Khai t Chm ngn v tn nhn Vn Socrate L tr trong trit hc Lun l nh mt ci g phn t nhin Nhng k mun ci thin nhn loi

i Ti n nhng g ni c nhn Cy ba ni Li cui ca ngi dch Ph lc Nhng nm thng trng i trong cuc i Nietzsche

Li gii thiu

1. Nm 1888 trong cuc i v t tng Nietzsche

Mt tri ln cao nh ri bng v trong Van Gogh trong nm 1888. cng chnh l thi k sng to d di nht ca ng. Bng ti lng l b la ra khi tranh. Bn tay tr nn chnh xc mt cch tn bo. Nt c tung honh nh sm st. Mu sc lo sng trong khi tm tr bt u hn m. Nhng trong bui hong hn ca tm thc , vin tng kt hp mt cch k diu vi thc ti. Ngy 21 thng 4 nm sau, Van Gogh vit cho em: iu an i anh i cht l anh bt u coi s in cung nh mt chng bnh ging nh nhng bnh tt khc, trong khi ngay c trong nhng cn khng hong, anh thy dng nh tt c nhng g anh tng tng trc kia u l thc ti c. V ng ln x vo cng vic, v t sng ti ti. Ngi ta k li rng nhng ngi bn ng phng vi ng khi i ra thy ng ang v mt tm tranh, vi gi sau tr vo thy ng v mt tm tranh khc. ng lm vic nh k b qu m, jai une fureur sourde de travail plus que jamais (9/1889). ng khng th ra khi hi ho, ngha l ra khi thc ti, lm mi cho in cung v phin no. Trong tt c mi trng hp, tm cch trung thnh vi s thc c l l mt phng thuc chng li bnh tt ang lm anh lo u (th cho Tho, 12 thng 2 nm 1890). C l Vincent van Gogh linh cm thy rng phn nh sng dnh cho ng sp ht v ng phi tn dng n, nhn ln cui cng trong nh sng vin tng nhng thc ti b thi quen gi di chn vi. Trng hp Nietzsche cng tng t nh vy. Nm 1888 l cc im sng sut v sng to ca Nietzsche, ng thi cng l cc ca au kh v c n ca ng. Ngy

12 thng 2 nm 1888, Nietzsche vit cho b tc Seydlitz: By gi ti c n, c n mt cch phi l; trong cuc chin tn khc v m thm m ti theo ui (di uy th o Hon mi Gi Tr) chng li tt c nhng g c mi ngi tn sng v qu trng t xa ti nay, chnh ti tr thnh mt ci u hn cc m khng hay Trong tnh cnh ng ch cu xin mt iu: S thanh bnh, qun lng, s khoan dung ca mt tri v ca ma thu cho mt ci g ang mun chn ti, cho s chng thc v bin minh ca ton th con ngi ti (th cho Paul Dessen, 3 thng Ging nm 1888). Kt qu l nm tc phm cui cng, chn mi nht, mnh lit nht ca Nietzsche hon thnh trong nm ny: Trng hp Wagner, Hong hn ca nhng thn tng, K chng Cha, Nietzsche chng Wagner, Ecce Homo v tng ca Dionysos.

Qu thc nm 1888 l cc im ca cuc i v t tng Nietzsche. Trc ht n l cao ca mt thp nin y sng to khi u t 1878 vi Phm phu, qu phm phu, tc phm u tin m trong chan ho nh sng thin ti, k kin tng hp v chm ngn (1879), L khch v bng hnh mnh (1880), Bnh minh (1881), Tri thc hn hoan (1882 - b tc thm nm 1887), Zarathustra ni nh th (18831885), Phi thin c (1886) v Ph h lun l (1887). Song song nhng tc phm trn, trong nhiu thp nin ny Nietzsche cn a ra nhiu t tng dng mnh quanh ch ch hng

cng. Sang nm 1888, Nietzsche b ch hng cng v thay th bng Cuc o hon mi gi tr, trong K chng Cha, l tc phm m u.

Nm 1888 cn c ngha cc im trong cuc i v t tng Nietzsche ch ton b tc phm vit trong nm ny l nhng cuc duyt xt li v tot lc li ton th nhng ch trit l ca ng v ca hai ngn nm trit hc Ty phng trong nh sng chi lo cui cng ca tm thc, mt cao but gi, bng mt bt php sc bn, c ng. Sau l bng ti v yn lng hon ton. u thng Ging 1889, tinh anh ng v cnh bay cao, v ng khng vit thm mt dng no na mc du th phch cn ngi li mi nm na, ti thng 8 nm 1990.

2. Bui hong hn ca nhng thn tng

Tc phm Bui hong hn ca nhng thn tng hay lm cch no ngi ta trit l vi cy ba? (GtzenDmmerung, oder: Wie man mit dem Hammer philosophiert?) c vit trong khong thi gian t cui thng Su ti u thng Chn nm 1888 v c em n hnh vo thng Mi cng nm. Mi u tc phm mang ta S nhn ri ca mt tm l gia hay Nhng gi

nhn c ca mt tm l gia (Mssiggang eines Psychologen). Nhng sau , theo li yu cu ca Peter Gast, mt cao trung thnh ca Nietzsche, i ng phi tm mt ta huy hong hn cho tc phm, Nietzsche nhng b, phng theo nhan v Hong hn ca nhng thn thnh (Gtterdmmerung) ca Wagner, t li l Hong hn ca nhng thn tng (Gtzen-Dmmerung).

Thn thoi Bc u k rng tt c mi thn thnh u c ngy tn mt, ngy h tan bin vo h v. l bui hong hn ca thn thnh. Richard Wagner mn thn thoi ny dng v kch th t trong b T ca b kch (Ttralogie) ca ng, Nietzsche thay i ta v c ngha. Thn tng l biu tng Nietzsche dng ch chn l. Bui hong hn ca nhng thn tng c ngha l s sp ca mi chn l.

Khng mt thc ti, mt tng, mt l tng, mt chn l, mt thn tng no tc phm ny khng chm ti. T nhng chn l vnh cu n nhng chn l, gi tr mi m. Mt cn gi ln thi qua rng cy v tri chn rng ri ti t: nhng chn l. (Ecce Homo). Nhng nhng ci ngi ta c th lm trong tay chng c g ngt ngo. V ch l nhng tri thi h, thc phm v v ht dng cht ca hai ngn nm qua cn phi ling b. Tt c mi chn l u nht phai v phi xo i, mi thn tng u ht thing ling v phi tiu dit. Duy ch c

cuc i l vnh cu. Tt c mi hiu bit u sai lm, mi lun l u c hi. Duy ch c bn nng l tt lnh.

y l cuc Tuyn chin v i. y l cuc m x tn nhn l tr, lun l, tm l hc, lng i quc, v tha, tnh nhn loi y l cuc lt mt n khng thng tic nhng nhn vt, nhng thn tng tng trng cho nhng chn l, nhng gi tr c: Socrate, Platon, thin c, p xu v nhng thn tng tng trng cho nhng chn l v gi tr mi: Renan, Rousseau, Sainte-Beuve, G. Eliot, George Sand, Schopenhauer, Comte, Kant, Schiller, Zola, Victor Hugo, Listz, Carlylle, ngh thut v ngh thut, dn ch, tin b

Trn tt c, chng ta tm thy trong tc phm ny nhng t tng hu th hc quan trng nht ca Nietzsche. ng hn, chng ta thy nhng din dch v nhng vn ct yu t quan im bin dch siu hnh ca ng da trn phng trnh cn bn cng l tin ca ng - l: hu th hc truyn thng coi l hu th chn thc (Wahres-Sein) ci thc ra ch l mt o tng, mt o tng c tt c c tnh ca phi th (Nicht-Sein) v v th (Nichts) v chi b, coi nh phi hu v phi thc ci thc ra l hu th ch thc v hu th duy nht. Ci t xa ti nay, ngi ta coi l hin th ch thc, thc ra ch l mng huyn bo nh, trong khi ci t xa ti nay ngi ta coi l mng huyn bo nh li chnh l hin th

chn thc. Ci t xa ti nay c coi l hu th (Sein) i nghch vi bin dch khng c, trong khi ch c ci bin dch hin hu m thi. Khng c hu th siu thi gian v khng gian, cng nh khng c tm linh th gii, Linh tng gii (le monde des ides) hay th gii ca nhng tng vnh cu m ch c th gii kh gic (monde sensible), hin hu trong khng gian thi gian. Khng c th gii t ni (monde en-soi), m ch c th gii hin l (monde des apparences). Khng c th gii khc m ch c th gii ny, th gii chn thc, duy nht, linh ng m nguyn ng lc l ch hng dng. Khng c th gii no khc. Tt c nhng ngh, kht vng v mt th gii khc ch l cch tr th cuc i bng s lm dng o tng v mt cuc i tt p hn. S chia th gii ra lm mt th gii t ni v mt th gii b ngoi l du hiu ca s suy i- mt triu chng ca sa o. S kin ngi ngh s t b ngoi ln trn thc ti khng phi l mt vn nn chng li mnh ny. Bi b ngoi y cng c ngha l thc ti na, nhng m l di mt hnh thc la chn, kin cng ho, sa sai Ngi ngh s bi trng khng bi thm,- hn gt u ni trc tt c nhng g cn h nghi v khng khip ca cuc i, hn l k theo Dionysos.

Chng quan trng nht v cng l trng tm ca tc phm l chng L tr trong trit hc. Trc l Vn Socrate, sau l Lun l nh mt ci g phn t nhin. Trc kia Nietzsche ln n khoa hc, trit hc v

chng b u c bi lun l. By gi Nietzsche ln n lun l, trit hc, khoa hc bi chng b u c bi l tr, hay ng hn, bi nhng s lm ln ln lao ca l lun. Nhng trit gia lm ln ly hu qu lm nguyn nhn, nguyn nhn lm hu qu. Nietzsche bi bc gt gao phng trnh qui g v bnh hon ny ca Socrate: l tr = c hnh = hnh phc. Socrate, Platon l nhng triu chng suy i. Th no l suy i (dcadence)? B bt buc phi chin u chng li bn nng l nh thc ca suy i, khi cuc i hng thng, hnh phc v bn nng l mt. Tt c mi s tt lnh u thuc bn nng. Alles Gute ist Instinkt. Nietzsche coi nh c bn phn chng li quan nim cho Thng = th gii khc ca hu th chn thc. V quan nim nh th, ngi ta bt buc phi coi r nhng thc ti trn gian m gic quan chng nghim, khi coi chng l hin th (Schein) khng thc th, v i n ch khc t cuc sng nhc cm, lnh mnh, coi nh ti li. Theo Nietzsche, vi Thng , ngi ta t thnh tuyt i th mt hu th tng tng, phi thi gian bn trn nhng thc ti trn gian, nhng ci duy nht c thc th trong dng bin dch. Mt Thng , nu c quan nim nh th, s lm nn tng cho mt th lun l v cng nguy hi cho con ngi v cuc i. l mt hu th hc lun l ho hay mt lun l hu th hc ho. Cn phi gii phng hin th khi th hu th hc hay lun l ny. l mt nhim v nng n m Nietzsche gi l cuc o hon mi gi tr. l cng vic ca ngi ngh s bi trng, k ni trc tt c mi h nghi v khng khip. Ngi

ngh s bi trng chc thng hin th t ti thc th mt cch can m. Hn dm chp nhn ci cht ca Thng v dm p bng cy ba tt c nhng chn l cm r su nht trong lng i v dm n ng nhng thn tng c tn knh ca truyn thng v tha can m gy nn nhng m thanh trng rng ca bui chiu t. i vo Hong hn ca nhng thn tng v ng u vi m ti ca H v ch ngha l nhng s mnh lch s ca ngi ngh s bi trng cng nh ca tt c nhng tinh thn t do khng chp nhn lm ru mc bm trn nhng bc thm, nhng b tng nt n ca nhng miu ng hoang vng na. Nu Hong hn ca nhng thn tng c ngha l s lm pht ca mi chn l, mi gi tr thit nh ly th gii chn thc bn ngoi trn gian, bn kia i sng lm bn v, coi nhng k bc nhc sa o l nhng k lm giy bc, coi n th l nhng ngn hng v Thng l k ch ti th m ti ca H v ch ngha chnh l s ph gi ca tt c nhng chn l, nhng gi tr . C hai u l nhng giai on tt yu v cn phi vt qua ca lch s. Chn l, trn gian, cuc i s v ch thuc v nhng k chn thc, dm t i nhng bn di chc ha hn huy hong nhng gi di v gi to nh tm ngn phiu khng tin bo chng, nhng k sau khi bung ri cy ba ph hu cn sc mnh cm tay cy khai ph cnh ng kh th, khi m dng i, to dng i sng trong dng Hn nhin ca Bin dch.

3. Song lun

S thc tnh ca nhn loi bt u vi song lun ny: Hoc chng ta ph hu s sng bi ca chng ta hoc chng ta ph hu chnh chng ta (Der Will zur Macht, III) Chng ta phi tr gi kh t cho nhng chn l thing ling, nhng sai lm in physiologicis (Ibid, II) Nietzsche t coi nh bn phn vic sa son cho nhn loi mt giy pht tuyt vi tr v chnh mnh, mt bui gia ng rc r quay v qu kh v a mt nhn v tng lai, r khi ch h ca tnh c v ca nhng gio s v t cu hi ti sao v th no trong ton b ca n ln th nht, bn phn ny thit yu bt ngun t lng xc tn rng nhn loi t mnh khng i theo ng chnh o, khng c iu ng bi mt thn tnh m tri li b li cun v ch ng bi mt bn nng tiu cc, h hng, bi bn nng suy i m nhn loi t ln hng nhng gi tr ti thing ling (Ecce Homo, III, 2), v th s khn ngoan xut hin trn tri t ny t xa ti ny nh mt con qu khoang b hp dn bi mi t kh, hay cng c th ni nh mt con c v chuyn soi mi nhng kha cnh en ti cuc i v tht ln nhng ting bi ai. l s khn ngoan ca tinh thn nng n, tm s gii thot bng cch tiu dit ch sng. Nietzsche gy chin chng li ch trng tiu cc mt mi . Kt qu ca n lc bn b, can m, cng

ci, m thm ny l s hn hoan hay tri thc hn hoan theo ngn ng Nietzsche. K no tro ln ni cao, k y t ci mi bi kch gi to hay c thc. Trn bn th nhng gi tr mi, ting ci chin thng thay th ting th di u hng. Ti phong thnh ting ci, hi nhng con ngi siu ng, hy hc ci!. Bng ting ci hn nhin rn r, chng ta qut sch mi thn tng trang trng m chiu v n cho mt th gii tinh khi rc r.

Nguyn Hu Hiu Vn Hnh, 26-09-1971

Khai t

Duy tr c s thanh thn gia mt s v u su v c th bin minh qu chng u phi l mt ngh thut khng ng k: tuy nhin c iu g cn thit hn thanh thn chng? Chng vic g thnh cng nu lng hng hai chng tham d vo. Ch c s thng d ca sc mnh mi l bng chng ca sc mnh. o hon mi Gi Tr, du hi qu en, qu ln ht bng ti ln k t ra n, nh mnh ca mt cng vic nh vy buc ngi ta tng

giy pht phi lao thng vo mt tri, r b v trang nghim ta qu nng. Tt c mi phng tin u c bin minh, mi c hi u l c hi tt. Trn tt c, chin tranh. Chin tranh lun l s minh mn thn trng gh gm ca tt c nhng tinh thn tr nn qu chuyn tm, ca tt c nhng tinh thn tr nn qu thm su; kh nng cha tr nm ngay trong vt thng. Mt cu phng ngn m xut x ti c tnh du nhm c t m tr thc, t lu tr thnh phng chm ca ti:

increscunt animi, virescit volnere virtus[1]

Mt hnh thc cha tr khc, trong mt vi trng hp cn thch hp vi ti hn na, l thm d nhng thn tng Trn th gii c nhiu thn tng hn l thc ti: l c nhn ca ti i vi th gii ny, cng l c nh ca ti na y t ra nhng cu hi vi mt chic ba v c th nhn c nh mt hi m ci m thanh trng rng tht ln t lng hiu hiu t c - thch th thay cho k no c mt i tai khc na sau i tai ca mnh, - i vi ti, mt tm l gia v mt k nh by chut c cu, trc s hin din ca k qu thc nhng g mun th khu nh bnh cng phi tht ln ting ni

C cun sch ny na - nhan bc l ni dung trc ht l mt s gii tr, mt chm nh sng, mt cuc o thot vo nhng gi nhn ri ca mt tm l gia. C th cn l mt cuc chin tranh mi na? V bit u c th bt c qu tang nhng b mt ca nhng thn tng mi?... Cun tiu lun ny l mt cuc khai chin v i; cn v vn nhm thm d nhng thn tng, ln ny khng phi l nhng thn tng thi i m l nhng thn tng vnh cu y s b ng chm n bng mt chic ba nh th bng ci m thoa - cui cng khng cn nhng thn tng c knh na Cng khng cn nhng thn tng trng rng na Nhng iu khng ngn cn c ngi ta tin tng nht; cng nh khng ngn cn ngi ta, ngay c trong nhng trng hp cao qu nht, khng gi l thn tng na

Turin, 30 thng Chn, 1888, ngy hon tt cun sch u tin ca Cuc o hon mi Gi Tr[2] Friedrich Nietzsche

Chm ngn v tn nhn

1. Nhn c l khi u ca tt c mi tm l hc. Sao? tm l hc c th l mt tt xu?

2. Ngay c k can m nht trong chng ta cng t khi c can m khng nh iu hn thc s bit.

3. sng mt mnh ngi ta phi l mt con vt hay mt thn thnh - Aristote ni nh vy. Cn c trng hp th ba na: ngi ta phi va l th vt va l thn thnh l trit gia.

4. Tt c mi chn l u n gin.- khng phi l mt li di tr phc tp sao?

5. Ni mt ln dt khot, c nhiu iu ti khng mun bit. - Minh trit vch ra nhng gii hn, ngay c i vi hiu bit.

6. Chnh v trong bn cht ca ngi ta c cht man r m ngi ta c th khi phc li c s c t ca mnh, ti mun ni tm linh tnh

7. Sao? Con ngi ch l mt s nhm ln ca Thng hay Thng ch l mt s nhm ln ca con ngi?

8. Trng chin tranh ca i.- Ci g khng git ti khin ti mnh m hn.

9. Hy t gip mnh: ri tt c s tr gip mnh. Nguyn tc bc i ca Kit gio.

10. Chng ta ng hn nht trc nhng hnh ng ca chng ta! Chng ta ng b ri chng ta trong cn bi ri! - S hi hn ca lng tm l iu khim nh.

11. Con la c th bi thm khng? - B bp di mt gnh nng m ngi ta khng th mang cng khng th qung i?... Trng hp ca trit gia.

12. Nu ngi ta - th hu cu hi ti sao ca cuc i, ngi ta s quen vi bt c cu hi th no no - Con ngi khng kht vng hnh phc; ch c ngi ng L lm vy thi.

13. Ngi n ng to ra ngi n b - nhng bng g vy? Bng xng sn Thng ca hn, - bng l tng ca hn

14. Sao? Bn ang tm kim g? Bn mun nhn bn ln mt chc ln? Mt trm ln? Bn tm kim nhng k theo mnh? - Tm h khng![3]

15.

Nhng con ngi sng li sau khi cht[4] - nh ti chng hn - t c hiu hn nhng ngi sng ph thi, nhng h c ngi ta lng nghe chm ch hn. Ni r hn: chng ta khng bao gi c hiu c - v chnh l quyn uy ca chng ta.

16. Gia m qun thoa. - Chn l! ! Ch khng bit chn l l g ri! N chng phi l mt toan tnh xm phm pudeur[5] ca chng ta sao?

17. y l mt ngh s, nh nhng ngh s ti yu, n gin trong nhu cu: hn thc s cn c hai iu: bnh m v ngh thut ca hn, - panem et Circen

18. K no khng bit t ch ca mnh vo s vt, mun t nht t vo trong mt ngha: iu khin hn tng trong hm cha mt ch (nguyn tc tin tng).

19.

Sao? Bn chn c hnh v tm hn cao thng ng thi li ghen ght nhn li lc ca nhng k th l phng tm trc vt? Nhng vi c tnh ngi ta khc t li lc m ( vit trn ca nh nhng k bi Do Thi).

20. Mt ngi n b hon ton xc phm vn chng cng nh nng phm mt ti li nh: th chi, trong khi quay u li ng xem ai c khng, v cho mt ngi no

21. Phi t mnh vo nhng hon cnh trong ngi ta khng c c nhng c tnh gi hnh, nhng trong nhng hon cnh y, ta nh mt ngi ma trn dy hoc l ngi ta t hoc ng thng hoc t b

22. Nhng ngi c c khng bit ht. Vy th ti sao nhng ngi Nga li bit ht?

23.

Tinh thn c: t mi tm nm nay[6] l mt contradictio in adjecto[7] .

24. V mun tm ngun gc khi nguyn, ngi ta tr thnh mt con tm[8] . Nh s hc nhn li ng sau: cui cng ng ta tin tng vo pha sau.

25. S tho mn bo v ngi ta khi ngay c s cm lnh. Mt ngi n b bit mc o qun y c cm lnh khng nh? - Ti gi thit trng hp nng mc qun o mong manh.

26. Ti h nghi tt c nhng ngi mun thit lp h thng v trnh xa h. mun lp h thng l s thiu ngay thng thanh lim.

27.

Ngi ta ni rng ngi n b su sc - ti sao? Bi v ngi ta khng bao gi ti c y su ca h. Ngi n b khng hi ht na.

28. Khi ngi n b c nhng c tnh n ng, ngi ta lng trnh nng, v nu nng khng c nhng c tnh y, nng s chy trn chnh nng.

29. Trc kia lng tm phi cn nhiu xit bao! N c b rng tt bit my! V ngy nay? C chuyn g trc trc xy ra? - Vn ca nha s.

30. t khi ngi ta phm nguyn ch mt li lm khinh xut. Vi li lm khinh xut u tin, ngi ta lun lm qu. Chnh v l do , ngi ta thng phm li th hai - v by gi th li qu t.

31. Khi b gim chn ln, con con su s cun mnh li. l tnh thn trng khn ngoan. Bng cch n gim dn

tai ho b gim ln trn ln na. Ni theo ngn ng o c: lng khim tn.

32. S ght di tr v che y c th khi ln t quan nim thi qu v danh d; s khinh ght tng t c th khi ln t lng hn nht, v s di tr b cm bi lut thing ling. Qu hn nht ni di

33. Cn t bit chng no c hnh phc! Ting so mc t. - Khng m nhc cuc i s l mt li lm. Ngi c cn tng tng ngay c Thng nh mt ngi ang ca ht na.

34. On ne peut penser et crire quassis[9] (G. Flaubert) Th l ta tm c ngi ri, k theo h v ch ngha! Ngi ng l phm ti vi Thnh Linh. Ch c nhng t tng n vi ta khi ang bc i mi c gi tr m thi.

35.

C nhng trng hp chng ta ging nh nhng con nga, chng ta, nhng tm l gia, v chng ta tr nn bn chn s hi: chng ta nhn thy bng chng ta chp chn trc mt mnh. Tm l gia phi quay mt i ng nhn mnh c th nhn thy tt c.

36. Chng ta c gy tn tht g cho c hnh khng, chng ta nhng k v lun? - Cng t nh nhng k v chnh ph lm hi nhng ng hong vy thi. Ch khi no b bn ri h mi c th ngi li mt cch vng vng trn ngi. Lun l: ngi ta phi bn b lun l.

37. Bn chy trc nhng ngi khc? - Bn lm nh vy nh mt mc t? Hay nh mt k ngoi hng? Trng hp th ba c th nh mt k o ng Cu hi th nht ca lng tm.

38. Bn chn tht? Hay ch l mt k ng tr? Mt i din? Hay chi rl mt k c i din? Cui cng c l bn ch bt chc k ng tr Cu hi th hai ca lng tm.

39. K bt mn ni. - Ti tm kim nhng v nhn nhng bao gi cng ch tm thy con kh bt chc l tng ca h.

40. Bn l k ngm nhn? Hay mt k bt tay vo cng vic? - Hay mt k ng l quay i ch khc Cu hi th ba ca lng tm.

41. Bn mun i chung cng bn hu? Hay dn u? Hoc i ring l mt mnh?... Ngi ta phi bit mnh mun g v phi bit rng mnh mun. - Cu hi th t ca lng tm.

42. i vi ti chng ch l nhng bc thang v ti bc ln chng - do ti phi vt qua chng. Nhng chng li tng rng ti mun ngi ln chng.

43.

C quan h g vic ti gi l phi! Ti c qu nhiu l phi. - V k no ci nhiu hm nay cng s l k ci cui cng.

44. nh thc hnh phc ca ti: mt ting , mt ting khng, mt con ng thng, mt mc tiu

Vn Socrate

1. Bn v cuc i, nhng k khn ngoan nht ca mi thi i u a ra mt phn on tng t nh nhau: cuc i v gi tr Bt c u v bao gi cng vy ngi ta u nghe thy cu ni tht ra t ming h. - Mt cu ni y nghi ng, y phin no, y chn chng cuc i, y khinh mit cuc i. Ngay c Socrate cng ni lc lm chung: Sng - l au bnh mt thi gian lu di: Ta n ng cu nhn th Esculape mt con g[10] Ngay c Socrate cng chn ma cuc i. - iu chng t g? iu mun tr ci g?- Ngy xa c l

ngi ta s ni (- , ngi ta ni ri v ni kh ln, nht l nhng k bi quan ca chng ta): Chc chn phi c mt ci g chn thc y! Consensus sapientium[11] l bng chng ca chn l. Ngy hm nay chng ta s cn ni nh th khng? Chng ta cn c php lm th khng? Chc chn phi c mt ci g bnh hon y l cu tr li ca chng ta. Nhng k khn ngoan nht ca mi thi i, ta phi nhn h tht gn! C th tt c nhng ngi chn khng cn ng vng? Chm tr? Run ry? Dcadents[12] bit u? C l s khn ngoan xut hin trn tri t ny nh mt con qu khoang b hp dn bi mi t kh?

2. Quan nim bt knh cho rng nhng bc hin nhn v i l nhng mu sa o[13] khi ln trong ti chnh trong trng hp trong thnh kin bc hc v thnh kin v hc i chi nhau kch lit: ti nhn ra Socrate v Platon nh nhng triu chng suy i, nh nhng cng v ca s bng hoi ca Hy Lp, nh nhng k ngu Hy Lp, nh nhng k bi Hy Lp (S khai sinh ca bi kch, 1872). S consensus sapientium - nh cng ngy ti cng thy r - chng chng t mt cht no rng h c l v iu m h ng vi nhau: n ch chng t rng chnh h, nhng k khn ngoan nht, mt cch no v phng din sinh l, h tng t nh nhau c cng mt thi nh nhau i vi cuc i - bt buc phi

c thi . Sau ht, nhng phn on v nhng thm nh gi tr v cuc i, d tn dng hay chng li, u khng th ng c: gi tr ch thc ca chng nm trong s kin chng l nhng triu chng; chng ch c th c coi nh l triu chng m thi - trong t th nhng phn on ny l nhng iu xun ngc. Chng ta phi c gng bng mi cch lnh hi s t nh siu phm ny l gi tr ca cuc i khng th thm nh c[14] . Khng th thm nh c bi mt ngi cn sng, bi hn l thnh phn, l i tng ca chnh cuc tranh lun na, ch khng phi l quan to; cng khng th bi mt ngi cht v mt l do khc. - V phn mt trit gia, nhn mt vn trong gi tr ca cuc i, l mt vn nn chng li chnh hn, mt du hi v s khn ngoan ca hn, mt s thiu khn ngoan[15] na Sao? Tt c nhng ngi khn ngoan v i ny - khng nhng h l nhng dcadents m h cn khng khn ngoan na sao? - Nhng ti xin tr li vn Socrate.

3. Xt v ngun gc, Socrate thuc v ng cp thp hn nht: Socrate thuc dng h lu. Ngi ta bit, ngi ta c th thy ng ta xu x bit chng no na. Nhng s xu x t n l mt vn nn, hu nh l mt bc lun ni ngi Hy Lp. Socrate c ng l ngi Hy Lp khng? S xu x thng l du hiu ca mt s pht trin b ngn chn, mt s pht trin b cn tr bi s

pha ging. Trong trng hp khc, n hin ra nh mt s pht trin suy i. Nhng nh nhn chng hc chuyn kho v ti c hc tuyn b rng k ti phm c trng xu x: monstrum in fronte, monstrum in animo[16] . Nhng k ti phm l mt k dcadent[17]. Socrate c phi l mt k ti phm c trng khng? - D sao iu cng khng tri ngc vi kin ca nh chuyn coi tng mo, kin khin bng hu ca Socrate tc gin. Trong khi i qua thnh Nh in, mt ngi ngoi quc bit coi tng mt ni thng vo mt Socrate rng ng ta ch l mt qui vt, ng ta cha du trong mnh tt c nhng tt xu v nhng kht vng i bi. V Socrate ch p: Tha ng, ng bit ti r lm.

4. Khng nhng s hoang ng v hn lon ca bn nng ch s dcadence ni Socrate: m s bi d ca nhng kh nng lun l, v s c c mo m cn l nhng c tnh ni bt ni ng ta na. Chng ta ng qun rng nhng o tng thnh gic, di danh t con qu ca Socrate, c din gii theo mt ngha tn gio. Tt c mi s ni ng ta u qu ng, hi hc, hot k, ng thi u du dim, c n , t khut. Ti c gng tm hiu xem c tnh no c th khai sinh ra ci phng trnh Socrate ny: l tr = c hnh = hnh phc: ci phng trnh qui g nht, v c bit, nghch li tt c mi bn nng Hy Lp xa.

5. Vi Socrate, th hiu Hy Lp bin i theo chiu thun li cho bin chng php: thc ra iu g xy ra? Trc ht, th hiu cao nh bin mt; vi bin chng php, m h lu len chn ti thng nh. Trc Socrate, nhng l li bin chng b khai tr trong x hi thng lu: chng b coi nh nhng kiu cch xu xa, chng c tnh cch tho hip bnh dn. Thanh nin c cnh gic lnh xa. Ngi ta cn nghi k c nhng k trnh by l l ca mnh. Nhng s vic lng thin cng nh nhng con ngi lng thin khng mang phi trn nhng l l ca mnh cch y. Phi by ci tt lnh ca mnh l iu v php. Ci cn phi chng r khng c gi tr bao nhiu. Bt c ni no m uy quyn hy cn thuc tp tc tt, bt c ni no m ngi ta khng lun l m ch ra lnh, th nh bin chng php l mt th h: hn b ch nho, hn khng c coi trng. Socrate l tn h thnh cng trong vic bt ngi khc coi mnh l trng: vy th chuyn g thc s xy ra?

6. Ngi ta ch chn bin chng php khi no khng cn cch no khc. Ngi ta bit rng bin chng php gy ra nghi ng, rng n khng hng hn lm. Khng c g d xo b hn hiu qu bin chng: s kin ny c

chng minh trong nhng cuc hi tho. N ch c th l s t v cui cng ca nhng ngi khng c kh gii. Ngi ta phi dnh git quyn hnh ca mnh: nu khng, ngi ta khng dng n n. l l do ti sao, nhng ngi Do Thi u l nhng nh bin chng; Lo Co- gi[18] l nh bin chng: sao vy? Socrate cng l mt nh bin chng sao?

7. S hi hc ca Socrate l mt biu l ca phn khng? Ca lng hn on ca m h lu? ng ta c thch th nm mi tn bo ca chnh mnh trong mi dao nhn ca tam on lun, nh mt k b p ch khng? ng c tr th nhng ngi qu phi ng d hoc khng? - L mt nh bin chng, ngi ta nm trong tay mt kh c tn nhn; vi s tr gip ca n ngi ta c th lm mt bo cha; ngi ta tho hip trong khi chin thng. Nh bin chng n li cho ch th chng t rng hn khng phi l mt tn ngc: hn lm ngi ta ni in v ng thi tr nn b v khng ni nng ta. Nh bin chng bt lc ho tr tu i th. Sao? Bin chng php ch l mt hnh thc tr th trong trng hp Socrate?

8. Ti cho thy bng cch no Socrate c th lm ngi ta xa lnh: by gi iu quan trng nht l gii thch s

kin ng ta m hoc cch no. ng ta khm ph ra mt ngh thut chin u mi, ng ta l kim s u tin ca nhng gii qu tc Nh in, l l do th nht. ng ta m hoc bi ng ta khu gi nhng bn nng hiu chin ca ngi Hy Lp, - ng ta a vo trng vt gia ngi ln v thanh nin mt s thay i. Socrate cn l mt ngi i dm ng.

9. Nhng Socrate cn tin on nhiu ci khc na. ng ta nhn thu sut nhng nh qu phi Nh in; ng ta thy rng trng hp ca ng ta, trng hp ring ca ng ta, chng phi l trng hp ngoi l phi thng, ngay c trong thi i ng ta. S suy i tng t thm lng sa son khp ni: thnh Nh in c knh ang hp hi. V Socrate hiu rng ton th th gii cn ng ta - cn phng thuc, cch cha tr, phng thc t bo tn c bit ca ng ta. khp ni, nhng bn nng u trong tnh trng hn lon; khp ni ngi ta ch cch xa s thi qu c mt bc: monstrum in animo l him ho chung. Bn nng mun ng vai bo cha chuyn ch; cn phi to ra mt phn bo cha mnh hn Khi nh chuyn coi tng mo cho Socrate thy con ngi thc ca ng ta, mt ming ni la y ry mi kht vng xu xa, nh i hi hc ny tht ra mt cu cho chng ta mt ci cha kho m vo bn cht ca ng ta. iu ng, nhng ti ch ng c tt c. Bng cch no

Socrate t ch c chnh mnh? Trng hp ca ng ta, rt cuc cng ch l trng hp thi qu, mt th d r rt nht ca mt trng thi tuyt vng ang bt u tr thnh ph qut: khng ai cn c th t lm ch mnh na, nhng bn nng ang tr nn chng i ln nhau. ng ta cm d v l th d thi qu ca trng thi ny s xu x khng khip ca ng ta khin mi mt nhn u t r: ng ta cn cm d hn na, iu t nhin, nh mt cu tr li, nh mt phng sch, nh mt cch cha tr hin nhin ca trng hp ny.

10. Khi ngi ta thy cn phi bin l tr thnh mt bo cha chuyn ch, nh Socrate lm, th him ho mt ci g khc cng mun th vai bo cha chuyn ch khng phi l nh. Chnh lc l tr c khm ph nh mt ng cu th. C Socrate ln nhng k bnh hon khng c t do chn c l hay khng c l: iu tnh cch de rigueur, l phng thuc cui cng ca h. S cung tn m ton th t tng Hy Lp nho vo l tr t co mt tnh trng khn trng: nh ngi ta ang trong cn him ho, ngi ta ch c mt s la chn duy nht: hoc l chm m tn y hoc - l tr mt cch phi l Ch trng o c ca nhng trit gia Hy Lp t Platon b iu kin ho ca mt cch bnh hon; s thm nh v bin chng php ca h cng vy. L tr = c hnh = hnh phc ch c ngha: ngi ta phi bt chc Socrate

v ng u vi nhng am m en ti bng cch thng trc to ra nh sng ban ngy - nh sng l tr. Phi thn trng, sng sa, minh bch bng mi gi: tt c mi nhng b cho bn nng, v thc u a xung dc

11. Ti cho thy cch m Socrate cm d: ng ta c v l mt thy thuc, mt ng cu th. C cn phi vch ra s sai lm trong nim tin vo l tr vi bt c gi no ca ng ta na khng? - l mt s t la di v pha nhng trit gia v nhng nh lun l khi h tin tng rng h thot ra khi s dcadence bng cch gy chin vi n. iu trn kh nng ca h: ci h chn la nh mt phng thuc, nh mt phng tin cu chuc, li ch l mt s biu l khc ca s dcadence - h ch thay i cch biu l ca n, ch h khng hu b c chnh n. Socrate l mt s ng nhn; ton th lun l nhm ci thin, k c lun l Kit gio l mt s ng nhn nh sng chi li nht, l tr vi bt c gi no, i sng minh bch, lnh lng, thn trng, thc, khng phi bn nng, chng li bn nng, ch l mt s bnh hon, mt th bnh hon mi - ch khng phi l mt s tr v c hnh, sc kho, hnh phc Bt buc phi chin u chng li bn nng - l nh thc ca s dcadence: chng no m cuc i cn i ln th hnh phc v bn nng ng nht.

12. T ng ta c hiu iu khng, ng ta, ngi thn trng nht trong nhng k t la di mnh? ng ta c t th nhn vi mnh vo giy pht cui cng, trong s khn ngoan ca lng can m trc ci cht khng?... Socrate mun cht: - Khng phi Nh in m chnh l ng ta t trao cho mnh chn thuc c Socrate khng phi l thy thuc, ng ta thm nh: Ch c ci cht mi l thy thuc y Ch c Socrate mi au mt cn au di

L tr trong trit hc

1. Bn hi ti tt c c cht ni nhng trit gia l g?... Chng hn s thiu cm thc lch s ca h, s th ght tng v Bin Dch ca h, ch trng tn c kiu Ai Cp ca h. H tng h lm v vang mt s vic khi h tc b kha cnh lch s ca n, sub specie aeterni[19] ,- khi h bin n thnh mt xc p. Tt c nhng tng m nhng trit gia mn m hng nm ch l nhng tng xc p; khng c g thc thot ra khi bn tay

h m cn sinh ng. H git, h lt da, nhi tru khi h tn sng, nhng v sng bi tng ny, - h tr thnh mt him ha cht chc cho tt c mi s khi h tn sng. Cht chc, thay i, tui tc, cng nh sinh sn v trng thnh i vi h u l nhng d lun - nhng bc lun na. Ci ang hin hu khng bin dch; ci bin dch khng hin hu By gi h hon ton tin, ti tuyt vng na, vo Hu Th[20]. Nhng v h khng th nm c n, h tm kim l do ti sao h b ngn tr khng t ti. Phi c mt Hin Th[21] , mt s la gt, ngn cn khng cho chng ta tri gic Hu Th: k la gt u? - Chng ta nm c n ri, h sung sng ku ln; l nhc cm. Nhng gic quan ny, ng thi cng rt v lun, chnh chng la gt chng ta v th gii chn thc. Lun l: thot ra khi s la gt ca gic quan, khi bin dch, khi lch s: lch s khng l g khc hn s tin tng vo gic quan, tin tng vo di tri. Lun l: khc t tt c nhng k tin vo gic quan, khc t ton th nhn loi: tt c nhng k u thuc v qun chng. L mt trit gia, l mt xc p, trnh by thuyt monotonothisme bng cch bt chc iu b ca phu o huyt! - V trn ht, ty chay thn xc, ci ide fixe[22] ng thng ca nhng gic quan! Nhim y khuyt im ca lun l, b bc b, bt kh na, d kh tr trn khi c x nh th n c tht

2.

Vi mt nim knh cn v bin, ti t ring tn tui Hraclite[23] sang mt bn. Nu tt c bn trit gia khc t chng c minh bch ca nhng gic quan bi chng cho thy phc tnh v bin chuyn, th ng cng khc t chng c minh bch ca bn h v h trnh by s vt nh th chng c trng cu tnh v nht tnh. Ngay c Hraclite cng bt cng vi nhng gic quan. Gic quan khng la di theo cch nhng trit gia trng phi lates tng, cng khng nh ng tng - chng khng la di bao gi c - Chnh iu ta to nn t chng c minh bch ca chng l ci u tin du nhp s di tr vo; chng hn s di tr ca nht th, s di tr ca thc ti, ca bn th, ca trng cu L tr chnh l nguyn do ca s xuyn tc chng c minh bch ca gic quan. Chng no m gic quan ch s bin dch, s chuyn bin, s i thay, chng khng di tr Nhng Hraclite s mi mi ng khi tuyn b rng Hu Th ch l mt o tng rng tuch. Th gii hin l b ngoi l th gii duy nht: th gii chn thc ch l do s di tr thm vo

3. V nhng gic quan ca chng ta l nhng dng c quan st tinh xo bit bao! Ci mi chng hn, m khng trit gia no khng tng cung knh v bit n khi ni ti, ngay nh ci mi tm thi l dng c t nh nht thuc quyn s dng ca chng ta: dng c ny c th ghi nhn

nhng s sai bit nh nht nht trong s vn chuyn, m ngay c king quang ph cng khng th ghi nhn c. Ngy nay chng ta c khoa hc ti chng no m chng ta quyt nh chp nhn chng c minh bch ca nhng gic quan,- ti chng m chng ta lm bn nhn v v trang nhng gic quan, hc suy tng chng ti cng. Cn li l s sy non ch cha phi l khoa hc na: ngha l siu hnh hc, thn hc, tm l hc hay nhn thc lun. Hay khoa hc hnh thc, l thuyt v biu tng: nh lun l v lun l hc ng dng, ton hc. Trong tt c nhng khoa hc ny thc ti khng h l din, d nh mt vn ; cng him hoi nh cu hi mt h thng k hiu quy c nh lun l c gi tr g vy.

4. c cht khc ca cc trit gia cng khng km phn nguy him: n h ti vic ln ln ci cui cng vi ci u tin. H t ci n sau cng - bt hnh thay! bi n khng bao gi c n! - nhng khi nim cao nht, ngha l nhng khi nim i cng nht v rng tuch nht, m khi cui cng ca thc ti bc hi, ln u v nh ci khi u. Mt ln na y li l cch duy nht biu l lng sng knh ca h: ci cao c nht khng c php ny sinh t ci thp nht, khng bao gi c php ny sinh Lun l: tt c nhng g thuc thng ng phi l causa sui[24]. Bt ngun t mt cn nguyn khc b coi nh mt vn nn, nh ng h nghi v gi tr.

Tt c mi gi tr siu ng phi thuc thng ng, tt c mi khi nim siu ng nh hu th, tuyt i, chn, thin, hon ho - tt c u khng th tr thnh do phi l causa sui. Nhng nhng khi nim siu ng ny cng khng th bt tng xng vi nhau V l h i ti khi nim k d ca h v Thng Ci cui cng, ci mong manh nht, trng rng nht c t ln u, nh nguyn nhn ca chnh n, nh ens realisimum[25] Nhn loi phi coi trng nhng bnh tng au mng c ca nhng tn dt mng nhn bnh hon ny! - V nhn loi cn phi tr gi rt t v lm vy!...

5. kt lun, chng ta hy thit nh ng li khc bit trong chng ta (- ti ni chng ta v lch s) quan nim vn sai lm v hin th. Trc kia ngi ta thng coi s thay i, t bin l bng chng ca hin th nh mt du hiu ca s hin din ca mt ci g phi c dn dt chng ta vo ch lm lc. Ngy nay ngc li, chng ta thy r rng chng no m l tr bt buc chng ta phi qui nh nht tnh, s trng cu, thc th, nguyn do, thc ti, hu th l mt cch no chng ta b vng mc vo sai lm, cn phi sai lm; d chng ta chc chn th no, cn c trn s kim chng gt gao, th s sai lm vn c . y cng chng khc g s vn hnh ca mt tri: trong trng hp kia s sai lm c con mt ca chng ta lm nhn

chng, trong trng hp ny c ngn ng ca chng ta khng ngt bin h. Trong cn nguyn ca n, ngn ng thuc v thi i ca nhng hnh thc s khai nht ca tm l hc: chng ta s thy mnh gia lng s sng bi vt thn th thin nu chng ta triu hi nhng iu kin c bn ca khoa siu hnh hc ca ngn ng, ngha l ca l tr, ti trc thc. Khp ni n ch thy tc nhn v tc ng[26]: n tin vo ch nh nguyn nhn tng qut; n tin vo t ng, tin vo t ng nh hu th, tin vo t ng nh thc th v n phng chiu lng tin tng vo t ng-thc th[27] ca n ln tt c mi s vt ch bng cch n mi sng to ra khi nim s vt Khp ni hu th c quan nim, tip dn vo, nh l nguyn nhn; chnh t khi nim v ng mi tip ni, ny sinh ra khi nim v hu th Thot k thu, l s sai lm tai hi ln lao cho rng ch l mt ci g tc ng, rng ch l mt nng lc Ngy nay chng ta bit rng ch l mt danh t khng hn khng km Rt lu sau, trong mt th gii trm ngn ln sng ln hn, s chc chn, s xc tn ch quan, trong s s dng nhng phm tr ca l tr[28] t nhin n vi thc ca nhng trit gia: h kt lun rng chng khng th n t kinh nghim, - v qu thc tt c nhng g thuc kinh nghim u khng thch hp vi chng. Vy th chng bt ngun t u? n , cng nh Hy Lp, ngi ta u mc chung mt li lm ny: Ngy xa chc chn chng ta phi trong mt th gii cao siu hn (thay v ni trong mt th gii h ng hn rt nhiu, iu mi ng!) - chc chn chng ta phi thn thnh

lm, bi v chng ta c l tr! T trc ti nay khng c g c sc thuyt phc ngy th hn s sai lm v hu th, nh n c hnh thnh bi nhng trit gia thuc trng late chng hn: v mi ch, mi cu chng ta tht ra u ni ln v n! - Ngay c nhng i th ca trng late cng chu ci nh hng quyn r ca khi nim v hu th ca h: trong s nhng ngi c Dmocrite, khi ng pht kin ra nguyn t L tr trong ngn ng: i! tht l mt con m lng gt o ! Ti s rng chng ta s chng bao gi thot khi Thng v chng ta hy cn tin vo vn phm

6. Ngi ta s cm n ti nu ti c ng mt s sng sut v cng mi m v quan trng vo bn lun : bng cch ny ti s khin n d hiu hn, bng cch ny ti s khi ra s mu thun. Mnh th nht: Nhng l do khin th gii ny c coi nh mt th gii ca hin th, chnh l nhng l do chng minh thc ti ca n, - mt thc ti khc tuyt i khng th chng minh c.

Mnh th hai: Nhng c tnh ngi ta gn cho hu th chn thc[29] ca s vt thy u l nhng c tnh ca v th[30] ca h th[31] - th gii chn thc c xy dng bng ci mu thun ca th gii ch

thc: qu thc th gii hin l[32] nu c nhn nh th, th n ch l mt o tng th gic lun l.

Mnh th ba: Ni v mt th gii khc th gii ny l iu hon ton v ngha, min l chng ta khng c mt bn nng mnh lit buc chng ta ph bng, dm pha v ln n cuc i ny: trong trng hp sau chng ta tr th cuc i bng s lm dng o tng v mt cuc i khc, mt cuc i tt p hn.

Mnh th t: Chia th gii ra lm mt th gii thc v mt th gii hin l hoc theo li ca Kit gio hay li ca Kant (sau rt, cng ch l mt tn Kit xo quyt) th cng ch l mt du hiu ca s dcadence mt triu chng ca cuc sng sa o. S kin ngi ngh s t hin th ln trn thc ti khng phi l mt vn nn chng li mnh ny. Bi hin th y cng c ngha l thc ti na nhng m di mt hnh thc la chn, kin cng ho, sa sai Ngi ngh s bi trng khng bi thm, - hn chnh l k khng nh tt c nhng g cn h nghi v khng khip trong cuc i, hn l mt k theo Dionysos. *

Th gii chn thc cui cng tr thnh mt huyn thoi nh th no Lch s mt lm ln

1. Th gii chn thc, rng m cho hin nhn, k m o, ngi c hnh - hn sng trong , hn l th gii .

(Hnh thc t tng c in nht, kh d hiu, n gin, hng hn. Uyn-khc-php ca mnh : Ta, Platon, ta l chn l.)[33]

2. Th gii chn thc, khp kn vi giy pht, nhng ha hn vi hin nhn, k m o, ngi c hnh (vi k ti n nn). (S tin b ca t tng: n tr nn t nh hn, phnh gt hn, khc mc hn, - n tr thnh n b, n tr thnh tn Kit gio)

3.

Th gii chn thc, khp kn, khng th chng minh, khng th ha hn, nhng, d ch m tng, l mt an i, mt mnh lnh.

(Vn l mt tri xa c, nhng m ti v sng m v h nghi; tng tr nn xanh xao, thuc v min bc, ca ngi Knigsberg[34] )

4. Th gii chn thc, khp kn? Khp kn trong bt c trng hp no. V v khp kn nn cng bt kh tri. V l n cng khng an i, khng cu ri, khng bn phn: lm th no mt bt kh tri c th buc chng ta mt iu g ?

(Sm mai xm. Nhng ci ngp di u tin ca l tr. Ting g gy ca thuyt duy nghim).

5. Th gii chn thc - mt tng v dng, khng c ngha ngay c nh mt bn phn na - mt tng tr nn v tch s, d tha, do , mt tng b bc b: chng ta hy tiu dit n i!

(Ngy sng ln; ba im tm u tin; s tr v ca bon sens v vui ti; Platon mt v mc c; tt c mi tinh thn t do gy huyn no d di.)

6. Th gii chn thc, chng ta tiu dit ri: cn li th gii no? C l th gii hin l chng?... Nhng khng! Vi th gii chn thc chng ta tiu dit th gii ca nhng hin th!

(Gia ng: khonh khc bng ti ngn ngi nht: chung cc ca s sai lm lu di nht; cc im ca nhn loi; INICIPIT ZARATHUSTRA.)[35] *

Lun l nh mt ci g phn t nhin

1.

Tt c mi am m u c mt thi trong chng ch l tai ho, trong chng dm nhng nn nhn di sc nng ca s in cung ca chng, - v mt thi k tip, rt lu sau trong , chng kt hp vi tinh thn, trong chng t tinh thn ho. Ngy xa, v s in cung trong am m, ngi ta gy chin vi chnh am m: ngi ta m mu tiu dit n, - tt c mi qui vt lun l c in u ng tm nht tr vi nhau v im ny: il faut tuer les passions[36] . nh thc lng danh nht cho vic ny nm trong Tn c, on Bi Ging trn Ni, ni, xin ni qua, nhng s vt khng h c nhn t mt nh cao. Chng hn ni v dc tnh: Nu con mt cc ngi lng nhc cc ngi, hy mc mt ra.: may mn thay khng tn Kit gio no theo li khuyn ny. Tiu dit nhng am m v kht vng ch v s in cung ca chng, v ngn nga nhng hu qu tai hi ca chng - dng nh i vi chng ta ngy nay ch l mt hnh thc bn nhn ca in cung. Chng ta khng cn thn phc nhng ngh s chuyn nh rng chng khng lm au c na ng khc c th cng bnh chp nhn rng, trn lnh vc m Kit gio tng trng, tng v s tinh thn ho am m khng th quan nim c. Bi Gio Hi nguyn thu, nh mi ngi u bit, chng li nhng k thng minh v li ch ca nhng k ngho kh trong tinh thn, lm sao ngi ta c th trng i n mt cuc chin thng minh chng li am m c? Gio Hi nh ph nhng am m bng cch lm c tn r, bin php cch cha tr ca Gio Hi l thin. Gio Hi khng bao gi hi: Lm th no

ngi ta c th tinh thn ho, t im, thn thnh ho mt dc vng?- Gio Hi lun t nng k lut ca mnh ln s tuyt dit (dc vng, lng kiu cng, tham vng quyn lc, bin ln, th hn) - Nhng tn cng am m tn gc r ca n c ngha l tn cng cuc i tn gc r ca n vy: bin php ca Gio Hi th nghch vi cuc i

2. Cng phng thuc : s thin v dit dc , c chn dng mt cch t nhin theo bn nng trong cuc chin u chng li dc vng bi nhng ch qu yu ui, qu sa o c th cng bch dc vng phi chp nhn mt gii hn; bi nhng bn cht cn la Trappe[37] , ni mt cch n d (v khng hnh nh), mt s khai chin quyt lit ca lng cu hn, mt vc thm ngn cch gia h v am m. Chnh nhng k sa o mi thy nhng phng tin trit l ti cn thit; s yu ui ca ch, r rt hn s bt lc khng th phn ng chng li mt s kch thch, chnh n mi l mt hnh nh ca sa o. Lng cu hn trit , s cm th khng i tri chung i vi nhc cm lun lun l mt triu chng trm trng cn phi xt li; ngi ta c quyn t nhng gi thit v tnh trng chung ca mt k cc oan v phng din ny. - Tuy nhin, lng cu hn, s cm th ny ch ln ti cao khi nhng bn cht ny khng cn qu cm ngay c cho s cha tr

tn gc r, cho s khc t ma qu ca h. Th nhn lt qua ton th lch s nhng tu s v nhng trit gia, k c nhng ngh s na: nhng li ni him c nht nhm chng li gic quan khng xut pht t nhng k bt lc cng chng t nhng k kh hnh, m l t nhng k thy mnh khng th tr nn kh hnh, v nhng k cn tr nn kh hnh

3. S tinh thn ho nhc cm c gi l tnh yu: l mt chin thng ln lao trn Kit gio. Mt chin thng khc na l s tinh thn ho lng cu hn ca chng ta. N h ti s thu hiu su xa gi tr ca vic c k th: tm li, h ti s hnh ng v suy tng ngc li ng li ngi ta hnh ng v suy tng ngy xa. Gio Hi bao gi cng ch mun tiu dit k th: chng ta, nhng k v lun v chng Kit gio, chng ta thy rng Gio Hi tn ti l iu ch li cho chng ta Trong chnh tr cng vy, lng cu hn tr nn tinh thn hn - thn trng hn, chn chn hn, an ho hn rt nhiu. Hu ht mi ng i lp ca h khng i n ch suy yu l iu c li cho chnh s t bo tn ca h; s kin ny ng c trong trng hp i chnh tr. Mt s sng to mi, mt quc chng hn, cn th hn cn bn: ch khi i chi, n mi t cm thy cn thit, ch khi i chi, n mi tr nn cn thit Chng ta chp nhn mt thi tng t i vi k ni th: chng ta cng

tinh thn ho cu hn, chng ta mi hiu gi tr ca n. Ngi ta ch phong ph vi iu kin phi tr gi bng cch c nhiu mu thun; ngi ta ch tr vi iu kin tm hn khng ngh ngi, tm hn khng kht khao yn n. Khng c g xa l vi chng ta hn ci kht vng thanh bnh ca tm hn ngy xa, kht vng ca ngi Kit; khng c g khi dy trong lng chng ta t thm mun cho bng con b ci lun l v s tho mn mp ca lng tm yn n Ngi ta khc t cuc i v i khi ngi ta khc t chin tranh Qu thc, trong nhiu trng hp, s thanh bnh ca tm hn ch l mt iu ng nhn, - n l mt ci g khc khng bit lm th no t cho mnh mt ci danh xng lng thin hn. Khng quanh co v khng thnh kin, y l mt vi trng hp. Chng hn s thanh thn ca tinh thn c th l s pht quang m du ca mt th tnh phong ph vo trong lnh vc lun l (hay tn gio). Hay c th l s bt u ca mi mt, bng ti u tin m bui chiu, tt c mi th chiu, to ra. Hay c th l mt du hiu ch rng khng kh m t, rng gi nm sp thi. Hay c th l lng cm n min cng i vi mt s tiu ho tt p (i khi cn c tn l tnh thng nhn loi). Hay c th l s tnh lng tm thi ca ngi mi khi bnh thy tt c mi s vt u c mt hng v mi v ch i Hay c th l trng thi tip theo sau mt s tho mn mnh lit ca ni am m mnh nht ca chng ta, cm gic thch th ca mt s no y him c. Hay c th l s suy nhc ca ch chng ta, ca nhng c vng ca chng ta, ca nhng tt xu ca chng ta. Hay

c th l s li bing, b thuyt phc bi lng ph phim, t trang im bng lun l. Hay c th l s xut hin ca mt nim xc tn khng khip, sau s cng thng ko di v s dy v ca h nghi. Hay c th l s biu l ca trng thnh v t ch, gia hnh ng, s sng to, c gng, c mun, mt hi th lng l khi s t do ca ch t ti Hong Hn ca nhng thn tng: Ai bit? Hay cng c th l mt th thanh bnh ca tm hn m thi

4. Ti t mt nguyn tc thnh nh thc. Tt c mi ch trng duy nhin trong lun l, ngha l tt c lun l lnh mnh, u b ch ng bi bn nng sng[38] ,- mt gii lut ca cuc sng no , c lm trn qua mt qui lut Phi v Khng c, mt s ngn cm hay mt s cu hn no trn ng i, nh th u b gt qua mt bn. Lun l phn t nhin, ngha l tt c nn lun l t xa ti nay c ging dy, tn knh v thuyt gio, ngc li, chc chn nhm chng li nhng bn nng sng, n l mt s ln n nhng bn nng ny, khi th b mt, khi th n o v tr trn. Khi ni rng: Thng nhn thu sut con tim, n khc t nhng c vng su xa nht v cao vin nht ca cuc sng v coi Thng nh k th ca cuc i Bc Thnh m Thng hi lng l mt k b thin l

tng Cuc i chm dt ni m nc Cha bt u

5. Khi ngi ta hiu s phm thng trong mt cuc i lon chng li cuc i nh th ny, nh n tr thnh cc k tn nghim trong lun l Kit gio, chnh nh iu ngi ta s may mn hiu c thm mt vi iu khc na: l s v ch, m vng ho huyn, phi l, di tr ca mt s ni lon nh vy. V mt s ln n cuc i bi mt k ang sng cui cng ch l triu chng ca mt li sng xc nh no : vn s ln n ny ng hay khng ng khng h c t ra. Ngi ta phi t mnh bn ngoi cuc i, v mt khc phi hiu bit thu sut cuc i nh bt k, nh a s, nh tt c mi ngi cm nghim n, mi c php ng chm ti vn gi tr ca cuc i: l nhng l do tc l thy rng vn ny l mt vn ngoi tm i vi chng ta. Khi chng ta ni v gi tr, chng ta khng ni v cm hng v t lng knh ca cuc i: chnh cuc i buc chng ta phi thit nh nhng gi tr; chnh cuc i nh gi tr qua chng ta khi chng ta thit nh nhng gi tr[39] Do tt c mi lun l phn t nhin coi Thng nh khi nim mu thun v ln n cuc i, thc ra u ch l mt s nh gi gi tr cuc i, - cuc i no? Th cuc i no? - Nhng ti tr li ri: cuc i xung dc, suy nhc, mt mi, b ln n

- Lun l, nh c hiu t xa ti nay - nh cui cng c thit nh thnh nh thc bi Schopenhauer, nh l s khc t ch sinh tn - th lun l ny chnh l bn nng suy i, t bin thnh mt mnh lnh: n ni: Hy dit vong i! - l s phn xt ca nhng k b phn xt

6. Sau cng chng ta hy th xem ngi ta ngy th n chng no khi ni rng: Ngi ta phi th ny th n! Thc t cho chng ta thy bit bao mu ngi k l, bit bao sai bit v bin i trong hnh thc; th m nh lun l li bing i ru rao: Khng, con ngi bt buc phi khc?... Hn cn bit con ngi bt buc phi khc nh th no na, k cung tn ng thng ny, hn t v chn dung hn ln tng v ni: ecce homo![40] Nhng ngay c khi nh lun l quay sang ni ring mt mnh vi c nhn: Bn phi ging nh th ny!, hn vn khng ngng khin mnh tr thnh l bch. C nhn, trong qu kh v trong hin ti, l mt mnh nh mnh, mt lut l thm na, mt thit yu thm na cho tt c nhng g bin hin v tt c nhng g sp ti. Ni vi n: Bn hy thay i bn i! c ngha l i hi rng tt c phi thay i, ngay c trong qu kh Qu tht, c nhiu nh lun l hp l khi mun rng con ngi phi khc, ngha l phi c c hnh, h mun hn phi rp theo hnh nh ca h, theo hnh nh ca nhng k gi o

c. Chnh v l m h chi b th gii. Khng phi khng in cht no!... Chng no m lun l ln n v li ch ca chnh n, khng m xa g ti cu cnh v mc ch ca cuc i, th n l mt s sai lm c bit ngi ta khng th nng tay, mt c cht ca nhng k sa o gy ra khng bit bao nhiu l tai hi! Tri li chng ta, nhng k phi lun, chng ta m rng tm hn n nhn tt c mi th hiu bit, thu hiu v tn thnh[41] . Chng ta khng ph nh mt cch nng ni d dng, chng ta tm danh d ca chng ta trong vic tr thnh nhng k khng nh[42] . Cp mt chng ta lun lun m rng hn na cho s cn kim cn cn dng v bit dng tt c ci m s in r thing ling ca nhng tu s v l tr bnh hon ca nhng tu s thi i, cho s cn kim trong lut i rt ta li ch cho mnh t nhng loi o c gi, nhng tu s v nhng k c hnh nh nhp nht, - li ch g? - Nhng m chnh chng ta, chng ta nhng k phi lun, chnh chng ta y l mt li gii p sng ng ri *

Bn sai lm trm trng

1.

Sai lm gia nguyn nhn v hu qu. - Khng c s sai lm no nguy him hn s lm ln cho hu qu l nguyn nhn: ti gi iu l s o in thc lon ch thc ca l tr. Tuy nhin, s sai lm ny l mt trong nhng tp qun c cu nht v mi m nht ca nhn loi: n cn c thn thnh ho gia chng ta na, n mang tn tn gio v lun l. Bt c mnh no pht biu, bi tn gio v lun l cng u cha ng sai lm ny; nhng tu s v nhng k thit nh qui tc lun l l nhng k ch xng s bi hoi ny ca l tr. Ti an c mt th d. Tt c mi ngi u bit cun sch ni ting ca Cornaro trong ng ta gii thiu s n ung king khem nghim nht ca ng nh phng php cho mt i sng lu di v sung sng - mt i sng c hnh na. t c cun sch no c c nhiu n th v ngay c by gi Anh, mi nm ngi ta in hng trm ngn cun. Ti tin rng t c cun sch no (tr Kinh Thnh, d nhin) li tc hi nhiu nh th, li rt ngn nhiu i sng nh s k l y ho . L do: lm ln cho hu qu l nguyn nhn. Tc gi ngi ng knh ny nhn thy trong s n ung king khem l nguyn nhn ca s trng th ca ng: trong khi iu kin tin quyt sng lu, s chm ri l lng trong s tiu ho, s thm thu yu t, l nguyn nhn ca s n ung king c ca ng. ng ta khng t mun n nhiu t th no cng c, s m bc ca ng ta khng phi l mt s t do theo mun: ng ta au m ngay khi ng ta n nhiu. Nhng khi ngi ta khng phi l mt k m tr xng thuc loi , th khng nhng ngi ta

phi n ung y m ngi ta cn tuyt i cn phi n ung ng hong na. Mt nh bc hc thi i chng ta, vi s tiu th nng lng tr no mau chng, chng bao lu s tn t vi rgime[43] ca Cornaro, Credo experto[44] .

2. nh thc ph qut dng lm cn bn cho mi tn gio v lun l l: Phi lm vic ny vic n, khng c lm vic ny hay vic n - v ngi s c sung sng! Nu khng Tt c mi lun l, mi tn gio l mnh lnh , - ti gi l ti t tng ca l tr, s phi l mun i. Trong ming ti nh thc ny i thnh ngc li - th d u tin v s o hon mi gi tr ca ti: mt ngi cng trng, mt ngi sung sng bt buc phi lm mt s hnh ng no v t nhin chn li s khng dm lm mt s nhng hnh ng khc; hn mang ng cp hn tiu biu v phng din sinh l vo trong nhng gic quan ca hn vi con ngi v s vt. Pht biu thnh nh thc: c hnh ca hn l kt qu ca hnh phc hn[45] Cuc sng trng th con chu y n, khng phi l phn thng ca c hnh ng hn chnh c hnh, l s tr tr trong tin trnh thm thu m mt trong nhng hu qu ca n l mt cuc sng trng th v hu hu y n, tm li, ci m ngi ta gi l ch thuyt Cornaro. - Gio Hi v Lun l dy: Tt xu v s xa hoa lm tiu dit mt chng tc

hay mt dn tc. Tri li l tr c chnh n li ca ti khng nh: Khi mt dn tc dit vong, suy i v phng din sinh l, th t mi ny sinh nhng tt xu v s xa hoa (ngha l nhu cu kch thch mi ngy mt mnh hn v thng hn, nh tt c nhng bn cht suy nhc u bit). G trai tr kia gy yu xanh xao v mn mi trc tui. Bn b hn ni: bnh ny hay bnh n l nguyn nhn ca s kin . Ti tr li: chnh s kin hn bnh tt, chnh s kin hn tht bi khng th chng li bnh hon, t n l hu qu ca mt cuc sng ngho nn, mt s suy nhc di truyn ri. Nhng k c bo[46] ni: ng ny s suy sp nu phm phi mt li lm nh th. Chnh tr cao vin ca ti tr li: mt ng phi m phm phi mt li lm nh th l n lc tn mt ri vy - n khng cn c s chnh xc bn nng na. Tt c mi li lm, bt c thuc loi no, l hu qu ca s suy i ca bn nng, ca s phn ho ca ch: hu nh l nh ngha ca ci xu. Tt c mi s tt lnh l bn nng[47] - v do d dng, thit yu, thong dong. S c gng l mt vn nn, thn thnh c bit khc hn ngi anh hng (ni theo ngn ng ca ti: i chn nh nhng l c tnh u tin ca thn tnh).

3. Sai lm v mt gi nguyn nhn. - Ngi ta lun lun tng mnh bit th no l mt nguyn nhn; nhng chng ta rt s hiu bit ca chng ta, hay ng hn,

lng tin tng vo s hiu bit ca chng ta, t u ra? T lnh vc ca nhng s kin ni ti lng danh m cho n by gi cha c mt s kin no t chng t l mt s kin xc thc. Chng ta tin tng chng ta l tc nhn trong hnh ng theo ch: t ra l y chng ta tin rng chng ta bt c qu tang nguyn nhn gia ng trng. Tng t nh vy, ngi ta khng bao gi ng c rng mi anteccedentia[48] ca mt hnh ng, nguyn nhn ca n, phi tm trong thc v c th khm ph thy y nu ngi ta tm kim chng nh nhng duyn c: bi nu khng ngi ta khng t do hnh ng, chu trch nhim v hnh ng . Cui cng, k no bn ci rng mt t tng c khi ln, rng ci ti khi ngun t tng?... T ba s kin ni ti v nh nguyn nhn hu nh c m bo, nguyn nhn th nht v cng l nguyn nhn hng hn nht, l ch nh l nguyn nhn; quan nim v mt thc (tinh thn) nh nguyn nhn, v sau quan nim v ci ti (ch th) nh nguyn nhn ch l sn phm hu sinh, sau khi nguyn nhn, trn nn tng ch, c thit nh vng vng nh mt s kin, nh kinh nghim Trong khi chng ta suy ngh chn chn hn v iu . Tt c nhng iu ngy nay chng ta khng cn tin tng mt ch no na. Th gii ni ti y nhng o nh v nh sng gi to: ch l mt trong nhng o nh . ch khng cn chuyn ng c ci g na, do khng cn gii thch c g na - n ch i theo nhng bin c, n cn c th vng mt na. Ci c gi l duyn c: mt s lm ln khc. ch l

mt hin tng hi ht ca thc, mt ci g i bn cnh hnh ng, che du hn l by t nhng tin s ca hnh ng. Cn v phn ci ti! Ci ti tr thnh mt huyn thoi, mt s tng tng, mt tr chi ch: n hon ton ngng suy ngh, cm v mun!... T xy ra iu g? Khng c ci g l nguyn nhn tinh thn c! Ton th nn tng kinh nghim vng chc bo m cho n i i nh ma! l ci ni tip theo! - V chng ta lm dng duy nghim thuyt mt cch khn ngoan, chng ta sng to th gii trn nn tng ca n nh mt th gii ca nguyn nhn, nh mt th gii ca ch, nh mt th gii ca tinh thn. Nn tm l hc c in nht v sng dai dng nht ra tay lm vic y, thc ra n khng lm vic g khc: tt c mi bin c i vi n u l hnh ng, tt c mi hnh ng u l hu qu ca mt ch; i vi n th gii tr thnh v vn tc nhn, mt tc nhn, mt ch th nm ti cn ca mi bin c. Con ngi phng ra ngoi n ba s kin ni ti m n tin tng chc chn, l ch, tinh thn v t ng, - trc ht n din dch nim v hu th t nim v t ng, n gi thit s vt hin hu theo hnh nh n, theo nim ca n v t ng nh l nguyn nhn. C g ng ngc nhin u khi sau ny n lun tm thy trong s vt ci m n t vo trong s vt? Chnh s vt, xin nhc li ln na, khi nim v s vt, ch l phn nh ca nim tin vo t ng nh l nguyn nhn V ngay c nguyn t ca qu v, tha qu v theo c gii lun v vt l hc, th tm l sai lm khng bit chng no m k vn bm cht vo nguyn t ca qu v!

- y l cha ni g v s vt t ni, ci horrendum pudendum[49] ca nh siu hnh hc! S sai lm ca tinh thn c coi nh nguyn nhn, ln ln vi thc ti! V o lng thc ti! V c gi l Thng !

4. Sai lm v nhng nguyn nhn tng tng. - Ly gic m lm khi im: vi mt cm gic xc nh no , chng hn cm gic gy ra bi ting sng i bc t pha xa, mt nguyn nhn lin sau thng c gn ghp vo (thng l c mt cun tiu thuyt nh m d nhin k m mng l nhn vt chnh). Trong khi cm gic tip tc ko di, nh mt th m hng di li, mt cch no n ch i cho n khi bn nng v nguyn nhn cho php n i ln hng u - t nay tr i khng phi nh mt s tnh c na m nh mt ngha. Ting sng i bc t biu l di hnh thc nguyn nhn, trong mt s o ln thi gian thy r. Ci n sau, trnh by duyn c, li c cm nghim trc, thng vi hng trm chi tit lt qua nh mt tia chp, ting sng tip theo iu g xy ra? Nhng tng c to ra bi mt trng thi c bit c din dch sai lm nh nguyn nhn ca chnh trng thi . Qu thc, chng ta hnh ng tng t nh vy khi chng ta tnh thc. Phn ln nhng cm gic tng qut ca chng ta - tt c mi loi cu thc, dn p, cng thng, bt pht trong tc ng h tng ca nhng gic quan, v c bit hn na

trng thi ca nervus sympathicus[50] - kch ng bn nng v nguyn nhn ca chng ta: chng ta mun c mt l do c trong mt trng thi nh th nh th - cm thy mnh kho hay au yu. Chng bao gi chng ta tho mn khi ch nghim thy s kin chng ta cm thy th ny hay th n: chng ta ch chp nhn s kin - chng ta ch thc v n - khi no chng ta cung cp cho n mt th nguyn nhn no . - K c, trong nhng trng hp ny, t nhin tr nn linh ng mt cch my mc, mang gi li nhng trng thi trc tng t nh vy v nhng din gii - nguyn nhn lin kt vi chng, - ch khng phi nguyn nhn ca chng. Chc chn s tin tng rng nhng tng, nhng tin trnh song hnh ca thc, l nguyn nhn, cng do k c em li. Do ny ra thi quen v mt cch din gii nguyn nhn no , qu thc, ngn tr v cm on na, s truy tm nguyn nhn ch thc.

5. Gii thch tm l s kin trn. - Li ko mt ci g cha bit v ci bit ri, l trn an tinh thn, lm tinh thn nh nhm, tho mn, ngoi ra cn to ra mt cm thc v sc mnh. Ci cha bit bao hm s nguy him, bt an, lo u - bn nng u tin l dit tr nhng hon cnh au n ny. Nguyn tc th nht: bt c mt gii thch no cng hn l thiu gii thch. Bi v tu trung ch cn tr kh nhng tng gh s, ngi ta khng cn

lu tm ti nhng phng tin dng tr kh chng: ci tng th nht, nh n, ci cha bit t chng t l ci bit ri to ra mt cm gic thoi mi n ni n c coi l ng. Chng c khoi lc (sc mnh) nh tiu chun ca chn l. - Vy bn nng - nguyn nhn c iu kin ho v kch thch bi cm gic s hi. Cu hi ti sao?, nu c th, khng nhng cung cp nguyn nhn cho chnh n, m cn c mt th nguyn nhn na - mt nguyn nhn trn an, gii thot v lm tinh thn nh nhm. Kt qu u tin ca nhu cu ny l mt ci g bit nay hon ton kinh nghim v c ghi nhn trong k c, c t lm nguyn nhn. Ci mi l, ci cha kinh nghim, ci xa l b loi khi nguyn nhn. - Vy th ngi ta khng tm mt gii thch v nguyn nhn m l tm mt li gii thch chn lc v c a chung, li gii thch tiu tr nhanh chng nht v thng nht ci cm gic xa l, cha kinh nghim nhng li gii thch thng thng nht. - Hu qu: mt li qui nh nguyn nhn c khuynh hng i ti ch cng ngy cng ch ng nhiu hn na, tr thnh tp trung trong mt h thng v cui cng i ti ch c tn ngha l loi tr nhng nguyn nhn khc v nhng gii thch khc. Ch ngn hng ngh ngay ti p- phe, tn Kit gio ngh ti ti li, thiu n ngh ti tnh yu ca mnh.

6.

Ton th lnh vc lun l v tn gio thuc v nim nhng nguyn nhn tng tng . - Gii thch v cm gic kh chu chung. Nhng cm gic ny tu thuc ni nhng k th nghch vi chng ta (nhng tinh thn ti li: l trng hp ni ting nht - nhng k mc bnh u ut thn kinh b hiu lm l ph thu). Nhng cm gic ny tu thuc nhng hnh ng khng th thm nh (cm thc ti li, phm ti c gn cho mt s kh chu thuc v sinh l - ngi ta lun lun tm thy l do bt mn vi chnh mnh). Nhng cm gic ny ty thuc s trng pht, chuc li mt vic g m chng ta khng c lm, mt ci g m chng ta khng c l ( tng c tng hp, di mt hnh thc tr trn, thnh mt mnh trong lun l hin ra ng chn tng ca n, ngha l nh cht kch c v s ph bng cuc i: Tt c mi au n, thuc th xc hay tinh thn, u cho thy chng ta xng ng c, bi n khng n vi chng ta nu chng ta khng xng ng nhn lnh n. (Th gii nh Ch v Biu Tng II, 666). Nhng cm gic ny ty thuc nhng hnh ng bng bt thiu suy ngh c nhng hu qu tai hi (nhng am m, nhng gic quan b coi nh l nguyn nhn, nh l phm ti; nhng tai bin sinh l tr thnh hnh pht xng ng nh nhng tai bin khc). - Gii thch nhng cm gic d chu chung. Nhng cm gic ny tu thuc lng tin tng vo Thng . Chng cng tu thuc thc v nhng hnh ng tt (ci m ngi ta gi l lng tm yn n, mt trng thi sinh l i khi ging nh mt s tiu ho tt, nh n thng b hiu lm

nh th.) Chng tu thuc kt qu thnh cng ca mt vi cng vic no (- Kt lun ngy th: kt qu thnh cng ca mt cng vic khng mang li cho mt ngi mc bnh u ut hay mt Phascal bt c mt cm gic th v chung no c). Chng c th tu thuc c tin, tnh yu v lng hy vng - nhng c tnh Kit gio. Trong thc t, tt c nhng ci t nhn l gii thch ny ch l nhng hu qu ca nhng trng thi th v hay kh chu no v c di dch sang mt th ng sai lm: mt ngi trong trng thi hi vng bi v cm gic sinh l tri vt hn c ca con ngi hn, mt ln na li mnh lit v y ; ngi ta tin tng vo Thng bi v cm gic v s trn y v sc mnh mang li cho tm tr hn s ngh ngi. - Lun l v tn gio hon ton thuc v tm l hc v lm ln; trong bt k trng hp c th no nguyn nhn cng b lm ln vi hu qu hoc chn l vi hu qu ca ci m ngi ta coi nh chn l; hay hn na, mt trng thi ca thc vi mt chui nguyn nhn gy ra trng thi ny.

7. S sai lm ca t do ch. - Ngy nay chng ta khng cn cht thin cm no i vi khi nim v t do ch na: chng ta bit n qu r - ci xo thut thn hc kh nht trn i ca nhng nh thn hc khin cho nhn loi c trch nhim theo kiu nhng nh thn hc, ngha l: lm cho nhn loi tu thuc vo nhng nh

thn hc y ti ch nu ra tm l ca khuynh hng lm con ngi c trch nhim ny. - bt c ni no m ngi ta tm kim trch nhim th thng l bn nngtrng pht v kt n bt tay vo vic tm kim. Bin dch b tc ot mt s hn nhin v ti khi ngi ta a bt c mt trng thi no v ch, nh, v nhng hnh ng c trch nhim: l thuyt ch c to ra ch yu nhm mc ch trng pht, ngha l vi nh vch ti. Ton th tm l hc c in, tm l hc ch ch bt ngun t s kin nhng ngi to ra n, nhng tu s ng u nhng tp th c xa, mun to ra quyn ra hnh pht - hay ng hn h mun to ra quyn cho Thng Con ngi c coi l t do c th b kt n v trng pht, - c th c ti: do tt c mi hnh ng u phi coi nh do mun, ngun gc ca tt c mi hnh ng nh nm trong thc (- do s gi mo cn bn nht in psychologicis c t lm nguyn tc ca chnh tm l hc) Ngy nay khi chng ta i vo hng ngc li, khi chng ta, nhng k v lun, c gng tm kim loi khi th gii nhng khi nim v ti li v hnh pht, cng nh ty sch tm l hc, lch s, thin nhin, nhng c cu v lut l x hi, chng ta nhn thy chng ta khng c i th no trit hn nhng nh thn hc, nhng k tip tc lm ung c s hn nhin ca bin dch vi ti li v hnh pht bng khi nim v trt t lun l. Kit gio l siu hnh hc ca ao ph

8. L thuyt duy nht ca chng ta c th l g? - L khng mt ai c th cho con ngi nhng c tnh ca n, ngay c Thng , x hi, cha m v t tin, ngay c chnh hn na (- tng phi l cui cng b bc b y, c ging dy nh t do minh nhin ca Kant v c th bi Platon trc na). Khng mt ai chu trch nhim bi s kin hn hin hu, hay c cu to nh con ngi hin ti ca hn, hoc sng trong nhng hon cnh v mi trng trong hn ang sng c. nh mnh ca bn cht hn khng th tch khi nh mnh ca tt c nhng ci l v s l. Hn khng phi l kt qu ca mt hng c bit, mt ch, mt mc ch no, hn khng phi l mt s th nghim t ti mt con ngi l tng hay mt hnh phc l tng hoc mt o c l tng tht l phi l khi mun li bn cht hn v bt c mc tiu no khc. Chng ta to ra tng v mc ch: trong thc t khng c mc ch Con ngi vn thit yu, con ngi l mt mnh nh mnh, con ngi thuc ton th, con ngi trong ton th khng c g c th phn on, o lng, so snh, ln n cuc hin hu ca chng ta Nhng khng c g bn ngoi ton th! - Khng mt ai cn c trch nhim na, loi hng ca hu th khng th a v causa prima[51] c na, th gii l mt nht th khng phi nh th gii kh gic cng khng phi nh tinh thn duy c iu ny l s gii thot ti thng - duy bi s hn nhin ca Bin dch c khi phc li tng v Thng

 cho ti by gi l mt vn nn ln lao nht i vi cuc i Chng ta khc t Thng , chng ta khc t trch nhim ni Thng : ch bng cch thi chng ta mi cu vt c th gii.

Nhng k mun ci thin nhn loi

1. Ngi ta bit iu ti i hi ni nhng trit gia: h phi t mnh bn kia thin c, - h phi t o tng v phn on lun l bn di h. S i hi ny l kt qu ca mt cuc kho st m ti pht biu ln th nht: ti i ti ch kt lun rng: khng h c nhng s kin lun l. Phn on lun l ng vi phn on tn gio trong s tin tng vo nhng thc ti khng c. Lun l ch l mt s din gii mt s nhng hin tng no , nhng l mt s din gii sai lm. Phn on lun l, ht nh phn on tn gio, thuc v mt bnh din ngu dt ni nim v thc ti, s phn bit gia thc v mng tng cha c: n ni rng, trn mt bnh din tng t, chn l ch biu th nhng s vt m ngy nay chng ta gi l tng tng. l l do ti sao phn on lun l khng bao gi c coi l ng n c: nh th bao gi

n cng ch cha ng ci v ngha. Nhng, nh mt l thuyt v k hiu, n c mt gi tr v cng qu bu: n pht hin, t nht cho nhng ngi hiu bit, nhng thc ti qu gi nht ca nhng nn vn ha v nhng th gii bn trong cha hiu bit t hiu mnh. Lun l ch l ngn ng ca nhng du hiu, mt triu chng hc, ngi ta phi bit trc n ch ci g c th rt li ch t .

2. y l th d th nht, hon ton c tnh cch tm thi. Bt c thi no ngi ta cng mun ci thin con ngi c: chnh ci , trc ht, c gi l lun l. Nhng di cng mt danh t c th n du nhiu khuynh hng khc bit nhau nht. S thun ho con vt ngi cng nh s nui nng mt loi ngi no u c th gi l s ci thin c c: ch c nhng danh t thuc v ng vt hc mi ch ng nhng thc ti, - nhng l nhng thc ti m k ci thin, nhng gio s, qu thc, khng bit g c, - khng mun bit g c Gi l ci thin s thun ho ca mt con vt, i vi l tai ca chng ta n hu nh mt li a ct. Ai bit c iu xy ra trong nhng chung th, nhng ti khng tin con vt c ci thin y. Ngi ta lm yu n i, ngi ta lm n tr nn bt nguy him, bi cm thc suy nhc tinh thn ca s s hi, bi au n, bi s nhc, bi i kht, ngi ta khin n thnh con vt m au

bnh hon - Chng khc g con ngi thun thc m nhng gio s ci thin. Trong nhng nm u thi Trung C, khi Gio Hi trc ht l mt chung th, khp ni ngi ta t chc nhng cuc sn nhng loi th tc vng p nht[52] - ngi ta ci thin nhng dn Nht Nh Man qu phi chng hn. Nhng sau mt k dng Nht Nh Man trng ra sao khi c ci thin v a vo tu vin? N c v nh mt bc h ho ca con ngi, mt s sa sy: ngi ta lm n thnh mt k phm ti, n b nht trong lng, ngi ta nht n trong nhng khi nim khng khip n nm , au m, khn kh, lng y hn on i vi chnh mnh; y th hn i vi nhng bn nng hng v i sng, y nghi ng tt c nhng g cn kho mnh v sung sng. Tm li, n l mt tn Kit gio Ni theo danh t sinh l hc: trong trn u vi mnh th, lm n bnh hon c th l cch duy nht lm n yu i. l iu Gio Hi hiu: Gio Hi lm h hng con ngi, Gio Hi lm n suy yu i - nhng Gio Hi ln ting tuyn b ci thin con ngi

3. Chng ta hy xt mt trng hp khc ca ci t nhn l lun l, trng hp nui dng mt chng loi c bit no . Th d hng v nht c cung hin bi lun l n , c tn gio chun nhn, l Lut Manu. y ngi ta t ra vn phi nui khng di bn giai cp

cng mt lc. Mt giai cp tng l, mt giai cp chin s, mt giai cp thng gia v lm rung, v cui cng mt giai cp ti t, giai cp Sudra. Hin nhin y chng khng c gia m ngi dy th na: mt loi ngi mt trm ln du dng v bit l phi l iu kin tin quyt i ti ch quan nim chng trnh nui dng nh vy. Ngi ta th mt hi di t do khi ra khi bu khng kh Kit gio, bu khng kh ca bnh vin v ca ngc t, vo trong mt th gii lnh mnh hn, cao ro hn v rng ri hn? Tn c ngho nn xit bao khi so vi Manu v n nng mi xit bao! - Nhng chnh s t chc ny cng cn phi khng khip, - ln ny khng phi vi d th m vi phn ca n vi con ngi khng c nui dng, con ngi tp nhp, giai cp Tchndla[53] . V li mt ln na n khng c cch g lm yu v v hi hn l cch lm cho n bnh hon - l cuc tranh u vi i a s. C l khng c g xc phm tnh cm ca chng ta cho bng nhng bin php phng nga ca lun l n . Sc lnh th ba chng hn (Avadhna - sastra I) sc lnh v rau c nh bn phn quyt rng thc phm duy nht dnh cho giai cp Tchndla l hnh v ti, nhn v Thnh Kinh cm cho h m cc hay tri cy c ht hoc nc hay la. Cng sc lnh phn quyt rng nc m h cn dng khng c ly t sng hay sui hoc ao h, m ch c ly t m ly v nhng vng nc chn th vt. H cn khng c php git gi qun o v tm ra bi v nc h c ban cho v nhn o ch c dng vi mc ch duy nht l gii kht. Sau cng, nhng ph nh Sudra

khng c php gip nhng ph nh Tchndla khi sinh , v nhng ngi ph n sau ny cng khng c php gip ln nhau - Kt qu ca nhng qui tc v sinh ny thy r ngay: bnh dch cht ngi, bnh phong tnh gh khip v nh hu qu ca n, mt ln na lut ca li dao, ban lnh ct bao b qui u ca nhng a b trai v ct b labia minora[54] ca nhng a b gi. - Chnh Manu ni: Giai cp Tchndla l kt qu ca ngoi tnh, lon lun v ti c (- l hu qu thit yu ca tng nui dng). Qun o chng ch l nhng gi rch ly t nhng xc cht, chn bt l nhng bnh, h b, trang sc l st g, v ma qu l i tng th phng ca chng; chng phi i lang thang ht ni ny ti ni khc, khng c ngh ngi. Chng khng c vit t tri sang phi v vit bng tay phi; s s dng tay phi v vit t tri sang phi dnh cho nhng ngi c hnh, cho nhng ngi thuc chng tc cao qu.

4. Nhng qui tc ny kh r rng: qua chng, ta thy nhn tnh ca dng Aryan, hon ton s khai, chng ta thy tng huyt thng tinh tu l s ngc li ca mt tng v hi. Tri li, n tr nn r rt trong dn tc no s th hn, s th hn giai cp Tchndla i vi nhn tnh ny c bt t ho, ni n tr thnh thn thnh T quan im ny, Phc m l nhng ti liu

thng hng; Sch ca Enoch cn hn th na. - Kit gio ny sinh t gc r Do Thi, ch c th hiu c nh sn phm ca mnh t, trnh by s phn ng chng li lun l nui dng, dng ging, c n - l tn gio - chng li Aryan nht: Kit gio, l s o hon mi gi tr Aryan, s chin thng ca nhng gi tr Tchndla, Phc m ging cho dn ngho v h tin, s ni lon tp th ca tt c nhng k b ch p, nhng k bn cng, xu h, bc phc chng li dng ging, - s tr th vnh vin ca giai cp Tchdla tr thnh tn gio ca tnh yu

5. Lun l ca s nui dng v lun l ca s thun ho v cng gi tr bi nhng phng tin chng dng t ti cu cnh, chng ta c th thit nh nh qui lut th nht ca chng ta rng lm ra lun l, ngi ta phi c mun v iu kin ci nghch li. l vn ln lao, vn k qui m ti eo ui t lu: tm l: ca nhng k mun ci thin nhn loi. Mt s kin nh v kh khim tn, s kin t nhn l pia fraus[55] , m cho ti li vo u tin vn ny: pia fraus, di sn ca tt c nhng trit gia v gio s ci thin nhn loi. C Manu ln Platon, c Khng T ln nhng gio ph Do Thi v Kit gio, chng ngi no nghi ng quyn ni lo ca h. H cng chng nghi ng nhiu quyn khc na ca h Nu mun din t thnh nh thc, ngi ta

c th ni: tt c mi phng tin t xa ti nay c dng nhm mc ch lm cho con ngi o c u hon ton v lun. *

Nhng cuc ngao du ca con ngi phi thi 1. Nhng bt kh ca ti. - Snque: hay k u b ca c hnh. - Rousseau: hay s tr v thin nhin in impuris naturalibus[56] . - Schiller: hay k ging Trng khua Ching - o c Sackingan[57] .- Dante: hay con lang lm th trong m. - Kant: hay s l gi di nh c tnh tr tu. - Victor Hugo: hay n pha ca i dng phi l. - Listz: hay thin ti m nhc - bn n b. - George Sand: hay lactea uberta[58] ni theo ting c: die Milchkuh mit schonem Stil[59] . - Michelet: hay s hng say ci o khoc ngoi. - Carlyle: hay ch trng bi quan nh s tiu ho tr tr. - John Stuard Mill: hay s minh bch tn thng. - Les frres de Goncourt[60]: hay hai tn Ajax chin u chng li Homne. Nhc ca Offenbach. Zola: hay th phng u.

2. RENAN. - Thn hc, hay l s i bi ca l tr bi ti t tng (C c gio). Bng chng: Renan, k bt c khi

no phi liu lnh a ra mt ting phi hay khng v mt vn thng thng, u sai trt vi mt s tun th theo ng k lut mt e d thn trng kiu thy dng. Chng hn ng ta mun ni kt cht ch la science v la noblesse[61] li vi nhau; nhng khoa hc thuc v ch dn ch, iu qu hin nhin. ng ta mun trnh by khng phi khng c tham vng, mt s qu phi tinh thn; nhng ng thi ng qu trc l thuyt i nghch, vangile des humbles[62] v khng phi ch qu gi m thi Lm g bng tt c nhng tinh thn t do, tn tin, tt c s diu ct, tt c s thay i a v mt cch mm mng, uyn chuyn , khi tn y lng, ngi ta vn l tn C c, Kit gio v ngay c linh mc na? Renan c ti tm ti nhng sng kin hp dn, ging nh mt gio s dng Gia T hi hay mt linh mc chuyn nghe xng ti; tinh thn ng khng thiu n ci nhn hu gi di rng m ca thy dng - ging nh tt c nhng linh mc, ng ta ch tr nn nguy him khi ng ta yu. Khng ai c th snh c vi ng trong cch yu qu cht ngi. Ci tinh thn ny ca Renan, mt tinh thn bc nhc, l mt tai ng thm vo cho nc Php bnh hon ng thng, ch suy vi.

3. SAINTE-BEUVE. - Khng c cht n ng tnh no trong ng ta; ng ta y lng th hn nh nhen i vi tt c nhng tinh thn hng trng. ng ta lang thang y

tinh t, t m, chn chng tc mch - mt ngi n b ti cn , vi nhng s tr th ca n b v nhc cm n b. L mt tm l gia, ng ta l thin ti mdisance[63] ; kh nng khai thc chuyn dm xim bt tn, khng ai bit cch pha trn c dc vi li tn dng gii hn. Nhng bn nng h ng ca ng ta u h lu v b con gn gi vi tnh resentiment[64] ; ca Rousseau: do ng ta l mt k theo phong tro lng mn, - bi di mi romantisme[65] u c bn nng tr th ca Rousseau chu chc, rnh m. ng ta l mt nh cch mng, nhng dn nn qu k v s hi. Khng c lp trc tt c nhng g c sc mnh (d lun, hn lm vin, triu nh, ngay c Port royal). Bc tc chng li tt c nhng g v i trong ngi v s vt, chng li tt c nhng g t tin ni mnh. l mt thi s v na - n b cm thc sc mnh ca nhng g v i; khng ngng co rm nh con su trong tc ng bi ng ta lun lun cm thy b ch p di gt chn. L mt nh ph bnh, ng ta khng c tiu chun ph phn, khng tiu chun hng dn v khng xng sng. Mt du ng ta c ming li ca mt libertin[66] quc t nhng li thu can m nhn nhn libertinage ca mnh. L mt nh s hc khng c trit l, khng c sc mnh ca vin quan trit l, - chnh v l do ng khc t trch nhim ph phn trong tt c nhng vn quan yu, bng cch dng khch quan tnh nh mt ci mt n. Tuy nhin ng ta c mt thi khc hn trc nhng s vt m trong nng khiu tinh t v lo luyn l ti cao php vin: ng ta c cn m v thch th l chnh mnh,

- ng l bc thy. - V mt vi phng din, l mt kiu mu u tin ca Baudelaire.

4. IMITATIO CHRIST[67] l mt trong nhng cun sch ti khng th cm m khng cm thy gm tay[68] : n tot ra mt mi ngi n vnh cu[69] m ngi ta phi l dn Php - hay l mt tn ca Wagner mi chu ni ng thnh ny c mt li ni v tnh yu khin cho ngay c nhng ngi n b Paris cng phi hiu k. Ngi ta ni vi ti rng A. Comte, tu s dng Gia T hi qu quyt nht, k mun dn dt dn Php ti La M qua s ngot ngoo ca khoa hc, hng khi t cun sch ny. Ti tin iu : Tn gio ca tri tim

5. G. ELIOT. - H gii thot khi Thng Kit gio v by gi h cm thy phi bm ly lun l Kit gio cht ch hn bao gi ht. l cch l lun kiu ng l, chng ta khng mun nho bng nhng th lun l - n b la Eliot[70] . Anh, bt c mt s thot li thn hc nh nhoi no, ngi ta cng phi hi phc li danh d bng cch khng khip nht l tr thnh mt k cung tn lun l. l cch gii ti x ny. - Vi chng ta li khc hn. Nu ngi ta khc t c tin Kit gio l ngi ta ng thi t bi b quyn hn i vi lun l Kit. Bi v

lun l ny khng t n minh nhin: iu ny cn soi sng li lun lun mc du u c nng cn ca dn Anh. Kit gio l mt h thng, mt tng thng nht v mt quan nim ton b v s vt. Nu ngi ta ph b mt khi nim cn bn ch yu, nim tin vo Thng , l ngi ta ph tan c mt ton th: ngi ta chng c mt cht ct tu no trong tay na ht. Kit gio gi thit rng con ngi khng bit g c, khng th bit ci g tt, ci g xu i vi mnh: hn tin tng vo Thng , ng duy nht hiu bit. Lun l Kit gio l mt hun gii; ngun gc ca n l siu vit; n trn mi ph bnh, mi quyn ph bnh, n ch cha ng chn l nu Thng l chn l - n ng vng hay sp vi nim tin vo Thng . - Nu ngi Anh thc s tin rng t h hiu bit bng trc gic, th no l thin, th no l c, nu do h ngh rng h khng cn Thng nh mt m bo cho lun l na, th ch l hu qu ca quyn ti thng ca s thm nh Kit gio v l mt bng chng ca sc mnh v chiu su ca quyn ti thng ny: do ngun gc lun l Anh Ct Li b b qun, do ngi ta khng cn nhn thy tnh cht tu thuc ln lao ca quyn tn ti ca n na. i vi ngi ng L, lun l khng cn l mt vn na

6.

GEORGE SAND. - Ti c nhng bc th u tin ca tp Lettres dun voyageur; nh tt c nhng g bt ngun t Rousseau, nhng bc th sai lm, gi to, khoa trng, khoc lc. Ti khng th chu ni th bt php vng a mu giy dn tng; cng nh tham vng khi dy nhng tnh cm khoan hng tm thng. iu ti t nht l s lm dng n b vi nhng kiu cch n ng, vi nhng cung cch ca hng thanh nin v gio dc. B ta phi lnh lng xit bao vi tt c nhng iu , th ngh s khng chu ni: b ta t ln dy nh mt ci ng h - v vit Lnh lng nh Victor Hugo, nh Balzac, nh tt c nhng k theo phong tro lng mn khi h bt u ngi vo bn vit! V vi xit bao t mn b ta mun nm di ra , con b ci vit lch khng khip c mt cht c, trong ngha xu xa nht ca danh t, nh Rousseau, bc thy ca b, k ch c th chu ng c khi th hiu Php i n ch suy i! Nhng Renan knh phc b ta

7. Lun l cho nhng tm l gia. - Khng em tm l hc bn rong! Khng bao gi quan st ch quan st m thi! iu to ra mt vin tng sai lm, mt ci nhn xin lch, mt ci g b cng bch v thi phng. Cm nghim mt iu g mun cm nghim - khng em li kt qu tt p. Trong khi cm nghim, ngi ta khng c php nhn tr li mnh, nu khng mi ci nhn u

tr thnh con mt xu. Mt tm l gia bm sinh t nhin chng li vic nhn ch m nhn: mt ho s bm sinh cng vy. Hn khng lm vic phng theo thin nhin. - hn giao cho bn nng, cho phng ti ca hn, sng sy v gn lc thin nhin, trng hp, kinh nghim sng Hn ch thc v ph qut tnh, kt lun, kt qu: hn khng bit din dch c on t trng hp c th. - Kt qu s ra sao nu ngi ta lm ngc li? em tm l hc i bn rong, bn s v bn l nh nhng romanciers Ba L, chng hn? Nh th l ngi ta rnh ch thc ti, mi bui chiu mang v nh mt dm t m Nhng hy nhn hu qu - mt ng ln xn, hay hn na mt th tp lun, v trong mi trng hp mt ci g thm tht, nhn nho, lo lot. Nhm Goncourts t n cc nh ti t ca loi ny: h khng bao gi t ba cu cnh nhau m khng lm nhc mt, mt nh tm l hc - Thin nhin, thm nh theo quan im ngh thut, khng phi l kiu mu. N phng i, mo m, li nhng l hng. Thin nhin l s tnh c. Nghin cu theo thin nhin i vi ti dng nh l mt du hiu xu: n phn li s phc tng, yu ui! nh mnh thuyt, - s qui lu trc nhng petits faits[71] ny khng xng ng vi mt ngh s hon ton. Nhn hin th ca s vt - iu thuc v mt loi u c khc hn, nhng u c phi-ngh thut, c th. Ngi ta phi bit mnh l ai

8.

V tm l hc ca ngh s. - c ngh thut, c bt c mt hnh ng hay mt s chim ngm ngh thut no, mt iu kin sinh l chun b ny khng th thiu: s ngy ngt. Trc ht s ngy ngt phi nng cao xc cm tnh ca ton th b my: khng ngh thut no pht sinh trc khi iu xy ra. Tt c mi trng thi ngy ngt , d ngun gc khc nhau th no chng na, u c kh nng to ra ngh thut ny: trn tt c l s ngy ngt ca kch ng dc tnh, hnh thc xut thn c in v nguyn thu nht. Cng vy s ngy ngt i km theo tt c nhng c vng ln lao, tt c mi cm xc mnh lit; s ngy ngt ca yn tic, ca tranh u, ca hnh vi dng cm, ca chin thng, ca giao ng cng cc; s ngy ngt ca tn bo; s ngy ngt ca ph hu; s ngy ngt di mt vi nh hng kh tng no , chng hn s ngy ngt ca ma xun; hay di nh hng ca thuc m; cui cng s ngy ngt ca ch cht cha v cng phng. - Yu tnh ca s ngy ngt l cm thc v s trn y v gia tng ngh lc. B kch thch bi cm thc ny, ngi ta bung th cho s vt, bt buc s vt tip nhn mnh, cng bc s vt, - ngi ta gi qu trnh ny l l tng ho. y chng ta hy on tr mt thnh kin: s l tng ho khng h ti s din dch hay gim tr ci nh b v tu ph nh ngi ta vn tin tng. Tri li, vic vch r mt cch khng khip nhng nt chnh yu, n ni nhng nt khc bin mt chnh l ci quyt nh tt c.

9. Trong trng thi ny ngi ta lm giu tt c mi s bng chnh s phong ph ca mnh: iu hn nhn, iu hn mun, ngi ta u thy n cng phng, cht ch, mnh m, cht cha sc mnh. Con ngi trong trng thi ny bin i s vt cho n khi chng phn chiu sc mnh ca hn - cho n khi chng tr thnh nhng phn nh ca s hon ho ca hn. S cng bch, bin i thnh ci hon ho ny - l ngh thut. Tt c i vi con ngi ny u l ngun hn hoan tro vt pht xut t trong mnh; trong ngh thut, con ngi hn hng chnh con ngi mnh nh s hon ho. C th tng tng mt trng thi nghch li, mt trng thi phi ngh thut c th ca bn nng - mt cch th lm ngho nn, gim tr v lm hao mn xanh xao tt c mi s. V qu tht lch s y ry nhng ngh s phi ngh thut thuc loi ny, nhng k thiu sinh lc cn chim ot tt c mi s vt h nhn thy, tiu th chng, lm chng tr nn gy mn kit qu. l trng hp mt tn Kit gio chnh cng, trng hp Pascal chng hn; mt tn Kit gio ng thi l mt ngh s, iu khng th c ng ngi no tr con n ni nu Raphael hay bt c mt tn Kit gio theo tng ng liu php[72] th k th mi chn no chng li phn quyt ca ti. Raphael ni [73] , Raphael lm tch cc, do , Raphael khng phi l mt tn Kit gio.

10. u l ngha ca nhng nim tri nghch nhau Apollon v Dionysos, c hai u c coi nh nhng hnh thc ngy ngt m ti a vo thm m hc[74] - S ngy ngt apollinien trc ht kch thch nhn quan, khin nhn quan th c sc mnh th lc. Ho s, iu khc gia, thi s anh hng ca u l nhng linh tng gia par excellence. Tri li, trong trng thi dionysien, tt c h thng cm xc u b kch thch v nng cao cng : n ni n phng ra tt c mi phng tin din t bng cch khu trc tt c mi sc mnh bt chc, m phng, bin i, chuyn ho, tt c mi loi hot ho theo v ngh thut bt chc. S ho thn d dng vn l ci chnh yu, khng th phn ng li (- tng t nh mt vi loi bnh lon tr, c th bt chc iu b ng bt c vai tr no). Con ngi dionysien khng th khng hiu bt c s dn khi no, hn th c bn nng thu cm v tin on cao , ging nh hn th c n cao ngh thut thng tri vi ngi khc vy. Hn bit thu sut bt c v bao bc no, i vo bt c cm xc no; hn thng xuyn bin i. - m nhc, nh chng ta hiu ngy nay, l mt s kch thch v gim tr cm xc, nhng du vy cng ch l tn tch ca mt th gii ca biu th trn y hn, mt cn b ca ngh thut ring bit, ngi ta phi bt ng ho mt s gic quan, trc ht l nhng c nng, t ra l mt cch tng i: bi mi tit tu u hy cn ni vi nhng bp tht ca chng ta ti mt gii hn no ): n ni con ngi

khng cn c th no bt chc hay din t bng thn xc iu hn cm thy c na. Tuy nhin, chnh l trng thi dionysien thng thng, t ra l trng thi uyn nguyn ca n. m nhc l s c bit ho thnh tu mt cch chm ri, bng cch nh vo nhng kh nng gn gi vi n.

11. Din vin, ngi din h kch, v vin, nhc s, thi s tr tnh, rt gn nhau trong bn nng v ct yu l mt, ch sau ny mi c bit ho v tch ri nhau ra - i ti ch i thoi vi nhau na. Thi s tr tnh on kt lu nht vi nhc s, din vin vi v vin. Kin trc s khng din t trng thi dionysien cng chng din t trng thi apollinien: y l tc ng v i ca ch, ch dch hi di sn, s say sa ca ch mnh m i hi s din t ngh thut. Nhng ngi mnh lit nht lun lun gy hng khi n cho kin trc s: kin trc s lun lun chu nh hng ca sc mnh. Lng kiu hnh, s chin thng trn trng lng v trng lc, ch hng dng phi c biu hin r rt trong mt to lu i; kin trc l mt th ngh thut hng bin ca sc mnh bng hnh th, khi th hng hn thuyt phc hay mn trn, khi th cc lc ra lnh. Cm thc mnh lit nht v sc mnh v chc chn tm cch din t trong grand style. Sc mnh khng cn chng t; khinh th chiu i; khng i p hi ht; khng cm thy nhn chng cn k chung

quanh; sng bng nhng s i khng ngi ta dng ln chng li mnh; an nhin trong chnh mnh, tun theo vn mnh, mt lut l gia nhng lut l: l iu ni v mnh theo th cch grand style cao nh.

12. Ti c v cuc i Thomas Carlyle, ng l tr h khng thc v khng ch tm, s din dch anh hng tnh - c tnh cch lun l v chng kh tiu. - Carlyle, mt ngi c ngn ng v c ch hng mnh, mt bin lun gia bi nhu cu, thng xuyn b dao ng bi kht vng mt c tin mnh lit v cm thc v s bt lc khng th t c tin y - (v phng din ny, l mt ngi theo phong tro lng mn in hnh!) Kht vng v mt c tin mnh lit khng phi l bng chng ca mt c tin mnh lit m hon ton ngc li. Mt khi c c tin , hn ngi ta c th tr gi s hoang ph lng hoi nghi xa hoa: ngi ta chc chn, vng vng, c nh cho lng hoi nghi . Carlyle lm inh tai nhc c mt ci g trong ng vi bi ht hng mnh ca ngi nhng ngi c c tin mnh lit ca ng v s in cung chng li nhng ngi t r di hn ca ng: ng cn n o. Mt s thiu thnh tht say m thng xuyn vi mnh - l ci c o ca ng, chnh v th m ng v s vn cn hp dn. D nhin Anh, ngi ta ngng m ng chnh bi lng chn tht ca ng , l mt ci g c tnh cht ng l; v nu

ngi ta coi dn Anh l dn tc gi di qu i qu chng, th iu cn hp l na ch khng phi ch d hiu m thi. o cng, Carlyle l mt k v thn Anh Ct Li mun c tn vinh mnh khng phi l mt k v thn.

13. Emeson. - ng gic ng hn, rng ri hn, a ti hn v t nh hn Carlyle rt nhiu, v trn ht, ng hnh phc hn. ng l mt ngi t nhin sng bng cao lng m v v gt ra nhng th kh tiu trong s vt. So vi Carlyle, l mt ngi c khiu thm m. Carlyle, ngi rt qu mn ng, tuy vy, ni v ng rng: ng khng cho chng ta n: iu c th ng nhng khng thit hi g cho Emerson. - Emerson c s thanh thn tinh thn tt lnh lm nn lng tt c nhng k nghim trang; ng khng c nim no v s kin ng gi n mc no v ng cn c th tr li n mc no, ng c th ni v mnh nh Lope de Vega: Yo me sucedo a mi mismo[75] . Tinh thn ng bao gi cng tm thy l do hnh phc v bit n na; i khi ng gn i ti s thanh thn siu vit ca con ngi cao nh, t mt cuc hn h yu ng tamquam re bene gesta tr v, lng y bit n v ni: Ut desint vires, tamen est laudanda volupta[76].

14. Chng-Darwin. - V nguyn l lng danh u tranh sinh tn i vi ti dng nh ch c tnh cch khng nh hn l chng minh. N xy ra, nhng nh mt ngoi l; b mt tng qut ca cuc sng khng phi l cng kh, i kht m ng hn l giu c, xa hoa hay ngay c hoang ph na - ni no c tranh u l tranh u dnh sc mnh Khng c lm ln Malthus[77] vi thin nhin. - Tuy nhin, gi d rng c s tranh u ny i na chng - v qu thc, n xy ra tht - kt qu ca n, tic thay, li ngc li vi trng phi Darwin mong mi, v ngc li vi iu m ngi ta c l c th mong c cng vi h: ngha l s tht bi ca nhng k mnh, nhng k thin bm, nhng ngoi l may mn. Nhng chng loi khng tng trng ngy mt hon ho hn: nhng k yu cng ngy cng thng lt k mnh - bi chng thuc v s ng v bi chng khn kho hn Darwin b qun tinh thn (ci c bit Anh Ct Li!), nhng k yu c nhiu tinh thn hn. Ngi ta phi cn tinh thn i n ch th c tinh thn, - ngi ta mt tinh thn khi khng cn n n na. K c sc mnh t b tinh thn ca mnh (- hy n ra i! ngi ta ngh vy ngy nay c - Reich s li cng chng ta)[78] Ngi ta s thy rng ti dng ch tinh thn m ch s thn trng, kin nhn, xo quyt, ym tr, t ch mnh m v tt c nhng g l m phng bt chc (c tnh cui cng bao gm phn ln ci c gi l c hnh).

15. Qu k ca nhng nh tm l hc. - Ngi ny bit r bn cht con ngi: hn nghin cu con ngi lm g? Hn mun th mt cht li nh hay mt mi li ln na trn h, - hn l mt chnh khch!... Ngi ny na cng l mt k hiu tm l con ngi[79]: th m bn li ni rng hn khng cu cnh iu g cho hn c, rng hn s l hon ton v ng. Hy nhn gn hn! C th hn mun mt li ch ti t xu xa hn na: hn mun cm thy hn cao c hn con ngi, c quyn nhn xung h, khng ho ln vi h. Mu v ng ny l mt s mit th con ngi[80] , trong khi mu ngi th nht nhn loi hn, mc du b ngoi th no mc lng. t ra hn cng t t mnh trn cng bnh din, hn t t mnh gia mi ngi

16. S kho lo tm l ca ngi c i vi ti dng nh kh nghi bi mt lot nhng trng hp m lng khim tn ngn khng cho ti nu ra. Tuy nhin c mt trng hp cho ti mt c hi tt lp thuyt ca ti: ti th hn dn c v h lm ln v Kant v Trit l ca hu ca ng, nh ti gi n, - bi khng phi l mu thanh lim tri thc. - C iu na m ti khng th nghe lt tai l ting v kh : dn c ni Goethe v

Schiller,- ti s h ni Schiller v Goethe. H c hiu Schiller ny khng? - cn c nhng ting v t hn na; chnh tai ti nghe thy, qu thc ch trong m gio s i hc m thi: Schopenhauer v Hartmann

17. Nhng con ngi tm linh thm su nht, khi nhn h l nhng k can m nht, cm nghim nhng bi kch au n nht: nhng cng chnh v l do m h tn vinh cuc i, bi n chng li h bng s i khng mnh lit nht.

18. Ni v thc. - Ngy nay khng c g him hoi hn s gi o c ch thc. Ti rt hoi nghi rng kh hu n ho ca nn vn ho chng ta khng thch hp cho ci cy ny. S gi o c thuc v nhng thi i ca c tin mnh m: trong , ngay c khi b b buc phi ph trng mt c tin khc, ngi ta vn khng chi b c tin ring ca mnh; hay, thng thng hn, ngi ta th c mt c tin th hai - tuy nhin, ngi ta vn lng thin trong bt c trng hp no. Hin nhin, ngy nay ngi ta c th c nhiu c tin hn ngy xa: c th, ngha l c php, ngha l v hi. T ny ra lng rng lng i vi chnh bn thn. S rng lng i vi chnh bn thn cho php c nhiu c tin; v nhng c

tin ny ho thun vi nhau, - v, nh tt c mi ngi ngy nay, nhng c tin ny ht sc trnh tho hip vi nhau. Ngy nay ngi ta tho hip vi mnh bng cch no? Bng cch nht tr. Bng cch i theo mt ng thng. Bng cch khng hm h, ngha l khng cho php nm cch din dch i khng nhau mt lc. Bng cch chn tht Ti e rng con ngi hin i ch qu li bing i vi mt s tt xu ang b tiu dit. Mi ti li u tu thuc ch mnh v c l khng c ti li nu khng c sc mnh ca ch, - u sa o thnh c hnh trong kh hu m t ca chng ta. Mt vi k gi o c him hoi m ti bit ch bt chc s gi o c thi: nh hu ht mt phn mi con ngi ngy nay, h l nhng k ng kch.

19. p v xu. - Khng c g tng i hay b gii hn hn cm thc v ci p ca chng ta. Bt c k no mun tch ri cm thc ny khi lc th con ngi tm thy ni con ngi u lp tc b chi vi ngay. Ci p t ni ch l mt danh t, ch cha c l mt khi nim na. Trong ci p, con ngi t t mnh nh tiu chun ca s hon ho; trong nhng trng hp chn lc, n t ngng m mnh trong . Mt chng loi khng th no lm khc hn l t khng nh mnh theo cch . Bn nng h ng nht ca n, bn nng t bo tn v trng rng mnh hy cn t l trong nhng s thng hoa

ny. Con ngi tin rng th gii t n cha y v p n qun rng chnh n l nguyn nhn ca tt c nhng v p ny. Nguyn mnh n cho th gii mt v p, than i! rt phm phu, qu i phm phu!... Tm li con ngi phn chiu trong s vt, n cho l p tt c nhng g phn nh li ci hnh nh ca chnh n: phn on ci p l s t mn chng loi ca n Tuy nhin, mt cht nghi ng c th lt vo tai k hoi nghi: th gii c t im phi chng bi ti chnh con ngi coi n l p? Con ngi nhn loi ho th gii: tt c ch c vy. Nhng khng c g, tuyt i khng c g m bo cho chng ta rng con ngi chnh l khun mu ca ci p. Ai bit c trng hn ging ci g trong cp mt ca mt phn quan thm m siu ng hn? C l hn l mt k hi hm mnh? C l hi tc ci? C l hi c on?... i thn Dionysos, ti sao li beo tai em nh vy? Ariane mt hm hi ngi tnh trit gia ca nng trong mt trong nhng i thoi ni ting v Naxos nh vy. Ti thy tai em hi tc ci, Ariane: ti sao n li khng di hn mt cht na nh?.

20. Khng c g p, ch c con ngi l p: tt c mi thm m hc u da trn s ngy th ny, l chn l th nht. Chng ta hy thm ngay chn l th hai: khng c g xu ngoi con ngi sa o - lnh vc ca nhng phn xt thm m c qui nh bng hai chn l . - Xt

v phng din sinh l, bt c ci g xu u lm con ngi suy nhc v bun ru. N nhc nh con ngi ti s suy i, nguy him, bt lc; con ngi hao tn sc lc khi i din vi n. Ngi ta c th o c hiu qu ca ci xu bng lc k. Tm li, bt c khi no con ngi cm thy yu ui th l du hiu chng t n cm thy mt ci g xu ang cn k. Cm thc v sc mnh, ch hng dng, lng can m, s kiu hnh - tt c xung thp vi ci xu xa, ln cao vi ci p Trong c hai trng hp, chng ta u c th rt ra kt lun ny: nhng tin ca chng c tch cha di do trong bn nng. Ci xu c coi nh mt du hiu v mt triu chng ca suy i: ci g nhc nh chng ta, d mt cch xa xi, ti s suy i u gy ra trong chng ta phn on xu. Bt c mt du hiu bi hoi, nng n, gi nua, mt mi no, bt c s cu thc no, nh s co qup, t lit, nht l mi v, mu sc, hnh th ca bng hoi, tan r, d ch gim xung n ch cn l mt biu tng i chng na - tt c u gy ra cng mt phn ng, phn on xu. Mt s th ght ni ln ti y: nhng con ngi ght ci g? Khng cn h nghi g na: s suy i ca chng loi n. y, s th ght ca n bt ngun t bn nng chng loi su thm nht ca n, trong s th ght ny c s kinh s, thn trng, chiu su, s thu sut - chnh l s th ght thm su nht. Chnh bi l m ngh thut su xa 21.

Schopenhauer. - Schopenhauer, ngi c ng k cui cng (- ngi tng trng cho mt bin c u Chu, nh Goethe, nh Hegel, nh Henrich Heine, ch khng phi ch nh mt bin c a phng, quc gia m thi), l mt trng hp thng ng i vi mt tm l gia: ti mun ni nh mt toan tnh khn ngoan thin ti vin dn nhng li khn nguyn i nghch, nhm h tr cho mt cuc h gi cuc i mt cch ton trit v theo quan im h v ch ngha: s t khng nh v i ca ch sng nhng hnh thc phong ph ca cuc i. ng ln lt din dch ngh thut, lng anh hng, thin ti, v p, lng i t bi, tr thc, ch tm chn l, bi kch, nh nhng hu qu ca s ph nhn hay nhu cu ph nhn ca ch - v lm bc gi tm l ln nht lch s, tr Kit gio. Nhn gn ng ch l k tha k ca li din dch Kit gio: c iu ng bit cch chp thun ci m Kit gio khc t, nhng s kin vn ho v i ca nhn loi, v chp thun chng theo mt quan im Kit, ngha l h v ch ngha (- ngha l ng chun chng nh nhng con ng cu chuc, nh nhng kch thch ca nhu cu cu chuc)

22. Ti ly mt trng hp c bit. Schopenhauer ni v ci p vi mt s hng say su thm. - Ti sao vy? Bi ng nhn thy trong mt cy cu trn ngi ta c th i xa hay trn ngi ta khao kht i xa i vi

ng v p l s gii thot khi ch trong giy lt - n li cun v pha gii thot vnh vin c bit ng ca tng n nh ng cu chuc khi trung tm im ca ch, khi nhc tnh - trong ci p ng thy s ph nhn xung lc hng v s sinh Tht l mt v thnh k d! Th no cng c k ni ngc li ng v ti e rng l thin nhin. V p c trong nhng m thanh, mu sc, hng thm, nhng chuyn ng nhijp nhng ca thin nhin hng v cu cnh no? Ci g khin v p hin l? - May mn thay c mt trit gia cng ni ngc li ng. ng thn linh Platon (chnh Schopenhauer gi nh vy) uy tn ngt tri ch trng mt thuyt nghch li: mt v p khu gi, xi dc s sinh - chnh l hiu qu c bit ca n, t ci min nhc cm thp nht ti ci tm linh cao siu nht.

23. Platon i xa hn na. ng ni vi s ngy th m phi l ngi Hy Lp ch khng th l ngi Kit gio mi c th c c, rng s khng th c my may trit l Platon no nu khng c nhng trai trng xinh p nh vy thnh ph Nh in: chnh khi nhn thy h m tm hn trit gia bay bng vo ci mng tnh ngy ngt v khng th an ngh cho n khi n reo rc ht mm ca mi s cao siu vo lng mnh t qu p ti nh th. Thm mt bc thnh k d na - ngi ta khng th tin tai mnh, d gi th rng ngi ta tin Platon. t ra ngi ta thy

rng Nh in h trit l mt cch khc hn, nht l trong qun chng. Khng c g t tnh cht Hy Lp hn l ngi trong x dt mt ci li nhn khi nim, amor intellectualis dei[81] theo kiu Spinoza. Trit l theo kiu Platon ng ra phi c nh ngha nh mt cuc tranh bin dm dt, nh mt s khai trin v o su ca mn th dc c in v nhng iu kin tin quyt ca n Ci g cui cng ny sinh ra t ci dm trit l ca Platon? Mt hnh thc ngh thut mi ca c Hy Lp: bin chng php. Ti nhc thm, chng li Schopenhauer v tn vinh Platon: tt c mi nn vn ho v vn chng cao siu ca nc Php c in u ny n trn mnh t dc tnh. y ngi ta c th tm thy khp chn s ho hoa, nhc cm, s tranh ua th hng, n b, ngi ta s khng bao gi tm kim v ch

21. Lart pour lart[82] .- S chng i cu cnh trong ngh thut bao gi cng l s chng i khuynh hng o c ho[83] trong ngh thut, chng i s l thuc ca ngh thut vo o c, Lart pour lart c ngha l: Thy k lun l - nhng chnh s th nghch ny t co rng thnh kin lun l hy cn gi phn u thng. Khi ngi ta khai tr khi ngh thut mc ch ging dy lun l v ci thin con ngi th khng nht thit ngh thut phi v mc ch v khng c mt ngha no, tm li, lart pour lart - mt con rn cn ui chnh n.

Khng c mt mc ch no c tt hn l c mt mc ch o c!, am m thun tu ni nh vy. Mt tm l gia hi ngc li: tt c mi th ngh thut dng lm g? n khng ca tng sao? khng tn dng sao? khng la chn sao? khng t lng yu qu sao? khi lm th n s lm mnh hay lm yu i mt s s thm nh gi tr l mt ci g th yu? mt s tnh c? mt ci g bn nng ca ngh s khng tham d vo cht no? hay n khng phi l iu kin tin quyt cho php ngi ngh s l ngh s?... Bn nng su xa nht ca ngh s c hng v ngh thut hay ng hn v ngha ca ngh thut, v cuc i, v lng khao kht cuc i? Ngh thut l s kch thch mnh lit hng v cuc i: ti sao ngi ta c th coi n nh v mc ch, nh lart pour lart? - Vn cn li mt cu hi phi gii p: ngh thut cn a ra nh sng nhiu ci xu x, cay ng, h nghi trong cuc i - chng phi v th m n khin cho cuc i tr nn nhc nhn sao? - V qu thc c nhng trit gia em gn cho ngh thut ngha : gii thot khi ch l tt c i tng ca ngh thut theo li dy ca Schopenhauer, khin ngi ta nhn nhc, l li ch ln lao ca bi kch m ng cao. - Nhng iu ny - nh ti cho thy t trc - l quan im v c nhn ca ngi bi quan. Ngi ngh s bi thm truyn t iu g ti nhng k khc? Hn khng din t thi v u trc tt c nhng g khng khip v h nghi sao? - chnh thi ny l mt iu ng m c v cng: k no hiu u cung knh tn vinh n trn tt c mi s. Ngi ngh s truyn t iu ny, phi truyn t iu

ny nu hn l ngh s, mt thin ti trong ngh thut cm thng. Lng dng cm v bnh tnh trc k th hng mnh, trc bt hnh ty tri, trc mt vn y kinh hong - chnh thi chin thng ny ngi ngh s la chn, ca ngi. Trc bi kch, tnh hiu chin trong tm hn chng ta c hnh nhng cuc t l linh nh; k no tm kim au kh, con ngi anh hng, tn dng cuc i mnh bng bi kch, - ch ring i vi k thi, ngi ngh s bi trng mi dng tng chn tn bo ngt ngo tuyt vi ny.

25. Chu ng mi ngi, m rng ca vi tt c tm hn l lng qung i, nhng ch l lng qung i phng khong m thi, ngi ta bit c nhng tm hn hiu khch cao sang trng r rm bung: h trng nhng cn phng tt nht. Ti sao vy? - Bi v h ch i nhng qu khch m h khng phi chu ng 26. Chng ta khng tn trng mnh lm khi chng ta th l mnh. Nhng kinh nghim ring t ch thc ca chng ta khng c nhiu li. D nhng kinh nghim y c mun th l mnh i chng na cng khng th c. y l bi ti chng ta thiu li. Chng ta trn bt c iu g m chng ta c th din t bng ngn t. Trong tt c mi cu chuyn u c mt cht khinh b. Dng nh

ngn ng ch c to ra cho nhng ci tm thng, trung bnh, c th thng tri c. Bng ngn ng, ngi ni tm thng ho mnh i ngay khi ni.- Trch lun l dnh cho nhng k cm ic v nhng trit gia khc[84]

27. Bc tranh ny p m hn![85] ngi n b chung vn chng, bt mn, bt rt, trong tm hn v rut gan, trng tri, t m lng nghe tng pht, mt cch au n, ci mnh lnh t c th su kn ca nng th thm: aut liberi aut libri[86]: ngi n b vn chng hc hnh nghe ting ni ca thin nhin, d cho khi n ni bng ting Latin, tuy nhin kh kiu cng, rng tuch, kh n n nh ngan ngng b mt ni th thm vi mnh bng ting Php: je me verrai, je me lirai, je mextasierai et me dirai: Possible, que jaie eut tant desprit?[87]

28. Nhng k v ng ni. - i vi chng ta, khng c g d hn l tr nn khn ngoan, kin nhn, cao c. Chng ta xem xt t m vi du m bao dung v thin cm, chng ta y cng l n ch phi l, chng ta tha th cho tt c. Chnh v th thnh thong chng ta phi nui dng mt cht am m nh, mt cht tt xu nhc tnh. iu c th cc nhc i vi chng ta; v khi

quy qun thn mt ch c chng ta thi, c th chng ta s ci dng v b ngoi ta c v l . Nhng lm g? chng ta khng cn cch no khc hn l t vt qua chng ta: l s kh hnh ca chng ta, kh hnh ca chng ta Tr nn v ng - c hnh ca nhng k v ng

29. T mt cuc thi tin s. - S mnh ca tt c mi nn gio dc cao ng l g? - L bin con ngi thnh mt ci my. - Bng cch no? - Phi dy con ngi bun chn. - Lm th no t c iu ?- Bng nim bn phn.- Ai l gng mu ca n? - Nh ng hc: hn dy cch nh[88]. - Ai l con ngi hon ton? Cng chc nh nc. - Trit hc no cho ngi cng chc nh nc cng thc tt nht? - Trit hc ca Kant: ngi cng chc nh nc vi t cch vt t ni t trn ngi cng chc nh nc vi t cch hin tng.

30. Quyn ngu ngc. - Ngi cng nhn mt mi, hi th chm ri, mt nhn du dng, s vt t do lu chuyn: nhn vt in hnh ny, m ngy nay, trong Thi i ca Lao ng (v ca Reich! na -) ngi ta gp trong mi giai cp x hi ang i hi ngh thut, gm c sch v v, trc ht, bo ch - nht l v p ca thin nhin

i Li chng hn Con ngi ca bui ti, vi nhng bn nng man r ng say[89] m Faust ni, con ngi ny cn dng sc, tm bin, trt bng, Beyreuth[90] Trong nhng thi i nh thi i ca chng ta, ngh thut c quyn hon ton in khng[91] nh mt th ngh h ca tinh thn, tr tu v cm gic. Wagner hiu iu . S in khng hon ton l liu thuc b 31. Li mt vn chay tnh na. - Nhng cch m Jules Csar dng chng li tnh trng bnh hon v chng au u ca ng ta l: i b tht nhiu, sng ht mc n gin, ngh ngi lin tc ti ni phng khong, gng sc lin min - i l nhng bin php phng nga v t v chng li s d b thng cc k ca b my vi diu lm vic di p lc cao nht m ngi ta gi l thin ti.

32. K v lun ni. - Khng c g nghch li vi th hiu ca trit gia cho bng con ngi vi t cch k thm mun Nu trit gia ch thy con ngi trong hnh vi, nu hn thy con vt can m nht, xo quyt nht, nhn ni nht, lc lng b v ngay c trong nhng m l tuyt vng - th con ngi hin ra vi hn ng knh phc bit bao! Hn khch l con ngi Nhng trit gia khinh b con ngi thm mun, v c con ngi ng thm

mun na - hn khinh b tt c mi ci ng thm mun, mi l tng ca con ngi. Nu trit gia c th l mt k theo h v ch ngha, hn s l mt k theo h v ch ngha ngay bi hn nhn thy h v ng sau tt c nhng l tng ca con ngi. M cng khng phi chnh h v na - m ch l nhng g v gi tr, phi l, bnh hon, hn nht, mt mi, tt c mi th cn b trong ci li ung cn ca i n. Ti sao con ngi, k ng knh phc nhng y trong thc ti, li khng xng ng mt cht knh trng no khi n thm mun vy? Phi chng n phi chuc li v qu thch hp trong thc t? N phi cn bng hnh ng ca n, cn bng s cng thng ca tinh thn v ch vn dng trong mi hnh ng, bng s vn tay dui chn[92] vo lnh vc tng tng v phi l chng? - Lch s ca nhng c vng ca n t xa ti nay l partie honteuse[93] ca con ngi. Phi cn thn ng c qu lu trong cun s . Ci bin minh con ngi l thc t ca n - thc t s vnh vin bin minh cho n. Con ngi ch thc gi tr bit chng no khi so snh vi bt c loi ngi no ch c to nn bi thm mun, m mng, rc ri v di tr? khi so snh vi bt c mt con ngi l tng no?... V ch c con ngi l tng l k nghch li vi th hiu ca trit gia m thi.

33.

Gi tr t nhin ca lng ch k. - Gi tr ca lng ch k tu thuc vo gi tr sinh l ca k c lng ch k: n c th rt c gi tr, n c th v gi tr v ng khinh b. Mi c nhn u c th c xt on tu theo hn tng trng cho ng i ln hay i xung ca cuc i. Sau khi quyt nh nh th ngi ta c mt tiu chun nh gi gi tr lng ch k. Nu n biu din ng i ln, th gi tr ca n qu tht phi thng - v v li ch ca cuc i ton din, s cng vi n tin mt bc di v pha trc, s lo lng cho s bo tn ca n, cho vic to ra nhng iu kin tt nht cho n c th v cng. Con ngi n l, c nhn, nh ngi ta cng nh nhng trit gia t xa ti nay hiu, l mt iu sai lm: t n khng l g c, n khng phi l mt nguyn t, mt mt xch, mt ci g ch do qu kh li, - n l tt c dng di n bit ca con ngi t xa ln n n. Nu n biu din s pht trin i xung, s suy i, thoi ho kinh nin, bnh hon (- bnh hon ni chung l nhng triu chng ca suy i, ch khng phi l nguyn nhn), th lc n chng c gi tr bao nhiu, v s cng bnh ti thiu i hi rng n ly ca nhng ngi kho mnh cng t chng no cng tt chng y. N ch l mt con k sinh trng ca h m thi

34. Tn Kit v k v thn. - Khi k v thn, ngi pht ngn ca nhng giai cp giai cp x hi suy i ln ting

i hi vi s phn n chnh ng nhng quyn hn ca hn, cng l, quyn bnh ng, hn ch hnh ng di p lc ca s thiu vn ho ca hn, m khng bit l do ch thc ti sao mnh kh - mnh ngho kh v phng din no, trong cuc i Mt khuynh hng v nguyn nhn mnh lit trong hn l lun: phi c mt k no phi chu trch nhim v tnh cnh ti t ca hn S phn n chnh ng ny t n gip ch cho hn nhiu; bt c mt k ng thng no cng tm thy khoi lc trong s chi ra - n tm thy trong mt cht say sa ca sc mnh. Ngay s ta thn v than vn cng cho i mt s quyn r m v n ngi ta c th chu ng c cuc i ri: c mt lng tr th nh trong mi li ta thn, ngi ta qui trch tnh trng ti t, v trong mt vi trng hp, ngay c s xu xa ca mnh cho nhng k khc h, nh th nhng k ny phm mt iu bt cng hay c mt c quyn tri php. Nu ti l mt tn Canaille[94] th bn cng phi l mt k nh vy.: ngi ta lm cch mng trn nn tng lun l ny. Than th chng bao gi v ch c: n xut pht t nhng k yu ui. D ngi ta gn tnh trng ti t ca mnh cho nhng k khc hay cho chnh mnh - nhng k theo X hi ch ngha lm vic u, nhng tn Kit gio chng hn, lm vic sau - th thc ra cng chng c g khc nhau c. Ci ging nhau ca c hai, chng ta c th thm, ci tin ng khinh ca c hai, l cho rng phi c k no chu trch nhim v s au kh ca mnh - tm li, k au kh t k n thuc ra cho chnh mnh, ly mt ngt ca s tr th tr ni au kh ca

mnh. Nhng i tng ca nhu cu tr th ny cng nh nhu cu khoi lc u ch l nhng nguyn nhn c ngu[95] : k au kh tm thy khp mi ni nhng nguyn nhn[96] xoa du s cm th ti tin ca hn nu hn l mt tn Kit gio, xin nhc li, hn tm thy nhng nguyn nhn ny trong chnh mnh K v thn v tn Kit gio - c hai u l nhng k dcadents[97] .- Khi tn Kit gio ln n, ph bng v bi nh trn gian, hn hnh ng nh vy bi cng bn nng thc y ngi cng nhn X hi ch ngha ln n, ph bng v bi nh x hi: ngay c cuc phn xt cui cng cng ch l s an i tr th du dng - cuc cch mng, nh ngi cng nhn theo X hi ch ngha mong mi, c iu c quan nim nh mt ci g xa xi hn m thi ngay c Th gii bn kia - th gii bn kia lm g nu khng phi l mt phng tin bi nh th gii ny?...

35. Ph bnh lun l Dcadence[98] .- Mt lun l v tha, mt lun l trong lng v k suy yu - trong bt c trng hp no cng u l mt du hiu xu c. iu ny ng cho nhng c th, iu ny c bit ng hn na cho nhng dn tc. Ci tt nht thiu vng khi lng v k bt u thiu vng. Chn ci c hi cho chnh mnh, b cm d bi nhng nguyn nhn v v li, hu nh l nh thc ca dcadence. Khng tm li lc cho chnh

mnh - ch l mt ci l a l lun l cho mt thc ti hon ton khc hn, ngha l, s kin sinh l: Ti khng cn bit cch tm li ch ca ring ti na S phn ho ca nhng bn nng! - Con ngi tn mt khi n bt u v tha. - Thay v ni mt cch ngy th: Ti khng cn gi tr na., s di tr lun l qua ming ca k dcadent li ni rng: khng c g c gi tr c, cuc i khng c gi tr g c Mt phn on nh vy, cui cng, bao gi cng l mt mi nguy hi ln, n c tnh cch truyn nhim - trn mnh t v cng bnh hon ca x hi, chng bao lu n ny n phn thnh thnh mt rng t tng nhit i - khi th di hnh thc tn gio (Kit gio), khi th di hnh thc trit hc (ch thuyt Schopenhauer). i khi nhng cy c mc ln t s mc nt thi tha ny c th u c cuc i hng ngy mun ngn nm sau bng hi c chng xng ln

36. Qui tc lun l cho y s. - K bnh hon l k sinh trng ca x hi. Trong mt s trng thi no , tip tc sng l iu bt chnh. Tip tc sng nh c cy trong s l thuc hn nht vo y s v thuc men, sau khi ngha cuc i, quyn sng mt, bt buc phi i ti ch b x hi khinh b su xa. Nhng y s, ti lt h, phi l nhng k trung gian truyn t s khinh b ny - h khng c cho toa, cha bnh na, tri li mi ngy h phi mang li mt liu gh tm mi ti cho bnh nhn

To ra mt trch nhim mi, trch nhim ca y s, p dng cho mi trng hp trong li ch ti cao ca cuc i, ca cuc i i ln, i hi ngi ta gt ra v ch p mt cch tn nhn cuc i i xung - chng hn xc nh quyn sinh sn, quyn c sinh ra i, quyn sng Cht mt cch kiu hnh khi khng cn c th sng mt cch kiu hnh. Cht theo s la chn t do, gia m con chu v nhn chng quy qun xung quanh: nh th li vnh bit ch thc cn c th thc hin trong khi k ang t trn hy cn , v thc s cn c th nh gi gi tr iu hn hon thnh v c mun trong cuc i, lm bng tng kt cuc i - tt c nhng iu tri ngc vi mn bi hi kch thm thng v kinh khng m Kit gio ng trong gi lm chung. Khng bao gi ngi ta c php qun rng Kit gio lm dng s yu ui ca k hp hi dng bo lc p o thc hn v lm dng ngay c chnh cch cht dng nn nhng phn on gi tr v con ngi v qu kh hn na! - Gt ra ngoi tt c nhng hn nht ca thnh kin, vn y l thit nh s nh gi tr ch thc, ngha l c tnh cch sinh l, ca ci gi l cht t nhin: ci cht ny, rt cc, c tnh cch phn t nhin, mt cuc t t. Ngi ta khng bao gi cht bi k khc m ch bi mnh. Nhng thng ch l ci cht trong nhng trng hp ng khinh b nht, mt ci cht khng t do, mt ci cht khng ng lc, mt ci cht ca mt k hn nht. V lng tha thit yu cuc i, ngi ta phi ao c mt ci cht khc hn: t do, thc, khng tnh c, khng t ngt [99]

Sau cng y l mt li khuyn gi qu v bi quan v dcadents thn mn khc. Chng ta khng nm trong tay kh nng ngn cn vic chng ta ra i: nhng chng ta c th sa cha s lm ln ny v i khi l mt s lm ln. Khi ngi ta t hu, ngi ta lm mt vic ng knh trng nht: ngi ta gn nh xng ng c quyn sng v lm th[100] X hi, ti mun ni chnh cuc i rt ta c li ch t vic lm nh vy nhiu hn bt c t mt cuc i no tri qua trong s khc t m yu xanh xao v nhng c hnh khc ngi ta i cho khut mt nhng k khc, ngi ta gii thot cho cuc i mt vn nn Ch ngha bi quan pur, vert[101] ch c th t chng minh bi s t chi b ca nhng qu ng theo bi quan ch ngha: ngi ta phi tin thm mt bc na trong lun l ca mnh, v khng phi ch chi b cuc i trong ch v biu tng nh Schopenhauer lm - ngi ta trc ht phi chi b Schopenhauer: Tin th xin ni qua, ch ngha bi quan tuy hay ly nhng khng lm gia tng tnh cht bnh hon ca mt thi i hay mt chng tc ni chung: n chnh l s biu l ca tnh cht bnh hon . Ngi ta tr thnh nn nhn ca n ging nh ngi ta tr thnh nn nhn ca bnh dch t: c th ngi ta phi c nhng t tnh bnh hon trc : ch ngha bi quan t n khng to ra thm d l mt k dcadent no. Ti xin nhc li rng thng k cho thy nhng nm bnh dch t honh hnh tng s ngi cht khng khc g nhng nm khc.

37. Chng ta c tr nn o c hn khng? - Nh ngi ta ch i, tt c tnh cht tn bo ca s xun ngc lun l, t xa ti nay vn c lm coi l chnh lun l c, x vo tn cng quan nim: phi thin c ca ti: ti c th k nhiu chuyn ng nghnh v s kin ny. Trn tt c, ngi ta c gng khin ti suy ngh v s ti cao khng th chi ci c ca thi i chng ta trong phn on lun l, s tin b ch thc ca chng ta trong lnh vc ny: so vi chng ta, mt Csar Borgia chc chn khng th tng trng cho mt con ngi siu vit, mt th siu nhn theo kiu ti dng ln Mt ng ch bt Thu S, ch bt bo Bund, i xa hn khng nhng khng by t lng khm phc ca ng i vi s can m dm lm mt vic nh th ny - m ng cn hiu rng ngha tc phm ti nm trong vic xng bi b tt c mi tnh cm oan chnh! Xin cm n! - tr li, ti t cho php nu ra cu hi ny: C thc chng ta c tr nn o c hn khng? S kin tt c mi ngi tin nh vy l mt bc lun chng li n ri. Chng ta, nhng con ngi ca thi i mi, v cng t nh, v cng nhy cm, sn sng n nhn kin t tng hng trm cch khc nhau, qu thc chng ta tng tng rng nhng tnh cm nhn loi du dng m chng ta biu l ny, s nht tr t c trong lng khoan dung, trong s sn sng gip , trong lng tin tng ln nhau, l mt s tin b ch thc v chng ta

 tin xa con ngi thi Phc Hng. Nhng thi i no cng ngh nh vy, phi ngh nh vy. iu chc chn l chng ta khng dm t t mnh vo nhng hon cnh y: thn kinh chng ta trong khng chu ng ni mt thc ti nh vy, ni chi n nhng bp tht ca chng ta. Tuy nhin s bt lc ny khng chng t mt s tin b m ch cho thy mt th cht mun mng khc yu ui hn, t nh hn, nhy cm hn, t thit yu phi ny sinh ra mt lun l y cung knh. Nu chng ta th tng tng s t nh v tr mun, s suy nhc sinh l ca chng ta coi nh khng c, th lp tc lun l nhn o mt ngay gi tr ca n - khng c mt lun l no t n c gi tr c -: n cn c th khin chng ta khinh b na. Tri li, chng ta hy tin rng chng ta, nhng con ngi thi hin i, vi lng nhn o nh tm chn bng nhi nht y bng len m i qun xung quanh, s hi khng mun ng chm d vi mt hn nh, chc chn s em li cho nhng k ng thi vi Csar Borgia mt mn hi kch khin h ci n cht c. Qu thc, mt cch v thc, chng ta khi hi n cng , chng ta vi nhng c tnh hin i ca chng ta S suy gim ca nhng bn nng th nghch v khu gi h nghi - v l ci xy dng s tin b ca chng ta ch tiu biu cho mt trong nhng hu qu ca s suy gim tng qut sinh lc ca chng ta: ngi ta phi vt v v thn trng hn gp trm ngn ln sng mt cuc i l thuc v mun mng nh vy. Lc ngi n s gip ngi kia, lc mi ngi, ti mt cc no , u l bnh nhn, v mi ngi l mt khn h

trng coi bnh nhn. Ci c gi l c hnh -: gia nhng ngi bit mt cuc sng khc, mt cuc sng phong ph hn, hoang tng hn, lai lng hn, n c th c gi bng mt ci tn khc, c th l hn nht, ti tin, o c ca b gi S lm du nh phong tc ca chng ta - y l lun ca ti, s ci cch ca ti, nu bn mun, - l mt hu qu ca s suy i; ngc li s cng rn v tn khc ca tp qun li c th l hu qu ca s phong ph ca cuc i. Bi v trng hp sau i hi nhiu liu lnh, nhiu thch v nhiu hoang ph. Ci g trc kia l hng v ca cuc i ngy nay c th l c dc cho chng ta lnh m lnh lng cng l mt hnh thc ca sc mnh - chng ta cng qu gi, qu mun: th o c bc i ca chng ta m ti l k u tin cao cnh gic, th o c ngi ta c th gi l limpressionnisme morale[102] , cng li l mt biu l khc ca s nhy cm sinh l qu ng, c tnh ca tt c nhng g l dcadent. Phong tro ny vi o c bc i ca Schopenhauer c gng t trnh by mt cch khoa hc - mt c gng i bt hnh! ng l mt phong tro ch thc ca s dcadence trong lun l v nh th rt gn gi vi lun l Kit gio. Nhng thi i hng mnh, nhng nn vn ho cao qu u nhn thy trong lng bc i, trong lng yu thng ng loi, trong s thiu vng lng ch k v thiu vng c lp mt ci g ng khinh b. - Phi o lng nhng thi i theo nhng sc mnh tch cc ca chng - v, nu o lng theo tiu chun y th thi i Phc Hng, hoang tng v y bt tng hung him, hin ra nh thi i

ln cui cng v chng ta, chng ta nhng con ngi thi hin i, vi s thn trng lo u cho bn thn v tnh yu ng loi, vi nhng c tnh cn lao, khim tn, cng bnh, khoa hc - thu thp, tit kim, my mc - hin ra nh mt thi i yu ui. Nhng c tnh ca chng ta b iu kin ho, b s yu ui ca chng ta i hi phi c Bnh ng, mt s ng ho xc thc, pht biu qua l thuyt v quyn bnh ng ct yu thuc v s suy i: vc thm chia cch gia con ngi v con ngi, giai cp v giai cp, s a tp ca nhng chng loi, ch mun l mnh, mun tch bit ng ring mt mnh, ci m ti gi l cm thc au nhc v khong cch[103]- l c tnh ca mi thi i mnh. S n hi, cng thng gia nhng thi cc ngy nay cng ngy cng tr nn thu hp li - cui cng chnh nhng thi cc t xo i v n ch tr nn tng ng Tt c mi l thuyt chnh tr v nhng c cu t chc quc gia ca chng ta, khng v l g khng k quc c, u l nhng hu qu, nhng hu qu thit yu ca s suy i; nh hng v thc ca s dcadence cn bt u ch ng ngay c trn l tng ca mt s khoa hc. Ti bi bc ton th mn x hi hc Anh v Php bi n ch bit do kinh nghim nhng hnh thc suy i ca x hi v hon ton ngy th coi chnh nhng bn nng suy i ca n nh qui phm ca phn on gi tr x hi hc. Cuc sng suy i, s suy gim ca tt c nhng sc mnh t hp, ngha l nhng sc mnh chia cch, o vc su xp t trn di t thit nh thnh l tng trong x hi hc hin i Nhng nh x hi hc ca

chng ta l nhng k dcadent, nhng ng Herbert Spencer cng l mt k dcadent na, - ng nhn thy s thng li ca lng v tha l mt ci g ng m c!...

38. Quan nim ca ti v t do - Gi tr ca mt s vic i khi khng nm trong s kin ngi ta c g khi th hu n m trong s kin ngi ta phi tr gi no c n - trong gi m chng ta phi tr. Ti an c mt th d. Nhng ch t do lp tc ht l t do khi ngi ta t ti: sau , khng c g v cng nguy hi cho t do cho bng nhng ch t do. Ngi ta bit r hu qu chng mang li: chng ph hoi ngm ch hng cng, chng san bng ni cao v thung lng v gi l lun l, chng khin con ngi nh b, hn nht v thm kht dc vng, - v ln no by th vt cng chin thng cng vi chng Ch ngha t do: ni cch khc, s sc vt ho thnh by l Cng nhng th ch , khi ngi ta cn ang phi chin u ginh chng, li to ra nhng hu qu hon ton khc hn; lc chng thng tin t do mt cch mnh m. Nhn gn hn na ngi ta thy rng chnh cuc chin to ra nhng hiu qu , cuc chin, vi t cch chin tranh cho php nhng bn nng phn t do tip tc tn ti. V chin tranh hun luyn cho t do. V, th no l t do? l ngi ta phi c ch t gnh vc trch nhim i vi bn thn. l ngi ta phi gi khong cch chia cch vi chng ta. l

ngi ta phi tr nn lnh m hn na i vi vt v, kh cc, thiu thn, ngay c i vi cuc i. l ngi ta phi sn sng hi sinh con ngi cho li ch ca mnh, k c chnh con ngi mnh. T do c ngha l nhng bn nng hng trng, nhng bn nng hn hoan trong chin tranh v chin thng tri vt ch ng trn tt c nhng bn nng khc - trn bn nng hng v hnh phc chng hn. Con ngi tr nn t do - v tinh thn cn phi tr nn t do bit chng no na - ch p ln th hnh phc yn m ng khinh m nhng tn ch tim tp ho, nhng tn Kit gio, nhng con b ci, n b, dn ng L v nhng tn dn ch khc thng m c. Con ngi t do l mt chin s. - T do c o lng cch no ni nhng c nhn cng nh ni nhng quc gia? Bng s i khng phi vt qua, bng s cc kh phi tri c mi trn cao. Ngi ta phi tm mu ngi t do cao c nht ni no m s i khng ln lao nht cn phi c khc phc thng xuyn: cch s c ti nm bc, gn st bn ngng ca ca him ha n l. iu ny ng v phng din tm l nu ngi ta hiu s c ti l nhng bn nng tn bo v khng khip, chng li n, cn phi vn dng ti a uy quyn v k lut i vi bn thn - mu tt p nht l Jules Csar; - iu ny cn ng v phng din chnh tr: ngi ta ch cn gi li lch s. Nhng dn tc c mt gi tr no , cha bao gi chim c di nhng ch t do: chnh him ho ln lao khin nhng dn tc tr thnh mt ci g ng knh trng, him ho trc ht dy chng ta bit nhng ti nguyn ca chng ta, c hnh

ca chng ta, kh gii t v v tn cng ca chng ta, tinh thn chng ta, - n bt buc chng ta phi mnh Nguyn tc th nht: ngi ta cn phi mnh, nu khng ngi ta khng bao gi tr nn mnh c. - Nhng trng hun luyn v i dnh cho nhng con ngi mnh , cho loi ngi mnh m nht cha bao gi tng c , nhng cng ng qu tc theo kiu mu La M v Venise, hiu ch t do theo ng ngha m ti mun ni: nh mt ci g ngi ta c v khng c, mt ci g ngi ta mun, mt ci g ngi ta ang chinh phc

39. Ph bnh thi hin i. - Nhng ch ca chng ta khng cn li ch mt cht no na: tt c mi ngi u ng vi nhau v im ny. Tuy nhin li lm khng phi ni nhng ch m ni chng ta. Sau khi nh mt tt c nhng bn nng m t nhng th ch pht sinh, hin chng ta ang nh mt chnh nhng th ch y, bi chng ta khng cn thch hp i vi chng. Ch dn ch bao gi cng l hnh thc suy i ca sc mnh t chc; trong Phm phu, qu i phm phu, I, 518, ti biu th chn tng ca ch dn ch hin i, cng vi nhng bin php na vi ca n nh quc c, nh l hnh thc suy i ca quc gia. c nhng th ch, phi c mt th ch, bn nng, mnh lnh, phn t do n tn c: mt ch hng v truyn thng, v quyn uy, v trch nhim thit lp trn

nhiu th k, v s lin i gia nhng th h ni tip, trong qu kh v tng lai, in finitum[104] . Khi ch ny hin hu, th s c mt ci g nh imperium Romanum[105] c thnh lp; hoc nh nc Nga, sc mnh duy nht ngy nay cn sc mnh bn b, cn c th ch i, cn c th hi vng mt ci g - nc Nga, phn ca bnh thn kinh v h thng chnh tr nhc tiu ng thng ca u chu m cng vi s thnh lp ca quc c i vo giai on khn trng nghim trng Ton th th gii Ty phng nh mt nhng bn nng ny m t pht sinh ra tng lai: c l khng c g nghch li vi tinh thn hin i hn iu . Ngi ta sng cho hin ti, ngi ta sng vi vng ngi ta sng rt v trch nhim: chnh l ci ngi ta gi l t do. Ci khin mt ch l mt ch th b khinh r, th ght, b ri: bt c khi no nghe ni ti ch uy quyn ngi ta u tng mnh ang trong him ho ca mt ch n l mi. Tnh cht dcadence trong bn nng thm nh gi tr ca nhng chnh khch ca chng ta, nhng chnh ng ca chng ta, xung su n ni h t nhin thch ci g a ti bng hoi, ci g dc thanh thn hn thm ho tn th Hy coi hn nhn thi hin i. R rng l tt c mi l tr u bin mt khi hn nhn hin i, tuy nhin khng phi l mt vn nn chng li hn nhn m l chng li thi hin i. Tnh cch hp l ca hn nhn nm trong trch nhim php l duy nht ca n ng: do hn nhn c mt trng tm, trong khi ngy nay n i khp khing trn c hai chn. Tnh cch hp l ca hn nhn nm trong s

vng chc theo nguyn tc ca n: do c mt ch m c th c nghe thy trn s tnh c ca cm gic, am m v xc ng thong qua. N cn nm trong trch nhim la chn v chng ca gia nh. Vi s khoan dung gia tng cho hn nhn v tnh, ngi ta loi tr chnh nn tng ca hn nhn, ci duy nht khin n tr thnh mt ch . Khng bao gi, tuyt i khng bao gi ngi ta c th thit lp mt ch trn mt c tnh; ti nhc li, ngi ta khng xy dng hn nhn trn tnh yu, - ngi ta xy dng hn nhn trn bn nng dc tnh, trn bn nng t hu (v con c coi nh ti sn), trn bn nng cai tr khng ngng t chc cho chnh n nhng c cu cai tr nh b nht, gia nh, v cn con ci v nhng k tha k duy tr - theo c ngha sinh l na - mt s lng sc mnh, nh hng, ti sn th hu c, sa son cho nhng cng vic lu di, cho mt s lin i ca bn nng gia nhng th k. Hn nhn, vi t cch mt ch , bao hm trong chnh n s khng nh ca hnh thc t chc rng ln nht v bn b nht: nu x hi nh mt ton th khng th t ng bo lnh cho chnh n trong nhng th h xa xi nht, th hn nhn hon ton v ngha. - Hn nhn thi hin i mt ngha ca n - do , n ang b bi b.

40. Vn th thuyn. - Chnh s xun ngc, hay ng hn, s suy i ca bn nng m ngy nay ngi ta tm thy

ni cng y ca tt c mi s xun ngc, lm ny sinh ra vn th thuyn. C mt s s vic m ngi ta khng h t cu hi: mnh lnh u tin ca bn nng. - Ti tuyt nhin khng hiu ngi ta mun lm g vi ngi cng nhn u chu sau khi t hn thnh mt vn . Hn thy a v hn qu tt p khng i hi hn na - i hi mt cch qu ng hn na. Rt cuc, hn c a s ng h hn. Phi hon ton t b hi vng thy mt loi ngi khim tn v t tc t mn, mt mu ngi Trung Hoa, c th pht trin thnh mt giai cp y: v iu rt hp l, ng l mt iu cn thit thit thc. Nhng ngi ta lm g? - Tt c mi s u sp t git cht ngay t trong trng nc ngay c nhng iu kin tin quyt ca vn , - vi mt s khinh sut v trch nhim nht ngi ta hon ton tiu dit nhng bn nng m nh ngi cng nhn c th tr thnh mt giai cp, c th di mt hn. Ngi cng nhn c qui nh c th i qun dch, c quyn t chc hi on v u phiu: c g ng ngc nhin khi ngi cng nhn ngy nay thy s hin hu ca mnh nh mt nguy c (nh mt bt cng, ni theo ngn ng o c -)? Nhng ngi ta mun g? - ti xin hi li ln na. Nu ngi ta mun mt cu cnh, ngi ta phi mun c nhng phng tin: nu ngi ta mun c n l th ngi ta in khi gio dc h tr thnh nhng ch nhn ng.

41.

T do khng theo ngha ca ti[106] . Trong nhng thi i nh thi i ca chng ta, bung th theo nhng bn nng ca mnh l mt tai ho thm na. Nhng bn nng ny i chi, quy ri v ph hoi ln nhau; ti nh ngha thi hin i nh s t-mu thun sinh l. Tnh cch thun l ca gio dc i hi rng, di s nn st , t nht l mt trong nhng h thng bn nng ny phi b t lit cho php mt h thng khc chim ot sc mnh, tr thnh mnh lit, tr thnh ch nhn. Ngy nay cch duy nht khin c nhn cn c th c c l ct xn n: c th ngha l hon ton iu ngc li l ci ang xy ra: s i c lp, pht trin t do, laisser-aller[107] c xng mt cch nng nhit nht bi nhng k m i vi h khng xing xch no qu khc nghit - iu ng in politicis[108] , iu ng trong ngh thut. Nhng iu l mt triu chng ca dcadence[109] : quan nim v t do ca thi hin i chng ta l mt bng chng thm na ca s suy i ca nhng bn nng.

42. Ni no c tin cn thit. - Khng c g him hoi hn ni nhng nh o c v nhng bc thnh cho bng s lng thin; c l h ni iu ngc li, c l h cn tin tng iu na. Bi v khi c tin ch li hn, hu hiu hn, hng hn hn s gi o c thc, th s gi o c tr thnh hn nhin ngy th ngay: nguyn tc th

nht hiu nhng bc thnh v i. Trong trng hp nhng trit gia, mt th nhnh khc, cng vy. Ngh nghip h ch cho php h chp nhn mt s chn l: nhng chn l m nh ngh nghip ca h c cng chng cng nhn. Ni theo ngn ng ca Kant, l nhng chn l ca l tr thc tin. H bit iu m h phi chng minh, h thc tin ch - h nhn ra nhau bi s ng v nhng chn l. - Mi khng c ni di ni cch khc: xin c gi ng ni tht, trit gia thn mn ca ti

43. Ni nh vi nhng ngi bo th. - Ci m ngy xa ngi ta khng hiu, ci m ngi ta c th hiu, - mt s qui hi, mt s tr v theo bt c ngha no v bt c mc no l iu khng th c. t ra l iu m nhng tm l gia chng ta hiu. Nhng tt c mi tu s v lun l gia tin rng iu c th - h mun a nhn loi tr lui, cng bch nhn loi tr lui v mt tiu chun c ca c hnh. o c bao gi cng l ci ging ca Procuste[110] . Ngay c nhng chnh tr gia cng bt chc nhng ngi rao ging c hnh iu : ngay c ngy nay vn c nhng ng phi m thng tin mi s bng cch i git li nh nhng con cua. Nhng khng ai c t do lm mt con cua. Khng th c: ngi ta phi tin ln, ngha l i chm ri tng bc mt tin ti dcadence (- l nh ngha ca ti v s tin

b hin i). Ngi ta c th cn tr s pht trin ny v, trong khi cn tr, p p ngn v tch ly s suy i v khin n tr nn d di v t ngt hn: ngi ta khng th lm c g hn na

44. Quan nim ca ti v thin ti. - Nhng v nhn cng nh nhng thi i ln, l nhng cht n trong cha cht nhng nng lc khng l; v phng din lch s v sinh l, iu kin tin thin ca h bao gi cng l c mt s thu thp, tng cha, tit kim v bo tn i trc h trong mt thi gian lu di - ngha l trong mt thi gian rt lu khng c mt v n no xy ra c. Khi s cng thng trong qun chng tr nn qu gng, th ch cn mt s kch thch nh nht khng ng k nht cng mi gi thin ti, hnh ng, nh mnh ln lao n trn th gii. Vy th hon cnh, thi i, tinh thn thi i, d lun qun chng lc c ng k g! - Hy ly trng hp Napolon lm th d. Nc Php tin cch mng l ra phi ra mt mu hon ton ngc li vi mu Napolon mi phi, v qu thc n ra mu ngi . V bi v Napolon khc hn, k tha k ca mt nn vn minh mnh m hn, trng cu hn, k cu hn[111] nn vn minh ang tan tnh ra thnh tro bi Php lc nn ng tr thnh ch nhn ng y, ch nhn ng duy nht y. Nhng v nhn thit yu, thi i m h xut hin ch l tu ph; nu hu nh bao gi

h cng tr thnh ch nhn ca thi i h l v h mnh hn, k cu hn, v trc h c mt s thu thp sc mnh lu di ginh cho h. S lin h gia mt thin ti v thi i ging nh s lin h gia ngi mnh v ngi yu, ngi gi v ngi tr: thi i bao gi tng i cng tr hn, thiu ct yu hn, km chn mi hn, t tin chc mnh hn, tr con hn. - S kin ngy nay ngi ta hon ton ngh khc hn nh th Php ( c c na, nhng iu khng quan trng g c) s kin l thuyt v milieu[112] , mt l thuyt thc lon thn kinh ch thc, tr thnh bt kh xm phm v hu nh khoa hc, c s tn dng ngay c trong m nhng nh sinh l hc - s kin c mt mi kh ngi, s kin a ti nhng tng u phin. - Anh, ngi ta cng tin nh vy nhng khng ai su no v iu c. Ngi Anh ch c hai ng li tho thun vi thin ti v v nhn: hoc l ng li dn ch theo kiu Buckle hay l ng li tn gio theo kiu Carlyle. Him ho nm trong nhng v nhn v nhng thi k v i tht phi thng; s kit qu mi loi, s kh cn i theo h bn gt. V nhn l mt tn im; thi i ln, thi i Phc Hng chng hn, l mt tn im. Thin ti - trong hnh ng, trong s nghip - thit yu l mt k hoang tng phung ph: chnh s kin hn phung ph mnh l s v i ca hn Bn nng t bo tn mt cch no ngng li; p lc cc ca nhng sc mnh tun tro t hn ngn cm bt c mt s thn trng hay cn thn no. Ngi ta gi iu l hi sinh, ngi ta ca ngi lng anh hng ca hn, thi lnh m i vi

s yn m ca ring hn, s nhit thnh ca hn cho mt tng, mt chnh ngha, mt t quc: tt c u l nhng s hiu lm Hn tro dng, chan cha, hn t phung ph hn, hn khng gi gn bn thn hn, mt cch nguy hi, khng th trnh c, ngoi mun, nh s ngp lt ca dng sng l iu ngoi mun vy. Nhng bi v ngi ta mang n nhng con ngi bng n ny rt nhiu nn ngi ta cho li h nhiu th, chng hn mt th o c cao siu l cch bit n ca nhn loi: nhn loi hiu lm nhng n nhn ca mnh.-

45. K ti phm v nhng g lin quan ti n. - Mu ngi ti phm l mu ngi mnh lit b t trong nhng hon cnh bt li, mt con ngi mnh b lm cho tr nn bnh hon. iu m n thiu l khng c sng trong mt chn man r, trong mt thin nhin v hnh thc sinh tn t do v nguy him hn, trong tt c nhng g l tn cng v t v ni bn nng con ngi mnh c t ng ch ca n. Nhng c tnh ca n b x hi khai tr, nhng bn nng sng ng nht m n mang i t khi sinh ra i lp tc ln ln vi nhng hu qu trm tr suy yu, vi nghi k, s hi v nhc nh. Tuy nhin hu nh l nh thc ca s suy i sinh l. K no phi lm mt cch b mt iu m hn lm hay nht v thch lm nht, vi s cng thng ko di, vi thn trng, gio quyt, s tr nn thiu mu; v bi v n

khng bao gi gt hi c g t ni nhng bn nng ca n ngoi nhng him ho, ngc i, thm ho nn ngay c nhng cm gic ca n cng quay li chng chnh nhng bn nng ca n na - n cm nghim nhng bn nng ca n nh mt iu bt hnh. Chnh x hi, x hi thun ho, tm thng, b thin hon mt n ng tnh ca chng ta, trong mt con ngi sng gn thin nhin, k n t i ni hay t nhng cuc phiu lu trn bin c tr v, thit yu phi suy i thnh mt k ti phm. Hay gn nh thit yu: bi v c nhng trng hp trong mt con ngi chng t mnh hn x hi: con ngi o Corse, Napolon l trng hp lng danh nht. V vn ang nm trc mt chng ta y, bng chng ca Dostoevski rt quan trng - nhn tin xin ni qua, Dostoevski l tm l gia duy nht m ti c vi iu hc: ng thuc v nhng tnh c hnh phc nht ca i ti, cn hn c s khm ph ra Stendhal na. Con ngi su thm ny, ng mi mi trong s khinh thng dn c l hi ht ca ng, sng mt thi gian lu di gia m t kh sai Ty B Li , nhng t nhn ti t nht chng cn ng no tr v vi x hi loi ngi na, v ng thy h khc hn iu m chnh ng ch i - ng thy h c gt o t th g tt nht, cng rn nht v c gi tr nht mc bt c ni no trn t Nga. Chng ta hy tng qut ho trng hp ca k ti phm: chng ta hy ngh ti nhng bn cht thin ph m v mt l do no , khng c cng chng tha nhn, h bit h khng c coi nh n nhn hoc k c ch li, - cm thc Tchndla cng mt cm thy rng h

khng c coi nh mt k bnh ng m nh mt k b gt ra ngoi l, v gi tr, ngun gc ca nhc xu xa. Nhng bn cht thin ph ny mang mt mu sc di hm trn hnh ng v t tng h; ni h tt c mi s u tr nn xanh xao hn ni nhng k m i sng c phi ra nh mt tri. Nhng hu nh tt c mi hnh thc hin hu m ngy nay chng ta n trng ngy xa u sng trong bu khng kh na m u m a ny: khoa hc gia, ngh s, thin ti, tinh thn t do, din vin, thng gia, nh pht minh v i Chng no m gio s cn c coi nh mu ti cao th tt c mi loi ngi c gi tr vn cn b h gi khinh khi Thi ang ti - ti xin ha - khi gio s s b coi nh k tin nht, nh k Tchndla mt cng ca chng ta, nh k di tr nht, nh loi ngi th tc nht.. Ti xin lu s kin ngay c ngy nay, di tp qun mm du nht cha tng c trn tri t, t ra l u chu, tt c nhng g sng ring bit, tt c nhng g lu nay, rt lu nay di, tt c mi hnh thc ang sinh tn khc thng v b n, ang a con ngi li gn mu ngi m k ti phm l mc tuyt ho. Tt c mi nh ci to tinh thn u mang trong mt thi gian ci du hiu xanh xao v nh mnh ca giai cp Tchndla cng mt trn vng trn: khng phi bi ti ngi ta coi h nh vy, nhng bi ti chnh h cm thy ci vc thm khng khip chia cch h vi tt c nhng g l truyn thng v c knh trng xa nay. Hu ht mi thin ti u bit, nh mt giai on trong s pht trin ca mnh, cuc sng Catilina[113] , cm gic th hn, tr th v ni lon chng li tt c

nhng g hin hu[114] , chng li tt c nhng g khng bin dch [115] na Catilina - hnh thc tin hu ca tt c mi Csar.

46. Ni y ci nhn ci m. - Khi mt trit gia gi im lng th c th l s cao c ca tm hn; khi ng ta ni ngc li mnh th c th l tnh yu; ngi i tm hiu bit c th ni di v lch s. Khng phi l ngi ta thiu t nh khi ni rng: Il est indigne des grands cocurs de se rpandre le trouble quils ressentent[116] : c iu phi ni thm rng khng s khng xng ng cht no cng c th l s cao c ca tm hn na. Mt ngi n b hi sinh danh d ca nng khi yu; mt thc gi c l c th hi sinh nhn loi ca mnh khi yu: mt Thng khi yu tr thnh mt ngi Do Thi 47. Ci p khng phi l mt tai nn. - V p ca mt chng tc, mt gia nh, s duyn dng v hon ho ca n trong mi c ch, phi vt v lm mi th c c: ging nh thin ti, n l chung kt ca n lc thu gp nhiu th h. Ngi ta phi hi sinh rt nhiu cho th hiu phong nh, ngi ta phi lm rt nhiu v b ri rt nhiu th v n - th k mi by ca Php ng c ngng m v c hai phng din ny -, ngi ta phi th c t ni n mt nguyn tc la chn ni giao t,

ch , qun o, s tho mn dc tnh ca mnh; ngi ta phi thch ci p hn li ch, thi quen, d lun, tnh bing nhc l. Nguyn tc c x ti cao: ngay c khi ch c mt mnh ngi ta cng khng c php bung th mnh. - S vt tt lnh gi t v cng: v lut bao gi cng ch trng rng k c chng th khc k th c chng. Tt c nhng g tt lnh u do di sn: ci g khng do di sn truyn li u bt ton, u ch l mt s khi u Nh in, vo thi Cicron, ng ta ngc nhin trc s kin n ng v trai trng p hn n b rt nhiu: nhng phi mnh i hi mnh t nhiu th k bit bao cng lao v c gng phc v cho sc p! Tuy nhin ngi ta khng c lm ln phng php c dng y: mt k lut ca tnh cm v t tng n c gn nh khng em li g c (- l s lm ln ln lao ca nn gio dc c, mt nn gio dc hon ton o tng): trc ht ngi ta phi thuyt phc thn th. Gi gn nghim cn nhng c ch qu phi v chn lc, bt buc ch sng vi nhng ngi khng bung th mnh, hon ton tr nn qu phi v chn lc ri: trong hai, hay ba th h, tt c u thm nhim vo bn trong. iu c tnh cch quyt nh i vi vn mnh ca mt dn tc v nhn loi l vn ho phi bt u ng ch - khng phi t linh hn (nh s tin nhm ca nhng tu s v bn tu s): ch ng nht l thn th, c ch, n thc ung hng ngy, sinh l: phn cn li do m ra l l do ti sao ngi Hy Lp vn l bin c vn ho u tin ca lch s - h bit, h lm ci cn phi

lm; Kit gio, mit th thn th, l iu i bt hnh cho nhn loi t xa cho ti tn ngy nay.

48. Tin b theo quan im ca ti. - Ti cng ni v mt cuc tr v vi thin nhin, tuy nhin thc ra n khng phi l mt cuc tr lui m l mt cuc i ln - ln ti mt thin nhin v t nhin cao vi, lng lng v khng khip na, nh a vi nhng trng trch, c quyn a vi nhng trng trch Ni bng biu tng: Napolon l mt phn ca cuc tr v thin nhin nh ti hiu (th d, in rebus tacticis[117] ; cn hn th na, nh nhng nh qun s hiu, v phng din chin lc na. Nhng Rousseau - thc ra ng ta mun tr v ci g? con ngi hin i th nht, k theo l tng ch ngha v dn Canaille[118] kt hp trong cng mt con ngi - k cn phm hnh c th chu ng ni chnh hnh dng mnh, au bnh v tnh khoa trng khng gii hn v lng t khinh b mnh khng gii hn. Ngay c k sy non bt thnh nhn ny, nm trn ngng ca thi i mi, cng mun tr v thin nhin - xin hi li mt ln na, ng ta mun tr v u? - Ti cn ght Rousseau ngay c trong cuc Cch mng Php na: n l s biu l lch s ca con ngi hai mt, l tng v Canaille ny. Tr h m mu do Cch mng ng, s v lun ca n, ti khng quan tm lm: iu ti ght l th lun l kiu Rousseau ca n, - nhng ci t gi l chn l

ca cuc Cch mng m qua Cch mng cn tc ng v li cun tt c nhng g nng cn v tm thng. L thuyt bnh ng!... Khng c th thuc c no c hn: bi n c v c rao ging bi cng l, trong khi chnh n l s chm dt ca cng l Bnh ng vi nhng k bnh ng, bt bnh ng vi nhng k bt bnh ng - phi l ngn ng ch thc ca mi cng l: v, do : Khng bao gi bnh ng ho nhng bt bnh ng. - Chung quanh thuyt bnh ng ny din ra bit bao cnh m mu khng khip n ni n em li cho tng tn thi par excellence[119] ny mt th vinh quang v ho quang n cuc Cch mng nh mt mn kch cm d ngay c nhng u c qu phi nht. Cui cng, chng ta khng cn l do g tn knh n na.- Ti ch thy c mt ngi duy nht cm nghim n - vi s gh tm - Goethe

49. Goethe. - Khng phi l mt bin c ca nc c m l mt bin c ca c u chu: mt mu v i nhm vt qua th k th mi tm bng mt cuc tr v vi thin nhin, bng mt n lc vn ln ci t nhin ca thi Phc Hng, bng mt th t vt mnh v phn th k ca chng ta. - Goethe mang trong ng nhng bn nng mnh m nht ca n: tnh a cm, s sng bi thin nhin, ch trng phi lch s, l tng, h o v tinh thn cch mng (- tnh cch sau cng ch l mt trong

nhng hnh thc ca ci h o). ng cu vin ti lch s, vn vt hc, thng c s, c Spinoza, v nht l hnh ng thc tin; ng t ro ru xung quanh ng bng nhng chn tri khp kn; ng khng h tch mnh ra khi cuc i, tri li lao mnh vo lng i; ng khng khip nhc trn trnh bn phn, tri li, gnh vc tt c trch nhim trn vai, m p trong lng mnh. iu ng mun l ton th; ng chin u chng li s tch bit ca l tr, nhc cm, cm gic v ch (- c rao ging bng th trit hc kinh vin ng gh tm nht bi Kant, i cc ca Goethe); ng t o luyn mnh t ti ton th, ng t sng to mnh Gia thi i ca tnh cm gi to, Goethe l mt ngi tin chc vo ch trng hin thc: ng khng nh tt c nhng g tng t nh ng v phng din ny - khng c kinh nghim ring t no ln hn kinh nghim ens realissimum[120] mang tn Napolon. Goethe tng tng mt con ngi mnh, vn ho cao, th dc kho lo, t ch hon ton, knh trng mnh, dm cho php mnh hng trn vn nhin tnh[121] trong tt c s phong ph trn y ca n, k mnh cho mt s t do ; mt con ngi bao dung lng, khng phi v s yu ui m bi sc mnh, bi ng bit cch dng lm sao cho c li cho mnh ci c th tiu dit mt bn cht tm thng; mt ngi m khng c g l cm on i vi hn na, tr s yu ui, d s yu ui y mang tn l tt xu hay c hnh... Mt tinh thn tr nn gii thot nh vy, ng gia lng v tr vi lng hn hoan tin vo nh mnh, vi nim tin tng rng ch c ci g tch ri v c bit mi

ng ln n v th tt c u c cu chuc v khng nhn trong ton th - hn khng ph nhn na Nhng mt nim tin nh vy l nim tin ti thng trong tt c mi c tin c th c c: ti lm l ra ti cho n vi tn Dionysos.

50. Theo mt ngha no , ngi ta c th ni rng th k th mi chn cng c gng hng v tt c nhng iu Goethe c t ti mt mnh: ph qut tnh trong s lnh hi, trong s ng thun, mt s m rng-n chott c-mi s-n-vi-mnh[122] , mt thc ti lun can m, mt thi coi trng s kin. Ti sao li a ti kt qu ton din khng phi l mt Goethe m li l mt s hn n, mt ting th di h v ch ngha, mt s bi ri Khng-bit-hng v-ng no-na[123] , mt khuynh hng mt mi in praxi [124] lin tc c li li th k mi tm? (- chng hn nh tnh cm lng mn, nh lng v tha v tnh cm st mt, nh n b tnh trong th hiu, nh x hi ch ngha trong chnh tr.) Phi chng th k mi chn, nht l giai on kt thc, ch l mt th th k th mi tm cng lit, tn bo ho, ni khc i, mt th k ca dcadence? n ni Goethe ch l mt s tnh c, mt s v ch p , khng phi i vi ring nc c m c vi ton ci u chu? Nhng ngi ta ng nhn nhng v nhn nu ngi ta nhn h di vin tng li ch cng cng hn mn. S kin ngi

ta khng th rt ra c t n mt li ch no c l chnh l c tnh ca s v i

51. Goethe l ngi c cui cng m ti knh trng: chc ng cng cm thy ba iu m ti cm thy - chng ti cn ng vi nhau v thp gi na[125] Ngi ta thng hi ti ti sao ti li vit bng ting c: khng ni no ti b c mt cch ti t hn qu hng ti. Nhng cui cng ai bit c ngy nay ti cn mun c c khng? - Sng to nhng s kin m trn thi gian c gm nhm hoi mt cch ung cng; bng hnh thc v bng thc cht, c gng t ti mt s bt t nh b - cha bao gi ti khim tn i hi ti t hn. Cch ngn, chm ngn, trong ti l bc thy u tin trong m ngi c, l nhng hnh thc ca vnh cu; tham vng ca ti l ni trong mi cu iu m tt c nhng ngi khc khng ni trong mt cun sch

Ti cho nhn loi cun sch su thm nht m n c, tc phm Zarathustra ca ti: vn tt, ti s cho nhn loi mt ci g c lp nht. *

Ti n nhng g ni c nhn

1. kt lun, ti ni thm mt li v th gii m ti tm ng i ti, th gii m c l ti tm thy mt con ng mi i ti - th gii thng c. Th hiu ca ti, c l ngc li vi th hiu khoan dung d di, trong trng hp ny li cng xa vi thi chp thun x b: mt cch tng qut n ght chp thun, n thch ni khng l ng khc; nhng trn tt c, n khng mun ni g ht iu c th p dng cho ton th nhng nn vn ho, iu c th p dng cho sch v, - c th p dng cho c nhng th thnh v phong cnh na. Rt cuc ch c mt s rt t sch c ng k trong i ti; nhng tc phm ni ting nht khng c k trong s . Cm thc ca ti v bt php, bt php phng th, c nh thc dy gn nh t nhin khi ti giao tip vi Sallust. Ti khng qun c s kinh ngc ca ng Corsen, v gio s kh knh ca ti, khi ng b bt buc phi cho cu sinh vin hc ting Latin t nht ca ng hng im cao nht - ti tu thnh ci mt. Cht ch, nghim khc vi cng nhiu thc cht bao nhiu cng hay by nhiu, mt s c c lnh lng i vi nhng li

p cng nh i vi tnh cm p - y ti tm thy ti. Ngay c trong tc phm Zarathustra ca ti, ngi ta cng s nhn ra tham vng v cng trang trng nhm t ti mt th bt php La M, t ti tnh cht acre parennius[126] trong bt php. - Kinh nghim ca ti trong ln tip xc u tin vi Horace cng khng khc th. Cho ti nay khng mt thi s no mang li cho ti mt s sng khoi ngh thut m mt bi on thi ca Horace cho ti ngay t lc u. Trong mt vi ngn ng ngi ta cha th mun ni iu tu thnh y. Tm khm t vng ny, trong mi ch, bi m thanh, bi v tr, bi nim m n din t, tun tro sc mnh sang phi, sang tri v ph ln ton th, ci ti thiu trong tng s v s lng nhng du hiu to thnh mt ti a nng lc ca nhng du hiu ny - tt c nhng tnh cht l La M v qu phi par exellence[127] , nu ngi ta mun tin ti. So snh vi n, tt c thi ca tr thnh mt ci g qu bnh dn - mt m tnh cm lum thum di dng

2. Ti tuyt i khng nhn c mt n tng no mnh lit nh nhng n tng t ni ngi Hy Lp c; v thnh thc m ni, h khng th nh ngi La M i vi chng ta. Ngi ta khng th hc hi t ni ngi Hy Lp - bt php ca h qu l lng, v cng qu tri chy chuyn ng to nn mt hiu qu c tnh cch bt

buc, mt hiu qu c in. T xa ti nay ai tng hc vit vn t ni mt ngi Hy Lp! T xa ti nay ai tng hc vit vn m khng cn ngi La M! Xin ng a Platon ra bi bc ti. Ti rt hoi nghi v Platon v chng bao gi c th vo ha ca tng ngi ngh s Platon, mt trong nhng nh thng thi theo truyn thng. Sau cng, ti c nhng nh phn on th hiu thng c tinh t nht bn cnh ti. i vi ti, dng nh Platon xo xo ln ln mi hnh thc bt php, do , ng ta l k dcadent nht trong lnh vc bt php: ng ta phm nhng li tng t nh nhng li ca hc phi khuyn nho, nhng ngi lm ra phng thi satura Menippea. Mun tm thy s quyn r ca i thoi Platon - mt th bin chng php t mn v tr con gh gm - ngi ta phi cha tng c bt c mt tc gi Php hay no - Fontenelle chng hn. Platon t ngt. Sau cng, lng hoi nghi Platon ca ti xung su tn y con ngi ng ta: ti thy ng ta lc qu xa tt c bn nng cn bn ca Hy Lp, qu nhim y o c, qu Kit gio tin Kit - ng ta coi khi nim thin l khi nim ti cao - n ni ch ton th hin tng Platon ti thch dng ch tn bo tn bp siu ng, hay, nu ngi ta mun, l tng ch ngha, hn bt c mt phm t no khc. - Nhn loi phi tr gi kh t cho ngi n ng Nh in ny i hc vi nhng ngi Ai Cp (hay vi nhng ngi Do Thi Ai Cp?...) Trong cn b vn ca Kit gio, Platon l s hm h v cm d mang tn l tng, cho php nhng con ngi bn cht cao qu ca thi thng c ng nhn mnh

v cho php h t chn ln cu dn ti thp gi V cn li bit bao du vt ca Platon trong khi nim Gio hi, trong c cu, h thng, tp tc ca Gio hi! - S tiu khin ca ti, s a thch ca ti, phng thuc cha bnh ca ti khi ch ngha duy tm Platon bao gi cng l Thucydides. Thucydides v c l tc phm Qun Vng ca Machiavelli gn ti nht bi ch tuyt i nht nh khng chu la gt mnh v nht nh tm l l trong thc ti ca h, - ch khng phi trong l tr v cng khng phi trong o c na Khng c g hiu nghim trit hn Thucydides trong vic cha tr chng bnh l tng ho t lc chut hng t lu ca ngi Hy Lp m m thanh nin c gio dc trong nn vn ho c in em vo cuc sng nh phn thng ca s chuyn cn ca h ni hc ng. Phi theo st ng tng dng mt v chm ch c nhng n ca ng mt cch r rng nh c nhng li ca ng vy: t c trit gia no nhiu n nh th. Nn vn ho ngu bin, ti mun ni ti vn ho hin thc, t ti s din t ton bch ni ng - l phong tro thng thng gia s lng gt o c v l tng ch ngha ca nhng trng phi theo Socrate lc ang lm ma lm gi khp ni. Trit hc Hy Lp l s dcadence ca bn nng Hy Lp; Thucydides l tng s, s pht l cui cng ca tinh thn duy kin mnh m, nghim nht nm trong bn nng ca c Hy Lp. Sau cng, l lng can m trc thc ti phn cch nhng con ngi nh Thucydides vi Platon: Platon l mt k hn nht trc thc ti, - do ng

chy trn vo l tng; Thucydides lm ch c mnh do ng cng lm ch c s vt

3. nh hi tm ni ngi Hy Lp nhng tm hn p, nhng trung dung vng v nhng s ton bch khc, thn phc ni h thi bnh thn trong s v i, tnh cm l tng, s ngy th siu phm ca h - nh tm l hc trong ti ngn nga gim ti s ngy th siu phm , o cng ch l mt niaiserie allemande[128] . Ti thy bn nng mnh lit nht ca h, ch hng cng, ti thy h run ry trc sc mnh bt tr ca bn nng ny, - ti thy tt c mi th ch ca h ny sinh t nhng bin php phng nga nhm bo v ln nhau khi nhng cht n nm trong con ngi h. S cng thng ni tm gh gm bn tun ra thnh nhng cn cung n, tn bo khng khip bn ngoi: nhng th xu x ln nhau ng hu nhng cng dn trong nhng th y tm thy s an bnh trong chnh h. Ngi ta cn phi mnh: s nguy him lun lun cn k, - n rnh rp khp ni. S mm mi huy hong ca thn th, ch trng duy thc v v lun c bit ca dn Hy Lp l mt s thit yu ch khng phi l mt c tnh t nhin. N l mt hu qu ch khng phi c ngay t nguyn thu. V ngi ta dng nhng hi h v ngh thut khng nhm mc ch no khc hn l t cm thy mnh trn, t chng t mnh trn. l nhng cch t tn vinh mnh,

v trong mt vi trng hp, cn l cch khin mnh tr nn ng s na Lm sao ngi ta c th phn on dn tc Hy Lp theo kiu c, ngha l phn on h theo nhng trit gia ca h, dng th lun l hng nguyn ca nhng trng phi Socrate nh cha kho khm ph u l nn tng su xa ca tnh cht Hy Lp!... Hin nhin nhng trit gia l nhng k suy i ca tinh thn Hy Lp, vn ng i nghch li th hiu c in, cao nh (- i nghch bn nng, i nghch Polis, i nghch gi tr ca chng tc, i nghch uy quyn ca truyn thng). Nhng c hnh theo tinh thn Socrate c em ra ging dy bi v dn tc Hy Lp nh mt chng: d b kch ng, nht nht, hay thay i, tt c u ng tr, h tha l do ngi ta ging dy lun l cho mnh. Khng phi iu c th mang li mt li ch no: m bi nhng danh t ao to ba ln v nhng thi p qu thch hp vi nhng k dcadents 4. Ti l ngi u tin coi trng hin tng tuyt vi mang tn Dionysos nh mt phng tin thu hiu ci bn nng Hy Lp c xa, mt bn nng hy cn phong ph v lai lng na. N ch c th gii thch c nh mt s thng d ca sc mnh. Bt c ngi no nghin cu dn tc Hy Lp nh v gio s snh si vn ho h hin i, Jacob Burckhardt Basel, tt nhn thc c ngay gi tr ca dng nhn nh : Burckhardt thm vo tc phm Kultur der Griechen[129] ca ng mt chng c bit v hin tng ny. Nu ngi ta mun thy s

i nghch, ngi ta ch cn nhn qua s ngho nn ca bn nng gn nh ng tc ci ni nhng nh ng hc c khi h cp ti vn Dionysos. Nht l nh ng hc ni danh Lobeck, b vo th gii huyn b ny vi lng xc tn kh knh ca mt con mt sch kh khan v t thuyt phc rng mnh c tinh thn khoa hc trong khi ng ta hi ht v tr con n bun nn, - vi s uyn bc su xa, Lobeck cho thy rng tt c nhng s hiu k chng c g l quan trng c. Qu thc nhng gio s c th ni cho nhng ngi d nhng cuc t l tu thn say sa mt vi iu khng phi l khng c i cht gi tr; chng hn ru khi gi dc vng, ngi ta i khi c th sng bng hoa qu, cy ci tr hoa v ma xun v a tn v ma thu. V phn nhng nghi l biu tng, thn thoi phong ph v ngun gc l tu thn trn ngp th gii thng c, Lobeck tm thy trong mt c hi tr nn khn kho hn mt bc na. ng ni (Aglaophamuss, I, trang 672): Khi rnh rang, khng c vic g lm, dn Hy Lp thng ci a, nhy nht, chy quanh, hoc, v i khi ngi ta cm thy mun nh vy, h ngi bt xung t khc lc, ku go than th. K nhng k khc ti tm hiu l do ca hnh vi l lng ny; v do ny sinh ra v vn thn thoi v truyn truyn k gii thch tp tc . Tri li, ngi ta tin rng nhng c ch khi hi din ra vo nhng ngy hi h sau l thuc phn nghi l cn thit v gi nhng c ch li nh mt thnh phn khng th thiu c ca nghi thc th phng.- Tht l nhng li ni by b ng khinh b v ti tin chc rng khng mt ai coi

trng mt ngi nh ng Lobeck ny, d trong chc lt. Chng ta c mt cm thc khc hn khi chng ta nghin cu nim Hy Lp thit nh bi Winkelmann v Goethe v thy n khng xng hp vi yu t t ny sinh ra ngh thut Dionysos - vi l tu thn. Qu thc ti tin chc rng Goethe loi tr mt tng tng t khi nhng kh tnh ca tm hn Hy Lp. Do , Goethe khng hiu dn tc Hy Lp. Bi v thc ti cn bn ca bn nng Hy Lp - ch sinh tn ca n - ch t biu l trong nhng nim b n Dionysos, trong tm l ca trng thi Dionysos. Hy Lp bo m g bi nhng nim b n ny? Cuc sng vnh cu, s qui hi vnh cu ca cuc i; tng lai c ha hn v thnh ho trong qu kh; s khng nh chin thng ca cuc i trn s cht v i thay; cuc sng ch thc nh s ko di tp th bi s sinh sn, bi nhng b n ca dc tnh. V l , i vi ngi Hy Lp, biu tng dc tnh l biu tng ch thc tuyt vi, ngha su thm ch thc trong ton th s knh tn c in. Mi chi tit c bit trong tc ng sinh sn, mang thai, sinh u gi ra nhng tnh cm cao c nht v trang trng nht. Trong mt gio, s au kh c thn thnh ho, mi s au kh ni chung mi s bin dch v trng thnh, mi bo m tng lai, thit yu to ra au n c ngun vui vnh cu ca sng to, cho ch sng t khng nh mun i, nhng ni au n ca sinh sn cng phi hin hu mun i l tt c ngha ca danh t Dionysos: ti khng bit biu tng Hy Lp ny, biu tng yn tic Dionysos. Bn nng su thm nht ca i sng, s vnh

cu ca i sng, c cm nghim mt cch tn gio trong danh t ny - v ng i, s sinh sn, c coi nh con ng thing ling. Chnh Kit gio, vi lng on hn cuc i trong y lng, bin tnh dc thnh mt ci g nh nhp: n nm bn nh ln nn tng, ln iu kin tin quyt ca cuc i chng ta

5. Tm l ca l cung m t thn Dionysos nh mt cm thc v cuc i v sc mnh tun tro lai lng, trong ngay c au n cng tc ng nh mt kch thch t, cho ti tha kho khm ph khi nim v cm thc bi trng[130] , b hiu lm rt nhiu bi Aristote v c bit bi nhng k bi quan ca chng ta. Bi kch khng h chng t ch ngha bi quan ca dn tc Hy Lp theo ngha ch bi quan ca Schopenhauer, tri li, n c th c coi nh l s ph nhn trit v ln n ngc li tng . S khng nh cuc i, ngay c trong nhng vn k d nht v gay go nht; ch sng, hn hng chnh tnh cht bt tn ca n, ngay c trong vic phi hi sinh nhng mu mc ti cao ca mnh - l ci ti gi l tnh cht Dionysos, l ci ti nhn thc nh cy cu a ti tm l ngi thi s bi trng. Khng phi gii thot khi s bi thng v kinh s, khng phi thanh ty mnh khi mt cm xc nguy him bi s pht tn hung hng cung bo ca n - Aristote hiu nh vy m l t th hin trong chnh mnh ngun hn hoan

bt dit ca bin dch t thnh, trn tt c mi kinh hong v bi thng - ngun hn hoan ny cn hm cha trong n ni hn hoan trong s ph hu V do , ti li tr v ni m t ti xut pht ngy xa - S khai sinh ca Bi kch l mt cuc o hon mi gi tr u tin ca ti: bi ti li tr li ng trn mnh t c mun, kh nng ca ti tng trng - ti, mn cui cng ca trit gia Dionysos - ti, bc thy ca s phc hi vnh cu

Cy ba ni

Ti sao qu cng rn! - than trong bp mt hm hi kim cng: chng ta chng phi l b con h hng gn vi nhau sao?

Ti sao qu mm? hi cc anh, ta cng xin hi cc anh nh th: cc anh chng phi l - anh em vi ta sao?

Sao qu mm, qu nhu nhc v d khut phc lm vy? Sao qu nhiu khc t v chi b trong tm cc anh? Sao qu t nh mnh trong nh mt cc anh nhn?

V nu cc anh khng mun l nhng nh mnh, nhng k khc lit: lm sao mt ngy kia cc anh c th cng ta-chin thng?

V nu s cng rn ca c anh khng mun lo sng v ct, ca: lm sao mt ngy kia cc anh c th cng tasng to?

Bi nhng k sng to u cng rn. V in bn tay ln mun ngn nm nh ln sp ong mm dng nh phi l dim phc ca cc anh. - dim phc vit ln ch ca mun ngn nm nh trn ng thau, - cng rn hn ng thau, cao nh hn ng thau. Duy k cng rn nht mi l k cao nh nht.

Tm bng mi m ny, hi anh em, ta xin t trn u cc anh: hy tr nn cng rn!

Zarathustra ni nh th, Nhng bng gi tr c v mi, 29.

Li cui ca ngi dch

Nu tc phm Zarathustra ni nh th, Tc phm dnh cho tt c mi ngi v khng dnh cho mt ai c coi l tin snh trong ton th kin trc t tng Nietzsche th Bui hong hn ca nhng Thn tng hay Lm cch no ngi ta trit l vi cy ba chnh l hu ng ca kin trc vy. Ngi c Zarathustra c th cha bit g v t tng Nietzsche, ln u tin c gii thiu bc vo tin ng ca lu i tc phm ng th ngi c Bui hong hn ca nhng thn tng, ngi bc vo ti hu ng, phi c gi thit l c ton b tc phm Nietzsche. S kh khn trong vic lnh hi v din dch tc phm ny l ch . Thm na, Bui hong hn ca nhng thn tng c vit vo chnh bui hong hn ca cuc i-t tng tc gi. y Nietzsche quyt lit vng ln nh ph ln cui cng bng ti, - ci bng ti dy c, ngn i v s cn tip tc trng trng ph vy nhn loi - trong thnh n v hn hoan m cung, trong c hi vng bo tp ln tuyt vng m u. V v e rng i th quen u php, y Nietzsche thay i c kh gii ln chiu thc. Thay v dng trng kim ng dng tuyt ao. Tuyt ao theo ngha siu phm, tuyt ao theo ngha ti hu, tuyt ao

theo ngha liu lnh: nh tr mng kt thc cuc chin.

Gi y cuc chin tm ngng trong bng m. Nhng liu nhng k chng kin bui hong hn ca nhng thn tng c sc khi m nhng mch ngun tim n trinh nguyn cha b u c ca cuc sng, phi dng mt Bnh Minh mi cho tm thc bng tuyt ao Nietzsche va bung tay? Mt cu hi cng qu en, qu ln, cng bin cuc i k t cu hi thnh mt nh mnh tn khc, cng khng ngng thc y hn phi lao thng vo mt tri v vo ci cht tng giy pht. Nhng d c b thiu t hay th c c mi kh th phc sinh th hn cng c dim phc sng trong nh sng. Lun lun v lun lun trong nh sng.

N.H.H.

30-10-71

Ph lc

Ngi dch c Nietzsche ng mi nm nhng khng dm qu quyt c din t ng t tng v ngn ng Nietzsche. V khng ai c th qu quyt iu . on trch nguyn tc Cy ba ni di y v bn dch ca nhiu th h dch gi Anh, Php, Hoa K cho thy r iu ny. V th trong bn dch Hong hn ca nhng thn tng hin ti s c dch li trong nm 1972.

N.H.H.

Ph lc 1

Der Hammer redet Warum so hart!- sprach zum Diamanten einst die Kchen-Kohle: sind wir denn nicht Nah- Verwandte? Warum so weich? O meine Brder, also frage ich euch: seid ihr denn nicht - meine Brder? Warum so weich, so weichend und nachgebend? Warum ist so viel Leugnung, Verleugnung in eurem Herzen? so wenig Schicksal in eurem Blicke?

Und wollt ihr nicht Schicksale sein un Unerbittliche: wie knntet ihr einst mit mir - siegen? Und wenn eure Hrte nicht blitzen und schneiden und zerschneiden will: wie knntet ihr einst mit mirschaffen? Alle Schaffenden nmlich sind hart. Und Seligkeit mu es euch dnken, eure Hand auf Jahrtausende zu drcken wie auf Wachs,- Seligkeit, auf dem Willen von Jahrtausenden zu schreiben wie auf Erz,- hrter als Erz, edler als Erz, Ganz hart allein ist das Edelste. Die neue Tafel, o meine Brder, stelle ich ber euch: werdet hart! Also sprach Zarathustra, Von alten und neuen Tafeln, 29

Le marteau parle

Bn dch ca Henri Albert Mercure de France, 1899.

Pourquoi si dur?- dit un jour au diamant le charbon de cuisine; ne sommes-nous pas intimement parents?[131]

Pourquoi si mous? mes frres, ainsi vous demande, je, moi: ntes-vous donc pas - mes frres?

Pourquoi si mous, si flchissants, si mollissants? Pourquoi y a-t-il tant de reniement, tant dabngation dans votre cur? si peu de destine dans votre regard?

Et si vous ne voulez pas tre des destines, des inexorables: comment pourriez-vous un jour vaincre avec moi?

Et si votre duret ne veut pas tinceler, et trancher, et inciser: comment pourriez-vous un jour crer avec moi?

Car les crateurs sont durs. Et cela doit vous sembler batitude dempreindre votre main en des sicles, comme en de la cire molle, - batitude dcrire sur la volont des millnaires, comme sur de lairain, - plus dur que de lairain, plus noble que lairain. Le plus dur seul est le plus noble.

mes frres, je place au-dessus de vous cette table nouvelle: DEVENEZ DURS!

Ainsi parlait Zarathustra, Des vieilles et des nouvelles tables, 29. * Bn dch ca Genevive Bianquis

AUBIER

Pourquoi si dur? dit un jour la houille au diamant. Ne sommes-nous pas proches parents?

Pourquoi si mous? mes frres, voil ce que je vous demande. Ntes-vous pas mes frres?

Pourquoi si mous, si amollis, indolents? Pourquoi y a-t-il tant de reniement, de renoncement dans vos curs? si peu de fatalit dans vos regards?

Et si vous ne voulez par tre fatalit et destin inexorable, comment pourriez-vous tre un jour avec moivainqueurs?

Et si votre duret refuse dtinceler, de couper, de trancher, comment pourriez-vous tre un jour avec moicrateurs?

Car les crateurs sont durs, et il faut que vous sentiez la flicit dimprimer votre main sur les millnaires comme sur une cire, la flicit de graver votre empreinte dans le vouloir des millnaires comme dans un plus noble que lairain. Le mtal le plus noble est aussi le plus dur.

Voil la table nouvelle que je dresse prsent au-dessus de vos ttes, mes frres: devenez durs.

Ainsi parlait Zarathustra,

Des tables anciennes et nouvelles, 29.

Bn dch ca Maurice Betz GALLIMARD, 1947.

Pourquoi si dur? - dit un jour au diamant le charbon de cuisine; ne sommes-nous pas proches parents?

Pourquoi si mous? mes frres, je vous le demande: ntes-vous donc pas mes frres?

Pourquoi si mous, si mollissants, si flchissants? Pourquoi y a-t-il tant de reniement, tant de dnis dans votre cur? si peu de destine dans votre regard?

Et si vous ne voulez pas tre des destines, des inexorables: comment pourriez-vous un jour vaincre avec moi?

Et si votre duret ne veut pas tinceler, et trancher, et inciser: comment pourriez-vous un jour crer avec moi?

Car les crateurs sont durs. Et cela doit vous sembler une flicit dempreindre votre main en des sicles, comme en de la cire.

Flicit dcrire sur la volont des millnaires, comme sur de lairain, - plus dur que de lairain, plus noble que de lairain. Le plus dur seul est le plus noble.

Cette table nouvelle, mes frres, je la place au-dessus de vous: devenez durs!

Ainsi parlait Zarathustra, Des vieilles et des nouvelles tables, 29.

The hammer speaks

Bn dch ca Water Kaufmann THE VIKING PRESS, 1951.

Why so hard? the kitchen coal once said to the diamond. After all, are we not close kin?

Why so soft? O my brothers, thus I ask you: are you not after all my brothers?

Why so soft, so pliant and yielding? Why is there so much denial, self-denial, in your hearts? So little destiny in your eyes?

And if you do not want to be destinies and inexorable ones, how can you one day[132] triumpth with me?

And if your hardness does not wish to flash and cut and cut through, how can you one day create with me?

For all creators are hard. And it must seem blessedness to you to impress your hand on millennia as on wax,

Blessedness to write on the will of millennia as on bronze - harder than bronze, nobler than bronze. Only the noblest is altogether hard.

This new tablet, O my brothers, I place over you: become hard!

Thas Sproke Zarathustra, On old and new tablets, 29.

Bn dch ca Marianne Cowan A GATEWAY EDITION, 1957.

Why so hard? said the kitchen coal to the diamond. Arent we near relatives?.

Why so soft? I ask you, ho my brothers! Arent you-my brothers?

Why so soft, so soft and ready to give in? Why so much lying and denying in your hearts? Why so little fatefulness in your eyes?

If you will not be fates, inexorable men, how could you be victors together with me?

And if your hardness will not flash and cut and slice- how could you some day create together with me?

For creators are hard. And your bliss must be to print your hand on millenniums as if they were wax, to inscribe yourselves upon the will of millenniums as if they were brass - harder than brass, more precious than brass. Only the most precious materials are really hard.

This new tablet I give you, my brothers: Become hard!

Thus Spoke Zarathustra,

About Old and New Tablets, 29.

* Bn dch ca R.J.Hollingdale PENGUIN BOOKS, 1968[133]

Why so hard? the charcoal once said to the diamond; for are we not close relations?

Why so soft? O my brothers, thus I ask you: for are you not-my brothers?

Why so soft, unresisting and yielding? Why is there so much denial and abnegation in your hearts? So little fate in your glances?

And if you will not be fates, if you will not be inexorable: how can you-conquer with me?

And if your hardness will not flash and cut and cut to pieces: how can you one day-create with me?

For creators are hard. And it must seem bliss to you to press your hand upon millennia as upon wax,

bliss to write upon the will of millennia as upon metal harder than metal, nobler than metal. Only the noblest is perfectly hard.

This new law-table do I put over you, O my brothers: Become hard!

Thus Spoke Zarathustra, Of Old and New law-tablets, 29.

Ph lc 2

Nhng thn tng c ni ti trong tc phm

ARISTOTE (384-322 trc T.L.):

Nietzsche ht sc tn dng nhng trit gia Tin-Socrate nhng coi nh, v i khi gin lc v cng p Socrate v nhng trit gia trng phi ny, nht l Platon, coi h nh nhng triu chng suy i, nhng cng c ca s bng hoi ca Hy Lp, nhng k bi Hy Lp (S khai sinh ca Bi kch). ng kch lit bi bc quan nim coi bi kch nh catharsis; - trng thi cm xc pha trn gia kinh s v thng xt - ca Aristote. Nu Aristote c l th bi kch ch l mt ngh thut nguy hi cho cuc i, trong khi theo ng n chnh l mt liu thuc b, kch thch v i hng v cuc i, mt ni say sa cuc i, mt ch sinh tn ( ch hng dng II, 460).

BAUDELAIRE, Charles (1821-1867):

Ai l k ng h thng minh u tin ca Wagner? Chnh Baudelaire (Ecce Homo, II, 5). Nietzsche dng Baudelaire chng minh rng Wagner ch l mt k dcadent (suy i) Php quc. Trong khi Baudelaire l mt Richard Wagner khng m nhc. C hai u l nhng k l thuc vn chng, v cng hc thc, v c hai u l vn s. Kch ng thn kinh, bnh hon, dy v, khng mt tri. ( ch hng dng, II, 3: 208).

BORGIA, Csar (cht nm 1507):

Qun cng x Valentinois, ngi c Machiavelli dng lm kiu mu trong tc phm Qun vng, mt chnh khch ti ba, xo quyt v tn bo. Nietzsche gi Csar Borgia l mt con mnh th, mt c qu nhit i, thuc loi mnh th tc vng nh nhng hi tc Viking Bc u, Nietzsche t chi coi Borgia l mt hnh thc bnh hon, suy i ca con ngi (Phi thin c, 19). Tri li chnh nhng con ngi nguyn thu dng mnh nh Csar, nhng k n t bin c hay rng ni b x hi ca nhng con ngi n ho, by th thun ho suy

nhc ca nhng vng n i xua ui, xa lnh, s hi, dn n ch khin h tr thnh nhng k ni lon, ti phm, bnh hon. C th ni h l nhng anh hng sa sy v thiu mt mi trng hoang d, phng khong, nguy him. l nhng cy kho mnh ca rng nhit i b ci cc khi b nh sang trng trn nhng mnh t n i. (Hong hn ca nhng Thn tng, IX, 45). Nietzsche chu nh hng quan nim v anh hng, k ti phm cao nh ca Dostoevski, rt ta t kinh nghim t y ca ng Ty B Li ni, sau nhiu nm sng chung ch vi nhng t kh sai Nga, Dostoevski nhn nh: tt c nhng ngi ny u c trong mnh nhng ti nguyn tuyt vi, c l h l nhng ti nng thin ph nht, nhng a con mnh lit nht ca dn tc ta. (Hi k v chn a ngc trn gian).

BUCKLE, Henry Thomas (1821-1862):

S gia Anh, tc gi b Lch s vn minh. Trong Ph h lun l (I, 4), Nietzsche tn cng quan nim ca Buckle v nhng nh lut tng qut ch ng nhng cuc cch mng ca nhn loi, cho l ch trng duy tin dn ca tinh thn thi hin i.

BURCKHARDT, Jacob (1818-1897):

S gia c, bn ng nghip vi Nietzsche i hc Basel, tc gi b Vn minh thi Phc Hng ni ting. Nietzsche rt knh phc Burckhardt, ly li mt s nhn nh ca ng v nhng nguyn l pht khi ca mt nn vn minh.

CARLYLE, Thomas (1795-1881):

S gia v ph bnh gia Anh, tc gi b Anh hng v s tn th anh hng. Nietzsche ph bnh Carlyle l mt ngi theo phong tro lng mn in hnh, mt ngi c ngn ng v c ch hng mnh, n o nhng trong cng y tm hn li l mt k yu ui, dn vt, thng xuyn b dao ng bi nhu cu tm mt c tin mnh, tch cc trn p mnh, lm ln gia kht vng tin tng vi ch tm chn l. ( ch hng dng, 455).

CATILINA, Lucius Sergius (109-62 trc T.L.):

Nh qu tc La M, m mu chng Nguyn lo Ngh vin nhng tht bi (63-2 t.T.L.)

CSAR, Jules (101-44 trc T.L.):

K chinh phc, nh c ti La M, hng bin kho lo, y ngh lc, biu dng lch s ca con ngi ch hng dng thng hoa, khc vi Borgia l con ngi ch hng dng b thui cht.

COMTE, Auguste (1798-1857):

Trit gia duy nghim Php. Theo Nietzsche, Comte, ni tip th k th XVIII, t tri tim trn u c, ch trng mt tri thc lun duy cm gic, xng mt th v tha o tng (YCHD, III, 40). Quan im ch yu ca Comte lm lc: chng loi siu ng khng c bn phn hng dn chng loi h ng, tri li, phi coi chng loi di nh nn tng, im ta hon thnh s mnh ca chnh mnh: vt qua con ngi, vt qu nhn loi-l tng ca Comte.

CORNARO, Luigi (1467-1566):

Tc gi b sch lng danh v ngh thut iu dng c dch ra nhiu th ting Discorsi sulla vita Sobria

(1558). Rt kinh nghim t chnh cuc sng au m ca ng t lc nh ti nm trn bn mi tui, Cornaro c v mt php n ung king c nh mt phng thuc cho mt cuc sng trng th v kho mnh. Trong phn i sau, ng thy mt tri trng l thc phm vng chc cho mt ngy (Encyclopedia Britannica). Theo Nietzsche, Cornaro lm ln cho hu qu l nguyn nhn.

DANTE ALIGHIERI (1265-1321):

Thi ho . Trong bng gi tr ca Nietzsche, nhng ngh s c t trn c t tng gia. Nhng l nhng ngh s v i, i trn nhng tro lu t tng. Trong thc t c nhng ngh s ln u hng t tng v thng khi tu thnh chnh nhng tro lu t tng y lm Nietzsche nn lng: Dante vi Gio hi Thin Cha, Richard Wagner vi phi lng mn, Shakespeare vi t tng t do ca Montaigne. Nietzsche khng c Dante nhiu v nhng tinh thn gio iu nh Dante v Platon l nhng tinh thn m ti cm thy v cng xa cch (YCHD, III, 379).

DARWIN, Charles (1809-1882):

Nh vn vt hc Anh ch trng thuyt tin ho:

Vn vt phi tranh u sinh tn (struggle for life).

Mun sinh tn, sinh vt phi thay i c th ngy mt hon ho hn. B phn no ch dng s tng trng, b phn no d tha s suy yu v bin mt. l s chn lc t nhin (natural selection).

S chn lc a ti s tin ho (evolution) ca chng loi: ch nhng sinh vt no mnh mi tn ti, nhng sinh vt yu s b o thi, tiu dit. Nietzsche kch lit chng li Darwin:

Ni no c tranh u l tranh u ginh sc mnh (struggle for power).

Tinh thn pht trin ngy mt hon ho hn ch khng phi c th.

Nhng chng loi khng tin ho. Tri li nhng mu suy i, bnh hon ch ng dn nhng mu chn lc lnh mnh: nhng k yu cng ngy cng thng lt nhng

k mnh - bi chng ng hn, khn kho hn, thn trng hn, ym tr hn, t ch mnh m hn, bt chc ti tnh hn, c hn - tm li bi chng tinh thn hn. (Tri thc hn hoan, 349, YCHD I: 181, 182, 219222, 243; II: 129, 249).

DOSTOEVSKI, Fyodor (1821-1881):

i vn ho Nga, thuc v nhng tnh c hnh phc nht ca i Nietzsche. Mt vi tun l trc ti khng bit ngay c tn Dostoevski na Mt s tnh c may mn trong mt hiu sch dn dt ti ti mt tc phm dch bng ting Php LEsprit souterrain (Hi k vit di hm) Bn nng h hng (nu khng th gi bng g by gi?) ni ln ngay lp tc, ni vui sng ca ti tht v b: ti phi tr li vic lm quen vi tc phm Rouge et noir ca Stendhal gi li mt ni hn hoan tng t (Th ngy 23 thng Hai, 1887). Thng Ba nm , Nietzsche cn m man c Hi k v chn a ngc trn gian v Nhng k b ch p v s nhc cng qua bn dch ting Php. Gii thot sit bao khi c Dostoevski!... Dostoevski l ngi duy nht dy ti c vi iu v tm l hc:

Ti c phi c xp vo nhng cuc phn khng trt t x hi hin hu. Mt k phn khng c th l mt ngi

ng thng v ng khinh, nhng mt cuc phn khng chng li th x hi yu hn ca chng ta th khng h lm gim gi tr ca mt ngi.

Khng c xt on gi tr ca mt ngi cn c vo hnh ng duy nht. Trong mi ti c hu nh u biu l nhng c tnh m khng ngi no c thiu.

Phi bi b hnh pht v s gh tm dnh cho k phm ti v ngi ta khng th nng dy mt ngi bng cch hnh h v khinh b hn. S khinh b ngc i l mt s i bi v i bi ho tm hn cn t hi v d man hn c ti c.

Nhng k phm ti thng l nhng k man r, mnh lit, qu trn khng thch nghi ni vi nhng iu kin sinh tn nn np, ngho nn, yu ui, g b, tit ch ca x hi.

S gia tng ca ti c c th l mt triu chng bo hiu s bng hoi ca x hi nhng ng thi l mt im lnh cho thy kh tnh ca mt nn vn minh mi; mt s bnh phc mi: khng c thi no nhiu ti c khng khip bng thi Phc Hng, bnh minh ca nn vn minh hin ti.

Tt c nhng k ti phm u c th l nhng k phi nhn. Nhng tt c nhng v nhn u thit yu phi l nhng k ti phm. l nhng bi hc Nietzsche hc t ni Dostoevski.

ELIOT, George (1819-1890):

N s Anh, Nietzsche ch bit Eliot qua mt ngi bn gi, c Druscowicz, v ch nhc ti Eliot mt ln duy nht l trong tc phm ny.

EMERSON, Ralph Waldo (1803-1882):

Khng bc thy no ca Nietzsche cui cng khng b ng ch trch. Nhng cng c nhng ngun t tng Nietzsche trung thnh sut i v kh phn bit vi t tng ca chnh ng. Emerson l mt. Ti cm thy ng rt gn ti, Nietzsche ni v Emerson nh vy. Nietzsche rt thn phc cuc sng c n, lng l, hn hoan, y hng khi ca Emerson, Emerson chnh l mt trong nhng kiu mu u tin ca Zarathustra. Tm hn cao c (The Oversoul) ca Emerson chnh l Siu nhn (berrmensch) ca Nietzsche, Nietzsche tn thnh

s ln n nghim khc thi hin i ca Emerson, mt thi i hng hn trong nhng li rn xit th than, bc nhc trong tinh thn, ngho nn trong tm tng. Theo Emerson, tt c mi tn iu u l n l. Khng c g thing ling bng s nguyn vn ca tinh thn, bng lng t tin (Self-Reliance). Trn i khng c g khng khip bng c mt ch. Cuc i l mt s kim tm sc mnh (Life is a search for power). Ni theo ngn ng Nietzsche: Cuc i l Ch Hng Dng (Leben ist Wille zur Macht.) Lch s qu kh l mt lch s ti tn. Nhng dn tc ca chng ta trn tri t u l tin dn. Cha bao gi chng ta thy mt ngi thc s l ngi. (We have never seen a man) hay ni theo iu Nietzsche: Cha bao gi chng ta c mt Siu Nhn (Niemals noch gab es einen Uebermenchen). Tt c s v i ca qu kh mi ch l bc u.

FONTENELLE, Bernard (1657-1757):

Nh vn Php, mt trong nhm su nh lun l Php m Nietzsche ngng m v c h ngi ta gn thi thng c cao nh hn bt c mt nhm tng t no mt quc gia no khc. l Fontenelle, Montaigne, La Rochefoucauld, La Bruyre, Vauvenargues v Chamfort. (L khch v bng hnh mnh, 214).

GONCOURT, Edmond (1822-1896) v Jules (1830-1870):

Hai nh vn thuc trng phi t nhin Php. Bi quan, h v ch ngha, d hm. Nhng iu h trnh by u xu x, nhng nu h trnh by, l v h thch s xu x (YCHD, II, 343) mt cch cn , tt c nhng nh vn ny u thiu mt ci chnh yu - la force (Th ngy 10 thng Mi, 1887).

HARTMANN, Eduard von (1842-1906):

Trit gia c, theo ch trng bi quan, tc gi b Trit l v thc. Nietzsche thng qui chiu ng Hartmann khi bi xch bi quan ch ngha.

HRACLITE (vo khong 500 tr.T.L.):

Trong nhng trit gia Tin-Socrate m Nietzsche ngng m, ng knh trng nht Hraclite. Cng nh Emerson, Hraclite l bc thy m Nietzsche theo st t tng, v c nhn sinh quan ln v tr quan sinh ng, v khng bao gi t ra bt cung knh. Khi Nietzsche pht biu: Con ngi l mt ci g cn phi vt qua l ng theo nhng bc tin bi Hraclite, Empdocle, Spinoza,

Goethe (Trit l thi Bi kch Hy Lp, phn dn nhp). Khi ti trnh by th gii nh mt tr chi thn thnh t bn trn thin c, ti c cc bc tin phong: trit hc Vdnta v Hraclite (YCHD IV, 628). Hraclite ni rt t. Nhng pht biu ca ng vn tt, mnh lit nh nhng sm ng khc trn n Delphes v khng ngng l nhng cm hng cho nhng thi s ln, nh Ren Char v trit l t minh chng ca Hraclite c mt gi tr ngh thut ln lao hn tt c mi nh ca Aristote (YCHD IV, 172). Thi kiu hnh huy hong, nh sm st ca Hraclite l kiu mu ti thng ca Zarathustra.

HORACE, Quintus, Horatius Flaccus (65-8 tr.T.L.) :

Thi s Latin, tc gi Phng thi, on thi, Ngh thut thi ca.

HUGO, Victor (1802-1885):

Nietzsche thng nhc ti Victor Huygo v Richard Wagner khi cng kch phi lng mn, duy cm gic h lu (Trng hp Wagner, 11).

KANT, Immanuel (1721-1804):

Nietzsche giu ct quan nim s vt t ni v nht l lng tin tng ca Kant vo trt t th gii c tnh cch lun l. Theo Nietzsche khng c nhng s kin lun l m ch c nhng cch gii thch, din dch lun l. Cng vi s sai lm cn bn t ch con ngi vo s vt ny, Kant cn sai lm nng n trong s thm nh nhng gi tr lch s (Cuc Cch mng Php). Tm li Kant l mt tm l gia tm thng, mt k cung tn lun l nh Rousseau, mt tn Kit gio trong s thm nh nhng gi tr, mt k gio iu trong tn cng tm hn.

LISZT, Franz (1811-1886):

Son nhc gia v dng cm th Hung Gia Li, cha v Wagner. Liszt l mt nhc s m s qu phi trong hp khc tht v song (Ecce Homo, II, 7), nhng vn khng trnh khi i khi b Nietzsche bn ct nh nhng nh mt din vin theo kiu Wagner.

LOBECK, Christian-August (1781-1860):

Nh ng hc thng c hc c, chuyn gia v lch s ngn ng Hy Lp.

MACHIAVELLI, Niccolo (1469-1527):

S gia v chnh tr gia , tc gi Qun Vng, Ngh thut chin tranh, Nietzsche thn phc ch trng hin thc ca Machiavelli.

MALTHUS, Thomas Robert (1766-1834):

Kinh t gia Anh, tc gi Lun v Nguyn tc dn s ch trng kim sot sinh v dn s, khi khng kim sot, gia tng theo t l hnh hc trong khi thc phm ch tng theo t l ton hc nng lng ca dn s ln gp bi so vi nng lc ca tri t to ra thc phm cho con ngi.

MICHELET, Jules (1798-1874):

S gia ca nc Php v ca cuc Cch mng Php. Nietzsche t Carlyle, Schiller v Michelet l b ba s gia theo ch trng l tng (YCHD I, 299).

MILL, John Stuart (1806-1873):

Trit gia Anh. Nietzsche t cp ti Mill, v rt coi thng ch trng Duy Dng ca trit gia ny.

NAPOLON BONAPARTE (1769-1821):

Nietzsche thng nhc ti Napolon vi Goethe, Napolon vi Csar, Napolon vi Bismarck, Napolon vi Beethoven nh nhng th d in hnh v con ngi thng ng, ch mnh lit, qu phi, c c, cch bit, trm lng. Napolon l i cc ca Rousseau, ca th k th XVIII, l mt tm hn thng c, st , mt s tng hp ca Phi nhn (Unmensh) vi Siu nhn (bermensch) (Ph h Lun l I, 16), Napolon hiu s lin kt cn thit gia v nhn v con ngi ng s (YCHD III, 532).

PLATON (428-347 tr.T.L.):

iu chia cch chng ta vi Kant cng nh vi Platon v Leibniz l chng ta tin vo s bin dch ngay c trong nhng s vic tinh thn. (Trit hc thi bi kch Hy Lp). Nietzsche chng Platon v l thuyt v nhng hnh thc siu cm gic v khuynh hng v mt th gii khc v Linh Tng gii. Platon thch s di tr v o tng thi

ca hn chn l, ci phi thc hn hin ti (YCHD I, 209). Vi Socrate, trit hc b t di s thng tr ca l tr. Vi Platon, trit hc phi mang thm mt ci ch na: lun l.

RENAN, Ernest (1823-1892):

Vn s duy l Php, t tng gia t do nhng khng thot ni s cm d ca tn gio. Cm quan n b, tc mch nh Sainte-Beuve.

ROUSSEAU, Jean-Jacques (1712-1778):

Trong cuc chin gia Voltaire v Rousseau, Nietzsche ng v pha Voltaire. Trng thi thin nhin khng khip, con ngi l mt con vt sn mi, nn vn minh ca chng ta l s chin thng k diu trn th tnh: l l lun ca Voltaire. Trong nm khng ca Nietzsche, ci khng th ba chng li th k XVIII v Rousseau, chng li s mi gi tr v thin nhin, chng li quan nim nhn chi s tnh bn thin, chng li s tin tng ca Rousseau vo quyn ti thng ca tnh cm - chng li s mm yu ho, o c ho con ngi; l tng pht sinh t s th hn nn vn minh qu phi, thit yu a ti s thng th ca cm hn, am m hn lon, n

b tnh, th tnh, bnh dn, h lu. (YCHD III, 14, 38, 39, 40)

SAINTE-BEUVE, Charles-Augustin (1804-1869):

Ph bnh gia v s gia ni ting ca Php. Nietzsche ph bnh ch trng khch quan ca Sainte-Beuve v SainteBeuve di tr trong chnh ch trng ca mnh: SainteBeuve khng ngt ghen tc vi nhng v nhn nh Montaigne, Charron, La Rochefoucauld, Chamfort, Stendhal.

SALLUST (86-35 tr.T.L.):

S gia Latin, ghi chp v cuc m mu ni lon ca Catalina, bt php sc bn, c ng.

SAND, George (1804-1876):

Tiu thuyt gia Php. Theo Nietzsche, George Sand gi to, khoa trng, khoc lc, khoan hng gi di nh bt k k no theo Rousseau.

SCHILLER, Friedrich (1759-1805):

Tc phm Tho khu ca Schiller, nm 1859, gieo ni Nietzsche tr tui mt n tng kh phai m v Siu Nhn. Ngy 22 thng Nm 1872, khi d bui trnh din Ho tu Khc s IX ca Beethoven, on cui ph nhc bi th Ca ngi ngun vui ca Schiller khin Nietzsche xc ng su xa v ngun vui bi trng. Theo Schiller, tt c mi v p cao qu u qu ng trn trn gian. Chn l v cuc i v th gii tiu dit sc sng trong con ngi. V th phi gio dc thm m cho con ngi. Ngh thut, nht l bi kch l mt s trng c chng li nh mnh khng th trnh khi. Tng cht mt, bng bi kch, cm xc bi trng c tim trch vo con ngi con ngi sn sng n nhn ngy s kinh hong tht s xy ra. Amor fati, tnh yu nh mnh ca Nietzsche ny sinh t cm hng Schiller. Kch ca Schiller lun lun cho thy nhng tm hn mnh lit phn khng chng li thi i v nh mnh mnh, hin mnh cho ci cht non yu nhng ng thi to ra ci p v s v i. Chnh thiu s tinh hoa ny lnh o th gii mt cch v hnh. Trong giai on u, Nietzsche gi li phn ln t tng Schiller. Mc ch ca ti l mc ch ca Schiller nhng c nng cao n v cng.

SCHOPENHAUER, Athur (1788-1860):

Cng vi Goethe, Schiller, Hlderlin, Kleist, Fichte, Schopenhauer l mt bc thy v i ca Nietzsche tr tui. C mt thi Nietzsche coi Schopenhauer nh cha v t nhn l mt nhit thnh ca Schopenhauer. Nietzsche rt tn ng bng phn chia ng cp tinh thn v vay mn hon ton l thuyt v thin ti ca Schopenhauer. Nhng sau Nietzsche khng chp nhn quan im ca Schopenhauer v tc dng ca bi kch v nht l ch ngha bi quan, h v, nh nguyn tnh ca ch v tr tu, thi th nghch vi bn nng, cm xc, dc tnh ca ng. Nietzsche khng bao gi tha th s thm nh gi tr theo quan im lun l ca Schopenhauer nhm trit h gi tr cuc i, ph hu s khng nh ca ch sng, nhng hnh thc phong ph ca cuc i khi din dch ngh thut, anh hng tnh, thin ti, v p, lng t bi, tr tu nh hu qu ca s ph nhn hay on dit ch sng, trong khi theo Nietzsche chnh l kt qu ca s khng nhn ch, ca ch sung mn. Nietzsche ch trng mt s thm nh gi tr theo quan im thm m v ln n s thm nh theo quan im lun l ca Schopenhauer l mt v lm bc gi ln lao nht trong lch s sau Kit gio.

SOCRATE (470-399 tr.T.L.):

Theo Nietzsche, tt c nhng vn ln u c t ra trc Socrate. Vi Socrate, trit l suy i thnh trit hc, nhng bn nng Hy Lp bng hoi v bi kch hp hi v ch trng duy l v duy hnh phc, v lng tin tng vo mt Thng tt lnh, vo con ngi tt lnh v n hiu bit ca ng. Socrate on tuyt vi nhng gi tr truyn thng v bt u a Hy Lp xung dc. Tm li, Socrate lm nhng vic c hi sau y:

ng ta ph hu s ngy th chn cht ca phn on lun l.

ng ta tiu hu khoa hc.

ng ta khng c mt cm thc no v ngh thut.

ng ta ct t con ngi vi s lin h lch s ca n.

ng ta cao tr chi ch v bin chng php di dng. SPENCER, Herbert (1820-1903):

Trit gia Anh, sng lp thuyt tin ho. Nietzsche khng nhn thy trong x hi tng lai, khi mi c th ng nht vi nhau, cng nh trong hnh phc ca s ng, s thanh bnh ca tm hn, c hnh, tin nghi - l tng ca ng Spencer - mt ci g tt p c. t ho bnh trn chin tranh l mt phn on phn sinh vt hc, t a s ln trn thiu s l mt phn on phn tin ho. ng Spencer l mt k suy i, trong sinh vt hc; ng cng l mt k suy i vi t cch mt nh lun l. Trit hc duy li ca ng Spencer: hon ton thiu vng l tng, tr l tng ca con ngi bnh phm. (YCHD I, 438, 285).

SPINOZA, Baruch (1632-1677):

Trit gia H Lan, sng b mt, lng l, thanh thn trong cnh bn hn nh mt ng thnh. ng t chi lm gio s i hc sut i mi king bn l ng. ng cng khng chu ph bin t tng mnh. B o c v i ca Spinoza ch c in ra sau khi ng t trn nh mt Mnh Thng Qun v danh. Nietzsche ng vi Spinoza v nm im: khc t t do ch, mc ch, trt t th gii c tnh cch lun l, tnh bt v k v s hin hu ca ti li. Tuy nhin, Nietzsche khng tn thnh s kh hiu ton hc m Spinoza dng nh gip tr v mt n che du trit hc hay ng hn lng yu chung minh trit ca ng (Phi thin c, 5). Cng thc

ton hc kh cng nh ni Spinoza, cng thc to ra trn Goethe mt n tng qu nng n, ch c th t bin minh nh mt cch din t thm m. (Trit hc thi bi kch Hy Lp).

STENDHAL, bt hiu ca Henri Beyle (1783-1842):

Ngi ngh s t bn cht c th thit yu l mt ngi a dc, xc ng trc tt c, d b thng vong trong mi chiu hng, t nhin hng v tt c mi s kch thch v nhng g gi ra nhng kch thch ny. Nhng di nh hng ca s mnh hn, ca ch i ti t ch ca hn, hn thng tit ngha l trinh tit (YCHD, III, 441). Goethe v sau l Stendhal l nhng ngh s mnh lit, t ch, p ng c ch trng l tr trong thi sng ny ca Nietzsche. Ngoi ra Nietzsche cn v cng thn phc Stendhal v trc gic bn nhy v ch trng v thn lng thin ca ng. Stendhal khng khc t Thng v nhng ti li v s xu xa ca th gian m khc t chnh s hin hu ca Thng . C l ti ganh t vi c Stendhal. ng nh cp mt ch hay nht m ch trng v thn ca ti c th tm thy: S min th duy nht ca Thng l ng hin hu (Ecce Homo, II, 3).

THUCYDIDES (vo khong 460-395 tr.T.L.):

Trit s gia v i Hy Lp, bt php c ng, mnh m, li k truyn khc trit, dn dp, tc gi b Lch s cuc chin tranh Ploponnse. Thucydides v Tacite thit yu l nhng thi s (YCHD, III, 126).

WAGNER, Richard (1813-1883):

Son nhc gia c, tc gi Tristan und Isold, Parsifal, chng th hai ca Cosima Liszt, ngi mang nh hng vn ho Php cho Wagner Wagner l mt thin ti m nhc, ng c gng ni kt thi ca, v iu v m nhc. Ngun cm hng thng xuyn ca Wagner l nhng thn thoi dng Nht Nh Man. Nietzsche v cng thn phc Wagner, mt thin ti ln nht ca nc c cn sng. Nhng dn dn Nietzsche khng chu ni khng kh m u, siu hnh ca nhc Wagner. Nm 1876, Nietzsche on tuyt vi Wagner v khng tha th cho Wagner khi Wagner u hng tn gio, tm hng khi trong ti Cu Chuc. Nietzsche ln n m nhc ca Wagner bnh hon. Nm 1882, Nietzsche tm thy trong nhc ca Bizet, nht l trong ca v Carmen, mt th m nhc l tng i tr vi nhc Wagner. Nhc Bizet c tnh cch a Trung Hi, trong sng, thn thc, bi trng, tn bo

mt cch ngy th, say sa nh nhng, em li cho t tng nhng i cnh lng lng.

ZOLA, Emile (1840-1902):

Tiu thuyt gia Php, tc gi b trng thin Rougon Macquart. Zola l th lnh trng phi t nhin, em khoa hc gii thch nhng s kin nhn sinh v x hi. Nhng s kin trng phi ny trnh by thng xu xa u, en ti bi quan, cn phi ph, tiu dit. Theo ch trng ngh thut Dionysos rt ro sc sng ca Nietzsche th khng c ngh thut bi quan. Ngh thut bao gi cng khng nh. Nhng cn Zola? cn anh em Goncourt? - Nhng s vic h trnh by u xu x, l v h thch s xu x (YCHD IV, 461). Zola hay l th phng u (HHTT IV, 1).

Nhng nm thng trng i trong cuc i Nietzsche

(Da theo Walter Kaufmann v Charles Andler)

Ti chnh l con ngi tin nh, ch nh nhng gi tr cho mun ngn nm. Mt ngi b n b thc bch trm chiu, mt ngi khng ngun vui, ling xa khi mnh mi t quc, mi ngh ngi. Ci lm nn phm cch cao nh: Tr thnh ch hnh phc cng nh bt hnh ca chnh mnh.

1844 Nietzsche cho i ti Rcken, c ngy 15 thng Mi.

1849 Ph thn, mt mc s Tin Lnh, t trn vo ngy 30 thng By.

1850 Gia nh ri v Namburg.

1858-64 Nietzsche theo hc trng ni tr Schulpforta. Say m Goethe, Emerson, Fichte. Ngng m thin ti. Chn ch hng.

1864 Theo hc c ng hc c in ti i hc Bonn. Nghin cu m nhc: Bach, Schumann, Berlioz. - Gio s

ng hc Ritschl qui nh hng Nietzsche v Hy Lp. Kt bn vi Deussen.

1865 Leipzig. Gp li Ritschl. Nghin cu v Aristote, Homre, Hsiode, Diogne, Laerce. Tnh c khm ph ra tc phm Th gii nh ch v biu tng ca Schopenhauer trong mt tim sch c. Bt u thn vi Erwin Rohde.

1866 Khng hong. Thn phc Bismarck. i qun dch. Xung vo pho binh. Tai nn.

1868 Gp Wagner ln th nht.

1869 c Ritschl tin c lm gio s ng hc c in ti i hc Basel, Thu S.

1870 i sng i hc. Quen Jacob Burckhardt. i sang quc tch Thu S. Ngng m Cosima Wagner. Lm tng hp Schopenhauer v Wagner. Xung phong vo i cu thng trong cuc chin tranh Php-Ph. au m. Tr li Basel thng 10. Kt bn i vi Franz Overbeck.

1873 n hnh tc phm u tay Die Geburt der Tragdie aus dem Geiste der Musik (S khai sinh ca bi kch t tinh thn m nhc).

1872 n hnh hai tc phm Unzeitgemsse Betrachtungen (Nhng suy tng phi thi): David Strauss, der Bekenner und Schriftsteller (David Strauss, K nhit tn v nh vn), Von Nutzen und Nachteil der Historie fr das Leben (V s li ch v bt li ca lch s i vi cuc i).

1874 Suy tng phi thi th ba: Schopenhauer als Erzieher (Schopenhauer nh gio dc).

1876 Suy tng phi thi th t: Richard Wagner in Bayreuth (Richard Wagner Bayreuth), tp Suy tng cht c in sau nhiu n o. Sc kho suy yu. Ri b i hc. i Sorrento.

1878 n hnh Menschliches, Allzumenschliches (Phm phu, qu i phm phu).

1879 Thi dy hc hn nhng vn c hng n bng. In Vermischte Meinungen und Sprche ( kin tng hp v chm ngn). Ti Engadin vo ma h.

1880 n hnh Der Wanderer un sein Schatten (L khch v bng hnh mnh).

1881 Die Morgenrte (Bnh minh) ra i. Nietzsche i tm mt tri min Nam. Genoa vo ma ng v xun, Sils Maria vo ma h v ma thu li Genoa.

1882 Die Frhliche Wissenschaft (Tri thc hn hoan). Ma ng Genoa, ma xun Messsina, h Tautenburg cng Lou Andreas-Salom, n sinh vin Nga i m Nietzsche v em gi Elisabeth. Ma thu tr v Leipzig. Ti Rapallo vo thng 11.

1883 Nietzsche vit phn u tc phm Also sprach Zarathustra trong ma ng Rapallo, vit phn hai vo ma h Sils Maria.

1885 Phn ba v phn kt vit Nizza v Mentone trong ma ng. Nietzsche b tin ring ra in 40 bn nhng trong 70 triu dn c ng ch tm thy 7 ngi tng.

1886 n hnh Jenseits von Gut und Bse (Phi thin c). Vit ta mi cho S khai sinh ca bi kch. Ti bn Phm phu, qu i phm phu, ta mi. 1887 n hnh Zur Generalogie der Moral (Ph h lun l). Ti bn Bnh minh, ta mi. Ti bn Tri thc hn hoan, thm phn th nm v th.

1888 Ma ng Nizza, xun Turin, h Sils Maria, thu tr li Turin. n hnh Der Fall Wagner (Trng hp Wagner). Nietzsche bt u ni ting.

1889 V bt u in, thng Ging Turin, Overbeck, bn ng liu c a Nietzsche v Basel. Nietzsche c a vo dng tr vin Jena nhng chng bao lu sau c thn mu a v Naumburg. Tc phm Die GtzenDmmerung (Bui hong hn ca nhng thn tng) c xut bn vo thng Ging 1889.

1891 Phn ln Zarathustra c in v pht hnh rng ri.

1895 K chng Cha (Der Antichirst) v Nietzsche chng Wagner (Nietzsche contra Wagner) c n hnh.

1897 Thn mu Nietzsche t th. B Elisabeth Frster Nietzsche, c em gi trit gia a ng v Weimar.

1900 Ngy 25 thng Tm nm 1900, Nietzsche t trn ti Weimar.

1901 B Elisabeth Frster Nietzsche cho n hnh khong 400 k ch di tiu Der Wille zur Macht ( ch hng cng).

1904 Elisabeth Frster Nietzsche vit v cuc i anh: Das Leben Friedrich.

1908 Nietzsche, Ecce Homo c n hnh ln th nht.

1910-11 Ton b ch hng dng c san nh v n hnh gm 1067 k ch. HT

[1] Tinh thn ln mnh, sc kho gia tng bi vt thng - Ghi ch ca Dch gi (G.c.D.) [2] Tc K chng Cha - (G.c.D.)

[3] Suche Nullen! Nullen c ngha l khng ai c, s khng v ng thi cng c ngha l H khng. - (G.c.D.) [4] Posthume menschen. Nietzsche thng t coi mnh nh mt con ngi sng phi thi gian (unzeitghe mss), trn thi gian, c lp vi thi i, sng nh mt ci bng trong lc sinh thi v ch hi sinh, sng ng sau khi cht i. Con ngi thuc v tng lai, sng cho v sng vi th h mai hu. CT. Nhng suy tng phi thi (Unzeitgemsse Betrachtungen). - G.c.D. [5] Php vn trong nguyn bn: Ist sie nicht ein Attentat auf alle unsre pudeurs?: N khng phi l s xm phm tit hnh ca chng ta sao? - G.c.D. [6] K t ngy thnh lp Reich ( Quc) [7] Tri ngc v thi gian [8] C l phi vit: V mun tm v ngun gc khi nguyn, ngi ta tr thnh mt con cua. Nhng Nietzsche vit: Damit, dass man nach den Anfngen sucht, wird man Krebs - G.c.D. [9] Php vn trong nguyn bn: Ngi ta ch c th suy tng v vit khi ngi. - G.c.D. [10] Esculape hay Asklpios vit theo ting Hy Lp, l Thn Y thut hay t s ngh thuc. [11] La vn: s ng ca nhng k khn ngoan. Der consensus sapientium beweist die wahrrheit: S ng ca nhng k khn ngoan l bng chng ca chn l.

[12] Php vn trong nguyn bn: suy i, mt trong nhng khai ng ca Nietzsche, ch nhng k bi quan, hng vng qu kh, Thin ng, Thng v tuyt vng - G.c.D. [13] Niedergangs Typen - G.c.D. [14] der Wert des Lebens nicht abgeschtzt werden kann. [15] Nietzsche cng kch Engne Dhring, tc gi Gi tr ca cuc i - G.c.D. [16] La vn trong nguyn tc: mt qui vt trn nt mt, mt qui vt trong linh hn. [17] Nietzsche phn bit hai th ti phm, mt th ti phm v dng mnh, mt th ti phm v yu hn. Do c mt th ti phm phm cch cao nh, mt th ti phm ng kinh tm. y ni v loi th hai, trong khi on 45, chng Nhng cuc vin hnh ca con ngi phi thi cp ti loi th nht. - G.c.D. [18] Reineke Fuchs - G.c.D. [19] T quan im vnh cu - Ghi ch ca Dch gi. [20] Sein, Ptre, Being [21] Schein, Apparence, apparence. - G.c.D. [22] Php vn trong nguyn bn: nh kin

[23] Hraclite l trit gia tin-Socrate duy nht tin vo Bin Dch, vo hin th v nhng g gic quan chng nghim. - G.c.D. [24] Nguyn nhn ca chnh n. [25] Hu th chn thc nht. - G.c.D. [26] Tter und Tun - G.c.D. [27] Ich-Subsstanz. [28] Vernunft Kategorien. Phm tr (Kategoric) y ch c ngha l phng tin, khng mang mt m hng no Phm tr ca Kant c - G.c.D. [29] wahres Sein [30] Nicht-Sein [31] Hay h v, Nicht [32] Danh t Pht gio: Sc gii - G.c.D. [33] Wahrheit = chn l, tng ng vi wahre Wet = th gii chn thc. [34] Nietzsche mun ni ti Kant v tnh Knigsberg, min bc nc c, ni Kant sng v cht. - G.c.D. [35] NI Y BT U ZARATHUSTRA (V bt u trit l Nietzsche) - G.c.D. [36] Php vn trong nguyn bn: Phi git cht nhng am m. - G.c.D.

[37] Dng Trappe, dng luyn tm, ni ting v k lut kht khe. - G.c.D. [38] Instinkte des Lebens, Thot ra ngoi s cu thc ca ngn ng, Instinkte des Lebens, y cn c th hiu nh khuynh hng v i sng. Tri vi tt c nhng nn lun l khc n p cuc sng, y nhng cm k, hng v iu thin nh mt cu cnh tuyt i, c l lnh mnh theo Nietzsche nhm xin dng cuc i, kch thch bn nng sinh ng, hng v mt cuc sng gii thot, nguy him, mnh lit. T tng sau c th ni ln ch trng ca tt c nhng nn c l lnh mnh (gesunde Moral) y: Tt c nhng g sng u thing ling. (everything that lives is holy - William Blake, America) v Cuc sng ch thc ca nhng gic quan v xc tht ti siu thng nhng gic quan v xc tht ti (the real life of my senses and flesh transcending my senses and flesh - Walt Whitman, Leaves of Grass) G.c.D. [39] das Leben selbst zwingt uns, Werte anzusetzen; das Leben selbst wertet durch uns, wenn wir Werte ansetzen [40] Li ca Pilate khi ra tay trao Jsus Christ do dn Do Thi Ecce homo c ngha l: y l con ngi ! hay Hy nhn ngi ny! (Saint Jean, XIX, 5) - G.c.D. [41] y chng ta khng th khng nhc ti Spinoza, mt trong nhng trit gia m Nietzsche coi nh tin bi ca mnh, vi ch trng n nhn tm hiu v khng

bao gi ln n con ngi tng t: Seduce curavi, humanas actiones non redere non lugere neque detestari, sed intelligere,Tractatus politieus (1677) ch. 1, 4. Ti c gng mt cch thn trng khng ch giu hay thng hi hoc gh tm nhng hnh vi con ngi, m ch thu hiu chng - G.c.D. [42] Wir verneinen nicht leicht, wir suchen unsre Ehre darin, Bejahende zu sein. Tt c nh tc lun l ca Nietzsche nm trong mt ch hoc Phi hay Vng (Yea) trc cuc i, trc tt c nhng ngun vui, trc tt c kh u, trc tt c du bin tang tng th thm v khng khip ca cuc i. Con ngi l tng ca Nietzsche khng nh ging nh nhng nhn vt bi trng trong bi kch Hy Lp sau khi tri qua tt c khm kha bt bnh: Tt c u tt lnh. (Tout est bien) - G.c.D. [43] Php vn: Php n ung king c. [44] Hy tin k th nghim! [45] In Formel: seine Tugend ist die Folge seines Glcks - G.c.D. [46] In Formel: seine Tugend ist die Folge seines Glcks - G.c.D. [47] Alles Gute ist Instinkt. [48] Vic trc, tin s ca mt s vic hay s kin g. G.c.D.

[49] Phn xu xa ng xu h. - G.c.D. [50] Thn kinh giao cm. - G.c.D. [51] Nguyn nhn nht. - G.c.D. [52] Nietzsche dng ch ny u tin trong Ph h lun l, ch nhng con ngi hng mnh cao qu nh nhng anh hng ca Homre, nhng hi tc Viking - Ghi ch ca Dch gi. [53] Giai cp h lu ngoi l x hi - G.c.D. [54] Mi nh. - G.c.D. [55] S xo tr thnh tn - G.c.D. [56] Trong s nh nhp t nhin. [57] Der Trompeter von Sackingan, tc phm ni ting ca Joseph Victor von Scheffel. - G.c.D. [58] Sa di do [59] Con b sa p m [60] Anh em Goncourt [61] Php vn trong nguyn bn: khoa hc v qu phi. G.c.D. [62] Php vn trong nguyn bn: phc m ca nhng k bn cng. - G.c.D. [63] Php vn trong nguyn bn: xoi mi, dm pha

[64] Php vn trong nguyn bn: lng hn on, him khch [65] Php vn trong nguyn bn: phong tro hay ch trng lng mn [66] Php vn trong nguyn bn: k (s) phng tng, v k lut, v tn gio [67] Gng Cha Jesus, tc phm ni ting ca Thomas Kempis (1379 1471) [68] Ngha en: m khng cm thy mt s i khng sinh l (ohne einen physiologischen Widerstand). [69] das Ewig-Weibliche, mt trong nhng cu th cui cng trong tc phm Faust ca Goethe (Ngi n i i ko chng ta ln cao), i tng ch giu ca Nietzsche. [70] Php vn trong nguyn bn: kiu Eliot [71] Php vn trong nguyn bn: s kin nh nht [72] Homospathische hay l php ly bnh tr bnh [73] Ni , sagen ja l thut ng Nietzsche dng ch thi khng nh tch cc i vi cuc i ca k chp nhn cuc i vi tt c nhng g kinh khng, bi t nht ca n, mt dionysien, tn ca Dionysos - k khng nh v i. [74] Trong S khai sinh ca bi kch. - G.c.D. [75] Ti chnh l k k v ti. - G.c.D.

[76] Mc d thiu sc mnh, nhng dc vng th thc ng khen. [77] Kinh t hc gia ngi Anh (1766- 1834), ch trng hn ch nhn khu. - G.c.D. [78] Nietzsche i li cu cui cng bi Ein fester Burg ca Lutther, i : nhng g thuc v trn gian ny hy ra i, li nhng g thuc v Reich, nc thin ng. G.c.D. [79] Menschenkenner [80] Nguyn vn: mt k mit th con ngi - MenschenVerchter - G.c.D. [81] Tnh yu Thng bng tinh thn. - G.c.D. [82] Php vn trong nguyn bn: Ngh thut v ngh thut. [83] Tc ch trng vn d ti o. - G.c.D. [84] So snh Lo T: o kh o, phi thng o. Danh kh Danh, phi thng Danh, Ngn gi bt tri, tri gi bt ngn v Hraclite: K im lng bao gi cng p. [85] Dng m u nhc khc: Ting so m hn ca Mozart. [86] Tr con hay sch v. - G.c.D. [87] Ti s thy chnh ti, ta s c ti, ti s xut thn v ti s ni: C th ti c nhiu tinh thn n th kia

?- Galiani: th gi b pinay ngy 18 thng 9 nm 1709. Nguyn vn khng c du pht sau ch Possible G.c.D. [88] Nguyn tc: ochsen: lm vic sing nng vt v, cn c ngha l hc hnh chuyn cn, hc go. - G.c.D. [89] Ly trong cu th ca Goethe: Entschlafen sind nun wilde Triebe (Faust, Hi I, cnh 3.) [90] Ni Wagner , thnh thong c t chc ho nhc. [91] Parsifal, nhn vt chnh trong v nhc kch cui cng ca Wagner c m t nh mt k trong trng, thun khit, in khng (reine Tor), Nietzsche cho cu truyn Parsifal l phi l v dng ch reine Torheit (thun tu in) theo ngha hon ton in. - G.c.D. [92] Mit einem Gliederstrecken im Imaginren und Absurden ausgleichen: ni s bung x. [93] Php vn trong nguyn bn: Phn nhc - Ghi ch ca Dch gi. [94] Php vn trong nguyn bn: sc sinh, tin. G.c.D. [95] Gelegenheit-Ursachen (Trng hp-Nguyn nhn): nguyn nhn c hi, c ngu, ngu nhin: nguyn nhn thay i ty theo trng hp,- duyn c ngu nhin. [96] Hay duyn c [97] Php vn: nhng k suy i. - G.c.D.

[98] Php vn: S suy i. - G.c.D. [99] Cht ng lc: l iu m Zarathustra ging dy.. - Zarathustra. [100] So snh nhn vt Kirilov trong tc phm By qu ca Dostoevski. [101] Php vn: thun ty, non nt. - G.c.D. [102] Php vn, moral khng c e nh Nietzsche vit. G.c.D. [103] Pathos der Distanz - Gi khong cch l mt trong nhng mnh lnh tuyt i ca c l Nietzsche. G.c.D. [104] Bt tn. [105] quc La M. - G.c.D. [106] Freiheit, die ich nicht meine, m ch bi th Freiheit, die ich meine (T do theo ngha ti hiu) ca Max von Schenkendorf - G.c.D. [107] Php vn trong nguyn bn: bung th, d di. [108] Trong lnh vc chnh tr. [109] Suy i [110] Procuste, tng cp Attique, c mt ci ging st. Procuste bt nn nhn ca hn nm o ging. Ngi no di hn ging, hn s cht chn i, ngi no ngn hn, hn ly dy ko di ra cho bng ci ging.

Procuste sau b Thse git cng bng hnh pht do chnh hn t ra. (Thn thoi). - G.c.D. [111] Nn vn minh thng c [112] Php vn trong nguyn tc: l thuyt v hon cnh, ch trng hon cnh to ra tt c. - G.c.D. [113] Lucius Sergius Catilina (109-63 T.L.S) nh qu tc La M, m mu chng li Nguyn lo Ngh vin. [114] Hay nhng g l (was schon ist) [115] Hay nhng g khng tr thnh na (was nicht mehr wird) [116] Php vn trong nguyn bn: Gii by ni bi ri mnh cm thy l iu bt xng vi nhng tm hn cao c. Clothilde de Vaux. - G.c.D [117] V phng din chin thut. - G.c.D. [118] Php vn trong nguyn bn: h lu, ti tin. G.c.D. [119] Php vn: tuyt ho, tuyt vi. - G.c.D. [120] Chn nhn. - G.c.D. [121] Natrlichkeit. - G.c.D. [122] ein An-sich-heran-kommen-lassen von jedwedem. [123] ein Nicht-wissen-wo-aus-noch-ein. [124] Trong thc tin. - G.c.D.

[125] Nietzsche mun nhc ti tc phm Phng thi thnh Venise, trong Goethe ni rng thp gi l mt trong bn ci ng khng chu ni. - G.c.D. [126] La vn trong nguyn tc: cng rn hn ng. G.c.D. [127] Php vn trong nguyn tc: tuyt ho, tuyt vi. G.c.D. [128] Php vn trong nguyn tc: s ngy ng ca dn c. - G.c.D [129] Vn ho Hy Lp. - G.c.D [130] tragisches Gefhl. - G.c.D. [131] Bn in nm 1912 sa li l proches parents- N.H.H. [132] on trn y trch trong cui bn dch Twilight of the Idols, ca Kaufmann sa li bn dch Thus spoke Zarathustra, 1954, thiu hai ch one day v all. N.H.H. [133] on trn trch trong bn dch Twilight of the Idols n hnh nm 1968, trong khi bn dch Thus Spoke Zarathustra ca cng