You are on page 1of 398

NATO

wobec wyzwa wspczesnego wiata


2013

NATO
wobec wyzwa wspczesnego wiata
2013
Redakcja naukowa: Robert Czulda Robert o Jacek Reginia-Zacharski

Instytut Bada nad Stosunkami Midzynarodowymi w Warszawie Katedra Teorii Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa Wydzia Studiw Midzynarodowych i Politologicznych Uniwersytetu dzkiego Warszawa d 2013

Pewne prawa zastrzeone. aden fragment publikacji lub jej cao nie mog by powielane lub rozpowszechniane, niezalenie od formy, w celach komercyjnych bez zgody wydawcy. Ksika chroniona jest licencj Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 3.0 Unported License. Redakcja naukowa: Robert Czulda, Robert o, Jacek Reginia-Zacharski Recenzja: prof. dr hab. Andrzej Skrzypek Okadka: Krzysztof Bobrowicz Mapy: Piotr Wawrzkiewicz Opracowanie redakcyjne: Instytut Bada nad Stosunkami Midzynarodowymi w Warszawie Korekta jzykowa: Boena Walicka/Instytut Bada nad Stosunkami Midzynarodowymi w Warszawie Fotografie: NATO/ISAF/Departament Obrony

Instytut Bada nad Stosunkami Midzynarodowymi w Warszawie


Orodek badawczy zaoony w 1999 r. Skupia ekspertw z zakresu stosunkw midzynarodowych, polityki zagranicznej i dyplomacji. Gwnym zadaniem realizowanym przez Instytut jest wydawanie oglnopolskiego magazynu Stosunki Midzynarodowe. Instytut zajmuje si rwnie monitorowaniem biecej sytuacji na wiecie, przygotowywaniem specjalistycznych analiz, promowaniem wiedzy o wspczesnym wiecie poprzez komentarze w mediach, publikacje, konferencje i seminariw.

Katedra Teorii Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa Uniwersytetu dzkiego


Najstarsza jednostka naukowa Wydziau Studiw Midzynarodowych i Politologicznych (WSMiP) Uniwersytetu dzkiego. Jej twrc jest prof. dr hab. Waldemar Michowicz, zaoyciel Instytutu Studiw Midzynarodowych (1994), przeksztaconego w WSMiP (2000). W ramach katedry realizowano projekt grantu KBN pod nazw Historia dyplomacji polskiej, ktrego efektem jest szeciotomowa publikacja Historia dyplomacji polskiej. Katedra obecnie realizuje trzy gwne tematy badawcze: teoretyczne, polityczne, wojskowe i niemilitarne aspekty wojen i konfliktw zbrojnych w XX i XXI wieku; teoria i praktyka polityki zagranicznej pastwa; bezpieczestwo midzynarodowe. ISBN 978-83-62784-02-8

Spis treci
Spotkania na szczycie NATO 9 Pastwa czonkowskie NATO 11 Misje i operacje NATO 13 Sowo wstpne 15 Rozdzia I: NATO na rozdrou wybr przyszej drogi Longin Pastusiak, Jakie NATO? 19 Marek Madej, NATO po szczycie w Chicago: stan i perspektywy rozwoju 25 Lubomir W. Zyblikiewicz, Koncepcja strategiczna z listopada 2010 r. Zamiary 39 i rezultaty Karolina Libront, Ewolucja tosamoci NATO w XXI wieku 53 Stanisaw Zarychta, Rola NATO w ksztatowaniu bezpieczestwa transatlantyckiego 65 i wiatowego w wietle opracowanych doktryn i koncepcji strategicznych w latach 1949 - 2012 Andrzej Makowski, Czy moliwa jest nowa tosamo NATO? 79 Rozdzia II: NATO z perspektywy Polski Jerzy M. Nowak, Ewolucja NATO a polskie interesy bezpieczestwa 93 Przemysaw urawski vel Grajewski, Militarny wymiar Strategii bezpieczestwa 111 narodowego Polski z 2007 roku i program profesjonalizacji si zbrojnych z 2008 roku a NATO Marek K. Ojrzanowski, Strategiczne zaoenia NATO implikacje dla Si 129 Zbrojnych RP Andrzej Harasimowicz, Polska polityka bezpieczestwa w XX i XXI wieku 135 niektre dylematy (gos w dyskusji) Rozdzia III: Zaangaowanie operacyjne NATO oraz pastw czonkowskich przeszo, teraniejszo, przyszo Waldemar Zubrzycki, NATO - Rosja, wsplna inicjatywa w zakresie statkw 159 powietrznych klasy RENEGADE Dariusz Kozerawski, Midzynarodowe operacje stabilizacyjne NATO strategiczna 171 szansa czy zagroenie? Anna Miler, Wspczesne operacje pokojowe NATO 185 Bogdan Grenda, Cyber-bezpieczestwo operacji powietrznych NATO 199 Justyna Jurewicz, Powinnoci NATO w zakresie przeciwdziaania zagroeniom 213 terroryzmem aspekty prawne Grzegorz Rdzanek, Miejsce norweskich si specjalnych w systemie obronnym pastwa 219 Tomasz Komider, NATO w procesie militarnej integracji Europy. Od deskrypcji 235 do antycypacji Lilianna Miodoska-Rczka, Agresja NATO na Serbi w 1999 roku humanitar- 251 na interwencja, czyli moralnie uzasadniona wojna Magdalena Rek, Obraz NATO w serbskich wyobraeniach zbiorowych 263

Rozdzia IV: NATO wobec wyzwa, szans i zagroe wspczesnoci Micha uszczuk, Proces ksztatowania si podejcia NATO wobec Arktyki 277 w pierwszej dekadzie XXI wieku Pawe Godlewski, NATO a bezpieczestwo energetyczne 291 Tadeusz Zieliski, Inicjatywa Smart Defence szans na zwikszenie zdolnoci 297 obronnych NATO? Adrian Szumowski, Idea smart power w koncepcji bezpieczestwa NATO 311 Marian Kozub, Rola NATO w kreowaniu bezpieczestwa przyszoci 331 Robert Czulda, Wyzwanie dla NATO: postpujcy rozam potencjaw 345 Mariusz Ruszel, Rola NATO w zapewnianiu bezpieczestwa energetycznego Europy 353 Beata Piskorska, Soft power jako efekt ewolucji rozumienia siy we wspczesnym adzie 363 midzynarodowym Jacek Reginia-Zacharski, Teraniejszo i przyszo NATO. Kohezja Sojuszu 379 Pnocnoatlantyckiego w wietle elementw teorii aliansowoci O autorach 391

Spotkania na szczycie NATO


Pary, 16 - 19 grudnia 1957 r. Bruksela, 26 czerwca 1974 r. Bruksela, 29 - 30 maja 1975 r. Londyn, 10 - 11 maja 1977 r. Waszyngton, 30 - 31 maja 1978 r. Bonn, 10 czerwca 1982 r. Bruksela, 21 listopada 1985 r. Bruksela, 2 - 3 marca 1988 r. Bruksela, 29 - 30 maja 1989 r. Bruksela, 4 grudnia 1989 r. Londyn, 5 - 6 lipca 1990 r. Rzym, 7 - 8 listopada 1991 r. Bruksela, 10 - 11 stycznia 1994 r. Pary, 27 maja 1997 r. Madryt, 8 - 9 lipca 1997 r. Waszyngton, 23 - 24 kwietnia 1999 r. Rzym, 28 maja 2002 r. Praga, 21 - 22 listopada 2002 r. Stambu, 28 - 29 czerwca 2004 r. Bruksela, 22 lutego 2005 r. Ryga, 28 - 29 listopada 2006 r. Bukareszt, 2 - 4 kwietnia 2008 r. Strasburg/Kehl, 3 - 4 kwietnia 2009 r. Lizbona, 19 - 20 listopada 2010 r. Chicago, 20 - 21 maja 2012 r. Londyn, 4 5 wrzenia 2014 r.

-9-

- 11 -

- 13 -

Sowo wstpne
In a world where strategic surprise is the rule, NATO must be prepared for all contingencies. No two operations are alike () To be effective, NATO must remain capable of dealing with multiple tasks and multiple crises, ranging from conflict prevention to cyber-defense.
Sekretarz generalny NATO Anders Fogh Rasmussen (2013)

Oddajemy do rk Szanownych Czytelnikw publikacj, bdc efektem zbiorowego wysiku ponad dwudziestu autorw, a ktrej tematem s kwestie dotyczce funkcjonowania NATO w XXI wieku. Chocia upad podstawowy powd powoania tego transatlantyckiego sojuszu w 1949 r., to jest zagroenie ze strony Zwizku Sowieckiego, wspczenie niemal nikt nie postuluje rozwizania NATO. Na to nie ma zgody i by nie powinno. NATO, pomimo swych wad i problemw, jest wartoci sam w sobie. NATO odnalazo swoj now drog w latach dziewidziesitych, gdy decydenci postanowili interweniowa zbrojnie (z sukcesem) podczas wojny na Bakanach. Udane operacje poza granicami NATO, takie jak chociaby Deny Flight oraz Deliberate Force, sprawiy, i Sojusz zacz postrzega siebie ju nie jako form kolektywnej obrony, ale istotnego gracza midzynarodowego, majcego prawo, a nawet i obowizek, interweniowa niezalenie od geograficznych uwarunkowa. Wyjcie poza ramy artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego wymagao odwagi, ale byo dziaaniem koniecznym, jako e umoliwiao odnalezienie si w nowej sytuacji midzynarodowej, redefinicj swoich celw. Jeli wic NATO chce w nadchodzcych latach odgrywa rwnie dua rol, musi raz jeszcze wykaza si odwag i wizjonerstwem rwn temu zaprezentowanemu przez wczesnych decydentw, w tym sekretarza generalnego Manfreda Wrnera (1988 - 1994) oraz amerykaskiego polityka Richarda Lugara, ktry stwierdzi, i NATO musi wyj poza obszar traktatowy lub wypadnie z interesu. Postpujca ewolucja architektury bezpieczestwa midzynarodowego wymagaa i nadal wymaga, aby NATO zmienio sposb funkcjonowania w obrbie Sojuszu oraz metody wspdziaania z szersz spoecznoci midzynarodow. Wspczesne wyzwania dla bezpieczestwa obejmuj niezmierzon mas zoonych i ewoluujcych czynnikw, takich jak midzynarodowy terroryzm, proliferacja broni masowego raenia (BMR), upade pastwa, tlce si konflikty, zorganizowana przestpczo, zagroenia cybernetyczne, degradacja rodowiska naturalnego i zwizane z tym zagroenia bezpieczestwa, rywalizacja o surowce energetyczne, katastrofy naturalne i wiele innych. Skuteczne zmierzenie si z tymi zagroeniami wymaga szeroko zakrojonego partnerstwa i silnej synergii pomidzy czonkami NATO, pastwami ktre wsppracuj z Sojuszem i organizacjami midzynarodowymi w skali tak globalnej jak i regionalnej. W porwnaniu z okresem wczeniejszym faktem jest, ze efekt wspczesnych wyzwa nie musi uderza we wszystkie pastwa czonkowskie w taki sam sposb.
- 15 -

Zagroenia asymetryczne mog obudzi wspln trosk, ale nie musz by automatycznie potraktowane jako atak na cay Sojusz. W odrnieniu od sytuacji z czasw zimnej wojny, wspczesne wyzwania niekoniecznie daj si zakwalifikowa jako czynnik wywoujcy tak reakcj. Dotyczy to na przykad ataku teleinformatycznego czy te szantau energetycznego. W rezultacie, pastwa czonkowskie NATO musz ponownie zdefiniowa sposoby wyraania solidarnoci w Sojuszu, ktra majc na uwadze pkanie partnerstwa amerykasko-europejskiego, cierpi obecnie na osabienie, a nawet erozj. Niemniej jednak NATO musi jednoczenie pozosta przywizane do tradycyjnych zagroe artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego, takich jak wojna konwencjonalna. Szeroka gama wspczesnych wyzwa i zagroe, ich zoono i nieprzewidywalno, sprawiaj, i konieczne jest nowe, elastyczne i zintegrowane podejcie holistyczne. Wspczesny wiat wymaga od NATO budowy strukturalnych stosunkw z caym szeregiem podmiotw cywilnych. Obejmuje to nie tylko inne gwne organizacje midzynarodowe, takie jak ONZ i Unia Europejska, ale take organizacje pozarzdowe oraz sektor prywatny, na przykad bran energetyczn czy informatyczn. Wszystkie te podmioty staj si partnerami w wysikach zmierzajcych do przezwycienia wielowymiarowych problemw bezpieczestwa. Ze wzgldu na ogromne rnice w zakresie ich celw, uprawnie, metod i filozofii dziaania, budowa opartych na zaufaniu i skutecznych stosunkw pomidzy nimi jest mozolnym zadaniem. NATO jednak, jako najwiksza na wiecie organizacja polityczno-wojskowa, nie moe uchyla si od wyzwa wspczesnoci jeli nie chce wypa z interesu. Redaktorzy tomu Warszawa - d 2013

********** Z pomoc NATO Public Diplomacy Division Instytut Bada nad Stosunkami Midzynarodowymi w Warszawie, przy wsparciu merytorycznym Katedry Teorii Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa Uniwersytetu dzkiego, wyda jednoczenie prac zbiorow w jzyku angielskim pod tytuem NATO Towards the Challenges of a Contemporary World. Zawiera one wybrane artykuy z niniejszej ksiki, ktre bezporednio wi si z omawian tematyk.

- 16 -

ROZDZIA I
NATO na rozdrou wybr przyszej drogi

Longin Pastusiak (Akademia Finansw i Biznesu Vistula)

Jakie NATO?
Sojusz Pnocnoatlantycki, ktry powsta 64 lata temu, mimo e dziaa na podstawie tego samego niezmienionego ukadu waszyngtoskiego z 4 kwietnia 1949 r., uleg wielu przeobraeniom. Zmieniay si: struktury wewntrzne NATO, doktryny obronne, zakres czonkostwa, geograficzny zakres dziaania, nie de iure, ale de facto, ukad si wewntrz NATO, stosunki euroatlantyckie, relacje midzy Sojuszem i Uni Europejsk. Innymi sowy, NATO wykazywao si elastycznoci i dostosowywao si do aktualnych wymogw zapewnienia swoim czonkom bezpieczestwa. Std wypywa wniosek, e rwnie w przyszoci Sojusz bdzie si zmienia w zalenoci od nowo pojawiajcych si zagroe i od tego, czy uda si stworzy nowy bezpieczny ad wiatowy. Dziki zmianom, jakie zaczy si w Polsce i objy ogromny obszar od Gdaska nad Batykiem do Wadywostoku nad Pacyfikiem, oraz dziki zakoczeniu zimnej wojny moemy powiedzie, e dzi mamy now Europ, nowy wiat, ale wci nie mamy nowego adu wiatowego. Dotychczasowe ady w Europie powstaway w wyniku zakoczonych wojen: Po wojnie trzydziestoletniej ad westfalski w 1648 r.; Po wojnach napoleoskich ad wiedeski; Po I wojnie wiatowej ad wersalski; Po II wojnie wiatowej ad jatasko-poczdamski. Poniewa zimna wojna bya swego rodzaju odmian wojny totalnej, logicznie rzecz biorc, naleao oczekiwa, e po jej zakoczeniu stworzony zostanie nowy ad wiatowy. Politykiem, ktry najczciej mwi o potrzebie stworzenia nowego postzimnowojennego adu wiatowego, by prezydent Stanw Zjednoczonych George H. W. Bush. Niestety, nigdy w czasie swojej prezydentury (1989 - 1993) nie przedoy on konkretnych propozycji. NATO jest jedynym w wiecie regionalnym systemem bezpieczestwa, do tego obejmujcym najbardziej stabilny region. Najbardziej niestabilne obszary: Azja, Afryka, Ameryka aciska nie maj regionalnych systemw bezpieczestwa. Zamiast wykracza poza wasny statutowy obszar euroatlantycki, pastwa NATO powinny wic zaangaowa si na rzecz stworzenia regionalnych struktur bezpie- 19 -

czestwa tam, gdzie ich nie ma. I wanie w tym widz jedno z wanych zada Sojuszu. Jeeli nie mona stworzy oglnowiatowego systemu bezpieczestwa, zastosujmy tzw. podejcie wyspowe mog powsta regionalne systemy, ktre w przyszoci zo si na globalny system bezpieczestwa. Modny jest pogld, e Stany Zjednoczone i Europa oddalaj si od siebie. O ile w okresie zimnej wojny poczucie zagroenia byo silnym spoiwem wsplnoty atlantyckiej, o tyle obecnie coraz wyraniej daj o sobie zna nie tylko rnice polityczne, sprzecznoci gospodarcze, ale take odmiennoci kulturowo-cywilizacyjne. W Stanach Zjednoczonych do popularne jest stwierdzenie, e Amerykanie s mni, zdeterminowani, by broni wasnych wartoci, twardzi, nieustpliwi, za Europejczycy s miczakami, ludmi wahajcymi si, w rozwizywaniu problemw midzynarodowych preferujcymi dyplomacj, a nie si zbrojn. Naley jednak z ca moc podkreli to wszystko, co czy dzi i co czy bdzie w przyszoci Europejczykw i Amerykanw. Jest to przede wszystkim wsplnota wartoci, szacunek dla demokracji, poszanowanie praw czowieka oraz wspzalenoci interesw gospodarczych i bezpieczestwa. Stany Zjednoczone i Europa s dla siebie najwaniejszymi partnerami gospodarczymi. Oto kilka danych statystycznych ilustrujcych skal wzajemnych interesw ekonomicznych Europy i Stanw Zjednoczonych. Pastwa europejskie, w tym Unia Europejska, s najwaniejszymi partnerami handlowymi Stanw Zjednoczonych. W 2010 r. warto obrotw handlowych midzy Stanami Zjednoczonymi i Europ wyniosa 667 mld dolarw, w tym z Uni Europejsk 558 mld dolarw. Eksport amerykaski do Europy wynis 285 mld dolarw, za import 381 mld dolarw. Deficyt handlowy Stanw Zjednoczonych wynis 96 mld dolarw1. Spord wszystkich amerykaskich inwestycji zagranicznych w 2010 r., o wartoci 3,9 bln dolarw, na Europ przypada 2,2 bln dolarw. Natomiast spord wszystkich zagranicznych inwestycji w Stanach Zjednoczonych, o wartoci 2,3 bln dolarw, na Europ przypadao 1,7 bln dolarw. Codziennie w obie strony cznie przepywa ok. 2 mld dolarw produktw, usug i inwestycji. Udzia Unii Europejskiej i Stanw Zjednoczonych w wiatowym handlu produktami wynosi 37 procent, a w wiatowym handlu usugami 45 procent. Jak wynika chociaby z powyszych liczb, w sensie ekonomicznym Stany Zjednoczone i Unia Europejska s ze sob wspzalene i maj wsplne interesy. Powizania obu tych regionw s gbsze i szersze anieli dwu jakichkolwiek innych politycznych regionw we wspczesnym wiecie. Jeeli chodzi o wspzaleno interesw midzy Europ i Stanami Zjednoczonymi w dziedzinie obronnoci, to, najoglniej rzecz ujmujc, polega ona na tym, e Europa nie jest w stanie skutecznie obroni si bez pomocy Stanw Zjednoczonych, a Stany Zjednoczone nie s w stanie rozwiza wielu konfliktw we wspczesnym wiecie bez udziau Europy.

Dane na podstawie The World Almanac and Book of Facts 2012, World Almanac Books, New York 2012.
- 20 -

Jednym z problemw, jakie w ostatnich latach pojawiy si wrd europejskich pastw NATO, s wtpliwoci, na ile trwaa jest obecno militarna Stanw Zjednoczonych na kontynencie europejskim. Jeszcze w kocu lat osiemdziesitych ubiegego wieku w Europie stacjonowao 300 tys. onierzy amerykaskich. W 2004 r. byo ich 116 tys., a w 2010 r. mniej ni 80 tys. Rwnie w wypowiedziach polskich politykw wyczuwao si niepokj odnonie perspektyw obecnoci militarnej Stanw Zjednoczonych w Europie. Na przykad 30 stycznia 2011 r., na pytanie Newsweeka, czy dugofalowe tendencje bd takie, e Amerykanie zaczn si cakowicie wycofywa z Europy, wczesny minister obrony narodowej Bogdan Klich odpowiedzia: Amerykanie ju to robi. To jest proces, ktry trwa, ale chodzi o to, by na terenie Polski amerykaskie przyczki pozostay2. W wywiadzie dla tej samej gazety z 13 marca 2011 r., na pytanie, czy wycofywanie si Stanw Zjednoczonych z Europy jest zagroeniem dla Polski, prezydent Bronisaw Komorowski odpowiedzia: Tak, to powane zagroenie3. W podobnym duchu wypowiedzia si minister spraw zagranicznych Radosaw Sikorski w expos sejmowym 16 marca 2011 r.: Sojusz ze Stanami Zjednoczonymi w ramach NATO pozostaje trway. Nasze stosunki ze Stanami Zjednoczonymi s przyjacielskie, ale dojrzae przy uwzgldnieniu niewspmiernych potencjaw. Nie mamy jednak zudze amerykaskie priorytety s gdzie indziej: na Bliskim Wschodzie i w coraz wikszym stopniu w Azji. Nie wiadomo, czy w kadej sytuacji Ameryka bdzie nam w stanie pomc4. Wielu politykw i analitykw po obu stronach Atlantyku zastanawia si, czy Stany Zjednoczone wycofaj si z obecnoci militarnej w Europie, a take, jak to wpynie na skuteczno i wiarygodno NATO. Zdania w tej sprawie s podzielone. Wysuwane s argumenty na korzy dalszej redukcji obecnoci militarnej Stanw Zjednoczonych w Europie, jak rwnie podnoszone s postulaty przemawiajce za tym, e Amerykanie nie wycofaj si std. Zapoznajmy si z obiema stronami tej argumentacji. Ci, ktrzy przewiduj stopniow redukcj militarnego potencjau Stanw Zjednoczonych w Europie, zwracaj uwag na wzrastajc rol pozaeuropejskich regionw w polityce Waszyngtonu i umacniajcy si pogld w establishmencie amerykaskim, e potencjalne rda zagroenia dla bezpieczestwa Stanw Zjednoczonych znajduj si poza Europ (m.in. Chiny). Europa, zdaniem Amerykanw, nie jest obecnie zagroona i nie potrzebuje tak silnego wsparcia z ich strony jak w okresie zimnej wojny. Amerykanie zarzucaj europejskim sojusznikom NATO, e zbyt mao wydaj na obron. Zmniejszenie kontyngentw amerykaskich w Europie moe zmobilizowa Europejczykw do wikszego wysiku obronnego. Stany Zjednoczone cier-

A. Stankiewicz, P. miowicz, Nie lkamy si Rosji, Newsweek.pl, 22.01.2011. W. Maziarski, A. Stankiewicz, P. miowicz, Kto musi, niech si mnie czepia, Newsweek.pl, 05.03.2011. 4 Informacja Ministra Spraw Zagranicznych Radosawa Sikorskiego na temat polskiej polityki zagranicznej w 2011 r., Ministerstwo Spraw Zagranicznych 2011.
2 3

- 21 -

pi na chroniczny deficyt budetowy i s zmuszone poszukiwa oszczdnoci, take w wydatkach na stacjonowanie swoich wojsk za granic. Rzd Stanw Zjednoczonych uwaa, e redukcja liczby onierzy stacjonujcych w Europie poniej obecnego poziomu 80 tys. nie wpynie na zmniejszenie zobowiza sojuszniczych Waszyngtonu oraz na zmniejszenie poczucia bezpieczestwa Europy. A jakie argumenty przemawiaj za tym, e Stany Zjednoczone nie wycofuj si z Europy? Jest ich znacznie wicej ni argumentw na rzecz znaczcej redukcji ich obecnoci militarnej na Starym Kontynencie. Wszystkie rzdy amerykaskie podkrelaj znaczenie wizi transatlantyckich i trwao wzajemnych gwarancji bezpieczestwa. Waszyngton jest wiadom wspzalenoci Europy i Ameryki Pnocnej w sferze obronnoci. Kraje obu kontynentw maj wielorakie wymierne interesy handlowe, finansowe, kulturalno-naukowe, nie zapominajc o politycznych, ktrych bd chroni i broni przy pomocy zobowiza militarnych. Wsplnota wartoci euroatlantyckich wymaga rwnie utrzymywania potencjaw obronnych na odpowiednim poziomie po obu stronach Atlantyku. Ponadto program budowy tarczy antyrakietowej NATO wzmacnia obecno militarn Stanw Zjednoczonych w Europie. Rzd amerykaski gosi pogld, e mniejsza, ale nowoczeniejsza i bardziej mobilna armia amerykaska w Europie jest bardziej skuteczna. Poniewa relatywnie pozycja Europy i Stanw Zjednoczonych we wspczesnym wiecie sabnie i wszystko wskazuje na to, e bdzie nadal sabn, we wsplnym interesie krajw euroatlantyckich ley utrzymanie i umocnienie wzajemnej wsppracy, w tym take w sferze obronnej. Tym samym, po uwzgldnieniu argumentw za redukcj obecnoci militarnej Stanw Zjednoczonych i przeciw niej, skaniam si do wniosku, e Amerykanie w najbliszej przyszoci nie wycofaj si militarnie z Europy. Nie wykluczam natomiast moliwoci dalszych zmian, zarwno w iloci, jak i strukturze, US Army stacjonujcej na kontynencie europejskim. Jak powinna zachowa si Polska w sprawie obecnoci militarnej Stanw Zjednoczonych w Europie? W naszym interesie ley, aby zobowizania amerykaskie wobec bezpieczestwa sojusznikw europejskich byy wiarygodne. Wiarygodno t wzmacniaj pozostajce w Europie amerykaskie siy zbrojne. Nie powinno by sprzecznoci midzy zwizkami Polski ze Stanami Zjednoczonymi i Uni Europejsk. Biorc pod uwag rnorodne interesy amerykaskie w Europie oraz ich skal, a take wsplne wartoci, Polska powinna traktowa Stany Zjednoczone jak mocarstwo europejskie. Moe i powinna wnie swj wkad w strategiczne partnerstwo transatlantyckie. NATO od pewnego czasu boryka si z rnymi problemami politycznymi, militarnymi i finansowymi. Pastwa, ktre maj swoje interesy globalne, np. Stany Zjednoczone, Wielka Brytania czy Francja, d do wykorzystania Sojuszu dla obrony interesw poza statutowym obszarem. Warto jednak przypomnie, e zgodnie z ukadem waszyngtoskim z 4 kwietnia 1949 r., Sojusz ma charakter obronny i dziaa w obszarze euroatlantyckim. Nie powinien by andarmem wiata
- 22 -

i angaowa si w gaszenie konfliktw zbrojnych w rnych zaktkach globu ziemskiego. NATO stwarza wraenie, e coraz bardziej staje si dyskusyjnym klubem polityczno-militarnym. Ma to zwizek z jego wewntrznymi, rozbienymi pogldami na wiele spraw. Nowa strategia militarna Stanw Zjednoczonych, zapowiedziana przez prezydenta Baracka Obam w styczniu 2012 r., wywoaa wrd europejskich sojusznikw obaw, e Stany Zjednoczone redukuj swoj obecno wojskow w Europie i odwracaj si twarz ku Azji. Waszyngton zapewnia, e zmniejszenie liczby wojsk amerykaskich w Europie z obecnych 80 tys. nawet o poow w niczym nie zagrozi bezpieczestwu Europy. Oddziay amerykaskie bd tu przebywa rotacyjnie. Ponadto czciej bd przeprowadzane wsplne wiczenia wojskowe, co przyczyni si do zwikszenia zdolnoci operacyjnych wojsk sojuszniczych. Co z tego wynika dla bezpieczestwa Polski i jej miejsca w NATO? Przede wszystkim powinnimy reprezentowa pogld, e wszystkie pastwa czonkowskie NATO maj zapewnione rwne bezpieczestwo. Domaganie si od Stanw Zjednoczonych szczeglnych gwarancji bezpieczestwa, jak czyni to niektrzy polscy politycy, jest nieuzasadnione. Interesom Polski nie su napicia w relacjach NATO - Rosja, a ich gwn przyczyn jest natowska koncepcja tarczy antyrakietowej. Skoro ma by ona ju w 2018 r. na terenie Polski, a Stany Zjednoczone zapewniaj, e nie jest skierowana przeciw Rosji, powinnimy aktywniej zaangaowa si na rzecz znalezienia takiego wariantu funkcjonowania tego obiektu, ktry bdzie do przyjcia rwnie dla Moskwy. Co wicej, w naszym interesie ley dalsze rozszerzenie NATO w Europie. Nie moe by tak, e w Europie bd kraje majce poczucie bezpieczestwa i kraje bez adnych gwarancji. Bdzie ona bezpieczna wwczas, kiedy wszystkie pastwa na naszym kontynencie bd objte gwarancjami sojuszniczymi. Pozostaje jeszcze jedno zagadnienie, ktre pastwa NATO, w tym Polska, powinny podj w przyszoci. Jest to sprawa precyzyjnego zapisu artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego. Stwierdza si tam, e jeeli dojdzie do aktu agresji na pastwo czonkowskie, kada ze stron traktatu udzieli pomocy stronie lub stronom tak napadnitym, podejmujc natychmiast indywidualnie i w porozumieniu z innymi stronami tak akcj, jak uzna za konieczn, nie wyczajc uycia siy zbrojnej, w celu przywrcenia i utrzymania bezpieczestwa sfery pnocnoatlantyckiej. Zwracam uwag na sformuowanie zobowizujce pastwa do podjcia akcji, jak uzna za konieczn. Jest to pewnego rodzaju uznaniowo w udzielaniu pomocy. Ot w pakcie brukselskim z 17 marca 1948 r., z ktrego w 1954 r. wyrosa Unia Zachodnioeuropejska, by rwnie artyku V (przypadkowa zbieno numeracji), w ktrym sygnatariusze zobowizywali si do udzielenia nie tylko natychmiastowej pomocy ofierze agresji, ale maksymalnej pomocy. Podobny zapis powinien si znale w traktacie dotyczcym NATO. Podkrelam rwnie to, e nie mamy uregulowanych stosunkw o wsppracy militarnej midzy NATO i Uni Europejsk. W 1957 r. powstaa Europejska
- 23 -

Wsplnota Gospodarcza jako struktura ekonomiczna. Stopniowo ewoluowaa ona w kierunku struktury gospodarczo-politycznej, co znalazo swj wyraz w zmianie nazwy na Wsplnoty Europejskie. Obecnie Unia Europejska ewoluuje w kierunku organizacji gospodarczo-polityczno-militarnej. Powstaje filar militarny Unii Europejskiej, ktrego powstanie Stany Zjednoczone kiedy wspieray. Dzi Waszyngton wyraa obawy, czy nie osabi to spoistoci NATO i nie wpynie na zmniejszenie zapotrzebowania na amerykask obecno militarn w Europie. Rozmowy midzy Uni Europejsk i NATO trwaj od kilku lat. Jak dotd ich rezultat nie jest nadzwyczajny. Nie chc powiedzie, e jest to konferencja w Baden-Baden, a rezultat aden-aden, ale sprawa wsppracy wojskowej obu podmiotw wymaga uregulowania. W interesie Stanw Zjednoczonych i Unii Europejskiej. Polska, majc dobre relacje i z Uni Europejsk, i ze Stanami Zjednoczonymi, mogaby si w wikszym stopniu przyczyni do poprawy stosunkw transatlantyckich, w tym take do uregulowania wsppracy w dziedzinie bezpieczestwa midzy NATO i militarnym filarem Unii Europejskiej.

- 24 -

Marek Madej (Uniwersytet Warszawski)

NATO po szczycie w Chicago: stan i perspektywy rozwoju


Szczyt w Chicago rozczarowanie czy odzwierciedlenie realiw Szczyt NATO w Chicago w maju 2012 r. z pewnoci nie by przeomowy. Zadecydowao o tym wiele czynnikw. Pocztkowo zakadano, e bdzie on stanowi przede wszystkim okazj do swego rodzaju uzupenienia i rozwinicia (operacjonalizacji) ustale poprzedzajcego go, bardziej owocnego spotkania przywdcw pastw czonkowskich w Lizbonie, na ktrym przyjto m.in. now koncepcj strategiczn. Na szczycie w Chicago mona byoby wic podj inne, mniej generalne w charakterze i znaczeniu, ale take istotne dla funkcjonowania Sojuszu i jego moliwoci dziaania kwestie, choby zwizane z planowaniem i organizacj rozwoju zdolnoci wojskowych, wspprac z partnerami czy reformami struktur administracyjnych. Nawet jednak te stosunkowo mniej ambitne, ni w wypadku spotkania lizboskiego, zamiary trzeba byo gruntownie zrewidowa w reakcji na szybkie zmiany zewntrznego rodowiska dziaania Sojuszu. Postpujcy kryzys gospodarczy spowodowa, e faktycznie jednym z najwaniejszych, a zarazem najtrudniejszych tematw dyskusji w NATO stay si kwestie finansowe, przede wszystkim skala i zakres koniecznych ci w budetach obronnych pastw czonkowskich oraz moliwoci ich koordynacji w celu minimalizacji negatywnych nastpstw dla obecnych i przyszych zdolnoci operacyjnych NATO. Mocno zmieniao to kontekst sojuszniczych rozmw o transformacji wojskowej czy reformach struktury organizacyjnej, zmuszajc do koncentracji na ich ekonomicznej efektywnoci. Dodatkowo wybuch arabskiej wiosny na pocztku 2011 r., a zwaszcza decyzja Sojuszu o zaangaowaniu militarnym w Libii w reakcji na trwajc tam wojn domow oraz sam przebieg tej misji, postawiy w nowym wietle ustalenia lizboskie w sprawie aktywnoci ekspedycyjnej NATO. Wreszcie stale narastajce trudnoci we wsppracy z Rosj podwayy w duej mierze osignicia szczytu lizboskiego take w stosunkach z tym pastwem (a porednio z innymi partnerami), co utrudniao podejmowanie w tym wzgldzie nowych inicjatyw w Chicago1. W rezultacie oddziaywania wszystkich wspomnianych czynnikw w miesicach poprzedzajcych chicagowski szczyt wrd sojusznikw zaczy szybko narasta obawy o jego wyniki. Do powszechne stawao si przekonanie, e moe on okaza si spotkaniem ksigowych, na ktrym debata zogniskuje si wycznie na kwestiach finansowych (przebiegajc przy tym raczej pod dyktando biecych

Por. P. Pietrzak, Szczyt NATO w Chicago determinanty, oczekiwania i rezultaty, Bezpieczestwo Midzynarodowe 2012, nr II (22), s. 49-55.
- 25 -

potrzeb budetowych poszczeglnych czonkw, zwaszcza wikszych pastw NATO). Obawiano si ponadto, e jakakolwiek prba podjcia trudnych zagadnie unaoczni jedynie i pogbi podziay midzy sojusznikami. Zwaszcza z perspektywy administracji amerykaskiej, zwaywszy na wchodzc wwczas w kluczow faz kampani przed wyborami prezydenckimi w listopadzie 2012 r. zainteresowanej ukazaniem prezydenta Obamy jako przywdcy skutecznego w polityce midzynarodowej i cieszcego si powszechnym poparciem w wiecie, taki rozwj sytuacji musiaby budzi niepokj. To za mogo jeszcze bardziej skania j do nadania spotkaniu w Chicago bezpiecznego charakteru, choby przez rezygnacj z kontrowersyjnych punktw programu i faktycznie ograniczenie go do wymiaru ceremonialnego2. Ostatecznie obawy te w duej mierze, cho nie cakowicie, zostay potwierdzone. Faktycznie, aspekt reprezentacyjny szczytu, take jako dowodu poparcia midzynarodowego dla Obamy, zyska na znaczeniu, debaty w jego trakcie straciy natomiast na ostroci. Sojusznikom udao si, co prawda, zamanifestowa jedno, cho czciej dziki unikaniu kontrowersyjnych kwestii ni znajdowaniu dla nich rozwiza3. Nie zmienia to jednak faktu, niezalenie od prywatnych sukcesw niektrych delegacji (np. Francji)4, e z perspektywy organizacji jako caoci dorobek szczytu okaza si do skromny. Postanowienia przedstawiane jako jego najwaniejsze osignicia, jak choby ogoszenie wstpnej operacyjnoci sojuszniczego systemu terytorialnej obrony przeciwrakietowej, przeduenie operacji Air Policing (patrolowania przestrzeni powietrznej pastw batyckich przez sojusznikw) czy zatwierdzenie programu rozpoznania lotniczego (AGS Alliance Ground Surveillance), miay bez wtpienia swoj wag jako jeden z wymiarw inicjatywy Smart Defence, ale dotyczyy kwestii w swej istocie technicznych, a przez to, mimo wszystko, drugorzdnych, niestrategicznych5. Przeomem nie byo te w zasadzie przyjcie Przegldu Odstraszania i Obrony NATO (Deterrence and Defence Posture Review), ktry w niewielkim stopniu odbiega od dotychczasowej doktryny Sojuszu w tym wzgldzie, utrzymujc choby stanowisko w sprawie substrategicznej broni jdrowej Stanw Zjednoczonych w Europie, a w odniesieniu do odstraszania konwencjonalnego pozostajc wyjtkowo oglnikowym6.
Por. K.-H. Kamp, The Transatlantic Link after Chicago, NDC Research Report, May 2012. I. Panayotowa, NATO Chicago summit: Success or failure?, Vox Collegii, NATO Defense College, Vol. 5, July 2012. 4 Delegacji francuskiej bez wikszych trudnoci udao si uzyska zrozumienie dla decyzji o wycofaniu jednostek bojowych z Afganistanu do koca 2012 r., mimo e stanowio to istotne odejcie od dotd powszechnie, wydawaoby si, zaakceptowanej przez sojusznikw reguy in together, out together co do Afganistanu oraz ustale z Lizbony, e misja ISAF potrwa do koca 2014 r. 5 Por. Chicago Summit Declaration, 20 May 2012; Summit Declaration on Defence Capabilities: Toward NATO Forces 2020, 20.05.2012. 6 Szerzej zob. J. Durkalec, Ocena rezultatw Przegldu Odstraszania i Obrony NATO, Biuletyn PISM, nr 53 (918), 2012; . Kulesa [red.], The Future of NATOs Deterrence and Defence Posture: Views from Central Europe, Polski Instytut Spraw Midzynarodowch, Warszawa 2012.
2 3

- 26 -

W kontekcie prowadzonych przez Sojusz dziaa ekspedycyjnych faktycznie potwierdzono jedynie wczeniej ju poczynione ustalenia. Uzupeniono je jedynie niewielkimi i wymagajcymi dalszych dyskusji modyfikacjami, czego najlepszym przykadem pozostaj decyzje w sprawie operacji w Afganistanie (utrzymanie koca 2014 r. jako terminu finalizacji misji ISAF, obietnica wczeniejszej ni planowano zmiany jej charakteru na szkoleniowy, deklaracja zaangaowania w Afganistanie w mao jednak sprecyzowanej formie, poza zapowiedzi nakadw finansowych po 2014 r.)7. Podobnie skromne rezultaty przynioso spotkanie w kwestii partnerstw, w tym nieco dynamiczniej rozwijajcych si w ostatnich latach relacji z pastwami pozaeuropejskimi (uczestnikami Stambulskiej Inicjatywy Wsppracy ICI i tzw. partners across the world, jak Australia, Nowa Zelandia czy Japonia). W rezultacie szczyt w Chicago, cho nie okaza si jedynie okazj do rytualnej manifestacji jednoci NATO i pozowania przywdcw europejskich do wsplnych zdj z szykujcym si do reelekcji Barackiem Obam, to jednak pozwoli osign postp w niewielu spord kluczowych zagadnie wsppracy w ramach Sojuszu. Dlatego te chicagowskie spotkanie byo, mimo wszystko, wydarzeniem znaczcym, gwnie jednak dlatego, e unaocznio wag problemw organizacji i skal stojcych przed ni wyzwa, a zarazem relatywnie niewielk gotowo organizacji do zmierzenia si z nimi. Gwne determinanty rozwoju NATO Obecnie o faktycznych moliwociach dziaania NATO oraz jego przyszym rozwoju nie decyduj przede wszystkim wyniki spotkania w Chicago. Kluczowe znaczenie maj w tym wzgldzie trzy inne, bardziej generalne w charakterze czynniki: zmiany w priorytetach polityki bezpieczestwa Stanw Zjednoczonych i ich swoisty strategiczny zwrot w stron Pacyfiku (Pacific pivot8), globalny kryzys ekonomiczny i jego nastpstwa (gwnie dla pastw europejskich), a take dowiadczenia operacyjne Sojuszu, w tym przebieg i dotychczasowe rezultaty jego najwikszych w ostatnim czasie misji ISAF w Afganistanie i Unified Protector w Libii. Czynniki te zarazem, jako moe z wyjtkiem ostatniego stanowice wynik trendw dugoterminowych, bd istotnie oddziayway na sytuacj Sojuszu zapewne take w nastpnych latach. Spadek znaczenia zarwno NATO, jak i jego europejskich czonkw, w polityce zagranicznej i bezpieczestwa Stanw Zjednoczonych dokonywa si stopniowo od pewnego czasu, wraz z normowaniem si sytuacji w Europie i rwnocze-

Chicago Summit Declaration on Afghanistan, 21.05.2012. Szerzej zob. H. Clinton, Americas Pacific Century, Foreign Policy, November 2011 [www.foreignpolicy.com]; Barack Obamas Speech to Australian Parliament, Canberra, 16.11.2011 [www.theaustralian.com.au]; D. Barno, N. Bensahel, T. Sharp, Hard Choices. Responsible Defense in Age of Austerity, CNAS Report, November 2011.
7 8

- 27 -

snym narastaniem napi w innych regionach, zwaszcza w Azji, gdzie moliwoci oddziaywania pastw europejskich s dzi ograniczone. Do swego rodzaju przekroczenia masy krytycznej w tym procesie i wyranej zmiany priorytetw w amerykaskiej polityce zagranicznej i bezpieczestwa doszo w 2011 r., co samo w sobie byo wynikiem splotu rnych czynnikw. Z pewnoci przyczynio si do tego swoiste rozgoryczenie niemaej czci elit politycznych, wojskowych i k opiniotwrczych w Stanach Zjednoczonych asymetrycznym rozkadem kosztw funkcjonowania Sojuszu i uporczywej w ich przekonaniu niechci sojusznikw z Europy do zmiany tego stanu rzeczy i zwikszenia nakadw na cele obronne9. Duy wpyw miay te trudnoci gospodarcze samych Stanw Zjednoczonych, wobec ktrych, przy ogromnej skali prognozowanych i w duej mierze koniecznych oszczdnoci (tylko w budecie Pentagonu by moe nawet 1 bln dolarw w cigu 10 lat), wydatki na udzia w Sojuszu (w tym np. na stacjonujce w Europie wojska) zaczto postrzega jako rdo relatywnie atwych oszczdnoci, nawet jeli niewspmiernych do potrzeb10. Zapewne znaczca okazaa si do pewnego stopnia zmiana generacyjna wrd politykw amerykaskich i nabieranie znaczenia przez pokolenia niewychowane na zimnowojennym braterstwie broni, a tym samym inaczej postrzegajce zobowizania partnerw europejskich (i Stanw Zjednoczonych wobec nich) w ramach NATO. Kluczowe okazay si jednak stale rosnce interesy polityczne i ekonomiczne Stanw Zjednoczonych w Azji, skutkujce nadaniem w ich polityce zagranicznej priorytetowej rangi przede wszystkim stosunkom z krajami basenu Pacyfiku i Azji Poudniowej. Ten zwrot pacyficzny, zamanifestowany dobitnie podczas wizyty prezydenta Obamy w Australii i na Dalekim Wschodzie jesieni 2011 r., bez wtpienia przyspieszyy globalne przewartociowania rozkadu potgi ekonomicznej w wyniku kryzysu na korzy pastw wschodnioazjatyckich. Dodatkowo decyzji o tym sprzyjaa relatywnie dobra obecnie sytuacja bezpieczestwa w Europie, gdzie z perspektywy Waszyngtonu coraz mniej jest wanych spraw niedokoczonych (unfinished businesses), a przynajmniej takich wrd nich, ktre daj si rozwiza. Tym samym zwrot pacyficzny w polityce Waszyngtonu ma zapewne charakter trway i nieodwracalny, a przy tym, jako wynikajcy z potrzeb i interesw Amerykanw, dokona si w zasadzie niezalenie od tego, jakie postawy przyjm w tym wzgldzie europejscy sojusznicy. Nie bdzie przy tym, oczywicie, oznacza cakowitego zerwania wizw sojuszniczych z pastwami europejskimi czy nawet ich spadku do rangi trzeciorzdnego partnera Stanw Zjednoczonych. Sojusznicy

9 Dobitnie da temu wyraz w swojej mowie poegnalnej, wygoszonej w Brukseli 10 czerwca 2011 r., ustpujcy wwczas z urzdu szefa Departamentu Obrony Robert Gates. R. Gates, Reflections on the status and future of the transatlantic alliance, Brussels, 10.06.2011 [www.europarl.europa.eu]; R. Haas, Why Europe No Longer Matter, Washington Post, 18.06.2011. 10 A. Cordesman, The New US Strategy, the FY2013Defense Budget, Sequestration, and the Growing Strategy-Reality Gap, 19.12.2012 [www.csis.org]; T. Harrison, Analysis of the FY 2013 Defense Budget and Sequestration, CSBA Backgrounder, August 2012 [www.csbaonline.org].

- 28 -

z Europy wyznajce podobne wartoci demokracje liberalne, pastwa zamone i wolnorynkowe oraz dysponujce, mimo wszystko, znaczcymi w skali wiata zdolnociami wojskowymi i chci (nawet, jeli malejc) angaowania si w stabilizowanie sytuacji midzynarodowej pozostan dla Stanw Zjednoczonych niejako sojusznikami pierwszego wyboru, krajami, z ktrymi wsppraca moe przebiega relatywnie sprawnie i ktrych stanowisko naley uwzgldnia przy planowaniu wasnej polityki11. Wpyw kryzysu ekonomicznego na sytuacj w NATO i kierunki jego rozwoju jest do oczywisty. Konieczno koncentracji na zapobieganiu nastpstwom trudnoci gospodarczych i ratowaniu strefy euro odcigaa uwag przywdcw pastw od problemw Sojuszu, zwaszcza tych nieprzekadajcych si bezporednio na jego biec aktywno i funkcjonowanie (np. dugoterminowe plany modernizacyjne). Co wicej, nakady na obronno stay si w Europie, nawet wczeniej ni w Stanach Zjednoczonych, bo bezporednio po wybuchu kryzysu w 2008 r., jedn z gwnych ofiar ci budetowych, przeprowadzanych przy tym przez pastwa z reguy bez naleytej koordynacji i oceny nastpstw dla caego Sojuszu. W rezultacie ju w latach 2008 - 2011 europejskie kraje NATO zmniejszyy swoje wydatki wojskowe o sum zblion do rocznych nakadw na cele obronne Niemiec (ok. 45 mld dolarw), kontynuujc t polityk w kolejnym roku i planujc co prawda ju na mniejsz skal dalsze cicia w przyszoci12. Skutki tych zmian, pocztkowo ograniczone, w 2011 r. zyskay na sile i zaczy istotnie wpywa na kierunki dziaa i rozwoju Sojuszu. I cho w 2012 r. dokonywane redukcje budetw obronnych sojusznikw byy ju mniejsze, to trudnoci finansowe pozostaj jednym z najwaniejszych wyznacznikw decyzji pastw NATO w sferze obronnoci13. Najbardziej bezporedni wpyw na dziaalno organizacji miay jednak w ostatnich latach dowiadczenia ekspedycyjne Sojuszu. Due misje stabilizacyjne, takie jak ISAF czy KFOR, zoone organizacyjnie i dugotrwae, angaujce wszystkich lub wikszo sojusznikw, majce ambitne cele zwizane z odbudow pokonfliktow i tworzeniem, czasem cakowicie od podstaw, struktur administracyjnych i gospodarczych w pastwach nowo powstaych lub podnoszcych si z upadku, a przy tym wymagajce duych nakadw finansowych oraz, co nawet waniejsze, staej i licznej obecnoci wojskowej (gwnie jednostek ldowych), przyniosy dotd niepowodzenia lub ograniczone sukcesy. Nadwtliy natomiast istotnie posiadane przez czonkw NATO potencjay, a zwaszcza rezerwy, co

Szerzej zob. H. Clinton, Americas Pacific Century B. Gomis, Lessons from Libya, The World Today 2011 (Vol. 67), No. 4, s. 8. 13 Szerzej zob. F. S. Larabee (et al.), NATO and the Challenges of Austerity, Santa Monica 2012; European Defense Trends 2012: Budgets, Regulatory Frameworks, and the Industrial Base. A Report of the CSIS Defense-Industrial Initiatives Group, Washington 2012.
11 12

- 29 -

wyranie zmniejszyo zainteresowanie podejmowaniem podobnie ambitnych i wyczerpujcych zada w przyszoci. Rwnoczenie sukcesy, nawet jeli nieco zaskakujce, przynosiy akcje takie jak Unified Protector czy operacje antypirackie w Rogu Afryki, o znacznie wszych celach, krtszych, angaujcych jedynie cz sojusznikw (cho zarazem take licznych partnerw spoza organizacji) i bazujcych na wykorzystaniu si lotniczych oraz morskich (czemu przewanie towarzyszy znacznie mniejsze ryzyko strat wasnych). Wskazuje to, e w najbliszej przyszoci Sojusz bdzie zmierza raczej w kierunku wytyczonym przez t drug kategori dziaa. Misje pokroju Unified Protector (akcja militarna bez rozmieszczania si ldowych i podejmowania prb odbudowy po konflikcie, a skoncentrowana raczej na tworzeniu odpowiednich do tego warunkw dla podmiotw lokalnych) mog sta si w tej sytuacji preferowanym modelem zaangaowania stabilizacyjnego NATO, zwaszcza wwczas, gdyby Sojusz by zmuszony do reagowania na ju trwajcy konflikt zbrojny14. Uzupenieniem takich akcji, w sytuacjach niewymagajcych intensywnego uycia siy, bd natomiast zapewne dziaania o charakterze wspierajcym i szkoleniowym, wanie takie jak prowadzona od 2010 r. operacja antypiracka Ocean Shield. NATO z pewnoci bowiem nie bdzie skonne (oraz zdolne) podejmowa si w najbliszym czasie misji choby o zblionej skali i zoonoci co operacja ISAF w Afganistanie. O mniejszej woli Sojuszu do dziaa, choby bliskich charakterem misji w Libii, wiadczy za niech do zaangaowania w Syrii, mimo dugotrwaej i krwawszej ju ni konflikt libijski wojny domowej i niepokoju wzbudzanego przez ni we wpywowej w Sojuszu Turcji. Jeli wic NATO uzna za konieczne interweniowa, to zapewne bdzie to czyni na ograniczon skal, zwaszcza e nieuchronnie utrudniaoby to rozwizywanie problemw wewntrznych organizacji zwizanych z nastpstwami zmian strategicznych w polityce Stanw Zjednoczonych oraz kryzysu ekonomicznego. Obecny ukad si w NATO W rezultacie rwnoczesnego oddziaywania wszystkich wspomnianych czynnikw w NATO zachodz wanie istotne zmiany w ukadzie si wewntrz organizacji oraz w jej funkcjonowaniu. Jeszcze w trakcie dyskusji o najnowszej koncepcji strategicznej NATO, przyjtej w listopadzie 2010 r. w Lizbonie, jako najwaniejszy podzia wewntrz Sojuszu jawi si ten, ktry zarysowywa si wok hierarchii jego zada oraz stopnia globalizacji podejmowanych przez niego dziaa. Centralnym tematem sporu w tym wzgldzie bya ranga aktywnoci ekspedycyjnej Sojuszu i jego zaangaowania w odlegych od terytorium pastw czonkowskich (czy raczej obszaru traktatowego) regionach, zwaszcza wzgldem misji tradycyjnych, zwiza-

14

Por. P. Pacua, Unified Protector w Libii: wyzwanie dla zarzdzania kryzysowego NATO, Bezpieczestwo narodowe 2011, nr II (18), s. 69-78.
- 30 -

nych z bardziej konwencjonalnie rozumian zbiorow obron. Na podstawie uwidaczniajcych si wwczas rnic w podejciu do tej kwestii (jak i kilku innych, m.in. przyszoci rozszerzenia NATO, wsppracy z partnerami pozaeuropejskimi czy zaangaowania Sojuszu w reagowanie na zagroenia i wyzwania pozamilitarne, np. w sferze energetyki czy zwizane ze zmianami klimatu), w organizacji mona byo wwczas wyrni trzy gwne grupy czonkw. Pierwsz z nich stanowili globalici, okrelani rwnie jako reformici. Kraje te, nie negujc cakowicie wagi tradycyjnej funkcji Sojuszu jako narzdzia zbiorowej obrony terytorium pastw czonkowskich, ale wskazujc na niewielkie prawdopodobiestwo wystpienia tego rodzaju zagroe, opowiaday si przede wszystkim za rozwojem jego zdolnoci do ksztatowania midzynarodowego rodowiska bezpieczestwa. Oznaczaoby to koncentracj na rozbudowie zdolnoci ekspedycyjnych NATO, podejmowaniu takiej aktywnoci nawet w regionach odlegych geograficznie od obszaru traktatowego oraz intensyfikacji wsppracy z partnerami spoza organizacji, zwaszcza pozaeuropejskimi. Do globalistw zaliczy mona byo niema cz z najbardziej wpywowych czonkw organizacji, jak Stany Zjednoczone czy Wielka Brytania, ale te kraje takie jak Dania, Kanada czy Holandia. Zblion w wielu punktach postaw obieraa nawet tradycyjnie postrzegana jako konserwatywna w pogldach na zadania Sojuszu Francja. W wikszoci wic frakcj globalistw stanowiy pastwa dysponujce relatywnie najnowoczeniejszym i najbardziej wartociowym potencjaem wojskowym w Sojuszu15. Swoist przeciwwag dla tej grupy stanowiy kraje koalicji artykuu pitego, nazywane czasem te tradycjonalistami16. Byy one zainteresowane faktycznym, a nie jedynie deklarowanym prymatem zada tradycyjnych, zwizanych z obron terytorium i ludnoci pastw czonkowskich, nad aktywnoci ekspedycyjn NATO. Z reguy nie kwestionoway potrzeby angaowania si NATO w rejonach pozaeuropejskich i w ksztatowanie midzynarodowego adu bezpieczestwa w ukadzie globalnym, podkrelay jednak, e tego rodzaju aktywno nie moe wpywa negatywnie na zdolno Sojuszu do realizacji jego zada podstawowych czy te pierwotnych. W grupie tej bez wtpienia znajdowaa si Polska i kraje batyckie, a take wielu spord pozostaych czonkw przyjtych do NATO po 1999 r. Pogldy tradycjonalistw nie byy te odlege od stanowisk prezentowanych przez niektre pastwa o duszym stau w organizacji, jak Norwegia czy Turcja.

Szerzej zob. B. Grka-Winter, M. Madej [red.], Pastwa czonkowskie NATO wobec nowej koncepcji strategicznej Sojuszu. Przegld stanowisk, Warszawa 2010, s. 7. 16 Por. K. Malinowski, Strategiczne dylematy Sojuszu Pnocnoatlantyckiego, Przegld Strategiczny 2011 (t.1), nr 1, s. 157-158.
15

- 31 -

Bodaj najciekawsz, a zarazem relatywnie liczn, cho zrnicowan grup stanowiy kraje, ktre mona by okreli jako bierne, chwiejne lub milczce17. Nalecy do tej frakcji czonkowie z rozmaitych wzgldw przejawiali najmniejsze zainteresowanie sam debat na temat zada NATO, nie przedstawiajc przewanie w tym wzgldzie jednoznacznego stanowiska. Z reguy oceniali oni swoj sytuacj w wymiarze bezpieczestwa jako dobr, koncentrujc si przez to raczej na minimalizacji kosztw (materialnych i niematerialnych) uczestnictwa w Sojuszu, bd te prbujc w moliwie najwikszym stopniu pogodzi stanowiska globalistw i tradycjonalistw. W rezultacie wikszo z nalecych do tej frakcji pastw przyjmowaa zachowawcz postaw w sprawie ewentualnych zmian w hierarchii zada NATO (std okrelanie tej grupy rwnie mianem krajw status quo18). Do takich pastw mona byo zaliczy dotknite skutkami narastajcego ju wwczas kryzysu gospodarczego kraje poudniowej flanki Sojuszu (Portugalia, Hiszpania, Grecja, do pewnego stopnia Wochy), ale te cz nowych czonkw (np. Wgry, do pewnego stopnia Sowacja), jak i Niemcy, nieprzedstawiajce przejrzystej wizji NATO i swojej roli w Sojuszu, cho wci zachowujce niemae wpywy w organizacji. Przyjcie nowej koncepcji strategicznej (bliszej, przynajmniej w sensie formalnym, raczej stanowisku tradycjonalistw, cho wystarczajco oglnej, by mogli si z jej postanowieniami zgodzi wszyscy czonkowie) nieco zagodzio te podziay. Nie oznaczao to jednak zaniku rnic lecych u ich podstaw, zwaszcza w odniesieniu do rangi oraz wzajemnej relacji zada tradycyjnych i ekspedycyjnych. Dlatego te rwnie obecnie wpywaj one istotnie na stosunki wewntrzne i ukad si w organizacji, cho przestay ju by jedynym kluczowym uwarunkowaniem. Dodatkowo w ostatnim czasie, ze wskazywanych ju czciowo powodw, znaczco ewoluowa zacza funkcja peniona w NATO przez Stany Zjednoczone. Do niedawna pozostaway one w zasadzie niepodwaalnym liderem, wrcz hegemonem w Sojuszu, w momentach decydujcych o jego rozwoju zazwyczaj przejmujcym inicjatyw w procesach decyzyjnych i okrelajcym czasem w porozumieniu i po konsultacjach z pozostaymi sojusznikami, czsto jednak faktycznie samodzielnie podstawowe kierunki jego strategicznej ewolucji. Z do oczywistych wzgldw, zwaywszy na amerykask potg wojskow i potencja nuklearny, dziao si tak w okresie zimnej wojny. Niemniej take w czasach pozimnowojennych przywdcza rola Waszyngtonu w Sojuszu nie bya w zasadzie kwestionowana przez pozostaych czonkw NATO, same za Stany Zjednoczone nie unikay wicej si z pozycj takiego lidera odpowiedzialnoci. W latach dziewidziesitych zeszego stulecia bodaj najwyraniej dowodzia tego rola, jak odegray one

NATO trudny rok piknego jubileuszu, Rocznik Strategiczny 2009/2010, s. 179; T. Noetzel, B. Schreer, Does a multi-tier NATO matter? The Atlantic alliance and the process of strategic change, International Affairs 2009 (Vol. 85), No. 2, s. 211-226. 18 K. Malinowski, Strategiczne dylematy, s. 155.
17

- 32 -

w decyzji o rozszerzeniu Sojuszu na wschd. Natomiast w pierwszej dekadzie tego wieku wiadczy o tym choby zwrot NATO w stron globalnego zainteresowania i walki z zagroeniami asymetrycznymi, takimi jak terroryzm, dokonujcy si przede wszystkim z amerykaskiej inicjatywy i zbieny z dominujcymi wwczas w Waszyngtonie ocenami globalnej sytuacji strategicznej oraz hierarchii wyzwa dla bezpieczestwa czonkw Sojuszu. W okresie tym wadze Stanw Zjednoczonych staray si, co prawda, rwnoczenie uwzgldnia obawy czci sojusznikw o zdolno NATO w takich warunkach do penienia jego bardziej tradycyjnych zada. Jednak wraz ze wspomnianymi ju przemianami w polityce bezpieczestwa Stanw Zjednoczonych, a take szybko rosncymi w ostatniej dekadzie kosztami zwikszonego amerykaskiego zaangaowania wojskowego na wiecie, przy jednoczesnych powanych trudnociach operacji w Iraku i Afganistanie, zmniejsza zacza si wola odgrywania przez Waszyngton roli aktywnego lidera, skonnego w razie potrzeby zarwno samodzielnie podejmowa strategiczne decyzje, jak i wnosi brakujce rodki na ich realizacj. Wczeniej tolerowana przez Amerykanw nierwnowaga w nakadach ponoszonych na dziaalno ekspedycyjn, a szerzej na caociowo ujmowane funkcjonowanie Sojuszu, staa si w tej sytuacji bardziej zauwaalna, a z ich perspektywy uciliwa i trudna do uzasadnienia19. Innymi sowy, cho Stany Zjednoczone pozostaj najwikszym i najpotniejszym czonkiem NATO, wci wadnym samodzielnie decydowa o kierunku rozwoju organizacji i niezbdnym do jej funkcjonowania oraz powodzenia jakichkolwiek wikszych jej przedsiwzi (czego dowioda choby operacja libijska), to niekoniecznie zamierzaj z tej uprzywilejowanej pozycji korzysta z tak czstotliwoci jak dotychczas. Zarazem oczekiwa bd od pozostaych sojusznikw wzicia na siebie wikszej ni dotd odpowiedzialnoci, take finansowej, za funkcjonowanie organizacji. Pozycja kierujcego z tylnego siedzenia (leading from behind), jak przyjy one w toku operacji libijskiej, nieprzewodzcego otwarcie dziaaniom Sojuszu, lecz zachowujcego moliwo szybkiej reakcji w razie potrzeby i zmodyfikowania kursu obranego przez organizacj, a zarazem zapewniajcego innym pastwom odpowiednie zasoby w sytuacji ewentualnych niedoborw, moe sta si stopniowo preferowan przez Amerykanw form angaowania si w inicjatywy i misje Sojuszu, zwaszcza w Europie i jej ssiedztwie. W konsekwencji obecnie wyksztaca si w NATO nowy ukad si, o ktrego ksztacie decyduj nieco inne ni dotd czynniki. Przy Stanach Zjednoczonych, mniej ni dotychczas skonnych do ksztatowania polityki NATO i przejmowania
Por. E. Hallams, B. Schreer, Towards a post-American alliance? NATO burden-sharing after Libya, International Affairs 2012 (Vol. 88), No. 2. Podczas gdy na pocztku okresu pozimnowojennego koszty funkcjonowania Sojuszu i prowadzenia przez niego operacji rozkaday si mniej wicej po poowie midzy europejsk i pnocnoamerykask cz NATO, to w kocu pierwszej dekady XXI w. proporcje te blisze s relacji 25 procent - 75 procent. Por. F. Rasmussen, Building security in an age of austerity, Keynote speech at the Munich Security Conference, 4/02/2012 [www.nato.int].
- 33 -

19

najwikszych obcie wynikajcych z podejmowanych dziaa, rosn znaczenie i wpywy pozostaych capables pastw dysponujcych odpowiednio duymi bd zrnicowanymi zasobami wojskowymi i finansowymi, by wnosi istotny wkad w aktywno operacyjn NATO. Operacja w Libii wyranie ukazaa, i obok ju wczeniej zauwaanego (i budzcego trosk czonkw, zwaszcza za administracji Sojuszu) dystansu w posiadanych zdolnociach wojskowych midzy Europ a Stanami Zjednoczonymi (transatlanic capability gap), w ostatnich latach narasta rwnie mniej czytelny, ale powodujcy obecnie rwnie powane nastpstwa podzia na mniej i bardziej zdolnych do dziaania, zwaszcza w operacjach innych ni ldowe i wymagajcych zaawansowanego technologicznie sprztu (pojazdy bezzaogowe i rodki rozpoznania, samoloty wielozadaniowe), sojusznikw europejskich. Ten swoisty wewntrzeuropejski dystans w posiadanych zdolnociach wojskowych (European capability gap) wydaje si w obecnych realiach, gdy wzroso znaczenie czynnikw ekonomicznych, a Stany Zjednoczone nie s ju skonne wspfinansowa przynajmniej w dotychczasowej skali zaangaowania w poszczeglne akcje sojusznikw gorzej wyposaonych i dysponujcych ograniczonymi moliwociami rozwoju wasnych zasobw, istotnie umacnia pozycj tych, ktrzy znaczce zdolnoci ekspedycyjne ju dzi posiadaj20. Chodzi wic o takie kraje, jak: Wielka Brytania, Francja, pastwa nordyckie czy Holandia. Te za nale w wikszoci do pastw wczeniej uznawanych za globalistw (reformistw) lub przynajmniej im bliskich. Dlatego te s one skonne widzie w NATO przede wszystkim instrument dziaa ekspedycyjnych i reakcji na nowe zagroenia (emerging threats): terroryzm, proliferacja BMR, wyzwania dla bezpieczestwa teleinformatycznego (cybersecurity) czy problemy bezpieczestwa morskiego (maritime security), m.in. piractwo oraz zapewnianie dostpnoci szlakw komunikacyjnych dla eglugi handlowej (SLOC Sea Lines of Communications)21. To natomiast oznacza rwnoczenie relatywny spadek moliwoci wpywania na kierunek ewolucji NATO krajw bardziej tradycyjnie mylcych o jego zadaniach i podkrelajcych rol zbiorowej obrony, zwaszcza e w wikszoci (z wyjtkiem moe chodzcej w Sojuszu coraz czciej wasnymi ciekami Turcji oraz, do pewnego stopnia, Polski i Norwegii) ich zasoby materialne i zdolnoci wojskowe s ograniczone. Co wicej, cho wydawa si to moe paradoksalne, wzrostu rangi pastw nalecych do capables nie niweluje nawet fakt, e rwnoczenie to wanie wiele z nich dokonao w ostatnim okresie powanych ci w budetach obronnych, gbszych nawet nierzadko ni kraje bardziej tradycjonalistycznie odnoszce si do zada Sojuszu. Nie zmniejsza jej rwnie koncentracja wikszoci europejskich capables na przeciwdziaaniu kryzysowi i stabilizowaniu strefy euro, a nie kwestiach zwizanych z dziaalnoci NATO. W rezultacie to one

B. Barry, Libyas Lessons, Survival 2011 (Vol. 53), No. 5; T. Valasek, What Libya says about the future of the transatlantic alliance, CER Essays, lipiec 2011 [www.cer.org.uk]. 21 J. Shea, Keeping NATO Relevant, CEIA Policy Outlook, kwiecie 2012 [www.carnegieendowment.org].
20

- 34 -

mog mimo wszystko w najbliszych latach faktycznie nadawa ton w Sojuszu, okrelajc oczywicie za mniej lub bardziej jednoznacznie wyraonym przyzwoleniem Waszyngtonu gwne kierunki jego przemian wewntrznych oraz obszary aktywnoci. Potencjalne kierunki rozwoju organizacji w przyszoci Czego wic spodziewa si po NATO w tak trudnych dla niego czasach? Przede wszystkim nie warto dzi przywoywa mocno naduywanych przez cay okres pozimnowojenny hase, e dla Sojuszu, ktry ju dawno zrealizowa przecie podstawowe zadanie odparcie agresji Zwizku Sowieckiego na Zachd a potem wielokrotnie redefiniowa swoje cele i priorytety w kontekcie bezpieczestwa czonkw i midzynarodowej stabilnoci, stan kryzysu jest w zasadzie permanentny, co pozwolio mu wyrobi odpowiednie mechanizmy ochronne. Dotd bowiem, jak wspomniano, w chwilach krytycznych to lider Stany Zjednoczone przejmowa (za mniej lub bardziej wyran aprobat pozostaych czonkw) odpowiedzialno i kierownictwo, zarwno wskazujc kierunek rozwoju, jak i wykadajc na ten cel zasoby (co nie znaczy, e zawsze wystarczajce). Tymczasem dzi ani Stany Zjednoczone nie bd przejawiay do tego tak duej jak dotd chci, ani pozostali sojusznicy nie bd w stanie samodzielnie lub zbiorowo rwnie skutecznie speni rol lidera i decydenta. Niektrzy w obecnej sytuacji widzieliby szanse na powrt NATO do korzeni, jego koncentracj na funkcjach podstawowych oraz ograniczenie aktywnoci ekspedycyjnej (pena rezygnacja nie byaby w dzisiejszych czasach ani realna, ani wskazana)22. Moe si to wydawa kuszce zwaszcza dla takich pastw jak Polska, konsekwentnie upominajcych si o naleyte traktowanie zada tradycyjnych, zwizanych z niekoniecznie, co prawda, rwnie tradycyjnie rozumian obron terytorium i ludnoci pastw czonkowskich. Towarzyszyyby jednak takiemu scenariuszowi dwie powane wtpliwoci. Pierwsza wie si z tym, e z perspektywy istotnej (a w duszym okresie zapewne rosncej) czci czonkw, w tym pastw dzi zyskujcych wpywy w organizacji, koncentracja NATO na roli swoistej polisy ubezpieczeniowej na wypadek gronych, gdy chodzi o nastpstwa, ale mao prawdopodobnych zagroe tradycyjnych (zbrojna agresja pastw trzecich, zwaszcza masowa), oznacza jego ograniczon przydatno (take z perspektywy opinii publicznej), a tym samym mniejsze znaczenie strategiczne. Druga natomiast wynika z faktu, i prby bardziej elastycznej interpretacji funkcji zbiorowej obrony, np. przez uwzgldnienie zagroe nietradycyjnych (terroryzm, energetyka, cyberbezpieczestwo), bd powodowa, zwaywszy na specyfik rodkw i metod

Por. S. Koziej, Strategiczne dowiadczenia Polski w NATO i UE, Bezpieczestwo Narodowe 2012, nr II (22), s. 27-33; P. Pietrzak, Szczyt NATO w Chicago, s. 62-64; Sztuka balansowania. Wywiad z J. M. Nowakiem, Polska Zbrojna 2013, nr 1 (801), s. 24-29.
22

- 35 -

reakcji na te wyzwania, znaczne rozszerzenie jej form i przejaww. W konsekwencji nastpi zatarcie rnic midzy dziaaniami wchodzcymi w zakres zbiorowej obrony a akcjami out of area, majcymi w tym ukadzie peni funkcj drugorzdn. W rezultacie, niezalenie od ograniczonej liczby sojusznikw (zwaszcza wpywowych) opowiadajcych si za tak wizj przyszoci NATO, prby jego skoncentrowania na funkcjach pierwotnych gro stopniow (nawet jeli nie cakowit) utrat strategicznego znaczenia dla czonkw, co rodzioby obawy o ich determinacj do wsplnego dziaania. Co wicej, mog te okaza si po prostu trudne do wykonania, zwaywszy na upodabnianie si form tradycyjnej i dodatkowej (niezwizanej ze zbiorow obron) aktywnoci NATO. Innymi sowy, tak rozumiany powrt do korzeni zapewne okazaby si rozwizaniem bd strategicznie nieopacalnym, bd jedynie pozornym. Dlatego bardziej realny wydaje si scenariusz, w ktrym NATO pozostaje dla sojusznikw nie tylko polis ubezpieczeniow na ze (ale mao prawdopodobne) czasy, lecz take instrumentem ksztatowania rzeczywistoci midzynarodowej i obrony szerzej rozumianych interesw bezpieczestwa czonkw, ich zdolnoci oddziaywania w coraz bardziej przecie policentrycznym wiecie. Oczywicie kryzys ekonomiczny, zmiana postawy Waszyngtonu oraz dotychczasowe dowiadczenia NATO spowoduj, e Sojusz w najbliszym czasie bdzie z wiksz rozwag podejmowa decyzje o zaangaowaniu zewntrznym, a take stanie si bardziej skory do poszukiwania partnerw zewntrznych (organizacji midzynarodowych i pastw), z ktrymi mgby si dzieli zarwno odpowiedzialnoci, jak i kosztami podejmowanej aktywnoci. Z pewnoci bdzie te bardziej zainteresowany rozwijaniem zdolnoci takich partnerw do samodzielnego dziaania, tak by w przyszoci rola stabilizacyjna Sojuszu w danym regionie moga ogranicza si do wsparcia si miejscowych, a nie przejmowania funkcji kierowniczych czy przywdczych. Szczliwie trend ten raczej nie zredukuje Sojuszu do roli kolejnego midzynarodowego klubu dyskusyjnego, oferujcego, by moe, dobre rozwizania, ale niekoniecznie zdolnego do ich wdraania. NATO wci jest i jeszcze jaki czas bdzie najpotniejszym sojuszem w historii. Niemniej zarwno zmiany w wewntrznym ukadzie si, jak i ch wczania w dziaalno stabilizacyjn podmiotw zewntrznych spowoduj zapewne, i Sojusz stanie si swoist platform do budowania rozmaitych koalicji chtnych, skupiajcych zarwno czonkw, jak i pastwa spoza NATO, zorientowanych na realizacj konkretnego zadania. Bdzie on wwczas dla takich koalicji do pewnego stopnia rdem zasobw (wsplnych lub poszczeglnych czonkw), przede wszystkim jednak politycznej legitymacji. Oznaczaoby to czciowy powrt do koncepcji NATO jako skrzynki z narzdziami (toolbox) dla bardziej aktywnych czonkw, ale te znacznie gbsze zrnicowanie wewntrzne w organizacji. Stopniowo bowiem Sojusz bdzie stawa si struktur rnych prdkoci, co sygnalizuje wspominana ju i skdind zrozumiaa w warunkach kryzysu koncepcja Smart Defence (czyli rozwoju zdolnoci i zasobw NATO przez rozmaite formy bliszej wsppracy o zmiennej geometrii, z udziaem zainteresowanych, ale rwnoczenie zdolnych do tego czonkw).
- 36 -

O faktycznej skali wpyww i moliwoci wspdecydowania w organizacji jak nigdy dotd zacznie wwczas decydowa wkad, jaki dane pastwo bdzie mogo wnie do konkretnych dziaa. W takiej sytuacji, nawet przy formalnym zachowaniu zasady konsensusu w procesach decyzyjnych (cho z czasem gosy o koniecznoci jej ograniczania mog si nasila), tym, ktrzy w wikszoci operacji czy inicjatyw nie bd uczestniczy lub zrobi to w skromnym wymiarze, niejako nie bdzie wypadao poza sytuacjami naprawd wyjtkowymi, w ktrych na szali lee bd ich najbardziej ywotne interesy artykuowa sprzeciwu. Bez moliwoci poparcia swoich oczekiwa i postulatw twardymi argumentami w postaci odpowiednich zasobw i zdolnoci wojskowych bd znaczcego wkadu w operacje i wsplne projekty transformacyjne NATO, zdobycie poparcia (realnego, a nie deklaratywnego) dla wasnego stanowiska wrd wikszoci sojusznikw moe okazywa si trudne. Udzia w Sojuszu jeszcze bardziej ni dzi zacznie wic przypomina gr w pokera, w ktrej, by w ogle mc zabra gos, wpierw trzeba bdzie dorzuci do puli. Zamiast konkluzji wnioski dla Polski Z perspektywy Polski, kraju wci potrzebujcego Sojuszu i szczerze zainteresowanego jego umacnianiem, take w tradycyjnym wymiarze, a przy tym pozbawionego w zasadzie wiarygodnych alternatyw, gwne spord zachodzcych obecnie zmian w NATO, zwaszcza za w ukadzie si wewntrz organizacji, oznacza bd powan zmian sytuacji bezpieczestwa i konieczno istotnych dostosowa polityki. Z jednej strony wskazywayby one, e w kontekcie tradycyjnej funkcji Sojuszu nacisk naleaoby ka raczej na umacnianie i manifestowanie, zarwno wrd sojusznikw, jak i pastw spoza NATO, przewiadczenia o ywotnoci samego politycznego zobowizania do wzajemnej pomocy anieli na oczekiwanie coraz to nowych namacalnych dowodw sojuszniczej solidarnoci. Te bowiem z perspektywy czci sojusznikw byyby jedynie podnoszeniem kosztw ubezpieczenia na wypadki ekstremalne, a dla Polski i tak jeli mwimy o ich faktycznie moliwych do uzyskania formach nie stanowiyby w peni satysfakcjonujcych gwarancji. Innymi sowy, wysuwanie w celu wzmocnienia gotowoci Sojuszu do realizacji tradycyjnych funkcji w Europie rodkowej ewentualnych nowych postulatw w zakresie dodatkowych gwarancji (reassurances) byoby zapewne, zwaywszy zwaszcza na ich stosunkowo pokany zestaw uzgodniony na spotkaniu w Lizbonie i bezporednio po nim, mao efektywne, a dodatkowo mogoby zniechca cz czonkw do zacieniania wsppracy z Polsk, take w zakresie rozmaitych programw w ramach inicjatywy Smart Defence. Z drugiej strony, obecne kierunki ewolucji sytuacji wewntrznej w NATO wskazuj na konieczno przemodelowania polskiej aktywnoci ekspedycyjnej, jak i potrzebnych do jej prowadzenia zasobw. Absencja Polski w operacji libijskiej ujawnia istotne ograniczenia polskich moliwoci w tym wzgldzie (przede wszystkim niewielk dzi zdolno do udziau w misjach ekspedycyjnych innych
- 37 -

rodzajw si zbrojnych ni wojska ldowe i specjalne, a tym samym trudno wczenia si w operacje, w ktrych nie dochodzi do rozmieszczenia kontyngentw w teatrze dziaa). Zarazem jednak reakcja na ni wielu sojusznikw swego rodzaju zaskoczenie brakiem udziau Polski w misji Unified Protector, ale bez krytyki, jaka spotkaa w tym wzgldzie choby Niemcy23 dowioda, i wobec naszego kraju ywione s w tym wzgldzie pewne oczekiwania, wsparte jednak przekonaniem, e moemy by zdolni i skonni je speni (z uwagi na wasne interesy bezpieczestwa, a nie z chci zdobycia uznania czy przypodobania si partnerom). Oczywicie, tego rodzaju zmiany strategii angaowania si w misje zagraniczne powinny mieci si w granicach rozsdku, wyznaczanych przez polsk racj stanu. Chodzi przecie o to, by mc dorzuci do puli i tym samym realnie, a nie jedynie symbolicznie uczestniczy w licytacji, czyli decydowaniu w NATO, niekoniecznie jednak gra o najwysze stawki i stara si raczej bezskutecznie przyjmowa w organizacji rol gwnego rozgrywajcego. Skoro Sojusz miaby sta struktur wielu prdkoci, to dla takiego pastwa jak Polska, ywotnie zainteresowanego przetrwaniem tej organizacji w moliwie najlepszej kondycji, ryzykownie byoby jecha na kocu stawki.

Por. Ch. Moelling, Europe without Defence, SWP Comments, listopad 2011 [www.swp-berlin.org]; D. Wilson, Learning from Libya: The Right Lessons for NATO, Atlantic Council Issue Brief [www.acus.org].
23

- 38 -

Lubomir W. Zyblikiewicz (Uniwersytet Jagielloski)

Koncepcja strategiczna z listopada 2010 r. Zamiary i rezultaty


Przyjta przed trzema laty, podczas szczytu w Lizbonie, nowa koncepcja strategiczna zasuguje na cig uwag, zarwno ze wzgldu na jej genez, tre, jak i na oddalenie w czasie, ktre jest ju na tyle due, e pozwala na wstpne oceny jej realizacji. Ponadto wydaje si ze wszech miar wskazane umiejscowienie tych wysikw w ramach zmian zachodzcych w globalnym ukadzie si politycznych i militarnych. Nowa koncepcja strategiczna z listopada 2010 r. jest trzecim publicznie ogoszonym dokumentem tego rodzaju. W odrnieniu od swych kilku poprzedniczek, koncepcje takie stay si powszechnie dostpne po ich przyjciu na pocztku listopada 1991 r. i w kocu kwietnia 1999 r. Ta ostatnia wzgldnie szybko ulega dezaktualizacji przede wszystkim w rezultacie wydarze z 11 wrzenia 2001 r., a zwaszcza radykalnej odpowiedzi na nie ze strony administracji Georgea W. Busha. Koncepcja globalnej wojny z terroryzmem, biorc pod uwag trudnoci z pozyskaniem poparcia dla polityki Stanw Zjednoczonych w samym Sojuszu, nie mwic ju o Radzie Bezpieczestwa ONZ czy Unii Europejskiej, doprowadzia do wyboru przez Stany Zjednoczone, niekrpujcej w ogle swobody ich ruchw, koalicji chccych. Co wicej, przygldajc si zarwno zajmowanym formalnie stanowiskom, jak i faktycznemu zaangaowaniu w dziaania militarne w Iraku w cigu kilku lat ich trwania, mona z mocnym uzasadnieniem stwierdzi, e wspomniana koalicja chccych bya w rzeczywistoci koalicj Stanw Zjednoczonych z trzema pastwami: Wielk Brytani, Australi i Polsk. Mimo kolejnych w omawianych latach spotka na szczycie, w: Istambule (2004), Brukseli (2005), Rydze (2006) i w Bukareszcie (2008)1, jak i dziaa na niszych szczeblach, Sojusz istotnie wwczas ucierpia. Patrzc za na ewolucj opinii publicznej w krajach tworzcych NATO, ujemne skutki polityki Stanw Zjednoczonych byy bodaj jeszcze bardziej dostrzegalne. Ju po kilku miesicach istnienia administracji Baracka Obamy na szczycie NATO w Strasburgu i Kehl na pocztku kwietnia 2009 r. polecono nowemu (mia obj t funkcj w sierpniu 2009 r.) sekretarzowi generalnemu NATO, ktrym zosta premier Danii w latach 2001 - 2009 Anders Fogh Rasmussen, zebranie grupy specjalistw o zrnicowanych pogldach, ktrej zadaniem miao by stworzenie podstaw dla przyjcia nowej koncepcji strategicznej2. Na czele Grupy Ekspertw, dziaajcej od pocztku wrzenia 2009 r., liczcej 12 czonkw i wspomaganej przez ponad 20 doradcw cywilnych i wojskowych, stana bya sekretarz stanu

1 2

NATO summit meetings, NATO, bez daty [www.nato.int]. Declaration on Alliance Security, NATO, 04.04.2009 [www.nato.int].
- 39 -

Stanw Zjednoczonych prof. Madeleine K. Albright. Po intensywnej pracy, licznych seminariach i konsultacjach, 17 maja 2010 r. zostaa przedstawiona ostateczna analiza i zalecenia Grupy Ekspertw3. Tekstowi raportu, choby ze wzgldu na miao i wnikliwo, zarwno w analizie, jak i w zaleceniach, naley si baczna uwaga. Porwnujc go z tekstem dokumentu przyjtego przez szczyt w Lizbonie, naley, oczywicie, uwzgldni zupenie odmienny ich charakter. Nie zmienia to jednak znaczenia, zwaszcza politycznego, wszelkich dostrzeonych rnic. A jeli nawet jest cakowicie zrozumiay brak pewnych stwierdze w dokumencie przyjtym przez przywdcw pastw czonkowskich, ze wzgldu na szczegowo, to warto o nich pamita wwczas, gdy trzeba bdzie ocenia proces wdraania w ycie obowizujcej koncepcji strategicznej NATO. Ju w tytule raportu zostay podkrelone najsilniej data 2020 oraz dwa kluczowe pojcia: zagwarantowanego bezpieczestwa oraz dynamicznego zaangaowania. Kadc nacisk na bezpieczestwo i zaangaowanie, w raporcie znalaz odzwierciedlenie podstawowy kompromis, poczenie zadania wynikajcego z artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego z coraz to rozleglejszymi roszczeniami do zaangaowania w wymiarze globalnym. Mona dostrzec w takim ujciu prb zaagodzenia dugotrwaego ju sporu, ktry toczy si wewntrz Sojuszu, zwaszcza po jego dwch duych rozszerzeniach, w 1999 i 2004 r., midzy zwolennikami sojuszu militarnego skupionego na traktatowych celach obrony terytorium a zwolennikami zwikszania odpowiedzialnoci Sojuszu za utrzymywanie i przywracanie stabilnoci polityczno-militarnej w regionach pooonych coraz dalej od obszaru euroatlantyckiego. Jeli pocztkowo, w latach dziewidziesitych, posugujc si dopiero co wprowadzonym pojciem out of area, sigano do Bakanw Zachodnich, to od pocztku XXI w. granice zostay przesunite ju mocno w gb Azji, obejmujc rozwaaniami, lecz co najmniej od 2003 r. rwnie i operacjami, Bliski i rodkowy Wschd oraz Azj rodkow. Rola Sojuszu, nakrelona ju w pierwszym zdaniu syntetycznego streszczenia, brzmi przekonujco: istotne rdo stabilnoci w niepewnym i nieprzewidywalnym wiecie. Dalej stwierdzano, e w kolejnych latach a do 2020 r. bdzie on poddawany sprawdzianom w rezultacie pojawiania si nowych niebezpieczestw, wielostronnych potrzeb zoonych dziaa i wyzwa skutecznego samoorganizowania si, w czasach, kiedy szybko odpowiedzi bdzie miaa ywotne znaczenie, wszechstronno stanie si rozstrzygajca, a dostpne zasoby bd ograniczone. Ju w tym streszczeniu powicono sporo miejsca koniecznoci poprawy publicznego obrazu Sojuszu. Zwraca te uwag zdanie, e jeli niebezpieczestwa pochodz z zewntrz, to sia organizacji moe by atwo osabiona od rodka. Co wicej, zdaniem ekspertw rosnca zoono rodowiska zewntrznego moe zagrozi

NATO 2020: Assured Security; Dynamic Engagement Analysis and Recommendations of the Group of Experts on a New Strategic Concept for NATO, NATO, 17.05.2010 [www.nato.int].
3

- 40 -

spoistoci wewntrznej Sojuszu. Przestrzegano przed podziaami wrd przywdcw pastw czonkowskich i sabniciem zbiorowej woli. Ju w tym kilkustronicowym streszczeniu wyliczano nowe zagroenia, jak: akty terrorystyczne, proliferacja broni jdrowej i innych nowoczesnych technologii militarnych, cyberataki, moliwo przerwania dostaw energii czy zakce dla gwnych szlakw transportu morskiego. Jako nowe potrzeby wymieniano: transformacj zdolnoci militarnych, udoskonalenie mechanizmw wsppracy z partnerami Sojuszu, bardziej intensywne konsultacje dotyczce bezpieczestwa, upraszczanie i poprawianie skutecznoci dziaania struktur organizacji. Mniej przekonujco brzmiao ju stwierdzenie, e poniewa misja samoobrony zaleaa po czci zawsze od wydarze poza granicami Sojuszu, to rozmieszczenie wasnych oddziaw na terenach oddalonych od jego terytorium nie stanowi odejcia od podstawowego celu NATO. Wreszcie, wrd omiu uwypuklonych w tej czci raportu zasad zwraca uwag ta wymieniona jako pita, zapewniajca, e powodzenie Sojuszu zaley od sprawiedliwego podziau wrd jego czonkw rl, ryzyka i odpowiedzialnoci, jak i korzyci. Zasadniczy tekst raportu podzielony jest na sze rozdziaw, obejmujcych analiz i zalecenia kolejno co do rodowiska bezpieczestwa, podstawowych zada, partnerstw, problemw politycznych i organizacyjnych, si i zdolnoci militarnych Sojuszu; ostatni rozdzia zatytuowany jest Wnioski. W rozdziale czwartym jasno zosta przedstawiony problem napicia midzy zasad konsensusu, koniecznej jednomylnoci wszystkich 28 pastw czonkowskich a funkcjonowaniem militarno-politycznego Sojuszu w pynnym i szybko zmieniajcym si rodowisku bezpieczestwa. W lad za t analiz pojawiy si dwa, do rozbudowane i szczegowe zalecenia. Najwidoczniej jednak podczas szczytu w Lizbonie nie sposb byo uzyska zgody na cokolwiek innego ni jedynie skrajnie oglne zapewnienie, pod koniec punktu 37 koncepcji strategicznej, o gotowoci do angaowania si w proces cigego reformowania, upraszczania struktur, poprawiania metod pracy i maksymalizowania skutecznoci. W rozdziale pitym, w czci powiconej transformacji zdolnoci militarnych Sojuszu, jednoznacznie stwierdzono, e gwn przyczyn powolnych zmian jest niedostatek wydatkw i inwestycji militarnych europejskich pastw czonkowskich. Uzasadniajc ten zarzut, oceniono, e jedynie 6 wrd 26 pastw europejskich dotrzymuje zobowizania o przeznaczaniu co najmniej 2 procent PKB na cele militarne. Jeli za chodzi o udzia inwestycji w wydatkach na cele militarne, to uzgodniony poziom 20 procent przekraczaa jedynie poowa pastw czonkowskich. Znowu, w tekcie koncepcji strategicznej, na pocztku wspomnianego punktu znajdujemy oglne stwierdzenie, e NATO musi mie dostateczne zasoby finansowe, militarne i ludzkie dla realizacji swych misji, ktre s istotne dla bezpieczestwa ludnoci i terytorium Sojuszu. Tekst koncepcji, przyjtej podczas szczytu NATO w Lizbonie w dniach 19 i 20 listopada 2010 r., jest stosunkowo zwizy. Nie liczc Wstpu, podzielono go na siedem czci, w ktrych przedstawiono kolejno: Podstawowe Zadania i Zasady,
- 41 -

rodowisko Bezpieczestwa, Obron i Odstraszanie, Bezpieczestwo poprzez Zarzdzanie Kryzysowe, Wspieranie Bezpieczestwa Midzynarodowego (Kontrola Zbroje, Rozbrojenie i Nieproliferacja, Otwarte Drzwi, Partnerstwa), Reform i Transformacj, i wreszcie najmniejsz cz, obejmujc tylko punkt 38, nazwano: Sojusz dla XXI w. Ju w tytule dokumentu pojawiaj si znowu dwa pojcia ukierunkowujce sposb mylenia. Tym razem bd to pojcia, na pierwszym miejscu, czynnego (darujmy sobie rozwaania, czym rni si przymiotniki czynny i dynamiczny) zaangaowania, za na drugim nowoczesnej obrony. Darujmy sobie rwnie rozwaania przyczyn zastpienia przymiotnika zagwarantowany przymiotnikiem nowoczesny dla scharakteryzowania obrony. Nawet przy pobienym zapoznaniu si z tekstem koncepcji strategicznej uderza musi, jak bardzo lista misji, obowizkw i zada ulega wydueniu. I nie chodzi tylko o wspomniany wczeniej kompromis w sprawie podstawowej. Punktem wyjcia jest nieco tylko skrcone okrelenie roli Sojuszu jako istotnego rdo stabilnoci w nieprzewidywalnym wiecie (punkt 1). Mocno zostaj podkrelone trwao powiza politycznych i militarnych midzy Europ i Ameryk Pnocn, niepodzielno bezpieczestwa czonkw po obu stronach Atlantyku oraz zasady solidarnoci, wsplnego celu i uczciwego dzielenia si ciarami (punkt 3). Jako kluczowy mona uzna punkt nastpny. W punkcie czwartym zostay przedstawione trzy podstawowe zadania: zbiorowej obrony, zarzdzania kryzysowego i kooperatywnego bezpieczestwa. Nawizujc w przypadku pierwszego zadania do artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego, dodano postanowienie o odstraszaniu i obronie wobec jakiejkolwiek groby agresji i jakimkolwiek wyaniajcym si wyzwaniom dla bezpieczestwa, jakie groziyby podstawowemu bezpieczestwu pojedynczych sojusznikw i Sojuszu w caoci. Wydaje si nie budzi wtpliwoci, i te dostrzegalne tendencje do rozszerzajcej interpretacji pojcia agresji nawizuj do rozwaa w raporcie ekspertw. Podsumowa je mona przypominajc, z jednej strony, uznanie tame konwencjonalnej agresji militarnej za bardzo mao prawdopodobn, z drugiej za strony przedstawienie rozlegej gamy zagroe niekonwencjonalnych. Rwnie zapoznajc si z drugim zadaniem, waciwie nie sposb ustali granic w czasie i przestrzeni dla udzielania odpowiedzi na peny wachlarz kryzysw przed, podczas i po konfliktach. Mimochodem zauwamy, e jeli w raporcie wyranie stwierdza si, e NATO jest regionaln, a nie globaln organizacj, to trudno znale w tekcie Koncepcji jakiekolwiek nawizanie do takiego sposobu postrzegania Sojuszu. Mwi si natomiast tu o zastosowaniu waciwej mieszanki politycznych i militarnych narzdzi wobec kryzysw, jakie maj zdolno wpynicia na bezpieczestwo Sojuszu. Mwi si rwnie o wspieraniu konsolidowania stabilnoci w sytuacjach po konfliktach, gdy przyczynia si to do bezpieczestwa euroatlantyckiego. Lista moliwych do pomylenia, zgodnie z duchem tekstu, sytuacji dla zaangaowania jest duo bardziej rozlega. Dodane jako trzecie, kooperatywne (dziki wsppracy z innymi) bezpieczestwo mona uzna za prb zmniejszenia napi midzy licznymi i trudnymi cela- 42 -

mi a ograniczonymi rodkami. Poszukiwania pochodzce z tego rda id co najmniej w trzech kierunkach: poszukiwania partnerw w postaci zarwno istotnych pastw, jak i organizacji midzynarodowych, wsppracy majcej na celu kontrol zbroje, nieproliferacj i rozbrojenie, wreszcie poszerzania si o nowych czonkw. Ku pewnemu zaskoczeniu, w samym dokumencie nie pojawia si robicy karier przymiotnik smart, czyli bystry, inteligentny, szybki, sucy dla scharakteryzowania tej nowoczesnej organizacji obrony i bezpieczestwa. Wzgldnie najbliej temu sposobowi mylenia jestemy w trzech miejscach. Najpierw, i to ju we Wstpie, znajdujemy zobowizanie do cigego reformowania si z myl o bardziej skutecznym, wydajnym i elastycznym Sojuszu, tak, by nasi podatnicy otrzymali jak najwicej bezpieczestwa za pienidze, jakie zainwestuj w obron. Po raz drugi, gdy czyni si warunkiem moliwie jak najbardziej skutecznego i wydajnego wypenienia wszystkich misji cigy proces reformowania, unowoczeniania i transformacji (punkt 6). I wreszcie, pod sam koniec, gdzie mwi si o koniecznoci uywania zasobw w moliwie najbardziej wydajny i skuteczny sposb (punkt 37). Cz druga dokumentu, zajmujca si rodowiskiem bezpieczestwa, zaczyna si od dwu stwierdze dotyczcych zagroe konwencjonalnych. Z jednej strony uznaje si zagroenie konwencjonaln napaci na terytorium NATO za niskie (punkt 7), z drugiej za jednak stwierdza si, e nie mona go ignorowa ze wzgldu na pozyskiwanie nowoczesnych zdolnoci militarnych w wielu czciach wiata (punkt 8). Kolejne punkty (9 - 11) powicone s wcale nie nowym ju problemom proliferacji broni nuklearnej i innych rodzajw broni masowego raenia, nastpnie grupom terrorystycznym i ekstremistycznym i wreszcie wpywowi niestabilnoci i konfliktw poza granicami Sojuszu na jego bezpieczestwo. Szczeglnie interesujce wydaj si jednak cztery ostatnie punkty tej czci, powicone problemom wczeniej niepojawiajcym si w tego rodzaju dokumentach Sojuszu Pnocnoatlantyckiego. Pierwszy z nich omawia problem cyberatakw, dziaa skierowanych przeciw systemom informatycznym, ich rozlegych skutkw i moliwych rde (punkt 12). W kolejnym znajdujemy celn analiz zagroe w skali globalnej dla handlu, transportu i bezpieczestwa energetycznego (punkt 13). Nastpnie zostay przedstawione konsekwencje moliwych zastosowa nowych technologii na dostp do przestrzeni kosmicznej, zwaszcza z punktu widzenia planowania i operacji militarnych Sojuszu (punkt 14). Wreszcie w krtkim zestawieniu ogranicze dotyczcych rodowiska naturalnego i zasobw naturalnych wymieniono zagroenia dla zdrowia, zmiany klimatu, ograniczono zasobw wody i potrzeby energetyczne. Nie umniejszajc w niczym znaczenia dwu kolejnych czci, przejd obecnie do czci powiconej problemom reformy i transformacji Sojuszu. Nie mog nie wyrazi w tym miejscu zdziwienia. Jest to cz skromna, zoona zaledwie z dwu punktw. Ponadto, bodaj wanie w tej materii dorobek zawarty w raporcie wykorzystano w stopniu najmniejszym. A by to dorobek niemay, zawarty w dwu
- 43 -

rozdziaach, o problemach politycznych i organizacyjnych oraz o siach i zdolnociach militarnych Sojuszu, stanowicych prawie poow tekstu i penych bardzo szczegowych analiz i zalece W tekcie koncepcji strategicznej najpierw znajdujemy zdania, ktre mona okreli jako prb, mniej lub bardziej uzasadnionego, chwalenia si wyjtkowoci Sojuszu. Mwi si tam o zdolnoci si zbrojnych do wsplnego dziaania w dowolnym rodowisku i o zdolnoci do prowadzenia operacji gdziekolwiek w wiecie dziki zintegrowanej strukturze militarnego dowodzenia (punkt 36). Tekst do dugiego, dwukrotnie zreszt ju przywoywanego, punktu 37 zaczyna si od dwu zda. Pierwsze z nich mwi, e Sojusz musi mie dostateczne zasoby, za drugie, e zasoby te musz jednak by uyte w moliwie najbardziej wydajny i skuteczny sposb. Jego reszta to ju jednak tylko zalecenia o rnym stopniu oglnoci, ktre w przypadku ich realizacji mogyby przyblia do wypenienia tej koniecznoci, o ktrej mwi si w drugim zdaniu. Zwizek owych zalece z pierwszym, logicznie przecie waniejszym zdaniem, trudno w ogle dostrzec. Zanim jednak przejdziemy do prb poszukiwania odpowiedzi na to podstawowe, rozstrzygajce dla oceny stanu i perspektyw realizacji pytanie, warto powici nieco uwagi jeszcze sprawie Afganistanu, ktry wymieniany jest mimochodem jako przykad, obok Bakanw Zachodnich, dowiadczenia, z ktrego wynika potrzeba wszechstronnego, politycznego, cywilnego i wojskowego podejcia dla skutecznego zarzdzania kryzysowego (punkt 21). Owszem, wrd dokumentw szczytu lizboskiego mamy deklaracj NATO i rzdu Afganistanu, podpisan 20 listopada 2010 r. przez Andersa Fogha Rasmussena i Hamida Karzaja4. Owszem, jest wrd nich deklaracja przywdcw pastw uczestniczcych w International Security Assistance Force (ISAF) w Afganistanie. Deklaracja bodaj najbardziej zasugujca na zapamitanie z powodu jednego zdania w jej czci kocowej: Nasza strategia jest suszna, a nasze dugoterminowe zaangaowanie jest mocne5. Jeden akapit (4) powicono Afganistanowi i ISAF w deklaracji szczytu lizboskiego6. Trzeba te przyzna, e duo wicej do tej kluczowej kwestii wnosi raport ekspertw. Tymczasem w rzeczywistoci z zasobami byo ju wwczas, jesieni 2010 r., le i stawao si coraz gorzej. W niecay rok pniej, z okazji 10. rocznicy wydarze 11 wrzenia, znany komentator Financial Times, Lionel Barber, pisa w artykule The end of US hegemony: Legacy of 9/11, e najwaniejszymi sowami dziesiciolecia nie byy wojna z terrorem, lecz Made in China. Symbolem dla niego by rwnie wzrost ceny baryki ropy naftowej z 28 do 115 dolarw. Byy to, oczywicie,

Declaration by the North Atlantic Treaty Organization (NATO) and the Government of the Islamic Republic of Afghanistan on an Enduring Partnership, NATO, 20.11.2010 [www.nato.int]. 5 Declaration by the Heads of State and Government of the Nations contributing to the UN-mandated, NATO-led International Security Assistance Force (ISAF) in Afghanistan, NATO, 20.11.2010 [www.nato.int]. 6 Lisbon Summit Declaration, NATO, 20.11.2010 [www.nato.int].
4

- 44 -

tylko czstki procesu wspczesnej globalizacji, ktra przestawaa by rwnoznaczna z amerykanizacj. W cigu krtkiego okresu, nieco ponad 30 lat, doszo do zmian dramatycznych, z wyranym przypieszeniem na pocztku XXI w. i prognoz pogbienia w najbliszych latach7. Udzia Stanw Zjednoczonych w cigu ostatnich 20 lat XX w. zmieni si niewiele, spad o 1,2 punkty procentowe, lecz ju w cigu nastpnych 11 lat zmniejszy si o 4,4 punkty procentowe, z perspektyw utraty jeszcze dodatkowych 1,2 punktu procentowego do 2017 r. Do 2000 r. czny udzia Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii i Woch zmniejszy si o 4,5 punktw procentowych, niemal wic o 1/4, by w cigu nastpnych 11 lat zmniejszy si jeszcze o 3,5 punktw procentowych, z perspektyw utraty dodatkowych 1,9 punktu procentowego do 2017 r. Podobnie zmienia si wzgldnie skromny udzia Kanady. W rezultacie, jeli czny udzia szeciu najwikszych gospodarek pastw czonkowskich NATO jeszcze w 1990 r. wynosi blisko 46 procent, to w 2011 r. byo to ju poniej 33 procent, a za 6 lat bdzie to ju wyranie poniej 30 procent. Spord krajw wschodzcych uwzgldni trzeba Chiny, odgrywajce rol szczegln, ju nie tylko w tej grupie pastw. Bardziej nawet ni udzia uderza musi dynamika wzrostu gospodarczego. W 1980 r. gospodarka Stanw Zjednoczonych bya ponad 11-krotnie wiksza od chiskiej, w 2000 r. jeszcze 3,3-krotnie, w 2011 r. ju tylko o 1/3, za w 2017 r., zgodnie z prognozami MFW, bdzie musiaa odda jej pierwszestwo. Zdajc sobie spraw zarwno z zawodnoci porwna w dziedzinie gospodarki, jak i bardzo zoonych, jednak bezspornie dziaajcych, mechanizmw wzajemnych oddziaywa midzy zasobami gospodarczymi a zasobami militarnymi, zamierzam skorzysta z danych SIPRI dla zarysowania uproszczonego obrazu globalnego ukadu si militarnych. Miejsce wci zupenie odrbne zajmuj Stany Zjednoczone. W cigu niemal wierwiecza ich udzia w cznych wydatkach militarnych 19 pastw nie spad nigdy poniej 41 procent, a do czsto zblia si do 50 procent, raz, w 1991 r. (SIPRI nie uwzgldni jednak wwczas Rosji), przekraczajc go nawet8. Duo istotniejszy jednak wydaje si dystans Stanw Zjednoczonych od nawet najbliszych w rankingu mocarstw. Zajmujce ju od kilku lat mocne drugie miejsce Chiny wydaway w 2011 r. ponad 5,3 raza mniej ni Stany Zjednoczone. Naturalnie, skoro uwag skierowalimy na Chiny, nie sposb pomin milczeniem niesamowitej dynamiki wzrostu ich wydatkw militarnych. Ustpoway one tym ponoszonym przez Stany Zjednoczone w 1989 r. ponad 32-krotnie, za w 2000 r. jeszcze znacznie ponad 11-krotnie. W 2011 r. ponad dwukrotnie wikszy ni w przypadku Chin dystans oddziela od Stanw Zjednoczonych Rosj, Wielk Brytani, Francj czy Japoni. Pozostae pastwa nie tylko, e wydaway duo mniej, ale ponadto nie

7 8

International Monetary Fund, World Economic Outlook Database, October 2012. Dane za: SIPRI Military Expenditure Database, [www.sipri.org].
- 45 -

wykazyway, moe z wyjtkiem Indii i Arabii Saudyjskiej, tendencji do zwikszania wydatkw militarnych. Niezalenie od tego warte zauwaenia jest jednak i to, e wrd 19 mocarstw militarnych 9 to pastwa czonkowskie NATO (ich czny udzia w 2011 r. to prawie 68 procent), a rozpatrujc stosunki ze Stanami Zjednoczonymi Japonii, Arabii Saudyjskiej, Korei Poudniowej, Australii, Izraela, Kolumbii, czy nawet Indii lub Brazylii, zasadniczym pytaniem byoby stopie i formy bliskiej wsppracy. Pozostajc na paszczynie wydatkw militarnych i wracajc do problemw bezporednio samego NATO, moliwe byoby dojcie do zupenie uspokajajcych konkluzji. W rzeczywistoci jest jednak inaczej. Znowu zaczn od przywoania danych statystycznych. Ich rdem bd dane pochodzce z komunikatu prasowego NATO z 13 kwietnia 2012 r., zatytuowanego Financial and Economic Data Relating to NATO Defence9. Ogranicz si w tym miejscu jedynie do 13 pastw czonkowskich NATO. Na wybrane pastwa przypadao niemal zawsze ponad 98 procent cznych wydatkw militarnych wszystkich pastw czonkowskich NATO. Jak atwo zauway, poza omawianymi ju wczeniej mocarstwami militarnymi wiata pocztkw XXI w., pojawiaj si nieco ustpujce im wielkoci wydatkw Polska, Norwegia, Grecja i Belgia. Doda te warto, e omawiane wartoci, co utrudnia porwnania, podawane s w cenach biecych. Uderza musi, co zreszt nie powinno nikogo zaskakiwa, bardzo due, wrcz ogromne zrnicowanie, zwaszcza midzy Stanami Zjednoczonymi i pozostaymi pastwami. Co istotne, tendencja ta ulega jeszcze nasileniu. Jeli tu po zakoczeniu zimnej wojny udzia Stanw Zjednoczonych w wydatkach Sojuszu wynosi okoo 60 procent, to w latach 2009 i 2010, po niemal cigym jego wzrocie, oscylowa wok 72 procent, by zmniejszy si nieco do, przecie te bardzo wysokiego, poziomu ponad 70 procent w 2011 r. Pytaniem, ktre naley koniecznie zada, cho bez podejmowania nawet prby znalezienia w tym miejscu odpowiedzi, jest, jak cz wydatkw militarnych Stanw Zjednoczonych, mocarstwa globalnego, z wyranie przesuwajcym si punktem cikoci coraz to dalej od Europy, mona z uzasadnieniem rozpatrywa, gdy skupiamy si na problemach Sojuszu Pnocnoatlantyckiego. atwiej jest natomiast oszacowa, cho konsekwencje s nieporwnywalnie mniejsze, udzia w Sojuszu Pnocnoatlantyckim drugiego pastwa Ameryki Pnocnej, Kanady. Jeli chodzi o mocarstwa europejskie, powodw do niepokoju nie brakuje. W przypadku Wielkiej Brytanii, ktrej wysiek finansowy od kilkunastu lat wyranie sta si wikszy ni Francji, niepokoi powinien nie tylko spadek wydatkw militarnych w latach 2009 - 2011, w porwnaniu z latami 2007 i 2008. Dokument rzdu brytyjskiego z poowy padziernika 2010 r., Zapewnienie bezpieczestwa Wielkiej

Financial and Economic Data Relating to NATO Defence, NATO, 13.04.2012 [www.nato.int].
- 46 -

Brytanii w Wieku Niepewnoci10, cho chyba nie do koca ujawniajcy rozmiary koniecznych zmian i ci finansowych, opiera si o zaoenie powodzenia polityki gospodarczej i budetowej. Liczc na to, zaplanowano cicia w wydatkach ministerstw obrony, bezpieczestwa i spraw zagranicznych w cigu nastpnych 4 lat o 129 mld dolarw. Tymczasem, po upywie ponad dwu i p roku od przejcia steru wadzy przez konserwatystw, niewiele wskazuje na szanse powodzenia w przezwycianiu dugotrwaego i gbokiego kryzysu brytyjskiej gospodarki11. Pozostaje wic jedynie bacznie ledzi procesy przystosowawcze w realizacji polityki obrony i bezpieczestwa Wielkiej Brytanii. Obok wielkoci wydatkw militarnych, jednym z najwaniejszych, bacznie ledzonych kryteriw dla oceny wysiku, jest udzia wspomnianych wydatkw w PKB danego kraju. Przypomn, e w raporcie ekspertw stwierdzano z alem, e jedynie 6 wrd 26 pastw europejskich dotrzymuje zobowizania o przeznaczaniu co najmniej 2 procent PKB na cele militarne. Niestety, jeli wierzy danym zawartym w tabeli komunikatu prasowego NATO z 13 kwietnia 2012 r., i to niezalenie od tego, czy brano pod uwag wydatki w cenach biecych, czy w cenach staych, w najkorzystniejszym z tego punktu widzenia 2008 r. zobowizania takiego dotrzymyway jedynie, biorc pod uwag ceny biece, takie pastwa, jak: Bugaria (2,2 procent), Francja (2,3 procent), Grecja (3 procent), Turcja (2 procent) i Wielka Brytania (2,6 procent). Jeli uwzgldniono by wydatki w cenach staych, to z listy tej naleaoby wykreli Turcj. W tyme 2008 r. wspomniany wskanik dla Stanw Zjednoczonych wynis 5,1 procent. Niestety, kady kolejny rok przynosi pogorszenie. W 2009 r. w Europie zobowizania dotrzymay cztery pastwa: Francja (2,1 procent), Grecja (3,2 procent), Turcja (2,1 procent) i Wielka Brytania (2,7 procent), podczas gdy Stany Zjednoczone przeznaczyy 5,4 procent (uczyni tak i w 2010 r., by w 2011 r. zmniejszy do 4,8 procent). W 2010 r. w Europie byy to ju tylko trzy pastwa: Francja (2,0 procent), Grecja (2,6 procent) i Wielka Brytania (2,7 procent), natomiast w 2011 r. dwa pastwa: Grecja (2,1 procent) i Wielka Brytania (2,6 procent). Sdz, e przypadek Grecji mona uzna za szczeglny, nie zajmujc si nim bardziej szczegowo, cho prognozy wydaj si same narzuca. Tymczasem nieco uwagi warto powici dwu pominitym mocarstwom, to jest Niemcom i Wochom. Niemcy, ktre jeszcze w pierwszej poowie lat dziewidziesitych utrzymyway udzia wydatkw militarnych w PKB nieco powyej 2 procent, w drugiej

10 Securing Britain In an Age of Uncertainty. The Strategic Defence and Security Review, HM Government, October 2010 [www.direct.gov.uk]. Zob. te tekst Strategic Posture Review: United Kingdom dyrektora RUSI Michaela Clarkea, 16.11.2011 [www.worldpoliticsreview.com]. 11 Piszc ten tekst, znalazem w dzienniku Wall Street Journal, ktry trudno podejrzewa o brak yczliwoci, w numerze z 1 stycznia 2013 r., tekst Britains Great Stagnation, z informacj, e wrd pastw Unii Europejskiej, nie liczc krajw bezporednio dotknitych kryzysem euro, w ostatnich dwu latach gorsze wyniki ni gospodarka brytyjska miay jedynie Holandia i Sowenia. Wielka Brytania wyranie wic ustpowaa dynamice wzrostu gospodarczego Francji, nie mwic ju o Niemczech.

- 47 -

ich poowie zeszy do 1,6 procent, by od pocztku XXI w. utrzymywa je na poziomie oscylujcym wok 1,3 - 1,4 procent. Wochy podobnie schodziy z poziomu ok. 2,0 do 1,4 procent. Polska natomiast, z wyjtkiem 2008 r., kiedy udzia ten spad do 1,5 procent, utrzymywaa go wok 1,7 - 1,8 procent. Dla wszystkich pastw europejskich NATO wskanik ten, w cenach biecych, w kolejnych picioleciach spada z 2,5, do 2,1, 1,9 i 1,8 procent, przy czym w latach 2007 - 2011 wynosi 1,7, 1,7, 1,8, 1,7 i 1,6 procent. Gdy uwzgldnimy wydatki w cenach staych, spadek rednich dla picioleci nastpowa z 2,7 do 2,2, 2,0 i 1,8 procent. Drugiego, co najmniej rwnie wanego kryterium, dotyczyo stwierdzenie w raporcie, e uzgodniony poziom 20 procent udziau inwestycji w wydatkach na cele militarne przekraczaa jedynie poowa pastw czonkowskich. Znowu prba sprawdzenia tego mao cisego sformuowania prowadzi do stwierdzenia, e byo gorzej i, co wicej, sytuacja szybko si pogarszaa. W 2007 r. prg taki przekraczao 8 pastw: Bugaria, Estonia, Francja, Norwegia, Hiszpania, Turcja, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. W 2008 r. byo niemal tak samo, tyle tylko, e Estoni zastpi Luksemburg, za udzia inwestycji w przypadku Turcji zbliy si do 30 procent. W 2009 r. pozostao ju tylko 6 pastw, tym razem byy to: Czechy, Francja, Grecja, Turcja, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. W 2010 r. pozostao jedynie 5 pastw: Francja, Luksemburg, Turcja, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone, natomiast w 2011 r. ju tylko 4, bez Wielkiej Brytanii. Naley doda, e obok znacznych wskanikw wykazywanych przez Stany Zjednoczone i Turcj, na podkrelenie zasuguje wysoki wzrost udziau inwestycji w wydatkach czynionych przez Francj w latach 2009 - 2011. Moliwe wydaje si jednak uoglnienie, e systematycznie zobowizanie to byo wypeniane, obok Stanw Zjednoczonych, jedynie przez Francj, Wielk Brytani i Turcj. Niemcy przeznaczay przewanie poniej 15 procent swoich wydatkw militarnych na inwestycje, cho w latach 2005 - 2009 rednia signa 15,6 procent, a w latach 2009 - 2011 udzia inwestycji wynosi kolejno 17,6, 17,6 i 16,4 procent. Wyranie gorzej przedstawiay si pod tym wzgldem Wochy, przy czym wyrana bya tendencja do zmniejszania si udziau inwestycji do 11,3, 10,9 i 11,7 procent w latach 2009 - 2011. Wysiek modernizacyjny Polski, mierzony takim wskanikiem, zbyt mocno nie odbiega od zobowiza; w latach 2007 - 2011 wynosi kolejno 18,6, 13,9, 15,9, 18,1 i 16,1 procent. Rwnie wane jak te czstkowe dane o zasobach przeznaczanych na realizacj celw wyznaczanych przez obowizujc koncepcj strategiczn s operacje realizowane od 2003 r. w Afganistanie i w duo mniejszym stopniu w Libii w 2012 r. Formalnie International Security Assistance Force jest dugotrwaym, bardzo zoonym przedsiwziciem, w ktrym NATO jest jedynie gwn si. Wedug wykazu z 1 padziernika 2013 r. w operacji uczestniczyo 49 pastw i blisko 87 tys. ludzi; 21 (de facto 19) pastw wnioso 3636 osb, z czego 1560 przypadao na Gruzj, a na Australi 1029. Zrnicowanie byo nie mniejsze take wrd pastw czon-

- 48 -

kowskich Sojuszu. Ju po wycofaniu 33 tys. onierzy wysanych w ramach gwatownego wzrostu (surge) w 2010 r.12 udzia Stanw Zjednoczonych, zwaszcza biorc pod uwag operacje bojowe, pozostawa przytaczajcy. Wedug tej informacji na nieco ponad 97,5 tys. osb z pastw NATO na Stany Zjednoczone przypadao 68 tys., na Wielk Brytani 9,5 tys., na Niemcy 4318, na Wochy 4 tys., na Polsk 1770, na Hiszpani 1606, na Rumuni 1549 i na Kanad 950 osb. Inaczej mwic, na wspomniane 8 pastw czonkowskich Sojuszu Pnocnoatlantyckiego przypadao 91 693 ludzi, czyli ponad 94 procent. Zwracajc za uwag na udzia w operacjach bojowych, musimy uwzgldni ograniczenia i cele formalne, z jakimi poszczeglne pastwa wysyay swoich onierzy. Szczeglnym przypadkiem s oczywicie Niemcy, ustpujce liczebnoci wysanych oddziaw jedynie dwu mocarstwom anglosaskim: Stanom Zjednoczonym i Wielkiej Brytanii. Zaangaowanie niemieckich oddziaw jesieni 2009 r. w Afganistanie, zdaniem niechccego zdradza swej tosamoci wysokiego urzdnika NATO, mia ogranicza mandat, nazwany przeze politycznym kaftanem bezpieczestwa13. Cho metodologicznie rwnie niepewne, tym niemniej zasugujce na konieczne uwzgldnienie dla porwnywania wkadu poszczeglnych pastw, jest kryterium liczby ofiar miertelnych. Z oglnej liczby 3253 ofiar miertelnych na Stany Zjednoczone przypado 2174 osb (ponad 66,8 procent), na Wielk Brytani 438, Kanad 158, Francj 86, Niemcy 53, Wochy 47, Dani 43, Australi 39, Polsk 35 i na Hiszpani 34. Usiujc oceni rezultaty zaangaowania NATO w Afganistanie i przewidzie dalszy rozwj wydarze, naley jeszcze zwrci uwag, e blisko 68 procent ofiar miertelnych przypada na ostatnie cztery lata, 2009 2012, a zwaszcza na rok 2010 i 201114. Jeli dodamy do tego 108 innych natowskich ofiar miertelnych, to liczba przypadajca na pastwa Sojuszu wzrasta do 3176 osb, co stanowi nieco ponad 97,6 procent. Trudno patrzc na koszty ludzkie, nie okreli wojny w Afganistanie, zwanej Enduring Freedom, jako wojny Stanw Zjednoczonych i ich sojusznikw z Sojuszu Pnocnoatlantyckiego. Trudno te znale, zwaszcza pomijajc Australi i Gruzj15, jakiekolwiek uzasadnienie dla wysiku powiconego w tekcie koncepcji strategicznej partnerom. Naturalnie, patrzc z innego zupenie punktu widzenia, nie sposb przeceni, zwaszcza w ostatnich latach, wkadu Rosji i kilku pastw Azji rodkowej w sprawne funkcjonowanie Northern Distribution Network. Tyle tylko, e wtedy naleaoby zasadniczo przeredagowa istotne czci tekstu koncepcji strategicznej.

R. Nordland, Troop Surge in Afghanistan Ends With Mixed Results, New York Times, 21.09.2012 [www.nytimes.com]. 13 N. Kulisch, German Limits on War Face Afghan Reality, New York Times, 26.10.2009. Zob. te Germany and Afghanistan What is this thing called war? Slowly and painfully Germanys leaders and voters are coming to terms with being at war in Afghanistan, Economist, 22.04.2010. 14 Ibidem. 15 Operation Enduring Freedom Casualties [www.icasualties.org].
12

- 49 -

Uytecznych rde, zarwno dokumentw oficjalnych, tekstw prasowych, jak i opracowa nie brakuje. Nie sposb pomin raportu Departamentu Obrony dla Kongresu Stanw Zjednoczonych, ogoszonego 10 grudnia 2012 r.16 Wydaje si trafnie streszcza jego gwne przesanie dowiadczona dziennikarka New York Times, dajc artykuowi tytu: Pentagon mwi, e siy afgaskie jeszcze potrzebuj pomocy17. Rzeczywicie, bardzo szczegowy i konkretny raport przedstawia dotychczasowe rezultaty, jak i zadania na wiele lat przed i po 2014 r. Nie sposb zarzuci mu, by w ogle pomija zjawiska ujemne. Oceny krytyczne mona znale zarwno w podsumowaniu, jak i w liczcym sto kilkadziesit stron tekcie zasadniczym. W podsumowaniu jednoznacznie przedstawiono zarwno saboci i ograniczenia cechujce afgaskich sojusznikw Zachodu, gdy chodzi o przejcie przez nich ciaru odpowiedzialnoci za przyszo Afganistanu, jak i zdolnoci talibw uatwiajce im skuteczn walk o wadz. ledzc jednak opinie dziennikarzy i specjalistw z orodkw badawczych, atwo mona doj do wniosku, e obraz ten jest bardzo daleki od caociowego i wicej skrywa, ni ujawnia. W gszczu szczegowych danych dotyczcych, przyjtej jako podstawowa miara, liczby atakw zapocztkowywanych przez nieprzyjaciela (enemy-initiated attacks) na wielu stronach raportu gubi si niemal zupenie z pola widzenia wykres na s. 152, z ktrego wynika, e ich liczba bya wyranie wiksza w 2012 r. ni w okresie duo wczeniejszym, poprzedzajcym dwuletni gwatowny wzrost (wykres obejmuje okres od kwietnia 2009 r. do wrzenia 2012 r.). A gdyby uczyniono jeszcze kolejny krok i nie ograniczano si wycznie do trzech ostatnich lat, uwzgldniajc dane rwnie dla 2008 r.18, wwczas obraz zmieniby si zasadniczo. Wprawdzie dane dla 2012 r. wygldaj korzystnie, gdy je porwnujemy z danymi dla lat 2010 i 2011, lecz ju wyranie gorzej w porwnaniu z danymi dla 2009 r., a bardzo le w porwnaniu z danymi dla 2008 r. Naleaoby zada jeszcze podstawowe pytanie, na ile sukces jest uwarunkowany przejciowym czynnikiem, jakim jest obecno militarna Zachodu, ktra po 2014 r. bd zmniejszy si do symbolicznych rozmiarw, bd w ogle zniknie. Ze zrozumiaym wic naciskiem w raporcie Departamentu Obrony przedstawia si dwa wydarzenia: podpisanie przez Obam i Karzaja porozumienia o strategicznym partnerstwie19 i przyjcie nowych zobowiza przez szczyt NATO w Chica-

16 Report on Progress Toward Security and Stability in Afghanistan, US Department of Defense, December 2012 [www.defense.gov]. 17 E. Bumiller, Pentagon Says Afghan Forces Still Need Assistance, New York Times, 10.12.2012. 18 T. Joscelyn, ISAF analysis shows Afghan violence remains worse than before surge, Long War Journal, 26.11.2012 [www.longwarjournal.com]. 19 Enduring Strategic Partnership Agreement Between the United States of America and the Islamic Republic of Afghanistan, White House, 2.05.2012 [www.whitehouse.gov].

- 50 -

go20 oraz konferencj w Tokio w lipcu 2012 r., dotyczc wsparcia gospodarczego dla Afganistanu podczas Dekady Transformacji 2015 - 202521. Jednak po zapoznaniu si bliej z ich rezultatami i koczc niniejszy tekst na pocztku 2013 r., tu przed planowanym spotkaniem Obamy z Karzajem, przyjmuj bez zdziwienia liczne oceny, z mniejsz lub wiksz ostroci krytyczne i pene gbokiego niepokoju. Przykadowo wymieni teksty dwu autorw, dowiadczonego badacza problemw bezpieczestwa narodowego z Center for Strategic and International Studies, Anthonyego Cordesmana oraz Gilesa Dorronsoro, zajmujcego si od kilku dziesicioleci problemami Afganistanu, z Carnegie Endowment for International Peace22, z wezwaniem do zasadniczego przewartociowania polityki wobec Afganistanu. W podobnym tonie wypowiedzieli si byy sekretarz generalny NATO i byy ambasador Stanw Zjednoczonych przy NATO23. Ograniczenia objtoci tekstu zmuszaj mnie natomiast do skomentowania zaangaowania NATO w Libii skrajnie krtko. Zbyt wczenie jest, oczywicie, na prb oceny rezultatw politycznych. Gwn konkluzj, niestety, musi pozosta stwierdzenie, e nawet w dziaaniach militarnych przeciw wzgldnie sabemu przeciwnikowi trzy mocarstwa europejskie, Wielka Brytania, Francja i Wochy, przy penej chodu odrbnoci Niemiec, okazay si nieprzygotowane do skutecznego samodzielnego dziaania. Rozstrzygajce okazao si porednie wsparcie Stanw Zjednoczonych. Byoby jednak bdem pominicie milczeniem istotnego udziau partnerw spord pastw arabskich. Przyjcie koncepcji strategicznej z 2010 r., sposb jej przygotowania, zmiany wzbogacajce mylenie o Sojuszu Pnocnoatlantyckim i odpowiadajce na zmieniajce si jego rodowisko zewntrzne zasuguj na pozytywn ocen. Gorzej przedstawia si stosunek midzy celami i rodkami ich realizacji, w szczeglnoci finansowymi. Niestety, w czasie dzielcym nas od jej przyjcia, ponad dwu lat, przewaay zjawiska ujemne. Wojna w Afganistanie, nawet jeli jej przebieg i perspektywy znalezienia moliwych do przyjcia rozwiza zale w przytaczajcej mierze od Stanw Zjednoczonych, nie moe by uznana za wzmocnienie miejsca i roli midzynarodowej NATO.

W szczeglnoci: Chicago Summit Declaration on Afghanistan, NATO, 21.05.2012 [www.nato.int]. Zob. Tokyo Conference on Afghanistan. The Tokyo Declaration Partnership for Self-Reliance in Afghanistan. From Transition to Transformation, Ministry of Foreign Affairs of Japan, 8.07.2012 [www.mofa.go.jp]. 22 A. Cordesman, The Mindless Debate over Future U.S. Military Manpower in Afghanistan, Center for Strategic & International Studies, 4.01.2013 [www.csis.org]; Idem, The War in Afghanistan at the End of 2012. The Uncertain Course of the War and Transition, Center for Strategic & International Studies, 30.12.2012 [www.csis.org]; G. Dorronsoro, Waiting for the Taliban in Afghanistan, The Carnegie Papers, September 2012 [www.carnegieendowment.org]. 23 B. Volker, G. Robertson, West must rethink its Afghanistan exit, Financial Times, 8.01.2013 [www.ft.com].
20 21

- 51 -

Karolina Libront (Uniwersytet Warszawski)

Ewolucja tosamoci NATO w XXI wieku


Nie jest atwo zdefiniowa tosamo, mimo e kady instynktownie czuje, czym ona jest. O wyksztaceniu tosamoci zbiorowej mona mwi wwczas, gdy wiadome staj si cechy wsplne, odrniajce grup od reszty. Tosamo postrzegana w ten sposb jako proces jest dynamiczna, zmienna, nie opiera si na przekonaniu o istnieniu jakiej niezmiennej esencji, ktra okrela raz na zawsze to, kim jestemy my, a kim s oni1. Przynaleno do tosamoci zbiorowej opiera si na wypracowanej w interakcjach wsplnocie celw i wartoci. Cige zmiany s nie tylko wynikiem wiadomych wyborw, ale take wielu przypadkowych zdarze. Kluczowym pojciem w tym ujciu jest autoidentyfikacja proces, ktrego wynikiem jest refleksja, ksztatowanie okrelonych wyobrae o sobie, autointerpretacja2. Istnieje obszerna literatura podejmujca kwesti tosamoci zbiorowej w ujciach socjologicznym, psychologicznym, filozoficznym, a nawet ekonomicznym. Teorie stosunkw midzynarodowych zajmuj si tym zagadnieniem z mniejsz intensywnoci i rzadko wprost3. Nurt realistyczny odrzuca moliwo posiadania podmiotowoci przez organizacje midzyrzdowe. Aktorami sceny midzynarodowej s wycznie pastwa. Implikuje to interpretacj charakteru sojuszy jako narzdzi polityki zagranicznej pastw. S one fenomenem doranym, a dzisiejsi partnerzy zdaj sobie spraw z tego, e jutro mog sta si wrogami4. Interes wasny jest dla kadego pastwa potnym bodcem skaniajcym do poszukiwania przewagi nad innymi. wiadomo istnienia takich bodcw, w poczeniu z racjonalnym pragnieniem ochrony wasnych interesw, wyklucza zwykle trwa wspprac midzy pastwami5. John Mearsheimer wyranie podkrela, e uywanie kryteriw wsplnoty (collective criteria) w odniesieniu do pastw jest bezowocnym zabiegiem (a fruitless task)6. Wedug instytucjonalnego liberalizmu gwnymi aktorami sceny midzynarodowej nie s wycznie pastwa, ale te jednostki dziaajce
Jednoczenie nie jest tak, e tosamo jest czym na tyle zmiennym, e a chimerycznym. Edmund Husserl okrela to pojcie jako wiadomo trwania mimo zmian zachodzcych w otoczeniu oraz ewolucji samego podmiotu, przez cay okres funkcjonowania zdaje on sobie spraw z istnienia wasnego ja. M. Malicka, Ja to znaczy kto?, Warszawa 1996, s. 39; Z. Mach, Symbols, Conflict and Identity, New York 1993. 2 Z. Bokszaski, Tosamo jednostki, Kultura i Spoeczestwo 1988, nr 2. 3 A. Wendt, Collective Identity Formation and the International State, American Political Science Review 1994, No. 2 (88), s. 3. 4 Szerzej zob. S. Walt, The Origins of Alliances, New York 1987. 5 K. Mingst, Podstawy stosunkw midzynarodowych, Warszawa 2006, s. 49-52, 70-79. 6 J. Mearsheimer, The False Promise of International Institutions, International Security 19, No. 3, Winter 1994/1995, s. 39-42; idem, Back to the Future: Instability in Europe After the Cold War, International Security 15, Fall 1990.
1

- 53 -

w kontekcie spoecznym bd to rzdy, bd spoeczestwa, bd instytucje midzynarodowe7. Nurt w te ostatnie postrzega dwojako po pierwsze, jako osobne podmioty, po drugie jako zespoy regu, czyli reimy. Instytucje s wanym elementem struktury midzynarodowej i mog bezporednio wpywa na jej ksztat. S wic penoprawnymi aktorami, co implikuje moliwo wyksztacenia zbiorowej tosamoci8. Pojcie to rozwin jednak dopiero konstruktywizm. Tosamo zbiorowa zakada identyfikacj interesw jednego podmiotu z dobrem drugiego aktora9. Baz wsplnego definiowania interesw stanowi poczucie solidarnoci, wsplnoty i lojalnoci. Wwczas wyksztaci si moe wsplnota bezpieczestwa. Pojcie to odnosi si do takiego ukadu relacji pomidzy pastwami, ktry cakowicie wyklucza konflikt zbrojny pomidzy nimi ewentualne spory rozstrzygane s innymi metodami10. Koncepcja wsplnoty bezpieczestwa zostaa po raz pierwszy zaprezentowana przez Richarda W. Van Wagenena11, spopularyzowa j jednak Karl Deutsch12. Jak ju zostao wspomniane, tosamo powstaje jako efekt pewnych procesw. Zjawisko to jest wynikiem relacji zmieniajcych si w rnych kontekstach. Tosamo w praktyce przechodzi liczne kryzysy wywoane przez zmieniajce si sytuacje, przypisane im znaczenia i wyobraenia13. Zmiana tosamoci jest konsekwencj zmian zachodzcych w otoczeniu podmiotu. Kryzys tosamoci towarzyszy zwykle okresom przejciowym, czasom gbokich przeobrae. W wyniku wyczerpania si dawnej formy identyfikacji potrzebne jest poszukiwanie nowego sposobu odnajdywania i ugruntowywania wasnej tosamoci. Instytucjonalny liberalizm i spoeczny konstruktywizm przyjmuj, e elementem inicjujcym proces ksztacenia si tosamoci zbiorowej jest wsplne zagroenie. Moe mie ono posta skonkretyzowan jak przykadowo agresywne pastwo czy blok militarny lub abstrakcyjn, tak jak niebezpieczestwo katastrofy ekologicznej. Wsplne zagroenie warunkuje posiadanie wsplnego, istotnego interesu. Jeli czynnik ten ulega zmianie lub zanikowi take tosamo zbiorowa musi ulec przeobraeniu. Z drugiej strony mamy do czynienia ze swoistym sprzeniem zwrotnym zaobserwowano, e zbiorowo, ktra pragnie zamanifestowa jedno, odmienno, czsto wskazuje innego wroga, zagroenia, z ktrymi

T. Risse-Kappen, Collective Identity in a Democratic Community. The Case of NATO [w:] P. Katzenstein, The Culture of National Security. Norms and Identity in World Politics, New York 1995, s. 365. 8 H. Milner, A. Moravcsik, Power, Interdependence, and Nonstate Actors in World Politics, Princetown 2009, s. 5-10. 9 A. Wendt, op. cit., s. 3. 10 R. Kuniar, Bezpieczestwo w stosunkach midzynarodowych [w:] E. Haliak, R. Kuniar [red.], Stosunki midzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, Warszawa 2006, s. 155-156. 11 R. Van Wagenen, Research in the International Organization Field: Some Notes on a Possible Focus, Princeton 1952, s. 10-11. 12 K. Deutsch, S. Burrell, Political Community and the North Atlantic Areas: International Organization in the Light of Historical Experience, Princeton 1957. 13 Z. Mach, Przedmowa [w:] T. Paleczny, Socjologia tosamoci, Krakw 2008, s. 8-11.
7

- 54 -

walka wymaga wsppracy14. W sytuacjach konfliktowych postrzegane odrbnoci midzy jednostkami tworzcymi zbiorowo s odsuwane na dalszy plan, a eksponuje si rnice midzy sob (self) a innymi. Inni postrzegani s w kategoriach jednego, wyeksponowanego aspektu tosamoci tego, ktry definiuje rnice midzy nimi a grup i stanowi symboliczn baz konfliktu15. Wikszo neorealistw uwaa, e wsplne zagroenie jest czynnikiem konstytutywnym sojuszy16, odwoujc si do elaznego prawa Edwarda Luttwaka: sojusze s budowane do obrony przed zagroeniem, nie mog trwa duej od niego17. NATO po zimnej wojnie jednak nie upado. Co wicej, Sojusz rozpocz proces transformacji. Stephen Walt przyzna, e sojusze mog trwa nawet jeli oryginalny powd ich zawizania zmieni si zasadniczo. Badacz pozosta jednak sceptyczny odnonie do przyszoci NATO i przewidywa jego stopniowe obumieranie18. Problemy zwizane z definicj tosamoci NATO Charakter NATO po zimnej wojnie niewtpliwie uleg zmianie. Tradycyjny sojusz zawizywany jest przeciwko konkretnemu wrogowi, takiego natomiast NATO ju nie ma. To, co byo pocztkowo politycznym zobowizaniem, z biegiem lat stao si skomplikowan polityczno-wojskow struktur, zapewniajc forum do dyskusji nad wsplnymi problemami, decydowaniem o sposobie reakcji na wyzwania oraz metodami i rodkami implementacji tych decyzji19. Ewolucja polega na tym, e fundamentem tosamoci NATO nie jest ju zbiorowa obrona
14 Na miejscu bdzie tu przypomnienie, i potwierdzenie wasnej tosamoci (...) nosi w sobie niebezpieczestwo agresji i denie do panowania nad innymi; nard chroni sw tosamo przez wrogo wobec innych narodw, przez podbj i dominacj; ciao religijne jako nosiciel prawdy par excellence z atwoci ulega pokusie sdzenia, i przysuguje mu prawo i obowizek unicestwiania wszystkich innych wsplnot religijnych i form wiary. Moe to brzmie nieco po Nietzscheasku, ale nawet jeli uznamy, e to denie do potwierdzania wasnej tosamoci poprzez ekspansj nie zawsze i nie wszdzie jest nieuchronne, to jednak jest ono tworzywem, z ktrego gwnie utkana jest historia wiata. L. Koakowski, O tosamoci zbiorowej [w:] L. Koakowski, Tosamo w czasach zmiany. Rozmowy w Castel Gandolfo, Krakw 1995, s. 168-169. 15 Z. Mach, Przedmowa, s. 5-9. 16 R. McCalla, NATOs Persistence After the Cold War, International Organization, 22.06.1996, s. 450-452. Wedug przegldu literatury Holstiego, Hopmanna i Sullivana z 1973 r.: Najprawdopodobniej najbardziej rozpowszechnionym mniemaniem odnonie do sojuszy jest to, e spjno zaley od zewntrznego zagroenia i ulega osabieniu, gdy tylko zagroenie to si zmniejsza. R. Holsti, T. Hopmann, J. Sullivan, Unity and Disintegration in International Alliances: Comparative Studies, New York 1973, s. 25. 17 Cyt. za W. Thies, Why NATO Endures, Cambridge 2009, s. 306. 18 S. Walt na podstawie analizy przypadku NATO wskaza na cztery czynniki, ktre przyczyniaj si do trwaoci (persistence) sojuszy: dua asymetria si midzy sojusznikami, wsplne wartoci, wysoki stopie instytucjonalizacji oraz silne poczucie wsplnej tosamoci. Jednak, mimo posiadania wszystkich tych cech, NATO, wedug Walta, nie miao szans na przetrwanie, poniewa czynnik konstytutywny Sojuszu wsplne zagroenie znikn. S. Walt, Why Alliances Endure or Collapse, Survival, No. 1 (39), s. 156-179; S. Walt, The Ties that Fray. Why Europe and America Are Drifting Apart, The National Interest, No. 54, Winter 1998/1999, s. 3-11. 19 C. Wallander, Institutional Assets and Adaptability: NATO After the Cold War, International Organization, No. 4 (54), Autumn 2000, s. 713-715.

- 55 -

(collective defence), a stopniowo staje si nim zbiorowe bezpieczestwo (collective security). Przekadajc teori w praktyk, mona atwo doj do wniosku, e w okresie zimnej wojny NATO pasowao niemal idealnie do definicji organizacji zbiorowej obrony. Po 1989 r. zaczo si to zmienia20. Odtworzenie procesu autodefinicji Sojuszu jest moliwe poprzez przeledzenie pojawiajcych si w dokumentach, opracowaniach, analizach, wypowiedziach przywdcw pastw czonkowskich i funkcjonariuszy NATO jego okrele, hierarchii celw, a wreszcie uzasadnienie tyche. Konkretyzacj tosamoci podmiotu w stosunkach midzynarodowych jest artykulacja jego interesw. Podczas ponad 60 lat istnienia Sojusz stawa niejednokrotnie w obliczu przeomowych w konsekwencjach kryzysw. Najczciej wizay si one z koniecznoci przeformuowania lub okrelenia na nowo celw oraz zada21. Wedug synnych sw Lorda Ismaya, pierwszego sekretarza generalnego NATO, rol Sojuszu w czasie zimnej wojny byo trzymanie Rosjan z daleka, Amerykanw blisko, a Niemcw pod kontrol (keeping the Russians out, the Americans in, and the Germans down)22. Wydawao si, e jest to zadanie uniwersalne. Jednak 9 listopada 1989 r. upad mur berliski, a jedenacie miesicy pniej Niemcy si zjednoczyy. W 1991 r. rozwizaniu uleg Ukad Warszawski oraz Zwizek Sowiecki. Nic wic dziwnego, e pocztek lat dziewidziesitych odznacza si duym sceptycyzmem odnonie do sensu istnienia Sojuszu23. Podstawowe pytanie dotyczyo tego, czy organizacja utworzona dla ochrony zachodnioeuropejskich pastw przed atakiem sowieckim nie staa si anachronizmem24. W obliczu powyszych problemw rozgorzaa dyskusja na temat moliwej ewolucji tosamoci NATO w kierunku instytucji o szerszych funkcjach ni organizacja zbiorowej obrony. Stany Zjednoczone, zdeterminowane, by utrzyma NATO, usioway na nowo zdefiniowa jego rol. Byy take zdecydowane nie dopuci do wyonienia si oddzielonej od nich, autonomicznej struktury europejskiej, w formie choby przedstawionej przez Michaia Gorbaczowa idei wsplnego europejskiego domu, obejmujcego take Rosj25. Kolejne lata nie przyniosy jednak powszechnie akceptowanego pomysu na ksztat Sojuszu. Tendencje osabiajce spjno pogbiay si, wzmacniane przez dodatkowe czynniki. Systematycznie wieszczono koniec NATO26. Brakowao bodca, ktry zmobilizowaby pastwa do dialogu na temat transformacji tej insty-

R. Asmus, Opening NATOs Door, New York 2002, s. 18-29. I. Kiwerska, Przyszo NATO trudne decyzje, Instytut Zachodni Policy Papers, nr 5 (I), 2009, s. 9. 22 Cyt. za H. Ismay, Memoirs of General Lord Ismay, New York 1960. 23 Przykadowo: T. G. Carpenter, Conflicting Agenda and the Future of NATO, The Journal of Strategic Studies, No. 4, December 1994, s. 160-161; Ch. W. Keynes, America without the Cold War, Foreign Policy, No. 78, Spring 1990, s. 19; I. Kristol, Who Now Cares about NATO, The Washington Times, 6.02.1995. 24 I. Kiwerska, Przyszo NATO, s. 9-10. 25 I. Wallerstein, Czy NATO jest w stanie przetrwa kryzys w Gruzji?, Recykling Idei, 20.09.2008 [www.recyklingidei.pl]. 26 Analiza popularnoci ogaszania kolejnego kryzysu NATO: W. Thies, Why NATO Endures
20 21

- 56 -

tucji. Kraje Zachodu nie byy jednak tak bezpieczne, jak mogo si wydawa. Samoloty, ktre uderzyy w wiee World Trade Center w Nowym Jorku 11 wrzenia 2001 r., okazay si zwiastunami zjawiska, ktre przynajmniej w sferze psychologicznej miao ogromny wpyw na midzynarodowe bezpieczestwo terroryzmu. Reakcja Sojuszu na ataki bya natychmiastowa. W 24 godziny po zamachach pastwa sprzymierzone po raz pierwszy w historii powoay si na artyku 5 traktatu waszyngtoskiego. Zobowizanie do wspierania Stanw Zjednoczonych nie byo ograniczone terytorialnie. Niektrzy uznali, e by to moment, w ktrym NATO de facto stao si sojuszem globalnym w tym sensie, e potencjalnie mogo dziaa na caym wiecie27. Sojusz zademonstrowa zdecydowan wol reagowania: 9 padziernika pastwa natowskie rozmieciy w Stanach Zjednoczonych samoloty wczesnego ostrzegania i kontroli AWACS w ramach operacji Eagle Assist, a 6 padziernika wysay swoje siy we wschodni cz Morza rdziemnego, rozpoczynajc operacj Active Endeavour28. Zaangaowanie NATO jako caoci w wydarzenia, ktre miay miejsce w Stanach Zjednoczonych, potwierdzone zostao podczas spotkania Rady Pnocnoatlantyckiej 21 listopada 2002 r. w Pradze29. Jak ju zostao wspomniane, z identyfikacj zbiorowego ja (collective self) nierozerwalnie zwizana jest identyfikacja innego, ktry czsto jest postrzegany jako zagroenie30. Identyfikacja zagroenia w tym wypadku zjawiska midzynarodowego terroryzmu dostarczya argumentw do: po pierwsze sensu istnienia Sojuszu, po drugie intensyfikacji debaty na temat ewolucji tosamoci NATO po to, by przystosowa j do nowych okolicznoci. W tych warunkach Sojusz musia wypenia tradycyjne zadania oraz przyj nowe funkcje. Tradycyjnie pojcie bezpieczestwa odnosio si do sfery polityczno-wojskowej, co okrelano mianem hard security, obecnie jednak pastwa identyfikuj soft security, obejmujce nowe poziomy ekonomiczny, rodowiskowy, spoeczny; aspekt wojskowy schodzi czsto na dalszy plan31. Istota zmian wspczesnego rodowiska bezpieczestwa
K. Naumann, Czas prby dla Sojuszu, NATO Review, lato 2002 [www.nato.int]. G. Parmentier, Odmadzanie Sojuszu, NATO Review, lato 2002 [www.nato.int]. 29 W Deklaracji Szczytu Praskiego znale moemy bezporednie odniesienia do zamachw terrorystycznych na World Trade Center: Odwoujc si do tragicznych wydarze z 11 wrzenia 2001 roku oraz naszej pniejszej decyzji o zastosowaniu art. 5 Traktatu Waszyngtoskiego, przyjlimy szeroki pakiet rodkw, wpisujcy si w koncepcj strategiczn NATO. Ich celem jest wzmocnienie naszej zdolnoci do sprostania wszelkim wyzwaniom dla bezpieczestwa naszego terytorium, ludnoci i onierzy. Dzisiejsze decyzje przyczyni si do zwikszenia efektywnoci dziaa wewntrz Sojuszu. Dziki nim NATO bdzie w stanie lepiej przeprowadzi swoje misje i zbiorowo odpowiada na wspczesne wyzwania, obejmujce take niebezpieczestwo terroryzmu oraz rozpowszechnianie broni masowej zagady i rodkw jej przenoszenia. Deklaracja Szczytu Praskiego, tekst dostpny na www.bbn.gov.pl. 30 R. Latham, Liberalisms Order/Liberalisms Other: A Genealogy of Threat, Alternatives, No. 20 (1), Winter 1995, s. 111-146. 31 M. Brown, Grave New World: Security Challenges in the 21st Century, Washington 2003, s. 310-312. Pojcie pozamilitarnych aspektw bezpieczestwa wprowadzone zostao do nauki o tym zagadnieniu przez Roberta Keohane i Josepha Nye, ktrzy w pracy Power and Interdependence: World Politics in Transition stwierdzili, i wzrastajce wspzalenoci pomidzy pastwami, cise wizi, nie tylko polityczne, ale i ekonomiczne czy spo27 28

- 57 -

polega na przesuwaniu si punktu cikoci z zagroe klasycznych, takich jak agresja zbrojna, na zagroenia nowe, niekonwencjonalne midzynarodowy terroryzm, proliferacj broni masowego raenia, konsekwencje wynikajce z istnienia zjawiska pastw upadych i upadajcych. W nowym wietle jawi si wic sprawa klasycznych instrumentw obrony przeciwko agresji. Wzroso znaczenie sub specjalnych i policyjnych. Zmienia si rola si zbrojnych, poniewa czsto efektywna obrona przed zagroeniami musi zaczyna si daleko poza terytorium danego pastwa. W rezultacie sytuacja ta wymusza konieczno globalizacji zada, take militarnych, o znaczeniu prewencyjnym. Gwne niebezpieczestwa, na jakie pastwa s wspczenie naraone, nie odpowiadaj klasycznym wyobraeniom o agresji. Do tej pory tradycyjnie okrelay j trzy gwne warunki: po pierwsze agresorem jest pastwo, po drugie - napa zostaa dokonana z zewntrz, po trzecie agresor dysponuje si zbrojn. Akty terrorystyczne nie odpowiaday adnemu z tych trzech kryteriw, jednak efekty ich dziaa byy porwnywalne ze skutkami stosowania nowoczesnej broni masowej zagady o ograniczonej mocy32. Omawiane wydarzenia i przemiany miay jednak nie tylko wycznie pozytywny, stymulujcy wpyw na wspprac w ramach Sojuszu. W szczeglnoci spory wok interwencji w Iraku33 i dalsza seria unilateralnych posuni Stanw Zjednoczonych w ramach wojny z terroryzmem osabiy spjno NATO. Ponownie, jak tu po kocu zimnej wojny, ukazao si wiele publikacji wieszczcych rychy kres transatlantyckiej wsppracy34. Donald Rumsfeld rozwodzi si nad dwiema Europami star, sab i niechtn do wsppracy oraz now, zorientowan na realizacj tych samych globalnych celw, ktre przywiecaj Waszyngtonowi. Problematyczne byo take swoiste poczucie nieistotnoci NATO. Amerykaska wizja misji definiujcej koalicj bya przeciwiestwem tego, co chcieli usysze europejscy sojusznicy. Potrzeba byo niemal dwch lat, by Sojusz na wiksz skal zaangaowa si w Afganistanie. Jednak najwiksz przeszkod stanowia wzrastajca u sojusznikw wiadomo pogbiania si rnic midzy nimi w percepcji

eczne, sprawiaj, e wewntrznej stabilnoci pastwa zagrozi mog nie tylko konflikty zbrojne, ale take kryzysy ekonomiczne i spoeczne, ktre przybieraj wymiar transnarodowy. Na temat zjawiska poszerzania przedmiotowego zakresu bezpieczestwa istnieje zreszt bogata literatura. R. Keohane, J. Nye, Power and Interdependence: World Politics in Transition, Boston 1989, s. 76. Kompleksowy opis skali oraz zakresu zmian w pojmowaniu pojcia bezpieczestwa po zimnej wojnie zaproponowali naukowcy reprezentujcy szko kopenhask. Wyrniaj oni pi podstawowych wymiarw bezpieczestwa: militarny, polityczny, ekonomiczny, spoeczno-kulturowy i ekologiczny oraz trzy poziomy analizy: systemowy, pastwowy oraz subpastwowy. B. Buzan, J. Wilde, O. Wver, Security. A New Framework for Analysis, Boulder 1998. 32 A.D. Rotfeld, Z terroryzmem trzeba walczy nie tylko broni, Rzeczpospolita, 22.06.2002. 33 Zarwno zabiegi dyplomatyczne przed wojn, jak i sama operacja ujawniy fundamentalne rnice pogldw politycznych wrd najwaniejszych filarw Sojuszu, jakimi s Francja, Niemcy, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. Wydarzenia te ujawniy rwnie gbokie rozbienoci w gronie potg europejskich oraz pomidzy wikszymi i mniejszymi pastwami w Europie. Rozbienoci owe nie zostan szybko usunite. 34 Studium transatlantyckiej paniki: W. Thies, Why NATO Endures...
- 58 -

zagroe bezpieczestwa oraz podanych sposobw i metod reagowania na nie35. W konsekwencji czonkowie mieli inne wizje tego, czym NATO miao by i jakie spektrum zada miao wypenia. Mona przyj, e sojusznicy wyksztacili przynajmniej trzy gwne grupy skupiajce kraje o podobnej wizji celw i zada NATO. Taki podzia zosta przyjty przez ekspertw Polskiego Instytutu Spraw Midzynarodowych, opracowujcych przegld stanowisk czonkw odnonie do nowej koncepcji strategicznej, ktra zostaa przyjta w listopadzie 2010 r.36 Pierwsza grupa pastw zostaa okrelona jako globalici. Opowiadaj si oni przede wszystkim za wzrostem zaangaowania NATO w stabilizacj sytuacji midzynarodowej w skali globalnej. Nie kwestionuj potrzeby utrzymania wysokiej rangi zada zwizanych ze zbiorow obron. Jednak, przy znikomym prawdopodobiestwie tradycyjnie rozumianej agresji zbrojnej, NATO powinno koncentrowa si na swych zdolnociach do ksztatowania adu midzynarodowego i zapobiegania powstawaniu zagroe bezpieczestwa czonkw nie tylko w bezporednim otoczeniu obszaru traktatowego, ale te w rejonach geograficznie od niego odlegych. Stanowisko globalistw jest stosunkowo bliskie Stanom Zjednoczonym i Wielkiej Brytanii, a take czci pastw zachodnioeuropejskich (Danii, w pewnym stopniu rwnie Holandii) oraz Kanadzie. Druga grupa pastw stanowi swoist przeciwwag umownie nazwana zostaa koalicj artykuu 5. Czonkowie nalecy do niej s zainteresowani faktycznym zapewnieniem prymatu nad pozostaymi zadaniami NATO jego funkcjom podstawowym, czyli zdolnoci do obrony terytorium i ludnoci pastw czonkowskich na obszarze traktatowym oraz w jego najbliszym otoczeniu. Pastwa te nie sprzeciwiaj si jednak rozwijaniu zdolnoci sojuszniczych w zakresie stabilizacji midzynarodowej, podkrelaj tylko, e realizacja tych zada nie powinna wpywa negatywnie na funkcje podstawowe. Takie stanowisko prezentuje wikszo pastw przyjtych do Sojuszu po 1990 r., w tym Polska, oraz cz sojusznikw o duszym stau, m.in. Norwegia i Turcja. Trzecia, ostatnia grupa pastw zostaa okrelona w raporcie jako bierni, chwiejni i milczcy. S to kraje, ktre wykazuj mae zainteresowanie debat na temat ksztatu tosamoci NATO. Przewanie oceniaj one swoj sytuacj w kontekcie tradycyjnych zagroe militarnych. Koncentruj si na wasnych partykularnych interesach bezpieczestwa, a co za tym idzie niekoniecznie widz w NATO jedyny czy gwny instrument ich realizowania. S przede wszystkim zainteresowane ograniczaniem kosztw materialnych i niematerialnych uczestnictwa w Sojuszu. Tego rodzaju postaw reprezentuj pastwa poudniowe: Portugalia, Grecja, Hiszpania czy Wochy. Do grupy tej nale take Niemcy.

B. Grka-Winter, M. Madej [red.], Pastwa czonkowskie NATO wobec nowej koncepcji strategicznej Sojuszu. Przegld stanowisk, Polski Instytut Spraw Midzynarodowych, Warszawa 2010 [www.pism.pl]. 36 Ibidem.
35

- 59 -

Nowe zagroenia jako czynnik ewolucji tosamoci NATO Dokumenty NATO najczciej wspominaj o czterech nowych zagroeniach majcych najwikszy wpyw na przyszo Sojuszu: terroryzmie, proliferacji broni masowego raenia, zagroeniach cybernetycznych oraz zagroeniach bezpieczestwa kanaw przesyu energii37. Wymieniane s rwnie sabo czy upadek pastw, piractwo oraz zagroenia ekologiczne. W koncepcji strategicznej z Lizbony w rozdziale rodowisko bezpieczestwa wymienia si takie nowe zagroenia, jak: proliferacja broni masowego raenia, terroryzm, niestabilno poza granicami NATO, cyberataki oraz zagroenie dla tras przesyu energii. Jedn z najwaniejszych charakterystycznych cech nowych zagroe jest to, e s one potencjalnie globalne w przyczynach, zasigu oddziaywania, skutkach. Z tego powodu mog wymaga globalnej odpowiedzi. W przeciwnym razie moe doj do sytuacji, w ktrej jak obrazowo wielokrotnie podkrela to byy sekretarz generalny Jaap de Hoop Scheffer zapukaj one bezporednio do naszych drzwi i bd jeszcze groniejsze. Nie ulega wtpliwoci, e NATO coraz czciej bdzie stawao przed dylematem, czy angaowa si militarnie poza obszarem euroatlantyckim. Nowe zagroenia nie maj destabilizujcego wpywu na cao systemu pastwowego. Nie zagraaj czsto niepodlegoci, suwerennoci czy integralnoci pastw, lecz ich obywatelom lub infrastrukturze38. W wikszoci przypadkw nie wypeniaj wic opisu casus foederis artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego. W zasadzie otwart kwesti pozostawaa sprawa interpretacji zobowizania z tego fundamentalnego dla NATO artykuu w kontekcie nowych zagroe. Ogromne kontrowersje wzbudzio uznanie przez NATO za zbrojny atak zamachu z 11 wrzenia 2001 r.39 Wtpliwoci czciowo zostay rozwiane poprzez przyjcie koncepcji lizboskiej, jednak dopiero praktyka pokae, jak wag maj zobowizania podjte pod koniec 2010 r. Wyjtkowo niebezpieczne jest natomiast pozostawianie artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego w sferze pewnego niedookrelenia. Rne standardy zachowania w podobnych sytuacjach bd nieuchronnie prowadziy do erozji tego kluczowego przecie mechanizmu. Ponadto nowe zagroenia nie zawsze musz mie bezporedni wpyw na sfer hard security. Oddziauj one czsto, a nawet przede wszystkim na paszczyzny polityczn, gospodarcz, ekologiczn czy humanitarn. Powstaje wobec tego pytanie, czy NATO, bdce przede wszystkim paktem wojskowym i dysponujce militarnymi narzdziami, powinno si tymi zagroeniami w ogle zajmowa. Zwolennicy argumentuj, e stabilnoci pastw mog zagrozi nie tylko konflikty zbrojne, ale

Przykadowo Raport Grupy Ekspertw z 2010 r. R. Kuniar, Bezpieczestwo realizm oceny, dylematy polityki, Polska w Europie, nr 3 (41), 2002, s. 15-16. 39 Rada Bezpieczestwa ONZ nigdy nie uznaa wprost w rezolucjach nr 1368 ani 1373, e wydarzenie to wypeniao znamiona zbrojnego ataku . Szerzej zob. D. Svarc, Military Response to Terrorism and the Jus ad Bellum, Defence Against Terrorism Review, No. 1/2008.
37 38

- 60 -

take kryzysy ekonomiczne i spoeczne, ktre przybieraj wymiar transnarodowy40. Przeciwnicy natomiast wskazuj, z jednej strony, na niebezpieczestwo rozmycia Sojuszu, a z drugiej nie chc ponosi dalszych kosztw zaangaowania w czonkostwo w tej organizacji. Nowa koncepcja strategiczna NATO Jak ju wspomniano, tosamo podmiotu wyraa si w przyjciu okrelonych interesw i celw oraz dokonaniu ich hierarchizacji. Interesy danego podmiotu s wyrazem jego tosamoci, wyznawanych wartoci, historycznego dorobku, tradycji, aktualnych potrzeb oraz de i aspiracji41. S pierwotne w stosunku do celw. Wyraaj podany stan rzeczy, ktry jest osigany lub chroniony przez podmioty. Interesy odzwierciedlaj zalenoci midzy podmiotami a rodowiskiem zewntrznym42. Pod koniec minionej dekady stao si jasne, e NATO potrzebuje nowej koncepcji strategicznej odpowiadajcej zmienionemu rodowisku bezpieczestwa midzynarodowego. Wskazywano na potrzeb zdefiniowania relacji midzy jego tradycyjnymi funkcjami, czyli odstraszaniem, obron pastw czonkowskich oraz utrzymaniem wizi transatlantyckich, a zadaniami wynikajcymi z ewoluujcej roli NATO jako organizacji dziaajcej globalnie, czyli misji poza obszarem traktatowym, wspprac z partnerami i organizacjami midzynarodowymi. Wanym wymiarem dyskusji o funkcjach Sojuszu byo te okrelenie, w jakim stopniu ma on w swych zadaniach uwzgldnia pozamilitarne paszczyzny bezpieczestwa, takie jak bezpieczestwo energetyczne czy kontrola cyberprzestrzeni43. Konieczno ustalenia hierarchii interesw i zagroe bya jedn z przyczyn, dla ktrych proces tworzenia nowej koncepcji by tak dugi i mudny44. Peny tytu przyjtego w Lizbonie dokumentu brzmi Aktywne zaangaowanie, nowoczesna obrona. Koncepcja strategiczna w zakresie obrony i bezpieczestwa czonkw NATO. Gwnym zaoeniem dokumentu jest to, e w nowym rodowisku strategicznym NATO nadal stanowi ma podstaw bezpieczestwa sojusznikw oraz istotny element bezpieczestwa w skali wiatowej45. W odniesieniu do zagadnienia autodefinicji Sojuszu naley stwierdzi, e nowa koncepcja nie przesdzia w sposb jedno-

R. Keohane, J. Nye, Power and Interdependence, s. 76. S. Koziej, Wstp do teorii i historii bezpieczestwa, skrypt internetowy, Warszawa 2010, s. 11, [www.koziej.pl]. 42 I. Popiuk-Rysika, Uczestnicy stosunkw midzynarodowych, ich interesy i oddziaywania [w:] E. Haliak, R. Kuniar [red.], Stosunki midzynarodowe, s. 107-109. 43 M. Madej, NATO przed szczytem jubileuszowym w Strasburgu/Kehl gwne wyzwania, Biuletyn PISM, nr 14 (546), 2009. 44 P. Pacua, Nowa koncepcja strategiczna NATO [w:] J. Kloczkowski, T. ukowski [red.], Rzeczpospolita na arenie midzynarodowej. Idee i praktyczne dylematy polityki zagranicznej, Krakw - Warszawa 2010, s. 39. 45 E. Smolar, NATO jako instrument strategii Zachodu w wietle dowiadcze pierwszej dekady XXI wieku [w:] R. Kuniar [red.], Kryzys 2008 a pozycja midzynarodowa Zachodu, Warszawa 2011, s. 92-93.
40 41

- 61 -

znaczny o kierunku ewolucji organizacji. O niejednoznacznoci dokumentu wiadczy midzy innymi przywoywany ju wyej opis rodowiska bezpieczestwa midzynarodowego. Nie wykluczajc moliwoci pojawienia si zagroe natury militarnej, za priorytetowe wyzwania dla Sojuszu uznano: rozprzestrzenianie technologii rakietowych i broni masowego raenia, terroryzm oraz wszelkie rodzaje aktywnoci waciwej dla transgranicznej przestpczoci zorganizowanej, bezpieczestwo sieci teleinformatycznych, szlakw komunikacyjnych i dostaw surowcw energetycznych; uwzgldniono take w mniejszym stopniu militaryzacj przestrzeni kosmicznej, epidemie chorb, zmiany klimatyczne i brak wody, uznajc je jednak jedynie za obszary uwagi (areas of concern). W odniesieniu do zada utrzymano status quo w zakresie trzech tradycyjnych misji Sojuszu. Wspln obron i odstraszanie wymieniono na pierwszym miejscu z odwoaniem do artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego, kolejne dwa zadania to reagowanie kryzysowe i ksztatowanie rodowiska bezpieczestwa. Gwn misj Sojuszu pozostaje wsplna obrona, jest ona jednak definiowana szeroko, z uwzgldnieniem nowych zagroe. Najwiksz cz pod wzgldem objtoci zajmuj natomiast zarzdzanie kryzysowe i dziaania prewencyjne. Podkrelono, e odlege wydarzenia mog powodowa bezporednie zagroenie bezpieczestwa sojusznikw. Wreszcie, w odniesieniu do trzeciego zadania ksztatowania rodowiska midzynarodowego zapisy dokumentu s najmniej precyzyjne46. Rzeczywist rang misji bdzie ksztatowaa dopiero praktyka dziaa Sojuszu. Jeli chodzi o sposb realizacji, nacisk pooony zostanie na comprehensive approach, poprzez gbsz integracj instrumentw politycznych i wojskowych z rosncym znaczeniem prewencyjnych rodkw niewojskowych47. Przygotowania do obrony i wsplne dziaania mog obj takie wydarzenia, jak m.in. ataki w cyberprzestrzeni bd terrorystyczne ataki na rurocigi z gazem czy rop. Takie akty bd jednak raczej uruchamia konsultacje z artykuem 4. Ta sfera pozostaa niedookrelona. Sekretarz generalny Rasmussen tumaczy, e opowiada si za konstruktywnym niedoprecyzowaniem w sprawie stosowania artykuu 5 przy nowych zagroeniach, bo z gry trudno okreli, jak skal powinien przybra cyberatak, by zakwalifikowa go jako napa wymagajc solidarnej obrony48. Podsumowujc, naley jeszcze raz podkreli, e nowa koncepcja nie przesdza o ewolucji Sojuszu w adnym z zarysowanych wyej kierunkw, a ostateczna weryfikacja dokumentu zostanie dokonana pod wpywem rozwoju sytuacji midzynarodowej oraz w oparciu o interesy polityczne gwnych sojusznikw. Koncepcja jest rezultatem kompromisu bdcego wynikiem koniecznoci godzenia rnorodnych, czsto sprzecznych ze sob postulatw, dotyczcych wikszoci aspektw

Szerzej zob. NATO w roku Lizbony czas sukcesw warunkowych, Rocznik Strategiczny 2010/2011, Warszawa 2011, s. 84-85. 47 E. Smolar, op. cit., s. 92-93. 48 Cyt. za T. Bielecki, NATO na XXI wiek, Gazeta Wyborcza, 19.11.2010.
46

- 62 -

funkcjonowania NATO. Jednoczenie wyraa faktycznie osignite porozumienie dotyczce spraw najwaniejszych zada i celw Sojuszu. W odniesieniu do podstawowego zadania NATO wsplnej obrony w wyniku opisanych wyej zmian doszo do swoistej deterytorializacji artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego. Charakter nowych zagroe wymaga, by efektywna obrona zaczynaa si niekiedy daleko od granic pastw sojuszniczych. Take inne dziaania podejmowane przez Sojusz, jak np. zarzdzanie kryzysowe w sytuacjach podobnych do wydarze w Libii na pocztku 2011 r., bd wymagay wyjcia poza obszar traktatowy. NATO, ktre dziaa globalnie, wykracza poza tradycyjny zakres definicji sojuszu wojskowego. Wyjcie poza obszar traktatowy, w poczeniu z mandatem NATO do zwalczania nowych zagroe, czyni z tej organizacji czynnik prewencji49. Globalizacja zada oznacza konieczno brania pod uwag w nowym wietle aspektw stosowania siy oraz prowadzenia operacji z jej uyciem50. Potrzebne bdzie take rozwijanie wsppracy z partnerami innymi pastwami i organizacjami. Ten aspekt globalizacji zada bdzie czyni z NATO element szerszego systemu, platform bezpieczestwa krajw Zachodu. Sekretarz Rasmussen wyobraa sobie NATO jako centrum sieci partnerstwa na rzecz bezpieczestwa oraz centrum konsultacji w sprawach bezpieczestwa midzynarodowego nawet w sprawach, w ktrych Sojusz niekoniecznie musi bra bezporedni udzia51. NATO spenia rol platformy bezpieczestwa do pewnego stopnia w Afganistanie, koordynuje bowiem wysiki wielu pastw, organizacji midzynarodowych oraz pozostaych aktorw. Nowa tosamo Sojuszu? Jak zostao zarysowane w niniejszym artykule, ewolucja tosamoci NATO moe przybra zasadniczo dwa kierunki: powrt do tradycyjnych zada organizacji zbiorowej obrony lub transformacj w stron organizacji zbiorowego bezpieczestwa. Kada z tych opcji pociga bdzie za sob przeobraenia w obrbie interesw, celw, metod dziaania oraz rodkw. Zmiany te warunkuj za okrelony zestaw szans, wyzwa, ryzyk i zagroe. Jeli NATO powrcioby do pierwotnego ksztatu klasycznej organizacji zbiorowej obrony skoncentrowaoby si na dobrze znanych, wykonalnych zadaniach, gwarantujcych wiarygodno i skuteczno. Cz dylematw zostaaby rozwizana. W celu zwalczania nowych zagroe sojusznicy skupiliby si przede wszystkim na cilejszej wsppracy i koordynacji dziaa z innymi organizacjami midzynarodowymi. Chocia wikszo czonkw zgadza si, e niektre nowe zagroenia stanowi potencjalnie wielkie niebezpie-

NATO. Refleksja na szedziesiciolecie, Rocznik Strategiczny 2008/2009, Warszawa 2009, s. 155-156. R. Kuniar, NATO w nowym rodowisku strategicznym, s. 21. 51 Cyt. za R. Weitz, To Deal with New Challenges, Should NATO Go Global?, YaleGlobal, February 2010 [www.yaleglobal.yale.edu].
49 50

- 63 -

czestwo, a reakcja na nie czasem musi zaczyna si poza granicami traktatowymi, nie wszystkie interesy i hierarchie celw sojusznikw s ze sob zbiene. Pastwa NATO nie dysponuj te potencjaem czy budetem niezbdnym do harmonizowania celw politycznych i rodkw wojskowo-cywilnych. Gdyby Sojusz mia powrci do wsko zakrelonego zadania zbiorowej obrony, ograniczenia te byyby przynajmniej w czci respektowane. Ponadto przyjcie takiego scenariusza uspokoioby obawy tych czonkw, ktrzy niepokoj si perspektyw rozwodnienia funkcji NATO wynikajcych z artykuu 5. Organizacja koncentrowaaby si bowiem na obronnych misjach wojskowych oraz dziaaa w granicach bezporedniego ssiedztwa Europy. Ten statyczny plan rozwoju wydarze nie uwzgldnia jednak nowych realiw i potrzeb pastw czonkowskich, co grozi marginalizacj Sojuszu. Po zakoczeniu zimnej wojny pojawia si forsowana przez Waszyngton koncepcja NATO jako globalnego andarma, reagujcego na zoone problemy bezpieczestwa na caym wiecie. Zgodnie z wizj Sojuszu jako organizacji zbiorowego bezpieczestwa poszerzyby on swoje misje tak, aby obejmoway wicej zada pozawojskowych. NATO rozwijaoby swoje zdolnoci do zajmowania si caym spektrum kryzysw. Sojusz rozszerzyby swj zasig geograficzny, w miar potrzeby reagujc poza obszarem euroatlantyckim. Wedug wizji czci ekspertw mgby nawet przyj w swj poczet pastwa demokratyczne lece poza Europ takie jak Japonia, Australia czy Korea Poudniowa. Na szczeblu politycznym intensyfikacji ulegby dialog z innymi podmiotami. Taki scenariusz zawiera w sobie podstawow szans, jak jest zapewnienie kompleksowego bezpieczestwa krajom czonkowskim. Jeli nowe wyzwania XXI w., zwizane z terroryzmem czy proliferacj broni masowego raenia, miayby stanowi gwne priorytety Sojuszu, amerykaska koncepcja rozszerzenia jego zada powinna by logiczn tego konsekwencj. Jednak wraz ze wzrostem aktywnoci ronie liczba wyzwa, ryzyk i zagroe. Opisywana opcja ewolucji tosamoci NATO wymagaaby jasnej definicji tego, co obejmuje bezpieczestwo. Pierwotny akcent wsplnoty na artyku 5 traktatu waszyngtoskiego ulegby rozmyciu. Stopniowo malaaby spjno polityczna. Osiganie konsensusu byoby coraz trudniejszym zadaniem. Ambicje Sojuszu rozbijayby si take o brak rodkw52.

52

S. Clment-Noguier, Nowe wyzwania, trudne wybory, NATO Review, Winter 2006.


- 64 -

Stanisaw Zarychta (Marynarka Wojenna RP)

Rola NATO w ksztatowaniu bezpieczestwa transatlantyckiego i wiatowego w wietle opracowanych doktryn i koncepcji strategicznych w latach 1949 - 2012
Analiza treci doktryn i wypracowanych strategii oraz praktycznych przedsiwzi, ktre byy podejmowane i realizowane w dziedzinie rozbudowy i uycia si zbrojnych NATO, dowodzi, e gwnym celem ich tworzenia byo umacnianie pozycji militarno-strategicznej i zapewnienie bezpieczestwa czonkom Sojuszu. Opracowane doktryny i koncepcje strategiczne byy od siebie zalene oraz wpyway na wzajemn ewolucj i rozwj. Oczywicie Sojusz na przestrzeni lat systematycznie modyfikowa obowizujce doktryny i koncepcje strategiczne, aby mc w adekwatny sposb reagowa na zmieniajce si realia polityczno-militarne, a co za tym idzie zmieniajce si rodowisko bezpieczestwa midzynarodowego. Rwnolegle z wprowadzaniem kolejnych doktryn i strategii Sojuszu odbywaa si integracja wojskowa oraz tworzenie, modyfikacja lub reorganizacja istniejcych struktur dowodzenia NATO, ktre byy rozbudowywane w zalenoci od pojawiajcych si wyzwa, zagroe i strategii organizacji. Struktury dowodzenia przechodziy zatem wiele transformacji w zalenoci od oglnej sytuacji politycznej, rozwoju technologicznego oraz obowizujcych doktryn i strategii. Naley podkreli, e istotny wpyw na zmiany poszczeglnych koncepcji strategicznych mia rozwj myli technicznej i technologicznej, ktra poprzez wprowadzanie nowego sprztu i uzbrojenia bezporednio wpywaa na zasady prowadzenia dziaa bojowych na wszystkich szczeblach sztuki wojennej poczwszy od taktyki, poprzez sztuk operacyjn, a na strategii koczc. Niewtpliwy wpyw na tre i zaoenia doktryn i strategii NATO miaa rwnie oglna sytuacja polityczna na wiecie, doktryny i strategie Ukadu Warszawskiego, dogodne pooenie strategiczne czonkw Sojuszu, rozwj broni jdrowej i rodkw jej przenoszenia, toczce si wojny i kryzysy oglnowiatowe, zakoczenie zimnej wojny i rozpad wiata dwubiegunowego, transformacja NATO, przyjcie nowych czonkw do Sojuszu, a take doktryny Stanw Zjednoczonych, ktre determinoway strategi NATO. Zasadniczy zwrot nastpi w latach dziewidziesitych, w ktrych to gwny wpyw na doktryny i strategie NATO miaa zmiana sytuacji politycznej w Europie, w tym przede wszystkim rozpad dwubiegunowego wiata ze wszystkimi tego konsekwencjami, transformacja NATO oraz rozszerzenie Sojuszu o nowych czonkw. Nowe doktryny i wynikajce z nich koncepcje strategiczne okreliy i narzuciy nie tylko kierunki rozwoju si zbrojnych Stanw Zjednoczonych i ich sojusznikw z NATO, stosunek ilociowy pomidzy poszczeglnymi komponentami si, ale take pokazay, e NATO musi budowa nowe zdolnoci, aby mc
- 65 -

stawia czoa pojawiajcym si zagroeniom dla bezpieczestwa oraz nowym wyzwaniom. Doktryny i strategie Oglnie doktryna (z aciskiego doctrina nauka) oznacza zesp twierdze, zaoe, dogmatw i wie si z systemem dziaania oraz mylenia. Okrela ona zatem zesp dziaa, ktre powinny umoliwia osignicie zakadanych celw. Kady kraj powinien mie jasno okrelon doktryn, ktr stosuje w wanych historycznych chwilach zgodnie ze swoimi interesami. Wedug W. Kopaliskiego doktryna jest to og zaoe, twierdze, przekona z okrelonej dziedziny filozofii, teologii, polityki itd., waciwy danemu mylicielowi, danej szkole; teoria, nauka, system; polityczny program1.

Rysunek: Relacje wystpujce pomidzy polityk, doktryn i strategi2

Wspczesna doktryna wojenna to przyjty w pastwie (koalicji pastw) w danym czasie zesp pogldw (zaoe) odnoszcy si do przewidywanego charakteru przyszej wojny, przygotowania do niej kraju (narodu i rzdu) oraz jego si zbrojnych, a take sposobw jej prowadzenia. Decydujce, najoglniejsze postanowienia doktryny wojennej pastwa ustalaj jego najwysze organy. Jest ona stale uaktualniana w zalenoci od zmieniajcych si zagroe oraz rozwoju ekonomicznego kraju i implikowana przez sprzenia zwrotne. W pastwie powinna istnie jedna doktryna wojenna, ktrej ustalenia obowizuj wszystkie ogniwa

W. Kopaliski, Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych, Warszawa 1989, s. 124. Opracowano na podstawie analizy materiaw sojuszniczych oraz J. Kaczmarek, C. Staciwa, S. Zapolski, Doktryna wojenna, Warszawa 1982.
1 2

- 66 -

uczestniczce w procesie przygotowania i prowadzenia wojny. Ustalenia doktryny wojennej powinny wynika z realnie istniejcych warunkw wasnych i prawdopodobnego przeciwnika, a przede wszystkim z charakteru pastwa, ustroju spoeczno-politycznego, polityki wewntrznej i zagranicznej, poziomu produkcji, stanu technicznego rodkw prowadzenia wojny oraz pooenia geograficznego. Jednoczenie cele polityczne wojny okrelaj charakter doktryny wojennej3. Tak wic wspczesna doktryna wojenna oglnie mwic jest to zbir pogldw, idei i twierdze zwizanych z przygotowaniem i prowadzeniem wojny jako caoci, z uwzgldnieniem takich czynnikw, jak: sytuacja midzynarodowa, sytuacja polityczna, ustrj pastwa, potencja gospodarczy i ludnociowy, a take pooenie geograficzne. Doktryna zawiera oglne zaoenia, zgodnie z ktrymi pastwo planuje dziaania w celu ochrony swoich interesw. Oczywicie doktryna nie jest dogmatem, czym niezmiennym i niepodlegajcym korektom. Dlatego te powinna by dopasowywana do nowych szans, wyzwa i zagroe. Opracowanie i posiadanie dobrej doktryny jest kluczem do stabilnego rozwoju si zbrojnych, a w kocowym efekcie do ksztatu si zbrojnych w zalenoci od zmieniajcych si zaoe doktrynalnych. Wedug pogldw strategw wojskowych, bez dobrej doktryny nie uda si uporzdkowa caoci spraw zwizanych z rozwojem si zbrojnych. Na rysunku powyej przedstawiono relacje zachodzce pomidzy polityk, doktryn i strategi wedug pogldw obowizujcych w NATO. Doktryna wypywa z polityki rzdu i usytuowana jest w politycznym spektrum, natomiast strategia pochodzi z doktryny. Przechodzc do rozwaa nad tymi elementami, naley zauway, e na samym szczycie mamy ideologi, ktra ksztatuje polityk. We wspczesnym wiecie nie ma prni ideologicznej i politycznej, szczeglnie w stosunkach midzynarodowych pastw (narodw), nie ma sentymentw, jeeli chodzi o byt, si narodu i pastwa. Aby kraj liczy si na arenie midzynarodowej, musi by silny oraz zdolny do obrony i ochrony swoich interesw. Do zada strategii jako praktyki, dotyczcej dziaalnoci wojskowopolitycznego kierownictwa pastwa i naczelnego dowdztwa, naley m.in.: podejmowanie decyzji strategicznych i planowanie przygotowania kraju do wojny, kierowanie przygotowaniem si zbrojnych do wojny oraz kierowanie caoci si zbrojnych w toku trwania wojny. Jeeli strategia przynosi sukces, to wzmacnia doktryn. Jeeli za ponosi porak, to doktryna jest modyfikowana tak, aby moliwe byo osignicie zaoonego celu narodowego. Doktryna jest wytworem myli i wiedzy i podtrzymuje rozwj strategii. Bez doktryny stratedzy musieliby podejmowa decyzje bez punktw odniesienia i wytycznych. Doktryna moe zatem by opisana jako zbir fundamentalnych zasad, na podstawie ktrych siy zbrojne prowadz okrelone dziaania wspierajce

A. Krupa, Encyklopedia wojskowa. Dowdcy i ich armie. Historia wojen i bitew. Technika wojskowa, A - M, Warszawa 2007, s. 194.
3

- 67 -

okrelone cele. Jest autorytatywna, jednak wymaga oceny przy jej stosowaniu. Istotnym elementem w doktrynie wojennej jest przyporzdkowanie ustale doktrynalnych odpowiednim szczeblom pastwowym i siom zbrojnym, czyli okrelenie zakresu hierarchicznego danej doktryny wojennej. Doktryna wojenna uwzgldnia aspekty polityczne i wojskowo-techniczne. Jej podstawowe zaoenia okrelane s przez kierownictwo polityczne i wojskowe pastwa w zalenoci od ustroju spoeczno-politycznego i poziomu rozwoju gospodarczego, naukowego i technicznego oraz wyposaenia si zbrojnych kraju4. Przykadem moe by doktryna wojenna NATO, ktra zakada, e jakakolwiek agresja na czonka Sojuszu bdzie traktowana jako napa na wszystkich czonkw organizacji. Doktryna wojenna musi zatem da odpowied na nastpujce pytania: kto jest naszym przeciwnikiem, z ktrym przyjdzie nam walczy w przyszej wojnie?; jaki bdzie charakter przyszej wojny i jakie cele zamierzamy osign?; jakie s nasze zadania, a tym samym, jakie potrzebujemy siy, aby je wykona?; jakimi sposobami prowadzi przysze dziaania wojenne i jak przygotowa si do przyszej wojny? Z doktryn wojenn cile powizana jest doktryna wojskowa (militarna), ktra stanowi integraln cz doktryny wojennej i zajmuje si przygotowaniem i prowadzeniem walki zbrojnej przez siy zbrojne. Zasadnicza rnica pomidzy wymienionymi doktrynami polega na tym, e podstawowe zaoenia doktryny wojennej formuuj najwysze organy wadzy pastwowej (parlament, prezydent), a doktryny militarnej naczelne dowdztwo si zbrojnych danego pastwa lub sojuszu wojskowego5. Doktryna militarna ma zatem wszy zakres od doktryny wojennej i stanowi jej element. W przypadku koalicji pastw wanym elementem jest koalicyjna doktryna wojenna. Jej opracowanie bywa w okrelonych warunkach historycznych niezmiernie trudne, albowiem poszczeglne czynniki determinujce tre doktryny wojennej mog by rnie oceniane w pastwach tworzcych dan koalicj6. Podporzdkowanie si wsplnej doktrynie wojennej nie wyklucza posiadania przez poszczeglnych czonkw wasnych doktryn. Dlatego oprcz doktryny koalicyjnej mog istnie doktryny wojenne poszczeglnych pastw, w ktrych, obok ustale dotyczcych wszystkich czonkw Sojuszu, znajduj si ustalenia danego pastwa, niezawarte w doktrynie koalicyjnej. Doktryna koalicyjna jest zatem bardziej oglna od doktryn narodowych. Na podstawie analizy literatury przedmiotu, mona stwierdzi, e koalicyjna doktryna NATO w okresie zimnej wojny ksztatowaa si na wzorcach amerykaskiej doktryny wojennej. Zarwno doktryn Stanw Zjednoczonych, jak i NATO cechowaa niezmienno gwnych zaoe i celw, dostosowywana do warunkw

B. Chocha, J. Kaczmarek, Wojna i doktryna wojenna. Wybrane problemy, Warszawa 1980, s. 21-82. J. Solarz, Doktryny militarne XX wieku, Krakw 2009, s. 14. 6 J. Kaczmarek, C. Staciwa, S. Zapolski, Doktryna wojenna, Warszawa 1982, s. 76.
4 5

- 68 -

danego obszaru. Amerykaska doktryna wojenna suya realizacji globalnej polityki Stanw Zjednoczonych, natomiast natowska doktryna wojenna prowadzeniu dziaa wojennych w Europie. Istotnym elementem koalicyjnych doktryn militarnych jest kolektywne podejcie do bezpieczestwa, zarwno pastwowego jak i midzynarodowego. Celem tworzenia takich doktryn jest midzy innymi przeciwstawienie si zagroeniom, ktrym obecnie pojedyncze pastwo nie jest w stanie same sobie poradzi (np. midzynarodowe piractwo, cyberterroryzm). Najnowsza doktryna Sojuszu jasno definiuje zadania do spenienia przez siy zbrojne. Najwaniejszymi z nich s obrona i odstraszanie. Z kolei strategia bya i jest rnie okrelana w literaturze przedmiotu. W cigu wiekw strategia przechodzia ewolucj, zwaszcza na tle wystpujcych wojen i pocztkowo obejmowaa w swej treci wycznie kierowanie siami zbrojnymi. Obecnie istnieje wiele klasyfikacji strategii, wyrniajcych m.in. strategi narodow, bezpieczestwa narodowego, wojenn, obronnoci, obronn, militarn (wojskow)7. W hierarchii najwyej znajduje si strategia bezpieczestwa narodowego, zajmujca si przeciwdziaaniem wszelkim zagroeniom bytu narodowego i funkcjonowania pastwa. Szczebel poredni zajmuje strategia wojenna, obejmujca przygotowanie i prowadzenie wojny. Strategia wojenna musi pozostawa w zgodzie ze strategi narodow. Sowo strategia pochodzi z jzyka greckiego strategos i pierwotnie oznaczao sztuk dowodzenia wojskami przez naczelnych wodzw (strategw) i z tego wzgldu strategia tradycyjnie kojarzona bya z problemami przygotowania i prowadzenia wojny. Wspczenie stanowi ona gwny dzia sztuki wojennej i obejmuje teori i praktyk przygotowania i prowadzenia wojny, jej poszczeglnych kampanii i najwaniejszych operacji. Strategia uzaleniona jest od konkretnej polityki okrelajcej cel wojny oraz niezbdnych do jej prowadzenia si i rodkw. W szczeglnoci okrela ona ilo i jako wszelkiego rodzaju rezerw, zarwno ludzkich, jak i materialnych, a take organizacj i sposb przygotowania si zbrojnych, opracowania planw uycia ich w wojnie, przygotowanie teatrw dziaa i kierunkw strategicznych8. Naley podkreli, e strategia wojskowa jest dziedzin strategii, ktra obejmuje tworzenie, rozwj, przygotowanie i wykorzystanie si zbrojnych dla osignicia zaplanowanych przez dane pastwo celw. Sukces zaoe strategii wojskowej zaley od efektownego poczenia celw, sposobw (strategicznych wytycznych) i rodkw (zasobw). Wedug Sownika terminw i definicji NATO AAP 6 strategia wojskowa jest skadnikiem narodowej lub wielonarodowej strategii, przedstawia sposb, w jaki

7 8

R. Wrblewski, J. Urbaski, Strategia narodowa, Warszawa 1991. A. Krupa, Encyklopedia wojskowa. Dowdcy i ich armie. Historia wojen i bitew. Technika wojskowa, N - , Warszawa 2007, s. 334.
- 69 -

sia militarna powinna by rozwijana i stosowana w celu osignicia celw pastwa lub grupy pastw.9 Od samego pocztku istnienia NATO gwnym celem jego strategii byo zapobieenie wybuchowi konfliktu zbrojnego, zmniejszenie zagroe oraz wzmocnienie wsplnoty zachodniej w tworzeniu stabilnej i silnej Europy Zachodniej. W strategii NATO moemy zatem znale zarwno plan uycia si w celu realizacji wsplnych interesw politycznych, jak i racjonalno w budowie rodkw obronnych. Sojusznicza strategia bya zatem instrumentem polityki bezpieczestwa i wsplnej obrony pastw czonkowskich. Ksztatowaa si w procesie negocjacji i decydowania opartego na konsensusie. Wsplna strategia niejednokrotnie uwidaczniaa sprzecznoci midzy interesami Sojuszu jako caoci a interesami pastw czonkowskich. Sprzecznoci te wynikay przede wszystkim z odmiennego okrelania potrzeb narodowych, identyfikowania zagroe, dowiadcze historycznych i tradycji politycznych. Wsplna sojusznicza strategia miaa gwnie wspiera wysiek czonkw Sojuszu dcych do osignicia zatwierdzonych celw wsppracy, a take stworzy organizacj bezpieczestwa, w ramach ktrej jej czonkowie nie znajd si w stanie wojny midzy sob, lecz dziki wsppracy i dialogowi bd rozwizywa wsplne problemy. Wsplna strategia opieraa si na cisych zobowizaniach czonkw Sojuszu do wzajemnej obrony. Obejmoway one wpaty finansowe do wsplnego budetu, utrzymywanie infrastruktury wojskowej, uczestnictwo w szkoleniach i wiczeniach oraz wasne wydatki na zwikszanie indywidualnych i kolektywnych zdolnoci obronnych. Strategie NATO zostay opracowane i wydane w dokumentach znanych jako koncepcje strategiczne. Zawieray one dugoterminowe wytyczne dziaa Sojuszu i charakteryzoway ogln sytuacj i interesy sojusznikw, wskazyway priorytety obronne, w tym prognozowanie niezbdnych rodkw do skutecznego odstraszania i obrony, wytyczne do wsppracy politycznej, a take gwne cele sojusznicze do osignicia. Zachcay do solidarnego dziaania wobec pojawiajcych si wyzwa. Tworzyy normy postpowania, a ich tre bya odzwierciedleniem politycznego kompromisu czonkw Sojuszu w sprawie kierunkw wsplnego dziaania. Do dzi powstao siedem koncepcji strategicznych Sojuszu. Cztery z nich opracowano w okresie zimnej wojny, natomiast trzy po rozpadzie wiata dwubiegunowego. Kolejno wprowadzane koncepcje byy modyfikowane i uaktualniane w zalenoci od zmian w rodowisku bezpieczestwa Sojuszu. Poniewa strategie NATO wymagay dugich negocjacji i przewlekych debat, a take konsensusu wszystkich czonkw Sojuszu, nie byy zbyt czsto modyfikowane. Wydawano za to dokumenty planistyczne i wykonawcze, uzgadniane w gronie eksperckim, ktre byy wolne od politycznych sporw. Oczywicie strategie NATO zawieray take negatywne elementy, ktrych nie przewidziano podczas ich zatwierdzania. Na przykad podczas opracowywania

Glossary of terms and definitions) AAP 6, NATO/PdP, 2005.


- 70 -

i implementowania pierwszej strategii sojuszniczej nie przewidziano gwatownego i szybkiego rozwoju broni jdrowej i jej rodkw przenoszenia w ZSRR, ktre pozbawiy jednostronnego monopolu Waszyngton i day mu jednoczenie zdolno do nuklearnego odwetu. Natomiast w koncepcji strategicznej z 1999 r. Sojusz nie doceni skutkw globalizacji oraz skutkw pojawiajcych si kryzysw poza obszarem traktatowym Sojuszu, a take wpywu asymetrycznych zagroe na zadania NATO i kolektywn obron. Uoglniajc, w koncepcjach strategicznych okresu zimnej wojny dominoway przede wszystkim elementy przygotowania sojusznikw do dziaa zbrojnych, natomiast po 1990 r. w koncepcjach tych konfrontacj zastpiono dialogiem i wspprac z byymi przeciwnikami, tzn. pastwami bloku komunistycznego. Doktryny i strategie NATO okresu zimnej wojny W okresie zimnej wojny wprowadzono cztery koncepcje strategiczne, ktre miay istotny wpyw na ksztatowanie rodowiska bezpieczestwa i rozwoju myli wojskowej do 1990 r. Naley zaznaczy, e sam dokument poszczeglnej koncepcji bez dokumentw uzupeniajcych nie oddawa w peni treci i charakteru danej koncepcji strategicznej. To wanie dokumenty uzupeniajce w peni oddaway ide danej koncepcji. Kolejne koncepcje strategiczne tworzyy nastpujce dokumenty: Pierwsz: DC 6/1, Strategiczna Koncepcja Obrony Obszaru Pnocnoatlantyckiego (The Strategic Concept for the Defence of the North Atlantic Area); MC 14, Strategiczne zalecenia w sprawie planowania regionalnego NATO (Strategic Guidance for the North Atlantic Regional Planning); DC 13, rednioterminowy plan Organizacji Traktatu Pnocnoatlantyckiego (North Atlanic Treaty Organization Medium Term Plan). Drug: MC 3/5, Strategiczna Koncepcja Obrony Obszaru Pnocnoatlantyckiego (The Strategic Concept for the Defense of the North Atlantic Treaty Area); MC 14/1, Strategiczne wytyczne (Strategic Guidance). Trzeci: MC 14/2, Oglna Strategiczna Koncepcja Obrony Obszaru Pnocnoatlantyckiego (Overall Strategic Concept for the Defense of the North Atlantic Treaty Organization Area); MC 48/2, rodki do implementowania Koncepcji Strategicznej (Measures to Implement the Strategic Concept). Czwart: MC 14/3, Oglna Koncepcja Strategiczna Obrony Obszaru Pnocnoatlantyckiego (Overall Strategic Concept for the Defense of the North Atlantic Treaty Organization Area);
- 71 -

MC 48/3, rodki do implementowania Koncepcji Strategicznej Obrony Obszaru NATO (Measures to Implement the Strategic Concept for the Defence of the NATO Area). Trzeba nadmieni, e kada koncepcja strategiczna odzwierciedlaa pewne zaoenia doktrynalne i uwzgldniaa rozwj sytuacji midzynarodowej, si i rodkw militarnych w danym czasie. Na rysunku poniej przedstawiono wszystkie dokumenty, ktre tworzyy poszczeglne koncepcje strategiczne NATO w okresie zimnej wojny.

Rysunek: Ewolucja strategii NATO w okresie zimnej wojny10

Doktryny i strategie militarne NATO oparte byy gwnie na amerykaskich koncepcjach strategicznych wynikajcych z oceny zagroenia bezpieczestwa midzynarodowego. W okresie zimnej wojny rdze strategii NATO stanowi odstraszajcy potencja amerykaskiej broni jdrowej, bdcy zasadniczym skadnikiem powstrzymywania agresji zbrojnej skierowanej przeciwko czonkom organizacji. Tre wszystkich koncepcji strategicznych w peni odzwierciedlaa biec sytuacj na arenie midzynarodowej, ktra dominowaa w stosunkach Wschd - Zachd.

10

Opracowanie wasne na podstawie: G. W. Pedlow, The Evolution of NATO Strategy 1949 - 1969 oraz R. Kupiecki, Sia i solidarno. Strategia NATO 1949 - 1989, Warszawa 2009.
- 72 -

Koncepcja strategiczna DC 6/1 z 1949 r. bya pierwszym dokumentem tej rangi zatwierdzonym przez pastwa czonkowskie. Podkrelano w niej, e wysiek militarny kadego pastwa powinien by proporcjonalny do jego pooenia geograficznego, potencjau przemysowego, liczby ludnoci i zdolnoci militarnych. Zwracano rwnie uwag na istotne znaczenie rozwoju ekonomicznego dla szeroko pojmowanego bezpieczestwa pastw Sojuszu oraz na konieczno zapewnienia maksymalnej efektywnoci si zbrojnych przy minimalizacji ponoszonych nakadw finansowych. Najwaniejsze byy jednak postanowienia dotyczce wymaganych dziaa militarnych w przypadku wystpowania sytuacji kryzysowej, w tym zapis o koniecznoci zapewnienia zdolnoci NATO do natychmiastowego wykonania bombardowania strategicznego wszystkimi rodkami znajdujcymi si w jego dyspozycji. Zakadano ponadto, e zasadniczy wysiek obronny w pocztkowym okresie dziaa zbrojnych bdzie spoczywa na siach ldowych pastw europejskich. Koncepcja, oprcz zdefiniowania celw i zada Sojuszu, zapowiadaa jego obronny charakter, wspprac sojusznikw, wspln obron i potwierdzaa wprowadzenie do arsenau broni jdrowej, ktra staa si staym elementem obrony Sojuszu. Druga koncepcja strategiczna MC 3/5 nie rnia si zasadniczo w treci od swej poprzedniczki. Podkrelono tu, e bro jdrowa, zarwno taktyczna, jak i strategiczna, zostanie uyta na wszystkich teatrach dziaa bojowych. Trzecia koncepcja MC 14/2 bya pierwsz spjn koncepcj strategiczn, tzw. strategi zmasowanego odwetu. Zakadano w niej, e liderzy radzieccy nie rozpoczn wojny, obawiajc si silnego odwetu nuklearnego Zachodu, ktry moe zniszczy ich terytorium. Podkrelano, e gwnym celem Sojuszu jest zapobieganie wojnie dziki stworzeniu efektywnego odstraszania. Za zasadnicze elementy odstraszania uznano siy nuklearne bdce w dyspozycji NATO. W koncepcji pojawi si te element elastycznoci, dotyczcy ograniczonej dziaalnoci militarnej w obszarze Sojuszu. W takiej sytuacji siy NATO powinny by gotowe do szybkiego dziaania w celu odtworzenia i utrzymania bezpieczestwa bez koniecznoci uciekania si do broni nuklearnej. Wedug tej doktryny siy zbrojne europejskich czonkw Sojuszu miay peni rol tarczy. Ich zadaniem byo przyjcie i powstrzymanie pierwszego uderzenia oddziaw ldowych pastw Ukadu Warszawskiego. Rol miecza miay peni amerykaskie strategiczne siy jdrowe, ktre w momencie inwazji na Europ Zachodni miay dokona zmasowanych uderze odwetowych na cele w krajach bloku komunistycznego. Bardzo wanym elementem tej strategii byo to, e zakadaa ona zmasowany odwet pastw Sojuszu, z wykorzystaniem broni nuklearnej, w odpowiedzi na kady atak militarny i polityczny ze strony pastw Ukadu Warszawskiego. W przypadku konfliktu militarnego za gwny czynnik gwarantujcy zwycistwo uznano przede wszystkim zdolno do przeprowadzenia natychmiastowego kontrataku jdrowego oraz potrzeb zachowania zdolnoci do kontynuowania operacji z uyciem broni konwencjonalnej. Pomimo tak zdecydowanej postawy bya to strategia defensywna, ktrej nadrzdnym celem byo zachowanie pokoju poprzez uczynienie wojny nuklearnej
- 73 -

niemoliw do wygrania, gdy rozpoczcie dziaa militarnych bezporednio wizao si z totalnym zniszczeniem11. W czwartej koncepcji strategicznej MC 14/3, tzw. strategii elastycznej odpowiedzi podkrelono potrzeb opracowania elastycznej strategii przeciwko pastwom Ukadu Warszawskiego. Wedug nowych pogldw doktrynalnych wzroso znaczenie wojsk konwencjonalnych, a uycie broni nuklearnej zakadano jako ostateczno. Strategia zakadaa moliwo prowadzenia dziaa wojennych zarwno z wykorzystaniem broni jdrowej, jak i bez niej. Zgodnie z now strategi funkcje miecza miay w przyszej wojnie spenia wojska konwencjonalne wyposaone w bro jdrow, ktre w sytuacji niepowodzenia prowadzonych dziaa miay uy taktyczn bro jdrow na ograniczon skal, natomiast funkcj tarczy peniy strategiczne siy jdrowe Stanw Zjednoczonych. Strategiczna bro jdrowa miaa by uyta dopiero po jej zastosowaniu przez ZSRR. Jak wida, podstawow rnic midzy strategi MC 14/3 a strategi MC 14/2 byo to, e ta pierwsza dopuszczaa uycie broni masowego raenia tylko w ostatecznoci i kada gwny nacisk na wykorzystanie potencjau si konwencjonalnych, upatrujc w nich gwn si, ktra mogaby by wykorzystana na wypadek wojny. Natomiast strategia zmasowanego odwetu nie przewidywaa uycia si konwencjonalnych, lecz natychmiastowy zmasowany odwet nuklearny. Czwarta koncepcja strategiczna MC 14/3 przetrwaa 24 lata i staa si najduej obowizujc koncepcj strategiczn Sojuszu Pnocnoatlantyckiego. W tym okresie pastwa natowskie i Ukad Warszawski angaoway si w konflikty regionalne w zalenoci od interesw, ktre chciay osign. Nowymi obszarami konfrontacji stay si midzy innymi Azja i Bliski Wschd. Oba supermocarstwa udzielay poparcia rnym stronom tych konfliktw. Stany Zjednoczone wziy bezporedni udzia w wojnie po stronie Wietnamu Poudniowego oraz popary Izrael w wojnie z pastwami arabskimi, natomiast ZSRR udziela poparcia komunistycznemu rzdowi Wietnamu i krajom arabskim (Egipt, Syria). W pnych latach szedziesitych i w latach siedemdziesitych czonkowie NATO podjli szereg dwustronnych inicjatyw w celu polepszenia stosunkw pomidzy Wschodem i Zachodem. Polityk odprenia postrzegano jako szans tworzenia korzystnych zmian strategicznych w Europie. Doktryny i strategie NATO po zakoczeniu zimnej wojny W nastpstwie rewolucyjnych zmian, ktre zachodziy w Europie rodkowoWschodniej na pocztku lat dziewidziesitych (upadek muru berliskiego w listopadzie 1989 r., zjednoczenie Niemiec w padzierniku 1990 r., rozwizanie wszystkich struktur Ukadu Warszawskiego w lipcu 1991 r. oraz rozpad ZSRR w grudniu 1991 r.) zmusiy NATO do podjcia reform, ktre uwzgldniayby no-

11

A. Marcinkowski, Organizacja Traktatu Pnocnoatlantyckiego 1949 - 1989, Warszawa 1992, s. 85-90.


- 74 -

we rodowisko bezpieczestwa w Europie oraz zainicjoway wszechstronn polityk partnerstwa z krajami Europy Wschodniej. Naley doda, e dynamika zmian w Europie po 1989 r. cakowicie zaskoczya Zachd. NATO nie byo przygotowane na rozpad dwubiegunowego wiata. Dlatego te do koca lat dziewidziesitych Sojusz stara odnale si w nowej sytuacji polityczno-militarnej i na nowo okreli swoj rol i miejsce w wiecie nowych szans, wyzwa i zagroe. Podjto midzy innymi kroki zmierzajce do dopasowania swojej polityki obronnej oraz struktur si militarnych do nowych warunkw rodowiska bezpieczestwa, stosujc szerokie podejcie do nowych wyzwa, uznajce kluczowe znaczenie czynnikw politycznych, gospodarczych, spoecznych i rodowiskowych12. Po 1990 r. Sojusz wyda trzy koncepcje strategiczne, ktre przedstawiono na rysunku znajdujcym si na kolejnej stronie. Pierwsza koncepcja strategiczna, przyjta przez szefw pastw i rzdw NATO w Rzymie w listopadzie 1991 r., zostaa wymuszona przez oglny rozwj sytuacji polityczno- militarnej w Europie po upadku wiata dwubiegunowego oraz okrelaa w sposb jednoznaczny przyszy polityczny i wojskowy kurs NATO13. Jej istotnym elementem byo potwierdzenie obronnego charakteru Sojuszu, kolektywnej obrony i niepodzielnoci bezpieczestwa sojusznikw jako podstaw dziaania NATO. Jasno sprecyzowano gwne zadania Sojuszu na przyszo, potwierdzono aktualno jego celu i funkcji w nowym rodowisku bezpieczestwa, determinacji w deniu do osignicia postpu w obszarze kontroli zbroje i budowy rodkw zaufania. Nowa koncepcja strategiczna tylko w niewielkim stopniu odwoywaa si do zaoe swoich poprzedniczek. Akcentowaa przede wszystkim potrzeb wsppracy z dawnymi przeciwnikami, ktra miaa zastpi dotychczasow konfrontacj. Wyznaczya ona szerokie podejcie do problemu bezpieczestwa opartego na dialogu i wsppracy z nowymi partnerami z Europy Wschodniej. Zakadaa gruntowne zmiany w zintegrowanych siach zbrojnych Sojuszu, zmniejszenie zalenoci od broni nuklearnej, redukcj liczebnoci wojsk oraz obnienie stanw gotowoci bojowych wojsk, a take zwikszenie mobilnoci, elastycznoci i zdolnoci ich uycia w sytuacjach kryzysowych i prowadzenia operacji pokojowych w rejonach spoza artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego. W nowej koncepcji strategicznej moemy zaobserwowa odejcie od priorytetu uycia broni nuklearnej na rzecz nowego uycia potencjau broni konwencjonalnej, ktry uleg znacznym przeobraeniom. Nowa strategia Sojuszu zakadaa zmniejszenie uzalenienia od broni jdrowej, zmniejszenie liczebnoci wojsk, zmiany w zintegrowanych siach zbrojnych NATO oraz popraw ich gotowoci i elastycznoci. Podjto rwnie

NATO Handbook. NATOs Nuclear Forces in the New Security Environment, NATO Publications, 8.10.2002. The Alliances New Strategic Concept agreed by the Heads of State and Government participating in the Meeting of the North Atlantic Council, 7 - 8.11.1991.
12 13

- 75 -

prace nad now struktur dowodzenia i przystosowania procedur do rozwizywania sytuacji kryzysowych spoza artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego14.

Rysunek: Strategie NATO po zakoczeniu zimnej wojny

Natomiast w strategii z 1999 r. NATO zadeklarowao szerokie podejcie do bezpieczestwa, uwzgldniajce, obok aspektu obronnego, rwnie wymiar polityczny, ekonomiczny i spoeczny. W celu ochrony pokoju, bezpieczestwa i stabilnoci Sojusz zadeklarowa realizacj okrelonych priorytetw: utrzymanie jednoci transatlantyckiej, utrzymanie potencjau militarnego Sojuszu, zapobieganie konfliktom i zarzdzanie kryzysami, otwarto na nowych czonkw oraz partnerstwo, wspprac i dialog z innymi pastwami. Nakrelono nowe formy wsppracy i kierunki dziaa zwizane z zapobieganiem konfliktom, zarzdzaniem kryzysowym oraz kontrol zbroje. Podkrelono ponadto zwizki z europejsk polityk w obszarze bezpieczestwa i obrony. Strategia z 1999 r. odzwierciedlaa koncepcj NATO wobec tego, co wwczas byo nowymi realiami pozimnowojennymi. Uwzgldniaa midzy innymi zagroenia stwarzane przez pastwa zbjeckie i upade, proliferacj broni masowego raenia oraz inne zagroenia ponadnarodowe, takie jak spory etniczne lub religijne. Zawieraa take kilka odniesie do zagroe, jakie niesie terroryzm, oraz potencjalne powizania pomidzy terroryzmem a proliferacj broni masowego raenia. Rozwj sytuacji pokaza jednak, e nie przewidziaa skutecznie ogromnej skali zagroenia terrorystycznego. Z kolei w lizboskiej koncepcji strategicznej z 2010 r. jako gwne zadania i zasady dla Sojuszu wymieniono: zbiorow obron, zarzdzanie kryzysowe oraz
14

A. Juszczak, Ewolucja strategii NATO, Bellona 3/2009, s. 14-15.


- 76 -

wsplne bezpieczestwo. W celu skutecznej i sprawnej realizacji penego zakresu misji NATO sojusznicy zapowiedzieli angaowanie si w cigy proces reform, modernizacji i transformacji. Sojusz Pnocnoatlantycki pozostanie podstawow si stabilnoci w nieprzewidywalnym wiecie, a wizy transatlantyckie bd wanym elementem wiatowego pokoju. NATO jest zatem unikatowym i zasadniczym forum konsultacji we wszystkich sprawach, ktre dotycz terytorialnej integralnoci, politycznej niezalenoci i bezpieczestwa wszystkich jego czonkw15. Wnioski Zmieniajce si rodowisko bezpieczestwa zmusio Sojusz do wypracowania nowych doktryn i koncepcji strategicznych. Jak ju wspomniano, doktryna wojenna i koncepcje strategiczne NATO byy oparte gwnie na amerykaskich pogldach wynikajcych z oceny zagroenia bezpieczestwa midzynarodowego. Tym samym moemy wyrni nastpujce fazy rozwoju myli strategicznej tej organizacji. Faza obejmujca okres zimnej wojny. Rdze strategii tej fazy stanowi odstraszajcy potencja amerykaskiej broni jdrowej, bdcy zasadniczym skadnikiem powstrzymywania agresji zbrojnej skierowanej przeciwko pastwom obszaru pnocnoatlantyckiego. W tej fazie opracowano cztery niejawne koncepcje strategiczne. Faza przypadajca po zakoczeniu zimnej wojny. By to okres ksztatowania si nowej tosamoci Sojuszu w warunkach braku zagroenia ze strony ZSRR, zgodnoci w postrzeganiu potencjalnych wyzwa i zagroe bezpieczestwa oraz pojawieniu si nowego zagroenia, jakim sta si midzynarodowy terroryzm (atak na World Trade Center w Nowym Jorku 11 wrzenia 2001 r.). W tej fazie opracowano trzy jawne strategie: rzymsk z 1991 r., waszyngtosk z 1999 r. i lizbosk z 2010 r. Podsumowujc moemy stwierdzi, e doktryny i strategie Sojuszu byy gwnymi determinantami, ktre miay bezporedni wpyw na jego ksztat i bezpieczestwo. Sojusz modyfikowa obowizujce doktryny i strategie, aby mc reagowa na zmieniajce si realia polityczno-militarne, w tym zagroenia bezpieczestwa rodowiska midzynarodowego. Rwnolegle z wprowadzaniem kolejnych doktryn i strategii odbywao si tworzenie, modyfikacja lub reorganizacja istniejcych struktur militarnych NATO, ktre byy i s odzwierciedleniem zmian w rodowisku bezpieczestwa midzynarodowego. W nowej koncepcji strategicznej NATO z 2010 r. oraz deklaracjach szczytu w Chicago, ktry odby si 20 - 21 maja 2012 r., wsplne bezpieczestwo pozostaje najwaniejszym priorytetem dla Sojuszu, a dla jego czonkw szczeglnie wane jest potwierdzenie, e najwaniejszym zadaniem NATO jest ochrona i obrona terytorium i ludnoci pastw czonkowskich przed atakiem zgodnie z artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego.

15

Ibidem.
- 77 -

Naley przewidywa, e zmiany w rodowisku bezpieczestwa oraz wynikajce z nich nowe wyzwania i zadania podejmowane przez Sojusz w przyszoci doprowadz do opracowania nowej koncepcji strategicznej. Naley pamita, e koncepcja strategiczna NATO odzwierciedla konsensus pastw czonkowskich i suy do wyznaczania szerokich ram politycznych dla prac Sojuszu, a jej kolejne zmiany odzwierciedlaj konieczno jego dostosowania do nowych wyzwa, ktre ewoluuj w nowym rodowisku bezpieczestwa.

- 78 -

Andrzej Makowski (Akademia Marynarki Wojennej)

Czy moliwa jest nowa tosamo NATO?


Rozwizanie Ukadu Warszawskiego (1 lipca 1991 r.), a nastpnie rozpad Zwizku Sowieckiego (26 grudnia 1991 r.) postawio przed politykami i wojskowymi pastw czonkw NATO (szczeglnie za Stanw Zjednoczonych) pytanie o przyszo Sojuszu. Wypowiedzi rosyjskich politykw i wojskowych tego okresu, sugerujce rozwizanie NATO, poniewa znikn jego symetryczny przeciwnik, wydaway si racjonalne, ale tylko z punktu widzenia Federacji Rosyjskiej. Natomiast dla wikszoci pastw byego bloku sowieckiego NATO pozostawao jedynym realnym gwarantem pokoju i stabilnoci w regionie i docelowo sojuszem, w ktrym pragny jak najszybciej si znale. Rwnie starzy czonkowie paktu uwaali, e w okresie burzliwych przemian w Europie rodkowo-Wschodniej istnienie Sojuszu bdzie zapewniao niezbdn stabilizacj i kontrol tego regionu, chocia byo wiadomo, i w nowych uwarunkowaniach geopolitycznych niezbdna bdzie jego transformacja. Rozszerzanie w kolejnych latach NATO (1999, 2004, 2009) spowodowao wzrost jego czonkw z 16 do 28 pastw, przy czym jako si zbrojnych nowych pastw oraz poziom rozwoju gospodarczego byy zrnicowane i zdecydowanie nisze ni w krajach starej szesnastki, natomiast bez wtpienia postrzegay one Sojusz jako swoist polis ubezpieczeniow dla wasnego bezpieczestwa. Rwnolegle zachodziy zmiany w strukturach militarnych paktu, ktre miay dostosowa je do nowych wyzwa, a szczeglnie zastosowa wnioski wynikajce z prowadzonych operacji1. Dla penego obrazu naley zaznaczy, e w omawianym przedziale czasowym zmniejszay si budety wojskowe europejskich czonkw NATO, powikszaa luka technologiczna pomidzy uzbrojeniem i wyposaeniem wojsk Stanw Zjednoczonych a innymi (zwaszcza europejskimi) czonkami Sojuszu, a cao skomplikowa dodatkowo wiatowy kryzys finansowy w 2008 r. W cigu 20 lat, jakie miny od upadku Zwizku Sowieckiego, po czterech wojnach prowadzonych w tym okresie przez Sojusz, wydaje si, e NATO jest mniej ni kiedykolwiek wiadome tego, czym jest i czym chciaoby by. Ani operacje prowadzone w Boni i Kosowie, ani wsparcie powstacw w Libii, ani tym bardziej dziesicioletnia wojna w Afganistanie nie zespoliy Sojuszu i nie day mu impulsu do poszukiwania nowej tosamoci. Gdyby problem nie by naprawd powany, mona by nawet zaryzykowa art, trawestujc synne powiedzenie z Trzech Muszkieterw, e now dewiz NATO winno by obecnie kady za siebie, a nikt za wszystkich. Tym, co dzi czy wszystkich czonkw NATO, jest ju

Szerzej zob. S. Zarychta, Struktury militarne Paktu Pnocnoatlantyckiego w kreowaniu bezpieczestwa pastw czonkowskich, Rozprawa doktorska, Akademia Marynarki Wojennej, Gdynia 2011, s. 133-217.
- 79 -

tylko skonno do wyciszania problemw. Partnerom brak wsplnego stanowiska w kwestii, czym jest bezpieczestwo w zmienionym wiecie, jakie s zagroenia i jak na nie reagowa. Na temat wojny z terroryzmem, ingerencji w wojny domowe bd w rysujce si na horyzoncie konflikty o coraz trudniej dostpne surowce jest w NATO tyle rnych opinii, co pastw czonkowskich. Warto podkreli, e interesy geopolityczne, przynajmniej w przypadku najwikszych z nich, nie zawsze si pokrywaj. Sojusz przerodzi si w wielonarodow organizacj z potencjaem militarnym, ktra utrzymuje si w dalszym cigu tylko dlatego, e jest. Przedstawione wyej problemy skaniaj do postawienia pytania, czy w kontekcie dynamicznie zmieniajcej si sytuacji geopolitycznej moliwa jest nowa tosamo NATO, dostosowana do obecnych i perspektywicznych warunkw midzynarodowego rodowiska bezpieczestwa? Niniejszy artyku stanowi prb odpowiedzi na tak postawione pytanie, natomiast horyzont czasowy dla dalszych rozwaa stanowi szczyt NATO w Lizbonie (2010), za zamyka je bdzie szczyt NATO w Chicago (2012). W poszukiwaniu nowej tosamoci Bez wtpienia najwiksze zainteresowanie na szczycie w Lizbonie budzia nowa koncepcja strategiczna obrony i bezpieczestwa czonkw NATO pod nazw Aktywne zaangaowanie, wspczesna obrona. Podstaw do opracowania ostatecznej wersji koncepcji strategicznej by raport grupy 12 ekspertw NATO, okrelanej w prasie jako Grupa Mdrcw2. Zmiany, jakie zaszy w midzynarodowym rodowisku bezpieczestwa od zakoczenia zimnej wojny, postawiy przywdcw pastw NATO przed koniecznoci odpowiedzi na pytania: czy a jeli tak, to w jakiej mierze przyjta w kwietniu 1999 r. koncepcja strategiczna NATO odpowiada wyzwaniom i potrzebom nadchodzcej drugiej dekady XXI w.? Jak rol ma odgrywa sojusz w cakowicie zmienionym rodowisku bezpieczestwa midzynarodowego, w ktrym ryzyko i zagroenia wynikaj z poczucia niepewnoci, nieokrelonoci, niejasnoci i niestabilnoci, co w efekcie prowadzi do nieprzewidywalnoci? Pojawiy si te inne pytania: czy NATO zachowuje nadal charakter sojuszu obronnego, czy te przeksztaca si w organizacj bezpieczestwa zbiorowego? A jeli tak to w jakim stopniu peni now funkcj w ramach tego systemu oraz mechanizmu zapobiegania kryzysom i ich rozwizywania?3

Zob. Active Engagement, Modern Defence. Strategic Concept for the Defence and Security of the Members of the North Atlantic Treaty Organization Adopted by Heads of State and Government at the NATO Summit in Lisbon, NATO, 19 - 20.11.2010 [www.nato.int]. Powoanie Grupy Mdrcw uatwio prace nad now strategi, gdy w przeciwiestwie do ambasadorw 28 pastw zasiadajcych w Radzie NATO nie byli oni obcieni proceduralnymi ograniczeniami. 3 Zob. A.D. Rotfeld, NATO 2020: nowa koncepcja strategiczna Sojuszu, Sprawy Midzynarodowe 2010, nr 4, s. 6-12.
2

- 80 -

W przyjtej w Lizbonie strategii okrelono trzy zasadnicze zadania NATO: zbiorowa obrona zobowizanie do udzielenia sobie pomocy w przypadku ataku, zgodnie z artykuem 5 traktatu waszyngtoskiego, podkrelenie roli odstraszania i ochrony przed grob agresji; zarzdzanie kryzysowe wykorzystanie odpowiednich narzdzi politycznych i wojskowych w celu udzielania pomocy w opanowaniu rozwijajcych si kryzysw i wygaszania trwajcych konfliktw, ktre mog oddziaywa na bezpieczestwo Sojuszu, oraz wspieranie i umacnianie stabilnoci w sytuacjach pokonfliktowych; wsppraca w dziedzinie bezpieczestwa dziaania na rzecz umocnienia midzynarodowego bezpieczestwa, w tym: partnerstwo z waciwymi pastwami i innymi organizacjami midzynarodowymi, wnoszenie wkadu do kontroli zbroje, nieproliferacji i rozbrojenia, utrzymanie zasady otwartych drzwi dla czonkostwa w Sojuszu dla wszystkich europejskich demokracji, ktre speniaj standardy NATO. Koncepcja strategiczna na nowo okrelia zagroenia dla bezpieczestwa Sojuszu, do ktrych zaliczya: zagroenie konwencjonalne (atak zbrojny), w tym proliferacja rakiet balistycznych; proliferacja broni nuklearnej i innej broni masowego raenia oraz rodkw jej przenoszenia; terroryzm; brak stabilnoci lub konflikt poza granicami NATO; cyberatak; niestabilno szlakw tranzytowych, na ktrych opiera si midzynarodowy handel i bezpieczestwo energetyczne (w tym uzalenienie od zagranicznych dostawcw energii); zagroenia technologiczne (w tym rozwj broni laserowej, walka elektroniczna oraz technologie hamujce dostp do przestrzeni kosmicznej); ograniczenia w dziedzinie rodowiska naturalnego i zasobw (w tym ryzyka zdrowotne, zmiany klimatu, niedobr wody pitnej i wzrastajce zapotrzebowanie na energi). Wyrazem nowej politycznej filozofii NATO jest podejcie caociowe (comprehensive approach) i nowy typ partnerstwa z pastwami i wielostronnymi instytucjami bezpieczestwa, z ktrymi Sojusz powinien wsppracowa (ONZ, UE, OBWE i inne). Jako niewtpliwe osignicia szczytu w Lizbonie naley uzna uzgodnienia dotyczce kontroli zbroje konwencjonalnych (Treaty on Conventional Armed Forces in Europe) i jdrowych, nadanie wikszej ni do tej pory rangi koncepcji partnerskich relacji midzy Sojuszem i Uni Europejsk oraz zrnicowanego partnerstwa z poszczeglnymi pastwami. Istotne byo potwierdzenie postanowie szczytu w Bukareszcie w sprawie filozofii politycznej otwartych drzwi (zwizanych z perspektyw czonkostwa w Sojuszu Ukrainy i Gruzji). Podjto rwnie decyzje o ksztatowaniu wsppracy w sferze bezpieczestwa midzy NATO i Rosj. Warto w tym miejscu zaznaczy, e relacje midzy NATO i tym pastwem naley postrzega jako integraln cz skadow globalnego procesu politycznego, ktry nie jest realizacj z gry przyjtych zaoe i modeli, natomiast Rosja nadal traktuje rozszerzanie Sojuszu jako zagroenie dla swojego bezpieczestwa i, co wicej,
- 81 -

postuluje zrnicowane podejcie do bezpieczestwa starych i nowych jego czonkw w proponowanych rozwizaniach traktatowych4. Istotne znaczenie we wsppracy z Rosj ma przyjty w Lizbonie wsplny katalog wyzwa i zagroe, ktry otwiera nowe perspektywy w zwalczaniu terroryzmu, piractwa, proliferacji broni masowego raenia, wspdziaania w reagowaniu na katastrofy i klski ywioowe oraz w zakresie uatwiania przez Rosj realizacji misji Sojuszu w Afganistanie. NATO zadeklarowao te gotowo wsppracy z Moskw w sprawach obrony przeciwrakietowej, w tym w zakresie wzajemnego komunikowania si, a nie tworzenia wsplnego systemu obrony przeciwrakietowej. Wracajc do przyjtej w Lizbonie strategii, trzeba stwierdzi, e NATO w nowych uwarunkowaniach winno spenia kilka podstawowych funkcji: zapewnienie pastwom czonkowskim ochrony (gwarancja bezpieczestwa), odstraszanie potencjalnego agresora (gwnie odstraszanie nuklearne), zdolno do interwencji, zwaszcza na obszarze zagroe terrorystycznych (misje ekspedycyjne), zapobieganie kryzysom i zarzdzanie nimi na peryferiach obszaru swego dziaania (partnerstwo) oraz stabilizacja sytuacji zarwno na terytorium transatlantyckim, jak i w skali globalnej5. Rwnie jako istotny efekt szczytu lizboskiego naley uzna ustalenie koca misji ISAF w Afganistanie na 31 grudnia 2014 r. Koczc rozwaania na temat szczytu w Lizbonie, warto przytoczy sowa Madeleine Albright (przewodniczya Grupie Mdrcw) zawarte w licie do sekretarza generalnego Sojuszu Andersa Fogha Rasmussena z okazji przekazania Raportu Grupy Ekspertw: NATO pozostaje potnym sojuszem wojskowym, ktry zapewnia swoim czonkom obron i promowanie demokratycznych wartoci. Stanowi kluczowe ogniwo, ktre wie Ameryk Pnocn z Europ. () Kombinacja zapewnionego bezpieczestwa wewntrznego i dynamicznego zaangaowania poza granicami to kamie wgielny NATO w nadchodzcych dekadach6. Kolejny szczyt NATO mia miejsce w Chicago, a poprzedzia go w 2011 r. operacja Sojuszu Unified Protector w Libii (od 27 marca do 31 padziernika 2011 r.)7, w ktrej uczestniczyli jedynie nieliczni jego europejscy czonkowie (10 pastw, z czego tylko 8 brao udzia w dziaaniach bojowych)8. Mia on miejsce w trudnym dla NATO okresie, gdy Stany Zjednoczone wyranie zmniejszay swoje zainteresowanie Europ, kryzys ekonomiczny wpyn bardzo wyranie na wielko
Zob. projekt umowy midzy Rosj i NATO: NATO Unclassified SG (2009) 0995. Paper Received from Russian MFA, Sergei Lavrov, 4.09.2009. 5 A.D. Rotfeld, op. cit., s. 22. 6 Ibidem, s. 24-25. 7 Operacja Unified Protector operacja morska i lotnicza przeprowadzona w celu wyegzekwowania postanowie rezolucji RB ONZ nr 1970 oraz nr 1973. Operacj NATO przejo 25 marca 2011 r. od pastw koalicji ONZ, ktre 19 marca rozpoczy interwencj w Libii. Pen odpowiedzialno za nadzr nad stref zakazu lotw NATO przejo 27 marca, a 31 marca o godz. 8:00 pen odpowiedzialno za interwencj wojskow. 8 Z pastw europejskich nalecych do NATO do komponentu morskiego swoje siy wydzieliy: Belgia, Bugaria, Grecja, Wochy, Holandia, Rumunia, Hiszpania, Turcja, Wielka Brytania, a do komponentu lotniczego Norwegia i Hiszpania.
4

- 82 -

budetw obronnych, a istotnym problemem Sojuszu pozostawaa kwestia, jak wyj z twarz z Afganistanu9. Ponadto szczyt zosta zbojkotowany przez dodatkowo zaproszone pastwa, Rosj i jej sojusznikw, Biaoru i Armeni, co wiadczyo o wystpujcych napiciach w stosunkach NATO - Rosja, chocia powyszego faktu nie naley wyolbrzymia, a raczej traktowa jako stay fragment gry rosyjskiej dyplomacji. Z uwagi na wymienione czynniki nie naleao si wic spodziewa, e bdzie on w jakim sensie przeomowy czy te strategiczny, moemy rwnie przypuszcza, e pewien wpyw na jego zwoanie odgrywa rwnie rok wyborczy w Stanach Zjednoczonych. Bez wtpienia szczyt NATO w Chicago by wielk operacj medialn i logistyczn, w ktrej uczestniczyo okoo 60 decydentw z pastw czonkowskich, aspirujcych, a take z istotnych dla NATO z wojskowego i politycznego punktu widzenia, w tym prezydenci: Afganistanu Hamid Karzaj i Pakistanu Asif Ali Zardari. Na szczycie szefw pastw i rzdw NATO w Chicago przyjto cztery dokumenty: ogln deklaracj, deklaracj na temat zdolnoci obronnych, przegld gotowoci w zakresie odstraszania i obrony oraz deklaracj w sprawie Afganistanu (wydana przez pastwa biorce udzia w misji ISAF). Poniewa tre poszczeglnych deklaracji jest oglnie dostpna, ograniczymy dalsze rozwaania do najbardziej istotnych problemw z punktu widzenia kreowania nowej tosamoci NATO, ktre wynikaj z ich treci, a take z przebiegu obrad szczytu w Chicago. Ju w Lizbonie stwierdzono, e misja stabilizacyjna w Afganistanie pozostaje w centrum uwagi Sojuszu jako wane zadanie do wykonania, jednak nie moe by w adnej mierze traktowana jako swoisty test wiarygodnoci NATO. W Chicago potwierdzono dat zakoczenia misji ISAF w tym kraju oraz przejcie Sojuszu do cakowicie nowej misji: szkolenia, doradztwa i wsparcia, ktra bdzie miaa rwnie oparcie w rezolucji Rady Bezpieczestwa ONZ. Deklaracja w sprawie Afganistanu zawiera ustalenia na temat przekazania Afgaczykom odpowiedzialnoci za sytuacj w ich kraju i nie oznacza pospiesznej ewakuacji si koalicyjnych. Wycofanie przez Francj do koca 2012 r. 3,3 tys. onierzy wskazuje, e nie istnieje wsplny, przekonujcy i moliwy do funkcjonowania na dusz met kurs w kwestii wycofania z Afganistanu10 ani w kwestii pniejszej pomocy dla tego kraju. Przewiduje si, e wadze Afganistanu bd w coraz wikszym stopniu ponosiy koszty finansowania liczcych docelowo 228 tys. onierzy i policjantw afgaskich si bezpieczestwa (teraz to 335 tys.), obecnie szacowane na 4,1 mld dolarw. Kabul ma wnie pocztkowo co najmniej 500 mln dolarw w 2015 r. i przej odpowiedzialno finansow w tym zakresie nie pniej ni w 2024 r. Stany Zjednoczone maj przeznaczy okoo 2,3 mld dolarw, ale chc uzyska od sojuszni-

Szerzej zob. P. Wroski, Przed szczytem w Chicago. NATO po przejciach, Gazeta Wyborcza, 18.05.2012 [www.wyborcza.pl]. 10 Berlin nie popiera Parya, natomiast nic nie wskazuje rwnie na to, e po odniesionym zwycistwie w jesiennych wyborach w 2013 r. stanowisko CDU/CSU ulegnie zmianie.
9

- 83 -

kw obietnice pokrycia reszty kosztw, okoo 1,3 mld dolarw, czego nie udao si w peni osign w trakcie szczytu w Chicago11. adne z pastw czonkowskich nie kwapi si do wielomilionowych kontrybucji, zwaszcza w sytuacji kryzysu ekonomicznego i dokonanych ju wieloletnich nakadw na wojn afgask. Chicagowski szczyt mia da sygna dla spoeczestw Zachodu, e niepopularna wojna dobiega koca, a z drugiej strony zapewni ludno Afganistanu, e nie pozostanie sama. Mona jednak sdzi, e zarwno spoeczestwa Zachodu, jak i Azji doskonale zdaj sobie spraw, e droga do ustabilizowania sytuacji w tym kraju jest jeszcze duga i krta12. Drugim istotnym problemem dotyczcym Afganistanu jest stanowisko Pakistanu w sprawie ponownego otwarcia ldowych szlakw zaopatrzeniowych dla ISAF przez jego terytorium. W Chicago prezydent Zardari nie ogosi zniesienia blokady tego najdogodniejszego szlaku do Afganistanu. Biorc pod uwag, e wycofanie si bojowych NATO bdzie wymagao przetransportowania okoo 130 tys. onierzy, prezydent Obama wymieni tylko Rosj i pastwa Azji rodkowej jako kraje umoliwiajce tranzyt zaopatrzenia. Fakt ten ma bardzo due znaczenie dla przyszoci NATO, szczeglnie w kwestii jego rozszerzenia na wschd, a take dla polityki amerykaskiej. Im bardziej napite s stosunki z Islamabadem, tym waniejsze s dobre stosunki z Moskw. Innym kluczowym tematem szczytu bya tarcza antyrakietowa. Sekretarz generalny Sojuszu ogosi wstpn zdolno w zakresie obrony przeciwrakietowej, oznaczajc ukoczenie pierwszego z planowanych czterech etapw tego przedsiwzicia w Europie. Fakty s jednak takie, e w trakcie szczytu dyskutowano o moliwociach odstpienia od realizacji kolejnych etapw, w zalenoci od rozwoju sytuacji midzynarodowej, zwaszcza programu atomowego Iranu. Poniewa gwnym elementem obecnej tarczy antyrakietowej s systemy rakiet SM-3 zainstalowane na okrtach amerykaskich na Morzu rdziemnym, to ogaszanie gotowoci operacyjnej systemu wydaje si raczej zabiegiem propagandowym ni stwierdzeniem konkretnego faktu, gdy okrty mog by potrzebne w innym miejscu, a jedynym pewnym elementem pozostaje radar w Turcji i mobilne radary AN/TPY-2 z dowdztwem w bazie Ramstein. Std te perspektywa budowy tarczy antyrakietowej w Europie pozostaje tylko perspektyw, dodatkowo stanowisko Rosji nie wykazuje adnych oznak ewentualnej zmiany, postrzega ona bowiem tarcz antyrakietow jako zagroenie dla efektywnoci swoich strategicznych si jdrowych. Do przypomnie, e przed szczytem w Chicago genera Nikoaj Makarow (wwczas szef Sztabu Generalnego i pierwszy zastpca ministra obrony) ostrzeg, e moliwe jest prewencyjne uderzenie na instalacje tarczy w Europie

Zob. Decyzje szczytu NATO w Chicago q&a, Stosunki [www.stosunkimiedzynarodowe.info]. 12 Zob. M. Rogus, Dokd zmierza Sojusz?, ARMIA, 6/2012, s. 11.
11

Midzynarodowe,

22.05.2012

- 84 -

Wschodniej w przypadku pogorszenia si sytuacji na linii Rosja - Stany Zjednoczone i NATO13. W deklaracji oglnej przywdcy Sojuszu powtrzyli, e drzwi NATO pozostan otwarte dla wszystkich europejskich demokracji, ktre podzielaj wartoci naszego sojuszu, ktre s skonne i zdolne do przyjcia odpowiedzialnoci i zobowiza wynikajcych z czonkostwa, ktre s w stanie promowa zasady Traktatu i ktrych przyjcie moe przyczyni si do bezpieczestwa na obszarze pnocnoatlantyckim. Wyraono te generalne poparcie dla aspiracji pastw kandydujcych do czonkostwa: Boni i Hercegowiny, Czarnogry, Macedonii i Gruzji, ponadto pozytywnie odniesiono si do integracji euroatlantyckiej Serbii i pogbienia partnerstwa z Ukrain. Podkreli naley, e adnych przeomowych decyzji w sprawie rozszerzenia NATO podczas szczytu nie podjto, nikogo oficjalnie do organizacji nie zaproszono, nikomu nie zoono adnej konkretnej obietnicy. Sugeruje to nawet pytanie, czy moliwoci NATO w tym zakresie nie wyczerpay si, chocia stanowisko sekretarz stanu Hilary Clinton na spotkaniu Rady Pnocnoatlantyckiej 21 maja 2012 r. wiadczyoby o chci dalszego rozszerzania Sojuszu, a chicagowski szczyt jest tylko niechlubnym wyjtkiem14. Patrzc realnie ma moliwoci rozszerzenia NATO w najbliszych latach mona si zgodzi, e moliwe jest przyjcie kilku pastw Pwyspu Bakaskiego, natomiast jedyny sensowny kierunek rozszerzania paktu na wschd jest dzisiaj zablokowany z uwagi na fakt, e Rosja staje si dla Sojuszu coraz waniejsza15. Oceniajc dorobek szczytu w Chicago naley stwierdzi, e wbrew zapewnieniom jego uczestnikw, a zwaszcza prezydenta Baracka Obamy, Sojusz nie jest ju organizacj jednorodn i nieuchronnie poda w stron kryzysu. Amerykaski orodek badawczy Stratfor stwierdza wrcz, e misja NATO, przynajmniej w Europie, nie jest dokadnie sprecyzowana. W kontekcie zachodzcych w wiecie gbokich zmian gospodarczych, politycznych i spoecznych Sojusz jest w stanie zawieszenia i zepchnity na dalszy plan16. Sama Europa, zajta wewntrznym ekonomicznym i politycznym kryzysem, ignoruje na razie swoje malejce znaczenie w NATO, obnia budety obronne17 i bagatelizuje symptomy wzrastajcego

Decyzje szczytu NATO w Chicago Ibidem. 15 Zob. K. Neumann, Jaka jest przyszo NATO i czy Rosja powinna zosta czonkiem Sojuszu?, Konrad Adenauer Stiftung 2011, nr 20. 16 Drogi europejskich czonkw NATO i USA rozchodz si, Wirtualna Polska, 22.05.2012 [www.konflikty.wp.pl]. 17 Chodzi tutaj o tzw. parytet Robertsona (przyjty na szczycie w Pradze w 2002 r.), ktry okrela wielko wydatkw obronnych na 2 procent dochodu narodowego, z czego 20 procent ma by przeznaczone na uzbrojenie. W tej grupie mieszcz si obecnie: Polska, Bugaria, Wielka Brytania, Francja i Turcja, chocia biorc pod uwag wartoci bezwzgldne, najwikszymi budetami dysponuj w kolejnoci: Wielka Brytania, Turcja, Francja, Niemcy i Wochy. Warto przy tym zauway, e rozpito pomidzy budetem obronnym Stanw Zjednoczonych a najwikszym budetem europejskim Wielkiej Brytanii ma si jak 10:1. Zob. rwnie M. Leonard, Will the Europeans ever get their act together on security?, European Council on Foreign Relations, 15.02.2012 [www.ecfr.eu].
13 14

- 85 -

zagroenia ze strony Rosji. Coraz bardziej wyrany jest rozdzia stanowiska Stanw Zjednoczonych od pozostaych czonkw NATO. Skal trudnoci, zarwno w sferze decyzyjnej, jak i logistycznej (materialnej), pokazuj wszystkie operacje zbrojne NATO po rozszerzeniu Sojuszu. Amerykanie zdaj sobie spraw, e w kwestii militarnych interwencji na wiecie musz polega wycznie na sobie. Dodatkowe trudnoci stwarza fakt, e NATO jest dzi instrumentem uywanym i niekiedy naduywanym przez swoich wacicieli (Afganistan Stany Zjednoczone, Libia Francja i Wielka Brytania). Mona te podejrzewa, e po dowiadczeniach afgaskich zarwno Stany Zjednoczone, jak i inne pastwa Sojuszu bd przez duszy czas niechtnie angaoway si w jakiekolwiek nowe interwencje. Wanym i pozytywnym osigniciem chicagowskiego szczytu naley nazwa ustanowienie staych natowskich patroli lotniczych nad republikami batyckimi oraz organizowanie wicze Steadfest Jazz na terytorium Polski i pastw batyckich, co mona uzna za wyraz wsparcia dla granicznych pastw NATO. Chocia nie stanowi to powrotu do sytuacji z okresu zimnej wojny, na pewno nie wzbudzi entuzjazmu strony rosyjskiej. Na uwag zasuguje te koncepcja Smart Defence jako instrument budowania zdolnoci Sojuszu do realizacji swoich zada. W poczeniu z unijn koncepcj Pooling and Sharing daje ona szanse na poprawienie potencjau bojowego pastw europejskich, szczeglnie za nowych czonkw NATO. Pora wreszcie odpowiedzie na zasadnicze pytanie tej czci opracowania: czy na szczytach w Lizbonie i Chicago udao si wypracowa i nada now tosamo NATO? Odpowied jest, niestety, negatywna i sprowadzi j mona do stwierdzenia, e wszelkie dotychczasowe prby nadania tej organizacji nowej tosamoci zakoczyy si fiaskiem. Pomimo przychylnych recenzji obu szczytw w polskich mediach18 (reorientacja strategii Sojuszu w kierunku home first), trzeba stwierdzi, e zarwno strategiczna koncepcja, jak i pniejsze deklaracje s bez wtpienia zredagowane po mistrzowsku, jeli chodzi o tuszowanie rozbienoci wrd czonkw NATO. Naley jednak przyzna, e widoczna jest w nich transformacja Sojuszu i prba odpowiedzi na pojawiajce si wyzwania naszych czasw (cyberbezpieczestwo, wolno eglugi oraz wykorzystanie przestrzeni powietrznej i kosmicznej). Trudno jednak okreli, co jest dzisiaj gwnym spoiwem Sojuszu: czy rozszerzanie NATO i stosunki z Rosj, czy te reagowanie na zagroenia zglobalizowanego wiata. Co gorsze, nie wida, by Moskwa chciaa zmieni swj stosunek do

Zob. M. K Ojrzanowski, Nowa strategia NATO nowa jako, Kwartalnik Bellona 2011, nr 4 (667), s. 7-23; S. Koziej, Od ekspansji do konsolidacji: czy nadchodzi nowa era transformacji NATO?, Onet.pl, 14.06.2012 [www.wiadomosci.onet.pl]; T. Szatkowski, Szczyt w Chicago a bezpieczestwo Polski, Rzeczy Wsplne, 2.06.2012 [www.rzeczywspolne.pl].
18

- 86 -

roli Sojuszu, a ponadto po uwikaniu si Amerykanw najpierw w Iraku, a pniej w Afganistanie wydaje si, e ma aktualnie lepszej karty w tej rozgrywce19. Doceniajc rol i znaczenie dokumentw przyjtych podczas obu szczytw oraz pniejszych prac zwizanych z ich implementacj, musimy zada sobie pytanie, co bdzie decydowao o ksztacie i statusie NATO w niedalekiej przyszoci. Wydaje si, e moemy wyrni tutaj dwa elementy o zasadniczym znaczeniu. Za pierwszoplanowe naleaoby uzna czynniki ekonomiczne (cicia wydatkw w Europie spowodowane kryzysem, ale rwnie polityczn decyzj o redukcji si zbrojnych), a zaraz po nich czynniki geopolityczne (reorientacja Stanw Zjednoczonych z Atlantyku na Pacyfik). Powysz sytuacj trafnie charakteryzuje orodek badawczy Stratfor czy Financial Times, piszc, e drogi europejskich czonkw Sojuszu i Stanw Zjednoczonych rozchodz si. Amerykanie widz siebie coraz czciej jako mocarstwo na Pacyfiku, dla ktrego wyzwaniem s Chiny, a nie w Europie, gdy tymczasem europejscy czonkowie NATO tn budety obronne, by stawi czoa kryzysowi finansw publicznych. () Tendencje te pchaj NATO w stron kryzysu. Stany Zjednoczone dochodz do wniosku, e Europa jest coraz mniej uyteczna z punktu widzenia interesw obronnych Waszyngtonu. Z kolei Europa nie sucha amerykaskich ostrzee o tym, e stary kontynent musi wydawa wicej na swoje potrzeby obronne20. Jak mona sdzi, odpowied na pytanie o moliw now tosamo NATO przyniesie niezawodnie przyszo, i to chyba ta niezbyt odlega. Biorc pod uwag list spornych terytoriw, nieuznawanych pastw, terroryzm, piractwo, problemy surowcw energetycznych, dostp do wody pitnej, ywnoci czy wreszcie zmiany klimatyczne wydaje si, e moliwoci reakcji NATO na zagroenia zglobalizowanego wiata bd niezwykle ograniczone. Nasuwaj si take wtpliwoci co do zdolnoci NATO do wiarygodnej interwencji w miejscach, gdzie pojawiaj si zagroenia dla Sojuszu w ramach bardzo szerokiego spektrum dziaa przyjtego w strategii lizboskiej. Dodatkowo spraw komplikuje fakt, e spoeczestwa Zachodu nie godz si ju, aby na wojnach ginli ich zawodowi onierze (mamy tutaj do czynienia z zupenie nowym spoecznym wymiarem strategii wojskowej), podczas gdy w krajach niestabilnych gotowo do ponoszenia ofiar jest duo wysza, gdy nie zmienio si tam podejcie do uycia przemocy, a wskaniki demograficzne s wysokie21. Rwnie istotne jest dalsze i dugoterminowe zaangaowanie Stanw Zjednoczonych w Europie w ramach wizi transatlantyckich, i to z dwch powodw.

19 Jako przykad takiej filozofii mylenia moe posuy monografia: A. Pierwuszin, Kto ugraajet Rossii? Wyzowy buduszczewo, Izdatielstwo Astriel, Moskwa 2011, szczeglnie za rozdzia Warianty Trietiej mirowoj: NATO protiw Rossii (s. 277-288). 20 Cyt. za: Stratfor i brytyjskie media o szczycie NATO, Onet.pl, 22.05.2012 [www.biznes.onet.pl]. W kontekcie naszych rozwaa warto zapozna si z prac: G. Friedman, Nastpna dekada. Gdzie bylimy i dokd zmierzamy, Krakw 2012, s. 161-205. 21 Zob. U. Eco, Rakiem. Gorca wojna i populizm mediw, Warszawa 2007, s. 18-20.

- 87 -

Po pierwsze, dla osignicia dugotrwaego pokoju i stabilnoci w stosunkach z Rosj i po drugie, poniewa Europa nie posiada (i przez jaki czas nie bdzie posiada) zdolnoci do globalnego reagowania, a ryzyka i wyzwania, przed ktrymi dzisiaj stoi, s w wikszoci natury globalnej, std konieczno obecnoci partnera o oglnowiatowym zasigu. Natomiast z amerykaskiej perspektywy NATO moe odgrywa podwjn rol: jest decydujcym instrumentem stabilizujcym obszar obejmujcy Rosj i Afryk Pnocn oraz jednym z narzdzi, jakich potrzebuj Amerykanie do zmniejszenia obcie finansowych pastwa (co zagraa jego bezpieczestwu), dla zapewnienia globalnej stabilizacji22. Wnioski Okrelenie nowej tosamoci NATO wymaga rozpatrzenia wielu czynnikw, ktre bd wpywa na jako Sojuszu, a co za tym idzie na efektywno zmagania si z zagroeniami dla bezpieczestwa w XXI w. Jednym z podstawowych elementw jest jednakowe i jednoznaczne rozumienie artykuu 5 (kluczowej misji Sojuszu) oraz stosowne metody jego realizacji w uwarunkowaniach wojny nowego typu, w ktrej wystpuj zarwno podmioty pastwowe, jak i pozapastwowe ugrupowania o sieciowych i rozmytych strukturach, korzystajce asymetrycznie z uzbrojenia i rodkw od bardzo zaawansowanych technicznie po wrcz prymitywne. Warto zauway, e nie stosuj one natowskich (czy zachodnich) koncepcji wojny minimalizacja strat wasnych, unikanie strat wrd ludnoci cywilnej, jak najszybsze zakoczenie dziaa. Istotne jest tutaj rwnie pytanie, czy moliwy jest wariant, w ktrym podmioty pozapastwowe mogyby atakowa NATO na zlecenie innych pastw. Chodzi tutaj o jasn interpretacj zapisu artykuu 5 (tak akcj, jak uzna za konieczn, nie wyczajc uycia siy zbrojnej), gdy sugeruje on, e taka pomoc moe by ograniczona (zreszt z rnych powodw). Inny dylemat zwizany z artykuem 5 traktatu waszyngtoskiego jest zdominowany przez faszywy spr o ustalenie priorytetu, co jest obecnie waniejsze dla Sojuszu obrona terytorium pastw czonkowskich czy zdolnoci ekspedycyjne. Wschodni czonkowie NATO najwiksze zagroenie wci postrzegaj w Rosji, std s bardziej zainteresowani planowaniem obrony terytorium, podczas gdy pastwa zachodnie chciayby uczyni Moskw bliskim partnerem. Jak wskazuje wielu czonkw Sojuszu, obrona terytorium NATO (zwaszcza wzdu jego rubiey) wymaga zdolnoci ekspedycyjnych (mobilno, precyzja, interoperacyjno), co de facto wzmacnia jego obron, a nie j deprecjonuje. Co wicej, obrona terytorium NATO nadal zajmuje centralne miejsce w planowaniu obronnym, natomiast rodzce si wspczenie wyzwania dla bezpieczestwa coraz bardziej stoj w sprzecznoci z tym zaoeniem (rakiety balistyczne, zagroenia z cyberprze-

22

Zob. M. Kramer, Pprawdy i cae kamstwa, Forum 2012, nr 41, s. 9.


- 88 -

strzeni). Jak broni si przed tymi rodzajami zagroe w epoce ograniczonych rodkw (i mniejszych wydatkw na obron), to kluczowe pytanie dla Sojuszu w czasach, gdy nie zawsze panuje konsensus co do przyszych zagroe, potrzebnych zdolnoci (obrona przeciwrakietowa) oraz samego uycia siy (ograniczenia narzucane przez pastwa). Obecne problemy Unii Europejskiej zwizane z kryzysem finansowym wskazuj, e nie wypracuje ona w najbliszych latach wiarygodnej tosamoci w dziedzinie bezpieczestwa i obrony, zatem na terytorium Europy NATO wydaje si najbardziej wiarygodnym mechanizmem zbiorowych dziaa oraz zaspokajania tych potrzeb, co absolutnie nie wyklucza cisej wsppracy obu organizacji. Istotnym elementem bdzie tutaj wprowadzenie oszczdnoci w wydatkach na obron z wykorzystaniem metod opartych na wsppracy, co z pewnoci bdzie trudnym zadaniem dla wielu pastw NATO. Dotychczasowe dowiadczenia wskazuj rwnie, e w najbliszych latach nie bdzie politycznej woli wrd pastw Sojuszu do prowadzenia ambitnych operacji poza obszarem odpowiedzialnoci NATO, a jeszcze bardziej do wspierania fazy stabilizacyjnej po zakoczeniu konfliktu. Kluczow rol w kwestii nowej tosamoci NATO odegra stanowisko Stanw Zjednoczonych wobec utrzymania wizi transatlantyckich (dialogu transatlantyckiego). Dowiadczenia zebrane po upadku dwubiegunowego wiata, szczeglnie w odniesieniu do konfliktw zbrojnych z udziaem si NATO, wskazuj jednoznacznie, e bez pomocy tego czonka Sojuszu moliwoci wojskowe pastw europejskich (nawet tych duych) s niewielkie, zwaszcza w zakresie wywiadu, rozpoznania, systemw dowodzenia, a przede wszystkim logistyki. Przeniesienie priorytetw w polityce bezpieczestwa w region Azji Poudniowo-Wschodniej byoby najgorszym wariantem dla europejskiego systemu bezpieczestwa. Przyszo NATO rozstrzygnie si w Europie i w relacjach midzy Europ i Stanami Zjednoczonymi. Okrelenie nowej tosamoci NATO jest moliwe, ale naley sdzi, e wymusi je w sposb bezwzgldny praktyka (geopolityka, finanse, zagroenia), natomiast trudno si spodziewa, by bya ona efektem byskotliwych konstrukcji intelektualnych, czy te wynikaa z kompromisu zawartego przez czonkw Sojuszu. Dzi trudno rozstrzygn, co mogoby by gwnym klejem NATO, adekwatnym do tego z lat 1949 - 1991. Wydaje si, e Sojusz, pomimo szczytw w Lizbonie i Chicago, wci jest w okresie in statu nascendi w odniesieniu do budowania swojej tosamoci i w najlepszym wypadku obecnym spoiwem jest powikszenie sfery bezpieczestwa w Europie poprzez rozszerzanie (umacnianie) NATO oraz stosunki z Rosj. W dobie widocznego kryzysu tosamoci Sojuszu jego polityczni liderzy, zamiast pozytywnych deklaracji, winni dokona realnej oceny sytuacji i wskaza sabe punkty, co byoby najbardziej racjonalnym rozwizaniem i pozwolioby pastwom czonkowskim na dziaania adekwatne do potrzeb obronnych. Wielkie organizacje, takie jak NATO, ktre utraciy swj cel i racj bytu, nie przestaj istnie, jedynie wegetuj, a przecie istniej we wspczesnym wiecie powody, aby
- 89 -

znowu przywrci je do ycia. W obliczu zagroe XXI w. mdrze byoby posiada sprawnie dziaajcy Sojusz. Jeli NATO chce jeszcze czego dokona, bdzie musiao zdoby si na jasn ocen stanu, w jakim si znajduje. Moe to wprawdzie prowadzi do wniosku, e Sojusz przesta by Sojuszem, ale takie ryzyko bdzie jednak atwiejsze do zniesienia ni perspektywa spdzenia dalszych lat w stanie politycznej piczki.

- 90 -

ROZDZIA II
NATO z perspektywy Polski

Jerzy M. Nowak (Stowarzyszenie Euro-Atlantyckie)

Ewolucja NATO a polskie interesy bezpieczestwa


Temat ewolucji NATO i polskich interesw jest szczeglnie istotny w nasilajcych si zjawiskach niepewnoci, niejasnoci i nieprzewidywalnoci w stosunkach midzynarodowych, czsto okrelanych przez badaczy jako stan chaosu, a nawet anarchii, noszcych cechy powrotu do geopolityki. Jeli porwna podobne analizy sprzed zaledwie dekady, wida jak bardzo poszerzy si wachlarz nowych zjawisk w rodowisku bezpieczestwa wymagajcych uwzgldniania1. Transformacja NATO Ju w momencie akcesji Polski do NATO w 1999 r. sojusz ten przestawa by klasycznym sojuszem wojskowym nastawionym na obron terytoriw pastw czonkowskich przeciwko jasno okrelonemu wrogowi (w czasie zimnej wojny ZSRR i Ukad Warszawski) zgodnie z artykuem 5 traktatu waszyngtoskiego NATO przepoczwarzao si w nowy byt. To, co wychyno z kokonu, nie jest dla Polski jednoznaczne. Do zada stawianych przed NATO, oprcz zbiorowej obrony, doszy: umacnianie stabilnoci regionalnej i wiatowej, realizacja interesw bezpieczestwa wychodzcych poza sfer stricte wojskow oraz podejmowanie nowych zagroe i wyzwa dla bezpieczestwa, czsto o charakterze niemilitarnym, np. groby ataku cybernetycznego, rakiet najnowszych generacji czy zablokowania linii przesyowych gazu i ropy naftowej. Wrd czynnikw wymuszajcych kontynuacj transformacji Sojuszu obecnie na czoo wysuwaj si (oprcz wspomnianych zagroe): kryzys finansowy, potrzeba redukcji liczby i skali operacji stabilizacyjnych, rozwj technologii rakietowej, kryzys kontroli konwencjonalnych si zbrojnych w Europie, problemy ze stosunkiem Rosji do NATO, w tym w kwestii obrony przeciwrakietowej, oraz rosnce wyzwania transgraniczne i nietradycyjne, niepoddajce si rozwizaniom militarnym. Konfrontacja niektrych nietradycyjnych zagroe o charakterze transgranicznym, np. terroryzmu, agresji cybernetycznej i piractwa, wymagaa od NATO wyjcia poza obszar traktatowy Sojuszu. To zaoenie stano u podstaw jego zaangaowania w Afganistanie w ramach ISAF (Midzynarodowych Si Wsparcia Bezpieczestwa). Co najmniej od dekady organizacja ta jest zainteresowana coraz bardziej wsplnym bezpieczestwem i ksztatowaniem waciwej kultury stosowania siy, a take

Zob. J.M. Nowak, Zmiany w NATO a polski interes narodowy [w:] R. Kuniar, Z. Lachowski [red.], Bezpieczestwo midzynarodowe czasu przemian. Zagroenia koncepcje instytucje, Warszawa 2003 oraz tego samego autora: NATO: Gwne dylematy i pytania o przyszo [w:] A.D. Rotfeld [red.], Dokd zmierza wiat?, Warszawa 2008.
1

- 93 -

wypracowywaniem standardw w dziedzinie bezpieczestwa i polityki wewntrznej pastw, a nie tylko obron i utrzymywaniem rwnowagi wojskowego bezpieczestwa (czyli klasyczn geostrategi) oraz afirmowaniem blokw czy linii podziaw. Kolektywna obrona (w tym bez autoryzacji Rady Bezpieczestwa ONZ, cho w tej kwestii narastaj wewntrzne rnice zda) i planowanie obronne pozostay formalnie zasadnicz czci sojuszniczego acquis, ale nie s ju jedynymi formami aktywnoci NATO, jak w okresie zimnej wojny. Jeli nie liczy dziaa zbrojnych w ramach ISAF w Afganistanie, to na czoo priorytetw wysuny si: stabilizacja i utrzymywanie pokoju, wspieranie rzdw pastw podejmujcych wyzwania modernizujce i demokratyzujce w polityce obronnej, zwaszcza w kwestii cywilnej kontroli nad wojskiem w pastwach partnerskich. Zamiast wycznej koncentracji na przeciwstawianiu si strategicznemu wrogowi, ktrego ju nie ma, Sojusz stara si stawia czoo transgranicznym zagroeniom i podejmuje wyzwania, takie jak: terroryzm, piractwo, ochrona ludnoci cywilnej w konfliktach zbrojnych (Libia), bezpieczestwo energetyczne; dotyczy to take zwalczania zorganizowanej przestpczoci, tzw. narkobiznesu, a ponadto udzielania pomocy w przypadku katastrof naturalnych, np. po powodzi w Nowym Orleanie czy po trzsieniu ziemi w Pakistanie. Zgodnie z tymi zaoeniami, Sojusz zacz ofiarowywa czonkom i pastwom wsppracujcym co w rodzaju usug bezpieczestwa, np. misje stabilizacyjne, operacje ochronne (pomoc pastwom batyckim w utrzymaniu bezpieczestwa przestrzeni powietrznej misja policyjna), dziaania antyterrorystyczne i antypirackie (np. na Morzach rdziemnym i Czerwonym), szeroka wsppraca w dziedzinie bezpieczestwa (Dialog rdziemnomorski lub wsppraca z pastwami Zatoki Perskiej), duy wachlarz wspdziaania w ramach Partnerstwa dla Pokoju (w tym kontrola cywilna nad wojskiem i tzw. interoperacyjno), szkolenie si zbrojnych (Irak, Afganistan), przeciwdziaanie ewentualnej, agresji cybernetycznej itd. Pozamilitarne zadania NATO Tzw. wszechstronne podejcie (comprehensive approach) Sojuszu do zada w przypadku misji stabilizacyjnych i pokojowych, oparte w duym stopniu na dowiadczeniach amerykaskich w tej dziedzinie, oznacza w praktyce czenie dziaa wojskowych z pomoc w odbudowie struktur pastwa, funkcjonowania gospodarki i szkolnictwa oraz w ochronie rodowiska naturalnego. Na przykad polski kontyngent w prowincji Ghazni w Afganistanie, oprcz zda czysto wojskowych, wyda z budetu MSZ od 2008 do 2011 r. 55 mln z na: 72 cywilne projekty instytucjonalne, typu drogi, mosty, studnie, oczyszczalnie ciekw, skadowiska odpadw, ochrona zdrowia, a nawet na budow popularnych wrd ludnoci bazarw2.

Wedug Polska Zbrojna, nr 1 (792), kwiecie 2012.


- 94 -

Takiemu podejciu w Afganistanie sprzyja system Prowincjonalnych Zespow Odbudowy (Provincial Reconstruction Teams), czcy dziaalno wojskow z funkcjami cywilnymi, zwaszcza z umacnianiem struktur pastwowych i odbudow kraju. Nowe wyzwania pojawiy si take w zwizku z nowymi rodkami walki, a zwaszcza stosowaniem samolotw bezzaogowych (dronw). Chodzi tu przede wszystkim o sposb, a nawet obowizek ostrzegania ludnoci cywilnej o planowanym ataku, tak aby unika ofiar cywilnych. Sprawa jest jeszcze we wczesnym stadium rozpatrywania, ale wane jest to, e pojawia si wiadomo potrzeby regulowania dziaania tego instrumentu stosowania siy. Warto rwnie zwrci uwag na karier, jak w NATO zrobiy instrumenty wykraczajce poza sfer cile wojskow, jak np.: wspomniane ju partnerstwo, szkolenia obcych si zbrojnych rnego rodzaju, pomoc w odbudowie struktury transportu i komunikacji, czy stosowanie wspomnianej metody nazwanej kompleksowym podejciem do opanowywania kryzysw. Chodzi tu o szerokie stosowanie pozawojskowych rodkw, jak pomoc w odbudowie kraju i organizacji pastwa, wspieranie finansowe, know-how itd. Stwarzaj one now jako w porwnaniu do czasw zimnej wojny, gdy koncentrowano si na zagroeniu, potencjale obronnym oraz analizowaniu poczyna wroga. Wreszcie zmieni si te jzyk Sojuszu odszed on od konfrontacji w kierunku wspdziaania3. Ksztatujca si nowa kultura strategiczna NATO, a szerzej nowy profil tej organizacji w tej dziedzinie, sprzyja nie tylko cywilizowaniu stosowania siy i jej ograniczaniu, ale i umacnianiu szerszego pojcia bezpieczestwa, chocia nie potwierdza to w peni sformuowanej kilka lat temu tezy Romana Kuniara o ewolucji Sojuszu w kierunku jakiej wsplnoty czy organizacji bezpieczestwa4. Na przeomie pierwszej i drugiej dekady naszego wieku wzmacnia si bowiem take drugi rwnolegy trend, tzn. utrzymania klasycznych funkcji sojuszu obronnego, zgodnie z artykuem 5 traktatu waszyngtoskiego. wiadcz o tym zwaszcza uchway szczytw NATO w Lizbonie i Chicago, szczeglnie tzw. nowa koncepcja strategiczna5 oraz praktyka, np. w postaci odpowiednio ukierunkowanych wicze wojskowych. Warto zauway, e nowa koncepcja strategiczna wymienia trzy cele NATO: kolektywna samoobrona, opanowywanie konfliktw (conflict management) oraz budowa systemu kolektywnego bezpieczestwa, z ktrych tylko pierwszy znajduje si w traktacie waszyngtoskim; dodajmy, e podczas prac cz sojusznikw bya przeciwna pozostawieniu odniesienia do artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego, uzasadniajc, e nie ma wroga (strategicznego, bo np. terroryzm i piractwo to te wrogowie) i powodu do przypominania o kolektywnej samoobronie. Niektre biece problemy prby prognozy
Szerzej zob. J.M. Nowak, i nie bd si ju uczy sztuki wojennej. Wzmocnienie czy osabienie tendencji do uywania siy w strefie euroatlantyckiej?, Polski Przegld Dyplomatyczny, nr 1 (63), 2012. 4 R. Kuniar, Polityka i sia, Warszawa 2005. 5 Zob. A.D. Rotfeld, NATO 2020; Zapewnione bezpieczestwo. Dynamiczne zaangaowanie. Nowa koncepcja strategiczna. Gruipa Ekspertw NATO: zadania prace, wyniki, Warszawa 2010.
3

- 95 -

W opinii wikszoci analitykw NATO jest osabione i cigle poszukuje swojej tosamoci w nowych warunkach midzynarodowych. Daj si we znaki brak woli politycznej oraz rnice w wielu kwestiach, zwaszcza polityki wobec Rosji. Sytuacja moe ulec pogorszeniu po 2014 r., gdy NATO znajdzie si przypuszczalnie po raz pierwszy od wielu lat, po wycofaniu si z Afganistanu, w sytuacji bez prowadzenia wikszej operacji stabilizacyjnej i w warunkach powanie odchudzonego budetu. Pojawi si zatem nowe wyzwania i pytania, m.in.: jak zapewni skuteczne odstraszanie i obron terytorialn, czy Sojusz moe sobie pozwoli na ignorowanie globalnych wyzwa i zagroe dla bezpieczestwa, jak ustali priorytety zada w sytuacji ograniczonych funduszy, jak radzi sobie z ograniczaniem amerykaskiej obecnoci w Europie, jak realizowa solidarn polityk wobec Federacji Rosyjskiej, czy rozszerzanie NATO, zwaszcza na Ukrain, bdzie realn opcj itd.? W nowych warunkach wzronie zapewne jeszcze bardziej ni obecnie generowanie woli politycznej na rzecz utrzymania NATO w dobrej kondycji jako podstawy bezpieczestwa obszaru euroatlantyckiego. Wysoki urzdnik Sekretariatu NATO Jamie Shea zapowiada, e niezalenie od trudnoci Sojusz nie bdzie mg pozbywa si zdolnoci operacyjnych, przynajmniej w postaci 50/50 wyzwania, tzn. zapewnienia w razie nagej potrzeby przynajmniej poowy kosztw i wysikw organizacji operacji stabilizacyjnej; druga cz wysikw mogaby by podjta z krajowych zasobw przez sojusznikw6. Na pewno utrzymane bdzie zjednoczone dowdztwo wojskowe (SHAPE), zintegrowany system obrony przeciwlotniczej, wsplne patrolowanie przestrzeni powietrznej pastw batyckich, rozwijane bd systemy obrony przeciwrakietowej, AGS (Alliance Ground Surveillance) i obrona cybernetyczna. Byoby nierozsdne rezygnowanie z samolotw typu AWACS, zdolnoci uzupeniania paliwa podczas lotw samolotw bojowych; trudno bdzie zlekceway nowe technologie rakietowe i pojawienie si bezzaogowych samolotw bojowych, jako wanej i nowej zdolnoci ofensywnej w szczeglnych warunkach. Potrzeby zwalczania terroryzmu i przestpczoci w skali globalnej take bd wymusza bardziej zaawansowane formy wsppracy w dziedzinie wywiadu. Kryzys gospodarczy i finansowy zmusza NATO do racjonalizacji wydatkw oraz ponownego spojrzenia na istniejce struktury, chocia w porwnaniu z innymi organizacjami midzynarodowymi Sojusz nie jest organizacj drog ani przesadnie zbiurokratyzowan. Obecne prace NATO nad ide inteligentnej obrony (Smart Defence) pozwalaj na prognozowanie, e stanie si ona dugofalow podstaw oszczdnego ksztatowania zdolnoci wojskowych Sojuszu oraz wspdziaania na podstawie podobnej koncepcji Pooling and Sharing Unii Europejskiej. Projekty z tej dziedziny wymagaj przeamywania oporw psychologicznych, zwi-

J. Shea, Keeping NATO relevant, Carnegie Endowment for International Peace, Policy Outlook, April 2012, s. 5.
- 96 -

zanych z tradycj samodzielnego i suwerennego dziaania na polu obronnoci, nieudostpniania partnerom, nawet sojusznikom, wasnej technologii i informacji wywiadowczych; to ostatnie dotyczy zwaszcza praktyki Stanw Zjednoczonych. Szczeglnego kunsztu politycznego i dyplomatycznego wymaga bdzie utrzymanie zaangaowania Stanw Zjednoczonych w NATO, mimo przesuwania si uwagi strategicznej Waszyngtonu na Azj. Do przypomnie, e Stany Zjednoczone nadal pokrywaj 75 procent budetu NATO i dysponuj nie tylko najpotniejszym potencjaem wojskowym, ale i najnowoczeniejsz technologi w tej dziedzinie oraz rodkami transportu. Dostosowywanie si do wymogw polityki amerykaskiej powinno obejmowa m.in.: utrzymanie na kontynencie co najmniej jednej brygady amerykaskich si zbrojnych (najlepiej tej, ktra przypisana bdzie do NATO), wzmacnianie gotowoci Waszyngtonu do niezwocznego wspdziaania z europejskimi sojusznikami w razie zagroenia (contingency posture), zwaszcza z tymi, jak Polska, ktrzy pooeni s na obrzeach NATO, gdzie rwnowaga si konwencjonalnych jest regionalnie niekorzystna dla Sojuszu. Europa ze swej strony musi wzmacnia tzw. europejski filar obronny, w tym wiksze zdolnoci bojowe, przeznacza rozsdne fundusze na obronno. Stosunki z Rosj s i pozostan szczeglnym wyzwaniem. Nadzieje na wikszy postp w demokratyzacji Rosji (niekoniecznie nawet wedug zachodnich wzorcw) nie speniy si, utrudniajc przewidywalno polityki wojskowej Moskwy. Wojna z Gruzj w 2008 r. i agresywne wobec NATO, a zwaszcza Litwy i Polski, manewry wojskowe Zapad 2009 byy czym w rodzaju zimnego prysznica dla Kwatery Gwnej NATO w Brukseli. Pierwsze miesice kolejnej prezydentury Wadimira Putina przyniosy raczej ochodzenie stosunkw z Zachodem (Iran, Syria). NATO pozostao w doktrynie rosyjskiej jako gwny przeciwnik, jeli nie wrg, traktat CFE (Treaty on Conventional Armed Forces in Europe) pozosta zawieszony, rakietowe bronie taktyczne i redniego zasigu s rozwijane bez przejrzystoci dla europejskich partnerw, sojusznicze projekty wsppracy w sprawie tarczy antyrakietowej s nie tylko odrzucane (w wyniku dania wspdecydowania o ewentualnym uyciu), ale te stay si przedmiotem pogrek na wysokim szczeblu wojskowym i politycznym. Wszystko to nie oznacza groby masowego ataku na NATO, ale wyzwania te nie mog by lekcewaone. Na tym tle czste wezwania zachodnich sojusznikw i czci biurokracji NATO do niekoncentrowania si na tym, co dzieli, ale na szybkim doprowadzeniu do zawarcia historycznego porozumienia7, staj si coraz mniej realne. Nieuchronne jest wic prowadzenie przez Sojusz w tej sytuacji dwutorowej polityki, tzn. realizacji strategicznego partnerstwa i brania pod uwag negatywnych dla Sojuszu aspektw polityki rosyjskiej w kalkulacjach i planowaniu obronnym NATO i sojusznikw. Gdy taka polityka przyniesie rezultaty, moliwe bdzie historyczne porozumienie.

Zob. Ibidem, s. 10.


- 97 -

Szczeglnej uwagi bdzie wymagao pobudzanie woli politycznej na rzecz umacniania NATO w nowych warunkach. Obejmuje to m.in. mdre harmonizowanie polityki bezpieczestwa sojusznikw poprzez podnoszenie znaczenia politycznych konsultacji, lepsze funkcjonowanie sub prognozujcych rozwj sytuacji midzynarodowej i przewidujcych zagroenia itd. Co wicej, w reformatorskich wysikach Sojuszu byoby bdem rezygnowanie z rozbudowanego systemu partnerstwa, ktre wzmacnia go w realizacji jego funkcji8, nawet jeli czy si to z pewnymi kosztami (na og zreszt niewysokimi). Problem rozszerzania NATO zszed ostatnio z listy priorytetw, ale liczy si trzeba z utrzymaniem tej kwestii na agendzie. Dotyczy to zwaszcza Macedonii, Czarnogry, Ukrainy i Gruzji. Jest to przedmiot szczeglnego zainteresowania Polski, zwaszcza w poszukiwaniach praktycznej odpowiedzi na pytanie, jak wciga Ukrain w orbit transatlantyck w sytuacji niekorzystnej ewolucji wewntrznej w tym kraju. Nowy model NATO? Wspomniany ju zastpca sekretarza generalnego NATO ds. nowych wyzwa, Jamie Shea, prezentujcy pogldy orodka intelektualnego midzynarodowego sekretariatu tej organizacji w Brukseli, w analizie przydatnoci NATO (relevance odmieniane na wszelkie sposoby) pisze wprost o strategicznym dylemacie, polegajcym na obnieniu priorytetu obrony terytorialnej na rzecz stawiania czoa nowym zagroeniom, w sytuacji trudnoci w pozyskiwaniu rodkw materialnych i personelu do realizacji operacji stabilizacyjnych i innych. Jego zdaniem, NATO dokonao ju ewolucji z sojuszu obronnego do organizacji bezpieczestwa9. Uprzedzajc nieco dalsze rozwaania, mona tylko wspomnie, e konstatacja ta zapala czerwone wiateko w gabinetach polskich strategw. Posugujc si kategoryzacj midzynarodowego systemu, zaproponowan przez brytyjskiego politologa i wysokiego urzdnika Komisji Unii Europejskiej Roberta Coopera, mona powiedzie, e NATO staje si stopniowo raczej postmodernistycznym sojuszem obronno-stabilizacyjnym o coraz bardziej globalnym zasigu. Wedug rozumowania Coopera, postmodernistyczny system charakteryzuje si coraz czstszym odchodzeniem od tradycyjnych poj rwnowagi si, absolutyzacji suwerennoci oraz stosowania cisego rozdziau midzy sprawami wewntrznymi a zagranicznymi; szczegln rol odgrywaj w nim wspdziaanie, rodki budowy zaufania, przejrzysto, uprawniony wgld w sprawy wewntrzne

Przypomnijmy, e chodzi tu o partnerstwo strategiczne z Rosj, partnerstwo szczeglne (distinct) z Ukrain, partnerstwa z Afganistanem i Gruzj, Rad Partnerstwa Euroatlantyckiego (EAPC Euro-Atlantic Partnership Council), Dialog rdziemnomorski, Inicjatyw Stambulsk (wsppraca z pastwami Zatoki Perskiej), wsppraca z pastwami kontaktowymi (Australia, Japonia, Korea Poudniowa, Nowa Zelandia). 9 J. Shea, op. cit., s. 1.
8

- 98 -

partnerw, tworzenie wsplnych instytucji (w tym ponadnarodowych) oraz koncentracja na rozwizywaniu sporw i pokojowym opanowywaniu konfliktw10. Do takiego stanu rzeczy doprowadzia Sojusz jego nieustanna transformacja w pierwszym i drugim dziesicioleciu XXI w. Skuteczno tej odmienionej organizacji zaley m.in. od tego, czy stanie si ona miejscem sprawnej koordynacji strategii i skutecznej polityki obronnej Zachodu w sprawach tzw. twardych rodkw wojskowych (bo mikkie le coraz bardziej w gestii Unii Europejskiej) oraz czy uda si przeama charakterystyczn dla pierwszej dekady naszego wieku apati zachodnioeuropejskich sojusznikw, wyraajc si m.in. prbami denacjonalizacji polityki bezpieczestwa, zwaszcza w kontekcie rosyjskim. Faktem jest, e to wanie Stany Zjednoczone s czynnikiem inspirujcym (czsto nie bez bdw, jak w epoce G. W. Busha) transformacj i dialog, podczas gdy Europa, cilej Europa Zachodnia, pozostaje bierna, pacyfistyczna lub reaktywna, domagajc si bonusw wynikajcych z ustania zimnej wojny w postaci radykalnego zmniejszania wydatkw na obronno. Sprzyja temu kultura strategiczna Unii Europejskiej (emanacji dobra i pokoju wedug ulubionego argonu unijnego), wprawdzie zblionej do natowskiej, ale kadcej jeszcze silniejszy nacisk na metody pokojowe i kooperatywne, opanowywanie kryzysw bez uycia siy, polegajcej na sile cywilnej i wspieraniu ekonomiczno-finansowym pastw dotknitych kryzysem. Niestety, chaotyczny rozwj wspczesnych stosunkw midzynarodowych nie pozwala na wykluczenie koniecznoci uycia siy, cho w sposb legalny i z maksymalnymi ograniczeniami, zwaszcza w odniesieniu do ludnoci cywilnej. Nieprzypadkowo w politycznym jzyku zachodnioeuropejskich sojusznikw zacz zanika termin Zachd. Mona to przypisa m.in. konsumpcjonistycznym i pacyfistycznymi nastrojom w Europie Zachodniej oraz utracie poczucia istnienia wsplnego wroga. Pojcie Zachodu, do niedawna uyteczne w kreowaniu demokratycznej wsplnoty pastw zachodnich jako podmiotu stosunkw midzynarodowych i ukadu si, zastpowane jest teraz coraz czciej nieco bezbarwnym okreleniem obszar euro-atlantycki. Patrzc z polskiego punktu widzenia, powrt do pojcia Zachodu czy te wsplnoty zachodniej i nadawanie mu nowej treci, byby korzystny jako symbol odnowienia pozycji poszerzonego obecnie Zachodu w globalnej polityce. NATO z kolei mogoby by nowoczesnym zbrojnym ramieniem takiej wsplnoty, uzupenianym przez stosowanie przez Uni Europejsk mikkiej siy. Nowa koncepcja strategiczna Sojuszu, zawarta w decyzjach szczytw NATO w Lizbonie w 2011 r. i w Chicago w 2012 r., obejmuje m.in.: now natur zagroe i wyzwa dla bezpieczestwa i stabilizacji, pojcie euro-atlantyckiej solidarnoci w nowych warunkach, okrela kierunek transformacji tej organizacji, charakter i skuteczno zobowiza do kolektywnej obrony przed ewentualn zbrojn napa-

10

R. Cooper, The Breaking of Nations: Order and Chaos in the Twenty-First Century, London 2003.
- 99 -

ci oraz tzw. widoczne zapewnienia, np. w postaci rozbudowy projektw uatwiajcych przyjcie wsparcia w razie zagroenia, zwikszenia obecnoci instytucji sojuszniczych11. Ten ostatni element to szczeglnie istotny dla Europy rodkowej sposb umocnienia artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego, tak aby w chwili prby sojusznicy zadziaali niezwocznie, automatycznie i wszystkimi dostpnymi rodkami. Nie wchodzc w szczegy, mona pokusi si o prognoz, e mimo wielu sprzecznych interesw pastw czonkowskich i jeli nie zajd nieprzewidywane wydarzenia NATO ewoluowa bdzie w kierunku bardziej globalnej organizacji, lepiej dostosowanej do nowych wyzwa i zachowujcej zdolnoci zarwno do ekspedycyjnej, jak i stacjonarnej (terytorialnej) obrony oraz do organizowania efektywnych misji stabilizujcych i humanitarnych nowoczesnego typu. Sojusz powinien by mocnym zwornikiem strategicznych wizi Stany Zjednoczone - Europa - Turcja. Wydaje si wic, e pogoski o rychej mierci NATO s jednak mocno przesadzone. Obawy w Europie rodkowej W regionie rodkowej Europy nie ustaj silne obawy, e nadmierna ewolucja NATO w kierunku organizacji bezpieczestwa zbiorowego odwodzi Sojusz od jego gwnego zadania, tj. skutecznej i niezwocznej kolektywnej obrony w razie zagroenia i agresji zewntrznej. Politycy i analitycy rodkowoeuropejscy podkrelaj, e nie moe on osabia komponentu kolektywnej i autonomicznej obrony. Ich zdaniem, jest to, i zapewne na dugo pozostanie, niezbywaln oraz integraln cech tej organizacji, zwaszcza w kontekcie niestabilnoci i nieprzewidywalnoci sytuacji w Rosji i na obszarze byego ZSRR. Dla Polski i innych krajw naszego regionu Wschd jest kluczowy dla bezpieczestwa, jest fundamentaln spraw w ksztatowaniu regionalnych systemw bezpieczestwa, zwaszcza na tle rosyjskich prb wykorzystywania luki strategicznej, ktra moe si tworzy w przypadku ograniczania obecnoci wojskowej Stanw Zjednoczonych w Europie i osabiania Unii Europejskiej. Na tle przedstawionej wyej ewolucji NATO niepokoi moe nasilanie si sceptycznych nastrojw w Polsce wobec tej organizacji (tylko 45 procent Polakw postrzega Sojusz jako kluczow instytucj dla bezpieczestwa, podczas gdy w Unii Europejskiej 56 procent), wzrost tendencji pacyfistycznych (49 procent uwaa obecne wydatki zbrojeniowe za wystarczajce, a tylko 28 procent jest gotowych toczy wojn w imi sprawiedliwych celw) oraz podnoszenie si niechci i podejrzliwoci wobec Stanw Zjednoczonych (tylko 38 procent Polakw uznaje

Szerzej J. Durkalec, New Strategic Concept and NATOs visible assurances towards Central and Eastern Europe, PISM, Bulletin No. 140 (216), 15.12.2010.
11

- 100 -

przywdztwo Stany Zjednoczone za istotne)12. Pojawiaj si opinie, e mode pokolenie Polakw nie jest skonne popiera wikszych nakadw na obronno, uwaajc wojsko za zimnowojenn struktur; ma te ono sceptyczne podejcie do NATO oraz ekspedycyjnego charakteru polskich si zbrojnych13. S to sygnay niepokojce, gdy mona niemal mwi o swego rodzaju narastajcym izolacjonizmie polskim. Wydaje si, e skala tego procesu i jego skutki dla polskiej polityki bezpieczestwa nie s jeszcze w Polsce odpowiednio rozpoznane i uwiadomione, a jest to niezbdne, gdy z czasem mog one rzutowa na kierunki i tre polskiej polityki bezpieczestwa. Spora w tym rola polskich orodkw badawczych. Wiele w tej kwestii jest take promocyjnych zaniedba ze strony polskich wadz; mwic w uproszczeniu po wejciu do NATO uznano, e zrealizowano podstawowy postulat bezpieczestwa Polski i zapomniano dba o jego funkcjonowanie w nowych warunkach. Przedmiotem niepokoju, nie tylko zreszt pastw regionu, s te rnice wewntrzne w NATO, dotyczce zwaszcza ywotnych spraw bezpieczestwa krajw pooonych na wschodniej flance Sojuszu. Chodzi tu o odmiennoci w ocenie zagroe (w tym dotyczcych niestabilnoci na wschodzie), co do zakresu potrzebnych staych zdolnoci wojskowych, charakteru stosunkw z Rosj oraz profilu zada out-of-area, czyli poza traktatowym obszarem. Niepokoi moe tendencja niektrych pastw, zwaszcza pooonych nad Morzem rdziemnym, do marginalizowania artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego, co wyraa si m.in. poprzez prby namawiania do zaniechania praktyki utrzymywania contingency plans, czyli planw na wypadek zagroe, a take zbyt jednostronne traktowanie stosunkw NATO z Federacj Rosyjsk, tzn. koncentrowanie si wycznie na wsppracy i niedostrzeganie elementw rywalizacji i niestabilnoci po stronie tego trudnego strategicznego partnera. Polskie interesy bezpieczestwa Wspczesne interesy narodowe w dziedzinie bezpieczestwa zostay sformuowane w Strategii bezpieczestwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2007 r. Okrela ona, e Polska jest krajem bezpiecznym; czsto politycy utrzymuj, e jest bezpieczniejsza ni kiedykolwiek. Jednak komplikacje na arenie midzynarodowej ostatnich lat podwaaj te stwierdzenia, take w wietle wczeniejszych rozwaa, i narzucaj konieczno rewizji oraz uzupenie strategii. Warto zastanowi si, o jakie interesy chodzi Polsce i pastwom naszego regionu?

Wedug sondau German Marshall Fund of the United States, badajcego pogldy spoeczestw Stanw Zjednoczonych, Europy i Rosji nt. relacji euro-atlantyckich: Transatlantic Trends, Key Findings 2012. 13 Zob. wyniki debaty specjalistw w Stowarzyszeniu Euro-Atlantyckim 11 maja 2012 r., dostpne w siedzibie Stowarzyszenia.
12

- 101 -

Po pierwsze, zgodnie z konstytucj, polskie interesy narodowe, podobnie zreszt jak i innych krajw regionu, maj charakter uniwersalny i dotycz zachowania niepodlegoci i suwerennoci pastwa, jego integralnoci terytorialnej i nienaruszalnoci granic; zapewnienia bezpieczestwa obywateli, praw czowieka i podstawowych wolnoci; umacniania demokratycznego porzdku politycznego. Po drugie, ze wzgldu na swj rozmiar i potencja Polska i pastwa regionu s szczeglnie zainteresowane mocn pozycj instytucji midzynarodowych, tzn. NATO, w sferze kolektywnej obrony, Unii Europejskiej w rozwijaniu polityki bezpieczestwa, OBWE w utrwalaniu kolektywnego bezpieczestwa, ONZ w utrzymywaniu pokoju, prawa midzynarodowego i wsppracy midzynarodowej, a take w stabilizacyjnej roli pod-regionalnych organizacji; wie si to z zainteresowaniem utrwalaniem siy, ywotnoci i poszanowania norm prawa midzynarodowego. Po trzecie, interes Polski polega na potrzebie realnej, a nie tylko deklaratywnej solidarnoci obronnej w NATO, ale na niezawodnych gwarancjach bezpieczestwa, wzmocnionych planowaniem obronnym i innymi konkretnymi rodkami wojskowymi;. Polega take na niedopuszczaniu do pojawiania si nierwnoci w statusie czonkw Sojuszu, midzy starymi i nowymi czonkami, prowadzcych do odnawiania si tzw. szarych stref lub marginalizacji sabszych. Po czwarte, interes bezpieczestwa caego naszego regionu zwizany jest z umacnianiem wizw transatlantyckich, trwa obecnoci Stanw Zjednoczonych w Europie jako czynnika rwnowagi strategicznej, cisym wspdziaaniem NATO z Uni Europejsk, a take strategicznego utrzymania Turcji w systemie euroatlantyckiego bezpieczestwa. Po pite, w interesie krajw regionu le postpy w demokratyzacji Rosji, demilitaryzacji jej polityki (take w obwodzie kaliningradzkim), a take jej konstruktywny udzia w systemie bezpieczestwa europejskiego, gdy oznaczaj one wiksze poczucie bezpieczestwa i jego potanienie take w wymiarze materialnym. rodowisko i wymogi polskiej polityki bezpieczestwa Rozwaajc zwizki midzy ewolucj NATO a polskimi interesami bezpieczestwa, warto mie na uwadze szerszy kontekst realizowania tych interesw, w ukadzie regionalnym i wiatowym, w ktrym licz si take pozamilitarne aspekty bezpieczestwa. I tak na przykad Unia Europejska, czyli instytucjonalna przynaleno do wiata zachodniego, jest w duym stopniu politycznym gwarantem bezpieczestwa Polski. Patrzc z punktu widzenia wspomnianego szerszego kontekstu i cile wojskowych aspektw bezpieczestwa, Polska niezalenie od rozwijania i umacniania wasnego potencjau obronnego, ktry naley wysun na czoo funkcjonuje w ukadzie siedmiu gwnych skadnikw zewntrznego rodowiska bezpieczestwa (jeli nie liczy wspomnianego potencjau wasnego):
- 102 -

Sojusz Pnocnoatlantycki i jego instytucje zewntrznej wsppracy oraz zaangaowania zewntrzne w utrzymywaniu pokoju i stabilizacji; Wsplna Polityka Bezpieczestwa i Obrony (CSDP Common Security and Defence Policy) Unii Europejskiej oraz jej wyspecjalizowane operacje stabilizacyjne; Strategiczna obecno, w tym wojskowa, Stanw Zjednoczonych w Europie i w NATO (Stany Zjednoczone mocarstwem europejskim) oraz utrzymywanie przez Polsk strategicznych relacji dwustronnych z tym mocarstwem; System bezpieczestwa zbiorowego, tworzony przez Organizacj Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie (OBWE), opierajcy si gwnie na rodkach budowy zaufania i bezpieczestwa (CSBMs Confidence and Security Building Measures) oraz rodkach kontroli zbroje konwencjonalnych (CFE); Stan stosunkw dwustronnych z bezporednimi ssiadami w sferze bezpieczestwa (z czterema ssiadami jestemy razem w NATO; natomiast z Rosj, Ukrain i Biaorusi oprcz zaangaowania na forach wielostronnych musimy take wsppracowa w wymiarze bilateralnym) oraz aktywno w subregionalnych organizacjach, tzn. w Grupie Wyszehradzkiej, Trjkcie Weimarskim oraz w Radzie Pastw Morza Batyckiego; Zinstytucjonalizowane formy wielostronnej wsppracy z Rosj w dziedzinie bezpieczestwa, poprzez NATO, Uni Europejsk i OBWE; Rne systemy kontroli zbroje, rozbrojenia i budowy wojskowych rodkw zaufania, w ramach ONZ i OBWE, zwaszcza dotyczcych zbroje konwencjonalnych na podstawie traktatu CFE. Zmiany zachodzce w ramach tych siedmiu skadnikw, jak np. sabnicie NATO lub przesuwanie priorytetw bezpieczestwa Waszyngtonu z Europy na obszar szeroko rozumianego Pacyfiku, wpywa na bezpieczestwo Polski, podobnie jak jej obecno i rola w ksztatowaniu i funkcjonowaniu tych paszczyzn. Zadaniem polskiej polityki bezpieczestwa jest integralne traktowanie tych elementw, z zastrzeeniem, e adne dziaania nie mog narusza naszych zobowiza w NATO. Ustawienie wyliczonych wyej elementw odzwierciedla hierarchi ich znacze dla bezpieczestwa Polski, chocia warto zwrci uwag, e w ostatnich latach pojawiaj si wewntrzne rnice zda co do skali wanoci owych skadnikw. I tak np. w oficjalnych enuncjacjach rzdowych NATO jest traktowane jako podstawa zewntrznego bezpieczestwa Polski, za programy Prawa i Sprawiedliwoci (PiS) wysuwaj na czoo zaangaowanie Waszyngtonu w Europie i strategiczne relacje Polski z tym mocarstwem. Szef Biura Bezpieczestwa Narodowego, genera Stanisaw Koziej, susznie przypominajc znaczenie wsplnych interesw bezpieczestwa (a nie tylko wsplnie podzielanych wartoci), coraz wyraniej przyznaje priorytet CSDP Unii Europejskiej, eksponujc przy tym coraz mocniej take wag krajowego potencjau obronnego, co z kolei wydaje si uzasadnione. Nie jest natomiast przekonujca sugerowana przeze hierarchia strategii bezpieczestwa: wsplnotowa (czyli na podstawie unijnej
- 103 -

CSDP), sojusznicza (NATO) i partnerska (zwaszcza OBWE); autor pomija indywidualn rol Stanw Zjednoczonych w obronie Polski w razie w niebezpieczestwa, ale nawet sam przyznaje, e budowanie systemu wsplnoty obronnej na bazie Unii Europejskiej jest obecnie tylko wizj, wci bardzo odleg14. Panuje natomiast zgoda, e obecny potencja i pooenie Polski nie daje moliwoci samodzielnej duszej obrony terytorium pastwa w razie zagroenia. Te polskie dyskusje i poszukiwania (niewystarczajco zreszt intensywne), zwaszcza zwikszenie zainteresowania moliwociami obrony w wymiarze europejskim, zostay dostrzeone, a nawet pojawiy si komentarze, e brak zainteresowania pastw zachodnich polskimi niepokojami dotyczcymi zewntrznych gwarancji bezpieczestwa moe powodowa zniechcanie Polski do wczania si w operacje stabilizacyjne NATO i Unii Europejskiej15. Jednak, niezalenie od rnic w priorytetach, polska polityka bezpieczestwa musi traktowa wyliczone wyej skadniki w sposb integralny oraz w cisym zwizku ze stanem wasnego potencjau obronnego, nawet jeli przyznaje pierwszestwo Sojuszowi Pnocnoatlantyckiemu16. Wyzwania i zagroenia dla bezpieczestwa Polski i NATO Nowe zagroenia i wyzwania dla bezpieczestwa Polski trzeba coraz bardziej traktowa w integralnym zwizku z zagroeniami NATO, do ktrego naleymy, i innych naszych sojusznikw, nie tracc przy tym poczucia specyfiki wasnej sytuacji w tej dziedzinie, zwaszcza pozostawania w sytuacji kraju frontowego. Uwzgldnia trzeba take fakt coraz wikszych wspomnianych ju wyzwa o charakterze niemilitarnym. Kryzys finansowy z kolei wymusza oszczdnoci, take w wydatkach na obronno. Wrd wyzwa i zagroe natury politycznej, dotykajcych Polski, wymieni naley przede wszystkim: Ksztatowanie si niekorzystnego dla sojuszu (i Zachodu) ukadu si w regionie, gwnie na skutek przemian gospodarczych, co moe zosta wykorzystane przez polityk Federacji Rosyjskiej (wchodzenie w prni strategiczn) w szeroko pojtej dziedzinie bezpieczestwa, w warunkach obniania obec-

14 S. Koziej, Pierwsza dekada funkcjonowania w strukturach bezpieczestwa NATO i UE strategiczne dowiadczenia Polski, Bezpieczestwo Narodowe, II, 2012/22, s. 43. 15 Zob. C. M. ODonnell, Polands U-turn on European defence: A missed opportunity?, Centre for European Reform, Policy Brief, March 2012. Jeszcze mocniej akcentowaa to znana komentatorka Judy Dempsey, w artykule pod wymownym tytuem Europe fails to defend its backyard, International Herald Tribune, 17.04.2012. 16 Istniaa zgodno w tej kwestii podczas dyskusji w latach 2011 i 2012 nad Strategicznym Przegldem Bezpieczestwa Narodowego (autor by jednym z koordynatorw prac), ktrego rezultatem bya Biaa Ksiga Bezpieczestwa Narodowego RP, wyd. BBN, Warszawa 2013.

- 104 -

noci Stanw Zjednoczonych na kontynencie. nie brak ostatnio gosw wzywajcych Waszyngton do umiaru w przesuwaniu priorytetw17; Pojawienie si nierwnego poziomu bezpieczestwa w onie NATO, wynikajcego z uwzgldniania w praktyce przez cz sojusznikw da Rosji dotyczcych zakazu instalowania struktur i instalacji wojskowych w regionie Europy rodkowej i Pnocnej oraz pogbianie si rnic wewntrznych w Sojuszu, prowadzcych do paraliu organizacji, a nawet prb jej rozwizania; niepokojce w tym kontekcie jest porzucanie przez Francj roli promotora budowy szerokiej wsplnoty bezpieczestwa w sojuszu na rzecz wszych, bilateralnych porozumie (Francja - Wielka Brytania - Niemcy); Gboki kryzys i podzia w Unii Europejskiej, hamujcy nie tylko wspprac, ale i rozwj Wsplnej Polityki Bezpieczestwa i Obrony; Dojcie do wadzy w Polsce ugrupowania/ugrupowa skaniajcych si do jakiego neoizolacjonizmu i dystansujcych si od NATO i Unii Europejskiej lub naruszajcych zasadniczo integralny charakter wspomnianego ju wyej ukadu siedmiu gwnych skadnikw polskiego bezpieczestwa zewntrznego oraz koncentrujcych si gwnie na wasnym potencjale obronnym. Polska, pooona na peryferiach NATO, jest szczeglnie wraliwa na zmiany w konwencjonalnej rwnowadze si (naruszanej zwaszcza przez rozwj technologii rakietowych), a ta z kolei jest porednio naruszana take przez wzmacnianie potencjau wojskowego Rosji oraz zawieszenie wykonywania postanowie traktatu CFE. Majc na uwadze, e NATO jest sojuszem polityczno-wojskowym, nieco szerszego potraktowania wymagaj zagroenia typu militarnego, w niniejszym przypadku ujte z polskiej perspektywy. Na ich czoo wysuwa si kwestia broni rakietowej, zarwno w sensie ofensywnym, jak i obronnym. Ich rozwj, a zwaszcza stae podnoszenie precyzji i szybkoci uderzenia i potencjau destrukcji oraz cigle ulepszane technologie zwalczania pociskw rakietowych i balistycznych, zmienia istotnie koncepcje prowadzenia wojen we wspczesnych warunkach. Zagroenia ze strony powietrza stanowi szczeglnie aktualne wyzwania dla polskiego bezpieczestwa i std prezydent Bronisaw Komorowski zapowiedzia budow w naszym kraju nowoczesnego systemu obrony powietrznej, w tym przeciwrakietowej. Jest to skomplikowane zagadnienie, gdy dotyczy cisego zwizku amerykaskiej, natowskiej i rodzimej polskiej tzw. tarczy antyrakietowej18.

Zob. interesujacy raport wybitnych specjalistw: F. Heisbourg, W. Ischinger, G. Robertson. K. Schake, T. Valasek, All Alone?, What US retrenchment means for Europe and NATO, Centre for European Reform, London 2012 oraz artyku R. Nicholasa Burnsa (b. ambasadora Stanw Zjednoczonych przy NATO), America, do not forget Europe, International Herald Tribune, 05.04.2012. 18 Szerzej i precyzyjnie wykad stanowiska Polski na ten temat, zob. wywiad z Robertem Kupieckim, wiceministrem obrony narodowej, Przeciwrakietowa Ukadanka, Polska Zbrojna, nr 7, padziernik 2012.
17

- 105 -

Zagroenia ze strony broni rakietowych zwizane s ze stanowiskiem Federacji Rosyjskiej w podwjnym sensie ewentualnych wyzwa, jakie stwarza rosyjski potencja w tej dziedzinie (szczeglnie jeli chodzi o rakiety krtkiego i redniego zasigu), oraz sposobu ksztatowania stosunkw i wsppracy z Rosj, w tym tworzenia z ni wsplnego systemu obrony przeciwrakietowej, kontynentalnej i globalnej. Jeli chodzi o potencjalne zagroenia rosyjsk broni rakietow, to w wyniku wspomnianych ju rozczarowa polityk Rosji nowym elementem w postawie sojusznikw zachodnich staa si coraz czstsza rezygnacja z tzw. poprawnoci politycznej w kwestii rosyjskiej i wiksza skonno do rozwaania wszystkich scenariuszy moliwych wydarze. Jeli jeszcze we wspomnianym materiale wysokiego urzdnika sekretariatu NATO Jamiego Shea problem stosunkw z Rosj to wycznie wsppraca i porozumienie oraz przestrzeganie sojusznikw przed zimnowojennymi wzorcami zachowa, to ju w ubiegorocznym raporcie RUSI (Royal United Services Institute) i ELN (European Leadership Network) pt. Polska, NATO i niestrategiczne bronie nuklearne w Europie, mowa jest ju o powanym zaniepokojeniu rosyjskimi prbami zastraszania sojusznikw broniami rakietowymi, zwaszcza Polski19. Autorzy przyznaj, e NATO nie w peni odpowiada oczekiwaniom sojusznikw rodkowoeuropejskich co do zapewnienia im penego poczucia bezpieczestwa, a co wicej, ich wymogi i niepokoje w tej kwestii s pomniejszane20. Polska jest potraktowana w tym materiale ze specjaln uwag, jako pastwo szczeglnie naraone na niepewnoci w polityce bezpieczestwa Moskwy. O krok dalej poszli eksperci Polskiego Instytutu Spraw Midzynarodowych w Warszawie, ktrzy wychodzc z zaoenia osabienia NATO, wikszego zaangaowania Amerykanw poza Europ oraz nieprzewidywalnoci i niestabilnoci rosyjskiej polityki bezpieczestwa, a take wzrostu roli broni rakietowych w nowoczesnej wojnie, doszli do wniosku, e bezpieczestwo pastw Europy rodkowej i Pnocnej moe zosta osabione. W zwizku z tym sformuowali cztery potencjalne scenariusze wojskowych napi i kryzysw w stosunkach z Rosj, ktre dotyczyyby zwaszcza Polski. Przedstawiaj si one w skrcie nastpujco: Potrzsanie szabelk w postaci powtarzajcych si pogrek wysokich oficerw armii rosyjskiej, gwnie pod adresem Polski, o hipotetycznej moliwoci lokowania w obwodzie kaliningradzkim nowych baterii rakiet, a nawet ich uycia w razie budowy w Polsce tarczy rakietowej, uznawanej przez Moskw za zagroenie jej bezpieczestwa; Tzw. wyuskiwanie sojusznikw ze wsplnego stanowiska poprzez rne formy nacisku wojskowego, np. na podstawie doktryny o prawie Federacji Rosyjskiej do uderze wyprzedzajcych w celu ochrony obywateli rosyjskich;

A. Somerville, I. Kearns, M. Chalmers, Poland, NATO and Non-Strategic Nuclear Weapons in Europe, Occasional Paper, RUSI ELN, London, February 2012 [www.rusi.org]. 20 Ibidem, s. 3.
19

- 106 -

Rozlanie si konfliktu na region w razie konfrontacji militarnej, np. na obszarze Morza Arktycznego; Akcja ofensywna typu Zapad 2009, czyli rozpoczcie przez Rosj szerzej zakrojonych dziaa zbrojnych, wedug modelu (wspomnianych ju) rosyjskich wicze wojskowych z 2009 r., w ktrych zakadano atak na Polsk, nawet z uyciem rakiet redniego zasigu z adunkami jdrowymi21. W konsekwencji autorzy postuluj m.in. podniesienie stopnia skutecznoci odstraszania NATO, zwikszenie wiarygodnoci zastosowania artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego, odpowiednie uwzgldnienie interesw regionu w sojuszniczych systemach obrony przeciwrakietowej. Oczywicie, scenariusze mona by mnoy; maj one charakter potencjalny, ale kady powany kraj powinien by przygotowany na najgorsze. Jako pastwo graniczne NATO, Polska musi by gotowa na potencjalne, rne formy zagroenia militarnego, np. w postaci szantau, nacisku czy prowokacji militarnej, prb wymuszania tej czy innej postawy politycznej itd. Musi zadba o skuteczn ochron tzw. trzech C (Command, Control, Communications systemu kierowania i dowodzenia, komunikacji) na swoim terytorium. Polska polityka bezpieczestwa nie moe lekceway tych potencjalnych wyzwa i zagroe, nawet jeli w najbliszym czasie, np. 10 do 15 lat, wydaj si one mao prawdopodobne, gdy Federacja Rosyjska jest i bdzie zaabsorbowana przede wszystkim utrzymaniem integralnoci terytorialnej wasnego pastwa i jego modernizacj. Analizy polskie i zagraniczne wskazuj jednak na to, e nie mona ich cakowicie wyklucza w nieco odleglejszej przyszoci, tzn. wicej ni 15 lat, a wic w okresie mniej ni jednego pokolenia. Trzeba jednak zachowa zdrowy rozsdek i powcigliwo, nie popada w obsesj zagroenia, gdy jest tu mowa o jednym scenariuszu, a nie mona wykluczy take pozytywnego, w postaci Rosji odchodzcej od tradycji upatrywania w NATO gwnego wroga i cile wsppracujcej z Zachodem w tworzeniu wsplnego systemu euroatlantyckiego bezpieczestwa. Aby postawi kropk nad i: wyzwaniem dla Polski jest to, w jaki sposb odgrywa konstruktywn rol w stosunkach NATO - Rosja mimo niekorzystnych trendw w polityce bezpieczestwa Moskwy, zwaszcza w odniesieniu do systemw obrony przeciwrakietowej. Nie jest to proste, gdy percepcje bezpieczestwa naszych ssiadw nie s tosame z naszymi. Jakiego NATO potrzebujemy? Na pierwszym miejscu naley postawi zapewnienie prawidowego funkcjonowania artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego. Musimy mie pewno, e w przy-

P. B. Doran, B. Grka-Winter, R. Kron, . Kulesa, M. Terlikowski, Military Challenges to the Security of North Central Europe 2014 - 2024, PISM - CEPA, Issue Brief, 2012.
21

- 107 -

padku agresji nie tylko na polskie terytorium, ale take trzech pastw batyckich, wsparcie sojusznicze nadejdzie w sposb niezwoczny i automatyczny (dla obrony punktw strategicznych, centrw dowodzenia, lotnisk, baz i magazynw, infrastruktury, portw morskich i rzecznych itd.). Tymczasem mona dzisiaj mie uzasadnione wtpliwoci, czy w skomplikowanym tzw. momencie zero Rada Pnocnoatlantycka nie przeksztaci si w coffee shop, permanentnie obradujce ciao bez mocy decyzyjnej; Po drugie, musi to by sojusz, ktry wiarygodnie wypenia postanowienia artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego i dysponuje odpowiednimi zdolnociami obronnymi, take odnoszcymi si do obrony terytorialnej, w tym przede wszystkim: wiarygodnym systemem odstraszania, prawidowym funkcjonowaniem tzw. contingency plans oraz planowaniem obronnym na wypadek zaistnienia sytuacji zagroenia Sojuszu, wymagajcego zastosowania artykulu 5 traktatu waszyngtoskiego, w tym odpowiednich wicze wojskowych, a take utrzymaniem ywotnoci przegldw obrony i odstraszania (DDPR Defence and Deterrence Posture Review)22. Obejmuje to rwnie odpowiedni rozwj zintegrowanych systemw obrony przeciwlotniczej i przeciwrakietowej, sprawnych Si Odpowiedzi NATO (NRF NATO Response Force) oraz innych si do uycia w przypadku potrzeb obrony terytorialnej. I w tych kwestiach mona dopatrzy si w praktyce NATO znaczcych saboci. Chodzi take o to, aby przy odchudzaniu Sojuszu zachowano to, na czym Polsce szczeglnie zaley: inwestycje w infrastruktur obronn, planowanie obronne, zdolnoci wsparcia w razie agresji, odpowiednio ukierunkowane wiczenia wojskowe i szkolenia; Po trzecie, powinien to by sojusz, ktry utrzyma ywotne zainteresowanie Stanw Zjednoczonych t organizacj, co szczeglnie mocno jest podkrelane przez polsk polityk bezpieczestwa zewntrznego23; Po czwarte, chodzi nam o przymierze wojskowe, ktre zrwna w teorii i praktyce rne poziomy bezpieczestwa wszystkich czonkw NATO, tzn. zlikwiduje cigle utrzymujce si formalne i nieformalne rnice midzy starymi i nowymi czonkami Sojuszu. Chodzi take o Sojusz cile wsppracujcy z Uni Europejsk (CSDP), jako swego rodzaju jej zbrojne rami, oraz z OBWE; Po pite, Polska potrzebuje sojuszu, ktry zapewni prowadzenie wspomnianej wsplnej dwutorowej, wiarygodnej polityki wschodniej wobec Federacji Rosyjskiej (wcigania tego pastwa do Europy), uwzgldniajcej take specyfik pooenia strategicznego Polski i innych pastw regionu oraz potrzeb zbliania zwaszcza Ukrainy, Modawii i Gruzji do NATO w perspektywie czonkostwa; Po szste, w polskim interesie ley sojusz, w ktrym Polska i kraje naszego regionu bd realnie wspdecydoway o polityce NATO, zwaszcza w odniesieniu

Por. A. Bugajski, The NATO Summit in Chicago: Polands Priorities, The Polish Quarterly of International Affairs, No. 1/2012. 23 Ibidem.
22

- 108 -

do wsplnej polityki wschodniej. Oczywicie realizacja tego postulatu zaley take od aktywnoci polskiej dyplomacji, zajcia pozycji podmiotowoci, umiejtnego budowania koalicji wewntrznych na rzecz konstruktywnych celw, utrzymywania roli rzecznika interesw pastw regionu i Ukrainy, lokowania w wikszym ni dotychczas stopniu polskich specjalistw na wysokich i wpywowych funkcjach midzynarodowego sekretariatu organizacji. W realizacji naszej wizji silnego NATO, skutecznie realizujcego zadania obrony kolektywnej i kooperatywnej, empatycznego wobec potrzeb bezpieczestwa naszego regionu, funkcjonujcego sprawnie jako podmiot polityczny z partnerami i instytucjami midzynarodowymi, nie jestemy bez szans. Z naszej strony musimy dba o realizacj tych celw, umacnia poparcie wewntrzne spoeczestwa dla Sojuszu oraz wzmacnia nasze narodowe zdolnoci obronne i odstraszajce jako integralne wkady do zdolnoci obronnych NATO.

- 109 -

Przemysaw urawski vel Grajewski (Uniwersytet dzki)

Militarny wymiar Strategii bezpieczestwa narodowego Polski z 2007 roku i program profesjonalizacji si zbrojnych z 2008 roku a NATO
Pojcie bezpieczestwa narodowego ulega obecnie ustawicznemu poszerzaniu. Wci nowe obszary ycia podlegaj sekurytyzacji, tzn. wczane s w obszar zainteresowa pastwa w ramach planowanej przez nie polityki bezpieczestwa. Termin bezpieczestwo narodowe nabra wic charakteru wielowymiarowego. Oprcz tradycyjnie rozumianego bezpieczestwa militarnego, wyrnia si rwnie bezpieczestwo cybernetyczne, demograficzne, ekologiczne, epidemiologiczne, kulturowe, spoeczne, informacyjno-telekomunikacyjne, a take rozmaite wymiary bezpieczestwa gospodarczego (energetyczny, finansowy, handlowy)1. Kady z tych rodzajw bezpieczestwa ma swe uwarunkowania midzynarodowe, bo adne pastwo nie funkcjonuje w geopolitycznej prni. Wymiar midzynarodowy ma zatem nawet bezpieczestwo wewntrzne, gdy zagroenie dla jego utrzymania moe tworzy nielegalna imigracja czy przestpczo transgraniczna. W niniejszym tekcie skoncentrujemy si na tradycyjnym, militarnym wymiarze bezpieczestwa pastwa polskiego. Podstaw do prowadzonych rozwaa bd zapisy najwieszych i wci obowizujcych dokumentw koncepcyjnych ksztatujcych polityk RP w omawianym zakresie: Strategii bezpieczestwa narodowego Polski z 13 listopada 2007 r.2 i Strategii obronnoci Rzeczypospolitej Polskiej. Strategii sektorowej do Strategii Bezpieczestwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej3 z 2009 r. Twrcy pierwszego z tych dokumentw odnieli si take w obszerny sposb do pozamilitarnych wymiarw bezpieczestwa narodowego. Z uwagi jednak na zadeklarowany wyej profil niniejszego tekstu czci Strategii niezwizane z kwesti obronnoci zostan w nim pominite. Rozwaania na temat bezpieczestwa narodowego i prba oceny, czy przyjte przez pastwo polskie dokumenty koncepcyjne w tym zakresie oraz stan Si Zbrojnych RP i kierunki polskiej polityki wojskowej, wytyczajce dalsze drogi ich ewolucji, s adekwatn odpowiedzi na istniejce i mogce si pojawi wyzwania, wymagaj zdefiniowania samego pojcia zagroenia bezpieczestwa narodowego. Dopiero dysponujc tak definicj moemy podda analizie tre przyjtych dokumentw i dokonanych posuni w zakresie reformy Wojska Polskiego i jej skutkw. Przyjmijmy wic, e za zagroenie dla bezpieczestwa narodowego
O bezpieczestwie ekonomicznym Polski zob. E. Haliak, Ekonomiczne aspekty polskiej polityki bezpieczestwa [w:] R. Kuniar [red.], Polska polityka bezpieczestwa 1989 - 2000, Warszawa 2001, s. 524-547. 2 Strategia bezpieczestwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2007, s. 3. 3 Strategia obronnoci Rzeczypospolitej Polskiej. Strategia sektorowa do Strategii Bezpieczestwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2009, s. 34.
1

- 111 -

w najszerszym jego rozumieniu uznaje si wszelkie potencjalne lub istniejce zjawiska, sytuacje bd dziaania stwarzajce niebezpieczestwo dla ycia, zdrowia, warunkw bytu, mienia, rodowiska naturalnego, organizacji ycia spoecznego i pastwowego, moliwoci swobodnego rozwoju cywilizacyjnego (gospodarczego, kulturalnego, spoecznego itd.), praw i swobd obywateli lub grob ograniczenia moliwoci dokonywania wyborw politycznych przez rzd pastwa lub prywatne instytucje pozarzdowe w ramach danego pastwa4. Bezpieczestwo narodowe, take w wymiarze militarnym, powinno podlega ocenie przede wszystkim na podstawie kryteriw politycznych, a nie wojskowych. Wszak o bezpieczestwie, na przykad, pastw Beneluksu nie decyduje potencja ich armii w stosunku do analogicznego potencjau Niemiec i Francji, lecz stan stosunkw transatlantyckich i stan relacji politycznych Belgii, Holandii i Luksemburga z oboma wielkimi ssiadami, ktrzy w latach 1870 - 1945 stoczyli ze sob trzy wielkie wojny, a ktrych ponowne starcie zbrojne jest obecnie niewyobraalne. Uznajc zatem jednowymiarowo prezentowanych uwag i zasadniczo (cho nie zupenie) abstrahujc od biecej sytuacji politycznej w zakresie bezpieczestwa Europy rodkowowschodniej, pragn jednoczenie zwrci uwag na wyjtkowo polityki wojskowej Polski na tle analogicznych polityk pozostaych pastw naszego regionu. Opis pooenia midzynarodowego Rzeczypospolitej wart byby osobnego opracowania. W niniejszym tekcie zmuszony byem z niego zrezygnowa, odsyajc zainteresowanych do innych prac na ten temat5. Ewolucja polskiej strategii bezpieczestwa Celem przywiecajcym mi przy formuowaniu zaprezentowanych poniej rozwaa byo poszukiwanie odpowiedzi na szereg pyta istotnych dla bezpieczestwa narodowego Polski. Do najwaniejszych z nich nale pytania o to: Jak definiowane s pojcia bezpieczestwa narodowego Polski i jego zagroenia zarwno w sensie oglnym, jak i w rozumieniu przyjtym w ramach analizowanych dokumentw koncepcyjnych, wytworzonych przez aparat pastwowy RP w latach 2007 - 2009, ze szczeglnym uwzgldnieniem kwestii militarnych?; Jaki jest obecny stan oglny Wojska Polskiego i jakie s jego zdolnoci mobilizacyjne na tle analogicznych wskanikw pozostaych pastw NATO i ssiadw Polski?; Na czym polega istota polskiej polityki obronnej tzn., jakie s jej podstawowe zaoenia i cele oraz jaka jest skala przystawalnoci prowadzonej polityki do ist-

Por. R. Jakubczak i J. Flis [red.], Bezpieczestwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, Warszawa 2006, s. 98. 5 Patrz P. urawski vel Grajewski, Dwie dekady polskiej polityki zagranicznej 1989 - 2009 [w:] J. Kloczkowski [red.], Rzeczpospolita 1989 - 2009. Zwyke pastwo Polakw?, Krakw 2009, s. 271-309.
4

- 112 -

niejcych realiw, zarwno co do stanu Si Zbrojnych RP, koncepcji ich uycia, jak i potencjalnych wyzwa, przed jakimi moe stan Rzeczpospolita i jej wojsko? Odpowiedzi na te pytania pozwol na sformuowanie wnioskw kocowych pracy. Uzyskany na ich podstawie obraz zestawiony zostanie z realiami militarnymi innych pastw NATO i ssiadw Polski. Zabieg ten uznaj za zasadny w myl stwierdzenia, e adne pastwo nie jest silne w ogle ani sabe w ogle, a jest jedynie takie lub inne w stosunku do innych aktorw gry midzynarodowej. Konkluzje posu te do potwierdzenia hipotezy wyjciowej niniejszej analizy, ktr jest stwierdzenie wystpujcego w polskiej polityce bezpieczestwa narodowego gbokiego i wszechogarniajcego poczucia braku jakiegokolwiek zagroenia, lekcewaenie spraw wojskowych oraz nieznajdujca analogii wrd pastw o podobnym do Polski pooeniu i potencjale skala rozbrojenia kraju. PRL nie prowadzia podmiotowej polityki bezpieczestwa, pozostajc przez cay okres swego funkcjonowania pastwem satelickim ZSRR. Zaleno od decyzji moskiewskiej centrali bya szczeglnie gboka w dziedzinie wojskowoci. W okresie dominacji sowieckiej nie istniaa samodzielna polska strategia czy doktryna obronna, a na tworzenie doktryny Ukadu Warszawskiego Polska nie miaa adnego faktycznego wpywu6. Odradzajca si po 1989 r. niepodlega Rzeczpospolita odziedziczya po PRL zarwno wywodzc si z czasw Ukadu Warszawskiego doktryn obronn, jak i struktur materialn armii i systemu obrony pastwa. W kolejnych latach, w zwizku ze zmianami wewntrznymi w Polsce oraz rewolucj w jej pooeniu geopolitycznym, staej ewolucji podlegay zarwno polityka obronna Rzeczypospolitej, jak i jej wojsko. Znalazo to odzwierciedlenie w przyjmowanych po odzyskaniu niepodlegoci dokumentach koncepcyjnych (Doktrynie obronnej RP z 1990 r.7 i pniejszych Zaoeniach polskiej polityki bezpieczestwa oraz Polityce bezpieczestwa i strategii obronnej RP z 1992 r.8, jak te w Strategiach bezpieczestwa narodowego z lat 20009, 200310 i 2007)11 oraz w ewolucji struktur i charakteru

O penym lekcewaeniu przez ZSRR stanowiska polskiego w procesie tworzenia doktryn wojennych UW zob. S. Koziej, Ewolucja polskiej strategii obronnoci [w:] R. Kuniar [red.], Polska polityka bezpieczestwa, s. 449450. Szerzej o funkcjonowaniu Polski w ramach UW zob. J.M. Nowak, Od hegemonii do agonii. Upadek Ukadu Warszawskiego polska perspektywa, Warszawa 2011, ss. 367. 7 Uchwaa Komitetu Obrony Kraju z dnia 21 lutego 1990 r. w sprawie doktryny obronnej Rzeczypospolitej Polskiej, Monitor Polski, nr 9 poz. 66, s. 82-85. Omwienie patrz S. Koziej, Ewolucja polskiej strategii obronnoci, s. 451-458. 8 Dokument ten mona znale na: Zaoenia polskiej polityki bezpieczestwa oraz Polityka bezpieczestwa i strategia obronna Rzeczypospolitej Polskiej, [www.koziej.pl]. Omwienie patrz S. Koziej, Ewolucja polskiej strategii obronnoci, s. 458-468 oraz idem, Polska doktryna obronna i jej modyfikacja w obliczu integracji z NATO/The Polish Defence Doctrine and its Modification in Face of Integration of Poland with NATO, Analizy-Syntezy, nr 30, Warszawa: Departament Bezpieczestwa Midzynarodowego Ministerstwo Obrony Narodowej 1996, s. 5-20. 9 Strategia bezpieczestwa Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa, 4 stycznia 2000 r., Zbir Dokumentw, nr 1/2000. Patrz te S. Koziej, Ewolucja polskiej strategii obronnoci, s. 473-476. 10 Strategia bezpieczestwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa, 22 lipca 2003 r., [www.msz.gov.pl].
6

- 113 -

Wojska Polskiego. Obu procesom towarzyszyo polityczne przesuwanie si Polski na Zachd12. Przeomem w dziedzinie bezpieczestwa militarnego byo przystpienie naszego kraju do NATO w 1999 r.13 W latach 1990 - 2009 strategie bezpieczestwa pastwa i jego obrony ulegy gbokim przemianom, podobnie jak Wojsko Polskie, przechodzce w tym okresie ewolucj od typowej dla Ukadu Warszawskiego masowej armii inwazyjnej, poprzez armi obronn, opart na powszechnym obowizku suby wojskowej14 z rozwijan koncepcj obrony terytorialnej15, a po nieliczn zawodow-ochotnicz armi ekspedycyjn. Opisanie skutkw tej ewolucji w postaci stanu Si Zbrojnych RP po podjciu strategicznej decyzji o ich uzawodowieniu jest celem zasadniczym stawianym sobie przeze mnie w ramach niniejszej analizy. Samorozwizanie sejmu na mocy Uchway z 7 wrzenia 2007 r., bdce jego skutkiem wybory parlamentarne w Polsce z 21 padziernika 2007 r. i powoanie pierwszego gabinetu Donalda Tuska (16 listopada 2007 r.) stanowiy kontekst ogoszenia Strategii bezpieczestwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 13 listopada 2007 r. Dokument ten powstawa zatem jeszcze w trakcie dziaania poprzedniego rzdu, finalizowany by w warunkach kryzysu parlamentarnego, a ogoszony ju po przegranych przez PiS wyborach. By wic deklaracj wizji polityki bezpieczestwa ustpujcego gabinetu16. W przyjtej wwczas Strategii czytamy, e W pierwszej dekadzie nowego stulecia Rzeczpospolita Polska jest krajem bezpiecznym [] (jednak P..G) w yciu [] nic nie jest dane raz na zawsze, a Porzdek midzynarodowy nie jest zastyg, niewzruszon form. Wobec czonkostwa Polski w NATO i w Unii Europejskiej podkrelano spjno przyjmowanej Strategii pol-

O ewolucji polskiej doktryny i strategii bezpieczestwa narodowego i obronnoci w latach 1990 - 2009 patrz P. urawski vel Grajewski, Bezpieczestwo midzynarodowe. Wymiar militarny, Warszawa 2012, s. 409-425. 12 O pocztkowym decydujcym etapie tego procesu patrz J. Strzelczyk, Ucieczka ze Wschodu. Rosja w polskiej polityce 1989 - 1993, Warszawa, 2002, ss. 487. 13 Szerzej o procesie przystpienia Polski do NATO i skutkach tego faktu patrz R. Kuniar, Polityka bezpieczestwa w polskiej polityce zagranicznej [w:] R. Kuniar [red.], Polska polityka bezpieczestwa 1989 - 2000, Warszawa 2001, s. 91-121 oraz R. Kupiecki, Kierunek atlantycki w polskiej polityce zagranicznej po 1989 r. [w:] R. Kuniar [red.], Polska polityka bezpieczestwa 1989 - 2000, s. 271-327; idem, Czonkostwo w NATO w polskiej polityce zagranicznej [w:] R. Kuniar, K. Szczepanik [red.], Polityka zagraniczna RP 1989 - 2002, Warszawa 2002, s. 99-124 oraz idem, Od Londynu do Waszyngtonu. NATO w latach dziewidziesitych, Warszawa 1998, s. 224-246. Por. O. Osica, M. Zaborowski [red.], Nowy czonek starego sojuszu. Polska jako nowy aktor w euroatlantyckiej polityce bezpieczestwa, Warszawa 2002, ss. 278. 14 O powszechnej obronie narodowej zob. Bezpieczestwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, R. Jakubczak i J. Flis [red.], Warszawa 2006, s. 227-245. Por. W. Kitler, Obrona narodowa w wybranych pastwach demokratycznych, Warszawa 2001, s. 164. 15 Szerzej na temat koncepcji wojsk obrony terytorialnej w systemie obrony Polski zob. R. Jakubczak, J. Marczak, Obrona terytorialna Polski na progu XXI w., Warszawa 1998, s. 59-213. Por. Bezpieczestwo narodowe Polski w XXI wieku, s. 296-304. 16 W kolejnym okresie ukazaa si Biaa Ksiga Bezpieczestwa Narodowego.
11

- 114 -

skiej z Koncepcj Strategiczn NATO z kwietnia 199917 r. i z Europejsk Strategi Bezpieczestwa18 z grudnia 2003 r.19 Twrcy Strategii z 2007 r. okrelili Polsk jako graniczne pastwo Sojuszu Pnocnoatlantyckiego i Unii Europejskiej, posiadajce znaczcy potencja demograficzny i terytorium o istotnym znaczeniu strategicznym. Za filar bezpieczestwa midzynarodowego uznali NATO i Stany Zjednoczone. Dostrzegajc sabnicie pozycji Waszyngtonu w wiecie, deklarowali mimo to w imieniu Polski wol zabiegania o siln obecno polityczn i militarn Stanw Zjednoczonych w Europie. Wskazali te na intensywne starania Rosji o umocnienie jej pozycji midzynarodowej, zwracajc uwag, e w dziaaniach Federacji Rosyjskiej zacienianiu jej wizw z wybranymi pastwami zachodnimi towarzyszy dyskryminacja niektrych czonkw Unii Europejskiej i NATO. Za zjawiska niekorzystne dla bezpieczestwa RP uznali take napicie na Bliskim Wschodzie, nuklearne ambicje Iranu, zagroenie terrorystyczne i fundamentalizm muzumaski20. Terroryzm midzynarodowy opisano w Strategii jako zagroenie dwuwymiarowe tzn. istniejce w wymiarze zewntrznym w obszarze odpowiedzialnoci Polskich Kontyngentw Wojskowych (PKW) w misjach zagranicznych oraz w wymiarze wewntrznym tj. moliwego odwetu organizacji terrorystycznych, skierowanemu przeciw Polsce, a zwizanemu z udziaem PKW w misjach zagranicznych. Za osobny problem uznano bezpieczestwo cyberprzestrzeni. W warunkach jesieni 2007 r. by to niewtpliwy lad wraenia, jakie na twrcach Strategii zrobi atak hakerw rosyjskich na estoskie instytucje rzdowe21, dokonany w ramach tzw. rosyjsko-estoskiej wojny o pomnik brzowego onierza w maju 2007 r.22 Autorzy Strategii wpisywali w ten sposb Polsk w wieo wwczas wypracowywan polityk NATO w tym wzgldzie. Sojusz Pnocnoatlantycki, pod wpywem wzmiankowanego incydentu rosyjsko-estoskiego, uzna cyberprzestrze za teatr dziaa militarnych objtych jego odpowiedzialnoci na rwni z ziemi, wod, powietrzem i przestrzeni kosmiczn. Podstaw rozcignicia solidarnoci sojusz-

The Alliance's Strategic Concept, 24 Apr. 1999, North Atlantic Treaty Organization, Official texts, [www.nato.int]. 18 A Secure Europe in a Better World European Security Strategy, Brussels, 12/12/2003, Europa, Summaries of EU Legislation, [www.consilium.europa.eu]. 19 Strategia bezpieczestwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2007, s. 3. 20 Ibidem, s. 6 i 13. 21 Szerzej patrz M. Terlikowski, Ataki elektroniczne na Estoni. Implikacje dla bezpieczestwa midzynarodowego i Polski, Polski Przegld Dyplomatyczny 2007, t. 7, nr 4 (38), s. 53-74. 22 Szerzej patrz Russias Involvement in the Tallinn Disturbances, International Centre for Defence Studies in Tallinn, [www.english.eesti.pl]. Por. P. Torsti, Why do History Politics Matter? The Case of the Estonian Bronze Soldier. The Cold War and the Politics of History, Helsinki 2008, s. 19-35 oraz W. Konoczuk, Konflikt estosko-rosyjski z pomnikiem onierza z Brzu w tle, Tydzie na Wschodzie. Biuletyn Analityczny OSW. Rosja, Kaukaz, Azja Centralna 2007, nr 9, s. 2-3.
17

- 115 -

niczej na cyberprzestrze sta si artyku 40 Deklaracji lizboskiej23, przyjtej na szczycie NATO w stolicy Portugalii 20 listopada 2010 r. Byo to potwierdzenie decyzji z 14 maja 2008 r. o utworzeniu w Tallinnie natowskiego Centrum Doskonalenia Obrony przed Cyberatakami (NATO Cooperative Cyber Defence Centre of Excellence)24. Twrcy polskiej Strategii z 2007 r. nie mogli jeszcze zna tych faktw, ale wskazanie przez nich na znaczenie bezpieczestwa cybernetycznego dobrze wiadczy o ich zdolnociach analitycznych, pozwalajcych Polsce na antycypowanie, a by moe take inspirowanie zgodnych z tymi pogldami posuni Sojuszu. Szczegln uwag w Strategii powicono rozwojowi przemysu obronnego i wsppracy midzynarodowej w zakresie technologii wojskowej. Podkrelano znaczenie bezpieczestwa informatycznego i systemw cznoci, deklarujc wspprac w ramach NATO na rzecz ich ochrony. Take w tym fakcie mona doszukiwa si bezporedniego skutku wspomnianego wyej cybernetycznego ataku hakerw rosyjskich na rzdowy system informatyczny Estonii. Grob zaamania si procesu integracji europejskiej i powrotu pastw do polityk narodowych, ambicj traktowania Unii Europejskiej jako przeciwwagi dla Stanw Zjednoczonych25, niezdolno Brukseli do prowadzenia wsplnych polityk, osabianie wizi transatlantyckich i wzrost tendencji autorytarnych w ssiedztwie Polski uznano za zagroenia polityczne o znaczeniu strategicznym. Ich wystpienie, jak zauwaono, mogoby skutkowa gronymi przemianami w rodowisku midzynarodowym Polski. Zwaywszy, e analizowany tekst powstawa przed kryzysem strefy euro, wykaz ten wiadczy o godnej uznania przenikliwoci twrcw Strategii. Kryzys w bowiem istotnie zagrozi spoistoci politycznej Unii Europejskiej i podnis gr interesw narodowych jej pastw czonkowskich do niespotykanej wczeniej skali26. Kaukaz, Naddniestrze i w mniejszym zakresie Bakany uznano za regiony posiadajce potencja destabilizujcy (wojna rosyjsko-gruziska z 2008 r. potwierdzia t diagnoz co do pierwszego z wymienionych obszarw). Uni Europejsk

Summit Declaration. Issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Lisbon, 20 Nov. 2010, North Atlantic Treaty Organization, Homepage, e-Library, Official texts, PRESS RELEASE PR/CP(2010)0155, s. 10, [www.nato.int]. 24 Centrum Doskonalenia Obrony przed Cyberatakami w Tallinie, BEST OSW 2008, nr 18 (52), s. 5. O Centrum i jego dziaalnoci szerzej zob. CCD COE, NATO Cooperative Cyber Defence Centre of Excellence, Tallinn, Estonia, [www.ccdcoe.org] oraz Defending against cyber attaks, North Atlantic Treaty Organization, [www.nato.int]. 25 O znaczeniu tej tendencji dla Polski szerzej patrz P. urawski vel Grajewski, Czy Unia Europejska moe/powinna mie spjn polityk wobec USA? [w:] J. Kloczkowski [red.], Polska w grze midzynarodowej. Geopolityka i sprawy wewntrzne, Krakw 2010, s. 91-133. 26 Szerzej patrz P. urawski vel Grajewski, Wpyw kryzysu w strefie euro na Wspln Polityk Zagraniczn i Bezpieczestwa oraz Wspln Polityk Bezpieczestwa i Obrony Unii Europejskiej. Ocena przydatnoci instrumentarium unijnego z punktu widzenia jego uytecznoci jako narzdzia polskiej polityki zagranicznej, Analizy Natoliskie, 5 (57) 2012, ss. 80, [www.natolin.edu.pl] oraz idem, Ewolucja Unii Europejskiej w warunkach kryzysu finansw strefy euro agonia czy przesilenie? [w:] J. Kloczkowski, O. Krutlek i A. Woek [red.], Kryzys Unii Europejskiej. Polska i czeska perspektywa, Krakw 2012, s. 46-120.
- 116 -

23 Lisbon

i budowan w jej ramach Europejsk Polityk Bezpieczestwa i Obrony (obecnie Wsplna Polityka Bezpieczestwa i Obrony) oraz wspprac regionaln (Grupa Wyszehradzka27) i ONZ okrelono za jako wane instrumenty budowy bezpieczestwa Polski28. To ostatnie sformuowanie, jak mona sdzi, wynikao jednak nie tyle z realnej oceny sytuacji i wagi wspomnianych struktur, co z wymogw poprawnoci politycznej publicznie ogaszanego dokumentu. W zakresie bezpieczestwa militarnego za gwne zadanie pastwa i wojska uznano obron niepodlegoci i terytorium RP, co byo kontynuacj dotychczasowej praktyki odnonie do celw deklarowanych w poprzednich dokumentach koncepcyjnych tego typu, przyjmowanych po 1989 r. Analiza treci Strategii z 2007 r. pozwala na postawienie wniosku, i polska polityka obronna ma charakter koalicyjny. Za jej filar uznawana jest zasada solidarnoci pastw czonkowskich NATO i potencja obronny Sojuszu, odstraszajcy ewentualnych agresorw. Wrd polskich elit odpowiedzialnych za polityk obronn pastwa dominuje przekonanie o maym prawdopodobiestwie wybuchu wielkiej wojny, a wikszym konfliktw regionalnych i lokalnych, w ktrych Polska nie bdzie bezporednio zaangaowana. Skutkiem przyjcia takiego pogldu jest zaoenie, e udzia Wojska Polskiego w operacjach militarnych moe wynika raczej z realizacji zasady kolektywnej obrony w ramach artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego, ni z koniecznoci odpierania najazdu na Polsk. W tej sytuacji Warunkami powodzenia operacji wojskowych bdzie [] uycie [] si zbrojnych, wyposaonych w nowoczeniejszy sprzt techniczny od sprztu przeciwnika29. Nie jest to napisane wprost, ale z tezy tej logicznie wynika wniosek, i wrd trzech gwnych zdolnoci wojskowych wymaganych od pastw czonkowskich NATO: (1) wsparcia zaatakowanego sojusznika wasnymi siami zbrojnymi; (2) utrzymania si zaatakowanego do czasu nadejcia posikw; (3) wystpienia w roli pastwa gospodarza (hosting nation) tzn. przyjcia na swoje terytorium wsparcia wojsk sojusznikw Polska za priorytetow uznaje de facto zdolno pierwsz. Kci si to wprawdzie z licznymi deklaracjami rzdzcych politykw oraz z dalsz treci Strategii, ale odpowiada rzeczywistemu kierunkowi inwestycji wojskowych i reformom struktur armii. Autorzy Strategii za zasadniczy element obrony narodowej uznali Wojsko Polskie, a za jego podstawowe zadanie obron pastwa (samodzielnie i w ramach NATO) oraz gotowo do wypenienia zada sojuszniczych zgodnie z artykuem 5 traktatu waszyngtoskiego. Zaoyli te udzia WP w wielonarodowych misjach midzysojuszniczych o charakterze asymetrycznym (np. antyterrorystycznym) w ramach NATO, Unii Europejskiej lub koalicji ad hoc oraz w operacjach reagowa-

O wsppracy wojskowej Polski z Czechami, Sowacj i Wgrami zob. W. Malendowski, Polityka bezpieczestwa RP. Uwarunkowania strategia kierunki dziaania, Pozna, 1998, s. 133-151. 28 Strategia bezpieczestwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2007, s. 10-12. 29 Ibidem, s. 15.
27

- 117 -

nia kryzysowego NATO, Unii Europejskiej i ONZ. Odrbny zestaw zada dla Si Zbrojnymi RP, okrelony w tekcie Strategii, dotyczy zapewnienia bezpieczestwa wewntrznego, ochrony kontrwywiadowczej, wspierania aparatu pastwa w warunkach klsk ywioowych, skae, oczyszczania terenu z materiaw wybuchowych, operacji ratowniczo-poszukiwawczych itp. Zgodnie z planami zawartymi w Strategii zakadano dalsz modernizacj wyposaenia i systemw dowodzenia Wojska Polskiego oraz zwikszenie mobilnoci wojsk i stopnia ich profesjonalizacji. Na uwag zasuguje fakt, e zdecydowanie odcinano si od kontynuowania tendencji do redukcji liczebnej Si Zbrojnych, prowadzonej dotd wytrwale od 1989 r. Dalsze zmniejszanie iloci onierzy i sprztu na wyposaeniu WP uznano bowiem za ryzykowne dla bezpieczestwa narodowego. Konstatacji tej trudno odmwi susznoci. Rzeczpospolita Polska po 2008 r. osigna niespotykany w innych krajach stopie demilitaryzacji spoeczestwa, mierzony procentem obywateli, ktrzy w razie koniecznoci obrony pastwa mogliby by powoani do wojska. Istniej, naturalnie, przeszkoleni rezerwici ujci w ewidencji wojskowej, ale wobec braku szkolenia kolejnych rocznikw po 2008 r. i niepenym wykorzystaniu limitw wciele w kilku latach poprzednich, liczba rezerwistw gwatownie si kurczy, a liczba rezerwistw pierwszej kategorii (tzn. takich, ktrzy odbyli szkolenie nie dawniej ni 5 lat temu) w 2013 r. ograniczona zostanie do byych onierzy zawodowych, ktrzy w ostatnich piciu latach porzucili sub wojskow. W rezultacie, majc 38,4 mln ludnoci, Polska bdzie w stanie powoa pod bro teoretycznie ok. 102 - 110 tys. onierzy. W praktyce, wskutek uzawodowienia armii, liczba sucych w niej onierzy spada po 2008 r. o ok. 25 procent, a stany osobowe w latach 2011 - 2012 wahay si midzy 98,5 a 97,7 tys., z czego w wojskach ldowych zaledwie 45,7 tys. Wiele do yczenia pozostawia ukompletowanie poszczeglnych jednostek w stosunku do ich teoretycznych stanw etatowych30. W sumie daje to drastycznie niski stosunek ilociowy obywateli mobilizowanych do zbrojnej obrony kraju na wypadek wojny do cakowitej liczby ludnoci, ktry w wypadku Rzeczypospolitej wynosi zaledwie 0,27 procent. Niszy wskanik w tym zakresie osigny jedynie Czechy i Luksemburg. To drugie pastwo, jak wiadomo, pooone jest w centrum NATO i Unii Europejskiej, a z uwagi na swoje niewielkie rozmiary nie ma warunkw do tworzenia istotnego potencjau wojskowego. Nasi ssiedzi z poudnia natomiast mog by, odmiennie ni kresowa dla NATO i Unii Europejskiej Polska, uznani za rodzaj duego Luksemburga, gdy wszyscy ssiedzi Republiki Czeskiej nale do Unii Europejskiej, a z wyjtkiem Austrii, wszyscy s take
30 Najgorzej pod tym wzgldem przedstawia si sytuacja w 34. Brygadzie Kawalerii Pancernej z agania (53 procent stanw, w tym 22 procent szeregowych) oraz w 5. puku artylerii z Sulechowa (56 procent stanw, w tym 37 procent szeregowych). Najlepiej ukompletowana jednostka WP 18. batalion powietrznodesantowy z Bielska-Biaej mia 87 procent stanw, w tym 90 procent szeregowych. Stan profesjonalizacji Si Zbrojnych na przykadzie wybranych jednostek wojskowych. Informacja o wynikach kontroli, Najwysza Izba Kontroli, KOB-410105-00/2010, Nr ewid. 173/2011/P10/086/KON, Warszawa 2010, s. 21.

- 118 -

czonkami NATO. Pastwa naszego krgu cywilizacyjnego, ktre powanie traktuj funkcje obronne swych armii (od nalecej do starego Zachodu Finlandii, po yjcy de facto na linii frontu Izrael) maj w wskanik kilkakrotnie wikszy. rednia dla pastw naszego krgu cywilizacyjnego wynosi 1,66 procent. W tej sytuacji fakt, e planowana wojenna wydolno mobilizacyjna Polski jest szeciokrotnie nisza od przecitnej w tej grupie krajw, zmusza do uznania stanu obronnoci Rzeczypospolitej za wysoce niepokojcy. Sytuacj pogarsza na dodatek struktura osobowa Si Zbrojnych RP. W dniu 30 kwietnia 2011 r. w Wojsku Polskim suyo bowiem 20 943 oficerw (21 procent), 38 610 podoficerw (40 procent), 35 849 szeregowych zawodowych i nadterminowych (37 procent) i 2312 kandydatw na onierzy zawodowych (2 procent)31. Dowdcy (oficerowie i podoficerowie) stanowi zatem a 61 procent onierzy suby czynnej, grujc tym samym znacznie nad liczb szeregowcw. Byoby to uzasadnione w armii opartej na poborze, majcej w razie mobilizacji wchon rzesze szeregowych rezerwistw. W armii zawodowej struktura ta ma jednak charakter wrcz groteskowy. Jedynym plusem uzawodowienia jest wic, jak dotd, korzystna zmiana proporcji midzy siami walczcymi i zabezpieczajcymi z 66:34 na 76:24. W Strategii w odniesieniu do rodzajw Si Zbrojnych RP (Wojska Ldowe, Siy Powietrzne, Marynarka Wojenna, Wojska Specjalne, Inspektorat Wsparcia SZ) w sposb wyrniajcy podkrelano znaczenie Wojsk Specjalnych, szczeglnie przydatnych w walce z terroryzmem i uytecznych we wsppracy midzysojuszniczej32. W dokumencie tym znalaz si te po raz pierwszy zapis o utworzeniu Narodowych Si Rezerwowych, przygotowanych do realizacji zada w okresie stanw nadzwyczajnych i stwarzajcych moliwo zwielokrotnienia potencjau obronnego pastwa33. Strategia bezpieczestwa narodowego Polski z 2007 r. jest dokumentem caociowym, jawnym i std si rzeczy dosy oglnym. W wymiarze militarnym jej cennym uzupenieniem jest zatem przyjta ju po zmianie rzdu w Polsce Strategia obronnoci Rzeczypospolitej Polskiej z 2009 r.34, bdca strategi sektorow do Strategii bezpieczestwa z 2007 r. Strategia obronnoci formalnie okrela rol si zbrojnych w polityce bezpieczestwa pastwa polskiego35. Twrcy tego dokumentu promuj tez o mocnej pozycji

Ibidem, s. 20. Szerzej o znaczeniu Wojsk Specjalnych w systemie obrony pastwa w Polsce zob. Bezpieczestwo narodowe Polski w XXI wieku, s. 308-313. 33 Strategia bezpieczestwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2007, s. 25. 34 Strategia obronnoci Rzeczypospolitej Polskiej. Strategia sektorowa do Strategii Bezpieczestwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2009, s. 34. 35 Na temat ewolucji roli WP w polityce Polski w ostatnich 20 latach zob. B. Balcerowicz, Siy zbrojne w polskiej polityce bezpieczestwa [w:] R. Kuniar [red.], Polska polityka bezpieczestwa 1989 - 2000, Warszawa 2001, s. 492-524. O roli wojska w systemie obronnym Polski zob. te Bezpieczestwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, R. Jakubczak i J. Flis [red.], Warszawa 2006, s. 257-337.
31 32

- 119 -

Polski w NATO i w Unii Europejskiej. Czonkostwo Rzeczypospolitej w obu tych organizacjach oraz partnerstwo ze Stanami Zjednoczonymi uznaj za kluczowe dla bezpieczestwa naszego kraju. Podobnie jak w Strategii bezpieczestwa z 2007 r., take w omawianym dokumencie sektorowym przyjmowana jest teza o niskim prawdopodobiestwie wybuchu wielkiej wojny i wikszym konfliktw lokalnych. Warte odnotowania jest zwrcenie uwagi przez autorw Strategii obronnoci na zmiany w przebiegu konfliktu zbrojnego skrcenie fazy dziaa stricte bojowych i wyduenie pokonfliktowego etapu dziaa stabilizacyjnych i odbudowy. Obserwacja ta w sposb jednoznaczny wiadczy o dominacji w polskim planowaniu wojskowym mylenia kategoriami midzysojuszniczych misji ekspedycyjnych, a nie obrony terytorium pastwa. W dokumencie podkrela si ponadto w sposb nader oglny wpyw globalizacji na rodowisko bezpieczestwa midzynarodowego i zagroenia asymetryczne pynce ze strony aktorw pozapastwowych. Dosy konkretny charakter ma natomiast fragment powicony czynnikom bezporednio wpywajcym na bezpieczestwo Polski. Za takowe uznano bowiem sytuacj na Biaorusi, Ukrainie i w Rosji oraz polityk tej ostatniej. Obron pastwa i udzia w obronie sojusznikw uznano za gwne zadanie Wojska Polskiego, dla sprostania ktremu realizowany jest proces transformacji Si Zbrojnych RP, obejmujcy ich profesjonalizacj i modernizacj techniczn. Autorzy Strategii obronnoci przyjmuj, e W przypadku, gdy rozwj kryzysu zmierza bdzie nieuchronnie do konfrontacji zbrojnej, na wniosek wadz narodowych zostan rozwinite na terytorium Polski Sojusznicze Siy Wzmocnienia36. W myl zaoe zawartych w owym dokumencie Siy Zbrojne RP, w zalenoci od sytuacji, maj zapewni: W czasie pokoju integralno terytorialn oraz nienaruszalno granic, ochron i obron przestrzeni powietrznej kraju, stanowice bezwzgldny priorytet; sprawne przejcie do realizacji zada w wypadku konfliktu zbrojnego; moliwo zaangaowania w operacje midzynarodowe zgodnie z podjtymi zobowizaniami; W razie konfliktu zbrojnego o maej skali obron pastwa utrzymywanym w czasie pokoju potencjaem obronnym, na jednym kierunku operacyjnym; W razie konfliktu zbrojnego o duej skali rozwinicie strategiczne caoci si i utrzymanie strategicznie wanych obszarw pastwa, przyjcie na terytorium pastwa Sojuszniczych Si Wzmocnienia i udzia w strategicznej sojuszniczej

36

Ibidem, s. 12. Wojsko Polskie ma posiada gotowo do realizacji trzech rodzajw misji: zagwarantowanie obrony pastwa i przeciwstawienia si agresji; udzia w procesie stabilizacji sytuacji midzynarodowej oraz w operacjach reagowania kryzysowego i humanitarnych; wspieranie bezpieczestwa wewntrznego i pomoc spoeczestwu. Ibidem, s. 16.
- 120 -

operacji obronnej w celu stworzenia warunkw do politycznego rozwizania konfliktu zgodnie z polsk racj stanu; Prowadzenie dziaa antyterrorystycznych, przeciwdziaania asymetrycznym i niemilitarnym zagroeniom oraz zada realizowanych w sytuacjach kryzysowych w ramach wsparcia dziaa wadz cywilnych37. Wedug autorw Strategii obronnoci prowadzenie operacji w obronie terytorium Polski wyklucza jednoczesny udzia Wojska Polskiego w misjach reagowania kryzysowego poza jej granicami. Wobec, jak wskazano wyej, uznawania przez polskie gremia kierownicze niewielkiego prawdopodobiestwa stanicia RP w obliczu koniecznoci toczenia wielkiej wojny obronnej, uczestniczenie kontyngentw polskich si zbrojnych w zagranicznych misjach midzysojuszniczych pozostaje jednak jednym z gwnych przewidywanych zada Wojska Polskiego. Wynika std konieczno rozwijania zdolnoci do przerzutu wojsk (w skali brygady) i zapewnienia ich interoperacyjnoci w stosunku do si sojuszniczych. Strategia obronnoci z 2009 r. jest pierwszym dokumentem koncepcyjnym opracowanym przez struktury pastwa polskiego, ktry nie zawiera odniesie do powszechnego obowizku obrony Rzeczypospolitej. Nie przewiduje si w niej koniecznoci samodzielnej obrony kraju w razie braku wsparcia ze strony sojusznikw. Dokument nie zawiera adnej wzmianki o moliwoci przywrcenia zawieszonego poboru i szkolenia wojskowego obywateli. Wie si to zapewne z zasadniczym zaoeniem caej koncepcji wspomnianym ju uznaniem scenariusza wielkiej wojny obronnej za nieprawdopodobny. To z tego wanie zaoenia wynikaa wdroona w 2009 r. decyzja o zawieszeniu poboru i o budowie armii nastawionej na rozwj zdolnoci ekspedycyjnych. Ten model si zbrojnych ma za by instrumentem tworzenia silnej pozycji Polski w systemie sojuszniczym, budowanej poprzez aktywny udzia kontyngentw Wojska Polskiego w misjach zagranicznych. Praktycznym podsumowaniem obu opisanych powyej strategii s wycignite z nich wnioski przeoone na jzyk planowania sztabowego w planie przeprowadzenia Strategicznej Operacji Obronnej (SOO) tzn. planie przygotowywanym na wypadek wystpienia konfliktu o duej skali, w ramach ktrego nieprzyjaciel dyby do naruszenia integralnoci terytorialnej Rzeczypospolitej poprzez zagarnicie duej czci lub caoci jej terytorium. Plan ten jest jednak dokumentem tajnym. O jego zawartoci moemy wnioskowa jedynie na podstawie towarzyszcych mu dokumentw jawnych, w tym obu strategii bdcych przedmiotem niniejszych rozwaa, jak te na bazie planw rozwoju si zbrojnych oraz szeregu instrukcji i regulaminw zawartych w publikacjach Akademii Obrony Narodowej. Wnioski odnonie do planu SOO nie napawaj optymizmem. Przyjto w nim, e przeciwnikiem Polski w ewentualnym starciu na wielk skal bdzie najprawdopodobniej Rosja. Jest to zaoenie suszne, ale jednoczesne uznanie, i w tej sytua-

37

Ibidem, s. 17.
- 121 -

cji terytoria Litwy, Biaorusi i Ukrainy pozostan operacyjnie martwe, jest wybitnie mao prawdopodobne. Przecz temu dowiadczenia rosyjsko-biaoruskich manewrw organizowanych we wrzeniu 2009 r. na obszarze od Murmaska do Brzecia, w tym w Leningradzkim Okrgu Wojskowym (sic!38), w obwodzie kaliningradzkim, na Biaorusi i u wejcia do Zatoki Gdaskiej. Manewry te, pod kryptonimem Zapad 2009 i adoga, objy ok. 30 tys. onierzy, ktrzy wiczyli tumienie polskiego powstania na Grodzieszczynie oraz odparcie ataku na Gazocig Pnocny. Symulowano wwczas rosyjski atak jdrowy i konwencjonalny na Polsk oraz zajcie pastw batyckich z Finlandi wcznie39. Kolejnym nad wyraz optymistycznym zaoeniem jest uznanie, e wojska naszych sojusznikw z NATO nadejd nam z odsiecz w cigu 14 dni. George Friedman (prezes i zaoyciel prywatnej instytucji analityczno-wywiadowczej Stratfor) w wywiadzie udzielonym Rzeczpospolitej (25 wrzenia 2012) stwierdzi natomiast, e z amerykaskiego punktu widzenia wane jest to, by Polska moga si obroni przez trzy miesice sama40. Regulaminowy pas obrony brygady wynosi 5 - 6 km. Maksymalnie zadania obronne jednostce taktycznej tej wielkoci mona za przydzieli w pasie o szerokoci 10 km. Tymczasem w wiczeniach prowadzonych przez WP trenuje si dziaania tego typu w pasie 100 km. Oznacza to de facto, i planowane dziaania nie maj charakteru obronnego, a jedynie opniajcy. Przy obecnej liczebnoci WP byoby ono bowiem w stanie broni jedynie ok. 10 - 15 procent naszej wschodniej granicy. W efekcie w razie natarcia z pnocnego wschodu, przy istniejcej dysproporcji si operacyjnych, ktre mogyby by uyte odpowiednio do obrony Polski i do najazdu na ni, wynoszcej 14:85, eksperci przewiduj upadek Warszawy w sidmym dniu walk, a zajcie 2/3 terytorium kraju pod koniec drugiego tygodnia kampanii41. Ewolucja Wojska Polskiego ku armii zawodowej Koniec zimnej wojny doprowadzi do redukcji si zbrojnych wszystkich pastw europejskich, konsumujcych w ten sposb tzw. rent pokojow, czyli przekierowujcych rodki budetowe z wydatkw obronnych na inne cele. Proces ten,

Mimo zmiany nazwy Leningrad na Sankt Petersburg Leningradzki Okrg Wojskowy zachowa nazw z czasw sowieckich a do 2010 r., kiedy to w wyniku zmian sta si elementem Zachodniego Okrgu Wojskowego. 39 A. Wilk, Rosja wiczy wojn na zachodzie, Tydzie na Wschodzie, nr 33 (108), 30.09.2009, s. 2-4. Por. J. Bielecki, NATO ma si zaj rosyjskimi manewrami, Dziennik Gazeta Prawna, nr 221 (2597), 12.11.2009, s. A2. Patrz te Z. Dbrowska, Draliwe manewry, Ibidem oraz M. Szymaniak, W. Lorenz, Polska do NATO: boimy si Rosji, Rzeczpospolita nr 265 (8471), 12.11.2009, s. A11. 40 G. Friedman, Polska musi broni si sama, Rzeczpospolita, nr 235 (9345), 26.09.2012, s. A12. 41 G. Kwaniak, Analiza sytuacji w zakresie bezpieczestwa militarnego RP, Fundacja Republikaska, Zesp ds. Bezpieczestwa Militarnego, Warszawa 2012, (maszynopis w posiadaniu autora), s. 14.
38

- 122 -

oczywicie. nie omin take Polski. Wojsko Polskie w latach 1989 - 2012 przeszo zatem powan redukcj ilociow. Do 2009 r. bya ona wynikiem planowej polityki pastwa. W ostatnich latach ubytki z szeregw wi si natomiast z niedostateczn atrakcyjnoci zawodowej suby wojskowej i odejciami z armii zniechconych do niej onierzy. U zarania procesu redukcji liczebnej Wojska Polskiego w pocztkach lat dziewidziesitych ubiegego wieku uznano, e jest ona posuniciem koniecznym i uzasadnionym. Dostosowane do potrzeb sowieckiej polityki imperialnej rozdte zbrojenia w czasach PRL powanie obciay bowiem budet pastwa. Pocztkowo ramy prawne ograniczeniu zbroje w skali midzynarodowej, w tym take i zbroje polskich, naday porozumienia o konwencjonalnych siach zbrojnych w Europie CFE (19 listopada 1990), w ktrym okrelono limity sprztu i dotyczcy personelu wojskowego CFE1A (10 lipca 1992). Znaczenie tych ukadw byo zmienne w czasie, podlegao rozmaitym perturbacjom politycznym, a ostatecznie zaniko po wypowiedzeniu ich przez Rosj w czerwcu 2007 r. Stanowiy one jednak wart odnotowania punkt startowy i kontekst zmniejszenia liczebnoci Wojska Polskiego, zarwno co do iloci sucych w nim onierzy, jak i ich wyposaenia (przede wszystkim w zakresie sprztu pancernego w wypadku Polski limity dla lotnictwa np. migowcw, ustalone w ramach CFE, byy bowiem okrelone powyej realnie istniejcych stanw)42. Zaoeniem towarzyszcym zmniejszaniu liczebnoci si zbrojnych byo te przewiadczenie, e redukcji stanw osobowych WP towarzyszy bdzie modernizacja jego sprztu, finansowana m.in. przez oszczdnoci w kosztach wegetatywnych armii. Skala modernizacji okazaa si jednak stosunkowo niewielka, za skala redukcji wprost przeciwnie. Rezygnacja z poboru i przejcie do modelu armii zawodowej nastpiy na podstawie decyzji rzdu z 5 sierpnia 2008 r. o przyjciu Programu profesjonalizacji Si Zbrojnych RP na lata 2008 - 201043. Postanowienie to wdroono do wrzenia 2009 r., kiedy to koszary opucili ostatni onierze penicy obowizkow zasadnicz sub wojskow. Odtd istniej trzy rodzaje suby w Wojsku Polskim: bezterminowa (staa) zawodowa suba wojskowa i suba kontraktowa (czynna i w rezerwie), na kontraktach nie duszych ni 12 lat, z moliwoci przejcia do zawodowej suby staej. Plany rozwoju Si Zbrojnych RP okrelone zostay w Strategicznym

Szerzej patrz P. urawski vel Grajewski, Traktat CFE a bezpieczestwo Polski [w:] J. Czaputowicz [red.], Bezpieczestwo Europejskie koncepcje, instytucje, implikacje dla Polski, Warszawa 1997, s. 239-263. Por. idem, Bezpieczestwo midzynarodowe. Wymiar militarny, Warszawa 2012, s. 348-361. Patrz te Z. Lachowski, Kontrola zbroje konwencjonalnych w Europie [w:] A.D. Rotfeld [red.], Kontrola zbroje, rozbrojenie u progu XXI wieku, Warszawa 2002, s. 31-75; A. Kobieracki, Z. Lachowski, J.M. Nowak, Midzy rwnowag si a bezpieczestwem kooperatywnym w Europie, Warszawa 1999, ss. 84; E. Firlej, Z. Jopek, Traktat o konwencjonalnych siach w Europie. (Stan i perspektywy), Warszawa - Toru 1996, ss. 43 oraz T. Kapuniak, Traktat o rozbrojeniu konwencjonalnym w Europie jako midzynarodowy reim bezpieczestwa, Toru 2005, ss. 117. 43 Program profesjonalizacji Si Zbrojnych RP na lata 2008 - 2010, [www.premier.gov.pl].
42

- 123 -

Przegldzie Obronnym z kwietnia 2011 r.44 i Programie rozwoju Si Zbrojnych RP w latach 2009 - 201845. Siy Zbrojne RP dziel si na wojska operacyjne (przeznaczone do prowadzenia dziaa w kraju i zagranic w ramach NATO oraz organizacji bezpieczestwa midzynarodowego lub koalicji ad hoc) i wojska wsparcia (przeznaczone do wspierania wojsk operacyjnych i wykonywania zada obronnych na terytorium kraju we wspdziaaniu z pozamilitarnymi elementami Systemu Obrony Pastwa SOP). Cz si wsparcia operujcych w strefie bezporednich dziaa na terenie kraju w szczeglnych sytuacjach moe by czasowo podporzdkowana dowdztwom sojuszniczym i koalicyjnym46. Odrbn kategori onierzy, ale nie wojsk, stanowi Narodowe Siy Rezerwowe (NSR)47, gdy odmiennie ni np. amerykaska Gwardia Narodowa, nie tworz one osobnych formacji, a sucy w nich rezerwici obejmuj stanowiska w jednostkach obu wymienionych czci Si Zbrojnych RP. W myl przyjtych zaoe Wojsko Polskie ma liczy 100 tys. onierzy w siach regularnych i 20 tys. w Narodowych Siach Rezerwowych. Stosunek jednostek operacyjnych do zabezpieczajcych ma wynie 60:40, co ma poprawi moliwoci bojowe armii. Formalnie na obronno ma by przeznaczane 1,95 procent PKB. Faktycznie jednak budetu w tym zakresie nigdy nie wykonano. Powany niedobr rodkw (ok. 3,393 mld z)48 wystpi w budecie MON ju w 2008 r. Doszo wwczas do zamania ustawy, a wydatki Polski na obronno osigny poziom 1,67 procent PKB49. W efekcie powstaego zaduenia jego spacanie w kolejnym roku pochono ok. 2,1 mld z i w poczeniu z decyzj rzdu o blokadzie wydatkw MON na kwot 1,743 mld z negatywnie odbio si na realizacji programu modernizacji technicznej si zbrojnych50. Wykonanie budetu MON ponownie naruszao ustaw, gdy osigno poziom jedynie 1,81 procent PKB51. Sytuacja ta powtrzya si w 2010 r., gdy wykonany budet obrony narodowej faktycznie osign poziom 1,88 procent PKB52. W roku 2011 zaplanowany budet MON
44 Strategiczny Przegld Obronny. Profesjonalne Siy Zbrojne RP w nowoczesnym pastwie. Raport Analiza Strategiczna Si Zbrojnych RP, Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej, kwiecie 2011, s. 148. 45 Dokument ten nie zosta w penej wersji udostpniony opinii publicznej. Jego omwienie zob. N. Bczyk, Program 2009 - 2018 kolejna odsona, Nowa Technika Wojskowa 4/2009. 46 Ibidem, s. 20-21. 47 Szerzej o systemie NSR zob. R. Bartkowiak, Narodowe Siy Rezerwowe na potrzeby armii zawodowej, Zeszyty Naukowe WSOWL 2010, nr 2 (156), s. 27-43. 48 Szef BBN o budecie MON, Wydarzenia, Biuro Bezpieczestwa Narodowego, [www.bbn.gov.pl]. Por. Analiza wykonania budetu pastwa i zaoe polityki pieninej w 2008 roku, Najwysza Izba Kontroli, Nr ewid. 140/2009/KBF, Nr ewid. 141/2009/KBF, Warszawa, czerwiec 2009, s. 71. 49 Informacja. Stan profesjonalizacji Si Zbrojnych RP, Biuro Bezpieczestwa Narodowego, Warszawa, stycze 2010, s. 7. 50 Analiza wykonania budetu pastwa i zaoe polityki pieninej w 2009 roku, Najwysza Izba Kontroli, Nr ewid. 141/2010/KBF, Nr ewid. 142/2010/KBF, Warszawa, czerwiec 2010, s. 98. 51 Informacja. Stan profesjonalizacji Si Zbrojnych RP, s. 7. 52 Analiza wykonania budetu pastwa i zaoe polityki pieninej w 2010 roku, Najwysza Izba Kontroli, Nr ewid. 111/2011/KBF, Nr ewid. 112/2011/KBF, Warszawa, czerwiec 2011, s. 102.

- 124 -

wynis 27,5 mld z53, a na rok 2012 przewidziano 29,2 mld z54, co wypeniaoby norm 1,95 procent. PKB roku poprzedniego. Danych odnonie do wykonania owych planw jeszcze nie opublikowano. W planach za, jak wida z wyej przytoczonych informacji, wypeniano j jednak take w latach ubiegych, gorzej byo z praktyk. Niedobory finansowe skutkuj brakami w sprzcie, uzbrojeniu, wyposaeniu i wyszkoleniu wojsk, podwaajc ich profesjonalizm55. Powan porak okaza si take programu rekrutacji do Narodowych Si Rezerwowych56. Wnioski Strategia bezpieczestwa narodowego z roku 2007 pozytywnie odrnia si na tle dokumentw koncepcyjnych z wczeniejszych lat. Zawiera wnioski wycignite ze sporu estosko-rosyjskiego z 2007 r. (bezpieczestwo cyberprzestrzeni). Jej autorzy susznie wskazuj Rosj jako potencjalne rdo zagroe oraz trafnie typuj wybrane obszary pola bezpieczestwa RP jako potencjalne regiony destabilizacji. W Strategii po raz pierwszy od 1989 r. deklarowano te wol wstrzymania procesu redukcji liczebnoci Wojska Polskiego. Rzeczpospolita w wizji planistw jej polityki obronnej w obu omawianych dokumentach jest krajem niemale niezagroonym adnym tradycyjnym wyzwaniem z dziedziny bezpieczestwa militarnego (tzn. wojn midzypastwow). Wojsko Polskie jest zatem si zbrojn pastwa dziaajcego w poczuciu trwaej stabilizacji wasnego pola bezpieczestwa i wynikajcego std przewiadczenia o niskim prawdopodobiestwie wybuchu konfliktu zbrojnego na wielk skal. Zadaniem armii polskiej, w myl tej wizji, jest wic jedynie podtrzymywanie owego stanu poprzez wsptworzenie prestiu Sojuszu Pnocnoatlantyckiego i Unii Europejskiej, ktrych rzeczywista, czy te jak w wypadku Unii Europejskiej jedynie wyobraona potga wojskowa57 i polityczna w opisywanym zaoeniu konserwuje go i dziaa jako skuteczny instrument odstraszania potencjalnych agresorw. Polska po 1989 r. dokonaa jednej z najgbszych w Europie redukcji si zbrojnych. Zgodnie z dominujcym w NATO trendem przyja model nielicznej ochotniczej armii zawodowej. Fakt ten oraz kierunek inwestycji sprztowych i oczekiwane zdolnoci Wojska Polskiego wiadcz o tym, e kraj nasz buduje armi ekspedycyjn do udziau w misjach midzysojuszniczych, wykonywanych w odlegych

53 Strategiczny Przegld Obronny. Profesjonalne Siy Zbrojne RP w nowoczesnym pastwie. Raport Analiza Strategiczna Si Zbrojnych RP, Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej, kwiecie 2011, s. 9-11. 54 Podstawowe informacje o budecie resortu obrony narodowej na 2012 r., Ministerstwo Obrony Narodowej Departament Budetowy, Warszawa, marzec 2012, s. 2. 55 N. Bczyk, Widmo kryzysu, czyli o profesjonalizacji raz jeszcze, Nowa Technika Wojskowa 2/2009. 56 E. Janua, J. Wolny-Majewska, Fikcja Narodowych Si Rezerwy, Przegld 14/2011. 57 O potencjale wojskowym UE patrz P. urawski vel Grajewski, Europejska polityka bezpieczestwa i interwencji: stan, perspektywy, interesy Polski, Nowa Europa. Przegld Natoliski, nr 2 (2) 2005, s. 88-108. Por. idem, Bezpieczestwo midzynarodowe. Wymiar militarny, Warszawa 2012, s. 257-295.

- 125 -

rejonach. Drastyczna przewaga liczebna dowdcw nad onierzami w Siach Zbrojnych RP nie da si przy tym wytumaczy inaczej, jak tylko bezwadem administracyjnym i interesem korporacyjnym. Rzeczywist gwn funkcj WP nie jest zatem ani obrona kraju, ani misje ekspedycyjne, lecz zapewnienie miejsca pracy licznym starszym oficerom. Polska zbudowaa wic niewielk armi o wadliwej strukturze, niezdoln do obrony terytorium wasnego pastwa w wymiarze wikszym ni wstpne opnianie natarcia ewentualnego najedcy. Ufno w potg sojusznikw i solidno ich gwarancji skutkowaa przydzieleniem Wojsku Polskiemu zada w swej istocie nie militarnych, lecz de facto politycznych (wzmacnianie wizi midzysojuszniczych poprzez udzia w koalicyjnych misjach ekspedycyjnych), a w wymiarze obrony pastwa jedynie pomocniczych (obrona do czasu nadejcia alianckiej odsieczy i udzia w wojnie koalicyjnej). Przyjcie tych zaoe przynioso rezygnacj z powszechnej obrony narodowej (armii z poboru, wojsk obrony terytorialnej, liczcych si rezerw mobilizacyjnych). Winno by jednak poczone z aktywnoci polityczn na rzecz umocnienia solidarnoci midzysojuszniczej, a zatem z udziaem WP w misjach ekspedycyjnych NATO w nadziei na wzajemno w potrzebie i w deniu do utrzymania prestiu Sojuszu, co jest warunkiem utrzymania przeze skutecznoci odstraszania, a zatem rozstrzyga o bezpieczestwie Polski. Tymczasem uzawodowienie armii zostao niemal skoordynowane w czasie z wycofaniem PKW z Iraku58 i wyborcz zapowiedzi wczesnego p.o. prezydenta Bronisawa Komorowskiego podjcia podobnego kroku w odniesieniu do Afganistanu59. Wiarygodno natowskiego odstraszania wymaga zbudowania automatyzmu reakcji Sojuszu na ewentualn agresj na Polsk, std starania o objcie Rzeczypospolitej i pastw batyckich planami ewentualnociowymi (contingency planning). Z tej samej potrzeby wynikao take, niedoceniane przez rzd Polski po 2007 r., a potem zarzucone rwnie przez Stany Zjednoczone, denie do umieszczenia w naszym kraju amerykaskiej tarczy antyrakietowej60. Polityczn istot takiego kroku

Szerzej o udziale PKW w operacji irackiej i konsekwencjach tego posunicia dla Polski patrz R. Lewandowski, W. Lewandowski, Raport Konsekwencje zaangaowania Polski w Iraku [w:] J. Strzelczyk [red.], Irak. Pi lat i co dalej?, Bezpieczestwo Narodowe BBN, nr 9-10, I-II 2009, s. 24-41. 59 Komorowski: powinnimy wyj z Afganistanu w 2012 r., Wirtualna Polska, 22.06.2010, [www.wiadomosci.wp.pl]. Por. M. Grka, P. Wroski, Odwrt z Afganistanu w 2011 r.? Wojsko si dziwi, Gazeta Wyborcza, 22.02.2011, [www.wyborcza.pl]. 60 Szerzej o samej koncepcji patrz M. Kaczmarski, Obrona przeciwrakietowa Stanw Zjednoczonych i jej implikacje midzynarodowe, Toru 2004, ss. 105. O kontrowersjach wok rozmieszczenia elementw tarczy w Polsce patrz K. Hodak, Polska w amerykaskim systemie obrony przeciwrakietowej, t. I, BBN, Warszawa 2007, ss. 148 oraz eadem, Amerykaski system obrony przeciwrakietowej i jego implikacje dla Polski, Kwartalnik Bezpieczestwo Narodowe, nr 1/2006, s. 111-132. Por. M. Choronicki i A. Gruszczak [red.] Wpyw tarczy antyrakietowej na pozycj midzynarodow Polski. Konsekwencje umieszczenia elementw systemu obrony przeciwrakietowej Stanw Zjednoczonych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, Krakw 2008, ss. 621. Patrz te prace prowadzcego negocjacje w sprawie tarczy Witolda Waszczykowskiego: W. Waszczykowski, Polska - USA - tarcza [w:] Racja stanu. Janowi Olszewskie58

- 126 -

byby fakt znalezienia si na terytorium RP wanych dla bezpieczestwa Stanw Zjednoczonych instalacji wojskowych, co do ktrych nie byoby wtpliwoci, e bd ich broni z uwagi na wasne bezpieczestwo. O ksztacie i kondycji Wojska Polskiego rozstrzygay uwarunkowania wewntrzne i zewntrzne. Do tych pierwszych moemy zaliczy: silne, szczeglnie w latach dziewidziesitych oddziaywanie kadr odziedziczonych po PRL, niski rzeczywisty budet obronny, spoeczn niepopularno obowizkowej suby wojskowej, a zatem wyborcz atrakcyjno jej zniesienia i marginalne znaczenie kwestii militarnego bezpieczestwa pastwa w debacie politycznej w trakcie kolejnych kampanii wyborczych w Polsce. Do tych drugich: oglnoeuropejsk tendencj do uzawodowienia si zbrojnych, zwizan z now natur stawianych przed nimi zada (misje typu out of area), do ktrych wykonywania nie byy przystosowane armie obrony terytorialnej czasu zimnej wojny oraz idcy w tym samym kierunku nacisk sojusznikw zainteresowanych ekspedycyjnymi zdolnociami Si Zbrojnych RP. O ksztacie, strukturze, charakterze i przeznaczeniu Wojska Polskiego oraz o miejscu Sojuszu Pnocnoatlantyckiego w polskich koncepcjach bezpieczestwa narodowego zdecydowa wic splot czynnikw historycznych i wspczesnych okolicznoci wewntrznych i zewntrznych, z dominujcym elementem braku poczucia zagroenia, zarwno wrd polskich elit przywdczych, jak i opinii publicznej oraz silnie uwidocznione w dokumentach koncepcyjnych po 2007 r. zaufanie gremiw decyzyjnych pastwa do zewntrznych filarw jego bezpieczestwa. Ewentualne osabienie spoistoci NATO lub zdolnoci militarnych najpotniejszego instrumentu jego dziaania, tzn. si zbrojnych Stanw Zjednoczonych, wzgldnie polityczne wycofanie si Waszyngtonu z wiarygodnego gwarantowania bezpieczestwa Europy rodkowej moe zniszczy w fundament61.

mu, Pozna 2011, s. 296-307 oraz idem, Obymy dostali kolejn szans, Rzeczpospolita, 6.06.2009, s. A13 i Zgrane chwyty Sikorskiego. Rozmowa z Witoldem Waszczykowskim, Nasz Dziennik, 24.05.2011, s. 5. Por. przeciwne pogldy: T. Hypki, G. Hodanowicz, M. Likowski, Nie bdziemy tarcz?, Raport WTO, nr 10/2009, s. 4-16. 61 Szerzej o wyobraalnych scenariuszach zagroenia militarnego bezpieczestwa Polski zob. P. urawski vel Grajewski, Po co Polsce Armia?, Arcana 2010, nr 1 (91), s. 35-42.
- 127 -

Marek K. Ojrzanowski (Wysza Szkoa Integracji Europejskiej w Szczecinie)

Strategiczne zaoenia NATO implikacje dla Si Zbrojnych RP


Pomimo e jestemy ju czternasty rok w NATO i nasi czoowi politycy bior regularny udzia w pracach sojuszniczych struktur, ich zasadnicze zaoenia z trudem przekadaj si na koncepcje rozwoju polskich si zbrojnych, nie znajduj miejsca w debacie publicznej i nie ma o nich zdania szeroka opinia publiczna. Wynika to, by moe, z powierzchownego, a moliwe, e rwnie z koniunkturalnego, rozumienia wymogw, jakie wypracowuje Sojusz, ktre mimo ich formalnej akceptacji przez polskie wadze, w praktyce nie s w peni realizowane. W tym wietle pytanie o to, jakie powinny by polskie siy zbrojne i do czego powinny by przeznaczone, nabiera niezmiernie wanego wymiaru. Szczyt NATO w Chicago (2012) bez wtpienia potwierdzi, e Sojusz Pnocnoatlantycki jest i przez najblisze lata pozostanie skutecznym narzdziem stabilizujcym rodowisko bezpieczestwa midzynarodowego. Oprcz jednomylnie przyjtych przez gowy pastw deklaracji, dobrze przemawia za tym fakt, e uczestniczyli w nim przedstawiciele z ponad 60 pastw (w tym takich, jak: Japonia, Maroko, Katar, Australia) i organizacje midzynarodowe ONZ, Unia Europejska, Bank wiatowy. Jeszcze wyraniej przemawiaj sprawdzone realia: najduej funkcjonujcy midzynarodowy sojusz bezpieczestwa w historii, czynnik zapewniajcy dugotrway pokj w Europie, pomylny udzia w operacjach: obronnych, stabilizujcych, humanitarnych. Gwne strategiczne zaoenia uzgodnione w deklaracjach rozwijay zasadnicze aspekty wynikajce z nowej koncepcji strategicznej przyjtej na szczycie w Lizbonie (2012). Wymienione w niej trzy gwne zadania NATO pozostay niezmienione. Po pierwsze, na podstawie artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego Sojusz bdzie zapobiega i dawa odpr grobom wszelkiej agresji oraz nowym wyzwaniom zagraajcym mu jako caoci, jak i indywidualnie kademu z czonkw. Po drugie, Sojusz dysponuje zestawem pewnych i konkretnych politycznych i wojskowych zdolnoci, ktre pozwalaj na przeciwdziaanie rnorodnym konfliktom zarwno przed ich wystpieniem, w czasie ich trwania oraz po ich zaegnaniu. Owe zdolnoci Sojusz bdzie aktywnie wykorzystywa do zapobiegania eskalacji kryzysw, denia do ich zakoczenia i nastpnie wprowadzenia stabilizacji. Po trzecie, bdzie pozostawa pod wpywem oddziaywania ukadu bezpieczestwa poza swoimi granicami i sam wywiera na niego wpyw. W zakresie rozwijania gwnych prerogatyw tego ukadu, takich jak kontrolowanie uzbrojenia, zapobieganie proliferacji broni oraz rozbrojenie, Sojusz bdzie wsppracowa na

- 129 -

zasadach partnerstwa z rnymi krajami, a take organizacjami midzynarodowymi1. Autorzy strategii podkrelili, e o skutecznoci si zbrojnych Sojuszu bd decydowa dwie kwestie: odpowiedni balans potencjau nuklearnego i konwencjonalnego oraz zdolnoci do sprostania kryzysom i zagroeniom niekonwencjonalnym, jak terroryzm, cyberterroryzm, proliferacja broni masowego raenia (BMR) i rakiet balistycznych, bezpieczestwo energetyczne. Ta cz zdolnoci wymaga bdzie kompleksowego podejcia, tzw. comprehensive approach integracji podczas wypeniania zada, oprcz zaangaowania si wojskowych, take instytucji i partnerw cywilnych, zarwno rzdowych, jak i pozarzdowych2. Wzorcowy przykad stanowi dziaajce od 2008 r. amerykaskie dowdztwo regionalne ds. Afryki US Africa Command (US AFRICOM), w ktrym ok. 50 procent obsady personalnej stanowi cywile. Idc w tym kierunku, szczyt w Chicago przygotowa m.in. deklaracj pod nazw Przegld oddziaywania obronnego i odstraszania (Deterence and Defence Posture Review), w ktrej podkrela si zasadnicze zdolnoci si konwencjonalnych (w odrnieniu od jdrowych), ktrymi powinny legitymowa si siy zbrojne3. Inna deklaracja, Zdolnoci obronne w kierunku si NATO 2020 (Summit Declaration on Defence Capabilities: Toward NATO Forces 2020), pokazuje kierunek dalszego rozwoju si, ktrych celem maj by siy nowoczesne, cile z sob powizane, wyposaone, wyszkolone, przewiczone i dowodzone tak, aby mogy dziaa razem i wsplnie z partnerami w kadym rodowisku4. Nadmiernie wygadzony dyplomatyczny jzyk deklaracji, umoliwiajcy przyjcie ich przez gowy 28 pastw czonkowskich, jest na tyle oglnikowy, e dla przecitnego obserwatora moe zbyt wiele nie mwi. Zastanwmy si jednak, co one bliej oznaczaj dla naszego wojska, generalnie w dwch aspektach: operacyjnych zdolnoci si zbrojnych i ich funkcjonowania. Po pierwsze, odnonie do zdolnoci rzeczywicie zawarte w deklaracjach charakterystyki brzmi podobnie od chwili rozpoczcia naszego czonkostwa w Sojuszu. W Polsce te cay czas syszymy w odniesieniu do si zbrojnych o unowoczenianiu, restrukturyzacji, a nawet o transformacji. Skupmy si na trzech charakterystykach wymienionych w chicagowskiej deklaracji. Pierwszym z nich jest nowoczesno. Biorc pod uwag to, co mona uzna za nowoczesne w naszym wojsku, a wic samoloty F-16C/D Block 52+ i CASA C-295M, transportery opancerzone Rosomak i przeciwpancerne pociski kierowane Spike, otrzymamy wskanik nowoczesnoci wynoszcy ok. 10 - 12 procent. Pamita przy tym naley, e samoloty F16 s konstrukcjami z lat osiemdziesitych ubiegego stulecia, oczywicie zmo1 Koncepcja strategiczna obrony i bezpieczestwa czonkw organizacji Traktatu Pnocnoatlantyckiego, przyjta przez szefw pastw i rzdw w Lizbonie, Rocznik Strategiczny, Warszawa 2011, s. 24. 2 Ibidem, s. 29. 3 Deterence and Defence Posture Review. Part III, [www.nato.int, dostp: 23.10.2012]. 4 Summit Declaration on Defence Capabilities: Toward NATO Forces 2020. Point 5, [www.nato.int, dostp: 23.10.2012].

- 130 -

dernizowanymi. Koowe transportery opancerzone Rosomak wyposaone s w wikszoci w zasadnicze uzbrojenie, armat kalibru 30 mm, nie mniej jednak zrezygnowano z pocztkowych planw wyposaenia ich w pociski przeciwpancerne (ppk) Spike, co radykalnie zwikszyoby ich moliwoci ogniowe, tumaczc to wzgldami oszczdnociowymi, jakby opacao si oszczdza na yciu i zdrowiu, a przede wszystkim na mocy obronnej Rzeczypospolitej. Same za ppk Spike zakupilimy tylko w jednej wersji redniej, o zasigu do 4 km, co czyni ich praktyczn przydatno raczej problematyczn z uwagi na uksztatowanie i pokrycie powierzchni Polski. Nie posiadamy wersji duej, o zasigu 8 - 10 km, ktr mona by zainstalowa na migowcach i dziki temu uzyska maksymaln skuteczno. Drug cech jest interoperacyjno to wanie siy wyposaone, wyszkolone i zdolne do dziaania z innymi: sojusznikami i partnerami. Najlepszym wskanikiem interoperacyjnoci jest stopie wdroenia dokumentw standaryzacyjnych NATO, tzw. STANAG-w (Standardization Agreements). Normuj one zasadnicze aspekty funkcjonowania si zbrojnych w Sojuszu: od sprawnoci komunikacyjnej, a wic posugiwania si wsplnym jzykiem, w tym wypadku angielskim, poprzez systemy cznoci, do doktryn i procedur. Stopie wdroenia STANAG-w jeszcze kilka lat temu (2008 r.) wynosi w Polsce 17 procent. W praktyce oznacza to, e z interoperacyjnoci jest u nas krucho. Wemy na przykad jzyk angielski jego znajomo powinna by powszechna na najniszych szczeblach: podoficerw i szeregowych, co wynika z potrzeb wspczesnego pola walki, na ktrym jestemy zaangaowani, a nie tylko wrd oficerw w wysokich sztabach NATO. Ten problem wie si oglnie z wypenieniem tzw. standardw NATO od chwili naszego czonkostwa, ktre zasadniczo dotyczyy: spjnoci systemw dowodzenia i rozpoznania; obrony powietrznej, w tym integracji wojskowego i cywilnego kierowania ruchem powietrznym; modernizacji si morskich i integracji systemu dowodzenia; wspdziaania w sferze wywiadu i kontrwywiadu oraz wdroenia systemu wymiany informacji5. W praktyce nie zostay one wypenione, co wicej, dopiero ostatnio prezydent RP oficjalnie zadeklarowa potrzeb zbudowania skutecznej obrony powietrznej, mwic o tarczy antyrakietowej. Zapowiadana reforma Marynarki Wojennej jest iluzoryczna i ma si rozpocz po roku 2018. Trzecim elementem jest budet. W liczbach bezwzgldnych stale on ronie i na rok 2012 wynosi 29,5 mld z. Zgodnie z ustaw z 2001 r. ma wynosi 1,95 procent PKB, lecz, o czym mao kto pamita w stosunku do roku ubiegego. W odniesieniu do roku biecego ksztatuje si on na poziomie niewiele przekraczajcym

T. Otowski, Polska w procesie integracji z NATO i UZE 1991 - 1998, Toru 2002, s. 90.
- 131 -

1,8. Uwzgldniajc dodatkowo wskanik inflacji, procent ten ulega dalszemu obnieniu6. Pokazuje to, e nie wypeniamy gwnego wymagania NATO, tzw. wskanika Robertsona: wydatki na obron narodow na poziomie 2 procent PKB, z czego 20 procent na modernizacj. W Polsce modernizacja wchodzi w skad wydatkw majtkowych, ktre obejmuj zakupy amunicji, biece zakupy uzbrojenia, remonty sprztu i infrastruktury. Wskanik Robertsona stawia te wymogi jakociowe: 40 procent si ldowych powinno posiada zdolnoci do udziau w operacjach w odlegociach strategicznych, tj. 12 tys. km od Brukseli, przy czym 8 procent tych si powinno trwa w stanie wysokiej gotowoci lub bra udzia w operacjach. W przypadku si powietrznych wskaniki te wynosz odpowiednio 50 i 10 procent. Innym charakterystycznym wskanikiem jest redni poziom wydatkw wojskowych w przeliczeniu na jednego onierza, ktry wedug danych MON w 2011 r. by dwukrotnie niszy od wydatkw europejskich pastw NATO. Przekada si to bezporednio na stopie wyposaenia, wyszkolenia i profesjonalnoci naszych onierzy. Po drugie. Oprcz wymaganych zdolnoci wojskowych, dla zapewnienia skutecznoci si zbrojnych niezbdne s ich zaoenia funkcjonalne, ktre, jak susznie zauwaa opublikowany przez MON w kwietniu 2012 r. midzyresortowy projekt Strategii rozwoju systemu bezpieczestwa narodowego RP 2012 - 20227, powinny mie interdyscyplinarny charakter. Innymi sowy, powinny by zdolne do wypenienia zada okrelonych w strategii NATO: do kolektywnej obrony, dziaa antykryzysowych i wsppracy z partnerami8. Siy zbrojne powinny funkcjonowa w systemie bezpieczestwa narodowego, poprzez wsplne procedury dziaania zintegrowanego z sojuszniczym systemem bezpieczestwa. Dzi takiego systemu nie ma, s zadania z zakresu bezpieczestwa realizowane resortowo. Rwnie w systemie prawnym RP nie ma zdefiniowanego pojcia systemu bezpieczestwa narodowego, nie wystpuje on jako podmiot9. Tymczasem jest on niezbdny do okrelenia przede wszystkim celw polityki bezpieczestwa pastwa. Prezydent Bronisaw Komorowski mwi niedawno o koniecznoci zdefiniowania interesw pastwa polskiego, gdy nie s one jednoznaczne. W wietle oficjalnie uznanych zagroe dla naszego kraju, ktre s niemal identyczne z potwierdzonymi przez szczyt w Chicago, a wic wedug wspomnianej ju Strategii rozwoju systemu bezpieczestwa narodowego RP 2012 - 2022, proliferacja BMR, midzynarodowy terroryzm, wzrost liczby pastw upadych i dziaania obcych sub specjalnych, wida wyranie, e do sprostania im nie wystarcz jedynie same siy zbrojne. Musz one funkcjonowa w zintegrowanym systemie bezpieczestwa pastwa, na ktry skada si cao si, rodkw i zasobw narodowych. Jak taki

T. Hypki, Rwnia pochya, Raport WTO 2012, nr 9, s. 75. Strategia rozwoju systemu bezpieczestwa narodowego RP 2012 - 2022, [www.mon.gov.pl, dostp: 23.10.2012]. 8 Ibidem, s. 11. 9 Ibidem, s. 19.
6 7

- 132 -

system powinien wyglda, funkcjonowa i spenia swoj integrujc rol, mia odpowiedzie rozpoczty w 2010 r. Strategiczny Przegld Bezpieczestwa Narodowego, realizowany przez BBN, ktry zgodnie z planem mia zosta zakoczony w czerwcu 2012 r. Jest ju gotowy, wedug sw szefa BBN, niemniej nie bdzie znany opinii publicznej z uwagi na niejawny charakter. Przypomina si tu los pierwszego Strategicznego Przegldu Obronnego zakoczonego w 2006 r., ktry nie do, e zosta odrzucony, do dzi pozostaje utajniony, dajc tym samym wiadectwo braku kultury politycznej w sprawach wojskowych, czsto krytykowanej m.in. przez Amerykanw10. Podsumowanie W wietle polskich aktualnych oficjalnych dokumentw postawione na wstpie pytanie o to, jakie powinny by siy zbrojne i jakie cele powinny mie do realizacji w aspekcie sojuszniczych wymogw, pozostaje nierozwizane. Jakie wnioski wypywaj wic z powyszych rozwaa? Biorc pod uwag fiasko wysikw poniesionych w rozwoju dotychczasowej koncepcji si zbrojnych, opartych o 100-tysiczn armi zawodow i 20-tysiczne siy rezerwowe, jak i nasze obiektywne uwarunkowania geograficzne, demograficzne i budetowe, by moe, uwzgldniajc zintegrowane wysiki caoci agend i zasobw pastwa w zakresie bezpieczestwa podczas projektowania si zbrojnych, celowe byoby, aby owe proporcje odwrci. Wtedy do realizacji zada sojuszniczych pozostawayby liczce 20 - 40 tys. siy zawodowe, ale wyposaone, szkolone, wiczone w peni ze standardami NATO, natomiast dla obrony terytorium kraju przeznaczone byyby duo liczniejsze siy rezerwowe, odpowiednio w tym celu wyposaone i przygotowane, rekrutowane i zarzdzane w oparciu o lokalne struktury administracyjne. Obie te formacje funkcjonowayby w sposb zsynchronizowany, w razie potrzeby uzupeniajc si nawzajem. Takie rozwizanie jest niewtpliwe tasze i bardziej skuteczne ni utrzymywanie obecnego stanu, ktry, jak pokazuje przykad naszej Marynarki Wojennej, powoli, cho nieodwracalnie cignie nas na dno. Takie rozwizanie z powodzeniem stosowane jest przez inne pastwa, najbardziej widoczne w Finlandii i pastwach skandynawskich. Rwnie rola amerykaskiej Gwardii Narodowej pokazuje, e jest ona niesychanie skuteczna w rozwizywaniu wszelkich spraw kryzysowych na terenie kraju. Ponadto jest w stanie z powodzeniem realizowa zadania z dala od kraju na rwni z regularnymi siami zbrojnymi w najbardziej ekstremalnych warunkach. Podsumowujc, naley stwierdzi, e wspczesne zagroenia bezpieczestwa nie posiadaj charakteru militarnego, a do ich neutralizacji nie s potrzebne armie epoki przemysowej, oparte na znanych nam zaoeniach, modelach i doktrynach

10

Patrz P. J. Podbielski, Transform or Modernize Why Polish Transformation Matters, Center for European Policy Analysis, [www.cepa.org, dostp: 23.10.2012].
- 133 -

rodem z Ukadu Warszawskiego. Tamte czasy miny i ju nie wrc. Potrzeba przede wszystkim nowoczesnego mylenia, zerwania z dotychczasowymi schematami stanowicymi wiadectwo naszej prowincjonalnoci, a w to miejsce skupienia si na realnej integracji z systemami bezpieczestwa, ktre, jak susznie podkrelaj oficjalne dokumenty, gwarantuj nam NATO i Unia Europejska.

- 134 -

Andrzej Harasimowicz (Uniwersytet Warszawski)

Polska polityka bezpieczestwa w XX i XXI wieku niektre dylematy (gos w dyskusji)


Piszc krtki tekst na tak szeroki temat, autor winien zastrzec, e ujcie problemu bdzie skrtowe, ograniczone do wybranych kwestii. Jest to gos w dyskusji dotyczcej jakoci zarzdzania bezpieczestwem pastwa polskiego, roli wadz naczelnych, cywilnych i wojskowych, umiejtnoci wdraania przyjtych strategii, zdolnoci do wsppracy dyplomatycznej i wojskowo-policyjnej w rodowisku midzynarodowym1. Polska, obecnie bezpieczna jak nigdy od 300 lat, naley jednak do niemaej grupy pastw o podwyszonym ryzyku bezpieczestwa. W historii Polski dziao si tak za spraw jej pooenia geograficznego w ssiedztwie trzech, potem dwch, czsto skconych mocarstw europejskich, relatywnie nieduej siy wasnej: materialnej i organizacyjnej, atwego dostpu do jej terytorium, napi etnicznych w regionie. Suwerenne pastwo jest punktem wyjcia polityki bezpieczestwa. W okresie 1772 - 1989 suwerenna Polska istniaa niecae 21 lat (1918 - 1939). PRL miaa znamiona niepodlegoci ale nie bya suwerenna. Problem suwerennoci w III RP jest przedmiotem sporu midzy zwolennikami jej tradycyjnego ujcia a tymi wierzcymi, e rozbudowa zwizkw zewntrznych przynosi krajowi korzyci, podobnie jak samo uyczenie okrelonej czci suwerennoci na poziom europejski i atlantycki zwiksza si Polski w midzynarodowych procesach decyzyjnych co w konsekwencji umacnia suwerenno2. Do jesieni 1993 r. ograniczeniem polskiej suwerennoci byo stacjonowanie Armii Radzieckiej, ale odzyskawszy suwerenno rzd RP ju w kwietniu 1994 r. zoy w Radzie Unii Europejskiej oficjalny wniosek w sprawie czonkostwa, bdc wiadom, e wie si ono ze scedowaniem czci suwerennych uprawnie pastwa na rzecz wsplnych polityk oraz wsplnych instytucji Unii. Taka dobrowolna cesja wizaa si ze strategicznym zyskiem w postaci spodziewanego udziau w decyzjach organizacji majcej wielki wpyw na demokratyczn stabilno i bezpieczestwo Europy, jej dobrobyt, strzegcej integralnoci terytorialnej pastw czonkowskich i ich solidarnej wsppracy. Ssiedztwo byo i jest gwnym wyzwaniem dla bezpieczestwa pastwa. We wszystkich trzech akcjach rozbiorowych (1772 - 1795) braa udzia Rosja i Prusy, Austria w dwch. Ponownie, w 1939 r., Niemcy i Rosja, po zbrojnej, brutalnej agresji, podzieliy ziemie II RP. W 1945 r. w Jacie Zwizek Sowiecki, Stany Zjednoczone i Anglia uzgodniy rewizj granic Polski, w istocie autoryzujc nie-

Szerzej zob. A. Harasimowicz, Bezpieczestwo Polski 1918 - 2004: granice system midzynarodowy sia wasna, Warszawa 2013. 2 Szerzej zob. J. Kranz [red.], Suwerenno i ponadnarodowo a integracja europejska, Warszawa 2006.
1

- 135 -

miecko-sowiecki podzia Polski z jesieni 1939 r. w odniesieniu do jej wschodniej granicy, ale w poczeniu z rekompensat, czyli znacznym przesuniciem jej na zachd, na lini Odry i Nysy uyckiej. Dopiero jednak w 1990 r. rzd RFN, odwlekajc uznanie z powodu niejasnoci prawnych, uzna t granic za ostateczn. Francja te miaa udzia w sprawach polskich granic. Napoleon w 1807 r. utworzy w porozumieniu z carem Rosji Aleksandrem I kadubowe Ksistwo Warszawskie, ktrego wszystkie siy i zasoby skierowa do wojny z Rosj, tote gdy j przegra, mocarstwa w 1815 r. w Wiedniu ze spokojem dzieliy ziemie polskie, bez sprzeciwu delegata Francji. Na konferencji pokojowej w Paryu w 1919 r. Francja z kolei najsilniej bronia polskich postulatw terytorialnych, szczeglnie w odniesieniu do granicy z Niemcami i jako jedyna udzielia Polsce realnej pomocy w wojnie z Rosj w 1920 r. Po 1945 r. Francja, nieobecna na konferencji w Poczdamie, podkrelaa mocniej ni pozostae mocarstwa zachodnie potrzeb utrwalenia istniejcej granicy zachodniej Polski. Po 1989 r. Pary mia pocztkowo kopot z odniesieniem si do emancypujcej si Polski, gdy odbywao si to na tle rozpadajcego si ZSRR i jednoczcych si Niemiec. W 1990 r. wszystkie cztery mocarstwa poczdamskie sprawnie poczyy zgod na zjednoczenie Niemiec z ostatecznym uregulowaniem sprawy granic. Otworzyo to nowy rozdzia w historii Polski: wszystkie granice naszego kraju miay pene uznanie spoecznoci midzynarodowej a wkrtce take solidne gwarancje. W ten sposb take postsowieccy ssiedzi Polski Litwa, Biaoru, Ukraina utwierdzili swoje zachodnie granice z Polsk. Sprawa jej granic staa si po raz pierwszy od XVIII w. zaczynem stabilnoci w regionie. Kontrola ziem polskich bya od poowy XVIII w. postrzegana jako istotny element potgi Rosji i Niemiec w Europie one same te tak uwaay. Halford Mackinder (1861 - 1947), angielski geograf uwaany za twrc geopolityki, widzia na tym obszarze klucz do wiatowej potgi: Kto rzdzi Europ Wschodni, panuje nad sercem kontynentu. Kto rzdzi sercem kontynentu, panuje nad najwiksz wysp wiata. Kto rzdzi najwiksz wysp wiata, panuje nad wiatem3. Maksyma Mackindera, ogoszona w 1919 r., brzmiaa dosy zowieszczo dla odradzajcej si Polski. Jak si okazao, rzdzia ona polityk europejsk do 1989 - 1991, kiedy doszo do demokratycznych zmian w Europie rodkowej i Wschodniej, zjednoczenia Niemiec w formule europejsko-atlantyckiej (brukselsko-waszyngtoskiej) oraz rozpadu ZSRR w formule pierestrojki i gasnosti. Dla Polski oznaczao to szans na wymknicie si z koszmarnej Zwischeneuropa, z biednej i rozdzieranej konfliktami Midzy-Europy Wschodniej do Europy rodkowej, przesunicia na zachd, ale ju bez dominacji rosyjskiej4. Dla Polski dwa razy w XX w. w 1918 oraz w 1989 r. zaistnia niezbdny warunek dla tworzenia wasnej polityki bezpiecze-

H. J. Mackinder, Democratic Ideals and Reality (1919), cyt. za Z. Brzeziski, Wielka szachownica, Warszawa 1999, s. 38. 4 Por. T. G. Ash, Historia na gorco, Krakw 2000, (rozdz. Niemcy rozptane), s. 96.
3

- 136 -

stwa: suwerenna niepodlego. To warunek konieczny, ale niewystarczajcy. Teraz trzeba byo konceptu i planowej pracy! Jak z tym byo? Bdziemy si tu krytycznie odnosi do naszych osigni na tym polu. Z drugiej strony, naley uwzgldnia, e sytuacja bezpieczestwa Polski bya trudna i podlegaa wielu zasadniczym zmianom w latach 1918 - 1945 - 1989 - 1999 - 2004. Na przykad, wykluczany w II RP sojusz z jednym ssiadem przeciw drugiemu (niczemu najgorszemu to nie zapobiego) zmaterializowa si w PRL w sojuszu z Rosj przeciw Niemcom (co mao dobrego przynioso), a po 1989 r. nastpio odwrcenie aliansw i sojusz polsko - niemiecki jest uwaany za solidny filar narodowego i europejskiego bezpieczestwa, a stosunki z Rosj s chodne. Wynika z tego, e mwic o polityce bezpieczestwa, naley zawsze pamita o kontekcie historycznym i ssiedzkim. Znaczenie polityki bezpieczestwa Polityka bezpieczestwa naley do najbardziej kompleksowych zada i dziaa pastwa. Jeli ma by realna, musi przede wszystkim uwzgldnia aspekty historyczne, geograficzne, demograficzne i materialne. Dziaania na tym polu winny czy polityk zagraniczn z polityk wewntrzn, gwnie budetow i obronn, zapewnia rzdy prawa i warunki rozwoju materialnego i duchowego. Polityka bezpieczestwa nie moe si ogranicza do odsunicia agresji wane jest tworzenie warunkw do pokojowej wsppracy i pozamilitarnego, prawnego rozstrzygania konfliktw, eliminowania przemocy ze stosunkw midzynarodowych. W polityce bezpieczestwa krystalizuj si moliwoci oddziaywania pastwa na korzystny dla siebie rozwj systemu midzynarodowego. Istotnym elementem bezpieczestwa pastwa s te dziaania sub specjalnych, zwaszcza wywiadu i kontrwywiadu. Szczeglnie w demokracjach wane jest utrzymanie demokratycznej i cywilnej kontroli nad ich dziaaniami, z natury niejawnymi. Brak takiej kontroli moe prowadzi i w przeszoci prowadzi do wyizolowania tej sfery z zespolonych dziaa pastwa na polu bezpieczestwa. Efektywne zarzdzanie bezpieczestwem pastwa wymaga spenienia kilku warunkw. Pierwszy to osignicie zgody politycznej i poparcia spoecznego narodowy konsensus co do spraw gwnych, czyli strategii: postrzegania zagroe, sposobw przeciwdziaania, poszukiwania sojusznikw. Drugi warunek to sprawne, zespolone zarzdzanie sfer bezpieczestwa pastwa, obejmujc aspekty wojskowe, materiaowe, finansowe, ludzkie. Armia, jej suby pomocnicze i rezerwy, policja i suby specjalne wymagaj szkolenia, zaopatrzenia, dowodzenia i zdolnoci do wsppracy ponadgranicznej. Z kolei zarzdzanie przemysowym sektorem obronnym i handlem broni wymaga przy koncentracji na celach gwnych dowiadczenia pozwalajcego na precyzyjn organizacj i koordynacj rnorodnych dziaa zarzdczych i finansowych, okrelenia nakadw na badania i rozwj (B+R) oraz wdroenia wasne lub rodkw na zakup technologii, take osony kontrwywiadowczej. Trzeci warunek skutecznego zarzdzania to sprawna
- 137 -

dyplomacja, pozyskujca i analizujca informacje o rodowisku midzynarodowym, proponujca kierunki dziaania optymalizujce stan bezpieczestwa pastwa w zakresie politycznym (udzia w decyzjach), gospodarczym (dostp do rynkw, kapitau i technologii) i wojskowym (sojusze). Czy w powyszym znaczeniu Polska miaa polityk bezpieczestwa w XX i na pocztku XXI w.? W omawianym czasie wystpiy w Polsce rne formy ustrojowe: 1919 - 1926 demokracja parlamentarna; 1926 - 1939 demokracja autorytarna z elementami przemocy; 1939 - 1945 upadek pastwa i totalna przemoc; 1945 - 1989 rzdy jednopartyjne, biurokratyczno-policyjne, od masowego do selektywnego stosowania przemocy; po 1989 r. konstytucyjna demokracja parlamentarna. Wskazanie na czynnik przemocy w yciu pastwowym ma na celu podkrelenie jego znacznego wpywu na jako debaty i planowania polityki bezpieczestwa przemoc tworzy szkodliwe napicie wewntrzne, utrudnia zgod co do podstawowych wymogw strategii, moe podtrzymywa wadz, ale osabia pastwo. Przez wikszo omawianego okresu Polacy yli w systemach przemocy, dawkowanej, jak w II RP, ludobjczej w czasie wojny, masowej po wojnie, ewoluujcej ku demokraturze5. Kwestie bezpieczestwa w II RP W II Rzeczypospolitej sprawy bezpieczestwa pastwa zastrzeg sobie Marszaek Pisudski do wycznej kompetencji, a po jego mierci przej je Marszaek Rydz-migy. Mimo wielkiego oddania sprawom Rzeczypospolitej nie spowodowali oni na poziomie pastwowym, by dziaania te cechoway si systematycznoci, wszechstronnoci i gbi studiw wojskowych, by byy dobrze koordynowane. Nawyki konspiracyjne Marszaka i jego wojskowego otoczenia, przeniesione do ycia pastwowego, spowodoway, e: Gdy powstay sytuacje nieoczekiwane, tworzyy si trudnoci. Zamiast spodziewanych rozwiza genialnych powsta musiay dorane improwizacje. Plany tworzone jednoosobowo mog by dobre lub ze lecz nieznane szerszemu, odpowiedzialnemu gronu nie mogy by poddane prbie sprawnoci, dowiadczalnych docieka, gier wojennych. () Z takimi planami weszlimy do wojny6. Problemy bezpieczestwa nie byy w II RP przedmiotem debat sejmowych ani publicznych: Instytucja czca na najwyszym szczeblu czynniki wojskowe i cywilne bya sabo zakorzeniona w polskiej tradycji pastwowej. W niepodlegej Polsce okresu midzywojennego istniay wprawdzie tego rodzaju organy pastwa, ale byy one efemerydami: Rada Wojenna dziaaa w latach 1921 - 1923, powoany

Termin demokratura wziem od T. G. Asha, Historia na gorco S. Kutrzeba, Refleksje o dowodzeniu [w:] E. Kozowski [red.], Jzef Pisudski w opiniach politykw i wojskowych, Warszawa 1985, s. 317 (autor by komendantem Wyszej Szkoy Wojennej, a nastpnie dowdc Armii Pozna).
5 6

- 138 -

25 padziernika 1926 r. Komitet Obrony Pastwa zebra si tylko raz, a Komitet Obrony Rzeczypospolitej (KOR), utworzony 9 maja 1936 r., odby zaledwie dwa posiedzenia. Cho na czele tych instytucji stal zawsze prezydent, podstawowe sprawy wojska i obronnoci kraju pozostaway w rkach wojskowych7. Wynikiem tego byy race zaniedbania w przygotowaniach wojennych: za koordynacja dziaa Naczelnego Dowdztwa, dowdztw armii i korpusw, rodzajw wojsk, brak byo koncepcji uycia lotnictwa i floty, odwlekana pod naciskiem i w kocu le przeprowadzona mobilizacja. Plany wojny obronnej z Niemcami (Plan Z), a take z Rosj (Plan W) nie byy dobrze przygotowane i w 1939 r. nie zdoano ich wykona8. Armia ldowa bya przygotowywana do wojny roku 1920, w sztabach panowa konserwatyzm i marazm planistyczny: dzielno polskiego piechura i uana miaa zrwnoway ewentualn przewag szybkoci i siy ognia9. Zaniedbano klasyczne prace obronne, nie umocniono staych punktw oporu Polska nie miaa ani jednej zmodernizowanej fortecy (np. Modlin broni si do 30 wrzenia): Budowa fortyfikacji staych na wiksz skal bya u nas zagadnieniem zupenie nowym () brak nam byo w tej dziedzinie dowiadczenia taktycznego i technicznego () fabryki spniay si z dostawami () brak odpowiedniej iloci wyszkolonych oficerw fortyfikacyjnych () byy trudnoci finansowe10. Zawiodo rozkazodawstwo i czno, oparte na telefonii pocztowej i drutowej. Nawet jeli uznamy, e rozkazy NW i SG w kampanii 1939 r. byy dobre, to problem w tym, e nie dochodziy do adresatw, co przyzna szef Sztabu Gwnego i Sztabu NW11.

A. Paczkowski, Komitet Obrony Kraju w latach 1959 - 1991, Zeszyty Historyczne 2008, nr 166, s. 58-65. Plan [Z] by zy, czego dowodem jest, e przegralimy wojn! sowa pk. Adama Bogorii-Zakrzewskiego, skierowane w pocztkach maja 1940 r. do pk. dypl. Jzefa Jaklicza jednego z twrcw planu Zachd. Plan W te nie by realizowany w 1939 r. trudno oceni, czy by dobry, bo panowao zupene zaskoczenie sowieck taktyk agresji wilka w owczej skrze. Oddzia III SG, Wydzia Wschd by na przeomie lat 20. - 30. czasowo nieczynny, bo czekalimy na dyrektywy Marszaka, ktre nie nadchodziy. A. Pragowski, Refleksje kawalerzysty z lat 1926 - 1935 [w:] E. Kozowski [red.], op. cit., s. 361. Do dzi caa kampania polska 1939 roku wci pomimo ponad siedemdziesiciu lat, ktre od niej miny kryje sekrety. Naroso wok niej wiele mitw, pprawd, drobnych przekama oraz grubych kamstw. Do dzi nie przeprowadzono jej naukowej syntezy ani na szczeblu operacyjnym, ani strategicznym. T. Pawowski, Plan Z i jego realizacja, Technika Wojskowa Historia, nr 5/2012. 9 S. Kutrzeba, op. cit., s. 321-322 i n. 10 W. Stachiewicz, Wiernoci dochowa onierskiej. Przygotowania wojenne w Polsce 1935 - 1939 oraz kampania 1939 w relacjach i rozwaaniach szefa Sztabu Gwnego i szefa Sztabu Naczelnego Wodza, Warszawa 1998, s. 337-338. Problem trudnoci finansowych podkrelali niemal wszyscy, niektrzy wizali je z nieumiejtnoci finansowania zbroje, np. S. Kutrzeba, op. cit., s. 321: Nie byo w tym (tzn. w przygotowaniach A.H.) braku woli lub rozumu; by tylko brak pienidzy, a raczej tak mi si zdaje decyzji posiadania wikszej iloci moe nie pienidzy, ale rodkw patniczych. Bylimy klasyczni w gospodarce walutowej i dlatego bylimy tak le uzbrojeni. 11 Gen. W. Stachiewicz w polemice z R. Zieliskim, Edward Rydz Marszaek migy, Kultura, Pary 1971, nr 5 (296), cyt. za W. Stachiewicz, op. cit., s. 766.
7 8

- 139 -

Ocena przygotowania i dziaa Polskiej Marynarki Wojennej w wojnie 1939 r. dzieli badaczy, co ilustruj ju tytuy prac: z jednej strony mamy Wielkie dni maej floty, z drugiej Plamy na banderze. Z mapy wynika, e moliwoci dziaania polskiej MW na Batyku byy w 1939 r. bardzo ograniczone, a okazay si iluzoryczne. czny tona okrtw wynosi ok. 17 tys. ton (caej floty 29 tys. ton) wobec ok. 500 tys. ton Kriegsmarine w 1939 r., z czego ok. 130 tys. ton przeznaczono do walki z PMW. Rosja tylko w kategorii pancernikw i krownikw miaa na Batyku ponad 100 tys. ton. Tona PMW zosta jeszcze o poow uszczuplony, poniewa z braku jasnej koncepcji uycia nowoczesnych niszczycieli zostay one 30 sierpnia 1939 r. odesane do Anglii. Akwen ten by dla II RP, majcej niekorzystny dostp do morza i baz, praktycznie zamknity w sensie operacyjnym i strategicznym. W wypadku wojny z Niemcami moliwoci zarwno ldowej, jak i morskiej obrony Wybrzea byy powanie ograniczone. Z jednej strony izoloway polsk flot na Batyku, pozbawiajc j szans wspdziaania z ewentualnymi sojusznikami, z drugiej za wski korytarz czcy Wybrzee z reszt kraju, a oddzielajcy Rzesz od Prus Wschodnich, mg zosta atwo i zosta przerwany przez nieprzyjaciela. Dodatkow trudnoci w planowaniu dziaa by brak dyrektyw naczelnego dowdztwa co do roli i zada si polskich na wybrzeu i morzu dopiero 26 lipca 1939 r., na miesic przed wojn, NW wyda ogln dyrektyw, by na morzu przeszkadza w komunikacji midzy Rzesz a Prusami Wsch. Nawet tak oglna dyrektywa zdradzaa braki w rozpoznaniu: wydarzenia z pierwszych dni wojny ujawniy, e przewidywany plan zniszczenia linii komunikacyjnych midzy Rzesz a Prusami Wschodnimi nie mia racji bytu. Zbyt pno zorientowano si, e na kilka miesicy przed rozpoczciem wojny Niemcy przewieli drog morsk wszystkie materiay potrzebne do przeprowadzenia ataku na Polsk. Ju 2 wrzenia nasze jednostki podwodne zostay wykryte przez wrogie lotnictwo i okrty i byy stale bombardowane oraz cigane12. Plany uycia duych okrtw podwodnych (np. Orze, Sp) na pytkich akwenach przybrzenych nie odpowiaday ich moliwociom bojowym. W przypadku mniejszych jednostek: mimo wielomiesicznych wyczerpujcych wicze okrty podwodne typu Wilk (take Ry i bik) nie byy w peni przygotowane do wojny () nie byy penowartociowymi jednostkami bojowymi. W rezultacie, z powodu zaniedba techniczno-organizacyjnych (np. nie przeprowadzono koniecznych remontw, nie zamontowano na czas zakupionych aparatw podsuchowych, wyadowano z nich czci zapasowe do mechanizmw i urzdze okrtowych oraz zapasy min a to byy podwodne stawiacze min!), ich dziaalno bojowa we wrzeniu nie polegaa na aktywnej walce z nieprzyjacielem, ale jedynie na unikaniu atakw si Kriegsmarine i Luftwaffe13.

12 13

M. Borowiak, Plamy na banderze, Warszawa 2007, s. 303-304. Ibidem, s. 308.


- 140 -

Przed 1 wrzenia 1939 r. nie zaminowano wd przybrzenych, m.in. z powodu sprzeciwu MSZ, ale rwnie dowdca PMW admira Unrug nie wykona rozkazu minowania portu gdyskiego, przez co zaprzepaszczono szans wzmocnienia obrony polskiego wybrzea, a prba minowania (tzw. Plan Rurka) w warunkach wojennych 1 - 3 wrzenia zupenie si nie powioda. Plan Rurka okaza si po prostu niedopracowany; nie mia wariantw i nie uwzgldnia przeciwdziaania przeciwnika. () Niesprawny okaza si system cznoci. Co gorsza, okrty i ich zaogi nie byy przygotowane do walki w warunkach panowania przeciwnika w powietrzu [nb. PMW nie miaa ani jednego nowoczesnego myliwca!]. Nie zaplanowano obrony i maskowania w cigu dnia14. Z kolei jednostki flotylli piskiej pozostaway bezczynne we wrzeniu i zostay zatopione przez zaogi; wikszo szybko przejli Sowieci. Polscy lotnicy walczyli dzielnie, ale przyszo im zmierzy si nie tylko z nieprzyjacielem, ale i z wasnym chaosem organizacyjnym: Sztab Gwny, poszukujcy rozwiza mao przez siebie zrozumiaych zagadnie lotniczych, operowa oglnikami i nie przedstawia sprecyzowanych koncepcji uycia lotnictwa15. W II RP szczegowej doktryny uycia lotnictwa faktycznie nie byo, co zreszt w swych opracowaniach przyznawali zgodnie generaowie Rayski i Zajc. Jakkolwiek brzmie musi to kuriozalnie, istniao w naszym kraju lotnictwo wojskowe, ale nie istniao jego jednolite dowdztwo. Wynikao to z niejasnego podziau kompetencji w Wojsku Polskim od czasu zamachu stanu z 1926 r. i prowadzio do gigantycznych zaniecha i brakw w rzeczywistym planowaniu wojennym16. Plany rozbudowy wasnej bazy konstrukcyjnej okazay si techniczn i finansow puapk: Ostatecznie program PZL-37 o w relacji koszt - efekt okaza si katastrof, bo by to samolot stworzony w oderwaniu od realiw polskiego pola walki i moliwoci logistycznych Wojska Polskiego. Po drugie, zbyt due nadzieje pooy Dowdca Lotnictwa w projekcie uniwersalnego niszczyciela, cikiego myliwca zdolnego do dziaa szturmowych i rozpoznawczych. Poraka programu PZL-38 Wilk miaa bowiem wpyw na zapa sprztow w zakresie lotnictwa myliwskiego w 1939 r.17 We wrzeniu 1939 r. Luftwaffe uya do walk w Polsce ok. 2000 samolotw i utracia bezpowrotnie ok. 360 - 370 maszyn. Lotnictwo polskie, majc ok. 430 samolotw, stracio bezpowrotnie ok. 333 samoloty, a ok. 100 ewakuowano do Rumunii, cz potem wesza w skad Luftwaffe18. Lotnictwo 1. linii (ok. 300 samolotw bojowych) zostao zniszczone w 100 procent, z tego znaczny procent strat

Ibidem, s. 60. J.B. Cynk, Siy lotnicze Polski i Niemiec: wrzesie 1939, Warszawa 1989, s. 12. 16 N. Bczyk, Lotnicza iluzja. Efektywno brygady bombowej w kampanii 1939 r., Technika Wojskowa Historia, nr 5/2012. 17 Ibidem. 18 J.B. Cynk, op. cit., s. 274-275.
14 15

- 141 -

wasnych by spowodowany rozbijaniem maszyn przy ldowaniu (ok. 120)19. Stao si tak, bo planowana sie lotnisk wojskowych nie zostaa jeszcze rozbudowana () i eskadry w wikszoci wypadkw (zwaszcza w 2. fazie dziaa) musiay uywa prowizorycznych terenw pod tymczasowe lotniska operacyjne20. Znawca tematu podkrela, e obarczanie odpowiedzialnoci za zy stan polskiego lotnictwa w 1939 r. jednej tylko osoby [gen. I. Rayskiego] byoby nieporozumieniem. Za chaos kompetencyjny odpowiadali przede wszystkim marszaek migy-Rydz, minister spraw wojskowych gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki oraz szef Sztabu Gwnego gen. Wacaw Stachiewicz, gdy tylko oni mieli realne moliwoci unormowania niezdrowej sytuacji, ale zrobili to zbyt pno, cho zarwno gen. Rayski, jak i gen. Zajc, cho kady na swj sposb, od dawna zwracali uwag na patologie systemowe21. Wobec zmasowanego pancerno-lotniczego uderzenia armii niemieckiej szybko zapanowa chaos w dowodzeniu polskimi armiami, ktre nie mogy wykorzysta wikszoci swego potencjau bojowego z powodu saboci transportu, cznoci i dostaw, a oddziay, cho walczyy dzielnie, znalazy si w rozsypce. Naczelny Wdz, opuszczajc 17 wrzenia kraj i front, najwyraniej uzna, e o dowodzeniu nie ma mowy22. Wydaje si, e w II RP saboci w polityce bezpieczestwa dotyczyy: braku wewntrznej zgody i szerszej debaty publicznej (nie powsta system obronny RP), przewagi sfery wojskowej nad cywiln, saboci szkolenia, planowania i finansowania, wreszcie saboci dyplomatycznej. Stopie trudnoci, nawet tragizm tej sytuacji, wyostrzao jeszcze to midzynarodowe. Polskie dziaania odbyway si w sytuacji wrogiego ssiedztwa i roszcze granicznych, niepewnych sojuszy, saboci systemu midzynarodowego, sabncej pozycji gospodarczej, co w konsekwencji doprowadzio do osamotnienia strategicznego Polski w 1939 r.23 Kwestie bezpieczestwa w PRL W Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej nie zaistnia aden z proponowanych wyej warunkw koniecznych dla tworzenia realnej polityki bezpieczestwa, przede wszystkim w postaci suwerennego pastwa. Nie powsta te niezbdny czynnik zgody wewntrznej system socjalistyczny wprowadzano w Polsce przemoc,

Ibidem. W. Stachiewicz, op. cit., s. 633-634. 21 N. Bczyk, op. cit. 22 Gen. L. Faury, szef francuskiej misji wojskowej w Polsce, ktry spotka wtedy Rydza-migego, relacjonowa: Na twarzy generalissimusa rysuj si lady gbokiego smutku.() Stao si dla niego rzecz rzeczywicie niemoliw dowodzi siami zbrojnymi polskimi z terytorium pastwa polskiego , cyt. za W. Stachiewicz, op. cit., s. 609. 23 Analitycy wojskowi podkrelaj, e wskazywanie na bdy i braki w 1939 r. nie jest omieszaniem Wojska Polskiego, ale jego celem jest przestroga i zachta do wycignicia wnioskw, por np. J. Babula, Wojsko polskie, 1945 - 1989. Prba analizy operacyjnej, Warszawa 1998, s. 382.
19 20

- 142 -

w rezultacie masowych represji i wywaszcze, pod oson Armii Czerwonej/Radzieckiej, przebywajcej w Polsce od 1939 do 1941 r. i, po wojennej przerwie, od 1944 do 1993 r. Polityka wewntrzna PRL, podobnie jak gospodarcza, wojskowa i zagraniczna kontrolowane byy przez Kreml poprzez struktury wojskowego Ukadu Warszawskiego (1954 - 1991) i Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (1949 - 1991). Ofensywna doktryna wojenna Kremla, przewidujca zmasowany atak na Europ Zachodni, czynia z Polski nuklearny rw. Tragiczne w skutkach mogo by odwetowe uderzenie nuklearne na Polsk ze strony Zachodu, gdzie podobno planowano odpalenie 400 - 600 rakiet o sile 30 - 40 megaton (tysic razy wicej ni w Hiroszimie!), w celu zniszczenia infrastruktury komunikacyjnej Polski i znajdujcych si tam wyrzutni pociskw nuklearnych24. To ewentualne odwetowe uderzenie nuklearne Stanw Zjednoczonych i NATO nie wynikao z powodw antypolskich, ale z logiki przyszej wojny, narzuconej przez ZSRR, jako konfliktu strategicznego, starcia komunizmu z kapitalizmem. Genera William Odom, szef wywiadu wojskowego Stanw Zjednoczonych w czasach prezydentury Ronalda Reagana (wczeniej asystent prof. Zbigniewa Brzeziskiego w Uniwersytecie Columbia), tumaczy w 2007 r. polskim dziennikarzom: Wasz kraj sta si celem pociskw atomowych NATO. Z chwil sowieckiej inwazji na Zachd miay one spa na terytorium Polski Zachodniej i rodkowej, by zniszczy ewentualne obiekty jdrowe i powstrzyma marsz wojsk sowieckich () To by jedyny sposb, by powstrzyma inwazj sowieck. Po Polsce zostaby rw atomowy25. Militaryzacja polityki w PRL bya daleko posunita: od tego si zaczo w 1944/1945 i na tym si skoczyo: to wojsko wprowadzao ustrj socjalistyczny w latach czterdziestych; to wojsko zgodzio si na wolne wybory w 1989 r. W opracowaniu nt. Sztabu Gwnego w latach 1918 - 2003 czytamy: Od zarania PRL WP brao aktywny udzia we wszystkich waniejszych akcjach i przedsiwziciach pastwowych: referendum (30.06.1946 r.), wybory do Sejmu Ustawodawczego (19.01.1947 r.), sytuacje kryzysowe (1956, 1970, 1981) () W latach 1944 1990 w PRL ministrem ON by zawsze onierz zawodowy w subie czynnej26. Dobrego przykadu na sposb tworzenia polityki bezpieczestwa pastwa w PRL dostarczaj uprawnienia i sposb dziaania Komitetu Obrony Kraju, utworzonego w 1959 r.: KOK sprawowa funkcje koordynacyjne w zakresie wojska

J.M. Nowak, Od hegemonii do agonii. Upadek Ukadu Warszawskiego polska perspektywa, Warszawa 2011, s. 85 i n. 25 Dziennik, 26.01.2007. Od drugiej poowy lat 60. na terenie Polski bya sowiecka bro jdrowa i rodki jej przenoszenia. Wedug ustale IPN, dokonanych na podstawie utajnionych do 2006 r. akt tzw. Operacji Wisa, LWP posiadao do dyspozycji ok. 200 adunkw jdrowych (gowic pociskw rakietowych i bomb lotniczych) otrzymanych od ZSRR. Decyzj o uyciu broni jdrowej mogo wyda tylko Dowdztwo Zjednoczonych Si Zbrojnych Ukadu Warszawskiego. Por. te J.M. Nowak, op. cit., s. 86. 26 T. Panecki, F. Puchaa i J. Szostak [red.], Sztab Generalny/Gwny Wojska Polskiego 1918 - 2003, Warszawa 2003, s. 207.
24

- 143 -

i spraw obronnoci () Niemal wszyscy czonkowie KOK byli rwnoczenie czonkami Biura Politycznego lub Sekretariatu KC partii komunistycznej. () Utrzymano wic zasad, e Komitet zajmuje si wszystkim, co czy si bezporednio z wysikiem obronnym, a raczej po prostu militarnym, gdy doktryna wojenna Ukadu Warszawskiego, ktra obowizywaa Polsk, miaa charakter raczej ofensywny ni defensywny () najwaniejszymi osobami w KOK pozostawali wojskowi minister obrony narodowej (rwnoczenie czonek Biura Politycznego) oraz sekretarz Komitetu () Kluczowe decyzje w tym, zgodnie z zasadami nomenklatury, take personalne zapaday niezmiennie na posiedzeniach Biura Politycznego. () KOK a cilej rzecz biorc Sekretariat KOK stal si kluczowym miejscem dla dziaa zmierzajcych do wprowadzenia stanu wojennego, zarwno, jeli chodzi o koordynacj prac resortw i organw centralnych pastwa oraz wojska, jak i przede wszystkim prac nad stron normatywn (prawn). () by on raczej instrumentem w rkach partii komunistycznej ni profesjonaln instytucj pastwow27. Mimo silnej pozycji armii w polityce PRL kompleksowo zagadnienia obronnoci zostay dopiero uregulowane w ustawie z 21.11.1967 r. Tak kompleksowo, e do 1990 r. ustaw t ponad dwudziestokrotnie nowelizowano przecitnie co rok!28 Na poziomie krajowego kierownictwa PZPR polityka bezpieczestwa pastwa pojmowana bya jako utrzymanie sojuszu z ZSRR i monopolu wadzy. A tym zajmowaa si policja polityczna: najpierw Urzd Bezpieczestwa, potem Suba Bezpieczestwa, a wojsku Korpus Bezpieczestwa Wewntrznego. Jedynym wyjtkiem, gdzie wytworzy si rodzaj zgody wewntrznej w odniesieniu do spraw strategicznych, byo silne poparcie dla koniecznoci ostatecznego uznania granicy zachodniej na Odrze/Nysie uyckiej. Kwestie bezpieczestwa III RP Po 1989 r., w III Rzeczypospolitej, wraz ze stopniowym odzyskiwaniem suwerennoci zaczy powstawa warunki dla tworzenia polityki bezpieczestwa, wci jednak istotne byy ograniczenia polityczne wewntrz i w ssiedztwie. Draliwy problem bezpieczestwa nie by poruszany przy Okrgym Stole i jeszcze w styczniu 1990 r. Tadeusz Mazowiecki w expose sejmowym mwi oglnie o powrocie do Europy, ale i o dotrzymaniu sojuszy: Tylko Polska suwerennie decydujca o swym ustroju moe by czynnikiem stabilizacji politycznej Europy. () Opowiadamy si za zmianami stopniowymi, uzgodnionymi przez wszystkie zainteresowane strony, nienaruszajcymi niczyich interesw i niczyjego poczucia bezpieczestwa. Polska, uczestniczc w tym procesie pozostanie, zwaszcza dla swych ssiadw partnerem lojalnym, respektujcym zobowizania i ukady. Takie partnerstwo

27 28

A. Paczkowski, op. cit., s. 3-8. T. Panecki, F. Puchaa i J. Szostak [red.], op. cit., s. 209.
- 144 -

zaproponowalimy Zwizkowi Sowieckiemu podkrelajc, e nasza oferta ma charakter niekoniunkturalny29. Prezydentem Polski od lipca 1989 r. do grudnia 1990 r. by gen. Jaruzelski, a resorty siowe (MON i MSW) pozostaway w rkach autorw stanu wojennego. Do lipca 1990 r. Polska bya czonkiem Ukadu Warszawskiego, a ZSRR istnia do grudnia 1991 r. Do wrzenia 1993 r. stacjonowa w Polsce 60-tysiczny kontyngent Armii Radzieckiej wyszed w przeddzie 54. rocznicy agresji 17 wrzenia 1939 r. Trwa proces jednoczenia Niemiec (w NRD 400-tysiczna Armia Radziecka), a sprawa zachodniej granicy Polski pozostawaa otwarta a do listopada 1991 r., kiedy podpisano polsko-niemiecki traktat o potwierdzeniu istniejcej midzy nimi granicy. W caym regionie sycha byo haso Precz z Jat. Co to w istocie znaczyo? Tworzyo to niepewno, bo decyzje z Jaty wytyczay nie tylko granice zachodnie i wschodnie Polski, wschodni granic Niemiec, ale te zachodnie granice ZSRR, czyli Litwy, Biaorusi i Ukrainy. Ewentualno rewizji granic miaa potencja wybuchowy, przynoszc znowu koszmar granicznych sporw w regionie. Szczliwie do tego nie doszo, a polsko-niemieckie porozumienie graniczne, dokonane za zgod Moskwy i mocarstw zachodnich, ustabilizowao sytuacj graniczn w Europie rodkowowschodniej. Wszyscy byli zaskoczeni, kiedy okazao si, e po przeprowadzeniu wolnych wyborw w Polsce 45 lat po ich zapowiedzi w Jacie wikszo jest za utrzymaniem istniejcych granic zaproponowanych w Jacie i Poczdamie30. Niemniej ksztatowanie polityki bezpieczestwa III RP zaczto obiecujco, przynajmniej w sferze deklaracji. W pierwszym tego typu strategicznym dokumencie Polityka bezpieczestwa i strategia obronna RP. Zaoenia polskiej polityki bezpieczestwa, przyjtym przez KOK w listopadzie 1992 r., zakadano, e wspczesna tre pojcia bezpieczestwa pastwa obejmuje zarwno kwestie polityczne i militarne, jak i aspekty gospodarcze, ekologiczne, spoeczne i etniczne. Dalej mamy 20 stron z wieloma susznymi uwagami i postulatami i wiadczce o bezradnoci Zakoczenie: Szczegowe zadania wykonawcze wynikajce z niniejszego dokumentu zostan okrelone przez odpowiednie organa wadzy i administracji pastwowej oraz kierownictwa organizacji i instytucji, stosownie do zakresu ich kompetencji w sprawach obronnoci31. Tymczasem resortowe zakresy kompetencji w sprawach obronnoci sprowadzay si do oglnych zapisw, bo rzd, niechtny tak szerokim prerogatywom prezydenta, zdystansowa si, nie precyzujc szczegowych zada wykonawczych. Obywatele dostali informacj od wadz,
Expose sejmowe T. Mazowieckiego, 18.01.1990, cyt. za: [archiwum.dlapolski.pl]. A. Harasimowicz, Polands Foreign Policy, 1989 - 2005 [w:] J. S. Micgiel i P. S. Wandycz [red.], Reflections on Polish Foreign Policy, New York 2007, s. 144. 31 Wersja kocowa zostaa przyjta przez Komitet Obrony Kraju 2 listopada 1992 r. KOK, organ pastwowy, wkrtce rozwizano, a na jego miejsce w Kancelarii Prezydenta powstao Biuro Bezpieczestwa Narodowego, jako jego organ doradczy, poyteczne biuro studiw, bez kompetencji zarzdczych.
29 30

- 145 -

e mamy strategi bezpieczestwa, gdy w istocie by to zbir postulatw. Walki wewntrzne spowodoway jaowo strategii pastwowej. Prezydent Wasa stan wobec Sejmu RP w sytuacji Pisudskiego w 1921 r.: oto wygra wielk batali dla niepodlegoci Polski, ale na czas pokoju nie mia zaplecza politycznego, a jego charyzma stawaa si zawad. Obaj politycy szukali drogi obok sejmowej anarchii i nie mogc liczy na poparcie Sejmu, znaleli j w rnym oczywicie stopniu w armii i w subach specjalnych. Do polityki III RP wprowadzi armi Lech Wasa, ktry jako prezydent zorientowa si, e nie ma silnego zaplecza politycznego, parlamentarnego. Przejmujc zwierzchnictwo na siami zbrojnymi w grudniu 1991 r., nieco zaskakujco (model turecki?) okreli zadania armii: Nard polski widzi w armii gwaranta suwerennoci pastwa i demokratycznych swobd obywateli. Funkcje te armia winna spenia niezalenie od biecych konfiguracji politycznych, sta ponad wszelkimi podziaami32. Propozycje reform armii, wychodzce od prezydenta z podlegego mu Biura Bezpieczestwa Narodowego, nie byy przyjmowane przez kolejne rzdy, podejrzliwie patrzce na kordialne relacje Zwierzchnika Si Zbrojnych z generalicj. Szef Sztabu, gen. Tadeusz Wilecki publicznie gani albo chwali partie i politykw, zapowiadajc swoje mocne wejcie do polityki. Politycy podejrzewali generaw o ch wymknicia si spod cywilnej kontroli. Wrd generalicji z kolei przewaa pogld, e prac Sztabu utrudniay znacznie zakcenia w funkcjonowaniu cywilnego kierownictwa MON (1992 - 1997) oraz improwizowany w latach 1990 - 1995 charakter przebudowy si zbrojnych (podejmowanie decyzji czstkowych bez wizji docelowej)33. Gony sta si tzw. obiad drawski, we wrzeniu 1994 r., na ktrym generalicja wysuchawszy Lecha Wasy ostro krytykujcego marazm panujcy w instytucjach, ktre miay przecie restrukturyzowa armi przed jej przyjciem do NATO. Dotyczyo to zarwno rzdu, jak Sejmu wykorzystaa okazj, aby bardzo krytycznie oceni zasad cywilnej kontroli nad armi i domaga si dymisji cywilnego ministra obrony (nb. emerytowanego admiraa). Z perspektywy czasu wida, e prezydent mia duo racji, krytykujc brak reform w armii, ale sposb, w jaki to uczyni, by niefortunny i skaza go na ostr krytyk. W opinii Lecha Wasy z 1994 r.: Wikszo problemw si zbrojnych () nie zostaa rozwizana () zwaszcza kwestie legislacyjne. Przepisy prawne normujce funkcjonowanie systemu obronnego () pochodz z minionej epoki. Wci nie ma ustawy o powszechnym obowizku obrony. Brak jasnego podziau kompetencji odpowiedzialnych za bezpieczestwo pastwa, kierowanie i dowodzenie siami zbrojnymi instytucji () zbyt niskie s nakady na obronno () techniczna degradacja armii postpuje () Jednoczenie jako Zwierzchnik SZ nie otrzymaem poza propozycjami SG WP adnych innych kon-

32 33

L. Wasa, Droga do prawdy. Autobiografia, Warszawa 2008, s. 349. Sztab Generalny, s. 409.
- 146 -

struktywnych rozwiza34. Dowiadczeni sztabowcy oceniali, e: W konsekwencji sporw () o model sprawowania wadzy w Polsce () o przyszy ksztat si zbrojnych oraz miejsce i rol SG () dopiero w szstym roku przemian ustrojowych udao si przygotowa ustaw regulujc kompetencje ministra obrony narodowej, jako naczelnego organu administracji pastwowej w dziedzinie obronnoci pastwa, oraz szefa SG WP, dowodzcego w imieniu ministra siami zbrojnymi w czasie pokoju35. Dugo nie udawao si wyjani, kto dowodzi polsk armi w czasie pokoju, w momentach kryzysowych i w czasie wojny!36 Podobnie nie wypracowano trwaego porozumienia na linii rzd - wojsko - przemys zbrojeniowy: przewaay dorane opcje polityczne i wojskowe, narzucane przez bardziej i mniej formalne grupy wpywu. Stanowienie prawa obronnego byo niekonsekwentne i pene luk, odbywao si w atmosferze sporw kompetencyjnych i sabej koordynacji: w zasadzie caa dekada lat 90. bya okresem straconym pod tym wzgldem. Nastpowao coraz wiksze rozregulowanie podstaw prawnych funkcjonowania systemu obronnoci pastwa () jest to stan nienormalny i wielce szkodliwy dla obronnoci pastwa. () Jeszcze gorzej ni w siach zbrojnych ksztatowaa si sytuacja w pozamilitarnej czci systemu obronnoci pastwa. Tu naleaoby mwi () o krachu potencjau obronnego37.

L. Wasa, op. cit., s. 396. Oceny Wasy potwierdza po latach wojskowy analityk: S. Jarmoszko, Wojsko polskie pierwszej dekady transformacji (w poszukiwaniu teorii przemian), Toru 2003): Oglnie biorc, w pierwszych latach przemian nastpowaa wyrana dekapitalizacja zarwno obiektw, jak i sprztu wojskowego (s. 117); nastpi wyrany regres w sferze technicznej; to okres drastycznego powikszenia si tzw. luki techniczno-wojskowej (s. 120); nie byo wyranie zarysowanego, dugofalowego programu przebudowy si zbrojnych; rywalizacja kompetencyjna midzy pionem cywilno-wojskowym MON a SG, prezydentem i ministrem itp., s. 318 i n. J. K. Bielecki, premier w 1991 r., potem minister ds. europejskich, mwi o tym okresie w wykadzie publicznym w PISM w 2003 r., ujmujc problem w szerszym planie: Debata polityczna po 1993 r. nt. polityki zagranicznej staa si nie tylko jednostronna, ale te w wyniku osignitego konsensusu w sprawach czonkostwa w NATO na poy techniczna. () wskazywaa, e publiczna dyskusja na temat przeoenia zada w polityce zagranicznej i bezpieczestwa na dziaania dostosowawcze w polityce wewntrznej jest albo utrudniona, albo niemoliwa. Tym bardziej, e dotyczyaby specyficznej grupy interesw, jak stanowi siy zbrojne [w:] Polska w UE: Jaka polityka zagraniczna? Wykady publiczne w PISM Jaka polityka zagraniczna?, Warszawa 2003, s. 65-66. Podobne opinie nt. powolnoci reform wojskowych, kontrastujcych z transformacj cywiln, wyraali te zagraniczni eksperci, zwaszcza amerykascy i brytyjscy, prbujc odnie si bardzo praktycznie do ewentualnego uczestnictwa Polski w NATO. Krytykowano m.in. brak szerszej koncepcji zmian, nieprzejrzyste procedury zakupw, z struktur budetu, nieznajomo jzyka angielskiego wrd wyszej kadry itp.: D. Dunn, Polska nowy model sojusznika Ameryki [w:] O. Osica i M. Zaborowski, Nowy czonek starego Sojuszu Polska jako nowy aktor w euroatlantyckiej polityce bezpieczestwa, Warszawa 2002, s. 152 i n. 35 Sztab Generalny, s. 355-357. 36 M. Wgrowska, The Normative Model of the Ideal-Type Soldier in a Democracy: Case of Poland, Peace Research Institute Frankfurt Research Paper No. I/6-2007. Jeden z czoowych ekspertw pisa w 2001 r.: Stalimy si zapewne jedynym pastwem w Europie (), ktre nie ma prawnie ustalonych podstawowych zasad wojennego systemu kierowania pastwem; S. Koziej, Ewolucja polskiej strategii obronnoci [w:] R. Kuniar [red.] Polska polityka bezpieczestwa 1989 - 2000, Warszawa 2001, s. 468. 37 S. Koziej, op. cit., s. 467-468.
34

- 147 -

Negatywn rol w tej sytuacji odgrywao te to, e nawet w opinii wojskowych ekspertw w aktualnym stanie prawnym (tzn. w 1999 r. przyp. A.H.) w procesie sprawowania kontroli cywilnej nad subami specjalnymi, w tym rwnie wojskowymi, nie doprowadzono od ich wyizolowania z polityki. Jerzy Szmajdziski, szef MON w rzdzie SLD - PSL (2001 - 2004) przyznawa: Kontynuowane po 1989 r. zainteresowanie sub specjalnych yciem politycznym zostao przeniesione z PRL-u. Przyczyn jest tu brak cywilnej i demokratycznej kontroli nad subami specjalnymi38. Sabo nadzoru cywilnego, nie mwic ju o jego demokratycznym charakterze np. wyrywanie sobie Wojskowych Sub Informacyjnych przez SG i cywilny pion MON oraz tzw. gry teczkami bya w caym okresie po 1989 r. przyczyn napi na szczytach wadzy III RP i cyklicznie wybuchajcych na tym tle skandali. Problem sub specjalnych, wywiadu i kontrwywiadu, to we wszystkich ustrojach materia wraliwa w demokracjach panuje zasada ich cywilnej i demokratycznej kontroli39. Rynek zbroje, handlu broni i technologiami cywilnowojskowymi wart jest w NATO i Unii Europejskiej ponad 1000 mld dolarw rocznie (jedna kradzie technologii moe by warta setki milionw dolarw). Rynek bada, produkcji i handlu broni jest by i bdzie penetrowany przez wywiady. Koszty utrzymania samodzielnoci w szeroko pojmowanej polityce bezpieczestwa s zawsze znaczne: dotyczy to m.in. dziaa wasnych sub specjalnych, przeciwdziaajcych penetracji tego sektora przez obce wywiady, zapewniajcych szczelno krajowych procedur poufnoci i tajemnicy. W Polsce problem ten wywouje napicia od 1926 r. skrtowo mona by wyrazi go tak, e w opinii czci badaczy armia przejawia skonno do naduywania renty, jak daje jej nadzwyczajno pooenia pastwa, dla uzyskania znacznego, czasem nieuprawnionego wpywu na polityk i budet pastwa. Przewaaj negatywne opinie na temat skutkw tego wpywu, organizacji polskich sub specjalnych oraz jakoci cywilnej i demokratycznej kontroli nad nimi. Politycy dyplomatyzuj, ale wojskowy ekspert by bardziej dosadny, twierdzc, e we wszystkich pastwach byego bloku wschodniego suby specjalne swoimi dziaaniami oglnie uzasadnianymi ochron bezpieczestwa pastwa ingeroway w sfery zarezerwowane dla pochodzcych z demokratycznego wyboru wadz ustawodawczych, wykonawczych i sdowniczych. Jeeli nawet nie staway si swoistym pastwem w pastwie to przynajmniej ewoluoway w stron jego pitej

38 A. ebrowski, M. migrodzki, J. Babula, Rola sub specjalnych w siach zbrojnych (wywiad i kontrwywiad), Krakw 1999, s. 180. Dr A. ebrowski, wojskowy analityk, podsumowuje: sprawowana kontrola nad subami specjalnymi jest niewystarczajca () okres przemian ustrojowych w Polsce zapocztkowany w 1989 r. nie wypracowa stosownych form i metod tej kontroli. Dotyczy to rwnie wojskowych sub specjalnych, Ibidem, s. 180. 39 M. Wgrowska, The Normative Model of the Ideal-Type Soldier in a Democracy:, s. 19, ekspertyza wykonana w ramach projektu The Image of the Democratic Soldier: Tensions Between the Organisation of Armed Forces and the Principles of Democracy in European Comparison. Nt. roli sub specjalnych patrz te: S. Koziej, Strategie Bezpieczestwa Narodowego RP z 2003 i 2007 r., skrypt internetowy, Warszawa 2008, s. 19-21.

- 148 -

wadzy w konsekwencji pitej kolumny demokratycznego pastwa prawnego40. Po okresie zastoju koncepcyjnego i finansowego w latach 1989 - 1995, ktry wojskowi nazywali dezorientacj chyba susznie, bo brak byo jasnych przesanek do definiowania polityki bezpieczestwa prace rzdowe i sejmowe nabray jednak kierunku w zwizku z przygotowaniami do czonkostwa w NATO i w Unii Europejskiej. Zapewnienie cywilnej kontroli nad armi oraz jej unowoczenienie byy kardynalnymi warunkami przyjcia nowych czonkw do wsplnoty euroatlantyckiej: W 1995 r. administracja (USA) opracowaa zasady, nazywane pniej picioma zasadami Perryego, od nazwiska sekretarza obrony Billa Perryego. Byy to: demokracja, gospodarka rynkowa, stabilne granice, cywilna kontrola nad wojskiem oraz postp w dostosowywaniu si zbrojnych [do standardw Paktu]. Kryteria te zostay ujte w oficjalnym studium poszerzenia NATO41. Wymogi te, cho brzmiay oglnie, to jednak tworzyy ramy dla planowania strategicznego w demokratycznym pastwie wprowadzenie ich w ycie nie okazao si jednak atwe. Byy premier Jan K. Bielecki, oceniajc w 2003 r. t specyficzn grup interesw, jak stanowi siy zbrojne, mwi: Musi budzi zastanowienie, e ju po madryckiej decyzji z lata 1996 roku, otwierajcej nam drog do NATO, przez kilka lat, rwnie pod rzdami AWS - UW, kwestia zada, struktury i reformy si zbrojnych nie staa si przedmiotem powanej, fachowej publicznej debaty (i, w okrelonych ramach, publicznej kontroli). Wejdmy do NATO, reszta si uoy. Do czego to doprowadzio, wida goym okiem. Miliardy dolarw, ktrych dzisiaj poszukujemy na modernizacj si zbrojnych, po czci zmarnotrawiono w minionych latach w atmosferze niemocy42. Zagadnienie przejrzystoci i efektywnoci wydatkw wojska wywoao z kolei problem jakoci cywilnej i demokratycznej kontroli ze strony Sejmu i rzdu zupenie nowe zagadnienie w polskiej pastwowoci i demokracji, ktra takiej kontroli nie praktykowaa w latach 1926 - 1991. Procedury parlamentarne nie okazay si gotowym przepisem na szybkie wyklarowanie relacji midzy sfer cywiln i wojskow. Zapisana w Konstytucji RP kontrolna funkcja Sejmu nie znajdowaa przeduenia w zapisach szczegowych: Obecna Konstytucja RP podkrela zasad
J. Solak, Suby specjalne w demokratycznym pastwie prawnym: pita wadza czy pita kolumna? [w:] T. Jarocki i W. Sokaa [red.], Polityka bezpieczestwa na starym kontynencie, Toru 2010, s. 55. 41 R. Asmus, NATO otwarcie drzwi, Warszawa 2002, s. 266. 42 Polska w UE: Jaka polityka zagraniczna? (wykady publiczne w PISM pod red. R. Stemplowskiego), Warszawa 2003, s. 65-66. Podobne opinie wyraali eksperci NATO: It is true that reform does cost, but experience in CEE showed that, whenever money was made available to the defence establishment before (podkr. w oryg.) reforms had taken place, the money was spent not on reform, but on keeping the old system alive. Small cosmetic improvements were made, but reform was actually put off and the situation became worse. Reform was in fact made more difficult because the money stiffened resistance to reform. Many countries experienced this stage in the process, C. Donnelly, Learning from Security Sector Reform in Central and Eastern Europe [w:] A. Bryden, H. Hanggi, Reform and Reconstruction of Security Sector, Geneva 2004, s. 45-65. Podobnie o tym: S. Koziej, Ewolucja..., s. 467-469.
40

- 149 -

utrzymywania neutralnoci wojska w sprawach politycznych, a tymczasem (...) wystpuje istotny brak szczegowych wykadni oraz legislacji w tym zakresie43. Ani posowie, ani generaowie nie mieli dowiadczenia w tego typu wsppracy, prace Komisji ds. Obrony stay na niewysokim poziomie merytorycznym, w atmosferze wani dzielono dotacje budetowe: Sejm popenia bdy44. Jednym z filarw realnej polityki bezpieczestwa pastwa jest zdolno konstruowania i wytwarzania uzbrojenia. Przemysowy sektor obronny w III RP przechodzi ciki okres. Upady jako zbyt kosztowne i mao konkurencyjne due projekty produkcji gwnych systemw uzbrojenia (samolot, czog, okrt). W PRL przemys zbrojeniowy w niemal 130 zakadach (cznie z kooperantami w ok. 450 przedsibiorstwach) zatrudnia przeszo 260 tys. pracownikw45. Produkowano wielkie iloci uzbrojenia na potrzeby nie tylko LWP (380 tys. onierzy w 1988 r.), ale i sojusznikw z Ukadu Warszawskiego, cz na eksport do krajw i organizacji walczcych z imperializmem. Ten polski udzia w sowiecko-amerykaskim wycigu zbroje nie podnis stanu ani poczucia bezpieczestwa PRL, ani zyskw finansowych. Skrzywi on natomiast struktur polskiej gospodarki, rujnowa budet (wedug niektrych ocen byo to ok. 12 - 15 procent budetu). W sumie dorobek PRL w zakresie wojskowej bazy produkcyjno-konstrukcyjnej mg by tylko w maym stopniu wykorzystany w nowej sytuacji ekonomicznej i strategicznej po 1989 - 1991 r., gdy w dodatku brakowao klarownej koncepcji reformy wojska i jego uycia. Po pierwszych cikich latach oglnej recesji budet wojska doszed do ok. 2,6 procent PKB w 1993 r., a nastpnie ustabilizowa si na przyzwoitym poziomie ok. 1,9 - 2 procent PKB (ponad 7 procent budetu)46. W dodatku nakady na wojsko rosy realnie wraz ze wzrostem PKB i rwnoczesn redukcj armii niemal o poow. Politycy wskazywali na brak fachowych propozycji lub markowanie reform ze strony wojska i sektora obronnego. Wikszo deklarowaa potrzeb reform, ale w praktyce transformacja sektora posuwaa si opornie, bdc ofiar gry interesw, doranych kompromisw midzy deniem do optymalizacji finansowej a zdecydowaniem utrzymania stanu posiadania. Analitycy wojskowi wskazywali celnie na brak porozumienia politycznego: prby kompleksowych przeksztace w sektorze zbrojeniowej byy podejmowane kilkakrotnie () ich wspln cech

M. Wgrowska, op. cit., s. 12. H. Binkowski, Wojsko i obronno w dziaaniach Sejmu RP (1989 - 2001), Warszawa 2003, s. 187-190. 45 Z. Kazimierski, Polityka pastwa polskiego w zakresie tworzenia produkcji i rozwoju przemysu obronnego w l. 1918 2008 [w:] Matejuk P. [red.], Potrzeba oraz moliwoci i dostpne rda dotyczce tworzenia, rozwoju oraz stanu polskiej techniki przemysu obronnego: Lata 1918 - 2008, Polskie Towarzystwo Historii Techniki, Warszawa 2009, s. 68; por. te J. Kaliski, Z. Landau, Gospodarka Polski w XX wieku, Warszawa 1999, s. 357. 46 Z. Dylewski, Stan i prognoza wydatkw wojskowych Polski do 2006 roku [w:] J. Paczek [red.], Gospodarka obronna Polski w kocu lat dziewidziesitych szanse i zagroenia, Warszawa 2001, s. 148. Wedug SIPRI Military Expenditure Database, 2011, wydatki wojskowe Polski wynosiy ok. 8 mld dolarw w 1988 r., by spa do ok. 5 mld dolarw w poowie lat 90. i nastpnie wzrosn w 2010 r. do ok. 9 mld dolarw.
43 44

- 150 -

pozostawa jednak brak konsekwencji w realizacji przyjtych programw () Uwidaczniao si, jak mocno struktury przemysowe s powizane z krgami politycznymi, a wyrany brak porozumienia pomidzy dwoma gwnymi ugrupowaniami politycznymi sta si jednym z istotnych czynnikw postpujcej degradacji narodowego potencjau produkcyjnego47. Dylemat zwizany z transformacj sektora by realny, gdy obie strony miay racjonalne argumenty: i minister finansw, domagajcy si oszczdnoci, i reprezentanci sektora zbrojeniowego, podkrelajcy, e jego transformacja nie moe ogranicza si do zmniejszania produkcji, likwidacji zapasw i etatw, ale wymaga te sformuowania przemylanych celw rzdu, nakadw na restrukturyzacj oraz na badania i wdroenia itp.48 W kocu, pod presj wewntrzn i zewntrzn, dokonano wielu posuni restrukturyzacyjnych, jednak zrobiono to tak, e nie byo jasne, kto rzdzi i za co odpowiada, ale jasne byo, kto paci: budet i skarb pastwa. W latach 1991 - 1996 przeprowadzono komercjalizacj caej brany zbrojeniowej: W wyniku tej operacji przedsibiorstwa zostay przeksztacone w spki akcyjne, w wikszoci ktrych Skarb Pastwa by jedynym akcjonariuszem49. Komercjalizacja sektora obronnego nie okazaa si ani dobr podstaw dla dalszych koniecznych reform, ani wystarczajcym pomysem na rozwizanie jego realnych problemw. Misterne manipulacje przy strukturze wasnociowej spek, zmiany szyldw czy przeniesienie dokumentw z jednej ministerialnej szafy do drugiej nie spowodowao otwarcia nowych rynkw zbytu, rzeczywistej poprawy konkurencyjnoci firm zbrojeniowych, nie uatwio napywu kapitau i technologii. Firmy zbrojeniowe po komercjalizacji stay si upolitycznione, upartyjnione: partie i resorty walczyy o podzia intratnych stanowisk w radach nadzorczych i zarzdach spek, co dodatkowo stworzyo wkrtce nieformalne bariery dla prywatyzacji ich plany wykonano w niespena 10 procent. Polski analityk wojskowy ocenia w 2000 r., e ...polski przemys zbrojeniowy nie jest w stanie samodzielnie podj si opracowania i wdroenia adnego zoonego systemu uzbrojenia i uczynienia go konkurencyjnym wobec wyrobw oferowanych przez duych zagranicznych producentw50.

M. Szlachta, Wspczesne problemy przemysu zbrojeniowego Polski. Szanse i wyzwania na przyszo [w:] J. Paczek [red.], op. cit., s. 62. Zjawisko powiza polityczno-wojskowych w III RP miao pewne symptomy mogce wiadczy o istnieniu kompleksu wojskowo-przemysowo-politycznego, o ktrym mwi si wtedy, gdy rozmiary produkcji s due, a producenci uzbrojenia pastwowi i prywatni maj wpyw na polityk pastwa, stymuluj wielko zakupw oraz kierunki bada i wdroe. Por. te K. ukrowska, Bro na sprzeda, Warszawa 1989. 48 P. Soroka, H. Potrzebowski [red.], Materiay programowe i informacyjne, opinie i stanowiska z 2003 i pocztku 2004 r., Polskie Lobby Przemysowe im. E. Kwiatkowskiego, Publikacja nr 13 (zawiera m.in. rozdz. pt. Problemy polskiego kompleksu przemysowo-wojskowego), Warszawa 2004, s. 113-134. Por. te liczne opinie nt. temat ze strony Polskiej Izby Producentw na Rzecz Obronnoci Kraju. 49 M. Szlachta, op. cit., s. 62. 50 Ibidem, s. 64.
47

- 151 -

W III RP przemysowy potencja obronny Polski zosta unowoczeniony, ale za cen konsolidacji i znacznej redukcji. Stworzone zostay podstawy prawnoinstytucjonalne dla jego zdolnoci kooperacyjnych z sektorami obronnymi gwnych pastw zachodnich oraz instytucjami (European Defence Agency, European Aeronautic Defence and Space Company, Western European Armaments Group) i zacza si wsppraca. Polski sektor obronny w rosncym stopniu stawa si czci wikszego obszaru gospodarczego i rynku kapitaowego, technologicznego. Po raz pierwszy od 1918 r. Polska znajdowaa si wewntrz sojuszu zachodnich demokracji, nie na jego obrzeach: zasiadaa przy stole obrad, a nie w przedpokoju, czekajc na decyzje mocarstw. Pojawio si pytanie, czy ta szansa zostanie wykorzystana, bo bez wzgldu na pozytywy sektor obronny III RP, nalecy w wikszoci do pastwa, skupia wszystkie saboci zarzdzania na poziomie centralnym, ktre mona ju byo obserwowa w II RP i w PRL. Brakowao spjnej wizji koniecznych reform, skd wynikaa dorano dziaa, np. udajca reform restrukturyzacja sektora poprzez komercjalizacj. Rezultatem niemal penego etatyzmu sektora byo nadmierne upolitycznienie procesw zarzdzania, co pobudzao spory kompetencyjne i rywalizacje resortowe, w ktrych gubi si aspekt obronnoci pastwa, a na czoo wysuwaa si walka o budety resortw. Do najniszych w Europie zaliczany by poziom nakadw na badania i rozwj, w tym nauk wojskowych, czemu towarzyszya sabo systemu wdroe, co z kolei powikszao bezproduktywno i tak ju niskich nakadw. Sektor obronny III RP boryka si z problemami typowymi dla pastw maych i rednich (maa skala rynku), dla pastw mniej zamonych (niskie nakady na rozwj) i nienalecych do czowki technicznej w zakresie najnowszych technologii i typw uzbrojenia. Na sabo planowania strategicznego wpyw miay nie tylko czste zmiany rzdw, ale i w organizacji sztabu i rodzajw wojsk np. w latach 1991 - 2002 w Sztabie Gwnym siedmiokrotnie wprowadzano, przecitnie co ptora roku, zmiany strukturalno-kompetencyjne51. Dowiadczony sztabowiec, z 40-letnim staem, by zaniepokojony w poowie lat dziewidziesitych powtarzajcymi si bdami, wymieniajc te zasady, ktre do organizacji WP wprowadzi Marszaek Pisudski, a ktre byy wielokrotnie krytykowane jako szkodliwe dla obronnoci pastwa i nie sprawdziy si: Na podstawie analizy dotychczasowego przebiegu tych prac [tzn. sztabowych] mog stwierdzi, e zarysowuje si realne niebezpieczestwo popenienia wielu bdw majcych miejsce przed 1939 r. w tym dawanie pierwszestwa sprawom funkcjonowania si zbrojnych w czasie pokoju przed przygotowaniami wojennymi, a take zbyt powierzchowne traktowanie relacji zachodzcych midzy siami zbrojnymi czasu pokoju i czasu wojny52.
Sztab Generalny. Nb. przy lekturze niektrych partii (np. dot. relacji sfery cywilnej i wojskowej) tego wartociowego opracowania trudno oprze si wraeniu, e autorzy chcieliby wicej dobrego spodziewa si po cywilnym nadzorze. Pisz oni a brzmi to jak urzdnicze sprawozdanie, e mimo tych licznych zmian SG: kontynuowa, aktywnie uczestniczy, doskonali, kierowa, okrela itd., s. 385-395. 52 J. Babula, Wojsko polskie, 1945 - 1989. Prba analizy operacyjnej, Warszawa 1998, s. 328.
51

- 152 -

Trudnoci z adekwatnym okreleniem potrzeb obronnych bynajmniej nie byy tylko problem polskim. W ekspertyzie przygotowanej przez renomowanych badaczy na potrzeby ONZ czytamy: Wnioski pynce z tego rozdziau pokazuj, e sposb, w jaki politycy, biurokraci, szefowie sub zbrojnych, przemysowcy i finansici wsppracowali nad adaptacj produkcji i uycia broni do zmieniajcych si warunkw politycznych i ekonomicznych, wyprzedza naleyte i gruntowne rozpatrzenie realnych potrzeb bezpieczestwa i obrony. Stronnicze wzgldy instytucjonalne i organizacyjne ksztatoway agend w stopniu wikszym ni interes publiczny53. Strategia Bezpieczestwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2007 r., skorelowana z Koncepcj Strategiczn NATO i Europejsk Strategi Bezpieczestwa, daje z jednej strony wiadectwo postpu prac koncepcyjnych, a z drugiej wiadczy o powtarzajcych si sabociach w dziedzinie wdraania konceptw. W 4 lata po przyjciu poprzedniej Strategii (2003) autorzy nowej wersji w dyplomatycznym jzyku formuuj precyzyjn list brakw: Rodzi to konieczno rozwoju zdolnoci do koordynacji i integracji wysikw podejmowanych przez poszczeglne organy, instytucje i suby pastwowe. Dlatego wyjtkowo pilnym zadaniem jest nadanie Systemowi Bezpieczestwa Narodowego RP charakteru w peni zintegrowanej, spjnej i uporzdkowanej caoci. Suy temu bdzie wypracowanie mechanizmw kompleksowego i dugofalowego planowania rozwoju systemu bezpieczestwa, opierajcego si na celach i potrzebach wsplnych dla wszystkich jego skadnikw oraz wynikajcych z caociowo ujmowanych interesw narodowych. Skuteczna integracja systemu bezpieczestwa wymaga bdzie take modyfikacji niektrych rozwiza prawnych, co powinno prowadzi do () precyzyjnego okrelenia kompetencji poszczeglnych jego skadnikw, w tym organw kierujcych oraz zwikszenia moliwoci wspdziaania midzyresortowego54. Genera Stanisaw Koziej (wiceminister obrony narodowej w 2007 r., szef BBN od 2010 r.) w 2008 r. scharakteryzowa zbiorczo Strategie z 2003 i 2007 r.: skuteczno strategii zaley od harmonijnego wspdziaania wszystkich instytucji pastwowych, organw wadzy i administracji, zgodnie z uprawnieniami i zadaniami konstytucyjnymi i ustawowymi. () konieczne jest ustanowienie pewnej spjnej i jednolitej myli przewodniej dziaania caego pastwa (zawierajcej m.in. generalne zasady strategiczne, kierunki i obszary lub etapy skupienia gwnego wysiku, priorytety rozwojowe). Niestety brak jest takiego caociowego, oglnopastwowego zamiaru i ukierunkowania. () zarwno strategia z 2003 roku () nie prbuje nawet naszkicowa zarysu zintegrowanego systemu bezpieczestwa narodowego. To jest chyba najpowaniejsza sabo tej strategii. () take pobiene potraktowanie w tej strategii ustale dotyczcych sposobu jej implemen-

J. Lovering, Loose Cannons: Creating the Arms Industry [w:] M. Kaldor (ed.), Global Insecurity Restructuring the Global Military Sector, Vol. III, London - New York 2000, s. 175. 54 Strategia Bezpieczestwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2007, [www.mon.gov.pl].
53

- 153 -

tacji.() nie wry dobrze wdraaniu postanowie strategii w praktyce (), jak i strategia z 2007 roku wci jeszcze w zbyt maym stopniu zajmuj si sprawami transformacji systemu bezpieczestwa narodowego do tych nowych warunkw () bezpieczestwa, jakie z ca moc ujawniy si po ataku terrorystycznym na Stany Zjednoczone Ameryki55. Po 5 latach od czasu powstania Strategii 2007 stan polskiego mylenia strategicznego oceni w ramach prac przegldowych nad now strategi dowiadczony sztabowiec, gen. Leon Komornicki: Dzisiaj niebezpiecznym dla wiadomoci obronnej elit politycznych i spoeczestwa jest ignorancja, zudzenie braku pojawienia si w bliej nieokrelonej perspektywie czasu zagroe militarnych, a tym samym agresji wojskowej na pen skal wobec Polski lub wobec ktregokolwiek pastwa czonka NATO w Europie. () Obecnie najwikszym zagroeniem dla naszego bezpieczestwa jestemy my sami i nasza w tej sprawie bezczynno () aby zbudowa efektywn i adekwatn obron Polski, zdoln odstrasza potencjalnego agresora, a w przypadku podjcia przez niego agresji efektywnie si jej przeciwstawi. To prawda, e jestemy czonkiem NATO () Nie oznacza to jednak, e Polska moe pozwoli sobie na zaniedbywanie skutecznej zdolnoci obrony wasnego pastwa. Niejako obowizkiem Polski wobec sojusznikw i wobec spoeczestw Europy, z racji naszego pooenia i dowiadcze historycznych, jest zapewnienie skutecznej zdolnoci obronnej wasnego pastwa. Istot tego jest zbudowanie defensywnych si zbrojnych i ich techniczna modernizacja zapewniajca kompatybilno z NATO. Bezsilna Polska, tak jak w przeszoci, moe by rdem destabilizacji w Europie56. Wstpujc do NATO i Unii Europejskiej, Polska przyja liczne zobowizania, otrzymujc w zamian solidne gwarancje bezpieczestwa, ktre winny stanowi ramy dla stworzenia nie tylko strategii, ale i systemu obronnego pastwa. Czonkostwo w NATO wymaga: Dla skuteczniejszego osignicia celw niniejszego traktatu Strony, kada z osobna i wszystkie razem, poprzez sta i skuteczn samopomoc i pomoc wzajemn, bd utrzymyway i rozwijay swoj indywidualn i zbiorow zdolno do odparcia zbrojnej napaci (art. 3); udzieli pomocy Stronie lub Stronom napadnitym, podejmujc niezwocznie, samodzielnie jak i w porozumieniu z innymi Stronami, dziaania, jakie uzna za konieczne, cznie z uyciem siy zbrojnej, w celu przywrcenia i utrzymania bezpieczestwa obszaru pnocnoatlantyckiego (art. 5);

55 56

S. Koziej, Strategie Bezpieczestwa Narodowego RP z 2003 i 2007 r., skrypt internetowy... L. Komornicki (gen. dyw., z-ca szefa SG WP, 1992 - 1997, w rezerwie od 1998), Refleksje na temat stanu obrony powietrznej Polski w kontekcie wnioskw z dowiadcze historycznych i potrzeb obrony Polski, Analiza dla Stow. Euroatlantyckiego z 2012 r., materiay w posiadaniu autora.
- 154 -

oraz zobowizuje si do niewizania si z jakimkolwiek zobowizaniem midzynarodowym sprzecznym z niniejszym traktatem (art. 8). Zobowizania i gwarancje w sprawie bezpieczestwa przyja te Polska, wstpujc do Unii Europejskiej. Okrela je, dla wszystkich czonkw, traktat o Unii Europejskiej z Lizbony (2009): Art. 21.2. Unia okrela i prowadzi wsplne polityki i dziaania oraz dy do zapewnienia wysokiego stopnia wsppracy we wszelkich dziedzinach stosunkw midzynarodowych, w celu: a) ochrony swoich wartoci, podstawowych interesw, bezpieczestwa, niezalenoci i integralnoci; c) utrzymania pokoju, zapobiegania konfliktom i umacniania bezpieczestwa midzynarodowego zgodnie z celami i zasadami Karty Narodw Zjednoczonych, jak rwnie z zasadami Aktu Kocowego z Helsinek oraz celami Karty Paryskiej, w tym z celami i zasadami dotyczcymi granic zewntrznych (); h) wspierania systemu midzynarodowego opartego na silniejszej wsppracy wielostronnej i na dobrych rzdach na poziomie wiatowym. Art. 24.1. Kompetencje Unii w zakresie wsplnej polityki zagranicznej i bezpieczestwa obejmuj wszelkie dziedziny polityki zagranicznej i og kwestii dotyczcych bezpieczestwa Unii, w tym stopniowe okrelanie wsplnej polityki obronnej, ktra moe prowadzi do wsplnej obrony57. Podsumowanie W tym zaproponowanym na pocztku artykuu ujciu polityki bezpieczestwa Polska nie miaa jej w penej formie ani w II RP, ani w PRL, ani w pocztkowym okresie III RP. Obecnie zaczyna j ksztatowa, cho nie bije na tej drodze rekordw szybkoci czy jakoci. Do powtarzajcych si problemw nale: Niska jako zarzdzania bezpieczestwem pastwa, wynikajca m.in. z braku wewntrznej zgody i niejasnoci kompetencyjnych na linii prezydent - rzd armia; Brak cigoci prac koncepcyjnych i wdroeniowych, oglnikowo i akcyjno zamiast budowy systemu obronnego; Sabo cywilnej i demokratycznej kontroli nad siami zbrojnymi i subami specjalnymi;

Traktat o UE z Lizbony, Tytu V, Rozdzia 1: Postanowienia oglne o dziaaniach zewntrznych Unii; istotne zapisy dot. bezpieczestwa i obronnoci znajduj si te w innych czciach TUE, [libr.sejm.gov.pl].
57

- 155 -

Sabo wasnej bazy konstrukcyjnej i wytwrczej w zakresie nowoczesnych broni, niski poziom innowacyjnoci i konkurencyjnoci; Trudnoci w odnalezieniu si w relacjach zewntrznych i sojuszniczych: albo nie do cisych, jak w II RP, nadmiernie cisych w PRL, zbyt kompleksowych w III RP. Dobrym sygnaem byo to, e rosa jednak wiadomo, zarwno politykw, jak i wojskowych, koniecznoci wyjcia poza sowotwrstwo na rzecz budowy kompleksowego i zespolonego systemu obronnego pastwa w ramach narodowych i sojuszniczych.

- 156 -

ROZDZIA III
Zaangaowanie operacyjne NATO oraz pastw czonkowskich przeszo, teraniejszo, przyszo

Waldemar Zubrzycki (Wysza Szkoa Policji w Szczytnie)

NATO - Rosja, wsplna inicjatywa w zakresie statkw powietrznych klasy RENEGADE


Terroryzm jest szczeglnym rodzajem dziaalnoci przestpczej, skierowanej zarwno przeciwko pastwu (nastawionej na jego destrukcj), jak rwnie przeciwko spoeczestwu, ktre atakuje, powodujc ofiary oraz wywoujc atmosfer strachu1. Celem dziaania terrorystw od zawsze byo sianie powszechnego lku, co byo moliwe dziki uzyskiwaniu duego rozgosu, towarzyszcego aktom przemocy. W pocztkowej fazie terroryzmu globalnego dla uzyskania efektu wystarczay uprowadzenia osb, statkw powietrznych, zamachy lub uprowadzenia wpywowych politykw. Wraz z upywem czasu przebicie si na czoowe pozycje wiadomoci wymagao eskalacji przemocy. Tym, co mogo porusza, stawaa si liczba ofiar, pierwotnie utosamianych z ideologicznym wrogiem. Stopniowo jednak za cel zaczto obiera niewinnych cywili2. Wspczesne organizacje terrorystyczne dysponuj bogatym arsenaem nowoczesnego uzbrojenia, od tradycyjnej broni, poprzez materiay wybuchowe, a po bro chemiczn. Przeomem w jakociowym postrzeganiu terroryzmu sta si zamach z 11 wrzenia 2001 r., przeprowadzony w Stanach Zjednoczonych za pomoc uprowadzonych samolotw. Dokonali go porywacze, ktrzy przejli kontrol nad czterema samolotami amerykaskich linii lotniczych na rejsach krajowych i skierowali je na obiekty na terenie Stanw Zjednoczonych. W zamachu zgino ok. 3 tys. osb. Stao si jasne, e celem zamachowcw nie byo zaatwienie jakiejkolwiek sprawy, ale zabicie bez konkretnego celu jak najwikszej liczby niewinnych ludzi. Zamach na World Trade Center by pierwsz skuteczn operacj tego typu i pocign za sob wicej ofiar i strat materialnych ni jakikolwiek inny akt terroru w dotychczasowej historii Stanw Zjednoczonych i wiata. Ataki terrorystyczne z 11 wrzenia 2001 r. na wiee World Trade Center oraz budynek Pentagonu spowodoway cywilizacyjne przewartociowanie postrzegania zagroenia terroryzmem i walki z nim w wymiarze oglnowiatowym3. Polska, bdc czonkiem ONZ i NATO, postrzegana jest w wiecie jako jedno z pastw tzw. Pnocy, a przede wszystkim dobry sojusznik Stanw Zjednoczonych, bezporednio zaangaowany w dziaania zbrojne w Iraku i Afganistanie. Oczywisty jest wic fakt, e nasza aktywno militarna w tych rejonach przyczynia
W. Zubrzycki [red.], Przeciwdziaanie zagroeniom terrorystycznym w Polsce, Warszawa 2011, s. 9. P. Gua, P. Tarnowski, W. Zubrzycki, Terroryzm zagroenia i przeciwdziaanie, Zdrowie i Zarzdzanie, Krakw 2005, s. 31. 3 W. Zubrzycki, Wybrane zagadnienia przeciwdziaania terroryzmowi powietrznemu w Polsce, Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej 2010, nr 3, s. 90.
1 2

- 159 -

si do wzrostu prawdopodobiestwa swoistej rewizyty. Polska jest take pierwszym pastwem Unii Europejskiej na cianie Wschodniej, a rola pastwa granicznego zarwno Unii Europejskiej, jak i NATO to kolejny czynnik wpywajcy na wzrost zagroenia naszego kraju zamachem terrorystycznym. Skutkiem prowadzonej polityki midzynarodowej musz by zatem odpowiednie kroki, majce na celu wewntrzne przygotowanie kraju i jego obywateli na moliwo przeprowadzenia w RP ataku4. Terroryzm lotniczy Uprowadzenia statkw powietrznych stanowiy niegdy popularn metod stosowania aktw terroru uprawian przez terrorystw. W polskich uwarunkowaniach take miay one miejsce, chocia nie nosiy znamion zorganizowanej dziaalnoci, a byy zwizane z chci ucieczki obywateli polskich do krajw Europy Zachodniej i zdobycia tam prawa do azylu politycznego5. Tylko w latach 1980 - 1982 miao miejsce 20 prb uprowadze samolotw na rejsach krajowych PLL LOT, z tego osiem udanych. Zmieniajca si sytuacja wewntrzna Polski i integracja europejska wyeliminowaa motywy skaniajce do podejmowania indywidualnych prb przez zdesperowanych sprawcw6. Aktualnie, z uwagi na intensywno ruchu lotniczego, gwnym zagroeniem s te statki powietrzne, ktre wraz z pasaerami lub towarem na pokadzie, o ile zostan uyte jako miercionona bro, bd w stanie spowodowa znaczne szkody7. Nie mona rwnie lekceway maych i rednich samolotw prywatnych ani ultralekkich samolotw sterowanych radiowo bd zdalnie, zwaszcza gdyby zostay uyte w poczeniu z adunkami wybuchowymi czy substancjami chemicznymi albo biologicznymi. Wykorzystanie w dziaaniach terrorystycznych statkw powietrznych jako gigantycznych pociskw po raz pierwszy, i na razie jedyny, miao miejsce w Stanach Zjednoczonych w okolicznociach opisanych wyej. W celu zapobieenia podobnym przypadkom podjto szereg inicjatyw, w tym powszechnie odczuwane zaostrzenie kontroli pasaerw w portach lotniczych, majcej na celu wyeliJ. Truchan, W. Zubrzycki, Charakterystyka wybranych wspczesnych organizacji terrorystycznych, Policja 2004, nr 4, s. 24. 5 Na przykad: 5 czerwca 1970 r. porwanie samolotu PLL LOT typu An-24 do Kopenhagi, samolot wykonywa rejs na trasie Szczecin - Gdask; 9 czerwca 1970 r. prba porwania samolotu PLL LOT typu An-24 leccego z Katowic do Warszawy; 7 sierpnia 1970 r. porwanie samolotu PLL LOT typu An-24 do Berlina, samolot wykonywa rejs na trasie Szczecin - Katowice; 19 sierpnia 1970 r. porwanie samolotu PLL LOT typu I-14 leccego na Bornholm, samolot wykonywa rejs na trasie Gdask - Warszawa; 26 sierpnia 1970 r. prba porwania samolotu PLL LOT typu An-24 leccego z Katowic do Warszawy, na pokadzie wybucha bomba, ranni pasaerowie, najciej porywacz. 6 W. Zubrzycki, Wybrane zagadnienia, s. 91. 7 N. O. Zito, wiatowa walka z terroryzmem a ochrona praw czowieka [w:] Polityka medialna instytucji pastwowych w obszarze zagroe terrorystycznych, Biblioteka Bezpieczestwa Narodowe, 9/2009, s. 100.
4

- 160 -

minowanie moliwoci wniesienia na pokad samolotu przedmiotw, ktre mogyby by wykorzystane do zniszczenia lub przejcia maszyny. Realizowanych jest take wiele innych dziaa, zmierzajcych do zapobiegania atakom, a take do odpowiedniego reagowania w przypadku ich wystpienia. Wydarzenia z 11 wrzenia 2001 r. zburzyy tradycyjny obraz zagroe lotniczych i doprowadziy do sytuacji, w ktrej granica midzy czasem pokoju, kryzysu oraz wojny jest bardzo ulotna. W wyniku tego wszystkie midzynarodowe sojusze wojskowe zostay zmuszone do przyjrzenia si problemowi zagroenia lotniczego z innej perspektywy8. Statki powietrzne klasy RENEGADE W zwizku z wykorzystywaniem rodkw transportu lotniczego do dziaalnoci terrorystycznej powstaa potrzeba podjcia okrelonych dziaa, a take zdefiniowania zjawisk. W taki sposb doszo do powstania terminu RENEGADE9, sucego do okrelenia statku powietrznego, ktry moe by uyty jako rodek ataku terrorystycznego z powietrza. Statki powietrzne tego typu klasyfikuje si w trzech kategoriach: Suspected RENEGADE (podejrzany), Probable RENEGADE (prawdopodobny) i Confirmed RENEGADE (potwierdzony). Suspected RENEGADE oznacza statek powietrzny o nieokrelonych intencjach lub uprowadzony, speniajcy co najmniej dwa z poniej podanych kryteriw: Znaczne naruszenie ogranicze i zakazw ruchu lotniczego okrelonych przepisami prawa; Naruszenie przez pilota cywilnego statku powietrznego warunkw zezwolenia ruchu lotniczego przekazanego na pokad przez organ suby kontroli ruchu lotniczego, w szczeglnoci niestosowanie si zaogi do biecego planu lotu; Odmowa wykonania lub brak reakcji na polecenia organw kontroli ruchu lotniczego; Niespodziewana zmiana profilu lotu statku powietrznego (kurs, wysoko, prdko); Przerwa w korespondencji radiowej, szczeglnie w poczeniu ze zmian charakterystyki lotu; Nieuzasadniona zmiana kodw transpondera radaru wtrnego lub nadmierne wykorzystywanie sygnau identyfikacji, bez stosownego polecenia organu suby kontroli ruchu lotniczego; Uywanie przez zaog niestandardowej frazeologii lub inne zmiany w korespondencji radiowej (zmiana tonu gosu, zmiana jzyka korespondencji); Wybr przez pilota kodu utraty cznoci lub sytuacji awaryjnej;

8 9

W. Zubrzycki, Wybrane zagadnienia, s. 91-92. Ang. renegat odstpca.


- 161 -

Przekaz radiowy niedotyczcy procedur lotniczych (np. mowa polityczna, hasa religijne); Otrzymanie stosownego zawiadomienia ze strony innych organw pastwowych (np. Stra Graniczna, Policja itp.) lub waciwych organw pastw ssiednich; Otrzymanie zawiadomienia ze strony innych instytucji pozarzdowych lub osb prywatnych; Otrzymanie nieokrelonej bliej groby za porednictwem strony trzeciej. Kategoria Probable RENEGADE oznacza statek powietrzny, ktry nadal spenia przynajmniej dwa z wyej wymienionych warunkw, a pozyskane informacje wskazuj, e moe by uyty do dziaa sprzecznych z prawem lub do ataku terrorystycznego. Dodatkowo: Dowdca (kapitan) statku powietrznego (pilot) wybra kod bezprawnej ingerencji uprowadzony statek powietrzny; Statek powietrzny zosta uprowadzony w sytuacji, gdy trwa seria uprowadze (porwa), za pozyskane informacje wskazuj na prawdopodobiestwo uycia statku powietrznego do ataku terrorystycznego; Statek powietrzny w dalszym cigu nie wykonuje polece organw kontroli ruchu lotniczego albo polece przekazywanych na pokad przez inne uprawnione organy suby kontroli ruchu lotniczego lub suby wojskowe; Statek powietrzny nie wykonuje lub ignoruje polecenia interweniujcego statku powietrznego celem rozpoznania wzrokowego. Confirmed RENEGADE to statek powietrzny, w stosunku do ktrego posiadane informacje potwierdzaj bez adnych wtpliwoci, e ma by uyty jako narzdzie ataku terrorystycznego, a w szczeglnoci: Zaoga statku powietrznego przekazaa tak informacj za pomoc sygnaw stosowanych w sytuacjach awaryjnych lub szczeglnych; Prowadzona korespondencja wskazuje na zaistnienie na pokadzie statku powietrznego sytuacji typu RENEGADE; Manewry i zachowanie si statku powietrznego w przestrzeni powietrznej daj podstawy (pewno) do zajcia stanowiska, e uprowadzony statek powietrzny bdzie uyty w celu wykonania ataku z powietrza na obiekty infrastruktury pastwa10.

10

W. Zubrzycki, Wybrane zagadnienia, s. 92-93.


- 162 -

Reakcja NATO i Polski na statki powietrzne RENEGADE W obliczu zagroe typu RENEGADE czonkowie NATO wypracowali strategi dziaania majc na celu angaowanie wadz pastwowych kadego z pastw czonkowskich do bezporedniej interwencji w fazie zarzdzania kryzysem. Wynikiem tego jest zestaw norm prawnych oraz procedur, stwarzajcy podstawy do wypracowania wsplnego podejcia do zagadnienia i definiujcy najodpowiedniejsze oraz najskuteczniejsze metody interwencji w przypadku koniecznoci stawienia czoa sytuacji kryzysowej powizanej z dziaaniami terrorystycznymi11. Siy powietrzne RP, od czasu wstpienia Polski do NATO, czynnie wczyy si w misje kontroli przestrzeni powietrznej. W rezultacie udao si stworzy polski podsystem reagowania na zagroenia typu RENEGADE, zsynchronizowany z systemem obrony powietrznej kraju. rdem informacji o powstaniu zagroenia wykorzystania statku powietrznego do uycia go w ataku terrorystycznym (lub uycia niezgodnie z prawem) mog by dane przekazane przez stanowiska dowodzenia lub organy kontroli ruchu lotniczego pastw ssiednich, cywilna suba kontroli obszaru powietrznego kraju lub inne rda zawiadamiajce, ktre pozyskay informacje o wystpowaniu oznak pojawienia si zagroenia typu RENEGADE. W szczeglnoci mog to by cywilne organy sub ruchu lotniczego, wojskowe lotniskowe organy ruchu lotniczego lub uprawnione suby wojskowe czy pastwowe (m.in. Policja, Stra Graniczna). Po nadaniu kategorii RENEGADE podejmuje si dziaania majce na celu biec analiz i ocen sytuacji z udziaem oznaczonego statku powietrznego. Na ich podstawie formuuje si meldunki i przedstawia Dowdcy Si Powietrznych propozycje dotyczce dziaa wobec samolotu, wcznie z waciwymi reakcjami systemu obrony powietrznej. O podjtych decyzjach informowane s wspdziaajce suby wojskowe, w tym Dyurna Suba Operacyjna Si Zbrojnych RP, oraz zarzdzajce przestrzeni powietrzn. Stosownie do zaistniaej sytuacji organy pastwowe podejmuj czynnoci zgodne z posiadanymi uprawnieniami (Policja, Pastwowa Stra Poarna, Agencja Bezpieczestwa Wewntrznego, andarmeria Wojskowa, Agencja Wywiadu, Biuro Ochrony Rzdu i in.). Koordynatorem dziaa ze statkiem powietrznym oznaczonym kategori RENEGADE jest Dyurny Operacyjny Centrum Operacji Powietrznych. Wykonuje on rozkazy swoich przeoonych oraz Dowdcy Obrony Powietrznej, a take wydaje polecenia podlegym siom dyurnym. W przypadku decyzji Dowdcy Obrony Powietrznej o uyciu dyurnych statkw wojskowych Dyurny Operacyjny Centrum Operacji Powietrznych wydaje stosowny rozkaz, zgodnie z ustalonymi procedurami lotw bojowych. W praktyce reakcja polega na poderwaniu dyurnej pary myliwcw bojowych, ktra ma za zadanie przechwycenie statku powietrznego i rozpoznanie sytuacji. Para ta podejmuje prb nawizania kontaktu z pilotem

11

N.O. Zito, op. cit., s. 99.


- 163 -

samolotu typu RENEGADE drog radiow bd przy uyciu midzynarodowych znakw powietrznych, opartych na wykonywanych z kabiny pilota gestach lub odpowiednim manewrowaniu wasnym statkiem powietrznym. Po przechwyceniu jednostki para dyurna poda za ni, konwojujc j do miejsca ldowania w miejscu wskazanym lub wybranym przez pilotujcego statkiem powietrznym12. Trybuna Konstytucyjny wobec RENEGADE W polskich uwarunkowaniach, w odniesieniu do reakcji pastwa na statki powietrzne typu RENEGADE, niebagateln rol odgrywa orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego na temat braku moliwoci zestrzelenia cywilnego statku powietrznego uytego do ataku terrorystycznego13. 30 wrzenia 2008 r. Trybuna Konstytucyjny rozpozna wniosek Pierwszego Prezesa Sdu Najwyszego w sprawie zakresu swobody organw administracji publicznej w podjciu decyzji o zniszczeniu cywilnego statku lotniczego. Przepis taki zosta wprowadzony do polskiego ustawodawstwa ustaw z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy o ochronie granicy pastwowej, z inicjatywy Ministerstwa Obrony Narodowej, w odpowiedzi na zagroenie atakiem terrorystycznym z powietrza, ktrego najbardziej znamiennym przykadem by atak z 11 wrzenia 2001 r. na World Trade Center w Nowym Jorku i Pentagon w Waszyngtonie. W powyszej sprawie Trybuna orzek, e art. 122a14, dotyczcy zgody wydawanej przez organ dowodzenia obron powietrzn (Ministra Obrony Narodowej) na zniszczenie cywilnego statku powietrznego, ktry jest uyty do dziaa sprzecznych z prawem, a w szczeglnoci jako rodek ataku terrorystycznego, jest niezgodny z przepisami Konstytucji RP, dotyczcymi podstawowych praw i wolnoci czowieka i obywatela (z zasad demokratycznego pastwa prawa, zasad nienaruszalnoci i poszanowania godnoci ludzkiej oraz zasad ochrony ycia ludzkiego i zasad proporcjonalnoci)15.

W. Zubrzycki, Wybrane zagadnienia, s. 94. W odniesieniu do art. 122a ustawy Prawo lotnicze: Jeeli wymagaj tego wzgldy bezpieczestwa pastwa i organ dowodzenia obron powietrzn, uwzgldniajc w szczeglnoci informacje przekazane przez pastwowy organ zarzdzania ruchem lotniczym, stwierdzi, e cywilny statek powietrzny jest uyty do dziaa sprzecznych z prawem, a w szczeglnoci jako rodek ataku terrorystycznego z powietrza, statek ten moe by zniszczony na zasadach okrelonych w przepisach ustawy z dnia 12 padziernika 1990 r. o ochronie granicy pastwowej. 14 Art. 122a: Jeeli wymagaj tego wzgldy bezpieczestwa pastwa i organ dowodzenia obron powietrzn, uwzgldniajc w szczeglnoci informacje przekazane przez pastwowy organ zarzdzania ruchem lotniczym, stwierdzi, e cywilny statek powietrzny jest uyty do dziaa sprzecznych z prawem, a w szczeglnoci jako rodek ataku terrorystycznego z powietrza, statek ten moe by zniszczony na zasadach okrelonych w przepisach ustawy z dnia 12 padziernika 1990 r. o ochronie granicy pastwowej. 15 Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z 30 wrzenia 2008 r., sygn. K 44/07 (DzU z dnia 3 padziernika 2008 r. Nr 177, poz. 1095).
12 13

- 164 -

Pord innych argumentw Trybuna stwierdzi, e ycie czowieka nie podlega wartociowaniu ze wzgldu na jego wiek, stan zdrowia, przewidywany czas jego trwania, ani ze wzgldu na jakiekolwiek inne kryteria. Std te kady czowiek, w tym rwnie pasaerowie samolotu znajdujcego si w przestrzeni powietrznej pastwa, maj prawo do ochrony ycia przez pastwo. Trybuna sprzeciwia si rozwizaniu, ktre skutkowaoby tym, e niewinne osoby znajdujce si na pokadzie samolotu stayby si wycznie rodkiem do celu, jakim jest ochrona bezpieczestwa pastwa. Naley przy tym podkreli, e ocena zagroenia osb znajdujcych si na ziemi jest w zasadzie zawsze hipotetyczna, natomiast decyzja o zestrzeleniu samolotu oznacza dla znajdujcych si na jego pokadzie osb zagroenie jak najbardziej realne i niedajce si uchyli w istocie pewn mier. Obowizek zapewnienia bezpieczestwa, stanowicy komponent prawa do prawnej ochrony ycia, ciy na pastwie zarwno wobec osb znajdujcych si na ziemi, jak i na pokadzie samolotu. W wietle orzeczenia Trybunau Konstytucyjnego nie ma w Polsce moliwoci zniszczenia cywilnego statku lotniczego, uytego w celu dokonania zamachu terrorystycznego, jednak sama informacja na temat samolotu typu RENEGADE nadal pozostaje niezwykle cenna. Informacj tak zainteresowane bd przede wszystkim suby podlege ministrowi spraw wewntrznych. Pozwoli ona na waciwe przygotowanie sub odpowiedzialnych za neutralizacj zagroe, a take likwidacj ich potencjalnych skutkw, do podjcia dziaa w toku nastpujcych wydarze (np. akcja ratownicza lub odbicie zakadnikw po wyldowaniu samolotu). Cooperative Airspace Initiative W celu zapobiegania atakom terrorystycznym przeprowadzanym przy uyciu samolotw cywilnych, czyli dokadnie takich, jakim by atak na World Trade Center we wrzeniu 2001 r., podjto projekt, ktry nazwano Cooperative Airspace Initiative (CAI). Zapocztkowany zosta w 2002 r., jako jeden z pierwszych projektw Rady NATO - Rosja16, ktrej powoanie byo odpowiedzi na nowe wyzwania dla bezpieczestwa midzynarodowego, a zadaniem intensyfikacja wsppracy w sferze wojskowej i walce z terroryzmem. Inicjatywa CAI to projekt amerykaski, ktrego celem jest budowa i utrzymanie systemu wymiany informacji o sytuacji powietrznej w rejonach stycznoci obszarw powietrznych pastw NATO i Rosji. Po ataku 11 wrzenia 2001 r. jest jednym z priorytetowych elementw planu dziaania Rady NATO - Rosja w obszarze walki z terroryzmem. Ten nowy system bezpieczestwa przestrzeni powietrznej opiera si na wsplnym NATO i Rosji dostpie do obrazu radarowego ruchu lotniczego. Na podstawie wsplnie ustalonych procedur pozwala na wczesne ostrzeganie o podejrza-

NATO - Russia Council; w skad Rady wchodzi 28 pastw czonkowskich NATO oraz Federacja Rosyjska, na zasadzie 29 rwnych partnerw.
16

- 165 -

nych ruchach w powietrzu. W sytuacji, gdy jaki samolot zacznie si zachowywa niezgodnie z reguami wykonywania lotw, system koordynacji ruchu lotniczego zaoferuje poszerzon moliwo wymiany informacji i cznoci tak, aby zapewni szybk wspln reakcj na zagroenie terrorystyczne17. Na system skadaj si cztery orodki w Rosji i cztery w krajach czonkowskich NATO. Usytuowane s od pnocnej czci Europy w Bod (Norwegia) a do Murmaska (Rosja), poprzez Ankar (Turcja) i Rostw nad Donem (Rosja) na poudniu. Centrum Koordynacyjne NATO znajduje si w Warszawie, rosyjskie Centrum Koordynacyjne w Moskwie18. Polski Lokalny Orodek Koordynacyjny (Warsaw LCU Local Coordination Unit) i testowane Centrum Koordynacyjne NATO (NATO CAI Coordination Center), wchodzce w skad systemu CAI, s zlokalizowane w siedzibie Polskiej Agencji eglugi Powietrznej (PAP) w Warszawie, ktra zapewnia obsug logistyczn i techniczn. Midzyresortowy Zesp ds. Cooperative Airspace Initiative Udzia Polski w inicjatywie CAI ma istotne znaczenie w zakresie bezpieczestwa pnocno-wschodniej granicy powietrznej RP oraz pnocno-wschodniej i poudniowo-wschodniej granicy powietrznej NATO. W celu przygotowania projektw rozwiza organizacyjnych i regulacji prawnych, dotyczcych funkcjonowania CAI Rzeczypospolitej Polskiej, premier, zarzdzeniem nr 140 z dnia 15 grudnia 2008 r., powoa Midzyresortowy Zesp ds. Cooperative Airspace Initiative19. Przewodniczcym Zespou zosta podsekretarz stanu w Ministerstwie Obrony Narodowej, ktre jednoczenie jest miejscem posiedze. W skad Midzyresortowego Zespou wchodz ponadto20: 2) wiceprzewodniczcy Zespou wyznaczeni przez: a) ministra obrony narodowej, b) ministra waciwego ds. transportu, c) ministra waciwego ds. wewntrznych; 3) czonkowie, wyznaczeni przez: a) ministra obrony narodowej, b) ministra waciwego ds. transportu, c) ministra waciwego ds. wewntrznych,

NATO i Rosja wsplnie wicz walk z terroryzmem powietrznym, Ministerstwo Obrony Narodowej, 08.06.2011, [www.wp.pl, dostp: 10.09.2012]. 18 T. Rba, Inicjatywa CAI (Cooperative Airspace Initiative) Rady Rosja-NATO, Prawapasazera.pl, 08.06.2011, [www.groundflight.pl, dostp: 10.09.2012]. 19 Zarzdzenie nr 140 Prezesa Rady Ministrw z dnia 15 grudnia 2008 r. w sprawie utworzenia Midzyresortowego Zespou do spraw inicjatywy, realizowanej w ramach Rady NATO - Rosja, dotyczcej wsppracy w zakresie wykorzystania przestrzeni powietrznej i zarzdzania ruchem lotniczym. 20 Zarzdzenie nr 140 Prezesa Rady Ministrw, 3.
17

- 166 -

d) ministra waciwego ds. zdrowia, e) Prezesa Urzdu Lotnictwa Cywilnego, f) Prezesa Polskiej Agencji eglugi Powietrznej, g) Szefa Kancelarii Prezesa Rady Ministrw, h) Szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, i) Dowdc Si Powietrznych; 4) sekretarz wyznaczony przez Ministra Obrony Narodowej. W celu waciwej realizacji zada Zespou powoano wyspecjalizowane grupy robocze ds.: prawnych, opracowania dokumentw koncepcyjnych i planistycznych w uzgodnieniu z midzynarodowymi gremiami zarzdzania CAI, organizacyjnych, technicznych i finansowych oraz utworzenia Natowskiego Orodka Koordynacyjnego CAI i Lokalnego Orodka Koordynacyjnego, przygotowania wiczenia sprawdzajcego system CAI oraz szkolenia i operacyjnego wykorzystania CAI21. Rozwj inicjatywy nastpowa w trzech etapach: Faza I badanie wykonalnoci (2004 - 2005); Faza II implementacja technicznego systemu wymiany informacji (2006 2009); Faza III faza testowa, realizowana poprzez seri wicze, trwajca a do wiczenia z realnym uyciem samolotw (2009 - 2011)22. W toku eksperymentalnej eksploatacji systemu informatycznego23, przed przystpieniem do jego staego uytkowania, odbyy si m.in. w Polsce midzynarodowe warsztaty CAI24, w ktrych wzio udzia 80 goci zagranicznych (w randze pukownik/genera brygady lub ich cywilni odpowiednicy), reprezentujcy instytucje odpowiedzialne za bezpieczestwo eglugi powietrznej, obron powietrzn i zwalczanie terroryzmu. Celem warsztatw bya promocja inicjatywy CAI na forum midzynarodowym, m.in. poprzez praktyczn prezentacj dziaania Systemu Wymiany Informacji CAI oraz omwienie wybranej tematyki zwizanej ze zwalczaniem terroryzmu powietrznego25. W dniach 7 - 8 czerwca 2011 r. odbya si aktywna faza wiczenia Vigilant Skies 2011. To to pierwsze wsplne wiczenie antyterrorystyczne pastw NATO i Rosji, a take pierwsze zrealizowane przedsiwzicie programu Cooperative Airspace Initiative. Wedug przedstawicieli NATO byy to pierwsze tego typu wiczenia,

W. Zubrzycki, Wybrane zagadnienia, s. 95. T. Rba, op. cit. 23 Cooperative Airspace Initiative Information Exchange System system wymiany informacji o ruchu lotniczym na potrzeby CAI. 24 24 wrzenia 2009 r. Akademia Obrony Narodowej, 25 wrzenia 2009 r. Polska Agencja eglugi Powietrznej. 25 W. Zubrzycki, Wybrane zagadnienia, s. 96.
21 22

- 167 -

stanowice demonstracj rozwoju wsppracy byych nieprzyjaci, ktrzy w okresie zimnej wojny byli bardziej przyzwyczajeni do ledzenia samolotw drugiej strony jako potencjalnie wrogich intruzw. Celem wiczenia byo sprawdzenie procedury postpowania w sytuacji porwania przez terrorystw statku powietrznego i skierowania go na terytorium innego pastwa. Faza wiczenia z udziaem realnych samolotw podzielona bya na dwa dni. 7 czerwca polski samolot startujcy z Krakowa odgrywa rol porwanego samolotu. Po zboczeniu z trasy lotu i utracie cznoci z samolotem polskie myliwce przechwyciy go, a nastpnie przekazay misj myliwcom rosyjskim. Po walce w kokpicie terrorystw pokonano, lecz zosta uszkodzony system nawigacyjny samolotu. Konieczne stao si zapewnienie przez rosyjskie myliwce jego eskortowania w drodze powrotnej do Polski. 8 czerwca nad Morzem Czarnym zboczy z trasy lotu turecki samolot, z ktrym utracono czno. Przeprowadzono koordynowane przejcie samolotu przez tureckie, a nastpnie rosyjskie myliwce26. Znaczenie CAI III faza CAI, eksperymentalne wykorzystanie systemu informacyjnego CAI, miaa na celu sprawdzenie zgodnoci z wymaganiami jego funkcji operacyjnych, usunicie stwierdzonych rozbienoci oraz przygotowanie warunkw do uruchomienia kolejnej fazy27. wiczenie z realnym uyciem samolotw Vigilant Skies 2011 byo prezentacj gotowoci Inicjatywy CAI do IV fazy operacyjnego wykorzystania systemu. W tym celu w Biurze Penomocnika Ministerstwa Obrony Narodowej ds. ASOC (Air Sovereignty Operations Center) opracowano Koncepcj wdroenia CAI w Polsce. 31 maja 2012 r. zostaa ona zatwierdzona przez ministra obrony narodowej, zakadajc nadrzdn rol MON w odniesieniu do koordynacji caoci dziaa Polski w sprawie CAI. Projekt aktualnie znajduje si w uzgodnieniach resortowych w MON28. System wymiany informacji CAI to pierwszy tego rodzaju system wsplny dla Rosji i NATO. Zapewni on wiksz transparentno, umoliwi wczesne powiadamianie o podejrzanych zachowaniach w powietrzu oraz wspln reakcj na incydenty zwizane z bezpieczestwem europejskiej przestrzeni powietrznej, takie jak zagroenie terrorystyczne, poprzez moliw po raz pierwszy w historii wymian informacji midzy NATO i Rosj nt. cieki radarowej w czasie rzeczywistym oraz wsplny dostp do radarowego obrazu ruchu lotniczego; wydzielone, bezpored-

wiczenia Viligant Skies 2011, Rzdowe Centrum Bezpieczestwa, 10.06.2011, [www.rcb.gov.pl, dostp: 10.09.2012]. 27 Zarzdzenie nr 140 Prezesa Rady Ministrw, 2. 3. 28 Informacja uzyskana u sekretarza Midzyresortowego Zespou do spraw inicjatywy, realizowanej w ramach Rady NATO - Rosja, dotyczcej wsppracy w zakresie wykorzystania przestrzeni powietrznej i zarzdzania ruchem lotniczym, pk. S. Bartoszewskiego.
26

- 168 -

nie kanay cznoci oraz wsplnie uzgodnione procedury powiadamiana i koordynacji w przypadku podejrzanych ruchw w powietrzu29. Po uruchomieniu systemu CAI Polska uzyska obraz sytuacji powietrznej z obszaru obwodu kaliningradzkiego, Litwy, otwy, Estonii i pnocno-zachodniej Rosji. Informacja z systemu CAI moe by wykorzystana zarwno przez cywilne organy ruchu lotniczego (PAP), jak i system dowodzenia obron powietrzn, jako rodek wczesnego wykrywania i ledzenia obiektw klasy RENEGADE z kierunku pnocno-wschodniego, co stanowioby jedno z narzdzi walki z aktami terroryzmu powietrznego poprzez umoliwienie szybkiego uzyskiwania informacji o zagroeniu. Inicjatywa CAI jest zgodna z kierunkami polskiej polityki zagranicznej. Jest postrzegana jako dobry przykad praktycznej i efektywnej wsppracy w relacjach NATO - Rosja oraz Polska - Rosja i jako taka moe by zalkiem nowych (dobrych) stosunkw politycznych z tym pastwem30. Przewidywa mona take wzrost prestiu politycznego Polski, jako pastwa posiadajcego na swoim terytorium Natowskie Centrum Koordynacyjne CAI. Dodatkowo CAI naley uzna za jedn z drg przybliania Rosji do standardw natowskich oraz rodkw budowy zaufania midzy NATO i Federacj Rosyjsk inicjatywa stanowi bowiem jeden z niewielu projektw natowsko-rosyjskich realizowanych z zaangaowaniem przez Moskw. Przyczyni si te moe do utrwalenia przez Polsk czoowej roli w inicjatywie CAI, budowy elementw infrastruktury sojuszniczej w naszym kraju, zwikszenia moliwoci polskiego systemu obrony powietrznej w zakresie bezpieczestwa pnocno-wschodniej granicy powietrznej RP oraz pnocno-wschodniej i poudniowo-wschodniej granicy powietrznej NATO. Wzgldy te zdecydoway o duym zaangaowaniu Polski w realizacj CAI. Inicjatywie tej nadano jeden z najwyszych priorytetw, poniewa jest postrzegana przez obie strony nie tylko jako narzdzie walki z terroryzmem powietrznym, ale take jako rodek sucy do budowy wzajemnego zaufania. O znaczeniu inicjatywy wiadczy te mog rodki finansowe, jakie do tej pory zostay poniesione na jej realizacj. Kraje nalece do Rady NATO - Rosja, wczajc Kanad, Francj, Grecj, Wgry, Wochy, Luksemburg, Norwegi, Polsk, Rosj, Turcj, Wielk Brytani i Stany Zjednoczone, do tej pory wyday na realizacj projektu ponad 10 mln euro. System otwarty jest rwnie na udzia innych pastw czonkowskich NATO, a take krajw partnerskich (na zasadzie indywidualnego traktowania). Rozpoczy si ju w tym zakresie konsultacje z Finlandi i Ukrain31.
T. Rba, op. cit. Stanowisko Ministerstwa Spraw Zagranicznych, przekazane przez jego przedstawiciela podczas II posiedzenia Midzyresortowego Zespou do spraw inicjatywy, realizowanej w ramach Rady NATO - Rosja, dotyczcej wsppracy w zakresie wykorzystania przestrzeni powietrznej i zarzdzania ruchem lotniczym w dniu 17 marca 2009 r. 31 T. Rba, op. cit.
29 30

- 169 -

Zakoczenie W perspektywie ostatnich lat obserwuje si znaczcy wzrost przewozw lotniczych na wiecie. W Polsce w ostatnim dziesicioleciu przewozy pasaerskie zwikszyy si o przeszo 100 procent. W 2011 r. w polskich portach lotniczych obsuono w sumie 21,9 mln pasaerw i 89 tys. ton adunkw32. Raport z dziaalnoci polskich przewonikw donosi, e w 2011 r. do wykonywania przewozw osb lub adunkw uprawnionych byo w Polsce 20 firm, dynamicznie rozwija si take ruch czarterowy33. Na pocztku stycznia 2012 r. w polskim rejestrze statkw powietrznych znajdowao si 2230 egzemplarzy sprztu latajcego, a dalszych 676 w ewidencji. Wpisaniu do rejestru podlegaj samoloty, migowce, szybowce, motoszybowce, sterowce i balony, a do ewidencji samoloty ultralekkie i motolotnie34. Jak czytamy w ULC 35, w 2011 r. zaewidencjonowano ogem 1602 zdarzenia lotnicze, w tym 110 wypadkw (Polska 42), 22 powane incydenty (Polska 1), 638 incydentw (Polska 73) oraz 832 inne zdarzenia lotnicze (Polska 3), ktre miay wpyw na bezpieczestwo36. Obserwowany jest w naszym kraju stopniowy wzrost liczby zdarze zwizanych z celowym olepianiem zag statkw powietrznych wiatem laserowym37. Miay te miejsce przypadki tzw. nieuzasadnionych wlotw w kontrolowan przestrze powietrzn RP. Nie zawsze skuteczna jest rwnie kontrola wielu lotnisk i ldowisk, zwaszcza prywatnych, a w konsekwencji moliwo ich wykorzystania do dziaalnoci terrorystycznej wzrasta. Zagwarantowanie odpowiedniego poziomu bezpieczestwa, zwaszcza w konfrontacji z celow dziaalnoci czowieka, wymaga podejmowania licznych przedsiwzi, adekwatnych do form wspczesnych zagroe. Celem CAI, w ktrej Polska aktywnie uczestniczy, jest zapobieganie atakom terrorystycznym przeprowadzanym przy uyciu samolotw cywilnych, takim jak atak na World Trade Center we wrzeniu 2001 r., poprzez wymian informacji na temat aktywnoci w natowskiej i rosyjskiej przestrzeni powietrznej oraz koordynacj przechwytywania samolotw stanowicych zagroenie. Poprawi ona bezpieczestwo zarwno pasaerw korzystajcych kadego dnia z lotw midzynarodowych pomidzy przestrzeni powietrzn pastw czonkowskich NATO i Rosji, jak i bezpieczestwo milionw obywateli38.

Dziaalno polskich portw lotniczych w 2011 roku, Urzd Lotnictwa Cywilnego [www.ulc.gov.pl, dostp: 13.09.2012] 33 Ibidem. 34 J. Liwiski, Rejestr polskich statkw powietrznych 2012,, Lotnictwo, 2/2012, s. 45. 35 Informacji Prezesa Urzdu Lotnictwa Cywilnego o poziomie bezpieczestwa lotniczego za rok 2011 [www.ulc.gov.pl, dostp: 13.09.2012]. 36 Zdarzenia zgoszone w bazie European Coordination Centre for Accident and Incident Reporting System. 37 Zdarzenia tego typu zgaszane s od 2009 r. Wwczas byo to 12 zdarze. W 2011 r. zanotowano ich 57. 38 NATO i Rosja
32

- 170 -

Dariusz Kozerawski (Akademia Obrony Narodowej)

Midzynarodowe operacje stabilizacyjne NATO strategiczna szansa czy zagroenie?


Lokalne konflikty zbrojne wystpujce od poowy ubiegego stulecia, zarwno te midzypastwowe, jak i wewntrzne (wybuchajce niejednokrotnie na tle narodowym, etnicznym czy religijnym), skaniay spoeczno midzynarodow do podejmowania dziaa majcych na celu zapobieganie, przerywanie, wygaszanie lub ograniczanie negatywnych skutkw konfrontacji zwanionych stron. Jedn ze stosowanych form reagowania na wyej wymienione zagroenia byo kierowanie midzynarodowych si pokojowych (skadajcych si z wojskowo-cywilnych kontyngentw narodowych) w rejony sytuacji kryzysowych w celu ich zaegnania. Naley podkreli, e skuteczno takich dziaa bya rna i zaleaa od wielu czynnikw, najczciej zoonych i wystpujcych z duym nateniem (w zalenoci od fazy konfliktu) w tym samym czasie i miejscu, niezalenych od si pokojowych a wymuszajcych na ich personelu podejmowanie konkretnych decyzji i aktywnoci zgodnej z mandatem danej misji. Do koca lat osiemdziesitych ubiegego stulecia to gwnie ONZ prowadzia rnego rodzaju operacje pokojowe1. Przemiany polityczno-spoeczne pocztku lat dziewidziesitych zwizane z kocem dwublokowego podziau wiata wpyny rwnie na liczb i charakter konfliktw zbrojnych tego okresu oraz sposoby prowadzenia dziaa pokojowych w celu ich rozwizania. W operacje pokojowe zaczy angaowa si pastwa i organizacje, ktre w czasie zimnej wojny nie bray w nich bezporedniego udziau (Stany Zjednoczone, pastwa powstae po rozpadzie Zwizku Sowieckiego, NATO, bye pastwa bloku wschodniego). W okresie tym, poza ONZ, operacjami pokojowymi kierowali take inni aktorzy sceny midzynarodowej (NATO, Organizacja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie, Unia Zachodnioeuropejska lub dorana koalicja pastw pod przywdztwem jednego z mocarstw globalnych lub regionalnych). Ze wzgldu na potrzeb stosunkowo jednoznacznej interpretacji poszczeglnych poj termin operacja pokojowa w niniejszym opracowaniu rozumiany jest jako zesp dziaa podejmowanych przez podmioty stosunkw midzynarodowych w celu zapobiegania, przerywania, agodzenia, ograniczania lub wygaszania konfliktw zbrojnych o charakterze midzypastwowym (midzynarodowym) lub wewntrznym poprzez interwencj si pokojowych posiadajcych mandat organizacji midzynarodowej na przywrcenie i utrzymanie pokoju w rejonie sytuacji

D. S. Kozerawski, Kontyngenty Wojska Polskiego w midzynarodowych operacjach pokojowych w latach 1973 - 1999. Konflikty interwencje bezpieczestwo, Toru 2012, s. 13.
1

- 171 -

kryzysowej2. Z kolei operacja stabilizacyjna to dziaania z uyciem si zbrojnych, podejmowane przez pastwa, organizacje midzynarodowe lub koalicje pastw (nie zawsze z poparciem spoecznoci midzynarodowej) w celu utrzymania lub przywrcenia pokoju oraz obalenia wadz nierespektujcych zasad przestrzegania praw czowieka w rejonie operacji (konfliktu)3. W ujciu terminologicznym stosowanym przez Sojusz Pnocnoatlantycki stosuje si pojcie oglne operacje wsparcia pokoju (peace support operations)4, spord ktrych wyodrbniono nastpujce ich rodzaje: zapobieganie konfliktom (conflict prevention); tworzenie pokoju (peacemaking); utrzymanie pokoju (peacekeeping); wymuszanie pokoju (peace enforcement); budowanie pokoju (peacebuilding); pomoc humanitarna (humanitarian aid). Naley doda, e w koncepcji strategicznej NATO (przyjtej w Rzymie w 1991 r., a nastpnie uaktualnianej w 1999 r.) przewidziano udzielanie wsparcia organizacjom midzynarodowym (np. ONZ, KBWE/OBWE) w ramach prowadzonych przez nie operacji wsparcia pokoju. Mimo e w omawianym dokumencie nie dokonano klasyfikacji operacji pokojowych, to ich wspieranie zostao uznane za jeden z gwnych kierunkw dziaania Sojuszu Pnocnoatlantyckiego5. Zgodnie z decyzjami Rady Pnocnoatlantyckiej (z czerwca i grudnia 1992 r.) NATO mogo uczestniczy w operacjach pokojowych zgodnie z wasn procedur, rozpatrujc kady przypadek oddzielnie, poprzez wydzielanie odpowiednich si i rodkw oraz udostpnianie infrastruktury, systemw rozpoznania, dowodzenia, cznoci, a take wsparcia logistycznego. Sojusz, posiadajc odpowiednie moliwoci operacyjne, mg kierowa wyej wymienionymi operacjami lub koordynowa operacje prowadzone przez inne organizacje6. Jednym ze skutkw decyzji podjtych przez Rad Pnocnoatlantyck bya wsplna doktryna prowadzenia operacji wspierania

Ibidem, s. 21. D. S. Kozerawski [red.], Dziaania stabilizacyjne aspekty strategiczne. Konflikty, interwencje, bezpieczestwo, Warszawa 2011, s. 7. 4 Operacje wsparcia pokoju w doktrynie sojuszniczej NATO zostay okrelone jako wielofunkcyjne operacje (dziaania) prowadzone bezstronnie w celu wypenienia mandatu ONZ, OBWE lub innej organizacji, obejmujce zaangaowanie organw dyplomatycznych, wykorzystanie si wojskowych oraz organizacji humanitarnych, pozwalajce na osignicie dugotrwaego, politycznego porozumienia lub innych warunkw okrelonych w mandacie danej operacji, Allied Joint Publication 3.4.1, Peace Support Operations, NATO, Brussels 2001, s. 2-1. 5 W artykule 31. koncepcji NATO sojusz potwierdza swoj gotowo do wsparcia wysikw ONZ i OBWE w dziaaniach/operacjach na rzecz utrzymania pokoju, szerzej zob. The Alliances Strategic Concept, Washington 1999; The Alliances Strategic Concept, Rome 1991. 6 F. Ggor, K. Paszkowski, Midzynarodowe operacje pokojowe w doktrynie obronnej RP, Toru 1999, s. 27.
2 3

- 172 -

pokoju (NATO Doctrine for Peace Operations)7, okrelajca midzy innymi warunki zaangaowania Sojuszu w tego typu przedsiwzicia, takie jak: sprawowanie politycznego kierownictwa operacji przez uznan organizacj midzynarodow (np. ONZ, OBWE), ktra zwraca si do NATO o wsparcie takiej operacji, opracowuje jasny i dokadny jej mandat oraz wyznacza szefa dziaajcego w jej imieniu; wola wszystkich stron konfliktu do jego politycznego rozwizania oraz zgoda pastwa gospodarza i pozostaych stron konfliktu na rozmieszczenie si pokojowych; zgoda wszystkich pastw czonkowskich Sojuszu na jego zaangaowanie w danej operacji i dobrowolny udzia w niej poszczeglnych pastw. W trakcie kolejnych szczytw Sojuszu tendencja udzielania wsparcia organizacjom midzynarodowym (ONZ, KBWE/OBWE, Unia Zachodnioeuropejska) w ramach prowadzonych przez nie operacji wsparcia pokoju zostaa utrzymana, a ich postanowienia i poszczeglne koncepcje strategiczne stanowiy swoiste etapy poszukiwania roli NATO w pozimnowojennej rzeczywistoci. Na szczeglne podkrelenie zasuguj wyniki szczytu w Lizbonie (2010), kiedy przyjta zostaa nowa koncepcja strategiczna Sojuszu. W dokumencie tym ujto trzy zasadnicze misje NATO, takie jak: kolektywna obrona, opanowywanie kryzysw, bezpieczestwo oparte na wsppracy (bezpieczestwo kooperatywne)8. W Lizbonie zapocztkowano te nowy rodzaj otwarcia Sojuszu w relacjach z Rosj. Kolejny szczyt w Chicago (2012) mia suy midzy innymi swoistemu zoperacjonalizowaniu w wymiarze praktycznym zaoe strategicznych przyjtych w Lizbonie. Do najwaniejszych dokumentw przyjtych podczas szczytu w Chicago naley zaliczy: deklaracj ze szczytu; deklaracj na temat Afganistanu; deklaracj w sprawie zdolnoci obronnych Siy NATO 2020; Przegld polityki odstraszania i obrony. Zaangaowanie w konflikty bakaskie Udzia wojsk NATO w midzynarodowych dziaaniach na rzecz wsparcia pokoju, w tym w dziaaniach stabilizacyjnych, z powyszych powodw obejmuje swym zasigiem czasowym dwie ostatnie dekady. Pierwsze zaangaowanie si NATO w operacj pokojow miao miejsce w lipcu 1992 r. i byo zwizane z prowadzeniem operacji morskiej na Adriatyku w trakcie konfliktu, polegajcej na

7 8

NATO Doctrine for Peace Operations, SACLANT, SHAPE, Bruksela 1995. A.D. Rotfeld, NATO 2020: nowa koncepcja strategiczna Sojuszu, Sprawy Midzynarodowe 2010, nr 4, s. 5 i n.
- 173 -

nadzorowaniu naoonych na Serbi i Czarnogr sankcji ekonomicznych (rezolucje RB ONZ nr 713 i 757)9. Kolejn istotn form wspierania dziaa si ONZ w byej Jugosawii przez NATO byo nadzorowanie stref zakazu lotw w Boni i Hercegowinie (rezolucja RB ONZ nr 781) poprzez wykorzystanie powietrznego systemu rozpoznania i powiadamiania AWACS. Naley podkreli, e w marcu 1993 r. Rada Bezpieczestwa ONZ upowania siy powietrzne Sojuszu do stosowania siy w celu wymuszenia przestrzegania zakazu lotw w wyej wymienionych strefach (rezolucja RB ONZ nr 816). Innym wanym zadaniem realizowanym przez NATO byo zapewnianie bezporedniego wsparcia powietrznego siom ONZ w byej Jugosawii UPROFOR (United Nations Protection Force). Wanie w trakcie wykonywania tych zada Sojusz po raz pierwszy w historii uy broni w celach bojowych, dokonujc zestrzelenia czterech serbskich samolotw bojowych, ktre naruszyy stref zakazu lotw. Naley podkreli, e siy NATO byy pniej wielokrotnie wykorzystywane do wymuszania przestrzegania postanowie mandatowych przez strony konfliktu10. W celu nadzorowania postanowie porozumienia z Dayton (1995), na mocy rezolucji Rady Bezpieczestwa ONZ nr 1031 z 15 grudnia 1995 r., utworzono blisko 60-tysiczne11 siy implementacyjne IFOR (Implementation Force), ktre 20 grudnia 1995 r. zastpiy siy pokojowe ONZ UNPROFOR. Naley podkreli, i okoo 21 tys. ich personelu zostao wycofane z teatru dziaa pokojowych, a okoo 18,5 tys. onierzy wczono w struktury IFOR. Po powoaniu midzynarodowych si IFOR NATO opublikowao plan operacji nr 10405 (SACEUR OPLAN 10405) do jej przeprowadzenia pod kryptonimem Joint Endeavour. W strukturach IFOR znaleli si onierze z 15 pastw czonkowskich Sojuszu (na ogln liczb 16), co moe wiadczy o priorytetowym znaczeniu tego przedsiwzicia. Ponadto do udziau w operacji zaproszono 16 pastw niebdcych czonkami NATO12 w tym Polsk. Dowdc si IFOR zosta mianowany amerykaski admira Leighton Smith. W poowie stycznia 1996 r. okoo 50 procent ldowego komponentu IFOR (ponad 35 000 onierzy) zostao rozmieszczone na terytorium Boni i Hercegowiny. Naley podkreli, e mandat IFOR opiera si na postanowieniach rozdziau VII Karty Narodw Zjednoczonych, a komponenty wojskowe, reprezentujce siy powietrzne, ldowe i morskie, w odrnieniu od poprzednich si pokojowych ONZ (UPROFOR i UNPF), zostay wyposaone rwnie w tzw. bro cik

Operacja ta bya kontynuowana jako wsplna operacja NATO i UZE pod kryptonimem Sharp Guard. F. Ggor, K. Paszkowski, Midzynarodowe operacje pokojowe..., s. 29. 11 R. B. Oakley, M. J. Dziedzic, E. M. Goldeberg, Policing the New World Disorder. Peace Operations and Public Security, Washington 1998, s. 275. 12 Do udziau w IFOR spord pastw niebdcych czonkami NATO zaproszono: Austri, Czechy, Egipt, Estoni, Finlandi, Wgry, otw, Litw, Malezj, Pakistan, Polsk, Rumuni, Rosj, Sowacj, Szwecj, Ukrain.
9 10

- 174 -

(czogi, bojowe wozy piechoty, cika artyleria, lotnictwo myliwsko-bombowe, migowce szturmowe itp.). W myl porozumie midzynarodowych strony konfliktu miay respektowa prawo personelu si pokojowych do bezpiecznego i wolnego od wszelkich ogranicze przemieszczania si po caym terytorium misji. Rada Bezpieczestwa ONZ daa uprawnienia i zarazem zobowizaa IFOR do podjcia wszelkich moliwych rodkw do wprowadzenia w ycie postanowie porozumienia z Dayton oraz obrony czonkw si pokojowych w wypadku ataku lub samego zagroenia nim13. Warto zaznaczy, i zarwno powierzenie dowodzenia operacj Sojuszowi Pnocnoatlantyckiemu, zmiana rodzaju wojsk oraz ich uzbrojenia, jak i podejcie do kwestii ewentualnego uycia siy przez onierzy IFOR daway im znacznie wiksze szanse na skuteczn realizacj zada mandatowych, ni miao to miejsce w sytuacji, w jakiej postawiono kilka lat wczeniej personel wojskowy UNPROFOR14. Do zasadniczych zada wykonywanych przez siy IFOR w Boni i Hercegowinie naleao15: wymuszanie na stronach konfliktu respektowania postanowie porozumienia z Dayton; zapewnienie siom wasnym bezpieczestwa oraz moliwoci swobodnego przemieszczania si po terytorium Boni i Hercegowiny; skonienie stron konfliktu do przestrzegania zawieszenia broni i nienaruszania wytyczonych linii rozgraniczenia; kontrolowanie przestrzeni powietrznej nad Boni i Hercegowin; udzielanie wsparcia personelowi organizacji pozarzdowych prowadzcych dziaania humanitarne; niesienie pomocy ludnoci cywilnej w celu zapewnienia realizacji postanowie midzynarodowych; ustanowienie i koordynowanie dziaalnoci Poczonej Komisji Wojskowej (Joint Military Commission), w ramach prac ktrej rozpatrywano kwestie sporne midzy stronami konfliktu. Siy IFOR, podporzdkowane dowdztwu operacji zlokalizowanemu w Sarajewie, skaday si z trzech dywizji midzynarodowych: dywizji pnocnej, pod dowdztwem amerykaskim ze sztabem w Tuzli; dywizji poudniowo-zachodniej, dowodzonej przez oficerw brytyjskich ze sztabem w Banja Luce, oraz dywizji poudniowo-wschodniej, pozostajcej pod dowdztwem francuskim ze sztabem w Mostarze. Jednostki wsparcia wystawiane gwnie przez Niemcy podlegay bezporednio dowdcy operacji.

The Blue Helmets. A Review of United Nations Peace-keeping, New York 1996, s. 562. D. S. Kozerawski, Kontyngenty wojska polskiego..., s. 223. 15 M. Kuczyski, M. Ray-Ciemiga, Bakaski syndrom 1991 - 1999, Warszawa 2000, s. 90.
13 14

- 175 -

Amerykaska dywizja pnocna, okrelana w dokumentach operacyjnych jako Task Force Eagle, bya najliczniejsza (ok. 27 tys. onierzy) i najlepiej wyposaona spord wszystkich zwizkw taktycznych IFOR. W jej skad wchodziy nastpujce elementy organizacyjne: amerykaska 1. Dywizja Pancerna Old Ironsides (przerzucona z terytorium Niemiec); Brygada Nordycko-Polska; rosyjska brygada spadochronowa oraz turecka brygada zmechanizowana16. Siy IFOR na realizacj swoich zada posiaday mandat na okres 12 miesicy. Po jego wyganiciu, w celu dalszej stabilizacji sytuacji w Boni i Hercegowinie, na podstawie rezolucji Rady Bezpieczestwa ONZ nr 1088 z 12 grudnia 1996 r. powoano siy SFOR (Stabilisation Force) w ramach operacji Joint Guard. Ich rozmieszczanie rozpoczto 20 grudnia 1996 r., a mandat zosta zaplanowany na okres 18 miesicy17. Podobnie jak siy IFOR, take operacja SFOR dziaa na podstawie rozdziau VII Karty Narodw Zjednoczonych, dotyczcego wymuszania pokoju, co dawao ich onierzom podobne uprawnienia w kwestii zasad uycia siy. O ile zasadniczym zadaniem si IFOR byo wprowadzanie planu pokojowego, gwnym zadaniem Si Stabilizacyjnych SFOR byo stabilizowanie sytuacji i utrzymywanie pokoju. Do istotniejszych zada, jakie miay zosta wykonane w wyniku operacji Joint Guard, prowadzonej pod politycznym i wojskowym przywdztwem NATO, naley zaliczy18: kontynuacj dotychczasowego procesu stabilizacji w regionie poprzez umacnianie osigni IFOR i promowanie idei pokojowej stabilizacji; powstrzymywanie nawrotu wzajemnej wrogoci stron konfliktu lub nowych zagroe; zapewnianie pomocy cywilnym organizacjom (rzdowym i pozarzdowym); utrzymywanie gotowoci do wsparcia dziaa si ONZ we Wschodniej Slawonii;

W opracowaniu autorstwa Grzegorza Ciechanowskiego pt. Polskie Kontyngenty Wojskowe w operacjach pokojowych 1990 - 1999 (2010) na stronie 257 bdnie podano, e Turcja w operacji IFOR wystawia batalion, poniewa na poudnie od strefy odpowiedzialnoci Brygady Nordycko-Polskiej zadania wykonywaa ssiadujca z NPB zmechanizowana brygada turecka, por. D. S. Kozerawski, Polish-American Military Co-operation in Peace Support Operations in Bosnia and Herzegovina (1996 - 1999), Ad Americam. Journal of American Studies, Vol. 6, Jagiellonian University Press, Krakw 2005, s. 87; M. Kuczyski, M. Ray-Ciemiga, Bakaski syndrom, s. 99; Newsletter No. 97-1, Tactics, Techniques and procedures from Operation Joint Endeavear, Center For Army Lessons Learned, U.S. Army Training and Doctrine Command, Fort Leavenwoth 1997; Joint Military Commission. Policy and Planning Guidance Handbook, Multi-National Division (North), 5th edition, 1997, s. 2. 17 Po upywie tego czasu przeduano j do 2004 r., kiedy operacja wsparcia pokoju SFOR w Boni i Hercegowinie, prowadzona pod politycznym i wojskowym przywdztwem NATO, zostaa przejta przez Uni Europejsk i kontynuowana w ramach operacji EUFOR Althea. 18 D. S. Kozerawski, Polish Military Contingents in UN and NATOs Peace Support Operations in Balkans in Aspect of Experiences (1992 - 2006) [w:] Mezinarodni Vojensko Odborna Konference Taktika 2006, Brno 2006, s. 73; Joint Military Commission. Policy and Planning Guidance Handbook, s. 1; M. Kuczyski, M. Ray-Ciemiga, Bakaski syndrom, s. 104-105.
16

- 176 -

stworzenie warunkw bezpieczestwa pozwalajcych na sprawn dziaalno i funkcjonowanie lokalnych i narodowych wadz oraz organizacji midzynarodowych; wspieranie organizacji rzdowych i pozarzdowych w celu przejmowania przez nie czci zada zwizanych z odbudow i rozwojem w regionie, co w efekcie miao umoliwi stopniow redukcj si SFOR. Zakadany stan kocowy operacji SFOR mia dotyczy sytuacji w Boni i Hercegowinie, gdy: strony konfliktu miay przestrzega zobowiza przyjtych przez nie w porozumieniu z Dayton (1995); kontynuacja negocjacji miaa stanowi podstawowy sposb rozwizywania problemw politycznych i wojskowych; nowo utworzone struktury wadzy i administracji byyby w stanie przej pen odpowiedzialno za dalsz realizacj porozumienia pokojowego; poziom bezpieczestwa pozwoli na kontynuacj odbudowy kraju. Siy SFOR pozostaway pod politycznym nadzorem Rady Pnocnoatlantyckiej NATO, a wojskowe dowdztwo spoczywao w gestii dowdcy poczonych si NATO w Europie (SACEUR Supreme Allied Commander Europe). Pierwszym dowodzcym operacji SFOR zosta wczeniejszy dowdca wojsk ldowych NATO w Europie rodkowej (LANDCENT Land Allied Forces Central Europe) gen. William Crouch (od listopada 1996 r. do lipca 1997 r.)19. Obok jednostek bezporedniego podporzdkowania dysponowa on potencjaem trzech wielonarodowych dywizji (pnocnej, poudniowo-zachodniej i poudniowo-wschodniej). Ogem siy midzynarodowe zostay zredukowane z ok. 60 tys., jakie funkcjonoway w ramach IFOR, do ok. 35 tys. si SFOR20. Konflikt w Kosowie spowodowa rozpoczcie przez Sojusz Pnocnoatlantycki operacji Allied Harbour w Albanii. Jej celem byo udzielenie pomocy humanitarnej uchodcom z Kosowa. Warto podkreli, e Polska przygotowaa do udziau w siach AFOR (Albanian Forces) jednostk wojskow utworzon na bazie kompanii piechoty grskiej z 21. Brygady Strzelcw Podhalaskich, liczc 126 onierzy. W dniach 5 - 11 maja 1999 r. zostaa ona przegrupowana do Albanii. Pododdzia polski realizowa wiele rnorodnych zada, takich jak np. ochrona stanowiska dowodzenia si AFOR czy ochrona konwojw z uchodcami i pomoc humanitarn21.

19 W publikacji autorstwa M. Kuczyskiego i M. Ray-Ciemigi Bakaski syndrom 1991 - 1999 na stronie 105 bdnie podano, opisujc pocztki tworzenia si SFOR, e na stanowisko pierwszego dowdcy wyznaczono gen. Erika K. Shinseki, poniewa obj t funkcj dopiero w poowie 1997 r. (czerwiec/lipiec 1997 - padziernik 1998), a nastpnie w chwili wstpowania Polski w struktury NATO zajmowa je gen. Montgomery C. Meigs (padziernik 1998 - padziernik 1999). 20 W 2004 r. operacja SFOR zostaa zakoczona, zadania zwizane ze stabilizowaniem sytuacji w Boni i Hercegowinie przeja Unia Europejska w ramach operacji pokojowej EUFOR. 21 Ze wzgldu na zakoczenie konfliktu zbrojnego w Kosowie oraz moliwo powrotu uchodcw do swoich miejsc zamieszkania jednostka polska w siach AFOR zakoczya realizacj zada 31 sierpnia 1999 r.

- 177 -

Na mocy rezolucji Zgromadzenia Oglnego ONZ nr 1244 dokonano akceptacji planu pokojowego rozwizania sytuacji w Kosowie i jednoczenie zobowizano NATO do podjcia dziaa majcych na celu wprowadzenie go w ycie. Ustalono powoanie si stabilizujcych KFOR (Kosovo Forces), liczcych ok. 50 tys. onierzy dziaajcych pod auspicjami ONZ, ale podporzdkowanych dowdztwu NATO. Operacji nadano kryptonim Joint Guardian. Ze strony polskiej wzi w niej udzia 18. batalion desantowo-szturmowy 6. Brygady Desantowo-Szturmowej z BielskaBiaej. Okoo 900 onierzy i pracownikw cywilnych (750 polskich spadochroniarzy i 150 onierzy Narodowego Elementu Zaopatrzenia) wykonywao zadania pod dowdztwem mjr. Romana Polko. Pododdzia skierowano do sektora amerykaskiego. Do 2010 r. kolejne zmiany Polskiego Kontyngentu Wojskowego KFOR (PKW KFOR) wykonyway zadania w liczbie ok. 500 onierzy. Od 2010 r. zmniejszano stan PKW do ok. 220 onierzy, zmieniajc jednoczenie struktur organizacyjn kontyngentu, cz zada, dyslokacj i zasady podporzdkowania taktycznego. Operacja w Afganistanie W grudniu 2001 r., na mocy rezolucji Rady Bezpieczestwa ONZ22, zostay utworzone pod dowdztwem NATO Midzynarodowe Siy Wsparcia Bezpieczestwa ISAF (International Security Assistance Force). Ich gwnym zadaniem miao by wsparcie rzdu tymczasowego w Afganistanie oraz pomoc pastw Sojuszu Pnocnoatlantyckiego w zapewnieniu bezpieczestwa w Kabulu i okolicach. Do waniejszych przedsiwzi scedowanych na ISAF naleao rwnie: tworzenie i szkolenie afgaskich struktur rzdowych, organizacja i szkolenie nowych afgaskich si bezpieczestwa, pomoc w odbudowie infrastruktury cywilnej. W dniu 13 padziernika 2003 r. mandat operacji ISAF zosta rozszerzony na podstawie rezolucji Rady Bezpieczestwa ONZ23 i sprowadza si do rozszerzania dziaa stabilizacyjnych na kolejne prowincje, a do przejcia odpowiedzialnoci za terytorium caego kraju (2006). W cigu pierwszych trzech zmian operacj dowodziy tzw. pastwa wiodce (Wielka Brytania, Turcja i Niemcy). Podczas kolejnych zmian ISAF dowodziy ni wydzielone siy dowdztw regionalnych24, a nastpnie dowdztwa korpusw wysokiej gotowoci25.

Rezolucja Rady Bezpieczestwa ONZ nr 1386 z 20 grudnia 2001 r. Rezolucja Rady Bezpieczestwa ONZ nr 1510 z 13 padziernika 2003 r. 24 W zmianach IV i V byy to: JFC Brunssum, LCC Heidelberg, JCC Karup. 25 Od VI zmiany (sierpie 2004 r.): EUROCOR, korpus turecki, woski, brytyjski (do lutego 2007 r.). Od lutego 2007 r. wprowadzono w dowdztwie ISAF kompozytowy model dowodzenia. Do kompozytowego
22 23

- 178 -

Warto doda, e sam proces rozbudowy ilociowej oraz rozszerzania terytorialnego zasigu operacji ISAF przebiega stopniowo i zwizany by z podziaem obszaru Afganistanu na pi regionw26. Od listopada 2006 r. obszar odpowiedzialnoci ISAF obejmuje cae pastwo afgaskie, a realizacj omawianych operacji zaplanowano w piciu fazach: I rozmieszczenie si midzynarodowych; II rozszerzenie; III stabilizacja; IV przekazanie odpowiedzialnoci wadzom afgaskim; V wycofanie si midzynarodowych. Naley podkreli, e przejcie odpowiedzialnoci przez ISAF za cae terytorium Afganistanu zwizane byo z zakoczeniem fazy II rozszerzenia i z jednoczesnym zapocztkowaniem realizacji zada fazy III stabilizacji (od 2007 r.). Zwikszenie zaangaowania Wojska Polskiego i zmiana charakteru wykonywanych zada byy skutkiem postanowienia prezydenta RP z 22 listopada 2006 r., na mocy ktrego do Afganistanu skierowano 1200 onierzy i pracownikw wojska. Od padziernika 2008 r. PKW ISAF przej stopniowo odpowiedzialno za bezpieczestwo w prowincji Ghazni, osigajc stan ok. 2,5 tys. onierzy. Zgodnie z ustaleniami szczytu NATO w Chicago (maj 2012) siy ISAF (w tym PKW) zostan wycofane z terytorium Afganistanu do koca 2014 r. Naley jednoczenie doda, i prowadzone s rozmowy o powoaniu nowej wielonarodowej operacji o charakterze szkoleniowo-doradczym . Misja w Libii Kolejnym istotnym wyzwaniem strategicznym dla NATO sta si wewntrzny konflikt zbrojny na terytorium Libii podczas arabskiej wiosny. W 2011 r. w Darnie i Bengazi doszo do wybuchu antyrzdowych protestw, ktre nastpnie objy pozostae czci kraju, przeradzajc si w powstanie w Libii, krwawo tumione przez siy porzdkowe i wojsko. Walki od samego pocztku miay podoe etniczno-plemienne, szybko przeksztacajc si jednak w wojn domow. 26 lutego 2011 r. ustanowiono tymczasowy rzd w Benghazi, ktry podj decyzj o zniesieniu podatkw i ce na krajowe i importowane produkty ywnociowe. Tego samego dnia Rada Bezpieczestwa ONZ przegosowaa rezolucj nr 1970, w ktrej za-

dowdztwa ISAF Dowdztwo Wielonarodowego Korpusu Pnoc - Wschd wydzielio ponad 150 onierzy, w tym 70 oficerw z Polski. 26 Terminy przejmowania poszczeglnych regionw byy cile zwizane z procesem rozbudowy si koalicyjnych. Kolejno ich przejmowania wygldaa nastpujco: Region Pnoc przejty 1.07.2004 r.; Region Zachd 1.06.2005 r.; Region Poudnie 1.08.2006 r.; Region Wschd 5.11.2006 r.
- 179 -

daa natychmiastowego zaprzestania atakw rzdowych si bezpieczestwa na ludno cywiln. 17 marca 2011 r. Rada Bezpieczestwa ONZ uchwalia rezolucj nr 1973 (dotyczc zakazu lotw nad Libi), ktra zezwolia na podjcie w Libii operacji wojskowej skierowanej przeciwko siom rzdowym. Z kolei 19 marca 2011 r. odby si paryski szczyt w sprawie Libii (z udziaem Polski), po ktrym lotnictwo i marynarka koalicji pastw (Francja, Kanada, Wochy, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania) rozpoczy ostrza celw wojskowych w okolicach Trypolisu i Misraty, realizujc w ten sposb postanowienia wyej wymienionej rezolucji Rady Bezpieczestwa ONZ. Akcja nosia kryptonim Odyssey Dawn. Od 31 marca 2011 r. operacja ta, wraz z przejciem dowdztwa nad ni przez NATO, otrzymaa nazw Unified Protector. Zasadniczymi celami dziaa NATO, oprcz zakazu lotw, byy: kontrola przestrzegania embarga na dostawy broni do Libii oraz ochrona ludnoci cywilnej i terenw przez ni zamieszkanych. Naley podkreli, e po kilku miesicach walk przewag uzyskali powstacy, ktrzy po trwajcych od 20 do 28 sierpnia walkach zdobyli Trypolis. 26 sierpnia Narodowa Rada Tymczasowa przeniosa oficjalnie swoj siedzib z Bengazi do Trypolisu27. Po zakoczeniu walk Rada Bezpieczestwa ONZ, w rezolucji nr 2016 z 26 padziernika 2011 r., wygasia mandat dla midzynarodowej operacji w Libii. Ze wzgldu na znaczce zaangaowanie Polski (finansowe i organizacyjne) w operacje stabilizacyjne NATO w Afganistanie (ISAF) i Kosowie (KFOR) polskie wadze udzieliy poparcia politycznego operacji midzynarodowej prowadzonej przez Sojusz Pnocnoatlantycki w Libii, ale kontyngent WP bezporednio nie wzi w niej udziau, deklarujc jednoczenie gotowo do udzielania pomocy humanitarnej. Podsumowanie W omawianym okresie do waniejszych operacji midzynarodowych, w ktre NATO znaczco zaangaowao si politycznie i militarnie, naley zaliczy: operacja UNPROFOR i UNPF w byej Jugosawii (1992 - 1995); operacja IFOR w Boni i Hercegowinie (1995 - 1996); operacja SFOR w Boni i Hercegowinie (1996 - 2004); operacja KFOR w Kosowie (od 1999); operacja AFOR w Albanii (1999); operacja ISAF w Afganistanie (od 2001); operacja NATO w Libii (2011).

20 padziernika 2011 r. Muammar Kaddafi zosta zabity w Syrcie, a nowe wadze 23 padziernika ogosiy wyzwolenie kraju. 20 padziernika 2011 r. wyoniono nowe wadze z prezydentem Mustaf Muhammadem Abd al-Dalilem i premierem Mahmudem Dibrilem.
27

- 180 -

Uwzgldniajc dowiadczenia pastw NATO z udziau w midzynarodowych operacjach stabilizacyjnych, mona stwierdzi, e gwne zadania operacyjne realizowane przez komponenty militarno-cywilne to: rozmieszczenie si pokojowych w rejonie misji; kontrolowanie ruchu w strefie rozdzielenia; monitorowanie sytuacji w rejonie operacji pokojowej (strefie odpowiedzialnoci); nadzorowanie wycofania wojsk i uzbrojenia stron konfliktu poza wyznaczone linie (strefy); nadzorowanie bezpieczestwa i swobody poruszania si osb cywilnych (uchodcw i wysiedlecw); prowadzenie operacji przeciw rebeliantom; wspieranie realizacji zada przez lokalne siy bezpieczestwa w ramach posiadanych rodkw i moliwoci; prowadzenie wsparcia operacji humanitarnych; utrzymanie wsppracy z wadzami lokalnymi, przywdcami religijnymi oraz spoecznoci lokaln; zapewnienie spokoju i praworzdnoci w nadzorowanej strefie odpowiedzialnoci. Zaangaowanie Sojuszu w midzynarodowe operacje stabilizacyjne stanowio znaczce wyzwanie dla tej organizacji, generujce zarwno szanse, jak i zagroenia w wymiarze strategicznym. W kategoriach szans strategicznych pojawiajcych si w wyniku prowadzenia midzynarodowych operacji stabilizacyjnych NATO mona postrzega: uzasadnienie i wzmocnienie przekonania o potrzebie utrzymania i dalszego rozwijania Sojuszu; stabilizacj sytuacji w rnych pastwach i rejonach wiata (np. na Bakanach), budowanie wizerunku NATO jako jedynej organizacji polityczno-militarnej potraficej skutecznie realizowa skadane deklaracje przy szerokim wykorzystaniu narzdzi wojskowych; podnoszenie poziomu interoperacyjnoci28 pastw czonkowskich poprzez wspln realizacj zada w ramach misji stabilizacyjnych. Ze wzgldu na skal zaangaowania i trudnoci w prowadzeniu operacji ISAF na szczeglne zaakcentowanie zasuguj szanse strategiczne NATO w Afganistanie, do ktrych mona zaliczy:

28

Interoperacyjno zdolno systemw, jednostek i si zbrojnych do wspdziaania w celu wsplnego wykonania zadania, Sownik terminw z zakresu bezpieczestwa narodowego, Warszawa 2002, s. 50.
- 181 -

wyprowadzenie si sojuszu z Afganistanu w atmosferze sukcesu i wykonanego zadania; popraw wzajemnych relacji, wspdziaania midzy pastwami sojuszu (uczestniczcymi i nieuczestniczcymi w ISAF); weryfikacj i rozwj systemw rozpoznania, dowodzenia, cznoci, wsppracy z ludnoci lokaln, oceny jakoci dziaa i wycigania wnioskw, podniesienie poziomu interoperacyjnoci NATO poprzez wykorzystanie zdobytych w trakcie ISAF dowiadcze. Innym istotnym skutkiem zaangaowania Sojuszu w midzynarodowe dziaania stabilizacyjne byy pojawiajce si zagroenia strategiczne, do ktrych mona zaliczy: rozbienoci w postrzeganiu priorytetw polityki Sojuszu wrd pastw czonkowskich (tzw. mylenie kategoriami interesw narodowych); zderzenie realnych moliwoci (zdolnoci) NATO z ambicjami politycznymi pastw wiodcych; wykorzystywanie Sojuszu jako narzdzia do realizacji interesw globalnych (Stany Zjednoczone, ONZ, Unia Europejska) i regionalnych (Francja, Wielka Brytania, Wochy, Niemcy, Turcja) przez aktorw/graczy strategicznych; pogbianie istniejcych i tworzenie nowych podziaw wewntrz NATO (starzy czonkowie nowi; uczestniczcy niezaangaowani w omawiane operacje stabilizacyjne); angaowanie NATO w operacje midzynarodowe (w krtko- i rednioterminowej perspektywie strategicznej) bez okrelenia/uwzgldnienia ich realistycznego skutku kocowego (tzw. end-state, np. ISAF); pogbiajce si rnice w poziomie zdolnoci wojskowych poszczeglnych pastw czonkowskich obnianie stopnia interoperacyjnoci NATO. Podsumowujc, naley stwierdzi, e zaangaowanie NATO w midzynarodowe operacje stabilizacyjne stanowi jedn z zasadniczych misji Sojuszu (opanowywanie kryzysw zagraajcych bezpieczestwu szczyt w Lizbonie 2010, potwierdzenie Chicago 2012). Z aktywnoci Sojuszu w ramach operacji stabilizacyjnych wynikaj szanse strategiczne, ktre dotycz m.in.: stabilizacji sytuacji w rnych pastwach i rejonach wiata; budowania wizerunku NATO jako jedynej organizacji polityczno-militarnej potraficej skutecznie realizowa skadane deklaracje; podnoszenia poziomu interoperacyjnoci pastw czonkowskich; weryfikacji i rozwoju systemw rozpoznania, dowodzenia, cznoci, wsppracy z ludnoci lokaln, oceny jakoci dziaa i wycigania wnioskw; poprawy wizerunku i podniesienia wiarygodnoci NATO w rodowisku midzynarodowym (Bonia, Kosowo, Libia); zwikszenie (poprawa) zdolnoci wojskowych zwizanych z podstawowym, zadaniem obron kolektywn.
- 182 -

Z kolei do grupy zasadniczych zagroe strategicznych zwizanych z udziaem NATO w analizowanych operacjach mona zaliczy: rozbienoci w postrzeganiu priorytetw polityki Sojuszu wrd pastw czonkowskich; wykorzystywanie sojuszu jako narzdzia do realizacji interesw globalnych i regionalnych aktorw/graczy strategicznych; pogbianie istniejcych i tworzenie nowych podziaw wewntrz NATO; angaowanie NATO w operacje midzynarodowe bez realistycznego okrelenia/uwzgldnienia ich skutku; pogbiajce si rnice w poziomie zdolnoci wojskowych poszczeglnych pastw czonkowskich (nakady finansowe, bezporedni udzia w dziaaniach stabilizacyjnych); obnianie stopnia interoperacyjnoci NATO. Uwzgldniajc powysze wnioski, trzeba podkreli, i midzynarodowe operacje stabilizacyjne NATO stanowiy i mog stanowi zarwno szanse, jak i zagroenia strategiczne dla Sojuszu. Jego zaangaowanie w prowadzenie midzynarodowych operacji stabilizacyjnych nie powinno obnia zdolnoci NATO do kolektywnej obrony oraz powinno by zgodne ze strategicznymi interesami politycznymi tej organizacji. Warto nadmieni, e mimo upywu kolejnych dekad stwierdzenie jednego z sekretarzy generalnych ONZ Daga Hammarskjlda cigle nie traci na aktualnoci: midzynarodowe operacje pokojowe nie s zadaniem dla onierzy, ale tylko onierze mog to zadanie wykona.

- 183 -

Anna Miler (Akademia Marynarki Wojennej)

Wspczesne operacje pokojowe NATO


wiat na przeomie wiekw nie okaza si wolny od kryzysw, konfliktw oraz wojen, a zmiany polityczno-militarne, ktre miay miejsce w Europie i na wiecie, nie znalazy rozwizania dla problemw spoecznych. Konflikty zbrojne nadal s aktualn metod i sposobem na rozstrzyganie problemw. Wanym czynnikiem dla wprowadzenia pokoju na wiecie jest wysyanie misji pokojowych, stabilizacyjnych oraz obserwacyjnych w rejony dotknite konfliktem zbrojnym. Z analizy literatury1 wynika, e operacje pokojowe s jednym z zasadniczych elementw dziaalnoci Organizacji Narodw Zjednoczonych w zakresie realizacji jej funkcji mandatowych. Do lat dziewidziesitych ONZ bya jedyn organizacj midzynarodow, ktra prowadzia dziaania na rzecz pokoju, na podstawie VI i VII rozdziau Karty Narodw Zjednoczonych, w celu utrzymania bezpieczestwa na wiecie. Pod koniec XX w. zagadnienie operacji pokojowej zyskao szerszy krg zainteresowa przez organizacje regionalne, takie jak: KBWE/OBWE, Unia Afrykaska, Wsplnota Niepodlegych Pastw. Obecnie dziaania na rzecz pokoju s podejmowane rwnie przez NATO i Uni Europejsk. Operacje pokojowe, prowadzone w interesie tworzenia adu pokojowego na wiecie, decyduj czsto o randze wielu podmiotw, a take s wanym elementem praktyki dziaalnoci midzynarodowej. Gwny wysiek podejmowany przez spoeczno midzynarodow ukierunkowany jest na wyeliminowanie uycia siy we wspczesnych stosunkach midzynarodowych. Nie oznacza to jednak rezygnacji z uycia siy jako narzdzia najbardziej restrykcyjnego dla osignicia tego celu. W cigu lat postanowienia, zakres i istota prowadzonych operacji w zakresie utrzymania porzdku i adu midzynarodowego ulegy zmianie, co wpyno na zastosowanie nowych metod i rodkw rozwizania problemw. Ewolucja koncepcji misji pokojowych w doktrynie NATO Badania koncepcji NATO ukazay, e odgrywa ono wan rol w prowadzeniu operacji pokojowych. W nowych okolicznociach wojskowo-politycznej Europy NATO stano w obliczu ustalenia nowych zada i celw organizacji. Doprowadzio to do prac koncepcyjnych w 1991 r. w Rzymie (szczyt NATO)2 w celu stworzenia gwnych procedur i zasad zwizanych z operacjami pokojowymi przez

L. Zapaowski, Operacje pokojowe ONZ, Krakw 1989; F. Ggor, K. Paszkowski, Midzynarodowe operacje pokojowe w Doktrynie Obronnej RP, Warszawa 1998; C. Marcinkowski, Wojsko polskie w operacjach midzynarodowych na rzecz pokoju, Warszawa 2005; D. Kozerawski [red.], Midzynarodowe operacje pokojowe, Warszawa 2003. 2 Szerzej M. Banasik, Ewolucja ekspedycyjnoci NATO w latach 1989 - 2001, Kwartalnik Bellona 2009, nr 1, s. 48.
1

- 185 -

odpowiednie instytucje oraz dowdztwa Sojuszu. Spotkanie to byo poczone ze zmian stanowiska w stosunku do operacji wykraczajcych poza obszar artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego. Skutkiem tych prac jest wsplna doktryna dziaalnoci operacji wspierania pokoju3, precyzujca wiele wanych warunkw zaangaowania Sojuszu w tego typu operacjach. Doktryna NATO wyznacza te zasady prowadzenia operacji wspierania pokoju. Obejmuj one: jedno dowodzenia wszystkimi siami w danej operacji; bezstronno wobec stron konfliktu; wiarygodno przeprowadzenia operacji siami i rodkami odpowiednimi do postawionych zada; ograniczenie uycia siy do zapewnienia bezpieczestwa si i wykonania postawionych przed nimi zada; wzajemne przestrzeganie praw, przywilejw i zwyczajw si pokojowych, jak i stron konfliktu; przejrzysto celw operacji dla wszystkich zainteresowanych stron; koordynacja dziaa wojskowych i cywilnych komponentw si pokojowych; zapewnienie swobody dziaania si pokojowych w rejonie operacji; elastyczno dziaania i gotowo do wykonania nowych zada4. Pocztkiem wprowadzenia do uytku koncepcji zaangaowania Sojuszu w operacje pokojowe byy morskie dziaania na Morzu Adriatyckim w 1992 r., prowadzone przez NATO i Uni Zachodnioeuropejsk. Siy NATO czsto wykorzystywano w operacjach wymuszania przestrzegania decyzji ONZ przez strony konfliktu na Bakanach. Znaczenie organizacji w operacjach pokojowych wzroso po zleceniu przez Rad Bezpieczestwa ONZ planowania i prowadzenia operacji opierajcych si na wprowadzeniu w ycie wojskowych atrybutw Ukadu Pokojowego w sprawie Boni i Hercegowiny. Pierwszym dziaaniem tego rodzaju bya operacja Joint Endeavour Si Implementacyjnych (IFOR Implementation Force), utworzonych na podstawie rezolucji Rady Bezpieczestwa ONZ nr 1031 z 1995 r. Bya to pierwsza samodzielna operacja pokojowa Sojuszu dziaajcego na podstawie mandatu ONZ i bazujcego na postanowieniach rozdziau VII Karty NZ. Nastpn tak operacj NATO bya Joint Guard Si Stabilizujcych (SFOR Stabilisation Force), sformowanych na mocy rezolucji Rady Bezpieczestwa ONZ nr 1088 z 1996 r. Na szczycie waszyngtoskim w 1999 r. zaakceptowano now koncepcj strategiczn Sojuszu, gdzie NATO wypracowao wasne zasady prowadzenia operacji pokojowych. W koncepcji przyjto, e gwnymi narzdziami zaegnania niebez-

3 4

NATO Doctrine for Peace Support Operations, dyrektywa SACLANT i SHAPE, Bruksela 1995 s. 2-2. Ibidem, s. 2-2.
- 186 -

pieczestw ze strony terroryzmu i broni masowego raenia powinny zosta rodki polityczne i dyplomatyczne. Zapisy takie potwierdzaj brak wiadomoci i wraliwoci na nowo pojawiajce si zagroenia oraz pragnienie wykorzystania tych samych metod, ktre obowizyway i byy skuteczne w czasach zimnej wojny5. Zagwarantowano tu rwnie moliwo prowadzenia operacji kryzysowych spoza artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego. Decyzja uczestnictwa w teje operacji pozostaje w gestii pastwa. W koncepcji nowe zagroenia dla bezpieczestwa zostay zdefiniowane jako: konflikty etniczne, problemy ekonomiczne, upadek politycznego porzdku, rozpowszechnienie broni masowego raenia. Po raz pierwszy wspomniano o strategicznych efektach, ktre mog wywoywa podmioty pozapastwowe, co mona byo potraktowa jako przewidywanie nowej roli, jak mog one odegra w przyszoci6. Kolejnym wanym spotkaniem dla NATO by szczyt w Lizbonie (2012), na ktrym przyjto dugo oczekiwan strategi. Wedug wielu opinii poprzedni dokument nie odpowiada wspczesnym wyzwaniom oraz by pocztkiem licznych problemw. Przyjcie nowej strategii potwierdzio, e NATO jest zwizkiem silnym politycznie, o mocnym i uniwersalnym potencjale wojskowym. Okrelono w niej nowe kierunki dziaania, takie jak: wypracowanie zdolnoci obrony przed atakami cybernetycznymi, zapewnienie bezpieczestwa energetycznego wraz z drogami ich dostarczania, uzyskanie zdolnoci do obrony swojego terytorium i ludnoci przed atakami rakietowymi, a take odnowienie partnerstwa strategicznego z Rosj przez wczenie jej do budowania wsplnej obrony przeciwrakietowej7. Od czasu dziaa pokojowych na Bakanach w 1990 r. NATO bierze udzia w operacjach, ktre obejmuj pen rnorodno operacji zarzdzania kryzysowego, od utrzymania pokoju do wsparcia logistycznego oraz szkolenia, a take nadzoru i pomocy humanitarnej. Obecnie we wszystkich operacjach NATO na wiecie zaangaowanych jest 138 tys. czonkw personelu militarnego. Siy obecnie prowadz dziaania w Afganistanie, Kosowie, na Morzu rdziemnym, w Rogu Afryki oraz w Somalii. Afganistan ISAF Wspczesny konflikt afgaski jest wyrazem konfliktw nowego typu wystpujcych w XXI w. Mamy tu do czynienia z konfrontacj religijn, a niekiedy kulturow, w ktrej bior udzia pastwa oraz spoecznoci lokalne. Konflikt afgaski pokazuje zoono bezpieczestwa w XXI w. poprzez konotacje regionalne i ponadregionalne. Jego charakter opiera si na kilku czynnikach. Jest to konflikt:

M. Banasik, op. cit., s. 50. Ibidem. 7 M. Ojrzanowski, Nowa strategia NATO nowa jako, Kwartalnik Bellona 2011, nr 4, s. 8.
5 6

- 187 -

o charakterze politycznym i ideologicznym midzy pastwami stronami zaangaowanymi w jego rozwizanie a ekstremistycznymi grupami spoecznoci muzumaskiej, goszcymi wit wojn ze wszystkim, co nie wpisuje si w religi islamu i jego tradycj; o charakterze ekonomicznym, w ktrym zniszczony wojnami Afganistan jest gwnym rdem dochodw finansowych z tytuu handlu narkotykami; spoeczno-etniczny midzy sunnitami, szyitami oraz Pasztunami, Tadykami, Chazarami, Uzbekami i Turkmenami, w ktrym istotn rol odgrywaj zwizki spoeczne i narodowociowe; w ktrym struktury wadz pastwowych kontroluj ograniczone obszary kraju (Kabul i Kandahar), za na pozostaych nie wystpuj lub s sabe, o niskiej sprawnoci; generujcy klsk humanitarn dla ok. 3 mln uchodcw afgaskich przebywajcych gwnie w pastwach ssiednich8. Wyznacznikiem9 stabilizujcym ycie w Afganistanie s stacjonujce tam midzynarodowe siy pokojowe. Midzynarodowe Siy Wsparcia Bezpieczestwa (International Security Assistance Force), rozpoczy dziaalno 22 grudnia 2001 r. w Kabulu nie s misj Organizacji Narodw Zjednoczonych, lecz dziaaniem wojskowym pod nadzorem uczestniczcych w nich pastw i dowdztwem Sojuszu Pnocnoatlantyckiego10. ISAF jest pierwsz operacj NATO prowadzon z zastosowaniem trzyszczeblowego systemu dowodzenia strategicznego, operacyjnego i taktycznego, w rzeczywistych uwarunkowaniach, w odlegym teatrze dziaa11. ISAF s siami bezpieczestwa, nie wykonuj operacji w ramach misji pokojowej. Funkcjonowanie tych si (onierze ochotnicy) finansuj dobrowolnie uczestniczce w nich pastwa. Obecnie ISAF liczy okoo 87 tys. onierzy z 50 pastw, ktrzy s rozmieszczeni w caym Afganistanie. W momencie rozmieszczenia si ISAF, ktre otrzymay mandat ONZ, w styczniu 2002 r., dowodzenie midzynarodowych dziaa w Afganistanie spoczo na czonkach NATO. Jako pierwsza dowodzenie obja Wielka Brytania, nastpnie Turcja. W kolejnych etapach prowadzenia dziaa Sojusz dostarcza 95 procent caego personelu wchodzcego w skad ISAF. 11 sierpnia 2003 r. NATO formalnie przejo kontrol nad ISAF i stao si odpowiedzialne za koordynacj dziaa

J. Gryz, Ewolucja znaczenia siy militarnej w polityce midzynarodowej [w:] A. Doroczyska [red], Afganistan: militarny i pozamilitarny wymiar stabilizacji materiay z konferencji naukowej zorganizowanej 12.04.2007 r., Warszawa 2007, s. 22. 9 Szerzej: The A to Z Guide to Afghanistan Assistance, 2nd Edition, August 2003, The Afghanistan Research and Evaluation Unit. 10 Z. Czarnotta, Z. Moszumaski, Afganistan i misja Polska, Wiedza Obronna 2007, nr 1, s. 51. 11 M. Gazka, Zrozumie Afganistan, Przegld Si Zbrojnych 2007, nr 3, s. 19.
8

- 188 -

i planowanie caej operacji12, majc na celu zapewnienie bezpieczestwa wewntrznego pastwa w stopniu niewymagajcym udziau si zewntrznych. W kolejnych latach zakres odpowiedzialnoci NATO rozszerza si na kolejne regiony Afganistanu, a najwaniejszym zadaniem byo wsparcie rzdu afgaskiego w utwierdzaniu jego autorytetu w caym kraju, a take prowadzenie przy wsppracy z siami bezpieczestwa Afganistanu dziaa gwarantujcych bezpieczestwo i stabilizacj oraz pomoc w rozbrajaniu nielegalnych grup. Pod koniec 2006 r. ISAF obj wszystkie operacje si midzynarodowych na obszarze kraju z wyjtkiem dziaa antyterrorystycznych. Od tego roku zwikszya si rwnie aktywno partyzantki, co miao duy wpyw na realizowanie dziaa stabilizacyjnych przez NATO. Siy Sojuszu nie byy przygotowane do tego rodzaju walki. Brakowao odpowiedniego sprztu oraz odpowiedniej liczby onierzy. Nowym zadaniem byo rwnie ustalenie nowych zespow odbudowy i rekonstrukcji dotychczasowych PRT13 (Provincional Reconstruction Team), zaoenie Dowdztw Regionalnych i szkolenie Narodowej Armii Afganistanu. Obecno si koalicji w tym kraju pokazuje due trudnoci z wykonaniem zaoonych zada. Mimo to mona zauway na terenie Afganistanu wielki postp dokonany dziki interwencji si midzynarodowych. Przeprowadzenie demokratycznych wyborw, ustabilizowanie prowincji pnocnych, budowa narodowych si bezpieczestwa, inwestycje infrastrukturalne, rozszerzenie dostpu do edukacji i suby zdrowia, ksztacenie kobiet, ograniczenie upraw narkotykw to przykady postpu dokonanego w rnych dziedzinach i w stopniu, jaki do tej pory nigdy nie mia miejsca w tym kraju14. Do koca 2013 r. ma nastpi stopniowe przejcie kontroli w prowincji przez gubernatora i jego administracj, gwarantujc bezpieczestwo, a take stabilno ekonomiczn bez wsparcia ze strony wielonarodowych si pokojowych. W tym okresie siy ISAF bd bardziej skupia si na szkoleniach i doradztwie, ale w dalszym cigu bd wspiera dziaania bojowe u boku afgaskich si, jeli wystpi taka konieczno. Na wniosek Rady Ministrw z 19 wrzenia 2013 r. prezydent RP Bronisw Komorowski podpisa postanowienie o przedueniu PKW w Afganisatnie. jednoczenie nastpia znaczca redukcja si. Jest ona zwizana z zakoczeniem operacji ISAF do koca 2014 r. Stopniowo wycofywany jest rwnie sprzt.

K. urkowska, A. Iwanowska-Kdzierska, Bezpieczestwo koalicyjne od Ligi Narodw do ONZ i OBWE [w:] K. urkowska, M. Grcik [red.], Bezpieczestwo midzynarodowe. Teoria i praktyka, Warszawa 2006, s. 254. 13 Pomys utworzenia PRT powsta w 2002 r. w koalicji prowadzcej operacj Enduring Freedom. Pocztkowo dziaay one tylko w obszarze tej koalicji. PRT s czynnikami cywilno-wojskowymi, w strukturze dowodzenia ISAF podporzdkowana jest jedynie ich cz wojskowa. 14 M. Ojrzanowski, NATO dojrzay jubileusz, nowe wyzwania, Kwartalnik Bellona 2010, nr 1, s. 8-9.
12

- 189 -

Kosowo Joint Guardian Konflikty na tle narodowociowym, religijnym, spoecznym oraz przemiany, jakie miay miejsce po 1989 r. w Europie, nie ominy Federacyjnej Republiki Jugosawii. Na terytorium prowincji Kosowo doszo do konfliktu pomidzy mniejszoci serbsk a wikszoci albask. W tej sytuacji konieczna bya interwencja zbrojna NATO przeciw Jugosawii, ktra wymusia na wadzy Belgradu przyjcie pokojowych rozwiza. Po dziaaniach dyplomatycznych, 3 czerwca 1999 r. serbski parlament zatwierdzi 12-punktow rezolucj pokojow. Do jej postanowie naley zaliczy: uniemoliwianie wznowienia dziaa zbrojnych, utrzymywanie i wymuszanie zawieszenia broni, zapobieganie powrotowi do Kosowa jugosowiaskiej armii, policji i si paramilitarnych; () stworzenie bezpiecznego rodowiska, umoliwiajcego powrt uchodcw i osb wewntrznie wysiedlonych, dziaalno midzynarodowych podmiotw cywilnych, utworzenie administracji przejciowej oraz dostarczenie pomocy humanitarnej; () zapewnienie porzdku i bezpieczestwa publicznego do momentu, a zadanie to bd mogy wykonywa midzynarodowe podmioty cywilne15. Decyzj o wysaniu wojsk KFOR16 do Kosowa podjto, aby zapobiec kryzysowi humanitarnemu, ktry zaistnia w wyniku cigych walk prowadzonych w czasie wojny. Zadaniem KFOR jest odbudowanie multietnicznego, pokojowego, praworzdnego i demokratycznego Kosowa, z autonomicznym rzdem, oraz militarne zabezpieczenie Kosowa, a zarazem respektowanie terytorialnej integracji Serbii i Czarnogry17. 9 czerwca 1999 r. podpisano wojskowe porozumienie techniczne midzy siami pokojowymi a rzdem Federacyjnej Republiki Jugosawii i Republiki Serbii. Nastpnego dnia NATO zawiesio loty i zaakceptowano Pakt Stabilnoci dla Europy Poudniowo-Wschodniej, obejmujcy 3 podstawowe zagadnienia: demokracj i prawa czowieka, ekonomiczn odbudow oraz bezpieczestwo18. Osignicie porozumienia ze Slobodanem Miloeviciem 12 czerwca 1999 r. pozwolio na wysanie do Kosowa ok. 50 tys. onierzy dziaajcych pod egid ONZ, ale podporzdkowanym dowdztwu NATO. Pochodzili oni z 30 pastw

P. Jdryczka, Przygotowanie KFOR do dziaa policyjnych, Przegld andarmerii 2009, nr 4, s. 43. Midzynarodowe siy pokojowe NATO dziaajce na terenie Kosowa w ramach operacji wsparcia pokoju Joint Guardian. 17 Ibidem, s. 42. 18 J. Staszczyk, Jednostki Wojska Polskiego w operacji pokojowej w Kosowie w latach 1999 - 2004 [w:] D. Kozerawski [red.], Operacje pokojowe i antyterrorystyczne w procesie utrzymania bezpieczestwa midzynarodowego w latach 1948 - 2004, Toru 2006, s. 127.
15 16

- 190 -

czonkw NATO oraz niezrzeszonych. Obecnie w skad si KFOR wchodz onierze z 31 pastw, cznie niemal 5 tys. Pododdziay rozmieszczone s w piciu sferach odpowiedzialnoci utworzonych na obszarze Kosowa19: Wielonarodowa Brygada Centrum (Multinational Brigade Centre); Wielonarodowa Brygada Pnoc (Multinational Brigade North); Wielonarodowa Brygada Poudnie (Multinational Brigade South); Wielonarodowa Brygada Zachd (Multinational Brigade West); Wielonarodowa Brygada Wschd (Multinational Brigade East). Interwencja z 1999 r. przeksztacia si w trwae zobowizanie NATO do utrzymania pokoju w Kosowie zgodnie z rezolucj Rady Bezpieczestwa ONZ, ktra upowania Pastwa Czonkowskie oraz odpowiednie organizacje midzynarodowe do ustanowienia midzynarodowej obecnoci w celu zapewnienia bezpieczestwa w Kosowie20. 7 grudnia 2007 r. ministrowie spraw zagranicznych Sojuszu zadecydowali o przedueniu KFOR w Kosowie do czasu, gdy Rada Bezpieczestwa ONZ zadecyduje, e wypenia swoj misj. 17 lutego 2008 r. czonkowie Sojuszu jednostronnie potwierdzili, e siy KFOR nadal bd stacjonowa w Kosowie na podstawie Rezolucji Rady Bezpieczestwa (nr 1244). W czerwcu 2008 r. na spotkaniu ministrw obrony pastw NATO przyjto doktryn pozwalajc na wykonywanie nowych zada dla Kosowa. Zadania ktre wspieraj proces demobilizacji Korpusu Ochrony Kosowa (Kosovo Protection Corps)21 i stworzenia Kosowskich Si Bezpieczestwa (KSF Kosovo Security Force), a take na wspomaganiu procesu tworzenia struktur demokratycznej kontroli nad siami bezpieczestwa. Operacja pokojowa na terytorium Kosowa jest jedn z trudniejszych. Wykonywanie zada przez onierzy KFOR ma na celu stworzenie normalnych warunkw ycia ludnoci lokalnej, a take przekonanie jej, e wojna ju si skoczya i lepiej y w pokoju. Mimo dugiego okresu stabilizacji czasem dochodzi do star midzy Albaczykami a Serbami. Dla przykadu, we wrzeniu 2010 r. w miecie Kosowska Mitrovica doszo do star gdzie policja UE uya gazu zawicego dla rozproszenia tumu. Podczas star zosta postrzelony francuski andarm. Specjalne jednostki policyjne zostay wezwane do wsparcia lokalnych si porzdkowych w rozdzieleniu

Stan na 06.08.2013 r. (dane NATO). J. Dobrowolska-Polak, Midzynarodowa solidarno, Operacje pokojowe ONZ, NATO i UE, IZ Policy Papers, nr 3/2009, s. 32. 21 KPC zosta utworzony 21 wrzenia 1999 r. Podlega nadzorowi UNMIK i KFOR. Jego liczebno okrelono na 5 tys. funkcjonariuszy, w tym 2 tys. rezerwy. Do zakresu obowizkw KPC naleao niesienie pomocy podczas klsk ywioowych, przeprowadzanie akcji poszukiwawczych oraz ratunkowych, odminowywanie terenu oraz odbudowa infrastruktury. Kosovo Protection Corps Training Program, International Organization for Migration, Prisztina 2004, [www.iomkosovo.org, dostp: 6/10/2013].
19 20

- 191 -

obu stron, obrzucajcych si kamieniami przy mocie przez rzek Ibar, ktra dzieli Mietrovic na pnocn cz serbsk i poudniow albask22. Morze rdziemne Active Endeavour Kolejn akcj przeprowadzon przez siy NATO w padzierniku 2001 r. bya w ramach zwalczania pozaprawnej dziaalnoci na morzu operacja Active Endeavour. Bya i jest ona wkadem NATO w walk z midzynarodowym terroryzmem na obszarach morskich, jak rwnie w utrzymaniu pokoju, stabilnoci oraz bezpieczestwa pastw Sojuszu23. Active Endeavour kierowana jest przez siy morskie NATO na mocy artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego jako reakcja NATO na ataki terrorystyczne z 11 wrzenia 2001 r. Jest to pierwsza w historii NATO operacja w ramach artykuu 5, ktrej newralgicznym celem byo zapewnienie bezpieczestwa eglugi oraz przeciwdziaanie aktom terrorystycznym na Morzu rdziemnym. W pierwszej fazie rozcigaa si jedynie na wschodni cz Morza rdziemnego, jednak w krtkim czasie obszar dziaania rozszerzono o Cienin Gibraltarsk i cz zachodni, a w 2004 r. dziaaniami objto ju cay akwen Morza rdziemnego. W dziaaniach Active Endeavour bray udzia jednostki NATO oraz okrty pastw Partnerstwa dla Pokoju, a take Dialogu rdziemnomorskiego24. Zadaniem okrtw biorcych udzia w operacji Active Endeavour jest monitorowanie ruchu morskiego oraz poszukiwanie jednostek wsppracujcych z organizacjami terrorystycznymi. Okrty biorce udzia w operacji zwalczania kadej dziaalnoci terrorystycznej zapobiegaj rwnie aktom nielegalnej imigracji, a take przemytowi broni oraz materiaw radioaktywnych. Podczas operacji monitorowano ponad 100 tys. jednostek pywajcych, z ktrych wnikliwie skontrolowano ponad 100 sklasyfikowanych jako podejrzane. Poza odstraszaniem terrorystw ta operacja morska przyniosa pewne nieoczekiwane korzyci i uzyskaa widoczny wpyw na bezpieczestwo oraz stabilno w regionie rdziemnomorskim, z korzyci dla handlu i dziaalnoci gospodarczej25. Z uwagi na odniesiony sukces operacja jest kontynuowana, a mandat regularnie przeduany. Dowiadczenie, ktre NATO zyskao podczas dziaa, pozwolio na
Kosowo: starcia Albaczykw z Serbami. Policja uya gazu, Gazeta.pl, 12/09/2010, [www.gazeta.pl, dostp: 6/10/2013]. 23 T. Szubrycht, K. Rokiciski, Gospodarka morska w wietle wybranych zagroe wspczesnego wiata, Gdynia 2006, s. 150. 24 W styczniu 1994 r. w Brukseli szefowie pastw NATO przyjli deklaracj na potrzeby nawizania bliszej wsppracy z pastwami rejonu Morza rdziemnego. W rezultacie tego w grudniu 1994 r. ministrowie spraw zagranicznych NATO wyrazili zamiar nawizania dialogu z pastwami regionu. Gwnym celem Dialogu rdziemnomorskiego NATO jest dziaanie dla zwikszenia bezpieczestwa oraz stabilizacji w regionie Morza rdziemnego, a take budowa wzajemnego zaufania i zrozumienia przez poszerzanie wsppracy zarwno politycznej, jak i wojskowej. 25 NATO w trakcie transformacji, NATO, Bruksela 2004, s. 13-14.
22

- 192 -

rozwj jego kompetencji w dziedzinie odstraszania dziaalnoci terrorystycznej w rejonie morskim. Jest to bardzo istotny element dla szeroko zakrojonych wysikw midzynarodowych wobec walki z terroryzmem, w szczeglnoci z rozprzestrzenianiem si broni masowego raenia, jak rwnie nasilenia wsppracy z krajami NATO i cywilnymi agendami. Operacja Active Endeavour prowadzona jest przez dwie grupy operacyjne: Standing NATO Maritime Group 2, do stycznia 2005 r. znana jako Standing Naval Force Mediterranean (Morze rdziemne), oraz Standing NATO Maritime Group 1, do 2005 r. Standing Naval Force Atlantic (Atlantyk). Zabezpieczenie Morza rdziemnego realizowane jest gwnie przez siy woskie, hiszpaskie, tureckie oraz greckie. Z kolei eskort statkw przez cienin zajmuj si siy duskie, niemieckie, norweskie, hiszpaskie. W operacji uczestniczya te Marynarka Wojenna RP, ktra wysyaa w rejon Morza rdziemnego swoje okrty. Zwikszona obecno NATO w rejonie Morza rdziemnego wpyna te na wspprac dotyczc bezpieczestwa z siedmioma krajami lecymi w rejonie Morza rdziemnego (Algieria, Egipt, Izrael, Jordania, Mauretania, Maroko i Tunezja). Program Dialog rdziemnomorski zosta utworzony w 1995 r., aby poprawi bezpieczestwo i stabilno regionu oraz osign korzystne porozumienie midzy NATO i jego rdziemnomorskimi partnerami. 23 kwietnia 2009 r. Rada Pnocnoatlantycka zatwierdzia zmiany w koncepcji Active Endeavour. Komitet Wojskowy poda gwne czynniki zmiany, a jednym z nich bya potrzeba zwikszenia przepywu informacji pomidzy NATO i innymi aktorami regionu w przypadku, gdy operacja jest utrudniona przez brak zgody wejcia na pokad podejrzanego obiektu pywajcego. Plan operacyjny zatwierdzony w styczniu 2010 r. zmieni statut operacji. Zamiast rozlokowania staych si na morzu bd uywane poczone jednostki na wezwanie w nagych przypadkach. Plan wspomina rwnie o zwikszeniu wsppracy z krajami NATO i organizacjami midzynarodowymi, by poprawi wiadomo sytuacji na morzu. Rg Afryki Ocean Shield Operacja Ocean Shield zatwierdzona zostaa 17 sierpnia 2009 r. przez Rad Pnocnoatlantyck i ma na celu ochron statkw przed somalijskimi piratami w Zatoce Adeskiej, w pobliu Rogu Afryki oraz na Oceanie Indyjskim. Mandat Ocean Shield nie obejmuje dziaa wojennych na ldzie. Siy NATO zostay zaangaowane w celu eskortowania statkw cywilnych oraz penienia funkcji odstraszajcej, a take wspierajcej pastwa w rozwijaniu wasnej zdolnoci do walki z piractwem. W operacji kadorazowo uczestniczy od 5 do 6 jednostek pywajcych, ktre wsppracuj z jednostkami innych pastw. Wody Oceanu Indyjskiego u wybrzey Rogu Afryki patrolowane s rwnie przez okrty wojenne, w ramach unijnej operacji Atalanta, oraz jednostki pywajce innych pastw, np. Rosji, Chin czy Indii. Operacja Ocean Shield opiera si na dowiadczeniach zdobytych w trakcie operacji
- 193 -

Allied Provider oraz Allied Protector. Wspiera wysiki spoecznoci midzynarodowej w walce z atakami piratw.
Dziaanie Porwania Ataki Zakcenia 2008 41 53 0 2009 45 130 62 2010 45 132 147 2011 24 129 96 2012 4 13 18

Tabela: Ataki piratw w latach 2008 - 2012 na wodach Somalii, Zatoki Adeskiej oraz Morza Arabskiego26

Dziaalno piratw w Zatoce Adeskiej i w Rogu Afryki podwaa midzynarodowe wysiki humanitarne w Afryce oraz zagraa bezpieczestwu szlakw morskich. Jednym z gwnych zada si NATO od 2008 r. jest niesienie pomocy oraz zwikszenie oglnego poziomu bezpieczestwa w regionie. W celu dostosowania si do nowej taktyki piractwa NATO zwikszyo moliwoci wsppracy z innymi agendami oraz stworzyo cig potrzeb budowania potencjau regionalnego, w ramach swoich rodkw i moliwoci. Wszystkie siy przyczyniaj si do przeprowadzenia operacji w sposb poredni lub bezporedni poprzez struktury dowodzenia NATO i wsplne finansowanie. Dostarczaj rwnie jednostki pywajce oraz samoloty patrolowe z morskich grup NATO, ktre wyznaczaj odpowiedni ich liczb do danej operacji. Na dzie 30 kwietnia 2012 r. dwch sojusznikw (Stany Zjednoczone, Turcja) zapewniao morskie aktywa na potrzeby misji wspierane przez morski samolot patrolowy. Operacja Ocean Shield miaa zakoczy si w 2012 r. Decyzja o jej przedueniu zapada z powodu zwikszenia bezpieczestwa eglugi w zagroonym regionie oraz spadku dziaa zakoczonych powodzeniem wobec atakw piratw. Dzisiejsze dziaania operacyjne jednostek NATO zmierzaj do przesunicia obszaru dziaalnoci piratw do Basenu Somalijskiego. Zasadniczym utrudnieniem jest fakt, e wielu skorumpowanych urzdnikw somalijskich udostpnia piratom informacje o pooeniu statkw Sojuszu. Organ decyzyjny NATO (Rada Pnocnoatlantycka) przeduy antypirack operacj Ocean Shield do koca 2014 r. Sekretarz generalny Sojuszu Anders Fogh Rasmussen powiadomi piratw za pomoc komunikatu, e zagroenie, jakie stanowi dla ruchu morskiego, spada, tymczasem determinacja NATO utrzymuje si. Midzynarodowe wysiki przynosz efekty, przez co liczba skutecznych atakw pirackich znacznie spada w 2012 r.

26

Dane do 30 kwietnia 2012 r. Za: Operation Ocean Shield, NATO, [www.nato.int, dostp: 6/10/2013].
- 194 -

African Union Mission to Somalia AMISOM 20 lutego 2007 r. Rada Bezpieczestwa ONZ uchwalia rezolucj nr 1744 dotyczc utworzenia misji pokojowej w Somalii na mocy rozdziau VIII Karty Narodw Zjednoczonych pod nazw AMISOM Misja Unii Afrykaskiej w Somalii (African Union Mission to Somalia). Dugo mandatu misji zostaa okrelona na sze miesicy z moliwoci jego przeduenia. Rada Bezpieczestwa nakazaa take sekretarzowi generalnemu, aby udzieli wsparcia tymczasowym wadzom Somalii i w cigu szedziesiciu dni przygotowa raport dotyczcy moliwoci wysania do Somalii misji pokojowej ONZ27. Mandat AMISOM obejmuje ochron tymczasowych instytucji federalnych oraz zapewnienie bezpieczestwa infrastruktury, a take pomoc we wdraaniu Bezpieczestwa Narodowego i planu stabilizacji oraz wkadu do niezbdnych warunkw bezpieczestwa i udzielenia pomocy humanitarnej. Rada Pnocnoatlantycka zgodzia si przeduy swoje poparcie przez okres szeciu miesicy i zrobia to kilkakrotnie. Obecnie misja skada si z kontyngentu si z Ugandy, Burundi, Dibuti i Kenii.28 Siy AMISOM wspieraj rzd Somalii w walce z somalijskimi rebeliantami. Podczas operacji AMISOM NATO zapewnio pomoc powietrzn i morsk dla pastw czonkowskich Unii Afrykaskiej. Stworzono most powietrzny z Burundi do Mogadiszu i ochron dla statkw przewocych wyposaenie wojskowe dla batalionw z Burundi, ktre zostao dostarczone powietrzem do Mogadiszu. NATO dostarczyo rwnie specjalistw dla Peace Support Operations Division (PSOD). Posiadaj oni kompetencje w obszarach takich, jak: planowanie morskie, strategiczne, finansowe oraz kontrola, a take koordynacja ruchu lotniczego, logistyka, komunikacja, systemy informacji i militarne zarzdzanie si robocz oraz ustalanie strategii na wypadek sytuacji kryzysowej. Sojusz od samego pocztku zapewnia specjalistw i poparcie szkoleniowe dla afrykaskich si reagowania (ASF African Standby Force), ktre maj by narzdziem Unii Afrykaskiej, ktre zapewni moliwo interwencji w pastwach czonkowskich, na podstawie decyzji Zgromadzenia UA, w wypadku zbrodni wojennych, ludobjstwa, zbrodni przeciw ludzkoci oraz w celu przywrcenia pokoju i bezpieczestwa. Zakada si, e bd wykonywa zadania o charakterze: misji obserwacyjnych i monitorujcych, innych typw misji wsparcia pokoju, interwencji w pastwach czonkowskich w celu przywrcenia pokoju i bezpieczestwa, prewencyjnego rozwinicia si, budowania pokoju, pomocy humanitarnej, innym wedug decyzji Rady Pokoju i Bezpieczestwa lub Zgromadzenia UA29.

J. Zawadzki, Somalia: wyzwanie dla spoecznoci midzynarodowej, Kwartalnik Bellona 2009, nr 4, s. 97. AMISOM Military Component, African Union Mission in Somalia, [www.amison-au.org, dostp: 6/10/2013]. 29 A. Juszczak, Wojskowy wymiar Unii Afrykaskiej, Kwartalnik Bellona, 2010, nr 3, s. 10.
27 28

- 195 -

Celem ASF w Somalii jest wsparcie rzdu na rzecz stabilizacji kraju oraz pojednania, stworzenie waciwych warunkw do dostarczania pomocy humanitarnej, a take do dugoterminowej stabilizacji i rozwoju afrykaskiego pastwa. Wielka Brytania udzielia pomocy Burundi w rozpoznaniu rejonu misji przed rozmieszczeniem si. Francja i USA przeszkoliy kontyngent Burundi. Wsparcia udzieliy rwnie: Kenia, Wochy, Szwecja, Chiny, Unia Europejska i Liga Pastw Arabskich. Wielko udzielonej pomocy finansowej w pierwszym roku misji wynosia 32 mln dolarw, podczas gdy potrzeby skalkulowano na 622 mln. Brak wystarczajcej liczby personelu, trudnoci sprztowe, logistyczne i finansowe spowodoway, e skuteczno misji jest niewielka30. 22 czerwca 2010 r. ministrowie UA zadecydowali o rozszerzeniu mandatu misji, co dao moliwo zwikszenia zaangaowania si w walk z bojwkami al Szabaab. Rada Bezpieczestwa ONZ zgodzia si tylko na powikszenie kontyngentu przez jednostki pastw afrykaskich. W mandacie misji przewidziano komponent wojskowy w sile omiu tysicy onierzy i elementy cywilne. Gotowo do wydzielenia si wojskowych zadeklaroway: Uganda (1,6 tys. onierzy), Burundi (1,5 - 1,6 tys. onierzy), Nigeria (850 onierzy) i Ghana (350 onierzy). Uganda rozpocza rozmieszczanie swojego kontyngentu w marcu 2007 r. Z powodu braku sprztu Burundi rozmiecio jeden batalion dopiero w styczniu 2008 r., drugi w poowie padziernika 2008 r. Nigeria i Ghana nie byy w stanie wykona podjtych zobowiza31. Podsumowanie Wspczesny system bezpieczestwa euroatlantyckiego potrzebuje wsppracy pomidzy NATO i innymi organizacjami dziaajcymi poza granicami Sojuszu. Wanym elementem jest ustalenie stosunkw pomidzy nim a ONZ oraz OBWE wobec misji pokojowych. Wspczesne zagroenia na wiecie maj duy wpyw na dziaalno Sojuszu, co wymaga od jego czonkw elastycznego podejcia do obrony wasnych interesw. Chocia zmienia si charakter zagroe stojcych przed pastwami czonkowskimi oraz sposoby, w jakie NATO organizuje si, by im sprosta, podstawowa, podskrna tkanka Sojuszu pozostaje niezmienna. NATO zapewnia transatlantycki polityczno-wojskowy mechanizm sucy pokonywaniu wyzwa dla bezpieczestwa. Sojusz spaja Europ i Ameryk Pnocn oraz rwnoway wielorakie interesy narodowe. Ponadto, w miar, jak NATO ewoluuje od modelu funkcjonowania jako tarcza obrony zbiorowej do roli menedera bezpieczestwa w najszerszym znaczeniu tego sowa Sojusz staje si w rwnej mierze wyrazicie-

30 31

Ibidem, s. 16. Ibidem, s. 15.


- 196 -

lem wsplnych wartoci, takich jak demokracja i prawa czowieka, jak i obroc wsplnych interesw32. Reasumujc naley stwierdzi, e wanym zadaniem komponentu militarnego NATO, oprcz wsplnej obrony w zmieniajcych si warunkach, jest wspczenie prowadzenie operacji pokojowych pod patronatem organizacji midzynarodowych. W tym celu Sojusz doskonali struktury si zbrojnych, a take zwiksza zdolnoci w obszarze mobilnoci i elastycznoci reagowania. W kontekcie utworzenia Si Odpowiedzi NATO (NATO Response Force) decyzje33 podejmowane przez Sojusz powinny by jednoznaczn odpowiedzi na zagroenia bezpieczestwa.

NATO w trakcie, s. 44. Suy temu rozwinicie koncepcji NRF oraz tworzenie struktur w rodzaju centrw koordynacji transportu, np. pooone w Eindhoven Europejskie Centrum Koordynacji Ruchu w Europie (MCCE Movement Coordination Centre Europe).
32 33

- 197 -

Bogdan Grenda (Akademia Obrony Narodowej)

Cyber-bezpieczestwo operacji powietrznych NATO


NATO podlega w sposb cigy transformacji, ktrej celem jest przygotowanie go do sprostania wyzwaniom bezpieczestwa w XXI w., tak samo efektywnie, jak zmagao si z nimi w minionym stuleciu. W istocie spord wszystkich wyzwa, z ktrymi zetkn si Sojusz Pnocnoatlantycki, adne nie jest tak nieprzewidywalne jak cyber-terroryzm. Wiele podmiotw poczwszy od pastw narodowych oraz wyrafinowanych i dysponujcych pokanymi funduszami organizacji przestpczych, po luno powizane grupy hakerskie, kierujce si pobudkami politycznymi i spoecznymi koncentruje si na wykorzystaniu i atakowaniu rodowiska cyberprzestrzeni. W ten sposb powstaj nowe wyzwania dla organizacji, pastw oraz caych sojuszy polityczno-militarnych. Szczeglnie NATO, z uwagi na coraz szersze angaowanie si w operacje reagowania kryzysowego (na jego terytorium oraz poza nim), sta si moe obiektem cyberatakw ze strony grup przestpczych, ugrupowa terrorystycznych czy te zowrogich pastw. W tym kontekcie Siy Powietrzne, jako gwny rodek szybkiej reakcji na zagroenia oraz jeden z najbardziej utechnicznionych rodzajw si zbrojnych, sta si moe zasadniczym celem atakw. Dziaania destabilizujce funkcjonowanie Si Powietrznych podejmowane mog by w okresie pokoju, kryzysu i wojny, a zakres tych dziaa wpyn moe nie tylko na przebieg danej operacji kryzysowej, ale take na funkcjonowanie caego systemu obronnego Sojuszu. Dlatego te cyberbezpieczestwo infrastruktury krytycznej Si Powietrznych NATO uznane musi by za dziaanie priorytetowe w kadym stanie gotowoci obronnej. Wymaga to zatem stworzenia odpowiednich przepisw oraz mechanizmw waciwego rozpoznania i oceny zagroe istniejcych w cyberprzestrzeni, takich jak: wojna cybernetyczna, cyber-terroryzm, cyberprzestpczo oraz innych form dziaania mogcych powodowa szkody, zarwno w samej informacji przetwarzanej i przekazywanej w cyberprzestrzeni, jak i bezporednio w jej materialnych skadnikach (systemach technicznych). W zwizku z powyszym celem artykuu jest okrelenie wpywu zagroe cybernetycznych na bezpieczestwo Si Powietrznych NATO oraz przedstawienie dziaa podejmowanych przez Sojusz celem ich eliminacji. Punktem wyjcia do osignicia zakadanego celu jest udzielenie odpowiedzi na nastpujce pytania: Jak rozumie si pojcie cyber-bezpieczestwo?; W jakich operacjach zarzdzania kryzysowego mog uczestniczy Siy Powietrzne oraz jakie mog prowadzi operacje?; Jakie zagroenia mog destabilizowa dziaania Si Powietrznych?; Jakie przedsiwzicia realizuje Sojusz w celu przeciwdziaania zagroeniom w cyberprzestrzeni?
- 199 -

Cyber-bezpieczestwo identyfikacja problemu Rozwaania dotyczce cyber-bezpieczestwa zasadne byoby rozpocz od podjcia prby zdefiniowania cyberprzestrzeni oraz ustalenia potencjalnych zagroe w niej wystpujcych. Pojcie cyberprzestrzeni zaprezentowa w 1984 r. William Gibson w powieci Neuromancer, a z pocztkiem lat dziewidziesitych weszo ono do powszechnego uytku. Wtedy te Philip Elmer DeWitt opisa cyberprzestrze jako przypominajc poziom form idealnych Platona przestrze metaforyczn, rzeczywisto wirtualn. Definicja cyberprzestrzeni zamieszczona w dokumencie JP 1-02 (Department of Defense Dictionary of Military and Associated Terms) odnosi si do wyobraanego rodowiska, w ktrym informacje w cyfrowej postaci s udostpniane przez sieci komputerowe1. Inna definicja okrela cyberprzestrze jako domen charakteryzujc si wykorzystaniem elektroniki i spektrum elektromagnetycznego w celu gromadzenia, modyfikacji i wymiany danych przez systemy sieci oraz towarzyszcej fizycznej infrastruktury2. Dokonujc ich analizy, mona zaobserwowa ewolucj pojcia cyberprzestrzeni, gdzie w pierwszej z definicji wskazuje si, e do udostpniania informacji cyfrowych wykorzystuje si jedynie sieci komputerowe, w drugiej za wskazuje si na wiksz gam urzdze elektronicznych, sieci i towarzyszcej fizycznej infrastruktury (nie jest ona ograniczona jedynie do sieci komputerowych). Dlatego te obecnie cyber-przestrze rozumie si jako przestrze komunikacyjn stworzon przez system powiza internetowych za porednictwem poczonych komputerw i pamici informatycznych, ktra obejmuje wszystkie systemy komunikacji elektronicznej. Zgodnie z powyszym, do systemw komunikacji zaliczy mona gwnie Internet, ale take wczeniejsze zdobycze techniki, takie jak: radio, telewizja, telefon, linie telefoniczne oraz fale Hertza. Sie teleinformatyczna, jak tworz wyej wymienione media, powoduje, e staje si ona teatrem dziaa terrorystycznych, zarwno organizacji terrorystycznych, jak i pojedynczych terrorystw lub przestpcw, a take pastw lub sojuszy majcych moliwo oddziaywania za ich pomoc na podmioty gospodarcze i pastwowe. Do gwnych niebezpieczestw zwizanych z uytkowaniem cyberprzestrzeni nale: cyber-przestpstwo, cyberterroryzm oraz cyber-wojna. Cyber-przestpstwo to wszelkie nielegalne dziaania, przestpstwa wykonywane w postaci operacji elektronicznych. Wymierzone s one w bezpieczestwo systemw komputerowych czy znajdujcych si na nich danych. Wie si z tym te udostpnianie i rozpowszechnianie informacji. Do najwikszych zagroe zaliczamy: piractwo komputerowe, przestpczo zwizan z kartami magnetycznymi, podszywanie si oraz pornografi dziecic. Wrd takich przestpstw wymienia

1 2

National Military Strategy for Cyberspace Operations, NMS-CO. Joint Chiefs of Staff, Washington 2006, s. 3. Ibidem, s. 3.
- 200 -

si te uzyskiwanie bez opat komercyjnego oprogramowania, uzyskiwanie kodw majcych na celu ominicie zabezpiecze programw stosowanych przez producentw, co pozwala na odblokowanie patnych programw w penej wersji. Cyberprzestpstwem jest te dokonywanie wama na cudze konta, np. pocztowe, konta w portalach spoecznociowych bd kradzie tosamoci, nawet tej wirtualnej. Nielegalna jest ponadto sprzeda fikcyjnych przedmiotw za porednictwem Internetu, ktra ma na celu wyudzenie pienidzy czy stworzenie wiernej kopii strony internetowej celem uzyskania poufnych danych, np. strony bankw (phishing). Warto pamita, e instalacja i uywanie programw szpiegujcych jest rwnie cyber-przestepstwem. Cyber-terroryzm obejmuje dziaania polegajce na atakowaniu infrastruktury sieciowej, serwisw internetowych, usug sieciowych itp., podejmowane dla osignicia konkretnych celw terrorystycznych, ktre mog by przeprowadzone jako cz wikszej akcji lub jako samodzielny akt terroru. Wedug T. Szubrychta cyberr-terroryzm to: wykorzystanie sieci komputerowych jako narzdzia do sparaliowania lub powanego ograniczenia moliwoci efektywnego wykorzystania struktur narodowych (takich jak energetyka, transport, instytucje rzdowe itp.) bd te zastraszenia czy wymuszenia na rzdzie lub populacji okrelonych dziaa3. Zjawisko cyber-terroryzmu mona rozpatrywa z punktu widzenia skutkw destrukcyjnych (tak jak w klasycznych zamachach terrorystycznych) lub jako rodek propagandowy i informacyjny (dezinformacyjny). Terroryci mog wykorzysta komputery zarwno do sabotau, jako narzdzie komunikacji, propagandy, szkolenia, prowadzenia wojny psychologicznej, jak rwnie do szerzenia nienawici, rekrutacji, zbierania informacji, a take jako narzdzie do zarabiania pienidzy. Narzdziami cyber-terrorystw s ataki cybernetyczne, wamania do wanych z punktu widzenia bezpieczestwa systemw (np. jednostki wojskowe, elektrownie), ataki typu DDoS (Distributed Denial of Service) na instytucje prywatne lub rzdowe. Cyber-wojn mona zdefiniowa jako zorganizowan w form przemocy aktywno zewntrzn pastwa prowadzc do osignicia okrelonych celw politycznych, skierowan na niszczenie lub modyfikowanie systemw informacyjnego komunikowania przeciwnika lub przepywajcych przez nie informacji oraz ochron wasnych systemw informacyjnych przed podobnym dziaaniem przeciwnika4. Cyber-wojna rozumiana jest take jako potencjalne wykorzystanie komputerw, Internetu i innych rodkw przechowywania lub rozprzestrzeniania informacji w celu przeprowadzenia atakw na systemy informatyczne wroga. Od klasycznych wojen wojn cybernetyczn (nie naley jej myli z wojn informacyjn) odrnia rodowisko pola walki systemy oraz sieci teleinforma-

T. Szubrycht, Cyberrteroryzm jako nowa forma zagroenia terrorystycznego, Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej, nr 1 (160) 2005, s. 175. 4 T. Jemioo, P. Sienkiewicz [red.], Zagroenia dla bezpieczestwa informacyjnego pastwa (identyfikacja, analiza zagroe i ryzyka), t. I: Raport z bada, Warszawa 2004, s. 74.
3

- 201 -

tyczne5. Zatem uoglniajc mona stwierdzi, e bdzie to dziaanie majce na celu zakcenie lub zniszczenie systemw informatycznych i komunikacyjnych wroga. Mona tego dokona za pomoc bomb, czyli uderze mechanicznych, w ktrych umieszczone s serwery komputerowe przeciwnika, lub stosujc atak impulsem elektromagnetycznym czy atak cyfrowy. Atak moe nastpi ze strony organizacji terrorystycznej lub naszego ssiada, zazwyczaj pozostajcego w przeciwnym bloku militarnym. Jego skutki mog by podobne do tego przeprowadzonego przez terrorystw, jednak pastwa podejmujce cyber-ataki z reguy posiada bd lepsze ni terroryci rodki do jego przeprowadzenia oraz zacierania ladw. Majc okrelone gwne zagroenia dla cyberprzestrzeni, naleaoby poszuka odpowiedzi na pytanie: Jak rozumie si pojcie cyber-bezpieczestwa? Na cyberbezpieczestwo skada si wiele poj, poczwszy od bezpieczestwa informacji i bezpieczestwa operacyjnego, po bezpieczestwo systemw komputerowych. Ponadto cyber-bezpieczestwo ma rne znaczenie dla rnych odbiorcw. W przypadku indywidualnych osb oznacza poczucie bezpieczestwa oraz ochron danych osobowych i prywatnoci. Dla przedsibiorstw to zapewnienie dostpnoci funkcji biznesowych o znaczeniu krytycznym i ochrona poufnych danych dziki zarzdzaniu bezpieczestwem operacyjnym i bezpieczestwem informacji. W przypadku pastw pojcie to oznacza ochron obywateli, przedsibiorstw, infrastruktury o znaczeniu krytycznym oraz pastwowych systemw komputerowych przed atakiem lub naruszeniem integralnoci. Chocia definicje s rne, istota cyber-bezpieczestwa obejmuje zbir dziaa i zasobw, ktre umoliwiaj obywatelom, przedsibiorstwom i pastwom osignicie celw informatycznych w sposb bezpieczny i niezawodny przy zachowaniu prywatnoci. Analizujc powysze, w odniesieniu do Sojuszu Pnocnoatlantyckiego (w tym do Si Powietrznych), cyber-bezpieczestwo mona zdefiniowa jako wszelkie dziaania zmierzajce do zapewnienia funkcjonalnoci, cigoci dziaania i integralnoci systemw walki NATO w celu zapobiegania zagroeniom, a take wszelkie przedsiwzicia polegajce na neutralizacji ich skutkw oraz szybkim odtwarzaniu zdolnoci bojowej. Operacje Si Powietrznych NATO Chcc zidentyfikowa operacje powietrzne NATO, naley na wstpie okreli ich zakres zastosowa w operacji w ogle. Biorc pod uwag kryterium czasu, Sojusz moe by zaangaowany w operacje w okresie pokoju, kryzysu i wojny. Natomiast uwzgldniajc kryterium miejsca, dziaania NATO mog by realizowane na terytorium Sojuszu i poza nim oraz mog przybra charakter obrony kolektywnej, realizowanej zgodnie z artykuem 5 traktatu waszyngtoskiego (przy bezporednim zagroeniu bezpieczestwa) lub operacji reagowania kryzysowego.

W. Lesnikowski, Witamy w wiecie cyberwojny, Przegld Si Powietrznych 2011, nr 4, s. 5.


- 202 -

Zgodnie ze wspomnianym artykuem 5, zbrojna napa na ktrekolwiek z pastw czonkowskich NATO w Europie lub Ameryce Pnocnej jest rwnoznaczna z atakiem na wszystkie pastwa tego sojuszu i zobowizuje pozostae pastwa czonkowskie do udzielenia pomocy zaatakowanemu. Przypadek ten, zwany casus foederis, zastosowano dotychczas tylko raz, po atakach terrorystycznych na Stany Zjednoczone 11 wrzenia 2001 r. Operacje reagowania kryzysowego spoza artykuu 5 definiowane s jako wielofunkcyjne operacje, obejmujce dziaania polityczne, wojskowe i cywilne prowadzone w zgodzie z prawem midzynarodowym, majce na celu zapobieganie konfliktom i zarzdzanie kryzysami dla osigania zadeklarowanych przez Sojusz celw6. Zgodnie z dokumentem doktrynalnym AJP-3.4(A)7 wyrniono dwie zasadnicze grupy operacji reagowania kryzysowego (Crisis Response Operations). Pierwsz grup stanowi operacje wsparcia pokoju, prowadzone w kooperacji z organizacjami midzynarodowymi, gwnie ONZ i Uni Europejsk, obejmujce dziaania si zbrojnych oraz organw dyplomatycznych i organizacji humanitarnych. Wrd operacji wsparcia pokoju wyrni mona takie dziaania, jak: utrzymanie pokoju (Peace Keeping), wymuszanie pokoju (Peace Enforcement), zapobieganie konfliktom (Conflict Prevention), tworzenie pokoju (Peace Making), budowanie pokoju (Peace Building) oraz operacje humanitarne (Humanitarian Operations)8. Drugi obszar operacji kryzysowych spoza artykuu 5 stanowi inne operacje reagowania kryzysowego. S to operacje niewymagajce zgody wszystkich sygnatariuszy NATO i z tego wzgldu mog by prowadzone w ukadzie koalicyjnym, bilateralnym lub te narodowym. Zaliczy do nich mona nastpujce dziaania: wsparcie operacji humanitarnych, wsparcie w usuwaniu skutkw klsk ywioowych, poszukiwanie i ratownictwo, operacje ewakuacyjne, operacje wycofywania si, wymuszanie sankcji i embarga oraz wsparcie wadz cywilnych9. Niewtpliwie znaczc rol w powyszych operacjach wojskowych NATO odgrywaj Siy Powietrzne, ktre obecnie, jak i w najbliszej przyszoci nalee bd do jednego z najatrakcyjniejszych i najskuteczniejszych instrumentw w rozwizywaniu sytuacji kryzysowych, niezalenie, czy bd to konflikty o charakterze wojennym, innym ni wojna, czy te walka ze skutkami klsk ywioowych. Szerokie spektrum zdolnoci i konsekwencja w przestrzeganiu zasad uycia Si Powietrznych sprawia, e mog one skutecznie reagowa w dowolnym czasie, miejscu i z rnym stopniem nasilenia. Zaoenia doktrynalne w zakresie operacyjnego uycia Si Powietrznych NATO, zawarte w doktrynie powietrznej Sojuszu AJP-3.3(A) Allied Joint Doctrine for Air and Space Operations, okrelaj kilkanacie kluczowych obszarw prowadzenia operacji powietrznych.

AJP 3.4 Non-Article 5 Crisis Response Operations, Ratification Draft, Brussels 2004. AJP-3.4(A) Allied Joint Doctrine for Non Article 5 Crisis Response Operations, Brussels 2010, s. 1-3. 8 AJP-3.4 Non-Article 5 Crisis Response Operations, NSA, Brussels 2005, s. 3-1-3-4. 9 Ibidem, s. 4-1-4-10.
6 7

- 203 -

Jednym z podstawowych dziaa Si Powietrznych jest atak strategiczny (Strategic Attack). Jego celem jest zniszczenie lub obezwadnienie takich obiektw, ktre maj decydujce znaczenie dla funkcjonowania si zbrojnych, a nawet caego systemu militarnego przeciwnika. Kolejn form dziaa wyrnionych w doktrynie s dziaania przeciwko siom powietrznym przeciwnika (Counter Air). Okrela si nimi aktywno powietrzn skierowan przeciwko ofensywnym i defensywnym rodkom si powietrznych przeciwnika, w celu uzyskania i utrzymania podanego stopnia dominacji w przestrzeni powietrznej. Zasadniczym celem tych dziaa jest wywalczenie panowania w przestrzeni powietrznej lub jej czci i uzyskanie zdolnoci do nieograniczonego wykorzystania tego rodowiska przez lotnictwo dla zapewnienia osony i wsparcia innych rodzajw wojsk. Dziaania powietrzne mog mie charakter ofensywny lub defensywny. Dziaania ofensywne (Offensive Counter Air OCA) bd prowadzone przez lotnictwo myliwskie i uderzeniowe z wasnej inicjatywy, natomiast dziaania defensywne (Defensive Counter Air DCA) s gwnie reakcj na rozpoczcie dziaa przez przeciwnika. Now kategori dziaa s operacje kosmiczne (Space Operations). Dziki moliwociom umieszczenia sensorw rozpoznania oraz rodkw walki w przestrzeni powietrznej moliwe jest prowadzenie zarwno ofensywnych operacji kosmicznych (Offensive Space Operations), jak i defensywnych (Defensive Space Operations). Naley rwnie wspomnie, e Siy Powietrzne mog prowadzi dziaania na korzy innych rodzajw si zbrojnych. Dziaania si powietrznych na korzy operacji ldowych (Air Power Contribution to Land Operations) maj na celu obnienie ich potencjau bojowego i stworzenie dogodnych warunkw wasnym wojskom do prowadzenia dziaa obronnych, przejcia inicjatywy i pokonania przeciwnika. Stanowi poredni lub bezporedni form wsparcia dziaa wasnych wojsk. S realizowane w formie izolacji lotniczej (Air Interdiction) lub bezporedniego wsparcia lotniczego (Close Air Suport). Z kolei dziaania lotnictwa na korzy marynarki wojennej (Air Power Contribution to Maritime Operations) mog by realizowane w trzech zasadniczych kategoriach. Obejmuj one dziaania przeciwko siom nawodnym (Antisurface Warfare), ukierunkowane na powstrzymanie przeciwnika przed skutecznym zastosowaniem przez niego jednostek nawodnych i ich zgrupowa uderzeniowych, desantowych i transportowych. Kolejn kategori s dziaania przeciwko siom podwodnym (Antisubmarine Warfare), ktrych celem jest uniemoliwienie przeciwnikowi skutecznego wykorzystania tych wanie si przeciwko wasnej flocie. Ostatnia kategoria obejmuje minowanie z powietrza (Aerial Mining), czyli minowanie cienin i mniejszych akwenw morskich. Obok typowo ogniowych zada, zwizanych ze zwalczaniem celw powietrznych, naziemnych i morskich, lotnictwo si powietrznych realizuje szerokie spektrum zada wspierajcych, zwizanych ze zwikszaniem moliwoci bojowych, a w tym mobilnoci wojsk, zabezpieczaniem i ubezpieczaniem dziaa, a take z uzyskiwaniem szeroko rozumianej przewagi informacyjnej. Do podstawowych zada wspierajcych naley zaliczy transport powietrzny (Airlift). Zasadniczym celem wykorzystywania transportu powietrznego jest zapewnienie wysokiej mobil- 204 -

noci i manewrowoci wojsk ldowych, morskich i powietrznych. Kolejn kategori dziaa s powietrzne operacje logistyczne (Air Logistic Operations), ktre oznaczaj transport wojsk oraz zaopatrzenia i uzbrojenia w odpowiednim czasie i miejscu. W AJP-3.3(A) wskazuje si take na prowadzenie dziaalnoci rozpoznawczej (Intelligence, Surveillance, Reconnaissance), ktra polega na zbieraniu szczegowych informacji dotyczcych wyselekcjonowanych obiektw mogcych stwarza zagroenie lub stanowicych potencjalne cele dla wasnych wojsk. Rozpoznanie powietrzne realizuj wyspecjalizowane zaogowe lub bezzaogowe samoloty wyposaone w rnego rodzaju sensory (optyczne, radarowe, fotograficzne, TV, podczerwone itp.). Kolejne dziaania obejmuj walk elektroniczn (Electronic Warfare), czyli caoksztat przedsiwzi i dziaa, ktre wykorzystujc energi elektromagnetyczn, zmierzaj do rozpoznania i zdezorganizowania systemw elektronicznych przeciwnika oraz zapewnienia warunkw stabilnej pracy systemw wasnych wojsk. W doktrynie NATO wskazuje si take na operacje specjalne si powietrznych (Special Air Operations), ktre s prowadzone przez specjalnie zorganizowane, wyszkolone i wyposaone siy specjalne, wspierane przez lotnictwo, w celu osignicia wojskowych, politycznych, ekonomicznych lub psychologicznych celw przy pomocy niekonwencjonalnych rodkw militarnych. Inna kategoria dziaa to operacje powietrznodesantowe (Airborne Opertions). Desantowanie skoczkw spadochronowych i zrzuty adunkw s najtrudniejszymi zadaniami realizowanymi przez samoloty transportowe w czasie wojny. Do kolejnej grupy dziaa wspierajcych zalicza si tankownie w powietrzu (Air-to-Air Refuelling). Tankowanie ma na celu zwikszanie moliwoci przestrzenno-czasowych lotnictwa podczas dziaa bojowych i przy realizacji zada w czasie pokoju poprzez zwikszanie zasigu oddziaywania lub dugotrwaoci realizacji wielu zada. Tankowanie w powietrzu zwiksza elastyczno uycia i mobilno lotnictwa, a tym samym umoliwia jego uycie i koncentrowanie w miejscu i czasie najbardziej potrzebnym. Powietrzna ewakuacja medyczna (Aeromedical Evacuation) to nastpna grupa dziaa Si Powietrznych, zapewniajca przemieszczanie pacjentw do orodkw medycznych i pomidzy nimi przy wykorzystaniu rodkw transportu powietrznego. Powietrzna ewakuacja medyczna stanowi jeden z elementw ewakuacji medycznej (MEDEVAC) organizowanej na potrzeby danej operacji. Kolejne zadania, czyli kontrola ruchu lotniczego (Air Traffic Control) oraz nawigacja i pozycjonowanie (Navigation and Positioning), mog by realizowane przy wykorzystaniu samolotw systemu wczesnego ostrzegania AWACS (Airborne Early Warning AEW), zintegrowanego systemu obserwacji, okrelania obiektw uderze i rozpoznania JSTARS (Joint Surveillance Target Attack Radar System). W AJP-3.3(A) identyfikuje si take jako kategori dziaa wsparcie geograficzne (Geographic Support), ktre moe obejmowa rozpoznanie terenu, szczeglnie w kontekcie dziaa wojsk ldowych, oraz wsparcie meteorologiczne (Meteorological Suport), obejmujce rozpoznanie warunkw pogodowych w rejonie dziaa.
- 205 -

Ostatni wyrnion kategori dziaa Si Powietrznych jest bojowe wsparcie sub (Combat Service Support). Pod tym pojeciem mona rozumie dziaania podejmowane przez siy powietrzne, wspierajce np. suby antynarkotykowe, emigracyjne, w przeciwdzianiu karterom narkotykowym, przestpczoci zorganizowanej czy nielegalnej emigracji10. Wpyw zagroe cybernetycznych na dziaania Si Powietrznych NATO Zwikszenie zdolnoci i skutecznoci bojowej lotnictwa byo moliwe dziki wdroeniu najnowszych osigni techniki z dziedziny elektroniki, informatyki i technik informacyjnych. Do spektakularnych sukcesw lotnictwa przyczynio si, oprcz zastosowania nowych konstrukcji lotniczych, broni precyzyjnego raenia, take wdroenie zautomatyzowanych systemw dowodzenia oraz dystrybuowania informacji w czasie rzeczywistym. Nowoczesne systemy transmisji danych umoliwiaj wymian informacji midzy wieloma elementami systemu dowodzenia oraz rnego rodzaju platformami bojowymi (samolot, czog, okrt). Dziki sprawnej wymianie informacji midzy rozproszonymi sensorami rozpoznawczymi, orodkami decyzyjnymi a rodkami raenia (np. samolotem) moliwe jest odniesienie sukcesu w nowym turbulentnym rodowisku walki. Pojawio si take nowe pojcie sieciocentryczno11, gdzie najwaniejsz rol odgrywa informacja oraz moliwo jej szybkiego i nieograniczonego dystrybuowania. Jednoczenie wraz z podczeniem struktur dowodzenia si powietrznych do cyberprzestrzeni pojawio si dla nich wiele zagroe: Przerwanie atak polegajcy na uniemoliwieniu uywania systemu informacyjnego lub jego czci przez zmniejszenie stopnia dyspozycyjnoci lub jej utrat. Zmniejszenie dyspozycyjnoci moe odbywa si dwoma sposobami: przecienie systemu informacyjnego poprzez zablokowanie dziaania poszczeglnych elementw lub usug systemu informacyjnego czy te przesanie ogromnej liczby danych do przetworzenia, a w konsekwencji uniemoliwienie pracy caego systemu. Atakujcy moe wysya np. listy elektroniczne, komunikaty, dania usug sieciowych czy pocze modemowych z takim nateniem, e system informacyjny nie bdzie w stanie obsuy wszystkich zlece. Wykrycie tego programu jest bardzo trudne, gdy po otrzymaniu okrelonego sygnau lub wykryciu prb jego namierzenia, odinstalowuje si i usuwa lady swej obecnoci w systemie;
Na podstawie: AJP-3.3(A) Allied Joint Doctrine for Air and Space Operations, Section V Core Air and Space Power Activities, NSA 2009, pkt. 0119-0145. 11 Przez sieciocentryczno naley rozumie dziaania bojowe prowadzone w warunkach przewagi informacyjnej, uzyskanej dziki poczeniu w jedn sie: sensorw, rodkw transmisji informacji (cznoci, informatycznych) oraz rodkw uderzenia i obezwadniania. S. Czeszejko, Konflikty ery informacyjnej, Przegld Si Powietrznych 2011, nr 6, s. 7.
10

- 206 -

dziaanie wirusw komputerowych odbywa si poprzez doczenie do istniejcego programu jedynie kawaka kodu programu (wirusa komputerowego) oraz jego zmianie w celu dalszego rozmnaania si. Gdy zostan spenione pewne warunki, wirus moe zacz dziaalno niszczc dane, spowolni dziaanie systemu informacyjnego lub cakowicie go unieruchomi. Do podstawowych rodzajw wirusw zalicza si: wirusy rekordu startowego i wirusy plikowe, wirusy towarzyszce, bakterie, wirusy makro, robaki. Przechwycenie atak polegajcy na ujawnieniu danych i analizie ich przesyu, co w konsekwencji prowadzi do utraty poufnoci danych. Ujawnieniu mog podlega dane, ktre nastpnie s wykorzystywane bezporednio, lub informacje poredniczce w uzyskaniu innych informacji. Dane wykorzystywane bezporednio to np. plany dziaania czy dokumenty dowodzenia. Z kolei przykadem informacji poredniczcych w uzyskaniu innych informacji jest plik z hasami, ktry moe w przyszoci pozwoli na ujawnienie innych informacji czy te naruszenie bezpieczestwa w inny sposb, np. przez modyfikacj lub podrobienie. Ujawnienie danych moe odbywa si w rny sposb, np.: sniffingu, koni trojaskich, monitorowania zdalnych sesji, przegldania. Analiza przesyu danych polega na ich przechwyceniu i rozszyfrowaniu. W nastpstwie tego dziaania bada si struktur budowy przesyanych komunikatw, ich dugo i czstotliwo, z jak s wysyane. Pozwala take odkry lokalizacj i tosamo komputerw wymieniajcych dane; Modyfikacja atak polegajcy na wprowadzaniu zmian danych przez osob, ktra nie posiada do tego uprawnie. Ten sposb ataku polega moe na dopisaniu nowej treci do oryginalnego dokumentu lub przeksztaceniu istniejcej treci, kasowaniu oryginalnych danych, a take celowym opnianiu ich przesyania; Podrobienie atak na uwierzytelnienie, powodujcy wprowadzenie w bd odnonie do autentycznoci. Polega na wprowadzeniu do systemu informacyjnego faszywych obiektw i wie si z podszywaniem pod inny podmiot sieciowy, w celu wprowadzenia w bd inne komputery na temat pochodzenia danych i skonienia ich do przesania podanych informacji. Po wymienione metody mog siga suby specjalne wrogich pastw oraz specjalnie do tego powoane jednostki wojskowe, badawcze itp. Naley pamita, e uczestnictwo zewntrznego agresora wcale nie musi by niezbdnym czynnikiem do powstania zagroenia. Awarie i nieprawidowe funkcjonowanie mog wynika z bdu ludzkiego, ale take niezamierzonego, bd z niezawinionych przyczyn technicznych. le zaprojektowane lub zainstalowane urzdzenia albo oprogramowanie mog popsu si i pocign za sob fatalne dla caego systemu skutki. Take bd ludzki moe przynie szkody przez bezmylne lub nieumiejtne uytkowanie tego typu systemw. Teleinformatyczna infrastruktura Si Powietrznych moe zosta sparaliowana lub ograniczona w dziaaniu rwnie w sytuacji, gdy nastpi zmiany warunkw oraz rodowiska, w ktrym ona funkcjonuje. Atak na
- 207 -

jeden z elementw systemu moe zakci funkcjonowanie pozostaych (efekt domina), poniewa s one ze sob cile powizane. Mona wymieni nastpujce systemy Si Powietrznych NATO szczeglnie naraone na cyber-ataki teleinformatyczne i teleinformacyjne: satelitarne i radiowe systemy nawigacyjne; systemy kierowania systemami walki; systemy kontroli ruchu lotniczego i naprowadzania lotnictwa; systemy cznoci (cyfrowej, radiowej, satelitarnej); systemy optoelektroniczne techniki bojowej; systemy powiadamiania (Broadcasting); systemy rozpoznania; systemy teleinformatyczne, bazy danych, oprogramowanie; stacjonarne i mobilne systemy telekomunikacyjne (sieci wymiany informacji); zautomatyzowane systemy dowodzenia; systemy logistyczne; system powiadamiania sub ratowniczych i reagowania kryzysowego; system administracyjny (ewidencyjny, finansowy itp.). Jakie wic awarie, ataki i inne zdarzenia mog zakci funkcjonowanie powyszych systemw? Scenariusz moliwych wypadkw jest bardzo rnorodny. Obiekty Si Powietrznych oraz ich urzdzenia informatyczne mog zosta: sparaliowane cakowicie w swoim funkcjonowaniu w cyberprzestrzeni; sparaliowane na pewnym tylko wycinku swoich dziaa w cyberprzestrzeni, ograniczone w swoim oglnym funkcjonowaniu bez paraliu; zagroone paraliem lub ograniczeniem bez widocznych i negatywnych dla dziaania skutkw. Czas oddziaywania rwnie moe by zrnicowany. Zagroenia mog wystpi w okresie planowania operacji powietrznej, jej organizacji i realizacji. Brak informacji upoledziby cay system dowodzenia, utrudni bd uniemoliwi wymian informacji, przekazywanie rozkazw, dostp do baz danych oferowanych przez cza teleinformatyczne. W okresie planowania misji ataki w cyberprzestrzeni mog doprowadzi do jej niewaciwego zaplanowania co do miejsca, czasu, doboru si i rodkw oraz oszacowania zagroe ryzyka jej przeprowadzenia. W trakcie organizacji misji spowodowa mog haas organizacyjny w trakcie przemieszczania jednostek operacyjnych do miejsc bazowania i ich logistyczne zabezpieczenie w okrelonym miejscu i czasie oraz w odpowiednie iloci rodkw materiaowych. W okresie realizacji misji powietrznych przez podanie bdnych informacji atak moe nastpi w niewaciwym miejscu, co w konsekwencji doprowadzi do niepodanych strat wrd ludnoci cywilnej (collateral damage) oraz protestw spoecznoci midzynarodowej. Z kolei zmiana w sytuacji powietrznej przez
- 208 -

podanie bdnego kierunku i wysokoci lotu moe doprowadzi do wypadku lotniczego, a przez to do utraty zdolnoci bojowej. Dziaania obronne NATO Dziaania na rzecz budowania zdolnoci w zakresie cyber-bezpieczestwa NATO, wpywajce jednoczenie na Siy Powietrzne, zidentyfikowa mona w trzech zasadniczych grupach: formalno-prawne, organizacyjne oraz techniczne. W wyniku dziaa militarnych w cyberprzestrzeni podczas konfliktu bakaskiego Sojusz podj pierwsze dziaania zmierzajce do utworzenia programu ochrony tego rodowiska walki. W rezultacie tych zmaga w 2002 r. stworzono pierwszy program cyber-ochrony, tzw. NATO Cyber Defence Programme. Powsta take podmiot odpowiedzialny za ochron infrastruktury teleinformatycznej Sojuszu, a wic NATO Computer Incident Response Capability (NCIRC)12. Po zmasowanych atakach na infrastruktur teleinformatyczn Estonii w 2007 r. powoano zesp, ktrego zadaniem miao by opracowanie procedur reagowania na cyber-zagroenia. Inny zesp zaj si aspektami technicznymi oraz utworzeniem waciwych zabezpiecze przed podobnymi zdarzeniami w przyszoci. Efektem pracy obu zespow byo powoanie w 2008 r., po szczycie NATO w Rumunii, struktury midzynarodowej Centrum Doskonalenia Obrony przed Cyber-atakami (Cyber Defence Centre of Excellence). Misj CCD COE jest zwikszanie zdolnoci, poszerzanie wsppracy i wymiana informacji midzy NATO, pastwami czonkowskimi i innymi partnerami w dziedzinie cyber-obrony poprzez szkolenia, badania, wymian dowiadcze i konsultacje. Centrum ma sta si gwnym rdem ekspertyzy we wsplnej cyber-obronie przez gromadzenie, tworzenie i dystrybucj wiedzy13. Podczas szczytu w Bukareszcie (2008) wypracowano zaoenia cyber-ochrony Sojuszu (NATO Policy on Cyber Defence). Kolejnym dziaaniem w sferze organizacyjnej byo utworzenie Urzdu NATO ds. Zarzdzania Cyber-Obron (CDMA NATO Cyber Defence Management Authority). Gwn misj CDMA jest inicjowanie i koordynowanie natychmiastowej i efektywnej cyber-obrony w wypadku, gdy jest ona wymagana. CDMA jest take centralnym punktem kierujcym dziaaniami technicznymi, politycznymi oraz wymian informacji niezbdnej do zapewniania cyber-bezpieczestwa. Dodatkowo zajmuje si organizacj dziaa podmiotw Sojuszu zaangaowanych w jego cyber-obron. Na nieoficjalnym szczycie NATO w lutym 2009 r. w Krakowie sekretarz generalny NATO Jaap de Hoop Scheffer podkreli potrzeb przygotowania nowej koncepcji strategicznej Sojuszu w zwizku ze zmianami rodowiska, w tym w cyberprzestrzeni. W swoim wystpieniu podkreli, e koncepcja strategiczna

12 13

S. Myrli, 173 DSCFC 09 E bis NATO and Cyber Defence, [www.nato.int, dostp: 9.08.2012]. The Cooperative Cyber Defence Centre of Excellence (CCD COE), [www.ccdcoe.org, dostp: 15.08.2012].
- 209 -

musi zawiera dokadny opis implikacji dla bezpieczestwa, wynikajcych m.in. z cyber-atakw, oraz musi definiowa sposb wsplnej obrony w razie takiego ataku14. Podczas szczytw w Strasbourgu oraz Kehl (2009) cyber-obrona oficjalnie wczona zostaa do wicze NATO. Kolejnym przedsiwziciem NATO w ramach zapewnienia bezpieczestwa w cyberprzestrzeni byo powoanie w sierpniu 2010 r. jednostki Midzynarodowego Sztabu NATO o nazwie Dzia Nowych Wyzwa dla Bezpieczestwa (Emerging Security Challenges Division)15. W 2010 r. w Lizbonie NATO ogosio now koncepcj strategiczn. Koncepcja Cyber-Obrony (NATO Concept on Cyber Defence) zostaa zaakceptowana w 2011 r. i stanowi wykadni tego, jak organizacja ta zamierza walczy z cyberzagroeniami. Zasadniczym celem dziaania jest wdroenie skoordynowanej metody cyber-obrony, obejmujcej planowanie i moliwe aspekty rozwoju. W celu osignicia tego celu elementy cyber-obrony zostan wdroone we wszystkie zadania Sojuszu. Jednoczenie Rada Pnocnoatlantycka zobligowana zostaa do opracowania ulepszonego planu cyber-obrony NATO16. Wraz z nastaniem wiatowego kryzysu ekonomicznego i znaczn redukcj rodkw finansowych na kwestie zbrojeniowe, podjto w NATO inicjatyw tzw. inteligentnej obrony (Smart Defence). Inicjatywa Inteligentnej Obrony jest szans na tworzenie koalicji i inicjowanie wsppracy o charakterze strategicznym zwizanym z prowadzeniem dziaa w cyberprzestrzeni. Jest take dziaaniem zmierzajcym do cisej wsppracy w zakresie wymiany informacji, dowiadcze oraz, co bardzo wane, wsplnego wypracowywania rozwiza technologicznych. Aktualnie trwaj prace nad opracowaniem priorytetowych obszarw w ramach inicjatywy Inteligentnej Obrony, ktre zostay ogoszone w maju 2012 r. na szczycie w Chicago. W kontekcie dziaa podejmowanych przez NATO w ramach cyber-obrony warto wspomnie o nowym modelu zabezpiecze defence in depth (obrona na wielu poziomach, warstwach). To okrelenie odnosi si do problematyki zapewniania bezpieczestwa systemw teleinformatycznych, jak rwnie bada nad cigym ulepszaniem narzdzi (aplikacji i sprztu komputerowego) oraz procedur zabezpieczajcych rodowisko komputerowe. Podsumowanie Pod koniec XX w. pojawiy si nowe zagroenia dla bezpieczestwa midzynarodowego. Ich nowy wymiar jest zwizany z przestrzeni cybernetyczn, ktra obejmuje sieci teleinformatyczne. Obecnie wiele krajw w sektorach wojskowych i cywilnych korzysta ze wsplnej infrastruktury. Stworzyo to warunki dla przestpcw komputerowych, ktrzy uzyskali niemoliwe do kontrolowania kanay

Nowe NATO rodzi si w Krakowie, Gazeta.pl, 30.09.2009 [www.gazeta.pl, dostp: 16.08.2012]. New NATO division to deal with Emerging Security Challenges, [www.nato.int, dostp: 12.08.2012]. 16 NATO, Defending the networks. The NATO Policy on Cyber Defence, [www.nato.int, dostp: 22.08.2012].
14 15

- 210 -

komunikacyjne. Tradycyjny obraz terroryzmu zacz ewoluowa poza bezporedni przemoc fizyczn, coraz czciej przybiera on form ataku za porednictwem sieci teleinformatycznej. Zagroenia cyber-terrorystyczne stay si nowym wyzwaniem dla spoecznoci midzynarodowej oraz sojuszy militarnych. Jak susznie zauwayli John Arquilla i David Ronfeldt, nowe technologie maj wasno transformacyjn17, ktra prowadzi do odrzucenia starych sposobw mylenia i dziaania na rzecz nowych, takich, ktre uatwiaj dotarcie do rozmaitych, czsto wczeniej nieosigalnych celw. Celem, ktry zawsze stanowi wyzwanie dla przestpcw i terrorystw, jest infrastruktura militarna Sojuszu. Szczeglnie obecnie, gdy Sojusz coraz bardziej angauje si w sfer bezpieczestwa midzynarodowego, spotka si to moe z wrogim nastawieniem grup spoecznych lub innych pastw. Jednym z moliwych sposobw zakcenia przebiegu operacji kryzysowej bdzie oddziaywanie w cyberprzestrzeni na infrastruktur krytyczn Si Powietrznych, co w rezultacie moe doprowadzi do dezorganizacji caego systemu obrony NATO. Najpowaniejszym rdem zagroe dla sieci teleinformatycznych Si Powietrznych, obok niedoskonaoci rozwiza technicznych, bd celowe dziaania. Mog one przyjmowa form: penetracji sieci informatycznych przez dotarcie do informacji o komputerach i sieciach informatycznych oraz przez uzyskanie dostpu do informacji w nich przechowywanych, a take moliwo korzystania z nich; atakw w sieciach informatycznych poprzez wykorzystanie niedoskonaoci oprogramowania, nonikw danych i sprztu komputerowego, pozwalajc na ich zaatakowanie przez zastosowanie zoliwych kodw, takich jak wirusy, lub poprzez manipulacj danymi, zmian charakterystyki pracy urzdze czy ciganie informacji w nich zawartych. Moliwoci te zwikszaj si w rezultacie rosncego zastosowania nielegalnego oprogramowania w systemach militarnych. Oddziaywanie na infrastruktur teleinformatyczn Si Powietrznych moe nastpi w kadym stanie gotowoci obronnej (pokoju, kryzysu i wojny). Trudno te zdefiniowa, kto jest, a kto nie jest potencjalnym przeciwnikiem. Za atakami w cyberprzestrzeni mog sta zarwno terroryci, suby specjalne, jak i poszczeglne pastwa. Dlatego te obrona w cyberprzestrzeni wymaga wielopaszczyznowych dziaa. Poniewa zagroenia i technologie mog ewoluowa szybciej ni procesy prawne, pastwa czonkowskie NATO musz wsplnie opracowa odpowiednie procedury dziaania oraz struktury organizacyjne, ktre umoliwiyby rozwizaniom odpowiedzialnym za cyber-bezpieczestwo nadanie za szybko

17

J. Arquilla, D. Ronfeldt, Cyberwar is Coming [w:] In Athenas Camp: Preparing for Conflict in the Information Age, Santa Monica 1997, s. 26.
- 211 -

zmieniajcymi si zagroeniami, a jednoczenie pozwoliy na wprowadzanie innowacji. W sferze technologicznej bd to dziaania podejmowane w celu ochrony przed zakceniami, dezinformacj, degradacj lub zniszczeniem informacji zawartych w komputerach lub sieciach informatycznych lub samych komputerw i sieci. S one konieczne w celu utrzymania wasnych zdolnoci decyzyjnych, jak rwnie zachowujc postaw obronn, bd one uyway monitoringu i technik ochrony przed penetracj, tak aby wykry, scharakteryzowa i odpowiedzie na atak, powstrzymujc dziaania przeciwnika i w razie koniecznoci podejmujc dziaania naprawcze.

- 212 -

Justyna Jurewicz (Uniwersytet dzki)

Powinnoci NATO w zakresie przeciwdziaania zagroeniom terroryzmem aspekty prawne


Wydarzenia z 11 wrzenia 2001 r., zwaszcza w optyce zamachw na ludno cywiln, stay si punktem kulminacyjnym dla przemodelowania celw i strategii wielu instytucji i organizacji midzynarodowych. Zapobieganie terroryzmowi i zwalczanie go uznano za priorytet dziaa midzy innymi NATO. Wymagao to podjcia zrnicowanych rodkw dostosowujcych tradycyjne obszary dziaalnoci Sojuszu do potrzeb zapewnienia bezpieczestwa w wymiarze globalnym. Przeprowadzono take nowe w skali zjawiska terroryzmu interpretacje przepisw prawa midzynarodowego, suce wskazanym celom i strategiom, a take przyjto w tych kwestiach nowe dokumenty midzynarodowe. Niniejszy artyku stanowi prb zebrania najwaniejszych z nich oraz oceny uregulowa w nich zawartych z punktu legalnoci. Akty prawne z zakresu terroryzmu w dziaalnoci NATO Najistotniejszym aktem prawa ponadnarodowego, ktry dotyczy problematyki dziaalnoci NATO per se, jest traktat pnocnoatlantycki, sporzdzony w Waszyngtonie w kwietniu 1949 r.1 Na mocy jego artykuu 5, w zwizku z artykuem 6, Strony zgadzaj si, i zbrojna napa na jedn lub wicej z nich w Europie lub Ameryce Pnocnej uznana bdzie za napa przeciwko nim wszystkim i dlatego zgadzaj si, e jeeli taka zbrojna napa nastpi, to kada z nich, w ramach wykonywania prawa do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, uznanego na mocy artykuu 51 Karty Narodw Zjednoczonych, udzieli pomocy Stronie lub Stronom napadnitym, podejmujc niezwocznie, samodzielnie, jak i w porozumieniu z innymi Stronami, dziaania, jakie uzna za konieczne, cznie z uyciem siy zbrojnej, w celu przywrcenia i utrzymania bezpieczestwa obszaru pnocnoatlantyckiego. O kadej takiej zbrojnej napaci i o wszystkich podjtych w jej wyniku rodkach naley bezzwocznie powiadomi Rad Bezpieczestwa. rodki takie zostan zaniechane, gdy tylko Rada Bezpieczestwa podejmie dziaania konieczne do przywrcenia i utrzymania midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa. Za zbrojn uwaa si napa: na terytorium ktrejkolwiek ze Stron w Europie lub Ameryce Pnocnej, na algierskie departamenty Francji, na terytorium Turcji lub na wyspy znajdujce

Tekst polski Dziennik Ustaw nr 87, poz. 970 z 2000 r.


- 213 -

si pod jurysdykcj ktrejkolwiek ze Stron na obszarze pnocnoatlantyckim na pnoc od zwrotnika Raka; na siy zbrojne, okrty lub statki powietrzne ktrejkolwiek ze Stron znajdujce si na tych terytoriach lub nad nimi albo na jakimkolwiek innym obszarze w Europie, na ktrym w dniu wejcia w ycie traktatu stacjonoway wojska okupacyjne ktrejkolwiek ze Stron, lub te na Morzu rdziemnym czy na obszarze pnocnoatlantyckim na pnoc od zwrotnika Raka. Powoywanie si na artykuy 5 i 6 traktatu waszyngtoskiego do zaangaowania NATO w zwalczanie i zapobieganie terroryzmu wynika expressis verbis ze stanowiska Rady Pnocnoatlantyckiej z 12 wrzenia 2001 r.2 W stanowisku tym stwierdzono, i Rada zgadza si, e jeli zostanie uznane (a tak si stao), e ataki z 11 wrzenia 2001 r. byy kierowane z zagranicy na Stany Zjednoczone, to powinno si rozway podjcie akcji na podstawie artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego, ktry stanowi, e zbrojny atak na jedn lub wicej Sprzymierzonych w Europie lub Ameryce Pnocnej bdzie traktowany jako atak na wszystkich Sprzymierzonych. W stanowisku tym zauwaono take, e zobowizanie do zbiorowej samoobrony wynikajce z traktatu waszyngtoskiego zostao pierwotnie wprowadzone w okolicznociach rnicych si od obecnej sytuacji. Nie pozostaje ono jednak ani mniej wane, ani niezbdne w dobie wyzwania, jakim jest terroryzm na wiecie. Artyku 5 traktatu waszyngtoskiego zastrzega, e w razie ataku wypeniajcego jego dyspozycj, kady ze Sprzymierzonych ma wspiera Stron, ktra zostaa zaatakowana poprzez podjcie takiej akcji, jak uzna za konieczn. Stosownie do tego stwierdzenia, czonkowie NATO, jako Sprzymierzeni Stanw Zjednoczonych, pozostaj w gotowoci do zapewnienia wsparcia, jakie moe by wymagane w konsekwencji aktw barbarzystwa majcych miejsce 11 wrzenia 2001 r.3 18 grudnia 2001 r. ministrowie obrony pastw czonkowskich NATO, za zgod Rady Pnocnoatlantyckiej, wyznaczyli Komitetowi Wojskowemu NATO zadanie przygotowania militarnej koncepcji obrony przed terroryzmem. Koncepcja zostaa przygotowana, a nastpnie zatwierdzona przez Rad Pnocnoatlantyck, a w kocu przez gowy pastw i rzdw podczas szczytu w Pradze 21 listopada 2002 r. Wskazuje na cztery funkcje operacji wojskowych podejmowanych w ramach obrony przed terroryzmem: antyterrorystyczn, akcentujc przedsibranie rodkw obronnych; zarzdzania nastpczego, ktre koncentruje si na usuwaniu i zapobieganiu kolejnym skutkom atakw terrorystycznych w sytuacji, gdy jeden mia ju miejsce; kontrterrorystyczn, skupiajc si przede wszystkim na rodkach ofensywnych; wsppracy wojskowej.

2 3

International Legal Materials 1267, 2001. Ibidem.


- 214 -

Podkrela si, e zbrojna ochrona przed aktami terroryzmu musi stanowi fundamentaln cz kadego planu militarnego, ktrego celem jest obrona przed terroryzmem. Za antyterroryzm uwaa si uycie rodkw obronnych do obnienia wraliwoci zbiorowoci, jednostek i mienia na terroryzm. Pierwszestwo w takich dziaaniach maj poszczeglne pastwa, jako powoane do obrony swojej ludnoci i infrastruktury. Niemniej jednak rol Sprzymierzonych jest wykonywanie funkcji antyterrorystycznej, jeli zwrci si o to do nich pastwo pokrzywdzone. Dziaania antyterrorystyczne Sprzymierzonych powinny polega na: wsppracy wywiadowczej; stosowaniu procedur obronnych i opracowanych przez NATO systemw ostrzegania przed zagroeniem terrorystycznym; zabezpieczaniu przestrzeni powietrznej i morskiej; zabezpieczaniu pastwa chccego wycofania swoich obywateli lub si z terytorium, na ktrym istnieje wzmoone zagroenie terrorystyczne. Zarzdzanie nastpcze polega na podejmowaniu rodkw zapobiegawczych do agodzenia niszczycielskich skutkw terroryzmu. Co do zasady jest to funkcja pastwa, ale Sprzymierzeni mog zapewni wsparcie wojskowe o szerokim zakresie, np.: niezwocznej pomocy wadzom publicznym na terenach zagroonych skaeniem chemicznym, biologicznym czy nuklearnym; stworzeniu rejestru Sprzymierzonych, w ktrym okreliliby oni potencjalne moliwoci wsppracy. Dziaalno kontrterrorystyczna polega na podejmowaniu ofensywnych akcji wojskowych nastawionych na obnienie potencjau terrorystycznego. NATO uczestniczy w niniejszych akcjach albo w roli przywdcy, albo w roli podmiotu wspomagajcego. Przykadowo jako lider NATO jest zobligowane posiada struktury dowdcze, kontrolne i wywiadowcze, a take wyspecjalizowane jednostki przeszkolone do dziaa zwizanych ze zwalczaniem terroryzmu. Jako podmiot wspierajcy ma m.in. udziela wsparcia logistycznego. Wsppraca wojskowa obejmuje kooperacj NATO z Organizacj Narodw Zjednoczonych, Uni Europejsk, Organizacj Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie. NATO uczestniczy rwnie w programie Partnerstwo dla Pokoju, w Radzie NATO - Rosja, Komisji NATO - Ukraina oraz w Dialogu rdziemnomorskim. W niniejszym zakresie koncepcja zakada, e NATO i wadze pastwowe s zobowizane do harmonizacji swoich procedur i wysikw w zakresie maksymali-

- 215 -

zacji skutecznoci w zwalczaniu i zapobieganiu terroryzmowi4. Majc na wzgldzie powysze, koncepcja zakada nastpujce procedury, ktre maj zosta wdroone bd udoskonalone: stwierdzenie saboci Pastw - Stron i okrelenie moliwoci ochrony tych saboci; wdroenie midzynarodowej strategii dla obrony przed terroryzmem; wdroenie stosownych dziaa dla zapewnienia wsparcia kierowanego do wadz publicznych; zmniejszenie dostpnoci broni masowego raenia, min i innego rodzaju broni w odniesieniu do moliwoci uycia ich przez terrorystw; denie do zapewnienia efektywnoci i szybkiego podejmowania i wykonania decyzji podejmowanych w niniejszym zakresie przez Pastwa - Strony, dawanie krtkiego czasu na ostrzeenie o danych krokach, umoliwienie stosownego do okolicznoci mobilizowania si Sprzymierzonych. W dniach 28 - 29 czerwca 2004 r., w na szczycie w Istambule, zaaprobowano program DAT (Defence against Terrorism) jako jeden ze rodkw wzmocnienia udziau Sprzymierzonych w zwalczaniu terroryzmu. Program DAT jest nakierowany na dziesi dziedzin wsppracy, w ktrych znaczn rol odgrywa wsparcie technologiczne. S to: zmniejszenie wraliwoci cywilnych i wojskowych si powietrznych na ostrza rakietowy z broni rcznej (MANPADs Man-Portable Air-Defense Systems); ochrona portw i statkw; zmniejszenie wraliwoci helikopterw na ostrza z granatnikw; przeciwdziaanie samodziaowym konstrukcjom wybuchowym, takim jak bomby w samochodach czy na drogach, poprzez ich rozbrojenie, przerwanie zaponu lub neutralizacj (IEDs Improvised Explosive Devices); rozbrojenie i ochrona przed broni chemiczn, biologiczn, radiologiczn i nuklearn (CBRN Chemical, Biological, Radiological, and Nuclear Defense); opracowanie i wdroenie technologii dotyczcych wywiadu, rozpoznania, obserwacji i gromadzenia danych o celu (IRSTA Reconnaissance, Surveillance, and Target Acquisition of Terrorists); rozbrajanie materiaw wybuchowych (EOD Explosive Ordnance Disposal); wdroenie technologii w zakresie obrony przed atakiem modzierzowym (DAMA Defence Against Mortar Attacks); ochrona najwaniejszej infrastruktury; rozwinicie zdolnoci przeciwdziaania atakom w sposb niepowodujcy mierci przeciwnikw5.

NATOs military concept for defence against terrorism. International Military Staff, [www. nato.int, dostp: 17.09.2012].
- 216 -

W raporcie z oficjalnej konferencji NATO, ktra odbya si w dniach 9 - 12 czerwca 2009 r. w Strasburgu, przedstawiono m.in. raport Fundacji Analiz i Bada Spoecznych. Jednym z wnioskw raportu byo stwierdzenie, e terroryzm musi sta si podstawowym punktem zainteresowa NATO, a sukces operacji w Afganistanie ma by jednym z filarw budowania strategii bezpieczestwa wewntrznego Pastw - Stron6. Na szczycie NATO w Chicago (2012) przyjto wytyczne w zakresie polityki Sojuszu w zwalczaniu terroryzmu. Za jej gwne cele niniejszej uznano: zapewnienie nakierowania na strategiczne i wiadome ryzyka dziaania Pastw Stron, dotyczce zwalczania terroryzmu, jako cz zasadniczych zada NATO w zakresie zbiorowej obrony, zarzdzania kryzysowego i wsplnego bezpieczestwa; wydzielenie zasad, ktre bd stosowane do wszystkich Pastw - Stron; wydzielenie kluczowych obszarw, w ramach ktrych Pastwa - Strony podejm inicjatywy w zakresie ulepszenia prewencji i wytrzymaoci na akty terrorystyczne z nastawieniem na wiadomo zagroenia, adekwatnych moliwoci rozwizania sytuacji zagroe oraz umw z pastwami partnerskimi oraz innymi uczestnikami stosunkw midzynarodowych. Zasady stosowane do wszystkich Pastw - Stron maj obejmowa: podejmowanie dziaalnoci zgodnej z prawem midzynarodowym; wsparcie NATO dla Pastw - Stron; brak powielania i komplementarno dziaa NATO w stosunku do dziaa Pastw - Stron7. W opisywanej kwestii na uwag zasuguje take deklaracja gw pastw i rzdw pastw czonkowskich NATO i Federacji Rosyjskiej z 28 maja 2002 r. Utworzono w niej midzy innymi Rad NATO - Rosja. W ramach wsppracy w zakresie zwalczania terroryzmu wyranie nazwano jeden z celw jako walk z terroryzmem. Ma ona obejmowa wzmocnienie wsppracy poprzez zastosowanie wszelkich rodkw, w tym wspln ocen zagroenia w przestrzeni euroatlantyckiej, dla si Rosji i NATO, lotnictwa cywilnego czy najwaniejszej infrastruk-

Defence against Terrorism programme, [www.nato.int, dostp: 17.09.2012]. Report of the 2009 NATO Legal Conference (9 - 12 June 2009, Strasbourg, France), 48 Military Law & Law War Review 2009, s. 449-450. 7 NATOs Policy Guidelines on Counter-Terrorism, [www.nato.int, dostp: 17.09.2012].
5 6

- 217 -

tury. Pierwszym krokiem miaa by ocena zagroenia dla si pokojowych NATO, Rosji i Partnerw na Bakanach8. Podsumowanie Podsumowujc powysze rozwaania, trzeba stwierdzi, e w zwizku z trudnociami w stworzeniu satysfakcjonujcego normatywnego ujcia terroryzmu, NATO jako organ odpowiedzialny za bezpieczestwo musi posugiwa si konkretnymi operacyjnymi okreleniami, nakierowanymi na dany aspekt zagroenia terrorystycznego, jaki wystpuje w danej sytuacji i czasie. Z drugiej strony, z tego wanie powodu kreowanie jednolitej, wicej definicji terroryzmu moe by szkodliwe. Istniej, co prawda, definicje prbujce uj to zjawisko w ramy prawne, jako, na przykad, czyn o charakterze terrorystycznym9, ale wydaje si, e maj one bardziej charakter porzdkujcy i ujednolicajcy krajowe systemy prawne w zakresie cigania, a nie zwalczania czy zapobiegania zagroeniom. Dlatego te trzeba mie wiadomo, e dla potrzeb efektywnego zwalczania zjawiska terroryzmu bd powstaway coraz to nowe, objawowe okrelenia, adekwatne do koniecznej reakcji na stan zagroenia. Z punktu widzenia legalnoci prezentowanych w ramach NATO rozwiza brak wnioskw podwaajcych ich prawidowo czy zasadno. Wida w nich respekt dla potencjalnych praw przeciwnika z zachowaniem stosownej proporcji w aspekcie ochrony bezpieczestwa i porzdku publicznego.

North Atlantic Treaty Organisation (NATO Russian Federation: Declaration by Heads of State and Government of NATO Member States and the Russian Federation (NATO Russia Relations A New Quality), May, 28, 2002, International Legal Materials 2002, s. 774. 9 Midzy innymi art. 115 par. 20 polskiego kodeksu karnego.
8

- 218 -

Grzegorz Rdzanek (Uniwersytet Wrocawski)

Miejsce norweskich si specjalnych w systemie obronnym pastwa


Wspczesne rodowisko bezpieczestwa midzynarodowego oraz wyzwania i zagroenia dla bezpieczestwa pastw powoduj, e klasyczne siy i rodki, ktrym dysponuj narodowe struktury obronne, okazuj si czsto niewystarczajce do podejmowania zarwno dziaa prewencyjnych, jak i obronnych. Nie powinno zatem nikogo dziwi, e wobec nieskutecznoci owych klasycznych instrumentw oddziaywania wojskowego zdecydowana wikszo pastw wspczesnego wiata uznaa za zasadne szczeglne umiejscowienie wojskowych si specjalnych w systemach bezpieczestwa narodowego oraz w doktrynach obronnych. W przypadku pastw Starego Kontynentu koncepcja budowania wyspecjalizowanych jednostek wojskowych i wykorzystywania ich w ramach szczeglnego rodzaju operacji bezporednich i porednich zrodzia si w polityczno-wojskowych orodkach decyzyjnych na przeomie lat siedemdziesitych i osiemdziesitych XX w. Cz pastw europejskich, tych, ktre w okresie zimnej wojny systematycznie angaoway si w dziaania ekspedycyjne i konflikty lokalne (Belgia, Francja, Hiszpania, Wielka Brytania), przystpia do rozwoju struktur si specjalnych oraz doktryny ich uycia pod wpywem dowiadcze wyniesionych z wczeniejszego zaangaowania militarnego na zamorskich teatrach dziaa wojennych. Dla innych pastw europejskich choby Danii, Holandii, Republiki Federalnej Niemiec, Szwecji nowo tworzone wojska specjalne stanowi miay idealne narzdzie militarne przeznaczone do zapobiegania aktom terrorystycznym i zwalczania ich sprawcw. Koniec zimnej wojny i wzrastajcy udzia europejskich czonkw NATO w dziaaniach stabilizacyjnych poza obszarem traktatowym uwiadomi ich cywilnym i wojskowym decydentom, e charakteryzujce si wysok mobilnoci i wyjtkowymi zdolnociami operacyjno-bojowymi jednostki wojsk specjalnych niemal idealnie odpowiadaj potrzebom wpisanym w dziaania w realiach konfliktw zbrojnych poniej progu wojny, w rodowisku nieprzewidywalnym i wrogim. Ostatecznym potwierdzeniem wyjtkowej roli, jak odgrywa mog siy specjalne w konfrontacji z wrogimi podmiotami pastwowymi i niepastwowymi (organizacjami terrorystycznymi, pastwami grocymi uyciem broni masowej zagady, przywdcami organizacji rebelianckich kontrolujcych pastwa upade, kartelami narkotykowymi), okazay si znaczce efekty dziaa jednostek specjalnych si zbrojnych w trakcie konfliktw w Afganistanie oraz Iraku. W efekcie rok 2001 uzna mona za pocztek procesu wrcz lawinowego powstawania zintegrowanych, narodowych struktur wojsk specjalnych pastw Sojuszu (w 2000 r. holenderskie siy zbrojne utworzyy Netherlands Joint Special Operations Branch;
- 219 -

w 2004 r. woskie siy zbrojne powoay do ycia Comando Forze Speciali Interarma; w 2006 r. Kanada zorganizowaa Canadian Special Operations Command; w 2007 r. w ramach struktur polskich si zbrojnych utworzono Dowdztwo Wojsk Specjalnych). Specyfika si specjalnych i operacji specjalnych Niezalenie od narodowej specyfiki, zwizanej ze sposobem szczegowego definiowania operacji specjalnych w doktrynach obronnych pastw Sojuszu, obowizujc wykadni rozumienia tego, co kryje si pod pojciem operacje specjalne, pozostaje wykadnia polityki operacji specjalnych MC 437/1 oraz sownik terminw i poj NATO. Ten ostatni dokument w nastpujcy sposb charakteryzuje istot operacji specjalnych: Wojskowa aktywno prowadzona przez specjalnie w tym celu wyznaczone, zorganizowane, wyszkolone i wyposaone siy, wykorzystujce techniki oraz sposoby dziaania niebdce standardowymi dla si konwencjonalnych. Dziaania te podejmowane s w ramach szerokiego spektrum wojskowych operacji samodzielnie lub we wspdziaaniu z operacjami si konwencjonalnych dla osignicia celw politycznych, militarnych, psychologicznych i ekonomicznych. Uwarunkowania polityczno-militarne mog wymaga zastosowania technik tajnych, skrytych lub dyskretnych oraz akceptacji takiego poziomu ryzyka fizycznego i politycznego, ktry nie jest akceptowany przy operacjach konwencjonalnych1. Przedstawiona powyej definicja operacji specjalnych jednoznacznie rozstrzyga, e tego rodzaju dziaania podejmowane by mog niemal w kadych warunkach formalno-prawnych (operacje pokojowe, operacje stabilizacyjne, wymuszanie pokoju si, wojna pomidzy pastwami) oraz w sytuacji wszelkich znanych dzi form uycia siy przez pastwa (prewencyjne interwencje zbrojne pastwa poza wasnymi granicami w ramach dziaa antyterrorystycznych, zwalczanie aktywnych grup zbrojnych na wybranym teatrze dziaa operacyjnych w trakcie misji stabilizacyjnych wspieranie si sojuszniczych w dziaaniach obronnych na obszarze traktatowym). Co bardzo istotne w tym kontekcie, operacje specjalne obejmowa mog dwa rodzaje dziaa wykorzystujcych siy i rodki wojskowe: dziaania bezporednie i dziaania porednie. Zazwyczaj charakteryzuje je spjne poczenie obu tych sposobw oddziaywania na nieprzyjaciela. Naley take zwrci uwag na dwa inne rwnie istotne fragmenty definicji. Po pierwsze, operacje specjalne przyczynia si maj do realizacji zada celw o kluczowym znaczeniu z punktu widzenia powodzenia wykonania planistycznych zaoe strategicznych danej interwencji zbrojnej. Po drugie, operacje specjalne wi si zazwyczaj z bardzo wysokim ryzykiem. Zarwno tym, ktre odnosi si

Tumaczenie wasne. Patrz NATO Glossary of Terms and Definitions (English and French), NATO Standardization Agency, AAP-6 (2008), 2-S-9.
- 220 -

do ycia i zdrowia biorcych w nich udzia onierzy, jak i wynikajcym z uwarunkowa politycznych uycia si wojskowych w danym miejscu i czasie. Koczc ten wtek, warto na moment zatrzyma si przy rnorodnoci okrele wykorzystywanych na poziomie uregulowa Sojuszu, a take narodowych, dla okrelenia tajnoci operacji specjalnych. Termin covert oznacza nie tylko taki sposb dziaania, ktry powoduje, e nieprzyjaciel nie jest w stanie wystarczajco wczenie rozpozna zamiarw jednostki specjalnej i miejsca jej rozlokowania, ale take podkrela si za jego pomoc fakt, e oficjalne orodki decyzyjne pastwa organizujcego tak operacj nie przyznaj si do zaangaowania w ni, niezalenie od tego, czy operacja zakoczya si powodzeniem czy klsk. Uycie terminu clandestine wie si natomiast z sytuacj, kiedy ze wzgldu na wyjtkow wag planowanych dziaa lub wyjtkowo wysokie zagroenie dla powodzenia operacji, orodki decyzyjne pastwa neguj fakt jej planowania czy realizacji do momentu zakoczenia. Dodatkowo czsto spotka si moemy z okreleniem discreet oznaczajcym dziaania si specjalnych chronione informacyjnie w wyjtkowy sposb. Ten krtki przegld moliwych okrele operacji specjalnych pokazuje kolejn specyficzn ich cech. Dziaania formacji wojskowych musz by w tym wypadku planowane i prowadzone w taki sposb, aby zarwno wasna opinia publiczna, jak i nieprzyjaciel nie byli zdolni do zdobycia jakichkolwiek informacji o planach, celach czy zaangaowanych rodkach. Zadania si specjalnych pastw NATO Niezalenie od faktu, e wspczenie gwnym obszarem aktywnoci wojskowej pastw czonkowskich Sojuszu s dziaania poza obszarem odpowiedzialnoci traktatowej, pamita naley, i gwn funkcj si zbrojnych pastw czonkowskich jest udzia w kolektywnym systemie obronnym NATO. Tak zdefiniowana powinno ma bezporednie konsekwencje dla zada poszczeglnych rodzajw si zbrojnych pastw NATO, w tym take si specjalnych. Rozwaajc znaczenie wojsk specjalnych w sojuszniczym systemie kolektywnej obrony, podkreli naley, e od przyjcia przez Sojusz nowej koncepcji strategicznej (1999) do spotkania Rady Pnocnoatlantyckiej na szczeblu szefw pastw i rzdw w Chicago (2012) gbokiej redefinicji na gruncie formalnym poddano list potencjalnych zagroe dla obszaru transatlantyckiego. W efekcie zmian doktrynalnych ranga zagroe o charakterze asymetrycznym i terrorystycznym oraz konsekwencje wrogich dziaa podmiotw niepastwowych, stosujcych przemoc zbrojn przeciw interesom czy systemowi pastwowemu sojusznikw, zrwnane zostay w ocenie ich wpywu na funkcjonowanie systemu bezpieczestwa sojuszniczego z klasycznymi zagroeniami zwizanymi ze zbrojn agresj nieprzyjacielskiego pastwa na jedno z pastw czonkowskich. Specyfika tak zdefiniowanych zagroe dla obszaru traktatowego (ze wzgldu na: formy stosowanej przemocy, charakterystyk struktur organizacyjnych, mechanizmy decyzyjne) powoduje, e konwencjonalne siy i rodki wchodzce w skad trzech tradycyjnych rodzajw si
- 221 -

zbrojnych niejednokrotnie nie s w stanie zagwarantowa skutecznoci dziaa defensywnych lub ofensywnych wymierzonych w te zagroenia. Dostrzegajc wspomniane ograniczenia konwencjonalnych si zbrojnych, osoby odpowiedzialne za procesy planowania obronnego NATO zadecydoway o umiejscowieniu wojsk specjalnych jako jednego z najwaniejszych ogniw kolektywnego systemu obronnego NATO dwch pierwszych dekad XXI w. Przyjta w 2006 r. sojusznicza koncepcja rozwoju si zbrojnych Comprehensive Political Guidance wskazuje na szczeglny potencja i zdolnoci wojsk specjalnych w odstraszaniu grup terrorystycznych przed uderzeniami wymierzonymi w pastwa czonkowskie, zakcaniu funkcjonowania takich grup, ochronie i obronie przed prbami dokonania aktw terrorystycznych na obszarze pastw czonkowskich. Podkrela si przy tym, i znaczenie si specjalnych w zwalczaniu zjawiska terroryzmu wynika rwnie z faktu, e mog one skutecznie chroni szerokie spektrum podmiotw zagroonych aktami terrorystycznymi zapewnia ochron ludnoci cywilnej, chroni infrastruktur krytyczn, uniemoliwia przedostanie si na terytorium pastwa, zapobiega wszelkim prbom uderze w system obronny pastwa. Co wicej, dziki wykorzystaniu wojsk specjalnych moliwa staje si projekcja siy na due odlegoci i tym samym zwalczanie zagroe terrorystycznych daleko poza granicami obszaru traktatowego2. Z dziaaniami wojsk specjalnych w ramach zapewniania bezpieczestwa obszaru traktatowego nierozerwalnie zwizane s operacje wojskowe, ktre zgodnie z doktryn si specjalnych Sojuszu (Allied Joint Doctrine for Special Operations) okrelane s jako dziaania antyterrorystyczne (Counter-terrorism CT) oraz dziaania przeciw zagroeniom nieregularnym (Counter-irregular threat/Counter-insurgency operations COIN). W wietle rzeczonej doktryny operacjami antyterrorystycznymi (CT) s wszelkiego typu przedsiwzicia z wykorzystaniem potencjau militarnego suce zmniejszeniu ryzyka wystpienia realnego zagroenia terrorystycznego dla pastw czonkowskich Sojuszu Pnocnoatlantyckiego, ich si zbrojnych oraz interesw narodowych realizowanych poza wasnymi granicami. Zwalczanie dziaa nieregularnych i wojskowych podmiotw podejmujcych dziaania nieregularne (COIN) obejmowa moe natomiast wiele rnorodnych form oddziaywania poczynajc od eliminacji liderw grup zbrojnych stosujcych nieregularne metody walki, poprzez pozbawianie takich grup dostpu do rde zaopatrzenia w materiay wojenne i bro, a na bezporednim zwalczania oddziaw rebelianckich w rnych zaktkach globu koczc3. Procesy i zjawiska w obrbie midzynarodowego systemu bezpieczestwa obserwowane w cigu ostatniej dekady pozwalaj na postawienie tezy, e zdecydowana wikszo zamorskich interwencji wojsk pastw Sojuszu, w ramach kt-

Zob. Comprehensive Political Guidance, NATO Summit, Riga, Latvia, 29/11/2006, NATO Press Office, s. 1 i n. Zob. The North Atlantic Treaty Organization Special Operations Forces Study, NATO Special Operations Coordination Center, 4 December 2008, s. 11-15.
2 3

- 222 -

rych podejmowane s dziaania anty-terrorystyczne lub anty-rebelianckie, rzutuje bezporednio na stan bezpieczestwa obszaru traktatowego i tym samym funkcjonowanie systemw bezpieczestwa poszczeglnych pastw czonkowskich z osobna. Mona zatem uzna, e ekspediujc wojska specjalne na teatry wojenne w rnych zaktkach globu, pastwa europejskie wykonuj zadania cile wpisane w denie do zapewnienie bezpieczestwa narodowego4. Warto w tym miejscu wymieni najwaniejsze funkcje, jakie wojska specjalne wykonywa mog niezalenie od tego, czy ich zaangaowanie formalnie motywowane jest potrzeb ochrony podstawowych wartoci dla danego pastwa (ludno cywilna, terytorium, granice, suwerenno polityczna, niezakcone funkcjonowanie systemu gospodarczego), czy te oficjalnym powodem uycia si zbrojnych jest denie do utrzymania midzynarodowego adu i stabilnoci w obliczu wydarze w nie godzcych. Potencja operacyjny i bojowy si specjalnych wynika z faktu, e wykonywa one mog niezmiernie szerokie spektrum rl, do ktrych naley zaliczy: Stwarzanie decydentom politycznym moliwoci niemal natychmiastowej reakcji wojskowej, a tym samym umoliwianie implementacji decyzji politycznych w moliwie najkrtszym czasie od ich podjcia; Wspieranie si wojskowych i policyjnych w ramach okrelonych dziaa wymagajcych zastosowania instrumentw wojskowych i metod operacyjnych niedostpnych dla regularnych jednostek wojskowych i si policyjnych; Dostarczanie orodkom dowdczo-sztabowym informacji wywiadowczych, prowadzenie obserwacji i rozpoznania na rzecz tych orodkw, szczeglnie w warunkach, w realiach ktrych pozyskanie takiej wiedzy przez inne rodzaje jednostek wojskowych okazuje si niewykonalne; Skuteczne ograniczanie swobody przemieszczania si i dziaa wrogich wojsk w rodowisku uznawanym przez nieprzyjaciela za przyjazne i bezpieczne; Stae lub dorane patrolowanie obszarw, na ktrych rozmieszczenie regularnych jednostek nie jest moliwe; Moliwo podjcia skutecznych dziaa ofensywnych wymierzonych w miejsca rozlokowania lub koncentracji wrogich jednostek czy grup terrorystycznych, zarwno w granicach teatru operacji stabilizacyjnej, jak rwnie we wskazanym przez decydentw politycznych punkcie znaczco odlegym od macierzystych baz angaowanej jednostki specjalnej.

Szczegow analiz norweskich oraz sojuszniczych dowiadcze dziaa antyrebelianckich zob. R.J. Aasland, Counterinsurgency when theory meets reality, Seminar Report, Norwegian Defence Research Establishment (FFI), 13 August 2009, s. 13-18.
4

- 223 -

Wymagania operacyjne i strukturalne wojsk specjalnych Szczeglny charakter zada stawianych siom specjalnym, ich rnorodno oraz specyfika misji jednostek specjalnych powoduj, e wymagania dotyczce zdolnoci operacyjnych, potencjau bojowego oraz sposobw kierowania dziaaniami oddziaw specjalnych s znaczc wysze ni te, ktre definiowane s klasycznym jednostkom wojskowym poszczeglnych rodzajw si zbrojnych. Warto w tym miejscu scharakteryzowa kilka kluczowych zdaniem autora czynnikw (elementw) decydujcych o sile bojowej wojsk specjalnych: Mobilno naley uzna za jeden z najwaniejszych wyznacznikw siy bojowej wojsk specjalnych. Mobilno wojsk specjalnych ma jednak zupenie inne uwarunkowania ni w przypadku jednostek regularnych. Z jednej strony mamy, oczywicie, do czynienia z wymogiem rozwinicia w moliwie najkrtszym czasie wybranych formacji wojskowych na planowanym teatrze dziaa (rwnie, a moe przede wszystkim w wymiarze strategicznym) oraz koniecznoci zapewnienia rozlokowanym w granicach tego teatru jednostkom swobody koncentracji, przemieszczania si i wykonywania zaplanowanych manewrw. Z drugiej strony, trzeba jednak pamita, e jednostki wojsk specjalnych kierowane s i rozmieszczane w rodowisku zazwyczaj wrogim, gdzie bardzo czsto ju w momencie przybycia zmuszone s do podjcia dziaa bojowych w celu opanowania pozycji wyjciowych dla dalszych operacji. W wielu wypadkach warunki panujce na przyszym teatrze dziaa operacyjnych nie s jednoznacznie rozpoznane. Tego rodzaju uwarunkowania powoduj, e dostarczeniu wojsk specjalnych w rejon dziaania towarzyszy musi cay szereg przedsiwzi, ktre chroni maj dyslokowane jednostki przed wykryciem przez siy nieprzyjaciela oraz zapewnia im ochron i wsparcie bojowe, a do momentu, kiedy zdolne one bd do samodzielnego wykonywania planowanych zada. Co wicej, specyfika miejsc dziaania jednostek specjalnych sprawia, e najwaciwszymi sposobami ich przerzutu w granice teatru dziaa, a nastpnie przemieszczania si w jego obrbie, jest wykorzystywanie rodkw transportu powietrznego oraz morskiego. Siy specjalne najefektywniej wypeniaj swoje funkcje, kiedy dysponuj bezporednim wsparciem zaogowych i bezzaogowych statkw latajcych oraz morskimi platformami bojowymi precyzyjnie przystosowanymi pod wzgldem wyposaenia oraz zdolnoci operacyjnych do realizacji specjalnych celw; Moliwo uycia przez grupy asymetryczne lub ugrupowania terrorystyczne broni masowej zagady powoduje, e jednostki specjalne powinny by organizowane i szkolone tak, aby osign niezbdne kompetencje dla zwalczania broni masowego raenia oraz przeciwdziaania prbom jej wykorzystania w rnorodnych warunkach; Jednostki specjalne dysponowa musz potencjaem odpowiednim pod wzgldem ilociowym i sprztowym, a take zdolnociami do jego wykorzystania
- 224 -

w kadych potencjalnych warunkach operacyjnych dla realizacji jednej z wielu moliwych misji: specjalnego rozpoznania, dziaa bezporednich, wsparcia wojskowego, zwalczania terroryzmu, zada ewakuacyjnych i ochronnych; Kluczowym czynnikiem gwarantujcym skuteczne wykonanie powierzonych zada wojsk specjalnych, ktre operuj w rodowisku wrogim, czsto niewystarczajco rozpoznanym, jest zdobycie przewagi informacyjnej nad wrogimi oddziaami. Wymaga to znaczcego wysiku organizacyjnego, odpowiedniego zorganizowania struktur dowdczo-sztabowych, a take co rwnie wane wykorzystywania najnowszych osigni w dziedzinie technologii teleinformatycznych. Dziaania wojsk specjalnych na polu walki zawsze wpisane s w sie komrek dowdczo-sztabowych oraz urzdze i kanaw informacyjnych. Szczeglnie bowiem w przypadku zada wykonywanych przez formacje specjalne onierz walczcy z nieprzyjacielem i jego bezporedni przeoony musz dysponowa moliwie pen wiadomoci sytuacji (strategicznej, operacyjnej, taktycznej). Wane jest take to, aby cao si i rodkw (choby poszczeglnych rodzajw wojsk i formacji poszczeglnych rodzajw si zbrojnych) zaangaowana w dziaania wspierajce operacje wojsk specjalnych kierowana bya w sposb zintegrowany i spjny. Dochodzimy zatem do problemu autonomii w dowodzeniu, kierowaniu i kontroli (Operational Command and Control) dziaaniami jednostek specjalnych. Pamita bowiem musimy, e jednostki specjalne, ze wzgldu na ilociowy potencja si i rodkw, ktrymi rozporzdzaj, lokowane s zazwyczaj strukturalnie (take w wymiarze dowdczosztabowym) pomidzy poziomem taktycznym a operacyjnym, a jednoczenie wyznaczane im cele militarne definiowane s na poziomie strategicznym; Wysoki stopie ryzyka towarzyszcy misjom jednostek specjalnych oraz konieczno utrzymywania ich w wikszoci przypadkw w tajemnicy wymuszaj objcie takich jednostek i ich konkretnych przedsiwzi szkoleniowych, organizacyjno-dyslokacyjnych czy bojowych pen ochron wywiadowcz. Co wicej, bardzo szczegowe, wieloaspektowe procesy planowania operacji specjalnych, w ramach ktrych kada, nawet pozornie nieistotna informacja moe decydowa o powodzeniu misji, wymaga signicia po szerokie spektrum informacji wywiadowczych: pochodzce ze rde otwartych, rde osobowych (human intelligence HUMINT), informacji wywiadowczych uzyskanych w oparciu o analiz materiaw fotograficznych (imagery intelligence IMINT), informacji wywiadowczych pozyskanych w wyniku przechwycenia obcych sygnaw komunikacji (signal intelligence SIGINT); W przeciwiestwie do klasycznych oddziaw regularnych, ktre operuj w oparciu o rozbudowane zaplecze logistyczne, majc pewno uzyskania niezbdnego wsparcia logistycznego w wymaganym czasie, operacje wojsk specjalnych (prowadzone najczciej na odlegych, zamorskich teatrach dziaa) pozbawione s dostpu do rozbudowanego systemu zabezpieczenia i wsparcia logistycznego wasnych si. Ekspedycyjny charakter dziaa specjalnych powoduje, e nie sposb zagwarantowa takiego zabezpieczenia w skali, z ktrej ko- 225 -

rzysta mog inne rodzaje wojsk. Innym problemem w tym kontekcie jest fakt, e jednostki specjalne, ktre powinny charakteryzowa si wysok elastycznoci operacyjn, szybkoci dziaania oraz samodzielnoci w wykonywaniu powierzonych zada, nie mog wykorzystywa nadmiernie rozbudowanych struktur wsparcia logistycznego, w ich wypadku komponenty wsparcia ze swojej natury musz by nieliczne pod wzgldem ilociowym, ograniczone strukturalnie, ale jednoczenie wysoce efektywne i wielofunkcyjne; Niezmiernie istotnym elementem wszelkich dziaa jednostek specjalnych, szczeglnie w warunkach wspczesnych konfliktw zbrojnych o charakterze wewntrznym, gdzie onierze wykonuj zadania w bezporedniej stycznoci z ludnoci cywiln, jest zdolno waciwego oddziaywania na ludno cywiln i jej lokalnych przywdcw. W sytuacji, kiedy swoboda dziaania jednostek specjalnych, moliwoci pozyskiwania istotnych operacyjnie informacji, wreszcie bezpieczestwo w trakcie wykonywania poszczeglnych zada zale od stosunku miejscowej ludnoci do operujcych wojsk, denie do osignicia choby minimalnego poziomu legitymizacji wanie przez wspomnian ludno dla prowadzonych dziaa wydaje si stanowi jedn z podstawowych wytycznych dla zaangaowanych wojsk. Wanie dlatego tak wielkiego znaczenia w ostatnich dwch-trzech dekadach nabray operacje psychologiczne oraz informacyjne (psychological and information operations PSYOPS), prowadzone przez formacje specjalne rwnoczenie z dziaaniami o charakterze bojowym; Operacje wojskowe polegajce na ochronie dostaw pomocy humanitarnej, wspieraniu wysikw anty-terrorystycznych czy anty-rebelianckich zamorskiego sojusznika, szkoleniu sojuszniczych jednostek wojskowych, zabezpieczaniu wanej infrastruktury cywilnej lub wojskowej poza macierzystym terytorium wymagaj rozwinicia wojsk specjalnych i dugotrwaego utrzymywania w warunkach ekspedycyjnych na teatrze operacyjnym, gdzie bardzo czsto pastwo, ktremu udzielono wsparcia, jest pastwem upadym, a miejscowe siy nie s zdolne do zagwarantowania minimalnego poziomu bezpieczestwa i wsparcia operujcym tam obcych formacjom wojskowym. Prowadzenie dugotrwaych dziaa w takim rodowisku wymusza na jednostkach specjalnych posiadanie rozbudowanych zdolnoci przetrwania we wrogim rodowisku5. Wojska specjalne w strukturach norweskich si zbrojnych Wojska specjalne norweskich si zbrojnych, podobnie jak ich cao, dowiadczyy po 1990 r. bardzo powanych zmian organizacyjnych oraz doktrynalnych. Kiedy rozpada si Ukad Warszawski i Zwizek Sowiecki, w strukturach si zbroj-

Interesujca w tym kontekcie wydaje si lektura Allied Joint Doctrine for Counterinsurgency (COIN) AJP-3.4.4, Chapter 3, Chapter 4, Chapter 5, NATO, February 2011. Zob. ponadto Allied Joint Doctrine for Special Operations, Allied Joint Publication 3.5.
5

- 226 -

nych Krlestwa Norwegii znajdoway si trzy jednostki, ktre mona uzna za jednostki wojsk specjalnych: Haerens Jegerskole HJS (The Armys Commando School), pocztkowo dziaaa pod nazw Haerens Fallskjermjegerskole HJFS, jednostka utworzona w 1962 r. w ramach struktur wojsk ldowych, ktrej pierwotnym zadaniem byo prowadzenie szkolenia spadochronowego dla oddziaw i pododdziaw rozpoznawczych wojsk ldowych przygotowywanych do dziaa poza lini frontu, na terenach kontrolowanych przez nieprzyjaciela. W poowie lat szedziesitych dowdztwo norweskich wojsk ldowych zadecydowao o usamodzielnieniu jednostki. W efekcie tego kadego roku z niewielkiej grupy onierzy pochodzcych z poboru (moga si waha midzy 20 a 30 osobami) szkoa spadochroniarzy organizowaa pluton (Fallsjermjegertroppen) szkolony do wykonywania specjalnych zada zwiadowczych i rozpoznawczych oraz dziaa bezporednich. Co jednak wane, po odbyciu rocznego kursu jego uczestnicy trafiali albo do jednostek gwardii narodowej (Heimevernet), albo do innej formacji specjalnej FSK. Oznacza to, e HJFS HJS nie powinny by traktowane jako staa, samodzielna formacja wojsk specjalnych6; Marinejegerlaget MJL (The Naval Commando Team) nieliczna formacja podporzdkowana organizacyjnie marynarce wojennej. Powstaa w 1968 r. pod wpywem inspiracji dokonaniami specjalnych jednostek morskich Woch i Wielkiej Brytanii w czasie II wojny wiatowej. Pocztkowo szkolenie onierzy jednostki opierao si na amerykaskich wzorcach Underwater Demolition Team, gdzie nacisk kadziony by przede wszystkich na umiejtnoci operowania pod wod oraz dokonywania podwodnego sabotau. Na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych gwnymi zadaniami jednostki byy: specjalne operacje rozpoznawcze (Special Surveillance and Reconnaissance SR) oraz ograniczone dziaania bezporednie (Small Direct Action DA). Planowano wykorzystywanie jednostki do niszczenia statkw i okrtw w portach, dokonywania skrytych atakw na instalacje portowe, prowadzenia dziaa rozpoznawczych z morza. Co interesujce, od 1965 r. onierze tej jednostki przechodzili szkolenie spadochronowe. Uznano bowiem, e obok dziaa z morza jednostka powinna by przygotowana do dokonania powietrznej operacji desantowej w pobliu wyznaczonego celu morskiego i dotarcia ldem do instalacji portowych lub cumujcego przy nadbrzeu portu okrtu nieprzyjaciela. Do jednostki trafiali onierze po odbyciu zasadniczej suby wojskowej, ktrzy zdecydowali si na podpisanie trzyletniego kontraktu. Formacja penia sta sub operacyjn7;

T. Robertson, Making New Ambitions Work. The Transformation of Norwegian Special Operations Forces, Norwegian Institute for Defence Studies, Oslo 2007, s. 38-46. 7 Ibidem, s. 41-42.
6

- 227 -

Forsvarets Specialkommando FSK (The Defenses Special Commando) oddzia wojsk specjalnych stworzony dla ochrony dziaalnoci wydobywczej (gazu ziemnego oraz ropy naftowej) norweskich przedsibiorstw na wodach Morza Pnocnego. Warto wspomnie, e z formalnego punktu widzenia jurysdykcj nad norweskim szelfem kontynentalnym sprawuje Ministerstwo Sprawiedliwoci i Policji. To wanie szefostwo tego ministerstwa zainicjowao proces powoania w strukturach si zbrojnych specjalnej formacji anty-terrorystycznej. Osigna pen gotowo operacyjn w 1984 r.8 Dodatkowo dziaania wojsk specjalnych zabezpiecza wyspecjalizowana w transporcie powietrznym jednostka 137. skrzydo lotnictwa (137th Air Wing), ktre stacjonuje na lotnisku w Rygge, a wyposaone jest w samoloty transportowe C-130J Hercules oraz wielozadaniowe rednie migowce Bell 412 SP. Utworzenie w 1984 r. Forvarets Speicalkommando doprowadzio do niesformalizowanego podziau kompetencji norweskich jednostek specjalnych w ramach narodowego systemu obronnego. FSK odpowiada miaa za ochron instalacji wydobywczych przed wszelkiego rodzaju atakami zbrojnymi (inicjowanymi zarwno przez podmioty pastwowe, jak i niepastwowe). HJS zajmowa si miaa szkoleniem spadochronowym, przeciwdziaa aktom terrorystycznym na terenie Norwegii oraz wspiera dziaania wojsk ldowych. Gwnym obszarem odpowiedzialnoci MJL miao by od tego momentu wykonywanie rnorodnych zada na rzecz marynarki wojennej w warunkach wojennych. Pierwszym etapem ewolucji norweskich si specjalnych bya zmiana nazw poszczeglnych formacji. W ramach tego procesu, w 1992 r. formacja specjalna si morskich zostaa przemianowana na Marinejegerkommandoen MJK, natomiast w 1997 r. HJS przemianowano na Haerens Jegerkommando HJK. Warto podkreli, e w 2007 r., w zwizku z nowym zakresem zada zwizanych z operacjami antyterrorystycznymi poza obszarem Norwegii i pastw sojuszniczych, do pierwotnej nazwy tej jednostki dodano kolejny czon, w wyniku czego jednostka specjalna wojsk ldowych nosi teraz nazw Forsvarets Specialkommando/Haerens Jegerkommando FSK - HJK. W tym wypadku rozszerzenie nazwy formacji byo wynikiem organizacyjnego poczenia FSK oraz HJK przy zachowaniu ich samodzielnoci operacyjnej w ramach wczeniej nakrelonych kompetencji9. Nazwa Norweskie Siy Specjalne Norwegian Speical Operations Forces (NORSOF) pojawia si po raz pierwszy oficjalnie w 2001 r., kiedy rzd norweski zadecydowa o skierowaniu do Afganistanu wydzielonych z MJK i HJK pododdziaw w ramach operacji Enduring Freedom. Ze wzgldu na specyfik omawianych formacji dotarcie do wiarygodnych danych dotyczcych liczebnoci poszczeglnych jednostek jest bardzo trudne. Posu-

8 9

Ibidem, s. 43. Ibidem, s. 41-42.


- 228 -

giwa si mona jedynie informacjami opartymi o szacunki. Take one rozpite s od wielkoci kilkunastu onierzy do niemal stu w przypadku kadej z formacji. W przypadku MJK oraz FSK - HJK mamy do czynienia z niemal bliniaczymi strukturami. Skadaj si one z pododdziaw: dowodzenia, manewrowego, bojowego oraz wsparcia bojowego. Organizacja i kierowanie norweskimi siami specjalnymi od niemal dwch dekad napotyka niezwykle powane ograniczenie. Do czerwca 2013 r. Ministerstwo Obrony Krlestwa Norwegii nie powoao bowiem do ycia wsplnego, poczonego dowdztwa wojsk specjalnych na szczeblu strategicznym. Sytuacja jest o tyle zastanawiajca, e w oficjalnym planie rozwoju norweskich si zbrojnych na lata 2007 - 2008, ktry zosta zatwierdzony przez parlament w postaci Aktu Parlamentarnego numer 48, powoanie strategicznej komrki dowdczoplanistycznej wojsk specjalnych zostao wskazane jako wymagajce szybkiej realizacji przedsiwzicie organizacyjne10. Przytoczony dokument postulowa uczynienie norweskich si specjalnych narzdziem strategicznej projekcji siy, czego jednym z warunkw miao by stworzenie autonomicznych struktur dowdczoplanistycznych kierujcych operacjami specjalnymi na moliwie wysokim poziomie hierarchii organizacyjnej norweskiego systemu obronnego. Tak okrelona pozycja tej struktury gwarantowa miaa w przekonaniu autorw skuteczno i szybko dziaania oraz moliwo planowania i podejmowania operacji poczonych, z wykorzystaniem komponentw poszczeglnych formacji wojsk specjalnych11. Niech czci wojskowych do powoania takiego strategicznego dowdztwa wojsk specjalnych, w poczeniu z naturaln inercj decyzyjn norweskich si zbrojnych, doprowadziy do storpedowania tak zdefiniowanego planu transformacji zasad organizacji wojsk specjalnych w obrbie systemu obronnego Krlestwa Norwegii. Warto w tym miejscu podkreli, e praktycznie od pocztku pierwszej dekady XXI w. kady kolejny oficjalny dokument rzdowy traktujcy o kierunkach modernizacji i rozwoju si zbrojnych wskazywa na potrzeb podporzdkowania norweskich si specjalnych organizacyjnie i dowdczo bezporednio szefowi obrony oraz dowdztwu operacyjnemu. Co wicej, kierownictwo norweskiej obrony szo znacznie dalej w swoich propozycjach. Sugerowao bowiem integracj istniejcych formacji wojsk specjalnych w jedn spjn organizacyjnie i operacyjnie jednostk norweskich wojsk specjalnych Norwegian Special Operations Forces. W efekcie owego zaniechania w ramach norweskich struktur systemu obronnego nie istnieje wyspecjalizowany organ wspierajcy strategiczne decyzje polityczne ministra obrony w sferze operacji specjalnych, natomiast na poziomie szefa obrony (Chief of Defence), w obrbie wydziau operacji, funkcjonuje sekcja operacji specjalnych (Special Opera-

Et forsvar til vern om Norges sikkerhet, interesser og verdier, St. prp. nr. 48 (2007 - 2008), Forsvarsdepartementet, Oslo 2007, s. 74. 11 Ibidem, s. 63.
10

- 229 -

tions Section), penica jedynie funkcje doradcze i cznikowe, poniewa jej dowdca nie ma adnych kompetencji wadczych wobec poszczeglnych formacji norweskich wojsk specjalnych. Zazwyczaj sekcja skada si z czterech oficerw: szefa sekcji, przedstawiciela wojsk ldowych, przedstawiciela marynarki wojennej oraz przedstawiciela si powietrznych. W przypadku decyzji o samodzielnym bd wsplnym z innymi jednostkami uyciu wybranych formacji wojsk specjalnych wszystkie zadania zwizane z osigniciem zdolnoci operacyjnych formacji oraz ich rozwiniciem spoczywaj na Forsvarets Operative Hovedkvarter (Norwegian Joint Headquarters NJHQ), czyli norweskim dowdztwie operacyjnym si zbrojnych. Bezporedni odpowiedzialno za operacyjne dowodzenie wojskami specjalnymi ponosi ulokowana w ramach struktur NJHQ komrka operacji specjalnych (J-3 SOF). Jednym z jej podstawowych zada w procesie planowania operacji specjalnych jest przygotowanie planu operacyjnego danej misji (OPLAN). Do momentu zaangaowania operacyjnego jednostka specjalna marynarki wojennej Marinejegerkommandoen MJK podlega dowdztwu marynarki wojennej, a jednostka specjalna wojsk ldowych Haerens Jegerkommando HJK podporzdkowana jest dowdztwu wojsk ldowych12. Doktrynalne umiejscowienie norweskich wojsk specjalnych Analizujc funkcje norweskich si specjalnych, jako punkt wyjcia naley przyj koncepcj strategiczn norweskich si zbrojnych (Capable Forces: Strategic Concept for the Norwegian Armed Forces), ktra wymienia kluczowe funkcje o charakterze strategicznym wypeniane przez poszczeglne rodzaje si zbrojnych oraz rodzaje wojsk. S to: Zapobieganie wojnie i ochrona przed wszelkimi rodzajami zagroe dla suwerennoci i integralnoci terytorialnej Krlestwa Norwegii oraz norweskich sojusznikw; Przyczynianie si do pokoju, stabilnoci i rozwoju w obrbie midzynarodowego systemu politycznego, prawnego i bezpieczestwa; Ochrona norweskich interesw, wartoci politycznych oraz swobody dziaania w stosunkach midzynarodowych; W sytuacji wybuchu konfliktu zbrojnego prowadzenie dziaa obronnych na terenie Norwegii lub pastw sojuszniczych;

Zob. T. Gratrud, Norwegian Special Forces: Their Role in Future Counterinsurgency Operations, U.S. Army War College, Strategic Studies Institute, Carlisle PA, 2009, s. 8-9.
12

- 230 -

Uniemoliwianie przeprowadzenia wrogich aktw przemocy naruszajcych bezpieczestwo norweskiego spoeczestwa, ze strony aktorw pastwowych, i niepastwowych13. Przytoczona wyej krtka charakterystyka funkcji norweskich si zbrojnych pokazuje, e obok tradycyjnych obszarw odpowiedzialnoci, takich jak: odstraszanie potencjalnego agresora oraz obrona w przypadku wrogiego aktu zbrojnego, zadaniem norweskiej obronnoci jest take oddziaywanie na midzynarodowy system bezpieczestwa i przyczynianie si do zgodnego z norweskimi interesami funkcjonowania tego systemu. W efekcie, cho koncepcja strategiczna norweskich si zbrojnych nie wspomina o roli wojsk specjalnych w systemie obronnym pastwa, nie ulega wtpliwoci, e w przypadku niemal kadej z wymienionych kluczowych funkcji ich skuteczna realizacja wymaga stosowania specjalnego potencjau i podejmowania specjalnych operacji. Formaln podstaw funkcjonowania wspczenie norweskich si zbrojnych jest doktryna poczonych operacji (Forsvarets Fellesoperative Doktrine), obowizujca od 2007 r. Siom specjalnym powica ona sze stron. Autorzy dokumentu koncentruj si przy tym na szczegowym omwieniu gwnych funkcji norweskich wojsk specjalnych14. W wietle zaoe doktrynalnych norweskie wojska specjalne przeznaczone s do wykonywania nastpujcych rodzajw misji: Rozpoznania specjalnego (Special Reconnaissance SR i Surveillance), ktre polega na zdobywaniu informacji o warunkach panujcych na planowanym teatrze wojennym, uzyskiwaniu wiedzy o siach przeciwnika, dokonywaniu oceny i weryfikacji skutkw podejmowanych operacji wojskowych; jednak, co warto podkreli, chodzi tutaj o wiedz i informacje o szczeglnym znaczeniu z punktu widzenia planowania dziaa czy prowadzenia operacji. Specjalne rozpoznanie i obserwacja suy mog ponadto ocenie zamiarw nieprzyjaciela, identyfikacji miejsc koncentracji jego si, gromadzeniu wiedzy na temat funkcjonowania nieprzyjacielskiego systemu dowodzenia i kontroli wojsk; Operacji ofensywnych (Offensive Operations OO), ktre przybiera mog form rajdw, zasadzek, naprowadzania precyzyjnej amunicji i pociskw, niszczenia istotnych dla nieprzyjaciela celw i obiektw. Cech charakterystyczn ofensywnych operacji bezporednich jest natychmiastowe wycofanie si zaangaowanych si i rodkw po osigniciu zakadanych celw; Wsparcia wojskowego (Military Assistance MA), ktre obejmowa moe szkolenie si zbrojnych sojusznikw, udzielanie sojusznikowi operacyjnego wsparcia

Capable Force. Strategic Concept for the Norwegian Armed Forces, Norwegian Ministry of Defence, Oslo 2009, s. 8-9. 14 Forsvarets Fellesoperative Doktrine 2007, Forsvarsstaben, Oslo 2007, s. 122-127.
13

- 231 -

zwizanego z ochron jego krytycznej infrastruktury, wspieranie sojusznikw w dziaaniach antyrebelianckich; Specjalnych operacji powietrzych (Special Air Operations), ktre polegaj na wykorzystywaniu rodkw powietrznych do realizacji celw wymagajcych wyjtkowego potencjau lub kompetencji zaangaowanych si; Zwalczania terroryzmu (Counter-Terror CT), ktre zwizane s z ofensywnym wykorzystaniem si i rodkw w celu ograniczenia moliwoci wystpienia ataku terrorystycznego. Do tego rodzaju misji zaliczy moemy take dziaania zwizane z poszukiwaniem, zwalczaniem czonkw grup terrorystycznych oraz ich przywdcw, ograniczaniem moliwoci ich dziaania, wreszcie misje zwizane z odbijaniem zakadnikw15. Norweskie uregulowania doktrynalne s w tym wypadku zbiene z rozwizaniami przyjtymi na poziomie sojuszniczym, wyraonymi w oficjalnych dokumentach NATO. Naley jednak pamita, e o ile realizacja przedstawionych wyej funkcji przez siy specjalne suy moe osiganiu przez pastwo norweskie zarwno strategicznych celw politycznych, jak i stricte militarnych celw operacyjnych czy taktycznych, o tyle w kontekcie wspdziaania sojuszniczego w ramach NATO i prowadzonych przez niego operacji stabilizacyjnych poza obszarem traktatowym norweskie jednostki specjalne suy mog wycznie realizacji celw o charakterze wojskowym. Kiedy rozwaamy zadania si specjalnych w okresie pokoju, warto zwrci uwag na fakt, e ochrona nienaruszalnoci granic, integralnoci terytorialnej pastwa oraz egzekwowanie suwerennej jurysdykcji pastwa nad swoim terytorium wykonywana jest wwczas przez siy specjalne w inny ni wojenny sposb, co nie oznacza, e zadania takie nie s istotne z punktu widzenia sprawnego funkcjonowania systemu bezpieczestwa pastwa. Rozlega wyczna morska norweska strefa ekonomiczna (The Norwegian Economic Zone) wymaga cigego dozoru i odstraszania potencjalnych intruzw w postaci obcych jednostek rybackich. Jako czonek ukadu z Schengen Norwegia zobowizana jest do szczeglnej kontroli granicy z Federacj Rosyjsk. Atak terrorystyczny dokonany przez Andersa Breivika pokaza, e zagroenie dla bezpieczestwa obywateli Norwegii pochodzi moe rwnie z wewntrz spoeczestwa. We wszystkich tych przypadkach suby tradycyjnie odpowiedzialne za dany sektor bezpieczestwa wewntrznego zmuszone mog by do szukania wsparcia w jednostkach specjalnych si zbrojnych. Nie mona take zapomina o szerokim spektrum moliwych misji zagranicznych podejmowanych w czasie pokoju przez jednostki specjalne si zbrojnych. Zaliczy do nich moemy: udzielanie militarnego wsparcia wysikom dyplomatycznym w relacjach Norwegii z partnerami midzynarodowymi, ochron obiektw (przedsibiorstw bdcych wasnoci norwesk) i obywateli Krlestwa Norwegii w miejscach

15

Ibidem, s. 124-125.
- 232 -

niestabilnych czy ogarnitych konfliktami wewntrznymi, zwalczanie aktw przemocy wymierzonych w norwesk eglug handlow, ewakuacj obywateli Norwegii w sytuacji klsk ywioowych czy niespodziewanej eskalacji przemocy w odlegym zaktku globu. Gwnym obszarem aktywnoci norweskich wojsk specjalnych poza terytorium pastw NATO w ostatnich dwch dekadach pozostaje uczestnictwo w operacjach zarzdzania kryzysowego. Konflikty zbrojne, w toku ktrych dochodzio do zaangaowania norweskich wojsk specjalnych marynarki wojennej lub wojsk ldowych, charakteryzuj si relatywnie nisk intensywnoci, a kluczowym celem militarnym nie jest najczciej tradycyjnie rozumiane zniszczenie si zbrojnych nieprzyjaciela, ale stworzenie dogodnych warunkw do rozwoju procesu pokojowego poprzez, z jednej strony, uniemoliwienie wrogim siom podejmowania akcji zbrojnych, a z drugiej oddziaywanie na ludno cywiln w taki sposb, aby udzielia ona legitymizacji prowadzonym przez spoeczno midzynarodow przedsiwziciom stabilizacyjnym. W ramach tak szeroko zakrelonego spektrum zada niezbdne staje si podejmowanie zarwno dziaa o charakterze bezporednim, jak i o poredniej naturze. W pierwszym przypadku moemy mwi choby o zwalczaniu si rebelianckich nieuznajcych mandatu si stabilizacyjnych bd lokalnych wadz, w drugim o szkoleniowym wsparciu dla miejscowych struktur bezpieczestwa. Wszystkie pi przytoczonych wczeniej funkcji norweskich si specjalnych wpisuje si zatem bardzo harmonijnie w katalog sposobw wykorzystywania si zbrojnych w toku rnorodnych operacji wojskowych innych ni wojenne. Podsumowanie Oceniajc potencja norweskich wojsk specjalnych stwierdzi naley, e odznacza si on kilkoma istotnymi ograniczeniami, ktre uniemoliwiaj pene jego wykorzystanie w kadym rodowisku bezpieczestwa. Wrd tych ogranicze wymieni naley: brak rozbudowanej narodowej doktryny uycia si specjalnych; niedokonanie penej integracji poszczeglnych formacji wojsk specjalnych w jedn samodzieln struktur operacyjno-dowdcz, ktra dodatkowo ulokowana byaby moliwie wysoko w hierarchii struktur organizacyjnych si zbrojnych Krlestwa Norwegii; niestworzenie odpowiednich komrek wsparcia wywiadowczego i kontrwywiadowczego zabezpieczajcych samodzielne operacje si specjalnych poza granicami Norwegii; zbyt powolne doposaenie jednostek specjalnych w systemy bojowe niezbdne w warunkach dziaa ekspedycyjnych, w trakcie konfrontacji z nieregularnym przeciwnikiem. Powoduje to, e norweskie siy specjalne w znaczcym stopniu uzalenione s od zdolnoci i potencjau wojsk sojuszniczych, w wyniku czego to dowdztwo wojskowe i przywdcy polityczni pastw kierujcych dan poczon operacj stabilizacyjn w najwikszym stopniu determinuj formy i zakres aktywnoci norweskich onierzy. W efekcie norweskie wojska specjalne podczas dziaa na zamorskim teatrze wojennym wszelkie dziaania sabotaowe, dywersyjne czy roz- 233 -

poznania specjalnego prowadz zazwyczaj na rzecz si sojuszniczych. Powanym wyzwaniem dla norweskiego systemu obronnego jest ponadto zapewnienie odpowiedniego wsparcia logistycznego dla jednostek specjalnych operujcych tysice kilometrw poza norweskimi granicami. Pomimo tego, e struktury organizacyjne jednostek specjalnych s mniejsze, ni ma to miejsce w przypadku wojsk konwencjonalnych, ich zapotrzebowanie w zakresie sprztu, materiaw wojennych, informacji wykracza niejednokrotnie poza potrzeby kilkakrotnie wikszych oddziaw.

- 234 -

Tomasz Komider (Akademia Obrony Narodowej)

NATO w procesie militarnej integracji Europy. Od deskrypcji do antycypacji


Zintegrowanie Europy, jak zauway Anton Rauscher, bdzie dzieem udanym dopiero wtedy, kiedy ludzie i narody zamieszkujce ten kontynent uwiadomi sobie, e posiadaj wsplne duchowo-moralne oraz kulturowo-prawne i religijne korzenie, ktre sigajc gbiej ni polityczne zamiary i strategie organw wadzy zwi nas pomimo wielu rnorodnoci i tendencji odrodkowych1. Nie naley przy tym zapomina, e Europa to zdecydowanie wicej ni tylko pojcie geograficzne, to pewna idea, ktrej genezy mona doszukiwa si gboko w historii. Konieczne i inspirujce zarazem jest szerokie, historyczne spojrzenie na linie rozwoju Europy, namys nad wielkimi osigniciami europejskiego postpu i refleksja nad ciemnymi okresami sporw i morderczych wojen, o ktrych przypomina historia2. Przy takim ujciu metodologicznym dostrzec mona wiele projektw i inicjatyw majcych na celu przezwycienie istniejcych sporw i wrogoci, prowadzcych do zjednoczenia Starego Kontynentu. Szczeglnie owocny dla procesu europejskiej integracji okaza si wiek XX. Dotyczy to take integracji militarnej, ktra po okresie zimnej wojny nabraa nowego wymiaru. Wznoszony gmach nowej Europy charakteryzuje si istnieniem powiza na rnych poziomach. Jest to proces zoony i wielosektorowy, obejmujcy kwestie polityczne, ekonomiczne, handlowe czy kulturowe. Funkcjonuj tu ponadnarodowe procedury regulujce przepyw informacji, towarw, rodkw finansowych itd. Nie sposb jednak mwi o penej integracji europejskiej bez uwzgldnienia wsppracy na paszczynie wojskowej. Jest to szczeglnie wane w sytuacji globalizujcego si wiata, narastania rnych zagroe, komercjalizacji przemocy czy postpujcej asymetrii3. Ostatnie stulecie to rwnie szybki rozwj organizacji midzynarodowych, internacjonalizacja stosunkw wspczesnego wiata oraz delegalizacja wojny. Przyjty w 1928 r. Traktat oglny o wyrzeczeniu si wojny, zwany te paktem paryskim lub Brianda - Kelloga, stanowi duy krok w kierunku pokojowego rozwizywania konfliktw midzynarodowych i wyrzeczenia si wojny przez spoeczno midzynarodow jako instrumentu prowadzenia polityki4. Dziaania na rzecz zjednoczenia kontynentu po zakoczeniu wyniszczajcej narody europejskie II wojny wiatowej charakteryzowaa determinacja daleko
A. Rauscher, Europa w drodze [w:] A. Dylus [red.], Europa drogi integracji, Warszawa 1999, s. 33. Ibidem, s. 34. 3 T. Komider, J. lipiec, J. Zuziak, Europejska integracja militarna. Sojusze wojskowe XX wieku, Warszawa 2011, s. 7. 4 H. Korczyk, Traktat oglny o wyrzeczeniu si wojny (Pakt Brianda - Kelloga). Geneza, zawarcie, recepcja, dziaanie, Warszawa 1993, s. 144.
1 2

- 235 -

wykraczajca poza istniejce wczeniej wizje i idee. Szczeglne zasugi w budowaniu nowych powiza w Europie maj: Robert Schuman, Alcide de Gasperi, Konrad Adenauer oraz Jean Monnet. Ich dalekowzroczno spowodowaa, e idea Europy zyskaa szans zakorzenienia si. Proces ten, co stanowi pewnego rodzaju paradoks, wzmocnia zimna wojna5, czy te, jak proponuj niektrzy komentatorzy powojennej wiatowej sceny politycznej zimny pokj i niebezpieczestwo groce ze strony totalitaryzmu komunistycznego, reprezentowane przez Zwizek Sowiecki, oraz prowadzona zimnowojenna konfrontacja. Jak wiele zdarze, ktre miay miejsce w historii, take i to nie ma jednoznacznych ocen. Nie wszyscy badacze, nawet w szczytowym okresie trwania zimnej wojny, upatrywali w Moskwie gwnego czy te jedynego sprawcy. W przekonaniu Thomasa Patersona wszelkie prby uszeregowania rozmaitych czynnikw w kolejnoci odzwierciedlajcej ich znaczenie dla jej genezy stay si prnym wiczeniem intelektualnym ze wzgldu na fakt, e owe przyczyny s wspzalene i wzajemnie powizane6. Narastajcy stan wrogoci pomidzy dwoma wielkimi blokami pastw wychodzi daleko poza sam polityk, obejmujc obszary spoeczne, kulturowe czy te gospodarcze, powodujc przede wszystkim wzrost napicia militarnego, co skutkowao przyspieszeniem wycigu zbroje. Naley doda, e proces konsolidacji mia miejsce take na wschd od aby, w sowieckiej strefie wpyww, gdzie z inicjatywy Zwizku Sowieckiego w 1949 r. powoano Rad Wzajemnej Pomocy Gospodarczej7, a sze lat pniej, w 1955 r., Ukad Warszawski. Organizacje te stanowiy najwysz form instytucjonalizacji bloku wschodniego w dziedzinie gospodarczej i polityczno-wojskowej, w ktrych dominoway mocarstwowe interesy Moskwy8. Po zakoczeniu II wojny wiatowej Europa znajdowaa si w katastrofalnej sytuacji gospodarczej w zwizku z ogromnym zadueniem wojennym, potrzeb odbudowy zniszcze i szybkiego przestawienia niemal wszystkich gazi przemysu z produkcji wojennej na pokojow. Odbudowa kontynentu, zahamowanie rozprzestrzeniajcej si ideologii komunistycznej, a take zapobieenie przyszym konfliktom wymagao wsppracy pastw zachodnioeuropejskich ze Stanami Zjednoczonymi. Inicjatywy architektw nowej Europy do szybko otrzymay wsparcie ze strony Stanw Zjednoczonych; szczeglnie zasugi na tym polu mia amerykaski sekretarz stanu John Foster Dulles. W powojennej Europie Zachodniej istniaa wyrana obawa przed komunizmem i Zwizkiem Sowieckim, a jednoczenie wiele rodowisk politycznych nie do koca

5 Pojcie zimna wojna w 1947 r. wprowadzi polityk amerykaski Bernard Baruch, a spopularyzowa je amerykaski publicysta Walter Lippman. 6 T. Patherson, On Every Front. The making of the Cold War, New York 1979, s. 173. 7 Organizacja pocztkowo miaa otrzyma nazw Rada Gospodarczo-Koordynacyjna. 8 H. Raski, Spojrzenie na RWPG. Wspomnienia, dokumenty i refleksje, Warszawa 1990, s. 12; A. Skrzypek, Plany Stalina skupienia pastw Europy rodkowej i Wschodniej w jednolity organizm gospodarczy [w:] M. Puaski [red.], Z dziejw przemian w Europie rodkowo-Poudniowo-Wschodniej po drugiej wojnie wiatowej, Warszawa 1993, s. 51-62.

- 236 -

akceptowao wzrost wpyww amerykaskich, czy wrcz uzalenianie si Europy Zachodniej od Waszyngtonu. Wyjciem z tej sytuacji bya potrzeba zjednoczenia narodw europejskich. Rozwizanie to stanowio gwarancj sukcesu nie tylko w kwestii ograniczenia wpyww amerykaskich, ale take odrzucenia groby ekspansji ze strony Moskwy. Na stanowisko pastw Europy Zachodniej, przede wszystkim Francji, odnonie do koniecznoci prowadzenia dziaa na rzecz integracji wpyna te kwestia odrodzenia pastwa niemieckiego, a nastpnie jego remilitaryzacja w zwizku z potrzeb wczenia go do zachodniego systemu obronnego9. Projekt integracji europejskiej nie mg by zrealizowany bez udziau Niemiec. Na kwesti t ju w 1946 r. zwrci uwag Konrad Adenauer. W jego przekonaniu Europa miaa szans osign sukces w tym zakresie, jeeli odtworzona zostanie wsplnota narodw europejskich, a kady nard wniesie swj niepowtarzalny, unikalny wkad do gospodarki i kultury europejskiej, do myli zachodniej, do wsplnego tworzenia i ksztatowania. Przyszy kanclerz mia przy tym nadziej, e duch niemiecki kiedy zabrzmi w chrze narodw10. W podobnym tonie wypowiedzia si Winston Churchill w czasie wykadu wygoszonego 19 wrzenia 1946 r. na uniwersytecie w Zurychu11. Zagroenie sowieckie narzucao konieczno zacienienia relacji czcych Zachodni Europ ze Stanami Zjednoczonymi. Niebezpieczestwo ze strony Kremla dostrzegalne byo take na gruncie amerykaskim. Stany Zjednoczone, co prawda, nie zamierzay doprowadza do bezporedniej konfrontacji ze Zwizkiem Sowieckim i zmusi go do wycofania si z Europy rodkowo-Wschodniej, byy jednak zdecydowane powstrzyma dalsz ekspansj Moskwy. W przekonaniu Henryego Kissingera nie naleao lekceway siy militarnej Zwizku Sowieckiego, jednak Stalin nie mg jednoczenie odbudowywa ZSRR i ryzykowa konfrontacji ze Stanami Zjednoczonymi. Tak szeroko rozgaszana sowiecka inwazja na Europ Zachodni bya fantazj. O wiele bardziej prawdopodobne byo, e Stalin cofnby si przed powan konfrontacj ze Stanami Zjednoczonymi cho niewtpliwie prowadziliby j do jakiego punktu, by wyprbowa, jak dalece Zachd jest zdecydowany12. Potwierdzeniem tego mog by wydarzenia okrelane mianem kryzysu berliskiego. W dniu 23 lutego 1948 r. w Londynie reprezentanci Wielkiej Brytanii, Francji i Stanw Zjednoczonych spotkali si z delegacj Belgii, Holandii i Luksemburga. Pokosiem konferencji, trwajcej z przerwami do czerwca, bya decyzja o koniecznoci stworzenia odrbnego pastwa zachodnioniemieckiego o ustroju federacyjnym i wczeniu go do Unii Zachodniej, czyli sojuszu wojskowego powstaego na mocy Traktatu o wsppracy w dziedzinie gospodarczej, spoecznej i kulturalnej oraz
S. Parzymies, Stosunki midzynarodowe w Europie 1945 - 2004, Warszawa 2004, s. 84. Przemwienie Konrada Adenauera wygoszone 24 marca 1946 r. w Kolonii, cyt. za A. Popping [red.], Konrad Adenauer Seid wach fur die kommenden Jahre, Bergisch Gladbach 1997, s. 281. 11 P. Wandycz, L. Frendl, Zjednoczona Europa. Teoria i praktyka, Londyn 1965, s. 86-87. 12 H. Kissinger, Dyplomacja, tum. S. Gbiski, G. Woniak, I. Zych, Warszawa 1996, s. 483.
9 10

- 237 -

zbiorowej samoobrony z 17 marca 1948 r., zwanego traktatem brukselskim13. Podpisany przez Wielk Brytani, Francj i kraje Beneluksu, poprzedzony zosta francusko-brytyjskim traktatem, zawartym 4 marca 1947 r. w Dunkierce, ktra stanowia symbol wspdziaania obydwu pastw przeciwko Niemcom w czasie kampanii francuskiej 1940 r. Wstpne dziaania, majce na celu podpisanie wsppracy wojskowej, z inicjatywy Wielkiej Brytanii, rozpoczte zostay ju w 1946 r. Formalnie rzecz ujmujc, podstaw kooperacji stanowio przeciwdziaanie potencjalnej agresji ze strony Niemiec. Porozumienie to, wedug zapewnie ukadajcych si pastw, nie miao charakteru antysowieckiego. W rzeczywistoci stanowio wany etap na drodze konstruowania bloku wojskowego skierowanego wanie przeciw Zwizkowi Sowieckiemu14. Przyjcie traktatu brukselskiego wiadczyo o duej determinacji jego sygnatariuszy odnonie do zbudowania wsplnego systemu obronnego oraz umocnienia wzajemnych wizi, ktre pozwoliyby przeciwstawi si ideologicznym, politycznym, a nade wszystko wojskowym zagroeniom pyncym ze strony Zwizku Sowieckiego i bloku pastw socjalistycznych15. Na czele struktur wojskowych Unii Zachodniej (Western Union Defence Organization) stan znany dowdca brytyjski z czasw II wojny wiatowej marszaek Bernard Law Montgomery. W grudniu 1950 r. Unia Zachodnia poczya swoj struktur wojskow z NATO. W tym samym czasie przymierze o charakterze antyniemieckim w oparciu o pastwa skandynawskie prbowaa zbudowa Szwecja. Wobec braku wsparcia ze strony Stanw Zjednoczonych i wycofania si Finlandii, obawiajcej si negatywnych reakcji Zwizku Sowieckiego, zamys ten nie doczeka si realizacji16. Ciekaw inicjatyw, nawizujc do planu Ren Plevena, podjy Francja, Belgia, Holandia, Luksemburg, RFN i Wochy, podpisujc 27 maja 1952 r. w Paryu ukad o utworzeniu Europejskiej Wsplnoty Obronnej oraz podjciu wsppracy z Wielk Brytani i Stanami Zjednoczonymi. Nieratyfikowanie tych porozumie przez Francj 30 sierpnia 1954 r. uniemoliwio zrealizowanie owej idei. Podobny los podzieli projekt dotyczcy powoania Europejskiej Wsplnoty Politycznej, majcej koordynowa polityk zagraniczn i finansow pastw czonkowskich oraz stworzy wsplny rynek17. Europa Zachodnia, gwnie za Wielka Brytania i Francja stay na stanowisku koniecznoci zbudowania militarnego odpowiednika planu Marshalla. Blokada Berlina Zachodniego wzmoga zainteresowanie Stanw Zjednoczonych traktatem brukselskim, czego wyrazem by udzia amerykaskiego generaa Lymana Lemnit-

Traktat brukselski zosta znowelizowany w 1984 r., pozostajc podstawowym dokumentem Unii Zachodnioeuropejskiej. 14 T. Komider, Utrwalenie dwubiegunowego podziau wiata. Powstanie blokw polityczno-wojskowych [w:] J. Pitek, W. Wrblewski [red.], Midzynarodowe uwarunkowania zimnej wojny, Szczecin 2006, s. 133. 15 V. Mastny, Stalin i zimna wojna. Sowieckie poczucie zagroenia, Warszawa 2006, s. 67. 16 W. Malendowski, Zimna wojna. Sprzecznoci, konflikty i punkty kulminacyjne w radziecko-amerykaskiej rywalizacji, Pozna 1994, s. 36. 17 P. Wandycz, L. Frendl, op. cit., s. 178; S. Parzymies, op. cit., s. 101.
13

- 238 -

zera w posiedzeniu Komitetu Wojskowego Unii Zachodniej w lipcu 1948 r. Wkrtce, w padzierniku tego roku, doszo do zawarcia porozumienia midzy Stanami Zjednoczonymi i Kanad a Uni Zachodni. Wsppraca miaa charakter dorany, Europejczycy za, podobnie jak Amerykanie, dostrzegali potrzeb dugofalowego amerykaskiego zaangaowania w problemy Starego Kontynentu. Europa Zachodnia miaa ograniczone moliwoci, aby samodzielnie stworzy skuteczny i efektywny system bezpieczestwa18. Integracj militarn obszaru euroatlantyckiego przyspieszy wspomniany ju kryzys berliski, a nastpnie prowadzony w latach 1950 - 1953 konflikt koreaski. Zabezpieczenie Zachodu przed ideologiczn i polityczn ekspansj Zwizku Sowieckiego, zbudowanie systemu kontroli nad odradzajcym si potencjaem Niemiec, a take pewne poczucie wzajemnej zalenoci pastw Europy Zachodniej dziaao inspirujco na rzecz przyspieszenia tego procesu19. Francuzi nalegali, aby Stany Zjednoczone, nie czekajc na ostateczne sformuowanie tekstu traktatu, wysay swoje wojska do Europy Zachodniej. Nie oznacza to, e nie byo rozbienoci co do zasad wsppracy. Zasadniczym problemem byy zobowizania Stanw Zjednoczonych wobec partnerw europejskich na wypadek zbrojnej konfrontacji. Europejczycy stanowczo opowiadali si za przyjciem formuy charakteryzujcej si maksymalnie automatycznym zakresem dziaania sojuszu w sytuacji zagroenia. Podstawowe znaczenie miaa kwestia organizacji wysiku pastw czonkowskich, sucego osigniciu okrelonych celw wsppracy oraz zdefiniowania narodowych polityk w dziedzinie bezpieczestwa20. 18 marca 1949 r. do publicznej wiadomoci podano tekst traktatu waszyngtoskiego, a 4 kwietnia nastpio jego podpisanie21. Sygnatariuszami i czonkamizaoycielami NATO, podstawowego porozumienia Zachodu o charakterze polityczno-militarnym funkcjonujcego w okresie zimnej wojny, byo dwanacie pastw: Belgia, Dania, Francja, Holandia, Islandia, Kanada, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania oraz Wochy. Pocztkowo NATO byo organizacj regionaln, globaln stao si pniej22. Filozofi dziaania Sojuszu obrazowo przedstawi jego pierwszy sekretarz generalny Hastings Lionel Ismay: Rosjan trzyma z dala, Amerykanw jak najbliej, a Niemcw pod kontrol23. Stwierdzenie to odzwierciedla trzy podstawowe funkcje NATO.

Z. Ismay, NATO, The First five years 1949 - 1954, Pary 1954, s. 8-9; S. Parzymies, op. cit., s. 93. B. Mikulska-Gralska, Kryzys berliski 1948 - 1949, Warszawa 1980, s. 113; J. Serczyk, Podzielone Niemcy. Przegld dziejw niemieckich od kapitulacji Trzeciej Rzeszy do zjednoczenia obu pastw niemieckich, Toru 1993, s. 123; J. Kukuka, Historia wspczesnych stosunkw midzynarodowych 1945 - 2000. Z kalendarium 2001 - 2006, Warszawa 2007, s. 114-116. 20 A. Marcinkowski, Organizacja Traktatu Pnocnoatlantyckiego 1949 - 1989, Warszawa 1992, s. 18-19; por. L. Freedman, The Atlantic Crisis, International Affairs 1982, No. 3, s. 395-411. 21 Proces ratyfikacji traktatu waszyngtoskiego trwa ponad 4 miesice i zosta zakoczony 24 sierpnia 1949 r. 22 J. Gaddis, Zimna wojna. Historia podzielonego wiata, tum. B. Pietrzyk, Krakw 2007, s. 78-87. 23 Hastings Lionel Ismay by sekretarzem generalnym NATO od 1 kwietnia 1952 r. do 16 maja 1957 r.
18 19

- 239 -

Zasadnicz kwesti pozostawaa obrona i odstraszanie moliwej agresji zbrojnej Zwizku Sowieckiego i pastw bloku socjalistycznego. Nie mniej wane byo utrzymanie zaangaowania militarnego Stanw Zjednoczonych na Starym Kontynencie, stanowice gwarancj gotowoci wystpienia w obronie europejskich sojusznikw. Istotnym problemem byo te niedopuszczenie do odrodzenia si potgi militarnej Niemiec24. Rnorodne potencjay pastw czonkowskich, gdzie na jednym biegunie znajdoway si Stany Zjednoczone, a na drugim Islandia czy Luksemburg, ksztatoway szczegln symetri stosunkw i wpyww wewntrz Sojuszu, wynikajc nie tylko z posiadanej siy, ale i stopnia zdolnoci danego pastwa do podjcia odpowiednich zobowiza odnonie do bezpieczestwa caej wsplnoty. Heterogeniczno interesw powodowaa pojawiajce si w strategii NATO sprzecznoci i rnorodno deklarowanych niejednokrotnie celw25. Naley jednak podkreli, e Sojusz Pnocnoatlantycki sta si bezprecedensowym rozwizaniem, w ramach ktrego pastwa czonkowskie mog okazywa sobie wzajemnie solidarno bez powicania wasnej suwerennoci26, cho w odrnieniu od traktatu brukselskiego (art. 4) NATO nie nadano imperatywnego charakteru w przypadku obowizku udzielania pomocy zagroonym pastwom czonkowskim (art. 5). Nie ulega wtpliwoci, e celem NATO byo wzmocnienie i przetrwanie wsplnoty zachodniej jako zwartej struktury, realizujcej swoje interesy i chronicej swe wartoci oraz dajcej oson rozwojowi politycznemu i gospodarczemu tworzcych j krajw27. Sojusz dawa przy tym zdecydowanie doskonalsze rozwizania w zakresie bezpieczestwa ni odrbne indywidualne modele organizacji tej sfery aktywnoci pastw, bo utwierdza stae zasady wsppracy, czy potencjay obronne pastw czonkowskich, a take oddala grob zbrojnej konfrontacji midzy nimi. Tak budowany system bezpieczestwa zbiorowego by bardziej wolny od waha cykli budetowych itp. Nie sposb nie zgodzi si z Klausem Ziemerem, e NATO stao si instytucjonalnym krgosupem gotowoci obronnej Zachodu, otwartym dla innych pastw28. Precyzowa to punkt dziesity traktatu waszyngtoskiego, zgodnie z ktrym pastwa czonkowskie za jednomyln zgod mogy zaprosi do paktu kade inne pastwo europejskie popierajce zasady przyjte w traktacie i mogce przyczyni si do bezpieczestwa obszaru pnocnoatlantyckiego. W okresie zimnego pokoju zdarzyo si to trzykrotnie, a mianowicie w latach 1952, 1955 oraz 1982. Za pierwszym razem dotyczyo

V. Mastny, op. cit., s. 76; R. Kupiecki, Sia i solidarno. Strategia NATO 1949 - 1989, Warszawa 2009, s. 18-20. 25 R. E. Osgood, NATO. Problems of Security and Collaboration, The American Political Science Review 1960, No. 1, s. 106-125. 26 The North Atlantic Treaty Organization 1949 - 1989. Facts and Figures, NATO Information Service, Brussels 1989, s. 18. 27 R. Kupiecki, op. cit., s. 15. 28 K. Ziemer, Jedno Europy mity i realia polityczne [w:] Europa drogi, s. 26.
24

- 240 -

to przyjcia Grecji (od 14 sierpnia 1974 r. do 20 padziernika 1980 r. pastwo to znajdowao si poza strukturami wojskowymi NATO) i Turcji, nastpnie RFN, za trzecim razem za Hiszpanii. Niezwykle interesujcy pozostaje przy tym fakt, e w obszarze polityki przywdztwo Stanw Zjednoczonych przez partnerw europejskich nie byo postrzegane jako paradygmat. Analizujc dzieje sojuszu, zauway mona sytuacje, kiedy Europejczycy nie utosamiali si z posuniciami Waszyngtonu. Rozbienoci te dotyczyy m.in.: kryzysu sueskiego 1956 r., problematyki bazowania wojsk amerykaskich na Starym Kontynencie, gwiezdnych wojen, wojny wietnamskiej, konfliktw grecko-tureckich, sowieckiej inwazji w Afganistanie, amerykaskich interwencji w Panamie i na Grenadzie, bombardowania Libii w 1986 r. przez lotnictwo amerykaskie, czy prowadzonych u schyku XX stulecia dziaa militarnych w Zatoce Perskiej29. Procedura negocjacji stosowana w NATO, przybierajca czasem posta przewlekych sporw, postrzegana niejednokrotnie jako sabo i rdo wewntrznych kryzysw euroatlantyckiego aliansu, stanowi w rzeczywistoci przejaw cywilizacji dialogu, charakteryzujcy zachodnie demokracje. Taka filozofia dziaania zawiera nie tylko algorytm poszukiwania optymalnych rozwiza, ale i sposb przekonania opinii publicznej odnonie do problemw bezpieczestwa zbiorowego i indywidualnego poszczeglnych pastw czonkowskich. Intensywno publicznego dyskursu nad kwestiami bezpieczestwa stanowi jeden z podstawowych czynnikw odrniajcych go od Ukadu Warszawskiego, ktrego prace utrzymywane byy w tajemnicy30. Powstanie NATO przynioso due korzyci Stanom Zjednoczonym, rozszerzajc zakres i skal ich oddziaywania w obszarze polityki i strategii. Kraj ten, wic si po raz pierwszy z pastwami Europy w czasie pokoju, co stao si moliwe dziki rezolucji Vandenberga, uzyska hegemonistyczn pozycj wrd pastw zachodnich. Nowe obszary aktywnoci, podjte przez Waszyngton po zakoczeniu II wojny wiatowej, stanowiy jednak powane obcienie, take natury finansowej. W Stanach Zjednoczonych obawiano si nawet wzrostu deficytu budetowego. Nie zamierzano jednak rezygnowa z pomocy militarnej dla Europy31, ktra stanowia conditio sine qua non dla zbudowania europejskiego systemu bezpieczestwa. Sojusz, zdaniem byego sekretarza generalnego NATO Manfreda Wrnera, dowid politycznej solidarnoci i staoci utrwalajcej podstawy naszego bezpie-

E. D. Sherwood, Allies in Crisis. Meeting Global Challenges to Western Security, London 1990, passim; T. Komider, J. lipiec, J. Zuziak, op. cit., s. 136. 30 D. Pfaltzgraff, The Atlantic Community. A Conceptual History [w:] F. Hahn, R. L. Pfaltzgraff [red.], Atlantic Community in Crisis. A Redefinition of the Transatlantic Relationship, New York 1979, s. 3. 31 Nie wszystkim pastwom Europy Zachodniej odpowiada zarysowujcy si ksztat relacji amerykaskoeuropejskich. W kierunku pomniejszenia roli Stanw Zjednoczonych w czasie konstruowania sojuszu opowiadaa si Wielka Brytania. Dziaania Londynu nie przyniosy oczekiwanych rezultatw m.in. z powodu dystansowania si do tych koncepcji pozostaych pastw europejskich uczestniczcych w rokowaniach.
29

- 241 -

czestwa32. Jego utworzenie zintensyfikowao dziaania Stanw Zjednoczonych w kierunku konstruowania blokw polityczno-wojskowych w innych czciach globu, a mianowicie: ANZUS (Stany Zjednoczone, Australia i Nowa Zelandia), SEATO (Australia, Filipiny, Nowa Zelandia, Pakistan, Syjam/Tajlandia, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja) czy CENTO (Turcja, Wielka Brytania, Iran, Pakistan oraz nieformalnie Stany Zjednoczone). Porozumienia te nie odegray jednak takiej roli jak NATO. Naley wspomnie, e podczas konferencji ministrw spraw zagranicznych czterech mocarstw, ktra odbya si Berlinie w dniach 25 stycznia 18 lutego 1954 r., strona sowiecka przedstawia projekt ukadu o bezpieczestwie zbiorowym na Starym Kontynencie. Kilka miesicy pniej Zwizek Sowiecki wystpi z propozycj rozszerzenia oglnoeuropejskiego paktu o Stany Zjednoczone oraz przyznania Chinom statusu obserwatora. Rzd sowiecki wyrazi jednoczenie gotowo wstpienia do NATO. W lipcu, a nastpnie w padzierniku 1954 r. Zwizek Sowiecki zaproponowa zwoanie europejskiej konferencji powiconej systemowi bezpieczestwa zbiorowego w Europie. Sugerowa te, aby problematyka ta staa si przedmiotem obrad konferencji ministrw spraw zagranicznych czterech mocarstw. Optowa rwnie za anulowaniem zobowiza polityczno-wojskowych obu pastw niemieckich. Zjednoczone Niemcy, w przekonaniu sowieckich czynnikw decyzyjnych, stanowiy najlepsz gwarancj bezpieczestwa europejskiego. Koncept ten, bdc sprzecznym z ide wykorzystania RFN w polistrategii Zachodu i z dullesowsk doktryn odpychania komunizmu nie mg zosta przyjty przez mocarstwa zachodnie33. Budowanie przez pastwa zachodnie aliansw polityczno-wojskowych oraz organizacji majcych na celu rozwj i koordynacj dziaa o charakterze ekonomicznym instytucjonalizowao de facto podzia powojennego wiata, a w szczeglnoci Europy. Odpowiedzi Moskwy na dziaania Zachodu podejmowane w zakresie integracji gospodarczej byo, jak ju wspomniano, powoanie w 1949 r. Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. RWPG w rzeczywistoci dopiero od 1954 r. zacza przejawia powaniejsz aktywno w zakresie koordynowania planowania i produkcji w sowieckiej strefie wpyww. W 1955 r. powsta Ukad Warszawski, zwizek o charakterze militarnym, majcy zdecydowanie wiksze znaczenie ni RWPG. Bya to odpowied Moskwy na przyjcie Republiki Federalnej Niemiec do Sojuszu. Dodajmy, e wczeniej RFN wraz z Wochami stay si czonkami Unii Zachodnioeuropejskiej (Western European Union), struktury powstaej na mocy tzw. ukadw paryskich z przeksztacenia Unii Zachodniej. Posunicie Moskwy

A. Buchan, Memorial Lecture by NATO Secretary General Manfred Wrner, London 23 XI 1988, cyt. za R. Kupiecki, op. cit., s. 35. 33 J. Kukuka, op. cit., s. 78 i 82.
32

- 242 -

w istocie byo do formalne, sygnatariuszy nowego porozumienia politycznowojskowego od dawna czyy cise powizania ze Zwizkiem Sowieckim34. Zakoczenie zimnej wojny, ktrej zasadnicz aren konfrontacji bya Europa, wymusio konieczno nowego spojrzenia na dziaalno Sojuszu i zrwnowaenia w jego strategii elementw politycznych i wojskowych. Dodajmy, e dominujcym wczeniej w doktrynie NATO by aspekt militarny, niewykluczajcy konfrontacji nuklearnej, przy czym bipolarny ukad stosunkw midzynarodowych okaza si w miar stabilny. Wystpujce konflikty w rzeczywistoci nie naruszay jego stabilnoci, wymuszonej istniejc rwnowag si35. Nowe uwarunkowania polityczne doprowadziy do przesunicia akcentw z przygotowa wojennych na rzecz dialogu i podejmowania prb wsppracy z byymi przeciwnikami. Aktualna pozostawaa przy tym potrzeba utrzymania trwaoci transatlantyckich zwizkw obronnych oraz okrelenia sojuszniczych obcie nie tylko na paszczynie materialnej, ale i politycznej. Naley doda, e pewne wyzwanie z punktu widzenia obrony kolektywnej stanowio nie tylko zmniejszenie groby militarnej konfrontacji ze Zwizkiem Sowieckim, ale te zjednoczenie Niemiec. Nowa sytuacja, w ktrej NATO utracio jednoznacznie postrzeganego dotd przeciwnika, narzucaa konieczno redefinicji strategii Sojuszu, a nawet zastpienia go now organizacj. 31 marca 1991 r. nastpio rozwizanie militarnych struktur Ukadu Warszawskiego, a 1 lipca 1991 r. jego struktury politycznej36 tym sposobem NATO pozostao podstawowym, wielostronnym sojuszem istniejcym w europejskiej przestrzeni polityczno-strategicznej37. Ksztatowanie si nowego porzdku midzynarodowego w Europie, ktry doprowadzi do formalnej likwidacji podziau kontynentu, stworzyo sprzyjajcy klimat do poszerzenia wsplnot europejskich, okrelenia nowej roli Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie/Organizacji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie oraz budowania porozumie dotyczcych wsppracy subregionalnej w Europie rodkowej i Wschodniej. Organizacje subregionalne, oprcz oferowania nowego wymiaru kooperacji, gwarantoway zbudowanie powiza czcych

J. Holzer, Komunizm w Europie. Dzieje ruchu i systemu wadzy, Warszawa 2000, s. 87. S. J. Nye, Konflikty midzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i historii, Warszawa 2009, s. 168-170. 36 Pocztek procesu likwidacji Ukadu Warszawskiego wie si z wydarzeniami, ktre miay miejsce 1 padziernika 1990 r., kiedy to jego ministrowie spraw zagranicznych zgodzili si na rozwizanie struktur wojskowych Ukadu Warszawskiego. Kolejn wan dat procesu likwidacyjnego Ukadu by 19 listopada 1990 r. Na paryskim szczycie KBWE pastwa-sygnatariusze Ukadu Warszawskiego i NATO zadeklaroway, e nie maj wobec siebie wrogich zamiarw. Deklaracja ta, jak i podpisany ukad o ograniczeniu zbroje konwencjonalnych byy ostatnimi wydarzeniami politycznymi przyspieszajcymi likwidacj Ukadu. 31 marca 1991 r. w Moskwie nastpio rozwizanie militarnych struktur Ukadu Warszawskiego, cznie ze Zjednoczonym Dowdztwem Si Zbrojnych, a 1 lipca 1991 r., podczas posiedzenia Doradczego Komitetu Politycznego w Pradze, podpisano protok o likwidacji Ukadu Warszawskiego. 37 A. Moens, NATOs Dilemma and the Elusive European Defence Identity, Security Dialogue 1998, No. 29, s. 463475; E. O. Czempiel, Europa und die Atlantische Gemeinschaft, Aus Politik und Zeitgeschichte. Beilage zur Wochenzeitung Das Parlament 1999, No. 1-2, s. 16; S. Parzymies, op. cit., s. 167.
34 35

- 243 -

nowe demokracje zza byej elaznej kurtyny z zachodnimi strukturami w dziedzinie politycznej, gospodarczej i bezpieczestwa. Do projektw tych zaliczy naley przede wszystkim: Grup Wyszehradzk pocztkowo Trjkt Wyszehradzki, Rad Pastw Morza Batyckiego oraz Inicjatyw rodkowoeuropejsk. Now form wsppracy, cho dziaajc na innych zasadach, stanowi Euroazjatycka Wsplnota Gospodarcza38. Zmieniajce si uwarunkowania polityczno-strategiczne narzucay konieczno adaptacji Sojuszu do nowych wyzwa. Podczas szczytu w Londynie 5 lipca 1990 r. wygenerowano deklaracj o partnerstwie z krajami Europy rodkowej i Wschodniej. Bya to najdalej idca oferta pastw NATO wobec krajw spoza elaznej kurtyny od czasu powstania aliansu. Kilkanacie miesicy pniej, 7 i 8 listopada 1991 r., na spotkaniu szefw pastw i rzdw czonkw euroatlantyckiej struktury obronnej, ktre miao miejsce w Rzymie, przyjta zostaa zmodyfikowana doktryna Sojuszu, eksponujca rozbudowane polityczne skadniki nowej koncepcji z radykalnie zmniejszonymi komponentami wojskowymi. Pewnym novum miaa by odtd jawno przyjmowanych koncepcji strategicznych39. Deklaracja rzymska stanowia wydarzenie bez precedensu. Strategia NATO ogoszona zostaa w formie jawnego dokumentu, z ktrego wynikao, e priorytety Sojuszu nie ulegy zmianie, wzrosa jednak szansa ich realizowania na drodze pokojowej. Wobec przyjcia w 1991 r. nowej strategii bezpieczestwa zweryfikowana zostaa strategia wojskowa NATO, okrelana jako zmodyfikowana strategia elastycznego reagowania. By to etap ksztatowania nowej tosamoci organizacji w warunkach niewystpowania precyzyjnie zdefiniowanego zagroenia. Nastpio zrwnowaenie czynnikw politycznych z wojskowymi, ktre starano si zaadaptowa do prowadzenia dziaa na rzecz stabilizacji obszarw przylegych oraz angaowa do dziaa w ramach midzynarodowych operacji pokojowych. W Deklaracji rzymskiej pooono te podwaliny pod instytucjonalizacj wsppracy z pastwami spoza elaznej kurtyny. Do realizacji tego projektu powoana zostaa Pnocnoatlantycka Rada Wsppracy (NACC North Atlantic Cooperation Council). Jej pierwsze posiedzenie odbyo si 20 grudnia 1991 r. w Brukseli. Pastwa uczestniczce w pracach Rady miay wymienia si dowiadczeniami w zakresie planowania i przygotowania operacji pokojowych. W tym celu powoana zostaa Grupa do spraw Operacji Pokojowych (Group on Cooperation in Peacekeeping), ktra sprecyzowaa zasady dotyczce wsplnych dziaa. W czerwcu 1993 r. Rada przyja Raport ateski40, dotyczcy koncepcji operacji pokojowych oraz prezentujcy program wsppracy w celu wymiany informacji i dowiadcze, a nawet organizowa-

R. Ziba, Nowa instytucjonalizacja bezpieczestwa europejskiego, Warszawa 1998, s. 275-319; S. Parzymies, op. cit., s. 177. 39 R. Kupiecki, op. cit., s. 306-308; S. Parzymies, op. cit., s. 287. 40 Drugi Raport ateski z 1995 r. omawia dowiadczenia zdobyte od 1993 r.
38

- 244 -

nia wsplnych wicze. Do 1993 r. wiele pastw byego Ukadu Warszawskiego wyrazio ch wstpienia do NATO na zasadach penoprawnych czonkw41. Nie ulega wtpliwoci, e nastpio rozszerzenie wachlarza dziaa Sojuszu, nie za radykalna zmiana filozofii dziaania. Tendencja ta podtrzymana zostaa w strategii waszyngtoskiej z 1999 r. Analizujc koncepcje strategiczne NATO mona wyodrbni dwa cykle rozwojowe, z ktrych pierwszy dotyczy okresu zimnej wojny, drugi za rozpocz si w latach dziewidziesitych, charakteryzujc si przejciem od klasycznego sojuszu polityczno-wojskowego do systemu bezpieczestwa zbiorowego. Oczywiste pozostawao przy tym przekonanie, e w proces budowania nowej architektury bezpieczestwa w Europie musz wczy si take inne struktury, takie jak Unia Zachodnioeuropejska, KBWE, a take Unia Europejska, Rada Europy czy subregionalne struktury wsppracy42. Nie bez wpywu na zakres wsppracy NATO z nowymi partnerami miao stanowisko Rosji wyraone latem 1993 r., sprzeciwiajce si rozszerzaniu Sojuszu. W tej sytuacji na brukselskim szczycie NATO w styczniu 1994 r. zapada decyzja o przyjciu programu Partnerstwo dla Pokoju (Partnership for Peace). Zaproszenie zostao skierowane do pastw nalecych do Pnocnoatlantyckiej Rady Wsppracy (Polska przystpia do niej w 1991 r.) oraz innych pastw KBWE/OBWE, a celem tej inicjatywy byo pogbienie zaufania i wzajemnych wysikw na rzecz umocnienia bezpieczestwa. Partnership for Peace stanowio niezobowizujc odpowied NATO na denia pastw Europy rodkowo-Wschodniej do czonkostwa w Sojuszu, odsuwajc jednoczenie jego rozszerzenie i zarazem uspokajajc Rosj. Program ten sta si zasadniczym instrumentem ksztatujcym wspprac Sojuszu Pnocnoatlantyckiego z pastwami partnerskimi w sferze szeroko pojtej obronnoci. Jego idea zrodzia si w przekonaniu, e stabilno i bezpieczestwo obszaru euroatlantyckiego mog by zapewnione tylko w drodze wsppracy i wspdziaania pastw. Inicjatywy podejmowane w ramach Partnership for Peace nie miay jednoznacznych ocen. W przekonaniu Henryego Kissingera partnerstwo byo zbudowane na zaoeniu, i rozszerzenie NATO na Wschd ma charakter prowokacyjny i skcajcy43. Dziaania prowadzone na rzecz adaptacji NATO do postzimnowojennych wyzwa kontynuowano w latach nastpnych. Na wspomnienie zasuguje utworzenie w 1997 r. rdziemnomorskiej Grupy Wsppracy (Mediterranean Cooperation Group), przede wszystkim za podpisanie 27 maja 1997 r. w Paryu Zaoycielskiego aktu o stosunkach wzajemnych, wsppracy i bezpieczestwie pomidzy NATO a Federacj Rosyjsk44. Trzy dni pniej, 30 maja, w portugalskiej Sintrze powoano Euroatlantyck Rad Partnerstwa (EAPC Euro-Atlantic Partnership Council) w
P. Kudka [red.], Polska - NATO. Materiay i dokumenty, Warszawa 1997, s. 218-225. R. Kuniar, Polityka i sia. Studia strategiczne. Zarys problematyki, Warszawa 2005, s. 206. 43 Gazeta Wyborcza, 13-15.08.1994. 44 Founding Act on Mutual Relations, Cooperation and Security Between NATO and Russian Federations, NATO Review 1997, No. 4, Documentation, s. 7-10.
41 42

- 245 -

miejsce NACC, rozszerzajc tym samym zakres wsppracy NATO z pastwami partnerskimi. Z punktu widzenia bezpieczestwa i obrony kluczowe decyzje podjte zostay w czasie szczytu NATO w Madrycie w lipcu 1997 r. Do rozmw w sprawie przystpienia do Sojuszu zaproszone zostay Polska, Czechy i Wgry, przyjto te polityk otwartych drzwi wobec przyjmowania nowych czonkw w przyszoci oraz rozszerzonego programu Partnerstwo dla Pokoju. Kart Specjalnego Partnerstwa (Charter on a Distinctive Partnership) NATO podpisao z Ukrain. Wydarzenia te miay istotne znaczenie dla procesu konstruowania Europejskiej Tosamoci Bezpieczestwa i Obrony (ESDI European Security and Defence Identity), w ktrym wane miejsce zajmowaa Unia Zachodnioeuropejska45. W przekonaniu przewodniczcego Zgromadzenia Unii Zachodnioeuropejskiej Luisa Marii de Puig szczyt madrycki stanowi silny ruch w kierunku Europy oraz odejcie od utrzymujcych si dugi czas zastrzee NATO wobec integracji europejskiej i UZE, umoliwiajc dziaanie siom zbrojnym krajw czonkowskich NATO i UZE, zorganizowanym w Wielonarodowe Poczone Siy Zadaniowe (CJTF Combined Joint Task Force )46. CJTF miay realizowa szerokie zadania: od zbiorowej obrony po misje pokojowe, ktrych prowadzenie byo konsekwencj decyzji podjtych w Rzymie w 1991 r. i w Oslo w 1992 r.47 Przypomnijmy, e pierwsz tego rodzaju operacj realizowan przez siy NATO bya rozpoczta w lipcu 1992 r. akcja na Morzu Adriatyckim, polegajca na nadzorowaniu naoonych przez Rad Bezpieczestwa ONZ sankcji ekonomicznych na Serbi i Czarnogr48. Wracajc do kwestii budowania ESDI naley podkreli, e problem ten by przedmiotem dyskusji, podobnie jak charakter wsppracy NATO z dziaajc w latach 1954 - 2011 Uni Zachodnioeuropejsk49. Rozbienoci uniemoliwiy podjcie ostatecznych rozwiza, przy czym istota ESDI uzewntrznia si w funkcjonowaniu Wsplnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa (CFSP Common Foreign and Security Policy), stanowicej II filar Unii Europejskiej, zgodnie z traktatem z Maastricht z 1992 r. Nowy instrument do dziaania CFSP w postaci wsplnych

NATO vademecum, tum. R. Brzeski, Warszawa 1999, s. 16-18. L. de Puig, Prospects for a European Security and Defence Identity, Romanian Journal of International Affairs, Special Issue Two, 1998, s. 103. 47 Zaangaowanie NATO w operacjach pokojowych obwarowane zostao kilkoma warunkami: a) sprawowanie politycznego kierownictwa operacji przez uznan organizacj midzynarodow, np. ONZ czy OBWE; b) uzyskanie zgody stron konfliktu do jego politycznego rozwizania oraz zgody pastwa gospodarza i pozostaych stron konfliktu na rozmieszczenie si pokojowych; c) uzyskanie zgody wszystkich pastw czonkowskich NATO na jego zaangaowanie w danej operacji i dobrowolny udzia w niej poszczeglnych pastw czonkowskich. 48 R. de Wijk, The Alliances Role in European Security, Romanian Journal of International Affairs, Special Issue, 1998, s. 156-157; F. Ggor, K. Paszkowski, Midzynarodowe operacje pokojowe w doktrynie obronnej RP, Toru 1999, s. 27; S. Parzymies, op. cit., s. 294-295. 49 Podstaw dla tych procesw stanowi podpisany w 1992 r. traktat z Maastricht oraz traktat z Amsterdamu z 1997 r. UZE zostaa rozwizana w zwizku z wejciem w ycie traktatu lizboskiego.
45 46

- 246 -

strategii, ktrych precyzowanie naley do Rady Europejskiej, wprowadzi w 1997 r. traktat amsterdamski. Wanym krokiem w kierunku samodzielnoci Unii Europejskiej w dziedzinie bezpieczestwa i obrony bya deklaracja francusko-brytyjska z Saint-Malo z grudnia 1998 r. Oficjalne stanowisko NATO wobec Europejskiej Tosamoci Bezpieczestwa i Obrony okrelia nowa koncepcja strategiczna Sojuszu przyjta podczas szczytu w Waszyngtonie w kwietniu 1999 r. Zyskujc akceptacj Sojuszu koncept Unii Europejskiej wszed w faz wdraania w formie Europejskiej Polityki Bezpieczestwa i Obrony (CSDP Common Security and Defence Policy). Rada Europy na posiedzeniu 19 i 20 czerwca 2000 r. zadecydowaa o powoaniu do koca 2003 r. liczcych 60 tys. si reagowania antykryzysowego oraz dokoczeniu po szczycie w Nicei (7 - 11 grudnia 2000 r.) procesu tworzenia struktur politycznych i wojskowych CFSP50. Wyposaenie Unii Europejskiej w wojskow zdolno operacyjn i podniesienie znaczenia europejskiego filaru NATO nie stao w sprzecznoci z priorytetami polityki Stanw Zjednoczonych. Amerykanie zwracali jedynie uwag, by projekty realizowane przez europejskich partnerw nie godziy w wizy transatlantyckie, nie dubloway funkcji Sojuszu, ani nie dyskryminoway pastw czonkowskich NATO nienalecych do Unii Europejskiej. Stanowisko Stanw Zjednoczonych w tej kwestii pozostaje niezmienne. Doskonale ilustruje je wypowied Donalda Rumsfelda, wystpujcego 3 lutego 2001 r. w Monachium na konferencji powiconej problematyce polityki bezpieczestwa europejskiego. Sekretarz obrony w administracji prezydenta Georgea W. Busha stwierdzi expressis verbis, e Stany Zjednoczone bd popiera inicjatywy Europejczykw, ktrych celem jest zwikszenie inwestycji na obron i tym samym wzrost zaangaowania w funkcjonowanie NATO. Ostrzega jednak przed dziaaniami, ktre mog zdestabilizowa Sojusz. Do tego za w jego przekonaniu prowadziy wszelkie inicjatywy na rzecz zmniejszenia skutecznoci aliansu poprzez dublowanie jego funkcji i osabianie wizi transatlantyckich. Zastrzeenia Rumsfelda powtrzy w czerwcu 2001 r. w czasie europejskiej podry prezydent George W. Bush, wskazujc na brak dostatecznych wysikw podejmowanych na rzecz obrony, co widoczne byo chociaby przez pryzmat zmniejszania przez partnerw europejskich nakadw na obron51. Aby udowodni Amerykanom, e Europa jest w stanie efektywnie uczestniczy w projektowaniu midzynarodowej architektury bezpieczestwa, Wysoki Przedstawiciel Unii Europejskiej ds. ESDP Javier Solana 3 maja 2002 r., tu przed szczytem amerykasko-europejskim, poinformowa o zaangaowaniu si Unii Europejskiej w promowanie stabilnoci, dobrobytu i demokracji w wiecie. Naley doda, e od 2003 r. Unia Europejska podja ponad 20 rnego rodzaju misji w rnych regionach: od Bakanw, poprzez Terytoria Palestyskie, Kongo, Darfur,

S. Parzymies, op. cit., s. 300-301. A. Vershbow, The American Perspective on ESDI/ESDP. Perceptions, Journal of International Affairs 2000, September - November, s. 96-106; S. Parzymies, op. cit., s. 300-301.
50 51

- 247 -

a po Irak, Afganistan i Indonezj. Pastwa europejskie powanie zaangaowane byy ponadto w finansowanie operacji utrzymania pokoju pod flag ONZ oraz w fundusze pomocowe52. Kolejny rozdzia w implementacji Wsplnej Polityki Bezpieczestwa i Obrony stanowio przyjcie 12 grudnia 2003 r. przez Rad Europejsk Europejskiej Strategii Bezpieczestwa, ktrej podstaw stanowi projekt Bezpieczna Europa w lepszym wiecie. Strategia poruszaa kwestie rodowiska bezpieczestwa, cele strategiczne Unii Europejskiej oraz implikacje polityczne dla Europy. Analizujc gwne zagroenia, autorzy dokumentu zauwayli, e atak na wielk skal na ktrekolwiek pastwo czonkowskie jawi si jako mao prawdopodobny. Europa staje jednak przed nowymi zagroeniami, takimi jak: terroryzm, proliferacja broni masowego raenia, konflikty regionalne, z ktrych szczeglnie grone s te rozgrywane w pobliu granic Unii Europejskiej, przestpczo zorganizowana oraz niewydolno pastw, czego przykadem moe by Somalia, Liberia czy Afganistan53. Europejska Strategia Bezpieczestwa stanowia ukoronowanie piciu lat ewolucji CFSP. Osignicie tego sukcesu nie byoby moliwe bez przyzwolenia Stanw Zjednoczonych. Na ostateczny ksztat tego konceptu wpyno te rozszerzenie Unii Europejskiej, tworzcej od 2013 r. struktur zoon z 28 pastw, zamieszkiwanych przez blisko p miliarda mieszkacw. Nie ulega wtpliwoci, e Wsplna Polityka Bezpieczestwa i Obrony, ktra zostaa utrzymana pomimo likwidacji struktury filarowej (traktat z Lizbony), jest interesujcym projektem stanowicym skuteczny instrument zapobiegania renacjonalizacji polityki bezpieczestwa oraz budowy nowego porzdku midzynarodowego. CFSP nie moe jednak ani zastpowa, ani dublowa zada NATO54. Czy Europa, w ktrej obecnie nie wystpuj konflikty midzynarodowe, jest zdolna do sformuowania uniwersalnego przesania w zakresie bezpieczestwa w wiecie charakteryzujcym si multilateraln architektur, w ktrym wystpuj nieznane dotd zagroenia? Wielu analitykw i mylicieli, wskazujc na problemy i wyzwania, z ktrymi Stary Kontynent musi si zmierzy, ma powane wtpliwoci. Nieodosobnione pozostaj opinie, e Europa znajduje si na krawdzi upadku, bo jej duchowe filary pozostaj od dawna w narastajcym konflikcie (), a kryzys finansowy ujawni sprzecznoci znacznie silniejsze ni te, z ktrymi

J. Barcz, II filar Unii Europejskiej [w:] J. Barcz [red.], Wsplna Polityka Zagraniczna i Bezpieczestwa, Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe i polityki, Warszawa 2006, s. 67; T. R. Aleksandrowicz, Bezpieczestwo w Unii Europejskiej. Zarzdzanie bezpieczestwem, Warszawa 2011, s. 80. 53 Bezpieczna Europa w lepszym wiecie. Europejska Strategia Bezpieczestwa, Bruksela, 8.12.2003. Tekst polski dostpny: [http//register.consilium.europa.eu]. 54 A.D. Rotfeld, Czy Unia Europejska potrzebuje Wsplnej Polityki Bezpieczestwa i Obrony?, Polski Przegld Dyplomatyczny 2004, nr 2, s. 21-35; R. Ziba, Europejska Polityka Bezpieczestwa i Obrony [w:] S. Parzymies, R. Ziba [red.], Instytucjonalizacja wielostronnej wsppracy midzynarodowej w Europie, Warszawa 2004, s. 196-200.
52

- 248 -

potrafi walczy ekonomici. Co sprawia, e przyszo kontynentu nie rysuje si zbyt rowo55. Jakociowa zmiana rodowiska bezpieczestwa, do opisu ktrego nie wystarczaj ju klasyczne kategorie wojny i pokoju, narzucajca konieczno odejcia od strategii odstraszania na rzecz strategii prewencyjnych, stanowi powane wyzwanie take dla NATO56. Hodujc wartociom demokratycznym, Sojusz pozostaje zasadniczym czynnikiem stabilizacyjnym i filarem architektury bezpieczestwa, opartego na rozwoju instytucji demokratycznych i pokojowym rozwizywaniu sporw. W procesie utrzymania pokoju, nie tylko na gruncie europejskim, ale i w wymiarze globalnym, zauwaalna pozostaje zdolno czenia celw wsplnoty obronnej z interesami narodowymi jego sygnatariuszy. O ywotnoci i trwaoci NATO, organizacji zoonej obecnie z 28 pastw, w znacznej mierze zadecydowa fakt, e nie zamkno si ono w formule militarnego instrumentu antykomunistycznej prewencji, ale stara si stawi czoo transgranicznym zagroeniom, podejmujc szeroki katalog wyzwa. Nie wchodzc w szczegy, mona zaryzykowa twierdzenie, analizujc now koncepcj strategiczn Sojuszu, przyjt w czasie szczytw w Lizbonie w 2011 i w Chicago 2012 r., e NATO ewoluowa bdzie w kierunku globalnej organizacji lepiej dostosowanej do wyzwa, zachowujcej zdolnoci zarwno do ekspedycyjnej, jak i stacjonarnej (terytorialnej) obrony. Nie brakuje jednak opinii, e Sojusz jest osabiony i cigle poszukuje nowej tosamoci w nowych uwarunkowaniach polityczno-strategicznych57. Bez NATO trudno wyobrazi sobie proces militarnej integracji Starego Kontynentu. Wysiki w tym kierunku podejmowane s take przez Uni Europejsk oraz OBWE w postaci systemu bezpieczestwa zbiorowego, opierajcego si na rodkach budowy zaufania i bezpieczestwa (CSBM Confidence and Security Building Measures). Niezwykle wana z punktu widzenia przyjtego problemu badawczego pozostaje kwestia rozszerzenia NATO. Inicjatywa ta, majca powane osignicia w cigu ostatnich lat przypomnijmy, e wraz z rozszerzeniem Sojuszu 12 marca 1999 r. o Czechy, Polsk i Wgry oraz 29 marca 2004 r. o Bugari, Estoni, Litw, otw, Rumuni, Sowacj i Soweni, a take Albani i Chorwacj, co miao miejsce 1 kwietnia 2009 r., liczba pastwa czonkowskich wzrosa o 75 procent zesza ostatnio z listy priorytetw Sojuszu. Dotyczy to zwaszcza Macedonii, Czarnogry i Ukrainy. Rwnie istotne pozostaje utrzymanie realnej, a nie deklaratywnej solidarnoci obronnej NATO, jednorodnego poziomu bezpieczestwa dla wszystkich czonkw Sojuszu, bez podziau na stare i nowe pastwa czonkowskie (problem ten dotyczy pastw Europy rodkowo-Wschodniej) oraz wizw transatlantyckich. Koresponduje z tym kwestia wsppracy NATO z Federacj Rosyjsk

M. Krl, Europa w obliczu koca, Warszawa 2012, s. 153. S. Koziej, Midzy piekem a rajem. Szare bezpieczestwo na progu XXI wieku, Toru 2006, s. 31-44; T. R. Aleksandrowicz, op. cit., s. 31-33. 57 J.M. Nowak, Ewolucja NATO a polskie interesy bezpieczestwa, mps, s. 7-8.
55 56

- 249 -

i istniejcym od 1992 r. Ukadem o bezpieczestwie zbiorowym Wsplnoty Niepodlegych Pastw, zwanym traktatem taszkienckim. W interesie Zachodu ley istnienie Rosji demokratycznej i obliczalnej, bdcej atrakcyjnym partnerem wsppracy. Realizacja takiego scenariusza nie wydaje si jednak moliwa do zrealizowania w najbliszej przyszoci58.

58

K. Ziemer, op. cit., s. 28; S. Biele, Sia motywacyjna w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej [w:] A. Bryc, A. Legucka, A. Wodkowska-Bagan [red.], Bezpieczestwo obszaru poradzieckiego. Ksiga powicona pamici profesora Kazimierza Malaka, Warszawa 2011, s. 65-76.
- 250 -

Lilianna Miodoska-Rczka (Akademia Techniczno-Humanistyczna)

Agresja NATO na Serbi w 1999 roku humanitarna interwencja, czyli moralnie uzasadniona wojna
W dniu 29 listopada 1945 r. proklamowano utworzenie Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosawii, ktr, obok szeciu republik, tworzyy dwa serbskie okrgi autonomiczne: Kosowo i Metohia oraz Wojwodina. Powojenne pastwo wykazywao szczeglny pragmatyzm zarwno w stosunkach wewntrznych, jak i zagranicznych. W polityce krajowej przywizywano ogromn rol do rwnoprawnego traktowania skupionych w federacji narodw i narodowoci, za pragmatyzm stosowany w stosunkach midzynarodowych pozwala bez wikszych wstrzsw manewrowa pomidzy pastwami zachodnimi a obozem socjalistycznym. Mimo to Kosowo pozostao najbardziej zaniedbanym ekonomicznie regionem Jugosawii. Dziki konstytucji z 1974 r. Kosowo i Wojwodina uzyskay bardzo szerok autonomi, ktra jednak nie do koca speniaa oczekiwania kosowskich Albaczykw, wysuwajcych haso: Kosowo republik. Punktem zwrotnym w historii pastwa okazaa si mier jego dugoletniego przywdcy Josipa Broz Tity w 1980 r. W latach osiemdziesitych drastycznie narastay konflikty midzy spoecznociami serbsk i albask Kosowa. Do wadzy w Serbii w 1987 r. doszed Slobodan Miloevi. W 1990 r. zostaa uchwalona nowa konstytucja, ograniczajca w znacznym stopniu autonomi Kosowa, ktra wkrtce zostaa cakowicie zawieszona. Naley podkreli, e mniejszo albaska od koca lat osiemdziesitych sama skazywaa si na izolacj, rezygnujc z uczestniczenia w yciu politycznym, zrzekajc si tym samym dobrowolnie wikszoci praw zagwarantowanych konstytucyjnie mniejszociom narodowym we wsplnym pastwie. Albaczycy demonstrowali swj brak akceptacji dla funkcjonowania w administracyjnych granicach pastwa, w ktrym yli, a ich nadrzdnym celem byo niezawise Kosowo. Podkrela si, e jedynym zagroonym prawem albaskiej mniejszoci mogo by prawo do secesji zamieszkiwanego przez ni terytorium, stanowicego integraln cz Zwizkowej Republiki Jugosawii. Jednak zgodnie z dotychczas obowizujcymi midzynarodowymi normami prawo to uznaje si za uzasadnione wycznie w sytuacji oporu przeciwko cudzej okupacji, wadzy kolonialnej lub apartheidowi1. Std wniosek, e denie do secesji nie mogo by prawnie uzasadnione, a spr Albaczykw i Serbw w Kosowie by prowadzony wok kontroli politycznej nad tym teryto-

Por. M. Radojii, Rat na granici prava i morala? Agresija NATO-a na SRJ u meunarodno-etikoj perspektivi, Filozofia i drutvo 3, Beograd 2011, s. 147.
1

- 251 -

rium, a nie w zwizku z amaniem swobd obywatelskich, politycznymi represjami czy polityk dyskryminacji2. W 1991 r. Albaczycy przeprowadzili niezalene referendum, a rok pniej wybory, w trakcie ktrych wyoniono posw do parlamentu nowego tworu politycznego Niezalenej Republiki Kosowa i jej prezydenta, ktrym zosta Ibrahim Rugova przywdca Demokratycznej Ligi Kosowa. To formalnie nieistniejce pastwo, bez swego miejsca na mapie, uznane tylko przez Albani, zamieszkiwao ok. 2 mln obywateli: 92 procent to Albaczycy, 8 procent Serbowie, Czarnogrcy, Turcy i Cyganie. Republika miaa swj parlament, rzd, system owiaty, sub zdrowia, a nawet wasne siy zbrojne, bdce zalkiem przyszej Armii Wyzwolenia Kosowa (UK Ushtria lirimtare e Kosovs)3. Mimo oczekiwa kosowskich Albaczykw, kadce kres wojnie na Bakanach porozumienie pokojowe w Dayton (1995) cakowicie pomino kwesti kosowsk. Kolejne prby uadzenie wzajemnych stosunkw, podejmowane ze strony serbskiego rzdu, skoczyy si fiaskiem, a I. Rugova zada, by w rozmowach uczestniczyli przedstawiciele Parlamentu Europejskiego. Tak zwana Grupa Kontaktowa wielokrotnie wysyaa na Bakany misje pokojowe z udziaem amerykaskich dyplomatw R. Holbrookea i R. Gelbarda, pragncych poredniczy w zawarciu porozumienia pomidzy zwanionymi stronami. Rozmowom towarzyszyy cige walki pomidzy wojskami serbskimi i bojownikami UK, ktre nasiliy si od 1998 r. O charakterze i zasadach dziaania tej ostatniej moe wiadczy fakt, e znajdowaa si ona w poowie lat dziewidziesitych na amerykaskiej licie zagranicznych organizacji terrorystycznych. Robert Gelbard, specjalny wysannik Billa Clintona na Bakany, stwierdzi 28.06.1998 r. dla BBC, e Armia Wyzwolenia Kosowa jest islamsk organizacj terrorystyczn. Niestety, to nie jej dziaania uznano za zagroenie dla pokoju w regionie i zostaa ona zdjta z listy organizacji terrorystycznych, o czym pisa Wall Street Journal Europe z 11.01.2001 r., a ca win za starcia zbrojne serbskich si bezpieczestwa i albaskich ekstremistw obarczono serbskie wadze4. W obliczu kolejnych niedotrzymanych rozejmw oraz nieprzestrzeganych rezolucji ONZ Stany Zjednoczone zagroziy interwencj zbrojn. Do tej pory za bezporedni przyczyn zaostrzenia konfliktu uwaa si wydarzenia w miejscowoci Raak, w ktrej w styczniu 1999 r. doszo do konfrontacji pomidzy policj Serbii i Czarnogry a oddziaami Armii Wyzwolenia Kosowa. Na miejsce potyczki, noc z 15 na 16 stycznia, dotara Misja Weryfikacyjna OBWE, a kierujcy ni William Walker oskary Serbw o dokonanie masakry, za zrobio-

Ibidem. S. Sobociski, Konflikt serbsko-albaski o Kosowo 1989 - 1999 (do rozmw pokojowych w Rambouillet) na podstawie polskiej prasy, [www.historia.terramail.pl, dostp: 12.03.2008]. 4 V. Stamenkovi, Bomby w rodku Europy rocznica agresji NATO na Serbi, [www.wicipolskie.org, dostp: 8.05.2012].
2 3

- 252 -

ne tam zdjcia, a take komentarze obiegy cay wiat5. Na zorganizowanej konferencji prasowej Walker oskary siy serbskie o dokonanie zbrodni przeciwko ludzkoci, mimo e wadze Jugosawii przedstawiy wasn wersj wydarze. Najwaniejszy pozostaje jednak fakt, e wydarzenia w Raku nigdy nie zostay wyjanione do koca. Mimo to stay si one pretekstem do wystpienia Stanw Zjednoczonych z daniem dziaa odwetowych podczas nadzwyczajnego posiedzenia Rady NATO 17 stycznia 1999 r. Groba ewentualnej wojny doprowadzia do rokowa we francuskim Rambouillet, trwajcych od 6 lutego do 19 marca 1999 r. Wypracowane w ich trakcie warunki pokojowego porozumienia pomidzy zwanionymi stronami okazay si nie do przyjcia przez stron serbsk, gdy zagraay suwerennoci Zwizkowej Republiki Jugosawii. Plan porozumienia dawa Albaczykom szerok autonomi Kosowa, ktrej gwarantem miay by wojska NATO, te za miay mie pen swobod poruszania si po obszarze federacji jugosowiaskiej. Ponadto plan przewidywa przeprowadzenie referendum po upywie trzech lat, w ktrym mieszkacy Kosowa i Metohii mieliby si ostatecznie wypowiedzie w kwestii statusu prowincji. Takie sformuowanie warunkw oznaczao brak woli pomocy pastw uczestniczcych w rokowaniach w ostatecznym rozwizaniu konfliktu, a dla Albaczykw pojawia si bardzo realna perspektywa uzyskania niezawisoci Kosowa. W tej sytuacji trudno si dziwi stronie serbskiej, ktra odrzucia wypracowane warunki, za wczesny przywdca kraju Slobodan Miloevi podczas spotkania z delegacj parlamentu Cypru zaprezentowa jasne stanowisko swojego rzdu: Groenie naszemu krajowi bombardowaniem, jeli nie zezwoli na obc okupacj czci swego terytorium, jest ostrzeeniem dla caego wiata, wszystkich narodw i ludzi, ktrym zaley na wolnoci i pokoju. Nie oddamy Kosowa nawet za cen bombardowa6. Agresja wojsk NATO humanitarna interwencja Brak akceptacji porozumienia z Rambouillet sta si dla NATO bezporednim powodem zbrojnej agresji na niezawise pastwo, jakim bya Zwizkowa Republika Jugosawii. Zgodnie z goszon przez Sojusz doktryn, majc na celu zapewnienie bezpieczestwa i stabilizacji w rejonie euroatlantyckim, pastwa NATO podjy bezprecedensow decyzj o uderzeniu na Serbi z pominiciem Rady Bezpieczestwa ONZ i bez jej mandatu. Trudno byo znale dla tego podstaw prawn, gdy polityka serbska nie zagraaa bezpieczestwu adnego pastwa czonkowskiego Sojuszu. Ponadto NATO nie zostao poproszone o pomoc przez rzd kraju, na terenie ktrego

5 6

Zob. Z. Nikoli, Tragedija u Raku, Vreme, nr 431/1999. NATO bombardovanje SRJ, [sr.wikipedia.org, dostp: 7.05.2012]. Tumaczenia w tekcie: L. Miodoska.
- 253 -

miaaby by przeprowadzona operacja. Na posiedzeniu Rady Pnocnoatlantyckiej w lipcu 1998 r. postanowiono, e interwencja miaaby miejsce w trzech wypadkach: Jeliby konflikt przekroczy granice Jugosawii; Jeli groziby rozpad Macedonii; Jeliby wojska serbskie przystpiy do zakrojonych na szerok skal czystek etnicznych na terenach zamieszkaych przez Albaczykw7. W tej sytuacji przesdzajce o dalszym biegu wydarze okazao si przemwienie sekretarza generalnego ONZ Kofiego Annana z 5 padziernika 1998 r., dotyczce sytuacji w Kosowie8. Dziaania wojenne rozpoczte zostay 24 marca i trway do 9 czerwca 1999 r. Jedenastotygodniowe naloty zakoczyo podpisanie tzw. porozumienia kumanowskiego. Dla podjtej akcji zbrojnej administracja wczesnego prezydenta Billa Clintona po raz pierwszy zastosowaa nazw humanitarnej wojny. Cech charakterystyczn tego rodzaju interwencji jest to, e nie znajduje ona uzasadnienia w istniejcym prawie midzynarodowym. Brak legalnej podstawy naley zrekompensowa legitymizmem, tutaj powoywaniem si na amanie podstawowych praw czowieka i potrzeb ich obrony. Zgodnie z tym humanitarna wojenna interwencja opiera si na prbie moralnego usprawiedliwienia i, ostatecznie, przedstawia zaprowadzanie moralnoci w stosunkach midzynarodowych innymi rodkami, tzn. broni9. Posuenie si tak nomenklatur byo dziaaniem majcym na celu zapewnienie politycznego i moralnego uzasadnienia dla podjtych krokw. Humanitarna interwencja jest a priori moralnie uzasadnion wojn. W ten sposb pocztkowym okrelaniem rzeczy ju dokonuje si ich wartociowania10. Odnoszc si do legalnoci wojny, naley przypomnie, i dowiadczenia I wojny wiatowej sprawiy, e poszczeglne kraje zaczy wspiera inicjatywy traktujce wojn jako dziaanie bezprawne. Efektem by pakt Brianda - Kellogga, zwany rwnie paktem paryskim, ktrego moc wyrzekano si wojny jako instrumentu polityki narodowej. Bezwzgldnie zakazywa on wojny agresywnej pomidzy stronami umowy, ale zezwala na prowadzenie wojny obronnej. Ostatecznie zosta podpisany w Paryu w 1928 r. Pozostaje w dalszym cigu w mocy, gdy zawarty poza Lig Narodw nie zosta uniewaniony wraz z jej formalnym rozwizaniem. By w swej historii wielokrotnie amany, ale nikt nie kwestionuje ustalenia, e uycie siy wojskowej jest z definicji nielegalne. W szczeglnoci pakt posuy jako prawna podstawa do wprowadzenia pojcia zbrodni przeciwko pokojowi
S. Sobociski, Konflikt serbsko-albaski Ibidem. 9 M. Savi, Humanitarna intervencija anatomija jedne obmane, Nova srpska politika misao, [www.nspm.org.rs, dostp: 20.10.2009]. 10 M. Radojii, Rat na granici prava i morala?, s. 142.
7 8

- 254 -

w oparciu o nie Trybuna Norymberski skaza pewn liczb osb za wywoanie II wojny wiatowej11. Zakaz wojny agresywnej zosta powtrzony w art. 2, paragrafie 4 Karty Narodw Zjednoczonych, gdzie nawet nie wystpuje sowo wojna. Mwi si jedynie o amaniu pokoju, czynach agresji czy o zagroeniu pokoju, a wszyscy sygnatariusze zobowizuj si do powstrzymywania si od groby uycia siy czy te jej zastosowania wobec terytorialnej spjnoci lub politycznej niezawisoci ktregokolwiek kraju12. Oceniajc z perspektywy prawa midzynarodowego podjt przez NATO akcj, bya ona poza wszelk wtpliwoci mieszaniem si w wewntrzne sprawy suwerennego pastwa i amaniem zakazu interwencji. Jednak jej usprawiedliwieniem miaa by obrona praw czowieka, a misja zbrojna zostaa podjta w celu przywrcenia pokoju. Zgodnie z t zachodni interpretacj wojna w Kosowie oznacza skok z drogi klasycznego midzynarodowego prawa na drog kosmopolitycznego prawa wsplnoty obywateli wiata, ktra swoich czonkw obywateli poszczeglnych krajw chroni przed tyrani wasnej wadzy13. Akcja zbrojna wojsk NATO z pominiciem Rady Bezpieczestwa ONZ wykazaa przy okazji cakowit dysfunkcj tej ostatniej, co wynika z procedury przeprowadzanych gosowa przez jej staych piciu czonkw, dysponujcych prawem weta. Organizacja Narodw Zjednoczonych suy doskonale jako instrument amerykaskiego unilateryzmu i dopki bdzie funkcjonowaa na dotychczasowych zasadach, dopty Stany Zjednoczone mog usprawiedliwi jej pomijanie podczas podejmowania politycznych decyzji o interwencji w przypadku konfliktu, uzasadniajc decyzj koniecznoci natychmiastowego jego rozwizania, powoujc si rwnoczenie na zasad, ktrej moralna waga bdzie przewaaa potrzeb respektowania i tak le funkcjonujcych instytucji midzynarodowych14. Chirurgiczna precyzja bombardowa? W dniu 23 marca 1999 r. wczesny sekretarz generalny NATO Javier Solana wyda rozkaz rozpoczynajcy agresj wojsk Sojuszu na Zwizkow Republik Jugosawii. Dziaania wojenne miay si sprowadza przede wszystkim do nalotw na cele wojskowe. Podkrelano ich chirurgiczn precyzj, co gwarantowaa wspczesna technika. Rwnoczenie zapewniano o podstawowej zasadzie, tzn. ochronie ludnoci cywilnej przed skutkami bombardowa. Powysze miao uzasadnia pojcie humanitarnej interwencji. Trudno w tym przypadku mwi o wojnie totalnej, gdy dowdztwu wojsk NATO chodzio o maksymalne ograniczenie ewentualnych strat, std ograniczenie akcji do nalotw powietrznych, przePakt Brianda - Kellogga, [www.pl.wikipedia.org, dostp: 17.07.2012]. Zob. M. Radojii, Rat na granici prava i morala?, s. 142. 13 Por. J. Habermas, Bestialitt und Humanitt:Eine Krieg an der Grenze zwischen Recht und Moral, Die Zeit, 29.04.1999, s. 1-8, cyt. za M. Radojii, Rat na granici prava i morala?, s. 139. 14 Zob. M. Radojii, Rat na granici prava i morala?, s. 150.
11 12

- 255 -

prowadzanych z duej wysokoci, co dodatkowo nie sprzyjao precyzji w atakowaniu namierzonych celw. Tylekro przywoywana chirurgiczna precyzja daa w ostatecznym rezultacie katastrofalne skutki. Prawie trzymiesiczne walki zakoczyy si rezultatem, ktry strona serbska bya skonna zaakceptowa podczas rokowa w Rambouillet Kosowo osigno rzeczywist autonomi, a siy NATO nie uzyskay prawa interwencji na terenie Jugosawii. czne straty materialne szacuje si na przynajmniej 30 mld dolarw. W trakcie bombardowa, przykadowo, zostay zniszczone 54 obiekty drogowej infrastruktury, ok. 300 szk, szpitale i budynki administracji pastwowej, a bardziej lub mniej uszkodzono 176 obiektw religijnych i pomnikw kultury. Zniszczona zostaa trzecia cz zasobw elektroenergetycznych kraju, zbombardowano dwie rafinerie (Panevo i Novi Sad), a siy NATO po raz pierwszy uyy tzw. bomb grafitowych niszczcych system elektroenergetyczny. (...) w Serbii gwn ofiar karnej ekspedycji NATO bya cywilna cz spoeczestwa. Celem NATO byo, by napa reim Miloevicia porednio, niszczc infrastruktur kraju i zagraajc szerokim krgom spoeczestwa. Zatem wszystkie spowodowane straty mona uwaa za celowe i przewidywalne, a w adnym przypadku za kolateralne bd przypadkowe. (...) Jeli chodzi o straty wojska Jugosawii, ktre rzekomo byo gwnym celem wojny, stwierdzono, e NATO spowodowao nastpujce: 14 zniszczonych czogw, 17 transporterw opancerzonych i 20 dzia artyleryjskich. Jednym sowem, ta wojna pokazuje, e nie tylko nie mona osign rodkami wojennymi celw humanitarnych odnoszcych si do praw czowieka, ale i to, e o takich celach nie byo nawet mowy15. Wszelkie podsumowania wskazuj jednoznacznie, e trudno mwi o jakiejkolwiek precyzji dokonywanych nalotw, tym bardziej chirurgicznej, nie wspominajc ju o zasadzie ochrony ludnoci cywilnej. Stwierdzono, e trzy na pi zbombardowanych przez NATO celw byo celami cywilnymi. Takie niszczenie jugosowiaskiej gospodarki spowodowao straty czne produktu narodowego w wysokoci 40 procent i spadek produkcji przemysowej o 44 procent. Bombardujc serbsk infrastruktur, NATO zamao ustalenia art. 14 Protokou Konwencji Genewskiej z 1949 r., zabraniajcego napaci na obiekty konieczne do przeycia cywilnej populacji16. Sposb prowadzenia akcji militarnej wywoywa liczne komentarze. Jeden z nich zasuguje na szczegln uwag: Wojny nigdy nie mona atwo usprawiedliwi, ale bez wzgldu na to istnieje namacalna rnica pomidzy walk, ktra toczy si tylko drog bombardowa, a uczestniczeniem take w wojnie ldowej. Wojna prowadzona na ziemi jest zawsze okrutna w tej mierze, e przekracza moliwo pojmowania, ale w jej trakcie istniej od czasu do czasu przykady heroizmu

Zob. M. Savi, Humanitarna intervencija... V. Hadi-Vidanovi, M. Milanovi, Meunarodno javno pravo: zbirka dokumenata Beograd: Beogradski centar za ljudska prava, Beograd 2005, s. 239, cyt. za M. Radojii, Rat na granici prava i morala?, s. 143.
15 16

- 256 -

i powicenia, a poniewa obaj przeciwnicy trac modych ludzi, wwczas i obok wszystkiego istnieje podzielony po obu stronach smutek. W cigu lat i dziesicioleci moe to spowodowa i pojednanie. Tymczasem bombardowanie jest gnbieniem, uciemieniem. Jeli bombarduje si z myl, e nie dojdzie do przelewu naszej krwi, wwczas jest ono rwnie obsceniczne. Wikszo ludzi naraonych na bombardowania nigdy agresorowi nie wybaczy17. Serbia poligonem wojsk NATO Ocena strat poniesionych w trakcie trwajcych 78 dni dziaa wojennych dowioda, e przeciwko Serbii prowadzono monstrualny wojenny eksperyment. Z wojskowego punktu widzenia niedwuznacznie stwierdzono, e agresja NATO nosia wszystkie znamiona wojny radiologiczno-nuklearnej i chemicznej18. Nie wykorzystano bezporednio rodkw chemicznych, ale ataki na systemy elektroenergetyczne, fabryki chemiczne oraz skady surowcw chemicznych, jak rwnie zapalanie zbiornikw ropy naftowej i rafinerii, day efekty podobne do rezultatw wojny chemicznej o przeduonym dziaaniu. Ataki spowodoway skaenie rde wody pitnej oraz ywnoci. Zostao stwierdzone, e Serbi wykorzystano jako poligon do testowania nowych rodzajw broni. Wyprbowywano nowe sposoby elektronicznego naprowadzania rakiet, si niszczc nowego, wyprodukowanego na pocztku lat dziewidziesitych w Stanach Zjednoczonych, materiau wybuchowego CL-20, przewyszajcego swoj moc niszczenia znany dotychczas konwencjonalny rodek oktogen. Po raz pierwszy zostay uyte tzw. mikkie bomby (bomby grafitowe), ktre opadajc na przewody wysokiego napicia, powodoway krtkie spicia wraz z towarzyszcymi im gigantycznymi wyadowaniami elektrycznymi, niszczc skutecznie system energetyczny kraju. Planowo bombardowano urzdzenia serbskiej petrochemii oraz skady ropy naftowej. Zostay nimi objte m.in. miejscowoci: Panevo, Novi Sad, Luani, Prahovo, Bor i Bari. Oprcz szkd spowodowanych eksplozjami, w powietrze, a take do ziemi i wd gruntowych przedostay si ogromne iloci trujcych substancji, ktre na wiele lat skutecznie je zanieczyciy, stanowic permanentne zagroenie dla zdrowia i ycia mieszkacw tych okolic. Przy okazji podkrela si, e Panevo i Novi Sad byy wielekro naraone na rezultaty prawdziwego ataku broni chemicznej. Na skutek spalania ogromnych iloci ropy oraz jej derywatw zostay wyzwolone ogromne iloci gazw, ktre powstay na drodze oksydacji, pobierajc tlen z powietrza. Po poczeniu z wod powstaway nieorganiczne kwasy, tworzc tym samym kwane deszcze. Tylko w Nowym Sadzie w cigu jednego

N. Mailer, Nacionalna sramota i psiholoki genocid [w:] Nova srpska politika misao, posebno izdanje (2), Beograd 1999, s. 46. 18 M. Anelkovi-Luki, Hemijski rat protiv Srbije sedam godina kasnije, [http://starisajt.nspm.rs, dostp: 15.05.2012].
17

- 257 -

dnia z uszkodzonych zbiornikw wypyno do ziemi 4000 ton benzyny, a oprcz niej przynajmniej 40 ton benzolu, zaliczanego do jednej z najbardziej rakotwrczych substancji, ktry przenikajc do organizmu bezporednio przez skr, wywouje leukemi. Serbscy lekarze zwracaj uwag na dramatyczny wzrost zachorowa na nowotwory oraz leukemi, co plasuje ten kraj w czowce europejskiej. Rwnoczenie sygnalizuj moliwo epidemii tej choroby. Komentarz do sytuacji zdrowotnej spoeczestwa stanowi niniejsze retoryczne pytanie: Czy zwikszone zainteresowanie wiatowych organizacji zdrowia przy ONZ i rnorodnych europejskich organizacji pozarzdowych zajmujcych si problemami zdrowia okazywane naszemu spoeczestwu, a szczeglnie dzieciom, przy rwnoczesnym gromadzeniu danych o wpywie kancerogennych i genotoksycznych trucizn na nasz populacj, nie stanowi w istocie dowodu na to, e podsumowywane s rezultaty eksperymentu in vivo, ktry z pomoc najsilniejszego wojskowego sojuszu zosta przeprowadzony na naszym terytorium?19. W trakcie dziaa wojennych uyto m.in. bomb kasetowych, nie mwic o pociskach wypenionych zuboonym uranem U235 (1 procent) i U238 (99 procent). Wywoana przez nie radiacja spowodowaa dugofalowe skutki gwnie zmniejszenie przyrostu naturalnego na skaonych terenach. To tylko przykady dziaa wojsk NATO, ktrych zgromadzone dowody mona oglda m.in. w Muzeum Wojskowym (Vojnom Muzeju) w Belgradzie. Kolateralne szkody20 Obok ogromnych strat materialnych, ataki powietrzne spowodoway mier ok. 2 tys. cywilnych mieszkacw Serbii. Najwicej osb zgino podczas uderzenia rakietowego na pocig osobowy w pobliu Grdelicy 12 kwietnia, na kolumn albaskich uchodcw w Kosowie 14 kwietnia, na budynek Radio-Telewizji Serbii w Belgradzie 23 kwietnia, w Surdulicy 28 kwietnia, na autobus w pobliu miejscowoci Luani 1 maja, podczas bombardowania bombami kasetowymi Niu 7 maja i na skutek ataku przeprowadzonego 14 maja na dug kolumn albaskich uchodcw w pobliu Prizrenu, w trakcie ktrego mier ponioso 87 osb21. wczesny dowdca wojsk Sojuszu w Europie gen. Wesley Clark w takich razach zwyk okrela wydarzenia mianem niefortunnych incydentw, przepraszajc za powstae pomyki. Jednak jzyk propagandy wojennej oraz polityczna retoryka, zwaszcza w dobie jugosowiaskiego konfliktu, zasuguje na szczegln uwag. Typowe dla niej byo
Ibidem. Forma szkody kolateralne zostaa wiadomie przyjta przez autork. Redaktorzy tomu pragn zaznaczy, e maj wiadomo funkcjonowania w literaturze przedmiotu tumaczenia collateral damage jako straty poboczne. 21 Zob. NATO bombardovanje SRJ
19 20

- 258 -

czste uciekanie si do sformuowa charakteryzujcych si ewazywnoci oraz eufemizmami. Do historii przeszo wyraenie kolateralna szkoda, ktrego autorem jest byy rzecznik prasowy Sojuszu Jamie Shea. Niezrozumiao tego zapoyczenia ma odwrci uwag od skutkw wydarze wojennych, chocia pojcie to oznacza ni mniej, ni wicej tylko straty w ludziach! Dodatkowo mamy tutaj do czynienia z lekcewaeniem zabijania, traktowanego jako fakt marginalny, uboczny i techniczny efekt dziaa wojennych22. To wyjtkowo cyniczne okrelenie strat niebdcych skutkiem celowego dziaania, a wynikych ze zbiegu wojennych okolicznoci, zostao wszechstronnie docenione, zyskujc miano klejnotu nowomowy Pentagonu. Natomiast w niemieckim tumaczeniu, jako Kollateralschaden, otrzymao miano najbrzydszego sowa w Niemczech w 1999 r. Podobnych okrele mona byo znale bez liku: (...) propagandyci NATO uwanie unikali nawet samego sowa wojna. Swoj akcj chtniej nazywali operacj, humanitarn interwencj drog ograniczonych powietrznych uderze, kampani pod nieznonie cyniczn nazw Miosierny anio. (...) Te eufemizmy szy rka w rk z rzekomo higienicznym i chirurgicznym charakterem akcji, jak j reklamowao NATO. (...) Przy tym, rozumie si, nie liczyy si setki niewinnych mczyzn, kobiet i dzieci, ktrzy ponieli mier w trakcie tej specjalnej przesyki humanitarnej pomocy23. Ius ad bellum? Zbrojna interwencja NATO wymagaa usprawiedliwienia zwaszcza wrd spoeczestw, ktrych siy zbrojne w niej uczestniczyy. Rozpoczta akcja propagandowa pomijaa milczeniem fakt pogwacenia konwencji, uchwa i klauzul do poszczeglnych dokumentw ONZ, m.in. konwencji haskiej o ochronie zabytkw kultury w sytuacji konfliktu zbrojnego, konwencji genewskiej o ochronie osb cywilnych w trakcie dziaa zbrojnych, protokow dotyczcych ochrony rodowiska, zakazu uycia bomb kasetowych oraz wzbogaconych materiaami promieniotwrczymi, nie wspominajc o amaniu ustale wasnych konstytucji obowizujcych w poszczeglnych pastwach czonkowskich NATO24. Po raz pierwszy szukano uzasadnienia podjtych krokw, podkrelajc precedensowo dziaania NATO. Agresja bya przedstawiana jako zwiastun nowej rzeczywistoci, w ktrej wojna bdzie prowadzona w obronie praw czowieka, a nie partykularnych interesw narodowych. Oto pena euforii wypowied wczesnego prezydenta Republiki Czeskiej Vclava Havla: To jest prawdopodobnie pierwsza wojna, ktra nie bya prowadzona w imi narodowego interesu, ale

E. Pieciul-Karmiska, Jzykowe naduycia, Sowa jak arszenik, 19.04.2007, [www.polityka.pl]. R. Bugarski, Lica jezika, Sociolingvistike teme, Beograd 2002, s. 130. 24 Zob. R. Gojovi, Povreda meunarodnog i humanitarnog prava [w:] Agresija NATO Uzroci, karakter i posledice krize na Kosovu i Metohiji, Beograd 2008, s. 100.
22 23

- 259 -

w imi zasad i wartoci. Jeli o ktrejkolwiek z wojen mona powiedzie, e jest etyczna lub prowadzona z moralnych powodw, to wanie ta wojna (...) Zwizkow Republik Jugosawii NATO zaatakowao bez bezporedniego mandatu ONZ. To nie by nieodpowiedzialny akt agresji, ani nie stanowi on zamania midzynarodowego prawa25. W podobnym tonie wypowiada si brytyjski premier Tony Blair: To jest sprawiedliwa wojna, ktra nie bazuje na roszczeniach terytorialnych, ale na wartociach26. Rwnoczenie wielu znaczcych przedstawicieli opinii publicznej realnie oceniao fakty oraz skutki poczynionego precedensu. Jednym z nich by Henry Kissinger, byy amerykaski sekretarz stanu: adne zagadnienie nie wymaga takiego ponownego rozwaenia jak koncepcja humanitarnej interwencji, zaproponowana jako wkad wadzy w nowe podejcie do polityki zagranicznej. Powietrzn wojn w Kosowie usprawiedliwia si ustanawianiem zasady, e wsplnota midzynarodowa a przynajmniej NATO bd karay przestpstwa wadz przeciwko ich wasnym narodom... Zasady moralne s wyraone w wartociach absolutnych. Ale polityka zagraniczna musi si zawsze zajmowa pogodzeniem celw i rodkw. W kadej fazie kosowskiej tragedii byy do dyspozycji rne mieszanki dyplomacji i siy. Efekt wygenerowa wicej uchodcw i ofiar anieli jakakolwiek inna alternatywa, ktr mona by byo sobie wyobrazi, i zasuguje, by j zbada na paszczynie politycznej i moralnej27. Przypuszcza si, e agresja na Serbi stanowi znak czasu i jest zapowiedzi przyszych wydarze, w ktrych znaczenie straci narodowa suwerenno, a poszczeglnym krajom daje si do zrozumienia, e moe doj do interwencji, jeli nie bd one postpoway zgodnie ze standardami Zachodu. Jednoczenie zwraca si uwag na niebezpieczestwo interwencji w wojnach domowych, prowadzonych w celu uzyskania niezawisoci. Na wiecie istniej setki mniejszoci narodowych, ktre yczyyby sobie, by NATO interweniowao w ich interesie. I jak si to okazao na Bakanach, miecz sprawiedliwoci NATO nie zosta wycignity z pochwy przeciwko kademu przypadkowi czystek etnicznych. Dowiedziono, e Chorwacja staa si najczystszym etnicznie krajem byej Jugosawii, a aden amerykaski prezydent nie zagrozi sprawiedliw wojn w obronie ponad 200 000 Serbw, ktrych chorwackie wojsko, przeszkolone przez USA, wypdzio z ziemi ich przodkw28.

M. Peulji, Globalizacija. Dva lika sveta, Beograd 2005, s. 150-151. Cyt. za N. Chomsky, Ameriki ma sa dve otrice, [www.news.beograd.com, dostp: 20/10/2009]. 27 Cyt. za M. Savi, Humanitarna intervencija... 28 N. Chomsky, Ameriki ma...
25 26

- 260 -

Uwagi kocowe Podsumowujc, przyznanie sobie przez NATO prawa do wszczcia wojny okazao si wyjtkowo niebezpiecznym precedensem, stanowicym pogwacenie dotychczasowych stara narodw, by unikn kolejnego konfliktu. Pozostaje odpowiedzie na pytanie, co byo rzeczywist przyczyn powstaej sytuacji. Zwykle wskazuje si na rop naftow i uran, a cile: zapewnienie bezpiecznego szlaku dla transportu kaspijskiego surowca29. Ponadto podkrela si, e najwaniejsze cele agresji sprowadzay si do sprawdzenia wczesnej konstelacji si w wiecie, konfrontacji z opini Europy jako caoci oraz indywidualn poszczeglnych pastw, a zwaszcza Rosji, stanowicej jednego z moliwych sojusznikw Serbii, a w przyszoci najprawdopodobniej ofiary nowego wiatowego adu30. Agresja na Serbi stanowia wydarzenie wieczce krwawe, obfitujce w konflikty XX stulecie. Oceniajc ich liczb oraz towarzyszce im okruciestwo, zapewne niewiele jest okresw w historii, ktre mog si przyrwna do pierwszej poowy minionego wieku, za obuda, stanowica jedn z konstytutywnych cech tzw. zachodniej cywilizacji, staa si w drugiej poowie stulecia mechanizmem oglnego usprawiedliwiania najbardziej niesusznych poczyna, ktre mog by wprowadzane w ycie, jeli tylko odwoa si do hase o duej mocy przekonywania, takich jak: wolny wiat, rozwj demokracji lub prawa czowieka31.

M. Savage, Naftowe szlaki wiodce przez Kosowo, [www.archive.newsmax.com, dostp: 20.07.2012]. Zob. R. Gojovi, Povreda meunarodnog..., s. 100. 31 Zob. J. Babi, Moral i nae vreme, Beograd 1998.
29 30

- 261 -

Magdalena Rek (Uniwersytet dzki)

Obraz NATO w serbskich wyobraeniach zbiorowych


Trywializmem jest twierdzenie, e w serbskich wyobraeniach zbiorowych dominuje zdecydowanie negatywny obraz NATO, czego przyczyny oraz przejawy bdziemy starali si w niniejszym tekcie ukaza. Na wstpie jednak odnie si naley do kategorii wyobrae zbiorowych, cho nasza refleksja ograniczy si musi do minimum, niezbdnego dla dalszych rozwaa, w ktrych sprbujemy przedstawi stosunek serbskiego spoeczestwa do Sojuszu Pnocnoatlantyckiego. Jeden z klasykw socjologii, Maurice Halbwachs pisa o spoecznej konstrukcji wiata sugerujc, e to spoeczestwo okrela sposb percepcji rzeczywistoci przez jednostki1, a jego pogldy stanowi punkt wyjciowy dla refleksji na temat wielkich zbiorowoci. W podobnym nurcie wypowiada si holenderski jzykoznawca Teun van Dijk, mwic z kolei o dyskursywnej konstrukcji wiata2. Przyznajc racj wyej wymienionym badaczom, mona zauway, i spojrzenia indywidualne bd zawsze wtrne w stosunku do wiata zewntrznego. Wyobraenia zbiorowe skadaj si z potnych systemw schematycznych uproszcze, funkcjonujcych w postaci dynamicznych obrazw. Jak powszechnie wiadomo, ch zrozumienia coraz bardziej skomplikowanej rzeczywistoci pociga za sob konieczno jej nieustannej symplifikacji. Std te treci ugruntowujce si w przestrzeni zbiorowej musz zosta dostosowane do jej wymogw3. Mona powiedzie, e w przestrze zbiorow wpisuje si swojego rodzaju siatka interpretacyjna, czy te uywajc terminologii Halbwachsa ramy pamici. Postrzeganie rzeczywistoci musi odbywa si zgodnie z owym twardym schematem, ktry przekazywany jest kolejnym pokoleniom w procesie socjalizacji. Jak zauwaa Bronisaw Baczko, wyobrania spoeczna jest si regulujc ycie zbiorowe4. Przestrzenie zbiorowe wypeniane s poprzez obrazy, bdce zmodyfikowan form rzeczywistych wydarze, ktrych profil dostosowywany jest do wymogw grupy. Wyobrania, nawet jeli dotyczy przyszoci, w istocie zwraca si ku przeszoci, wszelkie opowieci umieszczane s w czasach, ktre czowiek dobrze pozna, a przez to potrafi je sobie przywoa5. Narracje na temat przeszoci przedstawiaj wydarzenia w wietle okrelonym przez teraniejszo6. Agregaty obrazw konstytuujce

M. Halbwachs, Spoeczne ramy pamici, Warszawa 2008, s. 168. T. A. van Dijk, Discourse and Power, Houndmills Basingstoke Hampshire 2008, s. IX-X. 3 T. Kulji, Seanje na titoizam. Izmeu diktata i otpora, Beograd 2011, s. 25. 4 B. Baczko, Wyobraenia spoeczne. Szkice o nadziei i pamici zbiorowej, Warszawa 1994, s. 40. 5 M. Jergovi, Ojciec, Woowiec 2012, s. 198. 6 P. Ciokiewicz, Pami zbiorowa w dyskursie publicznym. Analiza polskiej debaty na temat wypdze Niemcw po drugiej wojnie wiatowej, Warszawa 2012, s. 38.
1 2

- 263 -

wyobraenia ulegaj cigym przeksztaceniom, bdc niezwykle podatne na wszelkie wahania w rodowisku zewntrznym oraz wewntrznym. Tak dzieje si i z obrazem NATO w spoeczestwie serbskim, std te powinnimy zapyta si nie tylko o jego obecny ksztat, ale rwnie naznaczy kierunek ewolucji. Jak zauwaylimy na wstpie, stosunek Serbw do Sojuszu okreli mona jako zdecydowanie negatywny, co znajduje swoje odzwierciedlenie w konkretnych dziaaniach elit politycznych, zmuszonych liczy si z opini elektoratu. Serbia w odrnieniu od innych pastw regionu nigdy nie staraa si o czonkostwo w NATO. Penicy obowizki ministra spraw zagranicznych od 2007 r. Vuk Jeremi wielokrotnie podkrela swoim zachodnim kolegom, e jego kraj nie zamierza przystpi do Sojuszu, pragnie natomiast kontynuowa i rozwija wspprac w ramach Partnerstwa dla Pokoju7. Co wicej, wywodzcy si z Serbskiej Partii Postpowej prezydent Tomislav Nikoli obieca Wadimirowi Putinowi, przy okazji swojej wizyty w Moskwie, e Serbia nie przystpi do NATO8. Znamienny jest fakt, i adna z liczcych si serbskich si politycznych nie optuje wyranie za czonkostwem9. Negatywne nastawienie spoeczestwa zdaje si by przede wszystkim wynikiem operacji Allied Force, przeprowadzonej przez NATO w 1999 r., ktra w serbskim dyskursie nazywana bywa agresj i zajmuje wane miejsce w wiadomoci zbiorowej Serbw, wpisujc si w charakterystyczn dla tego narodu kultur ofiary10. wiadcz o tym dobitnie sowa prezydenta Borisa Tadicia z okazji obchodw trzynastej rocznicy tamtych wydarze, okrelajcego operacj natowsk mianem zbrodni11. Wydaje si jednak, e geneza niechci Serbw wzgldem NATO siga jeszcze dalej, bo ju od pocztku lat dziewidziesitych propaganda reimu Miloevicia nie ustawaa w kreowaniu spektrum wrogw zewntrznych oraz wewntrznych, wrd ktrych wane miejsce zajo obok Stanw Zjednoczonych, Europy, Watykanu, Zachodu czy Niemiec NATO12. Zreszt, jak pokaemy dalej, antynatowska kampania nie skoczya si po 1999 r., ale trwa nadal, cho z drugiej strony istnieje nieliczne grono zwolennikw przystpienia do Sojuszu. Bezsprzecznie jednak za szczytowy moment kampanii negatywnej, demonizujcej i oczerniajcej przeciwnikw naley uzna bombardowania wczesnej Jugosawii (1999). Obie strony toczyy w owym czasie zaciek wojn ideologiczn, tak by przekona opini publiczn co do susznoci swoich racji. Nas, oczywicie, inte-

Vui: Srbija nee pristupiti NATO, [www.b92.net, dostp: 7.01.2013]. Nikoli obeao Putinu da Srbija nee u NATO, a on njemu kredit od 800 milijuna dolara, [www.poskok.info, dostp: 7.01.2013]. 9 M. Lazanski, NATO ne moe bez Srbije, Politika, 14.11.2009, [www.polityka.rs, dostp: 1.02.20013]. 10 G. Dejzings, Religija i identitet na Kosovu, Beograd 2005, s. 255-256. 11 Tadi: NATO bombardovanje je zloin, Veernje novosti, 24.03.2012, [www.novosti.rs, dostp: 7.01.2012]. 12 J. Baki, G. Pudar, Ratovi za jugoslovensko naslee i rat za simboliku hegemoniju [w:] G. eri [red.], Intima javnosti. Okviri predstavljanja, narativni obrasci, strategie i stereotipi konstruisanja Drugosti u upeatljivim dogaajima tokom razgradnje bive Jugoslavije: tampa, TV film, Beograd 2008, s. 261.
7 8

- 264 -

resuj argumentacje strony serbskiej, cho i tak nie mamy miejsca na ich gbsz interpretacj, std te ograniczymy si do zasygnalizowania pewnych wtkw. Kwesti t podda analizie Saa Nedeljkovi, serbski antropolog polityki, odbywajcy w tamtym czasie sub wojskow, a przez to majcy bezporedni kontakt z treciami rozpowszechnianymi wrd onierzy. Na szczegln uwag zasuguj teksty w broszurce Vojska, w ktrej dowodzono wyszoci narodu serbskiego, jego religii, kultury, historii, osigni, pisano o walce w imi caej Europy przeciwko amerykaskiemu szatanowi13. Podobne wypowiedzi, budowane na klasycznej antytezie dobro/zo, pojawiay si rwnie w kontrolowanych przez rzd rodkach masowego przekazu. Zwizany z opozycj demokratyczn psychiatra Miklo Biro bada wpyw owej indoktrynacji na ksztatowanie umysw serbskiego spoeczestwa. Jeden z najciekawszych przykadw pochodzi z programu popularnej astrolog Milji Regulus: Nad baz lotnicz w pnocnych Woszech pojawia si wiato To s byskawice Tesli, ktre uniemoliwiaj starania wrogw Serbii, by nas pobi. W pobliu Biaego Domu wybucha podstacja. To by duch Tesli, on podarowa Amerykanom prd, on teraz im przeszkadza. Bg jest po naszej stronie, co si widzi po tym, e Serbia, Republika Serbskiej Krajiny i Republika Serbska stanowi trjk, a jeli si trjk poczy z liter S (cyrylic, oczywicie) wwczas otrzymamy serce, a wtedy amerykaskie fantomy nie mog nam nic zrobi14. Slogany te przywoujemy po to, by podkreli si antyamerykaskiej i antyzachodniej kampanii, ktr prowadzili nie tylko politycy, niektrzy intelektualici, pisarze czy cerkiewni dostojnicy, ale take nieprofesjonalni uczeni, jak wspomniana przed chwil pani Regulus. Musimy pamita, e serbskie spoeczestwo byo w tamtym czasie szczeglnie podatne na takie wanie autorytety, czego potwierdzeniem s chociaby wyniki bada terenowych wybitnego etnologa religii Duana Bandicia, ktre pokazay przeraajco nisk znajomo podstaw religii, a take mieszanie jej z ideologi narodow oraz pradawnymi wierzeniami15. Rzeczywisto tumaczono w oparciu o pierwiastki irracjonalne, na ktre skadaa si mieszanka magii, astrologii, ludowych zabobonw o korzeniach pogaskich i prawosawnej religii, przeywajcej swoje odrodzenie, bo jak skonstatowa chorwacki politolog Vojislav Perica za znak rozpoznawczy epoki postjugosowiaskiej uzna mona inflacj symboli religijnych16. Co najistotniejsze, owe negatywne obrazy nigdy nie zostay poddane jednoznacznej krytyce, a przecie po tzw. rewolucji buldoera i zmianie ekipy rzdzcej w padzierniku 2000 r. nastpia gwatowna i wyrana redefinicja stosunku wzgldem Europy i Unii Europejskiej, czego jednym z bardzo wielu przejaww jest
Zob. S. Nedeljkovi, ast, krv i suze. Ogledi iz antropologie etniciteta i nacionalizma, Beograd 2007, s. 47-51. M. Biro, Homo postcommunisticus, Beograd 2006, s. 56. 15 D. Bandi, Narodno pravoslavlje, Beograd 2010, s. 16-17. 16 V. Perica, Sveti Petar i sveti Sava. Sakralni simboli kao metafora povijesnih promjena, Beograd 2009, s. 189. Zob. te np. B. Buden, Zona prelaska. O kraju postkomunizma, Beograd 2012, s. 169-171.
13 14

- 265 -

kampania informacyjna na temat Unii Europejskiej17. Podobne dziaania wobec NATO nie zostay przedsiwzite, nie liczc kilku drobnych inicjatyw, jak np. internetowy portal Zato NATO18 (Dlaczego NATO), tak wic stare treci nie miay moliwoci dekonstrukcji. Przypomnie tutaj musimy, e jednym z podstawowych warunkw trwania przekazu w wyobraeniach zbiorowych jest jego cige przypominanie, a przecie w Serbii co jaki czas odywaj nastroje antynatowskie. Zreszt bardzo saba i niespjna jest rwnie wiedza samego spoeczestwa na temat Sojuszu. Ludzie kieruj si przede wszystkim stereotypami i uprzedzeniami wybirczo postrzegaj rzeczywisto19. NATO kojarzy si powszechnie jako organizacja militarna, nakierowana przede wszystkim na dziaania wojenne, co jaki czas atakujca sabszych Serbi, Afganistan, Libi do ktrej przynaleno oznacza przede wszystkim konieczno wysyania wojsk w odlegle rejony wiata, angaowania si w konflikty zbrojne, na co nie ma spoecznej zgody. Serbowie posuguj si tutaj swoist logik, wedle ktrej przymierze z agresorem, bombardujcym niedawno ich kraj, a pniej przyczanie si do kolejnych jego interwencji, krzywdzenie niewinnych ludzi, byoby niedorzeczne. Spoeczestwo solidaryzuje si raczej z kolejnymi ofiarami natowskich interwencji. Takie postawy atwo wytumaczy, jeli przypomnimy sobie trywializm, e warunkiem sine qua non procesu pojednania jest przebaczenie, a tymczasem Serbowie do dzi oskaraj NATO o bezpodstawne przedsiwzicie nalotw, bez liczenia si z ofiarami ludzkimi, wycznie w celu realizacji pragmatycznych interesw politycznych zachodnich mocarzy. Popularny jest pogld, jakoby NATO byo sojuszem pomidzy pastwami zobligowanymi do udzielenia sobie wsparcia w sytuacji ataku zewntrznego na ktrego z czonkw, ktry jednak nie ma prawa do interweniowania na zewntrz20. Zauwaa si take, e ewentualne przystpienie do NATO oznaczaoby de facto porednie uznanie niezalenoci Kosowa oraz przyznanie przez Belgrad, e interwencja bya legalna a przecie w serbskim dyskursie popularne s hasa o agresji z pogwaceniem prawa midzynarodowego. Pojawiaj si pytania, dlaczego Serbia miaaby wstpowa do organizmu fundujcego jej swojego czasu wojn, ktra pochona ofiary cywilne, a do tego nie bya w stanie zapobiec napadom na kosowskich Serbw przez albaskich ssiadw, czego bezporednim skutkiem by exodus ludnoci21. Czsto mona usysze opinie, e w dzisiejszym wiecie prawdopodobiestwo ataku jest znikome, tak wic czonkostwo w NATO nie jest konieczne, a co wicej, zwikszyoby ono stopie zagroenia potencjalnym atakiem terrorystycznym. Powysze sugestie, wypowiadane przez krgi pacyfistyczne, paradoksalnie wsp17 T. Petrovi, Yuropa. Jugoslovensko naslee i politike budunosti u postjugoslovenskim drutvima, Beograd 2012, s. 46-49. 18 Zato NATO, [www.zastonato.org, dostp: 21.01.2013]. 19 D. utanovac, Ne bavimo se pitanjem lanstva u NATO, [www.nspm.rs, dostp: 5.02.2013]. 20 V. eelj. Srbija pod amerikim bombama, Begrad 2002, s. 524. 21 V. Jefti, NATO iluzija i stvarnost, [www.nspm.rs, dostp: 5.02.2013].

- 266 -

graj ze stanowiskiem nacjonalistw, dla ktrych najwikszym realnym niebezpieczestwem pozostaj domniemane bazy islamskiego fundamentalizmu w Kosowie. Wedle takiej optyki rzeczywistoci NATO, samo wspierajce albaskich separatystw i przyzwalajce na odczenie serbskiej Jerozolimy od macierzy, nie moe by gwarantem integralnoci terytorialnej. Do powyszego dochodz rwnie czynniki ekonomiczne. Podkrela si czsto, e biednego, pogronego w permanentnym kryzysie pastwa nie sta na poniesienie wydatkw zwizanych z akcesj. Nie powinno raczej zaskakiwa, e spoeczestwo, ktrego stopa bezrobocia osigna w 2012 r. rekordowy poziom, przekraczajc 25 procent22, gdzie wedle szacunkw na czarno pracuje nawet milion ludzi, a wielu zatrudnionych miesicami nie otrzymuje pensji23, woli, by pastwo zamiast inwestowa w cele militarne, poczo aktywniej wspiera rozwj gospodarczy. Nie mona si wic dziwi, e o ile kwestia integracji europejskiej dzieli serbskie spoeczestwo, bo obok rzesz zwolennikw istnieje spora grupa przeciwnikw (uwaa si, i kurs prounijny popiera niewiele ponad poowa respondentw24), to opinie na temat ewentualnego czonkostwa w Sojuszu s raczej jednoznaczne. W sondau przeprowadzonym w kwietniu 2012 r. na pytanie, jak zagosowaby, gdyby rozpisano referendum co do akcesji do NATO, 70 procent Serbw zdecydowanie opowiedziao si przeciwko, 10 procent za, a 15 procent w ogle nie poszoby do urn25. Serbscy politycy bardzo czsto podkrelaj, e cho Belgrad nie jest czonkiem NATO, to rozwija wspprac w ramach Partnerstwa dla Pokoju. Uwypuklaj takie kwestie, jak modernizacja armii wedug standardw Sojuszu czy zniesienie obowizku suby wojskowej. Jednak, zdaniem ekspertw, Serbia nie wykorzystuje w peni moliwoci wynikajcych z udziau w tej inicjatywie26. W kadym razie sam fakt przynalenoci do Partnerstwa dla Pokoju klubu chyba mao ekskluzywnego, skoro znajduj si w nim Azerbejdan, Biaoru czy Uzbekistan traktowane jest w Serbii jako krok na tyle znaczcy, e niektrzy prbuj go krytykowa, okrelajc jako paktowanie z wrogiem bd zdradzanie tradycyjnego sojusznika Rosji. Wadze, starajc si usprawiedliwia swoje dziaania, powouj si przede wszystkim na dwa kluczowe argumenty: Serbia nie ma innego wyjcia, poniewa wszystkie pastwa regionu s zainteresowane wspprac z Sojuszem bd s ju jego czonkami; udzia w Partnerstwie dla Pokoju nie przeszkadza rozwija wspprac

Stopa nezaposlenosti u Srbiji rekordnih 25,5 procent, [www.euractiv.rs, dostp: 11.01.2013]. Platu ne dobija ak 60 000 zaposlenih, Vesti, 7.10.2012, [www.vesti-online.com, dostp: 22.01.2013]. 24 Evropa tu oko nas. ta inimo da bismo bili u Evropskoj uniji. Odrivi razvoj: problemi, pitanja, usmerenja, Beograd 2011, s. 8. 25 Protiv ulaska u NATO 70 odsto graana Srbije, Blic, 19.04.2012, [www.blic.rs, dostp: 9.01.2012]. 26 M. Kosi, Predgovor [w:] M. Kosi, M. Karagaa [red.], Nova Srbija, novi NATO vizija budunosti za XXI vek,, Beograd 2011, s. 7.
22 23

- 267 -

z Moskw27. Biorc pod uwag fakt, e Rosja sama bierze udzia w tej inicjatywie, obawy czci spoeczestwa wydaj si kuriozalne i dowodz raczej sabej wiedzy na temat struktur euroatlantyckich. Niech Serbw do NATO idzie w parze z postulatami neutralnoci. Panuje przekonanie, e nie ma co wchodzi do organizacji, ktra wczeniej wydaa Belgradowi wojn, przysparzajc wielu cierpie zwykym ludziom Pamita trzeba, i haso neutralnoci zdaje si bardzo silnie zakorzenione w serbskich wyobraeniach zbiorowych, a jego rda tkwi znacznie gbiej anieli traumatyczne dowiadczenia z 1999 r. Warto przypomnie, e komunistyczna Jugosawia nie naleaa do Ukadu Warszawskiego, rozwijaa natomiast wspprac z pastwami trzeciego wiata w ramach Ruchu Pastw Niezaangaowanych, ktrego jednym z liderw i inicjatorw by wanie jugosowiaski przywdca. Dzi czsto mona usysze w Serbii pogld, e NATO pozostaje reliktem zimnowojennej przeszoci, nieprzystajcym do wspczesnych realiw i jeli w czasie komunizmu Belgradowi udao si zachowa neutralno, absurdem byoby rezygnowanie z niej teraz. Inni dodaj, e mae pastwo, jakim jest Serbia, potrzebuje nie singularyzacji, ale pluralizacji bezpieczestwa, a wic zrcznego lawirowania pomidzy Rosj i NATO28. Natomiast zwolennicy integracji europejskiej czsto przekonuj, e akcesja do Unii Europejskiej bdzie wystarczajc gwarancj bezpieczestwa, poniewa Bruksela take prowadzi swoj polityk obronn. W 2007 r. parlament uchwali deklaracj o neutralnoci, co bywa czsto interpretowane jako prawna przeszkoda ewentualnej akcesji do NATO. Pomimo e eksperci s zdania, i deklaracja nie ma mocy wicej, niektrzy politycy, jak np. byy prezydent i premier Vojislav Kotunica, bardzo czsto posuguj si tym argumentem by dowie, dlaczego Serbia nie moe przystpi do Sojuszu. Bywaj i tacy eksplanatorzy rzeczywistoci, ktrzy prbuj wykaza, jakoby udzia w Partnerstwie dla Pokoju rwnie by niezgodny z ogoszon neutralnoci. W takie zafaszowane przekazy, rytualizowane przez rodki masowego przekazu uwierzya niemaa cz spoeczestwa. Jesieni 2007 r. rozgorzaa silna kampanii przeciwko Sojuszowi, inspirowana przez siy antyzachodnie, a rozbudzona w ten sposb ywa debata dawaa o sobie zna w trakcie wyborw prezydenckich i parlamentarnych w 2008 r.29 Niektrzy zauwaaj, e ostra polityka na temat obronnoci i bezpieczestwa miaa oderwa uwag opinii publicznej od problemw wewntrznych pastwa, bo w analizowanym okresie roso niezadowolenie spoeczne z trudnej sytuacji ekonomicznej, ludzie masowo protestowali, wybuchay coraz to nowe strajki, take godowe30. Co ciekawe, cztery lata pniej kampania wyborcza
M. Stojanovi, Srbija e ostati lojalna lanica Partnerstva za mir, Danas, 9.07.2012, [www.danas.rs, dostp: 11.01.2013]. 28 S. Stojanovi, Srbija i NATO, Politika, 14.01.2010, [www.politika.rs, dostp: 25.01.2013]. 29 A. Savi, Serbia [w:] A. Bebler [red.], NATO at 60: The Post-Cold War Enlargement and the Alliance's Future, Amsterdam 2010, s. 88. 30 V. Arsenijevi, Jugolaboratorija, Beograd 2009, s. 125.
27

- 268 -

przebiegaa zupenie inaczej, hasa na temat polityki zagranicznej wysuwano bardzo rzadko, a kandydaci koncentrowali si przede wszystkim na moliwociach rozwizania kryzysu gospodarczego31. Zwolennicy akcesji do NATO, stanowicy, w zalenoci od sonday, od 5 do 10 procent spoeczestwa, to przede wszystkim intelektualici, elity akademickie, prozachodnio nastawiona klasa rednia. Ich argumenty rzadko przebijaj si do szerokich mas, pozostaj raczej zamknite w wskim dyskursie. Podkrela si, i czonkostwo w Sojuszu mogoby znacznie przyspieszy integracj z Uni Europejsk, ktra przekonaaby si, e Belgrad wyranie dystansuje si od miloeviciowskiej przeszoci. Warto przypomnie, i jak dotd wszystkie nowe, postkomunistyczne pastwa czonkowskie Unii Europejskiej kroczyy analogiczn drog, najpierw wstpujc do NATO, a potem do Unii. Z takiego punktu widzenia Serbowie powinni wykorzysta sprawdzone schematy. Nadmieni jednak trzeba, e NATO wcale nie musi by jedynym pomostem prowadzcym do Unii Europejskiej, co pokazuje przykad Cypru oraz Malty, ktre wstpujc do zjednoczonej Europy, zachoway neutralno. Zreszt sam sekretarz generalny NATO, Anders Fogh Rasmussen podkreli dobitnie w wywiadzie dla gazety Veernje Novosti, e czonkostwo w Unii Europejskiej nie jest naturaln konsekwencj przynalenoci do Sojuszu32. Inni dodaj, i przystpienie do struktur euroatlantyckich podniosoby wiarygodno Serbii w oczach zagranicznych inwestorw, mogoby si wic przeoy na rozwj gospodarczy i spadek bezrobocia. Pomogoby take przezwycia negatywne stereotypy, tak silnie utrwalone na Zachodzie, obciajce Serbw win za dramatyczne wydarzenia lat dziewidziesitych ubiegego stulecia. Do przypomnie prac Bassama Tibbiego Fundamentalizm religijny, gdzie autor stwierdza, jakoby czynnikiem burzcym pokj na Bakanach bya wielkoserbska polityka fundamentalistyczna33. Podobnych interpretacji podoa konfliktw w byej Jugosawii spotka mona bardzo wiele, zarwno w dyskursie naukowym, jak i publicznym. Tymczasem coraz wicej Serbw zauwaa konieczno walki z takimi stereotypowymi pogldami, ktre nie mog dobrze suy pastwu zabiegajcemu o zewntrznych inwestorw. Ponadto pojawiaj si ostatnio postulaty, by jedn z form rozruszania pogronej w permanentnym kryzysie gospodarki uczyni rozwj turystyki34, ale przecie przycignicie zagranicznych goci musi i w parze z promocj Serbii jako kraju nowoczesnego, a nie zaciankowego, przesiknitego etniczn nienawici. W 1988 r. Grecy, prbujc cign wicej amerykaskich turystw, lubicych naladowa Europejczykw, wypromowali slogan Grecja

Zob. np. Z. Stojiljkovi, Izborna obeanja i postizborna realnost: javne politike u izbornoj ponudi u Srbiji, Politike perspektive 2012, No. 2, s. 89-90. 32 Srbija ne mora u NATO da bi ula u EU, [www.nspm.rs, dostp: 5.02.2013]. 33 B. Tibbi, Fundamentalizm religijny, Warszawa 1997, s. 105. 34 Veliki potencijal za razvoj turizma u Srbiji, [www.akter.co.rs, dostp: 1.02.2013].
31

- 269 -

europejskie wakacje Europejczykw35. Zdaje si, e podobne kroki mogliby podj Serbowie, pokazujc wiatu, i wydarzenia z koca XX w. byy jedynie krtkotrwa chwil zapomnienia. Do tego zdaniem zwolennikw integracji ze strukturami euroatlantyckimi pomocne moe by czonkostwo w Sojuszu. Podkrela si take, e przynaleno do NATO podnosi poziom bezpieczestwa, e w dzisiejszym wiecie mae pastwa nie maj szans pozosta neutralne, musz jednoczy si ze znacznie silniejszymi. W przypadku Szwajcarii, Szwecji czy Austrii neutralno zostaa potwierdzona umowami midzynarodowymi, popartymi aprobat mocarstw, a czego takiego brak w stosunku do Serbii. Zwolennicy przystpienia do NATO przypominaj rwnie, e pozostae pastwa bakaskie przyjy zupenie inne strategie polityczne. Bugaria, Sowenia, Chorwacja, Albania s ju w Sojuszu, Macedonia, Czarnogra, Bonia i Hercegowina staraj si o czonkostwo, a natowskie wojska stacjonuj w Kosowie. W takiej sytuacji Serbia nie moe pozosta sama sobie, gdy jest ku temu zbyt maa. Co wicej, bdc w NATO, atwiej rozwiza lokalne problemy, przezwycia podziay i uprzedzenia, a przez to budowa trway pokj w regionie36. Podnosi si take, i wstpienie do Sojuszu nie bdzie zamaniem neutralnoci, bo Serbia uczestniczc w programie Partnerstwo dla Pokoju, nie jest neutralna. Jeli za chodzi o wzgldy ekonomiczne, akcesja mogaby nawet oznacza oszczdnoci ze wzgldu na zmniejszenie liczby onierzy i profesjonalizacj armii. Warto take zauway, e dla Serbw Zachd nie jest monolitem, jedne kraje ciesz si jego wiksz sympati, inne gbsz niechci, jak np. Stany Zjednoczone czy RFN. Mona wskaza bardzo szerokie spektrum teorii dowodzcych imperialistycznych zamiarw Waszyngtonu. Czste s pogldy, e Ameryka dc do hegemonii w pozimnowojennym wiecie, prowadzi ekspansj polityczn, ekonomiczn i kulturow, a samo NATO ma by instrumentem kontroli nad Europ. Z takiej perspektywy przystpienie Serbii do Sojuszu Pnocnoatlantyckiego byoby ustpieniem przed daniami Waszyngtonu, wyrzeczeniem si tradycyjnej postawy Serbw (okrelonej przez pewnego badacza jako homo serbicus37), polegajcej na wybieraniu rozwiza nieatwych, kosztownych, ale honorowych. Pojawiay si take sugestie, jakoby Waszyngton tendencyjnie sprowokowa wojny w byej Jugosawii po to, aby nie dopuci do intensyfikacji procesu integracji europejskiej, a przy okazji ufundowa pole porozumienia ze wiatem arabskim38. Niech do jest w Serbii niezwykle silna i mona chyba zasugerowa tez, e w serbskich wyobraeniach zbiorowych kraj ten funkcjonuje jako synonim NATO. Co ciekawe, pogarda wzgldem Waszyngtonu dotyczy przede wszystkim aspektu polityczM. Todorova, Bakany wyobraone, Woowiec 2008, s. 101. Nije dobro da BiH prije Srbije ue u NATO, Novinska Agencija Republike Srpske, 29.12.2012, [www.srna.rs, dostp: 17.01.2013]. 37 C. Mylonas, Serbian Orthodox Fundamentals. The Quest for an Enternal Identity, Budapest - New York 2003, s. 78-98. 38 E. Vlajki, Demonizacija Srba. Zapadni imperijalizam, njegovi zloini, sluge i lai, Beograd 2001, s. 81.
35 36

- 270 -

nego. Serbom nie przeszkadzaj amerykaskie inwestycje, mwi si nawet, e ich napyw podniesie presti kraju na arenie midzynarodowej, co z kolei pomoe przycign europejskich oraz azjatyckich przedsibiorcw39. Zreszt obecno Stanw Zjednoczonych na serbskim rynku posiada dug tradycj, sigajc korzeniami komunistycznej Jugosawii. To wanie w Belgradzie otwarto w 1988 r. pierwszy za elazn kurtyn McDonalds40. Serbska literaturoznawczyni Vesna Goldsworthy zwraca uwag na gbok frankofili swojego narodu, pozbawion uzasadnionych przesanek idealizacj Francji i Francuzw. Pisze: Podczas nalotw w 1999 r. rne moje krewne, ktre przeklinay Amerykanw, Anglikw, Niemcw (przede wszystkim Niemcw!), Francuzom gotowe byy wszystko wybaczy. Oni nie chcieli! Amerykanie im kazali!, powtarzaa jedna. Nie moga pogodzi si z faktem, e stojcy na Kalemegdanie pomnik przyjani francusko-serbskiej przykryto czarn plandek, by ukry napis wzywajcy nard serbski, aby miowa Francj rwnie gorco, jak ona miuje nas, co w tym momencie brzmiao ironicznie41. Trzeba w tym miejscu dopowiedzie, e fascynacja Serbw Francj posiada dug tradycj, sigajc jeszcze XIX w., kiedy walczcy o wyzwolenie spod wadzy tureckiej nard widzia w Paryu swojego protektora. Wobec niedoboru szk modzie zmuszona bya ksztaci si za granic, a romantyczna wykadnia tamtej epoki sprzyjaa wyborowi idealizowanej Francji na miejsce pobierania nauki. Na pocztku XX w. Serbia opowiedziaa si po stronie Ententy, a francuskie pienidze pomogy Belgradowi wyj zwycisko z wojny celnej z Austro-Wgrami42. W latach dziewidziesitych, kiedy zachodnia opinia publiczna, upraszczajc wydarzenia w byej Jugosawii, oskaraa Serbw o wybuch bratobjczych walk i obciaa ich wyczn win za czystki etniczne, Francja prbowaa wspiera Belgrad43. Stosunek Parya jednak powoli ewoluowa, w okresie wojny w Boni francuska dyplomacja zmieniaa swoje stanowisko, by ostatecznie w 1999 r, optowa za interwencj. Krok ten nie by przypadkowy. Proserbska polityka wadz spotykaa si z coraz ostrzejsz krytyk, take ze strony wielu intelektualistw czy nowych filozofw. Wielu z nich angaowao si emocjonalnie po innych stronach konfliktu, np. Alain Finkielkraut popiera Franjo Tumana, a Bernard-Henri Levi Alij Izetbegovicia44. Z kolei negatywny stereotyp Niemcw, sigajcy korzeniami okresu II wojny wiatowej, a moe jeszcze dalej monarchii habsburskiej i konfliktu austriacko-

Oekujemo amerike investicije, [www.b92.net, dostp: 1.02.2013]. Wywiad z Dragoem Pavlicieviciem, Profit Magazin, [www.profitmagazin.com, dostp: 1.02.2013]. 41 V. Goldsworthy, Czarnobylskie truskawki, Woowiec 2007, s. 249. 42 J. Pajewski, Historia powszechna 1871 - 1918, Warszawa 1999, s. 182-183. 43 S. M. Saideman, The Ties That Divide: Ethnic Politics, Foreign Policy, and International Conflict, New York 2001, s. 150-151. 44 E. Gordi, Jedno sasvim lino seanje na hladni rat, Jugoslaviju i jeftino (ali dobro) vino [w:] I. olovi [red.], Zid je mrtav, iveli zidovi!, Beograd 2009, s. 361.
39 40

- 271 -

serbskiego45, bo w wyobraeniach zbiorowych atwo zrwna Niemca z Austriakiem, wykorzystywany by skwapliwie w procesie poszukiwania wrogw zewntrznych w okresie rzdw Miloevicia. Nie majc miejsca na gbsz analiz problemu, moemy jedynie zasygnalizowa szerokie spektrum teorii spiskowych, doszukujcych si midzynarodowej zmowy przeciwko Serbom. W wikszoci z nich wystpowali Niemcy, najczciej jako sprzymierzecy Chorwatw i Watykanu46, szczeglnie po tzw. kryzysie uznaniowym. Takie teorie znajdoway posuch take poza Bakanami, np. rosyjscy sowianofile szerzyli opowieci o siach pragncych zniszczy odradzajce si prawosawie, by nie dopuci do odgrywania przez Moskw roli Trzeciego Rzymu47. Negatywny obraz Niemiec w serbskich wyobraeniach zbiorowych idzie jednak w parze z pozytywnymi przedstawieniami, gloryfikujcymi jako i solidno niemieckich towarw, przede wszystkim samochodw. Trzeba pamita o licznej emigracji jugosowiaskich gastarbeiterw do RFN po podpisaniu umowy o werbunku pracownikw w 1968 r. Przybysze musieli mie przecie pozytywne dowiadczenia, skoro w latach dziewidziesitych wikszo uciekinierw na Zachd marzya gwnie o paszporcie niemieckim. Dzi Serbowie stanowi najwiksz po Turkach diaspor na obszarze niemieckojzycznym, w samych Niemczech mieszka ich ok. 700 tys.48 Wysoki presti wszystkiego, co niemieckie posiada rwnie swoje konsekwencje w przyjciu przez Serbw marki jako nieoficjalnej waluty, w ktrej mona byo wyraa ceny czy pensje bez obawy o gwatowne wahania kursu, jak to miao miejsce w przypadku niestabilnego dinara. Od 2002 r. mark zastpio euro, a zwyczaj podawania wartoci dbr czy wysokoci zarobkw po przeliczeniu na zachodnie pienidze utrzyma si do dzi. Nieprzypadkowo take bratni kraj, jak okrelano Czarnogr, decydujc si na uniezalenienie gospodarki od Belgradu, wybra na now walut niemieck mark. w krok, nota bene, spotka si z oskareniami ze strony Serbii pod adresem Berlina o kolejne tendencyjne dziaania przeciwko narodowi serbskiemu i o kolonizacj umysw Czarnogrcw, a wic mamienie ich bezsensowymi pomysami49. Dla serbskiego spoeczestwa tradycyjnym sojusznikiem pozostaje Rosja, co nie moe dziwi, biorc pod uwag dug histori wzajemnych relacji i oywionej wsppracy take na paszczynie kulturowej. Trzeba pamita, e dziewitnasto-

R. Zenderowski, R. Winiewski, M. Zarzecki, Religia (prawosawna) w konflikcie etnicznym w tzw. Dolinie Preszewa i Miedwiedzi: wyniki bada terenowych [w:] R. Zenderowski [red.], My ju jestemy zjedzeni Rola i znaczenie prawosawia w konflikcie etnicznym w Dolinie Preszewa, Warszawa 2012, s. 375. 46 J. Baki, G. Pudar, Ratovi za jugoslovensko naslee i rat za simboliku hegemoniju [w:] G. eri [red.], op. cit., s. 257-258. 47 V. Tismaneau, Wizje zbawienia. Demokracja, nacjonalizm i mit w postkomunistycznej Europie, Warszawa 2000, s. 2. 48 Srbi u Nemakoj, [www.zentralrat-der-serben.de, dostp: 25.01.2013]. 49 . Pavievi, S. urovi, Odnosi Crne Gore i Srbije od 1991. do 2006. godine. Analiza medijskog diskursa [w:] G. eri [red.], op. cit., s. 230.
45

- 272 -

wieczni dziaacze odrodzeniowi nadzieje na niepodlego wizali z Rosj50 i taka wykadnia rzeczywistoci zostaa utrwalona w wyobraeniach zbiorowych. w afektywny stosunek nie by nieodwzajemniony, bo rosyjscy sowianofile fascynowali si poudniowymi brami. Przykadowo, wybitny historiozof Konstantin Leontjew mwi o wyjtkowej oryginalnoci Sowian yjcych w granicach osmaskich, bdcej wynikiem zamroenia przez Turcj specyficznego ducha sowiaskoci oraz odgrodzenia od liberalnej Europy51. Nie kwestionujc wci bliskich relacji Belgradu z Moskw, warto zauway, e Serbowie poczuli si zdradzeni brakiem aktywnego wsparcia po proklamacji niepodlegoci przez Kosowo. To mogo przysuy przyzwoleniu na penetracj kraju przez turecki kapita, a jak wiadomo, Ankara prbuje w ostatnich latach odbudowa wpywy w swoich dawnych posiadociach. Dla badacza przeksztace serbskich wyobrae zbiorowych istotne wydaje si odnotowanie coraz mniej negatywnego spojrzenia na dawnego okupanta. W Serbii du popularnoci ciesz si wakacje nad Bosforem, podobnie jak w innych pastwach regionu rekordy popularnoci bij tureckie seriale, na ktr to kwesti jako podstaw przyjaznego klimatu zwraca uwag ambasador Turcji w Belgradzie52. Z perspektywy niniejszego tekstu warto zauway, e Turcja, bdc przecie czonkiem NATO, odbierana jest coraz mniej negatywnie, co potwierdza spostrzeenie przywoane odnonie do Francji, i niech do samego Sojuszu nie musi si przekada na stosunek wzgldem pastw czonkowskich. Jak zauwaylimy, NATO kojarzy si Serbom przede wszystkim ze Stanami Zjednoczonymi, a zreszt wiedza przewaajcej czci spoeczestwa na jego temat jest niewielka. Jeli przypomnimy sobie trywializm, e brak wiedzy sprzyja stereotypizacji wyobrae zbiorowych i konstruowaniu teorii spiskowych, atwo zrozumie nastawienie Serbw do NATO.

I. Z. Dnes, Liberty and the Search for Identity: Liberal Nationalisms and the Legacy of Empires, Budapest 2006, s. 354. 51 I. Massaka, Eurazjatyzm. Z dziejw rosyjskiego misjonizmu, Wrocaw 2001, s. 89-90. 52 Turske investicije uskoro u Srbiji, [www.rts.rs, dostp: 25.01.2013].
50

- 273 -

ROZDZIA IV
NATO wobec wyzwa, szans i zagroe wspczesnoci

Micha uszczuk (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach)

Proces ksztatowania si podejcia NATO wobec Arktyki w pierwszej dekadzie XXI wieku1
Dc do zidentyfikowania oraz wyjanienia kluczowych wyzwa wspczesnego wiata, ktre stoj aktualnie przed NATO, naley zwrci uwag, e s one warunkowane w znacznym stopniu specyfik aktualnego rodowiska midzynarodowego. Jak wskazuje M. Pietra, Sojusz Pnocnoatlantycki powsta w tradycyjnym (westfalskim) systemie stosunkw midzynarodowych, ktrego wymiar podmiotowy i funkcjonalny determinowany by przede wszystkim dwubiegunow konfrontacj lec u podstaw zimnej wojny. Obecnie za prbuje on funkcjonowa w systemie pnowestfalskim, czyli niestabilnym, niepewnym i nieprzewidywalnym, jak te o heterogenicznej podmiotowej strukturze2. Wskazana rnica, stanowic istot dokonujcej si obecnie transformacji systemu midzynarodowego, powinna zatem by traktowana jako gwne, cho nie jedyne, rdo wyranie narastajcych potrzeb czy ju wrcz wymaga w zakresie wielopoziomowej i wielowymiarowej adaptacji NATO do realiw wspczesnego wiata, a take okrelenia jego udziau w ich przyszym ksztatowaniu3. Dowiadczenia dwch ostatnich dekad wskazuj, i mimo wielu niepowodze w efektywnym realizowaniu swych zada Sojusz wci posiada stosunkowo duy potencja w tym zakresie i potrafi peni rne role na arenie midzynarodowej4. Rwnoczenie pojawiaj si jednak take takie wyzwania, w obliczu ktrych NATO nie reaguje tak szybko i zdecydowanie, jak mona by si tego spodziewa, niekiedy za wrcz nie jest w stanie wypracowa i przyj wobec nich jednomylnego i konkretnego stanowiska. Sytuacje takie dotycz zarwno woli politycznej pastw czonkowskich w okrelonych sprawach czy ich udziau w solidarnym ponoszeniu kosztw finansowych funkcjonowania Sojuszu, jak i zagadnie z zakresu strategii. Na problem ten zwraca uwag m.in. D. S. Yost, wskazujc na

1 Badania zostay sfinansowane ze rodkw Narodowego Centrum Nauki (NCN) przyznanych w ramach finansowaniu stau po uzyskaniu stopnia naukowego doktora na podstawie decyzji numer DEC2012/04/S/HS5/00172. 2 M. Pietra, Wstp [w:] M. Pietra, J. Olchowski [red.], NATO w pozimnowojennym rodowisku (nie)bezpieczestwa, Lublin 2011, s. 10. 3 Zob. J. Gryz, Adaptacja NATO do rodowiska bezpieczestwa, Kwartalnik Bellona 2011, R. XCIII (V), nr 1 (664), s. 7-21. 4 Por. T. Noetzel, B. Schreer, Does a multi-tier NATO matter? The Atlantic alliance and the process of strategic change, International Affairs 2009, Vol. 85, No. 2, s. 211-226. Na temat rl NATO szerzej zob. T. Flockhart, NATO and the (Re)construction of roles [w:] S. Harnisch, C. Frank, H. W. Maull [red.], Role Theory in International Relation, New York 2011, s. 93-112.

- 277 -

szereg uwarunkowa wystpujcych w tym kontekcie zarwno po stronie samego Sojuszu Pnocnoatlantyckiego, jak i pastw czonkowskich5. Naley przy tym pamita take o tym, e NATO konfrontowane jest dzi rwnie ze zmianami, ktre dla wszystkich innych uczestnikw stosunkw midzynarodowych stanowi nie tylko zupenie nowe, ale i trudne do jednoznacznej oceny i szybkiej reakcji zjawiska oraz procesy. Nale do nich m.in. wielowymiarowe nastpstwa zmian klimatycznych w dziedzinie bezpieczestwa midzynarodowego6, wrd ktrych wyjtkowe miejsce zajmuje dokonujca si aktualnie zmiana geopolitycznego znaczenia obszarw arktycznych w stosunkach midzynarodowych7. Zagadnienie to stanowi problem badawczy podjty w niniejszym opracowaniu, ktrego gwnym celem jest analiza procesu ksztatowania si stanowiska NATO wobec regionu Arktyki8 w pierwszej dekadzie XXI w. Punktem wyjcia dla podjtych bada bdzie przedstawienie przyczyn i nastpstw ewolucji znaczenia Dalekiej Pnocy dla wspczesnych stosunkw midzynarodowych. W dalszej czci analizie poddane zostan kroki podejmowane przez Sojusz w ostatnich latach w zwizku z obserwowanymi w Arktyce geopolitycznymi nastpstwami zmian klimatycznych. Nastpnie zidentyfikowane zostan stanowiska wybranych, gwnie arktycznych, czonkw Sojuszu wobec jego roli w Arktyce. Opracowanie zakocz wnioski i prba oceny moliwoci zmiany zrekonstruowanego tu dotychczasowego podejcia NATO do Dalekiej Pnocy. Zarys ewolucji pozycji Arktyki na arenie midzynarodowej Obszary arktyczne z powodu uwarunkowa natury geograficznej, przede wszystkim za klimatycznej9, a do poowy XX w. znajdoway si na odlegych peryferiach systemu midzynarodowego. Sytuacja ta sprzyjaa utrwaleniu si w wiadomoci midzynarodowej opinii publicznej stereotypu Arktyki, zgodnie

D. S. Yost, NATOs evolving purposes and the next Strategic Concept, International Affairs 2010, Vol. 86, No. 2, s. 489-522. 6 Ch. M. Briggs, Climate security, risk assessment and military planning, International Affairs 2012, Vol. 88, No. 5, s. 1049-1064. 7 K. tland, Security implication of climate change in the Arctic, Oslo 2010. Podobnie H. Gna, NATO wobec globalnego ocieplenia [w:] NATO w pozimnowojennym, s. 89-108. 8 W opracowaniu przyjta zostaa definicja, zgodnie z ktr Arktyka to obszar znajdujcy si na pnoc od granicy wyznaczonej koem podbiegunowym (66 3039 szerokoci geograficznej pnocnej). Oznacza to, i obejmuje on terytoria ldowe oraz morskie pastw nadbrzenych Oceanu Arktycznego: Norwegii, Federacji Rosyjskiej, Stanw Zjednoczonych, Kanady, Danii (reprezentujcej Grenlandi) oraz Islandii, a take terytoria ldowe Szwecji i Finlandii. Niekiedy dokonuje si w odniesieniu do Ameryki Pnocnej, Islandii i wschodniej Rosji rozszerzenia obszaru Arktyki do 60 szerokoci geograficznej pnocnej, zob. C. Keskitalo, International Region-Building: Development of the Arctic as an International Region, Cooperation and Conflict 2007, Vol. 42, No. 2, s. 192-193. 9 The Arctic Ocean Review Project. Phase I Report 2009 - 2011, Arctic Council PAME Working Group 2011, s. 9-23, [www.pame.is, dostp: 12.03.2012].
5

- 278 -

z ktrym s to jedynie niedostpne i w zasadzie niezamieszkae, niene i mrone pustynie, pooone daleko na wiecznie zamarznitych pnocnych morzach; obszary nienalece do kogokolwiek, a interesujce jedynie dla poszukiwaczy nowych ldw i tras morskich, za poczwszy od drugiej poowy XIX w. stopniowo coraz czciej take dla naukowcw10. Podejcie to zaczo ulega powolnej zmianie mniej wicej podczas i po zakoczeniu II wojny wiatowej, kiedy z uwagi na dostrzeone geostrategiczne pooenie Arktyki11 rozpoczto jej stopniow militaryzacj oraz kiedy od koca lat pidziesitych XX w. staa si ona aren wzajemnych polowa okrtw podwodnych Stanw Zjednoczonych i Zwizku Sowieckiego12. Warto podkreli, e efektem tej zmiany, a zwaszcza zimnowojennej rywalizacji na Dalekiej Pnocy, stao si utosamianie Arktyki nie tylko z grup pastw nadbrzenych Oceanu Arktycznego (Zwizek Sowiecki, Stany Zjednoczone, Kanada, Dania/Grenlandia i Norwegia), lecz take z Islandi, Szwecj i Finlandi13. Ta nowa perspektywa nie ulega zmianie nawet w latach siedemdziesitych XX w., kiedy to z uwagi na ocieplenie relacji midzy Wschodem i Zachodem moliwa staa si oficjalna midzynarodowa wsppraca naukowa za pnocnym koem polarnym. Jej powodzenie uatwio nastpnie rozwj kontaktw lokalnych midzy organizacjami reprezentujcymi arktyczne ludy rdzenne. Szczeglnym momentem w tej pozytywnej tendencji do wsppracy arktycznej, a waciwie jej przypieszeniem stao si przemwienie Michaia Gorbaczowa wygoszone w Murmasku w 1987 r., w ktrym ostatni przywdca Zwizku Sowieckiego ogosi Arktyk stref pokojowej wsppracy. To nowe, otwarte podejcie ze strony Moskwy rzeczywicie zaowocowao w nadchodzcych latach seri inicjatyw, gwnie fiskich i kanadyjskich, w zakresie kooperacji pastw arktycznych na rzecz szeroko rozumianego bezpieczestwa ekologicznego. Po zakoczeniu zimnej wojny rozpocz si zatem proces mikkiej instytucjonalizacji wsppracy pastw arktycznych, gwnie w ramach powoanej w 1996 r. Rady Arktycznej14. Jej aktywno jako forum wsppracy midzynarodowej pastw arktycznych, przede wszystkim w zakresie problematyki ekologicznej i wsppracy naukowej, przez dugi czas nie cieszya si specjaln midzynarodow uwag, a niektre

10 Por. B. Imbert, Wielkie wyprawy polarne, Wrocaw 1996; H. Gurgul, W poszukiwaniu drg do bieguna pnocnego, Szczecin 2001. 11 P. Graczyk, Arktyka i geopolityka. Obszar Arktyki w perspektywie wybranych koncepcji geopolitycznych i geostrategicznych, Przegld Geopolityczny 2010, t. 2, s. 121-141. 12 J. Symonides, Arktyka region wsppracy czy konfliktw, Stosunki Midzynarodowe International Relations 2011, t. 44, nr 3-4, s. 24-25. 13 C. Keskitalo, International Region-Building, s. 194. 14 K. tland, Mikhail Gorbachev, the Murmansk Initiative, and the Desecuritization of Interstate Relations in the Arctic, Cooperation and Conflict 2008, Vol. 43, No. 3, s. 289-311.

- 279 -

z pastw czonkowskich nie zawsze wykazyway due zainteresowanie w tej materii15. Obserwowane obecnie implikacje zmian klimatu, do jakich doszo w Arktyce w ostatnich kilkunastu latach, oraz prognozowane trendy w tym zakresie16 ponownie wpyny na zmian jej obrazu i pozycji na arenie midzynarodowej. Dzi wizerunek ten najpeniej wyraaj mapy ilustrujce zmniejszajc si z powodu nadmiernego topnienia pokryw lodow na Oceanie Arktycznym oraz coraz wyraniej zaznaczane granice jurysdykcji pastw nadbrzenych, a szczeglnie miejsca nielicznych sporw w tym zakresie17. Najczciej przywoywana jest w tym kontekcie kwestia eksploatacji zasobw naturalnych, gwnie ropy naftowej i gazu ziemnego z dna Oceanu Arktycznego18. Szacuje si, e znajduje si tam ok. 13 procent nieodkrytych jeszcze oglnowiatowych zasobw ropy naftowej oraz ok. 30 procent nieodkrytych oglnowiatowych zasobw gazu ziemnego19. Obok z wglowodorw w Arktyce odkryte zostay zoa metali: cynku, oowiu, miedzi, zota, elaza, molibdenu, niklu czy platyny, a take niemetali: apatytw, cyrkonu, oliwinw, barytu, grafitu i wreszcie diamentw. Narastajce topnienie lodw arktycznych potencjalnie moe sprzyja take rozwojowi rybowstwa, jednak w tym zakresie jakiekolwiek szacunki s do trudne do przeprowadzenia. Kwestia dostpu do tych wszystkich zasobw stanowi jednak tylko przyczynek do duo waniejszej z punktu widzenia stosunkw midzynarodowych debaty na temat zwierzchnictwa terytorialnego w Arktyce, reimu Konwencji Narodw Zjednoczonych o Prawie Morza z 1982 r., wielowymiarowego bezpieczestwa w rejonie, polityk zagranicznych pastw arktycznych i spoza regionu, aktywnoci zainteresowanych tymi obszarami podmiotw transnarodowych oraz mechanizmw zarzdzania rejonem. Drugim najczciej wskazywanym wyzwaniem dla polityki midzynarodowej w pnocnych obszarach polarnych moe sta si rozwj eglugi transarktycznej na szlakach udostpnionych przez coraz bardziej topniejc pokryw lodow20.

O. Young, The Structure of Arctic Cooperation: Solving Problems/Seizing Opportunities [referat na 4th Conference of Parliamentarians of the Arctic Region], Rovaniemi, 27 - 29.08.2000, [www.arcticparl.org, dostp: 25.11.2011]; J. Symonides, Arktyka region wsppracy, s. 24-25. 16 A. Ragin, The effects of climate change in the Arctic, ,,Stosunki Midzynarodowe International Relations 2011, t. 43, nr 1-2, s. 285-301; R. Przybylak, Wspczesne zmiany klimatu w Arktyce [w:] A. Styszyska, A.A. Marsz [red.], Zmiany klimatyczne w Arktyce i Antarktyce w ostatnim pidziesicioleciu XX wieku i ich implikacje rodowiskowe, Gdynia 2007, s. 93-110. 17 M. uszczuk, Rozwj sytuacji midzynarodowej w Arktyce a delimitacja obszarw morskich na Oceanie Arktycznym, Stosunki Midzynarodowe International Relations 2010, t. 42, nr 3-4, s. 139-153. 18 Por. W. Janicki, Why Do They Need the Arctic? The First Partition of the Sea, Arctic 2012, Vol. 65, No. 1, s. 87-97; D. Mager, Climate Change, Conflicts and Cooperation in the Arctic: Easier Access to Hydrocarbons and Mineral Resources?, The International Journal of Marine and Coastal Law 2009, No. 24, s. 349. 19 D. L. Gautier et al., Assessment of Undiscovered Oil and Gas in the Arctic, Science 2009, Vol. 324, s. 1175-1179. 20 R. Howard, Ice Breaking, The World Today 2009, Vol. 65, No. 10, s. 12-13. Por. A. A. Marsz, A. Styszyska, Wspczesne zmiany pokrywy lodw morskich w strefach polarnych i ich konsekwencje dla eglugi na akwenach arktycznych [w:] Prace Wydziau Nawigacyjnego Akademii Morskiej w Gdyni, t. 24, Gdynia 2010, s. 61-80; J. Symonides,
15

- 280 -

Wyliczenia odlegoci pomidzy gwnymi portami wiata przekonuj wielu o pilnej, bo wysoce opacalnej potrzebie zorganizowania i otwarcia szlakw eglugowych na pnoc od Euroazji i Ameryki Pnocnej, a w dalszej przyszoci w poprzek Oceanu Arktycznego. Rzeczywisto jest jednak bardziej zoona, gdy egluga handlowa to nie tylko dystanse, lecz rwnie terminowo i bezpieczestwo, ktrych zapewnienie na wodach arktycznych bdzie kluczowe dla realizacji tej wizji21. Wskazane czynniki, w poczeniu z innymi okolicznociami22, przyczyniaj si zatem zarwno do wielowymiarowej transformacji pnocnych obszarw polarnych, jak i do zmiany ich roli w polityce midzynarodowej23. Obserwowana intensyfikacja aktywnoci midzynarodowej w Arktyce i wobec Arktyki wyranie przekada si na wzrost znaczenia (politycznego, gospodarczego oraz dla wielowymiarowego bezpieczestwa) pnocnych obszarw polarnych dla wielu pastwowych i transnarodowych uczestnikw stosunkw midzynarodowych, rwnie tych, ktrzy nie znajduj si bd funkcjonuj bezporednio w Arktyce24. Co wicej, poprzez zjawisko gwatownie narastajcych i wielopaszczyznowych zalenoci, np. klimatycznych, ekologicznych czy te geopolitycznych, transformacja ta potencjalnie niesie za sob szersze, wrcz globalne nastpstwa25. W ten sposb poprzez mechanizm sprzenia zwrotnego moe doj do dalszego wzrostu znaczenia oraz zwikszenia zoonoci oddziaywania obszarw arktycznych na przysz ewolucj adu midzynarodowego, zarwno w wymiarze strukturalnym, jak i funkcjonalnym.

Perspektywy wykorzystania dla eglugi midzynarodowej Pnocnej Drogi Morskiej w Arktyce, Stosunki Midzynarodowe International Relations 2011, t. 43, nr 1-2, s. 39-59. 21 S. A. Christensen, Are the northern sea routes really the shortest? DIIS Brief 2009, [www.diis.dk, dostp: 25.10.2012]; A. Chircop, The Growth of International Shipping in the Arctic: Is a Regulatory Review Timely?, The International Journal of Marine and Coastal Law 2009, No. 24, s. 355-380; M. uszczuk, Uwarunkowania eglugi na oceanie arktycznym na tle geopolitycznej transformacji regionu Arktyki, Teka Komisji Politologii i Stosunkw Midzynarodowych, PAN, Oddzia w Lublinie 2010, nr 5, s. 54-63. Opini wykluczajc w najbliszej przyszoci rozwinit eglug arktyczn zawiera A.A., Marsz, A. Styszyska, Wspczesne zmiany, s. 61-80. 22 K. Kubiak, Interesy i spory pastw w Arktyce w pierwszych dekadach XXI wieku, Warszawa 2011, s. 12. Por. Ch. K. Ebinger, E. Zambetakis, The geopolitics of Arctic melt, International Affairs 2009, Vol. 85, No. 6, s. 1215-1232. 23 Por. K. Dodds, A Polar Mediterranean? Accessibility, Resources and Sovereignty in the Arctic Ocean, Global Policy Volume 2010, Vol. 1, s. 303-311. 24 W ostatnich latach prawie wszystkie pastwa arktyczne przedstawiy swoje polityki czy te strategie wobec Arktyki: Norwegia w 2006 i 2009, Dania w 2011, Rosja w 2009, Stany Zjednoczone w 2009, Kanada w 2009, Finlandia w 2010, Szwecja w 2011 r. Szerzej zob. L. Heininen, Arctic Strategies and Policies. Inventory and Comparative Study, Northern Research Forum and the University of Lapland, Rovaniemi 2011. Od 2008 r. nad polityk wobec obszarw arktycznych pracuje te Unia Europejska, zob. M. uszczuk, Polityka arktyczna Unii Europejskiej in statu nascendi, Studia Europejskie 2010, nr 3, s. 85-110. Por. O. Osica, Daleka Pnoc jako nowy obszar wsppracy i rywalizacji, Nowa Europa. Przegld Natoliski 2010, nr specjalny I, s. 11 i n. 25 O. R. Young, Foreword Arctic Futures: The Politics of Transformation [w:] J. Kraska [red.], Arctic Security in an Age of Climate Change, New York 2011, s. xxii.
- 281 -

Uwzgldniajc powysze fakty oraz ich interpretacj, trudno uzna, i zagadnienia te nie powinny wej do agendy Sojuszu Pnocnoatlantyckiego26, szczeglnie, e cztery z piciu pastw nadbrzenych Oceanu Arktycznego oraz znajdujca si w jego bezporednim ssiedztwie Islandia to jego pastwa czonkowskie27. To, w jakim zakresie tak si stao, zostanie przedstawione w kolejnej czci artykuu. Rozwj podejcia NATO wobec zmieniajcej si Arktyki Jak zostao to ju wczeniej zasygnalizowane, w czasach zimnej wojny Arktyka stanowia wany obszar rywalizacji dwch mocarstw: Stanw Zjednoczonych i Zwizku Sowieckiego. W rywalizacji tej brao udzia rwnie NATO, dla ktrego Daleka Pnoc bya jednym z pierwszoplanowych obszarw aktywnoci nie tylko politycznej, ale take militarnej, co jednak zakoczyo si na pocztku lat dziewidziesitych XX w.28 Kres zimnowojennej rywalizacji, a szczeglnie daleko idce ograniczenia w moliwoci uycia oraz projekcji siy przez upadajcy Zwizku Sowiecki, a nastpnie Rosj, sprawiy, e potencja militarny pastw czonkowskich Sojuszu w Arktyce zacz stopniowo by redukowany, za uwaga orodkw decyzyjnych, zarwno politycznych, jak i wojskowych, zostaa skierowana na inne czci wiata29. Odnowienie zainteresowania NATO obszarami arktycznymi nastpio w drugiej poowie pierwszej dekady XXI w.30, szczeglnie za wyranie w 2008 r. Naley zaznaczy, i tym razem doszo do tego jednak w nowym kontekcie, mianowicie w zwizku z potrzeb dokonania kompleksowej geopolitycznej analizy nastpstw coraz wyraniej obserwowanych zmian klimatycznych. Liczba spotka o charakterze politycznym oraz eksperckim, w ktrych brali udzia przedstawiciele Sojuszu w tamtym czasie, wskazuje, e problematyka ta cieszya si duym zainteresowaniem31. Wyranym potwierdzeniem tego stao si seminarium eksperckie

Podobnie H. Gna, op. cit., s. 89 i n. L. Coffey, NATO in the Arctic: Challenges and Opportunities, Heritage Foundation Issues Brief, No. 3646, 22.06.2012, [www.heritage.org, dostp: 25.10.2012]. 28 H. Haftendorn, NATO and the Arctic: is the Atlantic alliance a cold war relic in a peaceful region now faced with nonmilitary challenges?, European Security 2011, Vol. 20, No. 3, s. 338. 29 R. Huebert et al., Climate Change & International Security: The Arctic as a Bellwether, Center for Climate and Energy Solutions, May 2012, [www.c2es.org, dostp: 15.11.2012]. 30 Warto tu przywoa jeden z raportw przyjtych podczas sesji Zgromadzenia Parlamentarnego NATO w 2005 r., ktrego sprawozdawc by Kanadyjczyk P. Nolin. Tytu dokumentu brzmi: Climate Changes in the Artic: Challenges for the North Atlantic Community, [www.nato-pa.int, dostp: 22.09.2012]. 31 H. Gna, op. cit., s. 90-96. Szczeglnie warte podkrelenia byy warsztaty NATO - RUSSIA Advanced Research Workshop, ktre zorganizowano w Lige (8 - 10 maja 2008 r.) przy okazji midzynarodowej konferencji 40th International Lige Colloquium on Oceanic Dynamics. Temat warsztatw: Influence of climate change on the changing arctic and subartic conditions. Zob. [http://modb.oce.ulg.ac.be, dostp: 22.09.2012]. Wystpienia przedstawione podczas konferencji zostay opublikowane w: J. Nihoul [red.], Influence of Climate Change on the
26 27

- 282 -

powicone problemom Dalekiej Pnocy i roli Sojuszu na tym obszarze zorganizowane przez NATO oraz Islandi w styczniu 2009 r. w Reykjavku32. W przemwieniu skierowanym do jego uczestnikw sekretarz generalny NATO Jaap de Hoop Scheffer stwierdzi, e cho dugoterminowe implikacje zmiany klimatu oraz cofajcej si pokrywy lodowcowej s wci niejasne, oczywiste jest, e Daleka Pnoc bdzie wymaga coraz wicej uwagi ze strony Sojuszu w nadchodzcych latach33. W ocenie sekretarza generalnego rol NATO powinno by wic tworzenie miejsca do debaty na temat sytuacji na Dalekiej Pnocy w nastpujcych kwestiach: ochrona korytarzy transportowych, bezpieczestwo eglugi, misje ratownicze zwizane z ryzykiem wypadkw (ochrona osb i ekosystemu): pastwa NATO posiadaj niezbdne zdolnoci oraz wyposaenie do prowadzenia tego typu dziaa, a w samym Sojuszu zadania te moe koordynowa Euro-Atlantic Disaster Response Coordination Centre; bezpieczestwo energetyczne: jeli aktywno w tym sektorze bdzie wzrasta, NATO jest jedn z tych organizacji, ktre musz wzi pod uwag konsekwencje tego procesu (m.in. gromadzenie informacji, wzmacnianie wsppracy regionalnej, ochrona infrastruktury krytycznej); roszczenia terytorialne dotyczce rozgraniczenia wycznych stref ekonomicznych oraz szelfu kontynentalnego; aktywno wojskowa oraz rozbudowa zdolnoci militarnych przez pastwa posiadajce bezporednie interesy w subregionie34. Warto w tym miejscu przypomnie, e jednym z wynikw wygoszonych referatw oraz dyskusji prowadzonych podczas seminarium w Reykjavku staa si publikacja Security Prospects in the High North: Geostrategic Thaw or Freeze?35. Podkrelono w niej m.in., e cho NATO ma do odegrania w Arktyce istotn rol w zakresie przeciwdziaania katastrofom oraz zarzdzania kryzysowego, to nie mona zapomina, i czynnikiem gwarantujcym zrwnowaony rozwj i stabilno w regionie s take odpowiednie rodki militarne. Ich obecno nie powinna jednak stanowi rda zagroenia, co mona uzyska poprzez odpowiedni,
Changing Arctic and Sub-Arctic Conditions, Proceedings of the NATO Advanced Research Workshop on Influence of Climate Change on the Changing Arctic and Sub-Arctic Conditions Lige, Belgium 8 - 10 May 2008, Springer 2009. 32 Zob. NATO discusses security prospects in the High North, [www.nato.int, dostp: 22.09.2012]. W ocenie H. Haftendorn konferencja ta bya pn reakcj na ustawienie rosyjskiej flagi na biegunie na dnie Oceanu Arktycznego (bardzo nagonione w wiatowych mediach) oraz na wojn w Gruzji jesieni 2008 r. Zob. H. Haftendorn, op. cit., s. 340. 33 Speech by NATO Secretary General Jaap de Hoop Scheffer on security prospects in the High North, 29.01.2009, Reykjavik, Iceland, [www.nato.int, dostp: 28.08.2012]. 34 Za O. Osica, op. cit., s. 46. 35 Security Prospects in the High North: Geostrategic Thaw or Freeze?, S. G. Holtsmark, B. A. Smith-Windsor [red.], NATO Defence College, Rome 2009.
- 283 -

tj. otwarty i wywaony dialog ze wszystkimi zainteresowanymi stronami. W opracowaniu znalaza si take uwaga, e rozwj sytuacji na Dalekiej Pnocy dotyczy wszystkich czonkw Sojuszu, a jego zainteresowanie regionem nie jest jedynie wyrazem partykularnych interesw grupy czonkw zwizanych bezporednio z Arktyk, grocym naruszeniem zasady niepodzielnoci bezpieczestwa36. Podobna w tonie bya prezentacja problematyki arktycznej na stronach NATO Review w marcu 2009 r.37 Seminarium w Reykjavku zaznaczyo si do specyficznie na dalszym rozwoju podejcia NATO do obszarw arktycznych, czego dowodem jest jeden z punktw deklaracji przyjtej podczas szczytu NATO, ktry odby si w Strasburgu i Kehl na pocztku kwietnia 2009 r. W punkcie nr 60 zapisano, e rozwj sytuacji na Dalekiej Pnocy wywoa wzrost uwagi opinii midzynarodowej. Z zadowoleniem przyjmujemy inicjatyw Islandii, ktra podja si roli gospodarza seminarium NATO oraz przyczynia si do zwikszenia zainteresowania sojusznikw problematyk bezpieczestwa (safety- and security-related developments) na Dalekiej Pnocy, w tym zmian klimatycznych38. Wedug H. Haftendorn pocztkowo planowano odnie si w deklaracji do kwestii Arktyki w sposb bardziej konkretny i rozbudowany, jednak na skutek protestu Kanady musiano tego zaniecha, czego wynikiem pozosta mao znaczcy paragraf nr 60, w ktrym w zasadzie nie padaj adne istotne stwierdzenia39. Stanowisko Kanady mona wyjani niechci Ottawy do tego, aby NATO nie stao si przypadkiem forum, na ktrym musiaaby odpowiada na ewentualne naciski ze strony sojusznikw w kwestiach kanadyjskiej polityki arktycznej, a szczeglnie w sprawie zmiany swojego stanowiska na temat statusu Przejcia Pnocno-Zachodniego40 i relacji z Rosj41. O tym, jak bardzo wane jest to dla Kanadyjczykw, wiadczy ich dalsza nieustpliwo, wyraajca si brakiem jakichkolwiek odniesie do problematyki obszarw arktycznych w nowej Koncepcji strategicznej obrony i bezpieczestwa czonkw Organizacji Traktatu Pnocnoatlantyckiego, przyjtej przez szefw pastw i rzdw w Lizbonie w 2010 r.42, jak te deklaracji

S. G. Holtsmark, B. A. Smith-Windsor, Introduction [w:] Security Prospects in the High North, s. 24-27. Zob. NATO Review, March 2009, [www.nato.int, dostp: 28.08.2012]. 38 Strasbourg/Kehl Summit Declaration Issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Strasbourg/Kehl, Press Release (2009) 044 issued on 4 Apr. 2009, [www.nato.int, dostp: 29.08.2012]; tumaczenie wasne. 39 H. Haftendorn, op. cit., s. 341. Odmiennie widzi t kwesti O. Osica, op. cit., s. 45. 40 Na temat sporu politycznego o status Przejcia zob. K. Kubiak, egluga morska w Arktyce. Szanse i zagroenia, Studia Humniastyczno-Spoeczne 2011, t. 5, s. 125-131. 41 K. J. Dodds, The WikiLeaks Arctic cables, Polar Record 2012, Vol. 48, No. 2, s. 199-201. 42 Warto jednak podkreli, e w eksperckim opracowaniu stanowicym fundament dla tej koncepcji, czyli tzw. Raporcie Mdrcw, przygotowanym na wiosn 2010 r. pod kierownictwem M. Albright, pojawia si w jednym miejscu wtek arktyczny. Ot wspomina si o Dalekiej Pnocy w kontekcie zalecenia dotyczcego zwikszenia wiadomoci sytuacyjnej NATO w odniesieniu do obszarw morskich znajdujcych si w rejonach
36 37

- 284 -

kocowej szczytu w Chicago w 2012 r.43 Jednoczenie naley podkreli, i kwestie dotyczce sytuacji na pnocnych obszarach podbiegunowych stanowi od kilku ju lat stay punkt debat czonkw Zgromadzenia Parlamentarnego NATO44 oraz analitykw pracujcych dla Sojuszu45. Rwnoczenie NATO wspiera inicjatywy na poziomie operacyjnym, ktrych najbardziej znanymi przykadami s wiczenia Cold Response organizowane od 2006 r. przez Norwegi. Pocztkowo zapraszano do nich tylko pastwa czonkowskie NATO, za w 2012 r. udzia w nich oferowano rwnie uczestnikom Partnerstwa dla Pokoju46. Podsumowujc powysz cz artykuu, naley stwierdzi, i mimo trwajcych od kilku lat prac analitycznych, dialogu politycznego na forum Zgromadzenia Parlamentarnego NATO, jak te ograniczonych inicjatyw operacyjnych, Sojusz Pnocnoatlantycki, mimo e deklaruje zainteresowanie klimatycznymi i geopolitycznym zmianami w Arktyce, nie jest w stanie wypracowa swojego oficjalnego podejcia do tych zagadnie. Nieliczne wystpienia oficjeli Sojuszu powicone obszarom arktycznym maj za charakter oglnikowy i s pozbawione jakichkolwiek wyranych deklaracji czy planw. Do dobrym przykadem tej postawy s wyniki roboczej wizyty, jak odbyli ambasadorowie zasiadajcy w Radzie Pnocnoatlantyckiej wraz z sekretarzem generalnym NATO Andersem Foghiem Rasmussenem w Norwegii w maju 2013 r. Z jednej strony przyjcie zaproszenia rzdu norweskiego do odwiedzenia pnocnych regionw tego pastwa mona by interpretowa jako wyraz zainteresowania NATO problemami Dalekiej Pnocy, z drugiej za, podczas konferencji prasowej w Oslo sekretarz generalny NATO mia stwierdzi, e Sojusz nie planuje zwikszenia swej obecnoci w Arktyce. Jak ju zostao zasygnalizowane, odpowiedzialno za t niejednoznaczn postaw demonstrowan przez NATO, ponosz w zasadzie arktyczne pastwa czonkowskie, dlatego te ostatnia cz niniejszego opracowania zostanie
peryferyjnych Sojuszu. Zob. NATO 2020: Zapewnione bezpieczestwo. Dynamiczne zaangaowanie, wprowadzenie i redakcja A.D. Rotfeld, Warszawa 2010, s. 81. 43 L. Coffey, Arctic Region: U.S. Policy on Arctic Security, Issue Brief #3700, [http://thf_media.s3.amazo naws.com, dostp: 23.11.2012]. 44 Na forum Zgromadzenia prawie co roku pojawiaj si raporty w caoci lub choby w czci powicone Arktyce, np. w 2010 r. by to raport Security at the top of the world: is there a NATO role in the high north? [www.nato-pa.int], za w 2012 r. raport Arctic economic opportunities, environmental obligations and security stakes [www.nato-pa.int]. Kolejny raport zostanie przedstawiony jesieni 2013 r., a jego sprawozdawc bdzie wiceprzewodniczca Zgromadzenia, a jednoczenie przewodniczca polskiej delegacji do Zgromadzenia Parlamentarnego NATO, pose Jadwiga Zakrzewska; projekt dokumentu nosi nazw: Security in the High North; NATOs role [www.nato-pa.int]. W czerwcu 2010 r. w Helsinkach odbyo si seminarium Rose-Roth, na ktrym przedstawiano problematyk arktyczn w kontekcie bezpieczestwa pastw nordyckich i batyckich. To podczas tego spotkania Ch. Shapardanov, kanadyjski ambasador w Finlandii, zdecydowanie protestowa przeciw angaowaniu NATO w sprawy dotyczce Dalekiej Pnocy. Warto te przypomnie o wizycie studyjnej parlamentarzystw na Grenlandii i Islandii we wrzeniu 2010 r. 45NATOs new division: A serious look at emerging security challenges or an attempt at shoring up relevance and credibility?, ISIS Europe Briefing Note, No. 51, September 2010, [www.natowatch.org, dostp: 13.11.2012]. 46 Press Release: Exercise Cold Response 2012, [www.norge.fi, dostp: 23.08.2012].
- 285 -

powicona prezentacji stanowisk tych pastw odnonie do zaangaowania NATO w Arktyce. Zaangaowanie NATO na Dalekiej Pnocy w ocenie arktycznych pastw czonkowskich Sojuszu Jak trafnie wskazuje H. Haftendorn, arktyczni czonkowie NATO wysoko ceni potencjaln zdolno Sojuszu do wspierania stabilnego rozwoju regionu Arktyki, gdy suy to ich politycznym i gospodarczym interesom. Wyzwaniem jest jednak to, i brak m.in. zgody w czym konkretnie ta zdolno miaaby si wyraa i jak faktycznie NATO miaoby by obecne za pnocnym koem podbiegunowym47. Co interesujce, wydaje si, i odmienno prezentowanych stanowisk jest skorelowana z dwoma innymi kwestiami, odnoszcymi si do relacji z Rosj oraz potencjau militarnego poszczeglnych pastw. Dobrym przykadem cisego powizania tych kwestii jest podejcie Norwegii, ktra majc najwiksze dowiadczenie w relacjach z Rosj na Dalekiej Pnocy, jak te w celu egzekwowania swojej suwerennoci, intensywnie rozwijajc zdolnoci militarne na tym obszarze, bardzo wyranie wspiera inicjatywy, ktre suyyby wzmocnieniu obecnoci NATO w Arktyce. Wyranym przykadem tego byo zaproszenie w maju 2013 r. wysokich rang przedstawicieli NATO nie tylko do odwiedzenia Oslo, lecz rwnie do odbycia przez nich kilku spotka na pnoc od koa podbiegunowego, np. w Tromso czy w bazie norweskich si powietrznych w Bdo48. Jak wskazuje M. Madej, wadzom norweskim zaley w pierwszym rzdzie na uznaniu przez NATO obecnego i przyszego znaczenia regionu arktycznego dla bezpieczestwa wszystkich sojusznikw, co powinno si manifestowa widoczn obecnoci Sojuszu w regionie49. Obecno ta mogaby w opinii Oslo polega na zagwarantowaniu czy te przygotowaniu gotowoci sojusznikw do dziaania w regionie subpoolarnym dziki regularnym wiczeniom wojskowym (takim jak Cold Response), przygotowaniu planw dziaania na okoliczno niepokojcego rozwoju sytuacji na Dalekiej Pnocy, jak te by moe w przyszoci przejcia przez NATO czci odpowiedzialnoci za bezpieczestwo pnocnych szlakw morskich oraz rozwj zdolnoci w zakresie reagowania na katastrofy ekologiczne i wypadki (tzw. SAR, czyli Search and Rescue)50. Stosunek Kopenhagi wobec zaangaowania NATO w Arktyce uwarunkowany jest z kolei w duej mierze faktem, e od 2009 r. sekretarzem generalnym NATO jest byy premier Danii Anders Fogh Rasmussen, std te wadze tego pastwa s do powcigliwe w wypowiedziach na ten temat, aby unikn niezrcznych
H. Haftendorn, op. cit., s. 345. NATO Newsroom, [www.nato.int, dostp: 12.05.2013]. 49 M. Madej, Norwegia [w:] Pastwa czonkowskie NATO wobec nowej koncepcji strategicznej Sojuszu. Przegld stanowisk, Warszawa 2010, s. 77. 50 Ibidem, s. 77-78.
47 48

- 286 -

skojarze. Dania, bdc arktycznym czonkiem NATO z racji zwierzchnictwa terytorialnego nad Grenlandi, jak te majc specjalne relacje militarne ze Stanami Zjednoczonymi odnonie do tej wyspy, traktuje Dalek Pnoc gwnie jako obszar wielostronnej wsppracy pokojowej, dlatego nie uwaa, by NATO powinno szczeglnie mocno angaowa si w tym regionie. Wrcz obawia si, i mogoby to prowadzi do niepotrzebnej militaryzacji Arktyki i zaostrzenia sytuacji51 (co nie oznacza bynajmniej, e Dania nie stara si samodzielnie by obecna w Arktyce rwnie w wymiarze wojskowym52). Wyjtkow sytuacj, zarwno z racji geopolitycznego pooenia w Arktyce, jak i specyficznej roli w ramach Sojuszu, ma Islandia. Od 2006 r., kiedy Stany Zjednoczone opuciy baz w Keflavik, wadze w Reykjavku pokadaj due nadzieje w Sojuszu, zarwno jeli chodzi o oglne gwarancje bezpieczestwa, jak te jego rol w ksztatowaniu bezpieczestwa regionu arktycznego. Islandia stara si zatem zachci Sojusz do zajcia konkretnego stanowiska wobec geopolitycznej zmiany znaczenia Arktyki i wykorzystania jego potencjau na rzecz bezpieczestwa mrz pnocnych, szczeglnie za postuluje zwikszenie gotowoci NATO do prowadzenia w Arktyce misji ratowniczych oraz zapobiegania katastrofom ekologicznym lub ograniczania ich skutkw, czemu suyyby m.in. odpowiednie wiczenia i staa obecno w regionie wyspecjalizowanego sprztu i zag53. O stanowisku Kanady bya ju mowa wczeniej i, jak zaznaczono, w zasadzie to wanie ono stanowi gwn barier w rozwoju oficjalnego podejcia Sojuszu do Arktyki. Jak ocenia to B. Winiewski: Ottawa nie dy () do eksponowania na forum NATO kwestii bezpieczestwa w tym regionie, co potwierdza drugorzdne z jej punktu widzenia znaczenie Sojuszu dla zapewniania obrony obszaru traktatowego54. Opinia ta nie do koca jest wyczerpujca, gdy naley pamita, e generalnie Kanada jest niechtna umidzynarodawianiu spraw arktycznych i decydowaniu o nich poza gronem pastw nadbrzenych Oceanu Arktycznego. Na pewno deklaracje Kanady w zakresie wzmocnienia jej obecnoci, rwnie w wymiarze wojskowym, w Arktyce, a szczeglnie jej kanadyjskiej czci, mog wrcz niepokoi, jednak warto mie na uwadze, i istniej spore problemy z ich implementacj. To za moe prowadzi do przynajmniej zagodzenia stanowiska odnonie do zakresu zainteresowania si NATO sprawami arktycznymi. Wydaje si, i rwnie w tym przypadku istotn rol odgrywaj nie tylko istniejce rozbienoci midzy Kanad a innymi czonkami Sojuszu (ktre rwnowa np. wsplne wiczenia, jak Nanook), lecz rwnie bilateralne stosunki Kanady i Rosji.

51 Idem, Dania [w:] Pastwa czonkowskie NATO, s. 32. Szerzej zob. J. Grzela, Denmarks Strategy towards the Arctic [w:] The Northern Spaces. Contemporary Issues, R. M. Czarny et al. [red.], Scandinavium, Kielce 2012, s. 83-97. 52 Zob. H. Haftendorn, op. cit., s. 347. 53 M. Madej, Islandia [w:] Pastwa czonkowskie NATO, s. 56. 54 B. Winiewski, Kanada [w:] Pastwa czonkowskie NATO..., s. 61.

- 287 -

Jeeli chodzi o stanowisko Stanw Zjednoczonych, warto zwrci na wstpie uwag, e generalnie pastwo to ma stosunkowo skromn polityk arktyczn, co wie si z do nisk ocen politycznego znaczenia regionu dla administracji w Waszyngtonie. Cho Stany Zjednoczone s otwarte na argumenty pastw wspierajcych aktywno NATO na Dalekiej Pnocy, to w zasadzie nie wi z ni tak duych oczekiwa. Jak to ujmuje H. Haftendorn, NATO dla Waszyngtonu jest pierwszoplanowym instrumentem realizacji swoich interesw i gwarantowania bezpieczestwa w regionie arktycznym55. Podsumowujc jedynie zasygnalizowane w powyszym zestawieniu stanowiska arktycznych pastw NATO, dotyczce zakresu zaangaowania Sojuszu w Arktyce, naley zwrci uwag, e za aktywn postaw NATO opowiadaj si gwnie Islandia i Norwegia, co wynika z geostrategicznych uwarunkowa. Dania jest ostrona w formuowaniu swego stanowiska i pod pewnym warunkami gotowa byaby wspiera rozwj podejcia Sojuszu wobec nowej pozycji Arktyki w stosunkach midzynarodowych. Stany Zjednoczone nie wydaj si przywizywa do tej sprawy zbyt duego znaczenia, co wynika jednak z ich dominujcej w wymiarze militarnym pozycji, jeeli chodzi o pnocne obszary okoobiegunowe. Zdecydowanym hamulcowym jest w tym przypadku Kanada. Biorc za pod uwag, i zdecydowana wikszo niearktycznych czonkw Sojuszu bdzie co najwyej obojtna wobec konstruowania i implementowania podejcia NATO do Arktyki, wydaje si, i o ile nie dojdzie do jakich daleko idcych zmian w rozwoju sytuacji wok bieguna pnocnego, nie naley si spodziewa, aby w najbliszym czasie doszo do jego sformuowania. Podsumowanie Na zakoczenie naley podkreli, i Sojusz, jak na razie jedynie rozwaajc sw rol na pnocnych obszarach okoobiegunowych, czyni to gwnie w kontekcie konsekwencji zmian klimatycznych, widzianych jednak nie tyle przez pryzmat niejednorodnych interesw swoich pastw czonkowskich, co z perspektywy caego regionu, a nawet wiata. Uzasadniona jest zatem ocena, e NATO przede wszystkim stara si do oglnie ocenia, w jaki sposb mogoby przyczyni si do wsparcia w przyszoci w Arktyce bezpieczestwa eglugi i ochrony szlakw, ochrony infrastruktury krytycznej, a take dbania to, aby eksploatacja surowcw i zmiany klimatyczne nie doprowadziy do zjawisk destabilizujcych porzdek midzynarodowy56. Wyzwania dla bezpieczestwa arktycznego by moe sprawi, e gwn rol Sojuszu na tych obszarach stan si morskie misje zarzdzania kryzysowego.

H. Haftendorn, op. cit., s. 351. Zob. Speech by NATO Secretary General Anders Fogh Rasmussen on emerging security risks, Lloyds of London (1.10.2009), [www.nato.int, dostp: 12.09.2012].
55 56

- 288 -

Sojusz bdzie kontynuowa take swoje tradycyjne zadania, do ktrych nale kontrola przestrzeni powietrznej oraz zbieranie informacji, co jest obecnie realizowane przez NATO Integrated Air Defence System (NATINADS) oraz dziki regularnym lotom samolotw AWACS. Na razie rozwizania przyjmowane na forum Rady Arktycznej nie wykluczaj takich scenariuszy, jednak kwestia oceny zaangaowania NATO w Arktyce z perspektywy innych uczestnikw zainteresowanych tym regionem stanowi pole do odrbnych bada.

- 289 -

Pawe Godlewski (Amicus Europae)

NATO a bezpieczestwo energetyczne


Problem bezpieczestwa energetycznego sta si jednym z powaniejszych wspczesnych wyzwa, przed ktrymi stoi NATO, z jednego podstawowego powodu: oprcz Kanady i Danii aden czonek NATO nie jest samowystarczalny, jeli chodzi o gaz ziemny i rop naftow najbardziej strategiczne surowce naturalne. Pastwa NATO posiadaj ok. 6 procent wiatowych potwierdzonych rezerw gazu i ok. 7 procent potwierdzonych rezerw ropy. Z drugiej strony czonkowie Sojuszu odpowiadaj za ok. 34 procent wiatowej konsumpcji gazu i 37 procent wiatowej konsumpcji ropy1. Wikszo strategicznych rejonw, z ktrych czonkowie NATO importuj te surowce, nie znajduje si w ich bliskiej zagranicy. Co wicej, najwiksze zasoby gazu i ropy s kontrolowane bezporednio przez pastwa eksportujce, ktrych polityka energetyczna bywa odzwierciedleniem wasnych partykularnych celw. Podsumowujc, stosunek produkcji do zapotrzebowania, czynnik geograficzny oraz stan posiadania kluczowych zasobw gazu i ropy nie s w adnym przypadku sprzyjajce z perspektywy pastw NATO. Pomimo tak niekorzystnej sytuacji, problem bezpieczestwa energetycznego nie by w peni rozpoznany przez struktury Sojuszu a do pocztku XXI w. Ewolucja polityki NATO wzgldem surowcw energetycznych Na pocztku XX w. ropa naftowa staa si podstawowym paliwem w wiatowej gospodarce. Zabezpieczenie jej dostaw stao si permanentnym wyzwaniem dla krajw importujcych, a rola bezpieczestwa dostaw rosa nie tylko wraz z uprzemysowieniem gospodarek i rozwojem komunikacji midzynarodowej, ale te wraz z wykorzystaniem ropy na potrzeby militarne. Wag problemu, jakim moe by brak odpowiedniej bazy paliwowej dla okrtw wojennych, czogw czy samolotw, po raz pierwszy pokazay dziaania wojenne podczas II wojny wiatowej, kiedy to wanie brak surowcw by jedn z przyczyn pokonania armii niemieckiej przez wojska alianckie. Postp technologiczny i wspczesny sposb prowadzenia dziaa wojennych sprawiy, e dzisiejsze wojsko potrzebuje o wiele wicej paliwa ni podczas ostatniej wojny wiatowej. Przykadowo, podczas II wojny wiatowej zuycie benzyny w przeliczeniu na jednego onierza amerykaskiego wynosio ok. trzech litrw dziennie. W 2007 r., w trakcie trwania operacji w Iraku i Afganistanie, amerykaski onierz zuywa ju rednio 48 l. benzyny dziennie (gwnie operacje

BP, Statistical Review of World Energy, lipiec 2012.


- 291 -

powietrzne)2. W czasie operacji Iraq Freedom w 2003 r. Amerykanie wykorzystali prawdopodobnie wicej ropy naftowej ni alianci w latach 1941 - 1945 podczas wszystkich dziaa na teatrze europejskim3. Jak wida na powyszych przykadach, zabezpieczenie dostaw paliwa jest podstawowym wyzwaniem logistycznym w przypadku prowadzenia jakichkolwiek dziaa militarnych. Poniewa ceny ropy naftowej s coraz wysze, zarwno sektor cywilny, jak i wojskowy poszukuje alternatywnego paliwa, ktre pozwolioby na oszczdnoci. Wielu ekspertw ocenia, e paliwem, ktre moe w pewnym stopniu zastpi rop naftow i w ogle prowadzi finalnie do przejcia na energi odnawialn, jest gaz ziemny. Komercyjne wydobycie gazu rozpoczo si w latach siedemdziesitych XX w. i dzisiaj surowiec ten ma ju znaczcy udzia w wiatowym miksie energetycznym (energy mix)4. Pionierskie wykorzystanie gazu jako paliwa sonduje armia amerykaska (na razie przeznaczonego do silnikw odrzutowych), ktra postawia sobie za cel cakowite odejcie od ropy naftowej do 2040 r.5 Poniewa cisa zaleno pomidzy bezpieczestwem dostaw gazu i ropy a obronnoci czonkw NATO stawaa si coraz bardziej zauwaalna, Sojusz nie mg w dalszym stopniu unika powanej dyskusji na temat bezpieczestwa energetycznego; tym bardziej w obliczu niepokojcych zdarze na arenie midzynarodowej. W styczniu 2006 r., w wyniku narastajcego konfliktu pomidzy Moskw a Kijowem, dostawy rosyjskiego gazu na Ukrain zostay cakowicie wstrzymane. W 2006 r. pastwa europejskie importoway z Rosji 35 procent swojego zapotrzebowania na gaz, z czego a 85 procent przechodzio tranzytem przez Ukrain6. Taka zaleno spowodowaa, e decyzja Moskwy o wstrzymaniu przesyu gazu na Ukrain przeoya si bezporednio na zablokowanie dostaw do odbiorcw europejskich. Tego typu sytuacja zdarzya si ju po raz drugi, bo dokadnie dwa lata wczeniej Rosjanie zablokowali eksport gazu na Biaoru drugiego strategicznego kraju tranzytowego z perspektywy Europy. Poniewa coraz ostrzejsze napicia na linii Moskwa - Kijw i Moskwa - Misk skutkoway chwilow utrat dostaw gazu przez europejskich czonkw NATO, a sytuacja w rejonie Zatoki Perskiej (gwnie skrajnie niestabilny Irak i stanowicy permanentne zagroenie Iran) wpyway bezporednio lub porednio na bezpieczestwo dostaw strategicznych surowcw, administracja prezydenta G.W. Busha, przy wsparciu Wielkiej Brytanii i Niemiec, po raz pierwszy zainicjowaa formaln dyskusj na temat bezpieczestwa energetycznego NATO na szczycie w Rydze w 2006 r. Wsplna deklaracja czonkw NATO przyjta w Rydze stwierdzaa, e bezpieczestwo Sojuszu moe by take zagroone w wyniku zakcenia dostaw
P. Hoy, The Worlds Bigger Fuel Consumer, Forbes.com, 06.05.2008, [www.forbes.com, dostp: 02.12.2012]. J. Daly, U.S. Military Gets Serious About Biofuels, Oilprice.com, 26.03.2012 [www.energybulletin.com, dostp: 02.12.2012]. 4 Miks energetyczny to udzia danych rde energii w konsumpcji. 5 Ibidem. 6 Ukraine Energy Policy Review 2006. International Energy Agency, Paris 2006, s. 203.
2 3

- 292 -

niezbdnych surowcw naturalnych i dlatego NATO bdzie wspiera skoordynowane, midzynarodowe wysiki w celu oceny zagroenia infrastruktury energetycznej oraz promocji bezpieczestwa infrastruktury energetycznej7. Najwaniejsza cz dyskusji dotyczya jednak oceny, na jakim polu NATO moe wnie warto dodatni8, oraz okrelenia ram prawnych dla ewentualnych dziaa. Ustalenia szczytu w Rydze zostay przyjte bardzo entuzjastycznie, poniewa by to moment przeomowy, ktry spowodowa, e dyskusja nie zakadaa ju, czy bezpieczestwo energetyczne odgrywa jak rol w NATO, ale jak rol powinno odgrywa. Po 2006 r. zagadnienie bezpieczestwa energetycznego byo dalej sukcesywnie rozwijane (na szczytach w Bukareszcie, Strasburgu, Lizbonie i Chicago). Ustalenia zostay bardziej skonkretyzowane podczas szczytu w Bukareszcie, ktrego deklaracja zakadaa, e NATO zaangauje si w nastpujce dziedziny: zbieranie i wymiana informacji wywiadowczych; planowanie stabilnoci; wspieranie wsppracy midzynarodowej i regionalnej; wspieranie zarzdzania skutkami i wspieranie ochrony krytycznej infrastruktury energetycznej9. Deklaracja po szczycie w Strasburgu zaznaczya strategiczn rol Cieniny Ormuz oraz z powodu kryzysu gazowego w 2009 r. podkrelia m.in. znaczenie dywersyfikacji szlakw, dostaw i rde energetycznych oraz poczenia sieci energetycznych10. Problem dywersyfikacji by szczeglnym wyzwaniem dla rodkowoeuropejskich, a zwaszcza batyckich krajw NATO, dlatego w 2012 r. na szczycie w Chicago Sojusz uzgodni, e litewskie Centrum Bezpieczestwa Energetycznego przeksztaci si i zostanie wczone w projekt Centrum Doskonalenia NATO (Energy Security Centre of Excellence in Lithuania). Przedstawiona powyej ewolucja w sposobie postrzegania zagroe zwizanych z bezpieczestwem energetycznym dowodzi tego, e decydenci NATO zdaj sobie spraw z krytycznego przeoenia bezpieczestwa dostaw ropy naftowej i gazu ziemnego na zdolnoci militarne Sojuszu sine qua non istnienia NATO. Dyskusja rozpoczta w 2006 r. umoliwia dalsze formalne konsultacje i konkluzje zawarte w oficjalnych deklaracjach publikowanych przez NATO po kadym szczycie. Rozpoznanie problemu bezpieczestwa energetycznego jako jednego z najwikszych wyzwa stojcych przed NATO nie rozwizao jednak kwestii dotyczcej roli, jak NATO miaoby tu odgrywa. Co najwaniejsze, ramy prawne dla ewentualnych dziaa NATO w zakresie stricte bezpieczestwa energetycznego swoich czonkw mogyby by oparte jedynie o artyku 4 traktatu waszyngtoskiego, ktry zakada, zreszt bardzo oglnikowo, e Strony bd si wsplnie konsultoway, ilekro, zdaniem ktrejkol-

Riga Summit Declaration, NATO, [www.nato.int, dostp: 02.12.2012]. Ibidem. 9 Bucharest Summit Declaration, NATO, [www.nato.int, dostp: 02.12.2012]. 10 Strasburg-Kehl Declaration, NATO, [www.nato.int, dostp: 02.12.2012].
7 8

- 293 -

wiek z nich, zagroone bd integralno terytorialna, niezaleno polityczna lub bezpieczestwo ktrejkolwiek ze Stron11. Artyku 4 wyczerpuje wszystkie prawne mechanizmy, jakimi dysponuje NATO. Dlatego te rozwj kwestii bezpieczestwa energetycznego Sojuszu zaley od zdolnoci jego czonkw do wzajemnej wsppracy oraz od ich dobrej woli. Rnice w dostpnoci surowcw energetycznych wrd pastw NATO Jeeli chodzi o oglny obraz zalenoci od importu ropy i gazu, to pastwa czonkowskie NATO sprowadzaj z krajw eksportujcych ponad jedn trzeci iloci gazu ziemnego i ropy naftowej, ktr zuywaj12. W przypadku Europy dane Eurostatu13 wskazuj, e w 2010 r., oprcz Norwegii, Danii, Wielkiej Brytanii, otwy i w mniejszym stopniu historycznie bogatej w surowce Rumunii, wikszo krajw europejskich bya zalena od importu gazu w przedziale od 80 do nawet 100 procent14. Podobnie przedstawia si sytuacja, jeeli chodzi o import produktw naftowych. W 2010 r. wikszo krajw europejskich zalena bya od importu w ponad 80 procent15. O ile biorc pod uwag ca Europ stopie zalenoci od importu ropy i gazu, poza wyjtkami, jest dosy jednakowy, to analizujc zaleno od poszczeglnych eksporterw sytuacja zmienia si diametralnie wraz z pooeniem geograficznym. Kraje bakaskie i rodkowoeuropejskie zakupuj wikszo surowcw od Rosji, a im dalej na zachd, tym wicej krajw jest zalenych od dostaw z Afryki Pnocnej i Zachodniej oraz z Zatoki Perskiej. Stany Zjednoczone i Kanada znajduj si w o wiele lepszej i, co wane, w bardziej perspektywicznej sytuacji od pastw europejskich. W 2011 r. obydwa kraje wydobyway odpowiednio 3 552 i 7,841 mln baryek ropy dziennie oraz 651,3 i 160,5 mld m3 gazu ziemnego16. Poniewa zapotrzebowanie na rop naftow jest w Kanadzie o wiele mniejsze ni w Stanach Zjednoczonych, dotychczas stanowia ona bezpieczn i przewidywaln baz surowcow z perspektywy Waszyngtonu. Ta relacja miarowo zmienia si jeszcze bardziej na korzy Amerykanw, poniewa m.in. dziki znacznym oszczdnociom w zuyciu oraz wprowadzeniu nowych technologii wydobywczych Stany Zjednoczone w cigu dekady mog sta si krajem, ktry bdzie wydobywa najwicej surowca na wiecie17. To oznaczaoby, e
The North Atlantic Treaty, NATO, [www.nato.int dostp 02.12.2012]. Oczywicie rda importu surowcw w poszczeglnych krajach zale od ich pooenia geograficznego. 13 Eurostat, [www.epp.eurostat.ec.europa.eu, dostp: 2.12.2012]. 14 Przykadowo, Litwa zalena bya od importu gazu w 99,71 procent, otwa w 61,87 procent, Bugaria w 95,08 procent, Polska w 69,3 procent, Niemcy w 81,89 procent, Francja w 92,98 procent, Hiszpania w 99,24 procent, a Portugalia w 100 procent. 15 Z wyczeniem producentw ropy, Norwegii, Danii, Wielkiej Brytanii, Rumunii i Estonii 16 Wydobycie w Stanach Zjednoczonych i w Kanadzie stanowio w 2011 r. 13,1 procent wydobycia wiatowego, podczas kiedy udzia pastw europejskich wynis 4,1 procent. 17 L. Nguyen, U.S. Oil Output to Overtake Saudi Arabias by 2020, Bloomberg.com [www.bloomberg.com, dostp: 02.12.2012].
11 12

- 294 -

zmniejsz one bezporedni zaleno nie tyle od importu ropy z Kanady, ile z rejonw politycznie niestabilnych (porednio jednak dalej bd od nich zaleay z powodu specyfiki ksztatowania si cen ropy naftowej). Taki scenariusz jest cakiem prawdopodobny, jeeli wemie si pod uwag to, e w cigu ostatniej dekady Stany Zjednoczone zwikszyy wydobycie gazu na tyle, e zamiast importowa ten surowiec, rozwaaj jego eksport. W przyszoci rnice pomidzy czonkami NATO w Ameryce Pnocnej i w Europie nadal bd si pogbia, poniewa prognozy, nie liczc gazu upkowego, dla krajw europejskich przewiduj coraz mniejszy poziom wydobycia ropy i gazu. Na rnice w poziomie bezpieczestwa energetycznego poszczeglnych czonkw NATO wpywa nie tylko poziom wydobycia i importu surowcw, ale te stopnie rozwoju infrastruktury przesyowej i magazynujcej strategiczne surowce. Jest to szczeglnie wane w wymiarze militarnym Sojuszu. Podobnie jak w przypadku dostaw ropy i gazu, rwnie pooenie geograficzne wpywa na poziom zabezpieczenia dostaw i skadowania surowcw. Systemy rurocigw w krajach NATO s bardzo zrnicowane i mona wyranie stwierdzi, e tylko cz z nich jest dostosowana do penienia roli jako odpowiednio zabezpieczonego zaplecza paliwowego dla potencjalnych operacji wojskowych. Stany Zjednoczone i Kanada posiadaj wysoko rozwinit wewntrzn sie zaopatrzenia w surowce i rwnie w tym zakresie sytuacja rni si znaczco od tej w Europie. Flagowym systemem Sojuszu w zakresie infrastruktury przesyowej i magazynujcej jest NATO Pipeline System (NPS), ktry skada si z 12 tys. k rurocigw i skadw paliwa o pojemnoci ok. 5,5 mld m3, zlokalizowanych w 13 europejskich krajach NATO18. Powstay w czasie zimnej wojny system NPS czy ze sob stacje benzynowe, magazyny, wojskowe bazy lotnicze, stacje zaadunkowe i rozadunkowe oraz rafinerie. Skada si z kilku oddzielnych czci w poszczeglnych krajach, z wyjtkiem midzynarodowego systemu NEPS i CEPS19. NPS zosta zaprojektowany w taki sposb, aby w czasie pokoju jego przepustowo wykorzystywana bya w ok. 90 procent na potrzeby cywilne (obsuguje m.in. cywilne porty lotnicze), a podczas konfliktu proporcje mogy szybko si odwrci i wikszo paliwa moga by kierowana do celw wojskowych20. Struktur NPS nie s objci czonkowie Sojuszu z Europy rodkowo-Wschodniej (Polska, Wgry, Czechy, Sowacja, Sowenia, pastwa batyckie i Rumunia), poniewa nie pozwala na to istniejca w chwili obecnej sie pocze wewntrznych i transgranicznych. Rwnie zdolnoci magazynowania surowcw nie s tu tak rozwinite jak w Europie Zachodniej czy w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych.

Grecja, Islandia, Wochy, Norwegia, Portugalia, Turcja, Wielka Brytania, Belgia, Francja, Niemcy, Luksemburg i Holandia. 19 NEPS (North European Pipeline System) Dania i Niemcy. CEPS (Central European Pipeline System) Belgia, Francja, Niemcy, Luksemburg i Holandia. 20 NATO Pipeline System, NATO, [www.nato.int, dostp: 02.12.2012].
18

- 295 -

Podsumowanie Rny stopie zagroenia bezpieczestwa dostaw ropy naftowej i gazu ziemnego oraz rne pooenie geograficzne czonkw NATO powoduj, e osignicie wsplnych wytycznych, pozwalajcych na efektywne odpowiedzi na rnego rodzaju kryzysy energetyczne, jest niezwykle trudne do osignicia. Wydaje si, e obecnie jedynym polem, na ktrym NATO moe zaj wsplne stanowisko i wdroy wsplne rozwizania, jest Bliski Wschd, gdzie skoncentrowany jest wiatowy handel gazu i ropy. Niezakcony eksport surowcw z tego regionu jest w interesie porednim (ceny) lub bezporednim (dostawy) kadego czonka Sojuszu. Wyrazem tych zalenoci bya m.in. gotowo NATO do reakcji na moliw blokad Cieniny Ormuz przez Iran oraz porozumienie dotyczce dostarczenia Alliance Ground Surveillance systemu, ktry pozwoli na monitorowanie wd Zatoki Adeskiej i zachodniej czci Oceanu Indyjskiego w celu zminimalizowania zagroenia wywoanego przez piractwo. Na kolejnych szczytach NATO kierownictwo Sojuszu dochodzio do konkluzji, e najwaniejsz kwesti w dyskusji dotyczcej bezpieczestwa energetycznego jest ochrona infrastruktury oraz kooperacja wewntrz organizacji. Niektrzy jednak twierdz, e NATO moe odgrywa jeszcze szersz rol w budowaniu midzynarodowego porozumienia politycznego oraz we wzmacnianiu dialogu pomidzy eksporterami, krajami tranzytowymi i importerami surowcw energetycznych21. Wielowymiarowy charakter midzynarodowej polityki ekonomicznej gazu ziemnego i ropy naftowej uniemoliwia jednak podjcie przez NATO jednoznacznych i zakrojonych na szerok skal dziaa. Wykorzystujc swj potencja militarny oraz interes niektrych krajw eksportujcych na Bliskim Wschodzie, Sojusz jest w stanie wsppracowa z niektrymi krajami eksportujcymi w celu zapewnienia wolnej eglugi w rejonie Zatoki Perskiej. Z drugiej strony NATO nie ma adnych moliwoci wzicia na siebie mediacji pomidzy eksporterami a importerami w kwestiach ustalania cen ropy, a zwaszcza gazu w bilateralnym obrocie surowcowym (vide Polska i Rosja) czy wpywania na polityk cenow i wydobywcz krajw zrzeszonych w OPEC. Nie jest rwnie zdolne do ochrony infrastruktury wydobywczej i przesyowej w krajach kluczowych ze swojego punktu widzenia, czyli na przykad w Iraku czy Wenezueli. Z tych powodw tak wana staje si dalsza praca nad ustaleniem roli Sojuszu w kwestii bezpieczestwa energetycznego w sytuacji, gdy midzynarodowa polityka ekonomiczna gazu i ropy ksztatowana jest przez producentw surowcw oraz rnego rodzaju organizacje (zrzeszajce czy to eksporterw, czy importerw), ktre maj odpowiednie narzdzia prawne do podjcia efektywnych dziaa.

J. Shea, Energy Security: NATOs potential role, NATO Review 2006, NATO, [www.nato.int, dostp: 14.06.2013].
21

- 296 -

Tadeusz Zieliski (Akademia Obrony Narodowej)

Inicjatywa Smart Defence szans na zwikszenie zdolnoci obronnych NATO?


Oglne zaoenia inicjatywy ograniczenia, problemy implementacji, zasadnicze projekty Bardzo trudno doszuka si formalnej wykadni dziaa podejmowanych w ramach inicjatywy Smart Defence. Brak oficjalnych zapisw w dokumentach normatywnych powoduje, e mwic o inteligentnej obronie opieramy si na sowach sekretarza generalnego NATO, ktry w artykule opublikowanym w Foreign Affairs napisa: Smart Defence polega na budowaniu bezpieczestwa przy wykorzystaniu mniejszej iloci pienidzy, ale przy zaangaowaniu w sposb elastyczny wszystkich czonkw NATO. Wymaga to identyfikacji obszarw, w ktre Sojusz musi zacz inwestowa. () Smart Defence oznacza rwnie wspieranie midzynarodowej wsppracy. Poszczeglne pastwa powinny rozpocz wspprac w ramach maych klastrw, czc swoje zasoby w celu budowania zdolnoci obronnych, ktre mog przynie korzyci Sojuszowi jako caoci. NATO moe wystpowa w roli porednika pomidzy pastwami, identyfikujcego, co mona robi wsplnie, bardziej efektywnie, z mniejszym ryzkiem i przy znaczco obnionych kosztach finansowych1. Zasadnicza idea inicjatywy Smart Defence zawiera si w trzech sowach: priorytetyzacja, specjalizacja, wsppraca. Ustalanie priorytetw w kontekcie inteligentnej obrony naley rozumie jako umiejtno Sojuszu do zdefiniowania kluczowych dla niego obszarw w aspekcie zdolnoci obronnych, a tym samym wyrwnywania zdolnoci narodowych zgodnie z planami NATO. Z kolei specjalizacja jest wyjciem naprzeciw ograniczeniom wydatkw na obronno, ktre przyczyniaj si do rezygnacji z wielu projektw wpywajcych na popraw zdolnoci obronnych. Zasadnicz rol w koncepcji Smart Defence odgrywa ma jednak wsppraca pomidzy poszczeglnymi pastwami. Dziaajc wsplnie, pastwa uzyskaj dostp do zdolnoci, na ktre nie mogyby sobie pozwoli samodzielnie, osigajc tym samym korzyci skali2. Wsppraca moe przybiera rnorodne formy, od regionalnej, kulturowej po strategiczn, angaujc wszystkie pastwa czonkowskie. Drog do sukcesu mog by zatem nastpujce rekomendacje. Po pierwsze, wsppraca pomidzy pastwami czonkowskimi wymaga silnej woli politycznej wszystkich pastw, jasnej wizji rozdziau zada pomidzy nimi oraz finansowej i przemysowej obudowy. Po drugie, wsppraca regionalna (pomidzy grupami

A. F. Rasmussen, NATO after Libya, Foreign Affairs, Vol. 90, No. 4, July/August 2011, s. 2-6. Zob. P. Belkin, NATOs Chicago Summit, CRS Report for Congress, 14.05.2012, s. 4, [www.fas.org, dostp: 05.11.2012].
1 2

- 297 -

pastw) wydaje si bardziej waciwa (przynoszca wymierne korzyci) ni wielonarodowe projekty inicjowane przez NATO i angaujce du liczb pastw. Po trzecie, wsplne budowanie zdolnoci w wymiarze wojskowym jest bardzo trudne. Zdecydowanie atwiej wspdzieli zdolnoci techniczne, szkoleniowe ni rozwija zdolnoci wpywajce na caoksztat dziaa NATO, szczeglnie, jeli jest to powizane z ograniczeniami natury politycznej3. Bez wtpienia tak zdefiniowane obszary wymaga bd realizacji szerokiego spektrum zada, ktre z pewnoci napotkaj polityczne przeszkody. Co zatem skania pastwa czonkowskie NATO do rozwijania inicjatywy Smart Defence? Przede wszystkim zasadnicz przyczyn jest wiatowy kryzys ekonomiczny, ktry skutecznie ogranicza wydatki na obronno. Nie bez znaczenia pozostaj rwnie dowiadczenia z operacji NATO w Libii, ktra odsonia znaczce saboci Sojuszu, a take relacje transatlantyckie, aktualnie ulegajce przeobraeniom. Kryzys ekonomiczny, ktry dotyka wiatowej gospodarki, znaczco wpywa na ograniczenia wydatkw na obronno. Dotyczy to praktycznie wszystkich pastw czonkowskich NATO, wcznie ze Stanami Zjednoczonymi. Cicia finansowe w odniesieniu do budetw obronnych, realizowane przez poszczeglne pastwa w sposb nieskoordynowany i oparty na krajowych priorytetach, spowodoway istotne zagroenie w budowie zdolnoci operacyjnych Sojuszu. Dalsze cicia wydatkw na obronno bez harmonizacji z pozostaymi pastwami mog doprowadzi do zapaci zdolnoci operacyjnych. Inicjatywa Smart Defence wychodzi naprzeciw tym ograniczeniom, poprzez zwikszanie (polepszanie) zdolnoci w ramach priorytetyzacji, specjalizacji oraz wsppracy. Istotnym wydarzeniem w kontekcie zainicjowania koncepcji Smart Defence bya operacja NATO w Libii Unified Protector, ktra ujawnia szereg niedoskonaoci z obszaru zdolnoci operacyjnych pastw uczestniczcych w dziaaniach zwizanych z obaleniem reimu Kaddafiego. W przeszoci braki te byy maskowane poprzez udostpnianie przez Stany Zjednoczone niezbdnych zasobw oraz przyjmowanie na siebie roli pastwa wiodcego. W trakcie operacji w Libii odczuwalne byy niedostatki w istotnych dla prowadzenia dziaa obszarach. Do kluczowych naley zaliczy: brak rodkw walki elektronicznej, brak zasobw do pokonywania rodkw obrony powietrznej przeciwnika, brak systemw obserwacji i rozpoznania, w tym bezzaogowych, brak samolotw tankowania w powietrzu oraz niewielkie iloci uzbrojenia precyzyjnego do samolotw. Istotny by rwnie brak wyszkolonego personelu do interpretacji danych rozpoznawczych oraz wysunitych nawigatorw naprowadzania lotnictwa. Podkreli naley, e w przyszoci europejskie pastwa NATO bd zmuszone uzupeni brakujce zasoby, gdy

D. Scheschkewitz, A. Pawlak, NATO zamierza inteligentnie oszczdza pienidze (NATO intends to intelligently save money), Deutsche Welle, 07.02.2012, [www.dw.de, dostp: 05.11.2012].
- 298 -

ewoluujca polityka zagraniczna Stanw Zjednoczonych za priorytetowe uznaje zaangaowanie w rejonie Azji i Pacyfiku4. Ocenia si, e nie bdzie kopotw z techniczn implementacj inicjatywy Smart Defence. Zdecydowanie wikszym problemem wydaje si pokonanie politycznych przeszkd zwizanych z wdroeniem przedmiotowej inicjatywy, do ktrych mona zaliczy przede wszystkim: brak politycznego zaufania pomidzy pastwami czonkowskimi, rnie zdefiniowany poziom ambicji przez poszczeglne pastwa, strategiczne partnerstwo pomidzy NATO i Uni Europejsk oraz specjalizacja pastw czonkowskich w aspekcie budowy zdolnoci operacyjnych. Polityczne zaufanie pastw czonkowskich NATO jest niezwykle istotne w kontekcie wdraania inicjatywy Smart Defence, a poczucie wsplnej tosamoci w kwestiach zwizanych z bezpieczestwem bdzie kluczowe dla penej implementacji zaoe inteligentnej obrony. Suwerenno podejmowanych decyzji zwizanych z bezpieczestwem narodowym moe by przeszkod w osigniciu penego konsensusu pomidzy pastwami. Z kolei zaleno danego pastwa od zdolnoci obronnych pozostaych czonkw oraz konieczno polegania na moliwociach innych moe budzi uzasadnione obawy. Przykadem powyszych lkw jest operacja w Libii, gdzie w trakcie konfliktu cz pastw zdecydowanie opowiadaa si przeciwko interwencji, a niektre z nich w trakcie trwania operacji wycofay swoje zasoby (gwnie ze wzgldu na wysokie koszty prowadzenia dziaa) do kraju. Bezporednio z problemami politycznego zaufania zwizany jest poziom narodowych ambicji reprezentowanych przez poszczeglne pastwa, szczeglnie tych, ktre nale rwnie do Unii Europejskiej. Jest on reprezentowany przez polityk obronn danego pastwa, ktra okrela rwnie poziom swoich zdolnoci obronnych i wpywa bdzie w istotny sposb na implementacj inicjatywy w ujciu globalnym5. Na poziomie NATO zdecydowano, e Sojusz bdzie w dalszym cigu posiada zdolnoci do prowadzenia rwnolegle dwch gwnych operacji poczonych oraz szeciu mniejszych operacji reagowania kryzysowego. Wydaje si, e obecnie zaoenia te s zdecydowanie przesadzone i wymagaj weryfikacji. Podkreli trzeba, e inicjatywa Smart Defence, stawiajca na wspprac pomidzy pastwami, moe by pomocna we wsplnym utrzymywaniu okrelonego poziomu ambicji militarnych poszczeglnych pastw6. Kolejnym, trudnym politycznie problemem zwizanym z inicjatyw Smart Defence moe okaza si wybr specjalizacji przez poszczeglne pastwa. Prba narzucenia wyboru konkretnego zestawu zdolnoci obronnych moe zosta potraktowana jako zamach na suwerenno danego pastwa. Z drugiej strony, jest to wielka odpowiedzialno danego pastwa, gdy jako jedyne (albo jedno

T. Zieliski, Inicjatywa Smart Defence w kilku pytaniach i odpowiedziach, ARMIA Nr 10/2012, s. 31. M. Terlikowski, Not As Smart As It Could Be: the NATO Smart Defence Initiative - Chicago and Beyond, PISM Strategic Files, No. 22, May 2012. 6 T. Zieliski, op. cit., s. 33.
4 5

- 299 -

z nielicznych) bdzie dostarcza okrelone zdolnoci dla pozostaych pastw czonkowskich NATO. Bez wtpienia specjalizacja wydaje si jednym z kluczowych wyzwa w kontekcie inteligentnej obrony, gdy wymaga spjnoci w ramach caego Sojuszu, a NATO powinno spenia funkcje doradcze dla poszczeglnych pastw w ich wyborze przy jednoczesnym zapewnieniu synergii i spjnoci caego Sojuszu7. Wielonarodowe projekty w ramach wsppracy pomidzy pastwami czonkowskimi NATO s dobrym przykadem ilustrujcym ide Smart Defence. W trakcie szczytu NATO w Chicago przyjto wstpny pakiet ponad dwudziestu projektw, ktrych celem jest poprawa zdolnoci operacyjnych Sojuszu oraz osignicie korzyci skali, czyli obnienia kosztw ich rozwoju i wdraania. Zasadnicze projekty w ramach inteligentnej obrony obejmuj8: wsplny interfejs systemw uzbrojenia dla samolotw bojowych, obejmujcy wykorzystanie rodkw bojowych z rnych pastw, moliwych do wykorzystania na rnych typach samolotw bojowych; zdalnie sterowane pojazdy do usuwania improwizowanych adunkw wybuchowych. Na bazie dowiadcze z Afganistanu zostan stworzone zdalnie sterowane roboty (przy wykorzystaniu najnowoczeniejszych technologii), ktrych zadaniem bdzie czyszczenie drg (powierzchni) z adunkw wybuchowych; wsplne wykorzystanie statkw powietrznych do patrolowania obszarw morskich, projekt zakadajcy wzajemne uytkowanie statkw powietrznych z wielu pastw czonkowskich przeznaczonych do skoordynowanego patrolowania akwenw morskich; wielonarodowa wsppraca w zakresie rozwoju amunicji, projekt dotyczy w szczeglnoci rozwoju i wspdzielenia takiego samego uzbrojenia precyzyjnego. Wynika to m.in. z faktu, i uzbrojenie precyzyjne jest bardzo drogie, std kooperacja w tym obszarze moe znaczco obniy koszty oraz zwikszy dostp do rodkw precyzyjnego uzbrojenia; wielonarodowe centrum szkolenia lotniczego, projekt dotyczy powstania centrum szkolenia migowcowego dla pilotw i personelu naziemnego ukierunkowanego na wsparcie operacji NATO oraz stworzenie zespou doradczego w zakresie szkolenia dla Afgaskich Narodowych Si Bezpieczestwa; czenie i wymiana zdolnoci w zakresie zabezpieczenia medycznego, projekt zakadajcy stworzenie modularnego systemu zabezpieczenia medycznego wspierajcego dziaania si NATO, przy wykorzystaniu istniejcych zasobw;

Ibidem, s. 33. L. Berthiaume, About those concrete NATO smart defence projects, Canada.com, 20.05.2012, [www.o.canada.com, dostp: 12.06.2013].
7 8

- 300 -

wielonarodowy partnerski projekt logistyczny w obszarze dostarczania paliwa, w sposb optymalny ma zapewnia zabezpieczenie si NATO w dostp do paliwa; poczony system rozpoznania i obserwacji, ma zapewnia integracj rnorodnych systemw (narodowych z NATO) przeznaczonych do zdobywania i dystrybuowania danych z rozpoznania, wsplny trening i szkolenie dla specjalistw zajmujcych si analiz danych oraz polepszenie procedur wymiany informacji, ktre wspieraj polityczne i wojskowe procesy podejmowania decyzji; wielonarodowy partnerski projekt logistyczny dla obnienia kosztw utrzymania i wyposaenia pojazdw opancerzonych o zwikszonej odpornoci na miny i ataki z zasadzki; projekt zapewniajcy utworzenie mobilnej grupy ekspertw posiadajcych wiedz z zakresu procedur NATO odnoszcych si do kontraktowania zasobw na teatrze operacji. Przedstawione powyej projekty s najbardziej ilustratywne dla idei Smart Defence, cho trzeba zauway, e za flagowe projekty NATO z tego obszaru w dalszym cigu uznawane s: budowanie zdolnoci w zakresie obrony przeciwrakietowej (NATOs Missile Defence capability), powstanie sojuszniczego systemu rozpoznania obiektw naziemnych z powietrza (AGS Alliance Ground Surveillance) oraz NATO Air Policing. Naley w tym miejscu zauway, e podobna inicjatywa funkcjonuje take w ramach Unii Europejskiej. W celu obnienia kosztw i uniknicia powtrze opracowano wykaz potencjalnych wsplnych projektw, ktrymi pod flag wsplnej polityki bezpieczestwa i obrony zarzdza Europejska Agencja Obrony (EDA European Defence Agency). Po zidentyfikowaniu ok. 300 inicjatyw EDA przedstawia 11 propozycji odnoszcych si do poprawy zdolnoci obronnych. Aby unikn draliwych kwestii dotyczcych suwerennoci i autonomii, wspomniane propozycje koncentruj si przede wszystkim na funkcjach obronnych, np. koordynacji w zakresie obserwacji nad akwenami morskimi, rozwoju nowych technologii zwikszajcych moliwoci wykrycia broni chemicznej, biologicznej i jdrowej (CBRN) oraz jej neutralizacji. Projekty obejmuj rwnie takie obszary, jak: szkolenie, modernizacja amunicji, logistyka i zabezpieczenie bojowe oraz wsppraca z przemysem obronnym w kontekcie prowadzenia bada. Postp w tych inicjatywach jest stopniowy. W listopadzie 2011 r. 26 pastw czonkowskich EDA zgodzio si zainwestowa 40 mln dolarw w pilotaowy program europejskiej komunikacji satelitarnej. Z kolei w marcu 2012 r. 14 pastw Unii Europejskiej ponowio inwestycje w obszarze koordynacji rozpoznania i obserwacji akwenw morskich, a kolejne 12 pastw w obszarze rozwoju nowo-

- 301 -

czesnych technologii z obszaru CBRN9. Osignito take porozumienie w sprawie wsplnego szkolenia migowcowego. EDA opracowuje kolejne propozycje odnoszce si do nabycia wsplnych zdolnoci zwizanych z uzupenianiem paliwa w locie. Podaa rwnie informacj o powoaniu do ycia grupy roboczej, ktrej zadaniem ma by rozwaenie moliwoci wsppracy zwizanej z projektowaniem, testowaniem i planowaniem przyszych wymaga dla amunicji. Pomimo podejmowania przez Uni Europejsk szerokich dziaa w celu rozwoju zdolnoci operacyjnych, zauwaalny jest brak postpu implementacji zaoe wsplnej polityki bezpieczestwa i obrony. Wiele misji wojskowych podejmowanych przez Uni Europejsk pozostaje statycznych i mimo duych wysikw na rzecz generowania si szybkiego reagowania (grup bojowych) do tej pory nie zostay one uyte10. Mona uzna, e inicjatywy Smart Defence, jak rwnie Pooling and Sharing maj wiksze szanse na osignicie pozytywnych rezultatw, poniewa ograniczenia budetowe zmusz rzdy do cilejszej wsppracy. Bez niej budowa i rozwj zdolnoci wojskowych w Sojuszu moe zosta ograniczony z powodu nieuwzgldniania w budetach poszczeglnych pastw niezbdnych projektw korelowanych z decyzjami innych pastw czonkowskich. Std zachodzi potrzeba przekonania pastw czonkowskich do specjalizowania si w okrelonych zdolnociach i odchodzenia od prb budowania moliwoci obronnych, ktre zapewniaj realizacj zada w szerokim spektrum misji sojuszniczych. Oczywiste jest, e pastwa bd robi to niechtnie, gdy wie si to z pewnym ograniczeniem suwerennoci lub jej cesj do innego pastwa zapewniajcego konkretny zestaw zdolnoci obronnych11. Dlatego nasuwaj si dalsze pytania: czy rzdy pastw, ktre nie dysponuj waciwym zestawem zdolnoci obronnych zechc wspiera konkretn misj? A jeli bd musiay polega na zestawie zdolnoci innego pastwa, czy bd w stanie zaufa jego moliwociom? Pytania tego rodzaju mona mnoy, ale brak jest dostatecznej wiedzy, aby formuowa prawidowe odpowiedzi. Bez wtpienia jedn z rl decydentw NATO powinno by zapewnienie waciwych mechanizmw gwarantujcych wszystkim czonkom NATO dostp do zestawu zdolnoci obronnych. NATO powinno rwnie wystpowa jako porednik pomagajcy poszczeglnym pastwom w podejmowaniu decyzji o wyborze lub rezygnacji z konkretnych zdolnoci obronnych. Powinno take dawa impuls dla wsppracy i specjalizacji, argumentujc, e masowe redukcje w wydatkach caego Sojuszu podwaaj wiarygodno kadego z czonkw NATO oraz jego wasne bezpieczestwo narodowe. Tym samym wsppraca z sojusznikami w ramach

9 J. Benitez, National contributions to NATO's Smart Defence Initiative, Atlantic Council, 23.05.2012, [www.acus.org, dostp: 05.11.2012]. 10 K. Brannen, NATO Projects Aim to Fill European Defense Gaps, DefenseNews, 20.05.2012, [www.defensenews.com, dostp: 05.11.2012]. 11 C. Grand, Smart Defence [w:], Smart Defence and the Future of NATO: Can the Alliance Meet the Challenges of the Twenty-First Century?, Conference report and expert papers, March 28-30, 2012, The Chicago Council on Global Affairs, s. 48-49.

- 302 -

inteligentnej obrony bdzie wzmacnia, a nie osabia Sojusz. Kooperacja w ramach Smart Defence oznacza rwnie denie do wsppracy z podmiotami spoza NATO. Zarwno NATO, jak i Unia Europejska stoj przed podobnym wyzwaniem pogodzeniem ostrych ci na wydatki obronne z deniem do dysponowania nowoczesn obron. NATO i Unia Europejska, w szczeglnoci Europejska Agencja Obrony, powinny razem pracowa, aby unikn niepotrzebnego powielania projektw zapewniajcych konkretne zdolnoci obronne. Proponowane mechanizmy rozwoju inicjatywy Smart Defence Wydaje si, e wsplnym mianownikiem wszelkich dziaa podejmowanych przez NATO w ramach inicjatywy Smart Defence powinno by zachcanie pastw czonkowskich do wsppracy w kontekcie czenia i wymiany kluczowych zdolnoci wojskowych. Istnieje rwnie potrzeba intensywnych dziaa na rzecz rozpowszechnienia przedmiotowej inicjatywy. Dziaania te powinny obejmowa rnorodne mechanizmy zapewniajce jej skuteczne wdroenie. Warto zauway, e kooperacja pomidzy pastwami czonkowskimi NATO rozwija si przede wszystkim na gruncie trwajcego kryzysu ekonomicznego, std proponowane rozwizania skupiaj si rwnie na oszczdnociach finansowych. Interesujc perspektyw z tego obszaru wydaje si koncepcja reinwestycji rodkw finansowych12. Ministrowie obrony i finansw pastw NATO mog dokona uzgodnie, e rodki, ktre udao si zaoszczdzi dziki projektom opartym na wsppracy multilateralnej, bd si znajdowa we wsplnej puli reinwestycyjnej NATO. Mogyby by one przekazywane na dotacje do przyszych zakupw sprztu i uzbrojenia wojskowego. Pastwa rywalizowayby midzy sob o powysz dotacj, a pierwszestwo uzyskiwayby projekty kluczowe dla caego Sojuszu. Pastwa, licytujc moliwo wykorzystania powyszych rodkw, musiayby jednoczenie dokona kontrybucji wasnych rodkw do projektu. Moliwo korzystania ze rodkw reinwestycyjnych wizaaby si z wasnym wkadem finansowym, uzalenionym od wielkoci danego kraju i jego kondycji ekonomicznej w myl zasady wikszy wkada wicej. Pierwszestwo w uzyskiwaniu rodkw miayby projekty istotne dla rozwoju zdolnoci obronnych Sojuszu, oparte na wsppracy pomidzy pastwami, co z kolei przyczynia si bdzie do ograniczania wydatkw. Kolejne z proponowanych rozwiza odnosi si do wznowienia funduszu inwestycyjnego w obszarze bezpieczestwa. W sytuacji, gdyby koncepcja reinwestycji rodkw nie zyskaa akceptacji wrd czonkw NATO, istnieje alternatywa polegajca na wznowieniu istniejcego w NATO programu funduszu w obszarze bezpieczestwa, wspierajcego projekty wielonarodowe. Sojusz od dawna wyznaje zasad, e jeli pastwa czonkowskie chc budowa poczone siy zbrojne,

C. Major, Ch. Mlling, T. Valasek, Smart but too cautious: How NATO can improve its fight against austerity, Policy Brief, Centre for European Reform, 2012, s. 4, [www.cer.org.uk, dostp: 10.03.2013].
12

- 303 -

oparte na wielonarodowych strukturach, potrzebuj pomocy na pokrycie kosztw bezporednio zwizanych z projektami. Dlatego utworzono centralny fundusz, do ktrego pienidze wpacaj wszyscy czonkowie, zalenie od poziomu produktu krajowego brutto. Z kolei z funduszu wypacane s pienidze dla rzdw pastw zwizane z kosztami czonkostwa w NATO. W przeszoci z funduszu byy finansowane rurocigi paliwowe czce lotniska pastw NATO, mog wic by przeznaczone na wsparcie projektw zwizanych z budow i rozwojem zdolnoci obronnych w ramach inicjatywy Smart Defence13. Rwnie istotne pozostaje wsparcie dla wsppracy wielonarodowej. Rzdy poszczeglnych pastw powinny by wiadome, e wsppraca midzynarodowa (czenie i wymiana zdolnoci) przynosi wymierne korzyci w postaci oszczdnoci. Wadze NATO powinny dostarcza argumentw z tym zwizanych. Przykadem mog by publikacje prezentujce oszczdnoci w ramach wsppracy logistycznej pomidzy pastwami w trwajcych operacjach pod flag NATO. Natowscy eksperci mogliby pj o krok dalej i zaprezentowa wycen najczciej uywanego przez pastwa czonkowskie sprztu, wyposaenia i usug wykorzystywanych w operacjach. Pozwolioby to na realn ocen kosztw i ewentualne ich zastpienie nowymi, taszymi odpowiednikami, powstajcymi w ramach wsppracy midzynarodowej14. Jedn z ciekawszych propozycji wydaje si rozwj rynku nadwyek sprztu wojskowego. Wiele pastw Europy rodkowo-Wschodniej z trudem modernizuje swj sprzt, bdcy pozostaoci po Ukadzie Warszawskim, a tymczasem pastwa zachodnie dokonuj zakupw znacznie przekraczajcych ich moliwoci finansowe (zamwiono zbyt due iloci migowcw NH-90, samolotw transportowych A400M czy Eurofighter Typhoon). Pastwa te maj nadziej sprzeda nadwyki sprztu do Azji lub na Bliski Wschd, ale wiatowy kryzys finansowy dotyka nie tylko pastw europejskich, std brak jest nabywcw albo potencjalni nabywcy oferuj zbyt nisk cen. Jednym z pomysw mgby by transfer nadwyek sprztu do pastw czonkowskich o ograniczonych zdolnociach w zamian za patne szkolenie, serwis i pniejsz modernizacj. Waciwe struktury NATO dysponuj niezbdnymi informacjami na temat nadwyek sprztu wojskowego, a tym samym mog stworzy wirtualn tablic ogosze uatwiajc dokonywanie transferw. Im wicej takiego samego wyposaenia w siach zbrojnych Sojuszu, tym lepszy poziom interoperacyjnoci prowadzonych przez niego dziaa. Dysponowanie podobnym lub tym samym wyposaeniem uatwioby tworzenie jednostek, usprawnio proces szkolenia oraz zmniejszyo koszty uytkowania. Dlatego modernizacja poprzez przekazywanie nadwyek sprztu wojskowego jest asumptem do unifikacji wyposaenia i sprztu wojskowego w NATO15.

Ibidem, s. 5. Ibidem, s. 6. 15 Ibidem, s. 6.


13 14

- 304 -

Nie bez znaczenia dla rozwoju inicjatywy Smart Defence pozostaje take konieczno poprawy planowania obronnego w NATO, rozumianego jako dostp do niezbdnych danych od wszystkich pastw czonkowskich NATO. Wymaga to czstych wizyt przedstawicieli wadz NATO w stolicach pastw czonkowskich, wymiany dowiadcze i ekspertw z rnych dziedzin. Nie moe to dotyczy tylko tych pastw, ktre odgrywaj gwn rol w Sojuszu, ale wszystkich w szczeglnoci, gdy kooperuj one midzy sob w ramach zawartych porozumie. Przykadowo, konsultacje w zakresie planowania realizowane na Sowacji powinny automatycznie wczy do dyskusji pastwa nalece do Grupy Wyszehradzkiej (Czechy, Polska, Wgry, Sowacja), gdy w sprawach obronnych cile ze sob wsppracuj. Ponadto planici NATO powinni zbiera dane dotyczce wsppracy regionalnej pomidzy pastwami oraz dokonywa jej oceny, szukajc waciwego modelu kooperacji. Zasadnicz istot inicjatywy Smart Defence pozostaje rozwj zdolnoci obronnych, szczeglnie w wymiarze regionalnym. Aktualnie kade z pastw czonkowskich NATO zobowizuje si do utrzymywania okrelonej liczby pododdziaw wojskowych oraz wyposaenia, wypeniajc w ten sposb sojusznicze zobowizania. Powinny one zosta poddane ocenie, ktra umoliwi czenie pastw w klastry o podobnych zdolnociach, a tym samym przyczyni si do wzmocnienia wsppracy regionalnej i uatwi specjalizacj. Przykadowo pastwa Beneluksu, ktre ostatnio wzmocniy wspprac w dziedzinie obronnoci, mogyby si specjalizowa w utrzymywaniu samolotw bojowych zdolnych do wykonywania precyzyjnych uderze lotniczych. Regionalna wsppraca wydaje si zdecydowanie lepsz alternatyw ni realizowanie projektw wielonarodowych przez przypadkowe pastwa. Bezporednio z rozwojem wsppracy regionalnej powinna by zwizana pomoc NATO w wyborze specjalizacji pastw czonkowskich. Cz pastw zdecydowaa si na okrelon profesjonalizacj, skupiajc si na konkretnych zdolnociach, rezygnujc tym samym z innych, ktre bd zapewniay pozostae pastwa Sojuszu. Na przykad, przestrze powietrzna pastw batyckich jest dozorowana przez statki powietrzne pastw NATO, ale z drugiej strony pastwa te zobowizay si do rozwoju si ldowych i ich uczestnictwa w operacjach na terenie Afganistanu w zdecydowanie wikszej iloci ni wynikaoby to z liczebnoci ich si zbrojnych. Specjalizacja taka musi si opiera na wzajemnym zaufaniu, gwarantujcym obustronne dostarczanie niezbdnych zdolnoci, zawsze, kiedy jest to potrzebne. Jedn z zasadniczych rl NATO powinna by pomoc poszczeglnym pastwom w okreleniu ich specjalizacji poprzez wymian informacji o zdolnociach, moliwociach i potrzebach poszczeglnych pastw16.

J. Henius, J.L. MacDonald, Smart Defence: A Critical Appraisal, NATO Defense College, NATO Defense College NDC Forum Papers Series 2012, s. 8, [www.ndc.nato.int, dostp: 05.11.2012].
16

- 305 -

Wsppraca regionalna Grupy Wyszehradzkiej przykadem kooperacji w ramach inicjatywy Smart Defence Pojawienie si wiatowego kryzysu ekonomicznego wpyno bezporednio na ograniczenie wydatkw budetowych przeznaczonych na obronno. Std liczne prby przeciwdziaania temu trendowi, wrd ktrych za jedn z najbardziej obiecujcych naley uzna midzynarodow wspprac regionaln. Wsplne uytkowanie infrastruktury, wykonywanie obsug i napraw sprztu oraz zakupy uzbrojenia i sprztu wojskowego mog obnia koszty funkcjonowania jednostek wojskowych oraz budowa i rozwija nowe, potrzebne Sojuszowi zdolnoci operacyjne. Istnieje kilka przykadw takiej wsppracy. Przykadowo, Belgia, Holandia czy te pastwa skandynawskie kooperuj ze sob od wielu lat. Kryzys wymusi rwnie tak wspprac pomidzy Francj i Wielk Brytani, ale, niestety, s to pojedyncze przypadki. Wydaje si, e na przeszkodzie stoi gwnie obawa o suwerenno kraju oraz dostp (w razie potrzeby) do kluczowych zasobw, ktre s wspdzielone. Nie ulega wtpliwoci, e Grupa Wyszehradzka, skupiajca Polsk, Czechy, Sowacj i Wgry, powinna sta si przykadem regionalnego klastra wsppracy w zakresie obronnoci, a tym samym znaczco wspiera inicjatyw Smart Defence w kontekcie budowy i rozwoju zdolnoci obronnych niezbdnych na potrzeby Sojuszu oraz Unii Europejskiej. Siy zbrojne pastw Grupy Wyszehradzkiej cile ze sob wsppracuj, uczestnicz w misjach poza obszarem kraju oraz prowadz wspln polityk w wielu aspektach zwizanych z szeroko rozumianym bezpieczestwem. Pooenie geograficzne oraz podobne wyposaenie i filozofia mylenia mog je uczyni modelowym przykadem wsppracy regionalnej na niwie budowania zdolnoci obronnych w dobie trwajcego kryzysu ekonomicznego. Wsppraca pastw Grupy Wyszehradzkiej pozwoli na popraw ich zdolnoci operacyjnych, ale rwnie w wymiarze politycznym wzmocni ich pozycj w NATO i Unii Europejskiej. Jakie zatem obszary wsppracy powinny by kluczowe dla pastw Grupy Wyszehradzkiej w kontekcie inteligentnej obrony? Naley wyartykuowa kilka oglnych przesanek, ktre powinny zosta spenione, aby wsppraca w dziedzinie obronnoci pastw Grupy Wyszehradzkiej moga si naleycie rozwija. Po pierwsze, powinna si ona opiera na wzajemnym zaufaniu, a jej rozwj rozpoczyna si od wsplnych szkole i treningw, ktre je wzmocni. Kolejnym krokiem byoby przechodzenie do wsplnych, najpierw mniejszych, a nastpnie coraz powaniejszych projektw w obszarze zdolnoci obronnych, rozoonych odpowiednio w czasie. Wspprac powinien cechowa pragmatyzm, polegajcy na wykorzystaniu ju istniejcych w ramach Grupy Wyszehradzkiej zdolnoci oraz rozwoju tych, ktre nie mog by pozyskiwane indywidualnie. Po drugie, kluczowe w planowaniu obronnym pozostaj dwie organizacje NATO oraz Unia Europejska, a Grupa Wyszehradzka nie moe stanowi dla nich regionalnej alternatywy, ale powinna wspiera ich zdolnoci poprzez popraw wasnych w ramach pastw Grupy Wyszehradzkiej. Dlatego wybr kon- 306 -

kretnych projektw powinien by konsultowany zarwno z NATO, jak i Uni Europejsk oraz bezporednio uzupenia zdolnoci w kontekcie natowskiej inteligentnej obrony i unijnej inicjatywy Pooling and Sharing. Po trzecie, zrwnowaona wsppraca. Ze wzgldu na rnice w potencjaach ekonomicznych oraz wyposaeniu kooperacja nie musi odbywa si pomidzy pastwami na tym samym poziomie i nie wszystkie pastwa Grupy Wyszehradzkiej musz si w ni wcza z jednakowym zaangaowaniem. Oczywicie projekty s otwarte dla wszystkich pastw, ale decyzja o przystpieniu do danego projektu musi by suwerenna. Ponadto pastwo przystpujc do danej inicjatywy, moe wnosi ze sob wspprac z pastwami spoza Grupy Wyszehradzkiej w ramach obowizujcych porozumie bilateralnych. Po czwarte, istnieje potrzeba rzetelnej oceny zdolnoci obronnych pastw Grupy Wyszehradzkiej w celu precyzyjnego okrelenia moliwoci bojowych oraz kluczowych niedomaga, co w konsekwencji przyczyni si do jasnego sprecyzowania wsplnych projektw wspierajcych inicjatywy Pooling and Sharing oraz Smart Defence. Wanym aspektem obydwu inicjatyw s powizania z przemysem obronnym. Przemys obronny pastw Grupy Wyszehradzkiej jest zrnicowany, rwnie polityczne nastawienie do przemysowego sektora obronnego jest rnorodne. Niewtpliwie stanowi to wyzwanie, gdy rzecz naturaln jest ochrona narodowych interesw zwizanych z produkcj zbrojeniow. Istniej przykady powstawania midzynarodowych klastrw przemysu zbrojeniowego, ktre korzystnie wspieraj gospodarki zainteresowanych pastw. W tym kontekcie naleaoby przyj zasad, e dane zamwienie bdzie realizowane przez to pastwo, ktre ma najbardziej adekwatny w danym obszarze potencja, ale korzyci z danego projektu (w odpowiednich proporcjach) bd odczuwalne rwnie przez pozostae pastwa. Istot rzeczywistej, gbokiej wsppracy pomidzy pastwami Grupy Wyszehradzkiej powinny by odpowiednie porozumienia polityczne i techniczne, oparte na dugofalowych deklaracjach podpisywanych na najwyszych szczeblach wadzy, a wic majcych umocowanie formalno-polityczne. Bez wtpienia pozwoli to na pozyskiwanie odpowiednich rodkw na realizacj konkretnych projektw oraz wzmocni polityczne zainteresowanie wspprac17. Eksperci z pastw Grupy Wyszehradzkiej okrelili list priorytetowych projektw, ktre bd wspiera inicjatyw Smart Defence oraz Pooling and Sharing. W perspektywie najbliszych trzech lat za najwaniejsze uznano powoanie do ycia wielonarodowego batalionu obrony przed broni masowego raenia oraz budow zdolnoci obronnych w odniesieniu do cyberprzestrzeni. Pierwsza z inicjatyw opiera si na zdolnociach, ktrymi dysponuj wszystkie pastwa Grupy Wyszehradzkiej, std istnieje dua szansa na powodzenie projektu. Warto zauway, e batalion powinien by wysoce mobilny i zdolny do przerzutu,

T. Valasek [red.], Towards a smarter V4: How To improve defence collaboration among The Czech Republic, Hungary, Poland and Slovakia, DAV4 expert group report, s. 7-9.
17

- 307 -

a wykorzystanie jego przyszych moliwoci naley rozpatrywa rwnie w kontekcie zaangaowania w operacje reagowania kryzysowego oraz w przypadku wystpienia katastrof przemysowych. Z kolei drugi z projektw wymaga wprowadzenia dugofalowych mechanizmw majcych na celu regionaln ochron przed cyberatakami: regularn wymian informacji, wsplne szkolenia i treningi, wsplne procedury na wypadek zagroenia. Ma to na celu budow systemu zdolnego do odparcia cyberatakw na infrastruktur krytyczn pastw Grupy Wyszehradzkiej. Zasadne w tym obszarze wydaje si skorzystanie z dowiadcze centrum doskonalenia w Tallinie oraz innych instytucji NATO zajmujcych si problematyk cyberbezpieczestwa. Z kolei w dugofalowej perspektywie wsppracy wsplne projekty powinny skupia si na budowie grupy bojowej Unii Europejskiej (razem z Ukrain) oraz budowie wsplnych zdolnoci w zakresie misji NATO Air Policing. Wyszehradzka Grupa Bojowa Unii Europejskiej bdzie liczya 3 tys. onierzy i zostanie podporzdkowana organom Unii Europejskiej. Polski kontyngent bdzie liczy 1,2 tys. onierzy. Obok wykonywania zada operacyjnych, jednostka bdzie pomagaa ludnoci w walce z klskami ywioowymi. W drugiej poowie 2015 r. odbd si wiczenia z udziaem wojsk przygotowujce Grup. Bdzie ona otwarta na pastwa trzecie, rwnie spoza NATO i Unii Europejskiej. Gotowo operacyjna jest spodziewana na 2016 r. Drugi z projektw (Air Policing) moe wej w ycie w sytuacji, gdy Sowacja, ze wzgldu na koczce si zapasy, bdzie zmuszona pozby si swoich samolotw MiG-29 bez moliwoci zastpienia ich innymi. Wwczas statki powietrzne z Polski, Czech i Wgier mogyby strzec sowackiego nieba. Oczywiste jest, e wymaga to szeregu uzgodnie i analiz, zarwno ekonomicznych, jak i operacyjnych. Liczc si z tak ewentualnoci, powinny zosta podjte dziaania majce na celu dogbn analiz sytuacji oraz ocen dostpnych alternatyw. Warto skorzysta z dotychczasowych dowiadcze misji Air Policing, majcej miejsce w krajach batyckich18. Jednym z kluczowych projektw zwizanych ze szkoleniem jest wielonarodowe centrum szkolenia migowcowego dla personelu latajcego i naziemnego z Czechami jako pastwem wiodcym. Podkreli naley, e powyszy projekt znalaz si na licie priorytetowych projektw NATO w ramach inicjatywy Smart Defence. Zauway trzeba, e wszystkie pastwa Grupy Wyszehradzkiej dysponuj zblionym wyposaeniem, bdcym pozostaoci po Ukadzie Warszawskim, w tym migowcami rodziny Mi, co moe stanowi asumpt do realizacji wsplnych szkole i treningw w rnych obszarach. Innym z ewentualnych wsplnych projektw pastw Grupy Wyszehradzkiej w ramach inicjatywy Smart Defence moe by budowa centrum szkole w obszarze przeciwdziaania improwizowanym adunkom wybuchowym. Pastwa Grupy Wyszehradzkiej posiadaj bogate dowiadczenia, wynikajce z uczestnictwa w misjach w Iraku i Afganistanie, ktre mona wymie-

18

Ibidem, s. 9.
- 308 -

nia, mogce suy rozwojowi nowych technologii na rzecz przeciwdziaania improwizowanym adunkom wybuchowym19. Wanym aspektem zwizanym ze szkoleniem powinno by zacienienie wsppracy pomidzy akademiami wojskowymi pastw Grupy Wyszehradzkiej w zakresie edukacji wojskowej. Koordynacja wysikw powinna si skupi na wsplnym modelu ksztacenia wojskowego, adekwatnym do potrzeb NATO i Unii Europejskiej. W duszej perspektywie czasowej by moe dobrym rozwizaniem byoby powoanie do ycia wsplnej akademii wojskowej, ksztaccej wysze kadry dowdcze w jzyku angielskim. Przykadem moe by akademia wojskowa pastw batyckich w Tartu (Baltic Defence College, Estonia). Powstanie przedmiotowej akademii wyeliminowaoby duplikowanie kursw w poszczeglnych pastwach, przy jednoczesnym zachowaniu wsplnego modelu ksztacenia. Przedstawione powyej projekty to jedynie propozycje, ktrych cz jest mocno osadzona w realiach kryzysu ekonomicznego i ma szans powodzenia. Bez wtpienia wsppraca, bdca istot zarwno inicjatywy Smart Defence, jak i Pooling and Sharing, pozwala na budow i rozwj zdolnoci, rwnie w sytuacji ci wydatkw na obronno. Poza tym pozwala na budowanie zdolnoci utylitarnych majcych zastosowanie w wymiarze caego Sojuszu oraz Unii Europejskiej. Podsumowanie ledzc uwanie histori NATO, bez trudu mona zauway, e idea wsppracy oraz budowy wsplnych zdolnoci obronnych, wyraonych aktualnie w postaci inicjatywy Smart Defence, nie jest niczym nowym. Idea silnego NATO, dysponujcego niezbdnymi zasobami operacyjnymi przez wszystkie pastwa czonkowskie, przywieca Sojuszowi od pocztku powstania. Paradoksalnie jednak trwajcy kryzys ekonomiczny oraz rozluniajce si wizi transatlantyckie mog si przyczyni do tego, e oglne zaoenia przedmiotowej inicjatyw zostan zaimplementowane i przyczyni si do osignicia interoperacyjnoci wewntrz NATO. Bez wtpienia gwnymi przeszkodami, ktre naley pokona, bd ograniczenia polityczne, a w szczeglnoci brak wzajemnego zaufania, zwizany z obaw o bezpieczestwo narodowe poszczeglnych pastw czonkowskich. Std niezbdne jest, aby wadze Sojuszu angaoway si w utwierdzanie poszczeglnych pastw o koniecznoci podejmowania wsppracy, w szczeglnoci regionalnej, stanowicej o istocie inicjatywy Smart Defence, jak rwnie wspomagay pastwa w wyborze specjalizacji. Przyczyni si to do zwikszania oszczdnoci oraz wybierania tych projektw, ktre rozwija bd zdolnoci caego Sojuszu. Z drugiej strony naley pamita, e inicjatywa Smart Defence nie moe by wymwk na ograniczanie budetw obronnych pastw NATO, ale ma wpywa zasadniczo na rozwj niezbdnych zdolnoci w dobie trwajcego kryzysu ekonomicznego.

19

Ibidem, s. 10.
- 309 -

Adrian Szumowski (Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej w Lublinie)

Idea smart power w koncepcji bezpieczestwa NATO


Sojusz Pnocnoatlantycki jest jedn z najbardziej efektywnych instytucji sfery pastw transatlantyckich. Funkcjonuje nieprzerwanie od 64 lat, pomimo wielu kryzysw zwizanych, na przykad, z opuszczeniem struktur militarnych NATO przez Republik Francji1. Jednak najwiksze wyzwanie dla spoistoci i funkcjonowania Sojuszu przyniosy wydarzenia zwizane z przeomem wieku2. Pod znakiem zapytania stoi wewntrzna jedno NATO, nadwyrona poprzez ideologiczne i geopolityczne rozbienoci pomidzy gwnymi filarami: pastwami Europy Zachodniej oraz Stanw Zjednoczonych, dodatkowo wzmocnione przez wiatowy kryzys finansowy3. Kluczowym pytaniem, niezbdnym do prawidowej analizy struktur i zasad dziaania NATO oraz prognozy jego dalszego funkcjonowania, jest pytanie o jego trwao, zwaszcza w kontekcie jakociowych przemian w rodowisku midzynarodowym4. Kluczowym elementem istoty Sojuszu jest osignicie efektu synergii przede wszystkim w kwestiach zwizanych z gromadzeniem oraz aplikacj siy w rodowisku midzynarodowym. Gwnym celem niniejszego artykuu jest analiza wpywu idei smart power na ksztat koncepcji bezpieczestwa NATO. Zaoenie o istnieniu takiego wpywu wynika z natury rodowiska midzynarodowego, ktre indukuje ewolucj struktur i poj, cyklicznie generujc wewntrzne napicia w stosunkach midzynarodowych oraz prowokujc podobne rozwizania. Artyku ograniczy si przede wszystkim do wskazania tendencji ewolucji siy w rodowisku midzynarodowym, bazujc gwnie na ewolucji koncepcji obronnej samego NATO. Podstaw teoretyczn dla poniszej analizy bdzie koncepcja smart power. W celu uporzdkowania dalszych rozwaa tekst zostanie podzielony na trzy podrzdne czci. W pierwszej zostanie dokonana analiza podstawowych zasad funkcjonowania smart power. Koncepcja ta, przenikajca coraz gbiej w praktyk dziaania midzynarodowych decydentw, ze szczeglnym uwzgldnieniem

Decyzja podjta w 1966 r. przez prezydenta Charlesa de Gaullea. Francja powrcia do struktur militarnych NATO w 2009 r. 2 Ewolucja amerykaskiej doktryny strategicznej spowodowana bya atakiem terrorystycznym na Waszyngton i Nowy Jork 11 wrzenia 2001 r. 3 Kryzys finansowy rozpoczty upadkiem amerykaskiego banku inwestycyjnego Lehman Brothers 15 wrzenia 2008 r. 4 Cz rodowiska akademickiego skania si do okrelenia wspczesnego rodowiska midzynarodowego mianem pnowestfalskie, wskazujc na poczenie elementw, struktur i tendencji wystpujcych w rodowisku poprzedniej generacji i nastpnej. M. Pietra, Hybrydowo pnowestfalskiego adu midzynarodowego [w:] M. Pietra, K. Marzda [red.], Pnowestfalski ad midzynarodowy, Lublin 2008, s. 57-74.
1

- 311 -

kluczowego czonka NATO, czyli Stanw Zjednoczonych, stanowi w swej istocie prb dostosowania tradycyjnej myli strategicznej do wyzwa wspczesnego wiata. W drugiej czci zostanie przedstawiona analiza ewolucji siy caoci Sojuszu z wykorzystaniem kryterium chronologicznego. Fragment ten bdzie powicony analizie wyzwa stawianych przed NATO rozumianym jako wzmacniacz siy uczestniczcych w nim pastw. W trzeciej czci zostanie dokonana analiza podstawowych dokumentw, ktre maj na celu dostosowanie struktury i funkcjonowania NATO pod ktem obecnoci elementw mylenia w kategoriach smart power. Wprowadzenie niniejszej logiki wida przede wszystkim w dwch pakietach dokumentw. Po pierwsze, s to raporty podsumowujce projekt Multiple Futures Project, realizowany przez Sojusznicze Dowdztwo do spraw Transformacji (ACT Allied Command Transformation). Po drugie dokumenty przyjte w trakcie szczytu NATO w Lizbonie (2010), majce na celu dostosowanie organizacji do wyzwa wspczesnego wiata. Idea smart power Idea smart power po raz pierwszy zostaa wyartykuowana w wydanej w 2004 r. publikacji Josepha S. Nyea jr. Soft power. Jak osign sukces w polityce wiatowej5. Ksika ta stanowia krytyk wytworzonej pod wpywem szoku, wywoanego atakiem terrorystycznym na Waszyngton i Nowy Jork z 2001 r., doktryny prewencyjnych uderze zaprezentowanych przez administracj prezydenta Georgea W. Busha6, ktrej apogeum bya interwencja zbrojna w Afganistanie (2001) oraz Iraku (2003). Problemem, ktrego analizy dokona wzmiankowany badacz, bya widoczna nieefektywno7 w zakresie realizacji postawionych celw politycznych, przy wzrastajcych kosztach zaangaowania zarwno militarnego, jak i ekonomicznego oraz utrata powszechnej akceptacji midzynarodowej dla dziaa Stanw Zjednoczonych. Proces ten by szczeglnie widoczny na paszczynie prawnomidzynarodowej poprzez znaczcy spadek akceptacji dla ich globalnego przywdztwa, a wic w dziedzinie tradycyjnie kojarzonej z soft power8. W konkluzji pracy Nye wskazuje na potrzeb wikszego zrwnowaenia obu komponentw siy, zarwno w wymiarze hard, jak i soft9.

5 Wydanie angielskojzyczne. Tumaczenie polskie, autorem ktrego by Jakub Zaborowski, do ktrego odwouje si wikszo przypisw, zostao wydane w 2007 r. nakadem Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. 6 The National Security Strategy. September 2002, [www.state.gov, dostp: 10.12.2012]. 7 Warta przytoczenia bdzie tu analiza wojny irackiej autorstwa Mary Kaldor, ktra rozdzielia skuteczn interwencj zbrojn, majc na celu obalenie reimu Saddama Hussejna, oraz nieskuteczn prb odbudowania administracji przez okupacyjne wadze amerykaskie. M. Kaldor, New and Old Wars. Second Edition, Cambridge, Molden 2006, rozdz. The New War in Iraq, s. 150-177. 8 Analiz teoretyczn koncepcji soft power mona odnale u J. S. Nye jr., Soft power. Jak osign sukces w polityce wiatowej, Warszawa 2007, s. 34-48. 9 Ibidem, s. 188.

- 312 -

Joseph Nye wprowadzi rozrnienie na dwie podstawowe kategorie: hard power10, obejmujc przede wszystkim materialny wymiar siy, czyli rodki suce do zmuszenia lub przekupienia partnera, a take metody i sposoby ich stosowania, oraz soft power, obejmujc rodki i sposoby nakaniania partnera do podanych dziaa poprzez sfer negocjacji, atrakcyjnoci kulturowej i legitymizacj midzynarodow, a take metody i sposoby ich zastosowania. Oba sposoby stosowania siy s wobec siebie komplementarne, a co waniejsze, opieranie si na jednym ujciu zwykle daje przeciwny skutek11. Z tego te powodu amerykaskie rodowiska naukowe skupione wok Smart Power Initiative, jednym z programw prowadzonych przez Center for Strategic and International Studies (CSIS), opracoway koncepcj starajc si poczy oba podejcia w jedn, holistyczn koncepcj. Ostateczn jej form okrelono jako smart power12. Formacja ta, zyskujca na znaczeniu, zwaszcza w administracji prezydenta Baracka Obamy, miaa stanowi innowacyjn i kreatywn odpowied na unilateraln doktryn uderze prewencyjnych administracji prezydenta Busha. Naley podkreli, e obecnie koncepcja ta stanowi twrcze nawizanie do tradycyjnych studiw strategicznych. Podstawow zasad, na ktrej Joseph Nye13 opar wasne przemylenia, pochodzi z bada Waltera Meada nad prowadzeniem polityki zagranicznej Stanw Zjednoczonych14. W swojej monografii dokona on charakterystyki amerykaskiej polityki zagranicznej w oparciu o sylwetki poszczeglnych amerykaskich przywdcw j uprawiajcych. Badania te wykazay istnienie czterech podstawowych osi, wyznaczajcych kierunki dziaania amerykaskiej polityki zewntrznej, ktrych nazwy pochodz od postaci trzech Ojcw Zaoycieli oraz pniejszego prezydenta. S to: hamiltonianie, jacksonianie, jeffersonianie oraz wilsonianie. Ze wzgldu na objto niniejszego opracowania wskazane bd odniesienia poszczeglnych kierunkw do siy oraz sposobw jej uycia w rodowisku midzynarodowym. Hamiltonianie, ktrym nazwy uyczy Alexander Hamilton15, reprezentuj podejcie bazujce na agodniejszym obliczu hard power. Z jednej strony opieraj si na racjonalnym wykorzystaniu oryginalnego poczenia tzw. wysokiej polityki oraz stymulowania midzynarodowej wymiany handlowej. Stanowisko to charakteryzuje si znacznym stopniem konserwatyzmu, a take pasywnoci. Wszelkie zaburzenia
10 W celu zachowania jak najwikszej adekwatnoci samego terminu siy i pochodnych przyjta zostanie oryginalna nomenklatura angielskojzyczna zaproponowana przez Josepha S. Nyea. 11 Najlepiej wiadczy o tym przypadek Iraku, gdzie zarwno strategie ograniczajce si do wycznie do hard power, jak i soft power okazay si nieskuteczne. J. S. Nye jr., op. cit. , s. 26. 12 Ibidem, s. 188. 13 Ibidem, s. 179-181. 14 Rozwinicie tej koncepcji znale mona w monografii W. R. Mead, Special Providence: American Foreign Policy and How It Changed the Word, New York 2001. 15 Polityk amerykaski, ur. 1755/1757, zm. 1804, delegat do Kongresu w latach 1788 - 1789. Sekretarz skarbu w administracji prezydenta Georgea Washingtona w latach 1789 - 1795, wyszy oficer armii w latach 1799 1800. Uwaany za ojca dolara amerykaskiego, jeden z przywdcw Partii Federalistw.

- 313 -

w systemie midzynarodowym ograniczaj przydatno najbardziej uytecznych narzdzi. Podejcie to wykazuje szereg zalet, z ktrych najwiksza to jego niezwyka racjonalno. Powan wad jest z kolei brak przywizania do wartoci moralnych, co skutkuje kruchoci tworzonych wizi i sojuszy. Jacksonianie, ktrym miana uyczy Andrew Jackson16, s przez Nyea okrelani jako populici17. Opieraj swoje dziaania na agresywnym stosowaniu hard power, gwnie w wymiarze militarnym. Jest to podejcie zakadajce do duy stopie aktywnoci w rodowisku midzynarodowym. Stanowisko to charakteryzuje si znaczn asertywnoci, jednak w praktyce poleganie wycznie na sile militarnej jest niezwykle kosztowne i w duszej perspektywie generuje silny opr innych podmiotw obecnych w rodowisku midzynarodowym. Jeffersonianie, ktrych prekursorem by Thomas Jefferson18, w dziaaniach midzynarodowych, z jednej strony, kad szczeglny nacisk na operowanie narzdziami nalecymi do domeny soft power, z drugiej jednak charakteryzuj si skrajnym konserwatyzmem, wrcz izolacjonizmem. Ich gwne zaoenie opiera si na dopracowaniu oraz promocji, take poza granicami kraju, wasnego modelu politycznego. Podstawowym brakiem tego stanowiska jest nieprecyzyjno zastosowanych rodkw, a tym bardziej nietrwao osignitych efektw w rodowisku midzynarodowym. Ostatni o prezentuj wilsonianie, ktrym miana udzieli prezydent Woodrow Wilson19. Tradycja ta rwnie odwouje si do stosowania rodkw i strategii soft power. Jest to jednak podejcie charakteryzujce si duym stopniem asertywnoci oraz aktywnoci midzynarodowej. Podstawowym jego wyznacznikiem jest koncentracja na wiadomym propagowaniu adu demokratycznego w rodowisku midzynarodowym poprzez operowanie przede wszystkim elementami soft power: jak ksztatowanie opinii publicznej, oddziaywanie kulturowe czy wpyw na stanowienie prawa midzynarodowego. Ma ono jednak jedn powan wad. Jest obarczone wysokim prawdopodobiestwem poniesienia poraki, co wynika z dwch przesanek. Po pierwsze, jest to podejcie zakadajce realizacj ambitnych projektw zmierzajcych do kompleksowego przeksztacania rodowiska midzynarodowego.

Polityk amerykaski, ur. 1767, zm. 1845, sidmy prezydent Stanw Zjednoczonych. Wojskowy gubernator Florydy w 1821 r., senator z Tennessee w latach 1797 - 1798 oraz 1823 - 1825, czonek Izby Reprezentantw w latach 1796 - 1797. Piastowa urzd prezydenta przez dwie kadencje. Uznawany za twrc wspczesnej Partii Demokratycznej. 17 J. S. Nye jr., op. cit., s. 179. 18 Polityk amerykaski, ur. 1743, zm. 1826, trzeci prezydent Stanw Zjednoczonych. Reprezentant Wirginii do Kongresu w latach 1775 - 1776 oraz 1783 - 1784, gubernator Wirginii w latach 1779 - 1781, ambasador w Paryu w latach 1785 - 1789, wiceprezydent w latach 1797 - 1801. W czasie jego prezydentury dokonano zakupu Luizjany. Piastowa urzd przez dwie kadencje. 19 Polityk amerykaski, ur. 1856, zm. 1924, 28. prezydent Stanw Zjednoczonych. Rektor uniwersytetu w Princeton w latach 1902 - 1910, gubernator New Jersey w latach 1911 - 1913. Piastowa urzd przez dwie kadencje. Reprezentant Partii Demokratycznej, gwny architekt traktatu wersalskiego.
16

- 314 -

Po drugie, rodki oparte na soft power charakteryzuj si wysokim stopniem oglnoci oraz dodatkowo obniaj poziom precyzji dziaa midzynarodowych20. Jak mona zauway, powysze tendencje ksztatujce amerykask polityk zagraniczn zawieraj si w przestrzeni okrelonej wymienionymi kierunkami. Dodatkowym elementem, warunkujcym powstanie koncepcji smart power, jest zaoenie o koniecznoci adaptacji wybranego kierunku w oparciu o ewolucj rodowiska midzynarodowego, ktre powoduje transformacj caego ukadu, zwaszcza na paszczynie zastosowanych rodkw. Najbardziej istotnym czynnikiem tej ewolucji moe by wykorzystanie nowych technologii przez zwolennikw poszczeglnych tradycji zagranicznej polityki amerykaskiej21. Jedn z najwaniejszych tez, ktr Joseph Nye podkrela, jest konieczno wymierzenia punktu rwnowagi pomidzy oboma wymiarami siy, ktry okrelony jest wanie terminem smart power. Po wyborczym zwycistwie Baracka Obamy smart power staa si kluczow kategori operowania w rodowisku midzynarodowym, propagowan zwaszcza przez sekretarz stanu Hillary Clinton22, stanowic przeciwwag dla neokonserwatywnej doktryny unilateralnych dziaa prewencyjnych, opierajcych si gwnie na militarnym wymiarze hard power. Fakt ten w istocie stanowi podstaw krytyki tego podejcia poprzez zarzucenie mu miakoci intelektualnej oraz bazowanie wycznie na zaprzeczeniu pogldom poprzedniej administracji23. Koncepcja smart power zostaa dopracowana w najnowszym dziele Josepha S. Nyea Future of Power, opublikowanym w 2011 r.24 W swej istocie jest to pozycja podsumowujca prace CSIS25, obejmujca kompleksowe opracowanie tej idei. Nye podkrela tu przede wszystkim odniesienia do oryginalnej koncepcji strategii, jako optymalnego sposobu zorganizowania dostpnych zasobw, aby osign postawione cele polityczne. Ujcie to jest wzbogacone take o element wewntrz20 Wynika to z samej natury soft power, dla ktrej kluczowym elementem jest wanie jej percepcja, ktra jedynie w niewielkim stopniu moe by ksztatowana przez wpyw zewntrzny. 21 Dla przykadu, polityk prezydenta Georgea W. Busha mona usytuowa na przeciciu tradycji jacksoniaskiej oraz jeffersoskiej. Z jednej strony bowiem zakada on agresywne operowanie w rodowisku midzynarodowym, przy wykorzystaniu doktryny uderze prezencyjnych, z drugiej natomiast znaczc przewag amerykaskiego modelu rozwojowego oraz kulturalnego, automatycznie kompensujc ubytki spowodowane przez nieskrpowane stosowanie hard power. Jednak czynniki rodowiska midzynarodowego, ze szczeglnym uwzgldnieniem tzw. efektu CNN, spowodowanego przez rozwj sieci telekomunikacyjnej, spowodoway duo nisz efektywno przyjtej strategii od prognozowanej. 22 Nomination Hearing To Be Secretary of State. Testimony Hillary Rodham Clinton Secretary of State, Secretary of State Statement before the Senate Foreign Relations Committee, 13.01.2009, [www.state.gov, dostp: 10.12.2012]. 23 K. Adelman, Not-So-Smart Power. Go ahead, Congress, cut away at U.S. foreign aid, Foreign Policy, 18.04.2011, [www.foreignpolicy.com, dostp: 10.12.2012]. 24 J. S. Nye jr, Future of Power, New York 2011. 25 Center for Strategic and International Studies (CSIS) wydao wiele publikacji opisujcych zjawisko smart power, np.: J. S. Nye jr., R.L. Armitage, CSIS Commision on Smart Power: A starter, more secure America, Washington 2007; J. Mendelson Forman, Investing in a New Multilateralism: A Smart Power Approach to the UN, Washington 2009.

- 315 -

nej dynamiki siy, ktra skupia si na prbie uelastycznienia myli tradycyjnej, aby dostosowa j do wymaga wspczesnego rodowiska midzynarodowego oraz wyzwa, ktre ono generuje. Odnosi si take do strukturalnego rozproszenia siy w podmiotowo zrnicowanej strukturze rodowiska midzynarodowego, jak i w jego geopolitycznej rozpitoci. Zgodnie z refleksj Josepha Nyea, wykorzystanie siy w rodowisku midzynarodowym winno uwzgldnia pi zasad odnoszcych si do postawionych celw, wykorzystanych rodkw, a take okrelenia preferencji wasnych oraz innych podmiotw midzynarodowych, jak i do wstpnego okrelenia skutecznoci podjtych dziaa. Pierwsz z nich jest okrelenie podanych rezultatw dziaania w pnowestfalskim rodowisku midzynarodowym. Szczeglnie istotne dla tego zadania jest sporzdzenia zamknitej, hierarchicznej i ograniczonej listy celw. Jednak istotne jest przede wszystkim okrelenie znaczenia zwizkw pomidzy okrelonymi zadaniami, a take odpowiednie ich uszeregowanie, tak, aby osignicie poszczeglnych celw nie obniao prawdopodobiestwa realizacji pozostaych26. Po drugie, kluczem do zastosowania smart power jest umiejtne stosowanie posiadanych zasobw. Polega to nie tylko na ich gruntownej inwentaryzacji, lecz take na okreleniu prawdopodobiestwa ich dostpnoci w zaoonej perspektywie czasowej oraz zmian w ich dostpnoci w zalenoci od dynamicznego rozwoju sytuacji. Dynamika w dostpie do poszczeglnych zasobw moe by nie tylko kwesti przewagi militarnej czy rytmu gospodarczego. Mog to te by okrelone wartoci lub uwarunkowania, np. prawne lub medialne27. Po trzecie, istotnym elementem jest okrelenie dokadnych moliwoci i hierarchii preferencji obiektu wpywu, ktra odpowiada za ukierunkowanie jego reakcji na oddziaywanie innych uczestnikw stosunkw midzynarodowych. Sia, zwaszcza postrzegana jako kategoria spoeczna, rozumiana w pierwszym rzdzie jako kontrola innych podmiotw oraz rodowiska midzynarodowego, wywouje opr poddanych jej oddziaywaniu podmiotw, ktry ronie w miar, jak odksztaca ona najwaniejsze paszczyzny jego aktywnoci. Im oddziaywanie za pomoc siy siga gbiej, tym reakcja jest silniejsza, sigajc poziomu, ktry okrelany jest jako nieracjonalny. Ogranicza to skuteczno wykorzystywanych rodkw oraz

Empiryczne potwierdzenie tej zasady mona znale w opracowaniu Mary Kaldor. Zgodnie ze skonstruowanym przez ni modelem realizacja celu polegajcego na likwidacji reimu Saddama Hussejna oraz jego pozostaoci, w tym administracji i innych instytucji pastwowych, uniemoliwia realizacj celu dugoterminowego, a wic demokratyzacji Iraku. M. Kaldor, New and Old Wars, rozdz. The New War in Iraq, s. 150-177. 27 Doskonaym przykadem ilustrujcym to jest hipotetyczna moliwo umidzynarodowienia ledztwa w sprawie katastrofy smoleskiej z 10 kwietnia 2010 r. W wczesnej koniunkturze midzynarodowej narracja medialna umoliwiaby podjcie tej inicjatywy przy relatywnie niskich kosztach oraz z duym prawdopodobiestwem sukcesu. Im dalej od tej daty, tym podjcie podobnej inicjatywy staje si drosze oraz obnia si prawdopodobiestwo uzyskania sukcesu. Mowa tu przede wszystkim o tzw. efekcie CNN, opisanym przez Piersa Robinsona, The CNN Effect, London - New York 2002.
26

- 316 -

strategii, zwaszcza w sytuacji, gdy sia odksztaca poziom tosamoci28. Okrelenie celw i motywacji dziaania poddanego oddziaywaniu podmiotu pozwala na dostosowanie posiadanych moliwoci celem przyjcia jak najbardziej efektywnego modelu dziaania poprzez obnienie jego oporu. Po czwarte, okrelenie najskuteczniejszej kombinacji rodkw wykorzystania siy, tak, aby wspieray si wzajemnie. Kluczem do ich skutecznego wykorzystania jest take okrelenie kierunku oraz czstotliwoci dynamiki przemian i wzajemnych interakcji pomidzy poszczeglnymi elementami siy celem uzyskania optymalnej konfiguracji29, aby osign wszystkie zaoone cele. Po pite, wane jest dookrelenie prawdopodobiestwa osignicia sukcesu oraz okrelenie efektywnoci zamierzonych dziaa w stosunku do zakadanych celw i kosztw30. Podsumowujc, smart power jest w istocie prb odwieenia dawniejszych (z czasw przed wynalezieniem broni nuklearnej) podej strategicznych do dziaania w pnowestfalskim rodowisku midzynarodowym, z uwzgldnieniem wyzwa nowej jakoci generowanych przez to rodowisko. Jednak aby w peni zrozumie ewolucj siy, naley w koncepcji smart power uwzgldni dwa dodatkowe elementy, ktre dynamizuj cae zjawisko w stopniu wczeniej niespotykanym. S to transnarodowe poczenia spoeczne oraz procesy globalizacji. Po pierwsze, jak zwraca uwag Philip G. Cerny31, rodowisko midzynarodowe w coraz wikszym stopniu przybiera struktur sieci. Metaforycznie mona to uj, nawizujc do realistycznego porwnania pastw do kul bilardowych. Z tym, e w tym przypadku kule oplecione bd gstniejc pajczyn, ktra w znacznej mierze ogranicza swobod ruchu, harmonizujc ich wektory wzgldem siebie. Kluczem do osignicia sukcesu w takim wiecie bdzie, po pierwsze, identyfikacja najbardziej optymalnych pocze transnarodowych, po drugie, wykorzystanie tych powiza do osignicia zaoonych celw. Po drugie, jak zwraca uwag wielu autorw, z Markiem Pietrasiem32 na czele, jednym z podstawowych mechanizmw globalizacji jest mechanizm polegajcy na kompresji czasoprzestrzennej lub inaczej rzecz ujmujc na zmniejszeniu znacze-

Zasada zidentyfikowana przez Johna M. Rothgeba. Przykadem jej praktycznego zastosowania bya interwencja amerykaska w Iraku i Afganistanie. Podmiot poddany takiemu oddziaywaniu postrzega je jako zagroenie dla tosamoci religijnej i kulturowej, co z kolei indukowao opr nieproporcjonalny do realnych moliwoci dziaania. Konsekwencj takiego sprzenia byy dodatkowe koszty wykorzystania siy przy znacznie zmniejszonej jej efektywnoci. J.M. Rothgeb, Defining Power: Influence and Force in the Contemporary International System, New York 1993, s. 27-37. 29 Przyjcie nieefektywnej konfiguracji elementw posiadanej siy jest jednym z najpowaniejszych zarzutw podnoszonych przez Josepha S. Nyea przeciwko administracji prezydenta Georgea W. Busha. 30 J. S. Nye jr., Future, s. 207-235. 31 Rekonfiguracja siy we wspczesnym rodowisku midzynarodowym zostaa opisana w monografii Ph. G. Cerny, Rethinking World Politics: A Theory of Transnational Neopluralism: A Theory of Transnational Neopluralism, Oxford 2010, s. 64-82. 32 M. Pietra, Procesy globalizacji [w:] M. Pietra [red.], Midzynarodowe stosunki polityczne, Lublin 2007, s. 572-596.
28

- 317 -

nia fizycznej przestrzeni poprzez zastosowanie przeomowych technologii teleinformatycznych. Umoliwia to nie tylko niemal bezporedni odpowied na pojawiajce si wyzwania, lecz take skraca czas reakcji w tradycyjnej rozgrywce geopolitycznej. Z jednej strony powoduje on nawarstwienie si wtkw, wyzwa i fenomenw, ktrymi naley zarzdza, do iloci przekraczajcej moce decyzyjne nawet najbardziej nowoczesnych orodkw decyzyjnych. Z drugiej natomiast umoliwia dynamiczne, w porwnaniu do poprzednich okresw historycznych, niemal natychmiastowe przejcie z jednej logiki dziaania do innej, w przypadku braku odpowiednich rezultatw w naznaczonym odcinku czasu. Podsumowujc: istoty smart power naley upatrywa w twrczym poczeniu tradycyjnego podejcia strategicznego, uwzgldniajcego jednoczenie najnowsze tendencje rodowiska midzynarodowego, polegajcego na kolejnej reorganizacji jego struktury, znw bazujcej na strukturze sieci, oraz na bezprecedensowej pynnoci rozwiza, warunkowanej przez rozwj technologiczny. Sia przestaje by staym i trwaym narzdziem, a jej zastosowanie przestaje by wyranie okrelone. Staje si ona raczej procesem, elastycznym i efemerycznym, dynamicznym w swej naturze, ktry naley poddawa nieustannej kontroli i modyfikacji, aby osign optymalny rezultat. Zmieniajca si rola NATO we wspczesnym wiecie Od pocztku istnienia NATO nieustannie ewoluuje, starajc si wypenia postawione przed nim zadania w sposb optymalny, czyli zapewniajc najwysz moliw efektywno przy niskich kosztach wasnych. Historia Sojuszu skupia si przede wszystkim na poszukiwaniu punktu rwnowagi pomidzy pastwami lecymi po dwch stronach pnocnego Atlantyku, na tyle zblionych, aby mona byo zauway podobiestwa, na tyle odlegych, aby pojawiy si midzy nimi tarcia i spory. Kluczem do uchwycenia istoty NATO jest odpowied na pytanie o jego skuteczno lub jeszcze oglniej, o klucz do jego trwaoci. Przez cay okres zimnej wojny naczeln dyrektyw utrzymujc spoisto Sojuszu byo synne powiedzenie Lorda Actona, e naley trzyma Amerykanw w Europie, Rosjan poza Europ, a Niemcw pod kontrol. Owa wsplnota interesw oraz rodkw jej zapewnienia nie stanowia monolitu. Dobrym przykadem rozbienoci i ewolucji moe by podejcie do obowizujcej przez cay okres zimnej wojny doktryny containment (powstrzymywania). Pocztkowo indukowaa ona podjcie dziaa stricte defensywnych, nastawionych na zastopowanie sowieckiej ekspansji, przede wszystkim w kategoriach geostrategicznych. Kulminacj pierwszej fazy jej realizacji by kubaski kryzys rakietowy z 1962 r.33 Jego rezultatem byo rozlunienie doktryny containment oraz przejcie do

33

Zdarzenie to doczekao si wielu opracowa politologicznych, na przykad R. Pious, Cuban Missile Crisis and the limits of Crisis Management, Political Science Quarterly 2001, Vol. 116, No. 1, s. 81-105.
- 318 -

strategii dtente (odprenie). Nastpna zmiana nastpia z chwil objcia urzdu przez Ronalda Reagana, ktry przenis doktryn containment na wszystkie poziomy zimnowojennej konfrontacji, to jest na poziom konfrontacji polityczno-militarnej, ekonomicznej oraz kulturalnej i normatywnej. Dodatkowym elementem byo przyjcie proaktywnej oraz ofensywnej postawy poprzez prowadzenie dziaa wewntrz sowieckiej sfery wpyww. Podsumowujc, pomimo obowizywania przez cay okres zimnej wojny w dziaaniach NATO doktryny containment, naley podkreli, e bya ona odmiennie postrzegana nie tylko po obu stronach Atlantyku, lecz take w perspektywie czasu. Wynikao to z licznych przesanek, wrd ktrych donon rol odgrywaa ewaluacja oraz rewaluacja podjtych dziaa. Z tego te powodu w trakcie zimnej wojny sam Sojusz stopniowo ewoluowa, jednak granice tej ewolucji byy okrelane przez nadrzdny cel, ktrym byo wytworzenie siy niezbdnej do przeprowadzenia zwyciskiej konfrontacji z blokiem skupionym wok Zwizku Sowieckiego. Najciekawszym zagadnieniem jest jednak sukces NATO w porwnaniu do klski podobnych inicjatyw w innych czciach wiata, jak South-East Asia Treaty Organization (SEATO), Central Treaty Organization (CENTO) czy ANZUS, (sojusz Stanw Zjednoczonych, Australii i Nowej Zelandii). Kluczem do odpowiedzi na powysze pytanie wydaj si nastpujce przesanki. Po pierwsze, NATO stanowio wyjtkowe poczenie elementw soft i hard power. Z jednej strony gwarantem bezpieczestwa europejskich sojusznikw byy siy zbrojne budowane na podstawie armii amerykaskiej, z jej olbrzymim potencjaem odstraszania termojdrowego. Z drugiej strony, mechanizmy konsultacyjne opisane w artykule 4 traktatu waszyngtoskiego oddaway czciowo wpyw na t machin wojenn mniejszym sojusznikom, ktrzy zyskiwali moliwo udziau w nadzorze nad dziaaniami nominalnych hegemonw. Po drugie, NATO budowane byo w oparciu o organizmy polityczne bazujce na jednolitym dziedzictwie kulturalnym, w mniejszym stopniu jzykowym, oraz historycznie ze sob powizane. Dziedzictwo to, cho nie przekadao si bezporednio na skuteczno struktur, to jednak stworzyo platform wzajemnego zaufania i zrozumienia nieosigalnego w adnym innym regionie wiata. Po trzecie, basen Pnocnego Atlantyku uwaany by za geopolityczne i geoekonomiczne centrum wiata. Zabezpieczenie si przed przerwaniem linii komunikacyjnych przez niego przebiegajcych uznano za fundament prosperity oraz bezpieczestwa obu stron. Po czwarte, fundamentalnym uwarunkowaniem skutecznoci i trwaoci NATO bya struktura rodowiska midzynarodowego, a take jej zwizek z przestrzeni. Zimna wojna bya toczona w oparciu o system bipolarny, dzielc wiat na trzy czci: Stanw Zjednoczonych i ich sojusznikw, z grubsza odpowiadajcych terminowi pierwszy wiat lub obz kapitalistyczny; Zwizku Sowieckiego oraz jego sojusznikw, okrelanych jako drugi wiat lub obz socjalistyczny; pastwa postkolonialne i niezaangaowane zwane trzecim wiatem. Jednak grupa pastw niezaangaowanych stanowia kategori nierwnomiernie rozmieszczon na globie. Stosunkowo licznie reprezentowana
- 319 -

w Afryce, Azji Poudniowej i Ameryce Poudniowej, w Europie stanowia grup marginaln. Wynikao to z przesanek geopolitycznych, ktrymi kierowali si sowieccy przywdcy, a wedug nich najbardziej obiecujcym kierunkiem ekspansji by kierunek pnocno-wschodni. Po pite, jest to kolejna pochodna struktury wiata, ktr stanowi konflikt ideologiczny pomidzy oboma blokami. Po szste, rwnie wane byo dowiadczenie Europy konsekwencjami wojny totalnej, wci ywe w pamici zbiorowej narodw europejskich. Koniec zimnej wojny, a w rezultacie rozpad bloku wschodniego i samego Zwizku Sowieckiego doprowadzi do przekrelenia wikszoci wyej wzmiankowanych przesanek. Niemniej jednak NATO, jako jedna z najbardziej skutecznych instytucji zimnej wojny, nie zakoczyo istnienia wraz z jego adwersarzami. Po 1991 r. jego histori mona podzieli na trzy istotne etapy, odpowiadajce ewolucji rodowiska midzynarodowego. Pierwszy by okres optymizmu, trwajcy do rozszerzenia rodkowoeuropejskiego oraz interwencji w Kosowie w 1999 r. Podstawowym paradygmatem funkcjonowania Sojuszu byo wwczas denie do zapewnienia kolektywnego bezpieczestwa sojusznikom poprzez wchonicie jak najwikszej liczby pastw byego obozu socjalistycznego. Drugi etap to okres przewartociowa, zwaszcza zwizanych z podstawowymi wyznacznikami funkcjonowania NATO. Okres ten jest efektem bombardowa Serbii dokonanych przez Sojusz w 1999 r. oraz midzynarodowej reakcji na to wydarzenie34. Nie po raz pierwszy zakwestionowano struktur dowodzenia NATO, ale po raz pierwszy dokonano tego tak powszechnie po likwidacji Zwizku Sowieckiego. W trakcie tej fazy zajto si kwesti gbokich reform NATO, zwaszcza w odniesieniu do jego roli w wiecie. Kulminacj tego etapu byy wydarzenia z 11 wrzenia 2001 r. oraz zwrot w amerykaskiej polityce zagranicznej dokonany przez administracj prezydenta Georgea W. Busha. Trzeci etap rozpocz si od gbokiego podziau w onie Sojuszu, wywoanego przez samodzieln interwencj Stanw Zjednoczonych w Iraku w 2003 r. Przesanki takiego rozdwiku pojawiy si ju w latach dziewidziesitych, a wykrystalizoway si na pocztku XXI w., lecz obecnie przybray niebezpieczne rozmiary. Istniej dwie podstawowe osie sporu. Pierwsza zwizana jest z odmiennymi priorytetami geopolitycznymi, a take tymi wynikajcym z tego odmiennego postrzegania wiata. Podstaw motywacji dziaa Stanw Zjednoczonych stao si utrzymanie globalnej hegemonii. W tym celu ich polityka w coraz wikszym stopniu odzwierciedla geopolityczne przesuwanie si punktu cikoci struktury rodowiska midzynarodowego w kierunku Pacyfiku, mniejsz uwag przykadajc do wyjtkowych wizw czcych je z Europ, traktujc pastwa europejskie

Interwencja NATO w Kosowie spotkaa si z powszechn krytyk ze strony spoecznoci midzynarodowej. Jednym z wikszych oponentw by Noam Chomsky. N. Chomsky, The New Military Humanism: Lessons from Kosovo, London 2000.
34

- 320 -

z coraz wiksz doz obojtnoci, a nawet wrogoci35. W przeciwiestwie do Stanw Zjednoczonych, europejscy partnerzy NATO koncentruj si na bezporednim otoczeniu kontynentu. W zwizku z tym dziaania globalnego hegemona podejmowane w celu utrzymania przywdztwa mog by traktowane przez nich jako rdo zagroenia. Druga o sporu zwizana jest wanie z postrzeganiem wiata oraz moliwoci jego twrczego przeksztacania. Podzia ten jest pochodn rnic kulturowych i psychospoecznych, wskazanych w pracy Roberta Kagana Potga i raj36. Z jednej strony Amerykanie postrzegaj si jako szeryfowie wiata, a wic preferuj proaktywne i agresywne podejcie, podbudowane poczuciem moralnej wyszoci zarwno nad oponentami, jak i, w mniejszym stopniu, sojusznikami. Z drugiej strony Europejczycy, ktrych podejcie jest znacznie bardziej mikkie, nastawione raczej na podkrelanie wsplnych cech oraz tego, co czy partnerw, ale rwnie podbudowane pewnego rodzaju poczuciem moralnej wyszoci. Kagan okreli Europejczykw jako barmanw wiata, w przeciwiestwie do Amerykanw, czyli kowbojw37. Posugujc si podejciem zaprezentowanym przez Waltera Meada, polityka zagraniczna Stanw Zjednocznych stanowi mieszanin koncepcji hamiltoskiej oraz jacksonowskiej ze znaczc domieszk wilsonizmu38 natomiast podejcie europejskie to poczenie idei hamiltoskich i wilsoskich z odchyleniem w kierunku jeffersoskim. Naoenie si obu trendw, ich wzmocnienie w pryzmacie interwencji w Iraku, wraz z osabieniem spoistoci NATO poprzez rozszerzenie Sojuszu, podbudowane dodatkowo wiadom polityk Federacji Rosyjskiej oraz tendencjami ewolucyjnymi rodowiska midzynarodowego, tworzy sytuacj gron dla dalszego istnienia NATO. Podsumowujc: obecny kryzys NATO, ktrego prb przezwycienia podjto w Lizbonie, ma gbokie podstawy. Gwnym problemem jest pknicie przebiegajce wzdu Atlantyku oraz rozbiene interesy obu jego brzegw. Na razie nie wydaje si, aby to pknicie mogo podzieli Sojusz permanentnie. Zwaszcza, jeli nadal bdzie to narzdzie uyteczne. W tym celu NATO wci musi spenia podstawow funkcj, czyli wzmacnia si uczestnikw, a to wymaga redefinicji podstaw strategicznych w kierunku smart power.

Przesunicie punktu cikoci w kierunku rejonu Azji i Pacyfiku jest coraz czciej wystpujcym motywem amerykaskiej myli strategicznej: Sustaininig US Global Leadership: Priorities for 21st Century Defence, Departament Obrony, 5.01.2012, [www.defense.gov, dostp: 30.06.2012]. Dokument ten by szeroko komentowany w publikacjach, m.in. Polskiego Instytutu Spraw Midzynarodowych (PISM): M. A. Piotrowski, B. Winiewski, Strategiczne wytyczne w zakresie obronnoci Stanw Zjednoczonych: zaoenia, kontekst, implikacje, Biuletyn Polskiego Instytutu Stosunkw Midzynarodowych 2012, nr 8 (873), s. 2592-2593. 36 R. Kagan, Potga i raj. Ameryka i Europa w nowym porzdku wiata, Warszawa 2003. 37 Ibidem, s. 45. 38 Doktryna uderze prewencyjnych zakadaa postpujc marginalizacj tradycji hamiltoskiej oraz przesunicie od wilsonizmu do jeffersonizmu.
35

- 321 -

Obecne podejmowane s dziaania i inicjatywy majce na celu transformacj struktury, odpowiedzialnoci i zakresu zada Sojuszu do wyzwa wspczesnego wiata, mimo e dziaania obu ostatnich prezydentw Stanw Zjednoczonych miay na celu indukowan ewolucj NATO oraz uczynienie go bardziej stabiln, elastyczn oraz adekwatn struktur. Elementy smart power w doktrynie obronnej NATO Jedn z prb odrestaurowania efektywnoci Sojuszu jest prba zmodyfikowania podejcia do siy jako kategorii obejmujcej wywieranie wpywu na rodowisko midzynarodowe. Dziaania te podejmowane s rwnolegle do innych dziaa naprawczych, takich jak odbiurokratyzowanie administracji czy zapewnienie wikszej efektywnoci mechanizmw finansowych. Chronologicznie pierwszym podejciem zmierzajcym do rekonfiguracji Sojuszu oraz modyfikacji strategii uycia siy by midzynarodowy projekt badawczy realizowany przez ACT pod tytuem Multiple Futures Project (Projekt Wielorakich Przyszoci). Podstawowym celem tego projektu bya konceptualizacja wyzwa, ktre bd stay przed Sojuszem w najbliszej przyszoci. Badania zostay zlecone na mocy mandatu okrelonego przez szefw pastw i rzdw na szczycie NATO w Pradze w 2002 r. Symulacje przeprowadzono przy udziale 60 instytucji rzdowych i pozarzdowych, 500 wojskowych i cywili z 45 pastw39. Ostateczne wnioski oraz rekomendacje zostay opublikowane w kwietniu 2009 r. w postaci dwch raportw: Multiple Futures Project. Navigating towards 2030. Final report oraz Multiple Futures Project. Navigating towards 2030. Findings and Recommendations40. Raporty te stanowiy zbir wnioskw i rekomendacji oraz scenariuszy czciowo ocierajcych si o literatur fantastyczn, uwzgldniajcych potencjalnie prawdopodobne wersje rozwoju cywilizacji i rodowiska midzynarodowego w perspektywie 2030 r. Identyfikacja tych przemian ma na celu dostarczenia wskazwek, ktre pozwoliyby uksztatowa struktur, funkcjonowanie i strategi NATO w perspektywie rednioterminowej oraz potencjalnych wyzwa, przed ktrymi moe stan Sojusz. Wyzwania te wymagaj take redefinicji samego podejcia do siy, w oparciu o koncepcj smart power. Naukowcy zajmujcy si realizacj projektu przyjrzeli si tendencjom ewolucyjnym rodowiska midzynarodowego, starajc si wyselekcjonowa te, ktre mog okaza si kluczowe dla dalszego rozwoju Sojuszu. Jednoczenie podjli si wskazania najwaniejszych elementw struktury samego NATO, ktre poprzez zmian wzajemnej konfiguracji pozwol zachowa jego zasadnicz istot oraz znaczenie.

J. Gryz, NATO adaptacja do uwarunkowa rodowiska bezpieczestwa XXI wieku [w:] M. Pietra, J. Olchowski [red.], NATO w pozimnowojennym rodowisku (nie)bezpieczestwa, Lublin 2010, s. 39. 40 Pene teksty raportw Multiple Futures Project. Navigating towards 2030. Final report, April 2009; Multiple Futures Project. Navigating towards 2030. Findings and Recommendations, April 2009, [www.act.nato.int, dostp: 10.12.2012].
39

- 322 -

W konkluzjach autorzy zaprezentowali cztery moliwe scenariusze rozwoju rodowiska midzynarodowego. Pierwszy scenariusz, Dark Side of Exclusivity (Ciemna strona wykluczenia)41, odnosi si przede wszystkim do dalszego rozwoju procesw globalizacji, warunkujc rozwj transnarodowych powiza midzy podmiotami politycznomidzynarodowymi. W tym scenariuszu kluczowym wyzwaniem jest wytworzenie nowego, nie wycznie geopolitycznego podziau wiata na zglobalizowanych bogatych i zlokalizowanych biednych. W tym kontekcie kluczowymi wyzwaniami, przed ktrymi stanie Sojusz, bd konflikty o rda zasobw strategicznych, rozkwit radykalnych ideologii (narodowociowych oraz religijnych), migracje ludnoci z obszarw dotknitych bied do obszarw wysoko rozwinitych oraz nasilenie zjawiska upadku pastw pogbiajcych niestabilno midzynarodow. Sojusz, aby zapewni bezpieczestwo swym czonkom, powinien skupi si na stabilizowaniu rodowiska midzynarodowego poprzez wsparcie operacji i interwencji humanitarnych, rozwinicie cywilno-wojskowych komponentw wsppracy transnarodowej oraz kontroli nad przemieszczeniami ludnoci. Sia Sojuszu winna koncentrowa si gwnie na wsppracy wywiadowczej, wymianie informacji oraz rozwoju zdolnoci prowadzenia dziaa ekspedycyjnych na zewntrz, na przeciciu paszczyzny militarnej oraz cywilnej42. Drugi scenariusz, Deceptive Stability (Iluzoryczna stabilno)43, zakada utrzymanie w niezmienionym ksztacie wspczesnych tendencji rozwojowych rodowiska midzynarodowego, ze szczeglnym uwzgldnieniem negatywnych trendw demograficznych. Ryzyko zwizane z realizacj tego scenariusza wie si z utrat kontroli przez pastwa czonkowskie NATO nad zewntrznym rodowiskiem. Sugerowan reakcj Sojuszu powinno by rozwinicie zdolnoci uzupeniajcych moliwoci pastw czonkowskich oraz wsparcie wewntrznych reform przez merytoryczne i siowe wzmocnienie pastw czonkowskich. W tym kontekcie sia NATO przede wszystkim skierowana jest do wewntrz pastw czonkowskich, przesunita gwnie w kierunku wsppracy politycznej, kulturalnej oraz wymiany informacji. Struktura Sojuszu powinna zosta dostosowana do wykorzystania wewntrz obszaru odpowiedzialnoci NATO44. Trzeci scenariusz, Clash of Modernities (Zderzenie nowoczesnoci)45, koncentruje si wok przyspieszenia rozwoju technologii informatycznych. Rozwj spoeczestwa informatycznego w kierunku postnowoczesnoci, a wic masowe spoeczne uzalenienie od systemw gromadzenia i przetwarzania informacji oraz od sieci przesyu danych, otworzy kolejne sektory podatnoci pastwa czonkowskich NATO, takie jak wraliwo na ataki hakerskie i cybernetyczne, zaognion kwesti
Multiple Futures Project. Navigating towards 2030. Final report, s. 19-20. J. Gryz, op. cit., s. 44. 43 Multiple Futures Project, s. 20. 44 J. Gryz, op. cit., s. 45-46. 45 Multiple Futures Project, s. 21.
41 42

- 323 -

wolnoci obywatelskich, prowadzi do kryminalizacji kwestii obrotu wysokimi technologiami oraz osabia lojalno duych grup spoecznych wzgldem tradycyjnych instytucji spoeczestwa, takich jak pastwo. Reakcja Sojuszu powinna zawiera przede wszystkim element wirtualizacji wasnej siy oraz dostosowanie jej do zagroe asymetrycznych, a take zabezpieczenie dostaw newralgicznych surowcw wraz z zabezpieczeniem niezbdnej do tego infrastruktury krytycznej. W celu realizacji powyszych zada sia NATO powinna opiera si na trzech paszczyznach. Po pierwsze, na profesjonalizacji i wirtualizacji si zbrojnych. Po drugie, na sprawnym mechanizmie ekspedycyjnym, przeznaczonym do zabezpieczenia kluczowych elementw infrastruktury oraz stabilizacji rodowiska midzynarodowego. Po trzecie, Sojusz winien suy jako paszczyzna wymiany dobrych informacji oraz wsparcie merytoryczne dziaa pastw czonkowskich46. Czwarty scenariusz, New Power Politics (Nowa polityka siy)47, rozwija si wok zaoenia o proliferacji broni masowego raenia. W tym przypadku wyzwaniem jest odnowienie wycigu zbroje z czasw zimnej wojny, przy znacznie mniejszym stopniu stabilnoci rodowiska midzynarodowego. W tym przypadku NATO winno zachowa wikszo ze swych klasycznych zdolnoci, uzupenionych o element operacji ekspedycyjnych, kontroli przepywu technologii podwjnego zastosowania oraz wsparcie dziaa humanitarnych. To najbardziej tradycyjny scenariusz, opierajcy si na utrzymaniu status quo. W tym przypadku utrzymane zostan gwnie militarne elementy siy NATO, uzupenione o pogbion wspprac wewntrz Sojuszu oraz element ekspedycyjny poza obszarem statutowym48. Dodatkowo autorzy zmodyfikowali scenariusze o dwa zdarzenia losowe, majce za zadanie uwypukli nieliniowo przyszych wyzwa midzynarodowych oraz wprowadzi element dynamiki w statyczne scenariusze. W dokumentach kocowych okrela si je jako strategic suprises (strategiczne niespodzianki), ktrymi s: wybuch pandemii choroby o rozmiarach i zjadliwoci porwnywalnej do pandemii grypy z lat 1918 - 1919 (hiszpanki)49 oraz aktywne uycie broni masowego raenia wobec duego miasta portowego lecego w strefie odpowiedzialnoci Sojuszu, bdcego jednoczenie wanym wzem infrastruktury krytycznej50. Te wydarzenia losowe akcentuj take tendencje do zmiany charakteryzujc pnowestfalskie rodowisko midzynarodowe, co z kolei uniemoliwia stosowanie jednorodnych strategii oraz rozwiza. Tendencja ta powoduje bowiem konieczno oceny oraz dostosowania do wyzwa zmieniajcego si wiata. Cay projekt oparty by o ide prognozowania przyszych warunkw funkcjonowania NATO. Obejmuje on szereg wyzwa o charakterze militarnym, gospodarczym, kulturowym oraz ideologicznym, wymagajc tym samym stopniowego
J. Gryz, op. cit., s. 46-47. Multiple Futures Project, s. 22. 48 J. Gryz, op. cit., s. 47-48. 49 Multiple Futures Project, s. 23-25. 50 Ibidem, s. 25-27.
46 47

- 324 -

rozszerzenia, zawonego wycznie do wymiaru wojskowego postrzegania siy w rodowisku midzynarodowym. Rozczarowuje jednak swoisty brak uzupenienia tej wizji o elementy wewntrznej dynamiki, w wystarczajcym stopniu uwzgldnione, umoliwiajce pynne przejcie od realizacji jednego scenariusza do drugiego. Nieuwzgldnienie tych elementw pomija tendencj do symultanicznego wystpowania w rodowisku midzynarodowym poszczeglnych tendencji, a wic rwnoczenie stosowania poszczeglnych emanacji siy. Z tej perspektywy zalecenia projektowe, cho wykazuj elementy mylenia kategoriami smart power, s niewystarczajce. Po pierwsze, dokumenty i opracowania maj charakter wstpnego studium teoretycznego problemu, stanowicego przyczynek do bardziej kompleksowej analizy i opracowania szczegowych planw dziaania. Po drugie, raport w swej esencji niedostatecznie uwzgldnia tendencje dynamizujce, istniejce we wspczesnym rodowisku midzynarodowym. Po trzecie, brak jest okrelenia struktury i procedur podejmowania decyzji w kwestiach pynnego przechodzenia od realizacji jednego scenariusza do drugiego. Drugim etapem wdraania elementw smart power w doktryn obronn NATO stao si przyjcie pakietu dokumentw podczas szczytu w Lizbonie (2010). W jego skad wchodzia przede wszystkim koncepcja strategiczna Aktywne zaangaowanie, nowoczesna obrona, stanowica wyrany krok w kierunku ewolucji struktury i funkcjonowania Sojuszu51. Jej przyjcie, po etapie zawirowa i niepokoju zwizanego z wyranie zarysowanym podziaem transatlantyckim, stanowio wyrane denie przywdcw do podtrzymania efektywnoci Sojuszu. Chocia problemu nie udao si definitywnie zaegna, jednak wydaje si, e nowa strategia przyniosa podane rezultaty, czciowo odbudowujc wzajemne zaufanie oraz odpowiedzialno za wsplne podejmowanie dziaa. Nowa doktryna strategiczna NATO zawiera nie tylko zapowied dalszego rozwijania potencjau militarnego Sojuszu we wszystkich istotnych dziedzinach, poczynajc od si konwencjonalnych, poprzez zdolno do prowadzenia cyberwojny i wykorzystanie militarne przestrzeni kosmicznej, a po siy odstraszania nuklearnego i zwalczanie skutkw uycia broni chemicznej i biologicznej. Dodatkowo w strategii pooono take nacisk na rozbudow potencjau soft power poprzez wsparcie dziaa humanitarnych oraz rozwj mechanizmw pokojowego rozwizywania sporw i zarzdzania kryzysowego, a take poprzez wprowadzanie elementw stabilnoci w turbulentne rodowisko midzynarodowe. Wyranie podkrelono te nadrzdno Rady Bezpieczestwa ONZ oraz wsppracy z regionalnymi organizacjami midzynarodowymi52. Uwypuklono ponadto kultu-

Strategic Concept for the Defence and Security of The Members of the North Atlantic Treaty Organisation Adopted by Heads of State and Government in Lisbon Active Engagement, Modern Defence, [www.nato.int, dostp: 10.12.2012]. 52 Ibidem, rozdz. Core Tasks and Principles, pkt 2.
51

- 325 -

ralne wartoci lece u podstaw Sojuszu oraz jego denie do wyeliminowania broni jdrowej ze wiata53. Koncepcja strategiczna zidentyfikowaa szereg wyzwa dla NATO i jego czonkw:54 Zagroenie konwencjonalne (atak zbrojny), w tym proliferacja pociskw rakietowych dalekiego zasigu; Proliferacja broni nuklearnej i innej broni masowego raenia oraz rodkw jej przenoszenia wrd nowych potg pozaeuropejskich; Terroryzm lub raczej podmioty wykorzystujce strategie oraz techniki walki terrorystycznej; Brak stabilnoci oraz konflikty poza obszarem statutowym NATO; Ataki cybernetyczne na infrastruktur krytyczn Sojusz; Niestabilno szlakw tranzytowych, na ktrych opiera si handel midzynarodowy oraz bezpieczestwo energetyczne (w tym uzalenienie od zagranicznych dostawcw energii); Utrata prymatu technologicznego (np. na polu rozwoju broni laserowej, walki elektronicznej oraz technologii umoliwiajcych wykorzystanie przestrzeni kosmicznej do celw militarnych); Wyzwania zwizane ze rodowiskiem naturalnym i dostpnoci do zasobw (w tym ryzyka zdrowotne, zmiany klimatu, niedobory wody i wzrastajce potrzeby energetyczne). Jak wida, katalog wyzwa, w ramach ktrych NATO powinno podj dziaania, jest niezwykle szeroki. Wskazuje to na przekonanie o jego uytecznoci jako instytucji, ale jednoczenie nie uwzgldnia kryterium genetycznego powizania celw, ktrych nie zhierarchizowano. Pewnym wyjciem moe by skupienie si na paszczynie militarnej (wszystkie wyzwania, poza punktem smym, odnosz si do niej), jednak kluczowy problem, ktry nie zosta rozwizany, to synchronizacja w coraz wikszym stopniu sprzecznych priorytetw Stanw Zjednoczonych i Europy. Pomocne byoby ponadto ograniczenie wsppracy do wskiego katalogu elementw wsplnych. Aby skutecznie operowa w rodowisku midzynarodowym, w koncepcji zwrcono uwag na trzy podstawowe zadania Sojuszu55. Po pierwsze, utrzymano w mocy klasyczn obron zbiorow. Po drugie, poprzez wyakcentowanie zarzdzania kryzysowego, podkrelono znaczenie operacji na zewntrz obszaru traktatowego. Po trzecie, poprzez bezpieczestwo kooperatywne podkrelany jest

Jednoczenie zastrzegajc, e NATO pozostanie sojuszem nuklearnym dopty, dopki istnie bdzie bro jdrowa na wiecie, co znacznie obniyo wag zoonej deklaracji. 54 Strategic Concept, rozdz. The Defense Environment, pkt 8-15. 55 Ibidem, rozdz. Core Tasks and Principles, pkt 4.
53

- 326 -

wtek i znaczenie wsppracy midzynarodowej, a wic kluczowego elementu soft power. Powyszy przegld zada wskazuje na rozwj misji NATO. W tym kontekcie zwrcono uwag gwnie na uwzgldnienie kompleksowego pojmowania bezpieczestwa, wykraczajcego poza granice pastwowe, obejmujcego wrcz cay wiat. System uelastyczniono przez wprowadzenie do niego elementw dynamicznych, takich jak konsultacje w grupach najbardziej zainteresowanych pastw, take spoza Sojuszu. Po raz pierwszy NATO wzio na siebie take odpowiedzialno za sfer bezpieczestwa ekonomicznego56, dokadnie energetycznego, w kontekcie zabezpieczenia dywersyfikacji rde dostaw surowcw, szlakw transportowych oraz infrastruktury newralgicznej za pomoc mieszanych cywilnowojskowych rodkw. Rozszerzono te wspprac z pastwami partnerskimi poprzez wzmocnienie instrumentw dialogowych, ze szczeglnym uwzgldnieniem Rosji, zwaszcza w kontekcie napi zwizanych z planami administracji Georgea W. Busha dotyczcymi planw budowy systemu obrony przed atakami rakiet balistycznych. Obecna wersja tego systemu oparta jest na natowskim ALTBMD (Active Layered Theatre Ballistic Missile Defence), ktry stanowi rozwiazanie akceptowalne dla wszystkich zainteresowanych stron: Europy, Rosji oraz Stanw Zjednoczonych. Doktryna strategiczna z Lizbony stanowi doprecyzowanie i ukonkretyzowanie propozycji zawartych w raportach Multiple Futures. Zostay one poddane daleko idcej obrbce, polegajcej na ekstrakcji elementw wsplnych wymienionych scenariuszy oraz rozbudowie wszechstronnego potencjau i planowania, aby wyposay Sojusz w organy oraz potencja do dziaania we wszystkich wskazanych kierunkach. W tym kontekcie stanowi on podmiot koordynujcy dziaania pastw czonkowskich, umoliwiajcych skuteczne i wsplne dziaanie. Problemem zawartym w koncepcji jest czciowe rozmywanie si odpowiedzialnoci sojuszniczej w rezultacie coraz bardziej kompleksowego wczania w jego struktury partnerw spoza NATO. Wida to szczeglnie wyranie na przykadzie Federacji Rosyjskiej. Ryzykowna dla Sojuszu moe by prba poczenia czciowo sprzecznych podej do rzeczywistoci midzynarodowej: amerykaskiego i europejskiego. Jednak stopniowo negocjowane oraz zatwierdzane dziki konsensusowi zmiany w strukturze i zadaniach NATO zapewniaj stabiln, cho powoln ewolucj jego struktury w kierunku nowoczesnego podmiotu midzynarodowego. Wnioski Elementy smart power s w coraz wikszym stopniu obecne w doktrynie obronnej Sojuszu, stanowic spoiwo wypeniajce rosnce rozbienoci transatlantyckie mimo to stopie ich zastosowania wci pozostawia wiele do yczenia. Wynika

56

Ibidem, rozdz. Defence and Deterrence, pkt 19.


- 327 -

to z nastpujcych przesanek. Po pierwsze, turbulentno rodowiska midzynarodowego utrudnia precyzyjne okrelenie zakresw odpowiedzialnoci poszczeglnych instytucji. Radykalna redefinicja fundamentalnych terminw, jak sia czy bezpieczestwo, wprowadza strategw NATO na obszary, na ktrych nieobecny jest konsensus, jaki towarzyszy rozwojowi Sojuszu w czasie zimnej wojny57. Po drugie, stosunek strategw NATO do transnarodowej sieci kompleksowych powiza jest nieadekwatny, opiera si na identyfikacji wyzwa bez wskazania skutecznego sposobu dziaania w jej obrbie. Zmiana natury otoczenia midzynarodowego, w kierunku wyksztacenia sieci rnorodnych jakociowo powiza, wymaga zmiany podejcia z klasycznego, opartego na poszukiwaniu idealnej recepty na sukces, na nowoczesne, opierajce si kadorazowo na wykorzystaniu precyzyjnie okrelonych zwizkw pomidzy podmiotami. To wanie waciwa identyfikacja oraz wykorzystanie tych powiza stanowi o efektywnoci uycia siy we wspczesnym rodowisku midzynarodowym. Wymiar ten jest wci niedostatecznie akcentowany w koncepcji strategicznej Sojuszu. Po trzecie, istotne znaczenie dla efektywnoci dziaa organizacji ma precyzyjne okrelenie celw dziaania, a take identyfikacja i uporzdkowanie powiza pomidzy wskazaniami, a nie tworzenie listy ycze. Po czwarte, istotne w tym kontekcie bdzie te okrelenie odpowiednich zasobw do realizacji zidentyfikowanych celw a take dynamiki dostpnoci okrelonych zasobw w przewidywalnej przyszoci, nieustannie modyfikowanej przebiegiem kryzysu finansowego z roku 200858. Po pite, NATO wci nie uwzgldnio w planowaniu strategicznym dynamicznej natury wspczesnych kryzysw midzynarodowych. Przykadem moe by interwencja w Afganistanie59. Posugujc si cile okrelonymi rodkami oraz sztywnymi wyznacznikami strategicznymi, Sojusz nie by w stanie zrealizowa postawionych przed nim zada. Tymczasem w najbliszej przyszoci kwestia zarzdzania skomplikowanymi wyzwaniami midzynarodowymi bdzie wymagaa wielosektorowego podejcia oraz pynnego przechodzenia od nieskutecznych narzdzi w poszukiwaniu najbardziej optymalnego sposobu osigania celw. Podstawowe elementy smart power, wykorzystane w dokumentach stanowicych doktryn obronn NATO, to przede wszystkim prba skomponowania obu podej do fenomenu siy, zarwno hard power, jak i soft power. Po pierwsze, stratedzy Sojuszu podkrelili znaczenie zarwno potencjau militarnego, jak i unikalnej wizi kulturowej czcej pastwa nalece do NATO. Po drugie, due znaczenie

57 Przykadem moe by stosunek do wsppracy z Federacj Rosyjsk sojusznikw starszej i nowej generacji, zwaszcza w dziedzinie wsppracy energetycznej. 58 Wpyw kryzysu finansowego trwajcego od 2008 r. nie jest jeszcze do koca oszacowany. Prby jego kompleksowego opracowania mona znale w publikacji R. Kuniar [red.], Kryzys 2008 a pozycja midzynarodowa Zachodu, Warszawa 2011. 59 Pytanie brzmi, czy interwencja osigna zamierzone cele. Jeli tak, powinna si zakoczy, lecz jeli nie, naley dynamicznie zareagowa na zidentyfikowane przeszkody, przesuwajc jej ciar w razie potrzeby ze rodkw militarnych na niemilitarne i odwrotnie, aby osign podane parametry sytuacji.

- 328 -

miaa poprawna identyfikacja i zdyskontowanie wasnej przewagi na gruncie technologicznym, wykorzystujc przede wszystkim przewag w dostpie do przestrzeni kosmicznej oraz cyberprzestrzeni na rzecz wzmocnienia wasnej pozycji wobec potencjalnych oponentw. Po trzecie, odpowiedzi na brak stabilnoci stosunkw midzynarodowych jest niedookrelenie przeciwnika, przeciw ktremu NATO jest zorganizowany. Umoliwia to zgromadzenie znacznego potencjau soft power, ktry czyni wspprac lub nawet dorane koalicje z podmiotami spoza struktur NATO moliwymi do zrealizowania. Z drugiej strony brak wczeniejszych zaoe odnonie do spodziewanych zagroe umoliwi szybsz i adekwatn reakcj, zwaszcza w perspektywie pooenia duego nacisku na planowanie ewentualnociowe Sojuszu. Po czwarte, nowa doktryna zakada wpasowanie NATO w panoram instytucji i podmiotw midzynarodowych. Z jednej strony uznano prymat ONZ i Rady Bezpieczestwa ONZ (po napiciu towarzyszcemu interwencji w Kosowie), z drugiej zapowiedziano wspprac z organizacjami regionalnymi i innymi, ze szczeglnym uwzgldnieniem Unii Europejskiej. Oznacza to uzupenienie militarnego potencjau NATO przez inne agendy i podmioty midzynarodowe wyspecjalizowane w innych dziedzinach, jak ekonomia, dziaalno finansowa, prawo midzynarodowe czy dziaalno humanitarna. Kluczem do sukcesu w tym przypadku bdzie precyzyjne podzielenie kompetencji pomidzy poszczeglne podmioty, aby ograniczy tarcia midzy nimi. Po pite, zastosowaniem smart power moe by uelastycznienie wewntrznej struktury, a take zasad wsppracy zewntrznej, poprzez rozbudow mechanizmw konsultacyjnych powizanych z artykuem 4, dotyczcym zarwno czonkw, jak i partnerw spoza Sojuszu. Jest to posunicie o tyle ryzykowne, e moe spowodowa rozmycie si zobowiza i hierarchii Sojuszu poprzez nadmiern delegacj kompetencji. Po szste, jest to rozwinicie i dopracowanie schematu zarzdzania kryzysowego, ktrego ostateczna forma zaprezentowana zostaa w dokumencie NATOs Assessment of a Crisis and Development of Response Strategies z 10 maja 2011 r. Proces decyzyjny, klasyczny w swej formie, uwzgldnia moliwo oceny i korekty sposobw zarzdzania biecym kryzysem. Element nieustannej oceny i adaptacji wykorzystania siy jest jednym z waniejszych elementw idei smart power. Konkludujc, wikszo najnowszych dokumentw NATO, poczynajc od raportw podsumowujcych Multiple Futures Project, a koczc na najnowszej koncepcji strategicznej, cho nie jest jeszcze smart, to zdecydowanie staje si smarter.

- 329 -

Marian Kozub (Spoeczna Akademia Nauk w odzi)

Rola NATO w kreowaniu bezpieczestwa przyszoci


W wielu opracowaniach fantastycznonaukowych, ale i popularnonaukowych mona znale rne przepowiednie, prognozy i opinie dotyczce nadchodzcych lat i dekad. To wanie m.in. z nich mona si dowiedzie, e wiat wchodzi w epok, w ktrej nawet najbardziej ekstremalne scenariusze jego rozwoju staj si coraz bardziej moliwe. Niestety, a moe na szczcie? Wielu z nich nie moemy sobie jeszcze nawet wyobrazi, bo brakuje nie tylko sw do ich opisu, ale i nasza wiedza jest jeszcze stanowczo za maa, by mc to zrozumie. Tym bardziej zasadne wydaje si pytanie, dotyczce jednak nie tylko przyszoci, ale take jej bezpieczestwa1, co nam ta przyszo przyniesie? Ju na wstpie tego opracowania celowe wydaje si wic sformuowanie tezy, i o ile chcemy zaj si aspektami rodowiska bezpieczestwa przyszoci, w tym take rol NATO nie tylko w jego ksztatowaniu2, ale i kreowaniu3, to za bardziej lub mniej wiarygodne naley uzna teorie (prognozy) formuowane przez wspczesnych naukowcw (futurologw). Teorie te bowiem, jak si najczciej ocenia, s oparte na rzeczywistej wiedzy, w przeciwiestwie do rnych przepowiedni (przewidywa?) autorw (pisarzy i dziennikarzy) ksiek bd artykuw futurystycznych (fantastycznonaukowych?), ktrzy niekoniecznie znaj najwaniejsze prawa natury. W literaturze przedmiotu mona spotka wiele interesujcych opracowa4 dotyczcych tej problematyki. Z jej analizy i oceny mona jednak stwierdzi, e jeste-

1 Bezpieczestwo subiektywny stan wiadomoci, w ktrym istniejcy, prognozowany lub moliwy poziom zagroe nie wywouje lku, obawy, strachu o zachowanie/osignicie uznawanych wartoci, realizacj fundamentalnych interesw i celw, dziki wierze (racjonalnemu przekonaniu) o skutecznoci realizowanych i planowanych dziaa wasnych oraz innych podmiotw na rzecz kreowania oraz wykorzystywania szans bezpiecznego bytu i bezpiecznego rozwoju, a take posiadanym zdolnociom ochronno-obronnym. M. Kozub, Lotnictwo si powietrznych w operacjach poczonych, Rozprawa habilitacyjna, AON, Warszawa 2005. 2 Ksztatowa umacnia, w odniesieniu do abstraktw: wpywa na co w celu uzyskania podanego efektu, w odniesieniu do rzeczy materialnych: nadawa ksztat, form; [www.slowniki.gazeta.pl]. 3 Kreowa tworzy co doniosego, wielkiego, stwarza: kreowa nowe prawa na caym kontynencie, kreowa aprobowan polityk bezpieczestwa spoeczno-militarnego, [www.slowniki.gazeta.pl]. 4 M.in.: J. Baylis, J. Witz, C. S. Gray, E. Cohen, Strategia we wspczesnym wiecie. Wprowadzenie do studiw strategicznych, Krakw 2009; G. Friedman, Nastpne 100 lat. Prognoza na XXI wiek, Warszawa 2009; T. L. Friedman, Lewus i drzewo oliwne. Zrozumie globalizacj, Pozna 2001; Th. Friedman, wiat jest paski, czyli historia XXI wieku, Pozna 2009;F. Fukuyama, Budowanie pastwa. Wadza i ad midzynarodowy w XXI wieku, Pozna 2005; idem, Ameryka na rozdrou: Demokracja, wadza i dziedzictwo neokonserwatyzmu, Pozna 2006; idem, Historia adu politycznego. Od czasw przedludzkich do rewolucji francuskiej, Pozna 2012; Global Trends 2025: A Transformed World, NIC 20008-003, November 2008; G. Hamel, Przewaga konkurencyjna jutra. Strategie przejmowania kontroli nad bran i tworzenia rynkw przyszoci, Warszawa 1999; R. Hammond, The World in 2030, Plastics Europe 2008; R. Kagan, Potga i Raj. Ameryka i Europa w nowym porzdku wiata, Warszawa 2003; idem, Powrt historii i koniec marze,

- 331 -

my wiadkami radykalnego przyspieszenia, za gwnymi motorami napdowymi dla nas, przynajmniej jeszcze teraz, staj si: informatyka i elektronika, biologia molekularna i genetyka oraz nanotechnologia. Symbolem skali postpu moe by zatem dziesiciokrotnie szybciej liczcy komputer, jako wyraz nie tylko zmiany ilociowej, ale take jakociowej, a za wzrostem tej szybkoci id zupenie nowe moliwoci przetwarzania informacji potrzebnych w innych obszarach nauki i techniki5. Ewolucja strategicznego rodowiska bezpieczestwa Uwzgldniajc powysze, naley zwrci uwag rwnie na to, e w obszarze nas interesujcym wan rol odgrywa waciwa interpretacja m.in. pojcia strategiczne rodowisko bezpieczestwa przyszoci, gdy to wanie ono bdzie dla NATO tym, co w strategii i sztuce wojennej nosi nazw obszaru szczeglnego zainteresowania bd pola walki, od ktrego zaleao te bdzie poszukiwanie odpowiedzi na nurtujce nas pytania, m.in.: Jak i w jakim kierunku NATO powinno ewoluowa, aby by globaln organizacj kreujc bezpieczestwo przyszoci?; Czy i np., jakiego NATO my, Europejczycy (Polacy), oczekujemy?; Czemu i komu ma ono suy?; Czy ma to by w dalszym cigu NATO amerykaskie, czy te moe sta si bardziej europejskie?, a tak w ogle to: Quo vadis NATO? Przystpujc do identyfikacji istoty strategicznego rodowiska bezpieczestwa przyszoci, czy te strategicznego mylenia lub/i studiw nad bezpieczestwem przyszoci, autor ma pen wiadomo, e wspczenie s to terminy bardzo modne, ale przedstawiane najczciej jako domylne, przez co mao precyzyjne. Podkrelenia wymaga zatem fakt, i zarwno dowiadczenia z historii, jak i wyniki najnowszych bada wskazuj, e pojcie strategiczne rodowisko bezpieczestwa przyszoci jest nierozerwalnie zwizane z dziejami ludzkoci, zarwno z losami indywidualnych ludzi, narodw, pastw, jak i szeroko rozumianej spoecznoci midzynarodowej. Skada si natomiast z dwch celw, a mianowicie: gwarantowania przetrwania danego podmiotu oraz moliwoci jego rozwoju6. Uwzgldniajc fakt wystpowania znacznych rnic w definiowaniu rodowiska bezpieczestwa, autor przyj, e, dla jednakowego interpretowania tego pojcia przez wszystkich czytajcych to opracowanie, przez pojcie strategiczne rodowisko bezpieczestwa rozumie warunki polityczno-wojskowe, spoeczno-

Pozna 2009; M. Kaku, Wizje, czyli jak nauka zmieni wiat w XXI wieku, Warszawa 2010; idem, Fizyka przyszoci. Nauka do roku 2100, Warszawa 2011; J. Simon, NATOs Uncertain Future: Is Demography Destiny?, Strategic Forum 2008, No. 236; A. Toffler, Szok przyszoci, Warszawa 1998; A. Toffler, H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Pozna 1996; H. R. Yarger, Strategic Theory for the 21st Century: the Little Book on Big Strategy, Carlisle 2006 i inne. 5 E. Bendyk, Prognozy na jutro i pojutrze. Globalne przypieszenie, Polityka 2008, nr 1. 6 F. Fukuyama, Historia adu politycznego, Pozna 2012.
- 332 -

gospodarcze oraz rodowiskowe7. Dla kadej organizacji, w tym i NATO, dla kadego pastwa jest to jednak pewien zoony system, w ktrym rodowisko to jest interakcyjne i przystosowujce si. Rozpatrywane z perspektywy kadej organizacji (NATO, Unia Europejska, dowolne pastwo) skada si natomiast z: czynnikw (aspektw) zewntrznych i wewntrznych, warunkw, relacji, trendw, problemw, wyzwa8 (zagroe9, szans10, ryzyka11), elementw wspdziaania i skutkw, ktre mog wpywa na sukcesy, ale i poraki organizacji w relacjach ze wiatem fizycznym (warunkami naturalnymi), innymi pastwami i aktorami. Poniewa jednak zarwno organizacje, jak i pastwa posiadaj moliwoci reagowania (indywidualnie i wsplnie) na zdiagnozowane ju zagroenia, ale i nowe wyzwania, zwizane m.in. z funkcjonowaniem relacji i struktur, to staraj si te przeorganizowa ich wzory postpowania wobec nowych sytuacji, uzyska zmiany zgodne z ich interesami lub przynajmniej przywrci poprzedni rwnowag. Jest to wic obszar geopolityczny, na ktrym dziej si (mog si dzia) procesy, zdarzenia najistotniejsze dla bezpieczestwa organizacji (pastwa): ssiedzi, ich ssiedzi, mocarstwa, organizacje (instytucje) midzynarodowe. Jego granice s natomiast historycznie usankcjonowane, ale mog by sytuacyjnie zmienne. Podejmowanie si zatem prb prognozowania bezpieczestwa przyszoci, a w tym miejsca i roli NATO w jego kreowaniu, w obliczu zmiennego i turbulencyjnego wiata, sprawia, e stosunkowo czsto musimy zmierzy si nie tylko ze zdiagnozowanymi zagroeniami, ale przede wszystkim z kolejnymi nowymi wyzwaniami. Pomimo stwierdzenia, i do najwaniejszych z nich naley zaliczy m.in. midzynarodowy terroryzm i proliferacj broni masowej zagady, coraz czciej wskazuje si take na inne, a dotyczce m.in. zmian o charakterze demograficznym, klimatycznym, gospodarczym, czy te zwizanych ze wzrostem zapotrzebo-

7 Dla pastwa strategiczne rodowisko bezpieczestwa jest krlestwem, w ktrym wadze oddziauj na inne pastwa lub aktorw pozapastwowych, aby zapewni rozwj i pomylno pastwa. H. Yager, Strategic for the 21st Century 8 Wyzwania elementy zbioru prognozowanych zdarze, zjawisk, stanw, procesw itp., ktre podmiot (organizacja) powinien (musi) uwzgldni w toku projektowania przyszoci. Wyzwania s upodmiotowione i uprzedmiotowione. Naley je widzie jako zagroenia, ale i jako szanse. Nie s ani dobre, ani ze. S elektrycznie obojtne. Jzyk wyzwa jest jzykiem prognozowania. Wyzwaniem bdzie wic to wszystko, co moe si dopiero zdarzy w przyszoci, ale z czym organizacja powinna (musi) si liczy, wzi pod rozwag przy projektowaniu wasnych przyszych postaw, dziaa. M. Kozub, Strategiczne rodowisko bezpieczestwa w pierwszych dekadach XXI wieku, Warszawa 2008. 9 Zagroenia elementy zbioru wyzwa, ktrych wpyw na podstawy, przebieg i/lub rezultaty naszych dziaa oceniamy jako negatywny, utrudniajcy, opniajcy. Ibidem. 10 Szanse elementy zbioru wyzwa, ktrych wpyw na podstawy, przebieg i/lub rezultaty naszych dziaa oceniamy jako pozytywny, uatwiajcy, przyspieszajcy. Ibidem. 11 Ryzyko prawdopodobiestwo poniesienia strat w nastpstwie podjcia okrelonej decyzji; dziaanie, w ktrym nie wszystkie zmienne daj si oszacowa na podstawie rachunku prawdopodobiestwa; dotyczy zdarze powtarzalnych, ktrych moliwoci zaistnienia mona obliczy statystycznie (mona je skalkulowa) ale te to dobrze skalkulowana niepewno. Ibidem.

- 333 -

wania na surowce energetyczne. Sytuacja ta sprawia rwnie to, e zaostrza si rywalizacja pomidzy wspczesnymi mocarstwami12. Majc zatem na uwadze fakt, e nie istnieje jedna, spjna teoria opisujca przewidywany ksztat bezpieczestwa, nawet w tych najbliszych dekadach XXI w., ale take to, i rozwj globalnych trendw (megatrendw13), odzwierciedlajcych narastajc niestabilno poszczeglnych regionw, jest rny, naley przypuszcza, e przysze rodowisko bezpieczestwa midzynarodowego bdzie charakteryzowao si niespotykan dotd kompleksowoci. Teza ta jest o tyle istotna i ma stosunkowo due znaczenie, i, a potwierdza to wielu ekspertw, obecny system bezpieczestwa midzynarodowego nie jest przygotowany do sprostania nie tylko zdiagnozowanym ju zagroeniom, ale i przyszym wyzwaniom14. Jest to tym bardziej wane, e waciwa identyfikacja megatrendw, przenikajcych wspczesn rzeczywisto, jest jednym ze sposobw, w oparciu o ktre z pewn doz prawdopodobiestwa mona m.in.: snu przewidywania dotyczce przyszych kryzysw, konfliktw spoeczno-militarnych, wojen, budowa wyobraalne scenariusze adu wiatowego, rodowiska bezpieczestwa midzynarodowego, czy te tworzy dugofalowe strategie np. dla NATO i jego miejsca w globalnej polityce bezpieczestwa. W tym kontekcie naley jednak pamita o charakterystycznych cechach megatrendw, do ktrych mona zaliczy m.in. to, e powstay w wyniku rozwoju cywilizacyjnego; skadaj si z rnych zjawisk, zdarze i procesw; obejmuj gwne dziedziny ycia ludzkiego, a wic stosunki ekonomiczne, spoeczne, polityczne, kulturowe oraz ludzk wiadomo; maj rne uwarunkowania, czynniki i mechanizmy sprawcze; zyskay charakter trwaych tendencji; nabray zasigu globalnego, a pomidzy trwaoci i zakresem tych tendencji a wspczesnymi ukadami politycznymi i gospodarczymi wystpuj niezwykle silne sprzenia, decydujce o sile oddziaywania oraz o kierunku i tempie przeobrae cywilizacyjnych15. Chcc jednak w sposb bardzo skondensowany nakreli oglne trendy, mogce mie wpyw na jako strategicznego rodowiska bezpieczestwa przyszoci, mona by wskaza m.in. na nastpujce: kreowanie si nowego adu polityczno-gospodarczo, ale i militarnego wiata;

12 W oparciu o swj potencja i zdolnoci, sigajc czsto po bardzo subtelne metody dziaania, d do rozszerzenia swoich obszarw wpyww przy wykorzystaniu metod pozamilitarnych (prowadzenie wojen gospodarczych lub zwikszenie atakw cyberprzestrzennych). Istotnym czynnikiem stwarzajcym dogodne warunki do ich uycia jest wzrastajce uzalenienie i zaduenie niektrych pastw w sektorze energetycznym i finansowym. Przypis wasny. 13 O megatrendach mona mwi wwczas, gdy dane zjawiska wykazuj cechy wzgldnej trwaoci, dostatecznej antycypacji (przedwczesne realizowanie czego) i nabieraj charakteru uniwersalnego. 14 Global Trends 2025. A Transformed World, Joint Operating Environment Trends and Challenges for the Future Joint Force Through 2030, Department of Defence, December 2007. 15 J. Naisbitt, Megatrendy, Megaterendy, wyd. Zysk i Spka, Pozna 1997.

- 334 -

postpujce procesy globalizacji, powodujce swoiste kurczenie si wiata i powstawanie globalnej wioski; gwatowny postp naukowo-techniczny; przechodzenie od cywilizacji industrialnej do cywilizacji informacyjnej; pogbiajca si degradacja rodowiska naturalnego czowieka. Jednym z powodw decydujcych o tym, e wskazane trendy, wyartykuowane w oparciu o analiz i ocen wielu opracowa teoretycznych, maj due znaczenie dla bezpieczestwa rodowiska midzynarodowego, jest to, i nie tylko wspczesny wiat ju obecnie, ale przede wszystkim ten prognozowany moe by obszarem o niespotykanej dotychczas wspzalenoci midzy pastwami i internacjonalizacji rnych sfer ycia. Majc wiadomo powyszego, naley pamita, e ze wzgldu na zaawansowan ju wspczenie internacjonalizacj ycia spoecznego oraz zwizan z ni otwarto granic i postpujc globalizacj, kade wyzwanie (mogce w rzeczywistoci przerodzi si w zagroenie albo szans), wystpujce nawet w dalekiej odlegoci od np. pastwa polskiego, powinno wzmc nasz czujno i spowodowa dyskusj na temat tego, jakie jest potencjalne ryzyko, i dotknie ono rwnie nasze pastwo. Min ju moe okres zagroenia wojn na skal globaln, jednak pojawiaj si nowe wyzwania, ktre nie tylko musimy poznawa, ale przede wszystkim uczy si ich, uprzedza je i rozwizywa. Charakter i stan obecny NATO NATO jest organizacj, ktra spaja Europ i Ameryk Pnocn w unikalny sojusz, zapewniajcy odpowiedni poziom bezpieczestwa, w tym rwnie obron militarn. Podstawowym i niezmiennym celem organizacji, wyraonym w traktacie waszyngtoskim, jest strzeenie wolnoci i bezpieczestwa wszystkich pastw czonkowskich za pomoc rodkw politycznych i wojskowych. Dlatego te od zaoenia (1949) NATO zapewnia obron zbiorow pastw czonkowskich, a jedn z podstawowych przyczyn trwaoci takiej wiey Babel, jak si najczciej ocenia, jest proces podejmowania decyzji polegajcy m.in. na wypracowywaniu konsensusu, wymagajcego czsto dugich konsultacji i dyskusji, tym bardziej w czasach wspczesnych, ktre s rnie oceniane i nazywane. Pomimo e system ten dla zewntrznego obserwatora moe wydawa si powolny i ociay, ma dwie bardzo wane zalety. Po pierwsze, szanowana jest niepodlego i suwerenno kadego pastwa czonkowskiego, a po drugie, podjciu kadej decyzji powinno towarzyszy pene poparcie ze strony wszystkich pastw czonkowskich oraz ich zobowizanie do wprowadzenia jej w ycie. Jest to tym bardziej istotne, e NATO nie ma wasnych niezalenych si zbrojnych. Wikszo si dostpnych dla Sojuszu pozostaje pod penym dowdztwem i kontrol narodow do momentu, gdy zostan one przydzielone przez dane pastwo czonkowskie do realizacji misji w szerokim zakresie, od operacji militarnych (poczonych), prowadzonych zgodnie z artykuem 5, a
- 335 -

po operacje niemilitarne (pokojowe), wychodzce poza ten artyku, a wchodzce w obszar artykuw 4 i 7. Zmianie ulega wic koncepcja Sojuszu, ktra zacza (ju w latach dziewidziesitych XX w.) ewaluowa w kierunku nie tylko utrzymywania siy militarnej, ale zostaa poszerzona o dialog i wspprac z pastwami spoza Sojuszu. Tym samym zacz si on nie tylko otwiera dla byych przeciwnikw, ale take stawa si gwarantem ich bezpieczestwa oraz bezpieczestwa globalnego. Pojawiajce si coraz to nowsze wyzwania powoduj, e Sojusz, w mniejszym lub wikszym zakresie, powinien si do nich dostosowywa. Taka polityka dostosowywania si do szybko zmieniajcych si szans i zagroe staa si podstaw budowy wasnego bezpieczestwa nie tylko pastw czonkowskich, ale i innych pastw znajdujcych si w szeroko rozumianym strategicznym (globalnym) rodowisku bezpieczestwa. Potwierdzeniem tego niech bd sowa wypowiedziane podczas szczytu Sojuszu w Pradze (2002) przez wczesnego sekretarza generalnego Lorda Robertsona: NATO bdzie demonstrowa, e zmienione i zmodernizowane siy koalicji s centrum odpowiedzi dla wolnoci wiata. Mamy organizacj, zasoby, zdolnoci militarne i wol, aby walczy ze zdiagnozowanymi zagroeniami i pojawiajcymi si wyzwaniami wobec naszych spoeczestw i naszego bezpieczestwa, skdkolwiek by one pochodziy. Jestemy najwiksz koalicj wolnych narodw16. Chocia pastwa czonkowskie NATO niekiedy nie zgadzaj si ze sob co do najwaciwszych sposobw reagowania na zdiagnozowane zagroenia i nowe wyzwania, to wszystkie jednak uznaj, e zjawiska (zdarzenia procesualne) te mog mie rdo rwnie poza obszarem traktatowym i nie mog by samodzielnie pokonane przez t jedn organizacj. Poza wspprac z innymi kompetentnymi organizacjami, Sojusz powinien zatem dostosowa si take do nowych wyzwa, ale i rnie interpretowanych znanych ju zagroe. W rezultacie uwaa si, e NATO w dalszym cigu powinno odchodzi od geograficznej koncepcji Sojuszu i uznawa, e zagroenia dla strategicznego rodowiska bezpieczestwa nie s ju ograniczone co do ich charakteru (militarne, niemilitarne), miejsca (obszar transatlantycki) i moliwoci wystpienia. Sojusz powinien stara si by przygotowanym do reagowania na wszelkie zdiagnozowane zagroenia, ale i prognozowane wyzwania kiedykolwiek i gdziekolwiek si one pojawi. W tym celu NATO powinno budowa silne wizi zarwno z organizacjami midzynarodowymi (Unia Europejska, Organizacja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie, Organizacja Narodw Zjednoczonych, Szanghajska Organizacja Wsppracy, BRICS, wiatowa Organizacja Zdrowia) oraz z pastwami, ktre nie s czonkami Sojuszu, w tym z Rosj, Ukrain, pastwami partnerskimi na kontynencie europejskim, azjatyckimi w regionie Morza rdziemnego.

16

Lord Robertson, NATO Speeches, Prague Summit, 21.11.2002.


- 336 -

Nadszed prawdopodobnie take czas, aby NATO zrewidowao swoj przysz koncepcj co do dalszego otwierania si na inne pastwa. Rzdy pastw Sojuszu jasno jednak okreliy, e jego rozszerzanie nie jest celem samym w sobie, ale powinno by rodkiem do dalszego poszerzania strefy natowskiego bezpieczestwa (organizacja bezpieczestwa globalnego?) oraz do tworzenia zjednoczonej i stabilnej Eurazji. Jest to o tyle wane, e proces ten nie tylko w jakim zakresie oddala grob konfliktw, ale sama perspektywa czonkostwa jest dla pastw aspirujcych zacht do samodzielnego rozwizywania sporw z ssiadami oraz dalszej demokratyzacji. Poza tym nowi czonkowie Sojuszu mog nie tylko cieszy si korzyciami z czonkostwa, ale take sami musz by w stanie wnosi wkad do oglnego bezpieczestwa. Innymi sowy, musz by zarwno jego twrcami, jak i konsumentami. Obecnie zrzeszeni w NATO sojusznicy europejscy i pnocnoamerykascy tworz szerok, transatlantyck wsplnot, obejmujc swoim zainteresowaniem kwestie polityczne, ekonomiczne i zwizane z bezpieczestwem. To wsplnota oparta na wspzalenoci oraz wsplnych wartociach i interesach. Chocia rnice si stanowiska poszczeglnych pastw oznaczaj, e Sojusz nie zawsze bdzie zachowywa zgodno opinii co do dziaa, ktre naley podj we wsplnym interesie, to w dalszym cigu celem NATO powinno by uatwianie konsultacji i dyskusji w gronie swych czonkw, tak aby konsensus by osigany, ilekro jest to moliwe. Pastwa czonkowskie NATO wspdziaaj zatem ze sob, realizujc i modyfikujc swj program dziaa, obejmujcy tak rnorodne zagadnienia, jak zaprowadzanie pokoju w Europie Poudniowo-Wschodniej i stabilizacja nowych demokracji, a po zapobieganie rozprzestrzenianiu si broni masowej zagady. W odpowiedzi na przemiany zachodzce w strategicznym rodowisku bezpieczestwa Sojusz przyj na siebie dodatkowe zobowizania, m.in. zdecydowa si reagowa zarwno na destabilizacje spowodowane kryzysami regionalnymi i etnicznymi w Europie, jak i na zdiagnozowane zagroenia emanujce spoza kontynentu europejskiego, z ktrych do najwaniejszych mona zaliczy: wzrost prawdopodobiestwa wybuchu wojen domowych i konfliktw regionalnych, powizany z niebezpieczestwem utraty kontroli przez wielkie mocarstwa nad rozwojem wypadkw na tych terytoriach; zmniejszenie niebezpieczestwa wybuchu globalnej wojny jdrowej w zwizku z polityczn marginalizacj broni jdrowej, przy jednoczesnym zwikszeniu jej dostpnoci, a take innych rodzajw broni masowej zagady; problemy ekologiczne, czsto przekraczajce granice pastw pustynnienie, zmiany klimatyczne, zmniejszanie si warstwy ozonowej, zanieczyszczenie wody i powietrza, zagraajce istnieniu rodzaju ludzkiego; przekraczanie granic narodowych i narodowej suwerennoci przez ludzk dziaalno, tak jak: handel, komunikacja, kultura, patologie spoeczne przestpczo, choroby cywilizacyjne, terroryzm itp.; globalizacja i jej ambiwalentny charakter;
- 337 -

brak spjnoci celw i wizji dziaania Sojuszu; zagroenia asymetryczne. Pojawiaj si (s prognozowane) take nowe wyzwania dla NATO, z ktrych do najwaniejszych naleaoby zaliczy m.in.: waciwe zdefiniowanie swojej roli, strategii dziaania, relacji z innymi podmiotami midzynarodowymi i nieustanna transformacja, majca na celu maksymalizacj efektywnoci i minimalizacj kosztw; zagroenia kryzysowe; biece wspdziaanie z partnerami w neutralizowaniu potencjalnych rde zagroe, budowanie pokoju i stabilnoci w przestrzeni euroatlantyckiej; dziaania wspierajce wysiki na rzecz rozwizywania konfliktw w otoczeniu NATO; potrzeba przebudowy potencjau militarnego; zagroenia atakami cybernetycznymi; wyzwania wyaniajce si na paszczyznach pozamilitarnych w wymiarze ekologicznym, ekonomicznym, spoeczno-kulturowym; kade pastwo powinno budowa takie systemy obronne i ochronne, ktre bd przygotowane do skutecznego reagowania, zarwno na tradycyjne, jak i nowe zagroenia. Wszystko to upowania do stwierdzenia, e w miar, jak zmienia si strategiczne rodowisko bezpieczestwa, take Sojusz powinien ulega przeksztaceniom, aby zachowa odpowiedni efektywno. Konieczne staje si zatem znalezienie nowej rwnowagi pomidzy wypenianiem tradycyjnych misji skoncentrowanych na Europie oraz zmaganiem si z nowymi globalnymi wyzwaniami. Oznacza to jednak moe tylko to, i NATO, po raz kolejny w swojej historii, musi na nowo okreli i zdefiniowa zarwno swoje priorytety militarne, jak i polityczne17. Dotyczy to nie tylko faktu, e zakoczyo ono funkcjonowanie w tzw. okresie przejciowym, ale rwnie innego podejcia do paradygmatu zagroe18, do ktrego jestemy najbardziej przyzwyczajeni.
17 NATO musi si sta sojuszem jeszcze bardziej globalnym, dziaajcym na caym wiecie oraz podejmujcym misje, o jakich nie nio si jego zaoycielom. R. Holbrooke, R. Asmus, NATO musi dziaa globalnie, Dziennik, 29.11.2006. 18 Paradygmat zbir podstawowych poj i teorii tworzcych podstawy danej nauki, np. nauk wojskowych. Teorii i poj tworzcych paradygmat raczej si nie kwestionuje, przynajmniej do czasu, kiedy paradygmat jest twrczy poznawczo tzn. za jego pomoc mona tworzy teorie szczegowe zgodne z danymi dowiadczalnymi (historycznymi), ktrymi zajmuje si dana nauka. Paradygmat od dogmatu odrnia kilka cech: nie jest on dany raz na zawsze lecz jest wypracowany w toku wieloletnich rzetelnych bada i przyjty na zasadzie konsensusu wikszoci badaczy; podlega staym powolnym zmianom lub od czasu do czasu ulega bardzo gbokim przemianom zwanym rewolucj naukow; nikt nie twierdzi, e jest on na pewno absolutnie suszny, natomiast kady kwestionujcy go ma obowizek udowodnienia tego zarzutu. Dobry paradygmat posiada kilka

- 338 -

Coraz czciej mona spotka si z pogldami, i nowe zagroenia, w porwnaniu ze starymi, nie bd powizane bezporednio z adnym pastwem, a ewentualne powizanie moe by jedynie konsekwencj ich rozpadu. Charakteryzowa je bdzie natomiast m.in. niekonwencjonalny sposb zastosowania, a take dynamika i nieregularna przypadkowo. Z tych to wanie wzgldw zagroe owych nie bdzie mona stosowa do adnych znanych doktryn. Wspieranie ich natomiast przez nieograniczone rzesze kryminalistw, terrorystw, handlarzy narkotykw, narkomanw i skorumpowanych osb sprawi, e stan si coraz bardziej asymetryczne. Podkreli jednak wypada, i take zdiagnozowane wczeniej zagroenia s inne, a i odpowied na nie jest nieadekwatna do ich natury i skali. Przecie w dalszym cigu czciej si reaguje, zamiast dziaa prewencyjnie i wyprzedzajco, dziaa jednostkowo i oddzielnie wobec zoonych i kompleksowych wyzwa. Take horyzont czasowy i zakres mylenia o bezpieczestwie s stanowczo za krtkie i ograniczone. Sojusz musi ponadto pozyskiwa nowe zdolnoci militarne, aby wypenia swoje nowe misje, do czego niezbdna jest m.in. zdolno do szybkiego i elastycznego reagowania na nowe wyzwania. Pastwa czonkowskie NATO doszy take do wniosku, e efektywne dziaania w przyszym strategicznym rodowisku bezpieczestwa wymagay bd wikszej elastycznoci i zredukowania struktur biurokratycznych. Wicej decyzji powinno by wic podejmowanych przez komitety podlege, co daoby Radzie Pnocnoatlantyckiej wicej swobody i umoliwio skoncentrowanie si na kwestiach strategicznych, przy jednoczesnym zachowaniu caociowej odpowiedzialnoci za proces podejmowania decyzji w Sojuszu. Prognozy przyszoci NATO Z przedstawionych treci wynika, e Sojusz moe w kadej chwili znale si w sytuacji koniecznoci funkcjonowania w rodowisku o wiele bardziej rozbudowanym i zoonym ni dotychczas. Bdzie to natomiast konsekwencj tego, e na kreowanie nowego adu wiatowego i jego bezpieczestwa w przyszoci bd mogy wpywa takie elementy, jak m.in.: globalizacja, wzrastajce wykorzystanie i prowadzenie dziaa asymetrycznych, zmiany demograficzne i w rodowisku na-

cech i m.in. musi: by spjny logicznie i pojciowo; by jak najprostszy i zawiera tylko te pojcia i teorie, ktre s dla danej nauki rzeczywicie niezbdne; dawa moliwo tworzenia teorii szczegowych zgodnych ze znanymi faktami. T. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych (The Structure of Scientific Revolutions), Wrocaw 1962. Paradygmat starych zagroe: nacisk na siy nuklearne i konwencjonalne, atwo identyfikowane z okrelonym pastwem, przygotowane do statycznego sposobu prowadzenia dziaa bojowych, w sposb jednostajnie rozoony w czasie rozwijajce swoje zdolnoci i przemieszczajce si; uycie si zgodnie z okrelonymi zasadami i doktrynami operacyjnego uycia; proces mobilizacyjnego rozwinicia si atwy do wykrycia; byy wspierane przez oglnie identyfikowalne rodki rozpoznania. M. Kozub, Bezpieczestwo wiata w pierwszych dekadach XXI wieku [w]: Z. Pitek [red.], Wspczesny wymiar terroryzmu, Warszawa 2006.
- 339 -

turalnym, upadajce pastwa i powstawanie nowych, radykalne ideologie, przestpczo zorganizowana, nierozwizane dugotrwae konflikty. Rozwaania te stay si podstaw do stworzenia moliwych, ale zapewne nie wszystkich prawdopodobnych koncepcji ksztatu NATO w perspektywie 2030 r., ktre mona by przedstawi w nastpujcy sposb: Sojusz zanikajcy w koncepcji tej znaczenie NATO ulegaoby stopniowemu osabieniu z powodu nieokrelenia nie tylko wsplnych interesw pastw czonkowskich, ale przede wszystkim braku wsplnych zagroe i wyzwa, ktre wymagayby dziaa sojuszniczych. Taka sytuacja mogaby powsta jednak jedynie wwczas, kiedy doszoby do ustabilizowania si polityki bezpieczestwa midzynarodowego. W takim przypadku zdolnoci militarne, jakimi dysponowaoby NATO, nie byyby ju potrzebne do rozwizywania narastajcych konfliktw. NATO wprawdzie w dalszym cigu mogoby prowadzi operacje, np. utrzymania pokoju, ale z coraz mniejszym znaczeniem dla polityki bezpieczestwa ze wzgldu na normalizowanie si sytuacji w tych regionach. Wsplne dziaania i wsppraca wojskowa byyby take kontynuowana, ale angaowanie si pastw czonkowskich byoby coraz mniejsze. Sojusz zatem istniaby nadal, ze wzgldu na prawdopodobn potrzeb wsplnego dziaania w nieokrelonej dalszej przyszoci. Scenariusz ten, szczeglnie w warunkach duego zaangaowania niektrych krajw czonkowskich, nie jest optymistyczny, nie mona jednak wykluczy takiego rozwoju wydarze; NATO wzmocnione a wic scenariusz rozwoju wydarze, w ktrym mogoby doj do powstania jednoznacznego zagroenia, o charakterze zblionym do tego, ktre wystpowao w okresie zimnej wojny. Taki scenariusz mgby zaistnie np. w warunkach przedstawionych przez S. Huntingtona w Zderzeniu cywilizacji, pomidzy cywilizacj zachodni a islamsk19. Mogyby to jednak by dziaania nie tylko inspirowane przez Al- Kaid, ale rwnie przez inne kraje, np.: Iran czy Kore Pnocn. W tych warunkach dziaania przeciwko Sojuszowi i poszczeglnym jego czonkom mogyby sta si na tyle powane, e NATO bez zawaha przystpioby do stosownych dziaa, w tym militarnych, ale rwnie antyterrorystycznych; Europejskie NATO a wic Sojusz zdominowany przez kraje europejskie. Stany Zjednoczone zaakceptowayby dominujc rol tych pastw z zaoeniem, e take rozwj idei europejskiego systemu wsplnej obrony byby duym wsparciem dla bezpieczestwa wiata i porednio dla bezpieczestwa narodowego Stanw Zjednoczonych, ktre byyby w tym scenariuszu zainteresowane dziaaniami w innych obszarach wiata, np. na Bliskim Wschodzie czy te w Azji. Europejskie NATO staoby si w tej sytuacji gwarantem bezpieczestwa na terytorium caej Europy, ale czy tylko? Staoby si wic midzynarodow organizacj bezpieczestwa o charakterze regionalnym, ze szczeglnym zaangaowaniem w zakresie dziaa poli-

19

S. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 2001.


- 340 -

tycznych i dyplomatycznych, lecz nadal dysponowaoby zdolnociami militarnymi do prowadzenia dziaa; Amerykaskie NATO to z kolei koncepcja zakadajca moliwo powrotu do pierwotnego wizerunku NATO, kiedy to Stany Zjednoczone byy decydujcym graczem. Byaby to wic organizacja zdolna do interwencji w dowolnym miejscu wiata, a jej dowdcy (Amerykanie) dowodziliby siami sojuszniczymi we wszelkiego typu i rodzajach interwencji (od operacji militarnych po pokojowe). W tych warunkach transformacja NATO postpowaaby niezwykle szybko dla osignicia wsplnych standardw dowodzenia, prowadzenia operacji poczonych, cznoci itp. Pod znakiem zapytania pozostawaaby jednak kwestia akceptacji tego typu rozwiza przez czonkw europejskich. W przypadku takiego rozwoju wydarze cz z tych pastw, przy cichej akceptacji, staaby si zapewne tylko obserwatorem prowadzonych operacji, a pastwa uczestniczce w takich dziaaniach musiayby wyposay swe wojska w sprzt kompatybilny ze sprztem amerykaskim lub wrcz dokona u nich takich zakupw potrzeba kompatybilnoci i interoperacyjnoci na kadym szczeblu dowodzenia; NATO miejscem konfliktw to z kolei najczarniejsza, jak si uwaa, koncepcja ze wskazanych scenariuszy, gdy zakada si w niej wystpowanie powanych konfliktw wewntrznych o charakterze spoeczno-militarnym. Z jednej strony pastwa europejskie, z drugiej Stany Zjednoczone walczce o dominacj i nadrzdn rol w NATO, a adna ze stron nie przejawiaaby woli doprowadzenia do porozumienia. W takich warunkach wszelkie inicjatywy jednej ze stron byyby torpedowane przez drug, nawet bez racjonalnego uzasadnienia. Oznaczaoby to brak moliwoci jakiegokolwiek wspdziaania przez obie strony konfliktu, ktry mgby powanie wpyn na zachwianie bezpieczestwa nie tylko krajw czonkowskich, ale strategicznego (globalnego) rodowiska bezpieczestwa. Jest rzecz oczywist, e podobnych scenariuszy ewentualnego okrelenia roli NATO w kreowaniu bezpieczestwa przyszoci mona by sformuowa jeszcze wiele, a wrd nich m.in. takie, jak np.: NATO silny arsena rodkw, NATO niespjny arsena rodkw, NATO wzajemne partnerstwo, NATO salon oldbojw. Przedstawione koncepcje nie s oczywicie prognoz rozwoju ewentualnych wydarze czy procesw. Mog one jednak sta si pomocne przy rozwaaniach dotyczcych roli Sojuszu w kreowaniu bezpieczestwa przyszoci do 2030 r. Wydaje si, e istotnym elementem zawsze pozostanie wola do wsplnego dziaania po stronie wszystkich czonkw. Jednak, jak trudne jest to przedsiwzicie w warunkach Sojuszu nawet wspczenie, podkrelaj w swych pracach m.in.: R. Kagan, T. Friedman, G. Friedman, Z. Brzeziski, S. P. Huntington, M. Kaku i inni, ktrzy szczegln uwag zwracaj na rnice w zachowaniu rwnowagi si militarnych i duych rnic w zakresie realizowanej polityki zagranicznej, szczeglnie pomidzy pastwami Europy, Azji a Stanami Zjednoczonymi. Kontynuujc realizowan polityk, NATO moe w pewnych warunkach przej rol ONZ, ktre ju obecnie przeywa gboki kryzys. Sojusz natomiast sta si, przynajmniej dzisiaj, jedyn organizacj zdoln do reagowania nie tylko w wiecie
- 341 -

polityki i dyplomacji, ale rwnie reagowania militarnego na zagroenia i wyzwania. Nie mona przy tym wykluczy sytuacji, e w warunkach braku porozumienia i konsensusu niektre z krajw czonkowskich mog w sytuacji narastajcego zagroenia formowa na bazie si delegowanych do NATO tzw. koalicj chtnych. Problem braku porozumienia wystpi ju m.in. w trakcie kryzysu irackiego. Istotne jednak moe sta si odpowiednio szybkie reagowanie na ogniska zapalne, w taki sposb, aby nie dopuci do rozprzestrzeniania si kryzysu. Prawdopodobnie to wanie takie reagowanie moe si okaza skuteczne w warunkach niestabilnego wiata. Wskazane byoby rwnie, by przysze struktury i metody dziaania Sojuszu byy zdolne do prowadzenia wsplnych dziaa z organizacjami pozarzdowymi i midzynarodowymi. Wymagaoby to jednak podjcia wyprzedzajcych dziaa przygotowawczych, aby osign pen zdolno, zanim pojawi si kryzysy. Dobrze by byo, by przysze dziaania Sojuszu byy ukierunkowane na zapewnienie bezpieczestwa wszystkich pastw czonkowskich i jednoczenie zdolne do eliminowania wszelkich pojawiajcych si nowych wyzwa, a tym samym do niedopuszczenia do paraliu i braku moliwoci dziaa NATO. Istotne wydaje si w tej sytuacji, aby nie dopuci do tego typu wydarze, ktre mogyby doprowadzi nie tylko do osabienia bezpieczestwa krajw czonkowskich, ale przede wszystkim do wiatowego chaosu. Podsumowanie Konkludujc w najbardziej oglny i moliwy sposb treci dotyczce strategicznego rodowiska bezpieczestwa przyszoci, ale i moliwych kierunkw ewolucji NATO w jego kreowaniu oraz wskazania potrzeby zajmowania si nimi, mona postrzega to tylko jako korzyci, ktre powinny znale wyraz m.in. w nastpujcych szansach: tylko systematyczne naukowe mylenie o bezpieczestwie przyszoci moe nam da jego dugookresow wizj, co pozwoli odpowiedzie na pytanie, do czego zmierzamy (ujawnia i nadaje nowe treci procesom biecym i krtkookresowym). Alternatyw tego moe by jedynie dryfowanie bez wiadomoci celu; tylko mylenie o przyszoci daje nam t warto bezcenn, jak jest czas niezbdny dla przygotowania si do przyszoci i adaptacji do zmian. Im wiksza jest dynamika zmian, tym wiksza, a nie mniejsza, potrzeba przewidywania ich kierunku i wpywu w rnych scenariuszach moliwego rozwoju sytuacji. Tym wiksze, a nie mniejsze s wic potrzeby mylenia o przyszoci; tylko strategia (mylenie i dziaanie) stwarza nam szanse dokonania koncentracji wysikw i zasobw gospodarki na realizacji celw najwaniejszych z punktu widzenia rozwoju pastwa (organizacji). Strategia stwarza szanse wyeliminowania sprzecznoci pomidzy decyzjami krtkookresowymi, biecymi a potrze- 342 -

bami przyszoci. Mona t drog eliminowa lub zmniejsza, na podstawie merytorycznej zgodnoci rnych dziaa podporzdkowanych postawionym zadaniom i celom, niebezpieczestwo podejmowania krtkowzrocznych decyzji biecych, dokonywanych kosztem potrzeb i wymogw racjonalnoci dugookresowej oraz kosztem pokole, ktre po nas przyjd; trafne przewidywanie przyszoci staje si dzi podstawowym czynnikiem przewagi komparatywnej w konkurencji rynkowej w stosunku do tych jej aktorw, ktrzy takich umiejtnoci nie posiadaj; tylko mylenie o bezpieczestwie przyszoci otwiera drog do najcenniejszych i wielkich innowacji (dotycz one bowiem z reguy zmian wynikajcych z dugookresowych procesw i zmian technologii o charakterze przeomu (breakthrough technologies). Std pomidzy ksztatowaniem a kreowaniem, innowacyjnoci a przewidywaniem bezpieczestwa przyszoci wystpuje silny zwizek. Innowacje dotyczce biecej dziaalnoci, chocia wane i potrzebne, s jednak raczej usprawnieniem praktyki. Syntetyzujc treci dotyczce bezpieczestwa przyszoci oraz miejsca w jego kreowaniu NATO, warto podkreli jakociow zmian na przeomie pierwszej i drugiej dekady XXI w. w stosunku do okresu wczeniejszego. Do ich opisu (zmian przyp. autora) nie wystarcza ju wiedza tylko o stanie rodowiska bezpieczestwa, czy miejscu oraz roli przyszego NATO, nie wystarcza ju dzisiaj take klasyczne interpretowanie poj pokj i wojna. Wspczesna ludzko powinna bowiem nauczy si sobie radzi w cigle zmieniajcym si rodowisku porednim, a wic jakby w raju, midzy niebem i piekem. Wspczesne bezpieczestwo nie jest ju teraz, ale zapewne tym bardziej nie bdzie w przyszoci czym, co bdzie mogo by raz jednoznacznie opisane, a wic czym albo czarnym, albo biaym. Bdzie to po prostu bezpieczestwo szare.

- 343 -

Robert Czulda (Uniwersytet dzki)

Wyzwanie dla NATO: postpujcy rozam potencjaw


Patrzc na wspczesn Europ trudno uwierzy, e kiedy narody tego niewielkiego kontynentu byy w stanie panowa nad niemal caym wiatem. Dzisiaj te same narody nie potrafi przeprowadzi samodzielnie ograniczonej operacji przeciwko nieprzyjacielowi z Trzeciego wiata. Pokonanie reimu Muammara Kaddafiego niesusznie poprawio humory europejskim decydentom i czci komentatorw. Operacj t sprzedano bowiem opinii publicznej jako akcj Europejczykw, dowd na rosnce aspiracje i si Starego Kontynentu. Tak naprawd akcja w Libii uwiadomia nam wszystkim, e kondycja europejskiej czci Sojuszu Pnocnoatlantyckiego jest bardzo za. Innymi sowy Europejczycy s niezmiennie konsumentami bezpieczestwa generowanego przez Stany Zjednoczone, a nie jego twrcami. Od 11 wrzenia 2001 r., mimo zaangaowania militarnego w Iraku, Afganistanie oraz Libii, a take w obliczu kryzysu na Bliskim Wschodzie i w Afryce Pnocnej, europejskie wydatki na obronno spady o ponad 15 procent1. W cigu ostatnich lat europejskie wydatki zostay zredukowane do mniej ni poowy tego, co wydaj Stany Zjednoczone, ktre te ograniczaj koszty. Pomimo wielu ambitnych deklaracji rwnie Unia Europejska nie staa si motorem prowadzcym do pozytywnej zmiany jakociowej. Wszelkie koncepcje wzmocnienia militarnego pastw europejskich, poczwszy od euroarmii po grupy bojowe, zakoczyy si fiaskiem. Od 2008 r. a dwie trzecie europejskich pastw ograniczyo sumy przeznaczane na obronno. Na przeciwnym kocu, jako wzr w NATO, stawiana jest Polska, a take Norwegia i Turcja2. To jednak za mao, by zmieni oglny bilans. Wygaszane w sferze deklaratywnej sygnay o chci budowaniu wasnego potencjau, zmniejszania tzw. military gap w odniesieniu do Stanw Zjednoczonych, nie id w parze z faktycznymi dziaaniami. Chocia w 2006 r. pastwa NATO zgodziy si wydawa na obron co najmniej 2 procent PKB rocznie to o ile rok pniej wskanik ten osigno pi pastw (Bugaria, Francja, Grecja, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone), w 2012 r. byy to ju tylko cztery pastwa (bez Francji)3. Co istotne, w dwa lata temu raptem pi pastw (Francja, Luksemburg,

1 N. Gardiner, Americas European allies must heed US Defence Secretary Robert Gates warning on the future of NATO, The Telegraph, 10.06.2011 [www.blogs.telegraph.co.uk]. 2 S. Perlo-Freeman, Europe and the Impact of Austerity on Military Expenditure [w:] SIPRI Yearbook 2011. Armaments, Disarmament and International Security, Oxford - New York 2011, s. 174. Zob. rwnie C. M. ODonnell [red.], The Implications of Military Spending Cuts for NATOs Largest Members, Center on the United States and Europe, July 2012; A. Marrone, Defence Spending in Europe in Light of the Economic Crisis, Istituto Affari Internationali, IAI Working Papers 12/27, October 2012. 3 The Secretary Generals Annual Report 2012, NATO Public Diplomacy Division, Brussels 2013, s. 11.

- 345 -

Turcja, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone) spenio jake wany warunek przeznaczania co najmniej 20 procent funduszy na modernizacj swoich si zbrojnych. Dziewi wydao mniej ni 10 procent (Belgia, Bugaria, Wochy, Litwa, Portugalia, Rumunia, Sowacja, Sowenia, Hiszpania)4. W 2009 r. brytyjski sekretarz obrony John Hutton podsumowa to stanowczo sowami: jedenie na gap poprzez wykorzystywanie Stanw Zjednoczonych nie jest rozwizaniem jeli chcemy by rwnymi partnerami w tym transatlantyckim sojuszu. Kady, kto chce czerpa korzyci z bezpieczestwa kolektywnego musi by przygotowany, by za nie paci. Nie mona zawsze patrze na amerykaskie wsparcie polityczne, finansowe i wojskowe. Ta nierwnowaga nie moe prowadzi do podzielenia zada NATO twardych dla Stanw Zjednoczonych i innych, w tym mikkich dyplomatycznych dla wikszoci Europejczykw. Kampania w Afganistanie tak samo wana dla bezpieczestwa Europejczykw jak i Amerykanw pokazaa trzy rzeczy. Lata niedoinwestowania si zbrojnych u niektrych pastw europejskich, znaczce rozbienoci w politycznym zaangaowaniu w operacj i cigle trwajc zaleno, ze strony niektrych czonkw, na Stanach Zjednoczonych w zakresie trudnych zada5.
2007 Stany Zjednoczone 68 procent
(1)

2012 + Kanada Stany Zjednoczone 72 procent Europa(2) + Kanada 28 procent 32 procent

Europa(1)

Wielka Brytania (7,3 procent), Kanada (1,8 procent), Francja (6,6 procent), Niemcy (4,7 procent), Wochy (2,9 Wielka Brytania (6,9 procent), Kanada (1,8 procent), Francja (4,9 procent), Niemcy (4,6 procent), Wochy (2 pro-

procent), inne (8,8 procent)


(2)

cent), inne (7,5 procent)

Tabela: Udzia pastw czonkowskich w wydatkach obronnych NATO (2007/2012)6

26 pastw czonkowskich Europejskiej Agencji Obrony (EDA European Defense Agency) wydao w 2010 r. 194 mld euro na obronno, a wic mniej ni w 2008 r. (201 mld euro), podczas gdy w przypadku Stanw Zjednoczonych zanotowano w tym samym okresie wzrost z 416 mld euro do 520 mld euro7. O ile udzia obrony to w Stanach Zjednoczonych 4,8 procent PKB (2010) i a 11,2 procent wszystkich wydatkw federalnych, to w Europie wskaniki te kolejno ksztatoway si na mizernym poziomie 1,6 i 3,2 procent. Jeszcze bardziej szokujce s zestawienia na obywatela w 2010 r. per capita w Stanach Zjednoczonych na obron wydawano 2 222 dolarw, podczas gdy na obszarze EDA raptem 550 dolarw.

Ibidem. J. Kirkup, John Hutton says Europeans are freeloading on Britain and US in Afghanistan, The Telegraph, 15.01.2009, [www.telegraph.co.uk]. 6 Za The Secretary, s. 10. Dane na rok 2012 szacunkowe. Wykres oparty o ceny i kursy walutowe z 2005 r. 7 EU and US government Defence spending, European Defence Agency, 25.01.2012 [www.eda.europa.eu].
4 5

- 346 -

Pastwa nalece do EDA poow pienidzy przeznaczaj na personel utrzymanie onierzy, a take armii urzdnikw cywilnych. Tylko okoo 1/5 oglnej kwoty jest przeznaczana na zakup uzbrojenia i wyposaenia wojskowego oraz prace badawczo-rozwojowe8. Nic wic dziwnego, e Stary Kontynent coraz bardziej wpisuje si w wypowiedziane kilka lat temu sowa Lorda Robertsona, ktry nazwa Europ militarnym pigmejem9.
Pastwo Stany Zjednoczone Chiny Federacja Rosyjska Wielka Brytania Japonia Francja Arabia Saudyjska Indie Niemcy Wochy Udzia 39,0 procent 9,5 procent 5,2 procent 3,5 procent 3,4 procent 3,4 procent 3,2 procent 2,6 procent 2,6 procent 1,9 procent

Tabela: Udzia wybranych pastw w globalnych wydatkach na zbrojenia (2012)10

Konsekwencje pogbiajcej si saboci europejskich czonkw NATO, a tym samym niemono utrzymania zdolnoci do efektywnej wsppracy ze Stanami Zjednoczonymi, zostay dobitnie ukazane podczas operacji Allied Force przeciwko Serbii w 1999 r. Od wojny w Kosowie mina grubo ponad dekada, ktra nie przyniosa adnej pozytywnej zmiany. Zarwno nad bakaskim, jak i nad libijskim niebem bolenie wykazano, e Europejczycy s w duym stopniu zaleni od Amerykanw. Wbrew opiniom optymistw rwnie militarna akcja Unified Protector, wymierzona w libijski reim pod wodz Muammara Kadafiego (2011), bya dla europejskich pastw, z ktrych Wielka Brytania i Francja postrzegaj siebie w kategoriach potg o globalnych aspiracjach, jeli nie porak, to bez wtpienia bolesn ilustracj saboci11. Bez Stanw Zjednoczonych, zapewniajcych rozpoznanie za porednictwem systemw satelitarnych oraz bezzaogowych statkw latajcych, powietrzne cysterny, czno i precyzyjn amunicj, europejska operacja musiaaby zakoczy si ju po kilku dniach. Chyba nie o to chodzi w nowym modelu burden sharing (dzielenia wysikw) przynajmniej nie z perspektywy Waszyngtonu, ktry musia znaczco wesprze Europ, by ta bya w stanie podj dziaania.
Ibidem. Speech by NATO Secretary General, Lord Robertson, NATO, 24.01.2002 [www.nato.int]. 10 S. Perlo-Freeman, E. Skns, C. Solmirano, H. Wilandh, Trends in World Military Expenditure, 2012, SIPRI, April 2013, s. 2. 11 Zob. I. H. Daalder, J. G. Stavridis, NATOs Victory in Libya, Foreign Affairs, March/April 2012.
8 9

- 347 -

Region Ameryka Pnocna Azja i Oceania Europa Zachodnia i rodkowa Bliski Wschd Europa Wschodnia Ameryka aciska Afryka

Udzia 40 procent 22 procent 18 procent 8 procent 6 procent 4 procent 2 procent

Tabela: Udzia regionw w globalnych wydatkach na zbrojenia (2012)12

Podobny przykad saboci europejskich partnerw mona dostrzec w kwestii Afganistanu, gdzie nie kady sojusznik zaangaowa si w takim samym stopniu. Gwny wysiek operacji szczeglnie jej wymiar bojowy spocz na Amerykanach. W tego rodzaju dziaaniach wsparli ich przede wszystkim Brytyjczycy, Kanadyjczycy, Polacy oraz niebdcy w NATO Australijczycy. Niektre pastwa Sojuszu, jako dobitny przykad mona tu wskaza Niemcw i Holendrw, przyjy taktyk unikania wszelkich zagroe pono nawet za cen opacania rebeliantw (Wosi)13. W wymiarze dostpnych instrumentw militarnych rwnie wida dysproporcj w ramach ISAF. Europejczycy nie inwestuj w odpowiednie siy i rodki szczeglnie w czno, systemy precyzyjnego raenia oraz w transport taktyczny (migowce). Nie buduje to poczucia solidarnoci i walki o wsplne interesy. Nie moe wic dziwi, e po obu stronach Atlantyku mao kto publicznie twierdzi, e onierze walcz pod czym wicej ni tylko narodow flag, a stawk jest wsplne dobro caego NATO14. Dla wielu ratunkiem jest koncepcja przemylanego wspdzielenia potencjaw i bliskiej, skoordynowanej wsppracy Smart Defence w ramach NATO oraz unijne Pooling and Sharing. Faktycznie mgby to by impuls do rozwoju musz znale si jednak na to odpowiednie finanse i polityczna wola. Przedstawiciele w Brukseli przyznaj, e cicia finansowe s tak due, e obie koncepcje nie s w praktyce realizowane, przez co wsppraca militarna NATO - Unia Europejska nie funkcjonuje zbyt dobrze, podobnie jak integracyjna rola Europejskiej Agencji Obrony. Trudno by te optymist, majc w pamici gigantyczne trudnoci z projektem transportu strategicznego A400M15 czy natowskiej inicjatywy migowcowej. Za sukces koncepcji Smart Defence uznano natowski projekt systemu

Ibidem, s. 3. French troops died after Italy stopped bribing local Taliban, Times reports, France24, 15.10.2009 [www.france24.com]. 14 A. Applebaum, The Slowly Vanishing NATO, Washington Post, 20.10.2009 [www.articles. washingtonpost.com]. 15 Szerzej na temat A400M zob. R. Czulda, Europejska duma, ARMIA, luty 2011; R. Czulda, Start z przeszkodami, Polska Zbrojna, lipiec 2013.
12 13

- 348 -

rozpoznania obiektw naziemnych z powietrza AGS (Alliance Ground Surveillance). Zapomina si przy tym, a waciwie ignoruje si fakt, e potrzeba byo dwch dekad, aby projekt ten zrealizowa. Dopiero bolenie wykazane niedostatki podczas wojny z Libi przekonay najwikszy blok polityczno-militarny wiata, aby wyasygnowa na ten projekt 1,7 mld dolarw.
Pastwo Albania Kanada Dania Niemcy Wochy Holandia Rumunia Hiszpania onierzy 216 950 522 4400 3034 500 1521 863 Pastwo Belgia Chorwacja Francja Grecja otwa Polska Sowacja Turcja onierzy 182 190 455 3 26 1741 229 1101 Pastwo Bugaria Czechy Gruzja Wgry Litwa Portugalia Wlk. Brytania USA onierzy 383 188 1561 364 244 165 8065 68 000

Tabela: Stany osobowe kontyngentw narodowych w Afganistanie (czerwiec 2013

r.)16

Jest to jednak suszna droga i naley ni poda. Ciesz coraz liczniejsze wsplne inicjatywy. Europejska wsppraca ju si rozwija wystarczy wymieni coraz blisze relacje francusko-brytyjskie, czy te pomysy integracji na forum Unii Europejskiej. W 2012 r. Niemcy i Francja podpisay list intencyjny w zakresie bliskiej wsppracy nad nowymi technologiami wojskowymi i zakupami uzbrojenia.17 W zaoeniu umowa ta ma stanowi punkt wyjcia do szerszej, wielostronnej wsppracy. Na obecnym etapie Pary i Berlin zakadaj wspdziaanie w kwestii systemw artyleryjskich, lekkich systemw bojowych, migowcw (bojowe Tiger oraz wielozadaniowe NH90), obrony przeciwlotniczej i przeciwrakietowej, bezzaogowych systemw rozpoznania i potencjalnie wsppracy logistycznej przy wspomnianych samolotach A400M. Rozwija si natowski program dzielonego transportu taktycznego i strategicznego, wczesnego ostrzegania (AWACS) czy przeciwrakietowy. Efektem pogbiajcej si atrofii europejskich zdolnoci militarnych, a take rodzimego potencjau przemysu obronnego, jest spadajca innowacyjno gospodarki w tym sektorze oraz postpujca zaleno od siy i rodkw, ale take od politycznej woli Stanw Zjednoczonych. Swoboda autonomicznego dziaania jest coraz mniejsza i ogranicza si wycznie do niewielkich operacji, w ktrych nie s wymagane dziaania wymuszania pokoju poprzez uycie siy. Europa samodzielnie moe przeprowadza jedynie operacje stricte pokojowe lub policyjne, jak chociaby w Czadzie, Demokratycznej Republice Konga, czy skromna misja

16 17

International Security Assistance Force (ISAF): Key Facts and Figures, 01.06.2013 [www.isaf.nato.int]. S. Siebold, Germany, France to deepen defense cooperation, Reuters, 14.06.2012 [www.reuters.com].
- 349 -

w Mali. W przypadku takich misji jak w Afganistanie (ISAF), a szczeglnie Iraku (NTM-I), siy NATO wykazay daleko idce uzalenienie od Amerykanw, chociaby w zakresie migowcw. Konsekwencje tego s niezwykle powane. W wymiarze gospodarczym innowacyjno europejskich produktw spada. Z perspektywy polityczno-militarnej Europa sama nie jest w stanie dziaa bez wyranego wsparcia Stanw Zjednoczonych, ktre musz roztacza nad ni swj parasol ochronny. Stalimy si modszym bratem Ameryki. Co jednak stanie si, gdy Waszyngton w pewnym momencie dojdzie do wniosku a powoli do tego wniosku dochodzi, biorc pod uwag systematyczn redukcj si na Starym Kontynencie celem zwikszania obecnoci militarnej w Azji Poudniowo-Wschodniej e Europa jest tak saba, i w razie powanego zagroenia nie byoby moliwoci jej obrony? Czy majca neoimperialne aspiracje Federacja Rosyjska, utrzymujca zimnowojenn percepcj wiata przez pryzmat relacji siy, nadal bdzie uznawaa Europ za rwnego sobie partnera? Co w sytuacji, gdy Moskwa bdzie prbowaa osign korzyci, zwikszajc presj chociaby na Litw, otw czy Estoni? Jak w obliczu wasnej indolencji i przy braku zainteresowania Stanw Zjednoczonych rozwiza konflikt podobny do tego z lat dziewidziesitych na Bakanach czy kolejny kryzys w Afryce Pnocnej, ktrego nie mona wykluczy? Jak Europa bdzie reagowa na odbudow rosyjskich strategicznych i taktycznych si odstraszania termojdrowego, skoro nie ma wasnego parasola antyrakietowego, a cao potencjau nuklearnego NATO wydzielana jest przez Stany Zjednoczone? Spadek wydatkw na obronno jest tym bardziej niepokojcy, e dwa niedemokratyczne pastwa o szczeglnym znaczeniu i sile Federacja Rosyjska i Chiny zwikszaj wydatki na obronno. Wedug analizy Janes, do 2015 r. Chiny ktre generuj 30 procent azjatyckich wydatkw wydadz na wojsko wicej ni omiu najwikszych (po Stanach Zjednoczonych) czonkw NATO (Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Wochy, Turcja, Kanada, Hiszpania i Polska)18. Ma to oczywiste przeoenie geostrategiczne zwikszajce swoj potg Chiny s w ten sposb coraz wikszym wyzwaniem dla Stanw Zjednoczonych, ktre wycofuj oddziay z coraz bardziej marginalnej Europy, zwikszajc obecno w Azji i Oceanii, chociaby w Australii czy Singapurze. Jednoczenie osabienie zdolnoci obronnych Europy, w obliczu rosncych wydatkw na zbrojenia ze strony Rosji i amerykaskiego odwrotu, nie tworzy wrd europejskich decydentw poczucia, e naley zwikszy finansowanie tego elementu aktywnoci pastwa. O dziwo, jest cakowicie odwrotnie dla wielu wyjazd Amerykanw to symbol ostatecznego zakoczenia zimnej wojny i szansa na jeszcze wiksze odejcie od zbroje. Polityka zwijania wasnego potencjau wojskowego pastw Starego Kontynentu przyczynia si do erozji wizi transatlantyckiej, ktra od 1949 r. stanowi o istocie istnienia NATO, bdcego wartoci sam w sobie. To przecie wanie

18

C. Hoyos, K. Hille, Chinese Defence Budget Set to Double by 2015, Financial Times, 13.02.2012 [www.ft.com].
- 350 -

ta organizacja pozwolia Europie Zachodniej w czasach zimnej wojny zneutralizowa zagroenie agresj Ukadu Warszawskiego (dziki konwencjonalnej i strategicznej sile Stanw Zjednoczonych). Coraz bardziej potwierdza si synne stwierdzenie Roberta Kagana, e Europejczycy s z Wenus, Amerykanie z Marsa19. W rezultacie niech do wsppracy z pastwami Starego Kontynentu ronie. Po co bowiem wspiera partnerw, ktrzy z perspektywy Waszyngtonu nie s pomocni? Amerykascy decydenci, co zostao dobitnie ukazane podczas rzdw administracji Georgea W. Busha (2001 - 2009), coraz rzadziej dostrzegaj racjonalne powody, dla ktrych powinni prosi Europ o pomoc militarn (vide Afganistan oraz Irak). Im sabsza militarnie Europa, tym mniejsze znaczenie bdzie mie w polityce bezpieczestwa Stanw Zjednoczonych i tym rzadziej Waszyngton bdzie zabiega o zdanie i pomoc pastw Starego Kontynentu, a tym czciej spoglda w stron pastw silnych, posiadajcych nowoczesne siy zbrojne i wol wsppracy (Korea Poudniowa, Japonia, Australia, w przyszoci zapewne Brazylia, Indie, Singapur). Przyszo NATO jako efektywnej i potrzebnej struktury polityczno-militarnej stanie wwczas pod duym znakiem zapytania. Sojusz bez Stanw Zjednoczonych rozpadnie si lub w najlepszym wypadku zamieni si w nic nieznaczc organizacj fasadow, co bdzie miao negatywne konsekwencje dla bezpieczestwa nas wszystkich. Bez wtpienia take dla Polski.

19

R. Kagan, Potga i raj. Ameryka i Europa w nowym porzdku wiata, Warszawa 2008, s. 9.
- 351 -

Mariusz Ruszel (Politechnika Rzeszowska)

Rola NATO w zapewnianiu bezpieczestwa energetycznego Europy


Zapewnienie bezpieczestwa energetycznego Europy w dobie szybko zmieniajcych si wyzwa i zagroe wymaga podejmowania nieustannych dziaa. Wspczenie bezpieczestwo energetyczne naley postrzega nie jako stan, lecz dynamicznie zmieniajcy si proces, ktry jest wyzwaniem nie tylko dla poszczeglnych rzdw pastw europejskich, ich koncernw energetycznych i grup interesw, lecz rwnie dla organizacji midzynarodowych. Celem niniejszego artykuu jest prba odpowiedzi na pytanie, jak rol odgrywa NATO w zakresie wzmacniania bezpieczestwa systemu energetycznego, a take jakie wyzwania z tego obszaru mog by przedmiotem jego zaangaowania. Istotna jest rwnie odpowied na pytanie, czy rzdy pastw europejskich posiadaj wol polityczn przekazywania kompetencji dotyczcych bezpieczestwa energetycznego na poziom Sojuszu Pnocnoatlantyckiego i czy w ramach swojej struktury posiada on odpowiednie instrumenty umoliwiajce podejmowanie dziaa operacyjnych. Partykularyzm narodowy czy solidarno europejska w unijnym obszarze energii Sektor energii cechuje cieranie si rnorodnych interesw politycznych i biznesowych, zdominowanych przez mylenie partykularne poszczeglnych pastw europejskich i ich koncernw energetycznych. Prymat interesw jest na tyle silny, e zagusza solidarno energetyczn, ktra promowana jest przez Uni Europejsk. Organizacja ta dy do budowy jednolitego rynku energii elektrycznej i gazu ziemnego, na ktrym obowizywa bd zasady konkurencji. Przeamanie monopolistycznego charakteru rynkw energii daoby podstawy do stworzenia skutecznych mechanizmw reagowania kryzysowego, zwikszajc tym samym bezpieczestwo energetyczne pastw czonkowskich. Szczeglnie istotne s zaoenia III pakietu energetycznego, ktre przyczyni si do stworzenia elastycznego rynku energii. Jego skuteczno uzaleniona jest od rozbudowy infrastruktury energetycznej oraz tworzenia pocze transgranicznych, dziki ktrym moliwe bdzie szybkie reagowanie kryzysowe. Niemniej jednak naley zauway, e Unia Europejska posiada ograniczone prerogatywy w zakresie bezpieczestwa energetycznego, gdy najwaniejsze decyzje podejmowane s przez rzdy poszczeglnych pastw. Nie ulega wtpliwoci, e szczeglnie istotne s postanowienia Berlina, Parya oraz Londynu, ktre czsto znajduj swoje odzwierciedlenie w unijnych decyzjach. Jednoczenie rzdy poszczeglnych pastw czonkowskich, jak rwnie instytucje Unii, znajduj si pod nieustannym lobbingiem ze strony rnorodnych europejskich i pozaeuropejskich grup interesw. W ten sposb osabiana jest wola
- 353 -

polityczna pastw europejskich, aby zwiksza prerogatywy Unii Europejskiej w zakresie bezpieczestwa energetycznego. Problematyka ta jest rwnie przedmiotem aktywnoci innych organizacji midzynarodowych, tj. Midzynarodowej Agencji Energetycznej (International Energy Agency), Organizacji Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for European Economic Co-operation) oraz NATO. Szczeglnie zaangaowanie NATO w problematyk bezpieczestwa energetycznego wzbudza wtpliwoci jednego z gwnych dostawcw surowcw energetycznych do Europy, czyli Federacji Rosyjskiej. Moskwa zdaje sobie spraw, e wzrastajce uzalenienie krajw alianckich od dostaw gazu ziemnego z byych republik sowieckich lub Rosji moe zosta wykorzystane w przypadku sporu do osabiania spjnoci i solidarnoci wewntrz Sojuszu1. Przeciwnicy zbyt duej aktywnoci NATO w obszarze energii podnosz argumenty, e niezasadne jest, aby organizacja midzynarodowa ponosia koszty ochrony szlakw przesyowych surowcw energetycznych, z ktrych korzyci czerpi przede wszystkim koncerny energetyczne. Wtpliwoci w tej kwestii osabiaj si, gdy zauway si, e energia jest dobrem publicznym, a wic NATO powinno podejmowa dziaania zwikszajce bezpieczestwo energetyczne Europy, ktre przekada si w sposb bezporedni na bezpieczestwo publiczne obywateli. Czy NATO powinno angaowa si w zapewnianie bezpieczestwa energetycznego? NATO jest przede wszystkim sojuszem o charakterze wojskowym, za bezpieczestwo energetyczne nie jest wyzwaniem stricte militarnym. Nie oznacza to jednak, e organizacja ta nie powinna podejmowa tego zagadnienia. Trzeba bowiem zauway, e bezpieczestwo systemu energetycznego wpywa na zdolnoci obronne pastwa. Kraje, ktre posiadaj zagwarantowan cigo dostaw surowcw energetycznych oraz energii elektrycznej, s znacznie mniej naraone na skutki destabilizacji gospodarczej oraz ryzyko obnienia konkurencyjnoci na wiatowych rynkach. Oznacza to, e dziaania wspierajce zapewnienie bezpieczestwa systemu energetycznego Europy przez NATO przyczyniaj si do wikszej stabilizacji politycznej tego regionu. Po drugie, operacje i misje Sojuszu Pnocnoatlantyckiego, realizowane w rnych czciach wiata, wymagaj zapewnienia jednostkom militarnym odpowiedniej mobilnoci. Moliwe jest to poprzez zagwarantowanie cigoci dostaw surowcw energetycznych i energii wykorzystywanej przez jednostki operacyjne. To z kolei pociga za sob konieczno posiadania odpowiednich acuchw dostaw, na tyle zabezpieczonych, e zagwarantuj cigo w sytuacjach krytycznych. Oznacza to, e w interesie samego NATO ley posiadanie takich korytarzy logistycznych dostaw paliw i energii, ktre w sytuacji konfliktu umoliwi dostawy

Zob. A. Ghaleb, Natural Gas as Instrument of Russian State Power, Strategic Studies Institute U.S. Army War College, Carlisle 2011.
1

- 354 -

zapewniajce mobilno operacyjn wojsk Sojuszu. Po trzecie, w przypadku agresji na ktregokolwiek z czonkw Sojuszu zastosowany bdzie artyku 5 traktatu waszyngtoskiego, na podstawie ktrego bdzie on chroni rwnie infrastruktur krytyczn zaatakowanego kraju2. Po czwarte, czonkowie NATO dostrzegli konieczno zaangaowania si organizacji w zapewnienie bezpieczestwa energetycznego, co znalazo odzwierciedlenie w nowej koncepcji strategicznej NATO, ktra zostaa przyjta na szczycie w Lizbonie. Zgodnie z t koncepcj NATO ma zwiksza zdolnoci przyczyniajce si do zapewnienia bezpieczestwa energetycznego, chronic krytyczn infrastruktur energetyczn, obszary i drogi tranzytowe oraz wsppracujc z partnerami i prowadzc konsultacje wrd czonkw NATO na podstawie ocen strategicznych i planowania ewentualnociowego3. Niemniej jednak, oprcz zasadnoci zaangaowania w zapewnienie bezpieczestwa energetycznego Europy, pastwa Sojuszu powinny okreli jego poziom. Biorc pod uwag fakt, e NATO jest organizacj o charakterze wojskowym i obronnym, naley zachowa pewn ostrono. Zbyt duy poziom zaangaowania organizacji w kwestie bezpieczestwa energetycznego mgby wywoa okrelone reakcje ze strony gwnych dostawcw surowcw energetycznych do Europy, w tym przede wszystkim Federacji Rosyjskiej. Oznacza to, e Sojusz powinien prowadzi polityk stopniowego zaangaowania, ktra nie bdzie dya do zbytniego zmilitaryzowania bezpieczestwa energetycznego. Trzeba bra pod uwag, e zbyt due zaangaowanie NATO zmusi do kontrreakcji Federacj Rosyjsk. Ponadto nie zapominajmy, e bezpieczestwo energetyczne jest rodzajem bezpieczestwa ekonomicznego, w znacznym stopniu kreowanego przez dziaania si rynkowych, w tym przez aktywno koncernw energetycznych i innych podmiotw tego sektora. Oznacza to, e aktywno Sojuszu Pnocnoatlantyckiego nie bdzie kluczowa, lecz powinna przyczynia si do zwikszenia bezpieczestwa energetycznego Europy. Wyzwania NATO w obszarze bezpieczestwa energetycznego Wspczesne i przysze wyzwania w zakresie bezpieczestwa energetycznego okrelaj potencjalny obszar zaangaowania NATO. Bez wtpienia Europa dy do zachowania stabilnoci i cigoci dostaw surowcw energetycznych oraz wzrostu samowystarczalnoci energetycznej. Oznacza to, e, po pierwsze, wyzwaniem natury geopolitycznej jest zachowanie odpowiedniego poziomu stabilnoci poliAndrej Nosko zwraca uwag, e art. V stanowi form straszaka, lecz nie zapewnia on bezpieczestwa energetycznego. Ponadto podkrela on, e art. IV zapewnia podstaw prawn do niezbdnej koordynacji i konsultacji w tym obszarze. Zob. A. Nosko, Energy security of Europe and NATO, GLOBSEC 2010 (5th Bratislava Security Conference),[www.ata-sac.org, dostp: 10.01.2013]. 3 Strategic Concept for the Defence and Security of the Members of the North Atlantic Treaty Organization, NATO Summit in Lisbon, 19 - 20 November 2010, NATO Public Diplomacy Division, Brussels 2010, s. 17.
2

- 355 -

tycznej w pastwach bdcych gwnymi eksporterami ropy naftowej oraz gazu ziemnego do Europy. Brak tej stabilnoci w pastwach eksportujcych lub tranzytowych stwarza ryzyko przerwania cigoci dostaw. W zwizku z powyszym w interesie pastw czonkowskich NATO jest wspieranie dziaa pokojowych oraz prowadzenie prewencyjnych dziaa zmniejszajcych ryzyko wystpienia wikszych konfliktw geopolitycznych, ktre mogyby przyczynia si do przerwania cigoci dostaw nonikw energetycznych oraz wzrostu ich cen na wiatowych rynkach. Po drugie, wyzwaniem szczeglnie istotnym jest zwikszenie operacyjnoci dostaw energii podczas wykonywanych operacji militarnych przez NATO. Konflikt w Afganistanie pokazuje, e strategiczn saboci Sojuszu s dugie acuchy dostaw paliw, gdy konwoje dowoce paliwa czsto s obiektem atakw4. Ostateczny koszt dostarczenia paliwa w miejsce konfliktu okazuje si niezwykle wysoki. Tym bardziej, e uywane podczas misji pojazdy oraz generatory spalinowe s energochonne i cechuj si wysokim zuyciem paliwa. Oznacza to, e istotnym wyzwaniem dla NATO jest konieczno rozwoju wsppracy pomidzy pastwami czonkowskimi, ktre bd miay na celu produkcj paliw alternatywnych oraz bardziej wydajnych generatorw i silnikw, a take skrcenie acucha dostaw paliw i energii w miejsce operacji natowskich5. Potencjalnym zagroeniem dla Sojuszu Pnocnoatlantyckiego jest ryzyko atakw terrorystycznych, ktrych celem mog by obiekty infrastruktury krytycznej, w tym sektora energii. Zagroenie to trzeba postrzega szeroko, nie tylko w aspekcie potencjalnego wysadzenia adunkiem wybuchowym danego obiektu infrastruktury energetycznej, lecz rwnie ataku cybernetycznego, ktry poprzez infekcj wirusem moe destabilizowa lub nawet paraliowa dziaanie obiektw, tj. elektrowni jdrowych, rurocigw, gazocigw, a take rafinerii. Zapewnienie ochrony cybernetycznej staje si ogromnym wyzwaniem, ktrego skala zagroe wzrasta z kadym rokiem wraz z coraz wiksz informatyzacj zarzdzania obiektami infrastruktury energetycznej. Ponadto w perspektywie czasu wdroone zostan inteligentne sieci przesyowe oraz inteligentne liczniki, ktre rwnie stwarza bd okazje do przejcia nad nimi kontroli. Potencjalne skutki trwaego uszkodzenia w energetyce mog mie katastrofalne konsekwencje, destabilizujc podstawo-

4 Do listopada 2011 r. siy NATO w Afganistanie zuyway dziennie 6,8 mln litrw paliwa, ktre dostarczane byo ciarwkami z Pakistanu. W listopadzie 2011 r. szlak ten zosta przerwany po ataku lotniczym NATO na przystanki graniczne, w wyniku ktrych zgino 24 Pakistaczykw. Zmusio to NATO do zmiany szlaku tranzytowego na Pnocn Sie Dystrybucji (Northern Distribution Network NDN), ktre stanowio poczenie kolejowe o dugoci 5169 km z batyckiego portu Ryga na otwie, przez Federacj Rosyjsk, Kazachstan i Uzbekistan, do Afganistanu (przez miasto Termez). Oznaczao to, e szlak tranzytowy dostaw paliw do misji NATO sta si zaleny od Moskwy. John CK Daly, Energia pita achillesowa NATO?, Stosunki Midzynarodowe, [www.stosunkimiedzynarodowe.info, dostp: 9.12.2012]. 5 Zob. D. Milstein, Energy security and NATO: a view from Washington, NATO Review, [www.nato.int, dostp: 5.12.2012].

- 356 -

we usugi spoeczne. Oprcz aktw terrorystycznych, znacznym zagroeniem s akty terroru, ktre nasiliy si w ostatnich latach w stosunku do statkw transportujcych rop naftow oraz gaz skroplony LNG. Szczegln aktywno wykazywali piraci somalijscy, ktrzy zbrojeni przez rne podmioty, uprowadzali tankowce, dajc za uwolnienie zaogi okupu. Po czwarte, istnieje realne zagroenie dotyczce wykorzystywania energii jako broni politycznej i gospodarczej w stosunkach midzynarodowych. Szczeglnie dotkliwe mog by sytuacje zwizane z wywieraniem presji gospodarczej przez eksportera surowcw energetycznych wobec pastwa importujcego. Czsto dziaania takie podejmowa rosyjski Gazprom, ktry za zgod na obnienie ceny sprzedawanego gazu ziemnego da zgody na podpisanie przez importera kontraktu dugoterminowego lub sprzeday jego aktyww infrastruktury energetycznej. Czasami rosyjska spka odcinaa dostawy surowcw energetycznych, aby zmusi odbiorc do podejmowania decyzji zgodnych z rosyjskim interesem. Skutki takiej polityki odczuwaj nie tylko Biaoru czy Ukraina, ale te inne pastwa, tj. Czechy, ktre przejmujc prezydencj w Unii Europejskiej, zmagay si z problemem dostaw rosyjskiej ropy naftowej. Rwnie pastwa Europy Zachodniej przy okazji kryzysw gazowych pomidzy Rosj a Ukrain odczuy w 2006 i 2009 r. skutki przerw w dostawach gazu ziemnego, ktre skutkoway problemami gospodarczymi. Stosownie do przyjtej doktryny Falina6 Federacja Rosyjska odbudowuje swoj pozycj polityczn, wykorzystujc dostawy ropy naftowej i gazu ziemnego do pastw Europy rodkowo-Wschodniej. Naley zauway, e o zastosowaniu tej doktryny w zakresie dostaw gazu ziemnego pisa w swojej pracy doktorskiej obecny prezydent Rosji Wadimir Putin. Zadania NATO w obszarze energii Wydaje si, e NATO powinno przede wszystkim rozwija wspprac w zakresie wymiany informacji i danych wywiadowczych z pastwami czonkowskimi, pastwami partnerskimi i przedstawicielami ich sektora prywatnego7. Szczeglnie istotne mog by dane dotyczce bezpieczestwa infrastruktury energetycznej w pastwach wydobywajcych surowce energetyczne i eksportujcych je oraz

6 Doktryna Falina zostaa sformuowana w kwietniu 1991 r. i zostaa uznana za strategi dziaania politycznego ZSRR (a po jego rozpadzie Federacji Rosyjskiej) wobec pastw Europy rodkowo-Wschodniej. Rosja chciaa utrzyma wpywy w regionie oraz zapobiec rozwojowi wsppracy militarnej byych pastw satelickich z zachodnioeuropejskimi organizacjami poprzez uzalenienie tych pastw od dostaw surowcw energetycznych, tj. ropy naftowej i gazu ziemnego. Co prawda, Moskwie nie udao si zapobiec zaangaowaniu pastw Europy rodkowo-Wschodniej w sojusze zachodnioeuropejskie, lecz surowce energetyczne do dzi s skutecznym instrumentem oddziaywania politycznego i gospodarczego na te pastwa. Zob. J. Strzelczyk, Jaka bya geneza doktryny Falina i jaki by jej sens?, Europa Bezpieczestwo Energia, [www.ebe.org.pl, dostp: 18.01.2013]. 7 M. Rhle, NATO and energy security, NATO Review, [www.nato.int, dostp: 6.12.2012].

- 357 -

w pastwach tranzytowych. Zasadne wydaje si systematyczne rozwijanie wsppracy regionalnej prowadzonej przez NATO w celu rozpoznawania zagroe, wymiany informacji, prowadzenia konsultacji oraz tworzenia odpowiednich analiz i raportw. Jednoczenie Sojusz powinien prowadzi stae analizy zapotrzebowania surowcw energetycznych i energii na potrzeby si NATO w ramach prowadzonych operacji. Po drugie, NATO powinno prowadzi dziaania soft power, przyczyniajce si do szerzenia stabilnoci politycznej w rnych czciach wiata, a szczeglnie w regionach zasobnych w surowce energetyczne. Organizacja moe przyczynia si do ksztatowania odpowiednich procesw reformujcych oraz prowadzi odpowiedni dialog polityczny i wspprac wojskow. Dziaania te maj na celu zbudowanie zaufania do Sojuszu jako organizacji przyczyniajcej si do umacniania stabilnoci regionalnej. Jednoczenie NATO moe w ten sposb umacnia wizi partnerskie z krajami, z ktrymi wsppracuje, a take poszerza krg pastw partnerskich poprzez wciganie do wsppracy kolejnych. Wydaje si, e na dziaalno tego rodzaju wystpuje szczeglne zapotrzebowanie w Europie, na Kaukazie, w Azji rodkowej, na Bliskim Wschodzie oraz w regionie Zatoki Perskiej. Po trzecie, szczeglnie wanym dziaaniem jest ochrona infrastruktury krytycznej pastw czonkowskich, realizowana na prob zainteresowanych krajw. Jednoczenie NATO realizuje dziaania w zakresie nadzoru szlakw morskich i wd terytorialnych, co znajduje swoje uzasadnienie w obliczu coraz wikszej aktywnoci piratw, ktrzy uprowadzaj statki z rop naftow lub gazem skroplonym LNG. Szczeglnie istotne dla europejskiego bezpieczestwa energetycznego s operacje Active Endeavour oraz Ocean Shield8. Oprcz zabezpieczenia gwnych tras przesyowych surowcw energetycznych do Europy, operacje NATO peni funkcj psychologiczn, gdy odstraszaj potencjalnych piratw od podejmowania dziaa. Jednoczenie wane jest, aby realizowao ono odpowiednie dziaania szkoleniowe i doradcze dla pastw czonkowskich w zakresie planowania polityki zwalczania terroryzmu oraz stosowania procedur ochronnych. Organizacja powinna wspiera dziaania zwizane z reagowaniem w sytuacjach kryzysowych i nadzwyczajnych. Z punktu widzenia Sojuszu Pnocnoatlantyckiego istotne jest, aby potencjalny atak terrorystyczny w jednym pastwie nie spowodowa destabilizacji politycznej w obrbie zaatakowanego kraju. Odpowiednie dziaania strategiczne, dotyczce planowania polityki zwalczania terroryzmu realizowane przez Sojusz, mog by wartoci dodan dla poszczeglnych pastw czonkowskich, ktre powinny korzysta z najlepszych praktyk w tym zakresie. Zasadne jest rwnie, aby NATO rozwijao wspprac wewntrz organizacji w zakresie cybernetycznej ochrony

NATO rozpoczo operacj Active Endeavour w 2001 r. Celem operacji jest ochrona eglugi Morza rdziemnego, ktre jest gwnym szlakiem dostaw ropy naftowej do Europy oraz wan tras tranzytu gazu ziemnego. Z kolei Operation Ocean Shield ma na celu przeciwdziaa piractwu w Zatoce Adeskiej i Rogu Afryki. Zob. K. Rosner, Smart energy is Smart Defence, Journal of Energy Security, [www.ensec.org, dostp: 2.12.2012].
8

- 358 -

infrastruktury energetycznej. Najlepsze praktyki i wiedza z tego zakresu powinna by stale rozpowszechniana wrd czonkw Sojuszu Pnocnoatlantyckiego, aby podnosili nieustannie kompetencje i umiejtnoci w odniesieniu do ochrony cybernetycznej. Centrum Bezpieczestwa Energetycznego NATO Oprcz gwnych instytucji, NATO posiada w swojej strukturze organizacyjnej Emerging Security Challenges Division (ESCD), ktry powsta w kwietniu 2010 r. Wrd gwnych zada jednostki znajduje si m.in. monitorowanie i analizowanie wydarze zwizanych z bezpieczestwem energetycznym Europy. Szczeglnie istotne s dziaania o charakterze prewencyjnym, pozwalajce rozpozna zagroenia we wczesnej fazie. Jednostka bdzie zajmowaa si rwnie problematyk wykorzystania nowoczesnych technologii odnawialnych rde energii do celw operacyjnych wojsk, w tym przede wszystkim wykorzystaniem energetyki sonecznej do tworzenia baterii kumulujcych ogromne iloci energii, co mogoby w znaczcy sposb zwikszy mobilno operacyjn wojsk NATO w warunkach trudnych i ekstremalnych9. Niemniej jednak problematyka bezpieczestwa energetycznego jest jednym z kilku obszarw aktywnoci tej jednostki. Jeszcze bardziej skoncentrowane na bezpieczestwie energetycznym byo litewskie Centrum Bezpieczestwa Energetycznego (Energy Security Centre) z siedzib w Akademii Wojskowej Litwy im. gen. Jonasa emaitisa w Wilnie. Komitet Wojskowy NATO (NATO Military Committee) na pocztku padziernika 2012 r. zatwierdzi akredytacj do wczenia struktury do Centrum Doskonaoci NATO (NATO Energy Security Centre of Excellence). Zasadniczym celem jednostki bdzie wsparcie, doradztwo i rekomendacje dziaa w zakresie podwyszenia efektywnoci rozwiza zwikszajcych militarny potencja; rozwijanie doktryny i koncepcji bezpieczestwa energetycznego; rozwijanie standardw bezpieczestwa energetycznego; wymiana informacji, prowadzenie technicznych, naukowych eksperymentw w obszarze bezpieczestwa energetycznego (symulacje sytuacji nadzwyczajnych) oraz tworzenie rekomendacji dziaa i propozycji rozwiza problemw zwizanych z bezpieczestwem energetycznym. Istotn funkcj Centrum Bezpieczestwa Energetycznego NATO, ktre oficjalnie zostao otwarte 6 wrzenia 2013 r., jest rozpowszechnianie najwaniejszych informacji dotyczcych bezpieczestwa energetycznego wrd pastw czonkowskich NATO oraz prowadzenie szkole i wicze. Stany Zjednoczone zadeklaroway wsparcie rozwoju tej instytucji, ktra dziki prowadzonym analizom ma dostarcza rekomendacji w zakresie dziaa operacyjnych zwizanych z zapewnieniem bezpieczestwa energetycznego oraz rozwoju alternatywnych rde ener-

Moliwe dziaania ESCD sugeruj wnioski z konferencji z padziernika 2011 r. Innovative Energy Solutions for Military Applications.
- 359 -

gii i paliw w dziaalnoci wojskowej. Z punktu widzenia pastw czonkowskich NATO wane jest, aby Centrum Bezpieczestwa Energetycznego Sojuszu Pnocoatlantyckiego prewencyjnie identyfikowao zagroenia mogce wpywa w przyszoci na bezpieczestwo energetyczne Europy. Zakoczenie Bezpieczestwo energetyczne Europy ma strategiczne znaczenie dla Sojuszu, ktry powinien angaowa si w tym obszarze stosownie do nowej koncepcji strategicznej NATO. Rnorodno interesw poszczeglnych pastw europejskich oraz ich koncernw energetycznych, zaangaowanie rnych instytucji midzynarodowych w obszarze energii oraz ekonomiczny wymiar problematyki skaniaj do wniosku, e NATO nie bdzie gwn organizacj midzynarodow zajmujc si bezpieczestwem energetycznym. Niemniej jednak bezpieczna energetycznie Europa potrzebuje konkurencyjnego rynku, wikszej samowystarczalnoci energetycznej, lepszego wykorzystania wasnych zasobw energetycznych oraz stabilnych i bezpiecznych tras dywersyfikacji surowcw energetycznych, a take skutecznej ochrony cybernetycznej infrastruktury krytycznej. Zasadne jest, aby pastwa czonkowskie Sojuszu prowadziy stae konsultacje wewntrzne ksztatujce strategiczne decyzje w obszarze bezpieczestwa energetycznego. Bardzo wane jest odpowiednie zaufanie pomidzy poszczeglnymi rzdami pastw, ktre uatwi wzajemn wymian informacji oraz zwikszy skuteczno rozpoznania zagroe. Pomocne moe okaza si tu Centrum Bezpieczestwa Energetycznego NATO, ktre zapewne zwikszy potencja analityczny i szkoleniowy w zakresie rozpoznania zagroe oraz ochrony infrastruktury energetycznej. Istotne jest, aby stale byy podnoszone zdolnoci i umiejtnoci w tym obszarze zarwno pastw czonkowskich NATO, jak i pastw partnerskich i tranzytowych, przez ktre przebiegaj gwne rurocigi i gazocigi. Odpowiednie szkolenia oraz wiczenia, a take staa ochrona Sojuszu wzmocni skuteczno ochrony szlakw przesyowych. NATO powinno prowadzi stay dialog i konsultacje z rzdami poszczeglnych pastw oraz pozostaymi organizacjami midzynarodowymi zajmujcymi si obszarem energii. Jednoczenie bardzo wanym polem aktywnoci Sojuszu Pnocnoatlantyckiego powinno by rozwijanie nowoczesnych technologii w zakresie produkcji coraz bardziej wydajnych paliw, rozwoju baterii fotowoltaicznych, technologii wodorowych10, a take rozwoju technologii monitorujcej i oceniajcej zagroenia

NATO realizuje wieloletni projekt Sahara Trade Winds to Hydrogen, w ramach ktrego organizacja rozwija wspprac z pastwami rdziemnomorskimi, m.in. z Marokiem i Mauretani, w celu opracowania nowoczesnych technologii wodorowych umoliwiajcych magazynowanie energii wytworzonej przez elektrownie wiatrowe. Zob. NATOs role in energy security, [www.nato.int, dostp: 1.12.2012].
10

- 360 -

sejsmiczne11. W zwizku z powyszym wskazane jest nieustanne zwikszanie budetu instytucji na prowadzenie prac naukowo-badawczych i technologicznych we wsppracy z instytucjami naukowymi i biznesem sektora energii. Wdraanie nowoczesnych technologii paliw alternatywnych zmniejszy strategiczne znaczenie ropy naftowej w operacjach zbrojnych oraz obniy koszty energii wykorzystywanej w operacjach wojskowych. Stosownie do ewolucji wyzwa i zagroe bezpieczestwa energetycznego rozwija si bdzie rwnie wspierajca rola NATO.

Sojusz prowadzi projekty majce na celu monitorowanie zagroe zwizanych z ruchami sejsmicznymi. Jednym z nich jest Seismic Hazard and Risk Assessment for Southern Caucasus-Eastern Turkey Energy Corridors, ktry angauje naukowcw z Turcji, Gruzji i Azerbejdanu do monitoringu i oceny zagroe sejsmicznych rurocigu Baku Tibilisi - Ceyhan oraz gazocigu Baku - Erzurum. Zob. Ibidem.
11

- 361 -

Beata Piskorska (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa II)

Soft power jako efekt ewolucji rozumienia siy we wspczesnym adzie midzynarodowym
Ide organizujc nowy porzdek midzynarodowy jest kategoria zmiany. Odnosi si ona do dynamiki parametrw warunkujcych nowy ad, a zwaszcza ewolucji natury i pojcia siy jako narzdzia polityki zagranicznej. Mona rwnie zauway, e funkcjonowanie istniejcego ju od ponad 60 lat NATO wci jest warunkowane dynamik oraz zmiennoci rodowiska midzynarodowego. To wanie jego ewolucja pod koniec lat czterdziestych, zwizana z narastajc konfrontacj zimnowojenn, przyczynia si do powstania tej organizacji. Kolejna geopolityczna zmiana rodowiska midzynarodowego na pocztku XXI w. znw wymusza procesy adaptacyjne NATO do nowych uwarunkowa oraz poszukiwanie nowej koncepcji strategicznej, opartej na wspzalenoci, wsppracy i nowych instrumentach dziaania. Po zakoczeniu zimnej wojny Sojusz Pnocnoatlantycki, jako typowy sojusz obronny, poza dziaaniami w wymiarze militarnym (zapewnienie bezpieczestwa swoim czonkom, opartego na stabilnoci, rwnowadze strachu i odstraszaniu) przejawia duo szersze ambicje globalne, ktremu musi stawi czoo na skutek nowych wyzwa o charakterze politycznym, gospodarczym, spoecznym, dla ktrych sprostania nieadekwatne s rodki militarne. Pojawiy si zatem pytania, czy funkcje tej organizacji powinny pozosta gwnie natury wojskowej (hard security), czy te maj w coraz wikszej mierze obejmowa zadania okrelane jako soft security, natury politycznej, ekonomicznej i spoecznej?1 Na szczycie Sojuszu w Lizbonie (2010) podjto wiele decyzji, ktre maj strategiczne znaczenie dla nowej politycznej filozofii tej organizacji2. Debata na temat nowego adu midzynarodowego, okrelanego adem ponowoczesnym, pnowestfalskim3, oraz jego parametrw, odya pod koniec lat

A.D. Rotfeld, NATO 2012: nowa koncepcja strategiczna Sojuszu, Sprawy Midzynarodowe 2010, nr 4, s. 14. W nowej strategii Sojuszu Pnocnoatlantyckiego uzgodniono, e do jego podstawowych zada naley: zbiorowa obrona, zarzdzanie kryzysowe (crisis management) i bezpieczestwo oparte na wsppracy (cooperative security), czyli podejmowanie dziaa na rzecz midzynarodowej stabilnoci w warunkach przyspieszonych zmian, przy uwzgldnieniu nowego typu partnerstwa z pastwami instytucjami bezpieczestwa, ktre nie s Sojuszowi podporzdkowane. Zwaszcza za wykorzystanie specyfiki i roli takich instytucji, jak Unia Europejska i ONZ, przy rozwizywaniu tzw. mikkich problemw bezpieczestwa w procesie national building, gdzie UE ma zdolnoci i predyspozycje. Patrz Active Engagement, Modern Defence, Strategic Concept for the Defence and Security of the Members of the North Atlantic Treaty Organization, Adopting by Heads of State and Government at the NATO Summit in Lisbon 19 - 20 November 2010, s. 1-36. 3 Debata na temat nowego adu midzynarodowego oraz nadania mu powszechnie akceptowanej nazwy trwa od wielu lat wrd polskich i zagranicznych rodowisk naukowych, czego przykadem mog by obszerne badania i wydane w efekcie tego publikacje: M. Pietra [red.], Pnowestfalski ad midzynarodowy, Lublin 2008;
1 2

- 363 -

dziewidziesitych4. Wraz z zakoczeniem zimnej wojny w 1989 r. skoczy si ponadpwieczny okres funkcjonowania bilateralnego adu midzynarodowego, opartego na dwublokowej rywalizacji mocarstw. Pojawia si potrzeba ponownego zdefiniowania i zarysowania jego struktury, okrelenia relacji midzy uczestnikami i zasad funkcjonowania. Obecny ad midzynarodowy przybra wymiar jednobiegunowy, w jego centrum znalazy si Stany Zjednoczone (Pax Americana), adne siy nie s w stanie go zrwnoway. Kolejnym punktem zwrotnym, uznawanym za pocztek nowej ery w stosunkach midzynarodowych, byy wydarzenia z 11 wrzenia 2001 r., kiedy Al-Kaida dokonaa ataku terrorystycznego na amerykaskie World Trade Center i Pentagon. Wydarzenia te sprowokoway szerok dyskusj nad ograniczeniem uytecznoci siy w klasycznym rozumieniu oraz jej stosowania jako podstawowego narzdzia polityki zagranicznej. Istotn zmian negocjowania by proces odwoywania si do wysikw dyplomatycznych, a nie narzucania w wyniku wygranej wojny5. Charakterystyczn cech nowego adu midzynarodowego jest zauwaalny relatywny spadek znaczenia pastw narodowych oraz parametrw ich potgi (power), ktra ulega istotnym przewartociowaniom. W westfalskim adzie midzynarodowym potga pastwa, a tym samym podstawowy instrument realizacji jej polityki zagranicznej, opieraa si przede wszystkim na hard power, rozumianej jako twarda sia lub przemoc, czyli jego sile militarnej i grobie jej uycia oraz na przymusie i sankcjach ekonomicznych. Wraz ze zmian parametrw adu midzynarodowego oraz pojawieniem si nowych jakociowo zjawisk sia militarna przestaa mie decydujce znaczenie i stracia swoj efektywno. Wrd nowych instrumentw umoliwiajcych pastwom oddziaywanie na system midzynarodowy, a tym samym okrelanie ich pozycji w tym systemie, znalaza si soft power, tzw. mikka sia, czyli sia agodnoci, przekonywania poprzez odwoywanie si do multilateralizmu i prawa midzynarodowego, wsppracy gospodarczej, atrakcyjnoci kulturowej oraz wsplnych wartoci w celu ksztatowania preferencji pozostaych uczestnikw adu wiatowego6. Mikk si naley rwnie traktowa jako narzdzie polityki zagranicznej, suce pozycjonowaniu pastw. W zwizku z narastajc dyfuzj siy do analizy stosunkw midzynarodowych wczono te nowe pojcie:

R. Kuniar [red.], Porzdek midzynarodowy u progu XXI wieku, Warszawa 2005; E. Haliak [red.], Stosunki midzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, Warszawa 2006. 4 Zdaniem Marka Pietrasia, ad midzynarodowy naley utosamia z zespoem struktur, mechanizmw rozkadu si, podmiotw i ich interesw, wartoci itp., okrelajcych ksztat i funkcjonowanie rodowiska midzynarodowego w danym okresie, sposb jego zorganizowania, okrelajcy warunki wspycia uczestnikw stosunkw midzynarodowych, zwaszcza pastw. M. Pietra, Pozimnowojenny ad midzynarodowy [w:] M. Pietra, K. Marzda [red.], Midzynarodowe stosunki polityczne, Lublin 2007, s. 295. 5 Ibidem, s. 296. 6 Patrz J.S. Nye, Soft Power. The Means to Success in World Politics, New York 2004; wydanie polskie Soft Power. Jak osign sukces w polityce wiatowej, Warszawa 2007.
- 364 -

sprytnej siy (smart power), polegajce na kombinacji rodkw mikkich i twardych. Przedmiotem artykuu jest analiza soft power jako efektu dynamiki pojcia siy we wspczesnym adzie midzynarodowym. Skoncentrowano si tu zwaszcza na ukazaniu tendencji wzrostu znaczenia mikkiej siy w teorii i praktyce stosunkw midzynarodowych, wynikajcej ze zmian w funkcjonowaniu rodowiska midzynarodowego, jak i uwiadomienia sobie relatywizacji atrybutw potgi pastwa w kierunku wykorzystania w polityce zagranicznej zasobw mikkich, tj. kultury, wartoci politycznych, legitymizacji midzynarodowej. W tym celu okrelone zostan podstawowe uwarunkowania ewolucji siy w stosunkach midzynarodowych po zimnej wojnie, czyli parametry nowego adu midzynarodowego. Nastpnie analizie poddane zostanie zjawisko dyfuzji siy, czyli przenikania si jej podstawowych kategorii, hard power, smart power, soft power7, ze szczeglnym uwzgldnieniem istoty i specyfiki tej ostatniej. Uwarunkowania dyfuzji siy we wspczesnym adzie midzynarodowym
Power (in international relations) is like the weather. Everyone talks about it, but few understand it.
Joseph S. Nye, 19908

Sia, traktowana jako dynamiczna9 kategoria stosunkw midzynarodowych, elastycznie poddawana jest oddziaywaniom parametrw nowego adu midzynarodowego, ktre wpywaj na konfiguracj poszczeglnych jej komponentw10. Z drugiej strony rwnie dla wyaniajcego si porzdku midzynarodowego kategoria siy jest niezwykle istotnym elementem wpywajcym na jego okrelenie. Jest pojciem bardzo pynnym, trudno definiowalnym i niedookrelonym ze swej natury, a jej teoretyczna egzemplifikacja zaley od kontekstu, interesw i wartoci reprezentowanych przez jej dysponentw. Definiowana jest czsto jako zdolno dokonywania zmian lub opierania si zmianom, ale te jako zdolno do zdobywania tego, czego si chce11. J. S. Nye postrzega i definiuje si w ujciu sownikowym

Wymienione kategorie siy opieraj si na dorobku prof. J.S. Nyea, ktry prowadzc badania nad zjawiskiem siy, wyodrbni trzy jej komponenty: hard power, soft power i smart power. Kady z nich charakteryzuje si odmienn logik funkcjonowania, rozoeniem akcentw i zasobami. 8 O. Keohane, J.S. Nye [red.], Power and Interdependance, New York 2001, s. 26; J.S. Nye, Bound to Lead: The Changing Nature of American Power, New York 1999, s. 25. 9 Dynamika rozumiana jest tu jako ruch, zdolno dziaania. 10 Te dynamiczne zmiany, spowodowane nie tyle przez czynnik zimnej wojny, ile przez procesy globalizacji w stosunkach midzynarodowych, zostay nazwane przez M. Pietrasia pnowestfalskim adem midzynarodowym lub pnowestfalskim rodowiskiem midzynarodowym. 11 K. E. Boulding, Three Faces of power, London 1989, s. 15, cyt. za J.S. Nye, The future of power, New York 2011; wersja w jzyku polskim J.S. Nye, Przyszo siy, Warszawa 2012, s. 30.
7

- 365 -

jako zdolno robienia pewnych rzeczy oraz wpywania na innych, aby uzyska podane rezultaty12. Ewolucja siy jest cile skorelowana ze zmianami rodowiska midzynarodowego, ktre s niejako perspektywa, tem do jej uywania. W celu dookrelenia parametrw pojcia siy naley zatem przeanalizowa przyczyny generujce jej ewolucj. Naley zauway, e wspczesny globalny zasig nowych technologii, informatyki, nauki, jak rwnie przeobraenia ekonomiczne, spoeczne i kulturowe, redefiniuj dotychczasowe cele i metody dziaania w rodowisku midzynarodowym. Zmiana natury siy bya zatem wynikiem skumulowania si kilku przesanek, tzw. wspczesnych trendw i zmian w wymiarze politycznym, do ktrych nale: wspzaleno ekonomiczna, wzrost znaczenia aktorw transnarodowych, nacjonalizm i ksenofobia w pastwach upadajcych, rozwj nowoczesnych technologii, zmiana priorytetw strategicznych jako wynik internacjonalizacji i instytucjonalizacji13. Wraz z tworzeniem si nowego adu midzynarodowego pojawiy si tendencje hybrydowoci podmiotowej struktury rodowiska midzynarodowego, odzwierciedlane poprzez wzrost znaczenia podmiotw niepastwowych, zwaszcza aktorw transnarodowych (korporacji transnarodowych), ktre ze wzgldu na potencja finansowy i technologiczny stay si obok pastw gwnymi nonikami siy w systemie midzynarodowym14. Oznacza to, e ulega ona rozproszeniu pomidzy wiele jakociowo rnych podmiotw, tj. organizacje midzynarodowe, korporacje transnarodowe, jednostki, a take na zrnicowane paszczyzny przedmiotowe, tj. paszczyzn polityczn, militarn, spoeczn, kulturaln15. Sia staje si zatem kategori coraz bardziej rozmyt i trudn do jednoznacznego zdefiniowania. Narastajce procesy globalizacji implikuj rozmywanie si twardej potgi pastwa na rzecz innych podmiotw politycznych oraz bardziej wysublimowane i skomplikowane instrumentarium jej uycia, wymagajce ogromnych zdolnoci strategicznych, analitycznych i prognostycznych16. W zwizku z tym sia staa si mniej transformowalna (fungible), mniej przymusowa (coercive) i zmaterializowana (tangible)17. Pojcie mikkiej siy nie jest zjawiskiem nowym w badaniach nad stosunkami midzynarodowymi, jednak ostatnio wykorzystuje si je coraz powszechniej do wyjaniania procesw zarwno w praktyce, jak i teorii. We wczesnym okresie

Ibidem. J.S. Nye, Bound to Lead, s. 182. 14 M. Pietra, Hybrydowo pnowestfalskiego adu midzynarodowego [w:] M. Pietra [red], op. cit., s. 65; idem, Pozimnowojenny ad midzynarodowy, s. 307. 15 Idem, Bezpieczestwo pastwa w pnowestfalskim rodowisku midzynarodowym [w:] S. Dbski, B. Grka-Winter [red.], Kryteria bezpieczestwa midzynarodowego pastwa, Warszawa 2003, s. 163. 16 M. Pietra, Hybrydowo pnowestfalskiego adu, s. 57-60. 17 G. Zahran, L. Ramos, From Hegemony to soft power. Implications of a conceptual change [w:] I. Parmar, M. Cox, [red.], Soft power and US Foreign Policy. Theoretical, historical and contemporary perspectives, New York 2010, s. 17-19.
12 13

- 366 -

powojennym Zwizek Sowiecki czerpa korzyci wanie ze strategii software, tj. ideologii komunistycznej, idei nieuchronnoci i transnarodowoci instytucji komunistycznych. Wspczesnym trendem jest te zwikszone zwracanie uwagi na zasoby soft power i mikkie zachowanie si podmiotw w stosunkach midzynarodowych18, rozwj wielopaszczyznowej kooperacji midzynarodowej w dziedzinie gospodarczej i spoecznej, majcej na celu rozadowanie napi i pokojowe rozwizywanie konfliktw w oparciu o prawo i reimy midzynarodowe, kosztem uycia siy fizycznej. Przejawem tych zachowa s projekty integracji regionalnej o charakterze ekonomicznym, politycznym i spoecznym w ramach Unii Europejskiej i innych organizacji regionalnych19. Oznacza to, e sia w pierwotnym znaczeniu - sia wojskowa, staa si mniej znaczc kategori wyjaniajc stosunki midzynarodowe. Nie oznacza to jednak, e znikna, ale ulega transformacji w porwnaniu do jej poprzedniego stosowania. W czasie zimnej wojny najistotniejszym elementem potgi pastwa bya sia militarna (hard power). Wspczenie element ten uleg przewartociowaniu. Kategoria siy ulega redefinicji z tradycyjnego jej pojmowania w wymiarze militarnym (zwanym rwnie westfalskim) i pastwowocentrycznym, zbienym z rozumieniem Carla von Clausewitza, i wojna jest szczeglnym zjawiskiem - jedynie kontynuacj polityki innymi rodkami, czy P. Kennedyego, ktry za podstawowy wyznacznik statusu mocarstwa, a tym samym rwnowagi si, uwaa si ekonomiczn i militarn20. W pnowestfalskim systemie coraz czciej na znaczeniu zyskuj niewojskowe instrumenty zapewniania bezpieczestwa: polityczne, spoeczne, ekonomiczne i kulturalne, cho w dalszym cigu potencja militarny stanowi istotny czynnik siy pastwa21. Wymienione komponenty siy powinny by zatem traktowane rwnorzdnie, a przysza kategoria siy powinna obejmowa dziaania na wszystkich wymienionych paszczyznach i powinna by skoordynowana na wsplnym celu. Jak twierdzi Stanisaw Koziej, do opisu stanu bezpieczestwa midzynarodowego nie wystarczaj ju klasyczne kategorie wojny i pokoju, konieczne jest wyodrbnienie teoretyczne stanu trzeciego, zwanego szar stref bezpieczestwa22. Co wicej, pojcie wojny, cho nie znikno z praktyki i teorii stosunkw midzynarodowych, nabrao zupenie nowego wymiaru ni dotychczas funkcjonujce pojcia. Oprcz dwch dotychczasowych klasycznych stanw wojny i pokoju, obecnie pastwa i ich siy zbrojne zorientowane s na stan trzeci, poredni - stan kryzysowy, a w lad za nim pojawiaj si nowe, bardziej mikkie pojcia, jak operacje kryzysowe, operacje poniej progu wojny, operacje pokojowe23.

Ibidem, s. 17. S. Parzymies, Analiza krytyczna teorii integracji europejskiej [w:] R. Kuniar [red.], op. cit., s. 375. 20 P. Kennedy, Mocarstwa wiata. Narodziny. Rozkwit. Upadek. Przemiany gospodarcze i konflikty zbrojne w latach 1500 - 2000, Warszawa 1995, s. 7. 21 R. Kuniar, Porzdek midzynarodowy wczesnej globalizacji [w:] E. Haliak [red.], op. cit., s. 510-511. 22 T.R. Aleksandrowicz [red.], Bezpieczestwo w Unii Europejskiej, Warszawa 2011, s. 31. 23 Ibidem, s. 32.
18 19

- 367 -

Nowy, postwestfalski ad midzynarodowy, okrelany jako model unipolarny, przejawia si poprzez prymat Stanw Zjednoczonych w stosunkach midzynarodowych zarwno w znaczeniu hard, jak i soft power, czsto zdolnych do narzucania swej woli innym pastwom-sojusznikom24. Sia militarna tego pastwa jest bezkonkurencyjna, podobnie jak potencja gospodarczy i naukowo-techniczny. Implikuje to struktur rozkadu si, okrelan przez hegemoniczn, tzw. kompletn potg Stanw Zjednoczonych. Wedug najnowszego raportu International Institute for Strategic Studies (IISS) Military Balance 2013 Stany Zjednoczone, pomimo zmniejszenia wydatkw na obron, pozostaj niekwestionowanym liderem wiatowych zbroje; w 2012 r. ich budet wojskowy wynosi 645,7 mld dolarw25. To wicej ni czne wydatki zbrojeniowe czternastu pastw zajmujcych kolejne miejsca na licie. Druga pozycja w 2012 r. przypada Chinom, z budetem wojskowym opiewajcym na 102,4 mld dolarw, trzecia Wielkiej Brytanii - 60,8, a czwarta Rosji, ktrej wydatki zbrojeniowe wynosiy ok. 59,9 mld dolarw26. Oglnie zauwaa si jednak wzrost realnych wydatkw na ten cel wrd tzw. wzrastajcych potg na Bliskim Wschodzie i w Afryce Pnocnej, Rosji i Eurazji, Ameryce aciskiej i Azji, a spadek - ju drugi rok z rzdu - u europejskich czonkw Sojuszu Pnocnoatlantyckiego. Zupenie inaczej wyglda te midzynarodowe rodowisko bezpieczestwa, w ktrym na pierwszy plan wysuny si jakociowo nowe zagroenia (asymetryczne) oraz konieczno stawienia im czoa za pomoc innych ni do tej pory instrumentw bezpieczestwa27. Zagroenia asymetryczne powizane s z aktywnoci podmiotw pozapastwowych, dysponujcych znacznie mniejszym potencjaem ni pastwa. Stosuj w zwizku z tym odmienne metody dziaania. Wedug M. Madeja moemy wyrni cztery rodzaje zagroe okrelanych jako asymetryczne: terroryzm midzynarodowy, przestpczo zorganizowan, zwaszcza transnarodow, uycie broni masowego raenia przez podmioty pozapastwowe, wrogie zastosowanie technologii informatycznych przez takie podmioty, konflikty etniczne, wojny domowe i amanie praw czowieka (wystpuj m.in. na obszarze Europy Wschodniej)28, ale te kryzys ekonomiczny, szanta energetyczny i zmiany klimatyczne. W przypadku walki z nowymi zagroeniami konieczna jest integracja dziaa i zasobw militarnych, policyjnych, dyplomatycznych i gospodarczych.

J. Snyder, Power and Progress. International Politics in transition, New York, 2012, s. 213; F. Halliday, International Relations in a post-hegemonicage, International Affairs 2009, Vol. 1, s. 37-51; R. Kuniar, Polityka i sia. Studia strategiczne - zarys problematyki, Warszawa 2005, s. 293. 25 Mocarstwo to obecnie zaczyna ogranicza swoje wydatki i w cigu piciu lat ma zaoszczdzi 487 mld dolarw. Dalsze oszczdnoci, rozoone na najblisz dekad, maj wynie 600 mld dolarw. 26 The Military Balance 2013, [www.iiss.org, dostp: 25.04.2013]. 27 R. Kuniar [red.], op. cit., s. 8. 28 M. Madej, Terroryzm i inne zagroenia asymetryczne w wietle wspczesnego pojmowania bezpieczestwa narodowego i midzynarodowego - prba teoretycznej konceptualizacji [w:] R. Kuniar [red.], op. cit., s. 497-512; idem, Zagroenia asymetryczne bezpieczestwa pastw obszaru transatlantyckiego, Warszawa 2007, passim.
24

- 368 -

Analiza parametrw nowego adu i ich wpywu na dyfuzj siy w stosunkach midzynarodowych wymaga rwnie identyfikacji pragmatycznego aspektu funkcjonowania. W starym adzie logika funkcjonowania nastawiona bya na zachowanie polityczno-terytorialnego status quo, obecnie gwn wartoci staa si stabilno rodowiska midzynarodowego, czyli zdolno do zachowania jego podstawowych parametrw w warunkach postpujcej dynamiki i zmiennoci, a wic do jego przewidywalnoci29. Na struktur nowego adu skadaj si rwnie wsplne wartoci polityczne i uzgodnione normy zachowa. Szczeglnego znaczenia dla stabilizacji rodowiska midzynarodowego nabiera ochrona praw czowieka, wyartykuowana w przyjtej podczas szczytu KBWE Paryskiej Karcie Nowej Europy, w ktrej wskazano na takie wartoci, jak: gospodarka rynkowa, praworzdno, odpowiedzialno ekologiczna oraz demokracja traktowana jako czynnik legitymizacji wadzy we wspczesnej Europie30. Istotn jakociow zmian jest te przyjcie okrelonych wzorcw zachowa, zwizanych z nakazem realizacji okrelonych wartoci lub zakazem dziaa stojcych z nimi w sprzecznoci, w postaci norm twardych, tj. prawnomidzynarodowych, ale i mikkich - politycznych i moralnych wspistniejcych ze sob. Oznacza to, e rwnie nieadekwatne okazay si dotychczasowe podejcia do nauki o stosunkach midzynarodowych, bazujce na paradygmacie realistycznym i pastwowo-centrycznym ujmowania wiata31. Realici preferowali zwaszcza wymiar siy w znaczeniu hard power. Tendencje te wyraa synne zdanie Otto von Bismarcka: W polityce nie odnosi si sukcesw dziki przemowom, [] piosenkom, a realizowana jest tylko poprzez krew i elazo, czy L. B. Johnsona, ktry opiera si na zaoeniu, e jeli masz odwag walczy, serce i umys pjd za tob32. Paradoksalnie oba podejcia oparte na twardej sile pastwa nie sprawdziy si w polityce zagranicznej zarwno Niemiec do 1945 r., jak i Stanw Zjednoczonych w wojnie z Wietnamem. Do gosu zaczy dochodzi podejcia neorealistyczne i konstruktywistyczne, dostrzegajce wieloaktorowo stosunkw midzynarodowych. Postp, zarwno technologiczny, jak i cywilizacyjny, ksztatujce metody i cele wyostrzyy nieadekwatno tych podej do nowych parametrw adu midzynarodowego. Zjawisko dyfuzji siy w stosunkach midzynarodowych i jej podstawowe kategorie Ewolucja siy zostaa dostrzeona i zidentyfikowana gwnie po zamachach z 11 wrzenia 2001 r., stajc si niezwykle istotnym komponentem wyaniajcego
Idem, Pozimnowojenny ad midzynarodowy, s. 296. Ibidem, s. 299-304. 31 J.S. Nye, Power in a Global Information Age. From Realism to Globalisation, New York 2004, s. 11-13. 32 R. Cooper, Hard Power, Soft Power and the Goals Of Diplomacy [w:] D. Held, M. Koenig-Archibugi [red.], American Power in the 21st Century, Cambridge 2004, s. 167-180.
29 30

- 369 -

si porzdku midzynarodowego. W obecnym stuleciu zachodz dwojakie zmiany ukadu si: znane ju z przeszoci przemieszczanie si siy z pastwa dominujcego do innego (zmiany hegemonii, czyli rozkadu zasobw si)33 oraz jej dyfuzja, odbywajca si poza kontrol pastw34. Przeksztacenia nowego adu, np. rewolucja informatyczna (implikujca znaczenie tzw. cybersiy), spadek znaczenia pastw i pojawienie si nowych jednostek instytucjonalnych, potguj to zjawisko35. Problemem dyfuzji siy w stosunkach midzynarodowych zajmowao si wielu teoretykw i praktykw z tej dziedziny: Z. Brzeziski, R. Kagan, O. Keohane, D. A. Baldwin, S. Lukes, E. H. Carr. Wrd nich znalaz si amerykaski politolog J. S. Nye, ktry w swojej najnowszej ksice The Future of Power potwierdzi sformuowane we wczeniejszych publikacjach trjwymiarowe pojcie siy: militarnej, ekonomicznej i mikkiej (soft power). Syntez powyszych podej jest pozostajca z nimi w cisej relacji rozwana sia (smart power), kreatywnie czca rodki dyplomatyczne, militarne, ekonomiczne i kulturowe. Taki podzia, nazwany przez M. Webera w naukach socjologicznych typem idealnym kategoryzacji siy, jest wyodrbniony na podstawie cech charakterystycznych i elementw wsplnych dla fenomenu siy. Paradoksem dokonanego podziau jest to, e nie da si go przeprowadzi w sposb idealny. Podstawowe komponenty siy zachodz na siebie, generuj si wzajemnie, ulegaj rozproszeniu, zanikaniu, ale i intensyfikacji w danym okresie. Czasami bowiem te same rda siy mog wykazywa podobne spektrum zachowa: od przymusu do przycigania wcznie.
Kategoria potgi Hard power Economic power Soft power Zachowanie Przymus, odstraszanie, ochrona Przymus, pokusa Atrakcyjno, ustanowienie agend Gwne rodki Groba, przemoc Zapata, sankcje Wartoci, polityka, kultura, instytucje Polityka Dyplomacja przymusu, wojna, sojusz Pomoc, apwki, sankcje Dyplomacja publiczna, multilateralizm

Tabela: Wielowektorowo potgi wedug J.S. Nyea36

Pojcie siy jest zjawiskiem do pynnym i trudnym do zdefiniowania, przez co czsto jest utosamiane z koncepcj wpywu37. Wielu autorw, m.in. R. D. Kaplan, rozrnia oba te pojcia, traktujc si jako subkategori wpywu. Inni, jak R. Barry

T. Paul, J. J. Wirtz, M. Fortmann [red.], Balance of power, Stanford 2004, s. 2-4. Wedug Sownika Jzyka Polskiego dyfuzja kulturowa to przenikanie elementw jednej kultury do innej, w fizyce - samorzutne przenikanie czsteczek jednej substancji do drugiej, prowadzce do wyrwnywania si ste. 35 J.S. Nye, Power in a Global Information Age, s. 5. 36 Idem, Soft power, s. 67. 37 D. A. Baldwin, Paradoxes of power, New York 1989, s. 169-170.
33 34

- 370 -

i D. A. Baldwin, definiowali wpyw jako specyficzn form siy38. W rozumieniu potocznym przez si/potg pastwa rozumiemy og komponentw kreujcych zdolno konkretnego podmiotu do efektywnego uczestnictwa w stosunkach midzynarodowych. Na podstawie opracowania RAND Corporation, powiconego pomiarowi potgi w erze postindustrialnej, zdefiniowano potg/si pastwa jako zdolno do osigania celw strategicznych przez zamierzone dziaanie39. Inne klasyczne ujcia w nurcie badawczym stosunkw midzynarodowych definiuj potg pastwa jako jego zdolno do uycia swych materialnych i niematerialnych zasobw w sposb, ktry wpynie na zachowanie innych pastw40, ale te zdolno dokonywania zmian lub opierania si nim41. R. A. Dahl z kolei definiowa si jako zdolno podmiotu stosunkw midzynarodowych do spowodowania, by inny podmiot zrobi co nawet jeli tego nie chce42. Ze wzgldu na moliwo kontrolowania czyich zachowa sia jest czsto zestawiana z posiadaniem pewnych zasobw. Zasoby siy s zwykle definiowane jako rodki, za pomoc ktrych podmiot moe wpywa na zachowanie innych aktorw43. Zalicza si do nich z reguy takie atrybuty, jak: populacj, terytorium, surowce naturalne, poziom rozwoju ekonomicznego, siy militarne i stabilno polityczn. Zasoby czyni pojcie potgi bardziej konkretnym, mierzalnym i przewidywalnym ni podejcie behawioralne44. Wedug sownika sia oznacza zdolno wpywania na zachowanie innych, aby uzyska podane rezultaty45. Mona tego dokona w trojaki sposb: poprzez przymuszanie (coerce) czy stosowanie grb, nakanianie za pomoc nagrody lub zapaty (induce) albo wreszcie przeciganie na swoj stron (co-opt)46. Wikszo przyjmuje jednak wskie znaczenie siy w znaczeniu twardym (hard power), realizowanej poprzez rozkazywanie, a wic przymuszanie innych do zrobienia tego, czego nie chc. W formuowanych definicjach przewaay tradycyjne podejcia do analizy zjawiska siy w stosunkach midzynarodowych, bazujce na dominacji siy militarnej (hard power) nad wszystkimi innymi formami, za pomoc ktrej pastwa mogy

F. Berenskoetter, Thinking about power [w:] F. Berenskoetter, M.J. Williams [red.], Power in world politics, New York 2007, s. 5. 39 A. Tellis, J. Bially, C. Lane, M. McPerhson, J. Solinger [red.], Measuring National Power in the Postindustrial Age: Analysts Handbook, [www.rand.org, dostp: 26.11.2012]. 40 J. G. Stoessinger, The Might of Nations. World Politics in Our Times, wyd. 3, New York 1969, s. 27, cyt. za M. Suek, Parametry potgi (siy) pastwa - stae czy zmienne? [w:] M. Suek, J. Symonides [red.], Pastwo w teorii i praktyce stosunkw midzynarodowych, Warszawa 2009, s. 69. 41 J.S. Nye, The Future of Power, s. 29. 42 A getting B to do something B would otherwise not do. R. A. Dahl, The concept of power, Behavioral Science, 2/1957, s. 201-215; S. Lukes, Power a Radical Review, New York 2005, s. 16. 43 R. A. Dahl, Modern Political Analysis, New York 1970, s. 31. 44 J. Nye, Bound to Lead, s. 26. 45 J.S. Nye, The powers to Lead, New York 2008, s. 26. 46 Ibidem.
38

- 371 -

kontrolowa sprawy wiatowe. Na polu stosunkw midzynarodowych mylenie w kategoriach siy/potgi byo przez dugi czas domen realizmu. Przedstawiciele tego nurtu, na czele z H. Morgenthauem i J. Mearsheirmerem, wykorzystywali pojcie siy jako analityczne narzdzie do wyjaniania polityki midzynarodowej, klasyfikowania pastw i wyjaniania ich zachowa, definiujc j przede wszystkim w znaczeniu zdolnoci militarnych. Sprowadzali oni rol siy w stosunkach midzynarodowych do dwch podstawowych wyznacznikw: zdolnoci wygrywania wojen (win wars) i gry o sumie zerowej (zero-sum game), prowadzcej do dominacji. Zwolennicy twardej siy uwaali rwnie, e mikka sia nie jest form siy, a wrcz jej zrzeczeniem si. Wyznawc tej teorii jest m.in. R. Kagan, ktry utosamia si z przemoc, zabijaniem i amaniem wszelkich zasad moralnych47. Realici stali na stanowisku, e sia nie moe by wyraana w adnych innych formach ni potencja militarny, bo adna z nich nie bdzie a tak efektywna. Natomiast H. Morghenthau poszed nieco dalej i zaproponowa szerok definicj potgi pastwa, czc podwjne rozumienie siy, obejmujcej zarwno nieuchwytne, niematerialne czynniki, tj. nacjonalizm czy militaryzm, jak i materialne geopolityczne, z czynnikami moralnymi i ideowymi. Sprecyzowanie pojcia siy moliwe jest dziki dookreleniu podstawowych parametrw/atrybutw, uwypukleniu jego realnoci lub potencjalnoci. Najbardziej powszechne i uyteczne jest ujcie kilku wskanikw, a nie tylko jednego parametru siy pastwa w stosunkach midzynarodowych, uwzgldniajcego jego zasoby, tj. technologi, przedsibiorczo, zasoby ludzkie, kapitaowe, fizyczne oraz wydajno pastwa, jak rwnie jego potencja militarny i zdolno bojow48. Ze wzgldu na charakter i rda oddziaywa mona mwi za o potdze twardej i mikkiej49. Sia czsto definiowana jest zatem w kategoriach mierzalnych zasobw znajdujcych si w dyspozycji pastwa, pozwalajcych osign jaki rezultat lub zachowanie si pastwa w danym kontekcie50. Wtedy moemy mwi o sile militarnej czy ekonomicznej. Jak dostrzegaj J. Arguilla i D. Ronefeld, w ostatnich latach, ze wzgldu na wpyw ery informacyjnej, moemy zauway pojawienie si bardziej wyrafinowanych podej do definiowania potgi pastwa, co powoduje odejcie od materialnego jej ujcia w kierunku dematerializacji51. W ich opinii zmikczanie (softening) potgi, jak te rosnca namacalno (tangilbility) informacji, moe generowa znaczce implikacje dla teorii i praktyki strategicznej w dzisiejszych czasach52.

R. Kagan, Paradise and Power, London 2003, passim. Measuring National Power in the Postindustrial Age 49 M. Suek, op. cit., s. 68. 50 Wedug tej definicji siy opartej na zasobach dane pastwo dysponuje si, gdy ma du populacj, terytorium, surowce naturalne, siln gospodark, armi oraz stabilno spoeczn. 51 J. Arquilla, D. Ronfeld, Information, power and grand strategy: In Athenas camp - section 1, s. 142, [www.rand.org, dostp: 28.11.2012]. 52 Ibidem, s. 143-144.
47 48

- 372 -

Oznacza to, e wyznaczniki skadajce si na potg pastwa stay si bardziej zoone. W erze pozimnowojennej jestemy wiadkami radykalnej transformacji elementw, uycia i zdobycia potgi53. Sia traktowana jest w kategoriach metafizyki, a zalena jest od gbokich struktur psychologicznych, kulturowych i ideowych54. W wyniku procesu globalizacji poszczeglne pastwa zostay zmuszone do rewersu swej potgi/pozycji midzynarodowej w nowym ukadzie si (Le revers de la puissance wedug R. Kagana)55. Do podobnych wnioskw dochodz inni autorzy: J. S. Nye, S. Lukes, R. Cooper. Dla J. Nyea specyfika wspczesnych czasw charakteryzuje si zredukowan materialnoci potgi (reduced tangibility) i rosncym znaczeniem jej mikkiej strony56. W koncepcji prezentowanej przez J. S. Nyea dyfuzja siy to przede wszystkim zamiana uycia twardych atrybutw potgi na rzecz jej mikkich odpowiednikw. Jednak sia militarna (hard power) nie znikna zupenie z wymienianych kategorii definiujcych potg podmiotw w stosunkach midzynarodowych i nadal odgrywa wan polityczn rol w zarzdzaniu nimi57. Przykadem jest militarna rola Stanw Zjednoczonych w powstrzymywaniu zagroe wobec ich sojusznikw58. Twarda i mikka sia s powizane ze sob, poniewa obie bazuj na zdolnoci osigania celw poprzez wpywanie na zachowanie innych. Oba rodzaje siy niekiedy si wspieraj, niekiedy za wzajemnie hamuj, dlatego wane jest posiadanie inteligencji kontekstowej, aby umiejtnie rozrni, w jaki sposb oddziauj na siebie w rnych sytuacjach59. W polityce wiatowej niektre cele s atwiejsze do osignicia za spraw wyranie widocznej i atwiej uchwytnej siy militarnej ni mikkiego jej oblicza, ktre jest bardziej subtelne i mniej widoczne. Nie zawsze jednak si to sprawdza, np. w celu promowania demokracji same rodki militarne s mniej skuteczne ni rodki militarne poczone z oddziaywaniem mikkiej siy. Dowodem na to byy dziaania Stanw Zjednoczonych w Iraku w 2003 r. Cho z reguy soft power nie zaley od hard power (przykadem jest mikka potga Watykanu), to zasoby militarne mog niekiedy przyczyni si do zwikszenia mikkiej siy60. Z drugiej strony naduywanie zasobw militarnych moe j osabi. Dlatego, idc za J. S. Nyem, najwaciwszym ujciem jest czenie obu parametrw, twardej i mikkiej siy, przy wikszym nacisku na kontekst konwersji siy i formuowania strategii doboru rodkw do realizacji celw stanowicych pod-

O. Keohane, J.S. Nye [red.], op. cit., s. 9-10. H. Morgenthau, Politics Among Nations, New York 1948, s. 91-100. 55 R. Potocki, D. Mioszewska, Rola soft power w rodowisku midzynarodowym, [www.repozytorium.amu.edu.pl]. 56 J.S. Nye, Bound to Lead, s. 30. 57 Ibidem, s. 31. 58 D. A. Baldwin, Paradoxes of power, s. 2. 59 J.S. Nye, Przyszo siy, s. 61. 60 Dla przykadu, sprawne siy zbrojne mog stanowi rdo atrakcyjnoci, za wsppraca wojskowa oraz programy szkoleniowe mog wytworzy sie powiza midzynarodowych, wzmacniajc mikk si danego pastwa. Ibidem, s. 167.
53 54

- 373 -

staw rozwanej siy61. Wspczenie bardzo czsto sia militarna ju nie wystarcza, musi by poparta dyplomacj, dziaaniami wspierajcymi, ale i odwrotnie. Poczenie obu czynnikw, przy jednoczesnym rozwanym i zbalansowanym stosowaniu jej w danych okolicznociach, tworzy trzeci rodzaj siy, smart power, bystr i rozwan potg. Pojcie rozwanej siy zostao przejte przez administracj prezydenta Stanw Zjednoczonych B. Obamy i sekretarz stanu H. Clinton, cho obecnie nie odnosi si ju tylko do ewolucji natury polityki zagranicznej Stanw Zjednoczonych. Doskonale adaptowao si rwnie do okrelenia roli Unii Europejskiej w polityce wiatowej. Smart power czy w sobie pojcie inteligentnej integracji i sieciowego poczenia dyplomacji, obrony, rozwoju innych narzdzi twardej i mikkiej siy62. Jest zatem idealnym wyrazem nowego podejcia, stylu i metod odmiennego ni dotychczas zarzdzania si w stosunkach midzynarodowych. Wedug E. Wilsona rosnce zainteresowanie rozwan si odzwierciedla dwa wspczesne trendy: strukturalny i dugoterminowy oraz krtkoterminowy, wywoany przez polityk administracji amerykaskiej dotyczc wypracowania waciwych ram do walki ze wspczesnymi niekonwencjonalnymi zagroeniami63. Istota i specyfika soft power we wspczesnym adzie midzynarodowym Doskonale adaptujca si do zmian adu midzynarodowego koncepcja soft power wyrosa z globalnego podejcia do dynamiki siy w stosunkach midzynarodowych. Sia nie jest pojciem statycznym, jej istot jest to, e podlega zmianom i innowacjom, technologiom i zalenociom. Soft power jest koncepcj hybrydow, utrzymuje bowiem, e podstawow ide osignicia celw midzynarodowych nie musz by rodki przymusu. Soft power, cho z jednej strony jest terminem do powszechnym, to z drugiej pozostaje pojciem nieostrym i trudnym do zdefiniowania w przekadzie na jzyk polski. W formie oryginalnej jest ono tumaczone m.in. jako: sia agodnoci, atrakcyjnoci, a nawet uwodzenia, poczucia rozwagi (z relacji midzyludzkich), sia zgodna z polityk czynienia dobra - force of good. Potocznie w literaturze przyjo si okrelenie mikka sia, niemilitarna, nietrafnie utosamiana z si stricte ekonomiczn, nazywana czsto drugim obliczem siy. Wedug Nyea stoi ona w opozycji do siy twardej - hard power, polegajcej na uywaniu twardych rodkw militarnych, w postaci tzw. kija i marchewki (carrots and

Ibidem, s. 38. R.L. Armitage, J.S. Nye [red.], CSIS Commission on smart power. A smarter, more secure America, CSIS 2007. 63 E. Wilson, Hard Power, Soft Power, Smart Power, The Annals of American Academy of Political and Social Science 2008, s. 616. Prb zdefiniowania tego pojcia podja te S. Nossel, proponujc odwoanie si do doktryny liberalnego internacjonalizmu i multilateralizmu w polityce zagranicznej Stanw Zjednoczonych. Z drugiej strony uznaa ona, e Stany Zjednoczone powinny wzi pod uwag wszystkie instrumenty skadajce si na ich potg, nie tylko militarne, a zatem dyplomatyczne, handlowe, pomoc zagraniczn, promowanie wartoci. Zob. S. Nossel, Smart Power, Foreign Affairs 2004, 83/2, s. 131-142.
61 62

- 374 -

sticks), lub oddziaywaniu poprzez gospodark. Nye okreli soft power jako power of attraction (sia atrakcyjnoci), rozumian jako zdolno do nakaniania innych do potrzeby robienia tego, czego chcemy (getting others to want what you want), poprzez przyciganie i przekonywanie innych do przyjcia naszych celw. Istota soft power sprowadza si zatem do zdolnoci ksztatowania preferencji pozostaych uczestnikw systemu midzynarodowego, opartej nie na stosowaniu przymusu czy przemocy, ale sile przycigania64. W ujciu zastosowanym przez tego autora o mikkiej sile naley myle w kategoriach gry o sumie dodatniej. Sia ma suy do osigania celw dziki wsppracy z innymi, a nie wadzy nad nimi65. Zdolno do zmiany zachowa jednej strony w wyniku oddziaywania drugiej poczona jest z niematerialnymi zasobami soft power, ktre wiadcz o jego atrakcyjnoci. Nye zaliczy do nich: kultur (tzw. wysok i popularn, jeli jest atrakcyjna dla innych), wartoci polityczne (jeli pastwo postpuje zgodnie z nimi u siebie i za granic), polityk zagraniczn (jeli inne pastwa postrzegaj j jako zgodn z prawem i uzasadnion moralnie)66. Te dodatkowe warunki s konieczne dla okrelenia, czy zasoby mikkiej siy wpywaj na atrakcyjno i wiarygodno podmiotu, dziki czemu inni bd dziaa zgodnie z naszymi oczekiwaniami. Dla skutecznoci mikkiej siy szczeglnie wane jest to, co myli obiekt poddany jej dziaaniu. Twarda potga poczona jest zwykle z zasobami materialnymi, jak wojsko czy sia gospodarcza. Nye twierdzi, e soft power jest drug twarz siy, gdy w obu przypadkach chodzi o osignicie danego celu. Rni je jedynie metody (przymuszanie i rozkazywanie versus pozyskiwanie, przeciganie na swoj stron), natura zachowa (zachty ekonomiczne, przymus versus czyste przyciganie, asocjacja), jak i materialno zasobw67. Idc zatem za tym autorem, efektywna analiza polityki midzynarodowej zaley dzisiaj od waciwego zrozumienia wzajemnej zalenoci pomidzy hard (militarn, ekonomiczn) a soft power (symboliczn), ktre wzajemnie na siebie oddziauj68. Pastwo, aby wpyn na preferencje innych podmiotw, moe w niektrych przypadkach posugiwa si zasobami uznanymi za rda hard power. Najczciej uywany jest wtedy czynnik ekonomiczny, a zwaszcza dynamicznie rozwijajca si gospodarka danego pastwa, ktre mog by bodcem zachcajcym innych do bliszej wsppracy, czy nawet integracji69. Integracja wie si jednak z koniecznoci przeprowadzenia licznych reform wewntrznych
J.S. Nye, Soft Power. The Means to Success, s. 6. Idem, Przyszo siy, s. 19. 66 Ibidem, s. 163-165. 67 Zgodnie z koncepcj Nyea command power to zdolno zamieniania tego, co robi inni, oparta na przymusie lub pokusie; co-optive power - zdolno ksztatowania tego, czego chc inni, oparta na atrakcyjnoci kultury i wartoci oraz zdolno manipulowania agend politycznych wyborw innych. 68 L. Chouliaraki [red.], The soft power of war, London 2007, s. 2. 69 W niektrych przypadkach rwnie zasoby gospodarcze mog przyczyni si do zwikszania soft power. Na przykad przywdcy Unii Europejskiej ch przystpienia innych pastw do tej organizacji przedstawiaj jako przejaw mikkiej siy. Dotyczyo to m.in. pastw Europy rodkowo-Wschodniej, ktre musiay dokona zmian w prawie, aby dostosowa si do unijnych standardw.
64 65

- 375 -

nie tylko na poziomie gospodarczym, ale te politycznym i spoecznym. Przejawem tego jest polityka warunkowoci Unii Europejskiej w procesie rozszerzenia o nowe pastwa. W zamian za to otrzymuj one korzyci w postaci: penoprawnego czonkostwa, dostpu do wsplnego rynku, nowoczesnych technologii, wsparcia gospodarczego - poyczek i kredytw, inwestycji zagranicznych. Jak ju zostao zauwaone, samo posiadanie wyartykuowanych zasobw mikkiej siy nie warunkuje jeszcze skutecznego ich wykorzystania. Ocena efektywnoci soft power zgodnie z preferencjami danego podmiotu politycznego zaley od kilku czynnikw: po pierwsze, samej istoty soft power, ktra jest rozproszona i mao sterowna - sabo kontrolowana przez rzdy pastw; po drugie, nieprzewidywalnoci odbiorcy, do ktrego jest skierowana - konieczno akceptacji przez niego podjtych przez nas dziaa; po trzecie, istoty dyplomacji publicznej - jako narzdzia wywierania wpywu na masow opini publiczn poprzez mass media i nowoczesne rodki komunikacji. Specyfik mikkiej siy jest rwnie to, e zgodnie z tendencj globalizacji jej dysponentami, poza pastwami (takimi jak Stany Zjednoczone, Chiny, Japonia), jest wielu innych aktorw midzynarodowych, tj. organizacje midzynarodowe (Unia Europejska, ONZ, Bank wiatowy), organizacje pozarzdowe o rnym charakterze, np. korporacje transnarodowe, czy podmioty specyficzne (Stolica Apostolska). Oprcz rde mikkiej siy i jej zdywersyfikowanych dysponentw, z pojciem tym wi si rwnie trzy oblicza zachowa70. Pierwsze, idc za R. Dahlem, polega na nakanianiu innych, by zrobili to, czego w przeciwnym razie by nie zrobili, posugujc si atrakcyjnoci, perswazj, by zmieni ich preferencje. Drugie, sugerowane przez P. Bachracha i M. S. Baratza, skupia si na tworzeniu ram i ustanawianiu agend, przy wykorzystaniu atrakcyjnoci lub instytucji sprzyjajcych uznaniu agendy za prawomocn71. S. Lukes wyrnia natomiast trzecie oblicze zachowa ksztatowanie cudzych preferencji za pomoc atrakcyjnoci i/lub instytucji, aby ksztatowa wczeniejsze preferencje innych. Sam atrakcyjno podmiotu posugujcego si soft power wzmacnia za podobiestwo aktorw i wsplny stosunek do okrelonych spraw, a nie perswazja. Z reguy atrakcyjno i generowana przez ni mikka sia nie wymaga wielkiej aktywnoci (tzw. bierna mikka sia). Niekiedy jednak podmiot musi podj aktywne starania, stosujc ca gam instrumentw, takich jak: dyplomacja publiczna, rodki masowego przekazu, wymiana czy udzielanie wsparcia zarwno w formie bezporedniej, jak i poredniej72. Wrd klasycznych form eksponowania mikkiej siy mona wyrni pomoc prawn, humanitarn, rozwojow, legislacyjn i insty-

J.S. Nye, Przyszo siy, s. 174-175. P. Bachrach, M. S. Baratz, Two Faces of Power [w:] R. Bell, D. W. Edwards, H. W. Wagner [red.], Political Power: A Reader in Theory and Research, New York 1969, s. 94-99. 72 Ibidem, s. 180.
70 71

- 376 -

tucjonaln. Nowym narzdziem, widocznym zwaszcza w dziaaniach Unii Europejskiej od pocztku lat dziewidziesitych jest wsparcie w transformacji demokratyzacyjnej, za pomoc takich rodkw, jak: dyplomacja, pomoc finansowa dla dziaalnoci opozycyjnej, wsparcie spoeczestwa obywatelskiego, wsparcie mediw, dyplomacja publiczna, szkolenia, stae. Unia Europejska, jako specyficzna organizacja midzynarodowa, a zarazem potga cywilna i normatywna, najczciej odwouje si do zasad, tj. demokracji, praw czowieka, rzdw prawa, tworzenia organizacji pozarzdowych, wolnego rynku, ktre s dowodem na jej mikk si w stosunkach midzynarodowych. Jej podstawowymi atrybutami z obszaru soft power s: deklaracje polityczne, potga ekonomiczna, atrakcyjno cywilizacyjna, aktywno dyplomatyczna. Pomiar mikkiej siy rnych podmiotw, najczciej pastw, w postaci tworzenia rankingw soft power by od zawsze bardzo popularny. Wspomniany wyej raport RAND Corporation traktuje potg pastwa w sposb caociowy, podkrelajc wci znaczc rol siy militarnej. Indeks soft power uwzgldnia m.in.: przestrzeganie praw czowieka, emisj CO2, liczb najbardziej podziwianych globalnych marek reprezentujcych dany kraj, osignicia w igrzyskach olimpijskich, poziom edukacji, liczb imigrantw czy znajomo jzykw obcych wrd obywateli. Pastwem o najwyszym wskaniku soft power na wiecie w wikszoci rankingw s Stany Zjednoczone. W rankingu 20 rynkw wschodzcych, przygotowanym przez Ernst & Young i Moskiewsk Wysz Szko Zarzdzania Skolkowo, Polska zaja dziesite miejsce, ex aequo ze Sowacj73. Najwyszy wskanik soft power wrd 20 rynkw wschodzcych maj Chiny, ktre s jednoczenie na dziewitym miejscu w wiatowym rankingu. Pierwsze trzy pozycje zajmuj Stany Zjednoczone, Francja i Niemcy. Miernik ewaluacji globalnej mikkiej obecnoci pastwa w stosunkach midzynarodowych, tzw. IEPG (Elcano Global Presence Index), opracowa te Real Instituto Elcano w Madrycie74. Wrd trzech wskanikw, tzw. globalnej obecnoci, poddanych ocenie 42 pastw o najwikszym wskaniku rozwoju gospodarczego (dane Banku wiatowego z 2008 r.), wymieniono: obecno ekonomiczna (ok. 38,50 procent), militarna (15,52 procent) i mikk (soft) (45,98 procent). Do tej ostatniej zaliczono: migracje, turystyk i sport, kultur, informacje, technologie, nauk, edukacje i wspprace rozwojowa.

P. Skwirowski, Ronie nam (soft) power. Za euro powinny przyj inwestycje, [www.wyborcza.biz, dostp: 12.10.2012]. 74 Measuring the international presence of countries: the Elcano Institutes IEPG Index methodology revisited (WP), I. Olivi, I. Molina, Working Paper 9/2012,22/7/2012, [www.realinstitutoelcaNo.org, dostp: 2.12.2012].
73

- 377 -

Zakoczenie Sia w stosunkach midzynarodowych nie stracia na znaczeniu, zmieniy si jedynie warunki, w jakich jest stosowana, oraz jej podstawowe parametry. Dyskusj nad kategori i dynamik siy wywoao wprowadzenie do nauki o stosunkach midzynarodowych kategorii soft power obok jej twardego odpowiednika hard power oraz ostatnio wyodrbnionej, czcej oba pojcia w spjn strategi, smart power. Kady z tych elementw charakteryzuje si odmiennym rozkadem akcentw, preferowanymi rdami siy i ich funkcjonowaniem. Hard power koncentruje si na materialnych wymiarach siy: militarnym, ekonomicznym, opartych na przymusie, przekupstwie i sankcjach. Soft power skupia si na wartociach niematerialnych, gwnie w obszarze kultury, edukacji, prawa, i posuguje si takimi kategoriami, jak atrakcyjno, dobro czy prawomocno. Oba pojcia czy smart power - kreatywna strategia uzupeniajcych i wspierajcych si rodkw militarnych, ekonomicznych i kulturalnych. Pod wpywem zmian adu midzynarodowego wymienione kategorie siy podlegaj dynamicznej ewolucji i dyfuzji, ulegaj rozproszeniu, nakadaj si na siebie, generuj, w jednych sytuacjach uzupeniaj si wzajemnie, a w innych wykluczaj. Dynamicznym przemianom podlegaj te reguy i zasady wykorzystania poszczeglnych komponentw siy. J. S. Nye, formuujc koncepcj mikkiej siy, odpowiada zatem na wyzwania przejawiajce si w globalnych tendencjach nowego adu midzynarodowego, rozwijajcego si kierunku wielobiegunowoci, w poczeniu z postpujc globalizacj gospodarek, doskonaleniem nauki i technologii. Te nowe tendencje wywouj wzmoon rywalizacj midzy pastwami o caociow potg w stosunkach midzynarodowych. Coraz wiksz rol zaczyna odgrywa tu soft power. Zwikszenie znaczenia komponentw zawartych na tej paszczynie spowodowane jest zwaszcza rozproszeniem si rde na innych paszczyznach przedmiotowych, ale i podmiotowych, poprzez legitymizacj nowych aktorw w stosunkach midzynarodowych. Obecnie to wanie mikka sia, rozumiana jako niematerialna cz potgi pastwa, powstaa i funkcjonujca na bazie jego twardych zasobw i jednoznacznie z nimi zwizana, na ktr skada si kultura, potga duchowa, polityczna, edukacyjna, dyplomatyczna, zdeterminowaa znaczenie potgi pastwa w stosunkach midzynarodowych.

- 378 -

Jacek Reginia-Zacharski (Uniwersytet dzki)

Teraniejszo i przyszo NATO. Kohezja Sojuszu Pnocnoatlantyckiego w wietle elementw teorii aliansowoci
Sojusz Pnocnoatlantycki w kontekcie wspczesnych bada nad powstawaniem, trwaniem i ewolucj wieloskadnikowych podmiotw midzynarodowych, dziaajcych w sferze bezpieczestwa, zajmuje do specyficzne miejsce. Z jednej strony bowiem stanowi przedmiot zainteresowania badaczy (wymiar przedmiotowy), z drugiej za, jako instytucja istniejca i ewoluujca ju z gr od szedziesiciu lat, wyznacza kierunki analizy, stajc si w ten sposb akceleratorem i kreatorem rzeczywistoci politycznej, ale i badawczej (wymiar podmiotowy). Dzieje NATO posuyy do formuowania wnioskw, koncepcji oraz czstkowych i aspirujcych do caociowoci teorii na temat aliansw (sojuszy obronnych i zaczepnych, paktw bezpieczestwa zbiorowego itd.)1. Istnienie i dziaanie Sojuszu odcisno swj znak na innych gaziach refleksji na temat stosunkw midzynarodowych, jak choby dynamicznie rozwijajcej si teorii (czy jednak raczej koncepcji) regionalnych kompleksw bezpieczestwa. Nie mniej istotne s refleksje nad miejscem regionalnych organizacji bezpieczestwa we wspczesnym systemie midzynarodowym, w tym koncepcji zarzdzania midzynarodowym bezpieczestwem. Sojusz Pnocnoatlantycki odgrywa i odgrywa istotn rol w planach takich organizacji jak ONZ czy OBWE. Definiowanie i modele powstawania sojuszy Nie podlega wikszym dyskusjom stwierdzenie, e midzynarodowa kooperacja na rzecz bezpieczestwa i jej instytucjonalne (ewentualnie organizacyjne) efekty w postaci sojuszy, aliansw i paktw zbiorowego bezpieczestwa stanowi jeden z istotnych elementw teoretycznych bada w zakresie stosunkw midzynarodowych. W nowoytnym i naukowym ujciu ju Hans Morgenthau, postrzegany do powszechnie jako zwolennik indywidualizmu w relacjach midzy narodami, uznawa sojusze i relacje pomidzy nimi za jedn z najwaniejszych manifestacji rwnowagi si. Lapidarn, cho niepozbawion trafnoci definicj sojuszu da Stephen Walt, ktry proponuje, by uzna sojusz za formalny lub nieformalny zwizek na rzecz wsppracy w dziedzinie bezpieczestwa, zawarty pomidzy dwoma lub wicej suwerennymi pastwami2.

G. Liska, Nations in Alliance, Baltimore 1962, s. 3-5; S. M. Walt, The Origins of Alliances, New York 1999, s. 16-21; K. Waltz, Theory of International Politics, New York 1979, s. 126 i n. 2 S. M. Walt, op. cit., s. 1.
1

- 379 -

Podobnie Glenn Snyder uznawa, e sojusze s sformalizowanymi zwizkami pastw na rzecz uycia (bd nieuywania) w okrelonych okolicznociach siy zbrojnej przeciwko pastwom niebdcym czonkami sojuszu3. Istotne jest podkrelenie, e autor ten kategorycznie rozdzieli sojusze (alliances) od porozumie (alingments), ktre cho odnosz si do sfery wsplnych interesw i celw, to ich natura raczej nie dotyczy wycznie kwestii wojskowych lub szerzej zwizanych z bezpieczestwem. Istotn rnic pomidzy propozycjami Walta i Snydera jest eksponowanie przez tego drugiego sformalizowanego charakteru wsppracy, co okae si szczeglnie istotne w odniesieniu do procesw instytucjonalizacji sojuszy i ich funkcji socjalizujcych, ktre maj kluczowe znaczenie dla stawiania hipotez na temat trwaoci bd tendencji do rozpadu wsppracy. Ponadto Snyder uznaje, i sojusze skierowane s w swojej istocie i aktywnoci na zewntrz. Powodem ich powstawania nie s zatem aspiracje do regulowania relacji pomidzy czonkami, lecz zewntrzne zagroenia i wyzwania. Stanowi to istotn rnic w stosunku do wielu instytucji regionalnych i reimw midzynarodowych, ktre funkcjonuj jako formuy bezpieczestwa zbiorowego4. Oczywicie poziom napi pomidzy czonkami (uczestnikami) sojuszu jest stosunkowo niski, a bezpieczestwo wzajemne wysokie, jednak przy takiej klasyfikacji zjawiska trzeba uzna ten efekt jako produkt uboczny (by-product)5. Podstawow funkcj sojuszy is to pool military strength against common enemy, not to protect alliance members from each other6. Stawia to przytoczon koncepcj w gronie postrzegania sojuszy w kategoriach waciwych rwnowadze si (balance of power) Kennetha Waltza, czy moe lepiej rwnowaeniu zagroe (balance of threats) Stephena Walta. To ostatnie podejcie wydaje si o tyle waciwsze, e zagroenie stanowi kategori zdecydowanie silniej umocowan w warstwie subiektywnej i decyzyjnej. Badanie sojuszy uzmysawia, e traktowanie ich w kategoriach nieuniknionych rwna wynikajcych z mapy politycznej nie znajduje uzasadnienia. Podobne rozwaania mona zreszt znale w koncepcji Regional Security Complexes autorstwa Barry`ego Buzana i Ole Wvera7, ktra bazujc na wczeniejszej teorii sekurytyzacji, podnosi subiektywny wymiar definiowania bezpieczestwa8. Co prawda, postawiono tu tez, i sekurytyzacja jest domen przede wszystkim pastw (jak te pastw in statu nascendi), jednak w wymiarze ponadnarodowym i midzynarodowym, pewne reimy takie jak Sojusz Pnocnoatlantycki, Unii

G. H. Snyder, Alliance Politics, New York 2007, s. 4. O. R. Holsti, P. T. Hopmann, J. D. Sullivan, Unity and Disintegration in International Alliances: Comparative Studies, New York 1973, s. 143. 5 Por. K. W. Deutsch, S. A. Burrell, R. A. Kann, Political Community and the North Atlantic Area. International Organization in the Light of Historical Experience, Princeton 1957, s. 5-6. 6 G. H. Snyder, Alliance Politics, s. 4-5. 7 B. Buzan, O. Wver, Regions and Powers: The Structure of International Security, Cambridge 2003, s. 40-45. 8 Ibidem, s. 25-32.
3 4

- 380 -

Zachodnioeuropejskiej (obecnie Unia Europejska), czy wreszcie Narody Zjednoczone, wykazuj tendencj do definiowania wasnych zagadnie i obszarw bezpieczestwa, co staje si szczeglnie istotne w odniesieniu do trwaoci sojuszy. Patricia Weitsman uznaje, e sojusze to dwustronne lub wielostronne umowy gwarantujce pewne elementy bezpieczestwa sygnatariuszy. Pastwa maj rne powody, by do nich przystpowa. Nawet jeli ograniczymy badane motywy i uwarunkowania do rnych zagroe, musimy jeszcze rozway szereg innych motywacji sojuszu9. W dalszych rozwaaniach autorka zajmuje si moliwymi kombinacjami motyww zaoycielskich poszczeglnych sojuszy, w zalenoci od udziau zjawisk takich, jak: ch rwnowaenia zagroenia (balance of threat), przyczanie si do silniejszego (bandwagoning), tworzenie bariery/kordonu (hedge), okrenie (tether). Nie wchodzc a tak szczegowo w zagadnienie motyww, przyjmijmy za wikszoci autorw, i gwnymi motywacjami s ch rwnowaenia potgi bd zagroenia (balans of power/balance of threat) i przyczanie si do silniejszego (bandwagoning) dwa pozostae modele potraktujmy za jako szczegln odmian szukania rwnowagi. Spjno w teorii aliansowoci W odniesieniu do funkcjonowania sojuszy i mechanizmw wpywajcych na ich trwao wyrnia si dwa rodzaje procesw: instytucjonalizacj oraz efekty socjalizujce. Na t pierwsz grup czynnikw mona patrze z dwch perspektyw wnoszonych przez podmioty tworzce sojusz wartoci ju istniejcych oraz wymogw operacyjnych, jakie pojawiaj si przed sojuszem. Cz nowo powstajcych sojuszy mniej lub bardziej bezporednio absorbowaa ju istniejce mniejsze struktury ponadnarodowe, dysponujce wyksztaconymi strukturami. Z reguy dochodzio do adaptowania takich instytucji (oczywicie z zastrzeeniem ich modyfikacji) na potrzeby nowej jakoci. Za takimi rozwizaniami przemawiao kilka czynnikw, z ktrych na czoo wysuwaa si przede wszystkim racjonalizacja kosztw adaptowanie istniejcych rozwiza z reguy jest tasze ni tworzenie nowych, zarwno w wymiarze ludzkim, jak i infrastrukturalnym. Z drugiej strony, wyzwania strategiczne i operacyjne prowadz do wyksztacenia autonomicznych instytucji sojuszu, ktre jak wikszo biurokracji maj tendencj do budowania wasnych systemw wartoci i acuchw wspzalenoci. Staj si w pewnym sensie Luhmanowskimi podsystemami autopoietycznymi10. W skrajnych (cho wcale nierzadkich) przypadkach instytucjonalizacja, wykazujca tendencj do rozrostu, prowadzi do wyksztacenia si biurokratycznej kasty, ktrej gwnym interesem staje si zapewnienie trwania instytucji macierzy-

10

P. A. Weitsman, Dangerous Alliances: Proponents of Peace, Weapons of War, Palo Alto 2004, s. 27-28. N. Luhmann, Systemy spoeczne, Krakw 2007, s. 409-411.
- 381 -

stej. Staje si ona punktem odniesienia dla urzdnikw, ktrzy czsto w odniesieniu do niej definiuj swoj lojalno11. Warto te zauway, i sia takich instytucji moe wywoywa efekt dostosowywania si zachowa czonkw sojuszu do politycznych drogowskazw, ktre maj swoje rda wanie w instytucjach sojuszu. Drugim zjawiskiem silnie wpywajcym na trwao sojuszu jest jego zdolno do generowania efektu socjalizacji. Rozumie przez to naley agregowanie norm i zasad sub-systemowych, akceptowanych i adaptowanych przez czonkw sojuszu. Staj si oni wwczas coraz silniej zintegrowanymi elementami pewnej caoci, dostrzegajcymi sens trwania instytucji nawet w sytuacji wyczerpania czy braku aktualnoci celu (celw) pierwotnego stworzenia sojuszu. Mona mwi nawet o funkcjonowaniu w skali mikro systemu uniwersalistycznego, gdzie zasada sub-systemowa staje si dominujca. Jeli bra za punkt odniesienia (oczywicie przy zastrzeeniu jej istotnych modyfikacji) hermeneutyczn teori Mortona Kaplana12, to mona postawi hipotez, e w relacjach pomidzy podmiotami w takiej organizacji umacniaj si tendencje do wsppracy, a nawet harmonizacji, solidarnoci pomidzy podmiotami oraz pierwszestwa prawa sojuszu nad autonomicznymi zasadami podmiotw. Poczyni trzeba jednak zastrzeenie, i taki rozwj charakterystyczny jest dla organizmw wykazujcych wysoki poziom rozwoju struktur wasnych i opartej na nich tosamoci. Jednoczenie podmioty wsptworzce taki rodzaj sojuszu, poprzez minimalizacj obszaru wzajemnej nieufnoci i wygenerowaniu mechanizmw niekoercyjnego rozwizywania sporw, osigaj przestrze sprzyjajc wymianie informacji, technologii, przepywowi ludzi i myli, co w efekcie prowadzi do wyksztacenia (a waciwie przeksztacenia si w) organizacj bezpieczestwa zbiorowego. Dobitnie ujmowa to Robert Jervis, zauwaajc: Mimo i funkcjonowanie NATO w okresie zimnej wojny nie zmienio jej czonkw i zachowao swj pierwotny cel keeping the Americans in, the Germans down, and the Russians out, dziaanie Sojuszu miao wpyw na ksztatowanie przekona i preferencji na wszystkich szczeblach zarzdu, od urzdnikw biurokracji, ktrzy mieli swj udzia w tym sukcesie, przez czonkw ministerstw spraw zagranicznych, ktrzy zyskali nowe narzdzie dla wsplnego dziaania, do przywdcw politycznych, ktrzy straciliby krajowe lub midzynarodowe poparcie, jeli chcieliby dziaa jednostronnie, a nie za porednictwem instytucji (...) By moe najwaniejsze drogi, przez ktre instytucje mog zmieni preferencje, wiod przez polityk wewntrzn. Opierajc si na liberalizmie, neoliberalizm utrzymuje, e pastwa nie s podobne i e preferencje w czci wynikaj z uwarunkowa wewntrznych. Rozszerzajc to mylenie mona przyj, e midzynarodowe ustalenia mog zmieni prawo, przekonania i cele

11 12

M. Reicherd, The EU - NATO Relationship: A Legal and Political Perspective, Farnham 2006, s. 110-112. M. A. Kaplan, System and Process in International Politics, Colchester 2005, s. 116-117.
- 382 -

grup spoecznych w sposb, ktry wpynie na relacje zagraniczne. Tak wic porozumienie o kontroli zbroje moe wzmocni pozycj gobi, obnione bariery celne mog usun nieefektywnych producentw i wzmocni zwolennikw dalszego obniania taryf. Jednym z mniej niemdrych argumentw na rzecz rozszerzenia NATO jest przekonanie, e wzmocni to pozycj reformatorw Europie rodkowej13. Obie rzeczywistoci: sojuszu obronnego i organizacji zbiorowego bezpieczestwa mog istnie rwnolegle co wicej, wytworzenie si tej drugiej do znaczco wpywa na moliwoci agregacji zdolnoci obronnych sojuszu, choby poprzez osiganie wikszej kohezji w wymiarze politycznym, spoecznym i technologicznym. Wpywa to bezporednio na trwao sojuszu w sytuacji erozji bd ostatecznego zaniknicia zagroenia (lub zagroe), jakie legy u podoa powoania sojuszu do ycia, wysoce prawdopodobne staje si jego przetrwanie jako organizacji zbiorowego bezpieczestwa i redefinicja celw konstytutywnych. To prowadzi do do oczywistego wniosku, ktry leg u podstaw kohezyjnej teorii sojuszu: W refleksji na temat podstawowych kwestii dotyczcych sojuszy agregacji moliwoci, rwnowaenia zagroe i doczania do silniejszego podmiotu oraz funkcji zarzdzania okazuje si, e zachowania te pojawiaj si w rnych warunkach. Zagroenie generuje kad z tych reakcji, a dokadniej, rne poziomy zagroenia powoduj rne zachowania sojusznicze14. Sojusze nie powinny by rozpatrywane w kategoriach niezmiennoci ich funkcje, moliwoci i ksztat ulegaj istotnym modyfikacjom wraz ze zmieniajcym si otoczeniem bezpieczestwa i generowanymi wyzwaniami. Jednoczenie Patricia Weitsman zwraca uwag na cisy zwizek pomidzy poziomem kohezji w sojuszu a postrzeganym poziomem zagroe, zarwno wewntrznych, jak i zewntrznych: Jeli kohezja byaby wycznie funkcj zagroenia zewntrznego, nigdy nie oczekiwalibymy spjnoci w sojuszu w obliczu braku takiego zagroenia15.
ZAGROENIA Zewntrzne Niski poziom Wysoki poziom Wewntrzne Niski poziom rednia lub niska spjno rednia lub wysoka spjno Wysoki poziom Niska spjno lub jej brak Spjno trudna do osignicia, jednak moliwa

Tabela: Poziom kohezji w sojuszu w kombinacji wysokich/niskich zagroe wewntrznych/zewntrznych16

R. Jervis, Realism, Neoliberalism, and Cooperation. Understanding the Debate, International Security Summer 1999, Vol. 24, No. 1, s. 60-61. 14 P. A. Weitsman, op. cit., s. 3. 15 Ibidem, s. 25. 16 rdo: P.A. Weitsman, op. cit., s. 26.
13

- 383 -

Uproszczony wniosek, jaki mona wycign z tych bada, uzmysawia, e czynnik zagroenia zewntrznego, podlegajcy silnej i realnej sekurytyzacji17, stanowi podstawowe, cho nie jedyne, rdo spjnoci sojuszu. Kohezja w ujciu Weitsman stanowi funkcj zagroe zewntrznych i wewntrznych (napi pomidzy czonkami sojuszu). Z przedstawionej matrycy wynika, e w przypadku niskiego poziomu zagroe zewntrznych (lub ich braku) spjno sojuszu nie wystpuje bd jest trudna do osignicia. Najwyszy potencja spjnoci zaobserwowany zosta w sojuszach stojcych przed wysokim poziomem zagroe zewntrznych, przy jednoczenie niskim lub zerowym poziomie napi pomidzy czonkami sojuszu. Warto jednak podkreli element, ktry w kohezyjnej teorii sojuszy nie zosta naleycie omwiony, natomiast stanowi podstaw teorii sekurytyzacji szkoy kopenhaskiej. Zagroenia, wyzwania i pozostae elementy wystpujce w cyklu strategicznym posiadaj natur subiektywn, czy moe lepiej powiedzie s konstruktami, budowanymi w oparciu o elementy wiadome i niewiadome, z silnie zaznaczon rol procesw sekurytyzacji (i polityzacji)18 oraz desekurytyzacji19. Sojusze zatem w pewnej czci podlegaj procesom budowy wasnego rdzenia tosamoci, z uwzgldnieniem postrzegania zagroe i wyzwa zewntrznych oraz percepcji relacji wzajemnych. Istotne bdzie tu poczynienie zastrzeenia, e taka samoidentyfikacja sojuszu weryfikowana jest pod ktem adekwatnoci. O ile jej efekty stanowi zbir konstruktw przystajcych do rzeczywistoci, sojusz zyskuje stabilne podstawy trwania. W przypadku braku tej adekwatnoci instytucja moe zapewni sobie przeduenie trwania, jednak zyskany czas nie bdzie dugi. Jeli zostanie on wykorzystany na skuteczne i umocowane w rzeczywistoci okrelenie nowej tosamoci, organizacja moe przej transformacj, stajc si nawet innym jakociowo podmiotem (np. instytucj bezpieczestwa zbiorowego ze zredukowanymi funkcjami sojuszu obronnego). W przeciwnym wypadku dotychczasowa organizacja skazana jest na wikanie si w gbokie spory polityczne, niedowad funkcjonalny, strukturaln niemoc itd., ktre wynikaj bezporednio z dysonansu pomidzy rzeczywistoci z jej wyzwaniami i zapotrzebowaniem a nieadekwatn samoidentyfikacj. Kluczowe wydaje si osignicie kompatybilnoci pomidzy sfer na zewntrz sojuszu i interesami jego czonkw. I tak lansowanie nowo identyfikowanych zagroe i zada, wok

B. Buzan, O. Wver, J. de Wilde, op. cit., s. 52-53. Ibidem, s. 26. 19 Ibidem, s. 28. Szerzej zob.: J. Trombetta, Rethinking the Securitization of Environment: Old Beliefs, New Insights [w:] T. Balzacq [red.], Securitization Theory: How Security Problems Emerge and Dissolve, Abington - New York 2011, s. 137-139; E. Aydinli, Anarchy Meets Globalization: A New Security Dilemma for the Modernizing State [w:] E. Aydinli, J. N. Rosenau [red.], Globalization, Security, And the Nation-State: Paradigms In Transition, Albany 2005, s. 111-112; O. Wver, The Constellation of Securities in Europe, [in:] Globalization, Security, And The Nation-State , s. 160; B. Buzan, The Security Dynamics of a 1+4 World, [in:] Globalization, Security, And The Nation-State , s. 180-182.
17 18

- 384 -

ktrych brak jest konsensusu pomidzy czonkami, prowadzi moe do pojawienia si i pogbiania napi pomidzy czonkami. Uporczywe szukanie kompromisu wewntrznego prowadzi moe do znaczcej redukcji zada sojuszu, tym samym wywoujc pytania o zasadno i sens jego trwania. Uwarunkowania spjnoci Sojuszu Pnocnoatlantyckiego Na podobne uwarunkowania zwraca zreszt uwag jeszcze przed utworzeniem NATO Hans J. Morgenthau. Uznawa, e typowy sojusz stanowi dynamiczn rozgrywk rnorakich interesw i celw, a jego sia i skuteczno zaley bezporednio od relacji pomidzy si tworzcych go interesw a si partykularnych interesw pastw - stron. Aby sojusz mg funkcjonowa przekonywa Morgenthau niezbdna jest zgoda nie tylko co do oglnych celw jego istnienia, ale rwnie odnonie do poszczeglnych polityk i modelu dystrybucji zasobw. Wiele sojuszy pozostao na papierze, poniewa nie udao si wypracowa takiej zgody, wsplnota ograniczaa si bowiem do oglnych celw i nie obejmowaa konkretnych polityk i rodkw20. Powysze uwagi skaniaj do refleksji nad teraniejszoci i przyszoci Sojuszu Pnocnoatlantyckiego oraz postawienia pyta o jego dzisiejsz i przysz natur. Warto przywoa tu opini Roberta O. Keohane i Celeste A. Wallander, ktrzy pisali, e u schyku XX w. NATO nie miecio si w definicjach sojuszu, a raczej przeksztacio si w regionaln organizacj bezpieczestwa zbiorowego, z aspiracjami ponadregionalnymi21. Co wicej, autorzy zauwayli, i natura rodowiska bezpieczestwa w Europie istnienie raczej ryzyk, a nie zagroe rzuca szczeglne wiato na zrozumienie kierunku wyjanienia transformacji NATO. Rwnie istotne s jednak trwae powizania jego gwnych pastw czonkowskich z instytucjami NATO. Wspieranie tych zobowiza legitymizuje NATO jako mechanizm bezpieczestwa Zachodu i gbokich, rozlegych sieci urzdnikw i politykw w krajach NATO, ktrzy s lojalni wobec sojuszu i wzajemnie powizani. (...) Hybrydowy character instytucji NATO jest rwnie istotny. NATO opracowaa czytelne praktyki kontrolowania dylematw bezpieczestwa wrd swoich czonkw (...). Mechanizmy te s elastyczne i przy stosunkowo niskich kosztach mog by adaptowane do nowych sytuacji22. W okresie zimnej wojny Sojusz Pnocnoatlantycki odpowiada charakterystyce sojuszy z wyranie zaznaczonym zagroeniem zewntrznym, tym bardziej e pastwa bloku wschodniego, od lutego 1948 r. silnie skonsolidowane militarnie
H. J. Morgenthau, Polityka midzy narodami. Walka o potg i pokj, Warszawa 2010, s. 204-205. R. O. Keohane, C. A. Wallander, Risk, Threat and Security Institutions [w:] R. O. Keohane [red.], Power and Governance in a Partially Globalized World, London 2002, s. 105-109; R. O. Keohane, C. A. Wallander, Risk, Threat and Security Institutions [w:] H. Haftendorn, R. O. Keohane, C. A. Wallander [red.] Imperfect Unions: Security Institutions over Space and Time, Oxford 1999, s. 41-46. 22 R. O. Keohane, C. A. Wallander, Risk, Threat and Security Institutions (2002), s. 107.
20 21

- 385 -

i, przede wszystkim politycznie, w oparciu o mechanizm tworzenia kontrsojuszu23, dokonay sformalizowania statusu, powoujc do ycia Ukad Warszawski. U zarania istnienia NATO wskaza mona dwa interesujce elementy wsppracy, wyznaczajce, nota bene, kierunki teoretyzowania na temat sojuszy. Wobec amerykaskiego monopolu w dziedzinie posiadania broni jdrowej do pnego lata 1949 r. podpisanie traktatu waszyngtoskiego mona postrzega jako fuzj tendencji do rwnowaenia zagroenia ze szczegln postaci bandwagoning (Stany Zjednoczone nie byy postrzegane w Europie jako potencjalne zagroenie, jednak niewtpliwie stanowiy najsilniejszy element systemu). Z drugiej strony podpisanie traktatu waszyngtoskiego zostao poprzedzone podpisaniem traktatu brukselskiego, w efekcie ktrego Europa Zachodnia rozpocza tworzenie aparatu biurokratycznego. Po 1950 r., a szczeglnie po podpisaniu zmodyfikowanego traktatu brukselskiego (1954), tendencja do rozrostu biurokracji Sojuszu zostaa przejta od inicjatyw europejskich. Warto zwrci uwag na kryzys NATO z lat szedziesitych XX w., ktry powanie zachwia kohezj Sojuszu. Narzdzie zaproponowane przez Weitsman waciwie wyjania mechanizm tego zjawiska. Z jednej strony, wobec procesw detente, osabo subiektywne poczucie zagroenia ze strony Zwizku Sowieckiego, z drugiej na tle sporu o narodowe programy nuklearne ujawniy si istotne sprzecznoci pomidzy sojusznikami (na ktre, nota bene, naoy si gboki kryzys dyplomatyczny na tle negocjacji akcesyjnych do Wsplnot Europejskich), co doprowadzio do wycofania si Francji ze zintegrowanego systemu dowodzenia Sojuszu. Paradoksalnie kryzys lat szedziesitych doprowadzi do znacznego zwikszenia skutecznoci narzdzi wsppracy midzysojuszniczej oraz aksjologicznego dorobku Sojuszu, zaznaczy si rwnie znaczcym wzrostem roli Republiki Federalnej Niemiec, ktra zacza wyrasta na gwne pastwo NATO w kontynentalnej czci Europy. Wiele z cech charakterystycznych NATO nie miao nic wsplnego z zagroeniami ze strony ZSRR i byo raczej wynikiem bardziej subtelnej konstrukcji NATO, majcej na celu zapobieganie spiralom nieufnoci, rywalizacji i braku stabilnoci w relacjach bezpieczestwa wrd swoich czonkw. Dlatego NATO opracowao okrelone mechanizmy radzenia sobie z ryzykiem wrd swoich czonkw pocztkowo przede wszystkim, ale nie wycznie, z Niemcami. rodki te obejmuj mechanizmy wsppracy polityczno-wojskowej, wielonarodowo struktur sojuszniczych, tworzenie ponadnarodowej polityki obronnej oraz zasady i procedury cywilnej i demokratycznej kontroli w zakresie spraw obronnych24.

H. J. Morgenthau, Polityka midzy narodami, s. 203; S. M. Walt, The Origins of Alliances, s. 10-11; idem, Alliance Formation and the Balance of Threat, International Politics Spring 1985, Vol. 9, No. 4, s. 21-23. 24 C. A. Wallander, Institutional Assets and Adaptability: NATO After the Cold War, International Organization Autumn 2000, Vol. 54, No. 4, s. 716.
23

- 386 -

Mona przyj, e dekada Ronalda Reagana przyniosa ponowny wzrost spjnoci Sojuszu, cho naley odnotowa w tym miejscu zauwaalne napicia spoeczne w europejskich krajach NATO, zwizane z instalacj rakiet redniego zasigu. Europejski biegun Sojuszu przenis si na Wyspy Brytyjskie, co szczeglnie silnie zaznaczyo si po brytyjsko-argentyskiej wojnie o Falklandy, w ktrej Stany Zjednoczone ostatecznie zajy stanowisko probrytyjskie. Druga poowa lat osiemdziesitych ponownie zaznaczya si erozj kohezji Sojuszu, zwizan z renesansem idei europejskiej tosamoci w dziedzinie bezpieczestwa, wyraonej choby w platformie haskiej z 1987 r. Nie ulega wtpliwoci, e zwizane to byo ze spadkiem odczuwalnego poczucia zagroenia ze strony Ukadu Warszawskiego i Zwizku Sowieckiego w szczeglnoci po spotkaniach w Reykjavku i Moskwie. Zdecydowany przeom nastpi w 1990 r., czego wyrazem bya deklaracja londyska z 6 lipca, podpisanie w listopadzie traktatu CFE i wreszcie postanowienia, ktre zapady w listopadzie 1991 r. na szczycie w Rzymie, gdzie m.in. przyjto now koncepcj strategiczn oraz deklaracj o pokoju i wsppracy, bdc rozwiniciem deklaracji londyskiej. Dalszy rozwj sytuacji politycznej powodowa niemal cakowity zanik czynnika w postaci zagroenia zewntrznego: Efektem tej zmiany w koncepcji Sojuszu byo kilka innowacji instytucjonalnych. Pnocnoatlantycka Rada Wsppracy (North Atlantic Cooperation Council NACC) zostaa zaoona w 1991 r. jako organ polityczny, zrzeszajcy NATO i byych czonkw Ukadu Warszawskiego (w tym republiki powstae po rozpadzie Zwizku Radzieckiego w grudniu 1991 r.). NATO na szczycie w styczniu 1994 r. wygenerowao program Partnerstwa dla Pokoju i przyjo plany stworzenia poczonych si zadaniowych. W 1997 r. zaproszono Polsk, Wgry i Czechy do przyczenia si do Sojuszu (co zostao sfinalizowane na jubileuszowym szczycie w 1999 r.), stworzono Rad Partnerstwa Euroatlantyckiego (Euro-Atlantic Partnership Council EAPC), majc zastpi NACC, a take podpisano umowy partnerstwa i wsppracy z Rosj i Ukrain25. Kulminacj, i do pewnego stopnia zamkniciem debaty lat dziewidziesitych nad ksztatem Sojuszu26, sta si jubileuszowy szczyt, ktry mia miejsce w 1999 r. w Waszyngtonie. Granica strategiczna Sojuszu wraz z przyjciem wspomnianych wyej trzech pastw rodkowoeuropejskich znacznie przesuna si ku wschodowi proces ten uleg akceleracji w 2004 r., gdy do NATO wstpiy kolejne pastwa. W Waszyngtonie przyjto now rwnie doktryn Sojuszu, ktra przy zachowaniu artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego, przesuwaa jego misj w stron organizacji bezpieczestwa zbiorowego z jednej strony, ale silnie akcentowaa rwnie globalne zadania na rzecz stabilizacji i pokoju27. Jednoczenie koczca si dekada lat
C. A. Wallander, Institutional Assets and Adaptability, s. 718. NATO Handbook (50th anniversary), Brussels 1998. 27 The Alliances Strategic Concept, Approved by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Washington D.C. (24.04.1999), par. 10: Security: To provide one of the indispensable foundations for a stable Euro-Atlantic security environment, based on the growth of democratic institutions and
25 26

- 387 -

dziewidziesitych XX w. postawia przed Sojuszem wiele wyzwa, ktre groziy jego spjnoci wewntrznej. Przynajmniej od 1992 r. emancypacyjne inicjatywy obronne Europy nabray przyspieszenia i nowej jakoci. Szczyt jubileuszowy rozpoczyna si w atmosferze pewnego napicia zwizanego z efektami spotkania w St. Malo z pocztkw grudnia 1998 r., ktrego symbolem sta si pakiet zastrzee sekretarz stanu Madeleine Albright, znany jako 3 Ds28. Co prawda, w 2001 r. administracja Georgea W. Busha wydawaa si odchodzi od tych zastrzee, dc zapewne do przywrcenia Sojuszowi czci utraconej kohezji, co znalazo odbicie w deklaracji z czerwca 2001 r., podczas spotkania Busha z szefami pastw czonkowskich Sojuszu w Brukseli: Zgodzilimy si, e NATO i Unia Europejska musz dy do wsplnego celu. Zbudowanie przez Uni Europejsk zdolnoci szybkiego reagowania i jej rozwj ley w interesie NATO. Silne, efektywne siy europejskie zintegrowane z NATO dadz wicej moliwoci reagowania w sytuacjach kryzysowych, kiedy NATO, jako cao, nie zdecyduje si zaangaowa. NATO musi hojnie wspiera Uni Europejsk, ktra z kolei musi akceptowa udzia sojusznikw z NATO, ktrzy nie s jej czonkami. I nie wolno nam marnowa ograniczonych zasobw, dublowa wysiku lub pracy dla osignicia wsplnych celw29. Ju wkrtce jednak rzeczywisto miaa istotnie zweryfikowa te uzgodnienia. Waciwie jeszcze wczeniej, bo podczas powietrznej wojny z Jugosawi w 1999 r., ujawniy si gbokie napicia na styku dziaa wojskowych i polityki30. One zapewne stay za asertywnym zachowaniem Stanw Zjednoczonych, gdy w odpowiedzi na uderzenia z 11 wrzenia 2001 r. NATO po raz pierwszy w swoich dziejach uruchomio mechanizmy artykuu 5 traktatu waszyngtoskiego31.

commitment to the peaceful resolution of disputes, in which no country would be able to intimidate or coerce any other through the threat or use of force. Consultation: To serve, as provided for in Article 4 of the Washington Treaty, as an essential transatlantic forum for Allied consultations on any issues that affect their vital interests, including possible developments posing risks for members' security, and for appropriate coordination of their efforts in fields of common concern. Deterrence and Defence: To deter and defend against any threat of aggression against any NATO member state as provided for in Articles 5 and 6 of the Washington Treaty. And in order to enhance the security and stability of the Euro-Atlantic area: Crisis Management: To stand ready, case-by-case and by consensus, in conformity with Article 7 of the Washington Treaty, to contribute to effective conflict prevention and to engage actively in crisis management, including crisis response operations. Partnership: To promote wide-ranging partnership, cooperation, and dialogue with other countries in the Euro-Atlantic area, with the aim of increasing transparency, mutual confidence and the capacity for joint action with the Alliance. 28 M. K. Albright, The right balance will secure NATOs future, Financial Times, 7.12.1998. Tekst dostpny rwnie: [www.iss.europa.eu, dostp: 1.07.2013]. 29 Cyt. za D. Hamilton, American perspectives on the European Security and Defence Policy [w:] J. Pilegaard [red.], The Politics of European Security, Copenhagen 2004, s. 144. 30 W. K. Clark, Waging Modern War: Bosnia, Kosovo, and the Future of Combat, Cambridge MA 2002, s. 14-18. 31 S. Rynning, NATO in Afghanistan: The Liberal Disconnect, Palo Alto 2012, s. 74-75; C. C. Hodge [red.] NATO for a New Century: Atlanticism and European Security, Westport 2002, s. xiv-xvi.
- 388 -

Proces rozchodzenia si interesw sojusznikw pogbi si zauwaalnie po 2003 r. i rozpoczciu wojny w Iraku. Od poowy pierwszej dekady biecego stulecia gwnym spoiwem zewntrznym Sojuszu wydaje si wsplna operacja wykonywana w ramach International Security Assistance Force w Afganistanie. Warte podkrelenia jest to, i misja ta nieraz bya przedmiotem napi midzy sojusznikami. Ponadto w trakcie jej trwania zaznaczyy si gbokie rnice w strategiach pastw Sojuszu. Na koniec nie od rzeczy bdzie przypomnie, i bliski jest jej koniec. W dziedzinie zasobw rwnie ujawniaj si co pewien czas znaczne rozbienoci, co nie jest zreszt niczym nowym. Dotyczy do gwnie polityk zbrojeniowych pastw Sojuszu32. Jeden z bardziej eminentnych przykadw stanowi sprawa kontraktw w przemyle lotniczym, wywoujca ogromne emocje33. W zakresie wielkiej strategii take widoczne jest spore rozejcie si wczeniejszej transatlantyckiej wsplnoty bezpieczestwa, co moe obrazowa Azjatycki Pivot lansowany przez administracj Baracka Obamy, ktry diametralnie zmienia miejsce Europy w amerykaskiej koncepcji strategicznej. Na tym tle dochodzi te do pewnych napi w relacjach pomidzy europejskimi czonkami NATO, ktrzy inaczej interpretuj w kategoriach ryzyk t geopolityczn zmian. Proces poszerzania strefy bezpieczestwa przez wczanie nowych pastw zosta, jak si wydaje, do skutecznie zahamowany w 2008 r., w czym znaczn rol odegraa wojna kaukaska. Wnioski Jak mona wnioskowa z powyszego rozumowania, Sojusz Pnocnoatlantycki znajduje si w okresie gbokiego kryzysu spjnoci (kohezji), warunkowanego, z jednej strony, zanikiem bezporedniego zagroenia, a z drugiej coraz czstszym i ostrzejszym eksponowaniem rnic w interesach pomidzy pastwami czonkowskimi. Jeli posuy si matryc Patricii Weitsman, mona przyj, e obecnie NATO znajduje si w sektorze opisanym jako niska spjno lub jej brak (Low or no cohesion). Wydaje si, i pewn szans na now tosamo Sojuszu (cho wydaje si, e uywanie tego okrelenia jest bardziej wyrazem sentymentu ni precyzyjnym opisem rzeczywistoci) stwarzaj plany powoania do ycia transatlantyckiej strefy wolnego handlu, nazywanej wrcz gospodarczym NATO34. Realizacja tego projektu z pewnoci usunaby cz sprzecznoci, ktre czyni obecny Sojusz formu coraz bardziej papierow. Mona jednak zastanawia si nad szansami

32 A. Markusen, Arms Trade as Illiberal Trade [w:] J. Brauer, J. P. Dunne [red.], Arms Trade and Economic Development. Theory, Policy and Cases in Arms Trade Offsets, New York 2004, s. 71-73. 33 R. Davison, Arm-in-Arm? The European Security and Defence Policy and the EU Armaments Industry [w:] A. Martnez Arranz, N. J. Doyle, P. Winand [red.], New Europe, New World? The European Union, Europe and the Challenges of the 21th Century, Brussels 2010, s. 200-209. 34 C. B. Gray, An Economic NATO: A New Alliance for a New Global Order, Atlantic Council Issue Brief 2013, [www.acus.org, dostp: 1.07.2013].

- 389 -

powodzenia tej inicjatywy, tym bardziej e w ostatnich miesicach (czerwiec - lipiec 2013 r.) poziom wzajemnego zaufania znacznie si obniy za spraw rewelacji Edwarda Snowdena35. Podobnych skandali chyba mona spodziewa si w przyszoci.

T. Shorter, Could Edward Snowden ruin Americas biggest trade deal with Europe?, The Washington Times Communities, 6.07.2013, [www.communities.washingtontimes.com, dostp: 1.07.2013].
35

- 390 -

O autorach
Redaktorzy tomu Prof. U dr hab. Robert o. Kierownik Katedry Teorii Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa Uniwersytetu dzkiego (w latach 2006 - 2011 Katedra Historii Stosunkw Midzynarodowych), kierownik Studium Podyplomowego Bezpieczestwo Narodowe oraz Centrum Bada nad Pokojem im. Profesora Waldemara Michowicza. Specjalizuje si w historii Niemiec po II wojnie wiatowej, polityce Niemiec we wspczesnych stosunkach midzynarodowych, relacjach w Europie rodkowo-Wschodniej oraz polityce zagranicznej pastwa ze szczeglnym uwzgldnieniem instrumentw soft power. Dr Robert Czulda. Specjalista w zakresie wspczesnego bezpieczestwa midzynarodowego, polityki obronnej pastw i przemysu zbrojeniowego, adiunkt Katedry Teorii Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa Uniwersytetu dzkiego, absolwent Studiw Podyplomowych Bezpieczestwo Narodowe Akademii Obrony Narodowej (2007), staysta programu Young Leaders Dialogue Departamentu Stanu (2010 - 2011), laureat stypendium Fundacji z Brzezia Lanckoroskich (2014), wykadowca wizytujcy uczelnie na Litwie i Sowacji, a take National Cheng-chi University w Tajpej w ramach stypendium Taiwan Fellowship (2013), dziennikarz wsppracujcy na stae z magazynami: Polska Zbrojna, ARMIA, Nowa Technika Wojskowa, Lotnictwo, Stosunki Midzynarodowe i Military Technology. Analityk do spraw si zbrojnych wsppracujcy z IHS Janes. W latach 2010 - 2012 autor rubryk Co na to NATO oraz Co nowego NATO w prasie branowej. Autorzy Mgr Pawe Godlewski. Ekspert Fundacji Amicus Europae, niezaleny doktorant, wsppracujcy z Instytutem Historii i Nauk Politycznych na Uniwersytecie w Biaymstoku. Absolwent historii na Uniwersytecie w Biaymstoku i podyplomowych Stosunkw Midzynarodowych i Dyplomacji w Collegium Civitas. Uczestnik licznych stay (m.in. w UNIC, CSM, Reuters) oraz kursw (m.in. w London School of Economics and Political Science). Zajmuje si midzynarodow polityk ekonomiczn ropy naftowej i gazu ziemnego. Pk dr in. Bogdan Grenda. Oficer lotnictwa, nauczyciel akademicki, ekspert z zakresu funkcjonowania Si Powietrznych oraz bezpieczestwa w portach lotniczych. Absolwent Wyszej Oficerskiej Szkoy Lotniczej, Akademii Obrony Narodowej oraz Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. Doktor nauk wojskowych w specjalnoci siy powietrzne. Uczestnik wielu wicze narodowych i midzynarodowych oraz kursw specjalistycznych. Suy w 62. Puku Lotnictwa Myliwskiego w Poznaniu, Centrum Operacji Powietrznych w Warszawie, w Zarzdzie
- 391 -

Operacji SP Dowdztwa Si Powietrznych w Warszawie oraz na stanowisku zastpcy dowdcy 6. Bazy Lotniczej w Dblinie. W 2010 roku zosta wyznaczony na stanowisko adiunkt - kierownik Zakadu Systemw Dowodzenia Siami Powietrznymi w Akademii Obrony Narodowej. Obecnie peni obowizki zastpcy dyrektora Instytutu Lotnictwa i Obrony Powietrznej Wydziau Zarzdzania i Dowodzenia w Akademii Obrony Narodowej. Prof. nadzw. dr hab. Andrzej Harasimowicz. Historyk, specjalizacja w zakresie historii powszechnej najnowszej (stosunki midzynarodowe, bezpieczestwo, integracja europejska). Pracownik naukowy w Instytucie Historii Uniwersytetu dzkiego (1971-1990), obecnie (od 2003) pracownik Centrum Europejskiego Uniwersytetu Warszawskiego, visiting professor w Columbia University w Nowym Jorku (2005-2006), koordynator europejskiego moduu wykadowego w ramach akcji Jean Monnet Lifelong Learning Program EU from historical, political, social and economic perspective (2010 - 2013), staysta uniwersytetw w Berlinie, Oxford i Yale. Dr hab. Justyna Jurewicz. Prawnik, ekspert z zakresu midzynarodowego i europejskiego prawa karnego. Pracownik Katedry Prawa Karnego Midzynarodowego, Zakadu Midzynarodowego Wymiaru Sprawiedliwoci Wydziau Prawa i Administracji Uniwersytetu dzkiego. Pk prof. AON dr hab. Tomasz Komider. Dyrektor Instytutu Bezpieczestwa Pastwa Akademii Obrony Narodowej. Absolwent Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu, Wyszej Szkoy Wojsk Pancernych w Poznaniu oraz studiw podyplomowych i stacjonarnych studiw doktoranckich w Akademii Obrony Narodowej. Autor i wspautor blisko 130 opracowa naukowych: ksiek, artykuw, recenzji oraz ekspertyz. Uczestnik wielu konferencji i seminariw, organizowanych przez krajowe i zagraniczne orodki akademickie, podczas ktrych wygosi 40 referatw. Wsporganizator 13 konferencji naukowych. Prowadzi badania nad dziejami najnowszymi, ze szczeglnym uwzgldnieniem problematyki bezpieczestwa midzynarodowego i narodowego oraz wspczesnych konfliktw zbrojnych. W obszarze jego zainteresowa badawczych znajduje si problematyka przygotowa obronnych pastwa, myli wojskowej, midzynarodowych stosunkw wojskowych oraz militarnej integracji Europy. Pk prof. AON dr hab. Dariusz Kozerawski. Prorektor Akademii Obrony Narodowej ds. wojskowych i wsppracy zagranicznej; kierownik Katedry Strategii i Geostrategii w Wydziale Bezpieczestwa Narodowego (wczeniej kierowa Katedr Europeistyki) i profesor Akademii Obrony Narodowej w Warszawie. Absolwent Wyszej Szkoy Oficerskiej Wojsk Zmechanizowanych im. T. Kociuszki (1989), Uniwersytetu Wrocawskiego (1995). Specjalizuje si w zakresie historii najnowszej i bezpieczestwa midzynarodowego, autor i wspautor ponad 10 publikacji krajowych i zagranicznych. Uczestnik midzynarodowych kursw,
- 392 -

wicze oraz dziaa pokojowych i stabilizacyjnych, m.in. w: Afganistanie, Armenii, Austrii, Biaorusi, Boni i Hercegowinie, Bugarii, Czechach, Estonii, Finlandii, Hiszpanii, Iraku, Kanadzie, Litwie, Luksemburgu, Niemczech, Modawii, Rumunii, Sowacji, Sowenii, Stanach Zjednoczonych, na Wgrzech, we Woszech, w Wielkiej Brytanii. Prowadzi seminaria dotyczce bezpieczestwa midzynarodowego w Parlamencie Europejskim oraz uczestniczy w pracach i szkoleniach SHAPE, Joint Research Centre European Commission, European Union Satelite Centre, Wilton Park. W latach 20102012 bra udzia w przygotowaniu Strategicznego Przegldu Bezpieczestwa Narodowego prowadzonych pod patronatem Prezydenta RP. Prowadzi badania nad dziejami najnowszymi, ze szczeglnym uwzgldnieniem problematyki bezpieczestwa midzynarodowego i narodowego oraz badania terenowe w rejonach wspczesnych konfliktw zbrojnych (Bakany, Bliski Wschd, Azja rodkowa, Zakaukazie). Pk rez. prof. nadzw. dr hab. in. Marian Kozub. Pracownik naukowodydaktyczny Akademii Obrony Narodowej w Warszawie oraz Spoecznej Akademii Nauk w odzi, ekspert w zakresie nauk o bezpieczestwie, strategicznego rodowiska bezpieczestwa, strategicznych studiw nad bezpieczestwem przyszoci, strategii i systemu bezpieczestwa narodowego i midzynarodowego, si zbrojnych w polityce i strategii (dziaania i operacje poczone, doktryny uycia i dziaania si powietrznych w konfliktach militarnych i niemilitarnych, ewolucja, transformacja i szkolenie si zbrojnych RP). Autor i wspautor ponad 200 publikacji, czonek Polskiego Stowarzyszenia Carl von Clausewitz, Rady Naukowej Kwartalnika Bellona oraz Rocznika Bezpieczestwa Morskiego. Mgr Karolina Libront. Doktorantka na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Jej praca doktorska dotyczy zjawiska ekonomizacji polityki bezpieczestwa Niemiec. Absolwentka Instytutu Stosunkw Midzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego (2011) oraz Wydziau Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego (2013). Stypendystka programu ERASMUS na Uniwersytecie Wiedeskim (2008-2009). Od 2011 r. ekspert Centrum Inicjatyw Midzynarodowych. Od 2012 r. prezes Koa Naukowego Doktorantw Bezpieczestwo Midzynarodowe". Dr Micha uszczuk. Adiunkt w Zakadzie Stosunkw Midzynarodowych Marii Curie-Skodowskiej w Lublinie oraz adiunkt-staysta Narodowego Centrum Nauki (20122015) w Katedrze Krajw Europy Pnocnej Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach. Czonek Komitetu Bada Polarnych Polskiej Akademii Nauk (20112014) oraz ekspert Grupy Roboczej ds. Polarnych w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. W 2012 r. zosta zaproszony do Thematic Network on Geopolitics and Security, wsptworzonej przez Uniwersytet Arktyczny oraz Northern Research Forum. Absolwent Studium Bezpieczestwa Narodowego Uniwersytetu Warszawskiego (2000) oraz Summer Arctic College Fellow (2012). Specjalizuje
- 393 -

si w problematyce bezpieczestwa midzynarodowego i stosunkw midzynarodowych w obszarach polarnych. Dr Marek Madej. Adiunkt w Instytucie Stosunkw Midzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 20062010 gwny specjalista analityk w Polskim Instytucie Spraw Midzynarodowych. Od maja 2012 r. uczestniczy w rocznym projekcie Laboratorium Idei Prezydencki Program Ekspercki przy Kancelarii Prezydenta RP. Stypendysta Departamentu Stanu Stanw Zjednoczonych (2009). Zajmuje si problematyk bezpieczestwa midzynarodowego, w tym funkcjonowaniem NATO i innych instytucji bezpieczestwa, kwesti uycia siy przez podmioty pozapastwowe (m.in. terroryzm i inne zagroenia asymetryczne), ewolucj wspczesnych konfliktw zbrojnych oraz polsk polityk bezpieczestwa. Autor wielu publikacji powiconych tym zagadnieniom, w tym monografii Midzynarodowy terroryzm polityczny (2001) i Zagroenia asymetryczne bezpieczestwa pastw obszaru transatlantyckiego (2007). Wspautor podrcznika Bezpieczestwo midzynarodowe (2012). Redaktor lub wspredaktor kilku ksiek i raportw, m.in.: Bezpieczestwo teleinformatyczne pastwa (2009, wraz z M. Terlikowskim) i Pastwa czonkowskie NATO wobec nowej koncepcji strategicznej Sojuszu. Przegld stanowisk (2010, wraz z B. Grk-Winter). Czonek zespou autorskiego Rocznika Strategicznego. Kmdr rez. prof. dr hab. Andrzej Makowski. Pracownik naukowy i dydaktyczny Wydziau Dowodzenia i Operacji Morskich Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni oraz Katedry Logistyki Wyszej Szkoy Bankowej w Toruniu, autor i wspautor okoo dwustu publikacji oraz prac naukowo-badawczych i ekspertyz, dyrektor Instytutu Dowdczo-Sztabowego (1996 - 2003) oraz Nauk Spoecznych (2005-2008) Akademii Marynarki Wojennej, oficer Marynarki Wojennej RP (19722003), penicy stanowiska od dowdcy dziau okrtowego do dowdcy okrtu. Czonek Komisji Prawa Morskiego Polskiej Akademii Nauk, Komisji Prawnej International Maritime Organization przy Polskim Rejestrze Statkw w Gdasku, Komisji Upowszechniania Midzynarodowego Prawa Humanitarnego przy Zarzdzie Gwnym Polskiego Czerwonego Krzya, Komitetu Naukowego Kwartalnika Bellona oraz kwartalnika Przegld Bezpieczestwa Morskiego. Dr Anna Miler. Pracownik dydaktyczny Wydziau Dowodzenia i Operacji Morskich Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni, specjalistka w zakresie wsppracy cywilno-wojskowej, operacji pokojowych, laureatka II nagrody w XII edycji konkursu im. Profesora Remigiusza Bierzanka za prac magistersk Ochrona dbr kultury w prawie midzynarodowym i polskim (2008). Prof. ATH dr hab. Lilianna Miodoska-Rczka. Jzykoznawca, specjalizuje si w zakresie jzyka serbskiego i chorwackiego. Swoje zainteresowania naukowobadawcze, gwnie w dziedzinie serbistyki, czy z prac dydaktyczn w Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku-Biaej. Autorka monografii i artykuw
- 394 -

powiconych zagadnieniom wspczesnego standardu jzyka serbskiego. Od duszego czasu pracuje nad problematyk dotyczc jzyka i kultury serbskiej okresu II wojny wiatowej. Swoj uwag koncentruje rwnie na przemianach spoeczno-politycznych zachodzcych w krajach byej Jugosawii po rozpadzie wsplnego federacyjnego pastwa. Dr hab. Jerzy M. Nowak. Ambasador tytularny, specjalista w zakresie dyplomacji wielostronnej, bezpieczestwa europejskiego i kontroli zbroje, wiceprezes Rady Wykonawczej Stowarzyszenia Euro-Atlantyckiego, profesor Akademii Finansw i Biznesu Vistula. Prawie p wieku w dyplomacji, m.in. jako dyrektor Departamentu Polityki Bezpieczestwa (1997 - 2000) w MSZ, ambasador RP w Hiszpanii (2002 - 2002), stay przedstawiciel RP przy NATO oraz Unii Zachodnioeuropejskiej (2002 - 2007). Bra udzia w negocjowaniu akcesji RP do NATO oraz zaadaptowanego traktatu CFE oraz by jednym z koordynatorw prac nad Strategicznym Przegldem Bezpieczestwa Narodowego (2011 - 2013). Gen. bryg. w st. spocz. Marek Ojrzanowski. Zawodowy oficer Wojska Polskiego (1973 - 2011). Dowdca Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Libanie (1996 i 1997) i w Iraku (2003). Pracownik Midzynarodowego Sztabu Wojskowego Kwatery Gwnej NATO (2005 - 2006), dyrektor Departamentu Transformacji Ministerstwa Obrony Narodowej (2007 - 2008), Narodowy Przedstawiciel cznikowy WP przy strategicznym Dowdztwie Transformacji NATO (2008 - 2011). Od 2012 r. wykadowca w Wyszej Szkole Integracji Europejskiej w Szczecinie. Prof. zw. dr hab. Longin Pastusiak. Historyk, politolog, polityk, ekspert od relacji transatlantyckich oraz historii Stanw Zjednoczonych, autor ponad 700 publikacji, w tym 84 ksiek na temat stosunkw midzynarodowych i amerykanistyki. Doktor American University w Waszyngtonie oraz Wyszej Szkoy Nauk Spoecznych, pracownik Polskiego Instytutu Spraw Midzynarodowych (1963 - 1994), czonek Komitetu Wykonawczego International Political Science Association (1988 1991) i pniejszy wiceprezes (1991 - 1994), pose na Sejm RP (1991 - 2001), senator i marszaek Senatu RP (2001 - 2005), wiceprzewodniczcy Zgromadzenia Parlamentarnego NATO (2002 - 2004). Od 2012 r. dyrektor Instytutu Spraw Spoecznych i Stosunkw Midzynarodowych Akademii Finansw i Biznesu Vistula w Warszawie. Dr Beata Piskorska. Politolog, dr nauk politycznych, od 2008 r. adiunkt w Instytucie Nauk Politycznych i Spraw Midzynarodowych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Pawa II, czonek Polskiego Towarzystwa Stosunkw Midzynarodowych (Oddzia w Lublinie) i European International Studies Association. Zakres jej zainteresowa naukowych obejmuje problematyk integracji europejskiej i stosunkw midzynarodowych zwaszcza polityk zagraniczn i bezpie- 395 -

czestwa Unii Europejskiej i wymiar wschodni (Europejska Polityka Ssiedztwa, Partnerstwo Wschodnie); bezpieczestwo energetyczne; prawo Unii Europejskiej (proces zmian prawno-instytucjonalnych, polityka wobec wyzwa globalnych); stosunki midzynarodowe w regionie Europy Wschodniej. Autorka dwch monografii, m.in: Wymiar wschodni polityki Unii Europejskiej, (2007) i publikacji pod redakcj, Ukraina po wyborach parlamentarnych 2012. Proeuropejska perspektywa? (2013). Dr Grzegorz Rdzanek. Specjalista w zakresie ewolucji polityki bezpieczestwa Danii i Norwegii (ze szczeglnym uwzgldnieniem wymiaru militarnego), udziau si zbrojnych Danii i Norwegii w operacjach stabilizacyjnych oraz polityki zbrojeniowej tych pastw. Adiunkt Zakadu Studiw nad Uni Europejsk Wydziau Nauk Spoecznych Uniwersytetu Wrocawskiego. Autor dwch monografii (Eurosamoloty. Trudne pocztki europejskiej wsppracy zbrojeniowej oraz Miejsce Litwy, otwy i Estonii w polityce wojskowej Danii w latach 1993 - 2000), redaktor kilku prac zbiorowych, autor licznych artykuw naukowych publikowanych w czasopismach naukowych Dr Jacek Reginia-Zacharski. Adiunkt w Katedrze Teorii Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa. W latach 2001-2003 peni funkcj prodziekana na kierunku politologia w Wyszej Szkole Humanistyczno-Ekonomicznej w odzi. Specjalizuje si w takich problemach badawczych, jak wspczesne konflikty zbrojne i systemy zarzdzania antykryzysowego, organizacje midzynarodowe w polityce wspczesnej, geopolityka i geostrategia w relacjach globalnych i midzyregionalnych, dzieje pastwowoci ukraiskiej w XX i XXI w. Dr Magdalena Rek. Adiunkt w Zakadzie Metodologii Bada Politologicznych i Prognozowania Politycznego na Wydziale Studiw Midzynarodowych i Politologicznych Uniwersytetu dzkiego, sekretarz naukowy w Centrum NaukowoBadawczym Uniwersytetu dzkiego Bakany na przeomie XX/XXI w. Autorka wielu artykuw powiconych analizie czynnikw jakociowych w politologii, przede wszystkim w odniesieniu do obszaru Bakanw Zachodnich. Dr Mariusz Ruszel. Adiunkt Katedry Ekonomii Wydziau Zarzdzania Politechniki Rzeszowskiej, absolwent Wydziau Studiw Midzynarodowych i Politologicznych Uniwersytetu dzkiego. Ekspert Laboratorium Idei - Prezydenckiego Programu Eksperckiego Kancelarii Prezydenta RP (2012 - 2013). Ekspert ds. polityki energetycznej Fundacji im. K. Puaskiego oraz ekspert ds. energii i klimatu Instytutu Kociuszki. W okresie 2006 - 2009 pracowa dla Jana Kuakowskiego, posa do Parlamentu Europejskiego. W pracy badawczej zajmuje si bezpieczestwem energetycznym oraz polityk energetyczn Polski i Unii Europejskiej. Autor kilkudziesiciu artykuw naukowych, analiz i raportw.

- 396 -

Mgr Adrian Szumowski. Doktorant w Zakadzie Stosunkw Midzynarodowych Wydziau Politologii Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej w Lublinie. Absolwent studiw na kierunku stosunki midzynarodowe na Wydziale Politologii Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej w Lublinie. W trakcie studiw przez rok uczestniczy w programie wymiany studenckiej Sokrates/Erasmus na Salford University w Manchesterze w Wielkiej Brytanii. Gwne zainteresowanie badawcze to analiza interakcji pomidzy kategori siy a pnowestfalskim rodowiskiem midzynarodowym. Wiceadm. dr Stanisaw Zarychta. Od 2010 r. dowdca Centrum Operacji Morskich Marynarki Wojennej. W 2007 r. wyznaczony na stanowisko Zastpcy Szefa Zarzdu Analiz Wywiadowczych i Rozpoznawczych Sztabu Generalnego WP. Po ukoczeniu studiw w Wyszej Szkole Marynarki Wojennej, od 1983 r. zajmowa kolejno stanowiska subowe na okrtach rozpoznawczych ORP Hydrograf i ORP Nawigator, poczwszy od dowdcy dziau a do dowdcy okrtu, ktrym zosta w 1990 r. na ORP Hydrograf. W latach 2002 - 2004 dowdca 6. Orodka Rozpoznania Radioelektronicznego, a w latach 2004 - 2007 szef Zarzdu Rozpoznania i Walki Elektronicznej Sztabu Marynarki Wojennej. Byy zastpca dowdcy Centrum Szkolenia Si Poczonych NATO w Bydgoszczy. Pk dr Tadeusz Zieliski. Absolwent Wyszej Szkoy Oficerskiej Si Powietrznych w Dblinie oraz Akademii Obrony Narodowej. Zajmowa stanowiska w 13. puku lotnictwa transportowego, a nastpnie w 8. Bazie Lotniczej w Krakowie-Balicach. Absolwent studiw podyplomowych w Wyszej Szkole Policji w Szczytnie z zakresu problematyki przestpczoci zorganizowanej oraz terroryzmu. Obecnie adiunkt - kierownik Zakadu Dziaa Si Powietrznych w Instytucie Lotnictwa i Obrony Powietrznej Wydziau Zarzdzania i Dowodzenia w Akademii Obrony Narodowej. Jego dziaalno naukowa zwizana jest z szeroko rozumian obronnoci, a w szczeglnoci teori i praktyk uycia lotnictwa wojskowego w rozwizywaniu sytuacji kryzysowych oraz we wspczesnych konfliktach zbrojnych. Prof. dr hab. Waldemar Zubrzycki. Penomocnik ds. utworzenia i dyrektor Biura Operacji Antyterrorystycznych Komendy Gwnej Policji (2003 - 2006), naczelnik Wydziau ds. Przeciwdziaania Zagroeniom Terrorystycznym i Radca Ministra w Ministerstwie Spraw Wewntrznych i Administracji, sekretarz Midzyresortowego Zespou ds. Zagroe Terrorystycznych, zastpca kierownika Zespou Zadaniowego do Opracowania Szczegowych Zaoe do Projektu Ustawy o Rozpoznawaniu, Przeciwdziaaniu i Zwalczaniu Terroryzmu, wiceprzewodniczcy Zespou ds. inicjatywy realizowanej w ramach Rady NATO-RosjaCooperative Airspace Initiative, ekspert w Grupie Roboczej ds. Terroryzmu Rady Unii Europejskiej, czonek Committee of Experts on Terrorism (CODEXTER) Rady Europy (2009 2010). Aktualnie profesor nadzwyczajny Wyszej Szkoy Policji w Szczytnie i Wy- 397 -

szej Szkoy Informatyki i Ekonomii Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Olsztynie. Prof. zw. dr hab. Lubomir W. Zyblikiewicz. Kierownik Katedry Stosunkw Midzynarodowych i Polityki Zagranicznej Uniwersytetu Jagielloskiego. Specjalista w zakresie teorii stosunkw midzynarodowych, procesw wspczesnej globalizacji, polityki zagranicznej i bezpieczestwa Stanw Zjednoczonych i wybranych pastw Ameryki aciskiej, a take geopolityki Eurazji. Czonek kilkunastu polskich i zagranicznych towarzystw naukowych. Dr Przemysaw urawski vel Grajewski. Pracownik naukowo-dydaktyczny Katedry Teorii Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa Uniwersytetu dzkiego, pracownik Instytutu Historii Uniwersytetu dzkiego (1987 - 1995), ekspert Biura Ministra Obrony Narodowej ds. Polityki Obronnej (1992) oraz Biura Penomocnika Rzdu ds. Integracji Europejskiej i Pomocy Zagranicznej (19951996). Pracownik badawczy Instytutu Europejskiego w odzi (1996 - 2001), wykadowca Collegium Civitas (2002 - 2004), ekspert frakcji EPL-ED w Parlamencie Europejskim (2005 - 2006), odpowiedzialny za monitorowanie polityki wschodniej Unii Europejskiej. Analityk Centrum Europejskiego Natolin (2006 - 2012), visiting professor biaoruskiego Europejskiego Uniwersytetu Humanistycznego na emigracji w Wilnie (2006 - 2009), od 2008 r. wykadowca-wsppracownik Krajowej Szkoy Administracji Publicznej, od 2012 r. stay wsppracownik Gazety Polskiej Codziennie w zakresie spraw midzynarodowych, wojskowych i historii. Czonek zespou ekspertw profesora Piotra Gliskiego, autor ponad 80 artykuw naukowych i 7 ksiek.

- 398 -

You might also like