23E JAARGANG, NUMMER 4 OKTOBER 2010

Inhoud
03 Isralzondag op 7 oktober 08 Verslag van de boekpresen tatie door Naim Ateek

20 Jaarthema:

Een islamitisch perspectief

21

12 15

Verbondenheid in de structuur van de Schriften

Nieuw jasje
U houdt het eerste nummer van een vernieuwd blad in handen. De vormgeving is opgefrist, in lijn met de huisstijl van de Protestantse Kerk. Op advies van lezers voert de redactie een aantal wijzigingen door. Het doel is meer rust in de lay-out. Elk nummer telt voortaan 24 paginas, 4 meer dan voorheen. Beelden krijgen meer ruimte. Ook zijn er rubrieken bij gekomen: onder andere een gedicht of originele Joodse tekst in het hart van het blad, en een rubriek voor lezersreacties. De volgorde van de artikelen is eveneens gewijzigd: de meer studieuze jaarthema-artikelen staan in de tweede helft van elk nummer. We hopen dat u de veranderingen een verbetering vindt. De redactie N.B. De yer die is ingevoegd in dit nummer kunt u doorgeven aan iemand die ook op zoek is naar de diepgang en nuance op dit terrein.

Gedicht Inleiding op het jaarthema: Onopgeefbaar verbonden? Jaarthema: Onopgeefbaar verbonden - rondom de Schriften? Jaarthema: Op de schouders van Mozes Jaarthema: Het Nieuwe Testament als vroeg-Joodse literatuur Jaarthema: Ontmoet het onbekende, het onverwachte

Rubrieken
07 Onopgeefbaar verbonden - Marja van den Beld 09 Column Reinier Gosker 10 Ga en leer 11 Te doen onderweg 14 Synagogen in Nederland Amsterdam 14 Een echo uit de synagoge 22 Boekbesprekingen 23 Lernen met LEV 24 Varia

16

18

19

Interview met Huub Oosterhuis

De bekende theoloog vertelt hoe de Schriften hem inspireren.

04
>

Bespreking van graphic novel

22
>

Isral bezoeken als jongere, wat doet dat met je? Een stripboek brengt het in beeld.

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

Isralzondag op 7 oktober

Een baldakijn van trouw

Ieder jaar houdt onze kerk op de eerste zondag van oktober Isralzondag. Zoals elke zondag gaan we ook nu in de leer bij Tenach, het zogenoemde Oude Testament.
p het oecumenisch leesrooster staat Maleachi 2:10-16. De nieuwtestamentische lezing is Marcus 10:1-12. Teksten die bij eerste lezing gaan over verbintenissen tussen mensen, over huwelijk en trouw. Maar ook over het mislukken daarvan. Vaak zijn deze bijbelgedeelten gebruikt vr het in stand houden van het huwelijk en tegen het scheiden. De handreiking van de Isralzondag anno 2012, Een baldakijn van trouw, gaat andere wegen. Volgens de auteurs gebruiken de bijbelschrijvers het beeld van het huwelijk om duidelijk te maken wie God is voor ons: het gaat over de Eeuwige, over zijn trouw aan ons mensen.

H.N. Werkman. Chassidische legenden I-9 (Het bruidspaar onder de baldakijn), 1941. Beeld: Stedelijk Museum Amsterdam

SOEKA EN CHOEPA
Tijdens het loofhuttenfeest (dit jaar van 1-7 oktober) verblijven de Joden in een eenvoudige zelfgemaakte loofhut (soeka), als symbool voor ons leven. Tijdens het traditionele Joodse huwelijk (choepa) neemt het echtpaar plaats onder een soort afdakje, een baldakijn (om het verwarrend te maken: dit wordt ook wel een choepa genoemd). Onder de baldakijn komen de soeka en de choepa samen, als geheel van Gods aanbod van trouw, zowel in het verbond als in andere mogelijke verbintenissen tussen mensen, bedoeld om trouw te zijn. Rijke gedachten die in het materiaal van de Isralzondag worden aangereikt. De handreiking bevat na notities bij de lezingen een preekschets en een orde van dienst. De Joodse bijdrage gaat over de ketoeba, het huwelijkscontract. Tot slot een verwerking van de thematiek voor de kinderen.

DOWNLOAdEN OF BESTELLEN
Het materiaal is te downloaden via www.pkn.nl/kerkenisrael of voor 2,50 te bestellen bij bestellingen@pkn.nl of www.pkn.nl/ webwinkel. Let op: de oplage is beperkt, dus levering zolang de voorraad strekt. Floor Barnhoorn

Scan de QR-code en ga direct naar www.pkn.nl/kerkenisrael

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

 De kerk moet mensen vertrouwd maken met de nieuwe humane gevoeligheid van de Schrift

Huub Oosterhuis: Miskotte en Levinas gaven bevredigende antwoorden op mijn vragen naar god. Fotos: Rick Keus

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

iNTERViEW

Interview met theoloog en dichter Huub Oosterhuis

Jij die mij ik maakt

In het mooi gerestaureerde gebouw De Nieuwe Liefde aan de Da Costakade in Amsterdam had Kerk & Isral Onderweg een gesprek met theoloog en dichter Huub Oosterhuis over het jaarthema Onopgeefbaar verbonden - rondom de Schriften? Tijdens de Nacht van de Theologie, die op 21 juni gehouden werd in de Hermitage, kreeg Oosterhuis de Theologie Oeuvreprijs 2012.

nze vaderen in hun vreemde taal zeiden God maar bedoelden liefde zeiden hemel maar bedoelden sterker dan de dood Waar je ooit uit kwam waar je weer in mag als het gedaan is bedoelden zij, met hun groot verhaal Wij zwijgen, uisteren hooguit in onze moedertaal

de goden zwijgen. Daarin wordt gesproken over een tegoed van het Oude Testament. Dat is het concrete menselijk functioneren in de politiek, de erotiek, de emotionele heftigheid van de Psalmen, de wijsheid en het Hooglied van de Liefde. Dat vind je bijna nergens in het Nieuwe Testament. In diezelfde tijd gaf pater Jan van Kilsdonk bijbelcursussen in de Oudemanhuispoort. Hij leerde dat geen christen de Bijbel verstaan kan als deze niet gelezen wordt in Joodse context. Ook denk ik aan Abel Herzberg. Met hem had ik wekelijks contact. Hij leerde me vragen stellen aan de eigen Joodse traditie, dus voor mij aan mijn eigen rooms-katholieke traditie.

(Uit: Lied van de Eeuw, Huub Oosterhuis)

Komen de woorden uit dit lied bij u op uit de Schriften?

Op de een of andere manier is de Schrift niet van Isral, ze is groter. Wat zich na de ballingschap aan Isral voltrokken heeft, heeft Schrift opgeleverd. Maar het is een gebeuren dat boven de opgetekende woorden uitgaat. We treffen het Jodendom in de geschiedenis aan als godsdienst. Zonder vorm of natie. Het is geconcentreerde Schrift, bewaard door charisma en traditie. Voor mij is Jezus (Ben) Sirach cruciaal. Deze naamgenoot van Jezus leefde rond 180 vr het begin van de gangbare jaartelling. Hij leerde de gelijkheid van mensen, legde nadruk op liefde boven de vreze Gods en gaf vorm aan een nieuwe humane gevoeligheid. De tweedeling, het denken in wij-zij, goeden en kwaden, Isral en zijn vijanden, liet hij achter zich. Hij vertaalde het gebod van de naastenliefde als Heb je naaste lief die een mens is zoals jij! Dat leerde ik eens en voorgoed van David Flusser. Het latere Jodendom, rabbi Hillel, Jezus van Nazareth en Paulus hebben het thema van de liefde blijvend op de kaart van de menswording gezet. Het veroorzaakte toegankelijkheid voor elke vreemdeling die op zoek is.

In een interview dat u met hem hield, vertelde Herzberg hoe hij als jongetje geschokt was dat hij de sjoel niet binnen mocht omdat hij een pet droeg, en geen hoed. Het bezorgde hem een crisis waarin hem gaandeweg geopenbaard werd dat alle verdriet dat mensen elkaar aandoen een inbreuk is op de eenheid Gods.
Ja, dat leerde ik van Herzberg en dat strookt met de visie van Jezus Sirach. Ik ben probleemloos opgevoed als rooms-katholieke jongen in de Amsterdamse Rivierenbuurt. In de oorlogsjaren hadden we pastoor Dickmann. Die preekte over mensen van goede wil en protesteerde tegen de Jodenvervolging. In 1952 ging ik theologie studeren en zoals dat toen hoorde ook losoe. Maar Heidegger, Nietszche en andere losofen schonken me geen bevredigend antwoord op mijn vragen naar god. Dat antwoord vond ik bij Miskotte en bij de belangrijkste losoof die ik ken, Emmanuel Levinas. Deze leerde: de ander kijkt me aan! Niet ik ben, maar de ander mkt mij tot ik. De meest beslissende ervaring in mijn leven dateert van 20 juli 1943. Door het raam van onze woning zag ik hoe de Joden uit de Rivierenwijk gedeporteerd werden, ik zag hun blikken! Die ervaring heeft mij theologisch gevormd: deze wereld kan niet de echte wereld zijn als er zulke dingen gebeuren!

Hoe en wanneer hebt u dit inzicht gekregen?

De protestantse dichter en predikant Willem Barnard heeft veel voor mij betekend. Hij wees me de weg naar Miskotte en diens boek Als

Was uw ontmoeting met Herzberg van belang voor uw omgaan met de Schriften?
Er waren natuurlijk ook andere Joodse vrienden. Maar heel bepa-

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

iNTERViEW

De mensheid is vertwijfeld, maar God niet

lend was Herzbergs opstelling in het debat over de vrijlating van de Drie van Breda in 1972. Herzbergs controversile bijdrage in die discussie was: recht zonder genade is geen recht. Dat zegt een slachtoffer van Bergen-Belsen! Zoiets steekt diep.

Is dat ook wat Hans Keilson zegt in zijn boek In de ban van de tegenstander?
Helemaal. Het is wat in de Schrift als een levenslange worsteling op je afkomt. Alsof er twee Adonais zijn. Neem koning David die tijdens een hongersnood God/Adonai raadpleegt. Die hongersnood zou komen door de bloedschuld van Saul aan de Gibeonieten. Op hun verzoek laat David zeven zonen van Saul ophangen. Hij acht het zijn plicht tegenover God en zijn volk. Maar dan waakt Rispa bij de gehangenen. Jouw recht is slecht, koning, zegt ze. David wordt door haar gedrag gecorrigeerd. Hij heeft de verkeerde God gevolgd. Het verhaal staat in 2 Samul 21. Als je de weg kwijt bent, keer dan terug naar de eerste regels van Genesis: God schept licht, ook in de duisternis van onze gedachten. Van daaruit moet je leren lezen. Woorden als verzoening gaan dan anders klinken. Het gaat niet om verzoening met God, maar om verzoening van mensen met elkaar. De Bijbel doet ons geloven in een menswaardige wereld, niet in de neoliberale wereld van de Mammon en de Bals en het Nederlandse asielbeleid. Laat je door de Schriften bemoedigen dat het nders kan. Vorm je een geweten! Dat is n van de grondgedachten van De Nieuwe Liefde. De Kerk zou zulke bewegingen moeten faciliteren. Ze zou mensen vertrouwd moeten maken met de nieuwe humane gevoeligheid van de Schrift.

Hoe kijkt u naar de staat Isral?

De beweging van Een Ander Joods Geluid spreekt me aan. Maar ik begrijp ook dat er Joden zijn, ik ken ze te goed, die met een dodelijke angst voor een nieuwe Sjoa de staat als een veilig huis zien. Ik ben voorzichtig in mijn oordeel. Slachtoffer-zijn is geen eenduidig begrip. Wie kijkt je aan n wanneer? Toch voel ik me wat de landbelofte betreft niet gebonden aan orthodoxe leeswijzen. Dat hoeft ook niet, ik zag ooit een klein stukje Hebreeuwse tekst en daaromheen allerlei uitleg gegroepeerd, een laatste woord is er niet. Ook de westerse beschaving zit vol ongerijmdheden. Niemand heeft dat beter verwoord dan Shakespeare: beschaving en barbarij worden door een vliesdunne wand gescheiden.

Onze beschaving is diep beschadigd door ontrouw aan de armen.

Hoe gaat u daarmee om?

De vorig jaar overleden rabbijn Yehuda Aschkenasy zei: de Bijbel gaat niet over God maar over de Mensch. Dat is geen praatje voor de vaak. De vrucht van het lezen is de praktijk van het Koninkrijk van God! In Het Lied van de Aarde laat ik de stem van God door een sopraan zingen. De mensheid is vertwijfeld, maar God niet. Het bijbelse refrein is, ook bij Jezus: niets is onmogelijk bij God. Lees Tora. Je kunt het volbrengen. Vergeet niet dat je ongelooijk gelukkig wordt als je dat leest en overdenkt. Je wordt in iets groots opgenomen. Dankbaar word je als je het leest, als je het ziet gebeu-

ren. Een rooms-katholieke jongeman heeft in Amsterdam-Zuidoost een huis ingericht het Jeannette Nolhuis waar tien nationaliteiten, zwaar geschonden levens, met elkaar aan tafel zitten. Maar wat een geluk breekt er door in dat samenzijn. Welvaart maakt vaak ongelukkig. Maar het perspectief van het Rijk kun je zingen en vieren. De Joodse schrijver Durlacher zei: Ik kan niet leven vanuit de haat, ik kies voor God uit vriendschap. Zoals psalm 36: Gij met uw Naam, uw vriendschap reikt tot in de hemel, uw trouw tot aan het rmament. Onze beschaving is diep beschadigd door ontrouw aan de armen. Maar het kn anders, leren de Tora van Isral en de Psalmen, n de geschriften van het Tweede Testament. Ren van den Beld Reinier Gosker 'Jij die mij ik maakt' is de titel van een essay dat Huub Oosterhuis schreef in het kader van de Maand van de Spiritualiteit in 2008.

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

De Protestantse Kerk in Nederland kent een veelheid aan meningen. Zo wordt er in onze kerk ook verschillend gedacht over kerk en Isral. In deze rubriek brengt een kerkelijk betrokken persoon de onopgeefbare verbondenheid van Kerk en Isral onder woorden.

Onopgeefbaar verbonden, hoe zie je dat?

Een grondbeginsel van de kerk

Onopgeefbare verbondenheid is een uitgeholde term geworden, blijkens de onzinnige interpretaties die de revue passeren. De Kerkorde, niet de IP-nota1, spreekt over onze roeping om er gestalte aan te geven. In artikel I, met andere woorden: dit hoort tot de grondbeginselen van de kerk.
erecht, want als late roepingen lezen wij mee in de Hebreeuwse Bijbel, de bewogen geschiedenis tussen de Eeuwige en Isral, zijn eerste liefde. Bovendien verklaren wij onszelf navolgers van een man uit Nazareth, ook al een Jood. Dus om die verhalen te begrijpen en om ook Jezus optreden in zijn context te kunnen plaatsen, zullen we ons in het Jodendom moeten verdiepen en enige kennis moeten hebben van het rabbijnse discours in Jezus dagen. De tweede reden waarom deze roeping zo hoog genoteerd staat, is dat eeuwen van anti-Joodse theologie en kerkgeschiedenis de kerk vervreemd hebben van haar oorsprong en voor Joden tot een levensbedreigende plek gemaakt hebben. Het roer moet om, en met deze belijdenis laten wij zien dat het ons ernst is en wat we gaan doen.

Israls vijanden was religie nooit het criterium voor vervolging, wel Jood-zijn als volk. Het is dus nogal pedant wanneer wij gaan selecteren welk Isral wij als gesprekspartner accepteren (alleen het bijbelse Isral, of alleen de religieuze Joden?) en welk niet. Voor Joden bestaat er maar n Isral.

PERMANENTE EdUCATIE
Cruciaal bij onze voorgenomen schoonmaak is trouw blijven aan onze afspraken en daar beleid op maken. Dat betekent permanente educatie over de anti-Joodse kerkgeschiedenis, uitroeien van de gedachte dat Isral door God verworpen is en vervangen zou zijn door de kerk, het nieuwe Isral. Kritisch doorlichten van liturgisch materiaal waarin het denken in vervanging en tegenstellingen (Wet-Evangelie, oud-nieuw) nog breed aanwezig is. En uiteraard scholing in Jodendom, voor (aankomende) predikanten, jeugdwerkers, en verder op elk niveau.

HUISWERK
Daarmee hebben we onszelf een stevige stapel huiswerk gegeven: bewustwording omtrent de wortels van anti-judasme en antisemi tisme, de Wirkungsgeschichte van onze liturgische teksten en afrekenen met de triomfalistische plaatsvervangingstheologie. Een pijnlijke en ingrijpende operatie, maar als een kwaadaardig gezwel niet weggesneden wordt, zullen de uitzaaiingen elke keer weer de kop opsteken. Daarna kunnen we komen tot een positieve Israltheologie die recht doet aan de plek en de betekenis van Isral als eerst aangesprokene in de Bijbel en tevens aan de opdracht van de kerk om, naast en met Isral, aan onze roeping in de wereld gestalte te geven. Dat wil zeggen: verantwoordelijkheid nemen voor de medemens en het behoud van de schepping.

OpKOMEN VOOR ISRALS BESTAANSREChT

Het moeilijkste bij de pretentieuze opdracht om gestalte te geven aan onopgeefbare verbondenheid is om niet weg te lopen als deze operatie onvermijdelijk in eigen vlees snijdt; om niet toch weer onze waarheid op te dringen (Jezus Messias, ook voor de Joden) in plaats van de Joodse visie op messianisme te accepteren. Alleen dan kan er een vruchtbaar gesprek ontstaan. Een andere valkuil is om Isral te reduceren tot het conict en de onopgeefbare verbondenheid niet meer als huiswerk te beschouwen, maar als vrijbrief om (alleen!) Isral aan te klagen, omdat vrienden immers kritiek mogen hebben. Kritiek krijgt Isral genoeg, van eigen profeten tot eigen oppositie en pers. Wij moeten, ongeacht politieke voorkeur, opkomen voor Israls bestaansrecht in een tijd van groeiende bedreiging. Wij moeten bovendien christelijke, onder wie Palestijnse, partners zoeken die deze opdracht beamen, evenals de opdracht tot zelfkritiek. Sabeel voldoet daar niet aan. Marja van den Beld
Marja van den Beld is geestelijk verzorger in het Mxima Medisch Centrum Eindhoven, Zij is lid en medeoprichter van het platform Appl Kerk & Isral.

LUISTEREN
De synodeleden die stemden over deze kerkordetekst beseften heel goed dat de kerk niet in de positie is om de agenda van het gesprek te bepalen. Dus geen missionair getuigenis na eeuwen van bloedige bekeringsdrift. Wel luisteren naar en leren van de vragen die Isral heeft voor de kerk. Isral in al zijn aspecten als land, volk en staat. God heeft zich niet gericht tot een religie, maar tot een concreet volk, met een land en, in goede tijden, een eigen bestuur. Een gewoon volk met successen en blunders, met een Toragetrouwe kern tot op de dag van vandaag, en mensen die zich anderszins sterk verbonden voelen met volk, land en staat. Voor allemaal geldt dat er levens voor opgeofferd zijn, want voor

1 De nota Het Isralisch-Palestijns conict in de context van de Arabische wereld van het Midden-Oosten van de generale synode van de Protestantse Kerk (2008)

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

Leiding Protestantse Kerk draagt bij aan nieuw boek van Palestijnse christen Ateek

Een Palestijnse weg van Jezus

Een scriba die een woord vooraf schrijft en een synodevoorzitter die het eerste exemplaar in ontvangst neemt: de Protestantse Kerk was actief betrokken bij de presentatie van het boek Roep om verzoening. Een Palestijnse christen over vrede en recht op dinsdag 24 april in Amersfoort. De auteur Naim Ateek, anglicaans priester en Arabisch burger, was daarbij zelf aanwezig.
Synodepreses Pieter Verhoef (links) nam het eerste exemplaar in ontvangst uit handen van schrijver Naim Ateek (midden). Rechts ds. Jan Willem Stam, voorzitter van Vrienden van Sabeel Nederland.

teek is directeur van het Oecumenisch Centrum voor Palestijnse bevrijdingstheologie in Jeruzalem, Sabeel. Dit centrum is onder christenen in Nederland omstreden. Sabeel betekent weg. In dit nieuwe boek is het centrale thema de geweldloze weg van Jezus in het totstandbrengen van recht, vrede en verzoening.

BEVRIjdINGSThEOLOGIE NA TWINTIG jAAR

In 1989 publiceerde Ateek Recht en gerechtigheid. Een Palestijnse bevrijdingstheologie. Na meer dan twintig jaar is er nu een tweede belangrijk boek van hem verschenen. Het is boeiend om de boeken te vergelijken: is Ateek, na twintig jaar in een steeds uitzichtlozer situatie, tot andere inzichten gekomen? Het is opvallend hoe weinig hij van opvatting is veranderd. Hij heeft wel een aantal centrale themas verdiept. Het woord bevrijdings

theologie roept bij sommigen gedachten op aan gewapende revolutie en sympathie voor het marxisme. Daar nam hij in zijn eerste boek al duidelijk afstand van. In zijn nieuwe boek wordt het nog duidelijker dat hij onder bevrijdingstheologie vooral een theologie verstaat die ervan uitgaat dat God wil dat wij ons inzetten voor het recht van onderdrukten. Vanuit bijbels perspectief is dat altijd vanuit de concrete situatie waarin mensen zich bevinden. Anders wordt theologie wereldvreemd en abstract.

UNIVERSALISTISChE LIjN
Bevrijdingstheologie had als centraal bijbels thema de uittocht uit Egypte. Maar daar konden Palestijnse christenen niets mee. Zij zagen dat de zionisten zich daarop beriepen. Maar zij waren er de slachtoffers van. Het gevolg was dat zij zich afkeerden van het Oude Testament of dat alleen nog maar zo vergeestelijkten dat er van de werkelijke geschiedenis en het echte leven, dat ook sociaal en politiek is, niet veel overbleef. Ateek heeft zich veel moeite getroost daarin verandering te brengen. Hij erkent de waarde van het Oude Testament. Maar om er de weg in te vinden is de persoon en de weg van Christus de centrale maatstaf. Zo kiest hij van daaruit voor een universalistische lijn in het Oude Testament, waarin God de God van alle volken is, en niet voor een particularistische lijn. In het boek Jona vindt hij een uitsluitend universalistische lijn, die aansluit bij het Nieuwe Testament.

Bevrijdingstheologie volgens Ateek: inzet voor het recht van onderdrukten 8

Kerk & Isral ONDERWEG
| SEPTEMBER 2012

ColUMN
DISTANTIREN VAN PALESTIjNS GEWELd
Ateek onderscheidt meer lijnen in het Oude Testament waarbij wij voor een keuze gesteld worden: tussen een strijdbare Davidische Messias en de Messias als lijdende knecht; tussen de houding van Danil, die zonder geweld zijn vertrouwen op God blijft stellen, en die van Judas Makkabeus, die kiest voor geweld; tussen de zelfmoordaanslag van Simson en de weg van Jezus in zijn lijden. Ateek distantieert zich herhaaldelijk van alle vormen van Palestijns geweld. In zijn zoeken naar recht, vrede, verzoening en vergeving, erkent hij het bestaansrecht van Isral. Hij vraagt zelfs niet om ontmanteling van de Joodse nederzettingen op de Westoever binnen een Palestijnse staat.

Omdat ze een Joods meisje was

anneer de acht lege marktkraampjes parallel geschakeld stonden, vormden ze een slaapbarak in Kamp Westerbork. Stonden ze in serie, dan was het de trein die vertrok van de Boulevard des Misres. Verder was er nauwelijks decor. Ja, koffers! De kleding van de ruim twintig amateurs verraadde de tijd waarin het toneelstuk speelde. En de plek waar het stuk opgevoerd werd was de waar het verhaal ooit begon. In Wijhe aan de IJssel. Een oproep in de dorpskrant om mannelijke toneelspe lers had me geattendeerd op wat er in Wijhe gaande was. Kort geleden had het dorp zijn 1.050-jarig bestaan Plaatselijke acteurs speelden gevierd. In vrijheid! de rollen van Hertha Aussen Dat laatste had het organi(links), haar vader en haar zus. serend comit aan het Foto: PR Verenigd Comit. denken gezet. Vrijheid voor wie? Om op die vraag een antwoord te vinden bezochten schoolkinderen uit Wijhe het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Daar werd voorgelezen uit een briefwisseling tussen hun vroegere dorpsgenootje Hertha Aussen en haar vriendin Netty Rens. De laatste brief van Hertha aan Netty dateert van 14 september 1943. Nog op Nederlands grondgebied gooide ze die uit de trein naar het oosten. Tot spoedig weerzien in ons dierbaar Hollandje, vaarwel, een kus. Drie dagen later werd ze in Auschwitz vermoord. Naar aanleiding van het bezoek van de Wijhese schoolkinderen aan Kamp Westerbork schreef dorpsgenoot Jan Veerman een boekje over het leven van Hertha Aussen met als titel Omdat ze een Joods meisje was, Hertha Aussen 1926-1943. Kort daarna werd het script geschreven en begonnen de repetities. Geen theater maar community art liet ik me vertellen. Dat doe je met het hele dorp! Jong en oud speelden mee. Bouwbedrijven en ondernemers steunden het project. De gratis ter beschikking gestelde showroom van landbouwmechanisatiebedrijf Van Gurp zat drie avonden vol Wijhenaren. Na aoop van een repetitie praatte ik met een paar spelers. Ze bleken net zo versteld te staan van hun spel als ik. Niet alleen k was onder de indruk, ook zij! In mijn ogen leken ze professionals. Maar dat waren ze niet, zeiden ze. Het geheim van hun spel was het recht dat zij deden aan een zestienjarig dorpsgenootje dat om het leven gebracht werd omdat ze een Joods meisje was. Reinier Gosker

VRAGEN
Ateek stelt door de lijnen die hij onderscheidt en zijn christocentrische benadering indringende vragen. Zoals aan christen-zionisten: stellen zij Isral en het land niet meer centraal dan de persoon en de weg van Jezus? Maar ook aan Ateek kunnen vragen gesteld worden: ook al krijgen in Christus alle volken deel aan de verkiezing, heeft de verkiezing van Isral dan toch niet iets eigens en bijzonders? En zou hij, zoals hij ook in de Bijbel doet, niet binnen het zionisme verschillende stromingen moeten onderscheiden, en niet het zionisme totaal moeten veroordelen? Het zijn slechts een paar vragen uit de vele die het boek oproept. Die maken dit helder en niet moeilijk geschreven boek zeer geschikt voor bespreking, allereerst binnen de christenheid die rond deze vragen gepolariseerd is, en dan misschien ook nog wel in een Joodschristelijke dialoog. Hans Schravesande
Hans Schravesande is lid van de Protestantse Raad voor Kerk en Isral. Hij promoveerde in 2009 op Jichud. Eenheid in het werk van Martin Buber. Naim Ateek: Roep om verzoening Een Palestijnse christen over vrede en recht. Oorspronkelijke titel: A Palestinian Christian Cry for Reconciliation (2008). Vertaling: Aleid Sevenster-Blink. Uitgave: Boekencentrum, Zoetermeer. 256 blz. ISBN 9789023920656. Prijs: 19,90.

Nieuwe rubriek

Lezersreacties
Met ingang van het volgende nummer biedt Kerk & Isral Onderweg ook ruimte aan lezersreacties. Stuur uw brief of mail met een korte reactie op een artikel (maximaal 100 woorden) naar kerk.israel@pkn.nl. De redactie behoudt zich het recht voor de reactie in te korten of niet te plaatsen.

Rechtgezet
De redactie heeft de tekst over Nes Ammim op pagina 20 in het vorige nummer niet helemaal goed weergegeven. Er stond: Nes Ammim, de christelijk-Joodse nederzetting in Galilea. Dit had moeten zijn: een internationale werk- en leefgemeenschap in Isral.

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

Ga en Leer

Naomi of Mara?
Ook bij mensen op oudere leeftijd komt naamsverandering voor. Wat doet dit met je? En wat gebeurt er als je voorstel niet aanslaat en de mensen om je heen je bij je oude naam blijven noemen?
haakt tijdens de tocht af en keert haar schoonmoeder de nek toe. De Joodse traditie schrijft Orpa niet weg, maar waardeert dat ze haar schoonmoeder en haar schoonzus uitgeleide heeft gedaan. Naomi en Ruth komen, na een diepgaand gesprek over de toekomst, in Betlehem aan. Het is, volgens een oud verhaal, precies op de dag dat Boaz, In hem is kracht, zijn vrouw heeft begraven. Er is veel volk op straat. Naomi wordt door de vrouwen van de stad herkend, ook al heeft het verdriet haar veranderd: Dat is toch Naomi? Dan zegt Naomi dat de vrouwen haar niet Naomi moeten noemen, maar Mara, de Bittere, want de Ontzagwekkende heeft haar zeer verbitterd. Er volgt geen reactie. Wat zou een ander moeten zeggen tegen de vrouw die als lady met haar gezin wegging en als verarmde weduwe met een buitenlandse schoondochter terugkeert?

Schilderij Ruth en Naomi door Pieter Lastman (1624). Beeld: Niederschsisches Landesmuseum, Hannover

n het boek Ruth komen heel wat namen voor, maar twee namen springen eruit: Naomi en Ruth. Twee vrouwen die elkaar leren kennen door de harde omstandigheden van het leven. In Betlehem Broodhuis! is gebrek aan brood. Wat doe je in economisch barre tijden, ontstaan doordat iedereen deed wat in zijn eigen ogen goed was (Richteren 17:6)? Waar je brood is, is je vaderland, zal Elimelech hebben gedacht, het is maar tijdelijk, en hij gaat met zijn vrouw Naomi en zijn twee zonen Machlon en Kiljon naar buurland Moab. Een welvaartsstaat, maar eigenlijk een fout land, dat Isral bij zijn uittocht uit Egypte niet bepaald royaal tegemoet trad (Deuteronomium 23:5). Wat heeft het gezinnetje in dat gierige land te zoeken? Soort zoekt soort? Heeft Elimelech om scale redenen Juda verruild voor Moab?

EEN WENdING
Het vervolg van het verhaal laat een wending ten goede zien. Ruth krijgt kennis aan Boaz en uit hun verbintenis wordt een zoon geboren. Opvallend zijn echter de namen van de grootmoeder en het kind. Je zou verwachten dat Ruth, pas ingewijd in de Joodse traditie, haar zoon naar haar eerste man Machlon zou hebben genoemd. De buurvrouwen nemen echter de regie in handen. Zij noemen het kind Obed, Dienaar. Een messiaanse opdracht, die aangeeft waar het in Isral om gaat? Intussen blijft de grootmoeder van Obed voor de vrouwen gewoon Naomi. Naomi heeft een zoon gekregen (Ruth 4:17). Is de naam Mara door Naomi inmiddels zelf teruggedraaid? In ieder geval lijkt haar voorstel voor een andere naam in haar omgeving niet erg te zijn aangeslagen.

MERKWAARdIGE NAMEN
De lezer wrijft intussen de ogen uit. Elimelech, Mijn God is koning, en Naomi, Gelukkige, zijn fraaie namen, maar wie noemt er zijn kinderen nu Machlon, Ziekelijke, en Kiljon, Bijna aan het einde? Uiteraard zijn het van oorsprong prachtige namen waarin machol, dans, doorklinkt en kala, voltooid zijn, maar de namen zijn, met terugwerkende kracht, ook met onheilspellende betekenissen te verbinden. Volgens een oude vertelling nemen de beide jongens dienst in het leger van Moab, als ofcieren. Ze zijn van aanzienlijke komaf en ze trouwen met Moabitische vrouwen uit de upper ten: Orpa en Ruth. De naam Orpa, Nek lijkt te preluderen op haar beslissing in Moab te blijven. De betekenis van de naam Ruth is onzeker, al zijn er uitleggers die aanknopen bij de Syrische vertaling reoet, vriendschap.

ZIChT Op jEZELF
Je naam veranderen doe je niet voor niets. Een nieuwe naam kan een scherper zicht op jezelf geven. Maar niet elke naamsverandering wordt door je omgeving overgenomen. Niet uit onwil, maar soms hoort je omgeving in je oude naam een betekenis die jij over het hoofd hebt gezien. Ook zie je niet altijd wie er naast je loopt: Zo kwamen ze samen terug uit Moab (Ruth 1:22). Soms ziet je omgeving blijkbaar net nog iets scherper dan jijzelf wie je het meest nabij is je schoondochter, die je liefheeft (Ruth 4:15) en wie jij zelf bent. Kees Schakel

VERBITTERd
In ieder geval zijn de drie vrouwen weduwen als ze zich op weg begeven naar het land Juda. Er is weer brood in Betlehem. Orpa

10

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

Te doen onderweg
Activiteiten waaraan lezers kunnen deelnemen.
IN DE PROVINCIE GRONINGENDRENTHE
ZUIDLAREN.
Provinciale Werkgroep Groningen-Drenthe. Synagoge Zuiderstraat 1. 6-9 (13.3016.00 uur) Workshop rond handreiking Isralzondag Een baldakijn van trouw. Opgave: bienvn@planet.nl 18-10 Ds. A.P.J. van Ligten, 7e synagogenlezing over de betekenis voor mensen van nu van De ster van de verlossing van Franz Rosenzweig. Inlichtingen: (0521) 59 06 63. Inlichtingen: (053) 476 15 49.

Volgende uitgave: december 2012 Activiteiten vr 1 oktober opgeven bij de redactie. E-mail: kerk.israel@pkn.nl Vermeld tevens datum, plaats en telefoonnummer.

IN DE PROVINCIE GELDERLAND
ARNHEM.
Wijkcentrum De Bakermat. G.A. van Nispenstraat 139. 15, 22 en 29-10, 12 en 19-11, 3 en 17-12 Rabbijn dr. Tzvi Marx: Najaarscursus 2012 over het boek Jeremia. Inlichtingen: (0318) 63 06 86.

Boekpresentatie Meervoudig Verbonden

Op donderdagmiddag 1 november wordt in de Thomaskerk te Amsterdam Zuid (nabij NS-station WTC) de artikelenbundel Meervoudig Verbonden gepresenteerd, onder redactie van dr. Arjan Plaisier, scriba van de Protestantse Kerk, en prof.dr. Klaas Spronk van de PThU. Met de bundel wordt geprobeerd nieuwe openingen te zoeken in het moeizame gesprek in de kerk over de verhouding met Isral en de Palestijnen. Bijdragen aan de bundel verder onder anderen van prof.dr. Bernard Reitsma, prof.dr. Leo Koffeman, prof.dr. Govert Buijs en Gertrudeke van de Maas. De middag duurt van 13.00-17.00 uur. Na bijdragen van de sprekers is er gelegenheid tot gesprek met de zaal. Opgave via www.pkn.nl/pcte

VARSSEVELD.
De Keurhorst 9-10 Opening van het leerhuisseizoen. Floor Barnhoorn: Invulling van onze verbondenheid met Isral. Inlichtingen: (0315) 24 21 34.

IN DE PROVINCIE OVERIJSSEL
RAALTE.
Het Annahuis. Jaarlijkse Provinciale Kerk en Isralontmoetingsdag Overijssel. 29-9 Voordracht over het vroegere Joodse leven, wandeling langs de voormalige synagoge en begraafplaats. Inlichtingen: (0570) 53 01 03 of (0523) 63 83 88.

IN DE PROVINCIE UTRECHT
AMERSFOORT.
Emmaskerk. Leerhuis Balk en splinter (Dr. Marcus van Loopik). 19-9 Introductieavond. Dr. Hans Schravesande: Beelden van Jezus in de christelijke en Joodse overlevering. Inlichtingen: (033) 479 92 51 of www.emmauskerk-amersfoort.nl

Studiereis naar Isral/Palestina

Meta Floor, als uitgezonden medewerker van Kerk in Actie werkzaam bij Sabeel, organiseert een ontmoetings- en studiereis naar Isral/Palestina van donderdag 15 zondag 25 november 2012. De reis voorziet in veel ontmoetingen met Joden en Palestijnen die meer inzicht zullen geven in de realiteit van het Heilige Land. Er wordt rondgereisd met een luisterende houding. Verblijf in Galilea, Bethlehem en Oost-Jeruzalem. Doelgroep: predikanten en kerkelijk kader. Meer informatie: www.metaoor.nl

IN DE PROVINCIE NOORD-HOLLAND
HOOFDDORP.
Marktpleinkerk. Leerhuis Haarlemmermeer. 18-10 en 22-11 R. van der Wieken: Talmoed, Joodse levenswijsheid en discussies verzameld. 17-1-2013 R. Verhasselt: Boekbespreking In den beginne van Mer Shalev. 21-2-2013 Ds. A. van der Wal: Barmhartigheid in het Jodendom. 21-3-2013 Rabbijn L.B. van de Kamp: Rituele slacht en besnijdenis. Inlichtingen: (023) 563 09 97 of 564 23 23.

Lezing Drewermann
EDE. Marnix College. Studiekring Drewermann Nederland. 6-10 Inleiding door Klaas Touwen, evangelisch-luthers predikant in Arnhem, over Maarten Luther, zijn betekenis toen en nu. Ook Luthers visie Foto: Holger op de Joden komt ter sprake. Jacoby Eugen Drewermann (foto), ex-priester en psychotherapeut in Paderborn, houdt vervolgens een lezing over de betekenis van Maarten Luther toen en nu. Inlichtingen: www.studiekringdrewermann.nl

De begraafplaats in Raalte.

DEDEMSVAART.
Kerk en Isral. Kerkelijk Centrum De Antenne. 31-10 Ds. B. Gijsbertsen: De Romeinenbrief. 28-11 Prof.dr. C. den Heyer: Hoe werd Jezus de Jood de Christus van de Kerk? Inlichtingen: (0523) 63 83 88.

IN DE PROVINCIE ZUID-HOLLAND
HENDRIK-IDO-AMBACHT.
De Ark, Olijfgaarde 12. Commissie Kerk en Isral hervormde gemeente. 22-11 Dr. M.C. Mulder: Isral in de Romeinenbrief. Inlichtingen: (078) 681 65 01.

ENSCHEDE.
Opstandingskerk. Zonstraat. 3, 17 en 31-10, 14 en 28-11 Dr. Marcus van Loopik: Balk en splinter.

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

11

God ligt op zijn rug onder de wereld

God ligt op Zijn rug onder de wereld. Steeds aan het repareren, steeds is er iets kapot. Ik wilde Hem helemaal zien, maar ik zie slechts de zolen van Zijn schoenen... en ik ween. En dat is Zijn lof.
Tekst: Jehoeda Amichai (Isralisch dichter,1924-2000)

12

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

13

Synagogen in Nederland

Amsterdam
D
e synagoge in de Gerard Doustraat is een van de oudste nog in gebruik zijnde Asjkenazische1 sjoels in Nederland. Tegen het eind van de negentiende eeuw vestigden de eerste Joden zich in de Pijp, toen een van de nieuwere buurten van Amsterdam. In 1877 stichtten deze Joden de vereniging Hulpe Israls. In 1892 bouwde de vereniging haar eigen synagoge in de Gerard Doustraat, op nummer 238. Deze bestaat nu dus 120 jaar! Tot de Tweede Wereldoorlog bloeide de synagoge in de Gerard Doustraat. Dagelijks gehouden diensten werden goed bezocht en de vereniging zorgde actief voor studieprogrammas voor de leden. Op Rosj Hasjana (Joods Nieuwjaar) 1943 werd de laatste dienst tijdens de oorlogsjaren gehouden. Doordat de synagoge ingeklemd stond tussen twee rijtjeshuizen in de smalle Gerard Doustraat, werd ze niet door de Duitsers opgemerkt. Dankzij de oplettendheid van de buren overleefde het gebouw de oorlog. Op de tweede sabbatochtend na 5 mei 1945 werd in de Gerard Doustraatsjoel voor de eerste keer weer een dienst gehouden. Het was op dat moment de enige Asjkenazische synagoge in Amsterdam die gebruikt kon worden. De synagoge neemt nog steeds een eigen plaats in binnen de orthodoxJoodse Gemeente van Amsterdam. Op sabbat en tijdens de feestdagen worden er diensten gehouden en de sjoel heeft zijn eigen rabbijn en voorzanger. De traditioneel Nederlands-Joodse melodien en rituelen, het prachtige, authentieke interieur en de gezellige sfeer zorgen ervoor dat de diensten in de Gerard Doustraat-synagoge zeer bijzonder zijn. Caroline Godfried
vice-secretaris Vereniging Hulpe Israls Meer informatie: www.gerarddou.org
1 Oost-Europees Joods

Een echo uit de synagoge

Schriftlezingen op Sabbat en feest- en treurdagen in de synagoge
OkTober 2012
1 oktober Soekot - Loofhuttenfeest eerste dag. Leviticus 22:26 - 23:44; Numeri 29:12-16; Zacharia 14:1-21 2 oktober Soekot - Loofhuttenfeest tweede dag. Leviticus 22:26 - 23:44; Numeri 29:12-16; 1 Koningen 8:2-21 6 oktober Sabbat tijdens Soekot. Exodus 33:12 - 34:26; Numeri 29:26-34; Ezechil 38:18 - 39:16 8 oktober Sjemini Atseret achtste dag - Slotfeest. Deuteronomium 14:22 - 16:17; Numeri 29:35 - 30:1; 1 Koningen 8:54-66 9 oktober Simchat Tora - Vreugde der Wet. Deuteronomium 33:1 - 34:12; Genesis 1:1 - 2:3; Numeri 29:35 - 30:1; Jozua 1:1-18 13 oktober Beresjiet - In het begin. Genesis 1:1 - 6:8; Jesaja 42:5 - 43:10 20 oktober Noach - Noach. Genesis 6:9 - 11:32; Jesaja 54:1 - 55:5 27 oktober Lech Lecha - Ga jij. Genesis 12:1 - 17:27; Jesaja 40:27 - 41:16

November 2012
3 november Wajera - En Hij verscheen. Genesis 18:1 - 22:24; 2 Koningen 4:1-37 10 november Chajee Sara - De leeftijd van Sara. Genesis 23:1 - 25:18; 1 Koningen 1:1-31 17 november Toledot Jitschak - De geslachten van Jitschak. Genesis 25:19 - 28:9; Maleachi 1:1 - 2:7 24 november Wajetsee - En hij vertrok. Genesis 28:10 - 32:3; Hosea 11:7 - 13:5

December 2012
1 december Wajisjlach - En hij zond. Genesis 32:4 - 36:43; Obadja 1:1-21 8 december Wajeesjev - En hij zette zich. Genesis 37:1 - 40:23; Amos 2:6 - 3:8 9 december Chanoeka - Inwijdingsfeest eerste dag. Numeri 7:1-17 15 december Mikeets - Aan het einde. Genesis 41:1 - 44:17; Zacharia 2:14-4:7 16 december Chanoeka - Inwijdingsfeest achtste dag. Numeri 7:54 - 8:4 22 december Wajigasj - En hij naderde. Genesis 44:18 - 47:27; Ezechil 37:15-28 29 december Wajechi - En hij leefde. Genesis 47:28 - 50:26; 1 Koningen 2:1-12

Kees Schakel

14

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

Toelichting van de redactie op het nieuwe jaarthema

Onopgeefbaar verbonden?
Kerk & Isral Onderweg steekt zoals u ziet in een nieuw jasje. Regels van bovenaf, het moest, het blad dat we maken is tenslotte van de Protestantse Kerk in Nederland. Maar mooi vinden we het als redactie wel.

ecennia geleden ontstond dit blad uit de bladen Evangelie

en Isral, in de kleuren blauw en wit, een uitgave van de Deputaten van de Gereformeerde Kerken in Nederland voor de verkondiging van het Evangelie onder Isral, en Kerk en Isral, uitgegeven door de Hervormde Raad voor de verhouding van Kerk en Isral. Nog zendingsgericht, deze bladen, maar inmiddels niet meer. We zijn door schade en schande wijzer geworden. Een nieuw jasje dus. Nog wel steeds met dat karakteristieke blauwen-wit vanwege de Isralische vlag. Maar zon nieuwe vorm vraagt natuurlijk ook om een up-to-date inhoud. Een inhoud die binnenkomt bij Kerk-en-Isral-werkgroepen, theologen, predikanten, genteresseerden in Jodendom en synagoge, lokaal, provinciaal, classicaal en landelijk. Velen van u houden zich met dit heikele onderwerp bezig. En dat is zeker niet eenvoudig.

VERWARRING
Immers, rondom het thema Kerk en Isral heerst een en al verwarring. Zoals: over welk Isral hebben we het eigenlijk als kerk? En wat bedoelen we met het Joodse volk? Of: waar staat de naam van het blad Kerk en Isral Onderweg voor en wat roept deze op aan emoties en gedachten? Zou het niet beter zijn een andere naam te verzinnen voor dit periodiek van de Protestantse Kerk? En mag dat dan wel? Want ga maar na. Zodra het woord Isral klinkt, laaien de gemoederen op. De meeste mensen denken bij dat woord namelijk direct aan de gelijknamige staat in het Midden-Oosten. Daarbij hebben zij vaak negatieve associaties. De Joodse staat is steeds minder populair, ook onder Nederlanders, onder kerkgangers. Neem alleen al de Isralzondag die voor de deur staat. Veel kerkgangers kan die dag gestolen worden. En menig predikant zit rond die dag met de handen in het haar. Wat een ondankbare klus, preken over kerk en Isral, moeilijk, probeer maar eens net te polariseren. De politieke situatie in het Midden-Oosten domineert elke discussie, partijen kiezen stelling tegenover elkaar. Trouwens, wat moet je met de notie in de Kerkorde van de Protestantse Kerk over de onopgeefbare verbondenheid van de kerk met het Joodse volk? Allerlei denominaties binnen de kerk vullen dat begrip anders in. Hoe bereik je de gemeenteleden hier nog mee, hoe verhelder je de verwarring? En last but not least: hoe blijf je in gesprek met elkaar?

2013. Met dit jaarthema loopt Kerk & Isral Onderweg niet om de hete brij heen. We erkennen de verwarring en willen de ongerustheid en onmacht in de gemeenten niet wegnemen met mooie theologische artikelen, maar deze juist benoemen. Daarbij weten we ons primair met het Jodendom verbonden! Maar behalve naar de wezenlijke band tussen Joden en christenen gaan we ook op zoek naar die met de aanhangers van die andere monothestische godsdienst, de moslims. De komende vier nummers gaan we dan ook in op wat ons scheidt en bindt rondom de Schriften (dit nummer!), rondom de Jood Jezus (gemeenschappelijk profeet?) en rondom de Sjoa (gemeenschappelijke geschiedenis en verantwoordelijkheid?). Maar niet ten koste van andere verbintenissen (particularisme n universalisme in de Schriften). Onopgeefbaar verbonden wat bedoelen we daarmee? is bij al deze vier themas de vraag.

ZOETE hOOp
Kortom: 'Onopgeefbaar verbonden wat bedoelen we daarmee? Het thema dat in het brandpunt van alle aandacht staat. We stellen de vraag: wat kunnen we echt vragen n bieden aan elkaar? Daarbij komen verschillende smaken in botsing: zout, zuur, bitter, zoet; het zijn de smaken van het Joodse Pesachmaal. Het zout van de tranen die zijn vergoten, het zuur van de wrange vruchten die we van ons eigen handelen pluk(k/t)en. Het bitter van ons verleden, de Sjoa, met als uiteindelijk resultaat het broze bestaan van de staat Isral. Maar er is ook zoet; de nieuwe pogingen tot toenadering tussen Joden en christenen, nieuwe aanzetten tot theologie en prediking bijvoorbeeld, zeker ook in Nederland na de Tweede Wereldoorlog. Het zoet van de hoop waarvan we llen leven, Jood, christen, moslim: de verwachting van Gods Sjalom, Sjalam, recht, vrede voor onze wereld. Zijn niet al die smaken onopgeefbaar verbonden met elkaar? Beatrice L. Jongkind
Beatrice L. Jongkind is een nieuw redactielid. Ze woont in Ermelo, waar ze heeft gewerkt als geestelijk verzorger in het psychiatrisch ziekenhuis Meerkanten. Afgelopen jaar heeft ze de geestelijke verzorging in psychiatrisch ziekenhuis Klinika Capriles op Curaao op poten gezet. Sinds 1 september is ze parttime interim-predikante van de gemeente rond de Nieuwe Kerk in Harderwijk. Ze is al vanaf haar studietijd betrokken bij het werk van Kerk en Isral.

JAARThEMA
Ieder van ons lijkt dan ook iets anders te proeven als we het over Kerk en Isral hebben. Dat is dit keer dan ook ons jaarthema 2012-

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

15

Onopgeefbaar verbonden - rondom de Schriften?

Op de schouders van Mozes

De foto hiernaast maakte ik vorig jaar in Bad Schandau, in de buurt van Dresden. Deze kansel van een Evangelische Kerk heeft een wel buitengewoon stevige basis: Mozes ondersteunt, in steen gebeiteld, de prediking. In zijn hand heeft hij de stenen tafelen, maar ook een boek! Zou dat de Tora zijn die hij al voltooid heeft, of zijn eigen aantekeningen? Zou de steenhouwer subliem verwezen hebben naar de eeuwigheid van de Tora, of eenvoudigweg niet zover doorgedacht hebben?

ijn eerste reactie op het beeld was positief. Dat is nu onopgeefbaar verbonden zoals de Kerkorde van de Protestantse Kerk bedoelt: dat we staan op het fundament van Mozes, dat de christelijke kerk ophoudt christelijk en kerk te zijn op het moment dat ze zich zou losmaken van haar wortel, het bijbelse Isral. Het is geprobeerd: een kerk los van het Jodendom. Marcion probeert het in de tweede eeuw, hij schrapte alles in de Bijbel wat naar Jodendom riekte, en hield een heel dun bijbeltje over. De Deutsche Christen deden het in de vorige eeuw ook, en werden handlangers van een moorddadig regime. Zo kan het niet. Maar je kunt het beeld ook anders zien: Mozes slechts als opstapje, waar de christelijke prediker letterlijk via het kanseltrapje aan ontstijgt. Dat is lang gebeurd in de theologie, en dat gebeurt nog.

behoorlijk af van de Hebreeuwse Bijbel, maar dat heeft eerder te maken met een ander Hebreeuws origineel dan wij nu kennen. Er is slechts zeer weinig sprake van typisch christelijke invloeden; dat blijft beperkt tot een enkele tekst in een enkel handschrift.2 Men had de geschriften van het Eerste Testament kunnen bewerken tot ze veel naadlozer bij het evangelie aansloten, maar blijkbaar was het respect voor de overgeleverde tekst daarvoor toch veel te groot.

HEBRAiCA VERiTAs
Ondanks dat er zo een geheel Griekse kerkbijbel ontstond, waren er altijd stemmen in de vroege kerk die pleitten voor de Hebraica Veritas (Hebreeuwse waarheid). Hironymus baseert zijn Latijnse vertaling uiteindelijk op het Hebreeuwse origineel. Ook de reformatoren kiezen voor het Hebreeuws: ze hebben het besef dat ze daarmee dichter bij de bron zijn, dichter bij het spreken van God. Ik denk dat het van belang is bij die keuze te blijven, om verschillende redenen. En ervan is, dat Joden en christenen op die manier grotendeels dezelfde Bijbel blijven lezen. Die Bijbel heeft voor beiden een verschillend vervolg. Voor Joden is de Tora centraal, met daaromheen profeten, geschriften en een vloed aan mondelinge Tora, inmiddels ook allang schriftelijk vastgelegd in Misjna en Talmoed, midrasjiem en vele andere geschriften. Voor christenen gaat hetzelfde boek verder in het Nieuwe Testament en de verdere apostolische geschriften de dubbele uitgang van Tenach, of zelfs driedubbel als je ook de Korantraditie meetelt. Wie heeft gelijk? Die vraag beantwoorden zou het einde van het gesprek betekenen, en dat moet nu juist niet. Het gesprek tussen Joden en christenen over de wezenlijke uitleg van de Hebreeuwse Bijbel is juist de enige manier om aan die dubbele traditie recht te doen. Dat is een spannend gesprek. Niemand heeft bij voorbaat gelijk. Joden hebben de oudste rechten, christenen lezen mee en hebben een aanvullende, alternatieve leeswijze. Maar dat gesprek begint bij de Hebreeuwse tekst als christenen die loslaten, valt

DEZELFdE BIjBEL?
In mijn vak, de bijbelwetenschap, komt dat de laatste tijd op een andere manier naar voren. Er zijn stemmen die ervoor pleiten de eigen geschiedenis van de christelijke Bijbel serieuzer te nemen. De Septuaginta, de Griekse vertaling van de Hebreeuwse Bijbel, was de eerste kerkbijbel, en zou dan ook de basis moeten vormen voor de huidige bijbelvertalingen.1 Dat is geen zuiver academische kwestie, maar weerspiegelt een theologische tendens om sterker de eigen christelijke identiteit te benadrukken in plaats van de verworteling in Isral. Historisch gezien heeft de Griekse kerkbijbel wel oude papieren. Het Grieks was de wereldtaal van de Oudheid, en toen Paulus en zijn collegas de wereld introkken met het evangelie waren ze maar wat blij dat er al een Griekse vertaling lag. Die Septuaginta, Joods van origine, werd al snel zozeer de christelijke Bijbel dat hij in Joodse kringen niet meer gebruikt werd; in Joodse kring maakte men nieuwe Griekse vertalingen. Hoe christelijk de Septuaginta werkelijk is, valt nog te bezien. Hier en daar wijkt de Septuaginta

16

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

een belangrijke basis weg en komen we nooit verder dan gesteggel over de juiste tekst.

HET ENE ISRAL EN hET ANdERE

Als de Kerkorde over onopgeefbaar verbonden spreekt, dan ga ik ervan uit dat daarmee dit bedoeld wordt: dat wij met het Isral van nu gezamenlijk de Schriften lezen en ons realiseren dat we niet alleen een pijnlijke geschiedenis samen hebben maar ook, nog net iets fundamenteler, een gezamenlijke wortel in het verhaal over Israls God. Sommigen verwachten echter op grond van dit kerkordeartikel van de Protestantse Kerk een specieke Israltheologie of een politiek pro-Isral standpunt. Soms hoor je schampere opmerkingen, wanneer de kerk zich een kritische uiting richting de politiek van de staat Isral heeft veroorloofd: en dat noemen ze onopgeefbaar verbonden, alsof het n het ander zou uitsluiten. In sommige gemeenten is zelfs sprake van polarisatie rond dit thema. In dit artikel kan ik dat allemaal niet oplossen, alleen het probleem

Joden en christenen hebben niet alleen een pijnlijke geschiedenis samen, maar ook een gezamenlijke wortel in het verhaal over Israls God
schetsen. Je kunt enerzijds de term Isral niet zomaar inperken. Wie het beperkt tot het volk met die naam in Oude Testament/Tenach, miskent de doorgaande lijn tussen toen en nu, en de gevoelens van elke Jood, hoe verschillend ook, voor dat land. Maar wie probeert de huidige problemen tussen Isralis en Palestijnen met de bijbelse landbelofte te lijf te gaan, snijdt theologisch de bocht af, en zal er ook snel achter komen dat het niet helpt. De kerk heeft heel wat boter op haar hoofd, en geen simpele oplossingen paraat. Maar het staat haar ook niet vrij uit schuldgevoel dan maar te kiezen voor de staat Isral, en de Palestijnen op afstand te houden. Ze zal, voor zover ze positie moet innemen, altijd de moeilijke weg moeten gaan: geweld nooit goedpraten, ook als je er begrip voor kunt opbrengen; onrecht noemen wat onrecht is, ook als je vrienden het doen; aan beide kanten aandringen op rechtvaardigheid, of als dat woord nog te groot is, op redelijkheid en billijkheid, en elke oplossing steunen die samenleven bevordert. En intussen blijven lezen, liefst samen, in het Boek dat synagoge en kerk gezamenlijk delen. Joep Dubbink
Joep Dubbink is predikant in de Protestantse Kerk en bijzonder hoogleraar bijbelse theologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam.
1 Bijvoorbeeld Mogens Mller, The rst Bible of the church : a plea for the Septuagint (JSOT Suppl. S. 206). Sheffield 1996; vergelijk ook Cees Houtman, De Schrift wordt geschreven. Op zoek naar een christelijke hermeneutiek van het Oude Testament. Zoetermeer 2006, blz. 53-58, die niet zo ver gaat maar de mogelijkheid wel overweegt. 2 Het bekendste voorbeeld is psalm 96:10, waar sommige Griekse handschriften lezen dat God vanaf het (kruis)hout regeert.

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

17

Onopgeefbaar verbonden rondom de Schriften?

Het Nieuwe Testament als vroegJoodse literatuur

Waar moeten we de gemeenschap van Qumran plaatsen? Foto: Wikipedia

De eerste christenen waren Joden. Jezus prediking was die van een Joodse reformator, die opriep tot inkeer en eerder een verscherping van de Tora voorstond dan een opheffing ervan. Lang hebben geleerden gedacht dat zijn volgelingen zich binnen een paar decennia ontwikkelden tot een onafhankelijke godsdienst, het christendom. Dit ligt echter genuanceerder.
ort na de verwoesting van de tempel in Jeruzalem door de Romeinen, in het jaar 70, zouden Jodendom en christendom zich van elkaar afgescheiden hebben en eigen wegen gegaan zijn. Recent onderzoek weerlegt deze gedachte. Wat bijvoorbeeld te denken van het volgende? Archeologisch onderzoek toont tot in de vierde eeuw een patroon waarbij christenen steeds in de nabijheid van Joden leven. Waar christelijke restanten gevonden zijn, zijn doorgaans ook Joodse vondsten. Dit wijst op een nabijheid die een ander beeld geeft dan dat van de scheiding der wegen in de eerste eeuw. Het lijkt er dus op dat Jodendom en christendom tot zeker in de vierde eeuw met elkaar in contact gestaan hebben. Daarbij is voor beide

SIAMESE TWEELING
Een Joodse onderzoeker van het vroege christendom, Daniel Boyarin, gebruikt in zijn boek Border Lines (2004) het beeld van de Siamese tweeling. Volgens hem zijn Jodendom en christendom een tweeling en zitten zij op de heup aan elkaar vast. De voorgeschiedenis van beide godsdiensten is gelijk. In de turbulente periode na de val van de tempel moet de Joodse godsdienst zichzelf opnieuw uitvinden. Dit gebeurt, in een gedeeltelijke continuteit met het verleden, in het rabbijnse Jodendom. Parallel aan de groei van de rabbijnse traditie ontstaat aan christelijke kant een christelijke orthodoxie. Ook die christelijke orthodoxie moet de eigen positie bevechten en verwerven, vooral in de discussie met de gnosis.

pretatie van een geloofsheld uit de traditie van Isral.

GROTE VERSChEIdENhEId
De ontdekking van de grote mate van continuteit tussen Jodendom en christendom in de eerste eeuwen zet het Nieuwe Testament in een nieuw daglicht. Door het belang dat het Nieuwe Testament voor de christelijke traditie heeft gekregen, zijn we eraan gewend geraakt het te lezen als christelijke literatuur. Alleen is dat wel een interpretatie achteraf, want verreweg de meeste vroegchristelijke auteurs waren van Joodsen huize. Alleen was hun Jodendom een ander Jodendom dan dat van vandaag. Wat we wel noemen het vroege Jodendom kende een

PAULUS EEN JOOdSE dENKER

Het beeld van Boyarin is treffend. Jodendom en christendom zijn onopgeefbaar verbonden, maar zullen net als bij een Siamese tweeling ook last van elkaar hebben. De theologische verschillen zijn er: Joden zijn geen christenen en andersom. Toch is het bij het lezen van het Nieuwe Testament belangrijk om voor ogen te houden dat dit in eerste aanzet Joodse literatuur is. Goed, Paulus was geen rabbijn en zijn uitleg van de Tora deed menig Jood in zijn dagen steigeren. Toch was en bleef hij een Joodse denker. En zelfs de schrijver van Lucas-Handelingen, van wie vele uitleggers menen dat hij niet-Joods was, is zo goed ingevoerd in de Joodse Schrift, dat hij ruimschoots binnen de Joodse traditie gestaan moet hebben (proseliet? Godvrezende?). Dit inzicht is belangrijk, want daarmee blijkt de hele christelijke Bijbel een Joods boek. Bert Jan Lietaert Peerbolte
Bert Jan Lietaert Peerbolte is hoogleraar Nieuwe Testament aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

Houd voor ogen dat het Nieuwe Testament in eerste aanzet Joodse literatuur is
godsdiensten de literatuur van het Oude Isral normatief gebleven, als Tenach dan wel als Oude Testament. Dit beeld wordt aangevuld door buitenbijbelse literatuur. Christelijke auteurs schrijven dikwijls over helden uit de geschiedenis van Isral. De zogenoemde pseudepigrafen van het Oude Testament bevatten vaak een christelijke intergrote verscheidenheid. Er waren Farizeen, Sadduceen, Essenen, aanhangers van Jezus als de messias, wellicht ook Henoch-vereerders. Naast deze heel onderscheiden groepen waren er nog meer. Waar moeten we de gemeenschap van Qumran plaatsen? Hoe passen de therapeuten (waarover Philo van Alexandri schrijft) in het plaatje?

18

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

Onopgeefbaar verbonden - rondom de Schriften?

Ontmoet het onbekende, het onverwachte

De regel uit de Kerkorde waarin gerept wordt van de onopgeefbare verbondenheid met Isral, roept bij mij als Joodse lezer meer vragen op dan dat ze me in een positie plaatst waarbij ik me gekend mag weten.
God verklaart zich in Tenach onopgeefbaar verbonden met de mensheid en de natuur. Foto: PR gemeente Albrandswaard

n Tenach verklaart God zich onopgeefbaar verbonden met Isral. Maar God verklaart zich in Tenach ook onopgeefbaar verbonden met de mensheid en de natuur. Een onopgeefbare verbondenheid juist met het oog op het feit dat het object van deze verbondenheid niet aan de verwachtingen voldoet, en er mogelijkerwijs nooit aan zal voldoen. Uit liefde dus, en trouw. Iets dat perfect is, geheel aan de verwachtingen voldoet, en geen verbeteringen meer behoeft, eist immers geen opoffering. Nee, het is juist het tegendraadse andere dat een oefening in de liefde is.

tief? Ken ik die ander van aangezicht tot aangezicht, zodat ik mij onopgeefbaar verbonden voel? Waarin komt die onopgeefbare verbondenheid dan concreet tot uiting, of is het slechts een vrome wens, een hoop, een statement, een dogma of utopie? Of misschien moet ik die onopgeefbare verbondenheid juist niet concreet invullen om de ander vrij te laten?

soonlijkheid en eigenschappen van degene die zijn verbondenheid verklaart. En wie houdt er nu niet van zichzelf?

ONdOORGRONdELIjK
De onopgeefbare verbondenheid is positief wanneer deze inhoudt: een verbondenheid met de volheid van het bestaan van de ander. Een bestaan dat zich openbaart in een veelvoud van facetten van het meest aardse tot het verheven spirituele. Wie de ontmoeting met de ander al van tevoren inkadert, zal eerder een monoloog dan een dialoog houden. Wie echt openstaat voor de ander moet bereid zijn tot de ontmoeting met het onbekende, het onverwachte. Is het niet raadselachtig om te denken dat we de ander, die naar het evenbeeld van God is geschapen, geheel kunnen kennen, als we Gods essentie zelf niet kunnen kennen, maar alleen diens eigenschappen zoals die zich laten kennen in de schepping? Ja, het hele bestaan is op een bepaalde manier ondoorgrondelijk en een mysterie: Deze drie dingen zijn mij te wonderlijk, ja, vier begrijp ik niet: de weg van de adelaar langs de hemel en de weg van de slang op de rots, de weg van een schip in volle zee en de weg van een man bij een jonge vrouw. (Spreuken 30:18-19, NBG-vertaling 1951) Leo Mock
Leo Mock doceert Hebreeuws aan de Universiteit van Amsterdam en publiceert columns en boeken. Ook geeft hij Talmoed-cursussen.

MET WELK ISRAL?

Heb ik, wanneer ik die verbondenheid heel concreet invul, nog oog voor de veelheid aan identiteiten, voor de volheid van het mysterie van de mensheid, waarin allen naar het evenbeeld van God zijn geschapen, maar toch elk zo anders en uniek is? Concreet: met welk Isral voelen christenen zich verbonden? Met religieus Isral, met seculiere Joden die de Tenach niet kennen, met athestisch Isral dat de Tenach niet wil kennen, of zelfs met hen die hun afkomst uit Isral verloochenen, omdat ze er geen belang aan hechten? Is de onopgeefbare verbondenheid met Isral een geheel belangeloze, voortkomend uit de nimmer uitgeputte bron van de onbaatzuchtige naastenliefde, de agape? Of verwacht men toch wat van Isral, namelijk dat het op een bepaalde manier ophoudt Isral te zijn? En dat het zich vormt naar de christelijke heilsverwachting? Het lijkt dan een ingewikkelde spagaat: je verbonden voelen met iets waarvan je op een bepaalde manier verwacht dat het ophoudt te zijn wat het is. Een verbondenheid die in bepaalde mate een negatie inhoudt. Zodat de andersheid van die ander wordt opgeheven, en deze zich vormt naar jouw idealen, waarden en normen. Het is dan immers perfect en spiegelt de per-

EEN VROME WENS?

Wat betekent het wanneer de ene mens zich onopgeefbaar verbonden verklaart met de ander? Dat krijgt vooral betekenis in relaties die iemand zelf gekozen heeft, die iemand zelf veroorzaakt

Een verbondenheid met de volheid van het bestaan van de ander is positief
heeft en waarvoor hij of zij de verantwoordelijkheid neemt: aan onze partner, onze kinderen en onze vrienden. Maar wat betekent het als ik mijzelf onopgeefbaar verbonden verklaar met een ander collec-

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

19

Onopgeefbaar verbonden rondom de Schriften?

Een islamitisch perspectief

In Andalusi leefden Joden, christenen en moslims vreedzaam samen. Op de foto het standbeeld van de Joodse denker Maimonides in Cordoba. Foto: Wikipedia

ieuwtestamenticus Bert Jan Lietaert Peerbolte benadrukt in zijn artikel dat archeologisch onderzoek heeft aangetoond dat Joden en christenen tot zeker in de vierde eeuw nauw met elkaar in contact stonden. Ook de Koran erkent deze verwantschap door ze onder n noemer te scharen: de mensen van het Boek.

Ook hebben Joden en christenen, zoals de oudtestamenticus Joep Dubbink in zijn artikel stelt, een gezamenlijke wortel in de Hebreeuwse Bijbel, hoewel ze deze verschillend interpreteren. De Koran zegt hierover: De Joden zeggen: De Christenen hebben geen ware grondslag en de Christenen zeggen: De Joden hebben geen ware grondslag, terwijl zij beiden hetzelfde Boek lezen (Koran 2:113). Ondanks de diepe theologische verschillen onderling en ook met de islam spoort de Koran moslims aan om zichzelf in dezelfde traditie te

God sloot volgens de Koran een verbond met Isral: O kinderen Israls! Gedenkt Mijn gunsten, welke Ik u bewees en weest getrouw aan Mijn verbond. Ik zal Mijn verbond met u houden en Mij alleen zult u vrezen (Soera 2:40). God openbaarde zich volgens de Koran aan de kinderen van Isral via verschillende profeten, onder andere Abraham, Mozes, David en Jezus.
mag het feit dat een volk religieus of op een andere manier verwant is, of door God ooit is uitverkoren, geen excuus zijn om een oogje dicht te knijpen wanneer leden van een volk onrecht plegen. De Koran roept dan ook ware gelovigen op om altijd rechtvaardig te zijn, zelfs als je daarmee ingaat tegen verwanten: O, u die gelooft, weest voorstanders der rechtvaardigheid, getuigen voor God, zelfs al was het tegen uzelf, of ouders en verwanten (Soera 4:135). Dit betekent niet dat banden met verwanten in naam van de rechtvaardigheid mogen worden opgegeven. Integendeel. De profeet Mohammed deed hierover de volgende wijze uitspraak: Help je broeder (of zuster) wanneer hij onrecht begaat, en wanneer hem onrecht wordt aangedaan. Toen vroeg iemand hem: O Boodschapper van God, ik begrijp hoe ik hem kan helpen als hem onrecht wordt aangedaan, maar hoe kan ik hem helpen als hij zelf onrecht begaat? Daarop antwoordde de Profeet: Hem tegenhouden het slechte te doen, is hem helpen (overgeleverd Bukhari.1) Kamel Essabane
Kamel Essabane is masterstudent Religies in hedendaagse samenlevingen en redacteur van de website nieuwemoskee.nl

Godvruchtigheid is in Gods ogen belangrijker dan afkomst: O, mensdom! Wij hebben u uit man en vrouw geschapen en Wij hebben u tot volkeren en stammen gemaakt, opdat u elkaar leert kennen. Voorzeker, de godvruchtigste onder u is de eerwaardigste bij God (Soera 49:13).

ANdALUSI
Wat betreft de banden tussen Joden, christenen en moslims maakt de geschiedenis duidelijk dat deze grote veranderingen hebben ondergaan. Een langere periode in de geschiedenis leefden moslims en Joden in de islamitische wereld vrediger met elkaar samen dan christenen en Joden in christelijk Europa. Het Joodse volk kende een hoge culturele bloei in islamitisch Andalusi, waar Joden, christenen en moslims vreedzaam samenleefden, terwijl Joden in christelijk Europa onder onderdrukking en antisemitisme leden. De stichting van de staat Isral in 1948 maakte echter dat veel moslims plots heel negatief over het Joodse volk zijn gaan denken, terwijl veel christenen na het trauma van de Sjoa de gemeenschappelijke wortels zijn gaan benadrukken. Deze veranderingen tonen aan dat theologische standpunten over verwantschap vaak gekoppeld zijn aan sociale en politieke situaties.

Theologische standpunten over verwantschap zijn vaak gekoppeld aan sociale en politieke situaties
scharen als de mensen van het Boek: Wij geloven in hetgeen ons is geopenbaard en hetgeen u is geopenbaard; en onze God en uw God is En (Soera 29:46).

GOdVRUChTIGhEId
Toen Abraham (Ibrahim) aan God vroeg of zijn verbond zich ook uitstrekte over zijn nakomelingen, antwoordde God volgens de Koran: Mijn verbond betreft de onrechtplegers niet (2:124).

ALTIjd REChTVAARdIG
Aangezien Joden, christenen en moslims allemaal geloven in een rechtvaardige God,

1 een overlevering/uitspraak/traditie (hadith) die overgeleverd is door mijnheer Bukhari (hadith-verzamelaar uit de negende eeuw na Christus)

20

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

Bijbels-theologische bijdrage

Verbondenheid in de structuur van de Schriften

Het Nieuwe Testament ademt op vele plaatsen duidelijk de geest van de Septuaginta, de Griekse vertaling van de Hebreeuwse Bijbel. In de laatste eeuwen voor Christus, toen het Jodendom op plaatsen buiten Isral landde (zoals in de Egyptische havenstad Alexandri), ontstond deze vertaling gaandeweg. Het eerst Tora en Profeten, omdat deze boeken in de liturgie centraal stonden, daarna ook de overige boeken.

Ook in de ontmoeting met de Emmasgangers komen Mozes, Profeten en Schriften ter sprake. Beeld: Henk van Loenen, www.henkvanloenen.nl

ie overige boeken nam men ruimer dan wat wij nu kennen vanuit de Hebreeuwse canon. Daar horen ook de boeken bij die wij nu deuterocanoniek noemen (Jezus Sirach, Tobit, enzovoort).

AANSLUITING
De jonge kerk omarmde voor haar verkondiging buiten Isral al spoedig de Septuaginta zij kon daarmee spreken in een wereldtaal van die tijd. Toch zal het de lezer moeten opvallen dat meerdere nieuwtestamentische auteurs nadrukkelijk aansluiting zoeken bij wat wij als de Hebreeuwse Schrift kennen, de canon van Tenach. In vorm en inhoud. Ik wil u daar in deze bijdrage enkele voorbeelden (uit vele) van geven, afkomstig van drie nieuwtestamentische auteurs.

2. deze God heeft hem opgedragen Hem een huis te bouwen in Jeruzalem, 3. men mag zich verzekerd weten van Gods meegaan. Ga dan op weg. Wie dit vergelijkt met Mattes 28:18-20, ontdekt daar in de slotwoorden van Jezus dezelfde structuur: vers 18: Hij heeft van God alle macht gekregen in hemel en op aarde; vers 19: men moet eropuit gaan om volken tot discipelen te maken en hen te dopen en hen te leren de woorden van Jezus te onderhouden; vers 20: de toezegging van (blijvende) nabijheid. Mattes heeft hier een duidelijke verbinding gezocht met de Joodse Schriften.

(vers 44): dat alles wat in de Wet van Mozes, bij de Profeten en in de Psalmen over mij geschreven staat Wie zich realiseert dat de Psalmen aan het begin staan van de Geschriften in Tenach, herkent hier opnieuw de structuur van Tenach. Nog een voorbeeld van deze auteur: in de lofzang van Simeon (Lucas 2:29-32) vindt men verwijzingen naar teksten uit Genesis, Job, Psalmen en Jesaja. Evenzeer is daar de drieslag van Tenach zichtbaar.

PAULUS
In Romeinen 15:8 beschrijft Paulus Jezus rol terzake van het Joodse volk. Om dan in vers 9vv te betogen dat de gojim, de nietJoden, God zullen prijzen omwille van zijn ontferming. Hij voert voor dat laatste een viertal citaten aan uit het Oude Testament. Achtereenvolgens zijn die genomen uit psalm 18 (in vers 9), Deuteronomium 32 (in vers 10), psalm 117 (in vers 11) en Jesaja 11 (in vers 12). Opnieuw is hier de drieslag van Tenach te herkennen.

LUCAS
In Lucas 24:13vv wordt de ontmoeting van Jezus beschreven met de Emmasgangers op de Paasavond. Nadat Hij hen eerst tot spreken heeft gebracht door hen vragen te stellen, reageert Jezus vervolgens. Lucas schrijft (vers 27): En Hij begon bij Mozes, en bij al de profeten en legde hun uit, wat in al de Schriften op Hem betrekking had. In die trits van Mozes, profeten, Schriften herkent men de drieslag van Tora, profeten, Schriften van Tenach. Lucas doet dat enkele verzen later in hoofdstuk 24 nogmaals, waar hij een ontmoeting van Jezus met zijn leerlingen verhaalt. Daar tekent hij Jezus uitspraak op

MATTES
Als Mattes het slot van zijn evangelie componeert, zoekt hij nadrukkelijk aansluiting bij het slot van de Hebreeuwse canon, bij 2 Kronieken 36:23. Daar wordt het zogenoemde Edict van Cyrus weergegeven, waarmee deze Perzische koning de Judese ballingen in Babel toestemming verleent naar Juda terug te keren. Dit Edict van Cyrus bestaat uit drie delen: 1. de verklaring dat Cyrus alle koninkrijken der aarde heeft ontvangen van de God van Isral,

TASTBARE VERBONdENhEId
Uit deze vijf voorbeelden is duidelijk zichtbaar hoe nieuwtestamentische auteurs zich hebben georinteerd op de Hebreeuwse canon. Daarin is verbondenheid met Isral in de Schriften tastbaar gemaakt. Adri van der Wal

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

21

Boekbesprekingen

AlS EEN PlUiSjE iN DE WiND

oor wie regelmatig het Nieuw Isralietisch Weekblad leest, is Bloeme Evers-Emden geen onbekende. Iedere week verzorgt ze een prikkelende column, waarin ze haar levenservaringen onder woorden brengt. Voor wie haar volgt is de autobiograe die zij kort geleden liet verschijnen een must. Ze schrijft over haar kinderjaren in het socialistische milieu van een JoodsAmsterdams diamantslijpersgezin. Dan breekt de oorlog uit, waarin zij haar beide ouders en haar jongere zusje verliest. Over de Zwarte Jaren tussen 10 mei 1940 en 8 mei 1945 heeft zij haar eigen kinderen nooit kunnen vertellen tot aan het schrijven van deze autobiograe. En nog viel het haar zwaar: Ik kan haast niet verder schrijven. Ze is zestien als ze ontsnapt uit de Hollandsche Schouwburg, onderduikt, verraden wordt en via Westerbork in Auschwitz terechtkomt. Daar wordt ze geselecteerd voor een werkkamp, waar de Russen haar in mei 1945 bevrijden. Ontroerend is het hoofdstuk Kampzusjes, waarin de schrijfster vertelt over solidariteit onder vrouwen.

Na de oorlog trouwt ze met Hans Evers en sticht een gezin met zes kinderen. Weer gaat het leed niet aan haar deur voorbij als op de zwartste dag in haar leven (25 februari 1977) haar zoon Sem bij een verkeersongeluk om het leven komt. Moeizaam slaat ze zich door de jaren erna heen. De overige kinderen zouden hun ouders met zachte hand begeleiden op weg naar een meer orthodoxe beleving van het Jodendom, tot en met de overgang naar kasjroet (het houden van de spijswetten). In de tweede helft van het boek vertelt Bloeme Evers over haar missie naar de Sovjet-Unie (1982), haar studie en werk als kinder- en jeugdpsychologe, en over haar eerste reis naar Isral (1953). Bloeme zou Bloeme niet zijn als ze haar boek niet afsloot met een drievoudige oproep tot actie. Een pleidooi om het woord Jood altijd met een hoofdletter te schrijven (1). Een oproep aan elke halachisch-Joodse vrouw om zich aan te sluiten bij de Joodse Vrouwengroep Deborah (2). En negenentwintig punten ter verbetering van de positie van vrouwen binnen de orthodoxe tak van het Jodendom (3). Reinier Gosker
Bloeme Evers-Emden, Als een pluisje in de wind. Uitgeverij Van Praag, Amsterdam 2012, 248 blz. ISBN 978 90 490 2610 3. Prijs: 19,95.

HET RaaDSEl SPiNoZa

Dit boek geeft een beeld van het leven van een van de belangrijkste denkers en losofen, Baruch de Spinoza. Als zoon van gevluchte Portugees-Joodse ouders groeit hij op in Amsterdam. Hij wordt door de Sefardisch-Joodse gemeenschap in de ban gedaan. Wat betekent het afgesneden te worden van familie en religieuze gemeenschap? Spinoza volgt moedig zijn eenzame weg van vertrouwen op zijn verstand. Terloops geeft de schrijver een uitleg van Spinozas denkbeelden zoals die beschreven zijn in de Ethica, zijn belangrijkste werk. Tegelijk worden zijn leven en denkbeelden echter gespiegeld in een tweede verhaal, over Alfred Rosenberg, een fanatieke nazi die gefascineerd wordt door Spinoza en diens bibliotheek moet consqueren. De twee geschiedenissen worden alternerend verteld. De ontmoeting tussen de zeventiende en de twintigste eeuw is fascinerend. Je beseft des te meer hoe ver Spinozas invloed reikt en hoe tijdloos en actueel zijn vragen blijven: de vraag naar de verhouding van individu en collectief, van verstand en gevoel, en de vraag naar de drijfveren van de mens. Greetje van der Harst
Irvin D. Yalom, Het raadsel Spinoza. Oorspronkelijke titel: The Spinoza Problem. Vertaling: Miebeth van Horn. Uitgeverij Balans, Amsterdam 2012. ISBN 978 94 600 3374 2. Prijs: 19,95.

ISRal iN 60 DaGEN
Je ziet ze overal in Isral: bussen met het opschrift Birthright tour. Op grond van je Joods geboorterecht krijg je een geheel verzorgde reis aangeboden naar Isral. Om te zien hoe het er werkelijk is. Zo doet ook Sarah Glidden (Boston, 1980) uit New York Isral in 60 dagen. Sarah neemt de lezer mee via woord en beeld naar het complexe Beloofde Land en laat hem delen in haar gevoelens en gedachten. Als toerist bezoekt ze alle bekende attracties. Door middel van deze reis wordt eigenlijk alles verteld over Isral: niet alleen de geschiedenis van de mensen en het land, maar ook de gevoeligheden bij allerlei onderwerpen en plaatsen, en hoe ingewikkeld het dagelijks leven is. Bovenal zien we Sarahs eigen verwarring. Regelmatig moet ze haar mening bijstellen of herzien. Veel Israliers die ze ontmoet, zijn anders dan zij van tevoren dacht. Sarah ontmoet zelfs David Ben Gurion (plaatje). Deze graphic novel is vanwege zijn tekeningen zeer toegankelijk en bijzonder informatief. Een leuk boek om te geven, als voorbereiding op, of gewoon uit educatief oogpunt. Floor Barnhoorn
Sarah Glidden, Isral in 60 dagen. Oorspronkelijke titel: How to understand Israel in 60 days or less. Vertaling: Arend Jan van Oudheusden. Uitgeverij Oog & Blik/De Bezige Bij, Amsterdam 2012. 208 blz. ISBN 978 90 549 2317 6. Prijs: E 24,90.

22

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

Prent van Adriaen Collaert, Aanbidding van het Gouden Kalf, het eerste Gebod. Beeld: Rijksmuseum Amsterdam

Lernen met LEV

Gods toorn
In deze rubriek bespreken medewerkers van de Stichting LEV (Leren en Vernieuwen) gedeelten uit de Tora. Stichting LEV ontwikkelt onder andere studiemateriaal voor leerhuizen en lerngroepen. In de 53e sidra (afdeling van de week Haazienoe Deute ronomium 32) staan we stil bij de woede van God.

aandeel in de komende wereld, zoals gezegd is (Numeri 14:35): Zij zullen in deze woestijn vergaan, en zullen daar sterven! Zij zullen vergaan, verwijst naar deze wereld; zullen daar sterven naar de komende wereld. En er is gezegd (Psalm 95:10-11): Veertig jaren heb Ik verdriet gehad aan deze generatie [van de woestijn] [] En tegen wie ik in mijn woede gezworen heb dat zij in Mijn rust niet zullen ingaan. Dit is de mening van R. Akiva. R. Eliezer zei: Zij zullen de komende wereld binnengaan, zoals gezegd is (Psalm 50:5): Verzamelt Mij Mijn gunstgenoten, die Mijn verbond maken met offers. Hoe verklaar ik dan tegen wie ik in mijn woede gezworen heb []? Alleen in Mijn woede heb ik gezworen, maar Ik kwam erop terug. [Babylonische Talmoed, Sanhedrin 110b] Hier gaat het niet langer over straf, maar over wel of geen aandeel hebben aan de komende wereld. Volgens R. Akiva heeft de generatie van de woestijn geen aandeel aan de komende wereld. R. Eliezer is het niet met hem eens: ze heeft wel aandeel aan de komende wereld, want de Eeuwige zei de harde woorden in Zijn woede maar is daar op terug gekomen (zie ook Deuteronomium 32)! Ontrouw wekt Gods woede op, maar is niet het laatste woord. In de woorden van A.J. Heschel (Polen, Duitsland, VS, 19071972): Omdat Hij om de mens geeft, ontvlamt Zijn woede tegen hem. Woede en barmhartigheid zijn niet elkaars tegendelen, maar op elkaar betrokken. Zo bidt Habakuk: Denk in uw woede aan uw barmhartigheid (Habakuk 3:2). Het is ondenkbaar dat Zijn liefde ooit stopt. [A.J. Heschel, The Prophets, II, 63] Wat de mens ook doet, de Eeuwige laat hem niet los. God straft, is keihard als de mens ontrouw is, maar het is niet het laatste woord: Zijn woede gaat voorbij, Zijn liefde blijft altijd Henk Scholder

pdracht: Lees Deuteronomium 32. Welke toon heeft het lied van Mozes volgens u?

ONTROUW
Deuteronomium 32:1-43 begint met een inleiding (1-4). Daarna volgt een terugblik op de bijzondere positie van Isral (4-14). Vervolgens wordt Israls ontrouw beschreven (15-18), en de te verwachten consequenties (19-27). En ten slotte wordt Israls terugkeer naar de Eeuwige beschreven. De kritiek op Israel is niet mals! In de sifre (verzameling tanatische midrasjiem, samengesteld in Isral) lezen we: Kinderen, in wie geen trouw is (Deuteronomium 32:20) Jullie zijn kinderen omdat jullie niet trouw zijn. Jullie stonden bij de berg Sina en zeiden: Al wat de Eeuwige heeft gezegd, zullen we doen en horen (Exodus 24:7), en Ik zei: Jullie zijn [als] goden (Psalm 82:6). Maar toen jullie zeiden bij het [Gouden]

Kalf, Dit zijn je goden, Isral (Exodus 32:4), zei ik: Als mens zullen jullie sterven (Psalm 82:7). Toen Ik jullie naar het land van jullie vaderen bracht en jullie een huis van gebed voor jullie bouwden, zei Ik dat jullie nooit in ballingschap zouden gaan. Maar toen jullie zeiden: Wij hebben geen deel aan David (2 Samul 20:1), zei Ik ook Isral zal voorzeker uit zijn land worden weggevoerd (Amos 7:17). [Sifre Deuteronomium, 320] De Eeuwige is niet zomaar boos. Zijn boosheid komt door het gedrag van Zijn kinderen. Trouw wordt bevestigd, ontrouw bestraft. De Eeuwige is van de mens afhankelijk! Het komt eropaan wat de mens doet.

AANdEEL
In de Babylonische Talmoed (4e/5e eeuw, Babyloni) lezen we: De generatie van de woestijn heeft geen

Meer informatie: www.stichtinglev.nl

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012

23

Varia
HET WERK VAN EAPPI
Sinds 2009 werkt Kerk in Actie mee aan een programma van de Wereldraad van Kerken, het Ecumenical Accompaniment Programme in Palestine and Israel (EAPPI). De uitgangspunten van het programma zijn: geweldloze inzet en respect voor VN-resoluties. De doelstelling is onder meer bescherming bieden door zichtbare aanwezigheid en stem geven aan degenen die dagelijks te lijden hebben onder de bezetting. Het uiteindelijke doel is het einde van de bezetting. Zie www.eappi.org Medewerkers van EAPPI Ecumenical Accompaniers (EAs) genoemd worden gedurende drie maanden op verschillende plaatsen gestationeerd. Tijdens hun verblijf houden ze een weblog bij dat te volgen is via www.kerkinactie.nl/eappi. Er staat inmiddels een aantal belevenissen van de EAs op de website. Als EA neem je deel aan het leven van de Palestijnen op de Westoever. Je staat s morgens bij de controleposten die Palestijnen passeren op weg naar het werk op het land, in de stad of naar school. Mensen kennen je en rekenen op je. Rapporten die je maakt over schendingen van mensenrechten worden doorgegeven aan de Verenigde Naties (UN OCHA) en het Rode Kruis. De invloed van het kolonistengeweld op het leven van simpele gemeenschappen is groot. Daardoor is er druk om te vertrekken naar de stedelijke agglomeraties, met alle gevolgen van dien voor een vanouds agrarische samenleving. Er wordt ter plekke intensief samengewerkt met Isralische mensenrechtenorganisaties. Ter voorbereiding nemen de deelnemers aan het programma deel aan

Links een Ecumenical Accompanier die notities maakt terwijl kolonisten het dorp Yanoun op de Westbank aanvallen. Foto: Sjouke Bergsma

een intensieve cursus. De uitgangspunten van het internationaal recht, de geschiedenis van het conict, de culturele gebruiken, schriftelijke vaardigheden, de invloed van de bezetting op de economie van de Westoever, zomaar een greep uit zaken waaraan wordt gewerkt. Die intensieve voorbereiding draagt bij aan inzicht. Het verhaal dat de EAs bij terugkeer vertellen is daardoor meer dan een verslag over hun belevenissen. Gemeenten kunnen de EAs voor een spreekbeurt bereiken via de website van Kerk in Actie. Ook is daar te vinden wanneer gemeenteleden kunnen solliciteren om uitgezonden te worden. Meer informatie: www.kerkinactie.nl/eappi

WORD LID VAN PANEL PROTESTANTSE KERK

Kerkleden kunnen via een speciaal internetscherm hun mening geven over producten en diensten van de Protestantse Kerk. Wie zich aanmeldt als panellid vult een basisvragenlijst in. Vervolgens wordt panelleden op grond daarvan ongeveer zes keer per jaar gevraagd een digitale vragenlijst in te vullen. De antwoorden worden gebruikt om de dienstverlening bij te stellen, nieuwe producten aan te bieden of op een andere manier te communiceren. Meer informatie en aanmelden: www.pkn.nl/panel

VOLGEND NUMMER:
Jaarthema Onopgeefbaar verbonden de Jood Jezus een gemeenschappelijke profeet? Interview met Janneke Stegeman over haar intercultureel lezen-project in Isral. Michael Elias over De taal van conict en dialoog

Colofon
Kerk & Isral Onderweg is een uitgave van de Protestantse Kerk in Nederland en verschijnt viermaal per jaar. Doelstelling van het blad is: de Joodse wortels van het christelijk geloof theologisch doordenken, en allen die genteresseerd zijn in of zich verantwoordelijk weten voor de verhouding van Kerk en Isral informeren, inspireren en meningen bieden. De basis hiervoor is artikel I van de Kerkorde: 1. De Protestantse Kerk in Nederland is overeenkomstig haar belijden gestalte van de ene heilige apostolische en katholieke of algemene christelijke Kerk die zich, delend in de aan Isral geschonken verwachting, uitstrekt naar de komst van het Koninkrijk van God. () 7. De kerk is geroepen gestalte te geven aan haar onopgeefbare verbondenheid met het volk Isral. Als Christus-belijdende geloofsgemeenschap zoekt zij het gesprek met Isral inzake het verstaan van de Heilige Schrift, in het bijzonder betreffende de komst van het Koninkrijk van God. Onder Isral wordt verstaan: het Isral dat wij ontmoeten in de Bijbel en van daaruit in de geschiedenis tot op vandaag. Redactie: Ren van den Beld, Reinier Gosker, Greetje van der Harst-de Leeuwe, Beatrice L. Jongkind, Fred Meijnhardt, Rijk Roelofse, Kees Schakel, Adri van der Wal. Eindredacteur: Anja de Zeeuw op cd-rom (voor de daisyspeler). Nadere informatie hierover is te krijgen bij de Christelijke Bibliotheek voor Blinden en Slechtzienden (CBB) te Ermelo, telefoon (0341) 56 54 99 Artikelen mogen met bronvermelding overgenomen worden in andere uitgaven. Neem voor een Wordbestand van de artikelen contact op met de redactie: kerk.israel@pkn.nl. De redactie ontvangt graag een exemplaar van deze uitgaven. Het verpakkingsfolie is milieuvriendelijk en kan weggegooid worden in de biobak. ISSN 1566-9033

VORMGEVING EN DRUK
Opmaak: Ladenius Communicatie, Houten Ontwerp: Reprovinci, Schoonhoven Druk: Drukkerij de Groot, Goudriaan

UITGEVER:
Dienstenorganisatie Protestantse Kerk in Nederland Joseph Haydnlaan 2a, 3533 AE Utrecht Postbus 8504, 3503 RM Utrecht telefoon (030) 880 18 80 e-mailadres kerk.israel@pkn.nl website www.pkn.nl/kerkenisrael Hoofdredacteur: Floor Barnhoorn

ABONNEMENTEN
Particulier abonnement 9,- per jaar (vier nummers) Pakketabonnement 4,- per jaar (vier nummers, vanaf 10 exemplaren) Vraag via het mailadres van de redactie een gratis proefnummer aan. Kerk & Isral Onderweg is voor (visueel) gehandicapten ook verkrijgbaar in gesproken vorm

24

Kerk & Isral ONDERWEG

| SEPTEMBER 2012