Daniel Beauvois TRJKT UKRAISKI Szlachta, carat i ludna Woyniu, Podolu i Kijowszczynie 1793-1914 Z jzyka francuskiego przeoy Krzysztof

Rutkowski UMCS \Z Towarzystwo Opieki nad Archiwum Instytutu Literackiego w Paryu Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej Lublin 2005 Wielkim Cieniom Redakcji paryskiej Kultury", ktra nam wskazywaa drog ZAMIAST PRZEDMOWY List Jzefa Czapskiego do Autora Joseph Czapski 91, Av. de Poissy 78600 Mesnil-le-Roi 2 padziernika 1987 Szanowny Panie, Przed kilkoma miesicami rozpoczem lektur Paskiej ksiki Polacy na Ukrainie w polskim przekadzie. Trudno mi Panu mwi o wraeniach Pask ksik wywoanych bez superlatyww, ktre bardzo szybko staj si schematyczne. Sam nie mog ju od ponad roku niczego czyta, ca Pask ksik czytali mi wic moi przyjaciele partiami. Wydawao mi si, e wiem wystarczajco wiele o faszywej wizji Polski w sienkiewiczowskim stylu. Ju Legenda Modej Polski Stanisawa Brzozowskiego stanowia dla mnie wstrzs i odsonia przede mn Polsk prawdziw. Od tego czasu, a nawet wczeniej, rwnie dziki e-romskiemu, o ktrym pamita si tylko, e by zym pisarzem i dziki Korcza-kowi (Dziecko salonu) wiedziaem o faszywym obrazie Polski jako Chrystusa narodw" i faszywej wizji Polski w wydaniu francuskim: Polski godnej i nieszczliwej". Urodzony na Biaorusi w majtku w pobliu Miska, a pniej student w Petersburgu, bardzo niewiele wiedziaem o stosunkach pomidzy polskim ziemiastwem i kolonizowanym przeze chopstwem. Dopiero paska ksika postawia kropk nad i" i dziki niej mogem si dowiedzie, jak owa barbarzyska kolonizacja wygldaa w rzeczywistoci, na przykad na Ukrainie. Sposb Paskiej narracji, w ktrej nie dostrzegem ani idealizacji, ani wyolbrzy-mie, sprawi na mnie tak silne wraenie, e bez przesady chciabym Panu powiedzie, i mog j porwna z wraeniami wywoanymi lektur Brzozowskiego w mojej modoci. Lekturze kadej strony towarzyszy poczony entuzjazm dla tekstu

historyka oraz dla tekstu napisanego przez wielkiego pisarza. W moim wieku moe to wydawa si zabawne (licz 91 lat), ale pozwalam sobie wyrazi m wdziczno i mj entuzjazm. Od kilku lat nie prowadz ju adnej dziaalnoci literackiej dotyczcej Polski. Po napisaniu ksiki Na nieludzkiej ziemi, by moe Panu znanej, w ktrej zdaem spraw z tego, co widziaem w Rosji jako jeniec wojenny po 1939, zajem si prawie wycznie problematyk malarstwa w nastpujcych ksikach: Zamiast przedmowy i l/to (H.i/ 'Tumult i widma. Te ksiki wyda Instytut Literacki, a pniej ukazay iic one w Polsce, w podziemiu. Odczuwam pewne zaenowanie mwic Panu ii tym, poniewa mj dzisiejszy stosunek do poruszanej przez Pana proble-m.iiyki jest jednoczenie oywiony i pasywny. Po przeczytaniu pierwszych roz-il/.ialw o niesychanym wyzyskiwaniu polskiej szlachty na Ukrainie, chciaem napisa do Pana natychmiast. Dla mnie Ukraina bya poematem Sowackiego, to byy wspomnienia moich wspziomkw mieszkajcych na Ukrainie, ktrzy nawet nie zauwaali jake czsto kryminalnej roli Polakw wobec Ukraicw. Dopiero teraz, po zakoczeniu lektury tej wielkiej ksiki czytanej mi partiami, pisz do Pana sowa podziwu i wdzicznoci, nie bdc w stanie wyrazi caego mego entuzjazmu. Z wyrazami najwikszego szacunku Jzef Czapski Wprowadzenie Z francuskiego przeoy Krzysztof Rutkowski Tumacz dedykuje prac translatorsk nad ksik Panu Wadysawowi eleskiemu, ktry powici wiele lat ycia sprawie pojednania polsko-ukraiskiego. Najpierw powiedzmy, czym nie jest ta ksika. Nie jest zbiorem legend. A wic rozprawmy si bez zwoki z literackimi obrazami Ukrainy. Mia oku a licznym rozywiona podem, Witaj, kraino, mlekiem pynca i miodem. W taki sposb S. Trembecki, jeden z najznakomitszych poetw polskich okresu Owiecenia, wita Ukrain we wstpie do znanego poematu Sofiwka (1806) powiconego wspaniaemu ogrodowi zaoonemu pod Humaniem przez Szczsnego Potockiego. Ton zosta podany. Nuta idylliczna dominowaa w polskim mwieniu o Ukrainie i najlepiej stwierdzi od razu, e byo to rdo katastrofalnych najczciej stosunkw midzy Ukraicami i Polakami. Niech Ukraicy si nie obraaj, niniejsze studium dotyczy tylko jednego aspektu historii ich kraju: ycia, ktre Polacy wiedli na Ukrainie. Dotyczy wic ono jednej ze stron, lecz nie chce by przez to prac stronnicz. Do dzisiejszego dnia Ukraina stanowi dla Polakw temat draliwy. Emocje zastpuj prawd. Polska obecno na Ukrainie, ktra naley ju tylko do historii, jest podobna polskiej obecnoci na Litwie. Kade jej przypomnienie wkracza w sfer mitu, przywouje czar utraconego wiata, w ktrym ongi

yo si tak szczliwie. Niektrzy Francuzi podobnie mwi o Algierii i zobaczymy, e porwnanie to nie jest absurdalne. mier w roku 1980 polskiego pisarza Iwaszkiewicza, urodzonego w roku 1894 w Kalniku pod Kijowem, gdzie jego ojciec, szlachcic-oficjalista, by ksigowym w cukrowni, oznacza jakby symbolicznie przecicie ostatnich zwizkw midzy kultur szlacheck polsk a tymi ziemiami, ktre tak dugo podlegay sowieckiemu panowaniu. Stowarzyszenia polsko-ukraiskie istniay co prawda wrd Polonii na emigracji, rocznik Pamitnik Kijowski" by przez kilka lat wydawany, okoo roku 1960, w Londynie przez emigrantw pochodzcych z tamtych stron, lecz - prawd mwic - nie jest jasne, dlaczego Ukraina nadal wypeniaa dusz przecitnego Polaka nostalgi i czarem nawet za czasw komunistycznych. 12 Wprowadzenie rdem tego uczucia byo, jak si wydaje, prcz dawnego zakorzenienia tam pewnej czci ludnoci, irracjonalne przywizanie do krainy stepowych jedcw, do pseudohistorycznych epopei H. Sienkiewicza, nieskazitelnych bohaterw Pana Woodyjowskiego. Wanie do takich stereotypw ograniczaa si czsto polska wiedza o Ukrainie. Zreszt Sienkiewicz kontynuowa tylko wizj romantyczn. Jeli jest prawd, e Polacy pozostali w wieku XX najbardziej romantycznym narodem wiata, to zrozumiae, e Ukraina, chocia utracona, pozostaa im bliska, bo niewiele innych tematw byo w stuleciu poprzednim tak silnie eksploatowanych. Dyskusyjne wizje literackie Wiele doniosych polskich utworw romantycznych rozgrywa si na Ukrainie. Polscy romantycy traktowali Ukrain tak, jak inni Szkocj lub Bliski Wschd. To obszar mitu historycznego i egzotyki. Mityczne obrazy wzmocniy si w polskiej podwiadomoci w latach 1820-1850 i zakorzeniy si w kulturze tego kraju. Od XVII wieku wok Ukrainy, w zwizku z wojnami tatarskimi i kozackimi oraz dziki poetom, takim jak M. Sp-Szarzyski i B. Zimorowicz, wytwarza si aura zniszczonej Arkadii", raju utraconego", nostalgii. Nie przeszkadzao to jednak Polakom - ju wtedy - w zgodnym podkrelaniu jednoci tych obszarw z Polsk centraln ani w goszeniu teorii gente Ruthenus i natione Polonus. Dobrowolna polonizacja kilku arystokratycznych rodw rusiskich dawaa prawo do takich spekulacji. W polskiej podwiadomoci Ukraina jeszcze dzisiaj stanowi - zgodnie z okreleniem J. Kolbuszewskiego - metaprzestrze przygody". Pozostaa tak mimo, a moe wanie dziki dramatom, ktre rozgryway si na tej ziemi wojowniczych mnichw i nieustraszonych rycerzy. T ziemi przygraniczn, to przedmurze chrzecijastwa" {antemurale christianitatis) Rzeczypospolitej Zotego Wieku nazwano po polsku nacechowanym emocjonalnie sowem Kresy"; Wincenty Poi na przykad przedstawi je w sposb wzruszajcy i tragiczny w Mohorcie, a Sienkiewicz pod koniec XIX wieku ze swojej Trylogii uczyni rodzaj patriotycznej biblii, gdzie Ukraina zajmowaa pierwsze miejsce. Czy mona wic si dziwi, e wieo uformowane oddziay wojska polskiego pary w latach 19191920 pod wodz Pisudskiego na Kijw i Ukrain? Wojna polsko-so-wiecka bya rodzajem spenienia niewygasej fascynacji, tkwicej od wiekw w polskim wiecie wyobrani.

Ciekawe, e tragiczna seria wzajemnych zbrodni, ktre wpyny na stosunki polsko-ukraiskie pomidzy rokiem 1918 i 1939, zbrodni powtarzanych w okresie 1939-1948, nie naruszya zdecydowanie euforystycznej polskiej wizji Ukrainy. Bardzo wczenie wizja Ukrainy rycerskiej znalaza swj silny rezonans we Francji w wyobraeniach o kozakach zwizanych ze Stanisawem Leszczyskim Wprowadzenie I\ (u Woltera i Scherrera), lecz dopiero w Anglii Byron nada jej europejski rozgos. Napisa poemat pt. Mazeppa, a tale of the russian Ukrain w Rawennie, we wrzeniu 1818 roku i opublikowa go w roku 18191. Dzieje tego bohatera, dawnego pazia Jana Kazimierza, przywizanego nago do konia, wygnanego w step przez ma swej kochanki i przygarnitego przez Kozakw, ktrzy pniej obrali go sobie hetmanem, opisa ju w Pamitnikach J. Ch. Pasek, a tragiczna wielko jego losu pobudzia rwnie wyobrani wielu artystw. Muzeum w Nancy przechowuje dwa obrazy przedstawiajce Mazep: jeden Gericaulta z roku 1823 oraz kolejny pdzla H. Poterleta. W roku 1824 Dela-croix namalowa kolejny. W muzeum w Avignon znajduje si ptno Horacego Verneta z roku 1826, zatytuowane Mazepa pord wilkw, a w muzeum w Rouen obraz Louisa Boulangera zatytuowany Mazepa, ktrym zachwyca si Wiktor Hugo. Widzimy na nim muskularnych Tatarw" powstrzymujcych wdzido konia, do ktrego przywizany jest Mazepa, zazdrosnego ma ogldajcego t scen i kruki czyhajce na swj up. Wiktor Hugo napisa pod wraeniem tego obrazu jeden ze swych najpikniejszych wierszy z cyklu Orientales; Un cri part, et soudain voila que la plaine Et l'homme et le cheval, emportes, hors d'haleine, Sur les sables mouvants Seuls, emplissant de bruit un tourbillon de poudre Pareils au noir nuage ou serpente la foudre Volent avec les vents! lis vont. Dans les vallons, comme un orage, ils passent Comme ces ouragans qui dans les monts s'entassent Comme un globe de feu...2 ' Rozumie si samo przez si, e nasze uwagi nie uwzgldniaj wszystkich aspektw literackiego mitu Ukrainy; analizy takiej dokona George F. Grabowicz w nieopublikowanej rozprawie pt. The History and Myth of the Cossack Ukrain in Polish and Russian Romantic Literatur [Historia i mit kozackiej Ukrainy w polskiej i rosyjskiej literaturze romantycznej], Harvard 1975. Chcielibymy tylko pokaza, jak dalece powierzchowny i niewystarczajcy byl obraz mitu w literaturze sprzed 1989 r.; CIaude Nord-m a n n, La figur historiue de Mazeppa [Historyczna posta Mazepy], L'Information Historique" 1959, nr 2, s. 59-64 oraz rozprawa tego samego autora: Charles Xli et Wkraine de Mazeppa [Karol XII i Mazepa na Ukrainie], Paris 1958. Zob. take artyku K. P e 1 e s k i e j, Polska

lehenda pro Mazepu [Polska legenda o Mazepie], Widnowa" 1985 (Monachium), nr 3, s. 79-86. Po 1989 r. lepszy obraz da J. K. Ostrowski, Mazepa pomidzy romantyczna legend a polityk, Przegld Wschodni" 1992-1993, t. 2, z. 2(6), s. 359-389. Mit ukraiski przedstawi rwnie J. Kolbuszewski w doskonaym artykule pt. Legenda kresw w literaturze XIX wieku, Odra" 1982, nr 2, s. 42-56; J. R. Krzyanowski,A Para-dise Lost? The Image of Kresy in Contemporary Polish Literatur [Raj utracony? Obraz Kresw we wspczesnej literaturze polskiej], [w:] American contribution to the 8th International Congress of Slavists, vol. 2, Slavica Publ., Inc. Colombus, Ohio, s. 391-421. Sienkiewiczowska idealizacja polskich wpyww na Ukrainie zostaa zrealizowana przez Z. W j c i k a, Dzikie Pola w ogniu. O kozaczynie w dawnej Rzeczpospolitej, Warszawa 1968. Rozwj niezalenego obiegu wydawniczego w Polsce umoliwi w latach osiemdziesitych ukazanie si bardzo bolesnego, ale te bardzo trzewego bilansu stosunkw pol-sko-ukraiskich w wieku XX, ktry zmierza, wci niestety bezskutecznie, do przezwycienia idyllicznego mitu. Por. K. Podlaski (pseud.), Bilorusini, Litwini, Ukraicy: nasi wrogowie czy bracia?, wyd. 1, Przedwit" 1984, s. 49-84. 2 Rozleg si krzyk i nagle na bezludnej rwninie / [zjawili si] i czowiek, i ko unoszeni bez tchu / 1-1 Wprowadzenie Wprowadzenie Ten bieg przeksztaca si w kocu w triumf geniuszu: II court, ii vole, ii tombe Et se releve roi!3 Popularno tego motywu zwikszaa si: odnajdujemy go i w Poitawie Puszkina, i na obrazie Chasseriau z roku 1855 pt. Une jeune filie cosaue trouve Ma-zeppa evanoui sur le cbeval sauvage mort de fatigue [Moda Kozaczka odnajduje zemdlonego Mazep na dzikim koniu padym ze zmczenia]. Jeszcze w roku 1870 Devilly wyzyskuje go w swoim malarstwie, rwnie muzyka romantyczna czerpie ze inspiracj: Liszt, po powrocie z Kijowa w roku 1847, gdzie spotka sw muz, Karolin Sayn-Wittgenstein, napisa dedykowany jej poemat symfoniczny pt. Mazepa. Pedrotti skomponowa oper w roku 1861, take Czajkow-ski napisa oper pod tym tytuem w roku 1884. W Niemczech Mazepa sta si bohaterem tragedii R. von Gottschalla, napisanej w roku 1859. Zrozumiae, e w Polsce ten motyw rwnie zyska du popularno, co wicej Polacy, podobnie jak Rosjanie (Gogol powici Ukrainie bardzo pikne stronice), znajcy lepiej realia ukraiskie, rozwinli ten temat w sposb bardziej rnorodny. W roku 1822 poeta B. Zaleski rozpocz pisanie Dumek, posugujc si folklorystyczn stylizacj; napisa midzy innymi Dumk o Mazepie i Dumk o hetmanie Kosiskim, uderzajce ywioowoci, radoci ycia i lekkoci, przypominajce tonacj pastoraki. Nieco pniej A. Malczewski nada tematyce kozackiej nowy wymiar. Obraz pdzcego jedca poczy z ide wolnoci oraz pamici o chwale dawnych Polakw, ktrych koci zalegaj w stepie. Swj obszerny poemat w dwch pieniach pt. Maria (1825) opar na autentycznej historii z XVIII wieku: dziewczyn pochodzc ze redniej szlachty topi ojciec jej narzeczonego, potny magnat, sprzeciwiajcy si maestwu syna. W tym samym czasie bohater poematu dzielnie stawia czoa w wielkiej bitwie z Tatarami.

Inni autorzy, jak na przykad T. Zaborowski lub T. Padurra (Pienia) pisywali utwory w stylu ludowym, wyzyskujc do tego celu jzyk ukraiski, ale dopiero S. Goszczyskiemu w Zamku kaniowskim (1828) udao si przedstawi spoeczn rzeczywisto, okruciestwo konfliktu pomidzy paszczynianym chopstwem i szlacht. W poemacie tym wtek miosny czy si z obrazami okrutnej rzezi szlachty urzdzonej przez chopstwo humaskie w roku 1768 i ujawnia tragizm sytuacji spoecznej. Dlatego te historycy literatury nie zawsze pozytywnie oceniaj ten utwr, peny szekspirowskiego pikna. J. Krzyanowski uwaa np., e jest to poemat niepozbawiony pewnej" wartoci artystycznej, mimo fragmentw sabszych4. Na ruchomych piaskach / Samotni, wypeniajc stukotem tumany kurzu / Podobni do czarnej chmury lub gromowego wa / Lecieli wraz z wiatrem! / Lecieli. Przebiegali parowy jak burza / Jak huragany, ktre gromadz si w grach / Jak ognista kula!". 3 Biegnie, leci, pada/ I powstaje krlem!". 4 J. Krzyanowski, Dzieje literatury polskiej, PWN, Warszawa 1970, s. 261. Opinia Marii Janion o S. Goszczyskim jest znacznie bardziej wywaona, zob. Kozacy i grale, [w:] Z dziejw stosunkw literackich polsko-ukraiskich, red. S. Kozak, M. Jakubiec, Ossolineum, Wrocaw 1974, s. 185-171. Po powstaniu listopadowym do literatury wkroczy nowy bohater: emir" Wacaw Rzewuski, znany ze swoich orientalnych zamiowa i koczowniczego usposobienia. Poleg w bitwie pod Daszowem na czele polskiego oddziau i jego tajemnicza mier (ciao nigdy nie zostao odnalezione) staa si rdem nowej legendy1. Juliusz Sowacki nie wierzy co prawda w jego bohatersk mier na polu chway i w Dumie o Wacawie Rzewuskim hetman ginie z rk zbuntowanego chopstwa. Sowacki, zadomowiony na Ukrainie nie mniej ni bohater jego dumy, jest bez wtpienia poet, ktrego wizja tej krainy nasilniej wrosa w polsk wiadomo. W latach trzydziestych pojawia si te czsto w literaturze inny bohater mityczny: bard Wernyhora, ktry sta si znany na Ukrainie w czasach konfederacji barskiej i odkrywa w serii zadziwiajcych proroctw wielk misj historyczn Polski. Posta Wernyhory odnajdujemy w utworze Siemieskiego, w powieci rycerskiej M. Czajkowskiego (Sadyka-Paszy) zatytuowanej Wernyhora (1838), a przede wszystkim w dramacie Sen srebrny Salomei, w ktrym Sowacki przedstawia Ukrain w sposb bardzo poetycki: wiatem duchw rzdzi tragizm i groza, peno tu tajemnych znakw, przepowiedni, wrb, postaci Kozakw. Jedna z nich, posta Semenki, staa si pierwowzorem Sienkiewiczowskiego Bo-huna. Wernyhor odnajdujemy w obrazach Jana Matejki, pojawia si on rwnie w synnym Weselu Stanisawa Wyspiaskiego. Krytycy bardzo wczenie zauwayli, e w polskiej poezji istnieje odrbna szkoa ukraiska". Terminu tego uy po raz pierwszy Micha Grabowski6, a nastpnie odnosi si on do idealizujcych szlacheck przeszo powieci Czajkowskiego Owruczanin (1841) lub Stefan Czarnecki. Sowacki powraca w wielu utworach pisanych na emigracji do swego rodzinnego Woynia: najpierw w miji, pniej w Beniowskim, w Wacawie, w picioaktowym dramacie Mazepa, dwukrotnie zreszt przerabianym, a przede wszystkim w Fantazym, ktry - cho pisany z oddalenia - jest sztuk czc w jedn cao realia ycia ukraiskiego arystokracji z fantastyk7, dziki waciwemu Sowackiemu zmysowi obserwacji. Rwnie jzyk Sowackiego obfituje w ukrainizmy8.

Niektrzy polscy emigranci w Paryu, jak np. J. Czyski, prbowali w roku 1836 lansowa mod ukraisk we Francji powieci pt. Le Kozak, roman hi-storiue [Kozak, powie historyczna9], pniej tradycje ukraiskie byy kulty5 M. I n g 1 o t, Wacaw Rzewuski. W krgu onierskiego mitu, Ruch Literacki" 1982, nr 5-6, s. 265, 272-273. 6M. Grabowski, O elemencie poezji ukraiskiej, [w:] Literatura i krytyka, cz. 2, Wilno 1837, s. 106; M. Bielanka-Luf towa, Znaczenie terytorium w tzw. szkole ukraiskiej, Pamitnik Literacki" 1936, r. 33, z. 2; S. K o z a k, Derela Ukrajinkoji szkoty" w polkij literaturi [Dziea szkoy ukraiskiej" w literaturze polskiej], Nasza Kultura" 1970, nr 4-7; idem, Micha Grabowski i ukraiska poezja ludowa, [w:] Studia polono-slavica-orientalia, VII, 1982, s. 161-185. M. Inglot, U rde Fantazego", Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocawskiego" 1961, seria A, nr 32, s. 35-90. D. Beauvois, Rze humaska, poczwszy od Sofiwki", poprzez Hajdamakw" a do Snu srebrnego Salomei", Twrczo", padziernik 1999, s. 80-92.

8M. Jurkowski, Ukrainizmy w jzyku Sowackiego, [w:] Z dziejw stosunkw literackich polsko-ukraiskich, s. 105-133. 9 M. I n g 1 o t, Ukrajinka pisnja nad Sejnoju [Pie ukraiska nad Sekwan], Ukrajinke sowianoznawstwo" 1970, nr 3, s. 71-78. 16 Wprowadzenie wowane w maej grupie poetw-emigrantw z okolic Lwowa; czonkowie tej grupy o nazwie Ziewonia" oddalali si od kultury polskiej, poszukujc w ludowej kulturze ukraiskiej samoistnej wartoci. A do pocztku XX wieku mamy zatem przez cay czas do czynienia z tym samym emocjonalnym odczuwaniem Ukrainy przez Polakw. Ciga wylewna czuostokowo, oddziaywanie poezji epickiej lub lirycznej. Malarstwo J. Kossaka lub J. Chemoskiego (1849-1914) nie umoliwia przekroczenia krgu mitu. Najbardziej realistyczne s obrazy Wyczkowskiego, ktry w roku 1912 przedstawi 12 litografii (Teka ukraiska) pokazujcych sceny z ycia codziennego, jak np. Orka na Ukrainie (1893), Siewcy na Ukrainie lub owienie rakw (1896). Kasprowicz nawiza do powstania Chmielnickiego w utworze pt. Bunt Napierskiego (1899), ale oglnie dominowa ton nostalgii i tsknoty, kontynuowany w Dumach kurhannych K. Zawistowskiej i w malarstwie Faata10. Jeli za chodzi o mitologizacj Ukrainy w literaturze polskiej wieku XX, to jest ona wrcz zaskakujca. Ukraicy - pisa T. Konwicki w powieci Kalendarz i klepsydra - obdarzali nas rwnie wyczuciem poezji, dojmujc dzik nostalgi i t stepow metafizyk, co uskrzydla nasz zawsze zy los". Gdy ziemie ukrainne oddaliy si od Polski jak nigdy przedtem, powstaa, w ostatnich dziesicioleciach, lawina utworw literackich powiconych dawnym stosunkom. Wodzimierz Odojewski wietnie zrecenzowa dziesitki powieci wiadczcych o niepokonanej ywotnoci tematyki ukraiskiej we wspczesnej szkole kresowej"".

Zaintrygowany tymi zjawiskami, postanowiem w roku 1987 zwoa sesj naukow w Lilie, by stwierdzi, jak Polacy widz ten swj problem Kresw. Byy to jeszcze czasy, kiedy tylko na Zachodzie mona byo wypowiedzie si na ten temat. Przybyo niewielu historykw, natomiast zbiegli si literaturoznawcy, bo liryka, liryka, tkliwa dynamika, angelologia i dal". Byy wzruszajce zawody poezji, nostalgii, analizy niewysowionego, mistycznego pikna tej krainy. A ja miaem materia do wspaniaej typologii mitu, do ksiki12, o ktrej naiwnie mylaem, e podsumowuje i zamyka dyskusj. Nadeszy odrzucenie komunizmu, niezaleno Polski i Ukrainy - od razu uznana przez Polsk - mona byo ywi nadziej, e oczywista ch dialogu z obu stron skieruje uwag na zupenie now tematyk. Nawet zaryzykowaem - jeszcze naiwniej - rozprawi si z legendami i z tkliwoci w referacie z roku 1993 pt. Mit Kresw wschodnich", czyli jak mu pooy kres13. Zapomniaem 10 Z. B a r a s k i, Obraz Ukrainy w kulturze polskiej na przeomie XIX i XX wieku, [w:] Z dziejw stosunkw literackich polsko-ukraiskich, s. 221-239. "W. Odojewski, Polko-ukrajinka tematyka w suczastnij polkij prozi [Tematyka polsko-ukrai-ska we wspczesnej prozie polskiej], Widnowa" 1985, nr 3, s. 63-78. Zob. rwnie: N. Taylor, Dziedzictwo W.X. Litewskiego w literaturze emigracyjnej, Kultura" 1986, nr 10/4(59, s. 124-136. 12 D. Beauvois (red.), z przedmow C. Miosza, Les confins de lanciertne Pologne, Ukrain, Litua-nie, Bielorussie, XVle-XXe s., Wyd. PUL, Lilie 1988. 15 D. B e a u v o i s, w pracy zbiorowej pod red. W. Wrzesiskiego, Polskie mity polityczne XIX-XX w., Wyd. UWr., Wrocaw 1994, s. 93-105. Wprowadzenie 17 niestety, e sia mitw jest bardzo podobna do siy religii. Po co si stara je wykorzeni i udowadnia, e kresy" mog by tylko polskie, e wic takie okrelenie zawsze bdzie sol w oku wschodnich ssiadw, ktrych naley szanowa? Paradoksalnie, uznanie granic i suwerennoci tych ssiadw nie idzie jeszcze cakiem w parze z odrzuceniem traktowania ich jako peryferii Polski. Nie chodzi o to, e podziw dla artystycznego czynu polskiego" na wschodzie nie ma swego uzasadnienia. Wspaniay trud Romana Aftanazego Materiay do dziejw rezydencji14 dobitnie ilustruje jego wielko i ssiedzi powinni rwnie o nim wiedzie, naleycie go konserwowa. Chodzi raczej o wiadome ignorowanie drugiej strony medalu, o ustawiczne budowanie mitu o harmonijnej wielokulturowoci dawnej Rzeczypospolitej. A wanie ten typ literatury si rozmnoy po roku 1989. Mit ma to do siebie, e stwarza drug natur, czasem mocniejsz od rzeczywistoci. Nie warto udowadnia ludziom, e ten fasz jest szkodliwy. Protestuj, krzycz o obrazoburstwie, o braku pojcia sacrum, o szarganiu witoci. Nie szczdzono mi cierpkich uwag w zwizku z t moj skonnoci do zagldania za kulisy poprawnego mylenia15. W 1995 r. badacz, ktry dotd si ogranicza do trzewych publikacji naukowych, nie mg si oprze popytowi mody i wyda w bardzo znanej serii popularnej A to Polska wanie (a wanie, e nie!) bogato ilustrowan prezentacj Kresw, ktra ogromnie przyczynia si do potgowania legend i

stereotypw16. Pod zdjciami cudownych paacykw czytamy tam, e kultura polska chadzaa po kresach siedmiomilowymi krokami i rozrzucaa na swej drodze w licznym krajobrazie takie pery architektury", a tu pada nostalgiczna nutka: dzieje polskiego inwestowania w Kresy widzie mona jako histori utraconej energii zbiorowej". Ot dzieje stosunkw lokalnych mona chyba uj i inaczej. Od tego czasu rozczulajce wizje owych Kresw" (bro Boe nigdy ziem li-tewsko-ruskich) zaczy zalega pki ksigarskie. W roku 1996 ukazay si dla przykadu: zbir 13 artykuw pt. Kresy w literaturze i album z fotografiami pt. Polesie. Krytyka negatywnie ocenia ponure widoki z wiejskimi zagrodami i obdartymi figurami biednej szlachty. W dumnej, niezalenej Polsce nie naleao przecie przedua komunistycznej manii ukazania ndzy niesprawiedliwej paskiej Polski". Zapomnijmy o niej. Gdyby autorki zaday sobie trud odszukania obrazw ycia dworw, paacw i ich mieszkacw, to dopiero otrzymalibymy co polskiego", pisaa recenzentka17. Dwa lata pniej yczenie zostao spenione. Tropem potnych rodw Potockich, Jazowieckich, Buczackich, So-bieskich, Daniowiczw, Winiowieckich poszed Adam Bujak i poda wspania14 Wydane przez Instytut Historii Sztuki PAN w Warszawie w 27 tomach od 1986 do 1992 r. 15 Swoist antologi recenzji polskich, ktrymi witano pierwsz opublikowan cz moich bada, podaje przedmowa prof. Jarosawa Daszkiewicza do jej ukraiskiego przekadu, patrz D. B e a u v o i s, Szlachtycz, Kripak i Rewizor, wyd. Intel, Kijw 1996, s. 9-48. 16 J. K o 1 b u s z e w s k i, Kresy, Wyd. Dolnolskie, Wrocaw 1995. 17 E. Czaplejewicz, E. Kasperski (red.), Kresy w literaturze, Wiedza Powszechna, Warszawa 1996 i G. Ruszczyk, A. Engelking, S. Boching, Polesie, Inst. Sztuki PAN, Warszawa 1996. Recenzja Lidii Wjcik, Czar odczarowany, Nowe Ksiki" 1997, nr 4, s. 25. 18 Wprowadzenie y album widokw, ywcem zdjtych z Ogniem i mieczem, podczas gdy dyrektor Zamku Krlewskiego na Wawelu przybliy czytelnikowi owoc kwerendy swego zespou na wschodzie, rwnie z fotografiami i sentymentalno-historycz-nym komentarzem18. Obecnie prawie kady uniwersytet polski ma swego kresologa, ba, nawet instytut kresoznawczy. Najmniejszy pisarz kresowy nie ma dla tych literaturo-znawcw sekretu - od J. Iwaszkiewicza po M. Hemara poprzez J. Wooszynow-skiego, J. obodowskiego, M. Wakowicza, Z. Haupta i wielu innych. Jeden z najlepszych znawcw tematu, profesor na Uniwersytecie Szczeciskim, Bolesaw Hadaczek, wyda na ich temat a cztery ksiki w cigu dziewiciu lat. Ale trudno si oprze wraeniu, e wszdzie i u kadego wiadka autor doszukuje si urody miejsc rodzinnych [...] utraconych na zawsze", arkadyjskoci wielonarodowego Podola", gdzie narody wspistniej w harmonijnej, synergetycz-nej symbiozie". Szczeglnie charakterystyczne dla tego autora, jak i dla wszystkich piszcych na takie tematy, jest pojcie maej ojczyzny", widocznie zawierajce co z magicznej fascynacji19. Temu urokowi pejzau i utraconego raju zdaje si rwnie ulega Jadwiga Sawicka, profesor na Uniwersytecie Warszawskim w swojej ksice Woy poetycki w przestrzeni kresowej10,

a jeli do tego doda szczypt religii, to kresy nabieraj waloru sprofanowanej ziemi witej. Tak si stao z opisaniem obrazw sakralnych wywiezionych stamtd, midzy innymi ze Sucka, a znajdujcych si obecnie w diecezjach wrocawskiej lub legnickiej21. Mio do Kresw", Mio na Kresach", Bohater na Kresach", to tytuy rozdziaw typowej pracy o jednej z najbardziej anielskich autorek, mianowicie Marii Rodziewiczwnie. Zastanawiajcy jest renesans tej autorki i wychwalanie w pracy uniwersyteckiej ojczynianych walorw jej wiata, skierowanego ku odrodzeniu, reintegracji". Reintegracji? Tak napisano!22 Nawet ci, ktrzy s wiadomi, e nie naley przemilcza obecnoci innych, ich marginalizowa lub wrcz unicestwia cakowicie, si swego zbyt sterowanego wyboru materiaw wpadaj w nieunikniony polonocentryzm. Znowu stwierdzamy to na przykadzie Stanisawa Uliasza z Rzeszowa, ktry w trzecim swoim zbiorze rozpraw omawia waciwie tych samych autorw, co Czaplejewicz lub Hadaczek23. Niemao krytykw w ten sam sposb gosi ch zrozumienia ssiadw wschodnich, pomagania" im w poszukiwaniu" ich tosamoci (bo oczywicie nie bardzo 18 A. Bujak, Zamki, kresowe stranice Rzeczypospolitej, Bosz", Olszanica 1998; J. K. Ostrowski, Kresy bliskie i dalekie, Universitas, Krakw 1998. Do tego dodajmy jeszcze 3600 hase i 1100 ilustracji kolorowych Encyklopedii Kresw, sowo wstpne Stanisaw Lem, wyd. Kluszczyski, Krakw 2004. " B. Hadaczek, Kresy w literaturze polskiej XX wieku, szkice (1993); Antologia polskiej literatury kresowej XX wieku (1995); Kresy w literaturze polskiej, Gorzw Wielkopolski 1999; Mae ojczyzny kresowe w literaturze polskiej XX wieku, PoNad, Szczecin 2003. 20 Wyd. DiG, Warszawa 1999. 21 T. K u k i z, Madonny kresowe, wyd. Wsplnota Polska, Warszawa 1999. 22 J. S z c z e n i a k, Drzewo wiecznie szumice niepotrzebne nikomu. Kresy w powieciach Marii Ro-dziewiczwny, Wyd. UMCS, Lublin 1999. 23 S. U1 i a s z, O literaturze kresw i pograniczu kultur, Wyd. Uniw. Rzeszowskiego, Rzeszw 2001. Wprowadzenie wiedz na czym ona polega). Wszyscy znaleli sobie (po jego mierci w roku 2000) patrona duchowego w dziaalnoci na emigracji Jerzego Giedroycia, ale w swojej najlepszej chci dialogu nie maj nic do zaoferowania prcz zaczarowanego krgu idyllicznej wizji dawnej Rzeczypospolitej. Prof. Tadeusz Chrzanowski nie ma wtpliwoci, e dawne przejawy nacjonalizmu i wszelka szabel-kowata postawa rewindykacyjna" nale do najmniej chwalebnych stron historii, ale cay materia jego ksiki jest przesiknity stereotypowym przekonaniem, e Polacy wspgospodarowali na danym obszarze i byli ssiadami, a nie miertelnymi wrogami"24. T. Chrzanowski wychodzi z szlachetnego zaoenia, jake czsto powtarzanego, e Rzeczpospolita, jako pastwo wielonarodowe, jeli nie zrealizowaa w peni unii federacyjnej, to przynajmniej bya udan prb zjednoczenia wieloci, znacznie bowiem wyprzedzaa sw epok. Niemniej przez niemal dwchsetletni proces, zakoczony ostatecznie uni lubelsk (1569), rozmaite etnicznie, wyznaniowo i kulturowo obszary zjednoczyy si w pewn cao, ktra funkcjonowaa a po okres rozbiorw". Jak funkcjonowaa? Mniejsza o to.

e takie pytanie te nie bardzo obchodzio licznych pamitnikarzy polskich, ktrzy jeszcze pamitali sw szczliw modo i ledwo zwracali uwag na owych ssiadw, mona zrozumie ze wzgldu na ich wychowanie i na cakowit nieobecno ziem wschodnich w oficjalnym polskim yciu umysowym do koca lat osiemdziesitych XX wieku25. Natomiast wydaje si, e sama natura literackiego dyskursu - bo literatura jest przede wszystkim pikna - nie moe, mimo ambicji filologw i literaturoznawcw, dotrze do jdra prawdy. Dodatkowym tego dowodem moe jeszcze suy ksika wietnego krytyka i poety Leszka Szarugi: Wze kresowy. Autor, zgodnie z powszechnie panujc obecnie polityczn poprawnoci gosi, e nie godzi si ju przemilcza najgorszych konfliktw narodowociowych, ale co mu daje znowu literatura? Jak i wyej wymienionym kolegom ofiaruje twrczo autorw, ktrych mona mniej wicej krytykowa lub uwielbia, z reguy Polakw, obodowskiego, Rymkiewicza, Liniewskiego lub nawet Teresy Lubkiewicz-Urbanowicz (ktrej Boa podszewka suya Izabelli Cywiskiej za temat serialu telewizyjnego), ale literatury innego w tej ksice nie ma26. Co gorsza caa ju imponujca biblioteka kresoznawcza niezdolna jest da wyobraenie o rdach nieporozumie. Goosowna potga dyskursu prawie zawsze zagusza wymow dokumentw, co czasami dochodzi -jak w wypadku Krzemieca Ryszarda Przybylskiego27 do jawnego zwichnicia rzeczywistoci. 24 T. Chrzanowski, Kresy, czyli obszary tsknot, Wyd. Literackie, Krakw 2001. 25 E. Rostworowski, Ziemia, ktrej ju nie zobaczysz, Wyd. Czytelnik, Warszawa 2001, potwierdza polonocentryczn wizj tego wiata. Ale wizja ta ma bardzo dugi rodowd. Patrz D. B e a u v o i s, Oni i Inni. Pamitnikarze polscy na kresach wschodnich w XX w., Przegld Wschodni" 2000, t. 7, z. 25, s. 185-204. 26 L. S z a r u g a, Wze kresowy, Wyd. WSP, Czstochowa 2001. Nie ma jej wicej, ani te historycznych rozwaa, u Anny Pelczyskiej, Koniec kresowego wiata, wyd. Test, Warszawa 2003. 27 R. P r z y b y 1 s k i, Krzemieniec, opowie o rozsdku zwycionych, wyd. Sic!, Warszawa 2003. Do ignorowania ustale historykw przez tego przecie zasuonego krytyka jeszcze powrcimy. 20 Wprowadzenie Powrt do dokumentw Czy historyk moe zaufa tego rodzaju wiadectwom? Jaka rzeczywisto ukrywa si w tych baniach, pastelowych obrazkach, kolorowanych freskach? Kim byli naprawd Polacy na Ukrainie w czasach powstawania legend i piknych malowanek? Jak rzeczywicie wyglday stosunki midzy Polakami, Ukraicami i Rosjanami, ktrzy przecie po drugim i trzecim rozbiorze wadali tymi ziemiami? Jacy byli naprawd Kozacy, tak chtnie opisywani w literaturze? Ciekawe, e adna z dotychczasowych syntez historycznych nie podejmowaa takich pyta. T wanie luk bdziemy starali si zapeni. Opucimy zatem wyyny mitu, alby zstpi do rzeczywistoci ukrytej w archiwach. Obszar badawczy, ktrym bdziemy si zajmowa, jest stosunkowo wski, jak to pokazuje tytu rozprawy. Nie znajdziemy w niej niczego, co dotyczyoby Galicji Wschodniej. Stosunki midzy

Polakami i Ukraicami pod zaborem austriackim ewoluoway w sposb tak szczeglny, e ich opisanie wymaga osobnej rozprawy. Nasze studium dotyczy jedynie obszarw Ukrainy anektowanych przez Cesarstwo Rosyjskie w roku 1793 i 1795, to znaczy trzech guberni: kijowskiej, woyskiej i podolskiej. Obszar ten, o cznej powierzchni Portugalii i Szwajcarii, przed rokiem 1831 uwaany w Petersburgu za cz polskich guberni" cesarstwa, zosta pniej przez Rosjan nazwany regionem poudniowozachodnim" (juno-zapadnij kraj). Przez mieszkacw nazywany by czsto prawobrzen Ukrain" (chodzi o brzeg Dniepru), w odrnieniu od Ukrainy lewobrzenej, gdzie wpywy rosyjskie zaczy si ju od traktatu perejasawskie-go w 1654 roku, a utwierdziy si ostatecznie w roku 1783 ze zniesieniem tam hetmanatu. Bdziemy wymiennie uywa nazw Ru i Ukraina oraz przymiotnikw ruski i ukraiski. Gdybymy szukali ladw obecnoci Polakw na Ukrainie w opracowaniach historycznych opublikowanych przez Ukraicw przed 1989 rokiem, nie znalelibymy ich wiele: kilka nazwisk, kilka drobnych wzmianek, to wszystko28. W polskich pracach historycznych dotyczcych tego okresu (przed 1989 rokiem) informacje s rwnie zadziwiajco niepene, jak gdyby historycy chcieli dopuci do tego, czego Rosjanie od nich wymagali: przyznania, e pami o tamtejszych Polakach powinna znikn na zawsze. Informacje w nich zawarte dotycz jedynie walk w 1831 roku, organizacji politycznej Szymona Konarskie-go, ycia literackiego i kontaktw z rewolucjonistami rosyjskimi29. Jedynym po28 M. Hruszewsky, Abrege dhistoire de Wkraine [Krtka historia Ukrainy}, Paris-Geneve-Prague 1920; F. O. Jastrebow, Ukrajina w perwszij poowyni XIX stolittia, [w:] Narysy z istoriji Ukrajiny, Wyp. 8, UAN, Kijw 1938, s. 274. Z prac nowszych zob. Istorija Ukrainkoji RSR (opra, przez Akademi Nauk Ukrainy), 2 t., Kijw 1967; A. H. Szewelew i in., Istorija Ukraijnkoji RSR w wosmy tomach, t. 3, wyd. Naukowa Dumka", Kijw 1978. Niektre dane zwizane z naszym tematem mona znale na 22 stronach powiconych tzw. guberniom zachodnim Cesarstwa Rosyjskiego przez E. Tha-dena w jego ksice Russia's Western Borderlands 1710-1870, Princeton University Press, 1984, s. 121-143 oraz w panegirycznej rozprawie W. Ju. S z u 1 g i n a, Jugozapadnij kraj pod uprawieniem D. G. Bibi-kowa [Poiudniowo-zachodni region pod kierownictwem D. G. Bibikowa], Drewnaja i Nowaja Rossija" 1979, vol. 2, nr 2. 29 L. Podhorodecki, Zarys dziejw Ukrainy, 2 t., Warszawa 1976 i W. Serczyk, Historia Wprowadzenie 21 wanym studium jest ksika Jana Tabisia pt. Polacy na Uniwersytecie Kijowskim, ktra ukazaa si w Krakowie w roku 1974. Liczne ksiki i artykuy z tego okresu odnotowane poniej w przypisach, dotycz spraw szczegowych, najczciej ycia politycznego lub kulturalnego - Ukraina pojawia si w nich tylko okazjonalnie. Zajmuje ona powaniejsze miejsce dopiero w mojej rozprawie habilitacyjnej o historii Uniwersytetu Wileskiego i jego okrgu, wydanej po francusku w roku 197730. Z powodu sytuacji politycznej zostaa ona wydana po polsku 14 lat pniej w roku 199131. Od pocztku lat dziewidziesitych XX wieku badania spraw ukraiskich przeywaj wielki renesans. Prawie kady uniwersytet utworzy instytut bd Wschodni, bd Europy rodkowo-Wschodniej, bd

Pogranicza. Wszdzie w Polsce organizowane s sympozja, zjazdy, sesje naukowe na tematy polskoukrai-skie. Wszdzie: w Warszawie, Lublinie, Krakowie, Wrocawiu, Poznaniu itd., wydawane s monografie, akta, pisma, biuletyny, zeszyty. Najczciej powicone s rozrachunkom dwudziestowiecznym, przewanie galicyjskim, ale niektre z tych licznych publikacji staraj si uwzgldnia caoksztat historii w wielodyscyplinarnym wymiarze. Wymiemy dla przykadu wytrwale wydawany od blisko 15 lat w Warszawie przez red. Jana Malickiego Przegld Wschodni", ktry dochodzi obecnie (2004 r.) do 33 numerw. Przemyski orodek, publikujc pi zbiorw PolskaUkraina 1000 lat ssiedztwa i osiem biuletynw, mnie rywalizuje z dziaalnoci wikszych miast. Rosja nie bardzo si interesuje t problematyk, ale jeden z jej badaczy wnis bardzo istotny wkad do dyskusji32. Najnowsze pokolenie historykw ukraiskich gruntownie przemyliwuje sw histori. Od roku 1999 wychodzi w Kijowie wietne pismo Ukrajnkij Humanitarnyj Ohljad". Ukazaa si zupenie odnowiona wersja Historii Ukrainy (wydanej rwnie po polsku w Lublinie) pira N. Jakowenki (okres do 1772 r.) i J. Hrycaka (od 1772 po 1999 r.) w roku 2000. Mimo takiego fajerwerku poniezalenociowych publikacji, nie mona powiedzie, e ziemie zabrane" XIX wieku, a szczeglnie Ukraina prawobrzena, wzbudziy wiksze zainteresowanie zawodowych historykw. W ostatnim dzieUkrainy, Ossolineum, Wrocaw 1979; S. Kieniewicz, Stosunki polsko-ukraiskie w latach 1820-1870, [w:] Sesja naukowa w trzechsetn rocznic zjednoczenia Ukrainy z Rosj 1654-1954, Warszawa 1956, s. 131-157. Niezmiernie ciekawe s Wspomnienia z rnych lat Zygmunta Starorypiskiego wydane przez S. Kieniewicza wsplnie z pamitnikiem K. Borowskiego, pod tytuem Midzy Kamiecem i Archangielskiem, PIW, Warszawa 1986, s. 27175. Materia ten na og porwierdza wnioski niniejszej pracy. 30 D. B e a u v o i s, Lumieres et Societe en Europ de l'Est. UUniuersite' de Vilna et les ecoles polonaises de 1'Empire russe 1803-1832, 2 t., Wyd. Champion, Lille-Paris 1977, s. 912. Szkoy na Ukrainie s szeroko omawiane w czci trzeciej. " D. Beauvois, Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803-1832, 2 t., Wyd. KUL, Lublin 1991. 12 A. I. M i 11 e r, Ukrainkij wopros w politike wlastej i russkom obszczestwiennom mnienii, wyd. Ale-Icja, Sankt-Petersburg 2000. 22 Wprowadzenie siccioleciu pojawio si jednak kilka cennych prac powiconych niektrym wanym aspektom ycia spoeczno-kulturalnego. Mona aowa, e wietne studium Leszka Zasztowta o zrusyfikowanym szkolnictwie po powstaniu listopadowym kadzie gwny nacisk na Litw i Biaoru, a wnosi mao nowego co do sytuacji na Ukrainie33. Ksika Tadeusza Epsteina koncentruje si - odwrotnie - na naszym obszarze badawczym, ale z perspektywy tradycji i patriotyzmu polskiego34. Najwikszy wkad z naszego socjologiczno-wielonarodowego punktu widzenia wnosi trud Dariusza Szpopera o dziaalnoci towarzystw ziemiaskich w przededniu zniesienia poddastwa w Cesarstwie Rosyjskim35.

Materiay takie nie wystarczaj do napisania studium o nastawieniu socjologicznym, co sobie zaoylimy. Bogata literatura pamitnikarska i wspomnieniowa (do ktrej rwnie odsyamy w przypisach) umoliwia w jakim stopniu takie nastawienie, ale nie rozwizuje zasadniczych problemw. Specyficzne spoeczestwo wymaga bada szczegowych, to sprawa trudna do zrozumienia dla czytelnikw zachodnich, poniewa caa ludno polska zamieszkujca Ukrain legitymowaa si herbem szlacheckim. Bardzo liczne prace napisane w latach ostatnich o tej grupie spoecznej, ktra odegraa w dziejach Polski zasadnicz rol, nie s jednak zbyt pomocne w zrozumieniu spoecznoci wchonitej przez imperium rosyjskie. Najwicej przesanek badawczych zawiera dotd znakomita ksika Jerzego Jedlickiego36. Nie mona byo mie jasnego obrazu tego spoeczestwa bez dotarcia do jego wasnych zwyczajw, to znaczy bez przestudiowania na miejscu dokumentw sejmikw szlacheckich, korespondencji marszakw szlachty z ich podwadnymi, wacicielami ziemskimi, administracj carsk wreszcie. Rwnie wane byo spojrzenie na t grup spoeczn od strony urzdnikw rosyjskich. Kad guberni zarzdzali przed rokiem 1831 gubernatorzy cywilni, dublowani czsto przez gubernatorw wojskowych, stacjonujcych w trzech stolicach gubernialnych: Kijowie, ytomierzu i Kamiecu. W roku 1831 dodano szczebel generagubernatorstwa dla kontrolowania caego poudniowo-zachodniego regionu. Ten urzd trwa do rewolucji 1917 roku. Siedzib generaagubernatora, ktremu podlegali gubernatorowie cywilni, by Kijw. On z kolei podlega bezporednio w Petersburgu przed powstaniem listopadowym carowi, senatowi lub poszczeglnym ministrom, a po powstaniu listopadowym Komitetowi Guberni Zachodnich zoonemu ze specjalnie zbierajcych si ministrw. Ta instytucja 33 L. Z a s z t o w t, Kresy 1832-1864, szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej, Inst. Hist. Nauki PAN, Warszawa 1997. 34 T. E p s t e i n, Edukacja dzieci i modziey w polskich rodzinach ziemiaskich na Woyniu, Podolu i Ukrainie w drugiej poi. XIX w., wyd. DiG, Warszawa 1998. Dane o naszych prowincjach znajduj si rwnie w: J. Remy, Higher education and national identity, polish student actwism in Russia 18321863, Helsinki 2000. " D. S i. p o p e r, Pomidzy caratem a snem o Rzeczypospolitej, myl polityczna i dziaalno konserwatystw polskich w guberniach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego w latach 1855-1862, Wyd. Arche, Uniwersytet Gdaski, Gdask 2003. '" J. J c d I i c k i, Klejnot i bariery spoeczne, Warszawa 1968, szczeglnie strony: 243-275, 298, 325, 352, 366. W obszernych przypisach znajdujemy przydatne informacje dotyczce szlachty. Wprowadzenie trwaa do koca panowania Mikoaja I. W drugiej poowie XIX wieku rola generaa-gubernatora jeszcze bardziej wzrosa. Niniejsza ksika skada si z trzech chronologicznych czci stanowicych waciwie histori szlachty na Ukrainie od rozbiorw do pierwszej wojny wiatowej. Te czci nie powstay i nie byy wydrukowane wedug tej' chronologii. Najpierw, dwadziecia lat temu, powstaa cz druga37, bo byem wtedy przekonany, e okres midzypowstaniowy by najwaniejszy, jeeli chodzi o przemiany

spoeczne. Bezwzgldno akcji generaa-gubernatora Bibikowa wydawaa mi si najpilniejsza do badania. Polityczna sytuacja w latach 1981-1982 nie bardzo sprzyjaa pracy w Zwizku Radzieckim. Naleao przezwyciy opr wadz i nawet niech kilku moich studentw, nierozumiejcych czego ich profesor szuka tam w czasie polskiego stanu wojennego. Udao si wtedy dotrze do rde dziki umowie naukowej midzy Francuskim Ministerstwem Spraw Zagranicznych i Akademi Nauk ZSRR. Mogem dziki temu pracowa w Centralnym Archiwum Ukraiskiej Republiki Sowieckiej w Kijowie (przede wszystkim studiowa akta kancelarii kolejnych generaw-gubernatorw), w archiwach lokalnych (obwodu kijowskiego), miaem te dostp do kilku dokumentw z archiww lokalnych w Winnicy i ytomierzu; pracowaem rwnie nad aktami Komitetu Guberni Zachodnich w Centralnym Archiwum Historycznym ZSSR w Leningradzie. Zachcony sukcesem tej pracy postanowiem w pocztku lat dziewidziesitych bada dalsze losy ziemiastwa i zdeklasowanej szlachty na tym samym terenie. Midzynarodowe kontakty i wymiana naukowa stay si wtedy atwiejsze, a ostatni cerberzy w rosyjskich i ukraiskich archiwach stali si dla badaczy rozczulajco uprzejmi. W pracy nad ksik wyzyskaem nieznane dotychczas dokumenty pochodzce przede wszystkim z archiww kijowskich (ogromne zbiory kancelarii generawgubernatorw) oraz w mniejszym zakresie z archiww petersburskich (dokumenty dotyczce chopstwa i Senatu), moskiewskich (materiay policyjne). Korzystaem ponadto z archiww polskich w Warszawie, w Krakowie i we Wrocawiu oraz z archiww paryskich, w ktrych znajduj si liczne pamitniki i wspomnienia, w wielu wypadkach dotychczas niepublikowane. W archiwach tych prowadziem te kwerend prasow. Odpowiednie adresy bibliograficzne dotyczce rde archiwalnych oraz rosyjskiej, ukraiskiej i polskiej literatury naukowej znajduj si w przypisach. W trosce o spjno pracy niniejsze studium celowo zostao ograniczone do spraw zwizanych z majtkiem i wasnoci ziemsk. Pod koniec XIX wieku ziemi uznawano nie tylko za znak przynalenoci do szlachty, ale rwnie za warto kapitaow. Ziemia staa si centralnym elementem moich bada. Wydaje mi si, e zrozumienie dziejw bitwy o ziemi stanowi konieczny warunek waciwego rozwizania 37 D. B e a u v o i s, Le Noble, le Serf et le Revizor, la noblcssc polonaise entre la tsarisme et les masses ukrainiennes 1831-1863, Wyd. Archives Contemporaines, Paris 1985; tum. polskie: Polacy na Ukrainie 1831-1863, szlachta polska na Woyniu, Podolu i Kijowszczynie, Instytut Literacki, Biblioteka Kultury", t. 425, Pary 1987 i 1988. 24 Wprowadzenie dzisiejszych trudnoci zwizanych z wprowadzeniem na terenach byego Zwizku Sowieckiego gospodarki rynkowej. Na tych terenach posiadanie ziemi, jej sprzeda i kupno stanowio zawsze niezwykle skomplikowany wze problemw zarwno emocjonalnych, jak i gospodarczych. Wyniki tej kwerendy byy rwnie wydane po francusku i tym razem mogy si ukaza po polsku w kraju, a ju nie na emigracji38. Wtedy to zdaem sobie spraw, e to drzewo nie ma korzeni, e poprzednie studia, niezalenie od stopnia ich szczegowoci, dotyczyy epok, w ktrych wybuchy jawne konflikty i ujawniy si pokady wzajemnej agresji. Nie wyjaniay one jednak, w jaki sposb owe konflikty wczeniej dojrzeway w samym spoeczestwie polskim jeszcze za czasw Rzeczypospolitej, a potem zapowiaday si w pierwszych latach po rozbiorach.

Naleao wic jeszcze wyduy perspektyw historyczn wstecz, dotrze do wczeniejszych rde, doda brakujce ogniwo, przeksztaci dyptyk w tryptyk, objani genez problemw. Nie tylko odtworzy, w jaki sposb polskie spoeczestwo na Ukrainie wnikao w tkank Cesarstwa Rosyjskiego od roku 1793, ale zweryfikowa wiarygodno cigle powtarzanych prawd" o rwnoci szlacheckiej, o rzekomym spoeczestwie obywatelskim" przed rozbiorami i po rozbiorach. Niczym archeolog, ktry docierajc do najgbszych pokadw, poznaje dziki nim tajemnice warstw pniejszych, powrciem do pocztkw. Daleko nie wszystko zostao wyjanione, ale troch nowych pyta powstao. Wyniki tych ostatnich bada ukazuj si tutaj po polsku po raz pierwszy, zostay bowiem wydane po francusku cakiem wieo39. Czytelnik ujrzy, e tak cz pierwsza, jak i nastpne, zostaa skomponowana w oparciu o materia w wikszoci nieznany, uzyskany dziki nowej delegacji w Rosyjskiej Akademii Nauk i nowemu dotarciu do Pastwowego Archiwum Historycznego w Petersburgu, obecnie zwanego RGIA, oficjalnie zamknitego, ale cudem dla mnie otwartego. Wypadnie z pewnoci aowa, e na kartach tej ksiki nieobecna jest ludno ydowska, liczniejsza na Ukrainie ni Polacy. Wsplnocie ydowskiej zamieszkujcej te ziemie naley si oddzielne studium, ktre trzeba bdzie w przyszoci napisa40. 38 D. B e a u v o i s, La bataille de la terre en Ukrain 1863-1914, les Polonais et les conflits socio-ethniues, wyd. PUL, Lilie 1993; tum. polskie: Walka o ziemi, szlachta polska na Ukrainie prawobrzenej pomidzy caratem a ludem ukraiskim 1863-1914, wyd. Pogranicze, Sejny 1996. 39 D. Beauvois, Powoir russe et noblesse polonaise en Ukrain 1793-1830, CNRS-editions, Paris 2003. 40 Kilka prac dotyczcych tego bardzo specyficznego tematu jest albo zbyt wskich (zob. W. R y -b y n k i j, Jewrejki chliborobki kolonij na Kyjiwszczyni, Woyni ta Podoili w polowyni XIX stolittia [Kolonie ydowskie na Kijowszczynie, Woyniu i Podolu w poowie XIX wieku], [w:] Zbirnyk pra jewrejkoji Istoryczno-Archeograficznoji Komisiji UAN [Zbir prac ydowskiej Komisji Historyczno-Archeogeograficznej], vol. 2, Kijw 1929; bd zbyt jednostronnych: M. Drahomanow, Ewreji i Poljaki w Jugozapadnom Kraje [ydzi i Polacy w guberniach poludniowo-zachodnich], [w:] Politiczeskoje soczinienia [Dziea polityczne], t. 1, Moskwa 1908. Pierwsz syntez o ydach na Ukrainie, pokrywajc si z naszym studium napisa O. B. Berensztejn, Dyskryminacijna polityka cars'kogo urjadu szczo do Jewreiw u drugij poopyni XVIII- perszij polovyni XIX stolittja za materialamy prawoberenoj Ukrainy, maszynopis, Instytut Narodowych Tosamoci i Politologii UAN, Kijw 1995. Wprowadzenie 25 Ksik t napisa Francuz, z czego wynikaj oczywiste konsekwencje. Przedstawione interpretacje chc - co czsto nie jest atwe - pozby si narodowych stronniczoci; moliwe, i dystans zmieni perspektyw - sta si przyczyn nieuniknionych pomyek, ale by moe tylko autor francuski mg dotrze do tej martwej planety, dogrzeba si do tego zapomnianego wiata. Myn historii star skutecznie z powierzchni ziemi sporo rnych kultur. I nie trzeba ich koniecznie szuka a w cywilizacjach prekolumbijskich. Na obrzeach Europy powolna, lecz przeraliwie skuteczna biurokracja carska wymazaa jedn z nich. Jedna przestarzaa doktryna imperialna ustpia miejsca innej, cakiem nowej, wprowadzajcej odmienny porzdek. Bybym rad, gdyby w jakim stopniu

udao mi si pokaza nieuchronny schyek pierwszej, a take zdemontowa i zademonstrowa bezlitosny mechanizm drugiej. Moliwo zebrania trzech czci tych dugoletnich bada w jednym tomie zawdziczam Panu Dyrektorowi Wydawnictwa UMCS, Andrzejowi Peciakowi. Prosz Go o przyjcie mojej szczerej wdzicznoci. Udostpnienie mojej maej trylogii ukraiskiej polskiemu czytelnikowi nie byoby moliwe bez koniecznej i przyjaznej cierpliwoci moich wspaniaych tumaczy - Ewy i Krzysztofa Rutkowskich. Ich pomoc bya wrcz nieoceniona. Im wic nale si sowa szczerego podzikowania. Jake mgbym na koniec nie wyrazi wdzicznoci dla tej, ktra wspiera me prace od lat 45, mej maonki - Teresy, dzielcej wszystkie wzruszenia wywoane przez archiwalne znaleziska, ledzcej z uwag kad zapisan stron i zapewniajcej jej ostateczny ksztat? Pary, wiosna 2005. Mapa administracyjna poudniowo-zachodnich guberni Cesarstwa. Powiaty i miasta powiatowe Niektre objanienia o MU O 2 U c o '5b e -o o o 5 -o f CL, Pienidze (ok. 1840 r.): 1 zoty polski = 15 kopiejek 1 rubel srebrny =100 kopiejek = 6 zotych 20 groszy 1 czerwoniec = ok. 5 rubli srebrnych 1 dusza mska miaa okoo 1840 roku warto 1160 z, to znaczy 175 rubli asygnacyjnych W roku 1910 1000 rubli = 500 dolarw w zocie Miary odlegoci: 1 wiorsta (rosyjska) = 1 km 1/15, dzielia si na 500 sni (ok. 2 m) Miary powierzchni:

- polskie: 1 morga = 1 arpent = 60 arw 1700 mrg =1015 dziesicin - rosyjskie: 1 dziesicina = 1,092 hektara Rosyjska miara ciaru: 1 pud = 16,37 kg Rosyjskie miary objtoci: a) ziarna: 1 kwarta (czetwierf) = 2 ominy = 8 kwaterek = 209,91 litrw = 10 pudw b) pynw: 1 wiadro =12 litrw 1 kwarta = 3.07 litra c) burakw: 1 berkowiec =10 pudw Kalendarz: wszystkie daty zostay podane wedug kalendarza juiaskiego, obowizujcego w Cesarstwie Rosyjskim. Odpowiedni dat wedug kalendarza gregoriaskiego otrzymuje si, dodajc 13 dni. I CZ PIERWSZA Okres przedlistopadowy Rozdzia pierwszy Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba Prawda historyczna" bywa uomna, zwiewna i stronnicza: warto wic w rozdziale wstpnym wskaza na kuszce cieki, ktrych si poniechao i powrci do konstatacji, ktre wyznaczaj zakres tematyczny niniejszego studium. Zbyt gone przykady akceptacji rozbiorw Nadal si czsto zdarza, e z przykadw asymilacji kilku arystokratw lub rozmaitych napywowych" elitarnych grupek z administracj Cesarstwa Rosyjskiego lub z jego wysz socjet wyciga si wniosek o zasadniczej otwartoci Cesarstwa na cudzoziemcw i o stopniowej ich integracji. w wniosek rozszerza si chtnie o twierdzenie o wielonarodowociowej" strukturze Cesarstwa Rosyjskiego, bez zbytniego zajmowania si grupami znacznie mniej widocznymi, znajdujcymi si daleko od stolicy, od dworu, z dala od centralnej wadzy. Rosyjska gocinno i otwarcie bya chtnie podnoszona przez historykw carskich lub przez historiografi uprawian w imi przyjani midzy

narodami", by carski lub radziecki imperializm przedstawi w jak najlepszym wietle. Przypadki nadbatyckich baronw, gruziskich ksit, tatarskich dygnitarzy itd., ktrzy trafili do rosyjskiej Gothy, tworz rodzaj girland zdobicych haso: wszechobejmujcej mioci" czcej wszystkich Rosjan, drogie panslawicie Tiutczewowi w XIX stuleciu lub haso: dwa wieki wsplnej historii", za pomoc ktrego Soenicyn prbuje na nowo poczy Rosjan i ydw u zarania XXI stulecia. Integracja polskiej arystokracji, chocia w zasadzie zakada si i podkrela, e bya ona prozachodnia (bonapartystowska i pronapoleoska), mogaby rwnie suy za argument do goszenia chway potencjau integracyjnego caratu, zwaszcza integracja arystokracji z prawobrzenej Ukrainy, czyli z ziem stanowicych prawie poow terytoriw wszystkich rosyjskich zaborw, interesujca nas tu najbardziej. Targowica, miejsce zawizania niesawnej konfederacji, ktra doprowadzia do drugiego rozbioru i trzy lata pniej do cakowitego zniknicia Rzeczpospolitej z mapy Europy, ley wanie - co znamienne - w tej czci Ukrainy, gdzie trzej magnaccy fundatorzy oddali si na sub Katarzyny II. Wiadomo, e Rosja od koca siedemnastego wieku wywieraa coraz silniejszy

14 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy wpyw na ycic polityczne w Rzeczpospolitej. W osiemnastym stuleciu trzej krlowie zostali wybrani z rosyjskiej protekcji i na skutek rosyjskich interwencji: dwch Sasw - August I w roku 1697 i August II Mocny w roku 1734 oraz Stanisaw August Poniatowski w roku 1764, nie wspominajc o dziaaniach wojskowych przeciwko Stanisawowi Leszczyskiemu, dwukrotnie wybranemu w wolnych elekcjach z poparciem Francji, w latach 1704 i 1734 i po dwakro detronizowanemu. To wszystko nie mogo si wydarzy bez solidnego udziau inonowadcw Rzeczpospolitej, w ktrej koteria prorosyjska kontolowaa rozwj sytuacji1. W poowie osiemnastego wieku koterii prorosyjskiej przewodzia Familia" Czartoryskich, ktrej majtki znajdoway si na Ukrainie. Czartorysk, kolebka rodzinna, lea na Podolu. Adam Kazimierz, wsplnie z krlem Stanisawem Augustem Poniatowskim, stara si nada polskiemu rzdowi po pierwszym rozbiorze Polski pozory autonomii, ale podczas powstania kociuszkowskiego schroni si w Wiedniu i przede wszystkim dokada stara, by zachowa swe ogromne majtki na Ukrainie (by on, jak wiadomo, starost generalnym ziem podolskich). Tylko jeden sposb mg zabezpieczy owe dobra liczce 194 miasta i wioski przed konfiskat z rozkazu carycy Katarzyny II: ksi musia, w hodzie zwyciczyni, wysa na jej dwr dwch synw jako zakadnikw. Na skutek tej decyzji, modzi ksita: Adam Jerzy (1770-1861) i Konstanty (1773-1860) zrobili na rosyjskim dworze zdumiewajc karier, szczeglnie Adam Jerzy, suc za przykad nadzwyczaj udanej integracji, ktr historycy bardziej troszczcy si o emblema ni o kontekst spoeczny, mogliby uzna za oznak zupenego otwarcia caratu. Ksi Adam Jerzy, bliski przyjaciel carewicza Aleksandra, kochanek wielkiej ksinej Elbiety, przyszej carycy, zosta ministrem spraw zagranicznych Cesarstwa w roku 1804 i bardzo bliskim przyjacielem cara, mimo pewnego ochodzenia stosunkw w roku 1812. Ksi by ponadto senatorem, czonkiem Rady Stanu, kuratorem Uniwersytetu Wileskiego, a w roku 1815 jednym z gwnych zaoycieli i najwaniejszych dygnitarzy Krlestwa Polskiego. Ksi Adam Czartoryski zerwa z Rosj dopiero w roku 18312.

aden inny Polak nie cieszy si w carskiej Rosji takim prestiem. Nieszczsny Stanisaw August Poniatowski, wspominajc by moe wdziki przyszej carycy Katarzyny II, ktrymi obdarowywaa go szczodrze, podobnie jak wielu innych, doy dni swoich (zmar w 1798 roku) w marmurowym paacu oddanym do jego dyspozycji przez Pawa I w Petersburgu, ale ten jedenastomiesiczny aosny pobyt uzna mona za dowd przywizania do Rosji wycznie w sensie 1 J. Fabre, Sanislas-Auguste Poniatowski et 1'Europe des Lumieres, Strasbourg 1952, wyd. drugieParis 1984. 2 Memoires du prince Adam Czartoryski et Correspondance avec Alexandre I, 2 vol., Paris 1887. Zob. take: M. Handelsman, Adam Czartoryski, t. 1 i 2, Warszawa 1948 oraz najnowsz prac: J. P e z -d a, Ludzie i pienidze. Finanse w dziaalnoci Adama Jerzego Czartoryskiego i jego obozu na emigracji w latach 1831-1848, Krakw 2003, zwaszcza strony 19-37. Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba 35 gorzko-ironicznym3. Krl mg liczy tylko na Rosjan, by spaca swych wierzycieli: na tych samych, ktrzy najpierw wynieli go na tron, a potem zrujnowali. Najwiksi magnaci na Ukrainie lepiej wyczuli skd wieje wiatr. Szczsny Potocki, przebogaty waciciel paacu w Tulczynie - jego portret w zbroi (!) pdzla Lampiego znajduje si w zbiorach Luwru - mg, w podzice za pomoc udzielon Katarzynie przy rozbiorach Rzeczypospolitej, nadal wada w swych ogromnych latyfundiach liczcych 312 miast i wsi oraz ukoczy w roku 1805 najpikniejszy w Europie Srodkowo-Wschodniej zesp paacowo-ogrodowy nazwany Sofiwk na cze swej trzeciej ony Zofii de Witte. ywot i dzieje niesychanej fortuny Potockiego, stanowice najbardziej typowy przykad bezboles-nej przemiany z obywatela Rzeczypospolitej Obojga Narodw w carskiego wasala, stay si i z pewnoci stan w przyszoci obiektem kolejnych studiw4. Drugi targowiczanin, Franciszek Ksawery Branicki posiada fortun nie mniejsz ni Potocki. W Petersburgu, w poowie osiemnastego wieku, uczestniczy w dworskich intrygach i wybrykach przyszego krla, a w latach 1768-1772 dowodzi szczupymi oddziaami krlewskimi, jako sprzymierzeniec Rosjan, w walkach z konfederatami barskimi. Potem odwrci si od Stanisawa Augusta i nadal bywa czstym gociem na dworze Katarzyny II, przed ktr skary si po sarmacku na despotyczne" zapdy Warszawy. Zanim sta si grabarzem Rzeczypospolitej, zadba o swe niespoyte bogactwa, enic si w roku 1781 z Aleksandr Engelhardt z jednej z najbogatszych rodzin w Cesarstwie Rosyjskim. Na jej cze kaza zbudowa inny zespl ogrodowy nazwany Aleksandri, w pobliu stolicy swego udzielnego ksistwa, czyli Biaej Cerkwi (po ukraisku: Bila Cerkiv). Wedug upartej plotki, maonka Branickiego bya pierwszym z serii nielubnych dzieci zrodzonych z niezliczonych przygd miosnych Katarzyny II, co stwarza znakomit okazj do dywagacji o wariantach i strategiach matrymonialnych, jak zwyko si naukowo" okrela sekrety alkowy. Franciszek Ksawery Branicki by kwintesencj magnackoci. Kiedy modzi bracia Czartoryscy pytali si o szczegy protokou zwizanego z ich prezentacj w Carskim Siole i o stosowno caowania Katarzyny II w rk, wedug Pamitnikw ksicia Adama Czartoryskiego opublikowanych po francusku w Paryu, Branicki mia odpowiedzie: Caujcie j, gdzie zechce, byle oddaa wam majtek"5.

3 Pamitniki Stanisawa Augusta Poniatowskiego, t. 1, Sankt-Petersburg 1914; t. 2, Pietrograd 1924. Krl opowiedzia w nich z fantazj i z nostalgi o swym zwizku z wiaroomn maonk Piotra III i o swym czuym stosunku dla Katarzyny II mimo wszelkich jej intryg, ktre caryca przeciwko niemu pniej zawizywaa. 4 Poza znakomitym hasem pira E. Rostworowskiego w Polskim sowniku biograficznym, zaopatrzonym w obszern bibliografi, mona zajrze do esejw Jerzego o j k a, Dzieje piknej Bitynki. Opowie o yciu Wittowej-Potockiej, Warszawa 1975, wyd. III oraz Potomkowie Szczsnego, dzieje fortuny Potockich z Tulczyna, Lublin 1983. 5 Por. haso w Polskim sowniku biograficznym Henryka Mocickiego, ktry opowiedzia o Branic-kim wiele skandalizujcych plotek. Artyku w PSB warto porwna z wielce powcigliwym hasem w Russkom Biograficzeskom Sowarze, t. 3, Petersburg 1908, s. 328-331. Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy 11 /ci i czonek tej prorosyjskiej koterii, Seweryn Rzewuski by rwnie jednym / potnych polskich magnatw, ktrzy oddali dusz i ciao w sub Rosji, iniino ze ducha wyzion w roku 1811 w austriackiej Galicji. Repnin deporto-w.il co prawda Rzewuskiego w czasach konfederacji barskiej do Kaugi, ale od roku 1775 powrci on, z poparciem Branickiego, do ask Katarzyny II i przewodzi arystokratycznej frondzie. W okresie Sejmu Wielkiego ostro sprzeciwia nic przywrceniu dziedzicznoci polskiego tronu. Caryca znalaza w Rzewuskim zajadego przeciwnika Konstytucji 3 maja, ktr ona postrzegaa jako koncen-irat francuskiego jakobinizmu. Spord majtkw ukraiskich Rzewuskiego, l;rancuzi znaj Wierzchowni, pniejsz wasno Eweliny Haskiej z domu Rzewuskiej, kochanki i muzy, wreszcie ony Balzaka. Siostra Eweliny, synna pani Sobaska, agentka tajnej carskiej policji i kochanka Mickiewicza, podobnie jak jej brat Henryk Rzewuski, pisarz znakomity i zachowawczy, odznaczali si takim przywizaniem do rosyjskiej arystokracji i tak mocno chwalili jej zalety, e przenikno ono do Balzakowych pochwa caratu. T skrcon list polskich arystokratw z Ukrainy powizanych z Rosj w okresie rozbiorw Rzeczypospolitej mona bez trudu rozwija za rozpraw Ludwika Bazylowa Polacy w Petersburgu6, ktra pokazuje, w jaki sposb kilka drzew skrywa cay las, o ktrym byo dotd cicho, a o ktrym zamierzamy powiedzie. Kilka emblematycznych figur", o ktrych mowa w tej ksice, na 1200 Polakw mieszkajcych okoo roku 1820, bardziej lub mniej na stae, w stolicy rosyjskiego imperium, pord 35 000 cudzoziemcw (w tym 23 600 Niemcw, 4000 Francuzw i 2360 Szwedw) przekona nas, e fragmentaryczna prezentacja nie wystarczy, by wyciga wnioski oglne dotyczce fenomenu integracji, chocia nie naley wyklucza, e owa integracja moga nastpowa zupenie odmiennie ni za pomoc czstych pobytw w Petersburgu. Wypadnie raczej zauway od razu i a contario, e tak niewielka liczba zintegrowanych" ju z gry zapowiada potne trudnoci we wczaniu kilkuset tysicy Polakw mieszkajcych w trzech zabranych prowincjach ukraiskich w tryby rosyjskiej administracji, urzdw i armii. Przyjrzyjmy si jeszcze nieco owej arystokracji, ktra pospiesznie manifestowaa swoje przywizanie do wadzy, szeroko wycigajc ku niej ramiona. Ju podczas walk w kwietniu-maju 1793 roku pomidzy nielicznymi oddziaami polskimi na Ukrainie i wojskiem rosyjskim zdarzay si odszczepiestwa oficerw wysokiego szczebla. Genera Stefan Lubowidzki, dowdca powiatu skwirskiego w pobliu Kijowa, wezwa ksidza i zmusi swych onierzy, by przysigli na krucyfiks, e wiernie odtd suy bd cesarzowej Rosji. Lubowidzki dosta za swj

czyn order i 20 000 dukatw. Antoni Zotnicki, komendant Kamieca Podolskiego, twierdzy uchodzcej za niezdobyt, podda j Rosjanom bez jednego wystrzau7. 6 L. Bazy Iow, Polacy w Petersburgu, Wrocaw 1984, szczeglnie strony 26-76 dotyczce okresu 17801830. 7 H. M o cieki, Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, Wilno 1913, s. 115. Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba 37 Lubowidzkiemu, ktry od poowy roku 1793 objeda podlege mu garnizony oraz skada wizyty kilku wielkim wacicielom ziemskim na Ukrainie, by zachca ich - z rozkazu generaa Kreczetnikowa - do udania si do Petersburga i bagania carycy o zezwolenie na zachowanie ich majtkw, towarzyszy mody oficer Seweryn Bukar. w modzieniec, waciciel majtku Januszpol w powiecie ytomierskim, walczy co prawda przed rokiem u boku Kociuszki, ale w nowej sytuacji, namwiony przez ojca, ruszy w lady Lubowidzkiego razem z caym korowodem oficerw i arystokratw, ktrzy skadali swe hody Patonowi Zubowowi, modemu kochankowi Katarzyny II, ktry pojawi si niedugo w nowej roli, bili pokony samej cesarzowej, jej synowi Pawowi oraz Aleksandrowi i Konstantemu8.

W zastpie nowo poddanych skonnych do oddawania wszelakich reweren-cji, byle tylko ocali majtek, jeden osobnik wyrni si szczeglnie, mianowicie ksi Antoni Stanisaw Czetwertyski, ktry zoy u stp carskiego tronu drukowane drzewo genealogiczne wiadczce o korzeniach rodu sigajcych Rusi Kijowskiej. Widzia si on w roli dziedzica ksistwa Wodzimierza Wielkiego, liczc na to, e wyrazy uznania dla jego postawy, podpierane licznymi rosyjskimi subsydiami otrzymywanymi od roku 1773, wystarczajco wiadcz o szansach dla tego typu aspiracji. Co prawda teoria potrjnej jednoci narodu rosyjskiego czekaa jeszcze na swego Karamzina i na sowianofilw, ale dziwi moe, jak Czetwertyski mg nie widzie, e Rosja zagarna dziedzictwo Rusi Kijowskiej ju w szesnastym wieku. Idea Makarego, metropolity moskiewskiego (zm. 1583) o przechodzeniu najwyszej wadzy duchownej prawosawnej z Kijowa do Suzdalu i Wadymira nad Klam (1229), a nastpnie do Moskwy, staa si od Iwana Kality (na pocztku XIV wieku) synonimem politycznej hegemonii Moskwy nad wszystkimi ziemiami Slavii orthodoxae i jednoczenie integraln czci imperialnej myli rosyjskich carw, zarwno Iwana IV, jak i Piotra Wielkiego. Czy Kijw nie pojawia si po Moskwie w litanii tytuw Katarzyny II i w preambuach jej ukazw? Czy Rosja nie wypara doszcztnie Rusi, a o tym znikniciu nikt wczenie nie odway si mwi? Czy synna Gramota praw, wolnoci i przywilejw" szlachty z roku 1785, ktra powraca bdzie w tych rozwaaniach wielokrotnie, nie zakadaa wcielenia prawobrzenej Ukrainy z guberni kijowsk do imperium, zanim to si stao faktem, skoro pierwsze sowa tego synnego dokumentu zaczynay si nastpujco: My, Cesarzowa Wszechrosji (ju nie Wsiej Rusi), wadyka Moskwy, Kijowa, Wadymira, Nowgorodu, etc. ..."9 "Pamitniki Seweryna Bukara, Drezno 1871. Cyt. za: H. Mocicki, op. cit., s. 40. To masowe przystpowanie nie podobao si czasami carskim dygnitarzom, ktrzy niepokoili si, e przydzielanie

skonfiskowanych majtkw okae si mniej hojne ni po pierwszym rozbiorze. Zob. serie korespondencji opublikowanych przez Ruskoje Istoriczeskoje Obszczestwo (RIO) w XIX w., w szczeglnoci listy Tu-tolmina, Bezborodki i Repnina. O seryjnym poddawaniu si bez walki polskich generaw, zob.: W. A. S m o 1 i j, Wozzjednannija prawobierenoj Ukrajiny, Kyiw 1978, s. 134-152. 9 Gramota na prawa, wolnosti i preimuszczestwa blagorodnogo rossijskogo dworianstwa, 21 kwietnia 1785, [w:] Ponoje Sobranije Zakonw Rossijskoj Imperii, PSZ, t. 22, seria 1, nr 16187. Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci tr/.cba Nicsiciy, ksi Czetwertyski, wierny suga carycy, po drugim rozbiorze K/.cc/.ypospolitej przebywa w Warszawie. Powstacy kociuszkowscy nie pozostawili mu wiele czasu na delektowanie sie wieym tytuem rosyjskiego radcy st.mu i go powiesili. Ale integracja jego rodziny, ktra pospiesznie schronia si w Petersburgu, wiadczy dobitnie o rozlicznych askach, ktrymi caryca nagradzaa tak znaczn ulego. Okazay si one jeszcze trwalsze ni te, ktrymi cieszy si ksi Adam Jerzy Czartoryski. Jeli wdowa po Czetwertyskim zadowolia si majtkiem liczcym 1500 dusz w okolicach Grodna, to syn Borys (imi prawosawne) zrobi karier wojskow, a crki zaznay nieoczekiwanej promocji alkowianej. Przez krtki czas peniy rol dam do towarzystwa na dworze cesarzowej, ale ich uroda, ktr z naciskiem podkrelali wczeni pa-mitnikarze, zwrcia te baczn uwag wysoko postawionych admiratorw. Starsza crka Joanna, urodzona w roku 1777 za mem Grudziska, bya a do roku 1816 kochank Wielkiego Ksicia Konstantego, a potem wysza za dobrze widzianego przez carat Polaka - Wyszkowskiego. Modsza crka, Maria, urodzona w roku 1789, polubia szambelana Dimitrija Naryszkina, bogatego waciciela majtku liczcego 25 000 dusz, ale zostaa kochank modego Aleksandra, zanim jeszcze zosta on carem Wszechrosji. Ich zwizek trwa, z przerwami, do roku 1825, to znaczy do mierci cesarza. Nie naley wyklucza, e z powodu owego zwizku Aleksander I wykazywa wiele prapolskich sympatii. O romansie cara z Czetwertysk wiedzieli wszyscy, z ich zwizku zrodziy si trzy crki i syn. Co do carskiego ojcostwa jednej z crek pojawiy si wtpliwoci, podejrzewano, e spodzi j byy oficer kociuszkowski, ktry przeszed na sub carsk - Oarowski, ktry zosta rosyjskim generaem w roku 1826 i senatorem w roku 184110. Amatorzy powiza rodzinnych i strategii matrymonialnych z pewnoci zauwa, e rodzin Naryszkinw charakteryzowa szczeglny apetyt na polskie fortuny na Ukrainie. Na przykad posiadoci Franciszka Ksawerego Lubomir-skiego pozostaway na tyle atrakcyjne (nawet po sprzedaniu przeze mili, jednego z ogromnych majtkw, by zapewni sobie rosyjsk ask przed ostanimi rozbiorami, Potiomkinowi w roku 1784), e Naryszkina zostaa jego trzeci on. Ich syn Konstanty zosta generaem-lejtnantem w carskiej armii i oeni si z hrabin Tostoj. Wielu polskich arystokratw z Ukrainy zostao przez Rosjan radonie przyjmowanych nie tylko dziki prestiowi rodowego nazwiska, ale take dziki ich bogactwu. Stanisaw Poniatowski, bratanek ostatniego krla i syn wielkiego podskarbiego litewskiego, sprzeda w roku 1795 paac w Gorochowie w powiecie wodzimierskim na Woyniu i w jednej karocy ze swym stryjem zjawi si w Petersburgu 10 marca 1797 roku, witany z wielk pomp osobicie przez Pawa I. Na koronacj cara, ktra odbya si w miesic pniej, cigno kilkudziesiciu polskich szlachcicw, przeksztacajc uroczysto w okaza manifes-

'"HasawPSB. tacj sualstwa nowo poddanych, spragnionych faworw. Palc w Gorochowir sta si jednym z najbardziej poyskliwych emblematw kolaboracji rosyjsko--polskiej, poniewa wniesiony w wianie przez pann Jeowick hrabiemu Walerianowi Stroynowskiemu, senatorowi imperium, sta si jedn z najokazalszych rezydencji na Ukrainie. Paacowa galeria antykw pompejaskich oraz angielski ogrd zdaway si przekonywa, e rozbiory Rzeczypospolitej niczego waciwie nie zmieniy. Waciciel majtku napisa w roku 1808, w zenicie przymierza pomidzy Rosj i Napoleonem, rozpraw o koniecznoci zniesienia paszczyzny i zastpienia jej czynszem. Jego ksika pozostaa bez echa. W sumie jednak przenikanie si polskiego bogatego ziemiastwa z Rosjanami mogo sprawia wraenie, e imperium carw otworzyo si nieco bardziej w kierunku zachodniej socjety, bez najmniejszych problemw i waha. Zobaczymy, e ta iluzja bya wtedy podzielana w najbardziej wpywowych krgach na Woyniu. Integracj czci polskiej arystokracji oraz ziemiastwa z Rosjanami przygotoway bliskie zwizki wzajemne utrzymywane od lat i mniej - w tej perspektywie - dziwi postawa Pawa I, ktry - wedug Niemcewicza - po wstpieniu na tron uwolni 20 000 polskich onierzy Kociuszki oraz samego Naczelnika powstania lub liczne skrupuy Aleksandra I w zwizku z rozbiorami Rzeczypospolitej przeprowadzonymi przez jego babk. To wytworne towarzystwo czy duch rodzinnej Europy", poczucie cywilizacyjnej wsplnoty. Styl ycia tej warstwy spoecznej, jak mogo si wydawa, czy wyrafinowanie z konserwatyzmem, luksus z kosmopolityzmem. Poczucie narodowej tosamoci (mocno zapewne zakorzenione pord stosunkowo nielicznych zwolennikw Napoleona) zyskao na wadze dopiero w nastpnych dziesicioleciach. Wydaje si znaczce, e jednym z najwybitniejszych dzie literatury polskiej owego okresu sta si poemat neoklasyczny Zofiwka Stanisawa Trembeckiego (1805), niedawnego niemale nadwornego poety ostatniego krla Rzeczypospolitej, ktremu car Pawe I nada czyn radcy stanu Cesarstwa Rosyjskiego oraz odpowiednio uposay. Stanisaw Trembecki osiad w Tulczynie, w ukraiskim majtku Szczsnego Potockiego. Zofiwka bya hymnem na cze ogrodu w duchu Delille'a. Trembecki, zgodnie z duchem panujcego wwczas klasycyzmu, nasyci swj poemat mnstwem alegorii antycznych, a w zespole ogrodowo-paacowym nie brakowao ywych rzeb w kostiumach grecko-rzymskich, znakomicie odpowiadajcych architekturze Zofiwki, jej kaskadom, strumieniom, wyrafinowanym kwietnikom i pamitkom przywiezionym z Woch. Zofiwka stwarzaa iluzj raju i szczcia ponad realnoci wiata i polityki, mimo huku napoleoskich armat, mimo otaczajcych rezydencje ukraiskich chat, mimo bliskoci Humania, w ktrym w roku 1768 dokonano jednej z najstraszliwszych przed rokiem 1943 rzezi Polakw i ydw. W klasycznej strofie Trembecki opiewa utopi wyspiarsk, ktra pozwalaa zapomnie o rzeczywistoci i podtrzymywa iluzj, jakby nic si nie zmienio, chocia od lat ju ziemiastwo dla umierzenia chopskich buntw musiao wzywa wojska ju nie polskie, lecz rosyjskie. W oczekiwaniu na wyczerpujce studium o najwyszej warstwie polskiej szlachty na Ukrainie, wskamy jeszcze na trzy przykady wiadczce o jej zdol1 I 10

Czci pierwsza. Okres przedlistopadowy Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba 41 iu>- mi li przystosowawczych do zmiennej sytuacji politycznej. Te trzy postacie iu /i .initzyly w pracach Sejmu Czteroletniego w latach 1788-1792, ktry zda-w.il si zapowiada odrodzenie Rzeczypospolitej. Jednak caa trjka, wzorem poprzednio cytowanych arystokratw, porzucia obz patriotyczny w roku 1792 i rzucia si w objcia Rosji. Dokadna ewolucja postaw dwch pierwszych postaci wymaga jeszcze dodatkowych studiw, losy trzeciej s ju obecnie do dobrze znane, zatem powicimy jej nieco wicej uwagi. Pierwsza posta -ki hrabia Jzef August Iliski (1766-1844), ktry, cho nie bra aktywnego udziau w wypadkach politycznych, po drugim rozbiorze osiad w Petersburgu i zaprzyjani si z carewiczem Pawem. W padzierniku 1796 otrzyma tytu s/.ambelana i spaca dugi przyszego cara. Czsto biesiadowa z carewiczem, ktry kaza mu sprawdza wiarygodno pogosek o mierci Katarzyny. Wkrtce zosta senatorem. Iliski za ycia cara Pawa imponowa niesychanie wystawnym stylem ycia w Petersburgu, czerpic bogactwa z majtku Romanw na Woyniu. Po mierci cara oddali si do swych woci, w ktrych zaoy w roku 1810 kolegium jezuickie w porozumieniu z Jzefem de Maistrem, w celu zwalczania wieckich wpyww i ducha polskiego rozpowszechnianego przez sie szk wskrzeszonych przez ksicia Czartoryskiego i przez synne ju gimnazjum krzemienieckie. Kolegium w Romanowie, w ktrym nauki pobiera brat pani Haskiej, autor elegii na cze jej fundatora, stao si jednak w roku 1818 obiektem licznych denuncjacji do ministra Golicyna. Rosjanie kolegium zamknli w roku 1820, w zwizku z ekspulsj jezuitw z Rosji. Jednak hrabia Iliski pozosta a do swojej mierci zdecydowanym zwolennikiem carskiej wadzy11. Dwie kolejne postacie - to bracia Jan i Seweryn Potoccy. Modszy Seweryn (1762-1829), cho uznawa si za polskiego patriot", osiad w roku 1793 w Petersburgu, szybko doczeka si tytuu senatora i wraz z Iliskim zasyn z diatryb zalecajcych najwiksz surowo wobec tych Polakw zamieszkujcych gubernie wczone do Rosji, ktrzy prbowali przedosta si do Legionw Polskich. W roku 1802-1803 zyska on wielk popularno pord szlachty rosyjskiej, poniewa przeciwstawi si w Senacie projektowi ministra sprawiedliwoci Dzierawina, ktry zamierza zmusi szlacht do suby pastwowej. Har-do Seweryna Potockiego zostaa nagrodzona przez zainteresowanych odami i popiersiami. Dzierawin go znienawidzi. W latach 1805-1817 Seweryn Potocki zosta kuratorem charkowskiego okrgu szkolnego i przyczyni si do powstania w tym miecie uniwersytetu. Zjedna on sobie fawory Aleksandra I w latach 1809-1810 i biesiadowa z carem przy wsplnym stole wiele razy w miesicu. Seweryn Potocki przyczyni si te do rozkwitu gospodarczego Odessy i wznis w jej pobliu rezydencj o nazwie Sewerynwka. Jego syn Leon peni fukcj rosyjskiego ambasadora w Portugalii, Szwecji i w Neapolu. Wanda, jedna z jego czterech crek, polubia margrabiego Wielopolskiego. Seweryn Potocki zmar w Moskwie jako tajny radca12. 11 H. M o c i c k i, op. cit., s. 425; L. B a z y 1 o w, op. cit., s. 54, 55. 12 Zob. haso w PSB oraz: L. Janowski, Uniwersytet Charkowski w pocztkach swego istnienia, 18051820, PAU, Krakw 1911.

Starszy brat Seweryna, Jan Potocki (1861-1815), znany powszechnie jako znakomity pisarz, autor synnego Rkopisu znalezionego w Saragossie, urodzi si i zmar na Ukrainie. Jego ewolucja polityczna jest charakterystyczna dla grupy arystokratw, o ktrej jest tutaj mowa. Jan Potocki, umys subtelny, formuowa swe pogldy wycznie po francusku i uzasadnia nawet teoretycznie swe stopniowe przechodzenie na pozycje prorosyjskie. W roku 1788 finansowa i w przewaajcej czci redagowa osobicie w Warszawie francusk gazet Journal hebdomadaire de la Diet", ktra zdawaa spraw z postpu prac nad Konstytucj 3 maja. W roku 1790, powierzywszy pismo innemu redaktorowi, wyruszy przez Pary i Hiszpani w rodzaj misji dyplomatycznej do Maroka, sojusznika Turcji przeciwko Rosji. Jego kontakty z Mirabeau, La Fayettem i innymi czonkami umiarkowanego skrzyda pierwszego klubu jakobinw, nazwanych wkrtce fejantami (Feuillants), wiadcz dobitnie, e Jan Potocki, zdecydowany zwolennik rewolucji, wiza jej przebieg z liberaln szlacht, bardzo dalek od spoecznego radykalizmu i jeszcze bardziej od krwawych przewrotw. Po powrocie do Warszawy w lutym 1792 roku, Jan Potocki wierzy jeszcze przez pewien czas w Konstytucj 3 maja uchwalon w roku poprzednim, ale wkrtce zacz si liczy z wymogami reapolitik w zwizku z rosnc wrogoci carycy Katarzyny wobec prb reform Rzeczypospolitej. Poniewa Konstytucja 3 maja znosia woln elekcj, Jan Potocki, wraz ze swym bratem, uzna za stosowne zgosi na Sejmie kandydatur Wielkiego Ksicia Konstantego jako prawowitego dziedzica polskiej korony. Pord licznych Potockich odgrywajcych w owym czasie rol polityczn i dyplomatyczn (a siedmiu Potockich zasiadao w Sejmie), Ignacy Potocki, najsilniej zwizany z krlem Stanisawem Poniatow-skim, popiera kandydatur wysunit przez Jana, ale - jak wiadomo jego kuzyn Szczsny zawiza wraz z innymi akolitami Moskwy konfederacj targowic-k. Podobnie jak krl, ktry pogodzi si praktycznie bez oporu z drugim rozbiorem Polski, podczas gdy na prawobrzenej Ukrainie stacjonoway ju liczne oddziay rosyjskie, Jan Potocki nie czyni z rozbiorw dramatu. Z jego listu do krla z lipca 1792 roku przebija owa posta egoistycznej rezygnacji, ktra charakteryzowaa wielu jemu podobnych: Wasza Krlewska Mo nie powinna zanadto ubolewa nad utrat dobra publicznego, poniewa potrafia przynajmniej ocali dobra poszczeglne". Rosyjski okupant rzeczywicie otrzyma rozkaz - do czego powrcimy pniej - chronienia wszystkich bogatych majtkw ziemskich, jeli ich waciele zoyli akty wiernopoddacze. Podczas powstania kociuszkowskiego Jan Potocki spdza przyjemnie czas w acucie, w paacu swej teciowej, pniej na dworze pruskim, gdzie grano jego Parady, i pisa w jednym ze swych listw: Nikt spord nas, racjami rozumu si kierujc, nie moe przyczy si do partii, ktra zbroi chopw". W ten oto sposb ujawnia si mechanizm budowania przez arystokracj alibi uzasadniajcego przejcie od obywatelstwa polskiego do rosyjskiego poddastwa oraz maskujcego interes wasny lub kosmopolityzm. Ta wyksztacona warstwa napotykaa na coraz wiksze opory w stosunku do uniwersalizmu francuskiego: rewolucja zakcia jej wyobraenia o porzdku wiata, a Bonaparte I' Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy wyp.ic/.yl sens rewolucji. Podobnie jak Fichte, ktry potraktowa Germani jako z.iMpcz wsplnot powszechn, tak Potocki uzna - jako jeden z pierwszych -).c Sowiaszczyzna moe odegra t sam rol dziki swej sile przewodniej -iy.yli Rosji. Polski sowianofil najwyraniej wyprzedzi sowianofilw rosyjskich. W roku 1796 roku Jan Potocki dedykowa swj Memoire sur un nouveau priple du PontEuxin carycy Katarzynie II, a w innym dziele, opublikowanym w Brunswicku, schlebia, e Rosjanie s

jedynymi prawdziwymi Sowianami. Jan Potocki przyby do Moskwy, podobnie jak inni gorliwi neofici, na koronacj Pawa i zaraz po uroczystociach wyruszy na Kaukaz. Jan Potocki pragn wystpi w roli historiografa podboju Armenii przez Walerego Zubowa, ale car Pawe I nakaza jej przerwanie. Potocki nauczy si jednak od Volney'a, e kady uwany podrnik uytecznie wspomaga zdobywcw, zatem przez rok (od maja 1797 do kwietnia 1798 roku) przebywa wrd Czeczenw i wrd innych ludw kaukaskich, by poznawszy ich zwyczaje, uatwi Rosjanom podbj tego regionu, zgodnie z inspracjami francuskich teoretykw kolonizacji. Jego sprawozdania z podry obfituj w uwagi uzasadniajce obowizek czowieka Owiecenia do rozszerzenia cywilizacji" pord tych grskich dzikusw. Jan Potocki gosi ju w owym czasie teori wyrwnywania granic", ktr rozwin rycho w Petersburgu, nie zdajc sobie, by moe, sprawy, e jego stosunek do ludw kaukaskich okaza si rwnie pogardliwy jak stosunek carycy Katarzyny do Rzeczypospolitej. Jego powtrny oenek w roku 1799 z Konstancj, crk Szczsnego Potockiego (ktry zapewni swemu kuzynowi wasno 16 wiosek i 4296 chopw), jeszcze silniej zczy go z polskimi oligarchami pozostajcymi w orbicie rosyjskiej wadzy, a ksi Adam Jerzy Czartoryski, przywdca owej grupy i kuzyn pierwszej, zmarej ony Potockiego, wpyn na jego nominacj w Ministerstwie Spraw Zagranicznych i wezwa do stolicy. Jan Potocki zadedykowawszy w roku 1802 sw Histoire primitive des peuples de la Russie Aleksandrowi I, w ktrej wychwala si nowego mocarstwa sowiaskiego pod berem wnuka wielkiej Katarzyny, za co otrzyma tytu osobistego radcy Jego Cesarskiej Moci, odby podr po Europie w poszukiwaniu wzorcw mogcych posuy rozwojowi Odessy oraz zaoeniu szkoy jzykw orientalnych dumny, e odbywa wojae w imieniu Rosji i z rosyjskiego namaszczenia". W grudniu 1804 roku Jan Potocki, ktrego Aleksander I skierowa do Departamentu Azjatyckiego, oznajmi Czartoryskiemu, e rozpoczyna pisanie Systemu azjatyckiego", rodzaju programu przyszych podbojw, nad ktrym pracowa do roku 1807. Wytyczne Jana Potockiego Rosjanie zrealizowali pocztkowo w zakresie ograniczonym: w roku 1805 podbili Karabach, a w roku 1806 Tsitsianow zdoby Baku. Jednak przez cay wiek dziewitnasty wyzyskiwali inspiracje zawarte w jego dziele, kierujc ekspansj przez Syberi w stron Indii i Chin. W roku 1806 Jan Potocki osobicie uczestniczy w ekspedycji Goowki-na w kierunku Pekinu. Wyprawa utkwia w Uan Bator, ale pozwolia Janowi Potockiemu na przeksztacenie Systemu azjatyckiego" w prawdziwy traktat imperialistyczny. Potocki nakaniajc Rosjan do zajcia Afganistanu stanowiceDokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba 43 go wrota do Chin i do Indii, sugerowa uciekanie si do najcyniczniejszych prowokacji, rozum owieconych przeksztacajc w racj stanu. Jego zawrotne postpy integracyjne powstrzymaa nieco klska Rosjan pod Austerlitz, po ktrej ksi Adam Czartoryski utraci stanowisko ministra spraw zagranicznych. Aleksander I zacz z rosnc nieufnoci traktowa Polakw, ktrzy wyranie kierowali wzrok w stron Ksistwa Warszawskiego. Po zawarciu pokoju w Tyly Jan Potocki zacz wierzy, e jego azjatyckie marzenia znowu znajd si w orbicie zainteresowa, tym razem pod egid francusko-rosyj-sk. W roku 1808

przedoy swe plany emisariuszowi Napoleona, ale konflikt cesarza Francuzw i cara Rosji pooy kres jego marzeniom o duchowym ojcostwie zdobycia Kabulu przez Rosjan, podboju Pendabu i zamknicia Anglikom drogi do Kantonu. Jan Potocki rozwija Considerations sur la Russie asiatiue na ziemi ukraiskiej do chwili swej samobjczej mierci w roku 181513. Ten wyrywkowy kalejdoskop szczeglnie uderzajcych przypadkw integracji" polskiej arystokracji z caratem pozostawiamy na stronie. Fenomen w nie jest bowiem przedmiotem tego studium. Przekonamy si szybko, e stanowi on tylko powierzchni zjawiska znacznie bardziej zoonego i masowego. Analiza owego zjawiska wymaga wikszej precyzji i bogatszej dokumentacji oraz musi wykracza poza cytowanie biografii poszczeglnych. To, co przedstawia dotychczasowa literatura, jest stanowczo niewystarczajce. A si prosi o inny warsztat historyczny. Precyzja i obfitsza dokumentacja oka si potrzebne tym bardziej, e w Rosji obok wizji optymistycznej", o ktrej wspominalimy powyej, rozpowszechnia si wizja przecistawna: polskiej szlachty w caoci zdecydowanie Rosji wrogiej, ktrej postawa nie wymaga zatem dodatkowej refleksji historycznej. Innymi sowy, ta druga wizja oznacza polonofobi, by nie rzec polakoerstwo, ktre od dwch stuleci dry cz rosyjskiej opinii publicznej. Smutny przykad takiej postawy, kiedy sowo szlachta" staje si wrcz obelg, ujawni si w roku 2002 w dugim artykule napisanym przez redaktora naczelnego organu rosyjskiego Zwizku Pisarzy znanego z antysemityzmu i ksenofobii14. Nasze studium w tym kierunku z oczywistych wzgldw te nie pody. 13 Bibliografia podmiotowa i przedmiotowa Jana Potockiego znajduje sie w numerze specjalnym miesicznika Europ", Pary, marzec 2001. Zob.: D. Beauvois, Les sinuosites poitiues du comte Jean Potocki, Europ" 2001, nr specjalny, s. 26^t5 i szerzej w F. Rosset, D. Triaire, Jean Potocki, Biographie, Pary 2004. 14 Por. S. K u n j a j e w, Szlachta i my, Nasz sowremiennik" 2002, nr 5, s. 82-135. Sowo szlachta" suy w tym pamflecie jedynie do omieszania stosunkw polsko-rosyjskich. W tym artykule pojawiy si wszelkie znane nienawistne stereotypy wymieszane ze wciekoci z powodu zblienia Polski z Uni Europejsk. 44 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba 45 To historyczne Dodajmy rwnie, e oglne informacje dotyczce rnych aspektw ycia na Ukrainie przedstawimy w niniejszym studium jedynie wyrywkowo, do czego zobowizuje przyjty profil bada. Jednak kilka danych dotyczcych ta spoecz-no-gospodarczego prawobrzenej Ukrainy w pocztkach dziewitnastego wieku moe okaza si przydatnych. W sprawie liczb dotyczcych zaludnienia sigamy czsto do danych ze spisu z roku 1795, ktry pozostawia wiele do yczenia (ale i tak jest mniej zy ni spis z roku 1811), uzupeniajc je licznymi nieopublikowanymi informacjami znajdujcymi si w corocznych raportach gubernatorw, z ktrych

wynika (cho niekiedy dane przecz sobie w sprawozdaniach z roku nastpnego), e liczba mieszkacw obojga pci prezentowaa si nastpujco: - na Woyniu: - na Podolu: - na Kijowszczynie: czna przybliona liczba mieszkacw: 1073 459 1 138 868 1 110 224 3 322 551 (dane z roku 1805) (dane z roku 1806) (dane z roku 1810) (midzy 1805 i 1810)

W zwizku z bardzo znaczym wskanikiem przyrostu naturalnego liczba mieszkacw prawobrzenej Ukrainy wzrosa prawie o milion w cigu nastpnego wierwiecza. Polacy, o czym przekonamy si pniej, stanowili od 7 do 8% ludnoci, co oznacza, e pomijamy najliczniejsz grup ludnoci ukraiskiej, zamieszkujcej gwnie wsie, czyli chopstwo ukraiskie, w przewaajcej wikszoci chopstwo paszczyniane nalece do prywatnych wacicieli ziemskich, w znacznie mniejszej liczbie - podlege carowi. Na przykad w roku 1815 na Woyniu mielimy 487 325 dusz mskich" - jak zwano w owym czasie chopw paszczynianych, mieszkajcych w majtkach ziemiaskich - i tylko 12 186 chopw przypisanych do majtkw pastwowych, ktrzy czsto bywali najmowani przez prywatnych wacicieli ziemskich. Krajobraz ukraiski znaczyy - w dosownym sensie tego sowa - witynie, ktrych ani liczba, ani wygld nie odpowiada liczbie wiernych i duchownych. Chopstwo byo w wikszoci prawosawne, zwaszcza od czasu rozpoczcia przez Rosjan, po drugim rozbiorze Rzeczypospolitej, walki z Kocioem unickim, ale wszyscy gubernatorzy corocznie ubolewali nad opakanym stanem cerkwi, z wyjtkiem kilku wielkich monastyrw, budowli drewnianych, podczas gdy prawie w kadym polskim majtku znajdowa si koci rzymskokatolicki solidny i dobrze utrzymany. We wspomnianym ju raporcie znajduj si nastpujce informacje za rok 1815 dotyczce Woynia: liczba popw - 6652, liczba ksiy unickich - 1583, liczba ksiy rzymskokatolickich - 1507, liczba pastorw Kocioa reformowanego - 3. Konfliktom religijnym na prawobrzenej Ukrainie naleaoby powici osobne studium. Liczba ydw bya nieco wiksza ni liczba Polakw. Rosyjscy gubernatorzy wyraali si bardzo krytycznie i bez enady o ydowskiej obecnoci - bardzo licznej - na wsi, zwaszcza w przededniu przesiedle ydw ze wsi do miast z koca 1807 roku, poprzedzonych spisem ludnoci ydowskiej na mocy ukazu z 9 grudnia 1804 roku. Przesiedlania ydw ze wsi do miast zaprzestano 29 grudnia 1808 roku, chocia byy zaplanowane na lata 18091810. Wrogo w stosunku do ydw, zarwno ze strony Rosjan, jak i Polakw lub Ukraicw, nigdy nie wygasa. Spoeczno ydowska na tych terenach ya wedle wasnych regu i jednoczenie bya

przeladowana znacznie sroej ni Polacy. Tworzya wiat odrbny i silnie obecny. Ta obecno w niewielkim jedynie stopniu wchodzi w zakres naszego studium. Zjawiskiem uderzajcym ju dla wspczesnego owej epoce Europejczyka okazywaa si sabo procesw urbanizacyjnych na tych terenach, by nie rzec -brak miast. Prawobrzena Ukraina po rozbiorach dzielia si na trzy gubernie, a kada z guberni - na 12 powiatw. Stolice owych powiatw byy ndznymi miecinami, przesadnie zwanymi miastami. Wiele spord nich nazwano by na Zachodzie po prostu wsi. Posiaday jednak pewne znaczenie administracyjne, poniewa znajdowa si w nich posterunek policji, sd i zajazd pocztowy. Niektre miasteczka zaludniay si na czas targw. W bardzo rzadkich wypadkach rozwijay si powoli, ale adne z nich nie zaznao tak zawrotnego rozkwitu jak miasto Kijw w drugiej poowie dziewitnastego stulecia. A trudno uwierzy, e dwumilionowa obecnie stolica Ukrainy liczya w pocztku dziewitnastego wieku okoo 13 000 mieszkacw. Oto dane dotyczce ludnoci miejskiej" na Kijowszczynie w roku 1806 i na Podolu w roku 1813 (liczby dotycz jedynie pci mskiej): Kijowszczyzna Podole 3 884 956 1 669

Kijw 6 712 Kamieniec Wasykw Radomyl

1 829 Proskurw 835 Latyczew 1 149 Winnica Bracaw

Skwira 1 122 Lityn Taraszcza Zwinogrdka Czerkasy Czyhyryn Bogusaw Machnwka Lipowiec 898 1011

3 177 711

1 936 Hajsyn 811 932 Baka 1 518

2 146 Olgopol 472 1224 1566 Jampol 1883 Mohylw 3 119

Huma 2 465 Uszy ca 553 Razem 22 676 Razem 19 902 W roku 1815 ludno miejska" na Woyniu liczya 28 836 osb (wycznie pci mskiej). Pord nich byo: 17 844 mieszczan wyznania mojeszowego i 5358 chrzecijan: kupcw - 140 ydowskich i 44 chrzecijaskich, rzemielnikw 3547 ydowskich i 1903 chrzecijaskich. ydzi i chrzecijanie posiadali swoich przedstawicieli w magistratach.

Jak wynika z powyszych zestawie, Kijw - pera w licie koronnych tytuw carycy Katarzyny i jedyne miasto prawobrzenej Ukrainy przyczone do 46 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Rosji ju od roku 1686 - nie miao wielkiego znaczenia demograficznego i niewiele brakowao, by spotka je los podobny do Halicza, wanego grodu na Ukrainie w czasach redniowiecza, ktry znikn z powierzchni ziemi. Kolejni gubernatorzy wskazywali na konieczno podniesienia prestiu Kijowa, od kiedy sta si on stolic trzech guberni poudniowych wczonych do Cesarstwa Rosyjskiego, ale Kijw, podobnie jak inne miasta o drewnianej zabudowie, nkay czste poary. 9 lipca 1811 ogromny poar zniszczy dzielnic Podoi. Kijw posiada jednak niewtpliw przewag nad innymi miastami: mieci si w nim bardzo wany orodek prawosawia z akademi teologiczn, w ktrej ksztacio si duchowiestwo, a katedra witej Zofii i awra Peczerska cigay tumy pielgrzymw. Do Kijowa przybywao te tumnie polskie ziemiastwo na kontrakty. W czasie kontraktw ludno Kijowa stawaa si dwukrotnie liczniejsza, jej poow stanowio polskie ziemiastwo. Carska policja odnotowaa, e w roku 1811 przybyo do Kjowa 2937 szlachcicw i 416 kupcw wraz ze sub liczc 3745 osb, czyli e do miasta przyjechao 7098 osb, ktre musiay wpaci do pastwowej kasy sowite rogatkowe. Stolica Ukrainy osigna jednak wymiary prawdziwie duego miasta, wedug kryteriw europejskich, dopiero pod koniec dziewitnastego wieku. Kijw liczy w 1886 roku - 175 000 mieszkacw, a w 1909 roku - 294 000 mieszkacw. Kolejnym lokalnym dziwactwem byo istnienie miast prywatnych, to znaczy znajdujcych si na terenie prywatnych woci, a wic nalecych do waciciela majtku. Dla przykadu, na Kijowszczynie rosyjskie wadze nie miay innego wyjcia, ni wyznaczenie stolic powiatw w Bogusawie, wasnoci Branickich, w Humaniu, Machnwce i w Lipowcu - miasteczkach nalecych do Potockich. W tej sytuacji gospodarka tego regionu koncentrowaa si prawie cakowicie na rolnictwie, przede wszystkim na uprawie zboa, ktre byo rdem bogactwa miejscowych ziemian. Kada z guberni ukraiskich produkowaa rednio, w zalenoci od urodzaju, od 3,5 do 4 milionw czetwierti (czetwiert, czyli wier, bya miar odpowiadajc 209 litrom). Do statystyk nie wliczano zboa hodowanego na dziakach chopskich. Chopi paszczyniani musieli czsto kupowa zboe u ziemian za dodatkow paszczyzn. Zboe spawiano w kierunku Gdaska lub Galicji, powoli i stopniowo rozwija si transport w kierunku Morza Czarnego, w miar rozwoju Odessy. W czasie blokady kontynentalnej rozwiny si gorzelnie i browary, ju przedtem w tym regionie mocno zakorzenione. W roku 1807 w majtkach na Kijowszczynie funkcjonowao 551 gorzelni i 11 browarw. Hodowla byda i koni rozwijaa si wycznie w majtkach ziemskich. Nawet po roku 1850, w okresie przyspieszonego uprzemysawiania, Ukraina prawobrzena pozostaa rolnicza; nie dziwi wic, e w interesujcym nas okresie rzemioso w miastach" pozostawao bardzo sabo rozwinite: dziaay w nich niepozorne i nieliczne manufaktury wytwarzajce przedmioty ze szka, z fajansu, blacharnie, cegielnie, garbarnie, mae fabryczki tkanin i bielizny, warsztaty koodzielnicze lub kapelusznicze... wedle woli i zachcianki wacicieli majtkw. Ukraina - spichlerz Rosji" przynoszcy zysk wycznie wacicielom wielkich majtkw ziemskich pogrona bya w rodzaju letargu. Widmo godu

Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba 47 kryo nad t ziemi przy kadym nieurodzaju, kruchta i zabobon zastpoway edukacj, analfabetyzm panowa niepodzielnie, a z nielicznych szk korzystaa jedynie szlachta. Wybucho kilka chopskich buntw, o ktrych wspomnimy w kolejnych rozdziaach niniejszego studium. Chopstwo szukao przyczyn swej ndzy tam, gdzie chcieli ziemianie: ofiarami pogromw padali ydzi, a nawet Cyganie, ktrych ustawicznie apano i deportowano. Kada z powyszych kwestii staa si i jeszcze z pewnoci stanie przedmiotem wielu rozpraw, dla nas pozostaj one w dalekim tle. Obchodzi nas inna kwestia: kim byli owi Polacy uznajcy si za panw tej krainy, skd wzia si na Ukrainie tak liczna szlachta? Zanim przystpimy do rozwaa na temat integracji szlachty i problemw, ktre przysparzaa ona Rosjanom w czasach rozbiorowych, naley zbada stan wiedzy o szlachcie polskiej na Ukrainie przed rozbiorami. Stan bada o szlachcie Po publikacji moich studiw o polskiej szlachcie na Ukrainie w latach 1831-1863 oraz 1863-1914 ujawniy si nowe potrzeby badawcze15. Specjalici ze zdziwieniem, a czasami z oporami spostrzegli, e w dziewitnastym stuleciu prawobrzen Ukrain zamieszkiwaa tak liczna grupa polskiej szlachty, ktrej status socjalny by w przewaajcej mierze bardzo mierny. Ta sytuacja dotyczya nie dziesitek, lecz setek tysicy osb. Istnienie tak licznej grupy szlachty bezrolnej - aberracja w rosyjskim systemie spoecznym, z ktr carska administracja nie potrafia si cakowicie upora do roku 1917 - wymagao osobnego studium, sigajcego dalej w przeszo i analizujcego sposoby, w jaki w problem by postrzegany i traktowany przynajmniej od czasu przejcia cakowitej kontroli nad prawobrzen Ukrain przez Petersburg, to znaczy od lat 1793-1795. Zanim jednak przystpimy do sedna sprawy i przestudiujemy dwie (polsk i rosyjsk) wyjtkowo trudne do pogodzenia koncepcje spoeczne, wydaje nam si uyteczna prba signicia jeszcze bardziej w przeszo, do czego wyzywa nas egzerga Marca Blocha w fundamentalnym dziele Jerzego Jedlickiego: Klejnot i bariery spoeczne. Marc Bloch zauway, e: Istota kwestii szlacheckich, rozwaanych nawet w najbardziej aktualnych kontekstach nie moe zosta roz-trzygnita bez nieustannych odwoa do przeszoci"16. W t stron naley wic pody najpierw. Ta wyprawa w przeszo pozwoli przedstawi stan bada", podkreli trudno naszego przedsiwzicia, wydoby zadziwiajce luki w bogatej prze15 Zob. D. Beauvois, Polacy na Ukrainie 1831-1863. Szlachta polska na Woyniu, Podolu i Kijowszczynie, przeki. z franc. E. i K. Rutkowscy, Instytut Literacki, Pary 1987; idem, Walka o ziemie. Szlachta polska na Ukrainie prawobrzenej pomidzy caratem i ludem ukraiskim 18631914, przeki. K. Rutkowski, Pogranicze, Sejny 1996. Przedruk obu pozycji w niniejszym tomie. '* J. J e d 1 i c k i, Klejnot i bariery spoeczne, PWN, Warszawa 1968, s. 5. 7:5*3

Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba 49 n-1 ItiMnrinHrafii dotyczcej szlachty. Szybko zdamy sobie spraw, e dokadne ii-ii.ilrnic liczby szlachty i spoecznego profilu dolnej warstwy stanu rycerskiego .Linowi prawdziwe wyzwanie. Prawie wszystkie opracowania rosyjskie dotycz-ir interesujcego nas obszaru, to znaczy Kijowszyczyzny, Bracawia (Podola) i Woynia w okresie od pitnastego do osiemnastego wieku, przemilczaj t kwrstie. Rosyjska historiografia stawia w zasadzie znak rwnoci pomidzy Ru-m.| i Rosj oraz wystrzega si podawania szczegw dotyczcych tych terenw. Studia polskie obfitujce w analizy dotyczce rdzennej Polski, pene s luk dotyczcych prawobrzenej Ukrainy. Kilka nowszych studiw ukraiskich rozpoczo przecieranie szlaku. W oglnoci prawie wszystkim studiom dotyczcym szlach-ly w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej brakuje precyzji odnoszcej si do danych liczbowych i jedyne studia dokadnie udokumentowane - powicone terenom dawnej Rzeczypospolitej, ktrych nasze analizy nie obejmuj, i ktrych ewolucja przebiegaa zupenie inaczej - dotycz jedynie najwyszej warstwy szlachty, mianowicie magnatw i bogatych ziemian odgrywajcych wyran rol polityczn. W najlepszym razie historycy powtarzaj pewn matryc pojciow, niczego niewyjaniajc w kwestii proporcji, twierdzc, e istniay magnate-ria, rednia szlachta i drobna szlachta. Ta ostatnia kategoria nigdy nie staa si przedmiotem globalnego studium. Najcenniejsze dzieo o szlachcie na prawobrzenej Ukrainie wysuwa jedynie pewne hipotezy, zreszt najzupeniej wiarygodne, jeeli idzie o okres sprzed pocztkw pitnastego stulecia17. Hipotezy owe dotycz byych bojarw (pojcie to pokrywa wielk rnorodno spoeczn), spadkobiercw druyn ostatnich rusiskich kniaziw, ktrych wewntrzna hierarchia przetrwaa, szczeglnie na niszych szczeblach. Grupa ta podobno pozostawaaby bliska dawnej druynie dawnego Ksistwa Kijowskiego i przeyaby najazdy Mongow, a wic odnajdujemy j jako zamoniejszych lub biedniejszych wacicieli ziemskich po przejciu kontroli nad Zadnieprzem przez Wielkie Ksistwo Litewskie. Natalia Jako-wenko, autorka tego studium o szlachcie ukraiskiej przypomniaa, e Hrusze-wskij pod koniec dziewitnastego wieku odnajdywa lady istnienia owej grupy, oraz e w okolicach 1390 roku, to znaczy w czasie anektowania przez Litw, znajdowao si na Woyniu 71 grodw warownych, ktre wiadczyy o niedawnym jeszcze wadaniu Halicza. Owa elitarna grupa, przede wszystkim rycerska, obejmowaa te liczne sugi. Kady ze sug posiada konia i by moe kawaek ziemi (ale nie wiadomo, czy musia je posiada). Bardzo szybko, pod wpywem zachodnim, owa elita - od gry do dou zaistniaa jako szlachta. Polskie sowo szlachcic" pochodzi od czeskiego szlechticz, cieszcego si w Polsce od koca czternastego wieku duym prestiem, ktry to termin odpowiada niemieckiemu geschlecht, dobrze urodzony - bene nati. Zainteresowanie wszystkim co napywao z Korony cigle roso, ale proces polonizacji odbywa si nie bez oporw, szczeglnie pord niej sytuowanej grupy szlachty (nie omielamy si rzec: marginalnej, poniewa ich znaczca liczebno sama w sobie stanowi problem) i trwa do koca siedemnastego stulecia18. Ewolucja polskiej szlachty, ktra od koca czternastego stulecia uzyskaa regionaln autonomi wyraan politycznie w zwoywanych pniej sejmikach, staa si bardzo szybko atrakcyjna dla elit Wielkiego Ksistwa Litewskiego, czyli rwnie dla elit ukraiskich, oraz wzorcem do naladowania.

Czterdzieci siedem wielkich rodw z Wielkiego Ksistwa zostao symbolicznie przyjtych po przyjciu katolicyzmu w roku 1413 do herbw szlachty koronnej na mocy ustale podpisanych w Horodle. W roku 1432 Zygmunt, syn Kiejstuta, rozszerzy adopcj na wszystkich kniaziw, szlachcicw i bojarw ruskich", bez rnicy wyznania. Ale niejasno sformuowa umoliwiaa stworzenie i rozpowszechnianie przez stulecia obrazu idealnej jednoci stanu rycerskiego, szczeglnie za cisego przestrzegania zasady szlacheckiego braterstwa. Zasada owa dotyczya szlachty potraficej pisa i czyta, a wic najzamoniejszej. Ten obraz historycy utwierdzaj do dnia dzisiejszego. Od roku 1989, a wic od czasu upadku komunizmu w Europie rodkowowschodniej, nowa polska szkoa historyczna rozpowszechnia stanowczo ow ide jednoci i rwnoci obywatelskiej, parlamentaryzmu szlacheckiego traktowanych jako niekwestionowalne zalety narodu politycznego w Koronie, a po Unii Lubelskiej z roku 1569 - Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Ow wizj neoszlacheck rozwino w szczeglnoci dwch historykw z Lublina: J. Ko-czowski i A. S. Kamiski19. Pierwszy z nich zwrci uwag na oczywiste zwizki w ewolucji szlachty wgierskiej i polskiej: od czternastego wieku w obu krajach rycerstwo-szlachta poczuwao si do wsplnoty (communitas) z najznaczniejszy-mi osobami w pastwie lub, jak na Wgrzech, rycerstwo tworzyo tzw. komita-ty (universitas), w ktrych wielkiemu panu towarzyszy zawsze przestawiciel rycerstwa. Szlachta wgierska uzyskiwaa coraz wiksz autonomi i obieraa sdziw {indices nobilium) pochodzcych spord szlachty redniej" (kryteria przynalenoci do tej grupy nie s inaczej sprecyzowane), a w roku 1517 Istvan Verbczy nada owej autonomii ostateczny ksztat prawny. W Polsce na mocy analogicznego procesu - wedle tradycyjnej wizji historykw - doszo do uformowania si synnej demokracji szlacheckiej20. Przedstawiciele sejmikw zbiera17 N. Jakowenko, Ukraiska szlachta s kincja XTVdo seredyny XVII st., Naukowa Dumka, Kyiv 1993, s. 27-35. 18 Istnieniu jeszcze w XIX wieku maej grupy szlachty niespolonizowanej i prawosawnej, szczeglnie na Woyniu, pokaza najlepiej historyk ukraisko-polski W. Lypynskyj [W. Lipiski], autor ksiek: Szlachta na Ukrainie. Udzia jej w yciu narodu ukraiskiego na tle jego dziejw, Krakw 1909 oraz: Listy do bratiw hliborobiw, Wiede 1926. Te prace zrywaj cakowicie z tradycj mylenia ugruntowan przez W. Antonowicza, e historia Ukrainy to dzieje wycznie plebejskie. 19 J. Koczowski (red.), Historia Europy rodkowo-Wschodniej, 2 t., Lublin 2000 (szczeglnie t. 1, s. 130-133 i 159) oraz A. S. Kamiski, Historia Rzeczypospolitej wielu narodw 1505-1795, Lublin 2000. Prawd jest, e tego rodzaju wizja zostaa dobrze przygotowana przez wielu historykw idei. Pord nich dzieo A. Walickiego, The Enlightenment and the Birth of Modern Nationalhood. Polish Political Thought from Noble Republicanism to Tadeusz Kociuszko, prze. E. Harris, Notre-Dame 1989 oraz dzieo dotyczce XVII wieku: E. Opaliski, Kultura polityczna szlachty polskiej, Warszawa 1995 zasuguj na szczegln uwag. 20 Zasadnicze idee tej koncepcji sformuowa w roku 1918 H. Grynwaser w krtkiej, ale przenikliwej syntezie, Demokracja szlachecka 1795-1831. [Przedruk w:] Pisma, t. 1, Wrocaw 1951, s. 173-227. SO Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy

jqcy si w gronie oglnopolskim utworzyli stopniowo Sejm, a tradycje sejmikowe potwierdziy przywileje nieszawskie z roku 1454. Sejm sta si parlamentem, a dotychczasowa Rada Krlewska Senatem. W ten sposb powsta system dwuizbowy (1493), wyprzedzajcy swym istnieniem inne kraje europejskie i rozpoczynajcy proces odwrotny do tendencji ujawniajcych si w wikszoci europejskich mocarstw, w ktrych stopniowo ksztatowaa si mocno scentralizowana monarchia. W roku 1505 Sejm narzuci krlowi zasad Nihil novi. Nard szlachecki okrzep i stopniowo w wieku szesnastym wyeliminowa z ycia obywatelskiego mieszczastwo i narzuci paszczyzn chopom. Nawet jeli pozostawimy na stronie naduycie jzykowe polegajce - w imi systemu przejmowania wadzy przez grup do liczn, ale jednak ograniczon do szlachty zamonej - na znajdowaniu najdawniejszych antenatw dla wspczesnego spoeczestwa obywatelskiego" lub wzorcw dla demokracji dwudziestego i dwudziestego pierwszego wieku, pragniemy podkreli istotny, jak sdzimy, niedobr tkwicy w samym rozumowaniu tego rodzaju. Pojcie communitas, stanowice podstaw owego rozumowania, to znaczy idea uczestnictwa powszechnego i solidarnego stanu rycerskiego w sprawowaniu wadzy, idea bezwzgldnej reprezentatywnoci caej spoecznoci szlacheckiej przez sejmiki i sejmy wydaje si od pocztku idealizacj, a nie rzeczywistoci. "adne, dzieo ani aden dokument nie pozwala na precyzyjne i liczbowo uzasadnione ustalenie rzeczywistego uczestnictwa w tej rzekomej demokracji. Kwestia absencji oraz pozbawienia praw wyborczych lub czciowego jedynie korzystania z praw obywatelskich nigdy nie zostaa jasno przez historykw postawiona ani w epoce funkcjonowania owego systemu, czyli do roku 1795 (z wyjtkiem okresu Sejmu Czteroletniego), ani potem, z nielicznymi wyjtkami. Oto dziwna biaa plama" kalajca kamie wgielny polskiego ycia politycznego. Zdajemy sobie doskonale spraw, e dotykamy jednego z dogmatw polskiej historiografii i e mcimy obraz pastwa, ktre jako pierwsze wcielio w czyn idea demokracji, ale kwesti ow warto poruszy. Niniejsze studium nie przyniesie z pewnoci odpowiedzi ostatecznej, ale przyczyni si, by moe, do rozjanienia problemu. Na prawbobrzenej Ukrainie, wchodzcej do roku 1569 w skad Wielkiego Ksistwa Litewskiego, proces ksztatowania si instytucji i zwyczajw szlacheckich by w stosunku do Korony niewtpliwie opniony. Chocia w bitwie pod Grunwaldem liczny zastp szlachty ruskiej (a nie rosyjskiej, jak sdzi w roku Zob. take: A. Gieysztor (red.), Historia Polski, Warszawa 1972, s. 192 i n., a take rozdziay w niej zawarte pira J. Tazbira i E. Rostworowskiego {Demokracja szlachecka). Najnowsze i najbardziej szczegowe studia charakteryzuj si pewnym powanym brakiem: nieobecnoci refleksji nad obecnoci i absencj szlachty na sejmikach, co czyni problematycznym samo podstawowe, przyjmowane jako pewnik pojcie narodu szlacheckiego oraz liczny udzia mas szlacheckich" w elekcjach. Zob. A. L i t y s k i, Sejmiki ziemskie 1764-1793, dzieje reformy, Katowice 1988; W. Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i w XVIII wieku, Warszawa 1991. Kwestia owa czyni przede wszystkim problematyczn ekstrapolacj zjawiska, o czym wiadcz tytu i ramy czasowe pracy zbiorowej pod redakcj J. Bardacha i W. Sudnik, Spoeczestwo obywatelskie i jego reprezentacja 1493-1993, Warszawa 1995. Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba

1914, zgodnie z carsk projekcj dziejw, Wielki Ksi Mikoaj Miko.ijrwu/) wykaza bojow skuteczno we wspdziaaniu z rycerstwem koronnym, mc ulega wtpliwoci, e w czasach Witolda, pomidzy Wielkim Ksiciem l.iiew skim i jego rycerzami wystpoway wizi zalenoci wertykalnej. Dyskurs o ega litarnoci predemokratycznej" communitas sta si wic pontny w pniejszej ewolucji szlachty na Rusi. Mimo e dwie niedawno napisane prace informuj nieco wicej o istnieniu na Biaej Rusi w pitnastym i w szesnastym stuleciu warstwy niszej szlachty21, to jednak owe cenne studia nie wystarcz, by odpowiedzie na pytanie dotyczce ewentualnego statusu obywatelskiego szlachty. Ze studiw owych wynika jedynie, e ta grupa wolnych bojarw" bywaa czasami wczana do szlachty za Wielkiego Ksicia Aleksandra i za Zygmunta I, ale po zajciu caej ziemi przez monowadcw, zostaa zepchnita do kategorii nieuprzywilejowanej. Naley przypuszcza, e na Ukrainie, w regionie przygranicznym podobnym do Biaorusi, wiksza obawa przed najazdami Tatarw powodowaa, e putnyje sugi oraz bojarzy pancerni byli liczniejsi. W kadym razie w pierwszej z trzech wersji Statutu litewskiego" (1529) s ju oni traktowani, mimo zachowania wolnoci osobistej, tak samo jak chopi (rozdziay: XI, XII i XIII)22. W imi jakich przywilejw i korzyci mona byo liczy na udzia owej grupy w pospolitym ruszeniu? Odsuwanie na margines tej licznej czci szlachty wydaje si zatem rwnie stare jak sama szlachta. Lektura samych Statutw litewskich", dokumentw w pocztkach szesnastego stulecia zasadniczych, pozwala na wyraziste okrelenie miejsca szlachty w caoci spoeczestwa Wielkiego Ksistwa Litewskiego, a wic rwnie na Ukrainie. Z pewnoci rola redniej szlachty w tym okresie ograniczaa wadz ksic, podobnie jak Nihil novi i Kodeks askiego (1506) pozycj krla (zreszt krl by jednoczenie od 1386 roku Wielkim Ksiciem). Nacisk kadziony w Statutach" na wadz hospodara (tak zwano Wielkiego Ksicia) i na integralno terytorialn Wielkiego Ksistwa wiadcz o centralizmie wadzy jeszcze w 1529 roku. W pierwszym Statucie litewskim" pojcie szlachty obejmuje og stanu szlacheckiego, ale - jak zauway Bardach - wieloznaczno jego uycia ujawnia, e na Litwie historycznej stan szlachecki jeszcze nie okrzep jak w Koronie. Kilka paragrafw w Statucie" z roku 1529 powinno szczeglnie zwrci nasz uwag, poniewa ujawniaj one porednie miejsce pomidzy szlacht i plebsem. O ile kapitua legislatorw z Wilna uznaa za konieczne w tym podstawowym dokumencie na wskazanie granicy dzielcej jeden stan od drugiego, bez sprecyzowania kryteriw podziau (wypada przypuszcza, e owym kryterium musiao 21 I. Rychlikowa, Bojarzy pancerni na pograniczu moskiewskim w XVI-XIX w., Przegld Wschodni" 1994, t. 3, z. 2 (11), s. 411^49. Artyku zawiera bogat bibliografi. Zob. take: V. Varo-n i n, Polackija putnyja sugi vo uradavaj palitycy V.K.L. (XV-sjarjedzina XVIst.), Bielaruski Gistaryczny Agljad" 2000 (Misk), t. 7 (13), s. 305-325. " J. Bardach, Statuty litewskie a prawo rzymskie, Warszawa 1999, s. 19. Trzy wersje Statutw litewskich, [w:] acina w Polsce, Warszawa 1999, z. 7-9, s. 9-165. pierwsza. Okres przedlistopadowy Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba 53

l>vi" |ti> wlrly posiadanie ziemi), to jednak granica ta pozostawaa nadal do a-iwo pr/rnikuln.i. Dziesity paragraf trzeciego rozdziau zawiera postulat, e: Nic iodzi si wynosi prostoty (po rusku: prostyje Ijudi) nad szlacht, a jej honorw Rodzi si przestrzega" (w oryginale: Tesz nie sliachti nad sliacht ni mami /mwissacz, ale wszitk sliacht zaebowacz ich w poczliwosci). Owo prze-Mr/r^anie wydaje si jednak wzgldne w wietle paragrafw jedenastego i trzy-iMKlrgo dotyczcych dostarczania dowodw szlachectwa. Konieczno przedkadania dowodw dobrego urodzenia od samego zarania stanu szlacheckiego wiadczy o tym, e wybuchay spory o tytu szlachecki, co stanowi bdzie jeden / centralnych przedmiotw analizy w niniejszym studium. Dodajmy ponadto, e atwo, 7. jak przebiega proces szlacheckiej identyfikacji (wystarczyo dwch wiadkw) ujawnia, e zaliczenie do stanu rycerskiego nie nastrczao nadmiernych trudnoci23. Niestety, nie sposb dowiedzie si wicej na temat liczebnoci i charakteru owej grupy. Nawet najlepsi specjalici od polskiej szlachty nie wytyczaj drogi dla naszych poszukiwa. Wyniki francusko-polskiej konferencji (Lublin 1975) nie wnosz adnych informacji dotyczcych prawobrzenej Ukrainy. Wszyscy autorzy zajmowali si grn warstw szlachty24. A. Wyczaski opracowa interesujc hierarchi bogactw 947 szesnastowiecznych maopolskich wacicieli ziemskich, ale nie dotrzyma obietnicy zawartej w tytule swego artykuu {Metodologiczne uwagi nad analiz struktury szlachty polskiej w XVI w XVII wieku), zadowoliwszy si jedynie uwagami o nieadekwatnoci tradycyjnych rozrnie w stosunku do rzeczywistych podziaw. W opublikowanym w dwadziecia pi lat pniej znacznie obszerniejszym dziele, Wyczaski rwnie wyrazi we wstpie ubolewanie z powodu niewiedzy o rzeczywistej liczebnoci szlachty25. Wyzyska ustalenia zawarte w niedawnej publikacji dotyczcej Litwy26, wedle ktrych Wielkie Ksistwo liczyo w 1528 roku 2 714 000 mieszkacw, pord nich 105 600 szlachty, to znaczy 3,9% populacji (mieszczastwo - 6,8%). Na tej podstawie autor stwierdza: Zreszt w ostatnich latach coraz wicej wtpliwoci wrd historykw budzi teza o duej liczbie szczeglnie drobnej i ubogiej szlachty, w obrbie dawnej Rzeczypospolitej". Zaznaczmy te, e inny, rwnie znany historyk, Antoni Mczak, napisa w opublikowanej po angielsku pracy dotyczcej polskiej szlachty - niedotyczcej co prawda terenw Wielkiego Ksistwa Litewskiego - e czna liczebno szlachty w szesnastym stuleciu sigaa 8%27. 23 S. Lazutka, I. Valikonyte, E. Gudavicius, Primasis lietuvos statutas. Wyd. trjjzyczne: ruskie, aciskie i polskie, Vilnius 1991; oraz J. Bardach, op. cit., s. 21. 24 Acta Poloniae Historica", vol. VI, Warszawa 1977, s. 5-176. 25 A. W y c z a s k i, Szlachta polska w XVI w., Warszawa 2001. H. owmiaski, Zaludnienie pastwa litewskiego w wieku XVI, Pozna 1999, cyt. [w:] A. Wyczaski, op. cit., s. 16. 27 A. Mczak, The structure of power in the commonwealth of the 16th and 17th centuries, [w:] A Republic ofNobles, red. J. K. Fedorowicz, Cambridge U.P. 1982, s. 108-134. W. Dworzaczek w artykule opublikowanym po francusku w ju wymienianych Acta Poloniae Historica"28, podkreli z naciskiem, e bojarzy putni w Wielkim Ksistwie Litewskim byli z pewnoci znacznie liczniejsi ni drobna szlachta w Koronie, co nakazuje ostrono w ocenianiu liczebnoci szlachty i jej jednolitego charakteru. Im wicej szlachta ziemiaska gromadzia przywilejw i im silniej utwierdzaa swj status prawny (to znaczy rozszerzaa habeas corpus naruszalny jedynie z powodu

wyroku trybunau rwnie szlacheckiego, innymi sowy, zapewniaa sobie prawie cakowit nietykalno), tym bardziej utwierdzaa si szlachecka zwierzchno na chopstwem paszczynianym, tym czciej szlachta zwalniaa si od podatkw porednich i bezporednich, tym czciej urzdy miejscowe i stanowiska pastwowe oraz godnoci kocielne staway si wycznie udziaem stanu szlacheckiego, tym bardziej tego rodzaju przywileje i wolnoci" staway si atrakcyjne dla ssiadw ze wschodu i z poud-niowego-wschodu, ju wszake dynastycznie poczonych. Tak szybkie postpy polonizacyjne od poowy szesnastego do poowy siedemnastego wieku tumacz si pragnieniem uzyskania podobnych przywilejw przez szlacht z Wielkiego Ksistwa. Tym rwnie wypada tumaczy, wziwszy pod uwag potrzeb wielkiej liczby obrocw wschodnich i poudniowo-wschodnich granic, niejasny status owej suby dla szlachty, ktrej z czasem udawao si czsto prezentowa jako szlachta subowa". W czasach, kiedy dowody" szlachectwa byy le spisywane, a herby wiee i herbarze le prowadzone - nic jeszcze nie byo przesdzone. Wypadki nadania szlachectwa przez krla (bez zgody Sejmu moliwe do roku 1601) zdarzay si niezmiernie rzadko, przykady nobilitacji cudzoziemcw (indygenat) rwnie. Natomiast wymylanie szlachectwa i szlacheckiego nazwiska od nazwy wioski, kiedy mieszay si i mnoyy herby w tumie ludzi wolnych o niejasnym statusie, o ktrych wspomina Statut litewski" z 1529 roku - jak podkreli w swym artykule Dworzaczek, znawca heraldyki i ekspert w tej dziedzinie - byo rzecz atw. Pierwszy owca faszywych tytuw szlacheckich z pocztkw siedemnastego wieku udowodni liczne przypadki uzurpacji. Jzef Nekanda Trepka opublikowa, przy aplauzie panw braci", Liber generationis plebeanorum, szybko nazwany Liber chamorum, w ktrym znalazo si 2500 podejrzanych nazwisk. Wedug Dworzaczka, ktry jako jeden z pierwszych wykorzysta akta ziemskie, grodzkie i podkomorskie z Kancelarii Koronnej i Wielkiego Ksistwa (przynajmniej to, co byo znane przed rokiem 1975), podejrzenia o oszustwo zdarzay si czsto i wyraay w denuncjacjach podejrzanego (vituperatio), ktry musia rozwia podejrzenia (expurgatio) na podstawie dwch wiadectw niepodejrze-wanych szlachcicw, zoonych pod przysig przed trybunaem. W wypadkach konfirmacji trybuna wydawa papier, ktry nabiera mocy wiadectwa o szlachectwie. W ten sposb, wedle ustale Dworzaczka, utrwali si zwyczaj rejestrowania aktw genealogicznych w trybunaach29. Autor artykuu stwierdzi 28 La mobilite sociale de la noblesse polonaise aux XVI et XVII siecles, Acta Poloniae Historica", op. cit., s. 147-161. 29Ibid.,s. 158,159. 54 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba S.S ponadto, e od szesnastego wieku zwyko si notowa w rejestrach, szczeglnie w miastach i w miasteczkach, licznych nobiles ac famates, czyli rzekomych szlachcicw, ktrzy niczego nie majc ju wsplnego ze sub rycersk ani z wasnoci ziemsk, trudni si miejskimi zajciami. Dworzaczek przyzna, e nie potrafi ustali ich liczby. Owe tendencje potwierdzaj si i wzmacniaj z coraz wyraniejszym otwarciem Wielkiego Ksistwa na Zachd, kodyfikacj prawodawstwa wedle wzorcw rzymskich, szczeglnie widoczn w drugiej

wersji Statutu litewskiego" (1566), rozpowszechnieniem aciny w yciu naukowym i literackim, mod na dorabianie genealogii sigajcej staroytnego Rzymu i polonizacj ycia publicznego. Wiadomo dzisiaj, na podstawie szedziesiciu znanych kopii drugiego Statutu litewskiego", ktry, podobnie jak pierwszy, pozosta w rkopisie30, e podobiestwa pozycji szlachty w Koronie i na Ukrainie byy tak due, e szlachta ukraiska wystpia w trzy lata pniej w Lublinie z inicjatyw przyczenia Ukrainy do Korony, a nie zwizku typu unijnego, jak w wypadku Korony z Litw, pod warunkiem zachowania prawnej specyfiki regionalnej zawartej w Statucie". w Statut" zwany woyskim, pozosta oficjaln podstaw prawodawstwa w trzech guberniach: na Kijowszczynie, Podolu i na Woyniu a do roku 1840, poniewa trzecia wersja Statutu", jeszcze staranniej wypracowana, uchwalona w roku 1588, obowizywaa na terenie Wielkiego Ksistwa Litewskiego, ale nie na Ukrainie przyczonej do Korony. W rzeczywistoci jednak trzeci Statut", ju w wersji drukowanej, suy na Ukrainie jako komplement prawny. Suy on rwnie czsto jako punkt odniesienia w Koronie, a rosyjskie Uoenije Aleksego Michajlowicza z roku 1649 zawdzicza mu wiele, szczeglnie w rozdziaach dotyczcych szlachty rosyjskiej31. Im bardziej doskonalio si prawo, nasycane w coraz wikszym stopniu ideami humanizmu zawartymi, midzy innymi, w De Republica emendanda Frycza Modrzewskiego, tym bardziej stawao si jasne, e wyksztacona szlachta ziemiaska monopolizuje wadz i tworzy oddzieln kast. Owa szlachta zalecaa antyczne wzory i cytowaa Cycerona, ale wyposaaa si w coraz doskonalsze prawa strzegce testamentw i spadkw, zabezpieczaa na tysice sposobw przed ewentualnymi zakusami absolutystycznymi krla lub Wielkiego Ksicia, "' Ten fundamentalny tekst, ktrego I. Daniowicz (Opisanie bibliograficzne dotd znanych egzemplarzy Statutu litewskiego", Dziennik Wileski" 1823) zna tylko trzy egzemplarze po rusku, dwa po acinie i pitnacie po polsku, znany jest obecnie w dwudziestu egzemplarzach ruskich i czterdziestu aci-kich lub polskich. Zob. N. Jakowenko, Szlacheckaja prawoswidomist u dzerkali obigu prawniczo] literatury na Woyni i Naddniprjanszczyni, [w:] e a d e m, Paralelnyj wit, Kyiw 2002, s. 80-105. " Trzeci Slatut" by trzykrotnie wydawany po rusku w latach 1588, 1592 i 1594 i dopiero potem wydany po polsku, w roku 1614, a nastpnie wydawany w tym jzyku kolejno w 1623, 1648, 1693, 1744, I7K6, IK19i 1854. Zob. W. T umasz.Try wydanini trecjaga Statutu Wjalikaga Knajstwa Litouc11,1)1,1, |w:) Wybranyja pracy, Misk 2002, s. 121-138; M. F. Wadimirskij-Budanow, Otnosze-nlle mieldu liutwskim Statutom i Uloenijem carja Aleksieja Michajlowicza, [w:] Sbornik gosudarstwenttv,h 01,111,,, i. 4, S.mkt-1'etersburg 1877, s. 3-38; Hr. Szmielew, Ob istocznikah sobornogo Uoenija "'*''(i. ,,/urtul Ministerstwa Narodnogo Prosweszczenija" 1900 (Petersburg), nr 10, s. 375-387; A I r 1 r I ci v 111 h, Iai I lii'rarchie des egaux: la Noblesse russe dancien regime (XVI-XVII s.), Paris 2001. by umacnia sw wadz i y w odosobnieniu. Nawet jeli od czasu Statutu" sejmiki zbieray si regularnie, nikt nigdy dokadnie nie ustali, ilu waciwie Rzeczypospolita Obojga Narodw liczya obywateli cieszcych si prawem gosu i na podstawie jakich kryteriw. Prawie caa polska historiografia susznie podkrela znaczenie dyskursu republikaskiego", obywatelskiego", demokratycznego", wzmocnionego od roku 1573 Artykuami Henrykowskimi, czyli prawn gwarancj wolnoci religijnej w Rzeczypospolitej, ktre musia podpisa Henryk Walezy jako pierwszy monarcha wybrany w wolnej elekcji. Gloryfikacja tego systemu signa szczytu, jak ju wspomnielimy, w latach ostatnich32. Wypadaoby jednak lepiej odrnia niewtpliwie wzniose

ideay goszone przez garstk humanistw od rzeczywistej zotej wolnoci", barwy ochronne od bezprawia. Wbrew temu, co utrzymuje Kamiski, pomidzy paszczyzn w Rosji i w Rzeczypospolitej wystpoway raczej niewielkie rnice; pryncypia wadzy byy oczywicie odmienne, ale warunki ycia codziennego - porwnywalne. Najbardziej kopotliwe wydaj si u tego autora pojcia takie, jak: szerokie masy, szerokie rzesze szlachty", ktre szczeglnie od 1574 roku, wraz z wprowadzeniem wolnej elekcji na zasadzie viritim, to znaczy zakadajcej fizyczn obecno wszystkich szlachcicw w Warszawie, stay si oczywist fikcj. W swoim czasie podtrzymywanie tego rodzaju iluzji odgrywao z pewnoci pozytywn rol, lecz goszenie jej przez historyka w dwudziestym pierwszym stuleciu jako przykadu spoeczestwa obywatelskiego" staje si problematyczne33. Bonia na Woli nie byy greck agor. Jan Zamoyski nawizywa do czasw rzymskich i podkrela rwn godno wszystkich obywateli, ale nard szlachecki mimo ideaw jednoci, solidarnoci i aktywizmu prezentowanych przez Kamiskiego jako pera politycznej kultury europejskiej by - wbrew pozorom - podzielony i rozwarstwiony. Drugi Statut litewski" z roku 1566 pozbawia szlacht goot prawa uczestnictwa w sejmikach, w szczeglnoci tych jej reprezentantw, ktrzy zajmowali si handlem. Wielka zasuga Natalii Jakowenko polega na tym, e jako pierwsza powicia ona cay rozdzia swojego studium drobnej szlachcie bezrolnej, ktrej liczebno okazuje si bardzo znaczna, chocia badaczka zaja si przede wszystkim, zgodnie z tradycj historiograficzn, wielkimi rodzinami arystokratycznymi na Ukrainie w szesnastym i w siedemnastym stuleciu: Zasawskimi, Zbaraskimi, Winiowieckimi, Koreckimi, Ostrogskimi, Czetwertyskimi, Czartoryskimi, Sanguszkami itd., a take rednim ziemiastwem34. Samo postawienie problemu 32 Od lat siedemdziesitych J. Tazbir prezentowa Rzeczpospolit jako pastwo bez stosw", a wic jako przykad godny naladowania w Europie. W latach pniejszych uczony rozwin swe tezy; zob. wydan po francusku prac: Culture polonaise des XVI et XVII s. dans le contexte europeen, Rome 2001, w szczeglnoci rozdzia: Les traditions de la Republiue pluriethniue, s. 53-68. "A. S. Kamiski, op.cit.,s. 17-33,61-68. 34 N. Jakowenko, Ukraiska szlachta..., s. 220-256. Status i proces polonizacji redniej szlachty i magnatw w XVII wieku sta si, midzy innymi, przedmiotem studium T. Chyczewskiej-H e n n e 1, wiadomo narodowa szlachty ukraiskiej i Kozaczyzny od schyku XVI do polowy XVII w., Warszawa 1985, ktre potwierdza ustalenia naszego znakomitego poprzednika; por. A. Martel, La langue polonaise dans les pays ruthenes, preface A. Mazon, Lilie 1938. O zoonoci i sprzecznociach I 56 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy podwaa ide istnienia narodu szlcheckiego jako zwartej braterskiej jednoci, prototypu demokracji idealnej, a w kadym razie znacznie ogranicza zakres tego pojcia. Wedug ustale Natalii Jakowenko, kwestia wykluczenia szlachty zagrodowej, to znaczy najdrobniejszych wacicieli, pojawia si od roku 1545. W tym roku powstaa skarga na ksicia Fedora Sanguszk, ktry starszym zezwala, a modszych upi" na Woyniu w powiecie wodzimierskim, a niektrych jak niewolnikw traktowa". Zajmowanie dziaek i prby wymuszania paszczyzny zdarzay si czsto w powiecie owruckim, w ktrym koncentroway si zacianki szlacheckie (okolice)

dawnych bojarw putnych, ktrym ziemi przydzieli Wadimir Olgierdowicz (1363-1394), poniewa potrzebowa on stray przybocznej i umylnych do kontaktw ze Zot Hord. Jak dowid badacz rosyjski Dovnar-Zapolskij35, bojarzy putni naleeli do szlachty w okresie reform poprzedzajcych ogoszenie Statutu" z roku 1566, ale przez trzy stulecia - powrcimy do tej sprawy - byli atakowani przez ssiednich monowadcw tym zajadlej, e w zwizku z rozpowszechnianiem si katolicyzmu stali si z czasem jedn z nielicznych grupek szlachty prawosawnej. Owa szlachta pancerna musiaa wytacza w latach 1605-1617 seri znaczcych historycznie procesw, ktre ujawniy niejasno ich statutu. Panowie w twierdzy owruckiej: Winiowiecki, a pniej Pawe Rudzki, chcieli zmusi szlacht pancern do pracy w swych majtkach i do pacenia dziesiciny. Mimo przywilejw szlacheckich przyznanych w roku 1570, tu po zawarciu Unii Lubelskiej, sd grodzki w Kijowie uzna owe dania za uzasadnione, ale Trybuna Koronny w Lublinie, do ktrego odwoali si skarcy, przyzna im racj: zostali zwolnieni z wykonywania prac uznanych za paszczyzn, poniewa w zasadzie powinni si stawi w wypadku zwoania pospolitego ruszenia. W okreleniu sytuacji owej grupy dysponujemy nawet wiadectwem francuskim Guillaume'a Levasseur de Beauplan, ktry w roku 1630 rozpocz na Ukrainie siedemnastoletni sub dla krlw Rzeczypospolitej, wyrysowa pierwsze mapy tych ziem i zbudowa stanice bronice przed najazdami Tatarw. Jego opis Ukrainy wydany w Rouen w roku 1660 stanowi jedno z najcenniejszych rde historycznych: W starostwach koronnych [...] niektre wsie krl nada bojarom, ktrzy nieco niej od szlachcicw stoj, a wyej od mieszczan i krl nada ziemi im i ich potomstwu, pod warunkiem, e swoim wasnym staraniem stan w wojennej potrzebie za kadym razem kiedy hetman ich do suby dla kraju wezwie. Pord nich wikszo jest bogatych, ale i bardzo ubodzy si zdarzaj"36. procesu asymilacyjnego w XVI-XVII w. zob. rwnie F. E. S y s y n, Between Poland and tbe Ukrain: tbe dilemme of Adam Kysil 1600-1653, Man., Harvard Ukr. Research Inst., Cambridge 1985 albo A. J o b e r t, De Luther d Mohyla, la Pologne dans la crise de la chretiente, 1517-1648, wyd. IES, Pary 1974. 35 N. W. Dovnar-Zapolskij, Ukrainskije starostwa w pierwoj polowinje XVI v., Kijew 1908, s. 42. 36 Description dUkranie [sic!] qui sont plusieurs proi/inces du royaume de Pologne contenues depuis la Moscovie jusaues aux limites de la Transyhanie, par le sieur de Beauplan, Rouen 1660, s. 99. Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba 57 Ten do wyjtkowy status wiosek szlacheckich zwrci ju uwag historykw dziewitnastowiecznych37, ale dopiero Natalia Jakowenko podaa jeszcze inne przykady lekcewaenia szlacheckiej braci przez monowadcw. W roku 1645 starosta ucki Hieronim Charleski grozi chost szlachcie mieszkajcej opodal jego majtkw, stosowan ju wczeniej przez starost winnickiego. W ten sposb bardzo wczenie ujawnio si zarzewie konfliktu, ktry niewiele mia wsplnego z konfliktem kulturalnym rusko-polskim, ale tkwi ju raczej w stosunkach polskopolskich i rozpala tak dugo, jak dugo istniaa szlachta. Nienawi jednych wywoywaa analogiczn reakcj drugich: w roku 1654 Janusz Radziwi otrzyma anonimowe listy z pogrkami podernicia garda. Napisali je panowie sobie", czyli plebs szlachecki, wedle terminologii zawartej w herbarzu Bartosza Paprockiego z 1575 roku, to znaczy szlachcice, ktrzy yli z pracy wasnych rk, nie posiadali

ani sug, ani chopw paszczynianych. Szlachta goota nie dysponowaa ju odpowiednimi rodkami, by stawi si zbrojno i konno po rozpuszczeniu wici w pospolitym ruszeniu, co przewidyway Statuty litewskie" z 1529 i z 1566 roku. atwo wic padaa upem monowadcw, ktrzy pod pretekstem braterskiej opieki prbowali zmusi ich do suby lub do pacenia dzierawy, co stao si praktyk powszechnie stosowan wobec bezrolnych. Zanim przedstawimy to, co Natalia Jakowenko powiedziaa o goocie, przytoczmy jej wymowne zestawienia: szlachta posiadajca mae dziaki stanowia tu przed wybuchem powstania Chmielnickiego 76% wacicieli na Kijow-szczynie, ale naleao do niej tylko 11% ziemi. Na Woyniu tworzya ona 71% wacicieli, ale naleao do nich jedynie 6% gruntw. Na Podolu (Bracaw) 64% wacicieli uprawiao 3% ziemi. Przewaga wielkiej wasnoci ziemskiej umacniaa si w siedemnastym stuleciu wraz z osiedleniem si na tych terenach rodw przybyych z Korony: Firlejw, Zamoyskich, Sobieskich, Lubomirskich, Koniec-polskich, Potockich, Branickich. Ich obecno umacniaa mit sarmacki kosztem mitu kijowskiego, ktry tym atwiej przechwytywaa Moskwa. Niewielkiej liczbie szlachcicw udawao si jednak, dziki edukacji uzyskanej w monastyrach lub w szybko rozwijajcych si kolegiach jezuickich, zajmowa zgodne z ich statusem miejsca w sdownictwie i w administracji. Palestra staa si ucieczk ubogiej szlachty. Pisarczycy, dla ktrych ani ruski, ani acina, ani polski nie stanowiy tajemnic, tworzyli zarodek protointeligencji i coraz czciej znajdowali zatrudnienie u Zaporocw, w chorgwiach krlewskich lub litewskich, w prywatnych regimentach magnatw, w sotniach kozackich. Dla nich by przeznaczony uniwersa hetmana Wyhowskiego z roku 1658, w ktrym znajduje si wyrane rozrnienie: Panom szlachcie, tak wyszego jako i niszego stanu". Bez wtpienia tego rodzaju sformuowanie wyrniao wikszo wyczon lub na poy wyczon z narodu szlacheckiego", ktry okazuje si pojemn, ale fik"W.B.Antonowicz, Sodzierzanije aktw ob okolicznoj szlachtie, Archiw Jugo-Zapadnoj Rosji" I Hft7, t. 1, ci. 4, s. 1-62; Antoni J. [A. R o 11 e], Dzieje szlachty okolicznej w Owruckim powiecie, Bibliotek;! Warszawska 1881, t. 2, s. 19-39, 183-200, 352-367. Cxc< pierwsza. Okres przedlistopadowy Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba v|li pn>|rki|4 demokracji. Z tego punktu widzenia znane porzekado: Szlachty lltf /Ufrotl/.ic rwny wojewodzie" ujawnia swoj niewiarygodn krucho. l'i)hn/no< intencji owego porzekada ujawnia si jeszcze mocniej w stosunku <lo k/Lichcicw bez zagrody", ktrzy stan si jednym z gwnych przedmiotw (inali/.y w niniejszej ksice. Niewiedza dotyczca liczebnoci tej grupy jest )c*u/c wiksza ni w wypadkach pozostaych warstw szlacheckich. Wydaje si, Ar nrup;i ta w osiemnastym stuleciu bya identyfikowana jako szlachta czynszowa i szlachta subowa. Wedug ustale Natalii Jakowenko, ow szlacht najmowali zarwno moni waciciele: kasztelani, starostowie, ksita, magnaci oraz rednia szlachta. Owa lumpenszlachta, wedle okrelania cytowanej badaczki, ktrej jedyn wasnoci czsto bywaa tylko szabla, zdumiewaa Beauplana, ktry sam korzysta z jej usug: [...] przemona jej cz sama ziemi uprawia i nie wstydzi si za pugiem stpa albo trzyma si paskiej klamry, co godziwym bardziej jest zajciem ni furmanienie, ktremu najgupsi spord nich

si oddaj. Takich dwch za furmanw i ja przez wiele lat trzymaem, kiedym w tej krainie jako kapitan artylerii i krlewski inynier przebywa, chocia obaj ze szlacheckiego rodu si wywodzili"-^. Tylko na Biaej Rusi, gdzie bya mniej liczna, powicono owej szlachcie dokadniejsze studia39. Granica pomidzy bardzo ograniczon integracj i czstym odrzuceniem ze szlacheckiego grona ujawnia si tu jeszcze wyraniej. Jakowenko podaa przykad z roku 1602: dwch szlachcicw z ytomierza, ktrzy twierdzili, e nie splamili szlacheckiego honoru, poniewa zajmowali si handlem tylko tymczasowo lub owych ludzi zbrojnych" wpisanych na list kijowskich mieszczan w roku 1552, ktrych potomkw odnajdujemy w siedemnastym stuleciu jako herbowych wacicieli wioski. Fluktuacja owa ujawnia, e granica pomidzy stanem szlacheckim i nieszlacheckim bya zdecydowanie porowata, zarwno w wypadku szlachcicw na zagrodzie", jak i konwersji szlachty w kancelarzystw lub w pisarzy kozackich - Kozaczyzna w owym czasie na wschodnim brzegu Dniepru szybko zyskiwaa na znaczeniu. Najbardziej charakterystycznym przykadem rozbratu drobnej i wyszej szlachty okaza si konflikt Chmielnickiego z Koniecpolskim. Od roku 1594 Sejm wskazywa na konieczno uwzgldniania w inwentarzach nie tylko dbr materialnych w poszczeglnych majtkach, lecz take liczebno zwierzt oraz dusz (czyli liczb chopw paszczynianych) oraz obowizki czeladzi", ktra nieco pniej tak dziwia Beauplana. Owi suyyje Iju-di widocznie nie zawsze wypeniali wymagane obowizki i ich liczba nie tylko si nie zmniejszaa, lecz przeciwnie - cigle rosa, cho sprawa ta nie zostaa jeszcze przez historykw wyjaniona. Cigy napyw nowych wielkich wacicieli ziemskich i zagospodarowywanie podzielonych majtkw rodw autochto38 Description dTJkranie..., s. 99-100. 39 W. Sienkiewicz, Ziemianie zaleni w Wielkim Ksistwie Litewskim od polowy XVI do polowy XVIII w., doktorat w Instytucie Historii PAN, Warszawa 1982 (maszynopis). skich przejawiao si powstawaniem licznych nowych kompleksw zamkowych, bdcych zarazem orodkami ycia gospodarczego i warowniami. Prywatne regimenty, pniej mocno operetkowe, przycigay jednak licznych ochotnikw, a naleyte utrzymanie majtkw stwarzao coraz wiksze zapotrzebowanie na kadr oddan i pewn, na ktrej mona byo bardziej polega ni na chopstwie podejrzewanym o skonno do buntu i w dodatku prawosawnym. Poczucie wyszoci zwizane z polsk kultur polskich lub spolonizowych monowad-cw stanowio dla wielu atrakcj, poniewa jako polscy lub spolonizowani dworzanie lub sudzy na ich dworach traktowani byli jak ludzie wolni. Podobnie jak dwa wieki wczeniej, za Zygmunta III Wazy (1587-1632), rozpocz si proces nadawania maych kawakw ziemi na Prawobrzeu tym osobnikom, ktrzy posiadali konia, nie po to jednak, by stawiali si oni konno na pospolite ruszenie, lecz by suyli miejscowemu monowadcy. Owa suba nie nazywaa si paszczyzn, lecz nosia jej wszelkie przejawy i wyraaa si poprzez dostarczanie drewna jako materiau budowlanego, branie udziau w budowie lub konserwacji budowli. Obowizek pospolitego ruszenia po rozrzuceniu wici zosta zastpiony czynszem. W sowie tym tkwi ten sam rdze aciski, jak we francuskim cens. Pikardczycy, niemajcy ze szlacht niczego wsplnego, mieli swoich censiers, ktrzy pacili za wynajem ziemi censwe. Na Ukrainie rozdzielenie pomidzy chopstwem paszczynianym i statusem ludzi wolnych wymagao przynalenoci czynszowych" do szlachty i obligacje feudalne stanowiy tylko niewielk cz zaj szlacheckich wobec panw, ale jednak dziaki pozostaway wasnoci wielkich wacicieli, a zaleno tej drobnej szlachty wobec nich bya ogromna.

Szkoda, e jedyne studium o procesie oddolnego wzrostu stanu rycerskiego (okrelenie to, jake wzniose, brzmi tu nieco ironicznie) objo tylko okres do poowy siedemnastego stulecia, a przede wszystkim, e jego rezultaty nie zostay wystarczajco rozpowszechnione40. Dziki ustaleniom zawartym w owym studium wiadomo, e w czasach Wadysawa IV Wazy (1632-1648) szlachta zalena jeszcze wzrosa, ale brakuje zupenie o niej danych dotyczcych schyku siedemnastego i osiemnastego stulecia. Wedug Natalii Jakowenko, w roku 1640 liczba szlachty obu pci wynosia 9540 na Podolu, 14 100 na Kijowszczynie i 14 880 na Woyniu, co stanowi 2-2,7% caej ludnoci prawobrzenej Ukrainy, ocenianej na okoo 1 700 000 mieszkacw. Wedug za Czackiego, w roku 1804 mieszkao na Woyniu 38 452 szlachcicw pci mskiej pord ludnoci liczcej ogem 553 200 mczyzn, co daje okoo 80 000 ludnoci szlacheckiej obu pci na 1 100 000 mieszkacw, czyli 7,2% ludnoci. Liczby i proporcje w dwch kolejnych guberniach wygldaj podobnie: 43 597 szlachty mskiej mieszkao w roku 1804 na Kijowszczynie, czyli mniej wicej 87 000 osb obu "" H. Litwin, Napyw szlachty polskiej na Ukrain w latach 1569-1648, doktorat w Instytucie Historii PAN, 1987 (opublikowany: wyd. Semper, Warszawa 2000). Studium to traktuje znowu szlacht golot tylko przelotnie i koncentruje si na ziemiastwie, by udowodni sabo napywu zewntrznego i oddali zarzut polskiego ekspansjonizmu. 60 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy pci. Nie dysponujemy dokadnymi liczbami w wypadku Podola, ale mona bez ryzyka przyj, e w trzech guberniach liczba szlachty wynosia trzy razy 80 000, czyli 240 000 osb, a liczebno caej ludnoci ksztatowaa sie w granicach 3 400 000 osb, a wic liczebno szlachty wynosia 7%41. Znaczny przyrost naturalny w caej Rzeczypospolitej obserwowany w osiemnastym stuleciu i ksztatujcy si w granicach 1% rocznie, o ktrym pisa Gierowski, powoduje e naleaoby oczekiwa liczebnoci szlachty w granicach 5% ludnoci miejscowej, a wic napywowej w granicach 2%42. Na obecnym etapie bada jest bardzo trudno okreli proporcje etnicznego pochodzenia wszystkich warstw szlachty w dziewitnastym wieku, ktre stan si przedmiotem naszych studiw. Wiele jeszcze innych studiw naleaoby podj - dotyczcych ycia szlachty polskiej i spolonizowanej na Ukrainie w czasach okupacji tureckiej w latach 1672-1699, podczas powanych rozruchw kozackich wszcztych przez dowdc milicji kozackiej Semena Paleja i Samusia (Samuela Iwanowicza) oraz podczas trzydziestoletnich interwencji armii carskiej przeciwko prbom utrzymania si na tronie podejmowanym przez Stanisawa Leszczyskiego. Naley jednak wnosi na podstawie kilku oburzonych aluzji polskich historykw wspominajcych o zdradzie narodowej i przechodzeniu na prawosawie, e liczebno szlachty czynszowej na Ukrainie wzrastaa. Aleksander Briickner (1856 1939) wspomina o setkach tysicy polskich chopw, ktrzy osiedli na Ukrainie i zostali Rusinami dziki rozkwitowi greckiego katolicyzmu43. Czy fenomen ten, jeli w ogle zaistnia, pozostawa w zwizku ze wzrostem liczebnoci szlachty gooty, ktra pozostawaa raczej wyznania rzymskokatolickiego? Sprawa pozostaje otwarta, ale trudno zrozumie, dlaczego historyk rwnie znakomity jak Janusz Tazbir posuy si Briicknerem, by pogbi niech Polakw do ssiadw ze Wschodu. Najpierw zacytowa Briicknera: Tam, gdzie pastwo polskie zwyciao jako midzynarodowe mocarstwo [...] kultura tracia: ten ywio, z pocztku od kultury tak odlegy rozpywa si, wywoujc niepodane skutki na polskim dziedzictwie umysowym", a nastpnie w

tym samym artukule majcym podnosi wielonarodowe tradycje Rzeczypospolitej", stwierdzi: Nie ule41 Ustalenia N. Jakowenko (Ukrainskaja szljachta..., s. 263-265) s, co prawda, jedynie przyblionymi hipotezami, ale jedynymi jakimi dysponujemy. Liczby z roku 1804 przedstawi T. Czacki Adamowi Jerzemu Czartoryskiemu 24 lutego 1805 roku w zwizku z problemami szkolnymi na Kijowszczynie (Biblioteka Czartoryskich, Krakw) i na Woyniu; idem, 8 marca 1804 r. (Biblioteka Czartoryskich, 3446). Dane dotyczce Woynia znajduj si rwnie w: Hugona Kolltaja korespondencja listowna z Tadeuszem Czackim, t. 2, Krakw 1844, s. 261; liczba oglna ludnoci obu pci zostaa tam oceniona na 3 500 000 osb w trzech prowincjach (s. 388). W sprawie dokadnoci ocen T. Czackiego zob. E. R o s t w o r o w s k i, Ilu byo w Rzeczypospolitej obywateli szlachty?, Kwartalnik Historyczny" 1988 (Warszawa-Pozna), XCIV, nr 3, s. 14. Rostworowski uwaa, e liczby podane przez Czackiego byy wiarygodne, poniewa peni on w latach 1786-1792 funkcj podskarbiego koronnego. Nawet jeli sprawa jest troch dyskusyjna, porzdek wielkoci jest prawdziwy. Powrcimy do tej kwestii pniej. 42 O dynamizmie demografii i procencie szlachty zob. J. A. Gierowski, The Polish-Lituanian Commonwealth in the XVW'h Century, PAU, Krakw 1996; szczeglnie rozdzia The formation ofa new structure of the nobility, s. 191 i n. 43 A. Briickner, Kultura, pimiennictwo, folklor, red. W. Berbelicki, T. Ulewicz, Warszawa 1970, s. 200. Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba 61 ga wtpliwoci, e wschodnie kresy Rzeczypospolitej hamoway proces kulturalnego scalania Polski". Ta opinia mocno odbiega od dobrodziejstw wielkiej harmonii wielokulturowej Rzeczypospolitej schronienia wszystkich narodw", nad ktrymi - jak twierdzi Janusz Tazbir posuywszy si sformuowaniem Wit-kowskiego, poety barokowego - biay orze rozwija opiekucze skrzyda"44. Pozostawmy tego rodzaju tezy na stronie, wszak wynikaj one z naszej oglnej niewiedzy dotyczcej procesu rzeczywistego wzrostu szlachty, ktry jednak w adnym wypadku nie przyczynia si do osabienia polskiej substancji narodowej" i za historyczk ukraisk powtrzmy najwaniejsz dla naszych przyszych analiz konstatacj: wyrana rnica w statusie byych ludzi zbrojnych" i ziemiastwa, od ktrego byli oni feudalnie uzalenieni, wystpujca od pocztku istnienia szlachty, stawaa si pod koniec siedemnastego wieku przepastna. Niezawodna wierno panom", do ktrej drobna szlachta bya zobowizana w imi wszechobecnej ideologii solidarnociowej, bya zapisana w Statucie litewskim" z roku 1566, ktry przewidywa dla buntownikw podnoszcych rk na pana lub targajcych feudalne wizy kary bardzo cikie. Owa wierno i zaleno przeksztacia si z czasem i do szybko w formy bardziej banalne: w zawieranie kontraktw, dzierawienie maych skrawkw gruntw ornych pozostajcych zawsze wasnoci senioraln lub w zwyczajn sub. Owe zalenoci czyniy pojcie komitywy szlacheckiej" jeszcze bardziej wtpliwym. Kontrakty znalezionie na przeomie dziewitnastego i dwudziestego wieku przez Prochask powinny zwrci uwag historykw na paternalistyczny stosunek Bogusawa Radziwia wobec szlacheckiego plebsu w Sucku i Kopyle w roku 1662. Musiaa tam panowa komitywa szlachecka szczeglnego rodzaju, skoro na okolicznociowych grawiurach z tamtego okresu widzimy wymowne karykatury wiernego sugi"

wyobraajce osa w kontuszu stojcego na tylnych apach z pyskiem w kagacu, wycigajcego rk (ludzk) w stron pana siedzcego na tronie pord szkatu wypenionych najprawdopodobnej zotem. Wszystkie ole prace w majtku przedstawione s za nim, a legenda gosi: Suchaj i milcz"45. W nastpnym stuleciu wierny suga" przestanie si godzi potulnie na rol osa, cho wielu ziemian bdzie starao si zepchn go jeszcze niej w spoecznej hierarchii, inni za nadal podtrzymywa bd komityw. Niewtpliwie jednak model sarmacki, utrzymujcy fasadow jedno szlacheckiej braci, chocia gwarantujcy realn wadz i obywatelstwo tylko naj-moniejszym i najbogatszym, wiecznie wrogim wadzy krlewskiej, stawa si atrakcyjny dla ssiadw. Zadnieprzaska starszyzna kozacka walczya o przyczenie jej do szlachty polskiej i o szlacheckie przywileje nawet po ugodzie pere-jasawskiej w roku 1654, ale Sejm zalepiony fanatycznym katolicyzmem nigdy " J. T a z b i r, La Culture polonaise..., s. 64. Teza, e Polska wiele stracia zyskujc na terytorium pojawia si ju w pracach krakowskiej szkoy historycznej u Szujskiego i Bobrzyskiego. Zob. J. Koczow s k i (red.), Historia Europy rodkowowschodniej, t. 2, Lublin 2000, s. 81. 45 N. Jakowenko, Ukrainskaja szljachta..., s. 255. Grawiura pochodzi z roku 1655 i jest reprodukowana od lat w wielu polskich podrcznikach historii. Dokumenty A. Prochaski zostay przedrukowane w aneksach do Przyczynkw krytycznych do dziejw Unii, Krakw 1896 i w Lennach i mastwach na Rusi, Krakw 1901. 62 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy nie zrozumia politycznych korzyci wynikajcyh z takiego rozwizania. To jeszcze jeden powd powstrzymujcy przed rehabilitacj sarmatyzmu, jak to czyni Kamiski. Retoryka sejmikowego mwcy, wychwalanie rzekomych praw obywateli powiatowych", pospolitej rzeczy", dumy i honoru kraju, ktry wymyli lokalny republikanizm" i uwagi o gosie mas szlacheckich", oznacza niewiedz 0 wewntrznej hierarchii szlachty i o segregacji w jej szeregach46. Wypada rwnie zauway, e sam termin szlachta" cieszy si prestiem w Pastwie Moskiewskim, ktre przejo go od Polakw w wieku szesnastym jako szljachectoo, oznaczajce przynaleno do wyszego towarzystwa i uytkowano ten termin do czasw Piotra Wielkiego i pniej jako synonim dworiasWa oraz znatnosti. Ksika Berelovitcha dowodzi jednak jak bardzo szlachta rosyjska rnia si od pocztku od polskiej. To bya grupa nieliczna, ktra w roku 1630 liczya 3000 osb i zwikszya sw liczebno w roku 1680 do okoo 6500 osb. Powoanie szlachty rosyjskiej polegao na bezwzgldnej ulegoci carskiemu despotyzmowi, co le zapowiadao uoenie stosunkw ze szlacht polsk po rozbiorach47. Rosja za, co wydaje si naturalne, przez cay wiek osiemnasty nie interesowaa si dokadnymi danymi o liczebnoci polskiej szlachty, ale stopniowo zacza bada problem czynnych i biernych praw obywatelskich, ktry ujawnia si z coraz wiksz ostroci, poniewa rosyjscy czynownicy i dyplomaci doszli do wniosku, e sarmatyzm znakomicie nadaje si do manipulacji i do umacniania carskich wpyww. Od konfederacji sandomierskiej popieranej przez Piotra Wielkiego w celu umocnienia pozycji Augusta II w roku 1717 do konfedracji suc-kiej z roku 1767, ktra miaa posuy Katarzynie II do wywoania oburzenia w Europie przeciwko polskiej nietolerancji i poprze

Stanisawa Augusta, wida wyranie, e Rosjanie sprawnie wyzyskiwali kwesti szlacheck. Ich uparta obrona praw kardynalnych" do roku 1792 w celu obalenia Konstytucji 3 maja 1 doprowadzenia do ostatecznych rozbiorw stanowi arcydzieo manipulacji w duchu antymonarszym i symulacji obrony praw najuboszej polskiej szlachty. Ta wana kwestia, wymagajca raczej studium z zakresu polityki zagranicznej, stanie si spraw polityki wewntrznej w latach 17931795, kiedy wszelkie jej przesanki ulegn przeksztaceniu. eby zrozumie kopoty, jakie szlachta na Ukrainie sprawiaa Rosjanom po rozbiorach Rzeczypospolitej, naley koniecznie przeledzi, jak wewntrzny podzia szlachty stawa si coraz bardziej widoczny w osiemnastym stuleciu i jak znaczne wywoa on spory pomidzy ordownikami kultywowania ideau szlacheckiej rwnoci i zwolennikami wykluczenia szlachty gooty ze stanu rycerskiego. Ta polska kontrowersja winna zosta powanie przeanalizowana, by wysun tez, e na dugo przed porozbiorow reakcj rosyjsk, polska szlachta 46 Ta sarmacka megalomania jest obecna w caej Historii Rzeczypospolitej wielu narodw..., szczeglnie s. 83-126. *" Dane liczbowe w: La Hierarchie des egaux..., s. 160, 161. Artyku M. Raef f a, La noblesse et le discours politiue sous le regne de Pierre le Grand, [w:] W. Berelowitch (red.), Noblesse, etat et societe en Russie, XVI-debut XIX siecle, Cahiers du monde russe et sovietique" 1993 (Paris), IV, janvier-juin, s. 3346, pokazuje, e w pierwszej poowie XVIII wieku polszczyzna wyranie wkroczya do rosyjskiego sownictwa, ale wyobraenia o honorze pozostay odrbne. Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba 63 sama stosowaa podzia na wacicieli i bezrolnych i doprowadzaa niekiedy do wyranej separacji obu grup. Pord licznych polskich studiw powiconych sejmom i sejmikom48 znajdujemy bardzo niewiele informacji o interesujcym nas problemie, rwnie w stosunku do epok poprzedzajcych, ale owe niedopowiedzenia zasaniaj monopol wyszej i redniej szlachty, ktra jako jedyna wyznaczaa kandydatw i wybieraa posw, sdziw powiatowych i sdziw do Trybunaw Koronnych, tylko ona posiadaa ziemi, tylko ona sama sobie przyznawaa liczne tytuy honorowe, ktrych Sarmaci byli bardzo asi, tylko ona cieszya si przywilejami podatkowymi i moga redagowa tak zwane lauda dla swych protegowanych w Warszawie. Rzadkie liczby wiadczce o udziale szlachty pokazuj w sposb oczywisty, e moliwo powszechnego gosowania, o ktrej niestrudzenie si mwio, nigdy nie staa si rzeczywistoci. Pawiski ustali, e w roku 1733 na Kujawach gosowao 374 szlachcicw; w roku 1764 - 700 szlachty. W Haliczu - rwnie 700, w tym samym roku. adne studium w tej sprawie dotyczce Ukrainy nie zostao sporzdzone. Jerzy Michalski wspomnia jedynie, e w roku 1788, w okresie najwikszej mobilizacji wyborczej na Podolu, dziki akcji Czar-toryskiego, 4000 do 5000" szlachty stawio si w Kamiecu, co jest liczb niewielk w stosunku do caej populacji szlachty w tej guberni, ale jednoczenie znacznie przerastajc liczb wybieralnych osb. Powysze dane zmuszaj do podwaenia schematu rozpowszechnianego przez szlacht niechtn magnatom oraz przez niektrych historykw, o zwoeniu na elekcje masy" szlacheckiej mocno

pijanej, rozbawionej i wiedzionej przez magnatw na pasku, dla ktrych tworzyli rodzaj przybocznych oddziaw wyborczych. Henryk Rzewuski znakomicie przedstawi owe sceny w Pamitkach Soplicy, ale cho tego rodzaju wypadki rzeczywicie si zdarzay49, pozostaway one wyjtkiem. Mona nawet zastanawia si powanie, czy tego rodzaju stereotyp nie by rozpowszechniany specjalnie dla odwrcenia uwagi od rzeczywistej liczby uczestnikw sejmikw, jako rodzaj alibi dla anarchii w Pol48 Wymiemy niektre prace: A. Pawiski, Rzdy sejmikowe... dzieje ziemi kujawskiej, Warszawa 1888 (wznw. Warszawa 1978); J. A. G i e r o w s k i, Sejmik generalny Ksistwa Mazowieckiego, Wrocaw 1948: J. M i c h a 1 s k i, Les dietines polonaises au XVIII siecle, Acta Poloniae Historica" 1965 (Warszawa), XII, s. 87-107; H. Olszewski, Sejm Rzeczypospolitej epoki oligarchii 1652-1763, Pozna 1966; S. Grodziski, Les devoirs et les droits politiques de la noblesse polonaise, Acta Poloniae Historica" 1977 (Warszawa), VI; A. Kersten, Les magnats, elit de la societe nobilaire, ibid.; J. Bardach, Les deputes a la diet en Pologne dancien regime, Acta Poloniae Historica" 1979 (Warszawa), XXXIX; W. Kriegseisen, Sejmiki... Wszystkie polskie schematy o zalenoci bezrolnych wycznie od magnatw oraz odpowiednia bibliografia w: A. Stroynowski, Pozycja spoeczna drobnej szlachty Wielkiego Ksistwa Litewskiego w kocu XVIII w., Zeszyty Naukowe Uniwersytetu dzkiego. Nauki humanistyczno-spoeczne, seria I, z. 4, d 1976, s. 97-108. 49 M. Matuszewicz, Pamitniki, red. A. Pawiski, Warszawa 1876. Opinia o masie szlacheckiej czerni czuej wycznie na umizgi magnatw zaprzedanych Rosji rozpowszechnia si znacznie, jak stwierdzi A. Wawrzecki, w roku 1791, po Sejmie Repnina w padzierniku 1767 r., kiedy zahamowano reformy i sprzeciwiono si zniesieniu liberum veto. To jednak legenda. Od czasw konfederacji barskiej wiadomo, e sympatie polityczne ubogiej szlachty nie wizay si z Rosj i nie zaleaa ona wycznie od magnatw. Zob. E. Ros twr o wski, Ilu byo..., s. 23. 64 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy sce", by posuy si tytuem synnej rozprawy de Rulhiere'a, pisanej na polecenie Ludwika XVI. Po co magnatom byy potrzebne na sejmach i sejmikach szlacheckie masy", skoro liberum veto pozwalao rzdzi jednym tylko gosem? Zamiast wizania egzystencji plebsu szlacheckiego i jego utrzymywania, rwnie w statusie prawnym, jedynie przez magnatw, wydaje si waniejsze przeanalizowanie ich zwizkw z innymi posesjonatami. Analiza ta pozwoli nieco przybliy przemiany mentalnoci w osiemnastym stuleciu i przedstawi okolicznoci, w ktrych odkrycie polskiej szlachty przez Rosjan stao si dla nich tak duym zaskoczeniem ze wzgldu na specyfik, zoono, odrbno i liczebno tej warstwy spoeczestwa dawnej Rzeczypospolitej. Dysputa pomidzy zwolennikami utrzymania szlacheckiej komitywy i zwolennikami oficjalnego pozbawienia praw obywatelskich szlacheckiego plebsu trwaa - w planie teoretycznym - do poowy osiemnastego wieku, a nastpnie refleksji towarzyszyy dziaania bardziej praktyczne. W roku 1699 Stanisaw Herakliusz Lubomirski, marszaek sejmu, rzecznik idealnego i wzniosego sar-matyzmu jako nowego wcielenia cnt stoickich, opublikowa De uanitate consi-liorum, rodzaj elogii cnt szlacheckich uzasadnianych cytatami z Tacyta, Plutar-cha, Tytusa Liwiusza i Justusa Lipsiusa, ale jego pochwaa bya jednoczenie przestrog przed szlacheck pych i zaniedbywaniem obowizkw

wobec Rzeczypospolitej. Wydaje si charakterystyczne, e od tego czasu reformatorzy wystpujcy w imieniu redniej szlachty znajdowali zasadnicze przyczyny upadku Rzeczypospolitej w nadmiarze praw, ktre pozostaway udziaem szlachty goo-ty, ktra jednak, jak widzielimy, odgrywaa znikom rol w yciu politycznym i obywatelskim. Kozem ofiarnym sta si osio ze znanej karykatury, ktry nie chcia stoczy si jeszcze niej, do chopstwa paszczynianego i kategorii lokai. Ju w roku 1717 Stanisaw Dunin-Karwicki, znakomity jurysta i rzecznik dostatniej szlachty, wsporganizator konfederacji sandomierskiej i tarnogrodzkiej, przekonywa w swej rozprawie De ordinanda Republica seu de corrigendis defec-tibus in statu Reipublicae Polonae, o potrzebie stworzenia sejmu permanentnego, zniesienia liberum veto, wyznaczenia majtkowego kryterium prawa wyborczego na podstawie zezna podatkowych i zredagowania kontrolowanych na tej zasadzie list wyborczych w kadym powiecie. Tak wyrazia si po raz pierwszy zasada podziau na obywatelstwo bierne i czynne, ktra znalaza oficjalny wyraz prawny w roku 1791. Projekt Dunina-Karwickiego przewidywa expressis verbis odsunicie gooty od udziau w sejmikach. Nie wspominano o innych jej prawach. W roku 1744, na dwadziecia lat przed kocem panowania Sasw, ojciec przyszego krla - Stanisaw Poniatowski - przewidywa analogiczn reform sejmw i sejmikw, zastrzegajc reprezentacj szlacheck tylko dla wacicieli ziemskich. Stanisaw Konarski w O skutecznym rad sposobie (17601763) rwnie zastrzega prawa wyborcze dla prawdziwych szlachcicw", czyli dla posiadaczy majtkw ziemskich. Jednak zdetronizowany krl Stanisaw Leszczyski broni w Gosie wolnym (1749) idei niezachwianego braterstwa szlacheckiego i przekona Jana Jakuba Rousseau o wyszoci ideau polskiej demokracji, w ktry Francuz uwierzy, czemu da wyraz w Uwagach nad rzdem w Polsce (1771). Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba Podczas elekcji Stanisawa Augusta zebrao si w Warszawie w roku I7M -pod rosyjskimi bagnetami zaledwie 5584 szlachcicw. Posowie z Korony reprezentowali 36 sejmikw, posowie z Wielkiego Ksistwa - 24, to znaczy, ze kady z sejmikw wysa rednio 93 deputowanych. Wydaje si jasne, e masy szlacheckie" nie byy odpowiednio prezentowane. Rwno szlachecka pozostawaa a do koca Rzeczypospolitej chwytem retorycznym. Ostatni krl, ktry w czasach swego poprzednika sam uczestniczy w rytuaach sejmikowych i zosta deputatem, opisa w swych francuskich pamitnikach odraz, jak odczuwa do szlachty, biorcej udzia w wyborach. Przymilanie si co dwa lata tych braci, ktrych grubiastwo skrywaa cienka warstwa ogady, a niekiedy nawet - niepimiennych, udawanie, e ich prostackie dowcipy bawi i co najgorsze cige caowanie tych gb brudnych i zaronitych" byo cik prb dla tego gady-sza w peruce i jedwabnych poczochach50. Jeli zdamy sobie ponadto spraw, e stanowiska sdowe teoretycznie obieralne, byy w praktyce prawie zawsze doywotnimi synekurami dla wybranych rodzin, co gwarantowao cakowit samowol w wypadkach konfliktw z chopstwem paszczynianym i stronniczo w wypadku sporw midzy ziemianami, wyobrazi sobie mona, e demokracja szlachecka bya wielk fikcj. Wspomnielimy powyej, e za upart chci pozbawienia ubogiej szlachty prawa wyborczego, ktrym w praktyce i w caoci nigdy zreszt nie dysponowaa, kryy si jeszcze inne wzgldy. Pord nich figurowa zamiar zwikszonego wykorzystywania szlacheckich czynszownikw, obecnych we wszystkich majtkach ziemskich, i wcale nie tylko w latyfundiach magnackich. Rwnie w dobrach krlewskich powstaa w roku 1766 Komisja dla zbadania przywilejw i donacji szlachty okolicznej podlegej Skarbowi. Komisja postanowia nie zmienia warunkw oczynszowania sprzed 1569 roku, ale pniejsze wyceni zgodnie z obecn wartoci dbr, czyli uzna za dzierawy. Ta rnica w

podejciu do czynszownikw wynikaa najprawdopodobniej z zastrzee co do wartoci napywajcych licznie osobnikw podajcych si za szlachcicw. Owa komisja znacznie podniosa czynsze. Rychlikowa, ktra przestudiowaa t kwesti na Biaorusi w okresie od 1766 do 1793 roku dowioda, e owe podwyki byy trudne przez czynszownikw do przyjcia51. Lustratorowie sprawdzali warto majtku, sporzdzali nowe inwentarze, a szlachta czynszowa oprcz podwyszonych czynszw musiaa paci podatki od wyszynku, od soli itd. Widzimy wic jasno, e znaczne zwikszenie czynszw i coraz silniejsza tendencja do wyeliminowania ich z sejmikw tworz dwa aspekty jednego problemu. W roku 1766 na wielu sejmikach w Rzeczypospolitej pojawiy si regulaminy, by penia praw obywatelskich obejmowaa jedynie posesjonatw". Jerzy 50 Memoires du roi Stanislas-Auguste Poniatowski, vol. 1, Saint-Petersbourg 1914, s. 59-60. " I. Rychlikowa, Tatarzy litewscy 1764-1831 szlacht?, Kwartalnik Historyczny" 1990 (Warszawa), nr 34, s. 9294. Ta badaczka podaa w innym miejscu przykady sigajce roku 1754, kiedy to szlachecka drobnica" walczya w Moarach koo Owrucza z Michaem Radziwiem, ktry chcia j wykluczy ze stanu szlacheckiego. Skoczyo si to wieszaniem, wbijaniem na pal, wystawieniem zwok na poarcie dzikiemu zwierzowi, wymazywaniem napisw na grobach itd. Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Jnllicki, ktry dokadnie przestudiowa to zagadnienie, poda jednoznaczne pr/.yklady stara poczynionych w tym kierunku przez obywateli ziemskich" /. widu wojewdztw, szczeglnie z sieradzkiego i lubelskiego lub bracawskiego w wypadku Ukrainy52. W Lublinie, gdzie tego rodaju zapdy okazay si najbardziej radykalne, dano likwidacji nawet biernych praw obywatelskich. Zalecenia dla posw na sejmiki przewidyway, aby szlachcice wymieniani w inwentarzach byli po prostu traktowani jak przedmioty i wyrzucani ze stanu rycerskiego, oni sami raz na zawsze uznani jako ich progenitura pro imparibus". W owej epoce jednak rzadko zdarzali si tacy, ktrzy omielali si rwnie ostentacyjnie zama zasad braterstwa uznawan milczco przez wikszo za wit, wywodzc si z tradycji redniowiecznych, a nawet staroytnych, a wic nienaruszaln. Nienaruszaln, ale w coraz wikszym stopniu modyfikowaln. W Bracawiu, siedzibie Czartoryskich, rodu, ktry najmocniej way bdzie na losach kraju, sejmik podolski wyrazi yczenie - nieustannie ponawiane ju po rosyjskiej aneksji - by wszyscy posowie od senatorw do wonych przy sdach i innych obywateli" przedkadali odpowiednie dokumenty genealogiczne. Powszechny brak rejestrw le wry urzeczywistnieniu tego rodzaju postulatw53 i ponadto konstytucja" sejmowa notujca ten dezyderat nie przewidywaa, co si stanie z odrzuconymi ze stanu rycerskiego. Prby ograniczenia grona szlachty do wacicieli ziemskich zostay pokrzyowane przez Rosjan na sejmie repninowskim w roku 1767, kiedy Petersburg uzna za stosowne zastopowa wszelkie prby reform (przede wszystkim chodzio o sparaliowanie krla i o znalezienie pretekstu wyznaniowego), by po raz kolejny wystpi w roli obrocy praw kardynalnych. Jednak tego rodzaju usiowania stale byy obecne i przybieray niekiedy form konfliktw siowych, powtarzajcych si, jak zobaczymy, w dziewitnastym wieku. Na przykad w powiecie owruckim, w ktrym - jak ju wspominalimy osiedlia si liczna grupa szlachty okolicznej przywizana do swego statusu, wczesny starosta Zgrski nie znalaz innego sposobu na wymuszenie opat ni zorganizowanie ekspedycji karnej. Spotkawszy si z oporem, kaza podpali domy i wrzuca czynszownikw w pomienie, by wszyscy zobaczyli, czy

s oni prawdziwymi szlachcicami54. Rwnie Rosjanie, ktrzy zajli wschodni cz Biaej Rusi w wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej nie mogli utrzyma szlacheckiego status quo. Rychli kowa przypomniaa, e ukaz z 13 wrzenia 1772 roku nakazywa skadanie dowodw szlachectwa w miastach gubernialnych. Jednak ta prba podporzdkowania szlachty przepisom rosyjskim okazaa si nieskuteczna z powodu indo"J.Jedlicki, Klejnot... (Sieradz, s. 143; Lublin, s. 89 i 146; Braclaw, s. 88). " Wielu autorw starao si wyjani brak w Rzeczypospolitej centralnego organu szlachty porwnywalnego z rosyjsk heroldi poczuciem nietykalnoci i sakralnego charakteru tego stanu, ktrego biurokratyczna kontrola rwnaaby si profanacji lub obrazie godnoci. Zob. A. Zajczkowski, Gwne elementy kultury szlacheckiej w Polsce, Wrocaw 1961; S. Grodzicki, Obywatelstwo w szlacheckiej K;e<:y pospolitej, Krakw 1963; J. Bardach, O ujciu socjologicznym struktury spoecznej i ideologii ttlticlity polskiej, Czasopismo Prawno-Historyczne" 1963, t. 15, nr 2, s. 159-178. 11 Archiw Jugo-zapadnoj Rossiji, cz. 4, t. 1, 1867, s. 412. Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba 67 lencji sdw szlacheckich, ktre albo szczodrze takie wiadectwa" wydaway, albo - przeciwnie przypadki wtpliwe spychay do chopstwa. Od orzecze sdowych mona byo skada odwoania. Zdarzay si przypadki zawzitej wrogoci; na przykad wrzucenie szlachty czynszowej do jamy i srogie jej pobicie za to, e omielia si wzi udzia w sejmiku55. Stosunki pomidzy zwolennikami szlacheckiej rwnoci i ordownikami zredukowania stanu szlacheckiego do elitarnej grupy ziemian zaostrzay si przed rozbiorami, a po znikniciu Rzeczypospolitej Obojga Narodw spr dopiero rozszala. Podczas Sejmu Wielkiego toczya si w tej sprawie rozlega dyskusja, o ktrej pisa Jerzy Jedlicki. Odnalaz on skarg z roku 1775 do krla, pozostajcego pod cigym nadzorem kontrolowanej przez Petersburg Rady Nieustajcej. Dwadziecia cztery rodziny ze szlachty okolicznej w Owruczu zoyy skarg: Odebrano wielu z nas krwawo caym yciem zarobiony majtek, wyrugowano innych z zastarzaych, a od najdawniejszych czasw podanych nam przez przodkw ziem i siedlisk; co wiksza, odarto innych z wysuonego krwi i mstwem przodkw naszych klejnotu szlachectwa, innych na koniec stan wolny z ostatni wzgard przemieniono w stan suebny"56. Skarga bya skierowana przeciwko miejscowemu starocie, Janowi Steckie-mu. Wypada zauway, e nie chodzio w tym wypadku o pozbawienie prawa gosu, lecz o konfiskat domw i ziemi, o pozbawienie wolnoci osobistej, to znaczy elementarnych praw ludzkich. Historycy, ktrzy do dzisiaj uwaaj, e powstanie bogatej klasy wacieli ziemskich, ktra jako jedyna zachowaaby cao praw obywatelskich, oznaczaoby postp w rozwoju spoecznym, pozostaj w zgodzie z rozumowaniem reformatorw tamtej epoki, ale wybr dobrego" rozwizania wie si z niewygodn kwesti stosunku pomidzy polityk i moralnoci oraz moralnoci i histori. Jerzy Jedlicki nie unikn tej puapki. Caa jego ksika pokazuje wysiki obozu reformatorw zmierzajce w stron tak rozumianej modernizacji" spoeczestwa. Jedlicki susznie podkrela, e

oprcz przywoywanych ju projektw reform, istnia te Kodeks Zamoyskiego z roku 1780, ktry rwnie wiza prawo do gosu z posiadaniem ziemi i penieniem urzdw z dochodem wynoszcym 6000 zotych rocznie57. Ten kierunek mylenia znalaz sojusznikw pord reformatorw takich, jak Hugo Kotaj, ktrego teoria ekonomiczno-spo-eczna przechodzia ju od fizjokratyzmu do wspczesnego liberalizmu (Katarzyna II okrzykna go niepotrzebnie polskim jakobinem"), i ktry opowiedzia si w Listach Anonima za powstaniem elity obywatelskiej, proponujc ograniczenie prawa gosu do grupy wacicieli posiadajcych co najmniej 55 I. Rychlikowa zwrcia moj uwag na konflikty midzyszlacheckie w artykule polemicznym: Deklasacja drobnej szlachty polskiej w Cesarstwie Rosyjskim. Spr o Puapk na szlacht" Daniela Beauvois, Przegld Historyczny" 1988 (Warszawa), t. 79, z. 1, s. 121-147. Podobn problematyk autorka podja odnonie do Biaorusi w artykule obfitujcym w interesujce tropy: Carat wobec polskiej szlachty na ziemiach zabranych w latach 1772-1831, Kwartalnik Historyczny" 1991 (Warszawa), nr 3, s. 51-83. 56 J. Jedlicki.K/e/wot..., s. 158. " Ibidem, s. 148. 68 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy 7,5 wk (135 hektarw) ziemi, co zamienioby sejmiki, jak susznie zauw y Emanuel Rostworowski, w rodzaj klubw ziemiaskich"58. W tego rod1 aju kluby przeksztaciy si zreszt, jak zobaczymy, sejmiki pod carskim zaborerr co przypomina cenzus wyborczy w przyszych czasach francuskiej Restauracji. Hugo Kotaj skania si co prawda w roku 1790 do uznania praw obyWa-telskich uboszych wacicieli ziemskich, ale by zasadniczym inspiratorem ' oz-legej debaty dotyczcej zwizku szlachectwa z posiadaniem ziemi, ktra znL az-a swoje spenienie w drugim rozdziale Konstytucji 3 maja (Szlachta - zieP ia-nie). Zainicjowa rwnie dyskusj, ktra toczya si od grudnia 1789 do m' rca 1791 roku wok losu przewidywanego dla - wedug jego okrelenia - posc l-stwa ludzi wolnych", sformuowanego ostatecznie w Prawie o sejmikach" t roku 1792, stanowicego zwieczenie wysikw obozu reform w tym zakn sie. Obron plebsu", wolnoci gooty szlacheckiej, zajli si paradoksalnie - ii ag-naci, bardziej wiadomi swej odpowiedzialnoci moralnej ni zwyko si sc , cho nie byli wcale, jak ju widzielimy, jedynymi posiadaczami szlachty czynszowej. Ogromnym bdem magnatw okaza si rzecz jasna ich kosmojbli-tyzm, jedyn trosk byy wasne fortuny i w wikszoci wypadkw - powizania z Rosj. Dla potomnoci stali si oni synonimem zdrady i odmawia si irr^do dzisiaj przenikliwoci w kadej dziedzinie. Czy susznie? Nawet u Jerzego Jedlickiego zaskakuje niech do zuboaej szlachty skazanej na wymarcie", jedynej przyczynie sejmikowego baaganu, jedynemu narzdziu magnackiej samowoli i narzdziu manipulacji, podczas gdy realizacja'postulatw ziemian doprowadziaby Rzeczpospolit do rozkwitu i szczcia odartego na cnocie, ktrej pochwaa zabarwia wywody historyka tonacj liryczrl59. Tego rodzaju postawa mocno przypomina principium liberalizmu, wedug } t-rego ubogim zawsze wolno sta si bogatymi, pomija jednak co najmniej je,len czynnik pozwalajcy na ratunek przed deklasacj. Ten czynnik - to szkoa Jej ogromne znaczenie przedstawimy pniej: pod carskim zaborem staa si jed /n szans ocalenia dla zdegradowanych i przeksztacenia ich w inteligencj. Jdjod roku 1773 Komisja

Edukacji Narodowej zaoywszy 74 szkoy redni 'go szczebla, pord nich liczne na Ukrainie, przygotowaa grunt dla owiecon/ch Sarmatw", wedug okrelenia Gierowskiego60. Pojawienie si sieci szk zapowiadao inny moliwy kierunek ewolucji spoecznej ni zawarty w Konsty lcji 3 maja. Teoretyczne prawa tej grupy ludzi wolnych od zamierzchych czasw, kt Rosjanie, mimo ogromnych wysikw, nie potrafili w dziewitnastym wieku ; ik-widowa, doznay pierwszego oficjalnego okrojenia przed kocem I Rzeczy] os-politej, o czym chtnie si zapomina, w krtkim okresie, kiedy szlachta-zier danie staa si rzeczywicie, zgodnie z liter Konstytucji 3 maja pierwszym tanem w narodzie" obdarzonym prawami obywatelskimi. Jerzy Jedlicki znakc ,ni58 E. R o s t w o r o w s k i, Ilu byo..., s. 36. 59 J. Jedlicki, Klejnot..., s. 147, 169, 182. 60 J. A. Gierowski, The Polish-Lituanian Commonwealth in theXVIIPh Century..., s. 199-207 Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba 69 cie przedstawi debat w tej sprawie w czasach Sejmu Wielkiego61, chocia jego konkluzje s nieco zawie. 17 grudnia 1789 roku Deputacja do Uoenia Ksztatu Rzdu, rodzaj polskiej Konstytuanty, przeanalizowaa projekt Ignacego Potockiego, ktry przewidywa dla ziemian prawo wyboru posw na Sejm. Dyskusje o rozmiarze wasnoci oraz o moliwociach i potrzebach wczenia szlachty folwarcznej trway a do chwili wydrukowania osobnego dokumentu i rozesania go po sejmikach, dla dalszego rozpatrzenia w sierpniu 1790 roku. Kwestii sejmikw dotyczyo 46 paragrafw drugiego rozdziau. Paragraf 12 pozbawia prawa gosu wszystkich szlachcicw bez ziemi, zalenych w jakikolwiek sposb od ziemian. w tekst zosta przegosowany w Warszawie 24 marca 1791 roku, na skutek znacznej absencji stosunkiem gosw 101 do 64. Na jego mocy obywatelem by tylko ten, kto posiada ziemi w swojej ojczynie. Niektrzy historycy uwaaj, e to prawo stanowio jeszcze dziedzictwo feudalizmu, inni, e stanowio zwiastun kapitalizmu i akumulacji zysku. Prawdopodobnie zbiegy si tu obydwie tendencje. Wedug przyjtej ustawy, prawo jednego miejsca i jednego gosu na sejmikach w powiecie" posiadali wszyscy szlachcice paccy podatek do skarbu wraz z ich dorosymi synami (ktrzy ukoczyli 18 lat) mieszkajcymi z ojcem, ich brami, zastawnicy paccy co najmniej ofiar dziesitego grosza w wielkoci 100 zotych, szlachta na doywociu pacca podobny podatek oraz ziemianie sucy w wojsku. Prawa gosu pozbawiano tych, ktrzy nie byli wacicielami ziemskimi wedle powyszych kryteriw, szlachcicw zwizanych kontraktowo, rwnie dziedzicznie, z gruntami pozostajcymi prywatn wasnoci, to znaczy szlachcicw paccych czynsz lub inne rodzaje powinnoci za uprawian rol, szlachcicw w ordynacjach, nieletnich i kryminalistw. Jak wiadomo, Konstytucja 3 maja zostaa przyjta przez nieliczn grup obecnych. Sia tego tekstu bya wic nader krucha62. Analiza tekstu samej Konstytucji przekonuje jak bardzo jej autorzy obawiali si konsekwencji wasnych decyzji. Rozdzia Szlachta - ziemianie potwierdza szlacheckie przywileje, immunitety i prerogatywy od czasw Kazimierza Wielkiego do Zygmunta Augusta, gwarantowa doskona rwno wszystkich szlachcicw, piastowania urzdw wobec indywidualnego bezpieczestwa, wobec prawa wasnoci, jako prawdziwy spoecznoci wze, jako renic wolnoci

Obywatelskiej"63. Krtko mwic, klub posiadaczy" wyzyska dla swych potrzeb dyskurs egalitarny o wielkiej komitywie szlacheckiej, ktrej fikcyjno si utrzymywaa. Wreszcie communitas pka jak baka mydlana, ale pami o komitywie targaa sumieniami jednych, innych przyprawiaa o frustracj. Odrzucenie bezrolnych nie zostao jasno ujte w samej Konstytucji. Ryzyko byo zbyt due. Zobaczymy zreszt, e obawa bya uzasadniona. Woano wic tylko aluzyjnie o nim wspomnie w rozdziale szstym, zatytuowanym Sejm 61 J. Jedlicki, K/e/of...,s. 149-155. 62 D. B e a u v o i s, Histoire de la Pologne, Paris 1995, s. 174-178; oraz i d e m, La Pologne, Histoire, Societe, Culture, Paris 2004, s. 190-194. " Tekst Konstytucji 3 maja z roku 1791, s. 7. i 70 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba 71 czyli wadza prawodawcza: Prawo o sejmikach, na teraniejszym sejmie ustanowione, jako najistotniejsz zasad wolnoci obywatelskiej, uroczycie zabezpieczamy". W ten sposb, nie wspominajc o wykluczeniu, Konstytucja odsyaa do aneksu, ktry rozbija w py mit szlacheckiej rwnoci64. Logiczn konsekwencj separacji miao by odzielenie obywatelskiego ziarna od szlacheckiej plewy. Wprowadzanie owego apartheidu - to okrelenie Jerzego Jedlickiego - uznajcego je za nieuniknione i korzystne - zakcia wojna pol-sko-rosyjska, ktra zakoczya si drugim rozbiorem. Jednak kilka podjtych ju wtedy prb wiadczy dobitnie o determinacji odrzucajcych i o reakcjach odrzuconych. Po raz pierwszy w dziejach Rzeczypospolitej Sejm podj decyzj o spisie szlachcicw speniajcych kryteria wyznaczone w Prawie o sejmikach". Podj te decyzj o zakadaniu Ksig Ziemiaskich w prowincjach przed zwoaniem nowych sejmikw w lutym 1792 roku. Moliwe, e tej operacji nie udao si przeprowadzi na caym obszarze Rzeczypospolitej. Emanuel Rostworowski odnalaz jedynie wzorzec na ksig ziemiask" opracowany w Krakowie; ubolewa, e nie zachoway si inne dokumenty65. Jednak Tadeusz Czacki poda bardzo precyzyjn liczb 38 814 wacicieli ziemskich w Koronie (tzn. cznie z Ukrain), co oznacza, e spis zdoano zakoczy. Tadeusz Czacki w innym dziele opublikowanym pomiertnie ocenia czn liczb szlachty w Koronie na 300 000 osb obu pci, cznie ze szlacht goot66, co wydaje nam si liczb mocno zanion w stosunku do podawanych ju liczb dotyczcych Ukrainy za rok 1800 (240 000 osb). Tadeusz Korzon by z pewnoci bliszy prawdy, oceniajc pod koniec dziewitnastego stulecia liczb szlachty na ponad p miliona67. Nie ulega wtpliwoci, e Prawo o sejmikach" redukowao liczb polskiej szlachty do wymiarw porwnywalnych z innymi krajami europejskimi. Czy jednak usprawiedliwia to milczenie o powanych konsekwencjach tego rodzaju modernizacji"?

Znaczenie liczbowe tej grupy jeszcze bardziej ujawnia cynizm tezy powtarzanej przez patriotw" na Sejmie, a pniej przez historykw, e czowiek, ktry niczego w ojczynie nie ma, nie ma te ojczyzny". Przy caym swym kos"' Ibidem, s. 15. 65 Wzr czyli schema na ksig ziemiaska miejscow i sejmikow, cyt. za: E. R o s t w o r o w s k i, Ilu byo..., s. 17. 66 T. Czacki, O litewskich i polskich prawach, t. 1, Warszawa 1800, s. 265. Zob. take: Dziea Tadeusza Czackiego, opra. E. Raczyski, [w:] Statystyka Polski, t. 3, Pozna 1845, s. 4. Cyt. za: E. Rostworowski, Ilu byo..., s. 14. 67 By moe J. A. Gierowski poda jeszcze dokadniejsze informacje, piszc, e pod koniec osiemnastego stulecia, ale jeszcze przed ostatnimi dwoma rozbiorami, ludno Rzeczypospolitej wynosia 8 800 000 mieszkacw, pord niej okoo 10% byo szlachty, czyli od 700 000 do 800 000 ludzi. Zob.: The Polish-Lithuanian Commonwealth..., s. 191. Tym bardziej dziwi, e deklasacja tak wielkiej C.rupy przez sawny Sejm Wielki nigdy nie wywoaa najmniejszych komentarzy. Najnowsza historia ustroju Polski X-XX w. M. Kallas (Warszawa 1999, s. 145-149, wyd. 3) nie wspomina nawet o tym .ispckcie Prawa o sejmikach". Analogiczne pominicie roli Sejmu Wielkiego spotykamy w pracy J. S i -korskiej-Kuleszy, Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Biaorusi w XIX w., Warszawa 1995. Dla (rj autorki deklasacja bya wycznie skutkiem rosyjskich przeladowa. Okresowi 1795-1830 autorka powiecia zaledwie 16 stron (s. 9-25), co wydaje si stanowczo skrtem zbyt wielkim. mopolityzmie, niektrzy magnaci widzieli wyranie, e transformacja mas szlacheckich (w tym wypadku sowo to nabiera sensu) w apatrydw wywouje spoeczne zagroenie. Magnaci stali si ordownikami zdeklasowanych wcale nie dla przyjemnoci zwoenia na sejmiki furami gooty pijanej i chtnej do bijatyki, jak to zoliwie i z komicznym talentem opisa Henryk Rzewuski w Pamitkach Soplicy. Szlachta bezrolna nigdy nie bya waciwie magnatom potrzebna jako rodek dziaania politycznego, o czym ju wspominalimy - lecz, podobnie jak milczca i na Sejmie nieobecna wikszo redniej szlachty - oligarchowie rozumieli, e czynszownicy w ich majtkach s niezbdni, oraz e utrzymywanie z tym rodowiskiem chocia minimalnej cznoci i porozumienia nie tyle jest obligacj z czasw feudalnych, ile zwyk koniecznoci dla utrzymania dotychczasowego porzdku, szczeglnie na Ukrainie, gdzie czsto dochodzio do buntw poddanych prawosawnych i kulturowo odmiennych. Jeszcze kilka dziesicioleci musi upyn, by wolne posplstwo zostao postrzeone jako grony proletariat. Zachowane w sprawozdaniach przemowy wygoszone na Sejmie Wielkim bronice elementarnych praw ludzi wolnych wcale nie brzmi faszywie. Bardzo zdecydowana obrona owych praw wystpia na przykad w wymownych oskareniach Leonarda Olizara przeciwko chciwoci wielkich, czyhajcych na sakiewki od obcych wadcw i przeciwko ich egoizmowi w traktowaniu braci szlachty: Jeeli nieszlacht lub mieszczan skwapliwie do prerogatyw stanu szlacheckiego wywysza jest nagannie w Rzeczypospolitej, o jake sromotniejsza stan ubogiej szlachty w stan aden, a zatem niewoli, w stan chopski bez klauzul i prb adnych hurmem wpycha!" Walerian Stroynowski, pose z Woynia, ktry - jak przekonamy si pniej - broni chopw paszczynianych, twierdzi, e szlachecki czynszownik moe by miao bardzo dobrym obywatelem,

co potwierdzi Antoni Suchodolski dowidszy, e szlachta bez ziemi jako pierwsza zaciga si do kawalerii narodowej, poniewa grozi wojna68. Zdeklasowani czynszownicy nie zawsze potrzebowali obrocw wyej od siebie postawionych. Kilku z nich, cho jeszcze nieczsto, umiao broni si samemu. Oto fragmenty Skargi ubogiej szlachty podolskiej do Stanw napisanej w pierwszej poowie 1792 roku przez 82 osoby. Petenci pisz, e: gotowi s na rozkaz i na skinienie Najjaniejszej Rzeczypospolitej, ale c maj czyni, bdc zagrzebani w popiele niewolniczym?... Oto tuaj si po kraju ojczyzny, a bez sposobu do ycia, udaj si w dobra innych panw dziedzicznych, a od tyche panw wielkie pokrzywdzenie cierpi i znosz, do robt i szarwarkw, woenia listw oraz na usug w sposb stjki kozackiej iche rezydencji przymuszani (prcz opacanych czynszw) zostaj. A gdy 68 Przemwienia Leonarda Olizara, cytowane przez Jerzego Jedlickiego (Klejnot..., s. 155 i 177), wedug: Materiay do dziejw Sejmu Czteroletniego, J. Woliski, J. Michalski, E. Rostworowski, t. 3, s. 476-579, 487, 488. Opinia Stroynowskiego w Journal de la Diet confederee des deux nations", Warszawa 1789-1791, 24 stycznia 1791, [w:] ibid., s. 161 z wypowiedziami o podobnym charakterze T. Bdowskiego i S. Rzewuskiego. 72 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy jednak, cho to wszystko peni, przecie panowie, gdy si chop trafi, z jego wasnego majtku i z wasnoci odsdzaj, szlachcica cierpie nie mog, za najostatniejszy stan uznaj... Woamy do Was z paczem, Najjaniejsze Rzeczpospolitej Stany, ulitujcie si nad braci swoj zuboa, dajcie jej protekcj, nie dajcie jej upada, nie dajcie j niszczy, a ta stanie si najmocniejszym filarem ojczynie... Niech racz zauway Najjaniejsze Stany, jak wiele szlachty Polakw przez przemoc panw, utraciwszy sw wasno, rozproszeni s po rnych cudzoziemskich krajach; std niemay uszczerbek dla ojczyzny wynika, a gdy ci powezm wiadomo o wzgldach nad szlacht, z radoci powrc do ojczyzny swojej i razem z nami odebrawszy wzgldy, tak za Najjaniejszego Monarch oraz za Najjaniejsz Rzeczpospolit Boga baga bd, ycie odwa, a krew za ni przelej. Tych wzgldw caa Polska, a naj-szczeglniej wojewdztwo podolskie da"69. Nadzieja bya ponna, poniewa krl mia si pogodzi pod naciskiem Rosjan i targowiczan z drugim rozbiorem Rzeczypospolitej tak drogiej tej szlachcie, ktra najwyraniej nie zapomniaa o tradycjach rycerzy pancernych. Ale owa skarga ujawnia jeszcze inne sensy. Czynszownicy grabicy listowie i udajcy Kozakw sami spisali swoje krzywdy, uczszczali do szkoy Komisji Edukacji Narodowej, ktra odnowia i nadaa nowy sens sowu ojczyzna". Nade wszystko owi szlachcice nie zwrcili si do magnata, lecz do panw", obwiniajc ich o doznawane krzywdy. Panowie" najwyraniej nie doczekali si prawa o sejmikach, by ow szlacht zdeklasowa zupenie. Po raz kolejny okazao si wyranie, e owa deklasacja miaa przede wszystkim charakter gospodarczy, bez zwizku z prawem gosu. Bogata szlachta (nie magnateria) przegnaa ich z roli, wprowadzia paszczyzn, skazaa na skrajnie prowizoryczn egzystencj.

Gwny bd owych ludzi polega na tym, e zwrcili si oni do Sejmu, a przecie to wanie Sejm panw"-patriotw, jako jedynych obdarzonych ojczyzn, uchwali prawo oficjalnie wykluczajce ich z grona obywateli. Nie wiadomo, jak w innych regionach Ukrainy postrzegano Prawo o sejmikach". Nie naley jednak wyklucza, e kojarzono je - podobnie jak w Koronie w Bielsku-Tykocinie - z krzywd, o jakiej wiadczyy poprzednie przypadki, z niesprawiedliwoci oficjalnego zaliczenia gooty do chopstwa paszczynianego. Ziemianie nawet obawiali si buntu z tego powodu. Obawy te dobrze wyraa list posa na Sejm, Trojanowskiego do Hugona Kotaja z 4 marca 1792 roku: Doszy mi wiadomoci o latajcych duchach po naszej ziemi bielskiej podniecajc zapa w szlachcie, ze im wolno odjta, i e jak chopw w inwentarz w Ksigi Ziemiaskie wpisywa kazano... Nie zastaem wprawdzie dowodw istotnej prawdy, lecz podobiestwo wiel69 Skarga ubogiej szlachty podolskiej do Stanw, ibid., s. 159. Zauwamy uywanie czynszownikw na Podolu przez ziemian. Utrzymywanie Kozakw" dla podniesienia prestiu byo naladowaniem dworw magnackich. Najbardziej wystawne oddziay trzymali Potoccy w Tulczynie i w Humaniu na Kijow-szczynie, gdzie chopi tworzyli osobny regiment, ktry musia czsto defilowa przy odgosie werbli i trb. Ta buta przyczynia si do humaskiej rzezi w roku 1768. Zauwamy rwnie, e ziemianie woleli w danym wypadku ruskich chopw paszczynianych od zanadto swarliwych szlachetkw, wiemy jednak, e zdarzay si odwrotne sytuacje. Zob. G. J. Hraban, Spalahgniwu nadodnogo: antifeodalne na-rodno-wizwolne powstannja na prawoberenij Ukrajni u 1768-1769 r., Kyjiv 1989. Dokd si nie pjdzie i gdzie powrci trzeba 73 kie, gdy z pitnastu tysicy kilkuset szlachty, mieszczcej si w ziemi naszej, i piciuset nie zapisao si w Ksigi Ziemiaskie". Niezadowolenie byo tym wiksze, e podziau na byych obywateli i obywateli zapisywanych w rejestrach nie dokonywaa adna instancja neutralna. Rejestry sporzdzali sami waciciele ziemscy. Wszdzie wic prawdopodobnie wystpoway podobnie przeraliwe proporcje70. W celu uniknicia niebezpiecznych zamieszek, Karp, waciciel wielkiego majtku i filantrop litewski, znany ze swego opiekuczego stosunku wobec chopw paszczynianych, pose na Sejm ze mudzi, sformuowa projekt, ktry zachowywaby pozory jednoci stanu rycerskiego. Zaproponowa on mianowicie utworzenie sejmikw dwupoziomowych: szlacheckie posplstwo" uczestniczyoby w sejmikach parafialnych, a ziemianie - w powiatowych. Pomys ten nie znalaz jednak uznania. Hugo Kotaj odczuwajcy wzrost niebezpieczestwa szlacheckiego rokoszu" - termin oddaje zakres zjawiska - proponowa w Ostatniej przestrodze parcelacj majtkw pastwowych w staros-twach, nie po to jednak, by przydzieli ziemi herbowej goocie", lecz zwikszy area maych wacicieli i w ten sposb wzmocni ziemiastwo. Parcelowane grunty oddawaoby si w dzieraw. Jednak i ta propozycja nie znalaza uznania w oczach legislatorw. Wolumina legum z koca 1791 roku zawieraj Ustaw o urzdzeniu wieczystym krlewszczyzn" przewidujc sprzeda owych ziem w formie parceli wacicielom dysponujcym rodkami na ich uprawianie", czyli odpowiednio zamonym71.

Pierwsza Rzeczypospolita w przeddzie swego rozpadu nie przewidziaa zatem adnej struktury prawnej dla herbowej gooty". Gdyby istniaa duej, Polacy niewtpliwie zlikwidowaliby w przeytek dawnych wiekw znacznie szybciej ni Rosjanie, ktrzy nie dawali sobie dalej rady z plebsem szlacheckim przez ponad stulecie. Zobaczymy zreszt, e wraz z zapanowaniem caratu na Ukrainie, proces eliminowania tej grupy straci na impecie. Po rozbiorach solidarno braci szlacheckiej odya u niektrych - jednak nie u wszystkich - jako idea narodowego ocalenia, zapowiadajc bardzo oddalone jeszcze narodziny nowoczesnej idei narodowoci. Pamitajmy jednak, e brak przesanek, by twierdzi - jak to czyni przesadnie liczni admiratorzy narodu szlacheckiego" i ideau spoeczestwa obywatelskiego" w okresie postsowieckim w Polsce e Pierwsza Rzeczypospolita wprowadzia rwno obywatelsk jako pierwsze pastwo w Europie. Zasad demokracji szlacheckiej prbowano wcieli w ycie w szesnastym stuleciu, pozostaa ona jednak niespenionym ideaem. 70 List F. Trojanowskiego do H. Kotaja i projekt M. F. Karpa, cytowany przez E. Rostworo-wskiego: Ilu byo..., s. 17-19). " Yolumina legum, IX, s. 428. Zob. J. J e d 1 i c k i, Klejnot..., s. 180, 181. Rozdzia drugi Co pocz z herbow goot"? Skutki rozbiorw Aneksj tej czci Biaej Rusi, ktra pozostawaa jeszcze w granicach Rzeczypospolitej po pierwszym rozbiorze oraz zabr Litwy waciwej i Ukrainy prawobrzenej, czyli zajcie cznie 240 000 kilometrw kwadratowych przewidywa traktat prusko-rosyjski z 23 stycznia 1793 roku. Drugi rozbir Polski zatwierdzi niesawnej pamici sejm w Grodnie 17 sierpnia 1793 roku. Od tego czasu, na dwa lata przed zupenym znikniciem Polski z mapy Europy, polska szlachta (lub szlachta spolonizowana - rnica bya niewidoczna) stwarzaa Rosji sporo problemw. Szlacht rosyjsk uja w karby i wyznaczya jej cile okrelone miejsce Katarzyna II siedem lat wczeniej, nadajc 21 kwietnia 1785 roku synn Gramot o prawach, wolnociach i przywilejach dobrze urodzonej szlachty rosyjskiej"1. Wprowadzona przez Piotra Wielkiego hierarchia zasug i czynw (tzw. Tabela o rangach) obowizywaa nadal, ale tylko formalnie. Obowizek suby w wyszej administracji carskiej lub w armii ograniczano do minimum, a nawet cakiem zaniedbywano. Katarzyna szybko zapomniaa o swych owieceniowych zachciankach wczenia w roku 1767 do prac Komisji legislacyjnej przedstawicieli rozmaitych stanw: 161 delegatw ziemiastwa, 208 delegatw mieszczastwa, 79 chopw z majtkw pastwowych oraz 88 Kozakw oraz przedstawicieli innych mniejszoci. W roku 1775 nakazaa reform administracyjn i od tej pory szlachta zarzdzaa guberniami i powiatami jako ostoj carskiego samodzier-awia. Ogromne korzyci, ktre rosyjska szlachta uzyskiwaa dziki Gramo-cie", nie byy odlege od przywilejw - z wyjtkiem oczywicie prawodawstwa -ktrymi cieszya si polska szlachta uczestniczca w sejmach i w sejmikach. Szlacht rosyjsk charakteryzowa duch gorliwej sualczoci wobec despoty. Tworzya ona elit pastwow, chocia jej elitarno polegaa na ulegym i pokornym wykonywaniu woli cara (carycy). Pierwszych 36 rozdziaw Gramoty" wyliczao osobiste przywileje i prawa, pord ktrych jako naczelne figurowao

prawo dziedzicznej wasnoci (pomiestje), 35 kolejnych rozdziaw precyzowao reguy funkcjonowania zjazdw szlachty w powiatach i guberniach. Nastpnych 13 rozdziaw dowodzio, e przynaleno do stanu szlacheckiego (dworian1 Zob. rozdz. 1 przyp. 9. W oryginale: bagorodnogo rossijskogo dworianstwa. Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy stuui) podlegaa najbardziej drobiazgowej kontroli: przepisy reguloway sposoby prowadzenia rejestrw i ksig i nakazyway cis kontrol przekadanych dowodw, stanu cywilnego i przebiegu suby. Urzd centralnej ewidencji zwany I leroldi funkcjonowa przy Senacie w Petersburgu i dysponowa odpisami wszystkich ksig. Heroldia rozstrzygaa sprawy sporne2. Problemy stwarzane w wyniku aneksji terytoriw zwanych przed rokiem 1831 wycznie dawnymi ziemiami polskimi" lub polskimi guberniami" dotyczyy zasadniczo szlachty nieporwnywalnie tu liczniejszej ni w Rosji waciwej. Z masami chopskimi, bardziej ulegymi, carat da sobie rad znacznie atwiej, dziki zastosowaniu, midzy innymi, umiejtnej polityki wyznaniowej. Postpowanie w stosunku do polskiej szlachty, ktre przeledzimy w trzech guberniach prawobrzenej Ukrainy, ujawnia natomiast bezradno i sprzecznoci rosyjskiej administracji. Carat przez sto dwadziecia lat zastanawia si, czy wykluczy goot ze szlachty i/lub nada jej osobny status. Tyle samo trway namysy nad sposobami integracji ziemian i nad ich reorganizacj na mod rosyjsk3. Te dwa zasadnicze problemy wyznaczaj plan naszych bada w okresie 1793-1831. Nastpnie naley si zastanowi, w jaki sposb przed rokiem 1831 tej grupie spoecznej udao si, bez haasu, uzyska zadziwiajce aggiornamento, ktre jednak zostao mocno zahamowane po klsce powstania listopadowego. Ta problematyka stanowi prawie cakowicie terra incognita historiografii rosyjskiej, polskiej i ukraiskiej4. Po stronie rosyjskiej, jedynie ksi Imeretyski stara si wyliczy po2 Pord licznych studiw o szlachcie rosyjskiej odnotujmy: A. N. Anfimow, I. F. Ma kar o w, Nowyje dannyje o zj etnliewladienii Jeivropejskoj Rossiji, Istorija SSSR, nr 1, 1974, s. 82-89; G. E. Blo-sfeldt, Sbornik zakonw o rossijskom dworiastwie, St.-Petersburg 1901; J. Blum, Lord and Peasant in Russia front the Ninth to the Nineteenth Century, Princeton 1961; M. Confino, Domaines et sei-gneurs en Russie vers la fin du XVIII siecle, Paris 1963; idem, Histoire et psychologie: a propos de la no-blesse russe du XVIII siecle, Annales ESC, nr 22, 1967, s. 1163-1205; P. Dukes, Catherine the Creat and the Russian Nobility, 1762-1785, Cambridge (W. Bryt.) 1973; G. A. Evr j e j n o v, Proszloje i na-sto jaszcze je russkogo dworianstwa, Petersburg 1898; R. E. Jones, The Emancipation of the Russian -Nobility, 1762-1785, Princeton 1973; V. M. Kabuzan, Narodonasielienije Rossiji v XVIII-pierwoj po-lowinie XIX w., Moskwa 1963; idem i S. M. Tro i cki, Izmienjenija w czislennosti, udjelnom wjesie i razmjeszczenii dworianstwa w Rosiji w 1782-1858, Istoria SSSR, nr 4, 1971, s. 158-169; S. A. Korf, Dworjanstpo i jego soslownoje uprawlenije za stolietje 1762-1855, Sankt Petersburg 1876; M. Raeff, Origins of the Russian Intelligentsiia: the Eighteenth Century Nobility, New York 1966; A. Romano-wicz-Slowatinskij, Dworianstwo w Rossiji ot naczaa XVII w. do otmjeny krjepostnogo prawa, Kiew 1912; L. M. Sawelov, Bibliograficzeskij ukazatjel po istorii genjealogii i rodoslowiju dworjan-stwa, Moskwa 1904; S. M. Troickij, Russkij absoljutiztn i dworianstwo v XVIII w., Moskwa 1974. adne z wymienionych studiw

nie owietla problematyki przez nas poruszanej. Problematyk t poruszaj natomiast referaty z konferencji Noblesse, etat et societe en Russie XVI-debut XIX siecle, red. W. Berelowitch, op. cit,, szczeglnie w sprawie traktowania szlachty w stosunku do innych grup narodowociowych. 3 Integracja szlachty polskiej w zaborze austriackim zostaa przeprowadzona znacznie bardziej zdecydowanie. Zob. K. lusarek, Drobna szlachta w Galicji 1772-1848, Krakw 1994. Ju w roku 1775 wysz warstw oddzielono od drobnej szlachty, ktr pozbawiono uczestnictwa w sdownictwie w roku 1773. Legitymacje tytuw szlacheckich trway tam tylko do roku 1817. Najbardziej podobna do omawianej przez nas sytuacji panowaa w austriackiej czci Podola. 4 Studia ukraiskie, rosyjskie i polskie, ktre dotykaj tej problematyki, skaone s metodologi marksistowsk obowizujc w epoce poststalinowskiej. Zob. A. Baranowicz, Magnackoje hozjajstwo na jugje Woyni w XVIII w., Moskwa 1955; E. S. P r i h o d k o, Socjalno-ekonomiczeskoje razwitije pomjestCo pocz z herbow goot"? 77 stpy rusyfikacji w dugim artykule napisanym z okazji stulecia przyczenia tych odwiecznie rosyjskich ziem do macierzy". Troch si pospieszy z dat drugiego rozbioru, wyznaczajc go na 8 grudnia 1792 roku, ale jego praca, oparta na materiaach z archiww woyskich, zwraca uwag z powodu kilku dokumentw, cytowanych niestety bez adu i skadu. Interesujcy jest te punkt widzenia autora - carskiego dygnitarza wysokiej rangi z koca dziewitnastego stulecia. Jego zdaniem, duga wojna Cesarstwa Rosyjskiego toczona z poplecznikami poloni-zmu" przypominaa walk pigmejw z gigantem". Artyku napisany w roku 1893 koczya nastpujca fraza: Silne przekonanie o przynalenoci od czasw antycznych starorosyjskich ziem Woynia, Podola i Kijowszczyzny do Rosji tak mocno zakorzenio si we wszystkich warstwach spoecznoci, e obecnie, po zakoczeniu ceremonii jubileuszowych w stulecie zjednoczenia, kwesti t naley uzna za definitywnie zakoczon". Ksi podkrela trudnoci zwizane z uzgodnieniem dwch koncepcji istnienia szlachty, ktre stary si zaraz po zjednoczeniu", ale czyni to z nacjonalistycznym zacietrzewieniem, ktre w epoce Katarzyny II nie byo jeszcze a tak ostentacyjne: Warto si potrudzi - pisa - i rozpatrze sens wyrae i konceptw zawartych w Gra-mocie praw szlachty rosyjskiej" w zestawieniu z wyraeniami i konceptami, ktrymi skrycie lub otwarcie posugiwaa si szlachta polska w guberniach zachodnich. Jaka tu jawna wystpia sprzeczno! Jaka anomalia krzyczca! Szlachta rosyjska pilnie strzee wspomnie o niezachwianej wiernoci swych przodkw dla rosyjskiego tronu i naladuje ich we wasnych pracach ku rozszerzeniu granic zmierzajcych ku zjednoczeniu i ku coraz wikszej chwale rosyjskiej ojczyzny czynionych. Tutejsza szlachta polska, przeciwnie, wychowana wedle zasad z herbarza jezuity Niesieckiego zaczerpnitych, zapomniaa o wiernoci swych przodkw prawosawnych wzgldem Rosji i, przez rzymski katolicyzm optana, nienawici do rosyjskiej ojczyzny zionie, i czyha jak j osabi, podzieli, a regiony do Rosji nalece, niegdy si jej wyrwane, na powrt Polsce przybliy"-5.

O konfrontacji tych koncepcji wspomina przelotnie Korf w roku 18766 oraz specjalici od demografii: Kabuzan i Troicki, ktrzy ustalili w roku 19717 na podstawie danych mocno niekompletnych ze spisu z roku 1795, e 66,2% szlachty w Cesarstwie znajdowao si w owym czasie w guberniach zabranych. Ten nogo hozjajstwa na Prawobrerenoj Ukrainie wtoroj poowiny XVIII w., Kiew 1961; W. Serczyk, Gospodarstwo magnackie w wojewdztwie podolskim w drugiej poowie XVIII wieku, Wrocaw 1965. Lista szlachty zdegradowanej w latach 1840-1845 przez komisj Bibikowa w Kijowie, zostaa opublikowana wraz ze wstpem dotyczcym rwnie lat 1793-1830. Zob. S. ysenko, J. Czerneckyj, Prawobe-rena szljachta kin. XVllI-persza poi. XIX st., Bila Cerkwa 2002, s. 14-37. 5 N. K. Imeretinski j, Dworjanstwo woynskoj guberni, urnal Ministerstwa Narodnogo Proswieszczeniia" (sierpie) 1893, s. 343-368 i (kwiecie) 1894, s. 326-372. Herbarz Kaspra Niesieckiego ukaza si w czterech tomach w latach 1728-1743 pt. Korona polska (uzupeniony XXXw latach 18391846). Nie zachowywa on adnych zasad", po prostu rejestrowa, bardzo niecile, gwne polskie rody. Interesujcych nas kwestii dotyczy ponadto rosyjska broszura z koca XIX wieku, bardzo zwiza i napisana w stylu prawniczym. Zob. W. Niezabitowskij, Zamieczanija po woprosu o czinszewom wladjenii w zapadnych gubernijach, Kyjiw 1883. * S. A. K o r f, DworjansWo..., s. 135-151. 7 lzmenijenija w czislennosti..., s. 164, 165. Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy spis okaza si niewystarczajcy. Przeprowadza go w maju 1795 roku genera Tutolmin, podczas gdy trzeci rozbir Polski podpisano dopiero 24 padziernika. Przeprowadzony w zbytnim popiechu w warunkach okupacji wojskowej niesprzyjajcej precyzji (nie wszystkie czci Podola i Woynia znalazy si w granicach imperium rosyjskiego po drugim rozbiorze), opiera si na owiadczeniach komisji szlacheckich (oczywicie polskich), ktre nie troszczyy si nadmiernie o ciso w podawaniu liczby chopw paszczynianych lub szlachty czynszowej w swych majtkach. Liczba spisanej szlachty we wszystkich guberniach utworzonych z ziem zabranych na Litwie, Biaorusi i Ukrainie wyniosa tylko 250 970 dusz mskich, z tego zaledwie 135 330 w trzech guberniach ukraiskich. Wiemy ju i jeszcze zobaczymy, e w rzeczywistoci byo ich wicej. Tymi danymi posugiway sie dwie polskie badaczki zajmujce si kwesti deklasacji szlachty na Biaorusi8 oraz jedyny badacz rosyjski zajmujcy si tym problemem w poowie XIX wieku, ktry jednak nie zaj si Ukrain9. Prawd powiedziawszy, ciga ekspansja imperialna Cesarstwa Rosyjskiego spowodowaa, e Rosjanie oswoili si z problemami integracji, poniewa pojawiay si one bezustannie. W owym czasie ju dokonaa si integracja Niemcw z Kurlandii, Kozakw z Zadnieprza lub Tatarw, ale we wszystkich tych wypadkach elity nie byy liczne i mogy w ten czy inny sposb stopi si z Rosjanami. Integracja chopstwa ukraiskiego, jak ju wspominalimy, nie nastrczya wielkich trudnoci. Bunty przeciwko szlachcie z roku 1789 na Woyniu znakomicie sprzyjay Rosjanom, ktrzy rozpoczli swe wadanie w latach 1794-1795 od prawie powszechnej konwersji na prawosawie chopw, ktrzy od przynajmniej osiemnastego stulecia byli obrzdku grekokatolickiego10. Odnowiona wsplnota wyznaniowa staa si wic podstaw bezbolesnej aneksji. Zrozumiae, e trudno byo chopom ukraiskim wytumaczy, e s potomkami kmiotkw Wodzimierza, kniazia kijowskiego. Wsplnota

religii tworzya solidniejszy fundament aneksji. Ru i Rosja stay si w teorii synonimami dziki wysikom Karamzina i jego nastpcw, a unicestwienie Rusi na rzecz Rosji pozostao ro8 I. Rychlikowa, Carat wobec polskiej szlachty..., s. 59; J. Sikorska-Kulesza, Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Biaorusi... 9 W. I. Njeupokojew, Prjeobrazowanije biezpomiestnoj szljachty w Litwie w podatnoje soslowije odnodworcew i gradan (wtoraja trjet' XIX w.), [w:] Rewoliucjonnaja situacija w Rossij 1859-1861, t. 6, Moskwa 1974. 10 W. A. S m o 1 i j, Wozzjednannja Prawoberenoj Ukrajny z Rossieju, Kyiw 1978, s. 158. To studium przynosi wiele szczegw dotyczcych polityki wyznaniowej i kampanii wojskowej towarzyszcej zaborom. Stanowi te sowiecki wariant gloryfikacji imperializmu porwnywalny z wariantami rosyjskimi, np. S. Soowjew, lstorija padienija Polszy, Moskwa 1865; D. Iowajski, Grodnienskij Sejm 1793 g., poslednij Sejm Rieczi Pospolitej, Moskwa 1870; N. K a r j e j e w, Polskije rieformy XVIII v., Sankt-Peters-burg 1880; N. Kostomarow, Poslednije gody Rieczi Pospolitoj, [w:] Istoriczeskije monografii i issle-dowanija, t. 17-18, Sankt Petersburg 1886; A. P. Lipran di (pseud. A.Woyniec), Ottorenija wozw-ratih". Padjienije Polszy i wossojedinienje zapadno-russkogo kraj, SanktPetersburg 1893; idem, Polsza i polskij wopros, Sankt Petersburg 1901. Problemy integracyjne nie interesoway historyka angielskiego K. H. Lorda, ktrego dwa wielkie studia dotyczyy dyplomatycznych konsekwencji rozbiorw. Por. The Second Partition of Poland, a Study in Diplomatic History, Cambridge-London 1915 oraz The Third Partition of Poland, Sawonie and East European Review" 1924-1925, vol. 3. Co pocz z herbow goot"? 79 dzajem toposu historiografii rosyjskiej i pniej sowieckiej. Za porednictwem rosyjskich historykw emigracyjnych ten schemat upowszechni si na caym wiecie, std trudnoci Ukraicw w przekonywaniu o ich narodowej tosamoci. Jeden z najbardziej wspczenie wpywowych i wydawanych, zarwno po francusku, jak i po angielsku, historykw rosyjskich - Riazanowski prezentuje rozbiory Rzeczypospolitej Obojga Narodw jako wyczyn dyplomatyczny i wojskowy waciwie bez precedensu w dziejach", a nastpnie - ukrywajc si za autorytem historykw rosyjskich", podkrela: Zasadnicza rnica, ktra - ich zdaniem - wystpuje pomidzy zachowaniem Rosji i postaw Austrii i Prus polega na tym, e w wyniku trzech rozbiorw Polski Rosja przeja wycznie dawne ziemie rosyjskie, ktre dawniej wchodziy w skad pastwa kijowskiego, zaludnione gwnie przez prawosawnych Ukraicw i Biaorusinw, podczas gdy dwa mocarstwa germaskie zajy terytoria etnicznie i historycznie polskie. Rosjanie wystpili zatem w roli wyzwolicieli...11 T najzupeniej faszyw wizj narzucali rwnie Sowieci samym Ukraicom do roku 1991. W ukraiskim zbiorze rde z roku 1978 czytamy: Zjednoczenie prawobrzenej Ukrainy z pozostaymi ziemiami ukraiskimi w ramach pastwa rosyjskiego sprzyjao rozwojowi si wytwrczych, wzmacniao wizy gospodarcze i kulturalne,

odegrao wielk rol w tworzeniu narodu ukraiskiego i rwnie wzmocnio wi pomidzy bratnimi narodami rosyjskim i ukraiskim"12. Kwestia wszechobecnych na Ukrainie Polakw bya znacznie bardziej skomplikowana. Jeli nawet Katarzyna II owiadczya po drugim rozbiorze Polski, e na kawaku Rzeczypospolitej, ktry bdzie jeszcze dogorywa przez dwa lata, nie ma zamiaru tolerowa adnych decyzji Sejmu Wielkiego, a szczeglnie Konstytucji 3 maja uchwalonej przez gronych jakobinw", oraz e prawa kardynalne" Rzeczypospolitej, ktrymi caryca przez lat trzydzieci tak zgrabnie manipulowaa, pozostaj w mocy dla szczliwoci narodu szlacheckiego i ku chwale Targowicy, to jednak szybko spostrzega, e dzieo Sejmu Czteroletniego te znakomicie nadaje si do wykorzystania na ziemiach podbitych. Wymg posiadania wasnoci ziemskiej jako warunek uczestnictwa w sejmikach, potwierdzony w Warszawie w roku 1791, nie odbiega w zasadzie daleko od brzmienia 62 artykuu Gramoty rosyjskiej" z roku 1785, wymagajcego: dochodu co najmiej stu rubli od wsi posiadanych", by uzyska prawo uczestnictwa w zgromadzeniu szlachty, jeli ponadto ukoczyo si 25 rok ycia. Wydobycie tej zbienoci na jaw mogo jedynie sprzyja szybkiemu wczeniu si " N. V. R i a z a n o v s k y, Histoire de la Russie, des origines d 1984, z ang. prze. A. Berelovitch, Pa-ris 1987, s. 297. 12 L. Z. Giscova (red.), Sjeljanskij Ruh na Ukrajni, seredyna XVIII, persza Czwert XIX st., Kyjiw 1978, s. 401, p. 88. Wiele tego rodzaju cytatw mona wydoby z ksiki W. A. S m o 1 i j a, op. cit., na przykad: Zjednoczenie prawobrzenej Ukrainy z Rosj byo logicznym ukoronowaniem patriotycznej walki klasy robotniczej [sic!] z jarzmem spoecznym, narodowym i religijnym oraz przejawem sprawiedliwoci historycznej" (s. 154). 80 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy bogatych wacicieli ziemskich z terenw okupowanych w system carski i widzielimy ju, w jakim popiechu najbogatsi cignli z umizgami na dwr w Petersburgu. Caryca najpierw zagrozia konfiskat majtkw w manifecie z 27 marca 1793 roku powierzonym generaowi Kreczetnikowowi, naczelnemu dowdcy wojsk okupacyjnych, ale 27 wrzenia 1793 roku wydaa ukaz, ktry nie wchodzc na razie w szczegy dotyczce rozwarstwienia szlachty polskiej, zapewnia jej wszystkie prawa szlachty rosyjskiej: Cieszenie si prawem wasnoci uznanym, gwarantowanym przez ustawy Rzeczypospolitej, pozostaje w caej mocy utrzymane"13. Rok pniej, by zjedna sobie tych, ktrzy czekali by moe koca powstania Kociuszki, ktrego uwizia 10 padziernika 1794 roku i aby podkreli, e po podpisaniu trzeciego rozbioru nie ma ju innego wyjcia, jak pogodzenie si rozwojem sytuacji, caryca Katarzyna powtrzya 20 padziernika, e majtki ziemskie wraz z chopami paszczynianymi pozostaj wasnoci szlachty. 14 grudnia potwierdzia ona ponadto, e szlachta polska - to znaczy ziemiastwo - posiada takie same prawa i cieszy si takimi samymi przywilejami jak szlachta rosyjska14. Do losu owych ziemian powrcimy pniej. Pokusa czystki W jaki sposb caryca Katarzyna zachowaa si w stosunku do stanowicej szlacheck wikszo goo ty?

Zakoczy si dugi okres interwencjonizmu w polskie sprawy i udawanego poparcia dla tradycji zotej wolnoci oraz bronienia praw kardynalnych" przeciwko krlowi i obozowi reform. Naczelna zasada owej demokracji" mwica, e najuboszy szlachcic rwny jest wojewodzie, okazaa si dla carycy jeszcze bardziej nieznona ni dla patriotw" na Sejmie Czteroletnim. Wydaje si bardzo prawdopodobne, e gdyby Katarzyna poya duej, kwestia szlachecka zostaaby rozwizana w sposb radykalny, o ktrym bdzie teraz mowa, ktry znajdowa swoich zwolennikw jeszcze przez dugie dziesiciolecia. Inne pomysy na potraktowanie" lub zorganizowanie tej grupy te nie zostay zreszt wcielone w ycie w pierwszym trzydziestoleciu dziewitnastego wieku, ale - jak ju wspominalimy - chcemy przedstawi w tej pracy histori tego, co zamierzano. Histori projektw rozwiza, ktra pozwoli zrozumie inn pniejsz histori: przemiany po roku 1831 a do roku 1914, histori rwnie przez jej upr, zacieko i rozterki pasjonujc jak dzieje reform zwieczonych. Rozpoczniemy od analizy planowych rozwiza ekstremalnych, ktre wydadz si ohydne tylko tym, ktrzy nie wiedz, e masowe przesiedlenia i wywzki byy w dziejach Cesarstwa Rosyjskiego zjawiskiem zwyczajnym. Rosyjcy cho13 PSZ, t. 23, nr 17108. 14 Wid., nr 17264 i 17327. Co pocz z herbow goot"? 81 pi paszczyniani w majtkach prywatnych lub pastwowych bywali, jak wiadomo, sprzedawani i przewoeni, a proceder ten nie budzi szczeglnego oburzenia, jeli nie liczy protestw kilku przeciwnikw niewolnictwa w rodzaju Ra-diszczewa. Wszystkie grupy, ktre nie mieciy si w przewidzianej hierarchii pastwowej (sosowija): ydzi, Cyganie, starowierzy, wolnyje Ijudi (wolni chopi) zawsze pozostawali podejrzani, poniewa przemieszczali si z miejsca na miejsce i trudno ich byo kontrolowa, a wic carscy urzdnicy wymylali najrozmaitsze projekty manipulacji socjotechnicznej, by ich osaczy, usadowi w jednym miejscu i pilnowa. Projekt deportacji polskiej szlachty w stron poudniowych stepw wymylony przez Patona Zubo wa odnalaz polski historyk pod koniec dziewitnastego wieku15 bez oil "podania szczegw i przyjwszy za pewnik, e przedsiwzicie to zostao spenione. W dwudziestym stuleciu liczni, niezbyt rzetelni polscy historycy powtarzali t informacj, ktra przemienia si w dowiedzion prawd, na ktr powoywali si badacze tak znani, jak Mocicki16, Perkowski17, a nawet bardzo odpowiedzialny w sdach Stefan Kieniewicz, ktry twierdzi, e Zubow zamierza wcieli polsk szlacht do rosyjskiego wojska i zamieni w Kozakw Maej Rosji, ale nie oglda dokumentw18. Najbardziej reputowani autorzy zadowolili si w zasadzie krtkimi, lecz lekkomylnymi wzmiankami. Na przykad Marian Kukie, komentujc w latach 1918-1939 sytuacj w zaborze rosyjskim, napisa: w myl projektu Zubowa wysiedlano tysice drobnej szlachty do guberni chersoskiej i jekatierinosawskiej". Historyk nie poda adnej daty ani nie wskaza na adne rdo historyczne. W nowszej pracy Gierowski napisa, e drobna szlachta stracia wikszo swych rodowych uprawnie i jako element niepewny bya przesiedlana masowo w gb Rosji"19.

Grodzicki lub Zgrniak w swych studiach szczegowych o szlachcie nie zadali sobie trudu cytowania i sprawdzenia swych rde i pucili wodze fantazji20. Z pewnoci erudytka tej miary co Rychlikowa znaa projekt Zubowa, ktry cytowaa bez podania rda21, ale dziwi ju naiwne i nietrafne komentarze, na ktre zezwolia ona swojej doktorantce Sikorskiej-Kuleszy. Na konto tej 15 T. Korzon, Wewntrzne dzieje Polski za Stanisawa Augusta, t. 1, Krakw 1882. 16 T. Mocicki, Wysiedlenia szlachty polskiej przez rzd rosyjski, Wschd Polski" 1921, nr 1. Wersja rozszerzona w: Pod berem carw, Warszawa 1924. 17 T. Perkowski, Legitymacje szlachty polskiej w prowincjach zabranych przez Rosj, Miesicznik Heraldyczny" 1938, z. 5, t. 18, s. 61-76. 18 S. K i e n i e w i c z, Historia Polski, t. 2, cz. 2, Warszawa 1958, s. 41. 19 M. Kukie, Dzieje Polski porozbiorowej 1795-1921, wyd. 33, Pary 1983, s. 49; J. A. Gierowski, Historia Polski 1764-1864, Warszawa 1984, s. 123. " S. Grodzicki, Schyek stanu szlacheckiego na ziemiach polskich, [w:] J. Leskiewiczowa (red.), Spoeczestwo polskie XVIII i XIX w., Warszawa 1987, s. 95-108. Po przedstawieniu kilku nieprawd, jak na przykad faktu deklasacji szlachty z powodu zbyt wysokich kosztw zapisywania jej w Heroldii lub obowizku pacenia przez zdeklasowanych pogwnego, autor wspomina, bez dowodw, o deportacji szlachty na pogranicze rosyjsko-tureckie"; M. Zgrniak (Podstawy spoeczne powstania 1830-1831 na Litwie, Biaorusi i Ukrainie, [w:] H. Kozowska-Sabatowska (red), Struktury, ruchy, ideologie XVIH-XJXw., Warszawa 1986, s. 90) owiadcza, e po rozbiorach pewna cz szlachty zostaa deportowana w gb Rosji". :i I. Rychlikowa, Tatarzy litewscy..., s. 110. 82 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Co pocz z herbow goot"? 83 ostatniej naley jednak zapisa, e jako pierwsza zwrcia uwag, e projekt Zubowa by zatwierdzony ukazem Katarzyny II 5 czerwca 1796 roku i figuruje po prostu w Zbiorze Kompletnym Praw Cesarstwa Rosyjskiego"22, ale przeczytaa go dziwacznie. Sikorska-Kulesza przyjmuje mianowicie, e Zubow mg zapozna si z sytuacj szlachty gooty jako nowy waciciel skonfiskowanego majtku Szawle na Litwie, co jest nieprzekonujce. Zamiast dokona analizy tekstu, autorka przedstawia tylko kilka krtkich jego fragmentw i przede wszystkim daa si nabra na zrczn, faszywie przyjazn i wspczujc drobnej szlachcie retoryk, ktr rosyjska administracja posugiwaa si zawsze dla ukrycia decyzji najbardziej nieludzkich. Sikorska-Kulesza popenia wyborny nonsens twierdzc, e ukaz dowodzi, e carat po raz pierwszy i ostatni w swych dziejach szczerze uj si za drobn szlacht i wystpi jako opiekun oraz obroca jej godnoci i tradycji23! Tego rodzaju niecisoci i deformacje zmuszaj nas do pogbienia studiw i analiz.

Paton Aleksandrowicz Zubow by ostatnim z najbardziej wpywowych faworytw Katarzyny II i jedn z najbardziej zowrogich postaci w dziejach Rosji. Trafi do oa szedziesicioletniej carycy w roku 1789, kiedy liczy 22 lata, po wielu innych jej kochankach i tu przed swym 18-letnim bratem Walerym. Obaj od stopnia chorych gwardii zaliczeni zostali do grona uczniw" rozgrzewajcych staro carycy. Paton zazdrosny o swego brata, wysa go w roku 1795 jako naczelnego dowdc na wojn kaukask. Walery wykaza na wojnie znaczn gorliwo i zamierza doj a do Indii, ale Pawe I zawezwa go z powrotem w roku 1797. Paton cieszy si peni wpyww a do mierci swej protektorki w dniu 5 listopada 1796 roku i straci je dopiero w nocy z 11 na 12 marca 1801 roku, kiedy zdybano go w sypialni Pawa wraz z dwoma innymi mordercami: Pahlenem i Bennigsenem. W marmurowym paacu petersburskim znajduje si jego udany portret pdzla Lampiego. Zubow wysoki, szczupy i zniewieciay, o bladej cerze, pocigym i wzgardliwym obliczu, odziany jest na nim w granatowy mundur. Jeden ze wspczesnych napisa: W miar jak imperatorowa tracia siy, ywotno i saba na umyle, tym wiksze on zyskiwa wpywy i gromadzi bogactwa. Kadego ranka tumy dworakw sterczay pod drzwiami, obsiaday antyszambry oraz salon. Starzy generaowie, dygnitarze nadskakiwali bezwstydnie jego ndznym lokajom. Ci za acno kuakami generaw i starszyzn oficersk odpychali, eby drzwi im przed nosem zamkn. Na fotelach rozparty, w bezwstydnym negliu, w nosie palcem dubicy, po suficie oczyma bez celu bdzc, ten mody czowiek o twarzy zimnej i cignitej, ledwie co zwaa na otoczenie raczy. Bawiy go gupoty jego mapy po gowach podych pochlebcw skaczcej, albo ze swym baznem gada. A tymczasem starcy, pod ktrych rozkazami jako sierant suy, Dogorucy, Golicynowie, Satykowie i wszyscy inni, czekali byle tylko oko ku nim zwrci, eby mu si znowu co rychlej do ng rzuci"24. Paszczenie si wyszej szlachty rosyjskiej przed wybracem carycy stanowio nieunikniony rytua, cho niektrzy wykonywali go zgrzytajc zbami. Oto co pisa hrabia Roztopczyn do hrabiego Woroncowa, ambasadora w Londynie: Hrabia Zubow jest i kropka. Tylko jego wola si liczy. Jego wadza jest wiksza ni ksicia Potiemkina. Zawsze jest leniwy i tpawy jak i by, chocia Caryca kademu w koo wmawia, e on jest najwikszym geniuszem jakiego rosyjska ziemia wydaa, e Bg jeden doceni potrafi jego gorliwo i zasugi, e on sam przyczy do Rosji Kurlandi i gubernie polskie"25. Dobry przykad gadulstwa Zubowa, ktre wystarczao do uzyskania przez niego miana wielkiego specjalisty od kwestii polskiej, stanowi Propozycje P. A. Zubowa dotyczce koniecznych zarzdze do podjcia w guberniach polskich do Cesarstwa Rosyjskiego przyczonych z 27 lipca 1795 roku. Na dwudziestu wielkich arkuszach kaligrafowanych wychwala on jako gruntw ornych na poudniu, radosne perspektywy rozwoju handlu dziki budowie w przyszoci nowych portw na Morzu Czarnym, otwierajcych wyborne szlaki dla podw pochodzcych z ogromnych terytoriw zabranych Polsce. w tekst jest jednym wielkim pochlebstwem dla carycy i samowychwalaniem wasnego powicenia dla miociwe panujcej i dla ukochanej ojczyzny. Przelotnie pojawio si w tyradzie Zubowa marzenie, ktre rozwinie w projekcie, ktre zanalizujemy pniej, o osiedleniu wielkiej liczby poddanych, ktrzy go nie maj", co uzna on za rwnie wane jak trosk o zdrowie publiczne. Ale w tym emfatycznym elaboracie jedyna konkretna propozycja, wysawiana we wrcz obsesyjnych duyz-nach, polegaa na gromadzeniu jak najwikszych rezerw zboa, by zapewni wszdzie wojsku zaopatrzenie. W zwizku z tym Zubow sugerowa nawet wydanie zakazu eksportu zboa przez

polskich ziemian. Innymi sowy, pooenie rosyjskiej apy na ukraiskiej pszenicy uczyni on kwesti pierwszej potrzeby26. Wiara Katarzyny w kompetencje tego 29-letniego mczyzny, ktry na sze miesicy przed mierci carycy wrczy jej tak przekonujcy plan rozwizania kwestii polskiej szlachty, nie bya cakowicie bezpodstawna. Ale rde owej kompetencji nie naley szuka w cakiem niedawno przejtym majtku na Litwie. Zubow mg uchodzi od roku 1793 za wybitnego znawc i doradc w sprawach Polski, Turcji i Persji, poniewa umia zasiga rad specjalistw, z ktrymi styka si z racji penionych obowizkw. Poza wadz alkowy, dysponowa on funkcj dowdcy artylerii, namiestnika trzech guberni noworosyj-skich: Jekaterinosawia, Wozniesieska i Taurydy, a wic regionw ssiadujcych z zabran w roku 1793 Ukrain prawobrzen. 22 PSZ, seria 1, t. 23, nr 17469. 23 J. Sikorska-Kulesza, Deklasacja drobnej szlachty..., s. 15. 24 E. A n i s i m o w, enszczyny na rossijskom priestole, Sankt Petersburg 1997, s. 396. 25 F. P. Rostopczyn do S. R. Woroncowa, 20 lipca 1795. cyt. za: E. N. Marasi n owa, Psihologija eiityossijskogo dworianstwa poledniej trjeti XVJH w., Moskwa 1999, s. 300. O aktywnej roli braci Zubow w zamordowaniu Pawa I w roku 1801 zob. S. Cwetkow, Aleksandr I 1777-1825, Moskwa 1999, s. 137-141, 146-147, ktry przej liczne informacje z obszernej monografii N. K. Schildera, Imperator Aleksandr Pierwyj, jego iz i carstwowanije, t. 1-4, 1897-1898. '" Rossijskij Gosudarstwiennyj Istoriczeskij Archiw, Sankt-Petersburg (RGIA) fond 468, opis 43, dieo .m. 84 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy W lipcu 1796 roku, po wrczeniu swego planu carycy, zosta on jeszcze mianowany dowdc floty czarnomorskiej. Organizacja tej strefy stepowej, nadal bardzo sabo zaludnionej, lecz nader wanej strategicznie wymagaa, midzy innymi, rady Polakw. Ksita Czartoryscy, ktrzy wieo cignli do Petersburga jako zakadnicy dla ocalenia majtku, byli jeszcze zbyt modzi, ale ksi Adam wspomnia w swoich Pamitnikach, e przyszy milioner podolski Komar i przyszy genera Poradowski byli blisko zwizani z Zubowem, co moe tumaczy dobr orientacj faworyta carycy27. Zetkn si on z kwesti polsk w wyniku sprawowania funkcji w Nowej Rosji. Pojawia si ona w ukazie o reorganizacji sotni kozackich w zwizku z nowymi granicami, szczeglnie za w zwizku z obecnoci w strefie przygranicznej ogromnych majtkw nabytych od ksicia Lubomirskiego. W ukazie pojawia si rwnie kwestia czynszownikw szlacheckich tworzcych szczeglny gatunek ludzki, ktry w inne miejsca przesiedlony bdzie". Ten ukaz, wydany tego samego dnia co ukaz o caej szlachcie czynszowej (5 czerwca 1796 roku), ujawnia, e Zubow cile - i dziwacznie -czy kwesti kozack z kwesti szlachty bez ziemi oraz z kwesti zaludnienia guberni poudniowych28. Przed oficjalnym zatwierdzeniem w formie ukazu, ktrego egzekucja zostanie jemu osobicie powierzona, Zubow przedoy swoje pomysy Katarzynie II w postaci memoriau dwa dni wczeniej, 3 czerwca 1796 roku. w memoria znajduje si w zbiorach archiwalnych wsplnie z wieloma

projektami deportacji polskiej szlachty, a zatem tekst by znany wysokim funkcjonariuszom i suy za punkt odniesienia, ilekro kwestia szlachty powracaa29. Paton Zubow uzna za waciwe, nie bez racji, wyjani carycy, czym jest nieznana w Rosji kategoria szlachty czynszowej. I cho uzyskane przez niego informacje o ich sytuacji gospodarczej i pooeniu materialnym byy znakomite, to jednak Zubow wycign z nich wnioski iluzoryczne: Pord mieszkacw w regionach dawniej nalecych do Rzeczypospolitej a obecnie z Cesarstwem Rosyjskim zczonych, znajduje si gatunek ludzi, ktrych zwie si czynsewaja szljachta". Co pocz z herbow golota"? H.S 27 O karierze Zubowa zob. J. P. Le Donn, Frontiers Govemors General 1772-1825. II The Southern Frontier, Jahrbucher fur Geschichte Osteuropas" 2000, nr 48, s. 170, 171. O jego polskich kon-taktach zob. L. B a z y 1 o w, Polacy w Petersburgu..., s. 57, 58. 28 Ukaz o reorganizacji regimentw kozackich figuruje pod numerem poprzedzajcym ukaz o szlachcie, to znaczy PSZ, t. 23, nr 17468. Chodzi tu o regimenty utworzone przez wszechmocnego poprzedniego faworyta carycy, G. A. Potiemkina, ktry kupi od Lubomirskiego w roku 1787 ogromne majtki na lewym brzegu Dniepru, a w styczniu 1790 dorzuci sobie do tytuu ksicia Taurydzkiego, hetmana Kozakw jekaterinosawskich i czarnomorskich w nadziei wszczcia powstania na Ukrainie przeciwko Polakom i zapisa si chlubnie w dziejach ekspansji na poudnie, czyli w urzeczywistnianiu greckiego planu" Katarzyny II. Zob. A. Z o r i n, Kormia dwuglawogo orla, Moskwa 2001, s. 145-150. Cigo tytuw i funkcji Potiomkina i Zubowa jest oczywista. "' P. A. Zubow do Katarzyny II, kopia RGIA, fond 1285, opis 1 dieo 7, f. 15-31. Wydaje si, e tego planu nie zauwaya E. I. Druinina, Siewiemoje Priczernomorje w 1775-1880 gg., Moskwa 1959. Nie znalazszy odpowiednika rosyjskiego, Zubow posuy si polsk nazw;). Dla usprawiedliwienia przygotowywanej manipulacji, pooy nacisk na wyzysk, ktrego owa kategoria pada ofiar, poniewa adnej wasnoci ziemskiej nic majc, od dawna w niewolnictwie tamtejszych monych pozostaje", zamieszkuje ziemie, ktre nie s jej wasnoci, paci czynsz, to znaczy obrok w wielkoci co najmniej 25 rubli, a niekiedy nawet 30 rubli od puga w srebrnej monecie oraz wykonuje rozmaite prace oraz usugi dla waciciela majtku. Poniewa owa szlachta gosowaa na sejmikach (jak ju wiemy - rzeczywisto wygldaa inaczej), posiadaa pewien wpyw na rozwj wydarze, wic z tego powodu panowie zabiegali o jej wzgldy. Jednak w obecnej sytuacji, czsto buntownicze sejmiki utraciy, wedug Zubowa, wszelki sens i naley pilnie zaopiekowa si ow grup, ktra nieuchronnie uboe bdzie coraz bardziej: Bo waciciele ziemscy, nie majc ju powodu, by o kreski zabiega, zmusz ich niewtpliwie do pacenia jeszcze wikszych czynszw za ziemi uprawian (to ostrzeenie nie byo pozbawione sensu) i jakichkolwiek by Rzd nie podj rodkw, by gwarantowa ich prawa, niezmiennie pozostawa bd na paskiej ziemi i zawsze tak si wydarzy, e panowie znajd sposoby, eby ich uciska i na wszelkie sposoby przymusza".

Te wielkoduszne pomysy wydaj si godne czowieka Owiecenia i czciowo zdaj spraw z rzeczywistego wyzysku, ktrego ofiarami padaa szlachta go-ota. Chocia Zubow stara si pokaza jako jej obroca, zatroskany o szlacheck pomylno a nawet wolno, to nie mg ukry, e ta preambua kryje cel odmienny i waciwy: przejcie tej siy roboczej z rk polskich i przekazanie jej rosyjskiemu imperium. Zubow nie uwzgldni dwch trudnoci, ktrych nie uda si Rosjanom przezwyciy przez cae stulecie: mimo wyzysku gospodarczego, komitywa szlachecka i idea szlacheckiej rwnoci pozostawaa do silna. Ponadto owa szlachta, czsto ruskiego pochodzenia, bardzo mocno bya zwizana ze sw ziemi rodzinn, wic nadzieje faworyta carycy na to, e zgodzi si ona atwo na przesiedlenie - byy ponne. Zubow tak bardzo pragn przekona kochank do swych pomysw, e zacz przesadza: Jeszcze za czasw byego rzdu polskiego, bardzo zagniewana na opaty wygrowane dane od wacicieli za wynajem ziemi, [szlachta czynszowa] czsto przedkadaa wczesnemu gubernatorowi Jekaterinosawia, Kachowskiemu, proby o pozwolestwo na osiedlenie si na wolnych ziemiach w tej guberni, a kilku z nich nie prosio nawet o najmniejsze wsparcie od Skarbu. Przeto nie naley wtpi, e i dzisiaj zgodz si z radoci uczyni to samo, jeli Wasza Cesarska Mo zechce im wyznaczy ziemie wolne i yzne w zamian za dotychczasowe ich siedziby, w ktrych szczezn i zmarnie im przyjdzie". Oczywicie gubernatorem owej ziemi obiecanej by Zubow. W tym czasie Zubow nie mg jeszcze wiedzie, ile czynszowej szlachty mieszkao na Ukrainie, ale ju wiedzia, e byo jej duo. Na skutek znajomoci z Kozakami wybrzea czarnomorskiego (powierzchownej, bo siedzia gwnie w stolicy), Zubow paln w swym projekcie jedn z zasadniczych niedorzecznoci. Przyj mianowicie, e szlachta tak mocno przywizana jest do wojaczki, II Nf> Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Co pocz z herbow golot" 87 Lii wo<i i.| da si wcieli do regimentw onierzy-oraczy w guberni woznie'.kici (Wo/nicsicsk - miasteczko nad Bohem, na poudnie od Humania ' wio|iol,i, w pr/.yszej guberni chersoskiej) i w okolicach Jekatierinosawia,

i i .c i/yns/.ownicy mogliby szybko zmieni si w dobrych rolnikw-hodow ; niiy.ym u nas odnodworcy" (pomys ten powrci z powodzeniem czter-il/u-Sci lat pniej, ale nie w Nowej Rosji). Szlachta polska broniaby swej wasnoci dzielnie, a wic broniaby te swej nowej ojczyzny. Niektrzy mogliby, /godnie z duchem gotowych ju projektw, zosta wcieleni do sotni

kozackich, |.ik na przykad szlachta z byych majtkw ksicia Lubomirskiego lub osiedleni na wolnych terenach w guberni wozniesieskiej liczcych 1 milion dziesicin i mogcych przyj 100 000 dusz... Projekt w szczegowy i zakrojony szeroko, cho oparty na zudzeniach, powrci w rwnie zwariowanym wariancie w latach 1831-1834, w ktrym deportacja bya jak zawsze przedstawiana jako dobrodziejstwo i aska. Totalitaryz-my dwudziestego wieku i rozwj kolei elaznych pozwoliy na urzeczywistnienie masowych deportacji, ale marzya ju o nich Semiramida Pnocy, czytajc natchnione pody umysu swego kochasia. Zubow za napisa, e z czasem wikszo spord tych opatrznociowych kolonistw skieruje si do powiatw mariupolskiego nad brzegami Morza Azow-skiego i do Nowej Moskwy na Krymie (Taurydzie) przy ujciu Dniepru w okolicach Melitopola, i e wszyscy oni uzyskaj pomoc, ktr wyliczy w siedmiu punktach: 1. W powiatach guberni wozniesieskiej i chersoskiej znajduje si ponad 65 565 dziesicin yznej ziemi do rozdzielenia. Szlachta znajdzie tu wystarczajce iloci trzciny i somy na strzechy swych domw. Odlego do przebycia nie jest zbyt wielka. Drewno budowlane znajduje si w obfitoci wzdu brzegw Kodymy. Wzdu tej rzeki mona zainstalowa 2000 dymw, drugie dwa tysice w guberni chersoskiej i 200 w miecie Wozniesiesku. 2. Pomidzy twierdz Aleksandrowsk i twierdz Petrowsk, ktre dzieli 150 wiorst, w guberni jekatierinosawskiej oraz wzdu brzegw krymskich rzek, wietnej ziemi i wody jest pod dostatkiem. Osiedlenie na tych terenach 800 rodzin zagwarantuje bezpieczestwo na szlaku midzy Dnieprem i Morzem Azo-wskim. Rozwj powinien szybko postpowa. onierze-oracze mogliby, w razie potrzeby, suy na linii Kubania lub Taurydy. Wszystkie narzdzia i utensylia ju zostay spawione Dnieprem z Biaorusi do Chersonu. Kada rodzina mogaby dosta po 30 dziesicin na wieczyst wasno zwolnionych od podatku gruntowego: Tego rodzaju dotacja gruntowa na wasno wieczyst zachci innych szlachcicw do opuszczenia ziemi, ktra do nich nie naley, i za ktrych uprawianie musz teraz paci czynsz, uczyni ich panami w ich wasnych dobrach". Obietnice tego rodzaju szczodrobliwych dotacji dyktowaa niewiedza o tradycji indywidualizmu panujcej na polskiej Ukrainie, jak wynika z kolejnego punktu. 3. Mona by pierwszym 4000 osobom przesiedlonym udzieli poyczki w wysokoci 30 rubli, zarwno posiadaczom, jak i nieposiadajcym, ale w sposb oglny, na zasadzie wsplnej kaucji. Tu ujawnio si odwieczne rosyjskie marzenie o wzajemnym nadzorowaniu si charakteryzujcym miry, ktre powrcio raz jeszcze po roku 1830 w projektach reorganizacji szlachty wysuwanych przez ministra Kiseliewa. Marzenie polegao na uzyskaniu kaucji od caej wsplnoty, co mogoby tak korzyci si ujawni, e kady z poszczeglnych przesiedlonych miaby oko na innego". Poyczki mona by zwraca w cigu czterech lat. W sumie Cesarstwo poyczaoby 120 000 rubli, do ktrych naley dorzuci kolejnych 200 000, jeli rzd pokryby koszta budowy domw, liczc 50 rubli od komina. Poniesione koszta budowy rwnie naleaoby pniej zwrci. 4. Oczywicie, do przesiedlecw naley ywi ograniczone zaufanie: nie trzeba, twierdzi Zubow, grupowa w jednym osiedlu wicej ni 50 domw i przede wszystkim nie zezwala poszczeglnym wioskom na nawizywanie ze sob kontaktu.

5. W celach wojskowych naley przewidzie formacj pukw i zachca ochotnikw specjalnym ukazem. 6. Wolne i nieskrpowane praktykowanie religii winno by kolonistom zapewnione: I eby jeszcze mocniej przycign ich na te ziemie oraz wzbudzi w ich sercach wdziczno, zaufanie i mio do naszej wadzy zapewniajcej wszelk pomylno im oraz ich potomstwu, czy Najjaniejsza Pani nie raczy uzna za godne i waciwe nakazanie, bym z kredytw mi przyznanych kaza pobudowa koci: jeden na 200 rodzin oraz porozumiawszy si z biskupem katolickim, przykaza mu mianowa ksiy tego wyznania, co do ktrych wiernoci i susznoci opinii bybym przekonany". 7. Naleaoby ponadto zezwoli tym rodzinom na sprzeda lub na zabranie ze sob wszystkiego, co do nich naley w dotychczasowym miejscu zamieszkania, i przewidzie osoby odpowiedzialne za powodzenie tego przedsiwzicia, ktrych obowizkiem stanie si czuwanie, eby nie doznali oni adnej przeszkody ze strony wacicieli majtkw, w ktrych mieszkali, tak eby moc prawa Waszej Cesarskiej Wysokoci ich staa si udziaem". Zubow najwyraniej wiedzia, e wyjazd czynszownikw zrywaby umowy zawarte, mniej lub bardziej honorowo, z bogatym ziemiastwem i mgby wywoa protesty wacicieli ziemskich. Rozwaania te znalazy oczywicie uznanie Katarzyny, ktra powierzya wykonanie projektu ich autorowi: Znalazszy owe dyspozycje najzupeniej korzystne dla tego rodzaju ludzi i zgodne z aktualnym rzeczy porzdkiem, akceptujemy kad z jego czci" - czytamy w Ukazie osobistym dla ksicia Zubowa, gubernatora generalnego Jekaterinosawia, Wozniesieska i Taurydy, dotyczcym przemieszczenia szlachty czynszowej z majtkw prywatnych w guberniach przejtych od Polski na ziemie do Cesarstwa przynalece". Jednak pewne istotne zastrzeenie ograniczyo operacj, mimo zamaszystego tytuu na papierze, do niewielkiego eksperymentu. Katarzyna przeniosa do HH C/.ct pierwsza. Okres przedlistopadowy Co pocz z herbow goot"? 89 picrwn/y punkt projektu i rozkazaa, by do tego si na razie ograniczy, tu n\M/y bezzwocznie zaoy 4000 dymw wzdu brzegw Kodymy, w pob-ll>u Wo/nicsicskn oraz w wyznaczonych punktach wok Chersonu, Jekatieri-iiml.iwu i na Taurydzie. Zubow miaby sfinansowa eksperyment z budetu lyili mibrmi. Tekst ukazu nie wyklucza rozwoju operacji jeli znajdzie si wi-it| chtnych". Niczego nie wiadomo o ewentualnej realizacji projektu, ktry - jak si oka-y.iijc - bardziej przeraa przesankami ni zasigiem. Nawet jeli zaczto go wciela w ycie - to zosta szybko poniechany. W cztery miesice po mierci knl.irzyny II, w dziesi miesicy po wydaniu ukazu przez matk, Pawe I rozpowszechni za porednictwem prokuratora generalnego Senatu nastpujcy lakoniczny rozkaz: Jego Cesarska Mo raczya przerwa przesiedlanie szlachty czynszowej z guberni polskich do

dawnej guberni wozniesieskiej"30. Tak oto projekt, ktry pozosta martw liter, sta si rdem legendy. Podobny mechanizm powtarza si jeszcze bdzie w przyszoci czsto. Trzeba jednak powiedzie, na usprawiedliwienie historykw, ktrzy ow legend powielali, e pomys przeprowadzenia czystki na szlachcie dugo jeszcze bdzie pojawia si w gowach kolejnych czynownikw, o czym wiadcz liczne zapomniane dotd dokumenty, ktre naley wycign z mroku archiww. Tak wic w roku 1800, wicegubernator Nowej Rosji, radca stanu Newerow-ski prosi Dyrekcj Majtkw Pastwowych o przesiedlenie szlachty czynszowej z Kijowszczyzny i Podola na tereny przez niego administrowane i posuy si podobnymi jak Zubow pretekstami. Minister spraw wewntrznych Koczubej tak relacjonowa w roku 1806 projekt wicegubernatora Nowej Rosji: Pisa on, e niektrzy spord szlachty czynszowej w tych guberniach zwracali si do Izb Skarbowych z prob o wpisanie ich na listy kolonistw pastwowych (kazennoje posielenije) z powodu ich ubstwa i z braku wasnej ziemi, i e liczba tych ludzi moga dochodzi do 20 000 osb"31. Newerowski w swej probie z roku 1800 proponowa osiedlenie owej szlachty do blisko swego miejsca urodzenia, w powiecie olwiopolskim, na lewym brzegu Bohu i przyznanie po 15 dziesicin dobrej ziemi kadej duszy mskiej", jak rwnie wyzwolenie od podatku przez dziesi lat, a po upywie tego czasu wyznaczenie podatku na 5 kopiejek od dziesiciny zamiast cikiego obroku. Jednak szacunki liczebnoci szlachty czynszowej (bardzo prowizoryczne, jak zobaczymy pniej) dokonane przez Dyrekcj Majtkw Pastwowywch opieway w obu guberniach na 162 577 osb pci obojga, pord nich tylko 17 mczyzn z Kijowszczyzny i 14 z Podola udao si namwi na dobrowolny wyjazd, co cakowicie krzyowao pierwotne plany przesiedlecze. Ponadto Senat w ramach innego dochodzenia zmierzajcego do administracyjnego rozwizania kwestii szlacheckiej, powrcimy do tego w dalszych partiach tego studium, wyliczy 218 025 szlachty gooty pci mskiej na caym obszarze byych ziem polskich i wyznaczy im 25 wrzenia 1800 roku termin dwuletni na dowiedzenie szlachectwa przed wpisaniem ich do kategorii opodatkowanych. Naleao wic czeka na wyganiecie owego terminu. Na krtko przed ostateczn dat, 11 sierpnia 1802 roku, Wincenty Nowosielski, Polak w carskiej subie, dziki swemu czynowi radcy tytularnego i prawdopodobnie odpowiednim znajomociom, zdoa wyjedna audiencj u cara Aleksandra I w celu przedoenia mu projektu kolonii szlacheckiej w wiosce Ternow-ka, w pobliu miasta Nikoajew, w ktrej pozostao jeszcze kilka budynkw z kamienia i stary meczet turecki. Cesarz poprosi znanego skdind tajnego radc Nowosilcowa o przedstawienie projektu rzeczonego Nowosielskiego grupie modych przyjaci" w Dyrekcji Majtkw Pastwowych do oceny32. Oryginalno inicjatywy polegaa na tym, e przedoy j Polak, ktry najwyraniej chcia odegra jak rol w przedsiwziciu. Jego projekt wyjania raz jeszcze, e szlachta czynszowa skada si z ubogich potomkw szlachty gooty, mieszka w majtkach prywatnych i paci rodzaj obroku rwnie wysokiego jak muzyki w rosyjskich majtkach pastwowych. Owa potrzeba kolejnego wyjaniania ujawnia, jak znaczc anomali stanowia ta kategoria w oczach Rosjan. Za kadym te razem przypominanie o ndzy czynszownikw sprawiao wraenie dziaania z pobudek charytatywnych. Wymaga si od tej szlachty ponadto - twierdzi autor - licznych posug, czsto jest ona przeladowana przez wacicieli, a ich bieda tak ich przyciska, e wszystko musz znosi".

Nowosielski twierdzi ze swej strony, e takiej szlachty musi by na terenie caego Cesarstwa co najmniej z 50 000 rodzin i sugerowa, by ich spisa - czego ju prbowano - za porednictwem marszakw szlachty w kadej zachodniej guberni. Polak rwnie si udzi: Myl, e wielu z nich zgodzi si przemieci". A oto co naprawd motywowao wysiki Nowosielskiego i jaka bya jego z lekka tylko ukrywana intencja: w celu wykonania caej operacji, dobrze by byo gdyby cesarz powoa funkcj opiekuna {popieczytiela) i powierzy j komu, do kogo owi ludzie mieliby zaufanie, ktry by ich chroni, pomaga w ich troskach i potrzebach, a ponadto czuwaby nad przydziaem ziemi w cisym porozumieniu z gubernatorem i z Izb Skarbow. Do jego zada naleaoby ponadto informowa zainteresowanych, e Najjaniejszy Pan, wspczuwszy ich ndzy i godowi ziemi oraz ich cikim obowizkom, raczy wyposay ich w grunta na wieczyst wasno w takim oto miejscu i janie owiecon opiek nad nimi roztoczy dla zaludnienia kolonii szlacheckich i raczy rozkaza, e nie zapac adnego podatku pogwnego w zgodzie z Gramot" szlachectwa. Naleaoby ponadto wrczy im ksik z regulaminem prowadzenia si i czuwa - to powtarzajca si obawa - eby waciciele majtkw nie czynili im trudnoci w prze30 PSZ, seria I, t. 24, nr 17872, 7 marca 1797. Mowa w rozkazie o byej guberni", poniewa wanie dokonano modyfikacji mapy administracyjnej poudniowej czci imperium. 31 RGIA, fond 1285, opis 1, dieo 78, f. 2. " Wid., dieo 7, f. 1-14. 'Ml Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Mnllriim, Gdyby do tego doszo, naleaoby wyda surowe rozkazy gubernato-Ktin cywilnym, to znaczy wystpi o pomoc policyjn lub wojskow. Nowosielski /.ukada, ze taka oferta przycignie wielu kandydatw. 21 Myc/nia 1803 roku Wydzia Majtkw Pastwowych wrczy Nowosilco-wowi odpowied33 ujawniajc, e wpywy grupy modych przyjaci" cara w onie Komitetu rosy, szczeglnie za ksicia Adama Jerzego Czartoryskiego, ktry prowadzi w Rosji polityk obrony polskiej szlachty jako caoci, podobnie jak czynia to wikszo polskich magnatw przed rozbiorami Rzeczypospolitej. Wydzia zapewni Nowosilcowa, e zarwno projekt Nowosielskiego, jak i Newerowskiego jest niewystarczajco przemylany i nieuzasadniony". Wydzia zwrci te uwag, e Nowosielski sugeruje implicytnie swoj osob na organizatora i kierownika caej akcji. Czy mona sobie wyobrazi - czytamy w odpowiedzi Wydziau - e osoby rozproszone w omiu guberniach w maych grupach (na terenie caych ziem zabranych), oddzielonych od siebie kilkoma tysicami wiorst, zaufaj osobie prywatnej, powierz jej swj los i bd jej posuszne? Decyzja o wyborze terenw do osiedlenia musi podejmowa osoba kompetentna i posiadajca autorytet, tymczasem na terenach sugerowanych przez Nowielskiego brakuje wody. Ponadto zostay ju one przydzielone kolonistom bugarskim, nad ktrymi czuwa naczelny dowdca regionu czarnomorskiego. Najwyraniej autor projektu jest oszustem, ktry chciaby dosta ziemie pastwowe i zacign na nie si robocz, ktr wyzyskiwaby tak samo jak ziemianie, ktrych naduycia pitnuje. Czonkowie biura nieco ubolewali, e do Skarbu nie wpyn opisywane zyski z operacji, ale jednoczenie przyznali, i rzadkie prby tego rodzaju podejmowane bez zgody zainteresowanych zawsze koczyy si niepowodzeniem i

wywoyway niezadowolenie oraz skargi (to najwyraniej aluzja do autorytarnych decyzji Dzierawina, ministra sprawiedliwoci od 8 wrzenia 1802 roku, do ktrych powrcimy). Jeli niektre rodziny szlacheckie by sobie tego yczyy, powinny - za pozwoleniem wadzy - same wybra sobie miejsce osiedlenia. Gubernatorzy cywilni powinni inspirowa tego rodzaju inicjatywy, ale trzeba jeszcze wiedzie, gdzie takich kandydatw naley szuka i czy waciciele ziemscy nie bd stawia przeszkd. Wydaje si jednak wtpliwym - czytamy w konkluzji - e znajd si kandydaci do wyjazdu", a poniewa kwestie szlacheckie naleay do innego resortu, Wydzia pozostawia Nowosil-cowowi woln rk w podejmowaniu decyzji. W tym czasie najblisze otoczenie Aleksandra I byo rozsierdzone z powodu zawzitoci Dzierawina, starego poety i dworzanina Katarzyny II, dla ktrej pisa nieustannie unione i pompatyczne ody, a ktrego nowy car uczyni na krtko swym ministrem sprawiedliwoci. Cesarscy doradcy byli jednak znacznie bardziej powcigliwi (z wyjtkiem Koczubeja). Dzierawin podczas pobytu na ziemiach polskich za cara Pawa I, zda sobie spraw z rozlegoci kwestii ydowskiej i szlacheckiej, dwch populacji sabo reprezentowanych na terenie Cesar33 Ibid., f. 22-25 i jawna kopia przesana Nowosilcowowi 27 stycznia 1803, f. 26-31. Co pocz z herbow goot"? 91 stwa Rosyjskiego przed rozbiorami Rzeczypospolitej. Dzierawin ydw i Polakw szczerze nienawidzi. Z pewnoci problemy dotyczce obu grup ujawniy si ju po pierwszym rozbiorze w roku 1772 w regionach biaoruskich, wok Witebska i Mohylewa34, ale dopiero po cakowitym powiartowaniu Polski, stary piewca wdzikw nieporwnywalnej Felicy ruszy do ataku przeciwko obecnoci po wsiach dawniej polskich ydw trucicieli" wocian. Zanim zgin Pawe I, Dzierawin przedoy Senatowi Opini o ydach", ktra staa si podstaw prac Komitetu Urzdzenia ydw", powoanego przez cara Aleksandra I 9 listopada 1802 roku, w ktrego skad wchodzili: Walery Zubow, Ko-czubej, Czartoryski i Seweryn Potocki35. Komitet rwnie rozwaa moliwoci przesiedle. Wymuszone przesiedlanie ydw ze wsi do miast na podstawie ukazu z 9 grudnia 1804 roku zostao przeprowadzone czciowo dopiero w roku 1807, poniewa wielkie wraenie zgromadzenia ydw zwoanego przez Napoleona w Paryu powstrzymao zapdy Rosjan. Zwizek pomidzy ydami i Polakami oraz pomysy rwnolegego rozwizywania obu kwestii zwizanych ze zjawiskiem spoecznym niemieszczcym si w oficjalnych klasyfikacjach rosyjskich ujawni si u Dzierawina wyrazicie i owe pomysy stan si przedmiotem rwnie naszych rozwaa. Szlachta - pisa byy minister w roku 1812 (wtedy redagowa swe Pamitniki) - to sprawa nie mniej istotna ni kwestia ydowska"36. I zacz od nowa wyjania, z wyran pogard, kim s owi ludzie, ktrzy zw si szlachcicami, i ktrych liczba - wedug ocen Dierawina - siga miliona w caej bywszej" Rzeczypospolitej i p miliona w czci nalecej obecnie do Rosji. Przedstawi on szlacht, zgodnie ze stereotypem, jako podopiecznych magnatw, ktrzy potrzebowali jej na sejmach, a nastpnie wyjani, e cakiem straci do niej pobaanie, kiedy niektrzy spord niej w majtku biaoruskim przyznanym po konfiskacie generaowi Jermoowowi, a nastpnie przez niego odsprzedanym, rozpoczli pisanie skarg na nowego waciciela, ktry przesiedli ich do innego majtku, w pobliu Chersonu, bo niepotrzebna mu bya swoocz taka"37.

Zatem on, Dzierawin (ktry mwi o sobie w trzeciej osobie i powtarza swe nazwisko) zebrawszy wszystkie niezbdne informacje tej sprawy dotyczce i dowiedziawszy si, e zmara caryca zamierzaa t szlacht deportowa (Dzierawin zna plan Zubowa) ze wzgldw politycznych (ten szczeg doda od siebie minister) na ziemie guberni poudniowych" opracowa projekt deportacji tych nierobw" (?!) do guberni chersoskiej, astrachaskiej i saratowskiej, do Ufy i do Symbirska eby oczyci" (oczystif) prywatne majtki polskie i za jednym zamachem przerwa wszelkie dyskusje z ow szlacht, pozbawiajc magnatw (Dzierawin podziela wyobraenie, e szlachta czynszowa zamieszkiwaa "A. K a p p e 1 e r, La Russie, empire multiethniue, z niem. tum. G. Imart, Pary 1994, s. 90, 91. Komitet o bagoustrojenii jewriejew. Zob.: Soczinienia Dierawina, t. 6 (korespondencja i pamitniki 1794-1816), Sankt Petersburg 1876, s. 760. '" Nie mienjeje idowskogo wanoje dielo; ibid., s. 764, 765. " Nie imieja nudy takoj swoloczy. 92 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy wycznie w latyfundiach magnackich) tych tumw zawsze skorych do najgorszej jurnoci i zamieszek". Dzierawin te uwaa, e przesiedlenia stanowiyby wygodny sposb zaludniania kresw Cesarstwa i pozbycia si niewygodnej populacji, pozostawiwszy jej, jeli to konieczne, pewien czas na dowiedzenie ich tytuw szlacheckich i jednoczenie wczywszy j do suby w oddziaach stray granicznej (cigle ta sama asymilacja z Kozakami). Gdyby to suszne przedsiwzicie zakoczyo si sukcesem - pisa Dzierawin - znacznie mniej spord nich uciekaoby w ukryciu do legionw Napoleona Bonaparte". Ale jak ten projekt mg si uda? Aleksander powierzy go Komitetowi ydowskiemu, w ktrym rej wodzili wielcy panowie polscy, tacy jak Czartoryski lub Potocki. Oberprokurator w Senacie, Baranw opowiedzia Dzierawinowi zaraz po usuniciu go ze stanowiska ministra sprawiedliwoci w roku 1803 (Aleksander, wbrew wszelkim oczekiwaniom, szybko zniechci si do przyjaciela swojej babki), e memoria byego ministra w sprawie szlachty wraz z odpowiednimi ukazami przekazanymi wspomnianemu Komitetowi dosta si w rce Czartoryskiego, ktry go wrzuci do kominka, a Baranowowi udao si wycign z ognia tylko kilka strzpkw. Nie odnaleziono kopii tego projektu. Marzenie o czystce nawiedzao jednak regularnie umysy ludzi z rnych warstw spoecznych. Nie naley z pewnoci przywizywa zbyt wielkiej wagi do projektu kolejnych dwch Polakw: Gorochowskiego i Jaworskiego, ktrzy podrzucili 6 sierpnia 1806 roku petycj samemu Koczubejowi za porednictwem niejakiego porucznika Wolskiego, w ktrej obiecywali, e wasnymi siami zainstaluj ponad 400 spord szlachty czynszowej, ktra chciaaby" wyjecha do guberni chersoskiej. Wystarczy - twierdzia caa trjka - by wyda rozkaz, eby zaprosili" jeszcze z tysic rodzin, a pospiesz oni, by ziemi tamtejsz uynia i ojczynie wiernie suy. Ale byo jeszcze za wczenie na takie suplikacje. Minister wiedzc o precedensach, nie nada petycji biegu subowego38. W latach 1807-1808, w okresie kiedy refleksja o sposobie zorganizowania szlachty czynszowej przybieraa, by moe, ksztaty najbardziej rozlegle i najbardziej otwarte, pord licznych tekstw

wiadczcych o zakresie dyskusji, jeden wyrnia si szczegln brutalnoci, godn najzajadlejszych czycicieli". Napisa go wczesny minister wojny - synny Arakczejew. Po dwch latach nieaski za Pawa I, kapral z Gacziny" zaj eksponowane miejsce na dworze Aleksandra I. Jako pyszaek i fanfaron bardzo si tu podoba, od kiedy Kutuzow, przegrawszy pod Austerlitz, zosta odstawiony na kijowskiego gubernatora wojskowego. Arakczejew przywrci carowi troch wiary w armi, mocno nadszarpnitej po porakach poniesionych przeciwko Napoleonowi i mg sobie pozwoli na przeciwstawienie si ideom stosunkowo postpowym w tamtej epoce, szczeglnie tym, ktre zacz rozpowszechnia Speraski. W obszernym zbiorze rozmaitych propozycji opracowanych przez Komitet ydowski, ktry zasiada pniej jako Komitet Szlachecki, a nastpnie rozpatrywanych przez Rad Stanu, opinia Arakczejewa uderza pogardliwym tonem wo38 RGIA, fond 1285, opis 1, dieo 78, f. 1. Co pocz z herbow goot"? 93 bec kategorii osb jake rnych od szlachty rosyjskiej, gotowej znosi upodlenia albo suy niewolniczo, zamiast pracowa dla dobra Pastwa". Jako wojskowy subista zastanawia si, czy stosowne wadze zauwayy, jak nik gorliwo wykazywa ten element w latach poprzednich w czasie mobilizacji, a jak liczna bya milicja szlachecka w guberni kijowskiej, gdzie wymagano od szlachty czynszowej, by wystawiaa tyle samo rekrutw co chopi z majtkw pastwowych i prywatnych. Z tego wniosek, e tych ludzi mona przycign na dwa sposoby: pienidzmi, jak to si praktykuje podczas branek pord chopstwa, albo po prostu cesarskim rozkazem. I nie trzeba wczeniej o to prosi Rady Stanu, jak by tego chcieli niektrzy czonkowie Komitetu. To bdzie tylko strata czasu i powstayby niepotrzebne plotki". Warunkiem powodzenia apanki - sekret. Arakczejew uwaa, i naley niezwocznie osiedli ca szlacht - ani dane liczbowe nie interesoway ministra, ani nie przebiera on w rodkach - na terenach dziewiczych i zakaza im pracy dla wacicieli ziemskich, bo to jest niegodne klasy szlacheckiej" (niepriliczno dworianskomu klassu). Zrozumiae, e tylko reim wojskowy, rycho wprowadzony w synnych koloniach chopskich, wyda si ministrowi waciw form organizacji tej spoecznoci. Nieustajca suba wojskowa to jedyna droga zaprowadzenia posuchu - pisa Arakczejew. Przesiedlenie powinno zakoczy si w cigu roku. Ci, ktrzy posiadali skrawek ziemi (szlachta zagrodowa lub czstkowa te czsto musiaa w celu zwikszenia swych dochodw pracowa dla wielkich wacicieli) mogli na nim pozosta z jednym synem, ale wszyscy pozostali synowie musieli opuci domy wraz z mas deportowanych. Na pocztek otrzymaliby oni stopie sodata oraz po 20 rubli na gow, co nie stanowioby nadmiernego obcienia pastwowej kasy i odpowiadaoby, mniej wicej, sumie dawanej rekrutom, eby ich przycign. Minister nalega, by dziewicza ziemia bya przydzielana na terytorium rdzennie rosyjskim, a nie w guberniach polskich" (to znaczy: litewsko-ruskich)39. Jak wynika z powyszych analiz, projektw rozwiza ekstremalnych nie brakowao, ale aden z nich nie wszed w faz realizacji. Jednak wydaj si one wane dla zapoznania si z postaw najbardziej radykalnych czynownikw. Za panowania Aleksandra I zwolennicy radykalnej czystki ju si nie ujawniali, ale po wstpieniu na tron Mikoaja I, w szczeglnoci w latach 1827-1829, kiedy powstaa,

jak jeszcze zobaczymy, komisja zoona z trzech wysokich rang czynownikw, ktrej zadanie polegao na kolejnym opracowaniu statutu szlachty, zawiso te od nowa widmo deportacji. Pojawio si ono z zimnego wyrachowania, ponad trzydzieci lat po rozbiorach i w okresie zupenego pokoju, kiedy ju rosyjska administracja mniej wicej przywyka do istnienia dawnych struktur szlacheckich i w adnym razie nie przewidywaa wybuchu powstania listopadowego, a tym bardziej rozszerzenia si insurekcji na Ukrain. Powrciy wtedy szalone pomysy Zubowa, na ktrych realizacj mg pozwoli sobie dopiero '" RGIA, fond 1147, opis 1, dieo 517, f. 91-94 oraz streszczenie dla Rady Stanu; ibid., dielo 320, wycig z dziennika Rady, 27 lipca 1808, f. 1. i Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Co pocz z herbow goot"? 95 Stulili pod koniec lat trzydziestych dwudziestego wieku dziki postpowi technicznemu", deportujc wszystkich Polakw z Ukrainy przede wszystkim do Kazachstanu. Ostatni projekt deportacji przed insurekcj listopadow i popowstaniowymi represjami powsta w petersburskim biurze pod niecierpliwym nadzorem Miko-l.i|.i 1, ktry zamierza skoczy raz na zawsze z ow grup, uparcie wystajc poza carskie normy. Jego autorem by pukownik Jurieniew, czonek nowej komisji, przedstawiciel ministerstwa wojny. Tytu projektu brzmia nastpujco: O osiedleniu szlachty bez staego miejsca zamieszkania na ziemiach pooonych w Nowej Rosji". Termin: bez staego miejsca zamieszkania" (nie imieju-szczej postojannogo itielstwa) podkrela i dramatyzowa fakt, e owa szlachta nie posiadajc ziemi, nie bya te zwizana z jakim konkretnym miejscem, co stanowio warunek sine qua non dziedziczenia stanu szlacheckiego. Projekt przewidywa, e operacja odbdzie sie zgodnie z przyjtymi powszechnie reguami zasiedlania, e nadane ziemie stan si wasnoci wieczyst, e przesiedlonym udzieli si poyczek etc. Jednak projekt nie zosta zatwierdzony, poniewa ewentualne korzyci" oceniono jako niewystarczajce w stosunku do kosztw, a przyznawane swobody zbyt due jak na t klas osobnikw"40. Odkrycie zwizku pomidzy owymi wczeniejszymi projektami i ogromnym wybuchem nienawici z lat 1831-1836, na ktrej fali dotychczasowe pomysy wrciy wzmocnione i rozwinite, posiada kapitalne znaczenie. Dziki takiemu zestawieniu mona zrozumie, e formy represji popowstaniowych nie byy spontaniczne i improwizowane, lecz korzystay z zasobw wypracowanych i przemylanych. Nowe plany masowych deportacji z tego okresu omawiamy w innym miejscu41. Trzeba te koniecznie przypomnie, e te wszystkie srogie pogrki pozostay czcz retoryk. Bezwad wadzy niezdolnej do stosowania uchwalonych praw ujawnia prawdziwe oblicze carskiego reimu samozniewolonego, mocnego tylko w sowach, i ktry w kocu zostawi do duy margines praktycznej autonomii - jak zobaczymy w rozdziale dotyczcym rozwoju szkolnictwa, tym, ktrym tak zaciekle wygraa. Brzegi Newy byy zbyt odlege od zakoli Dniestru.

Zobaczmy teraz, w jaki sposb carat stara si narzuci polskiej szlachcie status porwnywalny ze szlacht rosyjsk. 40 RGIA, fond 1341, opis 1, dieto 346; to bardzo bogaty i potny blok archiwalny zawierajcy blisko 700 le posegregowanych arkuszy dotyczcych wycznie szlachty. Projektu Jurieniewa dotyczy s. 631. Wypada aowa, e adnego z analizowanych projektw nie uwzgldnia praca A. Grigorian-z a, Les Damnes de la Russie: le Deplacetnent de population comme metbode de gouvernement, Paris 2002, w ktrej deportacje Polakw zajmuj jedynie strony 37^5. W kadym razie ksika ta obfituje w analizy cile z naszymi zwizane. 41 Zob. cz druga niniejszego tomu. Pawe I, Dzierawin, Czartoryski: trzy prowizoria statusu szlachty gooty Ocalenie od furii niszczycieli nie oznaczao jeszcze, e szlachta goota wioda przez pierwsze trzydziestolecie dziewitnastego wieku ywot idylliczny, chroniona przed caratem przez wielkich wacicieli ziemskich, o czym stara si przekonywa polska literatura, w pewien sposb przez Petersburg zapomniana. W tak jej niemale idylliczn egzystencj sam niegdy wierzyem, czemu daem wyraz w pierwszej wersji swej pracy42. Wikszo Rosjan, czynownikw we wszystkich kancelariach, pogodzia si co prawda z egzystencj tej nietypowej w strukturze imperium grupy, ale bardzo te liczni urzdnicy - liczniejsi ni si sdzio dotychczas, tym bardziej, e historycy prawie nie tykali tego zagadnienia - amali sobie gow, jakie mona by z tej egzystencji wycign korzyci. Minister finansw widzia w szlachcie czynszowej potencjalnych podatnikw, minister wojny rekrutw a nawet oficerw, albo zastanawia si, jak nie dopuszcza, by ukrywali oni dezerterw lub zbiegw, minister sprawiedliwoci oburza si na rol, ktr nadal odgrywaa ona w sdach ziemskich, a nawet w sdach grodzkich, minister spraw wewntrznych i policji z pewnoci mia z nimi do czynienia. Szlachta niepokoia rwnie Senat. Paradoksalnie - lecz logicznie -Heroldia bardzo niewiele razy zabieraa gos w jej sprawie, co dowodzi wegetacji szlacheckiego plebsu na marginesie stanu szlacheckiego. Przed rokiem 1800, mimo wiadomoci niektrych wysokich czynownikw o znacznej liczebnoci drobnej szlachty, dla carskiej administracji pozostawaa ona mas do trudn do identyfikacji i do dokadnego policzenia. W owym okresie drobna szlachta ujawniaa si w maych grupach, najczciej protestujc przeciwko naduyciom, ktrych padaa ofiar w majtkach polskich lub przeciwko prbom wtoczenia jej do kategorii podatnikw - na wzr chopw pastwowych - w majtkach skonfiskowanych. Izby Skarbowe, reprezentujce w poszczeglnych guberniach ministerstwo finansw, pierwsze zainteresoway si nowymi, porozbiorowymi rdami dochodw. Ju 11 lipca 1789 roku Katarzyna II wydaa ukaz, ktry dotyczy Biaej Rusi i terytoriw zabranych w wyniku pierwszego zaboru. Niektrzy czynszownicy zamieszkujcy ziemie zabrane zostali zaliczeni do kategorii podatnikw i zobowizani do pacenia pogwne-go {w podusznom okladie). Ten ukaz pozwala im przedkada w Senacie liczby dotyczce posiadanych dusz i dowody szlachectwa43. Owe dowody - w liczbie 21 - wyliczaa opublikowana cztery lata wczeniej Gramota szlachectwa". Przyjmowano jako dowd potwierdzony herb, akty donacji ziemskich, wiadectwa sprawowania wyszych urzdw lub suby oficerskiej, godnoci kocielnych itd., a wic dano rzeczy, ktrych wymaganie od szlachty czynszowej wygldao na kpin. " D. B e a u v o i s, Polacy na Ukrainie..., s. 99.

41 N. K. I m i e r e t i s k i j, Dworianstwo wotyskoj gub...., t. 1, s. 348. 1 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Na Ukrainie, co zauway Zubow, podobny problem ujawni si po drugim rozbiorze w czterech powiatach nalecych pierwotnie do Nowej Rosji, ale ktre nieco pniej znalazy si w wyniku reformy administracyjnej na terenie Kijo-wszczyzny. W powiatach: zwinogrdzkim, humaskim, czerkaskim i czyhyry-skim znajdoway si ogromne majtki, jak na przykad Smile (powiat czerkaski) sprzedane Potiemkinowi w roku 1784 i odkupione przez Cesarstwo po jego mierci w roku 1791, lub nie mniejsze majtki Stanisawa Potockiego, rozmaite ziemie skonfiskowane, kontrolowane przez pastwo itd. Ju noworosyjska izba skarbowa niepokoia si niejasnoci statusu 9833 szlachcicw czynszowych mieszkajcych w tych majtkach i zaliczonych do chopstwa w wyniku spisu z 1795 roku44, gdy Katarzyna II w ukazach z 27 marca i z 27 wrzenia nie troszczya si zupenie o t grup. Najwaniejsze byy w owym czasie gwarancje dla polskich latyfundiw, o ile ich waciciele zaprzysigli wierno. Pilnie naleao si te zaj kontrol chopstwa w tych guberniach, ktre wedug manifestu Kreczetnikowa - niegdy prawdziwie do Rosji przynaleao, jedno plemi tworzyo (jedinoplemienniki), wychowane i ksztacone w jednej wierze chrzecijaskiej, do dzisiejszego dnia wyznawanej". T wanie wiar caryca chronia przed: bezbonymi polskimi buntownikami, ktrzy rewolucj francusk na pomoc przyzywali". Katarzyna II nie miaa wic czasu zastanawia si nad tym rodzajem ludzi", jak powiada Zubow. Ukaz z 3 maja 1795 roku dla generaa Tutol-mina dotyczy czciowo tych ludzi": Zezwala si wszystkim szlachcicom, posiadajcym wasno czasow, nadan, zastawn, wynajt lub zakontraktowan na terenach prywatnych lub pastwowych prosi zgromadzenia szlacheckie o przyjcie i wpisanie do rejestru szlachty, eby kady z nich cieszy si mg prawami szlachcie przynalenymi"45. Ukaz ten nie zosta prawdopodobnie rozpowszechniony i praktycznie nie dotyczy szlachty czynszowej, poniewa w przewaajcej iloci wypadkw zawieraa ona tradycyjnie z wacicielami majtkw umowy ustne, ktre nie przyznaway adnej wasnoci. Zezwolenie o proszenie" o wpis musiao te bezporednio zainteresowanym wyda si niezrozumiae - jeli w ogle potrafili ukaz przeczyta - poniewa dla nich szlachectwo byo czym samo przez si oczywistym. Drugi ukaz dla Tutolmina, z 17 maja 1795 roku, dotyczy przede wszystkim ziemiastwa, czyli - dla Rosjan - jedynej prawdziwej szlachty. Trzeci punkt ukazu dotyczy warunkw uczestnictwa w szlacheckich elekcjach i czyni tylko do lun aluzj do szlachty okolicznej i czynszowej, stanowic jednak pierwszy sygna o uznaniu (a wic i tolerowaniu) istnienia tych dwch kategorii. W tym okresie Rosjanie zupenie nie zdawali sobie sprawy z zasigu tego fenomenu i ukaz sprawia wraenie, e uznaje za przynalen do stanu rycerskiego " Wycig liczby szlachty mskiej wedug wsi w majtkach pastwowych w owych powiatach; RGIA, fond 1341, opis 1, dieo 246, t. 1, f. 7-16. 45 Ukaz osobisty Katarzyny II do generaa Tutolmina, odpis w RGIA, fond. 1347, opis 64, dieo 497, Co pocz z herbow goot"?

97 ca szlacht czynszow wpisan do rejestrw szlacheckich pod warunkiem dostarczenia przez zainteresowanych odpowiednich dowodw, ktre w przekonaniu Rosjan szlachta czynszowa niewtpliwie posiadaa. Do pocztku 1797 roku rosyjskie izby skarbowe, uznawszy t kategori szlachty zaliczanej przez wadze fiskalne dawnej Rzeczypospolitej do grupy niepodlegajcych opodatkowaniu, nie wymagay od nich a do dnia dzisiejszego adnego podatku"46. Jednak w roku 1796 ujawniy si ju pierwsze wtpliwoci, kiedy ogoszono wyniki spisu przeprowadzonego w roku 1795 w guberniach zabranych i kiedy w kilku wypadkach zakwestionowano wpisy. Sprawa zacza si od szlachty czynszowej w majtkach jednego z najbardziej znanych Polakw, co z pewnoci szybko przycigno uwag carskiej administracji, mianowicie w dobrach Stanisawa Poniatowskiego, synowca krla, ktry - jak pamitamy - zjecha do Petersburga jedn karoc ze swym stryjem. Majtki Stanisawa Poniatowskiego na Litwie i na Ukrainie zostay zajte, ale on porzuci Rzym, by umizga si do Katarzyny II, a pniej sta si osob znaczc w otoczeniu Pawa I47. 214 czynszownikw zamieszkujcych majtek Stanisawa Poniatowskiego w pobliu Bogusawa oraz 175 panien lub niewiast zostao wpisanych jako chopstwo podlegajce pogwnemu i natychmiast podnioso protest. Izba skarbowa spytaa 24 lipca 1796 roku dyrekcj budetu (gosudarstwiennych szczotw) w Ministerstwie Finansw czy mona tych ludzi uzna za wolnych i uzyskaa odpowied dwuznaczn. Ministerstwo Finansw porwnawszy ow grup do starowierw i do Zaporocw przyznao, e ci urodzeni Polacy, mogcy przemieszcza si z jednego majtku do innego, mieszka w nim czasowo na zasadzie najmu, byli na terenie niedawno odzyskanych guberni potraktowani jak chopi, to znaczy zobowizani do pacenia pogwnego w wielkoci 7 grzywn (siemigriwiennaja podat), ale skoro izby skarbowe nie posiadaj niepodwaalnych dowodw na to, czy s to ludzie wolni, czy te nie s, czy naleeli oni do wacicieli ziemskich, czy te nie naleeli, to nie mog od nich wymaga, by wybierali przynaleno administracyjn (izbranije roda izni) ale, oczywicie, poniewa podejrzani osobnicy mogli si pord nich znale, nie naley ich zostawia w tym rodzaju pooenia, ktry im nie odpowiada"48. 6/17 listopada 1796 roku caryca zmara na apopleksj i jej syn z waciw mu pasj podejmowania w stosunku do podjtych przez matk dokadnie przeciwnych decyzji, zaledwie w miesic po jej mierci wyda 4 grudnia osobisty ukaz dotyczcy szlachectwa, ktry szybko okaza si niemoliwy do wprowadzenia w ycie. Pawe I obwieci mianowicie, e wydawanie wiadectw: wycznie w gestii ley suwerennej Jego wadzy, od Boga samego pochodzcej", to znaczy, e car zamierza sprawdzi osobicie szlachectwo kadego. W adnym wypadku zamiar cara nie rozwizywa problemu 9833 czynszownikw z byych majtkw Lubomirskiego, ani 389 z majtku Poniatowskiego. Senat skrpowa'" Ibid., raport do Senatu z 26 lutego 1797, RGIA, fond 1341, opis 1, dieo 346, f. 3. <7 J. o j e k (red.), Pamitniki synowca Stanisawa Augusta, Warszawa 1979. " RGIA, fond 1341, opis 1, dieo 294; O nasielenii kijewskoj gubernii, f. 153-159. Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy

ny carskim ukazem zaleci 24 stycznia 1797 roku zainteresowanym izbom skarbowym, by nakazay one spornej grupie pacenie tymczasowo tych samych podatkw, ktre musz uiszcza mieszkacy majtkw pastwowych i zacz przebkiwa o wyznaczeniu terminu dowiedzenia szlachectwa49. Nie mona jednak mwi o oficjalnym ukonstytuowaniu kategorii szlachty skazkowej, o jej uznaniu i wyodrbnieniu, jak uczynia to Rychlikowa. Wpisanie w skazki, czyli na list chopw zobowizanych do pogwnego, nadal pozostawao w wypadku szlachty czasowo ograniczone; szlachta moga by z tych list wykrelona i powtrnie uznana za prawdziw szlacht. Ponadto wpisanie na chopskie listy dotyczyo bardzo nielicznych i zaleao od kaprysw carskich urzdnikw dokonujcych spisu w roku 179550. Ukaz z 19 marca 1797 roku, w ktrym Pawe I zachca wszystkich szlachcicw, by wysali swoje papiery do Heroldii51 najprawdopodobniej nigdy do zainteresowanych nie dotar i dlatego 11 padziernika 1797 roku Kurakin ponagla pierwszy departament Senatu, by jak najszybciej rozwiza problem przysparzany przez wolnych ludzi" w wiadomym majtku Poniatowskiego, ktry z pewnoci ju interweniowa, by rozwizanie si znalazo. Jak bardzo egzystencja owej maej grupy (daleko jeszcze do odkrycia rzeczywistej liczebnoci caej populacji) wydawaa si niedopuszczalna, wynika z ukazw, ktre Senat przedoy cesarzowi 26 padziernika i 11 listopada 1797 roku. Ukazy przypominay, e w guberniach odzyskanych" trzeba wszystkim uwiadomi, e ktokolwiek mieszka w Rosji musi koniecznie prowadzi ywot wedug uznanych kategorii" (niepriemienno kakowoj-libo izwestnoj rod sostojanija). Innymi sowy, egzystencja kogokolwiek poza oficjalnie wyznaczonymi podziaami spoecznymi (soso-wia) - nie bya moliwa52. Na zacht do prowadzenia ycia wedle uznanych kategorii" szlachta goo-ta z majtku Stanisawa Poniatowskiego zareagowaa 7 maja 1798 roku na fali rosncego oburzenia z powodu zepchnicia jej w roku 1795 do kategorii opodatkowanych. Kijowski gubernator cywilny Milaszewicz poinformowa Senat o wpyniciu licznych skarg, w ktrych zainteresowani zapewniali, e otrzymali certyfikaty szlachectwa od ksicia Poniatowskiego, ktry - podobnie jak magnaci z czasw Sejmu Wielkiego zamanifestowa w ten sposb solidarno szlacheck z najbardziej ubogimi brami. Autorzy wszystkich skarg powtarzali, e nale do grupy wolnych ludzi (w czisle wolnoywuszczych) i prowadz wolny ywot {wolno] porody liudi). Czuli si wic obraeni z powodu zachcania ich do wyboru sposobu ycia" i interpretowali na swj sposb ukaz o potwierdzeniu szlachectwa Katarzyny II. Zapewniali oni - twierdzi Milaszewicz - e nie nale do nikogo we wasnoci prywatnej zgodnie zreszt z prawem carskim". Dlatego te rzeczona szlachta ze swymi wiadkami (zgodnie ze staropolsk traCo pocz z herbow goot"? 99 dycj potwierdzania tytuu szlacheckiego) pewna poparcia ksicego, nie zawahaa si oskary rosyjskiej wadzy o ch narzucenia jej statusu chopstwa paszczynianego i o przeladowania. Jednoczenie czynszownicy podkrelali, e Poniatowski pozwoli im pozosta na tych ziemiach, jak dugo zechc, albo jeli zechc - je opuci. Poniatowski opowiedzia si za nimi i prosi, by zostali zwolnieni od pogwnego. Rzd zdziwi si nawet, e ten problem, podnoszony w czerwcu 1796 roku w Senacie, nie znalaz jeszcze swego rozwizania. Zgodnie z sugesti ministra finansw ogoszono

owych pierwszych kontestatorw ludmi wolnymi na wzr starowierw53. Tosamo owej szlachty pozostawaa dla carskich czy-nownikw rwnie trudno uchwytna, jak ywot Kozakw i ydw! Ale kolejny przypadek najwyraniej przeczy zasadzie szlacheckiej komitywy i solidarnoci pomidzy szlacht ziemiask i szlacht goot. 7 kwietnia 1798 roku 92 gowy rodzin ze wsi Buszynka w pobliu Jampola na Podolu, ludzie wolni paccy tylko czynsz zoyli w sdzie powiatowym skarg na hrabiego Dunina, ktry - jak twierdzili - chcia zmieni ich w chopw paszczynianych i maltretowa. Zgodnie z pisemn umow zawart z poprzednimi wacicielami: z ksiciem Lubomirskim, a nastpnie z hrabi Worcellem, mieli oni prawo swobodnego poruszania si i pracowania dla kogo im si ywnie podobao. Poprzedni waciciele, pisali oni do sdu, przestrzegali podjtych zobowiza, ale od czasu kupienia majtku (wraz z ich wiosk) przez hrabiego Dunina, zostali zmuszeni do wykonywania dodatkowych prac oraz do pacenia podatkw przedtem nieistniejcych, ktre jedynie chopstwo paszczyniane musiao paci. Dunin zabroni im rusza si z wioski i grozi karami w wypadku nieposuszestwa. W ten sposb zamieni ich w chopw paszczynianych, zmusi do paszczyzny i w dodatku tuk bez miosierdzia. Wszystkie papiery te im zabra54. Nie znamy orzeczenia sdu. Wydaje si jednak pradopodobne, e nie wszczto w tej sprawie dochodzenia, poniewa szlachecka sprawiedliwo bya notorycznie stronnicza. Konflikty pomidzy wacicielem i czynszownikami przypominajce podobne przypadki osiemnastowieczne i pogbiajce si wraz z Prawem o sejmikach" doczonym do Konstytucji 3 maja, znalazy kolejn egzemplifikacj w sporach, ktre wybuchy w roku 1798 i trway do roku 1802 w majtkach bogacza - Szczsnego Potockiego. Targowiczanin nie poczuwa si, w przeciwiestwie do Stanisawa Poniatowskiego do adnej komitywy, a jego cakowite zaprzedanie Rosji nie przeszkadzao mu w liberalnej" trosce o wasne interesy, wyraajcej si w zapatrywaniach postpowych" przypominajcych pogldy reformatorw z okresu Sejmu Wielkiego. W latach 1795-1805 chopstwo zostao zwolnione w jego majtkach od paszczyzny i pacio obrok. Nastpcy Szczsnego paszczyzn przywrcili, ale warto te pamita o nowoczesnej postawie le widzianego przez historykw magnata. Ta nowoczesno" odniosa ,f. 154-159. L. S. G i s c o w a (red.), Sielianskij ruch..., s. 291, 292. Przekad dokumentu sdowego z polskiego na ukraiski. Brak sentencji. KM) Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy y do podanego skutek, gdy Szczsny postanowi podnie szlachcie i/.ynsz. Poniewa szlachta w zaciankach Ryba i Ryyn odmwia pacenia, Szczsny Potocki wysa swego ekonoma Candera, eby j wyrugowa, a kiedy si.iwin opr - kaza zniszczy jej domy z pomoc miejscowego chopstwa, wykorzystujc w ten sposb nienawi rusko-polsk. Dziewitnacie rodzin zostao zakutych w dyby i wywiezionych na wozach poza granice powiatu. Ten obraz zupenie nie przypomina sarmackich obrazw z Pamitek Soplicy, przedstawiajcych szlacht spojon przez magnata i wiezion radonie furami na sejmik. Poczony sd ziemski humaskiego i zwinogrodzkiego rozpatrzy skargi poszkodowanych mieszkacw i orzek, e szlachta nie majc co z sob pocz, ma prawo" rozproszy si po rnych familiach, co oznaczao uznanie zniszczenia jej domw de facto. Sd zaleci

tylko Potockiemu, by w przyszoci unika tak kracowych decyzji. Kto mg jednak sprzeciwi si woli Szczsnego55? Wydaje si jednak, e te przypadki wyomw w solidarnoci szlacheckiej, zagrzebane pord akt powiatowych sdw, nie docieray do Petersburga, poniewa w stolicy nadal nie podejmowano adnych decyzji w sprawie szlachty czynszowej. 22 kwietnia 1t799 roku izba skarbowa Nowej Rosji, nadal zajmujca si podatkami powiatw przyczonych do Kijowszczyzny, skarya si w Senacie na brak decyzji". Trudnoci prawne dodatkowo narastay z powodu skargi dwch szlachcicw z wioski Krasnopol nalecej do Branickich, ktrzy do tego stopnia byli zbici z tropu, e chcieli by zapisani w poczet chopw pastwowych. Senat odpowiedzia, najwyraniej z odrobin ironii pod adresem Pawa I, e od 4 grudnia 1796 roku tego rodzaju decyzje zale wycznie od decyzji sa-modziernej wadzy przez Boga Najjaniejszemu Cesarzowi udzielonej"56. Wadze carskie na Ukrainie niepokoiy si szczeglnie z powodu licznych majtkw na Woyniu, Podolu i na Kijowszczynie, ktre w czasach Rzeczypospolitej byy starostwami, czyli donacjami krlewskimi, a wic powinny sta si na powrt dobrami pastwowymi. Z wyjtkiem majtkw skonfiskowanych, wiele ogromnych starostw pozostawao nadal w posiadaniu dawnych polskich beneficjentw. Jeden z radcw, Kotubicki, porachowa, e gdyby starostwa odzyska, przynosiyby one rocznie skarbowi pastwa ponad 2 miliony rubli rocznie. W 6 punkcie memoriau, ktry przedoy w Senacie, Kotubicki napisa o istnieniu w tych majtkach zaciankw szlacheckich i szlachty gooty, ktrej liczebno moga dochodzi, wedle jego ocen, do 100 000 dusz mskich. Twierdzi on, e z atwoci uda si ich przerobi na chopw pastwowych, wziwszy pod uwag poaowania godne ich traktowanie przez ekonomw owych majtkw. Spord szlachty naley te bra rekruta. Podobnie myla Zubow, tylko bez przesiedlania; Kotubicki za prosi Senat o powoanie komi55 Centralnyj Derawnyj Istorycznyj Arhiv Ukrainy (CDIAU), fonds 533, opis 1, dieo 61, f. 37, 38; cyt. za: I. I. Kriwoszeja, W. W. Kriwoszeja, Dworianstwo Umaszczyzny w kinci XVHI-perszij tretynyXIXst., Kyiw 1998, s. 68-69. I. Rychlikowa rwnie powouje si na te fakry i dodaje, e Branic-cy rycho poszli w lad za Potockim w swych niezmierzonych majtkach wok Biaej Cerkwi. 56 RGIA, fond 1341, opis 1, dieo 346, f. 17; Noworosyjska kaziennaja palata do Senatu, 22 kwietnia 1799 i odpowied Senatu, f. 1, 2, z 20 czerwca 1799. Co pocz z herbow goot"? 101 sji, ktra zajaby si zamian starostw w majtki pastwowe. Jednak ksi Imeretinski, referujcy projekt radcy, susznie doszed do wniosku, e nie mg on si powie, poniewa miejscowymi jego wykonawcami byli powiatowi marszakowie szlachty wspomagani przez powiatowych mierniczych, ktrych apw-karstwo stao si przysowiowe. Wadze fiskalne musiay wic obej si po starostwach tylko smakiem57. Rok 1800 wiadczy o znacznie wikszym zainteresowaniu Rosjan kwesti statutu szlachty, ale podejmowane decyzje nadal byy najwyraniej nieuzgadnia-ne. Polacy w otoczeniu Pawa I i w Senacie postarali si, by projekt Kotubickie-go okroi i zaproponowali 19 marca 1800 roku carowi podpisanie ukazu przypominajcego prawa kardynalne szlachty i bojarw; kadli nacisk na

konieczno podkrelenia rwnoci w stanie rycerskim i wymieniali poszczeglne konstytucje sejmowe w historii Rzeczypospolitej potwierdzajce t naczeln zasad. Ukaz przypomina wic przywileje z lat: 1374, 1463, 1690, 1699 i 1768 i koczy si nastpujco: Na mocy tych wszystkich postanowie szlachta i bojarzy nie doznaj w ich przywilejach adnego uszczerbku"58. Nieco pniej jednak znowu pojawi si problem szlachty ju zaliczonej do kategorii opodatkowanych, tym razem na Biaorusi, gdzie dwie osoby zwane Pozniak i Leszek, uznane szlachcicami w guberni mohyowskiej podczas weryfikacji z roku 1792 przeprowadzonej zgodnie z Prawem o sejmikach", nie przestaway wnosi skargi w imieniu 1096 rodzin znajdujcych si w tym samym co oni pooeniu. 9 kwietnia 1800 roku Senat wyda zdecydowany ukaz, ktry wyraa zdziwienie z powodu ignorancji skarcych si w sprawie procedury: najpierw powinni oni wysa dowody szlachectwa do Heroldii, nastpnie podda si osobistemu rozpoznaniu przez cara i w tym czasie nie zarzuca wicej administracji swymi skargami. Ukaz wymaga ponadto, by wszyscy gubernatorzy na terenach przyczonych, ktrzy procedury dotd nie znali, zapoznali si z ni jak najrychlej59. Najwyraniej nie dostrzegano w takim postpowaniu adnej sprzecznoci wobec ukazu cara z 19 marca. Zdeklasowani musieli pogodzi si z deklasacj, nie wiadomo na jak dugo. Senat, pragnc zapobiec przeduaniu si tej niejasnej sytuacji (ktra trwa jeszcze bdzie przez dziesiciolecia), wyda dwa ukazy, jeden po drugim: 13 i 15 czerwca 1800 roku. Pierwszy wyznacza 9833 szlachcicom czynszowym uznawanym za podlegajcych opodatkowaniu na terenach administrowanych przez pastwo na Kijowszczynie i Podolu okres dwuletni na dowiedzenie swego szlachectwa, a w dwa dni pniej kolejny ukaz rozszerza ten obowizek, w ciemno, bez rozpoznania liczebnoci zainteresowanych, na ca szlacht czynszow i okoliczn we wszystkich byych guberniach polskich60. 57 N. K. Imere ty nski j, op. cit., s. 351. '" Ibid., s. 352. " PSZ, t. 26, nr 19375. '" RGIA, fond 1347, opis 64, dieo 497; Zapiska po dieiu czinszewoj szlahcie nahodiaszczejsia w prisojedinniennych ot Polszy guberniach, i. 7. Tylko W. I. Nieupokoew podaje dokadn dat 15 czerwca. I. Rychlikowa, J. Sikorska i S. ysenko powtarzaj bd Imeretiskiego, ktry poda 25 wrzenia, prawdopodobnie dat otrzymania ukazu w guberniach. 102 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy 2 lipca 1800 roku, Obolianikow, faworyt Pawa I, oberprokurator Senatu i z tego wzgldu odpowiedzialny za Heroldi, w celu uniknicia pomyek przy wpisach do sosowii, przedoy swym kolegom bardzo szczegowy raport wraz z kilkoma uzupenieniami proceduralnymi dotyczcymi rejestracji szlachty w nowo przyczonych guberniach. Raport przypomina, by zgromadzenia szlacheckie przesyay do Heroldii odpisy swoich ksig z adnotacj przy kadym nazwisku o przedoonych dowodach szlachectwa. Powiatowi marszakowie (nie zwano ich jeszcze wtedy priedwoditielami) powinni informowa Heroldi o kadych narodzinach dziecka pci mskiej z imionami matki i ojca i kopi aktu wpisu do miejscowych ksig. Miejsca zamieszkania i nazwy

posiadanych wiosek winny w nich by skrupulatnie notowane. Przekazywanie informacji powinno si odbywa za porednictwem gubernatorw cywilnych, ktrzy powinni z kolei czuwa nad wysyk danych na pocztku kadego roku. Do raportu doczono nastpujce dokumenty: typowy schemat wzorzec drzewa genealogicznego i formularz - wzorzec deklaracji podzielonej na sze nastpujcych rubryk: 1. nazwisko, stopie, stosunek do suby, 2. stan cywilny: onaty, wdowiec, samotny, liczba dzieci, ile z nich na subie, 3. liczba posiadanych wiosek i dusz, 4. numer wpisu noworodkw w genealogiach, 5. data wpisu do herbarza, 6. czy postulant otrzyma ju odmow ze strony Heroldii? Te wszystkie szczegy znalazy si w ukazie z 25 sierpnia 1800 roku, ktry zastrzega wyranie, e nie dotyczy on guberni rdzennie rosyjskich, w ktrych szlachectwo zostao ju potwierdzone61. Naley ju teraz zauway, e owej procedury, bardzo niechtnie przestrzeganej przez ziemiastwo, nie moga przestrzega szlachta czynszowa. Marszakowie szlachty nigdy jej nie wszczynali, by nie ciga uwagi rosyjskiej administracji na wielk liczb osb bez dokumentw (najczciej rejestrowali jedynie osobnikw protestujcych przeciwko wpisaniu ich do kategorii opodatkowanych) i wydaje si, e Heroldia stopniowo odkrywajc stan zamieszania na byych ziemiach polskich, staraa si go nie powiksza. Dopiero w latach czterdziestych Bibikow zabra si do tej kwestii w inny sposb. Potna ksiga wiadectw szlachectwa wydanych przez Heroldi do roku 1841, in folio i w skrzanej oprawie, ujawnia, e do roku 1812 adne wiadectwo nie zostao wydane w adnej z trzech guberni na prawobrzenej Ukrainie. W kolejnych latach wiadectwa wydawano w nastpujcych ilociach: 1813 - 1, 1816 - 1, 1817 - 2, 1818 - 3, 1819 - 5, 1820 - 7, 1821 - 22, 1822 - 24. Kadego roku liczba wydawanych wiadectw rosa, ale jednak pozostawaa zadziwiajco niewielka (1826 - 83). W yciu szlachty w guberniach zabranych Heroldia odgrywaa wic znikom rol. wiadectw daa najczciej, jak si wyda61 Noty przygotowawcze i drukowany tekst ukazu cesarskiego, RGIA, fond 1341, opis 61, dieo 289iPSZ, t. 26, n 19531. Co pocz z herbow goot"? 103 je, administracja lub wojsko, w celu wyznaczenia odpowiedniej rangi wedug synnej Tabeli, jednak z danych zawartych w analizowanej ksidze wynika, e wiele osb zostao wcielonych do wojska lub do suby cywilnej bez weryfikacji ich pochodzenia, a wic sprzecznie z prawem. Rwnie w szkoach, o czym przekonamy si pniej, czsto nie wymagano wiadectwa szlachectwa62. Kiedy na pocztku roku 1800 Obolianikow rozpocz swj szczegowy raport przypominajcy procedury figurujce w Gramocie" z roku 1785, przypuszczalnie nie zdawa sobie zupenie sprawy,

jak licznej grupy ludzi one dotycz, a problem ujawni swj zasig tu przed wydaniem ukazu, 25 sierpnia tego roku. 20 lipca 1800 roku gwny skarbnik ministerstwa finansw poinformowa Senat, e wedug jego rachunkw na terenach omiu odebranych Polsce guberni znajduje si 218 025 osb pci mskiej nalecych do szlachty czynszowej. Dane nie byy ostateczne i zostay oszacowane - jak si okae znacznie poniej rzeczywistej liczby, ale wynikay z pierwszych wylicze oglnych sub podatkowych i prezentoway si bardzo imponujco. Ow liczb mechanicznie powtarzano przez wiele lat. Skarbnik uwaa, i dane dotyczce szlachty czynszowej prezentuj si wystarczajco powanie, by jak naszybciej przepisa jak najwicej nazwisk do klas opodatkowanych. W statystykach oglnych, dotyczcych byych ziem polskich, trzy gubernie prawobrzenej Ukrainy prezentoway si nastpujco (zestawienia rni si nieco od siebie: w wypadku Woynia uwzgldnione dane brakujce w dwch pozostaych guberniach)63: Kijowszczyzna szlachta rodowa szlachta folwarczna szlachta czynszowa Razem 42 065 1 181 40 373 511

62 Spisok familiam i licam utwierdiennym okonczatjelno w dworianskom doistoinstwie s 1725 po 1841 god, RGIA, fond 1343, opis 41, dieto 607. Brakuje danych o liczbie szlachty polskiej z prowincji zabranych sucej w Cesarstwie. Studia takie jak W. C a b a n a (Suba rekrutw z Krlestwa Polskiego w armii carskie) 1831-1873, Warszawa 2001) nie podaj w tej sprawie danych. Studium zapowiadane przez autora tej pracy wsplnie z L. Gorizontowem o polskich generaach w Rosji XIX w. przyniesie by moe nowe informacje.. " RGIA, fond 1341, opis 1, dieo 346, f. 28, 29. Liczby powstay w wyniku spisu z roku 1795. Pokrywaj si one prawie cakowicie z danymi w studium W. M. Kabuzana iS. M. T r o i c k i e g o, Iz-mienienija w czislennosti..., s. 164 (38 448 osb pci mskiej na Woyniu, 51 584 na Podolu; jedynie dane na Kijowszczynie s mniejsze ni podane przez wspomnianych autorw - 45 300). Tak znaczna liczba szlachty bya nie do pomylenia na pozostaych obszarach Rosji. A. Romanowicz-Sowatyn-s k i (Dworianstwo w Rosji) stwierdzi, e liczba szlachty nie przekraczaa 1% ludnoci w guberni petersburskiej, smoleskiej i chersoskiej. Wszdzie indziej bya jeszcze nisza. Jeli przyjmiemy liczb mieszkacw trzech guberni ukraiskich za 3 320 000, pomidzy 1805 i 1810 (zob. rozdz. I), 262 500 szlach-ly obojga pci (wszystkich kategorii) reprezentuje 7,9% ludnoci. Dane demograficzne tamtej epoki nie \.\ pewne. W corocznym raporcie za rok 1815 gubernator woyski Giecki (Polak) podaje liczb 44 657 s/l.idicicw na Woyniu, na 541 946 ludnoci pci mskiej, co daje 8,24% (zob. RGIA, fond 1409, (.pis 1, dieo 1844). 104 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Woy szlachta rodowa 2 453

szlachta folwarczna

2 225

szlachta czynszowa i okoliczna 27 349 szlachta subowa bojarzy 8 sotysi 103 szlachta tatarska Razem 38 448 465 46 099 33 6 275

Podole posesjonaci

szlachta czynszowa Razem 50 753

cznie mieszkao wic w tym okresie okoo 131 266 szlachty pci mskiej i okoo 262 500 osb obu pci. Sownictwo uywane w tej statystyce wydaje si bardzo interesujce. Kategoria szlachty folwarcznej oznaczaa w zasadzie szlachcicw zamonych, ktrzy uprawiali ziemi nalec do bogatych wacicieli, wynajmujc j od nich po cenach rynkowych na podstawie arendy lub najczciej uprawiajcych ziemi na zasadzie zastawy. Na Podolu nie robiono nawet rnicy pomidzy takimi dzierawcami i wacicielami. Szlacht ow zaliczano do grupy posesjonatw. Zauwamy, e z powyszych danych wynika, i liczba dzierawcw lub zastawnikw (szlachta folwarczna) na Woyniu bya mniej wicej podobna do liczby penoprawnych ziemian, a podwajaa si na Kijowszczynie. Obecno na Woyniu okoo setki sotysw pokazuje przywizanie do tradycji osadzania kolonistw w czasach feudalnych. Sotysami byli przywdcy zacianka szlacheckiego, dawni porednicy pomidzy kolonistami i panem, ktrzy dziedziczyli ten tytu z ojca na syna64. Obecno omiu bojarw, to ostatnie wiadectwo bardzo dawnej tradycji sprzed dwustu lat: dwa wieki wczeniej wikszo czynszownikw zwaaby si bojarami. Szlachta subowa to grupa sucych, spotykana ju w siedemnastym wieku, wspomina o niej, jak wiadomo, Beauplan. Szlachta tatarska jest lepiej znana dziki badaniom Rychlikowej. Na Woyniu popeniono w rachunkach pomyk. Liczenie wsplne szlachty czynszowej i szlachty okolicznej byo niemoliwe. Szlachta okoliczna posiadaa wasny skrawek ziemi, co powodowao, e naleaa do kategorii wacicieli, bardzo drobnych, ale jednak co posiadajcych. Jej egzystencja jednak w niewielkim stopniu wpywa na wnioski ze statystyk ministerstwa finansw: prawobrzen Ukrain zamieszkiwao 60,19% spord 218 025 szlachcicw czynszowych spisanych za zachodzie Cesarstwa, to znaczy znacznie wicej ni na Litwie i na Biaorusi razem wzitych. Owa szlachta, wedle wczesnego rozpoznania, zamieszkiwaa poszczeglne gubernie w nastpujcych proporcjach: Kijowszczyzna -40 373; Woy - 27 349 + 6 275 szlachty subowej; Podole - 46 099. Razem: 121 096 mczyzn. ' Z. G r a 1 s k i, Encyklopedia urzdw i godnoci w dawnej Polsce, Warszawa 2000, s. 143-144. Co pocz z herbow goot"?

105 Po porwnaniu tej liczby z 131 266 mczyznami podajcymi si cznie w trzech guberniach ukraiskich za szlachcicw okazuje si, e liczba szlachty bez ziemi siga 92,25%. Zatem liczba szlachty czynszowej obojga pci, nawet jeli identyfikacja wszystkiej szlachty gooty pozostawaa bardzo niepena z powodu rozmaitych dysymulacji (waciciele ziemscy podobno nie zgaszali wszystkiej szlachty czynszowej, albo odlege zacianki nie figuroway w spisach rosyjskich), sigaa w roku 1800 na Ukrainie okoo 242 000 osb65. Z tych pierwszych oblicze statystycznych nie mona byo uzyska perspektywy na najmniejsze choby korzyci fiskalne, poniewa ukaz z 15 czerwca 1800 roku wyznacza dwuletni okres na udowodnienie szlachectwa i dopiero w wypadku nieprzedstawienia wystarczajcych dowodw wpisanie do kategorii opodatkowanych. Owa zwoka zupenie nie odpowiadaa prokuratorowi miskiemu, ktrego raport Obolianikow przekaza do Senatu. Prokurator wspomina, i izby skarbowe w tej guberni day natychmiastowego wpisania szlachty w starostwach na listy opodatkowych, czyli w skazki, jak chopw pastwowych, by lepiej j osadzi w jednym miejscu i skuteczniej kontrolowa66. Niektrzy waciciele ziemscy na Ukrainie byli nie mniej zainteresowani w kontrolowaniu szlachty czynszowej - cennej siy roboczej. Jej swoboda poruszania si powodowaa, e czsto znikaa i podaa do Legionw Dbrowskiego. Marszaek szlachty kijowskiej F. Kozowski posun si nawet do wrczenia gubernatorowi cywilnemu Tepowowi supliki o zniesienie ukazu z 15 czerwca. Gubernator suplik przyj i nieopatrznie j przekaza do Petersburga. Kosztowao go to utrat stanowiska, a marszaek Kozowski zosta na krtko aresztowany. Najwyraniej jednak zasig fenomenu przyciga uwag Rosjan. Kijowski gubernator wojskowy, Fensch, kierowa tajnym dochodzeniem przeprowadzonym wraz z dwoma specjalnie wysanymi na miejsce senatorami: Mitusowem i Tor-biewem. Pniej rozpocza si w Senacie wielka dyskusja, podczas ktrej zderzyy si dwa sprzeczne stanowiska. Z jednej strony polski hrabia Iliski, butny posiadacz wielkiego majtku na Woyniu, prezentowa identyczny punkt widzenia jak marszaek szlachty kijowskiej, a wic wrogi wszelkiej swobodzie szlachty: uwaajc, e jej przemieszczanie si z miejsc, gdzie si aktualnie osiedlia i gdzie, na mocy zapisw w inwentarzach majtkw lub jako wpisana przebywa powinna, zabronione by musi a do czasu przedstawienia przez ni dowodw szlachectwa". August Iliski, neofita gorliwoci dla cara uwaa, e przy65 W roku 1988 I. Rychlikowa podaa znacznie mniejsze liczby w polemice z moimi pracami dotyczcymi lat 1840-1850. Por. Deklasacja..., s. 146, liczby Rychlikowej przyjmuje rwnie R. Jurkowski w niedawno wydanej pracy: Ziemiastwo polskie kresw plnocno-wschodnich 1864-1904, Warszawa 2001, s. 35-36 i przyp. 3 i 32. Wiedzc, e czna liczebno ludnoci w trzech guberniach ustalona powyej wynosia okoo roku 1810 blisko 3 320 000 i wedug spisu z roku 1834 osigna wier wieku pniej 5 150 000, nie ma powodu zakada, e ludno polska unikna boomu" demograficznego wynoszcego a 35,4%. Logiczne wydaje si zaoenie, e pomidzy 1800 i 1834 rokiem zwikszya si z 262 500 do 350 000 osb. M RGIA, fond 1341, opis 1, dieo 346, 20 sierpnia 1800; Obolianikow do Senatu, f. 7. 106 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy

czyni si w tej sposb do podjcia decyzji o przypisaniu do ziemi elementu czysto inwentarzowego". Ostateczna decyzja zgadzaa si jednak z wol Pawa I (wiadomo zreszt o jego askawoci wobec Kociuszki i polskich winiw), poniewa wikszo senatorw opowiedziaa si w sieprniu 1800 za agodnym potraktowaniem tej grupy. M. N. Murawjew, I. N. Nieklujew, O. P. Kozodawlew i hrabia A. S. Stroganow doszli do przekonania, e szlachta w byych guberniach polskich: nie powinna dozna najmniejszego uszczerbku w swych przywilejach, nie naley ogranicza praw i wolnoci szlachty czynszowej, zakazujc jej przemieszczania tam, gdzie jej si ywnie spodoba. Trzeba wic pozostawi j w takim pooeniu, w jakim obecnie przebywa, a do czasu opracowania zasadniczego regulaminu cesarskiego"67. Po raz pierwszy pojawi si pomys osobnego regulaminu. Otwieraa si przed nim obiecujca przyszo, ale nie wcieli go w ycie Pawe I, zamordowany 11 marca 1801 roku. Ten polityczny wstrzs nie sprzyja konsekwentnej polityce, ktrej zrby zostay zreszt ledwie wyznaczone. Sprzeczne postawy ujawniy si znowu w roku 1802. Z jednej strony gwny skarbnik, senator Wasiliew, zwolni 25 kwietnia 1802 roku od pogwnego grup 2572 szlachcicw mieszkajcych w skonfiskowanych majtkach prywatnych na Kijowszczynie, o ktrych miejscowa izba skarbowa sporzdzia 4 czerwca i 23 listopada 1800 roku dwa dugie raporty. Z drugiej jednak strony, 4 grudnia 1802 roku kijowski gubernator cywilny Pan-kratiew napisa do ministra spraw wewntrznych, e trzeba koniecznie zmusi szlacht czynszow do pacenia podatkw dla korzyci dla pastwa i dla zobligowania jej do wyjanienia wasnego statusu68. Ch osadzenia i kontrolowania elementu zanadto mobilnego podziela te Czy, Polak, marszaek szlachty wileskiej, ktry ubolewa nad opuszczeniem przez szlacht czynszow przydzielonego mu kawaka starostwa w Dzinie koo Miska i nad jej wyjazdem w kierunku zachodnim (do Legionw). Obolianikow ktry niedugo utraci swoje stanowisko na rzecz Bekleszowa, nie ukrywa w Senacie, e chtnie zaspokoiby prob Czya i wpisa, nie czekajc na upyw dwuletniego terminu wyznaczonego w roku 1800, ca te grup w skazki69. Jednak oficjalna weryfikacja tytuw szlacheckich, zgodnie z ukazem z 15 czerwca 1800 roku wyznaczajcym dwuletni termin na wyjanienie kadej sytuacji zostaa rozpoczta. Nawet skrtowa analiza sposobu, w jaki owa weryfikacja przebiegaa, pozwala zaobserwowa, e musiaa zakoczy si niepowodzeniem, prawdopodobnie niepowodzeniem chcianym i zamierzonym przez sa67 RGIA, fond 1347, opis 64, dieo 497, f. 8. 68 RGIA, fond 1341, opis 1, dieo 294, raport kijowskiej izby skarbowej, 4 czerwca i 23 listopada 1800; potwierdzenie jego wpynicia, 14 maja 1802, decyzja zwolnienia od podatku przez gwnego skarbnika z 25 kwietnia, f. 175-202. Rekomendacja przeciwna kijowskiego cywilnego gubernatora Pan-kratiewa, 4 grudnia 1802, powtrzona w jego raporcie generalnym z roku 1804; RGIA, fond 1281, opis 1, dieo 56, f. 37. 69 RGIA, fond 1347, opis 64, dieo 497, f. 13, 28 lipca 1802 roku. Co pocz z herbow goot"? 107

mych jej wykonawcw. Na Woyniu, gdzie ziemianie najchtniej zachowywali si tak, jakby panowanie wadzy rosyjskiej niczego prawie nie zmienio w ich yciu i nadal spotykali si na sejmikach gromadzcych wycznie bogatych posiadaczy, postanowiono najpierw - wedug informacji ksicia Imereryskiego na podstawie ksig z tej guberni konsultowanych przez niego w roku 1893 zweryfikowa najpierw tych, ktrzy ponad wszelk wtpliwo dysponowali tytuami szlacheckimi, co wykraczao poza ukaz. Komisja powstaa 20 padziernika 1801 roku, skadajca si z Olszewskiego, nowogrdzkiego marszaka powiatowego i Wilgi, marszaka kowelskiego potrzebowaa roku, by stwierdzi, e nie dysponuje tytuami wszystkiej szlachty i marszaek gubernialny Worcell, nastpujcy po Miczyskim, kaza rozprowadzi (nie wiadomo kiedy i do ilu osb) wezwanie, by przedkadali oni wiadectwa marszakom powiatowym. Dziesiciopunk-towy regulamin przewidywa, e rewidenci bd urzdowa codziennie od godziny 8 do 13. Marszaek dubieski winien nadzorowa zakadanie odpowiednich ksig. Przewidziano skadki za usugi kancelaryjne. Komisja miaa prawo wydawa zawiadczenia na papierze ofrankowanym za 30 kopiejek. Do uznania wanoci tytuu szlacheckiego potrzebnych byo co najmniej 12 podpisw. Jednak w obawie przed posdzeniem o protekcj, zawiadcze nie wystawiano zbyt wiele, przede wszystkim uzyskiwali je bogaci. Szlachta goota, zbyt niewygodna, nie zostaa dopuszczona do tej operacji i komisja po upywie dwch lat potwierdzia szlachectwo tylko 4703 rodzin, to znaczy nie uzyskaa adnych nowych informacji w stosunku do tego, co wiedziano przedtem, na podstawie ankiety fiskalnej z roku 1800 o liczbie dziedzicznych wacicieli ziemskich70. Cel operacji zosta zapomniany, wacicielom ziemskim udao si nawet udawa, e zapomnieli o istnieniu dziesiciokrotnie bardziej od niej licznego tumu niezwery-fikowanych. W pozostaych dwch guberniach ukraiskich przyjto postaw mniej wyzywajco elitarn. Nie udawano w nich, e niczego si nie wie o istnieniu szlachty gooty, ale weryfikacji nie przeprowadzono metodycznie, a jej rezultaty pozostay nieprzekonujce. Na Kijowszczynie, po roku dziaania analogicznej komisji w ramach zgromadzenia szlacheckiego, marszaek Kozowski, przez cay czas cile nadzorowany przez gubernatora wojskowego Fenscha, wysa wsplnie z nim do Petersburga rodzaj wyznania niemocy, nad ktrym pochyli si mody hrabia Koczubej, wieo mianowany (18 wrzenia 1802 roku) ministrem spraw wewntrznych przez Aleksandra I. Obaj czynownicy pisali, e guberni zamieszkuje ponad 40 000 szlachty czynszowej. Na terenie Rosji znalaza si ona od niedawna, jej historia bya burzliwa, baagan wewntrz tej grupy ogromny, najedali j Tatarzy, wiele aktw wasnoci i innych aktw prawnych zgino, spalio si lub znajduje u krewnych w zaborach austriackim lub pruskim, dokd zainteresowani nie mog si uda z powodu ubstwa. Komisja nie moga wic '" N. K. Imierietinski, Dworianstwo woyskoj guberni..., sierpie 1893, s. 355-356 wraz 1. przykadami dostarczonych wiadectw. Analogicznie wygldaa sytuacja na Podolu. Zob. S. y s e n -k o, J. Czerneckyj, Prawoberena szljachta..., s. 27. 108 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy zakoczy swych prac w cigu wyznaczonych dwch lat. Te usprawiedliwiania, stanowice precedensy na przyszo, Koczubej przedoy modemu carowi, ktry niczego nie zrozumia i na marginesie raportu odrcznie dopisa: Przyspieszy bieg rzeczy w Senacie". 17 grudnia 1802 roku Senat wysucha raportu i 12 stycznia 1803 roku stwierdzi, e tak cika praca na Kijowszczynie (do

koca kwietnia Senat nic nie dosta z Podola, a Woy, jak wiemy, udawa, e nie syszy) wymaga przeduenia terminu jej wykonania o kolejny rok. Senat zada dodatkowego raportu o liczbie wydanych zawiadcze i o liczbie sprawdzonych przypadkw. Decyzj wysano do Kijowa 13 marca 1803 roku, podobnie jak do pozostaych gubernatorw cywilnych, ktrzy potwierdzili jej odbir na pocztku kwietnia. 29 kwietnia 1803 roku podolski gubernator cywilny przesa jako ostatni raport rwnie wyzbyty treci jak jego koledzy z pozostaych guberni. Stwierdzi on, e szlachecka komisja rewizyjna sprawdzia do stycznia 4078 przypadkw, co odpowiada - podobnie jak na Woyniu - mniej wicej liczbie ziemian, ktrych szlachectwo byo niepodwaalne. Komisja twierdzia, e pozostao jej jeszcze do sprawdzenia 4783 przypadkw, co stanowi wielko nieprawdopodobnie zanion, poniewa w rzeczywistoci tereny te zamieszkiwao dziesi razy wicej szlachty, o ktrej milczano71. Minister Sprawiedliwoci Dzierawin zdy jeszcze, przed usuniciem go ze stanowiska przez cara Aleksandra, natchn Senat do wydania 26 marca 1803 roku ukazu w duchu Obolianikowa. Przewidywa on nakazanie wszystkim, ktrzy nie zdoali dowie szlachectwa w przewidzianym terminie, przesanie swych papierw do Senatu. Decyzja absurdalna, poniewa to wanie brak dokumentw powodowa niemoliwo weryfikacji. Decyzja ujawniaa, e Petersburg nadal mia mgliste pojcie o kwestii szlacheckiej i nie docenia jej zasigu. Drugi punkt decyzji senackiej zaskoczy klan sprzyjajcy owieceniowym ideom modego cara i jego polskim przyjacioom. Klan rycho przystpi do kontrofensywy. Przyjacioom Dzierawina udao si umieci w senackiej decyzji rozesanej po wszystkich izbach skarbowych zakaz, ktrego yczyli sobie wrogowie szlacheckiej komitywy w rodzaju Iliskiego, zakaz: przemieszczania si poza miejsca, w ktrych zostali zapisani wedle inwentarzy majtkw lub spisw tak dugo, jak dugo nie dostarcz odpowiednich dowodw". Innymi sowy, dokument przewidzia cakowite przypisanie do ziemi"72 szlachty gooty, inne za projekty - jak widzielimy - jej deportacj. Podwjna akcja na grze i na dole piramidy zostaa podjta, by oddali ewentualne niebezpieczestwa. Gr tworzya ta sama co w sierpniu 1800 roku nieliczna grupa rosyjskich senatorw, ktrych wiedza o problemach zwizanych z legislacj w dawnej Rze71 RGIA, fond 1341, opis 1, dieo 346, raport Kozowskiego i Fenscha; dodatkowy rok przyznany przez Senat, 12 stycznia-6 kwietnia 1803, f. 64-66; raport z 29 kwietnia 1803 z Podola, f. 69. Potwierdzenie odbioru w Kijowie, CDIAU, fond 533, opis 1, dieto 383, L. 5. 72 RGIA, opis 64, dieo 497, ukaz senacki, 26 marca 1803, f. 16. Co pocz z herbow goot"? 109 czypospolitej wzbogacia si o kolejne przesanki. Owa wiedza dotyczya nie tylko zobowiza i przywilejw szlacheckich ujtych w poszczeglnych konstytucjach, lecz take Statutu litewskiego". Uwzgldnienie owych przesanek przez gwn instancj ustawodawcz Cesarstwa Rosyjskiego miao doniose znaczenie, poniewa uwiadamiao - przynajmniej kilku wpywowym osobistociom -e zabory nie oznaczaj jeszcze cakowitego podporzdkowania ziem zabranych rosyjskiemu systemowi

prawnemu, lecz wymagaj stopniowej i agodnej adaptacji systemu dawnego do nowego. Pomidzy kwietniem i sierpniem 1803 roku gwni zwolennicy tego rodzaju opcji politycznej wypowiadali si na pimie przeciwko decyzji z 26 marca. Pierwszy chwyci za piro hrabia A. S. Stroga-now, potem senator i tajny radca Nieklujew, ktry sporzdzi najbardziej wyczerpujc dokumentacj w celu odwrcenia biegu rzeczy. Przetumaczy on bowiem wiernie na rosyjski 1, 2, 5, i 10 paragraf trzeciego rozdziau Statutu litewskiego". Mona przyj, e inicjatorem kontrataku by ksi Adam Czartoryski, ktry kaza skopiowa odpowiednie fragmenty ustaw i konstytucji z lat 1374, 1457, 1463, 1699 i 1768 gwarantujcych przywileje szlacheckie, uznane osobicie przez cara Pawa I, 12 kwietnia 1800 roku. W wietle powyszego nie mona i nie naley odbiera szlachcie czynszowej wolnoci poruszania si, poniewa oznaczaoby to przywizanie do ziemi" - koczy Nieklujew. Jego uwagi znalazy si w protokoach obrad Senatu. W czerwcu senator Kozodaw-lew, w sierpniu Murawiew wypowiedzieli si w podobnym duchu73. Czartory-skiemu w tym czasie nie wypadao i nie naleao odmawia, skoro mia zosta wanie mianowany ministrem spraw zagranicznych (24 stycznia 1804 roku) i bardzo troszczy si - wedug ustale autora biografii ksicia - o wiele spraw: wyjednywa u swego cara-przyjaciela zezwolenia na powrt z Sybiru, na zwalnianie z sekwestru lub oddawanie skonfiskowanych majtkw, a nawet skania cara do interwencji za granic (na przykad w sprawie wypuszczenia Kotaja z twierdzy austriackiej w Spielbergu)74. Przypomnijmy, e przyczyni si te znacznie do odrzucenia drakoskich metod wobec szlachty sugerowanych przez Dzierawina. Wydaje si, e Czartoryski pobudzi rwnie protesty na dole piramidy. Marszakowie szlachty zaczli nadsya do stolicy supliki dowodzce, e akcja weryfikacji tytuw w wyznaczonym terminie okazaa si niemoliwa i proszce o dodatkow zwok. Po raz kolejny kijowski marszaek Kozowski i nawet gubernator cywilny w latach 1802-1810 Pankratiew, pierwsi zwrcili uwag na prace ju wykonane i na zadania na przyszo. Wysali oni do Petersburga prezentowan tu dalej tabel: 73 Wid., list A. S. Stroganowa, 17 kwietnia 1803, f. 18; memoria I. N. Nieklujewa, 11 czerwca 1803, f. 17 wraz z zaczonymi fragentami przetumaczonego na rosyjski Statutu Litewskiego", f. 23, 24, 25a; list P. P. Kozodawlewa, 22 czerwca 1804, f. 19; list M. N. Murawiewa, 17 sierpnia 1803, f. 20. 7A M. H a n d e 1 s m a n, Adam Czartoryski, t. 1, Warszawa 1948, s. 59; J. Skowronek, Antynapoleoskie koncepcje Czartoryskiego, Warszawa 1969, s. 191. 110 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Powiaty Dusze wedug spisu zr. 1795 i dodatkw o szlachcie goocie Liczba spraw przyjtych pomidzy r. 1800 i 1.01.1803 Szlachta zweryfikowana dane wiadectwa dodatkowe Odmowy Przypadki niezwery-fikowane Przypadki nieprzed-stawione do weryfikacji Kijw 676 Radomyl 528 383 141 1 3 148 62 1602 2 663 1 192

2 795 1 603 1 257 284 226

Skwira 4 671 2 008 180

Wasykw Machnwka Lipowiec Taraszcza

6 937 3 393 250 7 964 2 449 290 4 096 2 396 392 7 022 3 440 280 146

153 152 194 75 4 64 8 8

2 990 3 544 2 007 5 515 1 810 1700 3 085 3 582 1 624 1266 3 1 599 722 930 592 510 16 814 21 687 980 65 310

Huma 3 166 1 900 126 Zwinogrdka Bogusaw Czyhyryn Czerkasy

2 477 1 755 89 2 040 1 060 130 771 982 706 672 106 162

Razem 43 597 21 910 3 645 1443

Autorzy tabeli doszli do wniosku, e w cigu szeciu miesicy, ktre im pozostay, nie uda im si zakoczy weryfikacji75. Pankratiew wysyajc tabel 18 czerwca 1803 roku, tym razem sta si mniej agresywny i yczc, by owa szlachta okazaa si uyteczna dla rzdu", to znaczy opodatkowana, przedstawi si jako czuy jej obroca. Pisa do Koczubeja: Wszystkie okolicznoci czyni mym obowizkiem upraszanie Waszej Wysokoci o opiek i obron tej ubogiej i licznej gromady". Minister spraw wewntrznych zgodzi si przedoy Senatowi wszystkie historyczne" argumenty marszaka Kozowskiego, przede wszystkim o Tatarach, ktrzy dokonali znacznych spustosze i z ich powodu od wielu ju pokole trzeba koniecznie opiera si w dowodzeniu szlachectwa na wiadectwach ssiadw: dwch od strony ojca i dwch od strony matki. Tak postpowano ju w latach 1347, 1502, 1601 itd. - twierdzi marszaek Kozowski - a bunt Chmielnickiego jeszcze pogorszy sytuacj. Konstytucja z 1654 roku zatwierdzi wic musiaa wiadectwa uproszczone, a ju w roku 1658 zezwalano na picio- lub szecioletni zwok w gromadzeniu dowodw. Bunt czerni {czernogo naroda), czyli rze humaska w roku 1768, dodatkowo zwikszy niepowetowane straty. Do tej litanii katastrof Kozowski dorzuci jeszcze kracow bied, by usprawiedliwi trudnoci w odnalezieniu dowodw, przede wszystkim przez t poow szlachty, ktra nawet nie stana do weryfikacji76. 75 Odnotujmy, e w dwa i p roku po opublikowaniu danych przez Izby Skarbowe w roku 1800, liczba szlachty goloty pci mskiej w tej guberni wzrosa ju z 40 373 do 43 597. Rnic stanowia szlachta czynszowa zapomniana" podczas spisu w roku 1795 i odnaleziona" na skutek decyzji o weryfikacji z 1 grudnia 1799 r. Pierwsza lista uzupeniajca z 3476 mczyzn, zostaa opublikowana przez Izb Kijowsk 23 lipca 1801 r., do niej doczono jeszcze 185 nazwisk; RGIA, fond 1341, opis 1, dieo 346, f. 53, opinia Pankratiewa, 18 czerwa 1803, ibid., f. 121. 76 Raport W. Koczubeja do Senatu, 16 sierpnia 1803, wedug listu Kozowskiego z 1 maja; ibid., f. 117. Co pocz z herbow goot"? 111

Na Woyniu weryfikacj potraktowano ze zwyk dezynwoltur i marszaek Worcell wystrzega si pilnie przed wysaniem podobnego sprawozdania z prac komisji. Stwierdzi on jedynie, nie wdajc si w detale, e na 38 452 szlachty w guberni, 22 058 zdyo si legitymowa (nie wiadomo co waciwie Worcell mia na myli, czy legitymowa" znaczyo uzna" lub weryfikowa"?), a pozostao jeszcze 16 394 do sprawdzenia. Worcell nie omieszka zrcznie zaznaczy, e prob o udzielenie dodatkowej jednorocznej zwoki na przeprowadzenie operacji podsun mu hrabia Tadeusz Czacki, bardzo bliski przyjaciel ksicia Czartoryskiego. Tadeusz Czacki, marszaek szlachty powiatu uckiego, rwnie usprawiedliwia licznymi kataklizmami brak papierw: Setka rodzin stracia je, jak twierdzi, w poarze miasta. Wypada rwnie podkreli ton i form listu woyskiego. Po raz pierwszy oficjalny dokument zredagowano w dwch wersjach jzykowych, w dwch kolumnach: po lewej stronie - po rosyjsku, po prawej - po polsku, co odzwierciadlao do dobrze ambicje i zudzenia elity szlacheckiej. Odwadze posuenia si mow wykrelon z rejestru jzykw urzdowych towarzyszya uniono supliki do cara Aleksandra. Najmiociwiej panujcego monarch bagano najpokorniej o askawe ponowne rozwaenie decyzji senackiej z 26 marca. Cho wiemy - pisa Worcell do Koczubeja - e kady ukaz Senatu Cesarskiego stanowi dla nas nienaruszalne prawo, to widzc w Jego Najjaniejszej Cesarskiej Moci Pana i Ojca, wiedzc jak askawie wysuchuje prb kadego ze swych poddanych, czytajc w jego ukazach, z jak przychyln uwag pochyla si On nad sprawami tyczcymi dobra obywateli..." etc, etc. Worcell by pewien, e minister spraw wewntrznych wyjedna u cesarza odroczenie77... Wydaje si prawdopodobne, e w tym samym czasie wicegubernator woyski, polski hrabia Grocholski, skierowany do wsppracy z gubernatorem G. S. Reszetowem, postanowi odcign uwag rzdu od tak trudnej do indentyfika-cji szlachty i sprawi wraenie wielkiej aktywnoci w poszukiwaniu wolnych ludzi" {wolnyje liudi), czyli chopw zwolnionych od paszczyzny, stosunkowo licznych w Kurlandii lub na Litwie, ale nie na Woyniu. Opase raporty wysyane w tej sprawie od padziernika 1803 do sierpnia 1804 roku miay sprawia wraenie, e akcja dotyczca szlachty czynszowej, rwnie wolnych ludzi", toczy si pen par. Grocholski powoywa si na ukaz Tutolmina z 1795 roku, ktry nakazywa wyszukanie owych chopw i wybranie dla nich miejsca osiedlenia". Dugie wywody dotyczce niektrych spord nich, sucych u ziemian pokazuj, e wolni ludzie" byli uywani dokadnie do tych samych zatrudnie jak szlachta goota, ale liczyli zaledwie 11 000 osb. Chodzio prawdopodobnie o liczb zbiegw do wojsk napoleoskich, bardzo niepokojcych dla caratu. Senator F. A. Goubcow zosta zobowizany do przedoenia carowi proby, zredagowanej i przyjtej w sierpniu, o rewizj specjaln ich statusu. " Ibid., Worcell do Koczubeja, 5 stycznia 1804, f. 115, 116. 112 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Woyska izba skarbowa zarzdzia jej rozpowszechnienie w dialektach rosyjskim i polskim, eby mieszkacy regionu mogli lepiej wyrozumie, w jakim celu rewizja zostaa zarzdzona, i eby nikt o niej nie mg nie wiedzie". Wyznaczono termin do 1 grudnia, aby od nowego roku kwestia wolnych ludzi zostaa wreszcie rozwizana", a sprawa podatkw naleycie uporzdkowana. Tekst niejasny i skomplikowany, wyliczajcy rozmaite sposoby wpisywania, pozosta nieuchronnie martw liter, w

dodatku najzupeniej niezrozumia. Dokument wyliczajcy kary dla ukrywajcych si lub zbiegw, podobnie jak wzorzec formularza, nie robi na nikim najmniejszego wraenia, jeli nawet zosta po zapadych wioskach ukraiskich metodycznie rozpowszechniony. W tym czasie rozwijaa si ju i zaczynaa prosperowa sie szk przeznaczonych dla szlachty, zaoonych przez ministra owiecenia publicznego. Nie naleao zanadto zakci spokoju, ani zbyt publicznie mwi o dezercjach. Ukazem nikt si nie przejmowa, limaczya si procedura. Dwie stroniczki z 17 wrzenia 1815 roku informoway Senat, w jedenacie lat pniej, e obiekt procedury poszukiwania zbiegw znikn na podstawie amnestii z 30 sierpnia 1814 roku78. Sytuacja godna pira Gogola. Rewizorw czekaa wietlana przyszo. Liczne dusze ulotne" nadal bdziy po zielonej Ukrainie. Pod koniec 1803 roku wileski marszaek szlachty przyczy si do gosw marszakw z Kijowszczyzny i z Woynia i prosi o przeduenie terminu weryfikacji tytuw szlacheckich. 13 lutego 1804 roku Koczubej prosi Senat o rozpatrzenie tych prb. Senat proby rozpatrzy 14 kwietnia 1804 roku na rozkaz cesarza, a 28 lipca 1804 roku nowy ukaz, rozesany do wszystkich byych polskich guberni, wyznacza now dat zakoczenia operacji: 1 stycznia 1806 roku79. Wyrozumiaa agodno charakteryzujca pierwsze lata panowania Aleksandra I wobec weryfikacji polskiej szlachty bya skutkiem dziaa grupy ludzi tymczasowo wpywowych. Od marca do maja 1804 roku na Kijowszczynie rozegray si wydarzenia wiadczce o cigej obecnoci zwolennikw brutalnych rozwiza kwestii szlacheckiej, szczeglnie po zastpieniu Dzierawina na stanowisku ministra sprawiedliwoci przez ksicia opuchina. Od 1799 roku posiada on w powiecie bogusawskim (pniej czerkaskim) w swym wielkim majtku rozliczne wioski, midzy innymi Korsu w ktrym urodzi si w roku 1814 narodowy poeta ukraiski Taras Szewczenko - zamieszkiwany przez 800 dusz mskich", ktre podczas spisu w roku 1795 zaliczono do grupy opodatkowanych i od tego czasu bezustannie protestoway. Wojskowy gubernator Tormasow wielokrotnie ju wzywa w celu zaprowadzenia porzdku miejscow policj szlacheck, a wic prawie zupenie bezradn, starajc si uspokoi rzecznika protestu, Antoniego Sochaczewskiego woajcego si szlachcicem", ktry 78 Ibid., dielo 402; O prowadzeniu nowej rewizji wolnych ludzi w guberni woyskiej, referat Grocholskiego dla Senatu, 13 padziernika 1803, f. 1, 2; raport do cara F. A. Gotubcowa, 18 listopada 1803, f. 3-5; aprobata cesarska, 22 marca 1804, f. 6-10; dyrektywy drukowane, 13 kwietnia 1804, f. 15; rozpowszechnienie wersji dwujzycznej, 5 sierpnia 1804, f. 16-18; wnioski z 1815 r., f. 24. 79 Ibid., dielo 346, f. 112: proba z Wilna; f. 114: W. Koczubej do Senatu, 13 lutego 1804; f. 127-135: rozpatrywanie w Senacie i ukaz z 28 lipca 1804 r. Co pocz z herbow goot"? 113 wmawia dawnym czynszownikom, e zaliczenie ich do mieszczan byoby znacznie dla nich korzystniejsze, ni zaliczenie ich do chopw. W marcu Sochaczew-ski oskary kapitana awrowa, ekonoma opuchina o przeladowania, a aw-row oskary Sochaczewskiego i jego towarzyszy o nieposuszestwo. Tormasow wysa trzech sdziw z sdu ziemskiego w towarzystwie powiatowego marszaka szlachty, mimo susznej nieufnoci zbuntowanych przeciwko temu sdowi. Jednak mieszkacy Korsunia nie tylko nie zrezygnowali ze swych szlacheckich ambicji, lecz przyjli postaw jeszcze bardziej wojownicz. Gubernator wojskowy uciek si wic do sposobu, ktry w

dziewitnastym stuleciu bdzie jeszcze czsto uywany: wezwa sotni Kozakw doskich i odda j pod komend radcy stanu i szefa policji na Kijowszczynie - Jergolskiego. Policjant otrzyma te ze strony gubernatora carte blanche. Kaza wic zgromadzi wszystkich ojcw rodzin i odczyta im ukaz nadajcy majtek opuchinowi na wasno cznie z caym inwentarzem" (by nie rzec: z trzod). Nikt nie zgodzi si zosta poddanym ministra. Zatem kadego z nich przywoano osobno i proszono, by wyrzek si wolnociowych mrzonek", ale nikt nie ustpi, powoujc si na dawne przywileje, potwierdzone przez Stanisawa Augusta w roku 1792, po uchwaleniu Prawa o sejmikach" i po przeprowadzonej wwczas weryfikacji. Nie przekonay ich te papiery, z ktrych wynikao, e stali si wasnoci rosyjskiego ksicia. Dwudziestu szeciu zostao odstawionych pod eskort Kozakw do sdu w Wasylkowie i Bogusawiu, by wybili sobie gupstwa z gowy". Gubernator cywilny, tajny radca Pankratiew, postanowi najpierw rozproszy krnbrny element po innych wioskach wrd ukraiskiego chopstwa. Ale w zakoczeniu swego raportu z 30 maja 1804 roku dla ksicia ministra Tormasow zaznaczy, e tego rodzaju rozproszenie bdzie trudne do przeprowadzenia, wic - na razie - aresztowani wykonywali przymusowe prace pod stra Kozakw80. Pewien szczeg dotyczcy zakoczenia caej sprawy, pominity w sprawozdaniu, znalaz si w corocznym raporcie Pankratiewa, ktry wspomnia o sposobie, w jaki Jergolski wybija z gowy mrzonki o wolnoci": co dziesity dostawa publicznie baty w jego obecnoci. Chost organizowa bogusawski isprawnik - Baranw. Jergolski dosta za to pochwa od cara. Dwudziestu szeciu buntownikw zostao w kocu zesanych na Sybir na zaludnienie81. To gwatowne roztrzygnicie pomidzy Tormasowem i opuchinem niemale jak w rodzinie", w niczym nie zmienio faktu, e szlacht nadal kontrolowano z trudnoci i w praktyce dysponowaa ona wolnoci poruszania si. Pankratiew musia 9 marca 1805 roku przyzna, e komisje weryfikacyjne dziaaj "" CDIAU, fond 533, opis 1, dieo 288, f. 72, 73; cyt. za: Z. Giscowa, Sieanskij ruh s 299-102. "' Raport za rok 1804 Pankratiewa, kijowskiego gubernatora cywilnego; RGIA, fond 1281, opis 11, iliclo 56, f. 9. Wie Korsu nazywa si obecnie Korsu-Szewczenkowskyj. W tym samym raporcie rocznym Pankratiew wyjania, jak ju to czyni w licie do ministra spraw wewntrznych z dnia 4 grudnia IH02 roku, e nie rozumie, dlaczego w oczekiwaniu na potwierdzenie tytuw nie podda si caej szlachty czynszowej paceniu podatkw, co w niczym nie przeszkodzi w zachowaniu prawa suenia Cesar-Mwu; f. 37. 114 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy na zwolnionych obrotach i mg jedynie przesa przyblion list 160 rodzin, ktrych szlachectwo w jego guberni zostao potwierdzone. W tej sytuacji Aleksander I nakaza 26 padziernika 1805 roku kolejne rozpatrzenie tej dotkliwej kwestii. Czartoryski mianowany senatorem na pocztku roku, na miesic przed klsk pod Austerlitz, osign szczyt swych wpyww. Senat wiadomy wadzy przyjaciela cara przyzna, na wniosek ministra finansw, dwuletni zwok, do 1 stycznia 1808 roku82. Apogeum oficjalnej przychylnoci Odrtwienie trwaoby nadal, gdyby nie Napoleon.

Rok 1806 min bez wyraniejszego postpu w kwestii szlacheckiej. Wypada jedynie odnotowa, e 10 marca 1806 roku Senat rozpatrzy raport generaa Tormasowa, ktry skary si, e szlachecki plebs, byli onierze lub winiowie, powracaj do jego guberni, nie posiadaj adnego miejsca staego pobytu, nie pac podatku, nie wybieraj adnej yciowej pozycji". Koczubej wyda kolejny ukaz, w ktrym nakazywa spisanie rwnie tego rodzaju wolnych ludzi" we wszystkich guberniach zachodnich83. Najwyraniej chodzio jeszcze raz o powrt dawnych legionistw. W styczniu 1807 roku Napolon powoa w Warszawie Rad Rzdzc. Po klskach rosyjskich w czerwcu pod Iaw i Friedlandem, po spotkaniu dwch cesarzy 25 czerwca w Tyly nasta pokj. U bram Rosji powsta 27 lipca rzd konstytucyjny i Ksistwo Warszawskie. Do koca roku 1810 pomidzy cesarzami: Aleksandrem I i Napoleonem I kwita przyja podszyta cynizmem. Naleao w tej sytuacji sprawia wraenie, e Polakom w Rosji nie dzieje si gorzej ni Polakom w Ksistwie Warszawskim. Co prawda, Czartoryski straci stanowisko ministra spraw zagranicznych, ale nadal pozostawa uyteczny. Zaraz po zjawieniu si Francuzw na ziemiach polskich, wadze napoleoskie zainteresoway si stanem spoeczestwa. W jednym z dwch raportw wysanych do Talleyranda w styczniu 1807 r. przez Parandiera, dawnego agenta Stanisawa Augusta, znajdujemy bardzo wytrwane opisanie szlachty bezrolnej. wiadczy to o pewnej wiadomoci wielkiej wagi tego problemu. Na uwag zasuguje w tym tekcie podkrelenie podniesienia poziomu intelektualnego tej warstwy dziki trzydziestoletniej dziaalnoci KEN. Najbardziej otwarte gowy cesarstwa rosyjskiego mogy oczywicie doj do tego samego wniosku. Tym bardziej, e problem by w cesarstwie ostrzejszy ni w granicach Ksistwa Warszawskiego. Wrd szlachty bezrolnej nieposiadajcej tzw. dobrodzieja, pisa Parandier, s tacy tak ndzni, e nie sposb ich odrni od chopstwa w starostwach. Rni si jedynie tym, e 82 RGIA, fond 1341, opis 1, dieo 346, list Pankratiewa, 9 marca 1805, f. 155, termin do 1 stycznia 1808, f. 166-168. 83 RGIA, fond 1286, opis 1, dieo 27, raport Tormasowa, 10 marca 1806, dyskusja z 11 maja i ukaz z 27 listopada 1806, f. 1-14. Co pocz z herbow goot"? 1 IS si zw szlacht. S pewne wsie pidziesicio- lub studymne zamieszkane wycznie pr/r/. szlacht tego rodzaju. Kada rodzina ma kilka mrg ziemi, chat i wsplnotow k. Nic bardzo dbajc o pochodzenie, eni si z ssiadkami-chopkami, ktrym przekazuj swoje przywileje. Nikomu nie chce si im przeszkadza [...]. Do tej biednej szlachty zalicza si szlachta czynszowa. Cz poudniowa dawnej Rzeczypospolitej, tzn. woyskie, podolskie i bracawskie wojewdztwa (tu Parnider ju przekracza granice Ksistwa!) zaludniona jest prawie wycznie przez tak szlacht. Wielcy waciciele s tam liczni. Dugie zaburzenia w tych wojewdztwach oddaliy ich od majtkw. Szlachta czynszowa uprawiaa ongi kilka mrg ziemi w zamian za kilka niewielkich wiadcze, a przede wszystkim musiaa odda magnatom lub ich ludziom swoje gosy na sejmikach. Magnaci, udajc si na sejmiki wraz ze

wszystkimi swoimi dzierawcami i innymi ludmi ze swojej partii, ktrym przysugiwao si szlacheckie prawo gosowania, zachowywali wpyw w sejmikach wojewdzkich. Dla uniknicia tych naduy [tu dobrze wida si gboko zakorzenionego, ale faszywego mitu - D. B.] sejm z 1791 r. ograniczy prawo gosowania jedynie do szlachty - posesjonatw. Na og drobna, czyli biedna szlachta, cakowicie oddaje si uprawie ziemi i wiejskiej gospodarce. Jej zwyczaje s takie proste jak jej byt. Jest gocinna, waleczna, bezinteresowna, mao wie o sprawach wiata. Cieszy si i myli tylko o swoich polach, o rolnictwie. Przed przejciem pod cudze jarzmo, wydarzenia ze stolicy naleay do rzeczy, ktre j interesoway. Jej widnokrg zamyka si w uczeniu si prawa, historii kraju, lekturze aciskich autorw klasycznych. Ta wiejska szlachta lubia wiczenia wojskowe i kolekcje broni, ktre przekazywaa swoim dzieciom z wielkim pietyzmem. Kimisja Edukacyjna, utworzona dwadziecia pi lat temu na ruinach jezuityzmu, walnie przyczynia si do propagowania owiecenia. Utworzenie konkursu i nagrd dla podrcznikw uatwio owiat i mio do niej. Ci, ktrzy znali Polsk i jzyk dawnych sejmw, bardzo si zdziwili w czasie sejmu z r. 1791, syszc, jak modzi ludzie po raz pierwszy opuciwszy sw prowincj, wyraali si wymownie, mdrze i godnie. Ostatnie ich wysiki przeciwko ciemizcom ich ojczyzny s dowodem ich enregii i mstwa..."84 Tego rodzaju atmosfera wyranie daa si odczu w byej Komisji Ludnoci Starozakonnej, zajmujcej si odtd prawie wycznie kwesti szlachty czynszowej. Od drugiej poowy roku 1807 do pierwszych miesicy roku 1809, sposb mylenia Komisji i uwaga, z jak jej prace ledziy najwysze instancje pastwowe, wiadczy o przejciowej woli humanitarnego rozwizania tego problemu, mimo cigego pojawiania si opinii przeciwstawnych. W tym okresie mona wydedukowa kierunki mylenia Komisji na podstawie cennego dziennika jej czynnoci, projektu dotacji ziemskiej dla czynszownikw opracowanego przez jej czonkw, protokow posiedze, ktre odbyy si na podstawie rozporzdzenia cesarskiego w Senacie i w Radzie Stanu, opinii rozmaitych ministrw oraz gubernatorw a do momentu przekazania go Speranskiemu. Skad Komisji zajmujcej si szlacht czynszow zmieni si w zwizku z nowym rozdaniem tek ministerialnych. W dzienniku znajduj si podpisy hrabiego Rumiancewa, nowego ministra spraw zagranicznych od czasu zawarcia pokoju w Tyly (po Czartoryskim i Budbergu), ksicia opuchina ministra sprawiedliwoci, hrabiego Koczubeja, hrabiego Nowosilcowa - doywotniego tajnego "" Archiwum MSZ w Paryu, C.P. Pologne 324/C.P. Pologne MD 34. 116 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy radcy cara, oraz dwch Polakw mocno zaangaowanych w organizacj sieci szkolnictwa w guberniach polskich": ksicia Adama Jerzego Czartoryskiego, kuratora okrgu wileskiego i hrabiego Tadeusza Czackiego, ktrego obecno w Komisji, chocia nieznana historykom, jest najzupeniej logiczna. Czacki, ktry wchodzi w skad Komisji Skarbu Rzeczypospolitej w roku 1786 i ju wtedy zna si na statystyce, niemale utraci jeden ze swych majtkw w okresie ostatnich rozbiorw. Katarzyna II, by go ukara za jakobiskie" pogldy, ofiarowaa nalece do Czackiego starostwo Brusiw z 11 wsiami, pooone o 60 wiorstw od Kijowa, hrabiemu Fersenowi, zwycizcy Kociuszki. Jednak hrabia

Fersen, po rycersku, odmwi. Podobnych skrupuw nie mia Tutolmin, ktry zaj Brusiw, mimo kurtuazyjnej" wizyty Czackiego u Zubo-wa. W kocu majtek, ku wciekoci Tutolmina, odda hrabiemu Pawe I: Czacki przyby wraz z innymi Polakami na jego koronacj do Moskwy w roku 1797. Tadeusz Czacki z pasj organizowa od roku 1803 polskie szkolnictwo w guberniach na prawobrzenej Ukrainie: to on by zaoycielem synnego gimnazjum (pniej: Liceum Krzemienieckiego), z pewnoci by najaktywniejsz osobowoci na Ukrainie w dziedzinie kultury i spraw spoecznych. Sprawowa funkcj marszaka szlachty uckiej, by inspiratorem adresw woyskich Worcella do cara, zreszt na Woyniu przebywa najchtniej, szczeglnie w swym majtku Poryck, jako dawny starosta nowogrodski. Do tej pory przyjmowao si, e obecno Czackiego w Petersburgu w roku 1807 bya obecnoci wymuszon, rodzajem aresztu domowego, na skutek napoleoskich sympatii hrabiego. Kutu-zow, nowy (po Tormasowie) kijowski gubernator wojskowy, w nieasce po Au-sterlitz, rzeczywicie odesa Czackiego do Charkowa, a stamtd - pod eskort -do Petersburga85, ale wydaje si, e chocia przyby tu jako podejrzany, to jednak zosta przyjty jako przyjaciel Czartoryskiego i specjalista, ktrego wiedza i dowiadczenia powinny zosta spoytkowane. Czacki da si pozna w roku 1800 jako autor rozprawy O litewskich i polskich prawach, a w roku 1805 napisa Rozpraw o ydach, ktr Kotaj powierzy do tumaczenia Malawskie-mu86, wic jego obecno w Komisji bya nie tylko uzasadniona, ale wpyna te w znacznym stopniu na przyjty przez ni kierunek prac. Komisja o prawnej organizacji szlachty zwikszya sw aktywno na pocztku 1807 roku na skutek niecierpliwoci okazanej przez hrabiego Wasiliewa, ministra finansw, ktry yczy sobie ukazu Senatu. Nowosilcow poprosi w zwiz85 P. C h m i e 1 o w s k i, Tadeusz Czacki, jego ycie i dziaalno wychowawcza, zarys biograficzny, Sankt Petersburg 1898. W sprawie jego sporw z Tutolminem i restytucji Brusiowa przez Pawa I zob. RGIA, fond 1374, opis 4, dieo 266, f. 3-22. O zmianie traktowania Czackiego przez Rosjan, ktrym zaleao tylko na oddaleniu najbardziej aktywnych obywateli z Woynia, o manifestacyjnej nawet uprzejmoci cara, zob. R. Przybylski, Krzemieniec. Opowie o rozsdku zwycionych, wyd. Sic, Warszawa 2003, s. 82-86. 86 F. Kojsiewicz (red.), Hugona Kolltaja korespondencja listowna z Tadeuszem Czackim, t. 3, Krakw 1844 (wraz z dwoma pierwszymi rozdziaami historii ydw), s. 347-382. Wbrew temu co napisali: L. Bazylow {Polacy w Petersburgu..., s. 68-69) i R. Przybylski (Krzemieniec..., s. 8586), Tadeusz Czacki nie stan przed komisj zwoan przez Koczubeja, opuchina i Nowosilcowa, lecz zasiad w niej razem z nimi! Co pocz z herbow goot"? 117 ku z tym Koczubeja, by zwoa Komisj i przezwyciy impas87. Zebrani dygnitarze, dysponujc terminem do roku 1808, podsumowali najpierw wszystkie dotychczasowe posunicia i nadal przekonani, e w dziewiciu zagarnitych guberniach nie znajduje si wicej ni 218 000 dusz mskich, tak jak mniemano w roku 1800, doszli do wniosku, e trud weryfikacyjny nie jest moliwy do zakoczenia, przypomniawszy argumenty wysuwane przez, na przykad, marszakw szlachty: woyskiego i kijowskiego. Przede wszystkim podkrelali, e czas nie sprzyja dziaaniom zbyt widocznym. Pozostao do zweryfikowania co najmniej 190 000 dusz mskich - twierdzili czonkowie Komitetu - wic: nie naley wywoywa nadmiernego niepokoju tych ludzi o ich losy, gdy czuj si

oni zagroeni w ich najdawniejszych sposobach bytowania". Owe zagroenia miay oczywisty sens polityczny: zniesienie paszczyzny, uznanie wolnoci narodowej, wprowadzenie Kodeksu Napoleona w Ksistwie Warszawskim zmuszao Rosj do umiejtnego rozgrywania, jak za czasw Katarzyny, innego rodzaju wolnoci - wolnoci szlacheckiej, dorzucajc do niej szczypt liberalizmu ekonomicznego. Kilku marszakw szlachty zrozumiao, na czym polegao zagroenie i w celu uniknicia zamieszania (Polacy w Komisji potrafili zrcznie rozgrywa kart strachu) zgodzio si zatwierdzi szlachectwo wielu na podstawie zwykych wiadectw osb trzecich. Zastanawiano si przede wszystkim nad uytecznoci weryfikacji generalnej, poniewa kilka podejrzanych przypadkw ujawnio si tylko w skonfiskowanych przez carat starostwach, stosunkowo nielicznych. Caa szlachta bya szlacht od zawsze i powinna szlacht zosta, poniewa jej szlachectwo zostao potwierdzone w cesarstwie zaraz po rozbiorach. Czartoryski i Czacki uwaali, e totalna rewizja caej kategorii byaby niesprawiedliwoci z powodu kilku przypadkw odosobnionych. Owa szlachta bya uznana jako taka, to fakt rwnie niepodlegajcy dyskusji, jak niemoliwy do udowodnienia. Akcja weryfikacji jest rwnie dokuczliwa i kosztowna dla pastwa, jak i dla weryfikowanych. Kocowa rekomendacja brzmiaa jednoznacznie. To nie dodatkowa zwoka jest potrzebna, lecz poniechanie tych wszystkich szykan. To bya od bardzo dugiego czasu najbardziej wspaniaomylna propozycja. I najbardziej wspaniaomyln pozostaa przez cay wiek dziewitnasty. Nawet po zniesieniu w Rosji, w roku 1861, paszczyzny, polskie ziemiastwo nadal odmawiao nadania swym czynszownikom ziemi, do czego namawia carski rzd. Czartoryski twierdzi, e ksigi szlacheckie powinny pozostawa otwarte dla caej szlachty i nie powinno si bra pod uwag pojedynczych podejrze lub wtpliwoci wacicieli ziemskich w stosunku do szlachty czynszowej (podobno w osiemnastym stuleciu arystokraci udzili si co do dobrych zamiarw redniej szlachty). Dwch polskich arystokratw przywrcio ducha dawnej szlacheckiej komitywie i pragno przekona do swych rosyjskich partnerw. atwo sobie jednak wyobrazi, co o tym myla opuchin, ktry zachowa si w Korsuniu tak, jak opisali"' RGIA, fond 1147, opis 1, dieo 517, f. 2-16; dziennik posiedze Komisji, 22 sierpnia 1807. Strecimy go poniej. L*"*>, 118 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy my powyej. opuchin jednak milcza: moe ze wstydu, a moe z musu - ze wzgldu na okolicznoci. Napoleon stan u granic Cesarstwa. Obrocy szlachty czynszowej poczynili kilka pozornych ustpstw na rzecz caratu. Wyrazili na przykad zgod na przesiedlanie szlachty czynszowej na tereny pastwowe, ale jedynie na obszarze danej guberni, doskonale przy tym zdajc sobie spraw, e takich terenw na prawobrzenej Ukrainie nie byo. Nie wykluczyli ponadto moliwoci wyjazdw do Nowej Rosji, pod warunkiem jednak, e bd to wyjazdy dowolne, wiedzc dobrze, e nikt spord szlachty nie opuci rodzinnej ziemi, milszej bardziej szlachcie ni chopstwu. A jeli przypadkiem znaleliby si ochotnicy, powinni zosta

zwolnieni od suby wojskowej (z wyjtkiem obowizku obrony wasnych granic", niepokrywajcych si z pewnoci z granicami Cesarstwa Rosyjskiego), od pogwnego i podatku gruntowego. Zanim Komisja w swej rekomendacji dla ukazu Senatu raz jeszcze podkrelia konieczno zaprzestania zbdnych poszukiwa pochodzenia szlachty czynszowej", przedstawia te propozycj w duchu rodzcego si liberalizmu gospodarczego, stanowic, by moe, najwczeniejsze ogniwo przyszej reformy rolnej w skali caego imperium, przypominajc emancypacj chopstwa w Kurlandii lub przechodzenie w rnych regionach z paszczyzny na obrok. Propozycja ta wykazywaa ponadto pewne podobiestwa z opracowywanym w tym samym czasie przez Czartoryskiego - nadaremnie projektem poprawy losu chopw przypisanych do Uniwersytetu Wileskiego88. Projekt w formie aneksu do ukazu, ktry nigdy nie zosta wydany, by dla polskiego ziemiastwa nowatorski, poniewa stara si wypeni luk w Konstytucji 3 maja, ktra nie przewidywaa adnego uoenia socjoekonomicznego dla drobnej szlachty pozbawionej obywatelstwa. W przeciwiestwie do projektw zawartych w pracy zatytuowanej O ugodach dziedzicw z wocianami, napisanej przez wielkiego i owieconego waciciela ziemskiego Waleriana Stroynow-skiego (ukazaa si ona w tym samym, 1808 roku) lub do prb zmierzajcych w tym samym kierunku pisanych przez F. Karpia na Litwie, tekst przygotowany przez Komisj89 nie przewidywa zniesienia paszczyzny, uznawa i potwierdza szlacheckie wolnoci zasadnicze waciwe stanowi rycerskiemu od czasu jego powstania, ktrych liczni wielcy waciciele ziemscy chcieli szlachcie czynszowej odmwi. Gdyby projekt Komisji zosta wcielony w ycie, stwarzaby kategori maych polskich wolnych farmerw, ktrych konkretne prawa byyby potwierdzone na pimie, rwnie prawo do dzierawy. Powan wad tego tekstu byo pominicie wysokoci opaty dzierawnej, ktr waciciele ziemscy zapewne chcieliby znacznie podnie w stosunku do tradycyjnego czynszu, co z pewnoci bezporednio zainteresowani przyjliby niechtnie. Poza tym projekt przewidywa skrupulatnie regularyzacj ycia szlachty czynszowej, poczwszy od powierzchni uprawnej, pastwiska, ogrodu, a do ksztatu domu i zagrody. Wymie88 D. Beauvois, Lumieres et societe en Europ de l'Est, t. 1, Pary 1977, s. 129, 130, lub Szkolnictwo polskie..., t. 1, Lublin 1991, s. 115-116. 89 Projekt usowij na otdaczu szliachcie ziemiel w ariendnoje sodzieranie, patrz przyp. 85, f. 3040. Co pocz z herbow goot" 119 renie gruntu naleao do obowizkw waciciela, ktry mg take udziela poyczek lub zwolni najemc na pewien czas od pacenia dzierawy. Wysoko dzierawy powinna zosta jednoznacznie okrelona, a waciciel nie mia prawa wymaga od dzierawcy niczego wicej, w szczeglnoci adnych innych usug w majtku. Dzierawca mia ponadto prawo do wypasu swej trzody, do zaoenia pasieki oraz innych aktywnoci. Kady mg warzy lekkie piwo do spoycia domowego. Ponadto umowa dzierawna przechodzia po mierci ojca na syna i powinna by podpisywana na okres od dziesiciu do pidziesiciu lat, co stwarzao solidn gwarancj stabilnoci. W zamian do obowizkw dzierawcy naleaa troska o ziemi, do budowania si wedle okrelonych zasad. Nie mia on prawa do destylowania i handlu okowit, wycinania drzew w lasach nalecych do majtku, z wyjtkiem wyznaczonych zrbw. Dzierawca winien gromadzi zapasy ziarna na wypadek klski

nieurodzaju lub rekwizycji. Dzierawca nie mia prawa da wicej ni przewidywaa umowa, musia zgodzi si z arbitraem waciciela majtku w wypadku ewentualnych konfliktw ssiedzkich, a w ostatniej instancji - z wyrokiem sdu ziemskiego. Dzierawa moga zosta przerwana w wypadku popenienia wykrocze. Protokoy dyskusji toczonych pomidzy czonkami Komisji ujawniaj rezerw Rosjan i presj Polakw wspieranych od czasu do czasu przez Nowosilcowa, ktry zgadza si na przykad na zwolnienie szlachty od suby wojskowej: z wyjtkiem przypadkw koniecznych przez Rzd zdecydowanych". opuchin i Rumiancew byli stanowczo bardziej krytyczni. opuchin w ogle nie by przychylny definitywnemu poniechaniu legitymacji i yczy sobie, by wyznaczy nowy dwu- lub trzeletni termin pozwalajcy na jej zakoczenie: Ta sprawa cign si inaczej bdzie bez wtpienia jeszcze bardzo dugo, a pretensji do szlachectwa ludzie owi nigdy si nie wyzbd". Rumiancew sformuowa zastrzeenie oglniejszej natury zwizane z istot szlachectwa w wersji rosyjskiej. Odrzuca on projekt, poniewa: 1. Klasa szlachecka jest ju w Rosji do liczna i decyzje podjte powikszayby j dodatkowo o jakie kilkadziesit tysicy (liczba wci przekraczaa rosyjskie poczucie miary). 2. Projekt stwarzaby dodatkowe trudnoci zwizane z odpowiednim zapewnieniem szlachcie suby pastwowej, do ktrej ju obecnie byo trudno si dosta, na co czsto szlachta rosyjska si skarya. 3. Po co w kocu zmienia status tej grupy? Nic nie przeszkadza w pozostawieniu jej w takim pooeniu, w ktrym ona obecnie sie znajduje, przynajmniej do czasu, kiedy znajd si wiarygodne sposoby, by uczyni j uyteczn dla spoeczestwa". Tu Rumiancew powrci do marzenia, ktre tak trudno byo urzeczywistni: Osiedlajc j na terenach niezaludnionych albo jako inaczej, na co by naleao przede wszystkim pooy uwag"90. Powyszym obiekcjom ksi Czartoryski i hrabia Nowosilcow, wci jeszcze zaprzyjanieni, przeciwstawili argumenty zdecydowane, ale tylko pozornie prawdziwe. Teza o zbyt licznej szlachcie nie jest do przyjcia: "' lbid., f. 44. 120 Cz pierwsza. Okres przedlistopa\| owy Ten stan nie powikszy si o nowych szlachcicw, poni& cznie szlachta uznana przez Jej Cesarsk Mo witej pamid Cesarsk Mo witej pamici Imperatora, zatwierdzona wil wreszcie kres wszelkim wtpliwociom, powtrnie uznaje s, w adnym razie pozbawi jej nie godzi si". Ksi Czartoryski mg sobie pozwoli na tak wiedzia, e pokj z Francuzami, a wic i z Polaka uczynienia kilku gestw wobec tych Polakw w im1 niem i z zazdroci spogldali w stron Warszawy. !3 naley do niej tylko i wy-Imperatorow oraz przez Jego jest powszechnie. Aby pooy j jej przywileje, ktrych i tak

stanowczy gos, poniewa ii z Ksistwa, zmusza do >erium, ktrzy z utsknie-Jwiazda Speraskiego zaczynaa w tym czasie janie coraz bardziej. Salony petersburskie byy oczarowane nowym ambasadorem Napoleona, markizem de ^aulaincourt i zapomniay o brutalnoci Savary'ego. Zaczto mwi o wsplnej francusko-rosyjskiej kampanii przeciw Anglikom w Indiach. To wszystko ba dzo nie podobao si ordownikom Matiuszki-Rosiji, szczeglnie ArakczejeWowi, ministrowi wojny, ktrego Aleksander trzyma dla przeciwwagi dla obi zu frankofili i kosmopoli-tw. Chwilowo jednak car nie mg sobie pozwoli na zniechcanie si Polakw. W oczekiwaniu na dodatkow opini Rady Sta'iu (projekt przekazano tajnemu radcy Weidemeyerowi 21 stycznia 1808 roku)1' Senat wysucha osobistego ukazu cara z 6 marca, ktry uznawszy niemoli^b dostarczenia wymaganych wiadectw od szlachty z guberni polskich", przeduy termin a do nowego rozporzdzenia"91. Czartoryski odnis znaczrY sukces, ale nie na miar swych oczekiwa. ^ 12 marca 1808 roku, Komburlej, cywilny guberrator woyski od czerwca 1806 do koca 1815 roku, do ktrego ukaz jeszcze : ie dotar, wysa do Kura-kina, nowego ministra spraw wewntrznych, plan s^nierzajcy do pogodzenia stanowiska Arakczejewa i tendencji propolskich przeciwstawionych Napoleonowi. Poniewa jego guberni zamieszkiwao, jak twie dzi, ponad 30 000 czynszowej szlachty polskiej pci mskiej (dane nadal z rcAj<u 1800), ktrej kategorie wyliczy (po polsku): okoliczna, subowa i czynsze, wa, najlepszym rozwizaniem byoby utworzenie z niej regimentw na modi c kozack - pomys militaryzacji nie mg nie przypa do gustu ministrowi .^ojny, zwolennikowi rozcignicia kontroli nad wszelkimi grupami niestabilnymi", ale by obudzi w nich gorliwo do suby - podkreli Komburlej n naleaoby nada owym oddziaom jak polsk naz ska, Kawaleria Narodowa, Legion szlachecki, etc." mysem, zada 20 kwietnia 1808 roku, by Komisja a Arakczejew uzyska od cara, by bez zwoki przyst] kolejny - wszystkich modych mczyzn w wieku od szlachty we wszystkich guberniach przyczonych' 8 lipca 1808 roku z zaleceniem, e jego wykonanierj ska i miejska oraz w celu pomylnego przeprowadz 91 RGIA, opis 1, dieo 346, f. 178. Termin ostateczny znikn, ale no. Zob. PSZ, t. 30, nr 22873. wstpie swego projektu ', na przykad: Stra Pol]esarz zainteresowany porzychylnie go rozpatrzya, ii do spisywania - po raz ! 7 do 35 lat nalecych do Ukaz trafi do Kurakina ma si zaj policja wiej_ia mobilizacji, a nastpnie i

weryfikacji jako takiej nie zniesioCo pocz z herbow goot"? 121 szkolenia regimentw, naley wymc na rekrutach, by nlL " czasowych miejsc pobytu. r> -i " i, i j , ....

oAi\3i przez drugie biuro , ,

Pojawia si oczywista sprzeczno. Kurakin odpowie^21

senackie, e nie tylko ostateczna decyzja dotyczca statusu , Y cigle zawieszona i zaley od opinii Rady Stanu, ktr3 n^al obraduje nad raportem byego Komitetu ydowskiego, lecz take ukaz Se"Jatu z. 9 marca 18UJ roku, nie wyznaczajc ju kocowej daty zakoczenia \very" a'r)1 z aJe S1(? su| . . ct\r\e\ szlachty polskiej92, ^ /r , , >

rowac, ze zmierza si w stron masowego uznania wszyStKiw Ministrowi wojny nie pozostao nic innego, jak szybko z^ jdjc u u

- ministrom wchodzcym n'

nio do Rady Stanu, by swoje pomysy przeciwstawi mi'1 w av t i j v \ norod planw depor\

w skad Komitetu. 1 e pomysy przedstawilimy powyej, P .

. r

tacji. Widzimy zatem, z jakim impetem genera przeciwstawia sie- PanuHce w owym czasie klimatowi agodnoci. W celu skuteczniejsi P dy Stanu do swych projektw, sprowadzi swego przyjaciel3' g ui i j -j i d- i \-,-,<;w Pawa I, ktrego . . ' .

wa, byego naczelnego dowdc wojsk na Biaorusi z cza?

przedstawi jako eksperta, a ktry mia obstawa za pomy*a mimstra wo'ny-W protokoach Rady Stanu zachoway si przemwienia obu ' . Filozofw przypomnia, e za Pawa I dosta w Misku P T Je wrczon przez muftiego, by uformowa z nich oddzia Wl j^' ) .1. i , i ,, >

niej bywao za czasw polskich krlw. Pawe I wyrazi zg , v .... , ., . , . . niskimi szlachcicami9^.

io ich za mao, prbowano uzupeni regiment ubogimi P , Poniewa jednak wszystkich Polakw zaliczono w kocu ^ >tt i i

wej, a Pawe I uzna ich szlachectwo 19 marca 1800 roku, nawet moliwo za- i rii zwykego sodata, nie cignicia si do wojska w stopniu podoficera, a nie tylko / > t-i xt i T--i c i i & \

i podobnie jak minister ,,

pocigaa nikogo. Nastpnie genera riozorow ubolewa*, Y

wojny, nad dekadencj czonkw tej warstwy, ktra >czym latarzy> popada w niewolnicze sualstwo albo schopiaa", a przecie caki^j11 i7 dycji. Genera udajc wspczucie, chcia szlacht dla jej a^orn^ ra WC1 Ii do wojska: c ,' i -i - ... . . uv odzyskali godne, stae i

sprawiedliwo wymaga, by zmiowa si nad ich pooeniem, t>7 ./ , : , . ., , f . tbie ich prawdziwej O]czy-

uznane miejsce, by otworzya si przed nimi droga do kariery w sfuz17 Zgadzajc si oczywicie z Arakczejewem, sugerowa on> ^ __ ?

tarw zainstalowa na dziewiczych ziemiach, ktre nalepy ^yznaczyc w porozumieniu z gubernatorami terytoriw przeznaczonych do zasi^ eniaTym sposobem - podkrela zwolennik polityki silnej rki - ta J j j i nowie bdzie przeciwko . i r> n

pobudzona, z Rosj si cakiem pogodzi, wigor odzyska i szaniec sta* RGIA, fond 1147, opis 1, dieo 517. Projekt Komburleja, odpowi^ Kurakin3' P^0^3 Ara" kcnejewa i reakcja Kurakina, f. 46-56. o-, -Wid., dieo 320, 27 lipca 1808, f. 1-5 oraz tekst rozwinity, ta sa^a ^natu" co w **"> 92' f. 77-83 i 84-90. *,.,, . ,, ...._,.,, . ., p;-sku informu]e rzeczywicie

O prbach utworzenia wsplnego oddziau z Tatarw i szlachty w 'in I'SZ, t. 24, nr 17903 z kwietnia 1797 r. 122 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy

buntom w polskich regionach moliwym [mylne zudzenie - D. B.], a sama nie zazna pokusy, by w ruchawkach uczestniczy". Ta wojenna diatryba nie bya dobrze widziana na ptora miesica przed idyllicznym spotkaniem Aleksandra i Napoleona w Erfurcie, podczas ktrego pady ogromnie wzruszajce deklaracje o przyjani rosyjsko-francuskiej, ale jej marsowy ton ju niedugo powrci do ask. Fiozofow nie rozumia rolniczych tradycji szlachty czynszowej i myla, e - podobnie jak szlachta rosyjska - cignie ona do suby wojskowej. Koczy sw przemow wyrazem nadziei, e wikszo szlachty sama si do wojska zacignie. Dziki temu mogoby powsta z atwoci dziesi chorgwi lekkiej jazdy. Fiozofow ani sowem nie napomkn ju o polskich nazwach. Doda natomiast, e jeli zabraknie ochotnikw, to trzeba wzi w sodaty co dwudziestego. Minister sprawiedliwoci i skarbnik pastwa - Goubcow nie ukrywali, e podzielaj opini generaw. Jednak Rada Stanu nie omielia si otwarcie zaaprobowa deportacji wymylonej przez Arakczejewa ani mobilizacji sugerowanej przez Komburleja i Fiozofowa. Rada dosza do przekonania, e, naturalnie, suba wojskowa byaby poyteczna, ale e odmienne upodobania, warunki lokalne, liczebno owej grupy eta, eta, skaniaj do tego, by zwrci si o projekty do gubernatorw, ale przede wszystkim nie rozpoczyna spisywania: gdy wywoaoby ono rozmaite komentarze, niepokoje i alarmy", co w obecnej chwili jest zupenie niepodane. Ju nazajutrz, 28 lipca 1808 roku, Weidemeyer spyta na wszelki wypadek Goubcowa, ile dziewiczych terenw mona by znale w guberniach polskich", ale poniewa adnej odpowiedzi nie dosta, caa sprawa, rozpoczta w roku 1807, zostaa przekazana 11 stycznia 1809 roku Speraskiemu, nadal rosncemu w si, by otrzyma on od cara decyzj w kopotliwej sprawie statusu czynszownikw95. Pomys administracyjnego rozwizania kwestii szlachty gooty pozosta w zawieszeniu a do nowego rozporzdzenia" do roku 1815, poniewa dotykanie wszystkiego, co polskie nieuchronnie wizao si z wielk gr o losy Polski toczon w owym czasie pomidzy Napoleonem i Aleksandrem. Aleksander symulowa pomoc dla Napoleona, wysuwajc oddziay rosyjskie do Galicji w marcu 1809 roku, kiedy Austria przystpia do ofensywy. Nastpnie jednak triumfalny pochd ksicia Poniatowskiego i zwaszcza powstanie w Galicji przerazio cara (nie bez pewnej racji): ba si on insurekcji w guberniach polskich". Rozwj wypadkw tumaczy wyczekujc postaw wadz carskich w podejmowaniu decyzji w jednej z nielicznych spraw dotyczcych szlachty czynszowej, ktr Rosjanie mieli wtedy do rozpatrzenia. Sprawa ta dotyczya trzydziestu rodzin z Podola, zamieszkujcych znowu majtek skonfiskowany po rozbiorach, nalecy w czasach Rzeczypospolitej do niejakiego Chmielnickiego, a obecnie, wraz z chopami paszczynianymi, do torf., dieo 517, s. 95,96. Co pocz z herbow goot" 123 rodziny Bezborodko. Decyzja dotyczca owej szlachty bya rwnie trudna do podjcia, jak we wszystkich opisywanych poprzednio przypadkach. Kady niszy stopie wadzy ba si podejmowa

decyzj i odsya spraw o szczebel wyej. Po wyczerpaniu wszystkich instancji na Podolu, sprawa trafia do trzeciego departamentu w Senacie, a nastpnie na jego posiedzenie oglne, skd generareketmeister pchn wszystko do ministra spraw wewntrznych, ktry zwrci si z kolei do Rady Stanu, gdzie rzecz zostaa pozostawiona Speraskiemu96. Szlachta ze wsi Czerniwka przedoya, w zwizku z deklasacj, dokument z roku 1558 przyznany ich naddziadowi - Ignacemu Gauzinowi (zwrmy uwag na ruskie brzmienia nazwiska) i Lucjanowi Czerniowskiemu oraz ich dzieciom, ale dokument w nie precyzowa czy Czerniwka zostaa nadana Gauzinowi i Czerniowskiemu dziedzicznie, std spr pomidzy szlacht i bratem generaa Katarzyny II, spadkobierc carskiego nadania. Administrator majtku donosi, e szlachta: bez przerwy skargi wnosi, baagan powoduje i burdy czyni" i domaga si ich przesiedlenia w jakie inne miejsca". Miejscowy sd ziemski (jak w czasach Rzeczypospolitej szlachecki i polski) obwieci im, e powinni si przygotowa na wysanie gdzie indziej", ale: mimo wielu tego'ro-dzaju oznajmie, nigdzie ruszy si oni nie chcieli, tak wielki w nich by upr". Sd szlachecki precyzowa, e cay ich majtek sprowadza si do jednej izby na rodzin, maego zapasu zboa i kilku zwierzt. Czewkin, cywilny gubernator podolski w latach 1801-1808, zauwaywszy, e brak im rde utrzymania, rozwaa moliwo wyrugowania tej szlachty na dziewicze tereny pastwowe na obszarze swej guberni, ale ich nie znalaz. Doszed zatem do wniosku, e aplikacja podjtych wobec nich decyzji doprowadziaby do zupenej ruiny tych rodzin, ktre stayby si band ebrakw lub prboway uciec zagranic" (to znaczy do Ksistwa Warszawskiego). Czewkin poprosi wic ministra Kurakina, eby pozwoli pozosta na miejscu zarwno rodzinom ju skazanym na deportacj, jak i tym, ktre skazane mog zosta w przyszoci. Minister spraw wewntrznych przypomniawszy o trwajcych pracach nad statutem szlachty czynszowej, doszed do wniosku, e mona by ich wszystkich rzeczywicie pozostawi na miejscu, ale e waciciel, tym bardziej e Rosjanin, te pozosta nie moe bez adnego zysku", a zatem, e powinni mu paci pod nadzorem gubernatora i wedle zawartej umowy, czynsz w pienidzach lub w ziarnie. Rosyjcy beneficjenci byych polskich majtkw przejmowali zatem rwnie czysto polskie tradycje feudalne, co przejawiao si nawet w warstwie jzykowej: w rosyjskim sformuowaniu: po lennomu prawu tkwi polskie prawo lenne". Gubernator doda, e naley po przeprowadzeniu tej operacji przekona ich, by wicej nie protestowali: eby ju przestali wszczyna zamieszki w majtku waciciela". Car wyrazi zod, a gubernator powinien decyzj wcieli w ycie. 393. RGIA, fonds 1146, opis 1, dieo 30, protokoy posiedze rady Stanu, 22 listopada 1809 r., f. 390124 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Znaczce, e Rada Stanu, do ktrej przekazano ten ukaz, by wczy go pod rozwag na oglnej debacie o szlachcie czynszowej", nie wycigna z niego adnych wnioskw. Zadowolia si jedynie przypomnieniem w dzienniku z 27 lipca 1808 roku, e ta kwestia zostaa ju ptora roku wczeniej przez Rad gruntownie przemylana oraz e przygotowywuje ona regulamin oglny: Z tego wzgldu - twierdzili Rumiancew, Stroganow, opuchin etc. (Czartoryski by w Warszawie, Czacki na Woyniu, ale rosyjsko-francuska sielanka jeszcze si nie skoczya) -kiedy regulamin ten

zostanie ukoczony i przyjty, szlachta z Czerniwki rwnie zostanie powiadomiona o swym pooeniu i sytuacji". Pobone yczenia nie miay si szybko urzeczywistni. Na wiosn 1810 roku Czartoryski marzy o znacznie waniejszej i doniolejszej sprawie wczenia ziem zabranych do Ksistwa Warszawskiego, opracowaniu Konstytucji i stworzeniu Krlestwa Polskiego pod rosyjsk kuratel. W marcu 1811 roku pi dywizji rosyjskich cignitych z ksistw naddunajskich wkroczyo na Woy i Podole, wywoujc zaniepokojenie Francuzw. Speraski, zajty tytaniczn prac modernizacji rosyjskiej spoecznoci, pilniejsze mia sprawy na gowie i przede wszystkim musia odpiera ataki mocnego klanu konserwatystw. Arakczejew ostentacyjnie poda si do dymisji, by zamanifestowa sprzeciw wobec francuskiej orientacji". Karamzin wrczy carowi 11 marca 1811 roku za porednictwem wielkiej ksinej Katarzyny Pawownej swj memoria O dawnej i nowej Rosji pod wzgldem politycznym i obywatelskim. Zblia si koniec etapu prb reform oraz nadciga upadek Speraskiego. Ostoj Rosji jest autokracja. Nietykalno jej granic jest koniecznie potrzebna dla jej szczcia" - grzmia Karamzin. Stary Dzierawin, piszc w roku 1812 swe pamitniki, dawi si z nienawici do swych nastpcw, szczeglnie za do Speraskiego. Swego nastpc na stanowisku ministra sprawiedliwoci, opuchina, oraz Walerego Zubowa, czonkw Komisji zajmujcej si szlacht, oskary o sabota projektu - jego projektu - poniewa oni sami posiadali nadane majtki, w ktrych wioski i zacianki zapchane byy szlacht i ydami wszelkiej maci", ale prawi synowie Ojczyzny" dobrze wiedz, w jaki sposb Speraski zaatwi" kwesti ydowsk i kwesti szlacheck. Judasz sprzeda Chrystusa za 30 srebrnikw, a oni za ile Rosj sprzedali? Dzierawin oskary Speraskiego, e go ydzi kupili97. Wspierani tego rodzaju argumentami przeciwnicy reformatora powitali jego upadek jako pierwszy znak zwycistwa nad duchem francuskim". Ciekawe, e zaliczenie szlachty i ydw do ciemnych si knujcych przeciwko Rosji powrcio w ukazie z 17 sierpnia 1810 roku, oddajcym obie te grupy pod nadzr ministerstwa spraw wewntrznych98. 97 Soczinienia Dierawind..., t. 6, s. 766. Decydujca rola memoriau Karamzina w zmianie kierunku polityki rosyjskiej i w jej nastawieniu antyfrancuskim i antyzachodnim zostaa podkrelona we wstpie do jego reedycji przez J. S. Piwowarowa (Moskwa 1991) oraz w studiach: R. Pipesa, Karamziris Me-moir on Ancient and Modem Russia, Cambridge (Mass.) 1959; J. M. o t m a n, Karamzin, Sankt Petersburg 1997; A. M. M a r t i n, Romantics, Reformers, Reactionaries: Russian conservative Thought and Po-litics in the Reign odAlexander /, De Kalb 1997. 98 PSZ, t. 31, nr 24326. Wspomina o tym S. y senko, Prawoberena szljachta..., s. 32. Co pocz z herbow goot"? 125 W roku 1811 nastpi kolejny spis ludnoci, ktry wykaza, e na Kijow-szczynie - w jedynej guberni, w ktrej przetrwaa gorliwo deklasatorw -znajdowao si jeszcze wicej zapomnianych dusz szlachty gooty ni to wynikao z list uzupeniajcych dostarczonych w roku 1803. Gorliwo ta pobudzaa ch znalezienia potencjalnych podatnikw, a sprowokowaa j interwencja sub gubernialnego policmajstra (gubernskoje prawlienije), ktry zada od komisji szlacheckich od dawna zobowizanych do przeprowadzenia oblicze, przedstawienia dwch list: tych, ktrzy

figurowali w spisach ju w roku 1795 oraz nowych, odnalezionych po tej dacie. Policja chciaa wiedzie skd oni przybyli i jak si tu znaleli". W tym okresie wielkiej mobilnoci onierzy przemierzajcych kordony pomidzy zaborami, podejrzenia o szpiegostwo mogy uzasadnia policyjn czujno oraz interwencj carskiej wadzy w rachunki wszak teoretycznie nietykalnych marszakw szlachty. Ale policja chciaa upiec dwie pieczenie przy jednym ogniu: oskaraa szlacht o zatajanie prawdy i sama oszukiwaa, podajc faszywe liczby. W roku 1811 rzekomo znajdowao si na Kijowszczynie tylko 36 520 szlachty pci mskiej zapisanej przed 1795 rokiem. Na list odkrytych pniej" wpisano 4524 szlachty czynszowej i 7883 szlachty subowej w rnych miejscach pobytu, czyli cznie 12 407 dusz mskich" pretendujcych do szlachectwa. Druga lista zostaa wysana w roku 1812, wedug pniejszego raportu gubernatora cywilnego z roku 1815, do policyjnego sprawdzenia, ale jej funkcjonariusze zmobilizowani na wojn z Napoleonem powrcili dopiero do swych zwykych zaj w roku 1814". W kwestii nas interesujcej archiwa rzeczywicie milcz przez dwa lata. Ledwo 15 listopada 1812 roku znajdujemy w nich prob A. N. Olenina do Rady Stanu w imieniu pierwszego departamentu Senatu, eby ludzie starajcy si o uznanie tytuu szlacheckiego, lecz w roku 1795 zaliczeni do kategorii podatnikw rzeczywicie pacili podatki i w dodatku podlegali brance. Sodatw bardzo brakowao100, ale w listopadzie 1812 roku nie brakowao te wielu innych powanych zmartwie: Rosjanie przygotowywali kontrofensyw przeciwko Napoleonowi po zajciu przez Wielk Armi Moskwy. Ogromnie brakuje informacji o postawie drobnej szlachty na Ukrainie podczas rosyjskiej kampanii Napoleona. Profrancuskie zudzenia nie byy tu z pewnoci tak silne jak na Litwie. W regionie znajdowao si 46 000 onierzy armii obserwacyjnej" Tormasowa, przede wszystkim stacjonujcych w ucku. Ku-tuzow wrci do ask i zazna znowu chway po manewrze pod Tarutyno niedaleko Moskwy. Arakczejew te odzyska sympati Aleksandra I. Po przegonieniu Wielkiej Armii z Cesarstwa w roku 1814, policja powrcia ochoczo do dziea w RGIA, fond 1286, opis 2, dieo 159, f. 5-9; raport gubernatora kijowskiego do ministra policji S. K. Wjazmitinowa, 23 czerwca 1815 r. '"" Ibid., fond 1151, opis 1, dieo 104, f. 1-10. Kratkaja zapiska doczona do tej proby odwoywaa nie do przykadw z guberni rosyjskich, gdzie tego rodzaju procedur stosowano od dawna. Dopiero 6 maja 1814 roku brulion ukazu zmierzajcego w tym kierunku zosta skierowany do ministra sprawiedliwoci. 126 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy i w guberni kijowskiej postanowia sprawdzi listy znajdujce si w jej posiadaniu od 1811-1812 roku. Aleksander I, opuszczony na pewien czas przez Czartoryskiego, zjawi si jednak w jego towarzystwie w Paryu. Wysza szlachta polska nie tracia wic nadziei, e ksiciu uda si urzeczywistni swe marzenia z roku 1810 o poczeniu guberni polskich z Ksistwem Warszawskim. Adres hrabiego Piotra Potockiego, marszaka szlachty guberni kijowskiej z 24 marca 1815 roku do ministra policji Wiazmitinowa (Potocki nie wiedzia jeszcze, e cztery dni wczeniej Napoleon zjawi si z powrotem w Paryu) ujawnia, jak bardzo ywa pozostaa idea solidarnoci szlacheckiej i jak mocno szlacheccy przedstawiciele pragnli zapewni komityw w przyszoci. Potocki nie obawia si otwarcie

pitnowa w tym licie policyjnych szykan Rosjan wobec szlachty czynszowej, szczeglnie szykan, ktrym gubernskoje prawlenije Kijowa poddawao szlacht czynszow, ktr zmuszao do przybycia do Kijowa i do przedstawienia tytuw szlachectwa. Weryfikacja szlachectwa, twierdzi stanowczo, naleaa do kompetencji miejscowego zgromadzenia szlacheckiego zatwierdzonego przez Gramot" z roku 1785. Szlachta czynszowa skarya si hrabiemu, poniewa policja sama z siebie twierdzia, e ich papiery nie stanowi wystarczajcych dowodw. Z adresu mona wyczyta, e weryfikacja policyjna powizana bya z form przemocy, oraz e policjanci dokonywali sprawdze wymaganych po spisie z roku 1811, posugujc si pretekstem o wyapywaniu ebrakw, wczgw i dezerterw ukrywajcych si rzekomo pord szlachty. Policja oskaraa nawet sdy, zarwno ziemskie, jak i grodzkie, o zbyt du wyrozumiao. Marszaek szlachty protestowa wic przeciwko pretensji carskiej policji do tych ludzi: perturbowaniu i zakcaniu spokoju biednej szlachty czynszowej rezydujcej w majtkach prywatnych albo po starostwach, zmuszaniu jej do przedkadania dowodw szlachectwa, skoro weryfikacja, co ju wczeniej wyjaniaem, wcale ich nie dotyczy, albo zmuszaniu ich do stawiania si osobicie, co pociga grube wydatki na podre [...], a to wszystko w sprzecznoci stoi z ukazem cesarskim z 6 marca 1808 roku". Owo przypomnienie byo, by moe, nieostrone. Brak kocowego terminu zakoczenia weryfikacji nie przeszkodzi w ponownym uruchomieniu machiny administracyjnej tym szybciej, e adres Potockiego koczy si nieco wyniosym pytaniem: jeli od tego czasu wydano kolejne ukazy, dlaczego nie zosta o nich poinformowany? Ryzyko rozzoszczenia carskich dygnitarzy powikszaa doczona do adresu kopia listu, jeszcze bardziej zuchwaego, ktry Potocki wysa dzie wczeniej do szefa policji kijowskiej, zawierajcego sporo szczegw. Sprawa dotyczya znowu szlachty z Korsunia, buntujcej si ju w roku 1804 w majtku nalecym - z donacji - do ksicia opuchina. Szczeglnie dwch czynszownikw skaryo si Potockiemu, e zostali wezwani do Kijowa, co na dugo oddalio ich od domw, kosztowao drogo i cigno nagan na miejscowy sd, ktry poprzednio uzna wano ich papierw. Innym mieszkacom Korsunia pozostawa wybr midzy wojskiem i deportacj. Potocki wskazywa na niewczesn Co pocz z herbow goot"? 127 gorliwo w tej sprawie miejscowego policmajstwa Orobojewa i pyta, jakim prawem gwaci on zasady organizacji stanowej i szlacheckie obyczaje101. Afera wstrzsna ministerstwami, kijowskim gubernatorem cywilnym i policj, a prokurator napisa 11 kwietnia 1815 roku bezporednio do nowego ministra sprawiedliwoci Troszczyskiego oburzony raport o tych mniemanych szlachcicach podejrzewanych, e nadcignli z pnocnego zachodu i chcieli si podszy pod szlacht w guberni kijowskiej, by unikn podatkw i branki. Trzy dni pniej gubernator oburzenie jeszcze powikszy listem do Senatu, ktry ten przekaza 10 maja znowu Troszczyskiemu. Gubernator opisa niesforn grupk jako gniazdo oszustw: ludzi nieznanej konduity, ktrzy podaj si za szlacht". W dalszych partiach list stawa si coraz drapieniejszy: brak papierw, brak przypisania do jednej z carskich kategorii, niepacenie podatkw, niedo-starczanie

rekruta - gubernator przedstawi jako prawdziwy skandal. Prawdopodobnie stolica nie zareagowaa wystarczajco szybko, zatem gubernator 17 maja wystpi o pozwolenie i rodki do sprawdzenia tych dziwacznych przybyszy, ktrzy pojawili si z pewnoci z powodu gronych wypadkw tamtej epoki. Poniewa Senat nakaza mu 18 lutego spisanie modych mczyzn nadajcych si do pjcia w rekruty, powstaym w tym celu komisjom powiatowym si wydawao, e: w rnych miejscach dostrzeono ludzi niewiadomego stanu, uchylajcych si od pastwowych podatkw, ktrzy chcieliby uchodzi za szlacht czynszow". Wygldao to na zaraliw obsesj. Gubernator prosi wic owe komisje, eby wyselekcjonoway podejrzanych i uporay si z nimi do koca roku102. Minister policji Wiazmitinow zwrci si ze swej strony do gubernatora o wyjanienia dotyczce skargi marszaka szlachty. Gubernator opowiedziawszy ca histori od pocztku: od chwili odkrycia" w 1795 roku 40 057 osb (mczyzn) narodowoci polskiej" (liczby po raz kolejny zmienione) zwanych szlacht czynszow lub okoliczn (jak zwykle mylono obie grupy), mnoy szczegy o niewytumaczalnym pojawieniu si pord szlachty prawdziwej, lecz zrujnowanej, paccej obrok i usugujcej wacicielowi", ludzi z prostych klas", ktrzy prbowali uchyla si od... eta, etc. Zaliczy do nich 43 uciekinierw z Litwy, o ktrych wspomina ju gubernator miski 10 czerwca 1809 roku, wolnych ludzi" bez przydziau, sub (z pewnoci ukraisk) co si polskiego wyuczya", uciekinierw z Galicji i z Ksistwa Warszawskiego, a nawet rosyjskich dezerterw, ktrzy pozmieniali nazwiska. To wszystko si jeszcze pogorszyo przez wspominane powyej weryfikacje", przeprowadzane po spisie zroku 1811103. "" Ibid., fond 1286, opis 2, dieo 159, f. 1, 2. Listy P. Potockiego, marszaka szlachty kijowskiej do kijowskogo gubernskogo prawlenija, 23 marca 1815 i do S. K. Wjazmitinowa, 24 marca 1815. '"' Ibid., fond 1341, opis 1, dieo 346, f. 205-209, prokurator kijowski do ministra sprawiedliwoci, 11 kwietnia 1815, f. 195-203; gubernator kijowski do Senatu, 14 kwietnia, f. 204, przekazane ministrowi sprawiedliwoci 10 maja; f. 93, proba o rodki do rzdu, 17 maja 1815 r. "" Ibid., fond 1286, opis 2, dieo 159, f. 5-9; proba Wjazmitinowa, 21 maja 1815 r. i odpowied gubernatora z 23 czerwca. 198 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Skandalu" nie pogbia minister policji, ktry 22 lipca 1815 roku zadowoli si krtk odpowiedzi, e komisje policyjne nie powinny si dopuszcza najmniejszych przeladowa lub krzywdzi" tej ludnoci. Zdawa sobie spraw, e porzdek na wsi zalea w bardzo znacznym stopniu od policji szlacheckiej, wic wola unika prowokacji104. Natomiast minister finansw Guriew skorzysta z okazji, by przypomnie, e cao kwestii zwizanych ze statutem szlachty czynszowej pozostaje w zawieszeniu od czasu ukazu cesarskiego z 6 marca 1808 roku, odkadajc a do nowego rozporzdzenia" ostateczny termin skadania niepodwaalnych dowodw szlachectwa. Straty podatkowe rozdmuchano znowu jako najwikszy skandal. Guriew powtrzy argument czsto przytaczany przed 1808 rokiem o nienormalnym wyjtku, ktry obejmuje gubernie polskie", w ktrych osoby starajce si dowie szlachectwa pozostawiono w spokoju, podczas gdy w innych guberniach Cesarstwa, jeli podobne przypadki si zdarzay, postulantw automatycznie zaliczano do klas opodatkowanych, z ktrych si wydostali, gdy udowodnili swe szlachectwo, jak naley.

Tymczasem owe osoby - jak z naciskiem podkrela minister, chocia nie wdawa si w szczegy tworzyy na zachodzie Cesarstwa mas liczc ponad 200 000 dusz mskich. A w dodatku pord nich pojawi si ten podejrzany element, o ktrym pisa gubernator kijowski, i ktrego przykady minister finansw wylicza z rosnc furi, dodajc jeszcze, e liczba 12 047 podejrzanych, ktrzy si pojawili od roku 1795, zostaa ustalona tylko dziki gorliwoci rewizorw guberni kijowskiej. Ta rzekoma nowa szlachta -grzmia Guriew - zupenie nie potrafi powiedzie, skd pochodzi, kim jest i nie ma adnego dokumentu. Najwyraniej nie majc pojcia o historii, minister doda jeszcze, e na pewno nie pochodz z Ukrainy, poniewa mwi po polsku, a chopi mwi tu po rusku. A w dodatku s katolikami, wic musieli przyby skdind105. W tej nastpujcej po wojennym podnieceniu atmosferze - znacznie przeraliwiej i znacznie bardziej przeraajco ba si wszystkich, ktrzy wracali z wojny tylko Stalin rozpoczo si polowanie na faszyw szlacht. Przedoone powyej nieco bazeskie argumenty posuyy za podstaw ukazu z 20 stycznia 1816 roku, ktry powtarza sowo w sowo elaborat Guriewa napisany wedug wskazwek gubernatora kijowskiego. Ukaz przewidywa selekcj (razbor) podejrzanych", ktrych ujawni przegld w roku 1814 spisu z roku 1811106. Sem Ibid., f. 10. Wielka rnorodno zda w sprawie statusu szlachty bezrolnej, tak wadzy, jak i ziemiastwa, ujawniaa si te w ssiednim dawnym Ksistwie Warszawskim, gdzie nie bardzo oczuwao si wpyw Kodeksu Cywilnego Napoleona. W ankiecie wociaskiej z roku 1814 bogata szlachta wypowiedziaa si tam za pozbawieniem ubogich braci wszelkich wolnoci. Patrz: Z. Stankiewicz, Szlachta -ziemianie w wietle ankiety wociaskiej 1814 r., [w:] Ziemiastwo polskie 1795-1945, red. J. Leskie-wiczowa, Warszawa 1985, s. 117. mlbid., fond 1341, opis 1, dieo 346, f. 223-227, raport D. A. Guriewa do Senatu, 18 wrzenia 1815 r. 106 Ibid., f. 233, 234, drukowany tekst ukazu O uczinieniju po Polskim gubernijam razbora nieizwiestnym liudjam, wpisawszimsja pri 6j rewizji w klass staroj szlachty, 20 stycznia 1816. Przedruk w PSZ, t. 33, nr 26108. Co pocz z herbow goot"? 129 nat zaproponowa komisjom ustalajcym skazki (to znaczy listy opodatkowanych), czyli miejscowym zgromadzeniom szlacheckim, przeprowadzenie selekcji i przesanie raportw o jej wynikach policji oraz izbom skarbowym, ktre przel je z kolei do ministerstwa finansw. W sformuowaniu stara szlachta" uytym w dokumencie ujawnia si wyranie nieco ju groteskowa ignorancja - prawie wszyscy czynownicy na fotelach ministerialnych zmienili si w cigu kilku lat -stara szlachta" miaa wskazywa na grup zaliczon do stanu rycerskiego w roku 1795, by j odrni od nowych szlachcicw", a priori podejrzanych. Oczywicie stara szlachta" nie bya ani mniej, ani bardziej pewna ni nowa". W kadym razie plony rewizyjne zdradzay, e carat chcia powyszukiwa we wszystkich guberniach osoby dotychczas pomijane107. Deklasacja gotowa ju przed powstaniem listopadowym

Aleksander I, odtd monarcha Krlestwa Kongresowego, mimo umizgw wobec Polakw, mimo swych podry do Warszawy przez Kijw w roku 1816 i 1817, mimo swego synnego przemwienia wygoszonego w Sejmie w Warszawie w roku 1818, podczas ktrego powtrzy swe obietnice o przyczeniu terytoriw rusko-litewskich do Krlestwa Kongresowego, waha si a do mierci, jak wybra drog: europejskiego liberaa czy wielkoruskiego zamordysty. W roku 1816 przeznaczy 60 000 rubli na wydanie pierwszych omiu tomw Historii Gosudarstwa Rosyjskiego Karamzina. Nie porzuci wic opcji autokratycznej. A kiedy w roku 1819 prosi Nowosilcowa, by kaza on przetumaczy z aciny tekst Unii Polsko-Litewskiej, dajc tym - by moe - upust swoim zapdom liberalnym, to Karamzin znowu zaprotestowa przeciwko takim cigotom w Opinii obywatela rosyjskiego. Arakczejew sta si wszechobecny ze swymi zwariowanymi planami kolonii wojskowych w celu skrupulatnego kontrolowania rosyjskiego chopstwa i znowu da o sobie sysze w guberniach polskich". Kolonie takie powstay ju zreszt w roku 1810 na Biaorusi. Wielki Ksi Konstanty odegra w militaryzacji ycia swoj znaczn rol, zarwno na terenie Krlestwa Kongresowego, jak i w polskich guberniach", zgodnie z duchem swego ojca. Niejasny status wikszoci szlachty nadal nie ulega wic zmianie. A do roku 1825 rosyjscy czynownicy do znudzenia prbowali wymc wykonanie ukazu / 1816 roku. Z kolei pierwsze lata panowania Mikoaja I charakteryzowaa nowa faza nadaktywnoci organizacyjnej. Mimo e szlachta nie wykazywaa adnych oznak buntu lub niezadowolenia, carska administracja zacza przygoto"" A. Romanowicz-Sowatinskij (Dworianstwo w Rossiji..., s. 110-113) ujmowa t kwesti l.iko problem uzurpatorw" szczeglnego rodzaju. W. I. Nieupokojew (Prieobrazowanije...) susznie dostrzega w nim raczej refleks trudnoci finansowych Rosji po wojnie. Do inflacji, asygnat i rozmailyili problemw monetarnych doczy si kryzys ekonomiczny - zatem szukanie podatkw za wszelk icn moe w pewnym stopniu wyjania zajado Guriewa. 130 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Co pocz z herbow golot" 131 wywa szczegow procedur redukowania, ktre spadnie na szlacht jeszcze przed klsk powstania listopadowego. W rok po wydaniu ukazu o nowych poszukiwaniach, pod koniec lutego 1817 roku, rosyjskie wadze cywilne Woynia i Podola poinformoway Senat 0 do niewyranym przebiegu tej akcji, ktrej sukces, jak twierdziy, nadzoruj 1 zamierzaj przyspieszy. Dodatek z 12 lutego 1816 domagajcy si, by kontrole zostay zakoczone do 15 sierpnia, pozosta bez adnego echa. Zarwno policja, jak i gubernatorzy, ktrych zdolno operacyjna zaleaa od mniej lub bardziej dobrej woli marszakw szlachty, powtarzali ich skargi o braku rodkw oraz ich przeprosiny za milczenie od czasu wydania ukazu. Caa korespondencja ujawnia pomieszanie pomidzy selekcj ewentualnych wczgw i dezerterw, o ktrych wycznie wspomina ukaz z 20 stycznia 1816 roku oraz generaln weryfikacj szlachty czynszowej. Ukaz zosta

susznie postrzeony jako wznowienie pogrek zawieszonych w roku 1808. Nie mona ju byo liczy w tym wypadku na dawny wpyw Czartoryskiego. Policja na Podolu i na Woyniu wci jeszcze zoona z Polakw twierdzia tylko, e nie jest w stanie odszuka kadego szlachcica orzcego w polu, siejcego albo mccego itd., albo raz jeszcze przeglda pliki z wynikami spisu z roku 1795 i porwnywa je ze spisem z roku 1811. Kade gubiernskoje prawlienije wskazywao na bezwad powiatowych zgromadze szlachty podejrzewanych o wsplnictwo, ktre nie przejmuj si stopniowo wzmagan nieustpliwoci ministerstwa finansw i ktre, mimo przywoa do porzdku, nadal czerpi chytr przyjemno z udawania, e niczego nie rozumiej108. Z listw wysanych przez Guriewa 16 kwietnia 1817 roku do gubernatorw cywilnych i ich czynownikw, by jak najszybciej zakoczy badanie szlachty czynszowej", przebijao wyranie zniecierpliwienie. Guriew powrci do formuy uoglniajcej. Nie dostrzega on tych trudnoci w siganiu do ustale spisu z roku 1795. Komisarze przeprowadzajcy spis w roku 1811 mog atwo ustali list nowych osb, ktre si na niej pojawiy. Ci, ktrzy udowodniliby swoje szlachectwo, zostaliby zostawieni w spokoju, a reszta zostaaby wpisana do rnych kategorii wiejskich lub miejskich. Operacj mona przeprowadzi bez najmniejszych trudnoci, poniewa wyniki spisu z roku 1811 byy znane od dawna. Faszywa naiwno? Perfidna ironia? Pobone yczenie? W kadym razie biurokratyczna niemoc109. Guriew prosi Senat, by zada od gubernatorw cywilnych dokadniejszych spisw i przeczytawszy nowy raport radcy kolegialnego Stanisawa Pawowskie-go, gubernatora podolskiego w latach 18151822 (prawdopodobnie Polaka) o tym, e rzeczy tocz si opieszale, zacz si gorczkowa. Pawowski poda liczb nowych", ktrzy pojawili si w roku 1811 (od 150 do 1000, zalenie od powiatu), ale dokument ten, po dokadniejszych ogldzinach, nie sprawia wraenia powanego. Pawowski prosi o dodatkow zwok, bu ustali rzeczywiste pochodzenie tej grupy, po czym kady wybraby sobie nareszcie yciowe przypisanie" (rod yzni), czyli status socjalny110. Wyjanienia dostarczone przez gu-bernialn policj o panujcym baaganie kilka dni pniej, 7 sierpnia 1817 roku, sprowadzay si do wytartych unikw. Minister finansw wydoby w Senacie ukaz carski z 23 sierpnia 1817 roku, ktry wyraa prawdziwe niezadowolenie z sytuacji111. Naleao szybko rzecz skoczy. Raport z 27 listopada 1817 roku o zakoczeniu" rachowania przesany przez policj woysk nie zadowoli niestety Guriewa. czna liczba szlachty w tej guberni ustalona w roku 1800 na 38 448 dusz mskich spada nawet do 37 698. W tej liczbie znajdowao sie w roku 1800 27 349 osb nalecych do szlachty czynszowej i okolicznej przy mylnym zaoeniu, e te dwie kategorie byy identyczne. Natomiast w roku 1817 znaleziono 5817 przedstawicieli szlachty okolicznej, to znaczy posiadajcej kawaek ziemi bez chopw paszczynianych, co zmniejszyo liczb szlachty czynszowej do 23 368. Jak wic znale w tym wszystkim nowych", mitycznych dezerterw, ebrakw i wczgw, ktrych biurokraci chcieli koniecznie wytropi? Nie wspominano nawet o szlachcie subowej; najwyraniej zaniedbano dochodzenie w tej sprawie112. Prawdopodobnie zaniedbania prowokowao umylnie zgromadzenie szlacheckie w ytomierzu, gdzie hrabia Filip Plater, dusza sarmacka, pragn zosta duchowym spadkobierc Tadeusza Czackiego (zmarego w roku 1813). Nakania on bogat szlacht ziemiask do manifestowania swej autonomii w sposb czsto bardzo rzucajcy si w oczy. Niemniej wydaje si prawdopodobne, e postawa bojkotowania zarzdze Petersburga wywoaa pierwsz ingerencj rzdu carskiego w ycie

zgromadzenia szlacheckiego i pierwsze uniewanienie podejmowanych przez nie decyzji. 24 maja 1818 roku Senat nakaza woyskiemu zgromadzeniu szlacheckiemu wyczenie ze swych ksig: wszystkich osobnikw uznanych za szlacht jedynie na podstawie ustnego wiadectwa osb prywatnych albo na podstawie tylko spisw i metryk (po rewizskim skazkam i me-trikam)Ui. Ten drakoski nakaz na pewno nie zosta wprowadzony w ycie, w kadym razie nie odnalaz si aden lad wiadczcy o jego zastosowaniu. Niewykluczone, e dobrze wtedy notowany w Petersburgu Filip Plater (ktry akurat zosta 1 108 Raport do Senatu policji woyskiej, 27 lutego 1817; RGIA, fond 1341, opis 1, dieo 346, f. 271276; ibid. dla Podola, f. 290-293; ibicL, gubernatorzy tych dwch guberni, f. 258. 109 Ibid., L 247-250. "" Raport S. Pawowskiego, gubernatora podolskiego do Senatu, 12 maja, pord raportw z Grodna, Witebska etc, poniewa wszystkie gubernie dawniej polskie" byy ukazem objte; RGIA, fond 1286, opis 5, dieo 648a, f. 35-50. '" Wyjanienia policji podolskiej z 7 sierpnia 1817 r.; ibid., fond 1341, opis 1, dieo 346, f. 267-270 oraz drukowany tekst ukazu z 23 sierpnia 1817: O priedpisanii gradanskim gubernatoram i gubiernskim prawlenijam o niemjedliennom okonczanii razbora czinszewoj szliachty, f. 257 i PSZ, t. 34, nr 27014. '"Wid., f. 311-318. Raport woynskogo gubiernskogo prawlenija do Senatu, 27 listopada 1817 r. W stosunku do roku 1800 pojawio si jeszcze kilka innych trudnoci. Podczas gdy w roku 1800 podawJiio liczb 2455 wacicieli dziedzicznych i 2225 dzierawcw dziedzicznych, kategorie te zostay w roku 1817 podzielone, co dao 2045 wacicieli penoprawnych i 421 na doywociu. Dzierawcy dziedzi-i/ni zostali podzieleni nastpujco: 820 normalnych" (?), 684 tradycyjnych" (?), 127 na ziemiach pa-Mwnwych i 155 byych wojskowych. To wszystko sprawia wraenie cakowitego pomieszania. '" CD1AU, fond 481, opis 3, dieo 1, f. 3, cyt. za: S. ysenko, J. Czerneckyj, Prawoberena uliachta..., s. 34. 132 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Co pocz z herbow goot"? 133 wicegubernatorem) potrafi wstrzyma akcj. Gdyby jednak do tego doszo, konsekwencje okazayby si bardzo powane, rwnie powane jak wykluczenia z lat 1830 i przede wszystkim z roku 1840. Niektrzy historycy mieszajc, a dziao si to czsto, decyzje z ich realizacj i tym razem mwili o masowym wykrelaniu w owym okresie szlachty gooty114. Mona z pewnoci zauway w tym czasie pewne niezadowolenie wobec szlachty woyskiej. Ksigi i akta zgromadze szlacheckich musiano redagowa i prowadzi po rosyjsku, co potwierdza, e w tym konkretnym momencie

szlachta zostaa upomniana, ale to wcale nie zmniejszyo autonomicznych wymaga elity. Jak zobaczymy w nastpnym rozdziale, by to okres bardzo miaego adresu do cara obywatelstwa woyskiego w innych sprawach dotyczcych ycia publicznego115 W ostatnim okresie panowania Aleksandra I niezadowolenie carskich wadz przejawiao si, kadego roku, w coraz bardziej ostro formuowanych dokumentach przeciwko bezwadowi zgromadze szlacheckich i przeszkodom przez nie mnoonym, co wiadczy o tym, e ziemiastwo nie zamierzao na razie odcina si od ubogiej szlacheckiej braci. Bez wtpienia odnowienie przejaww polskiej solidarnoci posiadao dodatkowy aspekt patriotyczny: po klsce nadziei napoleoskich jedno stanowa stawaa si z powrotem jednoci narodow. Pniej jednak zobaczymy, e z patriotyzmem nie naley przesadza. Scalenie pozostawao kruche. Tkwia w nim nadal zadra z roku 1791. Kwestia szlacheckiej biedoty ujawniaa si we wszystkich guberniach polskich". W lecie 1819 roku gubernator biaoruski z pewnoci dlatego, e liczbowo problem by na tym obszarze mniejszy (tylko 13 777 szlachty czynszowej w guberni mohyowskiej) oraz poniewa prby zmilitaryzowania tej grupy podjte przez Fiozofowa w roku 1797 i Arakczejewa w roku 1810 wyznaczyy drog deklasacji bez skrupuw, zaproponowa rozwizanie, ktre czekaa wietlana przyszo po roku 1831. Polegao ono na wczeniu szlachty okolicznej i zagrodowej do kategorii odnodworcw", istniejcej w Rosji od roku 1719, a ci ktrzy nie mieli osiedlosti, czyli wedug carskiej biurokracji podpadali pod kategori bez staego miejsca zamieszkania", powinni by wcieleni do kolonii wojskowych rosncych jak grzyby po deszczu. Tak si jednak nie stao116. Na prawobrzenej Ukrainie zapa nie opuszcza kijowskiej policji. To wanie miejscowa policja pucia w ruch now weryfikacyjn machin w roku 1814, wzbudzia poruszenie w sprawie obcych" i podejrzanych" na listach z roku "" T. Korzon mwi bez przytoczenia dowodw o wykluczeniu ze szlachty 60 000 osb pomidzy rokiem 1810 i 1830 (Wewntrzne dzieje Polski za Stanisawa Augusta, s. 130-135), zacytowawszy ukaz z 1818 r. Podobnie A. Zajczkowski (Szlachta polska, kultura i strukrura, Warszawa 1993, s. 103104) i W. I. Nieupokojew (Prieobrazowanije..., s. 6), podaj ogromne liczby, ale dotycz one akcji Komitetu Guberni Zachodnich, to znaczy po roku 1831. Wszystkie nieporozumienia powtarzaj. Sikorska-Kulesza,Deklasacja..., s. 16-17. 115 Na przejcie na rosyjski w aktach zgromadzenia szlacheckiego w ytomierzu wskaza N. K. I m i e t i n s k i j, Dworianstwo woynskoj gub..., s. 360. Nasz ostrono podzielaj S. ysenko i J. Czerni e c k i j, Prawobereina szliachta..., s. 34. 1161. Rychlikowa, Carat wobec polskiej szlachty..., s. 79-83 i dwa cenne przypisy: 102 i 103 z bogat bibliografi o odnodworcach i o koloniach wojskowych Arakczejewa. 1811 i oczekiwaa podobnych reakcji od prokuratorw woyskich i podolskich. Policja twierdzia nawet, e mona posun si jeszcze dalej, e do zweryfikowania pozosta stos spraw. Prokurator, ominwszy gubernatora, wysa 5 padziernika 1819 roku do nowego ministra sprawiedliwoci, ksicia obano-wa-Rostowskiego cierpkie sowa pod adresem asesora Goroszeskiego, ktrego czyni odpowiedzialnym za powolno w przeprowadzaniu kontroli. Minister skierowa 27 padziernika do Senatu gorzkie wyrzuty z powodu owej opieszaoci, z powodu niewykonania ukazu z 20 stycznia

1816 roku, ktrego tre przypomnia i wezwa senatorw do: podjcia najsurowszych rodkw, by rzeczony ukaz niezwocznie wykonany zosta"117. Minister uzyska nawet upomnienie od samego cara, ktry 20 lutego zaleci ze swej strony Senatowi, by wymg on wcielenie w ycie ukazu z 1816 roku. Upomnienie to pokazuje niezbicie, e nie chodzio tu ju wicej o kwesti, w kocu trzeciorzdn, wczgw lub szpiegw. Ukaz z roku 1816 by w nim przedstawiony zgodnie ze sw treci jako Ukaz o razborie czinszewoj szliachty (Ukaz o weryfikacji szlachty czynszowej). Policja kijowska daa si w ten sposb zapa we wasne sida, poniewa musiaa tumaczy, dlaczego nie dokoczya procesu sprawdzania sytuacji szlacheckiej drobnicy we wasnej guberni. Czy-nownicy z Kijowa tumaczyli zatem rozwlek logore, z jakimi niesychanymi trudnociami rzetelna kontrola musiaa si boryka, na jaki bierny opr w zgromadzeniach szlacheckich napotykaa, jak zasaniay si one wycznoci przywilejw. Czynownicy wspominali o przypadkach wtpliwych, ktre pragnli sprawdzi osobicie, o komplikcjach w docieraniu do rde i zapewniali, e t kolosaln prac trzeba nadal wykonywa. Z dwudziestoletnim wyprzedzeniem carscy urzdnicy dojrzewali do pomysu wsadzenia kija w mrowisko. Kij wsadzi Bibikow w roku 1840. Na razie, mimo trudnoci nastrczanych przez kwesti szlacheck, Petersburg nie mg cigle zrozumie, w jakim ponieniu znalaza si szlachta goota i jeszcze dba o formy, o godno" szlacheck w nadziei, e wszystko uda si uregulowa administracyjnie118. 9 wrzenia 1820 roku Senat wysa jeszcze dug nagan - wszyscy oskarali wszystkich - do lokalnej policji, zarzucajc jej bezwad. Tekst nagany rozesanej dopiero 22 listopada przypomina wszystkie trudnoci w powoywaniu i uruchamianiu komisji szlacheckich, przypomina funkcjonariuszom o grzywnach, klrymi trzeba byo je kara, wypomina niechlujstwo w redagowaniu raportw, rejestracj podwjn, a nawet potrjn, wysyanie liczb, z ktrych nic nie wynikao, krtko mwic wielki gniew znakomicie odsania niemoc i baagan pilnujcy w carskiej administracji. Eksplozja koczya si tak jak naley: seri pogrek pod adresem czonkw gubjernskogo prawlenija o wszczciu postpo-w.mia, ktre rzekomo trafi do ministerstwa sprawiedliwoci119. '" IUJIA, fond 1341, opis 1, dieo 346, t. 1, f. 326. "" Ibid., i. 345-348. Raport gubiernskogo prawlienija do Senatu, Kijw, 14 marca 1820 r. "* llml., f. 349-357; Senat do policji kijowskiej, 9 wrzenia 1820 r. 134 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy W niektrych guberniach, jak na przykad w guberni wileskiej, przebiego i zuchwao marszakw szlachty w okazywaniu solidarnoci z najuboszymi brami przybieraa formy niemoliwe do osignicia na Ukrainie. Na przykad ukaz z 27 sierpnia 1820 roku, ktry zwalnia od wrzenia tego roku od weryfikacji, umoliwi zgromadzeniu szlachty tej guberni pozostawienie szlachty goo-ty w spokoju a do roku 1827. Dopiero wtedy minister spraw wewntrznych wykry zrczn interpretacj ukazu poczynion przez zgromadzenie: ukaz z 1820 roku zabrania jedynie niewpisanym do rejestru brania udziau w wyborach do zgromadze szlacheckich (do sprawy tej powrcimy w nastpnym rozdziale), ale marszaek wileski uda, e rozumie go inaczej i wyinterpretowa go jako zezwolenie na cakowite przerwanie weryfikacji. Nowy ukaz z 31 grudnia 1827 roku musia by wydany, by wyjani to wygodne nieporozumienie120.

Dziwne, e cay skandal rozpocz si w roku 1815 wanie od policji kijowskiej i Petersburg wyrzuca jej to stale a do mierci Aleksandra I, podczas gdy, wedle rde archiwalnych, policje woyska i podolska mimo totalnej pasywnoci nigdy nie byy przywoywane do porzdku. By moe zacietrzewienie przeciwko Kijowowi wynikno wanie z nadmiernej gorliwoci lokalnej policji, ktra jako jedyna za kadym razem odpowiadaa na wezwania, za kadym razem pogarszajc sw sytuacj. A zatem w bezporednim licie do ministra sprawiedliwoci z 25 maja 1821 roku, szef kijowskiej policji musia wyzna, e poszukiwania zakoczyy si cakowitym fiaskiem. Jego poczucie winy z powodu niewypenienia obowizkw wynikajcych z ukazu z roku 1816 i przeladujca go obsesja, e nie wyapa tajemniczej grupy wrogich indywiduw nkajcych imaginacj carskiego czynownika, osigaa na kolejnych stronach jego epistoy kolejne szczeble coraz wyraniejszego pomieszania. C byo bardziej dla caratu podejrzane ni anonimowo, bardziej naganne ni brak identyfikacji? Minister obanow-Rostowski, zdajcy sobie spraw ze swej ministerialnej mocy napawania trwog, nie zawaha si kompleks winy w urzdniku pogbia. W miesic pniej, 20 czerwca 1821 roku, prosi Senat o nagan dla tego biednego policmajstra i podjcie najsroszych krokw, by ukara zaniedbanie, ze wzgldu na wag tej sprawy, ktra wie si z interesem Skarbu" (zmuszenie do pacenia podatkw ukazao si dla ministra znacznie waniejsze ni apanie widm)121. W roku 1821 dokonano jeszcze trzykrotnie podobnych wymian epistolar-nych, ktre z powodu stenia biurokracji przyprawia mog o zawrt gowy; na szczcie jednak szlachty, z wyjtkiem bardzo ograniczonych przypadkw, rozsierdzenie czynownikw nie dotkno. 21 lipca Senat wysa dan nagan z nakazem sporzdzenia dodatkowych wyjanie (c jeszcze pozostao do wyjaniania?), z nakazem szybkiego zakoczenia caej sprawy i kilku oglnymi pogrkami na okras. 13 sierpnia gubiernskoje prawlienije odpowiedziao, e do12(1 PSZ, 2 seria, t. 2 (1827), nr 1674. 121 RGIA, fond 1341, opis 1, dieo 346, t. 1, f. 359; policja kijowska do ministra sprawiedliwoci, 25 maja 1821; minister sprawiedliwoci do Senatu, 20 czerwca 1821, f. 358. Co pocz z herbow goot"? 135 chodzenie zostao zakoczone w czterech powiatach: humaskim, radomyskim, czerkaskim i czyhyryskim, a dla szybszego zwieczenia dziaa doczyy do akcji dodatkowo trzy osoby. Sze miesicy pniej, w dzienniku posiedze nadzwyczajnie pobaliwego Senatu odnotowano z satysfakcj, zapomniawszy o innych guberniach, e wszystko niedugo si szczliwie zakoczy122. Rewizorzy dodatkowi musieli by szczeglnie bezczynni, poniewa 22 kwietnia 1822 roku policmajster znowu musia wyzna, e jego polowanie na obcych" trwa i 26 maja 1822 roku znuony ubanow-Rostowski powiadomi Senat, e ju pi razy nakazywa, by zakoczy razbor. Kiedy wreszcie podejmie si skuteczne rodki przeciwko tym gnunym policjantom? W tej sytuacji pozostaa xxxjedynie ucieczka do cara - namiestnika Boego na ziemi. Spraw przedoono od nowa Jego Cesarskiej Moci, ktry stwierdzi, e Senat powinien wreszcie podnie zandarmie. 11 sierpnia 1822 roku Senat przygotowa historyczn rewizj sprawy. Kopici zaostrzyli pira, spisali na siedmiu nieskoczenie dugich stronach i rozesali 18 wrzenia cae dzieje problemu, wieczc dzieo nastpujc konkluzj: w sposb najbardziej stanowczy i po raz ostatni" trzeba z tym wreszcie...

skoczy. Szefowi policji kijowskiej grozia kibitka. Czemu, u diaska, decyzje z koca sierpnia 1821 roku pozostay martw liter? - dopytywa si Senat123. Po przekniciu najbardziej gorzkich pigu, policja przyznaa 17 padziernika, e wiele popeniono bdw, e nadal brakuje wykwalifikowanego personelu, e musiaa stawia czoa wielu innym zadaniom, i e robia, co moga. Gotowe ju dokumenty zostan wkrtce porwnane ze spisami z roku 1795, a rezultaty niezwocznie przesane124. Jeli czytelnikowi tej korespondencji nie przypada do gustu jej aspekt komiczny, moe w niej znale dobry temat do refleksji o skutecznoci dziaania carskiej administracji. Pozwala to lepiej zrozumie jedn z gwnych przyczyn trwaoci dawnego sposobu ycia, waciwie niespecjalnie zakcanego w trzydzieci lat od rozbiorw, zda sobie spraw z powolnego upywu czasu, o ktrym nasza pospieszna epoka zupenie zapomniaa. Jak ten epizod si skoczy? Gubiernskoje prawieni]e w Kijowie wysao 28 listopada 1822 roku tylko raport zapowiadajcy wyniki czciowe, do ktrego jednak brakowao zacznikw, o czym dowiedzia si sam cesarz i zada po raz kolejny od Senatu zdecydowanych krokw. Zatem 20 grudnia 1822 roku powstao osiem bitych stron repytycji i ostrzee. Polowanie na obcych, dezerterw i wczgw" cigle si nie zakoczyo. Kolejny ukaz, ktry mia w intencji zastrasza, zosta wydany 28 maja 1823 roku125. 122 Wid., f. 360-363; Senat do policji kijowskiej, 21 lipca 1821 r., f. 364, 365; odpowied z 13 sierpnia; f. 366-368; wycig z dziennika Senatu z 21 grudnia 1821 r. I2J Ibid., f. 369-377. "Ubid.,L 378-380. ''' Ibid., f. 381-389 i ukaz z 23 maja 1823 r. Dierawnyj Archiw Kyiwskoj Oblasti (DAKO), fond 1, opis 295, dieio 7570, f. 3, cyt za.: S. y s e n k o, J. C z e r n e c ky j, Prawoberena szljachta..., s. 34. 136 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy W kocu policmajster z Kijowa, zaszczuwany i wystraszony, poda rezultaty swoich poszukiwa". Nie mona wyklucza, e ta caa gra na zwok, ktr zwierzchnicy wzili w kocu za bezczelno, bya skutkiem apwek wrczonych przez zgromadzenie szlacheckie, ale tego dowie si nie da. cznie znaleziono 16 126 podejrzanych osobnikw pci mskiej. Pogrupowano ich wedug powiatw i przypisano im najbardziej niewiarygodne powody, dla ktrych stali si podejrzani. Zaproponowano, by wikszo spord nich sprawdzia Heroldia, co stanowio wygodny sposb umycia rk. W podsumowaniu stwierdzono, e 624 spord nich uznano za szlachcicw bez trudnoci. 6988, ktrzy nie zostali uznani za szlacht w roku 1795, zapisani do klas opodatkowanych (prawdopodobnie chodzio o ludno w starostwach, ktrej protesty porozbiorowe analizowalimy) dostarczyli dowodw szlachectwa po wydaniu ukazu z roku 1816. Dowody te uznano za niewystarczajce, a zatem pozostan w klasie opodatkowanych. 1476 osb nie dostarczyo adnych dowodw: pracowali oni jako woni, komornicy, mierniczy lub osiedlili si na prawie kollokacji. 1832 osoby w ogle nie stawiy si przed komisjami powiatowymi. 2076 osb byo ludmi nieznanej kondycji yjcych w

rnych powiatach i podajcych si za szlacht". Dorzucono do tego 122 cudzoziemcw, 135 ydw podajcych si za szlacht, 13 znajdw oraz inne dziwaczne grupki podejrzanych osobnikw. W sytuacji takiego pomieszania, dane przez wadze wykluczanie i przegrupowanie w zupenoci odby si nie mogo. Kijowska izba skarbowa oczywicie wysaa natychmiast do Senatu dania, by ci, ktrzy znaleli si w klasie opodatkowanych, rzeczywicie podatki pacili i wydaje si mocno prawdopodobne, e 6988 osb, ktrzych komisjom szlacheckim i rosyjskiej policji nie udao si uratowa, nie mieli ju innego wyjcia. Ten szlachecki drobiazg zamieszkujcy dawne starostwa, zdeklasowany ju w roku 1795, buntujcy si wielokrotnie i zaarcie broniony przez marszaka Potockiego jeszcze w roku 1815, zosta prawdopodobnie przyczony do pastwowego chopstwa. O losach pozostaych decydowao nadal... gubiernskoje prawlienije: to policja przesdzaa do jakiej kategorii ich zaliczy, co gwarantowao, e sprawa cigna si jeszcze nieskoczenie dugo. Such o nich wreszcie zagin126. Jednak blisko siedmiu tysicom mczyzn odmwiono uznania szlachectwa: stanowio to pierwsz definitywn deklasacj przeprowadzon przez carski rzd. Jednak przede wszystkim znakomita wikszo szlachty czynszowej w tej guberni w majtkach prywatnych i wszystka szlachta w pozostaych dwch guberniach nie staa si obiektem adnego dochodzenia. Od czasu do czasu jak refren powtarzano, e liczya ona 218 000 dusz mskich we wszystkich guberniach przyczonych po rozbiorach. Jednak uczciwiej byoby zgodzi si ksiciem Chowaskim, biaoruskim gubernatorem generalnym (Witebsk, Mohylw i Smolesk), ktry w roku 1823 owiadczy, e nie ma pojcia, ilu szlachty jest rzeczywicie, poniewa nie mona wiedzie, ile osb nie starao si dowie szlachectwa. Wszystkie uczynione do126 Raport z danymi liczbowymi policji kijowskiej, 18 wrzenia 1823 r., RGIA, fond 1341, opis 1, die-lo 346, t. 1, f. 39CM03 i list izby skarbowej kijowskiej do Senatu, 27 padziernika 1823 r., ibid., f. 410. Co pocz z herbow goot" 137 tychczas prby doliczenia si szlachty staj si z tego wzgldu uomne i powoduj, e prby ustalenia faktw przez historykw na podstawie wszelkich wczesnych wylicze skazane s na niepewno127. Okres panowania Aleksandra I zakoczy si w atmosferze niezaspokojonej wrogoci, ktra coraz bardziej odsuwaa w niebyt szczodre projekty integrujce szlacht i nadajce jej ziemi, ktre zaakceptowaa w roku 1808 Komisja Ludnoci Starozakonnej pod naciskiem Czartoryskiego i Czackiego. W ostatnim ukazie cara z 24 lutego 1825 roku, skierowanym do Senatu zgodnie z propozycj Rady Ministrw, powracao wanie dziwne skojarzenie tych dwch podejrzanych grup ydw i szlachty - ktre nieustannie wymykay si bezpiecznej klasyfikacji kategorii spoecznych. Prace publiczne dla wsplnego dobra w kadej guberni, szczeglnie zwzki oraz paszczyzna piesza (to znaczy roboty wykonywane bez konnego zaprzgu) nakazywane przez lokalne sdy ziemskie, wykonywali dotychczas - co potwierdza ukaz z 28 lutego 1821 roku - wycznie chopi z majtkw prywatnych lub chopstwo pastwowe i finansowane z chopskiego obroku. To byy tak zwane ziemskie powinnosti. Ukaz z 1825 roku rozszerza obowizek fiskalny na kahay ydowskie, szlacht i na chopw z dbr kocielnych (Koci rzymskokatolicki i Koci grekokatolicki posiaday na Ukrainie znacznie wicej ziem ni Cerkiew prawosawna - mocno rozbudowana, lecz uboga). Ta decyzja cesarska i ministerialna likwidujca czciowo zwolnienie od podatku, stanowia dla szlachty pocztek zamachw na przywileje waciwe stanowi rycerskiemu. To by nieoczekiwany zamach na wiat

uudy, w ktrym ya miejscowa szlachta, bardzo wyrany krok w stron asymilacji drobnicy szlacheckiej z chopstwem128. Mikoaj I zaraz po wstpieniu na tron, uj rzecz w swoje rce w sposb zdecydowanie bardziej energiczny. 25 kwietnia 1824 roku Aleksander I (zmar on w listopadzie 1824 roku) powierzy cao spraw szlacheckich w guberniach dawniej polskich jednej instytucji: Trzeciej Sekcji Pitego Departamentu Senatu. 1271. Rychli kowa, Carat wobec polskiej szlachty..., s. 83, w konkluzji artykuu. Gubernator generalny Chowaski widzia w tym braku precyzji znakomity pretekst do wysania caej czynszowej szlachty biaoruskiej do kolonii wojskowych Arakczejewa - taki by sens raportu z 22 lutego 1824 r., czytanego na posiedzeniu plenarnym Senatu 27 lutego. Ta zdecydowana propozycja wydaa si tak interesujca, e bardzo czsto Senat ni si zajmowa a do roku 1828. Zob. RGIA, fond 1341, opis 1, dieo 346 t 1 f. 411. ' ' PSZ, 1 seria, t. 40, nr 30258. Oczywicie naley si zastanowi nad wcieleniem w ycie tej decyzji. Honor szlachecki zosta do tego stopnia dotknity, e protestacje mogy decyzj sparaliowa, o czym pisaa J. Sikorska-Kulesza, Deklasacja..., s. 23, nie wyjania jednak, w jaki sposb w protest si przejawi, w kadym razie nie mona zaoy, e dotyczy on zmuszania szlachty do fizycznego wykonywania prac. Szlachta czynszowa bya tylko opodatkowana. Z raportw gubernatorw wynika, e w guberni kijowskiej, w cigu trzech lat (1827-1829), pacili oni po 2,20 rubla od duszy na ziemskie powinnosti i po 2,28 rubla od duszy na zgromadzenie szlacheckie (fiskalnie komitywa funkcjonowaa nadal) oraz na powiatowe sdy. W roku 1830 te opaty zostay zmniejszone odpowiednio do 1,6-1,15 rubla. Na Woyniu ziemskije powinnosti byy opacane od 1829 r. w wysokoci 4,5 rubla dla szlachty okolicznej i 2,98 rubla (w asygnatach, to znaczy do mao) dla szlachty czynszowej. Na Podolu podatki te zupenie nie byy cigane przed rokiem 1830. Zob. RGIA, fond 1286, opis 5, dieo 648a, f. 377-380, 428-436, 440^454. 138 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy To ona wanie zredagowaa ukaz z 29 padziernika 1826 roku w imieniu nowego cesarza. Od czasu przyczenia guberni do Rosji - czytamy w tekcie ukazu - polska szlachta miaa wystarczajco czasu, eby pozapisywa si w rejestrach. Ci, ktrzy nadal nie znaleli dowodw, a tumnie zaludniajcy rzeczone gubernie, ktrzy pod pretekstem ich faszywego szlachectwa nie przystpili do suby pastwowej, adnego podatku do skarbu nie pacili, adnych zobowiza wobec spoecznoci nie mieli, ale wiedli ndzny ywot prostego ludu", dysponuj jeszcze okresem dwuletnim, by odpowiednie papiery przedoy. Policja i marszakowie szlachty musz ich o tym niezawodnie powiadomi. Gubernatorzy cywilni musz te czuwa, eby wszystkie dokumenty z najwiksz starannoci zostay zoone w zgromadzeniach szlacheckich. Po upywie tego terminu, osobnicy, ktrych szlachectwo si nie potwierdzi, zostan wpisani do klasy wolnych ludzi", bd pacili podatki miejscowe i pastwowe, zachowawszy prawo do dowiedzenia swego szlachectwa w przyszoci. W ten sposb zostan oni wczeni do kategorii uytecznej dla pastwa - stwierdzao trzecie biuro pitego departamentu w ukazie. Po upywie wspomnianego terminu, jedynie zatwierdzona szlachta podlega bdzie szlacheckiemu sdownictwu129.

Zauwamy dwa nowe elementy tkwice w tekcie ukazu: oficjalizacj weryfikacji generalnej caej szlachty, kiedy dotychczas poszukiwano jedynie hipotetycznych podejrzanych", ktrych przyuwaono w roku 1814. Ponadto po raz pierwszy podejrzenie ogarniao wszystkich a priori. Pejoratywne okrelenie tak zwany szlachcic" powtarzao si odtd stale. W celu natychmiastowej identyfikacji szlachty sprawdzonej, Rada Ministrw zatwierdzia w tym samym roku propozycj gubernatora podolskiego o wydawaniu specjalnych paszportw wewntrznych, w ktrych stosunek do wasnoci ziemskiej ich posiadaczy oraz ich ranga lub czyn zostaby jednoznacznie okrelone. W paszportach obok kategorii posesjonat" lub oficjalista" figurowa czyn i wpis do ksigi szlacheckiej. Moliwe, e dokumenty te nie zdyy si upowszechni130, ale oddzielenie prawdziwych" od faszywych" szlachcicw coraz mocniej jawio si jako konieczno. Marszakowie powiatw guberni kijowskiej musieli w poowie 1827 roku podporzdkowa si kolejnym rozporzdzeniom podajcym w lad nakazw z lat 1814-1824: dostarczy mianowicie listy szlachty spisanej w roku 1795 129 Ukaz otnositielno itnianujuszczichsja szlachciczami bez predstawlenija o ich szliachectwie dostatecznych dokazatielstw, f. 464, 465. Minister spraw wewntrznych przekaza ten ukaz policjom lokalnym, 5 stycznia 1827, RGIA, fonds 1286, opis 4, dieto 102, f. 92. Podobny problem mg si ujawni te w Rosji waciwej, ale w proporcji nieskoczenie skromniejszej. 1 listopada 1825 r. genera Balaszow, generalny gubernator Riazania, Tuy, Oriela, Woronea i Tambowa pyta, czy wolno wtrci do armii 1700 szlachcicw rosyjskich, ktrzy zgubili swe papiery. Wahania ministra spraw wentrznych i rady Stanu ujawniaj, e nie byo wiadomo, do jakiej rangi ich przypisa i do jakiej kategorii podczy; ibid., fond 1263, opis I,dieo423. 130 O propozycji gubernatora podolskiego i jej akceptacji wspominaj: W. S z a n d r a, Administratiwni ustanowy Prawoberenoj Ukrainy, Kyiw 1998, s. 35, cyt. przez: S. ysenko, J. Czernecky j, Prawo-berena szliachta..., s. 36. Co pocz z herbow goot"? 139 informacje sprzed trzydziestu dwch lat - i uoy je w nastpujce kategorie131: 1. szlachta zatwierdzona przez zgromadzenie guberni, 2. szlachta, od ktrej wymagano dodatkowych dokumentw, 3. szlachta, ktrej dokumenty odrzucono, 4. szlachta, ktrej potwierdzenia odmwia Heroldia, 5. szlachta wpisana do kategorii opodatkowanych. Moliwe, e lektura tej niesychanie dugiej listy skonia Rad Stanu do przedoenia Mikoajowi I ju 28 lutego 1828 roku, a wic przed upywem terminu dwuletniego wyznaczonego w padzierniku 1826 roku, opinii o naduyciach wykrytych w nadawaniu tytuu szlacheckiego osobom nieposiadajcym do niego prawa", o naduyciach, ktre - jak podkrelali ministrowie - popeniano nadal. Rada Stanu przewidywaa powoanie przy Senacie specjalnego komitetu rewizyjnego, ktry sprawdzi wszystkie papiery osobiste i rodzinne i okreli procedur postpowania na przyszo. Mikoaj I zatwierdzi t propozycj w dniu jej wpynicia. Rozpocz si okres, w ktrym wola rzeczywistej eliminacji szlachty przestaa by uud. Szlachta czynszowa znalaza si w centralnym krgu podejrze. Ale nikt nie wyobraa sobie, jak wielki trud oczekuje jej eliminato-rw. Ta niewiedza ujawnia si jeszcze

wyraniej w ukazie uzupeniajcym z 5 marca 1828 roku, ktry podwaja kontrol sprawowan przez komitet kontrol sprawowan przez Heroldi132. Ta instytucja, zajmujca si tylko sprawami dotyczcymi arystokracji, nie bya w adnej mierze przygotowana na stawienie czoa tak gigantycznemu zadaniu. Jedyny gos pomiarkowania, ktry wczenie si ujawni, nalea - rzecz dziwna - do ministra finansw Kankrina, ktry praktycznie zrezygnowa z podatkw, od tak dawna wyczekiwanych, od 200 000 dusz" z guberni przyczonych, zrozumiawszy, e w chwili rozpoczcia wojny z Turcj byoby rzecz politycznie niestosown wzbudzanie niezadowolenia na Ukrainie, na ktrej samo utrzymywanie wojska ciko dawao o sobie zna. W dugim memoriale do Senatu z 16 marca 1828 roku, minister zdoby si na odwag, by przypomnie, e jeli wszystkie kolejne dotychczasowe komisje nie zdoay odrni prawdziwych szlachcicw od faszywych, podjcie od nowa polowania na osobnikw podejrzanych zwcych si szlachcicami i zmuszenie do pacenia podatkw wszystkich, ktrzy nie uzyskali wiadectw szlachectwa, wydaje si operacj skomplikowan, ktrej nie uda si zakoczy, a ktra wywoaaby niepotrzebnie niepokj. Byoby wrcz niesprawiedliwie - twierdzi Kankrin w podsumowaniu memoriau - pozbawia tej szlachty godnoci, ktrej co prawda dowie nie moe, ale z ktrej od kilku stuleci korzysta. To mogoby doprowadzi do niejakich buntw..." Wyborna przenikliwo na dwa lata przed rokiem 1830. Minister dodawa, e agodno w podejciu do kwestii przejawi si powinna rozwizaniem Komisji, zachowaniem w stosunku do tej grupy nazwy gatunkowej: osiedlaj szlach'" DAKO, fond 1, opis 295, dieo 7570, cyt. przez jw., s. 36. 112 Obydwa ukazy przygotowujce komitet i awizo Heroldii cytowane przez N. K. Imierietinskij, Dworianstwo wolynskoj gub..., cz. 1, s. 362-363. 140 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy ta i okrele: okoliczna" bd czynszowa", e powinna nadal si cieszy sw wolnoci przemieszczania si do innych wiosek i miast, w ktrych zwaaby si szlacht miejsk". Kankrin sugerowa, e mona by t szlacht przymusi do suby wojskowej, ale tylko omioletniej i bez stosowania kar cielesnych. Szlachta okoliczna posiadajca kawaek ziemi mogaby jako jedyna paci podatek specjalny, ale nie pogwne, lecz podymne, jak w wypadku wolnych liudiej na Litwie, ktrzy ju pac po 7 rubli i 30 kopiejek. Mao kto by podobnie pojednawczego zdania. Minister spraw wewntrznych odnis si do propozycji Kankrina wrogo, Weldbrecht, szef Pierwszego Departamentu w Senacie j odrzuci. Wadze zajy si ju gwnie militaryzacj szlachty na Biaorusi. Wybia godzina twardego kursu133. Kankrin okaza si zreszt znacznie mniej wyrozumiay wobec Biaorusi, na ktrej od dugiego ju czasu sroy si Arakczejew, i na ktrej w skonfiskowanych przez carat majtkach mona byo przeprowadza najradykalniejsze eksperymenty. Nie uwzgldni on w tym regionie rad Nowosilcowa z roku 1826 namawiajcego go do pomiarkowania, by unikn cakowitego zniewolenia szlachty

czynszowej w majtkach pastwowych. Do ostra polemika, ktra wybucha w tej kwestii pomidzy tymi dwoma czynownikami, ujawnia wyranie, jak wygldaa sytuacja w majtkach tego typu, stanowczo liczniejszych ni na Ukrainie. Jak to czsto si zdarzao, rosyjscy dygnitarze, ktrym zabrane majtki przypady w udziale (dotyczyo to byego klucza" sonimskiego), generaowie: Paskiewicz i Wodek oraz tajny radca Druinin zatrudniali polskich rzdcw. W wypadku ktni Nowosilcowa z Kankrinem chodzio o majtek, ktry by zarzdzany przez radc stanu - Pusowskiego. To on zwrci si do Wielkiego Ksicia Konstantego, naczelnego dowdcy - midzy innymi - tzw. Korpusu Litewskiego, o pozwolenie zamienienia na paszczyzn dugw w paceniu czynszu. Pusowski zrcznie onglowa na analogii pomidzy nalenociami szlachty czynszowej i obrokiem paconym przez chopw w majtkach pastwowych i nie zawaha si zrwna szlachty czynszowej z chopami. Posugiwa si jzykiem godnym ordownika niewolnictwa i dowodzi Konstantemu, e skrajna ndza podnoszona przez czynszownikw bya jedynie pretekstem, i e naley ich przymusi do robt: co i dla Skarbu poytecznym si okae, chopi przyzwyczaj si do wykonywania swoich obowizkw, a lenistwo z nich si precz wygna [...]. Gospodarz w majtku do Skarbu nale13) RGIA, fond 1341, opis 1, dieo 346: memoria ministra finansw, 16 marca 1828 r., f. 471^486; odrzucenie go przez 1 departament Senatu, 7 wrzenia 1828 r., f. 552. Przesunicie szlachty do klas opodatkowanych" nabraoby sensu, gdyby rzeczona szlachta moga w podatek paci. Jednak dwa ukazy ujawniaj, e stopie ndzy niektrych spord tych, ktrzy zgodzili si na wpis do kategorii mieszczan lub kaziennych kriestian by tak wielki, e te wsplnoty kategorialne odmawiay ich przyjcia. By im pomc" Skarb postanowi, w kilku przypadkach, zwolni ich od podatku na pi lat. Zob. PSZ, seria II, t. 4, nr 2149, 11 lipca 1828 r. Na podstawie raportu M. J. Daszkowa, ministra sprawiedliwoci, cesarz wyrazi zgod na rozszerzenie tej pomocy" na ca drobnic szlacheck (skarga napyna z Woynia), ktra znalaza si w podobnym pooeniu na skutek niemonoci przedoenia dowodw szlachectwa; ibid., t. 5, (1), nr 3663, 14 maja 1830. Co pocz z herbow goot"? 141 cym nie ma innego sposobu przymuszenia upartego chopa, ktry zna swe prawa i zupenie si nie troszczy o wypenianie obowizkw przewidzianych w inwentarzach..." Na to Nowosilcow, ktry w tamtym czasie (kwiecie 1826) prbowa umocni sw pozycj na Litwie, zastrzega, e w stosunkach agrarnych rnica pomidzy czynszem i obrokiem w majtkach pastwowych zostaa wyranie zdefiniowana 28 maja 1806 roku. Otwarcie podejrzewa Pusowskiego o naduycia i da wszczcia dochodzenia. Wielko czynszu wydaa mu si przesadna i nie dopuszcza, by tumaczy opnienia w opatach - lenistwem. Jednak Kankrin argument lenistwa przyjmowa za wany i po prostu poradzi Pusowskiemu, by nie dopuszcza si naduy. W nastpnych latach podobny proceder rozszerzy si na majtki pastwowe na Woyniu i na Podolu134. Status szlachecki zanika, a bezporednio zainteresowani nie mogli protestowa tym bardziej, e nieco pniej, na mocy jednomylnej decyzji Senatu podjtej na podstawie ukazw carskich z 26 padziernika i 30 listopada 1828 roku i 25 stycznia 1829 roku, zorganizowanie na wojskow mod caej szlachty biaoruskiej zostao przesdzone. Drukowany regulamin suby

wojskowej szlachty, przedoy Senatowi 18 grudnia 1829 roku Dogorukow, minister sprawiedliwoci135. W takiej atmosferze apetyt rs w miar jedzenia i rosyjscy czynownicy postanowili zaatwi wszystkie problemy nastrczane przez szlacheck drobnic we wszystkich ziemiach zabranych i we wszystkich majtkach prywatnych. Powrciy pomysy opracowania statusu oglnego przez specjaln komisj, podobnie jak w roku 1808, lecz w jake odmiennym duchu. Zaoenia projektu przedoy 11 czerwca 1829 roku Dogorukow w bardzo dugim elaboracie dla Senatu, na ktrym Mikoaj I dopisa wasnorcznie: Zaj si tym statusem bezzwocznie, przedoy go najpniej w grudniu"136. Po zatwierdzeniu przez Senat, ksi Golicyn w imieniu Rady Pastwa kaza wyda 22 czerwca 1829 roku rozkaz utworzenia takiej komisji. Bieg wypadkw nabra niespotykanego przyspieszenia137. Po pobycie na Podolu na pocztku 1829 roku i po spotkaniu z marszakiem szlachty, hrabi K. Przedzieckim, Mikoaj I zda sobie spraw z rozmiarw problemu i nie zamierza kierowa si wyrozumiaoci. 21 sierpnia Rada Pa114 Ibid., fond 379, opis 3, dieo 887: O zezwoleniu posesorom majtkw rzdowych w guberniach od Polski odzyskanych zastpienia czynszu lub obroku przez robocizn, 3 kwietnia 1826, f. 1, 2; komentarz Nowosilcowa z kwietnia 1826, f. 5-16. '" Ibid.; fond 1341, opis 1, dieo 346, ukaz z padziernika i listopada 1828 r., 25 stycznia 1829, regulamin wojskowy drukowany, f. 552-562. Dziwne, lecz o zaliczeniu szlachty do chopstwa pastwowego nie wspomina N. M. Druinin, chociaby we wstpie do swojej ksiki pt. Gosudarstwiennyje krie-ttitinie i reforma P. D. Kisieliewa, t. 1, Moskwa-Leningrad 1946. ""W. I. Nieupokojew (Prieobrazowanije..., s. 6, 7)iS. ysenko iCzerneckijj (Prawobe-rttna szliachta..., s 37) podaj pomykowo dat 22 kwietnia 1829 r. i streszczaj bardzo sumarycznie na-Mpsrwo wypadkw. Raport ministra sprawiedliwoci z adnotacj cara z 11 czerwca 1829 r., ibid., f, h(M-627. "' PSZ, seria II, t. 4, nr 2948. Gorczkowej aktywnoci komisji dotyczy dokumentacja liczca 475 Mnm. Zob. RGIA, fond 1286, opis 5, dieo 648a; Dielo proizwodiwszejesia w komisu wysoczajsze uttreidiennoj dla sostawlienija pooenija o szlachcie. 142 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy stwa mianowaa trzech czonkw komisji, ktrzy mieli za zadanie zgromadzi dokumentacj i przygotowa projekt. W jej skad wchodzi reprezentant cesarskiego sztabu generalnego, pukownik Jureniew (o ktrym bya ju mowa z okazji projektw deportacyjnych), czynownik ministerstwa spraw wewntrznych w misji specjalnej", radca stanu ukowski i wicedyrektor wydziau podatkowego w ministerstwie finansw - Enkholm. Od 28 sierpnia tych trzech urzdnikw informowao Senat o postpie w pracach. Czonkowie komisji wywoali nadzwyczajny rozgardiasz podczas szukania dokumentw, ale naley przyzna, e mimo ich pocztkowej absolutnej ignorancji w przedmiocie, ktrym si zajmowali, po kilku miesicach udao im si doprowadzi do rezultatu do spjnego, cho nadal iluzorycznego.

Na rozkaz Mikoaja I czonkowie komisji musieli przedkada Senatowi cotygodniowe sprawozdania. Przemina epoka kilkuletnich terminw na dowiedzenie szlachectwa. W celu nadzorowania i harmonizowania prac komisji, Senat zaproponowa cesarzowi, by doda jej przewodniczcego, ktry posiada szczeglne kompetencje, poniewa ze szlacht mia ju wiele do czynienia - ministra spraw wewntrznych. Mikoaj skreli odrczn odnotacj: Zgoda. Skoczy z tym bezzwocznie"138. Dokumentacja zgromadzona przez trjk czynownikw nadzwyczaj ich zdziwia. Przede wszystkim jej czonkw uderzyo, e ludzie, ktrzy zw si sami szlachcicami, pac czynsz bardzo zrnicowany w zalenoci od miejsca, jakoci uprawianej ziemi, etc. oraz e t sum uwzgldniaj inwentarze majtku, w kontrakcie z wacicielami lub zarzdcami, e jest on niekiedy pacony ekonomom, a niekiedy wacicielom lub - w wypadku majtkw pastwowych - izbom skarbowym i, ponadto, ci ludzie s wolni. Czonkowie komisji zdziwili si i postanowili dziaa jeszcze wawiej: sprawdzi wnioski Komisji Ludnoci Sta-rozakonnej, odnale wszystkie przepisy, poprosi o opinie gubernatorw, a kiedy ci bd zwleka, poprosi ich raz jeszcze, szpera w archiwach wszystkich ministerstw i zdawa spraw przewodniczcemu z postpw w przebiegu prac: mimo luk, 15 padziernika 1829 roku uoyli ju zarys statutu. Stwierdzili, e wkrtce wypeni je konkretna tre. Rzeczywicie: ju w tydzie pniej pracowali nad redagowaniem pierwszej czci o obowizkach tej klasy ludzi" i naszkicowali kolejn, dotyczc pogrupowania ich we wsplnoty, w zalenoci od ich liczebnoci w danym powiecie, we wsplnoty zachowujce pewn wewntrzn autonomi, wybierajce swych przedstawicieli i posiadajce wasne sdownictwo. Wszystkie poprzednie prawa, projekty deportacji, wszelkie najrozmaitsze raporty zostay ponownie przeczytane, opatrzone komentarzami, a ich fragmenty skopiowane. Kopici pracowali zreszt w pocie czoa: wedle rozkazu Mikoaja I, w wyznaczonym przeze terminie: 13 wrzenia 1829 roku, minister spraw wewntrznych przedoy w Senacie obszerny projekt: Pooenije o szliach-cie (Rozporzdzenia o szlachcie"), ktry jak sdzono - winien rozwiza wszelkie problemy139. "8 PSZ, seria II, t. 4, nr 3151, 10 wrzenia 1829. 139 RGIA, fond 1286, opis 5, dieto 648a: rozpoczcie prac komisji, f. 79; proby rne do administraCo pocz z herbow goot"? 143 Co by byo, gdyby powstanie listopadowe nie wybucho? Refleksji o tym, jaki los by spotka szlacht, gdyby nie wzia do licznego udziau w powstaniu 1830 roku, nie dyktuje skrupulatno mionika roztrzsania zbdnych hipotez. Potrzebna jest ona dla podsumowania ewolucji postawy carskiej wadzy wobec szlachty ledzonej przez trzy dziesiciolecia, do zrozumienia natury przemian, zapowiadajcych si w nowym prawie, sprawdzenia wiarygodnoci owych zmian, uchwycenia rnic lub podobiestw pomidzy zapowiadanym tekstem i rozwojem sytuacji, sytuacj rzeczywist sprowokowan fal brutalnych represji popowstaniowych, ktre spady ju nie na gubernie dawniej polskie", ale na gubernie zachodnie". W tekcie wypracowanym przez komisj najbardziej uderza, po raz kolejny, jego petersburska" tonacja i charakter biurokratyczny, cakowicie odcity od rzeczywistoci. Projekt Rozporzdzenia" dzielcy si na dwie czci i 149 paragrafw, mimo chci uzyskania kontroli nad szlacht, mimo pozorw obudnej przychylnoci, ktrej towarzyszyy wtki otwierajce implicite przesanki akcji

znacznie bardziej twardej, przeprowadzonej po 1831 roku, pozostawa elaboratem gabinetowym, rozwlekym, ktrego moliwo wcielenia w ycie - i tak lepsza ni to, co si pniej stao pozostawaa wtpliwa. Tekst projektu by znany jedynie bardzo nielicznym i wydaje si niezwykle znamienny dla wyobrae rozpowszechnionych po gabinetach carskich biurokratw, ktrych nastawienie Polakw powinno by jednak skania ku wikszej ostronoci. Rozporzdzenie" byo typowym tworem czynownikw, ktrzy szlacht czynszow chcieli koniecznie utosami z elementem aspoecznym. Cel projektu polega na prbie wymazania odrbnoci szlachty gooty, zrwnania jej w jak najwikszym stopniu z chopstwem, przy zachowaniu kilku ozdobnikw w celu uniknicia zbyt gonego szemrania. W wielu wypadkach zajado czynownikw osabiaa ich niemoc. Spekulacyjny i ideologiczny charakter roboty pocztej w gabinetach ujawni si lepiej, jeli po dokonaniu analizy treci Rozporzdzenia" porwnamy j z opiniami trzech gubernatorw ukraiskich, ktre nadeszy jak zwykle - zbyt pno, ale ktre ujawniaj, e ich autorzy dysponowali znacznie bardziej wyostrzonym poczuciem rzeczywistoci. 95 artykuw pierwszej czci dokumentu140 prezentowao rozmaite odmiany szlachty polskiej, a raczej wizj szlachty wymylon przez czynownikw. O ile artyku 4 poprawnie definiowa szlacht czynszow, artyku 5 wyjaniajcy, kim bya szlachta okoliczna, czyni z niej worek, do ktrego mona byo wrzuca wszystko: na przykad drobnych wacicieli o niepotwierdzonym szlachectwie, beneficjantw doywocia, zastawnikw, dzierawcw: na podstawie umowy ustnej lub dzierawy wieczystej. To oznacza, e carscy legislatorzy nii|i, f. 83 i nast.; raporty tygodniowe f. 102-129; synteza chronologiczna podstawowych praw, w dwch wersjach: Zapiska o szliachcie, f. 212-303 i Kratkaja wypiska iz uzakonienij otnosjaszczihsja do szliachty, I. 304-340; tekst projektu Rozporzdzenia o szlachcie, f. 143-211. "" Ibid., O mzdieleniji szljachty na razrjady, o prawach i powinnostiach sjego soslowija. 144 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Co pocz z herbow goot"? 1-S czego nie wiedzieli ani o pochodzeniu historycznym szlachty, ani o sensie samej nazwy. Liczne artykuy dotyczce szlachty uznanej za prawdziw" nie stwarzay problemw, poniewa od rozbiorw jej prawa byy identyczne z prawami szlachty rosyjskiej. Warunki suby pastwowej ujte w artykuach 20-31 wiadczyy o rozbrajajcym wishfull thinking wadz carskich, poniewa przewaajca wik-szo szlachty yjcej na wsi w ososobnieniu nie moga ani nie chciaa suy" na sposb rosyjski. Artyku 32, pord nieco rozwlekych rozwaa, stara si niepostrzeenie przemyci trudno, o ktr rozbijali sobie czoa wszyscy rosyjscy asymilatorzy od czasu rozbiorw; kto jest szlachcicem, jakie s akceptowalne kryteria szlachectwa, kto je uznaje i - jak zawsze - w jakim sprawdzenie powinnno odby si terminie. Odpowied pozwalaa przewidywa dugie jeszcze lata waha i sporw w tej kwestii; nie wiedziano przecie jeszcze, e w roku 1839 zjawi si niejaki Bibikow i zaprowadzi porzdek. Na razie zadowalano si nastpujcymi sformuowaniami: ci jedynie, ktrzy s

potwierdzeni przez zgromadzenie szlacheckie w powiecie i w guberni mog zachowa prawa a do czasu zatwierdzenia przez Heroldi". Wida ch wprowadzenia bardziej cisej kontroli przez carsk wadz decyzji dotychczas witych i nienaruszalnych, podejmowanych przez lokalne zgromadzenia. Grzmoty i pioruny 1831 roku, a do roku 1839, potwierdzay jedynie, e weryfikacja w Petersburgu nie bya moliwa. W roku 1829 zadowalano si wiar w tak moliwo. Gorzej, ci ktrzy nie zostali zatwierdzeni - pilnie baczono, by nie przypomina ich liczby - musieli, wedug artykuu 32, by pilnie zidentyfikowani, eby ich to prawo duej nie obejmowao. Do zada wadz, od ktrych potwierdzenie szlachectwa zaley, wymaga si zakoczenia tej sprawy bez najmniejszej zwoki". Nowe dyspozycje nie wymagay wic wiele wicej ni wymogi sprzed lat trzydziestu. W artykule 145, jak zobaczymy pniej, pojawio si w tej sprawie co w rodzaju wyrzutu sumienia. Pomysy deportacyjne przedoone na nowo przez pukownika Jurieniewa nie zostay, jak wiemy, przyjte. Artykuy 39^4 wspominay, bez nadmiernych zudze, o moliwoci dobrowolnego wyjazdu na dziewicze ziemie pastwowe. Przedstawicielowi ministerstwa finansw udao si natomiast wstawi do artykuw 48-50 uwag, e szlachta powinna paci podymne (podatek okrelony w dokumencie polskim sowem: ofiara"), e powinna wykonywa prace publiczne zadekretowane w latach poprzednich, bra udzia w robotach z zaprzgiem i w aprowizacji wojska. Dugie fragmenty (artykuy 60-79) dotyczyy dostawy rekruta, odtd obowizkowej, ale na okres suby znacznie krtszej ni suba chopska, z przeznaczeniem do oddziaw stacjonujcych na Ukrainie, z elementem polskim w nazwie. Te szlachetne obietnice znikny, rzecz jasna, po roku 1831. Cz druga141, jeszcze bardziej ni pierwsza, stanowia zapowied tego, co zostanie postanowione po upadku powstania - przeksztacenie wszystkiej szla1 Ibid., Ob ustrojstwie szliachty, uprawlenii onoju, o objazannostiacb, nadzorie i otwietswiennosti. chty w jednodworcw guberni zachodnich". Cz ta sprawiaa niemie wraenie sztywnej hierarchizacji, ktrej podlegali wszyscy Rosjanie, bez naladowania zreszt ekscesw Arakczejewa na Biaorusi. Zawieraa ona jednak propozycje oywienia rodowiska ogarnitego bezwadem, przywrcenia mu na dolnych szczeblach hierarchii spoecznej roli polityczno-administracyjnej, ktr posiadao, teoretycznie, w czasach Rzeczypospolitej. Owo uznanie moliwoci odgrywania przez szlacht roli skromnej, lecz realnej w administracji, pokrywao si ze znacznie wczeniej wyraanymi intencjami kilku kierownikw instytucji szkolnych, ale nastpio ono zbyt pno. Zainteresowani nie mieli zamiaru przyjmowa takiej propozycji, a poza tym taka wizja roli szlachty okae si ju w rok pniej nie do przyjcia dla rzdu, ktry stanie si zdecydowanie antypolski. Artykuy 96-116 zapowiaday to, co Kisieliew, minister majtkw pastwowych zaproponuje w roku 1837 w sprawie nadania struktur nowej kategorii jednodworcw. Trzej komisarze wyobrazili sobie, nie majc adnego pojcia 0 proporcjach, e podziel szlacht na trzy gatunki: czynszow, okoliczn 1 miejsk. Kad ze wsplnot, na wzr chopskiego miru, winni zakada gubernatorzy, a kontrolowa je izby skarbowe. Owe wsplnoty liczyyby od 600 do 1500 dusz lub od 200 do 500 dymw, a w miastach byyby mniejsze - od 150 do 400 dusz lub od 50 do 150 dymw. Oczywicie, w tego rodzaju spekulacjach duch biurokracji ujawni si w caej krasie. Rzeczywisto socjalna na Ukrainie na nic podobnego nie pozwalaa, ale w stolicy budowano spoeczno wyimaginowan.

Kada ze wsplnot posiadaaby rad szlacheck" (szliachec-koje prawlenije), kierowan przez wjta (odpowiednik rosyjskiego starsziny u chopw) wspomaganego przez zastpc i sekretarza. Ca trjk wsplnota wybieraaby na trzy lata. Te mao chwalebne resztki autonomii szlacheckiej musiayby zatwierdza izby skarbowe. Przewidywano pac w wyskoci od 200 do 250 rubli asygnacyjnych rocznie dla wjta, od 300 do 400 dla sekretarza oraz piecz. Papier i ksigi rachunkowe (ksigi podatkowe - to wszak najwaniejsze) dostarczayby izby skarbowe. Rola wybranych przedstawicieli w tak wymylonej wsplnocie byaby niemaa: policyjna, gospodarcza, sdownicza w pierwszej instancji, nadzorcza wobec chopw uciekinierw, strzegca dobrych obyczajw oraz dobrych stosunkw z policj i przede wszystkim polegaaby na organizowaniu branki rekruta i pobierania podatkw. Tak prezentowaa si utopia czynownikw o tresowaniu szlachty. Artyku 145 dodawa in ex-tremis, e wszystkie osoby, ktrych rzecz dotyczy, powinny si same zapisa do wsplnoty, w terminie nieprzekraczajcym roku od chwili ogoszenia Rozporzdze". Kok 1830 mija na badaniu projektu przez rozmaite departamenty Senatu /. osobna, a potem przez poczony Senat, na odesaniu go do ministra spraw wewntrznych dla konsultacji z hrabi Czerniszewem, ministrem wojny i hrabi Kiinkrinem, ministrem finansw, ktrzy spraw byli bezporednio zainteresowani, a nastpnie cay projekt zosta na dugie miesice powstania listopadowego zawieszony, a w kocu po prostu uniewaniony, po nowym obrocie kwestii 146 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy szlacheckiej, jaki przybraa ona po ogoszeniu synnego ukazu z 19 padziernika 1831 roku o organizacji jednodworcw na wsi oraz tak zwanych gradan" w miastach. Senat uzna zadanie komisji za wykonane 14 listopada 1832 roku, co potwierdzi minister spraw wewntrznych... 14 kwietnia 1834 roku142. Przeanalizujmy obecnie, dla porwnania z wizj nieco marzycielsk petersburskich czynownikw, w jaki sposb postrzegali ubog szlacht w przededniu powstania trzej gubernatorzy prawobrzenej Ukrainy. Zauwamy najpierw, e projekt Rozporzdze" popiera jedynie Katierinicz, gubernator kijowski, ktry jako pierwszy wysa 31 padziernika 1829 roku odpowied na zapytania komisji. Dwch pozostaych gubernatorw, ktrzy byli Polakami, nie spieszyo si z odpowiedzi. Hrabia Mikoaj Grocholski wysa j z Podola 27 padziernika 1929 roku. Raport gubernatora woyskiego, Butowta-Andrzejkowicza, nadszed dopiero 19 lutego 1830 roku. adna z nadesanych przez nich informacji nie trafia do projektu redagowanego w popiechu, nie tylko na skutek opnienia, ale przede wszystkim na skutek ich nikej wartoci informacyjnej oraz ducha sprzeciwu oywiajcego raporty dwch ostatnich nadawcw143. W sprawie liczby szlachty kadej kategorii zamieszkujcej w tych guberniach, w ktrych nie przeprowadzano spisw od roku 1811, tylko gubernator kijowski dostarczy tabel stwarzajc pozory prawdziwoci, ktr reprodukujemy poniej (dotyczy szlachty pci mskiej). Powiaty Czynszownicy Czynszownicy miejscy Okoliczni Razem

wiejscy pastwowi

prywatni

Kijw 535 Wasykw Bogusaw Radomyl Zwinogrdka

164

93 171 780

699 780 6 168 2 525 38 145 832 654 6 026 3 934 6 565 4 168 1 531 2 586 2 457

4 159 9 1 438 1 766 40 2 365 92

Skwira 5 929 239 Taraszcza Lipo wiec Machnwka

5 944 82 3 763 6 565 100 29 364

Huma 2 425 Czyhyryn Czerkasy 832 625

Razem 36 346 655

Prezentowane dane, jak zawsze, zaleay od informacji przekazanych przez polskich marszakw szlachty. Nie mogy by dokadne, poniewa interes wa142 Ibid., fond 1341, opis 1, dieo 346, f. 633-643, raporty do Senatu, 20 stycznia 1830 r. i korespondencja rna przed likwidacj, f. 647-665. Pomidzy uwagami dotyczcymi projektu Rozporzdze z 13 grudnia 1829 r., jedn z najbardziej liberalnych sformuowa radca Sumcow, zalecajc popieranie dostpu biednej szlachty do nauki, by zachci j do awansowania w czynach. Znakomity pomys w przedzie likwidacji Uniwersytetu Wileskiego! Wid., przypis poprzedni, f. 381386. "" Ibid., fond 1286, opis 5, dieo 648a, raport z Kijowa, f. 428^136; z Woynia, f. 455^57 oraz 377380; z Podola, f. 440-454. Co pocz z herbow goot"? 147 ucili ziemskich polega na ich zanianiu. czna liczba, zmniejszona w stosunku do lat 1795-1800 (35 145 wobec 40 373) mogaby si okaza jeszcze mniejsza, gdyby odj 7000 wykluczonych w roku 1823, ale najwyraniej nie o nich w tym wypadku chodzi. Przeciwnie, liczba ta powinna okaza si znacznie wiksza ze wzgldu na znaczny przyrost demograficzny. Krtko mwic, te dane byy faszywe, ale daway mgliste wyobraenie o liczebnoci grupy. Raport Butowta-Andrzejkowicza z Woynia by jeszcze mniej wiarygodny: adnego szczegu na szczeblu powiatw ani informacji kategorialnych; twierdzi on, e szlachta w jego guberni liczya tylko 19 728 dusz mskich, chocia ju dane za rok 1795 oceniay liczb szlachty na 33 624, cznie ze sub. Grocholski z Podola nie poda

adnej liczby. Brak powanych danych statystycznych zapowiada ogromne trudnoci, ktre napotykali autorzy akcji deklasacyjnych i eliminacyjnych po roku 1831. Nadesane odpowiedzi dostarczaj jednak kilku interesujcych informacji. W guberni kijowskiej na przykad, proporcje szlachty czynszowej w miastach ksztatoway si nastpujco: 1019 szlachcicw mieszkao w 400 domach w miastach pastwowych i w 150 domach w miastach prywatnych. Dowiadujemy si ponadto, e na Woyniu, w gwnym miecie ytomierzu znajdowao si 240 domw zamieszkiwanych przez 1041 osb spord szlachty gooty. Oglny jednak profil miejskiej szlachty gooty nie jest moliwy do uchwycenia. Z podolskiego raportu wynika, e ta gubernia nie posiadaa adnej okolicy, mona zatem wnioskowa, porwnujc z dwiema guberniami ssiednimi, e na Ukrainie liczba wiosek szlacheckich bya niewielka. Byy one liczniejsze na Woyniu (powiat owrucki), ni na Kijowszczynie (780 dusz mskich w powiecie Radomyl). Wedug gubernatora woyskiego, 19 728 spisanej w guberni szlachty zamieszkiwao 6576 dymw: 1852 dymy szlachty okolicznej (prawie jedna trzecia) i 4724 szlachty czynszowej. Nie zatrzymujc si duej nad liczbami trudnymi do wyzyskania, sprbujmy >kupi si, w zakoczeniu niniejszej czci studium, nad ocenami celowoci pro-icktu z 13 grudnia 1829 roku sformuowanymi przez poszczeglnych gubernatorw. Opinia Katierinicza, gubernatora kijowskiego nie zaskakuje. Jako Rosjanin oceni on, e ta kategoria niepacca pastwu podatku, ktra nigdy nie sta-r.ij si o rang i czyn, ktrej szlachectwo nigdy nie zostao potwierdzone, jest bezuyteczna. Pozosta on wierny duchowi ukazu z 20 stycznia 1816 roku podkrelajcego konieczno czystki pord uciekinierw i obcych, ktrzy si po-vi il tej rzekomej szlachty ukrywali, podejrzanej zreszt jako takiej. W roku 1831 podejrzewanie zamieni si w diabolizowanie. Dwch polskich gubernatorw w roli wysoko postawionych carskich czynownikw pozostawio cenne wiadectwa: usiowali oni ocali jedno szlachecki), unikn zerwania z prastarym porzdkiem, ktry udawao si ochroni pi7.cz ostatnich trzydzieci pi lat i zamanifestowali jeszcze solidarno chwalo-n,| pr/.i1/. magnatw w roku 1791. Biiiowt-Andrzejkowicz z Woynia by do lakoniczny, ale nie ukrywa, e I >i/.oprowadzane wczenie kontrole policyjne cakowicie wystarczaj: nikt nie 148 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy mg si przemieszcza bez wewntrznych paszportw (pimiennyje widy). Gubernator doszed do nastpujcego wniosku: W sprawie organizacji ycia cywilnego, adnej jego nowej organizacji nie potrzeba". Nie dostrzega on te adnej potrzeby zmiany trybu ycia szlachty czynszowej. I tak yje jak chopi. Jest wolna. Po co zabrania jej przemieszczania si, a nawet wdrwki najuboszych? To ndza ich w drog wygania. Trudno im zabroni wyboru miejsca, do ktrego chc si uda. Takiego ewangelicznego podejcia do szlachty nie dzielia biurokracja rosyjska. Hrabia Mikoaj Grocholski, ktremu kilka polonizmw poprawia w raporcie owkiem ministerialna rka, wykada ze znacznie wiksz emfaz i przekonaniem powody, dla ktrych wszyscy wielcy waciciele ziemscy powinni zachowywa jak najwiksz liczb Polakw do swych usug pord coraz bardziej wrogiego

ywiou chopstwa ukraiskiego. Grocholski nie ukrywa, e jego odpowied opnia si ze wzgldu na zastrzeenia kilku marszakw powiatowych. Przeczuwali oni, e tego rodzaju dochodzenie nie wry niczego dobrego. Zacza wic kry plotka o nadcigajcej deklasacji. Hrabia gubernator stara si przekona Petersburg o walorach mitycznego pochodzenia drobnej szlachty. Wszyscy oni - pisa - pochodz ze starej polskiej szlachty, tytuy uzyskali dziki powiceniu i wiernej subie krlom polskim, std ich przywileje. Wszyscy oni byli potomkami obrocw granic przed Turkami i Tatarami, ktrzy bez koca kraj najedali. Wszyscy te, niestety, popadli w ruin oraz mizeri i najczciej dzieci swoich nie mieli za co wyprawi do szkoy. Stali si zatem zwykymi czynszownikami-rolnikami, musieli si osiedli na ziemiach bogatszej braci, dom postawi i czynsz paci. Gubernator napisa te, e znale ow szlacht mona wszdzie, we wszystkich majtkach prywatnych, w starostwach, majtkach pastwowych, w miastach (kilkuset), w dobrach kocielnych i w dobrach fundacyjnych Komisji Edukacji (pojezuickich). Czynsz, w zalenoci od miejsca, pobieray izby skarbowe lub gospodarze w majtkach pastwowych, nadzorcy w majtkach prywatnych, ksia, mnisi oraz dzierawcy Komisji Edukacji w zalenoci od powierzchni gruntw ornych. Niski czynsz podawany przez polskiego gubernatora wskazywa wyranie na jego zanianie dziki szlacheckiej komitywie, ale jednoczenie podzia szlachty czynszowej na kategorie bardzo mocno przypomina podzia w obrbie chopstwa paszczynianego na Ukrainie, zdradza rwnie czste zakusy wacicieli ziemskich, by czynsz podnosi i po prostu zamienia czynszownika w chopa. Szlachta goota zostaa tu podzielona na rolnikw pieszych (bez konia), nastpnie na rolnikw dysponujcyh jednym, dwoma lub trzema komi. Czyn-szownikowi pieszemu przydzielano dziesicin gruntu ornego i dziesicin ki. Temu, ktry mia jednego konia - dwie dziesiciny gruntu ornego i dwie ki. Temu, ktry mia dwa konie - trzy dziesiciny gruntw ornych i trzy ki. I tak dalej. Wielko czynszu ustalano w zalenoci od powierzchni w rublach asyg-nacyjnych, o wartoci znacznie mniejszej ni ruble srebrne (rubel asygnacyjny by w tym czasie wart mniej wicej jedn czwart rubla srebrnego). Co pocz z herbow goot"? 149 Czynsz pieszego wynosi od 10 do 15 rubli asygnacyjnych na rok; jednokonnego - od 15 do 25 rubli asyg.; dwukonnego - od 25 do 35 rubli asyg.; trzy-konnego - od 35 do 50 rubli asyg.; czterokonnego od 50 do 70 rubli asyg. Istnieli ponadto szlachcice tak zuboali, e wynajmowano im tylko chaup z warzywnikiem (chaupnicy), ktrzy pacili od 6 do 8 rubli asygnacyjnych rocznie, a niektrzy, mogcy sobie pozwoli jedynie na pomieszkiwanie u czynszow-nikw lub tylko u chaupnikw (komornicy) pacili poow czynszu chaupnika. Wielko czynszu podanego przez gubernatora woyskiego (od 8 do 12 rubli asygnacyjnych za grunt orny i od 2 do 3 za chaup z warzywnikiem) wydaje si bliska sytuacji na Podolu. Grocholski stara si w ten sposb wykaza, e waciciele latyfundiw wykazywali wobec tych ludzi bezinteresowno i jednoczenie tumaczy poytki pynce z ich obecnoci i z ich dotychczasowego

statusu: daj oni kwatery wojskom przechodzcym w okolicy, mog wzmacnia strae graniczne wzdu Dnie-stru, zajmowa niektre stanowiska w sdach ziemskich (zobaczymy w rozdziale nastpnym, w jakim stopniu zaniepokoio to carsk wadz) lub suy w charakterze wonych w powiatach. Poniewa s ludmi wolnymi, ich dzieci czasem chodz do szkoy, kilku z nich zostaje dziki temu jurystami, ksimi albo oficjalistami. Powrcimy dalej do sprawy awansu przez szko. Szlachta czynszowa nie podlegaa - twierdzi Grocholski - karom cielesnym, cieszya si zatem: jednym sowem wszelkimi przywilejami i prawami waciwymi stanowi szlacheckiemu, jednak bez brania udziau w wyborach, poniewa nie posiadaa wasnoci ziemskiej (potniestija)". Zadziwiajcej i odwanej obronnie szlachty czynszowej w roku 1829 przez gubernatora, ktry dobrze wiedzia, e zwraca si do komisji powoanej do tego, by zniszczy wszystko to, co stara si ocali, nie brakowao szczerego zapau. Wyznajc niemono oceny liczby owej szlacheckiej drobnicy, gubernator wola od podawania przestarzaych danych wypowiedzie si za przeprowadzeniem nowego spisu przez komisje powiatowe. Te komisje ustaliyby nareszcie prawdziwe dane dotyczce liczebnoci szlachty zatwierdzonej przez lokalne zgromadzenia, szlachty, ktra adnych dokumentw nie posiada, oraz tej, ktra takowe dokumenty co prawda posiada, ale nie przedoya do weryfikacji. Gubernator nie wypowiada si przeciwko wczeniu niektrych osobnikw nie-inogcych udowodni szlachectwa do mieszczan lub do chopstwa w majtkach pastwowych, ale bez ograniczania ich wolnoci. Jako godny przedstawiciel bo-Uatego ziemiastwa, Grocholski proponowa, by wikszo szlachty czynszowej pozostawi pod obserwacj wielkich wacicieli ziemskich, ktrzy wystawialiby na przykad zawiadczenia o pobycie lub wyjedzie, ale w pozostaych sprawach szlachta powinna zalee od marszakw powiatowych, jedynych arbitrw w wypadku sporw z wacicielami majtkw. Ta obrona starego porzdku, w ktrym wolno od szesnastego stulecia bya wartoci najwysz, przynajmniej w teorii, i ktry pozwoli niektrym - podkrela gubernator - zdoby wyksztacenie zgodnie z prawami nadanymi przez cesarza (aluzja do systemu szkolnictwa zreformowanego w kocu osiemnastego 150 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy stulecia i rozwijanego od trzydziestu lat), doprowadzia do tej samej konkluzji, ktr koczy swj raport gubernator woyski: Wypada pozostawi wszystkie przywileje szlacheckie w ich obecnej mocy". Z pewnoci na skutek takiej obrony hrabia Mikoaj Grocholski utraci swe stanowisko w roku 1831. Wydaje si rzecz do niezwyk, e te opisane przez nas powinowactwa nie z wyboru pomidzy carskimi czynownikami i polskimi wielkimi wacicielami ziemskimi, ukryte w archiwach jake dugo nieprzeniknionych, zostay prawie cakowicie wymazane ze wiadomoci historycznej. Trzydzieci lat kombinowania, rwnie oywionego, co nieskutecznego - lecz ujawniajcego mentalno uczestnikw wydarze w sposb rewelacyjny - przygotowywao wielk puapk na szlacht" z lat 1830-1840, operacyjnie dobrze przygotowane, lecz nadal nieskuteczne a do roku 1914. Szlachta rosyjska nie znaa i nie rozumiaa szlachectwa polskiego. Nie mogo zatem doj do miksacji dwch odmian szlachectwa. Moliwy by tylko odrzut szlachectwa w wydaniu polskim.

Przyjrzyjmy si obecnie losowi tych, z ktrymi Rosjanie wizali swe polityczne nadzieje. Rozdzia trzeci Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga Nie silc si na prezentacj wszystkich aspektw ycia polskich ziemian na Ukrainie, chcielibymy sprawdzi, co pozostao z ich wewntrznej organizacji, z owej synnej wolnoci szlacheckiej, ktra w poprzednich stuleciach jawia si jako forma demokracji. Z drugiej strony pragnlibymy przestudiowa metody i rezultaty carskiej kontroli rozciganej nad ziemiastwem. W pierwszej czci tego studium pokazalimy, na jakim poziomie fikcji znalaza si demokracja i komitywa szlachecka w okresie Sejmu Czteroletniego. Jednoczenie zauwaylimy, e rosyjskie pojcie szlachectwa, oparte na pomiestje, czyli na posiadaniu majtku ziemskiego, nie byo odlege od wyobrae dziaaczy obozu patriotycznego w roku 1791. W jaki sposb przystosowali si oni do utraty ich uprawnie do samostanowienia i do prawodawstwa na sejmikach, w jaki sposb przyzwyczaili do zniknicia Sejmu? Czy ukaz z 27 wrzenia 1793 roku, gwarantujcy nienaruszalno ich majtkw, stanowi dla ziemiastwa wystarczajce pocieszenie, a kolejne ukazy: z 20 padziernika i z 14 grudnia 1794 roku, nadajce im te same co szlachcie rosyjskiej przywileje, szczeglnie wadz nad chopstwem paszczynianym, pocieszyy ich wystarczajco? Sejmiki zmieniy nazw na zgromadzenia szlacheckie. Czy zmiana nazwy wizaa si ze zmian znaczenia? Czy zgromadzenia stay si, czy te nie stay zwykymi orodkami wykonawczymi carskiej wadzy? Czy to wystarczyo, by ziemiastwo zachowywao, zgodnie z Gramot szlachectwa" nadan przez Katarzyn II w roku 1785, swe uprawnienia sdownicze oraz tradycyjne tytuy w herbarzach? Skoncentrujemy si na dwch, nierozdzielnie za sob poczonych, aspektach ycia szlachty: na wyborach, ktre wyznaczay hierarchi wewntrzn szlachty, przede wszystkim w organach sdowniczych oraz na przebiegu zgromadze szlacheckich, ktre okrelay wszelkie formy aktywnoci ziemiastwa. Sposb w jaki sprawy te byy komentowane, postrzegane, a nawet sterowane zarwno przez samych zainteresowanych, jak i rozmaite instancje wadzy, pozwoli zrozumie nastawienie caratu i przedstawi w nowy sposb powolne zaciskanie ptli przez Rosjan w guberniach, w ktrych wszystko - z wyjtkiem chopskiej religii - byo dla nich obce. Troska o kontynuacj systemu sdowniczego, to znaczy - nade wszystko -o utrzymanie dotychczasowych porzdkw na wsi oraz o kontynuacj, bez wstrzsw, paszczyzny lega u podstaw dalszej dziaalnoci sejmikw szlacheckich. atwo byo mianowa wojskowego gubernatora w Kijowie i rozoy o154 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy cznie zatem prawobrzen Ukrain zamieszkiwao 11 026 posesjona-tw", ktrzy wysyali swych reprezentantw na wybory zwoane przez Pawa I, ktre odbyway si w Kamiecu od 16 do 21 kwietnia 1797 roku i w ytomierzu od 1 do 5 maja. Protokoy z guberni kijowskiej nie zachoway si. Moliwe, e zbyt maa liczba wacicieli ziemskich uniemoliwia przeprowadzenie normalnych wyborw gubernialnych.

Porwnanie danych ze spisu i dwch sprawozda z wyborw ujawnia sab reprezentatywno. Na mniej wicej rwn liczb posiadaczy ziemskich na Woyniu i na Podolu, tylko po 260 elektorw stawio si we wspomnianych stolicach guberni (liczby przeblione, poniewa w zalenoci od dnia, liczba elektorw si zmieniaa). 260 gosujcych z Podola reprezentowao 5,5% tamtejszej szlachty ziemiaskiej. Nie wiadomo, niestety, w jaki sposb zostali oni wybrani w swych powiatach i jak duym cieszyli si poparciem. Nie wiadomo nawet, czy zostali wybrani, czy wyznaczyli si na elektorw sami, co sporo by mwio o wiadomoci obywatelskiej 94,5% nieobecnych na wyborach w guberni. W tej kwestii otrzymamy odpowied poredni, po przeanalizowaniu, nieco pniej, regulaminu z 3 marca 1805 roku. Nie wiadomo o frekwencji wstpnej, ale z pewnoci ta maa grupa tworzya klub wacicieli ziemskich", o ktrym marzyli polscy autorzy Prawa o sejmikach" z roku 1791. Nieco zaskakujca zbieno z Gramot" szlachty rosyjskiej wyranie w tym miesjcu wychodzi na jaw. Z kolei przykad Podola pokazuje, e wybory nie odbyway si dokadnie wedug zalece ani Gramoty", ani ukazw. Raport rosyjskiego wicegubernato-ra podolskiego wprowadza nas w sekrety urn, podajc liczb gosw uzyskanych przez kadego wybranego marszaka powiatowego. Gosowano za" za pomoc biaej kulki; przeciw" - za pomoc kulki czarnej. Pierwsi marszakowie szlachty podolskiej rekrutowali si, zgodnie z oczekiwaniami, spord najznakomitszych miejscowych rodzin, tylko kilka nazwisk byo mniej znanych. Oto lista marszakw: Kamieniec - Piotr Stadnicki, Uszyca - Jzef Witosawski, Proskurw - Micha Przedziecki, Latyczew - Szymon Bykowski, Lityn - Micha Orowski, Winnica - Czesaw Jaroszyski, Bracaw - Jan Szweykowski, Hajsyn - Antoni Jaroszyski, Jampol - Jzef Potocki, Mohyw - ukasz Urowski, Bata - Micha Wcki, Olgopol - Fortunat Michaowski. Kilku z nich nie krpowao si poda do Petersburga swych dawnych tytuw i funkcji, ktre w nowych warunkach trciy nieco myszk: Bykowski poda si za chorego zwinogrodzkiego, Orowski - ogosi pukownikiem jazdy panPolskie ziemiastwo pod okiem Petersburga

155 cernej polskiej, Potocki - starost halickim, Urowski - podczaszym podolskim, Michaowski porucznikiem jazdy pancernej polskiej. Dwunastu elektorw powiatowych, troszczcych si o zachowanie przestiu w nowym reimie, wybrao /. kolei marszaka guberni, ktry ju peni t funkcj od dwch lat - hrabiego Teodora Potockiego. 260 elektorw obsadzio si z kolei wzajemnie na stanowiskach sdowych, ktre obieralne co trzy lata, gwarantoway cakowit wadz ziemiastwa nad yciem spoecznym i agrarnym do roku 1831. Wziwszy pod uwag liczb funkcji do rozdania, praktycznie wszyscy zapewnili sobie jaki tytu powiatowy lub gubernialny. Najwaniejsze stanowiska obejmoway tytuy czterech przewodniczcych pierwszego i drugiego departamentu sdw ziemskich (w sprawach cywilnych) i grodzkich (w sprawach kryminalnych), nadal nazywanych po polsku, ktre - oprcz przewodniczcego - liczyy ponadto po trzech podsdkw. Wszystkie inne funkcje sprawowaa w zasadzie szlachta dziedziczna, ale poniewa stanowisk bya masa: 180 (15 na powiat), udao si w kilku wypadkach uzyska je kilku dzierawcom, a w Uszycy sekretarzem zosta nawet czynszow-nik. W kadym powiecie znajdoway si trzy trybunay: sdy podkomorskie, ziemskie i grodzkie, ktrych polskie nazwy zachoway si w jzyku rosyjskim: sd podkomorski rejestrowa wszystkie akty wasnoci ziemskiej, akty notarialne i rozpatrywa spory dotyczce wasnoci. Przewodzi mu podkomorzy z pomoc komornika (mierniczego). Dziaa te sd ziemski z sdzi, dwoma asesorami i sekretarzem, rozpatrujcy procesy cywilne oraz dawny sd grodzki, ktry zosta zamieniony w rosyjski posterunek policji z rosyjsk nomenklatur: na jego czele sta isprawnik kierujcy trzema ledczymi {zasiedatielami). Wszyscy, a do wonych wcznie, uzyskiwali prawo do godnoci na mocy urodzenia, kompetencje sdowe ewentualnie - uzyskiwano je poprzez praktyk. Kumoterstwo podwajane korupcj zerao szlacheck sprawiedliwo. Bya ona pitnowana przez pisarzy od czasw Renesansu (Rey, Klonowic), a do osiemnastego stulecia (Naruszewicz, Kitowicz), ale ten system stanowi tak istotny element ycia szlachty, e byo jeszcze stanowczo za wczenie, by Rosjanie zaatakowali go frontalnie, jak to zreszt uczyni Wiede w zaborze austriackim. Liczebno szlachty na Ukrainie i Litwie powodowaa, e przeprowadzenie reform okazywao si znacznie trudniejsze politycznie w zaborze rosyjskim ni w Galicji. Pawe I, ktry postanowi posusznych Polakw nagradza, ustanowi 14 padziernika 1799 roku doywotni funkcj marszaka szlachty, ale Aleksander I przywrci elekcj od maja 1802 roku4. Zobaczymy jednak, e po roku 1820 niektrzy marszakowie gubernialni byli wybierani na cae dziesiciolecia. * T. Bairaszauskajte, O litewskich marszakach gubernialnych i powiatowych do 1863 r., Przegld Wschodni" 1997 (Warszawa), t. 4, z. 2 (14), s. 427^141. Wg A. B. Zakr ze wski ego, (Marszaek powiatowy Wielkiego Ksistwa Litewskiego, marszakiem sejmikowym (XV1-XVIII), [w:] Parlament, prawo, ludzie. Studia ofiarowane profesorowi ]. Bardachowi, Warszawa 1996, s. 356361), ta funkcja nie istniaa w Koronie. Stwierdzamy jednak, e mimo przyczenia Ukrainy do Korony, na Ukrainie ta instytucja cile zdefiniowana w trzeciej wersji Statutu litewskiego", zachowaa ca swoj 156 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy

Zgromadzenia szlachty polskiej, mimo naduy i archaizmw, przetrway do mniej wicej 1860 roku, poniewa carska wadza, niezdolna do wysania do guberni ukraiskich wystarczajcej liczby czynownikw, nie zaprzestaa korzysta ze szlachty wyborowej" w sprawie pobierania podatkw i dostawy rekruta, starajc si jednoczenie przez cay czas ugniata j na sw mod. W ten sposb marszakowie, podkomorzy z podsdkami podpierali czynownikw i przez dugie lata wsparci wzajemnie na sobie czuwali, by nic si nie zmieniao w sprawie paszczyzny. O reformie wymiaru sprawiedliwoci zaczto niemiao przebkiwa w Petersburgu dopiero po roku 1831. Przed t dat, tylko kilka poprawek bez znaczenia zakcio nieco sobiepaskie panowanie obywatelstwa". Std moe dewaluacja tych piknych sw w jzyku rosyjskim, gdzie obywatel znaczy filistra, a honor (gonor) - but, cho trudno te oczywicie doszukiwa si tych walorw u rewizorw, ale taka jest sia stereotypw narodowych. Szafowanie stanowiskami w sdach w pierwszych latach po rozbiorach stwarza okazj do zastanowienia si nad rzeczywistym uznaniem posesjonatw lub dzierawcw w peni ich praw szlacheckich w stosunku do dziedzicw pozostajcych poza wszelkim podejrzeniem". 19 padziernika 1798 roku Pawe I postanowi zlikwidowa sdy w trzech powiatach: Wasykowie, w Czerkasach i w Humaniu (w guberni kijowskiej) pod pretekstem, e w tych powiatach nie byo wystarczajco wiele szlachty, eby sdy utworzy. Wadz sdownicz nad pierwszym z tych powiatw powierzono trybunaowi bogusawskiemu, nad drugim - przydzielono Czyhyrynowi, nad trzecim - Zwinogrdce. Nastpnie w listopadzie 1800 roku, gubernator cywilny Milaszewicz kontynuowa podobne redukcje, a w kocu 6 wrzenia 1804 roku tylko siedem powiatw na dwanacie w guberni kijowskiej posiadao normalny aparat sdowniczy: sd podko-morski i dwustopniowy sd ziemski5. Przywoywany powd braku wystarczajcej liczby szlachty wydaje si nieco stronniczy, chyba e dane wynikajce ze spisu pozostay tajemnic, poniewa, cho rzeczywicie trzykrotnie mniejsza ni na Woyniu i Podolu, liczba posesjonatw na Kijowszczynie wynosia jednak 1692 osoby, co powinno wystarczy do obsadzenia stanowisk w sdach powiatowych. To prawda, e na przykad - cao powiatu humaskiego naleaa w roku 1797 do Szczsnego Potockiego ze stu siedemnastoma wioskami zamieszkanymi przez 60 000 dusz pci obojga. Nie sposb sobie wyobrazi, eby tak wielkiego magnata obchodzi wymiar sprawiedliwoci szczebla podstawowego. Jego dobra nie ograniczay si zreszt do powiatu humaskiego; Szczsny mia w sumie 312 wiosek. Jego kuzyn Piotr Potocki by nieco biedniejszy, podobnie jak familia Czartoryskich ze swymi 194 wioskami, jak Braniccy, Woronicze, Lubomirscy, Rzewuscy albo Ossoliscy6. Ale zakadanie, e nikt spord 511 spisanych dziedzicznych wacicieli ziem5 Dzieje tej redukcji przypomina ukaz z 6 wrzenia 1804 roku; PSZ, seria 1, t. 28, nr 21440. 6 O ogromnej przewadze magnaterii pord szlachty w tym regionie i problemach z elekcj, zob. W. W. Kriwoszeja, Dworianstwo Utnanszczyny w kinci XVHI-perszij tretyni XIX st., Kyiw 1998, s. 38, 57. Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga skich nie mia ochoty zasiada w sdach, ani te kierowa najmniejszym nawet zgromadzeniem szlacheckim, wydaje si wtpliwe, a jeszcze bardziej dziwi, >c nie chciano powierzy tych funkcji komu spord 1181 dzierawcw, ktrych ujmowa spis w guberni kijowskiej. Czy naley z tego wyciga wniosek, >r magnaci na Kijowszczynie w czasach Pawa I postanowili sensu strieo

interpretowa ukaz Katarzyny II z 3 maja 1795 roku, ktry w punkcie trzecim mwi wycznie o posiadaniu ziemi na wasno, nie za o dzierawie lub o zastawie? Czy te naley raczej rozumie, e brak wszelkiego wymiaru sprawiedliwoci w piciu powiatach zezwala na jeszcze wiksz samowol magnatw, co im najzupeniej odpowiadao? W kadym razie taka sytuacja nie moga trwa dugo, gromadziy si stosy chopskich skarg, a transakcje ziemskie szlachty nie byy wpisywane do ksig wieczystych. Chocia gubernator wojskowy, proszony o przeprowadzenie spisu w guberni i prawdopodobnie przekupiony apwkami twierdzi w roku 1804, e na Kijowszczynie mieszka nie wicej ni 401 szlachcicw dziedzicznych i 426 dzierawcw, czyli w sumie 827 obywateli" (to poowa liczby ustalonej w spisie z roku 1795), to jednak Senat uzna, a car nakaza, e naley przywrci pi brakujcych sdw: w Bogusawie, w Czyhyrynie, w Lipowcu, W Mach-nwce i w Humaniu. Car nakazywa, wbrew praktyce rosyjskiej, zgodnie z ktr sdziowie musieli by miejscowi, wybra obywateli" z powiatw ssiednich lub - jeli okazaoby si to niemoliwe - wyznaczy czynownikw rosyjskich z gubjernskowo prawlenija, co nie byoby jednak dobrym rozwizaniem: wziwszy pod uwag miejscowe uywanie jurysprudencji opartej na dawnych prawach w tym regionie" (czyli posugiwanie si Statutem litewskim" nadal jeszcze wtedy bardzo mao znanym przez Rosjan)7. Historyk ukraiski Kriwoszeja zauway, i rzeczywicie - a do roku 1809 marszakowie powiatu humaskiego nie posiadali w nim dbr, ale Szczsny Potocki umar w roku 1805 i jego gigantyczny majtek rozpada si, dzielony pomidzy licznych spadkobiercw. Wiele terenw wystawiono na sprzeda i pojawili si nowi rednio zamoni waciciele (bardzo czsto dawni dzierawcy), a wic zjawiy si nowe okolicznoci na skutek demagnatyzacji", ktra pozwolia na organizowanie elekcji, liczba szlachty bowiem okazaa si szybko wystarczajca8. Aleksander I, jak widzielimy, szybko zaj si harmonizacj ycia szlachty polskiej w Cesarstwie z yciem szlachty rosyjskiej, ale te musia z wolna sobie uwiadomi, e wystpuj pomidzy nimi rnice. Znis on w maju doywocie funkcji marszaka szlachty i wzbudzi w Czartoryskim nadziej, e wszystkie problemy zostan szybko rozwizane9. W istocie, o wyborach i funkcjach szlacheckich wiele mwio Uczriedjenije o gubierniach opublikowane \9 maja 1802 roku, ale w tekst bardzo oglnikowy, szybko przesta gubernatoro-ni wy7 PSZ, t. 28, nr 21440. " W. W. K r i w o s z e j a, op. cit., s. 57-65. 9 W licie do ojca ksi pisa: Mam nadziej, ie moe wkrtce wyjdzie ukad dla prowincyiw polskich wzgldem elekeyw", A. J. Czartoryski do A. K. Czartoryskiego, 7 maja 1802, Biblioteka Czartoryskich, Krakw 6340. 158 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy starcza i zaczli wprowadza do niego poprawki. Podobnie krytycznie spogldali na najbardziej hardzi czonkowie zgromadze szlacheckich, ktrzy - od kiedy klimat polityczny zacz im na to pozwala - prbowali inicjatyw zupenie odbiegajcych od tradycji pokornego posuszestwa szlachty rosyjskiej. Na przykad plenipotent szlachty woyskiej, ksi Kalikst Poniski poprosi zaraz po wydaniu ukazu z 19 maja, eby stanowiska niemoliwe do obsadzenia w jego guberni przez wacicieli

ziemskich - chodzio raczej o odraz wobec zaj podrzdnych, ni niewystarczajc liczb ewentualnych kandydatw - piastowaa szlachta czynszowa. Wniosek ksicia Poniskiego zosta prowizorycznie zatwierdzony w nastpnym miesicu10. Tego rodzaju poprawki ju cakowicie odbiegay od ujednolicenia obyczajw szlachty rosyjskiej i polskiej. Przebieg wyborw na Podolu rozpocztych, zgodnie z ukazem z 19 maja, 25 sierpnia 1802 roku dowodzi pod wieloma wzgldami, e obywatele-ziemianie nadal traktowali zgromadzeniasejmiki jako okazj do wrzaskw, brania si za czuby i manifestowania zotej wolnoci" jak za starych czasw. Gubernator wojskowy Rosenberg, ktry czuwa nad przebiegiem tego wielkiego zgromadzenia, oraz gubernator cywilny Czewkin byli niele zadziwieni tym, co zobaczyli i posali do Petersburga swoje raporty. Ich raporty pozwalaj na rekonstrukcj skandaliku wedug dawnych recept demokracji szlacheckiej" i ujawniaj pierwsze prby rosyjskiej ingerencji w to zamknite rodowisko11. Wedle relacji Rosenberga, szlachta tumnie (to znaczy: dwie lub trzy setki) nadcigna do Kamieca w wyznaczonym terminie, wykazujc przeto jak bardzo cenia sobie w honor". Po tradycyjnej przysidze w wielkiej sali domu szlacheckiego, gubernator Czewkin przemwi: zapewniwszy o przychylnoci dla nich cesarza i wzywajc, by wybrali spord siebie na marszaka czowieka uczciwego, zasuonego, dowiadczonego, ktremu prawda zawsze sercu mia, bo jemu nie tylko powierzy si sprawy szlachty dotyczce, ale te jej losy". Nad przebiegiem dyskusji i gosowaniem czuwa Witosawski, ale bardzo szybko gubernator wojskowy zosta poinformowany, e wybory przebiegay nieprawidowo, e w wielu powiatach liczba czynownikw (Rosjanin zastpi rosyjskim terminem - polskiego posa") nieposiadajcych adnej wasnoci bya zbyt liczna, z czego wynika, e bogaci nie interesowali si funkcjami podrzdnymi. Tak znaczna liczba - twierdzi Rosenberg - bya sprzeczna zarwno z Gramot", jak i z ukazem z 19 maja 1802 roku, wic nie zawaha si on, po daremnym przypomnieniu regulaminu przewodniczcemu zgromadzenia, zwrci si do prokuratora gubernialnego i do szefa policji z prob o zaprowadzenie kontroli, co z kolei pozostawao w jawnej sprzecznoci z immunitetami poselskimi, autonomi szlacheck i okazywao si po prostu natychmiast nie do zrealizowania. Niezadowolenie i nieporzdek signy szczytu, kiedy zarwno w sali obrad, jak i w miecie pojawiy si pamflety na niektrych czonkw zgromadzenia, co wiadczyo o tworzeniu si stronnictw, czyli o zja10 RGIA, fond 1286, opis 2, dieo 113, f. 66, 67, ukaz cara do Senatu z czerwca 1802 r. 11 Ibid., fond 1374, opis 5, dieo 114, f. 1-22. Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 159 wisku niemoliwym do zakceptowania przez carski system autorytarny. Gubernator wojskowy nakaza komendantowi twierdzy kamienieckiej, generaowi Hahnowi i Czewkinowi odnalezienie autorw i wydawcw owych przynoszcych wstyd i sprzecznych z prawem utworw (oczywicie pamflety nie przeszy przez carsk cenzur, zreszt pozostajc dopiero w stanie organizacji). Prny trud. Najwaniejsi notable, ktrych pamflety dotyczyy, opucili zgromadzenie. Na mocy artykuu 39 Gramoty" z roku 1785, w wyniku burzliwej elekcji, zaproponowano gubernatorowi cywilnemu Czewkinowi dwch kandydatw na stanowisko marszaka szlachty.

Czewkin stwierdzi, e jeden z nich, Raciboro-wski, waciciel ziemski o niepewnej wikszoci, ktry nie peni dotyczas adnej funkcji w adnym powiecie - nie spenia kryteriw. Czewkin wola kandydatur Peszyskiego, ktry by przynajmnej chorym w powiecie latyczowskim od roku 1797, a potem marszakiem powiatowym od roku 1800. Peszyski spenia, w przyblieniu, rosyjski wymg suby". Gubernator zapewnia, e jego wyborem kierowa wycznie szacunek dla woli cesarza i dla prawa. Mylc, e zadanie wypenione, Rosenberg wyruszy w innych obowizkach do Odessy. Popeni bd, bo nie zna demokracji szlacheckiej". Zaledwie ujecha trzydzieci pi wiorst, kiedy 7 wrzenia 1802 roku dopad go list od Czewkina, ktry oznajmia, e Peszyski zrezygnowa ze swojej funkcji, poniewa nie czu si zdolnym do jej wykonywania. Do listu doczona bya petycja po polsku i po rosyjsku, sporzdzona przez czonkw zgromadzenia, wyjaniajca, e Peszyski zrezygnowa z przyczyn zdrowotnych i z powodu braku dowiadczenia. Waciciele ziemscy domagali si zatwierdzenia Raciborowskiego, ktry otrzyma wikszo (125 gosw). 8 wrzenia ci sami autorzy powiatowi marszakowie szlachty i wieo wybrani sdziowie - napisali po polsku do cesarza, by mu wyjani, e Peszyski, ktry otrzyma tylko 100 gosw, zosta wystawiony tylko dlatego, e prawo nakazywao wystawienie dwch kandydatw oraz, e - co nie byo wiadome - sta si on obiektem nadzoru policyjnego. Fakt, e ten, ktry mniej si nadawa wedle yczenia publicznoci, zosta zatwierdzony jako marszaek szlachty w guberni, niedobre wywaro wraenie" - pisali kontestato-rzy, doczywszy kilka komplimentw" pod adresem carskiego poczucia sprawiedliwoci. Sposb i motywy decyzji nie byy co prawda najdelikatniejsze, ale decyzja raz podjta przez carskiego czynownika nie moga zosta cofnita. W chwili, kiedy Rosenberg dostawa list Czewkina wraz z petycj, nadjecha kolejny umylny z listem od Peszyskiego, w ktrym pisa on, e nie tylko nigdy z niczego nie rezygnowa, ale przeciwnie - z wdzicznoci przyjmuje uczyniony mu zaszczyt. Czewkin dosta podobne owiadczenie. Rosyjskie poparcie pozwolio Peszy-skiemu wygra z wikszoci obywatelstwa". W przedoonych pod koniec grudnia ministrowi sprawiedliwoci Dierawi-nowi wyjanieniach, obaj carscy czynownicy podkrelali, e poparty przez nich marszaek gorliwie wywizuje si ze swoich obowizkw. Oczycili go te z wszelkich podejrze o nadzorowaniu przez policj. Przypomnieli mu tylko po prostu, e powinien zapaci za sprztanie miejsc obrad szlacheckich w roku 160 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga If.l

1801. Peszyski zapaci, a ten kto chcia gosowanie uniewani, sam zosta pozbawiony prawa gosu. Sedno caej intrygi - wedug obu Rosjan, ale ich hipoteza wydaje si prawdopodobna wziwszy pod uwag klanowy charakter wiata ziemiaskiego tkwio w tym, e poprzedni marszaek, Witosawski, inspirator petycji do Aleksandra I, by szwagrem Raciborowskiego. Ujawnio si zatem w peni znaczenie zwizkw rodzinnych w yciu szlachty, podobnie jak manipulacja gosami kilku

szlachcicw nieposiadajcych ziemi, w kontekcie bardzo sabej frekwencji. Kontrolowanie sdownictwa oznaczao wszak sprawowanie kontroli nad wszystkimi transakcjami ziemskimi i stosunkami agrarnymi. Troska o zachowanie wpyww miejscowych i przewagi ziemiastwa bya bardzo odlega od carskich wyobrae o roli i zadaniach szlachty. Ujawnia si to jeszcze w praktycznie zerowym odzewie wywoanym na Ukrainie przez cesarski ukaz do Senatu z 4 lutego 1803 roku, ktry precyzowa rol Heroldii12. Ten najwyszy organ do spraw stanu rycerskiego, kierowany przez heroldmei-stra i dwch asesorw, podlegajcy jednoczenie ministrowi sprawiedliwoci i prokuratorowi generalnemu Senatu, by cakowicie nieprzystosowany, jak stwierdzilimy powyej, do przeprowadzenia weryfikacji tytuw szlachty polskiej w zaborze rosyjskim, jeli nawet w tym okresie nie byo to jeszcze tak oczywiste. Wtedy car udzi si jeszcze, e moe ukazem wpyn na to, by akceptowano tylko wiadectwa szlachectwa poza wszelkim podejrzeniem, idea nigdy na Ukrainie niezrealizowany. Obszerny fragment ukazu wskazywa te na istnienie gbokiej przepaci pomidzy dziedzicznymi wacicielami ziemskimi uznanymi na Ukrainie i ich odpowiednikami w Rosji waciwej. Mianowicie wskazywa na procedur przydziau do suby cywilnej, do eksponowanych stanowisk w administracji carskiej i przypomina, e kandydaci do takich rang i czynw musz figurowa na listach przedkadanych Heroldii co trzy lata, e powinny ich delegowa zgromadzenia szlacheckie i zaznacza, gdzie mianowicie kandydaci pragnliby suy. Nastpnie ukaz wylicza list stanowisk podlegajcych takowym staraniom. Zdarzao si, niezwykle rzadko co prawda, e kilku polskich arystokratw z Ukrainy zajmowao bardzo wysokie stanowiska: Filip Plater zosta wiceguber-natorem Woynia po roku 1815, Giecki i Grocholski zostan nawet gubernatorami w latach dwudziestych, ale naley wtpi, czy otrzymali owe stanowiska na skutek przedstawionej powyej procedury elektoralnej: dobre stosunki na carskim dworze okazyway si znacznie skuteczniejsze. Ziemiastwo na Ukrainie, z kilkoma naprawd nielicznymi wyjtkami, nie przejawiao adnej chci robienia kariery w taki sposb. Ksi Imeretyski, studiujc szlacht woysk w roku 1893, dziwi si - i oburza - znalazszy w Heroldii tylko dwa potwierdzenia suby pastwowej pomidzy 1803 i 1818 rokiem, po jednym w roku 1818, 1819 i 1820, adnego w roku 1821 i 1822, dwa - w roku 1823 i tylko lekk popraw w pniejszym okresie: od jednego do dziesiciu w I.h.k Ii 1824-183013. Z pewnoci dla uniknicia nieprzyjemnego wraenia o niekontrolowanym funkcjonowaniu sdziw powoanych na swe stanowiska w wyniku wyborw podobnych tym, ktre opisalimy powyej, ukaz cesarski z 19 lipca 1804 roku decydowa, e czterech przedstawicieli porzdku wybranych do sdw powiatowych (zasiedateli) nie bdzie ju wykonywao swych funkcji honorowo, lecz pobierao skromne wynagrodzenie w wysokoci 200 rubli asygnacyjnych rocznie i podlegao hierarchicznie Ministerstwu Spraw Wewntrznych. adna aluzja nie wspominaa o integracji w drabin czynw, co wiadczyo, e te funkcje elekcyjne o feudalnych tradycjach traktowne byy jako przejciowe. W trybach biurokratycznej machiny carskiej pozostay hybryd14. Pozostae funkcje sdownicze przydzielay nadal zgromadzenia, o czym poniej. Prawo wyborcze z roku 1805 i dialog pozorowany

Dla scentralizowanej wadzy istnienie sdownictwa tak zalenego od miejscowych klanw oraz od warstwy ziemiaskiej, rwnie nieprzenikalnej co powikanej, stanowio niewygod; z tego te wzgldu carat podj w latach 1805-1808 kilka prb zaprowadzenia w nim jakiego porzdku. Ofensyw przeciwko dotychczasowym formom sdownictwa rozpocz kijowski gubernator cywilny Pankratiew i Senat opracowa kilka zmian dotyczcych szlacheckich elekcji. Pord bardzo starannych i cennych raportw sporzdzonych przez gubernatorw, raport Pankratiewa za rok 1804, dokadnie przeczytany i poznaczony owkowymi komentarzami przez ministra spraw wewntrznych Koczubeja, tworzy interesujc krytyk systemu sdowego pozostajcego w polskich rkach i pokazuje, e bardzo wczenie ten system zosta postrzeony przez Rosjan jako pita achillesowa polskiej dominacji na Ukrainie. Na razie jednak podwaenie tego systemu odbywao si powoli i ostronie. Fundamenty sdownictwa szlacheckiego, okrelone przez Statut litewski" zostay zniszczone dopiero pomidzy 1831 i 1840 rokiem. Od czasu swej nominacji, Pankratiew zwraca uwag na utrudnienia stwarzane przez tradycyjny wymiar sprawiedliwoci powodujce, e rzd nie moe nawizywa bezporednich kontaktw z chopstwem bez porednictwa struktur polskich sigajcych a do nieprawomylnych ekonomw w majtkach". Ta skarga do ministra spraw wewntrznych z 4 grudnia 1802 roku zostaa powtrzona w jego raporcie za rok 1804 i obszernie udokumentowana15. Gubernator dii. PZS, t. 27, nr 20608; O prawilach dlia jedinoobraznogo i uspieszniejszego tieczenija die po gerol" N. K. I m i e r e t i n s k i j, Dworianstwo woynskojgub..., s. 362. 14 O zapacie oficjalnej dla czterech zasiedatielej w sdach wspomina adres woyskiego gubiernskogo prawlenija do Senatu z roku 1822, RGIA, fond 286, opis 3, dieo 208, f. 1-8. 15 RGIA, fond 1281, opis 11, dieo 56, raporty kijowskiego gubernatora cywilnego 1804-1810. Fragment o wadzy sdowniczej, f. 3036. 162 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy planowa ju wtedy reorganizacj sdownictwa, ktremu w dotyczasowym szlacheckim wydaniu brakowao rodkw, personelu, a przede wszystkim sdy owe wymykay si kontroli. Jedyn instancj odwoawcz od decyzji sdw szlacheckich by Senat, ale nikt nie odwaa si do zwraca. Naley wic stworzy gu-bernialny sd apelacyjny. Ta propozycja nie zostaa wzita pod uwag. Natomiast uwanie zostao wysuchane to, co Pankratiew mwi o policji powiatowej. Wszyscy wybrani szlachcice nie mogli skutecznie wykonywa swojej pracy, poniewa byli oni, przewanie, bardzo drobnymi wacicielami i otrzymywali jedynie may dodatek do dochodw dziki skadkom szlacheckim wpacanym na ten cel do skarbu pastwa (skarb przyjmujc ziemskije powinnosti by tylko porednikiem). Isprawnik otrzymywa tylko 250 rubli asygnacyjnych rocznie, a jego policjanci (zasiedatieli) tylko po 200 rubli asygnacyjnych rocznie. Ta suma miaa pokry koszty wynajmowania biura i kwatery, koszta podry subowych we dnie i w nocy, wedug rozkazw i potrzeb ledztwa, z wasnymi lub najtymi komi, bez kosztw popasu. Naley bezwzgldnie zwikszy te sumy oraz

doda isprawnikom nowych lepiej opacanych sekretarzy i kopistw! Ci zarabiaj dotychczas od 30 do 70 rubli rocznie, wic dlatego tylko szlachta czynszowa godzia si na zajcia tak ndznie opacane. Nastpnie Pankratiew wyuszczy sw ide gwn. Nie zamierza cakowicie podwaa idei elekcyjnoci funkcji sdowych i zgadza si, by pomocnicy szefa policji byli nadal wyznaczani przez zgromadzenie szlacheckie: aby dokadnie przestrzega witej zasady" - ktr miejscowa szlachta musiaa Pankratiewowowi ka do gowy czsto - wedle ktrej kady winien by sdzony przez swoich". Jednak wybr isprawnika nie mieci si ju w witej zasadzie". Isprawnik winien sta ponad poszczeglnymi grupami oraz interesami i reprezentowa wycznie Prawo. A Prawo - to on, gubernator: Jeli wybr zalenym pozostaje jedynie od ziemian, to czy on na tyle rzetelnym bdzie, eby nie baczy tylko, czy w przyszych wyborach ponownie na to stanowisko obrany bdzie. Z tego te wzgldu kapitalne si zdaje, by nominacja szefa powiatowej policji jedynie zaleaa od gubernialnej wadzy". Najlepiej by si stao, pisa gubernator bez ogrdek, wiedzc jednak, e budet Ministerstwa Sprawiedliwoci na to nie pozwoli, eby wzorem trybunaw w Rosji waciwej: przyzna gubernatorom odpowiedni sum do dysponowania, a wszelkich zasikw pobieranych na mocy prawa polskiego zabroni". Duo jeszcze czasu pozostao do takiej reformy zasadniczej. Nieprzenikalne dla rosyjskiej wadzy ycie ukraiskiej wsi (zarwno biaoruskiej jak i litewskiej) gboko irytowao Pankratiewa ju w roku 1804. Polska szlachta wyznaczaa tradycyjnie pord swego chopstwa paszczynianego setnikw i dziesitnikw, ktrzy wsptworzyli chopsk policj, ale to ten wanie zwyczaj powodowa, e owa policja pozostawaa cakowicie bezsilna. Setnik -pisa do Petersburga - nie ma ani siy, ani nie odway si sowem pisn przeciwko swemu wacicielowi albo ekonomowi". Dlatego te naleao utworzy chopsk policj pastwow. Jak mona wierzy w sprawiedliwo wymierzan przez sdy pierwszej instancji, jeli isprawnik kae setnikowi zrobi jedno, a ziemianin albo ekonom ka mu zrobi drugie i to cakiem na odwrt? Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburgi IM To zawsze waciciel mia ostatnie sowo, bo mia nad nim wlad/.e i mg mif-icm Vm \< wychosta kadego setnika, ktry by si okoniem postawi, a isprawnik nikogo p.iknii .1.. tkn nie moe, bo woli w zgodzie pozostawa z tymi, co go wybrali". Z wszystkich tych uwag gubernatora przejto jedynie nominacj isprawnikti, ale nawet t rosyjsk decyzj udao si szlachcie woyskiej zamrozi w roku 1816. W kadym razie kierunek dziaa zosta wyznaczony. W raporcie za rok 1805 Pankratiew dzikowa Koczubejowi za uzyskanie owej decyzji od cara. Napisa on, e ograniczenie szlacheckich prerogatyw lokalnych spowoduje, ze prawo bdzie egzekwowane sprawniej oraz ponownie przekonywa o koniecznoci podwyki uposaenia isprawnikw, a nawet podniesienia ich na wyszy szczebel w hierarchii czynw, wzorem wojskowych16. Tekst carskiego ukazu dla Senatu z 3 marca 1805 roku dotyczcy nominacji isprawnikw nakazywa wyznaczanie ich przez gubernatorw cywilnych i zatwierdzanie przez Senat. Powinni by oni wybierani: spomidzy osb kompetentnych" wedle opinii gubernatorw, ktrzy mog te ich

odwoywa ze stanowiska. W ukazie znalaza si aluzja do trudnoci w rekrutacji policjantw w guberniach Rosji waciwej, co wiadczy o tym, e na Ukrainie wikszo policjantw miaa w dalszym cigu wywodzi si spord Polakw, ale ich status nie wiza si ju w adnym stopniu ze szlacheck komityw. Stawali si oni agentami caratu. Stopniowo coraz wicej czynszownikw dawao si skusi do objcia tej funkcji17. Tego samego dnia, kiedy szefowie lokalnej policji zostali wyjci spod kompetencji zgromadze szlacheckich, wydano jeszcze jeden ukaz o znacznie oglniejszym zasigu, ktry jasno wyznacza procedur dotyczc przebiegu wyborw i funkcji zgromadze szlacheckich w guberniach polskich"18. Tekst ukazu dzieli si na cztery czci: 1. o prawie gosu, 2. o obieralnoci, 3. o zasadach szczeglnych w rzeczonych guberniach, 4. o uprawnieniach marszakw. Cay tekst zawiera dwanacie paragrafw. w tekst pragn by wyczerpujcy i poczy prawo rosyjskie z prawem polskim i ze Statutem litewskim", przez co obfituje w definicje do dwuznaczne i niemale sprzeczne. Zezwala on w kadym razie na rozmaite interpretacje, ktrych w nastpnych latach nie brakowao. Gosowa mogli, jak stanowia Gramota", waciciele majtkw przynoszcych co najmniej 150 rubli dochodu. Definicja majtku" (pomiestia) bya znacznie bardziej skomplikowana. Najbardziej niepodwaalny by majtek dziedziczny. Ale majtkiem okazyway si rwnie ziemie dierawione, obcione hipotek lub puszczone w doywocie. Ziemia naleca do majtku powinna by zamieszkana przez ludzi nalecych do waciciela" (chopstwo paszczynia'* lbid., raport za rok 1805 (z 15 lutego 1806 r.), f. 108. " lbid., fond 1286, opis 2, dieto 113, f. 68, 69. Tekst ukazu podpisany przez Aleksandra. Okae si, iv po roku 1831 owymi agentami bd gwnie prawosawni pochodzcy ze szlachty-gooty. '" PSZ, t. 28, nr 21646; O poriadkie dworianskich wyborw w guberniach ot Polszy prisojedinien-nych, 3 marca 1805. 164 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy ne) lub osiadych na tych ziemiach na kontraktach i trudnicych si jej upraw" (szlachta czynszowa). Wioski (sielenia) zamieszkane przez tych ludzi nie powinny liczy mniej ni osiem dymw. Zatem ani minimalna powierzchnia gruntw, ani minimalne zaludnienie nie zostao jeszcze przewidziane nastpio to po roku 1831 - chocia Gramota" oraz przepisy dla guberni wielkoruskich uznaway, e dochd 150-rublowy odpowiada 25 duszom mskim. Odniesienie do omiu dymw zostao wycignite ze Statutu litewskiego", ktry coraz bardziej interesowa prawnikw rosyjskich i zapewnia pewne zudzenie cigoci. W rzeczywistoci te wymogi precyzoway i potwierdzay obywatelsko" -a przynajmniej to, co pozostao z praw obywatelskich - zarezerwowan dla nikej mniejszoci bene nati et possessionati, ktrej liczebno pord szlachty odpowiadaa mniej wicej liczebnoci rosyjskiego dworianstwa.

W tej czci ukazu widnia ponadto warunek, e owa szlachta, by zosta dopuszczona do gosowania, powinna opaci podatek pastwowy i osign wiek 18 lat. W wypadku wsplnoty majtkowej midzy ojcem i synami, minimalna liczba dymw bya mnoona przez liczb synw (16, 24 itd.). Druga cz dotyczca wybieralnoci bya krtka. Wymagany by wiek 23 lat, by zaj funkcje elekcyjne, podczas gdy artyku 62 Gramoty" ustala ten wiek na 25 lat dla Rosji waciwej. Najwyraniej uwzgldniono tu odraz szlachty do sprawowania niszych funkcji w sdownictwie. Trzecia cz, opisujca procedur wstpnej selekcji, by nie dopuci do gosowania szlachty niespeniajcej wczeniej okrelonych warunkw, nosia tytu: Obrona praw szlachty rnicej si od tej w innych guberniach Cesarstwa". Ta obrona, to znaczy eliminacja, zostaa powierzona powiatowym marszakom szlachty, a dokument zdradza drobiazgow trosk o nadzorowanie przez carsk biurokracj liczby i jakoci uczestnikw elekcji. Kady powiatowy marszaek szlachty powinien zatem sporzdzi przed kadymi wyborami opiecztowany rejestr (sznurowaja kniga), zawierajcy list tych, ktrzy uzyskali od niego poz-wolestwo" wzicia udziau w elekcji na mocy wyszczeglnionych wyej kryteriw. Owe listy sporzdzone wedug wzorca dostarczonego przez ministerstwo spraw wewntrznych, powinny zosta zoone u gubernatorw cywilnych za porednictwem marszakw gubernialnych, ktrzy zachowuj po jednym egzemplarzu rejestru i czuwaj, by wszelkie zmiany (dotyczce wasnoci ziemskiej, rezydencji etc.) zostay skrupulatnie nanoszone. Marszakowie mog stan przed sdem w wypadku wszelkich faszywych deklaracji a gubernator -dziwaczna formua Cho to mu nie daje prawa - co si samo przez si rozumie - do interweniowania w przebieg wyborw, moe sam zrobi, albo kaza zrobi, wycigi z tych rejestrw, by czuwa nad prawidowym przebiegiem wyborw, a marszakowie nie mog przeciwko temu protestowa, pod warunkiem e wycigi sporzdzi si na miejscu". Prawdopodobnie ta procedura potwierdzaa istniejc praktyk nigdzie dotychczas niesformuowan na pimie: jedynie nieliczna grupa wacicieli ziemskich, ktrych papiery genealogiczne znajdoway si w zupenym porzdku, moga si udawa do miasta powiatowego na wybory. W tych warunkach nikt ich nie dePolskie ziemiastwo pod okiem Petersburga legowa, nie byli deputowanymi, lecz ostacami po sejmikach, iwor/^cymi nl>r cnie klub dobrze urodzonych dentelmenw. Sejmiki powiatowe zanik.ily, Im nie miay ju racji bytu, przemienione w mizerne lokalne zgromadzenia" W miastach powiatowych nadal znajdoway si biura marszakowskie, ale l>yl\ one tylko aneksami biur gubernialnych. Narodu szlacheckiego" - ju nic l>ylo Wypadki tolerowania nieposesjonatw pozwalay jedynie obsadza najbardzici pogardzane urzdy. Czwarta cz ukazu, definiujca prerogatywy marszakw, odsyaa zwile do Gramoty" z roku 1785 i do uczredienia o gubierniach z 19 maja 1802 roku. Marszaek gubernialny przewodzi wyborom, marszakowie powiatowi byli odpowiedzialni za rejestry, za kas zgromadzenia oraz za podzia ziemskich po-winnosii9. Kiedy mowa o prawodawstwie w Cesarstwie Rosyjskim, naley zawsze odrnia ukazy sprawiajce wraenie, i problemy zostay definitywnie rozwizane od sytuacji rzeczywistej, czsto zupenie

odrbnej. ycie spoeczne polskiego ziemiastwa na zachodzie imperium 3 marca 1805 roku pozostawao zorganizowane tylko na papierze. Ogromna masa szlachty czynszowej nieposiadajcej ziemi (w kadym razie niektrych spord nich), o ktrej mwilimy w rozdziale poprzednim, nie chciaa si atwo pogodzi z jej wykluczeniem z ycia obywatelskiego. Z kolei gubernatorzy nie godzili si atwo z pozostawieniem losu paszczynianych chopw ukraiskich na asce zgromadze szlacheckich. Uczestnicy owych zgromadze wyczekiwali na dogodne politycznie momenty, by gono i stanowczo przypomina o swym niepodwaalnym szlachectwie i zapewni sobie cigo przywilejw jako gospodarze kraju. Wszystkie te trzy grupy uaktywnia si bd w latach 1806-1808 ze zmiennym szczciem. Szlachta goota jeszcze przez dugi czas, cho nielicznie, zgasza bdzie pretensje do uczestnictwa w wyborach, poniewa, jak ju zauwaylimy, liczya na to, e przypadn jej w udziale wraz z lichymi subsydiami nisze funkcje w sdownictwie szlacheckim, traktowane pogardliwie przez ziemian. Kijowski gubernator cywilny Pankratiew, zamiast wyjania im, e prawo nie przewiduje dla nich adnych prerogatyw obywatelskich", doszed do wniosku, e korzystnie bdzie zarobi przy tej okazji troch grosza dla siebie i utworzy rodzaj podrcznej skarbony, do ktrej kaza kademu szlachcicowi zgaszajcemu si z pretensj do bycia uznanym w obywatelstwie swoim", wrzuca odpowiedni opat. Ten lukratywny pomys przynisby moe gubernatorowi nie lada zyski, gdyby bezporednio zainteresowani, oburzeni takim kupczeniem ich przywizaniem do starodawnej rwnoci szlacheckiej, nie napisali protestacji do ministra spraw wewntrznych, ktry kaza 4 lipca 1806 roku zbada spraw Senatowi. Gubernator wyzna, e zebra sum zaledwie" 2599 rubli, ktr wpaci do " Ten sam tekst z kilkoma krtkimi komentarzami znajduje si w RGIA, fond 1341, dieo 443. Nie odnalelimy listy szlachcicw posiadajcych prawo uczestnictwa w wyborach, ktre odbyy si zaraz polem, ale powinna si ona znajdowa w archiwach gubernialnych; T. Bairaszauskaite, O litewskich marszakach..., s. 429 wspomina o jednej z list na Litwie z roku 1811. W dalszej czci skomentujemy li-Mc za rok 1827, ktra si odnalaza. 166 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga skarbu pastwa, a szlachta czynszowa wystrychnita na dudka nie wskraa niczego. Ta historia ujawnia z jednej strony wzgldno poszanowania prawa, a z drugiej chciwo czynownikw20. Ukaz z 3 marca 1805 roku teoretycznie pozbawia szlacht goot czynnych i biernych praw wyborczych, ale wicegubernator woyski sprawujcy funkcj gubernatora przed nominacj Komburleja (Cumberleya) uzna za moliwe na pocztku roku 1806 wyzyska jednomylne yczenie zgromadzenia szlacheckiego, by zezwoli (podobn zgod uzyska Poniski w roku 1802) na objcie stanowisk prostych policjantw {zasiedatielej) w sdach wybranym szlachcicom nieposiadajcym wasnych gruntw. Problem okazywa si szerszy i dotyczy ziem caego zaboru rosyjskiego, poniewa analogiczn prob w tym samym czasie przedoy gubernator grodzieski. Senat w serii listw z 16 kwietnia, 7 czerwca i 20 lipca odmwi pozwolenia na stosowanie jakichkolwiek wyjtkw, podkreli, e wspomniane stanowiska pozostaj zarezerwowane dla szlachty oficjalnie uznanej, zarwno w sdach podkomorskich, jak i ziemskich i grodzkich, od najwyszych rang urzdnikw a do ostatnich

wonych. Z tej okazji ukaz z roku 1805 po raz kolejny odwoa si - i odwoania te pojawia si bd coraz czciej - do artykuu 8 rozdziau IV oraz do artykuu 16 rozdziau IX Statutu litewskiego", ktry nakazywa od roku 1566: wybiera wonych w sdach spord szlachcicw uczciwych i majtek w powiecie posiadajcych". Autorytet dawnych praw nie wywiera specjalnego wraenia na szlachcie, bo chocia Senat powtrzy 11 padziernika 1807 roku, e marszakowie powiatowi odpowiadaj przed prawem za wszystkie niewane wpisy, to jednak najwyraniej stanowiska policyjne pierwszej instancji byy nadal czsto powierzane szlachcie goocie. Szczeglnie racy pod tym wzgldem okaza si przypadek wyborw w Pisku na Biaorusi w roku 1808. W zwizku z wyborem szlacheckich urzdnikw w sposb niezgodny z prawem, rozpocza si procedura uniewaniajca i Senat zdecydowa 11 czerwca 1811 roku, e w wypadku sytuacji analogicznej wybory bd uniewanione i trzeba bdzie przeprowadzi je na nowo21. Nieugity gubernator kijowski, o ktrego determinacji biegncej w kierunku odwrotnym - mianowicie o chci rzdowego kontrolowania mtnego porzdku panujcego wrd szlachty, ju pisalimy, kontynuowa starania przeciwne do sugestii gubernatora woyskiego. Nominacja isprawnikw uzyskana w roku 1805 powinna stanowi zaledwie pierwszy etap. W przeciwiestwie do isprawnikw, skady sdw zwyczajnej policji - pisa on w raporcie za rok 1808 - wybierane s przez szlacht co trzy lata, ale dla lepszej skutecznoci dziaania policji, przede wszystkim w tym regionie, gdzie ziemiastwo za adne skarby nie chce obejmowa stanowisk tego typu i gdzie wybiera si na nie przedstawicieli spord najmniejszej drobnicy szlacheckiej - to znaczy ludzi tpawych, gupawych, ktrym /.uil.ic nic mu/na jest rzecz absolutnie konieczn, by zasiedatieli z ninych ziemskich siultuf (po!ii|tiuiriw w niszych sdach ziemskich) mianowa Rzd"22. Dla autora raportu byo wic oczywiste ju wwczas - jego pomys zosi.imc wcielony w ycie dopiero po roku 1831 - e ca policj wociask trzeba wy j spod polskich wpyww. Przypomnijmy, e nawet w jego guberni, w ktrej carska kontrola sprawowana bya najbardziej rygorystycznie, ukaz z 3 marca 1805 roku nie zosta cile wcielony w ycie, a szlachta goota bya pojedynczo dopuszczana do elekcji po to, by mona byo obsadzi funkcje policjantw. Na tym przykadzie wida jasno, jak wygldaa relacja ziemianie - chopi. Chocia oficjalnie odcita od stanu rycerskiego, cz szlacheckiego plebsu pozostaa koniecznym ogniwem w funkcjonowaniu ycia wiejskiego. Ten fragment raportu Pankratiewa zosta osobno wypisany dla Senatu. 11 lipca 1809 roku minister spraw wewntrznych zanotowa na jego marginesie: Do waciwego zastosowania". Nastpnego roku Pankratiew umar, a rozwj wypadkw politycznych takim reformom ju nie sprzyja. Jak widzielimy w rozdziale poprzednim, lata 1807-1809 - szczyt dobrych intencji" w stosunku do szlachty polskiej w zwizku ze zblieniem z Napoleonem, nie sprzyjay projektom jastrzbi w rodzaju Arakczejewa, Fiozofowa czy Pankratiewa. Te lata okazay si natomiast dla polskiego ziemiastwa, szczeglnie bujnego na Woyniu, najbardziej pomylnymi i szczodrymi w nadzieje na pene zachowanie przywilejw i nawet na odzyskanie wadzy. Woyskie zgromadzenie szlacheckie, ktremu przewodzi hrabia Stanisaw Worcell, ojciec pniejszego przywdcy Towarzystwa Demokratycznego Polskiego na emigracji w Paryu, senator i tajny radca na petersburskim dworze, zacz niemiao w roku 1806 prosi o zawieszenie ukazu z 1 lipca 1803 roku, ktry znosi arendy i dzierawy wieczyste nadawane przez krlw Rzeczypospolitej i

zwolnione od lenna. Dzierawa wieczysta bardzo przypominaa donacj: umow zawierano na od osiemnastu do dziewidziesiciu dziewiciu lat. Ukaz z roku 1803, ktry pozbawia beneficjantw tych dbr pochodzcych z nich dochodw, by w zasadzie uzupenieniem ukazu z 7 lutego 1801 roku, ktry okrela warunki dzierawienia skonfiskowanych majtkw osobom prywatnym. Wedug procedury ustalonej przez senatora - hrabiego Iliskiego, bardzo blisko zwizanego z Pawem I, umowy na dzierawienie tych majtkw zawierano tylko na lat dwanacie, opaty za trzy pierwsze lata byy pobierane z gry i chocia eksploatacja chopw paszczynianych i ziemi pozostawaa nieograniczona (jedyny zakaz dotyczy podnajmowania karczm ydom), ceny, ktre paci musieli dzierawcy oraz szybka rotacja wynajmujcych powodoway, e dzierawy stay si znacznie mniej atrakcyjne, a dawni dzierawcy na tym duo tracili23. Sam ksi Adam Jerzy Czartoryski stara si spowodowa zwrot RGIA, fond 1281, opis 11, dieo 56, raport gubernatora kijowskiego za rok 1806 (15 lutego 1807), f. 145. 21 Przypomnienie narusze ukazu z 3 marca 1805 zostao sporzdzone z powodu zauwaenia podobnych wykr ocze na Podolu w roku 1814, o ktrych powiemy pniej. Zob. ibid., fond 1341, opis 15, dieo 594. 22 Ibid., fond 1281, opis 11, dieo 56, raport gubernatora kijowskiego za rok 1808, 3 lutego 1809, f. 291. 23 Ibid., fond 1341, opis 1, dieo 361; O ariendzie kaziennych imienij w zapadnom kraje i w Kurlandii, materiay o zasadach przydziau, skadaniu ofert, licytacjach eta, ze wzorem kontraktu pomidzy iz168 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy zabranych majtkw wacicielom sprzed rozbiorw, podobnie jak spowodowa powrt zesacw z Syberii lub prbowa ocali status szlachty gooty. Posun si on nawet do przedoenia w Radzie Stanu memoriau zatytuowanego O liennych i emfiteuticznych imienijach po polskim guberniam24, w ktrym stanowczo popar yczenia hrabiego Stanisawa Worcella. Ksi sugerowa, by spraw t powierzy komisji, ale rzecz wydaa si zanadto powikana Strogano-wowi i Koczubejowi, ktrzy woleli niczego nie zmienia. Te skromne postulaty ziemskie wyday si wkrtce bogatej szlachcie na Ukrainie cakowicie nie na czasie i uznawaa je ona za zanadto bojaliwe: zie-miastwo czuo, e termin kocowy weryfikacji tytuw zostanie rycho zawieszony oraz e zmienia si wobec niej nastawienie; ciepo promieniowao z nieodlegego wszak Ksistwa Warszawskiego. 5 sierpnia 1808 roku, po wielu spontanicznych zebraniach woyskich ziemian, marszaek Stanisaw Worcell zhardzia do tego stopnia, e wysa na rce ministra spraw wewntrznych, z okazji trwajcych wyborw, dug suplik do Aleksandra I, napisan recto - po rosyjsku i verso - po polsku. Autorzy supliki zamierzali najwyraniej potwierdzi ich regionaln autonomi i tak wanie zostaa ona postrzeona przez petersburskich lektorw25. Dwie pozostae gubernie nie prosiy o tyle wolnoci, ale obywatelstwo" Woynia przemawiao niejako w ich imieniu. Hrabia Tadeusz Czacki, tak

od roku dopieszczany przez cara, zapewne by jednym z najbardziej gorliwych inicjatorw supliki. Jeli sejmik yto-mierski wystpi w roli rzecznika" caego obywatelstwa", odnajdujc, nawet w stylu, ferwor i dawn sejmikow emfaz, stao si tak oczywicie dlatego, e Napoleon, sojusznik Aleksandra, nada polskoci o kilka wiorst bardziej na zachd niespodziewany blask, ale jednoczenie tego rodzaju posunicie, nie byo -szczerze powiedziawszy - sprzeczne z prawem rosyjskim. Artyku 46 Gramo-ty" z roku 1785 roku przewidywa, e zgromadzenia szlacheckie realizuj postulaty gubernatora dla wsplnego dobra, ale artyku 47 gosi, e mog te mu czyni propozycje dotyczce ich wasnych potrzeb. Postulaty mogy by nawet adresowane do Senatu albo do samego cesarza w granicach prawa" - precyzowa artyku 48, zaraz groc, w artykule 49, grzywn 200 rubli za kady postulat niezgodny z prawem". Postulaty do gubernatora w danym wypadku najwyraniej nie zostay przedstawione cakiem zgodnie z prawem, o czym przekonamy si pniej, ale chocia wiele spord nich nie zostao zaakceptowanych, to jednak nie zostay one w stolicy postrzeone jako sprzeczne z prerogatywami szlacheckimi. Wywoay nawet dyskusje. Po raz pierwszy od pitnastu lat doszo do wymiany opinii pomidzy carsk wadz i przedstawicielami polskiej szlachty. wiadczya ona Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga b skarbow i dzierawc. Przydzielane Rosjanom starostwa byy prawie zawsze dzierawione, a nawet odsprzedawane Polakom, f. 210. 24 Ibid., fond 1146, opis 1, dielo 27, memoria doczony do dziennika Rady Stanu za rok 1806, f. 415420, po sprawozdaniu debaty w tej kwestii, f. 408^*14. 25 Ibid., fond 1286, opis 1, dieo 20; O proszeniach dworian o miestnom uprawlienii, S. Worcell, marszaek woyski do ministra spraw wewntrznych, 5 sierpnia 1808, f. 1-11. o nowym klimacie w Petersburgu oraz o woli obywatelstwa" uczestnictw.i w administracji lokalnej chocia bya ona wyjtkowo powcigliwa w staraniach o sub rzdow. W dwunastu punktach ziemiastwo przedstawio syntez swych ambicji, interesujce uwagi o swej misji oraz pozostawio skondensowan prbk mentalnoci kresowej dla historyka. Szlachta ukraiska pragna te zamanifestowa sw lojalno i w pewnym zakresie nawiza do aktywnej roli, ktr odgrywali, jak mniemaa, jej przodkowie w dawnej Rzeczypospolitej, pragna te wymkn si spod do sterylnej rutyny przydzielania stanowisk w sdownictwie, na ktr dotd bya skazana. Suplika rozpoczynaa si od wiernopoddaczej deklaracji dla nowego pana wyraanej w imieniu wszystkich obywateli". Uniono tonu owego dokumentu bya tak uderzajca, e jej adresat, Sfinks tajemniczy" z Petersburga musia si umiecha podczas lektury takich na przykad fraz: Obywatele guberni woyskiej, przeniknici najgbszym uczuciem nieskoczonej wdzicznoci, jakie wzbudza w nich przywizanie do najaskawszego z Monarchw, Jego Cesarskiej Moci Aleksandra Pierwszego, askawie panujcego ku naszej radoci, ktrego powszechna w Europie opinia jako Tytusa Pnocy wystawia", albo czytajc union prob do tronu o pozwolestwo ustawienia w sali zgromadze szlachty w ytomierzu marmurowego biustu z podpisem: Aleksander I czyli Tytus Pnocy". Po wstpie bardziej ni unionym nastpoway konkrety. Skoro przyblia si moment - pisao polskie obywatelstwo (rwnie jak Rosjanie przeraone determinacj Speraskiego) - kiedy trzeba wcieli ukaz cesarski z pocztku panowania, wymagajcy, by caa szlachta uzyskaa jaki czyn przez sub

rzdow, aby utrzyma prawo gosu w zgromadzeniach szlacheckich, a poniewa w guberniach polskich niewielu, by nie rzec - aden szlachcic w takim pooeniu si nie znajdowa, najpokorniej prosili, by polskie godnoci i funkcje - jak widzielimy przede wszystkim sdownicze - znalazy si w tabeli czynw. Do tej pory nic w tym kierunku uczynione nie zostao. Autorzy supliki udawali, e nie wiedz, e polskie stanowiska i godnoci przyznawane w bardzo duych ilociach i czasem osobom, ktrych przynaleno do stanu szlacheckiego bya wtpliwa, mogyby po prostu rozsadzi dotychczasowy porzdek rosyjskiego stanu rycerskiego. Nie dostrzegali, e ich ambicje integracyjne zawsze rozbijay si o t przeszkod. Syszeli o grobach gubernatora kijowskiego dotyczcych nominowania - a nie wybierania - sdziw i miejscowych policjantw, ale nie zdawali sobie sprawy, e proszc: by sposb, w jaki elekcje dotd si odbyway pozostawiony i zatwierdzony zosta", popadali w nieuchronn i nieprzezwycialn sprzeczno. Jeszcze bardziej miay i w duej mierze dowodzcy znacznej lekkomylnoci okaza si trzeci punkt owej supliki: Rozliczne przykady dowodz - pisali woyscy ziemianie - e parochowie ruscy nieznone trudnoci kolatorom czyni26, swojej wyszej hierarchii na nich donoszc, a ona nie tylko przychylnym uchem donosw sucha", lecz take uywa aparatu pastwowego, eby paro'" Kolator po polsku w tekcie supliki. 170 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy chom przyzna racj, wic obywatele" prosili - nieco naiwnie - e jeli ci duchowni mieliby jakie skargi pisa, to niech to czyni drog normaln istniejcej sprawiedliwoci, oficjalnie prawem uznanej" (to znaczy: szlacheckiej). Ta krtka rewendykacja ujawnia w gruncie rzeczy, w kilku zaledwie sowach, istnienie podskrnej wojny o dusze" zarwno w sensie religijnym, jak materialnym - dotyczcej paszczyzny i toczcej si na wsi. Sprawa ta nie bya dotd dokadniej przestudiowana i wymagaaby osobnej ksiki. Znaczne ograniczenie zasigu prawosawia na rzecz religii grekokatolickiej na prawobrzenej Ukrainie w siedemnastym i osiemnastym wieku, to fenomen ustalony i nawet opisany27, ale jak si wydaje naskrkowy: ryt grekokatolicki nie przenikn do chopstwa, co wyjaniaoby i szybkie powroty po rozbiorach na Ukrainie do prawosawia. Wielu parochw pochodzenia chopskiego atwo poddawao si akcji dezuniatyzacji" aktywnie podejmowanej przez Rosjan i przez Cerkiew po roku 1793. Kilku z nich pozostao wiernych katolicyzmowi obrzdku greckiego, a do czasu przymusowego przechodzenia na prawosawie zdecydowanego w roku 1839. Byli to przede wszystkim bazylianie lub ksia uniccy pochodzenia polskiego (w roku 1797, w powiecie humaskim byo ich 35 na 80 parafii; 12 spord nich wywodzio si z rodzin ziemiaskich, 23 z drobnej szlachty. Pa-rochowie, ktrzy po zaborach przemienili si w popw, popadali w czste konflikty z polskimi ziemianami dotyczce parafii znajdujcych si na terenie ich majtkw. Dziadowie lub pradziadowie ukraiskich ziemian popierali grecki katolicyzm i chtnie nadawali tereny na parafie, ale ich potomkowie nie mieli najmniejszej ochoty pozostawia owych donacji popom, ktrzy odcigali chopw paszczynianych od resztek polskoci. Std napicia, a nawet manifestacje nienawici, kiedy popi tracili ziemie, ktre uznawali za sw wasno. Popi skaryli si Rosjanom, za co Polacy ich karcili28. Mona zrozumie, e szlacheccy sdziowie chcieliby zaatwia te sprawy na swj sposb, ale dziwi jednak, e autorzy

supliki udzili si, i Petersburg nie skorzysta ze znakomitej okazji, by rozwaa kwesti w duchu Pankratiewa. Dziewi kolejnych postulatw, do chaotycznych - z wyjtkiem moe jednego - rwnie wizao si cile z obron i rozszerzeniem przywilejw. Cesarstwo mogoby przyciga arystokracj pod warunkiem zagwarantowania identycznego prestiu, ktrym dysponowaa ona w Rzeczypospolitej, wic punkt czwarty domaga si ekwiwalentw godnoci i odznacze polskich w wersji carskiej. Najbogatsi nie obawiali si manifestowania swej pogardy dla sprawowania niszych funkcji policyjnych i w sdach ziemskich. Autorzy supliki wyznawali 27 M. K o j a 1 o w i c z, htorija wossojedinienia zapadnoruskich uniatow starych wremen, Sankt Petersburg 1873; S. Litak, Koci aciski w Rzeczypospolitej okoo 1772 r., Lublin 1996; W. Kobuk, Kocioy wschodnie w Rzeczypospolitej okoo 1772, Lublin 1998; M. Rad wan, Koci katolicki w archiwach Departamentu Wyzna Obcych rosyjskiego MSW, Repertorium, Lublin 2001; idem, Koci greckokatolicki w zaborze rosyjskim okoo 1803 r., Lublin 2003; idem, Archiwum diecezji ucko-ytomierskiej, Repertorium, Lublin 2003. 281. K r i w o s z e j a, Dworianstwo Umanszczyzny..., s. 70-73 prezentuje kilka przypadkw wyjaniajcych t sytuacj. Zob. take W. A. S m o 1 i j, Wozzjednannja..., s. 84. Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 171 otwarcie, e wymagane kryterium posiadania 25 dusz lub 8 dymw wydaje im si zawyone i ponowili prob o pozwolenie na sprawowanie owych funkcji przez szlachcicw nieposiadajcych wasnych majtkw, ktrych rzetelno powiadczyliby ziemianie (osiedlyje potnieszcziki). Formuujc taki postulat, autorzy supliki zapomnieli, e podobne rozumowanie powikszao grono zwolennikw powierzenia owych funkcji urzdnikom pastwowym (punkt pity). Czste rozkadanie si obozem rosyjskiego wojska w majtkach prywatnych byo dokuczliwe i wyrzdzao szkody, wic obywatele" prosili o odszkodowania (punkt szsty). Punkt sidmy zdawa si podyktowany wzgldami humanitarnymi, ale nie naley te wyklucza w tym wypadku kalkulacji ekonomicznej: jeli chopi wzici w sodaty na lat dwadziecia pi umierali w wojsku, ich ony nigdy nie byy o ich mierci zawiadamiane. Kobiety te nie mogy wic wychodzi powtrnie za m: przez co region cay duo traci, bo si wyludnia". Poniewa wadze wojskowe wiedz, z ktrych powiatw pochodz rekruci, ziemianie prosili, by wiadectwa zgonu byy regularnie nadsyane. Punkt smy powraca do spraw sdowo-policyjnych i stara si zahamowa prby rozcigania zakresu kontroli nad yciem szlachty w wyniku odgrnego mianowania czynownikw - prawdopodobnie isprawnikw - i prosi, by owi czynownicy nie mieli adnej wadzy decyzji w sdach w sprawach obywatelskich, a to dlatego e jusrysprudencja na polskim prawie spoczywa". Tylko klimat polityczny 1808 roku mg omieli polskie ziemiastwo do takiej zuchwaoci, by braa rosyjsk wadz za nic. Nastpnie pojawio si kilka postulatw, w ktrych autorzy starali si zredukowa udzia szlachty w wydatkach publicznych i w magazynowaniu ziarna dla chopstwa do minimum. Gromadzenie takiej rezerwy byo obowizkowe od wydania odpowiedniego ukazu w roku 1807. Obywatele" twierdzili, e nieurodzaj oraz dziaania wojenne przeszkodziy im w jej zgromadzeniu. Prosili o rozdzielenie dostawy na trzy lata, to znaczy o trzykrotne zmniejszenie jej wielkoci. Poprosili ponadto o umorzenie

dugw zgromadze szlacheckich w izbach skarbowych oraz o prawo obserwacji sposobw przydzielania ziemskich powinnosti, ktre wpacali izbom skarbowym (punkty dziewity, dziesity i jedenasty). Memoria koczy si dodatkow prob dotyczc funkcjonowania sdownictwa, ktre byo zwornikiem i jedyn rzeczywist pozostaoci administracyjnego prestiu szlachty, ale jednoczenie najwyraniej uciliw. Poniewa mandaty wyborcze posiaday trzyletni wano, w tym czasie delegaci do sdw gubernialnych zaniedbywali swe domowe obowizki i dla suby publicznej ponosili znaczne koszta w ytomierzu. Wybieranie po dwch przedstawicieli zamiast jednego do przewodnictwa posiedzeniom w sdzie, dzielioby zadania rwnie na dwie poowy. Sposb, w jaki owe rewindykacje zostay przyjte, jest co najmniej rwnie ciekawy jak ich zawarto. Najpierw ujawni si problem zwizany z przekazaniem dokumentu, wiadczcy o zych stosunkach pomidzy zgromadzeniem szlacheckim i gubernatorem Komburlejem. Mniej odczuwajc chwilowe ociep172 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy lenia klimatu pomidzy stolic i guberniami polskimi", zareagowa on tak, jakby to uczyni gubernator kijowski. Ocenzurowa proby, ograniczajc je dla wyszych k do czterech: wyznaczenia ekwiwalentw dawnych polskich funkcji w drabinie czynw, prawa do wybierania szlachty nieposiadajcej ziemi, odszkodowa za postj wojsk, informowania onierek o mierci ich mw. Jednak nieufne obywatelstwo", przewidziawszy ten manewr, wysao drugi egzemplarz supliki bezporednio do Petersburga, a Komburlejowi przekazao tekst ju od pocztku spreparowany, w ktrym zapomniano" umieci delikatnych" punktw trzeciego i smego. Gubernator jednak dowiedzia si o wszystkim, kiedy Aleksiej Kurakin, minister spraw wewntrznych, spostrzeg manipulacj i docieka jej przyczyn29. wieo wybrany marszaek szlachty Alojzy Gostyski otrzyma dwie odpowiedzi na petycj: jedn szybk, ale czciow od Komburleja, drug pniejsz, lecz bardziej kompletn - od Kurakina30. Uznawszy memoria za niezgodny z procedur ustalon przez obowizujce prawa", gubernator cywilny odpowiedzia najpierw na artyku o popach w sposb wiadczcy o tym, e nie da si zwie pozorom. Podkreli mianowicie, e waciciele ziemscy nie mog i nie powinni obrusza si z powodu dochodze prowadzonych z pozewnictwa ksiy", poniewa maj oni prawo do obrony jak i inni, a ponadto ziemie kocielne podlegaj, zgodnie z ukazem o organizacji guberni, takim samym przepisom jak ziemie pastwowe. Nastpnie Komburlej odpowiedzia jedynie na te punkty, ktre uzna godnymi odpowiedzi. W sprawie magazynownia ziarna ju dwukrotnie termin bywa przekadany, wic nie widzi on adnego powodu przesuwania go po raz trzeci, tym bardziej, e dwa ostatnie zbiory znakomicie si uday. Obywatele", zdaniem gubernatora, powinni dostrzega korzyci dla nich samych pynce z gromadzenia rezerw, ktrych sami bd mogli uy w miar potrzeb. Nie rozumia on zupenie takiej obojtnoci dla dobra publicznego. Nie wykry ponadto adnych dugw skarbu pastwa wobec ziemian. Marszakowie powiatowi zawsze byli informowani o sposobach wyzyskania obowizkowych opat lokalnych. Podzielenie na dwch mandatu przewodniczcych trybunaw, eby mogli czuwa na sprawami osobistymi, jest niezgodne z prawem i z duchem szlachectwa. Tego rodzaju zaszczytny obowizek speniany dla dobra ogu stanowi wyraz

spoecznego zaufania, po c si wic od niego uchyla? W kocu brak zaufania do funkcji urzdnikw pastwowych wstrzsn gubernatorem do gbi. Urzdnicy (rosyjscy) koniecznie s potrzebni, by czuwa nad przestrzeganiem prawa, poniewa ludzie wyznaczeni przez ziemiastwo nie ukrywa gubernator - nie budz zaufania, ktrego sprawowanie tych stanowisk stanowczo wymaga". 2* RGIA, fond 1286, opis 1, dielo 20, f. 12; przekazanie przez M. I. Komburleja ministrowi spraw wewntrznych supliki skrconej do czterech artykuw, 15 sierpnia 1808 r.; proba o wyjanienie Kurakina do Komburleja, 15 wrzenia 1808, f. 15. 30 Ibid. Odpowied Komburleja do Gostyskiego i do Kurakina, 30 wrzenia 1808 r., f. 16-21. Odpowied Kurakina Gostyskiemu, ibid., 16 lutego 1809, f. 42-46. Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 173 Z kolei minister sprawiedliwoci, skonsultowawszy si z ministrem wojny, ministrem finansw etc. i z carskim bogosawiestwem z ostatniego okresu miodowego miesica" spdzanego z Napoleonem (co zobowizywao jeszcze do kurtuazyjnego zachowania wobec Polakw), odpowiedzia w sposb prawie tak samo negatywny, ale w odrnieniu od brutalnej repliki gubernatora, odpowied nie przekrelaa dalszego dialogu z woysk szlacht. Odpowied ministerialna wyraaa zgod, bez zaznaczenia jednak, e podstaw decyzji staa si sugestia zawarta w memorandum, na obowizkowe informowanie onierek o mierci ich mw. Arakczejew znalaz zreszt ukaz Senatu w tej sprawie z roku 1781, ktry je nakazywa, co powtarza ukaz z 27 kwietnia 1809 r.31 Proba o odszkodowaniach za postoje wojska rwnie zostaa przyjta; wadze wojskowe powinny w zasadzie wydawa wacicielom ziemskim kwity na poniesione straty. Poza tym Aleksander nie odmwi ju w adnym punkcie racji swemu gubernatorowi cywilnemu. Cesarz podkrela nawet, e prba skracania mandatu byaby czynem niegodnym szlachcica: Kady szlachetnie urodzony sub z oddaniem i radoci wykonywa powinien, a stan szlachecki wanie ku temu powoany zosta i powszechne zaufanie do stanu rycerskiego z tego wanie powoania si bierze". Oczywicie nie podnosi on rnic i korzyci pyncych ze suby w rzdowej hierarchii czynw, ale Kurakin podkrela jednoczenie, e Senat szuka ekwiwalentw pomidzy funkcjami szlacheckimi i czynami. Kwestia nigdy nie znalaza rozwizania, ale odpowied sformuowano kurtuazyjnie. Ponadto odpowied po raz kolejny zdecydowanie odrzucaa wybieranie szlachty niezatwierdzonej na nisze funkcje policyjne, z tego powodu, e gwarancje dane przez ziemian wpywayby szkodliwie na funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwoci: tacy sdziowie lub ledczy zaleeliby od tych, ktrzy potwierdzili ich szlachectwo. Czy minister nie wiedzia, e tego rodzaju przypadki zdarzay si nagminnie w wielu powiatach, mimo prawa z roku 1805? W kocu podobnie jak Komburlej, ale troch spokojniej, minister wzywa ziemian, by si nie obraali na popie skargi, ktre s zgodne z prawem obowizujcym w Cesarstwie Rosyjskim. O pohamowaniu postpw rzdowej religii na wsi nie mogo by mowy.

aden z ministrw ani tym bardziej Aleksander I, nie uzna za stosowne ustosunkowa si do pomysu ustawienia biustu Tytusa Pnocy", ale Woynia-cy zachowali wraenie dialogu z wadz, zudzenie o wolnoci", ktre miao jeszcze manifestowa si w przyszoci przynajmniej pord najbardziej prorosyj-sko nastawionych ziemian. Pogldy opisane powyej podzielay bowiem, nie zapominajmy o tym, najwyej dwie lub trzy setki szlachty wyborowej, szlachty uczestniczcej w zgromadzeniach szlacheckich guberni, utosamiajcej si mniej wicej z dworianstwem, ale reprezentujcej jednoczenie tylko 1/20 wacicieli " Ukaz cesarski drukowany i rozdany we wszystkich regimentach, ibid., i. 59-60 oraz podobny rozkaz Arakczejewa, ministra wojny do wszystkich gubernatorw w Cesarstwie; ibid., f. 62, 63. 174 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy ziemskich. Niewiele wiadomo o opiniach 19/20 pozostaych. Zobaczymy, e wielu spord tej milczcej wikszoci spogldao tsknie w stron Napoleona. Reakcja antyfrancuska i fala konfiskat W otoczeniu Aleksandra I nie brakowao rwnie Rosjan, ktrzy bardzo niechtnym okiem patrzyli na zblienie z Francuzami i ganili najmniejsze nawet oznaki pobaania w stosunku do Polakw w guberniach przywaszczonych. Baa-szow - minister policji, Guriew - minister finansw, cesarzowa matka - Maria Fedorowna, Karamzin - historyk, francuscy emigranci, jezuici z otoczenia Jo-sepha de Maistre'a, rozdmuchiwali nienawi wok Speraskiego. Historycy prezentuj w zasadzie wczesnego Aleksandra I jako osob rozdzieran wtpliwociami, jeszcze pragnc oszczdza swego sojusznika Napoleona. Ale te podkrelaj, e kiedy 29 marca 1809 roku arcyksi Ferdynand d'Este zaatakowa Ksistwo Warszawskie, armia Aleksandra I wysana do Galicji teoretycznie dla wspierania Napoleona pozostaa bierna. Wielu spord historykw przypomina ponadto, e armia ta miaa raczej suy za kordon bezpieczestwa przed wojskami ksicia Jzefa Poniatowskiego, ktrego zwyciski pochd przez Galicj mg doprowadzi do wybuchu polskiego powstania na Ukrainie. Jeli tego rodzaju wizja nie jest faszywa, nie jest rwnie wystarczajca. Analiza oficjalnego stanowiska Rosjan wobec ziemiastwa na Ukrainie pozwala ujawni, e nastawienie antyfrancuskie byo znacznie silniejsze oraz ujawnio si znacznie wczeniej, ni sdzio si dotd - znacznie przed rozpoczciem przez Napoleona kampanii moskiewskiej w roku 1812. Najwyraniej sowa ksicia Golicyna (Bardziej lkam si mych przyjaci ni mych wrogw") potwierdzay swoj celno. Przyjaciele ju dawno stali si wrogami. Wydaje si, e w zasadzie dla Polakw z Ukrainy idea, by wspomc zbrojnym ramieniem rodakw w Galicji, moga wyda si konsekwencj decyzji cesarza Rosji o interwencji w Austrii i jako taka nie moga wyda si naganna politycznie. Ale jednak w praktyce, ci ktrzy omielili si takiego wsparcia udzieli, zostali srogo ukarani. Duga jest lista polskich majtkw skonfiskowanych przez carat na skutek opuszczenia" ich przez wacicieli. Rozpoczta w roku 1808 lista owa wyduaa si a do roku 1813. Konfiskaty zostay spisane w grubym foliale liczcym 400 stron, sporzdzonym przez ministra finansw32, zawieraj32 Ibid., fond 379, opis 3, dieto 104, departament majtkw pastwowych ministerstwa finansw:

0 majtkach skonfiskowanych ludziom rozmaitych kondycji, ktrzy dobrowolnie oddalili si zagranic w byych guberniach polskich i zasadach regulaminowych administracji owych majtkw. Te wiadectwa antypatii rosyjskiej w stosunku do Napoleona umkny A. Ratchiskiemu (Napoleon et Aleksander I: la Guerre des idees, przedni. J. Tulard, Pary 2002); ponadto wiele o tym okresie mwi studium N. A. T r o i c k i e g o, Alieksandr i Napoleon, Moskwa 1994. Inne argumenty dotyczce tych samych relacji w: W. Adadurow, Ukraicy z Galicji w koncepcjach polityki polskiej Francji i Austrii, 1805-1812, Ukraina i minule" 1996 (Kyiw-Lwiw), nr 9, s. 38-60. Rozkwit nastrojw antynapoleoskich 1 antypolskich od r. 1809 oznacza powrt na polityczn scen grupy konserwatystw takich, jak Dzier-awin, Sziszkow, Pietrow, Roztopczyn eta, ktrzy uaktywnili si mocno w latach 1806-1807, przypoPolskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 175 cym rwnie korespondencj wiadczc o spotgowanej nienawici rosyjskiej administracji wobec Polakw. Prawdziwi synowie ojczyzny" bali si, e na ich oczach Polska powstanie na nowo i strac rycho up Katarzyny. Pierwszy uderzy na alarm w pocztkach 1809 roku podolski gubernator cywilny - Litwinw, sprawujcy t funkcj w latach 1808-1812, kiedy spostrzeg, e ziemian Kickiego i Sierakowskiego nie ma w ich majtkach. Kady wiedzia dokd si udali. Gubernator wysa do marszaka szlachty jednoznaczne ostrzeenie, w ktrym grozi, e: nikt nie wymknie si surowemu ledztwu". Policja, ktra bezporednio podlegaaby wadzy carskiej wykazaaby jeszcze wiksz przydatno. Aleksander osobicie parafowa raport Litwinowa na ten temat i nakaza, by w wypadku powrotu tych szlachcicw podda ich rygorom prawa". Ale gubernator ju zdy skonfiskowa ich majtki. 28 czerwca Aleksander zaniepokojony zasigiem zjawiska, zaprzesta wszelkich pozorw askawego dialogu manifestowanych rok wczeniej i rozpocz okres dziaalnoci zdecydowanie antypolskiej, zadawszy od Rady Ministrw spisu wszystkich ziemian, ktrzy oddalili si ze swego majtku33. 2 lipca genera-major Hahn, odpowiedzialny militarnie za Podole, donis Arakczejewowi, ministrowi wojny, e okou trzydziestu jedcw, nalecych prawdopodobnie do szlachty, przekroczyo granic z Galicj si, otworzywszy ogie z broni palnej. Cesarz wcieky na wie, e w ten sposb zakpiono z jego rozkazw o pasywnym zachowaniu oddziaw rosyjskich, natychmiast rozkaza Hahnowi i Jermoowowi, stacjonujcym na Woyniu, zesanie jako prostych so-datw na Sybir wszystkich schwytanych podczas prby takiego przedarcia si przez granic. Jak jednak rozkaz ten mona byo wykona? Jermoow napisa ze swej strony Arakczejewowi 17 lipca 1809 roku, e od pewnego czasu na przejciu granicznym w Brodach, midzy Galicj i Woyniem, niedaleko Krzemieca, zawieszono ory francuskie, co wywaro wielkie wraenie na obywatelach" tej guberni. Dodawa, co byo zreszt oczywiste, e granic w tym miejscu przekraczaa szlachta z majtku Czasnwka (a wic szlachta czynszowa) i e zdarzyo si ju wiele podobnych przypadkw. Wszyscy ci szlachetkowie i sporo ziemian suyo obecnie w armii Jzefa Poniatowskiego. Jermoow skary si mocno na rzekom wyrozumiao Kombureja, gubernatora cywilnego i yczy sobie, by uciekinierzy nie mogli powraca spokojnie do domw po zakoczeniu wojny. Wywiera on na ministra spraw wewntrznych presj, by zleci gubernatorom cywilnym odpowiednie kroki34.

minajc rwnie postacie Minina i Poarskiego (ktrzy przegnali Polakw z Moskwy w roku 1613 i wystawiajc im pomnik na placu Czerwonym. To oni rwnie zredagowali 30 listopada 1806 r. manifest do szlachty rosyjskiej wzywajcy, nadaremnie, do masowego powstania przeciwko Francuzom. Zob. A. Z o r i n, Kormia dwuglawogo orla..., s. 159-186. 11 Ibid., f. 53-60, wycig z dziennika komitetu ministrw z 9 lipca 1809 r., o konfiskacie dbr zbie|JW. M Ibid., f. 57-59, Hahn i Jermoow do Arakczejewa, 2 i 17 lipca 1809 r. Ucieczki do Ksistwa niepokoiy Rosjan od r. 1806. Pamitniki Joanny ubrowej podaj, e ju wtedy latyczowski marszaek Ka-nuski rozdawa na Woyniu apele na rzecz Napoleona. Zob. Da nam przykad Bonaparte..., t. 2, Kra-kc'iw 1984, s. 8-13. Ale zapalecy stanowili zapewne mniejszo. Hugo Kotaj pisa za w swych sekret176 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburgi I// Arakczejew pospiesznie odpowiedzia na wezwanie Jermoowa i prosi Rad Ministrw o wysanie generaowi posikw, by uniemoliwia przedostawanie si zbiegw do Galicji znajdujcej si obecnie pod wadz Napoleona. Chodzio o przeszkodzenie w wyjazdach szlachty posiadajcej majtki lub ich nieposia-dajcej, ktra przekraczaa granic w znacznie bardziej pokanej liczbie ni wynikaoby to z oficjalnych rde. Trzy puki Kozakw doskich stacjonujcych w Brzeciu na Litwie, skierowano do Radziwiowa pooonego naprzeciw Brodw, by strzec granicy35. Komburlej, nie chcc by gorszy, wysa do Kurakina rwnie stanowczy raport o nadziejach rozbudzonych pord szlachty w jego guberni pogoskami 0 pokoju pomidzy Francj i Austri i o przyczeniu w konsekwencji zaboru austriackiego do Ksistwa Warszawskiego. Gubernator nie ukrywa swych obaw przyszego wskrzeszenia Polski przez Napoleona, o ktrym jawnie si mwio pord szlachty. czno przez granice utrzymywana bya cigle. W celu pokazania swej srogoci i zdecydowania proponowa rodki represyjne, podajc kilka przykadw osb, wobec ktrych mona by, dla postrachu, je zastosowa 1 w ten sposb ostudzi zapa tej czci obywatelstwa". Poniewa bardzo silne podejrzenia koncentroway si na niektrach Woyniakach, takich jak hrabiowie Czacki i Chodkiewicz lub na synnym generale legionw Napoleona -Kniaziewiczu: wzorcowe nieprzejednanie wobec jednego lub wobec kilku spord nich, mogoby powstrzyma tych ludzi przed podejmowaniem szkodliwych przedsiwzi". Rada Ministrw, po wysuchaniu owych sugestii dosza do wniosku, e koniecznie naley opublikowa tekst jednoznacznie grocy konfiskat majtkw wszystkim, ktrzy spiskowaliby, przekroczyli granice lub stanli pod broni. Dwa dni pniej t grob rozcignito na dzieci uciekinierw oraz na czonkw rodziny, ktrzy na prob zbiegw dogldali ich majtkw. W kocu 24 sierpnia wszystkie te groby znalazy si w ukazie cesarskim dla Senatu, w ktrym oprcz

konfiskaty majtkw dziedzicznych, znalaza si groba branki w sodaty, a nawet przymusowe roboty dla innych, to znaczy dla szlachty czynszowej36. Jednak ociae cielsko carskiej biurokracji nie byo w stanie od razu zamieni sw w czyny. Kiedy gubernator podolski wyjecha na rekonesans w teren, jego zastpca napisa do Goubcowa, dyrektora skarbu w Ministerstwie Finansw, e znalazszy bro i polskie mundury u hrabiego Wodzimierza Potockiego niedaleko Baty, kaza sekwestrowa jego majtek. Gorliwy suga cara widzia ju oczyma duszy licytacj, ktra pozwoliaby odda te ogromne dobra w dzieraw i zasili dziki temu skarb pastwa, ale jednoczenie przewidywa kopoty z powodu dzierawcw ju w majtku osiadych na mocy kontraktw zawartych z Potockim i przede wszystkim z powodu ukazu z 24 grudnia IK07 roku, zabraniajcego zorganizowania licytacji przed upywem trzech lat, potrzebnych na reorganizacj zarzdzania. Podolska izba skarbowa nie dysponowaa odpowiednim personelem, by zaj si tak wielkim majtkiem. A co zrobi z innymi konfiskatami? Czynownik wyczekiwa rozkazw. Komburlej napotka na Woyniu na podobny problem i proponowa Radzie Ministrw nie dzieraw, lecz natychmiastow sprzeda zajtych majtkw, w celu uniknicia niezrcznej administracji przejciowej i rujnacji gospodarstw. Ale pod koniec wrzenia 1809 roku ministrowie nadal nie wiedzieli, ile waciwie majtkw pozostaje w dyspozycji skarbu pastwa. Rada Ministrw uznaa sprzeda za przedwczesn, a ponadto komu sprzedawa? Kupowaliby przecie znowu Polacy! Obstawali ponadto przy swoim: niektrym, jak sdzili ministrowie, udaoby si udowodni niewinno i skonfiskowane majtki trzeba by oddawa. Naley zatem, chcc nie chcc, powierzy tymczasow administracj izbom skarbowym. O nowych rodkach mowy nie byo37. Jeszcze nikt nie podejrzewa, e drapienik nie zdoa strawi swego upu, przede wszystkim z lat 1812-1813, nie wiadomo byo te, e pniej zmieni si znowu koniunktura i nastpi amnestia 1814 roku. Komburlej nie cofajc si przed niczym, nakaza radcy gubiernskogo prawlie-nija, prokuratorowi woyskiemu i sekretarzowi sporzdzi list opisow skonfiskowanych majtkw, a Rada Ministrw ustalia 13 padziernika kilka regu owego opisu. Aleksander I, by moe nieco zatrwoony akcj, ktra nie moga nie podsyci polskiego oburzenia, opatrzy owe reguy pewnym zastrzeeniem: naleao wyznaczy uciekinierom termin powrotu i dopiero po jego przekroczeniu zarekwirowa majtki na dobre. Sytuacja komplikowaa si jeszcze bardziej, poniewa Litwinw sygnalizowa, e z Podola uciekali gwnie modzi ludzie, ktrych ojcowie twierdz, e nie maj pojcia o motywach ich ucieczki, lub e starali si wyjazdom zapobiec. Ponadto w armii Ksistwa Warszawskiego suya szlachta, ktra zacigna si do niej legalnie w czasie pokoju i czerpaa dochody ze swych majtkw na Podolu na szkod Rosji". Rada Ministrw posusznie wyznaczya termin szeciomiesiczny. O moliwoci powrotu w terminie procznym bez konfiskaty majtkw poinformoway gazety rosyjskie i zagraniczne38. Kopoty w administrowaniu skonfiskowanymi majtkami szybko narastay. Z jednej strony szczegowo opisywano wielkie majtki, jak na przykad majtek Augustyna Trzecieckiego na Podolu, ale jednoczenie protestowa tum pretendentw, jak hrabia Ksawery Stadnicki, marszaek powiatu uszyckiego, ktry skary si samemu Goubcowowi, e poyczy uciekinierowi pienidze pod zanych listach do Davout, e zbyt miae reformy spoeczne w Ksistwie (zawieszenie paszczyzny, Kodeks Cywilny itd.) strasz obywateli.

35 Ibid., f. 56, memorandum Arakczejewa do Rady Ministrw, 4 sierpnia 1809 r. 36 Ibid., {. 60-62, wycig z dziennika Rady Ministrw, 18 sierpnia 1809; f. 61-63, ibid., 20 sierpnia; f. 66, tekst ukazu z 24 sierpnia. 37 Ibid., i. 1, gubernator podolski w zastpstwie do Goubcowa, 25 sierpnia 1809 r.; f. 64, gubernator woyski do Rady Ministrw, 29 wrzenia 1809 r. '" Ibid., f. 4, Moczanow, sekretarz Rady Ministrw (z wycigiem dziennika Rady z 13 padziernika i decyzj cesarza z 30 listopada) wysany do Goubcowa, dyrektora Skarbu, 7 grudnia 1809 r., f. 65, raport gubernatora podolskiego, Litwinowa, 27 padziernika 1809 r. I 178 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy staw hipoteczny jego ziem, wic nie moe by niesusznie krzywdzony i pozbawiony ich pod lada pretekstem. Cay rok 1810 upyn na prbach rozwizywania niesychanie zagmatwanych sytuacji dotyczcych wasnoci ziemskiej i odpowiedzialnoci finansowej tych, ktrzy mogli si upomnie o dugi lub zastawy. Tylko opis sytuacji hrabiego Tarnowskiego w powiecie krzemienieckim na Woyniu zaj osiem dugich stron, niezbyt jasno zredagowanych39. W sumie pomidzy majem i grudniem 1810 roku, izby skarbowe trzech guberni ukraiskich wysay do Guriewa, ministra finansw listy szlachcicw, ktrzy nie powrcili, a wic ktrych dobra ulegaj sekwestracji. W tym samym czasie Aleksander I udawa jeszcze, e z Napoleonem cz go dobre stosunki, zoy mu gratulacje z okazji cesarskiego oenku z Mari Luiz, ale - podobnie jak poniecha projektu zanadto francuskiego" kodu cywilnego Speraskiego, kara te polsk szlacht z guberni, ktra za bardzo uwierzya w ich przyczenie do Ksistwa Warszawskiego. Tej szlachty nie byo za duo na Kijowszczynie, zbyt odlegej od granicy, tu znaleziono tylko dwa majtki do zarekwirowania: Bie-rzyskiego i Zapolskiego. Na Podolu izba skarbowa zapragna pooy ap na dziesi majtkw: Augustyna Trzecieckiego, Jzefa Dwernickiego, Jzefa Le-kiewicza, Klemensa Rogowskiego, Justyna Modzelewskiego, Piotra Popowskie-go, Michaa Berezowskiego, Michaa Prokopowicza i dwch znacznych dzierawcw: Jana i Karola Sierakowskich. Oczywicie nie mona byo niczego zaj czterdziestu trzem szlachicom nieposiadajcym ziemi, ktrzy rwnie ruszyli do armii Ksistwa Warszawskiego. Oczekiwano nadal na informacje w sprawie stanowiska ksicia Mikoaja Sapiehy i Szweykowskiego, byego marszaka kamie-nieckiego. Na Woyniu carat zebra najobfitsze niwo w konfiskatach i aresztowaniach: czterdziestu czterech wacicieli ziemskich i trzydziestu piciu szlachty (to znaczy czynszownikw; termin szlachta" w tym znaczeniu upowszechnia si coraz bardziej). Liczba owej szlachty bya z pewnoci zaniona, poniewa z punktu widzenia izb skarbowych nie miaa ona adnego znaczenia. Waciciele ziemscy zostali spisani wedug powiatw, w ktrych znajdoway si ich majtki. W powiecie krzemienieckim hrabia Tarnowski, Kajetan Sobieszczaski i mieszkaniec Dubna - Chruszcz, nie powrcili. Nastpnie spisano powiat starokon-stantynowski (Erazm Trzebiski i synowie Kajetana Danilewicza, Jzef Pietrzy-kowski, Kazimierz Kwiatkowski, Kajetan Teleszyski); powiat nowogrdzko--woyski (synowie Izbickiego, Karola Pruszyskiego, dwch synw Malinow-skiej i dzierawca bez nazwiska); powiat

zasawski: (hrabia Wodzimierz Potocki, Kajetan Minuszewski); powiat ostrogski (synowie T. Sarnackiego); powiat rwnieski (Alojzy Pruszyski, Antoni Postrucki, Mikoaj Worcell, Adam Bierzyski, Piotr Czarnak); powiat ucki (syn Wilczyskiego, Zawadzki, Jaworski, oraz Kolberg, byy pukownik wojsk polskich); powiat kowelski (Kajetan Czar-niecki); powiat wodzimierski (trzej synowie Widziacza, Adam Stecki i Bdow39 Ibid., f. 41-53, opis dbr A. Trzecieckiego, 31 padziernika 1809 r., f. 8, 9; protest K. Stadnickie-go, 20 grudnia 1809 r; raport o Woyniu, f. 73-80. Polskie ziemiastwo pod okiem IVimhurftU ski); powiat owrucki (Antoni Pruszyski, Feliks Trzeciak i lwowski, lyly |uil kownik); powiat ytomierski (dwch synw Zakrzewskiego, synowie Irkucki i Platera, Teleyskiego, Ryszkowskiego, Abramowicza i sami ziemianie: Sokoliiw ski, Piekowski, Antoni Piotrowski, Rogoziski, abokrycki, Litwiski)'"1. W stosunku do cznej dla Woynia i Podola liczby 9000 ziemian, luleJ.y uzna liczb znanych uczestnikw wojny w Galicji za ograniczon, ale rwnie ograniczona bya liczba uczestnikw miejscowych zgromadze szlacheckich. Aktywne zaangaowanie polityczne nie byo widoczne ani po stronie Napoleona, ani po stronie Aleksandra. Naleaoby znale sposb na rozpoznawanie milczcych sympatii... atwo zrozumie, e w tych warunkach dotychczasowa rutyna ycia szlacheckiego ulega zakceniu. Minister spraw wewntrznych Kurakin w raporcie 0 nieporzdkach podczas zgromadze szlachty podolskiej i woyskiej w roku 1809 wysanym do Rady Ministrw, stara si nie wskazywa na patriotyczne podniecenie ziemian i wycign stary argument anarchii" wywoanej przez masy" szlachetkw podjudzanych przez partie". Specjalnie pominwszy milczeniem bardzo sab frekwencj wyborcz i ograniczenie narzucone przez sam carsk administracj, posuy si mocno przestarzaym schematem sprchniaego skadu samego stanu szlacheckiego, w ktrym bardziej poszanowania godni ziemianie maj takie samo prawo do uczestniczenia w zgromadzeniach i ten sam gos, jak ten, ktrego zwie si szlachcicem, a sowo to oznacza prawie zawsze czowieka pozbawionego jakiegokolwiek wyobraenia o honorze, pozbawionego wasnoci i czsto prowadzonego na pasku jakiej partii. Naley oczyci stan szlachecki z tej tuszczy nawykej do skandali 1 zniszczy wszystko co anarchi dawnych dietines [po francusku w tekcie - to odpowiednik francuski sowa sejmiki] w Polsce przypomina, te zbiegowiska narodowe, gdzie wola kilku partii doprowadza pastwo do upadku i podtrzymuje si krzykami tych, ktrzy dali si podkupi"41. Taka karykaturalna i przestarzaa, bardzo stereotypowa, wizja stosunkw szlacheckich pozwalaa na ograniczenie swobody wypowiedzi oraz wyraenia wiadomoci narodowej na zgromadzeniach szlacheckich, tym bardziej e na Litwie, gdzie polski patriotyzm by bez wtpienia silniejszy ni na Ukrainie, zgromadzenia rwnie przebiegay le. Litewski historyk, Tamara Bairaszauskaite znalaza w Wilnie dokumenty o zamieszkach pord szlachty w powiecie telszew-skim, w roku 1809. Kryy drukowane donosy na despotyzm i na malwersacje miejscowego marszaka, Jana Chryzostoma Pisudskiego i szczeglnie pitnoway jego brak zainteresowania szlacht pozbawion prawa gosu, to

znaczy szlacht czynszow. Ulotki zostay skonfiskowane przez miejscow policj i jej autor Jerzy Jakowicz - sdzony42. Tego rodzaju protestacja nie byaby moliwa bez po40 Ibid., f. 69-111, raporty izb skarbowych z trzech guberni do D. A. Guriewa, maj-grudzie 1810. Naley zaznaczy, e jeszcze wicej majtkw skonfiskowano w guberniach litewskich. Ich lista znajduje si w tym samym zespole archiwalnym. ""A. Romanowicz-Sowatinskij, Dworianstwo w Rossiji..., s. 484, 485. 42 T. Bairaszauskaite, O litewskich marszakach..., s. 430. 180 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy ruszenia wywoanego powikszaniem si Ksistwa Warszawskiego i zwizanymi z nim nadziejami. Na Podolu wybory byy po prostu gwarne, ale reakcje rosyjskich wadz nieproporcjonalne do wrzawy i pene sprzecznoci ujawniaj stopie ich poddenerwowania i oglnego uprzedzenia, ktre wyraa raport Kura-kina43. Oficjalne raporty nie mwi, dlaczego piciu ziemian zostao aresztowanych przez carsk policj, podczas wyborw w Kamiecu w roku 1809, ktra - jak zwykle - nadzorowaa przebieg zgromadzenia, ale mona przypuszcza, e wymiana inwektyw nie nadawaa si do utrwalenia na papierze. Policmajster Rawicz owiadczy po prostu wicegubernatorowi, e kaza aresztowa hrabiego Stadnickiego i ziemian: Modzelewskiego, Wilczka, Goliskiego i Marchockie-go, poniewa trzech pierwszych haasy wszczo i go lyo", a dwch ostatnich wmieszao si do tego, co ich obchodzi nie powinno". Tak niejasna afera wydaje si burz w szklance wody, chocia niewykluczone, e w tej ktni pady i aluzje do polityki i do Ksistwa Warszawskiego. Ale Cesarstwo szlacheckiej godnoci nie wayo sobie lekce. Sprawa zostaa podana do Senatu, ktry uzna do logicznie, e to raczej denuncjacja policmajstra Rawicza okazuje si niewystarczajco umotywowana, e wmiesza si do wyborw, nietykalnego przywileju, i e powinien dosta nagan. Senat zwrci tylko uwag Goliskiemu, e skoro pochodzi z Kamieca, to nie powinen si wtrca w sprawy Uszycy. Senat zgani take Marchockiego, znanego z porywczego charakteru, ktry w utarczce ze swym marszakiem, hrabi Stadnickim, owiadczy, e: na jego cienkie pienia moe odpowiedzie basem". Senatorowie doszli do przekonania, e wypowiedziane sowa nie pasuj do godnoci ich autorw ani do miejsca, gdzie wypowiedziane zostay". Sprawa musiaa si na tym zakoczy, tym bardziej e Senat doda, e winni" ju zostali wystarczajco ukarani oraz e wypada podczas przyszych wyborw przypomnie im, e: tego rodzaju poczynania tolerowane by nie mog w spoecznoci dobrze zorganizowanej oraz e w przyszoci cile stosowa si bdzie przepisy prawa". Rawicz podlegajcy gubernatorowi nie by w kocu niepokojony. Najwyraniej nie brano pod uwag trwogi i drenia godnej pira Gogola, ktr polska szlachta napawaa zblione do wadzy krgi w Petersburgu. W rok pniej jednak, 10 wrzenia 1810 roku, Aleksander I, zmieniwszy ju swj stosunek do Napoleona, ujrzawszy decyzj Senatu, zada przeciwnie - nagany dla wszystkich wymienionych szlachcicw i prosi opuchina, ministra sprawiedliwoci o przedstawienie Radzie Ministrw dodatkowego raportu w taki sposb, by uzyska zakaz gosowania na trzy lata dla wszystkich. Wol cara ministrowie pospiesznie wykonali i zredagowali w tej sprawie ukaz44.

43 Opis owych wyborw istnieje w dwch wersjach bardzo podobnych: RGIA, fond 1146, opis 1, dieo 30; protokoy z posiedzenia Rady Pastwa za rok 1809, f. 364, 365; O dworianach sudiennych za biezporiadki i bujstwo pri wyborach dworiaskich w Kamieniec-Podolskom, 1 listopada 1809 r., ibid., fond 1147, opis 1, dielo 587, f. 3, 4. 44 Ibid., fond 1151, opis 1, dieo 121, f. 1, 2, 28 lipca, 10 i 24 wrzenia 1810 r. Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 181 Takie drobiazgi nie miayby wikszego znaczenia, gdyby nie stanowiy niepokojcych oznak atmosfery nadmiernej nieufnoci i wrogoci wobec dawnych guberni polskich, ktra towarzyszya rwnie procesowi konfiskat. Wrogo wisiaa w powietrzu i co chwila wybuchaa, jak w wypadku Kurakina, ktry straszy widmem zgromadze szlacheckich sabotowanych przez faszywych szlachcicw", ktrzy zakradali si do nich, by szerzy tradycyjn polsk anarchi". W tym duchu naley rozumie tajn instrukcj Baaszowa, ministra policji do gubernatora podolskiego Litwinowa z 27 padziernika 1810 roku, by zwrci on szczegln uwag na ukaz z 3 marca 1805 roku oraz eby stanowiska wybieralne zostay przydzielone tylko prawdziwym wacicielom, a nie podstawionym osobnikom znanym ze swych nieprawomylnych pogldw"45. Te fluktuacje zaleay naturalnie od poziomu napi z Napoleonem. Nowa fala konfiskat z pocztku 1813 roku zapowiadaa si jeszcze bardziej obiecujco ni w roku 1809, cho jeszcze nie wszystkie komplikacje jej dotyczce zostay rozwikane. Podczas kampanii rosyjskiej Napoleona, od czerwca 1812 roku, cz ziemiastwa i szlachty czynszowej na Ukrainie wstpia do Wielkiej Armii, ale z pewnoci jej liczba bya mniejsza ni na Litwie lub na Biaorusi. Do grudnia 1812 nikomu nie wpado do gowy, by ow szlacht porachowa, ale sukcesy armii rosyjskiej obudziy w carze stare odruchy, chocia z drugiej strony odpowiedzialno za gubernie wcielone do Rosji przez jego babk wymagaa od niego szczeglnej ostronoci. Naleao wzi pod uwag wzgldny spokj panujcy na Ukrainie prawobrzenej w czasie kampanii francuskiej. Nominacja Tadeusza Mostowskiego przez Marata na stanowisko komisarza prowincji poudniowych nie zmienia wyczekujcej postawy ziemiastwa. Wojsko rosyjskie bez trudu dao odpr krtkiej akcji generaa Antoniego Amil-kara" Kosiskiego, prbujcego przekroczy Bug i wkroczy na Woy. A kiedy bardzo niepewny sprzymierzeniec Napoleona, ksi Karol Szwarcenberg, wtargn z kolei do tej guberni, to wikszo obywatelstwa schowaa si u krewnych lub przyjaci na Podolu. Nawet mocno podejrzewany o sympatie pro-napoleoskie Tadeusz Czacki siedzia do koca padziernika niedaleko Kamieca u Ksawerego Malczewskiego, a nastpnie 2 stycznia 1813 roku skwapliwie otwiera znowu gimnazjum woyskie. Zachowania te mogy sprawia wraenie lojalizmu. W dniu swych urodzin, 12 grudnia 1812 roku, przed balem wydanym na cze Kutuzowa w jego wileskim domu, Aleksander podpisa warunkow amnesti wywoawszy niezadowolenie generaa, ktry woaby rzuci zaraz polskie majtki na pastw swoim oficerom. Aleksander I, nie bez pewnego poczucia nadrzdnego porzdku wadzy zwierzchniej oraz nie bez kilku ladw mistycyzmu, ktry zaczyna bka mu si po gowie, da szans tym, ktrzy chcieliby z niej skorzysta. Zdajc sobie spraw i. nadziei, niemale powszechnej, ktr obudzi Napoleon, Aleksander postanowi owe nadzieje przej i skupi wok swojej osoby. Jego proklamacja zaczy-

" Ibid., fond 1341, opis 15, dieo 594, f. 26-29. 182 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy naa si do retorycznie od podzikowa dla tych wszystkich, ktrzy pozostali mu wierni, a nastpnie cesarz rzuca gromy na tych, ktrzy poszli z Francuzami, przeciwko tym: Co jeszcze przed najazdem ich ziem zczyli si z obcym krajem intruza i podnoszc bro przeciwko Nam, woleli sta si jego podym niewolnikiem ni pozosta naszymi wiernymi poddanymi. Tych ukara powinien by miecz sprawiedliwoci [...] ale usuchawszy woajcego w Nas gosu miosierdzia i litoci, obwieszczamy askawie nasze przebaczenie oglne i poszczeglne". aska bya tymczasowa: osoby, ktre opuciy swe majtki, by przyczy si do wroga, miay dwa miesice na powrt; w wypadku zwoki - konfiskata. Sformuowanie gubernie dawniej polskie", ktre zwyczajowo wymkno si carowi na pocztku, zostao zdecydowanie odrzucone, w duchu Katarzyny, na kocu dokumentu: Mamy nadziej, e nasze ojcowskie przebaczenie u winnych skruch wywoa i szczer wol poprawy spowoduje oraz dowiedzie wszystkim mieszkacom tego regionu w oglnoci, e nigdy i nigdzie jako lud mwicy jednym jzykiem od zawsze i jedno plemi tworzcy (jedinojazycznyj i jedinopliemiennyj), penej szczliwoci i bezpieczestwa zupenego nie zazna jak tylko czc si najzupeniej i jedno tworzc ciao z Rosj potn i szczodrobliw"46. Ju nastpnego miesica, przed zakoczeniem wyznaczonego terminu, podolska izba skarbowa, liczc nie bez susznoci, e najbardziej zaangaowani i najbogatsi tak rycho nie powrc, przygotowywaa si do powanych akwizycji na rzecz Cesarstwa. Skoro ksi Hieronim Sanguszko zmar, a jego syn Eustachy znikn wraz z przybyciem Francuzw, urzdnicy skarbowi zaproponowali Guriewowi zajcie 15 990 chopw paszczynianych rozmieszczonych w wielu rnych majtkach zarzdzanych przez potnych plenipotentw w rodzaju Makowskiego. Po wyganiciu wyznaczonego terminu, izby skarbowe zabray si do namierzania i zajmowania polskich majtkw z takim impetem, e Ministerstwo Finansw wydao specjalny regulamin tej operacji47. Akcja rozpoczta na Litwie wymagaa ogromnego wysiku biurokratycznego, ktrego nie mogy speni istniejce dotychczas kancelarie. Komisje konfiskacyj-ne terroryzoway dzierawcw lub rodzicw, ktrych synowie ruszyli za Napoleonem. Liczba suplikacji, zajado Rosjan, szukanie kruczkw prawnych przekroczyy poziom z lat 1772, 1793, 1795 i 1809. Konfiskujcy nie posiadali si z radoci, gromadzili stosy papierw, rozwikali sprawy; konfiskowani, ktrzy powrcili za pno, prosili o interwencj osoby wysoko postawione, mnoyy si apwki48. Po upywie dwumiesicznego terminu Komburlej prosi o pozwo46 Ibid., fond 379, opis 3, dieo 104, f. 146, 147. 47 Ibid., i. 137, list podolskiej izby skarbowej do D. A. Guriewa, ministra finansw, 24 stycznia 1813 r. i f. 162-171; Prawia dla konfiskaty imienij i dlia uprawlienija onymi, w dwch czciach i 22 paragrafach.

48 Ibid., i. 172413, raporty i statystyki ze wszystkich guberni zabranych. Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga lenie powoania komisji konfiskacyjnej w swojej guberni, nad ktr.| K.ula Mim strw debatowaa 10 marca i 23 maja 1813 roku. Pojawiy si jednak nieoczekiwane trudnoci. Aleksander I, ktry pod koniec stycznia 1813 roku przebywa ju w Warszawie, wznowi - nie bez zastrzee -kontakt z ksiciem Adamem Czartoryskim. Ksi proponowa, zgodnie z wyobraeniami wspziomkw, odbudowanie Polski z guberniami zabranymi wcznie pod wadz wielkiego ksicia Michaa Pawowicza. Aleksander potrzebowa polskiego ksicia, ktrego prawie wszystkie majtki znajdoway si na Ukrainie, i ktry zgodnie ze swymi przekonaniami oraz interesem mgby odwrci uwag Polakw od aoby po Ksistwie Warszawskim. By cel ten osign - odpowiedzia car Czartoryskiemu - koniecznie pan, Moci Ksi i pascy rodacy musicie mi pomc. Potrzeba, eby pomg mi pan, Moci Ksi oswoi Rosjan z moimi planami, ktre najzupeniej potwierdzaj Nasz znan panu ku Polakom przychylno i ku wszystkiemu co lady nosi drogich Nam ideaw... Nieche pan, Moci Ksi, zaufa Nam i Naszemu charakterowi i Naszym przekonaniom, nadzieje paskie zawiedzione nie bd..." Chocia sowa cesarza zapowiaday ju utworzenie przyszego Krlestwa Kongresowego w roku 1815, Aleksander I nie zamierza ani niczego powierza swojemu bratu, ani - nade wszystko - odrywa od Rosji guberni Rzeczypospolitej zabranych i przyczonych przez jego babk do imperium: Niech pan nie zapomina, Moci ksi, e Litwa, Podole i Woy [Kijowszczyzny car nawet nie wymienia, uznawszy, e jest ona cakowicie zronita duchowo z Rosj - D. B.] uznaj si same za regiony rosyjskie i adne rozumowanie na wiecie nie przekona Rosji, e mogyby si znale pod innym ni Jej panowaniem"49. Potrzeb chwili okazao sie zatem nie karanie zdrajcw, ktrzy poszli za uzurpatorem, potworem z Korsyki i Antychrystem, lecz zdobycie ich zaufania. W tym czasie nowy gubernator Podola, ArmandEmmanuel de Saint-Priest [wymowa nazwiska: Pri"], sprawujcy sw funkcj do roku 1815, zwrci uwag rzdu w poufnym licie do ministra finansw z 9 lutego 1814 roku na kwesti rzadko poruszan, chocia zasadnicz dla umacniania fikcji zaoycielskiej jednego narodu jednakowej rasy" - na problem chopstwa ukraiskiego. Armand-Emmanuel de Saint-Priest by jednym z trzech synw byego ambasadora Francji w Konstantynopolu i ministrem Ludwika XVI. Caa trjka wyemigrowaa do Rosji. Armand-Emmanuel polubi w roku 1800 ksiniczk Go-licyn i cieszy si solidn pozycj na dworze. Sprawowa funkcje przewodniczcego trybunau kupieckiego w Odessie przy Richelieu w roku 1808, a gubernatorem cywilnym w tym miecie zosta w roku 1810. Po przybyciu w roku 1812 do Kamieca, by wiadkiem poruszenia wrd ziemian w roku nastpnym oraz myla o gbszych konsekwencjach zachodzcych wydarze, o ktrych pisa *" Ibid., f. 387, sprawozdanie z posiedzenia Rady Ministrw z 10 marca 1813 r.; odpowied Aleksandra 1 dla A. J. Czartoryskiego, stycze 1813, cyt. za: S. C wie tkow, AleksanderI..., s. 347, 348.

184 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy w licie do Guriewa. Nie ukrywa on, e naleaoby jak najmniejszy rozgos nadawa ukazowi pozbawiajcemu wacicieli ziemskich wszystkich praw po konfiskacie majtkw, poniewa: jeli nawet nie stanie si on powodem poruszenia wrd chopstwa, moe przynajmniej zrodzi pord niego poczucie o godnych poaowania skutkach [...]. Nie bdzie mona nigdy zupenej mie pewnoci, czy chopi nie objawi zupenego nieposuszestwa dla nowego pana, kiedy chopami pastwowymi nazywa si ich zacznie. To jedno moe nieprzyjemne rzdowi sprawi niespodzianki i tak znacznie pomnoy przypadki samowolnych oddale, e rzd nie bdzie ju w stanie wicej im zapobiec"50. Wizja wielkiego poruszenia pord chopw paszczynianych, buntujcych si i czujcych si wolnymi, chocia tylko zmienili waciciela, musiaa wywoa w Petersburgu silne wraenie. Kto lepiej od Polakw trzyma chopstwo w ryzach? Nagle konfiskaty okazyway si operacj wcale nie tak nieskoczenie dla Cesarstwa korzystn. Ponadto Aleksander I zasypywa w Paryu Polakw grzecznociami, komplementowa dowdcw Legionw, generaw Dbrowskiego i Sokolnickiego oraz pukownika Szymanowskiego i nawet podziwia ich umiowanie wolnoci. Pozwoli na powrt wojsk Ksistwa Warszawskiego pod komend wielkiego ksicia Konstantego. Car spotka si nawet z Kociuszk pod Paryem. Wyrozumiao cara zjednaa mu przesti europejskich tronw oraz wdziczno polskich poddanych w Cesarstwie, ktrego administracja nie potrafia strawi skonfiskowych ziemiastwu dbr. 30 sierpnia 1814 roku Aleksander I ogosi manifest o amnestii generalnej. Przebaczenie obejmuje wszystkich, ktrych bez pozwolestwa si oddalili". Car kaza odda im majtki zajte i pod sekwestrem pozostajce"51. W ten sposb zakoczy si okres ekstremalnego napicia pomidzy polskim ziemiastwem na Ukrainie i na Litwie, zapocztkowanego w roku 1809. Konfiskaty, ktre okazay si niestrawne gospodarczo, niebezpieczne socjalnie i ryzykowne politycznie stay si okazj do wykonania wspaniaomylnego gestu. Na Podolu - rygor, na Woyniu - wielkoduszno: problemy integracji w roku 1815 Wraenie saboci i niezdecydowania sprawiane przez carsk wadz w stosunku do polskiej szlachty obejmuje nie tylko czas, lecz take przestrze. Trudno zrozumie, dlaczego ssiadujce ze sob Podole i Woy traktowane byy odmiennie. Na Podolu, gdy tylko zapanowa pokj, szykany rozpoczy si w najlepsze, podczas gdy na Woyniu powrciy pewne formy dialogu w prawnie dozwolonej formie kilku rewindykacji. 50 Ibid., f. 387, list A. E. de Saint-Priesta do D. A. Guriewa, 9 lutego 1814 r. 51 Ibid., f. 395. Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 185

Armand Emmanuel de Saint-Priest prawdopodobnie rzadko bywa w Kamiecu, wic kontrol elekcji na Podolu w roku 1814 zaj si wicegubernator, Stanisaw Pawowski z gorliwoci i zaciekoci godn rewizora. Weryfikacji dokona tak szczegowo i tyle wyowi przekrocze prawa obowizujcego od 3 marca 1805 roku, e zasuy sobie na stanowisko gubernatora w latach 18151822. Carat mg by dumny z tak oddanego szpicla52. Jego dochodzenie opierao si na osobistych znaleziskach, ale te na zadziwiajco licznych donosach samej szlachty. Pawowski rozpocz od kontroli, zgodnie z obowizujcym prawem, listy szlachty dopuszczonej do gosowania, na ktrej figurowali nieprzepisowo bracia zapewniajcy o swych minimalnych dochodach 150 rubli, lub synowie i ojciec deklarujcy dochody analogiczne. Wielu deklarowao posiadanie omiu dymw, chocia ich nie miao. Niektrzy gospodarze ziem pod hipotek nie deklarowali daty hipotekowania, co byo sprzeczne z prawem. Wpisali si te nieletni. Kilku z nich nie zadeklarowao nabytkw gruntowych w powiatach ssiednich dla uniknicia pacenia ca. Znaczna cz majtkw zostaa wpisana bez podania ich lokalizacji. W ksigach genealogicznych figuroway, wedug licznych donosicieli, osoby tam wpisane, ktre nie miay prawa gosu. Pawowski zada, zgodnie z obowizujcym prawem, sporzdzenia wypisw z owych ksig i eksplikacji od wicemarszaka ka-mienieckiego, Raciborowskiego, ktry nie wszystko zdoa wyjani. Wicegubernator nie zawaha si wtedy przekroczy swych uprawnie i dokona ingerencji w struktur stanu rycerskiego. Uzyska wsparcie od kamieniec-kiego gubernatora wojskowego, generaa Bachmetiewa, ktrego prosi o usunicie z rejestrw szlachty jedenastu rodzin z powiatu atyczowskiego, rwnie jedenastu z powiatu lityskiego, szeciu z hajsyskiego, trzech z bataskiego. Naleao, utrzymywa wicegubernator, utworzy komisj dla sprawdzenia wszystkich ksig i skuteczniejszego znalezienia winnych". Jego aktywno wyprzedzaa o dwadziecia pi lat akcj Bibikowa i traktowa tak szlacht lokalnie potwierdzon niczym szlacht czynszow. Ksi Jzef Czetwertyski wybrany marszakiem guberni utrzyma si na stanowisku tylko przez rok, poniewa Petersburg, poinformowany o tych wszystkich strasznociach, raz jeszcze uniewani elekcj w roku 1815. Najdziwniejsza jednak wydaje si niezgoda pomidzy szlacht w tym maym wiatku uprawnionych do gosowania, ktry ocala po kolejnych obostrzeniach. Szlachta wyborowa nie wahaa si wywleka swoich antagonizmw na oczach Rosjan i da od nich interwencji. Chocia ziemianie wykazywali zdecydowan i rozpowszechnion niech w stosunku do niszych stanowisk w sdownictwie i tolerowali na nich szlacht czynszow, to - paradoksalnie - donosiciele starali si wykluczy z gry wanie przedstawieli tej szlacheckiej grupy. Moe dlatego, e owych dwustu lub trzystu uczestnikw elekcji tworzyo krg wacicieli ziemskich najbardziej skonnych do ekskluzywizmu i najbliszych rzdowi. v Ibid., fond 1341, opis 15, dieo 594; O dworianskich wyborach Podolskojgubierni 1814 g., f. 44-55; raporl wicegubernatora S. Pawowskiego do Senatu, 7 padziernika 1814 r. 186 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy O ile jesz' skiego, mar;

:ze donos ksicia Abamelika, ktry nie by Polakiem, na Czarnom-i;aka powiatu bataskiego, e wpisa on na list elekcyjn szlacht goot, a W czy autentycznych obywateli, mona uzna za zrozumiay, to zupeny brak solidarnoci szlacheckiej w powiecie lityskim i so-przeciwko marszakowi Zawrockiemu przez wacicieli ziemskich ipski, Radziejowski, hrabia Kasper Orowski i dziesitki innych, iii zgromadzenie, poniewa marszaek chcia wybra szlacht nie-iemi? To prawda, e w powiecie mohyowskim nad Dniestrem sta-sznaczone dla czynszownika nie byo wcale podrzdne, poniewa czym wyjasr jusz zawart) takich, jak ktrzy opus posiadajc' nowisko pr; szo o funkc1 przewodniczcego sdu podkomorskiego. Ksi Fryderyk Lubomirski, Szcz sny Bocheski, Leon Czajkowski napisali do gubernatora protesta-cj, w ktrev stwierdzili, e ten honor ze wzgldu na donioso miejsca zastrzeony jest dlr prawdziwej szlachty (otlicznych dworia) cieszcej si powszechnym zaufan ;m". Warto si zastanowi, czy te zdecydowane denuncjacje w stosunku do srlachty nieposiadajcej ziemi, wszake wybranej, nie oznaczaj te pocztkw kierowania si w obsadzaniu funkcji kryteriami kompetencji i wyksztacenia, podczas gdy dotychczas panowao niepodzielnie kryterium urodze-Obro^y prawdziwej szlachty stanowili zatem kwiat konserwatyzmu. ma. W powieciefjjczyckim Stanisaw Stempowski i kilku innych denuncjowao Kazimierza Jastfybskiego wybranego pisarzem, oskarajc go o sporzdzenie dla siebie, by zosta wybranym, aktu kupna ziemi we wsi Kawka, ktry nie by wany. Nigi;.y w wysyanych donosach nie znajdoway si oczywicie ani uwagi o cechach osobowoci wybranego, ktrego si chce pozbawi stanowiska, ani powody, Ya ktrych wikszo uznaa go wybrania godnym. Moe chodzio o walk zwolennikw nowej inteligencji z jej przeciwnikami? Moliwe1 .te, e rozpad jednoci szlacheckiej w tym zgromadzeniu by rezultatem niedawnych animozji pomidzy zwolennikami Francuzw i zwolennikami Rosjan, '^laczego w tym samym powiecie uczyckim waciciel wielkiego majtku, Jzef*jWeleyski tak bardzo nastawa, by powiadomi Rosjan, e podkomorzy Paw(^t Lipiski nie dostarczy dowodw szlachectwa, wic nie mona zatwierdzi jto nielegalnego wyboru? Kto wyjani motywy dziaania bardzo bogatych zierr an, takich jak Jeowicki lub Micha Sobaski w powiecie hajsyskim (w kt ku Z JU WS i zatwierd uniewani deusza Cza: ziemskiej w donosili po W koc dzaj skurcz przez Rosj; wstrzsach (ym sd obejmowa rwnie teren powiatu olgopolskiego (w zwiz->ominanym brakiem wystarczajcej liczby szlachty zweryfikowanej nej na Kijowszczynie), ktrzy napisali do wicegubernatora, by lekcj dwch nieszczsnych podsdkw: Kaspra Prochockiego i Ta-aeckiego, pod

stale powtarzajcym si pretekstem braku wasnoci powiecie? Obydwaj bogaci ziemianie podkrelali, e ju na nich raz Jczas poprzednich wyborw. Mona z tego wnosi, a contrario, e istniaa zdec /dowana wikszo zwolennikw ich wybrania. mona by interpretowa to pospolite ruszenie delatorw jako ro-i pochlebstwa i lojalizmu w rodowisku, ktre wiedziao, e jest n mocno podejrzewane i w ten sposb prbowao dowie, po oku 1812, swego przywizania do carskiego tronu, wierzc jednoPolskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 187 czenie, e broni swej elitarnoci. W powiecie jampolskim ziemianin Mateusz Dobrzaski donosi na wybranego sdziego sdu podkomorskiego, Seweryna Jaroszyskiego, poniewa nie osign on jeszcze penoletnoci oraz jednoczenie na sdziego Majewskiego, poniewa nie posiada on adnych dbr. Prawie wszyscy donosiciele yczyliby sobie powoania osobnych komisji do sprawdzenia papierw, co oznacza, e nie ufali ju tradycyjnym zgromadzeniom szlacheckim i spogldali w stron carskich kryteriw szlachectwa. To pknicie w onie szlachty jest wane, ale jednoczenie wzgldne: wyraa nastawienie mniejszoci szlacheckiej, najbardziej legalistycznie nastawionej szlachty wyborowej i wyraa jej ekskluzywistyczny opr; nie dotyczy natomiast zdecydowanej wikszoci ziemian53. Tego rodzaju fala donosw bya bogosawiestwem dla wicegubernatora (sam Saint-Priest, jak atwo sobie wyobrazi, rwnie ultralojalista, nie bardzo mg si poapa w subtelnociach rosyjskopolskich), z ktrego nie omieszka on uczyni nalenego poytku. Sporzdzi list-tabel wszystkich podejrzanych i doszed do 214 nazwisk, wpisanych wbrew ukazowi z 3 marca 1805 roku! Nazwiska owe wypisa starannie, powiat po powiecie, w kolumnach zawierajcych imiona i nazwiska, liczb uzyskanych przez nich gosw za i przeciw podczas ostatniej elekcji i motywy, dla ktrych ich wybr naleao uniewani. Nastpnie wysa raport i tabel do Senatu. Nie czekajc na reakcj, rewizor ku elazo pki gorce. Wszyscy podejrzani zostali zawieszeni w funkcjach i tymczasowo zastpieni przez wybranych w poprzedniej elekcji (ktrzy, oczywicie, nie byli ani mniej, ani bardziej wiarygodni!), podczas gdy nowy marszaek guber-nialny i przewodniczcy sdu ziemskiego, do ktrego doczy szef policji pastwowej, radca Korolenko, stanli na czele komisji nadzwyczajnej dla weryfikacji rejestrw szlacheckich54. Osobna komisja nadzwyczajna powstaa w powiecie lityskim, ktrego wice-gubernator pragn ujawni nadzwyczajny, panujcy pord szlachty, baagan. Gubernator cieszyby si z dowiedzenia, e poniewa w tym powiecie leaa Stara Sieniawa, jeden z wielkich majtkw ksicia Adama Czartoryskiego z 7571 chopami paszczynianymi, to ksi lepiej by zrobi, gdyby zajrza do swych dbr od czasu do czasu, zamiast siedzie w Warszawie, albo goni po caej Europie i czerpa tylko zyski. Komisja w Litynie upara si dowie, e wiele dzieraw byo w rzeczywistoci sprzedanych i odwrotnie, e mnoyy si faszywe donacje, e bardzo wiele transakcji ziemskich nigdy nie byo zgoszonych do podatkw, e w licznych majtkach niepodzielnych, wszyscy wspwaciciele deklarowali tych samych chopw paszczynianych jako swoj wasno i wszyscy deklarowali t sam ich liczb jako dowd szlachectwa. Szperano w ksigach podatkowych, w izbach skarbowych,

eby sprawdzi wiarygodno zezna o rocznym dochodzie 150 rubli, minimum potrzebnym do uzyskania prawa gosu. Innymi sowy, na skal powiatu przeprowadzono akcj w stosunku do wa" Ibid., i. 44, 55. 54 Tabela w: f. 56-63. 188 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy cicieli ziemskich lub rzekomych wacicieli, ktr Bibikow przeprowadzi w roku 1839 wobec caej szlachty na obszarze wszystkich trzech guberni55. Genera Bachmetiew sporzdzi podobny raport dla Senatu, dorzucajc uwag o koniecznoci przeprowadzenia rwnie szczegowego dochodzenia w powiecie bataskim przez czynownikw godnych zaufania (bagonadienyje czy-nowniki), ale zwraca te uwag na zbyt ma liczb szlachty wyborowej na listach zezwalajcych na udzia w elekcjach i przypomina, e we wszystkich wyborach poprzednich uczestniczya szlachta niespeniajca wymaga ukazu z 3 marca 1805 roku. Genera dugo si rozwodzi nad perfidi tych pszlachcicw pragncych funkcji elekcyjnych, by wlizn si do ksig szlacheckich i przypomina 0 ich wybiegach. Niektrzy dogadywali si z bogatymi w sprawie fikcyjnego zakupu ziemi i uzyskania minimum omiu dymw, choby w dzieraw wieczyst. Ich papiery nie miay oczywicie, zdaniem generaa, adnej wartoci. Inni udawali, e poyczyli pienidze i korzystali z hipotek, jakby przypadkiem wystawionych na osiem dymw, albo chwalili si fikcyjnymi donacjami. Wszystkie te transakcje istniay tylko na papierze w porozumieniu z wacicielami. Poniewa jest prawdopodobne, e skargi generaa byy dokadne i prawdziwe, potwierdzaj one hipotez, e solidarno szlachecka pomidzy wielkimi i drobnymi wacicielami majtkw ziemskich, a nawet szlacht goot, bya jeszcze bardzo ywa. Proponujc przeprowadzenie na nowo wyborw w Lityniu i w Balcie, gubernator wojskowy nie mia zudze i uznawszy podany przykad za wymowny, radzi w innych powiatach pozostawi na stanowiskach osoby poprzednio wybrane. 8 marca 1815 roku Senat, po konsultacji z carem w dniu 11 lutego 1815 roku, potwierdzi cakowite uniewanienie wyborw w roku 1814 na Podolu 1 pozostawienie na obieralnych funkcjach osb wyonionych podczas elekcji w roku 1811 oraz cakowit ich wymian w Bacie. 15 marca Osip Kozodaw-liew, nowy minister spraw wewntrznych, wystpi do Senatu z wnioskiem przeprowadzenia od nowa elekcji w Litynie, po dugim przypomnieniu wszystkich zasad legislacyjnych jej dotyczcych. Sprecyzowa on, e na stanowiskach uzyskanych w wyniku elekcji w roku 1811 powinni pozosta tylko ci, ktrzy speniaj wszystkie wymagania okrelone przepisami oraz odpowiadajc Bach-metiewowi doda, e gdyby brakowao szlachty do obsadzenia stanowisk w sdownictwie, naley znale ludzi w gubiernskim prawlieniju, a gdyby i tutaj odpowiedni kandydaci si nie znaleli, odwoa si trzeba do czynownikw z Heroldii56. Do bezporedniej intruzji czynownikw z Petersburga w autonomiczn" administracj szlacheck w guberni nie doszo, ale taka groba penia rol straszaka i przygotowywaa teren do nowych poczyna. " Ibid., f. 65-94; Lista szlachty powiatu lityskiego i jej prawo zapisu do ksig elektorw.

56 Wid., f. 26-29, ukaz Senatu do gubernatora podolskiego, 8 marca 1815; f. 18-23, expose ministra spraw wewntrznych do Senatu, 15 marca 1815; f. 109-119, nowy ukaz Senatu do gubernatora podolskiego, 10 maja 1815 r. Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburgi \H'> Sprawa nie posuna si dalej i zostaa odoona na pk w listopadzie I S I roku, ale elekcje na Podolu pozostan przez dugi czas na carskim celowniku. Mona jedynie odnotowa jeszcze w tej sprawie sab obron szlachetkw, ktrzy chcieli chroni swe skromne stanowiska, na ktre zostali wybrani w powiecie lityskim; donosi o niej we wrzeniu 1815 roku gubernator wojskowy. Wielu z nich nie miao pojcia o rosyjskich przepisach i protestowali w imi wanoci ich elekcji. Zaznaczajc, e ziemi nie posiadaj wystarczajco wicie, jednoczenie deklarowali, e pac podatek od 150 rubli dochodu. Najdziwniejsze byo ich przekonanie, e su, nie rozumiejc, co waciwie suba oznaczaa w Rosji. Wielu z nich pisao, e suyo podczas wojny na miejscu lub za granic, nie wspominajc, po ktrej stronie. Dla nich suba znaczya sumienn prac lub wykonywanie obowizkw gospodarskich, ktre wypeniay im ycie i wizay ich egzystencj z wielkimi majtkami senioralnymi. Powiadali oni, e brali udzia - z pewnoci jako ekonomowie lub zarzdcy - w brance rekruta, to znaczy zabierali chopw paszczynianych, ktrych waciciele postanowili wysa w sodaty oraz w dostawach byda dla wojska, etc. W wielkim pomieszaniu wskazywali na autorw donosw, na skutek ktrych zostali praktycznie wyrzuceni poza stan szlachecki. To wina nowego marszaka Szczeniawskiego, ktry jest tylko podnkiem wielkiego ziemianina Lipskiego, albo Brzozowskiego, czonka komisji rewizyjnej, ktry jest powinowaty z hrabi Orowskim...57 Sposzona drobna szlachta nie mylia si specjalnie. Arystokraci starali sie sprawia na carskiej wadzy wraenie czystych i niezomnych stranikw szlachty wyborowej". Podobnie gbok nieufnoci darzyo polsk szlacht i jej instytucje na Woyniu otoczenie gubernatora-senatora Komburleja, ale nie bardzo mogo si z ni ujawnia, poniewa zarwno gubernator, jak i jego zastpca Chruszczow, zamieszany w powan afer apwkarsk, musia opuci stanowisko pod koniec 1815 roku i w administracji zapanowa okres zamieszania, z ktrego miejscowa szlachta skorzystaa, by gono zamanifestowa swoj obecno. Najpierw krtkie zastpstwo w styczniu-lutym 1816 roku sprawowa Saint-Priest, a nastpnie gubernia zostaa powierzona prowizorycznie dwm Polakom: Dbrowskiemu, przewodniczcemu drugiego departamentu sdu w ytomierzu i generaowi Stanisawowi Potockiemu, a nastpnie senatorowi Sieviersowi, ktry przyby tu przeprowadza dochodzenie, a w kocu - 13 kwietnia 1816 roku i a do roku 1824 - Woy po raz pierwszy zosta powierzony gubernatorowi polskiemu, bardzo silnie zwizanemu z caratem, hrabiemu Gieckiemu, ktry posiada stopie generaa-majora w armii rosyjskiej i by ziciem zamonego hrabiego Iliskiego, dawnego przyjaciela Pawa I, w latach 18161817 guber-nialnego marszaka szlachty. Jeli dodamy do tego, e po mierci hrabiego Czac-kiego w roku 1813, byskotliwy hrabia Filip Plater otrzyma stanowisko wizytatora szk na prawobrzenej Ukrainie i on te zosta wicegubernatorem Giec" Ibid., f. 131-145, raport gubernatora wojskowego do Senatu, 29 wrzenia 1815 r. 190

Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy kiego, zdamy sobie spraw z rnicy pomidzy Woyniem i Podolem oraz faworami, jakimi elita woyskiej szlachty cieszya si w Petersburgu. Nieoczekiwana promocja w duchu podobnym oglnej amnestii z 30 sierpnia 1814 roku wywoaa zgrzytanie zbw wrd zwolennikw polityki prawdziwie rosyjskiej (istinno russkoj). Przyjaciele Komburleja, hrabia i hrabina Staroyo-wowie, posunli si nawet do dyskretnego przesuchiwania podrnych o stanie ducha i prosili o wyjanianie przyczyn opuszczenia stanowiska przez gubernatora, ktry na pewno pad ofiar polskiego spisku". Radca dworu Opytow chtnie przytakiwa tym hipotezom w licie napisanym z Wiednia w lipcu 1818 roku, a wic w czasie, kiedy rosyjscy konserwatyci oburzali si z powodu przemwienia cara w Warszawie, kiedy po raz kolejny pojawia si kwestia przyczenia guberni dawniej polskich do wieo utworzonego Krlestwa Kongresowego. wiadectwo owego podrnego jest interesujce ze wzgldu na opisanie, w sposb bardziej otwarty ni w oficjalnych raportach, schematw i uprzedze panujcych w pewnych krgach, ktrych wyrazicielami byli, na przykad, Szisz-kow lub Karamzin, nacjonalici avant la lettre5S. Autor powiada w licie, e zatrzyma si po drodze w Berdyczowie, w ytomierzu, w Dubnie i w Radziwiowie, by, poinformowawszy si o rewolucji, ktra wybucha na Woyniu w roku 1815 i 1816, przedoy Pani okolicznociowe wiadomoci o sposobach, w jaki wstrzs moralny przyczyni si do zguby tylu niewinnych istot, wrd ktrych i pani krewni si znaleli". List siga daleko w przeszo, by wykaza, e Woy by zawsze ziemi zdrajcw. To w powiecie owruckim zamordowano ksicia Olega, to w Krzemiecu Dymitr Samozwaniec przyj tonsur duchown, zanim ogosi si carem z pomoc polskich bojarw, by na swoj prawdziw ojczyzn rk podnie". W Ostrogu znajduje si cerkiew, w ktrej Samozwaniec polubi Maryn. W Nowogrodzie i w Starokonstantynowie polscy ziemianie cerkwie wydali ydom. W ytomierzu podczas rewolty hajdamackiej (1768) zmasakrowali 10 000 chopw naszych wspwyznawcw". W ucku i Wodzimierzu, podczas kiedy Polska zdychaa, komitety buntownikw zabijay kolporterw, kupcw i popw... Widzielimy jak si oni zachowywali podczas wszystkich wojen: w 1798, 1799, 1806, 1807, 1809 i 1812, jak wiele ich dzieci wysali do Ksistwa Warszawskiego, byle tylko stan zbrojnie przeciwko Rosjanom". Nie ma takiej rodziny, ktra nie opakiwaaby lub aoby nie nosia po dziecku, bracie lub kuzynie zabitym w bitwach wydanych przez Polakw Rosjanom". I teraz, po amnestii, widzi si ich wracajcych bezwstydnie do swych rodzin i oddajcych wszelkim wystpkom... W dalszej czci listu autor stara si wykaza, e od czasu rozbiorw, wszyscy kolejni gubernatorzy cierpieli z powodu ducha republikaskiego i od nienawici do wszystkiego, co rosyjskie. Oskarenia spaday na gowy Kreczetnikowa, Tutolmina, Szeremietiewa i na kolejnych gubernatorw, a w ytomierzu bale 58 lbid., fond 1101, opis 1, dieo 344, f. 14. List radcy dworu Opytowa do hrabiny Staroyowej, lipiec 1818, kopia niedokoczona, kolekcja I. I. Kuszniewskij. Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 191

i muzyk kadego wieczoru sycha byo, podczas gdy ze wsi tylko pacz i lament muzykw dobiega". Opytow wskaza palcem kilku ziemian, na przykad Steckiego, ktry pozwoli umrze z godu kilkudziesiciu chopom, ale przede wszystkim obecnych rzdcw guberni: Gieckiego, ktry odznaczy si tym, e biednego popa do puga zaprzg i Iliskiego, ktry pijastwa urzdza na zamku w Romanowie. Te plotki, powtarzane niekiedy od pitnastu, a nawet dwudziestu lat, nie wpyway jednak agodzco na szczegln nienawi przyjaci Komburleja do Polakw; nie potrafili oni poj, dlaczego tyle cesarskiej aski spywa na Polakw z Woynia. aska owa wydaje si rzeczywicie zadziwiajca w porwnaniu z szykanami elekcyjnymi, ktre spaday w tym samym czasie na zgromadzenie szlacheckie na Podolu. Zachcona by moe otwartym przyjciem jej memoriau z sierpnia 1808 roku przez Rad Ministrw (z pamitn propozycj ustawienia biustu Tytusa Pnocy), postaw antynapoleosk manifestowan od roku 1811 do 1814 przez gubernialnego marszaka szlachty, Wacawa Haskiego (przyszego ma kochanki Balzaka, ktra w roku 1814 liczya zaledwie lat trzynacie), bezporednimi kontaktami Filipa Platera z Razumowskim, ministrem owiecenia publicznego i przede wszystkim stosunkami na dworze, ktre posiada genera Bartomiej (Warfoomiej) Giecki, dwukrotny marszaek szlachty w latach 18141816, nie zwaajc na dozr nad zgromadzeniem, szlachta woyska zoya u stp tronu kolejn suplik. Bya ona znacznie dusza ni poprzednia i zawieraa 23 punkty. I tym razem ministrowie, odrzuciwszy wiele ziemiaskich postulatw, nie odmwili powanego rozbioru dokumentu, a wic od nowa nawiza si rodzaj pozorowanego dialogu pomidzy carsk wadz i szlacht na Woyniu. Analizy memorandum dokonano na wyrane polecanie cara59 i zakoczya si ona kilkoma decyzjami korzystnymi dla szlachty. Podobnie jak w roku 1808, wiele prb dotyczyo interesw gospodarczych Polakw na Ukrainie. Eksport zboa do Austrii, zakazany podczas wojny, by znowu dozwolony. Reperacja uszkodze na traktach komunikacyjnych postpowaa coraz szybciej. Oferty na dostawy dla armii, bardzo lukratywne, ogaszano jedynie w stolicach guberni, co - jak twierdzio ziemiastwo - za bardzo faworyzowao ydw, ktrzy dowiadywali si o nich najszybciej. Oferty miay by zatem odtd publikowane rwnie we wszystkich miastach powiatowych, ale minister finansw nie przychyli sie do propozycji szlachty, by ona sama organizowaa rynek dostaw, poniewa pozostaway one pod kontrol izb skarbowych. Proba o zaprzestanie stacjonowania wojsk po majtkach i oficerw po dworach zostaa odrzucona, tylko uchylono instalowanie w nich szpitali polowych utworzonych w czasie wojny. Wiele pyta dotyczyo umocnienia wadzy szla-ihcckiej w administracji miast, ktra kierowaa si wasnymi reguami i wybie-t.ililoci awnikw - ten postulat zosta odrzucony, podobnie jak proba o bra" lbid., fond 1286, opis 2, dieo 113, f. 1-56, kopia dziennika posiedzenia Rady Ministrw powiiiiiirK<> rozbiorowi 23 punktw memorandum. 192 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy nie rekruta w miastach: z pewnoci chodzio tu o zmniejszanie si z tego powodu liczb chopw po majtkach. W sumie, kilka nowych ustpstw na rzecz szlachty, jak na przykad pozwolenie na

wyznaczanie przez sejmik naczelnikw poczty i organizowanie etapw pocztowych dziki dostawie koni nieco powikszao wpyw szlachty na ycie publiczne. Najkorzystniejszym przejawem dobrego nastawienia do szlachty woyskiej by sukces szlacheckiej proby o zaprzestanie mianowania isprawnikw przez wadze: gubernatorw i ministrw. Pamitamy, w jakim duchu wymg j Pan-kratiew w roku 1805. W kocu Wiazmitinow chyba poj, e znalezienie w kadym powiecie nieskoczenie oddanych rzdowi policjantw nie byo jeszcze moliwe. Nastpio to dopiero po roku 1831. Na prob szlachty powrcono wic do wybierania urzdnikw przez zgromadzenie szlacheckie, zgodnie z ustaleniami zawartymi w Organizacji Guberni z 19 maja 1802 roku. Nikt nie zauway (albo udawa), e chodzio tu o milczc zacht wybierania jeszcze wikszej liczby szlachty nieposiadajcej ziemi lub posiadajcej jej bardzo mao, poniewa tylko taka szlachta godzia si obj owe funkcje. Rnica sytuacji na Woyniu wobec szykan na Podolu bya uderzajca. A ponadto ukaz w tej sprawie, wydany 10 lutego 1816 roku, obejmowa wszystkie gubernie dawniej polskie" i uzasadniony by niestosownoci nominowania isprawnikw, ktrzy nie maj wystarczajcego pojcia o procedurze sdowej i o szczeglnych prawach w tym regionie". Natomiast liczba policjantw (zasiedatieli), ktra w czasie wojny w guberniach przygranicznych wzrosa, zostaa zredukowana do wielkoci przedwojennej. W ten sposb znikno kilka stanowisk dla szlachty, ale powrt do wybierania lokalnej policji przez zgromadzenie gubernialne by znacznym zwycistwem szlacheckiego ducha60. Podobnie daleko posunita askawo wobec szlachty z guberni emanuje z projektu ukazu, ktry zosta najprawdopodobniej zredagowany z inspiracji lub w otoczeniu carewicza Konstantego, brata Aleksandra, ktry stara sie zjedna sobie przychylno szlachty w tych guberniach, nad ktrymi obejmowa dowdztwo wojskowe. Polscy doradcy musieli pracowa nad redagowaniem tego tekstu61. Obok bardzo liberalnej konstytucji nadanej przez cesarza zamiast konstytucji Ksistwa Warszawskiego, w tym samym zespole znajduje si elaborat oparty na Statucie litewskim", starajcy sie wykaza, e rosyjska tradycja suby wojskowej wywodzi si w prostej linii z tradycji Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Projekt ukazu zwraca si wprost, w imieniu Aleksandra I, do szlachty guberni przyczonych", ktrej wymienita rola, poprzez wyczyny wojskowe i sub cywiln, stanowi podpor tronu i ojczyzny, a wic szlachta owa, podobnie jak w Gramocie" z roku 1785, znajduje si na jednym poziomie ze szlacht rosyjsk. Ostatnie lata nieposuszestwa ulegy zapomnieniu! 601bid., f. 59, wyjanienia Wiazmitinowa, 10 lutego 1816 r. i f. 64; Projekt ukaza ob isprawnikach i zasiedatieliach po gubierniam ot Polszy prisojediniennych, ta sama data. 61 Ibid., fond 1101, opis 1, dieo 317, f. 1-41, Projekty o polskom dworianstwie, 1815, bez podpisw. Projektowi ukazu cesarskiego (f. 1-11) towarzysz Wycigi z praw polskich o subie wojskowej szlachty (f. 18-38) i Zasady Konstytucji Krlestwa Polskiego podpisane w roku 1815 przez Aleksandra, Lanskoja, Czartoryskiego, Nowosilcowa, Wawrzeckiego, Lubeckiego, Szaniawskiego; i. 40, 41. Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 193 Szlachta z guberni dawniej polskich Cesarstwa Rosyjskiego zawsze bya uznawana przez Nas i przez naszych przodkw jako ze sob rwna - czytamy w tekcie - jest zwolniona od kar cielesnych, posiada

wasne sdy z moliwoci odwoywania si do Senatu i na kadym miejscu znajduje rodki odparcia oszczerstwa i zachowania niewinnoci. Jej bezpieczestwo i jej majtno gwarantuje cesarz. Zauwaamy jednak ze smutkiem - czytamy w kolejnym fragmencie projektu ukazu - e wielka jej cz, w szczeglnoci ubodzy w tych guberniach, nie czuj wystarczajco chway swego imienia, zdobnego tyloma przywilejami, ktre powinny ich kierowa na drogi godne ich urodzenia. Niektrzy nie chc korzysta z hojnoci, ktr My dla ich wasnego dobra w wyksztaceniu publicznym przedkadamy. Wielu spord nich, chocia adnej wasnoci ziemskiej nie posiada, nie garnie si te do sprawowania funkcji publicznych. Traci przeto czas i marnuje si w szkodliwym lenistwie, w ktrym dopatrywa si trzeba rda wszelakiej zbrodni, a jake mao godnym szlacheckiego honoru". Zarzut o odmowie suby by paradoksalny, bo przecie nie przestawano szlachty od stanowisk odsuwa, ale bez wtpienia chodzio o pretekst, by wysun rozwizanie gojce ran, co si cige powoli jtrzya". Owo rozwizanie polegao na nowym spisie poczonym z weryfikacj, ktrego zaoenia opieray si na cigu artykuw Statutu litewskiego", Statutu koronnego" oraz konstytucji polskich i litewskich, ktrych tytuy zostay nawet podane po polsku z odpowiednimi datami i odsyaczami do odpowiednich stron. Odpowiedzialnymi za przeprowadzenie tej operacji - dziwny kredyt zaufania mieli zosta funkcyjni wybrani w powiatach: marszaek i jego zastpca, chory, sdzia i dwch kancelistw oraz sekretarz pochodzcy z wyboru: Mamy nadziej, e ci urzdnicy (lapsus czy rzeczywista niewiedza o rnicach pomidzy funkcjami szlacheckimi i czynem?), pamitajc o swych cnotach i o honorze, ze wzgldu na ktre bra szlachecka tak wysokim zaufaniem ich obdarzya, wol Nasz wypeni z najwiksz dokadnoci". Zgodnie ze Statutem litewskim", zwalniajcym szlachcica ze suby poza jego prowincj, projekt ukazu gorco zachca do suby w guberni. Ponadto znajdujemy w nim zacht do nauki, rzecz bardzo rzadk w oficjalnych dokumentach z tamtej epoki, co pozwala sdzi, e w jego redagowaniu brali udzia przywizani do kwestii edukacji i dobrzy znawcy Statutu litewskiego" jak Ana-stasiewicz w Petersburgu lub Kontrym w Wilnie: Spodziewa si mona, a przychylni rozszerzaniu edukacji do tego jestemy stopnia, e kady, nie tylko ci, ktrzy jedynie na skromne wydatki pozwoli sobie mog w ksztaceniu nic w naukach odpowiednich stanowi szlacheckiemu, lecz nawet cakiem ubodzy, bez najmniejszych wydatkw ze strony rodzicieli bd ksztaceni na koszt pastwa, e kady przeto whchcic dysponujcy rodkami, ktre rzd dla niego przeznaczy, bdzie mia na sercu edukacj swych potomkw do 18 roku ycia, aby uczyni ich zdolnymi do suby dla ojczyzny". Te szczodre intencje powrc jeszcze w orbit naszych zainteresowa w roz-il/iale nastpnym, ale ju teraz moemy zauway, e autor tego projektu upali ywa dla wyksztaconej szlachty jedynie prac w szkolnictwie, ktra nie moga zaspokoi wszystkich potrzeb. W rzeczywistoci najwaniejsza cz szlachty nie 194 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy

bya upatrywana do nauk, ale - jak chopi Arakczejewa - do wojska. Co prawda nie do suby dwudziestopicioletniej jak chopi paszczyniani, ale - co zawsze podkrelano - w duchu szczytnych litewskich tradycji rycerskich do suby w kawalerii przez lat dziesi, pomidzy 18 i 28 rokiem ycia: by naladowa zapa przodkw". C za pikna i nieprzeliczona armia powstaaby w ten sposb dla Konstantego! Projekt ukazu posun si w schlebianiu polskiemu stanowi rycerskiemu bez wtpienia za daleko, a jego tradycje zbytnio gloryfikowa. W chwili kiedy Gu-riew rozptywa, jak widzielimy w rozdziale poprzednim, kampani poszukiwa podejrzanych, ktrzy wlizgiwali si wszdzie w czasie wojny, tego rodzaju uniesienia nie mogy spodoba si prawdziwym Rosjanom". Nie wtpimy -twierdzi projekt ukazu dla cara - e szlachta rywalizowa bdzie midzy sob w gorliwoci postpowania na polu marsowym, ktre jest jej swojskie i drogie jej godnoci...", a nastpnie wylicza przewagi przyznawane stanowi rycerskiemu. Kada gubernia utworzy puk kawalerii noszcy jej nazw: Wilno, Podole itd., dzielcy si na sze szwadronw noszcych z kolei nazwy miast powiatowych, dowodzonych przez rodowitych Polakw. Pierwszestwo w zacigu bd mieli ci, ktrzy przybd z caym ekwipunkiem, konno. Moliwa byaby zamiana w stosunku: dwch sodatw za szlachcica. Sodaci mogliby zosta brani spord chopw paszczynianych lub spord szlachty gooty i byliby wymieniani, gdyby ktry z nich zgin. Ranni otrzymywaliby rent, nawet w wypadku niewysuenia dziesiciu lat. Po dziesiciu latach mogliby otrzyma stopie porucznika, kilka medali i dosta 24 dziesiciny ziemi - nie wiadomo skd wzitych - lub sum 250 rubli. Te pomysy, jakkolwiek wydaj si naiwne i kopotliwe, chciay doprowadzi do integracji polskiej szlachty z Cesarstwem Rosyjskim. Autorzy pomysw sdzili, e odpowiadaj one aspiracjom miejscowym dziki do oglnikowemu powoaniu si na chwalebne, cho przebrzmiae, tradycje rycerskie, krtko mwic - e wychodz naprzeciw Polakom, cho owe propozycje wiadczyy raczej o rosyjskich wyobraeniach o Polakach. Projekty te wspgray z wysikami podejmowanymi w latach 1815-1819 przez samego cara, by okaza sw monarsz trosk o dobro szlachty na Ukrainie: car dwukrotnie zawita do Kijowa w drodze do Warszawy w roku 1816 i 1817, raczy bawi u Branickich w Biaej Cerkwi, wygosi synne przemwienia na pierwszym posiedzeniu Sejmu Krlestwa Polskiego na przeomie marca i kwietnia 1818 roku. Wtedy te car nie szczdzi nowych obietnic o przyczeniu guberni zachodnich do Krlestwa Kongresowego. Po zakoczeniu tego posiedzenia Sejmu, car kaza Nowosilco-wowi przygotowa konstytucj dla Rosji, ktra zwaaby si Gramot Pastwow. Owa Konstytucja musiaaby wic przypomina Konstytucj Krlestwa. Konserwatystw zaniepokoia wiadomo, e Deschamps, francuski sekretarz senatora Nowosilcowa ju j zredagowa oraz e Wiazemski przeoy j na rosyjski i podsun carowi w lecie 1819 roku. Kiedy w celu zredagowania aktu kocowego Nowosilcow musia zaj si przekadem z aciny kilku tekstw ukadw polskolitewskich z roku 1419 i 1551, poprzedzajcych zawarcie Unii Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 195 Lubelskiej w roku 1569, Karamzin omieli si, jak wiemy, podnie gos przeciwko carowi, jak to ju uczyni w roku 1809. Przeczyta on w gabinecie cesarskim w Carskim Siole napisany przez siebie tekst: Opinia rosyjskiego obywatela", ktry kad kres powyszym projektom: Czy Wasza Cesarska Mo moe z ca wiadomoci odebra nam Biaoru, Litw, Woy, Podole, wasno rosyjsk odzyskan

jeszcze przed rozpoczciem panowania Waszej Cesarskiej Moci? -pyta nadworny historyk. - Niech sobie mwi poniektrzy, e rozbiory Katarzyny byy niesprawiedliwe, ale Wasza Cesarska Mo uczyniaby jeszcze niesprawiedliwiej, gdyby zechciaa odkupi Jej bd rozbiorami Rosji. Podbilimy Polsk mieczem - miecz jest naszym prawem! Czy wszystkie pastwa nie tym wanie prawem stoj? Wszystkie powstay z podbojw. Polska jest legaln wasnoci Rosji. W polityce dawne prawa nie istniej, bo w przeciwnym razie naleaoby odtworzy chanaty kazaskie i astrachaskie, republik nowgorodzk, ksistwo riazaskie, etc. Albo wszystko, albo nic"62. Bardzo podejrzana polska policja na wsi W ten sposb w guberniach zabranych toczyo si ycie szlachty: pomidzy drobnymi ustpstwami carskiej wadzy i pomidzy drobnymi ubytkami w autonomii; aden znaczcy program integracyjny nie zosta podjty. Na obszarze legalnej wasnoci Rosji istniay nadal osabione polskie formy administracji, nad ktrymi carat i tak nie potrafi cakowicie zapanowa. Sednem trudnoci, jak na pocztku, pozostawao szlacheckie przeludnienie (w porwnaniu z reszt imperium), ktre budzio wtpliwo dotyczc autentycznoci caej tej grupy oraz -rwnie ze wzgldw politycznych i narodowych - wywoywao niech do wczenia jej do hierarchii czynw. System elekcyjny dawnej Rzeczypospolitej trwa wic nadal si rzeczy, mimo swego coraz bardziej oczywistego nieprzystosowania do systemu administracyjnego Rosji. Niektre wypadki opisywane w masie listw wymienianych pomidzy wszystkimi aktorami tej skomplikowanej gry dobrze pokazuj sytuacj staej blokady. Na przykad pierwszy polski gubernator Woynia mianowany w roku 1816, stwierdzi w roku nastpnym braki personelu w swej kancelarii, ktry wyda mu si paradoksalny ze wzgldu na liczb biednej szlachty w zasigu rki; moga wszak ona znakomicie wykonywa kancelaryjne obowizki. Jedynie Senat mg podj decyzj o uzupenieniu pastwowych stanowisk. Gubernator woyski wystpi zatem do Senatu o pozwolenie spoytkowania oficjalistw z innych oddziaw administracji cywilnej" (prisustwiennych miest), ktrymi nie mogli nic by urzdnicy szlacheccy wybrani do sdw przez zgromadzenie szlacheckie. Sdy szlacheckie nie zgodziy si oczywicie na oddelegowanie sdziw, podsedkw lub wonych do kancelarii gubernatora, lecz stwierdziy, e mog M N. M. Karamzin, Mnienije russkogo gradanina, [w:] Starizna i nowizna, zbir tekstw historyHtiych, i. 2, Sankt Petersburg 1898, s. 14, 15. 196 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy wyznaczy innych, ktrym trzeba bdzie zapaci. Senat zgodzi si na t propozycj 8 marca 1817 roku, nie bardzo rozumiejc, kogo ma opaca i Wiazmiti-now rwnie wyrazi na to zgod, na krtko przed swoj mierci, 31 maja 1817 roku: w oczekiwaniu na utworzenie nowych stanowisk budetowych". Szlachta uznaa, e nadarza si okazja uzyskania czynu, ale Giecki znalaz inny sposb jej opacania: naoy specjaln taks na zgromadzenia szlacheckie w kadym powiecie (300 rubli) i na kade miasto (1000 rubli). Poniewa owe podatki nie byy uzgodnione ze zgromadzeniem, Giecki przekracza swe uprawnienia gubernatora, ale jednoczenie wysun wobec Polakw argumenty nie do odrzucenia: eby zmusi wszystkich powiatowych marszakw szlachty do zbierania si u niego i wyraenia zgody na taksy zagrozi, e w wypadku nieposuszestwa ujawni wszystkie zalegoci

wobec skarbu. Owe zebrania, w ktrych uczestniczyli rwnie isprawniki oraz zasiedatieli powiatowi w charakterze dodatkowych argumentw", oburzyy ca szlacht i marszaek woyski Ledchowski napisa protest do ministra spraw wewntrznych. Rada Ministrw zapoznaa si z t skandaliczn afer 24 padziernika 1821 roku i 29 padziernika postanowia przesa gubernatorowi nagan. Polak na stanowisku gubernatora nie pooy wic kresu zwyczajowym waniom. Ledchowski twierdzi, e zosta powanie przez Gieckiego zniewaony, podkrela, e te dziwaczne zebrania byy sprzeczne z 38 artykuem Gramoty", ktra pozwalaa na zwoywanie zgromadze co trzy lata i tylko w celu przeprowadzenia elekcji, e przemieszczanie si na koszt wezwanych byo bardzo drogie i e wszelkie podatki na rzecz kancelarii byy nielegalne. Giecki indagowany przez Koczubeja stara si nadal prezentowa jako obroca interesu skarbu, ale jego argumentacja zostaa cakowicie odrzucona. Caa ta aosna i niekoczca si guerilla biurokratyczna stanowi typowy skutek paraliu socjoadmini-stracyjnego w guberniach dawniej polskich". Z pewnoci pastwo powinno opaca sekretarzy gubernatora, ale po co obiecywa utworzenie licznych stanowisk dla polskiej drobnicy szlacheckiej? Okazuje si, e w tym samym dzienniku posiedze Rady Ministrw, ktra musiaa zbiera si w padzierniku 1821 roku dwukrotnie, eby spr rozstrzygn, znajduje si o miesic wczeniejsza odpowied na analogiczn prob zgromadzenia szlacheckiego z Kurska, ktre prosio o wprowadzenie do hierarchii czynw wybranych szlachcicw sprawujcych dotd swe funkcje honorowo. Trzylinijkowa pozytywna decyzja wprowadzaa zainteresowanych w IX klas czynu, na trzyletni okres sprawowania mandatu. Kursk jednak ley w Rosji waciwej - na tym polega rnica63. Gubernator woyski potrafi jednak zebra plon ze swojej akcji, sytuujc si na granicy przyjtych norm i uzyska znaczce wzmocnienie policji powiatowych, w ktrych narzuci obecno - podobnie jak w wypadku isprawnikw -polskiej szlachty, prawie wycznie gooty, ale wybranej przez ziemian. W stycz63 RGIA, fonds 1263, opis 1, dieo 260, f. 504-511, Koczubej, minister spraw wewntrznych do Rady Ministrw, 24 i 29 padziernika 1821 r.; tene do zgromadzenia szlacheckiego w Kursku, 20 wrzenia 1821 r., f. 138-140. Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 197 niu 1822 roku Giecki tumaczy ministrowi spraw wewntrznych, e w jego przygranicznej guberni wicej jest spraw cywilnych i kryminalnych ni gdzie indziej, i e czterech policjantw (zasiedatieli) wybieranych przez zgromadzenia szlacheckie w kadym powiecie i od roku 1804 wynagradzanych z kasy pastwowej - nie wystarcza. Gubernator uwaa, e afery przemytnicze wymagaj do takowych dwch agentw policji na powiat. Minister finansw pozosta na te proby guchy - wizay si one z koniecznoci wczenia owych policjantw w hierarchi czynw - wic gubernator sugerowa, by zostali oni wybrani przez zgromadzenie szlacheckie, dodajc przy okazji gar szczegw o zbiegach i o ebrakach do pilnego wyapania. Hrabia Koczubej zgodzi si na to i przeznaczy na kadego spord szeciu wybranych w kadym powiecie 200 rubli przewidzianych na tego typu obowizki. Po raz kolejny ujawnia si sprzeczno pomidzy chci wyeliminowania szlachty gooty z ycia publicznego i potrzeb jej wykorzystania z powodu braku kadr niepolskich64.

Niedostatek liczebny policji i szlacheckiego sdownictwa ujawnia si w caej peni podczas masowych buntw chopskich, w owym okresie mniej licznych ni po roku 1830. Ale ju wtedy ujawniaa si tendencja do zawierania cichego porozumienia pomidzy ziemiastwem i carsk wadz, jake czstego w okresie pniejszym. To przecie sd ziemski w Humaniu, ktry poinformowa 26 maja 1817 roku gubernatora kijowskiego i jego gubiernskoje prawlenije, e 1016 dusz mskich z wsi Podwysokie nalecej do Tekli Potockiej, jednej z dziedziczek czci fortuny Szczsnego, zbuntowao si na wie o aresztowaniu kilku chopw. Bunt umierzya armia i aresztowaa 140 zbuntowanych, co okazao si niewystarczajce. W roku 1825 znowu trzeba byo woa wojsko, wysa do Kijowa 60 chopw, wychosta ich publicznie i dwch zesa na katorg. W roku nastpnym miejscowa policja okazaa si bezsilna, wojsko znowu zajo wie. Na 91 chopw wychostano 59, do wizienia trafio 22 (6 w nim zmaro), dwch zesano. Senat wyroki zatwierdzi 28 lipca 1926 roku65. Podobnie Rada Ministrw nie moga nie zaaprobowa 1 czerwca 1818 roku interwencji wojska we wsi Stepan w powiecie rwnieskim na Woyniu, nalecej do byego marszaka szlachty i tajnego radcy Worcella. Isprawnik, ktry sporzdzi nieco wczeniej raport, nie mg nie by wybrany przez zgromadzenie szlacheckie w ytomierzu, kiedy gubernatorem by Giecki. Ten sam polski dygnitarz sygnalizowa ponadto w swym raporcie za rok 1818 kolejne bunty chopskie w Czartorysku w powiecie uckim, nalecym do Pocieja, gdzie rewolta wydarzya si ju w roku 1814 oraz we wsi Kirywka, w powiecie yto-mierskim, w ktrym buntu wywoanego naduyciami popenionymi przez ziemianina Morzkowskiego nie moga stumi miejscowa policja66. M Ibid., fond 1286, opis 3, dieo 208, f. 1-10, gubernator woyski do ministra spraw wewntrznych, 4 stycznia i 31 sierpnia 1822, odpowied ministra i zgoda, 11 padziernika 1822 r., potwierdzenie Aleksandra I, 27 stycznia 1823 r. "' I. G u r i j, Borotba sielian i robitniki w Ukrainy proti feodalnokriposnickoho hnitu z 80h rokiw XVIII st. do 1861, Kyiw 1958, s. 95 i Krestianskoje dwienije w Rossif w 1796-1825 g. Zbir dokumentw, Moskwa 1961, s. 453-458, 734-738, 816, dok. 155.

" L. Z. Gi sco w a (red.), Sielanskij ruch..., s. 322-324, 328, 329, 333. 198 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy W latach dwudziestych pojawiy si prby, czsto jeszcze daremne, czstszego szukania przez chopstwo ukraiskie sprawiedliwoci u Rosjan ni u Polakw. Nadejdzie czas, kiedy wstawianie si za chopstwem pierwsi uznaj za sposb wypierania drugich. Tego rodzaju postawa ujawni si przede wszystkim, co oczywiste, pord chopw w majtkach pastwowych, pochodzcych z konfiskat lub z zakupw z czasw Katarzyny II, w ktrych jednak nadal obowizki ekonomw i nadzorcw, z braku innej moliwoci, sprawowali Polacy. Znaczca obecno liczebna Polakw w majtkach powstaych ze starostw powodowaa, e sdownictwo, podobnie jak gdzie indziej, pozostawao tu domen zgromadze i sdw ziemskich. Skarga mieszkacw 28 wiosek z okolic Zwino-grdki do ministra sprawiedliwoci z 6 wrzenia 1818 roku przeciwko ich po-sesjonatom", polskim szlachcicom: Ciszewskiemu i Kulesiowi pozostaa bez odpowiedzi, mimo naduy popenianych przez nadzorcw od roku 1810: zawyaniu podatkw, zmuszaniu do wykonywania nieprzewidzianych usug,

zajmowaniu chopskich gruntw przez nich samych lub przez ich krewnych, biciu i zncaniu si, zakazywaniu wstpu do lasw, przekupieniu isprawnika i innych policjantw. Ci ostatni chwytali najbardziej aktywnych chopw, szczeglnie tych, ktrzy umieli pisa i wymagali od nich zobowizania, e nie bd ju wicej redagowa skarg. Podobn sytuacj przedstawili chopi ze wsi Winiwce w starostwie latyczo-wskim na Podolu, nalecej do radcy kolegialnego Dordet [d'Ordet? - prawdopodobnie emigrant francuski], ktry w roku 1818 kaza aresztowa, obi i uwizi na rok chopskiego emisariusza podczas podry cara po guberni. Chopi nie stracili jednak animuszu i starali si przekaza kolejn skarg senatorom bawicym z wizyt w okolicy w roku 1820, ale dwch umylnych zostao zatrzymanych przez oficjalist Dordeta, Strzeleckiego, ktry kaza zaku ich w kajdany. To wszystko opowiedzieli w trzeciej skardze do Wielkiego Ksicia Konstantego, alc si gorzko na zupeny brak jakiejkolwiek opieki i na policj, ktra u nich po to tylko istnieje, eby chroni panw, ktrzy adnej wadzy nad sob nie maj". Chopi nie rozumieli, dlaczego dzika zbrodnia Strzeleckiego, ktry zgadzi trzy osoby, nie zostaa ukarana przez sd powiatowy67. Nigdy si nie dowiedzieli, dlaczego tak si stao. Natomiast zgromadzenia szlacheckie dysponoway tysicem sposobw, by dotrze do stp tronu i pokaza, e tworz podpor carskiego samodzierawia, e pozostaj gorliwymi sugami chway cesarza, nawet jeli stali si przedmiotem podejrze. Zrozumiao to doskonale ziemiastwo na Kijowszczynie, kiedy w roku 1821 minister finansw zainteresowa si bardzo z bliska uytkiem czynionym z funduszy znajdujcych si w kasie zgromadzenia i gotowa si powierzy kontrol rachunkow specjalnej komisji. Hrabia Gustaw Olizar, ktry zastpi na stanowisku marszaka gubernialnego hrabiego Piotra Potockiego, doszed do przekonania, e najlepszy efekt sprawi publikacja penej emfazy deklaracji, ktra sprawi te odI Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 199 powidnie wraenie na wadzy i zostanie rozesana do wszystkich ziemian w guberni. w tekst: po rosyjsku na papierze niebieskim i po polsku - na biaym, formatu 20 na 30 centymetrw wyjania jake szlachetne zadanie i jake szczytny obowizek przypad marszakowi w udziale: wyjanienie jego wspobywatelom przeznaczenia znajdujcych si w kasie funduszy. W rzeczywistoci retoryka sejmikowa prawie niczego nie wyjaniaa oprcz tego, e w roku 1821, 24 szlachcicw zapacio podatek proporcjonalny do ich stanu posiadania w celu uznania ich tytuw szlacheckich i zapisania do ksig genealogicznych. Zwrmy raz jeszcze uwag na niewielk liczb zapisanych. Owe podatki wynosiy od 5 do 100 rubli od rodziny i po dodaniu do funduszy z innych lat, tworzyy may kapitalik wielkoci 42 480 rubli asygnacyjnych, przynoszcych z racji ich ulokowania, 2548 rubli asygnacyjnych zysku. Pienidze te suyy utrzymaniu lokalu dla szlachty, tuzina sekretarzy, archiwistw, suby. To ubogie sprawozdanie okazaoby si cakowicie bezuyteczne, gdyby nie pewna niespodzianka. Najwaniejsz cz funduszu, ktrej wielko Olizar przemilcza, tworzyy dobrowolne skadki na budow w Kijowie kocioa rzymskokatolickiego pod wezwaniem Boej Opatrznoci, ku chwale Najjaniejszego Pana, cara Rosji, pod wezwaniem witego Aleksandra. Na razie jednak gorcy apel marszaka Olizara suy udowodnieniu nieskoczonego oddania szlachty dla cara:

Bybym szczliwy - koczy swj adres Olizar - gdybym z jednej strony zdoa potwierdzi jake pochlebne mi zaufanie, ktrym moi wspobywatele zechcieli mnie obdarzy, z drugiej za, gdybym przebudzi gorliwo do skadania datkw u tych, ktrzy potd z niechci garnli si ku kwestarzom". Gorliwo budzia si do opieszale i koci rzymskokatolicki ku chwale Aleksandra stan w stolicy prawosawia dopiero w roku 184668. Potrzeba najbogatszych, by utwierdzi ich pozycj, niemono zupenego egzekwowania systemu paszczynianego przez szlacheckich urzdnikw wybranych przez zgromadzenia, brak personelu w kancelariach gubernatorw -oto paradoksy regionu cigle niedostatecznie kontrolowanego przez Rosjan. Administracja rosyjska ograniczona w sposb ekstremalny ukazem z roku 1805 o elekcjach szlacheckich i maltuzjanizmem hierarchii czynw, nie moga proponowa w tym regionie kariery nawet tym ziemianom, ktrzy chcieliby wkroczy na drog carskich awansw, a tym bardziej szlachcie bezrolnej. Elitarna wyczno stawaa si przeszkod, nawet jeli lojalny arystokrata zostawa gubernatorem. Widzielimy, jak niewielk moliwoci manewru dysponowa Giecki na Woyniu. Na pocztku lat dwudziestych podobna sytuacja powstaa na Podolu. W roku 1822 hrabia Mikoaj Grocholski zosta mianowany tymczasowo gubernatorem, a nastpnie otrzyma oficjaln nominacj na to stanowisko w roku 1823, ktre sprawowa do roku 1831. Jego gwnym interlokutorem by marszaek gubernialny, hrabia Konstanty Przedziecki, szambelan dworu, kawaler orderu witej Anny drugiej klasy, dekorowany medalem na ' Ibid., s. 346-348, 368. RGIA, fond 899, opis 1, dieio 1266, proklamacja Gustawa Olizara, stycze 1822 r. 200 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 201 pamitk roku 1812", waciciel 4538 dusz mskich, ktrego dugo sprawowania szlacheckiego urzdu na Ukrainie daje si porwna jedynie z dugoci mandatu marszaka Kijowszczyzny: Konstanty Przedziecki pozostawa marszakiem w latach 1820-1850, podczas gdy hrabia Henryk Tyszkiewicz w latach 1826-1854. Trzej Polacy nie mieli wikszej swobody postpowania ni ich koledzy i ssiedzi rosyjscy. Jedyna koncesja uzyskana 12 listopada 1827 roku przez Grocholskiego bya analogiczna do woyskiej z roku 1822: Uzyska on mianowicie prawo obsadzania znaczniejszej liczby stanowisk w policji i w sdach powiatowych przez funkcjonariuszy wybieranych przez zgromadzenia szlacheckie. W uzasadnieniu Gro-cholski podnosi znaczn liczb afer przemytniczych, konieczno nadzorowania karczm, nawa spraw sdowych zlecanych niekiedy osobom trzecim z powodu nadmiaru obowizkw. Grocholski otrzyma dodatkowe posady od Wielkiego Ksicia Konstantego, ktrego rol w policji i w wojsku w tym regionie potwierdzi ju w Warszawie Aleksander I69. Podobnie jednak jak

w pozostaych guberniach ukraiskich, tego rodzaju porozumienie dotyczce zwikszenia potencjau administracyjnego wymagao sporej dozy hipokryzji. Nie mona byo nie wiedzie, e te stanowiska obsadzi szlachta niewybieralna. Posunicie bardzo zblione do tego, ktrym posugiwano si na pozostaym obszarze imperium, na ktrym wyznaczano do tych funkcji pogardzanych przez wyborow szlacht raznoczycw. Hipokryzja trwaa jeszcze w pierwszych latach panowania Mikoaja I, ktry najpierw musia si zaj innymi, waniejszymi sprawami. Przeprowadzono z okazji elekcji na zgromadzeniach szlacheckich w kadym powiecie kolejne kontrole rwnie bezskuteczne, co prbujce wywrze odpowiednie wraenie. Szczegowe dochodzenia byy wszak przeprowadzane na Podolu, po wyborach w latach 1797, 1802, 1809, 1814. Wybory z roku 1823 rwnie spowodoway wylanie rzeki atramentu. Wyglda na to, e gubiemskoje prawlenije z Kamieca chciao sprawi niemi niespodzank Grocholskiemu i marszakowi Przedziec-kiemu, chyba, e to Grocholski chcia zrobi wbrew Przedzieckiemu. Policja pastwowa stwierdzia znowu, e 177 szlachcicw zostao wybranych w sposb wtpliwy. Ta liczba reprezentowaa ponad poow wybranych. W celu podwaenia rezultatw, policja rzdowa wygrzebaa 26 wrzenia 1823 roku ukaz Senatu z 9 grudnia 1815 roku, wykluczajcy spod amnestii z 30 sierpnia 1814 roku szlachcicw kandydujcych do stanowisk wybieralnych, przeciwko ktrym toczyo si postpowanie karne. Funkcjonariusze wykazali nadzwyczajn gorliwo, by dowie, e wszystkim 177 osobom wytoczono procesy. Oskarenia byy najrniejsze: przeladowanie chopw, odmowa wyznaczenia ludzi do eskortowania koni do granicy, odmowa dostaw rekruta na rozkaz marszaka, ukrywanie uciekinierw, prby uduszenia, kradziee rne, szlachectwo niedo-wiedzione (75 przypadkw). Szczyt absurdu: afera przekroczya znacznie trzyletni mandat. Scu.it *i|il.il dodatkowych wyjanie 26 czerwca 1825 roku, a Lanskoj, minister spraw wew ntrznych dostarczy je Senatowi dopiero 22 grudnia 1828 roku. Senat tilask.i wi wikszo przestpstw pospolitych, cho niekiedy dziwacznych: pocig /..i chopami paszczynianymi zbiegymi na terytorium austriackie, gr w karty n.i pienidze, przyjmowanie kobiet oskaronych o czary, rbanie drzew w lasach pastwowych etc. Wybr szlachcicw niezatwierdzonych zosta surowo zganiony, podobnie jak sprawcw bijatyk, faszerzy dokumentw, ale czemu mia suy ukaz przekazany 28 lutego 1829 roku do wykonania? Nie byo czego wykonywa, mandat owej szlachty dobiega koca70. Resztki autonomii szlacheckiej w przededniu 1830 roku Problem afektacji na stanowiska cywilne i stosunek szlachty do owych stanowisk dotyczy caego imperium. Lanskoj podj z tego powodu ogromne dochodzenie i wysa 12 listopada 1827 roku do wszystkich gubernatorw w Rosji drukowany oklnik, w ktrym da od nich dostarczenia do Petersburga, w zwizku z wyborami szlacheckimi w roku 1829, list zawierajcych nazwiska szlachty, ktra przez pochodzenie i wielko wasnoci ziemskiej ma prawo gosowa i bra udzia w wyborach szlacheckich, z uwzgldnieniem liczby dusz przez kadego ze szlachcicw posiadanej oraz liczby tych spord nich, ktrzy brali udzia w trzech ostatnich elekcjach"71. Nadesany stos papieru nie mg zosta przez rzd wyzyskany, ale historyk czerpie z nich pewne informacje o sytuacji ziemiastwa w przededniu powstania listopadowego.

Jedynie Kijowszczyzna bya zdolna nadesa list ziemian upowanionych do gosowania i okreli, kto spord nich rzeczywicie gosowa w latach 1820, 1823 i 1826. Podole nie dostarczyo listy uprawnionych, lecz tylko liczb rzeczywicie uczestniczcych w trzech elekcjach z list obejmujc wybory w roku 1826. Woy, bardzo chaotyczny, przedoy jedynie wiarygodn liczb uczest69 Ibid., fond 1281, opis 11, dieo 107, f. 1-109, raport gubernatora Grocholskiego za rok 1828, 1 maja 1829, w szczeglnoci f. 6-9. 70 Ibid., fond 1286, opis 4, dieo 800, O razsmotrienii raporta Podolskogo gubiernskogo prawlienija o dworianach sostojaszezich pod sudom, f. 1-24. 71 Ibid., fond 1286, opis 4, diela 603 (w 3 tomach pogrupowanych wedug alfabetu rosyjskiego). Raport z Kijowszczyzny znajduje si w tomie b, f. 386-494; Podola w tomie v, f, 162-203; Woynia, ibid., i. 428-700. Raport z Kijowszczyzny jest zredagowany najlepiej. Woyski zawiera trzy dugie listy imienne za lata 1820, 1823 i 1826 bez adnych danych szczegowych, co powoduje, e s bezuyteczne. To okazae przedsiwzicie obejmujce cae imperium pozwala dostrzec, e nie caa szlachta cudzoziemska traktowana bya w jednakowy sposb w cesarstwie wielonarodowym". Do wyborw na Krymie sporzdzono listy mirzw tatarskich, ktrych integracja rwnie napotykaa na powane problemy. Natomiast w roku 1827 nadano szlachcie gruziskiej takie same prawa jak szlachcie rosyjskiej, bez wymogw suby. Zob. PSZ, seria II, t. 2, nr 921 i certyfikaty szlachectwa z Kurlandii, nigdy niesigajce poza rok 1654, zostay wszystkie przyjte 18 listopada 1830 r.; ibid., t. 4, nr 4104. 202 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy nikw za lata 1823 i 1826, z informacjami o wasnoci penymi luk. Dane sumuje ponisza tabela: Kijowszczyzna Podole Woy Liczba posesjonatw (waciciele i dzierawcy w 1797 r.) Liczba uprawnionych do gosowania wr. 1828 606 1692 > 668 585 675 } 892 862 4654 4680

Liczba uczestnikw elekcji w r. 1820 wr. 1823 wr. 1826 273 327 281

Z powodu braku danych pniejszych, naley przyj informacje z roku 1797 dotyczce przyblionej cznej liczby majtkw posiadanych na wasno, dzierawionych, zastawionych etc. Zestawienie musi by zatem z koniecznoci niepewne, ale nie musi by nieinteresujce. Zauwamy najpierw, e w ponad dwadziecia lat po ukazie z roku 1805 wymagajcym dostarczania list uprawnionych do gosowania, dwie gubernie na trzy nie s w stanie ich dostarczy. 606 pozwole na uczestnictwo w gosowaniu na Kijowszczynie reprezentuje tylko 35,81% oglnej (przypuszczalnej) liczby posiadajcych i mniej ni poowa posiadajcych realnie prawo gosu: 281 gosujcych na Kijowszczynie w roku 1826 reprezentuje jedynie 16,60% posesjonatw, czyli oznacza absencj 83,40%, a wic ycie obywatelskie mniej wicej rwnie ograniczone, jak tu po rozbiorach. Na Podolu i na Woyniu udzia w sejmikach" by co prawda wicej ni podwojony w stosunku do 1797 roku (260 gosujcych), ale pozosta bardzo saby w stosunku do oglnej liczby posiadajcych:

675 na Podolu, w roku 1826, reprezentowao 14,50% (85,50% absencji) i 892 na Woyniu, w roku 1823 co stanowio 19,05% posiadajcych (80,95% nie gosowao). Wszdzie zatem udzia w zgromadzeniach by bardzo ograniczony. Oficjalne wyjanienie tego stanu rzeczy dostarczone w doczonych przez marszakw i gubernatorw listach utrzymywao, e na Kijowszczynie wielu szlachcicw nie zostao jeszcze wpisanych do ksig genealogicznych, nie mogo wic zosta umieszczonych na licie uprawnionych do gosowania, e wielu danych dotyczcych posiadanej liczby chopw paszczynianych nie ma z powodu braku ich rejestracji przez izby skarbowe i zgromadzenia szlacheckie. Na Podolu ubolewano, e obowizek suby rzdowej ogranicza liczb gosujcych, e kolokacje nie s brane pod uwag, e szykany dotyczce pooenia prawnego s zbyt liczne i e to wszystko zmusza do wybierania wielu synw z ubogich rodzin, by uatwi im przeycie. Faszywa dobroczynno, jak wiadomo. W raporcie z Woynia liczba posiadanych chopw paszczynianych zostaa czsto zapomniana lub gdy nawet widniaa, w wypadku maych majtkw podano j w dymach, co pozwalao zej poniej teoretycznie obowizkowego progu 25 dusz lub nawet 8 dymw. Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 203 Obrachunek drobnych wacicieli (poniej 100 dusz mskich, prg obowizujcy po roku 1831) wykazuje, e byli oni wszdzie liczni, co tumaczy wanie niech bogatych do sprawowania wybieralnych urzdw o niewielkim prestiu. Na Kijowszczynie byo ich 113 na 606 uprawnionych do gosowania: 54 spord nich posiadao jedynie od 50 do 100 dusz, a 59 tylko od 25 do 50 dusz. Ich realny udzia w wyborach musia by jeszcze wikszy, co wynika z informacji dotyczcych pozostaych dwch guberni. Szczeglnie wyranie wida to na Podolu, gdzie pord 675 gosujcych w roku 1826 nie zawahano si, w jawnej sprzecznoci z obowizujcym prawem, wpisa 88 wacicieli posiadajcych mniej ni 25 dusz obok 90, ktrzy mieli jedynie od 25 do 50 dusz i obok 70 dysponujcych od 50 do 100 duszami. W tej guberni znalazo si zatem 248 ziemian posiadajcych mniej ni 100 dusz mskich, co oznacza, e ponad jedna trzecia wyborcw (i prawdopodobnie wybranych) stanowia grup drobnych lub bardzo drobnych wacicieli ziemskich72, ktrzy utrac swe pene prawa obywatelskie po roku 1831. Geograficzne rozmieszczenie gosujcych w roku 1826 wygldao nastpujco: Podole powiaty Kamieniec Uszyca 54 Poskirw Latyczew Liryn 57 Woy liczba uczestnikw wyborw 122 ytomierz 116 powiaty liczba uczestnikw wyborw

Owrucz 83 77 59 Nowogrd Wo.58 Ostrg 85

Rwne 59 48 28 Wodzimierz Kowel 54 66

Winnica Bracaw

Jampol 77 Hajsyn 40 Olgopol 28 Bata 34

Krzemieniec uck

92

104 (dane z 1823)

Dubno 53 Starokonstantynw 51 Zasaw 32 60

Mohylw Razem 675

Razem 862

Stan suby wybranych na stanowiska elekcyjne, ktry by odtd sprawdzany bardzo dokadnie i wysyany do Ministerstwa Spraw Wewntrznych ujawnia, e w zdecydowanie nielicznych przypadkach stawiano znak rwnoci pomidzy funkcj obieraln i czynem. Przedziecki, marszaek przez trzy dziesiciolecia 72 Niniejsze obliczenia opieraj si na cytowanych raportach. Wypada rwnie odnotowa, e potwierdzenia szlachectwa, ktre w tym momencie zday si przyspiesza, nie miay wpywu na udzia w zgromadzeniach szlacheckich, poniewa, szczeglnie na Woyniu, liczni szlachcice nieposiadajcy chopw paszczynianych, yjcy na swych kawakach ziemi, szczeglnie za szlachta okoliczna z Ow-rucz.i, byli wczeni do genealogii. N. K. I m i e r i e t i n s k i j, Dworiastwo woyskoj gub..., s. 364-365 twierdzi, e widzia w ytomierzu 33 tomy oprawne in folio, ze zoceniami, ktrych kopie zostay przesiane do Heroldii w roku 1828, zawierajce atestacje 7518 rodzin. To wszystko ulego rewizji po roku 1831, ale ju w chwili zakoczenia owe rejestry nie posiaday adnej wartoci w oczach Petersburga. l'alrz: reakcja Mikoaja I poniej. 204 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy i prawdziwy ordieronosiec, podkrela z dum wypenianie od 29 lipca do 21 wrzenia 1826 roku zaszczytnych obowizkw kamergera podczas przygotowa do uroczystoci koronacyjnych Mikoaja I w Moskwie i uzyskanie awansu w hierarchii czynw na radc stanu, ale nawet przewodniczcy gwnego sdu Fabian Lipiski, udekorowany orderem witej Anny trzeciej klasy i witego Wodzimierza czwartej klasy, nie mia czynu wyznaczonego. Pord jego trzech asesorw, dwch byo radcami tytularnymi. W caym zgromadzeniu spotykao si jeszcze ponadto kilku sekretarzy kolegialnych i sekretarzy guberialnych. W powiatach - niekiedy registratorw kolegialnych, ale te nie zawsze. Liczni wybrani przez zgromadzenia szlacheckie nie mieli adnego czynu, a ich suba" nie miaa niczego wsplnego ze sub" w rozumieniu carskim i polegaa na dostarczaniu rekruta, koni, byda dla wojska w roku 1812, prewencji w czasie zarazy, mierzenia gruntw pastwowych. Sdziowie w owych dokumentach wzmiankowali o pierwszych procesach, w ktrych uczestniczyli. Niektrzy suyli" jedynie na stanowisku prostych policmajstrw73. Elita ziemiaska pozostawaa wic prawie cakowicie, podobnie jak szlachta goota, na marginesie nie tylko carskiej suby, lecz take unikaa lokalnych stanowisk obieralnych. Pozostawaa ona w pewnej autarchii i oddawaa nadzorowaniu majtkw. Car wizytujcy Podole na wiosn 1829 roku dziwi si tym anomaliom i dobrowolnej marginalizacji stanu rycerskiego. Jak Arakczejew w roku 1808 i jak jego brat Konstanty w roku 1815, yczy sobie, by wszyscy modzi szlachcice kontynuowali przynajmniej

tradycje wojskowe i wstpowali do armii. Adiutant cara, genera Benkendorf, przedstawi cesarsk wol Dogo-rukowowi, penicemu obowizki ministra sprawiedliwoci, a Mikoaj I szybko zrozumia, dziki swemu otoczeniu, e jego yczenie byo trudne do urzeczywistnienia, bo inne panoway na Ukrainie warunki ni w pozostaych czciach imperium. Hrabia Przedziecki, marszaek podolski, owszem, poinformowa ministra sprawiedliwoci, e wszystkie ksigi genealogiczne zostay zaktualizowane" przez komisj specjaln, powoan w tym celu przez jego zgromadzenie, oraz e wydaje mu si normalne, i odtd modziecy zweryfikowani przez to zgromadzenie i zatwierdzeni przez ministra wstpowa bd do suby zarwno wojskowej, jak i pastwowej, ale jednoczenie ubolewa, e Heroldia nie uznaa tych piknych tomw ze zoceniami, ktre jego gubernia, podobnie jak Woy, posaa do Petersburga. Doda rwnie, e modzi szlachcice bardzo wyranie trac zapa z powodu przeszkd i opieszaoci Heroldii. Benkendorf przedoy to wszystko carowi. Stao si to w chwili, kiedy komisja midzyministerialna powoana do opracowania Projekta pooenija o szliachcie sdzia, e moe w kocu znajdzie waciwe miejsce dla szlachty gooty i kiedy narastaa irytacja z powodu tej nieuchwytnej dla carskiej biurokracji masy (zob. rozdzia poprzedni). Mikoaj I wasnorcznie napisa na raporcie Benkendorf a: 73 RGIA, fond 1286, opis 4, dieo 575 a i b (2 tomy), lista wybranych na szlacheckim zgromadzeniu podolskim za okres 1826-1829 i dane osobistego kadego z nich. Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 205 Ksiga genealogiczna musi by najpierw sprawdzona przez Heroldi, a nastpnie ju nic nie stanie na przeszkodzie przyjmowaniu szlachty do suby, wycznie na podstawie atestacji marszaka"74. Wiadomo ju, e ogromny tom sporzdzony w roku 1841, wyliczajcy wszystkie rody szlacheckie zatwierdzone przez Heroldi od roku 1725, zawiera corocznie jedynie kilka nazwisk Polakw z prawobrzenej Ukrainy. Decyzja Mikoaja I, ktry nie mg nie wiedzie o tym maltuzjanizmie i bez wtpienia na przyzwala, jeszcze ciszy acuch i kdk zawieszaa na polskiej szlachcie, ktra nie bdzie miaa innego wyjcia, przynajmniej w wypadku najbardziej gorcych gw, jak wzi udzia w nadcigajcej insurekcji. Niezalenie od idei politycznych, czsto antagonistycznych, prowadzcych w stron powstania, o konsekwencjach bardzo powanych dla trzech guberni (idei rozwijanych przede wszystkim w Warszawie), ktrych analiza wykracza poza ramy niniejszego studium, wypada powrci w zakoczeniu niniejszego rozdziau, podobnie jak postpilimy w rozdziale poprzednim, do sygnaw zwiastujcych - niezalenie od faktu, czy powstanie by wybucho czy te nie e sytuacja prawie zupenego braku integracji polskiej szlachty z caratem stawaa si coraz widoczniejsza. Jak moglimy stwierdzi, w cigu trzydziestopicioletniej historii porozbiorowej, pit achillesow polskiej spoecznoci szlacheckiej okaza si jej niemale monopol na wadz sdownicz. W przededniu wybuchu powstania listopadowego, carat by ju mocno zaangaowany na drodze do wykorzystania tej a nazbyt oczywistej saboci poprzez zrczne przejmowanie kontroli nad chopstwem paszczynianym. Kilka nowych dotkliwych przykadw antagonizmu pomidzy polskimi ziemianami i chopstwem podsuny carskiej administracji pomysy, jak wycign dla siebie korzyci z konfliktw. Gubernator

woyski, Butowt-Andrzejkowicz, zosta zobowizany w roku 1825 do poinformowania Senatu o ogoszonym przez siebie wyroku po krtkiej rebelii Ukraicw we wsi Czartorysk (gniedzie rodowym Czartoryskich), pooonym w pobliu ucka i nalecym do ziemianina Pocieja, znanego ju wczeniej z brutalnoci. Na skutek branki przeprowadzonej z uyciem siy - liczb sodatw do dostarczenia wojsku przekazywa ziemianom marszaek szlachty, co stwarzao okazj do pozbycia si najbardziej krnbrnych - ekonom Szczerbicki zamkn, jak to mia we zwyczaju, trzech chopw wyznaczonych w sodaty, ale wszyscy mieszkacy wsi starali si temu zapobiec: zbuntowali si i uzbroiwszy w sztachety, zamali rami Szczerbickie-mu, a nastpnie wtargnli kup do biura rzdcy Oleszy, dajc uwolnienia rekrutw. u lbid.y fond 1286, opis 5, dieo 648a, f. 329. Ten dokument, dotyczcy weryfikacji szlachty prezentowanej jako prawdziwa przez zgromadzenie podolskie znajduje si w zbiorze materiaw dotyczcych d/.iaania komisji z roku 1829 w sprawie zorganizowania gooty - dowd oglnej nieufnoci, niezalenie od stopnia zamonoci polskiej szlachty. Reakcja Mikoaja I opublikowana w: PSZ, seria 2, t. 4, nr 3092, antydatowane: 13 sierpnia 1829. 206 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Gubernator nie mg oczywicie zaakceptowa takiej krnbrnoci chopw paszczynianych: spord nich jedenastu zostao skazanych na kary chosty, wikszo na szedziesit rzg, reszta na od pitnastu do trzydziestu oraz piciu zostao skazanych dodatkowo na sze tygodni wizienia. Sentencja zostaa wydana przez nadzwyczajny carski trybuna kryminalny, poniewa w tej aferze sd szlachecki zosta rwnie zganiony. Gubernator zwrci uwag Senatowi, e zasiedatiel Eismont zebra i uwzgldni wycznie zeznania panw, i e aden czonek sdu szlacheckiego w ucku nie wymaga niczego innego, ani nawet nie zapisa sprawy w swoich protokoach. Wskutek tak wybornego dowodu wadliwego funkcjonowania szlacheckiego wymiaru sprawiedliwoci", Eismont musia zapaci 10 rubli grzywny, czonkowie sdu po 20 rubli, a podsdek, ktry protok podpisa 25 rubli. Senat, by pokaza, e wiedza o sposobach funkcjonowania dawnych regionalnych przepisw prawnych nie kryje przed nim adnych tajemnic oraz - inaugurujc nieoczekiwany uytek z tego rodzaju afer na przyszo - dorzuci do decyzji podjtych przez gubernatora kilka dodatkowych kar przewidzianych w dawnym Statucie litewskim"75. Nieco pniej, we wsi Hermanwka, na Kijowszczynie, gubernator Katieri-nicz nie omieli si przyzna racji chopom, ktrzy dawniej przypisani do starostwa zostali odsprzedani przez carat polskiemu ziemianinowi o nazwisku Pro-skura. Przejcie od wasnoci pastwowej" - od takich chopw wymagano tylko pacenia obroku, a wic zezwalano im na pewn swobod poruszania si na wasno prywatn" oznaczao poddastwo znacznie srosze. Wywoao ono protest chopstwa spisany dziki pomocy pewnego bezrolnego szlachcica, ale sd w Kijowie przyjwszy skarg, skaza buntownikw na rzgi i na deportacj na Syberi, bez niepokojenia dwch ekonomw ytkowskiego i Orowskie-go, ktrzy jednak przyznali si do stosowania siy. Kiedy szeciu chopw paszczynianych skazanych na chost zostao odprowadzonych przez ispraw-nika z kijowskiego aresztu do rodzinnej wioski, mimo eskorty pitnastu soda-tw tum wieniakw stara si ich odbi, hprawnik, utraciwszy kontrol nad sytuacj, cign liczniejsze oddziay wojska z Czernichowa, ktre zaprowadziy porzdek bagnetami, podczas gdy stu szesnastu chopw oblegao siedzib powiatowego sdu szlacheckiego. Kolejne oddziay wojska zaprowadziy wreszcie porzdek, dziki rozkwaterowaniu

sodatw w kadej chaupie, ktrzy wbili wreszcie chopom do gw, e nie s ju pastwowi, ale pascy. Lanskoj, minister spraw wewntrznych potwierdzi 25 lipca 1825 roku zsyk szeciu prowodyrw na Syberi i jednoczenie nakaza ziemianom i ekonomom, by w adnym wypadku nie przekraczali paszczyzny przewidzianej w inwentarzach76. Gdyby polskie ziemiastwo nie naraao si na krytyk z powodu podobnych naduy, Bibikow nie wpadby na pomys w dziesi lat pniej, by je wyzyska jako pretekst do prawie cakowitego zniszczenia systemu szlacheckiego " L Z. Giscowa (red.), Sielianskij ruch...; raport z Woynia z 27 maja 1825 r. 76 Kriestianskoje dwienije wRossiiw 1796-1825 g. ..., 746, 747, dok. 186. Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 207 w tym regionie, ale przyzna trzeba, e ukraiskich panw oraz wiciu wczesnych Rosjan czy jednakowo karygodny stosunek do paszczyzny. Oto co pisa hrabia Grocholski, polski gubernator na Podolu, do cara Aleksandra I w swym raporcie z roku 1823: Chopi yj w stanie wielkiej ndzy. Cho jej przyczyny mog by rozmaite, wedle najwikszego prawdopodobiestwa najwaniejsza i podstawowa jej przyczyna polega na braku gorliwoci i deprawacji obyczajw wywoanej katastrofaln sytuacj w regionie w czasie najazdw tatarskich, ktre spodowoy straszliwe zniszczenia i grabiee. Do tego dokada si przechodzenie spod jednej wadzy pod inn, wpywy systemu feudalnego oraz w kocu, nierozumne zarzdzanie kilku wacieli ziemskich i ich naduycia. Te okolicznoci osabiajc si duchow ludu, doprowadziy nieuchronnie do jego dekadencji moralnej i obecnego najgorszego jego pooenia. Mona stwierdzi nad wszelk wtpliwo, e prosty lud guberni podolskiej zupenie nie jest w stanie wykonywa czegokolwiek, co wie si z jakimkolwiek pomylunkiem. Mimo ndzy i braku zaspokojenia najbardziej elementarnych potrzeb, chopstwo lubi zbytkowanie, oddaje si lenistwu i pijastwu. Jako e tu ydw wielu mieszka [w innym fragmencie raportu Grocholski pisa, e na 1 084 812 mieszkacw guberni ydw jest 112 000 - D. B.], ten nard chytry i przewrotny, korzystajc ze zych skonnoci chopstwa, pozbawia ich ostatnich rodkw, dziki ktrym mogliby oni uly nieco losowi. Wypada ponadto zauway, e kilku ziemian niesprawiedliwie si zachowuje i nie strzee naleycie rwnowagi midzy swoimi prawami i prawami chopw, zezwala ydom na wyszynk i myny, na przeladowania na rne sposoby, na zostawianie chopom najgorszej ziemi etc. Wioski dzierawione na krtki lub dugi termin cierpi szczeglnie, a jeszcze bardziej te przejte za dugi, na mocy prawa litewskiego. Dobroczynny wpyw obecnego Rzdu, dziki rodkom podjtym dla poprawy chopskiego losu w majtkach prywatnych, jak przez skrcenie czasu paszczyzny lub zabronienie jej odrabiania w dni witeczne etc, poprawi niewtpliwie ich sytuacj pod wszelkimi wzgldami".

Kolejny fragment dotyczy niemoralnoci ydw, co pozwalao Grocholskie-mu unikn rachunku wasnego sumienia77. Korespondencja pomidzy Grocholskim i Nowosilcowem, penicym wczenie obowizki carskiego doradcy do spraw polskich, jest jeszcze bardziej znamienna. Wymian listw sprowokowaa skarga do Wielkiego Ksicia Konstantego w Warszawie polskiego dzierawcy z dbr pastwowych na Litwie - Pusow-skiego, w sprawie niemonoci wyegzekwowania od chopstwa obroku w administrowanym przeze majtku w Sonimie. Wspominalimy o tej skardze w rozdziale poprzednim. Dzierawca prosi o zezwolenie na przymuszenie niewypacalnych chopw do dodatkowej paszczyzny. Konstanty nie widzia adnych " RGIA, fond 1409, opis 1, dieo 4234, f. 9. Spokojne sumienie ziemiastwa wystpowao rwnie w pamitnikarstwie tej epoki, gdzie wycznie podkrelano miosierny stosunek panw wobec chopstwa, szczeglnie w czasie czstych godw. Patrz Henryka z Dziayskich Bdowska, Pamitka przeszoci, wspomnienia z la 1794-1832, opra, i wstpem poprzedziy K. Kostenicz i Z. Makowiecka, Warszawa 1960, s. 385. 208 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy przeszkd, by wprowadzi paszczyzn w majtkach pastwowych i poprosi nawet Nowosilcowa, by narzuci on paszczyzn we wszystkich byych polskich guberniach przyczonych" (nazwa utrzymana do roku 1830). Senator znalaz najwyraniej t propozycj niebezpieczn i, poinformowawszy Grochol-skiego o pomyle Konstantego, podj niezliczone rodki ostronoci, by decyzja o paszczynie w dobrach pastwowych nie wywoaa kolejnych naduy, stosowaa si tylko do chopw zalegajcych z obrokiem, przy najcilejszym przestrzeganiu zapisw inwentarzowych i w adnym razie nie suya do oszukiwania niepimiennych wieniakw". Ta rozwinita obrona chopw przez Nowosilcowa jest bardzo interesujca, ale dla naszej problematyki odpowied hrabiego Grocholskiego jest jeszcze ciekawsza. Gubernator zauway na wstpie, e tego rodzaju proba nie ma na Podolu racji bytu, poniewa nie ma tu adnych majtkw pastwowych. Starostwo Po-beree, skonfiskowane przez caryc Katarzyn Lubomirskim zostao sprzedane i znajduje si w rkach innych polskich wacicieli prywatnych. Dziki Bogu, wszdzie obowizuje paszczyzna. Poniewa ziemia podolska jest yzna i rozlega - pisa Grocholski, wyraajc bez wtpienia przekonanie wszystkich ziemian - nigdy nie mylano o zamianie paszczyzny na obrok (Grocholski nie wiedzia o owieceniowych projektach Czartoryskiego sprzed roku 1815). Taka zamiana byaby nieopacalna ekonomicznie i szkodliwa spoecznie: Wywoaaby w konsekwencji upadek rolnictwa, daa powd do rozleniwienia ludu, ktry bez tego nawet mao jest skonny do pracy. To dostarczyoby im sposobu na utrzymywanie si dziki innym, niegodnym rolnika aktywnociom, bliszym przemysu". Oczywicie i niewtpliwie - ironizowa hrabia - wszyscy chopi na Podolu byliby szczliwi, gdyby musieli paci naleno w monecie, wycznie by wyzwoli si od pracy na rzecz swych panw i zdoby wicej czasu na lenistwo", ale taka posta organizacji pracy zrujnowaaby rolnictwo, pierwsze

rdo bogactw narodu i w kocu doprowadziaby do zepsucia obyczajw, do ktrego lenistwo nieuchronnie prowadzi". Nowosilcow musia poczu si podniesiony na duchu, ale nie skopiowa hymnu na cze paszczyzny do swej bardzo powcigliwej odpowiedzi dla Konstantego z lipca 183 O78. Inni jeszcze lepiej pojli, jak skutecznie opcja niewolnicza wybrana przez Polakw moe si obrci przeciwko nim. Pamitamy, e od roku 1810 Pankra-tiew, gubernator Kijowszczyzny, rozwija argumentacj o chopach paszczynianych wydanych na up niesprawiedliwociom lokalnych sdw szlacheckich. Mimo kilku chopskich rebelii, argument ten nie by dalej rozwijany, ale w roku 1827 Mikoaj I zada od wszystkich gubernatorw wojskowych raportw z powierzonych im inspekcji. Kijowski gubernator wojskowy, genera lejtnant 78 lbid., fond 379, opis 3, dieo 887, f. 1-64, szczeglnie list Nowosilcowa do Grocholskiego, gubernatora cywilnego Podola, 27 stycznia 1830 r., f. 19-25 i odpowied tego, 17 lutego 1830 r., f. 23-30; raport Nowosilcowa do Wielkiego Ksicia Konstantego, 10 lipca 1830 r., f. 58-64. Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 209 /'.ehuchin nie szczdzi stara. Jego raport do cara z 8 listopada przepenia Unicw niezwizany jeszcze przecie z nadcigajc insurekcj79. Rewizor nie pozosta te wyrozumiay wobec carskiej administracji. Wszdzie zasta tylko bezad i zaniedbania. Pozostawiajc na stronie wyrzuty wobec administracji miejskiej i gubernatora cywilnego Kowaliewa, ktrego od lutego 1828 roku zastpi Katierinicz, zatrzymamy si przede wszystkim nad dwoma wtkami tego raportu, najbardziej interesujcymi dla naszej problematyki, ktre zostan wcielone w ycie po roku 1831: wtkiem reformy sdownictwa i rusyfikacji administracji. etuchin by przeraony tym, co zobaczy w sdzie gwnym w Kijowie, w ktrym zalegay stosy nieruszonych spraw, i do ktrego sdy powiatowe, uprzedzone o przybyciu gubernatora, przesay w panicznym popiechu powiatowe akta do zatwierdzenia. Rewizor znalaz tylko dwch dobrych isprawni-kw. w Humaniu i w Czerkasach, caa reszta bya - jak twierdzi - notorycznie skorumpowana, o czym wiadczyy niezliczone skargi, anonimowe lub podpisane, ktre zewszd otrzymywa. Najwicej donosw dotyczyo zasiedatieli w sdach powiatowych, wybranych w znanych ju nam okolicznociach, ktrych niekompetencje gubernator pitnowa i ktrzy odsyali wielokrotnie te same sprawy, zabierali dokumenty do domu, nie sporzdzali adnych protokow, 7. niczego nikomu nie zdawali sprawy. Wikszo zasiedatieli - pisa gubernator wojskowy - zostao wybranych zgodnie z zaleceniami bogatych ziemian, bez odpowiedniej wiedzy i dowiadczenia i z tego wzgldu nie tyle przykadaj si oni do dziaania i do wykonywania swych obowizkw, ile czuwaj nad interesami ziemian, prowadzc lub przerywajc wedle ich woli dochodzenia, by uciska chopw i utrudnia dziaania administracji". Samowola panujca w sdownictwie powiatowym zostaa zatem dostrzeona na dugo przed pogbionym dochodzeniem Bibikowa z roku 1838 i przedstawiona carowi. etuchin oburza si, e prbowano wprowadzi porzdek do dziennika rozpraw w lipcu i w sierpniu 1827 roku, kiedy

dowiedziano si o przyjedzie rewizora. W cigu dwch miesicy otrzyma on ponad czterysta skarg i rozmaitych prb. Pamitamy o skonnociach delatorskich na Podolu. Wedug gubernatora, naleaoby wymieni co najmniej dwustu urzdujcych, to znaczy prawie tylu, ilu zostao wybranych lecz kto miaby ich zastpi? Rewizor wskaza jako zy przykad zasiedatiela z sdu ziemskiego w Kijowie Wysze-trawk, odpowiedzialnego za wizienie, ktry urzdzi cel we wasnym domu, |->y prowadzi w nim przesuchania winiw; isprawnika Dobrowolskiego z Kadomyla, ktry wzi 2000 rubli apwek od ydw, nie liczc wjtw Ra-domyla i Skwiry, ktrzy pobili i poranili swych podwadnych. '" Wid., fond 1409, opis 2, dielo 4997, f. l-14n, raport inspekcji generalnej kijowskiego gubernatora wojskowego dla Mikoaja I, 8 listopada 1827. Ta inspekcja nie pozostawaa bez zwizku z oglnym w/.mocnieniem si policyjnych. Zob. Gr. A. N. Benkendorf o Rossiji w 1827-1830, raporty roczne dla Ul sekcji korpusu andarmerii, [w:] A. Siergiejew (red.), Krasnyj Archiw, 1929, t. 6 (37). 210 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Powrciwszy do zasadniczego powodu zaistniaej sytuacji, gubernator napisa osobno do ministra spraw wewntrznych (ktrym ponownie zosta Koczu-bej): Nie sposb oczekiwa od zasiedatieli w sdach powiatowych, by wykonywali starannie i bezstronnie swoje obowizki, dopki na stanowiska te nie zostan wyznaczeni funkcjonariusze wedle ich zdolnoci i zalet, a pozostawa bd na nich osobnicy przez widzimisi ziemian na nie wyniesieni; z tego te wzgldu uwaam za konieczne, dla dobra suby i mieszkacw, wprowadzenie na Kijowszczynie zasad cesarskich wyznaczonych dla guberni polskich dotyczcych nominacji poowy wszystkich zasiedatieli przez pastwo. Myl, e skoro tego rodzaju zasady zostay uznane za niezbdne w guberniach polskich [zauwamy to wyodrbnienie - D. B.], tym bardziej potrzebne s one na Kijowszczynie, gdzie chopstwo jest maoruskie (dziwne, e etuchin by skonny uznawa chopstwo podolskie i woyskie za narodowciowo odrbne!), gdzie ziemianie s polscy, gdzie te dwie klasy od zawsze dzieli nienawi wzmagana rnicami religii, przez drapien administracj w majtkach puszczonych w dzieraw, i gdzie wreszcie chop zrujnowany nie moe znale obrony w sdzie powiatowym cakowice od paskiej woli zalenym". Wida wyranie, e kierunek ataku przeprowadzonego w latach trzydziestych zosta jasno wytyczony. Raport kijowskiego gubernatora wojskowego podnosi jeszcze jedn kwesti, rozpoczynajc proces o zasigu jeszcze waniejszym dla przyszoci prawobrzenej Ukrainy - problem jzykowy. Najciekawsze, e zapocztkowa on namys nad koniecznoci rusyfikacji administracji opierajc ten imperatyw na... Statucie litewskim". Warto tej sprawie powici dwa dygresyjne paragrafy. Wielokrotnie zauwaalimy, e znajomo tego zbioru praw polepszya si wrd carskich dygnitarzy w cigu trzydziestolecia po rozbiorach, co wydawao si naturalne, Statut" bowiem z szesnastego wieku tworzy baz praw i sdownictwa utrzymanego w uyciu po aneksji polsko-litewskich prowincji, ktre stay si guberniami Cesarstwa Rosyjskiego. Wiadomo dzisiaj doskonale - trzy wersje Statutu" z roku 1529, 1566 i 1588 stay si przedmiotem licznych bada naukowych - e oryginay tych kodeksw zostay napisane w oficjalnym jzyku Wielkiego Ksistwa Litewskiego, czyli po

starobiaorusisku i rozpowszechnione w przekadach polskich i aciskich80. Na Ukrainie, druga wersja z roku 1566, znana pod nazw Statutu woyskiego", obowizywaa do pocztkw osiemnastego wieku. Znanych jest obecnie okoo dwudziestu kopii rkopimiennych po rusku (oprcz czterdziestu po polsku i po acinie), zawierajcych formy jzykowe blisze ukraiskiego ni biaoruskiego. Tym jzykiem mwili posowie szlacheccy z dawnych wojewdztw kijowskiego, bracawskiego i wo80 Obszerna bibliografia podstawowa w artykule N. Jakowenko, Szliachecka prawoswidomis..., s. 80105, a take w: J. Bardach, Statuty litewskie a prawo rzymskie..., s. 5-159, gdzie podane podstawowe wydania statutw. Zob. take noty 22, 30 i 31, rozdz. I, a take artyku W. Kulisiewicza, Trzeci Statut litewski w dobie porozbiorowej, Czasopismo prawno-historyczne" 1992 (Pozna 1993), t. 44, z. 1-2, s. 73-89. Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 211 yskiego, ktry jednoczenie by jzykiem instrukcji, ktre otrzymywali oni oil swych wyborcw. Patricia Kennedy Grimsted, ktra odkrya te instrukcje i aku rozproszone w wielu archiwach, opublikowaa w roku 2002 w Kijowie wydanie Ruskiej (woyskiej) metryki za lata 1569-1673. Oczywicie ten jzyk ruski nie by dawn form jzyka rosyjskiego, lecz wypracowan postaci mowy ruskie1], ktr posugiwaa si wschodnia poowa Rzeczypospolitej. Kiedy w roku 169H Sejm zabroni uywania tego jzyka w aktach oficjalnych, polski i acina poczyniy takie postpy, e tylko kopie polskie, nieustannie przedrukowywane, Statutu litewskiego" (w wersji z roku 1588) byy uywane na wschodzie Rzeczypospolitej i prawie zapomniano o ruskim oryginale tego tekstu. Dziwne, e po pierwszym rozbiorze Rosjanie, ktrzy przecie ju przedtem znali Statut" i sigali do niego w czasach Aleksego Michajowicza, najwyraniej zapomnieli o jego oryginale, a kiedy zajcie regionw Witebska i Mohylewa wymagao pewnej znajomoci prawa obowizujcego potd na terenie Wielkiego Ksistwa Litewskiego, dokonali tumaczenia niedokadnego i penego bdw z polskiej edycji z roku 174481. Dziki pracom komisji kodyfikacji praw powoanej w pocztkach panowania Aleksandra I82, w ktrej dziaaa sekcja porwnujca prawo polsko-litewskie i rosyjskie, kierowana przez dr Adama Po-wstaskiego oraz jego asystenta - niezmordowanego sekretarza Czartoryskiego - Bazyla Anastasiewicza, Statut litewski" zosta na nowo przeoony z polskiego na rosyjski w caoci i wydany w wersji dwujzycznej polsko-rosyjskiej w roku 1811, w dwch tomach. Za podstaw przekadu przyjto ostatni polsk edycj trzeciej wersji Statutu" z roku 1786. Anastasiewicz dosta za t prac gratyfikacj od cara. Chocia kady artyku opatrzono komentarzami rosyjskimi i rosyjskim indeksem, cao, na skutek specyficznego sownictwa, bya mao uyteczna w lokalnych trybunaach. Dlatego te w guberniach dawniej pol-skich"posugiwano si dwukrotnie wydanym w latach 1808 i 1810 podrcznikiem Buczyskiego, rwnie czonka Komisji, po rosyjsku83. W roku 1816 Sa" Wydanie cytowane obszernie w: Sobranije malorossijskich praw 1807 g., Instutut Prawa Ukrai-ikicj Akademii Nauk, 1993. Wydawca K. A. Wisobokow zasygnalizowa, e 258 artykuw Statutu litewskiego" zostao powtrzonych spord 488 zbioru przeznaczonego rwnie dla Ukrainy lewobrzenej.

"' A. J. Czartoryski bra oczywicie wany udzia w powoaniu owej komisji, do udziau w pracach klrrj poszukiwa specjalistw od wrzenia 1801 r. Jego ojciec pisa do niego z Puaw 16 padziernika I HO I r., po francusku: Mwie mi w jednym z poprzednich listw o projekcie, wedug ktrego mona l>> wypracowa Kodeks Cywilny dla prowincji dawniej polskich i zabranych obecnie przez imperium...". Ki.)/c Adam Kazimierz, byy starosta generalny ziem podolskich, znajdowa si w dobrej pozycji do iil/irlunia rad swemu synowi, przebywajcemu w Petersburgu, ale osoba, ktr poleca najgorcej, Sliiiyimwski, zostawszy rektorem Uniwersytetu Wileskiego, nie mg si tym zaj. Ksi pisa: Co iiinjr nic zdarzy najfortunniejszego prowincjom pod panowaniem cesarskim Rosji, to wola panujcego iMibiiu wszystkim prowincjom przyczonym, przez ktre rozumiem ca Litw z Miskiem, Woy, 1'i'ilulr i Ukrain [Ukraina oznaczaa w tym wypadku Kijowszczyzn - D. B.], praw Statutu Litewskiego * mlnici, oczyszczonych z nowych przydatkw wprowadzonych oraz z przepisw, ktre w niepami |>niii* wypada z powodu zagodzenia obyczajw...; Biblioteka Czartoryskich, Krakw, nr 6285, s. 145147. " Rucinoj shwar, iii kratkoje sodieranije polskich i litowskich zakonw. Ten wycig, bardzo prakty- (Ilu upor/.dzama protokow z procesw dla Petersburga, zosta rwnie przetumaczony na polski. 212 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy muel Bogumi Linde wrczy osobicie Aleksandrowi I wielkie studium o Statucie litewskim" wydane w Warszawie. Najwaniejszym orodkiem, w ktrym Statut litewski" - pomnik prawa europejskiego by najgruntowniej studiowany, sta si Uniwersytet Wileski: nakadem oficyny uniwersyteckiej w roku 1819 ukazao si kolejne wydanie Statutu", tylko po polsku. To pobudzio w roku 1821 opuchina, przewodniczcego Rady Stanu, do wznowienia prac kodyfikacji praw Cesarstwa, w upieniu od czasu nieaski Speraskiego w roku 1812. opuchin nawiza z Lindem korespondencj, ktry z kolei utrzymywa cise kontakty z Anastasiewiczem cigle przebywajcym w Petersburgu i wszyscy wsppracowali z profesorami prawa z Uniwersytetu Wileskiego porwnujcymi kopie Statutu". W maju 1822 roku powstaa w Wilnie komisja do opracowania nowej edycji trjjzycznej pod przewodnictwem Jana Znoski, z Kontry-mem jako sekretarzem, w skadzie: Lelewel, Daniowicz i obojko. Komisja ju prawie koczya swe prace, z bogosawiestwem Rumiancewa, kiedy jej dziaalno zostaa wstrzymana na skutek procesu filomatw, filaretw i modziey szkolnej wileskiej z roku 1824. Centrum przygotowa przeniesiono z Wilna do Petersburga, gdzie w roku 1828, w osobistej kancelarii cara (Druga Sekcja) Speraski, powrciwszy do ask, rozpocz wydawanie synnego Kompletnego Zbioru Praw Cesarstwa Rosyjskiego (PSZ) oraz gdzie Franciszek Maewski, syn byego rektora Uniwersytetu Wileskiego, cign najlepszego wczenie znawc Statutu" Ignacego Daniowicza, ktry wczeniej publikowa wiele w Niemczech. To by pocztek roku 1830. Daniowicz dysponowa tylko okresem dziesicioletnim do dalszej pracy, zanim Mikoaj I nie rozkaza wymazania wszelkich odniesie do tego kodeksu praw. Powysze wyjanienia suyy jedynie pokazaniu, e adne wydanie w oryginalnym jzyku ruskim nie ukazao si do chwili, kiedy kijowski gubernator odwoa si w listopadzie 1827 roku do Statutu litewskiego", by uzasadni" swj projekt rusyfikacji. Czy jednak mona byo nie wiedzie, e Statut" nie zosta napisany po rosyjsku? By moe, wziwszy pod uwag rozziew czasowy pomidzy

badaniami naukowymi i codzienn o nich wiedz. By moe rwnie istnienie pierwszych przekadw rosyjskich zmcio perspektyw ogldu gubernatora. Wydaje si jednak, e etuchin znakomicie potrafi manipulowa filologi i przechwyci spucizn kulturow tego kraju. Rewizor ubolewa, e praktycznie wszdzie w administracji i w sdownictwie uywano jzyka polskiego, nawet w powiatach kijowskim i wasylkowskim, chocia ukaz z 14 grudnia 1797 roku nakazywa uywanie rosyjskiego: skd bior si - pisa gubernator - najwiksze trudnoci mieszkacw, w wikszoci Mao-rusinw". Dla Rosjanina nie ulegao najmniejszej wtpliwoci, e ukraiski jest bliszy rosyjskiego ni polskiego. Pisa on dalej, e kopoty tego rodzaju wystSownik by zbudowany tematycznie, w porzdku alfabetycznym aciskim, co czynio go mniej operacyjnym dla Rosjan. Zosta wydany anonimowo w roku 1783 przez Grolla. Informacje wg znakomitej rozprawy R. W. Wooszyskiego, Polsko-rosyjskie zwizki w naukach spoecznych 18011830, Warszawa 1974; o znajomoci Statutu litewskiego" przez Rosjan: s. 417^25. Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 21? poway nie tylko w wymienionych powiatach, lecz take dotyczyy powiatw: czerkaskiego, czyhyryskiego i zwinogrodzkiego, gdzie poza Polakami, mieszkaj Maorusini i Rosjanie. W rejestrach jzyk rosyjski cigle miesza sie z polskim. Urzdnicy znaj rosyjski bardzo sabo lub nie znaj go wcale. W Bogusawiu jeden sdzia mwi po rosyjsku, drugi - po rosyjsku. W ogle si nie rozumiej. W tym momencie gubernator wycign argument historyczny" wprost ze Statutu litewskiego": Wedle polskich praw pozostawionych w tym regionie zgodnie z wol cesarza, w rozdziale IV, artykule 37, w paragrafie 1 Statutu litewskiego" napisano: Sdzia i sekretarz musz zna jzyk ruski i w drugim paragrafie pierwszego punktu tego samego rozdziau: Se-kretarz powiatowy musi pisa wszystkie dokumenty, wycigi i wezwania po rusku w wyraeniach i w ruskim alfabecie a nie w jakim innym jzyku, albo w innej gwarze". wiadomie lub nie, etuchin przekona cara i Rad Ministrw, na ktrej jego raport by czytany i dyskutowany, o koniecznoci podjcia dziaa na podstawie faszywej lektury Statutu". Orygina mwi o koniecznoci utrzymania w wieku szesnastym, wobec bardzo niepokojcej ekspansji polszczyzny, jzyka rusiskiego lub ruskiego. Podobiestwo fonetyczne pomidzy ruski" i russkij" byo atwe do przechwycenia i manipulacji w celu faszywego imputowania, e od szesnastego wieku juryci z Wielkiego Ksistwa Litewskiego troszczyli si o narzucenie rosyjskiego - jzyka Moskali. Gubernator, posuywszy si faszem lingwistycznym, dorzuci do niego fasz historyczny, prbujc wykrci zgrabny paradoks: Przeto kiedy Rosjanie te ziemie zamieszkujcy [czyli Ukraicy - D. B.] zaleeli od Polski, rozprawy byy prowadzone w ich mowie [gubernator udawa e nie wie lub nie wiedzia, e ruski zosta wykluczony przez Polakw z uycia na sejmikach od roku 1698], a teraz, kiedy podlegaj Rosji, to rozprawy tocz si po polsku". Na mocy swego paralogicznego rozumowania, gubernator pyta, czy polski nie mgby zosta wyeliminowany wszdzie, a przede wszystkim z sdw z powiatw: czerkaskiego, czyhyryskiego i

zwinogrodzkiego. Ponadto wszelka korespondencja z wadzami cywilnymi w innych powiatach powinna odbywa si obligatoryjnie po rosyjsku, a z sdami - po rosyjsku winna zosta zalecana. Naleaoby ponadto zobowiza szlacht do wybierania osb znajcych jzyk rosyjski i skania j do jzyka tego uywania, co mogoby sta si warunkiem bycia wybranym. W powiatach kijowskim i wasylkowskim, na mocy ukazu z 14 grudnia 1797 roku, ju nakazano uywanie wszdzie rosyjskiego przy spisywaniu inwentarzy i rejestrw, ktrych wzorce zostay dostarczone przez gubiern-skoje prawlienije, i ktre powinny by uywane regularnie. Raport powraca na kocu do niedostatkw w yciu publicznym, nad ktrym nadzr sprawoway zgromadzenia szlacheckie, a ktre - zgodnie z prawem rosyjskim - winny przeznacza osobne sumy na utrzymywanie w prowincji lub na opiek w majtkach nad wdowami i sierotami. Dworianskie opieki powinny skada sprawozdania rzdowi na podstawie starannie prowadzonych ksig. To 214 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy wszystko nie byo dotd sprawdzane, poniewa marszakowie dobrze si ukadali, by najczciej wybiera kuzynw lub czonkw swoich stronnictw. Gubernator wskaza, dla przykadu, na gsty mrok spowijajcy kwesti opieki w majtku generaa Jzefowicza w powiecie czerkaskim. W celu ukrcenia autonomii szlacheckiej, gubernator wnosi o zamroenie ukazu z 28 lutego 1817 roku pozwalajcego powiatowym marszakom szlachty na posugiwnie si sekretarzami pochodzcymi z wyboru, zamiast wyznaczonych protokolistw - jak na pozostaym obszarze Cesarstwa - z urzdu przez ministra sprawiedliwoci. Gubernator nie zastanawia si jednak, skd ich wzi. Dogorukow, minister sprawiedliwoci, informowa 22 listopada 1827 roku Murawiewa, e do tej ostatniej sugestii si nie przychyli, ale jeli chodzi o reszt, to prosi ju Senat o nakazanie uycia jzyka rosyskiego w wymienionych regionach: zgodnie ze Statutem litewskim". W tym momencie przekamanie lingwistyczne stao si cakowite, poniewa minister uy sformuowania: upotrieblienije rossijskogo jazyka. 27 listopada minister policji ogosi, e przedoy ze swej strony Radzie Stanu projekt nominacji poowy zasiedatieli w guberni kijowskiej84. Raport etuchina odegra w ten sposb istotn rol w przygotowywaniu znacznie bardziej srogich dziaa, ktre zostan podjte po powstaniu listopadowym. Ale nawet wtedy cakowita likwidacja polskiego prawa moga przebiega tylko etapami; jednak w trzydzieci pi lat po rozbiorach, zasad generaln takiej likwidacji okrela drukowany ukaz Mikoaja I z 27 sierpnia 1828 roku. Z okazji decyzji o ukaraniu protektorw zbiegych chopw paszczynianych -przypadek nieprzewidziany w Statucie litewskim" - Dogorukow przedstawi raport rewizora kijowskiego na posiedzeniu Rady Ministrw, a ministrowie, z bogosawiestwem cara, poprosili nawet Senat o wyjcie poza propozycj etuchina. Od 11 lipca 1828 roku Mikoaj I zamierza nie tylko wprowadzi wszystkie prawa rosyjskie do guberni kijowskiej, lecz take we wszystkich guberniach, w ktrych Statut litewski" pozostawa w mocy85. W nastpnym rozdziale zobaczymy, e decyzj o rusyfikacji szk na Kijowszczynie rwnie uzyska od cara gubernator wojskowy na dwa tygodnie przed wybuchem powstania 1830 roku. W konkluzji dotyczcej trzydziestu piciu lat polskiego ycia szlacheckiego, ktrego archaiczny urok tak wybornie przedstawia Pan Tadeusz i tak ciepo cho i karykaturalnie prezentuj Pamitki Soplicy, moemy potwierdzi, e y-

84 RGIA, fond 1409, opis 2, dieo 4997, f. 14-16; list ministra sprawiedliwoci do przewodniczcego Rady Stanu, 22 listopad 1827 r. i ministra policji; ibid., 27 listopada 1827 r. 85 21 padziernika 1829 r. Senat prbowa jeszcze bezskutecznie zastpi rejentw i pisarzy wybranych przez zgromadzenia szlacheckie przez osoby nominowane. Reorganizacja a la russe rozpocza sie dopiero w roku 1832. Etapy tego procesu zawiera potny zbir dokumentw RGIA, fond 1341, opis 33, dieo 881: Ob obrazowani! prisutstwiennych miest w wozwraszczennych ot Polszy guberniach, f. 481-508. Opinie gubernialnych marszakw szlachty, gubernatorw i sdw w sprawie funkcji wybieralnych w powiatach znajduj si w drukowanej broszurze z roku 1826, f. 481508; ukaz drukowany o rozcigniciu praw rosyjskich z 27 sierpnia 1828 r. (potwierdzony przez Mikoaja I, 11 lipca 1828 r.), f. 156. Polskie ziemiastwo pod okiem Petersburga 215 wot sielsko-anielski wiodo pozornie na Ukrainie w latach 1795-1830 ponad dziesi tysicy ziemian. Nasze studium pozwala na znaczne zrelatywizowanie opinii o ziemiaskiej izolacji, niemale wyspiarskiej. Ujawnia wol carskiej wadzy - z pewnoci niezbyt konsekwentn i biurokratycznie obcion, ale jednoczenie sta i upart - do otoczenia, cinicia i zmniejszania liczby nieposusznych ziemian. Jasne, e przed 1830 rokiem przede wszystkim warstwa bardzo nieliczna kilkaset osb uczestniczca w zgromadzeniach szlacheckich, w jedynej moliwej formie ycia publicznego, wybierana na stanowiska w sdownictwie, staa si przedmiotem uwanego nadzoru ze strony Petersburga. Sdzimy, e ledzc z bliska sposoby i skutki tego nadzoru, udao nam si pokaza, jak w cigu trzech dziesicioleci gwarny polski sejmik szlachecki zamieni si w try-bik rosyjskiej machiny. Porwnanie nastawienia Rosjan wobec Polakw z lat 1827-1830 z nastawieniem po roku 1832 pozwoli stwierdzi, e powstanie listopadowe stao si czynnikiem pogarszajcym sytuacj, ale niedeterminujcym -wyrok na szlacht ju zosta wydany. Rozdzia czwarty Klejnot albo/i wyksztacenie Polsk szlacht bez ziemi, o ktrej bya mowa w rozdziale II, Petersburg postrzega jako byt pozbawiony formy, wymagajcy dopiero ukszatowania. Szlacht ziemiask, o ktrej bya mowa w rodziale III, z pewnoci uznawa i rozpoznawa nieco lepiej, ale - jak widzielimy - szlachta owa posiadaa ograniczone moliwoci podejmowania inicjatywy. Jeli nawet uwzgldnimy kilka wypadkw dialogu" caratu z woyskim zgromadzeniem szlacheckim i rol odegran przez kilku nielicznych polskich gubernatorw, to jednak trzeba przyzna, e w zasadzie szlachta na Ukrainie bya w latach 1793-1830 przedmiotem manipulacji caratu, a nie aktywnym podmiotem politycznym w imperium. Zamiowanie do Owiecenia ujawnione w pocztkach panowania Aleksandra I i przede wszystkim sposb interpretacji idei owieceniowych oraz prby wcielania ich w ycie w guberniach dawniej polskich", wymaga przemylenia. Pomimo skrajnej sztywnoci stanw rosyjskich (soslowii), wrd hierarchii elit spoecznych pojawi si, by moe, pewien przeom: wzgldne uznanie kompetencji wiedzy, ktry jeli nie obj klas opodatkowanych, czego yczy sobie Piotr Wielki, stwarzajc Tabel

rang", to przynajmniej spowodowa rodzaj ag-giornamento: zaczto bardziej ceni szlachcica wyksztaconego ni ignoranta. Tego rodzaju idea, budzca groz pord szlachty rosyjskiej, ktr Speraski prbowa urzeczywistnia od 6 sierpnia 1809 roku, nie bya skutkiem jego osobistych upodoba, lecz logiczn konsekwencj owieconych zasad, o ktrych zredagowanie Czartoryski prosi Stroynowskiego, i ktre przedoy Tajnemu Komitetowi w Petersburgu 4 padziernika 1802 roku pod tytuem Zasady edukacji w Cesarstwie Rosyjskim". Znalazo si w nich bardzo wiele idei polskiego Owiecenia wyraanych od 1773 roku w pracach polskiej Komisji Edukacji Narodowej1. Jeszcze bardziej ujawnio si to w Tymczasowym Regulaminie Owiecenia Publicznego, ktry car zatwierdzi 24 stycznia 1803 roku, stwarzajc osobne ministerstwo oraz dzielc imperium na sze ogromnych okrgw szkolnych, spord ktrych okrg wileski powierzy kuratorowi - ksiciu Adamowi Jerzemu Czartoryskiemu. Ten okrg szkolny obejmowa dokadnie obszar wszystkich byych prowincji polskich", cznie z ziemiami zabranymi przez Ro1 S. T r u c h i m, Wsppraca polsko-rosyjska nad organizacj szkolnictwa rosyjskiego w pocztkach XIX w., d 1960. Studium dowodzi, e we wszystkich tekstach fundacyjnych rosyjskiego systemu tkolncgo i uniwersyteckiego w latach 1802-1804 znajduje si bardzo wiele polskich zapoycze. 218 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Klejnot albo/i wyksztacenie 219 sj podczas pierwszego rozbioru na Biaej Rusi. Ukraina prawobrzena tworzya poudniowy region tego okrgu szkolnego. Artykuy: 24 i 26 Regulaminu przewidyway ju, e w adnej guberni, w pi lat po zorganizowaniu okrgw [...] nikt do administracji przyjty nie zostanie, na stanowiska wymagajce wiedzy prawnej albo innej, jeli studiw nie ukoczy w szkole publicznej lub prywatnej"2. Statut uniwersytetw ratyfikowano w maju 1803 roku, logiczne wic, e pi lat pniej zajmowano si poziomem wyksztacenia urzdnikw. Zasada zakadania uniwersytetw zwieczajcych sie pastwowego szkolnictwa zapowiadaa wic nadejcie wielkich zmian. Zanim zobaczymy, czy te dyspozycje zmodyfikoway dogbnie struktury spoeczne, ktre przemodelowa powinny, naley sprawdzi, w jaki sposb idee Owiecenia byy interpretowane, a w jaki sposb deformowane na interesujcym nas obszarze. Nard szlachecki, tosamo polska, poddastwo rosyjskie Hrabia Tadeusz Czacki do swej mierci w lutym 1813 roku by spiritus mo-vens, osobistoci najwaniejsz w kwestiach edukacyjnych na Woyniu, na Podolu i na Kijowszczynie. Wspominalimy o jego dziaalnoci w Petersburgu, w Komisji ydowskiej, zamienionej w Komisj Szlacheck lub na Woyniu w charakterze gwnego dziaacza zgromadzenia szlacheckiego. Ksi Adam Czartoryski prosi, by po powstaniu okrgu wileskiego, Czacki zosta jego wizytatorem. Hrabia przyj to stanowisko jako rodzaj mecenatu i apostolatu polskoci na Ukrainie, co przekraczao zakres jego obowizkw subowych, ale odpowiadao przekonaniom i jego wielkopaskiemu stylowi ycia3. Gwny cel dziaalnoci Czackiego polega na zapobieganiu rusyfikacji i ocaleniu polskoci, mocno na

Ukrainie wszak zakorzenionej. Wspczesny Polak musi zapewne odda hod dziaalnoci Tadeusza Czackiego, ale niekoniecznie w stylu Ryszarda Przybylskiego, ktrego hurrapatriotyczne peany (zob. Krzemieniec, opowie 0 rozsdku zwycionych, Warszawa 2003) czsto mijaj si z prawd i nie uwzgldniaj naszych ustale zawartych w pracy wydanej po francusku w roku 1977, a po polsku w roku 1991. Tadeusz Czacki by przedstawicielem jednego z rodw o starych tradycjach 1 wielkiej kulturze, ktr w duym stopniu uksztatowali encyklopedyci. Na dworze zmarego krla Rzeczypospolitej styka si okoo roku 1784 z Albertan-dim i Naruszewiczem. W tym samym roku szuka rud wzdu Dniestru jako czonek Komisji Mineralogicznej. Zajmowa si statystyk, pisa - jak pamitamy - rozprawy o ydach i o prawie litewskim. Kolekcjoner starych ksiek, cie2 Ibid., s. 129-133. 3 Czacki mia waciwie woln rk do koca sprawowania funkcji ministra przez P. W. Zawadowskiego, czyli do kwietnia 1810 r. Zawadowski, Kozak z pochodzenia, urodzony w roku 1738, wychowany w tradycjach aciskich przez jezuitw w Orszy, nastpnie w duchu prawosawia w duchownej akademii kijowskiej, mwi i pisa po polsku. kawy wszystkiego, zosta wybrany w roku 1801 czonkiem Towarzystwa Przyjaci Nauk, tolerowanego przez Berlin w Warszawie, ale nade wszystko powici si z nieporwnywalnym zapaem yciu intelektualnemu Polakw na Ukrainie, ktremu od czasu zaoenia Uniwersytetu Wileskiego powici si cakowicie. W zasadzie podlega on wycznie rektorowi uniwersytetu najpierw Stroynowskiemu, a od roku 1807 niadeckiemu, ale pozostawa z wybitnym astronomem w staym konflikcie. Ten polski hrabia z Woynia, gdzie znajdowa si jego rodzinny majtek Poryck, ktremu nigdy nie podobaa si za bardzo wadza krlewska, le znosi wadz cara (wadza cesarza Francuzw wyrazia si raczej niedotrzymywanymi obietnicami), uwaa wic, e nie musi si nadmiernie liczy z uczonym pedantem, rektorem odlegego uniwersytetu na Litwie, jake odlegej, i przez Czackiego nieco lekcewaonej. Czackiego stale inspirowa Kotaj: radzi si go we wszystkim (Austriacy wypucili wtedy Kotaja ze Spielbergu). Ich korespondencja dotyczca polityki kulturalnej i szkolnictwa liczy cztery tomy. Tadeusz Czacki uznawa w praktyce tylko jednego zwierzchnika: ksicia kuratora Czartoryskiego, ktry czasami bardzo delikatnie karci hrabiego w listach za jego nieco sarmack z ducha krnbrno. Czacki podziwia hojno ksicia Demidowa, ktry przeznaczy ogromne sumy na rzecz uniwersytetu w Moskwie i postanowi odegra analogiczn rol na Ukrainie z polsk werw i w stylu zastaw si, a postaw si". Czartoryski prosi polskich biskupw, by wspomagali Czackiego i w roku 1805 Dziennik Wileski" opublikowa, przy biciu w dzwony, bardzo dokadne sprawozdanie na podstawie przeprowadzonego rok wczeniej rozpoznania o polskich szkoach na Ukrainie, ktre przetrway rozbiory4. Czacki prosi osobicie wszystkich marszakw szlachty w trzech guberniach, by pozostawali do jego dyspozycji. Z apeli Czackiego w duchu wojujcego Owiecenia, ktre brzmiay niewtpliwe nieco uzurpatorsko5, przebijaa wizja edukacji narodowej, w ktrej idea narodu, jak w dawnej Rzeczypospolitej, wyraaa jedynie ambicje szlacheckie, a nie aspiracje ogu ludnoci, co mona byo wnioskowa z zasad przedoonych w Petersburgu i prb urzeczywistniania takiego wanie ideau (niestety przerwanych)

na Uniwersytecie Wileskim. Ten idea na pozostaych obszarach Cesarstwa Rosyjskiego te nie zosta wcielony w ycie, ale w guberniach polskich" silna przewaga liczebna szlachty - niewtpliwej lub wtpliwej - powodowaa, e kontyngent szlacheckich uczniw by zawsze znacznie wikszy ni w Rosji waciwej i to oni zajmowali przewaajc liczb, a waciwie cao, miejsc w szko-l.icli. Odpowiadao to najzupeniej yczeniom hrabiego Tadeusza Czackiego, ktry nie ustawa w pracach organizacyjnych w swoich trzech guberniach, nie przejmujc si nadmiernie ani Petersburgiem, ani Wilnem, ale te dba, by jego ' Dziennik Wileski" w zbiorach Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie, fond 9 seria 1048. ' Listy pisane do biskupw (rzymskich i unickich) w ucku, Kamiecu i do prowincjaa bazylianw M tierpnia 1803 r. w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie, nr 3446, a listy pisane do marszakw szlachly: 15 sierpnia 1803 r.: Biblioteka Narodowa w Warszawie, III, 3296. 220 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy dziaania wspieray wielkie rody: Mniszchowie, Radziwiowie, Platerowie, Oli-zarowie. Zakres wadzy, ktr dysponowa Czacki, pozwala na wyzwolenie jedynej ich aktywnoci spoecznej, poza niezmierzonym zasigiem wadzy gospodarczej, ktr dysponowali. Gwny pomys Tadeusza Czackiego polega na ignorowaniu do skromnego budetu przeznaczonego przez carskie ministerstwo na potrzeby szkolnictwa redniego szczebla (czteroletnie szkoy powiatowe lub szecioletnie gimnazja, ktrych zarzdzanie pozostawao w rkach nauczycieli) i na dowiedzeniu, e dziki hojnoci wielkich polskich wacicieli ziemskich mona zdziaa wiele wicej. Czacki doszed do przekonania, e z tego wzgldu powinien mie wgld w program i w metodyk nauczania. Uwaa, e rozwizanie idealne polegaoby na masowym mecenacie ziemiastwa, ktre godzioby si na dopuszczenie do szk uczniw wywodzcych si z ubogiej szlachty i jednoczenie pozostawa le ustosunkowany do nominacji wykadowcw oraz do wyznaczania jednolitego programu nauczania przez Wilno. Na prawobrzenej Ukrainie w roku 1803 pozostao pi polskich szk rednich, dawniej jezuickich i od roku 1773 podlegajcych Uniwersytetowi Krakowskiemu. Na Woyniu mieciy si one w ytomierzu, ucku i Krzemiecu; na Podolu: w Winnicy i w Kamiecu. Te szkoy powinny zosta akademickie, to znaczy podlega wieckiemu zarzdzaniu przez Wilno. Szkoy wyznaniowe byy liczniejsze - one rwnie byy zobowizane do przestrzegania wileskiego programu nauczania. Na Woyniu znajdowaa si jedyna szkoa protestancka w Sucku, pijarzy prowadzili dwie w Midzyrzeczu i Dbrowicy, karmelici -jedn w Oyce. Szk bazyliaskich byo sporo - zakon unicki rozwija si na tych terenach intensywnie w siedemnastym i w osiemnastym wieku - w Owru-czu, Wodzimierzu i Lubarze na Woyniu: w Barze na Podolu; w Kaniowie i w Humaniu na Kijowszczynie. Ten potencja, mimo wysikw Czackiego, powikszy si niewiele. Za jego ycia jedynie karmelici otworzyli w roku 1811 now szko w Berdyczowie na Woyniu, a nieliczni darczycy pojawili si dopiero po jego mierci: Zofia Potocka, wdowa po Szczsnym, wznowia w roku 1815 star fundacj rodzinn w Niemirowie na Podolu. Ksi kurator Czarto-ryski otworzy w roku 1819 dwie szkoy w swych majtkach: w Midzybou na Podolu i w Klewaniu na Woyniu. Sapiehowie, jako ostatni, otworzyli w roku 1822 szko w Teofilpolu, na poudniu Woynia6.

Tych siedemnacie lub osiemnacie (w zalenoci od okresu) szk na Ukrainie stanowio jedn trzeci potencjau okrgu wileskiego, ale od pocztku Tadeusz Czacki organizowa szkolnictwo na Ukrainie w sposb nieodpowiadajcy woli Wilna, ktre przewidywao due gimnazja w stolicach guberialnych w ytomierzu, w Kamiecu i w Kijowie oraz skromniejsze szkoy w miastach powiatowych. Liczne powiaty pozostay nadal bez szk, ale przede wszystkim wizyta6 D. B e a u v o i s, Lumieres et societe en Europ de l'Est..., t. 2, mapy, s. 557bis i 689, tabela, s. 689 lub i d e m, Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803-183Z, t. 2, Rzym-Lublin 1991, s. 92 i 258. Tabela dotyczca wczesnej sytuacji edukacyjnej (1789) w: Kijewskaja starina, t. 23, 1888, s. 101. Klejnot albo/i wyksztacenie 221 tor narzuci hierarchi placwek odzwierciedlajc preferencje narodowe, spoeczne i ideologiczne, bez wtpienia unikalne w Cesarstwie Rosyjskim. W Kijowie brakowao gimnazjum do roku 1810 z powodw, ktre poznamy pniej, w Kamiecu - nie powstao nigdy; gimnazjum na Podolu zaoono pod przymusem dopiero w roku 1814 w zapadej Winnicy. Te niezgodnoci wobec ustale kuratora wynikay z osobistej polityki hrabiego Czackiego, ktry wola ciga wszelkie rodki finansowe, a nawet konfiskowa przybory i wyposaenie, jak na przykad biblioteki z maych szk zakonnych i przede wszystko organizowa wrd obywatelstwa potne kwesty dla popierania w sposb niezaleny jedynego gimnazjum woyskiego, ktre postanowi zaoy nie w miecie powiatowym, lecz w pobliu swej wasnej rezydencji, w klasztorze pojezuickim w Krzemiecu, niedaleko granicy z Austri, liczc na przycignicie rwnie -jak powiada - uczniw z Tarnopola i z caej Galicji7. Decyzja Czackiego o utworzeniu gimnazjum w maym miasteczku zdecydowanie wysunitym na zachd posiadaa gboki sens polityczny. Chodzio o stworzenie twierdzy kultury polskiej, centrum jedynego i wyjtkowego dla caej polskiej Ukrainy. Tak twierdz Krzemieniec sta si rzeczywicie i ni pozosta do roku 1831. Kotaj przypomina zreszt z naciskiem, e Ugoda Hadzia-cka z roku 1658, podpisana z efemerycznym hetmanem Wyhowskim, przewidywaa utworzenie Rzeczypospolitej Trzech Narodw, czyli wyodrbnienia Ukrainy jako osobnej caoci, rnej od Korony i Litwy oraz stworzenie odrbnej akademii. Ta stara idea autonomii regionalnej - w ktrej nie byo ju oczywicie mowy o substancji ruskiej tumaczy wszelkie dziaania secesjonistyczne wizytatora, ktre zreszt szybciej zostay postrzeone przez Wilno ni przez Petersburg. Czartoryski na prno stara si przekona Czackiego, by trzyma si budetu ministerialnego, e lekcje astronomii do gimnazjum nie pasuj, e ksztacenie guwernantek lub poonych jest poyteczne, ale nie w ramach programw dla s/.k tego typu, podobne zreszt jak cyrulikwchirurgw, ktrych ksztacenie zarezerwowane jest dla istniejcych uniwersytetw. Czacki ledwo ukrywa, e jego polityka faktw dokonanych zmierzaa do utworzenia w niezbyt odlegej przyszoci wanie uniwersytetu. To szybko popsuo stosunki z Wilnem, a dwaj pierwsi rektorzy coraz trudniej znosili dziwactwa i uzurpacje wizytatora8. Jednak hrabia nadal budowa sw twierdz. Pod koniec 1803 roku, spadkobiercy Stanisawa Augusta Poniatowskiego sprzedawali bibliotek krlewsk pozostawion na Zamku (15 680 tomw) oraz krlewski gabinet historii naturalnej z kolekcj medali. Czacki kupi wszystko i przekaza w roku 1810, w orygi-

' 7. tego powodu szlachta na Podolu nie bya zadowolona. Adam Czartoryski musia tumaczy przed marszakiem Peszyskim, ale go nie przekona; 11 padziernika 1803 r., BN, Polska, II, " Nieporozumienia s widoczne w korespondencji ksicia kuratora z rektorami i z samym Czackim (ol>. pr/.yp. porzedni) oraz w licznych listach Czackiego i Kotaja. Patrz Hugona Kolltaja korespontUncjti listowna z Tadeuszem Czackim, Krakw 1844, na przykad: 8 stycznia i 19 lutego 1804 r., t. 2, l, 21K; uwagi Uniwersytetu Wileskiego i odpowiedzi hrabiego, t. 3, s. 147. 222 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy nalnych witrynach mahoniowych z krlewskim monogramem, profesorom i uczniom starszych klas gimnazjum krzemienieckiego. Mody Joachim Lelewel korzysta z tych kolekcji jako jeden z pierwszych. Owe kolekcje bogaciy si dziki darowiznom i zakupom, a potem zostay zrabowane przez Mikoaja I i przeniesione do utworzonego w roku 1834 Uniwersytetu w Kijowie. O wyjtkowoci gimnazjum krzemienieckiego wiadczyy rwnie znajdujce si w nim dziea sztuki: w galerii szkolnej mona byo podziwia ptna Rafaela, Rubensa lub Guido Reniego ofiarowane przez ziemianina Drzewickiego, dawnego oficera napoleoskiego, ktry przywiz te dziea sztuki z Woch lub kolekcj grawiur ofiarowanych przez Stanisawa Kostk Potockiego. Gimnazjum chronione przez arystokracj, kolebka szlacheckiej elity, nie mogo nie mie ogrodw. Sapieha ofiarowa teren i zaoy ogrd botaniczny, ktry suy mia studentom agronomii. To wszystko powdrowao do Kijowa w roku 1834. Jeli dodamy do tego kolekcj mineraw, gabinet chemiczny, fizyczny i zoologiczny z okazami i wszelkimi dostpnymi w owych czasach przyrzdami do wykonywania dowiadcze, atwo sobie wyobrazi jak wielkie wraenie wywierao gimnazjum krzemienieckie w caym regionie. By moe na to wszystko przymknito by jeszcze oko, gdyby Czacki nie wprowadza w Krzemiecu programu zupenie nietypowego, znajdujcego si na przeciwnym biegunie ni programy w pozostaych placwkach owiatowych znajdujcych si w okrgu wileskim. W celu zaspokojenia upodoba ziemiaskich i jednoczenie zjednania dalszych faworw, w programie znalazo si duo miejsca na kursy taca, jazdy konnej, fechtunku, ale przede wszystkim nauczanie trwao lat dziesi, a cztery pierwsze lata powicone byy prawie cakowicie nauce jzykw obcych. Ten system naladowa edukacj domow w paacach, w ktrych modzi ludzie wychowywani byli na Europejczykw, to znaczy uczyli si francuskiego, niemieckiego, aciny i woskiego. Stroynowski i niadecki daremnie protestowali, e tego typu edukacja produkuje kosmopolityczne marionetki; Czacki naduy dobrej woli starego Zawadowskiego w Petersburgu, a 29 lipca 1805 roku Aleksander I parafowa status specjalny gimnazjum krzemienieckiego. Czacki sam zdumia si wasn zuchwaoci i chwali si sukcesem w licie do Kotaja9. By moe Czacki niepotrzebnie tak gono triumfowa, poniewa niepodwaalny sukces gimnazjum krzemienieckiego, metody hrabiego i jego pronapoleoskie sympatie, wywoay podejrzenia kijowskiego gubernatora wojskowego, ktrym w latach 1806-1809 nie by nikt inny, tylko genera Kutuzow, pokutujcy za dotkliw klsk pod Austerlitz. Z Kijowa zosta wysany na analogiczne stanowisko do Wilna, a jego karier od roku 1812 - znamy. Prawd powiedziawszy, Rosjanie mieli wiele powodw, by spoglda zym okiem na gorliwo wizytatora, ktry przywraca Polakom - co prawda tylko lokalnie - ich kulturow godno, podczas

gdy carat robi wszytko, eby Polakw w sferze socjopolitycznej osabi. Jedynym miastem na Ukrainie prawo'Ibid., 14 wrzenia 1805 r., t. 3, s. 234. Klejnot albo/i wyksztacenie brzenej kontrolowanym przez Rosjan od roku 1686, i z ktrego chcieliby om uczyni orodek centralny, pooonym na drugim kracu regionu i w dodatku nie miastem nawet, lecz miecin - by Kijw, otoczony wielkimi majtkami n.i-lecymi do Polakw, ale jednoczenie by sercem prawosawia i starych tradycji dawnej Rusi. Kotaj nie waha si podpowiada wizytatorowi, e dobrze robi, zaniedbujc wszystko z wyjtkiem Krzemieca i kad nacisk na wielk stawk, jak jest rzd nad duszami ruskiego ludu, ale Rosjanie mieli podobne projekty zwizane - jake symbolicznie dla prawosawnych - z guberni kijowsk. Czacki, ktry w raporcie generalnym za rok 1804 pisa, e w guberni kijowskiej obok 43 597 mczyzn ze szlachty, mieszka p miliona chopw paszczynianych; Kotaj nie waha si odradza hrabiemu, w razie zakadania ludowych szk parafialnych, prowadzenia w nich nauki po rosyjsku. Naley narzuci jzyk panw: Jzyka rosyjskiego nie umieciem w szkole parafialnej, bo posplstwo tego jzyka nie potrzebuje w sposb uczony, w sposb za wulgarny posiada go tyle, e si moe rozmwi z rodowitym Rossyanem. Gdyby za chcieli dawa xigi dla nauczyciela i ludu w tym jzyku, nie rozumielibymy si ani z ludem, ani z nauczycielem, nie rozumielibymy xiek, a tu idzie o prdkie owiecenie, i prdk rolnictwa popraw; prcz tego na co si zda, eby lud nas, a my ludu nie rozumieli?"10 Szybko te naleao wyjania, dlaczego nie powstao gimnazjum w Kijowie. Ksi Adam Czartoryski, polski minister spraw zagranicznych Rosji, pragn da, jako kurator, przykad niczym niezmconej wsppracy i radzi Czackiemu porozumie si - w wypadku strony rosyjskiej - z gubernatorem cywilnym Pan-kratiewem lub z Zawadowskim, ktry wanie w czerwcu 1805 roku bawi przejazdem w Kijowie11. Nie wiedzc o tych staraniach ksicia kuratora, 159 ziemian podpisao na zjedzie szlachty guberni kijowskiej apel do wadz dla budowy w Kijowie gimnazjum polskiego (2 wrzenia 1805 r.). Hrabia jednak nie szuka adnego porozumienia. Obawia si tylko jednego: by wielka akademia duchowna w Kijowie, ksztacca popw dla caego Cesarstwa (w roku 1805 ksztacio si w Kijowie 1146 seminarzystw), nie zostaa przeksztacona w uniwersytet, co przekrelioby woyskie projekty Czackiego. W najgorszym razie zgodziby si uruchomi niedaleko stolicy prawosawia star szko powiatow w Radomylu, ale pod warunkiem, e byaby to szkoa polska. Na razie minister (zmiana nastpia po 1834 roku) nastawa na symboliczne otwarcie gimnazjum - ale gimnazjum rosyjskiego w Kijowie. Czacki walczy dzielnie do roku 1812, tumaczc, e w na caej Kijowszczynie przebywa tylko 189 rosyjskich czynownikw i skary si do ksicia kuratora: Kt zatem, proporcje uwzgldniwszy, ma prawo do nauki w swoim jzyku? [...] Mamy prawo, mwi, spodziewa si, e nasz jzyk nie bdzie zatracony [...] Kijw jest starym mia'"Ibid., 1 lutego 1804 r., t. 2, s. 334.

" P. Chmielowski, Tadeusz Czacki, jego ycie i dziaalno wychowawcza, Petersburg 1898, s. 99, 100. 224 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Klejnot albo/i wyksztacenie 225

stem ruskim, ktre cignie si przez wiele wiorst, cz zadnieprzaska przynaley okrgowi [szkolnemu] w Charkowie, ale zachodnia najwiksza cz naley do Polski"12. Stawka w grze dla prawosawnych bya nazbyt dua. Rosjanie dobrze wiedzc, e Kijw nie mia jeszcze w tamtej epoce charakteru czysto rosyjskiego, lecz tylko charakter metropolii cerkiewnej, przez kilka lat wahali si, jakie zaj stanowisko wobec stawianych przez Czackiego przeszkd. Zawadowski nie wiedzia, czy powinien poczy gimnazjum przewidziane prawem z roku 1803 w kadej stolicy gubernialnej - z akademi religijn, czy te ze szko kadetw, ktrej otwarcie rwnie zapowiadano. Kutuzow prbowa w latach 1807-1808, kiedy Napoleon stan u granic, odesa niesfornego wizytatora do stolicy, ale ten - jak widzielimy - jeszcze bardziej umocni swoj pozycj. Zaraz po powrocie na Ukrain w styczniu 1808 roku, Czacki zorganizowa petycj szlachty z Kijowszczyzny wzywajc do wczenia szkolnego budetu guberni do budetu jake wszak odlegego Krzemieca. W celu uzasadnienia fuzji, placwka przyja nazw gimnazjum dwojga guberni i elita zgromadzenia szlacheckiego (Rzewuski, Filip Plater, Haski, Poniatowski, Butkowski, Morzkowski, Zakrzewski) podpisaa z Worcellem, marszakiem-senatorem z Woynia i z samym Czackim promes nieco fantazyjn do przeznaczenia jednego rubla od posiadanej duszy, czyli sum 450 438 rubli, ktra dawaaby rocznie 22 521 rubli procentu13. Nieco bardziej realistycznie nastawiony rektor Uniwersytetu Wileskiego, Sniadecki stara si przypomnie, e hierarchicznie jest jedyn upowanion osob do podejmowania decyzji o sposobach organizacji szkolnictwa w podlegym mu okrgu i starajc si znale kompromis, poprosi Czartoryskiego o wyznaczenie dyrektora gimnazjum kijowskiego jeszcze przed jego powstaniem. Kandydat Myszkowski by zrusyfikowanym Polakiem, ktry mg speni wymagania wszystkich zainteresowanych stron14. Czacki nadal twierdzi, e aden lokal w Kijowie na gimnazjum si nie nadaje, z wyjtkiem - prowokacja naprawd zuchwaa rezydencji gubernatora Pankratiewa. Czartoryski czujc, e 12 Listy T. Czackiego do A. J. Czartoryskiego, Bibl. Czart., Krakw, 6387, 29 stycznia i 24 lutego 1805 r. Kiedy w roku 1596 Rzeczpospolita staraa si nawrci wszystkich prawosawnych na katolicyzm obrzdku greckiego, szkoa prawosawnego bractwa kijowskiego zaoona w roku 1615 staa si orodkiem oporu, potem, kiedy Rzeczpospolita na nowo dozwolia na prawosawie w roku 1632, metropolita Piotr Mohya rozwin w Kijowie kolegium, ktre po jego mierci nazwano jego imieniem (1694) i ktre uzyskao tytu akademii dziki Mazepie i Piotrowi Wielkiemu. O humanistycznym oddziaywaniu i otwarciu na Zachd tego orodka oraz nastpujcemu w XVIII stuleciu stopniowemu podporzdkowaniu Moskwie i kwestiom teologicznym, zob. A. Joukovsky, Uacadetnie de Kiev lieu

de for-mation de Skoi/oroda, [w:] Skovoroda, philosophe ukrainien, Paris 1976, IES, s. 17-31; W. Sierie-briennikow, Kijewskaja Akademija s poowiny XVIII v. do prjeobrazowanija jej w 1819 g., Kiew 1897. 13 Petycja z listem T. Czackiego do ksicia kuratora, ibid., Biblioteka Czartoryskich, 28 stycznia 1808 r. Osobista rola kadego z tych wielkich ziemian zasuyaby na studia podobne do tych o Jzefie Cioku Poniatowskim (1762-1845), jednym z pierwszych przemysowcw na Kijowszczynie, pira E.Orman, Pukownika Jzefa Poniatowskiego ycie codzienne w Tahaczy, Rocznik Bibl. Naukowej PAU i PAN w Krakowie", R. XLVIII (2003), s. 291-319. 14 J. Sniadecki do A. J. Czartoryski, ibid., 6396, 30 listopada 1808 r. konflikt staje si coraz bardziej jadowity, wysa na inspekcj polskiego arystokrat o wikszym ni Czacki prestiu, hrabiego Ludwika Platera, ktry 13 czerwca 1809 roku podda si i napisa do Czartoryskiego, e w Kijowie nieuchronnie gimnazjum trzeba bdzie otworzy, ktre musi by rosyjskie, a polski bdzie traktowany w nim z koniecznoci jako jzyk obcy. Liczna polska szlachta na Kijowszczynie musiaa postawi, zgodnie z wol Czackiego, na gimnazjum krzemienieckie, chyba e powstaoby w kocu gimnazjum na Podolu15. Objcie ministerstwa owiecenia publicznego przez hrabiego Razumowskie-go pooyo kres odwlekaniu i 9 padziernika 1811 roku rosyjskie gimnazjum w Kijowie zostao otwarte. Otrzymao status osobny - podlegao bezporednio kontroli ministra. Gimnazjum byo nadzwyczaj ndzne, poniewa aden polski szlachcic do niego si nie zapisa (w roku 1816 liczyo tylko 83 uczniw), ale tu chodzio o symbol. Ksi kurator, odtd le w Petersburgu widziany, mg w tej sytuacji wyci - jak mawiali Polacy na Kresach - szczutk w napisanym po francusku licie: W guberni Kijw [ortografia polska - D. B.] jedynie samo miasto i jego powiat zaludniaj mieszkacy rosyjscy z pochodzenia (des habitants russes d'extraction), podczas gdy reszt powiatw, wzitych z prowincji dawniej polskich, zamieszkuj jedynie poddani tej narodowoci [chopi paszczyniani musieli mie, wedug ksicia, t sam narodowo co ich panowie - D. B.] [...] . Najjaniejszy Pan przyzna polskim poddanym te same przewileje, ktrymi ciesz si poddani niemieccy, czyli prawo uywania ich jzyka w sdach i w szkoach, przeto niesprawiedliwym si wydaje w tym przypadku pozbawianie ich tego prawa wycznie w guberni kijowskiej, ktra wchodzi w skad omiu guberni dawniej polskich". eby unikn posdzenia o brak patriotyzmu w okresie silnych pokus napoleoskich, ktrym na czas krtki uleg te kurator, ksi Adam tumaczy si przed Czackim: Z alem dowiedziaem si o ksztacie, w jakim gimnazjum kijowskie utworzone zostao. Inny by wzio obrt to dzieo, gdybym by przytomnym w Petersburgu. cz tu kopi listu, com z tego wzgldu do ministra pisa. Ujrz z niego obywatele guberni kijowskiej, em nie zamilk w tym razie, i e, ile ode mnie zaleao, usiowaem rzecz sprostowa podug sprawiedliwoci i prawdziwej dogodnoci kraju"16. Czacki musia inaugurowa 30 stycznia 1812 roku t placwk tak obc swym zapatrywaniom, z pewnoci jednak wygoszone przez niego przemwienie o roli kulturowej polskoci w spajaniu dwch gazi sowiaskich wyrastajcych z jednego pnia stanowio dla rodzaj rewanu. Zrezygnowa jednak z odpowiedzialnoci za szkolnictwo na Kijowszczynie, a Czartoryski powierzy j hrabiemu

Adamowi Rzewuskiemu. Kilka kolejnych lat zaja mu instalacja dwch polskich szk powiatowych w Radomylu i Machnwce, a mogo si to dokona jedynie po definitywnym oddzieleniu nie tylko samego Kijowa, lecz I 15 Ibid., 5448. " A. J. Czartoryski do A. K. Razumowskiego, 17/29 listopada 1811 r., po francusku; ibid., 6395 oraz T. Czacki, 5 kwietnia 1812 r., ibid., 6387. 226 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Klejnot albo/i wyksztacenie 227 te caej guberni od zalenoci od Wilna, ktrego kurator zbyt silnie by zwizany z przeszoci litewsko-rusk i zbyt ostentacyjnie zwizanego z polskoci. Ukaz z 23 wrzenia 1818 roku odda wszystkie szkoy na Kijowszczynie pod kuratel uniwersytetu w Charkowie z powodu wygody. Decyzja ta wywoaa jeszcze kilka protestw Czartoryskiego, ale wydaje si prawdopodobne, e cigy wzrost znaczenia polskiego nauczania w gimnazum krzemienieckim i przede wszystkim coraz bardziej sarmackie i widoczne akcje nastpcy Czackiego od roku 1813 na stanowisku wizytatora - hrabiego Filipa Platera, spowodoway, e minister Razumowski, a pniej jego nastpca Golicyn, przeprowadzili operacj podziau okrgu szkolnego na Ukrainie. Czy Plater nie proponowa zuchwale w sierpniu 1813 roku ministrowi wysyanie do polskich szk popw na nauk z powodu ich zacofania i ciemnoty, ktra powinna by poprawiona?17 Jak ju wspomnielimy, na Kijowszczynie dziaay tylko dwie polskie szkoy: w Humaniu (448 uczniw w roku 1816 i 600 w roku 1830) i w Kaniowie (165 uczniw w roku 1816 i 200 w roku 1830). Obie prowadzone byy przez bazylianw, ktrzy rwnie odgrywali wan rol w nauczaniu na Podolu i Woyniu, z wyjtkiem Krzemieca. To coraz bardziej irytowao Rosjan. Bazylianie byli kongregacj silnie powizan ze szlacht, posiadajc - czsto na skutek usunicia w siedemnastym i osiemnastym stuleciu mnichw prawosawnych - okoo trzydziestu bardzo bogatych klasztorw ze znacznymi majtkami ziemskimi. Unici stanowili symbol hegemonii Rzymu i Polski nad duchowiestwem prawosawnym, znacznie biedniejszym, a nawet nad unickim duchowiestwem wieckim, zwanym biaym, rwnie ubogim. Od czasw Katarzyny II Rosjanie przygldali si bazylianom bardzo uwanie i gowili, jak wcieli ich do prawosawia18. Ukaz z 17 maja 1804 roku zarzdza konfiskat wszystkich klasztorw bazy-liaskich nieprowadzcych dziaalnoci pedagogicznej w celu poprawy sytuacji materialnej znacznie liczniejszego duchowiestwa wieckiego, ale Czartoryskie-mu i Czackiemu udao si doprowadzi do zawieszenia aplikacji ukazu, dziki przedoeniu kontrpropozycji o zaangaowaniu wszystkich w finansowanie szkolnictwa. Krzemieniec zyska dziki temu dodatkowy sposb na zdobycie kredytw, zastrzeg prawo do ksztacenia nowicjatu bazyliaskiego na ca Ukrain z obligacj do uczenia w szkoach prowadzonych przez zakon przez lat pitnacie. Po ratyfikacji umowy przez cara, metropolita unitw oznajmi, e

tego rodzaju decyzje zmierzaj do jeszcze wikszego nasycenia katolicyzmem szk bazyliaskich. Dopiero po wojnie na memoranda i wymowne raporty, Aleksander I zatwierdzi 2 padziernika 1810 roku dotychczasow egzystencj szk bazyliaskich, cay czas dajc do zrozumienia, e moe podj te decyzj 17 O reakcjach Czartoryskiego na oddzielenie Kijowa, zob. listy do rektora Malewskiego w Wilnie, 18 lutego, 29 marca, 2 listopada 1818, ibid., 2993; o propozycjach Platera dotyczcych popw i odpowiedzi Razumowskiego; RGIA, Petersburg, fond 733, opis 62, dieo 254. 18 D. B e a u v o i s, Les Lumieres au carrefour de l'orthodoxie et du catholicisme: le cas des uniates au debut duXDCsiecle, [w:] Cahiers du monde russe et sovietique, Paris 1979, nr 1, s. 429^(41. o konfiskacie klasztorw nieuytecznych" na rzecz biaego" duchowiestwa lub prawosawia. Powolne rozszerzanie si rosyjskiej religii pastwowej nabierao nieoczekiwanego zabarwienia socjalnego: popi nieszlacheckiego pochodzenia, parochowie nieszlacheckiego pochodzenia lub wywodzcy sie spord szlachty gooty, zaczynali zagraa pozycji arystokracji i bogatych ziemian, z ktrymi bazylianie byli cile zwizani i spord ktrych si wywodzili. Nie naleay do rzadkoci wypadki, kiedy rzymscy katolicy zostawali bazylianami, by zagwarantowa cigo unickiego dziedzictwa w orbicie polskoci. Czartoryski w dugim memoriale z 24 kwietnia 1822 roku, chwalc pedagogiczny zapa mnichw, wyjania Golicynowi, e s oni gotowi do przeksztacenia ich szk w Owru-czu, Lubarze lub Humaniu, jak rwnie innych na terenie Litwy, w gimnazja. Jednak ksi kurator straci swoje wpywy i do gosu dochodzia polityka prawdziwego Rosjanina" Sziszkowa. Dochody licznych klasztorw bazyliaskich na Ukrainie: w ydyczynie, Dubnie, Dermaniu i w innych miejscowociach zostay skonfiskowane na rzecz biaych", a dominacja polsko-aciska" w nauczaniu stawaa si obiektem coraz wikszego skandalu. Tolerowana jeszcze na Litwie, na Ukrainie kua sol w oku - Rosjanie uznali, e nauczanie nie tylko powinno zosta wyjte spod kompetencji kuratora, ale te spod opieki Wilna. Nie brakowao pretekstw, by przekaza szkoy na Woyniu i na Podolu pod rosyjsk kuratel uniwersytetu w Charkowie, jak to stao w roku 1818 w wypadku Kijowszczyzny. ona pewnego rosyjskiego czynownika na Woyniu, ktrej dwch synw zostao wyrzuconych ze szkoy w ytomierzu z powodu braku mundurw, skarya si w roku 1820, e zostali zniewaeni, poniewa byli Rosjanami. Podkrelaa te, e nie mieli oni adnej moliwoci uczenia si religii prawosawnej. Od nastpnego roku minister zada obecnoci popa w kadej szkole rzymskokatolickiej lub unickiej19, nastpnie kiedy w roku 1824 proces studentw Uniwersytetu Wileskiego i modziey szkolnej wskaza na kilka lunych kontaktw ze szkoami na Ukrainie, Charkw domaga si rosyjskiej dyrekcji wszystkich szk na Woyniu i na Podolu. Jednak zostay one zde-polonizowane dopiero po roku 183120. Po raz kolejny jedynie Kijowszczyzna suya za laboratorium depolonizacyj-nc w dziedzinie nauczania na zimno", zanim powstanie listopadowe nie dostarczyo pretekstu do przeprowadzenia depolonizacji zasadniczej na gorco". Inicjatorem owych zmian by kijowski gubernator wojskowy, ten sam etu-diin, ktry bez zmruenia oka twierdzi, e ju Statut litewski" nakazywa, eby mwi po rosyjsku. 15 listopada 1830 roku, na dwa tygodnie przed wybuchem powstania listopadowego, napisa do ksicia Liewena, ministra owiecenie publicznego, e mimo nakazw Charkowa, bazylianie z Humania i z Kaniowa

I " Raporty w tej sprawie, pord nich jeden Wacawa Haskiego; RGIA, fond 733, opis 62, dieo "' Do napisania pozostaje obszerne studium o okresie, w ktrym polskie szkoy na Ukrainie, szczeglnie Liceum Krzemienieckie, przechodziy pod kuratel Charkowa, a do utworzenia w roku 1834 Uniwersytetu Kijowskiego. Fond 710 (598 tek) CDIAU w Kijowie, dotyczce lat 1819-1834 stanowi materia badawczy dla historyka. 228 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Klejnot albo/i wyksztacenie 229 nadal nauczali wycznie po polsku i e aden szlachcic spord setki uczniw nie mwi po rosyjsku. etuchin prosi te, by zmusi szlacht do uywania rosyjskiego podczas zgromadze, w oficjalnej korespondencji i w sdach oraz szybko uzyska od Mikoaja I nakaz zupenego zaprzestania nauczania po polsku w szkoach guberni kijowskiej". Dyrektyw przekaza Murawiew Lieweno-wi, ktry przedoy swj projekt do aprobaty cara 10 grudnia 1830 roku. Obawia si on pretensji dwudziestu dwch profesorw, pord nich pitnastu bazylianw i proponowa przemieszczenie ich na tereny, ktre nadal jeszcze naleay do okrgu wileskiego: bo trac swoje miejsca, chocia nie mona obwinie ich o adne uchybienie". Jeli za chodzi o uczniw, byoby lepiej znosi nauczanie po polsku stopniowo, sprowadza rosyjskich profesorw z Charkowa, albo zamkn szkoy21. Powstanie z 29 listopada 1830 roku i jego rozprzestrzenienie si w roku 1831 uzasadniao, w oczach Rosjan, zastosowanie tych rodkw nie tylko na Kijowszczynie, ale te we wszystkich guberniach polskich". Czacki pitnacie lat wczeniej przeczuwa presj, jak kultura rosyjska bdzie wywieraa na polsk kultur na Ukrainie, ale nie mg nie wiedzie o dziaaniach w latach 1805-1810 kijowskiego gubernatora cywilnego - Pankratiewa. Hrabia Tadeusz Czacki przewidzia akcje rusyfikacyjne i z tej perspektywy lepiej mona zrozumie jego determinacj, by utworzy gimnazjum w Krzemiecu, ale naley jeszcze sprawdzi, jak jego intencje rozumiao ziemiastwo, co pozwoli jeszcze lepiej uchwyci mentalno tej warstwy. Tadeusz Czacki w celu zachowania tak drogiej mu autonomii chcia pokaza, e spoeczne zaangaowanie caego obywatelstwa, zgodne z duchem Owiecenia, dotyczce owiaty, znacznie przekracza wszelkie rosyjskie propozycje w tej dziedzinie oraz - to jeszcze inna sprawa - wykracza poza wyobraenia biednych profesorw, ktrzy nie mieli adnego pojcia o prestiu zwizanym z urodzeniem. Kwestia finansowania Krzemieca zmusza do bardziej szczegowego przyjrzenia si wielkodusznoci przypisywanej przez Czackiego ogowi wspobywateli. Bogate ziemiastwo z zapaem pragno umacnia polsko na tych ziemiach. Z tego powodu miao w teorii przeznacza ze swych fortun sumy, ktre pozwalayby na funkcjonowanie gimnazjum krzemienieckiego, placwki naprawd niezwykej i tradycji polskiej szlachty godnej. Pierwsze kalkulacje wykazay, e na gimnazjum krzemienieckie potrzeba cztery razy wicej funduszy ni na gimnazja przewidziane gdzie indziej.

Czacki zadba o poparcie zgromadze szlacheckich ze wszystkich powiatw i guberni dla zapewnienia skutecznoci swych dziaa: Zapisy te wszystkie s na og poytku gimnazjum do mego rozporzdzenia, aby nie mie rk zwizanych [...] to wszystko si czyni za fundusze obce Imperatorowi, i tymi funduszami ja rozrzdzam; mog tedy, pewnie mie prawo da, kogo chc na rektora..."22. 21 Materiay o likwidacji polskich szk w guberni kijowskiej z 15 listopada 1830 r. i 13 stycznia 1831 r.; RGIA, fond 733, opis 62, dieo 185. 22 H. Kotaj, Korespondencja..., t. 1, s. 232; 12 wrzenia 1803 r. Hojno donatorw nie speniaa jednak oczekiwa. Ich spisy si zachoway. Spis z powiatu wodzimierskiego sporzdzony pod koniec roku 1804 opiewa na 73 nazwiska, spord ktrych 62 osoby day od 100 do 500 zotych (zoty by prawie dziesiciokrotnie mniej wart ni rubel), 8 donatorw dao od 500 do 1000 zotych i 6 donatorw ponad 1000 zotych. Najhojniejsi donatorzy nosili znane nazwiska: Mniszech, Chodkiewicz, Czartoryski, Stecki, Sanguszko23. Darowizny gwarantowane posiadociami zatwierdzi miejscowy sd ziemski. Chocia podczas inauguracji gimnazjum krzemienieckiego Czacki owiadczy, e jest przekonany, i uzyska co roku sum 15 420 rubli niezbdn do fun-cjonowania placwki, bardzo szybko pojawiy si wtpliwoci dotyczce poczucia obywatelskiego obowizku. Ksi kurator Czartoryski zauway, e wiele donacji byo obcionych hipotek lub obejmoway one dobra zapisane w przeszoci innym szkoom. Czartoryski da, lecz nie usyska prawnych dowodw na pochodzenie darowizn, ale wizytator uzna za oburzajce podawanie w wtpliwo sowa honoru danego przez obywateli24. Rektor Sniadecki nie ustawa w przedkadanej Czartoryskiemu krytyce tej polityki pozorw i mwi o niewiarygodnym baaganie w finansach Krzemieca": niektrzy wykadowcy nie byli opacani. Czacki nie sucha nikogo i sam popad w dugi25. Niewielki szacunek arystokracji dla nauczycielstwa ujawni si jeszcze bardziej, kiedy 21 grudnia 1807 roku Uniwersytet Wileski postanowi powoa dwie komisje: jedn na Litwie i drug dla trzech guberni ukraiskich do sporzdzenia inwentarza dbr pojezuickich, pozostaych po kasacji zakonu w roku 1773 i przekazanych przez Komisj Edukacji Narodowej dzierawcom. Komisja Edukacji zdecydowaa w swoim czasie, e dzierawcy 4% rocznych dochodw przeznacza bd na jej potrzeby i stworz w ten sposb Fundusz Edukacyjny. Z powodu nielegalnego przywaszczenia sobie pojezuickich dbr oraz zwlekania z wpacaniem obiecanych procentw powsta wielki baagan. Wielu spord posesjonatw uznawao te ziemie, po upywie lat czterdziestu, za swoje i nie miao zamiaru grzeba w przeszoci tym bardziej, e Sejm w roku 1788 pozwoli na odsprzedawanie tych posiadoci. Hrabia Czacki w porozumieniu z obywatelstwem stara si na prno przekona Czartoryskiego, by zapobieg prbom realizacji pomysw profesorw z Wilna. Pisa listy, w ktrych znajdoway si patetyczne diatryby: W kadym narodzie s pewne epoki, w ktrych upiestwo publiczne przybrane zostao w prawo. U nas na przykad lata 1505, 1569, 1666 stanowi takie pamitki. Historia sdzi ludzi. Prawo zachowuje jej dziea. Nie zaczynajmy wojny o wasnoci. Ojciec i matka bd nam zorzeczy, a synowie mog nas kocha?"26.

" Lista skierowana do sdu powiatu wodzimierskiego, 23 listopada 1804 r. Biblioteka Czartory-ikich, Krakw, 6387. " T. Czacki do A. J. Czartoryskiego; ibid., 3346, 26 lipca 1804 r. " J. Sniadecki do A. J. Czartoryskiego, ibid., 6396, 9 marca 1810 r. '" T. Czacki do A. J. Czartoryskiego, ibid., 6387, 6 maja 1807 r. 1 230 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Jednak Czacki zmuszony do powoania komisji sam stan na jej czele i otoczy si bogatymi dziedzicami: Olizarem, Borejk, Sobaskim, Chodkiewiczem, po ktrych nie naleao si spodziewa, e podadz w wtpliwo prawo wasnoci. Po mierci Czackiego, w nowym kontekcie politycznym, czonkowie tej komisji nadali jej nawet nieoczekiwan wano, przeksztacili w orodek promocji miejscowych ideaw szlacheckich. Na razie Uniwersytet Wileski by bezsilny i nie potrafi wydoby od komisji woyskiej danych w sprawie dugw i opnie. Sniadecki ostro grzmia w kadym licie do Czartoryskiego, widzc jak Czacki bez przerwy lawiruje, mylc, e go ziemianie przekln i woli zapewni bezpieczne poparcie kilku rodzin na rzecz publicznego dobra, o ktrym bezustannie prawi. Rektor szybko zrozumia cel takiego postpowania: komisarze, ktrzy byli praktycznie pozbawieni moliwoci oddziaywania w zgromadzeniach szlacheckich, w komisji znaleli dogodne miejsce, by skutecznie czuwa nad caoci swych majtkw, dziki dostpowi do wszystkich umw dzierawnych zawartych przed wymaganym uporzdkowaniem sytuacji dbr pojezuickich. Komisarze uzyskali wic rodzaj swobody dziaania: mogli, udajc poszukiwanie zalegych nalenoci, poniecha wszelkiego wyroku skazujcego, ktry plamiby honor rycerski. Czy zreszt obywatelstwo nie byo samo gwarantem Prawa i Honoru?27 Kopoty z darczycami stay si powodem, dla ktrego wizytator ukraiski mg rozwija bliskie jego sercu gimnazjum krzemienieckie tylko kosztem innych placwek szkolnych i pozostaych dwch guberni. Podole znalazo si w nieco lepszej sytuacji ni Kijowszczyzna, poniewa szkoy ju istniejce byy tu liczniejsze, ale za ycia Czackiego gimnazjum na Podolu nie powstao. Wiele szk prowadzili duchowni i hrabia nie krpowa si siga do ksiej kasy. Bazylianie, poczuwszy si zagroeni, pacili bez wahania wszelkie nalenoci. Budynki przeznaczone na szkoy akademickie w Kamiecu i ytomierzu popady niemale w ruin - wszystkie kredyty poszy na Krzemieniec. ydzi, ktrzy czsto sami utrzymywali chedery, rwnie musieli oy na polskie gimnazjum, cho aden z nich nigdy w nim nauk nie pobiera. 15 padziernika 1810 roku, kahay we Wodzimierzu, Lubomlu, Dubnie, Kowlu, Ostrogu, Stepanie, Krzemiecu, Barze, Lachowicach, Oyce, Rwnem zobowizay si do wpacania w latach 1813-1827 znacznych sum. Niektre wpaty sigay 40 000 zotych28. Na ministrze Zawadowskim ta dymna zasona sprawia jednak niemae wraenie w czasie pobytu wizytatora w Petersburgu, wic potwierdzi on, 31 sierpnia 1807 roku, statut szk parafialnych, ktry Czacki przygotowa dla caego okrgu wileskiego, zapowiadajc szybki rozwj owiaty ludowej w duchu Ko-taja, ale szkoy te po ich otwarciu suyy przede wszystkim elementarnemu ksztaceniu szlachty bez ziemi. Zatwierdzenie statutu umoliwio w dodatku pozyskanie dla gimnazjum dochodw ze starostwa krzemienieckiego nadanego przez cara, to znaczy przeksztacio gimnazjum krzemienieckie we waciciela

27 J. Sniadecki do A. J. Czartoryskiego, ibid., 6396, 28 lutego i 3 listopada 1809 r. 28 Umowa z kahaami, Biblioteka Uniwersytetu Wileskiego, KC 40, s. 27. Klejnot albo/i wyksztacenie 231 ziemskiego z prawem posiadania chopw paszczynianych29. Tylko proces tworzenia szk parafialnych przebiega niezgodnie z optymistycznymi projektami Tadeusza Czackiego. 5 padziernika 1810 roku wizytator wysa raport do ministra Razumowskiego, przygotowany przez czonkw komisji woyskiej -zgodnie z przyznanym statutem szkoy parafialne dziaay tylko dziki ofiarnoci darczycw - z imponujc list 89 szk tego typu i to tylko w guberni woyskiej. Jednak a przy 32 szkoach widnia dopisek: jeszcze nie istnieje", z wymienieniem niezbdnej sumy zadeklarowanej, ale jeszcze niepokwitowanej. Podobne zastawienie dla Podola ujawniao stan jeszcze bardziej potencjalny: na 52 szkoy, tylko 11 rzeczywicie ju powstao. Pozostae, jak dyskretnie zaznaczyli sygnatariusze, winny otworzy podwoje na pocztku 1812 roku30. Podsumowujc ewolucj kwestii owiaty w czasach niezmordowanej aktywnoci Tadeusza Czackiego, naley, uznawszy ogromny sukces gimnazjum krzemienieckiego (do ktrego powrcimy), podkreli, e dziki niemu wanie idea narodowa, polska i szlachecka osigna na Ukrainie szczyty. Trzeba jednak te zauway, e patriotyzm ten kry si nieraz za pozorami niezgodnej z prawd reklamy. Akcja Czackiego wspbrzmiaa z zaskakujcym adresem woyskiego zgromadzenia szlacheckiego do cara z roku 1808, analizownego w rozdziale poprzednim. Dotacje szlachty okazay si powcigliwe, odmowa rewizji przywaszcze majtkw pojezuickich - stanowcza, paszczyzna w tych majtkach, ktr Czartoryski stara si bezskutecznie w roku 1809 znie - powszechna31. To wszystko potwierdza, e szlachta staraa si nade wszystko o najbardziej rygorystyczn eksploatacj majtkw i chopstwa paszczynianego oraz e bya mocno przekonana o swej wyszoci nad Rosjanami. W czasie wojny z Napoleonem nagle pojawi si nowy samozwaczy wizytator, ktry przesun centrum politycznego cienia polskiego ziemiastwa. Bardzo szybko dostrzego ono pewne korzyci z podania za myl rosyjsk. Szkoy na Ukrainie i szlachecki paternalizm W Petersburgu zaczy przewaa opinie prawdziwych Rosjan, a owieceniowe zasady z lat 1802 i 1803 poszy w zapomnienie, kiedy tylko dostrzeono, jakie niebezpieczestwa groziy strukturom szlacheckim z powodu prb zastoso29 D. Beauvois, Lumieres et societe en Europ de l'Est..., t. 2, rozdz. 10: Les ecoles paroissiales..., s. 827-900 lub przekad polslg: Szkolnictwo polskie..., t. 2, s. 367^126. 30 RGIA, fonds 733, opis 62, dieto 101. 31 W roku 1809 ksi Czartoryski nie znajdowa si jeszcze na etapie konserwatyzmu i proponowa oczynszowanie chopw paszczynianych w dobrach pojezuickich przejtych przez Komisj Edukacji Narodowej, co oznaczao w tych kilku majtkach po prostu zniesienie paszczyzny. Propozycja Czartoryskiego spowodowaa protesty szlachty, ktra twierdzia, e zniesienie paszczyzny rozpowszechni wrd chopstwa ndz, pijastwo i ciemnot podobn do tej, ktra nka... szlacht

goot, od dawna wszak pacc czynsz. Zdaniem szlachty, paszczyzna bronia chopw przed zezwierzceniem. Opinia komisji woyskiej wzgldem urzdzenia dbr edukacyjnych, 10 lutego 1810 r., Biblioteka Jagielloska, Krakw, 4569. 232 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Klejnot albo/i wyksztacenie 233 wania owych zasad przez Speraskiego. Karamzin, ktry w pocztkach panowania Aleksandra z entuzjazmem wita narodziny nowego systemu szkolnego, przyczy si do konserwatystw, piszc w roku 1809 O starej i o nowej Rosji i pragn skoczy z encyklopedystami: Dotd w owieconych pastwach wymagano od urzdnikw tylko wiedzy poytecznej w sprawowaniu przez nich funkcji: wiedzy technicznej dla inynierw, znajomoci prawa dla sdziw i innych. A tu do tego dochodzi, e u nas marszaek zgromadzenia szlacheckiego musi zna Homera i Teokryta, sekretarz Senatu musi wiedzie, jakie s waciwoci tlenu i wszelakich gazw, wicegubernator musi studiowa figury Pitagorasa, a dozorca w domu wariatw orientowa si w prawie rzymskim, bo inaczej wszyscy wymr jako radcy kolegialni lub radcy tytularni"52. Antyowieceniowa diatryba wizaa si cile z narastajc obaw przed moliwym awansem w Rosji raznoczycow, podejrzewanych o rozprzestrzenianie niebezpiecznego ducha francuskiego. Objcie stanowiska ministra owiecenia publicznego w kwietniu 1810 roku przez Razumowskiego cakowicie zdominowanego przez pene obskurantyzmu odezwy hrabiego Josephe'a de Maistre'a, ktry zarzuca go memorandami i wytacza tyraliery argumentw33, szybko przejawio si powoaniem 10 sierpnia 1810 roku Liceum w Carskim Siole, ekskluzywnego instytutu szlacheckiego, ktry stanowi pierwszy wyjtek w teoretycznie powszechnym systemie nauczania ustanowionym w roku 1803. Rok pniej, 26 sierpnia 1811, minister wprowadzi kolejn poprawk do pierwotnej teorii autonomicznego rodowiska uczonych i nauczycieli, zezwalajc ziemiastwu na wgld w dziaalno szk. Chodzio tu, w duchu de Mai-stre'a, by nie pozostawia nauczania jedynie w rkach pedantom z kollegiw". Wiadomo ile przesdw szerzy si po maych miasteczkach", powiada Razu-mowski, majc na uwadze urzdnikw bez innego zajcia ni nauczanie, ktrzy wyrobili sobie nazwisko tylko pord uczonych. Dyrektorzy szk, ktrzy ani czynu odpowiednio wysokiego nie posiadaj, ani wasnego majtku, rzadko kiedy respekt budz. Szkoy te na tym cierpi. Gdyby za dyrektorzy wybierani byli spord ziemian, to wzbudziliby zaufanie szlachty dla szkolnych instytucji oraz dobre nastawienie publicznoci do pobierania nauk. Ta decyzja spowodowaaby jednak utrat miejsca licznych dyrektorw i ich jedynych perspektyw". Zostawiono ich zatem w spokoju, ale jednoczenie stworzono ciao paralelne dyrektorw honorowych speniajcych powysze kryteria34.

Ciekawe porwnanie artykuw Karamzina: O nowom obrazowanii narodnogo proswieszczenija w Rossji (1803) oraz: O drewniej i nowo] Rossiji, [w:] E. S c h m i d t, Istorija rednich uczebnych zawiedienij, Sankt-Petersburg 1878, s. 20, 21 i 71. " J. de Maistre, Correspondance diplomatiue 1811-1817, wyd. A. Blanc, Paris 1851 oraz przede wszystkim: Cinq lettres sur teducation en Russie, [w:] Lettres et opuscules inedits du comte ]. de Maistre, t. 2, Paris 1851, s. 299-362. 3" Pierodiczeskije soczinienije ob uspiechach Narodnogo Proswieszczenija, wyd. ministerstwa t 31 s. 218. Jawna w Rosji niech do nauczycieli-intelektualistw" - co przeczy ustaleniom Alaina Besancona, dla ktrego inteligent w Rosji by powaany, bo by rzadki35 - ujawnia si w mentalnoci szlacheckiej na Ukrainie wczeniej. W roku 1804 Uniwersytet Wileski odpar podobne zakusy ze strony Czackiego, ktry sugerowa cis wspprac pomidzy marszakami zzzszlachty i szkolnictwem, przewidujc udzia marszakw w egzaminach koczcych rok szkolny w kadym powiecie, w ktrym szkoa si znajdowaa. Teoretycznie paternalistyczna opieka nad szkoami ze strony ziemiastwa nie musiaa si wydawa tak niezbdna w guberniach polskich", jak w rdzennie rosyjskich czciach imperium, poniewa, oprcz nielicznych cudzoziemcw, wszyscy wykadowcy - od 500 do 600 - uczcy w szkoach powiatowych i w gimnazjach w caym okrgu wileskim wywodzili si ze szlachty, zawsze bardzo ubogiej, ale ich szlachecki rodowd winien w wystarczajcym stopniu gwarantowa edukacj w duchu solidarnoci i cnt obywatelskich. Jednak troska paternalistyczna objawia po raz kolejny, e w obrbie stanu rycerskiego istniaa rysa, a nawet ciao pedagogiczne" byo traktowane jako grupka osobna, o ktrej szlacheckim rodowodzie zapominano, i ktra ewoluowaa na mocy odrbnej logiki. Poowa ciaa pedagogicznego skadaa si z mnichw (wrd ktrych bazylianie, jak widzielimy, byli wzgldnie zamoni) druga poowa (zaledwie 100 nauczycieli na Ukrainie) tworzya zesp, ktry mg uchodzi za wyodrbniony z ycia szlacheckiego i ktry - pod nieobecno na Ukrainie raznoczycow stanowi w tamtym okresie prawdziw nowo: zarodek inteligencji szlacheckiego pochodzenia, ktra staraa si odnale herbowy blask pokryty pyem zapomnienia, dziki wartoci cakowicie nowej, a wic trudnej do nadzoru - dziki wiedzy zawodowej, opacanej kompetencji. Niepokj szlachty woyskiej spowodowany pojawieniem si tej grupy by szczeglnie zrcznie wyzyskiwany i czony z niepokojem Rosjan przez nastpc Czackiego - hrabiego Filipa Platera, ktry dziki dziaaniu w jeszcze bardziej stanowczo barokowym i haaliwym stylu, wkrad si w aski wadzy do tego stopnia, e sprawowa w latach 1818-1824 stanowisko wicegubernatora woyskiego. Po mierci Tadeusza Czackiego w lutym 1813 roku, Filip Plater nie kad zbyt mocnego nacisku na rol gimnazjum krzemienieckiego jako twierdzy polskoci, lecz czyni co w jego mocy, by placwka ta jawia si jako twierdza socjalna, jako orodek wzorcowego szlachectwa przeciwstawiany uniwersyteckiej maostkowoci i przecitnoci. W ten sposb po piciu latach gimnazjum krzemienieckie uzyskao statut Liceum Krzemienieckiego, to znaczy zostao uhonoI 35 A. Besancon, Education et societe en Russie, Paris 1974, s. 21-22. Autor zdaje si zapomina o wiadectwie Hercena i o Mdremu biada Gribojedowa (1825). Przewaga liczebna w szkolnictwie i

wyszym nauczaniu w guberniach polskich nad reszt imperium jest niezauwaana przez historiografw rosyjskich. Zob. B. A. U s p i e n s k i j, Russkaja intelligencia kak specificzeskij fienomen russkoj kultury, Rossija/Russia, wyp. 2 (10); Russkaja intelligencjia i zapadnyj intellektualizm: istorija i tipologia, Moskwa 1999. 234 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy rowane tak samo jak Liceum w Carskim Siole z przeznaczeniem gwnie dla polskiego ziemiastwa na Ukrainie. To wyrnienie wiadczyo o zdecydowaniu ziemiastwa woyskiego, ktrego wybitniejsi przedstawiciele tworzyli zgromadzenie szlacheckie i komisj edukacyjn. Owa grupa wyzyskaa chwilow nieask, w ktrej znalaz si ksi kurator Adam Czartoryski w pocztkach wojny z Napoleonem, by nawiza bezporednie kontakty z Petersburgiem, co wydawao si tym bardziej oczywiste, e Napoleon zaj Wilno pod koniec czerwca 1812 roku. Jeszcze za ycia Czackiego, od sierpnia 1812 roku Filip Plater uzna za stosowne poinformowanie Razumowskiego, jakie sposoby ewakuowania gimnazjum w Krzemiecu przewidziaa miejscowa szlachta. Z tego wzgldu minister zezwoli modemu hrabiemu na bezporedni z nim kontakt (we francuskim oryginale - w tym jzyku korespondowano - czynownik cara zabawnie przekrci francuskie sowo), co utwierdzio Filipa Platera w przekonaniu o moliwoci szybkiej kariery. Przeto nie zawaha si on, z poparciem obywatelstwa, przedstawi sw kandydatur po mierci Czackiego, na stanowisko wizytatora, wbrew kandydaturze Podolanina, ksicia Dymitra Czetwertyskiego, wysuwanej przez Czartoryskiego36. Mimo e Filip Plater oficjalnie nie zosta zatwierdzony na stanowisku wizytatora trzech guberni, cigle wykorzystywa poparcie Razumowskiego, by zmusi Czartoryskiego do zmiany pogldw w sprawie spoecznej roli owiaty. Czartoryski, niepewny swego losu, coraz wyraniej zdawa sobie spraw, e jego powrt na stanowisko kuratora okrgu wileskiego odbdzie si za cen wyrzeczenia si idei owieceniowych sprzed 1812 roku. Nastpowa proces przyspieszonego wchodzenia w orbit witego Przymierza. Czartoryski z roku 1815 ulega ju mocnym wpywom woyskich konserwatystw, bliszych de Maistre'owi ni Owieceniu i dawnej Komisji Edukacji Narodowej. Szlacheccy mentorzy edukacji nie zwlekali duej z otwarciem gimnazjum na Podolu. W roku 1812 znajdowali jeszcze preteksty, by oddali dyrektora proponowanego przez Wilno, ale w roku 1814 zgodzili sie w kocu na dyrektora gimnazjum w Winnicy, pijara Maciejowskiego, ktry najpierw zrzuciwszy sutann oeni si, a potem rzuci on i ponownie wstpi do pijarw, w czasach wojny z Napoleonem zdobywszy sobie poparcie Rosjan w Biaymstoku. Inauguracja tego gimnazjum pooya kres monopolowi Krzemieca i uatwia dialog z Petersburgiem. Odtd rewindykacje szlacheckie mogy si skupi wok obrony i zwikszania wolnoci" w stosunku do uzurpacji uczonego ciaa". Celem staa si jeli nie likwidacja, to maksymalne ograniczenie dziaania komisji funduszowej, by nie podnosia wicej kwestii wasnoci ziem pojezuickich. List Filipa Platera do Adama Czartoryskiego, napisany tu po pogrzebie Czackiego, 11 lutego 1813 roku, zmierza w tym kierunku. Plater sugerowa mianowicie zmniejszenie liczebnoci komisji do trzech doywotnich czonkw staych i trzech doywotnich sekretarzy. Praca ich polegaaby nie na egzekwowaniu zo-

36 Ambicje Platera zawieraj listy do A. K. Razumowskiego z 2 wrzenia 1812 r. i z 24 lutego 1813 r.; RGIA, fond 733, opis 62, dieo 233. A. J. Czartoryski, chocia le na dworze notowany, przedstawi kandydatur D. Czetwertyskiego na miejsce Czackiego 13 lutego 1813 r. Klejnot albo/i wyksztacenie 235 lx wiza podjtych w przeszoci, lecz na gospodarowaniu funduszami biecymi rzeczywicie pozostajcymi do jej dyspozycji oraz na uzgadnianiu personelu i programw szkolnych z wadzami administracyjnymi, podczas gdy dotd sprawy te naleay do prerogatyw dyrektorw szk (w Krzemiecu - profesor Sci-borski, wierny wykonawca woli Wilna). Plater nalega we wspomnianym licie, eby wszystkie fundusze podlegay kontroli komisji zoonej z ziemiastwa, ktrej czonkowie interesujce sformuowanie - byliby z oczywistych wzgldw wybrani spord obywateli, ktrzy posiadaj nie tylko kompetencje, ale i dobra na stray ich cnoty. To jasne, e stranik 1600 chopw paszczynianych nie mg nie by cakiem cnotliwy. Plater prcz siebie, wysuwa do nowej komisji hrabiw: Rzewuskiego i Moszyskiego37 Filip Plater, nie dysponujc adnym potwierdzeniem swej funkcji wizytatora, wysa 20 sierpnia 1813 roku do Razumowskiego dugi raport o sytuacji szkolnej, wypeniony duchem dawnej zotej wolnoci szlacheckiej. Nie zabrako w nim pomysw mutacji lub nagradzania wykadowcw ani nieszczsnej idei zmuszania popw do pobierania nauk w polskich szkoach (pomys ten zasmuci ministra na dugo), ani idei przemiany gimnazjum krzemienieckiego w uniwersytet. Ta idea staa si spryn aktywnoci Filipa Platera38. eby dopi celu, trzeba byo wykonywa rozmaite gestykulacje. Ich aspekt dworacko-rytualny nie powinien zasania wielkoci stawki w grze o kultur ani faktu, e woyskie ziemiastwo, ktre przedoy wkrtce carowi drug wielk petycj (zob. rozdzia poprzedni), dawao w ten sposb upust swym ambicjom krpowanym przez Rosjan. Jedna z idei arystokracji - nie bardzo wszak szczodrej - wyraaa si w przekonaniu, e kto daje pienidze, moe postpowa wedug swojej woli. Idea dziaania dla wsplnego oglniejszego dobra nie sprawiaa na niej wielkiego wraenia. Statut szk z roku 1803 przewidywa, e nad kas gimnazjum krzemienieckiego sprawowa piecz dyrektor Sciborski, szkatua bya zamknita na dwa spusty, a klucze do niej powierzone opiece dwch rnych profesorw. Filip Plater najzwyklej w wiecie skonfiskowa kas w marcu 1814 roku, by powierzy j Komisji Woyskiej wyonionej spord obywatelstwa. Dyrektor gimnazjum krzemienieckiego zosta w ten sposb zdegradowany do roli egzekutora woli ziemian i energiczne protesty rektora Sniadeckiego z Wilna przeciwko temu zamachowi na prawa obowizujce w kuratorium na nic si nie zday. Snia-decki, ktry przyj funkcj ministra edukacji w Rzdzie Tymczasowym Napoleona na Litwie popad w nieask i jego czas by policzony. Duch stronnictw zawsze osabia ludzi uczonych (uczenych sosowij), dowiadczenie stuleci, wiadectwo historii dowodzi tej smutnej prawdy i wskazuje na potrzeb tworzenia komitetw, wedug obszernego projektu, ktry miaem honor przedoy Waszej Ekscelencji w roku 1813" - pisa Plater do ministra39. 17 F. Plater do A. J. Czartoryskiego, 11 lutego 1813 r. Biblioteka Czartoryskich, Krakw, 6394. 1H RGIA, fond 733, opis 62, dieo 254.

111 bid., dieo 287, F. Plater do A. K. Razumowskiego, 20 marca 1814 r.; J. niadecki do tego, 10 maja 1814 r. i odpowied ministra, 31 maja 1814 r. 236 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Komitety" z tego obszernego projektu" zostan rycho nazwane izbami dozorczymi". Plater zauwaywszy, e od roku 1814 akcje Czartoryskiego znowu wzrosy, ponownie zacz si do niego zwraca i czsto o izbach mu przypomina, informujc jednoczenie, i wybiera si w tej sprawie do Petersburga i bdzie go rwnie prezentowa na zgromadzeniu szlacheckim (Plater posugiwa si nadal sowem: sejmik")40. Styl wygaszanych na owych sejmikach przemwie Rudzkiego, sekretarza komisji woyskiej ujawnia, jak silnie w ytomierzu potrzsano straszakiem uczonych" jako odrbnej klasy zagraajcej istniejcemu adowi spoecznemu: Srog Polacy znosz dotd pokut, e Rzd Krajowy, obojtny na instrukcj publiczn, opuci j cakowicie zgromadzeniu uczcych. To zgromadzenie, przez dwa przeszo wieki utrzymujc j wycznie w swym rku, uywao jej jedynie jako dzielnej spryny do jego wzrostu przyczyni si zdolnej, bez adnego wzgldu na ogln narodu potrzeb i korzy"41. 15 listopada 1814 roku Filip Plater pisa do Czartoryskiego, e minister go zapewni, e uniwersytet w Krzemiecu wkrtce powstanie i zachci go do opracowania jego projektu. Filip Plater doda, e obawia si tylko zazdroci ze strony Wilna i oczekuje na powrt z Parya Aleksandra I. Projekt, mimo wpisanej we megalomanii, zosta przedoony Razumowskiemu w pocztkach 1815 roku42 i doprowadzi do przeksztacenia gimnazjum woyskiego nie w uniwersytet, lecz w Liceum Krzemienieckie. To lepiej odpowiadao yczeniom przyjaciela de Maistre'a o odosobnieniu elity spoecznej w wiey z koci soniowej. Nowe przykady: liceum Biezborodki w Nieynie, na prawym brzegu Dniepru lub liceum diuka Richelieu w Odessie dowodziy skutecznoci tego rodzaju dziaa. By osign swj cel, Filip Plater musia jeszcze toczy cige spory z Wilnem i wywiera nieustann presj na Czartoryskiego, a owe zabiegi jeszcze wyraniej wydobyway na jaw cechy szlacheckiej mentalnoci. ciborski, dyrektor gimnazjum, omieli si przesa do Wilna gorzkie uwagi dotyczce stanu finansw komisji: dawniejszego i obecnego, ktry ujawnia dziur" na 12 000 rubli asygnacyjnych. Plater, wcieky, wysa do Razumowskiego prob o nagan dla im-pertynenta, ktry tyka wite pamitki" i zapomnia, e pan nie ma adnych rachunkw do przedkadania, a sowo obywatel" jest wystarczajc gwarancj pomylnoci dla Krzemieca. Plater doda, e to wszystko jest skutkiem spisku profesorw, a dyrektor by manipulowany przez trzech braci Jarkowskich, terroryzujcych" ciao pedagogiczne. Przygotowanie budetu naleao powierzy jemu, Platerowi: Jzef II najsuszniej powiada, e woli dowodzi czterema armiami, ni dwoma uczonymi"43. 40 F. Plater do A. J. Czartoryskiego, 8 padziernika, 6 i 15 listopada, 19 grudnia 1814 r., Biblioteka Czartoryskich, 6394. 41 Przemwienie z 1817 r., Biblioteka Jagielloska, 4569, s. 382.

42 F. Plater do A. K. Razumowskiego, 19 luty 1815 r., RGIA, fond 733, opis 62, dieo 233. 4i Md., 24 grudnia 1815r., dieo 287. Klejnot albo/i wyksztacenie 237 Czartoryskiemu, cigle niezatwierdzonemu na stanowisku kuratora - nastpio to dopiero po przyjciu do ministerstwa Golicyna - udzieli si w kocu zapa woyskiego obywatelstwa". W grudniu 1815 roku, bez adnego innego upowanienia oprcz poparcia zgromadzenia szlacheckiego, Plater obwieci uczniom i wykadowcom w Krzemiecu, e wyrusza ze swym wielkim projektem do Warszawy, by przekona do ksicia Czartoryskiego. Hrabia Plater wyznaczy swoim zastpc" hrabiego Steckiego, a zabiera ze sob profesora u-czyskiego, przyjaciela hrabiego Jana Potockiego, uczonego pisarza, ktry serdecznie Uniwersytetu Wileskiego nie znosi. Filip Plater nie omieszka przy okazji wygosi panegiryku na cze Komisji Woyskiej i zapowiedzia, e wystpi dla jej czonkw w Petersburgu o krzye witego Wodzimierza trzeciej klasy i witej Anny drugiej klasy. Na co minister odpowiedzia, e wolaby widzie wreszcie klarown rachunkowo. Klarowno, czyli skuteczne ukrycie naduy, mona byo uzyska tylko po cakowitym odsuniciu czonkw ciaa pedagogicznego od rachunkowoci. Profesor Malewski wysany w maju 1816 roku przez Wilno, by przyjrze si sytuacji w szkoach na Woyniu, by przeraony; obywatele zamierzali gosowa na sejmiku gubernialnym kwestie podziau funduszy, oficjalnego pozbawienia wpywu przedstawicieli kuratorium wileskiego w zarzdzaniu nimi i zmniejszenia oprocentowania wpyww z majtkw pojezuickich na cele edukacyjne. Pozostali jeszcze w Wilnie obrocy ducha Owiecenia napisali protest przeciwko powrotowi do anarchicznego systemu zarzdzania, ktry zgubi kraj", przeciwko powrotowi do dawnej polskiej anarchii", ale nikt ju w Wilnie protestw nie sucha: Czartoryski skierowa si na drog witego Przymierza44. Kurator rzeczywicie zgodzi si przyj 23 wrzenia 1816 roku w Warszawie delagacj szlachty woyskiej w skadzie: Plater, Jabonowski, Stecki i Feliks Czacki. Delegacja staraa si przekona ksicia, e prace komisji prawnej dobiegy koca, e naley j odtd zastpi gubernialnymi izbami dozorczymi", to znaczy szlacheckimi izbami administracji szkolnej, ktrych zada nie warto zbyt gono obwieszcza, by nie wywoywa protestw nauczycieli. W celu uzyskania przychylnego nastawienia ksicia, ktry zamierza sprawdzi osobicie na miejscu warunki, na ktrych gimnazjum krzemienieckie zamierzano przeksztaci w liceum, Rudzki, sekretarz komisji (ktry po raz pierwszy uy sowa liceum"), wysa do Czartoryskiego w pocztkach 1817 roku seri memoriaw, powtarzajc w nich niestrudzenie, na jakich warunkach materialnych szlachta zamierza oprze zapowiadan prywatyzacj tej instytucji szkolnictwa pwyszego. W nowej sytuacji dawnym funduszem Edukacji Narodowej mogy si najwyej interesowa izby skarbowe, czyli pastwo, a funkcjonowanie Liceum Krzemienieckiego bd odtd zapewniay izby dozorcze. adne doszukiwanie si dbr pojezuickich nie jest ju potrzebne oraz moliwe. Wszelkie przywaszenia zostaj przedawnione. Tym krokom towarzyszy projekt nauczania rwnie imponu44 Uwagi nad probami Komisji Woyskiej, 1816 r., Biblioteka Uniwersytetu Wileskiego, KC 41, s. 213. 238

Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy jacy jak za czasw Czackiego, cho nieco fantazmatyczny w miecinie, w ktrej brakowao brukowanych ulic. Zamierzano powikszy bibliotek, zaoy najrozmaitsze laboratoria, zbudowa szpital, instytut weterynaryjny, warsztat mechaniczny, nowe stajnie, pensjonat, szko powiatow, planowan od dawna szko dla guwernantek, stworzy katedry architektury, poonictwa, chirurgii, trygonometrii i astronomii45. W roku 1817 Czartoryski pojecha do Wilna, gdzie powoa dyrekcj szk powierzon czterem profesorom. Ksi kurator powrci stamtd do niekon-tent, ju wczeniej przekonawszy si o susznoci postawy szlachty ukraiskiej. W kwietniu 1818 roku, po Sejmie w Warszawie, na ktrym Aleksander I najwicej przyrzek niedotrzymanych obietnic w sprawie poczenia z Krlestwem Kongresowym polskich guberni" Cesarstwa, i podczas ktrego Czartoryskie-mu udao si szepn kilka sw w sprawie Liceum Krzemienieckiego46, ksi wyruszy na rodzinn Ukrain. Spdzi na niej cae lato 1818 roku po lubie z Ann Sapieank (ona miaa lat osiemnacie, on - czterdzieci siedem) i postanowi przekona si osobicie, w jakim stanie znajduj si szkoy. Wizytowa ich kilka, powiatowych, a nawet parafialnych: w ucku, Woronczynie, Lubarze, Wooswce, Machnwce, ytomierzu, Winnicy pozostawiajc w rejestrach trzech guberni uwagi o treci nauczania, o materiale do przerobienia itd. Ufundowa nawet szko powiatow w jednym ze swych paacw - mianowicie w Midzyborzu47. Podczas wizytacji zasta jedynie dyrektorw, ale nie uczniw - trway wakacje. Pobyt ksicia skada si zatem z serii spotka w eleganckim towarzystwie, wszystkie wielkie rodziny przecigay si w staraniach o prezentacj wielkiemu przyjacielowi cara, a przynajmniej przyjaciela domniemanego. Postawa polskiego ziemiastwa najwyraniej sprawiaa ksiciu przyjemno, gdy pisa do swego staruszka ojca: Wielu tu obywatelw si zjechao [...], Oprcz tego ksi Eustachy [Sanguszko - D. B.] i kilku powiatowych marszakw, niemniej gubernator, genera Giycki, tu przez kilka dni bawili. To zgromadzenie nastrczao nam okazj do licznych balw, na ktrych moja ona zrazu wiele tacowaa"48. Dugi pobyt kuratora na Ukrainie odegra zasadnicz rol w przygotowaniu gimnazjum krzemienieckiego do transformacji w liceum, zgodnie z wol szlachty i w duchu Petersburga. Ksi podj decyzj - mimo sprzeciww Uniwersytetu Wileskiego - o oddaleniu upartego dyrektora Sciborskiego i innych niewygodnych nauczycieli. Emigracyjni absolwenci liceum utworzyli w roku 1837 w wytwornej restauracji paryskiej tak zwan Biesiad Krzemienieck". Czonkowie tego maego towarzystwa nie mogli si nachwali swej elitarnej przewagi i szczeglnie podkrelali dawne zasugi Jzefa Drzewieckiego, byego powstaca 45 Projekt F. S. Rudzkiego (1817), Biblioteka Jagielloska, Krakw, 4569. 46 A. J. Czartoryski do A. N. Golicyna, 7 maja 1818 r., Biblioteka Czartoryskich, Krakw, 6388, po francusku. 47 Zapiski brulionowe ksicia Czartoryskiego, Biblioteka Czartoryskich, Ew. 6374. 48 A. J. Czartoryski do A. K. Czartoryskiego, 27 czerwca 1818 r., ibid., 6032. Klejnot albo/i wyksztacenie

239 kociuszkowskiego, onierza Legii Naddunajskiej Kniaziewicza, ktrego wybr.i-no w roku 1817 marszakiem szlachty powiatu krzemienieckiego. W roku 2003 Ryszard Przybylski zawtrowa tej autoreklamie paniczw. Ksi-kurator skdind speni stare marzenie Razumowskiego, kiedy ten powoywa dyrektorw honorowych. Znalaz idealnego kandydata na dyrektora Liceum Krzemienieckiego. Tym idealnym kandydatem by wielki waciciel ziemski na Woyniu i jeden /.najbardziej znanych poetw neoklasycznych - Alojzy Feliski, autor, midzy innymi, hymnu koronacyjnego w Krlestwie na cze Aleksandra I: Boe co Polsk, oraz wzitych tragedii. Alojzy Feliski, podobnie jak Jan Potocki, czy dobry smak, wyborne wyksztacenie z zamiowaniem do literatury i sztuk piknych oraz ze znaczn fortun, co powodowao, e by wietnym kandydatem na dyrektora dla ziemiastwa pragncego sprawowa piecz nad szkolnictwem. Alojzy Feliski nie posiada co prawda adnego stopnia ani tytuu naukowego, ale w Europie krlw wracajcych na trony, w Rosji Arakczejewa i na Woyniu Filipa Platera stanowio to raczej zalet ni wad. Czartoryski stara si przekona profesorw w Wilnie, bez wikszego skutku, e osoba o takiej pozycji bdzie cieszya si nieskoczenie wikszym prestiem ni skromny uniwersytecki uczony49. Wszystko ju byo gotowe do transformacji zgodnej z duchem ziemiaskiej elity: 4/16 grudnia 1818 roku Aleksander I podpisa ukaz fundacji Liceum Krzemienieckiego: Uwzgldniwszy, e Nasze dyspozycje z aktu wydanego 29 lipca 1805 roku dotyczce gimnazjum na Woyniu do dnia dzisiejszego spodziewanych rezultatw nie przyniosy oraz e trzy gubernie: Podole, Woy i Kijowszczyzna, mocno od Wilna oddalone, koniecznie potrzebuj zakadu wyszego uksztacenia, ktry, choby w stopniu niejakim, uniwersytet zastpowa dla szlacheckiej modzi, nakazujemy zmian imienia gimnazjum na liceum i szybkie zastosowanie si do powyej nadanego statutu, wedle rodkw na cele edukacji przewidzianych"50. Zastosowanie si" nie byo wcale takie szybkie, i tylko nazwa ulega zmianie, poniewa statut Liceum Krzemienieckiego, zanadto zmodyfikowany, nigdy nie zosta zatwierdzony, z rnych powodw. Gwna przyczyna - to brak obecnoci ksicia kuratora, ktry uznawszy rzecz za zaatwion oddali si na dwa lata, obwoc swoj maonk po wszystkich stolicach europejskich. W tym czasie profesorowie wilescy przystpili do kontrataku. W Rosji natomiast reakcja wygrywaa (nie zapominajmy, e w roku 1818 gubernia kijowska zostaa wyczona spod kurateli Wilna) i zdano sobie spraw, e popieranie woyskiej szlachty, chocia stanowczo samolubnej, oznacza jednak popieranie pewnej idei polskoci. Ponadto Feliski zaraz po swej nominacji zmar, ku rozpaczy Czartoryskiego. Kiedy ksi powrci - byo ju za pno. ' A. J. Czartoryski do J. niadeckiego, 18 stycznia 1819 r., Biblioteka Jagielloska, 3104. ' Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, 6374, s. 103 i n. 240 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Projekt statutu Liceum Krzemienieckiego stanowi wyzwanie wobec cienkiej warstwy wiatych, ktrzy starali si dokona przemian w strukturach socjalnych. Czartoryski, dawniej tak pasjonujcy si

prdami owieceniowymi, przej si obecnie wikszoci sugestii zawartych w memorandach Rudzkiego. Liceum znalazo si pod wyczn piecz kuratora, jedyna czno z Wilnem ograniczaa si do corocznych sprawozda dla informacji". Poniewa fundusze pochodziy od jedynego mecenasa, kontrol - nie tylko materialn - nad funkcjonowaniem liceum, zgodnie z zaoeniami, powierzono izbie dozorczej, ktrej trzech czonkw wybiera miao zgromadzenie szlacheckie. W ten sposb zakres uprawnie zgromadzenia szlacheckiego ujty w Gramocie" nadanej przez Katarzyn II zosta w jaskrawy sposb naruszony, nie wspominajc nawet o zasadach nauczania powszechnego z roku 1803. Izbie winien przewodzi w powiecie dyrektor honorowy (Drzewiecki) oraz dwaj duchowni wyznaczeni przez biskupw rzymskokatolickich w ucku i Kamiecu, co zapowiadao koniec wieckich tendencji odziedziczonych po Komisji Edukacji Narodowej. Notable wybierani na trzy lata i zbierajcy si cztery razy do roku decydowa mieli 0 afektacji, nominacji i zwalnianiu nauczycieli, o programie oraz o przedmiotach nauczania. Uczone ciao" miao spenia rol edukatorw na pasku i sakiewce hojnych darczycw51. Minister Golicyn sformuowa wiele innych zastrzee, poniewa nastpi okres maltuzjanizmu w rozdzielaniu rang i czynw (o ktrym bdzie jeszcze mowa) i Rosjanie nie mogli si zgodzi z myl, e uczniom Liceum Krzemienieckiego mona przyzna stopie studenta lub kandydata, poniewa student 1 kandydat nalea do tabeli carskich rang. Golicyn nie mg te przekn dawnej ju ambicji Krzemieca do niezalenego od cenzury carskiej kontrolowania publikacji na Ukrainie, a ponadto nie pogodzi si z przedawnieniem nielegalnego zajmowania ziem pojezuickich i chcia cign t spraw do koca. Walka prowadzona przez otoczenie Filipa Platera i osobicie przez ksicia Czartoryskiego do roku 1824, kiedy carat oficjalnie administracyjnie przyczy szkoy na Woyniu i na Podolu do Charkowa, kadc w ten sposb ostateczny kres polskim ambicjom kulturalnym - ujawni impas powstay w wyniku zderzenia dwch substancji spoecznych: skostniaych struktur zniewolonych knutem i rozkazem z nowym podmiotem, ktrego sia polegaa na wiedzy. W roku 1821 i 1822 pirem Rudzkiego autorzy projektw woyskich uparcie starali si sprzeciwia niechci Wilna, piszc do kuratora lub do ministra. Woyniakw oskarano w Wilnie o dziedziczn skonno do polskiej anarchii, natomiast oni sami, najaktywniejsi czonkowie ytomierskiego zgromadzenia szlacheckiego, wystpowali w roli rzekomych spadkobiercw Komisji Edukacji Narodowej. W grnych perorach dowodzili, e podobnie jak ich przodkowie troszczcy si o wolno stanu rycerskiego, wykazuj zwyczajn postaw obywateli, ktrych bezinteresowna aktywno nigdy nie zostaa spoytkowana ' Ibid., Ustawa Liceum Krzemienieckiego, czyli dodatek do dyplomata, pocztek 1819 r. Klejnot albo/i wyksztacenie 241 przez polski rzd. Stanowcza prezentacja siebie samych w roli jedynych ohro-cw cnt obywatelskich bya rodzajem obrony antycypujcej przysze zagroenie ze strony absolwentw szk,

ktrzy przejci ideami swych nauczycieli muliliby si sta rzeczywistym niebezpieczestwem dla przywilejw urodzenia. A do tamtych lat obywatelstwo" sdzio, e ono tylko tworzy grup zdoln utrwala i rozwija jedyn pozosta jej stref wadzy: zarzdzanie wiedz. Na wezwanie Golicyna z 12 stycznia 1821 roku, by dostarczono mu wreszcie konkretny kalendarz ustalania wasnoci dbr pojezuickich, woyscy komisarze odpowiedzieli elaboratem z 4 listopada 1821 roku, w ktrym wyrazili nec plus ultra arystokratyczne teorie o koniecznym sprawowaniu kontroli nad treciami nauczania. Przedawnienie wszelkich malwersacji ziemskich, zapewnienie status quo wacicielom, autorzy Projektu" przedstawiali jako warunek konieczny zapobieenia niebezpiecznemu szerzeniu si ducha korporacji" pord kadry akademickiej. Sygnatariusze tego znaczcego tekstu twierdzili, e nie rozumiej, dlaczego zabrania si im uczestniczenia w pracach ciaa pedagogicznego, kiedy kolejni rosyjscy ministrowie bronili owej zasady. Co prawda obywatelstwo" nie posiada dyplomw, ale czy nie jest oglnie wyksztacone i kulturalne? Profesorowie starajcy si wyodrbni w osobn kast zachowywali si - zdaniem obywatelstwa" - skandalicznie i pyszakowato. Uniwersytet Wileski, zamiast powoa na katedry profesorw spord uczciwych szlachcicw, woli: je zapenia osobnikami miernymi, ale wybranymi spord swoich [...], rzd zatroskany o potrzeby kraju, powinien sobie uwiadomi konieczno powierzenia odrbnym organom kontroli nad instytucjami zajmujcymi si ksztaceniem i wychowaniem". Poniewa miejscowe instytucje szlacheckie zachoway swe prerogatywy sdownicze i gorliwie (?!) je wypeniaj, nie jest rzecz normaln, by jedynie Ministerstwo Owiecenia Publicznego pozostawao pozbawione jake cennego wspomoenia. Nastpnie ujawnia si pogarda dla uczonych": W obecnej sytuacji jedynym w poudniowych guberniach sprawc wszelkich dziaa w dziedzinie owiaty jest uniwersytet; urzeczywistnia je poprzez swoich czonkw, ktrzy rwnie kontroluj, to znaczy, e jest on zarazem sdzi i stron [...]. Jest prawie niepodobiestwem, aby takie ciao, zoone z osb zajtych wycznie teoriami naukowymi i skutkiem tego specjalnego powoania niemogce szczegowo zapozna si z potrzebami kraju, mogo przystosowa system owiaty do ycia publicznego i waciwie ocenia rezultaty swoich dziaa". Odrzuciwszy wszelk promocj dziki zasugom, polski stan rycerski na Ukrainie, jake odlegy od ducha buntu przenikajcego modzie szlacheck w Wilnie, ktra, podobnie jak radykalne ruchy modzieowe w wczesnej Europie, zakadaa tajne zwizki i stowarzyszenia (do ktrych naleaa - co prawda procentowo - niewielka grupa uczniw i studentw), marzy jedynie o dokadnym odciciu i wyizolowaniu elity szlacheckiej w obrbie Cesarstwa Rosyjskiego i udzi si, e tak izolacj Petersburg zaakceptuje. Pragnc sprawowa kontrol nad ksztaceniem przyszych pokole, obywatelstwo" pragno nie tylko zachowa przywileje ziemskie oraz moc wpyww sdowych, ale sdzio, e bierze take udzia w politycznej walce z rewolucyjn Hydr: 242 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Takie obustronnie moderujce oddziaywanie zapobiegoby wytworzeniu si sytuacji, do jakiej doszo obecnie w Europie wszdzie tam, gdzie Ojcw Rodzin i Obywateli pozbawiono wszelkiego wpywu"52.

Uniwersytet Wileski, poinformowany o pretensjach Woyniakw (minister niewtpliwie nie bez satysfakcji obserwowa pogbianie si schizmy midzy Wilnem i Krzemiecem i nie zwleka z wyzyskaniem konfliktu, ale za pomoc zupenie innej separacji ni ta, ktr sugerowao obywatelstwo"), odpowiedzia zdecydowan ripost podajc w wtpliwo ducha obywatelstwa" ziemian. Profesorowie wilescy przedstawili ciao pedagogiczne nie jako spoeczno pasoytw, lecz rzeczywistych wychowawcw narodu (ktry nie oznacza w tym wypadku tylko narodu szlacheckiego) i miao odrzucili wyobraenia 0 szlacheckiej przewadze53. Jeliby ksi kurator by obecny podczas tej debaty teoretycznej o kapitalnym znaczeniu, prawdopodobnie skaniaby si w stron argumentw szlachty ukraiskiej, poniewa wyruszajc w sw dug podr w roku 1819 skierowa do dyrektorw honorowych rekomendacje ujawniajce do jakiego stopnia by on teraz przekonany o koniecznoci wprowadzania ziemian do ycia szkolnego: wychowawczego, pedagogicznego i materialnego. Zerwanie Czartoryskiego z Owieceniem ujawnio si w tym wypadku z wyjtkow jasnoci. Pisa on, e naley przede wszystkim zabiega o to, by szkoy, orodki nauki i ducha obywatelskiego, stay si rwnie orodkami religii i obyczajnoci. W tym celu koniecznie naleao utrzymywa cise stosunki z miejscowym duchowiestwem 1 ksi, niegdy tak zdecydowany zwolennik Owiecenia, deklarowa, e modzieniec moralny musia mie pierwszestwo przed dobrym uczniem. Naleao pooy tam fali zdemoralizowania, z ktrym w owym czasie walczya oficjalna Rosja jak z besti. Prawdziwi dyrektorzy, podobnie jak nauczyciele, byli zanadto podejrzani, by godnie sprzeciwia si zu, ale dyrektorzy honorowi, zbrojni cnot osobistej fortuny, powinni sta si nie tylko stranikami wiary, ale rwnie spoecznej stabilnoci, wymagajcej szczeglnie pilnego nadzoru w Krzemiecu, do ktrego po nauki wysyaa swych synw a nadto licznie szlachta czynszowa. Czartoryski pisa, i do gwnych przyczyn zepsucia w kraju naley zaliczy ow nierozumn dz wybicia si, niech dzieci do kondycji spoecznej swoich ojcw, co mona niestety zauway wrd caej polskiej modziey. Dobre obyczaje ksztatuj si w domu, pod okiem rodzicw. Jake dziecko moe zachowa skonno do cnoty, jeli uczy si gardzi pozycj rodzicw, ich sposobem mylenia i postpowania? Nie ma potrzeby wyliczania przykrych skutkw takiego nastawienia umysw. Dyrektorzy honorowi sami osdz, jak wan jest rzecz, aby uczniowie, studiujc potrzebne im przedmioty, nie powzili niechci do swego stanu, eby rozumieli wyranie, i ten, kto usiuje wznie si ponad granice 52 Projekt o komisjach dozorczych i list z 4 listopada 1821, Biblioteka Jagielloska, Krakw 4569, s. 271-289; brulion, s. 288-295, tekst na czysto. 53 O projektach ustanowienia osobnej administracji funduszu edukacyjnego, 8 kwietnia 1822 r., ibid., s. 304-308. Klejnot albo/i wyksztacenie 243

swoich moliwoci, gotuje sobie gorzk przyszo i niepokj na cae ycie, i ze wyksztacenie powinno przede wszystkim pomc nam w dobrym wypenieniu roli waciwej naszemu stanowi i obowizkom, ktre z niego wypywaj54. Chocia polska szlachta na Ukrainie pozostawaa w ten sposb w zgodzie z ewolucj idei edukacyjnych dokonujc si w caej Rosji (dyrektywy Czartoryskiego wyraay zasady polityki szkolnej Golicyna i zapowiaday formu Szisz-kowa z roku 1824, ktry twierdzi, e wyksztacenia, podobnie jak soli, potrzeba tylko krztyn), podobnie jak szlachta na Litwie nie moga ju ocali autonomii, z ktrej korzystaa dotd w dziedzinie kultury, poniewa czynnik narodowy stawa si przeszkod. Ostatnia prba Czartoryskiego ocalenia statutu Liceum Krzemienieckiego podjta w roku 1824, w ktrej podnosi on spokj panujcy pord uczniw, w odrnieniu od poruszenia politycznego na pozostaych obszarach okrgu55, okazaa si daremna. Czartoryski utraci stanowisko. Nadzr nad polskimi szkoami na Ukrainie, ktre pozostaway w upieniu do czasu ich cakowitej rusyfikacji w roku 1831, nalea ju odtd do Charkowa. Jednak naley starannie podkreli fakt o kapitalnym znaczeniu, ktry sta si rezultatem powstania sieci szk w tym regionie. Protointeligencja, tak mocno popierana przed rokiem 1815, a nastpnie tak zaarcie zwalczana, w trzecim dziesicioleciu wieku dziewitnastego rozwijaa si i powanie zaczynaa zagraa starym strukturom stanowym. Kiedy w roku 1828 Stroganow zamierza jeszcze silniej posuy si ziemiastwem do kontrolowania szkolnictwa w Cesarstwie, Speraski, przywrcony do ask, a nawet odgrywajcy rol podpory reimu Mikoaja I, sformuowa niesychanie wymowne zastrzeenie: dworiastwo z pewnoci wnie wiele moe, ale koniecznie trzeba wykluczy szlacht z okrgw dorpackiego i wileskiego z powodw waciwych samym instytucjom tam si mieszczcym oraz z powodu przesadnej skonnoci mieszkacw do ksztacenia si, ktra nie wymaga zabiegw rzdowych wykraczajcych poza zwyk miar"56.

Szkoy szlacheckie: otwarcie czy impas? Owa przesadna skonno" stawaa si rzeczywicie niepokojca i naruszaa rwnowag kulturow gwnych skadnikw socjonarodowociowych carskiego imperium. Wadza nie moga tego faktu ignorowa. W roku 1809, w piciu okrgach szkolnych (Petersburg, Moskwa, Charkw, K.i/.a i Wilno) w 32 gimnazjach ksztacio si 2838 uczniw, pord tej liczby l.()5, czyli prawie poowa, zamieszkiwaa okrg wileski. W 126 szkoach powiatowych Cesarstwa uczyo si 12 838 uczniw, w tym 7422 podlegao Wilnu, czyli znacznie wicej ni poowa. W roku 1824 wzgldny ciar polskich Kiibcrni" w cznej liczbie uczniw zmala, ale 22 720 uczniw w szkoach pod-M.twowych i rednich, stanowio 30,2% wszystkich pobierajcych nauki w Ce1 Archiwa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, zbiory Chmaj 90. A. J. Czartoryski do A. N. Golicyna, 29 kwietnia 1824 r., Biblioteka Czartoryskich 6388. " K. S c h m i d t, Istorija sriednich..., s. 265. 244

Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Klejnot albo/i wyksztacenie 245 sarstwie, co tworzyo liczb prawie dwukrotnie wiksz ni liczba uczniw w pierwszym pod tym wzgldem okrgu - czyli charkowskim (12 660)57. Pord polskich szkl rednich szkoy ukraiskie wyrniay si wielkoci. Gimnazjum, a potem Liceum Krzemienieckie stao si, od roku 1810, najwikszym zakadem edukacyjnym w okrgu, wyprzedzajcym wileski. Przed przyczeniem do okrgu charkowskiego liczebno uczniw w tym zakadzie wygldaa nastpujco: 1805:280 1810: 612 1820: 630 1806:422 1811: 693 1821: 678 1807:434 1817: 519 1822:685 1808:404 1818:545 1809: 413 1819: 567

Spord najwikszych pod wzgldem wielkoci polskich szk trzy mieciy si na prawobrzenej Ukrainie. Przyjmoway one, w zalenoci od roku, od 400 do 500 uczniw: gimnazjum w Winnicy, szkoy bazyliaskie w Barze i w Luba-rze (do ktrych naley te doda szko w Humaniu przyczon do Charkowa w roku 1818, ale utrzymywan z jzykiem polskim do roku 1830). Szkoa powiatowa w Midzyrzeczu przyjmowaa od 300 do 400 uczniw w roku 1822, a w tym samym roku szkoy w Owruczu, Berdyczowie i Niemirowie liczyy od 200 do 300 uczniw. Pozostae byy mniej licznie uczszczane. ytomierz, uck, Teofilpol, Wodzimierz, Kamieniec, Midzyb przyjmoway od 100 do 200, podczas gdy Klewa, Dbrowica i Oyka - mniej ni 100 uczniw. Ewolucja liczby uczniw w szkoach polskich na Ukrainie w poszczeglnych guberniach przedstawiaa si nastpujco: Woy Podole Kijowszyzna 1803 1808 1816 1822

1571 1621 605 1978 1397 762 2070 1728 569 2673 1461 Razem 3797 4137 4367 4134 co najmniej 4700 cznie z Kijowszczyzn

Na osiem guberni zabranych, Woy zajmowa drugie miejsce pod wzgldem liczby uczniw (20,5%), Podolu przypado okoo 10%. Inaczej byo w Wilnie, ktre pomidzy rokiem 1803 i 1831 stao si najwikszym orodkiem w Cesarstwie (300 uczniw szk rednich w roku 1808; 900 - w roku 1824; 1300 -w roku 1830), wyprzedzajc znacznie Moskw i Dorpat. Pord 825 studentw w roku 1822 1823, tylko 6,66% przybyo z Woynia, 3,51% z Podola i 2,06% z Kijowszczyzny. Bez wchodzenia w szczegy dotyczce treci nauczania, warto niewtpliwie zauway, e niepokojca Speraskiego nadmierna skonno do ksztacenia " Te oraz dalsze liczby, wykresy i tabele podaj za: D. B e a u v o i s, Lumiere et Societe..., t. 2, s. 688 691, lub i d e m, Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich..., t. 2, s. 249-254.

si" wiadczya o nadziejach i zaufaniu uczniw oraz rodzicw do owiaty. Warto nauczycieli oraz program nauczania nie byy w zasadzie w aden sposb podwaane przez wymownych arystokratycznych mentorw krzemienieckich. Oglnie rozpowszechnione, cho nieco powierzchownie traktowane dziedzictwo Owiecenia wystarczao, by upatrywa w szkole rda wiedzy i kultury rwnie koniecznej w yciu codziennym, jak przydatnej w staraniach o zachowanie tosamoci. Chocia tradycja owieceniowa pozostawaa na tych terenach wymieszana z nieco barsk postaw rozumiano, e szkoa zapewnia socjalizacj i pielgnuje ideay, do ktrych realizacji region aspirowa od pidziesiciu lub wicej lat. Z pewnoci program nauczania przedmiotw praktycznych nie zosta wcielony w ycie, specjalizacja zawodowa nawet na uniwersytecie nie otwieraa nadmiernych moliwoci awansu (medycyna, szkolnictwo, duchowiestwo), ale uwzgldniwszy wszelkie zaistniae przeszkody, dyrekcja szk podlegych Wilnu, przygotowujca podrczniki dla wszystkich placwek i opracowujca dla nich dyrektywy pedagogiczne, nadawaa caemu procesowi nauczania jedno i pobudzaa ducha, ktry oywia bdzie przysze pokolenia oraz mgby sprzyja powstaniu inteligencji, gdyby byy liczniejsze moliwoci dziaania (zreszt niektrzy przedstawiciele tej grupy na emigracji po roku 1831 zostan inynierami, lekarzami, technikami, pisarzami, publicystami). Prawodawstwo niezbdne w procesie modernizacji, pozostajce w spoeczestwie szlacheckim rodzajem ornamentu, poniewa wszystkie funkcje w sdownictwie i w policji czyy si z przywilejem urodzenia, byo - paradoksalnie - wykadane w szkoach rednich wedug podrcznika Stroynowskiego, ktry powoywa si na wszelkie pryncypia prawa naturalnego", innymi sowy przedkada zasady wychowania obywatelskiego, ktre musiay nieuchronnie stawia w nowym wietle polskie archaizmy i carski bezwad. Podobnie na lekcjach Choskiego, profesora ekonomii z Krzemieca, autora podrcznika opartego na ideach Smit-ha, Saya i Jacoba, uczniowie uzyskiwali wszelkie przesanki teoretyczne uzasadniajce konieczno zerwania z paszczyzn i zmiany wiatopogldu. Wszystkie przedmioty nauczania odkryway ideay gboko rnice si od tych, z ktrymi uczniowie zapoznawali si w rodzinie. W szkoach ukraiskich uczyli si wszak poeci: Seweryn Goszczyski (Huma) i Juliusz Sowacki (Krzemieniec), ktrzy wyrazili w swych pniejszych utworach tragiczne relacje pomidzy polskimi panami i ukraiskim chopstwem paszczynianym. Przez ciemne wiecido witego Przymierza spjrzmy raz jeszcze na bezwad i parali socjalny na Ukrainie, najwidoczniej rozmylnie prowokowany. Prawie wszyscy uczniowie w szkoach ukraiskich pochodzili ze szlachty -ziemiaskiej lub czynszowej i to stanowio oryginalny rys w stosunku do cae-K<> Cesarstwa. Zatem polskie gubernie" nie zaznay narastajcego lku, ktrym k/.hidit w Rosji waciwej napawaa ekspansywno raznoczycw. Statystyka /.i rok 1826 pokazywaa, jak ow ekspanywno wyraa skad spoeczny uczniw w gimnazjach rosyjskich w porwnaniu z prawie zupen nieobecnoci tyiiw raznoczycw w szkoach podlegajcych okrgowi wileskiemu. Na 4.109 uczniw gimnazjalnych podlegajcych Petersburgowi, Moskwie, Charko246 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy wowi, Kazaniowi i Dorpatowi, 1691 - to byli synowie dworiastwa lub dygnitarzy carskiego dworu. Pozostali byli synami czynownikw, kupcw, mieszczan, rzemielnikw, onierzy, popw, wolnych chopw, a nawet kilku chopw paszczynianych. W okrgu wileskim - przeciwnie - 1952

szlachcicw figurowao pord 2224 uczniw gimnazjalnych. Pord nielicznych nieszlachcicw spotykao si tu synw mieszczan (121 uczniw), popw, prawdopodobnie ksiy unickich (65 uczniw) i kilkudziesiciu synw chopskich (85 uczniw) z pewnoci raczej litewskich ni ukraiskich58. Z powyszych danych wynika, e uczniowie z guberni podlegajcych Wilnu nie musieli si zbytnio obawia pierwszych decyzji dotyczcych zachowania struktur spoecznych w niezmienionej postaci podjtych przez Razumowskiego w roku 1811. Paragraf 14 Aktu Zaoycielskiego Uniwersytetu z roku 1803 przyznawa studentowi szlacheckiego pochodzenia, zaraz po wstpieniu na uniwersytet, czternasty stopie czynu; kandydat otrzymywa stopie dwunasty, magister - dziewity, a doktor smy. Ukaz z 10 listopada 1811 roku wyzwala studentw z klas opodatkowanych dopiero po zaliczeniu kursu uniwersyteckiego (bez okrelenia, w jakim terminie studia naleao ukoczy). Ten przepis, wedle ukazu, winien zapobiega zapisywaniu si tych, ktrzy chcieli unikn w ten sposb pacenia poglwnego lub swobodnie oddawa si lenistwu59. Od 11 marca 1811 walka z posplstwem zostaa wzmoona. Razumowski zdecydowa, e stopie studenta nie bdzie ju wcale przyznawany przedstawicielom klas opodatkowanych. Naleao ich uznawa za wolnych suchaczy" bez wpisywania do tabeli czynw. Odtd od wstpujcego na uniwersytet dano dowodu szlachectwa60. Rektor Uniwersytetu Wileskiego Jan niadecki sprzeciwi si temu wymogowi tym bardziej stanowczo, i wiedzia, e jego stanowisko jest stracone: To rozporzdzenie - pisa do ministra - pomniejsza klas ludzi wyksztaconych \gens de lettres - we francuskim oryginale listu; warto zwrci uwag na wiadomo niadeckiego odrbnoci tej grupy D. B.] i umieszcza j na poziomie najniszej klasy mieszkacw kraju. Uniwersytet pozostawa w obligacji obwieszczenia tego ukazu, co spowoduje ostudzenie zapau uczniw w guberniach do nauki. Wycofanie tego prawa, ktre zdaje si tylko po to ustanowione, by szkody wyrzdza szerzeniu Owiecenia, ktre przeto w zupenej sprzecznoci pozostaje z dobroczynnymi zamiarami Cesarza, wydaje si najniezbdniej konieczne"61. W licie do Adama Jerzego Czartoryskiego, rektor wskazywa na sprzeczno z zasadami ogoszonymi w roku 1803, ktre zakaday nauczanie powszechne, a nie zmonopolizowane przez jeden tylko stan. Czowiek uzyskujcy rang nie moe tym samym by przypisywanym do kategorii opodatkowanych, najniszy 58 E. S c h m i d t, Istoria sriednich..., s. 236. 59 RGIA, fond 733, opis 86, dieo 271. 60 S. W. Rodziestwienskij, Sosownyj wopros w russkich uniwersitetach w pierwoj czetwierti XIXu/., urnal ministerstwa narodnogo proswieszczenija" (maj) 1907, cz. 9. 61 J. niadecki do A. K. Razumowskiego, bez daty (1814), Biblioteka Uniwersytetu Wileskiego, KC 41, s. 271, po francusku. Klejnot albo/i wyksztacenie 247

czyn bowiem ju z nich wyklucza. Razumowskiego okrela mianem najgorszego wroga ludzkoci" i podkrela, e kraj nie bdzie mia ani wyksztaconych ludzi, ani talentw, jeeli nie doszuka ich si we wszystkich klasach narodu. Ludzie bogaci nie zawsze skonni s do studiw. Skazki opodatkowanych s wic mierci ludzkoci i owiaty62. niadecki wiedzia, e wikszo studentw i uczniw w jego rozlegym okrgu wywodzia si ze szlachty. Czy zatem nie oburza si raczej tylko retorycznie, dla zasady? Z ca pewnoci nie, gdy nie tylko szczerze wierzy w owieceniowe ideay o koniecznoci ksztacenia nie tylko szlachcicw, ale rwnie przeczuwa, jakie konsekwencje moe spowodowa danie od uczniw z polskich guberni" przedkadania wiadectw szlachectwa. Masowa obecno populacji, ktr carska administracja staraa si nadaremnie prezentowa jako faszywywch szlachcicw, mogaby okaza si dewastator-ska dla systemu szkolnego i uniwersyteckiego, gdyby carskim czynownikom zamiar ten w kocu si uda. Polska szlachta czynszowa stanowia dla struktur socjalnych Cesarstwa podobne zagroenie jak raznoczycy w Rosji waciwej. Utrzymanie przywileju szlachty czynszowej wyraajcego si w prawie posyania synw do szkoy stanowi by moe najtrwalszy i najbardziej wymowny przejaw solidarnoci szlacheckiej. Ta zasada pozwalaa zachowa szlachcicom nieobywatelom" znak dystynktywny - wyksztacenie. A do koca dziewitnastego wieku liczba wyksztaconych chudopachokw" wprawiaa carat w osupienie: wielu z nich ukoczyo szkoy przed powstaniem listopadowym. W rejestrach wydziaw Uniwersytetu Wileskiego uderza brak informacji 0 spoecznym pochodzeniu studentw. Kolumna przewidziana na odnotowanie wiadectwa szlachectwa po roku 1814 pozostawaa prawie zawsze pusta a do roku 1823-1824. W rubryce w najlepszym wypadku znalaza si nastpujca uwaga: Przedoy certyfikat od marszaka szlachty odpowiedniego powiatu". Wiadomo, e warto owych wiadectw bya czsto adna. Czasami pisano: Winien przedoy zawiadczenie". Najczciej student nie dostarcza go nigdy. Zgodnie z tym co wiemy ju o tendencjach elitarnych i wpywie przywdcw zgromadze szlacheckich na Woyniu na klas ludzi wyksztaconych", wydaje si oczywiste, e rekrutacja najpierw do gimnazjum, a nastpnie do Liceum Krzemienieckiego miaa prawdopodobnie bardziej arystokratyczny charakter ni w wypadku innych szk. Zreszt warunkiem przeksztacenia gimnazjum w liceum bya czysto elitarna" i Golicyn czuwa nad ni rwnie starannie jak Czartoryski. W roku 1817 Czartoryski wyrazi w licie do Golicyna zdziwienie, e zakad zgodzi si przyj w poczet swych 519 uczniw 5 modziecw pochodzcych z klas opodatkowanych. Dyrektor ciborski musia si tumaczy 1 dowie, e owi synowie mieszczan zostali zwolnieni od pacenia pogwnego przez gorodniczych, czyli naczelnikw miast, co pozwolio na ich przyjcie do Liceum Krzemienieckiego63. 62 J. niadecki do A. J. Czartoryskiego, 4 lutego 1814 r. Biblioteka Czartoryskich, Krakw 6397. 63 A. J. Czartoryski do A. N. Golicyna, 26 lutego/10 marca 1817 r., Biblioteka Czartoryskich, Krakw 6388.

248 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy Natomiast we wszystkich pozostaych szkoach na Ukrainie wikszo uczniw rekrutowaa si najwyraniej spord szlachty ubogiej lub szlachy gooty, ktra z wyksztaceniem wizaa nadzieje na awans i znalezienie si w grupie protointeligencji. Z bardzo starannego raportu sporzdzonego przez wizytatora Moniuszk z inspekcji szk ukraiskich przeprowadzonej w roku 1824 wynika, e uczniowie pochodzcy spoza szlachty byli tu jeszcze bardziej nieliczni ni na Litwie, natomiast synowie ubogiej szlachty byli obecni wszdzie i przybywali do istniejcych szk niekiedy z powiatw bardzo odlegych. Ich miejsce zamieszkania wiadczyo o tym, jak bardzo chcieli si uczy: z Kijowszczyzny, na ktrej oprcz szk bazyliaskich nad brzegiem Dniepru prawie nie byo szk polskich, synowie szlacheccy przyjedali na Podole - do Niemirowa, gdzie uczniowie z Kijowszczyzny stanowili 1/6 wychowankw i przede wszystkim do Winnicy, gdzie miejscowe gimnazjum przyjmowao 134 uczniw z Kijowszczyzny na czn liczb 505. Blisko instytucji owiatowej dodatkowo zachcaa do pobierania nauk: 185 uczniw w Winnicy pochodzio z tamtejszego powiatu, ale jednoczenie 45 nie zawahao si przyjecha z Jampola; 39 - z Lityna; 26 z Baty. W duej szkole bazyliaskiej w Barze byo mona zaobserwowa podobn rnorodno geograficzn, lecz wszdzie wystpowaa dominacja szlachecka. Bazylianie przyjli w roku 1808 w Barze tylko trzech nieszlacheckich synw; w roku 1814 karmelici w Berdyczowie - dwch. Inspektor Podczaszy-ski naliczy 11 uczniw nieszlacheckiego pochodzenia w Teofilpolu w roku 1826; Moniuszko w roku 1824 odnalaz w Winnicy tylko jednego na 505 uczniw. Moniuszko jako jedyny usiowa ustali rozwarstwienie pord szlachty i jego spis dotyczcy ponad p tysica uczniw szlacheckiego pochodzenia w win-nickim gimnazjum moe posuy jako modelowa prbka pozwalajca uchwyci proporcje. Odnalaz co najmniej setk uczniw pochodzcych ze szlachty wyborowej" i nieco ponad stu uczniw - synw dzierawcw. Trzystu kolejnych, to znaczy 3/5, byo synami szlachty gooty, suby lub rozmaitych pracownikw najemnych w wielkich majtkach, zwanych sub ziemsk" i rolnictwem czynszowym"64. Skoro Rosjanom nie udao si porachowa i oddzieli prawdziwej szlachty" od szlacheckich uzurpatorw byo jasne, e wysiki Razumowskiego, by dostp do owiaty zapewni tylko synom szlachty wyborowej" rwnie musiay spezn na niczym. Rosjanie wymylili ca seri utrudnie, by uniemoliwi owej wikszoci wywodzcej si ze szlachty ubogiej i niepotwierdzonej otrzymanie rang i czynw, nawet jeli niektrzy jej przedstawiciele pragnli zrobi karier w ten wanie sposb. Ta droga integracji, oficjalnie wpisana w dokument zaoycielski z roku 1803, zostaa rwnie zamknita przed profesorami Uniwersytetu, ktrzy przed rokiem 1815 wiele razy wystpowali na pimie o oficjalne uzyska64 Raport z inspekcji K. Moniuszki, 1824; Biblioteka Jagielloska, Krakw 6334 III. Klejnot albo/i wyksztacenie 249 nie czynu odpowiadajcego ich stopniom65. Po roku 1815 awans na podstawie zasug stawa si w Cesarstwie Rosyjskim coraz bardziej problematyczny, dwo-riastwo trwoyo si coraz bardziej

rosncym znaczeniem raznoczycw oraz wtpliwych szlachcicw" z polskich guberni". W roku 1816 minister spraw wewntrznych Kozodawliew pitnowa tytuomani, uznawszy, e szkodzi ona integralnoci dworiastwa. Jego memorandum: O nadmiernym przywizaniu urzdnikw cywilnych do rang i o rodkach zapobiegania zu z niego wynikajcemu66 podwaao zasady, ktrymi kierowa si sto lat wczeniej Piotr Wielki. W celu lepszego wykazania, e studia nie powinny by uznawane za powd do awansu, Golicyn, minister owiecenia publicznego, wyznaczy cakowicie maltu-zjaski system nadawania stopni uniwersyteckich i zastrzega dla samego siebie nadzorowanie, by nie byy one naduywane". Trzydzieci dwa tytuy kandydatw" nadane przez Uniwersytet Wileski w roku 1821 wyday mu si stanowczo zbyt hojne67. Zanim jeszcze kuratorem zosta mianowany w roku 1824 Nowosilcow, Czartoryski, ktry ju wczeniej kaza wyczyci niemao programw i podrcznikw w duchu zgodnym z wczesnymi tendencjami rosyjskimi i europejskimi, prbujc bezskutecznie ocali swe stanowisko narzuci w Wilnie Regulamin szk i gimnazjw", ktry jego nastpca wcieli w ycie. w tekst rezygnowa z uniwersalizmu nauczania i jasno wyznacza cel ksztacenia w perspektywie predestynacji spoecznej. Zasadniczy bd systemu - pisa Czartoryski, chocia sam w system wprowadzi dwadziecia lat wczeniej - polega na jego wycznym nastawieniu w stron Uniwersytetu, podczas gdy tylko bardzo nieliczni na wstpuj i pozostaj z bagaem wiedzy niepraktycznej. Naleao wic raz jeszcze zastanowi si, dla jakich stanw owiata jest przeznaczona. Pierwszy artyku Regulaminu" brzmia nastpujco: Wszystkie w oglnoci zakady ksztaceniowe powinny mie wyranie okrelony cel i zakres dziaania, ktrych nie mog przekracza. Tylko trzymajc si cile tych zasad, szkoy mog przynie korzyci, jakich oczekuje od nich troskliwy i opiekuczy rzd".

Art. 2: w tym celu naley szkoy ustopniowa: stosownie do rozmaitoci klas, z jakich skada si spoeczestwo, tudzie stosownie do poszczeglnych, waciwych im zaj". Ta spoeczna predestynacja dotyczy: 1) Klasy, do ktrej nale rolnicy i rzemielnicy. 2) Ludzie wykonujcy zawody, sztuki, rzemiosa, ktre wymagaj pewnego zasobu wiedzy i dugiej praktyki, do tej klasy naley rwnie zaliczy ubosz szlacht, tak liczn w guberniach polskich. " D. Beauvois, Lumieres et Societe..., t. 1, s. 145, 146, lub idem, Szkolnictwo polskie..., t. 1, s. 130-132. ** Por. bardzo sugestywny komentarz do tego memoriau A. W. Przedtieczeskiego, Oczerki obszczestwiennoj i politiczeskoj istorii Rossii w pierwoj czetwierti XIX w., Moskwa 1957, s. 321 i n. " Pooenije o proizwodztwie w uczenyje stiepieni, 20 stycznia 1819 r.; APAN, Warszawa, Chmaj 97. listy Golicyna do rektora Malewskiego, sierpie-listopad 1824; RGIA, fonds 733, opis 62, dieo 557. 250 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy

3) Tych, ktrzy posiadaj rodki, aby zapewni swoim dzieciom staranniejsze wyksztacenie i przygotowa je bd do uytecznej suby pastwowej, bd te do zaj przynoszcych poytek ogowi"68. W ten sposb szkoy powiatowe zostay przeznaczone od roku 1824-1825 dla synw szlachty nieposiadajcej majtku, ktra tracia ostatni przejaw swej wolnoci: teoretyczn moliwo nieograniczonego zdobywania wyksztacenia. Gimnazja rezerwowano dla elity. Staway si one szkoami przygotowawczymi do Uniwersytetu. 19 sierpnia 1827 roku Mikoaj I rozszerzy ten system na ca Rosj. Regulamin" wpisywa si w ducha owego czasu tym bardziej, e w Radzie Stanu zakoczya si wanie wtedy wielka debata dotyczca propozycji ministra finansw Kankrina, ktrego niepokoi brak stanu trzeciego w Rosji, i ktry nalea do nielicznych dostrzegajcych potrzeb stwarzania dogodniejszych pozycji spoecznych na podstawie kryterium zasugi, a nie tylko urodzenia. To by pocztek procesu zakoczonego pniejszym powoaniem do ycia w Rosji tytuu obywatela honorowego". W roku 1826 Kankrin nazywa owych nowych ludzi" po prostu obywatelami (gradanie) i proponowa przyznawanie tego tytuu, podobnie jak tytuu szlacheckiego, doywotnio lub dziedzicznie. Wszyscy ministrowie w Radzie Stanu sprzeciwili si takiej innowacji, w ktrej postrzegli zamach na integralno i przywileje dworiastwa oraz na ustalony porzdek so-sowij. Debat charakteryzoway pisemne wypowiedzi jej uczestnikw, co pozwala na uchwycenie autodefinicji dworiastwa rosyjskiego w tamtej epoce, minister sprawiedliwoci, ksi obanowRostowski wypowiedzia si rwnie w imieniu swych kolegw ministrw: wojny i marynarki, ale najwaniejsz opini sformuowa dwa miesice wczeniej ksi Wasilczikow, genera-adiutant cara, ktry wypracowa swoist definicj rosyjskiej szlacheckoci. Nie zawaha si on poda w wtpliwo systemu czynw Piotra Wielkiego, ktry w teorii dopuszcza moliwo zaliczenia w poczet szlachty zasuonych reprezentantw spoza stanu rycerskiego. Pomys Kankrina zosta wic postrzeony jako bardzo niebezpieczna nowinka i Wasilczikow podziela opini Kozodawliewa z roku 1816 o nadmiernej pochopnoci do awansu przez czyny". Niemoliwe jest - pisa adiutant cara69 - by cakowie pozbawia tych obywateli moliwoci uzyskania prawdziwego szlachectwa, jednake wydaje si uytecznym wyznaczenie na granicy oddzielajcej te dwie kategorie wymogw takich, ktrym jedynie wyjtkowe talenty i nadzwyczajne dokonania mogyby podoa". Oczywicie nie analizowa on zasadnoci przywilejw szlacheckich, ktre byy dla oczywiste same przez si i dodawa: Pragn, by zwrcono uwag na zo tkwice aktualnie w tym, e przynaleno do szlachty waciwej osign mo68 Tekst zredagowany na posiedzeniach od 14 listopada do 21 grudnia 1823 r. przez rektorat Uniwersytetu Wileskiego wedug wskazwek kuratora; APAN, Warszawa, Chmaj 88. 69 Kopia sporzdzona przez A. N. Olienina, sekretarza Rady Stanu z memorandum ksicia Wasilczikowa, rozwaanego 28 czerwca 1826 r.; RGIA, fond 1149, opis 2, dieo 48b, k. 1-7. Klejnot albo/i wyksztacenie

25 1 na zbyt atwo". Podobnie jak szlachta woyska w stosunku do ciaa akademickiego, wyolbrzymia on zagroenie, poniewa zjawisko awansu tego rodzaju nic byo jednak masowe. Ksi rozwija sw ide, utrzymujc, e pragnie dobra dla ludzi zasuonych, ktrzy bd bardziej uyteczni, jeli pozostan na swych dotychczasowych pozycjach w hierarchii spoecznej. Pozwoli owym ludziom na uzyskanie szlachectwa (co nie byo w zasadzie istot propozycji Kankrina) oznaczaoby: pozbawienie spoecznoci jej najlepszych czonkw, tych ktrzy mogliby pozosta jej wsparciem i ozdob [innymi sowy tych, ktrzy powinni pozosta tam, gdzie s, D. B.]. To odcignoby ich od zaj niezbdnych dla Pastwa, do ktrych, przez swe urodzenie zostali przeznaczeni [znana koncepcja predestynacji z Woli Boej, D. B.] i do ktrych wypeniania posiadaj, by tak rzec, wrodzone skonnoci; to oddalioby ich od rodowiska, w ktrych uksztatoway si ich wyobraenia, do ktrych przywykli przez waciwy im sposb ycia oraz przez wychowanie, i w ktrych si rzeczy pozostaj uyteczni; a przeniesienie ich do innych warunkw, ktrych ani regu, ani waciwoci nie znaj, ani nawet odpowiedniego uksztace-nia dla wykonywania swych nowych zada nie posiedli, uczynioby z nich nie tylko czonkw spoecznoci bezuytecznych, ale wrcz szkodliwych oraz wrcz by ich poniao". Szlachecka wyborowo" nie dawaa si pogodzi z adnym zewntrznym wkadem, zatem Wasilczikow dowodzi, e idee Piotra Wielkiego wprowadziy zamt: Przykady wszystkich owieconych Rzdw dowodz, e dworiastwo dziedziczne tak godno posiada, ktra tylko i wycznie pewn kategori ludzi cechowa moe, a zdoby jej w aden sposb nie mog ci co do pozostaych klas przynale, a chocia w subie z pewnoci rangi s potrzebne, to jednak daj one tylko poszczeglne awansowanie, ale prawa do uznanego szlachectwa nie daj". Ksi stanowczo wymaga segregacji: Im bardziej granica dzielca jedne kategorie od drugich wyrana, tym lepiej one rozkwitaj. Piotr Wielki z pewnoci przywizywa do czynw wiele wagi, ale warunki zmieniy si zasadniczo. Dworiastwo byo mniej liczne i nie postrzegao suby jako koniecznej powinnoci. Obecnie szlachty namnoyo si tyle, e Pastwo ma ju wystarczajco wiele czynowni-kw. Rytm promocji w hierarchii czynw rwnie bardzo wzrs. Kadego roku pojawia si - pisa - kilka tysicy nowych wacicieli. aska udzielania szlachectwa winna przynalee tylko Cesarzowi osobicie. Naley przesta uznawa rangi chorego za wystarczajc do uzy-ukania szlachectwa, a w subie cywilnej ju nie przyznawa go po uzyskaniu klasy smej". Minister sprawiedliwoci i jego koledzy zgadzali si70, e zbyt wielu dostpuje szlachectwa przez czyn i e trzeba to zo ograniczy", ale nie zgadzali si na /.byt jaskraw sprzeczno z wybitnie symboliczn legislacj z roku 1722 oraz '" Po predmietu priobrietjenija nasledswtwiennogo dworiastwa posredstwom czinow. Memoria miiulr.i sprawiedliwoci, ksicia obanowa-Rostowskiego, 1 wrzenia 1826 r.; ibid., k. 8-10. Wypada od-niiowa, e pomys Kankrina stworzenia kategorii gradan zosta podjty w celu wchonicia

szlachty mirjhkiej w ukazie z 1831 r., ktry utrwala rozdzia szlachty posiadajcej od nieposiadajcej: szlachta wic|ka stawaa si odnodworcami, szlachta miejska to byli gradanie. !I 252 Cz pierwsza. Okres przedlistopadowy z zasadami narzuconymi przez mdrca reformatora Rosji", ktry popiera wanie awans wiernych sug, nawet spord motochu si wywodzcych". Przyznawali oni nawet racj Kankrinowi, e nie byoby waciwe odbieranie nadziei na uzyskanie szlachectwa poprzez subie, bo znaczyoby to niszczenie najlepszego elementu i spychanie w d ludzi o najwikszych uzdolnieniach". Ostronym ustpstwom towarzyszyo jednak tyle zastrzee, e powysze wnioski zgadzay si prawie cakowicie z poprzednimi konkluzjami. Carscy dostojnicy nie omieszkali przypomnie, e dostpienie zaszczytu zaliczenia w szeregi szlachty dziedzicznej w adnym razie nie mogo by i nie byo atwe. Katarzyna II mocno utrudnia do niej wstp 16 grudnia 1790 roku nakazujc, e radca tytularny nieszlacheckiego pochodzenia musi suy przez dwanacie lat, a asesorem kolegialnym moe zosta dopiero po dwudziestu piciu latach suby. Naduycia" z czasw Pawa I i z pocztkw panowania Aleksandra I zostay zauwaone przez niego samego; dostrzeg on mianowicie: przeraliwe rozmnoenie czynu" i prbowa powstrzyma ten proces ukazem Spe-raskiego, ktry niestety" nie zosta wprowadzony w ycie. obanowRostow-ski widzia raczej pocztki domniemywanych naduy" w uzyskiwaniu szlachectwa dziki awansowi w tabeli czynw w nazbyt szczodrej polityce nadawania odznacze i orderw, wic radzi przede wszytkim zmniejszy ich dystrybucj, a powikszy wymagania w wypadku promocji z klas od trzynastej do smej. Oszczdne nadawanie orderw witej Anny i witego Wodzimierza nie naruszaoby Tabeli rang" i nie prowokowao plotek i zbdnych komentarzy". Debata prowadzona w najwyszych krgach wadzy w pocztkach panowania Mikoaja I daje pojcie o stopniu spoecznej blokady, ktr opisyway poszczeglne rozdziay naszego studium. adnej nadziei dla raznoczycw i adnej te nadziei dla szlachty bezrolnej zachodniej strefy cesarstwa; oto klasa wolnych ludzi skazana na zniknicie i na coraz wiksz marginalizacj. Jeli gsto sieci szkolnej i liczba uczniw nadawaa temu regionowi Cesarstwa Rosyjskiego wyjtkowy charakter, wyjtkowy by te tutaj stopie frustracji i wyjtkowa sia eksplozji w roku 1831. Bardzo nielicznym uczniom, ktrym udao sie wstpi na Uniwersytet i jeszcze mniej licznym, ktrym udao si go ukoczy po zdobyciu konkretnego zawodu, naley przeciwstawi zgorzkniay tum pinteligentw", wystarczajco wyksztaconych, by zrozumie beznadziejno swego pooenia, ktry wsptworzy jedn z gwnych cech wielonarodowociowego imperium", ktre z tak trudnoci trawio wielokulturowo. Dlaczego owi szlacheccy synowie wtoczeni w tryby sztywnych struktur mieliby do koca pozostawa w szkoach, jeli zdawali sobie spraw, e ten system prowadzi do nikd? Due gimnazjum w Winnicy, ktrego przykad by ju przywoywany, znowu pokazuje, w jaki sposb ujawniao sie zniechcenie: po pobraniu wstpnych nauk w domach, chopcy licznie uczszczali do gimnazjum przez pierwsze trzy

lata, ale przez kolejne trzy ich liczba gwatownie spadaa; zaledwie jeden ucze na dwudziestu koczy szko. Wizytator Moniuszko zanotowa w roku 1824 nastpujce liczby, wedug poszczeglnych klas: Klejnot albo/i wyksztacenie 253 1 rok 130 2 rok 104 3 rok 105 4 rok 81 5 rok 45 6 rok 22

Program dziesicioletni praktykowany w gimnazjum, a nastpnie w Liceum Krzemienieckim, by oczywicie skierowany do innej publicznoci, ale spadek frekwencji by jednakowy we wszystkich innych szkoach. Moniuszko odnotowa zreszt w tym samym raporcie, e spord 1500 uczniw, ktrzy w latach 1814-1824 przewinli si przez gimnazjum w Winnicy, zaledwie 127 otrzymao zawiadczenie o ukoczeniu szkoy, tak zwany patent, a tylko 39 kontynuowao nauki na Uniwersytecie Wileskim. Poza nielicznymi, ktrzy przezwyciywszy by moe odraz do suby w carskiej armii lub w subie medycznej, zaczli tam prac, c pocza ze sob reszta, ktrej pozosta lub nawet nie pozosta w kieszeni certyfikat o ukoczeniu gimnazjum? Niewiele otwierao si przed nimi moliwoci poza posadami pisarzy w powiatowych sdach proponowanymi przez miejscowe zgromadzenia szlacheckie. Wielu znajdowao zajcie w charakterze korepetytorw po majtkach lub w charakterze rachmistrzw, zarzdcw, intendentw, ale oni rwnie nie mieli wpywu na ewolucj struktur spoecznych opartych na zasadzie dobrego urodzenia. Smutna reputacja polskiej szlachty, o ktrej mwi niektre pamitniki71, poaownia godny stan umysw palestry, okruciestwo wobec chopw paszczynianych, zachowanie si herbowej suby", ekonomw i zarzdcw, ktrzy oddawali swe nie zawsze wyborne umiejtnoci wacicielom ziemskim bya rezultatem zgryzoty - demoralizacji w podwjnym znaczeniu tego sowa. Cz szlachty wolaa uczestnictwo w powstaniu skazanym na klsk, wybieraa mier lub emigracj. Jednak zdecydowana wikszo szlachty na Ukrainie, ze swym nieprzydatnym bagaem szkolnym, jeszcze silniej ni Rosjanie odczuwa musiaa okrzyk z Gribojedowa: Mdremu biada!" W roku 1852 carski genera andarmerii na Biaej Rusi, Kuczyski dokona jeszcze raz oglnego podsumowania: Wysza szlachta nie podziela idei demokratycznych. Doskonale rozumie, e nigdy jej lepiej nie bdzie, ni pod ochron silnego Rzdu. Cae zo bierze si z drobnej szlachty, z tego plemienia adwokatw, ekonomw, pisarczykw i innych raznoczycw [zestawienie wtedy ju cakiem uzasadnione - D. B.]. [...] Gubernie zachodnie charakteryzuj si ogln skonnoci do owiaty, to cecha charakterystyczna tej krainy [przypomnijmy podobne spostrzeenie Speraskiego w roku 1828 - D. B.]. [...] Znajdziemy tu wyksztaconych chudopachokw na kadym kroku [...]. Liczba owieconych szelmw, ktrzy pogardzaj pochodzeniem ojcw bez przerwy w tym regionie wzrasta"72. Powiedzmy raczej, e w pewnym stopniu, chocia w proporcjach spoecznych bardzo odmiennych, owa szlachta - dalsze jej dzieje, jak zobaczymy, byy tragiczne - staa si odmian Usznych liudej zbdnych ludzi".

71 A. Przygaowski, Pamitniki, [w:] Pamitniki polskie, red. K. Bronikowski, t. 1, Paris 1844, >. 75-80. " Cyt. za: N. N. U a s z c z i k, Priedposyki kriestianskoj rieformy 1861 g. w Litwie i Bielorussi, Mo kwa 1965, s. 450. CZ DRUGA Okres midzypowstaniowy i Rozdzia pierwszy Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) Dugotrwaa kolonizacja Bardzo osobliw mentalno przewaajcej czci Polakw na Ukrainie najlepiej pokae analiza ich zwizkw z ludnoci miejscow: z chopstwem ukraiskim mwicym innym jzykiem, wyznajcym w przewaajcej wikszoci odmienn religi, zmuszanym z dziada pradziada do najbardziej bezwzgldnego poddastwa. Jeli chcemy ogarn rzeczywisto spoeczn, w ktrej yli Polacy na Ukrainie, przestudiowanie tych zwizkw jest rzecz konieczn. Liczby mwi same za siebie i kilka szczegowych niecisoci, wynikajcych i. niezbyt precyzyjnych metod, ktrymi posugiwaa si carska administracja, w adnym stopniu nie narusza zasadniczych proporcji. Wedug smego spisu ludnoci Cesarstwa Rosyjskiego z roku 1834, ktrego ustaleniami posugiwali si wszyscy gubernatorzy a do roku 1850, podzia ludnoci obu pci by nastpujcy i. Chopstwo ukraiskie Szlachta polska ydzi Gubernia woyska Gubernia kijowska Gubernia podolska Razem 4 282 439 1 453 027 1394 329 1 435 083 139 007 129 503 141 702 177 622 164 762 115 143

410212 457 547

' Raport woyskiego gubernatora cywilnego za rok 1850; RGIA, fond 1281, opis 5, dieo 59; Idem, kijowski gubernator cywilny, ibid., dieo 61; idem, podolski gubernator cywilny, ibid., dieo 78a. I'.mc te precyzoway liczb chopw podan w raporcie genera-gubernatora trzech guberni za rok 1X40, ibid., fond 1409, opis 2, ed. 6344 i wyzyskane przez W. M. Kabuzana w pracy pt. Narodona-tirlrnije Rossiji w XVIII i w pierwoj poowinie XIX w. [Ludno Rosji w XVIII i w pierwszej poowie XIX wieku], Moskwa 1963. Liczb Polakw otrzymuje si, dodajc liczb szlachty waciwej do liczby k/ljcluy zdeklasowanej ijednodworcy + gradanie); por. rozdziay nastpne niniejszego studium. W roku IK.SK czna liczba Polakw w tych trzech guberniach rusiskich wynosia 493 767, co wskazuje na bar-il/i) duy przyrost naturalny. Por. W. M. Zajcew, Socjalno-soslownyj sostaw uczastnikow wosstanija Wbig.

[Skad socjalny uczestnikw powstania 1863 roku], wyd. Nauka", Moskwa 1973, s. 196. /wrmy uwag na ilo polskiej szlachty. W roku 1789 w caej Francji byo tylko 110 000-120 000 wadny, czyli 25 000 rodzin. Por. G. Chaussinand-Nogaret, La noblesse au XVIII siecle [Szlachta w XVIII wieku], Hachette, Pary 1976, s. 47-49. I 258 Cz druga. Okres midzypowstaniowy Wynika z tego, e paszczyniane chopstwo ukraiskie byo dziesi razy bardziej liczne ni Polacy. Oficjalne statystyki nie wymieniay co prawda liczby Rosjan, ktrzy stali si prawnymi wadcami tych ziem od czasu rozbiorw Polski w latach 1793 i 1795, ale nie dajmy si zwie pozorom. Chocia liczba urzdw centralnej administracji (kancelarie trzech gubernatorw cywilnych, policja) bya niewielka, rosyjska potga znajdowaa si wszdzie. W roku 1840 stacjonowao w guberni kijowskiej 21 175 onierzy carskiej armii, 15 799 na Podolu i 18 824 na Woyniu2. Od tej nowej potgi i od dawnego jarzma polskiego ziemiastwa zalea los Ukraicw. Okres, ktry sta si przedmiotem naszych bada, mimo wyranej aktywizacji niewielkiej grupy intelektualistw ukraiskich, by przede wszystkim okresem walki midzy tymi dwoma imperializmami. Stawk w tej grze byy ukraiskie dusze. Dusze w znaczeniu administracyjnym: jednostki wykonujce prac poddacz, oraz w znaczeniu bardziej dosownym: obiekty przetargu, ktre naleao wyrwa spod polskich wpyww i przerobi w wiernych poddanych cara. Stan posiadoci Polakw prawie nie uleg zmianie. W wyniku rozbiorw u schyku XVIII wieku, a nastpnie powstania 1831 roku, Rosjanie dokonali pewnych konfiskat, do ktrych powrcimy nieco pniej, ale zasada dziedzicznego posiadania ziemi wraz z przypisanymi do niej chopami pozostaa przywilejem prawie wycznie polskim. Rzdowi carskiemu udao si w roku 1840 zapanowa tylko nad nastpujcymi grupami chopw paszczynianych3: Gubernia kijowska Gubernia podolska Gubernia woyska 49 282 71707 2 600 91 946

Chopi paszczyniani podlegli Ministerstwu Wojny

Chopi paszczyniani z dbr skonfiskowanych, czekajcy najirzypisanie Chopi rzdowi 14 004 87 859 97 902

co daje w rezultacie liczb 415 000 chopw odcitych od wszelkich zalenoci z Polakami. Trzeba do niej jeszcze doda kilkadziesit tysicy chopw, nalecych od czasw Katarzyny II do prywatnych wacicieli rosyjskich (por. rozdz. III niniejszej czci), ale wszyscy oni stanowili tylko znikom grup w stosunku do rzesz chopskich cakowicie uzalenionych ekonomicznie od dawnych wacicieli. Wanie tych Ukraicw rzd carski nie przestawa podburza przeciwko szlacheckim panom. Przynaleno chopw paszczynianych wygldaa nastpujco4: 2 Raport generaa-gubernatora Bibikowa 1840; RGIA, Petersburg, fond 1409, opis 2, ed. 6344.

3 lbid. 4 lbid. Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 259

Gubernia kijowska

Gubernia podolska

Gubernia woyska 934 389 910 273

Chopi paszczyniani w dobrach szlacheckich 1 029 377

Chopi paszczyniani poddani Kocioowi katolickiemu 7 556 16 347 16 133 Rzd carski wpaja im przekonanie, e Polska ju nie istnieje i e powinni w swoim wasnym interesie uzna cara za swego prawowitego pana, skoro Ukraicw i Rosjan czy ta sama religia. Prawosawie byo na tych terenach religi panujc. Unia przed rozbiorami przewaajca, nie miaa ju wielu zwolennikw. W roku 1840 genera-gubernator mg ju z zadowoleniem pisa 0 wcieleniu w ycie ukazu z roku 1839, ktry zakada midzy innymi przyczenie maych grup unitw na Ukrainie - 130 000 dusz - do Cerkwi. Liczba 579 402 chopw wyznania katolickiego we wszystkich trzech guberniach (70 061 w guberni kijowskiej, 224 353 na Podolu i 284 988 na Woyniu) bya bardzo nieznaczna w porwnaniu z przeszo trzema milionami chopw prawosawnych5; nie trzeba byo zreszt szczeglnej propagandy, aby roznieci, sabsz lub silniejsz, ale w kadym wypadku zagorza wrogo midzy chopstwem a Polakami. Nie wszyscy Polacy byli posiadaczami ziemskimi, chocia - jak wiemy -wszyscy zaliczali si do szlachty. Chopi nienawidzili rwnie tych bez skrawka gruntu, poniewa biedota szlachecka bardzo czsto pozostawaa na subie u ziemian, penic obowizki zarzdcw, ekonomw itd. We wszystkich polskich pamitnikach pochodzcych z tych terenw jedna data wci pozostaje szczeglnie wana: rok 1768 - rok straszliwej rzezi dokonanej na szlachcie polskiej w Humaniu. W wieku XVIII pose kijowski, Chojecki, wskazywa na ekonomw - najczciej susznie - jako bezporednich wyzyskiwaczy ludu: W dobrach humaskich i biaocerkiewskich [tzn. we wociach Potockich i Branickich -przyp. D. B.] pisa Chojecki - jest z tysic szlachty w subie; maj oni swe folwarki, sobo-dy, a s gubernatorami"6. Nienawi do Polakw i szlachty rozptaa si wtedy w stopniu niebywaym, jej przeraajcy obraz odnajdujemy w Zamku kaniowskim Seweryna Goszczy-skiego (1828). Bohater tego poematu, Kozak Nebaba, przywdca zbuntowanego chopstwa z roku 1768, tymi sowy zachca swych towarzyszy do cigania 1 napadania na polsk szlacht: Komu rzgami ojciec zasieczony, Czyja si panu podobaa ona, Komu najmilsza crka pogwacona, Kogo pozbawiono lubej narzeczonej Na ojca bole, na smutek matczyny,

5 lbid. sZob. T. Kor z o n, Weumtrzne dzieje Polski w latach 1764-1794, t. 1, Warszawa 1897, s. 88. 260 Cz druga. Okres midzypowstaniowy Na hab dzieci, na ask dziewczyny Tego zaklinam, woam po imieniu, Niechaj wyjedzie i stanie tu przy mnie!... To wezwanie zamienia si w krzyk dzikiej zemsty: Kto w paskim za to umiera wizieniu, e jak pies pody o godzie i zimnie Dla usug jego przemarnowa lata; Kogo najdrosza boli przez to strata Kto chce odemci te krzywdy, te zbrodnie Zaklinam tego na zemst, swobod, Niech idzie zaraz, gdzie ja go powiod!7 Wystarczy cofn si do pocztkowego okresu obecnoci Polakw na Ukrainie, aby zrozumie, e nigdy nie bya ona cakowicie zaakceptowana. W sowieckim zbiorze materiaw i dokumentw odnajdujemy zestawienia buntw chopskich, poczwszy od XVII wieku. Ich nieprzerwany acuch jest przeraajcy8. Stosunki midzy Polakiem i Ukraicem przypominay najczciej stosunki midzy panem i niewolnikiem. W omawianym przez nas okresie polski pisarz J. I. Kraszewski by jednym z nielicznych jeli nie jedynym - ktry potrafi napitnowa sposb traktowania chopw przez swoich rodakw i pokaza, e naduycia, ktre spowodoway wybuch wojen kozackich w wieku XVII i rzezie w wieku XVIII, pogbiy si jeszcze bardziej w XIX wieku. Powoujc si na wspczucie, ktre towarzyszyo polskim wiadectwom zdajcym spraw z tego siedemnastowiecznego zniewolenia, jak w wypadku wiadectwa S. Twardow-skiego9, Kraszewski podkrela, e: Niesychany by bowiem ucisk na Rusi od Panw, ktry po czci sprowadzi, a przynajmniej wiele dopomg Chmielnickiemu, do tego straszliwego buntu, ktry tyle krwi kosztowa. Coraz przybywajca ilo danin, czynszw, opat rnych, wkrtce poczona z ciarem stacji onierskich, staa si prawie niepodobna do zniesienia. Od rodzcych si dzieci, od enicych si wymagano po dydku - dzi jeszcze na Polesiu i Woyniu utrzyma si zwyczaj noszenia darw do dworu, jako kury czarnej, ptna, kaszy, wdki, placka, czerwonego pasaitd...". 7 Liczba 150 000 ofiar podana przez W. Wielhorskiego, Ziemie ukrainne Rzeczpospolitej, zarys dziejw, Pamitnik Kijowski" (Londyn) 1959, t. 1, s. 70, jest z ca pewnoci przesadzona, poniewa reprezentuje nie jak powiada autor - 1/5 ludnoci polskiej guberni kijowskiej, lecz ca populacj. Fragmenty poematu cyt. za: Zamek kaniowski, cl. 2, w. 270-276 i 279-287. Tego tematu krwawej zemsty podj si kilka lat pniej Taras Szewczenko w poemacie Hajdamacy. * L. Z. G i s c o w a i in., Seljankyj ruch na Ukrajini, seredyny XVI-persza czwert' XIX stolittja. Zbir-nyk dokumentiw i materialiw [Ruchy chopskie na Ukrainie od polowy XVI do pierwszego wierwiecza XIX wieku. Zbir dokumentw i materiaw], Kijw 1978, wyd. Naukowa Dumka", s. 534. Drugi tom dotyczcy wieku XIX w przygotowaniu. Zob. take: A. A. Djadyczenko, Istorija seljanstwa Ukra-jinkoji RSR [Historia chopstwa Ukraiskiej Republiki Sowieckiej], t. 1, wyd. Naukowa Dumka", Kijw 1967, rozdz. ostatni.

9S. Twardowski, Wojna Domowa z Kozaki i Tatary... za panowania Jana Kazimierza... toczca si, 1681, w czterech ksigach. Oprcz tego wiadectwa, cytuje rwnie relacje Grdzkiego oraz francuskiego kartografa Beauplana. Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) ydzi, ktrzy rwnie wyzyskiwali chopw paszczynianych, ponosili skutki wybuchw spoecznego protestu podobnie jak waciciele ziemscy, ale zasadnicza odpowiedzialno spoczywaa jednak wedug relacji Kraszewskiego -ktry sam zreszt by ziemianinem, na tych ostatnich: zaiste sprawiedliwo by powinna wszdzie i nie wiem jak pogodzi owiat, o ktr si staramy, ze zdzierstwem nieludzkim widnym prawie wszdzie"10. Inny polski pamitnikarz tak pisa w roku 1841 o podolskich chopach: Tatarowie zastaliby kmiotkw takimi, jakimi ich na pocztku XVI wieku zostawili. Jednakowe potrzeby i przemys, ciemnota i ndza. Praca ich podobna do pracy bydlcej. Trzeba ni rozporzdza, sobie samym zostawieni kmiotkowie nie robiliby ani dla panw, ani dla siebie"11. Aura niewolnictwa otacza rwnie wczesne malarstwo: ukraiscy chopi malowani przez Kajetana Kielesiskiego (1808-1849) s czsto pijani i skceni. Mnoyy si przesdy, zabobony, nie prbowano nawet gasi chaup ogarnitych poarem, poniewa ogie traktowano jako przybysza, ktrego trzeba dobrze ugoci: to wszystko wyjania, dlaczego mona byo z tak atwoci utrzymywa chopstwo pod kontrol, wyzyskiwa jego naiwno oraz pobono i wymaga, aby bezustannie padao do ng pana. I tylko naturalna urodzajno wschodniego czarnoziemu powodowaa, e yli oni nieco lepiej tu, ni za granic Krlestwa12. Zasadniczo - a sytuacja taka utrzymywaa si czsto a do roku 1917! - waciciele ziemscy nigdy nie przeznaczali na dziaki dla chopw wicej ni jedn trzeci cz posiadanej ziemi, chopi za musieli, do uwaszczenia w roku 1861, uprawia za darmo pozostae dwie trzecie gruntw, przewanie najbardziej urodzajnych13. Wanie to jarzmo poddastwa stao si przyczyn wszystkich buntw. Zanadto wyszukana wydaje si spekulacja, e bandy cho-pw-rozbjnikw - jak np. liczca 2700 ludzi banda Ustima Karmeliuka, terroryzujca ziemian na Woyniu i Podolu od roku 1812 do 1835, czasu schwytania i egzekucji jej herszta - s przejawem budzcej si wiadomoci narodowej. Poczucie wiadomoci narodowej u chopw byo w owym czasie sabe14. '" J. I. Kraszewski, Wspomnienia Woynia, Polesia i Litwy, t. 1, Wilno 1840, s. 170-181. "A. Przedziecki, Podole, Woy, Ukraina, t. I, Wilno 1841, s. 78. J. I. Kraszewski, op.cit., s. 175 zauwaa, e kobiety, im bliej Kijowa, tym lepiej ubrane, u chopskie zaprzgi liczniejsze itd. "A. Z. B a r a b o j, Obezzemlennja pomiszczykamy kriposnych seljan Podilkoji huberniji i posyennja eltspluataciji jich w period mii inwentarnoju" i seljankoju" reformamy [Przywaszczanie ziemi przez foniadaczy pomidzy Inwentarzami i zniesieniem paszczyzny], Naukowi zapysky Instytutu Istoriji AN URSR", vol. 12, Kijw 1958; W. Z. Hancowa-Bernykowa, Z yttja seljanstwa Kyjiwszczyny za l>rt>iu poowynu XIX stolittja [ycie chopstwa na Kijowszczytnie w pierwszej poowie XIX wieku], Ukr.ijina", vol. 21, Kijw 1927; F. Rawita-Gawroski, Konfiskata ziemi polskiej przez Rosj po mitu I HM i 1863, Krakw 1917, s. 7-20.

" W. A. Serczyk, Historia Ukrainy, Ossolineum, Wrocaw 1979, s. 224. 262 Cz druga. Okres midzypowstaniowy Nowy rygor poddastwa Jakkolwiek by byo, atwo zrozumie, dlaczego wezwanie o pomoc skierowane w roku 1831 przez polskich powstacw do chopw15 spotkao si ze sabym odzewem, a nawet z wrogoci (wiadomo przecie na przykad, e wuja Juliusza Sowackiego, brata Salomei, Jana Januszewskiego zamordowa w maju 1831 r. chop ukraiski), a take dlaczego Rosjanie starali si wygra na swoj korzy star antypolsk nienawi. Zobaczymy pniej, e polityka tego rodzaju nie bya pozbawiona ryzyka, poniewa buntowanie chopw przeciwko panom ponownie stawiao przed nimi sam kwesti poddastwa, a Rosjanie - nie mniej ni Polacy zainteresowani utrzymaniem niewolniczego wyzysku w swoich wasnych dobrach - obawiali si buntu rwnie przeciwko carskiej wadzy. Gra midzy trzema osobami - Polakiem, Ukraicem i Rosjaninem - bya zatem wyrafinowana i zoona. Nie bez zdziwienia Komitet Guberni Zachodnich w Petersburgu zapozna si w roku 1839 z odezw proklamowan osiem lat wczeniej, w roku 1831, przez generaa Sackena, dowdc pierwszej armii rosyjskiej wysanej przeciwko polskim powstacom na Ukrainie: Poddani, ktrzy dochowalicie posuszestwa tronowi! Owiadczamy, e rebelianci oszukuj was i obiecuj, czego dotrzyma nie s w stanie po to, aby uczyni was wspwinnymi ich zbrodni i wzbogaci si wasz krzywd. Nie wierzcie im, a tych, ktrzy bd was nakania lub zmusza do buntu, starajcie si pochwyci i postawi przed zwierzchnoci. Nie bdziecie wicej nalee do panw, ktrzy powstali przeciw prawowitej wadzy"16 [podkrelenie moje - D. B.]. Genera-gubernator Bibikow, ktry najpierw przedstawi Mikoajowi I okolicznoci towarzyszce sprawie, przypominajc t nieostron obietnic zoon ludowi ukraiskiemu, chcia udowodni osobom zasiadajcym w Komitecie Guberni Zachodnich, e pewne ustpstwa na korzy chopw staj si niezbdne, szczeglnie w chwili, gdy zosta odkryty spisek Konarskiego, dziaajcego w imieniu ludu. Komitet Guberni Zachodnich od czasu swego powstania rozpatrzy tylko jedn spraw chopa dochodzcego praw zwolnienia z poddastwa, gdy wyda on wadzom w maju 1831 roku swego pana, T. Lewickiego, powstaca z Woynia. Dziki wiadectwu piciu innych chopw Siemion Burdeliuk otrzyma wolno, potwierdzon przez cara 30 lipca 1835 roku17. Inni za, podkrela 15 P. A. awro w, Ukrajinke seljanstwo i polke powstannja 1830-1831 roku na Prawoberenij Ukrajini [Chopstwo ukraiskie i polskie powstanie w latach 1830-1831 na prawobrzene) Ukrainie], [w:] Zapysky istorycznoho fakulteta Lwiwkoho derawnoho Uniwersytetu im. 1. Franka, vol. 1, Lww 1940; H. J. Serhi jen ko, Z istoriji powstannja 1830-1831 roku na Prawoberenij Ukrajini, [w:] Istoryczni doslidennija, witczyznjanna istorija, Kijw 1979, wyp. 5, s. 63-77; T. epkowski, Spoeczne i narodowe aspekty powstania 1831 roku na Ukrainie, Kwartalnik Historyczny" 1967, nr 6.

" RGIA Petersburg, fond 1266, opis 1, dieto 24 (rok 1839). Tajny memoria Bibikowa rozpatrywany 1,24 i 25 lutego 1839 roku. 17 Ibid., dieo 18 (rok 1836). Nota ministra spraw wewntrznych, 29 wrzenia 1836 roku. Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 263 D. G. Bibikow w swoim memoriale z 1839 roku, czuj si bardzo zawiedzeni, e musieli wrci do swych panw, co podwayo zaufanie do obietnic centralnej wadzy. Polskiego poddastwa uniknli tylko ci chopi, ktrzy zamieszkiwali tereny skonfiskowane w wyniku powstania, ale ci rwnie nie zostali usatysfakcjonowani, poniewa w wikszoci poddani byli kontroli Ministerstwa Wojny i regulaminowi Arakczejewa przewidzianemu dla kolonii wojskowych"! Sprzyjao to - stwierdza z gorycz Bibikow - polskim wacicielom ziemskim, ktrzy mogli przekonywa chopw, e suba u nich jest mniejszym zem ni wcielenie do kolonii wojskowych. Widzimy zatem, e chopstwo ukraiskie stao si na tym terenie stawk w grze o wpywy. Genera-gubernator, wskazujc na takie niebezpieczestwo zmiany nastrojw, niepokoi si, e w zwizku ze ledztwem w sprawie organizacji Konarskiego nie wpyn od chopw aden donos. Kilka miesicy pniej, w maju 1839 roku, w innym memoriale, adresowanym do szefa tajnej policji carskiej Ben-ckendorffa, Bibikow stwierdza, e chopi w jego guberniach prbuj, wiernie suc Polakom i z oddaniem wypeniajc powinnoci, zaskarbi sobie ich ask i w ten sposb poprawi swj los"18. To, co Bibikow uwaa (lub udawa, e uwaa) za zblienie pomidzy chopstwem paszczynianym i polskimi panami, byo tylko rezultatem narastajcego terroru, ktrego mechanizm moemy dokadnie przestudiowa na podstawie archiww policji kijowskiej od roku 1831, to znaczy od upadku powstania. Pogrzebawszy nadzieje na wskrzeszenie Polski, ziemianie znowu wysunli na plan pierwszy swj interes stanowy i swoj pozycj spoeczn. Policji carskiej nie obchodziy obietnice ogaszane kilka miesicy wczeniej za porednictwem wojska i - podobnie jak ziemianie - tzw. sprawnicy (isprawniki) yczyli sobie, eby status quo ante zosta jak najcilej utrzymany. Jestemy zatem wiadkami swoistego porozumienia polsko-rosyjskiego, zawartego bardzo szybko w celu obrony paszczyzny w momencie wstrzsu wywoanego powstaniem. Odnajdujemy rwnie zdumiewajce skargi adresowane do wadz rosyjskich przez marszakw polskiej szlachty rnych powiatw. Marszaek powiatu wa-sykowskiego, Borowicki, skary si 17 czerwca 1831 roku wojskowemu gubernatorowi Kijowa B. J. Knianinowi, e ze dwudziestu chopw nalecych do S. Proskura odmwio paszczyzny i wczy si bez celu. Podobn skarg zoy Podwysocki, marszaek szlachty powiatu kijowskiego, przeciwko chopom ze wsi Szpitki. Ziemianie zwracali si rwnie ze skargami bezporednio ilo Rosjan, jak np. Chojecki z powiatu skwirskiego. Inni karali chopw chost za brak solidarnoci w powstaniu, nie cigajc na siebie adnych uwag ze strony policji rosyjskiej19. '" Ibid., dieo 24, 8 maja 1839 roku; Nota o moralnej postawie Polakw pod wzgldem politycznym jiitorsrwa D. G. Bibikowa, przedstawiona Komitetowi przez Benckendorffa.

" CDIAU, Kijw, fond 533 (kancelaria kijowskiego gubernatora wojskowego, dzia policyjny), opis I, dieto 911, 1003, 1005, 1015. 264 Cz druga. Okres midzypowstaniowy Ale bywao jeszcze gorzej. W dobrach Sobaskiego, bardzo bogatego polskiego ziemianina, chopi ze wsi Miedwiediwka, Mielniki, Goodwka, Osota, Kosary (powiat czehyryski) atwo uwierzyli w sierpniu 1832 roku w rosyjskie obietnice: na podstawie skargi Sobaskiego ytomierski gubernator wojskowy, Lewaszow, skierowa cz uanw woyskich pod dowdztwem pukownika Pankowa z misj specjaln" przywrcenia porzdku, to znaczy przymusowego odrabiania paszczyzny. Gdy 13 sierpnia 1832 roku porzdek zosta ju przywrcony, marszaek tamtejszej szlachty wystosowa do gubernatora uniony list dzikczynny: w imieniu caej polskiej szlachty w powiecie wyraa nadziej, e odtd stosunki z chopstwem uo si harmonijnie, e dotychczasowe wypadki nie osabi szlacheckiej wadzy sprawowanej nad poddanymi. Wzburzenie wrd chopstwa przecigno si do koca 1832 roku; przywdcy zostali skazani - trzech na 30 batw, jeden na oddanie w sodaty, jeden na zsyk na Sybir20. Wypadki tego rodzaju nie byy odosobnione. Kijowski gubernator wojskowy zawiadomi 30 czerwca 1832 roku sejmiki szlacheckie, e kady chop zsyany na Sybir musi by wysiedlony wraz z rodzin21. W ten sposb przywracano porzdek. Polscy ziemianie jeszcze brutalniej zaczli traktowa swoich chopw, odkd mogli liczy na bezkarno i mcili si w ten sposb za obojtno Ukraicw dla sprawy polskiej. M synnej Eweliny Haskiej, wielkiej mioci Balzaka, tolerowa postpki swoich ekonomw, ktre dobrze ilustruj owo przywracanie porzdku. Jeden z jego ekonomw, Wrblewski, znany by ju z tego, e w roku 1829 obla chopa wrzc smo - chop wkrtce potem zmar. W kwietniu 1832 roku za 56 zrozpaczonych chopw zoyo u popa skarg na tego samego ekonoma, ktry wtargn w niedziel palmow do cerkwi w trakcie mszy, wycign szeciu ze wsi Suchoucz (powiat Radomyl) i kaza Kozakom wy-chosta ich nahajkami. Powd: ci hultaje odwayli si zbiera w paskim lesie trzcin do zatykania dziur w strzechach. Ani ekonom, ani Wacaw Haski, ktry by ongi marszakiem szlachty guberni woyskiej, nie odpowiedzieli za to przed sdem ziemskim, nie nachodzia ich te rosyjska administracja22. Dwunastu chopw przybyych z ytomierza podpisao si znakiem krzya pod skarg zoon u cywilnego gubernatora Woynia na ekonoma z majtku pana Sorociskiego, ktry zmusza ich do wysiewania paskiego lnu na nalecych do nich skrawkach gruntu; chopki musiay w len midli roboty te, podobnie jak pracochonne wytwarzanie sody z wgla drzewnego - nie byy wliczane do paszczyzny. Na skutek braku waciwej opieki - rodzice odrabiali paszczyzn - zmaro dwoje dzieci. Ponadto ekonom zagrozi, e jeli zo 20 Ibid., fond 442, opis 131, dieo 8. Inne dokumenty dotyczce tej wanej sprawy znajduj si w Obastnom Archiwie w Kijowie, fond 2, opis 3, dieo 5527. 21 List kijowskiego gubernatora do szlacheckiego zgromadzenia, OA Kijw, fond 782, opis 2, dielo 491 (zbir korespondencji za rok 1832).

22 CD1AU, Kijw, fond 442, opis 131, dieo 110 i OA Kijw, fond 2, opis 3, dieo 5629. Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 26' skarg, zostan oddani w rekruty. Gubernator skarg odrzuci, twierdzc, te wymagania stawiane przez ekonoma nie rni si od zwyczajowo przyjtych21. Rosjanie, podobnie jak Polacy, traktowali chopstwo ukraiskie przede wszystkim jako dzik tuszcz, po ktrej naley spodziewa si najgorszego. Odezwa, skierowana w padzierniku 1833 roku przez trzech cywilnych gubernatorw do marszakw szlachty, wydaje si pod tym wzgldem bardzo znaczca. Chopskie bunty nad Morzem Czarnym, szczeglnie w guberni chersoskiej, i widmo natychmiastowego rozszerzenia si rebelii na ssiedni Ukrain przeraziy administracj rosyjsk do tego stopnia, e wystosowaa do polskiej szlachty nastpujc odezw: Jego Cesarska Mo po rozwaeniu propozycji Rady Ministrw dotyczcych sposobw zapewnienia przez ziemian ywnoci swoim poddanym, raczya postanowi, e ponowne niepokoje wzniecane przez chopstwo bd niezwocznie zbrojnie tumione. Z rozkazu Jego Cesarskiej Moci gwnodowodzcy winien rozkaza wszystkim oddziaom pierwszej armii, aby udzielay wsparcia tym siom cywilnym, ktre tego zadaj w celu utrzymania naleytego porzdku"24. Chocia wybuch rebelii na Ukrainie by mao prawdopodobny, kijowski gubernator cywilny wola ostrzec marszaka szlachty zawczasu: Jeli ich zuchwalstwa [tzn. chopskie bunty - przyp. D. B.] osign taki stopie, e rodki policyjne nie wystarcz do powstrzymania agresji i jeli pomoc wojskowa okae si niezbdna, proponuj, aby Wasza Ekscelencja dostarczya mi odpowiedni raport przez umylnego lub specjalnego oddawc, ebym mg na czas podj odpowiednie kroki"25. Czeg si spodziewa po paternalizmie? Widzimy zatem, e przed rokiem 1838-1839 rzd w Petersburgu i ziemia-stwo polskie czy doskonaa jedno pogldw na spraw paszczynianego chopstwa ukraiskiego. Do wyjtkw nale, zarwno po stronie rosyjskiej, jak i polskiej, przejawy humanitarnego stosunku do chopw. Jeli chodzi o stron polsk, to o obowizku opieki nad chopstwem w okresie wielkich godw pamitao tylko kilku arystokratw. Oto wiadectwo jednego z nich: Nadeszo lato i najsmutniejsze niwa. Nie mia co zbiera wieniak i z rozpacz zwozi do gumien nieco lichej somy, zaledwie do karmienia mizernej jego chudoby zdatnej. Cena zboa podniosa si niesychanie. Na Woyniu korzec yta pacono po 30 zotych, mao co mniej na Podolu i Ukrainie [to znaczy w guberni kijowskiej - przyp. D. B.]. Zamoni w dawne zbiory obywatele otworzyli swoje toki, ale i to nie wystarczyo, bo co oszczdzi byo potrzeba na zimowe zasiewy dla siebie i dla poddanych. Do tej odrobiny udzielonego zboa, " CDIAU, Kijw, fond 442, opis 128, dieo 961. 24 OA Kijw, fond 1238, opis 1, dieo 3. Oklnik kijowskiego gubernatora cywilnego do marszakw szlachty w tej guberni, 14 padziernika 1833 roku.

25 Ibid. 266 Cz druga. Okres midzypowstaniowy potrzeba byo mie umielon kor z drzew sodszych lub som pokrajan i wysuszon mle i na chleb wyrabia. Tumy nieprzeliczone prawdziwie biednych, bo zgodniaych, snuy si po drogach i po miasteczkach, bagajc kawaka chleba...". Autor podaje przykady powicenia i miosierdzia hrabiny Oarowskiej, ksiniczki Radziwiwny, hrabiny Dziayskiej i stwierdza: Na caym Woyniu rozcignita klska pobudzaa obywateli do dzielenia si tym, co mieli w swych tokach z poddanymi. Czy wszyscy bezinteresowny robili udzia nie wiem, wielu jednak popdem tylko mioci bliniego dziaao..."26. Jeli chodzi o stron rosyjsk, to wypada stwierdzi, e prawo z roku 1838 przewidywao konfiskat na rzecz pastwa gruntw nalecych do nazbyt okrutnych polskich ziemian (podczas gdy ziemie nalece do Rosjan posdzanych o szczeglne okruciestwo w stosunku do poddanych, byy poddawane tylko nadzorowi szlacheckiego komitetu opiekuczego), ale prawo to - jak si wydaje nie byo na pocztku respektowane. O poprawie doli chopa mona byo tylko pomyle w majtkach skonfiskowanych Polakom ze wzgldw politycznych. Dlatego hrabia Benckendorff nakaza 29 marca 1833 roku ministrowi finansw Kankrinowi sprawdzi, czy prawdziwe s skargi chopw narzekajcych, e traktowani byli lepiej przez swoich dawniejszych, polskich panw. Prawd mwic, cay ten zgiek szef tajnej policji traktowa jako wichrzyciel-sk robot, ktr naleao ukrci na miejscu: to polscy ekonomowie nadal penicy swoje funkcje, wywodzcy si z drobnej szlachty podburzaj lud przeciwko wadzy". Niemniej podolski gubernator cywilny sprawdzi, czy chopi nie pac podatkw wikszych ni to zostao przewidziane (3 ruble od chopa posiadajcego zaprzg dwukonny, 1 rubel od chopa posiadajcego zaprzg jednokonny i 66 kopiejek od chopa nieposiadajcego zaprzgu). Kijowski gubernator cywilny dowiedzia si o trudnociach ze zwierztami pocigowymi i nasionami i zosta poproszony o wyeliminowanie tych niedopatrze. Gubernator woyski stwierdzi natomiast, e jeli rzeczywicie ekonomowie w byych dobrach Wacawa Rzewuskiego, skonfiskowanych opodal Kowla, przesadzaj w brutalnym traktowaniu chopw, to rzdowa suba lena w borach nalecych przed konfiskat do zakonu bazylianw w Owruczu stosuje nazbyt drakoskie rodki. Naleaoby wic - jak dawniej - zezwoli chopom na handlowanie smo i dziegciem, ktre produkowali z pozbieranego drewna. Te lokalne kontrole pozwoliy kijowskiemu generaowi-gubernatorowi poinformowa w kocu Petersburg 4 padziernika 1834 roku, e chopi podlegli konfiskacie s wszdzie dobrze traktowani", i e niekiedy sami zgodnie dochodz do przekonania, i ich obecne pooenie jest lepsze w porwnaniu ze sub u panw"27. Byo to, jak widzielimy, polepszenie chwilowe, poniewa na skutek militaryzacji w roku 1837 sytuacja chopw znw zmienia si na gorsze. 26 Ramoty starego detiuka o Woyniu, t. 3, wyd. T. Rawita-Gawroski, Wilno 1914, s. 217. 27 CDIAU, Kijw, fond 442, opis 65, dieo 82.

Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 267 Jakich wic dobrodziejstw mogli oczekiwa chopi w yciu codziennym? Pa-triarchalny tryb ycia stwarza, jak ju widzielimy, wycznie pozory opieki. Rzd rosyjski utrzymywa w guberni kijowskiej dziewi szpitali, jeden dom dla obkanych, jeden przytuek dla inwalidw i jedno schronisko dla ubogich zaoone, podobnie jak w caym Cesarstwie, na podstawie prikaza obszczestwienno-#0 prizrienija, stanowicego pierwociny opieki spoecznej. Na wsi troska o zdrowie chopw paszczynianych spoczywaa w rkach polskich ziemian -obowizek ten wypeniali bardzo le. W roku 1850 tylko 53 majtki w guberni kijowskiej zadeklaroway wydatki na leczenie swych chopw. Wikszo ziemian zgaszaa leczenie kilkuset chorych, kilku z nich tylko kilkudziesiciu. Wydaje si, e najwicej leczonych chopw (1200 w cigu roku) znalazo si w dobrach rodziny Branickich (Biaa Cerkiew, Stawiszcze, miaa). U Branickich, podobnie jak u 27 innych wacicieli ziemskich, leczenie byo najprawdopodobniej darmowe, jednak pozostali dali zapaty. Oczywicie, e wszystko to nie byo wystarczajce i wrd chopstwa szalaa niewiarygodna wprost miertelno. Regularnie wybuchay wielkie epidemie. Przede wszystkim siaa spustoszenie cholera: ukrywano si przed ni bezskutecznie po domach. J. I. Kraszewski pisa w licie do matki 15 sierpnia 1848 roku: Wszdzie tu na Podolu i Woyniu cholera grasuje strasznie, zwaszcza po miasteczkach, ale s przykady, e i po wsiach z panujcej dyzenterii wyrabia si cholera. miertelno wielka i to odosobnienie, zerwanie stosunkw, cisza, milczenie wrd odgosw straszliwych ma co bardzo przejmujcego. Bo jaka wie skd przyleci, to i przesadzona, czasem, i w istocie przeraajca. W Kamiecu bezprzykadna, w Krzemiecu, w Dubnie ogromna, w ucku, w Torczynie cho mniejsza, ale zawsze wielka jeszcze. Ludzie mr i mr. U nas, dziki Bogu, dotd cicho, ale czego straszno..."28. Jeli taka bya relacja pana, to jakiej moglibymy si spodziewa po paszczynianych chopach ? Paszczyzny nie mona byo praktycznie unikn. Zdarzay si jednak pojedyncze wypadki, kiedy chop zdobywa pask ask i, jeli jego pan by bardzo bogaty, odmienia swoj dol. Okoo roku 1850 wzrost eksportu zboa przez port w Odessie spowodowa, e pojawia si niezbyt liczna grupa uprzywilejowanych chopw, czumakw: przewonikw i zaufanych wielkich producentw zboa; chopi ci zawozili ziarno do portu i przywozili swoim panom wina i produkty kolonialne z Marsylii. Inni, mimo e funkcje te speniaa zasadniczo szlachta bezrolna, suyli jako zarzdcy, gumienni, atamani" (tj. dozorcy byda), leszcze inni, dziki snobizmowi na wasn gwardi przyboczn", panujcemu w arystokratycznych domach, suyli jako Kozacy i chodzili w odpowiednich do nazwy ubiorach przypominajcych dawne czasy lub w liberiach prezentujcych lurwy poszczeglnych wielkich rodw. Byli to chopi dobierani ze wzgldu na ich budow fizyczn, wypeniajcy rne dyskretne misje, poredniczcy midzy '" KCiiA, Petersburg, fond 1281, opis 5, dieo 61, raport gubernatora cywilnego. J. I. Kraszewski, / itty do rodziny 1820-1863, Wyd. Lit., Krakw 1982, s. 156. 268 Cz druga. Okres midzypowstaniowy

dworem, wychowujcy dzieci swego pana itd. W ten sposb uprzywilejowani, porzucali swj wasny stan, dusz i ciaem suc swoim panom. W nieopublikowanych pamitnikach Karola Brzozowskiego, pisanych prawdopodobnie w latach czterdziestych, autor osobny rozdzia powici wasnym akcjom dobroczynnym. Zauwamy, e najbardziej ludzcy" ziemianie, mimo najlepszych w wiecie intencji, byli przekonani o infantylizmie swoich chopw: Rolnik pod swemi nogami ma rozsypane hoynie dary nieba, potrzebuje tylko, aby mia czas po nie si schyli, a i tego trudu chccy unikn naley, eby by zmuszony. Lud rolniczy potrzebuje oycowskiej opieki: wielu mylne jest zdanie, e naylepiej zostawi ich samym sobie, a gdy niedostatek dolegliwie dotknie, wtenczas i leniwy wemie si do pracy: tak by byd powinno, ale tak nie jest, czego dowiadczenie nauczy jeeli szczerze chcemy si oswoi z ludem rolniczym. Miaem szczcie nabywa dobra w naywikszey ndzy, ubstwie, godzie, bez odzienia, w chlewach prawie mieszkaycych i w trzech latach ndza znika, a w szczciu byt dobry wocian zosta zapewniony. Szrodki do tego s naywanieysze a razem nayprostsze: kademu wocianinowi da gront naywikszy ile mieyscowo pozwoli i mono rolnika zniesie. Chaupnikw bez grontu niech nie bdzie, gdy rolnikw bez roli niewiedzie do ia-kiey klassy naley zaliczy - dzienna pomocnicza praca moe ich utrzymywa, a na wypadek choroby, kalectwa lub staroci gotowych z nich bdziemy mieli ebrakw...". Brzozowski wyjania nastpnie, jakim oryginalnym sposobem rozwiza spraw chopsk: udziela mianowicie poyczek wszystkim potrzebujcym, a sposb ich wykorzystywania rozwaay walne zebrania we wsiach nalecych do jego majtku, na ktrych publicznie ganiono utracjuszy. Podobny system publicznych nagan stosowano jako narzdzie walki z pijastwem. Chopi musieli podpisywa zobowizania, e nie bd pili przez okrelony czas; ci, ktrzy zamali przyrzeczenie, byli zamykani na siedem dni o chlebie i wodzie oraz dodatkowo dostawali rano i wieczorem po jednej rzdze, gdy swoim postpkiem obrazili Boga i dali zy przykad innym...29 Archaiczny porzdek powodowa potwierdzaj to nieliczni trzewo mylcy wiadkowie epoki - e w tym zapadym kcie Europy istnia wiat zabity deskami, ktrego spokj by podobny oglnej zastygoci witego Przymierza". Waciciel ziemski, majc w rku swoim wadz administracyjn i wykonawcz, a czsto i sdownicz - pisa August Iwaski - by samowadnym panem w majtku i tak przeprowadza w swoim interesie zamian ziemi wociaskiej, zamienia, a czasem odbiera futory od dawna przez wocian trzymane, wpywa na rozkad podatkw i rekrutacj, ekscypowa przy sprzeday majtku sugi uzdolnione, przesiedlajc ich do innej wioski, bywa nawet niekiedy arbitrem w sprawach maeskich. Najgodniejszym zastanowienia w stosunkach tych 29 I. S. S 1 a b j e j e w, Z istorii perwisnobo nabromadennja kapitau na Ukrajini: czumakyj promys i joho rola u socjalno-ekonomicznomu rozwytku Ukrajiny XVIII-perszoji polowyny XIX stolittja [Pierwotna akumulacja kapitau na Ukrainie: dziaalno czumakw i ich rola w spoecznoekonomicznym rzowo-ju Ukrainy od wieku XVIII do pierwszej poowy XIX wieku], wyd. Naukowa Dumka", Kijw 1964, s. 138; A. Iwaski, Pamitniki 1832-1876, Warszawa 1928, s. 6-7 (wyd. 2, 1968). Pamitniki K. Brzozowskiego (ojca Zenona) pt. Pamitka od dziada dla wnuczek Maryni i Helenki Grocholskich, udostpni mi w swoim czasie prof. Karol Grski z Torunia. Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie)

269 byo przewiadczenie tak panujcych, jak i podwadnych, i ustrj taki jest jakby przyrodzo nym i nigdy zmieni si nie moe"30. Przemoc bya w tym systemie bardziej istotna ni paska askawo. Jednym z najbardziej okrutnych jej przejaww bya branka do wojska, jeszcze jeden aspekt polsko-rosyjskich konszachtw. Rzd carski, powierzajc ziemianom decyzj o wyznaczaniu corocznego, obowizkowego kontyngentu rekrutw do okropnej, dwudziestopicioletniej suby wojskowej, wkada im do rki straszliw bro. Na t prawdziw ka wyznaczano w pierwszej kolejnoci tych chopw, ktrzy prbowali ucieczki. W obawie na uciekiniera braa udzia cala wie, a nastpnie skrpowanego zbiega stawiano przed komisj poborow. Ale stawali przed ni rwnie chopi za popenione zuchwalstwa", to znaczy wedug Iwaskiego - za wszelkie objawy poczucia ludzkiej godnoci, co w adnym razie przez wczesn szlacht tolerowane nie byo, gdy - niestety - nie byo ani zrozumianym, ani te odczuwanym"31. Zakuwano ich w dyby i wywoono. Posuchaj, gdy kogo bior w rekruty: co za pacz, jaka rozpacz, jakie jki! Najdziwniej, e w tych uroczystych chwilach aoby, kobiety zamiast mwi i paka, cigle paczliwie piewaj jakby mimo woli. Idc za wozem biednego wygnaca, ocieraj zy i jednostajnie smutnym piewem prowadz go do miasteczka. Wejrzawszy gbiej w przyczyny lez i alu, ujrzysz w nich zapewne powody materialne, lecz czego wicej da mona od tak nieowie-conego, od tak biednego ludu?"32. Niewtpliwie lud ten mona byo edukowa i przezwycia ciemnot. Kilku wczesnych Polakw dostrzegao ten problem: W rku panw jest dzieo cywilizacji, dzieo chwalebne, dzieo wite przed wszystkimi. Rzd pozwala zaprowadza szkki parafialne po wsiach. Takie szkki, sale przytuku dla dzieci, szpitale dla chorych, a nade wszystko gorliwe i czynne starania, w przecigu lat kilkunastu sprawiyby odrodzenie wieluset tysicy ludzi, ktrych losy Opatrzno Boska w rce panw pod cik odpowiedzialno oddaa!..."33. Niestety! Taki program, jak zobaczymy pniej, pozosta jedynie pobonym yczeniem, gdy sprawa szkolnictwa wizaa si z rywalizacj rosyjsko-polsk: rzd carski zezwala na prowadzenie szk wycznie po rosyjsku, podczas gdy ziemianie chcieli komunikowa si ze swymi poddanymi tylko po polsku. Wze nie do rozplatania. Cz kleru katolickiego i postpowi pisarze starali si wpyn, bez wikszego zreszt powodzenia, na wacicieli ziemskich. Koci katolicki, przeladowany i przeywajcy po roku 1831 swoisty szok, w niewielkim tylko stopniu interesowa si problemami spoecznymi; ponisze "' A. I w a s k i, op. cit., s. 5. 11 Wid., s. 3. " J. I. Kraszewski, op. cit., s. 174. " A. P r z e L d z i e c k i, op. cit., t. 1, s. 79.

270 Cz druga. Okres midzypowstaniowy Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 271 kazanie woone w usta fikcyjnego ksidza i przeznaczone dla rodowiska ziemiaskiego, napisa literat Tytus Szczeniowski: Ilu to z was miych, przyjacielskich, cnotliwych, pobonych nawet, nie pojo szczerze, i nie nad bydltami Bg was przeoy, i e nie macie si obchodzi z poddanymi jak owe bawochwalcze narody Rzymu i Grecji z niewolnikami swymi lub niedawno jeszcze z murzynami... [niejeden] wymyla jakby kompletnie na sw stron obrachowa chopa z paszczyzny, to jest z dni potu krwawego i pracy, aby narzutami rozmaitymi podej go, aby zwali na niego i na biedn jego on ciar jak najwikszych robt... A c dopiero wyrzec o tych, co naduywaj prawa karania, obchodzenia si niemiosiernym i chostaniem, nie zwaajc, i ten lud, z aski tyche dziedzicw nieowiecony, wikszego wymaga pobaania w wykroczeniach, ktre s po wikszej czci skutkiem nikczemnego pooenia, w ktrym oni swych poddanych utrzymuj... Czy zawsze byy bezpieczne od spronego wyziewu rozpusty waszej ich crki, ich ony? Jakiej-e wic kary bd godni ci, co korzystajc z pooenia swego nad poddanymi, pchaj te biedne istoty w otcha sromoty?..."34. Pooenie kobiet ukraiskich byo spraw bardzo draliw. Szlachta polska wyzyskiwaa poddastwo w sposb cyniczny i jeli nawet nie wszyscy mieli tak ogromne fortuny jak hrabia Mieczysaw Potocki, posiadajcy na zamku w Tul-czynie rodzaj haremu zoonego z urodziwych chopek35, wielu utrzymywao intymne stosunki z wieniaczkami, co czsto wywoywao oburzenie, ktremu w swoich umoralniajcych, populistycznych powieciach dawa wyraz J. I. Kraszewski. Kraszewski i T. T. Je stanowi rzadkie przykady ratowania honoru Polakw na Ukrainie, wskazywali bowiem rodki polepszenia zwizkw szlachty z poddanymi. Kraszewski nie dostrzega co prawda rnicy narodowociowej midzy panami i chopami, ale w latach 1840-1860, gdy pisa swoje powieci populistyczne, byo to jeszcze wybaczalne. Ich bohaterami byli Ukraicy, podobnie jak bohaterami powieci George Sand byli mieszkacy francuskiej prowincji Berry. W obydwu wypadkach chodzio o prawd o yciu na roli. Szczere wspczucie wypeniajce utwory Kraszewskiego, ktry sam gospodarowa w latach 1840-1846 w majtku Grdek koo ucka na Woyniu, a pniej w majtku Hubin, prawdziwa pasja w pitnowaniu wyzysku chopw i walka o godno skrzywdzonych i ponionych przysporzyy mu wielu wrogw wrd przedstawicieli rodzimej warstwy spoecznej. Inaczej w wypadku Teodora Tomasza Jea (Mikowskiego). W swojej powieci chopskiej pt. Wasyl Houb (1857) - dawny wychowanek licew w Niemirowie i Odessie oraz Uniwersytetu Kijowskiego, uczestnik Wiosny Ludw na Wgrzech (1848) - wyzyskiwa wasne wspomnie34 T. Szczeniowski, Bigos hultajski, bzdurstwa obyczajowe, t. 1, Wilno 1844, s. 161. 35 T. T. J e [Z. Mikowski], Od kolebki przez ycie. Wspomnienia, t. 1, Krakw 1936, s. 121. Bardziej oglnie o konflikcie Potockich z ich otoczeniem zob. S. S z a m r a j, Borot'ba Tulczynkych misz-czan z hrafamy Potokymy 1787-1837 [Walka mieszkacw Tulczyna z hrabiami Potockimi 1787-1837], [w:] Naukowyj zbirnyk Istorycznoji sekciji UAN, Kijw 1929. Prawdziwie feudalna samowola Mieczysawa

Potockiego zostaa opisana na podstawie rkopisu pozostawionego przez jedn z ofiar, Wincentego Beeckiego (Biblioteka PAN w Krakowie, sygn. 1001) przez J. ojka w ksice: Potomkowie Szczsnego. Dzieje fortuny Potockich z Tulczyna, Wyd. Lubelskie, Lublin 1980, s. 131-132. nia. Opowie Jea, w ktrej tytuowy bohater ucieka daleko od swego okrutnego pana w stepy Besarabii, czy rzetelny realizm z utopi wsplnoty agrarnej. Utwory te, ktre mog si dzisiaj wydawa zbyt melodramatyczne, przedstawiaj jednak sytuacje rzeczywiste, odzwierciedlaj smutn prawd. W Ulanie (1842) Kraszewski pokaza tragiczny los chopki uwiedzionej przez swego pana. Zrozpaczony m zbi nieszczsn, za co pan zamkn go w lochu. Porzucona przez swego amanta powiesia si, a jej m podpali dwr i rwnie popeni samobjstwo. Powie Historia Sawki (1842) prezentuje charakterystyczny dla tego rodzaju prozy wtek: polski szlachcic (Lach-ekonom) uwodzi on biednego chopa Sawki, uginajcego si pod jarzmem codziennej roboty. Sawka rani go i ucieka za granic austriack. Lud zwyk tumaczy swoj ndz w kategoriach gniewu Boego", wini si za popenione grzechy; kategorie te wpajay mu wieki posuszestwa. Jednake Kraszewski wyranie wskazywa na wacicieli ziemskich, posugujcych si tylko pici i kijem, deprawujcych kobiety i dziewczta, wykorzystujcych korupcj carskiej administracji dla osony wasnych okruciestw, jako odpowiedzialnych za ten stan rzeczy. W powieci pt. Ostap Bondarczuk pokazuje nieprzekraczaln barier dzielc chopa, nawet takiego, ktremu udao si zdoby wyksztacenie, od wiata panw. Cae zacofanie i ograniczono szlachty Kraszewski pokaza rwnie w powieci pt. Historia koka w pocie, napisanej w roku 1860, a wic w okresie nasilenia si w caym Cesarstwie dyskusji o przyszym uwaszczeniu chopw. Jest to opowie o modym, bardzo uzdolnionym muzycznie wieniaku, ktrego talent zostanie zmarnowany, podobnie jak - w ujciu parabolicznym - wspaniay dbczak posuy jako koek w pocie. Pitnowany przez szlacht, Kraszewski postanowi zerwa krpujce go wizy i wyjecha do Saksonii. Spord wszystkich ziem dawnej Rzeczpospolitej, na Ukrainie prawobrzenej panoway najbardziej zacofane stosunki spoeczne. Jaka przepastna rnica midzy mentalnoci Polakw na Ukrainie i mentalnoci polskich uchodcw we Francji, ktrzy w tym samym przecie czasie dyskutowali o demokracji, ktrzy - jak na ironi - jedn z gromad Ludu Polskiego nazwali Gromad Hu-ma" przez solidarno z uciskanym ludem ukraiskim. Jak daleko jest Pary, daleko od rzeczywistoci! Przywdca tego odamu demokratw, Henryk Kamieski, zanotowa w swoich pamitnikach opublikowanych dopiero w roku 1951, e przebywajc incognito na Ukrainie w roku 1844 przekonywa tamtejszych chopw do raju, ktrym stanie si Polska (to znaczy rwnie Ukraina), gdy panowie dobrowolnie znios paszczyzn. Zrozumia jednak szybko bezuyteczno tego typu argumentw. 1 272 Cz druga. Okres midzypowstaniowy Zrczne wykorzystywanie wyzysku Luty 1838 roku, data objcia urzdu przez nowego generaa-gubernatora Dymitra Gawryowicza Bibikowa, powinien by uznany za punkt zwrotny w rosyjskiej polityce w stosunku do chopw

ukraiskich. Od tej chwili Petersburg bdzie si stara wycign maksimum korzyci z naduy popenianych przez polskich wacicieli ziemskich, aby silniej zwiza ludno ukraisk z caratem. Nie naruszajc panujcych w Rosji zasad poddastwa, stara si je na tym obszarze zagodzi, aby zneutralizowa wpywy polskie. Czy reguy poddastwa byy rzeczywicie agodniejsze w Rosji centralnej ni na Ukrainie? Pobr do wojska i kary cielesne wystpoway tam co najmniej rwnie czsto36. Czy zwikszenie obroka zamiast paszczyzny istotnie poprawio pooenie chopw?-57 Mniejsza o stopie zacofania rosyjskiego ziemiastwa, naley raczej przyjrze si zacofaniu ziemiastwa polskiego, co wydaje si zadaniem nietrudnym. Ju w roku 1837 Komitet Guberni Zachodnich zada od gubernatorw trzech guberni ukraiskich wyznaczenia, na mocy prawa z roku 1835, specjalnego urzdnika zajmujcego si przyjmowaniem skarg chopw, poddanych prywatnym wacicielom lub duchowiestwu katolickiemu, a take policjanta zajmujcego si ledztwem38. Stao si jasne, e naduywanie zasad poddastwa miao suy jako bro antypolska. Mikoaj I zarzdzi 7 stycznia 1838 roku rozpatrzenie przez Komisj anonimowego" memoriau o gwatownie antypolskiej wymowie. T metod car stosowa do czsto, jeli chcia wylansowa lub poprze ide, ktr uzna za interesujc. W owym memoriale pojawiy si dwa wtki podstawowe: cakowita konfiskata majtkw nalecych do Kocioa katolickiego - do sprawy tej powrcimy - oraz ograniczenie wadzy ziemian nad chopstwem. Komisj przerazi radykalizm postulatw, ktre popar tylko ksi Dogorukow, ale drugi wtek nie zosta zapomniany39. Dziesi lat pniej zostanie on wcielony w ycie i zastanowi by si naleao, czy autorem owego anonimowego adresu do cara nie by sam Bibikow, mianowany w miesic pniej generaem-gubernatorem trzech guberni. Wszystkie inicjatywy podejmowane przez tego nieprzejednanego wroga Polakw, a do koca sprawowania przez niego urzdu w roku 1852, szy bowiem w tym kierunku. Nasz hipotez wspiera jedna z pierwszych decyzji podjtych przez nowego wadc Ukrainy. Zgodnie z duchem anonimowego" adresu do cara, poprosi 16 kwietnia 1838 roku ugoowne pataty, ktre miay kontrolowa postpowanie sdownictwa polskiego w kadej guberni, o informacje dotyczce przypadkw zego traktowania chopw. Jeli wemiemy pod uwag, e w owym czasie 36 W. A. F e d o r o w, Pomieszcziki krestjanie centralno-promyszlennogo rajona Rossiji XVIII-XDC w. [Chopi w majtkach prywatnych w Rosji centralnej w wiekach XVIII-XIX], Moskwa 1974, s. 241-245. 37 Ibid., s. 226. 38 RGIA, Petersburg, fond 1266, opis 1, dieo 42. Dziennik posiedze z roku 1837, s. 179-180. 39 Ibid., dieo 22. Anonimowy memoria przedstawiony przez ministra spraw wewntrznych i przedoony cesarzowi. Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 27.1 i jeszcze dugo potem wymiar sprawiedliwoci w odniesieniu do chopw spoczywa w rkach szlachty, zgodnie ze zwyczajem odziedziczonym po ustroju przedrozbiorowym, to zrozumiemy, dlaczego proba ta pozostaa bez odpowiedzi. Ale uparty Bibikow ponowi swoj prob 13 stycznia

1839 roku i tym razem - da si ju pozna jako srogi urzdnik - otrzyma dane za posz czeglne kwartay 1839 roku, niezupenie jednak wiarygodne. Podolskie sdy ziemskie rozpatrzyy w pierwszym kwartale 1839 roku trzy przypadki zego traktowania chopw paszczynianych: pobi i poranie, nadmiernej chosty i dwa przypadki zej miertelnych na skutek stosowania przemocy: aden wyrok nie zapad, sprawcami wszystkich przestpstw byli ekonomowie szlacheckiego pochodzenia. W drugim kwartale rwnie nie zapado adne orzeczenie sdowe, mimo jedenastu wykrocze, ktre spowodoway sze ofiar miertelnych wrd chopw, w tym jedno samobjstwo. Na Woyniu sytuacja nie bya lepsza: siedem przypadkw brutalnego traktowania w pierwszym kwartale (praca ponad siy, przemoc, poronienia na skutek pobicia) i trzynacie przypadkw do koca roku, z ktrych wikszo bya miertelna. Przestpcy nie ponieli kary. Nazwiska wacicieli ziemskich podane wraz z geograficznymi nazwami posiadoci, w ktrych dokonano wykrocze, s bez wtpienia polskie40. Genera-gubernator, zaciekawiony uzyskanymi informacjami, nakaza sporzdzi oddzielne dla kadej guberni, bardziej precyzyjne rejestry za lata 1838-1840. Wymowne okazao si zestawienie dwch kolumn: jednej, opisujcej sdzone przypadki i drugiej, notujcej orzeczenia szlacheckich trybunaw. Trudno znale bardziej przygnbiajce wiadectwa bezdusznoci panw w stosunku do swoich poddanych, wiadectwa mwice o duchu szlacheckiej sprawiedliwoci, nie zmienionej od czasw Statutu litewskiego". Uniewanienie wic tego Statutu" w roku 1840 (do ktrego powrcimy) byo nieuniknione. Samo zestawienie brutalnych wystpkw i cynizm orzecze sdowych" daje rzeczywiste wyobraenie o stosunkach midzy panami i chopami. Dlatego te przytaczamy dla przykadu zestawienie przygotowane przez ugoown paat guberni kijowskiej na podstawie danych sdw ziemskich41: 16grudnia 1837 roku. Ekonom L. Wierzbowski pobi dwch chorych chopw, z ktrych jeden zmar. Wyrok: miesic aresztu i odbycie zadanej przez ksidza pokuty. 18 grudnia 1837 roku. Ekonom K. Kocubiski w majtku Madejskiego wymierzy kar, ktra pocigna za sob zgon". Zosta wypuszczony na wolno. 2 stycznia 1838 roku. Na skutek razw zadanych przez polskiego ekonoma w majtku Dawidowa chopka poronia. Dwa tygodnie aresztu. 7 stycznia 1838 roku. Waciciel ziemski ze Skwir Swierczewski i jego ekonom zmuszali chopw do pracy w niedziele i wita. Dwa miesice aresztu. 14 stycznia 1838 roku. Ekonom Czajkowski ukara chopk, ktra zmara wskutek odniesionych ran. Miesic wizienia na wasny koszt. " CDIAU, Kijw, fond 442, opis 1, dieo 2808. " Ibid., dieo 3127. W tej tece znajduje si podobny rodzaj informacji dotyczcej Podola, dokument t 20 listopada 1840 r. 14 stycznia 1838 roku. Gwny zarzdca majtku Branickich - Dbrowski, jak rwnie ekonomowie Piskorski, Markiewicz, Winiewski, Wachnowski wymuszali w sposb niedozwolony prac w niedziele

i wita. Poniewa chopi, ktrzy wnieli skarg, przestali odrabia paszczyzn, trybuna sprawy nie rozpatrzy i ograniczy si do zwykego upomnienia obwinionych. 18 lutego 1838 roku. Ziemianin K. Dobrzaski, sdzony za wymierzenie zbyt srogiej kary chopom nalecym do ssiada. Jeden z chopw powiesi si. Szlachcic zosta tymczasowo" zatrzymany w areszcie domowym. Jeli chodzi o chopa samobjc, to rozstrzygnito, zgodnie z nagminnie powtarzajc si formu, e zszed on z tego wiata, bo taka bya Wola Boska. 11 marca 1838 roku. Ziemianin T. Tuszyski zabi jednego ze swoich chopw paszczynianych. Uwolniony od winy i kary. 28 kwietnia 1838 roku. Ekonom ksicia Radziwia, J. Zambroszycki, zasiek chopa na mier. Uwolniony od winy i kary. 20 maja 1838 roku. Polski ekonom J. Kozowski pobi na mier w majtku ksiny o-puchiny jednego z chopw. Zosta wypuszczony na wolno z pouczeniem, aby w przyszoci wymierza kary zgodne z prawem. 27 maja 1838 roku. Ziemianka Ra Glajer pobia miertelnie jedn ze swych sucych. Sprawa nie bya w ogle rozpatrywana. 19 czerwca 1838 roku. Podobna zbrodnia ekonoma Olszaskiego. Rwnie zosta wypuszczony na wolno, gdy mier chopa nastpia z Woli Boej". eby jednak w przyszoci ekonom w powstrzymywa si od podobnych gestw, przetrzymano go przez tydzie na od-wachu na jego koszt. 30 wrzenia 1838 roku. Ekonom Z. Dobrowolski zabi jednego z chopw. Unikn jakiejkolwiek odpowiedzialnoci. 10 grudnia 1838 roku. Ekonom A. Massalski pobi kobiet, ktra zmara w trzy dni pniej. Siedzia przez miesic w wizieniu na swj koszt (co oczywicie oznacza, e mg sprowadza posiki i by obsugiwany przez sucych), a nastpnie, aby oczyci sumienie, po odbyciu naznaczonej przez Koci pokuty, musia zapaci myto". 12 stycznia 1839 roku. Ekonom Trypolskich, A. Nowicki, pobi ciarn kobiet, ktra urodzia martwe dziecko. Za t nieostrono" siedzia dwa tygodnie w areszcie na swj koszt. 12 stycznia 1839 roku. Ekonom ziemianina W. Buszczyskiego, K. Mirowski, za pobicie, ktre byo przyczyn mierci, zosta skazany na trzy tygodnie aresztu oraz - to wypadek wyjtkowej surowoci otrzyma zakaz wykonywania swojej funkcji. 31 maja 1839 roku. Ekonom Branickich, A. Olechniewicz, miertelnie pobi jednego z chopw. Sentencja brzmiaa: Uzna t mier za naturaln i nie obwinia za ni szlachcica". Zwrcono mu uwag, e chopi oskarali go o wymierzanie kar bez przyczyny i zaapelowano o wiksze umiarkowanie. 16 sierpnia 1839 roku. Ekonom K. Krzyanowski miertelnie pobi chopa. mier t uznano za zgodn z Wol Bosk i po upomnieniu zwolniono obwinionego. 19 sierpnia 1839 roku. Ekonom C. Brzozowski pobi ciarn kobiet, ktra przedwczenie urodzia. Zatrzymano go przez dwa tygodnie w areszcie na wasny koszt.

12 listopada 1839 roku. mier sucej o nazwisku Bosiuczkowa, ktra powiesia si po chocie wymierzonej przez pani H. Jeromisk. Sentencja wyroku: Uzna to zajcie za skutek osobliwej fantazji Bosiuczkowej" i nie niepokoi wacicielki. 31 grudnia 1839 roku. Ekonom Iwaszkiewiczw, Wierzemski, zachosta kobiet na mier. Zosta wyrzucony z pracy i uwiziony przez dwa tygodnie o chlebie i wodzie. Zauwamy, e przypadek ten, podobnie jak nastpny, wzbudzi nieco wiksze oburzenie, poniewa ofiar bya kobieta. Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 275 5 stycznia 1840 roku. Ekonom Branickich, W. Gorodecki, by wiziony przez 24 tygodnie za podobne przestpstwo i musia zapaci sum 80 kopiejek (!) na osierocone dzieci. 16 stycznia 1840 roku. Ziemianin A. Augusrynowicz pobi kobiet, ktra wskutek tego urodzia martwe dziecko. By wiziony przez trzy miesice na wasny rachunek. 24 stycznia 1840 roku. Ziemianin Karpiela pobi chopa, ktry nastpnie si powiesi. Udzielono mu surowego napomnienia, poniewa wymierzy t kar w czasie wit Wielkanocnych. 24 stycznia 1840 roku. Grski, ekonom Branickich, zabi dwch starcw. Przetrzymywano go trzy dni na policji i zakazano wylniania funkcji, poniewa nie zwrci uwagi, stosujc kar, na sabo tych ludzi, wynikajc z ich wieku". 27 stycznia 1840 roku. Ekonom w dobrach rzdowych (skonfiskowanych Potockiemu w powiecie humaskim), M. Frankowski, za zamordowanie chopa otrzyma tydzie aresztu i surowe upomnienie. Powysze przykady wyrokw, ktre wydaj si nam dzisiaj po prostu skandaliczne, s tylko niewielk prbk, poniewa obejmuj okres niecaych trzech lat i obszar jednej guberni. Trzeba sobie wyobrazi ycie paszczynianych chopw ukraiskich w cigu ich wielowiekowej niewoli. Zwrmy uwag, e nie uznawano za stosowne umieszcza w sentencjach wyrokw, dotyczcych w prawie wszystkich wypadkach ekonomw szlacheckiego pochodzenia, nazwisk ofiar, co pogbia wraenie anonimowoci rzesz chopskich, pogardy, ktr ywia dla nich szlachta. Szlachta zamieszkujca Ukrain nie umiaa sobie po prostu wyobrazi, e wyroki sdowe mogyby by inne. Henryk Rzewuski w Pamitkach Soplicy (1839) posun si nawet w swojej prostodusznoci do gloryfikacji tych spord szlachty, ktrzy dobrowolnie, bez adnego policyjnego przymusu, zgaszali si do sdu i wymierzali sobie jako pokut kilka tygodni odosobnienia i skruchy (rozdzia pt. Pan Leszczyc). Czy A. Mickiewicz nie dokonuje w Panu Tadeuszu podobnej gloryfikacji, skoro kae Wojskiemu wygosi nastpujc tyrad: Ach! wy nie pamitacie tego, Pastwo modzi! Jak wrd naszej burzliwej szlachty, samowadnej, zbrojnej, nie trzeba byo policyi adnej; Dopki wiara kwita, szanowano prawa, Bya wolno z porzdkiem i z dostatkiem sawa.

Z tego samego powodu ksidz Robak z tak wyrozumiaoci rozgrzeszy Klucznika, ktry jako nieostronie pozwoli sobie bezbronnego zabi niewolnika": zabicie chopa paszczynianego nie byo po prostu przestpstwem! Zwrmy ponadto uwag, e niewiarygodna wyrozumiao w stosunku do tych zbrodni stosowaa si wycznie do szlachty. Jeli za podobne przestpstwo popeni chop, ktremu - to wypadek rzadki - udao si zosta ekonomem, postpowano nadzwyczaj rygorystycznie: 13 wrzenia 1839 roku ten sam sqd w Kijowie skaza chopa ekonoma, ktry w porozumieniu ze swym panem, S. Jasiskim, skrzywdzi i spowodowa samobjstwo jednego z poddanych, na 25 batw, a nastpnie na deportacj. Pana nie uznano za wspwinnego. Wypadek podobny: poniewa szlachectwo M. Biekowskiego, ekonoma Branickich, 276 Cz druga. Okres midzypowstaniowy zostao zakwestionowane, skazano go za niedozwolone przymuszanie do pracy na trzy miesice aresztu, du grzywn i zakazano wykonywania zawodu (26 listopada 1838). Wycznie szlachta miaa zatem przywilej traktowania chopw paszczynianych gorzej ni byo, a przywileju tego zgodnie strzega wadza sdownicza, zoona wycznie ze szlachty. Bibikow, zdajc sobie spraw z powagi sytuacji, zredagowa 28 wrzenia 1839 roku Projekt wytycznych dla powiatowych marszakw szlachty z poleceniem jego rozpowszechnienia za porednictwem trzech gubernatorw cywilnych. W projekcie tym, napisanym w pierwszej osobie, najwyszy namiestnik cara, po zapoznaniu si z faktami, da wyraz swemu przygnbieniu i apelowa do marszakw szlachty o wyrozumiao, powoujc si na moralno i dobro ich poddanych. Podobny tekst trafi te do rk sprawnikw - naczelnikw policji w kadym powiecie, by ze swej strony dbali o porzdek42. Oznajmiajc o szlacheckich wystpkach, Bibikow upiek dwie pieczenie przy jednym ogniu: z jednej strony przygotowa i stworzy podstawy prawne do przejcia zwierzchnictwa nad sdownictwem na Ukrainie przez centraln wadz rosyjsk, a z drugiej pozbawi wszelkiej wiarygodnoci zwolennikw S. Konarskiego, przyjaciela ludu". Od czasu zlikwidowania spisku" Konarskiego Rosjanie wystpowali jako jedyni obrocy chopw paszczynianych. Jak uly doli chopa? Genera-gubernator, pragnc uzupeni sw dokumentacj, posun si jeszcze dalej i zada 28 listopada 1839 roku informacji za rok ubiegy o liczbie chopw paszczynianych zesanych przez panw na Sybir. Tym razem wyniki nie odpowiaday jego oczekiwaniom. Zaledwie trzej polscy ziemianie z Podola -Siedrocki, Iycki i Suatycki - skorzystali z takiej sposobnoci, znalazo si rwnie dwch ziemian z Kijowszczyzny, ale byli to Rosjanie (F. Uwarow i M. Pro-topopow). Nie przeszkodzio to wcale prokuratorowi tej guberni da w licie do Bibikowa z 4 grudnia 1839 roku pozbawienia szlachty polskiej prawa do zsyki chopw. Wielu spord szlachty pisa prokurator - chce wywrze na chopach zemst" za to, e byli przez nich denuncjowani w czasie powstania 1831 roku oraz dlatego, e omielaj si wnosi na nich skargi do Rosjan. Wprawdzie zarzdzenie z 1826 roku skierowane do marszakw szlachty mwio o tym, by dawali oni baczenie i wrcz unikali deportacji chopw paszczynianych, ale nie mona mie do nich zaufania, poniewa sami przynalec do grupy wacicieli ziemskich, z pewnoci nie mog pozosta w tej materii bezstronni". Lepiej byoby

zatem usun artykuy 601 t. IX i 319, 320, 321 t. XIV PSZ (Zbir Kompletny Praw Cesarstwa), nadajce takie prawo 42 Ibid., fond 442, opis 789a, dieo 288. Jak wiemy, niemao z tych sprawnikw z braku Rosjan pochodzio z powiatowej szlachty bezrolnej. Jedni czuli si jeszcze zwizani z sejmikiem i gnbili chopw. Inni, klepic bied, nienawidzieli ziemian i szukali ask wadz carskich. Ci trzymali stron chopsk. Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 277 wacicielom ziemskim i w caoci powierzy opiek nad chopami policji pastwowej43. Sze miesicy pniej, 2 lipca 1840 roku, Bibikow zwrci si w kwestii chopskiej do przedstawicieli szlachty w sposb znacznie bardziej uroczysty. Wystosowa oklnik, drukowany na trzech wielkich kartkach, adresowany bezporednio i osobicie do marszakw powiatowych, wymagajc potwierdzenia odbioru. Podkrela w nim, e w powierzonych jego opiece trzech guberniach chopi s zanadto wyzyskiwani i uciskani oraz zarzuca niedbao tym wacicielom ziemskim, ktrzy pozostawiaj ca wadz nad chopstwem w rkach i-konomw. W nastpnym rozdziale zobaczymy, e wystpki popenione przez kilku spord nich posu jako pretekst do bezpardonowej i zakrojonej na wielk skal walki z ca warstw polskiej szlachty bezrolnej, ogromnej akcji weryfikacji tytuw szlacheckich, ktra skoczy si spoeczn deklasacj wszystkich. Zauwamy tymczasem, e generagubernator mia w tej grze wszelkie szans powodzenia; dysponujc odpowiednimi dokumentami sdowymi mg owiadczy, e szlachta bezrolna jest najniej stojc w spoeczestwie klas, le wyksztacon, niepojmujc adnych obowizkw, ktre na niej spoczywaj". Ekonomowie ci powiada Bibikow - wybierani s wycznie na zasadach solidarnoci szlacheckiej i s zaleni przez dugi od swoich mocodawcw. Myl wycznie o tym, w jaki sposb wyeksploatowa chopw do ostatka, uywaj do tego celu rodkw haniebnych: zakuwaj ich w dyby, gol im gowy itd. Poruszy nastpnie jeden z rzeczywicie najbardziej karygodnych aspektw stosunkw midzy chopstwem paszczynianym i wacicielami ziemskimi: przeraajc czstotliwo samobjstw. Bibikow podkrela, e liczba samobjstw na Ukrainie jest znacznie wiksza ni na pozostaych terenach Cesarstwa. Lk przed kar do tego stopnia paraliuje nieszcznikw, e wol mier ni przeladowanie z rki pana. Od czasu objcia swego stanowiska, tzn. od 2 lat i 5 miesicy, Bibikow odnotowa 500 prb samobjczych pord chopw. Tekst koczy si przypomnieniem rozporzdzenia z 6 wrzenia 1826 roku, nakadajce-Ho na marszakw szlachty obowizek przestrzegania wacicieli ziemskich przed przeladowaniem chopw paszczynianych i meldowania wadzom cywilnym wypadkw wykrocze notorycznych44. Odpowiedzi na to dugie pismo byy zazwyczaj bardzo lakoniczne. Adresaci potwierdzali jego odbir i obiecywali postpowa zgodnie z prawem. Kilku /. nich stwierdzio, e tak ju wanie postpowao. Dwch powiatowych marszakw szlachty pozwolio sobie jednak zgosi pewne zastrzeenia, bardzo i liarakterystyczne dla ich mentalnoci. " Ibid., dieo 372. " Ibid., opis 1, dieo 3125. Wedug raportw gubernatorw cywilnych, kadego roku zwikszaa si In /ha samobjstw wrd chopw. W kadym roku i w kadej guberni zdarzao si 100150 wypadkw

Miii<il)|Ntw. Ibid., diea 5392-5531. Czste byy wypadki samobjstw wrd dzieci w wieku od 8 do l<> Ijt, wynikajce z lku przed chost za kradzie. W roku 1853 kijowski gubernator cywilny zakaza pulilik.icji wynikw 114 ank-iet przeprowadzonych w sprawach samobjstw. Ibid., diea 10526-10640. 278 Cz druga. Okres midzypowstaniowy Marszaek szlachty owruckiej utrzymywa, e rozlunienie dyscypliny w stosunku do chopstwa jest rzecz trudn, wziwszy pod uwag ich wyjtkowe lenistwo i opieszao w pracy. Nie naley poza tym - twierdzi - dawa wiary wszystkim ich skargom. Bibikow zrobi dobry uytek z tego rodzaju argumentw i wystosowa ostr odpowied, w ktrej przypomnia o koniecznoci podporzdkowania si wydanym rozporzdzeniom, bo - stwierdza do obowizkw wynikajcych z piastowanej przez W. Pana funkcji naley obrona interesw szlachty, ktrej W. Pan przewodzisz, nie moesz zatem W. Pan nie wiedzie, jaka jest sytuacja, sposb ycia i metody postpowania poszczeglnych ziemian..."45. Odpowied marszaka szlachty z Winnicy, W. Zdziechowskiego, jeszcze wyraniej charakteryzuje szlacheckie dobre samopoczucie i atwo wynajdywania argumentw tumaczcych chopsk ndz. Jego zdaniem, samobjstwa wrd chopw paszczynianych s znacznie czciej skutkiem pijastwa ni paskiej bezwzgldnoci. Podobnie kradziee. Zatem aowa wypada, i rzd podejrzewa 0 taki stan rzeczy wacicieli ziemskich. A oto koronny argument, niezmiennie powtarzany i charakteryzujcy polsk mentalno zarwno w XVIII, jak i XIX stuleciu: w rzeczywistoci - powiada W. Zdziechowski - przyczyn wszystkiego s ydzi, poniewa spijaj chopw wdk. ydzi staj na przeszkodzie staraniom o ulenie doli chopa. Chopi porywaj si na swoje ycie, bo ydzi wpdzaj ich w ndz. Ci, ktrzy rzeczywicie popenili jakie przestpstwa, nie zabijaj si, lecz uciekaj do Besarabii lub guberni chersoskiej i ju nie powracaj. Pozbdziemy si ydw, to uzdrowimy chopw, co - jak mona si przekona podczas poboru rekruta - staje si zadaniem coraz trudniejszym. Zdziechowski nie dostrzega winy u ekonomw, przeciwnie, podkrela ich moralne zalety 1 szczere przywizanie do ludu... Bibikow musia przyzna, e spord wymienionych 500 przypadkw samobjstw, ktre zdarzyy si w cigu dwch lat, tylko 50 byo spowodowanych brutalnoci wacicieli", ale zaprzeczy, jakoby przyczyn pozostaych byo pijastwo; nie wskaza jednak na prawdziwe zo: straszliw ndz i niezgbion rozpacz towarzyszc chopskiej doli46. Poniewa prba natychmiastowej zmiany postawy prywatnych wacicieli ziemskich za pomoc naciskw nie powioda si, genera-gubernator mia nadziej, e atwiej rozwie kwesti polskich ekonomw, ktrzy nadal zajmowali swoje stanowiska w majtkach skonfiskowanych i administrowanych przez pastwo. Takich majtkw rzdowych byo wtedy w trzech guberniach ukraiskich zarzdzanych przez Bibikowa 464. Wrd nich 404 byo dzierawionych przez Polakw. Nie mona byo wedug niego w ogle liczy na tych Polakw i naleao usun ich ze stanowisk. Byo

to odczuwane jako konieczne posunicie ju w roku 1839, a zostao formalnie zaproponowane w punkcie 11 pord 12 s Ibid., odpowied Bibikowa, 20 lipca 1840 r. s Ibid., odpowied W. Zdziechowskiemu, 1 marca 1841 r. Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 279 wciekle antypolskich zarzdze przedstawionych Komitetowi Guberni Z;i chodnich na zebraniach w dniach 3, 20 i 28 kwietnia 1840 roku. Ciekawe, e zajadli rusyfikatorzy wchodzcy w skad Komisji sami nie byli przekonani do idei usunicia polskich dzierawcw, zarzdcw lub ekonomw. Uznali j za niemoliw do zrealizowania. Hrabia P. D. Kisielew, minister Dbr Rzdowych, chtnie skierowaby na teren Ukrainy ekonomw Rosjan lub Ba-tw ze wzgldu na ich wartoci moralne, ktre gwarantuj niezawodne oddanie zwierzchnoci", ale gdzie ich znale? I oto minister musi zoy nieoczekiwan deklaracj, przeczc zbyt uoglniajcym oskareniom gubernatora kijowskiego: tylko Polacy posiadaj odpowiednie dowiadczenie w zarzdzaniu majtkami i s po prostu niezastpieni! Petersburg agodzi zatem nieprzejednan postaw Kijowa, ktra przez swoj zacieko wydawaa si zbyt jednostronna. Wic mimo niezaprzeczalnej okrutnoci stosunkw na Ukrainie, okazao si jednak, e Polacy w przewaajcej wikszoci s dobrymi zarzdcami. Zbyt wielki popiech w tej materii - dodawa Kisielew - zmierzajcy do szybkiego przeksztacenia regionu pod wzgldem politycznym, moe spowodowa skutki zupenie przeciwne do zamierze". Byoby rzecz cakowicie niewaciw - kontynuowa - powoywa Rosjan na stanowiska zarzdcw, nie maj oni adnego dowiadczenia w uprawie roli, byoby zatem bdem powici popraw dzisiejszego materialnego pooenia chopstwa dla celu tak odlegego, gdy naruszona zostaaby najpewniejsza gwarancja pomylnego rozwoju gospodarki, ktry przecie zaley od tego, czy sposb jej zarzdzania jest dobry czy te zy. Komisja, przekonawszy si o oczywistej wyszoci polskich metod uprawy ziemi, jak rwnie o tym, e jedynie Polacy mog utrzyma przy yciu majtki skonfiskowane, zatwierdzia istniejcy stan rzeczy, utrzymujc, e przede wszystkim ma na wzgldzie pomylno chopw47. Nie wystarczyo to jednak, by powstrzyma zawzito Bibikowa, ktry w obszernym raporcie dla Komitetu, rozwaanym 12 sierpnia 1841 roku, podtrzymywa swoje zarzuty przeciw polskim dzierawcom, twierdzc, e nic nie czy ich z chopstwem: ani religia, ani jzyk, ani mio do cesarskiego tronu i ojczyzny. Wiedzc, e raporty czyta najpierw osobicie car Mikoaj I oraz znajc jego du wraliwo na tak argumentacj, Bibikow doda, i - w niektrych wypadkach - chopi, ktrzy wydawali powstacw w 1831 roku, dostali si na powrt, ju po przeprowadzeniu konfiskat, w rce on lub rodzicw owych powstacw. Jake to byo moliwe?" - oburzy si cesarz, skrelajc dopisek na marginesie raportu. Kisielew musia dugo wyjania, e takie sytu41 RGIA, Petersburg, fond. 1266, opis 1, dieo 26. Dziennik posiedze z roku 1840. O nieufnoci Kisielewa wobec rosyjskich dzierawcw patrz: W. J. Szulgin, Jugo-zapadnij kraj pod uprawieniem IX

Bibikowa, [w:] Drewnjaja i Nowaja Rossija, t. 2, 1879, s. 107-108 i gruntowne studium E. D. S taszewskiego, Istoria dokapitalisticzeskoj renty na Prawoberenej Ukrainie, wyd. Nauka, Moskwa 1968, s. 84-101. 280 Cz druga. Okres midzypowstaniowy acjc byy prawnie nieuniknione, ale e od roku 1840 obowizki te przejy Izby Skarbowe (urzdy miejscowe zajmujce si administracj majtkw rzdowych) wraz z tajn instrukcj, aby w miar inwentaryzacji dbr rzdowych ich administratorzy byli zastpowani przez Rosjan lub przez Batw, albo - w razie ich braku - przez Polakw sucych w carskiej armii i przez to bardziej pewnych. Prosi rwnie gubernatorw, by przedstawili list Rosjan, ewentualnych kandydatw na te stanowiska i prosi gubernatora ryskiego, by ogosi w gazetach spis majtkw, w ktrych potrzeba nowych administratorw. Okazao si jednak - kontynuowa swe wyjanienia minister dbr rzdowych, a Bibikow musia si z nim zgodzi - e w trzech guberniach Ukrainy prawobrzenej nie trafia si adna osoba, ktr znalelibymy godn tego, by powierzy jej funkcj zarzdcy". Niemniej jednak genera-gubernator kijowski uzyska w kocu, dziki poparciu cara, przewag nad ministrem, ktry musia przyj pierwotnie odrzucony kierunek dziaania. Porednio skada dowody posuszestwa: prasa - stwierdza Kisielew - ogosia ju list majtkw i kilku chtnych si zgosio. Powtrzymy apel i wtedy liczba rosyjskich ekonomw niewtpliwie si zwikszy. Aby przegoni Polakw, skonny jest darowa majtki Rosjanom, by zarzdzali nimi bez nadzoru". Kisielew przyj rwnie projekt Komitetu, zakadajcy, e nowi zarzdcy bd, po 12 latach dzierawy, zatrzymywa nie 10% dochodu, jak w krajach batyckich, ale 30 procent. Poza tym, by dodatkowo podnie atrakcyjno dzierawy, chtny otrzymywaby dokument upowaniajcy go do uczestnictwa w sejmikach szlacheckich48. Odci chopw od Polakw Gwny problem jednak polega na uniezalenieniu chopw od prywatnych wacicieli ziemskich. Bibikow w cigu kilku lat, a do roku 1847, stara si niestrudzenie ogranicza wpywy i osign w tej dziedzinie postp dziki osawionemu Prawu o Inwentarzach". To wielkie zamierzenie - w swej istocie antypolskie, poniewa co najmniej rwnie jaskrawe formy zniewolenia na pozostaych obszarach Rosji, jak twierdz pisarze rosyjscy od Radiszczewa do Herzena, nigdy nie byy kwestionowane - nabierao rozmachu, w miar napywu kolejnych informacji o naduyciach ze strony ziemian. Oburzenie wadz rosyjskich wywoywao nie tylko stosowanie przemocy fizycznej, liczne zabjstwa i samobjstwa, lecz take ucieczki chopw. W padzierniku 1842 roku marszaek szlachty guberni kijowskiej otrzyma od gubernatora pisemny dokument, powtarzajcy przepisy z roku 1826 wraz z nowym rozporzdzeniem, w ktrym przeciwstawia si zemu traktowaniu wocian, bdcym, jak twierdzi, przyczyn ich czstych ucieczek do ssiedniej, stepowej, Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 28 I

sabo jeszcze zasiedlonej guberni noworosyjskiej. Minister spraw wewntrznych yczy sobie, by nastpi kres ucieczek i prosi o wykaz rodkw, ktre w tej mierze zostay podjte. Po raz kolejny reprezentanci szlachty zostali wezwani do wzmoenia czujnoci wobec swych wspbraci-ziemian: mieli przypomina im o obowizku przestrzegania prawa oraz koniecznoci ludzkiego obchodzenia si z poddanymi i odpowiedniego zaspokajania ich wszystkich potrzeb"49 T podejrzan mio wysokich urzdnikw rosyjskich do ludu ukraiskiego czsto osabiao lub wrcz paraliowao przekupstwo drobnych. Wypadki, ktre miay miejsce od lipca do sierpnia 1845 roku we wsi Buzowa w majtku ziemianina Cywiskiego, charakteryzuj sytuacj oglniejsz i trudnoci ewentualnej regulacji kwestii chopskiej. eby samowol utrwali i zapewni j sobie na przyszo, ziemianie po prostu przekupywali rosyjskich urzdnikw. Dokumenty milcz, po czyjej stronie stan sprawnik, kiedy w Buzowej, wsi pooonej na terenie guberni kijowskiej, wybuch chopski bunt, ale zagadka nie wydaje si trudna do rozwizania: w ten sposb gubernatorskie plany traciy na impecie, a nienawi do Polakw stawaa si bezsilna. Wiedzc o tym, e car w najbliszym czasie bawi bdzie przejazdem w guberni, szesnastu chopw ziemianina Cywiskiego postanowio przedoy mu skarg. Niepimienni zwrcili si z prob o pomoc do Rogalskiego, jednego /. wielu zuboaych szlachcicw, ktrych pooenie znacznie bardziej przypominao los chopw ni ziemian. Rogalski napisa 19 lipca 1845 roku, e Cywiski oszukuje rzd na podatkach, wyzyskuje gminn rezerw zboa na pdzenie wdki, przywaszcza sobie najlepsz ziemi, gnbi paszczyzn, szczeglnie za przymusow prac w gorzelni, nie pozostawiajc poddanym ani chwili dla siebie. Pismo trafio, co oczywiste, do rk gubernatora cywilnego, ktry chcia przekona si o prawdziwoci zarzutw. Zwrci si zatem do powiatowego marszaka szlachty Hudym-Lewkowicza, jednego z bardzo nielicznych Rosjan penicych t funkcj, zreszt podobnie jak Polacy zwolennika paszczyzny, a take do sprawnika. Ci ostatni napisali wsplny list do trzeciej osoby, ktra mogaby zaszkodzi ziemianinowi, to znaczy do popa, z pewnoci te sowicie okupionego. Jak zwykle udao si omin najsrosze przepisy i relacja o wypadkach przedstawiona gubernatorowi przez marszaka szlachty obciaa chopw paszczynianych. Zebrali si oni przed kocioem - donosi Hudym-Lewkowicz - dajc, by cesarz obdarzy ich wolnoci i manifestujc zowrogie zamiary wzgldem swego pana. Jedna z kobiet, nadzwyczaj podekscytowana, rozpowiadaa, e car przysa jej srebrny krzy i podburzaa wie do buntu. Zniewaya obecnych przy tym obywateli i urzd w osobie sprawnika. Oto jedyna wersja zdarze, /. ktr mg zapozna si gubernator. Ponadto marszaek szlachty stwierdza, " OA Kijw, fond 1238, opis 1, dieo 418. W sprawach dotyczcych przeladowa chopw i czstej koniecznoci ucieczek, zob. powie T. T. J e a, Wasyl Houb (1857) oraz jej analiz w pracy S. Ko za-k J, Ukraina w twrczoci T. T. Jea, Slavia Orientalis" 1969, nr 4, s. 401-413. 282 Cz druga. Okres midzypowstaniowy ze: chopi z Buzowej wyrniaj si od lat 30 uporczyw skonnoci do wczgi, gwatw i samowoli". Ziemianin pozosta czysty i poza wszelkim podejrzeniem. eby wyranie pokaza, po czyjej stronie jest sia, przeoony szlachty aresztowa i odstawi do Kijowa Rogalskiego, autora skargi

do cara i zada sdu nad dwoma chopami. W nastpnym rozdziale wypadnie przypomnie sobie to charakterystyczne zblienie, ktre nastpio pomidzy zdeklasowan szlacht polsk i chopstwem50. W latach 1844-1845 walka prowadzona przez Rosjan o ukraiskie dusze przyja szczegln form. Szkoy parafialne prowadzone tu przed rokiem 1832 przez Polakw w duchu Komisji Edukacji Narodowej pod kuratel Uniwersytetu Wileskiego i opiek T. Czackiego, zostay zamknite po upadku powstania. Odtd najwyej tylko popi mieli prawo - oczywicie po rosyjsku, poniewa carat uwaa jzyk ukraiski za dialekt - prowadzi nauczanie elementarne. Car otwiera od sierpnia 1832 roku elementarne szkoy rosyjskie na terenie guberni kijowskiej z funduszw zebranych na podstawie prikazow obszczestwiennogo prizrienija: byo ich sze w gwnych miastach powiatowych. Bibikowa dochodziy jednak suchy, e w niektrych majtkach nadal nauczano po polsku. Wola kulturowej dominacji nie znosi konkurencji. A jednak, mimo e rosyjski sta si jzykiem urzdowym od roku 1831, polszczyzna bya czsto uywana w kontaktach prywatnych z chopstwem ukraiskim51. Kancelaria generaa-gubernatora rozesaa 12 wrzenia 1844 roku do wszystkich sprawnikw w trzech guberniach cile tajny oklnik zalecajcy sporzdzenie wykazu majtkw, w ktrych chopskie dzieci ucz si po polsku. Raporty policji byy w wikszoci wypadkw negatywne, najwyej rejestroway wystpowanie maych kek chopskich utrzymywanych przez kilkanacie wielkich rodw szlacheckich, czciowo w celach edukacyjnych: chopi ci usugiwali w kociele lub wystpowali w tradycyjnych, arystokratycznych teatrach dworskich. Na przykad w dobrach ksinej Marceliny z Radziwiw Czartoryskiej ksidz spod Rwnego, z pomoc organisty, naucza abecada i katechizmu omioro dzieci w wieku od 7 do 15 lat; nie byy to jednak wycznie dzieci chopskie. W tym samym powiecie, w dobrach nalecych do hrabiego Platera, znajdowaa si szkka muzyczna, w ktrej dzieci uczyy si piewa po polsku. W majtku Orzeszki w powiecie kowelskim jedenacioro dzieci, w tym omioro prawosawnych (co podkrelali carscy agenci) uczyo si piewa po polsku. W majtku hrabiego S. Choonieckiego, w powiecie lityskim, odbyway si lekcje polskiego, muzyki i rachunkw. U Lamberta Poniatowskiego w powiecie kijo50 Ibid., dieo 565. List marszaka szlachty powiatu kijowskiego do gubernatora cywilnego, 28 wrzenia 1845 r. 51 Wszystkie cytowane dokumenty znajduj si w CDIAU w Kijowie, fond 442, opis 794, dielo 186. Ukaz o zamkniciu wszystkich szk przy parafiach rzymskokatolickich lub unickich zosta wydany 15 kwietnia 1832 r. W samej guberni woyskiej byo ich 55, w podolskiej 35. Ibid., fond 1266, opis 1, dieo 53. Leszek Zasztowt podaje cyfry podwjnie wysze, ale oparte na raportach dawnej woyskiej komisji funduszowej, ktra, jak widzielimy wyej, faszowaa statystyk, Kresy 1832-1864, szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1997, s. 316-318. Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 2Ht wskim szecioro dzieci zapoznawao si z jzykiem polskim, rosyjskim, rachunkami oraz prowadzeniem rejestrw. U S. Lipeckiego modzie w wieku od 14 do 18 lat (12 osb) uczya si gra na rnych instrumentach i piewa po polsku. Moodecki spod Dubna umundurowa swoich uczniw ze szkki piewu w niebieskie mundurki z wyogami jak w gimnazjach rosyjskich. Nowowiejski spod Rwnego rwnie utrzymywa chr, czytajcy i piewajcy po polsku, siedemnastu penoletnim

piewakom za (jedenastu prawosawnym i szeciu katolikom) ponadawa woskie nazwiska: Paganini, Tartini, Albini, Szczerbini itd.! Prawdziwy skandal! Bibikow zion antypolsk wciekoci, nie zwaajc jednak w najmniejszym stopniu na etniczn odrbno Ukraicw. 28 listopada 1844 roku zada za porednictwem policji od inkryminowanych ziemian zoenia pisemnych wyjanie, dlaczego w pewnych majtkach dzieci ucz si po polsku, chocia s prawdziwymi Rosjanami, nie musz mwi adnym innym jzykiem ni rosyjski i nie potrzebuj zna innego jzyka". Wikszo obwinionych postaraa si w grudniu 1844 roku o to, by nie mc udzieli odpowiedzi. Czartoryska, Plater, Poniatowski bawili w podry. Ale naciski nie ustaway. Chooniecki zaprzeczy istnieniu jakiejkolwiek szkoy. Li-pecki zapewnia, e to sprawa organisty. Moodecki kategorycznie odmwi zoenia wyjanie na pimie, a nastpnie kaza napisa po rosyjsku jednemu z wybranych chopw, e wszyscy wietnie wadaj tym jzykiem. Najbardziej napita sytuacja wytworzya si midzy generaem-gubernatorem i Ignacym Platerem oraz Lambertem Poniatowskim. I. Plater - donosi sprawnik z Rwnego - odmwi podpisania dokumentu w jzyku rosyjskim, owiadczajc, e zupenie nie zna tego jzyka i nie moe podpisywa czego, czego nie rozumie. Owiadczy po polsku, e trzyma chopskie dzieci, podobnie jak zwyk to czyni jego ojciec Antoni od lat 50, dla swej wasnej przyjemnoci, a jeli za chodzi o jzyki, ktrymi mwi lub nie mwi, ta sprawa nie interesuje go zupenie, adnych zreszt jzykw ich nie uczy (10 stycznia 1845). Bibikow odpowiedzia osobicie 24 marca 1845 roku: Nie mog sobie wystawi jakim sposobem Wasza Ekscelencja, majc u siebie rosyjskich chopw, sama nie wada jzykiem rosyjskim, nie zwraca si do nich po rosyjsku, ani nie zwaa na prawo, ktre nakazuje, aby posugiwa si rosyjskim sporzdzajc dokumenty oficjalne, ani te nie wie, e jego obowizkiem jest nauczanie rosyjskiego we wasnym domu. Pismo Waszej Ekscelencji uwaam za absolutnie niezadowalajce, poniewa nie daje ono odpowiedzi na zadane pytania oraz poniewa urga honorowi szlachcica i obywatela ziemskiego przez niespotykane grubiastwo, ktrego nie powinni si dopuszcza w oficjalnych dokumentach ludzie tak wysokiej kultury... Upraszam, by surowo zabroni w posiadociach nale-z.|cych do Waszej Ekscelencji nauczania dzieci jzyka, ktry jest dla nich obcy". L. Poniatowski owiadczy, e od czasu uwaszczenia swych woci w roku 1823 uczy wieniakw ksigowoci zarwno po polsku, jak i po rosyjsku, zatem nie zaoy adnej szkoy, lecz tylko zajmuje si zwykym wychowaniem domowym. Bibikow i to wytumaczenie uzna za niestosowne i przez powiatowego marszaka szlachty zakaza Poniatowskiemu 14 kwietnia 1845 roku uywania jzyka polskiego w swoim wasnym domu!: 284 Cz druga. Okres midzypowstaniowy Nauczanie polskiego wociaskich synw nie jest ani potrzebne, ani podane, poniewa na nic si im nie przyda. Jeli chopi s niezbdni do prowadzenia ksig rachunkowych, mog to robi po

rosyjsku... z tego te wzgldu naley pooy kres wszelkiemu nauczaniu jzyka polskiego wrd chopstwa". W kocu nawet najbardziej krnbrni ustpili, podpisali wymagane od nich owiadczenia. Aby szlachta nie moga posugiwa si wicej argumentem religijnym, genera-gubernator 10 marca 1845 roku przekaza policji we wszystkich trzech guberniach rozkaz, w ktrym stwierdza, e: wociaskim synom jzyk polski nie jest do niczego potrzebny, nawet jeli s wyznania rzymskokatolickiego". Rozporzdzenie bardzo mocno godzio w naturaln wi jzykow, czc 579 000 chopwkatolikw z Polakami. Wedug Bibikowa polszczyzna nie jest w Kociele katolickim potrzebna, poniewa msze odprawia si po acinie. Przed mierci andarma Europy sterroryzowani Polacy nie bd mogli podejmowa prb utrzymania jzykowego mostu z chopstwem. Ostatnie wysiki w tym kierunku nastpi - jak zobaczymy pniej - okoo roku 1860 i w latach 1905-1907. Prawo o Inwentarzach i jego zastosowanie W takich okolicznociach miao nastpi pierwsze w dziejach Cesarstwa Rosyjskiego ograniczenie paszczyzny. Aby poniy Polakw i tym pewniej przechwyci Ukraicw, reform przeprowadzono by bez wtpienia znacznie szybciej, gdyby nie istotne trudnoci w okreleniu normy sprawiedliwej" paszczyzny i zakoczeniu przecigajcych si w terenie Inwentarzw" - przedsiwzicia majcego na celu ochron przed naduyciami. Ju na posiedzeniu w dniu 16 lipca 1840 roku Komitet Guberni Zachodnich wysucha raportu ministra spraw Wewntrznych A. G. Stroganowa, ktry stwierdzi, e rozpoczcie obowizkowej inwentaryzacji w majtkach prywatnych ocenialibymy generalnie rzecz biorc jako wysoce poyteczne...", dodajc, e potrwaoby to jeszcze dugo oraz zostaoby rozpoczte od posiadoci wzitych pod kuratel rzdu z powodu zego traktowania chopw. Stroganow zamierza rwnie obj spisem gubernie utworzone na byych terenach polskich Mohylewa i Witebska. Mikoaj I natomiast yczy sobie, aby od razu zacz inwentaryzacj wszystkich polskich dbr prywatnych i osobicie dopisa w raporcie, e jeli Inwentarze ogranicz prawa wacicieli ziemskich, bezporednio odczuj to chopi paszczyniani, nie wolno zatem w adnym wypadku traci z oczu dobroczynnego celu wytknitego przez Zwierzchno". Cesarz chcia nawet, eby przedsiwzicie zostao rozpoczte od 1 wrzenia 1840 roku, lecz komisarze zwrcili uwag, e najpierw naley ustali pewne normy, wzorujc si na dobrach pastwowych, e ostatnie sprawdzanie katastrw odbyo si w roku 1798, a biece nie jest jeszcze ukoczone52. 52 RGIA, Petersburg, fond 1266, opis 1, dieo 26. Roczny raport kijowskiego gubernatora za rok 1840 zawiera liczne dane o niezgodnym z prawem wyzyskiwaniu chopw paszczynianych przez wacicieli ziemskich i ekonomw; ibid., fond 1281, opis 3, ed. 71a, s. 811. Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 285 1 kwietnia 1844 roku minister spraw wewntrznych wprawi Komitet w popoch swoim projektem formularza o regulacji stosunkw midzy chopem paszczynianym i jego panem53. Obok zasadniczej idei, zgodnie z ktr na ziemianach miaby spoczywa obowizek zdawania sprawy ze swoich poczyna przed rzdem, projekt przewidywa nadawanie chopom rozlegych dziaek paskiej ziemi: ugorw lub nawet ziemi uprawnej.

Ten swoisty liberalizm wywoa prawdziwe zdumienie P. D. Kisielewa, ktry dostrzeg w przedoonym mu projekcie zupen rewolucj w gospodarce caego kraju". Komitet Guberni Zachodnich zgodzi si jedynie co do tego, e naley okreli norm pracy paszczynianej i powoa w kadej guberni specjaln Komisj do spraw inspekcji i spisu inwentaryzacyjnego w dobrach prywatnych na terenie Guberni Zachodnich. Komisja taka powinna si skada z gubernatora cywilnego (przewodniczcy), gubernialnego marszaka szlachty, prokuratora i trzech ziemian znanych z dobrego gospodarowania w swoich majtkach, wybranych na zgromadzeniu szlacheckim, by nie zachodzio podejrzenie o jakkolwiek stronniczo". Skad komisji musia by oczywicie zatwierdzony przez generaa-gubernatora, natomiast wszystkie koszty jej funkcjonowania spoczywayby na zgromadzeniach szlacheckich. Car zatwierdzi projekt 15 kwietnia, wyznaczajc termin szecioletni na zrealizowanie caego przedsiwzicia54. Od prawie 10 lat Bibikow czeka na t chwil. Bez zwoki powoa do ycia wszystkie trzy komisje gubernialne i 26 maja 1847 roku car wyda ukaz o rozpoczciu Inwentarzw na Ukrainie. Mirkowicz odpowiednik Bibikowa na biaoruskich i litewskich obszarach dawnej Rzeczpospolitej mocno si waha przed przystpieniem do tej operacji55; genera-gubernator kijowski chcia natomiast stan na czele bitwy z Polakami. Nie ufajc marszakom szlachty, w trosce o prawidowy przebieg Inwentarzw, nakaza sprawnikom przygotowanie tajnych raportw policyjnych, ktre bd przekazywane za porednictwem policji gubernialnej specjalnej komrce w Ministerstwie Spraw Wewntrznych. Jaki by zatem zakres Prawa o Inwentarzach", znanego w niewielkim stopniu zachodnim historykom, ktrzy uwaaj, e w zasadzie reforma z roku 1861 bya jedynym przedsiwziciem rzdowym, majcym na celu zmian sytuacji chopw w cesarstwie rosyjskim?56 Nie ulega wtpliwoci, e warto przedstawi w tym miejscu humanitarne" decyzje prawne przewidziane dla ukrai" Szerzej o tym u E. D. S t a s z e w s k i e g o, op. cit., s. 444 i n. " RGIA, Petersburg, fond 1266, opis 1, dieo 34, s. 23-94 dziennika posiedze za rok 1844. " Ibid., dieo 36, s. 230-265. Nie ulega wtpliwoci, e przyspieszenie sprawy spowodowa rwnie itrach przed rabacj w ssiedniej Galicji w lutym 1846 r. Zreszt akcja inwentarzowa rozpocza si w Krlestwie ju po ukazie 7 czerwca 1846 r. M Rwnie prace rosyjskie nie zawieraj dostatecznych informacji o reformie z 26 maja 1847 roku. Zob. W. I. S e m e w s k i j, Kresiianskij wopros w Rossiji w XVIII i pierwoj poi. XIX w. [Problem chopstwa w wieku XVIII i pierwszej poi. XIX wieku], 2. t., Petersburg 1888. Prace ukraiskie dotyczce kwe-ulii chopskiej s bardziej kompletne: I. D. H u r i j, Rozkad feodalno-kriposnykoj systemy w silkomu hospodarstwi Ukrajiny perszoj poowyny XIX stolittja [Rozkad feudalno-poddaczego systemu gospodarki ziemskiej na Ukrainie w pierwszej poowie XIX wieku], wyd. Derpolitwydaw" URSR, Kijw 1954, . 348-425. 2S6 Cz druga. Okres midzypowstaniowy skich chopw paszczynianych. Wyznaczaj one wsk przestrze wzgldnego liberalizmu wadz rosyjskich, ale jednoczenie sygnalizuj nieuchronno zniesienia paszczyzny w carskim imperium -

czy bowiem tego rodzaju ustpstwa, cho skrajnie ograniczone, mogy nie wywoa oddwiku pord rosyjskiego chopstwa w innych guberniach? Gwnym celem Prawa o Inwentarzach", zawierajcego 65 artykuw, jest okrelenie wzorcowej paszczyzny", sprecyzowanie raz na zawsze stosunku: chopi paszczyniani - waciciele ziemscy poprzez kodyfikacj a do najmniejszych szczegw zasad wspycia tej paternalistycznej spoecznoci. Wszyscy polscy waciciele ziemscy otrzymali na pimie tekst ustawy. Paszczyzna zostaa w niej zdefiniowana jako umowa midzy chopem i panem, zgodnie z ktr za uywanie ziemi przydzielonej przez pana chop musia paci swoj prac. Pan mia prawo powiksza lub zmniejsza chopsk dziak, ale musia swoje decyzje uzgadnia z gmin - tak rol peni mir na innych obszarach cesarstwa, nie by on jednak znany na terytoriach zamieszkiwanych przez Polakw. Liczebno chopstwa wpywaa na wielko przydzielanych dziaek, jednak w kadym wypadku powinna ona odpowiada zdolnoci do pracy caej chopskiej rodziny. Chopi paszczyniani zostali podzieleni na cztery kategorie: tjagyj (chop cigy), poiutjagyj (pcigy), ogorodnyj (ogrodowy), boby (bezrolny, komorny). Dwie pierwsze kategorie chopw byy zobowizane do odrabiania tygodniowo dwch albo trzech dni paszczyzny z zaprzgiem i jednego dnia paszczyzny przewidzianej dla kobiet. Do prac tych zostali wyznaczeni, z wyjtkiem kalek, mczyni w wieku od 16 do 55 lat oraz kobiety w wieku od 16 do 50 lat. Do odrabiania paszczyzny z zaprzgiem chopi powinni si stawia z par zwierzt pocigowych i niezbdnym sprztem. Do paszczyzny niewymagajcej inwentarza ywego naleao si stawi rwnie z odpowiednim sprztem. Jeli w rodzinie chopskiej bya tylko jedna kobieta, uchylano w stosunku do niej obowizek paszczyzny. Chopi, ktrzy chcieliby otrzyma wicej ziemi, powinni zobowiza si do odrabiania paszczyzny w zwikszonym zakresie, jednak pan nie mia prawa rozdziela czonkw tej samej rodziny po rnych gospodarstwach. Podobnie, jeli pan, w rkach ktrego nadal spoczywao prawo przesiedlania swoich chopw, zechciaby tego dokona, musiaby przesiedli ca rodzin. Obszar ziemi nadanej chopu na wasno winien stanowi cao nietykaln, wcignit do Inwentarza. W wypadku mierci chopa jego dziaka moga ulec redystrybucji, nie wolno byo jednak usuwa z chaupy jego ony i dzieci ani pozbawia ich warzywnika. Kada zmiana istniejcego stanu rzeczy powinna by przez ziemianina sygnalizowana na pimie powiatowemu marszakowi szlachty, uzgodniona z chopstwem i niesprzeczna z obowizujcym prawem. Zmiany te mogy by zreszt dokonywane wycznie w wypadkach bezwzgldnie koniecznych i nie powinny byy powodowa przeniesienia chopa do innej kategorii. Sta piecz nad wszystkim mieli wsplnie sprawowa marszaek szlachty i sprawnik. Dugie i drobiazgowe wyszczeglnienie robt w polu, w lesie i zagrodzie nie pozostawiao niczego przypadkowi. Obowizywa zakaz przenoszenia tygodnioPoddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 287 wej normy paszczyzny na inny tydzie oraz nakaz przestrzegania dni witecznych jako wolnych od pracy. Interesujce, e pomys zapaty pieninej dla chopw wiza si z postpowaniem umoliwiajcym zwikszenie wymiaru paszczyzny: jeli pan uzna, e wymiar robt obowizkowych

nie wystarcza, mg go powikszy (najwyej o dodatkowe dwa dni w tygodniu) za opat, zalenie od rodzaju wykonywanej pracy od 7 i p do 15 srebrnych kopiejek dziennie. Niemniej kadego lata chopi musieli odrabia 12 dodatkowych dni paszczyzny nieodpatnie. Ostatnie artykuy Prawa o Inwentarzach" dotyczyy wreszcie zasad karania chopw paszczynianych. W adnym wypadku nie zostao zakwestionowane prawo ziemian do karania swoich chopw. Kary cielesne nie zostay osobno wyszczeglnione, co oznacza, e byy dopuszczalne, lecz tylko w wypadkach grubiastw" w stosunku do pana lub jego penomocnika, jak rwnie w wypadku odmowy wykonywania paszczyzny - wtedy ziemianin mia prawo pocign winnego do odpowiedzialnoci. Dla wszystkich wykrocze sporzdzono list kar pieninych. Oto niewielkie, ale jake znaczce ograniczenia rzdowe, zmniejszajce absolutn wadz polskich panw nad paszczynianym chopstwem ukraiskim57. Niestety, rok, w ktrym nowe prawo zostao ogoszone, podobnie zreszt jak lata nastpne, zupenie nie sprzyja jego spokojnej realizacji. Pomijajc nawet fakt, e polska szlachta robia wszystko, aby skorumpowa sprzedajnych urzdnikw Bibikowa i uwolni si od ogranicze zupenie obcych jej przyzwyczajeniom58, niepokoje w Europie odbij si stumionym echem na Ukrainie - w guberniach dalekich jeszcze od asymilacji z carskim imperium. Pod naciskiem sytuacji rzd waha si, czy naley uly doli, czy te nadal stosowa represje wobec ludu ukraiskiego. Pojawio si realne niebezpieczestwo wybuchu spoecznego, ktry po raz pierwszy przybraby form ukraiskiego nacjonalizmu. Rozbudzenie ukraiskiego nacjonalizmu wizao si - przekonamy si o tym pniej - z obsadzeniem stanowisk nauczycieli w szkoach rosyjskich przez kilku intelektualistw wywodzcych si spord duchowiestwa prawosawnego lub kupiectwa. W roku 1844 Mykoa Kostomarow z Charkowa, zanim znalaz si w Kijowie, zosta mianowany nauczycielem historii w nowo otwartym gimnazjum w Rwnem na Woyniu. Pantalejmon Kulisz podobne stanowisko zajmowa w gimnazjum w ucku. Kady z nich stara si obudzi w swoich uczniach narodow wiadomo ukraisk. W tym samym roku, w ktrym wprowadzono Prawo o Inwentarzach", policja carska zlikwidowaa w Kijowie Towarzystwo Cyryla i Metodego", zoone ze studentw uniwersytetu oraz modych intelektualistw takich, jak Taras " Kgzemplarz Prawa o Inwentarzach", ktry otrzymali wszyscy ziemianie, pochodzi z rodzinnego archiwum Potockich; CDIAU, Kijw, fond 49, opis 1, ed. 418 (majtek Bolesawa Potockiego). w T. Bobrowski, Pamitnik mojego ycia, t. 1, przedni. S. Kieniewicza, PIW, Warszawa 1979, n. 287 (pierwsze wyd. pamitnikw Bobrowskiego ukazao si we Lwowie w roku 1900). 288 Cz druga. Okres midzypowstaniowy Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 289 Se-

Szewczenko, ktry w roku 1840 opublikowa zbir ukraiskich wierszy pt. Kobzar. Po zakoczeniu studiw malarskich w Petersburgu powrci wraz z kilkoma kolegami do Kijowa (Huak, Kostomarow), aby zaoy wspomniane stowarzyszenie, ktre gosio do naiwnie program idylliczno-sowianofilski. Kostomarow - uznawany dzisiaj za jednego z inicjatorw narodowego przebudzenia Ukraicw napisa Ksigi ycia narodu ukraiskiego inspirowane stylistycznie Ksigami narodu polskiego Adama Mickiewicza, wydanymi w Paryu w roku 1832. Zdania czonkw Towarzystwa co do przyszoci ich kraju byy podzielone: jedni chcieli zachowa zwizki z Rosj, inni stworzy republik -wszyscy niebawem zostali aresztowani. Szewczenko trafi do wojska, z ktrego powrci dopiero w roku 1860, aby w rok pniej umrze. Towarzystwo Cyryla i Metodego", pomimo krtkiego okresu swego istnienia, zdoao jednak oddziaa na chopstwo, wrd ktrego pracowali rwnie przybywajcy z Galicji polscy emisariusze zwizani z praskim Komitetem Sowiaskim, ktry, jak wiadomo, przyczyni si do wybuchu Wiosny Ludw. Te poczynania zaniepokoiy Mikoaja, gdy groziy zachwianiem piknej paternali-stycznej harmonii, ktrej model wypracowa tak niedawno za pomoc Prawa o Inwentarzach". W zwizku z wydarzeniami w Paryu i Wiedniu car od marca 1848 roku osobicie przeglda tygodniowe raporty policyjne o sytuacji politycznej w mniej pewnych guberniach, to znaczy Guberniach Zachodnich, ulegajcych -jak wtedy mwiono - zgubnym wpywom polakerji". W przewaajcej wikszoci wypadkw raporty nie donosiy o adnej agitacji, ale policja sygnalizowaa niepokojce fakty dotyczce kwestii chopskiej59. Genera-gubernator Podola donosi, e w Kamiecu celnik przechwyci broszur w dialekcie maoruskim", to znaczy po ukraisku, wydan cyrylic we Lwowie, wzywajc do wprowadzenia polskiego w szkoach i urzdach, powoywania urzdnikw spord ludnoci miejscowej i nierosyjskiej, uwolnienia winiw politycznych, formowania polskiej armii narodowej z oficerami pochodzcymi z Galicji oraz zniesienia paszczyzny. W kociele w atyczewie wywieszono 13 czerwca odezwy Komitetu Sowiaskiego po polsku i rosyjsku. Bya to sprawka dwch studentw z Kijowa, Stanisawa Biekowskiego i Ludwika Czajkowskiego. W Kamiecu znaleziono 20 czerwca wiersze po rosyjsku i po polsku wzywajce do powstania. Odezwy te mieszay si w chopskich gowach z ogoszeniem Prawa o Inwentarzach", co czsto doprowadzao do sytuacji wybuchowej. Genera-gubernator donosi, e na Woyniu wie o Inwentarzach wywoaa w 37 majtkach niepokoje, ktre trzeba byo zbrojnie tumi60. 59 CDIAU, Kijw, fond 442, opis 798, dieo 74, raporty podolskiego i woyskiego generaw-gubernatorw, marzec-czerwiec 1848. M. Woznjak, Kyryo-Metodijiwke bratstwo [Towarzystwo Cyryla i Metodego}, Lww 1921; A. S. Ni font o w {Rosja w roku 1848, Warszawa 1853, s. 93-105) przedstawia inne polskie ulotki z Galicji. 60Ibid. Na temat tych powsta ukazay si nastpujce prace: M. Kornylowycz, Bibikowkyj obowjazkowyj inwentar i seljanstwo w Wolodytnyrkomu powiti na 'Woyni [Prawo Bibikowa o InwentaUstawa majca na celu ochron muzykw" obrcia si zatem przeciwko intencjom projektodawcw: rzd rosyjski musia ponownie odwoa si do polskich ziemian w obliczu wielkiego spoecznego zagroenia. Rosjanie trzymali stron chopw w wypadkach poszczeglnych

przeladowa, ale wystpowali przeciwko nim wsplnie z Polakami, gdy trzeba byo poskromi ich spoeczne ambicje. Przykady ilustruj popiech, z jakim wrcono do polsko-rosyjskiego porozumienia w obliczu powanego zagroenia spoecznego porzdku. Starzyski, marszaek szlachty olgopolskiej, zada od Bibikowa 6 czerwca 1848 roku wsparcia przeciwo chopom ze swojego powiatu i otrzyma je ju 10 czerwca. W jaki sposb, po latach walki z polskim ziemiastwem, doszo do tak paradoksalnej sytuacji? Opisane przez Starzyskiego fakty dobrze okrelaj niebezpieczestwo. Sprawa dotyczya raz jeszcze chopw Hieronima Sobaskiego. Zagroenie powikszyo si z chwil mierci ziemianina. Chopi wyzyskali t okoliczno i odmwili wszelkiej paszczyzny, nastpnie w liczbie ponad trzech tysicy zniewayli w cerkwi popa, oskarajc go o ukrywanie prawdziwego" prawa. Marszaek szlachty zaalarmowa rosyjskie wojska i skierowa do generaa-gubernatora pismo, z ktrego wynikao, e lk Polakw nie by mniejszy od rosyjskiego. Nic lepiej nie demonstruje tendencji polskiego ziemiastwa do uciekania si pod skrzyda rosyjskiej opieki, ni nadchodzce widmo chopskiego buntu: Jego Cesarska Mo raczya nakaza, aby z ca surowoci przedsibrane byy odpowiednie rodki w razach nieprzestrzegania przez wocian obowizku posuszestwa. Wedug mego rozeznania rodki owe powinny by powzite, jeeli nie bezwzgldnie, to z ca surowoci, aby wpaja ludowi pojcie wadzy rzdowej [podkrelenie moje - D. B.] i zaszczepi w duszach prostaczkw boja i trwog, ktra powstrzyma ich przed wszelak agresj. Uwa->.\m, i waciwy sposb zapewnienia spokoju polegaby na wydaniu mi pozwolestwa, abym mg, w koniecznych rzecz oczywista razach, zawiadamia garnizon wojskowy i w przytomnoci oraz pod oson wojska przywoa chopw do porzdku, ukara winnych lub pode-"61 Gdy wszystkie trony w Europie zatrzsy si w posadach, przeciwko chopstwu cz si ze sob nawet siy antagonistyczne. Marszaek szlachty powiatu lityskiego donosi 12 czerwca 1848 roku Bibi-kowowi o identycznym zagroeniu. Chopi w majtku Justyna Korneowskiego odmwili paszczyzny i na kadym kroku dopuszczaj si grubiastw, zuchwalstw i nieposuszestwa". Dziki obecnoci sprawnika mg on stawi czoa ilumowi, ktry na swj sposb tumaczy sobie Inwentarze", przywrci spokj, policzkujc podegaczy, ktrych pochwyci i kaza publicznie wychosta62. i/4ili i chopstwo w powiecie wodzimierskim na Woyniu], Ukrajinkyj archeograficznyj zbirnyk" (Ki|iiw) 1926, vol. 1; oglniejsze: A. Z. Baraboj, Prawobierienaja Ukraina w 1848 g., Istoriczeskoje zal<iki" 1950, nr 34. '' Ibid., fond 442, opis 45, dieo 73. "'Ibid., opis 445, dieo 119. 290 Cz druga. Okres midzypowstaniowy Genera-gubernator by wic zmuszony tolerowa postpowanie sterroryzowanych ziemian, odoy na bok reform i zgadza si na fakty, ktrych nie puciby pazem w innych okolicznociach. Zgodzi

si na przykad, gdy chopi odmwili paszczyzny w majtku Teodora Rylskiego ju w kwietniu 1848 roku, na zwolnienie w padzierniku ekonoma Giskiego, dopuszczajcego si notorycznie przemocy wobec chopw i z tego powodu uwizionego. Osobnik ten by ju dobrze znany z przymuszania do pracy ponad siy i projektu zesania na Sybir 26 chopw, ale - w kocu - to on zoy skarg, e jako czowiek ubogi i niemogcy sobie pozwoli na naleyt straw, utraci w wizieniu siy!63... Smutny koniec panowania Trudno powiedzie, by bilans Prawa o Inwentarzach" uoy si pozytywnie. Owszem, wadze rosyjskie, gdy widmo rewolty 1848 roku znikno, staray si oczywicie na nowo wzi chopstwo pod swoj kontrol, ale udawao si to jedynie w rzadkich wypadkach; zasadniczo chopi paszczyniani nadal byli cynicznie wykorzystywani a do reform, ktre rozpoczy si wraz z panowaniem Aleksandra II. Upokarzajcym te byo dla nas - pisa libera August Iwaski - e a satrapa kijowski Bibikow musia ograniczy i unormowa wymagan przez wacicieli paszczyzn oraz ich inne naduycia ukrci, wydajc obowizujce dla stron obu tzw. Inwentarze w 1848 roku. Ju to ze smutkiem stwierdzi mona, e odmalowane przez Szajnoch stosunki, jakie w poowie XVII wieku panoway midzy szlacht a wocianami na Rusi, nie zmieniy si na lepsze w przecigu dwch wiekw nastpnych"64. W archiwach przechowywane s dokumenty wskazujce, e w kilku przypadkach dziki Inwentarzom sytuacja chopstwa ulega poprawie: 30 grudnia 1850 roku ksi Radziwi zgodzi si wydali swojego dzierawc Frankow-skiego w wyniku akcji podjtej przez chopw z powiatu skwierskiego pod przewodnictwem niejakiego Kosiaczuka. Skarga powiatowego marszaka szlachty przeciw chopom zostaa oddalona i dzierawca - na skutek interwencji rosyjskiej policji - musia zapaci za swoich chopw znacznie wiksze podatki (w sumie 1460 rubli zamiast 960)65. W sierpniu 1850 roku sprawnik w powiecie taraszczaskim przyj chopsk skarg przeciwko A. Bekierskiemu: wymaga on zbyt wielkiej normy dziennej podczas niw, zmusza kobiety do odrabiania karnej paszczyzny w dwa lub trzy tygodnie po poogu, kaza odrabia" dni witeczne. Powiatowy marszaek szlachty 14 maja 1851 wysa Bekierskiemu do podpisu na papierze, gdzie w nagwku widnia oficjalny znak Minister63 OA Kijw, fond 2, opis 3, dieo 119. 64 A. Iwaski, Pamitniki..., s. 4. W ostatecznym rozrachunku zamiast polepszy los chopstwa akcja inwentarzowa w trzech guberniach pozwolia ziemiastwu odebra chopom 400 000 dziesicin. Patrz E. D. S t a s z e w s k i j, op. cit., s. 454-458. 65 OA Kijw, fond 2, opis 164, dieo 219. Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 291 stwa Spraw Wewntrznych, zobowizanie do przestrzegania Prawa o Inwentarzach"66. Skarga wniesiona 15 wrzenia 1850 roku przez sprawnika z Lipowca przeciwko hrabiemu Juliuszowi Krasickiemu, ktry wydzieli chopom zbyt mae dziaki i zmusza ich do nadmiernej pracy w swoich wociach spowodowaa, e Komisja Inwentaryzacyjna w Kijowie wydaa nakaz powtrnego rozdziau gruntw67.

Mimo to pod koniec panowania Mikoaja I sytuacja chopstwa ukraiskiego zmienia si w niewielkim stopniu. Trudno byo sprawowa kontrol nad naduyciami powtarzajcymi si od wiekw na tych rozlegych terenach i zawsze znajdowali si marszakowie szlachty, ktrzy solidaryzowali si z ziemianami dopuszczajcymi si najgorszych wykrocze. Uwaano na przykad za rzecz naturaln w powiecie skwirskim kar 15 batw dla chopw, ktrzy odmwili paszczyzny68. Zadowolono si biurokratyczna inercja czy ciche porozumienie? - rejestracj skargi modej chopki, ktr jej pan, Jurkiewicz, zmusi do pracy bez adnego wynagrodzenia u ekonoma Tabieskiego. Dziewczyna ucieka i ukrya si. Panowie rozpoczli poszukiwania, zmusili rodzicw do wydania im drugiej crki, a ekonom kaza wychosta chopa, ktry ukry pierwsz. Pani Haska musiaa w zej wierze przekonywa Balzaka w trakcie ich podry do Wierzchowni w roku 1847, by ten napisa pniej, e: Chopi yj beztrosko jak dzieci. ywieni s i opacani, a poddastwo nie jest dla nich ciarem, lecz rdem szczcia i spokoju". Balzak, jak wiadomo zwolennik carskiego absolutyzmu, by daleki od okazywania doli chopw najmniejszego wspczucia. Jego muza przekonaa go, e nie naley ufa tym ludziom, ktrych ani ona, ani aden z ziemian nie mia zamiaru obdarzy wolnoci, pisarz za bez sprzeciwu powtarza wyuczon lekcj: Okrutna ciemnota - oto cecha chopw. S sprytni, przebiegli, ale trzeba wiekw, eby ich owieci. Sowa o wolnoci kojarz im si, podobnie jak Murzynom, z tym, e nie bd wicej pracowa. Byby to upadek cesarstwa, ktre posuszestwem stoi... gdyby byli wolni, trzeba by zmierzy si ze straszn chorob, jak jest chopskie pijastwo. Obecnie chopi marz o zarobieniu pienidzy tylko po to, aby zapi si gorzak. Wyszynk wdki jest jednym /. podstawowych rde dochodu ziemian, ktrzy odzyskuj w ten sposb wszystkie pienidze, ktre wczeniej dali chopom. Zatem dla chopw sowo wolno oznacza swobod upijania si. Jakie opakane byyby tego skutki!"69 W majtkach ziemian, ktrzy utrzymywali zakady przetwrcze, ktre bd stanowiy rdo bogactwa Ukrainy pod koniec XIX wieku, bezprawie szerzyo si w jeszcze wikszym stopniu, poniewa na wady archaicznego systemu gospodarki rolnej naoya si ndza pierwszego proletariatu. Sprawnik starokon-stantynowski donosi 31 stycznia 1849 roku, e w dobrach zmarego ziemianina ,175. ** lbid., dieo 220. " Ibid., opis 165, dieo 47. "" lbid., opis 164, dieo 175. ' lbid., dieo 172 (sprawa modej chopki Jurkiewicza oraz H. de B a 1 z a c, List o Kijowie..., s. 574292 Cz Hmg^Okresmidzypowstaniowy Czorby, ktrych spadkobierca mieszka w Warszawie, ekonom pochodzenia cudzoziemskiego o nazwisku Pokart zarzdza cukrowni w sposb zupenie antyhumanitarny aden z pracujcych bez przerwy chopw me by opacany, me szczdzono za to kijw i zniewag, golono gowy i wysyano w sodaty, zmuszano ich do roboty nie przestrzegajc Inwentarzy, kobiety i dzieci pracoway po,, . ., . , -r n,_ ruknnienie cukrowni przez rodzin Branickich dobnie jak mczyni. Tylko wykupienie y v

mogo zaprowadzi porzdek70.

..

Chopom, ktrzy dostali si w rce maniakw ,eszcze trudniej byo unikn przeladowa. Sprawnik lipowiedd wyledzi 12 kwietnia 1850 roku ze osiemdziesicioletni ziemianin B. Maszewski, ktry od roku 1835 mia zakaz przeby i. m^,-\sci nnwrci do niej i zmusza chopw pan,,.'., u r u

wama w swojej wsi opatynka, powrt

szczynianych do pacenia grzywien pod grob kar cielesnych. Gmin wzburzy zgon dwch chopw, zakutych w kajdany i osobicie przez Maszewskiego torturowanych w domu stonym i stojcym na uboczu. Stary szaleniec nie aowa wcale swojego postpowania, przeciwnie - po aresztowaniu pisa dugie protestacje, w ktrych powoywa si na dobr opini w rodowisku. Do gubernatora cywilnego napisa, e omielono si go pojma prawie bez przyodziewku i e ego postpowanie bez zarzutu" nie moe byc podstaw uw.zien.a. Do Bibikowa pisywa przez cay rok 1850, pniej zwraca si do ministra sprawiedliwoci, do Senatu. Adwokatowi z Kijowa, ktry podj si go bronie, wypaci 300 rubli asygnacyjnych. Wyrok zapad w kocu 26 maja 1853 roku: maniak zosta skazany na 50 rubli asygnacyjnych grzywny, otrzyma ponownie zakaz przebywania w swym majtku i podlega nadzorowi trybunau szlacheckie8 Gdyby Maszewsk, nie robi wok siebie tyle szumu, z pewnoci w ogle nie zostaby ukarany, poniewa prawie zawsze marszakowie szlachty wysya, generaowi-gubernatorowi raporty, ktre staray si anulowa oskarenia sprawnikw. Bardzo prawdopodobne, e korupcja zaguszya zupenie rosyjskie sumienia. W kadym bd razie wydaje si bardzo dziwne, ze wiele skadanych raportw nie byo w ogle rozpatrywanych, a Inwentarze respektowane w stopniu tak niewielkim. Marszaek szlachty skwirskie, wyjania 11 kwietnia 1851 roku e raport zoony przez sprawnika, dotyczcy nadmierne, chosty wymierzonej przez szlachcica urakowskiego jednemu z chopw paszczynianych jest najzupeniej faszywy, e w chop to nierob i pijak e dosta tylko kilka razy po karku dla nauczki, a jego ona nie w.ce, niz p.c batw7*... Innym razem ten sam przedstawiciel szlachty wyjania, e wieniak, ktry dosta kije irozgi porani si sam, bo si szarpa, gdy chciano mu wymierzy zasuon kar7 ... Wojna krymska wybucha w 1853 roku w niewielkie, odlegoci od ukraiskich guberni. Wywoaa ona nowe napicia wrd chopstwa. Niektrzy polscy 70 CDIAU, Kijw, fond 442, opis 451, dieo 7. 71 OA Kijw, fond 2, opis 165, dieo 37. nIbid., opis 164, dieo 173. nlbid., dieo 174. Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 293 historycy najzupeniej bdnie uwaaj, e bunty podnoszone w owym czasie wyraay nadzieje paszczynianego chopstwa na polsk interwencj u boku Anglikw i Francuzw74. Zudzenia tego rodzaju podzielao wczenie kilku Polakw, powrcimy do tego pniej, ale wystarczy posucha

przenikliwego wiadectwa Bobrowskiego, aby si przekona, e tym razem, podobnie jak dawniej, wie ukraiska dawaa jedynie gone i czynne ujcie ludowym marzeniom i pragnieniom. Chopi rozgaszali pomidzy sob, e car pozwoli tworzy sotnie wolnych Kozakw i e mona w zwizku z tym odmawia paszczyzny i danin. W kilkudziesiciu wsiach w powiecie skwirskim chopi, posyszawszy t wie, zaczli si gromadzi, ale na prno student z Kijowa, J. Rosental, rozdawa pomidzy nimi ulotki nawoujce do popierania Polakw w przegonieniu Rosjan. Chopi pojmali studenta, ktry zosta zesany na Sybir, i oskarali polskich panw, e ukryli przed nimi tajemniczy carski ukaz. Kilku wacicieli ziemskich chopi utopili w stawach i znany scenariusz powtrzy si znowu: ziemianie, bardziej troszczcy si o paszczyzn ni o niepodlego, zwrcili si o pomoc do policji, a gdy to nie wystarczyo - do wojska. We wsi Berezna, w wyniku interwencji wojska, ktre rozproszyo tum zoony z 5000 muzykw", pado kilkanacie ofiar75. W chwili mierci Mikoaja I nie przywieca chopskiemu yciu najmniejszy promyk nadziei: utrwaleniem niewolniczego status quo zainteresowane byy rwnoczenie dwie rywalizujce ze sob siy. J. I. Kraszewski, w powieci napisanej w ytomierzu w roku 1855, przedstawi beznadziejn samotno paszczynianego chopstwa. Wielki pan - powiada chop Parfien ludzi nie widzi i nie rozumie, do nich nie dostpi; ot sam gadaem z gospodarzem ze wsi, co trzy dni ju stoi w bramie chcc pana zobaczy i z nim pogada... A c! Pan go pewnie odeszle do Komisarza, a Komisarz do ekonoma, na ktrego przyszed si skary... A te lokaje to gorzej od panw; ledwie to siermig zrzucio, ju Lacha udaje, ta i gorzej pana si dmie... U nas dwr i wie to jakby jedno, a tu w zamku inszy nard, ani pogada z nimi, ani poali si"76... '4 To wypadek W. Wielhorskiego (por. Ziemie ukrainne...), ktry cytuje sprzecznie z intencjami autora na s. 77 fragment pracy Z. Milkowskiego pt. Udzia Polakw w wojnie wschodniej 1853-1856, Pary 1858. Prawd jest, e francuski minister spraw zagranicznych obserwowa te dziaania ?. uwag i kaza sobie w tej sprawie skada raporty. Genera Rybiski zwrci si w listach do Francuzw, por. A. E. P a r i s, Memoires et documents, Russie [Pamitniki i dokumenty, Rosja], t. 44, s. 18-21. Zob. take: M. Handelsman, Ukraiska polityka ks. Adama Czartoryskiego przed wojn krymsk, Warszawa 1937. Najbardziej fantastyczna interpretacja chopskich niepokojw w pocztkach 1855 roku znajduje si w ksice M. K u k i e 1 a, Dzieje Polski porozbiorowej 1795-1925, ed. Spotkania", wyd. 2, Pary 1983, s. 366, w ktrej tene powiada, e chopi dyli do zgody z polskimi ziemianami i szukali ich poparcia przeciwko Moskwie". 75 T. B o b r o w s k i, op. cit., t. 2, s. 57-58. O sprawie Rozentala zob. J. T a b i , Polacy na Uniwersytecie Kijowskim, Krakw 1974, s. 75-77. O likwidowaniu tych ruchw za pomoc siy pisze wyczerpujco S. S z a m r a j w pracy pt. Kyjiwka kozaczyna 1855 roku: do istoriji seljankych ruchiw na Kyjiwsz-czyni [Powstanie kozackie" na Kijowszczynie], Zapysky Istoryczno-Fioohicznoho Widdiu UAN" (Kijw) 1928, vol. 11 i 20. 76 J. I. K r a s z e w s k i, Dwa wiaty, Wyd. Lit., Krakw 1967, s. 82-83.

294 Cz druga. Okres midzypowstaniowy

Kto korzysta z liberalizmu? Ale jednak wrd ciemnoci zabysa nadzieja. Na tron wstpi car wyzwoliciel", Aleksander II. Najpierw pojawi si populizm, ruch moralizatorski i poli-tyczno-literacki o duym zasigu, ktry ogarn ca Rosj, a w konsekwencji trafi rwnie na Ukrain. Nie by to, rzecz jasna, ruch ludowy, ale ludu dotyczy. Pisarstwo Kraszewskiego nie byo wolne od wpyww populizmu, ktry cieszy si wziciem na Ukrainie przede wszystkim wrd kijowskich studentw. Folklor i muzyk ukraisk (Pienia - 1842) spopularyzowali poeci tacy, jak Tymko Padura (1801-1871), ktry ukoczy szko polsk w Winnicy. Grupa modziey nazywana chopomanami, ktrej przewodzi Wodzimierz Antono-wicz, rozpowszechniaa od roku 1857 teksty nawoujce Polakw do przeprowadzenia rachunku sumienia, przywdziewania chopskich witek, wyrzeczenia si pychy, zniesienia podziaw klasowych i zjednoczenia si z ludem77. Po stronie rosyjskiej zarwno Turgieniew, Tostoj, SatykowSzczedrin, Herzen jak i Uspienski oraz Pisariew uwaali kwesti chopsk za podstawowy spoeczny problem Cesarstwa. W euforycznej atmosferze odnowy, ktra towarzyszya pierwszemu okresowi panowania cara Aleksandra II, rozwina si rwnie twrcza i reformatorska dziaalno Polakw na Litwie i Biaorusi. Byli oni znacznie bardziej otwarci i liberalni ni ich rodacy na Ukrainie. To wanie szlachta polska zamieszkujca sze guberni pnocnych, utworzonych z ziem zabranych Polsce przez Rosj, podejmowaa starania o zniesienie paszczyzny. Adres wystosowany do cara przez tamtejsz szlacht polsk w padzierniku 1857 roku rozpoczyna ogromn dyskusj nad tym palcym problemem, ktra przetoczya si przez cae Cesarstwo. Polscy konserwatyci na Ukrainie zostali, chcc nie chcc, wczeni do tej akcji, ktr nowy car w zupenoci aprobowa. W adresie do Aleksandra II napisanym w czasie wyborw na Podolu 31 stycznia 1858 r., szlachta nie ukrywaa swego przeraenia, mwic tylko o koniecznoci zachowania caej ziemi i nadanych jej przywilejw. W obszerniejszym memorandum do ministra Lan-skoja za precyzowaa, e nie chce sucha o nadaniu chopom ziemi, na ktrej mieszkaj. Bdzie to, jak pisa marszaek Jan Suatycki, niepowetowana strata, a w dodatku zagrody wociaskie bd potem sprzedawane zym ludziom, przynoszcym szkod spoeczestwu, ydom". Na domiar nieostronoci, szlachta podolska przekazaa ten tekst krakowskiemu Czasowi", co wywoao oburzenie na amach tej gazety, jak rwnie w Paryu i Londynie. Czas" ostro pitnowa konserwatyzm podolski: Czyby szlachta ziem ruskich z licznych wycieczek swych za granic tylko boto stolic europejskich w zysku do kraju przywioza... materializm sobie przywacia?... wasny dobrze 77 J. O 1 e c h n o w i c z, Polska myl patriotyczna i postpowa na ziemiach ukrainnych w latach 1835-1863, [w:] Pamitnik Kijowski, t. 2, Londyn 1963, s. 24-25. Zob. take J. Tabi, Polacy na Uniwersytecie Kijowskim..., s. 129-132; R. F. Kircziw, Ukrajinika w polskich almanachach doby romantyzmu [Ukraina w polskich almanachach doby romantyzmu], Kijw 1965, gdzie moda na lud ukraiski" jest dobrze przedstawiona i przede wszystkim: D. Doroszczenko, WolodymyrAntonowycz, Praga 1942. Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 29.S

rozumiany interes nakazuje przeobraenie milionw ludzi, z nieomal rzeczowego istnienia n.i synw ziemi, ktr zamieszkuj..." - twierdzi poznaski korespondent krakowskiej gazety, podkrelajc anty-chrzecijask postaw Podolan78. Monarcha jednak wezwa 9 marca 1858 roku wszystkie sejmiki szlacheckie w guberniach do wyaniania komitetw, ktre bardzo szybko rozpoczy dziaalno. Cytowany ju przez nas do liberalny ziemianin z guberni kijowskiej, T. Bo-browski, w Pamitnikach mojego ycia precyzyjnie i cierpko przedstawia dziaalno owych Komitetw szlacheckich dla poprawy bytu chopw ziemiaskich, jak je oficjalnie nazywano, lub Komitetw wociaskich, jak mwiono potocznie, chocia w ich skadzie nie byo chopw. Bobrowski podkrela, e chocia wybrane komitety pracoway powanie i zajmoway si powierzonym im zadaniem, robiy to bez najmniejszego zainteresowania ze strony ziemian. W dodatku wybrani przez zgromadzenie szlacheckie ziemianie, 24 lipca 1858 roku, w proporcji po dwch z powiatu, a wic po 24 z kadej guberni, nie odznaczali si, jak mona si byo spodziewa, przesadnym zapaem do nowatorstwa. Rozpoczli posiedzenia 8 wrzenia 1858 roku w Kijowie, ytomierzu i Kamiecu, ktre, urozmaicane rautami, przecigny si a do wiosny 1859 roku. Nie brakowao licznych zwolennikw utrzymania dotychczasowego systemu paszczynianego, przede wszystkim w komitecie podolskim79, w ktrym rej wodzili magnaci w rodzaju Brzozowskiego i Sobaskiego. Niemniej w Kijowie i na Woyniu opracowano bardziej zoony projekt zakadajcy - zalenie od jakoci uprawianego gruntu - albo oczynszowanie chopw, albo wiksze przydziay ziemi80. Propozycje ukraiskich ziemian nie miay skdind adnych szans, aby znale si w przyszej reformie na skutek dalszego porzdku prac, uoonego w Petersburgu. Podczas gdy wszystkie komitety wielkorosyjskie wysay do stolicy swoich reprezentantw, ziemiastwo ukraiskie zostao upowanione tylko do jednej wsplnej delegacji dla wszystkich trzech guberni. Polacy z Biaorusi i Litwy mieli za prawo tylko do jednej wsplnej reprezentacji szeciu guberni. Zatem dwa polskie komitety reprezentoway w Petersburgu dziewi guberni. Komitet wsplny trzech guberni ukraiskich pracowa od 19 kwietnia do 26 lipca 1859 roku i wysa do stolicy czterech ultrakonserwatywnych delegatw: Sobaskiego z guberni podolskiej, Szostakowskiego z guberni kijowskiej i Mikuli-cza z guberni woyskiej pod przewodnictwem Jaroszyskiego, ktry osieroci delegacj zaraz po przyjedzie, uciekajc ze swoj kochank. 78 Szerzej omawia t dyskusj D. S z p o p e r, Pomidzy caratem a snem o rzeczy pospolitej. Myl polityczna i dziaalno konserwatystw polskich w gub. zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego w latach 1855-1862, Gdask 2003, s. 146-150; podobne reakcje s. 155-157, 171, 175-177. /tL,s. 197-203. Rezultaty otrzymane przez komitety przedstawia T. B o b r o w s k i, op. cit., t. 2, s. 137-211 (komitet kijowski), s. 253-258 (komitet woyski), s. 264-266 (komitet podolski). 296 Cz druga. Okres midzypowstaniowy Wiadomo, jaki powolny i strachliwy obrt przybieray prace prowadzone w Petersburgu pod przewodnictwem ministra Spraci Panina i starego Lanskie-go, ministra spraw wewntrznych.

Ostatecznie dekret o zniesieniu paszczyzny z 19 lutego (3 marca) 1861 roku da bardzo ograniczone rezultaty, mia by bowiem w peni wprowadzony w ycie dopiero w roku 1863, a wtedy Rosjanie uznali Ukrain za obszar objty polskim powstaniem i zastosowali na tym terenie rodki wyjtkowe. W roku 1861 niewiele zaszo zmian w pooeniu chopstwa ukraiskiego, nie zmniejszyo si te ich cakowite uzalenienie od polskich ziemian. Paragraf VIII aktu o zniesieniu paszczyzny, dotyczcy specjalnie trzech guberni poudniowych", wprowadza w tym regionie zwyczajowe instytucje rosyjskie: mir, woosf, lecz przede wszystkim utrzymywa rozlege przywileje szlacheckie, dziki powoaniu do ycia urzdu mirowogo porednika, odpowiadajcego urzdowi sdziego we wszystkich konfliktach midzy chopstwem i ziemiastwem. Urzdnik ten mia by powoywany przez powiatowego marszaka szlachty!81 Owi sdziowie wyznaczali z kolei - nie byo to przewidziane w tekcie dekretu - pomniejszych urzdnikw, takich jak pisarze w woiosti, spord zdeklasowanej szlachty polskiej, mniej lub bardziej zasymilowanej z chopstwem. Wywoao to protest metropolity kijowskiego Arsenija u generaa-gubernatora. Ksi 1.1. Wasilczikow, ktry od roku 1853 zastpi Bibikowa, wyjania 30 grudnia 1861 roku, e stanowisko pisarza jest kategorycznie zarezerwowane dla chopa82. Zrozumiae, e dezorientacja mas chopskich, postawionych po raz kolejny przed zmianami, ktre byy przeprowadzane w ich imieniu bez ich udziau, przerodzia si znowu w rozleg fal buntw. Jzef Szembek pisa z Ujcia na Podolu do swego tecia Piotra Moszyskiego wiosn 1861 roku, jak trudno byo mu objani chopom, na czym polegaj ich prawa. Manifest carski odnoszcy si do emancypacji wocian" by wedug niego niejasno zredagowany; chopi niesusznie rozumieli go jako zniesienie paszczyzny, co dao powd do ostrych zatargw. Skoczyo si ekspedycj batalionu piechoty i szwadronu kawalerii, blokad wsi, aresztowaniem gwnych przywdcw z mczyzn i kobiet" - kobiety byy najaktywniejsze i podburzay mw83.

81 Zob. list tych arbitrw i komentarz Bobrowskiego dotyczcy reformy, op. cit., t. 2, s. 410-416. O nadziejach uratowania dziki nim wadzy wacicieli ziemskich; D. Szpoper, Pomidzy cara-tem...,s. 251, 275-280. 82 CDIAU Kijw, fond 442, opis 811, dieo 225. Listy J. Szembeka, 24 III, 15 IV, 9 V 1861; BN w Warszawie, akc. 11383, t. 3, cyt. przez E. Rostwor o wskiego, Popioy i korzenie, Znak, Krakw 1985, s. 244-245. 83 O. Stepanyszyna, Hospodarstwo hrafiw Branykych na Kyjiwszczyni i reforma 1861 roku w jichnich majetkach [Gospodarstwo hrabiw Branickich i reforma 1861 roku w ich majtkach], [w:] Studiji z istoriji Ukrajiny: doslidennja katedry istoriji Ukrajiny w Kyjewi, Kijw 1930, vol. 3;S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, PWN, Warszawa 1972, s. 160; W. K o r o 1 j u k (ed.), Socjalnopoliticzeskoje dwi-enije na Ukrainie 1856-1862 i 1863-1864 [Ruch spoleczno-polityczny na Ukrainie 1856-1862 i 1863-1864], zbir teksw, 2 vol., Moskwa-Wrocaw-Kijw 1963-1964, s. 551 i 566; G. Marachow, Pol-skoje wosstanije 1863 g. na prawoberenoj Ukrainie [Polskie powstanie 1863 roku na Ukrainie prawobrzenej], Kijw 1967; N. N. Leszczenko, Krestjanskoje dwienije na Ukrainie w swiazi s prowiedie-niem reformy 1861 g. [Ruch chopski na Ukrainie w zwizku z wprowadzeniem reformy 1861 roku], Kijw 1959, s. 375-415. Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 297

Dla nas, poszukujcych istoty zwizkw polsko-ukraiskich i ledzcych r<>-syjsko-polski wycig o rzd ukraiskich dusz, rzecz zasadnicz staje si dziaalno, ktr strona polska od dawna zupenie zaniedbaa: nauczanie elementarne. Pamitamy, e Bibikow ju w roku 1845 twierdzi, e nawet Ukrainiec-kato-lik nie odczuwa najmniejszej potrzeby modlenia si lub czytania po polsku. Z kolei Cerkiew nic dotychczas nie zrobia, aby wyprowadzi masy chopskie z analfabetyzmu, ale niezwyke poruszenie zwizane z obietnicami zniesienia paszczyzny pobudzio wrd popw gorliwo zarwno duszpastersk, jak i rusyfikatorsk. Popi z penym poparciem rzdu i przy pomocy wszelkiego rodzaju pedli mogli przy kadej cerkwi naucza zarwno modlitwy w staro-cer-kiewnosowiaskim, jak rwnie czytania i pisania po rosyjsku. Raport kancelarii generaa-gubernatora pokazuje, e tylko w latach 1859-1969, w omiu nastpujcych powiatach guberni kijowskiej zaoono84: w powiecie lipowieckim: w powiecie taraszczaskim: 90 prawosawnych szk parafialnych 85 jw. jw. jw. jw. jw. jw. jw.

w powiecie zwinogorodzkim: 83 w powiecie skwirskim: w powiecie czyhyryskim: w powiecie humaskim: w powiecie czerkaskim: w powiecie kaniowskim: 88 61 61 57 23

Do szk tych uczszczao od 50 do 70 uczniw. Mamy wic do czynienia z rzeczywistym postpem, jeli nie eksplozj szkolnictwa ludowego, co uwyrania si jeszcze bardziej, jeli zway, e szkolnictwo parafialne stao obok szk elementarnych zarzdzanych przez pastwo {narodnyje ucziliszcza). Polscy ziemianie, niechtni wszelkim reformom, nie zauwaali dugo, e ruch ten grozi coraz wikszym oddalaniem si od nich ludu ukraiskiego. Pozostali gusi na apele nadsyane z Parya, z emigracji za porednictwem Wiadomoci polskich", organu ksicia Czartoryskiego, by temu przeciwdziaa i ubiega Rosjan85. Pniej, powoujc si na liberalizm Aleksandra II, studenci z Kijowa omielili si zaoy Towarzystwo naukowej pomocy ludowi polskiemu Woynia, Podola i Ukrainy". Lud polski" praktycznie na Ukrainie nie istnia - naleao zrozumie lud ukraiski! Zgodnie ze swoim statutem, Towarzystwo miao organizowa szkki niedzielne dla rzemielnikw i zakada szkoy elementarne. Udao si zaoy 43 takie szkoy86. 84 CDIAU Kijw, fond 442, opis 810, dieo 192. 85 S. K i e n i e w i c z, op. cit., s. 40. 86 Ibid., s. 41. Te szkki niedzielne przeznaczone dla miejskich rzemielnikw byy przedmiotem dokadnej analizy W. Koroljuka i G. Marachowa (red.), Ruch spoeczno-polityczny na Ukrainie w latach 18561862..., s. 93 i n. Ju wtedy Petersburg mia szans cakowicie zrusyfikowa lud ukraiski, gdyby zdecydowa si na wprowadzenie powszechnej owiaty, ale tego nie zrobi, nad czym

ubolewa wspczesny historyk rosyjski A. I. M i 11 e r, Ukrainskij wopros" w politikie vlastiej i russkom obszczest-viennom mnienii (utoraja polouina XIX w.), wyd. Aleteja, Sankt-Petersburg 2000. JM. 298 Cz druga. Okres midzypowstaniowy W rzeczywistoci jedyn si, od roku 1831 raczej mao aktywa, mogc przyj z pomoc w utrzymaniu chocia czci Ukraicw w orbicie polskich wpyww, by Koci katolicki. Tylko chwilowy powiew liberalizmu mg tumaczy oywienie Kocioa: obecno humanisty Pirogowa jako kuratora kijowskiego, odpowiedzialnego za szkolnictwo podstawowe na Ukrainie i przede wszystkim dziaalno Wielopolskiego, ktry w Warszawie zazna smaku autonomii politycznej, posuyy Kocioowi jako bodziec do nasilenia dziaalnoci. Jesieni 1859 roku Aleksander II przyby do Biaej Cerkwi do hrabiego Bra-nickiego, gdzie bra udzia w polowaniach, a nastpnie zoy wizyt szlachcie podolskiej w Kamiecu, ktra przedoya mu adres, co wedug zwyczaju byo dozwolone w czasie szlacheckich elekcji. Stu dwch ziemian odwayo si w nim prosi, eby dzieci biednych chopw wyznania katolickiego mogy uczy si przynajmniej podstawowych zasad ich wiary"87. Genera-gubernator Wasilczikow ogosi 16 stycznia 1860 roku zadziwiajc odpowied Rady Ministrw: Te same prawa, ktrymi cieszy si duchowiestwo prawosawne, przysuguj od dzisiaj duchowiestwu rzymskokatolickiemu, jeli chodzi o nauczanie zasad wiary". Owiadczenie o jake powanych konsekwencjach! W ten sposb 579 000 chopw-katolikw wraz z 450 000 zdeklasowanej szlachty (patrz nastpny rozdzia) stao si na powrt stawk w jzykowo-religij-nej rozgrywce. Pierwsze nowe szkoy przy parafiach katolickich zaoone zostay na Podolu w majtkach Aleksandry Potockiej i Czesawa Jarosiskiego; byy one likwidowane przez policj, ktrej nie opuci duch bibikowowski. Sprawnik hajsyski kaza zamkn w listopadzie 1860 roku 5 szk w swoim powiecie, liczcych kolejno 39, 18, 10, 7 i 3 uczniw. F. Sobaski, marszaek szlachty podolskiej, zaprotestowa wtedy u Wasilczikowa88, podkrelajc, jak liczni s chopi potrzebujcy katolickiej edukacji. Pozornie dc do ugody, generagubernator wysa list do biskupw dwch katolickich diecezji Ukrainy, w ktrym prosi tylko o to, by unikano zapisywania do tych szkl dzieci prawosawnych. Jednak prosi rwnoczenie gubernatorw cywilnych, by bacznie zwracali uwag, czy nauki ograniczaj si do katechizmu, gdy w adnym wypadku nie mog si odbywa lekcje czytania i pisania89. Jestemy w okresie szczeglnego napicia: 26 lutego 1861 roku w Warszawie, w Krlestwie Kongresowym, padaj pierwsze ofiary miertelne, i wszdzie, nawet w odlegych guberniach przyczonych do Cesarstwa Rosyjskiego, rozpoczyna si odprawianie mszy aobnych za polegych, ktre bardzo rzd carski niepokoj. Rzecz jasna, nie grozio to zachwianiem porzdku na wsi - chopi wierzyli, pisa T. Bobrowski, e panowie modl si w intencji przywrcenia paszczyzny!90 - ale biskupi wierzyli z kolei, e ograniczajc ilo odprawianych naboestw, uda si Rosjanom wicej uzyska w sprawie szk parafialnych. 87 T. B o b r o w s k i, op. cit., t. 2, s. 355. 88 List z 17 grudnia 1860 roku, CDIAU, Kijw, fond 442, opis 810, dieo 182.

89 List I. I. Wasilczikowa do Fijakowskiego, biskupa kamienieckiego i Borowskiego, biskupa lucko-ytomierskiego z 7 stycznia 1861 roku; ibid. 90 T. B o b r o w s k i, op. cit., t. 2, s. 445. Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 299 Wida to wyranie w licie biskupa diecezji ucko-ytomierskiej, Kacpra Borkow-skiego, adresowanym 18 marca 1861 roku do I. I. Wasilczikowa. Biskup podkrela w nim swoje zasugi w unikaniu odprawiania nadmiernej iloci naboestw aobnych w intencji warszawskich ofiar, czym nawet podway zaufanie do siebie wrd wasnych owieczek. Prosi w zamian, aby ustay przeladowania tych prawosawnych, ktrzy nawrcili si na katolicyzm i przede wszystkim, aby na powrt mogy dziaa pozamykane szkoy parafialne91. Wskazywa te na dwa kolejne przypadki zamykania szk na terenie Woynia. Wszystkie akcje wadz cywilnych, szczeglnie policji, zmierzay do tego, by wyeliminowa z nauczania chopw jakiekolwiek akcenty polskie. Szef policji woyskiej 14 kwietnia 1861 roku wyranie owiadczy generaowi-gubernato-rowi, e pod tym wzgldem respektuje ukaz z 7 stycznia. Udzielajc ksidzu z Biegorodu pozwolenia na nauk katechizmu i piewu, podkreli z ca surowoci, e dba, aby pod adnym pozorem nie dozwoli organizowania szkoy, ani uczy dzieci innych przedmiotw". W guberni kijowskiej, policja ledzia poczyniania ksidza ze wsi Makarowa, w ktrej szko ufundowali ziemianie Rociszewski i Rylski, ktrzy odznaczali si patriotyzmem i wywrotowymi mylami". Nauka odbywaa si na plebanii - donosi raport z 20 czerwca 1961 roku - wic nie sposb ustali, jakimi posugiwano si ksikami, wiadomo jednak, e prywatny wychowawca jest z pochodzenia szlachcicem, opacanym sum 300 rubli, wspomaganym polskimi darami. ledztwo uzupeniajce z 27 lutego 1862 roku wykazao, e nauczyciel, Adolf Niewgowski, liczy sobie lat 24 i ukoczy liceum w Odessie. Szkoy parafialne, tolerowane w wypadkach, kiedy po obserwacji Rosjanie dochodzili do wniosku, e nie naucza si w nich po polsku, byy bezlitonie zamykane, jeli odkryto w nich rzeczy niedozwolone. Podolski gubernator cywilny zaakceptowa co prawda, 3 listopada 1861 roku, 10 katolickich szk parafialnych (w liczbie uczniw, ktra nigdzie nie przekroczya 20 - jednodworcy, czyli zdeklasowana szlachta, stanowili w nich poow). 26 listopada Wasilczikow natychmiast cofn pozwolenie na szko, ktr ksidz Chodkowski chcia otworzy w okolicach Lipowca, w majtku Koyski, poniewa ten mia zamiar opaca nauczyciela92. Minister spraw wewntrznych wyrazi zreszt generaowi-gubernatorowi swe uznanie za przejawian nieugito i w grudniu 1861 roku zapewni go, e nowe szkoy dla chopw powinny by przede wszystkim zakadane w guberniach wiel-korosyjskich, e szkoy prawosawne istniej ju na poudniowym zachodzie wszdzie, zatem zakadanie nowych wydaje si zbyteczne, zreszt szkodliwego " CDIAU Kijw, fond 442, opis 810, dieo 182. " Ibid. wczesne dokumenty zgodnie z oficjalnym nazewnictwem mwi o uczeniu chopw", ale 1.. Zasztowt trafi na statystyk rozrniajc kategorie stanowe w wymienionych 10 szkoach

parafialnych na Podolu. Okazuje si, e byo tam a 72% uczniw nalecych do zdeklasowanej szlachty. Jeliby akcjj utworzenia szk bya podobna wszdzie, to wtedy nabieraaby raczej charakteru kulturalno-ratun-knwcgo w stosunku do jednodworcw, do tego wrcimy w nastpnym rozdziale; L. Zasztowt, Kresy ISU~1864...,s. 337-341. 300 Cz druga. Okres midzypowstaniowy wpywu wywieranego na wocian przez nauczycieli polskiego pochodzenia mona wybornie unikn dziki dyspozycjom, ktre zechcia Pan przyj"93. Odtd wszystkie szkki" i ochronki" katolickie uchodziy za orodki konspiracyjnego nauczania polskiego i byy przez to cigle naraone na zamknicie. Nie chciano w aden sposb dopuci do repolonizacji Ukraicw, choby miaa to by jedynie rekatolizacja". Szef policji we Wodzimierzu donosi o zamkniciu szk u Lubomirskich, Czackich, Cieszkowskich, widerskich. Zamknicia wizay si za kadym razem z policyjnymi rewizjami i aresztowaniem nauczycieli94. Policmajster woyski nawet poinformowa 6 lutego 1862 roku ge-neraa-gubernatora o poleceniu skierowanym przez niego do starszyn i starostw gmin chopskich, aby nie posyali dzieci do szk utrzymywanych przez panw, lecz kierowali je wycznie do szk prawosawnych95. Rozpocza si prawdziwa szkolna wojna. We wszystkich powiatach zamykano elementarne szkoy katolickie. Bya to walka na mier i ycie o dalsze sprawowanie lub wydarcie czci wadzy nad duszami Ukraicw. Biskup diecezji ucko-ytomierskiej 8 marca 1862 roku ponownie wysa do Wasilczikowa dugi list, w ktrym prbowa udowodni, e pierwsze pozwolenie udzielone przez Rad Ministrw nie wykluczao wcale moliwoci udzielania nauczycielom gratyfikacji, wsparcia tym bardziej uzasadnionego, e ksia nie maj czasu zajmowa si nauczaniem, ponadto w podobny sposb postpuje si w parafiach prawosawnych. My, katolicy, jestemy niepocieszeni, e nasze nauczanie podlega restrykcjom..." - ubolewa biskup i wylicza wszystkie wypadki zamykania szk, wskazujc zwaszcza na przykad Berdyczowa, gdzie policjant osobicie rozpdzi dziatw, rozkaza swoim podwadnym wyrzuci awki i krzesa, i zagrozi, e rozbije je na kawaki, jeli uczniowie zgromadz si na powrt". Biskup zwrci te uwag na aresztowania wrd nauczycieli i organistw oraz na przemoc policji, ktra niszczya znalezione polskie elementarze96. Dwuznaczno sytuacji braa si z faktu, e kler katolicki szeroko interpretowa uchwa Rady Ministrw z 16 stycznia 1860 roku, podczas gdy Rosjanie, przeciwnie, uwaali, e dzieci chopwkatolikw mog uczy si modlitwy i piewu po acinie. Marszaek szlachty z Lipowca 10 marca 1862 roku energicznie zaprotestowa przeciwko takiej interpretacji, ktra ograniczaa nauk tylko do wicze mnemotechnicznych, ale Wasilczikow nie ustpowa: 20 marca przekaza nawet gubernatorom cywilnym instrukcj, wedug ktrej kada dziaalno edukacyjna poza Kocioem lub powierzana osobom trzecim jest nielegalna97. W ten sposb odrzuca ju z gry list Antoniego Fijakowskiego, bisku93 Minister spraw wewntrznych do Wasilczikowa, grudzie 1861, ibid., opis 811, dieo 255. 94 Raport z 20 stycznia 1862 r.; ibid.

95 Ibid. 96 Ibid., fond 442, opis 810, dieo 182. 97 Ta rosyjska ch do odcicia Ukraicw od polskich wpyww jeszcze wyraniej wystpuje w licie Wasilczikowa do ministra owiecenia publicznego A. W. Goowina, cytowanym przez W. K o r o 1 j u k a i G. Maracho wa w pracy pt. Ruch spoeczno-polityczny na Ukrainie..., dokument 123, s. 251-253. Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 301 pa kamienieckiego, ktry cztery dni pniej, powoujc si na ogromny obszar powierzonych mu parafii, zabiega o pozwolenie dostarczania katechizmw do odlegych osad. Ograniczenie nauki tylko do Kocioa - argumentowa - oznacza rozbicie wielkiej parafialnej rodziny98. Ani Polakom, ani Rosjanom nie przyszo oczywicie na myl - mimo, a moe wanie dlatego, e jzyk ukraiski silnie rozwija si w orodkach miejskich - i logicznie rzecz ujmujc, lud mgby si modli w swoim wasnym jzyku. Wymiana argumentw pomidzy obydwiema hegemonistycznie nastawionymi stronami wystarczajco jasno pokazuje, e ukraiski by i dla Polakw, i dla Rosjan tylko i wycznie wariantem ich wasnych jzykw. Ponadto Rosjanie obawiali si wczenie nade wszystko renesansu polskoci na tych terenach. Nie uszy ich uwadze przygotowania do powstania: w lutym 1862 roku zostaa w Kijowie wykryta nielegalna drukarnia Stefana Bobrowskie-go. Moemy wic zrozumie zo przebijajc chociaby z listu kamienieckiego gubernatora cywilnego, wysanego 27 kwietnia 1862 roku do Wasilczikowa: Chocia ci chopi s katolikami z wyznania, s Rosjanami z pochodzenia, a nie ma nic wsplnego midzy wyznaniem i pochodzeniem. Nie naleaoby wic pozwoli im uczy si polskiego u ksiy; ci naturalnie mog uczy katechizmu wedle rytu katolickiego, ale po rosyjsku, ktry jest bardziej dla ludu zrozumiay ni polski". Argument ten bardzo si spodoba generaowi-gubernatorowi, ktry rozpozna w nim ide Bibikowa z roku 1845 i natychmiast napisa do biskupw. Ksia - twierdzi - powinni pamita, e maj do czynienia z chopstwem katolickim tylko przez wiar, ale przez narodowo z Rosjanami mwicymi dialektem maorusiskim i z tej wanie przyczyny lepiej rozumiejcymi rosyjski ni polski". Generagubernator wymaga od biskupw zoenia raportw, w ktrych zdaliby spraw ze rodkw podjtych w celu prowadzenia nauki wycznie po rosyjsku. Biskup Fijakowski nie wierzy wasnym oczom i wyjani gubernatorowi 2 maja, e rodkw takich zastosowa si nie da: Dialekt maoruski uywany w guberni podolskiej przez chopstwo katolickie jest nasycony pierwiastkami polskimi w konsekwencji wielowiekowego stykania si tych dwch ludw. Przeto nie istniej powody, by nie uczy dzieci polskiego, w ktrym to jzyku egnaj si i modl... Dlatego nie mona pozostawi Maorusinw w religijnej ciemnocie pod pretekstem, e s Rosjanami z pochodzenia...".

Ponadto - dodawa biskup - ksia katoliccy nie przeszkadzaj chopom w uczeniu si rosyjskiego, a nawet mog im w tym pomaga99. 98 Po powstaniu prasa rosyjska wyranie przedstawiaa projekty kleru katolickiego jako buntownicze. Zob. Tajnyje polskie szkoy w jugo-zapadnom kraje Rossiji do 1863 g. [Tajne szkoy polskie w poudnio-wo-zachodnich guberniach Rosji przed 1863 rokiem], [w:] Wiestnik zapadnoj Rossiji, t. 5, 1865, s. 250-254 i szerzej [w:] Niedawno minuwszeje Woyni, ytomierz 1867, nr 127134. 99 Fond 442, opis 810, dieo 182. 302 Cz druga. Okres midzypowstaniowy Ale kamieniecki gubernator cywilny, ktry by wyranie w askach u Wasilczikowa, poniewa otrzyma kopi odpowiedzi biskupa Fijakowskiego, rozwin sw argumentacj do koca. Stwierdza on mianowicie, e zupenie nie rozumie wywodw biskupa podolskiego, poniewa wszyscy katolicy w Rosji - pisa obudnie, pomijajc milczeniem przeladowania - podobnie jak Wosi, Francuzi, Litwini, Ormianie mog si modli w swoim jzyku. Dlaczego wic katolik rosyjski, w Rosji, pozostaje w takiej zalenoci, w takiej niewoli u ksiy polskich, e nie omiela si modli we wasnym jzyku? Skd bierze si, e nie uczy si innych modlitw, jak tylko polskich? Dlaczego od dziecistwa wszczepia si we przekonania obce rosyjskiej rodzinie z powodu, e nie jest prawosawnym, lecz katolikiem rzymskim? Wedug mego zdania jest to czysta samowola polskich ksiy, ktrzy staraj si rozsiewa i popiera na tych ziemiach elementy polskie ze szkod dla prawdziwych pierwiastkw rosyjskich". Posunwszy si tak daleko w logice wywodu, rosyjski urzdnik dopuci nawet w zakoczeniu swego listu do generaa-gubernatora pewn moliwo, ktrej genera-gubernator nie kwapi si wcale podj: prosi mianowicie o to, by chopi mogli si uczy swojej religii w ich macierzystym jzyku, to znaczy po rosyjsku lub maorusisku"100. Ta epistolarna wojna na wysokim szczeblu toczya si w lipcu i sierpniu 1862 roku. Podczas gdy Fijakowski powtarza, e aska i Chwaa Najwyszego nie zamyka si w jednym jzyku", a Wasilczikow oschle nakazywa wykonanie przyjtego polecenia, biskup ucko-ytomierski, Borowski, nieobecny w chwili podejmowania decyzji przez wadze rosyjskie, ywi jeszcze nadziej na moliwo obrony polszczyzny: Upewniem si, e we wszystkich parafiach woyskich, graniczcych z Galicj i Krlestwem Kongresowym, wszyscy chopi s katolikami i polskiej narodowoci, sami zowi si Mazurami. O ile mogem sysze w kociele, mwi po polsku bardzo dobrze, bardzo dobrze pojmuj te nauk Kocioa i modlitwy... Nie ucz si i nie uywaj oni mowy maoruskiej, chyba e w kontaktach midzy sob, lecz nie robi z tego miernika swej narodowoci"101. Pod wzgldem jzykowym bitwa wydawaa si dla Polakw przegrana: kler katolicki i ziemianie starali si jeszcze podejmowa pewne kroki, by utrzyma z chopstwem katolickim, mimo ich cigego oddalania si, moliwie cise zwizki. Witte, nowy kurator kijowskiego okrgu szkolnego, to znaczy

najwyszy prowincjonalny urzdnik odpowiedzialny za rosyjskie nauczanie, odrzuci 3 wrzenia 1862 roku propozycj A. Horwatta, marszaka szlachty guberni kijowskiej, aby przy podstawowych szkoach prawosawnych prowadzono katolick dziaalno katechetyczn. To poderwaoby - odpowiada zaufanie rodzicw: 100 Ibid. 101 Ibid. List biskupa Fijakowskiego do Wasilczikowa z 7 sierpnia 1862 roku i jego odpowied z 23 sierpnia; list biskupa Borowskiego z 29 sierpnia 1862 roku. W rzeczywistoci Mazurzy, o ktrych pisa biskup, naleeli prawdopodobnie do ubogiej szlachty, a nie do chopstwa. W tym czasie asymilacja czynszownikw do chopstwa bya ju daleko posunita. Zob. rozdzia nastpny. Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) M)\ Nieuchronnie powstayby wrd chopw podejrzenia, czy aby szkoy dziaaj w dobrym duchu prawosawia i rosyjskoci... Zreszt wpuszczenie ksiy katolickich do prawosawnych szk elementarnych byoby wielk nieostronoci - szkoy te rzd powoa wanie po to, aby krzewiy wrd wocian wiedz o ich rosyjskiej narodowoci. Jzyk polski w szkoach elementarnych byby jeszcze bardziej niewskazany ni w szkoach innego typu". Witte wolaby w ostatecznoci, eby mali katolicy raczej odwiedzali ksiy, ni eby ci odwiedzali rosyjskie szkoy, ale Wasilczikow nie pozwoli ani na jedno, ani na drugie102. Niektrzy ksia katoliccy, jak na przykad ksidz Ostapowicz, wymieniany w raporcie policyjnym z Olgopola 14 listopada 1862 roku, usiowa wywiera presj na chopskiego starszyn gminy, aby w szkole prawosawnej oddziela uczniw katolikw od prawosawnych i przej edukacj katolikw w swoje rce, ale policja przeciwstawia si temu zamiarowi, poniewa rwnaoby si to zaoeniu szkoy (katolikw byo 10). Zreszt podobne szkoy - pisa policmajster z Olgopola - podug informacji naczalstwa z dnia 31 padziernika, s zakadane przez sekretne stowarzyszenia, ktre stawiaj sobie za cel szerzenie polskiego fanatyzmu wrd chopstwa"; ponadto Ostapowicz od dawna zwraca na siebie uwag policji, pozwalajc sobie w czasie kaza na przejrzyste aluzje pobudzajce polski nacjonalizm"103. Wyczerpawszy wszystkie argumenty, biskup K. Borowski schwyci si ostatniej szansy, eby utrzyma cienk ni wic z polskoci - zwrmy na to uwag - tylko 1/6 ukraiskiego chopstwa. Prba ta dobrze charakteryzuje ducha konserwatyzmu, ktry stara si raczej z oddalenia utrzymywa swe zudne wpywy w dziedzinach narodowej i religijnej, ni rzeczywicie pochyli si z uwag nad zmianami zachodzcymi w spoecznym statusie chopstwa. W okresie narastania rewolucyjnego wrzenia polski biskup udzi si naiwnie, e zostanie wysuchany przez rosyjskich samowadcw. W licie do Wasilczikowa z 10 listopada 1862 roku pisa, e podobnie jak rzd, on rwnie zaniepokojony jest szerzeniem szkodliwych idei, czsto rozpowszechnianych przez nauczycieli rosyjskich, ktrzy, wyksztaceni w carskich uniwersytetach, okazuj si niebezpiecznymi socjalistami. Uwaa, i bardzo prosto i skutecznie daoby si przeciwdziaa ich wpywom, zatrudniajc w szkoach ludzi prostych i susznie mylcych": kocielnych, zakrystian i organistw, ktrzy mogliby wpaja dzieciom podstawowe umiejtnoci oraz katechizm.

Oto jakie byy troski polskiego kleru na Ukrainie, gdy w Warszawie Polacy, peni patriotycznego zapau, przygotowywali powstanie przeciwko carskiemu panowaniu! Proponowa on Rosjanom wspprac w walce przeciwko szkodliwym ideaom" po to, aby utrzyma resztk mizernego i ograniczonego wpywu na ma grup chopw. Mona miao zaufa kocielnym dziekanom przekonywa Borowski - jeli chodzi o wybr odpowiednich kandydatw na nauczycieli; byliby oni sprawa istotna - ludmi bardzo prostymi, stronicymi od '"' Ibid., fond 442, opis 811, dieo 255. "" CDIAU, Kijw, fond 442, opis 810, dieo 182. 304 Cz druga. Okres midzypowstaniowy I Poddany i jego panowie (chopstwo ukraiskie) 305 wspczesnych nowinek, zachowujcymi czyste serca i z pewnoci zasuyliby na wicej zaufania ni ci, ktrzy atwo i byskotliwie zdaj egzamin uniwersytecki..."104. Oferta nie dotara do rk Wasilczikowa, ktry zmar. Generaem-gubernato-rem zosta carski genera Annenkow, troch zdziecinniay staruszek. Metropolita kijowski stara si go niezwocznie przekona, e Polacy prbuj zinterpretowa na swj sposb rozporzdzenia dotyczce ludu, wskazywa na przykad na Heinego, mirowego porednika z Berdyczowa, ktry rozdawa elementarze i szerzy polsko ze szkod dla narodowoci prawosawno-rosyjskiej"105. Heine zosta zdymisjonowany, podobnie jak wielu nauczycieli w polskich szkoach, ktrzy nie zastosowali si do instrukcji z 11 maja 1862 roku. Annenkow poleci 9 lutego 1863 roku wszystkim trzem gubernatorom cywilnym, aby rozpoczli bezlitosn walk ze szkkami" polskimi, ktre znowu zostay potraktowane jako przejaw dziaalnoci tajnych zwizkw106 i jednoczenie 26 lutego przedstawi ministrowi spraw wewntrznych i Hessemu, ober-policmajstrowi kijowskiemu list 17 parafialnych szk katolickich dziaajcych na terenie guberni kijowskiej, w ktrych uczyo si 221 maych Ukraicw107. Skargi biskupa Borowskiego z 14 marca 1863 roku w sprawie interdyktw naoonych na szeciu ksiy z Woynia nie zostay wzite pod uwag, gdy policja ju wiedziaa, e powstanie, ktre wybucho w Warszawie, grozi rozprzestrzenieniem si na obszar Ukrainy. Policja nie wiedziaa oczywicie, jak niewielu polskich ziemian byo skonnych w tych guberniach sucha napywajcych z Warszawy rozkazw, jak wielu spord nich opniao rozdawanie wrd ludu egzemplarzy Zotej Hramoty, ktre, przygotowane w Warszawie, ogaszay -w zupenym oderwaniu od rzeczywistoci - e Polacy, jak bd wolni, przyznaj chopom wicej wolnoci ni car108. Gdy w maju 1863 roku kilka sporadycznych powstaczych potyczek - do sprawy tej jeszcze powrcimy - mogo sprawia wraenie, e Ukraina stana w ogniu polskiej insurekcji, militarna odpowied Rosjan bya bezlitosna i raz na zawsze rozwiaa zudzenia dotyczce nawizywania kontaktw midzy ziemiastwem i chopstwem.

Oberpolicmajster woyski zaproponowa 1 maja 1863 roku Annenkowowi, aby cakowicie zakaza nauczania dzieci w parafiach i suby przy otarzu pozwala naucza wycznie w duchownych seminariach katolickich". Tego samego dnia genera-gubernator nada tej propozycji moc ukazu. Od tej chwili nauczanie katolickiego katechizmu na Ukrainie zostao objte zakazem. Bdzie on obowizywa przez dziesiciolecia109. 104 Wid. "" Ibid., raport koadiutora metropolity kijowskiego do kijowskiego generaa-gubernatora z 25 stycznia 1863 roku. "* CDIAU, Kijw, fond 442, opis 811, dieo 225. 101 Ibid., opis 810, dieo 182. 108 Facsimile jednej ze Zotych Hramot zamieci) na przykad J. Olechnowicz, op.cit., s. 32. O uzasadnionym braku zaufania Ukraicw do Polakw na Ukrainie podczas powstania zob. S. K i e -n i e w i c z, op. cit., s. 297-300 i przede wszystkim s. 498-499. 109 CDIAU, Kijw, fond 442, opis 811, dieo 255. W jaki sposb historiografia opisuje stosunki polsko-ukraiskie w tym okresie? Nawet najlepsze polskie prace nie s wolne od zudze dotyczcych ewentualnej unii szlachty i chopstwa w walce z caratem. Stefan Kieniewicz, autor znakomitego studium o powstaniu 1863 roku, napisa, e jedn z podstawowych przyczyn upadku [Rzdu Narodowego - przyp. D. B.] byo to, e powstanie polskie nie ogarno mas chopskich Ukrainy i Biaorusi"110. Jakim cudem, w wietle tego wszystkiego, co przedstawilimy, masy ukraiskie miay poczuwa si do jakiejkolwiek solidarnoci ze swoimi panami, ktrzy dbajc najusilniej o swoje interesy w latach 18631864 o niczym innym nie marzyli, tylko o utrzymaniu paszczyzny bez adnych ogranicze, z jej wszystkimi okropiestwami? S. Kieniewicz, omawiajc sylwetk R. Traugutta, ostatniego przywdcy powstania styczniowego, stwierdzi, e stan on przed najtrudniejszym problemem, jaki mia do rozstrzygnicia nard polski", ale wypada zauway, e wwczas problemu jakby ju w ogle nie byo. Sprawa dla Polakw z gry bya przegrana. Emigracja paryska nie chciaa tego zauway, a przestrogi o przepaci, ktrej nie da si ju pokona, wyraane przez Seweryna Gosz-czyskiego w jego Krlu zamczyska, wydanym jeszcze w roku 1842, lub apele kilku czonkw Gromady Huma", utworzonej w roku 1835 w wyniku rozamu w Towarzystwie Demokratycznym Polskim, byy woaniem na puszczy. T. Bobrowski widzia wiele przykadw, e w roku 1863 chopi garnli si pod opiek Rosjan, marzc tylko o wyrwaniu si spod ucisku swoich panw. Nie wszyscy jednak spord nielicznych na tych terenach polskich powstacw byli zagorzaymi zwolennikami paszczyzny. Anonimowy pamitnikarz zapisywa: chopi zwizali nas i zaprowadzili na Wolost'. Moe wyda si dziwne, e dalimy si powiza jak barany, chocia bylimy uzbrojeni. Trzeba to zrozumie, trzeba wiedzie, e przysiglimy nie czyni na Rusi uytku z naszej broni przeciwko wocianom i polec raczej, ni przela krew naszych zabkanych braci. Mielimy nadziej w przyszoci wyprowadzi ich z bdu i objani im, e Moskwa, a nie my jestemy ich wrogami". Ale chopi nie widzieli rnicy:

Zebrali si do kupy, powycigali wozy - opisywa pamitnikarz - i nas w nich posadzili, przydzielajc kademu po straniku. Wszyscy jechali konno i otoczyli wozy ze wszystkich stron... Wosy podnosz si na gowie na samo wspomnienie okruciestw, ktrych si dopuszczali, a ktby da wiar, e kobiety wiejskie bardziej jeszcze byy dzikie ni mczyni? Dopuszczay si na ciaach polegych takich bezecestw, e adne sowo w adnym jzyku opisa tego nie jest w stanie!"111. 110 S. Kieniewicz, op. cit., s. 703. "' E. Kozfowski, Rok 1863 na Ukrainie: pamitnik nieznanego autora, Wyd. Lit., Krakw 1979, s. 50-52. Inne wstrzsajce wiadectwo studenta Uniwersytetu Kijowskiego, ktry z ma grupk ok. 20 kolegw rozdawa Zote hramoty ludowi i z trudem uszed yciem znajdujemy u Stefana W y h o -w s k i e g o, Memoires d'un combatant de 1863, Antemurale" (Rzym) 1970, nr 14, s. 47-55. 306 Cz druga. Okres midzypowstaniowy Wielu czerwonych" zdawao sobie spraw, e powstanie polskie na Ukrainie jest z gry skazane na porak. Spdzajc wakacje na Podolu, mody Emanuel Moszyski pisa do ojca 19 lipca 1862 roku: Ludu nie znam, bo go pozna nie mog, nie znajc jzyka. Obywateli nie znam, bo niewielu mogem widzie, wyjwszy na imieninach pana Lipkowskiego, ale nigdy do nich nie miaem sympatii i mie nie bd. Znajduj, e przez zbytnie staranie o wasn kiesze zapomnieli, e oni s jedynymi reprezentantami Polski w tym kraju, e kaden z nich powinien by by emisariuszem w swoim majtku, szerzcym zbratanie i owiat ludu, popierajcym spraw Polski, a oni byli tyranami i katami ludu, a sugusami wrogw. Patriotyzm penili, o ile nie dotyka ich finansw, a mio ludu szerzyli o tyle, o ile ta mio nie staa na przeszkodzie paszczynie i caej ich tyranii. Powstaj teraz na t modzie, ktra przedsiwzia, moe za pno, szerzy owiat i poucza lud o prawach czowieka. Zw ich chopomanami, zarzucajc im najczarniejsze zbrodnie; jedni zawstydzeni, e zostali wyprzedzeni w patriotyzmie przez niszych od siebie, inni przelknieni, czy nie przyjdzie kara z wielu miar suszna. Opowiadania pozeszorocznych mczestw [mowa o zajciach zwizanych z ogoszeniem emancypacji wocian" - przyp. D. B.], jakie ponieli ci wocianie za sam myl dopominania si praw czowieka, a ktrymi mczestwami s godni stan obok tych mw, co za wolno powicili ycie i wszystko, rozdraniy i oburzyy mnie bardzo. Stosujc si do odezwy, wydanej przez Warszawian do wszystkich Polakw, a ktra teraz powinna by prawem naszym, uwaam tych wszystkich, co dopucili wojsko na lud sprowadza na rwni zdrajcami, bo przez to moe do reszty wygasili sympati u tych wocian do sprawy naszej"112. Petersburg zrcznie wyzyska w roku 1864 nienawi ludu do polskiej szlachty. Chopi na Ukrainie, inaczej ni na pozostaych obszarach cesarstwa, mogli wykupywa ziemi za czynsz, obowizkowo zmniejszony o 20% w stosunku do przewidywanego przez reform z 1861 roku113. Czy naley si temu dziwi? W interesujcym nas okresie ponad cztery miliony ukraiskich chopw stanowio dla posiadajcej ziemskie majtki szlachty polskiej si robocz i jedyne rdo bogactwa. Chopi, oddzieleni zupenie od swych panw, bez przerwy byli obiektem podstpnych zabiegw Rosjan, ktrzy coraz skuteczniej

starali si wyzyskiwa ich na swj rachunek, zastpi star, coraz silniej zagroon hegemoni imperializmem wasnym, dynamicznym i potniejszym. Pokazalimy, e polskie ziemiastwo, od chwili wcielenia do Cesarstwa Rosyjskiego, zachowao przez p wieku, a do roku 1863, dominujc pozycj w stosunku do ukraiskiego chopstwa, ale w wielkiej rywalizacji midzy dwiema siami dcymi do hegemonii, rosyjsk i polsk - rywalizacji spoecznej, kulturowej, religijnej i jzykowej - zawsze wygrywali Rosjanie i stale pogbiali przepa pomidzy Polakami i Ukraicami. "2E. Rostworowski, Popioy i korzenie..., s. 245-246. 113 T. Bbr o wski, op. cit., t. 2, s. 487 i 506-508. Od 30 lipca 1861 roku genera-gubernator Annenkow zyska sympati chopstwa, skadajc im obietnice w tym wzgldzie. Odtd Polacy nie mieli nic wicej do zaofiarowania. Zob. S. K i e n i e w i c z, op. cit., s. 612-613. Rozdzia drugi Puapka na szlacht (szlachta zdeklasowana) Polacy, ktrych charakteryzowalimy w poprzednim rozdziale, to ziemianie lub zarzdcy dbr. Ukazalimy ich w najbardziej draliwej roli, mianowicie w ukadzie pan-niewolnik". W nastpnych rozdziaach powrcimy do wewntrznej organizacji tej grupy i osobliwoci spoeczno-kulturowych szlachty ziemiaskiej na Ukrainie, wczeniej jednak naley przyjrze si sytuacji i losowi wikszoci szlachty, drobnej szlachcie - ktrej wyodrbnienie, jak wiemy, jest nader trudne, tak bardzo graniczy ona z chopstwem. Tym razem karta si odwrcia - Polacy z przeladowcw stali si przeladowanymi. Kozy ofiarne Od czasw Katarzyny II do roku 1830, jak stwierdzilimy w pierwszej czci n.is/.ej pracy, wchonita przez rosyjskie imperium biedota szlachecka, w wikszoci bez ziemi, dziki przywilejom" wioda mimo wrogich zamiarw i licznych gronych planw ywot stosunkowo spokojny. To znaczy, e na mocy pradawnej komitywy szlacheckiej ci szaraczkowie yli, w mniejszym lub wikszym stopniu, w orbicie i na usugach monych Polakw, pacc trady-yjny czynsz i wasnorcznie uprawiajc skrawek ziemi, zamieszkujc nienale-ir io nich zagrody bd wypeniajc rne pomniejsze funkcje tytularne, ktre irilnak pozwalay zachowa im poczucie godnoci. Duma odgrywaa w ich yciu wa>.n rol. Byli ludmi wolnymi, o czym wiadczy herb na piercieniu, jedyny (wiadek zaszczytw, jakimi niegdy darzyli ich przodkw krlowie Polski. Zda-r/.rtly si wrd nich osoby wyksztacone, ktre uczszczay do polskich gimna-|"w rozkwitajcych przed 1831 rokiem. Dlaczego zatem stali si kozem ofiarnym carskiego reimu? Poniewa byli w IK31 roku, zdaniem Rosjan, najzacieklejszymi bojownikami o odzyskanie mrpodlegoci Polski, poniewa z wielk yczliwoci suchali warszawskich irlcliaiuw". Oskarenie byo tylko czciowo suszne. Powstanie nie mogo min' na Ukrainie tak masowego zasigu jak w jednorodnym etnicznie Krle-

1 u- Polskim, tote skromny patriotyczny zryw armia rosyjska zdawia w cigu 1 uli miesicy1: po zwycistwie pod Boremlo, 19 kwietnia 1831 roku, genera W. Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830-1831, Warszawa 1930; L. W. Baenow, Wosstanije