸c. Häc xong c¶ líp ®i viÕng mé liÖt sÜ Ph¹m Hång Th¸i vµ tuyªn
thÖ nguyÖn theo g−¬ng liÖt sÜ ®Ó lµm cho n−íc nhµ ®éc lËp. Sau ®ã mäi ng−êi lÇn l−ît vÒ
n−íc ho¹t ®éng. Tõ n¨m 1925 ®Õn 1927, ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi
®· huÊn luyÖn ®−îc kho¶ng 300 häc viªn ®−a vÒ trong n−íc ho¹t ®éng. Trong ®iÒu kiÖn
n−íc ta tr×nh ®é d©n trÝ thÊp hÇu hÕt c«ng n«ng ®Òu mï ch÷ th× ®éi ngò çn bé tuyªn
truyÒn trùc tiÕp ®ãng vai trß quan träng nhÊt ®Ó gi¸c ngé c«ng n«ng. NhÊt lµ tõ 1928 khi
ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi chñ tr−¬ng “v« s¶n ho¸”, çc héi viªn ®i
vµo c«ng - n«ng ¨n ë sinh sèng cïng víi hä võa tù c¶i t¹o m×nh võa chuyÓn t¶i t− t−ëng
çch m¹ng ®Õn víi c«ng - n«ng. §iÒu ®ã ®· cã t¸c dông lín lao trong viÖc chuyÓn biÕn ý
thøc gi¸c ngé chÝnh trÞ cña nh©n d©n nhÊt lµ giai cÊp c«ng nh©n.
T¹i Qu¶ng Ch©u Trung Quèc, NguyÔn ¸i Quèc cïng víi ®¹i diÖn cña Quèc tÕ céng
s¶n ë miÒn Nam Trung Quèc lµm thñ tôc göi nhiÒu sinh viªn ViÖt Nam sang häc tr−êng
®¹i häc ph−¬ng §«ng Matxc¬va. Nh÷ng ng−êi ®i ®Çu tiªn lµ TrÇn Phó, Lª Hång Phong.
Tr−êng ®· ®µo t¹o cho ViÖt Nam hµng chôc çn bé. Trong sè hä sau nµy nhiÒu ng−êi trë
thµnh nh÷ng nhµ l·nh ®¹o çch m¹ng næi tiÕng nh− NguyÔn ¸i Quèc, Lª Hång Phong,
TrÇn Phó, Hµ Huy TËp...
Ho¹t ®éng truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c - Lªnin cña NguyÔn ¸i Quèc ®Çu thÕ kû XX næi
lªn mét sè ®iÓm ®Æc biÖt:
1. ViÖc truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c-Lªnin lµ mét qu¸ tr×nh liªn tôc tõ thÊp ®Õn cao. Tõ
1920 khi NguyÔn ¸i Quèc trë thµnh ng−êi céng s¶n cho ®Õn 1930 khi §¶ng Céng s¶n
ViÖt Nam ra ®êi. Qu¸ tr×nh tuyªn truyÒn Êy b¾t ®Çu tõ Pari, qua Matxc¬va, ®Õn Qu¶ng
Ch©u vµ §«ng B¾c Xiªm. ë mçi n¬i tuú ®iÒu kiÖn cô thÓ NguyÔn ¸i Quèc cã chñ ®Ých cô
thÓ cña viÖc tuyªn truyÒn. T¹i Pa ri, giai ®o¹n ®Çu NguyÔn ¸i Quèc tËp trung vµo viÖc
thøc tØnh ®ång bµo, kh¬i dËy chñ nghÜa yªu n−íc vµ tÊm lßng ®¹i nghÜa trong nh©n d©n.
§Ó ®¹t ®−îc ®iÒu ®ã NguyÔn ¸i Quèc ®· kÞch liÖt tè ço, v¹ch trÇn téi ¸c, bé mÆt thËt cña
chñ nghÜa ®Õ quèc Ph¸p vµ bÌ lò phong kiÕn tay sai tr−íc nh©n d©n ViÖt Nam vµ thÕ giíi.
100
Tõ ®ã chØ râ kÎ thï chñ yÕu cña nh©n d©n çc d©n téc bÞ ¸p bøc chuÈn bÞ cho sù vïng
dËy ®Êu tranh nh¾m tróng kÎ thï cÇn ®¸nh ®æ ®Ó gi¶i phãng ®Êt n−íc m×nh.
§Õn Matxc¬va ho¹t ®éng trong bé ph−¬ng §«ng cña Quèc tÕ céng s¶n vµ häc tr−êng
®¹i häc ph−¬ng §«ng. T¹i ®©y NguyÔn ¸i Quèc ®· hoµn thiÖn nh©n sinh quan, thÕ giíi
quan çch m¹ng cña m×nh vµ t¹o ra nhÞp cÇu nèi liÒn Quèc tÕ céng s¶n, §¶ng céng s¶n
Liªn X« víi çch m¹ng ViÖt Nam. Ng−êi tiÕp tôc truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c - Lªnin vÒ
ViÖt Nam víi møc ®é cao h¬n. Ngoµi viÖc tiÕp tôc tè ço téi ¸c cña thùc d©n Ph¸p, Ng−êi
b¾t ®Çu trang bÞ nh÷ng kiÕn thøc vÒ lý luËn çch m¹ng qua t¸c phÈm “B¶n ¸n chª’ ®é
thùc d©n Ph¸p”.
§Õn Qu¶ng ch©u ®−êng vÒ Tæ quèc ®· gÇn h¬n, NguyÔn ¸i Quèc cµng ®Èy m¹nh
truyÒn b¸ lý luËn çch m¹ng qua b¸o Thanh niªn, qua t¸c phÈm §−êng çch mÖnh.
Nh÷ng vÊn ®Ò lín nhÊt cña lý luËn çch m¹ng ®−îc truyÒn b¸ trong giai ®o¹n nµy nh−:
tÝnh chÊt çch m¹ng, ®èi t−îng çch m¹ng, ®éng lùc çch m¹ng, ph−¬ng ph¸p çch
m¹ng, h−íng ph¸t triÓn cña çch m¹ng, vai trß l·nh ®¹o çch m¹ng... §ång thêi NguyÔn
¸i Quèc xóc tiÕn chuÈn bÞ vÒ tæ chøc tiÕn tíi thµnh lËp §¶ng Céng s¶n. Ng−êi ra søc ®µo
t¹o båi d−ìng ®éi ngò çn bé tuyªn truyÒn. Víi viÖc thµnh lËp tæ chøc çch m¹ng theo
khuynh h−íng M¸c - Lªnin lµ tæ chøc ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi, vµ
viÖc tuyªn truyÒn t− t−ëng çch m¹ng v« s¶n tõ n¨m 1925 kh«ng chØ do NguyÔn ¸i Quèc
mµ cßn do çc líp häc trß cña Ng−êi qua tr−êng huÊn luyÖn Qu¶ng Ch©u tiÕn hµnh.
M¹ng l−íi tuyªn truyÒn viªn réng kh¾p trong ph¹m vi c¶ n−íc, tiÕn s©u vµo giai cÊp c«ng
nh©n vµ n«ng d©n, khiÕn cho chñ nghÜa M¸c-Lªnin ngµy cµng ¨n s©u vµo nh©n d©n,
gióp hä lùa chän con ®−êng ®i cho mçi ng−êi.
2. NguyÔn ¸i Quèc lu«n b¸m s¸t tr×nh ®é nhËn thøc cña nh©n d©n ®Ó biªn so¹n tµi
liÖu thÝch hîp, lËp tæ chøc thÝch hîp chän çch tuyªn truyÒn thÝch hîp ®Ó phæ biÕn t−
t−ëng çch m¹ng, gióp ng−êi d©n cã thÓ n¾m b¾t dÔ dµng.
Tr×nh ®é d©n ta thÊp, ®a sè mï ch÷ nªn viÖc tuyªn truyÒn b»ng s¸ch, b¸o sÏ chØ ®−îc
mét phÇn sè nhá ng−êi biÕt ®äc. Cßn víi ng−êi mï ch÷ ph¶i sö dông triÖt ®Ó ph−¬ng
ph¸p truyÒn khÈu. MÆt kh¸c trong sù kiÓm so¸t nghiªm ngÆt cña kÎ thï kh«ng thÓ çi g×
còng ghi chÐp, mµ chñ yÕu ng−êi ®i tuyªn truyÒn vµ ®−îc tuyªn truyÒn ph¶i nãi, nghe,
nhí lµ chÝnh. Do ®ã v¨n phong, ng«n tõ ®Òu ph¶i rÊt ®¬n gi¶n, dÔ nhí, dÔ hiÓu. Çc tµi
liÖu viÕt rÊt cô thÓ. §Æc biÖt dïng nh÷ng vÝ dô rÊt gÇn gòi víi ®êi sèng ®Ó minh ho¹ lý
gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p vÒ lý luËn çch m¹ng. VÝ dô NguyÔn ¸i Quèc dïng h×nh ¶nh
con ®Øa cã 2 vßi, 1 vßi b¸m vµo v« s¶n thuéc ®Þa, vßi b¸m vµo v« s¶n chÝnh quèc ®Ó lý gi¶i
b¶n chÊt ¨n b¸m, bãc lét cña chñ nghÜa ®Õ quèc. Hay dïng h×nh ¶nh 2 çnh chim cña
mét con chim ®Ó lý gi¶i vÞ trÝ cña çch m¹ng thuéc ®Þa vµ çch m¹ng ë chÝnh quèc trong
101
ph¹m trï çch m¹ng v« s¶n thÕ giíi. Hay viÕt d−íi d¹ng hái tr¶ lêi rÊt ng¾n gän nh−
cuèn ®−êng çch mÖnh tËp hîp gÇn 100 c©u hái tr¶ lêi ®Ó tuyªn truyÒn t− t−ëng çch
m¹ng qua çc kho¸ tËp huÊn cña ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi. Trong
çc bµi gi¶ng cña m×nh NguyÔn ¸i Quèc ®· trang bÞ cho ®éi ngò tuyªn truyÒn viªn
nh÷ng tri thøc çch m¹ng ng¾n gän, ph¶i häc thuéc lßng bµi gi¶ng vµ ph−¬ng ph¸p çch
m¹ng, nhÊt lµ nguyªn t¾c ho¹t ®éng bÝ mËt, kh«ng mang tµi liÖu quan träng theo ng−êi
®Ó dÔ dµng ®èi phã víi hoµn c¶nh. HÇu hÕt nh÷ng çn bé tuyªn truyÒn ®−îc NguyÔn ¸i
Quèc ®µo t¹o, huÊn luyÖn ®· trung thµnh víi con ®−êng mµ hä lùa chän, ®¶m b¶o ®−îc
nguyªn t¾c ho¹t ®éng bÝ mËt, g©y cho kÎ thï mu«n vµn khã kh¨n. B»ng ph−¬ng ph¸p
truyÒn khÈu, ng−êi nµy nãi cho ng−êi kia, cø thÕ nh÷ng néi dung quan träng cña çch
m¹ng ngµy cµng bÐn rÔ trong lßng nh©n d©n.
3. TÇng líp trÝ thøc çch m¹ng ®ãng vai trß quan träng trong viÖc truyÒn b¸ chñ
nghÜa M¸c-Lªnin cña NguyÔn ¸i Quèc.
Nãi vÒ vÊn ®Ò nµy §Æng ViÖt Thanh cho r»ng trÝ thøc cã xu h−íng céng s¶n lµ nh÷ng
ng−êi hÊp thô nhanh chãng nhÊt t− t−ëng x· héi chñ nghÜa ®Ó ®i vµo c«ng nh©n, tuyªn
truyÒn cho c«ng nh©n nh÷ng tri thøc chÝnh trÞ... NÕu kh«ng cã nh÷ng trÝ thøc céng s¶n
nµy ®i vµo c«ng nh©n, thóc ®Èy phong trµo c«ng nh©n: n«ng d©n tiÕn lªn ®Êu tranh d−íi
¸nh s¸ng cña nh÷ng t− t−ëng x· héi chñ nghÜa th× kh«ng cã nh÷ng cuéc b·i c«ng lín
x¶y ra trong thêi gian 1926-1929... chØ cã nh÷ng tiÓu t− s¶n trÝ thøc cã xu h−íng céng
s¶n lµ nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn tiÕp thu t− t−ëng çch m¹ng th¸ng M−êi. NguyÔn V¨n
Kh¸nh trong luËn v¨n “Thanh niªn trÝ thøc vµ phong trµo céng s¶n ë ViÖt Nam n¨m
1930” ®· nhÊn m¹nh vai trß cña trÝ thøc céng s¶n qua ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng
®ång chÝ héi. “§©y lµ tæ chøc ®ãng vai trß chñ yÕu trong viÖc x©y dùng phong trµo céng
s¶n vµ x¸c lËp ®−êng lèi çch m¹ng v« s¶n ë ViÖt Nam, cßn çc thµnh viªn héi viªn cña
tæ chøc Êy ®· trë thµnh ng−êi më ®−êng, ng−êi l·nh ®¹o cña çc phong trµo ®ã. Vµ «ng
®· kÕt luËn vÒ vai trß cña trÝ thøc tiÓu t− s¶n lµ nh÷ng ng−êi cã ®iÒu kiÖn tiÕp xóc víi
phong trµo çch m¹ng Quèc tÕ vµ hiÓu biÕt phong trµo Êy; ®ång thêi hä gÇn gòi víi c«ng
n«ng. ChÝnh hä ®−a t− t−ëng, quan ®iÓm míi vµo c«ng n«ng. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ
NguyÔn ¸i Quèc c¶i tæ T©m T©m x· thµnh ViÖt Nam thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi.
T©m T©m x· lµ tæ chøc cña líp thanh niªn trÝ thøc xuÊt d−¬ng sang Trung Quèc sau
nh÷ng thanh niªn nµy lóc ®Çu ®Òu chÞu ¶nh h−ëng Ýt, nhiÒu cña Phan Béi Ch©u, nh−ng
dÇn dÇn hä nhËn thÊy sù ph©n t¸n trong nh÷ng ng−êi ViÖt Nam yªu n−íc ®ang ho¹t
®éng ë Trung Quèc. Phan Béi Ch©u ®· c¶i tæ ViÖt Nam Quang phôc héi thµnh ViÖt Nam
quèc d©n §¶ng nh−ng kh«ng cã ph−¬ng h−íng ho¹t ®éng râ rµng, ý kiÕn trong tæ chøc
ph©n t¸n. Nhòng ng−êi trÎ tuæi Hå Tïng MËu, Lª Hång S¬n quyÕt ®Þnh t¸ch khái Phan
Béi Ch©u. Cuèi n¨m 1923 nh÷ng ng−êi trÎ tuæi, c−¬ng quyÕt nhÊt ®· lËp ra T©m T©m x·,
102
cïng nhau ®ång t©m nhÊt trÝ hy sinh lîi Ých ç nh©n ®Ó m−u cÇu gi¶i phãng d©n téc.
NguyÔn ¸i Quèc vÒ Qu¶ng Ch©u ®· n¾m ngay lÊy tæ chøc nµy ®Ó h−íng hä vµo ho¹t
®éng theo h−íng çch m¹ng v« s¶n. Khi míi thµnh lËp ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng
®ång chÝ héi cã 40% héi viªn xuÊt th©n tõ häc sinh, trÝ thøc, 40% lµ n«ng d©n, 15% thî
thñ c«ng, tiÓu th−¬ng vµ 5% c«ng nh©n. Nh÷ng héi viªn nµy sau khi ®−îc gi¸c ngé chñ
nghÜa M¸c-Lªnin vµ trang bÞ ph−¬ng ph¸p ho¹t ®éng bÝ mËt ®· vÒ n−íc, bÝ mËt tuyªn
truyÒn gieo mÇm céng s¶n trong nh©n d©n. NhiÒu ng−êi trong sè hä ®· trë thµnh nh÷ng
l·nh ®¹o çch m¹ng cã tiÕng nh− Lª Hång Phong, TrÇn Phó, NguyÔn §øc C¶nh, NguyÔn
V¨n Hoan, TrÇn V¨n Cung, Ph¹m V¨n §ång. Hä gi÷ nh÷ng chøc vô träng tr¸ch khi ë
tuæi 19, 20.
Thùc tÕ Êy chøng tá ®éi ngò trÝ thøc çch m¹ng lµ líp ng−êi ®Çu tiªn ®−îc NguyÔn ¸i
Quèc truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c-Lªnin. Hä tiÕp nhËn vµ ®i theo con ®−êng NguyÔn ¸i
Quèc ®· chän.
H¬n ai hÕt NguyÔn ¸i Quèc nh×n râ con ng−êi lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh cña mét céng
®ång. Tuú vµo nhËn thøc cña con ng−êi vµ tr×nh ®é gi¸c ngé cña hä mµ vËn mÖnh d©n
téc vËn ®éng theo h−íng nµy hay h−íng kh¸c. Do ®ã NguyÔn ¸i Quèc cïng çc ®ång chÝ
vµ çc thÕ hÖ häc trß cña Ng−êi ®· ra søc ho¹t ®éng lý luËn vµ thùc tiÔn, chuyÓn t¶i t−
t−ëng çch m¹ng v« s¶n vµo ViÖt Nam ®Ó thøc tØnh ®ång bµo h−íng ho¹t ®éng cøu n−íc
vµo ph¹m trï çch m¹ng v« s¶n. Qua çc ph−¬ng tiÖn tuyªn truyÒn ®· tr×nh bµy trªn
chóng ta thÊy râ viÖc ®−a chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµo giai cÊp c«ng nh©n vµ d©n téc bÞ ¸p
bøc tr−íc hÕt ph¶i ®i vµo tÇng líp thanh niªn cã tr×nh ®é v¨n ho¸ vµ cã lßng yªu n−íc,
råi tõ ®ã ®i vµo c«ng nh©n, n«ng d©n, binh lÝnh ®Ó gi¸c ngé, tæ chøc vµ l·nh ®¹o ®Êu
tranh çch m¹ng.
3. Sù lùa chän con ®−êng ph¸t triÓn lÞch sö cña nh©n d©n, sù thµnh lËp §¶ng Céng
s¶n ViÖt Nam
Thùc tÕ çch m¹ng ViÖt Nam tõ 1925 vÒ sau cã rÊt nhiÒu tæ chøc chÝnh trÞ: ph¸i lËp
hiÕn do Bïi Quang Chiªu ®øng ®Çu, nhãm Thanh niªn do NguyÔn An Ninh ®øng ®Çu,
T©n ViÖt, ViÖt Nam thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi, ViÖt Nam Quèc d©n §¶ng... Çc
tæ chøc nµy ®Òu cã chung mét kÎ thï lµ ®Õ quèc thùc d©n Ph¸p, cã chung mét ®èi t−îng
®Ó tuyªn truyÒn tæ chøc lµ quÇn chóng nh©n d©n. Do ®ã sù thµnh b¹i cña hä phô thuéc
vµo viÖc hä cã v−ît qua ®−îc sù khñng bè cña kÎ thï vµ cã ®−îc sù ñng hé cña ®¹i bé
phËn quÇn chóng nh©n d©n hay kh«ng. Nãi çch kh¸c lµ trong cuéc ®Êu tranh nµy çc tæ
chøc çch m¹ng ®Òu bÞ kÎ thï ®µn ¸p khèc liÖt vµ hä ®Òu ph¶i tranh thñ quÇn chóng.
Trong sè çc tæ chøc chÝnh trÞ nµy, mét sè tæ chøc ®øng trªn lËp tr−êng t− t−ëng t− s¶n,
mét sè kh¸c theo lËp tr−êng t− t−ëng v« s¶n vµ hä vËn ®éng quÇn chóng theo hai khuynh
103
h−íng t− t−ëng kh¸c nhau: t− s¶n vµ v« s¶n. Thùc tÕ ®ã ®Æt ra tr−íc d©n chóng vÊn ®Ò
ph¶i lùa chän: ñng hé tæ chøc nµo, ®øng vÒ phÝa tæ chøc nµo ®Ó ®Êu tranh gi¶i phãng
d©n téc?
Tr−íc khi cã sù truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c-Lªnin, nh©n d©n nhiÖt t×nh ñng hé khuynh
h−íng çch m¹ng d©n chñ t− s¶n cña çc sÜ phu yªu n−íc ®Çu thÕ kû XX mµ tiªu biÓu lµ
cuéc vËn ®éng cøu n−íc cña Phan Béi Ch©u, Phan Chu Trinh. Hä tham gia tÝch cùc vµo
çc phong trµo §«ng Du (1905-1908), Duy T©n (1906) chèng s−u thuÕ ë Trung kú
(1908), §«ng Kinh nghÜa thôc (1908)...
Nh÷ng phong trµo nµy bÞ ®µn ¸p nh÷ng tinh thÇn çch m¹ng vÉn ®−îc duy tr× trong
çc cuéc khëi nghÜa vò trang cho ®Õn hÕt chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1918). NhiÒu
ng−êi sau ®ã xuÊt d−¬ng sang Trung Quèc ®i t×m con ®−êng cøu n−íc míi.
Khi cã sù truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c-Lªnin, ng−êi ViÖt Nam b¾t ®Çu lùa chän gi÷a con
®−êng cò lµ khuynh h−íng d©n chñ t− s¶n vµ con ®−êng míi lµ con ®−êng çch m¹ng v«
s¶n. Sù lùa chän ®ã biÓu hiÖn qua viÖc ñng hé çc tæ chøc çch m¹ng ®¹i diÖn cho çc
con ®−êng cøu n−íc. Trong sù lùa chän Êy ng−êi ViÖt Nam h−íng vÒ nh÷ng ng−êi céng
s¶n Ut¬r©y, t¹i H¹ nghÞ viÖn Ph¸p ®· kh¼ng ®Þnh “ch¾c ch¾n ë §«ng D−¬ng çi men
nguy h¹i cña chñ nghÜa céng s¶n b¾t ®Çu ¨n vµo quÇn chóng... Tõ ®ã ng−êi ViÖt Nam
b¾t ®Çu lùa chän vµ ®· h−íng vÒ nh÷ng ng−êi céng s¶n v× ë ®©y còng nh− nhiÒu n−íc
kh¸c, ng−êi céng s¶n høa hÑn ®em l¹i quyÒn lîi tù chñ d©n téc. Cho nªn ng−êi céng s¶n
®−îc chê ®îi nh− mét vÞ cøu tinh” (112).
Qu¶ ®óng nh− vËy, thùc tÕ nh÷ng n¨m hai m−¬i cho thÊy çc tæ chøc chÝnh trÞ ®øng
trªn lËp tr−êng t− s¶n ®· kh«ng tËp hîp ®−îc d©n chóng, kh«ng ®−îc d©n chóng ñng hé
nªn ®· dÇn dÇn tan r· vÒ tæ chøc. Nh− §¶ng lËp hiÕn ra ®êi 1923 do Bïi Quang Chiªu vµ
mét sè ®Þa chñ lín ë Nam kú hîp thµnh. Hä ®ßi Ph¸p ban hµnh mét sè c¶i çch vÒ quyÒn
tù do d©n chñ vµ ban hµnh mét sè quyÒn lîi kinh tÕ. Khi Bïi Quang Chiªu dùa vµo quÇn
chóng sang Ph¸p vËn ®éng chÝnh trÞ ®−îc nh©n d©n ñng hé qua cuéc ®ãn tiÕp khi «ng ta
tõ Ph¸p vÒ. Nh−ng khi biÕt «ng ta chñ tr−¬ng Ph¸p - ViÖt ®Ò huÒ th× nh©n d©n ®· “®¶ ®¶o
Bïi Quang Chiªu”. §¶ng lËp hiÕn dÇn dÇn tho¶ hiÖp víi Ph¸p, céng t¸c víi chóng chèng
çch m¹ng. ViÖt Nam Quèc d©n §¶ng lµ tæ chøc çch m¹ng ®¹i diÖn cho quyÒn lîi cña
giai cÊp t− s¶n, thµnh lËp n¨m 1927, ®Õn n¨m 1929 ch−a x©y dùng xong hÖ thèng tæ
chøc. Çc tØnh ®ång b»ng vµ trung du B¾c bé cã kho¶ng 120 chi bé víi 1500 ®¶ng viªn.
NhiÒu n¬i kh¸c trong n−íc kh«ng ph¸t triÓn ®−îc lùc l−îng. Trung kú cã 1 chi bé, Nam
kú cã mét sè c¬ së ë Gia §Þnh, chî Lín, Mü Tho, Thñ DÇu Mét, Trµ Vinh, BÕn Tre.
Thµnh phÇn ®¶ng viªn n«ng, ®Þa chñ.... Sù ph¸t triÓn cña Quèc d©n §¶ng chñ yÕu trong
binh lÝnh ng−êi ViÖt trong qu©n ®éi Ph¸p. Ho¹t ®éng chñ yÕu vÒ b¹o ®éng vµ ¸m s¸t ç
nh©n, ch−a cã ®−êng lèi chÝnh trÞ râ rµng. Trong ®iÒu lÖ ghi chung chung: “Tr−íc d©n
104
téc lµm çch m¹ng, sau lµm thÕ giíi çch m¹ng”. VÒ sau (1929) tiÕp nhËn chñ nghÜa Tam
d©n. C«ng t¸c tæ chøc láng lÎo nªn bän chØ ®iÓm ®· chui vµo ®¶ng. §¶ng ch−a chó ý ph¸t
triÓn vµo c«ng n«ng nªn lóc ®Çu ViÖt Nam quèc d©n ®¶ng kh«ng cã tæ chøc quÇn chóng.
§Õn n¨m (1929) ®Ó tranh giµnh ¶nh h−ëng víi Thanh niªn vµ T©n ViÖt míi cã mét sè héi
®oµn xuÊt hiÖn. Nh−ng c«ng t¸c gi¸o dôc tuyªn truyÒn yÕu kÐm, kh«ng cã c¬ së huÊn
luyÖn ®µo t¹o ®¶ng viªn. Ra tê b¸o Hån Çch m¹ng nh÷ng chØ ®−îc mét sè th× ®ãng cöa.
Sau vô ¸m s¸t tªn trïm m« phu Ba Zanh, Quèc d©n §¶ng bÞ khñng bè khèc liÖt, hµng
lo¹t ®¶ng viªn bÞ b¾t. M¹ng l−íi tæ chøc ViÖt Nam Quèc d©n §¶ng vì lë. Tr−íc t×nh h×nh
Êy, ViÖt Nam Quèc d©n §¶ng kh«ng lo x©y dùng c¬ së cñng cè ®¶ng mµ l¹i tiÕn tíi manh
®éng, quyÕt ®Þnh khëi nghÜa, ®¸nh vµo nh÷ng vÞ trÝ xung yÕu cña Ph¸p. Lùc l−îng khëi
nghÜa chñ yÕu lµ binh lÝnh trong qu©n ®éi Ph¸p, cïng sù phï trî cña mét sè ®¶ng viªn
ngoµi nhµ binh, vò khÝ chñ yÕu dùa vµo sóng ®¹n c−íp d−îc cña ®Þch, bom, ®¹n tù chÕ
t¹o. Nh×n vµo lùc l−îng khëi nghÜa, ta kh«ng thÊy cã c«ng n«ng, hai thµnh phÇn ®«ng
®¶o nhÊt x· héi tham gia. Sau vô ¸m s¸t Ba Zanh trong sè ®¶ng viªn quèc d©n ®¶ng bÞ
b¸t cã 40 h¹ sÜ quan vµ lÝnh, 36 th−¬ng gia vµ thî thñ c«ng, 37 ®Þa chñ, phó n«ng, n«ng
d©n vµ thÇy lang, 36 viªn chøc cho Ph¸p vµ 36 thÇy gi¸o, 13 viªn chøc bé m¸y Nam triÒu,
10 viªn chøc c«ng th−¬ng, 6 sinh viªn, 4 nhµ b¸o, 4 gi¸o s− tr−êng t−, 2 thÇy ®å nho.
Theo nguån t− liÖu nµy th× kh«ng cã c«ng nh©n, n«ng d©n bÞ b¾t. Thµnh phÇn nµy ph¶n
¸nh râ ý thøc hÖ t− t−ëng t− s¶n cña tæ chøc ViÖt Nam Quèc d©n ®¶ng: Trong ho¹t ®éng
hä chèng l¹i ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi. Hä chó träng tuyªn truyÒn
vµo Héi gia ®×nh t− s¶n Hµ Néi, Héi phô n÷ trung vµ th−îng l−u, ë n«ng th«n chØ nh»m
vµo çc gia ®×nh cã quyÒn thÕ vµ gia s¶n quan träng, dùa vµo l¹c quyªn ®iÓm ho¹t ®éng.
Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ViÖt Nam Quèc d©n §¶ng ®· ph©n ho¸ thµnh ph¸i h÷u vµ
ph¸i t¶. Ph¸i h÷u ngµy cµng chèng céng, ph¸i t¶ nhÊt cña ViÖt Nam quèc d©n §¶ng ngµy
cµng xÝch l¹i gÇn céng s¶n. Ph−¬ng h−íng ho¹t ®éng, ®èi t−îng tuyªn truyÒn vµ lùc
l−îng çch m¹ng cña ViÖt Nam Quèc d©n §¶ng kh¸c h¼n víi ViÖt Nam Thanh niªn çch
m¹ng ®ång chÝ héi, kh«ng ph¸t triÓn vµo c«ng n«ng, kh«ng ®Æt vÊn ®Ò quyÒn lîi cô thÓ
cña c«ng n«ng. Do ®ã kh«ng tËp hîp ®−îc lùc l−îng çch m¹ng, nªn khi bÞ kÎ thï khñng
bè th× tæ chøc tan r·. Khi cÇn ph¶i tæ chøc l¹i c¬ së ®¶ng th× ViÖt Nam Quèc d©n §µng
l¹i lao vµo manh ®éng, tiÕn hµnh cuéc khëi nghÜa non vµo th¸ng 2-1930 vµ cuéc khëi
nghÜa thÊt b¹i nhanh chãng.
Nh×n l¹i çc tæ chøc çch m¹ng nãi trªn ®Òu cã h¹n chÕ gièng nhau lµ ch−a cã
®−êng lèi chÝnh trÞ râ rµng vµ ch−a cã tæ chøc chÆt chÏ. Sù rêi r¹c trong ho¹t ®éng cho
thÊy thùc chÊt n¨ng lùc l·nh ®¹o çch m¹ng cña giai cÊp t− s¶n. Hä kh«ng lµm ®−îc vai
trß tËp hîp ®«ng ®¶o çc tÇng líp nh©n d©n trong cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc.
Hay nãi çch kh¸c lµ chñ tr−¬ng chÝnh tr× cña ViÖt Nam Quèc d©n §¶ng kh«ng thu hót
®−îc nh©n d©n lao ®éng. V× thÕ hä kh«ng ®ñ søc m¹nh ®øng võng tr−íc sù khñng bè cña
105
kÎ thï. Khi bÞ ®Þch khñng bè tæ chøc bÞ ®ç vì trÇm träng. Tr−íc t×nh h×nh ®ã ViÖt Nam
Quèc d©n §¶ng t×m lèi tho¸t b»ng mét cuéc b¹o ®éng non phiªu l−u m¹o hiÓm ®Ó kh«ng
thµnh c«ng th× còng thµnh nh©n”. V× vËy cuéc b¹o ®éng nhanh chãng thÊt b¹i. Sau ®ã
hÇu hÕt çc ®¶ng viªn quan träng, ®¶ng tr−ëng ®¶ng phã ®Òu bÞ b¾t. Ng−êi bÞ giam gi÷,
kÎ bÞ cÇm tï, ng−êi l−u ®µy biÖt xø, ng−êi bÞ tö h×nh. ViÖt Nam Quèc d©n §¶ng tan r·, ®·
kÕt thóc vai trß lÞch sö trªn vò ®µi chÝnh trÞ. Sù thÊt b¹i cña tæ chøc çch m¹ng ViÖt Nam
Quèc d©n §¶ng chøng tá sù lùa chän cña quÇn chóng, hä kh«ng ®i theo tæ chøc chÝnh
trÞ m¬ hå, kh«ng cã triÓn väng ®em l¹i quyÒn lîi cho hä, kh«ng cã kh¶ n¨ng gi¶i phãng
hä.
Trong khi ®ã con ®−êng çch m¹ng v« s¶n míi ®−îc truyÒn b¸ vµo ViÖt Nam l¹i cã
søc cuèn hót kú l¹. Nh÷ng ng−êi yªu n−íc ®ñ çc thµnh phÇn: trÝ thøc, häc sinh, thanh
niªn h¸o høc t×m kiÕm çc s¸ch b¸o tiÕn bé do NguyÔn ¸i Quèc vµ §¶ng céng s¶n Ph¸p
göi vÒ. Vµ t¹i ViÖt Nam xuÊt hiÖn mét phong trµo ®äc s¸ch b¸o çch m¹ng. Ph¶i dòng
c¶m l¾m, ph¶i kh¸t khao l¾m víi vËn mÖnh d©n téc, nh÷ng ng−êi yªu n−íc míi cã nh÷ng
s¸ng t¹o v−ît qua sù kiÓm so¸t ngÆt nghÌo cña kÎ thï. Hä lËp çc hiÖu s¸ch nguþ trang
cho n¬i liªn l¹c vµ trao ®æi s¸ch b¸o. §äc tËp trung kh«ng ®−îc th× hä ph©n t¸n thµnh
nhãm nhá. ChÝnh trong phong trµo ®äc s¸ch b¸o bÝ mËt, nh÷ng ng−êi yªu n−íc ®· tiÕp
cËn ®−îc víi b¸o Ng−êi cïng khæ, C«ng - n«ng, LÝnh çch m¹ng do NguyÔn ¸i Quèc
s¸ng lËp vµ lµm chñ bót. Trong con m¾t cña nh÷ng ng−êi yªu n−íc, ®Æc biÖt lµ víi trÝ
thøc, häc sinh, NguyÔn ¸i Quèc xuÊt hiÖn nh− mét vÞ l·nh tô t−¬ng lai cña ®Êt n−íc. Tõ
®ã dÉn ®Õn nh÷ng hµnh ®éng xuÊt d−¬ng ®i t×m NguyÔn ¸i Quèc. Ng−êi sang Ph¸p,
ng−êi sang Trung Quèc ®i t×m ng−êi l·nh ®¹o con ®−êng çch m¹ng míi. §ång chÝ V¨n
T¹o kÓ l¹i: “... Chóng t«i t×m ®Õn anh em c«ng nh©n Ba Son, gÆp nh÷ng c«ng nh©n lµm
tµu. ThÕ lµ chóng t«i gÆp” Lªn ¸n chñ nghÜa thùc d©n, Ng−êi cïng khæ, ViÖt Nam hån.
ThÕ lµ gÆp NguyÔn ¸i Quèc. Chóng t«i biÕt cã ®Ö tam quèc tÕ, cã Liªn X« thµnh tr× çch
m¹ng x· héi chñ nghÜa, riªng t«i t«i trèn sang Ph¸p t×m NguyÔn ¸i Quèc. ë miÒn Trung
cã nhiÒu ng−êi trèn sang Trung Quèc t×m NguyÔn ¸i Quèc nh− Lª Duy §iÓm, TrÇn Phó,
NguyÔn V¨n Ba, NguyÔn V¨n, Ph¹m Träng B×nh”.
Sau khi thµnh lËp ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi vµ më tr−êng huÊn
luyÖn chÝnh trÞ, ®µo t¹o çn bé th× tõng ®oµn ng−êi ®−îc lùa chän trong n−íc ra Qu¶ng
Ch©u huÊn luyÖn ®Ó vÒ n−íc ho¹t ®éng. ThÕ lµ mét thÕ hÖ ng−êi ViÖt Nam yªu n−íc ®·
gÆp ®−îc NguyÔn ¸i Quèc, ®−îc Ng−êi gi¸o dôc, huÊn luyÖn trë thµnh nh÷ng chiÕn sÜ
tuyªn truyÒn con ®−êng çch m¹ng v« s¶n vÒ n−íc. Lý t−ëng çch m¹ng v« s¶n mµ
NguyÔn ¸i Quèc truyÒn b¸ vÒ ViÖt Nam ®· më ra tr−íc m¾t nh÷ng ng−êi yªu n−íc con
®−êng ®i ®Õn t−¬ng lai ®éc lËp d©n téc, gi¶i phãng giai cÊp mét çch râ rµng, më ra tr−íc
106
m¾t hä mét t−ëng lai ®¶m b¶o thay ®æi cuéc ®êi n« lÖ cña hä. ChÝnh ®iÒu ®ã ®· hÊp dÉn
nh©n d©n lao khæ. Do ®ã hä ®· lùa chän con ®−êng NguyÔn ¸i Quèc ®· v¹ch ra. Sù ñng
hé cña nh©n d©n, hay nãi çch kh¸c lµ sù lùa chän cña nh÷ng ng−êi yªu n−íc ®· lµm
®éi ngò nh÷ng ng−êi ho¹t ®éng çch m¹ng v« s¶n ngµy cµng ®«ng lªn. Tõ mét nhãm nhá
c¶i tæ tõ T©m T©m x· ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi ®−îc bæ sung t¨ng
c−êng b»ng hµng tr¨m ng−êi trong n−íc ra huÊn luyÖn. Tõ 1925 ®Õn 1927 cã h¬n 200
çn bé ®−îc qua líp huÊn luyÖn ë Qu¶ng Ch©u. Sau kho¸ häc ng−êi ®−îc göi ®i häc ®¹i
häc ph−¬ng §«ng (TrÇn Phó) hoÆc tr−êng qu©n sù ë Liªn X« (Lª Hång Phong), cßn
phÇn lín vÒ n−íc ho¹t ®éng ph¸t triÓn ®éi ngò trong n−íc. Tõ n¨m 1926 ViÖt Nam
Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi b¾t ®Çu cã c¬ së trong n−íc tõ Trung kú ph¸t triÓn
ra B¾c kú vµ Nam kú.
Tæng bé ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi ®Æt t¹i Qu¶ng Ch©u gåm
NguyÔn ¸i Quèc, Hå Tïng MËu, Lª Hång S¬n, L©m §øc Thô, Tr−¬ng V¨n LÜnh, Lª
Quang §¹t... Sau nµy Tæng bé dêi vÒ H−¬ng C¶ng. ë trong n−íc cã çc kú bé. tØnh bé:
huyÖn bé vµ chi bé. Ban ®Çu héi viªn ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi cã
300 héi viªn, ®Õn 1928 t¨ng lªn 1700 héi viªn. Tæ chøc ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng
®ång chÝ héi ph¸t triÓn nhanh vµ v÷ng ch¾c. Cuèi n¨m 1928 B¾c kú cã 2 thµnh bé, 3 tØnh
bé vµ nhiÒu c¬ së çc tØnh. Kú bé Trung kú cã 7 tØnh bé mµ trung t©m lµ Vinh. T¹i Vinh
cã chi bé xÝ nghiÖp. Kú bé Nam kú ®Çu n¨m 1929 cã 3 thµnh bé tØnh bé, 19 chi bé.
Nh− vËy cã thÓ nãi th«ng qua s¸ch b¸o çch m¹ng, ®Æc biÖt lµ b¸o Ng−êi cïng khæ
nhÞp cÇu nèi liÒn NguyÔn ¸i Quèc víi nh÷ng ng−êi yªu n−íc ViÖt Nam. NguyÔn ¸i Quèc
sím trë thµnh h×nh ¶nh l·nh tô vÉy gäi nh÷ng ng−êi yªu n−íc t×m ®Õn víi Ng−êi víi kh¸t
väng ch¸y báng t×m ®−êng cøu n−íc. Hä ®· ®ãn nhËn con ®−êng cøu n−íc do NguyÔn ¸i
Quèc lùa chän, gia nhËp tæ chøc çch m¹ng do Ng−êi s¸ng lËp råi tiÕp tôc truyÒn b¸ vµo
nh©n d©n, ®−a ®Õn sù chuyÓn biÕn nhËn thøc vÒ con ®−êng cøu n−íc, nhiÒu ng−êi gia
nhËp ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi, ®i theo con ®−êng çch m¹ng v«
s¶n. §ã lµ th¾ng lîi b−íc ®Çu cña sù truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ sù lùa chän
cña bé phËn yªu n−íc tiªn tiÕn nhÊt.
ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi ®Èy m¹nh ho¹t ®éng tuyªn truyÒn gi¸o
dôc tæ chøc c«ng n«ng. §©y lµ sù kh¸c biÖt gi÷a ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång
chÝ héi ®èi víi çc tæ chøc çch m¹ng cïng thêi. §i s©u vµo c«ng - n«ng, lÊy c«ng n«ng
lµ ®èi t−îng ®Ó gi¸o dôc gi¸c ngé ®Ó ph¸t triÓn tæ chøc x©y dùng lùc l−îng çch m¹ng.
Tõ n¨m 1928 ®· b¾t ®Çu tæ chøc c«ng héi, n«ng héi ®Ó ®−a c«ng nh©n, n«ng d©n vµo tæ
chøc. ChÝnh nh÷ng tæ chøc c«ng héi, n«ng héi nµy lµm cho ViÖt Nam Thanh niªn çch
m¹ng ®ång chÝ héi thÓ hiÖn râ tÝnh chÊt v« s¶n. Çc héi quÇn chóng kh¸c nh−: Phô n÷,
107
häc sinh còng ®−îc thµnh lËp. N¨m 1929 kú bé Nam kú ®· tæ chøc ®−îc 12 héi quÇn
chóng c«ng, n«ng, sinh, phô. ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi gÊp rót ®i
vµo quÇn chóng ®Ó tuyªn truyÒn gi¸o dôc vµ tæ chøc hä, l·nh ®¹o hä ®Êu tranh. Tiªu
biÓu cho ho¹t ®éng nµy lµ phong trµo “v« s¶n ho¸”, ®−a ®¶ng viªn vÒ n«ng th«n, nhµ
m¸y, hÇm má cïng lµm viÖc víi c«ng nh©n, n«ng d©n ®Ó tù c¶i t¹o m×nh theo lèi sèng
c«ng n«ng vµ truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng çch m¹ng cña NguyÔn ¸i
Quèc ®Õn th¼ng víi c«ng n«ng. B¸o Thanh niªn sè ra ngµy 10-1-1929 viÕt: “Çc ®ång chÝ
ph¶i th©m nhËp vµo quÇn chóng, mang nh÷ng ®iÒu ®óng ®¾n tíi çc lµng quª, x−ëng
m¸y, tr−êng häc vµ tr¹i lÝnh. Çc ®ång chÝ ph¶i tõ bá nh÷ng bé quÇn ¸o sang träng, mÆc
nh÷ng bé quÇn ¸o r¸ch r−íi cña ng−êi v« s¶n, trë thµnh c«ng nh©n, n«ng d©n, nh÷ng
ng−êi d©n th−êng... ChØ cã b»ng çch nh− vËy th× çc ®ång chÝ cña chóng ta míi cã thÓ
mang l¹i søc m¹nh vµ lßng nhiÖt thµnh qu¶ c¶m cho çc chi bé ch−a ®Þnh h×nh vµ rôt rÌ
ë ®Êt n−íc chóng ta. Mét khi çc ®ång chÝ vµ nh÷ng ng−êi v« s¶n t¹o thµnh mét c¬ thÓ
vµ mét t©m hån th× kh«ng cã mét çi g× cã thÓ ph¸ vì næi §¶ng ta vµ th¾ng lîi cña çch
m¹ng ®· kÒ gÇn ®Õn n¬i” (113).
T¹i ®¹i héi kú bé Thanh niªn B¾c kú (28-29/9/1928) ®· quyÕt nghÞ:
+ VÒ ®−êng lèi tæ chøc ph¶i lÊy “c«ng n«ng lµm gèc”.
+ Ph¶i t¨ng c−êng vËn ®éng quÇn chóng c«ng n«ng, ®Æc biÖt chó träng vËn ®éng
c«ng nh©n ë çc vïng tËp trung kü nghÖ nh− vïng má than, çc thµnh phè c«ng nghiÖp.
+ Ph¶i ®−a çn bé vµo lµm c«ng nh©n çc hÇm má nhµ m¸y, ®ån ®iÒn, ph¶i triÖt ®Ó
lîi dông mäi h×nh thøc hîp ph¸p ®Ó tËp hîp quÇn chóng réng r·i h¬n n÷a.
Thùc hiÖn nghÞ quyÕt nµy, ®¶ng viªn ë kh¾p 3 kú ®Òu ®i “v« s¶n ho¸”. V« s¶n ho¸ lµ
tù nguyÖn lao ®éng, s¶n xuÊt vµ sèng nh− ng−êi v« s¶n ®Ó trë thµnh ng−êi v« s¶n vµ ®i
s©u vµo giai cÊp v« s¶n. §iÒu nµy t¹o ®iÒu kiÖn tèt ®Ó tiÕp thu chñ nghÜa M¸c-Lªnin cã c¬
së thùc tÕ, ®ång thêi t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®i vµo c«ng nh©n mét çch
nhanh chãng nhÊt. §i v« s¶n ho¸ ng−êi ®¶ng viªn ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng
®ång chÝ héi hiÓu râ h¬n cuéc sèng cùc nhôc cña c«ng- n«ng. Hoµ vµo cuéc ®êi ng−êi
thî hä hiÓu râ h¬n vai trß tiªn phong cña c«ng nh©n trong nÒn s¶n xuÊt hiÖn ®¹i, c«ng
nh©n ®¹i diÖn cho nÒn s¶n xuÊt tiªn tiÕn nhÊt. HiÓu râ ®êi sèng, vÞ trÝ vµ t©m sù, nguyÖn
väng cña c«ng n«ng ®Ó ph¶n ¸nh nã vµo chñ tr−¬ng ®−êng lèi çch m¹ng cña tæ chøc,
khiÕn cho ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi thµnh mét tæ chøc çch m¹ng
võa ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc võa b¶o vÖ quyÒn lîi cña c«ng n«ng vµ nh©n d©n lao
®éng kh¸c. Bëi vËy trªn thùc tÕ nh©n d©n ®· thõa nhËn sù l·nh ®¹o cña ViÖt Nam Thanh
niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi vµ ®Æt niÒm tin vµo tæ chøc nµy. Phong trµo çch m¹ng ViÖt
108
Nam tõ n¨m 1925 vÒ sau ®· ph¸t triÓn v÷ng ch¾c. §Æc biÖt lµ phong trµo c«ng nh©n ®·
cã mét b−íc tiÕn dµi tõ tù ph¸t lªn tù gi¸c ®Ó trë thµnh lùc l−îng chÝnh trÞ ®éc lËp.
Cã thÒ nãi phong trµo “v« s¶n ho¸” ®· ®¹t ®−îc kÕt qu¶ kú diÖu. §ã lµ “çc héi viªn
ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi cã ®iÒu kiÖn tù c¶i t¹o m×nh, xo¸ ®i t−
t−ëng tiÓu t− s¶n, n©ng cao lËp tr−êng t− t−ëng cña giai cÊp c«ng nh©n, lµm cho hä thùc
sù lµ ng−êi cña giai cÊp c«ng nh©n võa kÕt hîp tuyªn truyÒn gi¸c ngé çch m¹ng cho
c«ng nh©n, b−íc ®Çu tæ chøc vµ l·nh ®¹o c«ng nh©n ®Êu tranh chèng l¹i thùc d©n t−
b¶n, gãp phÇn thóc ®Èy phong trµo c«ng nh©n tiÕn lªn tù gi¸c, chuyÓn tõ gi¸c ngé d©n
téc lªn gi¸c ngé giai cÊp”.
BiÓu hiÖn sinh ®éng cña sù chuyÓn biÕn nµy lµ cuéc b·i c«ng cña c«ng nh©n Ba Son
th¸ng 8-1925 giam tµu Mis¬lª, ng¨n c¶n kh«ng cho nã ®i ®µn ¸p phong trµo çch m¹ng
Qu¶ng Ch©u Trung Quèc. §©y lµ cuéc ®Êu tranh ®Çu tiªn cña c«ng nh©n ViÖt Nam
mang tÝnh chÊt chÝnh trÞ vµ quèc tÕ râ rÖt. Tõ ®©y c«ng nh©n ViÖt Nam tiÕp thu ®−îc
kinh nghiÖm ®Êu tranh çch m¹ng cña c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng thÕ giíi. T−
t−ëng céng s¶n thÊm s©u vµo c«ng nh©n, ®Èy phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n tiÕp
tôc lªn cao h¬n.
Trong 2 n¨m 1926-1927 ®· næ ra 17 cuéc ®Êu tranh cña c«ng nh©n: c«ng nh©n b−u
®iÖn Sµi Gßn (l-1926), Trung −¬ng Ên qu¸n (4- 1926), phu xe H¶i Phßng (4- 1926), nhµ
b¨ng §«ng D−¬ng (5-1926), ®ån ®iÒn Cam Tiªm (12-1926), nhµ m¸y cao su Sµi Gßn (7-
1926), §µ L¹t (l-1927), ®ån ®iÒn Rayna Th¸i Nguyªn (9-1927), ®ån ®iÒn Phó RiÒng (9-
1927), sîi Nam §Þnh (1926) v.v... Qua çc cuéc ®Êu tranh nµy, ng−êi ta thÊy cã hai hiÖn
t−îng míi:
- §Êu tranh nhÊt lo¹t ®ßi t¨ng l−¬ng 20% - 40%. §iÒu nµy chøng tá c«ng nh©n ®·
thèng nhÊt hµnh ®éng, tõ mét khÈu hiÖu t¨ng l−¬ng ®· cã kh¶ n¨ng huy ®éng toµn thÓ
c«ng nh©n ®Êu tranh ®ßi quyÒn lîi thiÕt thùc nhÊt ®èi víi ®êi sèng c«ng nh©n.
- §Êu tranh ®ßi ngµy lµm 8 giê. §©y lµ mét tiÕn bé v−ît bùc vÒ ý thøc giai cÊp cña
c«ng nh©n. KhÈu hiÖu nµy lµ nguån ®éng viªn m¹nh mÏ ®èi víi c«ng nh©n. Do t¸c ®éng
tinh thÇn vµ tæ chøc cña ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi, phong trµo c«ng
nh©n trong nh÷ng n¨m 1928-1929 ph¸t triÓn v÷ng ch¾c h¬n. N¨m 1928 b·i c«ng lín næ
ra ë má than M¹o Khª, nhµ m¸y n−íc ®¸ Lasuy Sµi Gßn, nhµ m¸y xay g¹o chî lín, h·ng
dÇu ë H¶i Phßng, ®ån ®iÒn cao su Léc Ninh v.v... N¨m 1929 liªn tiÕp næ ra 21 cuéc b·i
c«ng lín. Trong hai n¨m ®· x¶y ra 40 cuéc b·i c«ng so víi 17 cuéc trong hai n¨m tr−íc
(1926-1927). Sè l−îng cuéc ®Êu tranh t¨ng 2,5 lÇn. Sè ng−êi tham gia ngµy cµng nhiÒu.
§ã lµ b»ng chøng hïng hån, chøng tá chñ nghÜa M¸c-Lªnin ®· c¾m rÔ s©u trong lßng
d©n téc. Hay nãi çch kh¸c lµ quÇn chóng c«ng n«ng ®· gi¸c ngé chñ nghÜa M¸c-Lªnin
109
võa lùa chän con ®−êng çch m¹ng v« s¶n lµm sù nghiÖp ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc
cña m×nh.
ChÝnh sù lùa chän cña quÇn chóng çch m¹ng ®· t¨ng c−êng søc m¹nh phi th−êng
®Ó ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi v−ît qua mäi sù khñng bè cña kÎ thï
tån t¹i vµ ph¸t triÓn.
Sù ho¹t ®éng truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c-Lªnin ®· t¸c ®éng m¹nh ®Õn phong trµo çch
m¹ng thu hót quÇn chóng vÒ phÝa m×nh, t¹o ra phong trµo c«ng nh©n s«i næi trong
nh÷ng n¨m 1926-1929. §ång thêi ho¹t ®éng ®ã ®· t¹o ra sù chuyÓn biÕn mau lÑ vÒ ý thøc
t− t−ëng lµm xuÊt hiÖn xu h−íng chuyÓn sang céng s¶n. Th¸ng 3- 1929, 7 héi viªn tiªn
tiÕn cña ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi ë B¾c kú ®· häp ë sè nhµ 50 phè
Hµm Long (Hµ Néi) lËp ra chi bé céng s¶n ®Çu tiªn víi chñ tr−¬ng ®i ®Õn thµnh lËp
§¶ng Céng s¶n.
Nh− vËy lµ ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi vÒ c¬ b¶n ®· hoµn thµnh
nhiÖm vô tuyªn truyÒn, huÊn luyÖn ®Ó thèng nhÊt t− t−ëng vµ hµnh ®éng. HÖ t− t−ëng v«
s¶n ngµy cµng chiÕm −u thÕ trong phong trµo d©n téc. §· ®Õn lóc ph¶i thµnh lËp mét
chÝnh ®¶ng céng s¶n ®Ó l·nh ®¹o phong trµo çch m¹ng thay thÕ cho ViÖt Nam Thanh
niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi.
N¨m 1929 xu thÕ chuyÓn sang céng s¶n trë nªn phæ biÕn. Th¸ng 3-1929, héi nghÞ kú
bé ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi B¾c kú t¸n th¸nh chñ tr−¬ng thµnh lËp
§¸ng Céng s¶n. T¹i §¹i héi toµn quèc cña ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ
héi, yªu cÇu thµnh lËp §¶ng céng s¶n cña ®oµn ®¹i biÓu B¾c kú kh«ng ®−îc chÊp nhËn.
Hä bá §¹i héi ra vÒ, th¸ng 6-1929 hä lËp ra §«ng D−¬ng céng s¶n §¶ng. §«ng D−¬ng
céng s¶n ®¶ng ra tuyªn ng«n, bÇu Ban chÊp hµnh l©m thêi, chØ ®Þnh bÝ th− tØnh uû vµ uû
viªn phô tr¸ch çc ®Þa ph−¬ng, th¶o chÝnh c−¬ng ®iÒu lÖ. §−êng lèi cña §¶ng lµ lµm
çch m¹ng x· héi chñ nghÜa, thùc hiÖn c«ng n«ng liªn hiÖp. §ång thêi §¶ng ra b¸o bóa
liÒm vµ t¹p chÝ C«ng héi ®á” ®Ó vËn ®éng quÇn chóng. Sù kiÖn nµy t¸c ®éng m¹nh mÏ
vµo çc tæ chøc çch m¹ng ®−¬ng thêi. NhiÒu ®¶ng viªn tiªn tiÕn cña çc tæ chøc chÝnh
trÞ ®· gia nhËp §«ng D−¬ng céng s¶n ®¶ng. §«ng D−¬ng céng s¶n ®¶ng x©y dùng c¬ së
kh¾p c¶ n−íc, khiÕn çc tæ chøc çch m¹ng ®−¬ng thêi ph©n ho¸ vÒ tæ chøc. ViÖt Nam
Quèc d©n ®¶ng, T©n ViÖt çch m¹ng §¶ng vµ ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ
héi ®Òu ®øng tr−íc nguy c¬ mÊt dÇn çc ®¶ng viªn, v× hä gia nhËp ®¶ng §«ng D−¬ng
céng s¶n ®¶ng. §ã lµ th¸ch thøc ®èi víi çc tæ chøc çch m¹ng. Mçi tæ chøc ph¶i t×m
mét lèi tho¸t ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn. ViÖt Nam quèc d©n ®¶ng t×m lèi tho¸t b»ng cuéc
b¹o ®éng non nh− ®· nãi ë trªn. ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi kú bé
Nam kú häp ®¹i héi thµnh lËp Annam céng s¶n ®¶ng. Nh− vËy lµ sù ph¸t triÓn cña çch
m¹ng ®· lµm cho ®iÒu kiÖn thµnh lËp §¶ng céng s¶n chÝn muåi. ViÖt Nam Thanh niªn
110
çch m¹ng ®ång chÝ héi ®· tan r· lét x¸c thµnh hai tæ chøc céng s¶n: §«ng D−¬ng céng
s¶n ®¶ng (th¸ng 6-1929) vµ Annam Céng s¶n §¶ng (th¸ng 7-1929).
Tr−íc sù chuyÓn biÕn m¹nh mÏ sang çc tæ chøc céng s¶n: T©n ViÖt çch m¹ng
§¶ng ë Trung kú ra tuyªn bè thµnh lËp §«ng D−¬ng céng s¶n liªn ®oµn. T©n ViÖt çch
m¹ng §¶ng lµ tæ chøc çch m¹ng cña tiÓu t− s¶n trÝ thøc (häc sinh vµ mét sè ng−êi lµm
nghÒ tù do, mét sè nh©n sÜ cÊp tiÕn, c«ng chøc, sinh viªn). §¶ng ra ®êi lóc ®Çu ®øng trªn
lËp tr−êng t− s¶n. VÒ sau ®· göi héi viªn sang Qu¶ng Ch©u nghiªn cøu ch−¬ng tr×nh ®µo
t¹o cña ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi, sau ®ã cã liªn kÕt víi ViÖt Nam
Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi vµ chuyÓn h−íng t− t−ëng sang v« s¶n. §· nhiÒu
lÇn hai tæ chøc nµy héi nghÞ bµn vÒ viÖc hîp nhÊt, nh−ng kh«ng thµnh. Ho¹t ®éng cña
T©n ViÖt çch m¹ng §¶ng pháng theo ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi. V×
vËy ®¶ng viªn tiÕp thu nh÷ng hiÓu biÕt ®Çu tiªn vÒ chñ nghÜa céng s¶n do NguyÔn ¸i
Quèc truyÒn thô. Sau khi ®−îc gi¸c ngé chñ nghÜa M¸c-Lªnin, nhiÒu ®¶ng tiªn −u tó cña
T©n ViÖt çch m¹ng ®¶ng ®· gia nhËp ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi
(TrÇn Phó). Trong hai n¨m 1927-1928 trong sè 60 ®¶ng viªn gia nhËp T©n ViÖt çch
m¹ng §¶ng ®· cã 45 ng−êi chuyÓn sang ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi.
Khi xu h−íng chuyÓn sang céng s¶n trë nªn phæ biÕn th× T©n ViÖt çch m¹ng §¶ng ph©n
ho¸ m¹nh. Mét bé phËn b¶o thñ muèn h−íng ®¶ng ®i theo chñ nghÜa quèc gia, chèng l¹i
xu h−íng chuyÓn sang céng s¶n. Bé phËn tiªn tiÕn nhÊt thÊy cÇn gi¶i thÓ tæ chøc cò
thµnh lËp §¶ng céng s¶n. Trong néi bé T©n ViÖt diÔn ra cuéc ®Êu tranh gi÷a hai xu
h−íng çch m¹ng: quèc gia c¶i l−¬ng vµ céng s¶n. Nh÷ng ®¶ng viªn −u tó ®· gia nhËp
§«ng D−¬ng céng s¶n ®¶ng hoÆc An nam céng s¶n §¶ng. Tr−íc xu thÕ ®ã nh÷ng ®¶ng
viªn tiªn tiÕn cña T©n ViÖt ra tuyªn bè thµnh lËp §«ng D−¬ng céng s¶n liªn ®oµn. Trong
lêi truyÒn ®¹t cña ®¶ng míi nµy, sù kh¼ng ®Þnh céng s¶n thËt râ rµng: “HiÖn thêi trµo l-
−u céng s¶n ®ang d©ng cao kh¾p hoµn cÇu: X« Nga kiÕn thiÕt v÷ng m¹nh, X« ViÕt Trung
Quèc ®−¬ng cã c¬ së ë B¾c B×nh, c«ng cuéc vËn ®éng céng s¶n ph¸t triÓn m¹nh ë Ph¸p,
Ên, Xiªm ë xø §«ng D−¬ng, xu h−íng céng s¶n ®ang ®©m chåi n¶y léc, nhÊt lµ ba, bèn
n¨m nay, ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi vµ T©n ViÖt çch m¹ng ®¶ng ra
®êi th× ¶nh h−ëng trong ®¸m lao khæ ngµy cµng s©u cµng réng, cho nªn mäi ng−êi d©n
lao khæ trong xø ngµy cµng hiÓu r»ng chØ cã chñ nghÜa céng s¶n míi gi¶i phãng cho hä
khái c¶nh lÇm than n« lÖ, míi ®em l¹i ®éc lËp hoµn toµn cho xø §«ng D−¬ng, xo¸ bá chÕ
®é ng−êi bãc lét ng−êi “. Nh− vËy lµ hÖ t− t−ëng v« s¶n th¾ng thÕ. Nã cã søc c¶m ho¸
m¹nh mÏ, khiÕn cho çc tæ chøc çch m¹ng muèn tån t¹i ph¶i ph¸ bá tæ chøc cò vµ
thµnh lËp tæ chøc céng s¶n. Tõ th¸ng 6-1929 ®Õn 9-1929. ViÖt Nam ®· h×nh thµnh 3 tæ
chøc céng s¶n. §©y lµ mét b−íc tiÕn lín cña çch m¹ng ViÖt Nam, nã chøng tá søc m¹nh
cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin kh«ng g× c¶n næi. Mét sö gia ng−êi Mü ®· ph¶i thõa nhËn
111
r»ng: “ë ViÖt Nam giai cÊp t¹o thµnh trô cét cña mét phong trµo quèc gia kh«ng bÞ tiªm
nhiÔm chñ nghÜa céng s¶n th× khã mµ tån t¹i” (114). Chñ nghÜa céng s¶n lµ lùc l−îng
tinh thÇn cã søc ®Èy m¹nh mÏ phong trµo d©n téc trªn mét giai ®o¹n míi. Nã kh«ng
nh÷ng cuèn hót hÇu hÕt quÇn chóng lao khæ vµo cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng theo chñ
nghÜa M¸c-Lªnin mµ nã cßn thu phôc: lµm biÕn d¹ng çc tæ chøc chÝnh trÞ kh¸c cïng
thêi. NhiÒu tæ chøc trong ho¹t ®éng ®· t×m d©n thî thuyÒn, mét lùc l−îng x· héi lóc ®Çu
tæ chøc ®ã ch−a chó ý ®Õn nh− ViÖt Nam Quèc d©n §¶ng, Thanh niªn Cao väng §¶ng,
§¶ng Thanh niªn. Cßn T©n ViÖt çch m¹ng ®¶ng chuyÓn tõ lËp tr−êng t− s¶n ban ®Çu
sang lËp tr−êng céng s¶n.
Nh÷ng ng−êi céng s¶n ®· lµm ®−îc ®iÒu kú diÖu ®ã chÝnh v× hä biÕt kÕ thõa biÕt kh¬i
dËy tinh thÇn d©n téc s©u s¾c trong nh©n d©n. Tinh thÇn d©n téc lµ m¶nh ®Êt thuËn lîi
®Ó giao mÇm céng s¶n. ý thøc giai cÊp g¾n liÒn víi ý thøc d©n téc, nã ®−îc thóc ®Èy bëi
tinh thÇn d©n téc, nã kÕ thõa vµ ph¸t huy m¹nh mÏ tinh thÇn d©n téc. ChÝnh thùc d©n
Ph¸p còng ®· thõa nhËn r»ng tinh thÇn d©n téc lµ mét trong hai nguyªn nh©n dÉn ®Õn
ph¸t sinh chñ nghÜa céng s¶n ë ViÖt Nam. Mét nh©n vËt thùc d©n lµ R«bin trong mét b¸o
ço göi vÒ Ph¸p ®· coi tinh thÇn d©n téc nh− lµ céi nguån bÒn v÷ng cña çch m¹ng. “Sù
thËt lµ kh«ng thÓ cã lý luËn nµo dï lµ lý luËn lîi Ých riªng hay lîi Ých chung mµ chiÕn
th¾ng ®−îc sù rung ®éng cña mét t×nh c¶m b¾t nguån tõ tæ tiªn”(115). Nhê biÕt b¸m vµo
tinh thÇn d©n téc, vµo t×nh c¶m d©n téc mµ nh÷ng ng−êi céng s¶n ViÖt Nam ®· lµm
chuyÓn biÕn chñ nghÜa d©n téc, t×nh c¶m d©n téc sang ch÷ nghÜa céng s¶n - chñ nghÜa
M¸c-Lªnin mét çch nhanh chãng.
Chñ nghÜa céng s¶n tù ®Æt cho m×nh nhiÖm vô lµm cho quÇn chóng nh©n d©n ý thøc
®−îc quyÒn lîi vµ søc m¹nh cña hä. Nh©n d©n ViÖt Nam ®· nhËn ra r»ng nh÷ng ng−êi
céng s¶n ®ang nªu cao khÈu hiÖu chèng chñ nghÜa t− b¶n, chñ nghÜa ®Õ quèc, bªnh vùc
ng−êi nghÌo khæ, chñ nghÜa mµ hä tuyªn truyÒn t−îng tr−ng cho søc m¹nh ®¹p ®æ c−êng
quyÒn xo¸ bá bÊt c«ng, b¶o vÖ kÎ yÕu ®uèi gi¶i phãng ng−êi bÞ ¸p bøc. §iÒu ®ã hoµn toµn
phï hîp víi d©n téc ViÖt Nam, nh©n d©n ViÖt Nam ®ang rªn xiÕt ®au th−¬ng d−íi ¸ch
thèng trÞ tµn b¹o cña thùc d©n Ph¸p. N¬i ®©y ng−êi céng s¶n ®−îc “mong ®îi nh− mét vÞ
cøu tinh” vµ khi chñ nghÜa céng s¶n truyÒn b¸ vµo ViÖt Nam, nã ®−îc chê ®ãn nhiÖt
thµnh nhanh chãng ®−îc nh©n d©n lao khæ chÊp nhËn thµnh ngän cê tËp hîp lùc l−îng
nh©n d©n vµo cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc.
Cuèi n¨m 1929 ë ViÖt Nam h×nh thµnh ba tæ chøc céng s¶n. C¶ ba tæ chøc ®Òu ®i vµo
c«ng n«ng, vµo nh©n d©n lao ®éng ®Ó vËn ®éng, tæ chøc ®Êu tranh. Sù xuÊt hiÖn ba tæ
chøc céng s¶n ®· kÕt thóc qu¸ tr×nh B«nsªvÝch ho¸ cña hai tæ chøc çch m¹ng: ViÖt
Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi vµ T©n ViÖt çch m¹ng ®¶ng. §iÒu ®ã ph¶n
112
¸nh mét b−íc tiÕn míi cña çch m¹ng ViÖt Nam, ®¸p øng ®−îc ®ßi hái cña phong trµo
c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng. Song viÖc tån t¹i ba tæ chøc céng s¶n trong mét n−íc
l¹i lµ mét trë ng¹i cho sù thèng nhÊt cña phong trµo quÇn chóng. Ba tæ chøc ®Òu kªu gäi
quÇn chóng sÏ lµm cho phong trµo quÇn chóng bÞ chia rÏ. Thùc tÕ ®ã ®ßi hái ph¶i thèng
nhÊt çc tæ chøc céng s¶n lËp ra mét ®¶ng céng s¶n duy nhÊt cho ViÖt Nam. Ngµy 27-10-
1929 Quèc tÕ céng s¶n ®· göi th− cho nh÷ng ng−êi céng s¶n §«ng D−¬ng v¹ch ra sù cÇn
thiÕt ph¶i chÊm døt sù chia rÏ ba tæ chøc céng s¶n ®Ó hîp nhÊt thµnh mét ®¶ng céng s¶n
thèng nhÊt. Bøc th− cã ®o¹n: “... NhiÖm vô quan träng h¬n hÕt vµ tuyÖt ®èi cÇn kÝp cña
tÊt c¶ nh÷ng ng−êi céng s¶n §«ng D−¬ng lµ s¸ng lËp mét §¶ng céng s¶n thèng nhÊt.
§¶ng Êy ph¶i lµ mét ®¶ng ®éc nhÊt vµ ë §«ng D−¬ng chØ cã mét ®¶ng Êy lµ tæ chøc céng
s¶n mµ th«i. Thùc hiÖn chØ thÞ cña Quèc tÕ céng s¶n, NguyÔn ¸i Quèc tõ Xiªm vÒ H−¬ng
C¶ng triÖu tËp Héi nghÞ thèng nhÊt çc tæ chøc céng s¶n. Th¸ng 2- 1930 hai ‘tæ chøc
céng s¶n lµ §«ng D−¬ng céng s¶n §¶ng, An nam Céng s¶n §¶ng vµ ban hai ngo¹i ®·
khai héi hîp nhÊt çc tæ chøc céng s¶n thµnh §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, th«ng qua
chÝnh c−¬ng v¾n t¾t, s¸ch l−îc v¾n t¾t, ®iÒu lÖ v¾n t¾t vµ lêi kªu gäi nh©n dÞp thµnh lËp
§¶ng do NguyÔn ¸i Quèc so¹n th¶o.
ChÝnh c−¬ng v¾n t¾t ghi râ çch m¹ng ViÖt Nam lµ “t− s¶n d©n quyÒn çch m¹ng vµ
thæ ®Þa çch m¹ng ®Ó ®i tíi x· héi céng s¶n”. NhiÖm vô cña çch m¹ng t− s¶n d©n quyÒn
ë n−íc ta lµ ®¸nh ®æ ®Õ quèc Ph¸p, bän phong kiÕn tay sai vµ giai cÊp t− s¶n ph¶n çch
m¹ng lµm cho n−íc ViÖt Nam ®éc lËp, dùng lªn chÝnh phñ c«ng n«ng vµ tæ chøc ra qu©n
®éi c«ng n«ng, tÞch thu s¶n nghiÖp lín cña bän ®Õ quèc tÞch thu ruéng ®Êt cña bän ®Õ
quèc vµ bän ph¶n çch m¹ng ®em chia cho d©n cµy nghÌo, tiÕn hµnh çch m¹ng ruéng
®Êt ®em l¹i ruéng ®Êt cho n«ng d©n”.
S¸ch l−îc v¾n t¾t cña §¶ng ghi râ: “§¶ng lµ ®éi tiªn phong cña v« s¶n giai cÊp thu
phôc cho ®−îc ®¹i bé phËn giai cÊp m×nh, ph¶i lµm cho giai cÊp m×nh l·nh ®¹o ®−îc d©n
chóng; §¶ng ph¶i thu phôc cho ®−îc ®¹i ®−a sè d©n cµy vµ dùa v÷ng ch¾c vµo d©n cµy
nghÌo, ph¶i hÕt søc l·nh ®¹o d©n cµy nghÌo lµm thæ ®Þa çch m¹ng, ®¸nh tróc bän ®¹i
®Þa chñ vµ phong kiÕn. §¶ng ph¶i hÕt søc liªn hÖ víi tiÓu t− s¶n, trÝ thøc, trung n«ng,
kÐo hä ®i vÒ phÝa v« s¶n giai cÊp. §èi víi phó n«ng, trung n«ng tiÓu ®Þa chñ vµ t− s¶n
ViÖt Nam ch−a râ mÆt ph¶n çch m¹ng th× ph¶i lîi dông, Ýt n÷a lµm cho hä trung lËp. Bé
phËn nµo ®· ra mÆt ph¶n ®éng th× ph¶i ®¸nh ®æ”(116).
§iÒu lÖ v¾n t¾t qui ®Þnh: “Ai tin theo chñ nghÜa céng s¶n ch−¬ng tr×nh cña §¶ng vµ
Quèc tÕ céng s¶n, h¨ng h¸i ®Êu tranh cÈn thËn vµ d¸m hy sinh, phôc tïng mÖnh lÖnh
cña §¶ng vµ ®ãng ®¶ng phÝ, chÞu phÊn ®Êu trong mét bé phËn §¶ng th× ®−îc vµo §¶ng”.
113
NhiÖm vô cña ®¶ng viªn lµ cæ ®éng quÇn chóng theo §¶ng, h¨ng h¸i tham gia ®Êu tranh
vÒ chÝnh trÞ vµ kinh tÕ cña c«ng - n«ng.
Nh÷ng v¨n kiÖn v¾n t¾t trªn ®©y ®· chøa ®ùng nh÷ng vÊn ®Ò lín nhÊt cña çch m¹ng
ViÖt Nam. TÝnh chÊt, nhiÖm vô, môc tiªu cña çch m¹ng, vai trß l·nh ®¹o, lùc l−îng
çch m¹ng vµ ®èi t−îng cÇn ®¸nh ®æ cña çch m¹ng, ®èi t−îng ®−îc h−ëng thµnh qu¶
cña çch m¹ng... §Õn ®©y cã thÓ nãi hÖ t− t−ëng v« s¶n ®· toµn th¾ng ë ViÖt Nam trong
cuéc ®Êu tranh x¸c lËp vai trß l·nh ®¹o ®èi víi d©n téc.
Sù thµnh c«ng cña çc tæ chøc céng s¶n trong cuéc vËn ®éng quÇn chóng chøng tá
r»ng quÇn chóng ®· lùa chän, tin vµ ®i theo nh÷ng ng−êi céng s¶n. QuÇn chóng ®· lùa
chän con ®−êng cã kh¶ n¨ng gi¶i phãng hä. Nãi çch kh¸c lµ hä lùa chän con ®−êng chØ
cho hä çch ®Êu tranh tù gi¶i phãng m×nh - con ®−êng çch m¹ng v« s¶n.
Nh×n l¹i qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña çch m¹ng ViÖt Nam chóng ta thÊy næi lªn mét vÊn
®Ò quan träng lµ d©n téc ta lu«n lu«n t×m kiÕm lùa chän con ®−êng ph¸t triÓn phï hîp
víi ®iÒu kiÖn lÞch sö cña d©n téc m×nh vµ xu thÕ ph¸t triÓn cña thêi ®¹i. Sù lùa chän ®ã
lµ mét qu¸ tr×nh, b¾t ®Çu tõ nh÷ng con ng−êi −u tó nhÊt ®Õn sù lùa chän cña nh©n d©n.
Qu¸ tr×nh lùa chän con ®−êng ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc kÐo dµi suèt 30 n¨m ®Çu thÕ
kû.
§Çu thÕ kû XX, líp sÜ phu phong kiÕn t− s¶n ho¸ ®· dòng c¶m v−ît lªn chÝnh m×nh
®Ó ®ãn nhËn luång t− t−ëng míi, t− t−ëng d©n chñ t− s¶n vµ ho¹t ®éng tÝch cùc h−íng
phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n vµo ph¹m trï çch m¹ng d©n chñ t− s¶n. Song con
®−êng ®ã ®· bÕ t¾c thÊt b¹i, n−íc ch−a ®éc lËp, d©n cßn n« lÖ.
Mét líp ng−êi míi l¹i tr¨n trë ®i t×m ®−êng cøu n−íc. Ng−êi sang Trung Quèc, ng−êi
®Õn T©y ¢u. KÕt qu¶ lµ n¨m 1920 NguyÔn ¸i Quèc b¾t gÆp chñ nghÜa M¸c - Lªnin, häc
thuyÕt chØ ®−êng cho c«ng cuéc gi¶i phãng cña nh©n d©n lao khæ, phï hîp víi yªu cÇu
gi¶i phãng d©n téc ta. NguyÔn ¸i Quèc ®· lùa chän häc thuyÕt M¸c-Lªnin vµ çch m¹ng
v« s¶n lµm con ®−êng cøu n−íc cña d©n téc. Tõ ®ã NguyÔn ¸i Quèc vµ çc ®ång chÝ cña
Ng−êi ®· lµm hÕt søc m×nh ®Ó truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c-Lªnin vÒ ViÖt Nam, t¹o ra sù
chuyÓn h−íng ®Çu tiªn cña çch m¹ng ViÖt Nam. Chñ nghÜa M¸c - Lªnin b¾t gÆp chñ
nghÜa yªu n−íc ch©n chÝnh ®· cã ®Êt ®Ó sinh s«i ph¸t triÓn, cã søc thu hót kú l¹ ®èi víi
nh©n d©n. Çc tæ chøc çch m¹ng cïng thêi kú b¾t gÆp chñ nghÜa M¸c-Lªnin ®Òu bÞ biÕn
d¹ng theo h−íng v« s¶n ®Ó tuyªn truyÒn tæ chøc quÇn chóng. T©m T©m x· chuyÓn thµnh
ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi, T©n ViÖt m« pháng theo ViÖt Nam Thanh
niªn çch m¹ng ®ång chÝ héi ®ª ho¹t ®éng. Råi ViÖt Nam Thanh niªn çch m¹ng ®ång
chÝ héi, T©n ViÖt chuyÓn sang céng s¶n. §ã lµ sù lùa chän liªn tôc ®Ó t×m con ®−êng ®i
®Õn th¾ng lîi. §Çu n¨m 1930 næi lªn hai sù kiÖn lÞch sö quan träng gÇn nh− ®ång thêi:
114
sù hîp nhÊt çc tæ chøc céng s¶n thµnh §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, cã c¬ së trong c¶ n−íc
vµ sù thÊt b¹i tan r· cña ViÖt Nam Quèc d©n ®¶ng sau khëi nghÜa Yªn B¸i thÊt b¹i. Sù
kiÖn ®ã ®· kÕt thóc cuéc ®Êu tranh x¸c lËp vai trß l·nh ®¹o d©n téc cña hai hÖ t− t−ëng:
t− s¶n vµ v« s¶n. HÖ t− t−ëng v« s¸n ®· th¾ng.
Sù ra ®êi cña §¶ng céng s¶n ViÖt Nam kÕt thóc qu¸ tr×nh lùa chän con ®−êng ph¸t
triÓn cña lÞch sö. Tõ ®©y çch m¹ng ViÖt Nam chuyÓn h¼n sang lËp tr−êng v« s¶n tiÕn
lªn d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng céng s¶n ViÖt Nam. §©y lµ sù chuyÓn h−íng thø hai cña
çch m¹ng ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh lùa chän con ®−êng çch m¹ng v« s¶n.
Nh− vËy cã thÓ thÊy râ rµng sù chän lùa cña NguyÔn ¸i Quèc lµ sù më ®Çu cho sù
lùa chän cña d©n téc theo con ®−êng çch m¹ng v« s¶n. ChØ khi sù lùa chän ®ã ®−îc
nh©n d©n chÊp nhËn, nh©n d©n lùa chän th× nã míi thùc sù trë thµnh con ®−êng ph¸t
triÓn cña lÞch sö. Sù lùa chän cña nh©n d©n ®−îc §¶ng céng s¶n dÉn d¾t, çch m¹ng
ViÖt Nam ®· tõng b−íc giµnh th¾ng lîi ®Ó tiÕn ®Õn th¾ng lîi cuèi cïng: ®Êt n−íc ®éc lËp,
d©n téc tù do, nh©n d©n ®−îc gi¶i phãng, ®Ó m−u cÇu cuéc sèng Êm no h¹nh phóc cña
m×nh.
115
Ch−¬ng III
Qu¸ Tr×nh Ph¸t TriÓn Cña LÞch Sö D¢N Téc Tõ 1930

§Õn NAY (2000) THEO CON §−êng §· Chän
Lý t−ëng, môc tiªu ®éc lËp d©n téc g¾n liÒn víi chñ nghÜa x· héi, sù lùa chän duy
nhÊt ®óng ®¾n ®−îc NguyÔn ¸i Quèc nªu trong chÝnh c−¬ng v¾n t¾t vµ ®−îc §¶ng ®Ò ra
trong luËn c−¬ng chÝnh trÞ 1930 ®−îc thö th¸ch vµ kiÓm nghiÖm b»ng thùc tiÔn ®Êu
tranh çch m¹ng cña nh©n d©n ta d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng 70 n¨m qua. Trong qu¸
tr×nh ®ã lÞch sö d©n téc ®· qua nh÷ng giai ®o¹n cô thÓ: 1930-1945, 1945-1954, 1954-
1975, 1975-nay.
I. GIAI §o¹n 1930- 1945

Më ®Çu giai ®o¹n nµy b»ng sù ra ®êi cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam (2-1930) vµ kÕt
thóc b»ng sù th¾ng lîi cña tæng khëi nghÜa 8-1945 vµ sù ra ®êi cña n−íc ViÖt Nam d©n
chñ céng hoµ (2-9-1945).
NhiÖm vô çch m¹ng ë giai ®o¹n nµy lµ lµm çch m¹ng t− s¶n d©n quyÒn do giai cÊp
v« s¶n l·nh ®¹o. Néi dung c¬ b¶n cña nhiÖm vô çch m¹ng t− s¶n d©n quyÒn lÇn ®Çu tiªn
®−îc NguyÔn ¸i Quèc nªu lªn trong chÝnh c−¬ng v¾n t¾t, s¸ch l−îc v¾n t¾t. Çc v¨n kiÖn
nµy ®−îc th«ng qua trong Héi nghÞ thµnh lËp §¶ng vµ trë thµnh c−¬ng lÜnh chÝnh trÞ ®Çu
tiªn cña §¶ng. Cô thÓ lµ ®¸nh ®æ ®Õ quèc Ph¸p, bän phong kiÕn vµ t− s¶n ph¶n ®éng,
lµm cho n−íc ViÖt Nam ®éc lËp, lËp chÝnh phñ c«ng n«ng, tæ chøc qu©n ®éi c«ng n«ng,
tÞch thu ruéng ®Êt cña ®Õ quèc vµ bän ph¶n çch m¹ng chia cho d©n cµy nghÌo, tiÕn
hµnh çch m¹ng ruéng ®Êt, ®em l¹i ruéng ®Êt cho n«ng d©n. S¸ch l−îc v¾n t¾t cña §¶ng
x¸c ®Þnh râ vÞ trÝ cña çc giai tÇng x· héi trong çch m¹ng t− s¶n d©n quyÒn. Giai cÊp
c«ng nh©n l·nh ®¹o çch m¹ng th«ng qua §¶ng Céng s¶n ®éi qu©n tiªn phong cña giai
cÊp. §¶ng ph¸i dùa vµo giai cÊp n«ng d©n, l·nh ®¹o n«ng d©n lµm thæ ®Þa çch m¹ng,
hÕt søc liªn l¹c víi trÝ thøc, tiÓu t− s¶n, trung n«ng ®Ó l«i kÐo vÒ v« s¶n. Nh÷ng thµnh
phÇn kh¸c ch−a lé râ mÆt ph¶n ®éng th× ph¶i lîi dông, Ýt ra lµ trung lËp, cßn bän ph¶n
®éng th× ph¶i ®¸nh ®æ §oµn kÕt chÆt chÏ víi çc d©n téc bÞ ¸p bøc vµ v« s¶n Ph¸p.
Çc nhiÖm vô trªn bao hµm néi dung d©n téc, d©n chñ s©u s¾c vµ næi bËt lªn lµ
chèng ®Õ quèc vµ tay sai ph¶n ®éng, giµnh ®éc lËp d©n téc.
116
ChÝnh c−¬ng v¾n t¾t, s¸ch l−îc v¾n t¾t ®· ®Æt nÒn t¶ng cho viÖc x©y dùng ®−êng lèi
chÝnh trÞ cña §¶ng. Th¸ng 10-1930, Héi nghÞ Trung −¬ng §¶ng lÇn thø nhÊt ®· th«ng
qua c−¬ng lÜnh chÝnh trÞ do TrÇn Phó so¹n th¶o. LuËn c−¬ng chÝnh trÞ ®Ò cËp ®Õn toµn
diÖn nh÷ng vÊn ®Ò chiÕn l−îc, s¸ch l−îc cña çch m¹ng t− s¶n d©n quyÒn trong triÓn
väng tiÕn lªn çch m¹ng x· héi chñ nghÜa. LuËn c−¬ng chÝnh trÞ 10-1930 ®−îc x©y dùng
trªn c¬ së lý luËn çch m¹ng nªu trong nghÞ quyÕt 6 cña Quèc tÕ céng s¶n (1928). Bëi
vËy cã vÊn ®Ò ch−a phï hîp víi ®iÒu kiÖn thùc tÕ ViÖt Nam. Nh÷ng h¹n chÕ nµy ®−îc
kh¾c phôc dÇn qua çc héi nghÞ Trung −¬ng lÇn thø 6 (11-1939), lÇn thø 7 (11-1940),
lÇn thø 8 (5-1941) ®Ó hoµn chØnh ®−êng lèi çch m¹ng d©n téc d¸n chñ nh©n d©n ë ViÖt
Nam. Mèi quan hÖ gi÷a hai nhiÖm vô chèng ®Õ quèc vµ chèng phong kiÕn ®−îc gi¶i
quyÕt tho¶ ®¸ng. VÊn ®Ò d©n téc ®−îc ®Æt ®óng vÞ trÝ träng t©m vµ nhiÖm vô gi¶i phãng
d©n téc lµ nhiÖm vô hµng ®Çu. Çc nhiÖm vô kh¸c nh»m phôc vô cho nhiÖm vô gi¶i
phãng d©n téc. Thùc ra vÊn ®Ò nµy ®· x¸c ®Þnh râ trong chÝnh c−¬ng vµ s¸ch l−îc v¾n t¾t
(1930), ®Õn Héi nghÞ Trung −¬ng lÇn thø 8 (5-1941) lµ sù kh¼ng ®Þnh l¹i. ViÖc x¸c ®Þnh
®óng ®¾n vÞ trÝ cña vÊn ®Ò gi¶i phãng d©n téc, ®oµn kÕt tÊt c¶ çc giai cÊp, çc lùc l−îng
d©n téc yªu n−íc vµ tiÕn bé, chÜa mòi nhän vµo kÎ thï chñ yÕu lµ ®Õ quèc tay sai, giµnh
®éc lËp tù do cho d©n téc lµ sù s¸ng t¹o cña NguyÔn ¸i Quèc, cña §¶ng céng s¶n trong
®−êng lèi çch m¹ng d©n téc d©n chñ nh©n d©n, ®−a çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc tíi
th¾ng lîi.
§¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ra ®êi lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh vËn ®éng truyÒn b¸ chñ
nghÜa M¸c-Lªnin, h−íng c«ng nh©n, phong trµo d©n téc theo khuynh h−íng v« s¶n,
nh»m gi¶i quyÕt vÊn ®Ò khñng ho¶ng l·nh ®¹o, khñng ho¶ng ®−êng lèi kÐo dµi h¬n mét
phÇn t− thÕ kû.
Trong 15 n¨m (1930-1945) lÞch sö ViÖt Nam tr¶i qua 3 chÆng ®−êng tranh ®Êu: 1930-
1935, 1936-1939, 1939-1945.
Trong nh÷ng n¨m 1930-1935 lµ chÆng ®−êng çch m¹ng ®Çu tiªn cña quÇn chóng
®Êu tranh d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng. §©y lµ cuéc vïng dËy quyÕt liÖt cña d©n téc, trong
®ã s«i næi nhÊt lµ phong trµo c«ng n«ng mµ ®Ønh cao lµ X« viÕt NghÖ TÜnh.
Phong trµo c«ng n«ng n¨m 1930-1931 më ®Çu lµ phong trµo ®Êu tranh b¶o vÖ nh÷ng
ng−êi yªu n−íc ®ang bÞ ®Þch khñng bè sau khëi nghÜa Yªn B¸i. Hµng lo¹t çc cuéc biÓu
t×nh cña c«ng nh©n bïng næ. Tõ nhµ m¸y xi m¨ng H¶i Phßng, nhµ m¸y dÖt Nam §Þnh,
®ån ®iÒn DÇu TiÕng, ®Õn 5000 c«ng nh©n ®ån ®iÒn Phó RiÒng, 4000 c«ng nh©n sîi Nam
§Þnh, c«ng nh©n Ba Son, c«ng nh©n nhµ m¸y diªm BÕn Thuû ®· b·i c«ng, ®Õn th¸ng 4-
1930 phong trµo c«ng nh©n lan réng toµn quèc. Ngµy 1-5- 1930 phong trµo kû niÖm ngµy
Quèc tÕ lao ®éng s«i nèi trong c¶ n−íc. Çc khÈu hiÖu “giai cÊp v« s¶n toµn thÕ giíi liªn
117
hiÖp l¹i”, truyÒn ®¬n, biÓu ng÷ ®ßi t¨ng l−¬ng gi¶m giê lµm, chèng ®¸nh ®Ëp, ho·n thuÕ
cho n«ng d©n ®−îc c¨ng lªn ë kh¾p çc tØnh: Hµ Néi, H¶i Phßng, Nam §Þnh, Th¸i B×nh,
Qui Nh¬n, §µ N½ng cho ®Õn Bµ RÞa, Cao L·nh. C«ng nh©n Hång Gai, n«ng d©n TiÒn
H¶i, Th¸i B×nh biÓu t×nh ®ßi ho·n thuÕ. T¹i Vinh, Thµnh uû ®· l·nh ®¹o mét sè c¬ së
c«ng nh©n kÕt hîp víi n«ng d©n ®Êu tranh.
Ngµy 1-5 c«ng nh©n nhµ m¸y diªm BÕn Thuû cïng víi hµng v¹n n«ng d©n çc lµng
phô cËn Yªn Dòng, Yªn Tr−êng, Léc Du, §øc HËu... biÓu t×nh víi khÈu hiÖu: “bít giê
lµm, gi¶m s−u thuÕ, chèng khñng bè’. Båi th−êng cho ng−êi bÞ h¹i trong khëi nghÜa Yªn
B¸i. N«ng d©n ®ån ®iÒn cµ phª Ký ViÔn næi dËy ®ßi ruéng ®Êt, ®èt trang tr¹i. Häc sinh
Thanh Ch−¬ng biÓu t×nh. Phong trµo quÇn chóng ®· l«i cuèn mét sè lý dÞch tham gia.
Tõ th¸ng 5-1930 phong trµo ®Êu tranh s«i næi kh¾p B¾c-Trung - Nam: truyÒn ®¬n
kªu gäi chèng khñng bè, ®ßi t¨ng l−¬ng, gi¶m thuÕ ®· ®−îc tung ra kh¾p n¬i. Çc tr−êng
häc còng xuÊt hiÖn çc truyÒn ®¬n víi ch÷ ký “ngän löa sinh viªn”. S¸ch b¸o bÝ mËt l−u
hµnh trong d©n chóng.
Th¸ng 6, 7 khi phong trµo bèc cao ë NghÖ TÜnh th× n«ng d©n xung quanh Sµi Gßn
næi dËy ®ßi gi¶m thuÕ. Th¸ng 8-1930 c¶ n−íc s«i næi phong trµo chèng chiÕn tranh, ®Õ
quèc, ñng hé Liªn bang X« ViÕt TruyÒn ®¬n xuÊt hiÖn ë hÇu hÕt çc thµnh phè. T¹i
Qu¶ng Ng·i, n«ng d©n kÐo ®i ®èt huyÖn lÞ, chÆt c©y c¶n ®−êng giao th«ng, çc huyÖn
phèi hîp ®i r·i truyÒn ®¬n. T¹i B¾c kú çc truyÒn ®¬n biÓu ng÷ ph¶n ®èi Héi ®ång ®Ò
h×nh vµ çc b¶n ¸n xö nh÷ng ng−êi céng s¶n. Tæng C«ng héi H¶i Phßng, Hång Gai r¶i
truyÒn ®¬n kªu gäi ®×nh c«ng. C«ng nh©n Nam §Þnh, Hµ Néi ®×nh c«ng. Ngµy 20- 10 häc
sinh tiÓu häc b·i kho¸. Th¸ng 10-1930 c«ng nh©n së gç G« §a vµ thî dÖt Nam §Þnh ®×nh
c«ng. C«ng nh©n nhµ m¸y n−íc Hµng §Ëu kû niÖm çch m¹ng Th¸ng M−êi, treo cê, r¶i
truyÒn ®¬n kh¾p thµnh phè. Sang n¨m 1931 kÎ thï b¾t bí, khñng bè khèc liÖt, phong
trµo ®Êu tranh gi¶m dÇn ë mét sè n¬i. Nh−ng ë Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh phong trµo l¹i
cao, quyÕt liÖt nhÊt lµ nh©n d©n Bång S¬n. Ngµy 23-7 nh©n d©n Bång S¬n vò trang tuÇn
hµnh däc ®−êng quèc lé ®èt xe ®Þch, c¾t d©y ®iÖn, trõ khö ViÖt gian ph¶n ®éng.
Phong trµo c«ng n«ng 1930- 1931 ®· chøng tá ®−êng lèi çch m¹ng d©n téc d©n chñ
mµ vÊn ®Ò cèt lâi lµ vÊn ®Ò ruéng ®Êt lµ ®óng. Víi khÈu hiÖu ®éc lËp d©n téc, ng−êi cµy
cã ruéng, §¶ng ®· ph¸t ®éng ®−îc phong trµo quÇn chóng m¹nh mÏ, l«i kÐo ®«ng ®¶o
quÇn chóng theo §¶ng, tr−íc ®ã ch−a cã tæ chøc chÝnh trÞ nµo lµm ®−îc.
Trong cao trµo çch m¹ng 1930-1931 th× n¬i cã phong trµo m¹nh nhÊt lµ NghÖ An,
Hµ TÜnh. T¹i ®©y phong trµo quÇn chóng ®· tÊn c«ng lµm tan r· chÝnh quyÒn ®Þch ë
nhiÒu n¬i, lËp chÝnh quyÒn çch m¹ng.
118
NghÖ TÜnh lµ n¬i tËp trung c«ng nh©n ®«ng ®¶o, m¹nh nhÊt ë Trung kú. §ã lµ ®iÒu
kiÖn thuËn lîi cho viÖc liªn minh c«ng n«ng ë ®©y khiÕn cho ®Êu tranh cña c«ng nh©n vµ
n«ng d©n h−ëng øng nhau, hoµ lÉn vµo nhau.
Më ®Çu lµ ngµy 1-5, c«ng nh©n BÕn Thuû, Tr−êng Thi, nhµ m¸y diªm n«ng d©n çc
huyÖn H−ng Nguyªn, Nghi Léc, Anh S¬n, Nam §µn mÝt tinh biÓu d−¬ng lùc l−îng cao
®iÓm quyÕt liÖt h¬n khi 300 n«ng d©n Quúnh L−u b¾t T©y ®oan ký vµo b¶n yªu s¸ch ®ßi
t¨ng gi¸ thu mua muèi vµ cÊm ®¸nh ®Ëp ng−êi lµm muèi. Trong th¸ng 6, th¸ng 7 phong
trµo ph¸t triÓn m¹nh h¬n cã ®Õn 12.000 ng−êi tham gia biÓu t×nh çc tæ chøc quÇn chóng
ra ®êi: c«ng héi, n«ng héi, héi phô n÷ gi¶i phãng, héi cøu tÕ ®á, çc ®éi tù vÖ. Phong
trµo ph¸t triÓn tíi ®Ønh cao vµo th¸ng 8, th¸ng 9. Nh÷ng hµnh ®éng mang tÝnh b¹o lùc:
®Ëp ph¸ c«ng ®−êng, c«ng së cña chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng. Ngµy 12-8 nh©n d©n Thanh
Ch−¬ng kÐo ®Õn huyÖn lÞ ph¸ nhµ giam, ®èt sæ s¸ch, th¶ tï chÝnh trÞ. §Çu th¸ng 9 çc
huyÖn Nghi Léc (29-8), Vâ LiÖt (l-9), Can Léc (7-9), Anh S¬n (8-9) n«ng d©n ®Òu biÓu
t×nh ph¶n ®èi chÝnh quyÒn. N«ng d©n Thanh Ch−¬ng ®· chiÕn ®Êu quyÕt liÖt h¬n 20.000
ng−êi biÓu t×nh kÐo vÒ huyÖn lÞ ®ßi bá thuÕ, gi¶m thuÕ, th¶ tï chÝnh trÞ. §Õn huyÖn lÞ hä
bÞ ®µn ¸p. Song hä vÉn tiÕn vµo c«ng ®−êng ph¸ nhµ giam, ®èt sæ s¸ch, quan tri huyÖn bá
ch¹y. Nh©n d©n l¹i ®èt nhµ çc x· tr−¬ng thu ®ång triÖn. ChÝnh quyÒn ®Þch t¹i mét sè
®Þa ph−¬ng tan r·. T¹i x· Vâ LiÖt nh©n d©n tù tæ chøc ®iÒu hµnh c«ng viÖc trong x·.
Tõ ngµy 8 ®Õn 11-9 phong trµo lan réng kh¾p n¬i ñng hé n«ng d©n Thanh Ch−¬ng,
hµng chôc v¹n n«ng d©n ®øng lªn ®Êu tranh víi khÈu hiÖu “b·i bá thuÕ th©n”, “chia l¹i
ruéng ®Êt”, “th¶ tï chÝnh trÞ”, “ñng hé ®Êu tranh cña c«ng nh©n Vinh - BÕn Thuû”.
Phong trµo ph¸t triÓn ®Õn ®Ønh cao vµo ngµy 12-9-1930. Hai m−¬i ngµn n«ng d©n Nam
§µn biÓu t×nh ñng hé c«ng nh©n, ®oµn ng−êi kÐo dµi 5km, sau ®ã lªn ®Õn 30.000 ng−êi.
§Þch khñng bè khèc liÖt 5 m¸y bay déi bom ®èt ch¸y çc lµng xãm, déi xuèng ®oµn biÓu
tØnh lµm 174 ng−êi chÕt. H«m sau thªm 48 ng−êi chÕt, 277 nhµ ch¸y. Nh−ng phong trµo
vÉn ph¸t triÓn thµnh vò trang lµm tan r· chÝnh quyÒn phong kiÕn ®Þa ph−¬ng, lËp ra
chÝnh quyÒn çch m¹ng míi víi h×nh thøc çc th«n bé n«ng, x· bé n«ng. TÝnh riªng n¨m
1930 cã ®Õn 89 cuéc b·i c«ng, 400 cuéc biÓu t×nh. ë Hµ TÜnh sang n¨m 1931 c¬ së n«ng
héi ph¸t triÓn m¹nh ë Th¹ch Hµ, §øc Thä, Nghi Xu©n.
Phong trµo NghÖ TÜnh ®· s¶n sinh ra h×nh thøc chÝnh quyÒn míi: çc X« viÕt NghÖ
TÜnh ®· thùc hiÖn chøc n¨ng cña chÝnh quyÒn çch m¹ng do d©n bÇu ra, ®· ban bè
quyÒn tù do d©n chñ, b·i bá mäi ¸p chÕ phong kiÕn thùc d©n, trõng trÞ bän ph¶n ®éng,
ch¨m lo ®êi sèng cho nh©n d©n, chia thãc chèng ®ãi, chia l¹i c«ng ®iÒn, c«ng thæ, chèng
çc tÖ n¹n x· héi.
119
KÎ thï ®µn ¸p khèc liÖt X« viÕt NghÖ TÜnh, nhiÒu lµng bÞ khñng bè tr¾ng, 16.000
ng−êi bÞ b¾t tï ®µy. NhiÒu c¬ së §¶ng bÞ vì thiÕu çn bé l·nh ®¹o nªn ®Õn gi÷a n¨m
1931 phong trµo thÊt b¹i. ThÊt b¹i kh«ng cã nghÜa lµ chÕt, nh©n d©n l¹i tiÕp, tôc ®Êu
tranh víi h×nh thøc kh¸c ®Ó kh«i phôc vµ ph¸t triÓn phong trµo trong nh÷ng n¨m 1932 -
1935. §ã lµ nh÷ng n¨m th¸ng khèc liÖt ®Çy thö th¸ch ®èi víi §¶ng vµ nh©n d©n. §Þch
khñng bè d· man, hµng v¹n ng−êi bÞ chÕt, bÞ tï, hµng tr¨m ng«i nhµ bÞ ®èt trôi, nhiÒu
lµng xãm bÞ triÖt h¹. Nh−ng d©n vÉn tin §¶ng, §¶ng vÉn b¸m s¸t d©n, mãc nèi c¬ së,
l·nh ®¹o nh©n d©n ®Êu tranh chèng khñng bè, kh«i phôc phong trµo.
Cã thÓ nãi cao trµo çch m¹ng 1930-1931 ®Ønh cao lµ X« viÕt NghÖ TÜnh, lÇn ®Çu tiªn
trong lÞch sö ViÖt Nam, c«ng n«ng ®· næi dËy víi khÝ thÕ cung thiªn ®¸nh ®Õ quèc, phong
kiÕn ®Ó tù gi¶i phãng m×nh, vµ nã còng chøng tá c«ng n«ng d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng
cã ®ñ kh¶ n¨ng tù gi¶i phãng m×nh. Tõ thùc tiÔn phong trµo 1930-1935 khèi c«ng n«ng
liªn minh ®· h×nh thµnh, vai trß l·nh ®¹o cña §¶ng ®−îc kh¼ng ®Þnh. §−êng lèi çch
m¹ng cña §¶ng phï hîp víi yªu cÇu kh¸ch quan cña quÇn chóng. §©y lµ cuéc tËp d−ît
®Êu tranh giµnh chÝnh quyÒn ®Çu tiªn cña quÇn chóng, b−íc ®Çu chuÈn bÞ vò trang khëi
nghÜa sau nµy. LÇn ®Çu tiªn phong trµo c«ng n«ng lµm lung lay nÒn thèng trÞ cña ®Õ
quèc, phong kiÕn.
ChÆng ®−êng thø hai lµ thêi kú ®Êu tranh c«ng khai ®ßi tù do d©n chñ trong nh÷ng
n¨m 1936-1939.
Trong nh÷ng n¨m nµy, t×nh h×nh thÕ giíi cã nh÷ng biÕn ®éng chÝnh trÞ t¹o ®iÒu kiÖn
cho mét phong trµo ®Êu tranh c«ng khai, d©n chñ cã thÓ thùc hiÖn ®−îc.
Chñ nghÜa ph¸t xÝt xuÊt hiÖn ®e do¹ nÒn hoµ b×nh thÕ giíi, ®Æt thÕ giíi tr−íc mét
cuéc chiÕn tranh míi do ®ã phong trµo chèng ph¸t xÝt bïng lªn m¹nh mÏ ë nhiÒu n−íc
d−íi l¸ cê cña Quèc tÕ céng s¶n. §¹i héi VII cña Quèc tÕ céng s¶n chØ râ nhiÖm vô tr−íc
m¾t cña giai cÊp v« s¶n thÕ giíi lµ chèng chñ nghÜa ph¸t xÝt giµnh d©n chñ, b¶o vÖ hoµ
b×nh. Trªn c¬ së khèi liªn minh c«ng n«ng lËp mÆt trËn nh©n d©n réng r·i chèng ®Õ quèc
b¶o vÖ tù do, d©n chñ, hoµ b×nh. T¹i Ph¸p th¸ng 1-1936 MÆt trËn nh©n d©n Ph¸p thµnh
lËp gåm §¶ng Céng s¶n, §¶ng CÊp tiÕn, Tæng liªn ®oµn lao ®éng Thèng nhÊt vµ çc tæ
chøc quÇn chóng kh¸c. Th¸ng 4-1936 MÆt trËn nh©n d©n ®Êu tranh giµnh ®−îc th¾ng lîi
trong tuyÓn cö vµ lËp chÝnh phñ míi. ChÝnh phñ MÆt trËn ®· thi hµnh mét sè chÝnh s¸ch
cho nh©n d©n thuéc ®Þa: lËp uû ban ®iÒu tra thuéc ®Þa, th¶ nhiÒu tï chÝnh trÞ ph¹m, thi
hµnh mét sè c¶i çch x· héi cho lao ®éng, ban bè luËt lao ®éng. T×nh h×nh nµy t¹o ®iÒu
kiÖn kh¸ch quan thuËn lîi cho mét phong trµo ®Êu tranh c«ng khai ®ßi d©n sinh d©n
chñ.
120
MÆt kh¸c ë trong n−íc, nh÷ng chÝnh s¸ch kinh tÕ cña bän thùc d©n Ph¸p ë ViÖt Nam
®· ®Èy h¬n 70% n«ng d©n ViÖt Nam l©m vµo t×nh tr¹ng kh«ng cã ruéng ®Êt hoÆc rÊt Ýt
ruéng. L¹i bÞ thiªn tai hoµnh hµnh nªn n¹n ®ãi lu«n ®e do¹. C«ng nh©n møc l−¬ng ngµy
cµng thÊp h¬n thêi kú ®Çu khñng ho¶ng, trong khi ®ã gi¸ sinh ho¹t ngµy cµng t¨ng vät
nªn møc sèng gi¶m sót ghª gím.
Nh÷ng nhu yÕu phÈm ®Òu t¨ng gi¸ gÊp r−ìi, gÊp ®«i. Bét t¨ng 67%. g¹o t¨ng 100%,
thÞt bß t¨ng 58%, thÞt lîn t¨ng 107%, b¬ t¨ng 127%... §êi sèng cña çc tÇng líp t− s¶n,
tiÓu t− s¶n bÞ chÌn Ðp hoÆc ®e do¹ thÊt nghiÖp, sèng bÊp bªnh, bÞ b¹c ®·i. Giai cÊp ®Þa
chñ võa vµ nhá bÞ chÌn Ðp, lÊn chiÕm, s¶n xuÊt thua lç. Nh×n chung çc giai tÇng x· héi
®Òu sèng ngét ng¹t, nÆng nÒ vµ cã nhu cÇu c¶i thiÖn ®êi sèng.
Trong t×nh h×nh ®ã, th¸ng 7-1936 Héi nghÞ BCH Trung −¬ng §¶ng Céng s¶n chñ
tr−¬ng: nhiÖm vô çch m¹ng cña giai ®o¹n míi lµ chèng chñ nghÜa ph¸t xÝt, chèng chiÕn
tranh, chèng chÕ ®é ph¶n ®éng thuéc ®Þa, ®ßi tù do c¬m ¸o hoµ b×nh, ®−îc nh©n d©n
h−ëng øng s«i næi. Næi bËt lµ phong trµo §«ng D−¬ng ®¹i héi. Nh©n d©n bao gåm mäi
tÇng líp lao ®éng, çc lùc l−îng d©n chñ, tiÕn bé... tÊt c¶ tËp hîp trong mÆt trËn thèng
nhÊt nh©n d©n ph¶n ®Õ sau ®æi thµnh MÆt trËn d©n chñ §«ng D−¬ng ®Êu tranh c«ng
khai, trùc diÖn víi kÎ thï ®ßi quyÒn sèng. Trªn tê tranh ®Êu (La Lutte) NguyÔn An Ninh
c«ng khai kªu gäi tiÕn tíi §«ng D−¬ng ®¹i héi kh¾p B¾c, Trung, Nam ®Òu lËp çc uû ban
hµnh ®éng ®Ó thu thËp nguyÖn väng cña nh©n d©n, göi ph¸i ®oµn ®iÒu tra cña chÝnh phñ
Ph¸p. Phong trµo ®· thu ®−îc kÕt qu¶ nhÊt ®Þnh: buéc thùc d©n Ph¸p c«ng bè luËt lao
®éng cho §«ng D−¬ng. ©n x¸ 1532 tï chÝnh trÞ. Qua ®Êu tranh, hµng triÖu quÇn chóng
gi¸c ngé vÒ quyÒn lîi giai cÊp, d©n téc. ý thøc tæ chøc vµ tinh thÇn ®oµn kÕt ®Êu tranh
t¨ng lªn. Phong trµo chøng tá r»ng khi ®−êng lèi cña §¶ng hîp nguyÖn väng cña d©n th×
nã ®−îc quÇn chóng ®ãn nhËn, h−íng øng vµ mau chãng trë thµnh phong trµo quÇn
chóng s«i næi. Cuéc ®Êu tranh ®ßi d©n sinh d©n chñ s«i næi réng kh¾p l«i cuèn mäi tÇng
líp, ®Æc biÖt lµ giai cÊp c«ng nh©n ®· c«ng khai ®ßi quyÒn lîi trªn b¸o chÝ. B·i c«ng,
biÓu t×nh liªn tiÕp næ ra: 1936 cã 361 cuéc ®Êu tranh trong ®ã cã 236 cuéc cña giai cÊp
c«ng nh©n. Ngµy 23-1 h¬n 20.000 c«ng nh©n má ®Êu tranh th¾ng lîi. Chñ má ph¶i t¨ng
l−¬ng 25% cho c«ng nh©n. N¨m 1937 cã kho¶ng 401 cuéc ®Êu tranh cña c«ng nh©n, 150
cuéc cña n«ng d©n. N¨m 1938 cã 131 cuéc b·i c«ng l«i cuèn 15.484 c«ng nh©n tham gia.
Qua ®Êu tranh tr×nh ®é gi¸c ngé chÝnh trÞ, tr×nh ®é tæ chøc ®Êu tranh cña c«ng nh©n
®−îc n©ng cao. §−êng lèi l·nh ®¹o cña §¶ng mét lÇn n÷a ®−îc kiÓm nghiÖm, ®−a vµo
quÇn chóng tæ chøc thùc hiÖn cã kÕt qu¶. Çc h×nh thøc ®Êu tranh nghÞ tr−êng, ®Êu
tranh b¸o chÝ còng ®−îc sö dông triÖt ®Ó. §¶ng Céng s¶n vËn ®éng ®−a ng−êi ra tranh
cö çc ViÖn d©n biÓu B¾c kú, ViÖn d©n biÓu Trung kú, Héi ®ång thµnh phè Hµ Néi, §¹i
héi ®ång kinh tÕ lý tµi §«ng D−¬ng, Héi ®ång qu¶n h¹t Nam kú. §Êu tranh nghÞ tr−êng
121
nh»m më réng lùc l−îng cña MÆt trËn d©n chñ, n¾m thêi c¬ ®Ó vËn ®éng quÇn chóng
§¶ng triÖt ®Ó sö dông b¸o chÝ c«ng khai lµm vò khÝ tuyªn truyÒn ®Êu tranh çch m¹ng.
NhiÒu tê b¸o ra ®êi. Tê nµy ®ãng cöa, tê kh¸c tiªu chÝ thay tªn b¸o. S«i næi nhÊt cña
phong trµo ®Êu tranh b¸o chÝ diÔn ra ë B¾c kú. B¸o tiÕng ViÖt, b¸o tiÕng Ph¸p xuÊt hiÖn
liªn tôc. B¸o Hån trÎ, T©n x· héi, Thêi b¸o, Thêi ThÕ, Hµ thµnh thêi b¸o, Tin tøc, §êi
nay, çc b¸o tiÕng Ph¸p RasemblemÐnt (TËp hîp), En Vant (TiÕn lªn), Notre Voise
(TiÕng nãi chóng ta)... trùc tiÕp ®Êu tranh ®ßi quyÒn sèng cho con ng−êi. §Æc biÖt khã
kh¨n lµ cuéc ®Êu tranh chèng bän T¬-rèt-kÝt. Bän nµy mang chiªu bµi çch m¹ng ®Ó
chèng §¶ng, ph¸ ho¹i çch m¹ng, lõa bÞp quÇn chóng, chia rÏ hµng ngò nh÷ng ng−êi
çch m¹ng. §¶ng ph¶i gi¸o dôc quÇn chóng, v¹ch trÇn bé mÆt lµm tay sai cho chñ nghÜa
®Õ quèc cña bän chóng ®Ó tiªu diÖt chóng vÒ chÝnh trÞ, phong trµo ®Êu tranh c«ng khai
thêi kú 1936-1939 lµ cuéc tiÕn c«ng hoµ b×nh s«i næi s©u réng vµo chÝnh s¸ch thèng trÞ
cña thùc d©n Ph¸p buéc chóng ph¶i níi tay thèng trÞ. §ã lµ phong trµo quÇn chóng réng
r·i diÔn ra trªn nhiÒu lÜnh vùc: kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸, t− t−ëng thu hót ®«ng ®¶o
quÇn chóng tham gia víi çc h×nh thøc ®Êu tranh phong phó, çc tæ chøc quÇn chóng
thÝch hîp. Phong trµo thÓ hiÖn vai trß tiªn phong cña c«ng nh©n kh¸ ®Ëm nÐt. Phong
trµo d©n chñ 1936-1939 lµ mét bé phËn cña phong trµo v« s¶n thÕ giíi chèng chiÕn tranh
b¶o vÖ hoµ b×nh. Phong trµo ®· ®Ó l¹i nh÷ng bµi häc quÝ trong viÖc x©y dùng mÆt trËn
thèng nhÊt, tæ chøc quÇn chóng ®Êu tranh c«ng khai, b¸n c«ng khai ®ßi quyÒn d©n chñ.
Song trong khi chó träng quyÒn d©n chñ, §¶ng ch−a nªu ®−îc khÈu hiÖu ph¸t triÓn tinh
thÇn d©n téc. §©y lµ ®iÓm yÕu bÞ bän T¬-rèt-kÝt lîi dông ®Ó xuyªn t¹c ®−êng lèi cña
§¶ng. Nh÷ng kinh nghiÖm thµnh c«ng vµ non yÕu qua thùc tiÔn ®· gióp §¶ng tr−ëng
thµnh, hoµn thiÖn ®−êng lèi cña m×nh cho giai ®o¹n sau.
ChÆng ®−êng thø ba tõ 1939-1945 lµ chÆng ®−êng trùc tiÕp ®Êu tranh gi¶i phãng d©n
téc, víi sù chuyÓn h−íng chØ ®¹o chiÕn l−îc kÞp thêi. Tõ n¨m 1939 ®Õn 1945 cã nh÷ng
biÕn ®éng chÝnh trÞ s©u s¾c t¹o ra c¬ héi trùc tiÕp gi¶i phãng d©n téc ViÖt Nam. Mïa thu
1939 chiÕn tranh thÕ giíi thø II bïng næ. ThÕ giíi h×nh thµnh hai phe: phe ph¸t xÝt vµ
phe d©n chñ. Ngµy 22-9-1945 NhËt vµo §«ng D−¬ng, Ph¸p ®Çu hµng. Nh©n d©n §«ng
D−¬ng l¹i thªm mét kÎ thï trùc tiÕp lµ ph¸t xÝt NhËt. Nh©n d©n ViÖt Nam ph¶i chÞu 3 lÇn
¸p bøc: NhËt, Ph¸p, phong kiÕn. M©u thuÉn x· héi vèn ®· gay g¾t, l¹i cµng gay g¾t h¬n.
Tr−íc t×nh h×nh ®ã th¸ng 11-1939 BCH Trung −¬ng §¶ng Céng s¶n häp Héi nghÞ lÇn
thø 6 x¸c ®Þnh nhiÖm vô çch m¹ng cña giai ®o¹n míi. Theo ®¸nh gi¸ cña Trung −¬ng,
trong chiÕn tranh thÕ giíi thø II lùc l−îng d©n chñ do Liªn X« ®øng ®Çu sÏ th¾ng. §¶ng
x¸c ®Þnh vÞ trÝ çch m¹ng ViÖt Nam lµ ®øng vµo phe d©n chñ chèng ph¸t xÝt. X¸c ®Þnh râ
nhiÖm vô cÊp b¸ch nhÊt cña çch m¹ng §«ng D−¬ng vµ ViÖt Nam lµ ®¸nh ®è ®Õ quèc tay
sai, gi¶i phãng d©n téc khái ¸ch ®Õ quèc dï lµ Ph¸p hay NhËt lµm cho ViÖt Nam hoµn
toµn ®éc lËp. Héi nghÞ thay ®æi khÈu hiÖu ®Êu tranh, ph−¬ng ph¸p ®Êu tranh vµ h×nh
122
thøc ®Êu tranh cho phï hîp víi t×nh h×nh míi. Chñ tr−¬ng chuyÓn chØ ®¹o chiÕn l−îc ®Ò
ra ë Héi nghÞ BCH Trung −¬ng lÇn thø 6 ®−îc bæ sung ë Héi nghÞ Trung −¬ng lÇn thø 7
(11-1940) vµ hoµn chØnh t¹i Héi nghÞ Trung −¬ng lÇn thø 8 (5-1941). Héi nghÞ Trung -
−¬ng lÇn nµy th«ng qua nh÷ng quyÕt nghÞ quan träng: ®−a nhiÖm vô gi¶i phãng d©n téc
lªn hµng ®Çu, quyÒn lîi cña mçi bé phËn, mçi giai cÊp ph¶i ®Æt d−íi sù tån vong sinh tö
cña quèc gia, d©n téc, nÕu kh«ng gi¶i quyÕt ®−îc vÊn ®Ò d©n téc gi¶i phãng, kh«ng ®ßi
®−îc ®éc lËp tù do cho toµn d©n téc th× ch¼ng nh÷ng toµn thÓ quèc gia d©n téc cßn chÞu
m·i kiÕp ngùa tr©u mµ quyÒn lîi cña bé phËn cña giai cÊp ®Õn v¹n n¨m còng kh«ng ®ßi
l¹i ®−îc. Héi nghÞ th«ng qua chñ tr−¬ng thµnh lËp mÆt trËn d©n téc thèng nhÊt lµ mÆt
trËn ViÖt Minh, quèc hiÖu, quèc kú cña n−íc ViÖt Nam t−¬ng lai, th«ng qua chñ tr−¬ng
khëi nghÜa vò trang giµnh chÝnh quyÒn.
Thùc hiÖn çc chñ tr−¬ng trªn, toµn §¶ng toµn d©n ®· gÊp rót chuÈn bÞ toµn diÖn
cho viÖc giµnh chÝnh quyÒn. Võa chuÈn bÞ ®−êng lèi chñ tr−¬ng cô thÓ võa ra søc x©y
dùng lùc l−îng chÝnh trÞ, lùc l−îng vò trang. Trªn c¬ së cña lùc l−îng chÝnh trÞ vµ mÆt
trËn thèng nhÊt cña giai ®o¹n 1936-1939, më réng h¬n n÷a mÆt trËn d©n téc thèng nhÊt.
MÆt trËn ViÖt Minh ®−îc thµnh lËp. MÆt trËn ViÖt Minh tËp hîp tÊt c¶ çc ngµnh, çc
giíi, çc giai cÊp, çc ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ, t«n gi¸o, çc lùc l−îng yªu n−íc tiÕn bé,
nghÜa lµ nh÷ng ai t¸n thµnh gi¶i phãng d©n téc ®Òu cã thÓ gia nhËp MÆt trËn. Çc tæ
chøc cøu quèc ra ®êi, tËp hîp quÇn chóng phï hîp víi løa tuæi, giíi, ngµnh, x©y dùng
MÆt trËn thµnh lùc l−îng chÝnh trÞ hïng hËu. §ång thêi ®Èy m¹nh ®Êu tranh chèng
Ph¸p, NhËt, tay sai, ®Èy m¹nh c«ng cuéc chuÈn bÞ cho cuéc khëi nghÜa vò trang. Duy tr×
ph¸t triÓn lùc l−îng vò trang cña khëi nghÜa B¾c S¬n. LËp ®éi du kÝch B¾c S¬n (l2-
1940), çc trung ®éi cøu quèc d©n lÇn l−ît ra ®êi: trung ®éi ®Çu tiªn (2-1941), Trung ®éi
thø hai (9-1941) vµ Trung ®éi thø 3 (2-1944). Çc ®éi tù vÖ chiÕn ®Êu ®−îc thµnh lËp
kh¾p n¬i. Çc ®éi thanh niªn xung phong c«ng t¸c ra ®êi, ho¹t ®éng m¹nh mÏ, çc lo¹i
h×nh thøc x©y dùng lùc l−îng vò trang toµn d©n xuÊt hiÖn. Th¸ng 12- 1944 ®éi ViÖt Nam
tuyªn truyÒn gi¶i phãng qu©n, lùc l−îng qu©n ®éi chÝnh qui ®−îc thµnh lËp. Cïng víi
viÖc x©y dùng lùc l−îng, çc vÊn ®Ò vÒ c¨n cø ®Þa çch m¹ng ®−îc chó ý x©y dùng. §¶ng
chñ tr−¬ng lÊy n«ng th«n, rõng nói, x©y dùng çc c¨n cø ®Þa réng lín ®Ó më ra triÓn
väng cho c¶ n−íc. Çc c¨n cø ®Þa B¾c S¬n - Vò Nhai, Cao B»ng ph¸t triÓn m¹nh, çc
chiÕn khu ®−îc thµnh lËp tiÕn tíi thµnh lËp khu gi¶i phãng. Trªn mÆt trËn v¨n ho¸, t−
t−ëng, ®Èy m¹nh tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®Ó mäi chñ tr−¬ng cña §¶ng thÊm vµo quÇn
chóng, n©ng cao tr×nh ®é gi¸c ngé cho nh©n d©n, ®Ó ph¸t ®éng phong trµo quÇn chóng
cã hiÖu qu¶. §ång thêi chuÈn bÞ vÒ tæ chøc chÝnh quyÒn tËp d−ît qu¶n lý chÝnh quyÒn
çch m¹ng sau nµy. Cã thÓ nãi viÖc chuÈn bÞ mäi ®iÒu kiÖn cho cuéc khëi nghÜa vò trang
th¾ng lîi ®−îc chuÈn bÞ tÝch cùc, khÈn tr−¬ng ®Ó t¹o thêi c¬, cã tiÒm lùc ®ãn thêi c¬, vµ
chíp thêi c¬ khi nã xuÊt hiÖn ®Ó ph¸t ®éng toµn d©n næi dËy tù gi¶i phãng m×nh. Vµo
123
th¸ng 3-1945 thêi c¬ cho cuéc khëi nghÜa vò trang ®· xuÊt hiÖn: ®ã lµ NhËt ®¶o chÝnh
Ph¸p. Sù kiÖn nµy t¹o ra cuéc khñng ho¶ng chÝnh trÞ s©u s¾c, lµm cho ®iÒu kiÖn cña
cuéc khëi nghÜa mau chãng chÝn muåi. Dù ®o¸n tr−íc t×nh h×nh nªn ®ªm 9-3-1945 khi
NhËt ®¶o chÝnh Ph¸p th× héi nghÞ më réng BCH Trung −¬ng ®· häp vµ th«ng qua mét
v¨n kiÖn lÞch sö: “NhËt- Ph¸p bµn nhau vµ hµnh ®éng cña chóng ta” v¹ch râ nh÷ng
nhiÖm vô cô thÓ ®Ó tiÕn tíi tæng khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn. Sau khi NhËt ®¶o chÝnh
Ph¸p, chíp c¬ héi Ph¸p thua nhiÒu n¬i ®· khëi nghÜa tõng phÇn th¾ng lîi. ChÝnh quyÒn
çch m¹ng ®−îc thµnh lËp ë çc ®Þa ph−¬ng. Tõ t×nh h×nh trªn tõ ngµy 15 ®Õn 20-4-1945
Héi nghÞ qu©n sù B¾c kú häp ®· ®Æt nhiÖm vô qu©n sù lªn trªn tÊt c¶ çc nhiÖm vô kh¸c.
TÝch cùc ph¸t triÓn chiÕn tranh du kÝch, x©y dùng c¨n cø ®Þa kh¸ng NhËt, chuÈn bÞ ®ãn
thêi c¬ tæng khëi nghÜa kÞp thêi.
Ngµy 13-8-1945 ph¸t xÝt NhËt ®Çu hµng §ång Minh v« ®iÒu kiÖn. KÎ thï trùc tiÕp cña
nh©n d©n §«ng D−¬ng, ViÖt Nam ®· ng· gôc, thêi c¬ “ngµn n¨m cã mét” ®Ó giµnh chÝnh
quyÒn trong c¶ n−íc xuÊt hiÖn. §¶ng kÞp thêi chíp thêi c¬ l·nh ®¹o nh©n d©n tung hÕt
lùc l−îng chÝnh trÞ, qu©n sù tæng khëi nghÜa giµnh chÝnh quyÒn trong c¶ n−íc. Sau 15
ngµy (13-8 ®Õn 28-8) cuéc khëi nghÜa th¾ng lîi hoµn toµn.
Tæng khëi nghÜa th¸ng T¸m diÔn ra nhanh chãng, Ýt ®æ m¸u, trong ®ã b¹o lùc chÝnh
trÞ ®· ph¸t huy thÕ m¹nh cña m×nh. §ã lµ kÕt qu¶ cña 15 n¨m chuÈn bÞ liªn tôc, chu ®¸o
qua 3 phong trµo tiªu biÓu 1930-1931, 1936-1939, 1939-1945, thêi kú tr−íc chuÈn bÞ, tËp
d−ît cho thêi kú sau. Thêi kú sau ph¸t huy thµnh qu¶ cña thêi kú tr−íc. Cø thÕ lÞch sö
viÖt Nam giµnh th¾ng lîi tõng b−íc ®Õn th¾ng lîi hoµn toµn. Ngµy 2-9-1945, n−íc ViÖt
Nam d©n chñ céng hoµ ra ®êi. §ã lµ sù kiÖn träng ®¹i trong lÞch sö d©n téc. LÇn ®Çu tiªn
trong lÞch sö çch m¹ng ViÖt Nam, lÞch sö çc d©n téc bÞ ¸p bøc, mét ®¶ng m−êi l¨m tuæi
®· l·nh ®¹o çch m¹ng thµnh c«ng, n¾m chÝnh quyÒn trong toµn quèc. Mét kû nguyªn
míi cña lÞch sö d©n téc b¾t ®Çu: kû nguyªn nh©n d©n lµm chñ vËn mÖnh d©n téc.
Thµnh c«ng cña çch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945 lµ minh chøng hïng hån kh¼ng
®Þnh tÝnh ®óng ®¾n cña con ®−êng ®· chän, ®¸p øng ®−îc yªu cÇu cña lÞch sö d©n téc,
hîp víi xu thÕ thêi ®¹i më ®−êng cho lÞch sö d©n téc ph¸t triÓn cao h¬n.
II. GIAI §o¹n 1945 - 1954

Néi dung chñ yÕu cña giai ®o¹n nµy lµ x©y dùng vµ b¶o vÖ chÝnh quyÒn çch m¹ng,
n−íc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ trÎ tuæi, b¶o vÖ vµ ph¸t huy thµnh qu¶ cña çch m¹ng
th¸ng T¸m.
Víi tÝnh chÊt chèng ®Õ quèc vµ tay sai triÖt ®Ó, víi vÞ trÝ ®i ®Çu trong phong trµo
chèng chñ nghÜa thùc d©n t¹i mét ®Þa bµn chiÕn l−îc quan träng nhÊt ë §«ng Nam ¸,
124
çch m¹ng ViÖt Nam lµ ®èi t−îng chèng ph¸ quyÕt liÖt cña chñ nghÜa ®Õ quèc vµ bän
ph¶n ®éng quèc tÕ, trë thµnh n¬i tranh chÊp cña hä. N−íc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ
non trÎ ph¶i ®−¬ng dÇu víi nhiÒu kÎ thï cã lùc l−îng lín m¹nh trong çc t×nh huèng v«
cïng khã kh¨n: giÆc ngo¹i x©m, giÆc ®ãi, giÆc dèt. §Æc biÖt nguy hiÓm ®e do¹ sù tån
vong nhµ n−íc non trÎ lµ giÆc ngo¹i x©m.
PhÝa B¾c, bän ph¶n ®éng T−ëng Giíi Th¹ch kÐo vµo víi danh nghÜa ®ång minh.
Nh−ng l¹i nu«i ©m m−u sÏ chiÕm ®ãng l©u dµi n−íc ta vµ kh«ng thõa nhËn chÝnh quyÒn
çch m¹ng, ©m m−u lËt ®æ chÝnh quyÒn çch m¹ng. PhÝa Nam thùc d©n Ph¸p nóp theo
qu©n Anh ®· ®em qu©n trë l¹i chiÕm ®ãng Sµi Gßn råi Nam bé, Nam Trung bé. HÇu hÕt
bän ph¶n ®éng ViÖt quèc ViÖt çch lµm tay sai cho T−ëng, bän §¹i ViÖt bän T¬-rÕt-kÝt,
bän ph¶n ®éng trong çc gi¸o ph¸i nh¶y ra lµm tay sai cho Ph¸p. Trªn ®Êt n−íc ViÖt
Nam ch−a bao giê cã nhiÒu kÎ thï x©m l−îc nh− vËy. Tæng sè qu©n ®éi n−íc ngoµi lªn
®Õn 300.000 ng−êi.
Trong khi ®ã lùc l−îng vò trang cña ta ch−a ph¶i lµ lùc l−îng chÝnh quy, vò khÝ, kü
thuËt, tæ chøc, trang bÞ non yÕu. Kinh nghiÖm chiÕn ®Êu Ýt. Kinh tÕ cña ®Êt n−íc bÞ Ph¸p
- NhËt v¬ vÐt x¬ x¸c C«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp ®×nh ®èn, th−¬ng nghiÖp bÕ t¾c, kinh tÕ,
tiÒn tÖ, thÞ tr−êng rèi lo¹n. VËn mÖnh cña çch m¹ng ViÖt Nam, cña d©n téc ViÖt Nam
®øng tr−íc thö th¸ch v« cïng nghiªm träng. ChÝnh quyÒn nh©n d©n cã thÓ bÞ lËt ®æ. NÒn
®éc lËp d©n téc võa dµnh ®−îc cã thÓ bÞ thñ tiªu. Nh©n d©n ta cã nguy c¬ trë l¹i cuéc ®êi
n« lÖ.
Tr−íc t×nh thÕ “ngµn c©n treo sîi tãc” nh− vËy §¶ng l·nh ®¹o nh©n d©n ¸p dông
nh÷ng biÖn ph¸p v« cïng s¸ng t¹o ®Ó ®èi phã víi t×nh h×nh. Nh©n d©n ®· ®oµn kÕt triÖu
ng−êi nh− mét thùc hiÖn çc chñ tr−¬ng cña §¶ng vµ ChÝnh phñ võa kh¸ng chiÕn võa
kiÕn quèc. B»ng çc biÖn ph¸p cùc kú s¸ng suèt vµ triÖt ®Ó lîi dông m©u thuÉn néi bé kÎ
thï ®Ó ph©n ho¸ chóng võa nh©n nh−îng cã nguyªn t¾c, d©n téc ViÖt Nam ®· g¹t bá
®−îc nhiÒu kÎ thï nguy hiÓm, ®−a chÝnh quyÒn nh©n d©n non trÎ v−ît qua thö th¸ch gay
cÊn nhÊt. ChÝnh quyÒn çch m¹ng kh«ng bÞ tiªu diÖt tõ trong trøng n−íc nh− bän ®Õ
quèc tÝnh to¸n. Tr¸i l¹i, nã trë thµnh mét chÝnh quyÒn hîp ph¸p do d©n bÇu ra, cã hiÕn
ph¸p, cã qu©n ®éi, s½n sµng ®èi phã víi mäi kÎ thï x©m l−îc. §ång thêi x©y dùng nÒn
mãng ®Çu tiªn cña chÕ ®é míi: chÕ ®é d©n chñ céng hoµ çc thÓ chÕ chÝnh trÞ qui ®Þnh
quyÒn lîi, nghÜa vô cña c«ng d©n, chÕ ®é lao ®éng, ngµy lµm 8 giê cho c«ng nh©n. Thùc
hiÖn chÝnh s¸ch kinh tÕ tiÕn bé, chia ruéng ®Êt cho n«ng d©n, lËp ban khuyÕn n«ng ®Ó
gióp n«ng d©n gi¶i quyÕt çc khã kh¨n trong s¶n xuÊt.
B»ng çc nç lùc cña toµn d©n ®Èy m¹nh s¶n xuÊt n«ng nghiÖp do ®ã s¶n xuÊt n«ng
nghiÖp kh«i phôc nhanh chãng, ®êi sèng vËt chÊt cña n«ng d©n ®−îc æn ®Þnh. N¹n ®ãi bÞ
®Èy lïi. Trªn çc lÜnh vùc tµi chÝnh, viÖc tiªu tiÒn ViÖt Nam, tÈy chay tiÒn ng©n hµng
125
§«ng D−¬ng thµnh phong trµo cña toµn d©n vµ ®· ®¹t th¾ng lîi vÎ vang. TiÒn ViÖt Nam
®· thay thÕ tiÒn Ng©n hµng §«ng D−¬ng. Trªn lÜnh vùc v¨n ho¸: ph¸t ®éng toµn d©n
thanh to¸n n¹n mï ch÷. Xo¸ mï trë thµnh phong trµo quÇn chóng réng r·i, kÕt qu¶ giÆc
dèt còng bÞ ®Èy lïi. Çc phong trµo vËn ®éng ®êi sèng míi, ®Êu tranh chèng ¶nh h−ëng
v¨n ho¸, v¨n nghÖ n« dÞch. Phong trµo vÖ sinh, phßng chèng bÖnh ®−îc ®Èy m¹nh. TÊt
c¶ nh÷ng kÕt qu¶ ban ®Çu cña c«ng cuéc kiÕn quèc ®· t¹o ra søc m¹nh néi t¹i ®Ó t¨ng
c−êng søc m¹nh tù vÖ, ®Èy m¹nh c«ng cuéc chuÈn bÞ kh¸ng chiÕn. Khi ®Õ quèc Ph¸p cè
ý g©y chiÕn tranh, chóng ta kh«ng thÓ nh©n nh−îng ®−îc n÷a th× cuéc kh¸ng chiÕn toµn
quèc b¾t ®Çu (19-12-1946).
Cuéc kh¸ng chiÕn cña d©n téc ta chèng thùc d©n Ph¸p x©m l−îc tiÕn hµnh trong ®iÒu
kiÖn n−íc ta lµ n−íc ®Êt kh«ng réng ng−êi kh«ng ®«ng, kinh tÕ n«ng nghiÖp l¹c hËu, l¹i
bÞ chiÕn tranh tµn ph¸, vµ bÞ chñ nghÜa ®Õ quèc bao v©y tø phÝa. §Õ quèc Ph¸p ®−îc
qu©n Anh, Mü gióp søc cã qu©n ®éi chÝnh qui trªn 100.000 qu©n viÔn chinh, ®ãng t¹i
mét sè vÞ trÝ chiÕn l−îc trªn ®Êt n−íc ta. Chóng cã vò khÝ hiÖn ®¹i, cã çn bé chØ huy
qu©n sù thµnh th¹o. Tõ ®ã thÊy râ chóng ta kh¸ng chiÕn trong ®iÒu kiÖn t−¬ng quan lùc
l−îng hÕt søc chªnh lÖch, bÊt lîi cho ta. Cã ng−êi ®· vÝ nh− “ch©u chÊu ®¸ voi”. ChÝnh
trong t−¬ng quan lùc l−îng nh− vËy ta ph¶i tr−êng kú kh¸ng chiÕn, vµ ph¶i kh¸ng chiÕn
toµn d©n, toµn diÖn, tù lùc çnh sinh, ®Ó dÇn dÇn chuyÓn yÕu thµnh m¹nh tiªu diÖt kÎ
thï, nh− Hå Chñ tÞch ®· dù b¸o: “Nay tuy ch©u chÊu ®¸ voi nh−ng mai voi sÏ bÞ lßi ruét
ra”. Ph¸t huy hiÖu lùc cña chÝnh quyÒn d©n chñ nh©n d©n míi ®−îc x©y dùng vµ cñng
cè, dùa trªn søc m¹nh cña khèi ®¹i ®oµn kÕt toµn d©n, víi ®−êng lèi kh¸ng chiÕn “toµn
d©n, toµn diÖn”, tr−êng kú, tù lùc çnh sinh, n−íc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ ®· dòng
c¶m ®èi ®Çu víi chñ nghÜa ®Õ quèc nãi chung, ®Õ quèc Ph¸p nãi riªng.
Víi tinh thÇn “thµ chÕt chø kh«ng chÞu mÊt ®éc lËp, tù do” d©n téc ViÖt Nam ®· biÕn
lßng c¨m thï kÎ c−íp n−íc thµnh søc m¹nh xung thiªn, gi¸ng xuèng kÎ thï nh÷ng ®ßn
sÊm sÐt chóng ta ®· chñ ®éng ®¸nh ®Þch ë thµnh thÞ, vµ còng chñ ®éng rót vÒ çc chiÕn
khu, çc c¨n cø ®Þa, thùc hiÖn cuéc chiÕn ®Êu l©u dµi, gian khæ, nh−ng víi niÒm tin tÊt
th¾ng nh− Hå Chñ tÞch ®· kh¼ng ®Þnh “hÔ mét d©n téc ®øng lªn kiªn quyÕt ®Êu tranh cho
Tæ quèc hä th× kh«ng ai, kh«ng lùc l−îng g× chiÕn th¾ng ®−îc hä”. ChiÕn c«ng vang déi
®Çu tiªn lµm cho¸ng v¸ng kÎ thï lµ chiÕn th¾ng ViÖt B¾c thu - ®«ng 1947. Ph¸p më ®Çu
cuéc tÊn c«ng qui m« lín ®Çu tiªn lªn c¨n cø ®Þa ViÖt B¾c víi môc ®Ých tiªu diÖt c¬ quan
®Çu n·o cña cuéc kh¸ng chiÕn vµ chñ lùc qu©n ViÖt Nam. Víi thÕ tiÕn qu©n hai gäng
k×m Ph¸p hy väng tiªu diÖt çc c¬ quan ®Çu n·o cña cuéc kh¸ng chiÕn mét çch chíp
nho¸ng. Nh−ng Ph¸p ®· thÊt b¹i ®au ®ín, ViÖt B¾c trë thµnh må ch«n giÆc Ph¸p víi
nh÷ng ®Þa danh lµm b¹t vÝa qu©n thï nh−: nghÜa ®Þa khæng lå Tuyªn Quang, hay ®¹i ho¹
§oan Hïng”. ChiÕn th¾ng ViÖt B¾c ®· lµm thay ®æi so s¸nh lùc l−îng gi÷a ta vµ ®Þch, më
126
ra thêi kú míi cña cuéc chiÕn tranh, buéc ®Þch ph¶i thay ®æi chiÕn l−îc ®¸nh nhanh sang
®¸nh l©u dµi víi ta. PhÝa ta ®Èy m¹nh kh¸ng chiÕn vÒ mäi mÆt: chÝnh trÞ, qu©n sù, kinh
tÕ, x©y dùng vµ ph¸t triÓn tiÒm lùc kh¸ng chiÕn. Trªn mäi lÜnh vùc ta ®Òu ®¹t kÕt qu¶.
§Æc biÖt vÒ mÆt ngo¹i giao, sau lêi tuyªn bè 14-1-1950 cña Hå Chñ tÞch: “... ChÝnh Phñ
ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ s½n sµng ®Æt quan hÖ ngo¹i giao víi tÊt c¶ chÝnh phñ n−íc
nµo t«n träng quyÒn b×nh ®¼ng, chñ quyÒn l·nh thæ vµ chñ quyÒn quèc gia cña n−íc ViÖt
Nam”, 11 n−íc XHCN lËp tøc ®Æt quan hÖ ngo¹i giao víi chÝnh phñ ta. Th¾ng lîi ngo¹i
giao ®· ph¸ thÕ bao v©y cña chñ nghÜa ®Õ quèc ®èi víi n−íc ta. §ång thêi vÒ qu©n sù gÊp
rót x©y dùng bé ®éi chñ lùc ®−a chiÕn tranh chÝnh qui lªn ngang víi chiÕn tranh du kÝch.
§Ó ®−a cuéc kh¸ng chiÕn tiÕn lªn mét b−íc míi, ta chñ tr−¬ng më chiÕn dÞch Biªn giíi
thu - ®«ng n¨m 1950. Môc ®Ých chiÕn dÞch lµ tiªu diÖt sinh lùc ®Þch, gi¶i phãng biªn giíi,
më ®−êng giao th«ng quan träng víi Trung Quèc vµ phe d©n chñ, dµnh th«ng hµnh lang
§«ng - T©y ®Ó khai th«ng ®−êng liªn l¹c gi÷a ®ång b»ng B¾c bé víi c¨n cø ®Þa ViÖt B¾c.
TrËn ®¸nh §«ng Khª më mµn chiÕn dÞch ®· kÕt thóc nhanh chãng sau hai ngµy chiÕn
®Êu quyÕt liÖt.
MÊt §«ng Khª, ®Þch r¬i vµo thÕ bÞ bao v©y chia c¾t, ®Ó sau gÇn mét th¸ng chiÕn dÞch
Ph¸p ph¶i rót hÇu hÕt çc vÞ trÝ chiÕm ®ãng däc ®−êng sè 4 vµ biªn giíi. §óng lµ “quÐt
Cao L¹ng më Biªn c−¬ng, mªnh m«ng giã míi bèn ph−¬ng thæi vÒ”. Sau chiÕn th¾ng
Biªn giíi ta ®· tr−ëng thµnh vÒ mäi mÆt cho phÐp ta chuyÓn tõ ®¸nh du kÝch tiÕn lªn
chÝnh qui trªn qui m« t−¬ng ®èi lín. Ta ®· giµnh ®−îc thÕ chñ ®éng trªn chiÕn tr−êng
chÝnh.
Trªn çc lÜnh vùc chÝnh trÞ, v¨n ho¸, kinh tÕ ta ®¹t ®−îc nh÷ng th¾ng lîi míi. §¹i héi
®¹i biÓu toµn quèc cña §¶ng lÇn thø II (2-1945) th¾ng lîi. §¹i héi thèng nhÊt mÆt trËn
ViÖt Minh vµ Liªn ViÖt kÕt thóc tèt ®Ñp. MÆt trËn thèng nhÊt më réng, ®Èy m¹nh c«ng
cuéc chèng phong kiÕn, triÖt ®Ó gi¶m t« gi¶m tøc, b−íc ®Çu c¶i çch ruéng ®Êt ®Ó båi
d−ìng søc d©n. Nh÷ng th¾ng lîi trªn ®©y t¹o ra thÕ vµ lùc míi cho cuéc kh¸ng chiÕn
b−íc sang giai ®o¹n míi. Sau chiÕn dÞch Hoµ B×nh (1952) ®Þch cµng lóng tóng bÞ ®éng
vµ chóng ta quyÕt ®Þnh tæng ph¶n c«ng tiªu diÖt kÎ thï. §«ng Xu©n 1953 - 1954 ta tiÕn
c«ng ®Þch kh¾p n¬i b−íc ®Çu ®Ëp tan kÕ ho¹ch Nava cña Ph¸p cã Mü cè vÊn. Ph¸p vµ Mü
®Òu tr«ng chê viÖc thùc hiÖn kÕ ho¹ch Nava. Hy väng trong 18 th¸ng sÏ giµnh l¹i thÕ chñ
®éng chiÕn l−îc ®Ó chuyÓn b¹i thµnh th¾ng. Nh−ng chóng ®· lÇm. PhÝa ta quyÕt ph¸ tan
kÕ ho¹ch qu©n sù nµy. Nh©n d©n ta d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng ®· chuÈn bÞ tÝch cùc,
khÈn tr−¬ng, huy ®éng cao nhÊt søc ng−êi, søc cña cho th¾ng lîi cña chiÕn cuéc §«ng
Xu©n 1953- 1954 vµ cuéc ®ä søc quyÕt ®Þnh: chiÕn dÞch §iÖn Biªn Phñ. Víi khÈu hiÖu
“TÊt c¶ cho tiÒn tuyÕn, tÊt c¶ ®Ó chiÕn th¾ng”, c¶ mét hËu ph−¬ng hïng hËu tõ c¨n cø ®Þa
ViÖt B¾c, liªn khu III, liªn khu IV, vïng míi gi¶i phãng T©y B¾c ®Õn vïng du kÝch vµ
127
c¨n cø du kÝch ®ång b»ng B¾c bé tËp trung søc ng−êi, søc cña cho chiÕn dÞch §iÖn Biªn
Phñ. Çc ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn c¬ giíi xe th« s¬, xe ®¹p thå ®Òu ®−îc huy ®éng ®i
chiÕn dÞch. §−êng bé, ®−êng thuû ngµy ®ªm kh«ng ngõng vËn t¶i g¹o, ®¹n d−îc ra tiÒn
tuyÕn. C«ng cuéc chuÈn bÞ cho chiÕn dÞch §iÖn Biªn Phñ lµ mét kú tÝch mµ kÎ thï kh«ng
thÓ nµo hiÓu ®−îc.
Ngµy 13-3-1954 ta næ sóng më mµn chiÕn dÞch §iÖn Biªn Phñ lÞch sö. Sau 55 ngµy
®ªm chiÕn ®Êu qu¶ c¶m “khoÐt nói, ngñ hÇm, m−a dÇm c¬m v¾t, m¸u trén bïn non, gan
kh«ng nóng, chÝ kh«ng mßn” d©n téc ViÖt Nam ®· lËp nªn kú tÝch “lõng lÉy §iÖn Biªn
chÊn ®éng ®Þa cÇu’. Tiªu diÖt toµn bé tËp ®oµn cø ®iÓm §iÖn Biªn Phñ, c¨n cø qu©n sù
m¹nh nhÊt ë §«ng Nam ¸. Víi chiÕn th¾ng §iÖn Biªn Phñ, kÕ ho¹ch qu©n sù Nava hoµn
toµn thÊt b¹i, cïng mäi ý ®å chiÕn l−îc cña Ph¸p - Mü.
ChiÕn th¾ng §iÖn Biªn Phñ ®· thóc ®Èy cao trµo tiÕn c«ng vµ næi dËy trong c¶ n−íc
vµ çc chiÕn tr−êng §«ng D−¬ng. ë liªn khu V chÆn ®øng chiÕn dÞch ¸t L¨ng IV cña
®Þch. ë Nam bé kh¾p çc tØnh qu©n d©n ®Òu tiÕn c«ng, næi dËy, buéc çc ®ån bÊt cña
®Þch ph¶i h¹ vò khÝ trªn 1000 ®ån bÞ tiªu diÖt, bøc rót hoÆc ra hµng. ë ®ång b»ng B¾c bé
çc trËn ®¸nh lín trªn çc ®−êng giao th«ng diÔn ra dån dËp, vïng du kÝch më réng nèi
liÒn víi vïng tù do. Çc h×nh thøc ®Êu tranh chÝnh trÞ, qu©n sù, ngo¹i giao, sù næi dËy
cña d©n chóng vµ binh biÕn, ®Êu tranh ë vïng tù do víi vïng t¹m chiÕm phèi hîp nhÞp
nhµng chÝnh quyÒn ®Þch ë vïng t¹m chiÕm hoang mang rèi lo¹n; nguþ quyÒn hÇu nh− tª
liÖt, nguþ qu©n tan r·. Qu©n ®éi viÔn chinh Ph¸p ®øng tr−íc nguy c¬ bÞ tiªu diÖt.
Nh÷ng th¾ng lîi vÒ mäi mÆt cña ®−êng lèi kh¸ng chiÕn, ®Æc biÖt lµ th¾ng lîi trªn mÆt
trËn qu©n sù ®· t¹o ra cho ta thÕ v÷ng ch¾c, “... thÕ lµ ta thÕ ®øng trªn ®Çu thï ®Ó ®Êu
tranh ngo¹i giao t¹i Héi nghÞ Gi¬nev¬. Ngµy 20-7-1954 t¹i Héi nghÞ Gi¬nev¬, nh÷ng vÊn
®Ò vÒ chiÕn tranh ë ViÖt Nam vµ §«ng D−¬ng ®−îc gi¶i quyÕt LÇn ®Çu tiªn trªn thÕ giíi,
mét hiÖp ®Þnh quèc tÕ víi sù tham gia cña çc n−íc lín ®· c«ng nhËn ViÖt Nam cã çc
quyÒn d©n téc c¬ b¶n lµ: ®éc lËp, chñ quyÒn. thèng nhÊt vµ toµn vÑn l·nh thæ.
Do hoµn c¶nh quèc tÕ lóc ®ã, çc gi¶i ph¸p Gi¬nev¬ kh«ng ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ nh÷ng
th¾ng lîi cña nh©n d©n ta trªn chiÕn tr−êng vµ xu thÕ cña cuéc ®Êu tranh gi÷a ta víi
Ph¸p, còng kh«ng ®¸p øng ®−îc ®Çy ®ñ çc yªu cÇu chÝnh trÞ cña çc gi¶i ph¸p do ®oµn
®¹i biÓu ViÖt Nam ®−a ra. Do ®ã ®· ng¨n c¶n th¾ng lîi hoµn toµn cña cuéc çch m¹ng
d©n téc d©n chñ nh©n d©n.
Tuy nhiªn hiÖp nghÞ Gi¬nev¬ vµ chiÕn th¾ng §iÖn Biªn Phñ gãp phÇn chÊm døt
chiÕn tranh x©m l−îc cña Ph¸p ë §«ng D−¬ng, lËp l¹i hoµ b×nh. Qua chÝn n¨m kh¸ng
chiÕn oanh liÖt, chÕ ®é d©n chñ nh©n d©n ®−îc cñng cè v÷ng ch¾c. ViÖc thùc hiÖn th¾ng
128
lîi c¶ hai nhiÖm vô chèng giÆc ngo¹i x©m vµ c¶i çch ruéng ®Êt ®· ®−a cuéc kh¸ng
chiÕn ®Õn th¾ng lîi. Khi tªn lÝnh Ph¸p cuèi cïng rêi c¶ng H¶i Phßng theo qui ®Þnh hiÖp
nghÞ Gi¬nev¬, miÒn B¾c hoµn toµn gi¶i phãng. Çch m¹ng d©n téc d©n chñ hoµn thµnh
trªn ph¹m vi nöa n−íc.
MiÒn B¾c chuyÓn sang cuéc çch m¹ng XHCN. N−íc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ ®·
cã vÞ trÝ xøng ®¸ng trªn tr−êng quèc tÕ. D©n téc ViÖt Nam ®øng vµo hµng ngò çc d©n
téc tiªn phong chèng ®Õ quèc. N−íc ViÖt Nam trë thµnh thµnh viªn cña hÖ thèng XHCN.
III. GIAI §o¹n 1954-1975

Sau chiÕn th¾ng thùc d©n Ph¸p 1954, lÞch sö ViÖt Nam tiÕp tôc ph¸t triÓn trong t×nh
h×nh míi kh¸ phøc t¹p.
Trªn thÕ giíi, sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña Liªn X« vµ hÖ thèng x· héi chñ nghÜa cïng
víi sù gióp ®ì cña hä ®· t¹o søc m¹nh míi cho çch m¹ng ViÖt Nam.
Phong trµo ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc ®· lµm sôp ®æ c¨n b¶n chñ nghÜa thùc d©n
cò vµ b−íc ®Çu ®Èy chñ nghÜa thùc d©n míi vµo cuéc khñng ho¶ng. Trong çc n−íc d©n
chñ do giai cÊp t− s¶n l·nh ®¹o xuÊt hiÖn xu thÕ míi tiÕn bé lµ xu thÕ hoµ b×nh, trung
lËp. §ã lµ çc yÕu tè tÝch cùc t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho çch m¹ng ViÖt Nam hoµn
thµnh sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc, qu¸ ®é lªn CNXH. §ång thêi nh÷ng khã kh¨n míi
còng xuÊt hiÖn. §Õ quèc Mü r¸o riÕt thùc hiÖn chiÕn l−îc toµn cÇu ph¶n çch m¹ng. Mü
®· v−¬n lªn ®øng ®Çu thÕ giíi t− b¶n vµ nung nÊu tham väng lµm b¸ chñ toµn cÇu. Víi
chiªu bµi chèng céng s¶n, Mü l«i kÐo çc n−íc t− b¶n tËp trung lùc l−îng ®¸nh ph¸
phong trµo gi¶i phãng d©n téc. Sù bÊt hoµ trong phong trµo céng s¶n quèc tÕ cµng t¹o
®iÒu kiÖn cho Mü r¶nh tay ®µn ¸p phong trµo gi¶i phãng d©n téc ®Èy m¹nh x©m l−îc víi
thñ ®o¹n thùc d©n kiÓu míi. Trong ®èi t−îng x©m l−îc Mü chän ViÖt Nam lµm träng
®iÓm. Theo çch ®¸nh gi¸ cña Mü, nÕu mÊt ViÖt Nam th× cã thÓ mÊt nhiÒu n¬i trªn thÕ
giíi, tr−íc hÕt lµ §«ng Nam ¸. Çch m¹ng ViÖt Nam lµ cuéc çch m¹ng triÖt ®Ó giµnh
®éc lËp d©n téc, thèng nhÊt hoµn toµn vµ tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi. Chñ nghÜa x· héi ë
ViÖt Nam sÏ trµn xuèng §«ng Nam ¸ th× chiÕn l−îc toµn cÇu cña Mü ë ch©u ¸ Th¸i
B×nh D−¬ng sÏ bÞ ph¸ vì nghiªm träng. V× thÕ Mü tËp trung lùc l−îng chiÕm gi÷ miÒn
Nam ViÖt Nam. §µn ¸p, ®¸nh b¹i ViÖt Nam, Mü võa ®Æt môc ®Ých ®¸nh b¹i phong trµo
gi¶i phãng d©n téc võa ®¸nh b¹i chñ nghÜa x· héi ë vïng nµy.
VÒ phÝa ta, chóng ta quyÕt b¶o vÖ quyÒn ®éc lËp chñ quyÒn thèng nhÊt toµn vÑn l·nh
thæ cña m×nh. ThÕ lµ ViÖt Nam trë thµnh n¬i ®ông ®Çu lÞch sö quyÕt liÖt gi÷a phong trµo
gi¶i phãng d©n téc víi chñ nghÜa ®Õ quèc, gi÷a chñ nghÜa x· héi vµ chñ nghÜa t− b¶n.
129
Nh©n d©n ViÖt Nam l¹i ph¶i chiÕn ®Êu víi tªn ®Õ quèc ®Çu sá, kÎ thï nguy hiÓm nhÊt cña
loµi ng−êi lµ ®Õ quèc Mü.
Cuéc chiÕn ®Êu cam go diÔn ra trong lóc n−íc ta t¹m thêi bÞ chia c¾t lµm hai miÒn,
víi hai chÕ ®é chÝnh trÞ kh¸c nhau. Mçi miÒn cã mét nhiÖm vô çch m¹ng kh¸c nhau.
Trong ®ã nhiÖm vô çch m¹ng XHCN ë miÒn B¾c lµ nhiÖm vô quyÕt ®Þnh nhÊt ®èi víi sù
ph¸t triÓn cña toµn bé çch m¹ng n−íc ta, ®èi víi sù nghiÖp thèng nhÊt n−íc nhµ. Cßn
çch m¹ng gi¶i phãng miÒn Nam cã t¸c dông trùc tiÕp ®èi víi sù nghiÖp gi¶i phãng miÒn
Nam, thèng nhÊt n−íc nhµ. Nh− vËy lµ chóng ta l¹i tiÕp tôc gi−¬ng cao ngän cê ®éc lËp
d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi, tiÕn hµnh ®ång thêi hai nhiÖm vô chiÕn l−îc cã quan hÖ
chÆt chÏ víi nhau: çch m¹ng XHCN ë miÒn B¾c vµ çch m¹ng d©n téc d©n chñ ë miÒn
Nam nh»m môc tiªu chung lµ hoµn thµnh çch m¹ng d©n téc d©n chñ nh©n d©n trong c¶
n−íc, hoµn thµnh thèng nhÊt n−íc nhµ ®−a c¶ n−íc tiÕn lªn CNXH. Cuéc chiÕn ®Êu suèt
21 n¨m (1954-1975) ®· tr¶i qua nh÷ng chÆng ®−êng cô thÓ: 1954 -1960, 1961-1965,
1965-1968, 1969-1972, 1973-1975. ë mçi chÆng ®−êng, nh©n d©n ta ®· hoµn thµnh
nh÷ng nhiÖm vô cô thÓ, ®Ëp tan mäi ©m m−u cña kÎ thï. Víi ý chÝ “Kh«ng cã g× quÝ h¬n
®éc lËp tù do”, d©n téc ViÖt Nam ®em tÊt c¶ tinh thÇn vµ lùc l−îng, søc m¹nh cña d©n
téc, kÕt hîp víi søc m¹nh cña thêi ®¹i ®Ó chiÕn th¾ng qu©n thï, hoµn thµnh th¾ng lîi c¶
hai nhiÖm vô çch m¹ng ë c¶ hai miÒn ®Êt n−íc.
Tõ 1954 ®Õn 1960. §Æc tr−ng chñ yÕu cña thêi kú nµy ë n−íc ta lµ miÒn B¾c hoµn
toµn gi¶i phãng, qu¸ ®é ®i lªn chñ nghÜa x· héi trong khi miÒn Nam trë thµnh thuéc ®Þa
kiÓu míi cña ®Õ quèc Mü. Trong t×nh h×nh ®ã, çch m¹ng ViÖt Nam ph¶i tiÕn hµnh ®ång
thêi hai nhiÖm vô cñng cè miÒn B¾c vµ gi÷ g×n lùc l−îng ë miÒn Nam.
MiÒn B¾c hoµn toµn gi¶i phãng, nh©n d©n lao ®éng lµm chñ cuéc sèng, lµm chñ x·
héi. Nh−ng miÒn B¾c ®· bÞ tµn ph¸ nÆng nÒ bëi 6 n¨m chiÕn tranh thÕ giíi thø hai, 9
n¨m chiÕn tranh chèng Ph¸p, bëi vËy môc tiªu tr−íc m¾t lµ ph¶i cñng cè miÒn B¾c. Çc
héi nghÞ Trung −¬ng lÇn thø 6, 7, 8 ®· x¸c ®Þnh “§iÒu cèt yÕu lµ ph¶i ra søc cñng cè
miÒn B¾c, ®ång thêi gi÷ v÷ng vµ ®Èy m¹nh cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n miÒn Nam”.
“BÊt kÓ t×nh huèng nµo miÒn B¾c còng ph¶i ®−îc cñng cè”. §−êng lèi cô thÓ lµ “cñng cè
vµ ph¸t triÓn chÕ ®é d©n chñ nh©n d©n tiÕn dÇn tõng b−íc lªn chñ nghÜa x· héi”. C«ng
t¸c c¶i çch ruéng ®Êt vÉn lµ c«ng t¸c träng t©m, nh÷ng c«ng t¸c kh«i phôc kinh tÕ lµ
c«ng t¸c rÊt träng yÕu. (117).
Thùc hiÖn ®−êng lèi trªn, nh©n d©n miÒn B¾c b¾t tay vµo c«ng cuéc kh«i phôc kinh
tÕ. Môc tiªu cña kh«i phôc kinh tÕ lµ phôc håi møc s¶n xuÊt ®¹t møc tr−íc chiÕn tranh
thÕ giíi thø hai (1939), hµn g¾n nh÷ng vÕt th−¬ng chiÕn tranh, gi¶m bít khã kh¨n vµ
n©ng dÇn møc sèng cña nh©n d©n, chuÈn bÞ ®iÒu kiÖn cho viÖc c¶i t¹o vµ ph¸t triÓn kinh
130
tÕ cã kÕ ho¹ch lµm cho miÒn B¾c ®−îc cñng cè, lµm c¬ së cho cuéc ®Êu tranh thèng nhÊt
n−íc nhµ.
Th¾ng lîi cña cuéc c¶i çch ruéng ®Êt ®· xo¸ bá toµn bé chÕ ®é chiÕm h÷u ruéng ®Êt
cña giai cÊp ®Þa chñ, ®−a l¹i ruéng ®Êt cho n«ng d©n, ®· gi¶i phãng søc s¶n xuÊt to lín ë
n«ng th«n, t¹o søc bËt míi to lín ®Èy m¹nh s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, më ®−êng cho c«ng
th−¬ng nghiÖp ph¸t triÓn. §Õn cuèi n¨m 1957 c«ng cuéc kh«i phôc kinh tÕ ®· c¨n b¶n
hoµn thµnh. VÒ n«ng nghiÖp ®· s¶n xuÊt v−ît møc n¨m 1939. C«ng nghiÖp gÇn b»ng
møc tr−íc chiÕn tranh v.v... Sau 3 n¨m kh«i phôc, kinh tÕ quèc doanh ®· n¾m toµn bé
çc ngµnh kinh tÕ then chèt, gi÷ vai trß l·nh ®¹o nÒn kinh tÕ quèc doanh. §êi sèng vËt
chÊt, tinh thÇn cña nh©n d©n ®−îc c¶i thiÖn, n«ng d©n cã c¬m ¨n, ¸o mÆc, n¹n thÊt
nghiÖp ®· ®−îc gi¶i quyÕt.
Trªn c¬ së th¾ng lîi cña kh«i phôc kinh tÕ, nh©n d©n ta thùc hiÖn kÕ ho¹ch 3 n¨m
c¶i t¹o x· héi chñ nghÜa vµ b−íc ®Çu ph¸t triÓn kinh tÕ v¨n ho¸ (1958-1960). Môc tiªu
cña kÕ ho¹ch nµy lµ x¸c lËp quan hÖ s¶n xuÊt XHCN vµ x©y dùng thµnh phÇn kinh tÕ
quèc doanh lµm lùc l−îng l·nh ®¹o nÒn kinh tÕ quèc d©n. Träng t©m cña viÖc c¶i t¹o
XHCN lµ vÊn ®Ò hîp t¸c ho¸ vµ tæ chøc xÝ nghiÖp c«ng t− hîp doanh, trong ®ã hîp t¸c
ho¸ n«ng nghiÖp lµ kh©u chÝnh. Sau 3 n¨m thùc hiÖn, ®Õn cuèi n¨m 1960 ®· cã 84,8% sè
hé n«ng d©n vµo hîp t¸c x· víi 78% diÖn tÝch canh t¸c, 90% thî thñ c«ng, 60% ng−êi
bu«n b¸n nhá vµo hîp t¸c x·, tæ kinh doanh, 100% c¬ së c«ng nghiÖp t− nh©n vµo c«ng
t− hîp doanh. Nh÷ng kÕt qu¶ trªn chøng tá chÕ ®é së h÷u XHCN d−íi hai h×nh thøc
toµn d©n vµ së h÷u tËp thÓ ®−îc x©y dùng trong toµn bé nÒn kinh tÕ quèc d©n. Quan hÖ
s¶n xuÊt XHCN ë miÒn B¾c ®−îc x¸c lËp. §ång thêi viÖc x©y dùng vµ ph¸t triÓn thµnh
phÇn kinh tÕ quèc doanh ngµy cµng m¹nh. C«ng nghiÖp quèc doanh chiÕm 89,9% tæng
gi¸ trÞ s¶n l−îng c«ng nghiÖp. B×nh qu©n thu nhËp tÝnh theo ®Çu ng−êi t¨ng gÊp hai lÇn.
V¨n ho¸, y tÕ ®Òu ph¸t triÓn vµ thu ®−îc kÕt qu¶ ®¸ng kÓ. Häc sinh phæ th«ng t¨ng gÊp 2
lÇn, häc sinh trung häc chuyªn nghiÖp, ®¹i häc t¨ng 4 lÇn. Sè gi−êng bÖnh t¨ng 2 lÇn.
Nh÷ng sè liÖu nµy chøng tá ®êi sèng nh©n d©n ®−îc n©ng cao mét b−íc.
VÒ ho¹t ®éng ®èi ngo¹i cña nhµ n−íc tiÕn lªn mét b−íc míi. Çc n−íc XHCN viÖn
trî tÝch cùc cho c«ng cuéc x©y dùng miÒn B¾c.
KÕt qu¶ cña ho¹t ®éng ®èi ngo¹i, ®èi néi trªn ®©y lµm cho miÒn B¾c thùc sù ®−îc
cñng cè, lµm hËu ph−¬ng v÷ng ch¾c cho çch m¹ng miÒn Nam.
ë miÒn Nam tõ n¨m 1954 - 1960, nh©n d©n ®Êu tranh ®ßi hiÖp th−¬ng thèng nhÊt vµ
gi÷ g×n lùc l−îng. Chñ tr−¬ng cña ta lµ chuyÓn sang ho¹t ®éng bÝ mËt b¸m d©n, b¸m ®Êt,
®Êu tranh gi÷ g×n lùc l−îng, chuÈn bÞ cho cao trµo míi. ë thµnh thÞ miÒn Nam næi lªn
phong trµo ®Êu tranh b¶o vÖ hoµ b×nh, ®ßi hiÖp th−¬ng tæng tuyÓn cö, chèng tr−ng cÇu ý
131
d©n, hµng tr¨m uû ban ®Êu tranh v× hoµ b×nh ®−îc thµnh lËp, tiªu biÓu lµ phong trµo hoµ
b×nh ë Sµi Gßn - Chî Lín. Phong trµo c«ng nh©n ph¸t triÓn m¹nh mÏ. Hµng v¹n c«ng
nh©n ®· b·i c«ng ®ßi çc quyÒn d©n sinh d©n chñ, ®ßi tù do nghiÖp ®oµn.
ë n«ng th«n, phong trµo chèng c−íp ®Êt, chèng t¨ng t«, chèng khñng bè, chèng “tè
céng, diÖt céng”, “chèng dån lµng” ph¸t triÓn m¹nh.
§ång thêi c¶ miÒn Nam dÊy lªn phong trµo ®Êu tranh chÝnh trÞ ®ßi hiÖp th−¬ng tæng
tuyÓn cö hoµ b×nh s©u réng, m¹nh mÏ. Hµng triÖu l−ît ng−êi mÝt tinh, biÓu t×nh, b·i
c«ng, b·i thÞ, lÊy ch÷ ký, ®−a kiÕn nghÞ ®ßi chÝnh quyÒn DiÖm ph¶i hiÖp th−¬ng tæng
tuyÓn cö thèng nhÊt ®Êt n−íc. Phong trµo ®Êu tranh ®· lµm gi¶m uy thÕ cña chÝnh quyÒn
Mü - DiÖm. Trong thêi gian nµy, cuéc ®Êu tranh chèng chÝnh s¸ch “tè céng, diÖt céng” lµ
quyÕt liÖt nhÊt.
Mü - DiÖm coi tè céng, diÖt céng lµ quèc s¸ch nh»m tiªu diÖt çc lùc l−îng ®èi lËp,
mµ chñ yÕu lµ ®¸nh ph¸ lùc l−îng çch m¹ng, uy thÕ cña ng−êi çch m¹ng. Nh÷ng
phong trµo ®Êu tranh chÝnh trÞ vÉn ph¸t triÓn rÇm ré. Hµng triÖu l−ît ng−êi tham gia.
Theo sè liÖu thèng kª ch−a ®Çy ®ñ tõ 1955 - 1959 cã gÇn 18 triÖu l−ît ng−êi tham gia.
Trªn thùc tÕ mét ®éi qu©n chÝnh trÞ chèng Mü ®· ra ®êi. Song song víi lùc l−îng chÝnh
trÞ cña quÇn chóng, lùc l−îng vò trang ®−îc x©y dùng dÇn, ®Õn 1957 ®· cã 37 ®¹i ®éi vò
trang. NhiÒu ®éi diÖt ¸c trõ gian ra ®êi. Lùc l−îng vò trang ®· lËp nhiÒu thµnh tÝch b¶o
vÖ c¨n cø, ®¸nh mét sè trËn tiªu diÖt nguþ qu©n, hç trî cho ®Êu tranh chÝnh trÞ.
Run sî tr−íc phong trµo çch m¹ng cña quÇn chóng, Mü-DiÖm th¼ng tay dïng chÝnh
s¸ch ph¸t xÝt, khñng bè tr¾ng nh»m ng¨n chÆn dßng th¸c çch m¹ng. Chóng ra ®¹o luËt
10-59, ®Æt ng−êi céng s¶n ra ngoµi vßng ph¸p luËt. L«i m¸y chÐm ®i kh¾p miÒn Nam giÕt
h¹i d©n v« téi. Kh«ng khÝ khñng bè ®Ì nÆng lªn mäi th«n Êp. M©u thuÉn gi÷a nh©n d©n
miÒn Nam víi chÝnh quyÒn Mü - DiÖm trë nªn v« cïng c¨ng th¼ng. Nh©n d©n muèn næi
dËy lËt ®æ chÝnh quyÒn Mü - DiÖm. Sù tµn b¹o cña kÎ thï thóc ®Èy nh©n d©n miÒn Nam
ph¶i cÇm vò khÝ vïng lªn lËt ®æ Mü - DiÖm. Trong lóc c¶ miÒn Nam s«i sôc c¨m thï th×
nghÞ quyÕt 15 cña Trung −¬ng vµo ®Õn miÒn Nam. NghÞ quyÕt nªu râ: ®¸nh ®æ chÕ ®é
thèng trÞ Mü - DiÖm gi¶i phãng miÒn Nam lµ nhiÖm vô chung, lµ lîi Ých chung, yªu cÇu
chung cña nh©n d©n c¶ n−íc. Do ®ã ngoµi con ®−êng çch m¹ng, nh©n d©n miÒn Nam
kh«ng cßn con ®−êng nµo kh¸c h¬n ®Ó tù gi¶i phãng khái xiÒng xÝch n« lÖ.
Thùc hiÖn nghÞ quyÕt 15 cña Trung −¬ng, tØnh BÕn Tre ph¸t ®éng “tuÇn lÔ toµn d©n
®ång khëi”. Nh©n d©n nhÊt tÒ næi dËy ph¸ vì tõng m¶ng lín bé m¸y cai trÞ vµ hÖ thèng
k×m kÑp cña ®Þch ë çc th«n x·. Tõ BÕn Tre phong trµo §ång Khëi nhanh chãng lan
réng kh¾p miÒn Nam. §Õn cuèi n¨m 1960 ®· cã sù phèi hîp nhÞp nhµng gi÷a hai lùc
l−îng qu©n sù vµ chÝnh trÞ, gi÷a ba mÆt trËn: qu©n sù, chÝnh trÞ vµ binh vËn, ®Ëp tan
132
nguþ quyÒn c¬ së, giµnh quyÒn lµm chñ cho nh©n d©n. MÆt trËn d©n téc gi¶i phãng miÒn
Nam ra ®êi. Cã thÓ nãi ®Õn n¨m 1960 nh©n d©n miÒn Nam ®· ®¸nh b¹i cuéc chiÕn tranh
mét phÝa cña Mü - DiÖm, gi÷ g×n ®−îc lùc l−îng çch m¹ng t¹i chç ®Ó khi cã thêi c¬
vïng lªn giµnh quyÒn lµm chñ. Nh÷ng cuéc khëi nghÜa tõng phÇn xuÊt hiÖn. NhiÖm vô
cñng cè miÒn B¾c, gi÷ g×n lùc l−îng çch m¹ng ë miÒn Nam cña nh÷ng n¨m 1954 - 1960
®· ®¹t ®−îc nh÷ng th¾ng lîi cho phÐp çch m¹ng ViÖt Nam tiÕn lªn chÆng ®−êng míi
®Çy triÓn väng.
Tõ 1961 -1965 çch m¹ng ViÖt Nam vÉn tiÕp tôc D−¬ng cao ngän cê ®éc lËp d©n téc
vµ chñ nghÜa x· héi ®Ó võa x©y dùng chñ nghÜa x· héi, miÒn B¾c võa ®¸nh b¹i chiÕn
tranh ®Æc biÖt ë miÒn Nam.
§Ó cøu chÕ ®é nguþ quyÒn tr¸nh khái bÞ sôp ®æ, ®Õ quèc Mü thùc hiÖn chiÕn l−îc
chiÕn tranh míi: chiÕn tranh ®Æc biÖt (1961 - 1965). Môc ®Ých cña “chiÕn tranh ®Æc
biÖt”lµ chèng l¹i chiÕn tranh du kÝch, chèng l¹i chiÕn tranh gi¶i phãng cña nh©n d©n.
Ph−¬ng thøc tiÕn hµnh chiÕn tranh ®Æc biÖt lµ dïng lùc l−îng nguþ qu©n víi vò khÝ
ph−¬ng tiÖn chiÕn tranh vµ cè vÊn Mü. BiÖn ph¸p chñ yÕu lµ dÇn dÇn lËp Êp chiÕn l−îc.
Dån d©n lËp Êp ®−îc coi lµ quèc s¸ch ®Ó “t¸t n−íc, b¾t ç”, t¸ch lùc l−îng çch m¹ng ra
khái d©n ®Ó b¾t çn bé, ph¸ phong trµo, cuèi cïng lµ tiªu diÖt lùc l−îng çch m¹ng:
Thùc chÊt cña cuéc chiÕn tranh ®Æc biÖt lµ dïng ng−êi ViÖt ®¸nh ng−êi ViÖt.
Thùc hiÖn kÕ ho¹ch trªn, Mü t¨ng 19.000 qu©n chiÕn ®Êu cho DiÖm, trang bÞ cho
nguþ qu©n çc thiÕt bÞ kü thuËt hiÖn ®¹i, chiÕn tranh míi “trùc th¨ng vËn”, “thiÕt xa vËn”
vµ tiÕn hµnh çc cuéc hµnh qu©n cµn quÐt, dån d©n lËp Êp ®Ó “b×nh ®Þnh” miÒn Nam víi
kÕ ho¹ch Stal©y-Taylo.
Çch m¹ng miÒn Nam ®ang ®øng tr−íc mét thö th¸ch nghiªm träng. NhiÖm vô cÊp
b¸ch cña çch m¹ng miÒn Nam lµ gi÷ v÷ng, më réng quyÒn lµm chñ ®· giµnh ®−îc, ®¸nh
b¹i chiÕn l−îc “chiÕn tranh ®Æc biÖt” cña Mü -DiÖm.
Ph−¬ng h−íng chiÕn l−îc cña çch m¹ng miÒn Nam lµ ph¸t triÓn theo con ®−êng
tiÕn lªn tæng khëi nghÜa. Ph−¬ng ch©m ®Êu tranh lµ: ®Èy m¹nh h¬n n÷a ®Êu tranh chÝnh
trÞ, ®ång thêi ®Èy m¹nh ®Êu tranh vò trang lªn song song víi ®Êu tranh chÝnh trÞ, tiÕn
c«ng ®Þch c¶ hai mÆt: chÝnh trÞ vµ qu©n sù. Ra søc x©y dùng lùc l−îng chÝnh trÞ, ph¸t
®éng quÇn chóng næi dËy. X©y dùng lùc l−îng vò trang tiÕn c«ng tiªu diÖt ®Þch, x©y dùng
mÆt trËn vµ chÝnh quyÒn, x©y dùng c¨n cø ®Þa, n¾m v÷ng c«ng t¸c binh vËn. TÊt c¶ nh»m
x©y dùng lùc l−îng çch m¹ng ngµy cµng m¹nh.
Thùc hiÖn çc nhiÖm vô trªn, nh©n d©n miÒn Nam ®· ®Êu tranh anh dòng lÇn l−ît
®¸nh b¹i mäi kÕ ho¹ch cña Mü - DiÖm. Lùc l−îng chÝnh trÞ ngµy cµng m¹nh. MÆt trËn
d©n téc gi¶i phãng miÒn Nam ngµy cµng më réng. ë çc x· gi¶i phãng, uû ban MÆt trËn
133
lµm chøc n¨ng chÝnh quyÒn. Çc tæ chøc thµnh viªn cña MÆt trËn ngµy cµng thu hót
®«ng ®¶o çc tÇng líp quÇn chóng nh©n d©n. Lùc l−îng vò trang ®· h×nh thµnh ba thø
qu©n râ rÖt. Ngµy 15 2-1961 qu©n gi¶i phãng miÒn Nam ViÖt Nam ra ®êi. Çc lùc l−îng
chÝnh trÞ kÕt hîp víi lùc l−îng vò trang tiÕn hµnh cuéc ®Êu tranh toµn diÖn, kÕt hîp tiÕn
c«ng víi ‘næi dËy, thùc hiÖn ba mòi gi¸p c«ng (chÝnh. trÞ, qu©n sù, binh vËn). Cuéc ®Êu
tranh diÔn ra quyÕt liÖt, dai d¾ng, liªn miªn nh»m chèng ph¸ kÕ ho¹ch dån d©n lËp Êp
môc tiªu c¬ b¶n cña kÕ ho¹ch Xtal©y-taylo.
Trªn toµn miÒn Nam 11 triÖu l−ît ng−êi ®· ®−îc huy ®éng ph¸ rµo ®èt thÎ trë vÒ lµng
cò. NhiÒu Êp sau khi d©n næi dËy lµm chñ ®· chuyÓn thµnh lµng, Êp chiÕn ®Êu. Ph¸ Êp
chiÕn l−îc, cñng cè x©y dùng më réng vïng gi¶i phãng, ®Èy m¹nh x©y dùng thùc lùc mäi
mÆt ®· t¹o thuËn lîi cho nhiÖm vô ®¸nh b¹i çc cuéc hµnh qu©n cµn quÐt cña ®Þch. Cuéc
chiÕn ®Êu trë nªn quyÕt liÖt h¬n. §Þch sö dông nhiÒu thñ ®o¹n vµ biÖn ph¸p míi nh−
“bña l−íi phãng lao”, “trªn ®e d−íi bóa”. “ph−îng hoµng vå måi” ®Ó tiªu diÖt çch m¹ng
miÒn Nam. Nh÷ng mäi tÝnh to¸n cña Mü - nguþ ®Òu thÊt b¹i. Qu©n d©n miÒn Nam kiªn
c−êng ®¸nh b¹i mäi cuéc hµnh qu©n cµn quÐt, çc chiÕn thuËt vµ biÖn ph¸p t¸c chiÕn
cña ®Þch giµnh nh÷ng th¾ng lîi quan träng. Tiªu biÓu lµ trËn Êp B¾c ngµy 2-l-1963.
ChiÕn th¾ng Êp B¾c ®¸nh dÊu sù chuyÓn vÒ chÊt cña chiÕn tranh çch m¹ng miÒn Nam,
“b¸o hiÖu kh¶ n¨ng ®¸nh th¾ng nh÷ng chiÕt thuËt c¬ ®éng b»ng m¸y bay lªn th¼ng vµ xe
t¨ng thiÕt gi¸p cña Mü - Nguþ”. Sau Êp B¾c c¶ miÒn Nam dÊy lªn phong trµo tiÕn c«ng vµ
næi dËy, tiªu diÖt nguþ qu©n, ph¸ Êp chiÕn l−îc sau mét n¨m r−ìi thùc hiÖn kÕ ho¹ch
Xtal©y - Taylo vÉn kh«ng cøu v·n ®−îc nguþ qu©n nguþ quyÒn, ng−îc l¹i m©u thuÉn néi
bé cña chóng ngµy cµng gay g¾t. ChÝnh quyÒn Ng« §×nh DiÖm khñng ho¶ng trÇm träng
vµ ®Õn 1-11- 1963 diÔn ra cuéc ®¶o chÝnh lËt ®æ DiÖm - Nhu. Nh÷ng viÖc “thay ngùa gi÷a
dßng” kh«ng xoay chuyÓn ®−îc t×nh thÕ. KÕ ho¹ch Xtal©y-taylo vÉn bÞ ph¸ s¶n. D−¬ng
V¨n Minh thay Ng« §×nh DiÖm l¹i bÞ lËt ®æ th¸ng 1-1964. Mü ®−a NguyÔn Kh¸nh lªn
thay thÕ. Mäi cè g¾ng cña Mü - nguþ thÓ hiÖn b»ng kÕ ho¹ch Gi«n s¬n - Macnamara,
nh»m b×nh ®Þnh miÒn Nam trong vßng 2 n¨m, ®Èy chiÕn tranh ®Æc biÖt ®Õn ®Ønh cao.
Nh−ng Macnamara bÞ giÕt hôt. Qu©n gi¶i phãng më nhiÒu chiÕn dÞch tiªu diÖt ®Þch, tiªu
biÓu lµ trËn B×nh Gi·. ChiÕn th¾ng ®· më ra thêi kú míi: kÕt hîp chiÕn tranh du kÝch víi
chiÕn tranh chÝnh qui, kÕt hîp næi dËy cña quÇn chóng vµ ho¹t ®éng qu©n sù.
§−îc sù phèi hîp cña lùc l−îng vò trang, nh©n d©n næi dËy ph¸ hÇu hÕt Êp chiÕn
l−îc.
§Õn cuèi n¨m 1965 nguþ qu©n “x−¬ng sèng” cña chiÕn tranh ®Æc biÖt, dùng tr−íc
nguy c¬ bÞ tiªu diÖt. Nh©n d©n ®· thùc hiÖn tèt chñ tr−¬ng ®¶ng viªn b¸m ch¾c d©n, d©n
b¸m ch¾c ®Êt, du kÝch b¸m ch¾c ®Þch. V× vËy hÖ thèng Êp “tÇng tÇng líp líp” cña ®Þch bÞ
ph¸ vì tõ bªn trong. §Õn cuèi n¨m 1965 “quèc s¸ch” Êp chiÕn l−îc bÞ ph¸ s¶n hoµn toµn.
134
Çch m¹ng miÒn Nam lín m¹nh c¶ thÕ vµ lùc. Lùc l−îng çch m¹ng lín m¹nh kh«ng
ngõng. Vïng gi¶i phãng më réng thµnh hËu ph−¬ng trùc tiÕp cho çch m¹ng. Tuy nhiªn
çc nhu cÇu c¬ b¶n cña çch m¹ng miÒn Nam vÉn do c¨n cø ®Þa- hËu ph−¬ng miÒn B¾c
®¶m nhiÖm vµ con ®−êng vËn t¶i chiÕn l−îc tõ B¾c vµo Nam, ®−êng 559 h×nh thµnh. Con
®−êng ®ã ®· ®¸p øng nhu cÇu lÞch sö cña cuéc chiÕn tranh çch m¹ng, ®· lµ m¹ch m¸u
nèi liÒn c«ng cuéc x©y dùng CNXH miÒn B¾c vµ cuéc chiÕn ®Êu ë miÒn Nam. Tõ ®ã
nh©n d©n miÒn Nam ®¸nh b¹i chiÕn tranh ®Æc biÖt cña ®Õ quèc Mü - Nguþ.
Trªn miÒn B¾c, nh©n d©n b¾t ®Çu thùc hiÖn kÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø nhÊt nh»m tiÕp
tôc hoµn thiÖn quan hÖ s¶n xuÊt XHCN vµ b−íc ®Çu x©y dùng c¬ së vËt chÊt CNXH. C¶
miÒn B¾c s«i næi çc phong trµo thi ®ua v−ît møc kÕ ho¹ch 5 n¨m (1961-1965). Phong
trµo hîp t¸c ho¸ n«ng nghiÖp ph¸t triÓn nhanh. §Õn n¨m 1965 ®· cã 88,8% nÒn c«ng
nghiÖp hîp t¸c ho¸ cïng giai cÊp n«ng d©n tËp thÓ h×nh thµnh. NhiÒu trung t©m c«ng
nghiÖp míi ®−îc x©y dùng, mét sè thµnh phè c«ng nghiÖp ®· xuÊt hiÖn. C«ng nghiÖp
phôc vô n«ng nghiÖp cã hiÖu qu¶, vai trß chñ ®¹o cña c«ng nghiÖp trong nÒn kinh tÕ
quèc d©n b−íc ®Çu ®−îc x¸c lËp.
Thùc hiÖn NghÞ quyÕt Héi nghÞ lÇn thø 7 cña Trung −¬ng ®¶ng (6- 1961) vÒ c«ng
nghiÖp, miÒn B¾c ®· x©y dùng ®−îc mét phÇn ®¸ng kÓ c¬ së vËt chÊt kü thuËt cña chñ
nghÜa x· héi. Çc ngµnh c«ng nghiÖp chñ yÕu nh− ®iÖn, c¬ khÝ, luyÖn kim, ho¸ chÊt, vËt
liÖu x©y dùng v.v... h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nhanh. §Õn n¨m 1965 ®· cã 1.132 xÝ nghiÖp
c«ng nghiÖp quèc doanh.
Cïng víi sù ph¸t triÓn c«ng nghiÖp, ®éi ngò çn bé c«ng nh©n kü thuËt ngµy cµng
®«ng, ®Õn n¨m 1965 ®· cã h¬n 650.000 ng−êi.
V¨n ho¸ gi¸o dôc ph¸t triÓn m¹nh, ®· cã 4,5 triÖu ng−êi ®i häc trªn sè 16 triÖu d©n.
Çc lo¹i h×nh tr−êng phæ th«ng çc cÊp, trung häc chuyªn nghiÖp ®¹i häc ph¸t triÓn
m¹nh gÊp 2 lÇn so víi n¨m 1960.
Søc khoÎ cña nh©n d©n ®−îc b¶o vÖ. M¹ng l−íi y tÕ ®−îc x©y dùng tõ thµnh thÞ ®Õn
n«ng th«n. §Õn 1965 cã 70% huyÖn cã bÖnh viÖn, ®éi ngò çn bé y tÕ t¨ng 5 lÇn so víi
n¨m 1960. §êi sèng vËt chÊt, tinh thÇn cña nh©n d©n tõng b−íc ®−îc n©ng cao. §Õn n¨m
1965, cã gÇn 100 ®¬n vÞ nghÖ thuËt chuyªn nghiÖp.
Çc tÖ n¹n x· héi gi¶m dÇn, ®¹o ®øc míi nÕp sèng míi XHCN tõng b−íc ®−îc x©y
dùng.
Toµn §¶ng, toµn d©n toµn qu©n thi ®ua lao ®éng s¶n xuÊt, luyÖn qu©n, hoµn thµnh
v−ît møc kÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø nhÊt, x©y dùng CNXH ë miÒn B¾c, lµm nghÜa vô hËu
ph−¬ng víi miÒn Nam ruét thÞt. Phong trµo lµm thªm ngµy, thªm giê, thªm s¶n phÈm cña
®ång bµo miÒn B¾c v× miÒn Nam diÔn ra s«i næi réng kh¾p. M¹ch m¸u giao th«ng t¨ng
135
c−êng më réng, ®¶m b¶o phßng thñ miÒn B¾c, t¨ng c−êng lùc l−îng mäi mÆt cho miÒn
Nam. Nhê ®ã khèi l−îng hµng ®−a vµo chiÕn tr−êng t¨ng rÊt nhanh. N¨m 1962 gÊp 3 lÇn
n¨m 1961. §−êng vËn t¶i trªn biÓn tõ B¾c vµo Nam ®−îc thiÕt lËp do ®oµn 759 vËn hµnh,
chuyÓn hµng ngµn tÊn vò khÝ vµo chiÕn tr−êng Nam bé. Hµng v¹n çn bé, chiÕn sÜ, hµng
ngµn tÊn l−¬ng thùc, hµng chôc tÊn thuèc men, hµng tr¨m ngµn khÈu sóng, hµng ngµn
tÊn vò khÝ ®−îc chuyÓn tõ B¾c vµo Nam.
Sù t¨ng c−êng to lín vÒ søc ng−êi, søc cña vµ sù cæ vò tinh thÇn cña hËu ph−¬ng lín
®èi víi çch m¹ng miÒn Nam ®· gãp phÇn quan träng ®¸nh b¹i chiÕn tranh ®Æc biÖt cña
®Õ quèc Mü.
MiÒn B¾c víi nhiÖm vô träng t©m lµ x©y dùng chñ nghÜa x· héi ®· ®¹t ®−îc nh÷ng
thµnh tùu ®¸ng kÓ ë chÆng ®−êng ®Çu tiªn.
Th¾ng lîi cña kÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø nhÊt thóc ®Èy lùc l−îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn,
cñng cè mét b−íc quan träng quan hÖ s¶n xuÊt XHCN. Çc ngµnh kinh tÕ quèc d©n ph¸t
triÓn ®ång ®Òu. Thµnh phÇn kinh tÕ quèc doanh ngµy cµng gi÷ vai trß chñ ®¹o trong nÒn
kinh tÕ quèc d©n. §êi sèng vËt chÊt, tinh thÇn cña nh©n d©n ®−îc n©ng cao mét b−íc.
KÕt qu¶ qu¸ tr×nh thùc hiÖn kÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø nhÊt lµ b−íc ®Çu thiÕt lËp ®−îc c¬ së
ban ®Çu cña mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi míi víi quan hÖ s¶n xuÊt XHCN vµ nh÷ng c¬
së vËt chÊt kü thuËt ban ®Çu cña CNXH, t¹o ra sù biÕn ®æi trªn mäi lÜnh vùc ®Ó “miÒn
B¾c n−íc ta tiÕn nh÷ng b−íc dµi ch−a tõng cã trong lÞch sö d©n téc. §Êt n−íc, x· héi,
con ng−êi ®Òu ®æi míi”(118).
Trong khi nh©n d©n ViÖt Nam ra søc x©y dùng CNXH ë miÒn B¾c vµ kh¸ng chiÕn
chèng chiÕn tranh ®Æc biÖt ë miÒn Nam th× trong phong trµo céng s¶n vµ c«ng nh©n quèc
tÕ diÔn ra cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµ chñ nghÜa xÐt l¹i hiÖn ®¹i. §Æc
biÖt cuéc ®Êu tranh trong néi bé çc n−íc XHCN g©y t¸c h¹i ®Õn phong trµo çch m¹ng
thÕ giíi, tæn th−¬ng sù ®oµn kÕt trong phong trµo céng s¶n vµ c«ng nh©n quèc tÕ, ¶nh
h−ëng tiªu cùc ®Õn çch m¹ng n−íc ta.
Chñ nghÜa xÐt l¹i hiÖn ®¹i ®· vøt bá linh hån cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin, phñ nhËn
®Êu tranh giai cÊp, tho¶ hiÖp mét çch v« nguyªn t¾c gi÷a giai cÊp bãc lét vµ bÞ bãc lét,
phñ nhËn çch m¹ng v« s¶n vµ chuyªn chÝnh v« s¶n.
Chñ nghÜa ®Õ quèc vµ bÌ lò tay sai ®· lîi dông t×nh h×nh ®ã, kh¬i s©u sù bÊt ®ång
gi÷a mét sè ®¶ng vµ mét sè n−íc anh em.
Trong cuéc ®Êu tranh ®ã ®· cã ng−êi dao ®éng tr−íc nh÷ng khã kh¨n phøc t¹p cña
phong trµo céng s¶n vµ c«ng nh©n quèc tÕ, hoµi nghi ®−êng lèi cña §¶ng. Nh−ng §¶ng
ta, trªn c¬ së ph©n tÝch khoa häc vÒ tÝnh chÊt, néi dung cña thêi ®¹i, vÒ so s¸nh lùc l−îng
çch m¹ng vµ ph¶n çch m¹ng ®· ®Êu tranh kh«ng khoan nh−îng chèng chñ nghÜa xÐt
136
l¹i hiÖn ®¹i, kiªn ®Þnh con ®−êng chñ nghÜa M¸c-Lªnin l·nh ®¹o nh©n d©n ta ®i theo con
®−êng ®· chän: con ®−êng çch m¹ng v« s¶n. KÕt hîp x©y dùng chñ nghÜa x· héi víi
chiÕn ®Êu b¶o vÖ ®éc lËp d©n téc, nh©n d©n ta ®· v−ît qua ®−îc sù bÊt ®ång trong phong
trµo céng s¶n vµ c«ng nh©n quèc tÕ, tranh thñ ®−îc sù ñng hé to lín cña Liªn X«, Trung
Quèc vµ çc n−íc XHCN kh¸c.
§øng tr−íc nguy c¬ sôp ®æ cña nguþ qu©n, nguþ quyÒn miÒn Nam, ®Õ quèc Mü xóc
tiÕn mäi ©m m−u chèng ph¸ miÒn B¾c. Ngµy 5-8-1964 chóng ®· dïng kh«ng qu©n b¾n
ph¸ miÒn B¾c, g©y ra sù kiÖn “VÞnh B¾c bé”, chuÈn bÞ cho m−u ®å chiÕn tranh míi. Sau
sù kiÖn nµy, mét lµn sãng chèng Mü d©ng cao trªn kh¾p miÒn B¾c, tõ ®ång b»ng ®Õn
miÒn nói, thµnh thÞ ®Õn n«ng th«n, kh¼ng ®Þnh ý chÝ cña toµn d©n quyÕt ®¸nh b¹i mäi
©m m−u vµ hµnh ®éng më réng chiÕn tranh cña ®Õ quèc Mü.
N¨m 1965 lÞch sö d©n téc ViÖt Nam b−íc vµo giai ®o¹n thö th¸ch quyÕt liÖt h¬n. §Õ
quèc Mü më réng chiÕn tranh, thùc hiÖn nÊc thang chiÕn tranh cao nhÊt cña ®Õ quèc Mü
ë ViÖt Nam tiÕn hµnh chiÕn tranh côc bé ë miÒn Nam vµ chiÕn tranh ph¸ ho¹i ë miÒn
B¾c b»ng kh«ng qu©n vµ h¶i qu©n.
TiÕn hµnh chiÕn tranh côc bé Mü m−u toan nhanh chãng t¹o ra −u thÕ vÒ binh lùc,
ho¶ lùc, cã thÓ ¸p ®¶o chñ lùc gi¶i phãng qu©n miÒn Nam b»ng chiÕn l−îc qu©n sù míi
“t×m diÖt”, cè giµnh l¹i thÕ chñ ®éng trªn chiÕn tr−êng, ®Èy lùc l−îng vò trang cña ta trë
vÒ thÕ phßng ngù, buéc ta ph¶i ®¸nh nhá, hoÆc rót vÒ biªn giíi lµm cho chiÕn tranh çch
m¹ng tµn lôi dÇn. §ång thêi cñng cè më réng vïng hËu ph−¬ng cña chóng, giµnh d©n,
giµnh ®Êt mµ ta ®· gi¶i phãng.
TiÕn hµnh chiÕn tranh ph¸ ho¹i miÒn B¾c, Mü hy väng ®¸nh ph¸ c¨n cø ®Þa çch
m¹ng cña c¶ n−íc, hËu ph−¬ng lín cña cuéc chiÕn ®Êu chèng Mü ë miÒn Nam, bæ sung
cho cuéc chiÕn tranh côc bé ë miÒn Nam: ng¨n chÆn sù chi viÖn cña miÒn B¾c, lµm gi¶m
søc tiÕn c«ng cña lùc l−îng çch m¹ng miÒn Nam. Trong 4 n¨m (1965 - 1968) víi bé m¸y
chiÕn tranh khæng lå cña mét ®Õ quèc siªu c−êng, Mü ®· huy ®éng vµo cuéc chiÕn tranh
ViÖt Nam: 68% bé binh, 60% lÝnh thuû ®¸nh bé, 32% kh«ng qu©n chiÕn tranh, 50%
kh«ng qu©n chiÕn l−îc, 40% h¶i qu©n. Chi phÝ 352 tû ®« la, nÐm 7,85 triÖu tÊn bom
xuèng c¶ hai miÒn Nam - B¾c ViÖt Nam ®Ó kÐo lïi ViÖt Nam trë vÒ thêi kú ®å ®¸.
Nh÷ng m−u toan trªn ®©y cña ®Õ quèc Mü lµ thö th¸ch nghiªm träng ®èi víi lÞch sö
d©n téc, víi nh©n d©n ViÖt Nam. §ång thêi còng lµm cho m©u thuÉn gi÷a toµn thÓ d©n
téc ViÖt Nam víi bän x©m l−îc Mü vµ bÌ lò tay sai trë nªn quyÕt liÖt nhÊt. D©n téc ViÖt
Nam ®· quyÕt t©m huy ®éng c¶ n−íc lªn ®−êng ®¸nh Mü, quyÕt “xÎ däc Tr−êng S¬n ®i
cøu n−íc” ®Ó ®¸nh b¹i ®Õ quèc Mü, b¶o vÖ miÒn B¾c XHCN, gi¶i phãng miÒn Nam, hoµn
thµnh cuéc çch m¹ng d©n téc, d©n chñ trong c¶ n−íc.
137
Chèng Mü cøu n−íc trë thµnh nhiÖm vô thiªng liªng hµng ®Çu cña c¶ d©n téc. MiÒn
B¾c lµ hËu ph−¬ng lín, miÒn Nam lµ tiÒn tuyÕn lín. TiÒn tuyÕn gäi, hËu ph−¬ng tr¶ lêi,
nh©n d©n hai miÒn Nam B¾c thi ®ua ®¸nh th¾ng giÆc Mü x©m l−îc. NhËn thøc s©u s¾c
ch©n lý ®éc lËp d©n téc vµ CNXH kh«ng thÓ t¸ch rêi nhau, çch m¹ng gi¶i phãng miÒn
Nam vµ çch m¹ng XHCN miÒn B¾c ®−îc ®Æt trong mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a hËu
ph−¬ng vµ tiÒn tuyÕn. Thùc tiÔn 10 n¨m ®Êu tranh (1955-1965) cho thÊy nÕu kh«ng cã
hËu ph−¬ng miÒn B¾c XHCN th× kh«ng cã th¾ng lîi trong çch m¹ng d©n téc, d©n chñ ë
miÒn Nam. Do ®ã trong bÊt kú t×nh huèng nµo miÒn B¾c ph¶i ®−îc b¶o vÖ, cñng cè, ph¸t
triÓn lªn CNXH. Çch m¹ng miÒn B¾c bao gåm hai nhiÖm vô võa s¶n xuÊt võa chiÕn
®Êu. Hai nhiÖm vô nµy quan hÖ kh¨ng khÝt víi nhau vµ víi çch m¹ng miÒn Nam. Víi
nhËn thøc ®óng ®¾n Êy c¶ n−íc dÊy lªn cao trµo çch m¹ng réng lín ch−a tõng cã trong
lÞch sö, võa s¶n xuÊt võa chiÕn ®Êu quyÕt ®¸nh th¾ng giÆc mü x©m l−îc.
Nh©n d©n miÒn B¾c chiÕn ®Êu víi khÈu hiÖu “nh¾m th¾ng qu©n thï mµ b¾n”, “tÊt c¶
cho tiÒn tuyÕn”. Mçi tÇng líp nh©n d©n cã môc tiªu s¶n xuÊt, chiÕn ®Êu cô thÓ. C«ng
nh©n víi phong trµo, ba ®iÓm cao” ch¾c tay bóa, ch¾c tay sóng. N«ng d©n “ch¾c tay cµy,
tay sóng” víi phong trµo “ba môc tiªu”. TrÝ thøc víi phong trµo “ba quyÕt t©m”, “ba c¶i
tiÕn”. Thanh niªn “ba s½n sµng”, phô n÷ “ba ®¶m ®ang”. Phong trµo thi ®ua “hai tèt”, “hai
giái” s«i næi trong gi¸o dôc. Çc khÈu hiÖu, çc phong trµo thi ®ua trë thµnh ®iÒu t©m
niÖm n©ng cao h¬n tinh thÇn chiÕn ®Êu vµ s¶n xuÊt cña nh©n d©n. V× thÕ dï cho ®Þch
b¾n ph¸ ¸c liÖt, s¶n xuÊt cña miÒn B¾c vÉn ph¸t triÓn. Çc h×nh thøc s¶n xuÊt phï hîp
víi thêi chiÕn xuÊt hiÖn. §Þch ®¸nh ngµy, ta s¶n xuÊt ban ®ªm, ph©n t¸n nhá theo ®Þa
ph−¬ng. Do ®ã kinh tÕ gi÷ v÷ng, ®êi sèng vËt chÊt cña nh©n d©n ®−îc gi÷ v÷ng, nh©n
d©n miÒn B¾c ®¸nh b¹i cuéc chiÕn tranh ph¸ ho¹i lÇn thø nhÊt cña ®Õ quèc Mü.
Trªn chiÕn tr−êng miÒn Nam, Mü t¨ng qu©n å ¹t tõ 20 v¹n lªn 40 v¹n, n¨m 1968 lªn
®Õn 60 v¹n. Më çc cuéc ph¶n c«ng chiÕn l−îc mïa kh« 1965 - 1966, 1966 -1967 víi çc
chiÕn dÞch “t×m diÖt” vµ “b×nh ®Þnh”. Nh−ng mäi cè g¾ng cña Mü ®Èy m¹nh x©m l−îc
miÒn Nam kh«ng lµm nhôt ý chÝ chiÕn ®Êu cña ng−êi ViÖt Nam, tr¸i l¹i cµng lµm t¨ng
thªm ngän löa c¨m thï ®Õ quèc Mü cµng lµm cho t×nh ®oµn kÕt hai miÒn thªm g¾n bã
bÒn chÆt. MiÒn B¾c cµng t¨ng c−êng chi viÖn ®Ó miÒn Nam ®¸nh b¹i chiÕn tranh côc bé.
Gi÷ v÷ng vµ ph¸t triÓn thÕ chiÕn l−îc tiÕn c«ng, c¶ miÒn Nam dÊy lªn phong trµo “t×m Mü
mµ ®¸nh, t×m nguþ mµ giÕt”. NhiÒu vµnh ®ai diÖt Mü xuÊt hiÖn. Phong trµo thi ®ua trë
thµnh dòng sÜ diÖt Mü” s«i næi trong toµn qu©n toµn d©n. KÕt qu¶ qu©n d©n miÒn Nam
®Ëp tan hai cuéc ph¶n c«ng chiÕn l−îc lín nãi trªn. §Êu tranh chÝnh trÞ, ngo¹i giao cµng
®−îc ®Èy m¹nh, phèi hîp víi ®Êu tranh qu©n sù, t¹o ®iÒu kiÖn cho çch m¹ng tiÕp tôc
giµnh th¾ng lîi míi.
138
Sau mïa kh« 1966 - 1967 côc diÖn chiÕn tr−êng tiÕp tôc chuyÓn biÕn cã lîi cho çch
m¹ng miÒn Nam. NghÞ quyÕt Héi nghÞ Ban chÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng lÇn thø XIV ( 1-
1968) chØ râ: “... Chóng ta ®ang ®øng tr−íc triÓn väng vµ thêi c¬ chiÕn l−îc lín, ®Õ quèc
Mü ®ang ë t×nh thÕ tiÕn tho¸i l−ìng nan vÒ chiÕn l−îc. Ta ®ang ë thÕ th¾ng, thÕ chñ ®éng
vµ thuËn lîi. §Þch ®ang ë thÕ thua, thÕ bÞ ®éng” (119). Tõ ®¸nh gi¸ trªn ta quyÕt t©m
“chuyÓn cuéc chiÕn tranh çch m¹ng miÒn Nam sang thêi kú míi - thêi kú giµnh th¾ng
lîi quyÕt ®Þnh” (120).
Thùc hiÖn nghÞ quyÕt XIV cña Trung −¬ng, nh©n d©n hai miÒn r¸o riÕt chuÈn bÞ tiÒm
lùc ®Ó tæng c«ng kÝch vµ næi dËy. §ªm 30 ngµy 31-1-1968 nh»m mïng mét TÕt MËu
Th©n, toµn miÒn Nam bÊt ngê næi dËy tiÕn c«ng ®ång lo¹t vµo çc ®« thÞ, næi dËy ë hÇu
hÕt çc vïng n«ng th«n bÞ ®Þch kiÓm so¸t. §¸nh tróng çc c¬ quan ®Çu n·o, çc së chØ
huy, çc c¨n cö qu©n sù, çc tuyÕn phßng thñ, çc hÖ thèng giao th«ng thuû bé, çc kho
tµng, lµm tª liÖt mäi ho¹t ®éng hªn l¹c vµ vËn chuyÓn cña ®Þch. Cuéc tæng c«ng kÝch vµ
næi dËy TÕt MËu Th©n lµ ®ßn sÊm sÐt gi¸ng xuèng ®Çu Mü - nguþ, lµm thay ®æi thÕ trËn.
Ta ®· ®−a chiÕn tranh vµo tËn sµo huyÖt cuèi cïng cña ®Þch, lµm chuyÓn biÕn nhanh
chãng so s¸nh lùc l−îng gi÷a ta vµ ®Þch cã lîi cho ta. Cuéc tiÕn c«ng vµ næi dËy TÕt MËu
Th©n 1968 më mµn kÕ ho¹ch tæng c«ng kÝch vµ næi dËy n¨m 1968 trªn toµn chiÕn tr−êng
miÒn Nam. Th¾ng lîi to lín cña çc cuéc tiÕn c«ng, næi dËy n¨m 1968 lµ mét ®ßn quyÕt
®Þnh lµm ph¸ s¶n chiÕn l−îc “chiÕn tranh côc bé” cña ®Õ quèc Mü. BÞ ph¸ s¶n ë nÊc
thang cao nhÊt cña cuéc chiÕn tranh x©m l−îc ViÖt Nam, Mü buéc ph¶i xuèng thang
chÊm døt kh«ng ®iÒu kiÖn viÖc nÐm bom b¾n ph¸ miÒn B¾c, ph¶i ngåi vµo bµn ®µm ph¸n
víi chÝnh phñ ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ.
Th¾ng lîi cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü 1965 - 1968 lµ th¾ng lîi cña quyÕt t©m
®¸nh th¾ng Mü cña toµn §¶ng, toµn d©n, lµ th¾ng lîi cña çch ®¸nh Mü s¸ng t¹o, buéc
c¶ bé m¸y chiÕn tranh khæng lå cña ®Þch ph¶i bÞ ®éng ®¸nh theo çch cña ta, lµ th¾ng lîi
cña chiÕn tranh nh©n d©n chèng chiÕn tranh ph¸ ho¹i, lµ th¾ng lîi cña çc mÆt trËn
thèng nhÊt chèng Mü. MÆt trËn thèng nhÊt d©n téc, MÆt trËn thèng nhÊt ba n−íc §«ng
D−¬ng, MÆt trËn thèng nhÊt trªn thÕ giíi ®· t¹o ra søc m¹nh ViÖt Nam ®Ó ®¸nh b¹i chiÕn
tranh ph¸ ho¹i miÒn B¾c vµ chiÕn tranh côc bé ë miÒn Nam.
BÞ ph¸ s¶n vµ thÊt b¹i hoµn toµn hai cuéc chiÕn tranh trªn. Mü buéc ph¶i chuyÓn
chiÕn l−îc. Tõ 1969 chóng thùc hiÖn phi Mü ho¸ chiÕn tranh b»ng chiÕn l−îc “ViÖt Nam
ho¸” chiÕn tranh (1969 -1972), duy tr× ©m m−u dïng ng−êi ViÖt ®¸nh ng−êi ViÖt, dïng
ng−êi §«ng D−¬ng chèng ng−êi §«ng D−¬ng b»ng ®« la Mü vµ bom ®¹n Mü.
BiÖn ph¸p then chèt cña “ViÖt Nam ho¸” chiÕn tranh lµ dïng bé m¸y b¹o lùc khæng
lå ®Ó “b×nh ®Þnh” n«ng th«n, thiÕt lËp bé m¸y k×m kÑp tõ Trung −¬ng ®Õn ®Þa ph−¬ng, ®Õn
139
çc x·, th«n, Êp giµnh d©n, giµnh ®Êt, ®¸nh bËt lùc l−îng çch m¹ng ra khái n«ng th«n,
®Ó triÖt ph¸ c¬ së çch m¹ng ®Õn tËn gèc. MÆt kh¸c chóng ®¸nh vµo hËu ph−¬ng quèc tÕ
cña ViÖt Nam, hßng c¾t nguån viÖn trî quèc tÕ cho ViÖt Nam ®Ó bãp nghÑt cuéc kh¸ng
chiÕn cña nh©n d©n, lµm c¹n kiÖt søc chiÕn ®Êu, buéc ta ph¶i ®Çu hµng.
Nh÷ng thñ ®o¹n k×m kÑp th©m ®éc vµ tµn b¹o cña chÝnh s¸ch b×nh ®Þnh cña ®Þch ®·
g©y cho çch m¹ng kh¸ nhiÒu khã kh¨n, tæn thÊt. NhiÒu n¬i mÊt ®Êt, mÊt d©n, nhiÒu c¬
së çch m¹ng bÞ vì do ph¶n béi, chØ ®iÓm. Tr−íc t×nh h×nh ®ã, nh©n d©n ta nç lùc thùc
hiÖn nghÞ quyÕt cña Bé chÝnh trÞ Trung −¬ng §¶ng th¸ng 4-1969. MiÒn B¾c ra søc kh«i
phôc hËu qu¶ chiÕn tranh, t¨ng c−êng chi viÖn cho miÒn Nam vÒ mäi mÆt ®Ó chuÈn bÞ
cho çc cuéc tiÕn c«ng míi. Xu©n - hÌ 1969 qu©n d©n miÒn Nam b¾t ®Çu tiÕn c«ng dÞch
vµ ®Õn gi÷a n¨m 1970 phong trµo quÇn chóng ph¸ “b×nh ®Þnh” cña ®Þch ë çc ®Þa ph−¬ng
b−íc ®Çu ®−îc kh«i phôc. Nh©n d©n ba n−íc §«ng D−¬ng t¨ng c−êng ®oµn kÕt chiÕn
®Êu chèng kÎ thï chung. Th¸ng 4-1970 Héi nghÞ cÊp cao cña nh©n d©n §«ng D−¬ng
chèng ©m m−u më réng chiÕn tranh cña Mü ®· ra b¶n tuyªn bè chung vÒ môc tiªu chiÕn
®Êu cña mçi quèc gia, thèng nhÊt ñng hé nhau, theo yªu cÇu cña mçi bªn. Thùc tÕ ®ã lµ
c−¬ng lÜnh ®Êu tranh chung cña ba d©n téc anh em. §Çu n¨m 1971 Nichs¬n quyÕt ®Þnh
më 3 cuéc tiÕn c«ng ®¸nh vµo 3 n−íc §«ng D−¬ng. Cuéc hµnh qu©n “Lam S¬n 719”
®¸nh ra ®−êng sè 9 Nam Lµo. Cuéc hµnh qu©n “toµn th¾ng 01-71” ®¸nh lªn ®«ng b¾c
Campuchia vµ cuéc hµnh qu©n “Quang Trung 4” ®¸nh ra vïng ba biªn giíi (T©y Nguyªn)
víi tham väng ®¸nh b¹i chiÕn tranh çch m¹ng §«ng D−¬ng. Nh−ng chóng ®· bÞ thÊt b¹i
th¶m h¹i. C¶ ba chiÕn dÞch trªn ®Òu bÞ ta ph¶n c«ng ®Õn tiÕn c«ng tiªu diÖt, ®Ëp tan çc
cuéc tiÕn c«ng qui m« lín nhÊt, mét cè g¾ng cao nhÊt cña ®Õ quèc Mü.
Trªn mÆt trËn chÝnh trÞ, ngo¹i giao, ngµy 6-6-1969 ®¹i héi çc lùc l−îng yªu n−íc,
çch m¹ng miÒn Nam ®· tuyªn bè thµnh lËp chÝnh thÓ céng hoµ miÒn Nam ViÖt Nam,
bÇu chÝnh phñ çch m¹ng l©m thêi Céng hoµ miÒn Nam ViÖt Nam.
Sau th¾ng lîi cã ý nghÜa chiÕn l−îc Xu©n - HÌ n¨m 1971, côc diÖn chiÕn tr−êng ë ba
n−íc §«ng D−¬ng ®· biÕn ®æi quan träng. Trªn c¬ së ph©n tÝch t−¬ng quan vÒ thÕ vµ lùc
gi÷a ta vµ ®Þch, chóng ta quyÕt ®Þnh më cuéc tiÕn c«ng chiÕn l−îc n¨m 1972 nh»m lµm
thay ®æi so s¸nh lùc l−îng, thay ®æi côc diÖn chiÕn tr−êng cã lîi cho ta, buéc ®Þch ph¶i
chÊp nhËn mét gi¶i ph¸p chÝnh trÞ theo ®iÒu kiÖn cña ta.
Ngµy 30 th¸ng 3 n¨m 1972 qu©n d©n miÒn Nam b¾t ®Çu cuéc tiÕn c«ng ®¸nh m¹nh,
®¸nh tiªu diÖt vµo çc ®Þa bµn quan träng mµ ®Þch chñ quan ®Ó tiªu diÖt thËt nhiÒu sinh
lùc ®Þch mµ h−íng chÝnh: TrÞ -Thiªn, T©y Nguyªn, khu V vµ §«ng Nam bé. BÞ bÊt ngê do
kh«ng ph¸n ®o¸n ®−îc h−íng tiÕn c«ng cña ta nªn ®Þch lóng tóng bÞ ®éng vµ nhanh
chãng bÞ tiªu diÖt. Ta chäc thñng ba tuyÕn phßng thñ vµnh ngoµi m¹nh nhÊt, quan träng
140
nhÊt cña ®Þch: Qu¶ng TrÞ, T©y Nguyªn, §«ng Nam bé. C¬ ®å “ViÖt Nam ho¸” chiÕn tranh
®øng tr−íc nguy c¬ sôp ®æ.
§Ó cøu v·n t×nh h×nh miÒn Nam ®Õ quèc Mü huy ®éng kh«ng qu©n, h¶i qu©n ®¸nh
ph¸ trë l¹i miÒn B¾c. LÇn nµy, chiÕn tranh ph¸ ho¹i ¸c liÖt h¬n, d· man h¬n, tµn b¹o
h¬n, kÕt hîp tÊt c¶ çc ph−¬ng tiÖn chiÕn tranh tèi t©n nhÊt lµ m¸y bay B52 nÐm bom r¶i
th¶m miÒn B¾c, nh»m t¹o søc Ðp ®Ó ta ngõng tiÕn c«ng ë miÒn Nam.
Qu©n d©n miÒn B¾c b×nh tÜnh chñ ®éng b−íc vµo cuéc chiÕn ®Êu míi v« cïng ¸c liÖt
vµ ®· lËp nh÷ng thµnh tÝch xuÊt s¾c. NhiÒu thµnh phè, nhµ m¸y, tr−êng häc, bÖnh viÖn
bÞ tµn ph¸, nh−ng hµng ngµn m¸y bay Mü bÞ tan x¸c. Chóng b¾n ph¸ suèt ngµy ®ªm çc
trôc ®−êng giao th«ng huyÕt m¹ch. Nh−ng trªn çc tuyÕn ®−êng vËn t¶i B¾c - Nam xe
vÉn ch¹y th«ng ®−êng, hµng vµ qu©n chñ lùc vÉn hµnh qu©n vµo chiÕn tr−êng víi khÝ thÕ
“xÎ däc tr−êng S¬n ®i cøu n−íc”. MiÒn Nam vÉn liªn tiÕp tiÕn c«ng m·nh liÖt buéc Mü
mét lÇn n÷a ph¶i xuèng thang, chÊp nhËn ®µm ph¸n vµ ngõng nÐm bom tõ vÜ tuyÕn 20
trë ra. Nh−ng Mü ®· lËt läng, hóng huy ®éng cao nhÊt sè m¸y bay B52 nÐm bom huû diÖt
Hµ Néi. Nh−ng víi tinh thÇn kh«ng cã g× quÝ h¬n ®éc lËp tù do, ph¸t huy cao ®é chñ
nghÜa anh hïng çch m¹ng, nh»m th¼ng qu©n thï mµ b¾n nªn ngµy ®ªm ®Çu tiªn, qu©n
d©n ta ®· h¹ 3 m¸y bay B52, 4 m¸y bay chiÕn thuËt. ChiÕn th¾ng nµy chøng tá ta cã kh¶
n¨ng ®¸nh b¹i hoµn toµn cuéc tËp kÝch chiÕn l−îc ®−êng kh«ng cña ®Õ quèc Mü. Çc
ngµy sau ®ã nhiÒu B52 bÞ b¾n r¬i vµ riªng ®ªm 20-12 qu©n d©n thñ ®« b¾n tan x¸c 7 B52
b¾t sèng 12 giÆc l¸i. Nichx¬n quyÕt ®Þnh “dèc tói” vµo trËn ®¸nh cuèi cïng kÐo dµi 12
ngµy ®ªm. Sau 12 ngµy ®ªm oanh kÝch tµn ph¸ Nichx¬n ®· “ch¸y tói” 81 m¸y bay hiÖn
®¹i trong ®ã cã 34 B52 bÞ b¾n r¬i, 43 giÆc l¸i bÞ b¾t sèng.
Cuéc tËp kÝch chiÕn l−îc ®−êng kh«ng qui m« lín b»ng m¸y bay B52 cña Mü 12 ngµy
®ªm bÞ qu©n d©n ta ®Ëp tan. §ã lµ ®ßn thÊt b¹i nÆng nÒ nhÊt trong lÞch sö chiÕn tranh
x©m l−îc cña Mü. §ã lµ chiÕn c«ng oanh liÖt nhÊt trong cuéc chiÕn ®Êu b¶o vÖ miÒn B¾c
vµ sù nghiÖp chèng Mü cøu n−íc cña nh©n d©n ta mµ thÕ giíi gäi ®ã lµ trËn “§iÖn Biªn
Phñ trªn kh«ng”.
ThÊt b¹i vÒ qu©n sù, Mü buéc ph¶i ®µm ph¸n trë l¹i vµ ngµy 27-1-1973 Mü ký hiÖp
®Þnh Pari vÒ chÊm døt chiÕn tranh lËp l¹i hoµ b×nh ë ViÖt Nam.
Sau hiÖp ®Þnh Pari vÒ ViÖt Nam (1973) nh©n d©n miÒn B¾c tiÕp tôc kh«i phôc vµ ph¸t
triÓn kinh tÕ, ra søc chi viÖn cho çch m¹ng miÒn Nam giµnh th¾ng lîi hoµn toµn, lµm
trßn nhiÖm vô cña hËu ph−¬ng lín ®èi víi tiÒn tuyÕn lín. Kinh tÕ miÒn B¾c ®−îc kh«i
phôc, cïng víi sù viÖn trî to lín cña çc n−íc x· héi chñ nghÜa anh em ®· ®¶m b¶o æn
®Þnh ®êi sèng cho nh©n d©n vµ ®¸p øng yªu cÇu ngµy cµng lín cho cuéc chiÕn ë miÒn
Nam. Lµo, Campuchia trong giai ®o¹n cuèi cïng. ChØ hai mïa kh« 1973- 1974, 1974-
141
1975 khèi l−îng hµng chi viÖn gÊp 9 lÇn 1972. MiÒn Nam ®Èy m¹nh ®Êu tranh chèng Mü
- nguþ, t¹o thÕ vµ lùc cho c«ng cuéc gi¶i phãng hoµn toµn ®Êt n−íc. Nh÷ng th¾ng lîi to
lín trong n¨m 1973-1974 vÒ qu©n sù, chÝnh trÞ, ngo¹i giao ®· lµm thay ®æi côc diÖn chiÕn
tr−êng cã lîi cho ta. Cuèi n¨m 1974, ®Çu 1975 t×nh h×nh so s¸nh lùc l−îng l¹i cµng cã lîi
cho ta. Héi nghÞ Bé chÝnh trÞ ®· ®¸nh gi¸ “Chóng ta ®ang ®øng tr−íc thêi c¬ chiÕn l−îc
lín, ch−a bao giê ta cã ®iÒu kiÖn ®Çy ®ñ vÒ qu©n sù vµ chÝnh trÞ nh− hiÖn nay, cã thêi c¬
chiÕn l−îc to lín nh− hiÖn nay ®Ó hoµn thµnh çch m¹ng d©n téc d©n chñ ë miÒn Nam,
®Ó tiÕn tíi thèng nhÊt tæ quèc. Vµ th«ng qua kÕ ho¹ch gi¶i phãng miÒn Nam trong hai
n¨m 1975-1976. Mïa xu©n n¨m 1975 b¾t ®Çu cuéc tiÕn c«ng chiÕn l−îc, më mµn lµ chiÕn
dÞch T©y Nguyªn. Sau 20 ngµy (4/3-24/3) chiÕn ®Êu, ta gi¶i phãng hoµn toµn T©y
Nguyªn. MÊt T©y Nguyªn ®Þch r¬i vµo thÕ ho¶ng lo¹n, sinh ra sai lÇm lín: tuú nghi di
t¶n. Nguþ qu©n r¬i vµo t×nh tr¹ng v« tæ chøc, nguþ quyÒn lóng tóng, ho¶ng hèt. Thêi c¬
gi¶i phãng hoµn toµn miÒn Nam xuÊt hiÖn. Ta nhanh chãng chuyÓn sang tæng ph¶n
c«ng, gi¶i phãng TrÞ Thiªn - HuÕ, Qu¶ng Nam - §µ N½ng... tiÕn th¼ng vµo cöa ngâ Sµi
Gßn vµ kÕt thóc b»ng chiÕn dÞch Hå ChÝ Minh lÞch sö 30-4-1975 ®i vµo lÞch sö d©n téc
nh− mét chiÕn c«ng lõng lÉy nhÊt, kÕt thóc cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü cøu n−íc cña
nh©n d©n ta (1954-1975).
§ã lµ cuéc chiÕn tranh yªu n−íc, gi¶i phãng vµ b¶o vÖ tæ quèc tiªu biÓu vÜ ®¹i nhÊt
trong lÞch sö dùng n−íc vµ gi÷ n−íc cña d©n téc. ChiÕn th¾ng nµy chÊm døt vÜnh viÔn
h¬n mét tr¨m n¨m thèng trÞ cña chñ nghÜa ®Õ quèc, hoµn thµnh çch m¹ng d©n téc d©n
chñ nh©n d©n trong c¶ n−íc b¶o vÖ thµnh qu¶ çch m¹ng x· héi chñ nghÜa miÒn B¾c,
xo¸ mäi ch−íng ng¹i trªn con ®−êng thèng nhÊt n−íc nhµ, më ®−êng cho c¶ n−íc ®i lªn
chñ nghÜa x· héi.
IV. GIAI §o¹n 1975 - NAY

Sau th¾ng lîi vÜ ®¹i cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü cøu n−íc, lÞch sö ViÖt Nam
chuyÓn sang giai ®o¹n míi: x©y dùng ®Êt n−íc theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, ph¸t
triÓn s¶n xuÊt theo môc tiªu n−íc m¹nh, d©n giµu. thùc hiÖn d©n chñ ho¸ vµ tiÕn bé x·
héi, ®ång thêi ®Êu tranh b¶o vÖ toµn vÑn l·nh thæ Tæ quèc, më réng quan hÖ quèc tÕ.
ViÖc hoµn thµnh cuéc çch m¹ng d©n téc d©n chñ trong c¶ n−íc th¸ng 4-1975 ®· më
ra mét kû nguyªn míi cho çch m¹ng ViÖt Nam: kû nguyªn ®éc lËp, thèng nhÊt vµ ®i lªn
chñ nghÜa x· héi. Ngay sau khi gi¶i phãng miÒn Nam, nh©n d©n b¾t tay ngay vµo viÖc æn
®Þnh t×nh h×nh miÒn Nam, kh¾c phôc hËu qu¶ chiÕn tranh trong c¶ n−íc ®Ó tiÕn tíi thèng
nhÊt ®Êt n−íc. Trªn thùc tÕ, Tæ quèc ViÖt Nam ®· thèng nhÊt l·nh thæ tõ 30-4-1975,
nh−ng do ®Êt n−íc bÞ chia c¾t lµm hai miÒn víi hai chÕ ®é chÝnh trÞ - x· héi kh¸c nhau,
nªn viÖc thèng nhÊt ®Êt n−íc vÒ mÆt nhµ n−íc ch−a lµm ngay ®−îc mµ ph¶i tiÕn dÇn
142
tõng b−íc, th«ng qua viÖc sö dông quyÒn d©n chñ, quyÒn lµm chñ ®Êt n−íc, lµm chñ vËn
mÖnh d©n téc cña nh©n d©n. Héi nghÞ lÇn thø 24 cña Ban chÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng
häp trong th¸ng 9-1975 ®Ò ra nhiÖm vô thèng nhÊt ®Êt n−íc vµ triÓn khai thùc hiÖn. Héi
nghÞ chÝnh trÞ hiÖp th−¬ng thèng nhÊt, ®Êt n−íc häp t¹i Sµi Gßn 11- 1975, Héi nghÞ nhÊn
m¹nh “CÇn tæ chøc sím cuéc tæng tuyÓn cö trªn toµn bé l·nh thæ ViÖt Nam ®Ó bÇu ra
Quèc héi chung cho c¶ n−íc”. Ngµy 25-4-1978 cuéc tæng tuyÓn cö Quèc héi chung ®−îc
tæ chøc trong c¶ n−íc vµ kÕt qu¶ mét Quèc héi chung cña n−íc ViÖt Nam thèng nhÊt ra
®êi gåm 492 ®¹i biÓu. Quèc héi lÊy tªn n−íc lµ Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam (2-
7-1976) quyÕt ®Þnh quèc kú, quèc ca, thñ ®« cña c¶ n−íc. BÇu cö çc c¬ quan. chøc vô
l·nh ®¹o cao nhÊt cña n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam. Cã thÓ nãi ®Õn th¸ng
7- 1976 ViÖt Nam thùc sù thèng nhÊt vÒ mÆt nhµ n−íc. Ngµy 18-12-1980 th«ng qua HiÕn
ph¸p n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam.
ViÖc thèng nhÊt ®Êt n−íc vÒ mÆt nhµ n−íc t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn chÝnh trÞ c¬ b¶n ®Ó
ph¸t huy søc m¹nh toµn diÖn cña ®Êt n−íc, ®Ó tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi vµ b¶o vÖ tæ
quèc.
Sau khi thèng nhÊt n−íc nhµ nh©n d©n ta l¹i ph¶i tiÕn hµnh cuéc ®Êu tranh b¶o vÖ
toµn vÑn l·nh thæ Tæ quèc suèt 5 n¨m (1975-1979) ë c¶ hai ®Çu ®Êt n−íc. PhÝa T©y Nam
chèng bän ph¶n ®éng Campuchia, phÝa B¾c chèng bän ph¶n ®éng Trung Quèc. §Õn
th¸ng 3-1979 víi mäi cè g¾ng cña ViÖt Nam vµ ®−îc d− luËn quèc tÕ ñng hé, cuéc xung
®ét biªn giíi phÝa B¾c vµ T©y míi chÊm døt, ®−a l¹i hoµ b×nh, ®¶m b¶o toµn vÑn l·nh thæ
cña Tæ quèc.
§ång thêi chóng ta ®· më réng quan hÖ quèc tÕ ®Õn 1989 ®· cã 114 n−íc ®Æt quan hÖ
ngo¹i giao vµ 76 n−íc ®Æt quan hÖ th−¬ng m¹i vµ hîp t¸c. Tuy nhiªn quan hÖ hîp t¸c
kinh tÕ míi chØ lµ b−íc ®Çu ch−a cã hiÖu qu¶ cao.
Trung thµnh víi con ®−êng ®· chän, tõ n¨m 1976 ViÖt Nam chuyÕn sang giai ®o¹n
çch m¹ng x· héi chñ nghÜa. §−êng lèi çch m¹ng x· héi chñ nghÜa trong giai ®o¹n qu¸
®é ®−îc §¶ng ®Ò ra chÝnh thøc t¹i §¹i héi IV (1976), bæ sung vµ ph¸t triÓn ë §¹i héi V
(1982). NhiÖm vô tæng qu¸t lµ “tiÕp tôc x©y dùng chñ nghÜa x· héi vµ c¶i t¹o x· héi chñ
nghÜa, t¨ng c−êng h¬n n÷a sù nhÊt trÝ vÒ chÝnh trÞ vµ tinh thÇn cña nh©n d©n, gi¶m bít
vµ kh¾c phôc nh÷ng khã kh¨n, æn ®Þnh vµ c¶i thiÖn ®êi sèng nh©n d©n, chÆn ®øng vµ
lo¹i trõ çc biÓu hiÖn tiªu cùc, ®Æt nh÷ng tiÕn bé quan träng trong mäi lÜnh vùc, t¹o ra
thÕ c©n ®èi míi cña nÒn kinh tÕ, ®ång thêi chuÈn bÞ cho nh÷ng b−íc tiÕn v÷ng ch¾c vµ
m¹nh mÏ h¬n trong chÆng ®−êng tiÕp theo” (121).
§−êng lèi ®ã ®−îc cô thÓ ho¸ trong hai kÕ ho¹ch nhµ n−íc 5 n¨m ph¸t triÓn kinh tÕ -
x· héi.
143
Trong 5 n¨m (1976 - 1980), çc lÜnh vùc kh«i phôc vµ ph¸t triÓn kinh tÕ c¶i t¹o quan
hÖ s¶n xuÊt, v¨n ho¸ gi¸o dôc, y tÕ, ®Òu ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu vµ tiÕn bé to lín. Nhê
®ã çch m¹ng v−ît qua ®−îc çc khã kh¨n chång chÊt, t¹o ®µ ph¸t triÓn míi. VÝ dô n«ng
nghiÖp t¨ng 1,9%, c«ng nghiÖp t¨ng 0,6%, thu nhËp quèc d©n t¨ng 0,4%. Thùc hiÖn kÕ
ho¹ch 5 n¨m (1981-1985), çc môc tiªu cña kÕ ho¹ch ®· ®¹t ®−îc çc tiÕn bé quan träng.
S¶n l−îng n«ng nghiÖp t¨ng 4,9% hµng n¨m, c«ng nghiÖp t¨ng 9,5%. Thu nhËp quèc
d©n t¨ng b×nh qu©n hµng n¨m 6,4%.
VÒ c¬ së vËt chÊt: hµng tr¨m c«ng tr×nh lín ®−îc x©y dùng, hµng ngh×n c«ng tr×nh
võa vµ nhá ®−îc thi c«ng... Tuy nhiªn møc ®é t¨ng tr−ëng chËm “ch−a ®¹t ®−îc môc tiªu
do ®¹i héi §¶ng lÇn thø V ®Ò ra lµ vÒ c¬ b¶n æn ®Þnh t×nh h×nh kinh tÕ - x· héi vµ ®êi
sèng cña nh©n d©n”. Thùc tÕ ®ã ®· lµm gi¶m lßng tin cña quÇn chóng ®èi víi §¶ng. Tõ
thùc tÕ §¶ng ®· rót bµi häc kinh nghiÖm, t×m mét gi¶i ph¸p míi ®−a ®Êt n−íc tho¸t khái
t×nh tr¹ng khñng ho¶ng kinh tÕ ®Ó ph¸t triÓn. §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc cña §¶ng lÇn
thø VI (12-1986) ®· gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò trªn. §¹i héi quyÕt ®Þnh ®−êng lèi ®æi míi
®i lªn x· héi chñ nghÜa. §¹i héi VI ®−îc coi lµ mèc më ®Çu thêi kú ®æi míi ë ViÖt Nam.
§æi míi kh«ng cã nghÜa lµ thay ®æi con ®−êng çch m¹ng ®· chän, mµ ®æi míi lµ nhËn
thøc l¹i ®Çy ®ñ h¬n, ®óng ®¾n h¬n, cô thÓ ho¸ h¬n ®−êng lèi x©y dùng chñ nghÜa x· héi
trong thêi kú qu¸ ®é. NhËn thøc ®óng ®¾n thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi lµ qu¸
tr×nh lÞch sö l©u dµi, khã kh¨n, tr¶i qua nhiÒu chÆng ®−êng”chÆng ®−êng ®Çu tiªn lµ
b−íc qu¸ ®é trong b−íc qu¸ ®é lín”, (122) vµ “nhiÖm vô bao trïm môc tiªu tæng qu¸t cña
nh÷ng n¨m cßn l¹i cña chÆng ®−êng ®Çu tiªn lµ æn ®Þnh mäi mÆt t×nh h×nh kinh tÕ- x·
héi, tiÕp tôc x©y dùng nh÷ng tiÒn ®Ò cÇn thiÕt cho viÖc ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸ x· héi
chñ nghÜa trong chÆng ®−êng tiÕp theo” (123). Cô thÓ ho¸ ®−êng lèi nµy lµ thùc hiÖn Ba
ch−¬ng tr×nh kinh tÕ: l−¬ng thùc - thùc phÈm, hµng tiªu dïng vµ hµng xuÊt khÈu. Qu¸
tr×nh thùc hiÖn nh÷ng môc tiªu cña Ba ch−¬ng tr×nh kinh tÕ ®· ®¹t ®−îc nh÷ng kÕt qu¶
b−íc ®Çu.
§¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VII (6-1991) ®· tæng kÕt, ®iÒu chØnh bæ sung, ph¸t
triÓn ®−êng lèi ®æi míi tiÕp tôc ®−a ®Êt n−íc tiÕn lªn. §¹i héi VII th«ng qua “c−¬ng lÜnh
x©y dùng ®Êt n−íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi” vµ chiÕn l−îc æn ®Þnh ph¸t
triÓn kinh tÕ ®Õn n¨m 2000.
Sù nghiÖp ®æi míi ph¸t triÓn ®Êt n−íc theo con ®−êng chñ nghÜa x· héi ®· vµ ®ang
thu hót ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ b−íc ®Çu. Song c«ng cuéc ®æi míi cµng ®i vµo chiÕu s©u th×
cµng n¶y sinh nhiÒu vÊn ®Ò liªn quan ®Õn viÖc nhËn thøc vÒ chñ nghÜa x· héi vµ con
®−êng x· héi chñ nghÜa, ®ßi hái §¶ng ph¶i lu«n lu«n tæng kÕt thùc tiÔn, bæ sung lý luËn,
b¸m s¸t môc tiªu cña chñ nghÜa x· héi míi ®¸p øng ®−îc yªu cÇu ph¸t triÓn lÞch sö d©n
téc, ®−a ®Êt n−íc tiÕn lªn theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa.
144
KÕt LuËn
Sù lùa chän con ®−êng ph¸t triÓn cña lÞch sö d©n téc ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XX lµ mét
qu¸ tr×nh liªn tôc, tuú thuéc vµo tr×nh ®é nhËn thøc yªu cÇu lÞch sö d©n téc vµ xu thÕ
thêi ®¹i cña çc thÕ hÖ yªu n−íc ViÖt Nam th«ng qua bé phËn nh÷ng ng−êi tiªn tiÕn
nhÊt.
Nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX, líp sÜ phu yªu n−íc mµ tiªu biÓu lµ Phan Béi Ch©u, Phan
Chu Trinh ®· c¶m nhËn ®−îc yªu cÇu lÞch sö d©n téc lóc ®ã lµ ph¶i ®¸nh ®æ ®Õ quèc
phong kiÕn giµnh ®éc lËp d©n téc, h−íng lÞch sö ph¸t triÓn theo con ®−êng d©n chñ t−
s¶n. Nh−ng bëi tÇm nh×n h¹n hÑp cña çc nhµ nho phong kiÕn, bé phËn l·nh ®¹o çch
m¹ng ®Çu thÕ kû ch−a cã ®−îc nhËn thøc ®Çy ®ñ vÒ mèi quan hÖ gi÷a hai nhiÖm vô
chèng ®Õ quèc, chèng phong kiÕn, vÒ lùc l−îng vµ ph−¬ng ph¸p çch m¹ng, vÒ viÖn trî
quèc tÕ. Do ®ã, con ®−êng çch m¹ng d©n téc d©n chñ t− s¶n r¬i vµo t×nh tr¹ng bÕ t¾c vµ
thÊt b¹i.
Çch m¹ng th¸ng M−êi Nga n¨m 1917 th¾ng lîi ®· më ra mét con ®−êng míi, con
®−êng çch m¹ng v« s¶n. LÞch sö ph¸t triÓn nh©n lo¹i kh«ng cßn lµ mét con ®−êng t−
b¶n chñ nghÜa duy nhÊt mµ lµ hai con ®−êng: t− b¶n vµ v« s¶n vµ mçi d©n téc ph¶i lùa
chän con ®−êng ph¸t triÓn lÞch sö cña d©n téc m×nh. ë ViÖt Nam lóc ®ã xuÊt hiÖn mét
thÕ hÖ thanh niªn yªu n−íc mµ tiªu biÓu lµ NguyÔn ¸i Quèc. Ng−êi ®· nhËn thøc ®Çy ®ñ
h¬n yªu cÇu cña lÞch sö d©n téc ®Çu thÕ kû XX lµ gi¶i phãng d©n téc ph¶i g¾n liÒn víi
gi¶i phãng giai cÊp vµ ph¸t triÓn x· héi, nhËn thøc râ xu thÕ míi: trong thêi ®¹i ®Õ quèc
chñ nghÜa ®éc lËp d©n téc ph¶i g¾n liÒn víi chó nghÜa x· héi. §ång thêi l¹i nhËn thøc
s©u s¾c kinh nghiÖm thÊt b¹i cña 72 n¨m chèng ®Õ quèc d−íi ngän cê phong kiÕn t− s¶n,
kÕt hîp víi 10 n¨m quan s¸t thùc tiÔn, nghiªn cøu çch m¹ng thÕ giíi. NguyÔn ¸i Quèc
®· chän con ®−êng ph¸t triÓn lÞch sö d©n téc lµ con ®−êng çch m¹ng v« s¶n, h−íng d©n
téc ViÖt Nam ®i theo con ®−êng tiÕn lªn chñ nghÜa céng s¶n. Sù lùa chän ®ã ®−îc kh¼ng
®Þnh døt kho¸t vµo ®Çu n¨m 1930 khi §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ra ®êi víi c−¬ng lÜnh
chÝnh trÞ cña m×nh. §ã chÝnh lµ sù lùa chän cña lÞch sö. V× con ®−êng phong kiÕn ®·
thÊt b¹i, con ®−êng d©n chñ t− s¶n ®· bÕ t¾c, cßn con ®−êng çch m¹ng v« s¶n th× ®ang
tõng b−íc giµnh ®−îc th¾ng lîi. ChØ cã con ®−êng ®ã míi dÉn ®Õn ®éc lËp d©n téc, d©n
chñ vµ tiÕn bé x· héi.
145
Thùc tÕ lÞch sö d©n téc ViÖt Nam 70 n¨m (1930-2000) qua ®· kiÓm chøng tÝnh ®óng
®¾n, khoa häc, thùc tiÔn vµ chÝnh x¸c cña con ®−êng ®· chän. Gi−¬ng cao ngän cê ®éc
lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi. ViÖt Nam ®· ph¸t huy ®−îc søc m¹nh chÝnh nghÜa trong
l−¬ng tri cña d©n téc vµ nh©n lo¹i tiÕn bé héi tô thµnh søc m¹nh tæng hîp ®¸nh b¹i chñ
nghÜa thùc d©n cò vµ míi, ®¸nh b¹i nh÷ng tªn ®Õ quèc m¹nh nhÊt. ë ViÖt Nam ®éc lËp
d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi quan hÖ kh¨ng khÝt kh«ng thÓ t¸ch rêi. NÕu kh«ng ®i theo
con ®−êng çch m¹ng v« s¶n, kh«ng thÓ cã çch m¹ng th¸ng T¸m 1945. Kh«ng x©y dùng
chñ nghÜa x· héi miÒn B¾c th× kh«ng thÓ gi¶i phãng miÒn Nam, kh«ng gi¶i phãng miÒn
Nam th× kh«ng thÓ b¶o vÖ vµ x©y dùng miÒn B¾c, kh«ng thÓ thèng nhÊt n−íc nhµ, kh«ng
cã ®éc lËp hoµn toµn. §−êng lèi çch m¹ng ViÖt Nam qua çc §¹i héi lÇn thø III, IV, V,
VI, VII vµ VIII cña §¶ng lu«n kh¼ng ®Þnh quyÕt t©m kh«ng g× lay chuyÓn næi cña nh©n
d©n ta ®i theo con ®−êng x· héi chñ nghÜa d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng, lµ con ®−êng thùc
sù ®−a l¹i ®éc lËp, tù do, h¹nh phóc.
Sau khi chñ nghÜa x· héi ®· sôp ®æ ë Liªn X« vµ §«ng ¢u, vµ bÞ phª ph¸n gay g¾t tõ
nhiÒu phÝa, c¶ nh÷ng ng−êi céng s¶n còng cã hiÖn t−îng dao ®éng, phñ ®Þnh çc thµnh
tùu, tõ ®ã phñ ®Þnh con ®−êng x· héi chñ nghÜa. Nh−ng §¶ng ta, nh©n d©n ta vÉn kiªn
®Þnh con ®−êng ®· chän. V¨n kiÖn ®¹i héi toµn quèc lÇn thø VII (6-1991) cña §¶ng
Céng s¶n mét lÇn n÷a “kh¼ng ®Þnh” quyÕt t©m kh«ng g× lay chuyÓn næi cña nh©n d©n ®i
theo con ®−êng x· héi chñ nghÜa d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng”.
§i theo con ®−êng ®· chän, d©n téc ta ®· lËp nªn nh÷ng kú tÝch khiÕn c¶ thÕ giíi
kh©m phôc, hiÖn nay chóng ta chuyÓn sang thùc hiÖn nhiÖm vô cña thêi kú qu¸ ®é lªn
chñ nghÜa x· héi, nÕu cã nh÷ng viÖc cña giai ®o¹n tr−íc ch−a lµm xong hoÆc ch−a lµm
tèt th× chóng ta gi¶i quyÕt nèt trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi”. (124)
Thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi cña ViÖt Nam diÔn ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn hÕt
søc khã kh¨n. Chñ nghÜa x· héi ®· sôp ®æ ë Liªn X« vµ §«ng ¢u. Do ®ã çc thÕ lùc thï
®Þch chèng chñ nghÜa x· héi vµ ®éc lËp d©n téc cã c¬ héi tËp trung tiÕn hµnh mäi biÖn
ph¸p nh»m tiªu diÖt n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam, h−íng lÞch sö ViÖt Nam
®i theo con ®−êng t− b¶n chñ nghÜa. §ång thêi nh÷ng tµn d− cña chÕ ®é thùc d©n phong
kiÕn, t×nh tr¹ng kÐm ph¸t triÓn vÒ kinh tÕ, x· héi lµ nh÷ng lùc c¶n nÆng nÒ. Thùc tÕ Êy
®ßi hái d©n téc ViÖt Nam ph¶i v−ît qua, ph¶i chiÕn th¾ng ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn.
Thùc hiÖn nghÞ quyÕt §¹i héi VI, VII vµ VIII cña §¶ng, d©n téc ta ®· thu ®−îc
nh÷ng th¾ng lîi quan träng vÒ mäi mÆt, ®êi sèng nh©n d©n ®−îc n©ng lªn râ rÖt an ninh
quèc phßng v÷ng ch¾c. TÊt c¶ chøng tá con ®−êng ®éc lËp d©n téc g¾n liÒn víi chñ nghÜa
x· héi lµ con ®−êng thùc sù ®−a d©n téc ta tíi ®éc lËp - tù do h¹nh phóc, mét lÇn n÷a
146
kh¼ng ®Þnh con ®−êng B¸c Hå, §¸ng Céng s¶n vµ d©n téc ViÖt Nam ®· chän 70 n¨m
tr−íc lµ ®óng ®¾n vµ khoa häc.
Cuéc çch m¹ng x· héi chñ nghÜa ngµn lÇn khã kh¨n h¬n giai ®o¹n tr−íc, bëi nã
hoµn toµn míi, thiÕu c¶ lý luËn vµ thùc tiÔn. Bëi thÕ nh÷ng sai lÇm trong nhËn thøc vµ
thùc hµnh lµ khã tr¸nh khái, thËm chÝ c¶ thÊt b¹i. Liªn X« vµ §«ng ¢u lµ mét vÝ dô.
Tr−íc thùc tÕ ®au lßng nµy ®· cã ng−êi dao ®éng hoµi nghi con ®−êng ®· chän cña §¶ng
ta, nh©n d©n ta. Nh÷ng ng−êi cã t− t−ëng chèng céng ®−îc dÞp c«ng kÝch chñ nghÜa
M¸c-Lªnin, lín tiÕng ®ßi §¶ng ph¶i tõ bá häc thuyÕt M¸c-Lªnin. Nh−ng §¶ng Céng s¶n
ViÖt Nam vÉn kiªn ®Þnh con ®−êng çch m¹ng ®· chän theo häc thuyÕt M¸c-Lªnin vµ
tiÕp tôc vËn dông mét çch s¸ng t¹o vµo ®iÒu kiÖn cô thÓ n−íc ta. Thùc tÕ cña Liªn X«,
§«ng ¢u vµ n−íc ta tr−íc n¨m 1986 cho thÊy lóc nµo xa rêi chñ nghÜa M¸c-Lªnin, hoÆc
rËp khu«n gi¸o ®iÒu th× thÊt b¹i. C«ng cuéc ®æi míi nhiÒu n¨m qua (1986 - 1995) ®· thu
®−îc nh÷ng th¾ng lîi lµ do chóng ta ®· nhËn thøc ®óng, vËn dông ®óng chñ nghÜa M¸c-
Lªnin. Xin nªu vµi vÝ dô cô thÓ: qu¸n triÖt qui luËt “quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tÝnh
chÊt, tr×nh ®é cña lùc l−îng s¶n xuÊt” do M¸c nªu ra. §¶ng ®Ò ra vµ l·nh ®¹o thùc hiÖn
chñ tr−¬ng ph¸t triÓn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn, trong ®ã kinh tÕ quèc doanh vµ hîp t¸c
ph¶i ®ãng vai trß nÒn t¶ng. VËn dông “ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi” cña Lªnin ®Ó thu hót çc
nguån vèn ®Çu t− ®Ó x©y dùng chñ nghÜa x· héi. VËn dông çc qui luËt kinh tÕ hµng ho¸
do M¸c v¹ch ra vµo ®iÒu kiÖn cô thÓ cña ViÖt Nam. VËn dông vµ gi¶i quyÕt tèt mèi quan
hÖ gi÷a giai cÊp vµ d©n téc quèc gia vµ quèc tÕ, kinh tÕ vµ chÝnh trÞ, t¹o çc tiÒn ®Ò ®Ó
c«ng nghiÖp ho¸ vµ hiÖn ®¹i ho¸. §iÒu ®ã chøng tá chóng ta ®ang vËn dông thµnh c«ng
chñ nghÜa M¸c-Lªnin trong ®iÒu kiÖn cô thÓ cña ta. VËn dông s¸ng t¹o vµ ph¸t triÓn chñ
nghÜa M¸c - Lªnin vÒ mäi mÆt nh»m môc tiªu: d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng
v¨n minh, chÝnh lµ §¶ng trung thµnh víi con ®−êng ®· chän: con ®−êng Çch m¹ng v«
s¶n, chØ cã nh− vËy d©n téc ViÖt Nam míi cã §éc lËp - Tù do - H¹nh phóc. Môc tiªu vµ lý
t−ëng ®· nªu ra tõ khi thµnh lËp n−íc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ ®Õn Céng hoµ x· héi
chñ nghÜa ViÖt Nam. Chóng ta kh«ng kú väng M¸c-Lªnin vµ nh÷ng ng−êi theo häc
thuyÕt nµy biÕt râ mäi mÆt cña con ®−êng tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi. §iÒu ®ã hÕt søc phi
lý. Chóng ta ®· biÕt ph−¬ng h−íng cña con ®−êng ®ã cßn cô thÓ vµ thùc tÕ con ®−êng ®ã
nh− thÕ nµo th× kinh nghiÖm cña triÖu con ng−êi sÏ chØ râ khi hä b¾t tay vµo hµnh ®éng.
147
Phô Lôc
V× SAO §¶ng TA Kiªn §Þnh Chñ NghÜa M¸c-L£NIN

NguyÔn Phó Träng
GÇn ®©y tr−íc sù ®æ vì cña chñ nghÜa x· héi hiÖn thùc ë Liªn X« vµ §«ng ¢u, çc
nhµ t− t−ëng chèng céng, chèng chñ nghÜa x· héi l¹i ®−îc dÞp dÉn tíi, phª ph¸n ®¶ kÝch
tíi tÊp vµo chñ nghÜa M¸c - Lªnin, hßng lµm lung lay nÒn t¶ng t− t−ëng cña chóng ta vµ
®Èy chóng ta ®i chÖch quÜ ®¹o cña chñ nghÜa x· héi. ë n−íc ta, kh«ng kÓ nh÷ng ng−êi
cã t©m huyÕt nghiªn cøu muèn t×m tßi, x©y dùng nh−ng còng cã nh÷ng nhËn thøc cßn
cÇn ph¶i th¶o luËn, cã mét sè Ýt ng−êi v× lý do nµo ®ã còng phô ho¹ víi çc luËn ®iÖu thï
®Þch, c«ng khai b·i bá chñ nghÜa M¸c-Lªnin, phª ph¸n viÖc §¶ng ta kiªn tr× chñ nghÜa
M¸c-Lªnin, lùa chän con ®−êng x· héi chñ nghÜa. Hä viÕt tµi liÖu nµy tµi liÖu nä, t¸n
ph¸t, truyÒn tay nhau, hoÆc ®−a ra n−íc ngoµi nhê çc b¸o, ®µi, nhµ xuÊt b¶n cã khuynh
h−íng chèng céng c«ng bè, tuyªn truyÒn hé. Hä ®¶ kÝch chñ nghÜa M¸c - Lªnin nhiÒu
khi víi lêi lÏ rÊt h»n häc, cay ®éc.
Tõ chç phª ph¸n chñ nghÜa M¸c - Lªnin cã ng−êi kÕt téi lu«n Hå ChÝ Minh, r»ng
«ng Hå du nhËp chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµo ViÖt Nam lµ mét sai lÇm, lµ nguyªn nh©n “®−a
®Êt n−íc vµo vßng tèi t¨m, tr× trÖ, ®æ vì, nhôc nh·, ®au ®ín” (?!). Tõ ®ã hä lín tiÕng ®ßi
§¶ng ta “ph¶i tõ bá häc thuyÕt M¸c-Lªnin tr−íc khi cßn ch−a muén”. R»ng “§¶ng Céng
s¶n ViÖt Nam h¬n ai hÕt vµ tr−íc hÕt nªn th¼ng th¾n s¸m hèi nh÷ng sai lÇm cña §¶ng”,
“dòng c¶m lµm cuéc ®æi míi chÝnh trÞ toµn diÖn vµ triÖt ®Ó”. “NÕu §¶ng céng s¶n viÖt
Nam cø kh¨ng kh¨ng nÕp cò... sÏ r¬i vµo bÊt h¹nh... ch¾c ch¾n sÏ sôp ®æ vµ bÞ lÞch sö
nguyÒn rña mu«n ®êi”. (!)
ë ®©y th¸i ®é chÝnh trÞ cña hä rÊt râ rµng, sßng ph¼ng. Nh÷ng ai lªn tiÕng b¶o vÖ
chñ nghÜa M¸c-Lªnin liÒn bÞ hä chôp cho çi mò “gi¸o ®iÒu, b¶o thñ”, “nÞnh bî”, “gi÷
ghÕ”. L·nh ®¹o uèn n¾n th× hä la Çm lªn r»ng “®µn ¸p nh÷ng ng−êi kh¸c chÝnh kiÕn”,
“bãp nghÑt quyÒn d©n chñ, quyÒn tù do t− t−ëng”. Cã ng−êi cßn hå ®å nãi r»ng, së dÜ
§¶ng ta kiªn ®Þnh chñ nghÜa M¸c-Lªnin lµ v× çc cÊp l·nh ®¹o cña §¶ng “bÞ cÇm tï bëi
nh÷ng nguyªn lý kinh ®iÓn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin” hoÆc v× “hoang mang hèt ho¶ng”
148
tr−íc t×nh thÕ hiÖn nay, muèn “tù æn ®Þnh t©m lý” vµ “®Ó mÞ d©n chóng”, nªn ph¶i nãi to
lªn nh÷ng tõ çch m¹ng!
Cã ph¶i thËt thÕ kh«ng? H·y g¸c sang mét bªn th¸i ®é hung h¨ng vµ viÖc lµm thiÕu
thiÖn chÝ cña mét sè ng−êi. Chóng ta ®i th¼ng vµo mét sè luËn ®iÓm chÝnh yÕu mµ cã
ng−êi nªu ra chung quanh vÊn ®Ò nµy.
1. Nh÷ng ng−êi bµn b¹c chñ nghÜa M¸c-Lªnin th−êng cè t×m çch phñ nhËn tÝnh
khoa häc cña chñ nghÜa m¸c-Lªnin, cè chøng minh r»ng M¸c-¡ngghen, Lªnin kh«ng
ph¶i lµ nh÷ng nhµ khoa häc. Hä nãi dùng ®øng r»ng “chñ nghÜa M¸c chØ lµ mét thø ý
thøc hÖ h− ¶o”, “mét thø nãi dèi cã ý thøc”, “nh÷ng vë kÞch gi¶ h×nh”, “chøa ®Çy tÝnh chÊt
huyÒn t−ëng”. Cßn Lªnin th× lµm t¨ng sù huyÒn t−ëng Êy cña M¸c “lªn h¬n mét lÇn”.
R»ng “M¸c vµ Lªnin lµ nh÷ng nhµ x· héi häc duy t©m. siªu h×nh vµ kh«ng t−ëng”, chñ
nghÜa M¸c-Lªnin lµ “¶o t−ëng”, “gi¶ t−ëng”?...
§©y râ rµng lµ mét luËn ®iÖu xuyªn t¹c M¸c, ¡ng ghen, Lªnin rÊt tr¾ng trîn. Cã lÏ tõ
tr−íc tíi nay ch−a mÊt ai d¸m ng¹o m¹n nãi liÒu ®Õn nh− vËy, ngay c¶ nh÷ng ng−êi
chèng M¸c vµ Lªnin ®iªn cuång nhÊt. Ng−êi ta cã thÓ chª M¸c ë ®iÓm nµy ®iÓm kia, cã
thÓ c¨m thï M¸c, chèng M¸c ®Õn quyÕt liÖt v× M¸c tuyªn chiÕn víi chÕ ®é t− b¶n vµ bªnh
vùc giai cÊp cÇn lao, nh−ng tuyÖt nhiªn kh«ng ai cã thÓ phñ nhËn ®−îc M¸c vµ ¨ngghen
lµ nh÷ng nhµ khoa häc. Bëi trong thùc tÕ, M¸c vµ ¨ngghen thËt sù lµ nh÷ng nhµ khoa
häc vÜ ®¹i vµ thiªn tµi, lµ nh÷ng “bé ãc kú diÖu’ cña nh©n lo¹i. Toµn bé häc thuyÕt cña
hai «ng lµ kÕt qu¶ cña c¶ mét qu¸ tr×nh nghiªn cøu khoa häc rÊt nghiªm tóc, lµ nh÷ng
c«ng tr×nh khoa häc ®å sé, gi¶i ®¸p ®−îc nhiÒu vÊn ®Ò mµ nh©n lo¹i ®Æt ra. KÕ thõa
nh÷ng trµo l−u t− t−ëng tèt ®Ñp nhÊt cña loµi ng−êi ®Õn thÕ kû XIX (triÕt häc §øc, kinh
tÕ chÝnh trÞ häc Anh vµ chñ nghÜa x· héi Ph¸p) vµ tæng kÕt thùc tiÔn trong thêi ®¹i m×nh.
M¸c cïng víi ¡ngghen ®· s¸ng t¹o ra mét häc thuyÕt hoµn chØnh, chÆt chÏ vµ chÝnh x¸c,
trong ®ã tÝnh khoa häc rÊt cao thèng nhÊt víi tinh thÇn çch m¹ng triÖt ®Ó. C«ng lao vÜ
®¹i cña M¸c vµ ¡ng ghen lµ ë chç:
Thø nhÊt, hai «ng ®· b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn triÕt häc duy vËt, s¸ng t¹o ra chñ nghÜa duy
vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, më ra mét b−íc ngoÆt c¨n b¶n trong triÕt
häc, cung cÊp cho loµi ng−êi mét çch nh×n míi mÎ, mét vò khÝ s¾c bÐn ®Ó nhËn thøc vµ
c¶i t¹o thÕ giíi. Chñ nghÜa duy vËt lÞch sö cña M¸c lµ mét thµnh qu¶ vÜ ®¹i cña t− t−ëng
khoa häc, ®· ph¸t triÓn ra tÝnh qui luËt cña sù ph¸t triÓn x· héi vµ tÝnh tÊt yÕu cña sù
chuyÓn biÕn tõ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi nµy sang h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi kh¸c cao
h¬n.
Thø hai, M¸c vµ ¡ng ghen ®· dùa vµo nh÷ng thµnh tùu cña kinh tÕ chÝnh trÞ häc cæ
®iÓn, t¹o ra mét häc thuyÕt kinh tÕ míi, ®em l¹i mét cuéc çch m¹ng thùc sù trong kinh
149
tÕ chÝnh trÞ häc. Víi viÖc t×m ra qui luËt gi¸ trÞ thÆng d−, M¸c ®· ph¸t hiÖn ra çc ph−¬ng
thøc bãc lét t− b¶n chñ nghÜa, luËn chøng mét çch cã c¨n cø khoa häc vÒ sù diÖt vong
tÊt yÕu cña chñ nghÜa t− b¶n vµ sù th¾ng lîi tÊt yÕu cña chñ nghÜa x· héi.
Thø ba, qua viÖc ph©n tÝch, mæ xÎ chñ nghÜa t− b¶n, hai «ng ®· ph¸t hiÖn ra nh÷ng
qui luËt vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña nã, trªn c¬ së ®ã dù b¸o vÒ sù ph¸t triÓn cña x· héi
t−¬ng lai, chØ ra lùc l−îng x· héi cã kh¶ n¨ng trë thµnh ng−êi s¸ng t¹o x· héi míi lµ giai
cÊp c«ng-nh©n do §¶ng Céng s¶n l·nh ®¹o. Giai cÊp c«ng nh©n ph¶i tiÕn hµnh mét cuéc
®Êu tranh çch m¹ng gian khæ ®Ó lËt ®æ chñ nghÜa t− b¶n. §Êu tranh giai cÊp lµ ®éng lùc
ph¸t triÓn cña x· héi cã giai cÊp. V× vËy, chñ nghÜa x· héi m¸c xÝt lµ chñ nghÜa x· héi
khoa häc, kh¸c h¼n chñ nghÜa x· héi kh«ng t−ëng ë Ph¸p tr−íc ®ã.
Ngay tõ n¨m 1872, nhµ kinh tÕ Nga I.I.Cau-ph«-man trªn t¹p chÝ Ng−êi truyÒn tin
ch©u ¢u sè th¸ng 5- 1872 ®· nhËn xÐt r»ng: M¸c lµ mét ng−êi v« cïng hiÖn thùc vµ biÖn
chøng, hiÖn thùc vµ biÖn chøng h¬n bÊt cø ai trong sè nh÷ng ng−êi ®i tr−íc «ng. Bëi v×
“khi chøng minh tÝnh tÊt yÕu cña trËt tù hiÖn thêi, «ng chøng minh lu«n c¶ tÝnh tÊt yÕu
cña mét trËt tù kh¸c mµ trËt tù hiÖn thêi nhÊt thiÕt ph¶i chuyÓn sang, dï ng−êi ta cã tin
hay kh«ng tin, dï ng−êi ta cã ý thøc hay kh«ng cã ý thøc vÒ ®iÒu ®ã” (1).
Lªnin ®· nhËn xÐt vÒ b¶n chÊt cña chñ nghÜa M¸c nh− sau: Sau khi nghiªn cøu qui
luËt ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng−êi, M¸c ®· hiÓu r»ng chñ nghÜa t− b¶n ph¸t triÓn tÊt
nhiªn sÏ ®−a ®Õn chñ nghÜa céng s¶n vµ, ®©y lµ ®iÒu c¨n b¶n, khi chøng minh ch©n lý ®ã
M¸c chØ dùa trªn viÖc nghiªn cøu x· héi t− b¶n ®ã mét çch chÝnh x¸c nhÊt, tØ mØ nhÊt,
s©u s¾c nhÊt, nhê viÖc n¾m v÷ng ®Çy ®ñ tÊt c¶ nh÷ng çi mµ khoa häc tr−íc ®©y ®· cung
cÊp” (2). Ngay çc nhµ t− t−ëng t− s¶n còng rÊt tr©n träng M¸c, nghiªn cøu chñ nghÜa
M¸c rÊt nghiªm tóc, tØ mØ, vµ trong thùc tÕ ®· gióp chñ nghÜa t− b¶n ®iÒu chØnh mét sè
ph−¬ng ph¸p, çch thøc ho¹t ®éng cña m×nh. GÇn ®©y nhµ triÕt häc næi tiÕng ng−êi Ph¸p
GiÆc §ª-ri ®−a vÉn kh¼ng ®Þnh: “M¸c lµ nhµ t− t−ëng cña thÕ kû XXI”. VËy mµ mÊy nhµ
“th«ng th¸i” cña chóng ta cø kh¨ng kh¨ng b¶o M¸c lµ duy t©m, huyÔn t−ëng!
Cßn Lªnin ? Lªnin næi tiÕng lµ nhµ b¸c häc vµ chiÕn sÜ ®Êu tranh cho tiÕn bé x· héi,
cã ¶nh h−ëng to lín ®Õn sù ph¸t triÓn v¨n ho¸ vµ khoa häc cña thêi ®¹i. Lªnin ®· g¾n
liÒn khoa häc vµ v¨n ho¸ víi çc lùc l−îng x· héi chÝnh trÞ tiªn tiÕn cña thÕ kû 20. Víi t−
çch lµ nhµ b¸c häc, Lªnin ®· cèng hiÕn nhiÒu mÆt, gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò vÒ triÕt häc,
kinh tÕ chÝnh trÞ häc, sö häc, khoa häc tù nhiªn, l«gic häc, luËt häc, x· héi häc... Lªnin
kh«ng chØ vËn dông M¸c mµ cßn bæ sung vµ ph¸t triÓn M¸c. Lªnin ®· lµm viÖc say mª,
miÖt mµi víi mét nghÞ lùc phi th−êng vµ víi tinh thÇn khoa häc nghiªm tóc nhÊt. (§Ó viÕt
t¸c phÈm Sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t− b¶n ë Nga, Lªnin ®· ph¶i ®äc, nghiªn cøu tíi
583 cuèn s¸ch) Lªnin ®Æc biÖt nh¹y bÐn, s¾c s¶o trong tæng kÕt thùc tiÔn. Nhê tæng kÕt
150
thùc tiÔn mµ Ng−êi viÕt ®−îc Chñ nghÜa ®Õ quèc giai ®o¹n cao nhÊt cña chñ nghÜa t−
b¶n. Nhê tæng kÕt thùc tiÔn mµ Lªnin thay ®æi nh÷ng nhËn thøc ban ®Çu vÒ chñ nghÜa x·
héi, ®−a ra ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi (NEP) næi tiÕng v. v... Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ
nh÷ng ng−êi céng s¶n gäi chñ nghÜa Lªnin lµ chñ nghÜa M¸c trong thêi kú chñ nghÜa ®Õ
quèc vµ çch m¹ng v« s¶n”, ghÐp chñ nghÜa Lªnin víi chñ nghÜa M¸c thµnh chñ nghÜa
M¸c-Lªnin. Còng kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ häc thuyÕt cña Lªnin cã ¶nh h−ëng to lín,
s©u réng trªn thÕ giíi ®Õn nh− vËy. Theo sè liÖu thèng kª cña UNESCO, çc t¸c phÈm
cña Lªnin ®· ®−îc dÞch ra 120 thø tiÕng, ®−îc ®äc nhiÒu nhÊt trªn thÕ giíi, h¬n c¶ T«n-
xt«i, SÕch-xpia, Ban-d¾c...
Tãm l¹i, chñ nghÜa M¸c-Lªnin lµ mét khoa häc, h¬n n÷a lµ mét khoa häc biÖn
chøng, hiÖn ®¹i, khoa häc vÒ nh÷ng qui luËt ph¸t triÓn cña tù nhiªn vµ x· héi, vÒ çch
m¹ng cña quÇn chóng bÞ ¸p bøc vµ bãc lét, vÒ th¾ng lîi cña chñ nghÜa x· héi vµ chñ
nghÜa céng s¶n. Gi¸ trÞ bÒn v÷ng cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin chÝnh lµ ë sù ch©n x¸c vÒ
khoa häc, ë tÝnh toµn diÖn, tÝnh hÖ thèng, biÖn chøng cña nã nh»m môc ®Ých gi¶i phãng
ng−êi lao ®éng, gi¶i phãng x· héi khái mäi ¸ch ¸p bøc, bãc lét, mäi sù tha ho¸, thùc hiÖn
mét x· héi c«ng b»ng, nh©n ®¹o.
Víi linh hån sèng lµ phÐp biÖn chøng duy vËt, víi hßn ®¸ t¶ng kinh tÕ lµ häc thuyÕt
gi¸ trÞ thÆng d−, víi nh÷ng ph¸t kiÕn vÜ ®¹i vÒ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö mµ néi dung c¬
b¶n lµ lý thuyÕt h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi, vai trß lÞch sö cña giai cÊp c«ng nh©n..., chñ
nghÜa M¸c-Lªnin cho ®Õn nay vÉn lµ ®Ønh cao cña trÝ tuÖ loµi ng−êi, lµ khoa häc chÝnh
x¸c vµ hoµn bÞ ch−a cã g× thay thÕ ®−îc. Cho dï cã ph¶i bæ sung, ph¸t triÓn, hoµn thiÖn
thªm (®©y lµ ®iÒu tÊt yÕu) th× nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin trong
®iÒu kiÖn ngµy nay vÉn ®óng. Chñ nghÜa M¸c-Lªnin vÉn lµ vò khÝ tinh thÇn cña giai cÊp
c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng bÞ ¸p bøc trªn toµn thÕ giíi trong cuéc ®Êu tranh ®Ó tù
gi¶i phãng m×nh. Cho dï cã nh÷ng kÎ cè t×nh bãp mÐo, xuyªn t¹c th× chñ nghÜa M¸c-
Lªnin vÉn cø lµ chñ nghÜa M¸c - Lªnin, vÉn cã søc sèng dÎo dai vµ gi¸ trÞ bÒn v÷ng xanh
t−¬i cña nã.
ViÖc chñ nghÜa M¸c-Lªnin bÞ tiÕn c«ng, bÞ chöi rña kh«ng cã g× lµ khã hiÓu c¶.
Ng−êi ta th©m thï, chöi rña tõ l©u råi, tõ 150 n¨m nay ®èi víi chñ nghÜa M¸c vµ gÇn 100
n¨m ®èi víi chñ nghÜa Lªnin. Ch¼ng nh÷ng chöi rña, th©m thï mµ ng−êi ta cßn t×m mäi
çch bãp chÕt, tiªu diÖt chñ nghÜa M¸c - Lªnin. Tõ n¨m 1913, Lªnin ®· nãi vÒ chñ nghÜa
M¸c r»ng: “... Trong toµn thÕ giíi v¨n minh, häc thuyÕt cña M¸c ®· g©y ra sù cõu ®Þch
m¹nh nhÊt vµ lßng c¶m thï trong toµn thÕ giíi khoa häc t− s¶n... Kh«ng thÓ tr«ng mong
cã mét th¸i ®é nµo kh¸c thÕ ®−îc, v× trong mét x· héi x©y dùng trªn ®Êu tranh giai cÊp
th× kh«ng thÓ cã mét khoa häc x· héi “v« t−”... Mong ®îi mét khoa häc v« t− trong mét x·
héi x©y dùng trªn chÕ ®é n« lÖ lµm thuª lµ mét sù ng©y th¬ khê kh¹o” (3).
151
ViÖc çc thÕ lùc thï ®Þch phØ b¸ng chñ nghÜa M¸c-Lªnin chØ cµng chøng tá tÝnh ®óng
®¾n, tÝnh khoa häc cña chñ nghÜa M¸c- Lªnin, ®iÒu mµ çc nhµ t− t−ëng chèng céng rÊt
lo sî. Vµ cø mçi lÇn ph¶i ®Êu tranh chèng l¹i çc trµo l−u t− t−ëng ®èi lËp th× chñ nghÜa
M¸c-Lªnin l¹i mét lÇn n÷a tá râ søc sèng m·nh liÖt cña m×nh. Chñ nghÜa M¸c - Lªnin
ch¼ng nh÷ng ph¶i ®Êu tranh chèng l¹i nh÷ng quan ®iÓm t− t−ëng t− s¶n ph¶n ®éng mµ
cßn ph¶i ®−¬ng ®Çu víi çc khuynh h−íng sai lÇm trong phong trµo céng s¶n vµ c«ng
nh©n quèc tÕ nh−: “chñ nghÜa x· héi V−¬ng quèc Phæ” cña ph¸i L¸t-xan ë §øc, chñ
nghÜa x· héi tiÓu t− s¶n cña ph¸i Pru-®«ng ë Ph¸p vµ ë BØ; chñ nghÜa c¬ héi h÷u khuynh
cña çc nh÷ng ng−êi céng s¶n §øc, chñ nghÜa c¬ héi h÷u khuynh cña çc thñ lÜnh c«ng
®oµn Anh; chñ nghÜa phiªu l−u “t¶” khuynh cña nh÷ng ng−êi céng s¶n §øc, chñ nghÜa
v« chÝnh phñ cña ph¸i Ba-cu-nin ë Nga; chñ nghÜa d©n téc t− s¶n trªn çc vÊn ®Ò chiÕn
tranh vµ thuéc ®Þa;... vµ ngµy nay lµ ®ñ çc thø “trµo l−u”, nh− chóng ta ®· biÕt.
Chñ nghÜa M¸c-Lªnin vÉn ®ang cã søc hÊp dÉn, chinh phôc hµng tû con ng−êi trªn
hµnh tinh nµy bëi tÝnh khoa häc, tÝnh çch m¹ng vµ tÝnh nh©n ®¹o s©u s¾c cña nã.
§ã lµ lý do rÊt quan träng tr¶ lêi c©u hái v× sao §¶ng ta lu«n lu«n kiªn ®Þnh chñ
nghÜa M¸c-Lªnin, coi chñ nghÜa M¸c-Lªnin lµ nÒn t¶ng t− t−ëng cña §¶ng vµ kim chØ
nam cho hµnh ®éng çch m¹ng.
2. Cã ý kiÕn cho r»ng viÖc du nhËp chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµo ViÖt Nam lµ nguyªn
nh©n cña mäi tai ho¹, ®−a ®Êt n−íc vµo vßng tèi t¨m tr× trÖ (?!).
ý kiÕn nµy hoµn toµn sai lÇm, v× nã kh«ng cã c¨n cø, thËm chÝ ®æi tr¾ng thay ®en,
xuyªn t¹c lÞch sö. Ai còng biÕt, d©n téc ta cã truyÒn thèng yªu n−íc nång nµn, vµ chÝnh
®©y lµ nh©n tè t¹o nªn søc m¹nh kú diÖu cña d©n téc ta ®¸nh th¾ng mäi thø giÆc ngo¹i
x©m. Lßng yªu n−íc ®ã ë thêi ®¹i nµo còng cã. Nh−ng thùc tÕ chØ râ r»ng chØ cã ë thêi
®¹i Hå ChÝ Minh, d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng céng s¶n, søc m¹nh cña d©n téc míi ®−îc
nh©n lªn gÊp béi, th¾ng lîi cña nh©n d©n míi trän vÑn h¬n, toµn diÖn vµ triÖt ®Ó h¬n.
Nh÷ng ng−êi muèn h¹ thÊp hoÆc phñ ®Þnh vai trß l·nh ®¹o cña §¶ng vµ chñ nghÜa M¸c-
Lªnin th−êng rªu rao r»ng ngµy x−a lµm g× cã §¶ng, lµm g× cã chñ nghÜa M¸c-Lªnin mµ
d©n téc ta vÉn ®¸nh th¾ng giÆc ngo¹i x©m! §iÒu ®ã ®óng nh−ng chØ ®óng mét n÷a. Bëi
hä quªn r»ng, chiÕn th¾ng ngo¹i x©m råi ®Êt n−íc sÏ ®i ®Õn ®©u, lµm sao b¶o ®¶m cho
nh©n d©n thùc sù ®−îc lµm chñ, ®−îc c¬m no ¸o Êm, tho¸t khái kiÕp sèng t«i ®ßi, ®au
khè trong c¶nh ¸p bøc bãc lét cña giai cÊp ®Þa chñ phong kiÕn; lµm sao v−ît ra khái çi
vßng luÈn quÈn cña chÕ ®é bãc lét? V¶ ch¨ng, ngay trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng giÆc
håi tr−íc, søc m¹nh cña d©n téc, cña nh©n d©n kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng h¹n chÕ
nhÊt ®Þnh. (ë mçi thêi ®¹i ®Òu cã nh÷ng h¹n chÕ lÞch sö cña nã). Trong thêi kú chèng
Ph¸p, tr−íc khi cã sù l·nh ®¹o cña §¶ng céng s¶n d©n téc ta cã rÊt nhiÒu ng−êi con −u
152
tó, yªu n−íc ch¸y báng vµ cã tinh thÇn anh dòng hy sinh v« cïng cao c¶, nh− NguyÔn
Trung Trùc, Tèng Duy T©n, Phan §×nh Phïng, Hoµng Hoa Th¸m, Phan Béi Ch©u,
Phan Chu Trinh, NguyÔn Th¸i Häc... Nh−ng v× sao çc phong trµo vµ çc cuéc khëi
nghÜa ®ã ®Òu thÊt b¹i? §Êt n−íc tr−íc ngµy cã §¶ng “t×nh h×nh ®en tèi nh− kh«ng cã
®−êng ra”. V× sao? §ã lµ v× thiÕu mét ®−êng lèi ®óng. Suèt 70 n¨m ®Êt n−íc bÞ khñng
ho¶ng vÒ ®−êng lèi cøu n−íc, gi¶i phãng d©n téc. ChØ tõ khi §¶ng céng s¶n ViÖt Nam ra
®êi, nhê tiÕp thu chñ nghÜa M¸c-Lªnin, §¶ng ta t×m ®−îc con ®−êng ®i ®óng, ®¸p øng
®−îc nguyÖn väng thiªng liªng cña nh©n d©n, ®Êt n−íc ta míi cã c¬ héi tiÕn hµnh gi¶i
phãng d©n téc mét çch ®óng ®¾n, çch m¹ng n−íc ta míi giµnh hÕt th¾ng lîi nµy ®Õn
th¾ng lîi kh¸c.
Cã ng−êi lËp luËn r»ng: mÊy n−íc “con Rång” ë quanh ta cã theo chñ nghÜa M¸c -
Lªnin ®©u mµ hä rÊt ph¸t triÓn, kinh tÕ t¨ng tr−ëng nhanh, ®êi sèng nh©n d©n ®−îc c¶i
thiÖn! §óng lµ trong thêi ®¹i çch m¹ng khoa häc kü thuËt ngµy nay cã nh÷ng n−íc v−ît
lªn ph¸t triÓn rÊt nhanh. Nh−ng mçi n−íc cã hoµn c¶nh lÞch sö cô thÓ, kh«ng nªn so
s¸nh gi¶n ®¬n, phiÕn diÖn. V× sao trªn thÕ giíi cã hµng tr¨m n−íc t− b¶n mµ ®Õn b©y giê
còng chØ cã mÊy n−íc ph¸t triÓn th«i, cßn ®a sè vÉn rÊt ú ¹ch? V× sao còng tiÕn hµnh c¶i
tæ, c¶i çch, ®æi míi mµ cã n−íc thµnh c«ng, cã n−íc kh«ng thµnh c«ng? ViÖt Nam ta cã
hoµn c¶nh ®Þa lý vµ lÞch sö cô thÓ riªng. Thö hái ë ®©u trªn tr¸i ®Êt nµy nh− ë ViÖt Nam
chØ trong mét thêi gian ng¾n mµ ph¶i ®¸nh ®uæi ®ñ thø giÆc ngo¹i x©m, toµn nh÷ng lo¹i
sõng sá, ®Õn b©y giê vÉn cßn ph¶i g¸nh chÞu nh÷ng hËu qu¶ rÊt nÆng nÒ: 1 triÖu 100
ngh×n liÖt sÜ, 600 ngh×n th−¬ng binh, 300 ngh×n ng−êi mÊt tÝch (trong ®ã hÇu hÕt lµ ®¶ng
viªn vµ ®oµn viªn thanh niªn céng s¶n), gÇn 2 triÖu d©n th−êng bÞ giÆc giÕt h¹i, 2 triÖu
ng−êi tµn tËt, 2 triÖu ng−êi bÞ nhiÔm chÊt ®éc... ? Vµ ë ®©u trªn tr¸i ®Êt nµy nh− ë ViÖt
Nam chØ trong mét thêi gian ng¾n nh©n d©n ®· lËp nªn biÕt bao chiÕn c«ng hiÓn h¸ch?
§ã lµ th¾ng lîi oanh liÖt cña çch m¹ng th¸ng T¸m 1945, chäc thñng mét m¾t kh©u
trong hÖ thèng thuéc ®Þa cña chñ nghÜa ®Õ quèc. §ã lµ chiÕn th¾ng vang déi cña 9 n¨m
kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, ®¸nh sËp chñ nghÜa thùc d©n cò. §ã lµ th¾ng lîi cña 20 n¨m
kh¸ng chiÕn chèng Mü, ®¸nh r· chñ nghÜa thùc d©n míi, thèng nhÊt ®Êt n−íc, ®−a n−íc
nhµ ®i vµo mét kû nguyªn míi - kû nguyªn ®éc lËp tù do vµ chñ nghÜa x· héi.
M−êi n¨m ®æi míi gÇn ®©y, trong hoµn c¶nh thÕ giíi cã nh÷ng diÔn biÕn hÕt søc
phøc t¹p, ®Êt n−íc cã nhiÒu khã kh¨n chång chÊt, nh©n d©n d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng
®· tiÕn hµnh ®æi míi cã kÕt qu¶, ®¹t nhiÒu thµnh tùu to lín vµ quan träng. §Õn nay, tuy
cßn kh«ng Ýt khã kh¨n, nh−ng râ rµng kinh tÕ n−íc ta cã b−íc ph¸t triÓn kh¸, nhÞp ®é
t¨ng tr−ëng kinh tÕ GDP trªn 8% mét n¨m, chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ ngµy cµng tiÕn bé, ®êi
sèng ®¹i bé phËn nh©n d©n ®−îc c¶i thiÖn, chÝnh trÞ æn ®Þnh, quan hÖ ®èi ngo¹i më réng.
§Êt n−íc ®· ra khái t×nh tr¹ng khñng ho¶ng kinh tÕ x· héi, ®· cã nh÷ng tiÒn ®Ò cÇn thiÕt
153
®Ó chuyÓn sang mét thêi kú ph¸t triÓn míi - thêi kú ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i
ho¸, v−¬n ra héi nhËp víi khu vùc vµ thÕ giíi. N−íc ta ®· cã quan hÖ ngo¹i giao víi 115
n−íc (trong ®ã cã tÊt c¶ çc c−êng quèc hµng ®Çu trªn thÕ giíi), cã quan hÖ th−¬ng m¹i
víi h¬n 120 n−íc; cã quan hÖ víi 180 ®¶ng vµ 250 tæ chøc phi chÝnh phñ. N−íc ngoµi ®·
ký kÕt ®Çu t− trùc tiÕp (FDI) vµo ViÖt Nam h¬n 15 tû ®« la vµ cho vay vèn ®Ó ph¸t triÓn
(ODA) 3,6 tû ®« la. N¨m 1994, mÆc dï bÞ thiªn tai lò lôt lín, c¶ n−íc vÉn thu 26,2 triÖu
tÊn l−¬ng thùc, cã ®iÒu kiÖn trang tr¶i ®ñ nhu cÇu l−¬ng thùc trong n−íc, ®ång thêi xuÊt
khÈu ®−îc 2 triÖu tÊn g¹o. Çi ¨n, çi mÆc, sù ®i l¹i, häc hµnh, phong tôc, nÕp sèng cña
nh©n d©n tuy ch−a ph¶i ®· ®−îc nh− mong muèn, nh−ng so víi tr−íc ®©y ®· cã rÊt nhiÒu
thay ®æi.
C¶ n−íc ®· cã 60,2% sè x· cã ®iÖn, 86,5% sè x· cã ®−êng « t«, 92% sè x· cã tr¹m y
tÕ, 76,2% sè x· cã tr−êng cÊp II... §iÖn vÒ ®Õn c¶ mét sè x· ë vïng s©u, vïng xa, ®iÖn
tho¹i cÇm tay xuèng tËn vïng s«ng n−íc Cµ Mau, Minh H¶i...
Nh÷ng sù ®æi thay nhanh chãng ®ã mçi ng−êi d©n b×nh th−êng ®Òu c¶m nhËn ®−îc,
b¹n bÌ gÇn xa khÝch lÖ, chia vui; ngay c¶ mét sè ng−êi ®· tõng “ë phÝa bªn kia” còng thËt
lßng thõa nhËn. VËy mµ vÉn cã ng−êi cè t×nh nh¾m m¾t nãi liÒu, miªu t¶ x· héi ViÖt
Nam hiÖn nay rÊt ®en tèi, xÊu xa, tåi tÖ. Hä cè t×nh quªn r»ng nh÷ng kÎ g©y ra tai ho¹
cho d©n téc ViÖt Nam, gieo r¾c sù nghÌo ®ãi vµ ®au khæ cho nh©n d©n ViÖt Nam, kh«ng
ph¶i ai kh¸c ®ã chÝnh lµ bän ®Õ quèc x©m l−îc, bän thùc d©n c−íp n−íc vµ bän tay sai
cña chóng!
§¶ng céng s¶n ViÖt Nam suÊt hai phÇn ba thÕ kû qua còng nh− hiÖn nay lu«n lu«n
mét lßng mét d¹ ngµy ®ªm tr¨n trë, lo toan, phÊn ®Êu hy sinh ®Ó cèt lµm sao cho ®Êt
n−íc ®−îc hoµn toµn ®éc lËp, nh©n d©n ®−îc Êm no, d©n téc v−¬n lªn s¸nh vai víi b¹n
bÌ n¨m ch©u. ChÝnh nhê ®−îc vò trang b»ng chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ
Minh, kÕt hîp chÆt chÏ víi tinh hoa truyÒn thèng d©n téc vµ nh©n lo¹i mµ §¶ng ta ®·
l·nh ®¹o nh©n d©n ta giµnh ®−îc nh÷ng th¾ng lîi vÜ ®¹i, lµm cho ®Êt n−íc ngµy cµng
ph¸t triÓn, lËp nªn nhiÒu kú tÝch trong h¬n nöa thÕ kû qua. §ã lµ thùc tÕ. §ã còng lµ lý
do gi¶i thÝch v× sao §¶ng ta kiªn ®Þnh chñ nghÜa M¸c-Lªnin.
3. Cã ý kiÕn cho r»ng, hiÖn nay §¶ng céng s¶n ViÖt Nam thùc tÕ ®· tõ bá chñ nghÜa
M¸c-Lªnin, tõ bá chñ nghÜa x· héi, nh−ng “v× sÜ diÖn” cho nªn trªn lêi nãi vµ trong v¨n
b¶n chÝnh thøc, §¶ng cø ph¶i nãi kiªn ®Þnh chñ nghÜa M¸c-Lªnin (!). Mét mÆt hä ®ßi
®Êt n−íc ta ph¶i “®æi míi triÖt ®Ó, kh«ng nöa vêi”, nghÜa lµ ph¶i thùc hiÖn t− nh©n ho¸
hoµn toµn, “®−a nguyªn ®a d¹ng”; mÆt kh¸c hä nãi xiªn nãi xÑo r»ng §¶ng ta ®· tõ bá
chñ nghÜa M¸c-Lªnin ; r»ng sù nghiÖp ®æi míi cña chóng ta lµ “®Çu Ng« m×nh Së”,
“kh«ng chÝnh danh” (!).
154
§©y còng lµ mét luËn ®iÖu vu ço, vâ ®o¸n. Tõ tr−íc tíi nay ai còng biÕt, §¶ng céng
s¶n ViÖt Nam lµ mét ®¶ng M¸c-Lªnin ch©n chÝnh. §¶ng ch¼ng nh÷ng kiªn ®Þnh chñ
nghÜa M¸c-Lªnin mµ cßn lu«n lu«n vËn dông s¸ng t¹o chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµo ®iÒu
kiÖn cô thÓ cña n−íc ta. §¶ng ta tõ thùc tiÔn rót ra kÕt luËn r»ng, lóc nµo xa rêi chñ
nghÜa M¸c-Lªnin, hoÆc gi¸o ®iÒu, rËp khu«n th× chóng ta thÊt b¹i. C«ng cuéc ®æi míi
ngµy nay së dÜ thµnh c«ng tr−íc hÕt lµ do §¶ng ta ®æi míi t− duy lý luËn, nhËn thøc
®óng vµ vËn dông s¸ng t¹o chñ nghÜa M¸c-Lªnin. §æi míi chÝnh lµ trë vÒ ®óng víi chñ
nghÜa M¸c-Lªnin, vËn dông s¸ng t¹o chñ nghÜa M¸c-Lªnin. Trong c−¬ng lÜnh, ®−êng lèi,
chÝnh s¸ch cña §¶ng ®· thÓ hiÖn rÊt râ t− t−ëng nµy. ë ®©y, chØ xin nªu vµi vÝ dô:
- Qu¸n triÖt vµ vËn dông qui luËt mµ M¸c nªu ra “quan hÖ s¶n xuÊt ph¶i phï hîp víi
tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l−îng s¶n xuÊt” §¶ng ta ®· ®Ò ra vµ l·nh ®¹o thùc hiÖn chñ
tr−¬ng ph¸t triÓn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn, vËn ®éng theo c¬ chÕ thÞ tr−êng cã sù qu¶n
lý cña nhµ n−íc theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, coi ®©y lµ vÊn ®Ò chiÕn l−îc l©u dµi
trong suÊt thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi ë n−íc ta. Trong çc thµnh phÇn kinh tÕ
th× kinh tÕ quèc doanh ph¶i ®ãng vai trß chñ ®¹o, quèc doanh vµ hîp t¸c ph¶i ®ãng vai
trß nÒn t¶ng.
- Qu¸n triÖt vµ vËn dông ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi (NEP) mµ Lªnin nªu ra, chóng ta
®ang m¹nh d¹n vµ chñ ®éng sö dông mét çch réng r·i çc h×nh thøc, ph−¬ng ph¸p cña
chñ nghÜa t− b¶n nhµ n−íc (bao gåm h×nh thøc c«ng t− hîp doanh, liªn doanh, gãp cæ
phÇn, hîp t¸c, t« nh−îng...) ®Ó x©y dùng chñ nghÜa x· héi, coi ®©y lµ mét chñ tr−¬ng lín
xuyªn suèt thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi.
- Chóng ta ®ang vËn dông vµ thùc hiÖn çc qui luËt cña s¶n xuÊt hµng ho¸ (bao gåm
qui luËt gi¸ trÞ, qui luËt cung cÇu, qui luËt c¹nh tranh, qui luËt t¸i s¶n xuÊt më réng; vËn
dông çc lo¹i thÞ tr−êng (thÞ tr−êng t− liÖu tiªu dïng, thÞ tr−êng t− liÖu s¶n xuÊt, thÞ
tr−êng lao ®éng, thÞ tr−êng tiÒn tÖ...) kÕt hîp chÆt chÏ kÕ ho¹ch víi thÞ tr−êng; kÕt hîp
t¨ng tr−ëng kinh tÕ víi tiÕn bé vµ c«ng b»ng x· héi; lµm giµu chÝnh ®¸ng ®i ®«i víi xo¸
®ãi gi¶m nghÌo, gi÷ g×n b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc.
- Chóng ta ®ang vËn dông vµ gi¶i quyÕt tèt çc mèi quan hÖ gi÷a giai cÊp vµ d©n téc,
quèc gia vµ quèc tÕ, kinh tÕ vµ chÝnh trÞ nh»m t¹o ra søc m¹nh tæng hîp ®Ó tõng b−íc
tiÕn hµnh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc.
Ph¶i ch¨ng tÊt c¶ nh÷ng viÖc lµm ®ã lµ xa rêi chñ nghÜa M¸c-Lªnin, hay chÝnh lµ
tu©n thñ nh÷ng nguyªn t¾c vµ t− t−ëng cña M¸c-Lªnin. Chñ nghÜa M¸c - Lªnin vÉn
®ang lµ vµ sÏ lµ kim chØ nam, lµ bã ®uèc soi ®−êng cho §¶ng ta vµ nh©n d©n ta ®i tíi.
Kinh nghiÖm cho thÊy, nÕu m¬ hå, dao ®éng vÒ hÖ t− t−ëng nhÊt ®Þnh sÏ lóng tóng
trong chñ tr−¬ng ®−êng lèi, rèi lo¹n trong tæ chøc, vµ tÊt nhiªn dÉn ®Õn thÊt b¹i trong
155
hµnh ®éng. V× vËy, §¶ng ta nhiÒu lÇn kh¼ng ®Þnh r»ng kiªn ®Þnh chñ nghÜa M¸c-Lªnin
vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh lµ vÊn ®Ò cã tÝnh nguyªn t¾c sè mét ®èi víi §¶ng ta, lµ nhiÖm
vô quan träng hµng ®Çu trong toµn bé c«ng t¸c t− t−ëng lý luËn cña chóng ta.
§−¬ng nhiªn, nãi kiªn ®Þnh chñ nghÜa M¸c - Lªnin kh«ng cã nghÜa lµ rËp khu«n
gi¸o ®iÒu, mµ ph¶i s¸ng t¹o, lu«n lu«n s¸ng t¹o; s¸ng t¹o mµ kh«ng cùc ®oan, r¬i vµo c¬
héi, xÐt l¹i. Kiªn ®Þnh chñ nghÜa M¸c-Lªnin lµ kiªn ®Þnh nh÷ng nguyªn t¾c lý luËn vµ
ph−¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin, n¾m v÷ng b¶n chÊt çch m¹ng vµ khoa
häc cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin, vËn dông vµ ph¸t triÓn s¸ng t¹o nã, chèng c¶ chñ nghÜa
c¬ héi xÐt l¹i vµ chñ nghÜa gi¸o ®iÒu. Kiªn ®Þnh b¶o vÖ ph¶i ®i ®«i víi vËn dông vµ ph¸t
triÓn s¸ng t¹o. Ph¸t triÓn s¸ng t¹o lµ ®Ó b¶o vÖ mét çch tèt nhÊt, khoa häc nhÊt. §¶ng ta
®· nhiÒu lÇn nãi r»ng kh«ng nªn coi lý luËn cña M¸c vµ Lªnin nh− mét c«ng thøc cøng
nh¾c, nh− mét çi g× ®· xong xu«i vµ bÊt kh¶ x©m ph¹m; tr¸i l¹i ph¶i vËn dông s¸ng t¹o
vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn h¬n n÷a vÒ mäi mÆt. §óng nh− Lªnin ®· nãi: Chóng ta kh«ng kú
väng r»ng M¸c hay nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa M¸c ®Òu biÕt mäi mÆt cô thÓ cña con
®−êng tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi. Nh− thÕ sÏ lµ phi lý. Chóng ta chØ biÕt ph−¬ng h−íng
cña con ®−êng ®ã; cßn vÒ cô thÓ vµ trªn thùc tÕ con ®−êng ®ã ra sao th× kinh nghiÖm cña
hµng triÖu con ng−êi sÏ chØ râ khi hä b¾t tay vµo hµnh ®éng.
156
Chó ThÝch
1. A.de Rhodes - Divers Voyages et Missions - dÉn theo TrÇn V¨n Giµu. LÞch sö ViÖt
Nam cËn ®¹i tËp I, Gi¸o dôc, 1960, tr. 20
2. Compangie des Indos Orientales - Theo TrÇn V¨n Giµu, s®d. tr. 21
3. Histoire militaire de l’indochine francais -TrÇn V¨n Giµu s®d, tr. 21
4. A. Thomazi ‘ I~a conquªte de l’indochine - S®d, tr. 24.

5. ViÖn Khoa häc x· héi thµnh phè Hå ChÝ Minh. Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n ho¸ - x· héi thêi
NguyÔn. KHXH, 1995, tr. 28-29.
6. Huúnh Kim Thµnh. Vua Tù §øc chñ chiÕn hay chñ hoµ? Tr¸ch nhiÖm cña «ng ta
tr−íc viÖc ®Ó mÊt n−íc ta nöa sau thÕ kû XIX. TriÒu NguyÔn nh÷ng vÊn ®Ò lÞch sö - t−
t−ëng vµ v¨n ho¸. §HSP HuÕ, sè2/1993. tr. 10.
7. §inh Xu©n L©m - NguyÔn V¨n Hång. Xu h−íng ®æi míi trong lÞch sö ViÖt Nam.
VHTT l998, tr. 13.
8. TrÇn V¨n Giµu. Sù ph¸t triÓn cña t− t−ëng ViÖt Nam tõ thÕ kû XIX ®Õn çch m¹ng
th¸ng t¸m. TËp II, Sù thËt, CTQG, Hµ Néi 1997, tr. 13.
9. TrÇn V¨n Giµu, S®d. tËp I, tr. 365. TCQG, Hµ Néi, 1996.
10. §inh Xu©n L©m. Tr¸ch nhiÖm cña nhµ NguyÔn trong sù thÊt b¹i cña xu h−íng ®æi
míi ë ViÖt Nam cuèi thÕ kû XIX. Kû yÕu khoa häc 690 n¨m Thõa Thiªn HuÕ (1306 -
1996), HuÕ, 1996.
11. D−¬ng Sù Thuû m¹t. Theo TrÇn V¨n Giµu, s®d, tËp I, tr. 407.
12. 13. 14. 15: TrÇn V¨n Giµu. S®d. 410. 423, 430.
16. §inh Xu©n l©m vµ çc t¸c gi¶ kh¸c. LÞch sö ViÖt Nam cËn ®¹i. TËp 1. Gi¸o dôc. Hµ
Néi, 1961, tr. 181.
17. TrÇn V¨n Giµu. S®d. TËp II. tr. 32.
18. V¨n Minh T©n häc s¸ch. Hîp tuyÓn th¬ v¨n yªu n−íc vµ çch m¹ng ®Çu thÕ kû XX
(1900 - 1930). V¨n häc, 1972, tr. 511.
157
19. Th− Phan Chu Trinh göi NguyÔn ¸i Quèc 1922. Thu Trang, nh÷ng ho¹t ®éng cña
Phan Chu Trinh t¹i Ph¸p 1911 - 1925. Sudort Asie Paris 1983, tr. 139-140.
20, 21. V¨n minh T©n häc s¸ch. S®d, tr. 520, 519.
22. Nªn dïng hµng néi ho¸. Hîp tuyÓn th¬ v¨n. S®d, tr. 538.
23. V¨n minh t©n häc s¸ch. S®d, tr. 513, 522.
24. ViÖn sö häc. NhiÒu t¸c gi¶. LÞch sö ViÖt Nam 1897 - 1918, KHXH 1999, tr. 110.
25. §Æng Thai Mai. V¨n th¬ çch m¹ng ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XX 1976, tr. 90.
26. TrÇn V¨n Giµu, S®d, tËp li. tr. 66.
27. Phan Béi Ch©u toµn tËp, tËp VI. ThuËn Ho¸, HuÕ 1990, tr. 60
28, 29. Phan Béi Ch©u niªn biÓu.
30. ViÖn Sö häc. NhiÒu t¸c gi¶. LÞch sö ViÖt Nam 1917 - 1918. KHXH, 1999, tr. 116.
31. Phan Béi Ch©u toµn tËp. S®d, tr. 96.
32. Phan Béi Ch©u toµn tËp, S®d, tr. 142 - 143.
33. ViÖn Sö häc. LÞch sö ViÖt Nam 1897 - 1918. KHXH, 1999, tr. 132.
34, 35. TrÇn V¨n Giµu. S®d, tËp II, tr. 45, 137.
36. TuyÓn tËp Phan Chu Trinh. Tµi liÖu ®¸nh m¸y t¹i th− viÖn §HSP HuÕ.
37. Phan Chu Trinh - Huúnh Thóc Kh¸ng. Ký yÕu héi th¶o khoa häc. §µ N½ng. 1993, tr.
189.
38. Thu Trang. Th− göi NguyÔn ¸i Quèc. Nh÷ng ho¹t ®éng cña Phan Chu Trinh ë Ph¸p
1911 - 1925. Nhµ in Sudest Asie Paris, 1983, tr. 140.
39. NguyÔn HiÕn Lª. §«ng kinh nghÜa thôc. L¸ B¬i t¸i b¶n 1974. Sµi Gßn, tr.91. DÉn
theo Hå Song Kû yÕu HTKH, §µ N½ng 1993, tr. 90.
40. §ç Quang H−ng. TÝnh çch xø Qu¶ng trong con ng−êi Phan Chu Trinh. Kû yÕu
HTKH Phan Chu Trinh vµ Huúnh Thóc Kh¸ng. §µ N½ng, 1993, tr. 125.
41. TrÇn D©n Tiªn. Nh÷ng mÉu chuyÖn vÒ ®êi ho¹t ®éng cña Hå Chñ TÞch. Sù thËt. Hµ
Néi, 1975, tr. 12
42.- NguyÔn Quang Th¾ng, Phan Chu Trinh Cuéc ®êi vµ t¸c phÈm. Thµnh phè Hå ChÝ
Minh, 1987, tr. 203.
43. Phan Béi Ch©u Niªn biÓu.
158
44,45. Phan Chu Trinh. Th− göi toµn quyÓn §«ng D−¬ng. Hîp tuyÓn th¬ v¨n, s®d, tr.
149. 152.
46, 47, 51. Phan Chu Trinh. Th− göi NguyÔn ¸i Quèc 1922. S®d, tr. 139, 136.
48. Phan Béi Ch©u toµn tËp, tËp 6, sdd, tr. 116.
49, 50. Phan Chu Trinh th göi toµn quyÒn §«ng D−¬ng, s®d. tr. 150, 156.
52. Vò D−¬ng Ninh. Con ®−êng cøu n−íc cña Phan Chu Trinh. Nh÷ng ®iÓm chung vµ
riªng. Kû yÕu khoa häc. Phan Chu Trinh vµ Huúnh Thóc Kh¸ng. §µ N½ng, 1993.
53. TrÇn V¨n Giµu, s®d, tËp 2, tr. 107.
54,55, 56. Thu Trang, s®d, tr. 23, 47, 78, 82.
57. NguyÔn V¨n Hång. Phan Chu Trinh chÆng ®−êng d©n téc thøc tØnh, chÆng ®−êng
lÞch sö hÖ luËn ®óng vµ con ®−êng ¶o t−ëng. Kû yÕu HTKH §µ N½ng, 1993. tr. 44.
58. NguyÔn Kh¾c §¹m. CÇn ®¸nh gi¸ thËt ®óng Phan Chu Trinh. Ký yÕu HTKH, §µ
N½ng, 1993, tr. 67.
59, 60, 62, 63, 65, 67, 68. TrÇn V¨n Giµu, s®d. tËp II, tr. 110, 113, 106, 108, 467, 556,
559.
61. §inh Xu©n L©m. T×m hiÓu thªm vÒ t− t−ëng d©n chñ cña Phan Chu Trinh. Kû yÕu
HTKH, §µ N½ng, 1993. tr. 110.
64. Vò D−¬ng Ninh. S®d, tr. 101.
66. TrÇn V¨n Giµu. S®d. tËp II,. tr. 457.
69. Hå ChÝ Minh tuyÓn tËp, tËp 1, Sù thËt, Hµ Néi 1980, tr.97
70. Hå ChÝ Minh, s®d, tr. 206.
71. Hå ChÝ Minh toµn tËp, tËp I, Sù thËt, Hµ Néi, 1980. tr.
72. Hå ChÝ Minh toµn tËp, s®d, tr. 466.
73, 75. Hå ChÝ Minh toµn tËp, s®d, tr. 157.
74,76. Hå ChÝ Minh toµn tËp, s®d, tr. 230, 231.
77. Hå ChÝ Minh toµn tËp, Sù thËt, Hµ Néi 1981, tr. 182.
78, 79, 80, 81, 82, 83. Hå ChÝ Minh toµn tËp, tËp II, Sù thËt, Hµ Néi 1982, tr. 183, 184,
186, 187, 188. 189, 207.
84. TrÇn V¨n Giµu, s®d, tËp III, tr. 22
159
85. Hå chÝ Minh tuyÓn tËp, tËp II, Sù thËt. Hµ Néi 1980. tr.175.
86. Hå ChÝ Minh toµn tËp, tËp X. CTQG, Hµ Néi 1996. tr. 126,128.
87. Hå ChÝ Minh, nh÷ng sù kiÖn. TTLL, Hµ Néi 1988.
88,89. Hå ChÝ Minh toµn tËp, tËp I, Sù thËt, 1980, tr. 10,
90,91,98. TrÇn V¨n Giµu. Phong trµo ®Êu tranh cña giai cÊp c«ng nh©n tõ 1919 ®Õn 1929
vµ sù xuÊt hiÖn nh÷ng tæ chøc tiªn phong cña §¶ng. T¹p chÝ häc tËp sè 8/1957, tr.
51, 54.
92. TrÇn V¨n Giµu. Giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam, sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nã tõ
tù m×nh ®Õn cho m×nh. Sù thËt, Hµ Néi, 1961, 295.
93.94. §Æng ViÖt Thanh. Giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam h×nh thµnh tõ bao giê.
95. Ng« V¨n Hoµ - D−¬ng Kinh Quèc. Nghiªn cøu lÞch sö. Sè 7/1957, tr. 40-57. Giai cÊp
c«ng nh©n ViÖt Nam tr−íc khi thµnh lËp §¶ng. KHXH, Hµ Néi, 1978, tr. 296.
96,97. TrÇn V¨n Giµu. Sù ph¸t triÓn cña t− t−ëng ë ViÖt Nam... s®d, tËp II, tr. 62, 67.
99. Thu Trang, s®d, tr. 192.
100. B¸c Hå ë Ph¸p. Håi ký v¨n häc. Hµ Néi 1970, tr. 82-83
101. Hå ChÝ Minh - nh÷ng sù kiÖn. TTLL. Hµ Néi, 1988.
102, 103, 104. Hå ChÝ Minh toµn tËp, tËp I, Sù thËt, Hµ Néi 1980, tr. 174, 157, 315.
105. Hå ChÝ Minh toµn tËp. tËp II, Sù thËt, Hµ Néi, 1981, tr. 5.
106. Hoµnh Thanh §¹m - Phan H÷u ThÞnh. §êi nèi ®êi v× n−íc. NghÖ TÜnh 1996. tr.121.
107. Hå ChÝ Minh toµn tËp, tËp II, s®d, tr. 8.
108. Çc tæ chøc tiÒn th©n cña §¶ng, tr. 337,, 338.
109. TrÇn V¨n Giµu. Giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam... s®d, tr. 388.
110 TÇm Vu. Nghiªn cøu lÞch sö sè 178 n¨m 19 18.
111, 112. TrÇn v¨n Giµu. Nh÷ng ¶nh h−ëng ®Çu tiªn cña çch m¹ng th¸ng M−êi ®Õn
thêi cuéc chÝnh trÞ ViÖt Nam. T¹p chÝ Häc tËp sè8/19â7, tr. 51-69.
113. Ng« V¨n Hoµ - D−¬ng Kinh Quèc. S®d, tr. 322.
114. DÉn theo Quèc Anh. VÒ mèi quan hÖ gi÷a çc khuynh h−íng chÝnh trÞ tiÓu t s¸n vµ
phong trµo d©n téc tr−íc 1930. NCLS, sè 160, tr. 39.
160
115. Theo Cao Huy ThuÇn. NhËn ®Þnh vµ ph¶n øng cña Ph¸p tr−íc phong trµo céng s¶n.
NCLS sè 181, tr. 41.
116. V¨n kiÖn §¶ng 1930 - 1945. tËp I, Hµ Néi 1977, tr. 19,20.
117, 118, 119, 120. ViÖn nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh.
LÞch sö §¶ng céng s¶n ViÖt Nam, tËp II. SÜ. CTQG, H. 1995, tr. 48, 49, 201, 387,
121. §¶ng céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi, ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø V. ST. H.
1996. tr. 51. 11
122, 123. §¶ng céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI. ST.
H. 1987. tr. 41, 42, 49.
124. §¶ng céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VII. ST. H.
1991. tr. 10.
161
Tµi LiÖu §· Sö Dông
1. Quèc Anh. VÒ mèi ¶nh h−ëng gi÷a çc khuynh h−íng chÝnh trÞ tiÓu t− s¶n vµ
phong trµo d©n téc tr−íc n¨m 1930, NCLS, N. 160.
2. B¸c Hå ë Ph¸p. Håi ký v¨n häc, Hµ Néi 1970.
3. Phan Béi Ch©u. Toµn tËp, tËp 6, TH, Hµ Néi, 1990.
4. NguyÔn Kh¾c §¹m. CÇn ®¸nh gi¸ thËt ®óng Phan Chu Trinh. Kû yÕu Khoa häc
Phan Chu Tr×nh - Huúnh Thóc Kh¸ng. §µ N½ng, 1993.
5. NguyÔn ThÞ §¶m. C«ng nh©n Long Thä HuÕ (1896 - 1945). TH. HuÕ, 1996.
6. NguyÔn ThÞ §¶m. NguyÔn ¸i Quèc víi viÖc truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c-Lªnin ë HuÕ.
T¹p chÝ HuÕ xa vµ nay. Sè 1/2000.
7. TrÇn B¸ §Ö (vµ çc t¸c gi¶ kh¸c). LÞch sö ViÖt Nam 1930- 1945.
8. TrÇn v¨n Giµu - §inh Xu©n L©m - NguyÔn V¨n Sù. LÞch sö cËn ®¹i ViÖt Nam tËp
I, Gi¸o dôc, 1959.
9, 10, 11. TrÇn V¨n Giµu. Sù ph¸t triÓn cña t− t−ëng ViÖt Nam tõ thÕ kû XIX ®Õn
çch m¹ng th¸ng 8. TËp I, II, III. CTQG, 1996, 1997. 1
12. TrÇn v¨n Giµu. Phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n tõ 1919 ®Õn 1929. Häc tËp
sè 8/1957.
13. TrÇn V¨n Giµu. Giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam tõ sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña
nã tõ tù minh ®Õn cho m×nh. Sù thËt, Hµ Néi, 1961.
14. TrÇn v¨n Giµu - §inh Xu©n L©m. LÞch sö ViÖt Nam cËn ®¹i tËp II Gi¸o dôc,
1961.
15. Ng« V¨n Hoµ- D−¬ng Kinh Quèc. Giai cÊp c«ng nh©n tr−íc khi thµnh lËp §¶ng.
KHXH, 1978.
16. §ç Quang H−ng. TÝnh çch xø Qu¶ng trong con ng−êi Phan Chu Trinh. Kû yÕu
HTKH, §µ N½ng, 1993.
17. §inh Xu©n L©m. T×m hiÓu t− t−ëng d©n chñ cña Phan Chu Trinh. Kû yÕu HTKH,
§µ N½ng, 1993.
18. §inh Xu©n L©m. Tr¸ch nhiÖm cña nhµ NguyÔn trong sù thÊt b¹i cña xu h−íng
®æi míi ë ViÖt Nam cuèi thÕ kû XIX Kû yÕu HTKH, 690, Thõa Thiªn - HuÕ. 1996.
162
19. §inh Xu©n L©m - NguyÔn V¨n Hång. Xu thÕ ®æi míi trong lÞch sö ViÖt Nam. V¨n
häc nghÖ thuËt, 1998.
20. §Æng Thai Mai. Th¬ v¨n çch m¹ng ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XX. Gi¸o dôc, 1976.
21. Vò D−¬ng Ninh. Con ®−êng cøu n−íc cña Phan Chu Trinh nh÷ng ®iÓm chung vµ
riªng. Kû yÕu HTKH, §µ N½ng, 1993.
22. Hå ChÝ Minh tuyÓn tËp, tËp I, Sù thËt, Hµ Néi, 1980.
23, 24. Hå ChÝ Minh toµn tËp, tËp I, II, Sù thËt, Hµ Néi, 1980, 1982.
25. Hå ChÝ Minh toµn tËp, tËp X, CTQG, 1996.
26. Hå ChÝ Minh. Nh÷ng sù kiÖn. TTLL. Hµ Néi, 1980.
27. §Æng ViÖt Thanh, NCLS, Sè 7/1957.
28. Huúnh Kim Thµnh. Vua Tù §øc chñ chiÕn hay chñ hoµ.
29. Cao Huy ThuÇn. NCLS, Sè 181.
30. Thu Trang..Nh÷ng ho¹t ®éng cña Phan Chu Trinh ë Ph¸p 1911 - 1925. Nhµ in
Sudest Asie Paris 1983.
31. NguyÔn Quang Th¾ng. Phan Chu Trinh cuéc ®êi vµ t¸c phÈm.
32. TrÇn D©n Tiªn. Nh÷ng mÉu chuyÖn vÒ ®êi ho¹t ®éng cña Hå Chñ tÞch, Sù thËt,
Hµ Néi 1973.
33. Phan Chu Trinh. Thö göi toµn quyÒn §«ng D−¬ng. Hîp tuyÓn th¬ v¨n yªu n−íc
vµ çch m¹ng ®Çu thÕ kû XX. V¨n häc, 1972.
34. Nªn dïng hµng néi ho¸. Hîp tuyÓn th¬ v¨n... V¨n häc, 1972.
35. ViÖn sö häc, LÞch sö ViÖt Nam 1897-1918, KHXH, 1999.
36. V¨n KiÖn §¶ng 1930-1945. Hµ Néi, 1977.
37. ViÖn nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh. LÞch sö §¶ng
céng s¶n ViÖt Nam, tËp II. SÜ. CTQG. 1995.
38.V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc cña §¶ng lÇn thø VI, VII, VIII
163
ChÞu tr¸ch nhiÖm néi dung:
Ts. NguyÔn v¨n hßa
Biªn tËp:
Tæ c«ng nghÖ th«ng tin
Phßng kh¶o thÝ - ®¶m b¶o chÊt l−îng gi¸o dôc
164

Su Lua Cho Con Duong Phat Su Phat Trien Cua Dan Toc Viet Nam

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Su Lua Cho Con Duong Phat Su Phat Trien Cua Dan Toc Viet Nam

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o

®¹i häc huÕ

nguyÔn thÞ ®¶m

Y£U CÇu VÒ CON §−êng Ph¸t TriÓn Cña LÞch Sö D¢N

Sù Lùa Chän CON §¦êNG Ph¸t TriÓn

I. Sù Lùa Chän PH¦¥NG H¦íNG Cøu N−íc Cuèi ThÕ kû xix

V× d©n míi cã giang san n−íc nhµ”

¾t nhê d©n chung søc lµm ra

D©n ta lµ chñ n−íc non

§ñ tr¨m ®−êng kü nghÖ tinh th«ng”

III. C¸c CON §−êng Cøu N−íc §Çu ThÕ Kû XX

¾t lµ d©n chñ céng hoµ míi xong”

“Mét c©u ¸i quèc reo hß

Ch÷ ®ång t©m Êy ph¶i lo mét lßng”

1. NguyÔn ¸i Quèc t×m ®−êng cøu n−íc

Qu¸ Tr×nh Ph¸t TriÓn Cña LÞch Sö D¢N Téc Tõ 1930

I. GIAI §o¹n 1930- 1945

II. GIAI §o¹n 1945 - 1954

III. GIAI §o¹n 1954-1975

IV. GIAI §o¹n 1975 - NAY

V× SAO §¶ng TA Kiªn §Þnh Chñ NghÜa M¸c-L£NIN

4. A. Thomazi ‘ I~a conquªte de l’indochine - S®d, tr. 24.

Ts. NguyÔn v¨n hßa

Tæ c«ng nghÖ th«ng tin

Phßng kh¶o thÝ - ®¶m b¶o chÊt l−îng gi¸o dôc

You might also like