KC167

LêI NãI §ÇU
Sù ph¸t triÓn cña ViÖt Nam còng nh cña çc níc X· Héi Chñ
NghÜa (XHCN) kh¸c ®îc ®¸nh dÊu b»ng sù chuyÓn híng trong t t-
ëng,nhËn thøc cña çc §¶ng va Nhµ Níc vÒ Chñ NghÜa X·
Héi(CNXH) vµ con ®êng ®i lªn CNXH.ë ViÖt Nam,tõ sau nh÷ng
n¨m ®æi míi ®Õn nay míi chØ cã h¬n 15 n¨m,®ã thùc sù chØ lµ
mét kho¶ng thêi gian rÊt ng¾n so víi lÞch sö ph¸t triÓn cña mét
d©n téc,mét ®Êt níc.
Tuy nhiªn,trong 15 n¨m ®ã,ViÖt Nam ®· cã nh÷ng sù thay
®æi vµ ph¸t triÓn vît bËc.Tõ mét níc nghÌo ®ãi va thiÕu ¨n
quanh n¨m,lu«n ph¶i tr«ng chê vµo çc kho¶n viÖn trî,trî gióp cña
çc níc kh¸c,ViÖt Nam ®· trë thµnh mét níc xuÊt khÈu g¹o ®øng
thø 2 trªn thÕ giíi (sau Th¸i Lan).Çc nghµnh s¶n xuÊt C«ng-N«ng
NghiÖp vµ DÞch Vô ®· ®¹t ®îc nh÷ng thµnh qu¶ ®¸ng kÓ,®êi
sèng cña nh©n d©n ®îc c¶i thiÖn vv...Cã ®îc sù ph¸t triÓn
®ã,nh trªn ®· nªu,chÝnh lµ nhê sù ®æi míi trong nhËn thøc,t duy
vÒ CNXH vµ con ®êng
®i lªn CNXH .Trong sè nh÷ng nhËn thøc ®ã,®Æc biÖt quan
träng,lµ sù ®æi míi trong nhËn thøc vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt
cña lîi nhuËn nãi chung còng nh sù ®¸nh gi¸ l¹i vai trß cña lîi
nhuËn trong c«ng cuéc x©y dùng CNXH nãi riªng .§¶ng vµ Nhµ N-
íc ta ®· kh¼ng
®Þnh r»ng chØ dùa trªn c¬ së cã nh÷ng hiÓu biÕt ®óng ®¾n vÒ
nguån gèc,b¶n chÊt vµ vai trß cña lîi nhuËn th× chóng ta míi cã
thÓ thóc ®Èy nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn,sím ®a ViÖt Nam héi nhËp
víi çc níc trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi còng nh x©y dùng thµnh
c«ng CNXH.
1
VËy th× lîi nhuËn lµ g×?Nguån gèc,b¶n chÊt cña lîi nhuËn?Vai
trß cña lîi nhuËn trong viÖc ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ lµ nh thÕ nµo?
Nh÷ng c©u hái nay kh«ng ph¶i dÕn b©y giê míi ®îc ®Æt ra mµ
tõ rÊt l©u råi con ngêi ®· cã nhiÒu nh÷ng quan ®iÓm kh¸c nhau
vÒ lîi nhuËn.Tõ nh÷ng quan ®iÓm cña çc trêng ph¸i lý luËn tríc
M¸c cho ®Õn nh÷ng trêng ph¸i lý luËn ngµy nay,mçi trêng ph¸i
®Òu cã nh÷ng luËn ®iÓm,häc thuyÕt cña m×nh ®Ó tr¶ lêi
nh÷ng c©u hái ®ã.Trong sè nh÷ng quan ®iÓm ®ã,häc thuyÕt
cña Chñ NghÜa M¸c(CN M¸c),®îc x©y dùng trªn nÒn t¶ng lý luËn
gi¸ trÞ thÆng d(GTTD),®· gi¶i thÝch ®îc mét çch ®Çy ®ñ,chÝnh
x¸c vµ khoa häc nhÊt vÒ nguåc gèc,b¶n chÊt vµ vai trß cña lîi
nhuËn.ChÝnh v× vËy mµ toµn bé häc thuyÕt cña CN M¸c nãi
chung vµ nh÷ng lý luËn vÒ lîi nhuËn cña CN M¸c nãi riªng ®· ®îc
§¶ng ta coi lµ c¬ së lý luËn quan träng trong c«ng cuéc x©y dùng
CNXH ë níc ta.
H¬n n÷a,do nh÷ng h¹n chÕ vÒ mÆt lÞch sö cho nªn dï çc häc
thuyÕt nµy cã ®óng ®Õn mÊy còng lu«n ®ßi hái ph¶i ®îc vËn
dông mét çch hîp lý vµo ®iÒu kiÖn hoµn c¶nh cña mçi quèc
gia .ChÝnh v× vËy mµ ®Ò ¸n nµy,kh«ng chØ ph©n tÝch nguån
gèc,b¶n chÊt cña lîi nhuËn trong quan ®iÓm cña mét sè çc tr-
êng ph¸i tõ tríc ®Õn nay,®Æc biÖt lµ häc thuyÕt cña M¸c , xem
xÐt tíi vai trß cña lîi nhuËn nh lµ mét ®éng lùc c¬ b¶n cña nÒn
kinh tÕ thÞ trêng(KTTT) mµ cßn xem xÐt tíi qu¸ tr×nh vËn dông
lý luËn vµo thùc tiÔn ë níc ta ®Ó thÊy ®îc râ nÐt h¬n vai trß
®éng lùc cña lîi nhuËn.
Trong ph¹m vi cho phÐp cña bµiviÕt vµ do hiÓu biÕt cßn h¹n
chÕ nªn bµi viÕt nµy khã tr¸nh khái nh÷ng sai sãt .V× vËy,em rÊt
2
mong nhËn ®îc sù chØ dÉn,gióp ®ì cña thÇy gi¸o ®Ó em cã ®îc
nh÷ng nhËn thøc ®óng ®¾n h¬n.
Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n.
3
PHÇN I : Nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn
i/ Quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn trong çc häc thuyÕt phi M¸c-xÝt:
1/Quan ®iÓm cña trêng ph¸i Träng Th¬ng vÒ lîi nhuËn:

VÒ mÆt hoµn c¶nh lÞch sö,Chñ NghÜa Träng Th¬ng(CNTT) ®-
îc ra ®êi vµo thêi kú tÝch luü nguyªn thuû cña giai cÊp t b¶n.ë
giai ®o¹n nµy,vÊn ®Ò ®îc quan t©m hµng ®Çu vµ mang mét ý
nghÜa cùc kú quan träng ®ã lµ tiÒn.Mäi ç nh©n,mäi tæ
chøc,thËm chÝ lµ mäi quèc gia ®Òu t×m mäi çch ®Ó tÝch tr÷
thËt nhiÒu tiÒn,nh nhËn xÐt cña Engels sau nµy th×
"çc d©n téc chèng ®èi nhau nh nh÷ng kÎ bñn xØn,hai tay «m
kh kh tói tiÒn quÝ b¸u, nh×n sang ngêi l¸ng giÒng víi con m¾t
ghen tþ,®a nghi".
Do ®îc h×nh thµnh trong mét hoµn c¶nh lÞch sö nh vËy cho
nªn toµn bé häc thuyÕt cña CNTT nãi chung vµ quan ®iÓm vÒ lîi
nhuËn nãi riªng ®Òu ®îc x©y dùng trªn c¬ së ®ång nhÊt gi¸ trÞ
víi tiÒn b¹c vµ lÊy ®èi tîng nghiªn cøu cña Kinh TÕ ChÝnh
TrÞ(KTCT) lµ lÜnh vùc lu th«ng,coi KTCT "lµ khoa häc vÒ cña c¶i
th¬ng m¹i mµ nhiÖm vô cña nã lµ b¸n nhiÒu mua Ýt".ChÝnh v×
vËy,CNTT cho r»ng lîi nhuËn lµ do lÜnh vùc lu th«ng,do sù mua
b¸n trao ®æi mµ sinh ra.Nã lµ kÕt qu¶ cña viÖc mua Ýt b¸n
nhiÒu ,mua rÎ b¸n ®¾t mµ cã.Hä cho r»ng muèn cã ®îclîi nhuËn
th× kh«ng cã çch nµo kh¸c ngoµi viÖc trao ®æi bu«n b¸n.
VÒ vai trß cña lîi nhuËn th× CNTT ®· kh¼ng ®Þnh r»ng lîi
nhuËn lu«n lµ môc tiªu cña mäi ho¹t ®éng trao ®æi mua b¸n trªn
thÞ trêng.§iÒu nµy ®îc thÓ hiÖn qua viÖc mét quèc gia ph¶i lu«n
®¶m b¶o xuÊt siªu nh Thomas Mun ®· viÕt:" Chóng ta ph¶i th-
êng xuyªn gi÷ v÷ng nguyªn t¾c lµ hµng n¨m b¸n cho ngêi níc
ngoµi víi sè lîng hµng ho¸ lín h¬n sè lîng chóng ta ph¶i mua cña
hä".Cßn ®èi víi çc th¬ng nh©n th× môc tiªu cña hä lu«n lµ mua
rÎ b¸n ®¾t nh»m thu ®îc phÇn lîi nhuËn chªnh lÖch.
Nh×n chung th× çc quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn cña CNTT,còng
nh çc quan ®iÓm kh¸c cña hä,cha cã ®îc sù nhËn thøc,ph©n
tÝch mang tÝnh khoa häc s©u s¾c ,cha mang tÝnh quy luËt.Tuy
nhiªn,çc quan ®iÓm nµy còng ®ãng vai trß kh¸ quan träng, lµm
tiÒn ®Ò cho çc häc thuyÕt kinh tÕ sau nµy.
2/Quan ®iÓm cña trêng ph¸i T S¶n Cæ §iÓn vÒ lîi nhuËn:

Cã thÓ nãi r»ng,trong giai ®o¹n tríc M¸c,trêng ph¸i T S¶n Cæ
§iÓn(TSC§) lµ trêng ph¸i tiÕn bé nhÊt.§©y còng lµ mét trong ba
trêng ph¸i ®îc M¸c chän lµm tiÒn ®Ò lý luËn cho häc thuyÕt cña
4
m×nh.Së dÜ trêng ph¸i TSC§ ®îc ®¸nh gi¸ cao nh vËy lµ do ®©y
lµ trêng ph¸i ®Çu tiªn chuyÓn ®èi tîng nghiªn cøu cña KTCT tõ
lÜnh vùc lu th«ng sang lÜnh vùc s¶n xuÊt.§ã còng lµ lÇn ®Çu tiªn
çc nhµ kinh tÕ häc kh«ng dõng l¹i ë viÖc nghiªn cøu,xem xÐt
hiÖn tîng bªn ngoµi mµ ®· sö dông ph¬ng ph¸p trõu tîng ho¸
khoa häc ®Ó ®i s©u vµo nhËn thøc,ph©n tÝch nh»m t×m ra
b¶n chÊt vµ tÝnh quy luËt cña çc sù vËt,hiÖn tîng ®ång thêi
x©y dùng mét hÖ thèng çc ph¹m trï nh gi¸ trÞ,gi¸ c¶,lîi nhuËn
vv...
§îc h×nh thµnh trong giai ®o¹n ®Çu cña Chñ NghÜa T
B¶n(CNTB),trêng ph¸i TSC§ ®· cã mét sè nh÷ng ®¹i biÓu kiÖt
xuÊt nh W.Petty,A.Smith,D.Ricardo,vv...Quan ®iÓm cña çc ®¹i
biÓu nµy vÒ lîi nhuËn võa mang tÝnh kÕ thõa ngêi ®i tríc võa
mang tÝnh s¸ng t¹o mµ trong ®ã cã mét sè quan ®iÓm næi bËt
vÒ lîi nhuËn cu¶ ph¸i Träng N«ng,A.Smith hay D.ricardo mµ ta sÏ
xem xÐt sau ®©y.
Tríc tiªn lµ ph¸i Träng N«ng,mÆc dï thõa nhËn quy luËt gi¸ trÞ
tuy nhiªn hä l¹i cho r»ng chØ cã lao ®éng trong n«ng nghiÖp míi
t¹o ra gi¸ trÞ,t¹o ra çi mµ hä gäi lµ s¶n phÈm thuÇn tuý cßn lao
®éng trong çc nghµnh nghÒ kh¸c nh trong c«ng nghiÖp hay th-
¬ng nghiÖp th× kh«ng t¹o ra gi¸ trÞ.Së dÜ nh vËy,theo hä gi¶i
thÝch,lµ do trong n«ng nghiÖp ngoµi søc lao ®éng cña chÝnh
m×nh ra th× ngêi n«ng d©n cßn ®îc sù trî gióp cña thiªn
nhiªn.V× vËy mµ lîi nhuËn,theo quan ®iÓm cña hä,chÝnh lµ phÇn
thu nhËp kh«ng lao ®éng cña nhµ t b¶n do ngêi n«ng d©n t¹o
ra.ë ®©y,mÆc dï cßn h¹n chÕ khi cho r»ng chØ cã lao ®éng
n«ng nghiÖp míi t¹o ra s¶n phÈm thuÇn tuý tuy nhiªn trêng ph¸i
Träng N«ng ®· cã mét ®ãng gãp quan träng ®ã lµ bíc ®Çu t×m
ra nguån gèc cña çi gäi lµ s¶n phÈm thuÇn tuý,xÐt vÒ b¶n chÊt
chÝnh lµ GTTD.Ngoµi ra,trong lý luËn cña ph¸i Träng N«ng,®·
xuÊt hiÖn nh÷ng mÇm mèng t tëng vÒ lîi nhuËn b×nh qu©n vµ
xu híng gi¶m sót cña tû suÊt lîi nhuËn.
§Õn A.Smith,ngêi ®îc coi lµ ®¹i biÓu cña trêng ph¸i TSC§ trong
thêi kú c«ng trêng
thñ c«ng,th× ®· cã nh÷ng bíc tiÕn ®¸ng kÓ vÒ lý luËn so víi ph¸i
Träng N«ng.¤ng kh¼ng ®Þnh r»ng kh«ng chØ lao ®éng trong
n«ng nghiÖp mµ tÊt c¶ mäi h×nh thøc lao ®éng kh¸c còng ®Òu
t¹o ra gi¸ trÞ vµ lao ®éng chÝnh lµ thíc ®o cña gi¸ trÞ.Dùa trªn
quan ®iÓm ®óng ®¾n vÒ gi¸ trÞ lao ®éng,A.Smith ®· ®a ra
nh÷ng lý luËn cña m×nh vÒ lîi nhuËn.¤ng cho r»ng phÇn gi¸ trÞ
mµ ngêi lao ®éng t¹o ra ®îc ph©n chia thµnh tiÒn l¬ng tr¶ cho
ngêi lao ®éng,®Þa t« tr¶ cho ®Þa chñ vµ lîi nhuËn tr¶ cho nhµ t
5
b¶n.Nãi nh vËy cã nghÜa lµ nÕu nh ta coi ®Þa t« lµ kho¶n khÊu
trõ thø nhÊt th× lîi nhuËn chÝnh lµ kho¶n khÊu trõ thø hai vµo
s¶n phÈm cña ngêi lao ®éng vµ chóng ®Òu cã chung mét nguån
gèc lµ lao ®éng kh«ng dîc tr¶ c«ng cña ngêi lao ®éng.XÐt vÒ
mÆt lîng th× ®Þa t« vµ lîi nhuËn chÝnh lµ nh÷ng kho¶n d«i ra
ngoµi tiÒn l¬ng cña ngêi lao ®éng cßn xÐt vÒ mÆt chÊt th×
chóng ph¶n ¸nh quan hÖ bãc lét cña t b¶n vµ ®Þa chñ ®èi víi ng-
êi lao ®éng.¤ng chØ râ r»ng " Khi së h÷u TBCN xuÊt hiÖn,ngêi
c«ng nh©n trë thµnh lao ®éng lµm thuª th× tiÒn l¬ng cña hä
kh«ng ph¶i lµ toµn bé gi¸ trÞ s¶n phÈm lao ®éng cña hä s¶n xuÊt
ra n÷a,mµ chØ lµ mét bé phËn cña gi¸ trÞ ®ã".Ngoµi ra,A.Smith
còng ®· thÊy ®îc xu híng b×nh qu©n ho¸ tû suÊt lîi nhuËn vµ xu
híng tû suÊt lîi nhuËn gi¶m sót do khèi lîng t b¶n ®Çu t t¨ng lªn.
D.Ricardo ®· kÕ thõa mét çch xuÊt s¾c nh÷ng t tëng cña
A.Smith.Lµ ngêi sèng trong thêi kú diÔn ra cuéc çch m¹ng c«ng
nghiÖp nªn D.Ricardo ®· cã ®îc nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan
®Ó tiÕp tôc ph¸t triÓn häc thuyÕt cña A.Smith.VÒ lîi
nhuËn,D.Ricardo cho r»ng lîi nhuËn lµ sè cßn l¹i ngoµi tiÒn l¬ng
mµ nhµ t b¶n tr¶ cho ngêi c«ng nh©n.TiÕn bé h¬n
A.Smith,Ricardo kh«ng nh÷ng ®· thÊy ®îc xu híng gi¶m sót cña
tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n mµ cßn gi¶i thÝch ®îc nguyªn nh©n
cña sù gi¶m sót lµ do sù vËn ®éng , biÕn ®æi cña thu nhËp gi÷a
ba giai cÊp ®Þa chñ,c«ng nh©n vµ nhµ t b¶n.¤ng gi¶i thÝch r»ng
do trong n«ng nghiÖp cã tån t¹i quy luËt mµu mì cña ®Êt ®ai
ngµy cµng gi¶m,v× vËy,gi¸ c¶ cña n«ng phÈm sÏ ngµy cµng t¨ng
lªn lµm cho tiÒn c«ng cña c«ng nh©n vµ ®Þa t« cña ®Þa chñ
còng t¨ng lªn trong khi lîi nhuËn cña nhµ t b¶n th× kh«ng t¨ng
theo.Do vËy mµ tû suÊt lîi nhuËn sÏ ngµy cµng gi¶m xuèng,g©y
thiÖt h¹i cho nhµ t b¶n.Tuy nhiªn, ®©y chØ lµ nh÷ng luËn gi¶i
®îc thiÕt lËp trªn c¬ së nh÷ng quan s¸t bªn ngoµi sù vËt,hiÖn t-
îng chø kh«ng hÒ mang tÝnh khoa häc.ChØ ®Õn khi Chñ NghÜa
M¸c-Lªnin(CN M-L) xuÊt hiÖn,víi viÖc ph©n chia t b¶n thµnh t b¶n
bÊt biÕn vµ t b¶n kh¶ biÕn,míi gi¶i thÝch ®îc ®óng ®¾n quy
luËt tû suÊt lîi nhuËn cã xu híng gi¶m dÇn.
Trªn ®©y,chóng ta ®· xÐt tíi mét sè trêng ph¸i lý luËn tríc
M¸c,çc trêng ph¸i nµy ®Òu lµ çc trêng ph¸i cã nh÷ng quan
®iÓm tiÕn bé ,vÒ lîi nhuËn nãi riªng vµ vÒ çc ph¹m trï kinh tÕ
häc kh¸c nãi chung,®Æc biÖt lµ trêng ph¸i TSC§.Nh÷ng quan
®iÓm nµy ®Òu ®· ®¹t ®îc nh÷ng thµnh tùu nhÊt ®Þnh mÆc dï
vÉn cßn rÊt nhiÒu h¹n chÕ.Së dÜ nh vËy lµ do çc häc thuyÕt nµy
ph¸t sinh vµo giai ®o¹n ®Çu míi h×nh thµnh cña CNTB , lóc nµy
m©u thuÉn gi÷a giai cÊp c«ng nh©n vµ giai cÊp t s¶n cha gay
6
g¾t l¾m cßn m©u thuÉn c¬ b¶n cña x· héi lóc bÊy giê lµ m©u
thuÉn gi÷a t s¶n vµ ®Þa chñ.H¬n n÷a,vµo lóc ®ã,cha cã mét
häc thuyÕt nµo,®øng vÒ phe giai cÊp c«ng nh©n,®îc h×nh
thµnh ®Ó gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a giai cÊp c«ng nh©n vµ
chñ t b¶n.ChÝnh v× vËy cho nªn çc nhµ lý luËn cña giai cÊp t
b¶n míi cã thÓ ®a ra çc häc thuyÕt Ýt nhiÒu cßn mang tÝnh
khoa häc.
Tuy nhiªn,trong giai ®o¹n sau cña CNTB,sù ph¸t triÓn cña
CNTB ®· b¾t ®Çu béc lé ngµy cµng râ nÐt nh÷ng m©u thuÉn
gi÷a giai cÊp c«ng nh©n vµ giai cÊp t s¶n.§· b¾t ®Çu cã nh÷ng
xung ®ét ngµy cµng gay g¾t vÒ quyÒn lîi gi÷a hai giai cÊp ®îc
thÓ hiÖn qua çc hiÖn tîng x· héi nh khñng ho¶ng,thÊt nghiÖp,sù
ph¸ s¶n cña s¶n xuÊt nhá hay qu¸ tr×nh bÇn cïng ho¸ giai cÊp v«
s¶n vv...Çc phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n bïng næ ngµy
cµng nhiÒu.§Æc biÖt lµ tõ sau khi xuÊt hiÖn CN M-L ,víi vai trß
nh mét lý luËn chØ ®êng cho giai cÊp c«ng nh©n,chØ ra sø
mÖnh lÞch sö cña hä trong viÖc xo¸ bá vµ thay thÕ PTSX TBCN
b»ng mét PTSX tiÕn bé h¬n,PTSX XHCN ,th× søc Ðp lªn giai cÊp
t s¶n ngµy cµng t¨ng.ChÝnh v× vËy,trong giai ®o¹n nµy,çc nhµ
lý luËn cña giai cÊp t b¶n ®· ra søc xuyªn t¹c,bÎ cong nh÷ng ló
luËn ®óng ®¾n tríc kia vµ ®a ra nh÷ng lý luËn sai lÇm nh»m
gi¶i thÝch çc hiÖn tîng x· héi kÓ trªn víi môc ®Ých che dÊu b¶n
chÊt bãc lét cña CNTB.Do ®ã
çc häc thuyÕt h×nh thµnh trong thêi kú nµy nãi chung vµ çc lý
luËn vÒ lîi nhuËn nãi riªng kh«ng cßn mang tÝnh khoa häc
n÷a.Sau ®©y chóng ta sÏ xem xÐt mét sè trêng ph¸i nh vËy,trªn
c¬ së ph©n tÝch çc lý luËn vÒ lîi nhuËn ®Ó thÊy râ b¶n chÊt phi
khoa häc cña çc häc thuyÕt nµy.
3/Quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn cña trêng ph¸i HËu Cæ §iÓn:

Trêng ph¸i HËu Cæ §iÓn(HC§),mÆc dï xuÊt hiÖn ngay sau tr-
êng ph¸i TSC§ nhng çc nhµ lý luËn cña trêng ph¸i HC§ l¹i hoµn
toµn xa rêi nh÷ng lý luËn cu¶ trêng ph¸i TSC§.Hä rêi bá ph¬ng
ph¸p trõu tîng ho¸ khoa häc,kh«ng ®i s©u vµo ph©n tÝch b¶n
chÊt cña sù vËt,hiÖn tîng mµ chØ xem xÐt hêi hît bªn ngoµi.§Æc
biÖt lµ hä ®· ¸p dông ph¬ng ph¸p t©m lý chñ quan trong ph©n
tÝch kinh tÕ,"coi KTCT lµ khoa häc nghiªn cøu vÒ ®¹o ®øc x·
héi".H¬n n÷a,hä l¹i xa rêi lý thuyÕt vÒ gi¸ trÞ lao ®éng vµ ®a ra
çc lý luËn vÒ gi¸ trÞ Ých lîi hay gi¸ trÞ çc nh©n tè s¶n xuÊt
vv...Ta cã thÓ thÊy ®îc ®iÒu ®ã qua çc häc thuyÕt cña mét sè
®¹i diÖn tiªu biÓu cho trêng ph¸i nµy nh R.Malthus vµ J.B.Say.
7
§èi víi Malthus,trªn c¬ së quan ®iÓm sai lÇm cña A.Smith vÒ
gi¸ trÞ,«ng ®· ph¸t triÓn lªn vµ cho r»ng:"Gi¸ trÞ cña hµng ho¸ do
lao ®éng mµ hµng ho¸ ®ã cã thÓ mua ®îc b»ng nh÷ng chi phÝ
®Ó s¶n xuÊt ra nã.Çc chi phÝ nµy bao gåm chi phÝ vÒ lao ®éng
sèng,chi phÝ vÒ lao ®éng vËt ho¸ céng víi lîi nhuËn t b¶n øng tr-
íc".Nh vËy lµ dùa trªn quan ®iÓm sai lÇm vÒ gi¸ trÞ,Malthus ®·
®a ra quan niÖm sai lÇm vÒ lîi nhuËn,coi lîi nhuËn"lµ kho¶n d«i
ra ngoµi chi phÝ vÒ lao ®éng sèng vµ lao ®éng vËt ho¸".Víi quan
niÖm nµy vÒ lîi nhuËn
v« h×nh chung,Malthus ®· dÉn tíi mét çch gi¶i thÝch sai lÇm vÒ
nguån gèc cña lîi nhuËn,cho r»ng kh«ng chØ søc lao ®éng cña
ngêi c«ng nh©n mµ c¶ çc c«ng cô lao ®éng vµ ®èi tîng lao
®éng còng tham gia vµo qu¸ tr×nh h×nh thµnh lîi nhuËn.
Cßn theo J.B.Say,ngêi ñng hé quan ®iÓm gi¸ trÞ Ých lîi,th× cho
r»ng Ých lîi cña vËt quyÕt ®Þnh gi¸ trÞ cña nã,Ých lîi cµng cao
th× gi¸ trÞ cña vËt cµng lín,coi Ých lîi lµ thíc ®o cña gi¸ trÞ.Dùa
trªn c¬ së thuyÕt gi¸ trÞ Ých lîi,Say ®· ®a ra lý thuyÕt vÒ ba
nh©n tè s¶n xuÊt.¤ng cho r»ng cã ba nh©n tè tham gia vµo qu¸
tr×nh s¶n xuÊt lµ lao ®éng,®Êt ®ai vµ t b¶n,mçi nh©n tè cã Ých
lîi riªng vµ t¹o ra nh÷ng phÇn gi¸ trÞ t¬ng øng.Do vËy,Say ®· coi
lîi nhuËn nh lµ phÇn gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ®îc t¹o ra do Ých lîi cña
t b¶n,cã nghÜa lµ ,coi lîi nhuËn nh lµ hiÖu suÊt ®Çu t cña t
b¶n.LuËn ®iÓm nµy tÊt yÕu dÉn tíi viÖc cho r»ng nh÷ng m¸y
mãc tham gia vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt còng tham gia vµo qu¸
tr×nh t¹o ra gi¸ trÞ chø kh«ng ph¶i chØ riªng lao ®éng cña c«ng
nh©n míi t¹o ra gi¸ trÞ.H¬n n÷a,Say cßn cho r»ng lîi nhuËn lµ
tiÒn l¬ng cña nhµ qu¶n lý kinh doanh,lµ phÇn thëng cho nh÷ng
nhµ ®Çu t d¸m m¹o hiÓm.Ta cã thÓ thÊy r»ng ®ã hoµn toµn lµ
nh÷ng quan ®iÓm sai lÇm.
4/Quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn cña trêng ph¸i Cæ §iÓn Míi:

XuÊt hiÖn trong giai ®o¹n b¾t ®Çu sù chuyÓn ®æi tõ CNTB
tù do c¹nh tranh sang CNTB ®éc quyÒn,®Æc biÖt lµ ®îc h×nh
thµnh sau khi CN M¸c ra ®êi,trêng ph¸i Cæ §iÓn Míi (C§M) ra ®êi
nh»m môc ®Ých biÖn hé cho CNTB tríc nh÷ng hiÖn tîng kinh tÕ
míi ph¸t sinh nh t×nh tr¹ng ®éc quyÒn vµ nh÷ng hËu qu¶ vÒ
mÆt x· héi cña nã vv...Ngoµi ra nã cßn cã mét nhiÖm vô kh¸c lµ
phª ph¸n CN M¸c,phñ nhËn nh÷ng lý luËn khoa häc cña M¸c vÒ
b¶n chÊt bãc lét cña giai cÊp t b¶n,sù diÖt vong tÊt yÕu cña
CNTB vµ sø mÖnh lÞch sö cña giai cÊp c«ng nh©n vv...nh»m b¶o
vÖ lîi Ých cña giai cÊp t s¶n.ñng hé t tëng tù do c¹nh tranh,¸p
dông phÐp ph©n tÝch vi m« nÒn kinh tÕ,kÕ thõa vµ tiÕp tôc ph¸t
8
triÓn lý thuyÕt gi¸ trÞ t©m lý chñ quan lµ çc ®Æc ®iÓm næi
bËt cña trêng ph¸i C§M.Dùa trªn çc ®Æc ®iÓm c¬ b¶n ®ã th×
mçi ®¹i biÓu cña trêng ph¸i C§M l¹i cã nh÷ng quan ®iÓm kh¸c
nhau vÒ lîi nhuËn.
Víi J.B.Clark,«ng ®· ph¸t triÓn lý thuyÕt 'Ých lîi giíi h¹n' lªn
thµnh lý thuyÕt 'n¨ng suÊt giíi h¹n' vµ tõ ®ã ®a ra lý thuyÕt
'n¨ng lùc chÞu tr¸ch nhiÖm' cña çc nh©n tè s¶n xuÊt.¤ng cho
r»ng thu nhËp lµ n¨ng lùc chÞu tr¸ch cña çc nh©n tè s¶n xuÊt,cô
thÓ lµ,tiÒn l¬ng lµ n¨ng lùc chÞu tr¸ch nhiÖm cña lao ®éng,®Þa
t« lµ n¨ng lùc chÞu tr¸ch nhiÖm cña ®Êt ®ai cßn lîi nhuËn lµ
n¨ng lùc chÞu tr¸ch nhiÖm cña t b¶n.Nãi nh vËy cã nghÜa lµ lîi
nhuËn,thùc chÊt,®îc coi lµ tiÒn l¬ng tr¶ cho nhµ s¶n xuÊt-kinh
doanh.HoÆc nh Alfred Marshall th× l¹i coi lîi nhuËn nh lµ kho¶n
tiÒn thï lao thuÇn tóy cho n¨ng khiÕu qu¶n lý kinh doanh,sö dông
t b¶n vµ n¨ng lùc tæ chøc ho¹t ®éng s¶n xuÊt.
Nh×n chung,çc quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn cña mét sè trêng
ph¸i phi M¸cxit kÓ trªn,mÆc dï cã mét sè trêng ph¸i cã nh÷ng
quan ®iÓm tiÕn bé,®Æc biÖt lµ çc trêng ph¸i tríc M¸c, nhng
chóng vÉn cha thÓ cã ®îc tÝnh chÝnh x¸c vµ khoa häc mét çch
trän vÑn.Së dÜ nh vËy lµ v× çc quan ®iÓm nµy ®îc x©y dùng
trªn c¬ së nh÷ng luËn ®iÓm,hoÆc lµ cha ®óng ®¾n,chÝnh x¸c
hoÆc lµ sai lÇm hoµn toµn,vÒ gi¸ trÞ.V× vËy mµ ngay c¶ nh÷ng
nhµ t tëng tiÕn bé nhÊt cña trêng ph¸i TSC§ còng cha thÓ x¸c
®Þnh ®îc ®Çy ®ñ vµ chÝnh x¸c vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt cña
lîi nhuËn.ChØ ®Õn khi CN M¸c xuÊt hiÖn,trªn c¬ së kÕ thõa vµ
ph¸t triÓn tiÕp tôc nh÷ng quan ®iÓm ®óng ®¾n cña çc trêng
ph¸i tríc ®ã,míi cã thÓ gi¶i thÝch mét çch khoa häc,chÝnh x¸c
vµ ®Çy ®ñ vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn.
ii/Quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn trong häc thuyÕt cña M¸c:
Nh trªn ®· ph©n tÝch,chØ ®Õn khi CN M¸c xuÊt hiÖn th×

nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn míi ®îc lµm s¸ng tá th«ng
qua çc häc thuyÕt kinh tÕ cña CN M¸c.Dùa trªn viÖc kÕ thõa
nh÷ng t tëng tiÕn bé,khoa häc cña çc trêng ph¸i lý luËn tríc
®ã,M¸c ®· s¸ng t¹o ra häc thuyÕt cña m×nh mµ trong ®ã,næi
bËt vµ cã vai trß nh "mét hßn ®¸ t¶ng" trong toµn bé häc thuyÕt
chÝnh lµ nh÷ng lý luËn vÒ gi¸ trÞ thÆng d(GTTD).Dùa c¬ së
®ã,M¸c ®· ph©n tÝch vµ lµm s¸ng tá nguån gèc vµ b¶n chÊt cña
lîi nhuËn còng nh ®· gi¶i thÝch ®îc sù h×nh thµnh cña tû suÊt lîi
nhuËn b×nh qu©n vµ b¶n chÊt cña quy luËt tû suÊt lîi nhuËn cã
xu híng gi¶m dÇn.Ngoµi ra,M¸c còng ®· thÊy ®îc vµ ph©n tÝch
9
mét çch khoa häc sù ph©n chia cña lîi nhuËn thµnh çc h×nh
thøc kh¸c nhau nh lîi nhuËn c«ng nghiÖp(LNCN),lîi nhuËn th¬ng
nghiÖp(LNTN),lîi tøc cho vay(LTCV),lîi nhuËn ng©n
hµng(LNNH),®Þa t«(§T) vµ cuèi cïng lµ lîi nhuËn ®éc
quyÒn(LN§Q).
Sau ®©y,chóng ta sÏ lÇn lît xem xÐt çc vÊn ®Ò trªn trong
häc thuyÕt cña M¸c.
1/Nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn:

§Ó thÊy ®îc sù h×nh thµnh cña lîi nhuËn,tríc tiªn ta h·y xem
xÐt vÒ kh¸i niÖm mµ m¸c gäi lµ chi phÝ s¶n xuÊt(CPSX).
Nh chóng ta ®· biÕt,gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ®îc cÊu thµnh nªn tõ
chi phÝ cho lao ®éng trong qu¸ khø,chi phÝ cho lao ®éng sèng
vµ phÇn gi¸ trÞ míi ®îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt.Tuy
nhiªn,®èi víi nhµ t b¶n th× hä kh«ng quan t©m tíi sù cÊu thµnh
cña gi¸ trÞ hµng ho¸ mµ hä chØ quan t©m tíi viÖc ph¶i bá ra bao
nhiªu t b¶n vµ sÏ thu l¹i ®îc çi g×.
§Ó tiÕn hµnh s¶n xuÊt ra mét s¶n phÈm th× trªn thùc tÕ nhµ t
b¶n sÏ ph¶i øng t b¶n ra ®Ó mua çc t liÖu s¶n xuÊt(TLSX),®îc ký
hiÖu lµ (c), vµ ®Ó thuª lao ®éng,®îc ký hiÖu lµ (v).Toµn bé phÇn
t b¶n nµy ®îc gäi lµ t b¶n øng tríc(TB¦T).Tuy nhiªn,theo M¸c th×
kh«ng ph¶i toµn bé phÇn TB¦T nµy ®Òu ®îc chuyÓn dÞch hÕt
vµo gi¸ trÞ cña hµng ho¸ mµ chØ cã mét phÇn lîng t b¶n ®îc dïng
®Ó øng tríc cho TLSX vµ toµn bé lîng t b¶n ®îc dïng ®Ó øng tríc
cho lao ®éng lµ cÊu t¹o trùc tiÕp nªn gi¸ trÞ cña hµng ho¸. PhÇn
gi¸ trÞ nµy ®îc M¸c gäi lµ CPSX ,®îc ký hiÖu lµ (k) vµ ®îc biÓu
diÔn díi c«ng thøc:
k=c+v
Víi sù h×nh thµnh kh¸i niÖm CPSX,nhµ t b¶n ®· bíc ®Çu che
dÊu ®îc sù h×nh thµnh cña gi¸ trÞ thÆng d(GTTD) vµ t¹o ®iÒu
kiÖn ®Ó h×nh thµnh nªn kh¸i niÖm lîi nhuËn.Cã thÓ thÊy râ ®îc
®iÒu nµy qua viÖc nghiªn cøu nh÷ng ph©n tÝch cña M¸c vÒ
c«ng thøc cña CFSX trªn.
Tríc tiªn,ta h·y xen l¹i ®Þnh nghÜa cña M¸c vÒ GTTD.Theo M¸c
th× "gi¸ trÞ thÆng d lµ gi¸ trÞ míi d«i ra ngoµi gi¸ trÞ søc lao
®éng do c«ng nh©n t¹o ra vµ bÞ nhµ t b¶n chiÕm kh«ng".Nh
vËy,theo M¸c th× GTTD chÝnh lµ phÇn lao ®éng kh«ng ®îc tr¶
c«ng cña ngêi c«ng nh©n mµ nhµ t b¶n ®· chiÕm ®o¹t,®iÒu ®ã
cã nghÜa lµ GTTD (hay chÝnh lµ phÇn gi¸ trÞ míi) dîc t¹o ra bëi
lao ®éng cña ngêi c«ng nh©n.Nãi çch kh¸c,chÝnh lao ®éng cña
ngêi c«ng nh©n vµ chØ duy nhÊt mét m×nh nã lµ t¹o ra GTTD.Lý
luËn vÒ GTTD cña M¸c ®· v¹ch trÇn b¶n chÊt bãc lét cña
10
CNTB,chØ râ nguån gèc sù giµu cã cña CNTB nãi chung vµ cña
nhµ t b¶n nãi riªng chÝnh lµ nhê chiÕm ®o¹t GTTD.
Tuy nhiªn,víi sù h×nh thµnh kh¸i niÖm CPSX (k=c+v) th×
nguån gèc vµ b¶n chÊt bãc lét cña GTTD ®· bÞ che lÊp.ë ®©y,d-
êng nh phÇn gi¸ trÞ míi ®îc t¹o ra lµ do t¸c ®éng cña toµn bé lîng
t b¶n mµ nhµ t b¶n ®· øng ra.Cã nghÜa lµ,c¶ bé phËn t b¶n bá
vµo lao ®éng (v) vµ bé phËn t b¶n bá vµo TLSX (c) ®Òu cã vai
trß nh nhau trong viÖc t¹o ra phÇn gi¸ trÞ míi,nh M¸c ®· viÕt:"Bé
phËn t b¶n bá vµo lao ®éng,kh¸c víi bé phËn t b¶n bá vµo
TLSX,vµo b«ng hay than ch¼ng h¹n,ë chç lµ nã ®îc dïng ®Ó tr¶
tiÒn cho mét yÕu tè s¶n xuÊt kh¸c vÒ mÆt vËt chÊt,chø hoµn
toµn kh«ng ph¶i lµ v×,do chøc n¨ng cña nã,nã ®· ®ãng mét vai
trß kh¸c trong qu¸ tr×nh s¸ng t¹o ra gi¸ trÞ cña hµng ho¸ vµ do
®ã trong qu¸ tr×nh lµm cho t b¶n t¨ng thªm gi¸ trÞ".Nh vËy lµ,víi
sù h×nh thµnh kh¸i niÖm CPSX ,v« h×nh chung ®· xo¸ ®i sù
kh¸c nhau gi÷a t b¶n bÊt biÕn(TBBB) vµ t b¶n kh¶ biÕn(TBKB)
trong chøc n¨ng s¸ng t¹o ra gi¸ trÞ.
Nh vËy,phÇn gi¸ trÞ míi,®îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh s¶n
xuÊt,nÕu coi lµ phÇn d«i ra ngoµi gi¸ trÞ søc lao ®éng do ngêi
c«ng nh©n t¹o ra th× ®îc gäi lµ GTTD cßn nÕu,vÉn víi lîng gi¸ trÞ
®ã,mµ ®îc ®em so s¸nh víi toµn bé t b¶n øng tríc th× sÏ mang
h×nh thøc chuyÓn ho¸ lµ lîi nhuËn.VËy,xÐt cho cïng,lîi nhuËn
ch¼ng qua chØ lµ mét h×nh th¸i chuyÓn ho¸ cña GTTD," mét
h×nh th¸i mµ PTSX TBCN tÊt nhiªn ph¶i ®Î ra" nh»m che ®Ëy
b¶n chÊt bãc lét cña nã.
NÕu ký hiÖu lîi nhuËn lµ (p) th× c«ng thøc gi¸ trÞ cña hµng ho¸
tríc lµ : gt=c+v+m nay sÏ chuyÓn thµnh :gt=k+p,víi k (=c+v)
chÝnh lµ CPSX ®Ó t¹o ra hµng ho¸.Tõ c«ng thøc nµy,ta cã thÓ
thÊy r»ng CPSX cña mét hµng ho¸ lu«n nhá h¬n gi¸ trÞ thùc tÕ
cña hµng ho¸ ®ã mét lîng ®óng b»ng phÇn GTTD ®îc t¹o ra.Nh
vËy,nÕu hµng ho¸ ®îc b¸n ®óng víi gi¸ trÞ cña nã th× nhµ t b¶n
sÏ thu vÒ ®îc mét kho¶n lîi nhuËn ®óng b»ng phÇn GTTD (m)
chøa ®ùng trong hµng ho¸ ®ã.Tuy nhiªn,nhµ t b¶n còng vÉn cã
thÓ b¸n mét hµng ho¸ nhÊt ®Þnh nµo ®ã víi gi¸ c¶ nhá h¬n
hoÆc lín h¬n gi¸ trÞ thùc tÕ cña nã.Chõng nµo mµ gi¸ b¸n vÉn
cßn cao h¬n CPSX ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ ®ã th× nhµ t b¶n
cßn thu ®îc lîi nhuËn.ChÝnh v× vËy ®· lµm cho lîi nhuËn dêng
nh lµ kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng kinh doanh, do tµi nghÖ kinh doanh
cña nhµ t b¶n t¹o ra.§©y còng chÝnh lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn
sù h×nh thµnh vµ tån t¹i cña mét sè quan ®iÓm sai lÇm vÒ lîi
nhuËn mµ ta ®· nghiªn cøu ë phÇn trªn.
11
2/Tû suÊt lîi nhuËn,tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n,gi¸ c¶ s¶n xuÊt
vµ quy luËt tû suÊt lîi nhuËn cã xu híng gi¶m dÇn :
Nh trªn chóng ta ®· ph©n tÝch,lîi nhuËn thùc chÊt chØ lµ mét
h×nh thøc biÕn tíng cña GTTD.Tuy nhiªn,®èi víi nhµ t b¶n th× hä
kh«ng quan t©m,kh«ng cÇn biÕt ®Õn ®iÒu ®ã.Khi tiÕn hµnh
mét ho¹t ®éng s¶n xuÊt hµng ho¸,môc tiªu cña nhµ t b¶n kh«ng
ph¶i lµ hµng ho¸ ®îc s¶n xuÊt ra còng kh«ng ph¶i lµ gi¸ trÞ sö
dông cña hµng ho¸ ®ã.Çi mµ nhµ t b¶n cÇn lµ çi phÇn gi¸ trÞ
míi thõa ra so víi toµn bé phÇn t b¶n ®· tiªu dïng,nã ®îc nhµ t
b¶n gäi díi çi tªn lµ lîi nhuËn.MÆc dï çi ®Ých cuèi cïng cña mäi
ho¹t ®éng s¶n xuÊt-kinh doanh cña nhµ t b¶n lµ lîi nhuËn tuy
nhiªn nhµ t b¶n l¹i ch¼ng quan t©m xem phÇn lîi nhuËn ®ã ®îc
t¹o ra tõ ®©u,tõ TBBB hay tõ TBKB vv...§èi víi nhµ t b¶n,lîi nhuËn
®îc t¹o nªn tõ toµn bé phÇn t b¶n ®· tiªu dïng,®óng nh M¸c ®·
viÕt :"...nhµ t b¶n tr«ng mong lµ tÊt c¶ çc bé phËn cña t b¶n mµ
h¾n øng ra ®Òu sÏ ®em l¹i lîi nhuËn nh nhau c¶ ".Tõ quan niÖm
trªn ®· n¶y sinh kh¸i niÖm vÒ tû suÊt lîi nhuËn.Theo ®Þnh nghÜa
cña M¸c th× "Tû suÊt lîi nhuËn (p') lµ tû sè tÝnh theo phÇn tr¨m
gi÷a gi¸ trÞ thÆng d vµ toµn bé t b¶n øng tríc".Ta cã : p'=(m/
(c+v))*100%.
Víi sù xuÊt hiÖn kh¸i niÖm tû suÊt lîi nhuËn,ta cã thÓ thÊy
r»ng,mét lÇn n÷a b¶n chÊt bãc lét cña CNTB l¹i®îc che dÊu
®i.NÕu nh tû suÊt GTTD (m') ®· ph¶n ¸nh ®îc sù bãc lét cña nhµ
t b¶n ®èi víi c«ng nh©n lµm thuª,lµ thíc ®o tr×nh ®é bãc lét
cña giai cÊp t s¶n th× tû suÊt lîi nhuËn,®¬n thuÇn,chØ ph¶n ¸nh
møc l·i cña viÖc ®Çu t t b¶n,nã chØ cho nhµ t b¶n biÕt nªn ®Çu
t vµo ®©u th× cã lîi h¬n.
Trªn ®©y,chóng ta ®· nghiªn cøu,xem xÐt vÒ sù h×nh thµnh
cña tû suÊt lîi nhuËn còng nh vai trß cña nã trong ph¶n ¸nh møc
l·i cña ho¹t ®éng ®Çu t.Tuy nhiªn,tû suÊt lîi nhuËn chØ ph¶n ¸nh
trong ph¹m vi mét nghµnh s¶n xuÊt,mçi nghµnh cã mét tû suÊt lîi
nhuËn riªng.Cßn trong nÒn kinh tÕ TBCN víi sù ®a d¹ng vÒ
nghµnh nghÒ th× tÊt yÕu dÉn tíi sù h×nh thµnh kh¸i niÖm tû
suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n.Së dÜ h×nh thµnh kh¸i niÖm nµy lµ do
trong nÒn kinh tÕ TBCN lu«n tån t¹i sù c¹nh tranh,®ã lµ h×nh
thøc ®Êu tranh gay g¾t gi÷a nh÷ng ngêi s¶n xuÊt hµng ho¸ dùa
trªn chÕ ®é së h÷u kh¸c nhauvÒ TLSX,nh»m giµnh giËt nh÷ng
®iÒu kiÖn cã lîi nhÊt vÒ s¶n xuÊt vµ tiªu thô hµng ho¸.Trong nÒn
kinh tÕ TBCN,do chÕ ®é chiÕm h÷u t nh©n TBCN cho nªn sù tån
t¹i t×nh tr¹ng c¹nh tranh lµ tÊt yÕu díi hai d¹ng lµ c¹nh tranh
trong néi bé nghµnh vµ c¹nh tranh gi÷a çc nghµnh.Mçi h×nh
thøc c¹nh tranh sÏ ®em l¹i mét kÕt qu¶ kh¸c nhau.Víi c¹nh tranh
12
trong néi bé nghµnh,kÕt qu¶ cuèi cïng lµ lµm cho tû suÊt lîi
nhuËn cña nghµnh gi¶m xuèng.Cßn c¹nh tranh gi÷a çc nghµnh
th× l¹i dÉn tíi sù h×nh thµnh nªn tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n.Së
dÜ nh vËy lµ do,nh ta ®· biÕt,mçi nghµnh s¶n xuÊt cã mét tû
suÊt lîi nhuËn riªng rÊt kh¸c nhau,nã phô thuéc vµo cÊu t¹o h÷u
c¬ cña lîng t b¶n ®Çu t vµo çc nghµnh ®ã.Do ®ã,lu«n tån t¹i
nh÷ng nghµnh mµ ë ®ã cã tû suÊt lîi nhuËn cao h¬n çc nghµnh
kh¸c mµ tû suÊt lîi nhuËn cña mét nghµnh ph¶n ¸nh møc l·i ®¹t
®îc nÕu ®Çu t vµo nghµnh ®ã.ChÝnh v× vËy mµ çc nhµ t b¶n
sÏ ®ua nhau rót t b¶n ra khái nh÷ng nghµnh cã tû suÊt lîi nhuËn
thÊp ®Ó ®Çu t vµo nh÷ng nghµnh cã tû suÊt lîi nhuËn cao.Vµ
kÕt qu¶ cña sù di chuyÓn tù do,liªn tùc nµy lµ h×nh thµnh nªn tû
suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n.
VËy "Tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n chÝnh lµ tû sè tÝnh theo
phÇn tr¨m gi÷a tæng gi¸ trÞ thÆng d trong x· héi t b¶n vµ tæng
t b¶n x· héi ®· ®Çu t vµo tÊt c¶ çc lÜnh vùc,çc nghµnh cña
nÒn s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa ".NÕu ký hiÖu tû suÊt lîi nhuËn lµ
p' th× ta cã :
p'=
Sù h×nh thµnh tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n ®· dÉn tíi sù biÕn
®æi tõ gi¸ trÞ hµng ho¸ thµnh gi¸ c¶ s¶n xuÊt.Gi¸ c¶ s¶n xuÊt ®-
îc ®Þnh nghÜa "b»ng chi phÝ s¶n xuÊt céng víi lîi nhuËn b×nh
qu©n".Ta cã : gi¸ c¶ s¶n xuÊt = k + p .
Ta cã thÓ thÊy r»ng,tríc ®©y,khi cha xuÊt hiÖn ph¹m trï gi¸ c¶
s¶n xuÊt th× gi¸ c¶ xoay quanh gi¸ trÞ cña hµng ho¸.Giê ®©y,víi
viÖc h×nh thµnh kh¸i niÖm gi¸ c¶ s¶n xuÊt th× gi¸ c¶ cña hµng
ho¸ l¹i xoay quanh gi¸ c¶ s¶n xuÊt.§· tõng cã mét sè nhµ kinh tÕ
häc t s¶n,dùa vµo sù thËt lµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt trong mét sè nghµnh
kh«ng phï hîp víi gi¸ trÞ cña hµng ho¸ trong çc nghµnh ®ã,®Ó
hßng b¸c bá lý luËn gi¸ trÞ lao ®éng cña M¸c.Tuy nhiªn,cÇn ph¶i
thÊy r»ng quy luËt gi¸ trÞ vÉn hoµn toµn ®óng ®¾n trong giai
®o¹nTBCN,gi¸ trÞ vÉn ®ãng vai trß lµ c¬ së lµ néi dung bªn trong
cña gi¸ c¶ s¶n xuÊt.Nãi çch kh¸c,gi¸ c¶ s¶n xuÊt thùc chÊt chØ
lµ méth×nh thøc biÕn tíng cña gi¸ trÞ mµ th«i.
Ta cã thÓ thÊy râ ®îc ®iÒu ®ã qua mét sè ph©n tÝch sau:
Mét lµ,tæng sè lîi nhuËn cña toµn bé giai cÊp t s¶n th× ®óng
b»ng víi tæng sè GTTD do lao ®éng kh«ng c«ng cña giai cÊp
c«ng nh©n t¹o ra.Vµ do ®ã,tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n cao hay
thÊp lµ do lîng GTTD ®îc t¹o ra trong x· héi quyÕt ®Þnh.Së dÜ
nh vËy v×,nh trªn ®· ph©n tÝch,nguån gèc cña lîi nhuËn chØ cã
thÓ xuÊt ph¸t tõ lao ®éng kh«ng c«ng cña c«ng nh©n bÞ nhµ t
b¶n chiÕm ®o¹t chø kh«ng thÓ tõ mét nguån gèc nµo kh¸c.Çc
13
nhµ t b¶n,nh M¸c nãi,sÏ kh«ng thÓ bãc lét lÉn nhau,bãc lét trªn l-
ng nhau ®îc.
Hai lµ, mÆc dï trªn thùc tÕ,trong mét sè nghµnh,gi¸ c¶ s¶n
xuÊt cña mét hµng ho¸ cã thÓ cao h¬n gi¸ trÞ cña nã trong khi ë
mét sè nghµnh kh¸c th× gi¸ c¶ s¶n xuÊt cña hµng ho¸ l¹i thÊp
h¬n gi¸ trÞ cña nã.Nhng xÐt vÒ tæng thÓ,trªn ph¹m vi toµn x·
héi,th× tæng sè gi¸ c¶ s¶n xuÊt vÉn ®óng b»ng tæng sè gi¸ trÞ
cña tÊt c¶ hµng ho¸.
Ba lµ,gi¸ trÞ cña mét hµng ho¸ biÕn ®éng t¨ng hoÆc gi¶m
còng sÏ kÐo theo sù biÕn ®éng t¬ng øng cña gi¸ c¶ s¶n xuÊt cña
hµng ho¸ ®ã.
Nãi tãm l¹i,M¸c ®· gi¶i thÝch ®îc mét çch chÝnh x¸c vµ khoa
häc vÒ nguån gèc,b¶n chÊt cña lîi nhuËn còng nh çc kh¸i niÖm
kh¸c liªn quan tíi lîi nhuËn,®Æc biÖt lµ nh÷ng kh¸i niÖm vÒ tû
suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n vµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt.§iÒu nµy thÓ hiÖn
sù tiÕn bé vît tréi cña häc thuyÕt kinh tÕ cña M¸c so víi çc häc
thuyÕt kinh tÕ kh¸c.H¬n thÕ n÷a, kh«ng chØ lý gi¶i vÒ sù h×nh
thµnh cña tû suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n mµ M¸c cßn gi¶i thÝch vµ
chøng minh mét çch ®óng ®¾n vµ khoa häc vÒ quy luËt tû
suÊt lîi nhuËn gi¶m dÇn.Mét quy luËt mµ mÆc dï mét sè nhµ lý
luËn cña trêng ph¸i TSC§ nh A.Smith hay D.Ricardo tuy ®· nhËn
thøc ®îc vÒ sù hiÖn diÖn cña quy luËt nµy nhng vÉn cha thÓ gi¶i
thÝch ®îc nã mét çch ®óng ®¾n vµ khoa häc.
M¸c ®· chøng minh r»ng sù tån t¹i cña quy luËt tû suÊt lîi
nhuËn cã xu híng gi¶m dÇn lµ do sù t¨ng lªn cña TBBB so víi
tæng t b¶n ®· dÉn tíi sù gi¶m sót mét çch t¬ng ®èi cña TBKB
so víi tæng t b¶n.KÕt qu¶ lµ TBBB sÏ t¨ng lªn mét çch t¬ng ®èi
so víi TBKB vµ do ®ã lµm cho tû suÊt lîi nhuËn còng gi¶m dÇn.Së
dÜ cã hiÖn tîng TBBB t¨ng lªn t¬ng ®èi so víi TBKB,theo M¸c gi¶i
thÝch, lµ do "...sù ph¸t triÓn ngµy cµng nhanh chãng cña CNTB
®· ®em l¹i nh÷ng ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt míi cho phÐp vÉn mét sè
lîng c«ng nh©n nh thÕ,vÉn mét khèi lîng søc lao ®éng nh thÕ do
mét khèi lîng t b¶n kh¶ biÕn nhÊt ®Þnh thuª mín, cïng trong mét
kho¶ng thêi gian nh thÕ,l¹i sÏ vËn ®éng ®îc mét khèi lîng t liÖu
lao ®éng,m¸y mãc vµ çc lo¹i t b¶n cè ®Þnh ngµy cµng lín..." .Ta
sÏ xem xÐt mét vÝ dô díi ®©y ®Ó cã thÓ thÊy râ h¬n vÒ lý luËn
trªn :
Gi¶ sö cã mét lîng TBBB v=100 ; tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d
m'=100%
do ®ã lîng GTTD t¬ng øng sÏ b»ng m'*v =
100%*100=100
14
Sau ®©y,víi sù t¨ng lªn dÇn cña TBBB (c),ta sÏ thÊy r»ng tû suÊt
lîi nhuËn (p') sÏ gi¶m dÇn xuèng.Ta cã p'=m/(c+v) vµ nÕu :
c=50 ,v=100 th× : p'=100/(50+100)=66,666%
c=200,v=100 th× : p'=100/(200+100)=33,333%
c=300,v=100 th× : p'=100/(300+100)=25%
c=400,v=100 th× : p'=100/(400+100)=20%
Nh vËy lµ,víi mét lîng TBKB (v) vµ mét tr×nh ®é bãc lét (m')
kh«ng thay ®æi th× sù t¨ng lªn dÇn cña lîng TBKB (c) sÏ g©y ra
sù gi¶m dÇn cña tû suÊt lîi nhuËn p'.
MÆt kh¸c,cã thÓ nãi r»ng,nguyªn nh©n s©u xa cña quy luËt tû
suÊt lîi nhuËn cã xu híng gi¶n dÇn chÝnh lµ sù t¨ng dÇn cña n¨ng
suÊt lao ®éng x· héi(NSL§XH).Víi nÒn ®¹i c«ng nghiÖp cña
CNTB , NSL§XH ngµy cµng ®îc n©ng cao.§iÒu ®ã cho phÐp mét
sè lîng Ýt h¬n vÒ lao ®éng cã thÓ vËn ®éng ®îc mét khèi lîng
m¸y mãc ngµy cµng nhiÒu h¬n ®Ó biÕn mét lîng,còng ngµy
cµng nhiÒu h¬n,çc TLL§ thµnh s¶n phÈm hµng ho¸.Nãi kh¸c
®i,trong c¬ cÊu gi¸ trÞ cña hµng ho¸ th× phÇn TBBB (c) ngµy
cµng t¨ng trong khi phÇn TBKB (v) th× ngµy cµng gi¶m.Vµ v×
vËy,mÆc dï tr×nh ®é bãc lét lµ kh«ng gi¶m nhng tû suÊt lîi
nhuËn vÉn ngµy cµng gi¶m.
Tuy nhiªn,cÇn ph¶i thÊy r»ng,nh M¸c ®· kh¼ng ®Þnh,sù ®óng
®¾n cña quy luËt tû suÊt lîi nhuËn gi¶m dÇn kh«ng cã nghÜa lµ
lîng GTTD,hay chÝnh lµ lîng lao ®éng kh«ng ®îc tr¶ c«ng mµ nhµ
t b¶n chiÕm ®o¹t cña ngêi c«ng nh©n,kh«ng t¨ng lªn mét çch
tuyÖt ®èi.Së dÜ nh vËy lµ do nhµ t b¶n kh«ng ngõng n©ng cao
tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d còng nh kh«ng ngõng t¨ng thªm tæng sè
lao ®éng bÞ t b¶n bãc lét.H¬n thÕ n÷a,quy luËt nµy cßn lµm cho
nhµ t b¶n cµng t¨ng cêng bãc lét c«ng nh©n tíi møc tèi ®a nh»m
k×m h·m xu híng gi¶m sót cña tû suÊt lîi nhuËn.Ngoµi ra,nã cßn
lµm cho cuéc tranh giµnh ph©n chia tæng khèi lîng lîi nhuËn
ngay trong néi bé giai cÊp t b¶n còng diÔn ra ngµy cµng gay g¾t.
Kh«ng chØ cã vËy mµ trong nç lùc t×m mäi çch k×m h·m xu
híng gi¶m dÇn cña tû suÊt lîi nhuËn vµ nh»m môc tiªu tèi ®a ho¸
lîi nhuËn,nhµ t b¶n ®· ®ua nhau ®Çu t t b¶n ra níc ngoµi ®Æc
biÖt lµ çc quèc gia kÐm ph¸t triÓn n¬i cã nguån nh©n c«ng gi¸
rÎ vµ cÊu t¹o h÷u c¬ cña t b¶n thÊp h¬n so víi çc níc ph¸t triÓn.ë
çc níc nµy,bän t b¶n ra søc v¬ vÐt,bãc lét nh©n d©n çc níc
thuéc ®Þa.§iÒu ®ã lµm cho m©u thuÉn gi÷a çc níc t b¶n ph¸t
triÓn vµ çc níc chËm tiÕn,gi÷a chÝnh quèc vµ çc níc thuéc ®Þa
ngµy cµng gay g¾t.
Ngoµi ra,víi tham väng t¨ng thªm lîi nhuËn ®Ó bï ®¾p vµo chç
gi¶m sót lîi nhuËn do xu híng gi¶m sót lîi nhuËn g©y ra,nhµ t b¶n
15
®· t¨ng cêng më réng quy m« s¶n xuÊt,®Èy søc cung cña thÞ tr-
êng vît xa khái giíi h¹n nhu cÇu cña ngêi mua.§©y lµ mét trong
çc nguyªn nh©n dÉn tíi çc cuéc khñng ho¶ng thõa,lo¹i khñng
ho¶ng ®Æc trng cña CNTB.
Nãi tãm l¹i,cã thÓ thÊy r»ng,quy luËt tû suÊt lîi nhuËn cã xu h-
íng gi¶m dÇn kh«ng chØ ®¬n thuÇn ph¶n ¸nh xu híng gi¶m dÇn
cña tû suÊt lîi nhuËn trong x· héi t b¶n mµ nã cßn lµm cho nh÷ng
m©u thuÉn néi t¹i cña CNTB ngµy cµng trë nªn s©u s¾c vµ tõ
®ã,chØ ra çc h¹n chÕ mang tÝnh chÊt lÞch sö cña PTSX TBCN
.V× vËy,viÖc gi¶i thÝch mét çch khoa häc sù h×nh thµnh còng
nh çc t¸c ®éng cña quy luËt tû suÊt lîi nhuËn gi¶m dÇn trong x·
héi t b¶n ®· lµm cho häc thuyÕt kinh tÕ cña M¸c nãi riªng vµ
toµn bé hÖ thèng lý luËn cña M¸c nãi chung t¨ng thªm tÝnh khoa
häc vµ phï hîp víi thêi ®¹i.Nh÷ng lý luËn nµy gãp phÇn lµm s¸ng
tá nh÷ng h¹n chÕ mang tÝnh lÞch sö cña CNTB.Nã chØ ra r»ng tíi
mét lóc nµo ®ã th× nh÷ng m©u thuÉn néi t¹i cña CNTB còng nh
nh÷ng h¹n chÕ lÞch sö cña nã sÏ lµm cho PTSX TBCN trë thµnh
mét trë ng¹i ng¨n c¶n,k×m h·m sù ph¸t triÓn cña LLSX vµ v×
vËy,tÊt yÕu tíi mét lóc nµo ®ã,CNTB sÏ bÞ diÖt vong vµ thay thÕ
nã sÏ lµ mét x· héi kh¸c tiÕn bé h¬n.
3/ Çc h×nh thøc biÓu hiÖn cña lîi nhuËn:

Häc thuyÕt kinh tÕ cña M¸c xÐt vÒ hoµn c¶nh ra ®êi ®· cã
mét sè u thÕ thuËn lîi h¬n çc häc thuyÕt kinh tÕ tríc ®ã. Ra ®êi
trong giai ®o¹n ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña CNTB v× vËy häc thuyÕt
kinh tÕ cña M¸c kh«ng chØ gi¶i thÝch ®îc nguån gèc,b¶n chÊt
cña lîi nhuËn mµ cßn thÊy ®îc nh÷ng h×nh th¸i biÓu hiÖn kh¸c
cña lîi nhuËn. Së dÜ nh vËy lµ do cïng víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña
m×nh,CNTB kh«ng ngõng t¨ng cêng sù chuyªn m«n ho¸ vµ hîp
t¸c ho¸ trong x· héi. Do vËy, nÕu tríc kia trong x· héi chØ tån t¹i t
b¶n trong lÜnh vùc s¶n xuÊt C«ng nghiÖp th× nay ®· ®îc ph©n
chia ra c¶ çc lÜnh vùc kh¸c nh Th¬ng nghiÖp, tÝn dông vµ c¶
trong N«ng nghiÖp n÷a . Trªn c¬ së sù ph©n chia ®ã cña t b¶n,
häc thuyÕt cña M¸c còng ®· chØ ra ®îc sù ph©n chia t¬ng øng
cña lîi nhuËn. NÕu tríc ®©y, toµn bé phÇn gi¸ trÞ thÆng d bÞ
nhµ T b¶n C«ng nghiÖp chiÕm ®o¹t hÕt th× nay phÇn gi¸ trÞ
thÆng d ®ã l¹i ®îc chia cho çc lÜnh vùc kh¸c n÷a vµ tõ ®ã dÉn
tíi sù h×nh thµnh cña lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp, lîi tøc cho vay vµ
®Þa t« T b¶n Chñ nghÜa.
Tuy nhiªn, mÆc dï lîi nhuËn C«ng nghiÖp, lîi nhuËn Th¬ng
nghiÖp, lîi tøc cho vay vµ ®Þa t« T b¶n Chñ nghÜa ®Òu cã cïng
nguån gèc lµ phÇn gi¸ trÞ thÆng d do lao ®éng kh«ng c«ng cña
16
ngêi lao ®éng t¹o ra, ®Òu lµ çc h×nh thøc biÓu hiÖn kh¸c nhau
cña lîi nhuËn nhng mçi mét h×nh thøc l¹i cã mét sè ®Æc ®iÓm
riªng kh¸c biÖt víi çc h×nh thøc kh¸c. §Ó thÊy râ ®îc ®iÒu
nµy,sau ®©y chóng ta sÏ nghiªn cøu, xem xÐt lÇn lît tõng h×nh
thøc nµy.
a/ Lîi nhuËn C«ng nghiÖp vµ lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp:
Tríc tiªn, xÐt trong lÜnh vùc s¶n xuÊt vµ lu th«ng hµng hãa ta
sÏ thÊy tån t¹i hai d¹ng t b¶n lµ t b¶n Th¬ng nghiÖp vµ t b¶n
C«ng nghiÖp vµ t¬ng øng víi chóng lµ hai h×nh thøc lîi nhuËn, lîi
nhuËn Th¬ng nghiÖp vµ lîi nhuËn C«ng nghiÖp . Kh«ng ph¶i chØ
tíi CNTB th× míi tån t¹i hai d¹ng t b¶n còng nh hai h×nh th¸i lîi
nhuËn nµy. Nhng trong çc x· héi tríc CNTB th× hai d¹ng t b¶n
nµy hoµn toµn ®éc lËp víi nhau. Nhµ t b¶n sau khi s¶n xuÊt ra
s¶n phÈm råi ph¶i tù m×nh mang s¶n phÈm ra thÞ trêng ®Ó tiªu
thô do ®ã toµn bé t b¶n cña hä ban ®Çu kh«ng chØ ®îc ®Çu t
vµo mçi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt mµ cßn ph¶i chi phÝ cho c¶ qu¸
tr×nh b¸n hµng do vËy lîi nhuËn cña nhµ t b¶n C«ng nghiÖp sÏ bÞ
gi¶m ®¸ng kÓ.Cßn t b¶n Th¬ng nghiÖp trong giai ®o¹n nµy,hay
cßn ®îc gäi lµ Th¬ng nghiÖp cæ xa víi chøc n¨ng lu th«ng hµng
ho¸ dùa trªn c¬ së “mua rÎ, b¸n ®¾t” vµ v× vËy lîi nhuËn Th¬ng
nghiÖp lóc nµy thùc chÊt lµ kÕt qu¶ cña viÖc “¨n c¾p vµ lõa
®¶o”. Ta cã thÓ thÊy râ ®iÒu nµy qua quan ®iÓm cña trêng
ph¸i träng th¬ng, cho r»ng lîi nhuËn lµ kÕt qu¶ cña sù trao ®æi
kh«ng ngang gi¸ , cho r»ng “kh«ng mét ngêi nµo thu ®îc lîi mµ
kh«ng lµm thiÖt kÎ kh¸c”.
Nhng trong giai ®o¹n TBCN,do nhu cÇu cña sù chuyªn m«n ho¸
vµ hîp t¸c ho¸ th× C«ng nghiÖp vµ Th¬ng nghiÖp hay nãi réng
h¬n lµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ lu th«ng kh«ng thÓ t¸ch biÖt ®éc
lËp mµ ®· trë nªn phô thuéc, g¾n kÕt lÉn nhau. Lóc nµy th× t
b¶n Th¬ng nghiÖp, thùc chÊt “lµ mét bé phËn cña t b¶n C«ng
nghiÖp t¸ch rêi ra, phôc vô qóa tr×nh lu th«ng hµng ho¸ cña nhµ
t b¶n C«ng nghiÖp”. Khi ®ã, víi sù h×nh thµnh cña t b¶n Th¬ng
nghiÖp th× c¶ t b¶n C«ng nghiÖp vµ t b¶n Th¬ng nghiÖp ®Òu
thu ®îc nh÷ng lîi Ých mµ ®îc thÓ hiÖn ra lµ lîi nhuËn C«ng
nghiÖp vµ lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp. §èi víi t b¶n Th¬ng nghiÖp,
mÆc dï chØ tham gia vµo lÜnh vùc lu th«ng, tøc lµ chØ tham gia
vµo viÖc thùc hiÖn gi¸ trÞ, trong ®ã cã gi¸ trÞ thÆng d, chø
kh«ng hÒ tham gia vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ nhng vÉn
thu ®îc mét phÇn lîi nhuËn. PhÇn lîi nhuËn nµy ®îc gäi lµ lîi
nhuËn Th¬ng nghiÖp. NÕu chØ xÐt tíi vai trß cña t b¶n Th¬ng
nghiÖp lµ thùc hiÖn gi¸ trÞ cña hµng ho¸ mµ t¹m thêi bá qua chøc
n¨ng tiÕp tôc qu¸ tr×nh s¶n xuÊt trong lÜnh vùc lu th«ng cña nã
17
th× ®óng lµ t b¶n Th¬ng nghiÖp kh«ng hÒ t¹o ra gi¸ trÞ vµ gi¸
trÞ thÆng d do vËy nh×n bÒ ngoµi cã thÓ lÇm tëng lîi nhuËn Th-
¬ng nghiÖp lµ do mua rÎ, b¸n ®¾t mµ cã . Tuy nhiªn,lîi nhuËn Th-
¬ng nghiÖp thùc chÊt, “lµ mét phÇn gi¸ trÞ trÞ thÆng d ®îc s¸ng
t¹o ra trong lÜnh vùc s¶n xuÊt mµ nhµ t b¶n C«ng nghiÖp nhêng
cho nhµ t b¶n Th¬ng nghiÖp”.
Së dÜ nhµ t b¶n C«ng nghiÖp chÞu nhêng vµ ph¶i nhêng mét
phÇn cña thÆng d mµ m×nh chiÕm ®o¹t ®îc hay mét phÇn lîi
nhuËn cña m×nh cho nhµ t b¶n Th¬ng nghiÖp lµ do:
Thø nhÊt, víi viÖc h×nh thµnh bé phËn t b¶n Th¬ng nghiÖp
chuyªn tr¸ch viÖc lu th«ng hµng ho¸ th× t b¶n C«ng nghiÖp ®·
thu ®îc nhiÒu lîi nhuËn h¬n so víi khi mµ t b¶n C«ng nghiÖp ph¶i
®¶m nhiÖm c¶ viÖc lu th«ng hµng ho¸. Ngay c¶ khi ph¶i chia sÎ
mét phÇn lîi nhuËn cho t b¶n Th¬ng nghiÖp th× phÇn lîi nhuËn
cßn l¹i vÉn nhiÒu h¬n cho nªn nhµ t b¶n cã thÓ nhêng mét phÇn
lîi nhuËn nh»m duy tr× bé phËn t b¶n Th¬ng nghiÖp.
Thø hai lµ, nh trªn ®· ph©n tÝch, nÕu chØ xÐt t b¶n Th¬ng
nghiÖp víi vai trß thuÇn tuý lµ thùc hiÖn gi¸ trÞ th× t b¶n Th¬ng
nghiÖp kh«ng hÒ t¹o ra mét chót gi¸ trÞ nµo, tøc lµ ho¹t ®éng ®ã
sÏ kh«ng mang l¹i mét chót lîi nhuËn nµo cho nhµ t b¶n Th¬ng
nghiÖp. Do vËy,nÕu muèn t b¶n Th¬ng nghiÖp tiÕp tôc ®¶m
nhiÖm viÖc tiªu thô hµng hãa, thùc hiÖn gia trÞ th× nhµ t b¶n
C«ng nghiÖp buéc ph¶i nhêng mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d cho t
b¶n Th¬ng nghiÖp.
Ngoµi ra,sù chuyªn m«n ho¸ nµy cßn gãp phÇn më réng qui m«
t¸i s¶n xuÊt,më réng thÞ trêng, t¹o ®iÒu kiÖn cho C«ng nghiÖp
ph¸t triÓn. H¬n n÷a, tuy kh«ng trùc tiÕp t¹o ra gi¸ trÞ thÆng d
nhng t b¶n Th¬ng nghiÖp l¹i gãp phÇn lµm t¨ng n¨ng suÊt lao
®éng, t¨ng lîi nhuËn vµ do ®ã, lµm cho tû suÊt lîi nhuËn chung
cña x· héi t¨ng.
Nh vËy, kh¸i qu¸t l¹i th× lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp cã nguån gèc
tõ phÇn gi¸ trÞ thÆng d ®îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Tuy
nhiªn lîi nhuËn ®ã ®îc thùc hiÖn nh thÕ nµo? Do t b¶n Th¬ng
nghiÖp chØ tham gia vµo qu¸ tr×nh lu th«ng cho nªn lîi nhuËn
Th¬ng nghiÖp chÝnh lµ phÇn chªnh lÖch gi÷a gi¸ b¸n vµ gi¸ mua
hµng ho¸.Nhng nãi thÕ kh«ng cã nghÜa lµ nhµ t b¶n Th¬nh
nghiÖp ph¶i mua hµng ho¸ víi ®óng gi¸ trÞ cña nã ®Ó råi b¸n
cao h¬n gi¸ trÞ nh»m thu lîi nhuËn chªnh lÖch. Mµ thùc chÊt th×
nhµ T b¶n Th¬ng nghiÖp
sÏ mua hµng ho¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ vµ b¸n ®óng b»ng gi¸ trÞ cña
hµng ho¸. Nguyªn nh©n cña hiÖn tîng nµy lµ do sù h×nh thµnh
mét tØ suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n míi lµ b×nh qu©n çc tØ suÊt
18
lîi nhuËn cña hai nghµnh C«ng nghiÖp vµ Th¬ng nghiÖp. Ta cã
thÓ thÊy râ ®iÒu nµy khi ph©n tÝch vÝ dô sau:
Mét nhµ T b¶n C«ng nghiÖp cã mét lîng t b¶n lµ 800 víi cÊu
t¹o: 700c + 100v
víi tØ suÊt gi¸ trÞ thÆng d: m’ = 100% => gi¸ trÞ hµng hãa lµ:
700c + 100v + 100 = 900
TØ suÊt lîi nhuËn nghµnh C«ng nghiÖp sÏ lµ:
P’CN = 100/800 * 100% = 12,5%
B©y giê,nÕu cã thªm mét nhµ t b¶n Th¬ng nghiÖp bá ra 200
®Ó mua hµng ho¸ =>lóc ®ã ta cã tØ suÊt lîi nhuËn b×nh qu©n
sÏ b»ng:
100 *100% = 10%
800 + 200
Theo tØ suÊt lîi nhuËn chung míi nµy th× phÇn lîi nhuËn C«ng
nghiÖp vµ lîi nhuËn Th¬ng nghiÖp t¬ng øng sÏ b»ng:
LnCN = 800 * 10% = 80
LnTN = 200 * 10% = 20
Khi ®ã nhµ t b¶n Th¬ng nghiÖp sÏ mua hµng ho¸ tõ nhµ t b¶n
C«ng nghiÖp víi gi¸ thÊp h¬n gi¸ trÞ:
800 + 80 = 880 (<900)
vµ sÏ b¸n víi gi¸ ®óng b»ng gi¸ trÞ vµ thu ®îc lîi nhuËn Th¬ng
nghiÖp:
880 + 20 = 900
Nh vËy lµ, víi sù h×nh thµnh tØ suÊt lîi nhuËn chung gi÷a hai
ngµnh C«ng nghiÖp vµ Th¬ng nghiÖp th× lîi nhuËn Th¬ng
nghiÖp ®· ®îc thùc hiÖn. Víi sù xuÊt hiÖn cña lîi nhuËn Th¬ng
nghiÖp trong x· héi t b¶n,®· h×nh thµnh nªn hai lo¹i gi¸ c¶ s¶n
xuÊt lµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt C«ng nghiÖp vµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt thÞ trêng.
Nã còng gãp phÇn che dÊu thªm mét møc n÷a quan hÖ bãc lét
TBCN.
b/ Lîi tøc cho vay vµ lîi nhuËn ng©n hµng:
Nh trªn ®· ph©n tÝch,t b¶n Th¬ng nghiÖp lµ mét bé phËn t
b¶n C«ng nghiÖp t¸ch ra, phôc vô qu¸ tr×nh lu th«ng hµng ho¸
cña nhµ t b¶n C«ng nghiÖp. Cßn t b¶n cho vay, thùc chÊt còng lµ
mét bé phËn cña t b¶n C«ng nghiÖp ®îc t¸ch ra nhng lµ ®Ó,mét
mÆt võa ®¸p øng nhu cÇu vÒ t b¶n,mÆt kh¸c lµ ®Ó tho¶ m·n sù
thÌm kh¸t lîi nhuËn cña nhµ t b¶n. Sau ®©y, ta sÏ tiÕn hµnh xem
xÐt nguån gèc h×nh thµnh cña t b¶n cho vay ®Ó lµm râ thªm
®iÒu ®ã.
Tríc hÕt, cÇn ph¶i thÊy r»ng trong qu¸ tr×nh chu chuyÓn cña
t b¶n, cã nhiÒu lóc, nhµ t b¶n C«ng nghiÖp hoÆc Th¬ng nghiÖp
cã mét sè t b¶n tiÒn tÖ nhµn rçi, vÝ dô nh tiÒn trong quü khÊu
19
hao t¸i s¶n cè ®Þnh, tiÒn dïng ®Ó mua nguyªn nhiªn liÖu, vËt
liÖu nhng cha tíi kú mua.... NÕu nhµ t b¶n chØ ®Ó tiÒn ë d¹ng
nhµn rçi, kh«ng ho¹t ®éng nh vËy th× lîng tiÒn ®ã sÏ kh«ng
mang l¹i cho nhµ t b¶n mét thu nhËp nµo.Mµ ®èi víi nhµ t b¶n
th× tiÒn ph¶i ®Î ra tiÒn,bÊt cø mét ®¬n vÞ t b¶n nµo còng ph¶i
mang l¹i lîi nhuËn. Do vËy mµ nhµ t b¶n nÈy sinh ý ®Þnh ®em l-
îng t b¶n nhµn rçi ®ã cho ngêi kh¸c vay ®Ó kiÕm lêi.
MÆt kh¸c, còng chÝnh trong nh÷ng thêi gian ®ã, l¹i cã nh÷ng
nhµ t b¶n l¹i ®ang rÊt cÇn tiÒn, vÝ dô nh ®ang cÇn mua nguyªn
nhiªn vËt liÖu ®Ó tiÕp tôc s¶n xuÊt nhng l¹i cha b¸n ®îc hµng
ho¸, cÇn tiÒn ®Ó ®æi míi tµi s¶n cè ®Þnh nhng quü khÊu hao
kh«ng ®ñ... Do ®ã, nh÷ng nhµ t b¶n nµy tÊt yÕu cã nhu cÇu vay
t b¶n cña ngêi kh¸c.
Nh vËy lµ cïng mét lóc võa cã nh÷ng nhµ t b¶n cã nhu cÇu ®i
vay l¹i võa cã nh÷ng nhµ t b¶n cã nhu cÇu cho vay. Vµ tÊt yÕu sÏ
h×nh thµnh nªn mèi quan hÖ tÝn dông TBCN vµ nhµ t b¶n C«ng
nghiÖp cã t b¶n nhµn rçi sÏ trë thµnh nhµ t b¶n cho vay.
VËy t b¶n cho vay "lµ t b¶n tiÒn tÖ mµ ngêi chñ cña nã nhêng
cho mét ngêi kh¸c sö dông trong mét thêi gian ®Ó nhËn ®îc mét
sè lêi nµo ®ã". §Æc ®iÓm næi bËt cña t b¶n cho vay lµ nã kh«ng
thuéc së h÷u cña nhµ t b¶n sö dông nã vµo s¶n xuÊt. Cã nghÜa
lµ khi nhµ t b¶n cho vay cho ngêi kh¸c vay mét lîng t b¶n tiÒn tÖ
lµ chØ cho ngêi ®ã quyÒn sö dông lîng t b¶n tiÒn tÖ ®ã chø
kh«ng cho quyÒn së h÷u lîng t b¶n ®ã. Do vËy mµ ë t b¶n cho
vay th× quyÒn sö dông vµ quyÒn së h÷u ®îc t¸ch rêi nhau, ®©y
còng lµ sù kh¸c biÖt c¨n b¶n cña t b¶n cho vay víi t b¶n C«ng
nghiÖp vµ t b¶n Th¬ng nghiÖp.
Nh trªn ®· ph©n tÝch, nhµ t b¶n cho vay cho ngêi kh¸c sö
dông lîng t b¶n tiÒn tÖ nhµn rçi cña m×nh kh«ng ph¶i do lßng tèt
hay v× mét çi g× kh¸c mµ chØ ®¬n thuÇn lµ ®Ó kiÕm lêi.
ChÝnh v× vËy mµ nhµ t b¶n ®i vay ph¶i tr¶ cho nhµ t b¶n cho
vay mét sè tiÒn nµo ®ã, kho¶n tiÒn nµy ®îc gäi lµ lîi tøc vµ nã d-
îc trÝch tõ phÇn lîi nhuËn thu ®îc cña nhµ t b¶n ®i vay sau khi
anh ta sö dông lîng t b¶n ®i vay vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt.
VËy lîi tøc lµ mét phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n mµ nhµ t b¶n ®i
vay ph¶i tr¶ cho nhµ t b¶n cho vay c¨n cø vµo mãn tiÒn mµ nhµ
t b¶n cho vay ®· ®a cho nhµ t b¶n ®i vay sö dông. Nh vËy th×
xÐt cho cïng nguån gèc cña lîi tøc chÝnh lµ phÇn gi¸ trÞ thÆng d
mµ nhµ t b¶n C«ng nghiÖp chiÕm ®o¹t cña ngêi lao ®éng.
Víi sù h×nh thµnh cña t b¶n cho vay vµ t¬ng øngvíi nã lµ lîi tøc
cho vay th× lóc nµy phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n mµ çc nhµ t b¶n
C«ng nghiÖp vµ t b¶n Th¬ng nghiÖp thu ®îc kh«ng cßn thuéc
20
hoµn toµn vÒ hä mµ phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n ®ã ®îc chia ra
thµnh lîi tøc cho vay lµ kho¶n ®em tr¶ cho nhµ t b¶n cho vay,
phÇn cßn l¹i sau khi tr¶ lîi tøc ®îc gäi lµ thu nhËp cña chñ xÝ
nghiÖp. Lîng lîi tøc ®em tr¶ nhiÒu hay Ýt tuú theo quan hÖ cung
cÇu vÒ t b¶n cho vay vµ nã phô thuéc vµo tØ suÊt lîi tøc, lµ tØ lÖ
phÇn tr¨m gi÷a tæng sè lîi tøc vµ tæng sè t b¶n tiÒn tÖ cho vay.
NÕu kÝ hiÖu lîi tøc lµ Z cßn tØ suÊt lîi tøc lµ Z’ th× ta cã:
Z’ = ( Z/t b¶n cho vay) * 100%
PhÇn lîi tøc cao hay thÊp lµ do tØ suÊt lîi tøc quy ®Þnh,®Õn lît
nã th× tØ suÊt lîi tøc l¹i bÞ quy ®Þnh bëi çc yÕu tè:
Giíi h¹n cao nhÊt cña tØ suÊt lîi tøc chÝnh lµ tØ suÊt lîi nhuËn
b×nh qu©n do vËy mµ sù thay ®æi cña tØ suÊt lîi nhuËn b×nh
qu©n còng dÉn tíi sù thay ®æi thuËn chiÒu t¬ng øng cña tØ
suÊt lîi tøc. Còng chÝnh v× vËy cho nªn,v× tån t¹i quy luËt gi¶m
dÇn cña tØ suÊt lîi nhuËn do ®ã tû suÊt lîi tøc còng cã xu híng
gi¶m dÇn.
TØ suÊt lîi tøc phô thuéc vµo mèi quan hÖ cung cÇu vÒ t b¶n
cho vay.
Nãi tãm l¹i,xuÊt ph¸t tõ viÖc n¶y sinh mèi quan hÖ tÝn dông
TBCN cho nªn ®· n¶y sinh çc nhu cÇu cho vay vµ ®i vay ®· dÉn
tíi sù h×nh thµnh t b¶n cho vay vµ lîi tøc cho vay. Tuy nhiªn,
quan hÖ tÝn dông TBCN ë thêi kú nµy míi chØ ë d¹ng ®¬n gi¶n
mang tÝnh trùc tiÕp, tøc lµ nhµ t b¶n cho vay thiÕt lËp trùc tiÕp
mèi quan hÖ tÝn dông víi nhµ t b¶n ®i vay. Nhng cïng víi sù ph¸t
triÓn cña CNTB th× nhu cÇu ®i vay vµ cho vay ngµy cµng nhiÒu,
çc quan hÖ tÝn dông trong x· héi t b¶n trë nªn trång chÐo, phøc
t¹p. Do vËy ®· ®ßi hái ph¶i xuÊt hiÖn mét tæ chøc ®ãng vai trß
trung gian ®Ó ®¬n gi¶n ho¸ çc quan hÖ tÝn dông nµy. §ã
chÝnh lµ ng©n hµng TBCN, lµ mét tæ chøc kinh doanh t b¶n tiÒn
tÖ, ®ãng vai trß m«i giíi gi÷a ngêi ®i vay vµ ngêi cho vay. Ng©n
hµng thùc hiÖn chøc n¨ng m«i giíi nµy th«ng qua hai nghiÖp vô
c¬ b¶n cña nã lµ nghiÖp vô cho vay vµ nghiÖp vô nhËn göi. Víi
nghiÖp vô nhËn göi, ng©n hµng thu hót tiÒn vèn vµo quü cña nã
b»ng çch tËp hîp çc t b¶n vµ thu nhËp nhµn rçi kh«ng hoat
®éng. Cßn víi nghiÖp vô cho vay, ng©n hµng cho çc nhµ t b¶n
trùc tiÕp kinh doanh,tøc lµ çc nhµ t b¶n C«ng nghiÖp vµ t b¶n
Th¬ng nghiÖp vay t b¶n tiÒn tÖ ®Ó sö dông hay nãi kh¸c ®i
nghiÖp vô cho vay lµ nghiÖp vô ph©n phèi vµ sö dông nh÷ng t
b¶n ng©n hµng cã ®îc qua nghiÖp vô nhËn göi.
Trong nghiÖp vô nhËn göi,®Ó huy ®éng ®îc çc nguån t b¶n
nhµn rçi, Ng©n hµng tr¶ mét kho¶n lîi tøc nhËn göi cho çc
kho¶n göi. §ång thêi, trong nghiÖp vô cho vay, Ng©n hµng l¹i thu
21
mét kho¶n lîi tøc cho vay cña nh÷ng ngêi ®i vay.Vµ nh mäi tæ
chøc kinh doanh TBCN kh¸c,mäi ho¹t ®éng cña Ng©n hµng còng
ph¶i nh»m môc tiªu ®em l¹i lîi nhuËn.ChÝnh v× vËy, dùa trªn
viÖc quy ®Þnh lîi tøc nhËn göi nhá h¬n lîi tøc cho vay, Ng©n
hµng ®· thu ®îc lîi nhuËn tõ ho¹t ®éng kinh doanh cña
m×nh.Kho¶n lîi nhuËn nµy ®îc gäi lµ lîi nhuËn Ng©n hµng,nã
chÝnh lµ kho¶n chªnh lÖch gi÷a lîi tøc cho vay vµ lîi tøc nhËn göi
sau khi ®· trõ ®i nh÷ng kho¶n chi phÝ cÇn thiÕt vÒ nghiÖp vô
Ng©n hµng vµ céng víi çc kho¶n thu nhËp kh¸c vÒ kinh doanh
tiÒn tÖ.Kh¸c víi lîi tøc vËn ®éng theo quy luËt tØ suÊt lîi tøc gi¶m
dÇn, lîi nhuËn ng©n hµng ho¹t ®éng theo quy luËt tØ su©t lîi
nhuËn b×nh qu©n gi¶m dÇn,cã nghÜa lµ lîi nhuËn ng©n hµng
ngang b»ng víi lîi nhuËn b×nh qu©n.
c/ §Þa t« T b¶n Chñ nghÜa:
ë trªn chóng ta ®· nghiªn cøu vµ xem xÐt sù h×nh thµnh vµ
x©m nhËp cña CNTB vµo lÜnh vùc Th¬ng nghiÖp vµ tÝn dôngvµ
t¬ng øng lµ sù h×nh thµnh nªn çc bé phËn t b¶n Th¬ng nghiÖp;
t b¶n cho vay vµ t b¶n Ng©n hµng. §Õn phÇn nµy, chóng ta sÏ
xem xÐt sù x©m nhËp cña CNTB vµo trong N«ng nghiÖp dÉn tíi
sù h×nh thµnh bé phËn t b¶n kinh doanh trong N«ng nghiÖp vµ
sù xuÊt hiÖn mét h×nh thøc míi cña lîi nhuËn lµ ®Þa t« T b¶n
Chñ nghÜa.
Tríc tiªn, ta sÏ xem xÐt sù x©m nhËp cña PTSX TBCN vµo trong
N«ng nghiÖp. Víi sù ph¸t triÓn cña CNTB, giai cÊp T b¶n kh«ng
chØ thèng trÞ nghµnh C«ng nghiÖp mµ cßn dÇn dÇn thao tóng c¶
lÜnh vùc N«ng nghiÖp. Sù x©m nhËp cña CNTB vµo lÜnh vùc
N«ng nghiÖp cã thÓ diÔn ra theo hai çch sau
Mét lµ, tríc hÕt vÉn duy tr× vÒ c¨n b¶n nÒn kinh tÕ phong kiÕn
®Þa chñ tríc kia vµ sau ®ã th«ng qua çc cuéc c¶i çch mµ dÇn
dÇn chuyÓn sang ®êng lèi kinh tÕ theo kiÓu T b¶n Chñ nghÜa.
Çch thø hai lµ,ngay tõ ®Çu, th«ng qua con ®êng Çch m¹ng T
s¶n lËt ®æ chÕ ®é kinh tÕ phong kiÕn cò; gi¶i phãng lùc lîng
s¶n xuÊt tho¸t khái xiÒng xÝch n«ng n«. Trªn c¬ së ®· xo¸ bá
quan hÖ s¶n xuÊt phong kiÕn, thiÕt lËp QHSX TBCN trong N«ng
nghiÖp tõ ®ã ph¸t triÓn nhanh chãng N«ng nghiÖp theo con ®-
êng çc Êp tr¹i TBCN.
Nh vËy, dï sù x©m nhËp cña PTSX TBCN vµo N«ng nghiÖp ®îc
thùc hiÖn theo çch nµo ®i ch¨ng n÷a th× hËu qu¶ cña sù x©m
nhËp nµy vÉn lµ h×nh thµnh nªn trong nÒn N«ng nghiÖp TBCN
ba giai cÊp chñ yÕu lµ giai cÊp ®Þa chñ,giai cÊp t b¶n N«ng
nghiÖp vµ giai cÊp c«ng nh©n N«ng nghiÖp. Nhng cÇn ph¶i thÊy
r»ng giai cÊp ®Þa chñ lóc nµy kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ®Þa chñ
22
xuÊt th©n tõ tÇng líp quÝ téc, t¨ng l÷ nh trong giai ®o¹n phong
kiÕn mµ ®Þa chñ lóc nµy, thùc chÊt lµ nh÷ng nhµ t s¶n,®· ®Çu
t t b¶n®Ó nh»m thu gom,thao tóng ruéng ®Êt, g©y ra t×nh
tr¹ng'lòng ®o¹n quyÒn t h÷u ruéng ®Êt'.
ChÝnh v× sù xuÊt hiÖn cña giai cÊp ®Þa chñ trong n«ng
nghiÖp cho nªn gi¸ trÞ thÆng d ,®îc h×nh thµnh do lao ®éng
kh«ng c«ng cña nh÷ng c«ng nh©n lµm thuª trong N«ng nghiÖp,
sÏ ®îc ph©n chia kh¸c víi trong lÜnh vùc C«ng nghiÖp trªn c¬ s¬
®¶m b¶o lîi nhuËn cho kh«ng chØ giai cÊp t s¶n N«ng nghiÖp mµ
cßn cho c¶ giai cÊp ®Þa chñ,nh÷ng ngêi mµ thùc chÊt lµ çc nhµ
t b¶n ®· ®Çu t vµo ruéng ®Êt. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ lîng gi¸ trÞ
thÆng d mµ giai cÊp t b¶n N«ng nghiÖp chiÕm ®o¹t ®îc sÏ ph¶i
kh«ng nh÷ng ®ñ ®Ó hä cã thÓ thu ®îc lîi nhuËn b»ng víi lîi
nhuËn b×nh qu©n mµ cßn ph¶i d ra mét kho¶n ®Ó tr¶ cho chñ
ruéng ®Êt mµ nhµ t b¶n ®· thuª. Kho¶n d ra ®Ó tr¶ cho ruéng
®Êt ®ã ®îc gäi lµ ®Þa t« T b¶n Chñ nghÜa.
VËy ®Þa t« T b¶n Chñ nghÜa “lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d cßn
l¹i sau khi ®· khÊu trõ ®i phÇn lîi nhuËn b×nh qu©n cña nhµ t
b¶n kinh doanh ruéng ®Êt”. Së dÜ ë ®©y, phÇn lîi nhuËn mµ
nhµ t b¶n kinh doanh ruéng ®Êt thu ®îc ph¶i b»ng víi lîi nhuËn
b×nh qu©n v× nÕu nhá h¬n lîi nhuËn b×nh qu©n th× çc nhµ t
b¶n sÏ rót t b¶n ra khái lÜnh vùc N«ng nghiÖp dÓ ®Çu t vµo çc
lÜnh vùc kh¸c mang l¹i lîi nhuËn nhiÒu h¬n. Tuy nhiªn nÕu lîi
nhuËn cña nhµ t b¶n N«ng nghiÖp ®· b»ng lîi nhuËn b×nh
qu©n,mµ nh ta ®· biÕt th× tæng sè lîi nhuËn bao giê còng b»ng
tæng gi¸ trÞ thÆng d. Nh vËy th× giai cÊp t s¶n kinh doanh
trong N«ng nghiÖp ®· kiÕm ®©u ra phÇn lîi nhuËn siªu ng¹ch
®Ó tr¶ cho giai cÊp ®Þa chñ díi h×nh thøc ®Þa t« T b¶n Chñ
nghÜa. §Ó tr¶ lêi c©u hái nµy ta sÏ ph¶i xem xÐt sù h×nh thµnh
cña ®Þa t« T b¶n Chñ nghÜa ®Ó thÊy ®îc nguån gèc, b¶n chÊt
vµ çc h×nh th¸i cña nã.
Tríc tiªn ta sÏ xem xÐt nguyªn nh©n t¹o ra phÇn lîi nhuËn siªu
ng¹ch trong s¶n xuÊt N«ng nghiÖp. Trong lÜnh vùc C«ng nghiÖp,
lîi nhuËn siªu ng¹ch ®îc hiÓu lµ phÇn lîi nhuËn chªnh lÖch so víi lîi
nhuËn b×nh qu©n mµ çc nhµ t b¶n,cã nh÷ng ®iÒu kiÖn s¶n
xuÊt ç biÖt tèt h¬n ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt trung b×nh cña toµn x·
héi, thu ®îc.PhÇn lîi nhuËn siªu ng¹ch nµy chØ mang tÝnh t¹m
thêi, ç biÖt. Cßn trong lÜnh vùc N«ng nghiÖp,lîi nhuËn siªu ng¹ch
còng mang ý nghÜa t¬ng tù, nã còng lµ phÇn lîi nhuËn chªnh
lÖch mµ nh÷ng nhµ t b¶n ®Çu t vµo nh÷ng m¶nh ®Êt mÇu mì
h¬n cã thÓ thu ®îc. Tuy nhiªn, kh¸c víi trong lÜnh vùc C«ng
nghiÖp, phÇn lîi nhuËn siªu ng¹ch trong lÜnh vùc N«ng nghiÖp
23
mang tÝnh æn ®Þnh, l©u dµi vµ kh¸ phæ biÕn. Së dÜ nh vËy lµ
v× trong N«ng nghiÖp, mét t liÖu lao ®«ng chñ yÕu lµ ®Êt ®ai
l¹i cã tÝnh chÊt h¹n chÕ,®¹i bé phËn ®Êt ®ai lµ xÊu, c»n cçi chØ
cã mét sè Ýt lµ ®Êt trång trät mÇu mì. H¬n thÕ n÷a, çc ruéng
®Êt xÊu th× hoÆc lµ kh«ng thÓ c¶i t¹o ®îc hoÆc lµ c¶i t¹o ®îc
nhng ®ßi hái nh÷ng chi phÝ rÊt lín cßn çc ruéng ®Êt tèt th× l¹i
bÞ ®éc quyÒn kinh doanh kiÓu TBCN. ChÝnh v× vËy mµ çc nhµ
t b¶n N«ng nghiÖp b¾t buéc ph¶i thuª ruéng ®Êt xÊu. §iÒu ®ã
dÉn tíi thùc tr¹ng lµ çc nhµ t b¶n kinh doanh trªn ruéng ®Êt tèt
lu«n tèn Ýt chi phÝ h¬n çc nhµ t b¶n kinh doanh trªn ruéng ®Êt
xÊu ®Ó cïng s¶n xuÊt ra mét ®¬n vÞ s¶n phÈm.
H¬n n÷a,nÕu nh trong C«ng nghiÖp, gi¸ c¶ lµ do gi¸ thµnh s¶n
xuÊt trong ®iÒu kiÖn trung b×nh quyÕt ®Þnh th× trong N«ng
nghiÖp,v× ruéng ®Êt tèt s¶n xuÊt kh«ng ®ñ s¶n phÈm ®Ó tho¶
m·n nhu cÇu do vËy b¾t buéc ph¶i tiÕn hµnh s¶n xuÊt trªn ruéng
®Êt xÊu. V× vËy nÕu vÉn ®Ó gi¸ c¶ s¶n xuÊt do ®iÒu kiÖn s¶n
xuÊt trung b×nh quyÕt ®Þnh th× çc nhµ s¶n xuÊt kinh doanh
trªn ruéng ®Êt xÊu sÏ thu ®îc Ýt lîi nhuËn h¬n. §iÒu ®ã lµm cho
hä sÏ chuyÓn sang kinh doanh lÜnh vùc kh¸c vµ sÏ g©y ra khan
hiÕm çc s¶n phÈm N«ng nghiÖp. ChÝnh v× vËy mµ trong N«ng
nghiÖp th× gi¸ c¶ s¶n xuÊt lµ do ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt trªn ruéng
®Êt xÊu quyÕt ®Þnh.
Tõ hai nguyªn nh©n trªn,®· dÉn tíi viÖc h×nh thµnh nªn lîi
nhuËn siªu ng¹ch trong s¶n xuÊt N«ng nghiÖp. D¹ng lîi nhuËn siªu
ng¹ch nµy khi nép cho chñ ®Êt díi d¹ng ®Þa t« cßn ®îc gäi lµ
®Þa t« chªnh lÖch. VËy ®Þa t« chªnh lÖch chÝnh lµ phÇn lîi
nhuËn thõa ra ngoµi lîi nhuËn b×nh qu©n, thu ®îc trªn nh÷ng
ruéng ®Êt cã ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt trung b×nh vµ tèt, trªn c¬ së
gi¸ c¶ s¶n xuÊt ç biÖt nhá h¬n gi¸ c¶ s¶n xuÊt chung do ®iÒu
kiÖn s¶n xuÊt xÊu nhÊt quy ®Þnh. XÐt cho cïng th× nguån gèc
cña ®Þa t« chªnh lÖch còng chÝnh lµ mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d
do c«ng nh©n C«ng nghiÖp t¹o ra.
Nhµ t b¶n cã thÓ cã ®îc ®Þa t« chªnh lÖch nhê hai çch vµ do
®ã t¬ng øng cã hai d¹ng ®Þa t« chªnh lÖch kh¸c nhau. Çch thø
nhÊt, ®Þa t« chªnh lÖch cã ®îc nhê viÖc kinh doanh trªn ruéng
®Êt cã ®é mÇu mì tù nhiªn hoÆc cã vÞ trÝ giao th«ng thuËn
lîi,theo çch nµy th× ®Þa t« chªnh lÖch ®îc gäi lµ ®Þa t« chªnh
lÖch I. Ngoµi ra còng cã thÓ ®¹t ®îc ®Þa t« chªnh lÖch th«ng
qua viÖc th©m canh, c¶i t¹o ru«ng ®Êt mµ cã.Víi çch nµy th×
®Þa t« ®îc t¹o ra gäi lµ ®Þa t« chªnh lÖch II.
ViÖc nghiªn cøu ®Þa t« chªnh lÖch vµ çc h×nh thøc biÓu
hiÖn cña nã cßn ph¶n ¸nh ®îc sù m©u thuÉn vÒ lîi Ých gi÷a giai
24
cÊp t s¶n vµ giai cÊp ®Þa chñ. Mét khi mµ nhµ t b¶n, nhê th©m
canh t¨ng vô hoÆc nhê ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt míi... mµ t¨ng ®îc
phÇn lîi nhuËn siªu ng¹ch nh»m môc ®Ých t¨ng lîi nhuËn thu ®îc
th× ngay sau ®ã chñ ®Êt l¹i t×m mäi çch ®Ó t¨ng kho¶n ®Þa
t« ph¶i nép lªn ®óng b»ng phÇn lîi nhuËn siªu ng¹ch thu ®îc.
ChÝnh v× vËy mµ trong CNTB, sù tån t¹i cña ®Þa t« chªnh lÖch
®· kh«ng thóc ®Èy çc nhµ t b¶n kinh doanh quan t©m tíi viÖc
c¶i t¹o, duy tr× vµ n©ng cao chÊt lîng ®Êt trång mµ hä chØ t×m
mäi çch ®Ó khai th¸c hÕt ®é mµu mì cña ®Êt ®ai nh»m thu lîi
nhuËn nhiÒu h¬n.Do ®ã, ®Êt ®ai sÏ ngµy cµng bÞ tho¸i ho¸.
Trªn ®©y, ta ®· nghiªn cøu, xem xÐt nguån gèc vµ b¶n chÊt
cña ®Þa t« chªnh lÖch, lµ phÇn ®Þa t« mµ nh÷ng nhµ t b¶n kinh
doanh trªn ruéng ®Êt trung b×nh vµ tèt ph¶i nép cho chñ ®Êt
cßn gi¶ ®Þnh lµ nh÷ng nhµ t b¶n kinh doanh trªn ruéng ®Êt xÊu
th× sÏ kh«ng ph¶i nép. Tuy nhiªn, trªn thùc tÕ th× ngay c¶
nh÷ng nhµ t b¶n kinh doanh trªn ruéng ®Êt xÊu còng vÉn ph¶i
nép ®Þa t« cho chñ ®Êt.Kho¶n ®Þa t« nµy ®îc gäi lµ ®Þa t« t-
¬ng ®èi.VËy th× lîng ®Þa t« t¬ng ®èi nµy do ®©u mµ cã?
Nguån gèc, b¶n chÊt cña nã lµ g×?
§Ó tr¶ lêi çc c©u hái nµy, chóng ta sÏ nghiªn cøu dùa trªn
nhËn ®Þnh lµ víi cïng mét lîng t b¶n nh nhau ®Çu t vµo lÜnh vùc
C«ng nghiÖp vµ N«ng nghiÖp th× cÊu t¹o h÷u c¬ cña lîng t b¶n
®Çu t vµo N«ng nghiÖp sÏ thÊp h¬n trong C«ng nghiÖp.NhËn
®Þnh nµy xuÊt ph¸t tõ thùc tÕ lµ do tån t¹i sù ®éc quyÒn vÒ t
h÷u ruéng ®Êtcho nªn ®· c¶n trë sù ph¸t triÓn cña quan hÖ së
h÷u T b¶n Chñ nghÜa trong N«ng nghiÖp. Do ®ã dÉn tíi t×nh
tr¹ng lµ N«ng nghiÖp thêng l¹c hËu h¬n so víi C«ng nghiÖp vÒ c¶
kinh tÕ vµ kü thuËt.Do vËy mµ chi phÝ cho lao ®éng sèng trong
N«ng nghiÖp lu«n lín h¬n chi phÝ trong C«ng nghiÖp. ChÝnh v×
vËy nÕu víi mét tr×nh ®é bãc lét ngang nhau,cã nghÜa lµ tû
suÊt gi¸ trÞ thÆng d trong hai nghµnh lµ nh nhau, th× mét lîng t
b¶n ®Çu t vµo N«ng nghiÖp sÏ t¹o ra nhiÒu gia trÞ thÆng d h¬n
so víi mét lîng t¬ng øng ®Çu t vµo C«ng nghiÖp.Do vËy, gi¸ trÞ
cña n«ng s¶n ®îc t¹o ra bao giê còng lín h¬n gi¸ c¶ s¶n xuÊt
chung.ChÝnh sù chªnh lÖch nµy ®· t¹o ra ®Þa to t¬ng ®èi.
Së dÜ tån t¹i sù chªnh lÖch ®ã lµ do tån t¹i chÕ ®é t b¶n
ruéng ®Êt.NÕu kh«ng cã chÕ ®é t h÷u vÒ ruéng ®Êt th× sè
thõa ra,do cÊu t¹o h÷u c¬ C«ng nghiÖp thÊp h¬n g©y ra, sÏ ®îc
ph©n phèi l¹i cho toµn bé çc nhµ t b¶n vµ lóc ®ã, n«ng s¶n sÏ
®îc b¸n theo gi¸ c¶ s¶n xuÊt (= k+p = c+v+p). Tuy nhiªn,do tån
t¹i sù ®éc quyÒn vÒ t h÷u ruéng ®Êt nªn ®· ng¨n c¶n sù tù do
c¹nh tranh, ®· ng¨n c¶n viÖc h×nh thµnh lîi nhuËn b×nh qu©n
25
gi÷a hai nghµnh C«ng nghiÖp vµ N«ng nghiÖp.V× vËy mµ çi
phÇn chªnh lÖch d«i ra ®ã kh«ng tham gia vµo viÖc b×nh qu©n
lîi nhuËn mµ ®îc gi÷ l¹i trong N«ng nghiÖp ®Ó tr¶ cho chñ ®Êt.
Lîng chªnh lÖch nµy nhiÒu hay Ýt phô thuéc vµo sù chªnh lÖch
gi÷a gi¸ b¸n vµ gi¸ c¶ s¶n xuÊt chung mµ gi¸ b¸n l¹i dùa trªn c¬
së lµ gi¸ trÞ cña n«ng s¶n vµ thêng b»ng ®óng gi¸ trÞ.
VËy ®Þa t« tuyÖt ®èi "còng lµ mét lo¹i lîi nhuËn siªu ng¹ch d«i
ra ngoµi lîi nhuËn b×nh qu©n, ®îc h×nh thµnh do cÊu t¹o h÷u
c¬ cña t b¶n trong N«ng nghiÖp thÊp h¬n trong C«ng nghiÖp,nã
lµ sè chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ n«ng s¶n víi gi¸ c¶ s¶n xuÊt chung".
Nãi tãm l¹i, ®Þa t«,dï lµ ®Þa t« tuyÖt ®èi hay ®Þa t« chªnh
lÖch, nh M¸c nãi,®Òu “lµ mét thø cèng vËt mµ x· héi, díi chÕ ®é
T B¶n Chñ NghÜa, ph¶i hiÕn cho nh÷ng ngêi nhiÒu ruéng ®Êt”.
XÐt vÒ nguån gèc th× ®Þa t« còng nh çc h×nh thøc kh¸c cña lîi
nhuËn,®Òu cã nguån gèc tõ gi¸ trÞ thÆng d mµ nhµ t b¶n ®·
chiÕm ®o¹t cña ngêi c«ng nh©n. H¬n n÷a, ®Þa t« cßn ph¶n ¸nh
tÝnh “¨n b¸m” cña giai cÊp ®Þa chñ, ph¶n ¸nh nh÷ng thiÖt h¹i
mµ sù ¨n b¸m ®ã mang l¹i.V× cã ®Þa t« tuyÖt ®èi nªn çc n«ng
phÈm ngµy cµng trë nªn ®¾t ®á lµm cho møc sèng cña con ngêi
gi¶m sót.V× cã ®Þa t« chªnh lÖch nªn x· héi kh«ng ®îc hëng
nh÷ng lîi Ých tõ viÖc t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng trong N«ng nghiÖp
còng nh nhiÒu lîi Ých do ®Êt ®ai ph× nhiªu mang l¹i.
d/ Lîi nhuËn ®éc quyÒn:
ë trªn,ta thÊy r»ng do tån t¹i sù ®éc quyÒn vÒ t h÷u ruéng
®Êt cho nªn ®· h×nh thµnh nªn ®Þa t« tuyÖt ®èi mµ thùc chÊt
lµ mét d¹ng lîi nhuËn tr¶ cho sù ®éc quyÒn vÒ t h÷u ruéng
®Êt.Nhng dÇn dÇn cïng víi sù m¹nh mÏ cña CNTB th× hiÖn tîng
®éc quyÒn kh«ng chØ xuÊt hiÖn vµ tån t¹i trong N«ng nghiÖp
mµ cßn h×nh thµnh c¶ trong lÜnh vùc C«ng nghiÖp, dÉn tíi sù ra
®êi cña mét h×nh thøc míi cña CNTB, ®ã lµ Chñ nghÜa T b¶n
®éc quyÒn.
Sù h×nh thµnh cña T b¶n ®éc quyÒn ®· dÉn tíi h×nh thµnh
thªm mét h×nh thøc míi cña lîi nhuËn lµ lîi nhuËn ®éc quyÒn vµ
g¾n víi nã lµ mét ph¬ng thøc ph©n phèi lîi nhuËn (hay chÝnh lµ
gi¸ trÞ thÆng d) míi. §Ó thÊy râ ®îc nguån gèc, b¶n chÊt cña lîi
nhuËn ®éc quyÒn,ta sÏ nghiªn cøu,xem xÐt nh÷ng lý luËn cña
Lªnin, ngêi ®· kÕ thõa vµ ph¸t triÓn tiÕp tôc häc thuyÕt cña M¸c
trong giai ®o¹n ®éc quyÒn cña CNTB.
Trong lý luËn cña m×nh,Lªnin ®· chØ ra r»ng,víi sù xuÊt hiÖn
cña T b¶n ®éc quyÒn mµ ®Æc biÖt lµ T b¶n tµi chÝnh,®· dÉn tíi
sù h×nh thµnh nªn lîi nhuËn ®éc quyÒn.T b¶n tµi chÝnh,®îc
h×nh thµnh tõ sù kÕt hîp gi÷a t b¶n C«ng nghiÖp vµ t b¶n Ng©n
26
hµng, ®· dÇn dÇn khèng chÕ toµn bé ho¹t ®éng cña nÒn kinh tÕ
vµ chÝnh trÞ trong níc, gi÷ vÞ trÝ thèng trÞ trong s¶n xuÊt vµ lu
th«ng. ChÝnh v× vËy mµ ngoµi viÖc sö dông çc ph¬ng ph¸p bãc
lét gi¸ trÞ thÆng d nh trong giai ®o¹n tù do c¹nh tranh, çc nhµ T
b¶n ®éc quyÒn cßn sö dông ph¬ng ph¸p “cìng bøc kinh tÕ”
nh»m t¹o ra lîi nhuËn ®éc quyÒn. Lªnin ®· chØ râ r»ng lîi nhuËn
®éc quyÒn,thùc chÊt,lµ mét h×nh thøc biÓu hiÖn cña gi¸ trÞ
thÆng d h×nh thµnh trong giai ®o¹n Chñ nghÜa T b¶n ®éc
quyÒn,nã bao gåm lîi nhuËn b×nh qu©n céng víi lîi nhuËn ®éc
quyÒn siªu ng¹ch cã ®îc do ®Þa vÞ thèng trÞ cña ®éc quyÒn
mang l¹i. Nguån gèc vµ c¬ cÊu cña lîi nhuËn ®éc quyÒn bao gåm
gi¸ trÞ thÆng d cña c«ng nh©n lµm viÖc trong çc tæ chøc ®éc
quyÒn ,mét phÇn gi¸ trÞ thÆng d cña c«ng nh©n lµm viÖc ngoµi
tæ chøc ®éc quyÒn,mét phÇn gi¸ trÞ míi do ngêi s¶n xuÊt hµng
ho¸ nhá trong níc t¹o ra, lîi nhuËn thu ®îc do xuÊt khÈu t b¶n vµ
s¶n xuÊt hµng ho¸ cho çc níc kÐm ph¸t triÓn, lîi nhuËn thu ®îc
do lîi dông viÖc qu©n sù ho¸ nÒn kinh tÕ...
Sù h×nh thµnh cña lîi nhuËn ®éc quyÒn ®· dÉn tíi sù h×nh
thµnh t¬ng øng cña gi¸ c¶ ®éc quyÒn, b»ng chi phÝ s¶n xuÊt
céng víi lîi nhuËn ®éc quyÒn.Th«ng thêng th× çc tæ chøc ®éc
quyÒn,dùa trªn søc m¹nh ®éc quyÒn,®Ó mµ Ðp gi¸ mua vµo
thÊp h¬n gi¸ trÞ cña hµng ho¸ mua vµo vµ n©ng gi¸ trÞ cña hµng
ho¸ b¸n ra lín h¬n gi¸ trÞ cña nã.
Nãi tãm l¹i, trong môc nµy,chóng ta ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu
nh÷ng lý luËn cña häc thuyÕt kinh tÕ M¸c-Lªnin vµ th«ng qua
nh÷ng lý luËn ®ã, chóng ta ®· phÇn nµo thÊy ®îc çc biÓu hiÖn
kh¸c nhau cña lîi nhuËn.Çc h×nh thøc nµy,hÇu hÕt lµ ®îc h×nh
thµnh nªn do nhu cÇu chuyªn m«n ho¸, hîp t¸c ho¸ cña giai cÊp t
s¶n.Sù ph©n biÖt lîi nhuËn thµnh çc h×nh thøc kh¸c nhau còng
chÝnh lµ sù chia nhá gi¸ trÞ thÆng d thµnh çc phÇn lîi nhuËn
kh¸c nhau øng víi çc bé phËn t b¶n kh¸c nhau.Tuy nhiªn,®iÒu
®ã kh«ng cã nghÜa lµ phÇn gi¸ trÞ thÆng d mµ mçi bé phËn cã
®îc sÏ Ýt ®i mµ trªn thùc tÕ, nhê sù ph©n c«ng, hîp t¸c trong qu¸
tr×nh bãc lét gi¸ trÞ thÆng d, giai cÊp t b¶n ®· ngµy cµng hoµn
thiÖn çc thñ ®o¹n bãc lét gi¸ trÞ thÆng d lµm cho toµn bé khèi l-
îng gi¸ trÞ thÆng d nãi chung còng nh phÇn gi¸ trÞ thÆng d mµ
mçi bé phËn t b¶n nhËn ®îc kh«ng ngõng t¨ng lªn.ChÝnh v× vËy
mµ,víi viÖc gi¶i thÝch ®îc sù h×nh thµnh vµ tån t¹i cña çc h×nh
th¸i kh¸c nhau cña lîi nhuËn,M¸c ®· thÓ hiÖn sù khoa häc vµ tiÕn
bé h¬n so víi çc nhµ lý luËn tríc M¸c còng nh sau nµy.H¬n thÕ
n÷a, th«ng qua viÖc v¹ch râ b¶n chÊt bãc lét cña çc h×nh th¸i
27
kh¸c nhau cña lîi nhuËn,M¸c ®· v¹ch râ b¶n chÊt bãc lét cña giai
cÊp t b¶n còng nh cña PTSX TBCN.
Nh vËy lµ, ë phÇn I nµy, th«ng qua çc häc thuyÕt kinh tÕ mµ
®Æc biÖt lµ häc thuyÕt kinh tÕ cña CN M¸c -Lªnin, chóng ta ®·
nghiªn cøu vµ xem xÐt nguån gèc vµ b¶n chÊt cña ph¹m trï lîi
nhuËn.Qua ®ã, ta ®· thÊy ®îc râ tÝnh khoa häc vµ tiÕn bé h¬n
h¼n cña häc thuyÕt kinh tÕ cña CN M¸c-Lªnin ®èi víi çc lý luËn
vÒ lîi nhuËn nãi riªng vµ mäi vÊn ®Ò kh¸c nãi chung. Trªn c¬ së
hiÓu râ ®îc nguån gèc,b¶n chÊt cña lîi nhuËn còng nh çc h×nh
th¸i biÓu hiÖn kh¸c nhau cña nã, sau ®©y, trong phÇn II, ta sÏ
tiÕn hµnh ph©n tÝch nh»m thÊy ®îc vai trß cña lîi nhuËn trong
nÒn kinh tÕ thÞ trêng hiÖn nay.
28
PhÇn II: Vai trß cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng
Nh trªn ®· nªu,trong phÇn II nµy, chóng ta sÏ tiÕn hµnh ph©n

tÝch nh»m thÊy ®îc vai trß mang tÝnh ®éng lùc cña lîi nhuËn
trong nÒn KTTT.
§Ó ph©n tÝch vai trß ®«ng lùc cña lîi nhuËn, tríc hÕt cÇn ph¶i
thÊy r»ng:
Ph¹m trï lîi nhuËn trong çc häc thuyÕt cña çc trêng ph¸i lý luËn
t s¶n thêng ®îc hiÓu lµ phÇn lîi Ých ®em l¹i nh mét phÇn thëng
cña sù thµnh c«ng trong kinh doanh hoÆc lµ tiÒn l¬ng cña nhµ
kinh doanh . Cßn ph¹m trï lîi nhuËn trong häc thuyÕt kinh tÕ cña
M¸c,víi môc ®Ých v¹ch râ b¶n chÊt bãc lét cña gi¸ trÞ t b¶n,®·
chØ ra r»ng lîi nhuËn lµ phÇn gi¸ trÞ thÆng d khi ®îc ®em so víi
toµn bé t b¶n øng tríc.Ta cã thÓ thÊy r»ng c¶ hai ®Þnh nghÜa
trªn vÒ lîi nhuËn ®Òu mang nÆng tÝnh giai cÊp, nh»m môc tiªu
hoÆc lµ b¶o vÖ giai cÊp m×nh, nh lý luËn cña truêng ph¸i t s¶n,
hoÆc lµ ph¶n ¸nh b¶n chÊt bãc lét cña giai cÊp ®èi kh¸ng nh lý
luËn cña Chñ nghÜa M¸c.Tuy nhiªn ë ®©y ta muèn nghiªn cøu
vai trß cña lîi nhuËn nh lµ mét ®éng lùc cña mäi con ngêi, kh«ng
ph©n biÖt giai cÊp, còng nh lµ ®éng lùc cña toµn x· héi.ChÝnh
v× vËy mµ ta sÏ kh«ng ph©n tÝch vai trß cña lîi nhuËn trªn c¬ së
çc lý luËn vÒ lîi nhuËn mang tÝnh giai cÊp ë trªn mµ ta sÏ ph©n
tÝch vai trß cña lîi nhuËn trªn c¬ së coi lîi nhuËn lµ mét h×nh
thøc ®Æc biÖt cña lîi Ých kinh tÕ, mét thµnh phÇn quan träng
trong çc lîi Ých cña con ngêi.Trªn c¬ së çc ph©n tÝch nh»m
thÊy ®îc vai trß cña lîi Ých, ®Æc biÖt lµ lîi Ých kinh tÕ vµ tõ ®ã
thÊy ®îc vai trß cña lîi nhuËn, ta sÏ ®i ngîc l¹i xem xÐt vai trß
®éng lùc cña lîi nhuËn, c¶ trong lý thuyÕt vµ thùc tiÔn, ë hai khèi
níc T B¶n Chñ NghÜa vµ X· Héi Chñ NghÜa, ®¹i diÖn cho hai tr-
êng ph¸i lý luËn t s¶n vµ trêng ph¸i lý luËn Macxit, nh»m thÊy ®îc
nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc vµ tÝch cùc còng nh vai trß c¬ b¶n cña
®éng lùc lîi nhuËn.
1/ Vai trß ®éng lùc cña lîi nhuËn - xÐt tõ khÝa c¹nh lîi Ých:
Nh vËy, trªn c¬ së nh÷ng ph©n tÝch trªn, chóng ta sÏ nghiªn

cøu, ph©n tÝch nh»m thÊy ®îc vai trß ®éng lùc cña lîi Ých, ®Æc
biÖt lµ lîi Ých kinh tÕ ®Ó tõ ®ã thÊy ®îc vai trß ®éng lùc cña lîi
nhuËn, kh«ng chØ ®èi víi tõng ç nh©n mµ cßn ®èi víi toµn x·
héi.
Tríc hÕt, nh chóng ta ®Òu biÕt, ®éng lùc bªn trong thóc ®Èy
toµn bé ho¹t ®éng cña con ngêi chÝnh lµ nhu cÇu.Nhu cÇu ®· t¹o
29
nªn nh÷ng “tr¹ng th¸i c¨ng th¼ng” th«i thóc con ngêi hµnh ®éng
®Ó tho¶ m·n çc nhu cÇu ®ã. Tuy nhiªn, nhu cÇu thóc ®Èy con
ngêi ho¹t ®éng kh«ng ph¶i mét çch trùc tiÕp mµ nã ®îc thÓ
hiÖn díi h×nh thøc lîi Ých thóc ®Èy con ngêi ho¹t ®éng. Do vËy,
trong nh÷ng hoµn c¶nh cô thÓ, lîi Ých víi t çch lµ ph¬ng tiÖn
tho¶ m·n nhu cÇu cña chñ thÓ, tríc sù th«i thóc cña çc nhu cÇu
cã nguy c¬ kh«ng tho¶ m·n ®îc, ®· trë thµnh ®éng lùc trùc tiÕp
quyÕt ®Þnh sù ho¹t ®éng cña chñ thÓ. Nãi nh vËy cã nghÜa
lµ,con ngêi mét mÆt bÞ thóc Ðp bëi nh÷ng nhu cÇu cÊp b¸ch cha
®îc tho¶ m·n, mÆt kh¸c hä ®· nhËn thøc ®îc r»ng ®Ó ®¹t ®îc
sù tho¶ m·n çc nhu cÇu ®ã th× ph¶i lµm g× vµ sÏ ®¹t ®îc
nh÷ng lîi Ých cô thÓ nµo.V× vËy, lîi Ých ®· trë thµnh mét ®éng
lùc trùc tiÕp th«i thóc chñ thÓ ho¹t ®éng, vµ víi t çch lµ ®éng
lùc thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña con ngêi, lîi Ých bao hµm trong nã
çc lùc thóc ®Èy cña çc nhu cÇu cña chñ thÓ.
Tuy nhiªn, ph¹m trï lîi Ých, tuú theo gãc ®é nghiªn cøu mµ cã
thÓ chia ra lµm nhiÒu lo¹i nh lîi Ých ç nh©n, lîi Ých tËp thÓ, lîi
Ých giai cÊp hoÆc lîi Ých kinh tÕ, lîi Ých chÝnh trÞ, lîi Ých vËt
chÊt, lîi Ých tinh thÇn... Nhng trong tÊt c¶ çc h×nh thøc ®a d¹ng
®ã th× lîi Ých kinh tÕ cña tõng ç nh©n lµ cã vai trß quyÕt
®Þnh. Së dÜ nh vËy lµ v×:
Tríc hÕt, cÇn ph¶i thÊy r»ng con ngêi ho¹t ®éng kh«ng ph¶i lµ
nh÷ng con ngêi trõu tîng mµ lµ nh÷ng con ngêi cô thÓ, nh÷ng
ngêi mµ ho¹t ®éng lu«n diÔn ra tríc hÕt v× lîi Ých cña b¶n th©n
hä nh M¸c ®· viÕt “...çc ç nh©n chØ theo ®uæi lîi Ých cña
riªng m×nh,lîi Ých mµ hä coi lµ kh«ng nhÊt trÝ víi lîi Ých chung
cña hä...” cho nªn hä coi lîi Ých chung ®ã lµ mét çi g× “xa l¹”,
“kh«ng phô thuéc” vµo hä.Së dÜ lîi Ých ç nh©n cã vai trß quan
träng hµng ®Çu lµ v× nã ®îc ç nh©n nhËn biÕt tríc hÕt vµ h¬n
n÷a, nã ®¸p øng ngay nh÷ng nhu cÇu thiÕt th©n cña mçi ç
nh©n ®ã.ChÝnh v× vËy mµ lîi Ých ç nh©n lu«n lu«n lµ ®éng lùc
trùc tiÕp vµ m¹nh mÏ nhÊt ®èi víi mäi ho¹t ®éng cña con ngêi ;
tÊt c¶ çc lîi Ých kh¸c ®Òu thùc hiÖn th«ng qua lîi Ých ç nh©n.
TiÕp ®ã, trong çc lîi Ých kh¸c nhau cña ç nh©n nh lîi Ých kinh
tÕ, lîi Ých chÝnh trÞ, lîi Ých v¨n ho¸ x· héi... th× lîi Ých kinh tÕ lµ
sù biÓu hiÖn cña nh÷ng quan hÖ kinh tÕ ®èi víi viÖc tho¶ m·n
nh÷ng nhu cÇu vËt chÊt cÇn thiÕt ph¶n ¸nh ®êi sèng cña con
ngêi díi h×nh thøc x¸c ®Þnh môc ®Ých ho¹t ®éng kinh tÕ cña
con ngêi, ®îc coi lµ ®éng lùc c¬ b¶n nhÊt th«i thóc con ngêi tho¶
m·n nh÷ng nhu cÇu ®ã. Lîi Ých kinh tÕ cã vai trß quan träng nh
vËy lµ do nã ®¸p øng trùc tiÕp nh÷ng nhu cÇu bøc thiÕt mang
tÝnh sèng cßn cña con ngêi, nh Enghen ®· viÕt “...gièng nh §ac
30
Uyn ®· t×m ra qui luËt ph¸t triÓn cña thÕ giíi h÷u c¬, M¸c ®·
t×m ra quy luËt ph¸t triÓn cña lÞch sö loµi ngêi: con ngêi tríc hÕt
cÇn ph¶i ¨n, uèng, chç ë vµ mÆc ®· råi míi cã thÓ lµm chÝnh trÞ,
khoa häc, nghÖ thuËt, t«n gi¸o vµ... ®îc”.
Nh vËy, theo sù ph©n tÝch ë trªn, lîi Ých kinh tÕ cña mçi ç
nh©n cã vai trß quyÕt ®Þnh ®èi víi toµn bé ho¹t ®éng cña con
ngêi víi t çch lµ nh÷ng ç nh©n cô thÓ. Vµ v× lîi nhuËn,nÕu
hiÓu mét çch ®¬n gi¶n, thuÇn tuý lµ kho¶n lîi mµ mçi ç nh©n
cã thÓ nhËn ®îc do çc ho¹t ®éng cña m×nh ®em l¹i, cã thÓ coi
nh mét h×nh thøc ®Æc biÖt cña lîi Ých kinh tÕ ç nh©n. Cho nªn
lîi Ých kinh tÕ ç nh©n nãi chung vµ lîi nhuËn nãi riªng cã vai trß
nh mét ®éng lùc cña mäi ho¹t ®éng cña con ngêi vµ do ®ã lµ
mét ®éng lùc c¬ b¶n cña sù ph¸t triÓn cña mçi ç nh©n.
Kh«ng chØ cã vai trß lµ ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn cña mçi ç
nh©n mµ trªn c¬ së lµ ®éng lùc cña mçi ç nh©n, lîi nhuËn cßn
trë thµnh ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn cña toµn bé x· héi. §Ó thÊy
®îc ®iÒu nµy, chóng ta sÏ quay trë l¹i tiÕp tôc ph©n tÝch ph¹m
trï lîi Ých ®Ó chØ ra sù chuyÓn biÕn cña lîi Ých ç nh©n, mµ
trong ®ã quan träng nhÊt lµ lîi Ých kinh tÕ ç nh©n, tõ vai trß lµ
®éng lùc cña mçi ç nh©n tiÕn tíi vai trß lµ ®éng lùc ph¶n ¸nh
sù ph¸t triÓn cña toµn bé x· héi.
Nh ®· ph©n tÝch ë trªn, ta cã lîi Ých ç nh©n lµ ®éng lùc trùc
tiÕp thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña con ngêi.Tuy nhiªn,mçi mét con
ngêi cô thÓ kh«ng thÓ tån t¹i mét çch ®éc lËp mµ ph¶i tån t¹i
trong mét céng ®ång, mét x· héi. Vµ mÆc dï mçi ç nh©n ®îc
thóc ®Èy bëi çc ®éng lùc lîi Ých cô thÓ kh¸c nhng nh×n
chung,çc ç nh©n nµy ®Òu ph¸t triÓn theo nh÷ng xu híng cô
thÓ nhÊt ®Þnh.MÆt kh¸c,mçi mét céng ®ång, mét x· héi kh«ng
chØ ®¬n thuÇn lµ mét tËp hîp nh÷ng ç nh©n ®îc xÕp c¹nh
nhau mµ gi÷a nh÷ng ç nh©n ®ã lu«n cã nh÷ng mèi quan hÖ
qua l¹i, lu«n cã sù g¾n bã h÷u c¬ víi nhau.Cho nªn,sù h×nh
thµnh,tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña ç nh©n nµy sÏ ¶nh hëng ®Õn
nh÷ng ç nh©n kh¸c vµ tíi c¶ céng ®ång, x· héi. Nãi cô thÓ h¬n,
sù ho¹t ®éng theo ®uæi nh÷ng lîi Ých ç nh©n riªng lÎ ®· t¹o nªn
sù vËn ®éng chung cña mét tËp thÓ hay cña c¶ mét céng ®ång
x· héi theo nh÷ng xu híng vËn ®éng ph¸t triÓn nµo ®ã. Nh÷ng
xu híng rÊt ®a d¹ng, kh¸c nhau thËm chÝ tr¸i ngîc nhau nµy ®·
t¹o ra nh÷ng lùc ®Èy thóc ®Èy x· héi theo nh÷ng híng kh¸c nhau
vµ tæng hîp çc lùc ®ã sÏ t¹o nªn mét “lùc b×nh hµnh” thóc ®Èy
x· héi ph¸t triÓn theo mét xu híng chung. §óng nh F. Anghen ®·
viÕt “...con ngêi lµm ra lÞch sö cña m×nh - v« luËn lµ lÞch sö nµy
diÔn ra nh thÕ nµo - b»ng çch lµ mçi con ngêi theo ®uæi nh÷ng
31
môc ®Ých riªng, mong muèn mét çch cã ý thøc,vµ chÝnh kÕt
qu¶ chung cña v« sè nh÷ng ý muèn t¸c ®éng theo nhiÒu híng
kh¸c nhau ®ã vµ cña nh÷ng ¶nh hëng mu«n vÎ cña nh÷ng ý
muèn ®ã vµo thÕ giíi bªn ngoµi ®· t¹o ra lÞch sö...”.
Nh vËy, tõ chç lµ ®éng lùc quyÕt ®Þnh sù ho¹t ®éng cña tõng
ç nh©n riªng lÎ, lîi Ých trë thµnh ®éng lùc thóc ®Èy sù ho¹t
®éng cña çc nhãm,çc tËp ®oµn vµ çc céng ®ång x· héi, t¹o
nªn çc xu híng vËn ®éng chung cña x· héi. Vµ tõ chç lµ ®éng
lùc thóc ®Èy çc nhãm, çc tËp ®oµn, çc céng ®ång ngêi ho¹t
®éng, lîi Ých ®· trë thµnh mét trong nh÷ng ®éng lùc c¬ b¶n
quyÕt ®Þnh sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn chung cña c¶ x· héi.
Tuy nhiªn kh«ng ph¶i bÊt k× lîi Ých ç nh©n nµo còng lµ ®éng
lùc thóc ®Èy lÞch sù ph¸t triÓn theo híng tiÕn bé. Cã nh÷ng lîi
Ých mµ khi con ngêi hµnh ®éng nh»m tho¶ m·n nh÷ng lîi Ých ®ã
th× sÏ g©y tæn h¹i tíi lîi Ých cña nh÷ng ç nh©n kh¸c,tíi lîi Ých
cña céng ®ång vµ x· héi.ChÝnh v× vËy mµ vai trß ®éng lùc cña
lîi Ých ç nh©n,®Æc biÖt lµ çc lîi Ých kinh tÕ, cßn thÓ hiÖn qua
sù phï hîp gi÷a mét lîi Ých ç nh©n nµo ®ã víi lîi Ých chung cña
céng ®ång, x· héi.
Lîi Ých chung lµ lîi Ých ph¶n ¸nh vµ ®¸p øng nhu cÇu cña mét
céng ®ång. §èi víi nh÷ng lîi Ých ç nh©n cã vai trß kh«ng chØ lµ
®éng lùc cho sù ph¸t triÓn cña mçi ç nh©n mµ cßn lµ ®éng lùc
ph¸t triÓn cña toµn x· héi th× gi÷a chóng vµ nh÷ng lîi Ých chung
cña x· héi cã mèi quan hÖ biÖn chøng thÓ hiÖn qua:
Mét mÆt lîi Ých ç nh©n lµ c¬ së, nÒn t¶ng cña lîi Ých chung.
Së dÜ nh vËy lµ v× kh«ng cã lîi Ých riªng sÏ kh«ng cã sù tån t¹i
cña çc ç nh©n riªng lÎ, vµ do ®ã sÏ kh«ng cã céng ®ång vµ lîi
Ých chung cña céng ®ång.Thªm vµo ®ã, trong qu¸ tr×nh ho¹t
®éng nh»m tho¶ m·n nh÷ng lîi Ých ç nh©n cña riªng m×nh, dï ý
thøc ®îc hay kh«ng, çc chñ thÓ còng sÏ t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn
cho viÖc thùc hiÖn çc lîi Ých riªng cña çc chñ thÓ kh¸c vµ ®ång
thêi cïng tham gia ®ãng gãp cho lîi Ých chung cña céng ®ång, x·
héi mµ ngêi ®ã lµ thµnh viªn.Nh C.M¸c ®· viÕt “...søc m¹nh duy
nhÊt rµng buéc hä víi nhau lµ lßng vÞ kû, lµ ®iÒu lîi riªng, lµ lîi
Ých t nh©n. Nhng chÝnh v× mçi ngêi chØ lo cho m×nh vµ kh«ng
ai lo cho ngêi kh¸c,cho nªn tÊt c¶ bän hä,do mét sù nhÞp nhµng
®· ®Þnh tríc cña sù vËt,hay do sù che chë cña mét thîng ®Õ rÊt
kh«n khÐo,®Òu chØ lµ mét c«ng viÖc cã lîi cho c¶ hai bªn, cho
®iÒu lîi chung,cho lîi Ých chung...”
MÆt kh¸c th× lîi Ých chung ®îc h×nh thµnh vµ tån t¹i th«ng
qua çc ho¹t ®éng cña nh÷ng con ngêi cô thÓ nh»m theo ®uæi
nh÷ng lîi Ých ç nh©n cña riªng hä. §Õn lît nã, lîi Ých chung l¹i t¹o
32
ra nh÷ng ®iÒu kiÖn,ph¬ng tiÖn vµ m«i trêng thuËn lîi cho
nh÷ng ç nh©n trong çc ho¹t ®éng nh»m chiÕm lÜnh lîi Ých
riªng. H¬n thÕ n÷a, lîi Ých chung cßn t¹o ra sù thèng nhÊt gi÷a
çc lîi Ých riªng, çc môc ®Ých riªng vµ qua ®ã t¹o ra sù thèng
nhÊt trong ho¹t ®éng cña çc chñ thÓ kh¸c nhau trong céng
®ång. Vµ do ®ã lîi Ých chung ®ãng vai trß ®Þnh híng cho lîi Ých
riªng.
VËy nãi tãm l¹i, qua çc ph©n tÝch ë trªn, ta ®· chøng minh ®-
îc vai trß cña lîi nhuËn kh«ng chØ mang ý nghÜa ®éng lùc ®èi víi
mçi ç nh©n trong mét céng ®ång x· héi mµ cßn lµ ®éng lùc cho
toµn bé x· héi. Tuy nhiªn,kh«ng ph¶i lóc nµo lîi nhuËn víi t çch lµ
mét lîi Ých kinh tÕ cña mçi ç nh©n còng ®ãng vai trß lµ ®éng
lùc cho sù ph¸t triÓn cña toµn x· héi mµ lîi nhuËn còng cã thÓ trë
thµnh nh©n tè g©y ra sù m©u thuÉn gi÷a lîi Ých ç nh©n vµ lîi
Ých x· héi,g©y ra nh÷ng xung ®ét vµ tõ ®ã cã thÓ trë thµnh
nh©n tè k×m h·m sù ph¸t triÓn cña x· héi.
Së dÜ nh vËy lµ v×,®èi víi mçi ç nh©n th× lîi Ých sÏ liªn quan
tíi tÝnh Ých kØ. ChÝnh tÝnh Ých kØ nµy lµm cho mçi mét ç nh©n
chØ thÊy ®îc lîi Ých cña m×nh mµ kh«ng thÊy ®îc lîi Ých cña ng-
êi kh¸c, lîi Ých cña céng ®ång... thËm chÝ s½n sµng ®i ngîc l¹i lîi
Ých céng ®ång ®Ó tho¶ m·n lîi Ých cña riªng m×nh,nh M¸c ®·
viÕt “...bëi v× theo b¶n tÝnh cña nã, lîi Ých lµ mï qu¸ng, kh«ng
biÕt ®Õn møc ®é, phiÕn diÖn, tãm l¹i, lµ mét b¶n n¨ng bÈm sinh
v« ph¸p luËt...”. ChÝnh v× vËy,khi chóng ta qu¸ ®Ò cao, coi
träng lîi Ých ç nh©n, ®Æc biÖt lµ çc lîi Ých kinh tÕ mµ biÓu
hiÖn trong thùc tiÔn lµ xu híng ch¹y theo lîi nhuËn, th× kh«ng
nh÷ng kh«ng thóc ®Èy ph¸t triÓn mµ cßn ®Èy x· héi vµo t×nh
tr¹ng rèi lo¹n khñng ho¶ng.
Nh vËy lµ,trong môc nµy, chóng ta ®· dùa trªn c¬ së ph©n
tÝch, gi¶i thÝch vÒ vai trß ®éng lùc cña lîi Ých ®Ó nh»m chøng
minh vai trß ®éng lùc cña lîi nhuËn ®èi víi sù ph¸t triÓn cña tõng
ç nh©n còng nh cña toµn x· héi. Tuy nhiªn, ë phÇn nµy, kh¸i
niÖm lîi nhuËn míi chØ ®îc xem xÐt víi ý nghÜa thuÇn tuý, ®îc
coi nh mét h×nh thøc ®Æc biÖt cña lîi Ých kinh tÕ. Trong hai
môc sau, chóng ta sÏ lÇn lît xem xÐt nh÷ng biÓu hiÖn mang tÝnh
®éng lùc cña lîi nhuËn qua viÖc xem xÐt nh÷ng häc thuyÕt kinh
tÕ cña hai trêng ph¸i lý luËn TBCN vµ XHCN còng nh qua viÖc
ph©n tÝch nh÷ng biÓu hiÖn thùc tiÔn ë hai khèi níc TBCN vµ
XHCN t¬ng øng víi hai trêng ph¸i lý luËn trªn.
2/ Vai trß cña lîi nhuËn ®èi víi çc níc T b¶n Chñ nghÜa:
33
a/ Lîi nhuËn lµ ®éng lùc thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña ç nh©n
vµ x· héi:
Nh trªn ®· ph©n tÝch,lîi nhuËn tríc hÕt lµ mét ®éng lùc c¬
b¶n trong mäi ho¹t ®éng cña mçi ç nh©n,®Æc biÖt lµ trong
nÒn kinh tÕ thÞ trêng. ChÝnh v× vËy mµ ë çc níc TBCN, nh÷ng
níc vÉn lu«n coi träng vµ ®Ò cao lîi Ých ç nh©n lªn trªn lîi Ých
céng ®ång x· héi, th× vai trß ®éng lùc cña lîi nhuËn ®îc thÓ
hiÖn rÊt râ nÐt. §èi víi çc níc nµy th× lîi nhuËn ®îc coi lµ mét
®éng lùc trùc tiÕp m¹nh mÏ vµ c¬ b¶n nhÊt thóc ®Èy nhµ t b¶n
lao vµo tiÕn hµnh s¶n xuÊt kinh doanh. Lîi nhuËn ®a çc doanh
nghiÖp ®Õn çc khu vùc s¶n xuÊt hµng ho¸ mµ ngêi tiªu dïng
cÇn nhiÒu h¬n,bá çc khu vùc cã Ýt ngêi tiªu dïng.Lîi nhuËn ®a
çc nhµ doanh nghiÖp ®Õn viÖc sö dông kü thuËt s¶n xuÊt cã
hiÖu qu¶ nhÊt.V× vËy,hÖ thèng thÞ trêng lu«n ph¶i dïng l·i vµ lç
®Ó quyÕt ®Þnh ba vÊn ®Ò cña s¶n xuÊt nh:çi g×,thÕ nµo vµ
cho ai?, nh mét nhµ kinh tÕ ®· nãi “...lîi nhuËn lµ phÇn thëng vµ
h×nh ph¹t ®èi víi nhµ s¶n xuÊt kinh doanh,nã lµ kim chØ nam
cho c¬ chÕ thÞ trêng :Còng gièng nh ngêi n«ng d©n sö dông cñ
cµ rèt vµ c©y gËy ®Ó nhö con lõa ®i tíi,hÖ thèng thÞ trêng lÊy lîi
nhuËn vµ thua lç ®Ó híng çc nhµ kinh doanh vµo s¶n xuÊt çc
hµng ho¸ mét çch cã hiÖu qu¶...”. §Æc biÖt trong thêi ®¹i C«ng
nghÖ th«ng tin hiÖn nay th× lîi nhuËn ®îc coi nh lµ phÇn thëng
cho sù ®æi míi cña çc doanh nghiÖp.Mét tiÕn bé vÒ c«ng nghÖ
cã thÓ ®em l¹i nh÷ng kho¶n thu nhËp khæng lå cho ngêi s¸ng
t¹o ra c«ng nghÖ còng nh ngêi øng dông nã. Sù thµnh c«ng trong
®æi míi c«ng nghÖ, trong viÖc øng dông thµnh c«ng çc c«ng
nghÖ míi sÏ mang l¹i mét kho¶n lîi nhuËn siªu ng¹ch t¹m thêi do
®éc quyÒn mang l¹i. Së dÜ nã chØ mang tÝnh t¹m thêi v× kho¶n
lîi nhuËn siªu ng¹ch d«i ra nµy sÏ thóc ®Èy çc ®èi thñ c¹nh tranh
cña doanh nghiÖp t×m mäi çch øng dông c«ng nghÖ míi vµo
trong doanh nghiÖp cña m×nh. Tuy nhiªn khi kho¶n lîi nhuËn siªu
ng¹ch thu ®îc nhê mét ph¸t minh, s¸ng chÕ c«ng nghÖ nµy bÞ
gi¶m dÇn vµ mÊt ®i th× l¹i xuÊt hiÖn nh÷ng s¸ng chÕ ph¸t minh
míi vµ l¹i t¹o ra kho¶n lîi nhuËn siªu ng¹ch míi. Cø nh vËy, kho¶n
lîi nhuËn siªu ng¹ch ®ã sÏ ®ãng vai trß ®éng lùc kh«ng chØ ®èi
víi ç nh©n mçi doanh nghiÖp mµ nã cßn lµ ®éng lùc thóc ®Èy
khoa häc c«ng nghÖ ph¸t triÓn, tõ ®ã gãp phÇn lµm cho c¶ x· héi
ph¸t triÓn.
Nh vËy,®èi víi çc níc TBCN th× lîi nhuËn kh«ng chØ ®ãng vai
trß thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña mçi ç nh©n mµ nã cßn gãp phÇn
t¹o ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn cña x· héi. §iÒu nµy ®îc thÓ hiÖn
râ nÐt trong lý thuyÕt “bµn tay v« h×nh” cña Adam Smith.Trong
34
lý luËn cña m×nh,Adam Smith coi lîi nhuËn lµ ®éng lùc cho sù
ph¸t triÓn cña x· héi.¤ng cho r»ng, khi theo ®uæi lîi Ých cña ç
nh©n m×nh mçi ngêi ®Òu bÞ dÉn d¾t bëi bµn tay v«
h×nh.ChÝnh v× vËy mµ kÕt qu¶ cuèi cïng ®¹t ®îc cña çc ho¹t
®éng kinh tÕ lµ lµm lîi cho tÊt c¶ mäi ngêi. Cô thÓ lµ: “...mçi ç
nh©n ®Òu cè g¾ng sö dông vèn liÕng cña m×nh sao cho nã t¹o
ra gi¸ trÞ lín nhÊt. Nãi chung, anh ta kh«ng chó ý tíi viÖc khuyÕn
khÝch lîi Ých céng ®ång vµ còng kh«ng biÕt khuyÕn khÝch nã
nh thÕ nµo. Anh ta chØ chó ý tíi sù an toµn ç nh©n, tíi çc thu
h¸i ç nh©n.Trong qu¸ tr×nh ®ã, anh ta ®· bÞ “ bµn tay v«
h×nh” dÉn d¾t tíi mét kÕt côc mµ anh ta kh«ng ®Þnh. Do viÖc
theo ®uæi lîi Ých ç nh©n, anh ta thêng xuyªn khuyÕn khÝch
n©ng cao lîi Ých céng ®ång mét çch cã hiÖu qu¶ h¬n lµ khi anh
ta chñ ®éng lµm ®iÒu ®ã...".
Tuy nhiªn,xÐt cho cïng th× çi mµ çc nhµ t b¶n gäi lµ lîi
nhuËn,vÒ b¶n chÊt chÝnh lµ phÇn gi¸ trÞ thÆng d ®îc t¹o ra do
lao ®éng kh«ng c«ng cña ngêi c«ng nh©n .Vµ do ®ã,së dÜ lîi
nhuËn cã vai trß mang tÝnh ®éng lùc cho mçi ç nh©n vµ toµn
bé x· héi lµ do viÖc t¹o ra vµ chiÕm ®o¹t gi¸ trÞ thÆng d lµ quy
luËt kinh tÕ c¬ b¶n cñaCNTB. Theo quy luËt ®ã th× viÖc theo
®uæi gi¸ trÞ thÆng d b»ng bÊt cø thñ ®o¹n nµo lµ môc ®Ých vµ
®éng c¬ thóc ®Èy sù ho¹t ®éng cña mçi nhµ t b¶n,còng nh cña
toµn bé x· héi t b¶n.ChÝnh v× vËy,viÖc mäi nhµ t b¶n t×m mäi
çch cã ®îc lîi nhuËn tèi ®a,thùc chÊt,chÝnh lµ viÖc cè g¾ng
s¶n xuÊt ra gi¸ trÞ thÆng d mét çch tèi ®a.Sau ®©y chóng ta sÏ
xem xÐt hai ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt GTTD cña CNTB ®Ó thÊy ®îc
sù thÌm kh¸t gi¸ trÞ thÆng d cña nhµ t b¶n nãi riªng vµ cña toµn
bé giai cÊp t b¶n nãi chung.
Tríc hÕt,trong giai ®o¹n ®Çu cña CNTB khi khoa häc kÜ thuËt
cßn thÊp vµ míi cã nh÷ng bíc tiÕn chËm ch¹p th× ®Ó t¹o ra lîng
gi¸ trÞ thÆng d lín nhÊt,nhµ t b¶n ®· t×m mäi çch ®Ó kÐo dµi
ngµy lao ®éng cña c«ng nh©n vµ trªn c¬ së ®ã kÐo dµi thêi
gian lao ®éng thÆng d .
Nh ta ®· biÕt ,ngµy lao ®éng cña ngêi c«ng nh©n ®îc chia lµm
hai phÇn lµ thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt vµ thêi gian lao ®éng
thÆng d.Thêi gian lao®éng cÇn thiÕt lµ kho¶ng thêi gian mµ víi
nã ngêi c«ng nh©n t¹o ra ®îc mét lîng gi¸ trÞ ngang b»ng víi gi¸
trÞ søc lao ®éng cña m×nh.Cßn thêi gian lao ®éng thÆng d lµ
kho¶ng thêi gian ngêi c«ng nh©n t¹o ra phÇn gi¸ trÞ thÆng d.Gi¶
®Þnh lµ ngµy lao ®éng cã mêi giê chia ®Òu cho thêi gian lao
®éng cÇn thiÕt vµ thêi gian lao ®éng thÆng d.Nh vËy lµ,ban
®Çu,thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt b»ng thêi gian lao ®éng
35
thÆng d vµ b»ng n¨m giê.B©y giê gi¶ sö nhµ t b¶n dïng biÖn
ph¸p nµo ®ã kÐo dµi ngµy lao ®éng thªm hai giê trong khi thêi
gian lao ®éng cÇn thiÕt lµ kh«ng ®æi(do tiÒn l¬ng tr¶ cho ngêi
lao ®éng ®ã lµ kh«ng ®æi).Khi ®ã víi kho¶ng thêi gian lao
®éng cÇn thiÕt kh«ng ®æi,thêi gian lao ®éng thÆng d sÏ t¨ng
lªn lµ b¶y giê. Nh vËy, nÕu tríc ®©y,tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d(m')
®¹i diÖn cho tr×nh ®é bãc lét cña nhµ t b¶n lµ:
m' = 5/5 * 100% =100%
th× b©y giê víi viÖc kÐo dµi ngµy lao ®éng, m' sÏ b»ng:
m' = 7/5 *100% =140%.
PhÇn gi¸ trÞ thÆng d ®îc t¹o ra b»ng çch kÐo dµi ngµy lao
®éng trong ®iÒu kiÖn thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt kh«ng ®æi
gäi lµ gi¸ trÞ thÆng d tuyÖt ®èi.
§Ó thÊy râ vÒ ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d tuyÖt
®èi,®Æc biÖt lµ çi çch nhµ t b¶n dïng ®Ó kÐo dµi thêi gian lao
®éng,chóng ta sÏ xem xÐt qu¸ tr×nh s¶n xuÊt t¹i çc c«ng xëng
níc Anh vµo thêi k× gi÷a thÕ kØ 19.
Tríc hÕt, theo “LuËt c«ng xëng” n¨m 1850 th× ngêi c«ng nh©n
ph¶i lµm viÖc tõ 10 ®Õn 12 giê trong mét ngµy ®èi víi n¨m ngµy
®Çu tuÇn (tõ 6 giê s¸ng ®Õn 6 giê chiÒu), trong ®ã, luËt ph¸p
cho phÐp ngêi c«ng nh©n cã nöa giê ¨n s¸ng vµ mét giê ¨n tra.
Cßn ®èi víi ngµy thø b¶y, ngêi c«ng nh©n ph¶i lµm viÖc t¸m
giê(5 giê s¸ng ®Õn 2 giê chiÒu) trong ®ã cã nöa giê ¨n s¸ng.Nh
vËy, tæng céng lµ s¸u m¬i giê lao ®éng mét tuÇn.§©y qu¶ lµ
mét sù bãc lét søc lao ®éng d· man.
Tuy nhiªn, víi kho¶ng thêi gian lao ®éng dµi nh vËy nhng nhµ
t b¶n,mµ ë ®©y lµ çc chñ xëng,vÉn cha b»ng lßng. Hä t×m mäi
çch ®Ó kÐo dµi thêi gian lao ®éng ra thªm n÷a. Víi mét b¸o ço
cña nh÷ng thanh tra ®îc giao gi¸m s¸t viÖc chÊp hµnh cña çc
chñ xëng díi ®©y, ta sÏ xem çi çch mµ ngêi chñ xëng dïng ®Ó
kÐo dµi thêi gian lao ®éng cña c«ng nh©n :
“...ngêi chñ xëng nham hiÓm b¾t lµm viÖc tríc 6 giê s¸ng
kho¶ng 15 phót, cã khi h¬n, cã khi kÐm, vµ cho nghØ viÖc sau 6
giê chiÒu kho¶ng 15 phót, cã khi h¬n, cã khi kÐm. H¾n ¨n c¾p 5
phót vµo ®Çu vµ cuèi nöa giê dµnh cho b÷a ¨n s¸ng vµ mêi phót
vµo ®Çu vµ cuèi mét giê dµnh cho b÷a ¨n tra.Ngµy thø b¶y h¾n
b¾t lµm viÖc tríc 5 giê s¸ng kho¶ng 15 phót vµ thªm chõng 15
phót sau hai giê chiÒu.Nh vËy, h¾n sÏ kiÕm ®îc 300 phót trong
n¨m ngµy,c¶ tuÇn sÏ ®îc 340 phót vµ trong mét n¨m th«ng th-
êng,trõ ®i nh÷ng ngµy nghØ, ngµy lÔ vµ nh÷ng giai ®o¹n bÊt
thêng,sÏ cã 50 tuÇn lao ®éng vµ víi 50 tuÇn nµy, nhµ t b¶n sÏ cã
kho¶ng hai m¬i b¶y ngµy lao ®éng lµm thªm...".
36
Vµ nh vËy,ta cã thÓ thÊy r»ng,víi nh÷ng vô " ¨n c¾p vÆt thêi
gian ¨n c¬m vµ nghØ ng¬i cña c«ng nh©n " , "nibbling and
cribbling at meal times ",nhµ t b¶n ®· t¹o nªn mét th¸ng thø mêi
ba thªm vµo mêi hai th¸ng trong mét n¨m lµm viÖc cña ngêi c«ng
nh©n.
Nãi tãm l¹i,víi sù thÌm kh¸t gi¸ trÞ thÆng d,biÓu hiÖn trong x·
héi t b¶n lµ sù ham muèn lîi nhuËn,nhµ t b¶n ®· t×m çch ®Ó
kÐo dµi ngµy lao ®éng.Tuy nhiªn víi ph¬ng ph¸p nµy th× nhµ t
b¶n vÊp ph¶i nh÷ng sù ®Êu tranh ph¶n ®èi cña giai cÊp c«ng
nh©n vµ c¬ b¶n lµ ®é dµi cña ngµy lao ®éng cã nh÷ng giíi h¹n
nhÊt ®Þnh. Do nh÷ng giíi h¹n vÒ thÓ chÊt vµ tinh thÇn cña ngêi
lao ®éng,nhµ t b¶n kh«ng thÓ kÐo dµi ngµy lao ®éng m·i ®îc,
tèi ®a chØ cã thÓ lµ 24 giê trong mét ngµy. H¬n n÷a cïng víi sù
ph¸t triÓn cña CNTB th× khoa häc kü thuËt còng ngµy cµng ph¸t
triÓn do ®ã t¹o ®iÒu kiÖn h×nh thµnh mét ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt
gi¸ trÞ thÆng d míi. §ã lµ ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d t-
¬ng ®èi.
Víi ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt GTTD míi,nhµ t b¶n cã thÓ n©ng cao
tr×nh ®é bãc lét (chÝnh lµ tû suÊt gi¸ trÞ thÆng d) b»ng çch rót
ng¾n thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt trong ®iÒu kiÖn ngµy lao
®éng kh«ng ®æi vµ do ®ã kÐo dµi mét çch t¬ng ®èi thêi gian
lao ®éng thÆng d. Vµ cuèi cïng,kÕt qu¶ lµ nhµ t b¶n vÉn t¨ng ®-
îc lîng gi¸ trÞ thÆng d ®îc s¶n xuÊt ra vµ do ®ã vÉn t¨ng ®îc lîi
nhuËn. §Ó thÊy râ ®îc ®iÒu ®ã, ta sÏ xem xÐt vÝ dô sau:
Gi¶ sö thêi gian lao ®éng lµ 8 giê vµ ®îc chia thµnh 4 giê lao
®éng cÇn thiÕt vµ 4 giê lao ®éng thÆng d. Lóc nµy tØ suÊt gi¸
trÞ thÆng d sÏ lµ:
m’ = 4/4 * 100% = 100%.
Gi¶ sö nhµ t b¶n rót ng¾n ®îc thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt
xuèng cßn 3 giê. Nh vËy, thêi gian lao ®éng sÏ ®îc ph©n chia
thµnh 3 giê thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt vµ 5 giê thêi gian lao
®éng thÆng d. Khi ®ã, tØ suÊt gi¸ trÞ thÆng d sÏ lµ:
m’ = 5/3 * 100% = 166%.
VËy phÇn gi¸ trÞ thÆng d ®îc t¹o ra b»ng çch rót ng¾n thêi
gian lao ®éng cÇn thiÕt trong ®iÒu kiÖn ®é dµi nµy kh«ng ®æi,
nhê ®ã kÐo dµi t¬ng ®èi thêi gian lao ®éng thÆng d ®îc gäi lµ
gi¸ trÞ thÆng d t¬ng ®èi.
§Ó rót ng¾n ®îc thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt, lµ thêi gian mµ
ngêi c«ng nh©n t¹o ra ®îc mét lîng gi¸ trÞ ngang b»ng víi gi¸ trÞ
søc lao ®éng cña m×nh, nhµ t b¶n ph¶i gi¶m ®îc gi¸ trÞ søc lao
®éng,®îc ®o b»ng gi¸ trÞ cña çc t liÖu sinh ho¹t cÇn thiÕt mµ
ngêi c«ng nh©n cÇn ®Ó phôc håi søc lao ®éng.§iÒu nµy chØ cã
37
thÓ thùc hiÖn ®îc khi n¨ng suÊt lao ®éng(NSL§) cña toµn x· héi
®îc n©ng cao.MÆt kh¸c,CNTB cµng ph¸t triÓn th× NSL§ cña toµn
x· héi cµng ®îc n©ng cao. ChÝnh v× vËy mµ cïng víi sù ph¸t
triÓn cña CNTB, çc nhµ t b¶n còng dÇn chuyÓn tõ ph¬ng ph¸p
s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d tuyÖt ®èi sang ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt
gi¸ trÞ thÆng d t¬ng ®èi.
Trªn ®©y chóng ta ®· nghiªn cøu, ph©n tÝch hai ph¬ng ph¸p
s¶n xuÊt thÆng d cña PTSX TBCN. Tuy nhiªn, cã thÓ nãi,®©y lµ
nh÷ng ph¬ng ph¸p mang tÝnh phæ biÕn, ®îc toµn bé giai cÊp t
b¶n sö dông ®Ó bãc lét ngêi lao ®éng.Ngoµi çc ph¬ng ph¸p
chung nµy,v× môc ®Ých tèi ®a ho¸ lîi nhuËn, mçi nhµ t b¶n l¹i cã
nh÷ng ph¬ng ph¸p riªng c¹nh tranh lÉn nhau nh»m thu ®îc gi¸
trÞ thÆng d siªu ng¹ch.Trong giai ®o¹n ®Çu cña CNTB, khi khoa
häc kÜ thuËt cßn cha ph¸t triÓn, çc nhµ t b¶n t¹o ra gi¸ trÞ
thÆng d siªu ng¹ch b»ng çch sö dông c¶ çc lao ®éng phô n÷
vµ trÎ em víi gi¸ nh©n c«ng rÎ m¹t,nhê ®ã gi¶m ®îc gi¸ trÞ cña
hµng ho¸, t¨ng søc c¹nh tranh víi çc hµng ho¸ cña çc ®èi thñ
c¹nh tranh kh¸c ®Ó thu ®îc phÇn lîi nhuËn siªu ng¹ch.Cßn vÒ sau
nµy khi khoa häc kÜ thuËt ®· cã nh÷ng bíc tiÕn vît bËc th× dùa
trªn viÖc ¸p dông çc thµnh tùu khoa häc kÜ thuËt nhê ®ã n©ng
cao n¨ng suÊt lao ®éng ç biÖt lªn trªn n¨ng suÊt lao ®éng x·
héi.Trªn c¬ së ®ã gi¶m ®îc gi¸ trÞ ç biÖt cña hµng ho¸ thÊp
h¬n so víi gi¸ trÞ x· héi cña nã.Kho¶n chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ ç
biÖt vµ gi¸ trÞ x· héi cña hµng ho¸ sÏ ®em l¹i cho nhµ t b¶n kho¶n
gi¸ trÞ thÆng d siªu ng¹ch, nguån gèc cña lîi nhuËn siªu ng¹ch.
§Õn khi CNTB chuyÓn tõ giai ®o¹n tù do c¹nh tranh sang giai
®o¹n ®éc quyÒn th× víi sù h×nh thµnh çc tæ chøc ®éc
quyÒn,cã kh¶ n¨ng thao tóng mét phÇn hoÆc toµn bé nÒn kinh
tÕ,th× lóc nµy ®· h×nh thµnh mét ph¬ng thøc thu lîi nhuËn dùa
trªn søc m¹nh ®éc quyÒn...
Nh vËy qua çc ph¬ng ph¸p s¶n xuÊt gi¸ trÞ thÆng d trªn, ta
cã thÓ thÊy r»ng tÊt c¶ çc ph¬ng ph¸p ®ã ®Òu chØ nh»m mét
môc ®Ých lµ ®em vÒ cho nhµ t b¶n cµng nhiÒu gi¸ trÞ thÆng d
cµng tèt vµ chØ nh»m ®Ó tho¶ m·n ham muèn tèi ®a ho¸ lîi
nhuËn cña nhµ t b¶n. Nãi cho cïng th×,®èi víi nhµ t b¶n, çi duy
nhÊt mµ h¾n quan t©m, çi duy nhÊt khiÕn h¾n ph¶i hµnh
®éng ®Ó ®¹t ®îc chÝnh lµ lîi nhuËn.V× môc tiªu lîi nhuËn, nhµ
t b¶n cã thÓ dïng mäi ph¬ng çch,bÊt chÊp thñ ®o¹n ®Ó ®¹t ®-
îc. §iÒu nµy ®îc thÓ hiÖn râ trong mét nhËn xÐt díi ®©y cña mét
nhµ kinh tÕ häc ®· ®îc M¸c trÝch dÉn:
“...lîi nhuËn mµ thÝch ®¸ng th× nhµ t b¶n trë nªn can ®¶m, lîi
nhuËn mµ b¶o ®¶m ®îc 10% th× ngêi ta cã thÓ sö dông t b¶n ë
38
kh¾p mäi n¬i, b¶o ®¶m ®îc 20% th× nã h¨ng m¸u lªn, b¶o
®¶m ®îc 30% th× nã kh«ng biÕt sî lµ g×, b¶o ®¶m ®îc 100%
th× nã chµ ®¹p lªn tÊt c¶ luËt lÖ cña loµi ngêi, b¶o ®¶m ®îc
300% th× nã ch¼ng tõ mét téi ¸c nµo mµ kh«ng d¸m,thËm
chÝ,cã thÓ bÞ treo cæ nã còng kh«ng sî...”
b/ Nh÷ng ¶nh hëng tiªu cùc cña lîi nhuËn ë çc níc T b¶n Chñ
nghÜa:
Nãi tãm l¹i, trong x· héi t b¶n, lîi nhuËn thùc sù ®ãng mét vai
trß quan träng,nã lµ ®éng lùc thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña mçi ç
nh©n còng nh toµn bé x· héi.Trªn c¬ së theo ®uæi lîi nhuËn, mçi
ç nh©n kh«ng chØ lµm lîi cho riªng m×nh mµ cßn lµm lîi cho ng-
êi kh¸c,cho céng ®ång vµ cho toµn bé x· héi.Tuy nhiªn, trong mét
x· héi qu¸ ®Ò cao lîi nhuËn nh x· héi t b¶n th× do sù thÌm kh¸t lîi
nhuËn ®Õn møc th¸i qu¸ cho nªn mäi ç nh©n ®Òu t×m mäi
çch ®Ó tèi ®a ho¸ lîi nhuËn cña riªng m×nh bÊt chÊp, thËm chÝ
chµ ®¹p lªn,lîi Ých cña nh÷ng ç nh©n kh¸c còng nh cña céng
®ång. Khi ®ã th× lîi nhuËn kh«ng cßn vai trß ®éng lùc nh tríc
®©y mµ nã l¹i trë thµnh nguyªn nh©n cña çc m©u thuÉn, xung
®ét vµ khñng ho¶ng x¶y ra ngµy cµng nhiÒu trong x· héi t
b¶n.Ta cã thÓ kÓ ra mét sè nh÷ng m©u thuÉn chñ yÕu sau:
ChÝnh v× môc tiªu tèi ®a ho¸ lîi nhuËn cho nªn,®Ó tho¶ m·n
ham muèn thu ®îc cµng nhiÒu lîi nhuËn cµng tèt,nhµ t b¶n tiÕn
hµnh s¶n xuÊt v« sè s¶n phÈm,vît qu¸ søc mua cña quÇn chóng
nh©n d©n. §©y chÝnh lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n g©y ra
hiÖn tîng khñng ho¶ng thõa mang tÝnh chu k×,mét c¨n bÖnh
trÇm kha cña Chñ nghÜa T b¶n. Tuy nhiªn,mÆc dï s¶n phÈm
hµng ho¸ ®îc t¹o ra nhiÒu v« sè th× quÇn chóng nh©n d©n lao
®éng vÉn nghÌo ®ãi, khæ cùc. Nguyªn nh©n cña m©u thuÉn phi
lý nµy còng xuÊt ph¸t tõ lîi nhuËn. Do muèn ®¹t ®îc lîi nhuËn cao
nªn giíi t b¶n s½n sµng ®èt bá, ph¸ huû ®i hµng triÖu tÊn hµng
ho¸ s¶n phÈm ®Ó gi÷ ®îc gi¸ b¸n cao.Nh trong cuéc ®¹i khñng
ho¶ng n¨m1929-1933 ë MÜ,giíi t b¶n ®· ph¸ ®i 10 triÖu 40 v¹n
mÉu anh c©y b«ng, giÕt bá 6 triÖu 46 v¹n con lîn.ë Braxin, ph¸
huû gÇn 22 triÖu bao cµ phª, ë §øc, thiªu huû 117 ngh×n con sóc
vËt vv...
Hay nh sù ph©n ho¸ giÇu nghÌo, ph©n phèi bÊt b×nh ®¼ng
trong quy m« mét níc còng nh çc níc t b¶n víi nhau. Cã thÓ nãi
r»ng,CNTB ngµy cµng ph¸t triÓn th× sù ph©n ho¸ giÇu nghÌo
còng ngµy cµng t¨ng lªn.Nguyªn nh©n cña sù ph©n ho¸ nµy
còng xuÊt ph¸t tõ ham muèn tèi ®a lîi nhuËn.§Ó tho¶ m·n ham
muèn nµy, mäi nhµ t b¶n s½n sµng lê ®i lîi Ých cña nhiÒu ngêi,
s½n sµng lao vµo cuéc c¹nh tranh khèc liÖt nh»m thu ®îc lîi
39
nhuËn. Vµ lÏ tÊt nhiªn lµ trong cuéc c¹nh tranh ph¶i cã kÎ th¾ng,
thua. Tuy nhiªn trong x· héi t b¶n,do nhµ níc kh«ng qu¶n lý,®iÒu
chØnh çc nguån thu nhËp,kh«ng tiÕn hµnh ph©n phèi l¹i thu
nhËp qua çc c«ng cô thuÕ vµ trî cÊp ®Ó ®¶m b¶o c«ng b»ng x·
héi mµ ®Ó mÆc cho thÞ trêng tù ph¸t,cho nªn x¶y ra t×nh tr¹ng
ngêi ®· giÇu l¹i cµng giÇu cßn ngêi nghÌo th× cø nghÌo m·i ®i,lµm
cho hè ph©n çch giÇu nghÌo ngµy cµng réng ra.H¬n thÕ n÷a,
sù ph©n çch giµu nghÌo nµy kh«ng chØ tån t¹i trong ph¹m vi
mét quèc gia mµ cßn lan ra trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi.Theo sè
liÖu thèng kª th× hiÖn nay, mét phÇn n¨m d©n sè giµu nhÊt thÕ
giíi ®· chiÕm 87,5% GNP ; 84,2% th¬ng m¹i thÕ giíi ; 85% tÝch
luü vµ 85% ®Çu t cña thÕ giíi cßn mét phÇn n¨m d©n sè nghÌo
nhÊt chØ chiÕm t¬ng øng lµ 1% ; 0,9% ; 0,7% vµ 0,95%. Sù
ph©n ho¸ gi÷a çc níc còng cã thÓ thÊy râ qua vÝ dô sau:
Theo mét tê b¸o ë Nga,n¨m 1995, toµn thÕ giíi cã kho¶ng 457
tØ phó th× riªng 5 níc ®øng ®Çu ®· chiÕm 263 ngêi trong ®ã n-
íc ®øng ®Çu lµ MÜ víi 140 ngêi, ®øng thø hai lµ §øc th× còng
chØ cã 51 ngêi.
Ngoµi ra,cßn cã thÓ kÓ ra rÊt nhiÒu nh÷ng tån t¹i trong x· héi
t b¶n do sù ham muèn tèi ®a ho¸ lîi nhuËn g©y ra nh çc nhµ t
b¶n v× ch¹y theo lîi nhuËn mµ s½n sµng sö dông çc c«ng nghÖ
®éc h¹i do chi phÝ thÊp nªn g©y ra n¹n « nhiÔm m«i trêng hoÆc
nh t×nh h×nh çc tÖ n¹n x· héi nh bu«n b¸n ma tuý, ngµy cµng
gia t¨ng ë çc níc t b¶n mµ nguyªn nh©n cuèi cïng lµ do ch¹y
theo lîi nhuËn vv...
MÆc dï çc chÝnh phñ cña çc níc t b¶n ®· cã nh÷ng biÖn
ph¸p ®Ó ng¨n chÆn, kh¾c phôc tuy nhiªn cÇn ph¶i thÊy r»ng
nh÷ng tån t¹i, nh÷ng m©u thuÉn ®ã mÆc dï cã nguyªn nh©n
b¾t nguån tõ sù ham muèn lîi nhuËn nhng chØ cã trong x· héi t
b¶n th× chóng míi n¶y sinh ngµy cµng nhiÒu. Sö dÜ nh vËy lµ
do,trong çc x· héi cã giai cÊp bãc lét thèng trÞ nãi chung mµ
®iÓn h×nh lµ x· héi TBCN th× giai cÊp thèng trÞ lu«n t×m mäi
çch ®Ó tho¶ m·n lîi Ých ç nh©n cña giai cÊp m×nh mµ kh«ng
hÒ quan t©m ®Õn lîi Ých cña çc giai cÊp cßn l¹i trong x· héi. Nh
vËy lµ tuyÖt ®¹i ®a sè nh©n d©n bÞ ¸p bøc bãc lét, bÞ buéc
ph¶i phôc vô cho mét sè Ýt giai cÊp thèng trÞ. Khi ®ã, chØ cã lîi
Ých ç nh©n cña giai cÊp thèng trÞ lµ ®îc tho¶ m·n cßn lîi Ých ç
nh©n cña ngêi lao ®éng th× bÞ giµy xÐo. Sù bÊt c«ng ®ã ®·
®Æt lîi Ých ç nh©n cña mét sè Ýt giai cÊp thèng trÞ ®èi lËp víi
lîi Ých cña ®«ng ®¶o quÇn chóng nh©n d©n.ChÝnh v× vËy mµ
trong x· héi t b¶n, dï cè g¾ng ®Õn mÊy, chÝnh quyÒn cña giai
cÊp t s¶n còng kh«ng thÓ dung hoµ ®îc mèi quan hÖ gi÷a lîi Ých
40
ç nh©n cña riªng giai cÊp t s¶n vµ lîi Ých chung cña toµn x· héi.
Do ®ã tÊt yÕu nÈy sinh çc m©u thuÉn vµ khñng ho¶ng trong x·
héi TBCN.
Nh vËy, trong phÇn 2 nµy, chóng ta,trªn c¬ së ph©n tÝch çc
häc thuyÕt kinh tÕ còng nh mét sè biÓu hiÖn trong thùc tiÔn cña
x· héi t b¶n,®· chØ ra ®îc vai trß ®éng lùc cña lîi nhuËn ®èi víi
x· héi t b¶n ®ång thêi còng ®· thÊy ®îc nh÷ng ¶nh hëng tiªu cùc
cña ®éng lùc lîi nhuËn tíi x· héi. Trong phÇn sau nµy, chóng ta
còng sÏ tiÕn hµnh ph©n tÝch nh»m thÊy ®îc vai trß ®éng lùc cña
lîi nhuËn ®èi víi çc níc XHCN.
3/ Vai trß cña lîi nhuËn ®èi víi çc níc X· Héi Chñ NghÜa :
a/ Vai trß cña lîi nhuËn ®èi víi çc níc X· Héi Chñ NnghÜa
trong çc giai ®o¹n tríc vµ sau ®æi míi:
§èi víi çc níc XHCN vai trß ®éng lùc cña lîi nhuËn ®îc biÓu
hiÖn kh¸ kh¸c biÖt ë hai giai ®o¹n ph¸t triÓn cña CNXH mµ chóng
ta t¹m gäi lµ giai ®o¹n tríc ®æi míi vµ giai ®o¹n sau ®æi míi.Giai
®o¹n tríc ®æi míi b¾t ®Çu tõ khi nhµ níc XHCN ®Çu tiªn ®îc
thµnh lËp cho ®Õn thêi ®iÓm x· héi cã nh÷ng ®æi míi kh¸ quan
träng trong lý luËn vµ thùc tiÔn vÒ CNXH. Thêi ®iÓm ®æi míi
nµy ®îc ®¸nh dÊu b»ng chÝnh s¸ch 'kinh tÕ míi' cña LªNin, tuy
nhiªn viÖc ®æi míi t tëng chØ ®îc ¸p dông triÖt ®Ó vµ thµnh
c«ng b¾t ®Çu tõ c«ng cuéc ®æi míi cña Trung Quèc n¨m 1979.
H¬n n÷a,ë çc níc kh¸c nhau th× thêi ®iÓm ®æi míi còng
kh¸cnhau, nh ë ViÖt Nam thêi ®iÓm ®æi míi lý luËn, thùc tiÔn
®îc b¾t ®Çu tõ §¹i Héi §¶ng Toµn Quèc lÇn thø VI n¨m 1986. Cßn
giai ®o¹n sau ®æi míi th× ®îc b¾t ®Çu tõ khi tiÕn hµnh ®æi
míi cho ®Õn nay, øng víi mçi níc. Trong hai giai ®o¹n nµy,lîi
nhuËn mang ý nghÜa vµ vai trß hoµn toµn tr¸i ngîc nhau.
Trong giai ®o¹n tríc ®æi míi,nhËn thøc cña chóng ta vÒ CNXH
cßn qu¸ gi¶n ®¬n, mang tÝnh rËp khu«n m¸y mãc... Chóng ta ch-
a nhËn thøc ®îc r»ng bÊt k× mét lý luËn nµo dï mang tÝnh khoa
häc ®Õn ®©u còng ®ßi hái ph¶i ®îc vËn dông mét çch s¸ng
t¹o vµo hoµn c¶nh thùc tÕ bëi v× lÞch sö mét qu¸ tr×nh ph¸t
triÓn vµ kh«ng hÒ cã ®iÒu g× lµ ®óng ®¾n mét çch tuyÖt ®èi
trong mäi hoµn c¶nh ®îc. ChÝnh vËy mµ ngay c¶ nh÷ng lý luËn
cña CN M¸c - Lªnin vÒ CNXH còng cÇn ®îc vËn dông mét çch
s¸ng t¹o vµ hîp lý.Tuy nhiªn,trong giai ®o¹n nµy,tÊt c¶ çc níc
XHCN ®Òu míi chØ ¸p dông nh÷ng lý luËn vÒ CNXH cña CN M¸c-
LªNin mét çch rËp khu«n,m¸y mãc. §ã lµ nguyªn nh©n c¬ b¶n,
s©u xa khiÕn cho lîi nhuËn hoµn toµn mÊt ®i vai trß ®éng lùc
41
cña nã trong giai ®o¹n nµy. Ngoµi ra,ta cã thÓ kÓ ra mét sè
nh÷ng nguyªn nh©n cô thÓ g©y ra ®iÒu nµy nh:
Tríc tiªn, xuÊt ph¸t tõ nh÷ng ®Æc trng cña CNXH mµ M¸c ®·
nªu ra trong häc thuyÕt cña m×nh, çc nhµ l·nh ®¹o,trong giai
®o¹n nµy,cho r»ng trong CNXH sÏ kh«ng cßn sù bãc lét mµ lîi
nhuËn l¹i g¾n liÒn víi sù bãc lét, mang b¶n chÊt bãc lét. ChÝnh
v× vËy hä ®· thùc hiÖn mét lo¹t çc chÝnh s¸ch nh»m triÖt tiªu
®éng c¬ lîi nhuËn nh thùc hiÖn ph¬ng ph¸p ph©n phèi b×nh
qu©n chñ nghÜa,xo¸ bá çc thµnh phÇn kinh tÕ phi quèc doanh
vµ phi tËp thÓ... ®Æc biÖt lµ dùa trªn lý luËn cña M¸c cho r»ng
“...khi chÕ ®é t h÷u tù nã tiªu vong th× tiÒn tÖ trë thµnh thõa
vµ khi ®ã x· héi kh«ng cÇn thíc ®o gi¸ trÞ n÷a mµ dïng thíc ®o
tù nhiªn cña nã tøc lµ thêi gian ®Ó biÓu hiÖn nh÷ng sè lîng lao
®éng Êy...”, çc níc XHCN bÊy giê ®· thùc hiÖn xo¸ bá nÒn kinh
tÕ hµng ho¸ vµ thiÕt lËp nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch,tËp trung mét
çch cao ®é vµ do vËy ®· triÖt tiªu ®i ®éng lùc lîi nhuËn trong
nÒn kinh tÕ thÞ trêng.
HoÆc do,xuÊt ph¸t tõ b¶n chÊt tèt ®Ñp cña CNXH, lµ mét x· héi
tiÕn bé mµ trong x· héi ®ã, nÒn kinh tÕ th× ph¸t triÓn, ®êi sèng
nh©n d©n ®îc Êm no, h¹nh phóc..., so víi nh÷ng ¶nh hëng tiªu
cùc mµ ®éng c¬ lîi nhuËn cã thÓ mang l¹i, çc níc XHCN ®· cho
r»ng lîi nhuËn m©u thuÉn víi nh÷ng b¶n chÊt tèt ®Ñp cña CNXH
vµ cho r»ng nã cã thÓ ph¸ bá sù tèt ®Ñp ®ã cña CNXH do ®ã
trong CNXH kh«ng thÓ tån t¹i lîi nhuËn.
Ngoµi ra,cßn mét sè çc nguyªn nh©n kh¸c nh quan niÖm cho
r»ng lîi nhuËn lµ biÓu hiÖn cña lîi Ých ç nh©n vµ do ®ã nã sÏ
m©u thuÉn víi nh÷ng lîi Ých chung cña céng ®ång vµ cña x·
héi.Nãi tãm l¹i,trong giai ®o¹n tríc ®æi míi nµy,do nh÷ng sai lÇm
mang tÝnh chñ quan,m¸y mãc...trong viÖc nhËn thøc vÒ CNXH
®· dÉn tíi viÖc xo¸ bá ®i ®éng lùc lîi nhuËn.V× vËy,trong giai
®o¹n nµy,mäi thµnh phÇn kinh tÕ trong x· héi ®Òu ho¹t ®éng
mét çch kh«ng cã hiÖu qu¶ do kh«ng cßn çi g× lµm ®éng
lùc,lµm môc tiªu cho çc ho¹t ®éng cña hä.Do ®ã,®· lµm cho
t×nh tr¹ng kinh tÕ còng nh chÝnh trÞ vµ x· héi cña çc níc XHCN
b¾t ®Çu cã nh÷ng biÓu hiÖn khñng ho¶ng vµ suy tho¸i.T×nh
tr¹ng nµy tån t¹i ë çc níc XHCN trong mét thêi gian kh¸ dµi vµ nã
lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n lµm n¶y sinh nhu cÇu
ph¶i nhËn thøc l¹i nh÷ng lý luËn tríc kia vÒ CNXH .
Nh trªn ®· nªu,giai ®o¹n ®æi míi ®îc ®¸nh dÊu bëi ®iÓm mèc
®Çu tiªn chÝnh lµ 'chÝnh s¸ch kinh tÕ míi' (NEP) cña Lª-Nin ra
®êi n¨m 1921.T tëng chñ yÕu cña chÝnh s¸ch nµy lµ sö dông
c«ng cô kinh tÕ thÞ trêng(KTTT) vµ th«ng qua chñ nghÜa t b¶n
42
nhµ níc ®Ó ®i lªn CNXH.Nhng chÝnh s¸ch nµy kh«ng ®îc thö
nghiÖm réng r·i vµ chØ ®îc tiÕn hµnh trong mét thêi gian
ng¾n.V× vËy,cã thÓ nãi r»ng,chÝnh s¸ch kinh tÕ míi cña Lª-Nin
chØ cã vai trß nh lµ mét ®iÓm mèc vÒ lý luËn cña giai ®o¹n ®æi
míi.Ph¶i ®Õn n¨m 1979 khi Trung Quèc tiÕn hµnh c«ng cuéc
®æi míi cña níc m×nh th× giai ®o¹n ®æi míi míi thùc sù b¾t
®Çu trong thùc tiÔn.§èi víi ViÖt Nam,qu¸ tr×nh ®æi míi b¾t
®Çu tõ n¨m 1986 khi §¹i Héi §¶ng Toµn Quèc lÇn thø vi ®· ®a ra
yªu cÇu ph¶i ®æi míi nhËn thøc vÒ con ®êng ®i lªn CNXH ë
nøoc ta.Nh×n chung,mÆc dï mçi níc ®Òu cã nh÷ng ®Æc trng
riªng trong c«ng cuéc ®æi míi cña quèc gia m×nh nhng,vÒ c¬
b¶n,®Òu dùa trªn mét sè nh÷ng nhËn thøc ®óng ®¾n h¬n, phï
hîp h¬n víi hoµn c¶nh hiÖn t¹i vÒ CNXH.Ta cã thÓ kÓ ra mét sè
nhËn thøc c¬ b¶n sau :
Tríc hÕt lµ sù nhËn thøc l¹i vÒ lý luËn cña CN M¸c vÒ hoµn
c¶nh xuÊt hiÖn cña CNXH.CÇn ph¶i thÊy r»ng nh÷ng dù ®o¸n
cña M¸c vÒ CNXH ®îc xuÊt ph¸t tõ gi¶ ®Þnh cho r»ng çch m¹ng
v« s¶n(CMVS) næ ra vµ giµnh th¾ng lîi trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi
hoÆc Ýt ra lµ ë ®¹i bé phËn nh÷ng níc t b¶n ph¸t triÓn nhÊt,ë ®ã
tÝnh chÊt x· héi ho¸ cña LLSX ph¸t triÓn ®Õn møc kh«ng cßn s¶n
xuÊt nhá.Tuy nhiªn,trong thùc tÕ th× CMVS ®· "næ ra ë nh÷ng
m¾t xÝch yÕu nhÊt cña CNTB " tøc lµ ë nh÷ng níc mµ nÒn s¶n
xuÊt cßn kÐm ph¸t triÓn,cßn mang nÆng tÝnh chÊt cña nÒn s¶n
xuÊt n«ng nghiÖp l¹c hËu.ChÝnh v× vËy,khi çc níc nµy tiÕn hµnh
x©y dùng CNXH,kh«ng thÓ ¸p dông nh÷ng lý luËn cña CN M¸c
mét çch rËp khu«n,m¸y mãc nh nh÷ng lý luËn vÒ viÖc kh«ng
tån t¹i nÒn kinh tÕ thÞ trêng
(KTTT),kh«ng tån t¹i çc thµnh phÇn kinh tÕ phi XHCN vv...trong
CNXH.Ngoµi ra,còng cÇn ph¶i b¸c bá nh÷ng lý luËn thiÕu tÝnh
khoa häc khi ®em g¾n CNTB víi nÒn KTTT vµ g¾n CNXH víi nÒn
kinh tÕ kÕ ho¹ch(KTKH).CÇn ph¶i thÊy r»ng,KTTT hay KTKH,xÐt
cho cïng,®Òu chØ lµ mét c«ng cô ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ vµ
chóng kh«ng liªn quan tíi b¶n chÊt TBCN hay XHCN cña x· héi.Nãi
tãm l¹i,çc níc XHCN ®· nhËn thøc ®îc r»ng ®Ó x©y dùng thµnh
c«ng CNXH th× ph¶i thiÕt lËp mét nÒn KTTT cã ®Þnh híng XHCN
vµ trong KTTT,tÊt yÕu lu«n coi lîi nhuËn nh lµ mét ®éng lùc c¬
b¶n cho mäi ho¹t ®éng cña con ngêi.
Mét nhËn thøc quan träng kh¸c lµ vÒ vÞ trÝ cña çc níc trªn
con ®êng tiÕn lªn CNXH. NÕu tríc ®©y,çc níc XHCN thêng m¾c
ph¶i c¨n bÖnh nãng véi,muèn nhanh chãng tiÕn lªn CNXH,muèn
"qu¸ ®é nghÌo,qu¸ ®é nhanh"lªn CNXH.ChÝnh v× vËy,çc níc nµy
®· tiÕn hµnh thùc thi çc QHSX XHCN nh chØ duy tr× hai thµnh
43
phÇn kinh tÕ quèc doanh vµ tËp thÓ,thùc hiÖn chÝnh s¸ch ph©n
phèi b×nh qu©n chñ nghÜa vv...mµ kh«ng quan t©m tíi tr×nh
®é ph¸t triÓn cña LLSX.Tuy nhiªn,nhê sù ®æi míi trong lý luËn
nhËn thøc,çc níc nµy ®· tù ®¸nh gi¸ l¹i vÞ trÝ cña m×nh,cho
r»ng hä míi chØ ®ang ë giai ®o¹n ®Çu cña thêi kú qu¸ ®é lªn
CNXH.H¬n n÷a,hä ®· nhËn thøc ®îc quy luËt QHSX ph¶i phï hîp
víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña LLSX do ®ã,víi LLSX cßn kÐm ph¸t
triÓn th× cÇn ph¶i ®iÒu chØnh vµ vËn dông QHSX XHCN mét
çch phï hîp.
Ngoµi ra,cßn rÊt nhiÒu nh÷ng nhËn thøc kh¸c n÷a ®îc h×nh
thµnh trong giai ®o¹n ®æi míi t tëng nµy.Nh÷ng nhËn thøc
nµy,cã thÓ ®îc ph¸t triÓn tõ lý luËn hoÆc ®îc ®óc kÕt tõ thùc
tiÔn,®· lµm thay ®æi kh¸ nhiÒu nh÷ng lý luËn tríc ®ã vÒ
CNXH.Nh÷ng thay ®æi nµy th× nhiÒu nhng nÕu chØ xÐt riªng
vÒ vÊn ®Ò ta ®ang xem xÐt th× cã thÓ nãi r»ng nhê sù nhËn
thøc ®óng ®¾n h¬n vÒ CNXH,çc níc XHCN ®· ®¸nh gi¸ ®óng
®îc vai trß cña lîi nhuËn,®· thõa nhËn vai trß ®éng lùc cña lîi
nhuËn ®èi víi sù ph¸t triÓn cña tõng ç nh©n còng nh cña toµn x·
héi.
b/Vai trß cña lîi nhuËn ë ViÖt Nam tríc vµ sau c«ng cuéc ®æi
míi :
Trªn ®©y,chóng ta ®· nghiªn cøu sù chuyÓn ®æi trong nhËn
thøc vµ lý luËn vÒ CNXH cña çc níc XHCN nãi chung.Chóng ta ®·
thÊy ®îc sù ®æi míi trong viÖc nhËn thøc vÒ nh÷ng ®Æc trng
cña CNXH nãi chung vµ sù ®æi míi trong nh÷ng lý luËn vÒ lîi
nhuËn còng nh vai trß cña nã nãi riªng.Tuy nhiªn,®Ó cô thÓ
h¬n,ta sÏ nghiªn cøu sù ®æi míi nµy ë ViÖt Nam nh»m qua ®ã
thÊy ®îc nh÷ng biÓu hiÖn kh¸c nhau,thËm chÝ lµ tr¸i ngîc
nhau,cña vai trß mang tÝnh ®éng lùc cña lîi nhuËn trong hai giai
®o¹n tríc vµ sau ®æi míi.
Tríc hÕt lµ trong giai ®o¹n tríc ®æi míi,ë ViÖt Nam,giai ®o¹n
nµy ®îc b¾t ®Çu chÝnh thøc sau khi chóng ta hoµn toµn gi¶i
phãng vµ thèng nhÊt ®îc ®Êt níc n¨m 1975.Nã kÐo dµi ®Õn n¨m
1986,khi §¹i Héi §¶ng Toµn Quèc lÇn thø VI häp vµ quyÕt ®Þnh
tiÕn hµnh c«ng cuéc ®æi míi t tëng mµ nhiÖm vô chÝnh lµ ®æi
míi trong nhËn thøc vÒ CNXH.Trong giai ®o¹n nµy,§¶ng ta chñ tr-
¬ng quyÕt t©m nhanh chãng kh«i phôc l¹i nÒn kinh tÕ sau chiÕn
tranh vµ bíc ®Êu x©y dùng nh÷ng tiÒn ®Ò vËt chÊt cña
CNXH.Tuy nhiªn,do cßn tån t¹i nh÷ng h¹n chÕ vµ sai lÇm trong
nhËn thøc vÒ çc ®Æc trng c¬ b¶n cña CNXH vµ con ®êng qu¸
®é lªn CNXH cho nªn trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn §¶ng ta ®· m¾c
mét sè sai lÇm dÉn tíi viÖc xo¸ bá ®i vai trß ®éng lùc cña lîi
44
nhuËn.§©y lµ mét trong çc nguyªn nh©n dÉn tíi thùc tr¹ng
lµ,vµo cuèi giai ®o¹n nµy,t×nh h×nh kinh tÕ,chÝnh trÞ vµ x· héi
cña ®Êt níc ta trë nªn rèi lo¹n,mÊt æn ®Þnh.C¶ níc ta bÞ r¬i vµo
mét t×nh tr¹ng khñng ho¶ng vÒ mäi mÆt. Sau ®©y,ta cã thÓ kÓ
ra mét vµi nguyªn nh©n chñ yÕu dÉn tíi viÖc triÖt tiªu ®éng lùc
lîi nhuËn :
Thø nhÊt,xÐt theo lý luËn lîi Ých,trong giai ®o¹n tríc ®æi
míi,nh»m môc tiªu kh«i phôc nÒn kinh tÕ vµ bíc ®Çu x©y dùng
CNXH,quan ®iÓm cña §¶ng ta lµ tiÕp tôc khai th¸c triÖt ®Ó vµ
ph¸t huy cao ®é çc gi¸ trÞ,çc lîi Ých tinh thÇn vµ çc lîi Ých
chung cña nh©n d©n.§ã lµ çc lîi Ých ®· gãp phÇn quan träng
gióp nh©n d©n ta ®¸nh ®uæi qu©n x©m lîc,gi¶i phãng vµ b¶o
vÖ Tæ Quèc.ChÝnh v× vËy mµ §¶ng ta muèn tiÕp tôc kÕ thõa vµ
ph¸t huy çc lîi Ých nµy nh lµ mét ®éng lùc quan träng cho c«ng
cuéc x©y dùng CNXH ë níc ta.Tuy nhiªn, trong qu¸ tr×nh thùc
hiÖn,ban ®Çu cßn ®¹t ®îc mét sè thµnh tùu nhng vÒ sau,dÇn
dÇn,çc lîi Ých nµy mÊt dÇn vai trß ®éng lùc cña chóng,®Æc
biÖt lµ vµo cuèi nh÷ng n¨m 70 vµ ®Çu nh÷ng n¨m 80 khi trong
x· héi cã nh÷ng biÕn chuyÓn lín,th× çc lîi Ých ®ã mÊt h¼n vai
trß ®éng lùc,vµ h¬n thÕ n÷a,viÖc qu¸ ®Ò cao coi träng çc lîi
Ých tinh thÇn,çc lîi Ých chung,khi ®ã,cßn lµm cho t×nh h×nh x·
héi thªm hçn lo¹n.Nguyªn nh©n chÝnh lµ do,trong giai ®o¹n
nµy,chóng ta chØ coi träng çc lîi Ých x· héi,lîi Ých chung...cßn
çc lîi Ých riªng ®Æc biÖt lµ lîi Ých kinh tÕ ç nh©n cña ngêi lao
®éng th× bÞ xem nhÑ,thËm chÝ lµ bÞ phñ nhËn v× cho r»ng
quan t©m tíi lîi Ých ç nh©n lµ quan ®iÓm cña CNTB.HoÆc cho
r»ng cã thÓ khuyÕn khÝch,kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc cña ngêi lao
®éng ®¬n gi¶n chØ b»ng c«ng t¸c t tëng,b»ng sù ®éng viªn tinh
thÇn.
Thø hai,sau khi giµnh ®îc ®éc lËp,§¶ng vµ nh©n d©n ta ®·
chñ tr¬ng quyÕt t©m thùc hiÖn c¶i t¹o PTSX cò TBCN,bíc ®Çu
x©y dùngPTSX míi XHCN th«ng qua viÖc dÇn thiÕt lËp çc ®Æc
trng cña CNXH nh thiÕt lËp QHSX XHCN dùa trªn chÕ ®é c«ng
h÷u víi hai thµnh phÇn kinh tÕ c¨n b¶n lµ Nhµ Níc vµ TËp ThÓ
hay nh h×nh thµnh ph¬ng thøc ph©n phèi bao cÊp b×nh qu©n
chñ nghÜa vv...Tuy nhiªn,trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn,do chñ quan
duy ý chÝ,do nãng véi muèn nhanh chãng tiÕn lªn CNXH... cho
nªn ®· m¾c ph¶i mét sè sai lÇm nghiªm träng.Mét trong sè ®ã lµ
do cã çc quan niÖm Êu trÜ,gi¶n ®¬n vÒ CNXH ®· dÉn ®Õn
viÖc bá qua quy luËt 'QHSX ph¶i phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh
®é cña LLSX '- mét quy luËt c¬ b¶n cña sù ph¸t triÓn. ChÝnh v×
vËy,trong giai ®o¹n tríc®æi míi ,chóng ta v× n«n nãng nghÜ
45
r»ng cµng thiÕt lËp çc ®Æc trng cña CNXH nhanh bao nhiªu th×
cµng chãng cã ®îc CNXH nhanh bÊy nhiªu cho nªn ®· véi vµng
xo¸ bá nh÷ng çi mµ chóng ta cho r»ng tr¸i víi çc ®Æc trng cña
CNXH nh çc thµnh phÇn kinh tÕ phi XHCN,nÒn kinh tÕ thÞ tr-
êng,®éng lùc lîi nhuËn vv...lµm cho nÒn kinh tÕ bÞ l©m vµo
t×nh tr¹ng suy tho¸i nghiªm träng.
Ngoµi ra,cßn mét sè nh÷ng h¹n chÕ,sai lÇm kh¸c còng xuÊt
ph¸t tõ viÖc nhËn thøc kh«ng ®óng vÒ CNXH nh viÖc thiÕt lËp
c¬ chÕ qu¶n lý tËp trung quan liªu bao cÊp,coi ®ã nh lµ mét
c«ng cô ®¶m b¶o cho c«ng cuéc c¶i t¹o vµ x©y dùng CNXH
kh«ng bÞ ®i chÖch híng vv... Nãi tãm l¹i,do mét lo¹t nh÷ng nhËn
thøc cßn mang tÝnh chñ quan, m¸y mãc, nãng véi vµ kh«ng cã
tÝnh khoa häc... ®· dÉn tíi viÖc triÖt tiªu mÊt ®éng lùc lîi nhuËn
g©y ra t×nh tr¹ng tr× trÖ,khñng ho¶ng vµ t¹o ra nguy c¬ mÊt
æn ®Þnh trong x· héi ViÖt Nam vµo cuèi giai ®o¹n tríc ®æi míi.
Tríc t×nh tr¹ng nÒn kinh tÕ suy gi¶m vµ dùa trªn sù ®¸nh gi¸
mét çch kh¸ch quan,®óng ®¾n qu¸ tr×nh c¶i t¹o kinh tÕ trong
giai ®o¹n tríc ®æi míi,§¶ng ta chñ tr¬ng ph¶i söa ®æi,®Þnh h-
íng l¹i ph¬ng thøc tiÕn hµnh qu¸ tr×nh c¶i t¹o XHCN.Víi sù nhËn
thøc l¹i mét çch ®Çy ®ñ vµ ®óng ®¾n h¬n vÒ CN M¸c-
LªNin,vÒ thêi kú qu¸ ®é lªn CNXH vµ quy luËt vÒ sù phï hîp cña
QHSX víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña LLSX,víi tinh thÇn th¼ng
th¾n thõa nhËn sù nãng véi chñ quan trong qu¸ tr×nh c¶i t¹o
XHCN tríc kia,§¶ng ta ®· quyÕt t©m söa ch÷a,®iÒu chØnh cho
phï hîp víi nhËn thøc míi vµ thùc tiÔn cña thêi kú qu¸ ®é ë níc ta
theo nh V¨n KiÖn §¹i Héi §¶ng Toµn Quèc lÇn thø VI ®· kh¼ng
®Þnh:"...Trong nhËn thøc còng nh trong hµnh ®éng,chóng ta cha
thùc sù thõa nhËn c¬ cÊu kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn ë níc ta cßn
tån t¹i trong mét thêi gian t¬ng ®èi dµi,cha n¾m v÷ng vµ vËn
dông ®óng quy luËt vÒ sù phï hîp gi÷a QHSX víi tÝnh chÊt vµ
tr×nh ®é cña LLSX ".§¹i héi nµy còng ®¸nh dÊu sù ®æi míi trong
nhËn thøc,®¸nh dÊu cho sù b¾t ®Çu giai ®o¹n ®æi míi ë ViÖt
Nam.Víi sù ®æi míi trong nhËn thøc,§¶ng ta ®· nhËn ra vµ tõng
bíc kh¾c phôc nh÷ng nhËn thøc sai lÇm tríc kia.§Æc biÖt lµ,trªn
c¬ së cã ®îc nh÷ng nhËn thøc ®óng ®¾n,khoa häc h¬n vÒ
CNXH vµ con ®êng qu¸ ®é lªn CNXH...§¶ng ta ®· nhËn
thøc,®¸nh gi¸ l¹i vÒ kh¸i niÖm lîi nhuËn vµ vai trß ®éng lùc cña
nã trong giai ®o¹n hiÖn nay.Ta cã thÓ thÊy ®îc ®iÒu ®ã qua
mét sè biÓu hiÖn sau:
Thø nhÊt,còng vÉn xÐt theo lý luËn lîi Ých,§¶ng ta ®· nhËn
thøc ®îc r»ng muèn cho x· héi ph¸t triÓn th× tríc hÕt ph¶i quan
t©m ®Õn nh÷ng lîi Ých mçi con ngêi,mçi thµnh viªn cña x· héi
46
®ã tríc ®·.Cã nghÜa lµ,muèn cho x· héi ph¸t triÓn th× tríc hÕt
ph¶i t¹o ®iÒu kiÖn cho tõng con ngêi,tõng ç nh©n ph¸t triÓn
th«ng qua viÖc sö dông çc lîi Ých kinh tÕ thiÕt th©n cña hä nh
lµ mét ®éng lùc trùc tiÕp c¬ b¶n nhÊt,tríc hÕt lµ,cña mçi ç
nh©n vµ sau ®ã lµ ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn cña toµn x·
héi.Tuy nhiªn,còng cÇn nhÊn m¹nh r»ng, khi §¶ng ta thõa nhËn
vai trß ®éng lùc cña çc lîi Ých ç nh©n th× còng kh«ng cã
nghÜa lµ qu¸ ®Ò cao çc lîi Ých ç nh©n , phñ nhËn hay h¹ thÊp
çc lîi Ých tinh thÇn,çc lîi Ých chung cña x· héi mµ ph¶i kÕt hîp
®îc hµi hoµ gi÷a çc lîi Ých vËt chÊt vµ tinh thÇn,gi÷a lîi Ých
riªng vµ lîi Ých chung nh»m môc tiªu t¹o lËp mét nÒn kinh tÕ t¨ng
trëng æn ®Þnh ph¸t triÓn hµi hoµ,mét x· héi tiÕn bé...tiÕn tíi
x©y dùng thµnh c«ng CNXH ë ViÖt Nam.§iÒu nµy còng ®· ®îc
§¶ng ta kh¼ng ®Þnh:"...lÊy lîi Ých tèi cao cña d©n téc vµ quyÒn
lîi c¬ b¶n cña nh©n d©n lao ®éng lµm nÒn t¶ng,kÕt hîp hµi hoµ
gi÷a lîi Ých riªng vµ lîi Ých chung,lîi Ých ç nh©n vµ lîi Ých tËp
thÓ...".
Thø hai,nãi ®Õn nh÷ng nhËn thøc vÒ CNXH vµ çc ®Æc trng
cña nã,§¶ng ta ®· nhËn thøc râ h¬n r»ng do ®iÒu kiÖn hoµn
c¶nh cña mçi níc trong giai ®o¹n qu¸ ®é lªn CNXH lµ kh¸c nhau
vµ kh¸c nhiÒu so víi trong lý luËn cña CN M¸c-LªNin cho nªn yªu
cÇu ®Æt ra lµ mçi níc,trong giai ®o¹n qu¸ ®é ë níc m×nh,ph¶i
biÕt vËn dông nh÷ng lý luËn cña CN M¸c-LªNin vÒ CNXH vµ con
®êng ®i lªn CNXH còng nh vËn dông nh÷ng kinh nghiÖm thµnh
c«ng cña çc níc kh¸c mét çch hîp lý sao cho phï hîp víi hoµn
c¶nh cña tõng níc.ChÝnh v× vËy,nhËn thøc ®îc r»ng níc ta qu¸
®é lªn CNXH tõ mét c¬ së khoa häc-kü thuËt l¹c hËu,nÒn kinh tÕ
kÐm ph¸t triÓn,cßn mang nÆng tÝnh chÊt cña mét nÒn s¶n xuÊt
nhá n«ng nghiÖp... do vËy mµ §¶ng ta chñ tr¬ng x©y dùng vµ
cñng cè QHSX XHCN nhng còng ®ång thêi cã nh÷ng chÝnh s¸ch
sö dông,chØ ®¹o vµ híng dÉn ®óng ®¾n ®èi víi çc thµnh phÇn
kinh tÕ kh¸c.§iÒu ®ã cã nghÜa lµ §¶ng ta ®· thõa nhËn sù tån t¹i
cña çc thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c,thõa nhËn sù tån t¹i cña nÒn
kinh tÕ ®a thµnh phÇn trong thêi kú qu¸ ®é lªn CNXH ë mét níc
cßn l¹c hËu vµ kÐm ph¸t triÓn nh ViÖt Nam.§¶ng ta chñ tr¬ng:"...
x©y dùng QHSX míi nh»m môc tiªu chÝnh lµ ®Ó gi¶i phãng søc
s¶n xuÊt,n©ng cao ®êi sèng nh©n d©n;ph¸t triÓn çc lo¹i h×nh
QHSX kh¸c,trong ®ã kinh tÕ Nhµ Níc gi÷ vai trß chñ ®¹o,x¸c lËp
®Þa vÞ lµm chñ cña ngêi lao ®éng trong s¶n xuÊt;ph©n phèi
theo lao ®éng vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ lµ chÝnh ®ång thêi kÕt hîp
ph©n phèi theo vèn vµ phóc lîi x· héi...".
47
Thªm vµo ®ã,®i ®«i víi viÖc x©y dùng QHSX míi lµ viÖc x¸c
lËp l¹i mét c¬ chÕ qu¶n lý thÝch hîp.§¶ng ta ®· kh¼ng
®Þnh:"...c¬ chÕ tËp trung quan liªu bao cÊp tõ nh÷ng n¨m qua
®· kh«ng t¹o ®îc ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn,lµm suy gi¶m kinh
tÕ XHCN,h¹n chÕ viÖc sö dông vµ c¶i t¹o çc thµnh phÇn kinh tÕ
kh¸c,k×m h·m s¶n xuÊt,lµm gi¶m n¨ng suÊt,chÊt lîng,hiÖu qu¶
g©y rèi lo¹n trong ph©n phèi vµ lu th«ng,®Î ra nh÷ng hiÖn tîng
tiªu cùu trong x· héi...".Do ®ã,§¶ng ta quyÕt t©m xo¸ bá thÓ chÕ
cò vµ thiÕt lËp mét c¬ chÕ qu¶n lý míi.§ã lµ mét c¬ chÕ kinh tÕ
mµ "...Nhµ níc n¾m çc m¹ch m¸u kinh tÕ,qu¶n lý nÒn kinh tÕ
quèc d©n theo mét kÕ ho¹ch thèng nhÊt,sö dông ®Çy ®ñ vµ
®óng ®¾n quan hÖ hµng ho¸ tiÒn tÖ trong kÕ ho¹ch ho¸ nÒn
kinh tÕ quèc d©n,g¾n s¶n xuÊt víi thÞ trêng..."
Nãi tãm l¹i,nhê sù ®æi míi trong nhËn thøc,§¶ng ta ®· nhËn ra
®îc çc sai lÇm tríc kia vµ ®· kh¾c phôc chóng mµ ®iÓn h×nh lµ
sù chuyÓn biÕn trong nhËn thøc vÒ vai trß mang tÝnh ®éng lùc
cña lîi nhuËn.Víi viÖc thiÕt lËp l¹i ®éng lùc lîi nhuËn,chóng ta ®·
ra t¹o ra ®éng lùc cho x· héi ph¸t triÓn,gióp cho nÒn kinh tÕ níc
ta dÇn ®îc phôc håi,®a níc ta dÇn tho¸t ra khái cuéc khñng
ho¶ng vµ ph¸t triÓn.
c/Nh÷ng thµnh tùu vµ tån t¹i cña c«ng cuéc ®æi míi ë çc níc
XHCN:
C«ng cuéc ®æi míi ë ViÖt Nam còng nh ë çc níc XHCN kh¸c
®· ®em l¹i mét sè nh÷ng thµnh tùu to lín ®èi víi çc níc nµy.Nh
®èi víi Trung Quèc,nhê cã ®îc nh÷ng thøc ®îc ®óng ®¾n ®·
thóc ®Èy ®îc nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn.Sau h¬n 20 n¨m c¶i
çch,Trung
Quèc ®· tiÕn bé vît bËc víi tèc ®é ph¸t triÓn vµo lo¹i nhanh nhÊt
thÕ giíi,tõ n¨m 1980 cho ®Õn n¨m 1997,tèc ®é t¨ng GDP trung
b×nh trªn 9%/n¨m.Tõ mét níc cßn ®ang bÞ khñng ho¶ng trÇm
träng do ®êng lèi ph¸t triÓn sai lÇm,nhê ®æi míi t tëng nhËn
thøc vµ trªn c¬ së ®ã ®Ò ra ®îc çc chÝnh s¸ch,®êng lèi ph¸t
triÓn ®óng ®¾n,Trung Quèc ®· v¬n lªn trë thµnh mét níc cã
nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn,thËm chÝ cßn trë thµnh níc ®øng ®Çu
thÕ giíi trong mét sè lÜnh vùc nh s¶n xuÊt l¬ng thùc,s¾t
thÐp,xim¨ng vv...Trong níc th× ®êi sèng cña nh©n d©n ®îc æn
®Þnh vµ kh«ng ngõng ®îc n©ng cao,thu nhËp trung b×nh cña
ngêi d©n ë thµnh thÞ t¨ng trung b×nh kho¶ng 6,2%/n¨m vµ
trong h¬n 20 n¨m qua t¨ng h¬n 3,1 lÇn cßn ë n«ng th«n th×
còng trong kho¶ng thêi gian ®ã ®· t¨ng trªn 15 lÇn.
Cßn ®èi víi ViÖt Nam,c«ng cuéc ®æi míi còng ®· ®em l¹i cho
chóng ta nh÷ng thµnh tùu to lín.Nh trªn ®· ph©n tÝch,víi viÖc
48
thiÕt lËp l¹i ®éng lùc lîi nhuËn ®· gãp phÇn thóc ®Èy nÒn kinh
tÕ ph¸t triÓn.ViÖt Nam tõ mét níc thiÕu ®ãi quanh n¨m ®· trë
thµnh mét níc xuÊt khÈu g¹o ®øng th hai thÕ giíi.Tõ chç lµ mét n-
íc mang nÆng tÝnh n«ng nghiÖp nhá bÐ l¹c hËu cßn c«ng nghiÖp
th× hÕt søc kÐm ph¸t triÓn,ViÖt Nam ®· cã nh÷ng bíc tiÕn vît
bËc trë thµnh mét níc c«ng-n«ng nghiÖp kh¸ ph¸t triÓn vµ môc
tiªu tiÕn tíi trë thµnh mét níc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn.Cßn vÒ ®êi
sèng cña nh©n d©n,tõ chç ¨n ®ãi mÆc rÐt ®· trë nªn ¨n no
mÆc Êm vµ ®ang tiÕn tíi ¨n ngon mÆc ®Ñp,¨n sung mÆc s-
íng.Phóc lîi x· héi còng ngµy cµng ®îc quan t©m h¬n.MÆc
dï,tr×nh ®é vµ møc phóc lîi x· héi ë níc ta cã thÓ kh«ng b»ng
mét sè çc níc t b¶n ph¬ng t©y.Tuy nhiªn cÇn ph¶i thÊy r»ng,xÐt
vÒ b¶n chÊt th× hÖ thèng phóc lîi ë níc ta mang tÝnh XHCN cßn
ë çc níc t b¶n ph¬ng t©y ®ã mÆc dï hÖ thèng phóc lîi cao h¬n
nhng vÉn mang b¶n chÊt TBCN.
Nãi tãm l¹i lµ,nhê cã sù ®æi míi trong nhËn thøc t tëng nªn ®·
t¹o ra ®îc mét ®éng lùc thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña çc ç nh©n
còng nh cña toµn x· héi ë çc níc XHCN.Tuy nhiªn,kh«ng chØ
®em l¹i nh÷ng thµnh qu¶ tiÕn bé mµ viÖc ®æi míi còng ®em l¹i
mét sè nh÷ng h¹n chÕ vµ tån t¹i kh«ng nhá.Cã thÓ kÓ ra sau
®©y mét sè nh÷ng ¶nh hëng tiªu cùc mµ c«ng cuéc ®æi míi
®em l¹i:
Tríc hÕt,ph¶i kÓ ®Õn nh÷ng ¶nh hëng ngµy cµng trë nªn
nghiªm träng do ®éng lùc lîi nhuËn mang l¹i.MÆc dï lîi nhuËn ®·
t¹o ra ®éng lùc thóc ®Èy x· héi ph¸t triÓn tuy nhiªn khi con ngêi
qua ham mª ch¹y theo lîi nhuËn ®Ó tho¶ m·n nh÷ng lîi Ých cña
ç nh©n m×nh th× tÊt yÕu sÏ dÉn tíi t×nh tr¹ng hçn lo¹n,v« tæ
chøc trong nÒn kinh tÕ v× ai còng ch¹y theo lîi Ých cña m×nh.Khi
®ã,con ngêi s½n sµng x©m ph¹m tíi lîi Ých cña ngêi kh¸c,lîi Ých
cña c«ng ®ång ®Ó cã thÓ tho¶ m·n ®îc lîi Ých cña ç nh©n
m×nh.§iÒu ®ã ®· g©y ra t×nh tr¹ng v« hiÖu qu¶ trong ho¹t
®éng kinh tÕ vµ mét lo¹t çc hiÖn tîng kinh tÕ-x· héi kh¸c nh
t×nh tr¹ng ph©n ho¸ giµu nghÌo ngµy cµng t¨ng,n¹n thÊt nghiÖp
còng ®ang l©m vµo t×nh tr¹ng b¸o ®éng,çc hiÖn tîng x· héi nh
trém c¾p,nghiÖn hót...còng ®ang lµ nh÷ng mèi quan t©m hµng
®Çu cña x· héi vv...Nghiªm träng h¬n,®iÒu nµy cßn t¹o ra nguy
c¬ chÖch ®Þnh híng XHCN ®èi víi c«ng cuéc x©y dùng CNXH.
Sau n÷a,nh ta ®· biÕt,viÖc tån t¹i nÒn KTTT víi çc h×nh thøc
së h÷u ®a d¹ng trong giai ®o¹n qu¸ ®é lªn CNXH lµ mét ®iÒu
tÊt yÕu.Tuy nhiªn,KTTT kh«ng ph¶i lµ mét c«ng cô kinh tÕ hoµn
chØnh,tù nã kh«ng biÕt ®Õn sù kÕt hîp hµi hoµ çc thµnh ph©n
kinh tÕ kh¸c nhau.NÕu ®Ó cho KTTT tù do ho¹t ®éng th× sÏ g©y
49
ra sù xung ®ét gi÷a çc thµnh phÇn kinh tÕ cã lîi Ých m©u
thuÉn,thËm chÝ lµ ®èi kh¸ng nhau lµm cho ho¹t ®éng kinh tÕ
mÊt hiÖu qu¶ vµ g©y mÊt æn ®Þnh x· héi.H¬n n÷a,b¶n th©n
nÒn KTTT ho¹t ®éng mµ kh«ng ph©n biÖt ®©u lµ thµnh phÇn
kinh tÕ XHCN vµ ®©u lµ thµnh phÇn kinh tÕ TBCN.V× vËy,ho¹t
®éng thÞ trêng,víi sù ph©n phèi theo hiÖu qu¶ c«ng viÖc,cã thÓ
t¹o ®iÒu kiÖn thóc ®Èy çc thµnh phÇn kinh tÕ TBCN ph¸t triÓn
trong khi l¹i g©y khã kh¨n cho sù ph¸t triÓn cña çc thµnh phÇn
kinh tÕ XHCN vµ do ®ã cã thÓ lµm cho nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn
chÖch híng XHCN.
Ngoµi ra,cßn mét sè nh÷ng tån t¹i kh¸c nh sù ¶nh hëng cña
ph¸t triÓn kinh tÕ tíi v¨n ho¸ truyÒn thèng,tíi æn ®Þnh x· héi
vv...Nh÷ng tån t¹i nµy ®· ®Æt ra cho chóng ta yªu cÇu ph¶i
kh¾c phôc ®îc chóng ®Ó cã thÓ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ,n©ng
cao tiÕn bé x· héi vµ tõ ®ã x©y dùng thµnh c«ng CNXH.§Ó kh¾c
phôc ®îc çc tån t¹i nµy sÏ cã rÊt nhiÒu viÖc ph¶i lµm tuy nhiªn ë
®©y ta sÏ chØ ®Ò cËp ®Õn nh÷ng biÖn ph¸p mang tÝnh kh¸i
qu¸t nhÊt.
d/Nh÷ng ph¬ng híng kh¾c phôc:
Tríc hÕt,xÐt vÒ mÆt lý luËn,tríc nh÷ng nguy c¬ chÖch híng
con ®êng XHCN yªu cÇu ®Æt ra lµ ph¶i gi÷ v÷ng ®Þnh híng
XHCN trong qu¸ tr×nh ®æi míi,kÕt hîp sù kiªn ®Þnh vÒ nguyªn
t¾c vµ chiÕn lîc çch m¹ng víi sù linh ho¹t trong s¸ch lîc,nh¹y c¶m
n¾m b¾t çi míi.Rót kinh nghiÖm tõ bµi häc x¬ng m¸u lµ Liªn X«
vµ khèi çc níc XHCN ë §«ng ¢u tríc ®©y,tríc nh÷ng biÕn ®æi lín
cña thÕ giíi,®Æc biÖt lµ tríc chiÕn lîc hoµ b×nh cña ®Õ quèc
Mü,nhng l¹i kh«ng cã sù ®iÒu chØnh linh ho¹t cho nªn ®· dÉn tíi
sù sôp ®æ d©y chuyÒn cña CNXH ë nh÷ng níc nµy.Ph¶i thÊy ®-
îc r»ng ®i lªn CNXH lµ con ®êng tÊt yÕu cña chóng ta.
H¬n n÷a,trong nhËn thøc ph¶i lu«n tiÕn hµnh ®æi míi t t-
ëng,ph¶i lu«n ®Æt ra yªu cÇu ph¶i vËn dông nh÷ng lý luËn cña
CN M¸c-LªNin nãi chung vµ çc thµnh tùu cña çc níc kh¸c nãi
riªng mét çch s¸ng t¹o,phï hîp víi hoµn c¶nh cô thÓ cña tõng
quèc gia. Chóng ta ®æi míi trong nhËn thøc nh»m phª ph¸n
nh÷ng khuyÕt tËt,nh÷ng sai lÇm trong qu¸ tr×nh x©y dùng
CNXH nhng phª ph¸n kh«ng ph¶i ®Ó råi quan niÖm nh÷ng lÖch
l¹c ®ã lµ khuyÕt tËt cña b¶n th©n chÕ ®é vµ dÉn tíi viÖc phñ
nhËn CNXH.Ph¶i nhËn thøc ®îc r»ng ®æi míi kh«ng ph¶i lµ thay
®æi môc tiªu CNXH mµ lµ lµm cho môc tiªu Êy ®îc thùc hiÖn cã
kÕt qu¶ b»ng nh÷ng quan niÖm ®óng ®¾n vÒ CNXH,b»ng
nh÷ng h×nh thøc,bíc ®i vµ biÖn ph¸p thÝch hîp.
50
Nãi tãm l¹i,vÒ mÆt lý luËn,lu«n ph¶i coi träng viÖc thêng
xuyªn tiÕn hµnh ®æi míi trong nhËn thøc t tëng nh»m môc tiªu
lu«n cã nh÷ng t tëng ®óng ®¾n vµ khoa häc vÒ CNXH vµ con
®êng qu¸ ®é lªn CNXH.ChØ cã nh vËy chóng ta míi cã thÓ x©y
dùng thµnh c«ng CNXH.
Cßn trong thùc tiÔn ®èi víi çc h¹n chÕ,tån t¹i kÓ trªn cña qu¸
tr×nh ®æi míi,ta cã thÓ thÊy mét sè biÖn ph¸p nh sau:
Tríc tiªn,®Ó kh¾c phôc ®îc nh÷ng h¹n chÕ cña ®éng lùc lîi
nhuËn nh viÖc ch¹y theo lîi nhuËn hay nh t×nh tr¹ng ph©n ho¸
giµu nghÌo...th× tríc hÕt chóng ta ph¶i biÕt kÕt hîp tho¶ ®¸ng
gi÷a çc lîi Ých riªng cña mçi ç nh©n vµ çc lîi Ých chung cña x·
héi.Ph¶i thÊy ®îc r»ng trong CNXH,do b¶n chÊt tèt ®Ñp cña
CNXH,cã sù thèng nhÊt dung hoµ gi÷a çc lîi Ých riªng vµ çc lîi
Ých chung.§iÒu ®ã t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó cã thÓ kÕt hîp hµi hoµ çc
lîi Ých nµy t¹o ®éng lùc cho x· héi ph¸t triÓn.
Cßn ®Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng ph©n ho¸ giµu nghÌo th× ngoµi
h×nh thøc ph©n phèi theo lao ®éng,çc nhµ níc XHCN cßn cã
thÓ thiÕt lËp çc h×nh thøc ph©n phèi bæ sung kh¸c,hoÆc sö
dông çc c«ng cô thuÕ vµ trî cÊp ®Ó thùc hiÖn ph©n phèi l¹i thu
nhËp sao cho võa ®¶m b¶o c«ng b»ng nhng vÉn khuyÕn khÝch
tÝnh tÝch cùc,n¨ng ®éng,s¸ng t¹o cña chñ thÓ nh»m môc tiªu
lµm cho c¶ níc ai còng ®îc c¬m no ¸o Êm.
Ngoµi ra,cßn rÊt nhiÒu çc biÖn ph¸p kh¸c n÷a nh»m kh¾c
phôc çc tån t¹i cña CNXH mµ chóng ta sÏ kh«ng thÓ kÓ hÕt ra
®©y ®îc.Tuy nhiªn,kh¸i qu¸t l¹i th× ®Ó kh¾c phôc ®îc çc tån
t¹i,çc khuyÕt tËt mµ c«ng cuéc ®æi míi mang l¹i cÇn cã sù tham
gia qu¶n lý vÜ m« cña nhµ níc XHCN.Cã nghÜa lµ,Nhµ níc dïng
luËt ph¸p vµ kÕ ho¹ch ®Ó ®Þnh híng vµ çc chÝnh s¸ch kinh tÕ
®Ó thóc ®Èy thÞ trêng ph¸t triÓn ®ång thêi dïng çc chÝnh s¸ch
ph©n phèi vµ ®iÒu tiÕt ®Ó ®¶m b¶o phóc lîi cho toµn d©n vµ
thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi.
51
KÕt luËn
Nh vËy, qua ®Ò ¸n nµy chóng ta ®· lÇn lît nghiªn cøu nh÷ng

vÊn ®Ò liªn quan ®Õn ph¹m trï lîi nhuËn. B¾t ®Çu tõ nghiªn cøu
ph©n tÝch nh÷ng lý luËn cña çc nhµ kinh tÕ chÝnh trÞ tõ tríc tíi
nay vµ qua ®ã thÊy ®îc nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn.
Kh«ng chØ ®¬n thuÇn xem xÐt mµ trªn c¬ së so s¸nh ®èi chiÕu
çc lý luËn. Chóng ta cã thÓ thÊy ®îc tÝnh khoa häc ®Çy ®ñ,
chÝnh x¸c vµ vît tréi h¬n h¼n trong çc lý luËn cña chñ nghÜa
M¸c - Lªnin vÒ nguån gèc, b¶n chÊt cña lîi nhuËn. H¬n n÷a
kh«ng chØ dõng l¹i ë viÖc nghiªn cøu nguån gèc b¶n chÊt cña lîi
nhuËn mµ chóng ta dùa trªn sù ph©n tÝch nh÷ng biÓu hiÖn cña
lîi nhuËn trªn lý thuyÕt còng nh trong thùc tÕ ®· phÇn nµo chøng
minh ®îc vai trß ®éng lùc cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ tr-
êng hiÖn nay.
Nãi tãm l¹i, ®Ò ¸n nµy ®· gióp chóng ta cã ®îc çi nh×n râ
nÐt chÝnh x¸c, ®Çy ®ñ h¬n vÒ nguån gèc b¶n chÊt, vai trß cña
lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng ngµy nay.
Qua viÖc ph©n tÝch nghiªn cøu chóng ta cã thÓ thÊy ®îc r»ng
lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng lu«n cã vai trß quyÕt ®Þnh
vµ ®Æc biÖt quan träng. Nã lµ môc tiªu vµ ®éng lùc cho mäi
ho¹t ®éng cña con ngêi vµ cña toµn x· héi. Tuy nhiªn, còng ph¶i
thÊy r»ng ®éng lùc lîi nhuËn lµ con dao hai lìi. Mét mÆt nã t¹o
®éng lùc thóc ®Èy con ngêi vµ x· héi ph¸t triÓn . Tuy nhiªn mÆt
kh¸c nÕu ®Ó mÆc nã tù do ho¹t ®éng th× nã l¹i g©y ra nh÷ng
hËu qu¶ lµm gi¶m hiÖu qña kinh tÕ cña çc ho¹t ®éng cña con
ngêi, thËm chÝ lµ nh÷ng hËu qu¶ cã ¶nh hëng k×m h·m sù ph¸t
triÓn cña x· héi ®Æc biÖt lµ ®èi víi níc ta - lµ mét níc ®ang tiÕn
hµnh qu¸ ®é lªn CNXH - th× ¶nh hëng cña nh÷ng t¸c h¹i nµy l¹i
cµng to lín. V× vËy tÊt yÕu n¶y sinh yªu cÇu ph¶i cã nh÷ng biÖn
ph¸p nh»m kh¾c phôc nh÷ng hËu qu¶ ®ã.
§Ò ¸n trªn còng ®· ®a ra mét sè nh÷ng biÖn ph¸p nh»m kh¾c
phôc nh÷ng hËu qu¶ mÆt tr¸i cña ®éng lùc lîi nhuËn mµ t tëng
c¬ b¶n lµ qua sù qu¶n lý cña Nhµ níc ®Ó kÕt hîp hµi hoµ çc lîi
Ých, nhê ®ã lµm cho ®éng lùc lîi nhuËn thùc sù mang vai trß
tÝch cùc.
Nh vËy, nãi tãm l¹i th«ng qua ®Ò ¸n nµy mÆc dï cßn cha ®Çy
®ñ nhng chóng ta còng ®· phÇn nµo xem xÐt, ph©n tÝch ®îc t-
¬ng ®èi vÒ ®Ò tµi ®ang nghiªn cøu. Tuy nhiªn, cÇn ph¶i thÊy
r»ng nh÷ng nhËn thøc nµy nãi riªng vµ bÊt kú çc nhËn thøc nµo
kh¸c còng chØ mang tÝnh ®óng ®¾n mét çch t¬ng ®èi. Cã
nghÜa lµ chóng chØ ®óng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh
52
vÒ kh«ng gian vµ thêi gian. Do ®ã, ®Ó ®¶m b¶o lu«n nhËn thøc
®îc ®óng ®¾n vÒ lîinhuËn nãi riªng vµ çc ph¹m trï kh¸c nãi
chung chóng ta ph¶i lu«n ®æi míi, nhËn thøc l¹i t tëng nh»m
®¶m b¶o vËn dông phï hîp çc lý luËn tríc ®©y vµo hoµn c¶nh
míi. Cã nh vËy chóng ta míi cã thÓ ®¶m b¶o ph¸t triÓn c©n ®èi
bÒn v÷ng c¶ kinh tÕ vµ x· héi ®Ó cã thÓ x©y dùng thµnh c«ng
CNXH.
Tµi liÖu tham kh¶o
1. T b¶n quyÓn I, tËp 1.

2. T b¶n quyÓn III, tËp 1;2;3
3. Gi¸o tr×nh kinh tÕ chÝnh trÞ tËp I, II - NXB Gi¸o dôc.
4. LÞch sö çc häc thuyÕt kinh tÕ cña trêng §¹i häc KTQD.
5. Kinh tÕ häc cña P.Samuellson.
6. Kinh tÕ häc cña David Begg.
7. T¹p chÝ nghiªn cøu lý luËn sè 6, 7, 8/2000.
môc lôc
Trang
Lêi nãi ®Çu 1
PhÇn I. Nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn 2
I. Quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn trong çc häc thuyÕt M¸c 2
- xÝt
II. Quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn trong häc thuyÕt cña 5
M¸c
PhÇn II. Vai trß cña lîi nhuËn trong nÒn kinh tÕ thÞ 16
trêng
1. Vai trß ®éng lùc cña lîi nhuËn - xÐt tõ khÝa c¹nh 16
53
lîi Ých
2. Vai trß cña lîi nhuËn ®èi víi çc níc T B¶n Chñ 18
NghÜa
3. Vai trß cña lîi nhuËn ®èi víi çc níc X· Héi Chñ 22
NghÜa
KÕt luËn 29
Tµi liÖu tham kh¶o 30
Môc lôc 31
54

KC167

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

KC167

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LêI NãI §ÇU

1/Quan ®iÓm cña trêng ph¸i Träng Th¬ng vÒ lîi nhuËn:

2/Quan ®iÓm cña trêng ph¸i T S¶n Cæ §iÓn vÒ lîi nhuËn:

3/Quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn cña trêng ph¸i HËu Cæ §iÓn:

4/Quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn cña trêng ph¸i Cæ §iÓn Míi:

ii/Quan ®iÓm vÒ lîi nhuËn trong häc thuyÕt cña M¸c:

Nh trªn ®· ph©n tÝch,chØ ®Õn khi CN M¸c xuÊt hiÖn th×

1/Nguån gèc vµ b¶n chÊt cña lîi nhuËn:

3/ C¸c h×nh thøc biÓu hiÖn cña lîi nhuËn:

Nh trªn ®· nªu,trong phÇn II nµy, chóng ta sÏ tiÕn hµnh ph©n

Nh vËy, trªn c¬ së nh÷ng ph©n tÝch trªn, chóng ta sÏ nghiªn

Nh vËy, qua ®Ò ¸n nµy chóng ta ®· lÇn lît nghiªn cøu nh÷ng

Tµi liÖu tham kh¶o

1. T b¶n quyÓn I, tËp 1.

You might also like