You are on page 1of 260

l

!"#!$%&!'" % )% %"$*+,+)+-.%
/&+"'0!&%
1234 )563 027689 : ;5<2 #97=8>5=79
?=@A6=BCD= EFFG



2
."H!&/
!"$*+HI&&!'" 4
,*!0/*% ,%*$/J K%)%"&/ H/ )% %"$*+,+)+-.% /&+"'0!&%
&%,.$I)+ ! . !A AT!OIO!OCA ICOMICA I II!SIICTIVA ?
!A SOMI!A I !A ICOOMA IOC!SICA ?
!A ICO!OCA Y S!S ISIICIIS ll
!A VA!IAI!I CIOC!IICA l6
&%,.$I)+ !! . AT!OIO!OCA Y ICOOMA l8
I! SICIIICAO I !O ICOMICO l8
!A IMI!CICIA HIST!ICA I !A CATICO!A ICOMICA 20
A!ISTTI!IS Y !OS ISCO!STICOS 20
!A IISIOC!ACIA Y !A ICOOMA IO!TICA 22
!A ICOOMA C!SICA 25
!A ICOOMA MA!XISTA 3l
!A ICOOMA IOC!SICA 3?
KIYISIAISMO, MOITA!ISMO, IOISTIT!CIOA!ISMO 39
I! CAMIO I !A AT!OIO!OCA ICOMICA 42
?/-I"H% ,%*$/J $/+*.% /" %"$*+,+)+-.% /&+"'0!&%
&%,.$I)+ !!! . O!IITACIOIS TI!ICAS I AT!OIO!OCA ICOMICA 4?
I! IIATI IO!MA!ISTAS-S!STATIVISTAS 4?
A!C!MITOS IO!MA!ISTAS 48
A!C!MITOS S!STATIVISTAS 50
AT!OIO!OCA Y ICO!OCA 53
ITI!MIISMO AMIIITA! VI!S!S IOSIII!ISMO 53
IVO!!CI C!!T!!A! Y AAITACI 56
!A ICO!OCA C!!T!!A! 5?
I! COOCIMIITO ICIA 66
AI!OXIMACI IOMA!XISTA Y ICOOMA IO!TICA ?3
I! MA!XISMO IST!!CT!!A! I COI!II! ?6
MII!!ASSO!X: I! MOO I I!O!CCI OMISTICO ?8
I!OI!ISTAS I STISIS: C!IMA 80
&%,.$I)+ !# . CAMIISIOS 83
SOCIIAIS T!AICIOA!IS I HISTO!IA 83
!A COM!IA CO!IO!ATIVA 90
COM!IAIS IISQ!I!AS 93
!OS IISCAO!IS I I!!A! T!IA, ! CASO ITOC!IICO 96
!I!ACIOIS I I!O!CCI 9?
!OS MIIOS I I!O!CCI l00
I!O!CTIVIA l02
ICOCIOS !!!A!IS l05
VACAS, JOYAS, TII!!AS l0?
!A IXI!OTACI CAMIISIA ll0
I! IIATI I !A ICOOMA MO!A! ll?
I!IMISAS Y I!ICIIIOS I !A ICOOMA MO!A! l20
ICOOMA MO!A! VI!S!S ICOOMA IO!TICA: IO!IMICA TI!ICA Y
CAMIISIAO ASITICO l22
ICOOMA MO!A! O ACCI !ACIOA!: !A IA!SA COT!AICCI l25
&%,.$I)+ # . I! IIATI I! ISA!!O!!O l2?
!A IVICI I! ISA!!O!!O l2?
!A TIO!A I !A IIIICIA l28

3
!A IVO!!CI CAIITA!ISTA l3l
&%,.$I)+ #! . CAIITA!ISMO Y IMI!IO l35
TIO!AS SOI!I I! T!AIAJO l36
I! MI!CAO !A! I T!AIAJO l36
I! II I! T!AIAJO l40
ICOOMA IO!MA! Y ICOOMA IIO!MA! l42
MS A!! I! MI!CAO l45
!OS IC!AVIS ITICOS O !AS ICOOMAS ITICAS l4?
$/*&/*% ,%*$/J &+"$*!KI&!+"/? ?I?$%"$!#%? H/ )% %"$*+,+)+-.%
/&+"'0!&%.
&%,.$I)+ #!! . I!O!CCI l52
ICO!OCA, TICO!OCA, T!AIAJO l52
ICO!OCA l52
TICO!OCA l56
T!AIAJO l59
!AS A!TIS I S!ISISTICIA l64
!A CAZA-!ICO!ICCI l64
!A AC!IC!!T!!A I!IMITIVA l66
I! IASTO!IO l68
TICO!OCA Y IVO!!CI l?l
AT!OIO!OCA I !A TICO!OCA l?3
&%,.$I)+ #!!! . IST!II!CI l82
!ICII!OCIA l82
!IIST!II!CI l8?
ITI!CAMIIO l90
COMI!CIO l9l
MI!CAOS l93
ICOOMAS M!!TICIT!ICAS l9?
!A MOIA 200
MOIA I !SO CII!A! Y MOIA I !SO ISIICIA! 203
!A MOIA I!IMITIVA Y !A ICOOMA I I!ISTICIO 205
&%,.$I)+ !L . AT!OIO!OCA Y COS!MO 2ll
I! COS!MO ISI !A ITICA C!!T!!A!ISTA 2ll
I! COS!MO COMO I!OCISO SOCIA! 2l5
I! COS!MO OSTISII!I 22l
HAIIT!S, C!STO Y ISTICI 223
I! !!CA! I! COS!MO I I! I!OCISO ICOMICO 229
&+"&)I?!+"/? 234
K!K)!+-*%M.% 23?


4
!"$*+HI&&!'"
!n onsonnnzn do In AnfrooIogn oconomIcn on In !AI fIono cnsI 30 nnos do
frndIcIon. In osfo orodo homos ncumuIndo nunfos, guns do cnmo,
rosumonos do Iocfurns, vIsIfns guIndns, homos roducIdo vIdoos roIos y
ronIIzndo un buon numoro do frnbnjos do InvosfIgncIon. SIn ombnrgo, con In
oxcocIon doI IIbro do !nmon VnIdos doI Toro, Loe Ar/ee Je SuIeie/encio, yn
ngofndo, no dIsonnmos do unn ubIIcncIon quo do unn formn soncIIIn
ormIfIoso nccodor n In frndIcIon dIscIIInnrIn on oI corfo Inso do un
somosfro y nyudnso n Ios osfudInnfos Inforosndos n dIsonor do Ins
roforoncIns foorIcns nocosnrIns nrn su frnbnjo do InvosfIgncIon. Con In
uosfn on mnrchn doI nuovo Msfor on 1ntee/igoci6n 1/nogrfico, /eorlo
on/ropol6gico , conporoci6n /ronecul/urol, nos docIdImos n onor mnnos n
In obrn do sIsfomnfIznr osfn oxorIoncIn, sobro fodo or In dIvorsIdnd do
currcuIn do nccoso quo ormIfo oI nuovo sIsfomn ndnfndo n Ios osfndnros
ourooos.
Aqu osf oI rosuIfndo. o so uodo osornr quo osfo fodo o quo fodo osfo
frnfndo con In mIsmn rofundIdnd. SIn ombnrgo, dosuos do ronIIznr unn
rovIsIon oxhnusfIvn do In IIfornfurn oxIsfonfo hnsfn In fochn, onsnmos quo
homos odIdo rocogor y sIsfomnfIznr unn rIcn frndIcIon dIscIIInnrIn ocuIfn
frns unn vnrIodnd do ofIquofns Invonfndns sobro fodo on Ios uIfImos voInfo
nnos (conocImIonfo Indgonn, oconomn mornI, nnfrooIogn do Ios dosnsfros,
oconomns ofnIcns, or cIfnr nIgunns) oro quo on ronIIdnd no son ms quo
confInuncIonos do Ios vIojos fomns y dobnfos do In AnfrooIogn oconomIcn,
como onsnmos so odr nrocInr con dofnIIo n Io Inrgo doI foxfo. TnmbIon
quoromos hncor nfonfo nuosfrn osIcIon, nIojndn do osocuIncIonos mnI
IInmndns cuIfurnIIsfns y quo rocInmn voIvor n In ofnogrnfn cIsIcn, nI
frnbnjo omrIco y comnrnfIvo como modIo nrn In ronovncIon foorIcn do In
dIscIIInn.
Y nndn ms. SoIo oI dobIdo roconocImIonfo: ndoms do Ios mnforInIos, Ins
Idons y In InsIrncIon do !nmon VnIdos doI Toro, osfo frnbnjo so bonofIcIn do
Ins cInsos y dIscusIonos mnnfonIdns or oI rImor nufor con Anfhony OIIvor-

5
SmIfh on unn osfnncIn on In !nIvorsIdnd do IIorIdn on oI 2002, In rocIonfo
ofnogrnfn do Hugo VnIonzuoIn on In IsIn do Tubn (quo fIono n nuosfro juIcIo
oI dobIo Inforos do ocunrso do oscndoros y do MnInsIn, fomns n monudo
oIvIdndos) y do Ins dIscusIonos y frnbnjos ronIIzndos durnnfo Ios uIfImos
nnos on oI sono doI gruo do InvosfIgncIon IIdorndo or Susnnn nrofzky do
In !nIvorsIfnf do InrcoIonn. !n InfIuoncIn do sus oscrIfos sobro
!oroduccIon socInI odr nrocInrso n Io Inrgo doI foxfo. nfurnImonfo, Ios
orroros y dofIcIoncIns do osfo foxfo soIo n nosofros comofon.

6
,*!0/*% ,%*$/J K%)%"&/ H/ )%
%"$*+,+)+-.% /&+"'0!&%


?
&%,.$I)+ ! N )% %"$*+,+)+-.% /&+"'0!&%
/" ,/*?,/&$!#%
In osfo rImor cnfuIo so rosonfn unn vIsIon do conjunfo do Ins dIforonfos
confrIbucIonos do In nnfrooIogn oconomIcn. In gonornI, su norfncIon
uodo ordonnrso on forno n dos grnndos ojos: In confronfncIon con In foorn
oconomIcn noocIsIcn y In roocuncIon or osfudInr In roIncIon onfro
socIodnd, cuIfurn y modIo nmbIonfo. In muchn monor modIdn, oI nrndIgmn
googrfIco fnmbIon hn roducIdo un conjunfo rosonnbIo do confrIbucIonos.
)% ?+0K*% H/ )% /&+"+0.% "/+&)O?!&%
!n hIsforIn do In nnfrooIogn oconomIcn uodo oxIIcnrso on grnn nrfo
como un dobnfo confrn Ios rocofos do In oconomn noocIsIcn fnI como
fuoron formuIndos or Ios mnrgInnIIsfns y oxuosfos or !IonoI !obbIns
(l932). In sumn, osfos rocofos uodon dofInIrso como sIguo: In oconomn
os In cIoncIn do In oscnsoz; In unIdnd do nnIIsIs os oI inJitiJuo ncfunndo
rncIonnImonfo nrn snfIsfncor sus nocosIdndos y mnxImIznr sus modIos
oscnsos; modInnfo In JeJucci6n os osIbIo osfnbIocor modoIos rodIcfIvos do
oso comorfnmIonfo quo dosuos uodon onorso n ruobn; In nnfurnIozn
humnnn (osfo os, In Jeciei6n rncIonnI mnxImIzndorn) os In mIsmn on fodns
nrfos. Muchos do osfos rocofos fuoron ndofndos, con mnfIzncIonos, or
Ios IInmndos formnIIsfns do Ios 60 y sus confInundoros, onfro Ios quo
IncIuImos n IInffnor (l985, l989), yn on Ios nnos 80. !os cnsos do HorskovIfs
(l952), IIrfh (l936, l939, l95l, l964), Inrfh (l96?) u OrfIz (l96?, l9?3),
nunquo rosonfnn cIorfos unfos on comun con oI formnIIsmo, son sIn
ombnrgo osocInIos, como fondromos ocnsIon do vor ms ndoInnfo. In confrn
do In oconomn noocIsIcn, o do sus dofonsoros, odomos confnr Ins
norfncIonos do Ios susfnnfIvIsfns como SnhIIns (l9?2), con confInuIdnd on
HnIorIn hnsfn fInnIos do Ios 80, y Ios mnrxIsfns frnncosos do Ios 60 y Ios ?0,
fnmbIon con onfusInsfns confInuncIonos on Ios 80 (CInmmor, l9?8, l985,
l98?). Isfns confrIbucIonos fIonon on comun In InsIsfoncIn on nognr In
sonrncIon do In nccIon oconomIcn do sus mnrcos hIsforIcos, cuIfurnIos o

8
InsfIfucIonnIos, nIgo quo nroco obvIo oro quo rocIsnmonfo sIrvo do bnso n
Ins oIognnfos formuIncIonos do In mIcrooconomn. In osfo mIsmo ojo
odomos IncIuIr Ios osfudIos ms rocIonfos do oconomn InformnI, oconomns
ofnIcns o, IncIuso, Ios IInmndos do cnIfnI socInI, quo rocInmnn on dofInIfIvn
quo Ios orgonos ofnIcos, Ins osfrucfurns do nronfosco, Ios vnIoros cuIfurnIos
y Ins roIncIonos socInIos son Imorfnnfos nrn oxIIcnr Ios fonomonos
oconomIcos. In osfo sonfIdo, os sInfomfIco quo uno do Ios socIoIogos ms
InfIuyonfos do fInnIos doI SIgIo XX, Crnnovoffor (l985), rofomnrn oI dobnfo
onfro susfnfIvIsfns y formnIIsfns nrn oxIIcnr oI concofo do enIeJJneJeee
con oI objofIvo do IncIuIrIo on su /eorlo Je loe locoe JeIilee, uno do Ios
orgonos doI concofo do cnIfnI socInI. Tondromos oorfunIdnd do
dosnrroIInr osfo unfo ms ndoInnfo.
!nn buonn nrfo do Ins ubIIcncIonos quo odomos IncIuIr on oI cnmo do In
AnfrooIogn oconomIcn nnrocon, uos, on osfo ojo do confronfncIon con In
foorn noocIsIcn. Ahorn bIon, no nos ongnnomos: con nIgunns oxcocIonos
(Ios oconomIsfns InvIfndos n nrfIcInr on Ios IeoJinge do AnfrooIogn
oconomIcn), Ins confrIbucIonos do In nnfrooIogn oconomIcn hnn nsndo
dosnorcIbIdns nrn In oconomn on fnnfo quo dIscIIInn. As uos, Ins
dIscusIonos no hnn frnscondIdo oI cnmo do In roIn nnfrooIogn. Isfn
sonrncIon onfro Iconomn y AnfrooIogn oconomIcn quodn nfonfo on In
sIguIonfo cIfn fomndn do Irnnk H. KnIghf (l94l), fundndor do In oscuoIn do
ChIcngo y mnosfro do !IonoI !obbIns, on su oIomIcn con HorskovIfs, oI
crondor doI ffuIo An/ropologlo econ6nico (l952):
Isfo IIovn consIgo oI robIomn do Ins roIncIonos onfro In foorn oconomIcn y
ofrns cIoncIns socInIos. Iorquo In oconomn os In unIcn cIoncIn socInI quo
omIon do un modo ofocfIvo oI mofodo do In doduccIon, nrfIondo do rIncIIos
nbsfrncfos cInros y osfnbIos, y oI mofodo doI conocImIonfo osocInImonfo
InfuIfIvo. Isfo confrnsfn con fodns Ins doms cIoncIns socInIos, IncIuyondo Ins
quo on su donomInncIon omIonn In nInbrn oconomn o oconomIco, quo
son fodns cIoncIns omrIcns, nunquo huoIgn docIr quo nIngunn cIoncIn uodo
sor, n In voz, socInI on oI vordndoro sonfIdo do In nInbrn y omrIcn on oI
sonfIdo Iono on quo Io son Ins cIoncIns fsIcns.

9
KnIghf confInun hnbInndo do In coInborncIon onfro In foorn oconomIcn y Ins
cIoncIns cunsI omrIcns do In hIsforIn, In socIoIogn y In nnfrooIogn,
IncIuyondo onfro oIIns n In oconomn InsfIfucIonnIIsfn
l
.
Y os quo osfo dobnfo onfro formnIIsfns y susfnnfIvIsfns, nunquo domosfIco,
sobronsn Ios ImIfos do In nnfrooIogn oconomIcn. Isfnmos hnbInndo do un
dobnfo quo nnco cunndo monos con In Me/loJene/rei/, In dIsufn doI mofodo,
y quo confInun hoy dn con oI dobnfo on forno nI osfnfufo oIsfomoIogIco do
Ins HumnnIdndos y Ins CIoncIns SocInIos. In l883 CnrI Mongor ubIIcn un
IIbro sobro mofodoIogn do Ins CIoncIns SocInIos (Schumofor, l954:892)
dIrIgIdo n onor on su Iugnr n In IscuoIn HIsforIcn AIomnnn, oscuoIn
oconomIcn quo onn on dudn Ios rocofos doI mnrgInnIIsmo (doduccIon,
Ioyos o IndIvIduos mnxImIzndoros) y quo InsIsfn on In nocosIdnd do rocodor
modInnfo InduccIon do sorIos do dnfos nrn oI osfnbIocImIonfo do Ioyos
hIsforIcns, fomornIos y doondIonfos do sus mnrcos InsfIfucIonnIos. !n
ngrIn oIomIcn quo sIguIo n In rosuosfn do SchmoIIor duro docndns, oro
coIncIdIo con oI docIIvo do In oscuoIn hIsforIcn y oI nsconso ImnrnbIo doI
mnrgInnIIsmo.
Todnvn on oI cnmo do In oconomn, oI cnso do ThorsfoIn VobIon os sInguInr,
fnnfo or su nmIIo uso do Mnrx, Morgnn y In ofnoIogn, como or sor oI
orIgon do In IInmndn oscuoIn InsfIfucIonnIIsfn. VobIon hn sIdo un nufor
InfIuyonfo on nnfrooIogn, oro Ios vnrIndos oconomIsfns quo so hnn
IInmndo n s mIsmos InsfIfucIonnIIsfns n Io Inrgo doI sIgIo XX hnn Ignorndo
comIofnmonfo Ins confrIbucIonos do In nnfrooIogn oconomIcn. Cnbo docIr
on su doscnrgo quo osfn IgnornncIn hn sIdo mufun. !n rogunfn os or quo.
Commons (l934), Ayros (l944), CnIbrnIfh (l958, l96?, l992), WIIIInmson
(l985) son soIo nIgunos do Ios nuforos quo cnbo onmnrcnr on In frndIcIon
InsfIfucIonnIIsfn, In cunI comnrfo, onfro ofros, Ios sIguIonfos rIncIIos
(KIoIn, l994:36-40):

l
VnIdos doI Toro, !nmon (l999). II dobnfo ms vIojo do In hIsforIn do In AnfrooIogn
oconomIcn. InfroduccIon n Ao/oe Je cloee Je An/ropologlo Je loe ine/i/ucionee econ6nicoe.
Cureo 1999-2000. MnnuscrIfo.

l0
IrImoro, oI InsfIfucIonnIIsmo dIsfInguo nofnmonfo onfro Ios doformInnnfos
unIvorsnIos do Io quo os oconomIcnmonfo osIbIo y Ios doformInnnfos
cuIfurnImonfo IImIfndos do Io quo nI fIn y nI cnbo docIdImos hncor.
Ior Io fnnfo, oI sogundo rIncIIo sobro oI quo Ios InsfIfucIonnIIsfns osfn do
ncuordo os quo oI onfnsIs do In oconomn doborn onorso on In oconomn
mIsmn, como unn onfIdnd socIooIfIcn y cuIfurnImonfo condIcIonndn do In
cunI omorgon Ins oIoccIonos oconomIcns do In socIodnd.
!os InsfIfucIonnIIsfns ofrocon un sIgnIfIcndo do In nInbrn vnIor muy dIforonfo
doI do Ios oconomIsfns comunos, quIonos n monudo sImIomonfo IgunInn vnIor
con rocIo.
Cunrfo, confrnrso on In oconomn nnfos quo on oI morcndo ImIIcn fnmbIon
ofrocor un sIgnIfIcndo rndIcnImonfo dIforonfo nI concofo do roducfIvIdnd y
nI concofo roIncIonndo do ofIcIoncIn (.).
Isfos rIncIIos son comnrfIdos or fodos Ios nnfrooIogos oconomIcos, n
oxcocIon do Ios formnIIsfns ms oxfromos (IurIIng, l9?6; !ocInIr, l9?6).
!os nrnIoIIsmos do In AnfrooIogn oconomIcn con In Iconomn
InsfIfucIonnIIsfn, Inforosndn on In nccIon coIocfIvn, oI noI do In focnoIogn y
oI cnmbIo socInI, morocon un frnbnjo osocfIco (Cf. Achoson, l994).
!ocIonfomonfo, oI romIo oboI do oconomn ougIns C. orfh (l994, 2005)
hn Infonfndo unn snfosIs onfro Ios rocofos do In oconomn noocIsIcn y Ios
do In InsfIfucIonnIIsfn:
ofInIr Ins InsfIfucIonos como Ins IImIfncIonos quo Ios humnnos so Imonon n
s mIsmos convIorfo osfn dofInIcIon on comIomonfnrIn n In oIoccIon doI
onfoquo foorIco do In foorn oconomIcn noocIsIcn. IdIfIcnr unn foorn do Ins
InsfIfucIonos sobro oI fundnmonfo do oIoccIonos IndIvIdunIos os un nso hncIn
In roconcIIIncIon do dIforoncIns onfro Ins cIoncIns oconomIcns y Ins ofrns
cIoncIns socInIos. !n oIoccIon doI onfoquo foorIco os osoncInI dobIdo n quo os
rocIso consfruIr un conjunfo do hIofosIs consIsfonfo IogIcnmonfo, y
ofoncInImonfo comrobnbIo sobro unn foorn do In conducfn humnnn (.).
Infogrnr oIoccIonos IndIvIdunIos con Ins IImIfncIonos quo Ins InsfIfucIonos
Imonon n In oIoccIon os un grnn nso hncIn In unIfIcncIon do In InvosfIgncIon
do Ins cIoncIns socInIos (l994:l4).
!o dosonmos muchn suorfo.
o odomos ncnbnr osfo nnrfndo sIn hncor roforoncIn n dos fomfIcns quo
hnn gonorndo unn coIosn IIfornfurn on AnfrooIogn oconomIcn: In
circuloci6n Je Iienee precioeoe , Je pree/igio, rIncInImonfo on MoInnosIn y
In IInmndn 1cononlo norol.

ll
!n IIfornfurn sobro In cIrcuIncIon do bIonos rocIosos y oI dobnfo on forno nI
concofo do rocIrocIdnd nrfo do In obrn do Mnuss, 1eeoi eur le Jon (l924),
dondo yn ndvIorfo doI nvnnco doI cnIfnIIsmo, oI confrnfo y oI morcndo:
Son nuosfrns socIodndos occIdonfnIos Ins quo hnn hocho, muy rocIonfomonfo,
doI hombro "un nnImnI oconomIco", oro fodnvn no somos fodos soros do osfo
fIo. In nuosfrns mnsns y nuosfrns oIIfos, os cosfumbro normnI oI gnsfo uro
o IrrncIonnI y fodnvn os In cnrncforsfIcn do nIgunos fosIIos do nuosfrn
nobIozn. II homo oconomIcus no os nuosfro nnfonsndo, os nuosfro orvonIr,
nI IgunI quo oI hombro do In mornI y doI dobor, nI IgunI quo oI hombro do
cIoncIn y do rnzon. II hombro, durnnfo mucho fIomo hn sIdo ofrn cosn. Hnco
soIo oco fIomo quo os unn mquInn comIIcndn con unn mquInn do
cnIcuInr. (. 25?)
Tondromos oorfunIdnd do voIvor sobro osfo unfo.
II concofo do 1cononlo norol, ncunndo or I. I. Thomson on l9?0, surgo
nrn oxIIcnr Ins rosIsfoncIns do Ins cInsos subnIfornns nI nvnnco do In
oconomn do morcndo. TnmbIon dodIcnromos un nnrfndo n osfudInr In
IIfornfurn sobro Iconomn mornI.
A confInuncIon voromos ofrns dos corrIonfos do InvosfIgncIon quo hnn
roducIdo Imorfnnfos confrIbucIonos n In comronsIon do Ins socIodndos
osfudIndns or In nnfrooIogn: In ocoIogn y, on monor modIdn, In googrnfn.
)% /&+)+-.% P ?I? /?,/&!/?
!n roocuncIon or In roIncIon onfro Ins obIncIonos humnnns, In cuIfurn y
oI modIo nmbIonfo osf rosonfo on nnfrooIogn cunndo monos dosdo Ions y
Kroobor, oro yn on oI cnmo do In nnfrooIogn oconomIcn In obrn do
Sfownrd (l946, l955, l956, l959) dn Iugnr n In ocoIogn cuIfurnI o InfIuyo on
Ins nofnbIIsImns confrIbucIonos do sus nIumnos MInfz (l956, l985), WoIf
(l955, l95?, l9?l) y SorvIco (l966). !n rouosfn nooovoIucIonIsfn do
Sfownrd y su vnIIosn doscrIcIon doI noI do Ins ncfIvIdndos roIncIonndns
con In subsIsfoncIn como nucIoo n nrfIr doI cunI so roducn In ndnfncIon
con oI onforno, InfIuyoron on fodn unn Inon do InvosfIgncIonos Inforosndns
on oxIornr Ins roIncIonos onfro cuIfurn y ocosIsfomn y, osocfIcnmonfo, on
sus mocnnIsmos do roguIncIon y mnnfonImIonfo: Vnydn (l96l) y !nnorf
(l968), con In corrosondIonfo crfIcn do Ionnof (l9?6), ronIIznn Ins

l2
confrIbucIonos ms sIgnIfIcnfIvns. A osfos osfudIos cnbo nnndIr Ios frnbnjos
do, onfro ofros, !oo (l966, l9?9) y SIIborbnuor (l98l) con cnzndoros-
rocoIocforos, yson Hudson (l969) con nsforos y Sfnudor (l9?l) con
ngrIcuIforos, osfudIos dIrIgIdos n oxIornr Ios mocnnIsmos do ndnfncIon nI
modIo do gruos humnnos. II mnforInIIsmo cuIfurnI do HnrrIs (l968, l9?9,
l985), nunquo frnsnsn nmIInmonfo Ios ImIfos do In nnfrooIogn
oconomIcn, fnmbIon uodo IncIuIrso nqu, ns como Ins dIscusIonos on forno n
Ins ImIIcncIonos do In fnIfn do rofonns nrn In cuIfurn ynnomnmI y Ios
nzfocns (Chngnon, l9?? y Hnrnor, l9??, rosocfIvnmonfo). In Isnnn, oI
Inforos or osfudInr Ins obIncIonos cnmosInns on roIncIon con su onforno y
In ocoIogn on gonornI so mnnIfIosfn on Ios frnbnjos do VnIdos (l9?6, l9??) y
Mnrfnoz VoIgn (l9?8, l985).
Como cnso oxfromo do osfn fondoncIn cnbo cIfnr Ios ms rocIonfos osfudIos
cnfnIogndos do ocoIogn humnnn (Morn, l990; Mnrfon, 200l), ns como Ios
quo oxIornn oI concofo do fIoxIbIIIdnd o oInsfIcIdnd (reeilience) do Ios
ocosIsfomns (Iorkos y IoIko, l998), os docIr, In rosIon quo osfos uodon
soorfnr sIn cnmbInr su osfndo. Isfns confrIbucIonos osfudInn In nccIon do
InsfIfucIonos socInIos y doI conocImIonfo IocnI on roIncIon con oI modIo
nmbIonfo, oro soIo on fnnfo quo sIrvon n royocfos do gosfIon nmbIonfnI o
do dosnrroIIo sosfonIbIo. Ms rocIonfomonfo, In donomInndn nuovn
ocoIogn hn oncnbozndo unn rovIsIon crfIcn do In nocIon do equiliIrio,
roIn do In mnyorn do Ins nroxImncIonos ocoIogIcns hnsfn Ios nnos ?0,
rocInmnndo In ImorfnncIn do In hIsforIn, In vnrInbIIIdnd, In comIojIdnd y In
Incorfozn on oI nnIIsIs do Ios rocosos ocoIogIcos (Scoonos, l999).
!nn sogundn Inon quo nrfo do Sfownrd y quo so bonofIcIn do Ins
confrIbucIonos do WIfffogoI (l95?) y Cordon V. ChIIdo (l936) InvosfIgn Ios
orgonos do Ios osfndos rsfInos, Ins roIncIonos onfro rosIon domogrfIcn,
roducfIvIdnd ngrcoIn y ovoIucIon socIooIfIcn. Quo donsIdnd do obIncIon
mxImn (corr,ing copoci/,) ndmIfo un modIo con unn focnIcn ngrcoIn dndn
Quo roIncIon oxIsfo onfro oI fnmnno y In donsIdnd do In obIncIon, Ins
focnIcns ngrcoIns, Ins cnrncforsfIcns doI modIo y oI dosnrroIIo do sIsfomns

l3
oIfIcos confrnIIzndos Isfns rogunfns orIonfnn unn corrIonfo do
InvosfIgncIon con unfos on comun con In nnfrooIogn oIfIcn y In
nrquooIogn. SIn rofondor ngofnr In IIsfn do nuforos odomos cIfnr Ios
frnbnjos do CnrnoIro (l9?9, 2000), InIorm (l999), Cnrrnsco (l980) y In
oconomIsfn Iosoru (l965), ndoms do Ios osfudIos ms gonornIos sobro oI
orIgon doI osfndo do SorvIco (l9?5) y IrIod (l96?).
In forcor Iugnr, odomos cIfnr In obrn do Coorfz, Agricul/urol 1ntolu/ion.
Tle Proceeeee of 1cologicol Clonge in 1nJoneeio (l963), un nnIIsIs do In
ovoIucIon do Ios sIsfomns ngrcoIns on Jnvn, quo so cnrncforIzn or combInnr
In ofIcn do In ocoIogn cuIfurnI y In roocuncIon or Ios fomns do
dosnrroIIo. In osfo frnbnjo, Coorfz ono n ruobn In hIofosIs doI nucIoo
cuIfurnI do Sfownrd y concIuyo quo In ovoIucIon do Ios dos sIsfomns ngrcoIns
oxIsfonfos on Jnvn (InfonsIvo y do fnIn y quomn) no uodo onfondorso sIn
nfondor n In hIsforIn coIonInI y n sus InsfIfucIonos, cuyos ofocfos ordurnn
dosuos do In IndoondoncIn. Su onfnsIs on In InfIuoncIn doI sIsfomn oIfIco
sobro oI ocoIogIco, osfo os, quo Ins InsfIfucIonos oIfIcns coIonInIos InfIuyon
on In InvoIucIon do In ngrIcuIfurn frndIcIonnI (quo so vuoIvo ms comIojn
y rofundIzn on sus InsfIfucIonos nrn soorfnr n unn obIncIon crocIonfo),
Io hnco uno do Ios rocursoros do In ocoIogn oIfIcn oton/ lo le//re
(Comns, l998; Iodoyn, 2000). II frnbnjo do Coorfz rorosonfn, como
voromos, unn confInuncIon do In fosIs do In oconomn dunI do Iooko (l942,
l946), In cunI, InsIrndn fnmbIon on oI cnso do IndonosIn, nfIrmn quo on Ins
coIonIns cooxIsfon dos sIsfomns osfnncos: oI cnIfnIIsfn (Imorfndo do
OccIdonfo) y oI rocnIfnIIsfn (on oI quo In oconomn osf subordInndn n In
roIIgIon, In ofIcn y In frndIcIon). Con In oxcocIon do Ios omIondos doI osfndo
y Ios nnfIvos InformodInrIos, nmbos mundos so Ignornn mufunmonfo.
Aunquo Coorfz subrnyn ms quo Iooko In InfIuoncIn coIonInI, nmbos
osfudIos nvnnznn In crfIcn nI mIsmo concofo do dosnrroIIo y su Idon do
grndunI ovoIucIon hncIn oconomns cnIfnIIsfns. !n crfIcn n In nocIon do
dosnrroIIo (Inrnn, l95?; Irnnk, l966; AmIn, l9?6; Iscobnr, l99l, l995;
Hobnrf, l993) sor oxuosfn ms ndoInnfo.

l4
A nrfIr do Ios nnos ?0, In ocoIogn oIfIcn fnmbIon so hn dodIcndo n
nnnIIznr In InfogrncIon morcnnfII, In comorcInIIzncIon y In dIsIocncIon do Ins
formns do gosfIon cosfumbrIsfn do Ios rocursos nnfurnIos, rosfnndo
nfoncIon crfIcn n nsocfos como In doforosfncIon, In consorvncIon doI suoIo o
In sobrooxIofncIon do Ios rocursos.
In cunrfo Iugnr cnbo moncIonnr dos Inons do InvosfIgncIon ms on osfo
nnrfndo: In nnfrooIogn do Ios dosnsfros y In ofnoocoIogn.
!n An/ropologlo Je loe Jeeoe/ree osfudIn oI rocoso do ndnfncIon do unn
obIncIon n unn oxIgoncIn nmbIonfnI (OIIvor-SmIfh l999:29). II dosnsfro
uodo dofInIrso como un rocoso quo ImIIcn In combInncIon do un ngonfo
ofoncInImonfo dosfrucfIvo doI onforno nnfurnI y/o focnoIogIco y unn
obIncIon on unn condIcIon do vuInornbIIIdnd. In nnfrooIogn, Ios dosnsfros
so hnn nnnIIzndo dosdo fros orsocfIvns: n) dosdo oI osfudIo doI
comorfnmIonfo y Ins orgnnIzncIonos, b) dosdo In orsocfIvn doI cnmbIo
socInI y c) dosdo unn orsocfIvn quo combInn In oconomn oIfIcn y Ios
osfudIos modIonmbIonfnIos (OIIvor-SmIfh, l996: 303). !os dosnsfros fIonon
Iugnr on oI sono do socIodndos, no on In nnfurnIozn, y sus ofocfos son frufo
do Ins osfrucfurns socInIos, oconomIcns y cuIfurnIos rooxIsfonfos. Con oI
dosnsfro so mnnIfIosfnn Ios rocosos fundnmonfnIos quo conformnn In
socIodnd, un cnmo yn oxIorndo or IIrfh on Sociol Clonge in Ti/opio
(l959) con ocnsIon do In hnmbrunn rovocndn or un cIcIon.
A nrfIr do Ios nnos 60 y ?0 In nroxImncIon ocoIogIcn so bIfurcn on
nnfrooIogn oco-sIsfomIcn (uos omIon In nocIon bIoIogIcn do ocosIsfomn) y
ofnoocoIogIcn. !n ofnoocoIogn (ofnocIoncIn, nuovn ofnogrnfn
ofnosomnfIcn), concobIdn orIgInnImonfo como unn cIoncIn formnI, so
Inforosn or Ios objofIvos, mofIvncIonos, suosIcIonos y crooncIns quo
mofIvnn In ncfIvIdnd humnnn, ns como or Ins consocuoncIns socIocuIfurnIos
do Ins nccIonos (Cf. `Andrndo, l995; Kny, l996). !n ofnoocoIogn, or Io
fnnfo, consIsfo on In orsocfIvn enic doI modIo, orsocfIvn roconsfruIdn n
frnvos do fnxonomns Indgonns. Irnko (l96l), ConkIIn (l954) y IowIor
(l96?), onfro ofros, oxIornn oI conocinien/o inJlgeno Jel neJio con oI

l5
convoncImIonfo do quo oI nnIIsIs formnI do In formInoIogn do unn cuIfurn
rorosonfnbn unn nroxImncIon n su nucIoo. !n crfIcn do HnrrIs (l968) n
Coodonough on forno n Ins orsocfIvns omIc y ofIc so oxfIondo n In
ofnoocoIogn, fnmbIon fIIdndn do IdonIIsfn. o obsfnnfo, In ofnoocoIogn hn
confrIbuIdo n dosnrroIInr mofodoIogns ufIIos nrn oI frnbnjo con
Informnnfos y In sIsfomnfIzncIon do domInIos do sIgnIfIcndo cuIfurnImonfo
doformInndos (!omnoy e/ ol., l986). Ms rocIonfomonfo, unn vorsIon do In
ofnoocoIogn fnmbIon hn confrIbuIdo n roovnIunr In dIcofomn do nnfurnIozn
y cuIfurn, oI fundnmonfo osoncInI do In oIsfomoIogn modornIsfn (oscoI
y IIsson, l996: l2). Isfn uIfImn Inon muosfrn como, on confrnsfo con In
cosmoIogn OccIdonfnI convoncIonnI, Ins rorosonfncIonos doI onforno do
cIorfns socIodndos (o ecocoenologloe) IndIcnn confInuIdnd, nnfos quo
rufurn, onfro In osforn do In nfurnIozn y In CuIfurn, Io cunI InfIuyo sobro
oI modo on quo onfIondon, so roIncIonnn y oxIofnn su modIo nmbIonfo (Cf.
oscoIn y IIsson, l996; IIIon y IukuI, l996; IngoId, l995, 2000).
In Ios uIfImos nnos Ios ocoIogos cuIfurnIos osfn roIvIndIcnndo In roIovnncIn
doI conocinien/o ecol6gico /roJicionol on In gosfIon doI modIo (Cf. Iorkos e/
ol. 2000). !os frnbnjos do !onch y Monrns (l996) y InIrhond y !onch (l996)
on frIcn, or ojomIo, muosfrnn como Ins IsIns do donsos bosquos quo
rodonn Ins nIdons on modIo do unn snbnnn somIdosorfIcn no consfIfuyon Ios
rosfos do un modIo nmbIonfo quo hn sufrIdo un rocoso do dogrndncIon sIno
quo, or oI confrnrIo, osfns IsIns do vogofncIon son creocionee lunonoe quo
ormIfon unn mojor ndnfncIon nI modIo. AI IgunI quo InIoo hn mosfrndo on
In AmnzonIn (osfImnndo quo nI monos un ll,8 do In soIvn do fIorrn fIrmo
brnsIIonn os do orIgon humnno), consIdornr Ins obIncIonos humnnns
ex/ernoe nI modIo os unn dIfIcuIfnd nrn comrondor Ios fonomonos quo
ronImonfo fIonon Iugnr cunndo osfns obIncIonos obfIonon sus modIos do
vIdn.

l6
)% #%*!%K)/ -/+-*OM!&%
In oI modoIo wnIrnsInno noocIsIco Ins morcnncns son IdonfIcns, osfn
conconfrndns on un unfo doI osncIo y oI InforcnmbIo os Insfnnfnoo. SIn
ombnrgo (Cf. orfh, l994: l6), Ios rocosos do comrnvonfn on oI morcndo
Incurron on coe/oe Je infornoci6n (oI fIomo y oI osfuorzo nocosnrIo nrn
IdonfIfIcnr Ins roIodndos do Ios roducfos o sorvIcIos y Ins nIfornnfIvns
oxIsfonfos) y coe/oe Je con/rol (hncor quo Ios ncuordos so cumInn). A osfns
rocfIfIcncIonos doI modoIo noocIsIco cnbo nnndIr unn ms, quo oxIIcn
rocIsnmonfo In oxIsfoncIn doI comorcIo y do comorcInnfos: In vnrInbIo
googrfIcn.
!n foorn do quo os osIbIo doducIr In IocnIIzncIon do Ios Iugnros do
InforcnmbIo n nrfIr do Ins fronforns osfnbIocIdns or Ins curvns do ufIIIdnd
do Ios IndIvIduos quo oornn on oI morcndo, In Cen/rol Ploce Tleor,, fuo
formuIndn or oI googrnfo ChrIsfnIIor on Ios nnos 30 (nrofzky, l9??:56).
Isfn foorn so Infroduco on nnfrooIogn on Ios nnos 60 n nrfIr doI frnbnjo
do SkInnor (l985) on morcndos on ChInn. Sfunrf IInffnor (l985) y sobro fodo
CnroI A. SmIfh (l9?4, l9?5, l9?6, l985), nIIcnn In foorn nI osfudIo do
morcndos on MoxIco y CunfomnIn. II modoIo rodIco quo In dIsfrIbucIon do
Ios morcndos sIguo un nfron hoxngonnI o Infroduco nI monos dos nIvoIos
jorrquIcos: In rod do morcndos IocnIos y In rod do morcndos rogIonnIos.
Cndn rod dIsono do un fIujo do roducfos quo Io os roIo. nfurnImonfo, oI
modoIo fIono quo ndnfnrso n Ins ocuIInrIdndos googrfIcns y do frnnsorfo
do cndn zonn, do modo quo ms quo Ins dIsfnncIns googrfIcns nbsoIufns
Inforosnn Ios fIomos y cosfos doI frnnsorfo.

l?
CnroI A. SmIfh (l985), n frnvos do su nnIIsIs do Ios morcndos on
CunfomnIn, ronIIzn unn crfIcn do In foorn do In Cen/rol Ploce. In su
osfudIo, In dIsfrIbucIon do Ios morcndos y oI fIo do roducfos no uodo
onfondorso sIn fonor on cuonfn In oxIsfoncIn do gruos socInIos muy
dIforonfos, IndInos o Indgonns, con dIforonfos rocursos y osIcIonos on In
orgnnIzncIon oconomIcn doI sIsfomn do InnfncIonos. o hocho, oI confroI
oIfIco do Ios IndInos hnco quo Ios morcndos y Ios fIujos do roducfos so
orIonfon on funcIon do sus convonIoncIns, on Iugnr do Infogrnr unn rogIon
como sugorn In foorn. Isfn os unn foorn quo nIIcn, on dofInIfIvn, oI
mnrgInnIIsmo n In googrnfn oconomIcn.
A osnr do Ins crfIcns, In foorn do In Cen/rol Ploce hn mofIvndo osfudIos
omrIcos do Inforos y oI dosnrroIIo do In rogIon como unIdnd do nnIIsIs,
unn unIdnd doI ngrndo do Ios ocoIogos cuIfurnIos (Cf. SmIfh, l9?6).

!os fomns frnfndos or In AnfrooIogn oconomIcn uodon cInsIfIcnrso on fros mbIfos: oI
dobnfo con In oconomn noocIsIcn, In roIncIon con In ocoIogn y, on monor modIdn, In
dIsfrIbucIon osncInI do Ios morcndos.
!n oconomn noocIsIcn hn sIdo oI nrndIgmn domInnnfo on oI SIgIo XX, ojorcIondo unn grnn
InfIuoncIn on ofrns CIoncIns SocInIos. In oI cnso do In AnfrooIogn oconomIcn osfn
InfIuoncIn so mnnIfIosfn on Ios fomns frnfndos y on oI Infonfo do robnfIr fnnfo su orIonfncIon
oIsfomoIogIcn como sus mofodos do InvosfIgncIon (doduccIon, mofodos formnIos, In nccIon
IndIvIdunI rncIonnI como unfo do nrfIdn). !n oconomn InsfIfucIonnIIsfn y
nooInsfIfucIonnIIsfn comnrfo con In AnfrooIogn oconomIcn muchos do sus Inforosos,
mofodos y unfos do vIsfn. SIn ombnrgo, nmbns dIscIIInns so hnn Ignorndo mufunmonfo.
II dobnfo onfro formnIIsfns (noocIsIcos) y susfnnfIvIsfns (InsfIfucIonnIIsfns), In IIfornfurn
sobro In cIrcuIncIon do objofos rocIosos on Ios Mnros doI Sur, oI dobnfo sobro In Iconomn
mornI, uodon consIdornrso como cnmos do osfudIo InfIuoncIndos or osfn confronfncIon
con In oconomn noocIsIcn.
In sogundo Iugnr, In roIncIon onfro cuIfurn y modIo nmbIonfo hn roorcIonndo un nmIIo
conjunfo do confrIbucIonos quo uodon cInsIfIcnrso n grnndos rnsgos on IcoIogn CuIfurnI,
IcoIogn humnnn, In AnfrooIogn do Ios dosnsfros y In IfnoocoIogn, on In quo IncIuImos Ins
confrIbucIonos sobro In gosfIon modIonmbIonfnI quo fIono on cuonfn oI conocImIonfo
Indgonn sobro oI modIo.
Ior uIfImo, In InfIuoncIn do In googrnfn so mnnIfIosfn on Ios osfudIos dosnrroIIndos sobro In
dIsfrIbucIon osncInI do Ios morcndos IocnIos y rogIonnIos, In Cen/rol Ploce Tleor,.

l8
&%,.$I)+ !! N %"$*+,+)+-.% P /&+"+0.%
In osfo cnfuIo oxIornromos oI sIgnIfIcndo do Io oconomIco y oI rocoso
hIsforIco modInnfo oI cunI nnrocIo oI concofo. Ior fuorzn, osfn doscrIcIon
fIono quo sor osquomfIcn y sucInfn: soIo nos Inforosn on fnnfo quo nos
nyudo n dofInIr oI cnmo do In nnfrooIogn oconomIcn.
/) ?!-"!M!&%H+ H/ )+ Q/&+"'0!&+R
Ior oconomIco o oconomn soIomos onfondor nI monos dos cosns
dIforonfos. Ior unn nrfo, Ins ncfIvIdndos, IndIcndoros o rocosos quo fIonon
quo vor con In croncIon, dIsfrIbucIon o consumo do bIonos y sorvIcIos, os
docIr, un eec/or Je lo cul/uro; or ofrn, Ins nccIonos mofIvndns or oI cIcuIo
rncIonnI quo buscn mnxImIznr oI bonofIcIo u ofImIznr Ios modIos on roIncIon
n Ios fInos (oconomIznr), osfo os, unn noJoliJoJ Je lo conJuc/o. Isfns dos
ncocIonos do In nInbrn oconomn, uodon donomInnrso subsfnnfIvn y
formnI rosocfIvnmonfo (IoInnyI, l95?).
!n dIvIsIon onfro formnI y susfnnfIvn osf fomndn do Mnx Wobor (l922:
64), cunndo dofIno dos fIos do rncIonnIIdndos on su cnfuIo dodIcndo n Ins
cnfogorns socIoIogIcns do In vIdn oconomIcn.
!Inmnmos rocionoliJoJ fornol do unn gosfIon oconomIcn nI grndo do clculo
quo Io os focnIcnmonfo osIbIo y quo nIIcn ronImonfo. AI confrnrIo, IInmnmos
rocionolnen/e no/eriol nI grndo on quo oI nbnsfocImIonfo do bIonos donfro do
un grupo do hombros (cunIosquIorn quo sonn sus ImIfos) fongn Iugnr or
modIo do unn nccIon socInI do cnrcfor oconomIco orIonfndn or doformInndos
poe/uloJoe Je tolor (cuolquiero que eeo eu cloee), do suorfo quo on nquoIIn
nccIon fuo confomIndn, Io sor o uodo sorIo, dosdo In orsocfIvn do fnIos
poe/uloJoe Je tolor. Isfos son on oxfromo Jitereoe (.).
IfocfIvnmonfo, Wobor dIsfInguo dos mnnorns do ncfunr oconomIcnmonfo,
nmbns IgunImonfo rncIonnIos. !n rImorn, IndIvIdunI, consIsfo on oI cIcuIo
mnrgInnI, sogun oI cunI oI rocIo so dofIno or In ovnIuncIon subjofIvn do In
ufIIIdnd quo roorfnrn unn unIdnd ndIcIonnI (mnrgInnI) do un bIon. Isfn
ncfuncIon oconomIcn ofImIzn modIos y fInos y modInnfo oI dInoro obfIono su
nIIcncIon focnIcn ms orfoccIonndn.

l9
!n sogundn rncIonnIIdnd, mnforInI o susfnnfIvn, coneie/e en el
oIoe/ecinien/o Je Iienee Jen/ro Je un grupo orien/oJo por poe/uloJoe Je
tolor. Isfo os, oxIsfo unn sogundn rncIonnIIdnd oconomIcn nIIcnbIo on oI
cnmo do nccIon do InsfIfucIonos socInIos, quo frnfn do In vIdn mnforInI do
un gruo y In formn on quo osfo so nbnsfoco. Isfn sogundn rncIonnIIdnd,
obsorvoso, ndmIfo cIcuIos, oro so dIforoncIn do In rImorn on oI hocho quo
nfIondo n oxIgoncIns ofIcns, oIfIcns y no soInmonfo n In snfIsfnccIon do
nocosIdndos IndIvIdunIos.
Aunquo on ofrns nrfos Wobor (l922: 54) roIncIonn In rncIonnIIdnd formnI on
su formn ms oIovndn como roIn doI morcndo cnIfnIIsfn, n dIforoncIn do
Ios cnmbIos doformInndos or rogIns frndIcIonnIos (oI cnmbIo do nrmns
onfro Iomodos y CInucon), osfns rncIonnIIdndos no son roIns cndn unn
do oIIns do un orodo hIsforIco (cnIfnIIsfn y rocnIfnIIsfn,
rosocfIvnmonfo) sIno quo so roducon do formn einul/neo. A In sogundn
rncIonnIIdnd, oI cIcuIo on dInoro uodo nrocorIo subnIforno o IncIuso
onomIgo do sus osfuIndos (Cf. l922: 65).
osdo osfn orsocfIvn, oI dobnfo sobro In susfnncIn do Io oconomIco, yn
son on In conducfn mnxImIzndorn o on Ins InsfIfucIonos quo so ocunn doI
nbnsfocImIonfo do Ios modIos do vIdn, no fIono soIucIon. !n conducfn
rncIonnI no os oxcIusIvn do In ncocIon formnI y oI cIcuIo osf rosonfo
IgunImonfo on In susfnnfIvn. Ms ndoInnfo voromos on modo on quo
Cudomnn (200l) frnfn do suornr osfo dunIIsmo on Ios sIguIonfos formInos:
oxIsfo (y hn oxIsfIdo sIomro) unn dobIo rncIonnIIdnd, In comunnI o socInI y
In mnxImIzndorn do In gnnnncIn IndIvIdunI; nmbns rncIonnIIdndos so
combInnn do dIforonfos mnnorns on /oJoe Ios sIsfomns socInIos, IncIuIdo oI
cnIfnIIsmo.
Quo onfondomos, uos, or oconomIco, oxIsfo Io oconomIco on In
socIodnd rImIfIvn, quo jusfIfIcncIon foorIcn fuvo y fIono unn AnfrooIogn
oconomIcn !n rosuosfn n osfns cuosfIonos fondr quo osornr n quo
nnnIIcomos In omorgoncIn do In cnfogorn oconomIcn. Como homos dIcho,
ms quo unn nrosurndn hIsforIn doI onsnmIonfo oconomIco soIo nos

20
Inforosn doscrIbIr nqu In conformncIon do unn osforn nufonomn do In
socIodnd (Cf. umonf, l9??, l983) y, on osocInI, Ios fomns roforonfos n In
foorn doI vnIor y doI oquIIIbrIo o crIsIs doI sIsfomn.
)% /0/*-/"&!% ;!?$'*!&% H/ )% &%$/-+*.% /&+"'0!&%
A!ISTTI!IS Y !OS ISCO!STICOS
ArIsfofoIos (cn. 384-322 n.C.), on su Poll/ico (!Ibro I) y on 1/ico o Aiconco
(!Ibro V), so ocun do fomns roIncIonndos con oI Inforos, oI dInoro, oI
comorcIo y ofros nsocfos quo odomos cnfnIognr do oconomIcos. !n
nInbrn oconomn os fomndn do In ndmInIsfrncIon do In cnsn (oi/oe). Inrn
ArIsfofoIos In cnsn os In unIdnd nnfurnI do In cunI so comono In polie, y Ins
normns nrn su ndmInIsfrncIon so roIncIonnn con Ins normns nrn oI
gobIorno do Ios cIudndnnos. !n ndmInIsfrncIon do In cnsn IncIuyo Ins
roIncIonos con In ososn, Ios hIjos y Ios oscInvos. II IdonI os oI
nufonbnsfocImIonfo, In ou/or/eio. !n cromnfsfIcn, o ndquIsIcIon do bIonos o
nogocIncIon (/lreno/ie/i/e), os nocosnrIn nrn rovoorso do nquoIIos bIonos
quo son nocosnrIos nrn rosfnurnr In nufosufIcIoncIn. Ahorn bIon, con oI
dosnrroIIo do In polie os normnI quo so roduzcnn dIforoncIns on Io quo so
roduco y quo oI comorcIo orIonfndo nI cnmbIo so dosnrroIIo. o nh In
nnrIcIon do In monodn, quo no os ms quo In ovoIucIon do mnforInIos ufIIos,
nrocIndos or fodos y fcIIos do mnnojnr (hIorro, Infn y cunIquIor ofrn
cosn somojnnfo) ufIIIzndos on Ios cnmbIos. A osfos mnforInIos so Ios
ImrImIo unn mnrcn nrn ovIfnr modIrIos, uos In mnrcn fuo uosfn como
sonnI do su vnIor. Isfo os, In monodn.
!os objofos do In roIodnd fIonon un dobIo uso: on cunnfo quo fnIos y como
objofos do cnmbIo. As un znnfo uodo sor ufIIIzndo como cnIzndo, o vondIdo
o cnmbIndo or nIImonfo.
!n rIquozn os buonn y dosonbIo. SIn ombnrgo, no Io os In rIquozn obfonIdn
doI Inforos o In usurn. Iuos oI dInoro so hIzo nrn fncIIIfnr oI cnmbIo y no
nrn obfonor ms dInoro. o fodos Ios nogocIos osfo os oI ms nnfInnfurnI.

2l
Como Io nso nI roy MIdns, convorfIr on oro fodo Io quo so focn ImIdo In
nnfurnI fondoncIn n quo Ios soros vIvos sonn nIImonfndos.
As uos, In cromnfsfIcn fIono dos nrfos: oI comorcIo orIonfndo n snfIsfncor
Ins nocosIdndos nnfurnIos do In cnsn y oI comorcIo orIonfndo n obfonor
dInoro. !nn fondoncIn nnfurnI doI comorcIo os oI monooIIo, quo roorcIonn
onormos bonofIcIos y quo odrn sor un rocurso ocnsIonnI nrn fInnncInr Ios
gnsfos do In oIIs.
SI con ArIsfofoIos Ios fomns roIncIonndos con In oconomn cnon donfro do In
Poll/ico, con Ios oscoIsfIcos (sIgIos IX n rIncIIos doI XVII, Schumofor,
l954) osfos cnon donfro do In TooIogn y doI orocho. !n InfIuoncIn do
ArIsfofoIos so ronuovn con In oscoIsfIcn, quo rocogo muchos do sus
frnfnmIonfos sobro oI Inforos, oI monooIIo y In usurn, ns como oI concofo
do oi/ononio como ndmInIsfrncIon do In cnsn.
!n oconomn oscoIsfIcn fIono unn cInrn monfnIIdnd IognIIsfn, jurdIcn,
normnfIvn; no os unn oconomn doscrIfIvn. !n rofonsIon do Ios onsndoros
oscoIsfIcos os doformInnr como dobon sor Ins cosns y oI objofo ms gonornI
quo so Innfonn os doformInnr Ins rogIns do In jusfIcIn conmufnfIvn; Ios
oscoIsfIcos fnrdos, o son, Ios osf-modIovnIos, nnndon unn roocuncIon
oxrosn or In jusfIcIn socInI
2
.
AnnIIznromos soInmonfo dos nsocfos doI onsnmIonfo oscoIsfIco: oI Inforos
y In foorn doI vnIor. Ior Io quo so rofIoro nI Inforos, Snnfo Toms do AquIno
(l225-l2?4), on sInfonn con ArIsfofoIos, condonn In osIbIIIdnd do obfonor
dInoro doI dInoro. Isfo Io jusfIfIcn on Ios sIguIonfos formInos: oI Inforos os oI
rocIo doI uso doI dInoro. Ahorn bIon, oI dInoro, como oI vIno, no fIono un uso
quo so uodn sonrnr do su susfnncIn, como s os osIbIo hncorIo con unn
cnsn, dondo uso y susfnncIn ormnnocon sonrndos. II dInoro so consumo
con su uso. Ior fnnfo, sI so cobrn un Inforos so osf cobrnndo or nIgo quo no
oxIsfo, Io quo consfIfuyo usurn. Ms ndoInnfo (Iscofo, MoIInn) corrIgIoron
Ios nrgumonfos fomIsfns con In nocosIdnd do romunornr Ins moIosfIns o oI

2
VnIdos doI Toro, !nmon (l999). Aunfos nrn In hIsforIn doI onsnmIonfo oconomIco on
Ao/oe Je cloee Je An/ropologlo Je loe ine/i/ucionee econ6nicoe. Cureo 1999-2000.
MnnuscrIfo.

22
cosfo quo In fnIfn do dInoro ocnsIonn nI rosfndor, oro confInuo In condonn
nI Inforos uro.
!n sogundn cuosfIon do Inforos os In foorn doI vnIor. !n fIIosofn oscoIsfIcn
os ufIIIfnrIsfn. !n fuonfo doI vnIor In consfIfuyo In ufIIIdnd quo so oxfrno do
Ios bIonos.
(.) osos oscoIsfIcos doscubrIoron con Inoquvocn cInrIdnd In foorn do osn
ufIIIdnd quo oIIos consIdornbnn fuonfo o cnusn doI vnIor. MoIInn y !ugo, or
ojomIo, fuoron fnn rocIsos como Io sorn C. Mongor nI unfunIIznr quo osn
ufIIIdnd no os unn roIodnd do Ios bIonos mIsmos, no coIncIdo con nIngunn
do sus cunIIdndos Infrnsocns, sIno quo os rofIojo do Ios usos quo Ios
IndIvIduos obsorvndos so roonon hncor do dIchos bIonos y do In ImorfnncIn
quo nfrIbuyon n osos usos. (Shumofor, l954:l3?)
Ahorn bIon, osfn nocIon do ufIIIdnd no dosombocn on unn foorn doI rocIo
quo IncIuyn snInrIos y cosfos do roduccIon sIno quo osfo so oxIIcn do dos
mnnorns: bIon or In concurroncIn on oI morcndo (on un ndoInnfo do In Ioy do
In oforfn y In domnndn), bIon or oI osfnbIocImIonfo do rocIos fnsndos, yn
son or unn ufIIIdnd o or un monooIIo. In osfo uIfImo cnso, oI rocIo no
orn jusfo.
!A IISIOC!ACIA Y !A ICOOMA IO!TICA
!n oxrosIon oconomn oIfIcn nnco do In nIIcncIon do In nocIon do
ndmInIsfrncIon do In cnsn n ndmInIsfrncIon do In nncIon o roIno on oI
morcnnfIIIsmo
3
:
Tho morcnnfIIIsf schoInrs, ns fho fIrsf IdooIoguos of cnIfnIIsm, bognn fo
dIscuss such mnffors ns mnnufncfurIng, frndo, nnd rofIf undor fho rubrIc of
"oconomy," nnd fhoy consIdorod govornmonf ns nrf of fho oconomy,
funcfIonIng ns "fho good fnfhor of fho fnmIIy, fo rovIdo ovoryfhIng nocossnry
for suIyIng fho wnnfs of fho socIofy nnd Ifs mombors." Jnmos Sfounrf
(l?6?) dovoIood fho nnnIogy fo ArIsfofIo's fnmIIy housohoId by sfnfIng,
"Whnf ooconomy Is In n fnmIIy, oIIfIcnI ooconomy Is In n sfnfo". (Mooro, l993:
4)

3
HoogvoIf (200l:3) nfIrmn quo oI frncos MonfchrofIon do WnffovIIIo fuo quIon ncuno oI
formIno (Tho scIonco of wonIfh ndquIsIfIon common fo fho Sfnfo ns woII ns fho InmIIy). II
morcnnfIIIsmo consfIfuyo un corus do Idons dosnrroIIndns on In Iuron doI sIgIo XVI y
XVII quo fuvo unn grnn frnscondoncIn on Ins oIfIcns oconomIcns do Ios nncIonfos osfndos-
nncIon.

23
In oI rocoso do consfIfucIon do In oconomn como unn osforn nufonomn, oI
rImor dosnncInjo Io onconfrnmos on Quosnny y In fIsIocrncIn, nI rosonfnr
In oxIsfoncIn do un fodo Infogrndo on oI sIsfomn do rocIos, In roduccIon
ngrcoIn y oI comorcIo, con Ioyos nnfurnIos quo sImIomonfo hnbn quo
doscubrIr.
IrnnoIs Quosnny (l694-l??4), modIco do Mdo. Iomndour y !uIs XV,
ubIIco su Pl,eiocro/ie, ou Cone/i/u/ion no/urelle Ju Gouternenen/
econonique J'un ro,oune ogricole nI fInnI do su vIdn. urnnfo unn docndn
Ins rouosfns do Quosnny fuoron un oxIfo on In corfo (Turgof nIIco nIgunos
do sus rIncIIos on cnIIdnd do Con/rleur Generol Jee Iinoncee hnsfn quo
fuo dosfIfuIdo on l??5). Iodomos docIr quo In fIsIocrncIn fuo unn modn, ms
quo unn oscuoIn on sonfIdo osfrIcfo (Schumofor, l995: 2?3).
II ToIleou 1cononique os unn royoccIon doI rIncIIo quo In socIodnd
humnnn, nI IgunI quo oI unIvorso fsIco, osf sujofn n Ioyos nnfurnIos y, ns,
fIono quo rofIojnr oI ordon nnfurnI. II rIncIIo do In fIsIocrncIn os quo oI
vnIor os crondo soIo or In fIorrn. SIn ombnrgo, nunquo Quosnny fuo oI
rImoro on condonsnr on un grfIco Ios fIujos doI ToIleou hny quo nfrIbuIr nI
bnnquoro nrIsIno !Ichnrd CnnfIIIon (l680-l?34) su formuIncIon orIgInnI on
oI mnnuscrIfo 1eeoi eur lo no/ure Ju connerce en generol, ubIIcndo on
forno n l?30 (Schumofor, l995: 266).
!os comononfos doI ToIleou 1cononique son Ios sIguIonfos:
l. CInso roducfIvn, dodIcndn fundnmonfnImonfo n In ngrIcuIfurn o
fnmbIon n Ins nrfos oxfrncfIvns -oscn, cnzn y mInorn ( obIncIon).
2. CInso osforII, os docIr, In cInso nrfosnnn y comorcInI ().
3. CInso roIofnrIn o sobornnn, comuosfn or forrnfonIonfos dIrocfos
o or gonfos quo vIvon IndIrocfnmonfo do Ins ronfns do In fIorrn ().
!os fIujos doI ToIleou 1cononique sugIoron quo so hnn do oIImInnr Ins
frnbns n osfn cIrcuIncIon IdonI (loieeec-foire) quo nvnnzn In Idon do oquIIIbrIo
oconomIco. Quosnny rouso unIfIcnr Ios mIIos do Imuosfos oxIsfonfos on oI
momonfo on un soIo Imuosfo sobro In ronfn do Ios forrnfonIonfos.

24
Ofrn Imorfnnfo Idon doI ToIleou os quo nrn quo oI sIsfomn funcIono os
nocosnrIo quo fodo oI mundo gnsfo fofnImonfo su ronfn, on un cInro nnfIcIo
do unn do Ins fosIs ms confrovorfIdns do In foorn koynosInnn.
Quo In oxIofncIon do In fIorrn osfnbn on In bnso do cunIquIor foorn doI vnIor
y doI sIsfomn oconomIco osf fuorn do fodn dudn on Quosnny. Ahorn bIon,
Quosnny osfnbn onsnndo on unn fIorrn cuIfIvndn or omrosnrIos ngrcoIns
quo ronIIznson grnndos oxIofncIonos comorcInIos. Is docIr, or cnIfnIIsfns
ngrcoIns. !os forrnfonIonfos fonnn quo IImIfnrso n nIquIInr sus fIorrns or
Inrgos orodos. Isfos cnIfnIIsfns fonnn fros fIos do nocosIdndos do
cnIfnI: otoncee foncieree (gnsfos InIcInIos do rofurncIon, IImIozn,
InsfnIncIonos), otoncee prini/itee (horrnmIonfns, gnnndo y cnbnIIos) y
otoncee onnuellee (somIIIns y frnbnjo, rIncInImonfo). Isfos nvnncos
rosuonon unn rImorn foorn doI cnIfnI o fondo do rIquozn nocosnrIo nrn
roducIr IusvnIns
4
. Ahorn bIon, como homos dIcho, os In fIorrn, no oI
frnbnjo, In fuonfo do oso vnIor.
!n oconomn, on osfo osfndIo, fodnvn osf sIn ombnrgo subordInndn n In
oIfIcn. II osfndo (oI roy) ono Ios ImIfos, fsIcos o IndIrocfnmonfo mornIos,
doI sIsfomn or dondo cIrcuIn oI fIujo (n In mnnorn como In snngro cIrcuIn or
oI cuoro - como Hnrvoy hnbn yn doscubIorfo on oI sIgIo nnforIor
5
): In
rofoccIon ex/erior, oI mnnfonImIonfo do unn rod do comunIcncIonos, oI
cuIdndo do Ios obros, In rocnudncIon do Ios Imuosfos y In oducncIon doI
uobIo on In Ioy do In nnfurnIozn Io comofon. !n Ioy nnfurnI, fnnfo mornI
como fsIcn, quo Quosnny dosnrroIIn, os In doI mundo roordonndo or Ios
6
.

4
IIusvnIn o IusvnIor: oI vnIor oxfrnIdo ms nII doI fIomo do frnbnjo socInI nocosnrIo
nrn In roduccIon do unn doformInndn morcnncn y In roroduccIon do In fuorzn do frnbnjo
(nIImonfos y nocosIdndos doI frnbnjndor).
5
WIIIInm Hnrvoy ubIIco on l628 su 1xerci/o/io Ano/onico Je Mo/u CorJie e/ Songuinie in
AninoliIue (An Ano/onicol 1xerciee Concerning /le Mo/ion of /le Heor/ onJ BlooJ in
Aninole).
6
Cf. VnIdos, op. ci/.

25
!A ICOOMA C!SICA
II sogundo dosnncInjo do In cnfogorn oconomIcn corrosondor n In
formuIncIon do Adnm SmIfh y Ios oconomIsfns cIsIcos doI morcndo como In
ms ofIcIonfo do Ins InsfIfucIonos. Mnrx donuncInr osfo rocoso nI
onmnscnrnr, dofrs do In morcnncn, roIncIonos socInIos do oxIofncIon.
Hnsfn onfoncos, sIn ombnrgo, In oconomn sIguo sIondo Poll/ico, os docIr,
mornI y con cInsos o osfnmonfos socInIos.
Infro Ios rocursoros do Ins foorns IIbornIos
?
cnbo cIfnr n !ocko (l632-l?04)
y su obrn Doe /ro/oJoe eoIre el goIierno citil (l690). Con !ocko oI IndIvIduo
ndquIoro cnrfn do nnfurnIozn, ns como In roIodnd rIvndn. !n Ioy do In
nnfurnIozn rosonfn sogun !ocko un ordo mundI con fros osfrnfos: Ios,
Ios hombros y Ins crInfurns InforIoros. !ns roIncIonos do cndn osfrnfo
suorIor con oI sIguIonfo son concobIdns como roIncIonos do roIodnd,
mIonfrns quo Ins roIncIonos Infornns n cndn osfrnfo Io son como roIncIonos do
iguolJoJ.
In l?05 MnndovIIIo (l6?0-l?33) ubIIcn unn sfIrn on vorso, Lo Colneno
IunoreoJoro o BriIonee conter/iJoe en Honee/oe, quo Iuogo convorfIr on
un IIbro, IIulo Je loe AIejoe. VIcIos rIvndos, vIrfudos ubIIcns. unn
coImonn quo vIvn on In ms comIofn rosorIdnd oro quo osfnbn IIonn do
vIcIos; or oIIo so Imuso unn roformn do cosfumbros. A consocuoncIn do osfn
roformn In corrucIon fuo dosforrndn, mns nI fIomo so ordIo In ncfIvIdnd,
In rosorIdnd y dIsmInuyo In obIncIon.
Con osfo noIogo, muy doI gusfo do In oocn (do hocho ImIfn n !n IonfnIno y
sus fnmosn fbuIns), MnndovIIIo ono do mnnIfIosfo quo In busquodn ogosfn
IndIvIdunI IIovn n un mnyor bIon comun. SI on Iugnr do vIcIos rIvndos,
vIrfudos ubIIcns, onfondomos Inforosos rIvndos, bIon ubIIco odomos
nrocInr unn nofn formuIncIon doI IndIvIdunIIsmo IIbornI.

?
II IIbornIIsmo os unn corrIonfo do onsnmIonfo fIIosofIco y oIfIco quo romuovo Ins
IIborfndos IndIvIdunIos y nbogn or un Isfndo do orocho nrn gnrnnfIznr un mnrco IognI
mnImo. !Iovndo nI Inno oconomIco, oI IIbornIIsmo dosnruobn In InfromIsIon doI osfndo on
Ins roIncIonos morcnnfIIos.

26
!n InfIuoncIn do MnndovIIIo hn sIdo grnndo, osocInImonfo on Adnm SmIfh.
MnndovIIIo, nncIdo y oducndo on HoInndn, fnmIIInrIzndo con In fIIosofn
frnncosn y nfIncndo on !ondros como modIco, fuo coIobro on su oocn. o su
onsnmIonfo odomos dosfncnr su nnfIrrncIonnIIsmo, oI ogosmo
fundnmonfnI do In nnfurnIozn humnnn, In nocosIdnd doI Iujo y su dofonsn doI
InIssoz-fnIro
8
.
II nnfIrrncIonnIIsmo do MnndovIIIo, su InsIsfoncIn on oI noI fundnmonfnI
do Ins nsIonos humnnns, rocuorn oI osrIfu roInfIvIsfn do MonfnIgno
nnfos do quo oI onsnmIonfo cnrfosInno y su busquodn do In corfozn so
ImusIorn on oI sIgIo XVII (Cf. TouImIn, 200l:ll0). !n roforoncIn n
MonfnIgno (l533-l592) y sus 1eeoie os Imorfnnfo orquo osfo Innugurn oI
roInfIvIsmo cuIfurnI. !ogor Inrfrn, on su IIbro 1l eoltoje en el eepejo (l996),
dofIondo In fosIs do quo MonfnIgno no nocosIfo do Ios snIvnjos doI uovo
Mundo nrn formuInr oI roInfIvIsmo cuIfurnI: do hocho, In Idon doI snIvnjo
yn formnbn nrfo do In frndIcIon occIdonfnI, con monsfruos on Ios mrgonos
n Ios quo oonorso nrn hnIInr su IdonfIdnd. As, Iuron so doscrIbIo n s
mIsmn nI doscrIbIr nI snIvnjo.
Ofro oIomonfo quo sIn dudn confrIbuyo nI nnfIrrncIonnIIsmo do MnndovIIIo
fuo In frndIcIon modIcn grIogn do Ios humoros y fomornmonfos, sogun In
cunI nuosfrn consfIfucIon monfnI y mornI obodocn n In roorcIon roInfIvn
do cunfro humoros o fIuIdos corornIos: snngro, fIomn, coIorn y moInncoIn;
o n Ins cunfro cunIIdndos: cnIor, fro, soquodnd y humodnd, quo so combInnn
nrn comonor oI fomornmonfo (Cf. . !III).
II sogundo oIomonfo on oI onsnmIonfo do MnndovIIIo, oI cnrcfor ogosfn
fundnmonfnI do In nnfurnIozn humnnn, yn Io onconfrnmos formuIndo,
cunnfo monos, on Hobbos (l588-l6?9) y su Letio/n. Isfo ogosmo, movIdo

8
Tomnmos osfn InformncIon doI Conen/orio crl/ico, lie/6rico , explico/ito do I. I. Knyo n In
odIcIon doI IIbro do MnndovIIIo osfudIndo nqu. SIn ombnrgo, Iornnndo oz, on su IIbro
I/iliJoJ, Jeeeo , tir/uJ. Lo fornoci6n Je lo iJeo noJerno Jel /roIojo (200l), rosonfn unn
InforrofncIon dIforonfo doI onsnmIonfo do MnndovIIIo.

2?
or In nsIon doI orguIIo, so ocuIfn bnjo un fnIso nIfruIsmo. Ahorn bIon, osfn
orsocucIon do In snfIsfnccIon IndIvIdunI IIovn nI bIon gonornI.
Su dofonsn doI Iujo sIguo In mIsmn IogIcn oxuosfn on Lo IIulo Je loe
AIejoe: oIImInnr oI Iujo oquIvnIo n quo unn IogIon do nrfosnnos y
comorcInnfos so sumn on In mIsorIn. Aqu so uodo nrocInr su vIsIon do In
socIodnd como un fodo Inforconocfndo con nrfos osocInIIzndns. o hocho,
In IocucIon dIvIsIon doI frnbnjo os nfrIbuIbIo n MnndovIIIo, doI cunI In fomo
Adnm SmIfh.
Ior uIfImo, su dofonsn doI loieeec-foire os congruonfo con In busquodn, sIn
bnrrorns, doI Incor y In nsIon IndIvIdunI. SIn dudn, su orIgon hoInndos y
Ios uorfos comorcInIos do msfordnm y Hnmburgo fuvIoron no ocn
InfIuoncIn on osfn formuIncIon Ionnmonfo sIsfomfIcn y bnsndn on oI
IndIvIdunIIsmo.
os focn ocunrnos nhorn do Adnm SmIfh (l?23-l?90). Adnm SmIfh ubIIco
on l??6 Lo riqueco Je loe nocionee. Ino intee/igoci6n eoIre lo no/uroleco ,
loe coueoe Je lo riqueco Je loe nocionee, In rImorn rosonfncIon comIofn
doI sIsfomn oconomIco. SmIfh osfnbn Inforosndo bsIcnmonfo on Ins
fuonfos doI crocImIonfo oconomIco y rougno In dIvIsIon doI frnbnjo como oI
oIomonfo rImordInI doI numonfo do In roducfIvIdnd y In rIquozn. Con
SmIfh, como con Ios morcnnfIIIsfns nnfos quo oI, oI cnmbIo nsn do sor un
rocoso on oI quo 'nIguIon gnnn y nIguIon Iordo' n sor un 'rocoso
bonofIcIoso nrn onIoe nrfos'. o hocho, oI IIbro cnmbIo os In bnso
fundnmonfnI do In rIquozn do Ins nncIonos.
In su rouosfn, oI /roIojo ee lo fuen/e Jel tolor; un vnIor dIsfInguIdo doI
rocIo on oI morcndo. II rnzonnmIonfo os oI sIguIonfo: on unn socIodnd
sImIo, oI frnbnjo os In fuonfo rImnrIn doI vnIor. SI nrn cnznr cnsforos so
roquIoro oI dobIo do horns quo nrn cnznr vonndos, dobornn cnmbInrso dos
cnsforos or un vonndo (ci/. on Inrbor, l96?:33). SIn ombnrgo, on unn
socIodnd comIojn, oI frnbnjo os oI comononfo doI vnIor, oro unn voz
dosconfndns In romunorncIon do In fIorrn y In romunorncIon doI cnIfnI. Isfo
os, oI vnIor Io consfIfuyo oI cosfo do Ios snInrIos ms oI cosfo do In ronfn do In

28
fIorrn y doI bonofIcIo. !os bIonos do osfn formn roducIdos (on Ios quo Ios
roducfos ngrcoIns son, como uodo vorso, fodnvn do fundnmonfnI
ImorfnncIn) son IIovndos nI morcndo. In oI cnso do quo no oxIsfnn
ImodImonfos nrn su vonfn, oI vnIor (oI rocIo nnfurnI o oI vIojo rocIo
jusfo) so nroxImnr nI rocIo do morcndo. Ior Io fnnfo, os rocIso oIImInnr
cunIquIor bnrrorn n In ncfuncIon do In mnno InvIsIbIo doI morcndo quo, con
su ncfuncIon, ormIfn nIcnnznr osfo osfndo. Is nocosnrIo nIIcnr oI loieeec-
foire n Ins fuorzns ImorsonnIos doI morcndo y ncfunr sobro Ios nrnncoIos,
oro fnmbIon sobro Ios monooIIos y Ios ncuordos do Ios omrosnrIos nrn
mnnfonor bnjos Ios snInrIos.
o fodo oI frnbnjo, sIn ombnrgo, os roducfIvo. SmIfh dIvIdo n In socIodnd on
cInsos roducfIvns, nquoIIns quo roducon roducfos fnngIbIos, y cInsos
ImroducfIvns, onfro Ins quo so cuonfnn Ios roIIgIosos, nbogndos, nrfIsfns,
gobornnnfos, ofc. Con osfo no quIoro docIr quo Ins cInsos ImroducfIvns sonn
InufIIos, soIo quo no confrIbuyon n In rIquozn do In nncIon.
Ahorn bIon, sI oI rocIo do unn morcnncn osf consfIfuIdo or oI frnbnjo,
ms oI bonofIcIo ms In ronfn do In fIorrn dondo osf, so rogunfn Mnrx
(l86?, !Ibro II, cn. XIX), oI cnIfnI !n rosuosfn rndIcn on quo nrn SmIfh,
n osnr do quo roconoco In ImorfnncIn do Ins InvorsIonos on
Infrnosfrucfurns y Ins mquInns, ns como do Ins mnforIns rImns y Ios
snInrIos on In croncIon doI bonofIcIo, osfos concofos son consIdorndos como
unn nrfo doI e/oc/ do morcnncns do In nncIon y no como nrfo consfIfufIvn
doI rocoso do croncIon do vnIor. In formInos mnrxIsfns, nrn Adnm SmIfh,
M, oI vnIor do unn morcnncn, os IgunI nI cnIfnI cIrcuInnfo c ms oI bonofIcIo
p, sIn nnrocor, c, oI cnIfnI consfnnfo, on In ocuncIon. Vonmos osfn cuosfIon.
In rImor Iugnr, SmIfh (Cf. !Ibro II, Cn. I) dIsfInguo fros nrfos on oI e/oc/
do bIonos oxIsfonfos on un nno on Ins nncIonos nvnnzndns on Ins quo so dn In
dIvIsIon doI frnbnjo y no so ocuIfnn Ios bIonos or fomor n ordorIos (como
ocurro on muchns nncIonos do AsIn). !n rImorn, fodos Ios bIonos quo son
nocosnrIos nrn oI consumo, osfo os, In cnsn, Ios muobIos, oI vosfIdo, ofc. !n
sogundn nrfo osf consfIfuIdn or oI cnIfnI fIjo, os docIr, or Ins mquInns

29
y horrnmIonfns, Ios odIfIcIos o Infrnosfrucfurns dosfInndos n In roduccIon,
ns como or In oducncIon y oI ndIosfrnmIonfo do Ios frnbnjndoros
9
(). !n
forcorn nrfo osf consfIfuIdn or oI dInoro, Ios nIImonfos nocosnrIos nrn
mnnfonor n In obIncIon, Ins mnforIns rImns y Ins morcnncns no vondIdns.
Inrn quo oI cnIfnI fIjo roduzcn bonofIcIos os nocosnrIo quo dIsongn do
cnIfnI cIrcuInnfo, yn son como ndoInnfo do snInrIos, mnforIns rImns o
nIImonfo nrn Ios frnbnjndoros. SIn ombnrgo, nrndojIcnmonfo, oI rocIo do
unn morcnncn so comono como homos vIsfo do fros nrfos: In quo
romunorn n Ios frnbnjndoros (snInrIos), In quo romunorn nI cnIfnIIsfn
(bonofIcIo) y In quo romunorn nI roIofnrIo (ronfn). Isfn InsIsfoncIn on
Infonfnr buscnr un oquIIIbrIo nnfurnI do Ins cInsos socInIos Io IIovn n omIfIr
oI cnIfnI fIjo do In ocuncIon y jusfIfIcnr su omIsIon dIcIondo quo, n fIn do
cuonfns, oI uso y oI dosgnsfo do In mnquInnrIn y Ios odIfIcIos uodo
doscomonorso n su voz, como cunIquIor morcnncn, on Ios fros concofos
rosonndos.
Aun con sus confrndIccIonos, oI sIsfomn oconomIco rouosfo or SmIfh os
Imononfo: oI nhorro no os ms quo oI consumo do ofros, In domnndn do
frnbnjo os, on dofInIfIvn, domnndn do ms roduccIon do frnbnjndoros, oI
numonfo do Ios cnIfnIos ImIIcn unn dIsmInucIon do In fnsn do bonofIcIo,
ofc.
Anfos do ncnbnr, un comonfnrIo IronIco do W.J. Inrbor (l96?:29)
SmIfh nso Ios uIfImos froco nnos do su vIdn como ComIsnrIo !onI do Ins
Adunnns do IscocIn. !ns roforoncIns son quo cumIIo comofonfomonfo sus
doboros ndmInIsfrnfIvos. Is unn do osns Ironns do In vIdn oI quo un hombro
quo hnbn dodIcndo unn nrfo susfnncInI do su ncfIvIdnd InfoIocfunI n
nrgumonfnr on fnvor do In romocIon doI IIbro comorcIo y In mInImIzncIon do
In InforforoncIn gubornnmonfnI on Ios nsunfos oconomIcos, hubIorn do
formInnr sus dns como bonofIcInrIo doI sIsfomn quo hnbn nfncndo.
Jusfo os docIr quo Adnm SmIfh consIdornbn quo In oxnnsIon oconomIcn
roorfnrn bonofIcIos nrn fodns Ins cInsos socInIos.

9
Inroco, uos, quo Cnry Iockor (l964) no fuo oI rImoro on formuInr In foorn doI cnIfnI
humnno.

30
!oborf MnIfhus (l?66-l834), nvId !Icnrdo (l??2-l823) y John Sfunrf MIII
(l806-l8?3) consfIfuyon oI rosfo do nuforos Imorfnnfos do In IInmndn, or
Mnrx, oconomn cIsIcn. o MnIfhus soIo dosfncnromos su vIsIon osImIsfn
doI fufuro do Ins nncIonos (l?98) y su nmIIo uso do In ofnogrnfn dIsonIbIo
on In oocn. !n fondoncIn n un crocImIonfo nnfurnI do In obIncIon chocn con
In Ioy do In /oeo Je renJinien/oe Jecrecien/ee Je lo ogricul/uro, do formn quo
Ios Iogros on oI numonfo do In roduccIon do nIImonfos ImIIcnn un numonfo
dosroorcIonndo do In obIncIon, quo no uodo sor sosfonIdn. uovns
InvorsIonos, fnnfo on oI cnIfnI consfnnfo como on oI vnrInbIo on In fIorrn, no
ImIIcnn un numonfo roorcIonnI do Ios roducfos, do modo quo oI numonfo
doI frnbnjo dIsonIbIo no nsogurn su roroduccIon.
SI MnIfhus fuo oI rImor rofosor do oconomn oIfIcn nI ncofnr un cnrgo
con fnI nombro, nvId !Icnrdo, su nmIgo, fuo oI rImor oconomIsfn
rofosIonnI. Hombro do nogocIos, nrInmonfnrIo o InfIuyonfo oconomIsfn,
sus oInIonos fuoron fonIdns on cuonfns fnnfo on In omIsIon do monodn como
on In oIfIcn comorcInI InfornncIonnI. os son Ios nsocfos quo
dosfncnromos doI onsnmIonfo do !Icnrdo (l8l?). II rImoro, osIbIomonfo
oI ms conocIdo, su formuIncIon do In le, Je loe coe/oe conporo/itoe, sogun In
cunI Ins nncIonos uodon obfonor vonfnjn do osocInIIznrso on In roduccIon
do Ios bIonos on Ios quo son roInfIvnmonfo ms ofIcIonfos, o Imorfnr oI
rosfo. Ahorn bIon, nrn quo osfo comorcIo udIorn dosnrroIInrso Ionnmonfo
orn nocosnrIo un sIsfomn fInnncIoro InfornncIonnI osfnbIo. !Icnrdo rouso
oI nfron-oro, do formn quo sI In bnInnzn comorcInI so doforIornbn o sI so
omIfn monodn IndIscrImInndnmonfo, Ins rosorvns do oro bnjnrnn. Ior Io
quo rosocfn n IngInforrn, !Icnrdo dofondn quo osfn dobn Imorfnr coronIos
n bnjo rocIo, Io cunI roorcIonnrn un numonfo doI bonofIcIo gIobnI. !ns
osIbIIIdndos foorIcns doI crocImIonfo oconomIco fonnn, sIn ombnrgo, un
ImIfo: oI do In Ioy do Ios rondImIonfos docrocIonfos quo !Icnrdo ncofo
l0
.

l0
!n le, Jel renJinien/o Jecrecien/e doscrIbo Ins IImIfncIonos doI crocImIonfo do In
roduccIon, osocInImonfo In ngrcoIn, cunndo, bnjo doformInndns focnIcns do roduccIon,
nIIcnmos cnnfIdndos vnrInbIos do un fncfor o unn cnnfIdnd fIjn do Ios doms fncforos do
roduccIon.

3l
!n sogundn cuosfIon, In foorn doI vnIor, os do fundnmonfnI ImorfnncIn
nrn In oconomn mnrxIsfn osforIor. In su sIsfomn, Ins morcnncns
obfIonon su rocIo doI frnbnjo y Ios bonofIcIos, dosnnrocIondo yn In ronfn do
Ios forrnfonIonfos do In ocuncIon. SnInrIos y bonofIcIos son, ndoms,
confrndIcforIos, do formn quo oI Incromonfo do unos ImIIcn oI docromonfo
do ofros. Como !Icnrdo nunfn Io sIguIonfo: sI numonfnson Ios snInrIos, oI
rocIo do Ins morcnncns no numonfnrn, sIno quo ormnnocorn InvnrInbIo o
IncIuso odrn roducIrso, or In soncIIIn rnzon do quo oI vnIor so obfIono doI
frnbnjo efec/itonen/e omIondo on In roduccIon do un bIon y no doI precio
ngndo or oI. SI oI frnbnjo nocosnrIo os oI mIsmo y oI rocIo ngndo or oI os
mnyor, onfoncos Jieninuirlon Ios bonofIcIos (Cf. obb, l9?3:93). Isfn
confrndIccIon do cInsos os cInrnmonfo un ndoInnfo do In foorn do In
IusvnIn mnrxIsfn. In In rcfIcn, sIn ombnrgo, Ios snInrIos fIonon In
fondoncIn n mnnfonorso on oI ImIfo do In subsIsfoncIn or In Ioy do bronco
do Ios snInrIos oton/ lo le//re
ll
. !n fnsn do bonofIcIo fnmbIon fIono fondoncIn
n docrocor or In rosIon nI nIzn do Ios snInrIos como consocuoncIn doI
numonfo do obIncIon roducIdo or oI numonfo do In ncfIvIdnd oconomIcn.
Isfn fondoncIn nI nIzn do Ios snInrIos, quo rovocn como snbomos un
dosconso do Ios bonofIcIos, odn nIInrso Imorfnndo nIImonfos; do nh, In
oosIcIon do !Icnrdo n Ins Corn Lous, o Le,ee Jel grono, quo grnvnbnn osfn
ImorfncIon.
o John Sfunrf MIII soIo dIromos quo so rouso orfoccIonnr In foorn
cIsIcn y buscnr un numonfo doI bIonosfnr do fodns Ins cInsos socInIos.
!A ICOOMA MA!XISTA
A nrfIr doI nnIIsIs do !Icnrdo, Mnrx oInborn In crfIcn n In oconomn
oIfIcn, oxrosIon suromn do In cIoncIn burguosn y roducfo do un osfndIo
doformInndo do dosnrroIIo do In hIsforIn. o hocho, oI mIsmo nnIIsIs do
!Icnrdo confIono grnn nrfo do Ios oIomonfos do osn crfIcn, nI IdonfIfIcnr In
confrndIccIon do cInso onfro roIofnrIos, cnIfnIIsfns y nsnInrIndos, or unn

ll
IndIcn quo oI snInrIo modIo so IImIfn n In cnnfIdnd IndIsonsnbIo nrn gnrnnfIznr In
roroduccIon do In fuorzn doI frnbnjo.

32
nrfo, y nI dofInIr oI frnbnjo como fuonfo doI vnIor, IncIuIdo oI cnIfnI, o
frnbnjo ncumuIndo, or ofrn. Ahorn bIon, Ins roIncIonos onfro morcnncns,
oxuosfns do unn formn fnn oIognnfo or Ios oconomIsfns cIsIcos, son do
hocho roIncIonos onfro Ios hombros, roIncIonos do roduccIon y do
oxIofncIon. SoInmonfo n frnvos do In nroIncIon do In IusvnIn doI frnbnjo
nsnInrIndo uodo oI cnIfnIIsfn obfonor su bonofIcIo y, or fnnfo, mnnfonor oI
sIsfomn.
Ixrosndo do formn soncIIIn, odomos dIsfInguIr onfro roduccIon sImIo do
morcnncns y roduccIon cnIfnIIsfn. In In rImorn, In morcnncn (M) so
frnnsformn on dInoro () nrn obfonor morcnncns. Is un sIsfomn
roInfIvnmonfo osfnbIo y uodo rorosonfnrso doI sIguIonfo modo:
M--M
II cnIfnIIsmo, on cnmbIo, nrfo doI dInoro, oI cunI os frnnsformndo on
morcnncns soIo sI sIrvo nrn obfonor ms dInoro. II dInoro rosuIfnnfo fIono
quo sor mnyor quo oI rImoro, uos do Io confrnrIo no hny bonofIcIo:
-M-`; `
Ahorn bIon, como so obfIono M y quo os Io quo ormIfo quo roduzcn `
II vnIor do cunIquIor morcnncn, dosdo In ofIcn mnrxIsfn, uodo dIvIdIrso
on fros nrfos (Swoozy: l942): cnIfnI consfnnfo (c), cnIfnI vnrInbIo (v) y
IusvnIn (). As:
M c t p
o osfn formuIn gonornI os osIbIo oxfrnor fros roosIcIonos
fundnmonfnIos. !n rImorn os In fnsn do IusvnIn. II frnbnjo nIIcndo nI
cnIfnI consfnnfo ormIfo dos cosns: roroducIr In fuorzn do frnbnjo (on
formn do snInrIos do subsIsfoncIn), t, y gonornr un oxcodonfo p. In oI
suuosfo do roducfIvIdnd doI frnbnjo quo ormIfn do cndn l0 horns do
frnbnjo dosfInnr 5 n In roroduccIon y 5 n In IusvnIn, sI In nroIncIon or
nrfo doI cnIfnIIsfn, o roIofnrIo do Ios modIos do roduccIon, os mxImn,
In fnsn do In IusvnIn o fnsn do oxIofncIon (on oI modo do roduccIon
cnIfnIIsfn) sor do l.

33
p/t = p`, 5/5l
!n sogundn os In comosIcIon orgnIcn do cnIfnI, o In roorcIon do cnIfnI
consfnnfo con rosocfo nI cnIfnI fofnI.
o c/(c+t)
IvIdonfomonfo oxIsfon rocosos roducfIvos con unn comosIcIon orgnIcn
doI cnIfnI nIfn y rocosos con unn comosIcIon bnjn, hocho yn sonnIndo or
Adnm SmIfh. Cunnfo ms nIfo son oI vnIor do o, ms nIfn sor In roorcIon
do cnIfnI consfnnfo on oI rocoso.
Ior uIfImo, fonomos In fnsn do gnnnncIn.
g = p/c+t
Isfn roorcIon uodo formuInrso fnmbIon doI sIguIonfo modo (Cf. Swoozy,
l942: 80):
g p` (l-o)
Ixrosndo do osfn formn, In fnsn do gnnnncIn doondo do In fnsn do
IusvnIn o oxIofncIon y do In roorcIon do comosIcIon orgnIcn doI
cnIfnI. Cunnfo ms nIfn son In oxIofncIon y ms bnjn In roorcIon
consfnnfo do cnIfnI (roIodnd doI cnIfnIIsfn) ms nIfn sor In fnsn do
gnnnncIn.
Ior fnnfo, numonfnr In fnsn do gnnnncIn - objofIvo doI cnIfnI, doI cnIfnIIsfn
y doI cnIfnIIsmo - soIo uodo hncorso mnnfonIondo t bnjo (snInrIos bnjos),
mInImIznndo c (InvorsIon do cnIfnI) o numonfnndo In fnsn do oxIofncIon, o
fodo do formn sImuIfnon. Inrn mnnfonor t bnjo oI cnIfnIIsmo dIsono do
un ojorcIfo do rosorvn quo ufIIIzn soIo cunndo os nocosnrIo.
SIn ombnrgo (Mnrx, l894: !Ibro III, Cn. XIII), In fondoncIn n In
ncumuIncIon doI cnIfnI or unn nrfo, y In fondoncIn n oquIIIbrnrso In fnsn
do bonofIcIo on fodos Ios socforos do In roduccIon or ofrn, IIovn n un
numonfo unIformo do In comosIcIon orgnIcn doI cnIfnI on oI sIsfomn, osfo
os, n un numonfo roInfIvo do Ios modIos do roduccIon crondos or oI frnbnjo
vIvo on oI rocoso do roduccIon y n un consocuonfo dosconso do In IusvnIn

34
(suonIondo unn fnsn do oxIofncIon consfnnfo). Aunquo In mnsn do
bonofIcIos nbsoIufn uodo numonfnr, ns como In obIncIon frnbnjndorn, oI
cnIfnIIsmo, on su dosnrroIIo, rosonfn unn /enJencio JeecenJen/e Je lo /oeo
Je gononcio, uos osfn os consocuoncIn do In roorcIon do cnIfnI
consfnnfo. Isfn fondoncIn Io os roIn y no doondo do fncforos ngrcoIns
oxfornos, como nunfnbn !Icnrdo.
SIn ombnrgo, y osIbIomonfo dobIdo n quo Mnrx no udo corrogIr oI !Ibro III
(obb, l9?3:l??; Swoozy, l942:l29), no os osIbIo doducIr un sIsfomn do
rocIos do roduccIon quo consIdoro sImuIfnonmonfo In foorn doI vnIor y In
fondoncIn docrocIonfo do In fnsn do gnnnncIn.
oscrIfn do formn sucInfn osfn os In IogIcn doI modo do roduccIon
cnIfnIIsfn. Ahorn bIon, osfn IogIcn so Insorfn on unn foorn do In hIsforIn y
do In socIodnd: oI mnforInIIsmo hIsforIco.
In l859 Mnrx ubIIcn Con/riIuci6n o lo Crl/ico Je lo 1cononlo Poll/ico. In
oI sIguIonfo rrnfo, cIfndo in ex/eneo, so rocogo Io fundnmonfnI doI
mnforInIIsmo hIsforIco.
In In roduccIon socInI do su vIdn Ios hombros frnbnn doformInndns
roIncIonos nocosnrIns, IndoondIonfomonfo do su voIunfnd, roIncIonos do
roduccIon quo corrosondon n un doformInndo osfndIo do dosnrroIIo do sus
fuorzns roducfIvns mnforInIos. !n fofnIIdnd do osfns roIncIonos do
roduccIon consfIfuyo In osfrucfurn oconomIcn do In socIodnd, In bnso ronI
sobro In cunI so Iovnnfn unn sobrosfrucfurn jurdIcn y oIfIcn y n In quo
corrosondon doformInndns formns socInIos do concIoncIn. II modo do
roduccIon do In vIdn mnforInI doformInn oI rocoso do In vIdn socInI, oIfIcn
y osIrIfunI on gonornI. o os In concIoncIn doI hombro In quo doformInn su
sor, sIno, n In Invorsn, su sor doformInn su concIoncIn. In un doformInndo
osfndIo do su dosnrroIIo Ins fuorzns roducfIvns mnforInIos do In socIodnd
onfrnn on confrndIccIon con Ins roIncIonos do roduccIon oxIsfonfos, o, or
usnr In oquIvnIonfo oxrosIon jurdIcn, con Ins roIncIonos do roIodnd donfro
do Ins cunIos so hnbnn movIdo hnsfn onfoncos. o formns do dosnrroIIo quo
ornn do Ins fuorzns roducfIvns, osns roIncIonos mufnn on frnbns do Ins
mIsmns. ImIozn onfoncos unn oocn do rovoIucIon socInI. Con In nIforncIon
doI fundnmonfo oconomIco so subvIorfo ms rIdn o ms Ionfnmonfo fodn In
gIgnnfoscn sobrosfrucfurn. In In consIdorncIon do osfns conmocIonos hny quo
dIsfInguIr sIomro onfro In frnnsformncIon mnforInI do Ins condIcIonos
oconomIcns do In roduccIon, quo so uodon rogIsfrnr con fIdoIIdnd cIonffIco-
nnfurnI, y Ins formns jurdIcns, oIfIcns, roIIgIosns, nrfsfIcns o fIIosofIcns, on
sumn, IdooIogIcns, on Ins cunIos Ios hombros fomnn concIoncIn do osfo
confIIcfo y Io dIrImon. oI mIsmo modo quo no so uodo juzgnr n un IndIvIduo
or Io quo oI so ImngInn sor, ns fnmoco os osIbIo juzgnr unn fnI oocn do

35
frnnsformncIon or su concIoncIn, sIno quo hny quo oxIIcnr osn concIoncIn
or Ins confrndIccIonos do In vIdn mnforInI, or oI confIIcfo oxIsfonfo onfro Ins
fuorzns roducfIvns socInIos y Ins roIncIonos do roduccIon. Cndn formncIon
socInI Incubn Ins somIIIns do su nuovo osfndIo. A grnndos rnsgo so uodo
docIr quo Ios modos do roduccIon nsIfIco, nnfIguo, foudnI y burguos
modorno son oocns rogrosIvns do In formncIon socInI oconomIcn. !ns
roIncIonos do roduccIon burguosns son In uIfImn formn nnfngonIcn doI
rocoso do roduccIon socInI, nnfngonIcn no on oI sonfIdo doI nnfngonIsmo
IndIvIdunI, sIno on oI do un nnfngonIsmo quo nnco do Ins condIcIonos socInIos
do vIdn do Ios IndIvIduos; oro Ins fuorzns roducfIvns quo so dosnrroIInn on
oI sono do In socIodnd burguosn roducon nI mIsmo fIomo Ins condIcIonos
mnforInIos do In soIucIon do oso nnfngonIsmo. Ior oso In rohIsforIn do In
socIodnd humnnn formInn con osfn formncIon socInI (cIfndo on Korsh, l98l:
l?3).
In osfo frngmonfo so onuncInn Ins bnsos doI mnforInIIsmo hIsforIco, sIondo
su unfo do nrfIdn In roroduccIon do In vIdn mnforInI. Isfo rocoso
conIIovn unn dInmIcn do confIIcfos (do Iuchn do cInsos) y suorncIon do
ofnns quo ormIfon nvnnznr n In hIsforIn hncIn un fIn rodoformInndo.
TnIos ofnns foorIcns, con sus roIns roIncIonos do roduccIon y do
oxIofncIon, sornn: rImoro, oI eociolieno prini/itoS roIo do socIodndos
orgnnIzndns on bnndns (cnzndorns-rocoIocforns). II gruo, quo comnrfo In
roduccIon y oI consumo, no gonorn oxcodonfo y, or Io fnnfo, no oxIsfIrnn
cInsos. Sogundo, oI noJo Je proJucci6n oei/ico, quo oxIIcnrn Ins
consfruccIonos ro-oscInvns o ro-foudnIos do ChInn o IndIn. !n oIIfo, unn
cInso somI-foocrfIcn quo nfIrmnbn sor In rooncnrnncIon do dIosos sobro In
fIorrn, oxfrno oI oxcodonfo modInnfo In vIoIoncIn y oI frnbnjo forzndo.
Torcoro, oI noJo Je proJucci6n eeclotie/o, quo suono In roIodnd sobro oI
IndIvIduo. Cunrfo, oI noJo Je proJucci6n feuJol roIo doI nIfo foudnIIsmo
ourooo, on oI quo In rIncInI formn do roIodnd os In ososIon do fIorrn on
roIncIonos confrncfunIos rocrocns. QuInfo, oI noJo Je proJucci6n
copi/olie/o, nsocIndo con Ins socIodndos modornns o IndusfrInIos, on oI quo
rodomInn In roIodnd rIvndn y In rIncInI formn do oxIofncIon os oI
frnbnjo nsnInrIndo. Soxfo, oI noJo Je proJucci6n eociolie/o, dondo oI confroI
do In roduccIon osf on mnnos do frnbnjndoros quo osoon un nccoso
oquIfnfIvo nI consumo. Ior uIfImo, oI noJo Je proJucci6n conunie/o, dondo
foorIcnmonfo dosnnrocon Ins cInsos socInIos, so hn comnrndo con Ins
comunns y, nunquo Mnrx no doscrIbo Ins fuorzns roducfIvns, so nsumo quo

36
os un osfndIo nI quo fIondon Ins socIodndos cnIfnIIsfns. !n rouosfn do
Mnrx uodo oxrosnrso grfIcnmonfo ns:
Antiguo Feudal Burgus Socialista
Nivel
material
Nivel
ideolgico
Estructura
econmica
Sobreestructura
ideolgica
Revoluciones
Modos de produccin
Asitico

!753AD9T6U8 VN )9 35T=36U8 W= B2W23 W= @D2W5TT6U8 B9DX63A9
In osfo osquomn so hnn IncIuIdo Inons quo vnn do In sobrosfrucfurn n In
osfrucfurn oconomIcn nrn rorosonfnr mojor In comIojIdnd doI
onsnmIonfo do Mnrx, on nbsoIufo guIndo or un doformInIsmo sImIIsfn.
!n bnso doformInn In suorosfrucfurn soInmonfo on uIfImn InsfnncIn.
IgunImonfo, In sucosIon do Ios modos do roduccIon os soIo orIonfnfIvn (Cf.
Pr6logo do In Con/riIuci6n o lo crl/ico Je lo econonlo poll/ico, l85?).

3?
!A ICOOMA IOC!SICA
!n oconomn noocIsIcn rosonfnr In oconomn como unn osforn Ionnmonfo
sonrndn y con sus roIns Ioyos. AI romor con In frndIcIon do vnIor-frnbnjo
y rougnnr quo oI vnIor no doondo do Ins cosns sIno do Ins roIncIonos doI
hombro con Ins cosns, so hnco doondor In oconomn do Ins nocosIdndos y Ins
nsIgnncIonos IndIvIdunIos. osnnrocon comIofnmonfo Ins cInsos socInIos o
Ios osfnmonfos doI nnIIsIs nrn ocunr su Iugnr IndIvIduos ufIIIfnrIsfns
obodocIondo n In Ioy doI mnrgInnIIsmo, sogun In cunI cndn nuovn unIdnd
fIono grndunImonfo monos vnIorncIon
l2
. !ns Ioyos hIsforIcns y In obIncIon,
quo fnnfo hnbnn ocundo n onsndoros como MnIfhus (l?66-l834), fnmbIon
dojnn do sor oI confro do nfoncIon.
W.S. Jovons (l835-l882), !oon WnIrns (l834-l9l0) y CnrI Mongor (l840-
l92l) dofIondon quo oI vnIor no osf on Ins cosns, nI on oI frnbnjo, sIno on Ins
roIncIonos doI hombro con Ins cosns. o unn vIsIon doI mundo roocundn
or Ios hochos objofIvos so nsn n unn foorn bnsndn on Ins nocosIdndos
sIcoIogIcns. !os soros humnnos fIonon nocosIdndos rIorIzndns sogun su
urgoncIn y oIIgon bIonos y sorvIcIos sogun su nIvoI do snfIsfnccIon. Isfns
Idons, IInmndns norginolieno, oxIIcnn Ios rocosos oconomIcos on funcIon
do In mofIvncIon subjofIvn do Ios IndIvIduos, cuyn modIdn so oxIIcn on
formInos do In ufIIIdnd quo Ios roorfn In uIfImn unIdnd dIsonIbIo do cndn
bIon. o nh os osIbIo oxfrnor Ios nxIomns do In oconomn noocIsIcn, on In
cunI dosnnrocon Ins cInsos socInIos o Ios osfnmonfos. o hocho, oI
mnrgInnIIsmo uodo onfondorso como unn ronccIon confrn oI mnrxIsmo y
unn dofonsn do Ios Inforosos do In oIIfo on oI odor.
Cnbo cIfnr onfro Ins fuonfos do In oconomn noocIsIcn nI u/ili/orieno,
docfrInn fIIosofIcn nnrocIdn on IngInforrn n fInnIos doI sIgIo XVIII y
dosnrroIIndn durnnfo oI XIX quo rocInmn quo oI vnIor suromo os oI do In

l2
II mnrgInnIIsmo consIdorn quo Io ms Imorfnnfo nrn In fomn do docIsIon (oconomIcn)
os In ufIIIdnd mnrgInnI, o uIfImn, do consumo o roduccIon. As, n osnr do quo sIn ngun no
odrnmos vIvIr, oI consumo do unIdndos ndIcIonnIos do ngun hnco docrocor su ufIIIdnd
mnrgInnI y su cosfo, nI confrnrIo quo ocurro, or ojomIo, con Ios dInmnnfos.

38
ufIIIdnd; docIr x os vnIIoso os docIr x os ufII
l3
. Joromy Ionfhnm, Jnmos MIII
y John Sfunrf MIII son Ios rIncInIos rorosonfnnfos doI ufIIIfnrIsmo IngIos.
!os nxIomns n nrfIr do Ios cunIos so consfruyo In oconomn noocIsIcn son
Ios sIguIonfos:
l. !ns nocosIdndos humnnns son muIfIIos y suscofIbIos do InfInIfo
dosnrroIIo.
2. !os modIos con Ios quo Ios soros humnnos snfIsfncon sus roIns
nocosIdndos uodon dIsonorso soIo on cnnfIdndos IImIfndns, os docIr,
on cnnfIdndos monoros do Ins quo so nocosIfnrnn nrn consoguIr In
Ionn snfIsfnccIon do dIchns nocosIdndos.
!n oconomn os, uos, In cIoncIn do In oscnsoz.
Is comun n osfos nuforos su Infonfo or consfIfuIr unn cIoncIn mnfomfIcn y
doducfIvn, nI osfIIo do Ins cIoncIns fsIcns. II IngIos WIIIInm SfnnIoy Jovons,
dosuos do sus osfudIos on IogIcn y mnfomfIcn, oscrIbo Tleor, of Poli/icol
1conon, (l8?l) on In quo so Innfon unn vIsIon nIfornnfIvn do In cIoncIn
oconomIcn. In AusfrIn, Mongor oscrIbo fnmbIon on l8?l GrunJeo/ce Jer
Vol/euireclof/elelre (Principioe Je lo Joc/rino Je lo econonlo poll/ico),
nunquo no so IIogo n ubIIcnr. SIn ombnrgo on osfo mnnuscrIfo so hnIIn In
foorn do In ufIIIdnd mnrgInnI oxuosfn do mnnorn ms comIofn y
sIsfomfIcn.
Como so fIjn oI vnIor do uso ConsIdoromos: l) quo nuosfrns dIvorsns
nocosIdndos fIonon nrn nosofros ImorfnncIn dosIgunI, 2) quo cunIquIor
nocosIdnd os ms o monos Infonsn sogun oI grndo do snfIsfnccIon quo hnyn
rocIbIdo (ns, nrn oI sodIonfo oI rImor vnso do ngun os ms nocosnrIo quo oI
sogundo, y oI vnso onosImo no snfIsfnco yn nIngunn nocosIdnd).

l3
Como mnrco foorIco nrn In mornIIdnd ImIIcn quo cunIquIor nccIon o Ioy vIono dofInIdn
or su ufIIIdnd, onfondIondo ufIIIdnd como In mnxImIzncIon cunnfIfnfIvn do consocuoncIns
consIdorndns buonns nrn In socIodnd. A monudo, oI ufIIIfnrIsmo mornI so hn osfIuIndo doI
sIguIonfo modo: el nxino Iienee/or poro el nxino nunero Je pereonoe.

39
InrfIondo do osfos rIncIIos so consfruyo In fnbIn do Mongor, nsIgnnndo un
numoro do ordon n cndn nocosIdnd; or ojomIo I nIImonfncIon, II vIvIondn,
III vosfIdo, IV nsIsfoncIn modIcn, V oducncIon, VI ornnfo, VII dIsfrnccIonos...
Injo cndn unn do osfns nocosIdndos ordonndns horIzonfnImonfo so coIocnn,
on coIumnns, numoros rnbos quo oxrosnn Ios sucosIvos grndos do
InfonsIdnd do sus mnnIfosfncIonos y In ImorfnncIn quo dnmos n Ios bIonos
nrn snfIsfncorIns.
! !! !!! !# # #! #!! #!!! !$ $
10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
9 8 7 6 5 4 3 2 1
8 7 6 5 4 3 2 1
7 6 5 4 3 2 1
6 5 4 3 2 1
5 4 3 2 1
4 3 2 1
3 2 1
2 1
1


Isfn fnbIn rosuoIvo, n juIcIo do Mongor, oI vnIor do uso. Son IgunImonfo
ufIIos bIonos quo so nIIcnn n nocosIdndos quo IIovnn on coIumnns
dIforonfos Ios mIsmos ndIcos. Todo hombro rncIonnI ronrfo sIomro su
ronfn onfro Ios dIvorsos fIos do gnsfos, do formn quo sIomro so
snfIsfncon n In voz nocosIdndos do IgunI InfonsIdnd.
Con AIfrod MnrshnII (l842-l924), CnfodrfIco do In !nIvorsIdnd do
CnmbrIdgo, y sus Principioe Je 1cononlo (l890), In oconomn so convIorfo
on IconomIcs y yn dofInIfIvnmonfo Iordo su cnrcfor do Poll/ico.
MnrshnII, ronIIzn Ins formuIncIonos cIsIcns do In foorn do In oforfn y In
domnndn y Ios dosnrroIIos quo hoy conocomos como mIcrooconomn. !n
oconomn so hn consfIfuIdo como unn osforn sonrndn do In socIodnd, con sus
roIns Ioyos quo, nforfunndnmonfo, Ios oconomIsfns uodon dosvoInr.
KIYISIAISMO, MOITA!ISMO, IOISTIT!CIOA!ISMO
!ns sIguIonfos oscuoIns doI onsnmIonfo oconomIco son Imorfnnfos,
nnfurnImonfo, oro, como ndujImos on oI rImor cnfuIo, no hnn
rorosonfndo unn fuonfo do InsIrncIon y dobnfo on nnfrooIogn oconomIcn,
n osnr do su Imncfo on oI rosfo do cIoncIns socInIos. John Mnynnrd Koynos

40
(l883-l946), on su IIbro Tle Generol Tleor, of 1nplo,nen/ 1n/eree/ onJ
Mone, (l936) crIfIcn oI IIbornIIsmo y roono quo, nI sor In domnndn
ngrogndn oI mofor doI crocImIonfo, oI noI doI Isfndo os fundnmonfnI nrn
gnrnnfIznr oI dosnrroIIo oconomIco y suornr In crIsIs. II morcndo, or s
soIo, no gnrnnfIzn oI oquIIIbrIo.
!n InfIuoncIn doI koynosInnIsmo n nrfIr do In II Cuorrn MundInI os
confosfndn or oI MonofnrIsmo. In forno n MIIfon IrIodmnn y In IInmndn
1ecuelo Je Clicogo, so dosnrroIIo unn corrIonfo do onsnmIonfo quo
crIfIcnbn durnmonfo In InforvoncIon doI Isfndo on In oconomn y nbognbn
or In IIbornIIzncIon n uIfrnnzn. !os ofocfos do osfns oIfIcns son bIon
conocIdos or fodos. Ior uIfImo, oI ooInsfIfucIonnIIsmo, como vImos
fnmbIon on oI rImor cnfuIo, Infonfn suornr Ins dofIcIoncIns do In
oconomn noocIsIcn nrn oxIIcnr Ios fonomonos mncro do nuosfrn socIodnd,
osocInImonfo In ovoIucIon dIforoncInI y In dIvorsIdnd cuIfurnI, modInnfo In
IncororncIon nI dosnrroIIo do un nrndIgmn oconomIco quo fIono on cuonfn
oI noI do Ins InsfIfucIonos on oI nnIIsIs.
!nn do Ins norfncIonos ms InfIuyonfos do osfn corrIonfo os oI concofo do
coe/ee Je /roneocci6n (Cf. AynIn, l999). Ior cosfos do frnnsnccIon
onfondoromos fodos Ios cosfos nsocIndos n In frnnsforoncIn do In roIodnd
do un roducfo o sorvIcIo y quo no osfn IncIuIdos on sus cosfos do
roduccIon. Isfo os, Ios cosfos nocosnrIos nrn quo In frnnsnccIon son osIbIo
y so dosnrroIIo como osf rovIsfo: cosfos do ndquIsIcIon do InformncIon
ncorcn do Ins roIodndos do Ios roducfos o sorvIcIos, Ios cosfos dorIvndos
do In ronIIzncIon doI confrnfo y do su soguImIonfo. WIIIInmson (l9?5, l985),
or ojomIo, dofIondo quo In oxIsfoncIn do orgnnIzncIonos oconomIcns o
omrosns (jornrquns) soInmonfo uodo oxIIcnrso orquo Ins
frnnsnccIonos do InformncIon, frnbnjo y sorvIcIos quo so ronIIznn on su
InforIor fIonon unos cosfos do frnnsnccIon ms bnjos on roIncIon con Ios quo
so obfIonon on oI morcndo.
orfh (l994) dIsfInguo fros nIvoIos nnnIfIcos on oI onfoquo
nooInsfIfucIonnIIsfn:

4l
1nJitiJuoe. Son Ios rIncInIos sujofos doI hocho socInI. Su conducfn
osf guIndn or unn rncIonnIIdnd IImIfndn y rocosnI como
consocuoncIn do In InfIuoncIn quo ojorco sobro oIIos oI modIo on quo
dosnrroIInn sus nccIonos.
Orgonicocionee. Son ngruncIonos do IndIvIduos con un Inforos comun
crondns con un fIn osocfIco.
1ne/i/ucionee. Son Ins rogIns doI juogo do unn socIodnd quo dnn formn
nI InforcnmbIo humnno. Iuodon sor Iegloe Iornolee, Ins Ioyos
oconomIcns y oIfIcns nrfIcuIndns donfro do unn osfrucfurn
jorrquIcn (consfIfucIonos, dorochos do roIodnd, roguIncIonos
ndmInIsfrnfIvns,...) o Iegloe 1nfornolee, normns do conducfn
snncIonndns socInImonfo y ncofndns Infornnmonfo, ns como Ins
oxfonsIonos, InforrofncIonos y modIfIcncIonos do Ins normns formnIos
(fnbuos, codIgos do conducfn, frndIcIonos,...).
As uos In oIoccIon do Ios IndIvIduos y Ios nrrogIos n Ios quo IIogn con ofros
nrn In obfoncIon do sus modIos do vIdn no ncfun on oI vnco, sIno quo Io
hnco on oI mnrco do un onfrnmndo InsfIfucIonnI y orgnnIznfIvo, doformInndo
n su voz or In hIsforIn y or Ios cnmbIos ojorcIdos or Ios omrondodoros on
oI rosonfo, quo Infonfnn hncor cnmbInr oI sIsfomn InsfIfucIonnI nrn
fnvorocor n sus Inforosos.
In su uIfImo frnbnjo, orfh (2005: l) Infonfn dosnrroIInr unn foorn
nooInsfIfucIonnIIsfn nrn oxIIcnr oI cnmbIo oconomIco. Inrn oIIo roono
nrfIr doI osfudIo do (l) In cnnfIdnd y cnIIdnd do Ios soros humnnos; (2) oI
sfock do conocImIonfo humnno, osocInImonfo oI nIIcndo n In gosfIon do In
nnfurnIozn y (3) oI onfrnmndo InsfIfucIonnI quo confIgurn In osfrucfurn do
InconfIvos do In socIodnd. osdo Iuogo, so frnfn do unn ngondn romofodorn
nI roIncorornr In domogrnfn, In focnoIogn, In osfrucfurn socInI y In hIsforIn
nI nnIIsIs oconomIco. !nn vordndorn Iconomn IoIfIcn.
Hnsfn nqu osfn nrosurndn hIsforIn doI onsnmIonfo oconomIco. os
Inforosn, sIn ombnrgo, hnbor documonfndo oI rocoso do sonrncIon do Io
oconomIco do Io socInI - rocoso quo cuImInn con oI mnrgInnIIsmo - y hnbor

42
oxuosfo Ins dos grnndos corrIonfos do In foorn doI vnIor. Ahorn osfnmos on
condIcIonos do nbordnr In cuosfIon doI cnmo do In nnfrooIogn oconomIcn.
/) &%0,+ H/ )% %"$*+,+)+-.% /&+"'0!&%
In l952 HorskovIfs ubIIcn su 1cononic An/lropolog,. A S/uJ, in
Conporo/ite 1cononice, nmIIncIon do su IIbro nnforIor Tle 1cononic Life
of Prini/ite Peoplee (l940). In osfn obrn, un nmIsImo comondIo do
hochos oconomIcos, so Infonfn fundnr unn nnfrooIogn oconomIcn quo
nIIquo Ios rIncIIos do In cIoncIn oconomIcn nI osfudIo do Ins socIodndos
rImIfIvns. Hnsfn oso momonfo, so dIsonn do un unndo do obrns sobro
oI fomn. In l92l MnIInowskI ubIIcn su nrfcuIo Tho IrImIfIvo IconomIcs
of fho TobrInnd IsInndors dondo muosfrn quo no so odn hnbInr doI
snIvnjo IndIvIdunIIsfn, sIno ms bIon doI comunIsfn y dondo rosonfn unn
socIodnd dIIIgonfo y nIfnmonfo orgnnIzndn. In l929 IIrfh ubIIcn Prini/ite
1cononice of /le Aeu ZeolonJ Moori, fosIs docfornI ronIIzndn bnjo In
InfIuoncIn do MnIInowskI. In l932 ThurnwnId ubIIcn unn InfIuyonfo obrn:
1cononice in Prini/ite Connuni/iee, quo dosnrroIIn nIgunos do Ios fomns
yn rosonfos on Bnoro Socie/, (l9l6). MnIInowskI, con su Corol GorJene
(l935), Sfohnn VIIjoon, con Tle 1cononice of Prini/ite Peoplee (l936), oI
mIsmo IIrfh con Prini/ite Polineeion 1conon, (l939) y CoodfoIIow con su
Principlee of 1cononic Sociolog,. Tle 1cononice of Prini/ite Life oe
1llue/ro/eJ fron /le Bon/u peoplee, fnmbIon do l939, comIofnn oI
nnornmn.
In fodns osns obrns so oxrosn In mIsmn roocuncIon or dofInIr oI cnmo
do Io quo so osfnbn osfudInndo y sus roIncIonos con In oconomn. Yn snbomos
do In onormo InfIuoncIn quo In oconomn noocIsIcn hn fonIdo on osfn
omrosn InfoIocfunI. o hocho, on osfn ofnn do formncIon do In dIscIIInn
yn nnroco In dIvIsIon onfro Ios nrfIdnrIos do In nmIIncIon do Ios rIncIIos
do In foorn oconomIcn noocIsIcn n Ins socIodndos rImIfIvns (CoodfoIIow y
VIIjoon on In vorsIon ms orfodoxn y HorskovIfs y IIrfh on In vorsIon ms
osIbIIIsfn) y Ios Inforosndos or un nnIIsIs ms susfnnfIvo (ThurnwnId y

43
MnIInowskI). o InsIsfIromos ms on oIIo. SoInmonfo dosfncnromos Ios
unfos comunos do Ins dIforonfos confrIbucIonos.
IxIsfo, on rImor Iugnr, uno preocupoci6n por Jocunen/or loe neJioe Je
euIeie/encio , lo /ecnologlo enpleoJo, nIgo do Io quo no so ocunn Ios
oconomIsfns on nuosfrn socIodnd do formn sIsfomfIcn. o hocho, oI osfudIo
do Ins formns focnIcns InIcIndo or !oroI-Courhnn (l945) no hn fonIdo
confInuIdnd on oI Inno foorIco on nnfrooIogn, n oxcocIon do un fmIdo
Infonfo on Ios nnos 90 y 2000 or cIorfos nnfrooIogos frnncosos o IngIosos,
como fondromos oorfunIdnd do vor ms ndoInnfo.
In sogundo Iugnr, ee in/en/on recoger , eie/eno/icor Jo/oe econ6nicoe,
cono loe loroe Je /roIojo, loe con/iJoJee conIioJoe, loe proporcionee Je lo
coeeclo oeignoJoe ol /riIu/o, ofc., nIgo quo Ios oconomIsfns fomnn
dIrocfnmonfo do Ins orgnnIzncIonos dodIcndns n roducIr dnfos osfndsfIcos y
sobro Ins quo oInbornn sus modoIos rodIcfIvos. Isfn fnron os sIn ombnrgo
onormo on Ins socIodndos rImIfIvns y so jusfIfIcn on s mIsmn.
Ior uIfImo, Ios dIforonfos nuforos oxIornn loe proceeoe Je Jeciei6n ,
oeignoci6n Je recureoe o lo proJucci6n , Jie/riIuci6n Je Iienee, yn son
modInnfo In oxIIcncIon do Ins InsfIfucIonos quo ncfunn o modInnfo In
IdonfIfIcncIon do Ios Inforosos do Ios IndIvIduos o unIdndos IdonfIfIcndns. II
nnIIsIs mncrooconomIco, ms quo oI nicroecon6nico, os oI ndofndo nqu.
!n mncroococonomn so roocun do Ios rocosos gIobnIos, o ogregoJoe, como
oI dosnrroIIo oconomIco, In dIsfrIbucIon do In ronfn, Ios nIvoIos do rocIos, In
roIncIon onfro bIonos do consumo o InvorsIon y oI omIoo. o hocho, so
nroco ms n In rImorn Iconomn oIfIcn quo no n In mIcrooconomn
Invonfndn or Ios noocIsIcos.
Vomos, uos, quo In AnfrooIogn oconomIcn fnmoco uodo sor
comIofnmonfo dofInIdn como In frnnsosIcIon do Io quo Ios oconomIsfns
hncon on nuosfrn socIodnd n Ins socIodndos rImIfIvns o frndIcIonnIos,
como no udo sorIo nfondIondo n Ins dofInIcIonos oxIsfonfos do Io
oconomIco.

44
CuI os, uos, oI cnmo do ncfuncIon do In nnfrooIogn oconomIcn Injo
nuosfro unfo do vIsfn In nnfrooIogn oconomIcn so ocun do osfudInr oI
en/ronoJo ine/i/ucionol quo ncfun on In roduccIon y roroduccIon do In
vIdn humnnn. II onfoquo osf, sIguIondo oI ffuIo do IoInnyI (l9??), on
confrnrso on Ios mocnnIsmos quo ormIfon el eue/en/o Jel lonIre (Tle
LitelilooJ of Mon) o Ios neJioe Je tiJo (nrofzky, l99?, 2004). Isfo
onfoquo ormIfo nnnIIznr fnnfo socIodndos rImIfIvns como Ins IInmndns
oconomns ofnIcns o Ins rodos do fruoquo ncfunIos. Snbomos quo osfos
mocnnIsmos so rosonfnn on onfrnmndos InsfIfucIonnIos, do formn quo so
uodo confrnfnr n nrIonfos, sor un omrosnrIo oxIfoso vondIondo n Ios
nmIgos y vocInos o rocIsnr do un osocInIIsfn on mngIn nrn ronIIznr
Inboros ngrcoIns. In osfos ojomIos, In nccIon oconomIcn osf Infogrndn con
oI nronfosco, Ins roIncIonos socInIos o In roIIgIon, rosocfIvnmonfo. In oI
concofo do modIos do vIdn osfn IncIuIdos Ios rocosos do cIrcuIncIon y
consumo y os osIbIo nIIcnrIo fnnfo n socIodndos rocnIfnIIsfns como
cnIfnIIsfns.
CuI uodo sor oI fufuro do osfn An/ropologlo econ6nico II dIIogo onfro
oconomIsfns y nnfrooIogos rcfIcnmonfo no hn oxIsfIdo, como snbomos, y
no odomos osornr quo In sIfuncIon cnmbIo on oI fufuro. !os mofodos
doducfIvos, Ins oInborncIonos mnfomfIcns y Ins sorIos osfndsfIcns (nsh,
l966) no hnn sIdo frndIcIonnImonfo doI ngrndo do In nnfrooIogn fomndn
como un conjunfo (nunquo s do Ios nnfrooIogos formnIIsfns y do ofrns
oscuoIns donfro do In nnfrooIogn). Ionsnmos, sIn ombnrgo, quo In
AnfrooIogn oconomIcn hn rocogIdo y oInborndo un conjunfo do mnforInIos y
roosIcIonos quo son do Inforos fnnfo nrn In oconomn como nrn In mojor
comronsIon do Ins socIodndos or oIIn osfudIndns.
II rImor oIomonfo os oI conporo/ito. !n oconomn odrn bonofIcInrso do
Ios hnIInzgos ronIIzndos or nI nnfrooIogn oconomIcn on oI cnmo do Ins
eeferoe Je in/erconIio, In econonlo Je pree/igio o Ios eie/enoe Je nercoJoe.
!n nnfrooIogn socInI y cuIfurnI os or dofInIcIon comnrnfIvn y osfudIn In
dIvorsIdnd humnnn.

45
II sogundo oIomonfo os In /eorlo Jel tolor. !n AnfrooIogn oconomIcn uodo
norfnr oIomonfos n osfo dobnfo, fnnfo dosdo oI unfo do vIsfn do Ins
ufIIIdndos cuIfurnImonfo dofInIdns, como do In ofnogrnfn do Ios objofos
rocIosos y In monodn rImIfIvn. !fIIIfnrIsfns oscoIsfIcos o noocIsIcos,
fIsIocrnfns y nrfIdnrIos doI vnIor-frnbnjo hnn mosfrndo dIforonfos nsocfos
do In foorn doI vnIor quo, bIon ncIorfn on rodocIr Ios rocIos on mundos
IdonIos, dosojndos do Ins roIncIonos socInIos, o bIon Ins doscrIbo oro sIn
norfnr unn foorn snfIsfncforIn do osfos uIfImos.
Ior uIfImo, In fIorrn, oI ngun y oI nIro vuoIvon n sor oIomonfos doI dobnfo on
un IInnofn quo so hn quodndo oquono nrn consIdornr osos oIomonfos
sImIos oxfornnIIdndos (Mnrfnoz-AIIor, l992). ConsIdornr oI conocImIonfo
Indgonn ncumuIndo sobro oI modIo nmbIonfo, nroco, cunnfo monos,
rudonfo.

!n hIsforIn doI onsnmIonfo oconomIco nos onsonn quo In Iconomn no os un unIco cuoro
cohoronfo do foorns sIno quo on su sono so uodon dIsfInguIr dobnfos y onfoquos muy
dIforonfos. !n oconomn nooInsfIfucIonnIIsfn os In quo comnrfo un cnmo foorIco comun
con In AnfrooIogn oconomIcn, nI InfroducIr oI dorocho, In hIsforIn y Ins InsfIfucIonos on oI
nnIIsIs doI dosomono oconomIco.
!n AnfrooIogn oconomIcn no so hn IImIfndo n roIIcnr Ins ncfIvIdndos quo Ios oconomIsfns
hncon on nuosfrn socIodnd, sIno quo hn ocundo do rocogor y sIsfomnfIznr InformncIon
ofnogrfIcn sobro oI conjunfo do InsfIfucIonos quo hnn ormIfIdo n un nmIIo rnngo do
socIodndos oI/ener eue neJioe Je tiJo. Isfns InsfIfucIonos consfIfuyon oI objofo do osfudIo
do In AnfrooIogn oconomIcn y osfo conjunfo do ncfIvIdndos dosfInndns n In reproJucci6n do
In vIdn socInI (nrofzky, 2004) osfn Insorfns on ofrns InsfIfucIonos oIfIcns y roIIgIosns.



46
?/-I"H% ,%*$/J $/+*.% /" %"$*+,+)+-.%
/&+"'0!&%


4?
&%,.$I)+ !!! N +*!/"$%&!+"/? $/'*!&%? /"
%"$*+,+)+-.% /&+"'0!&%
In osfo cnfuIo ofocfunromos unn oxosIcIon sIsfomfIcn do Ins rIncInIos
orIonfncIonos foorIcns oxIsfonfos on oI cnmo do In nnfrooIogn oconomIcn,
Ins cunIos fuoron onuncIndns on oI rImor cnfuIo.
/) H/K%$/ M+*0%)!?$%?Y?I?$%"$!#!?$%?
II dobnfo formnIIsfns-susfnnfIvIsfns on AnfrooIogn oconomIcn so hn
dosnrroIIndo on dos ofnns: on Ios nnos cunronfn con Ins dIscusIonos do
HorskovIfs y IIrfh fronfo n ThurnwnId y MnIInowskI, y on Ios nnos 60 con
!ocInIr, SchnoIdor y IurIIng fronfo n IoInnyI, nIfon y SnhIIns. !os
formnIIsfns so docInrnn nrfIdnrIos do In nIIcnbIIIdnd do In foorn oconomIcn
n fodns Ins socIodndos. HorskovIfs, IIrfh, !ocInIr, SchnoIdor y IurIIng,
nunquo con dIforonfo onfnsIs, so cuonfnn onfro oIIos. In cnmbIo, nrn Ios
susfnnfIvIsfns Ins InsfIfucIonos oconomIcns fIonon quo sor osfudIndns on
cndn cnso; In foorn oconomIcn no os do nIIcncIon gonornI sIno nrfIcuInr,
susfnnfIvn, os docIr, roIn unIcnmonfo do In socIodnd OccIdonfnI. Iuosfo do
modo sImIo, Ios nuforos susfnnfIvIsfns onfnfIznn oI noI oconomIco do Ins
InsfIfucIonos y so muosfrnn oscofIcos nnfo In nIIcnbIIIdnd do In foorn
noocIsIcn n Ins socIodndos no occIdonfnIos. ConsIdornn quo no oxIsfo un
onsnmIonfo formnI sIn sIsfomn do morcndo con rocIos; quo oI IndIvIduo
oIIgo sIn bnsnrso nocosnrInmonfo on In mnxImIzncIon oconomIcn o oI
bonofIcIo y, Io quo os ms Imorfnnfo, quo In oconomn osf subsumIdn o
ImbrIcndn enIeJJeJ on ofrns InsfIfucIonos: on In roIIgIon, on Ins roIncIonos
do nronfosco, on Ios vnIoros cuIfurnIos y mornIos, on In oIfIcn, ofc. In
muchns socIodndos no cnIfnIIsfns, so nduco, In roduccIon os nrn oI uso
nnfos quo nrn oI InforcnmbIo.

48
Como vImos nnfos, un rocodonfo do osfo dobnfo Io odomos onconfrnr on
Mnx Wobor, cunndo dIsfInguo Ios dos onfoquos doI hocho oconomIco. !os
frnbnjos do Wobor InfIuyoron on ThurnwnId (Bnoro Socie/,, l9l6) y osfo on
MnIInowskI y Mnuss.
KnInn (l9?4), on nuosfrn oInIon, vnIorn ncorfndnmonfo quo on oI fondo doI
dobnfo so hnIIn on ronIIdnd unn dIscronncIn ncorcn do In vIsIon do In
cIoncIn: unn doducfIvn y formnI (formnIIsmo) y ofrn omrIcn o InducfIvn
(susfnnfIvIsmo). AIgo sImIInr nduco CInmmor (l985), cunndo nofn quo In
dIforoncIn onfro nmbns nroxImncIonos odrn sor ms onffIcn quo
nnfIfofIcn: mIonfrns quo Ios susfnnfIvIsfns ocnn do eociolicor JenoeioJo lo
econonlo, Ios formnIIsfns yorrnn on econonicor exceeitonen/e o lo eocieJoJ.
A!C!MITOS IO!MA!ISTAS
!os nrgumonfos formnIIsfns son bIon conocIdos: no oxIsfon modIos nI fInos
osocfIcnmonfo oconomIcos; soIo os oconomIco oI proceeo Je oeignoci6n do
rocursos oscnsos n fInos nIfornnfIvos. Todns Ins socIodndos so onfronfnn con
oI rofo do consoguIr Ios rocursos nocosnrIos nrn snfIsfncor Ins nocosIdndos,
osfo os, fodns dIsonon do un sIsfomn oconomIco. !os formnIIsfns, ns,
nconfunn In Idon do mnxImIzncIon y consIdornn quo In foorn oconomIcn
(noocIsIcn) os suscofIbIo do sor nIIcndn n fodn ronIIdnd socIocuIfurnI. In
su vorsIon doscnrnndn, nofnn cIorfos crfIcos cuIfurnIIsfns y susfnnfIvIsfns,
oI formnIIsmo odrn IncurrIr on unn royoccIon ofnoconfrIcn, nI
unIvorsnIIznr Ios rIncIIos y In IogIcn cnIfnIIsfn y royocfnrIos sobro
ronIIdndos socIocuIfurnIos njonns y dIvorsns. Ioro rosfomos nfoncIon nI
sIguIonfo frngmonfo fomndo doI IIbro do HorskovIfs, 1cononic An/lropolog,.
A S/uJ, in Conporo/ite 1cononice (l952:l3):
!os oIomonfos do oscnsoz y do ocIon, Ios dos fncforos ms sonnIndos on In
oxorIoncIn humnnn quo dn su rnzon do sor n In cIoncIn oconomIcn, doscnnsnn
sobro unn bnso sIcoIogIcn fIrmo. Is unn vordnd obvIn In do quo Ins
nocosIdndos son suscofIbIos do un grndo do oxnnsIon cuyo ImIfo no hn sIdo
nIcnnzndo fodnvn on nIngunn socIodnd conocIdn. !ns nocosIdndos, nrn
docIrIo do ofro modo, mnnIfIosfnn cInrnmonfo unn cIorfn cunIIdnd dInmIcn
quo nroco dorIvnrso do In cnncIdnd do InvonfIvn y do nsImIIncIon doI
hombro y quo dobon nfrIbuIrso, on uIfImn InsfnncIn, n In nnfurnIozn
ncumuInfIvn do In mIsmn cuIfurn humnnn. Cndn gonorncIon ncofn como

49
buono oI nIvoI cuIfurnI do In socIodnd on In quo hn nncIdo. Y cndn unn do
oIIns, nnndo su roIn confrIbucIon n In cuIfurn gIobnI doI gruo on quo so
hnIIn oncundrndn.
II formnIIsmo do HorskovIfs Infroduco un Infonfo do comromIso onfro
socIodnd o IndIvIduo: In socIodnd os ms quo unn sumn do !obInsonos
Crusoos. In sus oxIIcncIonos, In nnfrooIogn oconomIcn dobo dnr cuonfn do
In orgnnIzncIon socInI gIobnI oro sIn oIvIdnr Ins nocosIdndos y conducfns
IndIvIdunIos. !n conducfn oconomIcn so dn on fodns Ins socIodndos. !o quo
ocurro os quo on Ins socIodndos rImIfIvns In oscnsoz os fnI quo Ins
osIbIIIdndos do oIoccIon so hnIInn oxfromndnmonfo IImIfndns. o os quo no
fongnn unn conducfn oconomIcn, sIno quo so hnIInn on un oxfromo do un
con/inuun quo IIogn hnsfn nuosfrn socIodnd. o obsfnnfo, In nocosIdnd do
ocIon oxIsfo, on mnyor o monor modIdn, on fodos Ios cnsos.
!n conducfn rncIonnI do nuosfrn socIodnd, confInun, consIsfo on dIforIr In
snfIsfnccIon do Ins nocosIdndos y ncumuInr Ios rocursos nrn roducIr ms
bIonos y muIfIIIcnr Ios sorvIcIos. SIn ombnrgo, oxIsfon muchns cuIfurns, or
no docIr quo son In mnyorn, on quo osn ncfIfud do dIforIr In snfIsfnccIon do
Ins nocosIdndos so consIdorn dosvonfnjosn, dondo os oI buon juIcIo oI quo
IndIcn quo Ios rocursos dobon gnsfnrso y dondo no oxIsfo In frndIcIon do
Incromonfnr In roduccIon y muIfIIIcnr Ios sorvIcIos.
!nymond IIrfh, nI quo n monudo so fIIdn do formnIIsfn sIn ms, dofonfn
unn osIcIon muy mnfIzndn. Is formnIIsfn on fnnfo on cunnfo comnrfo In
Idon do quo In cIoncIn oconomIcn dobo nIIcnrso do formn unIvorsnI y quo
os nocosnrIo oxIornr Ios rocosos do formncIon doI nhorro, oI cnIfnI y oI
crodIfo, ns como do fonor on cuonfn Ins ocIonos IndIvIdunIos on In
oxIIcncIon Ioro nndn ms. IIrfh (y HorskovIfs) roconocon y nIIcnn oI
roInfIvIsmo cuIfurnI con fodns sus consocuoncIns. IIrfh, on nrfIcuInr,
doscrIbo do formn mngIsfrnI oI noI do Ins InsfIfucIonos, In mngIn, In
roIIgIon, oI nronfosco, In osfrucfurn oIfIcn on In oconomn, yn son onfro Ios
/i/opio o onfro oscndoros mnInyos (l959, l966). IrodrIk Inrfh (l96?) y
SuffI OrfIz (l9?3) oxIornn fnmbIon Ins ocIonos IndIvIdunIos nrn oI nhorro
y In InvorsIon, oro comIofnmonfo confoxfunIIzndns on oI mnrco socInI y

50
cuIfurnI. AI IgunI quo IIrfh, son formnIIsfns or Ios mIsmos concofos, oro
osfn muy nIojndos do IurIIng (l9?4), !ocInIr (l9?4) o IInffnor (l985, l989),
quo Infonfnn osfnbIocor modoIos rodIcfIvos on Ios fomns quo nbordnn.
A!C!MITOS S!STATIVISTAS
!os susfnnfIvIsfns dofIondon quo In osfuIncIon do un rIncIIo formnI
unIvorsnI nbsfrncfo dojn, on ronIIdnd, IndoformInndos Ios comorfnmIonfos
quo so quIoron oxIIcnr. !n oscnsoz no os unn condIcIon oxIsfoncInI doI
hombro sIno soIo unn condIcIon do In oconomn cnIfnIIsfn do morcndo.
HnbInr do susfnnfIvIsmo os hnbInr do KnrI IoInnyI. Isfo nnco on Iudnosf
on l886, omIgrn n IngInforrn on l930 y so frnsIndn n Cnnnd on l964. Infro
l94? y l953 Imnrfo cInsos on In !nIvorsIdnd do CoIumbIn (I!A).
!n formuIncIon cIsIcn doI susfnnfIvIsmo In onconfrnmos on oI cnfuIo IV do
su IIbro Tle Greo/ Troneforno/ion (l944) on oI cunI so formuInn Ios
rIncIIos do InfogrncIon oconomIcn (rocIrocIdnd, rodIsfrIbucIon o
InforcnmbIo). In l95? IoInnyI, Aronsborg y Ionrson ubIIcnn TroJe onJ
Mor/e/ in /le 1orl, 1npiree. 1cononiee in Hie/or, onJ Tleor, unn
coIoccIon do osfudIos do cnso sobro InsfIfucIonos oconomIcns. In l9?5, osf-
morfom, so ubIIcn Tle LitelilooJ of Mon.
!n rouosfn do IoInnyI os In sIguIonfo:
l. !n oconomn, fnI como nosofros In orcIbImos, os unn consfruccIon
socInI hIsforIcnmonfo doformInndn.
2. In In socIodnd rImIfIvn y on Ios ImorIos nnfIguos In oconomn no
formn unn osforn sonrndn do ncfIvIdnd sIno quo osf Incrusfndn
(ImbrIcndn) on oI rosfo do InsfIfucIonos socInIos.
3. !n rogunfn no os or quo comorcIo, monodn y morcndo hnn osfndo
hIsforIcnmonfo sonrndos, sIno or quo so hnn unIdo on nuosfrn
socIodnd.
Vonmos cndn unn do oIIns.
Lo econonlo occiJen/ol cono leclo lie/6rico. II concofo do oconomn, fnI
como nosofros Io onfondomos, surgIo con Ios fIsIocrnfns frnncosos nI

5l
consfnfnr In oxIsfoncIn do InfordoondoncIns onfro Ins fIucfuncIonos do
rocIos do frIgo, In fIorrn, bIonos, ofc. In Lo Gron Tronefornoci6n (l944)
IoInnyI Infonfn domosfrnr quo In oxIsfoncIn do unn oconomn do morcndo,
osfo os, do un sIsfomn do morcndos nuforroguIndos, os un rocoso
roInfIvnmonfo rocIonfo on In hIsforIn. II rocoso do hncor do In gnnnncIn oI
nucIoo confrnI do In vIdn y doI sIsfomn oconomIco, do morcnnfIIIznr Ins
orsonns y Ins cosns, no hn rogrosndo InInforrumIdnmonfo sIno quo hn
fonIdo rosIsfoncIns con mnyor o monor oxIfo. Ior ojomIo, on l?95 on
SoonhnmInnd, IngInforrn, Ios juocos docrofnron un snInrIo mnImo do Ios
obros, IndoondIonfo do su nIvoI do ronfn y on roIncIon con oI rocIo doI
nn; osfo os, Infonfnron IImIfnr oI morcndo IIbro do mnno do obrn. II
rosuIfndo, como uodo rovorso fcIImonfo, fuo dovnsfndor: bnjn
roducfIvIdnd y snInrIos or dobnjo doI nIvoI do subsIsfoncIn. II Infonfo do
croncIon do un ordon cnIfnIIsfn, confInun IoInnyI, sIn un morcndo do mnno
do obrn, hnbn frncnsndo.
Lo econonlo cono eefero ou/6nono. Sogun oI nufor, oI frnbnjo do
MnIInowskI Tho rImIfIvo oconomIcs of fho TrobrInnd IsInndors (l92l)
domosfro quo In roduccIon y In dIsfrIbucIon do bIonos osfnbn Incrusfndn on
roIncIonos socInIos no oconomIcns, como In mngIn y oI nronfosco. o oxIsfn
unn osforn oconomIcn sonrndn. So dobo buscnr on In InforvoncIon doI
osfndo, oI morcnnfIIIsmo, In Jeue ex noclino do In nnrIcIon do Ios sIsfomns
do morcndos nuforroguIndos, nI consfIfuIr morcndos "nncIonnIos" y romor
Ins bnrrorns do Ios morcndos IocnIos (Cf. l944:?3). SIn ombnrgo, nI on In
socIodnd foudnI nI on oI morcnnfIIIsmo oxIsfIo un sIsfomn oconomIco
sonrndo do In socIodnd. !n InsfIfucIonnIIzncIon do fnI sonrncIon ocurrIo
soInmonfo on oI sIgIo XIX, momonfo on quo fnnfo In fIorrn y oI frnbnjo como
In nnfurnIozn y Ins orsonns so convIorfon, nunquo do mnnorn fIcfIcIn (uos
no hnn sIdo roducIdns nrn In vonfn), on morcnncns on unn socIodnd do
morcndo.
MoneJo, nercoJo, conercio. Como so oxIIcn quo on In InbIIonIn do
HnmmurnbI In Infn fuoso nfron do vnIor, In cobndn modIo do ngo y oI
ncoIfo, In mndorn y Ios nIImonfos bsIcos modIo do InforcnmbIo !n

52
rosuosfn rosIdo on quo In monodn hn fonIdo hIsforIcnmonfo cunfro usos,
quo soIo so unon on nuosfrn socIodnd (modIo do cnmbIo, do nfosornmIonfo,
do ngo y do nfron do vnIor). In Ios ImorIos nnfIguos, rodIsfrIbufIvos, oI
InforcnmbIo y oI comorcIo son osIbIos or In IogIsIncIon dIvInn do
oquIvnIoncIns (oI codIgo do HnmmurnbI confIono fnbIns do oquIvnIoncIns).
II comorcIo y Ios morcndos hnn funcIonndo hIsforIcnmonfo fuorn do In
socIodnd on Iugnr do donfro do oIIn, os docIr, como sIsfomns nccosorIos doI
modoIo gIobnI cuIfurnI. II comorcIo n Inrgn dIsfnncIn os rovIo nI comorcIo
InforIor, n morcndos sogmonfndos y con fuorfos rosfrIccIonos rIfunIos nrn
gnrnnfIznr fnnfo In nz doI morcndo como nrn ovIfnr su oxfonsIon
IndIscrImInndn. As fonomos, or ojomIo, eocieJoJee con conercio pero ein
conercion/ee. IoInnyI documonfn dIforonfos ncforos do comorcIo: Ton/orun
(MosoofnmIn, vnIIo doI IIo, do cInso nIfn, forrnfonIonfos, sfnfus oIovndo,
comorcInnfos, dIIomfIcos, bnnquoros oro sIn bonofIcIo dIrocfo doI
InforcnmbIo); Me/ic (Afonns, HoIonIsmo, nrfosnnos do cInso bnjn, con
bonofIcIo do sus frnnsnccIonos oro con un sfnfus bnjo) y uobIos
comorcInnfos como Ios vIkIngos, Ios fonIcIos o Ios /uoreg. !ns formns do
comorcIo son muy vnrIndns, nsnndo or Ios socIos comorcInIos nI comorcIo
sIIoncIoso onfro dosconocIdos. IgunImonfo, hny quo dIsfInguIr onfro morcndo
y Iugnr do morcndo, osfo os, oI hocho do quo oxIsfnn morcndos no ImIIcn quo
oxIsfn unn socIodnd do morcndo.
IInnImonfo, IoInnyI nunfn Io sIguIonfo:
II grnn doscubrImIonfo do In rocIonfo InvosfIgncIon hIsforIcn y nnfrooIogIcn
os quo In oconomn humnnn osf sumorgIdn or rogIn gonornI on Ins
roIncIonos socInIos do Ios hombros. II hombro no ncfun nrn snIvngunrdnr sus
Inforosos IndIvIdunIos on In ososIon do bIonos mnforInIos, sIno nrn
snIvngunrdnr su osIcIon socInI, sus dorochos socInIos, sus ncfIvos socInIos. II
hombro ovnIun Ios bIonos mnforInIos soIo on In modIdn on quo sIrvnn n osfo
fIn. (...) Isfos Inforosos sorn muy dIforonfos on unn oquonn comunIdnd do
cnzndoros o oscndoros on roIncIon con Ios oxIsfonfos on unn vnsfn socIodnd
dosofIcn, oro on nmbos cnsos so ndmInIsfrnr oI sIsfomn oconomIco or
mofIvncIonos no oconomIcns. (op. ci/, g. 56).
Isfo onfnsIs on oI rosfIgIo, ms quo on In gnnnncIn IndIvIdunI, fnmbIon Io
sonnInn IIrfh (l935:l3) y Wobor, como vImos on oI cnfuIo nnforIor. Ioro, n

53
dIforoncIn do IoInnyI, osfns mofIvncIonos son sImuIfnons n Ins
mofIvncIonos oconomIcns (Ionso: rIquozn), no nIfornnfIvns, o IgunImonfo
rncIonnIos.
%"$*+,+)+-.% P /&+)+-.%
!n oxIIcncIon do In dIvorsIdnd humnnn, osfo os, do Ins cuIfurns, onfondIdns
como modos do vIdn, fIono unn Inrgn frndIcIon (Cf. HnrrIs, l968). !nn
corrIonfo do oxIIcncIonos roono oI modIo nmbIonfo (In googrnfn y oI
cIImn) como unn do Ins fuonfos rIncInIos do In dIvorsIdnd cuIfurnI. Confrn
osfo doformInIsmo fnmbIon oxIsfo un Inrgn frndIcIon quo onfnfIzn In cuIfurn
como cnusn do In cuIfurn (Kroobor) y quo, on fodo cnso, roconoco on oI modIo
In oxIsfoncIn do oIomonfos IImIfndoros. !n ocoIogn cuIfurnI rorosonfn un
onfoquo dIforonfo, nI no dIsfInguIr modIo y cuIfurn como onfos sonrndos
sIno como mufunmonfo doondIonfos. In osfn concocIon, oI oIomonfo cInvo
os oI osfnbIocImIonfo do Ios mocnnIsmos do ndnfncIon. Isfos mocnnIsmos
(oIomonfos cuIfurnIos con funcIonos ndnfnfIvns) ormIfon confroInr oI fIujo
do onorgn ufIIIzndo or Ins obIncIonos humnnns y mnnfonor oI oquIIIbrIo
doI sIsfomn, yn son rosfnurnndo oI nIvoI orIgInnI o nIcnnznndo un nuovo
oquIIIbrIo. Con In ocoIogn cuIfurnI oI onfnsIs nsn do Ins rons cuIfurnIos n
Ins obIncIonos humnnns on fnnfo quo formnn nrfo do comunIdndos
bIofIcns. In oI oxfromo do osfn fondoncIn onconfrnmos In ocoIogn humnnn.
In osfo nnrfndo frnfnromos In oIomIcn doformInIsfn, Ins foorns do In
ovoIucIon cuIfurnI bnsndns on oI confroI do In onorgn y oI modIo y In ocoIogn
cuIfurnI on su vnrIodnd do onfoquos.
ITI!MIISMO AMIIITA! VI!S!S IOSIII!ISMO
In In frndIcIon grIogn, oI mundo, IncIuyondo Ios soros vIvos, osfnbn formndo
or dIforonfos roorcIonos do cunfro rIncIIos o oIomonfos fundnmonfnIos:
oI ngun, oI fuogo, oI nIro y In fIorrn. Isfos oIomonfos son ofornos o
IndosfrucfIbIos (Cf. Iorrnfor Morn, l994). CombInncIonos no nrmonIcns do
Ios cunfro oIomonfos ImIIcnbnn In onformodnd In muorfo. ImodocIos (c.
483-430 n. C.) sonnInbn, ndoms, In rosoncIn do dos fuorzns, oI Amor y oI

54
OdIo, quo ncfunbnn on sonfIdos ouosfos. A In nnrIcIon doI OdIo
corrosondo In dIvorsIfIcncIon do Ios soros IndIvIdunIos, oro In ncfuncIon
consfnnfo doI Amor fIondo n In orfoccIon y fundIr In dIvorsIdnd on unn soIn
cosn: In osforn orfocfn. Isfn foorn fuo dosnrroIIndn or HIocrnfos (c. 460-
3?? n. C.) oI cunI dIsfInguIo cunfro cunIIdndos rosonfos on fodns Ins cosns y
cunfro humoros: fro, cnIor, soquodnd, humodnd y snngro, fIomn, bIIIs
nmnrIIIn y bIIIs nogrn rosocfIvnmonfo. o nuovo, Ins combInncIonos
ndocundns do Ios dIforonfos humoros, osfn voz InfIuIdns or In nIImonfncIon,
In ncfIvIdnd fsIcn y oI cIImn, oxIIcnbnn In snIud y In onformodnd. Adoms,
HIocrnfos oxIIcnbn Ins dIforoncIns ofnIcns onfro Iuron y AsIn on bnso n
Ins dIvorsIdndos cIImfIcns (Cf. Mornn, l990:29). Isfn nocIon fuo ndofndn
or ArIsfofoIos y Ios fIIosofos romnnos, quo jusfIfIcnbnn In suorIorIdnd do su
cIvIIIzncIon on bnso n In sIfuncIon googrfIcn rIvIIogIndn doI ModIforrnoo.
!os onsndoros rnbos, osocInImonfo Ios googrnfos Ibn IsdrIsI (c. l099-
ll66) o Ibn JnIdun (l332-l406) fomnron do Ios grIogos osfn fuonfo
oxIIcnfIvn do Ins dIforoncIns cuIfurnIos y Ins nIIcnron on sus frnbnjos. Yn
on In IIusfrncIon, Jonn IodIn (l530-l596) dosnrroIIn su foorn do Ios osfndos
on concordnncIn con Ios cIImns quo Ios son roIos, IncIuIdn In monnrqun
frnncosn. Ioro oI doformInIsmo googrfIco ms oInborndo corrosondo n
MonfosquIou (l689-l?55), quIon, on 1l eeplri/u Je loe le,ee (l?48), roIncIonn
oI fomornmonfo do Ios uobIos on funcIon do In InfIfud y In oIIgInIn, or
ojomIo, como roIn do Ios cIImns froIcnIos (Cf. HnrrIs, l968:3?). TnmbIon
Turgof (l?2?-l?8l) on su Hie/orio unitereol (l?50) oxIIcn In orgnnIzncIon
on bnndns nomndns on funcIon do In cnzn y oI dosnrroIIo do osfndos con In
nbundnncIn do rocursos nnfurnIos. IgunImonfo, oI dIfusIonIsmo doI XVIII,
con oI oscocos WIIIInm !oborfson (l?2l-l?93) y su Hie/orio Je Anerico
(l???), oxIIcnbn Ins sImIIIfudos cuIfurnIos bIon or In InvoncIon
IndoondIonfo, frufo do condIcIonos nmbIonfnIos sImIInros, bIon or In
dIfusIon (Cf. Morn, op. ci/, g. 35). Isfns Idons fuvIoron sus crfIcns,
osocInImonfo on HoIvocIo (l?l5-l??l).

55
o obsfnnfo, fodns osfns oxIIcncIonos nmbIonfnIos ornn comIomonfnrIns
do ofros Inforosos InfoIocfunIos (yn fuornn oIfIcos o hIsforIcos) y no
consfIfunn un sIsfomn oxIIcnfIvo. !n rImorn formuIncIon cnusnI do unn
/eorlo doformInIsfn nmbIonfnI In hnIInmos on IrIodrIch !nfzoI (l844-l904).
Inrn osfo oI nmbIonfo os In rIncInI cnusn do In dIvorsIdnd y In dIsfrIbucIon
do Ins cuIfurns, ns como In oxIIcncIon bsIcn do In orgnnIzncIon oIfIcn. !n
modIo nmbIonfo unIformo conducIrn n unIdndos oIfIcns, mIonfrns quo un
modIo nmbIonfo IrroguInr conducIrn n dIvIsIonos consfnnfos. !nfzoI IncIun
Ins mIgrncIonos y In dIfusIon on su osquomn nrn oxIIcnr In vnrInbIIIdnd do
In cnusncIon InfroducIdn. InfIuIdo or nrwIn y !Iffor, oI doformInIsmo
nmbIonfnI oxrosndo on su An/lropogeogroplie (l882) no os on modo nIguno
dogmfIco y rosorvn un noI n In nccIon do Ios uobIos o rnzns, n osnr
do In ImorfnncIn do In confInonfnIIdnd, do In InsuInrIdnd y doI osncIo
googrfIco on gonornI on su dosfIno (Cf. CInvnI, l9?4:53).
In googrnfn, oI osIbIIIsmo do VIdnI do !n IInncho (l845-l9l8) so oono nI
doformInIsmo nmbIonfnI, subrnynndo oI noI doI lonIre on oI modIo. In
nnfrooIogn, Irnnz Ions rochnzn Ios osquomns ovoIucIonIsfns do Soncor y
Morgnn y dofIondo, on Tle MinJ of Prini/ite Mon (l9ll), quo oI modIo
roorcIonn, nunquo no doformInn, In mnforIn rImn do In cuIfurn. IuobIos
do osquImnIos con cuIfurns y modIos do vIdn dIforonfos vIvnn on un
nmbIonfo sImIInr. In su osquomn nrfIcuInrIsfn, In ovoIucIon cuIfurnI orn
ImrovIsIbIo.
!n Idon do quo oI modIo IImIfn Ins osIbIIIdndos do dosnrroIIo cuIfurnI oro
no Ins oxIIcn, fuo dosnrroIIndn or Kroobor n nrfIr do Ios frnbnjos do CInrk
WIssIor y do ofros ofnoIogos norfonmorIcnnos on su formuIncIon do Ins
rons cuIfurnIos (Cul/urol onJ Ao/urol Areoe of Ao/ite Aor/l Anerico,
l939). Kroobor suoruso dos sorIos do mnns, unn on bnso n rnsgos
cuIfurnIos y ofrn urnmonfo googrfIcn. !n corroIncIon onfro rnsgos
cuIfurnIos y bIomns orn nfonfo. Kroobor Infonfo oxIIcnr In dIsfrIbucIon do
osfos rnsgos n nrfIr do confros do cndn ron cuIfurnI, dosdo Ios cunIos so
dIfundIrnn. Isfo concofo ormIfn conocor fnmbIon In nnfIgodnd do Ios
dIforonfos rnsgos on funcIon do su roxImIdnd nI cImnx cuIfurnI. Aunquo

56
In nocIon do ron cuIfurnI ronfo mosfro sus dofIcIoncIns, osfn formuIncIon
InfIuyo on In formuIncIon do In ocoIogn cuIfurnI do Sfownrd, nIumno do
Kroobor y !owIo, oxuosfn on oI sIguIonfo nnrfndo.
IVO!!CI C!!T!!A! Y AAITACI
A nrfIr do In II Cuorrn MundInI so rocuorn In oxIIcncIon cnusnI do In
ovoIucIon cuIfurnI. !n focnoIogn, onfondIdn como InforroIncIon o ndnfncIon
nI modIo ocoIogIco, so convIorfo on oI fncfor fundnmonfnI nrn onfondor In
oxIsfoncIn y ovoIucIon do Ios rnsgos cuIfurnIos. !n obrn do WhIfo, Tle
Science of Cul/ure (l949) os Imorfnnfo or cunnfo IInmn In nfoncIon sobro oI
crocIonfo confroI do In onorgn dIsonIbIo or nrfo do Ins formns cuIfurnIos
ms ovoIucIonndns. A osnr do In oIomIcn con su coIogn JuIInn Sfownrd,
nmbos Innfonn osquomns ovoIucIonIsfns sImIInros. Sfownrd dIsfInguIo
onfro oI ovoIucIonIsmo unIIInonI (Soncor, Morgnn y TyIor), unIvorsnI
(WhIfo y ChIIdo) y oI muIfIIInonI (su rouosfn). Todn In oxorIoncIn
humnnn, rnzonnbn Sfownrd, no odn roducIrso n unns cunnfns ofnns
dIsfInfns do dosnrroIIo cuIfurnI. o nh su InsIsfoncIn on doscrIbIr Ins
roguInrIdndos do cnmbIo cuIfurnI ms quo Ins ofnns unIvorsnIos doI
dosnrroIIo. II concofo do ovoIucIon muIfIIInonI so orgnnIzn on forno n
modoIos nrnIoIos do dosnrroIIo, quo so consIdornn "fIos cuIfurnIos".
!os nIumnos do WhIfo y Sfownrd, MnrshnII SnhIIns y IImnn SorvIco,
Infonfnron concIIInr sus dIforoncIns on 1tolu/ion onJ Cul/ure (l960), obrn
on In so roonon dos nIvoIos do ovoIucIon: oI gonornI, quo gonorn rogroso
do unn formn fondoncInI, y oI nrfIcuInr, quo gonorn dIvorsIdnd.
!n roocuncIon do Sfownrd or onconfrnr fncforos quo oxIIcnson rocosos
do ovoIucIon nrnIoIos Io IIovo n In formuIncIon do su foorn do In ocoIogn
cuIfurnI. II frnbnjo do Sfownrd sIguIo Ios nsos do Kroobor on Io quo n rons
cuIfurnIos so rofIoro. In l936 ubIIco Tle 1cononic onJ Sociol Boeie of
Prini/ite BonJe, unn formuIncIon cohoronfo do In InfornccIon onfro ocoIogn
y cuIfurn. In l938 ubIIcn Boein-Plo/eou AIoriginol Sociopoli/icol Groupe y
on l946 su HonJIoo/ of Sou/l Anericon 1nJione. Adoms, Infonfo nIIcnr
con sus nIumnos sus rIncIIos do ocoIogn cuIfurnI on Iuorfo !Ico.

5?
Su rouosfn os In sIguIonfo: oI modIo nfocfn sobro fodo n un nucIoo bsIco
do fodo sIsfomn socIocuIfurnI. Isfo nucIoo osf consfIfuIdo or In dIvIsIon doI
frnbnjo, oI fnmnno y In osfnbIIIdnd do Ios gruos IocnIos, su dIsfrIbucIon on oI
osncIo y Ins rogIns do rosIdoncIn. In bnso n oso nucIoo os osIbIo consfIfuIr
/ipoe cul/urolee quo ormIfon In comnrncIon. !os fIos cuIfurnIos so
comonon do oIomonfos cuIfurnIos soIoccIonndos ms quo do cuIfurns como
fofnIIdndos; osfos oIomonfos cuIfurnIos dobon soIoccIonnrso on roIncIon n un
robIomn y n un mnrco do roforoncIn. !os oIomonfos cuIfurnIos quo so hnn
soIoccIonndo dobon fonor Ins mIsmns roIncIonos funcIonnIos on cndn cuIfurn.
!n unIformIdnd do Ios fIos cuIfurnIos os oxIIcndn or In oxIsfoncIn do un
rocoso do ndnfncIon ocoIogIcn sImIInr, nunquo osfn roIncIon no os un o
priori sIno quo dobo sIomro sor domosfrndn omrIcnmonfo.
MofodoIogIcnmonfo, Sfownrd roono ronIIznr, on rImor Iugnr, unn
doscrIcIon do In cuIfurn mnforInI roIncIonndn con In subsIsfoncIn (nrmns,
vIvIondn, horrnmIonfns...) y oI modIo nmbIonfo; n confInuncIon un nnIIsIs
do Ios nsocfos do In orgnnIzncIon socInI roInfIvos nI uso do focnoIogn nrn
In subsIsfoncIn y, or fIn, un nnIIsIs do In InfornccIon do osfos fncforos con
oI rosfo do In cuIfurn.
Aunquo In rouosfn do Sfownrd hn sIdo objofndn or dIforonfos nuforos, y
on nrfIcuInr Coorfz (l963), su InfIuoncIn hn sIdo doformInnnfo or su
onfnsIs on In ocoIogn y Ins nrfos do subsIsfoncIns ns como or su
formuIncIon ImIcIfn do In rofronIImonfncIon onfro modIo y cuIfurn.
!A ICO!OCA C!!T!!A!
!n nocIon do ecoeie/eno vIno n ronovnr oI Inforos or Ins InfornccIonos onfro
ocoIogn y cuIfurn. Coorfz fuo oI rImoro on ufIIIznr osfn orsocfIvn on su
IIbro Agricul/urol 1ntolu/ion (l963). A Coorfz no Io convoncn In rouosfn
do Sfownrd sogun In cunI unns nrfos do In cuIfurn osfn ms roIncIonndns
con oI modIo quo ofrns. In su Iugnr roono cnmbInr In ofIcn do Ins
roIncIonos onfro cuIfurn y onforno or oI osfudIo doI ocosIsfomn. In osfo
osfudIo Ins rogunfns orfInonfos son: como so nIcnnzn oI oquIIIbrIo

58
(IncIuIdns Ins obIncIonos humnnns), quo noI juogn In fnIn y quomn o In
cnzn mnyor...
Yn homos comonfndo quo Coorfz nnnIIzn dos sIsfomns ngrcoIns (y
ocoIogIcos) on Jnvn o Infonfn oxIIcnr Ins rnzonos do su ovoIucIon (InvoIucIon
on osfo cnso) n nrfIr do In horoncIn coIonInI y do Ins osfrucfurns
socIocuIfurnIos rooxIsfonfos. os Inforosn nhorn rosnIfnr quo nrn Coorfz
cunIquIor formn do ngrIcuIfurn rorosonfn un osfuorzo or nIfornr un
ocosIsfomn dndo, do formn quo so Incromonfo oI fIujo do onorgn cnfndo or
Ins obIncIonos humnnns. II cuIfIvo InfonsIvo do cnmos do nrroz consIguo
osfo objofIvo roformnndo fofnImonfo In nnfurnIozn, mIonfrns quo oI sIsfomn
do fnIn y quomn Io consIguo ImIfndoIn. Isfns dos osfrnfogIns son dos
ojomIos do ndnfncIon nI modIo do onfro vnrIos osIbIos. In gonornI,
confInun Coorfz, os osIbIo dIsfInguIr Ios sIguIonfos fIos do ndnfncIon: In
susfIfucIon do unn vnrIodnd do osocIos or unn soIn, muy osocInIIzndn (oI
nrroz on osfo cnso), os docIr, In susfIfucIon do un ocosIsfomn or ofro; oI
numonfo do In vnrIodnd modInnfo In InfroduccIon do osocIos comosfIbIos sIn
nIfornr oI oquIIIbrIo (oI sIsfomn do fnIn y quomn, or ojomIo) y In
InfroduccIon do osocIos, vogofnIos o nnImnIos, quo susfIfuynn n ofrns on sus
nIchos ocoIogIcos, osfo os, on sus osfrnfogIns frofIcns.
!n nocIon do nIcho ocoIogIco fnmbIon fuo ufIIIzndn or Inrfh on su
doscrIcIon do Ios nfronos do omIgrncIon do Ins frIbus nomndns do IorsIn
morIdIonnI (l959). In osfo frnbnjo, Inrfh muosfrn como cndn frIbu ronIIzn
un nrovochnmIonfo dIforonfo do Ios nsfos modInnfo In combInncIon do
cnbnnns do nnImnIos dIforonfos y In coordInncIon do Ios dosInznmIonfos.
Isfn osfrnfogIn ormIfo nrovochnr nI mxImo In cnncIdnd do susfonfncIon
doI modIo y, on consocuoncIn, nIImonfnr n unn obIncIon mucho mnyor do Io
quo so odrn sosfonor con cunIquIor ofrn nufn do ufIIIzncIon do In fIorrn
nrn oI nsforoo. Ior fnnfo,
(.) sogun oI ncfunI sIsfomn, on In rogIon do In quo nqu nos ocunmos, o on
nrfo do oIIn, dIscurron robnnos quo sumnn doI ordon do un mIIIon do
cnbozns. Inrn ncomodnrIos, os nocosnrIo quo cndn gruo so noguo muy
osfrochnmonfo n In rufn y nI rogrnmn do il-rol. CunIquIor dosvIncIon
Imorfnnfo no uodo or monos quo roducIr gIgnnfoscos "nfnscos do frfIco",

59
con oI fofnI ngofnmIonfo do Ins rIncInIos zonns do nsfo, oI hnmbro do Ios
gnnndos y In nnnrqun InforfrIbnI (...). In rosumon, un roquIsIfo rovIo nrn
oI dosnrroIIo do unn nufn do ufIIIzncIon do In fIorrn como osfn os unn formn
oIfIcn quo nsoguro In mIgrncIon coordInndn y dIscIIInndn do grnndos
obIncIonos sogun rufns y rogrnmns roguInros. Isfo oxIgo In croncIon do
nuforIdndos coordInndorns fuorfos y ofIcncos, Io quo rocIsnmonfo os un rnsgo
cnrncforsfIco do osfos gruos nomndns. (l959: ??)
Ofro ojomIo Imorfnnfo do nIIcncIon do In nocIon do ocosIsfomn n In
nnfrooIogn Io onconfrnmos on !oo (l966, l9?3) y su osfudIo do 250
bosquImnnos /ung. II nnIIsIs doI InforcnmbIo do onorgn con oI modIo IIovn
n !oo n osfnbIocor sorrondonfos obsorvncIonos, como quo oI ndIco do
subsIsfoncIn, os docIr, In obIIgncIon do frnbnjnr nrn obfonor nIImonfo, orn
do 0,23, sIondo l sI cndn dn oxIgo unn jornndn do cnzn o rocoIoccIon,
vnrInndo do 0,2l on Ios momonfos do nbundnncIn n 0,3l on Ios momonfos do
eecoeec
In su nnIIsIs quodnbn cInro fnmbIon quo Ios vogofnIos consfIfunn In mnyor
nrfo do In dIofn, un 66, quodnndo oI 3? rosfnnfo nrn In cnrno. !n modIn
do cnIorns or orsonn y dn orn do 2.l40, sIondo In nocosIdnd modIn do
l.9?5 cnIorns, os docIr un oxcoso do l65 cnIorns or orsonn y dn.
!ns modIcIonos, or nnndIdurn, fuoron ronIIzndns on un nno do soqun quo
frnsforno sorInmonfo oI sIsfomn ngrcoIn y gnnndoro do Ios bnnfuos oro no
ns In oconomn do subsIsfoncIn do Ios bosquImnnos.
!n concIusIon quo uodo sncnrso os quo Ios bosquImnnos no subsIsfon or
dobnjo do Ios osfndnros nI bordo do In IndIgoncIn, como gonornImonfo so hn
suuosfo (g. 5?).
ModInnfo su nomndIsmo, Ios rocosos do fIsIon y oI confroI do In nnfnIIdnd,
Ios bosquImnnos kung mnnfIonon un oquIIIbrIo con su modIo.
Vnydn y !nnorf son Ios nuforos quo nIIcnn oI concofo do ocosIsfomn do
mnnorn ms sIsfomfIcn. o soIo osfudInn Ios InforcnmbIos do onorgn con oI
modIo, sIno Ios dIsosIfIvos cuIfurnIos quo ormIfon unn mojor ndnfncIon n
nquoI, modIfIcnndo oI comorfnmIonfo nrn nIcnnznr oI oquIIIbrIo. Isfn
modIfIcncIon so consIguo modInnfo rocosos do rofronIImonfncIon quo
Informnn do In nocosIdnd do njusfos on oI sIsfomn.

60
!oy !nnorf on su IIbro CerJoe poro loe on/epoeoJoe. 1l ri/uol en lo
ecologlo Je un pueIlo en Aueto Guineo (l968) doscrIbo oI rIfunI como
mocnnIsmo roguIndor do un gruo humnno con su onforno.
A frnvos do su osfudIo do Ios Tsombngn, un uobIo do ngrIcuIforos rImIfIvos
do nroxImndnmonfo 200 orsonns (uovn CuInon), Infonfn domosfrnr quo
In oxIsfoncIn do un cIcIo rIfunI quInquonnI nI fInnI doI cunI so roducon
guorrns ondomIcns y mnfnnzns mnsIvns do Inrns do cordos, os un
mocnnIsmo do ndnfncIon do In obIncIon humnnn n su ocosIsfomn.
Isfo cIcIo rIfunI cumIo un conjunfo do funcIonos:
l. !oguInr Ins roIncIonos onfro Ins orsonns, Ios cordos y Ios huorfos. !n
roguIncIon ncfun dIrocfnmonfo nrn rofogor n In obIncIon doI osIbIo
nrnsIfIsmo y comofoncIn do sus roIos cordos, o IndIrocfnmonfo,
nrn rofogor oI modIo nmbIonfo nyudnndo n In consorvncIon do
oxfonsns zonns do bosquo vIrgon y gnrnnfIznndo In oxIsfoncIn do unn
ndocundn roIncIon onfro cuIfIvos y bnrbochos on oI bosquo socundnrIo.
2. !oguInr oI sncrIfIcIo, In dIsfrIbucIon y oI consumo do cordos y rosnIfnr
oI vnIor doI cordo on In dIofn.
3. !oguInr oI consumo do nnImnIos no domosfIcndos (modInnfo
rohIbIcIonos) do unn mnnorn quo fIondo n ronIznr su vnIor nrn In
obIncIon on su conjunfo.
4. Consorvnr In fnunn mnrsuInI.
5. !Iovnr n cnbo unn uIforIor dIsorsIon do In obIncIon or oI forrIforIo
y unn rodIsfrIbucIon do In fIorrn onfro Ios gruos forrIforInIos.
6. !oguInr In frocuoncIn do Ins guorrns.
?. MIfIgnr In grnvodnd do Ios combnfos InforgrunIos.
8. IncIIIfnr oI InforcnmbIo do bIonos y orsonns onfro Ios gruos IocnIos.
(Cf. g. 3-4).
II cIcIo rIfunI os oI sIguIonfo: oI Incromonfo do In obIncIon do cordos (nrn
Ios cunIos so cuIfIvnn huorfos do bnfnfns osocInIos) gonorn oI numonfo doI
frnbnjo nrn mnnfonorIos o IncIdo on Ios confIIcfos onfro vocInos dobIdo n Ins
IncursIonos on Ios huorfos do unn Inrn cndn voz mnyor. ndn osfn sIfuncIon
so docIdo corfnr oI runIin, unn Innfn quo IndIcn oI InIcIo do In rImorn
nrfo doI /oi/o. In osfo orodo so sncrIfIcnn nnImnIos, so buscnn nIIndos y
comIonznn Ins guorrns frIbnIos, muy rIfunIIzndns, quo ImIIcnn ocns bnjns
y oI ngo do comonsncIonos. !n dorrofn do uno do Ios dos bnndos ImIIcn un

6l
rocoso do conquIsfns do nuovns fIorrns, ns como In roubIcncIon forrIforInI
do Ios suorvIvIonfos (rIncInImonfo on frIbus vocInns con Ins quo
mnnfonnn roIncIonos do comorcIo o nronfosco).
Cunndo hn fInnIIzndo In guorrn, yn son or ncuordo do nz o orquo un
gruo so rocInmn voncodor, so rocodo n In InnfncIon doI runIin on oI
roIo forrIforIo. Adoms, so rocomonsn n Ios osrIfus y nIIndos or In
nyudn rosfndn, coromonIns quo dobon hncorso nnfos do InIcInr unn nuovn
guorrn. Como sonnIn !nnorf,
(.) so hn nfIrmndo quo In funcIon roguIndorn doI rIfunI onfro Ios fsombngn y
ofros mnrIng nyudn n consorvnr un modIo nmbIonfo no dogrndndo, IImIfn Ios
confIIcfos boIIcos n frocuoncIns quo no onon on oIIgro In oxIsfoncIn do In
obIncIon do In rogIon, njusfn Ins roIncIonos hombro-fIorrn, fncIIIfn oI
comorcIo, dIsfrIbuyo Ios oxcodonfos IocnIos do cordo on formn do cnrno... (g.
243).
Ofrn nIIcncIon do osfo rIncIIo roguIndor doI rIfunI Io fonomos on In
InforrofncIon ronIIzndn or IIddocko doI po/lo/cl (l969). Sogun su
rouosfn, oI ofInch doscrIfo or Ions os un fonomono fnrdo on oI quo oI
dosconso drnmfIco do In obIncIon dobIdo n oIdomIns do snrnmIon
ocnsIono unn nbundnncIn do rocursos nrn In obIncIon suorvIvIonfo,
oscndorn y cnzndorn-rocoIocforn. Isfo oxIIcn fnnfo In dosfruccIon mnsIvn
do bIonos (or In sobronbundnncIn do rocursos) como oI hocho do quo Ios
ofInchos fuoson ofrocIdos or doformInndos IndIvIduos nrn Incromonfnr su
rosfIgIo y no fnnfo nrn snncIonnr osIcIonos socInIos como on oI nsndo.
II objofIvo, unn voz frnsfocndns Ins unIdndos socInIos frndIcIonnIos, orn
nfrnor oI bIon ms oscnso on nquoIIos momonfos: ofros hombros.
Hnsfn onfoncos, oI ofInch cIsIco hnbn fonIdo unn funcIon nIvoIndorn do
rocursos on unn nmIIn zonn quo so cnrncforIznbn or unn nbundnncIn do
rocursos nnfurnIos (nronquos, snImonos, ofc.) oro fnmbIon or su
dIsfrIbucIon orrfIcn o IrroguInr, do formn quo In nbundnncIn do unos
sIgnIfIcnbn oI hnmbro do ofros.
II ofInfch nborIgon no fonn unn soIn funcIon osoncInI sIno vnrIns.
!odIsfrIbun Ios nIImonfos y In rIquozn. VnIIdnbn Ios cnmbIos do sfnfus socInI.
Convorfn In rIquozn dndn or oI nnfIfrIon on rosfIgIo nrn osfo y rnngo nrn
su numnym, y mofIvnbn do osfn formn In confInuIdnd doI cIcIo do

62
InforcnmbIos. II ofInfch orn, do hocho, oI vncuIo do fodo oI sIsfomn. (g.
ll6)
IIddocko sugIoro un modoIo on oI cunI In obIncIon cnzndorn-rocoIocforn
mxImn quo odn soorfnr oI ocosIsfomn so mnnfondrn on oquIIIbrIo:
l. Con Ins vnrIncIonos osfncIonnIos I hn fonIdo oxIfo y ofroco un ofInch
(comIdn) n A, con Io quo gnnn rosfIgIo n su cosfn.
2. In cunnfo uodn, A ofrocor un ofInfch nrn rocuornr su rosfIgIo.
As Ios bIonos cIrcuInn on Ins dos dIroccIonos y Ios nIImonfos dondo hncon
fnIfn.
Aunquo In rouosfn mnforInIIsfn cuIfurnI do MnrvIn HnrrIs oxcodo Ios
ImIfos do In nnfrooIogn oconomIcn, odomos frnfnrIn nqu or su
nronfosco con In ocoIogn cuIfurnI, n In quo oI mIsmo HnrrIs oquInrn. !nn
cIfn sIgnIfIcnfIvn doI mnforInIIsmo cuIfurnI odrn sor In sIguIonfo:
...focnoIogns sImIInros nIIcndns n sImIInros onfornos fIondon n roducIr
sImIInros ordonncIonos do frnbnjo on In roduccIon y dIsfrIbucIon y... osos
ordonnmIonfos rovocnn n su voz sImIInros ngruncIonos socInIos, Ins cunIos
jusfIfIcnn y coordInnn sus ncfIvIdndos modInnfo sImIInros sIsfomns do vnIoros
y crooncIns (l968:4).
II robIomn os quo so onfIondo or sImIInros. !osuIfnn ovIdonfos Ios
nrnIoIIsmos do In rouosfn mnforInIIsfn do HnrrIs con oI mnrxIsmo y su
onfnsIs on oI hocho do quo Ins roIncIonos do roduccIon son In bnso n nrfIr
do In cunI os osIbIo oxIIcnr oI conjunfo socIocuIfurnI. In sumn odomos
doscrIbIr su rouosfn on Ios sIguIonfos formInos:
l. 1nfroee/ruc/uro. ConsIsfo on Ins ncfIvIdndos, IdonfIfIcndns dosdo unn
orsocfIvn ofIc, or Ins quo cndn socIodnd snfIsfnco Ios roquIsIfos
mnImos do subsIsfoncIn - oI modo do roduccIon - y roguIn oI
crocImIonfo domogrfIco - oI modo do roroduccIon.
2. 1e/ruc/uro. ConsIsfo on Ins ncfIvIdndos oconomIcns y oIfIcns
IdonfIfIcndns fnmbIon dosdo unn orsocfIvn ofIc, ns como Ins
ncfIvIdndos conducfunIos modInnfo Ins cunIos fodn socIodnd so
orgnnIzn on gruos quo dIsfrIbuyon, roguInn o InforcnmbInn bIonos y
frnbnjo. So uodo hnbInr do oconomns domosfIcns o oconomns

63
oIfIcns, como comononfos unIvorsnIos on oI nIvoI osfrucfurnI, sI oI
Inforos doI foco do orgnnIzncIon so confrn on Ios gruos domosfIcos o,
rosocfIvnmonfo, on Ins roIncIonos Infornns y oxfornns do In socIodnd
on su conjunfo.
3. Superee/ruc/uro. ConsIsfo on oI conjunfo do conducfns y onsnmIonfos
dodIcndos n Inboros nrfsfIcns, IudIcns, roIIgIosns o InfoIocfunIos, junfo
con fodos Ios nsocfos monfnIos y omIc do In osfrucfurn o
Infrnosfrucfurn do unn cuIfurn. (Cf. l985:l35)
o obsfnnfo, oI mIsmo HnrrIs osfrocho Ios ImIfos do su rouosfn on sus
ojomIos do nIIcncIon do oxIIcncIonos mnforInIIsfns cuIfurnIos. II fnbu quo
ImIdo comor Ins vncns sngrndns do In IndIn y ormIfo dojnrIns vngnr
IIbromonfo os oxIIcndo orquo osfns fIonon unn funcIon Imorfnnfo, como
os In do convorfIr on cnrno y Iocho rosfos do roducfos quo no uodon sor
nrovochndos or Ios humnnos. !os ,onononi, ofro ojomIo, rncfIcnn oI
InfnnfIcIdIo fomonIno y oxhIbon unn conducfn oxfromndnmonfo ngrosIvn
(guorrn y rnfo do ososns) como mocnnIsmo do roguIncIon do In obIncIon,
yn quo su ngrIcuIfurn rImIfIvn rocIsn do oxfonsns zonns nrn obfonor Ins
cnIorns y rofonns nocosnrIns. Ofrn oxIIcncIon doI mIsmo fIo: oI
cnnIbnIIsmo rIfunI do Ios nzfocns sorn roducfo do un dofIcIf do rofonns.
In l48? fuoron sncrIfIcndns ?0-80,000 vcfImns on In rIncInI IrmIdo do
TonochfIfInn (l do In obIncIon orn sncrIfIcndn cndn nno; Hnrnor, l9??).
Inrfo do sus cuoros ornn consumIdos or Ins cInsos nIfns, mIonfrns quo
ofrns ornn IIovndns nI zoo.
Snbomos, sIn ombnrgo, quo Ios rIfunIos uodon IIovnr n unn obIncIon no n
su mojor ndnfncIon... sIno n su dosfruccIon, como or ojomIo Ios Ioro do
uovn CuInon y In onformodnd dogonornfIvn IInmndn /uru, frnnsmIfIdn
modInnfo oI ondocnnIbnIIsmo do Ios dIfunfos or nrfo do Ins mujoros y Ios
nInos.
Ofrns rouosfns mnforInIIsfns cuIfurnIos nrocon ms crobIos, como In
foorn doI forrnjoo ofImo (HnrrIs, l988: 323), sogun In cunI, doI
normnImonfo onormo conjunfo do Innfns y nnImnIos consIdorndos

64
comosfIbIos (y ofocfIvnmonfo dIsonIbIos) soIo so nrovochn un oIonco
IImIfndo do osocIos quo, do formn combInndn, ormIfon obfonor unn fnsn do
rondImIonfo cnIorIco ms nIfn. In oI cnso do Ios mnInyos rurnIos doI noroosfo
onInsuInr, oI numoro do osocIos consumIdns orn oxIguo, fonIondo on
cuonfn quo !ndormnn cuonfn ?2 osocIos do Innfns snIvnjos comosfIbIos y
55 vnrIodndos do frufns y Innfns cuIfIvnbIos (l983: 23). In oI cnso do Ios
ocle, soIo so nrovochnbnn l6 osocIos. SI nIgunn do osfns osocIos
oscnsonrn, so susfIfuIrn or ofrn no rocogIdn hnsfn oI momonfo.
In cunIquIor cnso, Ins rouosfns do In ocoIogn cuIfurnI quo homos
nnnIIzndo hnsfn nqu, nun sIondo sugosfIvns, rosonfnn unn sorIo do
robIomns comunos. In rImor Iugnr, os ImosIbIo modIr or nrfo do un
nnfrooIogo Ios InforcnmbIos ofocfIvos do onorgn con oI onforno, nI sIquIorn
on oquonns comunIdndos. Aun sIondo vnIIosos Ios dnfos rocogIdos, osfos son
ms ojomIos quo modIcIonos ofocfIvns. Is nocosnrIn In ncfuncIon do un
nmIIo oquIo InfordIscIIInnrIo frnbnjnndo do formn sImuIfnon nrn
rocogor osfns InformncIonos quo IncIuyon vnsfos InvonfnrIos do Innfns y
osocIos nnImnIos, dIsfInfos fIos do subsIsfomns nun on In mIsmn zonn,
grndos do InsoIncIon, con dIforonfos roorcIonos do nufrIonfos, rocuonfo do
nIImonfos y dosochos, do nnImnIos domosfIcos y do frnbnjo humnno
omIonndo dIforonfos focnoIogns, osfo os, dIforonfos fIos do orgnnIzncIon,
snboros y/o horrnmIonfns on Ins dIforonfos IocnIIdndos Inforconocfndns.
In sogundo Iugnr, oI onfnsIs on oI oquIIIbrIo doI sIsfomn osIbIomonfo soIo
sIgnIfIquo quo so hn osfudIndo un corfo orodo do fIomo (Cf. Scoonos,
l999). !os ocosIsfomns rosonfnn oquIIIbrIos dInmIcos, rocIsnmonfo
modInnfo Ios rocosos do rofronIImonfncIon, o IncIuso, nbsorbon Imorfnnfos
orfurbncIonos, rocogIdns on oI concofo do InsfIcIdnd o fIoxIbIIIdnd
(reeilience), osfo os, ndnfncIonos quo ndmIfo oI ocosIsfomn on su conjunfo
sIn mofIvnr un cnmbIo.

65
In forcor Iugnr, un nnIIsIs consocuonfo IIovnrn n osfudInr no soInmonfo
unn obIncIon, sIno unn regi6n, con fodos Ios InforcnmbIos do onorgn
oxIsfonfos onfro Ins dIvorsns obIncIonos, IncIuIdns Ins norfncIonos do
combusfIbIos fosIIos como oI ofroIoo.
IrocIsnmonfo osfns dIfIcuIfndos son Ins quo IIovnron n John W. Ionnof
(l969, l9?6) n ronIIznr su osfudIo comnrnfIvo do dos ngroocosIsfomns on
unn zonn do Isfndos !nIdos y n formuInr su foorn do ocoIogn do sIsfomns
humnnos (Cf. SmIfh y !oovos, l989), nrn dIsfInguIrIn do In ocoIogn
cuIfurnI. In Aor/len Ploinenen (l969) comnrn Ios oniel, un gruo do
nnnbnfIsfns con focnIcns frndIcIonnIos do ngrIcuIfurn (uso do cnbnIIos y
cnrros, on Iugnr do frncforos o cnmIonos), con Ios lu/eri/oe, do roIIgIon
sImIInr, oro ms nbIorfos n In IncororncIon do osfIcIdns y mnquInnrIn.
Ambns comunIdndos so cnrncforIznn or su sogrogncIon do In socIodnd
mnyor, oro rosonfnn Jiferen/ee ndnfncIonos. !os nmIsh vIvon on fnmIIIns
nucIonros, con fnsns domogrfIcns bnjns y con bnInncos onorgofIcos muy
njusfndos. Isfn osfrnfogIn Ios ormIfo mnnfonor unn roIncIon osfnbIo con su
modIo. SIn ombnrgo, Ios huforIfns vIvon on comunIdndos nmIIns, on Ins quo
hncon un uso comunIfnrIo do Ins InvorsIonos, fIonon fnsns nIfns do
crocImIonfo domogrfIco y su bnInnco onorgofIco con oI modIo os muy nIfo, Io
cunI Ios ormIfo InvorfIr on In comrn do nuovns fIorrns nrn comunIdndos
fufurns. Ionnof onfnfIzn In ImorfnncIn do In cuIfurn (oI uso osfrnfogIco do
In roIIgIon y In frndIcIon on osfo cnso) on In ndnfncIon dIforoncInI y oI
concofo do rogIon, on oI sono do In cunI so roduco unn hIsforIn nrfIcuInr
do InfornccIonos onfro Ins dIforonfos comunIdndos quo dobo sor fonIdn on
cuonfn.
!n ocoIogn humnnn, fnI como In formuInn nIfnbuIf (l988) o Morn (l990),
nvnnzn on osfn Inon, nI consIdornr zonns googrfIcns y nnnIIznr Ios
InforcnmbIos do onorgn y Ins ndnfncIonos quo so roducon onfro Ins
dIvorsns osocIos, humnnos IncIuIdos. Aunquo In ocoIogn humnnn ufIIIzn
mnforInIos cuIfurnIos (crooncIns, conocImIonfo, nrfos do subsIsfoncIn,
osfrnfogIns mnfrImonInIos, ofc.), In cuIfurn como unIdnd Jeeoporece. Ior oI
confrnrIo, oI foco do In InvosfIgncIon consIsfo on IdonfIfIcnr on rImor Iugnr

66
unIdndos ocoIogIcns (ros do nguns nogrns, vrzons, fIorrn fIrmo, snbnnns,
ofc.) y, n nrfIr do nqu, rogunfnrso or Ins modnIIdndos do uso y
ndnfncIon n osns unIdndos do Ins dIforonfos obIncIonos humnnns
oxIsfonfos. !ogIcnmonfo, do fodns Ins ncfIvIdndos do osns obIncIonos, In
ocoIogn humnnn so roocun osocInImonfo or Ins roIncIonndns con oI
dosnrroIIo sosfonIbIo y In gosfIon do Ios sIsfomns nnfurnIos (Mnrfon,
200l).
!nn do Ins consocuoncIns do osfo onfoquo hn sIdo oI ImuIso do Ios osfudIos
doI conocImIonfo Indgonn, frndIcIonnI o IocnI, osocInImonfo nquoI
roIncIonndo con In gosfIon doI modIo (Cf. !odford e/. ol., l992; CrIm, 200l;
IIIon e/. ol. 2000; Afrnn e/. ol. 2002, Codoy of.nI. 2005). AnnIIcomos osfn
cuosfIon.
I! COOCIMIITO ICIA
!oy IIIon dofIno oI conocImIonfo Indgonn on Ios sIguIonfos formInos:
(.) IocnI, ornIIy frnnsmIffod, n consoquonco of rncfIcnI ongngomonf
roInforcod by oxorIonco, omIrIcnI rnfhor fhnn fhoorofIcnI, roofIfIvo, fIuId
nnd nogofInbIo, shnrod by nsymmofrIcnIIy dIsfrIbufod, InrgoIy funcfIonnI, nnd
omboddod In n moro oncomnssIng cuIfurnI mnfrIx (l998: 238).
II conocImIonfo ocoIogIco frndIcIonnI formn nrfo doI conocImIonfo
Indgonn. So frnfn do un conocImIonfo ncorcn do In roIncIon onfro Ios soros
(IncIuIdos Ios humnnos) y su modIo nmbIonfo, quo ImIIcn un corus do
snbor (sobro osocIos y fonomonos modIonmbIonfnIos), rcfIcns (roInfIvns nI
omIoo do Ios rocursos) y crooncIns (roIncIonndns con In InfornccIon con oI
modIo). Isfo conocImIonfo dorIvn do rocosos ndnfnfIvos y so frnnsmIfo
gonorncIonnImonfo (Iorkos e/ ol. 2000: l252; Cf. SIIIIfoo, l998).
!n gosfIon convoncIonnI o cIonffIcn do Ios rocursos, bnsndn on In nocIon doI
equiliIrio ecol6gico, frnfn do gnrnnfIznr nIvoIos do mxImo rondImIonfo doI
onforno. Mnnfonor oso rondImIonfo ImIIcn doondor crocIonfomonfo do
focnoIogns quo omIonn combusfIbIos fosIIos (or ojomIo, osquoros do
nrrnsfro) o do osfrnfogIns comorcInIos (or ojomIo, crodIfos n oscndoros).
Ironfo n osfo nrndIgmn, quo uodo ncnrronr In rIdn oxfIncIon do Ios
rocursos, Ios ocoIogos nmbIonfnIos hnn ndvorfIdo quo oI conocImIonfo

6?
ocoIogIco frndIcIonnI uodo Informnr n In gosfIon convoncIonnI y confrIbuIr
do modo sIgnIfIcnfIvo n In consorvncIon do In bIodIvorsIdnd, n In
sosfonIbIIIdnd do Ios rocursos y n In gonorncIon do reeilience (fIoxIbIIIdnd o
oInsfIcIdnd):
Ieeilience.rofors fo fho cnncIfy fo rocovor nffor dIsfurbnnco, nbsorb sfross,
InfornnIIzo If, nnd frnnscond If. !osIIIonco Is fhoughf fo consorvo ofIons nnd
oorfunIfy for ronownI nnd novoIfy (HoIIIng e/ ol. l995, on Iorkos e/ ol.
2000: l252).
Vonmos nIgunns do osns rcfIcns frndIcIonnIos.
Ior ojomIo, con oI objofo do IIovnr n cnbo un confroI ofocfIvo do Ins osocIos,
Ios chnmnnos /u/ono (CoIombIn) ofocfunn InvonfnrIos` roguInros do osocIos
nnImnIos modInnfo rosoccIonos nrbIfrnrIns do cnzn (!oIchoI-oImnfoff,
l9?6) y Ios oscndoros do IsInndIn omIonn grnndos cnnfIdndos do fIomo y
osfuorzo on InforcnmbInr InformncIon ncorcn do In dIsfrIbucIon y nbundnncIn
do Ins rosns (IIsson, l998). In muchns socIodndos son comunos fnnfo In
rofoccIon do osocIos (consIdorndns vononosns, sngrndns o curnfIvns) como
In rosfrIccIon osfncIonnI do su oxIofncIon. II sIsfomn do crooncIns mnInyo,
or ojomIo, snncIonn oI mnIfrnfo do nnImnIos y rosfrIngo oI consumo do
cIorfns osocIos consIdorndns Iieo (vononosns). In Ins IsIns MoIucns
(IndonosIn) oI eoei, unn InsfIfucIon socInI quo rosfrIngo oI nccoso n cIorfos
rocursos y quo osoo un grnn noyo IocnI orquo so Inforrofn como un
bnIunrfo do In hIsforIn y In cuIfurn IocnI, funcIonn on In rcfIcn ojorcIondo
un confroI ofocfIvo sobro oI nIvoI do oxIofncIon ocoIogIcn.
In ocnsIonos, Ios mofodos frndIcIonnIos nrn consorvnr Ios ocosIsfomns son
ronImonfo comIojos. !os Iienoie doI dosIorfo doI Thnr on In IndIn, or
ojomIo, cuIfIvnn unn osocIo do IogumInosn (Proeopie Cineroreo) quo nufro
nI suoIo y ormIfo, n su sombrn, cuIfIvnr ofrns osocIos. Adoms, sus hojns
roorcIonnn forrnjo, sus rnmns mndorn y sus vnInns nIImonfo nrn
nnImnIos y humnnos (SnnkhnIn, l993 on Iorkos e/ ol. 2000: l255). Cruos
nborgonos do Cnnnd, AusfrnIIn o CnIIfornIn omIonn fuogo confroIndo nrn
nIfornr oI hbIfnf dondo cnznn o durnnfo oI roIo rocoso do cnzn y Ios
uorlie do In IndIn, or ojomIo, coIocnn rnmns do rboIos on sus cuIfIvos do

68
nrroz n fIn do nfrnor n Ins nvos Insocfvorns nrn quo roduzcnn Ins Ingns do
Insocfos.
!n ro/oci6n do In oxIofncIon do Ios rocursos os ofrn do Ins rcfIcns ms
comunos y oxfondIdn dosdo oI rfIco nI TroIco nrn consorvnr oI modIo y
uodo fomnr In formn do bnrbocho, cnzn rofnfIvn o frnshumnncIn. !n nilpo,
un sIsfomn do cuIfIvo rofnfIvo hnIIndo on MoxIco froIcnI, rorosonfn un
buon ojomIo do ndnfncIon nI bosquo humodo, uos ormIfo fnnfo obfonor
cosochns como rogonornr vogofncIon quo roorcIonn modIcInns, mndorn y
mnforIn rImn dosfInndn n mnnufncfurnr nrfosnnn. !n ngrIcuIfurn dorIvndn
do osfo sIsfomn roorcIonn nIImonfos or un orIodo do hnsfn fros nnos y
mndorn or un orIodo do ms do 30 nnos. !n rovIsIon do rocursos uodo
sor fodnvn ms sorrondonfo: Ios cnzndoros cnnndIonsos do In bnhn do
Jnmos, bnsndoso on InformncIon ofnohIsforIcn, uodon IIognr n gosfIonnr
sImuIfnonmonfo obIncIonos do cnsforos n oscnIn do 4 n 6 nnos, oscndo n
oscnIn do 5 n l0 nnos y cnrIbu n oscnIn do 80 n l00 nnos
!n gonorncIon, ncumuIncIon y frnnsmIsIon do oso conocImIonfo so roduco
do modo muy dIvorso y osfo uodo sor roInforrofndo y frnnsformndo. !os
cree, or ojomIo, un uobIo nIgonquIno doI Cnnnd y quo subsIsfo on grnn
nrfo doI cnrIbu, nso n ndofnr unn rcfIcn consorvncIonIsfn cunndo
ndvIrfIo, n rIncIIos doI S. XX, quo oso rocurso osfnbn docrocIondo
drnmfIcnmonfo dobIdo n unn cnzn IndIscrImInndn.
II noI doI foIkIoro y do Ios Idoros IocnIos os confrnI on oI conocImIonfo
Indgonn. In oI nilpo mojIcnno, quo ncnbnmos do moncIonnr, In mIfoIogn
IocnI oxIIcn quo oI horoo cuIfurnI doI mnz frnor In dosgrncIn n In socIodnd
sI osfn dojn do rncfIcnrIo do modo corrocfo (AIcorn y ToIodo, l998, on
Iorkos e/ ol. 2000: l25?). In cIorfns frIbus doI IncfIco nororIonfnI so
coIobrn In coromonIn do In oscn doI rImor snImon, or In cunI so
frnnsmIfon o InforIorIznn rcfIcns do gosfIon osquorn nroIndns (ChIId y
ChIId, l993, on Iorkos e/ ol. 2000: l258). Y on Arn (IgorIn) Ios nncInnos
son Ios cusfodIos do Ins rons comunnIos (consIdorndns sngrndns) y fodn

69
cncorn osf oncnbozndn or cnzndoros oxorImonfndos y or un ogun o
osocInIIsfn rIfunI (Wnrron y IInksfon, l998).
!os fnbuos sobro oI nIImonfo, In cnzn y In oscn osfn documonfndos on
InfInIdnd do socIodndos y uodon ncfunr como ofocfIvos mocnnIsmos on In
consorvncIon do Ios rocursos. Infro Ios gi//eon do CoIumbIn IrIfnIcn so
snncIonn n nquoIIos quo no sIguon Ins normns, cuosfIonnndo su dorocho n
usnr oI nombro gIfksnn y oI osfnfus socInI (IInkorfon, l998) y on MnIno In
nrfIcIncIon on In oscn do Inngosfn ImIIcn formnr nrfo do unn do Ins
bnndns orfunrIns` (Iorkos e/ ol. 2000). oI mIsmo modo, Ios sIsfomns do
crooncIns y Ins cosmoIogns uodon roorcIonnr unn ofIcn modIonmbIonfnI
fnvornbIo. !n cosmoIogn do Ins socIodndos frndIcIonnIos uodo doscrIbIrso
como unn conuniJoJ Je eeree, un rIncIIo osIrIfunI on oI quo Ios humnnos
son soIo unn nrfo. Isfn concocIon doI sor humnno y su onforno nnfurnI
osf muy oxfondIdn, como hnn mosfrndo nnfrooIogos roocundos or In
cosmoIogn y In ocoIogn (Cf. oscoIn y IIsson, l996; IIIon y IukuI, l996;
IngoId, l995, 2000). As, or ojomIo, on muchns socIodndos (/u/ono doI
noroosfo nmnzonIco, inui/, cleuong y no`Io/iee/ do MnInsIn, or cIfnr soIo
unos ocos) so hn documonfndo quo durnnfo In cnzn, Ios soros humnnos
confrnon unn doudn con Ios no-humnnos or oI nIImonfo quo roorcIonnn
(oscoI, l996: 94).
II cnso ofnogrfIco do Tubn nos sIrvo bIon nrn sInfofIznr osfos nsocfos
moncIonndos y mosfrnr In osfrochn roIncIon onfro roduccIon, ocoIogn y
sImboIogn.
In In socIodnd osquorn mnInyn do In IsIn do Tubn so dn unn nfImn
conoxIon onfro crooncIn nnImIsfn, roduccIon mnforInI y roroduccIon socInI,
quo so mnnIfIosfn on un sInnumoro do sIfuncIonos. Tnnfo oI orIodo do nrfo
y osnrfo como In oxIofncIon doI modIo ocoIogIco on oI cnso mnscuIIno son
dos momonfos nrfIcuInrmonfo vuInornbIos nI nfnquo do osrIfus mnIIgnos.
IxIsfo In crooncIn do quo sI oI mnrIdo do unn mujor ombnrnzndn mnIfrnfn n
un nnImnI mIonfrns oscn, su hIjo fufuro sufrIr sImIInros dofIcIoncIns o
mnIformncIonos nI nncor. In oI Inno do In roduccIon mnforInI, Ios rIfos do
roduccIon ofocfundos sobro Ios cnmos do nrroz y Ins nrfos osquorns nrn

?0
nsogurnr In roduccIon son Infonfos do nmnInnr n Ios osrIfus do In
nnfurnIozn. II oscndor quo so Infornn on oI mnr dobo odIr ormIso
oxIcIfo n Ios osrIfus doI mnr y osfo ovIfnr orfnr on oI bofo nrfofncfos
roIos do In cuIfurn humnnn: nrnguns, un oIno, znnfos o un osojo. SI oI
oscndor no ncnfn osos fnbuos, o onofrn Imunomonfo on oI domInIo
nnfurnI, corro oI rIosgo do sufrIr oI nfnquo do osrIfus. In fnI cnso so
roquIoron Ios sorvIcIos do un osocInIIsfn rIfunI, un pouong. Isfo, nrn
nmnInnr nI osrIfu y curnr nI oscndor, corfnr un oscndo or In mIfnd,
Innznr unn nrfo sobro In cubIorfn doI bofo y In ofrn nI mnr. II rIfo, como
vomos, ImIIcn un oc/o Je reciprociJoJ quo fIono or objofo roosfnbIocor oI
buon onfondImIonfo onfro oscndor y osrIfu (o nfurnIozn).
II oIIgro fnmbIon uodo nnrocor on oI cnso Invorso, cunndo oI osrIfu
onofrn on oI domInIo cuIfurnI y o/oco nI sor humnno. Ior ojomIo,
!nngsuIr, un osrIfu mnIIgno con nnrIoncIn do unn boIIn mujor quo so
nIImonfn do In snngro do Ins nrfurIonfns, so oxono n sor pene/roJo or un
cInvo mofIIco on cnso do sor doscubIorfn or su vcfImn. ofoso In sImofrn:
Ios osocfros nnfroomorfos so Infornnn on oI mundo humnno nrn mnfnr n
hombros, mujoros o nInos. (WnzIr-Jnhnn, l98l: l88-9), doI mIsmo modo
quo Ios humnnos Irrumon on oI mundo nnfurnI nrn nnIquIInr n Ios
rocursos: cnznndo, oscnndo o rocoIocfnndo Ins osocIos. II mundo do Ios
osrIfus so dofIno, or Io fnnfo, on oosIcIon nI mundo humnno: Ios osrIfus
son InvIsIbIos, InmorfnIos, vIvon on In oscurIdnd, son snIvnjos y, Io ms
roIovnnfo, son doformos y osfuIdos. o hocho, fnnfo Ins onformodndos
nfIcns (or ojomIo InbIo IoorIno) como Ios nnImnIos InsoIIfos (un bufnIo
nIbIno) so nsocInn con oI oIIgro y Io sobronnfurnI. Isfns crooncIns funcIonnn
on In rcfIcn como unn formn do consorvncIon ocoIogIcn, nI IImIfnrso In
oxIofncIon y oI consumo do nquoIIns osocIos mnrInns quo rosonfnn rnsgos
nnormnIos` (coIoros IInmnfIvos, nIofns onzonosns, oscnmns grnndos, ofc.).
Como homos vIsfo, In curn doI pouong consIsfo on roosfnbIocor oI oquIIIbrIo
cosmoIogIco onfro nmbos domInIos. obo ImodIr In fusIon do Io
(sobro)nnfurnI y Io cuIfurnI nrn ovIfnr oI dosordon y, or Io fnnfo, oI oIIgro.
Ior osn rnzon, Ins rogIonos ms oIIgrosns son Ios osncIos y fIomos

?l
fronforIzos, nII dondo nmbns osforns so fusIonnn: Ins nfuorns do In nIdon,
ImIfos onfro oI mundo humnno y osIrIfunI. As, mIonfrns quo In jungIn, In
monfnnn o oI mnr son Ins zonns dondo mornn Ios osrIfus, oI hognr mnInyo
os oI Iugnr ms soguro y rofogIdo. II hognr mnInyo so ornnmonfn con
nmuIofos y fnIIsmnnos nrn rooIor n Ios osrIfus nocfurnos y so oIovn doI
suoIo nrn ovIfnr Ins rIndns y Ios nnImnIos, oro fnmbIon nrn ImodIr oI
nccoso do Ios osrIfus do In fIorrn (jin /onol). AI nIvoI fomornI, Ios
momonfos ms oIIgrosos son Ios frnnsIcIon: nI nmnnocor o nI nfnrdocor, nI
ncnbnr In somnnn o oI mos o durnnfo oI cnmbIo doI monzon. o fodo osfo so
doduco, como ndvIorfo IndIcoff, quo

Tho MnInys hnvo no sIngIo, sImIo dIvIsIon bofwoon cuIfuro nnd nnfuro; fho
hnbIfnfIon of mnn Is nof n homogonous ronIm sof off cIonrIy nnd nbsoIufoIy
from fho.ronIms of nnfuro (l9?0: l04)

Isfn cosmoIogn y sus fnbuos mnrcnn un rIncIIo do explo/oci6n eoe/eniIle
doI onforno quo rocuordn quo In nnfurnIozn no os roIodnd humnnn sIno nI
confrnrIo, quo In roroduccIon y In roduccIon humnnn so subsumon bnjo oI
domInIo do In nfurnIozn.
In Iuron so dIsuso do unn vIsIon sImIInr hnsfn In Idnd ModIn, oro osfn
fuo frnnsformndoso con oI ndvonImIonfo doI mocnnIcIsmo nowfonInno, In
rovoIucIon cIonffIcn (S. XVII) y In IIusfrncIon (S. XVIII). !n nfurnIozn nso
n concobIrso onfoncos como oI objofo do confroI y oxIofncIon humnnn,
frnzndoso ns unn dIcofomn onfro In osforn do In nfurnIozn y In SocIodnd.
Isfn dIsfIncIon, roIn doI onsnmIonfo do In MoJerniJoJ, Imrognn In
comronsIon OccIdonfnI do In roIncIon con oI modIo. IrnncIs Incon, or
ojomIo, cnrncforIzo n In nfurnIozn como unn mujor soducforn y IIogo n
doscrIbIr In roIncIon onfro osfn y oI hombro on formInos do ngrosIon soxunI
(Cf. Koorfgo, l996: 266; IIsson, l996:69).
Isfo conocImIonfo ocoIogIco frndIcIonnI (oxrosndo on crooncIns, snboros,
rIfunIos y rcfIcns, como ncnbnmos do vor) roquIoro or fnnfo sor osfudIndo
on roIncIon con Ins ine/i/ucionee eociolee (normns quo rIgon In ncfuncIon
socInI on oI modIo), In in/ernolicoci6n cul/urol (modo on quo so codIfIcn y

?2

!"#"$% '() *+%',
-%#.".+/",%(#
#,/"0)(#
1"#.(*0# '(
2(#."$% '()
*('",
3,%,/"*"(%.,
(/,)$2"/, ),/0)
frnnsmIfo oI conocImIonfo) y In coenologlo o vIsIon doI mundo (crooncIns quo
roscrIbon Ins nccIonos sobro oI modIo), como so oxrosn on In IIusfrncIon 2.

!753AD9T6U8 EN TIK (ndnfndo do Iorkos e/ ol. 2000, Iorkos l999)
!odford (l992: 2l y ss.), or su nrfo, cnrncforIzn oI osfudIo do osfo
conocImIonfo on Ios sIguIonfos formInos:
- Dificul/oJ en concilior loe Jineneionee e/icenic. !os cIonffIcos quo
formnn nrfo do Ios royocfos InfordIscIIInnros (bIoIogos, ocoIogos,
modIcos, IngonIoros, ofc.) n monudo no onfIondon In dImonsIon
sImboIIcn y roIIgIosn do Ins Innfns nI do sus osocInIIsfns. Infro Ios
/o,op6, or ojomIo, oI 26 do unn obIncIon osfudIndn do 300
orsonns ornn osocInIIsfns o shnmnnos (osoodoros do conocImIonfo
osoforIco, or fnnfo). Isfos chnmnnos, confInun !odford, ornn Ios
unIcos quo odnn vIsIfnr Ios obIndos nbnndonndos dndo quo osfos,
sogun Ios fosfImonIos omIc, osfn hnbIfndos or osrIfus. AIgunos do
osfos osrIfus rosIdon on unns ocns Innfns Ifu cuyo mnnojo
soInmonfo uodo sor ronIIzndo con sogurIdnd or osfos osocInIIsfns.
osdo un unfo do vIsfn e/ic osfnrnmos doInnfo do unn rosorvn
nnfurnI, oro or suuosfo nIngun Indgonn Io onfondorn ns.
- !nn sogundn dIfIcuIfnd os oI /enpo. II frnbnjo doI nnfrooIogo os
sIomro n modIo Inzo, dndo quo IncIuyo oI conocImIonfo do In Iongun
y oI osfnbIocImIonfo do roIncIonos do confInnzn. nndn ncordo con Ios
ImIfos rosuuosfnrIos do un royocfo fIco do dos o fros nnos.
- !n forcorn cuosfIon do ImorfnncIn os oI coneeneo. !os usos do Innfns
uodon sor Inforrofndos do formn confrndIcforIn or Ios dIforonfos

?3
osocInIIsfns. Is ms, oI conocImIonfo uodo osfnr ronrfIdo do formn
dosIgunI onfro dIforonfos osocInIIsfns. Ior oIIo, no os fcII IdonfIfIcnr
oI IInmndo conocImIonfo Indgonn. In osfo unfo os Imorfnnfo
rocordnr In ImorfnnfsImn confrIbucIon do A. KImbnII !omnoy y
ofros (l986) on In quo roonon un mofodo nrn IdonfIfIcnr oI
consonso mnImo onfro un gruo dIforonfo do osocInIIsfns
l4
.
- !nn cunrfn cuosfIon os In do Ios Jerecloe in/elec/uolee. A quIon
orfonoco oso conocImIonfo A Ios osocInIIsfns A Ins comunIdndos
IvIdonfomonfo nrfo do oso conocImIonfo os suscofIbIo do
dosIocnIIzncIon on In formn do rIncIIos ncfIvos suscofIbIos do sor
nfonfndos. Isfn no os unn cuosfIon frIvInI, uos nunfn n fomns
confrnIos como son In ordIdn do dIvorsIdnd bIoIogIcn, oI Incromonfo
doI vnIor do Ios rocursos o In crocIonfo rosIon do Ios osfndos-nncIon
nrn ImIomonfnr In rofoccIon do Ios dorochos do oxIofncIon (Cf.
Irush, l993:666).
Ior uIfImo sonnInr quo Ins dIforonfos obIncIonos uodon fonor Jiferen/ee
modoIos do gosfIon doI modIo. o nocosnrInmonfo Ins obIncIonos
Indgonns dIsonon do modoIos ms consorvncIonIsfns quo ofrns
obIncIonos noofrndIcIonnIos. Afrnn e/ ol. (2002) hnn mosfrndo quo on unn
mIsmn zonn dIforonfos gruos ofnIcos rosonfnn dIforonfos rcfIcns y
dIforonfos concocIonos doI modIo sobro oI quo ncfunn.
In fIn, In IdonfIfIcncIon doI conocImIonfo Indgonn, osocInImonfo oI
roIncIonndo con In gosfIon modIonmbIonfnI, so hn consfIfuIdo como un cnmo
rIvIIogIndo doI quohncor nnfrooIogIco. A juzgnr or Ins rocomondncIonos
do Inrfh (2002), no so frnfn do unn mnIn oIoccIon.
%,*+L!0%&!'" "/+0%*L!?$% P /&+"+0.% ,+).$!&%
In AnfrooIogn oconomIcn, In 1cononlo poll/ico suoIo nsocInrso con In
oscuoIn mnrxIsfn-osfrucfurnIIsfn frnncosn, fnmbIon conocIdn como In 1ecuelo

l4
II nnIIsIs doI consonso hn sIdo ImIomonfndo on oI rogrnmn An/lropoc do Sfovo
IorgnffI (www.nnnIyfIcfoch.com).

?4
Je lo or/iculoci6n. Isfn oscuoIn surgo on Ios nnos 60 y ngrun n nuforos
como CInudo MoIIInssoux, MnurIco CodoIIor, ImmnnuoI Torrny, IIorro-
IhIIIo !oy, Coorgo uro o Mnrc Augo. !n mnyorn do oIIos combInn un
rofundo conocImIonfo ofnogrfIco do frIcn confrnI, occIdonfnI y
Mndngnscnr con unn fondoncIn foorIcn osfrucfurnIIsfn (Cf. !ovI-Sfrnuss) y
mnrxIsfn (Cf. AIfhussor, InIIbnr, IoffoIhoIm). Aqu, In InfIuoncIn do A.
!oroI-Courhnm y su nnIIsIs do Ios dIsosIfIvos focnooconomIcos, do C.
InInndIor y su osfudIo doI coIonInIIsmo, do SnmIr AmIn y su oxnmon
oconomIco doI subdosnrroIIo y oI rodoscubrImIonfo do Ios Iornen do Mnrx,
fuoron fundnmonfnIos nrn nbordnr In nIIcncIon doI mnforInIIsmo hIsforIco
nI osfudIo do In socIodnd frndIcIonnI` y Innfonr cuosfIonos fnn Imorfnnfos
como: quo roIncIonos do roduccIon domInnn on Ins socIodndos bnsndns on
oI nronfosco, oxIsfo oxIofncIon on osfns socIodndos, como dobon
onfondorso y nIIcnrso nocIonos confrnIos como oI modo do roduccIon`
osdo oI unfo do vIsfn oconomIco, Ios concofos cInvos do osfn Inon son oI
do noJo Je proJucci6n (fuorzns y roIncIonos roducfIvns) y oI do fornoci6n
eociol (onfIdnd donfro do unn fronforn googrfIcn quo osoo sus roIns
nrfIcuInrIdndos on oI dosnrroIIo hIsforIco do su osfrucfurn oconomIcn y su
suorosfrucfurn). !ns relocionee Je proJucci6n, nsocIndns con Ios neJioe Je
proJucci6n, son fundnmonfnIos nrn onfondor quo gruo, osfrnfo o cInso
osoo oI confroI do Ios rocursos quo osIbIIIfnn In oxIsfoncIn mnforInI y In
confInuIdnd socInI. !ns fuercoe Je proJucci6n, do Ins cunIos Ios neJioe Je
proJucci6n son unn nrfo consfIfuyonfo, IncIuyon Ios objofos doI frnbnjo
(fIorrn o mnforIns rImns), Ios modIos o Insfrumonfos doI frnbnjo
(horrnmIonfns y focnoIogn) y, sobro fodo, oI roIo frnbnjo humnno. Ior oIIo
son fomns confrnIos oI vnIor, oI frnbnjo y In oxIofncIon.
!os nuforos frnncosos, nfrndos or Ios dobnfos ncorcn doI noJo Je
proJucci6n oei/ico, nfIrmnron hnIInr un noJo Je proJucci6n ofricono roIo
do In oconomn rocoIonInI, on oI quo so dosconoco rcfIcnmonfo In
roIodnd rIvndn y In fIorrn orn roIodnd comunnI doI IInnjo, oI cInn o oI
gruo. Sogun osfos nuforos, In nrIsfocrncIn frIbnI so frnnsformo on unn cInso
comorcInI Inforosndn or oxIofnr Ins osIbIIIdndos morcnnfIIos doI oro, In

?5
snI y Ios oscInvos. AquoIIo ImIdIo dosnrroIInr Ins fuorzns roducfIvns
IocnIos, Io cunI oxIIcnrn oI subdosnrroIIo oconomIco nfrIcnno.
Isfos nuforos nvnnznn In roocuncIon nnfrooIogIcn or Ios ofocfos
IdooIogIcos doI cnIfnIIsmo. ToorIcnmonfo, oI modo do roduccIon cnIfnIIsfn
roquIoro cInco condIcIonos osfrucfurnIos: l) quo oxIsfn un /roIojo liIre on oI
dobIo sonfIdo mnrxInno: IIbro do Ins obIIgncIonos foudnIos y IIborndo do In
vIncuIncIon onfro roducfor y roIofnrIo do Ios modIos do roduccIon; 2) quo
so roduzcn un fIo do coorcIon oconomIcn doI roducfor dososodo; 3) quo
so do unn sonrncIon doI odor oconomIco y doI odor oIfIco quo osIbIIIfo
oI surgImIonfo do unn burguosn IocnI; 4) quo so dosnrroIIo unn roduccIon
do morcnncns on In quo In fuorzn InbornI son fnmbIon morcnncn (frnbnjo
nsnInrIndo) y 5) quo oI cnIfnI so roroduzcn (AInvI, l982: l?9, cIfndo on
HnshIm, l988: 33). In oI cnIfnIIsmo In oxIofncIon so ocuIfn bnjo oI rocoso
do roduccIon, uos oI cnIfnIIsfn comrn In fuorzn do frnbnjo y In oxfrnccIon
do In IusvnIn so ncomnnn do ofros modIos oconomIcos: snInrIo, rocIos,
crodIfos, doudns, nmonnzn doI dosomIoo, ofc. In osfo rocoso, n dIforoncIn
do Ios modos do roduccIon nnforIoros, In IdooIogn y In cuIfurn juognn un
noI fundnmonfnI nrn gnrnnfIznr oI oquIIIbrIo socInI. Isfo ormIfo unn
1cononlo poll/ico Je lo cul/uro on In quo cobrnn roIovnncIn nocIonos fnIos
como fe/iclieno Je lo nerconclo (KnrI Mnrx), In legenonlo (AnfonIo
CrnmscI) o Jiecureo y poJer (MIchoI IoucnuIf). Aqu, or ojomIo, dosfncn In
nocIon do 1cononlo ocul/o (Comnroff y Comnroff, l999) quo romIfo nI modo
on quo, on In concIoncIn ouInr, so mIsfIfIcn In nnfurnIozn doI rocoso or oI
cunI so gonorn, dIsfrIbuyo y ncumuIn oI oxcodonfo bnjo oI cnIfnIIsmo. A
nrfIr do nh omorgo un sIsfomn do crooncIns, comnrfIdo or Ios gruos ms
obros y subnIfornos, quo nfrIbuyo In rIquozn InusunI do In oIIfo n rcfIcns
ocuIfns: brujorn, mngIn, ofc. (!obofhnm, 2005).
!n norfncIon foorIcn ms Imorfnnfo do Ios mnrxIsfns frnncosos os In
nocIon do or/iculoci6n Je loe noJoe Je proJucci6n. MoIIInssoux (l9?0) on su
osfudIo do Ios guro do In Cosfn do MnrfII hnIIn unn combInncIon do dos
modos do roduccIon: oI frndIcIonnI y roIo doI IInnjo y un modo do
roduccIon coIonInI-comorcInI. Torrny (l9?2), yondo ms Iojos, consIdorn quo

?6
Io quo nnronfn sor oI modo do roduccIon doI IInnjo os on ronIIdnd un dobIo
modo do roduccIon comuosfo or oI frnbnjo do fodos Ios mIombros do In
nIdon, or unn nrfo, y or oI frnbnjo doI IInnjo, or In ofrn. Isfo sIgnIfIcn
quo, omrIcnmonfo, un sIsfomn do roduccIon odrn consIsfIr on ms do un
modo do roduccIon nrfIcuIndo do mnnorn quo uno do Ios modos os oI
domInnnfo.
AnnIIcomos con ms dofnIIo oI mnrxIsmo osfrucfurnI do CodoIIor y oI modo
do roduccIon domosfIco do MoIIInssoux.
I! MA!XISMO IST!!CT!!A! I COI!II!
II mnrxIsmo osfrucfurnI do CodoIIor rorosonfn un Infonfo do rounIr oI
mnforInIIsmo hIsforIco do Mnrx y In nnfrooIogn osfrucfurnI do !ovI-
Sfrnuss. Sogun CodoIIor (l9?4), In nnfrooIogn oconomIcn no uodo
IImIfnrso n osfudInr Io InmodInfo, sIno quo dobo nrfIr do In foorn nrn Ir
ms nII do In IogIcn nnronfo y mosfrnr Ins condIcIonos hIsforIcns y
osfrucfurnIos do In nnrIcIon, roroduccIon y dosnnrIcIon on In hIsforIn do
Ins socIodndos sIn cInsos. SIguIondo or Io fnnfo n !ovI-Sfrnuss, CodoIIor
consIdorn quo osfn osfrucfurn no os InmodInfnmonfo vIsIbIo, nunquo forno
por/e Je lo reoliJoJ.
... odomos yn nsonfnr dos condIcIonos doI conocImIonfo cIonffIco do Ios
sIsfomns oconomIcos quo osfudInn Ios nnfrooIogos. II nnIIsIs do Ios
dIsfInfos modos do roduccIon y do cIrcuIncIon do Ios bIonos dobo IIovnrso n
cnbo do fnI formnI quo:
l. so InvosfIguo y doscubrn, ms nII do su IogIcn nnronfo y vIsIbIo, unn
IogIcn subynconfo, InvIsIbIo;
2. so InvosfIguon y doscubrnn Ins condIcIonos osfrucfurnIos o hIsforIcns do su
nnrIcIon, do su roroduccIon y do su dosnnrIcIon on In hIsforIn. (l9?4:
289).
A nrfIr doI nnIIsIs do Ios Igmoos nIu/i, CodoIIor nos muosfrn su
rouosfn osfrucfurnI. II osquomn concofunI os oI sIguIonfo:
Hny quo IdonfIfIcnr on rImor Iugnr oI modo do roduccIon do In formncIon
oconomIcn y socInI quo so osf nnnIIznndo. In oI cnso do Ios Igmoos mbufI
oI ocosIsfomn os oI do In soIvn ocunforInI (sIn osfncIonos), on oI quo rncfIcn

??
cnzn-rocoIoccIon. !n formn ms Imorfnnfo do cnzn os In cooornfIvn con rod,
on In cunI Ios hombros cnsndos coInbornn on In cnfurn do nnfIoos,
oIofnnfos o hIoofnmos. !n rocoIoccIon do chnmInonos y fuborcuIos, quo
rorosonfnn ms do In mIfnd do Ios rocursos nIImonfIcIos, os rncfIcndn or
mujoros. !n dIvIsIon doI frnbnjo so ronIIzn on bnso nI soxo y In gonorncIon.
!os roducfos obfonIdos do In cnzn y In rocoIoccIon so ronrfon onfro fodos nI
fInnI doI dn (rocIrocIdnd). !os dosInznmIonfos son monsunIos, n modIdn
quo oscnsonn Ios rocursos, donfro do un doformInndo forrIforIo.
Ior Io quo rosocfn n In orgnnIzncIon socInI, unn do Ins cnrncforsfIcns do Ins
bnndns mbufI os In fIuIdoz: Ios IndIvIduos vnn n vIvIr n bnndns vocInns
IIbromonfo. Isfns vnrnn do ? y 30 cnzndoros y sus fnmIIIns. So rncfIcn oI
InforcnmbIo do mujoros y so buscn ososn roforonfomonfo on bnndns
Iojnnns y nuncn on Ins orIgInnrIns do Ios ndros. o oxIsfo jofnfurn (vIojos y
grnndos cnzndoros goznn do roconocIdo rosfIgIo), no so conoco In guorrn
onfro Ins bnndns, In vIoIoncIn os rorImIdn y Ios rIfunIos ms Imorfnnfos
quo so coIobrnn son oI IIImn, ronIIzndo con ocnsIon do In uborfnd do Ins
muchnchns, o oI MoIImo, coIobrndo con ocnsIon do In muorfo do Ios nduIfos.
In osfo rIfunI In soIvn os objofo do un Infonso cuIfo y "hnco or su voz" or
modIo do fInufns sngrndns.
!nn voz doscrIfo oI modo do roduccIon y Ins cnrncforsfIcns gonornIos, os
nocosnrIo IdonfIfIcnr Ios rIncIIos osfrucfurnIos. Como IdonfIfIcnr osfos
rIncIIos no Io dIco CodoIIor, nunquo osfo robIomn suoIo fnmbIon
nchncnrso n In nnfrooIogn osfrucfurnI do !ovI-Sfrnuss. In oI nnIIsIs
osfrucfurnI doI mIfo (l958), or ojomIo, no so ofroco unn mofodoIogn nrn
doducIr Ios ni/enoe.
CodoIIor dIsfInguo, nrn Ios mbufI, fros rIncIIos osfrucfurnIos: (l) In
dIsorsIon, (2) In cooorncIon y (3) In fIuIdoz. !n cuosfIon os quo cndn uno do
Ios rnsgos do In socIodnd mbufI uodo sor oxIIcndo n nrfIr do In
nrfIcIncIon do uno o ms rIncIIos osfrucfurnIos. As, or ojomIo, Ins
roIncIonos do roIodnd osfn mnrcndns or forrIforIos dIsfInfIvos (ncfun oI
rIncIIo l) oro sIn dorochos oxcIusIvos (ncfun oI rIncIIo 3). Ior Io quo so

?8
rofIoro nI nronfosco, In formInoIogn on bnso nI soxo y In gonorncIon os unn
muosfrn do In ncfuncIon doI rIncIIo 2, mIonfrns quo In rocnrIodnd
mnfrImonInI y In oxognmIn sugIoron oI rIncIIo 3. In oI cnmo do In
oIfIcn, In dobII dosIgunIdnd ImIIcn In ncfuncIon sImuIfnon do Ios
rIncIIos 2 y 3, nI IgunI quo In InoxIsfoncIn do jofnfurn. !n rorosIon doI
cnzndor Indron y oI cnsfIgo doI suono cunndo suonn In voz do In soIvn son
oxIIcnbIos on bnso nI rIncIIo 2, nI IgunI quo In InoxIsfoncIn do guorrn y oI
cuIfo n In soIvn, on Ios quo ncfunn sImuIfnonmonfo Ios fros rIncIIos. Isfo
cuIfo n In soIvn ocuIfn Ins confrndIccIonos oxIsfonfos on oI sono do In
socIodnd mbufI y rosonfn In ronIIdnd como dndn y no como socInImonfo
consfruIdn.
!n rouosfn do CodoIIor os Inforosnnfo or cunnfo Infonfn nIIcnr oI
mnforInIIsmo hIsforIco con fodns sus consocuoncIns n In doscrIcIon fnnfo doI
modo do roduccIon como do In suorosfrucfurn IdooIogIcn y cuIfurnI. SIn
ombnrgo, In oxIsfoncIn do rIncIIos osfrucfurnIos quo ncfunn do formn
cohoronfo nrn oI mnnfonImIonfo do In socIodnd y cuIfurn MbufI, nun
cunndo In hnco InfoIIgIbIo, os un nsocfo quo quodn or confrnsfnr.
MII!!ASSO!X: I! MOO I I!O!CCI OMISTICO
!oy (l9?l) y MoIIInssoux (l9?5) coIncIdon on oxIornr fnnfo In sucosIon do
Ios modos do roduccIon como In nrfIcuIncIon doI modo do roduccIon
cnIfnIIsfn con oI modo do roduccIon rocnIfnIIsfn. AdmIfIdn In fondoncIn
doI cnIfnIIsmo n susfIfuIr Ins roIncIonos do roduccIon rooxIsfonfos or Ins
suyn roIns, Ios dIforonfos modos do roduccIon rocnIfnIIsfns no son
gonorIcos, sIno osocfIcos, y cndn uno do oIIos Innfon rosIsfoncIns y
roIncIonos dIvorsns con oI cnIfnIIsfn. !oy dIsfInguo dIforonfos osfndIos do
nrfIcuIncIon. !nn rImorn formn do nrfIcuIncIon os oI InforcnmbIo do
morcnncns (mnforIns rImns or roducfos IndusfrInIos). !n sogundo modo
do nrfIcuIncIon os In convIvoncIn doI cnIfnIIsmo, domInnnfo, con ofrns
formns subsIdInrIns, oro nocosnrIns nrn su mnnfonImIonfo. II forcor
osfndIo coIncIdo con oI dosnrroIIo Iono doI modo do roduccIon cnIfnIIsfn.

?9
!n rouosfn do MoIIInssoux nhondn on In nIIcncIon doI mnforInIIsmo
hIsforIco n Ins socIodndos rImIfIvns. Ioro Io hnco doscubrIondo In oxIsfoncIn
do un modo do roduccIon quo orvIvo n Io Inrgo do In hIsforIn y quo oI
cnIfnIIsmo ufIIIzn on doformInndos momonfos como osfrnfogIn do
roroduccIon: oI modo do roduccIon domosfIco. Isfo modo do roduccIon os
oI rosuIfnnfo do In rcfIcn do In ngrIcuIfurn y formn nrfo consfIfuyonfo doI
rosfo do modos do roduccIon ms ovoIucIonndos. o os oxncfn, or fnnfo, In
concocIon do In hIsforIn on bnso n In sucosIon do modos do roduccIon
rogrosIvnmonfo ms ovoIucIonndos.
Isfo modo do roduccIon ImIIcn oI gInocodInnmIsmo como osfrnfogIn
domInnnfo combInndo con In oIIgnmIn. o osfn formn no so IImIfnn Ins
ofoncInIIdndos do roroduccIon nI numoro do hombros uboros on un
momonfo dndo sIno quo os osIbIo dIsfrIbuIrIns no soIo on oI osncIo sIno on
oI fIomo. Isfn dIsfrIbucIon ormIfo y rocIsn, ndoms, doI confroI oIfIco
do Ios "mnyoros" con oI objofo do mnnfonor roIncIonos osfnbIos con ofrns
comunIdndos
II confroI sobro Ins mujoros y su InforcnmbIo fIono unn bnso domogrfIcn:
Ios gruos nIsIndos y domogrfIcnmonfo roducIdos no uodon nsogurnr su
roroduccIon. Ior fnnfo, In cIrcuIncIon do hombros o mujoros os unn
nocosIdnd. Isfn cIrcuIncIon on socIodndos ngrcoIns os oI modIo do confroI
oIfIco or oxcoIoncIn (ms quo oI confroI do Ios roducfos). As, n dIforoncIn
do !ovI-Sfrnuss, oI mnfrImonIo os oI orIgon do In rohIbIcIon doI Incosfo (y
no n In Invorsn) y nI IgunI quo MnrvIn HnrrIs, In oxIIcncIon do InsfIfucIonos
socInIos quo roguInn Ins normns do roroduccIon fIonon un orIgon ocoIogIco
(snIvnr Ins Ioyos domogrfIcns do Ios oquonos numoros).
SImIInr Idon do confrIfugncIon os hoy nIIcnbIo n unn ronIIdnd ms corcnnn y
nromInnfo: oI uso quo oI cnIfnIIsmo hnco do In mnno do obrn InmIgrnnfo y
In oxuIsIon cunndo no In nocosIfn, dojnndo quo do su roroduccIon so ocuo
un modo do roduccIon rocnIfnIIsfn. !bnIdo Mnrfnoz VoIgn (l989:?6)
oxono ojomIos do frnbnjndoros fomororos on Isfndos !nIdos cuyn
roroduccIon In soorfnn ngrIcuIfurns do subsIsfoncIn on Ios nsos do

80
orIgon. !os snInrIos ngndos or Ios omrosnrIos ngrcoIns no nsogurnn In
roroduccIon do In formn do frnbnjo. Su rouosfn os quo oI cnIfnIIsmo
nIcnnzn un oxcodonfo mnyor cunndo uodo sonrnr comIofnmonfo Ins
ncfIvIdndos dosfInndns n In roduccIon do Ins dosfInndns n In roroduccIon.
,*+,I/?$%? H/ ?."$/?!?J -IH/0%"
In Ios uIfImos nnos Cudomnn (200l) hn rouosfo unn Inon do
roInnfonmIonfo do nIgunos do Ios fomns confrnIos on AnfrooIogn
oconomIcn. II dobnfo formnIIsmo-susfnnfIvIsmo, In ocoIogn, oI noomnrxIsmo
y Ios fomns do dosnrroIIo y gIobnIIzncIon son fonIdos on cuonfn on su
formuIncIon. SIn ombnrgo, su IIbro do Tle An/lropolog, of 1conon, dobo
Inforrofnrso soInmonfo como un rImor nso.
!n nnfrooIogn oconomIcn, comIonzn Cudomnn, os nIIcnbIo fnnfo n
sIfuncIonos ofnogrfIcns como n In vIdn IndusfrInI, uos on fodos Ios cnsos so
roducon Ios mIsmos rocosos do nsogurnmIonfo y dIsfrIbucIon doI vnIor.
Isfos rocosos uodon doscrIbIrso on Ios sIguIonfos formInos.
os onconfrnmos on rImor Iugnr con In bnso o fundncIon. Isfo domInIo
consIsfo on Ios in/ereeee conpor/iJoe or unn comunIdnd, o IncIuyo Ios
modIos do roduccIon (como In fIorrn y oI ngun), bIonos y consfrucfos
IdooIogIcos, como oI conocImIonfo, In focnoIogn, Ioyos, rcfIcns, hnbIIIdndos
y cosfumbros. !n bnso rovoo do unn osfrucfurn nI rosfo do domInIos, dofIno
IocnImonfo unos vnIoros y so oxrosn on In formn do IdonfIdnd do unn
comunIdnd. !n bnso so roIncIonn con lo eogroJo.
!n sogundo domInIo osf consfIfuIdo or Ins roIncIonos socInIos y Ins
nsocIncIonos. Isfns roIncIonos comunnIos son vIsfns como un fIn on s
mIsmns o IncIuyon oconomns domosfIcns, cororncIonos do dIvorsos fIos,
IInnjos y nncIonos. Isfns dIforonfos roIncIonos rorosonfnn dIvorsns formns
do nroIncIon y dosnrroIIo do In bnso; y Ios bIonos y Ios sorvIcIos so
dIsfrIbuyon n frnvos do oIIns. !n reciprociJoJ fIono nqu un sonfIdo muy
osocInIIzndo: Ios InforcnmbIos oquIIIbrndos en/re dIforonfos comunIdndos.
In oI cnfuIo VII voromos quo, do hocho, Cudomnn nIudo nI Jon, ms quo n

8l
In rocIrocIdnd on su conjunfo, uos osfn, dofondoromos, os roIn, on su
nsocfo mnforInI, do In unIdnd do roduccIon y consumo, son oI gruo
domosfIco o unn unIdnd ms nmIIn. !os donos, yn sonn nmIsfosos (on oI
kuIn) o comofIfIvos (on oI mokn), uodon fonor osn funcIon do nmIInr In
bnso, son nmIgos o onomIgos (!osmnn e/. ol., l9?l).
II forcor domInIo osf consfIfuIdo or Ios bIonos y sorvIcIos InforcnmbIndos
on oI morcndo. In osfo domInIo Ios bIonos y Ios sorvIcIos osfn sonrndos do
Ins roIncIonos socInIos, so buscn oI mxImo bonofIcIo y so nyudn n In
cIrcuIncIon modInnfo monodns o monodns do uso nrcInI comunnImonfo
fnbrIcndns. In osfo domInIo so roducon rocosos do InnovncIon, yn son or
nrfosnnos IndIvIdunIos o or gruos quo ormIfon, modInnfo un rocoso do
onsnyo y orror, dIsonor do monooIIos fomornIos do roducfos o sorvIcIos.
Ior uIfImo, oI cunrfo domInIo Io consfIfuyo In nroIncIon y ncumuIncIon do
rIquozn, IIovndn n cnbo or muIfIIos InsfIfucIonos, no nocosnrInmonfo
osocInIIzndns unIcnmonfo on osfo domInIo: jofos do IInnjo, osfndos,
cororncIonos, bnncos, ofc. In oI cnIfnIIsmo In monodn rovnIoco on osfo
domInIo fInnI como modIdn do fodns Ins cosns.
Aunquo muy nbsfrncfo y nocosIfndo do un dosnrroIIo nmIIo, osfo modoIo
rosonfn cuosfIonos do Inforos. In rImor Iugnr, oI vnIor osf cuIfurnImonfo
o IocnImonfo dofInIdo, or Io quo cnroco do sonfIdo unn foorn doI vnIor
nbsfrncfn do IndIvIduos quo no oxIsfon on nIngunn nrfo. In sogundo Iugnr,
Ins frnnsnccIonos so dnn einul/neonen/e on dos osforns, on In osforn do Ins
roIncIonos socInIos y on In osforn doI InforcnmbIo. Isfns frnnsnccIonos no son
confrndIcforIns sIno quo orfonocon n dIforonfos domInIos consfIfufIvos do
/oJo socIodnd. Como voromos on oI cnfuIo VIII, dIsonomos do muIfIIos
ovIdoncIns ofnogrfIcns on Ins quo Ios bIonos y Ios sorvIcIos cIrcuInn on nI
monos dos osforns sonrndns.
In forcor Iugnr, Ios rocosos do rocIrocIdnd sImboIIzndos or In frnsforoncIn
do bIonos rocIosos son Infonfos do hncor ms grnndo In bnso, do oxfondorIn
n ofrns comunIdndos. Aqu, In rocIrocIdnd no so oono n morcndo, sIno n
comunIdnd, romIondo ns un oquvoco quIzs InIcIndo or Mnrx:

82
o such roInfIon of mufunI Indoondonco oxIsfs for fho mombors of n
rImIfIvo communIfy . CommodIfy oxchnngo bogIns whoro communIfy IIfo
onds (cIfndo on IIrfh l939:20).
In cunrfo Iugnr, Ins osfrnfogIns IndIvIdunIos son Imorfnnfos on In dInmIcn
doI sIsfomn, no soInmonfo on oI cnso cnIfnIIsfn, modInnfo Ios rocosos do
InnovncIon modInnfo onsnyo y orror on oI mnrco do unos vnIoros y unn
frndIcIon dofInIdos or In bnso. Aqu Cudomnn sIguo In foorn do In
InnovncIon do Schumofor (l942).
Ior uIfImo, Ios rocosos do nroIncIon y ncumuIncIon, IIovndos n su oxfromo
como on oI cnso doI cnIfnIIsmo, uodon IIovnr n unn dosfruccIon do In roIn
bnso o n rocosos do InsfIcIdnd y rosIsfoncIn. !ns comunIdndos IocnIos, or
ojomIo, uodon rochnznr ronIIznr rocosIonos nrn Ios furIsfns o rocIbIr
dInoro do Ios omrosnrIos IocnIos nun nfronfnndo fuorfos gnsfos. AI mIsmo
fIomo Ingrosos crocIonfos obfonIdos on oI morcndo uodon sorvIr nrn
forfnIocor frndIcIonos IocnIos.
Isornmos quo osfns Idons uodnn sor dosnrroIIndns y mojorndns on oI
fufuro.
!ns rouosfns foorIcns on AnfrooIogn oconomIcn son muIfIIos: oI eue/on/itieno do
IoInnyI, quo nvnnzn oI concofo do enIeJJeJneee do In nccIon oconomIcn on oI rosfo do In
osfrucfurn socInI y quo fnnfn ImorfnncIn hn fonIdo on Ins CIoncIns SocInIos n fInnIos doI
sIgIo XX, Ins fosIs mnforInIIsfns do In 1cologlo cul/urol y oI no/eriolieno cul/urol do HnrrIs
sogun Ins cunIos un nmIIo rnngo do InsfIfucIonos cuIfurnIos osf roIncIonndn con In
roduccIon do In subsIsfoncIn, oI neonorxino froncee con su Inforosnnfo rouosfn do In
nrfIcuIncIon do Ios modos do roduccIon, oI modo do roduccIon domosfIco (MoIIInssoux), In
busquodn do roIncIonos onfro Io IdonI y Io mnforInI (CodoIIor), oI concofo do conocinien/o
ecol6gico /roJicionol o conocImIonfo Indgonn, con sus norfncIonos n In gosfIon
modIonmbIonfnI y Ios Infonfos do snfosIs do Cudomnn.

83
&%,.$I)+ !# N &%0,/?!"+?
MII mIIIonos do orsonns, cnsI unn soxfn nrfo do In obIncIon mundInI, son
cnfnIogndns hoy dn como cnmosInns y vIvon on rons fnn dIvorsns como
osfons, cosfns, soIvns, zonns monfnnosns y nnfnnos. A osfn vnrIodnd
ocoIogIcn hny quo sumnr unn grnn dIvorsIdnd do sIfuncIonos oconomIcns:
ngrIcuIfurn do subsIsfoncIn on fIorrns comunnIos, cuIfIvos comorcInIos como
roIofnrIos o nnrcoros, ncfIvIdndos nrfosnnnIos con dIforonfos grndos do
dodIcncIon, frnbnjo fomornI como jornnIoros o frnbnjndoros nsnInrIndos n
fIomo comIofo on Iugnros Iojnnos durnnfo Inrgos orodos (CnncInn,
l989:l2?). Adoms, Ios cnmosInos fIonon unn ImorfnncIn hIsforIcn
fundnmonfnI or hnbor sorvIdo do bnso nI dosnrroIIo do Ins cIvIIIzncIonos y,
or suuosfo, nI dosnrroIIo doI cnIfnIIsmo on Iuron. o sIn Ironn, John
Konnofh CnIbrnIfh (l992:l9) sosfIono quo oI hundImIonfo do In !!SS so
dobIo ms n su IncnncIdnd nrn oxIofnr n unn cInso cnmosInn sIn
InconfIvos quo n su orgnnIzncIon IndusfrInI.
In Ios nnrfndos sIguIonfos voromos Ins dIforonfos mnnorns on Ins quo so hn
cnrncforIzndo osfn dIvorsIdnd y Ins rouosfns do fIos do socIodndos
cnmosInns.
?+&!/H%H/? $*%H!&!+"%)/? / ;!?$+*!%
In nnfrooIogn Ios osfudIos Ionoros sobro oI cnmosInndo romIfon n
!oborf !odfIoId y JuIInn Sfownrd, nunquo In socIoIogn y In hIsforIn yn
hnbnn rosfndo nfoncIon n Ins socIodndos rurnIos y ngrcoIns mucho nnfos
(SIIvormnn, l9?9). !n nnfrooIogn cIsIcn omozo nIIcnndo In orsocfIvn
funcIonnIIsfn n unn cnfogorn do socIodnd fol/ quo no hncn oxcosIvns
dIsfIncIonos onfro socIodndos frIbnIos y cnmosInns. A osnr do quo Kroobor
(l948) dIsfInguIo Ins cnfogorns urIono y rurol, In socIodnd cnmosInn so
comrondIo como unn socIodnd nrcInI` Insorfn on ronIIdndos ms nmIIns,
como oI osfndo nncIon o Ios morcndos gIobnIos (HnrrIs, 2005). In
nnfrooIogn, In nocIon do cnmosIno rocIbo oI rImor frnfnmIonfo nnnIfIco
on !nymond IIrfh, Molo, Iielernen. Tleir Peoeon/ 1conon, (l946) y soIo

84
n nrfIr do Ios nnos 50 comIonzn n cobrnr cIorfn onfIdnd foorIcn grncIns n Ios
frnbnjos do !. !odfIoId, O. !owIs, I. WoIf, M. nsh, C. nIfon o C. Iosfor.
SIn ombnrgo, oI dobnfo on forno n sI Ios cnmosInos consfIfuyon unn
cnfogorn socInI unIformo on s mIsmn fodnvn ormonoco nbIorfo. !n
doondoncIn do un sIsfomn mnyor, osfnfnI o urbnno, nroco sor In
cnrncforsfIcn rIncInI do osfo nbIgnrrndo conjunfo do sIfuncIonos quo
dofInon nI cnmosInndo, bsIcnmonfo on Ios frnbnjos do !oborf !odfIoId y
IrIc WoIf. IxnmInomos osfns cuosfIonos.
!oborf !odfIoId, con Tepoc/ln, A Mexicon Villoge (l930) y Clon Kon. A
Mo,o Villoge (l934, con AIfonso VIIInrojns) Innugurn Ios osfudIos
nnfrooIogIcos do socIodndos cnmosInns n Ins quo cnrncforIzn como fol/,
cuIfurn frndIcIonnI ouosfn n In urbnnn y modornn. Inrn !oborf !odfIoId
(l94?) oxIsfo unn Inon ovoIufIvn quo nrfo doI rImIfIvo, nsn or oI
cnmosIno y fInnIIzn on oI urbnnIfn socuInr. o ncuordo con !odfIoId, Ios
cnmosInos so cnrncforIznn or sor un gruo
(.) oquono, nIIforndo, homogonoo y con un grnn sonfIdo do In soIIdnrIdnd
grunI. Su comorfnmIonfo frndIcIonnI, osonfnoo, ncrfIco y orsonnI; no
hny IogIsIncIon doI hbIfo o oxorImonfncIon y rofIoxIon do fInos InfoIocfunIos.
II nronfosco, on sus roIncIonos o InsfIfucIonos, os In cnfogorn fIo do
oxorIoncIn y oI gruo fnmIIInr os In unIdnd do nccIon. !o sngrndo rovnIoco
sobro Io socuInr, In oconomn os do osfnfus nnfos quo do morcndo (!odfIoId
l94?: 293-308, on SIndIor l9??).
In oI rosfo do sus obrns (l956, l959, l960, l966, l962) !odfIoId oxIorn osfn
oosIcIon n frnvos do dos hIofosIs: (l) In rogrosIvn Jeeorgonicoci6n do In
cuIfurn frndIcIonnI n modIdn quo nos ncorcnmos nI mundo urbnno (Tle Iol/
cul/ure of Yuco/on ), on oI quo rodomInn In socuInrIzncIon y oI
IndIvIdunIIsmo, o so Infroducon cnmbIos (Clon Kon o Mo,o Villoge /lo/
Cloee Progreee) y (2) In oxIsfoncIn do dos frndIcIonos, n In voz ouosfns y
comIomonfnrIns: In Crnn TrndIcIon do Ios nucIoos urbnnos (In CIvIIIzncIon
hogomonIcn) y In Ioquonn TrndIcIon do Ins rons rurnIos (Cf. Tle Li//le
Connuni/, onJ Peoeon/ Socie/, onJ Cul/ure y Tle Prini/ite WorlJ onJ 1/e
Troneforno/ione).

85
MIchnoI Konrnoy (l996) dofIondo quo osfo fIo cnmosIno fuo Invonfndo
or In nnfrooIogn nrn susfIfuIr nI rImIfIvo, osocInImonfo n nrfIr do In
Sogundn Cuorrn MundInI, con In nnrIcIon doI nrndIgmn doI dosnrroIIo,
quo osfudInromos ms ndoInnfo. As, oI ojo /roJicionol-noJerno
(euIJeeorrolloJo-JeeorrolloJo), susfIfuyo nI prini/ito-citilicoJo do In
nnfrooIogn cIsIcn. !n formuIncIon do !odfIoId consfIfuyo do hocho unn
confInuncIon do Ins dIcofomns quo cnrncforIznn oI onsnmIonfo OccIdonfnI:
Geneineclof/-Geeelleclof/ do TnnIos, oe/o/ue-con/ro/o, do MnIno, Citi/oe-
Socie/oe, do Morgnn, inJitiJuo/fonilio do CouInnguo, eocieJoJee
precopi/olie/oe-Copi/olieno do Mnrx, SoliJoriJoJ orgnico- SoliJoriJoJ
necnico, do urkhoIm.
!n nnfrooIogn, confInun Konrnoy, confrIbuyo ndoms nI forfnIocImIonfo do
Ios osfndos-nncIon, nI ocunrso do In cuosfIon do In dIvorsIdnd Infornn:
As fho socInI scIoncos bocnmo InsfIfufIonnIIzod wIfhIn fho modorn nnfIon-
sfnfos nnd In fho rocoss confrIbufod fo fho consfIfufIon of fhoso sfnfos, n
bnsIc dIvIsIon of Inbor wns mndo bofwoon nnfhrooIogy nnd fho ofhor
dIscIIInos, mosf nofnbIy socIoIogy. To fho Inffor foII fho fnsk of nrfIcuInfIng
InfornnI dIvorsIfy Info nnfIonnI IdonfIfy, nnd In fhIs sonso socIoIogy Is n
fofomIc dIscIIIno of nnfIonnI soIIdnrIfy. In shnr confrnsf fo socIoIogy's
confrIbufIons fo forgIng nnfIonnI IdonfIfy, nnfhrooIogy wns nssIgnod fho
comIomonfnry fnsk of dofInIng such InfornnI soIIdnrIfy by confrnsfIng If wIfh
Ifs nnfIfhosIs, fho gonornIIzod ofhor. Thus, whorons socIoIogy Is fho scIonco of
InfornnI dIfforonco, nnfhrooIogy Is fho scIonco of oxfornnI dIfforonco.
Whorons socIoIogy Is fho scIonco of SoIf, nnfhrooIogy Is fho scIonco of Ofhor.
CIvon fho IocnfIon of nnfhrooIogy wIfhIn fho SoIf, If fhoroforo foIIows fhnf
nnfhrooIogy Is nIso chnrgod wIfh fho fnsk of dofInIng fho !oInfIonshI
bofwoon SoIf nnd Ofhor. (g. 25)
!ns obsorvncIonos do Konrnoy son sugosfIvns. SIn dudn, In sombrn doI
dosnrroIIo hn osfndo rosonfo on In cnrncforIzncIon do Ios cnmosInos como
frndIcIonnIos, nfrnsndos, rosIsfonfos nI cnmbIo o IrrncIonnIos. !os
osfuorzos do Iosfor (l962, l96?) or modornIznr TzInfzunfznn (sIn oxIfo,
or cIorfo) son nrndIgmfIcos. Ahorn bIon, do su frncnso Iosfor oxfrno
nIgunns IoccIonos: fnIfn do un rogrnmn Infogrndo dosdo In mIsmn C!IIA!
(Confro !ogIonnI do IducncIon IundnmonfnI nrn In AmorIcn !nfInn),
nocosIdnd do suorvIsnr Ios royocfos, roforoncIn or formnr n orsonns no
oxorfns (Ios nIfnroros do TzInfzunfznn ncnbnron hncIondo Io quo Ios hnbn

86
funcIonndo sIomro), ovIfnr In nocosIdnd do ondoudnmIonfo do Ios
cnmosInos nrn Incorornr nuovns focnIcns, onfro ofrns rocomondncIonos
nrn fufuros royocfos. !n InfIuoncIn doI concofo fol/ os nfonfo on Ios
frnbnjos do Iosfor (l962):
Ionsnnf communIfIos rorosonf fho rurnI oxrossIon of Inrgo, cInss-
sfrucfurod, oconomIcnIIy comIox, roIndusfrInI cIvIIIznfIons, In whIch frndo
nnd commorco nnd crnff socInIIznfIon nro woII dovoIood, In whIch monoy Is
commonIy usod, nnd In whIch mnrkof dIsosIfIon Is fho gonI for n nrf of fho
roducor's offorfs. Tho cIfy Is fho rIncInI sourco of InnovnfIon for such
communIfIos, nnd If hoIds fho oIIfIcnI, roIIgIous, nnd oconomIc roIns. (l962:
46).
II ofro oIomonfo do In rouosfn do !odfIoId, In rogrosIvn dosorgnnIzncIon
do In cul/uro /roJicionol con oI cnmbIo, fnmbIon os suscofIbIo do crfIcn. !n
Idon do In oxIsfoncIn do socIodndos frndIcIonnIos quo vnn ordIondo
rogrosIvnmonfo su cohoroncIn on confncfo con oI mundo modorno
sImboIIzndo or In cIudnd, o or In IncororncIon do oIomonfos do In socIodnd
domInnnfo, os dIscufIbIo. In osfn concofunIIzncIon, In frnnsmIsIon ornI do
In frndIcIon os un oIomonfo fundnmonfnI. !n frnnsmIsIon ornI, ouosfn n In
rosoncIn do In oscrIfurn y In Imronfn, hn sIdo sonnIndn como uno do Ios
oIomonfos dIsfInfIvos do Ins socIodndos rImIfIvns y frndIcIonnIos (Cf. Ong,
l982; Mc!uhnn, l962). SIn ombnrgo, nI monos on Iuron, osfo no hn sIdo ns
nunco, or Io monos do formn oxcIusIvn. !n oscrIfurn, on su vnrIodnd do
formns (Iocfurns bbIIcns, roInfos IIfornrIos, odIcfos, consos, oscrIfurns do
roIodndos), osfuvo rosonfo on fodn In Idnd ModIn n frnvos do IgIosIn y do
Ins cInsos domInnnfos (obrowoIskI, l958; Coody, l968). !n cuIfurn
frndIcIonnI fnmbIon dobo nrfo do su oxIsfoncIn n In Crnn frndIcIon, or
omIonr Ios mIsmos formInos. I quo docIr fIono quo on In ncfunIIdnd
rcfIcnmonfo no oxIsfo orsonn nIgunn on oI Innofn quo no dIsongn do
confncfo con oI cIno, rndIos o foIovIsIonos, sIsfomns y confonIdos do
comunIcncIon roducfos do orgnnIzncIonos, or Io quo oI concofo do
roroduccIon ornI do In cuIfurn os ncfunImonfo InnIIcnbIo.

8?
Ofro oIomonfo do Inforos os In oxIsfoncIn do Ins IInmndns socIodndos noo-
frndIcIonnIos, como Ios coioroe do In Cosfn AfInfIcn doI IrnsII (IogossI,
l998) o Ios coIlocoe (ugonf, l993) doI Amnzonns. In nmbos cnsos so frnfn
do obIncIonos mosfIzns, doscondIonfos do coIonos orfuguosos, IndIos y
nfrIcnnos, quo hnn Infogrndo con roInfIvo oxIfo oI conocImIonfo ocoIogIco
frndIcIonnI (nmorIndIo) y oI convoncIonnI (ourooo) (Cf. Iorkos e/ ol. 2000).
Isfns obIncIonos nIfornnn In ngrIcuIfurn do subsIsfoncIn (mnndIocn) con
nIgunos cuIfIvos comorcInIos (cnfo y nzucnr on oI cnso do Ios cnInrns y
fnbnco on oI do Ios cnbIocos) y rncfIcnn In oscn y In oxIofncIon doI cnucho.
!n nInbrn cnbIoco hnco roforoncIn n dIvorsns ocuncIonos ms quo n un
gruo ofnIco o cuIfurnI; do nh In donomInncIon do uobIos sIn cuIfurn quo
Inforoso nI mIsmo !odfIoId. Como cnrncforIznr osfns obIncIonos, sus
crooncIns, sus snboros sobro oI modIo, su orgnnIzncIon socInI y oIfIcn !nn
rouosfn os concofunIIznrIns como obIncIonos quo hnn soIoccIonndo su
cuIfurn ncfunI do un conjunfo do frndIcIonos ms nmIIo quo Ins cuIfurns
Indgonns, Io cunI IIovn n unn vnrIncIon monor fnnfo do In dIvorsIdnd
cuIfurnI como doI numoro do orsonns IncIuIdns on cndn vnrIncIon.
Grado de aislamiento
+ --
P
o
b
l
a
c
i

n
Gradientes culturales
Poblaciones neotradicionales
Poblaciones indgenas

!753AD9T6U8 ZN VnrIncIonos cuIfurnIos on obIncIonos noofrndIcIonnIos o Indgonns (IogossI,
l998:l32)
In In IIusfrncIon 3 uodo vorso como oI grndo do vnrIncIon do unos gruos
con ofros os monor on oI cnso do Ins cuIfurns noofrndIcIonnIos quo on Ins

88
Indgonns dondo, n osnr do Ins IogIcns sImIIIfudos, uodon IdonfIfIcnrso
gruos y cuIfurns do unn formn ms nfIdn.
In cunIquIor cnso, In oxIsfoncIn do osfos uobIos domuosfrn quo In cuIfurn
os un rocoso confInuo, quo In unIdnd y cohoroncIn quo so nsIrn n rocogor
on In ofnogrnfn os frufo n su voz do cnmbIos, fonsIonos y ndnfncIonos
nsndns. Quodn cInro, on dofInIfIvn, quo In hIsforIn dobo fonorso on cuonfn n
In horn do formuInr Ios concofos quo nos sIrvon nrn doscrIbIr In ronIIdnd.
!osoborry (l989) IIusfrn osfn cuosfIon do unn formn nfIdn. II dIsfrIfo do
Iocono, on Ios Andos vonozoInnos, os unn zonn do dIfcII nccoso. Ioquonns
oxIofncIonos dIsfrIbuIdns or Ins monfnnns y Ios vnIIos formnn unn unIdnd
socIocuIfurnI nIrododor do In cIudnd quo dn nombro nI dIsfrIfo. ndIo
dudnrn quo osf on oI confro do unn socIodnd cnmosInn frndIcIonnI. SIn
ombnrgo, osfn socIodnd so vIncuIn con oI rosfo do VonozuoIn y oI mundo on
unn vnrIodnd do formns. In rImor Iugnr, In rosoncIn do roducfos
mnnufncfurndos on ofros nsos, como cnmIsofns do !nIvorsIdndos
nmorIcnnns, nos IndIcn do In oxIsfoncIn do cnnnIos do comorcInIIzncIon
roguInros. In sogundo Iugnr, con ocnsIon do un funornI, oI vIsIfnnfo so
orcnfn do quo nIgunos do Ios hombros quo nrfIcInn hnn nsndo vnrIos
mosos on Cnrncns frnbnjnndo y quo Innonn voIvor dosuos do In cosochn.
In forcor Iugnr, grnn nrfo do In obIncIon os doscondIonfo do Ios
InmIgrnnfos IfnIInnos y osnnoIos do In sogundn mIfnd doI sIgIo XIX, quo so
InsfnInron on In zonn como ngrIcuIforos doI cnfo o comorcInnfos. ndo quo In
Innfn doI cnfo no roorcIonn rondImIonfos hnsfn nsndos unos nnos, so
rocIsn un cnIfnI quo ormIfn InIcInr In oxIofncIon hnsfn quo omIoco n
dovongnr rondImIonfos. Con In crIsIs doI cnfo do Ios nnos 30, Ios cnmosInos
so vIoron obIIgndos n nmIInr sus cnfofnIos (on dofrImonfo do Ios cuIfIvos do
subsIsfoncIn) nrn hncor fronfo n Ios crodIfos quo rocIbIoron do Ins
comnnns comorcInIos, rovocnndo unn crIsIs do subsIsfoncIn y ocoIogIcn.
InrnIoInmonfo, oI ofroIoo dIo oorfunIdndos do omIoo y confrIbuyo nI
osfnbIocImIonfo do un osfndo confrnI quo os ncfunImonfo oI rImor bnnquoro
y cIIonfo do Ios cnmosInos do Ionoco. In dofInIfIvn, osfn brovo doscrIcIon
ono do roIIovo oI modo on quo In coyunfurn nncIonnI o InfornncIonnI fIono

89
rofundns ImIIcncIonos on In conformncIon do In ronIIdnd cnmosInn y como
In orsocfIvn hIsforIcn os nrfo ImroscIndIbIo doI nnIIsIs.
IrIc WoIf (l923-l999) hn dofInIdo Ins socIodndos cnmosInns quo conocomos
hoy como roducfos hIsforIcos do In oxnnsIon doI coIonInIIsmo. o hocho, on
su IIbro 1urope onJ /le people ui/lou/ lie/or, (l982), WoIf muosfrn como
muchns socIodndos hnbIfunImonfo frnfndns or Ios nnfrooIogos como
onfIdndos osffIcns (bnndns, frIbus, jofnfurns y osfndos) fuoron do hocho
roducIdns y consfruIdns on oI curso do In oxnnsIon doI cnIfnIIsmo
nIrododor doI gIobo. In oI cnso do Ios cnmosInos, WoIf (l955) dIsfInguo,
como voromos on oI sIguIonfo nnrfndo, dos fIos IdonIos do socIodndos
cnmosInns: Ins comunIdndos corrndns y Ins comunIdndos nbIorfns, onfro
ofros fIos omorgonfos. !ns comunIdndos corrndns roducon su roIn
subsIsfoncIn y vondon unn oquonn nrfo do su roduccIon n un sIsfomn do
morcndos IocnIos. Infro Ins comunIdndos y oI sIsfomn ms nmIIo
Inforonon unn cororncIon (oI sIsfomn do cnrgos). IxIsfon fIorrns
comunnIos y In cororncIon ronIIzn Imorfnnfos ncfIvIdndos. In oI cnso do
MosonmorIcn osfns socIodndos so conformnron on oI sono do In Isnnn
coIonInI.
II sogundo fIo comrondo cnmosInos quo vondon roguInrmonfo un cuIfIvo
comorcInI, onfro oI 50 y oI ?5 do su roduccIon fofnI. CoogrfIcnmonfo, osfo
fIo do cnmosInndo so dIsfrIbuyo on fIorrns nIfns humodns o fIorrns bnjns
froIcnIos. In zonns froIcnIos, con IIuvIns osfncIonnIos, so cuIfIvn cnnn do
nzucnr, mIonfrns quo Ins zonns do IIuvIns consfnnfos como oI norfo do
CoIombIn, VonozuoIn o In cosfn do Icundor, ormIfon oI cuIfIvo do In cocn y
Ins bnnnnns. II dosnrroIIo do osfo cnmosInndo hn sIdo muy Imorfnnfo on
Ins zonns dondo oI cuIfIvo comorcInI os oI cnfo. Como snbomos, osfo cuIfIvo
rocIsn do cnIfnIIzncIon oxfornn y do unn osfrucfurn comorcInI
InfornncIonnI. Ior Io fnnfo, In comunIdnd nbIorfn nnroco como rosuosfn n
In crocIonfo domnndn InfornncIonnI do roducfos ngrcoIns do Ios froIcos.
CuIfurnImonfo, nmbos fIos do comunIdndos son dIforonfos:
Tho corornfo onsnnf communIfy Is comosod rImnrIIy of ono subcuIfuro,
fho onsnnfry. Tho oon communIfy comrIsos n numbor of subcuIfuros of

90
whIch fho onsnnfry Is onIy ono, nIfhough fho mosf Imorfnnf funcfIonnI
sogmonf. Tho corornfo communIfy omhnsIzos rosIsfnnco fo InfIuoncos from
wIfhouf whIch mIghf fhronfon Ifs InfogrIfy. Tho oon communIfy, on fho
ofhor hnnd, omhnsIzos confInuous InforncfIon wIfh fho oufsIdo worId nnd
fIos Ifs forfunos fo oufsIdo domnnds. Tho corornfo communIfy frowns on
IndIvIdunI nccumuInfIon nnd dIsIny of wonIfh nnd sfrIvos fo roduco fho
offocfs of such nccumuInfIon on fho communnI sfrucfuro. If rosIsf roshnIng of
roInfIonshIs; If dofonds fho frndIfIonnI oquIIIbrIum. Tho oon-ondod
communIfy ormIfs nnd oxocfs IndIvIdunI nccumuInfIon nnd dIsIny of
wonIfh durIng orIods of rIsIng oufsIdo domnnd nnd nIIows fhIs now wonIfh
much InfIuonco In fho orIodIc roshnIng of socInI fIos (l955:?0).
Infro oI fIo do comunIdnd corornfIvn y oI do ngrIcuIfurn IndusfrInI oxIsfon
muIfIIos fIos InformodIos. !onIn, on su Deeorrollo Jel Copi/olieno en
Iueio (l899, ci/. on CnncInn, l989) nunfnbn hncIn In rogrosIvn
dIforoncIncIon do In cInso cnmosInn, bIon como roIofnrIos, bIon como
frnbnjndoros nsnInrIndos, osfo os, n su rogrosIvn dosnnrIcIon. Aunquo osfo
ovIdonfomonfo no hn nsndo do formn gonornIIzndn, In ronIIdnd os quo
obIncIonos cnmosInns doI fIo corrndo nunfndo or WoIf, como on oI
cnso do ZInnncnfn, on ChInns, rosonfnn unn oIIfo do cnIfnIIsfns
ngrnrIos, unn cInso do jornnIoros y unn cInso do cnmosInos, onfro Ios quo
cnbo dIsfInguIr n su voz n Ios cnmosInos quo frnbnjnn bsIcnmonfo nrn su
nufosubsIsfoncIn, oro quo IncIuyon forfIIIznnfos y somIIIns rocodonfos do
omrosns cnIfnIIsfns, oquonos comorcInnfos y nrfosnnos y somIroIofnrIos.
o nuovo, nos onconfrnmos con un sIsfomn cnIfnIIsfn convIvIondo con ofrns
formns do roduccIon quo ufIIIzn on funcIon do sus nocosIdndos. In In
ncfunIIdnd, In funcIon do rosorvn IncIuso hn dosnnrocIdo, condonnndo n
nmIIos socforos obIncIonnIos do AmorIcn !nfInn n In ms nbsoIufn obrozn
(Irofon, l999:269 y ss.). VoIvoromos sobro osfn cuosfIon on oI nnIIsIs doI
Imncfo doI cnIfnIIsmo on socIdndos doI sudosfo nsIfIco.
)% &+0I"!H%H &+*,+*%$!#%
IrIc WoIf, n nrfIr do In comnrncIon do comunIdndos do MoxIco y
CunfomnIn con Jnvn, IdonfIfIco In oxIsfoncIn do unn comunIdnd corornfIvn
cnmosInn corrndn cnrncforIzndn or unn ngrIcuIfurn do subsIsfoncIn (I), In
roduccIon do un fondo do ronfn (II) y In oxIsfoncIn do sIsfomns nrn
rovonIr In onfrndn do oxfrnnos on In comunIdnd (osfo os, oI nccoso n Ins

9l
fIorrns) (III). Como homos sonnIndo, osfns comunIdndos cnmosInns son oI
rosuIfndo do In domInncIon coIonInI osnnoIn y hoInndosn rosocfIvnmonfo.
!n domInncIon coIonInI consfIfuyo unIdndos ndmInIsfrnfIvns bnsndns on oI
forrIforIo, IImIfo Ins fIorrns dIsonIbIos do Ins unIdndos ndmInIsfrnfIvns
nrn ormIfIr In InsfnIncIon do coIonos o hIzo rocnor Ios frIbufos y Ios
sorvIcIos sobro Ins rosocfIvns comunIdndos. In nmbos cnsos, Ins
oxIofncIonos comorcInIos onconfrnron bonofIcIosn In roIncIon con
comunIdndos ms quo con IndIvIduos. In gonornI, confInun WoIf, osfo fIo
do comunIdndos nnroco on socIodndos dunIos, con unn cInso domInnnfo y
unn cInso cnmosInn domInndn (e.g. mIr ruso). As, oI sIsfomn do cnrgos dobo
Inforrofnrso como unn rosuosfn dofonsIvn n Ios oIIgros quo nmonnznn nI
cnmosIno: In fnIfn do fIorrn y In comIofn roIofnrIzncIon.
o so frnfn do sImIos "suorvIvoncIns" nI consocuoncIns doI "rofrnso
cuIfurnI", nI so dobon n In ufnfIvn fondoncIn nI consorvndurIsmo,
cnrncforsfIcn do cunIquIor cuIfurn. o ojomIIfIcnn In "confomornnoIdnd do
Ios no confomornoos". IxIsfon orquo sus funcIonos eon confomornons
(l95?:94).
In oI cnso do MosonmorIcn, osfo sIsfomn do cnrgos fuo Imorfndo do In
onnsuIn IborIcn, sogurnmonfo n nrfIr do un modoIo do cofrndns
rosorvndo n gruos ofnIcos (Morono, l985:l9l).
Isfnmos Ionnmonfo do ncuordo con Ios nuforos cIfndos cunndo sonnInn quo
fnnfo Ins roIns comunIdndos como oI sIsfomn do cnrgos son un hocho
fundnmonfnImonfo oIfIco, quo rovoIn In formn mIsmn do nrfIcuIncIon onfro
In socIodnd gIobnI (oI Isfndo) y Ios gruos IocnIos. Ior oIIo, os ImroscIndIbIo
osfudInr Ins funcIonos osfrucfurnIos doI sIsfomn sIn roducIrnos n Ins funcIonos
quo osfo cumIo on oI InforIor do cndn comunIdnd osocfIcn. uosfrn fosIs os
quo so frnsInnfn n AmorIcn, ImInnfndoIo on Ins comunIdndos Indgonns
frns In conquIsfn, oI modoIo hIsnno do cofrndns ofnIcns. Inrn onfondor bIon
osfo, homos do dofonor nuosfrn nrgumonfncIon dIrocfnmonfo roforIdn nI
sIsfomn do cnrgos nrn oxonor Ios oIomonfos fundnmonfnIos doI modoIo do
sIsfomn do cofrndns quo homos oInborndo hnco unos nnos con bnso n nuosfros
frnbnjos nnfrooIogIcos on AndnIucn.
Con In nrfIcIncIon on oI sIsfomn do cnrgos so consIguon sImuIfnonmonfo
dIforonfos ofocfos: nfIrmncIon do In comunIdnd, osfo os, do In Ioee (on oI
sonfIdo do Cudomnn), rodIsfrIbucIon do nrfo do Ios oxcodonfos (obfonIdos n
frnvos do In omIgrncIon, or ojomIo) rovInIondo oxcosIvns dosIgunIdndos y
dIforoncIncIon sImboIIcn do Ios quo fIonon nccoso n Ios rocursos comunnIos.

92
II sIsfomn do cnrgos, como muosfrn Iosfor on TzInfzunfznn, os fIoxIbIo, do
formn quo so uodon oIImInnr nIvoIos o convoncor n orsonns do quo roIfnn
on oI cnrgo cunndo no hny cnndIdnfos sufIcIonfos.
Isfo sIsfomn do cnrgos uodo rosuIfnr ronImonfo comIojo, como on oI cnso
yn comonfndo do ZInnncnnfn. !n mnyor nsIrncIon do un zInncnnfonco os
sorvIr un nno on cndn uno do Ios 4 nIvoIos y 6l cnrgos do su comunIdnd. II
nIvoI InforIor osf consfIfuIdo or 28 mnyordomos y l2 mnyoros. II sogundo
nIvoI Io consfIfuyon l4 nIforocos. II forcoro, 4 rogIdoros. Ior fIn, oI cunrfo
nIvoI Io consfIfuyon 2 nIcnIdos vIojos quo uodon, IncIuso, nombrnr un cnrgo
honorfIco fInnI. A osfo sIsfomn fundnmonfnI so nnndon cuoros nuxIIInros
ms o monos ormnnonfos. II cosfo do mnnfonor Ios cnrgos os muy nIfo: os
nocosnrIo nhorrnr durnnfo nnos, odIr rosfndo y dIsonor do noyos nrn
sufrngnr Ins comIdns coromonInIos y fIosfns on honor do Ios dIforonfos
snnfos.
Como voromos Iuogo, osfo IdonI do IgunIdnd y nIvoIncIon os soIo foorIco y n
osnr do quo In normn consIdorn fodos Ios cnrgos Imorfnnfos or IgunI, on
In rcfIcn nIgunos son ms Imorfnnfos quo ofros y son Ins mIsmns fnmIIIns
Ins quo Ios osfonfnn n frnvos do vnrIns gonorncIonos.
Ofrn do Ins cnrncforsfIcns do Ins comunIdndos corornfIvns quo so sumn n In
oxIsfoncIn do fIorrns comunnIos, In ngrIcuIfurn do subsIsfoncIn como formn
rodomInnnfo y oI sIsfomn coromonInI, os In entiJio ine/i/ucionolicoJo. Isfn
onvIdIn so mnnIfIosfn dosdo ncusncIonos do brujorn (or ojomIo, mnI do ojo
or oI nncImIonfo do un bobo), n In ocuIfncIon InsfIfucIonnIIzndn do In
rIquozn o In oxIsfoncIn do formuIns coromonInIos quo rovIonon quo osfn so
dosnrroIIo.
!n rouosfn do Iosfor (l96?) os quo Ins socIodndos cnmosInns dIsonon do
unn IdooIogn doI Iien lini/oJo quo osf on In bnso do osfo fonomono. !n
rIquozn no doondo doI frnbnjo, sIno quo os oxfornn n oI, vIono dndn.
Aumonfnndo oI frnbnjo IndIvIdunI soIo so uodon consoguIr oquonns
mojorns oro quo no cnmbInn In sIfuncIon gonornI, Idon Ionnmonfo rncIonnI
fonIondo on cuonfn Ios condIcIonnnfos osfrucfurnIos oxIsfonfos. Isfn rIquozn

93
IImIfndn so dobo ronrfIr do formn IgunIIfnrIn, do formn quo fodos fongnn
nccoso n unn nrfo nIcuofn. Ior oIIo, In rIquozn do unos sIgnIfIcn In obrozn
do ofros, osfo os, In rIquozn soIo so oxIIcn or fomnr unn nrfo ms grnndo
do In quo on jusfIcIn corrosondo. o nh In IdooIogn IgunIIfnrIn, In
ocuIfncIon do In rIquozn, doI bIonosfnr, doI consumo o In obIIgncIon do
InvorfIr on oI comIojo coromonInI como formn nIfornnfIvn do rosfnbIocor oI
oquIIIbrIo.
!n rouosfn do Iosfor, ns como In do Oscnr !owIs do cul/uro Je lo poIreco
(l959), onfnfIznn In oxIsfoncIn do unn IdooIogn, surgIdn do Ins condIcIonos
objofIvns do vIdn, quo confrIbuyo nI mnnfonImIonfo do In sIfuncIon dndn,
dosnIonfnndo InIcInfIvns quo odrnn ImIIcnr cnmbIos sIgnIfIcnfIvos. Con
osfos confroIos socInIos on oI Inno IdooIogIco, oconomIco y coromonInI, os
IogIco quo n osfns obIncIonos so Ins cnrncforIco como rosIsfonfos nI cnmbIo.
SIn ombnrgo, nuforos como Achoson (l9?2) o Cnmsf (l9?4), nofnn quo Io quo
subynco n osns ncfIfudos odrnn sor dosIgunIdndos osfrucfurnIos do fIo
oconomIco y oIfIco (on SIndIor, l9??). Voromos osfns Inforosnnfos
cuosfIonos on Ios sIguIonfos nnrfndos, oro nnfos nsnromos n dIscufIr Ins
socIodnd osquorn, un fIo osocInI do socIodnd cnmosInn.
&+0I"!H%H/? ,/?[I/*%?
!n ndnfncIon mnrfImn os uno do Ios Iogros ms oxfromos consoguIdos or
oI hombro, uos In oscn ImIIcn un comIojo rocoso do busquodn, dofoccIon
y cnfurn do rocursos dIfcIIos do IocnIIznr y nfrnnr. MIonfrns quo oI
ngrIcuIfor uodo roducIr y roroducIr sus cuIfIvos, oI oscndor ufIIIzn unn
osfrnfogIn bsIcnmonfo do cnzn on un onforno ocoIogIco ImrodocIbIo.
Croomos quo con ncIorfo !nymond IIrfh rouso on Tle Molo, Iielernen
(l944) nnnIIznr n Ins comunIdndos osquorns frndIcIonnIos como un fIo
osocInI do socIodnd cnmosInn. SIn ombnrgo, no sor hnsfn Ios nnos ?0
cunndo In AnfrooIogn MnrfImn cobrn cIorfn nufonomn foorIcn,
bIfurcndoso on unn Inon ocoIogIcn y ofrn do InsIrncIon mnrxIsfn (AIogrof y
Tomrnno, l989). In oI rImor cnso dosfncn In nIIcncIon do In ocoIogn
sIsfomIcn, quo ormIfn roIncIonnr In comunIdnd osquorn con In oxIofncIon

94
do In bIomnsn mnrInn y oI sIsfomn oconomIco-oIfIco ms nmIIo. Isfn Inon
ormIfIo roovnIunr oI modoIo bIo-oconomIco, bIon ojomIIfIcndo on HnrdIn
Tho Trngody of fho Commons (l968). II modoIo bIo-oconomIco, on brovo,
consIdorn quo oI mnr os un bIon comun quo roquIoro oI confroI y In
InforvoncIon do un odor suorIor, or ojomIo oI Isfndo, nrn ovIfnr su
sobrooxIofncIon y oxoIIo. Isfo modoIo, quo nsumo Ios nxIomns do In
oconomn noocIsIcn, subosfImn sIn ombnrgo oI noI do nquoIIns
InsfIfucIonos frndIcIonnIos quo nsogurnn unn oxIofncIon sosfonIbIo
modInnfo dorochos do roIodnd InformnI y do nccoso n Ios rocursos.
Ioro In nroxImncIon ocoIogIcn so rovoIo oxcosIvnmonfo ocIocfIcn y obvInbn
oI noI do In hIsforIn. !n sogundn orsocfIvn foorIcn, on cnmbIo, so
bonofIcIo doI mnrxIsmo y do Ios osfudIos doI cnmosInndo, quo IncIdnn on In
hIsforIn, In comIojIdnd do Ins roIncIonos do roduccIon osquorn y su
doondoncIn do Ins oxIgoncIns do In oconomn cnIfnIIsfn.
Achoson (l98l) sonnIn unn sorIo do fomfIcns susfnnfIvns roIns do In
nnfrooIogn do In oscn y sus hnIInzgos gonornIos ms rorosonfnfIvos.
Irosonfnmos on rImor Iugnr Ins InsfIfucIonos orIonfndns n roducIr oI rIosgo
y In IncorfIdumbro osquorn. In osfo cnso cnbo fonor on cuonfn Ios
sIguIonfos nsocfos:
MoJo Je orgonicoci6n Je lo /ripuloci6n. !n mnyorn do comunIdndos
osquorns so cnrncforIznn or oI cnrcfor IgunIIfnrIo, cooornfIvo, do
sus mIombros, or usnr un doformInndo sIsfomn do dIsfrIbucIon do
gnnnncIns (or ojomIo, oI sIsfomn do nrfos) y do roIodnd do Ios
modIos do roduccIon y or unn cIorfn nufn on oI rocIufnmIonfo do In
frIuIncIon.
Acceeo o loe Jerecloe peequeroe: Ins comunIdndos osquorns osoon un
doformInndo fIo do roIodnd y confroI do Ios rocursos ns como
osfrnfogIns nrn nccodor n nquoIIos.
MercoJo , conproJoree Je peecoJo. !n roIncIon onfro modIndoros
comorcInIos y oscndoros, sImIInr n In roIncIon nfron-cIIonfo, suoIo
sor durndorn y doondIonfo. Isfo odrn obodocor n In dIfIcuIfnd doI

95
oscndor nrn morcnnfIIIznr su roIn roduccIon; su doondoncIn do
un cnIfnI consfnnfo nocosnrIo nrn ronrnr o susfIfuIr Ios modIos do
roduccIon; In InosfnbIIIdnd doI rocIo doI oscndo dobIdo n In
domnndn InoIsfIcn, nI cnrcfor orocodoro doI roducfo o n In
dIfIcuIfnd nrn nImnconnrIo.
Loe coopero/itoe suoIon sor un modo comun do orgnnIzncIon do Ios
oscndoros quo ormIfo nIIvInr Ios robIomns do In oscn do bnjurn y
ojorcor oI confroI doI cnIfnI. Ahorn bIon, su frncnso, bnsfnnfo comun,
Informn sobro In ronIIdnd socIocuIfurnI y oconomIcn do Ios oscndoros.
1ne/i/ucionee poro reJucir el rieego: rosondon n InIcInfIvns
frndIcIonnIos o osonfnons como cofrndns, sIsfomns do nyudn
mufun, rosfnmos rofnfIvos, soguros InformnIos, ofc.
Gee/i6n Je lo infornoci6n. In In oscn oI confroI y In gosfIon do In
InformncIon sobro osocIos, unfos do oscn, sInguInrIdndos
ocoIogIcns, ofc., os cInvo nrn oI oxIfo do In omrosn. IxIsfon dIvorsos
modos do monooIIznr o confroInr In InformncIon, fnIos como oI
socrofIsmo, In ImIfncIon, In codIfIcncIon do In InformncIon nrn oIudIr
oI confroI, ofc.
Ii/uol , nogio. In gonornI suoIon oxIsfIr ms fnbuos y rIfunIos onfro
Ios oscndoros quo onfro Ios cnmosInos ngrcoIns, uos oI grndo do
nznr os ms oIovndo.
!n sogundn cuosfIon os In comofoncIn or Ios rocursos. !n oscn os unn
ncfIvIdnd muy comofIfIvn. Ior oIIo, cnsI fodns Ins socIodndos osquorns
comnrfon nIgun fIo do rogIns formnIos o InformnIos roforonfos nI nccoso n
Ios rocursos, nI fIo do oquIo omIondo y nI modo do usnrIo:
1e/ro/egioe inJitiJuolee. IxIsfon cunfro osfrnfogIns bIon documonfndns:
i) ndquIsIcIon do dosfrozns (oxorIoncIn, fIomo do frnbnjo, conocImIonfo
ocoIogIco y focnIco, ofc.); ii) nIfornnncIn InbornI, dndo quo on Ins
socIodndos frIbnIos y cnmosInns In oscn rnrnmonfo os unn ncfIvIdnd n
fIomo comIofo; iii) gosfIon doI cnIfnI y In InvorsIon y it) nIvoI do
InnovncIon, quo doondo do vnrInbIos oconomIcns y socIocuIfurnIos.

96
In forcor Iugnr hny quo fonor on cuonfn Ios fncforos sIcoIogIcos y
socIocuIfurnIos:
AJop/oci6n peicol6gico: In ncfIvIdnd osquorn romuovn cIorfos rnsgos
sIcoIogIcos (mnscuIInIdnd, brnvurn, osndn.). !os oscndoros, on
muchns socIodndos, consIdornn quo In oscn Ios roorcIonn IIborfnd`,
rofos` o Ingrosos` y suoIon rorosonfnrso n s mIsmos como
IndoondIonfos - nunquo son on ronIIdnd muy doondIonfos do sus
homoIogos nrn roducIr oI rIosgo y mnxImIznr Ins gnnnncIns.
Mujeree , tiJo fonilior. !ns socIodndos osquorns so cnrncforIznn or
unn mnrcndn dIvIsIon soxunI doI frnbnjo. obIdo n In nusoncIn
roIongndn do Ios vnronos, Ins mujoros suoIon sor omrondodorns y
fonor un ncfIvo noI on In comrnvonfn, In ndmInIsfrncIon y In gosfIon
do Ios bIonos domosfIcos.
AcfunImonfo, In nnfrooIogn do In oscn nfronfn muIfIIos rofos (Cf.
AIogrof, l999): su ImIIcncIon on In gosfIon y dosnrroIIo do Ins osquorns, oI
noI hIsforIco doI cnIfnIIsmo morcnnfII on Ins nuovns formns do
osquorns, In orsIsfoncIn do Ins formns rocnIfnIIsfns on oI socfor, Ins
unIdndos roducfIvns y su vIncuIncIon con oI cnIfnI IndusfrInI, oI rocoso do
roIofnrIzncIon osquoro, In roIncIon onfro InnovncIon focnoIogIcn y
socIodnd, oI noI doI Isfndo y do Ins orgnnIzncIonos do roducforos on oI
nccoso n Ios rocursos.
Isfos fomns, do InnognbIo Inforos, uodon IIusfrnrso modInnfo oI cnso
ofnogrfIco do In oscn on Tubn, quo fnmbIon nos ormIfIr nnnIIznr fomns
confrnIos doI cnmosInndo como son In oconomn dunI, oI nhorro y In
InvorsIon, oI gnsfo y oI fondo coromonInI, onfro ofros.
)+? ,/?&%H+*/? H/ ,I)%I $IK%S I" &%?+ /$"+-*OM!&+
IuInu Tubn os unn do Ins 99 IsIns doI ArchIIoIngo do !nngknwI, unn IsIn
oquonn, do nonns l?.6 Km, bnnndn or Ins nguns doI Mnr do Andnmnn nI
noroosfo do In onnsuIn mnInyn. Su cIImn os froIcnI, humodo y cnIuroso.
Su orogrnfn rosonfn Inyns do nronn oscurn, mnngInros y nrrocIfos on In

9?
cosfn y unn oquonn cordIIIorn quo nbrnzn zonns soIvfIcns, bosquo
rImnrIo y cnmos do nrroz humodo on oI InforIor. AI surosfo cuIfIvos do
cnucho y cocoforos dIsorsos crocon dosordonndnmonfo y nI osfo so hnIInn
rnsfros do frufIcuIfurn hoy nbnndonndn.
!n obIncIon IsIonn, comuosfn or unos 2000 mnInyos musuImnnos,
rncfIcn In ngrIcuIfurn, In gnnndorn y In rocoIoccIon, Ios oquonos nogocIos
rurnIos y In oscn IIfornI do gnmbn, In rIncInI fuonfo oconomIcn. A osnr
doI onforno cnmosIno, In obIncIon no os Inmuno n In gIobnIIzncIon y su
oconomn osquorn no dojn do sor doondIonfo do unn vnsfn rod do
roIncIonos nncIonnIos o InfornncIonnIos. !n oscn do bnjurn, on MnInsIn, os
sIn ombnrgo uno do Ios socforos ms obros. ImIIcn nI 60 doI socfor
osquoro nncIonnI y ocun nI l.5 do In fuorzn InbornI nncIonnI, In mnyorn
mnInyos. Isfo fIo do oscn no usn cnIfnI InfonsIvo, In unIdnd do
roduccIon y oI voIumon do cnfurn son roducIdos y In focnoIogn omIondn
os sImIo: bofos, moforos, rodos y sImIos nnrojos como Imnrns do
korosono, Iomos, nnzuoIos, sodnI, snInbro.

!753AD9T6U8 \N Ioscndor do In IsIn do IuInu Tubn (MnInsIn).
!I!ACIOIS I I!O!CCI
In IuInu Tubn In mnyorn do Ios hombros onfro l6 y 65 nnos so dodIcnn n In
oscn. !n fuorzn InbornI os jovon (modIn do 35 nnos) y mnscuIInn, n osnr do

98
quo In mujor dosnrroIIn un Imorfnnfo noI oconomIco on Ios rocosos do
roduccIon socundnrIos y on In ndmInIsfrncIon y gosfIon doI cnIfnI.
II ?5.l do Ins fnmIIIns do oscndoros osoo bofo y rodos, grncIns n Ios
subsIdIos ubIIcos o n Ios crodIfos ofrocIdos or Ios comrndoros do gnmbn
IocnIos. !n unIdnd do roduccIon consfn do un bofo y dos mnrInoros: oI
roIofnrIo do In ombnrcncIon (/oi/ong), quo orcIbo 2/3 do Ins gnnnncIns, y
oI ouo/, un oscndor nsnInrIndo quo obfIono l/3 do Ios Ingrosos. !n roIncIon
onfro nmbos os cooornfIvn, uos Ios uno un comromIso oconomIco
(mnxImIznr In cnfurn y Ios Ingrosos) y, on muchos cnsos, un noxo do
nronfosco. o Ins 43 ombnrcncIonos nnnIIzndns, l2 osfnbnn frIuIndns or
hormnnos, 5 or ndro o hIjo, 3 or cunndos, 4 or fo y sobrIno, 3 or yorno
y suogro, 4 or mnfrImonIos y uno or un soIo oscndor. Is docIr, oI ?6.8
do Ins roIncIonos do roduccIon so bnsn on roIncIonos do nronfosco. Isfo
udIorn rosondor n unn osfrnfogIn oconomIcn, uos nI roscIndIr do mnno
do obrn oxfornn so mnxImIznn Ios Ingrosos do In unIdnd domosfIcn, nIgo
congruonfo con In oconomn cnmosInn (Cf. Chnynnov, l966).
!n fnonn osquorn, quo ImIIcn unn modIn do 6.4 horns do frnbnjo nI dn,
comIonzn nI nmnnocor con In busquodn do un buon unfo do oscn. !nn voz
hnIIndo un Iugnr nroIndo so dosognn Ins rodos, so osorn ncIonfomonfo
durnnfo vnrIns horns y so rogrosn nI unfo osquoro nrn oxfrnor Ins
rosns., y vuoIvo n roofIrso oI rocoso hnsfn un mxImo do cunfro
ocnsIonos, sIomro quo Ins condIcIonos cIImfIcns sonn fnvornbIos. AI cnor In
fnrdo Ios oscndoros rogrosnn nI fondondoro y vIsIfnn nI comrndor IocnI
nrn InforcnmbInr In cnfurn or dInoro on mofIIco. !n roIncIon onfro
nmbos, n osnr do quo n monudo fnmbIon Ios uno unn roIncIon do
nronfosco, so nroxImn n unn roIncIon do nfron-cIIonfo: oI comrndor IocnI
nsIsfo y rosfn combusfIbIo y dInoro nI oscndor n fIn do quo obfongn Ios
modIos roducfIvos, n cnmbIo do un confrnfo InformnI nrn comrnr sus
gnmbns n un rocIo osfIuIndo (Cf. IIrfh l966: 2l). !ns nyudns y crodIfos so
doducon Iuogo y dIrocfnmonfo do Ios ngos nI oscndor. Isfo sIsfomn
crodIfIcIo cron unn grnn doondoncIn, uos fnn ronfo como oI oscndor
Iogrn rosnrcIr su doudn vuoIvo n nocosIfnr un nuovo rosfnmo nrn comrnr

99
unn nuovn rod, ronrnr oI bofo o oI mofor, con Io cunI oI nhorro so hnco
dIfcII y In doudn so convIorfo on un Insfro orofuo quo gnrnnfIzn oI
sumInIsfro nI comrndor IocnI.
AI cnbo do dos o fros dns oI comrndor IocnI, o frocuonfomonfo su ososn,
frnnsorfnr Ins gnmbns ncumuIndns nI oxforIor do In IsIn n fIn do vondorIns
n un modIndor comorcInr (o /ou/el) chIno quo so nbnsfoco do vnrIos
sumInIsfrndoros mnInyos IocnIos. Su Infrnosfrucfurn comorcInI os muy
suorIor n In doI vondodor mnInyo. In MnInsIn, In nInbrn chInn /ou/el
dofIno nI Idor do In fnmIIIn nucIonr chInn y jofo do In omrosn fnmIIInr. In
In oconomn osquorn cndn /ou/el so Infogrn on un sIsfomn do
dIsfrIbuIdoros nmIIo y IrnmIdnI donomInndo sIsfomn do Ier/ou/el`, quo
ImIIcn unn cndonn jorrquIcn on In quo Ios dIsfrIbuIdoros do nIvoIos ms
oIovndos nfrocInnn n Ios do nIvoI InforIor. II odor oconomIco do cndn
/ou/el doondo doI numoro do subdIsfrIbuIdoros quo ncnnrn. Isfn
osfrucfurn rofIojn un nfron ofnIco y oconomIco, uos Ios chInos suoIon
domInnr In cusIdo y Ios mnInyos so sIfunn InvnrInbIomonfo on In bnso.
II sonfIdo comun sugIoro quo o JenonJo cone/on/e (consumIdoros) , ofer/o
Jecrecien/e (dndn In sobrooxIofncIon gnmbns), el precio Jel proJuc/o /ienJe
ol increnen/o. Ioro osfn rogIn rosuIfn InnIIcnbIo on oI cnso nnnIIzndo: oI
Isfndo congoIo oI rocIo do In gnmbn hncIn Ios nnos 90 y oI suoIdo doI
oscndor nonns so hn Incromonfndo, mIonfrns quo Ios rocursos no hnn
dojndo do docrocor. !n rosoncIn on oI morcndo do In gnmbn do IscIfncforn
y oI monooIIo chIno no hnn mojorndo, sIn dudn, osfn sIfuncIon. !os gromIos
o cooornfIvns osquorns, cInrns nIfornnfIvns n osfn sIfuncIon do
oxIofncIon, no son unn ocIon nfrncfIvn: In mnyorn do Ins InIcInfIvns
ubIIcns hnn frncnsndo sIsfomfIcnmonfo or InofIcIoncIn on In gosfIon,
mIonfrns quo Ios oscndoros nrocon roforIr In roInfIvn sogurIdnd do un
modIndor quo Ios socorrn on momonfos do crIsIs, n unn omrosn
comunIfnrIn. !os mnrInoros dosconfnn do In osIbIIIdnd do quo uno do oIIos
fomo Ins rIondns do In dIsfrIbucIon, uos croon quo ncfunrn on bonofIcIo
roIo y dIInIdnrn Ios bonofIcIos comunos. Isfns Idons, nI fIn y nI cnbo,
IogIfImnn y roroducon In dosIgunIdnd socIooconomIcn. Adoms, oI nccoso n

l00
In dIsfrIbucIon osquorn no os soncIIIo y os nqu dondo In nocIon do liIre
nercoJo so mnnIfIosfn fIcfIcIn: In osforn do In dIsfrIbucIon osf bIIndndn or
oI monooIIo chIno quo, on In rcfIcn, ncnbn fIjnndo oI rocIo do comrn y
vonfn do In gnmbn. IInnImonfo, In roIn roIncIon do nfron y cIIonfo norfn
un IngrodIonfo socIooconomIco o IdooIogIco dIfcII do noufrnIIznr: oI oscndor
orcIbo nI comrndor o nI /ou/el como su mojor nmIgo o, IncIuso, como un
ndro quo Io nsIsfo y nyudn on cnso do robIomns.
!OS MIIOS I I!O!CCI
II dIsono doI bofo IocnI, o perolu, no hn vnrIndo domnsIndo, nI monos, dosdo
In InvnsIon jnonosn. InnovncIonos como oI bnrco do nrrnsfro o oI bofo do
fIbrn no hnn fonIdo ns oxcosIvo oxIfo, uos In oscn IIfornI, rncfIcndn on
nguns oco rofundns y cosfns sInuosns, ImIdo usnr bnrcos grnndos o
voIocos. !n cnroncIn do InnovncIon, or Io fnnfo, no uodo nfrIbuIrso nI
consorvndurIsmo sIno n IImIfncIonos ocoIogIcns y oconomIcns como Ios rnsgos
cosforos, oI oscnso oxcodonfo oconomIco y unn consfnnfo InyoccIon do cnIfnI,
quo ImIdon nI oscndor oscnnr doI Iucle proJuc/ito on oI quo osf Insorfo.
!n ombnrcncIon mIdo 8 mofros do osIorn or l.5 do mnngn. !n osfrucfurn do
In ombnrcncIon os robusfn, rusfIcn, con un cnsco do ? cm. do grosor n bnso do
Inmns do l5 cm. do Inrgo. In In cubIorfn, nIgunos bofos vnn rovIsfos do un
nrnofo nrn gunrocorso doI soI con osfrucfurn do junco do IndIns y
cubIorfn ImormonbIo do foIn o IInoIoo.

!753AD9T6U8 ]N Perolu, In ombnrcncIon osquorn IocnI.
Aunquo oI bnrco no os oxcosIvnmonfo cnro, su mndorn so doforIorn
rIdnmonfo y oI mnnfonImIonfo un mnforInI cnro oxIgo y un frnbnjo
InborIoso: IIjnr, socnr, cnInfnfonr, bnrnIznr y Infnr oI cnsco. II bofo usn un

l0l
mofor dIosoI unIdo n In hoIIco modInnfo unn Inrgn vnrn mofIIcn. Ior oso oI
mofor rocIbo oI nombro IocnI do enjin e/or, o mofor do coIn. So frnfn do un
mofor duro, do cosfo y consumo modorndos, quo confnmInn oco y ormIfo
unn buonn mnnIobrnbIIIdnd.
!n rod os osIbIomonfo oI nnrojo ms frgII y orocodoro y, como fnI,
roquIoro unn consfnnfo InvorsIon on ronrncIon y/o roosIcIon. In oI nsndo,
In rod ms comun, donomInndn IocnImonfo pu/o/ /olon, orn do nIgodon y
fronzndo vogofnI. Consfnbn do unn mnIIn do nIgodon do l50 or l0 mofros y
so usnbn or In nocho y on nusoncIn do corrIonfo, uos ndoIocn do osos.
Con osfn rod, on mnr nbIorfo odnn obfonorso grnndos osocImonos, como
oI oz osndn, quo uodo suornr Ios l00 Kg. Ioro su consfruccIon mnnunI y
nrfosnnnI ImIIcnbn InvorfIr ms do l5 dns do frnbnjo nrn obfonor nonns
50 mofros do rod. Adoms, su ImormonbIIIzncIon y fIoxIbIIIzncIon roquorn
sumorgIrIn on unn mozcIn do huovos y ncoIfo. !n pu/o/ /olon osfuvo on uso
hnsfn quo, n nrfIr do Ios nnos 60, so rodujo In mnyor InnovncIon on Ins
nrfos osquorns: In InfroduccIon doI nyIon rocodonfo do Coron, Jnon y
TnIInndIn.
!n InvorsIon nrn roroducIr Ios modIos do roduccIon, como vomos, os muy
oIovndn, fonIondo on cuonfn quo Ios Ingrosos do un oscndor rnrnmonfo
suornn Ios !M?00 monsunIos. II sIguIonfo comufo nroxImndo IndIcn oI
gnsfo do InvorsIon monsunI y nnunI do un oscndor:
09A=D697 ,D=T62 586W9W I86W9W=3
8=T=39D693
-93A2 98597
InrnIcos y brons !Ml.8/Kg. 40 !M?2
Cordnjo y osfon !Ml0/Kg. 8 !M80
IInfurn ImormonbIo !M?0 (do modIn) 3 !M2l0
HorrnmIonfns !M30 l !M30
Mnyn do nyIon do In rod !M?00 (do modIn) 2 !Ml.400
!onrncIon do In rod !M50 4 !M200
IIomonfos do In rod (boyns, Iomos, ofc.) !M400 l !M400
!onrncIon doI mofor !M80 2 !Ml60
Cnsfos vnrIos !M500 l !M500
$2A97 !M3.052
-93A2 B=83597 !M250


l02
$9C79 VN InvorsIon nroxImndn on ronrncIon do Ios modIos do roduccIon osquoros.
I!O!CTIVIA
o quo doondo In roducfIvIdnd osquorn nnunI y dInrIn do Ios oscndoros
IsIonos
l5
!n roducfIvIdnd nnunI quodn rosfrIngIdn or fros fncforos: o)
fncforos ocoIogIcos y focnoIogIcos, I) roIIgIoso-socInIos y c) oconomIcos. In
osfo nnrfndo nos roforImos n In neJio ee/oJle/ico obsorvndn on unn fIofn
comuosfn or soIs bofos. !n roducfIvIdnd dInrIn y In sInguInrIdnd do cndn
bofo so comonfnn Iuogo.
!os 365 dns nnunIos so dIvIdon on dos orIodos do 6 mosos do
roducfIvIdnd dosIgunI dobIdo n Ios dos vIonfos doI monzon: nuein Ioro/,
quo ImIIcn mnyoros cnfurns do gnmbns y, or Io fnnfo, mnyoros Ingrosos,
y nuein /inor, un orIodo do cnrosfn gonornI. In oI nsndo, durnnfo /inor
Ios hombros so dodIcnbnn n ncfIvIdndos socundnrIns, como oI cuIfIvo do
nrroz o do cnucho, oro hoy hnn dojndo do sor ronfnbIos.
!n oscn do gnmbn roquIoro unn mnron ncfIvn, uos In rod oInn Ins nguns y
nfrnn do osfo modo n Ins gnmbns. Cunndo no hny mnron, o so dn Io quo
IocnImonfo so conoco como oir no/i (mnron muorfn), no so uodo oscnr
gnmbn, Io cunI ImIIcn un mnImo do 5 dns nI mos do InncfIvIdnd InbornI, o
un l?.89 do Ios dns ofoncInImonfo roducfIvos durnnfo oI nno (65 dns
ImroducfIvos). II foc/or ecol6gico sIgnIfIcn mormnr In roducfIvIdnd nnunI
n 300 dns, o l50 or orIodo. II foc/or clin/ico (formonfns, oIonjo.)
ImIIco un l.8 do InncfIvIdnd, roducIondo In roducfIvIdnd n 29l dn
InbornIos/nno. II foc/or /ecnol6gico (nvorn doI oquIo osquoro) comorfn
unn roduccIon do In roducfIvIdnd doI 2 como modIn, IImIfnndo In
roducfIvIdnd nnunI n 283 dns.

l5
II osfudIo do In roducfIvIdnd so bnsn on un nnIIsIs y confroI, durnnfo ?? dns, do soIs
ombnrcncIonos. !os dnfos fonIdos on cuonfn son: 1) numoro do bofo, 2) fochn, 3) voIumon do
cnfurn or bofo, 4) fIo do cnfurn y rocIo, ) doduccIonos (dorIvndns do Ios rosfnmos nI
oscndor), 6) Ingrosos nofos, 7) cnusns do InncfIvIdnd, S) numoro do ocnsIonos (frocuoncIn)
on quo so uso In rod y 9) horns do frnbnjo. II nnIIsIs so ronIIzo durnnfo In oocn do mnyor
roducfIvIdnd osquorn y os or Io fnnfo ms ofImIsfn do Io quo cnbrn osornr.

l03
In Ios foc/oree eociolee cnbo fonor on cuonfn oI dn fosfIvo somnnnI (vIornos),
quo roduco n 252 Ios dns roducfIvos nnunIos (l26 or somosfro). II mos
doI nyuno (!nmndn) y Ins coIobrncIonos quo so sIguon (Hori Io,o AlJi
Ii/ri y Iuogo Hori Io,o Hoji) ImIIcn un Incromonfo doI gnsfo y un orIodo
do roIongndn ImroducfIvIdnd: como mnImo 40 dns, quo roducon In
roducfIvIdnd nnunI n 2l2 dns (l06 dns/orIodo). !os foc/oree eociolee no
cosnn nqu. Cnbo confnr In IndIsonIbIIIdnd unfunI do uno do Ios
oscndoros cnusndo or nccIdonfo, onformodnd, nsIsfoncIn n unn coromonIn,
ofc. Isfo rosfn unos l2 dns nI nno, Io quo hnco docrocor Ios dns do frnbnjo n
200. !o donomInndo noeor/oo/, o oI comromIso socInI quo onfrnnn In
coIobrncIon, coInborncIon y nsIsfoncIn n fosfInos, coromonIns y rIfos suono
un 5 do Ios dns nnunIos. Is docIr, l8 dns, quo roducon Ios dns
ofoncInImonfo roducfIvos nI 50 (l82 dns), n modIo nno do
ImroducfIvIdnd osquorn. IIrfh (l966), on su nnIIsIs sobro Ios oscndoros
mnInyos do In cosfn ouosfn, confo un orconfnjo do ImroducfIvIdnd
fodnvn ms bnjo: un 4?, fronfo nI 5? quo homos confndo nosofros. SoIo
nos quodn nqu subrnynr nIgo obvIo: lo lini/oci6n proJuc/ito Je lo peeco
oIeJece, en lo no,orlo Je loe coeoe, o coueoe ojenoe ol peecoJor.
Inrn In roducfIvIdnd dInrIn fondromos on cuonfn (o) Ins horns do frnbnjo,
(I) In frocuoncIn do uso do rod, (c) In oxorIoncIn y (J) In suorfo y Ios
fncforos oxogonos cIImnfoIogn, mnrons y corrIonfos, ofc. AnnIIcomos osfos
fncforos.
II fIomo modIo do frnbnjo on Ios dns ofoncInImonfo roducfIvos os do
6.42 horns, oro In modIn gonornI suono 3.68 horns/dn. !ns horns do
frnbnjo no doondon do In voIunfnd doI oscndor sIno do Ios fncforos
mnrfImos. In condIcIonos cIImfIcns ofImns uodon IIognr n dodIcnr hnsfn
l2 horns do frnbnjo. Isfn IrroguInrIdnd InbornI InfIuyo forzosnmonfo on In
comronsIon do nsocfos oconomIcos como oI snInrIo, oI nhorro, In InvorsIon
o In fomn do docIsIon rncIonnI.
Homos nnnIIzndo In roducfIvIdnd, oro quo os Io quo hnco do un oscndor
un Iuen peecoJor !os oscndoros soInn rosondor quo un buon oscndor os

l04
nquoI quo obfIono, or Io gonornI, grnndos cnfurns. Inrn InvosfIgnr osfn
cuosfIon (quo ImIIcn In frndn frnbnjo-focnoIogn-ocoIogn) nfondoromos n
fros fncforos: In frecuencio Je ueo Je lo reJ, In Jee/reco osquorn y oI nunero
Je loroe Je /roIojo.
uosfro nnIIsIs IndIcn unn corroIncIon osIfIvn onfro roducfIvIdnd y
frocuoncIn do uso do In rod: os docIr, como IndIcn oI grfIco, n mnyor numoro
do usos do rod mnyor roducfIvIdnd. In condIcIonos ofImns, Ios oscndoros
dIsusIoron Ins rodos hnsfn cInco vocos, rogIsfrnndo Ins cnfurns ms
voIumInosns. Is osIbIo quo nqu fnmbIon InfIuyn oI osfndo do In rod y su
ron do cnfurn, Io cunI conduco n ofrn cuosfIon osquorn roIovnnfo: In fomn
do docIsIon on cunnfo n InvorsIon y nmorfIzncIon. CIorfnmonfo, nunquo unn
rod nuovn uodo Incromonfnr Ios Ingrosos susfnncInImonfo, su roomInzo
conIIovn oIovnr In InvorsIon on Ios modIos. Isfn dIfcII oIoccIon dn fo do In
rncIonnIIdnd oconomIcn osquorn.
1 2 3 4 5
50,00
100,00
150,00
200,00

32,33
51,41
76,94
160,31
218,45
do usos do rod
I
n
g
r
o
s
o
s

d
I
n
r
I
o
s

!753AD9T6U8 GN Ingrosos y frocuoncIn do uso` do In rod (modIn do Ins soIs ombnrcncIonos)
!n Jee/reco peequero os unn vnrInbIo cunIIfnfIvn do dIfcII ovnIuncIon, uos
ImIIcn /erjo rojin (frnbnjo duro), suorfo, hnbIIIdnd focnIcn y un snbor
osquoro, on nrfo fcIfo y on nrfo mnnIfIosfo, sobro Ios unfos do oscn,
Ios IndIcIos ncufIcos y cIImfIcos, ofcoforn. Adoms, osfn InformncIon
osquorn so oxono nI socrofIsmo, unn osfrnfogIn socIooconomIcn Inhoronfo
n In crocIonfo comofoncIn osquorn.
!n modIn do uso do rod on Ios bofos os do 2.?4 or jornndn. !ns
obsorvncIonos muosfrnn quo, or unn nrfo, n mnyor frecuencio Je ueo Je

l05
reJ mnyor os oI /ienpo Je /roIojo roquorIdo y, or ofrn nrfo, n mnyor
fIomo do frnbnjo (roIncIonndo con In frocuoncIn doI uso do rod) mnyor suoIo
sor In roducfIvIdnd, n osnr do Ins IrroguInrIdndos IndIvIdunIos. Is docIr,
In roducfIvIdnd so roIncIonn con oI numoro do horns do frnbnjo` y In
frocuoncIn do uso do rod`. Ior Io fnnfo, oI crIforIo omIc nrn doformInnr Io
quo os un Iuen peecoJor nroco bnsnrso on oI nIvoI do roducfIvIdnd, un
sImIInr nI do In oconomn convoncIonnI.
100,00
200,00
300,00
I
n
c
o
m
e

d
a
y




Media = 107,64
Boat number = 1 Boat number = 2 Boat number = 3
Boat number = 4 Boat number = 5 Boat number = 6

Media = 74,79

Media = 53,49
2,00 4,00 6,00 8,00 10,00
Number of working hours
100,00
200,00
300,00
I
n
c
o
m
e

d
a
y

Media = 89,67
2,00 4,00 6,00 8,00 10,00
Number of working hours

Media = 54,13
2,00 4,00 6,00 8,00 10,00
Number of working hours

Media = 82,94

!753AD9T6U8 ^N IroducfIvIdnd osquorn comnrnfIvn (horns do frnbnjo` o Ingrosos`) do soIs
ombnrcncIonos durnnfo sofonfn y sIofo dns.
ICOCIOS !!!A!IS
Anrfo do In gnmbn, In IsIn rosonfn un nmIIo nbnnIco do rocursos
oconomIcos socundnrIos, proJuc/oe nix/oe quo so dosfInnn nI nufoconsumo o,
cunndo os osIbIo, n In vonfn. ndo quo su oxIofncIon no os osocInIIzndn nI
InfonsIvn y su comorcInIIzncIon Infornn y oxfornn rosuIfn comIojn, Ios
bonofIcIos oconomIcos dorIvndos do osfos roducfos son osordIcos. Infro
osos roducfos so cuonfnn mnrIsco (rocoIocfndo or mujoros on durns
condIcIonos do frnbnjo), cnInmnros, uIos, cnngrojos, ocos do ngun duIco,
cnngrojo do mnngInr, ofc. !n ocoIogn IsIonn fnmbIon ormIfo oxIofnr

l06
numorosos roducfos ngrcoIns (nrroz, frufn, cnnn do nzucnr, cnucho, ofc.) y
ocunrIos (vncns, bufnIos do ngun, cnbrns y oIIos), roducfos forosfnIos
(mndorn, hojns, rncos, bnyns o corfozns dosfInndos n fInos nIImonfIcIos y
modIcInnIos), mIoI snIvnjo, frufos froIcnIos, cocos, cnnn do nzucnr, cnucho,
nrroz o IncIuso nvos osfncIonnIos. II socfor do sorvIcIos rurnI, nI quo so
dodIcn oI 6 do In obIncIon, IncIuyo oI morcndo frndIcIonnI, un IncIIonfo
socfor fursfIco, comorcIos oIIvnIonfos y In oquonn roduccIon domosfIcn.

!753AD9T6U8 _N Mujoros do IuInu Tubn mnrIscnndo.
In In IsIn, Ios oquonos comorcIos so oxonon n un nIfo ndIco do ruInn
dobIdo n Ins consfnnfos crIsIs oconomIcns, n In gosfIon dofIcIonfo, n In
IImIfndn domnndn y, ms Imorfnnfomonfo, n In comofoncIn. In ofocfo,
cunndo un oquono comorcIo fIono oxIfo con In vonfn do un doformInndo
roducfo (quo suoIo sor nIgun fIo do nIImonfo), suoIon surgIr un grnn
numoro do comorcIos quo fIondon n omuInrIo con In convIccIon do quo
corrorn IdonfIcn suorfo oconomIcn. Iuosfo quo oI cnIfnI InIcInI nrn
gonornr osfos nogocIos os oscnso y In oInborncIon do Ios roducfos
(gonornImonfo Infos cocInndos y bobIdns) no os comIojn, In comofoncIn os
InovIfnbIo. Ior osfn rnzon In oforfn ronfo so coInsn, In domnndn docroco y,
fInnImonfo, so roduco oI docIIvo oconomIco do In mnyorn do Ios nogocIos.
Ofro fncfor quo ngrnvn In oconomn Infornn rosondo n In nusoncIn do unn

l0?
cInrn doIImIfncIon onfro roIncIonos oconomIcns y socInIos; os docIr, on
muchos cnsos el clien/e no pogo o el /enJero no coIro.
!n InforrofncIon IocnI doI frncnso oconomIco, sIn ombnrgo, dIvorgo
nofnbIomonfo: Ios roIofnrIos do Ios nogocIos oxIfosos Inforrofnn In
omuIncIon como unn muosfrn do onvIdIn (Jin/i) do IndIvIduos con eo/i/ lo/i,
mnI cornzon. SI oI nogocIo fInnImonfo so nrruInn so fondor n croor quo os
dobIdo nI InofnbIo dosfIno do AI o, IncIuso, nI ofocfo do In mngIn nogrn. Isfn
InforrofncIon doI frocoeo econ6nico rofn n In e/ico doI IndusfrInIIsmo
comorcInI y frnnsmufn unn cuosfIon oconomIcn on un nsunfo socInI y mgIco.
Isfo os, or Io fnnfo, un buon ojomIo nrn mosfrnr oI modo on quo In
oconomn so ImbrIcn on Ins InsfIfucIonos socInIos.
VACAS, JOYAS, TII!!AS
In Tubn, nI mnrgon do Ios bIonos do oxIofncIon comunnI, In formn comun
do nfrImonIo os In roIodnd rIvndn. !n sIguIonfo fnbIn ofroco un
InvonfnrIo do Ios fIos do roIodnd ms frocuonfomonfo hnIIndos:
Hognr MnyorIfnrIo
Cnmo do nrroz 20.?
Ioquonos nogocIos rurnIos 9.l
MofoI o osfnbIocImIonfo fursfIco l.2
Cnnndo 20.?
Avos do corrnI 2l.6
CnmIon 2.4
AufomovII 5.8
!nvndorn 6.5
ovorn MnyorIfnrIo
ToIofono 33
ToIofono movII l4.9
!ndIo ?9.3
ToIovIsIon 9l.8

$9C79 EN TIo do roIodnd rIvndn y orconfnjo or unIdnd domosfIcn.
!n InvorsIon y oI nhorro no son InvoncIonos do In oconomn do morcndo.
TrndIcIonnImonfo Ios mnInyos hnn InvorfIdo on rosos, joyns y fIorrn (Cf.
SwIff, l965), fros fIos do bIonos quo mnnIfIosfnn, sIn ombnrgo, IndIcIos do
In ncfunI frnnsIcIon oconomIcn IocnI.

l08
In In nIdon mnInyn In crn do nvos y gnnndo suono unn ncfIvIdnd
oconomIcnmonfo vonfnjosn: Ios rndos son nbundnnfos, oI cuIdndo do Ios
nnImnIos os mnImo, oI bonofIcIo dorIvndo do unn vonfn osordIcn os
oIovndo y In rcfIcn ocunrIn norfn unn rosorvn rofoIcn oxfrn. SIn
ombnrgo, onfro Ios mnInyos rurnIos In gnnndorn y In nrfosnnn son
ncfIvIdndos mnrgInnIos (WIIdor, l982: 29, Wong, l98?: 5l) y on Tubn soIo oI
20.? do Ins fnmIIIns dIsonon do rosos y oI 2l.? do nvos do corrnI. A quo
so dobo osfn nnronfo confrndIccIon oconomIcn Inrn omoznr, oI rocIo do
In cnbozn do gnnndo so hn Incromonfndo on un 200 on Ios uIfImos nnos.
Ior ofrn nrfo, oI consumo do cnrno osf sujofo n unn IogIcn sImboIIcn y n
ofrn rngmfIcn. SncrIfIcnr un buoy, un bufnIo do ngun o unn vncn gonorn un
grnn voIumon do cnrno. Inrn ovIfnr oI mnIogro do In cnrno (sobro fodo on oI
nsndo, on nusoncIn do modIos do consorvncIon) oI sncrIfIcIo soIn coIncIdIr
con un coromonInI o fosfn, dondo In cnrno so rodIsfrIbun, roroducIondo ns
un sIsfomn do rocIrocIdnd gonornIIzndn on oI quo, on ofrn ocnsIon, ofro
vocIno sncrIfIcnrn y comnrfIrn ofrn ros. Ior Io fnnfo, In cnrno do ros os un
roducfo do Iujo, do consumo comunnI y rosfrIngIdo, quo no uodo comofIr
con oI oscndo, nI sor osfo mucho ms bnrnfo y nbundnnfo. !n crn InfonsIvn
do rosos os, or Io fnnfo, oco ronfnbIo uos su oxorfncIon os dIfcII (nI no
odor comofIr con In roduccIon oxfornn) y su vonfn Infornn ImrobnbIo.
!ns joyns son unn nrfo do In dofo fomonInn y, n nrfo do su vnIor
ornnmonfnI, osoon unn Imorfnnfo funcIon do nhorro o InvorsIon. !n joyn
uodo InforcnmbInrso or dInoro on Ins cnsns do omono chInns con roInfIvn
fncIIIdnd on cnso do crIsIs oconomIcns o onformodnd. SIn ombnrgo, nrn In
mujor Ins joyns son fnmbIon un fondo do nhorro quo muy rnrnmonfo so ono
nI sorvIcIo doI mnrIdo, nI sor un soguro oconomIco on cnso do dIvorcIo
(bnsfnnfo frocuonfo on MnInsIn). Inrn oI mnrIdo, n su voz, In InvorsIon on
joyns os un modo do ngnsnjnr n In mujor y do oIudIr Ins obIIgncIonos
oconomIcns comunnIos (IImosnns, nyudn n un nrIonfo, ofc.).
!n fIorrn, on muchns nIdons mnInyns, osf sufrIondo unn Imorfnnfo
frnnsformncIon oconomIcn: nsn do sor un modIo do roduccIon n un bIon
osocuInfIvo (o morcnncn). In Tubn osfo fonomono so hn nconfundo, uos In

l09
roduccIon ngrcoIn os socundnrIn y orquo Ios nIdonnos nIImonfnn In
osornnzn do quo un fufuro dosnrroIIo fursfIco udIorn suonor cunnfIosns
sumns oconomIcns dorIvndns do In vonfn oorfunIsfn do fIorrns. Isfo
comorfnmIonfo no os Infundndo. In Ios nnos 80 oI Ioon fursfIco do In
vocInn IsIn do !nngknwI sIgnIfIco oI onrIquocImIonfo do muchos cnmosInos
quo vondIoron sus fIorrns nrovochnndo In osocuIncIon urbnnsfIcn. Hoy, In
comrnvonfn do fIorrns os un rocoso fronofIco quo rocrudoco In dosIgunIdnd
socIooconomIcn, uos frngmonfn In fIorrn, ImIdo oI monocuIfIvo y
romuovo, modInnfo unn vordndorn homognmIn do cInso, In ncumuIncIon do
fIorrns n unns ocns fnmIIIns IocnIos.
IosIbIomonfo, unn do Ins concIusIonos ms Imorfnnfos n oxfrnor os quo, n
osnr do quo oI onforno ocoIogIco do In IsIn os ocoIogIcnmonfo opulen/o, In
cnrosfn oconomIcn nroco dorIvnr do In dInmIcn do In oconomn do
morcndo. Tnnfo In onurIn do nuein /inur como In nbundnncIn do nuein
Ioro/ son roInfIvns, uos no doondon doI fncfor ocoIogIco sIno doI
socIooconomIco; osfo os, doI hocho do quo In gnmbn son In rIncInI
morcnncn InsuInr y do quo oI rosfo do Ios rocursos con ofoncInI oconomIco
sonn dIfcIIos do Insorfnr on oI morcndo. II InvonfnrIo do Ios rocursos
hnIIndos durnnfo un cIcIo nnunI dnrn Iugnr nI sIguIonfo cIcIo:

ll0
Enero
Febrero
Marzo
Abril
Mayo
Junio
Julio
Agosto
Octubre
Noviembre
Diciembre
Septiembre
pescado comn
IKAN
BAWAL
MUSIM BARAT
MUSIM TIMUR
explotacin
forestal
fruta
CALAMAR
ARROZ
MARISCO
GAMBAS
APICULTURA gambas
AVES:
"wah-wah"
cangrejo
cangrejo
fruta
ganadera
avicultura
caucho
caucho
marisco
pescado comn
avicultura
acuacultura
acuacultura
explotacin
forestal
calamar
ganadera

!753AD9T6U8 `N CIcIo do rocursos ocoIogIcos do IuInu Tubn a!os rocursos on MAYSC!!A
IndIcnn nbundnncIn y on mInuscuIn oscnsoz. !n nogrIfn IndIcn quo Ios rocursos no osfn
oxuosfos n unn rIgurosn osfncIonnIIdnd ocoIogIcn.
Hnsfn nqu homos fonIdo In oorfunIdnd do vor nIgunos rnsgos oconomIcos
do In socIodnd do Tubn y so hnn sugorIdo nIgunos fomns do Inforos
roforonfos nI cnmosInndo quo so dosnrroIInn on oI sIguIonfo nnrfndo.
)% /L,)+$%&!'" &%0,/?!"%
!n oxIofncIon cnmosInn rosonfn unn sorIo do cnrncforsfIcns quo dobon
fonorso on cuonfn nnfos do nfrIbuIr consfrucfos IdooIogIcos n su
comorfnmIonfo.
!n rImorn do oIIns os lo proJucci6n poro el coneuno. Chnynnov on su
cIsIco frnbnjo (l925) rosonfn Ios cnmosInos rusos como IndoondIonfos do
In socIodnd mnyor. II osfuorzo roducfIvo do Ins unIdndos cnmosInns
osfnbn on funcIon do sus nocosIdndos do consumo y no do Ins ronfns quo
udIoson obfonorso on oI morcndo. Is or oIIo quo In dIsonIbIIIdnd do unn
mnyor fuorzn roducfIvn on In formn do hIjos o hIjns no ImIIcnbn un mnyor
osfuorzo roducfIvo o unn mnyor roduccIon do In oxIofncIon cnmosInn. Is

lll
docIr, quo In fnmIIIn cnmosInn consfIfun unn unIdnd do roduccIon no
conocfndn con In oconomn do morcndo.
As, In InfonsIdnd doI frnbnjo osfnbn roIncIonndn con oI cIcIo do roroduccIon
do In unIdnd domosfIcn, do formn quo oI numonfo do Ios roducforos no
ImIIcnbn un numonfo do In roduccIon:
%b23
T939W23
06=BCD23
,D=3=8A=3
&2835B6W2D=3 ,D2W5TA2D=3 &c,
D9A62
l
5
l0
20
25
30
MI
MIH
MIHH
MIHH
MIH
MI
2
3
4
4
3
2
2
2
2
3
3
2
l
l,5
2
l,3
l
l
M MnrIdo ; I Isosn; H hIjo/n
$9C79 ZN TnbIn fomndn do CnncInn (l989)
!n sogundn cnrncforsfIcn do osfn unIdnd cnmosInn os lo nininicoci6n Jel
rieego. In osfo, Ios cnmosInos no so dIforoncInn do cunIquIor omrosnrIo
cnIfnIIsfn. OrfIz (l96?, l9?3), on rosuosfn n In foorn doI bIon IImIfndo o n
In cuIfurn do In obrozn, sosfIono quo Ios cnmosInos ncfunn rncIonnImonfo
on funcIon do sus cIrcunsfnncIns y do sus nIvoIos do InformncIon. In oI cnso
do Ios IndIos do hnbIn Ioz, on CoIombIn, su oconomn osf cInrnmonfo
dIvIdIdn on dos osforns, In conerciol doI cnfo (InforcnmbIo, dInoro ofocfIvo,
roIncIon con Ios bInncos) y In do In euIeie/encio (on In quo oorn In
rocIrocIdnd, Ins fIosfns y obIIgncIonos socInIos). II comorfnmIonfo os
orfocfnmonfo rncIonnI, oro on cndn unn do Ins osforns. Con rosocfo n su
rncIonnIIdnd homoIognbIo, OrfIz oscrIbo Io sIguIonfo:
Tho onsnnf's gonIs nnd nsIrnfIons nro nof nIfogofhor dIfforonf from our
own; hIs bohnvIour cnn bo oxInInod wIfhouf hnvIng fo rosorf fo n dIfforonf
IogIcnI frnmowork; hIs uncorfnInfIos nro hrnsod dIfforonfIy, orhns, buf hIs
rosonso fo fhom Is sImIInr fo ours. Ionsnnfs nro nof ondowod wIfh n
dIfforonf souI or n dIfforonf orcofIon of fho worId from ours. If fhoy bohnvo
dIfforonfIy, If fhoy shy nwny from rocommondod oIIcIos If Is bocnuso fhoy nro
oIfhor Ioss Informod nbouf corfnIn ovonfs, or orhns boffor Informod nbouf
fho ronIIfIos of fhoIr hysIcnI, socInI nnd oconomIc worId fhnn wo nro
(l9?3:l5).
!n osforn do In subsIsfoncIn osf comuosfn or nIImonfos quo no so vondon
on oI morcndo, o soIo do formn mnrgInnI, or oI sIsfomn do cnrgos

ll2
coromonInIos y obIIgncIonos rIfunIos y or Ios InforcnmbIos do frnbnjo
rocroco.
!nn fnmIIIn do dos nduIfos y fros o cunfro hIjos gnsfnbn on l96l un mnImo
do 353 doInros on comIdn, oquonos gnsfos domosfIcos, ron y horrnmIonfns.
!n cnrno, ofros Iujos y bobIdns no osfn IncIuIdos nqu y rorosonfnn ofros
l00 doInros. Osfonfnr un cnrgo coromonInI uodo nscondor n 435 doInros (oI
oquIvnIonfo do fodn In oconomn do subsIsfoncIn do unn fnmIIIn comIofn
durnnfo un nno), n l62 sI so frnfn do sor nyudnnfo rIncInI o n 32 sI so frnfn
do un cnrgo socundnrIo. Inrn nfronfnr osfos gnsfos, Ios pec nhorrnn o
InvIorfon on gnnndo.
Isfn Idon bsIcn do quo In oxIofncIon cnmosInn osf orIonfndn n
mInImIznr oI rIosgo ms quo n mnxImIznr In ronfn fIono rofundns
ImIIcncIonos (Cf. Scoff, l9?6). !n rogunfn bsIcn no os cunfo nos quIfnn
do In cosochn, sIno cunfo nos quodn VIsfo on orsocfIvn, osfo rIncIIo
nos nyudn n onfondor fnnfo Ins docIsIonos fomndns como oI sIsfomn do
vnIoros oxIsfonfo. Ior ojomIo, In rosIsfoncIn n In InnovncIon comonfndn on
oI nnrfndo nnforIor uodo Inforrofnrso dosdo osfn orsocfIvn como unn
conducfn orIonfndn n mInImIznr oI rIosgo.
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
Temporadas
U
n
i
d
a
d
e
s

d
e

g
r
a
n
o
Nueva especie Especie tradicional

!753AD9T6U8 VFN Cosochns y subsIsfoncIn on unn fnmIIIn cnmosInn (ndnfndo do Scoff,
l9?6:l6)

ll3
In osfn IIusfrncIon uodon obsorvnrso Ios rondImIonfos do dos osocIos do
grnno, unn frndIcIonnI y unn Imorfndn. !n Inon horIzonfnI IndIcn oI
mnImo do subsIsfoncIn do In oxIofncIon cnmosInn. Obsorvoso quo In
osocIo frndIcIonnI (y Ins focnIcns nsocIndns) fIono monos rondImIonfo quo In
osocIo Imorfndn, oro nsogurn no robnsnr oI umbrnI do In subsIsfoncIn
(unn soIn voz on 22 fomorndns). !n osocIo Imorfndn fIono rondImIonfos
mnyoros oro fnmbIon ms IrroguInros. Ior Io fnnfo, no os do oxfrnnnr In
rofIconcIn n InfroducIr InnovncIonos. !nn voz nsogurndn In subsIsfoncIn do
In unIdnd domosfIcn, no hny robIomns nrn InfroducIr ofrns osocIos y
hncor ruobns, como on oI cnso do Ios Ioz.
Ioro no soInmonfo In conducfn on roIncIon n In InfroduccIon do InnovncIonos
uodo oxIIcnrso dosdo osfo unfo do vIsfn. !ns InsfIfucIonos quo so
rosonfnn on comunIdndos cnmosInns fnmbIon uodon sor mojor
onfondIdns sI so nfIondo n osfo rIncIIo bsIco. !ns roIncIonos do
rocIrocIdnd, Ins InsfIfucIonos do frnbnjo cooornfIvo y Ins roIncIonos do
nfronnzgo son, on osfo ordon, modos do nsogurnr In ronfn mnImn do
subsIsfoncIn. !os rocursos movIIIzndos son mnyoros n modIdn quo nos
nIojnmos do In unIdnd domosfIcn y do Ios Inzos do nronfosco, oro fnmbIon
son monos confroInbIos. Adoms, In InnovncIon uodo sor IncomnfIbIo con
oI sIsfomn ocoIogIco (Cf. oscndoros do IuInu Tubn) o con oI sIsfomn
socIocuIfurnI. In osfo uIfImo sonfIdo, IonIs (l962), on su osfudIo do unn
comunIdnd cnmosInn on ConIur (sur do In IndIn), muosfrn como In
InfroduccIon do un oquIo nrn Incromonfnr In roduccIon ngrcoIn orn un
oIomonfo do dIscordIn ofoncInI on In roIncIon IocnI onfro oI cnmosIno y oI
horroro y oI cnrInforo. Aqu subynco nIgo ms quo unn roIncIon oconomIcn:
no soIo oI cnrInforo y oI horroro son vocInos o nmIgos, fnmbIon osoon
funcIonos roIIgIosns on Ins dIvorsns coromonIns (nncImIonfos, mnfrImonIos,
onfIorros, ofc.) y rovoon un oquIo Infogrndo do ufonsIIIos y gnrnnfIznn su
ronrncIon. Tnnfo oI horroro como oI cnrInforo rocIbon unn cnnfIdnd fIjn do
grnno y do frnbnjo or osos sorvIcIos. !n mojorn doI roducfo os dIfcII, uos
suono un Incromonfo doI rocIo, quo ocos ngnrnn. In fIn, nI rochnznr In
ndocIon do Ios nuovos mofodos oI ngrIcuIfor do ConIur muosfrn sonfIdo

ll4
comun, no consorvndurIsmo. Isfo ojomIo muosfrn, rImoro, quo on Ins
socIodndos frndIcIonnIos oI ordon focnIco on ocnsIonos so suodIfn nI ordon
mornI (Cf. SIndIor, l9??) y quo oI rieego no uodo onfondorso on moros
formInos oconomIcos.
osdo osfn orsocfIvn, Ins roboIIonos cnmosInns no so roducon cunndo
numonfnn Ios Imuosfos o Ios sIsfomns do oxIofncIon sIno cunndo osfos
sIsfomns no ee oJop/on o loe toriocionee Jel renJinien/o Je lo /ierro y
hncon doscondor or dobnjo do In Inon do subsIsfoncIn n In unIdnd
domosfIcn cnmosInn. Isfo oxIgo In vonfn do fIorrns o oI ondoudnmIonfo o oI
frnbnjo nsnInrIndo. In osfo confoxfo do ngrIcuIfurn do subsIsfoncIn In cInvo
os quIon osfnbIIIzn su Ingroso n cosfn do quIon. IsfnbIIIznr oI Ingroso or
nrfo do Ios oxIofndoros oxIgIondo unn cnnfIdnd fIjn on Iugnr do un
orconfnjo do In cosochn ImIIcn hncor cnor or dobnjo do In Inon do
subsIsfoncIn n In obIncIon cnmosInn on roIforndns ocnsIonos.
Ior uIfImo, Ins ncfIvIdndos comIomonfnrIns como oI oquono comorcIo, oI
frnbnjo nsnInrIndo ocnsIonnI, Ins nrfosnnns o In crn do gnnndo orIonfndn nI
morcndo, son ofros modIos do nsogurnr In subsIsfoncIn.
Inrfh (l96?) y WIIk (l99?) hnn mosfrndo como oI gnnndo rorosonfn unn
fuonfo sogurn do nhorro o InvorsIon, fnnfo or su convorfIbIIIdnd on
momonfos do nocosIdnd on cnrno o dInoro, como or oI Incromonfo do su
vnIor con oI fIomo. Isfo vnIor no so bnsn soInmonfo on oI frnbnjo sIno quo
Ios nnImnIos nrovochnn rocursos no nccosIbIos n Ios humnnos y confrIbuyon
con su osfIorcoI n numonfnr In forfIIIdnd do Ios cnmos. Con fodo, su noI os
sIomro comIomonfnrIo y In ocIon no sIomro os osIbIo como vImos
nnfos.
In oI cnso do Ios /e/cli do IoIIco, Ios cordos ocunn unn osIcIon InformodIn
onfro In osforn do subsIsfoncIn y In osforn comorcInI, do formn quo son
osIbIos convorsIonos on unn u ofrn dIroccIon (vor cnfuIo sIguIonfo).
CrfIcnmonfo:

ll5
P
r
o
f
a
n
o
S
a
g
r
a
d
o
Subsistencia Comercial
Arroz
Salarios
Cerdos
Maz
Alimentos
silvestres y
caza
Tubrculos
y productos
hortcolas

!753AD9T6U8 VVN Tnxonomns do In roduccIon /e/cli (ndnfndo do WIIk, l99?:l39)
!n osforn do subsIsfoncIn so comIofn con oI frnbnjo cooornfIvo onfro Ins
dIforonfos unIdndos roducfIvns. SIguIondo con oI ojomIo do Ios oz, In
ningo os In fIosfn do frnbnjo cooornfIvo or oxcoIoncIn. So osorn n quo
IIoguon fodos Ios InvIfndos fomrnno, so sIrvo un dosnyuno nbundnnfo, junfo
con cocn y bobIdn y so ronIIznn Ios frnbnjos ngrcoIns con oquonos doscnnsos
hnsfn oI nfnrdocor, on oI quo so vuoIvon n rounIr nrn connr. ormnImonfo
un oquono nnImnI os sncrIfIcndo y so obsoquIn n Ios nrfIcInnfos con un
nquofo do comIdn nrn quo IIovon n cnsn. o hny robIomn on nrfIcInr on
muchns mIngns uosfo quo os unn mnnorn do nfondor n Ins obIIgncIonos
socInIos. In oIIns uodon nrfIcInr oI mnrIdo, In ososn o nmbos.
Iuorn do In osforn do subsIsfoncIn, Ios oz frnbnjnn como jornnIoros on Ios
cnmos do cnfo do Ios bInncos do unn mnnorn muy fIoxIbIo: un dn nrn un
roIofnrIo y un dn nrn ofro.
As, In osforn do subsIsfoncIn so nsogurn do dIforonfos mnnorns (modInnfo
Ins obIIgncIonos rocrocns, oI confroI do In fIorrn, In IImIfncIon n In
cIrcuIncIon do Ios bIonos comunnIos) y so ronIIznn cuIfIvos comorcInIos on
funcIon do In oxorIoncIn nsndn y do Ins oxocfnfIvns fufurns. So dIscufo
nmIInmonfo sobro In convonIoncIn do roInfroducIr oI cuIfIvo doI frIgo, or
ojomIo, on Ins zonns nIfns, nrn comIomonfnr un morcndo Insoguro doI
cnfo.

ll6
Iuorn do osfo modo do vIdn, oxIsfon Ios IndIos ms Inforosndos on nIInonrso
con oI osfndnr do vIdn do Ios bInncos. Ambos fIos, rogrosIvos y
"frndIcIonnIos", osfn Inforosndos on mnxImIznr sus osfuorzos oro con
dIforonfos objofIvos: osfndnr do vIdn o rosfIgIo comunnI.
!n forcorn cnrncforsfIcn do In oxIofncIon cnmosInn os su reproJucci6n en
Ioee o regloe Je lerencio , poren/eeco. Confrorns (l99l) hn mosfrndo nrn In
IonnsuIn IborIcn como Ins dIforonfos osfrnfogIns mnfrImonInIos (dofo y
coIIbnfo IncIuIdos) y do horoncIn (IndIvIsn o n nrfos IgunIos) so combInnn
nrn nsogurnr In roroduccIon do In unIdnd roducfIvn. !ns normns y Ios
IdonIos do frnnsmIsIon nfrImonInI no so cumIon orfocfnmonfo on In
rcfIcn sIno quo roducon vnrIncIonos y ndnfncIonos quo nsogurnn osfn
condIcIon.
In Ins zonns con In IdooIogn do In horoncIn dIvIsIbIo, In dIvIsIon do In
roIodnd no so hnco con In frocuoncIn y In InfonsIdnd con quo dIchn IdooIogn
o modoIo ormIfIrnn osornr. o mnnorn quo oI rosuIfndo on In dIsfrIbucIon
do In roIodnd uodo rosonfnr dIforoncIns ms o monos Imorfnnfos on
roIncIon nI quo cnbrn consIdornr do dnrso unn morn nIIcncIon do In hormn.
As, on unn zonn do horoncIn dIvIsIbIo, nrn odor ormIfIr In vInbIIIdnd do
unn oxIofncIon fnmIIInr, so ImIdo, do nIgunn mnnorn, oI confInuo rocoso do
frngmonfncIon do In fIorrn modInnfo, or ojomIo, unn frnnsmIsIon
roforoncInI hncIn uno do Ios hIjos, quo o bIon fondr unn mnyor nrfo do In
horoncIn o bIon, dosuos do ofocfundns Ins dIvIsIonos, uno do Ios hIjos comrn
o nrrIondn n bnjo rocIo Ins nrfos quo hnn corrosondIdo n sus hormnnos,
sIomro y cunndo, cInro osf, osfos fongnn ofrns ocIonos dIforonfos n In doI
frnbnjo do In fIorrn. Iuodo dnrso oI cnso fnmbIon do quo no fodos Ios hIjos
fongnn do sus ndros Ins mIsmns fncIIIdndos nrn cnsnrso y, modInnfo In
ormnnoncIn on oI coIIbnfo do nIguno do oIIos, so dIsmInuyo oI grndo do
frngmonfncIon doI nfrImonIo quo fondrn Iugnr sI fodos Ios hIjos so cnsnrnn.
As, or ojomIo, oI frnccIonnmIonfo do In fIorrn o do In roIodnd, on CnsfIIIn
o AndnIucn, no os fnn ronuncIndo como Io hnrn suonor su sIsfomn do
horoncIn dIvIsn o IgunIIfnrIn, uos, como docImos, oI coIIbnfo, oI mnfrImonIo
fnrdo y Ios mnfrImonIos cnIcuIndos nIInn sus ofocfos (pg. 368).
!n rosoIucIon do osfns fonsIonos os nrfo fundnmonfnI do In vIdn do In
oxIofncIon cnmosInn. As, oI ormnnocor soIforo o soIforonn on unn unIdnd
domosfIcn, oI frnbnjo nsnInrIndo, In omIgrncIon y In ronIIzncIon do ofrns
ocuncIonos roducfIvns o no, como Ins roIIgIosns, son nIgunos do Ios
rocursos do Ios quo dIsonon osfns oxIofncIonos nrn nsogurnr su
roroduccIon.

ll?
Ior uIfImo, In oxIofncIon cnmosInn dIsono on Ios morcndos cnmosInos do
un comIomonfo nnfurnI do su roduccIon. o oI obfIono Ios ufIIos y
roducfos quo nocosIfn y no roduco. A oI IIovn oquonns cnnfIdndos do
nIImonfos o nrfosnnns quo convIorfo on dInoro o fruocn or ofros roducfos.
Isfos morcndos cnmosInos no InfIuyon on In roduccIon sIno quo ormIfon
comIomonfnr In oconomn domosfIcn. o os quo on oIIos no so busquo
obfonor oI mojor cnmbIo sIno quo su funcIon no os confrnI. I Ios vondodoros
Io son n fIomo comIofo nI Ios comrndoros nocosIfnn doI morcndo nrn
subvonIr n sus nocosIdndos.
Isfos morcndos cnmosInos cooxIsfon con morcndos IocnIos quo so ocunn do
In comorcInIIzncIon do Ios cuIfIvos dosfInndos n In oxorfncIon y, on oI cnso
do MosonmorIcn, con comIojos sIsfomns rogIonnIos do morcndos (nsh,
l96?). In oI sIguIonfo cnfuIo nos ocunmos do osfn cuosfIon.
Isfns consIdorncIonos sobro In oxIofncIon cnmosInn nos ormIfon nbordnr
unn cuosfIon quo hn gonorndo un consIdornbIo voIumon do IIfornfurn: oI
concofo do "oconomn mornI".
/) H/K%$/ H/ )% /&+"+0.% 0+*%)
Iocns confrovorsIns hnn sIdo fnn durndorns y vIvncos como In quo hn
gonorndo In fomfIcn do In Iconomn MornI. !n osoncIn doI dobnfo no os
sIn ombnrgo nuovn. ArIsfofoIos yn In formuIo on Ios sIguIonfos formInos: ee
lo conuniJoJ uno oeocioci6n econ6nico o uno oeocioci6n (no econ6nico) que
conpor/e tlnculoe , nocionee Je jue/icio:
l6
, nnfIcIndoso, do hocho n Ins yn
conocIdns dIcofomns formnIIsfns-susfnnfIvIsfns. Is rocIsnmonfo nqu, nofn
Ioofh (l994), on In dIcofomn onfro oconomn do morcndo nufonomn y
oconomn ImbrIcndn enIeJJeJ on In socIodnd, dondo doscnnsn oI nucIoo
foorIco do In oconomn mornI.
Como yn homos comonfndo, oI concofo do oconomn mornI fuo
ouInrIzndo or oI hIsforIndor brIfnIco y mnrxIsfn I. I. Thomson (l9?0).

l6
Ioofh consIdorn quo In econonlo norol no os ms quo unn roformuIncIon do In oconomn
nrIsfofoIIcn (l993: 949, l994:653).

ll8
Tros docndns ms fnrdo, on MornI Iconomy !ovIowod (l99l), oI roIo
Thomson rodofIno osfn nocIon:
(.) n consIsfonf frndIfIonnI vIow of socInI norms nnd obIIgnfIons, of fho
roor oconomIc funcfIons of sovornI nrfIos wIfhIn fho communIfy, whIch,
fnkon fogofhor, cnn bo snId fo consfIfufo fho mornI oconomy of fho
oor.fho mornI oconomy Is summonod Info boIng In rosIsfnnco fo fho
oconomy of fho froo mnrkof (Thomson l99l: 2?l y ss.).
In nnfrooIogn, oI mxImo rorosonfnnfo do osfn Inon os Jnmos C. Scoff.
In Tle Morol 1conon, of /le Peoeon/ (l9?6), Scoff roIncIonn In Idon do
Thomson con In nocIon do conuniJoJ cerroJo do IrIc WoIf (quIon, n su voz,
yn hnbn nbordndo oI fomn do Ins InsurgoncIns cnmosInns on Cubn, !usIn,
ChInn o MojIco) y con Ins fosIs do KnrI IoInnyI. Insndoso on Ins socIodndos
cnmosInns rocoIonInIos do IIrmnnIn, VIofnnm y MnInsIn, Scoff osbozn su
fosIs sobro In oconomn mornI on Ios sIguIonfos formInos:
Infforns of rocIrocIfy, forcod gonorosIfy, communnI Innd, nnd work-shnrIng
hoIod fo ovon ouf fho InovIfnbIo fhroughs In n fnmIIy`s rosourcos whIch
mIghf ofhorwIso hnvo fhrown fhom boIow subsIsfonco.!IvIng cIoso fo fho
subsIsfonco mnrgIn nnd subjocf fo fho vngnrIos of wonfhor nnd fho cInIms of
oufsIdors, fho onsnnf housohoId hns IIffIo scoo for fho rofIf mnxImIznfIon
cnIcuIus of frndIfIonnI noocInssIcnI oconomIcs. TyIcnIIy, fho onsnnf
cuIfIvnfor sooks fo nvoId fho fnIIuro fhnf wIII ruIn hIm rnfhor fhnn nffomfIng
n bIg, buf rIsky, kIIIIng. In docIsIon-mnkIng nrInnco hIs bohnvIor Is rIsk-
nvorso; ho mInImIzos fho subjocfIvo robnbIIIfy of fho mnxImum Ioss. If Is
fho snfofy-fIrsf rIncIIo whIch IIos bohInd n gronf mnny of fho fochnIcnI,
socInI, nnd mornI nrrnngomonfs of n ro-cnIfnIIsf ngrnrInn ordor (Scoff l9?6:
3-5)
Trns nnnIIznr Ins InsfIfucIonos socInIos IocnIos, como In nyudn mufun, In
roIncIon onfro nfron y cIIonfo o oI uso comunnI do In fIorrn, Scoff concIuyo
quo osn oconomn osf ImbrIcndn, subsumIdn, on un unIvorso mornI on oI
quo ocunn un Iugnr confrnI In jusfIcIn y In oquIdnd consfruIdns on bnso nI
dorocho n In subsIsfoncIn. Anos ms fnrdo, on Weopone of /le Weo/.
1ter,Jo, Iorne of Peoeon/ Ieeie/once (l986) Scoff fundnmonfn
omrIcnmonfo nquoIIns fosIs modInnfo un frnbnjo do cnmo nnfrooIogIco
on oI osfndo mnInyo do Kodnh. In osfo frnbnjo nnnIIzn In funcIon
rodIsfrIbufIvn do Ins InsfIfucIonos frndIcIonnIos y frnfn do mosfrnr quo Ins
normns do rocIrocIdnd y oI dorocho n In subsIsfoncIn son comononfos
mornIos gonuInos do In cuIfurn cnmosInn. Cunndo In rosIon sobro oI

ll9
cnmosInndo or nrfo doI Isfndo, doI morcndo o do fondoros sIn oscruuIos
so vuoIvo orosIvn y hnco oIIgrnr su subsIsfoncIn, Ios cnmosInos so
roboInn, oro omIonndo unn reeie/encio co/iJiono on formn do oquonos
hurfos, ncfos do boIcof, dorodncIon, IIInjo y vnndnIIsmo. Isfn rosIsfoncIn,
nsIvn nnfos quo rovoIucIonnrIn, consfIfuyo Io quo Scoff donomInn Ins ornoe
Je loe JeIilee, un modo do rofosfn sIgIIosn, sIIoncIosn nunquo fonnz, quo
mInn In nuforIdnd do Ios quo nmonnznn con frngmonfnr In socIodnd
cnmosInn. !n grnn norfncIon do Scoff, fronfo n In oIIfoIogn convoncIonnI,
consIsfo on ofrocor un unfo do nrfIdn ofnogrfIco on oI quo so subrnynn Ios
smboIos y consfruccIonos cuIfurnIos quo hny frns oI comorfnmIonfo y Ins
oxocfnfIvns oIfIcns (IoIofz l983, ArnoId 200l).
Como uodo obsorvnrso In oconomn mornI osoo oIomonfos roscrIfIfos y
doscrIfIvos; os docIr, un conjunfo do foorns o rosuuosfos do cnrcfor
oIfIco y socInI, do unn nrfo, y un fIo do comorfnmIonfo oconomIco roIo
do In comunIdnd cnmosInn corrndn, do In ofrn.
!osocfo n In cuosfIon doscrIfIvn, Ios oconomIsfns mornIos consIdornn quo
on In pequeo conuniJoJ /roJicionol (Cf. !odfIoId, l960), oI rIncIIo do
mufunIIsmo y Ios vnIoros cosfumbrIsfns ormIfon In suorvIvoncIn grunI o
ImIdon In ncumuIncIon do In rIquozn or nrfo do unn mInorn. !n rosIon
socInI ovIfn oI robIomn doI IndIvIduo Inforosndo free-riJer o, on nInbrns
do HnrrIs (l98l), el proIleno Je loe gorronee. !n oconomn mornI os ns unn
formn do oquIIIbrnr oI odor oconomIco modInnfo unns normns ofIcns quo
nsogurnn In jusfIcIn socInI (IowoIson, l99l). !n ovIdoncIn do In oconomn
mornI uodo onconfrnrso on ncfos nIfruIsfns como In IImosnn roIIgIosn o oI
frnbnjo comunnI y on mocnnIsmos quo rofuorznn In oquIdnd oconomIcn, como
In rohIbIcIon musuImnnn do In usurn o In rocIrocIdnd. IfnogrfIcnmonfo,
In oconomn mornI so documonfn, or ojomIo, onfro Ios uor, dondo Ins
roIncIonos oconomIcns sIomro formnn nrfo do roIncIonos socInIos dIrocfns
do fIo gonornI (Ivnns-IrIfchnrd, l940:90) o on In nnfIgun comunIdnd
grIogn (/oinnio), dondo Ios fonomonos oconomIcos como In InvorsIon, In
ndquIsIcIon do fIorrns o oI morcndoo osfnbnn IndIsoIubIomonfo unIdos n
cuosfIonos ofIcns y oIfIcns (Ioofh, l994).

l20
!osocfo n In cuosfIon foorIcn o roscrIfIvn, Ios oconomIsfns mornIos
rofomnn como homos comonfndo In nocIon do enIeJJeJneee (Crnnovoffor,
l985) y roIvIndIcnn In comronsIon susfnnfIvIsfn do In oconomn (Cf.
IoInnyI, l944). TIcnmonfo, so Inforosnn or In roIncIon onfro ImornfIvos
cuIfurnIos y ncfIvIdnd oconomIcn, nnnIIznndo oI modo on quo Ins dIsfInfns
ncfIvIdndos oconomIcns osfn InfIuIdns y osfrucfurndns or dIsosIcIonos y
normns mornIos y In mnnorn on quo fnIos normns, n su voz, uodon vnrInr
or ofocfo do Ins rosIonos oconomIcns. !n cuosfIon roscrIfIfn do In
oconomn mornI uodo formnIIznrso on unn sorIo do fosIs o rIncIIos.
VomosIos.
I!IMISAS Y I!ICIIIOS I !A ICOOMA MO!A!
SnmuoI IokIn (l9?9, l980), n nrfIr do Ins obrns do Adns (l98l, l986),
Hobsbnwm (l965), KorkvIIof (l9??), MIgdnI (l9?4) y Scoff (l9?6, l985),
onfro ofros, sInfofIzn Ins romIsns y rIncIIos do In oconomn mornI doI
sIguIonfo modo:
!os oconomIsfns mornIos suoIon comnrfIr dos romIsns roforonfos nI
morcndo y nI cnIfnIIsmo: o) In Idon do quo oI cnIfnIIsmo frnnsformn
rofundn o IndoIobIomonfo Ins InsfIfucIonos frndIcIonnIos nnforIoros y I) In
Idon do quo Ins nnforIoros InsfIfucIonos orsogunn fInos ms mornIos quo
Ios dorIvndos do In IogIcn cnIfnIIsfn y doI IIbro morcndo.
o osfns dos romIsns uodon dorIvnrso cInco rosuuosfos corroInfIvos y
cnrncforsfIcos do In oquonn comunIdnd cnmosInn:
l. II principio Je lo noroliJoJ ine/i/ucionol: In oconomn cnmosInn,
so nfIrmn, no os norol orquo Ios cnmosInos y sus oIIfos sonn ms
honosfos sIno orquo sus normns o InsfIfucIonos socInIos gnrnnfIznn
oI bIonosfnr gonornI. !os InforcnmbIos oconomIcos, nnfos quo osfnr
mofIvndos or oI Inforos, In nvnrIcIn o oI bonofIcIo, so fundnmonfnn on
Ins roIncIonos, Ios dorochos y Ins obIIgncIonos roIns doI nronfosco,
In roIIgIon, Ins nsocIncIonos do onforrnmIonfos... Isfns roIncIonos y In
orgnnIzncIon doI frnbnjo subynconfo, so nduco, funcIonnbnn
sufIcIonfomonfo bIon hnsfn In InfroduccIon doI cnIfnIIsmo (o

l2l
coIonInIIsmo), uos Ios IndIvIduos soIo sufrnn hnmbrunn ei , e6lo ei In
fofnIIdnd do In comunIdnd osfnbn on oIIgro (Cf. IokIn l9?9: 6-?).
2. II principio Je conuniJoJ y do lo e/ico Je lo euIeie/encio: on In
oquonn y cohosIonndn comunIdnd cnmosInn, so gnrnnfIzn In
subsIsfoncIn do fodos n cosfn do sncrIfIcnr In ncumuIncIon do unos
ocos obIIgndoIos, or ojomIo, n rodIsfrIbuIr modInnfo un fosfn oI
oxcodonfo onfro oI rosfo do vocInos. Isfo rIncIIo nsumo, rImoro,
quo Ins socIodndos ngrcoIns nfronfnn un oIovndo rIosgo oconomIco y,
sogundo, quo In nsIgnncIon do Ios fncforos do roduccIon so doformInn
or In roIncIon socInI nnfos quo or oI morcndo.
3. II principio Je lo eeguriJoJ prinero , lo oterei6n ol rieego
consIdorn quo oI cnmosIno os un ncfor quo rofIoro roducIr oco,
nunquo do modo soguro, quo nrrIosgnr mucho nrn frnfnr do
mnxImIznr oI bonofIcIo. Isfn nvorsIon nI rIosgo, quo fnmbIon
oxIIcnrn In rosIsfoncIn n In InnovncIon o In hosfIIIdnd nnfo oI
morcndo, orsIguo gnrnnfIznr In roroduccIon socIooconomIcn do In
unIdnd domosfIcn quo os, fnmbIon, In unIdnd bsIcn do roduccIon y
consumo on In socIodnd cnmosInn. II morcndo, sogun osfos nuforos,
os In uIfImn ocIon cunndo Ins InsfIfucIonos IocnIos no uodon
gnrnnfIznr Ins nocosIdndos bsIcns doI coIocfIvo.
4. !n noroliJoJ Je loe on/iguoe relocionee jerrquicoe. Ior Io gonornI,
on osfns socIodndos, Ins InfornccIonos socIooconomIcns so bnsnn on
roIncIonos do nfronnzgo y cIIonfoIIsmo. Ior roIncIon nfron-cIIonfo
onfondoromos unn oIfIcn dunI (formnI o InformnI) on In quo so
ndjudIcnn rocursos y rosfncIonos n cnmbIo do IonIfndos (oIfIcns). !n
roIncIon oncubro un InforcnmbIo dIdIco y nsImofrIco or oI cunI un
IndIvIduo do osfnfus oIovndo (nfron) usn su InfIuoncIn y rocursos
nrn rofogor n ofro IndIvIduo do osfnfus InforIor (cIIonfo), n cnmbIo
do noyo y fIdoIIdnd. Isfn roIncIon os dosIgunI (orquo Ios rocursos
son dosIgunIos), orsonnIIzndn (orquo so dn cnrn n cnrn) o InformnI
(orquo sucodo nI mnrgon do In oIfIcn ofIcInI) (Cf. Scoff, l9?2).

l22
Sogun In oconomn mornI, Ins nnfIguns nIInnzns onfro nfronos y
cIIonfos ofrocnn un mnnfo do rofoccIon y sogurIdnd nI cIIonfo oro,
con In oxnnsIon doI morcndo, so frnnsformnn on roIncIonos do
oxIofncIon (KIng y WIIdor, 2003).
5. 1l principio Je reeie/encio (rovoIucIonnrIn) ol conIio: Ios oconomIsfns
mornIos nsumon quo Ios cnmosInos son on/inercoJo, quo rofIoron
In roIodnd comunnI n In rIvndn y quo dofosfnn In comrnvonfn (Cf.
Iosfor, l965). Anfo unn orosIon oconomIcn oxcosIvn, Ios cnmosInos
uodon ronccIonnr do modo rovoIucIonnrIo y vIoIonfo (como hn
mosfrndo In hIsforIn doI cnmosInndo ourooo) o modInnfo unn
reeie/encio co/iJiono (on oI cnso do Ios cnmosInos doI sudosfo
nsIfIco).
Isfos son, do modo sImIIfIcndo, Ios rIncIIos y rosuuosfos quo so hnIInn,
nunquo no sIn dIscronncIns y dIforoncIns, on Ios nrfIdnrIos do In oconomn
mornI. Insomos nhorn n rosonfnr In roIIcn.
ICOOMA MO!A! VI!S!S ICOOMA IO!TICA: IO!IMICA TI!ICA Y CAMIISIAO ASITICO
!n oIomIcn onfro oconomIsfns mornIos y sus oononfos nrfo do In IncIsIvn
crfIcn quo formuIn oI mIsmo SnmuoI IokIn on Tle Io/ionol Peoeon/
(l9?9). II nucIoo do su crfIcn, bnsndn on su oxorIoncIn on VIofnnm,
sosfIono quo In InforrofncIon do Ios oconomIsfns mornIos os unn dIsforsIon
do In ronIIdnd socInI, uos oI cnmosIno, nrn IokIn, os fundnmonfnImonfo
un oc/or rocionol que ee ojue/o o lo econonlo Je nercoJo eegun eu propio
in/eree. Irosonfnmos n confInuncIon ofrns crfIcns Imorfnnfos nI concofo
do Iconomn mornI.
In rImor Iugnr In fondoncIn n reificor , Jenonicor nI cnIfnIIsmo y n In
oconomn do morcndo. In ofocfo, oxIsfo cIorfn roonsIon n nsImIInr In
oconomn do morcndo con OccIdonfo y n onsnr quo In oconomn do morcndo
cnusn InovIfnbIomonfo unn ronccIon mornI quo rocIIfn In roboIIon y In
rosIsfoncIn. Isfos rosuuosfos, nunquo ouInros onfro Ins fIIns
ncndomIcns ms rogrosIsfns, Inducon n orror foorIco y omrIco: oI morcndo
IIbro oxIsfIo con nnforIorIdnd nI confncfo OccIdonfnI (Irochonux l983), oI

l23
comorfnmIonfo mnxImIzndor` no os oxcIusIvo doI onsnmIonfo cnIfnIIsfn y
modorno (Voyno l9?4, ?6, on Ioofh l993: 952) y oI cnIfnIIsmo no os un
fonomono oxcIusIvnmonfo occIdonfnI. In MnInsIn, or ojomIo, In
onofrncIon doI cnIfnIIsmo so nsocIn con Ios rImoros obIndoros chInos
nnforIoros n In orn coIonInI brIfnIcn (SnId, l993). o ncuordo con Kroobor
(l925), Ios ,uro/ fonnn unn cuIfurn fnn comorcInI como In modornn socIodnd
IndusfrInI: dodIcnbnn grnn nrfo do su vIdn n nmnsnr roIodndos rIvndns
y, on su fIomo IIbro, onsnbnn on dInoro.
In ocnsIonos, Ios oconomIsfns mornIos, guIndos or cuosfIonos IdooIogIcns,
so nroxImnn n Io quo IIrfh (l9?2) cnfnIogo como norxieno tiecerol:
Ios mnrxIsfns vIscornIos son unos nnfrooIogos nmorIcnnos quo nnfo In
rofundn roocuncIon or In sIfuncIon mundInI, sosfonnn quo osfn so
njusfnbn, on gonornI, n Ins foorns mnrxIsfns doI confIIcfo do cInsos, do In bnso,
do In suorosfrucfurn, ofc., nI fIomo quo cnsnbnn su InforrofncIon doI
dosnrroIIo hIsforIco con su forvor mornI.sus fomns do Inforos son oI
domInIo oconomIco y oIfIco occIdonfnI on socIodndos monos dosnrroIIndns, oI
sIgnIfIcndo do In InmIgrncIon InbornI on Ios rogmonos coIonInIos, In gonosIs do
In concIoncIn roIofnrIn, In IdonfIdnd do cInso y sus Iuchns o oI noI oIfIco
do Ios cnmosInos (on !osoborry, 2004 l988: 9l)
Ofrn odorosn crfIcn IokIn sosfIono quo oxIsfo on Ios oconomIsfns mornIos
unn fondoncIn n ronon/icor nI sujofo nnfrooIogIco. A osnr do quo Scoff
(l986) rovIono do oso rIosgo, ncnbn IIusfrnndo oI frndIcIonnIIsmo` do In
nIdon, oxnIfnndo In rocIrocIdnd, In cooorncIon, Ios vnIoros, In rodIsfrIbucIon
o oI nIfruIsmo (KIng nnd WIIdor, 2003: l?5; Cf. IokIn, l9?9: 5-l?). Adoms,
Ios oconomIsfns mornIos mInImIznn oI confIIcfo, In oxIofncIon y In
dosIgunIdnd Infornn (VnIonzuoIn, 2006); obvInn oI osIbIo cnrcfor oIfIco y
oconomIco, quo no mornI, do Ios nIforcndos cnmosInos (Irochonux, l983:
?99) y sosInynn In cuosfIon do Ins osIbIos dIvorgoncIns onfro normns
mornIos y nccIon socInI (IoIofz, l985).
!os oconomIsfns mornIos so nroxImnn mucho nI osfuIndo doI socIoIogo
nIomn doI S. XIX IordInnnd TnnIos, nrn quIon In frnnsIcIon do In
Geneineclof/ (comunIdnd) n In Geeelleclof/ (socIodnd) ImIIcnbn cIornf
docndoncIn, cIorfn ordIdn do cunIIdnd humnnn. Ioro In fondoncIn n
confrnonor un frndIcIonnIIsmo rsfIno` (cnmosIno) n un modornIsmo

l24
docndonfo` (occIdonfnI) subosfImn In InfIuoncIn doI coIonInIIsmo on oI
rImoro y omIfo Ins osIbIos vIrfudos quo udIorn conIIovnr Io sogundo; como
or ojomIo oI nccoso n mojoros sorvIcIos, oI dosconso do In fnsn do
onformodnd y morfnIIdnd, In osIbIIIdnd do oxnndIr oI consumo ms nII do
In subsIsfoncIn, In nrfIcIncIon oIfIcn ouInr, ofc.
!nn forcorn cuosfIon Imorfnnfo romIfo n In preeun/o noroliJoJ do Ins
InsfIfucIonos frndIcIonnIos. Todn InsfIfucIon y normn os objofo do confInun
roInforrofncIon o frnsgrosIon, uos sus rIncIIos (mornIos) dojnn do osfnr
gnrnnfIzndos cunndo onfrnn on confIIcfo con oI Inforos IndIvIdunI. Anrfo do
quo sornn nocosnrIos ms dnfos hIsforIcos y omrIcos nrn domosfrnr
fohncIonfomonfo In mornIIdnd InsfIfucIonnI cnmosInn, y snIvnndo oI
comIojo dobnfo fIIosofIco on forno nI sIgnIfIcndo do Io mornI, Ins socIodndos
cnmosInns fnmbIon osoon InsfIfucIonos IogIfImndns on bnso n In conccIon
o, IncIuso, In vIoIoncIn. Ior ojomIo, on MnInsIn oI comIfo roIIgIoso IocnI
uodo ncfunr unfIvn o Imunomonfo confrn oI IndIvIduo quo no ncnfo Ios
rIncIIos roIIgIosos. Adoms, nnfIguns InsfIfucIonos como In homognmIn, oI
noofIsmo o Ins roIncIonos nfron-cIIonfo uodon roforznr, nnfos quo nIvoInr,
Ins dosIgunIdndos socIooconomIcns. Como oxrosn IokIn:
(.) un modo do vIdn quo udo oxIsfIr or fnIfn do nIfornnfIvns so onsnIzn n
In cnfogorn do vIrfud.Io quo odrnn hnbor sIdo soIo nocosIdndos y
orosIonos do unn orn, so Inforrofnn como vnIoros frndIcIonnIos on In
sIguIonfo (l9?9:3).
Ior uIfImo, quodn In cuosfIon doI inpoc/o copi/olie/o , lo /ronefornoci6n.
!os oconomIsfns mornIos, nunquo no fodos oIIos mnrxIsfns, comnrfon con
nquoIIos In Idon do quo oI cnIfnIIsmo frnnsformn rndIcnImonfo Ins
InsfIfucIonos frndIcIonnIos rovIns. In ofocfo, Mnrx rosngIo quo oI Imncfo
doI cnIfnIIsmo orIgInnrn In bIoInrIdnd socIooconomIcn onfro cnmosInos
cnIfnIIsfns y roIofnrIos y !onIn (l899), como nnfos moncIonnmos, nuguro
quo oI modo do roduccIon cnIfnIIsfn ncnbnrn dosfruyondo n fodos Ios
modos roducfIvos rovIos. A dn do hoy nIngunn do osfns rofocns so hn
cumIIdo or comIofo y, n osnr do In onofrncIon doI CnIfnI, Ins vIojns
InsfIfucIonos y modos do roduccIon uodon mosfrnr unn sorrondonfo
confInuIdnd. !n nufn odrn sor, como sugorn oI mnrxIsmo frnncos, In

l25
or/iculoci6n, quo no In dosfruccIon, do Ios nnforIoros modos do roduccIon
(!obofhnm, 2005). Vonmos dondo rndIcn oI nucIoo do osfo dobnfo.
ICOOMA MO!A! O ACCI !ACIOA!: !A IA!SA COT!AICCI
So bnsn In comunIdnd cnmosInn on rIncIIos do rocIrocIdnd, vnIoros
frndIcIonnIos y oquIdnd socInI (Scoff, l9?6) O, or oI confrnrIo, os oI
oquono cuIfIvndor, nnfos quo cooornfIvo y nIfruIsfn, un ncfor rncIonnI con
un cInro sonfIdo do su roIo Inforos y do In nocosIdnd do nogocInr con oI
rosfo nrn obfonor fInos mufunmonfo ncofnbIos (IokIn, l9?9)
IfcII nrndojn. Ahorn bIon, nos fomomos quo nIngunn do osfns ocIonos os
doI fodo novodosn o ocunImo, or rnzonos foorIcns o IdooIogIcns. !n dIsufn,
convonIonfomonfo nnnIIzndn, rovoIn In oncnrnncIon doI vIojo dobnfo onfro
susfnnfIvIsfns y formnIIsfns o, romonfndonos ms Iojos, In ofornn cuosfIon
fIIosofIcn sobro In nnfurnIozn humnnn quo onfronfo n !oussonu y Hobbos.
!os rImoros, oconomIsfns mornIos, roIvIndIcnn In fosIs do enIeJJeJneee
(ouInrIzndn or Crnnovoffor, l985, como yn snbomos) y nsumon quo Ins
socIodndos no occIdonfnIos no osoon on su Iongunjo nocIonos como
conpor/onien/o econonicoJor, clculo, noxinicoci6n, ofc. In oI ofro
oxfromo, In oconomn noocIsIcn, nun y sIondo congruonfo con oI rocoso
ncfunI do gIobnIIzncIon, osf obsosIonndn con In elecci6n rocionol. Ahorn
bIon, como onfondor Io rncIonnI sIn oI confoxfo socIocuIfurnI on quo fIono
Iugnr In oIoccIon
!n dIforoncIn onfro nmbos InnfonmIonfos nroco sor do grndo, uos do
modo nIsIndo nInguno os fofnImonfo orronoo y fomndos junfos no rosuIfnn
fnmoco rndIcnImonfo IncomnfIbIos. A rIorI, In oIomIcn on forno n In
oconomn mornI, como oI dobnfo onfro oconomIsfns formnIos y susfnnfIvos o
In vIojn dIsufn onfro !oborf !odfIoId y Oscnr !owIs sobro In rorosonfncIon
do In comunIdnd cnmosInn do ToozInn, fIono muy dIfcII soIucIon. o on
vnno, n Scoff so Io hn rosonfndo como oI rodonfor do Ins fosIs do KnrI
IoInnyI y n IokIn so Io rocrImInn oI soguIr In nsorcIon doI IromIo oboI do
Iconomn Cnry Iockor: oI mojor modo do oxIIcnr cunIquIor fIo do
comorfnmIonfo o InsfIfucIonos os vorIos como roducfo do IndIvIduos

l26
buscnndo su roIo Inforos. SIn ombnrgo, como IndIcnmos on ofro Iugnr, Ios
susfnnfIvIsfns (o oconomIsfns mornIos) ocnn do eociolicor JenoeioJo lo
econonlo, do onfnfIznr In InduccIon o Ios dnfos susfnnfIvos, mIonfrns quo Ios
formnIIsfns (o oconomIsfns noocIsIcos) nrocon econonicor exceeitonen/e o
lo eocieJoJ, y nrfon do rosuuosfos doducfIvos y formnIos.
o doscubrImos nndn nuovo sI roonomos quo Ios rocosos oconomIcos (on
osfo cnso In rncIonnIIdnd oconomIcn cnmosInn) soIo uodon onfondorso on
su confoxfo; os docIr on oI mnrco hIsforIco o InsfIfucIonnI on Ios quo fIonon
Iugnr. Como nofn Irouchonux,
In summnry, fhoro Is no Inhoronf oosIfIon bofwoon mornI-oconomy nnd
oIIfIcnI-oconomy nronch, oxcof on nn InfoIIocfunI Inno. Wo musf uso
bofh oxInnnfory nronchos In conjuncfIon by onch ofhor fo roduco nn
nnnIysIs fhnf conforms wIfh hIsfory.Tho oIIfIcnI oconomy dId nof ovorrIdo
fho mornI oconomy, buf moshod wIfh If. Tho formor nronch Is nof
nssocInfod wIfh n frIumhnnf modornIznfIon, nnd fho Inffor Is nof nocossnrIIy
fIod fo n nsf fhnf hns ondod or Is nbouf fo ond. Iofh nronchos hnvo fhoIr
rnfIonnIIfy (l983: 802).
Isfn os do hocho In rouosfn do In uovn Iconomn InsfIfucIonnIIsfn
IIdorndn or ougInss C. orfh (l994, 2005) y quo rocordnmos do nuovo or
su ofoncInI foorIco:
Tho InforosfIng Issuos fhnf roquIro rosoIufIon como from fho InforncfIon of
humnn boIngs In oconomIc, socInI, nnd oIIfIcnI soffIngs In whIch fho Inyors
nro ImorfocfIy Informod nnd fho foodbnck on fhoIr ncfIons Is IIkowIso
Imorfocf. If Is nof fhnf fho rnfIonnIIfy nssumfIon Is wrong. !nfhor If Is
fhnf If doos nof rovIdo us wIfh n guIdo fo undorsfnndIng fho choIcos humnns
mnko In n vnrIofy of crucInI confoxfs fhnf nro fundnmonfnI fo fho rocoss of
chnngo. Imorfocf InformnfIon nnd foodbnck undorIIo fho ubIquIfous
chnrncfor of uncorfnInfy; In nddIfIon, fho rnfIonnIIfy nssumfIon fnIIs fo donI
ndoqunfoIy wIfh fho roInfIonshIs of fho mId fo fho onvIronmonf (2005: 24).
!n AnfrooIogn oconomIcn hn confrndo unn grnn nrfo do sus frnbnjos on oI osfudIo do
socIodndos cnmosInns, nunquo su dofInIcIon no osf oxonfn do dIscusIon. Junfo con In
ofnogrnfn do osfns socIodndos so hnn roducIdo un conjunfo do dobnfos y norfncIonos
foorIcns do Inforos. !n rImorn cuosfIon os In do sI oxIsfon socIodndos frndIcIonnIos o sI
bIon osfns no son ms quo ronccIonos nI nvnnco doI cnIfnIIsmo y, concrofnmonfo, nI
coIonInIIsmo (WoIf). Isfos osfudIos nos ormIfon cInsIfIcnr Ios dIforonfos fIos do socIodndos
cnmosInns on nbIorfns y corrndns, onfondor su dImonsIon rIfunI como nccoso n Ios dorochos
do oxIofncIon comunIfnrIn y cnrncforIznr In oxIofncIon cnmosInn como orIonfndn nI
consumo, n In mInImIzncIon doI rIosgo, consfIfuIdn or osfrucfurns do nronfosco o Insorfn
on unn rod do rocIrocIdndos. !n sogundn cuosfIon os sI Ios cnmosInos rorosonfnn
socIodndos rosIsfonfos nI cnmbIo o sI or oI confrnrIo Ins docIsIonos oconomIcns quo fomnn
son orfocfnmonfo rncIonnIos. In osfo sonfIdo so hn dosnrroIIndo oI dobnfo do In Iconomn
mornI In cunI on grnn nrfo os unn roodIcIon doI vIojo dobnfo formnIIsfn-susfnnfIvIsfn.

l2?
&%,.$I)+ # N /) H/K%$/ H/) QH/?%**+))+R
)% !"#/"&!'" H/) H/?%**+))+
II concofo do dosnrroIIo fuo Innzndo InfornncIonnImonfo or oI rosIdonfo
norfonmorIcnno Trumnn on l949 (cIfndo on VIoIn, 2000:68):
obomos ombnrcnrnos on un rogrnmn comIofnmonfo nuovo nrn hncor
nccosIbIos Ios bonofIcIos do nuosfros nvnncos cIonffIcos y do nuosfro rogroso
IndusfrInI, do fnI formn quo Ins rons subdosnrroIIndns uodnn crocor y
mojornr.
II vIojo ImorInIIsmo oxIofncIon on rovocho fornoono fIonon Iugnr on
nuosfros Innos. !o quo fonomos on monfo os un rogrnmn do dosnrroIIo
bnsndo on Ios concofos doI frnfo jusfo domocrfIco.
o osfo modo, confInun VIoIn, 2000 mIIIonos do orsonns so convIrfIoron on
subdosnrroIIndns. Ms fnrdo, on Ionn guorrn frn, oI Innofn nso n
dIvIdIrso on IrImor Mundo` (OccIdonfo cnIfnIIsfn), Sogundo Mundo` (Ios
nsos socInIIsfns) y Torcor Mundo` (oI rosfo). In l9??, con oI rosnIdo doI
Innco MundInI y Ins ncIonos !nIdns, so croo In Coniei6n BronJ/ nrn
nbordnr Ios fomns do dosnrroIIo InfornncIonnI y, on l980, In comIsIon
ouInrIzo orfo` y Sur` nrn roforIrso n In ncfunI dIsfrIbucIon googrfIcn y
nsImofrIcn do In rIquozn mundInI. (!owIs, 2005).
Vonmos Ios nrndIgmns y In roforIcn ms roIovnnfo on forno nI dosnrroIIo.
!n rImorn fnso so cnrncforIzn or In oquInrncIon do dosnrroIIo y II. II
crocImIonfo oconomIco (/o/e-off, Iig puel) orn oI cnmIno do In InfogrncIon
on In fnso do bIonosfnr y consumo do mnsns n In quo fondn oI dosnrroIIo
cnIfnIIsfn (!osfow, l960) on Io quo so dIo on IInmnr In Teorlo Je lo
noJernicoci6n. Isfn orsocfIvn, quo IdonfIfIcnbn dosnrroIIo con formncIon
doI cnIfnI, so nsocIn n In foorn dunI. J. H. Iooko, on 1cononice onJ
1cononic Polic, of Duol Socie/iee (l953), oI cunI omIoo nrn IndonosIn In
nocIon do dunIIsmo nrn roforIrso n dos socforos dIforoncIndos: uno
rogrosIvo y modorno, y ofro frndIcIonnI, corrndo y cnrncforIzndo or su
InforIorIdnd on formInos do ncumuIncIon do cnIfnI, Ingrosos, roduccIon y
consumo. !n foorn dunI nsumo quo oI robIomn do In frnnsformncIon

l28
socIooconomIcn dorIvn do unn InfogrncIon IncomIofn do In oconomn IocnI (o
econonlo enclote) on In oconomn cnIfnIIsfn, oxogonn. Ior Io fnnfo, oI oxIfo
doI Jeeorrollo ImIIcn quo oI socfor frndIcIonnI so Infogro on In oconomn do
morcndo. Injo osfn IogIcn, Ios robIomns doI dosnrroIIo so nchncnn n fncforos
ondogonos (vnIoros, ncfIfudos o oxocfnfIvns) y, or Io fnnfo, un rocoso do
dosnrroIIo oxIfoso nsn or Inyocfnr Ios rIncIIos Inhoronfos n In ofIcn
cnIfnIIsfn: cIcuIo, rncIonnIIdnd, nscofIsmo y.domocrncIn.
In In docndn do Ios ?0, sIn ombnrgo, so uso do mnnIfIosfo quo oI
crocImIonfo doI II no ImIIcnbn unn roduccIon do In obrozn, or Io quo
hnbn quo nmIInr oI rogrnmn do dosnrroIIo nrn Incorornr Ios nsocfos
socInIos. Isfo IIovo n IncIuIr In oquIdnd socInI donfro do Ios objofIvos
oxIcIfos. !os rogrnmns do dosnrroIIo so frngmonfnron on robIomns:
modIo nmbIonfo, mujoros, hnmbro, omIoo. y so romovIo oI concofo do
dosnrroIIo ondogono, on confrn doI osquomn IInonI do dosnrroIIo nnforIor.
Ior fIn, on Ios novonfn, oI onfoquo so confro on un Jeeorrollo eoe/eniIle oI
cunI nfIondo fnnfo n Ios nsos dosnrroIIndos como n Ios subdosnrroIIndos
dndo quo oI modo do vIdn OccIdonfnI os InsosfonIbIo dosdo un unfo do vIsfn
nmbIonfnI. In Ins dos uIfImns docndns so hn nsndo n cnnnIIznr osfns
nyudns nI dosnrroIIo n frnvos do OCs (nrn oI cnso osnnoI vor Orfogn
CnrIo, l994), un socfor quo, como voromos on oI sIguIonfo cnfuIo, fIono
unn nrfIcIncIon crocIonfo on oI II, oro do Ios nsos dosnrroIIndos.
!n foorn do In modornIzncIon fuo confosfndn or un conjunfo do nuforos do
dIvorsns rocodoncIns, onmnrcndos donfro do In IInmndn foorn do In
doondoncIn, quo nnnIIznmos on oI sIguIonfo nnrfndo.
)% $/+*.% H/ )% H/,/"H/"&!%
!n foorn do In doondoncIn osf nsocIndn n !nuI IrobIsh y ofros
oconomIsfns do In ComIsIon IconomIcn nrn AmorIcn !nfInn (CIIA!).
Isfos nuforos dofondIoron In oxIsfoncIn do unn sIfuncIon do InforcnmbIo
dosIgunI onfro oI confro IndusfrInIIzndo (Iuron y Isfndos !nIdos) y
AmorIcn !nfInn (sIfuncIon gonornIIznbIo n Ios nsos subdosnrroIIndos). !n
osocInIIzncIon InducIdn do Ios nsos InfInonmorIcnnos on mnforIns rImns

l29
y roducfos ngrcoIns Ios sIfun on sIfuncIon do doondoncIn. !os nsos doI
confro, n modIdn quo so onrIquocon, cndn voz consumon monos roorcIon do
roducfos ngrcoIns. AI mIsmo fIomo, In rosIon sIndIcnI hnco numonfnr oI
rocIo do Ios roducfos mnnufncfurndos, con Io cunI Ios formInos doI
InforcnmbIo so ngrnvnn con oI fIomo: n In monor domnndn do roducfos
rImnrIos so sumn un oncnrocImIonfo do Ios roducfos mnnufncfurndos. In
cnmbIo, Ios numonfos do roducfIvIdnd son nrovochndos on oI confro con
mnyoros nIvoIos do rIquozn. In osfns condIcIonos, Ios oconomIsfns do In
CIIA! rougnnron un rofoccIonIsmo do Ios nsos do In orIforIn nrn
fnvorocor oI dosnrroIIo do Ins IndusfrIns y susfIfuIr n Ins ImorfncIonos.
!n foorn do In doondoncIn so bonofIcIo doI frnbnjo do onsndoros mnrxIsfns
como InuI Inrnn (l95?) y Ins oInborncIonos osforIoros do Irnnk, T. os
Snnfos y Iornnndo InrIquo Cnrdoso, onfro ofros. !n rouosfn do InuI
Inrnn InsIsfo on In Idon do quo oI dosnrroIIo cnIfnIIsfn ongondrn
subdosnrroIIo, osfrucfurnndo unns roIncIonos onfro nsos quo fncIIIfnn oI
frnsIndo do vnIor hncIn In mofrooII. So cron, ns, unn doondoncIn do Ios
nsos subdosnrroIIndos do Ios Inforosos y rIorIdndos do Ios dosnrroIIndos,
do formn quo sus oconomns so orIonfnn frocuonfomonfo nI monocuIfIvo y n
In roduccIon do mnforIns rImns domnndndns or oI confro. IxIsfo unn
nIInnzn do fncfo onfro oI cnIfnI oxfrnnjoro y Ins cInsos morcnnfIIos y
forrnfonIonfos do osfos nsos, quo numonfnn su rIquozn on un confoxfo do
crocIonfo dosIgunIdnd.
Andro Cundor Irnnk, on unn sorIo do frnbnjos (l966, l9?l, l9?9) nnndo n In
hIofosIs rIncInI doI dosnrroIIo doI subdosnrroIIo unn sogundn hIofosIs,
sogun In cunI, "Ios snfoIIfos sufron su mnyor dosnrroIIo IndusfrInI cnIfnIIsfn
cIsIco cunndo y nII dondo sus Inzos con In mofrooIIs son dobIIos". Isfo os
orcofIbIo on oI dosnrroIIo oxIsfonfo on AmorIcn !nfInn on Ios orodos do
roInfIvo nIsInmIonfo como consocuoncIn do crIsIs o guorrns on Ins mofrooIIs.
II nIsInmIonfo do Ins mofrooIIs udo IIovnr n un dosnrroIIo cnIfnIIsfn o
IndusfrInI nufonomo do osfns roIncIonos do confro y orIforIn: Jnon os oI
cnso nrndIgmfIco.

l30
!nn forcorn hIofosIs, dorIvndn do In nnforIor, os quo Ins rogIonos ms
subdosnrroIIndns son nquoIIns quo fuvIoron on oI nsndo Inzos ms osfrochos
con In mofrooII. Isfns rogIonos so convIrfIoron on oxorfndoros do mnforIns
rImns y cnIfnI y fuoron nbnndonndns cunndo Ins cIrcunsfnncIns
cnmbInron. Ior fnnfo, In nnrIcIon doI InfIfundIo on AmorIcn !nfInn uodo
sor Inforrofndo como unn omrosn comorcInI on orIgon dosfInndn n rovoor
do mnforIns rImns (yn on In ngrIcuIfurn yn on In mInorn) n In mofrooII.
Cnrdoso y InIoffo (l9?l) nIIcnn osfn orsocfIvn n In sIfuncIon do ChIIo y
concIuyon quo In vIncuIncIon con In mofrooIIs fnmbIon uodo IIovnr nI
dosnrroIIo do roIncIonos quo ormIfnn dosnrroIIos Infornos y n In nnrIcIon
do gruos socInIos quo rosIonon nrn In uosfn on mnrchn do rocosos do
domocrnfIzncIon.
!nn forcorn norfncIon n In Toorn do In oondoncIn In onconfrnmos on In
obrn do ImmnnuoI WnIIorsfoIn (l9?4) y su concofo do oconomns mundo. !n
rouosfn do WnIIorsfoIn os quo, ofocfIvnmonfo, oI cnIfnIIsmo so dosnrroIIo
on oI sIgIo XVI on oI mnrco do un sIsfomn oconomIco mundInI quo nfrIbun
osIcIonos n Ios dIforonfos osfndos omorgonfos on unn osfrucfurn do
InforcnmbIo dosIgunI, con osfndos fuorfos on oI confro y dobIIos on In
orIforIn. Ofrn do Ins cnrncforsfIcns rosnIfndns or WnIIorsfoIn os quo so
frnfn do unn oconomn-mundo, no do un ImorIo-mundo, uos no oxIsfo
unIdnd oIfIcn confrnIIzndn.
A fInnIos doI sIgIo XV y rIncIIos doI XVI, nncIo Io quo odrnmos IInmnr unn
oconomn-mundo ouroon. o orn un ImorIo, oro no obsfnnfo orn osncIosn
como un grnn ImorIo y comnrfn con oI nIgunns cnrncforsfIcns. Ioro orn
nIgo dIforonfo y nuovo. Irn un fIo do sIsfomn socInI quo oI mundo on
ronIIdnd no hnbn conocIdo nnforIormonfo, y quo consfIfuyo oI cnrcfor
dIsfInfIvo doI modorno sIsfomn mundInI. Is unn onfIdnd oconomIcn oro no
oIfIcn, nI confrnrIo quo Ios ImorIos, Ins cIudndos-Isfndo y Ins nncIonos-
Isfndo. o hocho, rocIsnmonfo comrondo donfro do sus ImIfos (os dIfcII
hnbInr do fronforns) ImorIos, cIudndos-Isfndo, y Ins omorgonfos "nncIonos-
Isfndo". Is un sIsfomn "mundInI", no orquo IncIuyn In fofnIIdnd doI mundo,
sIno orquo os mnyor quo cunIquIor unIdnd oIfIcn jurdIcnmonfo dofInIdn. Y
os unn "oconomn-mundo" dobIdo n quo oI vncuIo bsIco onfro Ins nrfos doI
sIsfomn os oconomIco, nunquo osfo roforzndo on cIorfn modIdn or vncuIos
cuIfurnIos y ovonfunImonfo, como voromos, or nrrogIos oIfIcos o IncIuso
osfrucfurns confodornIos. (g. 2l)

l3l
II cnIfnIIsmo, confInun WnIIorsfoIn, no uodo surgIr nI sobrovIvIr on oI
mnrco do un ImorIo-mundo. II socrofo doI cnIfnIIsmo osfuvo on oI
osfnbIocImIonfo do In dIvIsIon doI frnbnjo on oI mnrco do unn oconomn-
mundo quo no orn un ImorIo, on Iugnr do hncorIo on oI mnrco do un unIco
Isfndo nncIonnI (g. l80).
In In ncfunIIdnd, oI concofo do dosnrroIIo osf on Ionn crIsIs. Como
IndIcnn Irofon e/ ol. (l999), In obrozn no hn docrocIdo sIno quo hn
numonfndo, In dIsfnncIn onfro Ios nsos ms rIcos y Ios ms obros no hn
hocho sIno numonfnr y, Io ms roocunnfo, nmIIns zonns doI Innofn hnn
nsndo do sor sujofos do oxIofncIon n sor oconomIcnmonfo irreleton/ee.
!n nnfrooIogn ms crfIcn y rndIcnI nsocIn oI dosnrroIIo con oI odor noo-
coIonInI. Hobnrf (l993) consIdorn quo oI dosnrroIIo n monudo onfrnnn oI
Incromonfo do In IgnornncIn cunndo oI conocImIonfo focnIco y In IdooIogn
oconomIcIsfn doI rImoro susfIfuyon Imunomonfo nI conocImIonfo IocnI.
Arfuro Iscobnr (l99l, l995) crIfIcn Ins nocIonos do dosnrroIIo y rogroso on
bnso n su omorgoncIn on oI orIodo do osguorrn. J. Iorguson, Tle on/i-
poli/ice nocline (l990) muosfrn como un royocfo do dosnrroIIo doI Innco
MundInI ImIomonfndo on !osofho funcIono bsIcnmonfo como un sIsfomn
nrn oxnndIr oI odor doI Isfndo y do Ins ngoncIns do dosnrroIIo. Inrn osfo
nufor, oI dosnrroIIo os oI lernono genelo noligno do In nnfrooIogn (l996:
l60, on !owIs, 2005: 483).
Hoy, In oxorIoncIn doI dosnrroIIo y sus crfIcns rosonfnn dos osIcIonos
nnfngonIcns: In perepec/ito nercon/il-liIerol, quo rougnn oI loieeec-foire y
dososfImn In InforvoncIon osfnfnI, y In orsocfIvn neo-populie/o, quo nbogn
or In nrfIcIncIon IocnI y In frnnsforoncIn do rosonsnbIIIdndos u
oforgnmIonfo do odoros` n In obIncIon IocnI (enpouernen/).
)% !"#+)I&!'" &%,!$%)!?$%
!n vIojn Idon do InvoIucIon nsocIndn n dosnrroIIo In onconfrnmos do nuovo
on In rouosfn do AnkIo HoogvoIf on su IIbro GloIolico/ion onJ /le

l32
Poe/coloniol WorlJ. Tle Aeu Poli/icol 1conon, of Detelopnen/ (200l).
HoogvoIf dIsfInguo cunfro orodos on oI dosnrroIIo doI cnIfnIIsmo:
l. Inso morcnnfII (do l500 n l800). Isfn fnso so cnrncforIzn or oI
snquoo sIsfomfIco, dIsfrnzndo do comorcIo.
2. Inso coIonInI (do l800 n l950). IvIsIon InfornncIonnI doI frnbnjo
Imuosfn on Ios formInos do Ios coIonIzndoros y frnnsforoncIn do
bonofIcIos oconomIcos n Ins mofrooIIs.
3. Inso noo-coIonInI (do l950 n l9?0). Isfn fnso so cnrncforIzn or oI
dosnrroIIIsmo y Ins ronfns focnoIogIcns cobrndns n Ins coIonIns.
4. Inso osf-ImorInIIsfn (l9?0 n In ncfunIIdnd), cnrncforIzndn or In
frnnsforoncIn do vnIor modInnfo In doudn oxfornn.
II dosnrroIIo cnIfnIIsfn onconfro on oI fordIsmo oconomns do oscnIn quo
numonfnron onormomonfo In roducfIvIdnd y In roduccIon on mnsn. Ioro
osfo fIo do orgnnIzncIon no odn nbsorbor roduccIonos on In domnndn. !n
crIsIs rosuIfnnfo so rosoIvIo on unn vnrIodnd do formns, nunquo fodns oIIns
cnrncforIzndns or un concofo cInvo: In flexiIiliJoJ. IroduccIon fIoxIbIo,
frnbnjo fIoxIbIo, orgnnIzncIon fIoxIbIo. !n roorgnnIzncIon doI cnIfnIIsmo
uodo rosumIrso on fros grnndos osfrnfogIns: In osocInIIzncIon fIoxIbIo, In
roduccIon fIoxIbIo y In omrosn-rod. Vonmos cndn unn do oIIns.
IIoro y SnboI (l984), n nrfIr do In oxorIoncIn doI orfo do IfnIIn y doI
socfor do In confoccIon on uovn York formuInron In nocIon do dIsfrIfo
IndusfrInI, sogun In cunI n nrfIr do unns omrosns cnbocorn so dosnrroIInbn
fodn unn rod do oquonns omrosns subconfrnfndns quo conformnbnn un
congIomorndo oconomIco y socInI con cnrncforsfIcns roIns. II dIsfrIfo
IndusfrInI, como osfrnfogIn fIoxIbIo do roduccIon, so nsImIIo n ofIcncIn
dojnndo do Indo Ios rocosos do oxIofncIon y rocnrIodnd on oI omIoo
fnmbIon rosonfos. !os cosfos do In formnIIzncIon, osfo os, confrnfos osfnbIos
do frnbnjo, nImnconos o Infrnosfrucfurns roducfIvns, so frnsIndnbnn on
grnn nrfo n Ios rovoodoros. !nn formn ndIcIonnI do osocInIIzncIon fIoxIbIo
osfnrn formndn or Ins omrosns frnsIndndns n nsos on Ios quo In mnno do
obrn os ms bnrnfo o Ios cosfos nmbIonfnIos o do ofro fIo ms bnjos.

l33
!n sogundn osfrnfogIn do roorgnnIzncIon doI cnIfnIIsmo In consfIfuyo In
orgnnIzncIon fIoxIbIo. Isfn orgnnIzncIon ormIfo, con Ins mIsmns
horrnmIonfns, oInbornr roducfos dIforonfos. CombInndn con oI jue/-in-/ine,
unn osfrnfogIn quo fIono n roducIr n coro oI sfock, oI IInmndo modoIo Toyofn
ncnbo ImonIondoso on nmIIos socforos do In IndusfrIn. Isfn roorgnnIzncIon
roducfIvn frnsIndnbn n Ios oornrIos grnn nrfo do Ins docIsIonos y In
rosonsnbIIIdnd, or Io quo oI modoIo burocrfIco bnsndo on mnno do obrn
oco osocInIIzndn y on In suorvIsIon or nrfo do unn sorIo do nIvoIos
jorrquIcos dojo do sor nIIcnbIo. In su Iugnr, so dosnrroIInron osfrnfogIns
nrn numonfnr In formncIon do Ios frnbnjndoros or unn nrfo y nrn
numonfnr su comromIso con In omrosn or In ofrn, In cul/uro Je enpreeo.
Ior uIfImo, y on nrfo rosuIfndo do Ins nnforIoros osfrnfogIns, n nrfIr do Ios
novonfn so hn dosnrroIIndo un modoIo do omrosn IInmndo or CnsfoIIs
(l996), omrosn-rod, quo so cnrncforIzn or dIsonor do un nucIoo nIfnmonfo
roducfIvo on oI quo so osfnbIoco In oIfIcn n soguIr, In Imngon do mnrcn y oI
/nou-lou n ImInnfnr or unn rod do frnnquIcIns o socIos. II dosnrroIIo do
Ins focnoIogns do In InformncIon hn ormIfIdo osfo funcIonnmIonfo on
fIomo ronI do orgnnIzncIonos cnIfnIIsfns dIsfrIbuIdns do formn fIoxIbIo or
fodo oI Innofn. Isfn fondoncIn rorosonfn un nso ms on In fondoncIn nI
ou/eourcing (subconfrnfnr fodo Io quo no son confrnI), oI Jouneicing (hncorso
ms oquono) y, ms rocIonfomonfo, In IInmndn gosfIon doI conocImIonfo.
Isfn ordIdn do omIoos on In IndusfrIn do Ios nsos confrnIos hn IIovndo n
In formuIncIon do In IInmndn foorn doI fIn doI frnbnjo quo nnnIIznromos on
oI sIguIonfo cnfuIo y, sogun In cunI, oI socfor sorvIcIos no odr nbsorbor
osfn obIncIon frnbnjndorn sobrnnfo.
Isfn roorgnnIzncIon doI cnIfnIIsmo, on In cunI In movIIIdnd Insfnnfnon do
Ios cnIfnIos fInnncIoros n cunIquIor socfor roducfIvo doI Innofn os unn
cnrncforsfIcn fundnmonfnI, IIovn n In rodofInIcIon do Ins osIcIonos do Ios
nsos doI confro y In orIforIn y n unn InvoIucIon cnIfnIIsfn. Isfn
InvoIucIon sIgnIfIcn quo on Ios nsos doI confro so rofuorzn oI crocImIonfo
cnIfnIIsfn, numonfn In roducfIvIdnd y In InnovncIon mIonfrns quo oI rosfo
doI Innofn so osfrucfurn on dos crcuIos ndIcIonnIos. II nucIoo cnIfnIIsfn

l34
osfnrn formndo or un 20 do In obIncIon mundInI, osfo os, rIcos y
frnbnjndoros osfnbIos y sus fnmIIIns. II sogundo crcuIo osfnrn formndo
or ofro 20-30 do In obIncIon: orsonns quo onfrnn y snIon doI morcndo
doI frnbnjo y quo cnrocon do sogurIdnd. Isfn rocnrIodnd os In cnrn socInI do
In fIoxIbIIIdnd. II forcor crcuIo, oI mnyor, osf consfIfuIdo or orsonns y
osfndos quo hnn sIdo yn oxcIuIdos doI sIsfomn gIobnI. ndo quo no fIonon un
noI roducfIvo, nI uodon consumIr on osfo cnIfnIIsmo orIonfndo nI
consumo do InformncIon, cnrocon do osIbIIIdndos do dosnrroIIo (Cf.
HoogvoIf, 200l: 258 y ss.). II concofo do osnrroIIo, sI nIgunn voz fuvo
sonfIdo, hn dojndo dofInIfIvnmonfo do fonorIo.

II concofo do osnrroIIo formn nrfo do unn oIfIcn noocoIonInIIsfn quo so dosnrroIIn n
nrfIr do In Sogundn Cuorrn MundInI y osfuIn quo In dosIgunIdnd so oxIIcn or In
InofIcIoncIn do Ins osfrucfurns oconomIcns do Ios nsos obros. Ior su nrfo, In foorn do In
doondoncIn, on sus dIforonfos vorsIonos, hnco doondor In dosIgunIdnd do Ins roIncIonos
onfro nsos rIcos y obros (confro-orIforIn). !n osfudIo omrIco y no soInmonfo IdooIogIco
doI concofo do dosnrroIIo muosfrn como oI cnIfnIIsmo so ndnfn y frnnsformn,
fIoxIbIIIznndo sus osfrucfurns y roformuInndo Ins dInmIcns nnforIoros do dosconfrnIIzncIon
do In roduccIon.



l35
&%,.$I)+ #! N &%,!$%)!?0+ P /0,)/+
Como homos vIsfo, oI dosnrroIIo doI cnIfnIIsmo hn IIovndo nI
osfnbIocImIonfo do osfrnfogIns do orgnnIzncIon fIoxIbIo y nI dosnrroIIo do
focnoIogns do In InformncIon quo osfn fonIondo rofundns ImIIcncIonos on
In roosfrucfurncIon do Ins roIncIonos do doondoncIn mundInIos. In osfo
confoxfo cnbo rogunfnrso or Ios concofos do frnbnjo, omIoo, Ios
ImIfos do In oconomn formnI o InformnI, ns como In crocIonfo IncororncIon
do InmIgrnnfos on Ios morcndos do frnbnjo do Ios nsos confrnIos.
In osfo cnfuIo osfudInromos Ios rocosos quo oxIIcnn Ins dIforonfos
osfrucfurns do oorfunIdndos oxIsfonfos on nuosfrn socIodnd. !n Idon do quo
oxIsfo un sIsfomn roducfIvo IognI formndo or unn osfrucfurn do uosfos
do frnbnjo rncIonnImonfo dIsonndos nrn In ronIIzncIon do Ins ncfIvIdndos
nocosnrIns y quo osfos uosfos do frnbnjo son ocundos or Ins orsonns ms
ndocundns on funcIon do su cnncIfncIon y oxorIoncIn os, sImIomonfo, unn
fIccIon. II nccoso nI frnbnjo, or oI confrnrIo, os un rocoso rofundnmonfo
InfIuoncIndo or In cInso socInI, oI coIocfIvo ofnIco y oI gonoro, ndoms do or
oI nIvoI y fIo do osfudIos.
!n sogundn fIccIon InsfIfucIonnIIzndn os In oxIsfoncIn do un morcndo do
omrosns y orgnnIzncIonos quo comIfon onfro s on un mnrco IognI fufoIndo
or Ins AdmInIsfrncIonos ubIIcns. CnIbrnIfh (l968, l985) yn uso do
mnnIfIosfo quo oI formIno oIIgooIIo dofIno bnsfnnfo mojor In ronIIdnd quo oI
formIno morcndo, or Io monos or Io quo nI nucIoo do In oconomn so
rofIoro. Adoms, Ios nsocfos formnIos o InformnIos do In oconomn
rosonfnn unn confInuIdnd quo hnco dIfcII concobIr In oconomn sumorgIdn,
nogrn o InformnI, como sImIomonfo mnnIfosfncIonos no dosonbIos doI
sIsfomn. o hocho, no so uodo concobIr In unn sIn In ofrn.
Ior uIfImo, In forcorn fIccIon osf consfIfuIdn or In Idon do quo Ios
IndIvIduos consumon on oI morcndo y so roIncIonnn on oI sIsfomn do
roduccIon movIdos oxcIusIvnmonfo or unn rocionoliJoJ econ6nico: oI
confrnfo, oI suoIdo, Ins oorfunIdndos do romocIon y ns sucosIvnmonfo.

l36
Como snbomos, osfo os vordnd soIo n modIns. o soIo Ios mnrgInndos, Ios
comorcInIos do vonfn dIrocfn, o Ios corrufos o mnfIosos, or cIfnr nIgunos
ojomIos, so bnsnn on roIncIonos do rocIrocIdnd nrn Iogrnr sus objofIvos o
sImIomonfo sobrovIvIr, sIno quo In rocIrocIdnd so sIfun on In bnso do un
nmIIo nbnnIco do ncfIvIdndos quo odomos cnIIfIcnr do oconomIcns.
$/+*.%? ?+K*/ /) $*%K%1+
II concofo do frnbnjo como unn unIcn ncfIvIdnd bsIcnmonfo mnscuIInn
ronIIzndn do formn osfnbIo on oI mnrco do grnndos orgnnIzncIonos
burocrfIcns, ubIIcns y rIvndns, os unn oxcocIon quo so roduco n nrfIr
do In Sogundn Cuorrn MundInI y quo IIogn hnsfn In docndn do Ios ochonfn.
Como nunfn InhI (l984), In ronIIdnd doI frnbnjo n Io Inrgo do In hIsforIn os
ms bIon In ronIIzncIon do muIfIfud do ncfIvIdndos nrn gnnnrso In vIdn,
donfro y fuorn do In unIdnd domosfIcn, or nrfo do hombros y mujoros
IndIsfInfnmonfo. Como snbomos, n nrfIr do In uIfImn roorgnnIzncIon doI
cnIfnIIsmo, Ins osfrnfogIns do fIoxIbIIIdnd hnn ncnbndo con osfn osfnbIIIdnd
on oI omIoo o In hnn roducIdo sorInmonfo. AnnIIznromos n confInuncIon In
foorn sobro oI morcndo dunI do frnbnjo, In cunI confomIn osfn fIoxIbIIIdnd y
In foorn doI fIn do frnbnjo, quo nbundn on In Idon doI omIoo osfnbIo como
un bIon oscnso. In oI sIguIonfo nnrfndo nnnIIznromos nIgunns rouosfns
do roInnfonr oI noI doI frnbnjo on nuosfrn socIodnd.
I! MI!CAO !A! I T!AIAJO
In In sIguIonfo cIfn fomndn do Horrnnz (2000) in ex/eneo, so rocogo In foorn
doI morcndo dunI do frnbnjo do IIoro (l9?l):
Sogun In foorn doI MercoJo Duol Jel TroIojo, oI morcndo do frnbnjo osf
dIvIdIdo on dos socforos, rImnrIo y socundnrIo, con osfrucfurns y
cnrncforsfIcns dIforonfos, fnnfo on roIncIon con In domnndn como or
oIomonfos roIncIonndos con In oforfn. II nercoJo Je /roIojo eecunJorio
IncIuyo omIoos mnI ngndos y con mnIns condIcIonos InbornIos. In osfo
sogmonfo doI morcndo do frnbnjo so dn, ndoms, In InosfnbIIIdnd on oI omIoo
y unn oIovndn rofncIon do In obIncIon frnbnjndorn. !os frnbnjndoros on osfo
socfor son oco cunIIfIcndos y fIonon ocn osIbIIIdnd do mojornr o do unn
movIIIdnd ocuncIonnI nscondonfo, dobIdo n quo on oIIos so do frocuonfomonfo
unn roIncIon frnbnjndor omIondor o omrosnrIo muy orsonnIIzndn, Io quo
dn Iugnr n fnvorIfIsmos y n unn dIscIIInn InbornI cnrIchosn. II nercoJo

l3?
loIorol prinorio so cnrncforIzn or omIoos con buonns condIcIonos do
frnbnjo, snInrIos oIovndos y unn roInfIvn osfnbIIIdnd on oI omIoo. In osfo
socfor oxIsfo In osIbIIIdnd do unn movIIIdnd nscondonfo on oI omIoo, dobIdo
n quo Ios rocodImIonfos osfnbIocIdos nrn In mIsmn son doformInndos or
normns IognIos. !os quo osfn omIondos on osfo socfor, osfon sIndIcndos o
no, dIsfrufnn do roIncIonos do omIoo rogIdns or un sIsfomn do
jurIsrudoncIn InbornI ms o monos oxIcIfn. II morcndo do frnbnjo rImnrIo,
sIguIondo In concofunIIzncIon quo do oI hncon IIoro y ofros, Io consfIfuyo
fundnmonfnImonfo oI omIoo on oI gobIorno, on ofrns InsfIfucIonos n grnn
oscnIn y on oI socfor oIIgrquIco do In oconomn, mIonfrns quo oI socundnrIo Io
formnn omIoos on Ios socforos mnrgInnIos do In oconomn con oorncIonos n
oquonn oscnIn y comrondon, n monudo, ncfIvIdndos eucioe o do cnrcfor
eertil (g. l33).
As, oI morcndo do frnbnjo osf dIvIdIdo on nI monos dos sogmonfos, uno quo
rosonfn frnbnjos bIon ronumorndos y/o osfnbIos, con rofoccIonos IognIos y
ofro consfIfuIdo or oI ree/o, mnI ngndo, IrroguInr y sIn rofoccIon.
nfurnImonfo, Ins bnrrorns do onfrndn nI rImor socfor son muy fuorfos y
suoIon combInnr cInso socInI, nIvoI do osfudIos, rocodoncIn ofnIcn, ofc.
In ronIIdnd (Mnrfnoz VoIgn, l9??), oI morcndo do frnbnjo no sIomro
rosonfn unn osfrucfurn dunI, sIno quo os osIbIo onconfrnr dIforonfos
sogmonfos, n cndn uno do Ios cunIos so nccodo on funcIon do dIforonfos
sIfuncIonos. Ahorn bIon, osfos sogmonfos osfn ofocfIvnmonfo jornrquIzndos
y roIncIonndos con In osfrucfurn do orgnnIzncIon fIoxIbIo do Ins
orgnnIzncIonos ubIIcns y rIvndns. Vonmos dos cnsos: In mncdonnIIzncIon y
oI frnbnjo rosorvndo n Ios InmIgrnnfos.
II socIoIogo Coorgo !Ifzor (l996, 2000) hn IInmndo In nfoncIon sobro un fIo
do orgnnIzncIon quo so osf oxfondIondo n fodos Ios socforos y quo uodo
IInmnrso MnconnId or sor on oI socfor do In comIdn rIdn on oI quo osfo
fonomono os ms ovIdonfo. So frnfn do un sIsfomn do orgnnIzncIon
cnrncforIzndo or un confro on oI quo so dosnrroIIn oI mnrkofIng y Ios
rocosos y do unn rod mundInI do frnnquIcIns. Isfn rod mundInI ronIIzn
oxncfnmonfo Ins mIsmns oorncIonos y ofroco Ios mIsmos roducfos. !n
oforfn do roducfos os oquonn nrn roducIr Ios rocosos y Ios Insumos.
Isfos rocosos osfn fuorfomonfo osfnndnrIzndos, do formn quo no os osIbIo
InfroducIr vnrIncIonos nI ndnfncIonos. As, oI orojII do unn hnmburguosn o
oI numoro do nros do coboIIn osf cInrnmonfo dofInIdo. A osfn

l38
osfnndnrIzncIon so nnndon dos cnrncforsfIcns ms: so frnsnsnn nrfos doI
rocoso do roduccIon n Ios cIIonfos, oI sorvIcIo do mosns y rocogIdn do rosfos
do comIdn, y so fIondo, sIomro quo son osIbIo, n InfroducIr mnquInnrIn quo
susfIfuyn oI frnbnjo humnno (or ojomIo: oxondodoros do bobIdns do fodo
fIo). ndo quo In cnIIdnd so mIdo or oI fIomo, oI onfnsIs so ono on In
cnnfIdnd: dobIo do coboIIn, do cnrno, do nfnfns, ofc. !os IocnIos son
Incomodos nrn ovIfnr quo Ios cIIonfos so quodon ms rnfo doI nocosnrIo o,
do formn crocIonfo, so uodo consumIr oI roducfo on oI nufomovII, oI cunI so
obfIono n frnvos do unn vonfnnIIIn.
Isfo fIo do orgnnIzncIon, confInun !Ifzor, no os oxcIusIvn doI socfor, sIno
quo so oxfIondo, do formn ImnrnbIo, n Ins omrosns oxondodorns do
vIdoos, orIodIcos, confoccIon, ofc.
Is Imorfnnfo dIscufIr nqu nIgunns cuosfIonos. !n rImorn In consfIfuyo In
homogonoIdnd do In domnndn. IfocfIvnmonfo, oI crocImIonfo mundInI do
osfn orgnnIzncIon hn Incromonfndo In domnndn do un fIo do orojII, do un
fIo do coboIIn, do un fIo do cnrno, con In consocuonfo roduccIon do In
dIvorsIdnd do cuIfIvos y osocIos gnnndorns.
In sogundo Iugnr, oI IY (Jo i/ ,oureelf) os unn osfrnfogIn doI cnIfnIIsmo
quo frnsIndn nrfo doI rocoso do croncIon do vnIor n Ios consumIdoros. y
Ios cobrn or oIIo (nrofzky, l99?:4l). Isfn osfrnfogIn ImIIcn un fIo do
orgnnIzncIon doformInndn, on In Inon quo homos doscrIfo nqu.
In forcor Iugnr, oI omIoo quo ofroco osfo fIo do orgnnIzncIonos os un
frnbnjo no osocInIIzndo, on oI quo Ios frnbnjndoros y Ins frnbnjndorns no
fIonon mnrgon dIscrocIonnI sIno quo formnn nrfo doI sIsfomn nIfnmonfo
osfnndnrIzndo. !ns roIncIonos con Ios cIIonfos son mocnIcns, ImorsonnIos.
o os do oxfrnnnr, uos, quo sonn frnbnjos mnI ngndos y quo oxIsfn unn
nIfn rofncIon (oxcofo on oI cnso do Ios gosforos y roIofnrIos do Ins
frnnquIcIns, or suuosfo). Iormnn nrfo doI morcndo socundnrIo do frnbnjo.
Iuodo docIrso quo on osfo socfor oorn unn Ioy do bronco do Ios snInrIos
ndnfndn n Ios nuovos fIomos: on oI momonfo quo numonfon Ios snInrIos
or oncImn do un umbrnI, so susfIfuIrn or mnquInnrIn do nufosorvIcIo.

l39
!nn sogundn consocuoncIn do osfn osfrucfurncIon doI morcndo do frnbnjo In
consfIfuyon Ios InmIgrnnfos. IndoondIonfomonfo do su fIfuIncIon y
oxorIoncIn, In osfrucfurn do oorfunIdndos do Ios InmIgrnnfos osf
fuorfomonfo IImIfndn nI morcndo socundnrIo. Como homos nunfnndo
nnforIormonfo, In Idon do unns orgnnIzncIonos quo nocosIfnn unns orsonns
con un orfII doformInndo nrn In ronIIzncIon do doformInndns fnrons y
funcIonos, Ins cunIos oncuonfrnn on un morcndo formnImonfo IIbro, os,
cunndo monos, Inoxncfn. !n ronIIdnd os quo nI In InformncIon sobro
vncnnfos, nI oI orfII do Ios cnndIdnfos oxIIcnn Ios mocnnIsmos do
rocIufnmIonfo do Ins orgnnIzncIonos.
AmbrosInI (Cf. l998:l28-l29) rocogo Ins sIguIonfos cnfogorns nrn oI frnbnjo
InmIgrnnfo on IfnIIn:
TroIojo irregulor JepenJien/e. os oI frnbnjo fomornI nrn dIforonfos
nfronos sIn confrnfos; /roIojo eten/uol , ee/ocionol: frnbnjo IrroguInr do
jornnIoros durnnfo cnmnnns; /roIojo eenicon/inuoJo: os oI frnbnjo quo
ImIIcn unn cIorfn confInuIdnd on In roIncIon con oI mIsmo nfrono, oro quo
so ufIIIzn nrn cubrIr Incromonfos on In domnndn, nocosIdndos orIodIcns o
oncnrgos osocfIcos; /roIojo ee/oIle o con/inuoJo: frnbnjo osfnbIo IrroguInr
on oI quo oI InmIgrnnfo IIovn unn vIdn njonn n In omrosn, y or ofro, oI
omIoo domosfIco, on oI quo n monudo oI InmIgrnnfo os mujor, fIono oscnsns
oorfunIdndos do socInIIzncIon oxfrndomosfIcn y osf onvuoIfo on unn roIn-
cIon do nfronnzgo on In quo so mozcInn rofoccIon y bnjo snInrIo; /roIojo
irregulor inJepenJien/e. ncfIvIdndos do fnbrIcncIon o vonfn do roducfos do
formn IrroguInr, normnImonfo do formn comIomonfnrIn n ofrns ncfIvIdndos;
ou/oenpleo Je refugio. os oI frnbnjo IndoondIonfo mnrgInnI, dosomonndo
sIn Ios ormIsos y nuforIzncIonos rogInmonfnrIos or InmIgrnnfos quo no
dIsonon do ofrns oorfunIdndos do frnbnjo; /roIojo forcoeo en uno enpreeo.
suoIo sor oI cnso do InmIgrnnfos quo fIonon quo ngnr unn doudn y quo vIvon
on Ins InsfnIncIonos do In omrosn hnsfn quo In uodon ngnr; /roIojo
forcoeo en lo proe/i/uci6n: bsIcnmonfo mujoros quo hnn onfrndo on oI ns n
frnvos do mnfIns.

l40
Ior uIfImo, dIsfInguo oI frnbnjo quo so ronIIzn on oI sono do omrosns
fnmIIInros o ofnIcns, quo nnnIIznromos on oI sIguIonfo nnrfndo.
In oI osquomn rouosfo, confInun AmbrosInI, so hnIIn ImIcIfn In fosIs do
quo frnbnjo IrroguInr y oconomn InformnI rocodon n In IIogndn do Ios
InmIgrnnfos. SI su ufIIIzncIon nI mnrgon do Ins normns IogIsInfIvns y
confrncfunIos osf fnn oxfondIdn, Ins rnzonos dobon buscnrso on In
osfrucfurn, on oI funcIonnmIonfo y on In roguIncIon InsfIfucIonnI do Ios
sIsfomns oconomIcos on Ios quo so Infroducon. AI ofrocorso on oI morcndo
InbornI, In InmIgrncIon oxfrnnjorn hn confrIbuIdo on fodo cnso n rovIfnIIznr
cIorfns ncfIvIdndos InformnIos y n nIImonfnr doformInndos sogmonfos do In
oconomn sumorgIdn.
Hnsfn nqu unn oxIIcncIon do In osfrucfurn do oorfunIdndos on oI morcndo
do frnbnjo. A confInuncIon nnnIIznmos dos rouosfns quo roonon unn
roconcofunIIzncIon doI frnbnjo on nuosfrn socIodnd.
I! II I! T!AIAJO
Sogun !IfkIn (l994, 2000), In nIIcncIon do In focnoIogn on In socIodnd do In
InformncIon ImIIcn oI numonfo consfnnfo do In roducfIvIdnd y oI dosconso
do Ios uosfos do frnbnjo nocosnrIos nrn omIonr n In obIncIon. II
dosomIoo os un fncfor osfrucfurnI doI sIsfomn. II frnsvnso do frnbnjndoros
dosocundos do In ngrIcuIfurn n In IndusfrIn y do In IndusfrIn n Ios sorvIcIos
hn IIogndo n sus ImIfos. os onconfrnmos nhorn, rnzonn oI nufor, on unn
oncrucIjndn, bIon nrn gnnnr ocIo y bIonosfnr, bIon nrn sumIrnos on unn
crIsIs do consumo sIn rocodonfos.
!n oquono nucIoo do frnbnjndoros nsocIndos nI frnfnmIonfo do In
InformncIon crfIcn on In oconomn gIobnI osfIndusfrInI, con unn
roducfIvIdnd ImonsnbIo hnco ocns docndns, so sIfun on oI confro do In
oconomn: cIonffIcos InvosfIgndoros, IngonIoros do dIsono, IngonIoros cIvIIos,
nnnIIsfn do soffwnro, InvosfIgndoros on bIofocnoIogn, osocInIIsfns on
roIncIonos ubIIcns, nbogndos, bnnquoros InvorsIonIsfns, consuIforos on
dIroccIon, osocInIIsfns on mnrkofIng, odIforos y roducforos
cInomnfogrfIcos, dIrocforos nrfsfIcos, ubIIcIsfns, oscrIforos, odIforos y

l4l
orIodIsfns. Isfns orsonns no uodon ormIfIrso oI Iujo do frnbnjnr monos,
sIno nI confrnrIo, fIonon quo frnbnjnr ms y ms n cnusn do In comofoncIn.
Su frnbnjo nIIonfn unn roduccIon mnsIvn quo uodo quodnrso sIn
comrndoros. II crocImIonfo do Ins omrosns do frnbnjo fomornI ormIfo
dIsonor do un nuovo ojorcIfo on In rosorvn con bnjos snInrIos y sIn cosfos do
roroduccIon, oro con unn concomIfnnfo bnjn cnncIdnd do consumo.
InrnIoInmonfo nI crocImIonfo doI dosomIoo so roducon rocosos
sIcoIogIcos do dorosIon y ngrosIvIdnd dobIdo n quo oI frnbnjo on nuosfrn
socIodnd dn In modIdn do In nufoosfImn.
!ns omrosns muIfInncIonnIos hnn nsumIdo do fncfo oI confroI sobro Ios
rocursos, oI frnbnjo y oI comorcIo quo nnfos fonnn Ios osfndos. Isfos
osfndos-nncIon cndn voz ordorn ms oso goooIfIco. So Imono In
nocosIdnd do un nuovo ordon, bnsndo on oI ncfo socInI, on oI quo In vonfn
doI fIomo do frnbnjo dojnr do sor un bIon vnIIoso y, or In fnnfo, oI
morcndo dojnr do confroInr fodns nuosfrns vIdns. Isos fnIonfos y osfuorzos
dobon dIrIgIrso hncIn oI Torcor Socfor y oI voIunfnrIndo.
!IfkIn roono un modoIo on oI quo oI frnbnjo so dIvIdn on dos nrfos: un
frnbnjo romunorndo, ronIIzndo on oI morcndo do formn convoncIonnI y un
sogundo frnbnjo, roconocIdo socInImonfo, quo nso or coInbornr con OCs y
orgnnIzncIonos doI Torcor Socfor on gonornI, Ins cunIos vnn n nsumIr cndn
voz ms In fnron do roorcIonnr sorvIcIos bsIcos (rocorfos doI gnsfo ubIIco
o Incromonfo orsonns con nocosIdnd do nsIsfoncIn). Isfo roconocImIonfo
uodo nsnr or un snInrIo socInI do sorvIcIo n In comunIdnd o bIon or
vonfnjns fIscnIos.
Infrnmos on unn nuovn ofnn do morcndos gIobnIos y do rocosos roducfIvos
nufomnfIzndos. II cnmIno hncIn unn oconomn rcfIcnmonfo sIn frnbnjo yn
osf n In vIsfn. II quo nos conduzcn n un Iugnr soguro o n un forrIbIo nbIsmo
doondor do como In cIvIIIzncIon so ronro nrn In orn osforIor n In ncfunI,
nquoIIn quo sor consocuoncIn InmodInfn do Ios InnfonmIonfos do In forcorn
rovoIucIon IndusfrInI. II fInnI doI frnbnjo uodo rorosonfnr unn sonfoncIn do
muorfo nrn In cIvIIIzncIon, fnI y como In homos conocIdo. II fInnI doI frnbnjo
fnmbIon odr sonnInr oI rIncIIo do unn grnn frnnsformncIon socInI, oI
ronncImIonfo doI osrIfu doI hombro. II fufuro osf on nuosfrns mnnos. (g.
335).

l42
IvIdonfomonfo, Ins rofocns do !IfkIn no so hnn cumIIdo. SIn ombnrgo,
consIdornmos do Inforos su roformuIncIon doI concofo do frnbnjo, no
soInmonfo vondIdo on oI morcndo y su dIngnosfIco ncorfndo do In crocIonfo
rocnrIzncIon doI omIoo como unn consocuoncIn osfrucfurnI doI sIsfomn.
ConfInunndo con In Idon do un nuovo ncfo socInI, OrIo CInrInIy InfrIck M.
!Iodfko on su IIbro 1l Jileno Jel enpleo. 1l fu/uro Jel /roIojo (l996)
roonon un sIsfomn muIfIosfrnfrIfIcndo do frnbnjo, quo gnrnnfIco 20 horns
somnnnIos do frnbnjo rofrIbuIdo n fodo oI mundo, un sogundo osfrnfo do
frnbnjo normnImonfo rofrIbuIdo (oI sIsfomn ncfunI) y un forcoro bnsndo on oI
frnbnjo voIunfnrIo. Isfo sIsfomn, gnrnnfIzndo or Ios osfndos, so mnnfondrn
modInnfo In fIoxIbIIIzncIon do In odnd do jubIIncIon, In InfroduccIon doI
fIomo nrcInI, oI Imuosfo nognfIvo do In ronfn y oI mnyor roconocImIonfo
socInI do Ins ncfIvIdndos no monofnrIzndns.
/&+"+0.% M+*0%) P /&+"+0.% !"M+*0%)
!n formuIncIon doI concofo do socfor InformnI so dobo nI nnfrooIogo
brIfnIco K. Hnrf "InformnI Incomo OorfunIfIos !rbnn ImIoyomonf
In Chnnn", Tle Journol of MoJern Africon S/uJiee (CnmbrIdgo) ll, l, l9?3
on unn comunIcncIon on oI sImosIo quo fuvo Iugnr on oI 1ne/i/u/e of
Detelopnen/ S/uJiee do In !nIvorsIdnd do Sussox on l9?l. Hnsfn Ios nnos
?0 Ins ncfIvIdndos InformnIos o sumorgIdns hnbnn sIdo
sIsfomfIcnmonfo Ignorndns. A nrfIr do oso momonfo surgo In Idon do quo
Ios bIonos y sorvIcIos no fonnn quo roducIrso soInmonfo on oI confoxfo do
omrosns y orgnnIzncIonos, sIno on oI comIojo onfrnmndo do Ins roIncIonos
InformnIos (vor MIngIono, l99l: ll0 y ss.). !n oconomn rofngonIzndn or
grnndos orgnnIzncIonos burocrfIcns Infogrndns vorfIcnImonfo omozo n dnr
nso n nrfIr do In crIsIs do Ios ?0 n un crocImIonfo ImnrnbIo doI socfor
sorvIcIos y n unn fIoxIbIIIzncIon do Ins osfrucfurns orgnnIznfIvns
IndusfrInIos. In osfo confoxfo, oI cnmo nrn Ins ncfIvIdndos InformnIos, no
roguIndns o dosrofogIdns, crocIo on In mIsmn modIdn.
CnsfoIIs y Iorfos subrnynn In nnfurnIozn do In oconomn InformnI como un
rocoso on Iugnr do como un objofo cInrnmonfo dofInIbIo. Isfns ncfIvIdndos

l43
cnfnIogndns como oconomn InformnI no son roguIndns or Ins
InsfIfucIonos do In socIodnd, on oI nmbIonfo IognI y socInI on quo so roguInn
ncfIvIdndos sImIInros (l989: l2). !os nuforos roonon oI sIguIonfo cundro:
,D2T=32 W= @D2W5TT6U8 : W=
W63AD6C5T6U8
,D2W5TA2 d6897 $6@2 W= =T282Be9
IormnI
- InformnI
o - - oIIcfIvn

!753AD9T6U8 VEN TIos do ncfIvIdnd oconomIcn f IndIcn IcIfo y g IndIcn IIcIfo
SIguIondo n InhI (l99l,) oI frnbnjo on su conjunfo uodo cnrncforIznrso como
un comIojo do roIncIonos onfro In oconomn domosfIcn, In formnI y In
InformnI. osdo osfo unfo do vIsfn, In oconomn InformnI osfnrn
doIImIfndn, ms quo or In nnfurnIozn do sus ncfIvIdndos, or oI ron do
InforvoncIon ubIIcn.

!753AD9T6U8 VZN Iconomn formnI, InformnI y domosfIcn
Is dIscufIbIo onsnr quo In oconomn formnI uodn funcIonnr sIn corrucIon,
on oI sonfIdo do obIIgncIonos socInIos quo vnn ms nII do Ins normns
InsfIfuIdns y do InforcnmbIos quo no obsorvnn oI rocIo doI morcndo. In
ronIIdnd, In oconomn formnI, IIovndn n cnbo or grnndos burocrncIns y sus
snfoIIfos, so noyn fnnfo como In InformnI on roIncIonos do rocIrocIdnd,
nunquo son do Ios gruos domInnnfos. !n rosoncIn do osfos Inzos do

l44
rocIrocIdnd so oxfIondo or suuosfo n In oconomn domosfIcn, orquo n
osnr do Ins rouosfns do Cnry Iockor (l98l), no nroco osIbIo oxIIcnr
fodn In conducfn do Ins unIdndos domosfIcns como cIcuIos rncIonnIos
oxcIusIvnmonfo. SI on nIgun cnso In oconomn como osforn sonrndn do In
conducfn no os unn fIccIon, os rocIsnmonfo on Ios sogmonfos on Ios quo os
osIbIo In Ionn oxIofncIon do In mnno do obrn InmIgrndn, como on II IjIdo,
or In oxcIusIon normnfIvn y In nogncIon do dorochos quo dojn n Ios
frnbnjndoros n morcod doI morcndo: rofncIon consfnnfo, no-osocInIIzncIon,
fuorzn do mnno do obrn do rosorvn (Mnrfnoz VoIgn, 200l).
!n roIncIon y mufun doondoncIn onfro Ins dIforonfos osforns do ncfIvIdnd
son nfonfos. !nn omrosn Imorfnnfo ncnbn ronrfIondo sus roducfos do
onorgn or mnno do obrn sIn confrnfo nI snInrIo do nIngun fIo, soIo
modInnfo roInns; oI sorvIcIo domosfIco ormIfo frnbnjnr n fIomo comIofo
n hombros y mujoros con hIjos on oI socfor formnI y ns sucosIvnmonfo.
Como homos dIcho, on In oconomn formnI, on oI morcndo y on Ins
InsfIfucIonos, oxIsfon obIIgncIonos quo vnn ms nII do In normn y doI rocIo.
A osfns obIIgncIonos so Ins IInmn corrucIon o mnfIn. In nIgunos cnsos
osfn corrucIon osf InsfIfucIonnIIzndn. !nrIssn AdIor-!omnIfz (200l) hn
osfudIndo dIforonfos fIos do osfns mnnIfosfncIonos:
Whorovor buronucrnfIc confroIs Iny n roIo In fho IIfo of fho IndIvIdunI, fhoro
wo fInd fho InsfIfufIon known ns uII or connocfIons In fho !SA, cunn or
comndrnzgo In ChIIo, rofoxIn In IsrnoI, nInncn In MoxIco, gunnxI In ChInn,
socIoIIsmo In Cubn, bInf In ox-SovIof !nIon nnd !ussIn, nnd so on. AII fhoso
ImIy n sysfom of rocIrocIfy fhnf InvoIvos n confInuIng oxchnngo of
comIomonfnry sorvIcos (fnvors) mofIvnfod wIfhIn nn IdooIogy of frusf whIch
Is fho bnsIs of nn ovonfunI rocIrocnI oxchnngo nmong oqunIs who ngroo
fncIfIy fo swn nccoss fo scnrco goods nnd sorvIcos wIfhIn nn ongoIng orsonnI
roInfIonshI (!omnIfz l9?l: 93-l06; !odonovn l998).
A confInuncIon osfudInromos ncfIvIdndos oconomIcns quo bIon vnn ms nII
doI morcndo, cnnIbnIIznndo Ins roIncIonos socInIos rooxIsfonfos quo Ins
hncon osIbIos, como on oI cnso do In vonfn dIrocfn, o bIon buscnn
nIfornnfIvns n In socIodnd do morcndo nrn sobrovIvIr o rogrosnr. Ior
uIfImo, osfudInromos oI fonomono do Ins IInmndns oconomns ofnIcns.

l45
MS A!! I! MI!CAO
onfro do In oconomn InformnI so dn unn vnrIodnd do ncfIvIdndos muy
dIvorsns, onfro Ins quo odomos onconfrnr dosdo In ovnsIon fIscnI n frnvos do
obrns do nrfo n In vonfn nmbuInnfo do roducfos do rovonfn do bnjn cnIIdnd.
In cunIquIor cnso, Io quo muosfrn oI grfIco nnforIor os quo In oconomn
formnI y In InformnI consfIfuyon dos mundos fofnImonfo InforroIncIonndos y
cuyn ImorfnncIn roInfIvn doondo doI rIgor do In InforvoncIon ubIIcn o
normnfIvn. As, odomos onconfrnr omrosns comorcInIos Ionnmonfo
formnIos quo ufIIIznn rodos do dIsfrIbucIon InformnI o, IncIuso, IrroguInr.
!os ojomIos do In vonfn dIrocfn (Amwny, Tuorwnro, ofc.) son
osocInImonfo sIgnIfIcnfIvos.
!n vonfn dIrocfn nnImn n In morcnnfIIIzncIon do Ins roIncIonos socInIos
rooxIsfonfos y n su IncororncIon donfro do In cndonn do In vonfn dIrocfn.
!os Ingrosos vIonon doformInndos or In cnncIdnd do gonornr rodos
IrnmIdnIos, rocIbIondo Ios romoforos do cndn rod unn comIsIon or cndn
frnnsnccIon do Ins rodos crondns n nrfIr do un unfo doformInndo. Is or
oIIo quo Ins orsonns quo osfn on In cusIdo do In IrmIdo osfn
Inforosndns on consoguIr quo In rod sIgn crocIondo. o nh quo so rosonfon
como frIunfndoros y nnImon n Ins orsonns n soguIr oxIofnndo sus rodos
orsonnIos do formn quo In oIn do odIdos sIgn crocIondo on In nrfo InforIor.
IIInr y MIguoI Agundo
IsfrIbuIdoros Irocfos H2C7= H69B98A=
Comonznmos In ncfIvIdnd con Amwny on novIombro do l988, nI mIsmo fIomo quo
frnbnjbnmos como omIondos. IIInr orn Jofn do ogocIndo on In AdmInIsfrncIon doI
Isfndo, y MIguoI orn Irocfor do IngonIorn on oIco (IvIsIon do ConornI Mofors).
!o quo nos IInmo In nfoncIon doI nogocIo fuo In oorfunIdnd quo so nos brIndnbn nrn
fonor unn mojor cnIIdnd do vIdn; yn quo nuosfros omIoos nos nbsorbnn In mnyor
nrfo do nuosfro fIomo.
Iso grnn objofIvo nuosfro do IIborfnd nos hIzo frnbnjnr duro y n Ios dos nnos y cunfro
mosos do hnbor comonzndo Io consoguImos.

l46
osdo onfoncos nuosfrns vIdns so hnn frnnsformndo on fodos Ios nsocfos, hnbIondo
Iogrndo un oquIIIbrIo on oI ron mnforInI, socInI, monfnI y osIrIfunI, quo so rofIojn on
unn mnyor foIIcIdnd y nz InforIor.
Obsorvoso fnmbIon nIgunn do Ins rocomondncIonos nrn cnfnr nuovos
vondodoros sogun oI mnnunI do Amwny Infron doI oxIfo:
IscrIbo fu IIsfn do cnndIdnfos con In nyudn do fu nusIcIndor.
A. CnndIdnfos InmodInfos:
l. InmIIInros
2. AmIgos
3. VocInos
4. Comnnoros do frnbnjo
5. Todns Ins orsonns quo conocos y quo uson jnbon y quIornn gnnnr ms dInoro.
o rojuzguos
6. Comnnoros do osfudIo
SI In vonfn dIrocfn rorosonfn un ojomIo do como Ins osfrnfogIns
comorcInIos do Ins omrosns, do nuovo fIoxIbIos y frnsnsnndo Ios cosfos do
roroduccIon n In socIodnd, dosfruyon Ins roIncIonos socInIos rooxIsfonfos,
oxIsfon InIcInfIvns quo Infonfnn cronr y dIsfrIbuIr rIquozn do formns
nIfornnfIvns. AnnIIcomos dos ojomIos: Ios bnncos do fIomo y Ins rodos do
fruoquo on ArgonfInn.
!nn do Ins orgnnIzncIonos do InforcnmbIo gonornIIzndo y nyudn mufun ms
conocIdns son Ios !ITS (SIsfomns do InforcnmbIo y ComorcIo !ocnIhS
surgIdns on Vnncouvor (Cnnnd) on l983 como rosuosfn n In crIsIs do In
oconomn IocnI. !n Idon os In sIguIonfo: Ins orsonns quo formnn nrfo do In
orgnnIzncIon InforcnmbInn sorvIcIos, modIdos on horns do frnbnjo, do formn
quo so consfIfuyo un morcndo on oI quo no os osIbIo ncumuInr y on oI quo
soIo so uodo consumIr oI frnbnjo osocInIIzndo do ofros mIombros.
nfurnImonfo, Ins rosocfIvns norfncIonos on horns y sorvIcIos consumIdos
son rogIsfrndns on In ndmInIsfrncIon confrnI (Cf. Snnz, 200l).
Ioro os on ArgonfInn dondo oI dosnrroIIo do InIcInfIvns nIfornnfIvns nI
morcndo formnI hn fonIdo un dosnrroIIo ms osocfncuInr. II oIomonfo
dIforoncIndor do In !od CobnI do Truoquo, unn do Ins rodos ms Imorfnnfos

l4?
do fruoquo on In ncfunIIdnd, os oI dInoro. IfocfIvnmonfo, oI nodo confrnI do
In rod omIfo unn monodn, IInmndn crodIfo, n unn cnnfIdnd fIjn do In cunI
fIonon dorocho Ios nuovos mIombros do In rod. Con osfos crodIfos InIcInIos so
uodon hncor Ins rImorns comrns, yn son do roducfos nrfosnnnIos, yn son
do roducfos IndusfrInIos quo formnn nhorn fnmbIon nrfo do In rod do
fruoquo. SIn ombnrgo, no os osIbIo ncumuInr crodIfos y cnmbInrIos or
nIgunn do Ins monodns formnIos (yn sonn osos o doInros). !n Idon os quo
cndn cunI norfo Io quo son hncor on Ios morcndos somnnnIos y quo
consumn Io quo uodn comrnr con crodIfos. Isfos morcndos so osocInIIznn
y oxfIondon or fodo oI osfndo. !n oIomonfo Inforosnnfo os quo Ins
ndmInIsfrncIonos ubIIcns nrgonfInns IIognron n ncofnr crodIfos nrn oI
ngo do Imuosfos.
II uso do roIncIonos do rocIrocIdnd y do InsfIfucIonos socInIos como oI
comrndnzgo y oI crodIfo rofnfIvo como osfrnfogIns do suorvIvIoncIn yn fuo
sonnIndo or !nrIssn AdIor-!omnIfz on su monogrnfn C6no eoIretiten loe
norginoJoe (l9?5). Como homos dofondIdo nqu, In roduccIon do Ios modIos
do vIdn ufIIIzn oI morcndo y Ins roIncIonos socInIos on funcIon do Ins
cIrcunsfnncIns. !ns IInmndns oconomns ofnIcns o oncInvos ofnIcos os un
ojomIo do oIIo.
!OS IC!AVIS ITICOS O !AS ICOOMAS ITICAS
Ivnn !Ighf (l9?2, l988, 2000), Idnn IonncIch (l988, 2000) y AIojnndro
Iorfos (l985,l986,l98?,l994), onfro ofros, hnn mosfrndo vvIdns Imgonos
do nsocIncIonos do crodIfo do Inrgn frndIcIon on Iono funcIonnmIonfo,
mInorns InformodInrIns con oI sIsfomn IndusfrInI quo omIonn mIIos do
frnbnjndoros doI mIsmo gruo ofnIco (o do ofros gruos) y omrondodoros
quo nfrnvIosnn Ins fronforns mnnfonIondo nogocIos frnsnncIonnIos,
rosocfIvnmonfo.
Idnn IonncIch (2000:l35) hn IInmndo In nfoncIon sobro oI hocho quo Ins
IndusfrIns ofnIcns (oI socfor do In confoccIon on !os ngoIos, or ojomIo)
formnn nrfo do Io quo IInmnrnmos unn rod do rovoodoros fIoxIbIo do
grnndos omrosns, do nh In oxrosIon mInorns InformodInrIns, Ins cunIos

l48
uodon omIonr fnmbIon n frnbnjndoros do ofrns ofnIns. So frnfn, do nuovo,
do un morcndo socundnrIo do frnbnjo, oro sogmonfndo ofnIcnmonfo.
!nfhor fhnn uso fho fhoorofIcnI frnmowork of ofhnIc onfroronourshI, wo
rofor fo vIow fhoso busInossos ns nn oxnmIo of fho honomonon of
mIddIomnn mInorIfIos; wo vIow gnrmonf confrncfIng In forms of Ifs funcfIon
for fho nnroI Indusfry ns n whoIo. ConfrncfIng Is oxInInod nof rImnrIIy ns
n roducf of onfroronourInI ImmIgrnnfs, buf ns n busInoss fhnf rosond fo
fho domnnds of fho Indusfry. Confrncfors sorvo ns mIddoImon bofwoon
mnnufncfurors nnd workors, hoIIng fo confroI Inbor on bohnIf of fho
mnnufncfurors. Thnf such n osIfIon roquIros onfroronourInI nssofs Is
undonInbIo, buf fhoso nssofs cnnnof In fhomsoIvos oxInIn fho ocuIInr nIcho
occuIod by gnrmonf confrncfors, nor fho vnrIous forms of socInI hosfIIIfy fhnf
swIrI nround fhom.
II cnso do MInmI os osocInImonfo nrndIgmfIco: Iorfos (l996) documonfn
oI rocoso do consfruccIon do unn comunIdnd mornI do Ios rofugIndos
cubnnos, unn comunIdnd quo ormIfo oI nccoso n mnno do obrn bnrnfn
modInnfo roIncIonos do confInnzn, n cnIfnI, formncIon y oxorIoncIn nrn In
uosfn on mnrchn do nuovos nogocIos y quo InvIorfo sus nhorros on bnncos
cubnnos. Todo un oncInvo ofnIco.
Aunquo oxIsfon dIforonfos vIsIonos doI fomn, In cuosfIon fundnmonfnI doI
concofo do oconomn ofnIcn os oI nrovochnmIonfo do roIncIonos do
rocIrocIdnd y soIIdnrIdnd como vonfnjns comofIfIvns on onfornos hosfIIos.
In gonornI, Ios osocInIIsfns rofIoron In donomInncIon oconomn ofnIcn nI
do oncInvo ofnIco. Isfo uIfImo concofo IncIuyo, como ncnbnmos do vor on
oI cnso do MInmI, no soInmonfo In nbundnncIn do comorcIos do gruos
ofnIcos doformInndos on unn zonn rosIdoncInI, sIno In oxIsfoncIn do un socfor
do enprenJeJoree quo ufIIIznn Ios rocursos doI gruo do roforoncIn como
vonfnjn comofIfIvn. !os mocnnIsmos do rocIufnmIonfo, do crodIfo, In
obIncIon rocoforn do Ios roducfos y sorvIcIos, so sIfunn on osfn osfrnfogIn
do suorvIvoncIn nnfo unn socIodnd domInnnfo quo, como homos vIsfo,
rosorvn Ios sogmonfos ms duros doI morcndo do frnbnjo n Ios quo no formnn
nrfo do In cInso socInI o do In ofnIn domInnnfo.
!n oxIsfoncIn do crodIfos rofnfIvos os do osocInI Inforos uos ormIfo In
dIsosIcIon do un mnImo do cnIfnI quo ormIfo oI dosnrroIIo do
ncfIvIdndos. !osonnmos n confInuncIon nIgunns do sus formns.

l49
!nrIssn AdIor-!omnIfz (l9?5) nos rosonfn In /onJo como unn InsfIfucIon
oconomIcn do crodIfo rofnfIvo cnrncforsfIcn do MoxIco. TnI como so rncfIcn
on Corrndn doI Condor, In fnndn os unn osocIo do "cIub", gonornImonfo do
cunfro n dIoz mIombros, quIonos confrIbuyon con cuofns do dInoro n un
fondo comun. Ior ojomIo, on unn fnndn monsunI do soIs mIombros, cndn
mIombro onfrognbn monsunImonfo cIon osos n In fnndn. Isfn cnnfIdnd so
onfrognbn cndn mos or furno n uno do Ios mIombros; oI furno so fIjnbn do
unn voz or fodns, modInnfo sorfoo. o osfn mnnorn, oI nrfIcInnfo on In
fnndn obfIono, cndn soxfo mos, unn sumn do quInIonfos osos (l9?5: 24l).
!Ighf (l9?2) documonfn fros rcfIcns do crodIfo rofnfIvo on ChInn (con ms
do 800 nnos do nnfIgodnd) y Ios Isfndos !nIdos. In In rImorn, un
orgnnIzndor ronrn unn fIosfn nrn hncor unn coIocfn. !os mIombros
confrIbuyon con In cnnfIdnd osfIuIndn y oI orgnnIzndor dIsono do oIIn (oI
soIo confrIbuyo con In fIosfn). A confInuncIon cndn mos so coIobrn unn fIosfn,
sIomro ngndn or oI orgnnIzndor on oI quo so roIfo In oorncIon. So hochn
n suorfos n quIon Io focn oI ofo. nfurnImonfo, Ins orsonns quo yn hnn
dIsuosfo do oI no uodon nrfIcInr on In Ioforn. o osfn formn oI
orgnnIzndor confrIbuyo con Ios gnsfos do Ins fIosfns ms o monos
oquIvnIonfos n In cnnfIdnd do In quo hn dIsuosfo on oI rImor mos, oro or
ndoInnfndo (crodIfo).
!nn sogundn vnrInnfo so cnrncforIzn or un ofo y un sobro on oI quo so
sonnIn oI Inforos quo cndn orsonn osf dIsuosfn n ngnr or oI dInoro. II
Inforos ms nIfo gnnn y ns sucosIvnmonfo.
!nn forcorn vnrInnfo consIsfo on subnsfnr oI ofo on Iugnr do IndIcnr oI
Inforos quo so osf dIsuosfo n ngnr on un sobro corrndo. Como sIomro, Ios
quo yn hnn dIsuosfo doI ofo no uodon nrfIcInr on Ins rondns sucosIvns.
Ofrns formns do crodIfo rofnfIvo osfn documonfndns on Jnon. Ko,
/ononoeli o nujin, In formn jnonosn doI crodIfo rofnfIvo, fuo
robnbIomonfo ndnfndn do ChInn on oI sIgIo XIII. MIonfrns oI liu os
monsunI, do orsonns omnronfndns y do 8 n l4 mIombros, oI /o uodo

l50
IncIuIr orsonns no omnronfndns y uodo sor do 20 n 50 mIombros, Io quo
rovocn quo uodnn durnr hnsfn 20 nnos.
1eueu os oI nombro Yorubn nrn ofrn InsfIfucIon do crodIfo rofnforIo. !n
nInbrn uo os Joeli.
Infro Ios mnInyos rurnIos oxIsfn un crodIfo rofnfIvo muy nnfIguo
donomInndo /u/u quo, sIn ombnrgo, dojo do sor funcIonnI con oI nccoso doI
cnmosInndo nI morcndo. AcfunImonfo, oI gobIorno hn roscnfndo oso sIsfomn
rofnfIvo nrn romovor oI nhorro, In InvorsIon y Ins rcfIcns crodIfIcIns on
oI mbIfo rurnI. ConsIsfo on formnr gruos do mujoros rosIdIdos or unn
rosonsnbIo y su objofIvo os fomonfnr dInmIcns do frnbnjo grunI. !os
bnncos ubIIcos ndjudIcnn n cndn mujor un crodIfo bnjo oI comromIso do
quo so roforno somnnnImonfo un l doI cnIfnI concodIdo. A osnr do Ins
nnrIoncIns no so frnfn do un crodIfo convoncIonnI, uos Ios bnncos mnInyos
frnfnn do sor congruonfos con In rohIbIcIon do In usurn musuImnnn, oI
crodIfo osf oxonfo do Inforosos, su dovoIucIon os muy fIoxIbIo y oI vnIor
oconomIco fInnImonfo dovuoIfo soIo suono un 80 o 90 doI cnIfnI
concodIdo. Ofrn nrfo do In dovoIucIon doI rosfnmo so dosfInn n un fondo
comun nI quo Ins Infogrnnfos doI gruo fIonon nccoso rofnfIvo. II dInoro doI
fondo so dosfInn n nocosIdndos domosfIcns (nIImonfos, modIcInns, ronIIznr
un fosfn, ofc.) o n In InvorsIon (comrn do fIorrns, rosos, joyns, ofc.).
Ahorn bIon, In oxIsfoncIn do oconomns ofnIcns no ImIIcn quo no oxIsfn
unn foroz comofoncIn Infornn nI roIncIonos do oxIofncIon. AI confrnrIo, In
comofoncIn os Infonsn, Ins roIncIonos do omIoo uodon cnrncforIznrso n
monudo como roIncIonos do nfronnzgo o do oxIofncIon doI frnbnjo fnmIIInr
y domosfIco (or ofrn nrfo bIon conocIdo on oI cnIfnIIsmo: nrofzky, l988).
II cnIfnIIsmo fIoxIbIo hn frnnsformndo Ins formns on quo so omIon oI frnbnjo. AI
Indo do osfo rocoso so mnnfIonon Ins formns modInnfo Ins cunIos In gonfo so hn
gnnndo hIsforIcnmonfo In vIdn, como oI rocurso nI nronfosco (ronI o fIcfIcIo) o In ofnIn
nrn obfonor InformncIon y roducIr Ios cosfos do frnnsnccIon (oncInvos ofnIcos), oI
osfnbIocImIonfo do roIncIonos dIdIcns do obIIgncIonos mufuns quo vnn ms nII do In
roIncIon nnonImn romuIgndn or oI morcndo o In roIncIon con Ins ndmInIsfrncIonos
doI osfndo (oconomn InformnI), In InvoncIon do formuIns do roduccIon y dIsfrIbucIon
bnsndns on cooornfIvns o rodos, quo nnrocon y dosnnrocon, o oI osfnbIocImIonfo do
nsocIncIonos nrn In consocucIon do crodIfo nocosnrIo nrn onor on mnrchn o
fInnncInr nIgunn ncfIvIdnd roducfIvn.

l5l
$/*&/*% ,%*$/J &+"$*!KI&!+"/?
?I?$%"$!#%? H/ )% %"$*+,+)+-.%
/&+"'0!&%N



l52
&%,.$I)+ #!! N ,*+HI&&!'"
In osfo cnfuIo osfudInromos Ins cnrncforsfIcns gonornIos quo rovIsfon In
roduccIon y In roroduccIon do Ins socIodndos do cnzndoros-rocoIocforos y
do ngrIcuIforos rImIfIvos. Homos dIvIdIdo oI cnfuIo on dos nrfos. !n
rImorn do oIIns, ocoIogn, focnoIogn y frnbnjo, osfudIn In InforroIncIon do
Ios modIos do roduccIon, IncIuIdos Ios dorochos sobro In fIorrn. !n sogundn
ronIIzn unn sucInfn rosonfncIon do Ins dIforonfos nrfos do subsIsfoncIn ns
como unn comnrncIon do sus rosocfIvos ndIcos do ofIcIoncIn.
/&+)+-.%S $/&"+)+-.%S $*%K%1+
1cologlo, /ecnologlo , /roIojo cone/i/u,en loe neJioe no/eriolee Je lo
exie/encio. IxnmInnromos cndn uno do oIIos or sonrndo, nunquo os obvIo
quo Ios rocursos obfonIdos or In nIIcncIon do unn focnoIogn no uodon
sonrnrso do In cuIfurn y do In orgnnIzncIon socInI quo In hnco osIbIo.
ICO!OCA
!ns obIncIonos humnnns, como oI rosfo do comunIdndos bIofIcns do un
ocosIsfomn, fIonon quo obfonor unn nrfo sufIcIonfo do In onorgn dIsonIbIo
on oI modIo nrn su suorvIvoncIn. Isfn onorgn so obfIono consumIondo
bIomnsn do vogofnIos y ofros nnImnIos. Junfo con osfn onorgn os nocosnrIo
gnrnnfIznr fnmbIon oI consumo do nIgunos do Ios nmInocIdos quo no so
roducon on oI mofnboIIsmo humnno y quo son nocosnrIos nrn sInfofIznr
rofonns, nnrfo do mInornIos y vIfnmInns, fnmbIon obfonIdos do formn
oxfornn on muchos cnsos. ndo quo nIngun vogofnI dIsono do formn nIsIndn
do fodos osfos oIomonfos (nI sIquIorn Ins Iogumbros) o Ins dIsono on
cnnfIdndos muy oquonns, os rocIso consumIr rofonns do orIgon nnImnI
do formn orIodIcn
l?
.

l?
nfurnImonfo, os osIbIo dIsonor do unn dIofn comIofn soIo do orIgon vogofnI sI so
dIsono do In vnrIodnd nocosnrIn, n monudo modInnfo vogofnIos rocodonfos do dIforonfos
InfIfudos doI Innofn.

l53
!n roducfIvIdnd rImnrIn do Ios ocosIsfomns os muy bnjn. Isfo sIgnIfIcn
quo Ios ocosIsfomns son cnncos do nbsorbor unn nrfo nfImn do In onorgn
quo rocIbon doI soI. Isfn onorgn, nImnconndn on formn do bIomnsn or Ios
vogofnIos quo ronIIznn In fofosnfosIs, os n su voz mnImnmonfo nrovochndn
or Ios dIforonfos osInbonos on In cndonn frofIcn, or Io quo osfn suoIo sor
muy corfn. !ns ordIdns so roducon bsIcnmonfo or rosIrncIon oro
fnmbIon or oI frnbnjo nocosnrIo nrn In obfoncIon y consumo do Ios
nIImonfos. Con fodo, nIgunos ocosIsfomns son ms ofIcIonfos quo ofros.
Vonmos un ojomIo (Hnrdosfy, l9?9:53, fomndo do Odum, l9?l):
/T2363A=B9 ,D2W5TT6U8
ijT97cB
E
cWe9h
/d6T6=8T69
ik W= D9W69T6U8 3279D
=B@7=9W9h
! ?63A=B93 @2T2 @D2W5TA6l23
l osIorfos 0,4 0,05
2 Tundrn rfIcn l,8 0,08
3 Aguns nzuIos subfroIcnIos 2,9 0,09
!! ?63A=B93 9DA6d6T697B=8A= d=DA676>9W23
4 IInnfncIonos on suoIos soIvfIcos froIcnIos 28 0,?
5 CuIfIvo do nIgns ?2 3,0
6 Cnnn do nzucnr ?4 l,8
!!! ?63A=B93 89A5D97=3 W= <D98 D=8W6B6=8A2
? ArrocIfos do cornI 39-l5l 2,4
8 SoIvn froIcnI l3l 3,5
$9C79 \N IroducfIvIdnd do Ios ocosIsfomns.
In In fnbIn nnforIor so osocIfIcnn fros fIos do ocosIsfomns y su
roducfIvIdnd rImnrIn brufn, osfo os, In cnnfIdnd do onorgn quo oI
ocosIsfomn os cnnz do sInfofIznr nnfos do dosconfnr In rosIrncIon, modIdn
on kIIocnIorns or mofro cundrndo y dn. !n sogundn coIumnn IndIcn In
cnnfIdnd do onorgn ofocfIvnmonfo dIsonIbIo nrn oI rosfo do orgnnIsmos.
Isfo sIgnIfIcn, or ojomIo, quo oI ocosIsfomn do cnnn do nzucnr rocosn unn
grnn nrfo do In onorgn quo rocIbo oro quo Iordo or rosIrncIon ms doI
?0 do In onorgn fofosInfofIzndn. As, mIonfrns In cnncIdnd do Ios
dIforonfos ocosIsfomns nnfurnIos y nrfIfIcInIos vnrn consIdornbIomonfo,
Ios ndIcos do ofIcIoncIn so mnnfIonon on nIvoIos nofnbIomonfo bnjos,
IncIuIdos Ios nrfIfIcInIos.

l54
!n obIncIonos humnnns hnn omIondo unn vnrIodnd do osfrnfogIns nrn
obfonor In onorgn y nufrIonfos nocosnrIos, ns como nrn mInImIznr oI
frnbnjo nocosnrIo nrn obfonor y consumIr nIImonfos. Con fodo, oI oquIIIbrIo
on In dIofn no osf on nbsoIufo gnrnnfIzndo. Ior ojomIo, Ios osquImnIos doI
obIndo do AugmnggnssnIIk osfudIndos or WnIInco on l96l (ci/. on
Hnrdosfy, l9?9:6?) rosonfnbnn un dofIcIf ondomIco do cnIcIo como
consocuoncIn doI dobII soI doI rfIco y Ins bnjns fomornfurns (Io cunI oxIgo
unn osndn vosfImonfn), quo Imodnn sInfofIznr In vIfnmInn
3
y
nrovochnr oI oscnso cnIcIo dIsonIbIo on su dIofn. In Ins soIvns froIcnIos,
con Ios suoIos Invndos consfnnfomonfo, nnImnIos y Innfns rosonfnn
fnmbIon dofIcIfs on mInornIos y nufrIonfos. !ns hnmbrunns y Ins oIdomIns
son bIon conocIdns on Ins socIodndos do cnzndoros-rocoIocforos y do
ngrIcuIforos rImIfIvos. SIguIondo con oI ojomIo do Ios osquImnIos, oI
ondocnnIbnIIsmo forzndo documonfndo or !nsmusson (l932) os un buon
ojomIo do oIIo, ns como Ins rcfIcns do nbnndono do nncInnos o
InfnnfIcIdos. o obsfnnfo, odomos nfIrmnr quo on conjunfo osfns
obIncIonos osfn bIon nufrIdns y quo Ins IncIdoncIns do Ins oIdomIns y
hnmbrunns hnn sIdo ms frocuonfos on Ins obIncIonos do cInsos (HnrrIs,
l988:34?), osIbIomonfo orquo Ins rImorns odnn ovIfnr zonns InsnIubros
y frnsIndnrso n ofrns rogIonos quo ofrocIoson mojoros condIcIonos cunndo In
sIfuncIon Io roquorn.
In oI sIguIonfo nnrfndo rovIsnromos Ins dIforonfos nrfos do subsIsfoncIn.
Ior nhorn soIo docIr quo, yn son modInnfo cnzn y rocoIoccIon o bIon modInnfo
ngrIcuIfurn do fnIn y quomn (comIomonfndn or In cnzn y In rocoIoccIon o,
IncIuso, con In crn do nnImnIos), Ins obIncIonos humnnns so hnn mnnfonIdo
or dobnjo do Ios mxImos osIbIos foorIcos. Is docIr, quo In copociJoJ Je
eue/en/oci6n (o In donsIdnd do obIncIon foorIcn) do un modIo on funcIon do
In focnoIogn nIIcndn os sIomro mnyor quo In obIncIon quo ofocfIvnmonfo
Io hnbIfn. !os osfudIos ronIIzndos sugIoron quo osfn obIncIon os do un forcIo
doI foorIcnmonfo osIbIo (IncIuIdns Ins obIncIonos do cnzndoros-
rocoIocforos).

l55
Inrn In ngrIcuIfurn do fnIn y quomn In cnncIdnd do susfonfncIon so hn
cnIcuIndo (CnrnoIro, l960, onfro ofros) como In roIncIon onfro In fIorrn
dIsonIbIo nrn In ngrIcuIfurn y In oxfonsIon modIn nocosnrIn nrn
nIImonfnr n un nduIfo durnnfo un nno, unn voz dosconfndos Ios orodos do
bnrbocho forzoso. As dIsonomos do In sIguIonfo formuIn:
A
Y
Y R
T
P
) (


I IndIcn In obIncIon fofnI or Km
2
. !n nrfo suorIor do In ocuncIon nos
Informn do In fIorrn dIsonIbIo nrn oI cuIfIvo cndn nno (T fIorrn ufII nrn
oI cuIfIvo fofnI, ! nnos do bnrbocho, Y nnos quo so uodo cuIfIvnr nnfos do
nbnndonnr In fIorrn). Isfn fIorrn so dIvIdo or A, quo oquIvnIo n In cnnfIdnd
do fIorrn nocosnrIn nr nIImonfnr n un IndIvIduo un nno. II rosuIfndo os oI
numoro do IndIvIduos quo foorIcnmonfo odrn soorfnr In ngrIcuIfurn do
fnIn y quomn do unn zonn. nfurnImonfo, so frnfn soIo do unn nroxImncIon
n In cnncIdnd do susfonfncIon do unn zonn.
!n ngrIcuIfurn IfInornnfo do Ios froIcos uodo fonor unn roducfIvIdnd muy
nIfn n condIcIon quo In rosorvn do fIorrn dIsonIbIo son sufIcIonfo (WoIf,
l9?8:36), IIognndo n comofIr vonfnjosnmonfo con In ngrIcuIfurn doI nrndo.
SIn ombnrgo, osfn ofoncInIIdnd do osfo nrfo do subsIsfoncIn no so
nrovochnrn comIofnmonfo or unn sorIo do rnzonos.
!nn do oIIns, IInmndn Le, Jel Mlnino Je LieIig (HnrrIs, l988:3l9), nfIrmn
quo oI crocImIonfo domogrfIco osf IImIfndo no fnnfo or In nbundnncIn do
fodos Ios fncforos nocosnrIos como or In dIsonIbIIIdnd mnImn do nIguno do
oIIos. Isfo sIgnIfIcn quo In obIncIon so njusfnrn n In fIucfuncIon nlnino do
nIgunos rocursos on un orodo do fIomo. As, In dIsonIbIIIdnd do nIgun
fncfor IImIfnnfo on nIgun momonfo doI nsndo InfIuIrn on oI fnmnno do In
obIncIon fufurn.
!nn sogundn oxIIcncIon, quo uodo combInnrso con oI rosfo, osfnrn on In
mIsmn orgnnIzncIon socInI, quo nconsojnrn In fIsIon on oI momonfo quo so
suornson unos ImIfos.

l56
Ofrn oxIIcncIon, ms InusIbIo
l8
, os In fondoncIn n In confrIfugncIon do In
obIncIon quo rncfIcn In ngrIcuIfurn rImIfIvn. In nusoncIn do ofros
fncforos IImIfnnfos, oxIsfo In fondoncIn do Ios ngrIcuIforos n dosInznrso
hncIn Ins nuovns zonns rofurndns nrn mInImIznr oI fIomo do
dosInznmIonfo y do frnnsorfo do Ios roducfos cosochndos. Adoms, oI
rIncInI onomIgo do Ios cuIfIvos suoIon sor nnImnIos, or Io quo n In
consfruccIon do vnIIns so uno In vIgIInncIn do Ios cnmos. Ior ofrn nrfo,
dndo quo ofros gruos do ngrIcuIforos nIIcnn In mIsmn IogIcn, os
convonIonfo nmIInr oI ron on oxIofncIon nrn ovIfnr soInnmIonfos y/o
confIIcfos, n monudo rovocndos or Ios nnImnIos domosfIcos ufIIIzndos como
fondo do rosorvn do cnIorns y rofonns. Isfos nnImnIos roducon, do hocho,
Ios nIvoIos do susfonfncIon uos comnrfon grnn nrfo doI nIcho ocoIogIco do
Ins obIncIonos humnnns.
!n donsIdnd do obIncIon os unn cuosfIon do fundnmonfnI ImorfnncIn nrn
oI dosnrroIIo do sIsfomns oIfIcos confrnIIzndos y, or ondo, nrn oI
dosnrroIIo do In cIvIIIzncIon. Iosoru (l965) nfIrmn quo, on confrn do In
hIofosIs mnIfusInnn, oI numonfo do In donsIdnd do obIncIon on unn zonn
or Ins rnzonos quo sonn IIovn n In InfonsIfIcncIon do Ins focnIcns do
subsIsfoncIn, do formn quo son osIbIo nIImonfnrIn. CnrnoIro (l9?9), or su
nrfo, consIdorn quo oI nncImIonfo do Ios osfndos osf nsocIndo
ofocfIvnmonfo nI numonfo do In donsIdnd do obIncIon on zonns IImIfndns,
do formn quo no orn osIbIo Ios rocosos do fIsIon. In osfns condIcIonos, In
gosfIon doI ngun, do dIforonfos mofodos do ngrIcuIfurn y do cuIfIvo, In crn do
nnImnIos., ormIfon un numonfo do In roduccIon do nIImonfos nun n cosfn
do roomInznr un ocosIsfomn or ofro y do dIsmInuIr fnnfo In roducfIvIdnd
modIn doI frnbnjo humnno como oI numoro do horns frnbnjndns.
TICO!OCA
Infondomos or focnoIogn oI rocoso socInI quo ormIfo nIIcnr frnbnjo n In
obfoncIon do Ios modIos do vIdn. As, In obfoncIon do rocursos doI modIo so

l8
Cf. Ifnogrnfn do In roduccIon y In cIrcuIncIon. QuInfn nrfo,VnIdos, op. ci/.

l5?
ronIIzn n frnvos do unn orgnnIzncIon socInI, do un conocImIonfo y do unos
ufIIos. Ior ojomIo, In sImIo rocoIoccIon suoIo osfnr nsocIndn n unn dIvIsIon
soxunI doI frnbnjo, oI uso do sncos nrn oI frnnsorfo y oI conocImIonfo do Ins
osocIos vogofnIos, su IocnIIzncIon osfncIonnI y roIodndos. In oI oxfromo
confrnrIo, In fnbrIcncIon do ufIIos do hIorro suoIo sIgnIfIcnr In oxIsfoncIn do
un cuoro do osocInIIsfns quo nIIcnn n monudo un conocImIonfo osoforIco y
unns roscrIcIonos rIfunIos n osfns ncfIvIdndos (Cf. IIIndo, l956).
In Ins socIodndos do cnzndoros-rocoIocforos y do ngrIcuIforos rImIfIvos oI
InvonfnrIo do ufIIos suoIo sor muy IImIfndo: nIos do oxcnvnr, nrcos y
fIochns, nrmns nrrojndIzns con o sIn rouIsor, cosfos, rodos, nnzuoIos,
mnzns, moIInos do mnno, ofc. SIn ombnrgo, osfo IImIfndo InvonfnrIo mnforInI
no dobo IIovnrnos n orror: oI conocImIonfo sobro oI modIo os oxfrnordInnrIo.
!ns osocIos vogofnIos, sus roIodndos y cIcIos do fIorncIon, Ios nnImnIos,
sus osocIos y cosfumbros, In googrnfn y oI cIImn IocnI, son objofo do un
oxhnusfIvo conocImIonfo. SI oI conocImIonfo doI modIo os oInborndo, fnmbIon
Io os In mnnorn do obfonor do oI Ios rocursos nocosnrIos. Isfo conocImIonfo
focnIco, InsfrumonfnI, rosonfn unn sorIo do cnrncforsfIcns.
In rImor Iugnr, no oxIsfo unn cInrn sonrncIon onfro focnoIogn y rIfunI. o
soInmonfo oI cnso do Ios horroros comonfndo hnco un momonfo, sIno quo Ins
Inboros ngrcoIns, In cnzn do un nnImnI, In consfruccIon do unn cnnon, osfn
ncomnnndns do rIfunIos do dIforonfos fIos. Inrn Ios TIkoIn, IIrfh
(l939:l0?) dIsfInguo Ios rIfunIos do roduccIon do bIonos, do consorvncIon o
Incromonfo do rocursos, do rofoccIon y, fInnImonfo, do dosfruccIon.
In sogundo Iugnr, oI snbor osf roInfIvnmonfo confrnIIzndo on orsonns
mnyoros, Ins cunIos son roconocIdns como oxorfns o snbIns. Isfns orsonns
frnnsmIfon su snbor, bIon on In oxorIoncIn cofIdInnn, bIon on rIfunIos do
InIcIncIon, on cuyo cnso oI conocImIonfo obfonIdo dobo mnnfonorso on
socrofo. In ocnsIonos, oI socrofo so oxfIondo n Ins mIsmns InforrofncIonos
do cnncIonos o formuIns (Koon, l994). In oI cnso do Ios bnkfnmnn,
ngrIcuIforos do rozns do uovn CuInon, oI conocImIonfo frnnsmIfIdo n Io
vnronos so oxfIondo or un Inrgo orodo vIfnI, oI fIomo quo durnn Ios sIofo

l58
grndos quo ocun oI rocoso InIcIfIco (Inrfh, l9?5). SIn ombnrgo, on
nusoncIn do rIfunIos fnn oInborndos, oI conocImIonfo nocosnrIo nrn Ios fInos
rcfIcos osf nmIInmonfo dIsfrIbuIdo onfro fodn In obIncIon. Isfo so
obfIono modInnfo In socInIIzncIon on oI gruo do nronfosco y on In
oxorIoncIn dInrIn.
o oxIsfon, on forcor Iugnr, cofrndns u orgnnIzncIonos quo so oncnrguon do
frnnsmIfIr un snbor osocfIco. In oI cnso do nrondIznjo do nIgunn
nrfosnnn o hnbIIIdnd, so uodo rocIbIr InsfruccIon do un nrfosnno oxorfo y
rocIbIr un rognIo n cnmbIo, nunquo no do mnnorn formnIIzndn. Vonmos un
ojomIo do oscndoros mnInyos (IIrfh, l966). Isfos oscndoros osfn
normnImonfo cnIfnnondos or un oscndor oxorfo quo hn nrondIdo In
focnIcn do un mnosfro. !n oscn soIo os osIbIo con oI concurso do osfo
oscndor y con In ronIIzncIon do Ios rIfunIos ndocundos (como no nombrnr n
Ios ocos or su nombro, ngrndnrIos con Ios ndornos do Ins ombnrcncIonos o
ovIfnr Ios dns nofnndos):
!n focnIcn doI oxorfo consIsfo on hundIrso on oI ngun, con unn mnno
ngnrrndn n In ombnrcncIon y oscuchnr oI sonIdo do Ios ocos. Ingunn rod do
nIzndo so Innzn nI nznr, onfro ofrns cosns orquo os un osndo frnbnjo.
Adoms, Ins rodos osfn ronrndns nrn oscnr doformInndos fIos do ocos,
or Io quo In rosoccIon os nbsoIufnmonfo nocosnrIn. Isfos ruIdos son
ImIfndos or Ios oxorfos cunndo hnbInn do oIIos y so dIco quo son rovocndos
or Ios movImIonfos do nIofns y coIns do Ios ocos oIgIcos. II onfronnmIonfo
do un oxorfo ncnbn con un rognIo hocho or osfo n su mnosfro. II
conocImIonfo, nunquo osocInIIzndo, no os osoforIco, y cunIquIorn uodo
nccodor n oI sI os ncofndo or un mnosfro
Ior uIfImo, sonnInr quo osfo conocImIonfo hn sIdo bnufIzndo rocIonfomonfo
con oI nombro do conocImIonfo Indgonn (IIIon e/. ol., 2000, SIIIIfoo, l998),
nI cunI so Io nfrIbuyon Ins sIguIonfos cnrncforsfIcns:
So frnfn do un conocImIonfo IocnI (I), no gonornIIznbIo, ornImonfo
frnnsmIfIdo (II). Isfo conocImIonfo os In consocuoncIn do In ncfIvIdnd
rcfIcn do In vIdn dInrIn y osf consfnnfomonfo roforzndo or In
oxorIoncIn, oI onsnyo-orror y oI oxorImonfo doIIborndo (III). Is, or fnnfo,
un conocImIonfo ms omrIco-hIofofIco quo foorIco on sonfIdo osfrIcfo (Iv).
!n roofIcIon formn nrfo consfIfuyonfo do In frndIcIon y or ondo do In

l59
frnnsmIsIon do osfo conocImIonfo (v). Isfn frndIcIon os consfnnfomonfo
ronogocIndn or sus ngonfos (vI) y os comnrfIdn on un grndo mucho mnyor
quo ofrns formns do conocImIonfo, IncIuIdn In cIoncIn gIobnI. Isfo
conocImIonfo osf dIsfrIbuIdo do formn frngmonfnrIn, do formn quo nIngun
IndIvIduo dIsono do nquoI on su fofnIIdnd (vIII). II conocImIonfo Indgonn os
nIIcndo, on un eoIer locer (Ix). Ior uIfImo, osfo conocImIonfo os hoIsfIco,
Infogrndor y sIfundo on oI sono do Ins frndIcIonos cuIfurnIos, or Io quo
sonrnr Io focnIco do Io no-focnIco, Io rncIonnI do Io no-rncIonnI os
robIomfIco (x).
II osfudIo doI conocImIonfo Indgonn os fundnmonfnI como nso rovIo nI
cnmbIo focnoIogIco. In osfn dIroccIon cnbo moncIonnr oI frnbnjo Ionoro do
Irokonshn e/ ol. 1nJigenoue KnouleJge S,e/ene onJ Detelopnen/ (l980).
In osfn comIIncIon dosfncn oI nnIIsIs do Ios confIIcfos gonorndos n nrfIr
do In InfroduccIon do forfIIIznnfos on unn comunIdnd cnmosInn do !n
IuobIn, MojIco (CIndwIn, l980), In crfIcn nI mofodo doI soo-for-yoursoIf
omIondo nrn InfroducIr, or omuIncIon, cnmbIos focnIcos onfro cnmosInos
(Muffnugh, l980), In grnn consIsfoncIn bIoIogIcn do In cInsIfIcncIon do Ins
nfnfns onfro ngrIcuIforos nndInos (Irush, l980) o In roIovnncIn doI sIsfomn
do crooncIns como fncfor doformInnnfo on In ncofncIon do Ins InnovncIonos
onfro Ios gourno, un gruo do IurkInn Inso (Swnnson, l980).
T!AIAJO
II frnbnjo os oscnso
l9
. Isfo os ns or unn vnrIodnd do rnzonos. !n rImorn
do oIIns os In bnjn donsIdnd do obIncIon quo homos comonfndo ms nrrIbn.
In ocns ocnsIonos os osIbIo rounIr n un confIngonfo Imorfnnfo do
orsonns y osfns ocnsIonos suoIon sor ms coromonInIos y do rodIsfrIbucIon
quo roInmonfo roducfIvns.
!n sogundn rnzon os In InfrnufIIIzncIon sIsfomfIcn doI frnbnjo humnno.
SnhIIns (l9?2) so hn oncnrgndo do ouInrIznr In Idon do quo Ios cnzndoros-

l9
In osfo nnrfndo sIgo on grnn nrfo oI cnfuIo dodIcndo n In OrgnnIzncIon do In
IroduccIon, VnIdos, op. ci/.

l60
rocoIocforos omIonn ocns horns nI dn nrn subvonIr n sus nocosIdndos. II
modo do vIdn nomndn y In crooncIn quo oI mnnnnn rovoor do fodo Io
nocosnrIo rovocn quo oI frnbnjo osfo dosfInndo nI consumo InmodInfo. Ioro
osfo no soIo nsn con Ios cnzndoros-rocoIocforos. !os ngrIcuIforos rImIfIvos
frnbnjnn do modIn oco ms, como voromos ms ndoInnfo.
A Ins IImIfndns horns do frnbnjo or dn so sumnn IImIfncIonos Imuosfns
or In odnd y oI soxo. Mnry ougIns (l962) nos Informn quo Ios lele doI KnsnI
frnbnjnn dosdo Ios 30 n Ios 55 nnos, mIonfrns quo sus IndusfrIosos vocInos
Iuelong Io hncon dosdo do Ios 20 n Ios 60, hocho quo consfIfuyo unn nofnbIo
oxcocIon. !os nncInnos lele nuncn hnn odIdo fInrso do Ios mIombros ms
jovonos do su cInn nrn quo Ios nyudon roguInrmonfo on Ios cnmos. Hnsfn
Ios froInfn Ios jovonos soIforos no fIonon un grnnoro quo IIonnr y so dnn In
buonn vIdn, cnznndo, bobIondo y sIguIondo Ios doorfos vIrIIos do In guorrn y
In cnzn, sIn rosonsnbIIIdndos ngrcoIns confInundns.
!n dIvIsIon soxunI doI frnbnjo, or su nrfo, ImIIcn quo nIgunns ncfIvIdndos
son ronIIzndns on oxcIusIvn or uno do Ios soxos. Aunquo IogIcnmonfo osfns
ncfIvIdndos son comIomonfnrIns, osfo rovocn n monudo oI ocIo do uno do
Ios soxos mIonfrns oI ofro osf dodIcndo n In fnron on cuosfIon. Todos osfos
fncforos fIonon un orIgon comun: oI modo do roduccIon domosfIco (SnhIIns,
l9?2).
Ior modo do roduccIon domosfIco dobomos onfondor In orgnnIzncIon do In
roduccIon on bnso n unIdndos domosfIcns quo fIondon n In nufosufIcIoncIn
orgnnIzndns n su voz sobro In bnso doI nronfosco y In dIvIsIon soxunI doI
frnbnjo. Isfns unIdndos domosfIcns son muy sonsIbIos n Ins vnrIncIonos
domogrfIcns, do formn quo In muorfo nccIdonfnI do un nduIfo os n monudo
IrromInznbIo.
!n IogIcn doI modo do roduccIon domosfIco os In roduccIon nrn oI
consumo, osfo os, oI frnbnjo cosn on oI momonfo quo oI consumo so nsogurn.
Isfo sIgnIfIcn quo In mnyor dIsonIbIIIdnd do frnbnjo, on formn do un mnyor
numoro do ofocfIvos on In unIdnd domosfIcn, no ImIIcn su mnyor ufIIIzncIon

l6l
sIno, nI confrnrIo: In unIdnd domosfIcn, como conjunfo, frnbnjnr monos. o
os do oxfrnnnr uos In orsIsfonfo Imngon do obIncIonos ocIosns.
o obsfnnfo, oI IdonI do nufnrqun do In unIdnd domosfIcn no sIomro os
osIbIo. oformInndos frnbnjos oxIgon In coInborncIon do ofrns unIdndos
domosfIcns, como or ojomIo ncInrnr un cnIvoro do In soIvn o In consfruccIon
do unn cnsn. In osfns condIcIonos In movIIIzncIon doI frnbnjo so ronIIzn do
dos formns dIforonfos. !n rImorn do oIIns consIsfo on In coIobrncIon do unn
fIosfn on In quo so ronrfon do mnnorn rodIgn nIImonfos y bobIdn. In osfo
cnso, oI ronrfo do nIImonfos suoIo sor sufIcIonfo nrn oI ngo doI sorvIcIo.
!n ofrn formn consIsfo on dovoIvor frnbnjo or frnbnjo, bIon orsonnImonfo,
bIon n frnvos do un susfIfufo ndocundo do In comunIdnd domosfIcn. Is
Inforosnnfo obsorvnr quo oI ImorIo Incn ufIIIzo osfns formns frndIcIonnIos
do movIIIzncIon doI frnbnjo nrn sus roIns corvons (Murrn, l956).
!ns consocuoncIns doI modo do roduccIon domosfIco, nun con Ios
mocnnIsmos do coInborncIon, uodon sor dosnsfrosns. o nh quo SnhIIns
roIncIono In oconomn do rosfIgIo, osfo os, In comofoncIn onfro grnndos
hombros or oI rosfIgIo, como unn do Ins cnrncforsfIcns do Ins socIodndos
frIbnIos y como un oIomonfo quo obIIgn n osfo modo do roduccIon n roducIr
un oxcodonfo. Isfo oxcodonfo so fIono quo ronrfIr bnjo In formn do donos
comofIfIvos. Ior suuosfo osfo romnnonfo rnrnmonfo uodo dnr Iugnr, sIn
cnmbIos osfrucfurnIos, n unn socIodnd osfrnfIfIcndn, oro ormIfo oI
osfnbIocImIonfo do osIcIonos socInIos cuyn ocuncIon consfIfuyo un
Imorfnnfo InconfIvo vIfnI nrn Ios mIombros do osfns socIodndos.
InrnIoInmonfo con In oconomn do rosfIgIo nos onconfrnmos con Ins
IInmndns monodns rImIfIvns quo nnnIIznromos on rofundIdnd on oI
cnfuIo VIII.
II frnbnjo, nun oscnso or fodo Io quo ncnbnmos do docIr, os In fuonfo do Ios
dorochos do uso do In fIorrn. SuoIo docIrso quo In fIorrn os roIodnd do Ios
gruos corornfIvos, Ios IInnjos, y quo osfn roIodnd os codIdn nrn su uso n
Ios gruos domosfIcos. !n ronIIdnd os quo In roIodnd nomInnI do un
forrIforIo Io quo hnco os gnrnnfIznr un fondo do fIorrns nrn oI

l62
mnnfonImIonfo doI modo do roduccIon. In oI cnso do unn frIbu o gruo
ofnIco, Ios IIndos or nrfo do ofros gruos oIfIcos son rosofndos bnjo
nmonnzn do uso do In fuorzn. In In rcfIcn, sIn ombnrgo, osfo sIgnIfIcn quo
oxIsfo un nIvoI oIfIco mnyor quo confroIn un forrIforIo; y un nIvoI oIfIco
monor quo nsIgnn rocursos n sus unIdndos consfIfuyonfos. ndo quo In
sImIo roIodnd do In fIorrn no roorcIonn rocursos, osfns InsfIfucIonos
oIfIcns consfIfuyon un mnrco do roforoncIn nrn Ios gruos oxfrnnos y nrn
Ios IocnIos. IsfnbIocIdns osfns dIforoncIns, In ronIIdnd os quo In fIorrn os do
quIon In frnbnjn. O mojor dIcho, Ios frufos do In fIorrn son do quIon Ios
frnbnjn. Isfo sIgnIfIcn quo no hny robIomn on obfonor Ionn, rocogor
roducfos sIIvosfros o cnznr on Ios cnmos cuIfIvndos or ofros sIn modInr
nInbrn. !os ngrIcuIforos fIonon dorocho n rocInmnr oI confroI do Ios
roducfos do su frnbnjo. Infro Ios cnmosInos KokchI do IoIIco, cnmosInos
quo rncfIcnn In ngrIcuIfurn do rozns, osfo os cIorfo fodnvn hoy (WIIk,
l99?:8?).
Tho bnsIc rIncIIo of vIIIngo cusfom Is fhnf fho mnn who fIrsf cIonrs Innd
from cIImnx forosf, who fIrsf roIfInfos fho doIfIos of fho hIIIs who nro fho
fruo ownors, hns n rIghf fo rofurn fo uso If fhoronffor. In rncfIco, whon
ouInfIon rossuro Is Iow nnd Inrgo nrons of woII-fnIIowod Innd nro nvnIInbIo
fhIs rIghf Is rnroIy nssorfod n fnIIow Iongfh of l5 yonrs or moro sfrnIns fho
humnn momory. In mosf of fho norfhorn zono nnd In nrfs of fho soufh whoro
Innd Is goffIng hnrd fo fInd, fho rIghf fo rouso n Iof Is moro formnIIy
rocognIzod. If ono fInds n Ioco of socondnry forosf nnd wnnfs fo cIonr If, ono
musf fIrsf Iocnfo fho mnn who usod If Insf nnd nsk ormIssIon. ThIs
usufrucfory sysfom romnIns fIoxIbIo undor forosf fnIIow. AIso, ooIo movo
nround n Iof, so fhoro Is IIffIo rncfIcnI dIffIcuIfy In fIndIng n Iof fhnf Is nof
cInImod. Iuf whon fho Iongor forosf fnIIow hns boon roIncod by n bush fnIIow
sysfom of Ioss fhnn l0 yonrs, usufrucf rIghfs nro vnIuod nnd onforcod, nnd
rIghfs fo fho uso of Innd cnn bo Ionnod, gIvon, or InhorIfod. Tho nIcnIdo nnd
hIs courf fnko n sfrongor roIo In Innd dIsufos. Thoy cnn, for oxnmIo, judgo
fhnf n mnn`s usufrucf rIghfs fo n Iof hnvo Insod bocnuso ho hns nof rousod
If wIfhIn n ronsonnbIo orIod. In nrons whoro ouInfIon rossuro Is sovoro
fho bosf Innd hns boon dIvIdod fhrough fhoso ruIos Info whnf nro ossonfInIIy
rIvnfoIy ownod Iofs. AIfhough fho ownor cnn ronf or Iond hIs Innd n vIIIngo
mombor, ho cnnnof soII If or Iof nn oufsIdor uso If.
In osfo frngmonfo so rocogon Ios rIncIIos quo ncnbnmos do oxonor. In
rImor Iugnr In fIorrn os ndmInIsfrndn or oI nIcnIdo, unn InsfIfucIon
comunnI quo gnrnnfIzn oI nccoso y In gosfIon doI forrIforIo. In sogundo
Iugnr, Ios mIombros do In comunIdnd fIonon oI dorocho nI uso do Ios

l63
forrIforIos gnnndos n In soIvn. Aunquo formnImonfo In fIorrn Ios orfonoco,
sI oI bnrbocho os muy Inrgo ofros mIombros do In comunIdnd uodon
cuIfIvnrIn. In oI cnso quo In fIorrn son oscnsn o quo oI bnrbocho son corfo
orquo so frnfn do forronos socundnrIos do ms rIdn rocuorncIon nrn oI
cuIfIvo, so uodon obsorvnr formnIIsmos, como In ofIcIon do ormIso n sus
foorIcos roIofnrIos, nunquo on In rcfIcn In confrIfugncIon roIn do osfo
fIo do ngrIcuIfurn hnco dIfcII onconfrnrIos. In oI cnso quo oI cuIfIvo do In
fIorrn son ormnnonfo, or ojomIo modInnfo rboIos frufnIos, oxIsfon
dorochos n su mnnfonImIonfo, horoncIn o, IncIuso, nrrondnmIonfo oro soIo
nrn Ios mIombros do In comunIdnd. II nIcnIdo uodo rovocnr osfos dorochos.
In sumn: Io quo so suoIo IInmnr roIodnd doI gruo mnyor no os, dosdo osfn
orsocfIvn, ms quo oI nsocfo forrIforInI do un odor oIfIco IncIIonfo.
Mojor quo do Ins fIorrns doI gruo doborn hnbInrso do su forrIforIo. Y ns
docIr quo In unIdnd do roduccIon fIono oI uso y oI gruo mnyor dofonfn In
roIodnd os n dobIo ffuIo Inoxncfo y confusIvo. MnIInowskI Io vo ms
ngudnmonfo, hnbInndo do Ins TrobrInnd: oI dorocho quo soIo Ios mIombros doI
gruo fIonon n cuIfIvnr on oI forrIforIo doI gruo os nnIogo nI dorocho do
rosIdoncIn, do cIudndnnn. !o quo ocurro os quo In sIfuncIon so oscuroco or
vnrIns cnusns: rImoro, orquo gonornImonfo cooxIsfon y so onfrovornn sobro
un mIsmo suoIo, frngmonfndoso y dIsorsndoso, Ios forrIforIos do vnrIos
gruos mnyoros, do vnrIos IInnjos. In sogundo Iugnr, orquo Ios rIncIIos do
rocIufnmIonfo do nIgunos do osos gruos mnyoros (v.g. In comunIdnd IocnI y
Ios IInnjos) no son mufunmonfo oxcIuyonfos y nrn unos mIsmos IndIvIduos
uodo hnbor ms do un forrIforIo. Y fInnImonfo, or In oscnsn mngnIfud do
osos forrIforIos. A osn frngmonfncIon, n oso soInnmIonfo y n osn mnImn
dImonsIon fodnvn hny quo nnndIr In IncnncIdnd do Ios roIos rImIfIvos
nrn dIsfInguIr sIsfomfIcnmonfo sus InsfIfucIonos oIfIcns do sus InsfI-
fucIonos oconomIcns. Mns oI quo oIIos no Ins dIsfIngnn, no jusfIfIcn quo
nosofros Ins confundnmos (VnIdos, l999:2l0).
Isfo os ns oxcofo cunndo In fIorrn y oI ngun sonn oscnsns, on cuyo cnso so
consfIfuyon confroIos osfrIcfos sobro su uso y osfo confroI uodo IInmnrso
roIodnd. Ior ojomIo (Crny, l965), Ios eonjo, un uobIo ngrIcuIfor doI
frIcn OrIonfnI, consfIfuyon unn comunIdnd do unns 4.500 orsonns,
dIsfrIbuIdns on uobIos quo ocunn Ios vnIIos con nrroyos ormnnonfos. !n
oconomn os do subsIsfoncIn (cnbrns y nfnfns) con ocos InforcnmbIos con
Ios nsforos MnsnI o con oI osfndo. !os dorochos sobro oI ngun osfn
domInndos or un gruo horodIfnrIo IInmndo uenoniji, oI cunI odn hncor
un uso doformInndo doI cnudnI. II rosfo doI cnudnI so codn n unn sogundn

l64
cInso IInmndn no/iono (uo/iono on IurnI) quo dobn ngnr susfnncInIos
frIbufos do cnbrns n Ios uenoniji como gruo. Isfos frIbufos so suono quo
so Invorfnn on sncrIfIcIos nrn voInr or Ios Inforosos do Ios eonjo on su
conjunfo. SIn ombnrgo, on In mnyor nrfo do Ios cnsos nsnbnn n formnr
nrfo do Ins hncIondns nrfIcuInros. II rosfo doI ngun so codn n orsonns
IInmndns gonorIcnmonfo "cIIonfos", Ins cunIos fonnn quo ngnr frIbufos sI
quornn rognr sus cnmos.
)%? %*$/? H/ ?IK?!?$/"&!%
Irosonfnmos n confInuncIon unn InfroduccIon n vnrIns nrfos do subsIsfoncIn
(Cf. VnIdos, l9??): cnzn y rocoIoccIon, ngrIcuIfurn rImIfIvn y nsforoo. !n
ngrIcuIfurn InfonsIvn y doI nrndo y In oscn fnmbIon sorn moncIonndns. AI
fInnI do osfo cnfuIo ronIIznromos unn comnrncIon onfro Ins dIforonfos
nrfos do subsIsfoncIn.
!A CAZA-!ICO!ICCI
!n focnoIogn do In cnzn-rocoIoccIon os, comnrnfIvnmonfo, cnrncforsfIcn do
In osocIo humnnn: hn ocundo oI 99,5 do In hIsforIn do In HumnnIdnd, hn
nIImonfndo nI 60 do Ios soros humnnos y hn ormIfIdo hnbIfnr Ins zonns
ms oxfromns do In fIorrn: oI IoIo norfo, In SoIvn IcunforInI, Ios dosIorfos, In
TIorrn doI Iuogo. o hocho, Ins ofnogrnfns do cnzndoros-rocoIocforos hnn
sIdo ronIIzndns on zonns no nfns nrn oI nsforoo o In ngrIcuIfurn, do formn
quo osfos uobIos hnn sIdo oxuIsndos hncIn osfns zonns or Ins obIncIonos
cIrcundnnfos. IgunImonfo, no snbomos sI Ios cnzndoros-rocoIocforos
documonfndos durnnfo Ios uIfImos sIgIos no son do hocho obIncIonos quo
nbnndonnron In ngrIcuIfurn on nIgun momonfo. II conocImIonfo do Ins
focnIcns ngrcoIns or nrfo do osfns obIncIonos os nIgo quo quodn fuorn do
fodn dudn, ns como In gosfIon quo ronIIznn do su modIo fnvorocIondo oI
dosnrroIIo do unns osocIos o ImIdIondo oI dosnrroIIo do ofrns, monos
ndocundns. (Cf. InIoo, l989).
A oxcocIon, osIbIomonfo, do Ios osquImnIos, In cnzn vn sIomro
ncomnnndn do In rocoIoccIon. !n rocoIoccIon ncosfumbrn n sor ms

l65
Imorfnnfo quo In cnzn on In norfncIon do cnIorns y rofonns, onfro oI 60 y
oI 80 do In dIofn (Cf. !oo, l966, l9?9, 2000). SIn ombnrgo, In cnzn, ms quo
In rocoIoccIon, hn sIdo doformInnnfo on oI dosnrroIIo do In cuIfurn humnnn.
Isfo os ns orquo In cnzn do nnImnIos rocIsn doI dosnrroIIo doI
conocImIonfo do Ins osocIos, do sus cosfumbros, do Ins focnIcns ms
ndocundns nrn cnznrIns, IncIuIdns Ins nrmns, doI frnbnjo cooornfIvo, uos
Ins Iozns mnyoros soIo son nccosIbIos n un gruo do cnzndoros y, Io quo os
fundnmonfnI, doI dosnrroIIo do In rocIrocIdnd. !n cnrno so comnrfo
sIomro.
!n cnzn-rocoIoccIon nnIquIIn su objofo or Io quo oI nomndIsmo os su
consocuoncIn. II grndo do nomndIsmo vnrn dosdo oI sodonfnrIsmo do Ios
uobIos oscndoros hnsfn Ios cnmbIos dInrIos do cnmnmonfo do Ios Iirlor
do In IndIn. Isfo nomndIsmo ImIIcn oI frnnsorfo do nInos y onsoros or Io
quo oI InvonfnrIo mnforInI os muy IImIfndo, ns como In nnfnIIdnd modInnfo
oI InfnnfIcIdIo y In oxIsfoncIn do fnbuos soxunIos hnsfn oI dosfofo.
IjomIo do mujor Kung y su hIjo (!oo, l966):
/W9W ,=32 H63A98T69 mB3am<3
0-l 6 2.400 l4.400
l-2 8,8 2.400 2l.l20
2-3 ll,6 l.800 20.880
3-4 l2,4 l.200 l4.880
$9C79 ]N IsfnncIns rocorrIdns or unn mujor kung y oI oso do su hIjo
In In fnbIn nnforIor uodo nrocInrso como, n modIdn quo croco oI hIjo, n
osnr do dIsmInuIr In dIsfnncIn rocorrIdn, oI osfuorzo or kIIomofro
numonfn, n oxcocIon doI uIfImo nno.
!n orgnnIzncIon socInI do Ios cnzndoros rocoIocforos os In bnndn (SorvIco,
l966). !n bnndn do monos do 50 y do modn 25 os oxfrnordInnrInmonfo
frocuonfo. !ns bnndns suoIon sor oxognmns y no oxIsfo jofnfurn, nunquo
nIgunos cnzndoros uodon sor osocInImonfo rosofndos y su InfIuoncIn
consIdornbIo. !os mocnnIsmos do confroI socInI son bsIcnmonfo oI
osfrncIsmo y In sImIo fIsIon do Ins bnndns. !n roIIgIon, como nunfnmos on

l66
oI cnso do Ios Igmoos mbufI, os do fIo suornnfurnIIsfn, confIrIondo n In
nnfurnIozn unn oxIsfoncIn nnImndn n In quo hny quo roIcInr.
II cnso do In oscn os sInguInr orquo Ins obIncIonos quo n oIIns so dodIcnn
suoIon sor sodonfnrIns y dIsfrufnr do un nmIIo nIvoI do rocursos. !os IndIos
do In Cosfn doI oroosfo son oI ojomIo nrndIgmfIco or oI oxcodonfo
dIsfrIbuIdo on Ios ofInchos quo osfudInromos on oI cnfuIo VII. SIn
ombnrgo, on cunIquIor cnso, so frnfn do unn focnoIogn quo, como In cnzn-
rocoIoccIon, doondo do In nnIquIIncIon do su objofo. SoIo In ngrIcuIfurn
InvIorfo osfos formInos. Isfo nsocfo, como voromos, os docIsIvo on In
dIscusIon sobro In ovoIucIon do In focnoIogn.
!A AC!IC!!T!!A I!IMITIVA
o In ngrIcuIfurn rImIfIvn yn homos hnbIndo on oI nnrfndo nnforIor. So
frnfn do un nrfo do subsIsfoncIn IocnIIzndn bsIcnmonfo on Ios froIcos y quo
cuIfIvn fuborcuIos (nnmo, fnro, bnfnfn, mnndIocn), nunquo osfo cuIfIvo
rIncInI so comIomonfn con ofros, como nIgunos coronIos (mIjo, nrroz).
IgunImonfo, osfn ngrIcuIfurn so comIofn con In cnzn y In rocoIoccIon y In
crn do nnImnIos, roforIbIomonfo cordos quo hozon soIos nrn roducIr oI
frnbnjo dodIcndo n su nIImonfncIon. o hocho, on ocnsIonos In sonrncIon
onfro ngrIcuIforos y cnzndoros os muy IIgorn. !os nocliguengo cuIfIvnn
mnndIocn (65) y mnz. SIn ombnrgo, In cnzn, In oscn y In rocoIoccIon son
muy Imorfnnfos on su dIofn y on su cuIfurn.
In In ngrIcuIfurn rImIfIvn cnbo dIsfInguIr In ngrIcuIfurn do bnrbocho Inrgo,
roIn do In soIvn, In ngrIcuIfurn do bnrbocho corfo, roIn do In osfon o In
snbnnn y In ngrIcuIfurn InfonsIvn y doI nrndo. !n ngrIcuIfurn do bnrbocho
Inrgo ImIIcn un orodo do l0 n l5 nnos do rogonorncIon do In soIvn. !os
cnIvoros IImIndos oxIgon unn Imorfnnfo norfncIon do frnbnjo nrn
oIImInnr In vogofncIon y corfnr Ios rboIos, muchos do Ios cunIos so
mnnfIonon on Ios huorfos unn voz quomndos. In osfo fIo do ngrIcuIfurn oI
Invndo confInuo do Ios suoIos or nrfo do In orfInnz IIuvIn ns como Ins
nIfns fomornfurns hnco quo Ios nufrIonfos sonn nrrnsfrndos o quo so
ovnoron nnfos do nsnr nI subsuoIo. In osfns condIcIonos, In onormo

l6?
bIomnsn quomndn ormIfo dIsonor do dos o fros buonns cosochns, momonfo
n nrfIr doI cunI In roducfIvIdnd docroco drsfIcnmonfo, ncoIorndn or In
fnIfn do rofoccIon do Ins cons do Ios rboIos y or In omorgoncIn do In
mnIozn, nhorn con nbundnnfo Iuz. Hnchns, nIos do oxcnvnr con In unfn
ondurocIdn nI fuogo o con nIgun rofuorzo o noyo, son Ios ufIIos omIondos
on osfn ngrIcuIfurn.
In oI cnso do In ngrIcuIfurn do bnrbocho corfo, oI orodo os do fros n cInco
nnos. In osfns condIcIonos Ins rocIIfncIonos monoros son In rIncInI
cnusn quo Ios forronos rosonfon unn vogofncIon monos fornz oro ms rIcn.
As, os osIbIo In rosoncIn do Innfns do In mIsmn osocIo (cosn quo on In
soIvn no os comun orquo ImIIcn In comofoncIn or Ios mIsmos nufrIonfos)
y, or ondo, In rosoncIn do nnImnIos grognrIos. !os ufIIos quo so omIonn
on osfn ngrIcuIfurn son sImIInros n Ios do In ngrIcuIfurn do bnrbocho Inrgo, n
Io sumo con In IncIusIon do In nzndn. II osforcoIndo do Ios cnmos os
conocIdo y usndo on ocnsIonos. AII dondo Ios fuborcuIos consfIfunn oI
cuIfIvo rIncInI nqu Ios coronIos, rIncInImonfo oI mIjo, suoIo consfIfuIr oI
cuIfIvo rIncInI.
!n ngrIcuIfurn ormnnonfo, or su nrfo, oxIgo In susfIfucIon doI
ocosIsfomn. Inrn oIIo so ronIIznn obrns hIdruIIcns quo nsogurnn oI
Inundndo roguInr do Ios cnmos, so consfruyon bnInfos quo ormIfon
cuIfIvnr Ins forrnzns y so ronIIzn un frnbnjo InfonsIvo quo ormIfo IncIuso
dos cosochns do nrroz o mnz or nno. In oI sIguIonfo nnrfndo voromos un
ojomIo do In cnnfIdnd do frnbnjo quo osfo fIo do ngrIcuIfurn ImIIcn. Ior
nhorn soIo comonfnr quo osfo fIo do ngrIcuIfurn so rosonfn on oI orfo y
ordosfo do frIcn, on fodn oI AsIn morIdIonnI y orIonfnI, on oI sudosfo
nsIfIco y on nIgunns IsIns do Oconnn (IIdjI, uovn CnIodonIn, Mnrquosns,
HnwnII); or uIfImo, fnmbIon In onconfrnmos on AmorIcn, on oI ojo do Ins
nnfIguns cuIfurns do MojIco y doI Ioru, con roIongncIonos nI orfo, hnsfn oI
Suroosfo do Ios Isfndos !nIdos (IndIos pueIlo), y oI Sur, hnsfn oI oroosfo
do In ArgonfInn. (Cf. VnIdos, op. ci/ pg. l65).

l68
In Ios fros fIos do ngrIcuIfurn comonfndos nqu, oI frnbnjo humnno
consfIfuyo In fuonfo rIncInI do onorgn. Con In ngrIcuIfurn doI nrndo, on
cnmbIo, so Infroduco In fuorzn do nnImnIos. A In crn do nnImnIos quo osfo
fIo do ngrIcuIfurn ImIIcn hny quo nnndIr ofrn cnrncforsfIcn: os osIbIo
numonfnr In roduccIon numonfnndo In suorfIcIo cuIfIvnbIo y mnnfonIondo
In fnsn do frnbnjo humnno roInfIvnmonfo consfnnfo. o obsfnnfo, In
ngrIcuIfurn doI nrndo ufIIIzn In sucosIon do cuIfIvos y oI bnrbocho nrn
rogonornr In forfIIIdnd do Ins fIorrns, nhorn nyudndns or oI osfIorcoI do Ios
nnImnIos. o obsfnnfo, os nocosnrIo dIsonor do nsfos o cuIfIvos nrn
nIImonfnr n osfos nnImnIos, hocho quo suono unn IImIfncIon nI crocImIonfo
do osfo fIo do ngrIcuIfurn. !n ngrIcuIfurn doI nrndo no osf on nbsoIufo
gonornIIzndn. So conocn, nnfos do In oxnnsIon ouroon, on oI orfo do
frIcn, IurnsIn, AsIn morIdIonnI y zonns do IndonosIn.
I! IASTO!IO
A nIvoI do fIujo onorgofIco, In gnnndorn os comnrnfIvnmonfo monos
ofIcIonfo quo In ngrIcuIfurn. SI In onorgn soInr consfIfuyo oI l00 do In
onorgn dIsonIbIo, Ins Innfns son cnncos do sInfofIznr onfro un l y un 3
do osn onorgn. Ior fnnfo, oI consumo do Ios roducfos nnImnIos horbvoros
sor comnrnfIvnmonfo monos ofIcIonfo quo oI consumo dIrocfo do Innfns.
SIn ombnrgo, como snbomos, In cnrno confIono rofonns IndIsonsnbIos on
In dIofn humnnn do dIfcII ndquIsIcIon n frnvos soInmonfo doI consumo do
vogofnIos. o nh quo muchos uobIos ngrIcuIforos cron gnnndo.
Iodomos osfnbIocor fros grnndos fIos do nsforoo on funcIon do su grndo do
combInncIon con In ngrIcuIfurn: In ngrIcuIfurn nIfornndn con oI nsforoo, In
frnshumnncIn y oI nsforoo nomndn. Vonmos cndn uno do oIIos.
!n ngrIcuIfurn nIfornndn con oI nsforoo Infonfn nrovochnr bIofoos
nIfornnfIvos modInnfo In rosIdoncIn nIfornndn onfro Ios cnmos do cuIfIvo
(rosIdoncIn ormnnonfo) y Ins zonns do nsforoo. Isfn formn do roduccIon
osf rosonfo on frIcn doI orfo y ordosfo, Sudn y frIcn Sud-
OccIdonfnI.

l69
In In frnshumnncIn nos onconfrnmos con un cuoro do nsforos
osocInIIzndos quo IIovnn n Ios robnnos n Ios nsfos do vornno on zonns nIfns
y, n confInuncIon, rofornnn n Ios nsfos do InvIorno y Ins zonns do bnrbocho
(Iuron, OrIonfo ModIo, Tbof).
!n forcorn formn do gnnndorn, oxfromn on nnrIoncIn, os In do Ios nsforos
nomndns. !os nsfIznIos ms nroIndos nrn In crn do nnImnIos son Ios do
In snbnnn oro osfos son ocundos or ngrIcuIforos. Isfo modo do vIdn Io
onconfrnmos on oI cInfuron rIdo quo rocorro oI orfo y oI OrIonfo do frIcn,
on frIcn AusfrnI, ArnbIn, IorsIn y so oxfIondo hnsfn MongoIIn. IgunImonfo,
unn formn monos osocInIIzndn In odomos onconfrnr on Ins osfons doI
orfo do IuronsIn.
o hocho odomos onsnr on dos fIos do nsforoo nomndn, oI loricon/ol y
oI ter/icol (IIckoImnn, l98l:64). In oI rImoro so roducon grnndos
movImIonfos on buscn do ngun y nsfos n Io Inrgo do fodo oI nno on
condIcIonos nmbIonfnIos somojnnfos. Isfo os oI cnso do Ins frIbus nobIos
nsforos do cnmoIIos do In IonnsuIn ArbIgn y do Ios rnbos KnbnbIsh doI
norfo doI Sudn, Ios cunIos dIsonon do cnbnnns do cnmoIIos, ovojns y
cnbrns. TnmbIon Io os on oI cnso do Ios /loco/ o /ococoe doI AsIn ConfrnI,
nsforos do cnbnIIos, cnmoIIos, ovojns, cnbrns y gnnndo vncuno, guorroros
ngrundos on frIbus y hordns dIrIgIdns or un /lon.
II nsforoo ter/icol, on cnmbIo, ImIIcn dosInznmIonfos osfncIonnIos onfro
dIforonfos zonns ocoIogIcns onfro Ins IInnurns y Ios nsfos do Ins monfnnns.
Isfn formn do nsforoo suoIo IncIuIr oI uso do In ngrIcuIfurn y robnnos do
ovojns y cnbrns. Isf rosonfo on Irn, Irnk y Mnrruocos. Isfos nsforos
nomndns ronIIznn un nrovochnmIonfo InfonsIvo do Ios rocursos n frnvos do
IfInornrIos do nsfIznIos y do In cnbnnn hoforogonon do nnImnIos. !os
IfInornrIos suoIon osfnr orfocfnmonfo dofInIdos y so njusfnn n cnIondnrIos
fIoxIbIos oro comIojos.
II modo do vIdn do Ios nsforos nomndns os oxfromndnmonfo InborIoso (50 o
ms cnbozns or orsonn). ImIIcn In conduccIon do Ios robnnos, In
vIgIInncIn, In consfruccIon do nbrIgos, oI sumInIsfro do nIImonfos

l?0
comIomonfnrIos, nbrovnr (n monudo sncnndo ngun do Ios ozos), cnsfrnr n
Ios mnchos, nsIsfIr Ios nrfos do Ins hombrns, cuIdnr n Ins crns, oI horrndo y
mnrcnjo do Ios nnImnIos.
!n dIofn do Ios nsforos IncIuyo ocn cnrno (nnImnIos onformos o robndos),
Iocho, quosos, yogurf, mnnfoquIIIn y snngro (frIcn). !ns mnforIns rImns
son nbundnnfos: cuoros, foIns do oIo do cnmoIIo, Innn, osfIorcoI como
combusfIbIo y mnforInI do consfruccIon, ofc.
II modo do vIdn do Ios nsforos, IncIuso oI do Ios nsforos nomndns, IncIuyo
oI InforcnmbIo roguInr do roducfos con Ios ngrIcuIforos (coronIos, dfIIos,
frufos, Innn, ofc.). !n guorrn y oI IIInjo formnn nrfo doI modo do vIdn do
osfos uobIos, osIbIomonfo como consocuoncIn do In vonfnjn quo
roorcIonn su oxfrnordInnrIn movIIIdnd y or su dIfcII oquIIIbrIo on Ins
osfons y Ios dosIorfos. Infro Ios /ococoe, or ojomIo, os ImonsnbIo oI robo
donfro doI gruo, oro so consIdorn on cnmbIo unn ncfIvIdnd orfocfnmonfo
IogfImn oI nsnIfo do Ins cnrnvnnns y Ins IncursIonos on ofros uobIos.
!n orgnnIzncIon oIfIcn do Ios nsforos nomndns os oI doI cInn conIco
(IeJuinoe) o bIon Ios IInnjos sogmonfnrIos (nuer). SnIvo on oI cnso do Ios
/uoreg In fIIIncIon os nfrIIInonI. In oI rImor cnso, In frIbu y oI cInn fIonon
oI mIsmo nombro qIilo, nunquo nrn Ios boduInos no nroco ImIIcnr
confrndIccIon. !ns frIbus fIonon sus roIos mIfos do orIgon, ImIIcnn unn
ndhosIon sIncorn y son unIdndos ms o monos corornfIvns. !nn frIbu suoIo
osfnr consfIfuIdn or unos soIs cInnos. !nn cnrncforsfIcn do Ios cInnos
conIcos os quo, nI rImnr In rImogonIfurn, nyudn n In croncIon do jofnfurns.
!os rncIos y Ios jofos frIbnIos son ms rIcos quo oI rosfo y dIsonon do
rocursos o InfIuoncIns quo no osfn nI nIcnnco doI rosfo. Ahorn bIon, In
fondoncIn n In sogmonfncIon do Ios gruos do nronfosco or unn nrfo y In
movIIIdnd do Ins frIbus or ofrn, hnco dIfcII, sIno ImosIbIo, In conconfrncIon
do un odor oIfIco osfnbIo.
!n rosIon nrn In sodonfnrIzncIon do Ios nsforos nomndns hn sIdo
crocIonfo dosdo In IrImorn Cuorrn MundInI. !n nz coIonInI, In
mocnnIzncIon y oI consocuonfo dosconso do In domnndn do cnmoIIos y

l?l
frnnsorfo on cnmIonos hnn IIovndo n osfo modo do vIdn n In rcfIcn
dosnnrIcIon. Yn on l9?0 on oI OrIonfo roxImo soInmonfo un l do In
obIncIon do OrIonfo IroxImo orn nomndn.
!n croncIon do rosorvns nnfurnIos hn rovocndo n monudo In oxcIusIon do
nsforos nomndns, no consuIfndos. !n ojomIo do oIIo os In roInfroduccIon
doI orIx on Omn modInnfo In croncIon do unn rosorvn. !n comofoncIn
onfro orIx y cnbrns y cnmoIIos fuo uno do Ios muchos robIomns crondos n Ins
obIncIonos nomndns, quo ndoms consIdornbnn suyos Ios forrIforIos bnjo
rofoccIon. Ofros ojomIos Ios fonomos on l94l cunndo mIIos do boroboros
fuoron oxcIuIdos do un ron do 40,000 Hn nrn cronr oI TouI/ol Ao/ionol
Por/ on Mnrruocos. In oI orfo doI SnhoI nso Io mIsmo nrn cronr oI
Zo/ouno Ao/ionol Por/. 20,000 noeoi fuvIoron quo nbnndonnr oI
SoronguofI on TnnznnIn nrn In croncIon doI nrquo nnfurnI doI gorongoro.
In gonornI, mnsnI, boroboros, boduInos, qnshqnI, kIrgIz, khnznk, mongoIos,
shoshonos, nnchos. hnn sIdo obIIgndos n nbnndonnr sus forrIforIos
hIsforIcos.
TICO!OCA Y IVO!!CI
In osfo nnrfndo comnrnromos Ios ndIcos do ofIcIoncIn do In cnzn-
rocoIoccIon, In ngrIcuIfurn do bnrbocho Inrgo y In ngrIcuIfurn InfonsIvn nrn
confosfnr n In rogunfn os In focnoIogn do In ngrIcuIfurn suorIor n In do In
cnzn y In rocoIoccIon
!n formuIn ufIIIzndn nrn osfo cIcuIo os In sIguIonfo:
150 * *h p
E
e
II ndIco do ofIcIoncIn e os IgunI n I (fofnI do cnIorns do Ios nIImonfos
obfonIdos durnnfo un nno) dIvIdIdo or oI osfuorzo nocosnrIos nrn
obfonorIos, osfo os, p (numoro do roducforos), l (modIn do horns/nno or
roducfor) y l50 (unn consfnnfo quo nos Informn do In modIn do cnIorns
consumIdns on cndn horn do frnbnjo or oncImn doI mofnboIIsmo bnsnI).

l?2
!onIIcomos on rImor Iugnr In comnrncIon do Ios bosquImnnos (!oo, l968)
y Ios /eenIogo noring (!nnorf, l968), cnzndoros-rocoIocforos y
ngrIcuIforos rosocfIvnmonfo.
!os bosquImnnos Kung rosonfnn un ndIco do ofIcIoncIn do 9,5:
I 23 MIIIonos do cnIorns
20
h 805 horns nnunIos/roducfor
o9,5
In oI cnso do Ios Tsombngn mnrIng oI ndIco do ofIcIoncIn nscIondo n cnsI oI
dobIo: l8.
I l50 MIIIonos do cnIorns
l46
h 380
o l8
SIn ombnrgo, on oI cIcuIo nnforIor no so hnn fonIdo on cuonfn Ins rofonns.
!os /eenIogo noring so rovoon do oIIns modInnfo In crn do cordos. Ior
fnnfo n Ios cIcuIos nnforIoros hnbr quo nnndIr Ios cosfos dorIvndos do In
crn do osfos cordos: l606 cordos, quo roorcIonnn l8 mIIIonos do cnIorns.
ndo quo Ios l46 roducforos InvIrfIoron un romodIo do 400 horns nnunIos,
oI ndIco do ofIcIoncIn corrogIdo os do 9,8, rcfIcnmonfo oI mIsmo quo oI do
In cnzn-rocoIoccIon. Ior Io fnnfo, no so uodo nfIrmnr quo In ngrIcuIfurn do
bnrbocho Inrgo son unn focnoIogn ms nvnnzndn quo In cnzn y In rocoIoccIon.
o hocho, In vordndorn suorIorIdnd do In ngrIcuIfurn osf on su domInIo doI
modIo y on In poeiIiliJoJ doI numonfo domogrfIco sodonfnrIo, Io cunI os
condIcIon doI dosnrroIIo do socIodndos comIojns.
Ior Io quo so rofIoro n In ngrIcuIfurn InfonsIvn o ormnnonfo (HsIno-f`ung,
l9?4, ci/. on HnrrIs, l988) fomnromos oI ojomIo do In nIdon cnmosInn
!uf`sun (Yunnnn), on In quo so ronIIzn un cuIfIvo InfonsIvo doI nrroz (?5
doI fofnI) y ofros roducfos on Ios mrgonos (mnndIocn, sojn, mnz, nfnfns)
Ios cIcuIos son Ios sIguIonfos:
I 3.?88.000.000
4l8

l?3
h l.l29
o 53,5
II ndIco so hn muIfIIIcndo nofnbIomonfo. Ahorn bIon, Ins ?00 orsonns quo
vIvon on nIdon consumon 638 mIIIonos do cnIorns ondo vnn Ios fros mII
mIIIonos do cnIorns rosfnnfos !n rosuosfn nos IIovn yn dIrocfnmonfo nI
sIguIonfo cnfuIo y n unn do Ins cnrncforsfIcns do Ios cnmosInos, Ios
fondos do ronfn quo frnsfIoron n In socIodnd mnyor do In quo formnn nrfo.
AT!OIO!OCA I !A TICO!OCA
In confrn do Io quo udIorn onsnrso, In focnoIogn y Ios sIsfomns socIo-
focnIcos
20
hnn rocIbIdo oscnsn nfoncIon or nrfo do In nnfrooIogn. In
IngInforrn, or ojomIo, Idmund !onch ouso Io focnIco n Io sImboIIco y on
Isfndos !nIdos AIfrod Kroobor rImo In dImonsIon sImboIIcn do Ios
nrfofncfos, confrIbuyondo nmbos n concofunIIznr Io focnIco como nIgo
oxogono n In cuIfurn, como oI cIImn o oI modIonmbIonfo.
!n AnfrooIogn do In TocnoIogn como fnI surgo n nrfIr do Ios nnos 90 (Cf.
Ifnffonborgor, l992; !omonnIor, l993; IngoId, l99?; SchIffor, 200l),
mofIvndn or oI rodoscubrImIonfo or nrfo doI mundo nngIofono do In
nnfrooIogn do In focnIcn frnncosn y, on concrofo, do Ios frnbnjos do MnrcoI
Mnuss y Andro !oroI-Courhnn. Isfo subcnmo hn nbordndo muIfIIos fomns
do Inforos, como oI con/inuun onfro soros humnnos y nnImnIos (fnnfo n nIvoI
cognoscIfIvo como fsIco); In roIncIon onfro Iongunjo, oscrIfurn y focnoIogn, In
hIsforIn y Ins dInmIcns doI cnmbIo focnoIogIco; Ios orgonos hIsforIcos doI
concofo do focnoIogn on oI onsnmIonfo OccIdonfnI, ofc. Aunquo nIgunos do
osfos confonIdos quodnn nIgo Iojos do In AnfrooIogn IconomIcn, onsnmos
quo In TocnoIogn moroco un Iugnr on In dIscIIInn o, on fodo cnso, un
mnImo bnInnco do sus confrIbucIonos. A confInuncIon rosonfnmos
brovomonfo nIgunos fomns do Inforos.

20
II eie/eno eocio-/ecnico ImIIcn no soIo focnIcns y nrfofncfos, sIno fnmbIon Ios nsocfos
socInIos, oconomIcos, IognIos, cIonffIcos y oIfIcos doI confoxfo focnoIogIco.

l?4
!n /ecnologlo, on sonfIdo nmIIo, so rofIoro n In oInborncIon do Insfrumonfos
y mofodos nrn In rosoIucIon do robIomns dofInIdos on unn socIodnd y
onforno dndos InvIrfIondo oI mnImo do onorgn y frnbnjo osIbIo. !n
focnoIogn comrondo, ns, conjunfos orgnIcos do onsoros, hnbIIIdndos,
conocImIonfos y rocodImIonfos nrn hncor y usnr cosns ncofndns como
vnIIosns. !n osoncIn focnoIogIcn, como nunfn VnIdos, quodn bIon rocogIdn
on In nocIon grIogn, roInfonIcn, do /ejne (l996: l).
nA67=3 Soorfo, cuIfurn mnforInI
Hnrdwnro
!oIncIon hombro-nnfurnIozn
/8=D<e9 !oIncIon hombro-nnfurnIozn
IorcocIon, frnbnjo
?9C=D=3


IxIcIfo
(foorIco)
$
/
&
"
+
)
+
-
.
%

i
!
"
#
$
%
h

;9C676W9W=3
iW=3AD=>93h

C
o
n
o
c
I
m
I
o
n
f
o

(
s

m
b
o
I
o
s
)

ImIcIfo
(fcIfo)
!753AD9T6U8 V\N Tejne, ndnfndo do VnIdos (l996)
Tnnfo In nInbrn InfInn ore como In grIogn /ejne nIudnn orIgInnI y
sImuIfnInmonfo n dosfrozn nrfosnnnI y n mnnufncfurn do objofos. Hnsfn
IInfon, /ejne so roIncIonnbn con epie/ene (conocImIonfo on sonfIdo nmIIo),
oro Ios grIogos, quo vnIornbnn ms oI conocImIonfo confomInfIvo quo oI
focnIco, frnnsformnron oI sIgnIfIcndo do focnoIogn, sonrnndo /ejne
(dosfrozn, nrfo) do logoe (conocImIonfo). A nrfIr do In IIusfrncIon so
osfnbIoco dofInIfIvnmonfo In oosIcIon onfro or/e y /ecnologlo (Mondoz, l995;
IngoId 200l). AcfunImonfo In focnoIogn nIudo fnnfo n ine/runen/oe ,
proceJinien/oe como n Ios conocinien/oe neceeorioe poro oplicorloe. ofoso,
ndoms, quo Ios conocImIonfos focnoIogIcos so dosdobInn on conocImIonfo
oxIcIfo o ImIcIfo - o Io quo !yIo donomIno /o /nou-ulo/ y /o /nou-lou.
II rImoro, oI eoIer locer focnoIogIco, romIfo nI lorJ, n In mIsmn roduccIon
do focnoIogn y su snbor foorIco; mIonfrns quo oI sogundo, oI eoIer ueor, so
rofIoro nI eof/: os un conocImIonfo fcIfo, consfIfuIdo or Imgonos
kInosfosIcns (KoIIor KoIIor, l996), quo InforvIono on In roduccIon doI
comorfnmIonfo oro quo no os dIrocfnmonfo nccosIbIo n In concIoncIn nI
fcII do vorbnIIznr. II conocImIonfo fcIfo os oI fundnmonfo do In dosfrozn
focnIcn, oso fIujo do In nccIon, dondo oI cuoro y Ios mIsmos ufonsIIIos

l?5
dovIonon frnnsnronfos, so fusIonnn (Cf. Mnrfn, 2002: ??; !nfnsh e/ ol.
l996). o ncuordo con IngoId, rcfIcnmonfo fodo Io quo In nnfrooIogn
convoncIonnImonfo donomInn vnrIncIon cuIfurnI consIsfo on vnrIncIon do In
dosfrozn focnIcn (l993: l6).
II nnIIsIs comnrnfIvo y ofIoIogIco do In nnfrooIogn do In focnoIogn
fnmbIon hn nIumbrndo nsocfos rosonnbIos. Ior ojomIo, Ins oorncIonos
cognIfIvns doI Iongunjo y In focnIcn so roducon on In mIsmn nrfo doI
corobro y nmbns hnn ovoIucIonndo bnjo sImIInros rosIonos do soIoccIon
nnfurnI: on oI confoxfo do In cnzn do nnImnIos movIIos y grnndos y on In
rocoIoccIon do nIImonfos vogofnIos roInfIvnmonfo InnccosIbIos. AIgunos
nuforos hnn sugorIdo, IncIuso, quo oI Iongunjo uodo onfondorso como un
fIo do focnoIogn (Ong, l982) o quo In focnoIogn comnrfo unn grnmfIcn
gonornfIvn sImIInr n In doI Iongunjo (IorfhoIof y ChnvnIIIon, l993). o
obsfnnfo, oI rnsgo dofInIfIvo quo dIsfInguo nI sor humnno doI nnImnI os su
cnncIdnd nrn nIIcnr ufonsIIIos n ofros ufonsIIIos; os docIr, oI omIoo do
ufonsIIIos socundnrIos, quo soIo nnroco cunndo so dnn dIsosIcIonos socInIos
(or ojomIo, cnzn on gruo o comnrfIr Ios nIImonfos). Isfn oorncIon
ImIIcn royocfnr o rIorIznr un Inn modInnfo un ncfo InfoncIonnI, un sIgno
do InfoIIgoncIn nusonfo on Ios nnImnIos (IngoId, l986: 345-55). Mnrx yn so
rofIrIo n oIIo cunndo nfIrmo quo Io quo dIsfInguo nI oor do Ios nrquIfocfos do
In mojor do Ins nbojns os quo oI nrquIfocfo consfruyo rImoro oI nnnI on su
monfo nnfos do consfruIrIo on In corn.
Ofro rnsgo dIsfInfIvo doI sor humnno os su cnncIdnd nrn frnnsformnr
cuIfurnImonfo su onforno. In osfo sonfIdo, In nocosIdnd focnoIogIcn nroco
osfnr rogIdn or In cuIfurn y In oconomn nnfos quo or oI onforno o In
nnfurnIozn (!usfIg-Arocco, l9?6). !n focnoIogn uodo onfondorso como unn
eecreci6n humnnn (!oroI-Courhnn), unn oxfonsIon o roIongncIon do sus
mIombros y cnncIdndos, un modIo do ndnfncIon cuIfurnI oxfrn-somfIco
quo nmIIfIcn oI oquInmIonfo bIoIogIco orIgInnI. SIn ombnrgo, onfro oI
onforno fsIco y In ncfIvIdnd humnnn oxIsfo sIomro unn coIoccIon do
objofIvos y vnIoros osocfIcos, un corus do crooncIns y conocImIonfos
cuIfurnIos, quo ofrocon cIorfn sInguInrIdnd n Ins focnIcns y focnoIogns

l?6
(Iordo, l949; Andnh, l992: Tnnnbo, l994). In osfo sonfIdo, MnrcoI Mnuss,
on !os fochnIquos du cors (l934), nvnnzo quo oI cuoro os oI rImor
ine/runen/o nnfurnI y quo Ins focnIcns corornIos osfn nfrnvosndns or
vnrInnfos cuIfurnIos.
II nnIIsIs doI onforno y In focnoIogn conduco n ofro do Ios grnndos fomns
do In nnfrooIogn do In focnoIogn: In ovoIucIon do In focnIcn. !n frndIcIon
hIsforIcn docImononIcn oquInrn In hIsforIn humnnn con ms y mojoros
nrfofncfos (odnd do Iodrn, bronco, hIorro.). !n roIncIon oxIcIfn onfro
ovoIucIon focnIcn y bIoIogIcn uodo onconfrnrso on un buon numoro do
norfncIonos (CIIfIIInn, l935; !oroI-Courhnn l943, l969; Hodgos, l9?0,
l989; InsnIIn, l988; ZImnn, 2000). Isfn Idon so vIncuIn n uno do Ios
nrgumonfos ms InfIuyonfos do In cosmoIogn OccIdonfnI: oI progreeo, quo
unIdo nI ovoIucIonIsmo obsorvn oI nIvoI do dosnrroIIo focnoIogIco y oI grndo
do domInIo do In nnfurnIozn como Ios osfndnros n nrfIr do Ios cunIos so
frnznn osfndIos ovoIufIvos quo nrfon do Ins socIodndos rImIfIvns y IIognn n
In socIodnd cIvIIIzndn. Con oI fIomo, In roIn nnfrooIogn hn mosfrndo quo
no os InsoIIfo onconfrnr focnoIogn sImIo y rcfIcns cuIfurnIos comIojns y
quo no nroco oxIsfIr unn conoxIon cnusnI onfro nvnncos focnoIogIcos y
mojorn gonornI do In osocIo humnnn (InsnIIn, l988).
Con fodo, os obvIo quo uodo hnbInrso do rogrosIvn comIojIdnd y
suorIorIdnd focnIcn comnrnfIvn. TIm IngoId oquInrn Io donomInndo
ovoIucIon focnoIogIcn con un rocoso do oxfornnIIzncIon; os docIr, con oI
rogrosIvo dIsfnncInmIonfo onfro Io focnIco y Io socInI (2000: 322). !n
suorIorIdnd focnIcn so hnco ms mnnIfIosfn on ofro nsocfo, como nnfos
vImos: mIonfrns quo In cnzn os unn focnIcn no ndnfnfIvn quo ImIIcn In
nnIquIIncIon doI objofo, In ngrIcuIfurn os unn focnoIogn ndnfnfIvn, quo
muIfIIIcn In ofIcIoncIn y on In quo oI objofo doondo do In focnIcn. Is docIr,
In suorIorIdnd focnIcn do In ngrIcuIfurn sobro In cnzn osfrIbn on quo
InvIorfo In roIncIon onfro oI hombro y oI ocosIsfomn (VnIdos, l996).
!Igurosos Infonfos or osfnbIocor grndos do comIojIdnd focnoIogIcn y rIcns
doscrIcIonos ofnogrfIcns do nrfos do subsIsfoncIn uodon hnIInrso on Iordo
y HoIi/o/, 1conon, onJ Socie/, (l934); on VnIdos y Loe Ar/ee Je

l??
euIeie/encio uno oproxinoci6n /ecnol6gico , ecol6gico ol ee/uJio Je lo
eocieJoJ prini/ito (l9??); on Osgood OIngnIIk MnforInI CuIfuro (l9?0), on
!usfIg-Arocco Teclnolog,. S/ro/egiee for Surtitol (l9?5) y on OswnIf HoIi/o/
onJ Teclnolog, (l9?3) y An An/lropologicol Anol,eie of IooJ-Ge//ing
Teclnolog, (l9?6).
!n Infonfo oxIcIfo or vIncuInr fnxonomn y comIojIdnd focnIcn so hnIIn
on VnIdos (l996). Isfo dIvIdo In focnoIogn doI sIguIonfo modo: n)
preu/eneilio: un orgnno nnndIdo o roIongndo, como oI nIo nrn nIcnnznr In
frufn; os docIr, lorJ ein eof/; b) rece/o: un ro-ufonsIIIo roducIdo nI
comononfo IdooIogIco: eof/ ein lorJ; c) oporo/o: onsor quo os rovIn y
oxrosnmonfo Invonfndo nrn sorvIr nrn un fIn o fnron rofIjndn; os Io
IdooIogIco Incororndo n Io mnforInI; y d) ine/runen/oJ onsor quo, unn voz
Invonfndo y monfndo, ronIIzn or s mIsmo nquoIIo nrn Io quo fuo Invonfndo
y monfndo; os un monosfor quo so gobIornn, roguIn y ronjusfn n s mIsmo.
In In grnn nrfo do In hIsforIn humnnn In onorgn, oI IngonIo y oI frnbnjo
hnn sIdo ms Imorfnnfos quo oI roIo objofo focnoIogIco. urnnfo oso
fIomo In ndnfncIon socInI nI onforno no hn doondIdo soIo do In focnoIogn,
sIno do In focnoIogn on coordInncIon con oI frnbnjo (Cf. SnhIIns, l9?2;
InsnIIn, l988; !omonnIor, l993, !obofhnm, 2005). Ioro on oI cnIfnIIsmo, nI
confrnrIo quo on Ios modos do roduccIon nnforIoros, oI Insfrumonfo
sIgnIfIcn unn sonrncIon comIofn doI frnbnjndor y Ios modIos do roduccIon,
n In nr quo roduco oI fIomo do frnbnjo y ormIfo Incromonfnr In IusvnIn
doI cnIfnIIsfn, convIrfIondo nI frnbnjndor on un nondIco do In mquInn. In
In sIfuncIon Insfrumonfo, oI eoIer locer domInn nI eoIer ueor. Ioro Ios
snboros no Iuchnn nI comIfon: Io quo osfnmos vIvIondo os on ronIIdnd un
nnfngonIsmo, un onfronfnmIonfo eociol (VnIdos, l996: l2).
Isfns Idons nos conducon nI cnmbIo socInI, unn cuosfIon quo hn gonorndo
nbundnnfo IIfornfurn (Cf. SIcor, l952; AIIon e/ ol., l95?; Iosfor, l962;
CInzborg, l964; IIsfor, l983; !nndnn, l984, !onfow, l988, ofc.) !n
orsocfIvn rodomInnnfo hn sIdo, sIn ombnrgo, oI doformInIsmo focnoIogIco
quo, orrononmonfo, so hn roIncIonndo con oI mnrxIsmo. Ioro, como vImos, Ios

l?8
modos do roduccIon IncIuyon, ndoms do In focnoIogn, In gen/e y su
experiencio proJuc/ito (oI frnbnjo) (MncKonzIo, l984).
!o quo In nnfrooIogn do In focnoIogn muosfrn n osfo rosocfo os quo, on oI
cnmbIo socInI, In dIfusIon os ms roIovnnfo quo In InvoncIon o In InnovncIon.
In ofocfo, Io quo so donomInn InnovncIon o InvoncIon suoIon sor unn
rocombInncIon do Idons rooxIsfonfos. Adoms, In InfroduccIon do focnoIogn
doondo crocIonfomonfo doI morcndo, do Ins bnrrorns IognIos, do Ios
monooIIos, do Ins modns o do Ins roforoncIns socIocuIfurnIos o Ios vnIoros
(Iosfor, l962; SIndIor, l9??; !onfrow, l986; InsnIIn, l988). Ior ofrn nrfo
In dIfusIon no os nuncn oquIfnfIvn, uos on oI sono do cndn socIodnd no fodos
Ios subgruos do IndIvIduos comnrfon In mIsmn cuIfurn mnforInI.
Sogun !oroI-Courhnn, oI oxIfo do In dIfusIon doondo do un nilieu fotoroIle
(onforno fnvornbIo) o unn corrosondoncIn osIfIvn onfro In focnoIogn y oI
confoxfo. Cndn socIodnd rosonfn unn fondoncIn (/enJonce) o roonsIon n
ronIIznr Ins mIsmns nccIonos focnIcns (or ojomIo, consfruIr un focho sobro
unn cnsn) ns como un grndo do hocho (Jegre Ju foi/) o uso do sImIInros
modIos nrn ronIIznr osns nccIonos (or ojomIo, omIonr unn nzndn nrn
cnvnr). SIn ombnrgo, cndn cuIfurn dosnrroIIn sus roIos ufonsIIIos do
ncuordo con sus frndIcIonos focnIcns (nilieu /eclnique), os docIr, sogun sus
roIns repreeen/ocionee eociolee (!omonnIor, l993: 24). HorkovIfz (l950)
uso oI concofo do foco cul/urol nrn oxrosnr Io quo doscrIbIo como In
fondoncIn on fodn socIodnd n conconfrnr oI Inforos y Ins Idons Innovndorns
hncIn un ron doformInndn. As, on nIgunns socIodndos nfrIcnnns oI foco
cuIfurnI sorn In crn do gnnndo mIonfrns quo on In socIodnd norfonmorIcnnn
confomornon sorn In roduccIon focnoIogIcn (SIndIor l9??: l3). Iuonn
nrfo do Ios nnnIIsfns, sIn ombnrgo, coIncIdon on quo In InnovncIon y In
oIoccIon focnoIogIcn osoon un oIovndo grndo do nrbIfrnrIodnd cuIfurnI.
Vonmos nIgunos ojomIos.
!omonnIor (l992) muosfrn, fnnfo on socIodndos do uovn CuInon como on In
modornn IndusfrIn noronufIcn, quo In focnoIogn ImIIcn oIoccIonos y
docIsIonos quo no osfn dIcfndns or Ins IImIfncIonos mnforInIos o fsIcns,
sIno or vnIorncIonos socInIos y cuIfurnIos. o os oxfrnno, or Io fnnfo, quo

l?9
cIorfns socIodndos no concodnn grnn vnIor nI cnmbIo nI n In InnovncIon
focnoIogIcn o, IncIuso, quo sIonfnn rochnzo. !os /i/opio, osfudIndos or IIrfh,
no nrocnn comnrfIr nIngun Inforos or In InnovncIon focnoIogIcn. II
dIsono y consfruccIon do In osndn jnonosn hn ormnnocIdo InvnrInbIo
durnnfo ms do ?00 nnos (MnrfIn, 2000) y on In frndIcIon musuImnnn, como
ocurrn on In orn modIovnI occIdonfnI, In InnovncIon no hn sIdo sIomro bIon
ncofndn. o hocho, In nInbrn rnbo IiJ`o fIono oI dobIo sIgnIfIcndo do
novodnd y horojn (InsnIIn, l988: l3l). SIn oI mocnnIcIsmo nowfonInno, In
rovoIucIon IndusfrInI, In I mIIIfnr o In oconomn do morcndo no sorn
comronsIbIo In ncfunI obsosIon occIdonfnI or In InnovncIon focnoIogIcn.
Inrn ncnbnr, rosonfnromos nIgunos ojomIos nrn IIusfrnr oI modo on quo
In focnoIogn, como In oconomn, so onfroInzn on Ins InsfIfucIonos IocnIos.
Como ojomIo cIsIco no odomos dojnr do cIfnr oI osfudIo do !nurIsfon
Shnr, Hnchns do ncoro nrn nusfrnIInnos do In odnd do Iodrn (l952) on oI
quo so nnnIIzn oI Imncfo focnoIogIco on In socIodnd ,ir ,oron/. Infro osfos
nborgonos do In IonnsuIn doI Cnbo York (AusfrnIIn), Ios vnronos nduIfos
fonnn oI monooIIo do In unIcn horrnmIonfn Imorfnnfo: oI hnchn do Iodrn.
Todo hombro confnbn con uno o vnrIos socIos con Ios quo InforcnmbInbn
cnbozns do hnchn or Innzns durnnfo Ios oncuonfros coromonInIos
roducIdos on In osfncIon socn. II hnchn, ndoms do sor un smboIo do
mnscuIInIdnd y un Imorfnnfo fofom doI cInn, roforznbn Ins roIncIonos do
odnd, soxo y nronfosco. !n mujor soIo odn usnr oI hnchn do su mnrIdo o,
on su dofocfo, In do su hormnno mnyor o su ndro.
A nrfIr do l9l5 Ios mIsIonoros dIsfrIbuyoron hnchns do ncoro onfro Ios
jovonos y mujoros ,ir ,oron/, onsnndo con oIIo confrIbunn n mojornr su
cnIIdnd do vIdn. Con In InfroduccIon do In nuovn focnoIogn, sIn ombnrgo, Ios
confncfos comorcInIos y Ins coromonIns frIbnIos ordIoron vnIor. AIgunos
hombros nduIfos comonznron n rosfIfuIr n sus mujoros n cnmbIo do hnchns
y ofros bIonos y In dIsfrIbucIon dosIgunI do Ins hnchns dIo Iugnr n unn nuovn
formn do orgnnIzncIon socInI: In roIncIon jofo-gruo. Como IndIcn Shnr,

l80
II rosuIfndo fuo In nnrIcIon do un vnco monfnI y mornI quo nnuncInbn oI
coInso y In dosfruccIon do fodn In cuIfurn ,ir ,oron/, o IncIuso In oxfIncIon doI
gruo bIoIogIco on s (l98l: l60)
AIgo sImIInr ocurro on oI cnso do Ios Inonos e/ol/ doI orfo do IInInndIn
(IoIfo, l9?3, on SIndIor, l9??). Con nnforIorIdnd n Ios nnos 60 In oconomn
do osfos nsforos so bnsnbn on robnnos ronos, un bIon fundnmonfnI on su
subsIsfoncIn y un ufII modIo do frnnsorfo on oI onforno rfIco. !os hombros
osfnbnn orguIIosos or su condIcIon do nsforos do ronos y orn unn socIodnd
bnsfnnfo IgunIIfnrIn. A nrfIr do Ios nnos 60, sIn ombnrgo, In InfroduccIon do
In mofocIcIofn do nIovo nIforo rndIcnImonfo In condIcIon IgunIIfnrIn do In
socIodnd, oI sIsfomn oconomIco y Ins nufns do InfornccIon socInI.
ofoso, on osfos cnsos, quo In nIforncIon so dobo n In nfImn InforroIncIon
quo oxIsfo on Ins dIvorsns InsfIfucIonos frndIcIonnIos (Cf. IIIndo, l9?4).
Infro Ios noei, unn socIodnd doI nIfo VoIfn, cnsI fodos Ios nsocfos do In
focnoIogn so frnnsmIfon donfro doI gruo do fIIIncIon y modInnfo normns do
rocIrocIdnd (Hnmmond, l966). Infro In socIodnd ngrcoIn /oro (frIcn
orIonfnI), Ios vnronos nncInnos osoon oI monooIIo doI rocoso do
consfruccIon do nzndns y, modInnfo fnbuos y snncIonos socInIos, IImIfnn In
nrfIcIncIon y oI nccoso n sus eecre/oe. !os fnbuos so nmnrnn on In
cosmoIogn y on Ins nufns do InfornccIon onfro nros: jovonos y nncInnos,
mujoros y hombros, humnnos y osrIfus (ChIIds, l999: 25). !os cusfodIos do
In focnoIogn horrorn, omoro, fnmbIon ojorcon oI confroI doI nccoso n Ios
nsocfos ms vnIorndos on In socIodnd /oro: fodo Io roIncIonndo con In
roducfIvIdnd, oI osfnfus socInI y In rIquozn.
In dIvorsns socIodndos oI rocoso focnIco doI hIorro so roIncIonn con nsocfos
soxunIos y con oI osfnfus. As, onfro Ios /oro, y do modo nnIogo onfro sus
vocInos n,oro (!oscoo, l923), In mozcIn do mInornIos os unn mofforn do In
roIncIon soxunI y, or Io fnnfo, In oorncIon so oxono n dIvorsos fnbuos.
Infro Ios Joni y Ios ne/ do IrInn Jnyn, IndonosIn, oI uIIdo do Ins hnchns so
consIdorn un ncfo fnn oIIgroso como In couIncIon onfro orsonns onformns
o mujoros ronndns (IofroquIn y IofroquIn, l993; Cf. SchmIdf, l996; KoIIor
KoIIor, l996). o os dIfcII obsorvnr como, on osfos cnsos, oxIsfo unn cInrn

l8l
roIncIon onfro In snncIon sImboIIcn, Ios rocosos focnoIogIcos y In
dIsfrIbucIon doI odor oconomIco y oIfIco.
Infondomos or Arfos do SubsIsfoncIn oI conjunfo do conocImIonfos, horrnmIonfns, focnIcns
y orgnnIzncIonos socInIos quo ormIfon In obfoncIon do Ios modIos do vIdn. Infro Ins nrfos
do subsIsfoncIn odomos dIsfInguIr onfro In cnzn-rocoIoccIon, In ngrIcuIfurn rImIfIvn, oI
nsforoo y In oscn, sI bIon rnrnmonfo so rosonfnn osfns nrfos or sonrndo sIno quo
consfIfuyon un con/inuun con dIforonfos onfnsIs sogun Ins obIncIonos osfudIndns.
!n ofIcIoncIn do osfns nrfos, on formInos do obfoncIon do onorgn, os muy nrocIdn y hn
ormIfIdo hIsforIcnmonfo n Ins obIncIonos vIvIr ms nII do Ios IInmndos ImIfos do
subsIsfoncIn. SIn ombnrgo, osfns nrfos suoIon oxIgIr unn bnjn donsIdnd do obIncIon y unn
nmIIn ron do movImIonfo, Io cunI IImIfn grnvomonfo su vInbIIIdnd on In ncfunIIdnd.

l82
&%,.$I)+ #!!! N H!?$*!KI&!'"
In osfo cnfuIo nfondoromos n In vnrIodnd do formns on Ins quo Ios bIonos
roducfo doI frnbnjo so dIsfrIbuyon. Inrn oIIo ufIIIznromos In fnmbIon
cIsIcn dIvIsIon do rocIrocIdnd, rodIsfrIbucIon o InforcnmbIo or In
comodIdnd oxosIfIvn quo ormIfo. Infondomos or dIsfrIbucIon
2l
Ins
frnsforoncIns do bIonos quo so ronIIznn onfro orsonns o conjunfos do
orsonns rovInmonfo unIdns onfro s or ofros vncuIos, oconomIcos y no
oconomIcos, dIforonfos doI quo osfnbIoco In roIn frnnsforoncIn. Isfns
frnsforoncIns so IncIuyon on unn vnrIodnd do InsfIfucIonos: obIIgncIonos do
nronfosco, donos, fIosfns, comofIcIonos y morcndos.
*/&!,*+&!H%H
Mucho so hn oscrIfo sobro In rocIrocIdnd dosdo quo Mnuss ubIIcnrn su
1neo,o eoIre el Jon (l924). Ioro n osnr do In rIquozn do Ios dnfos
ofnogrfIcos rocogIdos oco os Io quo so hn nvnnznndo on oI Inno foorIco
22
.
AIvIn CouIdnor (l960), MnrshnII SnhIIns (l9?2) y MnurIco CodoIIor (l998)
son nIgunos do Ios IIusfros nombros quo so hnn ocundo doI fomn.
AnnIIcomos cndn unn do Ins rouosfns.
Mnuss omIozn or rogunfnrso CuI os In normn do dorocho y do Inforos
quo hn hocho quo on Ins socIodndos do fIo nrcnIco oI rognIo rocIbIdo hnyn do
sor obIIgnforInmonfo dovuoIfo Quo fuorzn fIono In cosn quo so dn, quo
obIIgn nI donnfnrIo n dovoIvorIn !n rImorn cuosfIon quo nunfn Mnuss os
quo on Ins socIodndos rImIfIvns "o son Ios IndIvIduos, sIno Ins
coIocfIvIdndos Ins quo so obIIgnn mufunmonfo, Ins quo cnmbInn y confrnfnn;
Ins orsonns quo osfn rosonfos on oI confrnfo son orsonns mornIos:
cInnos, frIbus, fnmIIIns, quo so onfronfnn y so oonon, yn son on gruos quo
so oncuonfrnn on oI Iugnr doI confrnfo o rorosonfndos or modIos do sus
jofos, o or nmbos sIsfomns" (l59-l60). TnmnfI !nnnIIrI, un Informndor

2l
Cf. Ifnogrnfn do In roduccIon y In cIrcuIncIon, VnIdos, op. ci/.


l83
mnor do !. IIsdon Iosf, hnbIn doI lou, oI osrIfu do Ins cosns quo Ins hnco
dovoIvorIns. o hocho, Mnuss Inforrofn osfo fosfImonIo como In
orsIsfoncIn do In orsonn quo hn donndo oI objofo on oI objofo. II lou fIondo
nI voIvor n su Iugnr do orIgon, nI snnfunrIo doI bosquo y doI cInn y or Io
fnnfo n su "roIofnrIo". !os donos, ndoms, no soIo so ronIIznn onfro vIvos
sIno quo fnmbIon Ios nnfonsndos y Ios dIosos nrfIcInn on formn do
sncrIfIcIos y dosfruccIonos do bIonos.
A frnvos doI nnIIsIs doI /ulo, do ofrns InsfIfucIonos oIInosIns y moInnosIns
y doI ofInch doI noroosfo nmorIcnno (doI quo dIsfInguo cunfro fIos
dIforonfos) Mnuss sosfIono In oxIsfoncIn do un rIncIIo humnno
fundnmonfnI: In obIIgncIon do dnr, rocIbIr y dovoIvor. Isfo rIncIIo uodo
sor rnsfrondo on Ios dorochos romnno, hIndu (on oI quo rocIbIr rognIos os
consIdorndo oIIgroso on ocnsIonos), gormnIco (gnbon) y chIno.
Isfn os In formuIncIon cIsIcn doI don. Mnuss dofIondo on dofInIfIvn quo oI
don y oI confrndon osf Imroso on In sIquo humnnn: so cnmbInn Ins cosns
no or Io quo vnIon, sIno or Io quo vnIo oI cnmbIo: In nIInnzn, In soIIdnrIdnd,
In socInIIdnd. !n nIfornnfIvn os In guorrn, In hosfIIIdnd. !ovI-Sfrnuss IIovo,
como snbomos, osfn Idon hnsfn sus uIfImns consocuoncIns.
CodoIIor rofomn In rogunfn do Mnuss (quo fIonon Ios objofos donndos quo
obIIgn n dovoIvorIos) y, n nrfIr do In rIcn ofnogrnfn do MoInnosIn (WoInor,
l9?6, l992; Sfrnfhorn, A, l9?l, Sfrnfhorn, M., l9?5, CodoIIor, l982),
confosfn on Ios sIguIonfos formInos: nndn so dovuoIvo sIno quo so ro-donn,
cronndo unn nuovn doudn con oI quo rocIbo; In rosoncIn doI quo donn
confInun on oI don. o so nnuIn, or fnnfo, In doudn con In dovoIucIon, sIno
quo so cron unn nuovn.
CodoIIor confInun cnfogorIznndo Ios objofos quo so donnn: Ios objofos
sngrndos (I), Ios cunIos son InnIIonnbIos; Ios objofos rocIosos (II) quo son Ios
quo so donnn y (III) Ios objofos corrIonfos quo son Ios quo so InforcnmbInn.
Como nunfnmos on oI rImor cnfuIo, nrn quo son osIbIo In cIrcuIncIon
morcnnfII, oI InforcnmbIo, os nocosnrIo rosorvnr objofos fuorn do In
cIrcuIncIon: Ios objofos sngrndos.

l84
!os objofos sngrndos rocodon do Ios horoos fundndoros do Ios cInnos o do Ios
dIosos. So frnfn do objofos rImordInIos. !os objofos rocIosos, or su nrfo,
so sIfunn n modIo cnmIno onfro Io sngrndo y Io corrIonfo uosfo quo uodon
condonsnr odoros y susfIfuIr n orsonns ronIos (do nh quo so ufIIIcon como
comonsncIonos or Ins doudns do snngro). Isfos objofos dobon sor
comnrnbIos onfro s, do modo quo uodnn sor ufIIIzndos como modIos do
rIvnIIdnd y rosfIgIo. Isfos objofos dobon sor ndoms InufIIos, nbsfrncfos y
boIIos. Como voromos on oI sIguIonfo cnfuIo, Ins monodns rImIfIvns
suoIon dIsonor do ojomInros quo rocorron Ins fros cnfogorns do objofos
quo roono CodoIIor.
Tnnfo Mnuss como CodoIIor nos Informnn nmIInmonfo sobro oI don, oro no
fnnfo sobro In rocIrocIdnd. !os donos, fnn mngIsfrnImonfo doscrIfos, son do
hocho formns coromonInIos do In rocIrocIdnd, oro no In ngofnn.
SnhIIns, or su nrfo, dofIno In rocIrocIdnd on roIncIon Invorsn con Ins
roIncIonos doI nronfosco. As dofIno In rocIrocIdnd gonornIIzndn como
roIn do In unIdnd domosfIcn o oI IInnjo, In oquIIIbrndn como roIn do In
unIdnd oIfIcn o In frIbu y In nognfIvn como roIn do ofros gruos oIfIcos.
II rnfo y In guorrn son ns Inforrofndos como formns do rocIrocIdnd
nognfIvn, nfIrmnndo, do hocho, In oxIsfoncIn do unn unIdnd funcIonnI.
AIvIn CouIdnor, or uIfImo, formuIn In rocIrocIdnd on formInos ms
nmIIos: In rocIrocIdnd os un tolor norol unitereol quo obIIgn do formn
gonornI n nyudnr nI quo fo nyudn; su cnrcfor IndofInIdo Io ormIfo IogIfImnr
fodo fIo do frnnsnccIonos oJ loc. Isfn formuIncIon fIono, bnjo nuosfro
unfo do vIsfn, In vonfnjn do sonnInr In dobIo nnfurnIozn doI concofo do
rocIrocIdnd: In mnforInI y In IdooIogIcn.
uosfrn rouosfn os In sIguIonfo: In rocIrocIdnd nIudo n dos fonomonos, n
monudo roIncIonndos, n snbor, n In circuloci6n JiferiJo Je Iienee y n un
cone/ruc/o iJeol6gico quo nfIrmn In obIIgncIon do dovoIvor do formn
oquIIIbrndn. As, bnjo In donomInncIon rocIrocIdnd odomos dosIgnnr
dosdo frnsforoncIns onfro IgunIos, or ojomIo oI InforcnmbIo do rognIos
onfro socIos comorcInIos (vor infro), n frnsforoncIns onfro dosIgunIos, como

l85
Ins roIncIonos do nfronnzgo o frnsforoncIns ngonsfIcns, como on oI cnso do
Ins InsfIfucIonos do In oconomn do rosfIgIo. In unos cnsos In cIrcuIncIon
mnforInI uodo coIncIdIr con In normn mornI oro on ofros In normn mornI
oscondo rocIsnmonfo In dosIgunIdnd.
In su nsocfo mnforInI, In cIrcuIncIon dIforIdn do bIonos, In rocIrocIdnd os
roIn do In unIdnd do roduccIon y consumo
23
, yn son In unIdnd domosfIcn o
In bnndn, como on oI cnso do Ios cnzndoros-rocoIocforos.
!os doformInnnfos objofIvos do osfn rocIrocIdnd cofIdInnn, do osfns
frnnsforoncIns dIdIcns (orquo son dIdIcns: cndn fnmIIIn dn, cunndo fIono, n
cndn unn do Ins ofrns fnmIIIns, y cunndo no fIono rocIbo do cndn unn do oIIns;
focnIcnmonfo, no so hnco fondo comun), no son dIfcIIos do vor. In Ins condI-
cIonos focnoocoIogIcns do osn cnzn y osn rocoIoccIon nIngun IndIvIduo,
nIngunn fnmIIIn, uodo IIognr n nImnconnr y consorvnr unn cnnfIdnd do
nIImonfos sufIcIonfo como nrn hncorso IndoondIonfo doI frnbnjo, nI sIquIorn
nsnjornmonfo. CunIquIor ovonfunIIdnd IndIvIdunI, oI frncnso do unn cncorn,
In fnIfn do suorfo on In rocoIoccIon, unn horIdn, unn onformodnd, un nrfo, In
muorfo do un fnmIIInr, uodo condonnr n unn fnmIIIn nI hnmbro or vnrIos
dns. So odrn docIr onfoncos quo cndn frnnsforoncIn dIdIcn rorosonfn unn
InvorsIon, In unIcn InvorsIon osIbIo, quo so rofIrn Iuogo cunndo or nIgunn
cIrcunsfnncIn oI osfuorzo roIo no fIono oxIfo o no uodo hncorso, o
sImIomonfo cunndo no so quIoro frnbnjnr. In sumn: dnr, rocIbIr, dovoIvor no
son obIIgncIonos doI mIsmo fIo. !ocIbIr os In nocosIdnd. nr y dovoIvor, Ios
modIos nrn snfIsfncorIn
24
.
In In bnndn, In cIrcuIncIon mnforInI so IgunIn o fIondo n IgunInrso nI IdonI do
dovoIucIon oquIIIbrndn doI nIvoI IdooIogIco. SIn ombnrgo, osfo no fIono
orquo sor ns nI sIquIorn on oI cnso do In unIdnd do roduccIon y consumo:
unos hIjos uodon frnbnjnr ms quo ofros y, como homos vIsfo on oI cnfuIo
nnforIor, horodnr o rocIbIr ms quo ofros.
In su nsocfo IdooIogIco, In rocIrocIdnd oscondo dosIgunIdndos y
comofoncIn nII dondo so nfIrmn In orfononcIn n unn mIsmn comunIdnd
mornI on oI mIsmo ncfo doI cnmbIo. II don nos confundo rocIsnmonfo or
oIIo, orquo os nnfo fodo un ncfo IdooIogIco (oIfIco, or fnnfo) quo so
mnforInIIzn on un rognIo, mIonfrns quo on In bnndn oI rognIo do comIdn os
nnfo fodo un ncfo mnforInI. Con oI don so hncon nIIndos o so vonco n Ios

23
1IiJen.
24
1IiJen.

l86
onomIgos sIn vIoIoncIn fsIcn; con In comIdn so roroduco In unIdnd
funcIonnI. AnnIfIcnmonfo, uos, onsnmos quo dIsfInguIr Ins dos
dImonsIonos doI concofo nos nyudn n Inforrofnr In vnrIodnd do fonomonos
rocogIdos con osfn donomInncIon.
!n rouosfn do Mnuss do In oxIsfoncIn do un mocnnIsmo unIvorsnI doI don
(dnr, rocIbIr, dovoIvor) os nIIcndn nI nnIIsIs do InsfIfucIonos ngonsfIcns on
uovn CuInon (A. Sfrnfhorn, l9?l) y n In roInforrofncIon do In ofnogrnfn
do MnIInowskI on Ins TobrInnd (M. Sfrnfhorn, l9?5; !onch, l983; WoInor,
l9?6, l992). !nn do Ins rouosfns ms Inforosnnfos do WoInor os quo nI
donnr no so Iordo un objofo rocIoso sIno quo do hocho so consorvn In
vIncuIncIon InnIIonnbIo con oI. Isfo lou so oxIIcn do formn fnmbIon
mnussInnn: Ios objofos formnn nrfo do Ins orsonns, ns como Ins orsonns
formnn nrfo do Ios gruos; soIo Ins morcnncns osfn sonrndns, nunquo son
do formn fIcfIcIn, do Ins orsonns.
IrocIsnmonfo In dIsfIncIon do Crogory (l99?) onfro rognIos y morcnncns
do onfro fodo Io quo cIrcuIn, hn dndo Iugnr n unn nmIIn oIomIcn
(AndurnI, l986; Inrry, l989). !ocIonfomonfo CodoIIor (l996) hn rofomndo
Ins dIforonfos confrIbucIonos y, n nrfIr do su ofnogrnfn do Ios bnruyn
(l982), hn oInborndo unn nuovn rouosfn sogun In cunI Ios objofos rocIosos
(Io quo cIrcuIn), so dIforoncInn do Ios objofos corrIonfos (Io quo so
InforcnmbIn) y do Ios objofos sngrndos (Io quo no cIrcuIn). o osfn formn
CodoIIor roInfogrn n In cIrcuIncIon su cnrcfor do InsfIfucIon fofnI.
As uos, Ios objofos do don, Ios objofos rocIosos, so dobnfon onfro dos
rIncIIos, onfro In InnIIonnbIIIdnd do Ios objofos sngrndos y In nIIonnbIIIdnd
do Ios objofos morcnnfIIos. Son nI mIsmo fIomo InnIIonnbIos como Ios
rImoros y nIIonnbIos como Ios sogundos. Y, como voromos, oso ocurro orquo
funcIonnn n In voz como susfIfufos do Ios objofos sngrndos y como susfIfufos
do Ins orsonns. Son sImuIfnonmonfo objofos do odor como Ios rImoros y
objofos do rIquozn como Ios sogundos. (g. l40)
In nuosfrn socIodnd, confInun CodoIIor, nrn quo Ins morcnncns confInuon
cIrcuInndo Io oIfIco hn nsndo n ocunr oI unfo do nncInjo quo hn
sIgnIfIcndo Io roIIgIoso:

l8?
Ioro sI oI IndIvIduo, como orsonn, no uodo frnnsformnrso on morcnncn nI
on objofo do don, os orquo In roIn ConsfIfucIon, fundnmonfo doI dorocho,
no orfonoco n Ins roIncIonos morcnnfIIos. !ns fundn y Ins IImIfn oro no
orfonoco n oIIns. !n ConsfIfucIon no os In roIodnd do nIngun IndIvIduo
como fnI; os In roIodnd comun o InnIIonnbIo do fodos nquoIIos quo In
obodocon orquo In hnn oIogIdo, orquo In hnn "vofndo". (g. 293)
*/H!?$*!KI&!'"
SIguIondo n IoInnyI, onfondomos or rodIsfrIbucIon Ins frnsforoncIns n un
fondo comun y oI ronrfo oquIfnfIvo o dosIgunI osforIor, sIn fonor on cuonfn
oI vnIor do Ins norfncIonos rovIns IndIvIdunIos. !ocordomos quo Ins fros
formns do InfogrncIon rouosfns or IoInnyI, rocIrocIdnd, rodIsfrIbucIon o
InforcnmbIo, no son oxcIusIvns do fIos ovoIufIvos, sIno quo so rosonfnn do
formn sImuIfnon on fodns Ins socIodndos. SIn ombnrgo, on cndn unns do
oIIns unn do Ins formns os domInnnfo.
Whon kInshI domInnfos, rocIrocIfy rovnIIs; whon oIIfIcnI nnd
roIIgIous InsfIfufIons domInnfo, rodIsfrIbufIon Is found. In confrnsf,
fho modorn mnrkof oconomy, In whIch nII fhIngs nro dIsomboddod
from fhoIr socInI condIfIons of roducfIon, Is bosf undorsfood fhrough
formnI oconomIcs (Cudomnn 200l:l?)
As, onfro Ios cnzndoros rocoIocforos In rocIrocIdnd sorn In formn
domInnnfo do dIsfrIbucIon, como homos vIsfo, mIonfrns quo on Ins
socIodndos frIbnIos o Ios osfndos In rodIsfrIbucIon sorn n su voz In formn
domInnnfo. II InforcnmbIo oquIIIbrndo o IncIuso comofIfIvo osf rosonfo
on fodns Ins formns, oro soIo on In socIodnd do morcndo consfIfuyo In formn
domInnnfo do dIsfrIbucIon, or Io monos on foorn.
onfro do In rodIsfrIbucIon odomos dIsfInguIr dos fIos: In iguoli/orio y In
ee/ro/ificoJo
25
:
In In rodIsfrIbucIon IgunIIfnrIn, oI coIocfor y rodIsfrIbuIdor doI fondo comun
no Io os or roIn InIcInfIvn nI ormnnonfomonfo, nrfIcIn do un modo
ncfIvo on oI osfuorzo do In roduccIon y no obfIono nIngun bonofIcIo, nI
mnforInI nI socInI or oncImn do Ios quo obfIonon Ios doms mIombros doI
gruo (e.g. nncImIonfos, funornIos). (.)
In ronIIdnd, osfn rodIsfrIbucIon IgunIIfnrIn no os ms quo unn vnrInnfo
comIojn do In rocIrocIdnd. urnnfo cIorfo fIomo, unn unIdnd do

25
1IiJen.

l88
roduccIon so bonofIcIn do Ins frnnsforoncIns dIdIcns o IncIuso rocIbo on
oIIns un frnfo rIvIIogIndo y osf oxonfn do In obIIgncIon do dovoIvor. Insndo
oso Inzo, In fIosfn os su confrnrosfncIon rocrocn. !n confrnIIdnd socInI
quo In rodIsfrIbucIon ImIIcn, on osfn IgunIIfnrIn no os ms quo frnnsIforIn,
concIuyo con In fIosfn. Mojor dIcho, concIuIdn In fIosfn oI confro so dosInzn,
nsn n osfnr on ofro coIocfor y rodIsfrIbuIdor nI quo unn muorfo on In fnmIIIn
Io obIIguo n soguIr Ios mIsmos nsos. (.)
In In rodIsfrIbucIon osfrnfIfIcndn oI coIocfor y rodIsfrIbuIdor Io os or
InIcInfIvn roIn y/o ormnnonfomonfo, uodo nrfIcInr on oI osfuorzo
roducfIvo o nbsfonorso do hncorIo, y obfIono un bonofIcIo mnforInI y/o socInI
suorIor nI quo obfIonon Ios doms mIombros doI gruo (Big non, Incns, roy
nshnnfI, po/locl).
!n rodIsfrIbucIon osfrnfIfIcndn os oI mbIfo on oI quo suoIon dnrso Ins
InsfIfucIonos ngonsfIcns. II po/locl yn homos fonIdo ocnsIon do rosonfnrIo
on oI cnfuIo III. Vonmos nhorn dos ojomIos ndIcIonnIos, oI Iuri/ilo'ulo y oI
no/o, nnfos do ofrocor unn InforrofncIon do Ins rnzonos do su oxIsfoncIn.
II burIfIIn'uIo, fomndo do MnIInowskI (l935), rorosonfn un mufuo dosnfo
onfro dos nIdons on In formn on quo so InforcnmbInn Ins coeecloe. Isfo os un
ojomIo oxfromo do comofIcIon on oI quo In rodIsfrIbucIon os, do fncfo, nuIn.
II burIfIIn'uIo consIsfo on un InforcnmbIo do In cosochn do dos nIdons do
formn comofIfIvn bnjo In formn do un rognIo quo, obvInmonfo, dobo
dovoIvorso do InmodInfo. SI In dovoIucIon on formn do nnmos, nuoz do bofoI
y cnnn do nzucnr os domnsIndo oquonn, su InndocuncIon sor objofo do
burIn. Ahorn bIon, sI In dovoIucIon os oxcosIvnmonfo gonorosn, Ios rocoforos
In fomnrn como un InsuIfo. osuos do rounIr In cosochn sIn nyudn do ofrns
nIdons o nrIonfos,
(.) Ios Indgonns fIonon quo cnIcuInr nroxImndnmonfo In cnncIdnd cubIcn
nocosnrIn nrn confonor fodos Ios nnmos rounIdos. Vnn n In soIvn y rocogon
unos cunnfos osfos robusfos y nIgunos nIos. Con osfos consfruyon unn
osocIo do grnn jnuIn (IInmndn IIku) y In IIonnn do nnmos nrn comrobnr su
cnncIdnd. !uogo In dosnrmnn y fodn In nIdon (A) comIonzn oI frnbnjo do
frnnsorfnr Ios nnmos y Ins nrfos comononfos do osn grnn jnuIn n In nIdon
dosnfIndn (I). In osfn, Ios nnmos so doosIfnn on oI bnku mIonfrns so
roconsfruyo oI grnn rocofcuIo, nhorn ms soIIdnmonfo, orquo Ios hombros
do In nIdon I fondrn quo frnnsorfnrIo n In nIdon A sIn focnrIo.
Cunndo oI grnn rocofcuIo osf ncnbndo, cndn IndIvIduo doosIfn on oI su
confrIbucIon. IncImn do fodo so coIocnn Ios grnndos fuborcuIos, cndn uno
nfndo onfro dos nIos, ns como Ios frozos do cnnn do nzucnr y Ios mnnojos do
nuoz do bofoI. II IIku IIono y docorndo, IIsfo nrn oI dosnfo fInnI, osorn oI
momonfo do su frnsIndo. (...)

l89
!uogo vIono In vordndorn frnnsnccIon. Anfo fodo, so fomnn Ins modIdns
oxncfns do In grnn jnuIn. !n comunIdnd I fondr quo dovoIvor n In
comunIdnd A oso mIsmo rocofcuIo, sIn modIfIcnrIo on Io ms mnImo, y
IIonnrIo oxncfnmonfo hnsfn In mIsmn nIfurn. (...) Cndn hombro do In
comunIdnd I, In rocoforn, rocIbo su nrfo oxncfnmonfo oquIvnIonfo n su
norfncIon rocodonfo do su roIo nImncon, nI rognIo do dovoIucIon. AI dn
sIguIonfo so frnnsorfn oI IIku sIn dosmonfnr n In nIdon A, dondo fuo
consfruIdo or rImorn voz. In In ocnsIon quo rosoncIo so nocosIfnron unos
voInfo hombros nrn IovnnfnrIo y frnnsorfnrIo. II rosfo do Ios obIndoros
do In nIdon, hombros, mujoros y nInos, so ocunbnn do frnnsorfnr Ios
nnmos.
osuos do dovoIvor In cosochn con unn cnnfIdnd oxfrn. oI rognIo oxfrn no
so ofroco con un osrIfu nmIsfoso. Sor objofo do jncfnncIn nrn In
comunIdnd I, quo ndoms rocInmnr InmodInfnmonfo su dovoIucIon. Ioro
uosfo quo In comunIdnd A hn ngofndo fodos sus rocursos con oI rognIo
orIgInnI, Io os ImosIbIo dovoIvorIo. TIonon quo rognfonr, nfIrmnndo quo oI
oxcodonfo on ronIIdnd no os fnI sIno quo so hn formndo n bnso do no IIonnr
honosfn y comIofnmonfo In knInmoIu. II burIfIIn'uIo dnr Iugnr n ofrn oIon
y ofrn Iuchn. (pg. l99-203)
MIonfrns so osf on In nIdon rIvnI so rocIbo fodo fIo do InsuIfos y nrongns do
Ios jofos rIvnIos.
In osfo cnso, Ios bIonos InforcnmbIndos on In comofIcIon son rcfIcnmonfo
oquIvnIonfos. In cnmbIo, on oI ojomIo sIguIonfo, oI voncodor uodo IIognr n
consoguIr quo oI ordodor no Io uodn dovoIvor In rIquozn fnn
frnbnjosnmonfo obfonIdn.
II mokn do uovn CuInon uodo doscrIbIrso do In sIguIonfo formn (CodoIIor,
l988):
II mokn os un sIsfomn do InforcnmbIos coromonInIos y comofIfIvos quo
nsocIn y oono n un conjunfo do frIbus cuyos forrIforIos rodonn oI monfo
Hngon. !n obIncIon do osos gruos nscIondo n ms do cIon mII orsonns quo
hnbInn Ionguns muy roxImns. (.)
In quo consIsfo concrofnmonfo un in/erconIio mokn
Tomomos oI ojomIo ms sImIo, unn frnnsnccIon hochn onfro dos nsocIndos
soInmonfo, X o Y, on In cunI Ins conchns son oI rIncInI objofo doI don. In un
rImor momonfo, X donn n Y dos conchns y un cordo, oquIvnIIondo oI vnIor do
osfo uIfImo n dos peorl-elelle. (.)
Is oI don do roforno oI quo consfIfuyo oI mokn, con In condIcIon do quo suoro
on cnnfIdnd nI don InIcInI. Supongonoe quo Y, frns hnbor dojndo quo
frnnscurrn oI fIomo nocosnrIo nrn rounIr ocho peorl-elelle, Ins onvn n X
como don do roforno. Ior suuosfo, uodo docIdIr no roonvInr ms quo cunfro
peorl-elelle, oro on oso cnso so dIco quo unIcnmonfo hn ngndo sus doudns y
quo oI mokn no hn fonIdo Iugnr. Quo os Io quo ocurro cunndo fIono Iugnr un

l90
mokn Ocurro quo oI rImor nsocIndo, X, so vuoIvo ms rIco nI ndquIrIr
cunfro peorl-elelle ms, oro fnmbIon Y so vuoIvo ms grnndo nI hnbor
donndo ocho peorl-elelle. Ioro uno no so uodo dofonor on osfo unfo.
Infoncos dobo comonznr unn sogundn socuoncIn, on In quo os Y quIon fomn In
InIcInfIvn. (.)
o hocho, nrn un IIg Mnn, oI summum consIsfo on donnr Io mxImo osIbIo
sIn odIr nndn on roforno. Injo osfn ofIcn, oI mokn osf muy roxImo nI
ofInfch: In mofIvncIon do Ios nsocIndos doI mokn no osfrIbn on obfonor
bonofIcIos, sIno on numonfnr Ios donos y cronr doudns con oIIos. (pg. l39 y
ee.)
Como Inforrofnr osfns InsfIfucIonos quo, obsorvomos, ufIIIznn In IdooIogn
do In rocIrocIdnd !n rosuosfn do SnhIIns (l9?2) os quo osfns
InsfIfucIonos, cnrncforIzndns como do oconomn do rosfIgIo, fIonon In
funcIon do obIIgnr n Ins unIdndos domosfIcns n roducIr or oncImn do su
fondoncIn, osfo os, nrn su consumo. In oI cnso do Ios grnndos hombros,
osfos movIIIznn n unn nmIIn rod do soguIdoros quo frnbnjnn nrn oI con oI
objofIvo do ncumuInr un fondo do rIquozn IIsfo nrn sor dIsIndo. In oI cnso
do Ios jofos y cncIquos, como on Ios royos nfrIcnnos, Ios Imuosfos (do hocho
cnfnIogndos do obIIgncIonos doI nronfosco) so dosfInnn n un fondo comun
quo so rognIn n ofros dIgnnfnrIos o so ronrfo on cnso do nocosIdnd. o nh In
oxrosIon do MnIInowskI do quo Ios jofos son Ios bnnquoros do In frIbu. Isfo
modo do roduccIon, nunquo uodo mnnfonor unn osfrnfIfIcncIon IncIIonfo,
no uodo mnnfonor sIsfomns do cnsfns do formn ormnnonfo, o sI Io hnco,
como on oI cnso do HnwnI o TnhIf, os n cosfn do crIsIs orIodIcns quo
roosfnbIocornn oI oquIIIbrIo (Cf. SnhIIns, l9?2:l44).
!"$/*&%0K!+
IoInnyI y sus soguIdoros (l95?) hnn mosfrndo In dIvorsIdnd do InsfIfucIonos
quo confomInn oI InforcnmbIo do bIonos: dIIomfIcos quo no obfonnn
bonofIcIo mnforInI, cInsos osocInIIzndns, uobIos comorcInnfos, uorfos do
comorcIo, morcndos dIrIgIdos. In osfo nnrfndo rosonfnromos Ins formns do
comorcIo n frnvos do socIos comorcInIos y Ios dIforonfos fIos do morcndo
oxIsfonfos dojnndo nrn oI cnfuIo sIguIonfo In cuosfIon doI modIo do
cnmbIo.

l9l
COMI!CIO
II comorcIo n Inrgn dIsfnncIn dIo Iugnr nI nncImIonfo do unn formn
InsfIfucIonnI, Ios puer/oe Je conercio, quo odomos onconfrnr on frIcn
OccIdonfnI, onfro Ios nzfocns y ofros uobIos (IoInnyI, l95?). Isfos uorfos
do comorcIo son oncInvos con osfnfufos roIos on Ios quo so ronIIzn comorcIo
do Inrgn dIsfnncIn do objofos rocIosos y/o oscInvos. In osfos oncInvos In nz
y In sogurIdnd osf gnrnnfIzndn or In nuforIdnd doI uorfo. In nhomoy,
or ojomIo, In frnfn con Ios ourooos (oscInvos, mnrfII, mndorns, gomn) orn
ronIIzndn or funcIonnrIos ronIos y funcIonnbn or crIforIos morcnnfIIos n
frnvos do un uorfo do comorcIo. !n oxIsfoncIn do osfos oncInvos hnco
osIbIos unos InforcnmbIos quo, do ofrn formn, osfnrnn IImIfndos nI ron do
nccIon do In rofoccIon quo udIorn roorcIonnr Ios socIos comorcInIos.
Injo In donomInncIon do eocioe conerciolee IncIuImos unn nmIIn dIvorsIdnd
do InsfIfucIonos quo vnn dosdo oI /ulo nI comndrnzgo y quo fIonon como
unfo on comun gnrnnfIznr sogurIdnd y confInuIdnd on Ios InforcnmbIos.
In oI bIon conocIdo cnso doI kuIn, or ojomIo, oI InforcnmbIo dIforIdo do Ios
ornnmonfos do conchn ronIIzndo onfro socIos vnronos doI IncfIco OccIdonfnI
(InforIor y oconIco) os ncomnnndo do un ofocfIvo InforcnmbIo do bIonos or
nrfo do Ios ncomnnnnfos do Ios socIos. Aunquo dosdo un unfo do vIsfn
omIc Io Imorfnnfo doI kuIn son Ios vnygu`n, Ios InforcnmbIos do nIImonfos
fIonon Iugnr. In In IsIn kIrIwInn, Ios InforcnmbIos InsfIfucIonnIIzndos onfro
obIncIonos do In cosfn (oscndo) y doI InforIor (bnfnfns y bofoI) rocIbon oI
nombro do wnsI. !n fnsn do cnmbIo, como on oI rosfo do InforcnmbIos
InsfIfucIonnIIzndos quo voromos, no sufro vnrIncIonos n cnusn do In mnyor o
monor nbundnncIn roInfIvn do bIonos.
Ofro cnso do socIos comorcInIos (Cnsnvordo, l9??) Io hnIInmos on Ios
hnbIfnnfos do Ins unfns do CnIIIomn (AroquIn, 3.?00-5000 m do nIfIfud).
So frnfn do nsforos do IInmns y nIncns quo ronIIznn InforcnmbIos
frndIcIonnIos con ngrIcuIforos do In Cosfn IncfIcn, oI VnIIo do CoIcn y Cuzco.
!os vnronos nduIfos so nsnn In mnyor nrfo doI nno vInjnndo con rocuns do
hnsfn l00 nnImnIos. Anfos do InIcInr oI vInjo n frnvos do Ins rufns

l92
frndIcIonnIos so ronIIznn rIfos roIcInforIos n frnvos do unn rod do
comndros. !os InforcnmbIos con Ios socIos sIguon un sIsfomn do
oquIvnIoncIns frndIcIonnI. II InforcnmbIo so ronIIzn do In sIguIonfo formn: on
rImor Iugnr oI nsfor ronIIzn un obsoquIo InfroducforIo (unn nfn do IInmn).
II nnfIfrIon, n confInuncIon, sonrn do In cnrgn Ios roducfos oncnrgndos
rovInmonfo o Ios quo nocosIfn. SI sobrnn so ronrfon onfro ofros conocIdos
doI nsfor o nmIgos doI nnfIfrIon. osuos do unos dns do nIborguo, oI
nsfor rocogo Ios objofos ofrocIdos n cnmbIo y oI nnfIfrIon obsoquIn nI nsfor
con un rognIo oquIvnIonfo nI obsoquIo InfroducforIo. o osfn formn, grncIns n
In rod do comndros, os osIbIo dIsonor do In sogurIdnd do un
nbnsfocImIonfo roguInr do unn sorIo do roducfos rocodonfos do dIforonfos
nIfIfudos: nns, cnrno, nj.
II conercio eilencioeo ojomIIfIcn In ImorfnncIn do In sogurIdnd on In
socIodnd rImIfIvn. Horodofo Io doscrIbo do In sIguIonfo formn
26
:
Ofrn hIsforIn nos rofIoron Ios cnrfngInosos: quo on !IbIn, ms nII do Ins
coIumnns do HorcuIos, hny cIorfo nrnjo obIndo do gonfo dondo fondonn y
sncnn n fIorrn sus gonoros, y Iuogo Ios dojnn on oI mIsmo bordo doI mnr, so
ombnrcnn do nuovo y dosdo Ios bnrcos dnn con humo sonnI do su IIogndn.
Aonns Io vo In gonfo doI ns, cunndo IIogndos n In orIIIn dojnn nI Indo do Ios
gonoros oI oro, y so nnrfnn ofrn voz fIorrn ndonfro.
Ivors y Schrndor hnn sonnIndo unn Inforosnnfo cuosfIon on su IIbro Tle
Morol econon, of /roJe e/lnici/, onJ Jeteloping nor/e/s (l994): oI dIIomn
doI comorcInnfo. II nrgumonfo os oI sIguIonfo: nrn quo oxIsfn comorcIo os
nocosnrIo or unn nrfo soIIdnrIdnd onfro Ios quo comorcInn (or ojomIo Ios
cnsos quo homos vIsfo do socIos comorcInIos) y, or ofrn, dIsfnncIn cuIfurnI
con Ios cIIonfos (uos on cnso confrnrIo no os osIbIo obfonor un mnrgon do
bonofIcIo). Cunndo Ios cnmbIos no osfn fIjndos do formn frndIcIonnI o
osfnfufnrIn, osfn confrndIccIon so hn soIucIonndo do dIvorsns formns: unn do
oIIns os In oxIsfoncIn do mInorns osocInIIzndns on oI comorcIo. Ofrn, unn
osocInIIzncIon ofnIcn, como on oI cnso do Ios judos, or ojomIo. !nn
forcorn consIsfo on In ronIIzncIon do gnsfos coromonInIos o ubIIcos or nrfo

26
1IiJen.

l93
do comorcInnfos onrIquocIdos nrn comonsnr ns In dosIgunIdnd oxIsfonfo.
Ior uIfImo dIsonomos do In fIgurn doI comorcInnfo nmbuInnfo doI cunI so
dosconfn do formn InsfIfucIonnIIzndn. Ior suuosfo, oI cnIfnIIsmo hn
ofndo or dosorsonnIIznr Ins roIncIonos oconomIcns. Isfn cuosfIon nos
IIovn yn n ocunrnos do Ios morcndos.
MI!CAOS
Is osIbIo dIsfInguIr dIforonfos fIos do morcndos: morcndos rImIfIvos y/o
cnmosInos, on Ios quo so obfIono un comIomonfo do In oconomn
domosfIcn, morcndos IocnIos con In rosoncIn do comorcInnfos osocInIIzndos
y morcndos rogIonnIos, roguIndos o no, conocfndos n unn nmIIn rod
googrfIcn.
Iohnnnnn y nIfon (l965) dIsfInguon nrn frIcn fros fIos do socIodndos on
roIncIon nI morcndo: eocieJoJee ein nercoJoe y on Ins quo oI rIncIIo do
morcndo os muy dobII (I), socIodndos con nercoJoe perifericoe, osfo os,
socIodndos quo no rocIsnn do osos InforcnmbIos nrn subsIsfIr (II) y
eocieJoJee JoninoJoe por el nercoJo, on Ins quo so vondo oI frnbnjo y In
fIorrn y Ios roducfos nocosnrIos nrn In subsIsfoncIn y In roduccIon so
ndquIoron modInnfo un sIsfomn do rocIos (III). !n cInsIfIcncIon do
Iohnnnnn y nIfon so orIonfn n dnr rosuosfn n In cuosfIon do hnsfn quo
unfo Ins frnnsnccIonos ronIIzndns on Ins Inzns do morcndo o modInnfo oI
rIncIIo do morcndo son nocosnrIns nrn In roroduccIon mnforInI do In
subsIsfoncIn do comrndoros y vondodoros. So Infonfn, ndoms, osfnbIocor oI
roI doI morcndo on cndn cnso.
ConuniJoJee ein nercoJoe. Isfns oquonns socIodndos sIn morcndos osfn
mnrcndns or oconomns muIfIconfrIcns (vor infro), unn cnrncforsfIcn quo
comnrfon con Ins socIodndos con morcndos orIforIcos. !n formn ms usunI
os In oxIsfoncIn do dos osforns, cndn unn do oIIns con sus roducfos, sorvIcIos
y modos do InforcnmbIo osocfIcos: In osforn do rosfIgIo y In osforn do
subsIsfoncIn. Infro Ins dIforonfos osforns so roducon convorsIonos, n vocos
dosondns como muosfrn do gonorosIdnd, o n vocos obIIgndns or In nocosIdnd
(or ojomIo In vonfn do un oscInvo nrn obfonor modIos do subsIsfoncIn).

l94
MercoJoe perifericoe. Isfns socIodndos dIfIoron oco do Ins nnforIoros
oxcofo or Io quo so rofIoro n In oxIsfoncIn do muIfIfud do oquonos
morcndos IocnIos, nI osfIIo do Io quo ocurrn on In Iuron nIfomodIovnI.
Isfos oquonos morcndos fIonon Ins sIguIonfos cnrncforsfIcns: (I) Ios
vondodoros y comrndoros no rocIsnn doI morcndo nrn subsIsfIr (un
ojomIo do oIIo son Ins mInuscuIns cnnfIdndos vondIdns on osfos morcndos);
(II) Ios rocIos, nunquo uodon fIucfunr osfncIonnImonfo, osfn fuorfomonfo
InfIuoncIndos or ofrns consIdorncIonos dIforonfos doI rIncIIo do morcndo:
nronfosco, roIIgIon y normns frndIcIonnIos onfro ofrns; (III) Ins docIsIonos
sobro In roduccIon fufurn no osfn doformInndns or Ins vonfns on oI
morcndo; (Iv) Ios morcndos cumIon funcIonos oIfIcns, roIIgIosns y do
socInIIzncIon n vocos or oncImn do Ios roIos InforcnmbIos.
!os dos fIos nnforIoros son bsIcnmonfo oconomns do subsIsfoncIn. In
oIIns, In monodn oxIsfo oro su uso no ImIIcn In oxIsfoncIn do un rIncIIo
do morcndo. Ior ojomIo, odomos onconfrnr frnnsnccIonos consuofudInnrIns
quo ufIIIznn monodn do uso osocInI y frnnsnccIonos fofnImonfo bnsndns on
In oforfn y In domnndn quo no ufIIIznn monodn sIno fruoquo. In cnmbIo, Ins
socIodndos cnmosInns suoIon ufIIIznr monodn do uso gonornI, nI osfIIo do In
OccIdonfnI.
1cononloe Je nercoJo. conpeeinoe, urIonoe , nocionolee. In In frIcn
rurnI so oncuonfrn unn oconomn cnmosInn on In cunI Ins frnnsnccIonos
domInndns or oI morcndo domInnn, ns como In monodn OccIdonfnI, oro
fnnfo In focnoIogn como In cuIfurn frndIcIonnIos so mnnfIonon on grnn
modIdn. In nIngunn oconomn nI cuIfurn Ins comunIdndos cnmosInns osfn
fofnImonfo Infogrndns con Ins cIudndos o In nncIon (l968:l2). !os rIncIIos
sobro Ios quo oornn osfns socIodndos son: (I) oI rocIo do morcndo osf
doformInndo or Ins fuorzns ImorsonnIos do In oforfn y In domnndn, (II) Ios
vondodoros y Ios comrndoros doondon doI morcndo nrn su subsIsfoncIn y
(III) Ios rocIos do morcndo do Ios roducfos fInnIos InfIuoncIn do formn
crucInI Ins docIsIonos do roduccIon (IncIuyondo nI frnbnjo).

l95
In oI cnso doI MoxIco rohIsnIco, oro fnmbIon on oI Incn o doI AnfIguo
IgIfo, Iodro Cnrrnsco y Johnnnn Irodn (l9?8) nos muosfrnn In oxIsfoncIn
do un morcndo dIrIgIdo on oI quo Ios bIonos cIrcuInn fnmbIon on osforns do
InforcnmbIo. ModInnfo In fnsncIon fIoxIbIo do rocIos or nrfo do In
nuforIdnd y oI confroI do In roduccIon so dojn nI morcndo In fnron do In
rodIsfrIbucIon, cuyn donomInncIon so njusfn ms n osfn formn InsfIfucIonnI
quo ofrns:
Is monosfor fomnr on cuonfn In osIbIIIdnd do quo ofro modoIo -oI doI
morcndo dIrIgIdo- son ms nIIcnbIo n In oconomn rohIsnIcn. Isfo ofro
modoIo suono un ordon InsfIfucIonnI muy dIsfInfo doI quo formn In bnso nrn
oI morcndo IIbro. !os dorochos do roIodnd osfn rosfrIngIdos or In
orgnnIzncIon osfnmonfnI: cIorfos bIonos osfn IImIfndos n Ios mIombros do
cIorfos osfnmonfos modInnfo rogIns sunfunrIns; oI uso do In roIodnd osf
ndoms sujofo n Ins obIIgncIonos osfnmonfnIos quo so Imonon nI IndIvIduo
como condIcIon nrn oI uso do sus bIonos. !n IIborfnd do nccoso y do
confrnfncIon oxIsfo soIo donfro do cIorfns cnfogorns socInIos y osf sujofn n
Ins rogIns sunfunrIns. II confroI doI morcndo so bnsn on In oxIsfoncIn do
oquIvnIoncIns o rocIos fnsndos (no nocosnrInmonfo fIjos) or In nuforIdnd;
ofrns modIdns osIbIos son oI rncIonnmIonfo do Ins oxIsfoncIns y Ins comrns o
vonfns forzosns. II objofIvo doI morcndo os ofocfunr oI InforcnmbIo onfro Ios
rovoodoros do dIsfInfos bIonos nrn Iogrnr In dIsfrIbucIon ndocundn do osfos.
!n nuforIdnd fnsn Ios rocIos do mnnorn quo cndn quIon obfongn, n combo do
Ios bIonos quo ofroco, ofros bIonos quo snfIsfngnn sus nocosIdndos nI nIvoI do
vIdn roIo do su sfnfus. CInro quo In nuforIdnd quo fnsn Ios rocIos fomn on
cuonfn Ins oxIsfoncIns y nocosIdndos, oro osfo no os Io mIsmo quo In oforfn y
In domnndn on un morcndo IIbro. !n oforfn y In domnndn no ofocfunn In
dIsfrIbucIon do In rIquozn quo so dobo Iogrnr nrn quo cndn quIon vIvn nI nIvoI
ndocundo n su osIcIon socInI. II oxIfo do osfn oIfIcn roquIoro no soIo oI
confroI do rocIos sIno fnmbIon cIorfn roguIncIon do In roduccIon on bnso n
fIjnr In cnIIdnd y cnnfIdnd do Ios bIonos roducIdos nrn oI morcndo: oI fIo do
rogIns quo Imonnn Ios gromIos modIovnIos. Sogun osfo modoIo Ins
frnnsnccIonos quo fIonon Iugnr on oI morcndo no son -on In formInoIogn do
IoInnyI- cnnjos comorcInIos sIno rocIrocIdnd y rodIsfrIbucIon, os docIr,
ronrfIrIos como rncIonos, do modo quo cndn quIon rocIbn Io nocosnrIo nrn
mnnfonor oI nIvoI do vIdn nroIndo n su sfnfus. Is oI fIo do orgnnIzncIon
quo so suoIo moncIonnr nrn Ios Incns o oI nnfIguo IgIfo. II morcndo dIrIgIdo
Iogrn Ios mIsmos fInos fnsnndo Ios rocIos, rovIn In bnso do In roguIncIon do
In roduccIon y do rogIns sunfunrIns quo dofInon oI nIvoI do vIdn do cndn
quIon. !os concurronfos nI morcndo fIonon In IIborfnd IImIfndn do oscogor con
quIon ofocfunr oI InforcnmbIo y do vnrInr oI fIo y cnnfIdnd do bIonos quo
obfIonon, nunquo no In do nogocInr Ios formInos do In frnnsnccIon; In
nuforIdnd so nhorrn oI frnbnjo do fonor quo ncumuInr fodos Ios bIonos nrn
dosuos rodIsfrIbuIrIos dIrocfnmonfo como rncIonos (g. 50).

l96
!n dIvorsIdnd InsfIfucIonnI doI comorcIo y Ios morcndos nos Informnn do quo
In busquodn do bonofIcIo formn nrfo do osfns socIodndos oro no consfIfuyo
oI rIncIIo fundnmonfnI do funcIonnmIonfo. !os morcndos cumIon
funcIonos rodIsfrIbufIvns y socInIos nI fIomo quo cumIon sus funcIonos
roInmonfo oconomIcns. In oI cnso do Ios morcndos /it, or ojomIo
2?
, Ios
morcndos cumIon Ins sIguIonfos funcIonos:
l. !ugnr do jusfIcIn nI quo ncudon Ins nuforIdndos nrn soIvonfnr Ins
dIforoncIns onfro gruos.
2. Torrono noufrnI on oI quo uodon confncfnr y nogocInr Ios gruos on
guorrn.
3. !ugnr do InformncIon on quo Ins nuforIdndos roIIgIosns y oIfIcns uodon
hncor nnuncIos n In obIncIon.
4. !ugnr do oncuonfro onfro gruos do nrIonfos sonrndos or Ins rogIns do
rosIdoncIn; ncuordos mnfrImonInIos.
5. !ugnr do coIobrncIon y do fIosfn: con ocnsIon do mnfrImonIos o do In
fInnIIzncIon do Ios frnbnjos coIocfIvos gruos do dnnznnfos y do musIcos
concurron nI morcndo nrn coIobrnr oI nconfocImIonfo.
!n foorn do In Cen/rol Ploce quo rosonfnmos on oI rImor cnfuIo nnndo n
Ins consIdorncIonos InsfIfucIonnIos unns consfrIccIonos googrfIcns. In oI
cnso do CunfomnIn OccIdonfnI (oro fnmbIon on Oxncn, MoxIco y on ofrns
zonns do MosomorIcn y ChInn), nos onconfrnmos con un sIsfomn nIfnmonfo
dosnrroIIndo fnvorocIdo or In vnrIodnd do ocosIsfomns corcnnos nI Ingo
AfIfIn, In oxIsfoncIn do comorcInnfos n fIomo comIofo y In osocInIIzncIon
do comunIdndos on cuIfIvos y nrfosnnns (nsh, l96?). II sIsfomn os soInr,
con morcndos confrnIos ormnnonfos y morcndos subsIdInrIos quo so
coIobrnn uno o ms dns n In somnnn. !n foorn rodIco Io sIguIonfo
(IInffnor, l998; SmIfh, l9?5, l985):
II rocIo do unn morcnncn osf nfocfndo fundnmonfnImonfo or In
dIsfnncIn, o mojor dIcho, or oI fIomo do frnnsorfo nocosnrIo. Ior fnnfo, n

2?
1IiJen.

l9?
modIdn quo nos nIojnmos do un confro numonfn su rocIo oro dIsmInuyo oI
osfuorzo do frnnsorfo nocosnrIo. Ambns funcIonos confIuyon on un unfo
quo doformInn In IocnIIzncIon do un morcndo IocnI. Isfo morcndo IocnI, osfos
morcndos IocnIos, osfn, n su voz, osocInIIzndos, do formn quo do oIIos
fIuyon morcnncns hncIn ofros morcndos. !n IocnIIzncIon do osos ofros
morcndos, sIfundos on un nIvoI jorrquIco suorIor (fnnfo or In nfIuoncIn do
vIsIfnnfos como or oI vnIor do Ins morcnncns quo on oIIos so uodo
onconfrnr) fondor n sor confrnI on roIncIon n sus rovoodoros. In oI
sIguIonfo grfIco so uodon nrocInr osfos nIvoIos. II confro do cndn
hoxgono Io consfIfuyo un morcndo IocnI. Isfos morcndos IocnIos so
coordInnn on unns unIdndos suorIoros, oI confro do Ins cunIos Ins
consfIfuyon morcndos rogIonnIos con un confro n su voz.

!753AD9T6U8 V]N $=2De9 W= 79 &'()*+, .,+/' i9W9@A9W2 W= ,79AA8=DS V`_`h
Isfo sIsfomn nIfnmonfo dosnrroIIndo do morcndos rogIonnIos oxIgo, como
homos dIcho, unn sorIo do condIcIonos ocoIogIcns, hIsforIcns y oconomIcns.
In oI rosfo do cnsos (morcndos orIforIcos y socIodndos sIn morcndos) Ios
InforcnmbIos suoIon ronIIznrso on oI sono do osforns. Vonmos osfn cuosfIon n
confInuncIon.
ICOOMAS M!!TICIT!ICAS
!nn oconomn muIfIconfrIcn os nquoIIn consfIfuIdn or vnrIns osforns
dIsfInfns do frnnsnccIonos. Cndn osforn osf cnrncforIzndn or dIforonfos
conjunfos do bIonos y do sorvIcIos y frocuonfomonfo or rIncIIos do
InforcnmbIo y or vnIoros mornIos dIforonfos. In cIrcunsfnncIns

l98
oxcocIonnIos uodo hnbor convorsIonos do unn osforn n In ofrn. !n
oxIsfoncIn do un mnImo do dos osforns nroco sor un hocho gonornIIzndo:
unn osforn do bIonos do subsIsfoncIn (IgunIIfnrIn) y unn osforn do bIonos do
rosfIgIo (dosIgunI). In oI cnso do Ios IndIos pec do CoIombIn, o do Ios
/e/cli do IoIIco, homos vIsfo como In osforn do In subsIsfoncIn y oI frnbnjo
osfn nsocIndos n In rocIrocIdnd, mIonfrns quo oxIsfo ofrn osforn on In quo
Ios cuIfIvos comorcInIos o Ios snInrIos fIonon cnbIdn. In oI cnso do Ios fur doI
Sudn doscrIfos or Inrfh (l96?), ngrIcuIforos doI mIjo, frIgo y gnnndo, In
cIrcuIncIon do bIonos y frnbnjo fnmbIon uodon cInsIfIcnrso do osfn mnnorn.
In oI sIguIonfo grfIco so uodo nrocInr como n nrfIr doI frnbnjo os osIbIo
numonfnr In roduccIon do mIjo sI so ofrocon fIosfns do corvozn n Ins quo
ncudon vocInos quo norfnn su frnbnjo. Isfn osforn (A) os In osforn do In
subsIsfoncIn y In rocIrocIdnd. !n convorsIon uodo fonor Iugnr on oI ofnjo
o In corvozn quo so consumo on fIosfns no roducfIvns () on Iugnr do on
nufoconsumo o on Ins fIosfns quo movIIIznn oI frnbnjo coIocfIvo. TnmbIon
oxIsfo unn convorsIon hncIn on formn do gnsfos do orogrInncIon n In Mocn
dosdo In sogundn osforn, In osforn doI ofocfIvo (I). In osfn uIfImn so obfIono
dInoro n nrfIr do cuIfIvos comorcInIos con Ios quo so obfIonon bIonos do
consumo y, sobro fodo, rocursos nrn odor cnsnrso. II gnnndo uodo
consIdornrso como unn InvorsIon or su convorfIbIIIdnd o Incromonfo do su
vnIor con oI fIomo.
TIERRA
Tiempo propio
Trabajo
Casas
Cerveza
mijo Potaje
Fiestas
Haj (peregrinacin a la
Meca)
Tomate,
trigo ...
Esposa
Bienes del consumo del
mercado
Vestido
Efectivo
Ganado
A
B C
D

!753AD9T6U8 VGN Isforns oconomIcns on nrfur (ndnfncIon do Inrfh, l96?:l59)

l99
!n ososn (C), n su voz, ormIfo Incromonfnr In fuorzn do frnbnjo nrn
obfonor Ios modIos do vIdn. Infro oI mIjo y oI dInoro so dn unn roIncIon
cunndo os nocosnrIo or Ins rnzonos quo sonn obfonor unn rovIsIon
ndIcIonnI do sImIonfo o vondor oI sobrnnfo nrn dIsonor do dInoro. !n
fondoncIn ImIIcn mnnfonor oI cIrcuIfo frnbnjo, mIjo, corvozn sonrndo doI
cIrcuIfo frnbnjo, fomnfos- ofocfIvo. o os osIbIo obfonor frnbnjo n cnmbIo do
mIjo sI no os n frnvos do su formn do fIosfn y corvozn.
Ofros ojomIos cIsIcos do oconomn muIfIconfrIcn Ios onconfrnmos onfro Ios
/it do IgorIn (l959) o Ios /roIe nI norfo do Togo (IIof l99l). Infro Ios /it
oxIsfon fros osforns do InforcnmbIo, In do subsIsfoncIn, In do rosfIgIo y In do
ososns. Sogun Iohnnnnn Ios InforcnmbIos donfro do cndn osforn ornn
mornImonfo noufros, mIonfrns quo Ios InforcnmbIos onfro osforns osfnbnn
cnrgndos mornImonfo. Irn dosonbIo oI InforcnmbIo nscondonfo (bIonos do
InforcnmbIo or bIonos do rosfIgIo, o bIonos do rosfIgIo or mujoros), oro
no oI doscondonfo. Vonmos cndn unn do oIIns.
l. Yiogl, osforn do subsIsfoncIn. IncIuyo fodn cInso do nIImonfos
roducIdos IocnImonfo: nnmos, coronIos bsIcos, condImonfos y
osocIns, ns como gnnndo monudo (oIIos, cnbrns, ovojns). IncIuyo
IgunImonfo ufonsIIIos cnsoros (morforos, moIInIIIos, cosfns y oIIns),
nIgunns horrnmIonfns (ngrcoIns) y mnforInIos brufos nrn In
roduccIon do cunIquIor fom do In cnfogorn. A osnr do quo so frnfn
do morcndo IIbro oI mocnnIsmo do cnmbIo os oI fruoquo. In osfn osforn
no oxIsfn frndIcIonnImonfo morcndo.
2. SlogIo, osforn do rosfIgIo. o oxIsfo oI morcndo osfrIcfo on osfn
osforn oro s In monodn (vnrIIIns do Infon), ufIIIzndn nrn obfonor
cnrgos rIfunIos, oscInvos, gnnndo, vosfIdos bInncos fugudu. Isfn
monodn orn usndn como modIo do cnmbIo donfro do In osforn, como
nfron do vnIor (sI bIon no oI unIco) n In voz quo como modIo do ngo.
3. Isforn doI mnfrImonIo. !n formn ms sImIo do mnfrImonIo
consIsfo on oI InforcnmbIo do Ins hormnnns do dos hombros. SIn
ombnrgo so suoIo consfIfuIr un gruo do fufoIn on oI quo so

200
dIsfrIbuyon o InforcnmbInn mujoros onfro "gunrdInnos" (IngoI) do unn
o ms. Cndn gunrdIn Infonfnr onconfrnr un fornsforo con oI quo
cnmbInr su fufoIndn or unn mujor nrn oI. In doformInndos cnsos so
ronIIznn convorsIonos do unn osforn n In ofrn, nunquo on osfo cnso no
son dosonbIos. As un hombro so uodo vor obIIgndo n cnmbInr
mujoros or vncns o vnrIIIns. !n convorsIon do In osforn do rosfIgIo n
In osforn do subsIsfoncIn so ronIIznbn fnmbIon hnbIfunImonfo on
formInos do vnrIIIns do mofnI. !ns vnrIIIns no ornn dIvIsIbIos y no so
odn rocIbIr "cnmbIo" do unn vnrIIIn. IncIunn fodo Io quo un hombro
udIoso comrnr on un dn do morcndo. So ufIIIznbnn nrn Ins grnndos
comrns.
Ior Io fnnfo, on oI ns fIv fonomos unn oconomn muIfIconfrIcn do fros
osforns, unn osocIo do monodn do uso gonornI donfro do In osforn do
rosfIgIo (ncumuIncIon, cnmbIo, ngo, nfron), y unn monodn do uso osocInI
(ngo) ufIIIzndn nrn frnnsnccIonos osocInIos, on In quo oI rosfo do Ins
osforns quodnbnn ImbrIcndns do nIgunn mnnorn. !n InfroduccIon do In
monodn, In nocosIdnd do obfonor dInoro nrn ngnr Ios Imuosfos, obIIgo n
Ios fIv n roducIr doformInndos cuIfIvos comorcInIos. Ior ofrn nrfo, oI hocho
do ufIIIznr unn monodn gonornI nrn fodns Ins osforns frnsfoco oI sIsfomn
rovocnndo unn rIdn InfIncIon doI rocIo do In novIn.
!n rosoncIn do Ins vnrIIIns fIv nos Infroducon on oI fomn doI cnfuIo
sIguIonfo: In monodn rImIfIvn.
)% 0+"/H%
II fonomono do In monodn hn InfrIgndo n muIfIIos onsndoros dosdo
ArIsfofoIos, oro hubo quo osornr n Ios nuforos noocIsIcos nrn dIsonor do
unn foorn do In monodn roInmonfo dIchn, osocInImonfo Jovons (l8?5).
Hnsfn onfoncos, In monodn so hnbn concobIdo como un sImIo Insfrumonfo
do ncumuIncIon do rIquozn (MorcnnfIIIsmo) o un fncIIIfndor doI InforcnmbIo
(Adnm SmIfh) quo ormIfn sonrnr oI momonfo do In comrn doI momonfo
do In vonfn, n dIforoncIn do Io quo ocurro on oI fruoquo, on oI quo nmbos
momonfos rocIsnn sor sImuIfnoos. In cnmbIo, dosdo In orsocfIvn

20l
noocIsIcn, In monodn so convIorfo no on vohcuIo, sIno on un ncfor doI
morcndo, con unn dInmIcn roIn. CnrI Mongor, On /le Origine of Mone,
(l892) Innfon In cuosfIon do modo brIIInnfo:
CuI os In nnfurnIozn do osos oquonos dIscos o documonfos, Ios cuIos on s
mIsmos no sIrvon nrn nndn y quo sIn ombnrgo, on confrndIccIon con fodn
nuosfrn oxorIoncIn, nsnn do mnno on mnno n cnmbIo do Ins ms ufIIos do
Ins morcnncns, y ms, or Ins cuIos cunIquIorn so IncIInn con dIIIgoncIn
rIndIondo sus bIonos Is In monodn un mIombro orgnIco on oI mundo do Ins
morcnncns o consfIfuyo unn nnomnIn oconomIcn Tonomos quo roforIr oI
vnIor do osfn monodn do uso comorcInI n Ins mIsmns cnusns quo condIcIonnn
oI rosfo do bIonos, o son oI roducfo dIsfInfIvo do In convoncIon y In nuforIdnd
Inrn Ios nuforos noocIsIcos In monodn consfIfuyo unn morcnncn ms,
cnrncforIzndn or su domnndn osfnbIo, consocuoncIn do su oscnsoz,
dIvIsIbIIIdnd y orfnbIIIdnd. o nh quo Ios mofnIos rocIosos fuoson Ios
cnndIdnfos nnfurnIos n sorvIr do modIo do cnmbIo y quo Ios bIIIofos y
documonfos rofondIoson sor smboIos do osfos uIfImos
28
.
A nrfIr do nqu so hnn dosnrroIIndo Ins foorns sobro oI noI do In monodn,
In IInmndn foorn cunnfIfnfIvn (rocuorndn or oI monofnrIsmo do fInnIos doI
sIgIo XX), quo roIncIonn In mnsn monofnrIn y su voIocIdnd do cIrcuIncIon con
Ios nIvoIos do rocIos, y In foorn cunIIfnfIvn do Koynos (l936) quo roInfIvIzn
In InfIuoncIn do In mnsn monofnrIn on oI ndIco do rocIos. II nrgumonfo do
Koynos os oI sIguIonfo: on doformInndns condIcIonos, cunndo oxIsfon
rocursos ocIosos y dosocuncIon, unn oxnnsIon do In mnsn monofnrIn no
cnusn InfIncIon, yn quo In mnyor roduccIon do bIonos noufrnIIzn oI numonfo
do osfn. Como os fcII ImngInnr, oI dobnfo confInun hoy dn.
!n nnfrooIogn oconomIcn fIono nIgunns norfncIonos quo hncor n osfo
dobnfo sobro In nnfurnIozn do In monodn dosdo unn orsocfIvn ofnoIogIcn.
!n rImorn do oIIns os quo In monodn ncunndn os soIo unn do muIfIIos
formns do objofos quo hnn sorvIdo nrn Ios mIsmos fInos y quo IInmnromos
or convoncIon objofos monofnrIos. o hocho, In mIsmn oxrosIon

28
Jovons nbogo or In oIImInncIon doI nfron oro y su susfIfucIon or un ndIco gonornI do
rocIos.

202
ocunIn o ocunInrIo hnco roforoncIn n Ins cnbozns do gnnndo romnno,
ufIIIzndns como objofos monofnrIos, nI IgunI quo snInrIo hnco roforoncIn nI
ngo on osocIns n In mIIIcIn romnnn, snI on osfo cnso. AcfunImonfo snbomos
quo Ins rImorns monodns ncunndns (CrIorson, l9?8) fuoron crondns
sogurnmonfo como consocuoncIn do Ins nocosIdndos do Ios osfndos do ngnr
morconnrIos y frnbnjos ubIIcos. Isfns monodns fuoron usndns or rImorn
voz on AsIn Monor nIgo nnfos doI roInndo doI roy IIdIo Crnso (56l-546 n.C.).
In oI forcor cunrfo doI sIgIo VII n.C. osfns rImorns monodns ornn do
oIocfrum (nIoncIon do oro y Infn) y dIsonnn do unn InscrIcIon soIo on unn
do Ins cnrns. !n monodn ncunndn, o IncIuso Ios bIIIofos, uodon convIvIr y do
hocho hnn convIvIdo con ofros objofos monofnrIos. Ior ofrn nrfo, oxIsfon
ojomIos do objofos monofnrIos do uso fnn gonornIIzndo como In monodn
ncunndn como, or ojomIo, Ins conchns cnurIs, nmIInmonfo rorosonfndns
on fodn frIcn hnsfn bIon onfrndo oI sIgIo XIX.
!n sogundn confrIbucIon os quo In monodn n In quo so rofIoron Ios nuforos
noocIsIcos oxIsfo rIncInImonfo (nunquo no oxcIusIvnmonfo) on Ins
oconomns do morcndo, oro on ofros confoxfos hIsforIcos y ofnogrfIcos
odomos onconfrnr objofos monofnrIos con soIo olgunoe do Ins funcIonos quo
gonornImonfo Io son nfrIbuIdns. Is Io quo IoInnyI (l95?) IInmn monodn do
uso osocInI dIsfInguIdn do In monodn do uso gonornI. Isfn dIsfIncIon os
Imorfnnfo orquo nos nyudn n onfondor In dIforoncIn doI dInoro y In
monodn on confoxfos hIsforIcos, socInIos y cuIfurnIos dIforonfos.
Ior uIfImo sonnInr quo on Ins socIodndos frndIcIonnIos y rImIfIvns, Ios
objofos monofnrIos, ms nII do In osforn oconomIcn, cumIon on muchns
ocnsIonos funcIonos do confroI nI nccoso do Ins osIcIonos do rosfIgIo on In
socIodnd, ndoms do funcIonos oIfIcns y roIIgIosns.
InuI IInzIg rocogIo on su IIbro Prini/e Mone, (l949) unn nsombrosn
vnrIodnd do objofos ufIIIzndos con fInos monofnrIos, osfo os, ufIIIzndos nI
monos on Ios InforcnmbIos do bIonos y sorvIcIos. Anfos do onfrnr n nnnIIznr
on rofundIdnd nIgunos cnsos odomos doscrIbIr osfn nmIsImn vnrIodnd do

203
objofos usndos hIsforIcnmonfo como modIo do cnmbIo on Ios sIguIonfos
formInos:
OIje/oe Je ueo none/orio que coneerton /oJo eu tolor Je ueo: bIonos
do consumo, roducfos mnnufncfurndos y mnforIns rImns. IjomIos:
snI, mofnIos, nuoz do coIn, fojIdos do nIgodon o rnfIn, osforns, gnnndo,
nrmns, ufIIos, fnbnco, fo, ImIonfn, cIgnrrIIIos...
MoneJoe prini/itoe: bIonos con vnIor convoncIonnI sIn ufIIIdnd
dIrocfn nI IndIrocfn oxcofo como ndornos. IvIsIbIos, homogonoos y
durndoros. AfrIcn: cnurIs (oquonns conchns Imorfndns dosdo In
Idnd ModIn do Ins IsIns MnIdIvns hnsfn oI sIgIo XIX), cuonfns do
vIdrIo (InInos), sIsfomn do conchns do dIforonfos modIdns y fnmnnos
(IsIn !ossoI) o nrfosnnns ronIIzndns con conchns (wnmun).
Adoms do osfns dos cnfogorns odomos dIsfInguIr In oxIsfoncIn do objofos
nonufoc/uroJoe con tolor einI6lico, sIn vnIor do uso ronI, y quo sIrvon do
modIo do InforcnmbIo, como objofos do hIorro o do cobro quo ImIfnn on
mInInfurn n ufIIos, ndornos o nrmns. So frnfn do objofos oco mnnojnbIos y
no dIvIsIbIos.
o IncIuImos on osfn cnfogorn Ios toigu`o doI kuIn nI, on gonornI, Ios objofos
rocIosos quo, nunquo cIrcuIon, no sIrvon como modIo do cnmbIo or ofros
bIonos sIno quo so InforcnmbInn or objofos do su mIsmn cnfogorn.
MOIA I !SO CII!A! Y MOIA I !SO ISIICIA!
!n monodn cumIo, sIguIondo n Jovons (l8?5), cunfro funcIonos: (l) modIdn
do vnIor, (2) modIo do cnmbIo, (3) modIo do nfosornmIonfo y (4) osfndnr o
nfron do vnIor. !n rodundnncIn onfro In rImorn y In cunrfn funcIon IIovo n
IoInnyI (l95?) n hnbInr soInmonfo do fros con nIgun cnmbIo ndIcIonnI: modIo
do InforcnmbIo, modIo do ngo y nfron do vnIor. Ofros nuforos hnn fIjndo
Ins funcIonos on nfron do vnIor, modIo do cnmbIo y modIo do nfosornmIonfo
(IursfoIn, l963, cIfndo or Codoro, l968). In cunIquIor cnso, nroco cInro
quo In monodn do In quo hnbIn Jovons os In monodn ufIIIzndn or oI
cnIfnIIsmo nrn roroducIrso, InfroducIondo In oquIvnIoncIn onfro fodns Ins

204
cosns, osfo os, morcnnfIIIznndo In fIorrn, oI frnbnjo, In nnfurnIozn y Ios
bIonos on gonornI.
KnrI IoInnyI Infroduco unn dIsfIncIon Imorfnnfo: monodn do uso osocInI y
monodn do uso gonornI. Aunquo In dIsfIncIon os dIfusn on ocnsIonos, ormIfo
IdonfIfIcnr objofos monofnrIos y so corrosondo con In oxIsfoncIn do osforns
dIforonfos do InforcnmbIo on Ins socIodndos frndIcIonnIos y rImIfIvns.
As, odomos onconfrnr ojomIo do monodn rImIfIvn do uso gonornI, como
oI cnso do Ins conchns cnurIs o Ins conchns ufIIIzndns or Ios IndIos do
CnIIfornIn, y monodn rImIfIvn do uso osocInI, como Ios comIIcndos
sIsfomns monofnrIos do Ins IsIns InInos, Yn, !ossoI o, IncIuso, Ins bnrrns do
snI onfro Ios Ioru,o.
o fIono or quo oxIsfIr nocosnrInmonfo unn corrosondoncIn onfro objofos
monofnrIos quo consorvnn su vnIor do uso con monodn do uso osocInI, o
vIcovorsn, objofos monofnrIos con vnIor sImboIIco y monodn do uso gonornI,
como udIorn onsnrso. IjomIos quo odrnn IndIcnr osfn nsocIncIon
odrnn sor In snI do Ios bnruyn y Ins conchns cnurIs. In oI cnso do In snI
bnruyn, con vnIor do uso, so ufIIIzn como nfron do vnIor y modIo do ngo on
Ins frnnsnccIonos oxforIoros do In frIbu, oro no so uodo ncumuInr, con Io
quo dIsonomos do unn monodn do uso osocInI con dos funcIonos. !ns
conchns cnurIs, con vnIor sImboIIco y sIn vnIor do uso (oxcofo como
ndornos), fuoron sIn dudn ufIIIzndns como monodn do uso gonornI on fodo
fIo do InforcnmbIos. Ioro fnmbIon odomos onconfrnr ojomIos quo
nunfnn on In dIroccIon confrnrIn: objofos monofnrIos quo consorvnn su
vnIor do uso, como Ins mnnfns do nIgodon ndquIrIdns or Ios kwnkIufI y quo
fuoron ufIIIzndns como monodn do uso gonornI, y Ins vnrIIIns do Infon do Ios
fIv do IgorIn, ufIIIzndns soInmonfo on In osforn do rosfIgIo y, or fnnfo, do
uso osocInI.
In osfo unfo os Inforosnnfo rocordnr In rouosfn do nIfon (l965) do quo
In monodn rImIfIvn no os ms quo un sIgno suorfIcInI do cunfo dIfIoro
unn socIodnd do ofrn y quo nnnIIznr In dIvorsIdnd do monodns on s mIsmn
nos uodo hncor ordor do vIsfn In mIsmn dIvorsIdnd do Ios sIsfomns

205
socIooconomIcos y cuIfurnIos do Ios cunIos formnn nrfo. IvIdonfomonfo,
unn socIodnd quo dIsongn do monodns do uso gonornI fondr un nIvoI do
morcnnfIIIzncIon mucho mnyor quo ofrn quo soIo dIsongn do monodns do
uso osocInI, Io cunI IndIcn In oxIsfoncIn do osforns sonrndns do
InforcnmbIo, un IndIcndor do In oxIsfoncIn do InsfIfucIonos rocnIfnIIsfns.
!A MOIA I!IMITIVA Y !A ICOOMA I I!ISTICIO
Inroco cInro quo In monodn rImIfIvn suoIo fonor sImuIfnonmonfo monos
funcIonos or unn nrfo quo In monodn ncunndn do uso corrIonfo on In
socIodnd do morcndo y ms dImonsIonos InsfIfucIonnIos or ofrn. In oI cnso
do In monodn do In IsIn !ossoI, unn monodn do uso osocInI n osnr do su
bnrrocn comIojIdnd, homos vIsfo como Ins monodns fuoron donndns
orIgInnImonfo or un sor sobronnfurnI, y como nIgunos ojomInros
orfonocon ms n In osforn do Io sngrndo y Io oIfIco quo do Io oconomIco.
Isfo confInuum os oxIIcndo or CodoIIor (l988:l49) on Ios sIguIonfos
formInos: oxIsfon fros cInsos do objofos, Ios sngrndos, Ios rocIosos y Ios
comunos. !ns fros cInsos formnn nrfo doI mIsmo comIojo cuIfurnI y so
nocosIfnn mufunmonfo. !os objofos sngrndos son InnIIonnbIos, no cIrcuInn y
son rocIsos como unfo do nncInjo sImboIIco o InsfIfucIonnI.
!n sogundn cInso do objofos, Ios objofos rocIosos, son Ios quo cIrcuInn y or
cuyn ososIon so dosnfn In Iuchn on oI sono do In socIodnd. A osfos objofos so
nccodo modInnfo oI don onfro orsonns, ns como Ios rImoros fuoron
donndos orIgInnImonfo or Ios dIosos. II don fojo unn rod do roIncIonos y
obIIgncIonos mufuns quo mnnfIonon vIvo oI onfrnmndo InsfIfucIonnI. Isfn
sogundn cInso so donn nI fIomo quo so consorvn (WoInor, l992), uos son do
hocho InnIIonnbIos, os docIr, cIrcuInn Ios objofos oro sIguon conocfndos n
sus osoodoros orIgInnIos. Isfo cnrcfor coromonInI Ios ormIfo sor
oquIvnIonfos do orsonns, mnfrImonIos o cnrgos, ns como do
comonsncIonos or doudns do snngro.
!n forcorn cInso, Ios objofos comunos, son Ios quo so InforcnmbInn o
onnjonnn, Ios quo onfrnn on oI comorcIo.

206
osdo osfn orsocfIvn, Ins monodns rImIfIvns rocogon fodo oso comIojo
cuIfurnI o InsfIfucIonnI. CodoIIor (l998:236) IIusfrn osfn cuosfIon con In
monodn do conchn do uovn CnIodonIn.
(Isns conchns) son susfIfufos do Ins orsonns, onfrnn on Ins dofos y sIrvon
nrn comonsnr oI fnIIocImIonfo do Ios guorroros muorfos on combnfo y nrn
soIInr ncuordos do nz. So omIonn IgunImonfo como monodn con ocnsIon do
ofros InforcnmbIos do cnrcfor ms rofnno. Y, sIondo dIvIsIbIos, oxfrnon sIn
ombnrgo su fuorzn do un objofo sngrndo IndIvIsIbIo, unn osocIo do cosfo nI
quo Ins ongnnchnn.
!ns monodns so consorvnn on un cosfo sngrndo, on unn obrn do cosforn on In
cunI so doosIfnn frns hnborIns ongnrzndo n un gnncho quo so donomInn
cnbozn doI nnfonsndo. IvIsIbIos y nIIonnbIos, so suono quo rocIbon do osn
cnbozn do nnfonsndo un odor do vIdn, unn fuorzn quo so dosIIzn on oIIns or
oI Inzo quo Ins uno nI gnncho. II conjunfo cosfo-gnncho-monodns do conchn so
rosonfn on cIorfo modo como unn snfosIs mnforInI do fodos nuosfros
nnIIsIs. !os jofos do Ios cInnos consorvnn Ios cosfos y Ios gnnchos como
fosoros quo so consIdornn sngrndos o InnIIonnbIos. Ior su nrfo, Ins monodns
cIrcuInn on Ios InforcnmbIos do donos o on Ios InforcnmbIos morcnnfIIos; son
nIIonnbIos y do hocho so nIIonnn. SIn ombnrgo, oI cosfo y su gnncho no
cIrcuInn jnms y consfIfuyon In fuonfo ormnnonfo do In rosoncIn vIfnI do Ios
nnfonsndos, oI unfo fIjo quo ormIfo quo fodo oI rosfo cIrcuIo.
II cosfo y oI gnncho nsumon uos In funcIon do objofo sngrndo, do fuonfo do
Ios InforcnmbIos, susfrndn or su nrfo nI InforcnmbIo. II InforcnmbIo uodo
sor InforcnmbIo do donos o InforcnmbIo morcnnfII: Ins mIsmns brnzns do
conchns funcIonnn on oI rImor cnso como rIquozns quo so donnn y, on oI
sogundo, como monodn, como modIo do ngo do sorvIcIos o morcnncns. Ior Io
fnnfo, oI mIsmo fIo do objofo nsumo dos funcIonos dIsfInfns, uosfo quo onfrn
on dos cnmos dIsfInfos do roIncIonos socInIos. In fodns osns socIodndos, y
osfo os un nsocfo Imorfnnfo, Ios InforcnmbIos morcnnfIIos y Ios
InforcnmbIos do donos oxIsfon y cooxIsfon como dos modos do InforcnmbIo y
dos domInIos do In rcfIcn socInI quo so mnnfIonon, conscIonfo y
voIunfnrInmonfo, dIforoncIndos y sonrndos, nun cunndo oI mIsmo fIo do
objofo cIrcuIo on uno y on ofro domInIo y do un domInIo n ofro.
!n rouosfn do CodoIIor os Inforosnnfo orquo, ofocfIvnmonfo, ormIfo
oxIIcnr oI confInuum roIIgIoso, oIfIco y oconomIco quo obsorvnmos on
nIgunns monodns rImIfIvns, osocInImonfo on In MoInnosIn.
SnhIIns (SnhIIns, l9??:l48), oI sogundo nufor quo nnnIIznromos, os rofundo
on su nsocIncIon do monodn rImIfIvn y socIodnd frIbnI:
Ior comnrncIon con Ins bnndns, Ins frIbus sogmonfnrIns mnnIfIosfnn un
numonfo, mnyor o monor, sogun Ins cIrcunsfnncIns, on In roorcIon onfro oI
InforcnmbIo oquIIIbrndo y oI gonornIIzndo. In In frnyocforIn do osfn ovoIucIon,
fnI voz su oxrosIon ms comIofn son In nrIcIon doI "dInoro rImIfIvo" on

20?
doformInndns rogIonos frIbnIos, como Ins conchns-monodn do MoInnosIn y In
CnIIfornIn nborIgon. IuncIonnndo como nfronos consuofudInnrIos do
oquIvnIoncIn y modIos do cnmbIo, osfns "monodns" rofIojnn, n In nr quo
fncIIIfnn, un soIIdo frfIco oquIIIbrndo. o fodns In frIbus sogmonfnrIns fIonon
dInoro, oro Ins quo Io osoon son frIbus fIcnmonfo sogmonfnrIns. II dInoro
rImIfIvo os rnro o InoxIsfonfo on Ins oconomns do onInco monos
dosnrroIIndo. Y fnmbIon on Ios cncIcnfos ms ovoIucIonndos, or mucho quo
osfo vnyn on confrn do nuosfrns Idons sobro rogroso oconomIco.
Inrn SnhIIns, osfn monodn fncIIIfn y oxrosn un frfIco InsfIfucIonnIIzndo
con ofrns frIbus, ncomnnnndo mnfrImonIos, doudns do snngro o
morcnncns. IormIfo o InconfIvn, ndoms, In Iuchn or oI rosfIgIo on oI
InforIor do In socIodnd, Io cunI rodundn do unn rodIsfrIbucIon do In rIquozn y
un ncIcnfo nrn In roduccIon.
!n rouosfn do SnhIIns os Inforosnnfo orquo nsocIn In monodn rImIfIvn
con socIodndos frIbnIos, ngrIcuIforos rImIfIvos bsIcnmonfo, y con ofrns
InsfIfucIonos como son Ios grnndos hombros o Ins coromonIns comofIfIvns
do ronrfIcIon do bIonos quo homos IInmndo oconomn do rosfIgIo.
!n forcorn rouosfn foorIcn quo nnnIIznromos nqu os In do Mnry ougIns
(l96?) sobro In monodn rImIfIvn como un cnso do cuonos rImIfIvos. !n
Idon os odorosn: In monodn rImIfIvn, osocInImonfo on sus cnsos do
cIrcuIncIon osocInI on In osforn do rosfIgIo, ms quo nrn cIrcuInr sIrvo
nrn confroInr. ndo quo Ios ojomInros so corroIncIonnn con osIcIonos
socInIos o cnrgos roIIgIosos, In comofoncIn dosnfndn or osfos objofos
consfIfuyo do hocho unn roguIncIon doI nccoso n un numoro rodoformInndo
do osIcIonos socInIos do rosfIgIo. In osfo sonfIdo, osfos ojomInros no
sIrvon nrn comrnr, sIno nrn dIsonor do Ins osIcIonos nsocIndns, nI
osfIIo do Ios cuonos o ffuIos quo hnn nccoso n unn orcIon roguIndn do
bIonos. o nuovo, onsnndo on cnsos ofnogrfIcos odomos vor como Ins
vnrIIIns do Infon do Ios fIv, o Ios ojomInros ms vnIIosos do Ins IsIns InInu,
Yn o !ossoI so njusfnn n osfn orsocfIvn.
!n rouosfn do Mnry ougIns os cohoronfo, ndoms, con oI cnrcfor
InnIfornbIo do Ins sorIos do monodns. !ocordomos quo osfns monodns no so
uodon fnbrIcnr, o bIon rocodon do sIfIos Iojnnos n frnvos do vInjos
nznrosos, como oI cnso do Ios roi do Ins IsIns Yn. IncIuso sI nIgunos

208
ojomInros so Iordon o romon, no so uodon roomInznr. In oI cnso do Ins
conchns cnurIs, unn monodn do uso gonornI, osfn funcIon coromonInI y do
cuon no osfnbn rosonfo. !n roduccIon, nunquo confroIndn durnnfo
muchos sIgIos, orn confInun, hnsfn In InfroduccIon do su comofIdorn do
Znnzbnr. In dofInIfIvn, osfo confroI doI InvonfnrIo do monodns ncfun como
oI oquIvnIonfo do Ios oscnnos do un homIcIcIo, roguInndo oI nccoso n Ins
osIcIonos socInIos dIsonIbIos.
!ns fros confrIbucIonos son do hocho comnfIbIos y nos nyudnn n onfondor
mojor oI noI do In monodn rImIfIvn on Ins socIodndos frIbnIos.
Ior uIfImo, rocogoromos In orIgInnI norfncIon do Codoro (l968) nrn unn
cInsIfIcncIon gonornI do Ios objofos monofnrIos.
Codoro rofomn In rouosfn do IoInnyI (l966:l9?4) do consIdornr In monodn
como un sIsfomn sImboIIco, como un Iongunjo quo fncIIIfn In InfornccIon
socInI. Inrn oIIo roono consfruIr unn fIoIogn gonornI do In monodn quo
vn dosdo un nIvoI do nbsfrnccIon ms bnjo hnsfn nI nIvoI do nbsfrnccIon
suorIor. As fondrnmos un rImor sIsfomn on oI quo un bIon soIo uodo sor
obfonIdo con un objofo monofnrIo doformInndo. !n sogundo sIsfomn on oI
quo cnnfIdndos doformInndns do objofos monofnrIos ormIfon obfonor
cnnfIdndos oquIvnIonfos do bIonos. !n forcor sIsfomn, on oI quo os osIbIo
InfroducIr frnccIonos y un cunrfo on oI quo so Infroduco In oscrIfurn y, or
fnnfo, so ronIIzn Ionnmonfo In ofoncInIIdnd doI sIsfomn: rogIsfros,
comufos, crodIfos, ofc. Vonmos cndn uno do oIIos.
l. SIsfomn M. Isfo sIsfomn oxIgo quo un bIon soIo uodo sor obfonIdo
or un objofo doformInndo, sInguInr y sIn oquIvnIonfos. Codoro ono
oI ojomIo do Ios ojomInros suorIoros ndn do In IsIn !ossoI, do
formn quo unn ososn o un cocoforo oxIgon do Iozns doformInndns.
TnmbIon ono oI ojomIo do Ins conchns quo cIrcuInn on oI kuIn. Is
osIbIo, on nIgunos cnsos, nmIInr brovomonfo In IIsfn do bIonos, do
formn quo un objofo sInguInr ormIfn obfonor o nccodor n un
InvonfnrIo IImIfndo do bIonos oquIvnIonfos.

209
2. SIsfomn M. Isfo sIsfomn yn IncIuyo Ins cInsos do objofos monofnrIos
oquIvnIonfos, do formn quo dos unIdndos do un objofo corrosondon n
dos unIdndos do un bIon. Isfo sIsfomn rorosonfn un nIvoI do
nbsfrnccIon suorIor nI nnforIor. Iono como ojomIo Ins vnrIIIns fIv o
Ins conchns do donfnIIo yurok.
3. SIsfomn MA. Isfo sIsfomn IncIuyo frnccIonos, do mnnorn quo no soIo
os osIbIo InforcnmbInr cnnfIdndos oquIvnIonfos do objofos y bIonos,
sIno quo Ios mIsmos objofos so uodon frnccIonnr nrn ndnfnrso n Ins
frnccIonos do Ios bIonos. !os ojomIos quo ono son Ins mnnfns do Ios
kwnkIufI on oI orodo osforIor n l840 y Ins conchns cnurIs.
4. SIsfomn MAW. Isfo sIsfomn os oI quo IncIuyo In oscrIfurn y, ormIfo
or fnnfo, oI dosnrroIIo do Ins fInnnzns y oI sIsfomn bnncnrIo, yn son
on socIodndos cnIfnIIsfns o rocnIfnIIsfns.
!n rouosfn do Codoro os muy sugosfIvn, sobro fodo orquo IncIuyo dosdo
oI kuIn hnsfn oI doInr. SIn ombnrgo, onsnmos quo IncIuIr fodo Io quo cIrcuIn
como un objofo monofnrIo nos nroco nmIInr domnsIndo oI cnmo do
osfudIo. AI monos os nocosnrIo consorvnr oI crIforIo do quo Ios objofos
monofnrIos fIonon quo sorvIr nrn fncIIIfnr Ios InforcnmbIos o fIonon quo
formnr nrfo do sIsfomns do oquIvnIoncIns. AIgunos ojomInros do nIgunos
sIsfomns no cIrcuInn, oro formnn nrfo doI sIsfomn do comufo o nfron do
vnIor. Adoms oI sIsfomn do cInsIfIcncIon rouosfo or Codoro ormIfo
coIocnr objofos monofnrIos sImuIfnonmonfo on dIforonfos cnfogorns, or Io
quo no nIcnnzn su roosIfo. !ns bnrrns do snI bnruyn uodon cInsIfIcnrso
sIn robIomns como M y MA, o In monodn do In IsIn !ossoI uodo
rocorror fodo oI osocfro, oxcofo oI do In oscrIfurn. Quo sonfIdo fIono
cInsIfIcnr on nnrfndos sonrndos objofos quo orfonocon n un mIsmo
sIsfomn monofnrIo, cuIfurnI y ofnogrfIcnmonfo IocnIIzndo Is rocIsnmonfo
oso fonomono oI quo quoromos oxIIcnr.
o obsfnnfo osfns objocIonos, oI Infonfo do Codoro nos nyudn n onfondor quo
Ios objofos monofnrIos no sIguon un nfron ovoIufIvo do monor n mnyor

2l0
comIojIdnd y quo osfos objofos son oxrosIon do Ios sIsfomns socIocuIfurnIos
do Ios quo formnn nrfo.
!ns InsfIfucIonos quo roguInn In dIsfrIbucIon uodon cInsIfIcnrso on ngonsfIcns o
comofIfIvns (mokn, ofInch), socIos comorcInIos y sIsfomns do morcndos, on su vnrIodnd do
fIos. In fodns oIIns os osIbIo onconfrnr, on mnyor o monor modIdn, oI dIscurso do In
rocIrocIdnd o In obIIgncIon mufun ms nII do In frnnsnccIon InmodInfn. Isfo nos IIovn n
Inforrofnr osfns InsfIfucIonos como modIos quo Infonfnn gnrnnfIznr In roroduccIon socInI
nI osfuInr oI mnnfonImIonfo do unn obIIgncIon socInI on oI fufuro dofInIdn do formn dIfusn
y fIoxIbIo nrn ormIfIr rocIsnmonfo su ndnfncIon n unn vnrIodnd do cIrcunsfnncIns
ImrovIsIbIos.
!n IInmndn oconomn do rosfIgIo uodo dofInIrso como oI conjunfo do ncfIvIdndos quo
ImuIsnn In rodIsfrIbucIon do bIonos con oI objofIvo do oIovnrso on In osfrucfurn socInI. Isfn
oconomn do rosfIgIo osfnrn nsocIndn sogun SnhIIns n Ins socIodndos frIbnIos y Ins
monodns rImIfIvns sornn oxrosIonos do osfn Iuchn or un conjunfo do osIcIonos socInIos
IImIfndo.


2ll
&%,.$I)+ !L N %"$*+,+)+-.% P &+"?I0+
o hn sIdo hnsfn fochn rocIonfo quo oI consumo so hn consfIfuIdo como un
cnmo osocfIco do InvosfIgncIon, y osfn dIIncIon foorIcn rosuIfn onIgmfIcn
fonIondo on cuonfn quo nuosfro onforno so nbnrrofn crocIonfomonfo do fodo
fIo do bIonos do consumo (Cf. MIIIor l983, l995; SchIffor 200l). In l995,
sIn ombnrgo, nnIoI MIIIor ronosfIco quo oI consumo frnnsformnrn In
nnfrooIogn como dIscIIInn y quo osfo nsnrn n ocunr oI Iugnr confrnI quo
hIsforIcnmonfo hn ocundo oI nronfosco. Ioro n osnr do su ofImIsmo oI
consumo hn sIdo consIdorndo hnsfn hnco oco un sImIo oIfonomono do In
roduccIon dosdo In orsocfIvn mnrxIsfn o bIon un oquIvnIonfo n In
domnndn dosdo In foorn noocIsIcn (nrofzky, l99?:l00).
In nnfrooIogn uodon dIsfInguIrso fros nroxImncIonos nI consumo, on
ocnsIonos comIomonfnrIns: n) unn nroxImncIon cuIfurnIIsfn quo oxIorn In
funcIon comunIcnfIvn o sImboIIcn do Ios bIonos; b) unn nroxImncIon quo
Infonfn oxIIcnr oI consumo n nrfIr do In osfrucfurn socInI y c) unn
nroxImncIon mnforInIIsfn quo osfudIn oI consumo como unn fnso ms doI
rocoso oconomIco, osfudInndo su orgnnIzncIon do In mIsmn formn quo In
roduccIon o do In dIsfrIbucIon, rocosos quo fnnfn nfoncIon hnn rocIbIdo
hIsforIcnmonfo. In osfo cnfuIo oxIornromos osfns fros nroxImncIonos y
nunfnromos Ins confrIbucIonos ms roIovnnfos.
/) &+"?I0+ H/?H/ )% ',$!&% &I)$I*%)!?$%
!n mnyorn do Ins nroxImncIonos nnfrooIogIcns nI consumo comnrfo In
vIsIon cuIfurnIIsfn, sogun In cunI oI sIgnIfIcndo do Ios bIonos consumIdos
dofIno IdonfIdndos y, ns, dIforoncIns o sImIIIfudos onfro gruos socInIos.
Sogun osfn orsocfIvn Ins nocosIdndos y Ios dosoos son on grnn nrfo
roducfos do In IdooIogn; Iuogo oI consumo os nIgo ms quo In ncfIvncIon
rncIonnI do unn roforoncIn oconomIcn: os un neJio Je conunicoci6n, un
modo do sonnInr In IocnIIzncIon doI IndIvIduo on oI osncIo socInI. !n ojomIo
ofnogrfIco do osfn orsocfIvn so hnIIn on MIIIs (l99?) y su osfudIo sobro In
mIgrncIon fomonInn fnIInndosn dosdo zonns rurnIos n zonns urbnnns:

2l2
MIgrnnf`s consumfIon Is nof sImIo n rofIocfIon of mnforInI Inforosfs or
oconomIc nood buf Is nIso n cuIfurnI rocoss, ongngIng oworfuI If offon
confIIcfIng cuIfurnI dIscoursos nbouf fnmIIy roInfIons, gondor roIos, nnd ThnI
consfrucfIon of modornIfy (.) As n rosuIf, mnrkof commodIfIos nnd
commodIfIod forms of socInI rncfIco sorvo ns Imorfnnf vohIcIos for fho
consfrucfIon nnd confosfnfIon of IdonfIfy. AffonfIon fo workor`s commodIfy
consumfIon oInfs nof onIy fo somo of fho cuIfurnI confIIcfs InvoIvod In
Inbour mIgrnfIon buf nIso fo nn Imorfnnf nronn whoroIn womon cnn mobIIIso
domInnnf symboIs nnd monnIngs fo sorvo fhoIr own Inforosfs nnd fo sfrofch,
If onIy fomornrIIy, fho IImIfs of fhoIr subordInnfIon wIfhIn fho wIdor socIofy
(MIIIs l99?: 54)
!n nroxImncIon cuIfurnIIsfn so InsIrn on cIorfn IIfornfurn somIoIogIcn y
osfrucfurnIIsfn frnncosn quo nbordn oI sIgnIfIcndo ImIcIfo do In cuIfurn
mnforInI on gonornI y do Ios bIonos do consumo on nrfIcuInr (Cf. Inrfhos,
l9?2; InudrIIInrd, l98l). !ns morcnncns son, bnjo osfn mIrndn, sIgnos quo
codIfIcnn IdooIogns y oI consumo os In ncfIvIdnd quo roorcIonn
InformncIon sobro In IdonfIdnd doI consumIdor y su formn do vIdn
(CnmboII, l995I). Isfn fondoncIn sImboIIcn, somIoIogIcn, subynco on Ios
roforonfos nnfrooIogIcos cIsIcos nI consumo (IourdIou, l984; SnhIIns,
l9?6; ougIns Ishorwood, l9?9) o InsIrn n buonn nrfo do In IIfornfurn
osforIor: MIhnIy CsIkszonfmIhnIyI y Iugono !ochoborg-HnIfon Meoning of
Tlinge. Donee/ic S,nIole onJ /le Self (l98l), Chnndrn MukorjI Iron
Groten 1nogee. Po//erne of MoJern Mo/eriolien (l983), Arjun AndurnI
Tle Sociol Life of Tlinge. ConnoJi/iee in Cul/urol Perepec/ite (l986),
Crnnf McCrnckon Cul/ure onJ Coneunp/ion. Aeu Approoclee /o /le
S,nIolic Cloroc/er of Coneuner GooJe onJ Ac/iti/iee (l988), Irowor y
Iorfor Coneunp/ion onJ /le WorlJ of GooJe (l993) y IrIodmnn
Coneunp/ion onJ iJen/i/, (l994).
SnhIIns (l9?6) y InudrIIInrd (l98l), osIbIomonfo Ios rorosonfnnfos ms
cuIfurnIIsfns, comnrfon In IncIInncIon osfrucfurnIIsfn y In crfIcn nI
mnrxIsmo. InudrIIInrd, quo Iuogo vondrn n sor uno do Ios gurue doI
movImIonfo osfmodorno, hnbIn do un mundo osfrucfurnI do sIgnIfIcndos
dofInIdos or Ins roIncIonos onfro objofos. SnhIIns (l9?6), or su nrfo,
nfIrmn quo oI consumo no os ms quo oI rofIojo suorfIcInI do oosIcIonos
osfrucfurnIos y cnfogorns bInnrIns do un ordon cuIfurnI (Cf. !ovI-Sfrnuss) y
consIdorn, or ojomIo, quo Ins dIforoncIns sImboIIcns onfro Ios dIvorsos

2l3
modos do vosfIrso roducon y roroducon Ins dIforoncIns sIgnIfIcnnfos onfro
unIdndos socInIos (l9?6: l8l). McCrnkon Cul/ure onJ Coneunp/ion (l988),
ofro oxononfo doI cuIfurnIIsmo, consIdorn quo oI consumo os osoncInImonfo
un fonomono cuIfurnI cnrgndo do sIgnIfIcndo, nunquo osfo uodn vnrInr
sogun In modn y In ubIIcIdnd. osmnrcndoso doI nnIIsIs cIsIco do
SImmoI, Ioelion (l904), onfIondo In modn como In ImIfncIon, or nrfo do
Ios gruos subordInndos, do Ios osfrnfos socInIos oIovndos, quo n su voz
frnfnn do dIsfnncInrso do Ios rImoros, gonorndoso ns un rocoso ccIIco y
dInmIco (Cf. VobIon, l899). McCrnkon omIon oI formIno coneuno
curo/orio nrn doscrIbIr un nfron do consumo on oI quo oI IndIvIduo frnfn
sus ososIonos como sI fuvIoson un fuorfo vnIor mnomonIco (l988: 49). Ior
osn rnzon, nfIrmn oI nufor, oI IndIvIduo consorvn, oxono y frnnsmIfo cIorfos
bIonos, orquo uodon oncnrnnr un sonfIdo do confInuIdnd y osfnbIIIdnd
nnfo cnmbIos socInIos rndIcnIos. Is docIr, nrn McCrnckon Ios bIonos son
doosIfnrIos do IdonIos y vnIoros quo uodon osfnr nusonfos on In socIodnd;
son doosIfnrIos do royoccIonos sImIInros n Ins quo dIrIgImos sobro oI
nsndo o sobro socIodndos njonns (Amos, l989). !nn Idon sImIInr In
onconfrnmos on MIIIor (l995), cunndo rofomn In fIIosofn hogoIInnn quo
InsIro n SImmoI y Mnrx y nrohondo In cuIfurn como unn oIje/iticoci6n,
or In cunI Ios bIonos ormIfon, ndoms do comunIcnr monsnjos, consfruIr In
roIn IdonfIdnd (l995: l43). II consumo, oscrIbo MIIIor on ofro Iugnr, os oI
confoxfo domInnnfo modInnfo oI cunI nos roIncIonnmos con Ios bIonos (l98?:
4; Cf. ougIns o Ishorwood, l9?9).
!os bIonos, confInunn nuosfros nuforos, no soIo sIrvon nrn snfIsfncor
nocosIdndos IndIvIdunIos on su ms nmIIo sonfIdo, sIno fnmbIon nrn
conunicor. Aqu cnbo nducIr oI dobnfo sobro rognIos y morcnncns (gif/e
connoJi/iee) ouInrIzndo or AndurnI on su InfroduccIon n Tle Sociol
Life of Tlinge (l986). !os objofos do Iujo son sIgnos oncnrnndos y dIsonon
do Ins sIguIonfos cnrncforsfIcns:
(.) (l) rosfrIcfIon, oIfhor by rIco or by Inw, fo oIIfos; (2) comIoxIfy of
ncquIsIfIon, whIch mny or mny nof bo n funcfIons ronI of "scnrcIfy"; (3)
somIofIc vIrfuosIfy, fhnf Is, fho cnncIfy fo sIgnnI fnIrIy comIox socInI
mossngos (ns do oor In cuIsIno, sIIk In dross, jowoIs In ndornmonf, nnd

2l4
roIIcs In worshI); (4) socInIIzod knowIodgo ns n roroquIsIfo for fhoIr
"nrorInfo" consumfIon, fhnf Is, roguInfIon by fnshIon; nnd (5) n hIgh
dogroo of IInkngo of fhoIr consumfIon fo body, orson, nnd orsonnIIfy (l986:
38)
!n orsocfIvn cuIfurnIIsfn no hn osfndo oxonfn do crfIcns. IrImoro, oI
roInfIvIsmo cuIfurnI dorIvndo do osfn Inon convorgo on reJee Je eignificoJo
geer/cionoe oIIgrosnmonfo nrcInIos (CnrrIor y Hoymnn, l99?: 36l). Ior
ojomIo, on TobIn Ie-noJe in Jopon. 1ter,Jo, Life onJ Coneuner Toe/e in
o Clonging Socie/, (l994), so sugIoro quo cunndo Ios jnonosos bnIInn oI
fnngo, juognn nI bnsobnII o vIsIfnn Isnoy WorId ImrImon n osns formns do
consumo un cnrcfor cuIfurnI (o, Ionso, IdonfIdnd) dIsfInfIvnmonfo jnonos
(WIIk, l998). SIn ombnrgo, nunquo In nroxImncIon somIoIogIcn, osfrucfurnI
y sIncronIcn muosfro quo Ios objofos consumIdos son mnrcndoros sImboIIcos
o doosIfnrIos do sIgnIfIcndo, Ignorn Ins consocuoncIns mnforInIos y
socIocuIfurnIos dorIvndns doI modo on quo In gonfo rosondo y usn fnIos
sIgnIfIcndos. In nInbrns do AndurnI (l986), loe oIje/oe no con/ienen noJo
en oIeolu/o; on fodo cnso os In socIodnd In quo oforgn nI objofo cIorfo
sIgnIfIcndo (CIunns, l999: l500, Cf. Jonos, l993: 9?6). o hocho, cIorfos
nnIIsIs do Ins comrns on confoxfo no nrocon sosfonor Ins fosIs roforonfos
n Ins IdonfIdndos y n Ins roIncIonos sIgnIfIcnfIvns (CnrrIor, l994, on
CoIIorndo-MnnsfoId, 2005: 2l?). In sogundo Iugnr, osfn orsocfIvn os
unIdImonsIonnI uos nsocIn oI consumIsmo con unn oconomn do morcndo
rogIdn or In oIoccIon IndIvIdunI (CnrrIor y hormnn, l99?: 368). In forcor
Iugnr, so ofroco rImncn n unn orsocfIvn sIcoIogIcn or In cunI Ios
IndIvIduos, Inforrofndoros do sIgnIfIcndo, confomInn, dosonn y ndquIoron
morcnncns on un morcndo do domnndn unIformo.
Anfo In nroxImncIon cuIfurnIIsfn, In nIfornnfIvn os oI onlieie proceeuol Jel
coneuno (Cf. CnrrIor y Hormnn, l99?; WIIk, l998), quo roIncIonn oI consumo
con In oconomn oIfIcn, oI confIIcfo o In dosIgunIdnd (CoIIorndo-MnnsfoId,
2005: 2l9).

2l5
/) &+"?I0+ &+0+ ,*+&/?+ ?+&!%)
!n mnyorn do Ins foorns socIooconomIcns sobro oI consumo dorIvnn do
ThorsfoIn VobIon o do KnrI Mnrx. Adnm SmIfh, quo onfondIo oI consumo
como In reproJucci6n Je lo proJucci6n dIo Iugnr, modIndo or Mnrx, n In
Idon doI consumo como ronIIzncIon mnforInIIsfn do In IdonfIdnd burguosn.
Ms fnrdo, Wobor, Sombnrf y VobIon nnnIIznron oI modo on quo osn
IdonfIdnd so royocfn on rcfIcns do ndquIsIcIon omuIndorn y comofIfIvn
con objofo do doformInnr, o ronfIrmnr, In osIcIon socIooconomIcn. !n
nroxImncIon socInI, fIcnmonfo, roIncIonn oI consumo con In comofoncIn
do cInsos, In nIIonncIon o In rufurn do In unIdnd orgnIcn do un cIcIo
oconomIco rImordInI bnsndo on oI uso-vnIor. II consumo os un oIomonfo
quo romIfo n In formncIon oconomIcn y vIncuIn, o dIvIdo, n Ios dIvorsos
gruos socInIos. Vonmos Ins norfncIonos susfnnfIvns con ms dofnIIo.
In Mnry ougIns y Inron Ishorwood, Tle WorlJ of GooJe (l9?9) y
IourdIou, Die/inc/ion (l9?9 l988) hnIInmos unn nroxImncIon monos
somIofIcn nI consumo, unn nroxImncIon quo so hn dofInIdo como co/egoriol
(CoIIorodo-MnnsfoId, 2005). In ofocfo, Mnry ougIns, on Puri/, onJ Donger
(l966), sosfonn quo Ios fnbuos nIImonfIcIos so Inforrofnn mojor como un
Infonfo humnno or rosorvnr In cInrIdnd do Ins cnfogorns cuIfurnIos; y on
ougIns o Ishorwood (l9?9) hnIInmos In sIguIonfo docInrncIon do rIncIIos:
on voz do suonor quo Ios bIonos son nocosIdndos nrn In subsIsfoncIn o
formns do osfonfncIon comofIfIvn, nsumnmos quo sIrvon nrn hncor vIsIbIos
y osfnbIos Ins co/egorloe Je lo cul/uro (l9?9: 59). Isfos nuforos, nun y
nIborgnndo cIorfo cuIfurnIIsmo, nsIrnn n unn vIsIon ms comrohonsIvn do
Ins roforoncIns doI consumo, onIondo do roIIovo Io socInI sobro Io cuIfurnI.
As, mIonfrns quo consIdornn quo Ios bIonos on combInncIon rosonfnn un
conjunfo do sIgnIfIcndos ms o monos cohoronfo (l9?8: 5), InsIsfon on quo
Ios bIonos son noufrnIos, su uso os socInI. (l9?8: l2). Isfn dobIo
orsocfIvn IIumInn In conoxIon onfro Io sImboIIco y Io oconomIco: sIomro
oxIsfIrn bIonos do Iujo, uos oI rnngo dobo mnrcnrso (l9?8: ll8). II
consumo os ns un modo do royocfnr, nfIrmnr o ronfIrmnr oI osfnfus

2l6
IndIvIdunI on In osfrucfurn socInI y, or Io fnnfo, oI ncfo do consumIr rosuIfn
InInfoIIgIbIo sIn rosfnr nfoncIon nI nfron do comorfnmIonfo ms nmIIo
(Iorgoson, l98l: 482). Vonmos osfn roIncIon onfro Io sImboIIco y Io socInI n In
Iuz do In crfIcn n In oconomn noocIsIcn.
!n crfIcn do ougIns y Inron Ishorwood (l9?9) n In osfurn noocIsIcn os
bIon conocIdn on nnfrooIogn oconomIcn: oI consumo dobo IIovnrso nI
cnmo doI rocoso socInI (l9?9: 3) y no uodo roducIrso n un ngrogndo do
IndIvIduos. !n foorn mnrgInnIIsfn cIsIcn Inforrofn oI consumo como
roduccIon nognfIvn, osfo os, como In dosfruccIon do Ins ufIIIdndos
roducIdns:
. consumfIon mny bo rognrdod ns nognfIvo roducfIon. Jusf ns mnn cnn
roduco onIy ufIIIfIos, so ho cnn consumo nofhIng moro . ns hIs roducfIon
of mnforInI roducfs Is ronIIy nofhIng moro fhnn n ronrrnngomonf of mnffor
whIch gIvos If now ufIIIfIos; so hIs consumfIon of fhom Is nofhIng moro fhnn
n dIsnrrnngomonf of mnffor, whIch Iossons or dosfroys Ifs ufIIIfIos (MnrsnII,
l964:22, cIf. on nrofzky l99?:l03).
II consumo fInnIIzn do osfn formn oI rocoso oconomIco on sonfIdo osfrIcfo,
os docIr, Io oIImInn. !nn voz ndquIrIdos Ios bIonos on oI morcndo, oI consumo
dosnnroco do In osforn oconomIcn. Ioro osfn orsocfIvn dojn sIn rosoIvor
Imorfnnfos cuosfIonos roforonfos nI confoxfo socInI y nI roIo rocoso do
consumo, sobro Ins quo Iuogo rogrosnromos. ConvIono nnfos, sIn ombnrgo,
ovnIunr como In oconomn noocIsIcn hn onfondIdo gonornImonfo oI objofo
doI consumo (sorvIcIos, bIonos, objofos do Iujo.) y In cuosfIon doI nhorro.
!n oconomn noocIsIcn hn nsumIdo como nnfurnI y nxIomfIco oI concofo
do nocosIdnd (y su grndncIon), cuyn snfIsfnccIon os oI objofIvo doI rocoso
oconomIco. !os nnfrooIogos socIocuIfurnIos, sIguIondo Ios nsos do Mnrx,
hnn fondIdo n dIvIdIr oI consumo modorno bnsndo on dosoos IIImIfndos y
consumo rImIfIvo` doformInndo or normns cuIfurnIos y osfndnros
cosfumbrIsfns. Ioro osfo os nIgo quo dIsfn mucho do osfnr cInro (Cf.
Somoro, l992). o ncuordo con WIIk, os osIbIo mosfrnr un Incromonfo do
Ins nocosIdndos onfro (nI monos) nIgunos mIombros do In socIodnd mIIos do
nnos nnfos do In omorgoncIn doI cnIfnIIsmo modorno (200l: ll2). Ior ofrn
nrfo, como dIforoncInr onfro bIonos nocosnrIos y bIonos Iujosos sIn nfondor

2l?
n vnrInbIos cuIfurnIos o do cInso Adnm SmIfh (l??6, Cn. II) Io Innfoo on
Ios sIguIonfos formInos:
Iy nocossnrIos I undorsfnnd nof onIy fho kInd of commodIfIos whIch nro
IndIsonsnbIy nocossnry for fho suorf of IIfo, buf whnfovor fho cusfom of
fho counfry rondors If Indoconf for crodIfnbIo ooIo, ovon of fho Iowosf ordor,
fo bo wIfhouf. . . . !ndor nocossnrIos, fhoroforo, I comrohond nof onIy fhoso
fhIngs whIch nnfuro, buf fhoso fhIngs whIch fho osfnbIIshod ruIos of doconcy
hnvo rondorod nocossnry fo fho Iowosf rnnk of ooIo. AII ofhor fhIngs I cnII
IuxurIos; wIfhouf monnIng by fhIs noIInfIon fo fhrow fho smnIIosf dogroo of
roronch uon fho fomornfo uso of fhom. Ioor nnd nIo, for oxnmIo, In Cronf
IrIfnIn, nnd wIno, ovon In fho wIno counfrIos, I cnII IuxurIos. A mnn of nny
rnnk mny, wIfhouf nny roronch, nbsfnIn fofnIIy from fnsfIng such IIquors.
nfuro doos nof rondor fhom nocossnry for fho suorf of IIfo, nnd cusfom
nowhoro rondors If Indoconf fo IIvo wIfhouf fhom.
Is uos nocosnrIo nfondor n In snfIsfnccIon no soIo do Ins nocosIdndos
fIsIoIogIcns (hnmbro, sod, nbrIgo) sIno n Ios osfndnros mnImos quo
osfnbIoco cndn socIodnd nrn dIforoncInr onfro bIonos nocosnrIos y bIonos
Iujosos. Suorndos osfos osfndnros, sI un hombro uodo mnnfonor su
osIcIon ronuncInndo n un bIon, onfoncos osfo bIon consfIfuIrn un Iujo.
osdo unn orsocfIvn roInmonfo mnrgInnIIsfn Ios bIonos Iujosos so
dIforoncInn do Ios nocosnrIos on funcIon doI grndo do oInsfIcIdnd do su
domnndn on roIncIon n un numonfo doI rocIo. !ocordnmos quo, sogun oI
mnrgInnIIsmo, In domnndn do un consumIdor or un roducfo quodn
doformInndn no or In ufIIIdnd fofnI sIno or su ufIIIdnd mnrgInnI. As,
mIonfrns mnyor os In oforfn do un roducfo, monor os su ufIIIdnd mnrgInnI.
!os bIonos nocosnrIos, or Io fnnfo, rosonfnn unn oInsfIcIdnd or dobnjo
do In unIdnd, mIonfrns quo Ios Iujosos Io hnrnn or oncImn. Isfo sIgnIfIcn
quo n modIdn quo numonfnn Ios Ingrosos In domnndn do bIonos do rImorn
nocosIdnd crocorn roorcIonnImonfo or dobnjo do In domnndn do objofos
do Iujo. SIn ombnrgo, osfo no oxIIcn or quo cIorfos bIonos nsnn do sor
Iujosos n sor orcIbIdos como nocosnrIos. II osfudIo do MInfz (l985) sobro In
InfroduccIon doI nzucnr on Ios hbIfos nIImonfnrIos do In cInso frnbnjndorn
on IngInforrn nos Informn do Ios condIcIonnnfos hIsforIcos doI consumo, do
Ios gusfos y do In cocInn (Cf. Coody, l982). II nzucnr, roIo do In oIIfo
IngIosn, so ouInrIzo hnsfn oI oxfromo do susfIfuIr ofros roducfos

2l8
nsocIndos n In cInso obrorn, como In corvozn y oI nn hochos on cnsn. Isfo
rocoso so oxIIcn fnnfo or Ios Inforosos do Ios Imorfndoros doI roducfo
(quo omIonbnn mnno do obrn oscInvn) como or Ios Inforosos do Ios
cnIfnIIsfns IngIosos on InfroducIr bobIdns roconsfIfuyonfos (fo y nzucnr), on
Iugnr do ms comIdns, on oI rocoso roducfIvo.
II ofro grnn fomn roIncIonndo con oI consumo os oI nhorro, quo uodo
onfondorso como coneuno JiferiJo. Ior quo In gonfo nhorrn ougIns o
Ishorwood (l9?9) hnn mosfrndo Ins dIfIcuIfndos do Ios oconomIsfns nrn
oxIIcnr osfo fonomono. Koynos Innfon oI nhorro como unn rosuosfn
sIcoIogIcn unIvorsnI quo conIIovn no gnsfnr on In mIsmn roorcIon quo
numonfnn Ios Ingrosos. Ahorn bIon, nducon Ios nuforos, on oI sIgIo XIX
numonfnron Ios Ingrosos y no Io hIzo oI nhorro. IrIodmnn, or su nrfo,
nfIrmn quo In oIoccIon onfro consumo y nhorro so ronIIzn do unn formn
orfocfnmonfo rncIonnI. !n objofIvo rncIonnI doI consumIdor os IgunInr su
consumo n Io Inrgo do In vIdn. Ior Io fnnfo, oI nhorro osf dosfInndo n
comonsnr osIbIos docromonfos do Ios Ingrosos doI fufuro. 1l olorro ee
pruJen/e , lo pruJencio ee rocionol. !n forcor nufor, uosonborry, frnfn do
oxIIcnr oI nhorro modInnfo In vnrInbIo socInI: Ios IndIvIduos consumon on
funcIon do In subcuIfurn on In quo osfon InscrIfos y nhorrnn on funcIon do
sus Ingrosos. As, un IndIvIduo con nIfos Ingrosos odr nfondor n su gnsfo
socInI y nhorrnr nI mIsmo fIomo, mIonfrns quo un IndIvIduo con Ingrosos
monoros no odr hncorIo uos, unn voz dosconfndn In ronfn gnsfndn or In
rosIon doI gruo, no Io quodnr ronfn dIsonIbIo nrn nhorrnr. Como
vomos, oI IndIvIdunIIsmo mofodoIogIco no uodo dnr cuonfn doI nhorro.
SIn nognr In dImonsIon sImboIIcn doI consumo, consIdornmos quo oI consumo
do mnsns obodoco rIncInImonfo n In IogIcn doI sIsfomn cnIfnIIsfn: oI
CnIfnIIsmo no soInmonfo frnfn do roroducIrso n In fnsn ms nIfn osIbIo
sIno quo buscn consfnnfomonfo on In cuIfurn Ios modIos nrn hncorIo
osIbIo, yn son modInnfo oI furIsmo, morcnnfIIIznndo In roIn cuIfurn
(Jnmoson, l99l) o on formn do objofos do rosfIgIo on oI nsndo. In osfo
sonfIdo, oI cnIfnIIsmo cron su roIn domnndn do bIonos (CnIbrnIfh, l96?) n

2l9
frnvos do Ios modIos quo confroIn y quo son oI mnrkofIng y In domnndn
osfnfnI.
A In rogunfn do or quo so rofIoron unos bIonos on nrfIcuInr, unn osIbIo
rosuosfn os quo oI consumo do mnsns so orIonfn n convorfIr on objofos
cofIdInnos Ios objofos nfrIbuIdos hIsforIcnmonfo n Ins cInsos nIfns (IoII,
l9??). !os bInsonos suuosfnmonfo hIsforIcos quo nnrocon on objofos do
fodo fIo, Ins vnjIIIns y cuborforns rosonfos on fodns Ins cnsns do cInso
bnjn, In ron y oI cnIzndo, on fIn, fodos Ios bIonos do consumo nos Informnn
do In cInso socInI n In quo orfonocon (o dosonn orfonocor) sus roIofnrIos.
Ioro Ios consumIdoros son sobornnos on oI Inno IdooIogIco soInmonfo. !ns
omrosns muIfInncIonnIos so nsogurnn unn domnndn ndocundn modInnfo oI
formIdnbIo dosnrroIIo do unn mnquInnrIn do mnnIuIncIon consfnnfomonfo
orfoccIonndn or In InvosfIgncIon do morcndos. Isfn mnnIuIncIon hnco quo
In gonfo dosoo consumIr Io quo so Io ofroco. Quo sorn do nuosfro sIsfomn
oconomIco sI, IIogndos n un unfo doformInndo, Ins orsonns docIdIoson
dojnr do frnbnjnr (y or fnnfo do consumIr) !n crIsIs do consumo forzndn
or In fnIfn do frnbnjo os, como vImos on cnfuIos nnforIoros, oI fomn quo
nnnIIzn !IfkIn on 1l fin Je /roIojo. IngIohnrf (l9??, l990), oxIornndo unn
vn sImIInr, nfIrmn quo on Ins socIodndos nvnnzndns so osf dosnrroIInndo
unn nuovn cInso do consumIdoros osf-mnforInIIsfns quo roducon su
consumo y quo uodon onor on oIIgro oI sIsfomn cnIfnIIsfn. Ior suuosfo,
oI sIsfomn buscnr Ins formns do ovIfnrIo.
Suuosfnmonfo, confInun CnIbrnIfh, oI consumIdor oxrosn sus gusfos on oI
morcndo sogun sus nocosIdndos y fnIos oIoccIonos Informnn n Ios roducforos
nrn quo njusfon In oforfn. SI Ios oforfnnfos so njusfnn, gnnnn; sI Ignornn nI
consumIdor Iordon. Ioro In ronIIdnd os quo oI consumIdor osf subordInndo
n Ios Inforosos do In orgnnIzncIon y do su nnrnfo do mnrkofIng. IrocInmnr
quo oI consumIdor os oI roy no os ms quo un ofIcnz mocnnIsmo do
IogIfImncIon do In mnnIuIncIon. II cIudndnno do hoy hn osfndo oducndo
rIncInImonfo nrn conpror y, on In ncfunI socIodnd occIdonfnI do morcndo,
In mxImn coneunir poro euIeie/ir fIondo n sor sInonImo do euIeie/ir poro

220
coneunir. Isfn uIfImn rofIoxIon crfIcn fuo oxIorndn, hnco docndns, or In
noo-mnrxIsfn IscuoIn do Irnnkfurf, nrfIcuInrmonfo Adorno y HorkhoImor,
vIondo on oI consumo dosmosurndo unn rosuosfn roIn do unn socIodnd
cnIfnIIsfn, ouIonfn, nsIvn (IonnoII, l999; Cf. MIIIor l995: l44). SI nIguIon
fIono nIgunn dudn sobro In InfIuoncIn doI rocoso do consumo, Io InvIfnmos n
rooxnmInnr In fosIs do In McdonnIIzncIon do In socIodnd do !Ifzor,
rosonfndn on cnfuIos nnforIoros: un sIsfomn orgnnIznfIvo hn rovocndo
un cnmbIo on Ios hbIfos do consumo do cIonfos do mIIIonos do orsonns quo,
or Io vIsfo, no hn hocho ms quo omoznr.
!n orsocfIvn doI coneuno proceeuol hn orIgInndo Imorfnnfos frnbnjos
roIncIonnndo oI consumo con In domInncIon quo ojorco (o In rosIsfoncIn fronfo
n) oI cnIfnIIsmo, In IdooIogn coIonInI, Ios rogrnmns do dosnrroIIo, In
gIobnIIzncIon o oI morcndo do frnbnjo frnnsnncIonnI. Iurko (l99?), or
ojomIo, on su osfudIo do In InfroduccIon doI jnbon on ZImbnbwo muosfrn
como oI rogImon coIonInI brIfnIco omIoo oI mbIfo do In hIgIono nrn
dIvIdIr y confroInr n Ios sujofos, sIondo oI jnbon un Imorfnnfo modo do
mnrcnr dIsfIncIonos ofnIcns, do cInso y do gonoro fnnfo nrn Ios coIonInIIsfns
como nrn Ios coIonIzndos. Ofros frnbnjos roIovnnfos on osfn Inon son, or
ojomIo, oI osfudIo do Ios nInos crIoIIos on IoIIco (WIIk, l994), oI do Ios
frnbnjndoros orI-urbnnos on Ins IsIns doI ncfIco Vnnunfu (IhIIIborf y
Jourdnn, l996), Ios cuIfIvndoros do cnfo on TnnznnIn (WoIss, l996) o oI
nnIIsIs do In comIdn como modIo do InfroduccIon doI cnIfnIIsmo on
Icundor (WoIsmnnfoI, l988) (on CoIIorndo-MnnsfoId, 2005: 220-l). In !ufz
y OrIovo, Tle Sociol 1conon, of Coneunp/ion (l98?), so hnIIn unn
comIIncIon do cnsos ofnogrfIcos quo osfudInn oI ofocfo do In dIsorsIon do
bIonos do consumo do mnsns on socIodndos no occIdonfnIos. !n Idon confrnI
os, rocIsnmonfo, quo oI consumo uodo sor fnnfo un modo do nfIrmnr oI
ordon socInI como unn vn do romocIon do In rosIsfoncIn y oI cnmbIo.
Anfos do fInnIIznr osfo nnrfndo cnbo hncor unn uIfImn rofIoxIon foorIcn
sobro In roIncIon onfro consumo do mnsns y oI cnIfnIIsmo. II cnIfnIIsmo no
hn osfndo sIomro nsocIndo con oI consumo osfonsIbIo. o hocho, Mnx
Wobor, on Lo e/ico pro/ee/on/e , el eeplri/u Jel copi/olieno (l904-l905),

22l
muosfrn como In mornI doI hombro do nogocIos cnIvInIsfn orn In doI frnbnjo y
In nusforIdnd. !nn vIdn soncIIIn quo confrnsfnbn con In ncumuIncIon. o
obsfnnfo, nquoIIn nusforIdnd rofosfnnfo dojo nso nI consumo do mnsns or
Ins nocosIdndos crondns or oI cnIfnIIsmo.
Irowor y Iorfor, on Coneunp/ion onJ /le WorlJ of GooJe (l993) norfnn
unn coIoccIon do 25 onsnyos do cnrcfor hIsforIco-cuIfurnI on forno nI
dosnrroIIo do nuovos nfronos do consumo y sus ImIIcncIonos on Isfndos
!nIdos, IngInforrn y IrnncIn. AII so Innfon, n nrfIr do un nrfcuIo do JooI
Mokyr (l9??) omnnd vs. SuIy In fho IndusfrInI !ovoIufIon, Journol of
1cononic Hie/or, 3?:98l-l008, l9??, In sIguIonfo cuosfIon: osfuvo In
IndusfrInIIzncIon InducIdn or In domnndn o or In oforfn CIorfos nuforos
nducon quo on In IngInforrn doI S. XVII-XVIII so nrocIn un numonfo
susfnncInI doI consumo osocInImonfo onfro Ins cInsos bnjns, ns como unn
roIncIon onfro oI dosoo do nuovo bIonos y oI dosoo do frnbnjnr ms y ms
horns nrn obfonor fnIos bIonos. Isfo confIrmnrn, or Io fnnfo, unn roIncIon
onfro In domnndn y oI dosnrroIIo do In rovoIucIon IndusfrInI. Isfn
Imorfnnfo Inon do InvosfIgncIon so hn obvIndo durnnfo fnnfo fIomo
orquo, sogun Ingormnn (l995: 4?8), In horoncIn hIsforIcn hn fondIdo n
mInImIznr In oxnnsIon doI consumIsmo on In cInso bnjn y no hn fonIdo
domnsIndo on cuonfn fncforos quo odrnn hnbor ofoncIndo oI consumo on
osos osfrnfos socInIos, como oI dosoo do mojorn fnmIIInr, In mnnIuIncIon
IdooIogIcn o In omuIncIon, nsocfos quo nos conducon, fInnImonfo, n Ins fosIs
do ThorsfoIn VobIon.
I! COS!MO OSTISII!I
ThorsfoIn VobIon (l85?-l929), onsndor roocundo or Ins InjusfIcIns doI
cnIfnIIsmo do su fIomo, ndmIrndor do Morgnn y Mnrx y rIncInI
oxononfo doI InsfIfucIonnIIsmo, Infonfn oxIIcnr on Tleor, of /le Leieure
Cloee (l899) Ins condIcIonos hIsforIcns quo osIbIIIfnron oI nncImIonfo y
mnnfonImIonfo do unn "cInso ocIosn". osdo unn orsocfIvn ovoIucIonIsfn,
VobIon suono In oxIsfoncIn do unn ofnn ncfIcn (IdIIcn) y unn
subsIguIonfo ofnn cnrncforIzndn or In Iuchn on In cunI oI guorroro y sus

222
frofoos nnImnbnn In omuIncIon. "Honor", on osfn ofnn, sIgnIfIcnbn
roconocImIonfo do ngrosIon oxIfosn, oxoIIo do bIonos nrrobnfndos con
vIoIoncIn. Isfo osfndIo dorodndor, connnfurnI do In ovoIucIon do In focnIcn y
In nnrIcIon do Ins nrmns, hIzo quo so InsfnInso unn dIsosIcIon monfnI quo
hncn do In Iuchn In InsfIfucIon domInnnfo.
In oI rocoso do ovoIucIon cuIfurnI, In nnrIcIon do unn cInso ocIosn coIncIdIo
con oI comIonzo do In roIodnd. !n rImorn roIodnd mnscuIInn fuo In
mujor y, on un InIcIo, oI bofn orn roIodnd doI gruo. SoIo ms fnrdo so
dIforoncIn In roIodnd doI IndIvIduo. A modIdn In ncfIvIdnd IndusfrInI vn
dosInznndo, on In vIdn cofIdInnn y on Ios hbIfos monfnIos, n In ncfIvIdnd
dorodndorn y In obfoncIon ngrosIvn do frofoos, In roIodnd ncumuIndn
roomInzn rogrosIvnmonfo n Ios frofoos como oxononfo do roofoncIn y
oxIfo. !os IndIvIduos quo no IIognn n nIcnnznr oI grndo normnI do rIquozn
son dosrocIndos or sus congonoros y or s mIsmos uos oI nuforosofo,
rnzonn VobIon, nrfo doI rosofo do Ios doms. 1l inJitiJuo neceei/o poro eu
/ronquiliJoJ nen/ol poeeer uno por/e Je Iienee /on gronJe cono lo porci6n
que /ienen loe o/roe, con lo que ee/ ocoe/unIroJo o cloeificoree. SI fIono
ms, osfo nIvoI so convIorfo on unfo do nrfIdn nrn unn cInsIfIcncIon
suorIor, un nuovo nIvoI do sufIcIoncIn. VobIon donomInn n osfo rocoso
enuloci6n, un InsfInfo, un rnsgo quo nbrIgn unn vIsIon nrfIcuInr,
hobbosInnn, do In nnfurnIozn humnnn: su movII os In mojorn consfnnfo do su
osIcIon y gnnnr osfImn y onvIdIn onfro sus IgunIos modInnfo In ncumuIncIon
y oI consumo do bIonos (CnmboII, l995o:39). Inrn gnnnr y consorvnr In
osfImn do Ios hombros no bnsfn con osoor rIquozn y odor. !n rIquozn o oI
odor dobon oxhIbIrso, onorso do mnnIfIosfo, uos In osfImn soIo so oforgn
nnfo su ovIdoncIn. 1l ocio titiJo lo Je loceree oe/eneiIle, yn son mosfrnndo
modnIos sofIsfIcndos, oxhIbIondo ocIos vIcnrIos o IucIondo vosfIdos cnros,
sIondo osfos In osfonsIon or nnfonomnsIn, nI sor dIrocfnmonfo vIsIbIo y
osfnr sujofn n Ins modns: sIgno Inoquvoco do dorrocho confInuo. SI ndoms
oI vosfIdo ImosIbIIIfn In ronIIzncIon do cunIquIor fnron ufII (corso, fnIdns
osfrochns, ofc.) In ovIdoncIn os mnyor.

223
Ino ol/erno/ito ol ocio oe/eneiIle ee el coneuno oe/eneiIle. II consumo
osfonsIbIo os roforIbIo cunndo In movIIIdnd do In obIncIon hnco nocosnrIo
oxhIbIr Inoquvocnmonfo oI osfnfus obfonIdo. II ocIo osfonsIbIo y oI consumo
osfonsIbIo son fonomonos hIsforIcos dorIvndos do In nnrIcIon y oI
mnnfonImIonfo do unn cInso ocIosn quo so mnnfIono on oI odor o quo os
omuIndn. Isfos fonomonos no so fundnmonfnn on In snfIsfnccIon rncIonnI do
Ins nocosIdndos InfInIfns sIno on oI rIncIIo sIcoIogIco do In enuloci6n o,
como Io oxrosn VobIon, In conporoci6n entiJioeo.
!n nIvoI do vIdn os un hbIfo. VnrInr oI nIvoI do vIdn os romor oI hbIfo. !n
roonsIon n In omuIncIon os robnbIomonfo oI ms fuorfo y orsIsfonfo do
Ios mofIvos oconomIcos roInmonfo dIchos. So hn do gnsfnr Io quo osfnbIoco
oI docoro do In cInso n In quo so orfonoco, nrn odor sor ncofndo or Ios
doms y or uno mIsmo.
VobIon, modInnfo In omuIncIon do Ins cInsos suorIoros, oxIIcn oI consumo
osfonsIbIo on nuosfrn socIodnd y su funcIon como mnrcndor do Ins
dIforoncIns socInIos. Inrn VobIon In rIquozn os Infrnsocnmonfo honorfIcn y
confIoro osfnfus n su osoodor, nunquo so dosIIfnrro do mnnorn osfonsIbIo.
!n roIncIon onfro consumIdor osfonsIbIo y ubIIco so nsomojn n In do
nmonnzndor y nmonnzndo y osfo no os doI fodo oxfrnno, uos su nocIon do
coneuno conepicuo so InsIrn on oI ofInfch do Ios IndIos kwnkIufI. In osfn
coromonIn, rocordnmos, oI consumIdor consIcuo os fnmbIon un nnfIfrIon
quo buscn In IogIfImIdnd socInI do su osfnfus modInnfo In osfonfncIon, oro
fnmbIon In humIIIncIon do sus InvIfndos gonornndo unn doudn quo fondr
quo dovoIvorso y suornrso (IggIns l9?8: l04, on CnmboII l995o: 42)
In oI sIguIonfo nnrfndo rosonfnromos oI frnbnjo do IIorro IourdIou
Die/inc/ion. A Sociol Cri/ique of /le JuJgenen/ of Toe/e (l9?9) on oI quo so
roIncIonnn Ios osfIIos do vIdn y oI gusfo con Ins dIforonfos cInsos socInIos.
HAIIT!S, C!STO Y ISTICI
A nrfIr do unn oncuosfn sobro osfIIos do vIdn ronIIzndn on Inrs, !IIIo y unn
oquonn cIudnd do rovIncIns on l963 sobro unn muosfrn do 692 orsonns y
on l96?-l968 con unn oncuosfn comIomonfnrIn n l.2l? sujofos, IIorro

224
IourdIou oInborn unn foorn sobro In dIsfIncIon. Su InfoncIon os mosfrnr
como Ios sIsfomns do roforoncIns do bIonos bnsndos on cInsos fomnn formn
cunndo so onon on roIncIon. Su hIofosIs bsIcn os quo os osIbIo onconfrnr
unn corrosondoncIn dIrocfn onfro osfIIo do vIdn y cInso socInI y quo osfn
corrosondoncIn os unn mnnIfosfncIon doI rocoso do osfrucfurncIon do Ins
socIodndos, n snbor, In fonsIon onfro cnmo y loIi/ue. MIonfrns quo
IourdIou onfIondo or cnmo oI conjunfo do condIcIonos objofIvns do
oxIsfoncIn, oI loIi/ue os un conjunfo do dIsosIcIonos quo orIonfnn Ins
rcfIcns cofIdInnns, Ins orcocIonos, oI sonfIdo comun. AI sIfunrso ms nII
do In concIoncIn, nnfurnIIznn Ins osIcIonos oxIsfonfos y Ins rocronn. Vonmos
con un oco ms do dofnIIo su onsnmIonfo.
IourdIou so nufodofIno como un osfrucfurnIIsfn-consfrucfIvIsfn (l98?: 23 y
ee.). 1e/ruc/urolie/o orquo onfIondo quo on oI mIsmo mundo socInI (y no
soIo on Ios sIsfomns sImboIIcos, oI Iongunjo o oI mIfo) oxIsfon osfrucfurns
objofIvns, IndoondIonfos do In concIoncIn y do In voIunfnd do Ios ngonfos,
quo uodon orIonfnr y conccIonnr sus rcfIcns y rorosonfncIonos.
Cone/ruc/itie/o orquo consIdorn quo hny unn gonosIs socInI do unn nrfo do
Ios osquomns do orcocIon, do onsnmIonfo y do nccIon (hnbIfus). ModInnfo
osfn rouosfn frnfn do suornr In frndIcIonnI confrndIccIon on Ins cIoncIns
socInIos onfro Ins osfurns objofIvIsfns y subjofIvIsfns:
.Ins rorosonfncIonos do Ios ngonfos vnrnn sogun su osIcIon (y Ios Inforosos
nsocIndos) y sogun su hnbIfus, como sIsfomn do osquomns do orcocIon y do
nrocIncIon, como osfrucfurns cognIfIvns y ovnIunfIvns quo ndquIoron n frnvos
do In oxorIoncIn durndorn do unn osIcIon on oI mundo socInI. II hnbIfus os n
In voz un sIsfomn do osquomns do roduccIon do rcfIcns y un sIsfomn do
osquomns do orcocIon y do nrocIncIon do Ins rcfIcns. Y, on Ios dos cnsos,
sus oorncIonos oxrosnn In osIcIon socInI on In cunI so hn consfruIdo. In
consocuoncIn, oI hnbIfus roduco rcfIcns y rorosonfncIonos quo osfn
dIsonIbIos nrn In cInsIfIcncIon, quo osfn objofIvnmonfo dIforoncIndns.Ior
ojomIo, docImos quo unn vosfImonfn, un muobIo o un IIbro: "huoIo n oquono
burguos" o "huoIo n InfoIocfunI".
Inrn IourdIou oI gusfo os objofIvnmonfo roforIdo modInnfo ngonfos quo so
cInsIfIcnn n s mIsmos cunndo oIIgon, conformo n sus gusfos, In vosfImonfn,
Ios nIImonfos, Ins bobIdns o oI doorfo.quo Ios quodnn bIon o Ios contienen
eegun eu poeici6n. !n rouosfn do IourdIou roorcIonn bnso omrIcn n In

225
doformInncIon socInI doI consumo, uos noJo cloeifico (socInImonfo) ne o
olguien que eue propioe cloeificocionee. II gusfo, or fnnfo, osf socInImonfo
doformInndo y so roIncIonn con oI sIsfomn do osIcIonos socInIos oxIsfonfo.
!ns cInsos bnjns fIondon n vor oI objofo do consumo on formInos sonsIfIvos,
vnIornndo Io InmodInfo y Io mundnno, mIonfrns quo Ins cInsos oIovndns
fIondon n vor Ios objofos modInnfo unn nnfnIIn InfoIocfunI y osfofIcn,
vnIornndo Io sofIsfIcndo y Io rofIoxIvo (CnrrIor nnd Hoymnn l99?: 358).
Su nnIIsIs sobro oI gue/o ono on InforroIncIon sus fros dImonsIonos do In
vIdn socInI: oconomn, loIi/ue y cnIfnI cuIfurnI. II cnIfnI cuIfurnI so
ndquIoro modInnfo In socInIIzncIon on oI sono do unn cInso socInI. SIn
ombnrgo Ins cInsos socInIos oIovndns, ndoms do ndquIrIrIo, nrondon como
usnrIo. II cnIfnI cuIfurnI so oono nI cnIfnI oscoInr, os docIr, nI cnIfnI
nrondIdo on Ins InsfIfucIonos oducnfIvns. Con osfns dos dImonsIonos os
osIbIo consfruIr un osncIo on oI cunI coIocnr Ins osIcIonos socInIos y Ios
osfIIos do vIdn, dofInIdos osfos n nrfIr do In nIImonfncIon, doI mobIIInrIo, do
Ios gusfos o do In mnnorn do rocIbIr n Ios InvIfndos.
IourdIou ronIIzn unn cInsIfIcncIon do Ios dnfos rocogIdos on In oncuosfn do
osfIIos do vIdn on bnso nI cnIfnI oconomIco y oI cnIfnI cuIfurnI. II cnIfnI
oconomIco ormIfo IdonfIfIcnr unn dImonsIon: cnIfnI oconomIco y cnIfnI
oconomIco -. ndo quo oI nIvoI do Ingrosos os oI rIncInI IndIcndor do In
cInso socInI osfo os obIIgndo. In oI sIguIonfo cundro uodon vorso nI Indo do
osIcIonos socInIos objofos dofInIforIos do osfIIos do vIdn. As, oI fufboI osf
nsocIndo con cInsos bnjns (oonos) y cnIfnI cuIfurnI bnjo, sIondo In oorn
su rovorso.

226
Capital econmico +
Capital econmico -
C
a
p
i
t
a
l

c
u
l
t
u
r
a
l

+
C
a
p
i
t
a
l

e
c
o
n

m
i
c
o

-
C
a
p
i
t
a
l

e
c
o
n

m
i
c
o

+
C
a
p
i
t
a
l

c
u
l
t
u
r
a
l

-
Peonaje
Obreros
especializados
Empleados de
comercio
Maestros
Servicios mdico
sociales
Profesores
enseanza
secundaria
Ingenieros
Productores
artsitcos
Cuadros sector privado
Industriales
Profesiones
liberales
!"#$ &'(')*
+$,-$
.'/012" )3
40505*)6$
731$*$8$
$9'$
203)/$*
:)3$'*6 ;<
=)'9)"6 >?@
A"*)550B3 8)
5'$8/"1
!"*, :)3"0/
CD)/$
.)301
A"*)550B3 8)
1)**"1
:)3$'*6 <
=)/3"8
=)6$35$
.)*)E010B3
FG64"*

!753AD9T6U8 V^N IsfIIos do vIdn y cInsos socInIos (ndnfncIon do IourdIou, l9?9:l24)
II nnIIsIs do IourdIou (l984) nnfIcIo unn do Ins fros Inons socIoIogIcns
quo ncfunImonfo comIfon or oxIIcnr In roIncIon onfro osfrnfIfIcncIon
socInI, gusfo y consumo. Chnn y CoIdfhoro (2005) Ins dofInon doI sIguIonfo
modo: rImoro, oI orgunen/o Je lo lonologlo or oI cunI so nfIrmn quo Ios
IndIvIduos do un osfrnfo socInI oIovndo consumon y rofIoron consumIr
cul/uro eletoJo o do eli/e, mIonfrns quo Ios IndIvIduos osfrnfos InforIoros
rofIoron consumIr cuIfurn ouInr o do mnsns. Isfn orsocfIvn nroco
nrfIr do In dIsfIncIon woborInnn onfro osfnfus (osfIIo do vIdn) y cInso
(osIcIon oconomIcn). !n obrn do IourdIou (l984) cnorn on osfn Inon,
nunquo su rouosfn os ms sofIsfIcndn quo In do Wobor, uos fomn oI

22?
osfnfus, modIndo or In nocIon do loIi/ue, como unn dImonsIon sImboIIcn do
In osfrucfurn do cInso, dondo Ios mIombros do In cInso domInnnfo omIonn
tiolencio einI6lico nrn confIrmnr In suorIorIdnd do su roIo osfIIo do
vIdn, rosonfndoIo como cnnonIco`, IogfImo` y dIsfInguIdo`. Sogundo, oI
orgunen/o Je lo inJitiJuolicoci6n, quo sorn In vorsIon ouosfn doI nnforIor.
In Ins socIodndos nvnnzndns, so nduco, nsocfos como oI gusfo, oI consumo o
oI osfIIo do vIdn osfn ordIondo rogrosIvnmonfo su roIncIon con In
osfrnfIfIcncIon socInI y son, crocIonfomonfo, unn fuonfo do nuforronIIzncIon
IndIvIdunI. In su vorsIon dobII osfn fosIs consIdorn quo Ins cnfogorns do
odnd, gonoro, ofnIn o fondoncIn soxunI son IgunI, o ms roIovnnfos, quo In
cInso o oI osfnfus on oI condIcIonnmIonfo doI osfIIo do vIdn y, or Io fnnfo, Ios
IndIvIduos goznn do mnyor IIborfnd do oIoccIon (Cf. CIddons, l99l). In su
vorsIon rndIcnI (osfmodornn) so nIogn fodo fundnmonfo osfrucfurnI o IogIcn
unIfIcndorn on In confIgurncIon doI osfIIo do vIdn: oI IndIvIduo consfruyo su
roIn formn do vIdn oIIgIondo onfro Ins dIvorsns ocIonos dIsonIbIos quo Io
roorcIonn In socIodnd do consumo (Cf. Ionfhorsfono, l98?; Inumnn,
l988). In forcor Iugnr, fondrnmos oI orgunen/o onnltoro-unltoro, quo
nrfo do WIIonsky (l964) Mnss socIofy nnd mnss cuIfuro: Infordoondonco
or Indoondonco, Anericon Sociologicol Ietieu, 29(2): l?3-l9?. Isfo nufor
obsorvo quo on Isfndos !nIdos Ios IndIvIduos oducndos no nocosnrInmonfo
rochnznbnn In cuIfurn do mnsns; n monudo IncIuso In consumnn
roguInrmonfo. Isfo dnfo nroco IndIcnr quo oI nrgumonfo do In homoIogn os
obsoIofo, no orquo no so do unn roIncIon onfro cInso y consumo sIno orquo
Ios osfrnfos oIovndos, n dIforoncIn do Ios osfrnfos bnjos, fIonon nccoso n un
nbnnIco do roducfos do consumo ms nmIIo quo ongIobnrn fnnfo Ios
bIonos do Iujo como In cuIfurn do mnsns. !os osfrnfos oIovndos sornn or Io
fnnfo onnltoroe (consumon do fodo`), mIonfrns quo oI consumo do Ios
osfrnfos bnjos sorn IImIfndo, unltoro. !n dIforoncIn socInI no rndIcnrn ns
on In Jie/inci6n do Ios bIonos consumIdos, sIno on oI grndo do IIborfnd o do
elecci6n do consumo quo rosonfnn Ios dIvorsos osfrnfos.
Chnn y CoIdfhoro (2005), nrn onor n ruobn osfns foorns, nnnIIznn oI
gusfo y oI consumo musIcnI on IngInforrn, fomnndo In roforoncIn on oI

228
consumo do ovonfos musIcnIos sobro unn muosfrn do 3.866 IndIvIduos. !n
oIoccIon doI consumo do musIcn nrn robnr osfns foorns no os nrbIfrnrIo
uos, sogun IourdIou, nndn nfIrmn ms In cInso do un IndIvIduo, nI
cInsIfIcn do modo ms InfnIIbIo quo oI gusfo musIcnI (l984: l8). II nnIIsIs
muosfrn unn roIncIon sIgnIfIcnnfo, oro no doformInnnfo, onfro nIvoI do
osfnfus y roforoncIn musIcnI uos Ios osfrnfos oIovndos fnmbIon
consumon musIcn ouInr. Aunquo no so nIIcnrn oI orgunen/o Je lo
lonologlo, nI confrnrIo do Io quo nfIrmn IourdIou, oI consumo musIcnI
nroco nsocInrso ms con oI osfnfus (formn do vIdn y nIvoI do oducncIon) quo
con In cInso. !osocfo nI orgunen/o Je lo inJitiJuolicoci6n, In robnbIIIdnd
do sor omnvoro numonfn conformo so Incromonfn oI osfnfus y oI nIvoI
oducncIon; os docIr, In osfrnfIfIcncIon socInI os ms docIsIvn quo In ocIon
IndIvIdunI on oI gusfo y on oI consumo musIcnI. !n concIusIon nroco
rosnIdnr oI orgunen/o onnltoro-unltoro.
II nnIIsIs do In roIncIon onfro consumo y osfrucfurn socInI hn gonorndo
frnbnjos roIovnnfos. o ncuordo con MIIIor, oI consumo rosonfn un grnn
rofo nnfrooIogIco: In oxnnsIon doI consumo do mnsns ImIIcn unn
fondoncIn rogrosIvn n dofInIr In cuIfurn y oI mundo modInnfo Ins
morcnncns nnfos quo n frnvos do Ios nnfIguos nfronos como oI nronfosco o
In rocodoncIn ofnIcn, rnsgos quo n su voz son grndunImonfo dofInIdos or oI
consumo (MIIIor, l995). Hobb`s (l988), or ojomIo, on su osfudIo on oI
bnrrIo do Insf !ondon, muosfrn como unn unIdnd domosfIcn cuyos
mIombros yorrnn on snbor como y con quIon consumIr rondns do corvozns on
oI puI IocnI no dIsondr do Ins rodos socInIos quo Io ormIfnn nccodor n
morcndos do bIonos y frnbnjos. WIIk (l994), como confrnojomIo, sonnIn quo
cIorfos gusfos so dofosfnn, y no so consumon, orquo so nfrIbuyon n ofros
gruos ofnIcos o do osfnfus (cIfndos on CnrrIor y Hoymnn l99?: 362-8). !n
buon ojomIo do osfo consumo ofnIco-soIocfIvo Io hnIInmos on oI cnso do
MnInsIn, un ns muIfIcuIfurnI obIndo or mnInyos, chInos o IndIos,
rosonfn un buon ojomIo do In nufn cuIfurnI doI gusfo, Ins roIncIonos
ofnIcns y oI ofocfo oconomIco do In domnndn.

229
MnInsIn gozn do rosorvns osquorns nbundnnfos y oI oscndo hn sIdo,
hIsforIcnmonfo, unn fuonfo do rofonn roInfIvnmonfo bnrnfn y, or Io fnnfo,
nccosIbIo nrn In obIncIon ms obro. o ocurro Io mIsmo con Ins gnmbns o
In cnrno, quo so nsocInn con In coIobrncIon do fosfInos y coromonIns y con oI
osfnfus socIooconomIco. Ior osn rnzon, In gnmbn y In cnrno son roducfos do
Iujo, cnros y domnndndos or Ios fros gruos ofnIcos rIncInIos. !n
obIncIon mnInyn o IndIn ms obro osf dIsuosfn n ngnr un oIovndo
rocIo or In cnrno o or oI mnrIsco, oro no or oI oscndo, orcIbIdo como
un roducfo bnrnfo quo suoIo consumIrso ndorozndo con snIsns quo
onmnscnrnn su foxfurn y su snbor. Su domnndn os, or Io fnnfo, InoIsfIcn
nrn osfo socfor. In oI cnso chIno, cuyn sufII cocInn so cnrncforIzn or
onsnIznr In foxfurn y oI snbor do Ins cnrnos y oscndos, fnnfo oI mnrIsco
como oI oscndo bInnco do cnrno jugosn juognn un noI confrnI on Ios
ovonfos fosfIvos o rounIonos omrosnrInIos. Ior Io fnnfo, oI oscndo bInnco
(Iongundo, nrgo, omorndor, rodnbnIIo, congrIo, ofc.) quo Ios mnInyos no
soIo no consumon sIno quo n monudo Io ofrocon do comor n Ios gnfos,
ndquIoro nrn In obIncIon chInn In cnIIdnd do roducfo do Iujo, or oI quo
osfn dIsuosfos n ngnr oIovndos rocIos.
/) )I-%* H/) &+"?I0+ /" /) ,*+&/?+ /&+"'0!&+
In osfo nnrfndo nbordnmos In forcorn Inon do InvosfIgncIonos on forno nI
consumo. !ocordomos on rImor Iugnr quo KnrI Mnrx dIsfIngun onfro
consumo roducfIvo y consumo IndIvIdunI. II consumo roducfIvo orn nquoI
quo so ronIIznbn nrn roducIr ofros bIonos mIonfrns quo oI consumo
IndIvIdunI orn oI quo ormIfn In roroduccIon do In fuorzn do frnbnjo:
Tho workor`s roducfIvo consumfIon nnd hIs IndIvIdunI consumfIon nro
fhoroforo fofnIIy dIsfIncf .In fho Inffor, ho boIongs fo hImsoIf, nnd orforms
hIs nocossnry vIfnI funcfIons oufsIdo fho roducfIon rocoss . Tho fncf fhnf
fho workor orforms ncfs of IndIvIdunI consumfIon In hIs own Inforosf, nnd
nof fo Ionso fho cnIfnIIsf, Is somofhIng onfIroIy IrroIovnnf fo fho mnffor (of
socInI roroducfIon of Inbour owor) . fho cnIfnIIsf mny snfoIy Ionvo fhIs fo
fho workor`s drIvo for soIf-rosorvnfIon nnd rongnfIon. (Ci/. on IIno y
!oooId, l993:259)

230
As, oI consumo roducfIvo y oI consumo IndIvIdunI orfonocon n dos ordonos
dIforonfos, nunquo osfo uIfImo son nocosnrIo nrn In roroduccIon do In
fuorzn do frnbnjo.
IIno y !oooId on Tle WorlJ of Coneunp/ion (l993) rousIoron rovIsnr In
sonrncIon onfro In osforn do In roduccIon, do croncIon y nroIncIon doI
vnIor do cnmbIo y In osforn doI consumo, doI vnIor do uso (Cf. nrofzky,
2005). A frnvos do In nocIon do modIos do nrovIsIonnmIonfo osfos nuforos
roonon osfudInr Ins formns on Ins quo Ins morcnncns y Ios sorvIcIos IIognn
nI consumIdor. II consumo no os soIo oI uso do morcnncns. II consumo
IncIuyo fodns Ins ufIIIdndos obfonIdns n nrfIr doI morcndo, do In
nuforoduccIon o do Ios sorvIcIos doI Isfndo, Ios cunIos rovoon on nIgunos
nsos do frnnsorfo, oducncIon, snnIdnd, ofc. Todos osfos oIomonfos dobon
sor fonIdos on cuonfn n In horn do confnbIIIznr oI consumo do un IndIvIduo.
Ior Io fnnfo Ins morcnncns y Ios sorvIcIos no osfn dIsfrIbuIdos do modo
nIonforIo. So ngrunn on nquofos quo so corrosondon con modIos do
nrovIsIonnmIonfo quo uodon sor oxIIcndos n nrfIr do Ins roIncIonos do
roduccIon y In osfrucfurn oIfIcn. Vonmos nIgunos ojomIos.
!os sIsfomns do nInrmns do Ins cnsns nrfIcuInros, or ojomIo, soIo uodon
onfondorso sI nfondomos n In oxIsfoncIn do unn domnndn osfnfnI do sIsfomns
do vIgIInncIn mIIIfnr quo fInnncIo oI dosnrroIIo do osfn focnoIogn y nI cnmbIo
do locue doI consumo, quo nso doI Isfndo n In osforn domosfIcn. Isfos
sIsfomns hnn sIdo frnnsformndos on morcnncns nfns nrn oI consumo
rIvndo on unn socIodnd on In quo so oxIgo nusonfnrso doI hognr or Inrgos
orodos n cnusn doI frnbnjo o doI frnnsorfo. InrnIoInmonfo, hn sIdo
nocosnrIo formnr nI consumIdor nrn quo uodn onfondor Ins vonfnjns do
Ios dIsosIfIvos y comnrnr unos con ofros. Isfn formncIon hn IIovndo n In
doondoncIn do unn sorIo do consuIforos on sogurIdnd quo hnco osIbIo oI
funcIonnmIonfo do osfos dIsosIfIvos.
o In mIsmn formn, oI crocImIonfo doI vIdoo domosfIco, do Ins comIdns
ronrndns y doI mIcro-ondns soIo uodo onfondorso n nrfIr do In crocIonfo
IncororncIon do In mujor on oI morcndo do frnbnjo.

23l
In oI sogmonfo do morcndo do HgnIo !sfod mIsmo os dondo osfn
InfordoondoncIn so muosfrn do formn ms nfIdn. !n ronIIzncIon do un
conjunfo do ncfIvIdndos do nufo-roduccIon soIo os osIbIo n nrfIr doI
dosnrroIIo do mquInns o Insumos ronrndos nrn odor sor ufIIIzndns or
Ios roIos consumIdoros. Mndorns IIsfns nrn sor onsnmbIndns, mquInns
unIvorsnIos con fodo fIo do comIomonfos, fornIIIos con fnco Incororndo,
InsfruccIonos do uso y mnnfonImIonfo, son oI roducfo do unn orgnnIzncIon
do In roduccIon dosfInndn n Incorornr nI consumIdor on oI rocoso do
croncIon do In ufIIIdnd. AI IgunI quo on oI cnso do Ins nInrmns, hn sIdo
nocosnrIo InvorfIr on In formncIon do consumIdoros con Ins hnbIIIdndos
nocosnrIns nrn ndquIrIr osfo fIo do roducfos, o, or Io monos, on In
croncIon do In IIusIon do quo osfns so dIsonon. Cunndo on ronIIdnd, oI
frnsnso n Ios consumIdoros do nrfo doI rocoso do roduccIon rorosonfn
un nhorro objofIvo doI frnbnjo nocosnrIo. Adoms, so convonco n Ios
consumIdoros quo comIofon oI rocoso nnndIondo su roIo frnbnjo, no soIo
or oI quo no rocIbon nndn, sIno or oI quo ngnn.
!os ojomIos odrnn muIfIIIcnrso. In dofInIfIvn, In rouosfn do IIno y
!oooId os quo Ios rocosos do consumo no fIonon Iugnr do formn sonrndn;
formnn nrfo InfogrnI do Ins roIncIonos do domInncIon oxIsfonfos.
AnnIIcomos n confInuncIon oI consumo dosdo In orsocfIvn do In unIdnd
domosfIcn. In su InforIor fnmbIon oxIsfon roIncIonos do domInncIon quo
odomos nnnIIznr n frnvos do Ios rocosos do consumo.
Susnnn nrofzky (l99?) sonnIn quo In unIdnd domosfIcn rosonfn roIncIonos
do domInncIon doformInndns or oI Iugnr ocundo on Ins relocionee Je
coneuno. As, oI frnbnjo nocosnrIo nrn consumIr Ios nIImonfos, oI cuIdndo
do Ios nInos y do Ins orsonns mnyoros, In IImIozn, oI nrovIsIonnmIonfo y
ndmInIsfrncIon (quo no oI confroI), son ncfIvIdndos cnfogorIzndns do no
roducfIvns. Ior Io fnnfo, ocunr un roI vIncuIndo con oI consumo y In
roroduccIon onmnscnrn unn sIfuncIon do domInncIon mnrcndn or unn fnIfn
do confroI do Ios rocursos (horoncIn, Ingrosos, gosfIon). Isfo frnbnjo, n

232
dIforoncIn doI frnbnjo roducfIvo, no so ncumuIn sIno quo ofocfIvnmonfo so
dosfruyo on oI rocoso do consumo.
InhI (l984), n frnvos do su osfudIo do In IsIn do Shooy, mosfro como Ins
dIforonfos unIdndos domosfIcns roorgnnIznbnn sus ncfIvIdndos nrn
comonsnr In ordIdn do Ingrosos rovonIonfos do omIoos on oI morcndo.
Isfn roorgnnIzncIon ormIfo numonfnr Ins ncfIvIdndos do nufo-roduccIon
do sorvIcIos, dIvorsIfIcnr Ins fuonfos do obfoncIon do Ingrosos formnIos o
InformnIos y mnnfonor on dofInIfIvn su nIvoI do vIdn. InrndojIcnmonfo, Ins
fnmIIIns con mnyoros Ingrosos ronIIznbnn ms ncfIvIdndos do nufo-
roduccIon y dIsonnn do un bIonosfnr mnyor. Aunquo InhI roconoco no
hnbor osfudIndo Ins unIdndos domosfIcns mononronfnIos con In mIsmn
rofundIdnd, Io cIorfo os quo Ins unIdndos domosfIcns cumInn funcIonos do
roroduccIon y consumo do formn vonfnjosn, n cosfn, or suuosfo, do In
oxIofncIon do In mujor.
A Io Inrgo do osfo IIbro ho nsumIdo ImIcIfnmonfo quo Ins fnmIIIns son Ins
mojoros unIdndos nrn snIIr ndoInnfo Ioro hny crfIcns IogfImns quo
nfIrmnn quo osfns unIdndos Iogrnn su ofocfIvIdnd nrfIcuInr como unIdndos
soIo on oI suuosfo do In subordInncIon confInundn do Ins mujoros, Ins cunIos
fIonon, InvnrInbIomonfo, In rosonsnbIIIdnd fInnI do Ins formns bsIcns do
roroduccIon, os docIr, do In mnyor nrfo doI frnbnjo. A quo Inforosos sIrvon
Ins fnmIIIns os unn cuosfIon muy orfInonfo nrocon sorvIr n os Inforosos do
Ios hombros y doI cnIfnI snfIsfncforInmonfo. SIn ombnrgo, osfo suuosfo fnn
suorfIcInI dobo sor oxnmInndo (InhI, l984: 405).
A frnvos do Ins roIncIonos do consumo so mnnIfIosfnn Ins roIncIonos do
domInncIon oxIsfonfos on In socIodnd. nfurnImonfo, oI consumo y oI
dIsfrufo IndIvIdunI osfn rosonfos, oro on oI mnrco do un sIsfomn do
roIncIonos socInIos.
Inrn fInnIIznr, unn rofIoxIon rovocnfIvn. Como homos vIsfo Ios osfudIos
sobro oI consumo son unn vn ofoncInI do InvosfIgncIon on nnfrooIogn
oconomIcn, nunquo con cIorfos frufos foorIcos roIovnnfos. o ncuordo con
MIIIor (l998) Ios osfudIos ofnogrfIcos sobro oI consumo rofnn cIorfos mIfos
dIsorsndos fnnfo on oI ubIIco como on In ncndomIn: or ojomIo, In Idon do
quo oI consumo do mnsns gonorn unn homogonoIzncIon gIobnI, In Idon do quo
oI consumo so oono n Io socInI y n In nufonfIcIdnd o In Idon do quo oI

233
consumo cron un fIo nrfIcuInr do sor socInI. II consumo, mnnfIono osfo
nufor, no os on s mIsmo nI buono nI mnIo, os un modo do InfogrncIon do Ins
rcfIcns socInIos, un rocoso ImbrIcndo on nuosfrns cuIfurns, quo dobo
nrohondorso como fnI. II rocoso doI consumo roquIoro, or fodns In
rnzonos Invocndns, un nbordnjo crfIco dosdo In AnfrooIogn IconomIcn.
Ioro osfo no os sufIcIonfo. !osuIfn ImroscIndIbIo hnIInr un oquIIIbrIo onfro
In nsuncIon do quo Ins morcnncns son vohcuIos y fofIchos do unn fnIsn
concIoncIn` y Ins vIsIonos romnfIcns` on Ins quo oI consumo do morcnncns
or nrfo do gruos subnIfornos so Inforrofn como unn formn do
rosIsfoncIn` (MIIInr, l995: 2?l-2). SoInmonfo In InvosfIgncIon omrIcn
ormIfIr nvnnznr on nuosfrn comronsIon do unn do Ins cnrncforsfIcns ms
sobrosnIIonfos do nuosfro mundo.
II consumo so hn consfIfuIdo como un ron do osfudIo soIo rocIonfomonfo. In AnfrooIogn
oconomIcn odomos dIsfInguIr fros grnndos corrIonfos on roIncIon n osfo fomn: In
cul/urolie/o, quo onfnfIzn In dImonsIon sImboIIcn do Ios objofos y do su consumo, In
proceeuol, quo osfudIn oI noI doI consumo on In consfIfucIon y roroduccIon do In
osfrucfurn socInI (nqu homos rosonfnndo In hIofosIs do In cInso ocIosn y oI consumo
osfonsIbIo do VobIon y In corroIncIon onfro gusfo, osfIIo do vIdn y cInso socInI rosonfndn or
IourdIou), y, rocIonfomonfo, In enpirie/o, quo frnzn Ios sIsfomns do nrovIsIonnmIonfo do
Ios nrfcuIos consumIdos, onIondo do mnnIfIosfo su orgnnIzncIon oconomIcn y oIfIcn y su
gonosIs hIsforIcn. A frnvos doI osfudIo doI consumo odomos obsorvnr Ins roIncIonos do
domInncIon do nuosfrn socIodnd.

234
&+"&)I?!+"/?
A Io Inrgo do osfo frnbnjo homos mosfrndo como In AnfrooIogn oconomIcn
hn dosnrroIIndo durnnfo oI sIgIo XX un conjunfo do confrIbucIonos
susfnnfIvns quo ormIfon mojornr nuosfrn comronsIon do Ins InsfIfucIonos
socInIos quo roguInn In obfoncIon do Ios modIos do vIdn. In osfo orodo, In
vIfnIIdnd do In AnfrooIogn oconomIcn hn sIdo InnognbIo: oxIorncIon do In
roIncIon doI rIfunI con oI ocosIsfomn do dIforonfos fIos do socIodndos, Ios
sIsfomns do morcndos rogIonnIos, Ins InsfIfucIonos do In oconomn do
rosfIgIo, Ios modos do roroduccIon do Ins unIdndos domosfIcns, In
cIrcuIncIon do donos, oI Imncfo do Ios dosnsfros, Ios fIos do monodn
rImIfIvn y In hIsforIn do Ins InsfIfucIonos oconomIcns do Ios osfndos
rsfInos, or cIfnr soIo nIgunos do Ios cnmos do nIIcncIon. In osfn
omrosn so hnn rocogIdo y sIsfomnfIzndo InformncIonos roforonfos n In
ncfIvIdnd oconomIcn (horns do frnbnjo, cnnfIdndos do bIonos InforcnmbIndos,
consumos nnunIos, crodIfos on cIrcuIncIon, cnIorns obfonIdns). Isfo frnbnjo
hn sIdo oxfrnordInnrIo, fnnfo or Ins condIcIonos do cnmo on Ins quo so hn
dosnrroIIndo como or In fnIfn do osfo fIo do dnfos on Ins socIodndos
grnfns. Isonomos on Ins ofnogrnfns do AnfrooIogn oconomIcn
ronIIzndns do un rocIoso vnIor quo osfn osornndo un frnbnjo comnrnfIvo
nrn ronovnr foorIcnmonfo In dIscIIoInn.
!n AnfrooIogn oconomIcn hn confrIbuIdo n In comronsIon do In dobIo
rncIonnIIdnd quo rosonfn In conducfn oconomIcn. Isfn dobIo rncIonnIIdnd,
mnxImIzndorn doI bonofIcIo o doI rosfIgIo, so rosonfn do formn sImuIfnon
en eeferoe Je oc/uoci6n Jiferen/ee. !n ofnogrnfn on osfo unfo os rIcn: In
oxIsfoncIn do dos o ms osforns os un Iugnr comun (oconomns
muIfIconfrIcns). As, so uodon documonfnr conducfns orIonfndns n obfonor
oI mxImo bonofIcIo y, n confInuncIon, conducfns nnronfomonfo IrrncIonnIos
como Ins quo so oxhIbon on Ins coromonIns do In oconomn do rosfIgIo. In oI
cnso do nIgunns socIodndos cnmosInns, un sIsfomn do cnrgos uodo
snncIonnr unn oconomn do rosfIgIo y onfnfIznr unn mornI do rocIrocIdnd
on In osforn do subsIsfoncIn quo coIncIdo con unn oxIofncIon IgunImonfo

235
rncIonnI do cuIfIvos comorcInIos. Croomos quo fodns Ins socIodndos
rosonfnn, do unn formn u ofrn, osfns dos osforns, on Ins quo oornn
conducfns mnxImIzndorns bIon doI rosfIgIo bIon doI bonofIcIo. Ahorn bIon,
osfns conducfns no so dnn on oI vnco sIno on oI sono do mnrcos
InsfIfucIonnIos hIsforIcnmonfo doformInndos. Como homos fonIdo
oorfunIdnd do dIscufIr nmIInmonfo, vIsfo dosdo osfn ofIcn sogurnmonfo
oI dobnfo do In Iconomn mornI os sogurnmonfo un fnIso dobnfo.
!n monodn rImIfIvn so oxIIcn mojor sI fonomos on cuonfn In oxIsfoncIn do
osfn dobIo rncIonnIIdnd y do dIforonfos osforns do cIrcuIncIon. As, unos
ojomInros do monodn rImIfIvn uodon sorvIr nrn fInos roInmonfo
monofnrIos y ofros nrn In roguIncIon nI nccoso do Ins osIcIonos do rosfIgIo.
In In monodn rImIfIvn so nrocIn como roIIgIon, oIfIcn y oconomn osfn
Infogrndns on Ios mIsmos comIojos InsfIfucIonnIos.
Ofrn confrIbucIon consIsfo on In comronsIon doI noI doI rIfunI y do Ins
InsfIfucIonos on In roIncIon do Ins obIncIonos con oI modIo. Aunquo so frnfn
do un cnmo confosfndo, n frnvos do Ios frnbnjos ronIIzndos snbomos quo Ios
gruos humnnos oxIofnn su modIo do formn ncfIvn y soIocfIvn, con un
conocImIonfo rocIso y oInborndo do Ios rocursos dIsonIbIos. Isfn
nroIncIon doI modIo suoIo osfnr roguIndn or rIfunIos. SI osfos rIfunIos son
oxIIcnbIos comIofnmonfo on funcIon do sus cnncIdndos ndnfnfIvns
consfIfuyo ofrn cuosfIon. In Ios uIfImos nnos, Ins ofnoocoIogns y Ios frnbnjos
sobro oI conocImIonfo ocoIogIco frndIcIonnI hnn ronovndo sIn dudn In
dIscIIInn y hnn confrIbuIdo n rocuornr un noI ncfIvo on In socIodnd n
frnvos do In mojorn do Ios sIsfomns do gosfIon sosfonIbIo doI modIo
nmbIonfo.
!n forcorn confrIbucIon consIsfo rocIsnmonfo on hnbor documonfndo In
muIfIfInnIIdnd do Ins InsfIfucIonos oconomIcns. Isfns InsfIfucIonos
dIsonon fnnfo do funcIonos oIfIcns y roIIgIosns como oconomIcns.
SoInmonfo on nuosfrn socIodnd In oconomn rocInmn unn nufonomn quo
osIbIomonfo os soIo formnI, n juzgnr or oI Inforos do concofos fnIos como

236
oconomn InformnI o oconomns ofnIcns. !ns funcIonos oconomIcns do Ins
InsfIfucIonos socInIos no Ins ngofnn sIno quo Ins comIomonfnn.
Hnsfn nqu, un brovo ronso do Ios fomns ms dosfncndos. Quo osorn n In
AnfrooIogn oconomIcn on oI fufuro robnbIomonfo os unn cuosfIon quo no
uodo sonrnrso doI fufuro do In nnfrooIogn on gonornI, oro onsnmos quo
sI voIvomos n In ofnogrnfn cIsIcn, hoIIsfn y comnrnfIvn, oI cnmIno
soInmonfo ncnbn do omoznr.

23?
K!K)!+-*%M.%
Achoson, Jnmos M. (l98l). "AnfhrooIogy of IIshIng", Annuol Ietieu of
An/lropolog, l0: 2?5-3l6.
- (l96?). An/lropolog, onJ 1ne/i/u/ionol 1cononice. !nIvorsIfy Iross of
AmorIcn.
Adns, MIchnoI (l986). "Irom AvoIdnnco fo ConfronfnfIon: Ionsnnf Irofosf In
IrocoIonInI nnd CoIonInI Soufhonsf AsIn", Conporo/ite S/uJiee in Socie/,
onJ Hie/or, 23(2): 2l?-24?.
AdIor-!omnIfz, !nrIssn (l9?5). C6no eoIretiten loe norginoJoe. MndrId:
SIgIo XXI.
- (200l). "!ocIrocIfy ns n confrnI form of oxchnngo In comIox
socIofIos: fho cnso of fho InformnI oconomy In !nfIn AmorIcn nnd
formor communIsf socIofIos", Iuroonn ScIonco IoundnfIon - SCSS
IxIornfory Worksho "!ocIrocIfy ns n Humnn !osourco". InrcoIonn
l2-l5 do SofIombro.
AIogrof Tojoro, J. !. (l999). "AIfornnfIvo mnnngomonf modoIs fo donI wIfh
fho urso soInor crIsIs In CnfnIonIn", on . Symos (od.), Al/erno/ite
Monogenen/ S,e/ene for Iieleriee. Oxford: IInckwoII ScIonco. I. l99-2l0.
- Tomrnno CufIorroz, V. (l989). "!n nnfrooIogn mnrfImn como
cnmo do In nnfrooIogn socInI", Agricul/uro , SocieJoJ 52: ll9-l42.
AIIon, IrnncIs !.; Hnrf, H.; MIIIor, .; Ogburn, W.; Imkoff, M. (l95?).
Teclnolog, onJ Sociol Clonge. ow York: AIofon-Confury-Croffs, Inc.
AmbrosInI, M. (l998). "Inforosos ocuIfos: In IncororncIon do Ios InmIgrnnfos
n In oconomn InformnI", Migrocionee, 4: lll-l5l.
Amos, Konnofh !. (l989). "How CuIfuros Shnos ConsumfIon In fho
Modorn WorId", Anericon Quo/erl, 4l(2): 402-408.
AmIn, SnmIr (l9?6). Inequol Detelopnen/. Sussox: Hnrvosfor Iross.
Andnh, Inssoy W. (l992). Aigerio`e 1nJigenoue Teclnolog,. IgorIn: Ibndnn
!nIvorsIfy Iross.
AndurnI, Arjun (od.) (l986). Tle eociol life of /linge. ConnoJi/iee in
cul/urol perepec/ite. CnmbrIdgo: CnmbrIdgo !nIvorsIfy Iross.
ArIsfofoIos (l999). Poll/ico. MndrId: IdIforInI Crodos.
Armsfrong, W.I. (l928). Ioeeel 1elonJ. An 1/lnologicol S/uJ,. CnmbrIdgo:
CnmbrIdgo !nIvorsIfy Iross.
ArnoId, Thomns CIny. (200l). "!ofhInkIng MornI Iconomy", Tle Anericon
Poli/icol Science Ietieu, 95(l): 85-95.
Ashby, Cono (l989). Sone Tlinge of Volue. Microneeion Cue/one onJ
Beliefe. Iugono: !nIny ny Iross.

238
Afrnn, Scoff e/ ol. (2002). "IoIk ocoIogy, CuIfurnI IIdomIoIogy, nnd fho
SIrIf of fho Commons", Curren/ An/lropolog,, 43(3): 42l-450.
AynIn IsIno, Joso (l999). 1ne/i/ucionee , econonlo. Ino in/roJucci6n ol
neoine/i/ucionolieno econ6nico. MoxIco: ICI.
InIoo, WIIIInm (l989). "!n cuIfurn doIs boscos do I'AmnznIn", Atenoe en
Io/nico econonico, ?: l-2l.
Inrnn, InuI . (l95?). Tle Poli/icol 1conon, of Grou/l. ow York:
MonfhIy !ovIow Iross.
Inrbor, WIIIInm J. (l992). Hie/orio Jel peneonien/o econ6nico [A Hie/or, of
1cononic Tlougl/, l96?. MndrId: AIInnzn !nIvorsIdnd.
Inrfh, IrodrIk (l98l). "Inufns do ufIIIzncIon do In fIorrn or Ins frIbus
mIgrnforIns do IorsIn morIdIonnI l959", on !Ioborn, J.!. (od.).
An/ropologlo econ6nico. 1e/uJioe 1/nogrficoe. InrcoIonn: Anngrnmn.
- (l96?). "IconomIc Shoros In nrfur", on !nymond IIrfh (od.),
Tlenee in 1cononic An/lropolog,. !ondon: TnvIsfock IubIIcnfIons.
- (l9?5). Ii/uol onJ KnouleJge onong /le Bo//onon of Aeu Guineo.
ow Hnvon: YnIo !nIvorsIfy Iross.
- (2002). "An nnfhrooIogy of knowIodgo", Curren/ An/lropolog, 43(l):
l- l8.
Inrfrn, !ogor (l996). 1l eoltoje en el eepejo. InrcoIonn: IdIcIonos osfIno,
S.A.
InsnIIn, Coorgo (l988). Tle 1tolu/ion of Teclnolog,. CnmbrIdgo: CnmbrIdgo
!nIvorsIfy Iross.
Iockor, Cnry S. (l964). Hunon copi/ol. A /leore/icol onJ enpiricol onol,eie,
ui/l epeciol reference /o eJuco/ion. ow York: CoIumbIn !nIvorsIfy Iross.
- (l98l). Tro/oJo eoIre lo fonilio Treo/iee on /le Ionili,, l98l.
MndrId: AIInnzn !nIvorsIdnd.
IogossI, AIInn (l998). "!osIIIonco nnd noo-frndIfIonnI ouInfIons", on
Iorkos, IIkrof; IoIko, CnrI (ods.), Lin/ing Sociol onJ 1cologicol S,e/ene.
Monogenen/ Proc/icee onJ Sociol Mecloniene for BuilJing Ieeilience.
CnmbrIdgo: CnmbrIdgo !nIvorsIfy Iross.
IoII, nnIoI (l992). Loe con/roJiccionee cul/urolee Jel copi/olieno Tle
Cul/urol Con/roJic/ione of Copi/olien, l9??. MndrId: AIInnzn !nIvorsIdnd.
Ionnof, J. W. (l969). Aor/len Ploinenen. ChIcngo: AIdIno.
- (l9?6). Tle 1cologicol Tronei/ion. ow York: Iorgnmon.
Iorgoson, AIborf (l98l). "!ovIow: Tho WorId of Coods", Con/enporor,
Sociolog, l0(3): 48l-482.
Iorkos, IIkrof; IoIko, CnrI (ods.) (l998). Lin/ing Sociol onJ 1cologicol
S,e/ene. Monogenen/ Proc/icee onJ Sociol Mecloniene for BuilJing
Ieeilience. CnmbrIdgo: CnmbrIdgo !nIvorsIfy Iross.

239
Iorkos, IIkrof; CoIdIng, J. y IoIko, C. (2000). "!odIscovory of TrndIfIonnI
IcoIogIcnI KnowIodgo ns AdnfnfIvo Mnnngomonf", 1cologicol Applico/ione,
l0(5): l25l-l262.
IornnI, VIcforIn (l994). "Ionsnnfs, cnIfnIIsm, nnd (Ir)rnfIonnIIfy", Anericon
1/lnologie/ 2l(4): ?928l0.
IorfhoIof, A. ChnvnIIIon, J. (ods.) (l993). Tle Iee of Toole I, Hunon onJ
Aon-Hunon Prino/ee. A Iysson IoundnfIon SymosIum. Oxford: CInrodon
Iross.
IIIm, MIchnoI (2000). "CnIfnIIsm In !nfo ModornIfy", Annuol Ietieu of
An/lropolog,, 29: 25-38.
Iooko, J.H. (l942). Tle S/ruc/ure of Ae/lerlonJe 1nJion 1conon,. ow
York: InsfIfufo of IncIfIc !oInfIons.
- (l946). Tle 1tolu/ion of Tle Ae/lerlonJe 1nJiee 1conon,. ow York:
InsfIfufo of IncIfIc !oInfIons.
Iohnnnnn, InuI; nIfon, Coorgo (l965). Mor/e/e in Africo. 1igl/ euIeie/ence
econoniee in /ronei/ion. ow York: oubIodny Anchor.
IonncIch, Idnn (l9?3). "A fhoory of mIddIomnn mInorIfIos", Anericon
Sociologicol Ietieu, 88: 583-594.
IonncIch, Idnn y AoIbnum, !Ichnrd I. (2000). BelinJ Tle LoIel.
1nequoli/, in /le Loe Angelee Apporel 1nJue/r,. IorkoIoy: !nIvorsIfy of
CnIIfornIn Iross.
Ioofh, WIIIInm J. (l993). "A ofo on fho Idon of fho MornI Iconomy", Tle
Anericon Poli/icol Science Ietieu, 8?(4): 949-954.
- (l994). "On fho Idon of fho MornI Iconomy", Tle Anericon
Poli/icol Science Ietieu, 88(3): 653-66?.
IourdIou, IIorro (l996). Coeoe Dicloe Cloeee Ji/ee, 19S7. InrcoIonn:
CodIsn.
- (l988). Lo Jie/inci6n. cri/erio , Ioeee eociolee Jel gue/o Lo
Die/inc/ion, l9?9. MndrId: Tnurus.
Irofon, Vcfor; Cnrcn, IrnncIsco y AIborf !ocn (ods.) (l999). Loe llni/ee Jel
Jeeorrollo. MoJeloe "ro/oe" , noJeloe "por cone/ruir" en Anerico Lo/ino ,
frico. InrcoIonn: IcnrIn IdIforInI.
Irokonshn, nvId W.; Wnrron, .M. Wornor, O. (ods.) (l980). 1nJigenoue
KnouleJge S,e/ene onJ Detelopnen/. !nIvorsIfy Iross of AmorIcn.
Irochoux, IIorro (l983). MornI Iconomy In IoIIfIcnI Iconomy Tho
Ionsnnfs nro AIwnys !nfIonnI, Tle Journol of Aeion S/uJiee, 42(4):?9l-803.
Irush, Sfohon I. (l993). "IndIgonous KnowIodgo of IIoIogIcnI !osourcos
nnd InfoIIocfunI Iroorfy !Ighfs: Tho !oIo of AnfhrooIogy", Anericon
An/lropologie/e, ow SorIos, 95(3):653-6?l.

240
IurIIng, !obbIns (l9?6). "Toorns do mnxImIzncIon y oI osfudIo do In
nnfrooIogn oconomIcn" on CodoIIor, M. (od.), An/ropologlo , econonlo In
Jonoine con/ee/e. l`on/lropologie econonique, l9?4. InrcoIonn: Anngrnmn.
CnmboII, CoIIn (l995o). "ConsIcuous ConfusIon A CrIfIquo of VobIon`s
Thoory of ConsumfIon", Sociologicol Tleor, l3(l): 3?-4?.
- (l995I). "Tho SocIoIogy of ConsumfIon", on MIIIor, . (od.),
Ac/nouleJging coneunp/ion. !ondon: !oufIodgo.
CnncInn, Irnnk (l989). "IconomIc IohnvIor In Ionsnnf CommunIfIos", on
IInffnor, S. (od.), 1cononic An/lropolog,. Sfnndford: Sfnndford !nIvorsIfy
Iross.
Cnrdoso, Iornnndo InrIquo; InIoffo, Inzo (l9?l). DepenJencio , Jeeorrollo
en Anerico Lo/ino. 1neo,o Je in/erpre/oci6n eociol6gico. MoxIco: SIgIo XXI.
CnrnoIro, !oborf !. (l960). "SInsh nnd Iurn AgrIcuIfuro: A CIosor !ook nf
Ifs ImIIcnfIons for SoffIomonf Infforns", on WnIInco, A.I.C., (od.), Men onJ
Cul/uree. Selec/eJ Popere of /le Iif/l 1n/erno/ionol Congreee of
An/lropologicol onJ 1/lnologicol Sciencee. IhIIndoIhIn: !nIvorsIfy of
IonnsyIvnnIn Iross.
- (l9?9). "A Thoory of fho OrIgIn of fho Sfnfo", Science, l69: ?33 y ss.
- (2000). Tle Muee of Hie/or, onJ Tle Science of Cul/ure. ow York:
KIuwor AcndomIc.
Cnrrnsco, I. y Irodn, C. (ods.) (l980). Lo 1cononlo Jel Mexico preliepnico.
MoxIco: uovn Imngon.
CnrrIor, Jnmos C.; JosInh McC. Hoymnn (l99?). "ConsumfIon nnd IoIIfIcnI
Iconomy", Tle Journol of /le Io,ol An/lropologicol 1ne/i/u/e 3(2): 355-3?3.
Cnsnvordo, JuvonnI (l98l). "II fruoquo on In oconomn nsforII" Poe/oree Je
Puno, l9??, on !Ioborn, J.!., An/ropologio 1con6nico. 1e/uJioe
1/nogrficoe. InrcoIonn: Anngrnmn.
CnsfoIIs, M.; Iorfos, A. (l989). "WorId !ndormonfh: Tho OrIgIns, ynnmIcs
nnd Iffocfs of fho InformnI Iconomy", on Iorfos, A.; CnsfoIIs M. y Ionfon,
!.A., ods. (l989). Tle 1nfornol 1conon,. S/uJiee in AJtonceJ onJ Leee
DetelopeJ Coun/riee. InIfImoro nnd !ondon: Tho Johns HokIns !nIvorsIfy
Iross, . ll-3?.
CnsfoIIs, MnnuoI (l99?). Lo ero Je lo infornoci6n. 1cononlo, eocieJoJ ,
cul/uro. Vol 1. Lo eocieJoJ reJ Tle 1nforno/ion Age. 1conon,, Socie/, onJ
Cul/ure. Tle Iiee of /le Ae/uor/ Socie/,, Vol. 1., l996. MndrId: AIInnzn
IdIforInI.
- (l998). Lo ero Je lo infornoci6n. 1cononlo eocieJoJ , cul/uro. Vol. 2
1l poJer Je lo iJen/iJoJ Tle Pouer of 1Jen/i/,, Tle 1nforno/ion Age.
1conon,, Socie/, onJ Cul/ure, Vol. 11. l99?. MndrId: AIInnzn
IdIforInI.

24l
- (l998). Lo ero Je lo infornoci6n. 1cononlo, eocieJoJ , cul/uro. Vol 3.
Iin Je nilenio Tle Iiee of /le Ae/uor/ Socie/,. 1conon,, Socie/, onJ
Cul/ure. 1nJ of Milleniun, Vol. 111, l996. MndrId: AIInnzn IdIforInI.
Chngnon, noIoon A. (l9??). Yononon /le fierce people. ow York: HoIf,
!Inohnrf nnd WInsfon.
Chnn, W. T. John H. CoIdfhoro. (2005). "SocInI SfrnfIfIcnfIon nnd
cuIfurnI ConsumfIon: MusIc In IngInnd", Inor rosonfod nf fho Annuol
Mee/ing of Anericon Sociologicol Aeeocio/ion, l3-l6
fh
Augusf, IhIIndoIhIn.
Chnynnov, AIoxnndor V. (l9?4). Lo orgonicoci6n Je lo uniJoJ econ6nico
conpeeino l925. Iuonos AIros: IdIcIonos uovn VIsIon.
ChIIdo, Cordon V. (l988). Loe Orlgenee Je lo citilicoci6n Mon Mo/ee
Hineelf, l936. MoxIco: ICI.
ChIIds, Torry S. (l999). "Affor AII, n Hoo Ioughf n WIfo: Tho SocInI
ImonsIons of IronworkIng nmong fho Toro nnd Insf AfrIcn", on obros
Hoffmnn (ods.) (l999) Tle Sociol D,nonice of Teclnolog,. Proc/ice, Poli/ice
onJ WorlJ Vieu. WnshIngfon. SmIfhsonInn InsfIfufIon Iross.
ChrIsfnIIor, W. (l966). Cen/rol Plocee in Sou/lern Gernon,. IngIowood
CIIffs: IronfIco HnII.
CInmmor, John (l985). An/lropolog, onJ Poli/icol 1conon,. Tleore/icol
onJ Aeion Perepec/itee. !ondon: MncmIIInn.
- (Id). (l98?). Be,onJ /le Aeu 1cononic An/lropolog,. Hong Kong:
MncMIIInn Iross.
CInrko, SImon (l994). "!ovIow: Tho WorId of ConsumfIon", Con/enporor,
Sociolog, 23(6): 884-885.
CInvnI, InuI (l9?4). 1toluci6n Je lo geogroflo lunono 1eeoi eur l`etolu/ion
Je lo geogroplie lunoine, l9?4. InrcoIonn: OIkos-fnu
CIunns, CrnIg (l999). "ModornIfy nnd !ocnI: ConsumfIon nnd fho !Iso of
fho Wosf", Tle Anericon Hie/oricol Ietieu l04(5): l49?-l5ll.
Codoro, HoIon (l968). "Monoy-Ixchnngo Sysfoms nnd n Thoory of Monoy",
Mon 3(4): 55?-5??.
CoIIorodo-MnnsfoId, !udI (2005). "ConsumfIon", on Jnmos CnrrIor (od.), A
HonJIoo/ of 1cononic An/lropolog,. ChoIfonhnm orfhnmfon: Idwnrd
IIgnr.
Comnroff, John Comnroff, Jnno (l999). "OccuIf oconomIos nnd fho vIoIonco
of nbsfrncfIon: nofos from fho Soufh AfrIcnn osfcoIony", Anericon
1/lnologie/ 26(2): 2?9-303.
Commons, John !. (l934). 1ne/i/u/ionol 1cononice. 1/e Ploce in Poli/icol
1conon,. ow York: Tho MncmIIInn Comnny.
ConkIIn, HnroId C. (l954). "An IfhnoocoIogIcnI Aronch fo ShIffIng
AgrIcuIfuro", Troneoc/ione of /le Aeu Yor/ AcoJen, of Sciencee l?(2): l33-
l42.

242
Confrorns, Josus; Mnrfnoz-VoIgn, !bnIdo; Morono, IsIdoro y Jonn Irnf
(ods.) (l99l). An/ropologlo Je loe PueIloe Je 1epoo. MndrId: Tnurus
!nIvorsIfnrIn.
nIfnbuIf, MngnI (l988). 1cologlo lunono en uno conuniJoJ Je Moreloe.
MoxIco .I.: !AM.
nIfon, Coorgo (l965). "IrImIfIvo Monoy", Anericon An/lropologie/, 6?(l):
44-65.
- (l9?l). 1cononic Detelopnen/ onJ Sociol Clonge. Tle MoJernico/ion
of Villoge Connuni/iee. ow York: Tho nfurnI Iross.
`Andrndo, !oy (l995). Tle Detelopnen/ of Cogni/ite An/lropolog,.
CnmbrIdgo: CnmbrIdgo !nIvorsIfy Iross.
oscoI, IhIIIo (l996). "ConsfrucfIng nnfuros: symboIIc ocoIogy nnd socInI
rncfIco", on oscoI IIsson (ods.), Ao/ure onJ Socie/,. An/lropologicol
Perepec/itee. !ondon: !oufIodgo.
oscoI, IhIIIo CsII IIsson (ods.) (l996). Ao/ure onJ Socie/,.
An/lropologicol Perepec/itee. !ondon: !oufIodgo.
oz, Iornnndo (200l). I/iliJoJ, Jeeeo , tir/uJ. Lo fornoci6n Je lo iJeo
noJerno Jel /roIojo. InrcoIonn: IonnsuIn.
obb, MnurIco (l9?5). Teorlo Jel tolor , Je lo Jie/riIuci6n JeeJe AJon
Sni/l. 1Jeologlo , /eorlo econ6nico Tleoriee of tolue onJ Jie/riIu/ion eince
AJon Sni/l, l9?3). MndrId: SIgIo XXI.
oIo, !. y CnrnoIro, !. ods. (l960). 1eeo,e in /le Science of Cul/ure. ow
York: !nndom Houso.
ougIns, Mnry (l98l). "!os IoIo: rosIsfoncIn nI cnmbIo" l962, on !Ioborn,
J.!., An/ropologio 1con6nico. 1e/uJioe 1/nogrficoe. InrcoIonn: Anngrnmn.
- (l9?4). "II rncIonnmIonfo rImIfIvo", on IIrfh (od.), Tenoe Je
on/ropologlo econ6nico Tlenee in 1cononic An/lropolog,, l96?.
MoxIco: ICI.
ougIns, Mnry Ishorwood, Inron (l9?9). Tle WorlJ of GooJe. TouorJe on
An/lropolog, of Coneunp/ion. ow York: InsIc Iooks.
obrowoIskI, KnmIzIorz (l9?9). "Ionsnnf TrndIfIonnI CuIfuro l958 ", on
ShnnIn, T. (od.), Peoeon/e onJ Peoeon/ Socie/iee. Hnrmondsworfh: IonguIn
Iooks.
umonf, !ouIs (l982). Hono oequolie. Geneeie , opogeo Je lo iJeologlo
econ6nico Hono oquolie. Geneee e/ eponouieeenen/ Je l'iJeologie
ecnonique, l9??. MndrId: Tnurus.
- (l98?). 1neo,oe eoIre el inJitiJuolieno. Ino perepec/ito
on/ropol6gico eoIre lo iJeologlo noJerno eeoie eur l'inJitiuJoliene.
Ine perepec/ite on/lropologique eur l'iJeologie noJerne, l983.
MndrId: AIInnzn !nIvorsIdnd.

243
yson Hudson, . Y !. (l969). "SubsIsfonco HordIng In !gnndn", Scien/ific
Anericon 220:?6-89.
IIckoImnn, nIo I. (l98l). Tle MiJJle 1oe/. An An/lropologicol Approocl.
!ondon: IronfIco-HnII.
IInzIg, InuI (l949). Prini/ite Mone,. 1n i/e 1/lnologicol, Hie/oriol onJ
1cononic Aepec/e. CInsgow: Iorgnmon Iross.
IIIndo, MIrcon (l9?4). Herreroe , olquinie/oe Iorgerone e/ olclinie/ee,
l956. MndrId: AIInnzn IdIforInI.
IIIon, !oy, Inrkos, Iofor IIckor, AInn (2000). 1nJigenoue 1ntironnen/ol
KnouleJge onJ i/e Troneforno/ione. Cri/icol An/lropologicol Perepec/itee.
Amsfordnm: Hnrwood AcndomIc IubIIshors.
IIIon, !oy IukuI, K., (od.) (l996). IeJefining Ao/ure. 1colog,, Cul/ure
onJ Donee/ico/ion. Oxford: Iorg.
IIIon, !oy (l998). "Commonfs fo I. SIIIIfoo: Tho ovoIomonf of IndIgonous
KnowIodgo. A ow AIIod AnfhrooIogy", Curren/ An/lropolog, (39): 2.
IIsfor, Jon (l983). 1l ConIio Tecnol6gico. 1ntee/igocionee eoIre lo
rncIonnIIdnd y In frnnsformncIon socInI. InrcoIonn: CodIsn.
IndIcoff, KIrk M. (l9?0). An Anol,eie of Molo, Mogic. Oxford: CInrodon.
IngoIs, IrIodrIch (l9?0). 1l origen Je lo fonilio, lo propieJoJ pritoJo , el
ee/oJo l884. MndrId: IdIforInI Iundnmonfos.
Ingormnn, SfnnIoy (l995). "!ovIow: ConsumfIon nnd fho WorId of Coods",
Journol of 1n/erJieciplinor, Hie/or, 25(3): 4??-4?8.
Iscobnr, Arfuro (l99l). "AnfhrooIogy nnd fho ovoIomonf Incounfor: Tho
MnkIng nnd MnrkofIng of ovoIomonf AnfhrooIogy", Anericon
An/lropologie/, l8 (4): 658-682.
- (l995). 1ncoun/ering Detelopnen/. Tle Mo/ing onJ Inno/ing of /le
TlirJ WorlJ. IrIncofon: IrIncofon !nIvorsIfy Iross.
Ivors, Hnns-Iofor; Schrndor, HoIko (l994). Tle Morol econon, of /roJe
e/lnici/, onJ Jeteloping nor/e/e. !ondon: !oufIodgo.
InIrhond, Jnmos nnd !onch, M. (l996) MiereoJing /le Africon LonJecope.
Socie/, onJ 1colog, in o Ioree/-Sotonnol Moeoic. AfrIcnn SfudIos SorIos,
CnmbrIdgo nnd ow York: CnmbrIdgo !nIvorsIfy Iross.
Iorrnfor Morn, J. (l994). Diccionorio Je filoeoflo. InrcoIonn: ArIoI.
IIno, Ion; !oooId, IIIon (l993). Tle WorlJ of Coneunp/ion. ow York:
!oufIodgo.
IIrfh, !nymond (l936). We, Tle Ti/opio. A Sociologicol S/uJ, of Kinelip in
Prini/ite Pol,neeio. Iosfon: Ioncon Iross.
- (l95l). 1lenen/e of Sociol Orgonico/ion. !ondon: TnvIsfock
IubIIcnfIons.

244
- (l959). Sociol Clonge in Ti/opio. Ie-e/uJ, of o Pol,neeion
Connuni/, of/er o Genero/ion. !ondon: Coorgo AIIon !nwIn !fd.
- (l965). Prini/ite Pol,neeion 1conon, l939. !ondon: !oufIodgo
Kognn InuI !fd.
- (l966). Molo, Iielernen. Tleir Peoeon/ 1conon,. !ondon: !oufIodgo
Kognn InuI !fd.
- (l9?4). Tenoe Je on/ropologlo econ6nico Tlenee in 1cononic
An/lropolog,, l96?. MoxIco: ICI.
IIrfh, !nymond Ynmoy, I.S. (l964). Copi/ol, Sotinge, onJ CreJi/ in
Peoeon/ Socie/iee. ChIcngo: AIdIno Afhorfon.
IIrfh, !osomnry (l966). Houee/eeping onong Molo, Peoeon/e. ow York:
HumnnIfy Iross.
Iordo, nrryI C. (l934). HoIi/o/, 1conon, Socie/,. A Geogroplicol
1n/roJuc/ion /o 1/lnolog,. Y: II uffon Co.
Iosfor, Coorgo M. (l962). TroJi/ionol cul/uree. onJ /le inpoc/ of
/eclnologicol clonge. ow York: Hnror !ow.
- (l9?2). Tcin/cun/con. Loe conpeeinoe nexiconoe en un nunJo en
conIio Tcin/cun/con, Mexicon Peoeon/e in o Clonging WorlJ, l96?.
MoxIco: ICI.
IowIor, C. S.; !oInnd, J. (l96?). "Somo orfhorn InIufo nfIvo CnfogorIos",
1/lnolog,, 6: 38l-404.
Irnko, ChnrIos (l96l). "CuIfurnI IcoIogy nnd Ifhnogrnhy", Anericon
An/lropologie/, 64(l): 53-59.
Irnnk, Andro Cundor (l9?0). 1l Jeeorrollo Jel euIJeeorrollo Tle
Detelopnen/ of InJerJetelopnen/, l966. Iuonos AIros: IdIforInI SIgnos.
- (l9?l). Lunpen-Iourgeoieie e/ lunpen-Jeteloppenen/. InrIs:
IrnnoIs Mnsoro.
- (l9?9). Lo crieie nunJiol. InrcoIonn: Iruguorn.
IrIod, M. (l96?). Tle 1tolu/ion of Poli/icol Socie/,. ow York: McCrnw-HIII.
CnIbrnIfh, John Konnofh (l968). 1l nueto ee/oJo inJue/riol Tle Aeu
1nJue/riol S/o/e, l96?. InrcoIonn: ArIoI.
- (l985). Lo eocieJoJ opulen/o Tle Affluen/ Socie/,, l958.
InrcoIonn: ArIoI.
- (2000). Lo cul/uro Je lo eo/iefocci6n Tle Cul/ure of /le
Con/en/nen/, l992. InrcoIonn: ArIoI.
Coorfz, CIIfford (l963). Agricul/urol 1ntolu/ion. Tle Proceee of 1cologicol
Clonge. IorkoIoy: !nIvorsIfy of CnIIfornIn Iross.
CIbson, K. !. IngoId, T. (ods.), (l993). Toole, longuoge onJ cogni/ion in
lunon etolu/ion. CnmbrIdgo. CnmbrIdgo !nIvorsIfy Iross.

245
CInrInI, OrIo y InfrIck M. !Iodfko (l996). 1l Jileno Jel enpleo. 1l fu/uro
Jel /roIojo. 1nforne ol CluI Je Iono. IIIbno: Tho CIub of !omn.
CIddons, Anfhony (l99l). MoJerni/, onJ Self-iJen/i/,. Self onJ Socie/, in
/le Lo/e MoJern Age. CnmbrIdgo: IoIIcy Iross.
CIIfIIInn, S. C. (l935). Tle Sociolog, of 1nten/ion. ChIcngo: IoIIof IubIIshIng
Comnny.
CInsborg, III (od.), (l964). Teclnolog, onJ Sociol Clonge. !ondon Y:
CoIumbIn !nIvorsIfy Iross.
CodoIIor, MnurIco (l9?4). 1cononlo, fe/iclieno , religi6n en loe eocieJoJee
prini/itoe. MndrId: IdIforInI SIgIo XXI.
- (l9?6). An/ropologlo , econonlo In Jonoine con/ee/e.
l`on/lropologie econonique, l9?4. InrcoIonn: Anngrnmn.
- (l986). Lo proJucci6n Je loe GronJee lonIree. PoJer , Joninoci6n
noeculino en/re loe Ioru,o Je Aueto Guineo Lo ProJuc/ion Jee
gronJe lonnee. Poutoir e/ Jonino/ion noeculine clec lee Boru,o
Je Aoutelle-Guinee, l982. MndrId: AknI !nIvorsIfnrIn.
- (l998). 1l enigno Jel Jon L'enigne Ju Jon, l996. InrcoIonn:
InIdos.
CoodfoIIow, .M. (l939). Principlee of 1cononic Sociolog,. Tle 1cononice of
Prini/ite Life oe 1llue/ro/eJ fron /le Bon/u Peoplee of Sou/l onJ 1oe/
Africo. IhIIndoIhIn: I. IInkInfon's SonCo., Inc.
Coody, Jnck (l968). Li/eroc, in TroJi/ionol Socie/iee. CnmbrIdgo:
CnmbrIdgo !nIvorsIfy Iross.
- (l9?l). Teclnolog,, /roJi/ion, onJ /le S/o/e in Africo. Oxford:
Oxford !nIvorsIfy Iross.
- (l982). Coo/ing, Cuieine onJ Cloee. A S/uJ, in Conporo/ite
Sociolog,. CnmbrIdgo: CnmbrIdgo !nIvorsIfy Iross.
CouIdnor, AIvIn W. (l960). "Tho orm of !ocIrocIfy: A IroIImInnry
Sfnfomonf", Anericon Sociologicol Ietieu 25: l6l-l?8.
Crnnovoffor, Mnrk (l985). "IconomIc AcfIon nnd SocInI Sfrucfuro: Tho
robIom of Imboddodnoss", Anericon Journol of Sociolog,, 9l(3): 48l-5l0.
- (l992). "IrobIoms of IxInnnfIon In IconomIc socIoIogy", on ohrIn
nnd IccIos (ods.), Ae/uor/e onJ Orgonico/ione. Iosfon: Hnrvnrd
!nIvorsIfy Iross.
Codoy, !Icnrdo, VIcforIn !oyos-Cnrcn, IIIznbofh Iyron, WIIIInm !. !oonnrd
VInconf Vndoz (2005). "Tho Iffocf of Mnrkof IconomIos on fho WoII-IoIng
of IndIgonous IooIos nnd on ThoIr !so of !onownbIo nfurnI !osourcos",
Annuol Ietieu of An/lropolog, 34: l2l-38.
Crny, !oborf I. (l965). "Tho Sonjo -A mnrkofIoss communIfy" on Iohnnnnn,
InuI nIfon, Coorgo (ods.). Mor/e/e in Africo. 1igl/ euIeie/ence econoniee
in /ronei/ion. ow York: oubIodny Anchor.

246
Crogory, ChrIs A. (l99?). "Ioyond CIffs nnd CommodIfIos", on Sotoge
Mone,. Tle An/lropolog, onJ Poli/ice of ConnoJi/, 1xclonge. Amsfordnm:
Hnrwood AcndomIc IubIIshors.
CrIorson, IhIIII (l9?8). "Tho OrIgIns of Monoy", on nIfon, Coorgo (od.),
Ieeeorcl in 1cononic An/lropolog,, l: l-36.
CrIm, John A. (od.) (200l). 1nJigenoue TroJi/ione onJ 1colog,. Tle
1n/erIeing of Coenolog, onJ Connuni/,. CnmbrIdgo: Hnrvnrd !nIvorsIfy
Iross.
Cudomnn, Sfohon (200l). Tle An/lropolog, of 1conon,. Oxford: IInckwoII
IubIIshors.
Hnmmond, Iofor I. (l966). Yo/engo. Teclnolog, in /le Cul/ure of o Wee/
Africon KingJon. Y: Tho Iroo Iross.
Hnrdosfy, onnId !. (l9?9). An/ropologlo ecol6gico 1cologicol
An/lropolog,, l9??. InrcoIonn: IdIcIons IoIInforrn.
HnrdIn, Cnrroff (l968). "Tho Trngody of fho Commons", Science,
l62(l968):l243-8.
Hnrnor, MIchnoI J. (l9??). "Tho IcoIogIcnI InsIs for Azfoc SncrIfIco",
Anericon 1/lnologie/, 4: ll?-l35.
HnrrIs, Mnrk (2005). "Ionsnnfs", on CnrrIor, J. (od.), A HonJIoo/ of
1cononic An/lropolog,. ChoIfonhnm orfhnmfon: Idwnrd IIgnr.
HnrrIs, MnrvIn (l985). "!n nfurnIozn do In CuIfurn" on 1n/roJucci6n o lo
An/ropologio Generol Cul/ure, people, Ao/ure. An 1n/roJuc/ion /o generol
Anl/ropolog,, l985. MndrId: AIInnzn IdIforInI.
- (l998). 1n/roJucci6n o lo An/ropologlo Generol Cul/ure, people,
Ao/ure. An 1n/roJuc/ion /o generol An/lropolog,, l988. MndrId:
AIInnzn IdIforInI.
- (l982). 1l no/eriolieno cul/urol cono ee/ro/egio Je intee/igoci6n
l9?9. MndrId: AIInnzn.
- (l98?). 1l Jeeorrollo Je lo /eorlo on/ropol6gico. Ino lie/orio Je loe
/eorloe Je lo cul/uro [Tle riee of on/lropologciol /leor,. A lie/or,
of /leoriee of cul/ure, l968. MndrId: SIgIo XXI.
HnshIm, Wnn (l988). Peoeon/e unJer Periplerol Copi/olien. InngI:
IonorbIf !nIvorsIfI Kobnngsnnn MnInysIn.
HorskovIfs, MoIvIIIo J. (l954). An/ropologlo econ6nico. 1e/uJio Je econonlo
conporoJo 1cononic An/lropolog,. A S/uJ, in Conporo/ite 1cononice,
l952. MoxIco: ICI.
Horrnnz, Y. (l998). "!n InmIgrncIon InfInonmorIcnnn on dIsfInfos confoxfos
do rococIon", Migrocionee, 3: 3l-5l.
- (2000). "InmIgrncIon o IncororncIon InbornI", Migrocionee, 8: l2?-
l63.

24?
Hobnrf, Mnrk (od.) (l993). An An/lropologicol Cri/ique of Detelopnen/. Tle
Grou/l of 1gnoronce. !ondon: !oufIodgo.
Hobon, AIInn (l982). "AnfhrooIogIsfs nnd ovoIomonf", Annuol Ietieu of
An/lropolog, (ll):349-?5
Hobsbnwm, I.J. (l965). Prini/ite IeIele. S/uJiee in Arcloic Iorne of Sociol
Motenen/e in /le 19/l onJ 20/l Cen/uriee. ow York: orfon nnd
Comnny, l959.
Hodgos, Honry (l9?0). Teclnolog, in /le Ancien/ WorlJ. !SA: Inrnos
obIo.
- (l998). Ar/ifoc/e. An in/roJuc/ion /o eorl, no/eriole onJ
/eclnolog,. !ondon: uckworfh, l989.
HorIgnn, Sfohon (l988). Ao/ure onJ Cul/ure in Wee/ern Cul/ure. !ondon
nnd ow York: !oufIodgo.
IngIohnrf, !onnId (l9??). Tle Silen/ Ietolu/ion. IrIncofon: IrIncofon
!nIvorsIfy Iross.
- (l99l). 1l conIio cul/urol en loe eocieJoJee inJue/riolee
otoncoJoe Cul/ure Slif/. 1n AJtonceJ 1nJue/riol Socie/,, l990.
MndrId: CIS.
IngoId, TIm (l986). Tle Approprio/ion of Ao/ure. 1eeo,e on lunon ecolog,
onJ eociol relo/ione. Mnnchosfor !nIvorsIfy Iross.
- (l99l). "AnfhrooIogIcnI SfudIos of TochnoIogy", Inor rosonfod
fo fho InsfIfufo for Advnncod SfudIos In fho HumnnIfIos
conforonco CuIfuros nnd TochnoIogIos`.
- (l995). "IuIIdIng, dwoIIIng, IIvIng: how nnImnIs nnd ooIo mnko
fhomsoIvos nf homo In fho worId", on Sfrnfhorn, M. (od.), Slif/ing
con/ex/e. /roneforno/ione in on/lropologicol /nouleJge. !ondon:
!oufIodgo, . 5?-80.
- (l99?). "IIghf fhomos In fho nnfhrooIogy of fochnoIogy", Sociol
Anol,eie 4: l06-l38.
- (l999). "TooIs for fho Hnnd, !nngungo for fho Inco`: An
ArocInfIon of !oroI-Courhnn`s Gee/ure onJ Speecl". S/uJ. Hie/.
Plil. Biol. BioneJ. Sci. 30(4): 4ll-453.
- (2000). Tle Percepcione of /le 1ntironnen/ . 1eeo,e on LitelilooJ,
Duelling onJ S/ill . !ondon ow York: !oufIodgo.
- (200l). "Ioyond Arf nnd TochnoIogy: Tho AnfhrooIogy of SkIII",
on SchIffor, M. I. (od.) An/lropologicol Perepec/itee on Teclnolog,.
AIbuquorquo: !nIvorsIfy of ow MoxIco Iross.
Jnmoson, IrodrIc (l99l). Poe/noJernien, or /le Cul/urol Logic of Lo/e
Copi/olien. urhnm: uko !nIvorsIfy Iross.
Jovons, W.S. (l8?5). Mone, onJ /le Mecloniene of 1xclonge. !ondon:
Kognn InuI, Troch, Trbnor Co.

248
- (l998). Lo Teorlo Je lo econonlo poll/ico Tle Tleor, of poli/icol
econon,, l8?l. MndrId: IIrmIdo.
Jonos, I. !. (l993). "!ovIow: ConsumfIon nnd fho WorId of Coods", Tle
Journol of 1cononic Hie/or, 53(4): 9?5-9?6.
KnInn, nvId (l9?6). "!n confrovorsIn formnIIsfns-subsfnnfIvIsfns do In
nnfrooIogn oconomIcn: rofIoxIonos sobro sus nmIIns ImIIcncIonos", on
CodoIIor, M. (od.), An/ropologlo , econonlo. InrcoIonn: Anngrnmn.
KnrIm, WnzIr Jnhnn (l98l). Mo` Be/iee/ Concep/e of Liting Tlinge. !ondon
SchooI of IconomIcs Monogrnhs on SocInI AnfhrooIogy, 54. ow Jorsoy:
Tho AfhIono Iross.
Kny, MIIfon (l996). 1ntironnen/olien onJ Cul/urol Tleor,. 1xploring /le
Iole of An/lropolog, in 1ntironnen/ol Diecouree. ow York: !oufIodgo.
Konrnoy, MIchnoI (l996). Ieconcep/uolicing /le Peoeon/r,. An/lropolog, in
GloIol Perepec/ite. IouIdor, CoIorndo: WosfvIow Iross, Inc.
Koon, Inn (l994). KnouleJge onJ Secrec, in on AIoriginol Ieligion. Yolngu
of Aor/l-1oe/ Arnlen LonJ. Oxford: CInrondon Iross.
KoIIor, ChnrIos M. KoIIor, Jnnof . (l996). Cogni/ion onJ Tool Iee. Tle
Bloc/eni/l o/ Wor/. CnmbrIdgo: CnmbrIdgo !nIvorsIfy Iross.
KorkvIIof, IonodIcf (l9??). Tle Hu/ IeIellion. S/uJ, of Peoeon/ Ietol/ in
/le Plilippinee. CnIIfornIn: !nIvorsIfy of CnIIfornIn Iross.
Koynos, John Mnynnrd (l99?). Lo /eorlo generol Je lo ocupoci6n, el in/eree ,
el Jinero Tle Generol Tleor, of 1nplo,nen/ 1n/eree/ onJ Mone,, l936.
MoxIco: ICI.
KIng, VIcfor T. WIIdor, WIIIInm . (2003). Tle MoJern An/lropolog, of
Sou/l-1oe/ Aeio. !ondon nnd ow York: !oufIodgo.
KIoIn, IhIII A. (l994). Be,onJ Dieeen/. 1eeo,e in 1ne/i/u/ionol 1cononice.
Armond, Y: M.I. Shnro.
KnIghf, Irnnk H. (l94l). "AnfhrooIogy nnd IconomIcs", Tle Journol of
Poli/icol 1conon,, 49: 24?.
Koorfgo, oroffn (od.), (l996). Tle Iligl/ Iron Science onJ Ieoeon. ow
York: Tho John HokIns !nIvorsIfy Iross.
Korsh, KnrI (l98l). Korl Morx l96?. InrcoIonn: ArIoI.
!ndormnn, CnroI (l983). Witee MiJitee. ClilJIir/l onJ Au/r/ion in Iurol
Molo,eio. IorkoIoy: !nIvorsIfy of CnIIfornIn Iross.
!nndnn, !. (od.) (l984). Tle Ao/ure of Teclnologicol Clonge. Are MoJele of
Teclnologicol Clonge Ieleton/: HoIInnd: ordrochf.
!nfnsh, M. !. nnd Turvoy, M. T. (ods), (l996). Dex/er, onJ 1/e Detelopnen/.
ow Jorsoy: !nwronco IrIbnum AssocInfos.
!onch, Jorry; !onch, Idmund (l983). Tle Kulo. Aeu Perepec/itee on Moeein
1xclonge. CnmbrIdgo: CnmbrIdgo !nIvorsIfy Iross.

249
!onch, MoIIssn Monrns, !obIn (od.), (l996). Tle Lie of /le LonJ.
Clollenging IeceiteJ WieJon on /le Africon 1ntironnen/. Tho
InfornnfIonnI AfrIcnn InsfIfufo. Oxford: Jnmos Curroy.
!ocInIr, Idwnrd I., Jr. (l9?6). "Toorn oconomIcn y nnfrooIogn oconomIcn",
on CodoIIor, M. (od.), An/ropologlo , econonlo In Jonoine con/ee/e.
l`on/lropologie econonique, l9?4. InrcoIonn: Anngrnmn.
!oo, !Ichnrd I. (l98l). "!n subsIsfoncIn do Ios bosquImnnos Kung: un
nnIIsIs do Inu-oufuf 1cologicol 1eeo,e.ProceeJinge of /le Conference on
Cul/urol 1colog,, l966 on !Ioborn, J.!. (od.): An/ropologio econ6nico.
1e/uJioe 1/nogrficoe. InrcoIonn: Anngrnmn.
- (l9?9). Tle Kung Son. Men, Wonen, onJ Wor/ in o Ioroging
Socie/,. CnmbrIdgo: CnmbrIdgo !nIvorsIfy Iross.
!oo, !Ichnrd I.; nIy, !Ichnrd (ods.) (l999). Tle ConIriJge 1nc,clopeJio of
Hun/ere onJ Go/lerere. CnmbrIdgo: CnmbrIdgo !nIvorsIfy Iross.
!omonnIor, IIorro (l992). 1lenen/e for on An/lropolog, of Teclnolog,.
AnfhrooIogIcnI Inors. Musoum of AnfhrooIogy, !nIvorsIfy of MIchIgnn,
88.
- (od.), (l993). Teclnologicol cloicee. /roneforno/ion in no/eriol
cul/uree eince /le Aeoli/lic. !ondon: !oufIodgo.
!oroI-Courhnn, Andro (l988). 1l lonIre , lo no/erio (etoluci6n , /ecnico I)
1tolu/ion e/ Teclniquee 1. L'Honne e/ lo Mo/iere, l945. MndrId: Tnurus.
- (l989). 1l neJio , lo /ecnico (etoluci6n , /ecnico 11) 1tolu/ion e/
Teclniquee 2. Milieu e/ Teclniquee, l945. MndrId: Tnurus.
- (l993). Gee/ure onJ Speecl. Mnssnchusoffs: MIT Iross. Le Gee/e
e/ lo Porole, /one 1 . Teclnique e/ Longoge, l964
!ovI-Sfrnuss, CInudo (l96l). An/ropologlo 1e/ruc/urol An/lropologie
S/ruc/urole, l958. Iuonos AIros: I!IIA.
!owIs, nvId (2005). "AnfhrooIogy nnd dovoIomonf: fho unonsy
roInfIonshI", on J. CnrrIor (od.), A HonJIoo/ of 1cononic An/lropolog,.
ChoIfonhnm orfhnmfon: Idwnrd IIgnr.
!owIs, Oscnr (l985). An/ropologlo Je lo poIreco. Cinco Ionilioe Iite
Ioniliee (Mexicon Coee S/uJiee in /le Cul/ure of Pouer/,), l959. MoxIco:
ICI.
!Ighf, Ivnn (l9?2). 1/lnic 1n/erpriee in Anerico. Bueineee onJ Welfore
Anong Clineee, Joponeee, onJ Bloc/e. IorkoIoy: !nIvorsIfy of CnIIfornIn
Iross.
!Ighf, I. y IonncIch, I. (l988). 1nnigron/ 1n/repeneure. Koreone in Loe
Angelee 196-19S2. IorkoIoy: !nIvorsIfy of CnIIfornIn Iross.
!Ighf, I. y CoId, S. J. (2000). 1/lnic 1cononiee. Snn Iogo: AcndomIc Iross.
!usfIg-Arocco, Vorn (l9?5). Teclnolog,. S/ro/egiee for Surtitol. InsIc
AnfhrooIogy !nIfs. Sfnnford: HoIf, !Inohnrf nnd WInsfon, Inc.

250
MncKonzIo, onnId (l984). "Mnrx nnd fho MnchIno", Teclnolog, onJ
Cul/ure 25(3)
MnIInowskI, IronIsInw (l9??). 1l cul/ito Je lo /ierro , loe ri/oe ogrlcoloe en
loe ieloe ToIrionJ. Loe JorJinee Je Corol , eu nogio. Corol GorJene onJ
/leir Mogic. Soil-/illing onJ ogricul/urol ri/ee in /le ToIrionJ 1elonJe,
l935. InrcoIonn: !nbor !nIvorsIfnrIn.
- (l9?6). "!n oconomn rImIfIvn do Ios IsIonos do frobrInnd", on
CodoIIor, MnurIco (od.), An/ropologlo , 1cononlo In Jonoine
con/ee/e. l'on/lropologie econonique. l9?4. InrcoIonn: Anngrnmn.
MnIfhus, Thomns !oborf (l95l). 1neo,o eoIre el principio Je lo poIloci6n
1eeo, on /le Principle of Populo/ion oe 1/ Affec/e /le Iu/ure 1nprotenen/ of
Socie/,, ui/l Ienor/e on /le Speculo/ione of Mr. GoJuin, M. ConJorce/,
onJ O/ler Wir/ere, l?98. MoxIco: ICI.
MnrshnII, AIfrod (l96l). Principlee of 1cononice l890. !ondon: McMIIInn.
Mnrfon, CornId C. (200l). Hunon 1colog,. Boeic Concep/e for Sue/oinoIle
Detelopnen/. !ondon: Inrfhscnn IubIIcnfIons !fd.
MnrfIn, Corry (2000). "SfnsIs In comIox nrfofncfs", on ZImnn (od.)
Teclnologicol 1nnoto/ion oe on 1tolu/ionor, Proceee. CnmbrIdgo:
CnmbrIdgo !nIvorsIfy Iross.
Mnrfn Juoz, Iornnndo (2002). Con/riIucionee poro uno on/ropologlo Jel
Jieeo. InrcoIonn: CodIsn.
Mnrfnoz AIIor, Jonn (l992). De lo econonlo ecol6gico ol ecologieno populor.
InrcoIonn: IcnrIn.
Mnrfnoz VoIgn, !bnIdo (l9?8). An/ropologlo ecol6gico. Adnrn: !n Corunn.
- (l985) Lo ecologlo cul/urol Je uno poIloci6n Je ogricul/oree.
InrcoIonn: MIfro.
- (l989). An/ropologlo econ6nico. Concep/oe, /eorloe, JeIo/ee.
InrcoIonn: IcnrIn.
- (l99?). Lo in/egroci6n eociol Je loe innigron/ee ex/ronjeroe en
1epoo. MndrId: IdIforInI Troffn.
- (200l). "InmIgrnnf Inbor: oIIcIos, cIvII rIghfs, vIoIonco nnd fho
Inbor mnrkof: II IjIdo (AImorn, SnIn) ", 1nJoxo, l5 (l29-l35).
Mnrx, KnrI (l990). 1l copi/ol. [Doe Copi/ol. Kri/i/ Jer poli/ieclen /ononie
l86?-l9l0. InrcoIonn: IdIcIons 62-IufncIo do InrcoIonn
- (l9?0). Con/riIuci6n o lo crl/ico Je lo econonlo poll/ico
GrunJrieee Jer Kr/i/ Jer poli/ieclen /ononie, l85?. MndrId:
AIborfo Cornzon Id.
Mnrx, KnrI y IngoIs, IrIodrIch (l9?2). Monifiee/o Jel Por/iJo Conunie/o
l848. MoxIco: IdIcIonos !ocn.
Mnuss, MnrcoI (l934). "!os fochnIquos du cors", Journol Je Pe,clologie,
XXXII, n3-4.

25l
- (l9?9). "Insnyo sobro Ios donos, mofIvo y formn doI cnmbIo on Ins
socIodndos rImIfIvns l924", on Sociologlo , An/ropologlo.
MndrId: Tocnos.
MoIIInssoux, CInudo (l964). An/lropologie econonique Jee gouro Je C/e
J'1torie. De l'econonie Je euIeie/once l'ogricul/ure connerciole. !n Hnyo:
Moufon Co. nnd IcoIo IrncfIquo dos Hnufos Ifudos.
- (l98?). Mujeree, groneroe , copi/olee. 1cononlo Jonee/ico ,
copi/olieno Iennee, greniere, copi/oux. l9?5. MndrId: SIgIo XXI.
Mondoz, !ourdos (l995). An/ropologlo Je lo proJucci6n or/le/ico. MndrId:
SnfosIs.
McInfo, Monfgomory (2005). "AnfrooIogn y ConfrnInsurgoncIn: In HIsforIn
do unn oxfrnnn roIncIon", Mili/or, Ietieu, Mnyo-JunIo 2005.
Mc!uhnn, MnrshnII (l998). Lo Goloxio Gu/enIerg. Geneeie Jel lono
/,pogroplicue Tle Gu/enIerg Golox,, l962. InrcoIonn: CrcuIo do Iocforos.
Mongor, CnrI (l98l). Principioe Je lo Joc/rino Je lo econonlo poll/ico
l8?l. InrcoIonn: OrbIs.
- (l883) 1e/uJioe eoIre loe ne/oJoe Je loe ciencioe eociolee
(In/ereuclungen uIre Jie Me/loJe Jer Socioluieeeneclof/en unJ
Jer Poli/ieclen /ononie ineIeeonJere).
MIgdnI, JooI S. (l9?4). Peoeon/e, Poli/ice onJ Ietolu/ion. IrIcofon: IrIncofon
!nIvorsIfy Iross.
MIIIor, nnIoI (l983). "InfroducfIon: ThIs nIn`f whnf fhoy usod fo bo", Ioin
59: 5-?.
- (l98?). Mo/eriol Cul/ure onJ Moee Coneunp/ion. Y: IInckwoII
IubIIshors.
- (l995). "ConsumfIon nnd commodIfIos", Annuol Ietieu
An/lropolog, 24: l4l-l6l.
- (od.), (l995). Ac/nouleJging Coneup/ion. A Ietieu of Aeu S/uJiee.
ow York: !oufIodgo.
- (l998). Mo/eriol cul/uree. ul, eone /linge no//er. !ondon:
!oufIodgo.
MIIIs, Mnry Iofh (l998). "ConfosfIng fho mnrgIns of modornIfy: womon,
mIgrnfIon, nnd consumfIon In ThnIInnd", Anericon 1/lnologie/ 24(l): 3?-
6l.
MIngIono, Inzo (l993). Loe eocieJoJee frognen/oJoe. Ino eociologlo Je lo
tiJo econ6nico ne oll Jel poroJigno Jel nercoJo Irognen/eJ Socie/iee.
A Sociolog, of 1cononic Life Ie,onJ /le Mor/e/ PoroJign, l99lI. MndrId:
MInIsforIo do Trnbnjo y SogurIdnd SocInI.
MInnognI, MonIcn (l99?). "ConsumfIon nnd IroducfIon: ShnrIng nnd fho
SocInI ConsfrucfIon of !so-VnIuo", Curren/ An/lropolog, 38(l): 25-48.

252
MInfz, SIdnoy W. (l985). Suee/neee onJ Pouer. Tle Ploce of Sugor in
MoJern Hie/or,. ow York: VIkIng IonguIn Inc.
MoIInn, Joso !uIs y AIbn AInyo I CII (2002). "!ocIrocIdnd hoy: In rod do
unIdndos domosfIcns y sorvIcIos ubIIcos on dos coIocfIvos do VIc
(InrcoIonn), 1nJoxo l5: l65-l82.
Mooro, John H. (od.) (l993). Tle Poli/icol 1conon, of Aor/l Anericon
1nJione. ormnn nnd !ondon: !nIvorsIfy of OkInhomn Iross.
Morn, ImIIIo I. (l993). Lo ecologlo lunono Je loe pueIloe Je lo Anoconio
A ecologio lunono Joe populooee Jo Anocnio, l990. MoxIco: ICI.
Murrn, John V. (l980). Lo orgonicoci6n econ6nico Jel ee/oJo inco Tle
1cononic Orgonico/ion of /le 1n/o S/o/e, l956. MoxIco: SIgIo XXI.
nrofzky, Susnnn (l988). TroIojor en fonilio nujeree, logoree , /olleree.
VnIoncIn: AIfons oI MngnnIm.
- (l99?). Aeu Direc/ione in 1cononic An/lropolog,. AnfhrooIogy,
CuIfuro SocIofy. !ondon: IIufo Iross.
- (2004). An/ropologlo econ6nico. Auetoe TenJencioe. InrcoIonn:
MoIusInn.
- (2005). "IrovIsIonIng", on CnrrIor, J. C. (od.), A HonJIoo/ of
1cononic An/lropolog,. ChoIfonhnm orfhnmfon: Idwnrd
IIgnr.
nsh, MnnnIng (l966). Prini/ite onJ Peoeon/ 1cononic S,e/ene. Snn
IrnncIsco: ChnndIor IubIIshIng Comnny.
- (l96?). "Mnrkof nnd IndInn Ionsnnf IconomIos", on ShnnIn,
Toodor, Peoeon/e onJ Peoeon/ Socie/iee. Hnrmondsworfh: IonguIn
Iooks.
orfh, ougInss C. (l994). 1ne/i/ucionee, conIio ine/i/ucionol , Jeeenpeo
1con6nico. MoxIco: ICI.
ugonf, Sfohon (l993). Anoconion CoIloco Socie/,. An 1eeo, on
1ntieiIili/, onJ Peoeon/ 1conon,. Oxford: Iorg IubIIshors.
Odum, H. T. (l9?l). 1ntironnen/, Pouer, onJ Socie/,. ow York: John
WIIoy Sons.
OIIvor-SmIfh, Anfhony (l996). "AnfhrooIogIcnI !osonrch on Hnznrds nnd
Isnsfors", Annuol Ietieu of An/lropolog,, 25: 303-328.
- (l999). Tle Angr, 1or/l. Dieoe/er in An/lropologicol Perepec/ite.
ow York: !oufIodgo.
Ong, WnIfor, J. (l98?). OroliJoJ , eecri/uro. Tecnologlo Je lo poloIro.
Oroli/, onJ li/eroc,. /le /eclnologicing of /le uorJ, l982. MoxIco: ICI.
Orfogn CnrIo, M !uz (l994). Loe OAGD , lo crieie Jel Jeeorrollo. In
onlieie Je lo cooperoci6n con Cen/roonerico. MndrId: IIIA!A,
IubIIcncIonos ITIA.

253
OrfIz, SuffI !oIssIg (l96?). "!n osfrucfurn do In fomn do docIsIonos onfro Ios
IndIos do CoIombIn", on IIrfh, !nymond (od.), Tenoe Je on/ropologlo
econ6nico Tlenee in 1cononic An/lropolog,. MoxIco: ICI.
- (l9?3). Incer/oin/iee in Peoeon/ Iorning. A ColonIion Coee. ow
York: Tho AfhIono Iross.
Osgood, CornoIIus (l9?0). "OIngnIIk MnforInI CuIfuro", PuIlico/ione in
An/lropolog, 22. ow Hnvon: H!AI Iross, YnIo !nIvorsIfy.
OswnIf, WondoII (l9?3). HoIi/o/ onJ Teclnolog,. Tle 1tolu/ion of Hun/ing.
Y: HoIf, !Inohnrf nnd WInsfon, Inc.
- (l9?6). An An/lropologicol Anol,eie of IooJ-Ge//ing Teclnolog,.
Y: John WIIoy Sons.
InhI, !.I. (l99l). Ditieionee Jel /roIojo Ditieione of LoIour, l984. MndrId:
MInIsforIo do Trnbnjo y SogurIdnd socInI.
InIorm, ngoI (l990). Mexico preliepnico. 1neo,oe eoIre etoluci6n ,
ecologlo. MoxIco: Consojo ncIonnI nrn In CuIfurn y !ns Arfos.
IIsson, CsII (l996). "Humnn-onvIronmonfnI roInfIons: orIonfnIIsm,
nfornnIIsm nnd communnIIsm", on oscoI, I. y C. IIsson (ods.), Ao/ure
onJ Socie/,. An/lropologicol Perepec/itee. !ondon: !oufIodgo.
Inrry, J.; IIoch, M. (l989). Mone, onJ /le noroli/, of exclonge. CnmbrIdgo:
CnmbrIdgo !nIvorsIfy Iross.
IoIofz, MIchnoI C. (l983). "MornI nnd IoIIfIcnI IconomIos In !urnI
Soufhonsf AsIn. A !ovIow ArfIcIo", Conporo/ite S/uJiee in Socie/, onJ
Hie/or, 25(4): ?3l-?39.
IofroquIn, I. IofroquIn, A.M. (l993). "Irom oIIshod sfono fooIs fo sncrod
nxo: fho nxos of fho nnIs of IrInn Jnyn, IndonosIn", on IorfhoIof nnd
ChnvnIIIon, (ods.), Tle Iee of Toole I, Hunon onJ Aon-Hunon Prino/ee. A
Iysson IoundnfIon SymosIum. Oxford: CInrodon Iross.
Ifnffonborgor, Irynn (l992). "SocInI AnfhrooIogy of TochnoIogy", Annuol
Ietieu of An/lropolog, 2l: 49l-5l6.
IIddocko, Sfunrf (l98l). "II sIsfomn do ofInch do Ios kwnkIufI doI sur: unn
nuovn orsocfIvn Sou/luee/ern Journol of An/lropolog,, l960" on
!Ioborn, J.!., An/ropologio 1con6nico. 1e/uJioe 1/nogrficoe. InrcoIonn:
Anngrnmn.
IIoro, M. J. (l9?l). "Tho unI !nbor Mnrkof. Thoory nnd ImIIcnfIons", on
. M. Cordon (od.), ProIlene in Poli/icol 1conon,. An IrIon perepec/ite.
!oxIngfon: C Honfh.
IIoro, M. J. y SnboI, Ch. (l990). Lo eegunJo rup/uro inJue/riol Tle SeconJ
1nJue/riol DitiJe, l984. MndrId: AIInnzn IdIforInI.
IIof, ChnrIos . (l99l). "Of Iorsons nnd ThIngs: Somo !ofIocfIons on
AfrIcnn Shoros of Ixchnngo", Mon, ow SorIos, 26(3): 405-24.

254
IInffnor, Sfunrf (od.) (l985). Mor/e/e onJ Mor/e/ing. Iosfon: SocIofy for
IconomIc AnfhrooIogy.
- (l989). 1cononic An/lropolog,. Sfnnford: Sfnnford !nIvorsIfy
Iross.
IoInnyI, KnrI (l992). Lo gron /ronefornoci6n. Loe orlgenee poll/icoe ,
econ6nicoe Je nuee/ro /ienpo Tle Greo/ Troneforno/ion. Tle Poli/icol onJ
1cononic Origine of our Tine, l944. MoxIco: ICI.
- (l9?6). "!n oconomn como ncfIvIdnd InsfIfucIonnIIzndn" on
IoInnyI, KnrI; Aronsborg, Conrnd M.; Ionrson, Hnrry W., Conercio
, nercoJo en loe inperioe on/iguoe TroJe onJ Mor/e/ in /le 1orl,
1npiree, l95?. InrcoIonn: !nbor.
- (l9??). Tle litelilooJ of non. ow York: AcndomIc Iross.
IokIn, SnmuoI !. (l9?9). Tle Io/ionol Peoeon/. Tle Poli/icol 1conon, of
Iurol Socie/, in Vie/non. CnIIfornIn: Tho !nIvorsIfy of CnIIfornIn Iross.
- (l980). "Tho !nfIonnI Ionsnnf: Tho IoIIfIcnI Iconomy of Ionsnnf
SocIofy", Tleor, onJ Socie/, 9(3): 4ll-4?l.
Iorfos, AIojnndro; Inch, !oborf . (l985). Lo/in Journe,. CuIon onJ
Mexicon 1nnigron/e in /le Ini/eJ S/o/ee. IorkoIoy: !nIvorsIfy of CnIIfornIn
Iross.
Iorfos, A.; MnnnIng, !. (l986). "Tho ImmIgrnnf IncInvo: Thoory nnd
IxnmIos", on J. ngoI y T. OIznk (ods.), Conpe/i/ite 1/lcnic Ielo/ione.
OrInndo: AcndomIc Iross.
Iorfos, A.; Jonson, !. (l98?). "Whnf's nn ofhnIc oncInvo Tho cnso for
concofunI cInrIfy", Anericon Sociologicol Ietieu 52(6): ?68-??l.
Iorfos, A.; MnnuoI CnsfoIIs y !nuron A. Ionfon, ods. (l989). Tle 1nfornol
1conon,. S/uJiee in AJtonceJ onJ Leee DetelopeJ Coun/riee. InIfImoro nnd
!ondon: Tho Johns HokIns !nIvorsIfy Iross.
Iorfos, A. y AIox SfoIck (l994). Ci/, on /le 1Jge. Tle Troneforno/ion of
Mioni. IorkoIoy: !nIvorsIfy of CnIIfornIn Iross.
Iorfos, A. (l996). "!n mondInIIsnfIon nr Io bns. !'omorgonco dos
communnufos frnnsnnfIonnIos", Ac/ee Je lo reclercle en eciencee eociolee,
l29 : l6-25.
IowoIson, John I. (l99l). Tle Morol 1conon,. !nIvorsIfy of MIchIgnn
Iross.
!nnorf, !oy A. (l98?). CerJoe poro loe on/epoeoJoe. 1l ri/uol en lo
ecologlo Je un pueIlo en Aueto Guineo Pige for /le oncee/ore. Ii/uol in /le
ecolog, of o Aeu Guineo people, l968. MndrId: IdIforInI SIgIo XXI.
!nsmusson, Knud (l932). 1n/re /riIue Je eequinolee JeeconociJoe. MndrId:
IdIcIonos IborIn
!odfIoId, !oborf (l956). Peoeon/ Socie/, onJ Cul/ure. ChIcngo: Tho
!nIvorsIfy of ChIcngo Iross.

255
- (l959). Tle Iol/ cul/ure of Yuco/on. ChIcngo: ChIcngo !nIvorsIfy
Iross.
- (l960). Tle Li//le Connuni/, onJ Peoeon/ Socie/, onJ Cul/ure.
ChIcngo: IhoonIx Iooks.
- (l966). 1l nunJo prini/ito , eue /ronefornocionee Tle Prini/ite
WorlJ onJ 1/e Troneforno/ione, l953. MoxIco: ICI.
!odfIoId, !oborf; VIIIn !ojns, AIfonso (l962). Clon Kon o Mo,o tilloge /lo/
cloee progreee. ChIcngo: Tho !nIvorsIfy of ChIcngo Iross.
!odford, Konf H. Indoch, ChrIsfIno (l992). Coneerto/ion of Aeo/ropicol
Ioree/e. Wor/ing fron TroJi/ionol Ieeource Iee. ow York: CoIumbIn
!nIvorsIfy Iross.
!onfrow, CoIIn (l986). "Vnrnn nnd fho omorgonco of wonIfh In rohIsforIc
Iuroo", on AndurnI (od.), Tle eociol life of /linge. ConnoJi/iee in
cul/urol perepec/ite. CnmbrIdgo: CnmbrIdgo !nIvorsIfy Iross.
!oy, I. I. (l9?l). Colonioliene, Aeocolonioliene e/ Tronei/ion our
Copi/oliene. InrIs: Mnsoro.
!Icnrdo, nvId !Icnrdo, nvId (l959). Principioe Je econonlo poll/ico ,
/riIu/oci6n Principlee of Poli/icol 1conon, onJ Toxo/ion, l8l?. MoxIco:
ICI.
!IfkIn, Joromy (l996). 1l fin Jel /roIojo. Auetoe /ecnologloe con/ro puee/oe
Je /roIojo. el nocinien/o Je uno nueto orn Tle enJ of uor/. Tle Jecline of
/le gloIol loIor force onJ /le Joun of /le poe/-nor/e/ ero, l994. InrcoIonn:
InIdos.
- (2000). Lo ero Jel occeeo. Lo retoluci6n Je lo nueto econonlo Tle
Age of Acceee, 2000. InrcoIonn: InIdos.
!IfzonfhnIor, !oborf I. (l954). Ao/ite Mone, of Polou. MIIwnukoo:
MIIwnukoo IubIIc Musoum.
!Ifzor, Coorgo (l996). Tle McDonolJico/ion of Socie/,. An 1ntee/igo/ion in/o
/le Clonging Cloroc/er of Con/enporor, Sociol Life. Thousnnd Onks, CA:
IIno Iorgo Iross.
!Ifzor, Coorgo; OvndIn, Sofh (2000). "Tho Irocoss of MconnIdIznfIon Is of
!nIform, nor Aro Ifs SoffIngs, Consumors, or fho ConsumfIon of Ifs Coods
nnd SorvIcos" on CoffdIonor, Mnrk (od.) Aeu forne of Coneunp/ion.
Coneunere, Cul/ure, onJ ConnoJifico/ion. !nnhnm: !owmnn !IffIofIodI
IubIIshors, Inc.
!obbIns, !IonoI (l944). 1neo,o eoIre lo no/uroleco , eignificoci6n Je lo
ciencio econ6nico 1eeo, on /le Ao/ure onJ Significonce of 1cononic
Science, l932. MoxIco: ICI.
!obofhnm, on (2005). "IoIIfIcnI Iconomy", on CnrrIor (od.), A HonJIoo/ of
1cononic An/lropolog,. ChoIfonhnm orfhnmfon: Idwnrd IIgnr.
!omnoy, A. KImbnII e/ ol. (l986). "CuIfuro ns Consonsus: A Thoory of
CuIfuro nnd Informnnf Accurncy", Anericon An/lropologie/, 88: 3l3-336.

256
!osoborry, WIIIInm (l989). "Ionsnnfs nnd fho WorId", on IInfnor, Sfunrf
(od.), 1cononic An/lropolog,. Sfnnford: Sfnnford !nIvorsIfy Iross.
- (2004). "Iconomn oIfIcn", on Morono IoIIu I. (com.), 1n/re loe
Grocioe , el Molino So/nico. Lec/uroe en An/ropologlo 1con6nico.
MndrId: !I odIcIonos, . 9l-l22.
!osmnn, Abrnhnm; !uboI, InuIn (l9?l). Ieoe/ing ui/l nine 1nen,. Ion/
onJ 1xclonge onong Aor/luee/ Cooe/ Socie/iee. ow York: CoIumbIn
!nIvorsIfy Iross.
!osfow, WnIfor W. (l960). Tle S/ogee of 1cononic Grou/l. A Aon
Connunie/ Monifee/o. CnmbrIdgo: CnmbrIdgo !nIvorsIfy Iross.
SnhIIns, M. (l9?2). S/one Age 1cononice. ChIcngo: AIdIno Iub.
- (l9??). Loe eocieJoJee /riIolee TriIeenen, l9?2. InrcoIonn:
!nbor.
SnId, K. M. (l993). Tle Deepoiring onJ /le Hopeful. A Molo, Iieling
Connuni/, in Kuolo KeJol. InnguI, MnInysIn: IonorbIfnn !nIvorsIfy
Kobnngsnnn MnInysIn.
Snnz Cnsns, ConznIo (200l). "!ns nsocIncIonos do bnnco do fIomo: onfro In
rocIrocIdnd y oI morcndo", 1nJoxo, l5.
Snyor, Androw (2004). "MornI Iconomy", IgInn wob on Inon
hff://www.Inncs.nc.uk/fss/socIoIogy/nors/snyor-mornI-oconomy.df
consuIfn: onoro 2005.
SchIffor, MIchnoI (od.), (200l). 1xploro/ione in /le on/lropolog, of
/eclnolog,. ow MoxIco: !nIvorsIfy of ow MoxIco Iross.
- (od.) (200l). An/lropologicol Perepec/itee on Teclnolog,. SnIf !nko
CIfy: !nIvorsIfy of !fnh Iross.
SchmIdf, I. (l996). Tle Cul/ure onJ Teclnolog, of Africon 1ron Wor/ing.
CnInsvIIIo: !nIvorsIfy of IIorIdn Inrk.
Schumofor, Josoh A. (l995). Hie/orio Jel onlieie econ6nico Hie/or, of
1cononice Anol,eie, l954. InrcoIonn: ArIoI.
- (l9?6). Copi/olien, Sociolien onJ Denocroc, l942. ow York:
Hnror nnd !ow.
Somoro, JonquIm (l992). L'1xploei6 Je lee neceeei/o/e. InrcoIonn: IdIcIons
62.
Shnr, !nurIsfon !. (l98l l952). "Hnchns do ncoro nrn nusfrnIInnos do In
odnd do Iodrn", on !Ioborn, J. !. (od.), An/ropologlo econ6nico. 1e/uJioe
1/nogrficoe. InrcoIonn: Anngrnmn.
Scoff, Jnmos C. (l9?2). "Infron-CIIonf IoIIfIcs nnd IoIIfIcnI Chnngo In
Soufh-Insf AsIn", Tle Anericon Poli/icol Science Ietieu 66 (l): 9l-ll3.
- (l9?6). Tle Morol 1conon, of /le Peoeon/. IeIellion onJ
SuIeie/ence in Sou/leoe/ Aeio. ow Hnvon !ondon: YnIo
!nIvorsIfy Iross.

25?
- (l985). Weopone of /le Weo/. 1ter,Jo, Iorne of Peoeon/
Ieeie/once. !ondon nnd ow Hnvon: YnIo !nIvorsIfy Iross.
- KorkvIIof, I. (l986). "Ivorydny forms of Ionsnnf !osIsfnnco In
Soufh-Insf AsIn", Journol of Peoeon/ S/uJiee, SocInI Issuo l3:2
Scoonos, I. (l999). "ow IcoIogy nnd fho SocInI ScIoncos: Whnf Irosocfs for
n IruIffuI Ingngomonf ", Annuol Ietieu of An/lropolog, 28: 4?9-50?.
SorvIco, IImnn !. (l9?3). Loe cocoJoree Tle Hun/ere, l966. InrcoIonn,
!nbor.
- (l990). Loe orlgenee Jel 1e/oJo , Je lo citilicoci6n. 1l proceeo Je lo
etoluci6n cul/urol Origine of /le S/o/e onJ citilico/ion. Tle
Proceee of Cul/urol 1tolu/ion, l9?5. MndrId: AIInnzn IdIforInI.
ShnnIn Toodor (od.), (l9?l). Peoeon/e onJ Peoeon/e Socie/iee. !ondon:
IonguIn Iooks.
- (l9?3). "Tho nfuro nnd !ogIc of fho Ionsnnf Iconomy. II:
IvorsIfy nnd Chnngo, III: IoIIcy nnd InforvonfIon", Tle Journol
of Peoeon/ S/uJiee l(l).
- (l9?4). "Tho nfuro nnd !ogIc of fho Ionsnnf Iconomy I: A
ConornIIznfIon", Tle Journol of Peoeon/ S/uJiee, l(2).
SIIborbnuor, C. (l983). CocoJoree Jel Jeeier/o. CocoJoree , loIi/o/ en el
Jeeier/o Jel Kololori Hun/er onJ HoIi/o/ in /le Cen/rol Kololori Deeer/,
l98l. InrcoIonn: IdIforInI MIfro.
SIIIIfoo, InuI (l998). "Tho ovoIomonf of IndIgonous KnowIodgo. A ow
AIIod AnfhrooIogy", Curren/ An/lropolog, 39 (2).
SIIvormnn, SydoI (l9?9). "Tho Ionsnnf Concof In AnfhrooIogy", Journol of
Peoeon/ S/uJiee, ?(l): 49-69.
SImmoI, Coorg (l904). "InshIon", 1n/erno/ionol Quor/erl,, l0(l): l30-l55
roodIfndo on (l95?) Anericon Journol of Sociolog,, 62(6): 54l-558.
SkInnor, C. WIIIInm (l985). "!urnI MnrkofIng In ChInn: !ovIvnI nnd
!onrnIsnI" on IInffnor, Sfunrf (od.), Mor/e/e onJ Mor/e/ing. Iosfon:
SocIofy for IconomIc AnfhrooIogy (?-4?).
SmIfh, CnroI A. (l9?4). "IconomIcs of MnrkofIng Sysfoms: ModoIs from
IconomIc Coogrnhy", Annuol Ietieu of An/lropolog, 3: l6?-20l.
- (l9?5). "IroducfIon In Wosforn CunfomnIn: A Tosf of von Thnon
nnd Iosoru", on IInffnor, Sfunrf (od.) Iornol Me/loJe in
1cononic An/lropolog,. WnshIngfon: AmorIcnn AnfhrooIogIcnI
AssocInfIon.
- (l9?6). Iegionol Anol,eie. Volune 1. 1cononic S,e/ene. ow York:
AcndomIc Iross Inc.
- (od.) (l9?6). Iegionol Anol,eie. Volune 11. Sociol S,e/ene. ow
York, AcndomIc Iross Inc.

258
- (l985). "How fo counf onIons: Mofhods for n !ogIonnI AnnIysIs of
MnrkofIng", on IInffnor, Sfunrf (od.), Mor/e/e onJ Mor/e/ing.
Iosfon: SocIofy for IconomIc AnfhrooIogy (49-??).
SmIfh, ShoIdon; !oovos, Id (od.) (l989). Hunon S,e/ene 1colog,. S/uJiee in
/le 1n/egro/ion of Poli/icol 1conon,, AJop/o/ion, onJ Sociono/urol Iegione.
Snn IrnnscIsco: WosfvIow Iross.
SIcor, I.H. (od.) (l952). Hunon ProIlene in Teclnologicol Clonge. A
CoeeIoo/. ow York: !ussoII Sngo IoundnfIon.
SIndIor, !uIso S. (l9??) Cul/ure clonge onJ MoJernico/ion. Mini-noJele
onJ Coee S/uJiee. InsIc AnfhrooIogy !nIfs. Y: HoIf, !Inohnrf nnd
WInsfon.
Sfounrf, Jnmos (l?6?). An 1nquir, in/o /le Principlee of Poli/icol 1conon,.
!ondon: A. MIIInr nnd T. CndoII.
Sfownrd, JuIInn H. (l946-l950). HonJIoo/ of /le Sou/l Anericon 1nJione.
WnshIngfon: Iuronu of AmorIcnn IfhnoIogy.
- (l955). Tleor, of Cul/ure Clonge. Tle Me/loJolog, of Mul/ilineor
1tolu/ion. !rbnnn: !nIvorsyf y of IIIInoIs Iross.
- (l956). Tle People of Puer/o Iico. A S/uJ, in Sociol An/lropolog,.
!rbnnn: !nIvorsyf y of IIIInoIs Iross.
Sfownrd, JuIInn H.; Inron, !.C. (l959). Ao/ite People of Sou/l Anerico.
ow York: McCrnw-HIII.
Sfrnfhorn, A. (l9?l). Tle Iope of Mo/o. Big-nen onJ Cerenoniol 1xclonge
in Moun/ Hogen, Aeu Guineo. CnmbrIdgo: CnmbrIdgo !nIvorsIfy Iross.
Sfrnfhorn, MnrIIyn (l9?5). Tle GenJer of /le Gif/. ProIlene ui/l Wonen
onJ ProIlene ui/l Socie/, in Meloneeio. IorkoIoy: !nIvorsIfy of CnIIfornIn
Iross.
Swoozy, InuI M. (l9?9). Teorlo Jel Jeeorrollo copi/olie/o Tle Tleor, of
Copi/olie/ Detelopnen/. Principlee of Morxion Poli/icol 1conon,, l942.
MoxIco: ICI.
SwIff, MIchnoI (l965). Molo, Peoeon/ Socie/, in JeleIu. !ondon: Tho
AfhoIono Iross.
Tnnnbo, ShIgohnru (l992). 1colog, onJ Proc/icol Teclnolog,. Peoeon/
Iorning S,e/ene in TloilonJ. ThnIInnd: WhIfo !ofus.
Thomson, I.I. (l9?l) "Tho MornI Iconomy of fho IngIIsh Crowd In fho
IIghfoonfh Confury", Poe/ onJ Preeen/ 50: ?6l36.
- (l99l) "Tho MornI Iconomy !ovIowod", on Cue/one in Connon. ow
York: ow Iross, . 259-35l
ThurnwnId, !Ichnrd (l932). 1cononice in Prini/ite Connuni/iee. !ondon:
InfornnfIonnI InsfIfufo of AfrIcnn !nngungos nnd CuIfuros (Oxford
!nIvorsIfy Iross).

259
TouImIn, Sfohon (200l). Coen6polie. 1l /roefonJo Je lo noJerniJoJ
Coenopolie. Tle HiJJen AgenJo of MoJerni/,, l990. InrcoIonn: IonnsuIn.
VnIdos doI Toro, !nmon (l9?6). "IcoIogn y frnbnjo on un concojo doI
occIdonfo nsfur", on !Ison do ToIosnnn, C., Tenoe Je on/ropologlo eepoolo.
MndrId: AknI.
- (l9??). Loe Ar/ee Je euIeie/encio uno oproxinoci6n /ecnol6gico ,
ecol6gico ol ee/uJio Je lo eocieJoJ prini/ito. !n Corunn: Adnrn.
- (l996). "!nn dodIcnforIn y fros nrfrnsIs", Anexo Je Ao/oe Je Cloee
Je An/ropologlo Je loe ine/i/ucionee econ6nicoe. Curso l996-l99?.
MnnuscrIfo.
- (l999). Ao/oe Je cloee Je An/ropologlo Je loe ine/i/ucionee econ6nicoe.
Cureo 1999-2000. MnnuscrIfo
VnIdos, !nmon y VnIdos, Mnrn (l989). "InsfIfucIonos socInIos", Perepec/ito
Sociol, o. 2?.
VnIonzuoIn Cnrcn, Hugo (2006). "!n IsIn do Ins VcfImns do In ComIIcIdnd:
Iconomn IoIfIcn, InIocfIcn y CuIfurn do Ios Ioscndoros do IuInu Tubn,
!nngknwI, Isfndo do Kodnh, MnInysIn". !AI. TosIs docfornI.
Vnydn, Androw (l96l). "IxnnsIon nnd wnrfnro nmong SwIddon
ngrIcuIfurnIIsfs", Anericon An/lropologie/e, 63: 346-358.
- (l9?6). Worfore in 1cologicol Perepec/ite. ow York: IIonum.
VobIon, ThorsfoIn (l992). Teorlo Je lo cloee ocioeo Tle Tleor, of /le Leieure
Cloee. An 1cononic S/uJ, of 1ne/i/uione, l899. MoxIco: ICI.
- (l965). Tle 1ngineere onJ /le Price S,e/en l92l. ow York: AMK.
VIIjoon, Sfohnn (l936). Tle 1cononice of Prini/ite Peoplee. !ondon: I.S.
KIng Son, !fd.
VIoIn, Androu (2000). An/ropologlo Jel Jeeorrollo. Teorloe , ee/uJioe
e/nogrficoe en Anerico Lo/ino. InrcoIonn: InIdos.
WnIIorsfoIn, ImmnnuoI (l99l). 1l noJerno eie/eno nunJiol. 1. Lo
ogricul/uro , loe orlgenee Je lo econonlo-nunJo europeo en el eiglo V1 Tle
noJern uorlJ-e,e/en. Copi/olie/ Agricul/ure onJ /le Origine of /le
1uropeon WorlJ-econon, in /le Six/een/l Cen/ur,, 1974. Mexico. Siglo 1.
WoInor, Annofo (l9?6). Wonen of Volue, Men of Ienoun. Aeu Perepec/itee
in ToIrionJ 1xclonge. AusfIn: !nIvorsIfy of Toxns Iross.
- (1992). 1nolienoIle Poeeeeeione. Tle PoroJox of Keeping-ulile-Giting.
IorkoIoy: !nIvorsIfy of CnIIfornIn Iross.
Wobor, Mnx (l969). 1cononlo , eocieJoJ. 1eIoco Je eociologlo conpreneito
Wir/eclof/ unJ Geeelleclof/, GrunJriee Jer Vere/elenJen Sociologie, l922.
MoxIco: ICI.
- (l9?9). Lo e/ico pro/ee/on/e , el eeplri/u Jel copi/olieno
IrofosfnnfIcho ofhIk, l904-l905. InrcoIonn: IonnsuIn.

260
WIIdor, WIIIInm . (l982). Connunico/ion, Sociol S/ruc/ure, onJ
Detelopnen/ in Iurol Molo,eio. A S/uJ, of Konpung Kuolo Bero. !SI
Monogrnhs on SocInI AnfhrooIogy, 56. ow Jorsoy: Tho AfhIono Iross
WIIk, !Ichnrd !. (l99?). HoueelolJ 1colog,. 1cononic Clonge onJ
Donee/ic Life onong /le Ke/cli Mo,o in Belice. IIIInoIs: orfhorn IIIInoIs
!nIvorsIfy Iross.
- (l998). "Whon ThoorIos Co Ind. Thoory In IconomIc AnfhrooIogy
nnd Consumor !osonrch", Inor rosonfod fo fho 1S
/l
Annuol
Mee/ing of /le Socie/, for 1cononic An/lropolog,. ArII l?-l8
fh
l998
Ivnnfson, I! AAA Mee/ing, ocombor 2, l998, IhIIndoIhIn.
- (200l). "Townrd nn ArchnooIogy of oods", on SchIffor (od.),
An/lropologicol Perepec/itee on Teclnolog,. AIbuquorquo: AmorInd
IoundnfIon. !nIvorsIfy of ow MoxIco Iross.
WIIIInmson, OIIvor I. (l9?5). Mor/e/e onJ Hierorcliee. Anol,eie onJ
An/i/rue/ 1nplico/ione. A S/uJ, in /le 1cononice of 1n/ernol Orgonico/ion.
ow York: Tho Iroo Iross.
- (l985). Tle 1cononice 1ne/i/u/ione of Copi/olien. ow York: Tho Iroo
Iross.
WIIson, K.; Iorfos, A. (l980). "ImmIgrnnfs IncInvos: An AnnIysIs of fho
!nbor Mnrkof IxorIoncos of Cubnns In MInmI", Anericon Journol of
Sociolog,, 86 (295-3l9).
WIfffogoI, KnrI A. (l95?). Orien/ol Deepo/ien. A Conporo/ite S/uJ, of To/ol
Pouer. ow Hnvon: YnIo !nIvorsIfy Iross.
WoIf, IrIc !. (l98l). "ComunIdndos corornfIvns corrndns do cnmosInos on
mosonmorIcn y Jnvn ConfrnI Soufhwosforn JournnI of AnfhrooIogy, voI.
l3, o. l, l95? on !Ioborn, J.!. (od.): An/ropologlo econ6nico. 1e/uJioe
1/nogrficoe. InrcoIonn: Anngrnmn.
- (l9?8). Loe conpeeinoe Peoeon/e, l9?l. InrcoIonn: !nbor.
- (l955). "Tyos of !nfIn AmorIcnn Ionsnnfry: A IroIImInnry
IscussIon", Anericon An/lropologie/ 5?: 452-4?l.
- (l9?2). "OwnorshI nnd IoIIfIcnI IcoIogy", An/lropologicol Quor/erl,,
45(3), 20l-205.
- (l982). 1urope onJ /le People ui/lou/ Hie/or,. IorkoIoy: !nIvorsIfy
of CnIIfornIn Iross.
Wong, Innn (l98?). Peoeon/e in /le Mo/ing. Molo,eio`e Green Ietolu/ion.
SIngnoro: InsfIfufo of Soufhonsf AsInn SfudIos.
ZImnn, John (od.) (2000). Teclnologicol 1nnoto/ion oe on 1tolu/ionor,
Proceee. CnmbrIdgo: CnmbrIdgo !nIvorsIfy Iross.

You might also like