STANBUL DA BZANS SANATI Mehmet . Tunay Bizans sanat, .S.

395 ylnda ikiye blnn Roma mparatorluu nun dou par!as olan "e #$53 de %smanl &rkleri tara'ndan ortadan kaldrlan Bizans de"letinin sanatdr. (ou Roma mparatorluu ya da ksa)a Bizans mparatorluu ad ile tannan bu de"let, aslnda *ristiyanla+m+ Roma mparatorluu dur. Bu de"leti, Roma mparatorluu nun bir de"am olarak da kabul edebiliriz. Bizans, stanbul un eski ad olan Byzantion dan ,elmektedir. Bat dnyas bunu, stanbul un 'eti-den n)eki ad olarak kullanm+tr. .nlam olarak imparatorluun tmn kapsayan Byzantion, aslnda yalnz)a kentin addr. Bizans, modern tari-!ilerin ortaya att bir deyimdir. (ou Roma mparatorluu na, anlam "e ru- a!sndan Bat Roma dan 'arkl bir ad "erilmek istenmi+ "e sonu!ta bu deyim ortaya atlm+tr. %lduk!a uzun bir mr sren bu imparatorluk, kendini -i!bir zaman Bizans de"leti olarak nitelememi+, Byk Roma mparatorluu nun bu dou par!as sonuna kadar bir Roma de"leti olarak ya+am+tr. /yle ki, bu topraklarda oturanlar kendilerine 0Romaios1 2Romal3 demi+ler, imparatorlarn da 0Romallarn mparatoru1 olarak adlandrm+lardr. Bu arada 4. yzyldan itibaren latin)enin yerini resmi dil olarak yunan)a alm+, bu dil, kltr alannda da tmyle etkili olmu+tur. (in nem kazanm+, byle)e yeni bir de"let sistemi olu+mu+tur. .sl Romal olan Bizans bir %rta!a *ristiyan toplumudur. Balkanlar, &rakya, .nadolu, ksa bir sre 5sr "e Suriye topraklarnda e,emen olmu+, buralardaki eski uy,arlklarn ,elenek "e beenilerini bnyesinde toplayarak kendine z, yksek bir uy,arlk olu+turmu+tur. Bu uy,arln ana kayna .nadolu olmu+, ama (ou dan da ,eni+ l!de il-am "e etki alm+tr. Bizans sanatnn bizim a!mzdan nemi ise, sa-ip olduumuz topraklarda ya+am+ "e ,eli+mi+ olmasdr. 6y,arlk tari-i a!sndan da %rta!adaki en parlak "e ,!l uy,arlk olmas nem ta+r. lk!a uy,arlnn bil,i "e kaynaklarn douda slam "e Bizans ya+atm+, ,eli+tirmi+ "e Rnesans ."rupas na aktarm+tr. Bu nedenle de Bizans sanat bir bilim dal olarak in)elenmeye ba+landnda, yalnz)a batda bulunan Bizans el yazmalarnn minyatrleri, baz k!k yaptlar ile talya nn Ra"enna kentindeki binalar "e bunlarn du"arlarn ssleyen mozaikler dikkat !ekmi+tir. #9. yzyl sonlarndan ba+layarak Bizans sanat ara+trmalar !ok -zlanm+, yaptlarn, antlarn in)elenmesi sonu)unda yeni ,r+ler ortaya !km+tr. Bizans sanat ba+lan,!ta Roma sanatnn de"am)s olmu+, ama da-a sonra ,erek !e+itli kltrlerin izlerine sa-ip lke "e topluluklar i!ine almas, ,erek resmi din -aline ,elen *ristiyanln ,!l etkisi ile tmyle yeni, ori7inal bir slup olu+turmu+tur.

Bizans sanatnda srekli iki ,!l akm e,emen olmu+tur. Birin)isi, zellikle saray "e ileri ,elen !e"reler)e tutulan, kk eski sanat ,eleneklerine bal in)e, -assas -atta baz durumlarda *ristiyanla yaban) unsurlarn bile ,ze batmad ,rkemli, zen,in "e ,z kama+tr) bir sanat akm olan Ba+kent slubudur. kin)isi ise, 'orm ,zelliine nem "ermeyen, dini konular esas alan "e sanat dinin bir anlatm olarak kabul eden ilkel "e kuru bir sanat akm olan 8yalet slubudur. .n)ak bu akmlar, adlarnda ,e!tii ,ibi, kesin bir bi!imde bl,elere ayrmak olanakszdr. Sonu!ta Bizans sanat i!in, lk!a "e Roma sanatndan ald bil,ileri, dou beenisi "e deneyimlerini *ristiyanlkla kayna+trarak uy,ulayan "e yerli ,eleneklerden de 'aydalanarak dou .kdeniz !e"resinin btn %rta!a kaplayan *ristiyan sanatdr, denebilir. Bizans mimarisinin en iyi ,rld yer ba+kent stanbul dur. Bizans mimarisi ba+lan,!ta lk!a n mimari tiplerinden 'aydalanm+ "e bunlar yeni ama!larna uydurmasn bilmi+tir. 8sas bir !ar+, bir toplant yeri olan bazilikay *ristiyanla+trarak kilise -aline ,etirmi+lerdir. 6'ak te'ek ti)ari anla+mazlklar !zmleyen -akimin yerini ise *ristiyanlkta sa alm+tr. Bazilika planl kilise uzun bir yapdr. !i iki stun dizisi ile ! ne'e ayrlm+, bunlardan ortadaki yandakilere oranla da-a ,eni+ tutulmu+tur. (ou u)unda ise yarm yu"arlak bir bi!imde d+ar ta+an apsis bulunur. Bat ynnde de narteks ad "erilen bir -ol "ardr. Bunun iki yanndaki merdi"enlerden yan ne'lerin stnde yer alan "e kadnlara ait olan ,alerilere !klr. Bir bazilikann st, !i't meyilli "e kiremit kapl a-+ap bir !at ile rtl olurdu. Bu basit "e yaln kilise tipi, *ristiyanln zellikle ilk yllarnda "e Bizans sanatnn ilk dneminde -ayret "eri)i dere)ede tutulmu+ "e !ok sayda rnekleri in+a edilmi+tir. Bu tipin karakteristik rneklerinden biri de ba+kent stanbul dadr. $4# de kurulan Studios 5anastr nn .ziz 9oannes :rodromos a it-a' edilen kilisesi olan bu bina, mra-or lyas Bey ;amii adn alarak zamanmza kadar ,elmi+tir. <kk bir -alde olan bu binada bazilika tipi en yaln bi!imde uy,ulanm+tr. <apnn i! mekan btn normal bazilikalarda olduu ,ibi iki stun dizisi ile ! ne'e ayrlm+tr. #=. yzyldaki yan,ndan sonra sa tara'taki stunlar kaldrlm+, a-+ap !atdan da -i!bir iz kalmam+tr. *enz ayakta duran soldaki stun dizisinin, yan,n nedeniyle sslemelerini tmyle yitirmi+ ba+lklar zerinde zen,in bir bi!imde i+lenmi+ mermer bloklardan olu+an bir aritra" bulunmaktadr. (+ar ta+kn apsis d+tan ! )ep-eli, i!erden ise yarm yu"arlaktr. Bir ,ereksinmenin en yaln bi!imde ,iderili+ini yanstan bazilikann yannda bir -ayli ,zde olan ikin)i tip ise merkezi planl yaplardr. <u"arlak bir ana mekan olu+tura)ak bi!imde in+a edilen bu binalarda mekann st, yapnn btnn kaplayan bir kubbe ile rtlm+tr. Bu tipin en yaln rneinde kubbe, sekiz k+eli bir plana ,re in+a edilen

d+ du"arlara oturur. Buna kar+n, ayn tipin da-a ,eli+mi+ bi!iminde kubbe d+ du"arlara deil, yapnn i!inde yer alan "e ortada bir !ember -alinde sralanan stun ile payelere biner. >aynan ilk!a sanatnn trbe "e -amamlarndan alan "e *ristiyan mimarisi tara'ndan zellikle an yaplarnda kullanlmak zere benimsenen bu tipin ,zel bir rnei, stanbul da bu,n >!k .yaso'ya ;amii adn ta+yan eski Ser,ios "e Bakk-os >ilisesi dir. mparator 9. ?ustinianos tara'ndan 5@4A53B yllarndayaptrlan bu yapnn d+ du"arlar, pek dz,n olmayan bir kare olu+tururlar. Batya bakan )ep-e nndeki stunlu son )emaat yeri, bir &rk dnemi eklentisidir. !erde sekiz ,!l paye ile olu+turulan sekiz,en blm bask, dilimli bir kubbe rtmektedir. Bu orta mekan dou ynnde ileri doru uzanan "e d+ar ta+an bir apsise sa-iptir. :ayeler "e bunlarn arasndaki stunlar ile d+ du"arlar arasnda kalan de-liz, orta ksm bir atnal ,ibi sarmakta, st ksmda ise bir ,aleri bulunmaktadr. Bizans mimarisi bu iki ayr tipi, bazilika "e merkezi plan birle+tirerek yeni bir mekan yaratmaktan da ,eri kalmam+, bunun sonu)unda 5. yzyln sonlarna doru kubbeli bazilika denen tip domu+tur. lk rnekleri .nadolu da yaplan kubbeli bazilikalarn en ,rkemlisi ise, stanbul daki .yaso'ya dr. .nadolulu iki mimar, &rallesli 2.ydn3 .nt-emios "e 5iletoslu 2Balat3 9sidoros un ?ustinianos un emri ile 53@A 53C yllarnda, yanm+ olan eski bir kilisenin yerine yaptklar .yaso'ya, kubbeli bazilika tipini a!k bir bi!imde "erir. Bu yapda merkezi planl yaplarda ,rlen mimari sistemin zn orta ne'in st mimarisinde "e ana mekanda bulmak olasdr. .ma bunun yannda klasik bazilika mekannn karakteristii olan yan ne'lerin yardm), -atta orta mekann ,rkemi "e ,eni+lii uruna 0-ar)anm+1 blmler olduu da ,zden ka!maz. .yaso'ya da n)eleri atrium ile bantl olan d+ narteksi, !apraz tonozlarla rtl ,eni+ bir ana narteks izlemektedir. ! ksm ise adeta !atl bir bazilika ,ibi, paye "e stun dizileri ile ! ne'e ayrlm+tr. %rta ne'in stne rastlayan blmde, esas arl drt payeye binen 3# m. !apnda byk bir kubbe bulunmaktadr. .na eksen stnde iki yarm kubbe da-a yer almaktadr. CC m. uzunluundaki orta ne'in dou u)u, d+ar ta+kn "e st yarm kubbeli bir apsis ile sonlanmaktadr. Bizans sanatnn ilk dnemi siyasal "e askeri ,erilemelerle birlikte, C@4 da ortaya !kan "e kiliselerin dini resimlerle sslenmesini yasak eden bir akm ile sarsnt ,e!irmi+, bu durum ksa bir ara ile =$@ ye kadar srm+tr. Bu akma konoklasma ad "erilir. konoklasma nn =$@ de ortadan kalkmas ile ba+layan %rta (nem Bizans sanat, #@B$ de 9D. *a!l se'erinin Bizans a ynelmesi "e stanbul u ele ,e!iren Eatinlerin bir Eatin mparatorluu kurmalarna kadar srm+tr. 5akedonyallar "e >omnenoslar slaleleri zamanna rastlayan bu dnemde Bizans sanat, kilisenin konoklasma ya kar+ kazand za'erle yeni bir yn tutmu+tur. .n)ak ilk dnemdeki

z,rln yitirerek kilisenin artan e,emenlii altnda sert kurallara balanmak zorunda kalm+tr. %rta dnemde k!k boyutlar kullanlm+ ama d+ !iz,ilerin zari', l!lerin uyumlu olmasna nem "erilmi+tir. <unan *a! plan, bu dnemde mimari tiplerin ba+nda ,elmekte, -atta uzun sre tek mimari tipi olu+turmaktadr. Bu tipin bu denli nem kazanmasnn altnda, kilisenin konoklasma ya kar+ kazand za'erden duyulan )oku "e bunun iti)i ,) ile *ristiyan sembolizminin bir anda sanat dnyasn kaplamas yapmaktadr. Bu tipte yapnn orta ksm bir <unan -a! bi!imindedir. &am ortada ise bir kubbe bulunmaktadr. Ba+lan,!ta -ayli kaba "e ar bir ,rn+e sa-ip olan <unan *a! plan, sonralar ,eli+tirilerek i! !iz,ilerin in)elmesi ile da-a -a'i' bir ,rn+ alm+tr. Bu ikin)i a+amada kubbe, >alender-ane ;amii nde olduu ,ibi ar "e masi' k+e du"arlarna deil de paye ya da stunlara bindirilmi+tir. <unan *a! plannn drt stunlu tipi dediimiz bu bi!imdeki yaplardan stanbul da !ok sayda rnek ,nmze ,elmi+tir. Ealeli deki Bodrum ;amii bu yaplardan biridir. <ksek bir kripta zerine kurulmu+ olan yapda, drt stunlu <unan *a! plann a!k bir bi!imde ,rmek olasdr. Farteksi izleyen naos, drt in)e payenin yardm ile olu+turulmu+ bir <unan *a! bi!imindedir. <apnn d+ )ep-elerinde yarm yu"arlak payeler, bunlarn arasna yerle+tirilen kr kemerler byk bir -areket "e plastik i'ade sunarlar. #B. yzylda in+a edilen Eips 5anastr nn kilisesi olan Genari sa ;amii nin kuzey kanad da ayn tipin karakteristik bir rneidir. <alnz #3. yzylda ,ney ynne ikin)i bir kilise eklenmi+ olan yapda, #C. yzyldaki bir tamir srasnda drt stun kaldrlarak yerlerine iki byk kemer in+a edilmi+tir. 8ski ad bilinmeyen "e #B. ya da ##. yzylda yaplm+ olduu ta-min edilen 5olla Hrani ;amii 2De'a >ilise ;amii3 ise, #$. yzylda eklenmi+ olan byk "e antsal d+ narteksi bir yana brakla)ak olursa, drt stunlu <unan *a! planl bir orta dnem yapsdr. >ommenos slalesi zamannda #B=#A###= yllarnda yaplan "e :antepoptes 5anastr nn kilitesi olan 8ski maret ;amii, ayn tipin en ,zel rneidir. >omnenos slalesi tara'ndan kurulan "e asl ##34 da yaplan :antokrator 5anastr nn kilisesi olan Ieyrek >ilise ;amii, bu dnemde byk kiliselerin an)ak u'ak !aptaki biti+ik kiliselerden olu+turulduunu ,steren karakteristik bir rnektir. <unan *a! planl kiliselerin en byk rneklerinden olan Ieyrek ;amii ,ney kanad, an)ak #4 m. uzunluundadr. >ubbesinin !ap ise C.m. dir. bu yap, drt payeli iki kilise "e aralarndaki tek ne'li bir trbe +apelinden olu+maktadr. <aplmas olduk!a kolay olan bu yap tipi, stanbul da Jar+amba daki .-met :a+a 5es)idi ,ibi k!k yaplarda da kullanlm+tr. /te yandan bu dnemde, az sayda uy,ulanm+ olan bir ba+ka plan tipi de "ardr. 0>iborium plan1 dediimiz bu tipin stanbul daki rnei, >ariye ;amii

olarak tannan >-ora 5anastr kilisesinin naos ksmdr. Son Bizans dneminde stanbul da yeni bir mimari tipin doduunu "e bunun #@=$A#@9$ yllarnda yapldklar bilinen ! kilisede uy,ulandn ,rmekteyiz. Bu yaplar, 'eti-den sonraki adlar ile >o)a 5usta'a :a+a ;amii, Genari sa ;amii "e Get-iye ;amii ana binasdr. Bu plann orta dnemin ,zde tipi <unan *a! ile -i!bir il,isi yoktur. Jnk naos ksmnda drt kemer zerine ykselen bir kubbe kulunmakta "e orta mekan bu kare alann altnda kalmaktadr. Bu orta ksm, ! yandan atnal ,ibi saran bask tonozlu de-lizler !e"reler. Bu yzden bu plana ksa)a (e-lizli &ip denir. lk Bizans dneminde 233BAC@43 yaplm+ olan du"ar mozaiklerinden stanbul da -i!bir rnek kalmam+tr. Bunun ba+l)a nedeni de mozaiklerin C@4A=$@ yllarndaki konoklast 2Resim kran3 akm srasnda ta-rip edilmi+ olmasdr. <ine de lk Bizans dnemine ait stanbul d+ndaki baz mozaik "e minyatrlerin yardm ile bu dnemin resim sanatnn karakterini saptayabiliriz. lk!an *elenistik resim sanat slubu kendini, ilk dnem sanat i!inde ku""etle belli eder. .ma bu arada, (ou dan ,elen da-a 'arkl etkilerin de sanata yansd ,rlr. stanbul da bu dneme ait 'i,rl du"ar mozaii yoksa da !ok dikkat !eki)i bir d+eme mozaii yakn zamana kadar duruyordu. Bu mozaik, Sultan .-med ;amii nin 5armara ynnde .rasta denen eski !ar+nn yerindeki Bizans saraynn ykntlar arasnda bulunmu+tur. 5. yzyl ba+larna ait olduu sanlan bu mozaik d+eme sa' bir Bizans yapt saylmaz. Jnk -er bakmdan, lk Bizans dneminin ba+ndaki ,e!i+ a+amasnn zelliklerine sa-iptir. 5ozaiklerde zemin beyaz kplerden olu+turulmu+tur. Je"relerini ise ,eni+ "e !ok zen,in dal k"rmlarn i!eren bir bordr dola+r. Beyaz zemin stndeki 'i,rler birbirlerine bal olmadklarndan, bu mozaiklerde belli bir kompozisyona rastlanmaz. Iemin stne adeta serpi+tirilmi+ ,ibi bir takm insan, -ay"an, aa!, kaya -atta mimari tas"irleri yerle+tirilmi+tir. Bu yaptta ssleme)i bir ama! n plandadr. Bu dank 'i,rlerin arasnda bir sepetle ta"+an a"layan !o)uk, bir e+ein nnde yem torbasn tutan bir ba+ka !o)uk, otlayan bey,irler, mandolin !alan bir adam, bir rmak perisi, aslanla m)adele eden bir 'il, elinde mzra "e kalkanyla bir sa"a+!, aa)n zerinde bal arayan bir ay, bir )eylan par!alayan iki pars ,ibi tas"irlere rastlanr. *ristiyanlkla bir il,isi olmayan bu mozaikler, ,erek konular ,erek renkleri "e ,erek !iz,ileriyle ilk!an *elenistik resim beenisinin izlerini ta+maktadr. konoklast akm resim sanatna byk bir darbe indirmi+ti. >iliselerdeki dini resimler ta-rip edilmi+, an)ak bir -a! resminin yaplmasna izin "erilmi+tir. .ya rini >ilisesi nin apsis yarm kubbesindeki mozaik -a!, bu dnemden 2=. yzyl3 kalmadr. .slnda konoklastlar sanat d+man deillerdi. <aptklar binalarn du"arlarn da desenlerle sslemekten

,eri kalmyorlard. .ma =$@ de kilise konoklastlara kar+ ,alip ,elin)e sanat byk bir kontrol altna alnd. *er +eyde *ristiyanln zn "e anlamn belirte)ek sembollerin yer almas isteniyordu. Fitekim mimaride de <unan *a! plan denilen tip, bu ama) en iyi yantlayan bi!im olduundan byk tara'tar bulmu+ "e adeta dnemin dei+mez mimari tipi olmu+tur. Bu dnemde kilise ba+l)a ! blme ayrlyordu. Bunlarn en nemlisi kubbe, ,kyzn temsil ediyordu. Bu kubbenin altndaki mekan 2naos3 ise yeryzdr. >ubbeyi ta+yan kemerler "e pandanti'ler yalnz mimari unsurlar deil, ayn zamanda yeryz ile ,kyz arasndaki banty salayan sembolik bl,elerdir. >ilisenin bema ksm ise *ristiyanln znn semboldr. Iaten ibadet srasnda da bu esrar i'ade eden merasim burada yaplmaktadr. .psis yeryz kilisesinin semboldr. <apnn ,iri+indeki narteks ise, da-a dnyasal karaktere sa-ip bir -azrlk mekandr. 5imarideki bu sembolik z, saydmz yerlerin -er birinin ayn ilkelere uy,un resimlerle sslenmesi yoluyla da-ada belir,in bir -ale ,etiriliyordu. %rta Bizans dneminde byk bir )iddilikle uy,ulanan bu resim pro,ramnn tam bir rneine stanbul daki yaplarda rastlanmaz. Buna kar+lk, .yaso'ya da =$@ den sonra yaplm+ olan bir takm tek mozaikler bulunmaktadr. Bunlar, dnemin resim pro,ramna bal olmamakla birlikte, slup a!sndan zamann kalite "e beenisini !ok iyi yanstrlar. Son Bizans dneminde sanatta bir 0Rnesans1 niteliinin belirdii ,rlr. Bu dnemde sanat kilisenin sert kurallarndan syrlm+ "e dini konular da-a z,r bir bi!imde dile ,etirmi+tir. Bu arada, ilk!an *elenistik slubunun temel ilkeleri de yeniden )anlanmak olana bulmu+tur. Son Bizans dneminin en ,rkemli resim kolleksiyonu, bu,n >ariye ;amii olarak bilinen >-ora 5anastr kilisesindedir. Jok eski tari-lerden beri "ar olan bu yap, >omnenoslar zamannda )iddi bir bi!imde tamir ,rm+, bu,nk naos ksm da o dnemde yaplm+tr. Eatin istilas srasnda -arap olan bina, stanbul un yeniden imparatorluun ba+kenti olmasndan ksa bir sre sonra, #3B5 ylna doru de"let ileri ,elenlerinden &-eodoros 5etok-ites tara'ndan tamir ettirilmi+tir. Bu srada kilisenin kuzey "e ,neyine birer kanat eklenmi+, bat ynnde de bir narteks da-a yaplm+tr. Hney ynndeki kanadn i!i ise 'resklerle sslenmi+tir. Farteksden ana mekana a!lan kapnn zerindeki mozaik panoda bu resimleri yaptran 5etok-ites, sa ya kilisenin bir modelini sunar "aziyettedir. >ariye ;amii mozaiklerinde sa "e 5eryem in -ayat ile sa nn mu)izeleri tas"ir olunmu+tur. >ariye mozaikleri i'ade a!sndan )anl "e -areketli tablolardr. Bu kompozisyonlarda %rta Bizans dneminin sert "e korkun! i'adesini bulamayz. %rta Bizans dnemi mozaiklerinde olmayan "e ."rupa da da an)ak Rnesans ile ortaya !kan nemli bir zellik, bu kompozisyonlarda a!k!a ,rlr. Bu da derinlii belirten bir takm unsurlarn kompozisyon i!inde yer alm+ olmasdr. Sa-nelerin -epsinde

zemin dekoru olarak mimari "e *elenistik peyza7 moti'leri kullanlm+tr. >ademeli kayalardan olu+an bu peyza7larda yer yer, st ksmlar budanm+ "e yanlarndan yeni bir dal '+krm+ olan aa! ,"deleri ,rlr. stanbul da Bizans n si"il mimarisiyle il,ili rnekler !ok azdr. Byk Saray diye bilinen kompleks, stanbul un ilk byk imparatorluk saray olup &opkap Saray ,ibi !ok ,eni+ bir alan i!inde !e+itli yaplardan olu+mu+tur. Saray, sultana-met ten >!k .yaso'ya ya kadar olan sa-ay kaplyor "e denize doru uzanyordu. $. yzyldan #B. yzyla kadar srekli in+a "e tadil edilmi+ olan irili u'akl yaplaryla, adeta k!k bir kent ,rnmndeydi. &myle -arap olmu+ bu kompleksten ,nmze yalnz)a baz )ep-e kalntlar ,elmi+tir. Bizans imparatorlarnn ikin)i saray kompleksi ise 8dirnekap yaknlarndaki Blak-ernai Saray dr. Bu yap ,rubundan da ,nmze yalnz)a bir pa"yon kalm+tr. &ek'ur saray ad ile tannan bu yap, Bizans saraylar -akknda 'ikir "eren bir rnektir. 8ski ad ile yapm tari-i kesin olarak bilinemiyor. .ma #@. yzyln ikin)i yars olarak d+nlebilir. Bizans Eatinlerden ,eri alndktan sonra saray onarm ,rm+ "e baz blmler eklenmi+tir. /nnde bir a"lu olan yap bir bodrum kat "e iki tam kattan olu+maktadr. Bodrum katn kemerleri ise a"luya a!lmaktadr.Son dere)e zen,in bir )ep-e mimarisi "e sslemenin bulunduu yapda zel olarak imal edilen ss tulalar yer alr. Geti-ten sonra ise !ini 'abrikas "e )am atlyesi olarak da kullanlm+tr. stanbul da Roma dneminden bu yana su tesisleri yaplm+tr. Bu alanda Bizansllarn da !al+malar bulunmaktadr. Bizans dneminin ba+nda yaplan tesislerin Bizansllar)a ne zamana kadar kullanlm+ olduu belli deildir. stanbul a ,elen su, zel tesislerle kente ,irer, ba+ -a"uzlara ,ider "e yeralt kanallaryla !e"reye yaylrd. Su, mparator Dalens 234$A34=3 zamannda yaptrld ileri srlen Bozdoan >emeri yardmyla stanbul Kni"ersitesi merkez binasnn bulunduu yerdeki ana -a"uza ula+rd. *er iki u)undan da par!alarn eksildii Bozdoan >emeri, ,nmze bir -ayli -arap olarak ,elebilmi+tir. stanbul da !ok sayda bulunan sarn!larsa kente ,elen suyu barndrma ,re"i ,rrlerdi. Sarn!lar, kare ya da dikdrt,en planl, stleri kemerler "e tonozlarla rtl tesislerdir. Bu rt sistemi i!eride ta+ stunlara oturur. stanbul daki kapal sarn!larn i!inde en by "e en tannan -i! ku+ku yok ki, Sultana-met meydanndaki <erebatan Sarn) dr. mparator ?ustinianos dneminde ,eni+letilmi+ olan sarn! #$B L CB m. l!lerindedir. !inde, -er dizide @= stun olmak zere #@ stun dizisi bulunmaktadr. Stunlar "e ba+lklar de"irmedir. Bir ba+ka rnek ise >onstantin dnemine ait olduu d+nlen Binbirdirek Sarn) dr. 4$ L 54 m. boyutundaki sarn!ta @@$ stun bulunur. %rtalarnda bilezik bulunan "e st ste oturtulmu+ izlenimi "eren

stunlar al+lmam+ bir 'ormdadr. stanbul da kapal sarn!larn yan sra a!k su -azneleri de bulunmaktadr. Bunlar kent d+ndan ,elen sular toplama -a"uzlardr. Buralarda biriken su kente basn!l olarak datlyordu. &myle Roma in+a tekniine ,re yaplm+ olan bu a!k -azneler, son dere)e salam "e byk -a"uzlardr. Ba+l)a rnekleri arasnda Sultan Selim ;amii yanndaki -a"uz, >ara,mrk Jukur Bostan 2De'aMGati- Stad3, ;erra-pa+aA>o)a 5usta'a :a+a arasndaki .lt 5ermer "e BakrkyA Delie'endi Gildam yer almaktadr. Bizans dneminde stanbul un !e+itli yerlerinde dikilmi+ antlar da bulunuyordu. Bunlarn en nemlilerinin bulunduu *ipodrom, kentin elen)e "e siyaset merkezi ile politik m)adelelerin yapld yerdir. *ipodrom, Sultan .-met ;amii ile .dliye Saray arasndaki dzlkte uzanan 061 bi!iminde bir sa-a idi. .ntlar, ortada yer alan "e 0Spina1 ad "erilen bir eksenin zerinde sralanrd. Burada yer alan (ikilita+ 2%belisk3 meydann sim,esi olmu+tur. Bu ant aslnda bir 5sr yapt olup ./. #4BB ylnda Gira"un 9N9. &utmosis adna >arnak ta dikilmi+tir. :embe ,ranitten yekpare olan bu dikilita+, 39B da stanbul a ,etirilmi+ "e *ipodrom a dikilmi+tir. 5ermer bir kaidenin zerindeki drt bronz ayaa oturur. >aidenin drt yz de kabartmalarla kapldr. Bu kabartmalarda 9. &-eodosius, oullar, kars "e yardm)lar ile *ipodrom sa-neleri, antn dikili+ini ,steren tas"irler yer alr. .ntn kaidesinde biri latin)e, biri ,rek!e olmak zere iki kitabe "ardr. Eatin)e kitabede ant kendi azndan konu+ur "e dikili+ nedeni ile ka! ,nde dikildiini anlatrO 0/n)eleri direnmi+tim, 'akat y)e e'endimizin buyruuna itaat ederek ezilen tiranlar zerinde za'er !elen,ini ta+mam i!in ,erekli -er +ey, &-eodosius "e onun kesintisiz de"am eden slalesine boyun edi. Bana da ,alebe !alnd "e :roklos un idaresinde 3B ,nde dikilmeye me)bur edildim1. Hrek!e kitabede anlatm da-a yalndr. Burada konu+an ta+ deildirO 0(e"aml yerde yatan drt ta+ dikmek )esaretini an)ak mparator &-eodosius ,sterebildi. <ardma :roklos u !ard "e byle)e 3@ ,nde ta+ dikilebildi1. Bu tr obelisklerin dikilme ama!lar tmyle psikolo7iktir. .ma!, mparatorun -alk stndeki ,rkem "e ,)nn artmasn salamaktr. *ipodrom daki antlardan biri de $. yzylda stanbul a ,etirilmi+ olan <lanl Stun dur. Birle+mi+ <unan sitelerinin ranllara ,alip ,elmesi zerine elde edilen ,animetlerin eritilmesiyle olu+turulan bu stunun zerinde altn bir kazan "ard. Bu kazan tutan burmalarn -er biri ylan bi!iminde sonlanyordu. <lan ka'alarndan birinin yars, ,e!en yzyl i!inde kazda bulunmu+ "e stanbul .rkeolo7i 5zesi ne konmu+tur. mparator D9N. >onstantin :orp-yro,ennetos zamannda dikilmi+ olan /rme %belisk de *ipodrom dadr. Bu antn stnn zamannda madeni plakalarla kapl olduu bilinmektedir.

Sultana-met teki *ipodrom d+nda, kentin teki semtlerinde de !e+itli antlar bulunmaktadr. Bunlar ,enelde, yaptranlarn "e bulunduklar yerlerin adlar ile tannrlar. Bu tr antlardan biri olan Hotlar Stunu Hl-ane parkndadr. >esin tari-i belli deildir ama $. yzyl ait olmas d+nlebilir. Bir kaide zerinde monolit ,"de -alinde ykselen antn tepesinde >orint slubunda bir ba+lk "ardr. Jemberlita+ ta meydann ortasnda -PlP ayakta duran bir ant bulunmaktadr. Bu ant, da-a Bizans dneminde !atlam+ "e demir !emberlerle tak"iye edilmi+tir. Bu nedenle de Jemberlita+ olarak tannan ant, mermer kaide zerine st ste oturtulan yu"arlak por'ir ta+lardan olu+ur. *er bir par!ann st ksmnda ek yerlerini ,izleyen kabark ta+kn ksmlar bulunur. .ntn zerinde kendini tanr 0.pollon *elios1 olarak tas"ir ettirmi+ mparator >onstantin in -eykeli bulunuyordu. Bu tr yaptlardan biri de bu,nk Beyazt 5eydan eski adyla &-eodosius Gorumu ndaki &-eodosius Ia'er &ak ile stundur. Ia'er taknn par!alarnn bir ksm yerinde durmakta, 55C ylndayer sarsntsnda yklan "e #4. yzyl ba+larnda da tmyle kaybolan stunun par!alar ise 9N. Bayezid *amam nn temellerinde temel ta+ olarak bulunmaktadr. *elezoni ykselen bu stuna ait kabartmalar, bu,n bile -amamn temellerinde yoldan ,e!erken ,rlmektedir. .rkadius .nt ise, bu,nk ;erra-pa+a semtinde .rkadius adna yaplm+ olan 'orumun ortasnda bir kaide zerine -elezoni olarak ykselen bir stundu. Bu -elezoni ksm da srekli bir kabartma ile sslyd. bu kabartmada Barbarlara kar+ kazanlm+ olan bir za'er anlatlyordu. (a-a Bizans dneminde -arap olmu+ olan bu antn bu,n yalnz)a kaide ksm ayaktadr. Gati- semtindeki >z &a+ ise $5@ ylnda 5arkianos i!in dikilmi+tir. 6'ak l!de, yaln ,rnml bu antn kaidesinde !elenk ta+yan iki za'er tanr!as "ardr. >aidesindeki bu 'i,rler nedeniyle &rk dneminde 0>z &a+1 olarak anlm+tr. Biraz da Bizans n askeri mimarisinden sz edelim. stanbul un zn olu+turan Byzantion un antik !adaki durumu -akknda pek bil,i yoktur. mparator >onstantin ## 5ays 33B da stanbul u yeniden kurup tren ile a!m+tr. >entin bu yllardaki durumu da pek bilinmez. .n)ak, >onstantin in kente kara tara'ndan snr !izdii bilinmektedir. stanbul surlar zamanla byyen kente uy,un olarak batya doru ,eni+letilmi+tir. Bat ynne doru byk bir ,eni+letme ise $B=A$5B yllarnda mparator olan &-eodosius zamannda olmu+tur. &-eodosius Surlar ya da kara tara' surlar ad "erilen bu surlarn 94 kulesi bulunmaktadr. 5armara da 5ermer >ule ile ba+layp *ali! ynne doru uzanan surlar, 8dirnekap nn biraz ilerisinde kesilir. (a-a ilerideki surlar ,e! dnemlere aittir. Surlarn yer yer d+aryla balant kuran kaplar "ardr. Bu kaplara &rk dneminde !e+itli adlar

"erilmi+tir. Sur kaplarndan bir ksmnn eski adlar bilinmemekle birlikte, yalnz)a !nn ad stlerindeki kitabelere dayanlarak tam "e kesin olarak saptanabilmi+tir. Bunlar, :orta .urea 2.ltn kap3, :e,e 2Sili"ri kap3 "e R-e,ium dur 25e"le"i-ane >aps3. Surlar ! blmden olu+uyorduO .nasur, *endek, /nsur. /nsurun bur!lar, ana surun bur!lar arasna ,ele)ek bi!imde yaplm+t. % dnemde -endein i!inde su bulunup bulunmad ise tart+ma konusudur. Bu bi!imde bir -endein i!inde su yokken a+lmasnn da-a ,! olduu d+nlrse, su bulunmad d+n)esi akla yakn ,elmektedir. *itit "e Sasanilerde kullanlan bu sur sistemi (ou dan alnm+tr. Surlarn .y"ansaray tara'ndaki u)u, &-edosius zamanndan sonra kentin ,eni+lemesine uyarak yenilenmi+tir. /zellikle >omnenoslar dneminde burada mparatorluk Saray bulunduu i!in, bu bl,e 2Blak-ernae3 zel olarak ,eni+letilmi+tir. >ara surlarnn srekli olarak tamir edildii, Bizans kaynaklarndan "e kulelerdeki kitabelerden renilmektedir. 5armara "e *ali! surlar kara surlar kadar nemli deildi. /zellikle *ali! tekiler iyi)e zay'tr. 5armara surlar da kara surlar ,ibi ,!l deildir. Jnk deniz bu bl,ede !ok akntl olduundan ,emilerin buraya yana+mas bir -ayli ,! oluyor, bu da bir saldry zorla+tryordu. *ali! surlarnn zay' olmasnn nedeni de *ali! in srekli olarak kapal tutulmasdr. .ltnkap kara surlarnn en nemli kaps olarak bilinir. Bu kapnn zel bir durumu "ardr. Dia 8,netia ad "erilen stanbulARoma anayolu buradan ba+lyordu. >endine z, bir )ep-e mimarisine sa-ip olan kapda normal kaplardaki tek a!klk yerine, ortadaki da-a ,eni+ olmak zere ! a!klk "ardr. .na ,iri+ imparatora aitti, -alk ise yan kaplar kullanyordu. mermer bloklarla kapl )ep-ede byk kemerin i! "e d+ tara'nda kitabe bulunuyordu. >ap 5. yzyl, 9N. &-eodosius dnemine aittir. Burada yalnz)a ba+kent stanbul daki yaptlar ele aldk. %ysa Bizans, ."rupa, .sya, .'rika olmak zere ! ktaya yaylm+ !ok ,eni+ bir imparatorluktu. Buralardaki sanat yaptlar da !ok saydadr "e in)elendiinde %rta!a a dam,asn "urmu+ olan bu uy,arln da-a yakndan tannmasna yardm) olurlar.