OLLANTAY; SUMAQT'IKA; QURICH'USPI; MANCO II; T'IKAHINA.
Descargar el libro "Antología Quechua del Cusco" = http://www.guamanpoma.org/blog/?p=5022
Video sobre teatro quechua = http://www.youtube.com/watch?v=DpcwFM3yDLQ
Descarga este documento: https://www.dropbox.com/s/dz8479w0nh3jwm2/Teatro%20Cusque%C3%B1o%20Quechua%20Literario.pdf
OLLANTAY; SUMAQT'IKA; QURICH'USPI; MANCO II; T'IKAHINA.
Descargar el libro "Antología Quechua del Cusco" = http://www.guamanpoma.org/blog/?p=5022
Video sobre teatro quechua = http://www.youtube.com/watch?v=DpcwFM3yDLQ
Descarga este documento: https://www.dropbox.com/s/dz8479w0nh3jwm2/Teatro%20Cusque%C3%B1o%20Quechua%20Literario.pdf
OLLANTAY; SUMAQT'IKA; QURICH'USPI; MANCO II; T'IKAHINA.
Descargar el libro "Antología Quechua del Cusco" = http://www.guamanpoma.org/blog/?p=5022
Video sobre teatro quechua = http://www.youtube.com/watch?v=DpcwFM3yDLQ
Descarga este documento: https://www.dropbox.com/s/dz8479w0nh3jwm2/Teatro%20Cusque%C3%B1o%20Quechua%20Literario.pdf
466 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 467
Ant oni o Val dez
c##"&-"/ L.2 $%>.$+2 9+ 5& '"9$+ / >+&+$.2%9"9 9+ 5& $+/ Sale el inga Pachakuti con Ollantay y Rumiawi. Se sienta en su tiyana, bajo su achiwa y dice: Inka Kunan punchawmi, awkikuna, qamkunawan rimananchik. am chiraw chayamuwanchik, lluqsinanam llapa runa, Qullasuyum maskamuna. as Chayanta kamarikun uqanchikwan lluqsinanpaq, kallpankuta tupunanpaq. Llapallankus takurikun, wachinkuta thuparikun. Ollantay Imatas, inka, takyanqa chay llaklla runakunaqa? Qusquwanmi urqu qaqa paykunapaqqa sayanqa. am pusaq chunka waranqa wallawisa suyachkana wankariypa tuqyananta pututuypa waqyananta. am maqana thupasqaa, 466 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 467 Ollantay 1
Los rigores de un padre y generosidad de un rey Sale el inga Pachakuti con Ollantay y Rumiawi. Se sienta en su tiyana, bajo su achiwa y dice: Inka Hoy, grandes seores, tengo que hablar con ustedes. Ya lleg la estacin seca y todos los hombres deben salir a la conquista del Collasuyo. Dicen que Chayanta ya se alista para luchar con nosotros y medir sus fuerzas. Todos estn alborotados , oooo o f./o. Ollantay Inca, cmo podrn resistir esos cobardes? Cuzco ser para ellos fro o.. Ya ochenta mil soldados estn esperando el repique de mi tambor y el llamado de mi pututo. 1o ofloro lo oo.ooo 468 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 469 champipas am akllasqaa. Inka Tukuytaraq waqyay, kunay, willankichikraq, paqtapas kumuykunman wakillanpas, yawarinkum ancha khuyay. Rumiawi Ancha phias huukunku yunkakunata waqyaspa; ankunatari paskaspa qaramantas unkukunku. Hinam manchayinta pakan chay pisi sunqu Chayanta; mana chakiq chayananta anta paskaspa munaskan. am quya kamarisqa llamanchikpas chaqnanapaq; aqupurun tikranapaq am rikranchik kamarisqa. Inka Lluqsiytaachu yuyanki phia amaru tinkuriq, chay runakuna takuriq? awpaqtaraq qam waqyanki miski simi paykunata. Munanim, rikuy, runata, manam yawar hichaytachu pitapas qulluchiytachu. Ollantay am uqapas lluqsisaqa, tukuy imam kamarisqa; kay sunquymi mancharisqa, huk yuyaypim musphasqaa. Inka Rimariy, iy, kay llawtuyta munaspapas... Ollantay Sapaykipi uyariway. Inka Hanansuyu apu waminka, wasiykipi samarimuy; uqa waqyanay kaptinqa qaya punchaw muyurimuy. Rumiawi Qampa simiykim uqapaq 468 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 469 y escogieron las porras. Inka Requiranlos y amonstenlos a todos, hblenles primero, tal vez parte de ellos siquiera se someta, pues su sangre es de mucho precio. Rooiooi Di.o o oo, fr /oo ootoc y han llamado a los selvticos; han destruido los caminos y se han vestido de pieles. As ocultan su temor esos chayanteos cobardes; buscan destruir los caminos para que nadie pueda llegar. Ya las sogas estn listas para amarrar las cargas de las llamas; para atravesar los desiertos ya nuestros hombros estn listos. Inka Ya piensas salir ol o.ootr c lo fro ir, a desbaratar a esos hombres ? Primero los llamars con dulces palabras. Cuidado, que amo a la gente y no quiero que se derrame sangre ni que se cometan masacres. Ollantay Yo tambin voy a salir, pues todo est listo; pero tengo un temor, una idea me atormenta. Inka Habla, di, aunque mi corona pretendas... Ollantay Escchame a solas. Inka General de las provincias de arriba, 2
anda a descansar a tu casa; por si tengo que llamarte maana estate por ac. Rumiawi Tus rdenes yo las cumplo 470 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 471 huntanay huk chimlliyllapi. (Vase.) Ollantay (Hincado sin yelmo) am yachanki, qhapaq inka: warmamantam yanarqayki; qamtam wiay qhawarqayki kay rurasqayki waminka. Qamta qatispam kallpaypas waranqaman kutipurqan; humpiypas unu sururqan, qamraykutaqmi kanipas. Phurur-awqapas 1 karqani tukuy qaqchaq, tukuy taqtaq; mancharinan llipi llaqtap anta champim sirkarqani. Maypim manapas lluqllaqchu awqaykikunap yawarin? Pipaqmi mana chawarin Ollantaypa sutin kaqchu? uqam qampa chakiykiman hanansuyu llapantinta, churarqani yunkantinta yanakuqpaq wasiykiman. Chankakunata kanaspa raprankutam kuchurqani; uqataq kururarqani wankawillkata taqtaspa. Maypim mana sayarirqan Ollantay awpaq awpaqta? uqarayku tukuy llaqta chakiykiman hamurirqan araq llamputa llullaspa, araq phia qaparispa, araq yawarta hichaspa, araq wauyta tarispa. 470 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 471 en un abrir y cerrar de ojos. (Vase.) Ollantay (Hincado sin yelmo.) Ya sabes, poderoso rey, que desde muchacho te serv; hacia ti siempre mir este general que has hecho. Siguindote mis fuerzas se multiplicaron por mil; mi sudor por ti corri como agua y por ti tambin soy quien soy. Yo fui las balas de piedra que a todos asustan y aplastan; por todos los pueblos temido cual porra de cobre los sangr. Dnde no ha corrido la sangre de tus enemigos? De quin el nombre de Ollantay no ha sido azote? Yo puse a tus pies todas las provincias de arriba y a los hombres de los valles para que sirvan en tu casa. Prend fuego a los chancas y les cort las alas; y yo pisote a los huancavilcas antes de amarrarlos. Dnde Ollantay no fue el primero en alzarse en armas? Por mi todos los pueblos vinieron a tus pies, ya con suave halago, ya gritando bravos, ya derramando su sangre, ya encontrando la muerte. 472 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 473 Qammi, yaya, quwarqanki quri champita, qamtaqmi quri chukuta. Imapaqmi runamanta hurquwarqanki? Qampam kay quri maqana, qampataq ima kasqaypas, kallpaypa chaninmi chaypas tukuytam qamman tikrana. am aputa hurquwanki, Antisuyu waminkata; pichqa chunka waranqata runaykita yupawanki. Hinantin anti qatiwan qamta yanakusqallaypi; uqatawanmi churayki ullpuykuspa chakiykiman. Asllatawan huqariway, yanaykim kani qhawariy; kay qisaykita 2 uyariy, Quylluriykita quriway chay kanchaywan puririspa, qam apuyta yupaychaspa, wiaytaq qamta qhawaspa waunaypaq thatkirispa. Inka Ollantay, qam runam kanki, hinallapitaq qhipariy; pim kasqaykita qhawariy. ancha wichaytam qhawanki. Ollantay Hukkamallaa sipiway. Inka uqam chaytaqa rikunay, manam qampa akllanaykichu; iway yuyayiykipichu karqanki? Utqhay, ripullay. (Entrase el Inca enojado.) 472 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 473 T, seor, me diste la porra de oro y el yelmo de oro. Para qu me sacaste de mi humilde condicin? Tuya es esta maza de oro y tuyo todo lo que soy, pues por ms recompensas que yo tenga todo te corresponde a ti. Ya me hiciste gobernador y general de Antisuyo; tengo bajo mis rdenes a cincuenta mil de tus hombres. Todos los antis me siguen solamente para servirte; conmigo mismo los pongo humildemente a tus pies. Levntame un poco ms, mira que soy tu siervo; escucha a este miserable y dame tu Estrella 3
para que con esa luz hasta mi muerte camine honrndote, mi seor, y siguindote eternamente. Inka Ollantay, eres plebeyo, qudate donde ests; mira quin eres, pones los ojos muy alto. Ollantay Entonces mtame de una vez. Inka Eso me toca ver a m, no es de tu eleccin; dime, estabas en tu juicio? Presto, vete. (Entrase el Inca enojado.) 474 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 475 Ollantay A, Ollantay, Ollantay! Chhaynatachu wischusunki? Kaytachu kutichisunki llapa taqtaq kayiykiman, chay chika yanasqaykiman? Ay, Kusi Quyllur warmilly! Kunanmi chinkarichiyki, am uqa pisipachiyki. Ay, usta! Ay, urpilly! Cae desmayado, se le da agua y volviendo en s prosigue. Ay, Qusqu! Ay, sumaq llaqta! Kunanmanta qayamanqa awqam kasaq, kasaq anka chay qhasquykita karaqta llikirquspa sunquykita kunturkunaman qunaypaq. Kanmi kallpay qarqunaypaq chay awqa chay inkaykita. Hunu hunu waranqata antikunata llullaspa, suyuykunata tuqllaspa pusamusaq pullqanqata. Saqsaywamanpim rikunki runayta phuyutahina; chaypim sayarinqa nina. Yawarpim chaypi puunki. Chakiypim kanqa inkayki. Chaypacham paypas rikunqa pisinchus uqapaq yunka, puchunqachus chay kunkayki. Manapunim quykimanchu iwanraq chay ususinta! Kicharinraq chay siminta manam qampaqqa kanmanchu 474 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 475 Ollantay Ah, Ollantay, Ollantay! De este modo te rechaza? As como corresponde a quien a todos ha vencido y tanto lo ha servido? Ay, Cusi Coillor, esposa ma! Acabo de perderte y de causar tu desgracia. Ay, princesa! Ay, paloma ma! Cae desmayado, se le da agua y volviendo en s prosigue. Ay, Cuzco! Ay, ciudad hermosa! A partir de ahora ser rebelde, el guila ser o, corrooc frooot tu pecho, ofrecer tu corazn a los cndores. Tengo fuerzas para expulsar a ese rey, ese tirano. Persuadir a mil millares de guerreros antis, con engaos traer mis legiones ac como escudo. Sobre Sacsayhuamn vers a mi gente como nubes; all se levantar un incendio y en sangre all reposars. Tu rey estar a mis pies y ver entonces l si mis valles son poca cosa y si te queda voz. Se atrevi a decirme : jams te dar mi hija ! Abri su boca y me dijo que ella no poda ser ma, conteniendo la clera, 476 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 477 ispa utikuy phiasqa, qunqur sayaspa maaptiy; inkam paypas uqa kaptiy, tukuymi chayqa yachasqa. Kunanqa kayllaa kachun. Pikichaki, puriy, riy, Kusiquylluriyta iy kunan tuta suyawachun. Pikichaki aqha rini, chisi rini Kusi Quyllurpa wasinta, tarini tukuyta chinta; tukuytaa tapurini, manam allqullapas kanchu. Tukuy punkum wichqarqusqa, hinantintaam qarqusqa, manaam pipas tiyanchu. Ollantay Warmankunar? Pikichaki Hukuchapas ayqipusqam mikuyta mana tarispa; tukullaam sayarispa manchaytaa takikuchkan. Ollantay Yayanchari pusakapun hatun wasinman pakarquq. Pikichaki Ichapas payta warkurquq; mamantinmi pay chinkapun. Ollantay Manachu pi uqamanta tapurikun qaynamanta? Pikichaki Waranqa runallam qamta maskasunki champichantin. Ollantay Tukuy suyu hatarichun! Tukuytam taqtanqa makiy! Kay maqanam makiy chakiy, tukuytam champiyqa ichhun. Pikichaki uqapas chay runataqa haytaymanmi qarataqa. Ollantay Pi runata? Pikichaki Chay Urqu Waranqatam ini, 476 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 477 cuando se la peda de rodillas; l es rey gracias a m, eso todos lo saben. Por el momento quede esto as. Pikichaki, anda, ve y dile a mi Cusicoillor que me espere esta noche. Pikichaki Fui enantes, anoche fui a la casa de Cusi Coillor y encontr todo desierto; pregunt a todos los vecinos pero no hay ni un perro. Todas las puertas han sido cerradas, se ha echado a todo el mundo y nadie ya vive all. Ollantay Y sus criados? Pikichaki Hasta los ratones han huido al no encontrar comida; slo el bho all posado deja or su lgubre canto. Ollantay Se la habr llevado su padre para esconderla en su palacio. Pikichaki O tal vez para ahorcarla; desapareci con su madre. Ollantay Nadie ha preguntado por m desde ayer? Pikichaki Slo el plebeyo Millar bien armado te ha buscado. Ollantay Que se levante el mundo entero! A todos aplastar con la mano! Esta porra me es manos y pies y a todos siega mi hacha. Pikichaki Yo tambin a ese hombre, ese pelado lo quiero patear. Ollantay A quin? Pikichaki A ese Urqu Waranqa, te digo, l es quien ha preguntado por ti. 478 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 479 payllam qammanta tapukun. Ollantay Inkach icha maskachiwan ispam phiakuchkarqani. Pikichaki Urqu Waranqa manam inkachu, runallam, chayri millakuy. Ollantay Chinkarinam Qusqumanta. Kay sunquymi watupakun, chay tuku chaytam willakun. Pikichaki Quyllurtari haqisunchu? Ollantay Imanasaqtaq chinkaptin? Ay, Quyllur! Ay, urpilly! 1 Ppurur aucca. Balas de piedra que sueltan de encima del castillo para defenderlo. (DGH) El primer componente de este trmino compuesto parece ser un prstamo del aimara: phuru-r(i) que hierve. 2 Quea. Pobre desmedrado, despreciado deshechado maltratado. (DGH) 478 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 479 Ollantay Me estaba enojando creyendo que el Inca me haca buscar. Pikichaki Urqu Waranqa no es inca 5
sino plebeyo y por eso despreciable. Ollantay Presiento que ella ya desapareci del Cuzco, es lo que anunciaba el bho. Pikichaki La dejaremos a Coillor? Ollantay Qu puedo hacer si desapareci? Ay, Coillor! Ay, mi paloma! 1 El Ollantay, uno de los monumentos ms importantes de la literatura quechua, es sin duda el drama ms famoso en esta lengua y el que ms veces se ha publicado desde que en 1853 Johann Jakob von Tschudi diera a luz en Viena una versin en quechua en su trabajo Die Kechua-Sprache. Al contrario de lo que se pensaba inicialmente, en la actualidad la mayora de especialistas est de acuerdo en que esta pieza dramtica no se remonta al perodo incaico sino que es de factura colonial. Las discusiones, en todo caso, giran en torno a la autora del drama y la tesis ms convincente es la que la adjudica a Antonio Valdez. Es lo que sostiene Csar Itier, siguiendo a Ral Porras Barrenechea y abundando en argumentos, en su artculo Ollantay, Antonio Valdez y la rebelin de Thupa Amaru, Historica. Vol. XXX, Nro. 1: 65-97. Ponticia Universidad Catlica del Per. Lima, 2006. 2 Es decir el Collasuyo. 3 La hija del Inca se llama Kusi Quyllur Estrella Feliz. 4 Pikichaki se reere aqu al general Urqu Waranqa a quien trata despectivamente de plebeyo (runa). Ahora bien, dado que waranqa signica mil y que el quechua no pluraliza un sustantivo precedido de un cuanticador, Ollantay entiende que mil hombres lo buscan. 5 Se produce aqu un malentendido simtrico al anterior: obsesionado por la antipata que le inspira Urqu Waranqa, Pikichaki es ahora el que malinterpreta las palabras de Ollantay. En efecto, al no tener artculos denidos ni indenidos, la frase anterior de Ollantay puede entenderse como el Inca me haca buscar o un inca me haca buscar . 480 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 481 Ni c anor Jar a ACTO PRIMERO Escena 1 a Al descorrerse el teln aparece Sumaqtika sentada en traje de peinarse y de pronto entra su hermano Paqu Rukana. Sumaqtika Ayh! (Despus de sonarse la nariz.) Rukana Imamantam sunquyki pakinchasqa, panally? Llakikuyiykita muchunki, matinki. Maykamataq turallaykip ukhunta qamparmananki? Yawariykip yawarinmi kani, urpi. Kichariway sunquykita. uqatapas llakim atipawan, munay uyaykita kirinchasqata qhawarispa, kanchaq yana awiykikunata wiqi hichariqta rikuspa. uku umia, Pachakamaqta waqyarikuy, sunquykita saminchay, wakcha turaykitari kusirichiy. 650"(- [ % 8" H$"0" 4%2-I$%3. &"3%.&"# +& 35"-$. "3-.2 480 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 481 ACTO PRIMERO Escena 1 a Al descorrerse el teln aparece Sumac-ttica sentada en traje de peinarse y de pronto entra su hermano Ppacco-rucana. Sumac-ttica Ay! (Despus de sonarse la nariz.) Rucana Por qu est quebrantado tu corazn, hermanita? Un dolor te atormenta y oprime. Hasta cundo tendrs sumido en la tristeza a tu pobre hermano? Paloma, soy la sangre de tu sangre. A m tambin me agobia el dolor, cuando veo descompuesta tu bonita cara, cuando miro tus ojos negros y brillantes derramando lgrimas. Delicada piedra preciosa, pdele a Dios que te d fuerza y dale un poco de alegra a tu pobre hermano. Sumac- t t i ca 1 Drama histrico nacional en cuatro actos 482 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 483 Sumaqtika Munakusqay pachapaqariq pukupuku, rimayiykim sunquyta llanllarichin, araq naqisqa urqu tikahina kasqanmanta. Llakikuyiyta ayqirichin. Pitaq, turally, qamhina chikllurinqa akariyiyta, muchuyiyta? Yachawaq, siklla waranway, imamantas wiqiparata takarini! Puuykuni, rikcharini; tiyarini, qaparini. Kusikuytam chiqnirini. Rukana Musphasaqmi kanchaq umia. Llakikuyiykita willawanki, imamanta paqarisqantari qamllallapi chinkachiyta munanki. Kusikuy, llanllaq chiwanway. Yuyayiykita waywachispa, unquykunata waqyanki. Qhawariy llapa runa wiqipachaman wischusqa kasqanchikta. Sumaqtika Iskay kutitaa tapuwanki chika munakuq simiykiwan. Willasqayki imamantas waqayiy paqarisqanta yachaspahina lirpunaykipaq sunquykipi. Maypachachus puusqaymanta muspha muspha rikcharini, Pachakamaqpa manchay sutinta rimarini. Inti taytanchik qhawarichiwasqanmantari, hiki hikim sunquyta samariyiytawan chaskichikuni, llasaq kanchayintari maanitaq llapa runamasinchikkunapaq. Maypachachus hawata thatkirini chaypachataq araq sisita Pikillaqtap wawankunata Muyna quchaman unu apamuq puririsqankuta rikuni. Ayh, llaqtally! Manaa kay tukuy unay watapi usachinkuchu unu chayachimuyta chayqa, piataq wawaykikunamanta khuyarikunqa? Ayh! Pachakamaq, (mira hacia lo alto) ima punchawmi akariymanta samarisaqku? Rukana Sutillantam rimarinki, phanchiq hamanqay, unumanta watan watan, killan killan muchusqanchikta. Yallinraq Intip churin, apu yaya Inka mana atichimunchu. Imatataq waqaywan, llakiwan a qam, a uqa u pipas taripasun? Ama mana yuyaypi takyaqwan musphaychu. 482 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 483 Sumac-ttica Querido ave pukupuku que canta al amanecer, tus palabras hacen revivir mi corazn, oor./it .o lo fr cl .rr, , o/o,otoo oi oo. Qoi/o .o to, /rooo, oc entender mi dolor y mi sufrimiento? Si supieras, algarrobo delicado, lo que me hace derramar una lluvia de lgrimas! Apenas me duermo, despierto. Apenas me siento, me pongo a gemir. Odio hasta la alegra. Rucana Me vas a volver loco, brillante piedra preciosa. Cuntame tus pesares en vez de ocultar su causa dentro de ti. Recobra tu alegra, begonia lozana. Olvida tus negros pensamientos, vas a caer enferma. Considera que todos los hombres estamos desterrados en este valle de lgrimas. Sumac-ttica Dos veces ya tiernamente me has hecho la misma pregunta. Te revelar, pues, el origen de mi llanto para que lo puedas meditar desde ahora. Cuando despierto febril de mis sueos, pronuncio el nombre temible de Dios 2 y, desde que nuestro padre el Sol me ha dado ojos para ver, sollozando le doy en ofrenda mi corazn y mi aliento, pidindole que derrame su luz abundante sobre todos mis prjimos. Apenas salgo, veo a los hijos de Piquillacta caminando como hormigas hacia la laguna de Muina para traer agua. Ay, mi pobre pueblo! Si en tantos aos no se ha logrado hacer llegar el agua hasta ac, quin se apiadar de tus hijos ahora? Ay! Dios (Mira hacia lo alto.) Cundo terminarn nuestros sufrimientos? Rucana E .rcoc, liri fr.iot, o o tro o, o tro o, oc.o lo folto c ooo. Sin embargo, el hijo del Sol, el inca, no ha podido remediarlo. Qu lograremos ni t, ni yo, ni nadie con lgrimas y tristeza? No te atormentes con vanos pensamientos. Sumac-ttica No es sa la nica causa de mi sufrimiento, hermano mo. Estn tambin las esperanzas 484 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 485 Sumaqtika Manam chayllaraqchu sunquyta nanachin, turally. Ancharaq Tituwanquwallu Pawqarwallpapiwan chay unay uqamanta rimasqankum. Rukana Wayllukusqay puka achanqaray, pisim llakiyiyki. Qhawariy runamasinchikkunap chiqaq akarisqanta, amataq chika unupi hiqipaytaqchu. Awkithupawan Pawqar-wallpawanqa qichunakuymi warminkupaq munasunkiku, uyarisqaykihina. Escena 2 a Rukana, Rumichaka, Sumaqtika Entra Rumichaka. Rumichaka Miskitachu pana turantin rimankichik, hukin purikachaspa, hukintaq tiyarayaspa? Kusikunim huk yuyaylla, huk sunquylla sami kawsaywan wayllunakusqaykichikmanta. Qhari kaq qharihina pananta munakuchun. Hinallataq warmi kaq turanpa allin kamachisqanta munakuywan, manchakuywan huntachun. Rukana Munakusqayku taytally, Sumaqtika ususiykip sunqullanmi llakikuypi pakinchasqa. Imatataq kamarisaq chay llakikuy thasnunaypaq? Rumichaka Paqu Rukana, takyasqa runaam kanki. Manam qayna punchaw aqu tulluchu. Paqarin minchhatam Qusqupi yachankihina Kuski Raymi. Pusay panaykita warmakunatawan. Qamri, Sumaqtika, manchakuywan, 484 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 485 que desde hace tiempo Ttitu-huanccohuayllo y Pauccar-huallpa acarician acerca de m. Rucana Mi querida begonia roja, sufres por poca cosa. Mira el verdadero sufrimiento de nuestros prjimos y no te ahogues en tan poca agua. Ttitu-huanccohuallo y Pauccar-huallpa compiten para obtenerte como esposa, como lo has escuchado decir. Escena 2 a Rucana, Rumichaca, Sumac-ttica. Entra Rumichaca. Rumichaca Qu suave conversacin tienen la hermana y el hermano, caminando el uno y sentada la otra? Me alegro de ver el mutuo cario que los une y hace felices. El hermano, como varn, debe prodigarle amor a su hermana, mientras sta debe obedecer a su hermano con ternura y respeto. Rucana Querido padre, el corazn de tu hija Sumac-ttica est quebrantado. Qu puedo hacer para consolarla? Rumichaca Rucana, ahora eres un hombre, ya no un adolescente como ayer. Como lo sabes, pasado ooooo, o l Co., .loror lo fto cl ooro./. Ll.o o to /roooo, .o o sirvientas. Y t, Sumac-ttica, anda a inclinarte respetuosa y humildemente ante el templo de nuestro padre el Sol. Vayan a conocer el palacio de Manco Cpac, el Coricancha, la Casa de las Escogidas, el Prado de los Suris y dems maravillas. Traten siempre con amabilidad al pequeo y al grande, al pobre y al rico. 486 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 487 kumuykuywan apunchik Intip wasinta ullpuykunki. Llapaykichik ama taqarinakuspa taytanchik Manqu Qhapaqpa wasinta, Qurikanchata, Akllawasita, Suriwayllata, tukuy imata riqsimuychik, huchuyta hatunta, wakchata qhapaqta miski simiwan rimaykuspa. Rukana (Ambos con una reverencia.) Munayiykiwan puririsaqku, taytally. Rumichaka Tuta punchaw qhawapayakusqay ususiy, am umaypia llakiyiyki. (La abraza.) Chinkarichimuy Qusqupi. (Se salen.) Escena 3 a
Ama suwa, ama llulla. (Abrazndolo.) Rumichaka Qampas hinallataq. 486 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 487 Rucana (Ambos con una reverencia.) Con tu permiso, padre, nos pondremos en camino. Rumichaca Querida hija en quien pienso noche y da, ya entiendo tu pesar. (La abraza.) Anda a perderlo en el Cuzco. (Salen.) Escena 3 a
Atoc-rimachi, Rumichaca Entra Atoc-rimachi. Atoc-rimachi Gran seor, pido permiso para entrar a tu casa. Rumichaca Entra, joven desconocido, a esta humilde casa. Atoc-rimachi No seas ladrn ni mentiroso (Abrazndole.) Rumichaca T tampoco. Atoc-rimachi Seor que mereces la amistad del hijo del Sol, he venido a tu casa y a tu pueblo para saludar tu majestad y ganar tu buena voluntad. Oh, inca misericordioso, mustrame tu benevolencia. He caminado desde el Antisuyo, sufriendo fro y viento. Soy el hijo primognito de Kusi Mayta. Tu hijo Rucana me conoce. Hemos ido juntos, bajo el mando de Cpac Yupanqui, a pelear contra los terribles soldados del rey chim. 488 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 489 Atuqrimachi Apu Intip churinpa khuyay munanan kuraka, wasiykimanmi, llaqtaykimanmi puririmuni manchay uyayki napaykuq, munayiyki usachiq. A, khuyapaya Inka, munawasqaykita qhawarichiway. Antisuyumantapacham purimuchkani, chirita wayrata muchuspa. Kusi Maytap phiwi churinmi kani. Riqsiwanmi Paqu Rukana churiyki. Paywan kuskam purimurqayku Qhapaq Yupankip kamachikuyinpi Apu Chimup phia runankunawan maqanakuq. Rumichaka Samaykuy wakcha wasipi, Atuqrimachi, Kusimaytap qhali churin. Paqu Rukana wawqiykim iwarqan. Qamchu Qhapaq Yupankip paa rikran kanki? Atuqrimachi Ar, uqam kani, sapa inka. Yallinraq kuraq wawqiymi sutiy sutillayuqtaq pim ayqichirqan Chimup sullka phia wawqinta. Rumichaka Pampachaway, Atuqrimachi, chika chikllukuq kayiyta. Munayiymanta usachiy, yuyaykusqaykitari ama ima manchakuywan rimariway. Atuqrimachi Manchakunay apu Inka, kumuykunay llampu kuraka, chunka mana apu Chimuwan maqanakuy willaqiykichu hamuni, icha sunquyki karanchanaypaq. Yallinraq, maykamataq qhasqullayta munakuy araq nina rawrarichinqa? Anchachus rimariptiy karaqta phiakuwaq? 488 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 489 Rumichaca Que encuentres descanso en esta humilde casa, Atoc-rimachi, gallardo hijo de Kusi Mayta. Tu amigo Rucana me ha hablado de ti. Tu eres el brazo derecho de Cpac Yupanqui? Atoc-rimachi S, yo soy, gran seor. Pero mi hermano mayor, quien lleva mi mismo nombre, es quien ha hecho huir al terrible hermano menor del rey chim. Rumichaca Disclpame, Atoc-rimachi. Entiendo poco de esas cosas. Har todo lo que pueda por ti. Dime sin miedo lo que tienes en el corazn. Atoc-rimachi Respetado seor, cacique bondadoso ante quien me inclino, no he venido a hablarte de la guerra contra el rey chim sino tal vez a irritar tu corazn. Pero hasta cundo el amor, cual fuego, abrasar mi pobre pecho? Quin sabe si no vas a enojarte cuando hable! Rumichaca Joven tmido, no soy un puma ni una serpiente para enojarme de algo bueno. El hombre puede conseguirlo todo. No tengas miedo. Atoc-rimachi Inca, ya que me alcanzas tu poderosa mano y tu corazn misericordioso, har un esfuerzo para juntar mis ideas y hablarte. Slo te pido que me escuches, muy sabio seor. Si fuera poeta, te expresara mi deseo con un canto. Si fuera msico, dejara que mi footo .oot oi oo, / io.o .ooi.. 490 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 491 Rumichaka Manchakuyiyuq wayna, manam pumachu, manam amaruchu kani allinmantaqa imamantapas phiakunaypaq. Tukuy haykapas qharipaqqa taripay atinallanmi. Ama manchakuychu. Atuqrimachi Inka, yakia tukuy atipaq makiykita mastariwanki, wakchakhuyaq sunquykita kichariwanki chayqa, willasqaykim tukuy yuyayiywan. Uyarikullaway, manchay yachayiyuq hamawta. Yarawiqchus kayman, takispallaraq munasqayta willaykiman, pinkuyllutachus yachayman qayllaykipi llakiyiyta rimarichiyman, o khuyakuq inka. Rumichaka Munasqay Rimachi, manapunim qhipaman kutiriymanchu. Makiypichus maawasqayki kanqa, yachakuy taripankim. Atuqrimachi Hamawta, sunquymi khatatatan munayiypi qamparmanasqa. Pimantaq ullpuykusaq mana wayllusqaypa taytanman kaspari? Khuyakuyiykita uqaman kamariy musphayiypa puchukananpaq. Entra un paje agitado, quien, despus de las generalas, desata su quipe [atado] y presenta un quipu enviado por el padre de Atuqrimachi. Escena 4 a Rumichaka, Atuqrimachi, paje. Paje
Apu kuraka, punchawiykikuna sumaq kachun. (Con gran reverencia se dirige a Atuqrimachi.) Llaqtan llaqtanta, wasin wasintam maskamuyki, qinqu 490 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 491 Rumichaca Querido Rimachi, no voy a desdecirme. Si lo que me pides est en mi poder, lo conseguirs. Atoc-rimachi Sabio seor, mi corazn tiembla de miedo, desesperado de amor. Ante quin me inclinara si no es ante el padre de la que quiero? Demuestra conmigo tu compasin y o fo o oi oro. Entra un paje agitado, quien, despus de las generalas, desata su quipe [= atado] y presenta un quipu enviado por el padre de Atoc-rimachi. Escena 4 a Rumichaca, Atoc-rimachi, paje. Paje Seor curaca, que los das sean propicios para ti. (Con gran reverencia se dirige a Atoc- rimachi.) Te he buscado en cada pueblo y cada casa, mareado por las muchas curvas de los caminos. Nadie se compadeca de m, contestando mis preguntas hasta que el hijo del cacique de Urcos me dijo que te encontrara en Piquillacta. Rumichaca Hombre del Cuntisuyo, qu dice el quipu que has trado corriendo? Atoc-rimachi Qu me dice mi respetado padre? Paje (Cloif.ooc l ooc , .lr., Qoric /i o oio io o./ , cio. Rtoic 492 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 493 qinqu ankunap musphaykachachisqan. Tapurikuni chaypachari, ni pi khuyarikunchu willaykuwaypi. Urqus kurakap churina niwan Pikillaqtapim tarinki nispa. Rumichaka Kuntisuyu runa, imatam riman khipu phawachimusqayki? Atuqrimachi Imanimuwantaq yupaychasqay taytay? Paje (Cloif.ooc l ooc , .lr., Ancha munasqay tuta punchaw yuyaymanasqay churilly. Unquyiypa watasqan, chakrakunap khipurisqanmi mana qhipaykitachu puririmuni, taytawan churiwan huk sunqulla, huk yuyaylla inka Rumichakap Sumaqtika ususinpa munayin warmiykipaq usachinanchikpaq. Yallinraq manchakuyiyuq runahina willamuway, kunamuway imatam unanchan chayta, chayman-hina suyulla aylluntin, qurintin, qullqintin puririnapaq. Rumichaka Kay rimarinaykipaqchu, Rimachi, simiyki aklluykachan? Manaraq rimaytapas tukuchkaptiyki khipu siminchakapun! Atuqrimachi Sutillantapunim ninki, kuraka, sunquypa mana rimarispa matikusqanta. Rumichaka Rimachi, yakia munakuyiykip ususiypawan wakinanta munanki chayqa, kutiriy chika chiti taytamamaykiman. Unanchasqaytari willamuy awpaqta napaykuspa sutiypi: Manam tayta kaypa kallpanwanchu, tuta 492 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 493 por la enfermedad y por los trabajos agrcolas, no he podido seguirte para que padre e hijo, unidos en un solo corazn, consigamos que Sumac-ttica, la hija del inca Rumichaca, sea tu mujer. Pero infrmame, hazme saber, como persona respetuosa que eres, de la decisin de Rumichaca para que, si es necesario, me ponga yo tambin en camino, con toda la familia, oro y plata. Rumichaca Para decirme eso era, Rimachi, que tanto tartamudeabas? Pues antes de que terminaras de hablar, el quipu lo ha revelado todo. Atoc-rimachi Es verdad, cacique, no me atreva a decrtelo. Rumichaca Rimachi, ya que quieres unir tu amor con el de mi hija, regresa muy pronto ante tus padres. Saldalos de mi parte e infrmales de lo siguiente: yo jams recurrira a mi autoridad paterna para entregar sin su consentimiento a la hija que es la nia de mis ojos. Dios quiera que algn da, en el momento de mi muerte, ella no tenga que hacerme ese reproche. Si tu amor te da fuerzas, espera unos das y vuelve ac para conocer la decisin de Sumac-ttica. Si ella quiere a otro, espero que no dejes como un enemigo la casa de un curaca que te quiere. Atoc-rimachi Padre, seor mo, tus sabias palabras caen en el corazn del ser a quien hablas como las aguas del torrente hermoso se derraman por el llano. Impulsado por la fuerza del amor, trabajar noche y da para hacer lo que me pidas. Ojal el cario y la compasin que me muestras no sean pasajeros sino que duren mientras vivas. Pero tu cario me lo mostrars realmente si me favoreces ante la muchacha que es el espejo de mi alma. (Le abraza medio hincado y casi llorando.) Padre mo, no me olvides por favor. (Sale.) 494 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 495 punchaw lulusqayta mana munachkaptin qhariman tanqaykuyman 1 . Yallinraq Pachakamaq munachun-hina qhipaqinmantaq sispa waunay pachapi mana chay huchaypa chatawananpaq. Wayllukuyiyki nanaqta kallpanchasunki chayri, punchawkunata yuparispa purisqaykita tikrarimuy, chaymanhina Sumaqtikap kamariyinta yachanaykipaq. Hukta munanqa chayri, amam araq awqa chinkarinkichu munaqiyki kurakap wasinmanta . Atuqrimachi Taytally, yayally, imaynam sumaq phaqchamanta chuya unu pampapi mitmirin, hinatam hamawta simiykimanta urmaykun pim nisqaykip sunqunpi. Munakuypa tanqarisqanchari tutatapas punchawchaspa niwasqaykita huntasaq. Ichaqa amam chika wayllukuq, chika khuyakuq sunquykiqa askamallapaqchu kanqa, yallinraq waunayki pachapim puchukanqa. Munawasqaykitari riqsisaq Tikaykip qusan kaspam 2 . (Le abraza medio hincado y casi llorando). Taytally, amapunim qunqariwankichu. (Sale.) Escena 5 a Rumichaka Ayh! Tayta kay, ima sasam kanki! Mana imapi rikukuqpaqri, manapas ima kaqmi rikhurinki. Pachakamaq! (Mira hacia lo alto!) Sunquyta saminchay, tayta kaypa kallpanmi mananiypaq qamparmanawan. Imam mana munayiykiwan rurakun? Tiqsimuyuntin runakuna, uywakuna, sachakunapas kamarisqaykim samarin, maywirikun. uqa mana rikuypas atina wawaykim maakuyki chakiykipi ullpuykusqa Sumaqtika wawallaykip yuyaywan, yachaywan imapas rurananpaq. 1 Esta frase est incompleta en el manuscrito de 1899. La hemos sustituido por la que aparece en el manuscrito de 1908. 2 Esta frase est incompleta en el manuscrito de 1899. la hemos sustituido por la que aparece en el manuscrito de 1908. 494 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 495 Escena 5 a Rumichaca Ah! Qu difcil es ser padre! Al que no lo es, le parece que no es nada. Dios! (Mira hacia lo alto.) Dame tus fuerzas porque el peso de la paternidad me agobia. Nada se hace sin tu voluntad. El universo entero, hombres, animales y plantas, descansan o se oitoo oo to .lootoc. 1, to ioioif.oot /i, troc o to i, t ic o to pobre hija Sumac-ttica acte con juicio y discernimiento. 1 Nicanor Jara naci en 1872 en el seno de una familia de origen espaol. Se desempe toda su vida como contador y lleg a ser tesorero municipal a principios del siglo XX. Su drama Sumaqtika se estren en el Teatro Municipal del Cusco el 30 de setiembre de 1899. Puede considerarse que es, despus del Ollantay, el drama ms representado en idioma quechua en el Per. Los pasajes que aqu se publican han sido tomados de Csar Itier, El teatro quechua en el Cuzco. Tomo II. Indigenismo, lengua y literatura en el Per moderno. Instituto Francs de Estudios Andinos y Centro Bartolom de Las Casas. Lima y Cusco, 2000. 2 En todos los dramas quechuas de nes del siglo XIX e inicios del siglo XX, la religin incaica aparece dominada por un dios creador, llamado Pachakamaq, quien presenta las mismas caractersticas esenciales del Dios cristiano, razn por la cual optamos por traducir Pachakamaq como Dios . 496 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 497 Ne me s i o Zi ga Cazorl a !5$% 34[ 52'% ACTO PRIMERO Escena primera El primero aparece sentado pensativo en una piedra al verse sin padres y con hermanos menores. Qumirqinti: Kunankamam ancha muspha muspha rikukuni, tunki tunki sunqullantin, taytamamayta chinkachispa, iskay irpa sullkachantin. Imatataq rurasaq kay wawakunawan? Ichaqa tukuy imatam uqam hapini kuraq-hina. Lliwmi makiypi; munaspay qusaq wiariptin kaykunaman. Qurichuspicha, maypim kanki? Allintachu nina rawrachkan? Qurichuspi: Ninaqa allintam rawrachkan, kawsarispa, wauykuspa. Charan llantawan phukumusqaypi, awiypas chuqillaam, uyaypas yanallaam, simiypas chuytullaam. Qumirqinti: Chuspicha, llakichkanim, musphachkanim, yayanchikmanta. Llillipunam awillaypas waqasqaypi, mana piniyuq rikukuspa, mana mayman kutiriyta atispa. Hiqipanqaam sunqullaypas llakiy pukyup mukisqan wiqiy quchapi. Icha yarqachkasunkichu... Qurichuspi: Imamantam llakichkanki, wawqilly, sullkachaykikuna kachkaptin? Manam waunraqchu Qurichuspicha, kachkanraqmi 496 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 497 ACTO PRIMERO Escena primera El primero aparece sentado pensativo en una piedra al verse sin padres y con hermanos menores. Qumirqinti: Desde que perd a mis padres y tengo el cuidado de mis dos hermanos menores y hurfanos ando confuso y angustiado. Qu voy a hacer con estos nios? Menos mal que como hermano mayor dispongo de toda nuestra herencia. Est toda entre mis manos y, cuando crezcan ellos, si as lo deseo, se la entregar. Qurichuspi, dnde ests? Est ardiendo bien el fuego? Qurichuspi: El fuego est ardiendo bien, se reaviva a ratos y luego languidece. A m, de tanto soplar sobre la lea hmeda, los ojos se me han puesto legaosos, la cara negra y la boca alargada. Qumirqinti: Mi pequeo Chuspi, la muerte de nuestro padre me vuelve loco de dolor. Hasta los ojos me arden ya de tanto llorar mi abandono y desamparo. Mi corazn est por ahogarse en un manantial de pesares y en el mar de mi llanto. Pero tal vez tengas hambre... Qurichuspi: Qu es lo que te atormenta, hermanito, si tienes a tus hermanos menores? El pequeo Qurichuspi no ha muerto todava, an tienes a quien te quiera y te alegre en tus penas. No llores, no llores, yo llorar en tu lugar. Bailar, cantar, tal vez Drama Quri ch uspi 1 498 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 499 munaqniyki, llakiyniykipi kusichiqniyki. Ama waqaychu, ama waqaychu, uqa waqasaq waqanaykita. Tusurqusaq, takirqusaq, icha imatachu rurarqusaq kusiykipaq. Qumirqinti: Manam imatapas munanichu, wawqilly, munay wawa. Imach kanpas kay sunquypi, kikiypunim mana yachanichu. Sapa puuykuptiymi, qhincha millay rikranchawan, yana paspa sawnanchawan. Kaymi quymin tuta punchaw ancha phutiq sunqullayta, kaymi qamparmanan ancha muchuq qhasqullayta. Pillas kanman watuy yachaq? Mayllas kanman kay yana khipu paskariq, sutin simi mastariq kay musquyta? Qurichuspi: Imas chayri kanman mana paskay atinapaq? Icha uqa atiymanchus? Qumirqinti: Ama chayman churakuychu. Samparaqmi kanki. Anchatam kayta munaspa, qhawarinki. Kay watuyqa, kay paskayqa hamawtapaqmi. Qurichuspi: Ancham musphan, ancham phutin pita pita kay wawa sunquy watuq-hina huk millayta, kichka kawsay qallariyta. Kayta nini qaynamanta Quriqhasqu wawqinchikta, manam payri kayta iinchu, manataqmi qhawarinchu millay, ranra an suyasqanta. Hinam kachkan kay sunquypas kichkakunap turpuykusqan tunki tunki. Qumirqinti: Upallay, hirqi! Yarqaymantam rimachkanki. Yanqatam musphachkanki. Puriy, hanqa, mutinchikta timpuchimuy. Qurichuspi: Hina hina qarquwachkay pituykimanta. Karachinim anchakama sunquykita, kuska kuska rimaptinchik. Imatachu icha watun kay sunquy. Chaymi kunan hanqa, lluqsiy niwachkanki mutinchikman tumpa tumpa. Qumirqinti: Warma, imananmi? Ama simi simi kutichiwaychu, chaqlaykimantaq. Wawqiykita waqyamuy, hanqa. Maypim purin? Imatam ruran? Qurichuspi: Yayay ranti wawqilly, kaypim kani sullkachayki, kamayniyki ruranaypaq, kunayniyki huntanaypaq. Sipiwaypas, qhuruwaypas, chakiykipim wausaqpas. Qamman kunasqan kayku. Yayanchikpa munayniyki rurakuchun. Qumirqinti: Manam chaytachu tapuyki. Ruray kamachisqayta. Y en seguida se sale y el otro se queda exclamando: 498 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 499 yo pueda alegrarte. Qumirqinti: No deseo nada, querido hermano, buen nio. Yo mismo ignoro lo que pasa en mi corazn. Cada vez que me duermo, siento que me abruma una terrible y funesta carga y que una negra culebra se aduea de mi mente. Esto es lo que da y noche consume mi pobre alma, esto es lo que oprime mi pecho adolorido. Habr quien pueda descifrar ese presagio, quien pueda desenredar ese nudo oscuro y acertar en interpretar esa pesadilla? Qurichuspi: Qu ser eso que no pueda ser entendido? Tal vez yo pueda? Qumirqinti: No te metas en eso. Todava eres una criatura. Qu atrevido que eres! Este misterio, este presagio es para gente sabia. Qurichuspi: La pena y el dolor arrebatan mi corazn tierno e inseguro, como si presintiera una desgracia, el inicio de tiempos difciles. Varias veces se lo he dicho a Quriqhasqu, pero l no lo cree ni adivina el camino triste y pedregoso que le espera. As estoy, todo angustiado y con el alma punzada de espinas. Qumirqinti: Cllate, mocoso! El hambre te hace desvariar y disparatar. Corre, aprate, anda a hervir mote. Qurichuspi: As es como me rechazas? Veo que te he enojado al hablar de igual a igual contigo. Parece que algo presenta yo y justo ahora me botas con pretexto de mandarme a hervir mote. Qumirqinti: Qu te pasa, mocoso? No me contestes con ese descaro. O quieres una bofetada? Anda, corre, llama a tu hermano. Dnde est? Qu hace? Qurichuspi: Querido hermano, eres mi segundo padre y tu hermanito menor est aqu para obedecerte y hacer lo que le ordenes. Mtame, crtame la cabeza, por lo menos morir a tus pies. A ti hemos sido encomendados. Hgase tu paternal voluntad. Qumirqinti: No te pido tanto. Haz lo que te he ordenado. Y en seguida se sale y el otro se queda exclamando: Escena 2 a Qumirqinti: Ay padre mo! Ay madre ma! Dnde, dnde estn? Adnde se fueron? Qu funesta y cruel torrentera los apart de mi vista? Slo me queda lamentarme en las tinieblas de mi alma. Pjaros del cielo, no se habrn encontrado por all con mis padres? Nubes aciagas, tal vez ustedes me los estn ocultando. Arboles frondosos, quizs sus sombras escondan por esos montes al feliz depsito de mi cario. Montes y valles, tal vez ustedes hayan visto a mis queridos padres. Hierbas que cubren 500 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 501 Escena 2 a Qumirqinti: Ay, yayally! Ay, mamally! Maypim, maypim kankichik? Maytam rinkichik? Ima awqa yana lluqllam pakasunkichik awiymanta? Sunquy tutayasqam waqayasaqa. Hanan phawaq phichiwkuna, chayiqpi manachus tupamunkichik mamataytaywan? Qhincha qhincha phuyukuna, qamkunachu icha chayiqpi pakachkankichik taytamamayta? Atiy raphi mallkikuna, icha llanthuykichikchu pakawachkan chay sacha sachapi munakuyniypa kusi taqi churakuyninta? Urqukuna, wayqukuna, qamkunachu icha chayiqpi rikuwaqchik taytamamallayta? Hallpa rikuy wiaq qurakuna, manachu chayiqpi kan sunquypa sunqun? Tiqsimuyu pachallichiq Pachakamaq, huk simillata rimariy taytamamaymanta, icha chaywan kay wauy pitiq sunquy kawsarinman. Desesperado dice: Yanqam imapas, tukuypas! Makiypim sullkachaykunam muchuchiwanman wiarispa. Lluqsichunku kaymanta, manam astawan rikuymanchu. Chinkachunku awiymanta, sapallaya wausaqpas. Manapunim uywaymanchu kaykunata. Yachamuchunku chayiqpi humpinkuwan kawsakuyta. Sapaymi aswan kusi kawsasaq. Chay Qurichuspicha ancha simisapacham, yuyaypa llallisqan ichaqa manam qasichu uqawan kanqaku tiyaspanku. Quriqhasqucha, maypim kanki? Imatam rurachkanki? Llamakuna huntasqachu kachkan? Tiqimurqanki allintachu yayanchikpa saqisqan quri qhutquta wayaqakunapi? Pitaq chayta qhawachkan? Escena 3 a Quriqhasqu: Napaykuykim, wawqilly. Imaynallam kachkanki? Qumirqinti: Imaynapas kakusaq! Imam qamman qukusunki? Willaway hanqa tapusqayta! Quriqhasqu: Amalla phiapayawankimanchu, manchakapullaykiam kukuchitahina. Sapa kuti, sapa punchaw qaparispa kutupayawaptiyki, tulluykunapas chukukukun, uma chukchaypas sayarin, wirpaykunapas khatatatan, hankuykunapas qinti qinti rikukapun. Sapa qamta 500 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 501 la faz de la tierra, no estar en algn lugar el alma de mi alma? Creador que abrazas el universo todo, dime algo de mis padres, aunque sea una sola palabra, tal vez as mi corazn agonizante pueda revivir. Desesperado dice: Pero todo, todo es en vano! El cuidado de mis hermanos menores ser una causa de tormentos cuando crezcan. Que se vayan de aqu! No puedo verlos ms. Que desaparezcan de mi vista, por lo menos morir solo. No puedo criarlos. Que vayan a aprender por ah a subsistir con el sudor de su frente. Ms feliz vivir solo. Ese pequeo Qurichuspi es un hablador y es demasiado inteligente. Pero no van a vivir en paz si se quedan conmigo. Quriqhasqu, dnde ests? Qu ests haciendo? Estn todas las llamas? Has cosido bien el oro que nos dejaron nuestros padres en talegas sucias? Quin las est cuidando? Escena 3 a Quriqhasqu: Buenos das, querido hermano. Cmo ests? Qumirqinti: Y a ti qu te importa cmo pueda estar? Contesta lo que te he preguntado, rpido. Quriqhasqu: Por favor, no te enojes siempre contra m. Te tengo mucho miedo, como a un condenado. Cada vez, cada da que me haces reproches y me gritas, se me estremecen los huesos, se me eriza el cabello, me tiemblan los labios y se me encogen los nervios. Y cada vez que te miro, cmo quisieran esconderse mis ojos! Qumirqinti: Aprate, contesta lo que te he preguntado. No estoy jugando ni me estoy divirtiendo contigo. Quriqhasqu: Las llamas todava estn pastando. Una de ellas haba estado relinchando porque le duelen los dientes y no s qu hacer, hermanito. T lo sabes? Mientras caminaba hoy por el campo, me encontr con {tres} zorro(s) de slo dos patas 2 . Qo/ ioif.o . Qumirqinti: Ya te dije, mocoso, que yo no estoy jugando. No me vengas con adivinanzas, no estoy para eso. Habla con calma, no te burles as. Fuera! Se sale y solo: Quriqhasqu: Qu desgracia ms amarga y spera! Es sueo o realidad el 502 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 503 qhawariptiy awiykunapas pakakuyta munay munan. Qumirqinti: Utqhay, willaway tapusqayta. Manam uqa pukllanichu, manataqmi qamwan uqa asinichu. Quriqhasqu: Llamakunaqa mikhuchkasqaraqmi ichhuta, huk kaqllanmi kiru nanaywan qalalalachkasqa. Imach allinpas kanman, wawqilly? Yachawaqchu, kunan purun risqaypi (kimsa?) atuqwan tupamuni, iskay chakiwankama watuy chayta? Qumirqinti: am niykia, hirqi, mana uqa pukllanichu, ama imasmarikunata willawaychu, manam chaypaqchu kani. Qasi sayaspa rimay, ama chiqchiychu chhaynaqa, lluqsiy! Se sale y solo: Quriqhasqu: Ima llakim kay uqapaq ancha pusqu, ancha qhatqi! Musquypichu, sutipichu rikukuni kunanhina llakinaypaq? Maypim kanki hathun kusi taytamamally? Ima aqum siqrasunki chay kitipi, chay suyupi? Ima mayum harkasunki? Ima urqum kutichisunki chay kinraypi, chay qhipapi, wawaykichikta qunqarispa kanaykichikpaq? Maypim yuyay? Maypim sunqu? Ima wayram apakapun? Qumirqinti: Lluqsiy, lluqsiy kaymanta, anchataam muchuyki. Sunquytam tukunki allwakuspa. Ama, qhincha chiririnka, kaypi muyupayawaychu. Hanqa, lluqsiy, hanqa, lluqsiy! Karawanmi pituyki kaypi. Quriqhasqu: Pachakamaq qullanan apu awki, yayally, qunqur chaki ullpuykuspam muchaykuyki, yupaychayki kay usuri willullu hirqillayki. Qammi kanki llapa wakchap kusikuynin, aswan sumaq, aswan llampu, aswan uku khuyakuqniy. Qammanmi huchuy hathun ullpuykun, qampim tarin llapa kusi samillanta. Chaymi kunan minkakuyki qarqusqaa rikukuspa. Manam pipas aswan kanchu uqamanta mama taytay chinkariptin. Pimanataq anchhuykusaq? Maymanataq kutirisaq? Maytaataq yaykuykusaq, ancha kusi, ancha sami, yarqawanmi, chakiwanmi nispa? Sapan qamllam apu kanki, llakiyniypi kusi miraq, waqayniypi kusichiqniy. Kancharimuy as allinta, as sumaqta, rikuchiway allin anta, ama pantay purinaypaq. Qumirqinti: Yaw, millay, yaw, qhincha, lluqsiy, lluqsiy wasiymanta! Anchatapuniam muchuykichik. Manam qamkunaqa taytaypa 502 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 503 infortunio que me aqueja? Dnde estn ustedes, padres mos, que eran toda mi alegra? Qu arena movediza los trag por esos parajes, por esos lugares? Qu ro ataj sus pasos? Qu cumbres all atrs, por aquellas laderas, los hicieron retroceder y olvidarse de sus hijos? Dnde estn los objetos de mis pensamientos y mi afecto? Qu viento se los llev? Qumirqinti: Fuera, fuera de aqu! Ya te aguant demasiado. Tus ladridos me sacan el alma. Deja de revolotear por aqu, mosca de mala suerte. Sal, rpido! Fuera, aprate! Tu compaa me exaspera. Quriqhasqu: Oh Creador del Mundo, Supremo Seor y Prncipe, Padre mo! Este pobre huerfanito Te adora y reverencia hincado de rodillas. T eres la alegra de todos los pobres, el que ms generosa, benigna y suavemente se compadece de m. Ante Ti se postran grandes y pequeos, en Ti encuentran toda su dicha y alegra. Por eso a Ti acudo, ahora que me veo abandonado. Nadie ms me puede auxiliar desde que perd a mis padres. A quin me acercar? Hacia quin me volver? Dnde, alegre y feliz, buscar refugio y remedio contra el hambre y la sed? T solo, Seor, pones alegra en mis penas y me consuelas en mi llanto. Almbrame un poco ms, un poco mejor y ensame el buen camino para que no ande extraviado. Qumirqinti: Oye, miserable! Oye, desgraciado! Fuera, fuera de mi casa! Ya los aguant demasiado. Ustedes no son hijos de mi padre ni nacieron de mi madre. Desde que dejaron de mamar, ellos los criaron a ustedes como a unos pobres corcovados. No los quiero para nada. Se salen llorando los dos chicos y se cierra el teln y aparecen sentados al pie de un rbol y lloran su desventura. ACTO SEGUNDO Escena nica Quriqhasqu: Qu desgracia! Qu vamos a hacer? Ante qu puerta inclinarnos alegres? A quin llamar? Dnde buscar amparo? Ya no hay nadie, ni una persona, para compadecerse de nosotros. Ahora el sol es nuestro padre, la luna nuestra madre y las estrellas nuestra familia. Pero el Creador es grande y nos va a cuidar siempre. En Su providencia l sacar de la nada todo lo necesario para nuestra dicha y felicidad. Qurichuspi: Vaymonos, hermanito, a Qamawara 3 . Tal vez encontremos ah a 504 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 505 churinchu, ni mamaypa wawanchu kankichik. Hanukamanta uywasqan kumillukunam kankichik. Manam uqa imapaqpas munaykichikchu. Se salen llorando los dos chicos y se cierra el teln y aparecen sentados al pie de un rbol y lloran su desventura. ACTO SEGUNDO Escena primera Quriqhasqu: Imapitaq rikukunchik? Imatataq rurasunchik? May punkutataq ullpuykusun kusi kusi? Pimantaq risun? Maymantaq anchhuykusun? Manam pipas, manam maypas aswan kanchu uqanchikpaq khuyaq sunqu munaqinchik. Kunanqa rikukunchik killa mamayuq, inti taytayuq, quyllurkuna aylluyuq. Ichaqa Pachakamaq ancha hathunmi, uywallawasunmi. Paymi mana kaqmanta tukuy imata churamunqa kusinchikpaq, saminchikpaq. Qurichuspi: Haku, wawqichy, Qamawarata. Ichas chaypi tarimuchwan khuyaqninchikta, pillatapas, kallpa tullu hapinanchikkama. Quriqhasqu: Ama, ama maytas. Haku kutipusun wawqinchikman. Wawqinchikta llullaykuspa pampachayta maamusun. Manach ancha awqa rumi sunquchu kanqa. Haku, Qurichuspicha, ama waqaychu, haku wawqichy, haku. Maytataq risun mana imayuq? Kayninpas qaqataq, chayninpas mayutaq, waqninpas sayaqtaq, maynintataq chhaqay anman chimpasun wichaypas uraypas purinanchikpaq? Qurichuspi: Imaman risun, chhaqay awqa hiwaya sunquman, munaqninpas mana munakuy yachaqman. Amapunia, amapunia, sutillanmi runaqa kanchik, qhawaykunalla. Pachakamaqqa churamullanqam tukuy imata. Manam pi, maypas waunchu yarqayllamanta. Aswan huchuy kuruchatapas wiray wiraytam uywan allpa sunqupi. Chaychus mana uywakuwachwan usurillanta, usuchasqata rikuwaspanchik? Quriqhasqu: Ar, hinam tukuy rimasqaykipas. Pampachayta yachasun kunanmanta hatun samiyuq kananchikpaq, munakuyta puchkananchikpaq, allin sunquyuq kayta allwinanchikpaq. Qurichuspi: Wawqichally, chanillantam rimarinki, sutin simi, suti 504 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 505 alguien que nos compadezca, mientras crezcamos. Quriqhasqu: No, no vayamos a ninguna parte. Ven, regresemos adonde nuestro hermano. Le pediremos perdn humildemente. Su corazn no ser tan duro y malo. Vamos, Qurichuspi, no llores, vamos, hermanito, vamos. Adnde iremos as, sin nada? Por todas partes se ven cerros, ros y cumbres elevadas. Por dnde alcanzaramos aquel camino que va subiendo y bajando? Qurichuspi: Para qu vamos a ir a buscar a ese ingrato que no sabe amar a los que lo quieren? Ya no ya! Ya no ya! Basta ver a la gente para conocerla. El Creador proveer siempre todo. Nadie nunca se muere solo de hambre. l alimenta a saciedad /oto ol o iofo ooo o lo otroo c lo tirro. Co o o .o o .oicor o nosotros si nos ve tan infelices y abandonados? Quriqhasqu: S, tienes razn. Aprendamos desde ahora a perdonar, si queremos alcanzar la dicha y devanar los hilos del amor y la generosidad. Qurichuspi: Has dicho la verdad, hermanito, con claridad, sencillez y acierto. As debe ser, as hay que portarse. Pero el hombre no lo acepta, no quiere conocer esta verdad que lo incitara a obrar bien y ser bondadoso, y de esa manera lo hara feliz. El hombre ama a su enemigo y aborrece sin motivo a su amigo. Eso est por siempre inscrito en nuestra carne. Es una sombra oscura que mora en nuestro corazn. Nos vuelve ciegos al ocultarnos la luz y es lo que ms amamos. Quriqhasqu: Ven, aprate, vmonos adonde nuestro hermano. Ya est anocheciendo, estamos ac y qu tenemos para comer y dormir? Qurichuspi: Yo ya estoy bien seguro de que ese Qinti de corazn de serpiente nunca o o.r. Lo /il o .o toot ot ./o frooto ool/f.ooot o o .roo y exhala humores al evaporarse. Eso es lo que lo vuelve colrico y odioso. En vano regresaramos. La envidia ha crecido en l junto con la soberbia. Una noche inicua ha cado en sus ojos. Ya no nos reconocera. Quriqhasqu: Vamos, como sea regresemos, la helada y el viento nos pueden vencer y los espritus malignos hechizarnos, la Tierra nos puede agarrar y los cerros se pueden enojar. Si terminamos como ciervos salvajes, nos devorarn los gatos monteses que vagan por la oscuridad de la media noche. Qurichuspi: Te acompaar de todas maneras, aunque sea para volver ac ms ofiic , oclric tco.io, ooooc , ooioc tro .. Los dos chicos: Hroooit, oloo oio, oi oloito, fr croco, orcocoro preciosa, tortolilla de oro, rub de ardiente resplandor, crepsculo purpreo, larga .oollro c ootioc rf, col. olooro, .i. oooootiol, ooo col.iioo , .ritolioo, ollo fr c qanturwalla, la ms querida, la ms preciada en jardines y 506 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 507 sunqu, mana panta. Hinam kanan, hinam rurukunan. Ichaqa, runa manam chaymi ninchu, manam chayta riqsiyta munanchu, allin sunqu kawsananpaq, allin ruraywan purinanpaq, chayhinamanta kusi kawsay tarinanpaq. Chiqniqnintam runa wayllun, munaqnintam yanqa chiqnin chiqnikuspam. Kaymi, kaymi aychanchikpi wiay qurpa. Kaymi sunqunchikpi yana llanthu, awsa kaywan kanchayta pakaykun, aswan aswan khuyananchik. Quriqhasqu: Haku, hanqa, ripusun wawqinchikman. Chisiyanam, kaypi kanchik, imanchiktam mikhusun? Imanchikpim puusun? Qurichuspi: Allintaam watun sunquy tuychikapi, manapunim chaskiwachwanchu amaru sunqu Qintiqa. Ancha miski chunqasqanmi hayaqi sunqunpi puqun millayta, chaymi phusuquyan quymispam. Chaymi churan phiata, awqa millay kananpaq. Yanqapunim kutichwan. Chikikuymi paypi miran apuskachawan. Mapa millaymi awinpi tutayan. Manaam riqsiwachwanchu. Quriqhasqu: Haku, hina kutipusun, qasa wayram atiwachwan, suqa phirum khipuwachwan, Pachamamam hapiwachwan, awkikunam phiakunman. Kita sallqa tukuptinchik, usqullukunam mikhuwachwan, chawpi tutap llanthullanpi purimuspa. Qurichuspi: Hinatapas riysisqayki kasqan chaki kutimunanchikpaq, aswan waqaq, aswan muchuq, wichay uray kuti tikraq. Los dos chicos: Wawqichally, sunquchally, urpichally, quri tika, quri puytu, quri kitu, rawraq lliplli puka umia, rankhi rankhi sansaq qiqma, misa awaq suni chukcha, uku simi, kawsaq pukyu, miskiy miskiy qispi unu, inkillkunapi, pawqarkunapi aswan chikllusqa, aswan wayllusqa sumaq tika, qanturwalla, qammi kanki mukmurichkaq puqpukilla, llanllarichkaq waqankilla, rawrarichkaq llampu achanqaray, maakuykikum khuyayniykita kay usuri wakchallaykipaq. Punku qhipallaykipi qurpanchawayku. Qunqur chaki wiqi awim maakuykiku kay samita, kay kusita. Kichaykuway punkuykita. Tipkallasaqam chakiypi, waullasaqam yarqaypi, intip kankasqan, chirip atisqan. Qumirqinti: (Sale y los bota miserablemente.) Imamanmi akay wiqi aysaq millay millay haqarwitukuna hamuwankichik, wasiy punku qhinchachaq? Karunchakuychik kaymanta. Mana chayri wankiykichikmi makiypi, akaspam rurasaq kay kayllapi muyunkichik chayqa. Se cierra el teln y aparecen en el campo al pie de un rbol. 506 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 507 rosedales, a ti, que eres pujante capullo de puqpukilla, lozana planta de waqankilla, tersa y encendida achanqaray, te pedimos compasin para los pobres infelices que somos. Danos asilo, detrs de tu puerta. De rodillas y con lgrimas te pedimos esta alegra, esta felicidad. Abrenos tu puerta. Nos estamos marchitando de sed y muriendo de hambre, quemados por el sol y vencidos por el fro. Qumirqinti: (Sale y los bota miserablemente.) A qu vienen, langostas repugnantes, con sus malditas lgrimas, trayendo la mala suerte a mi casa? Aljense de aqu. Si siguen dando vueltas por ac, los estrangular con mis propias manos y les cortar la cabeza. Se cierra el teln y aparecen en el campo, al pie de un rbol. 1 Drama escrito en 1915. Su autor, el sacerdote Nemesio Ziga Cazorla (San Salvador, Calca, 1895) se distingue de la mayora de los dramaturgos quechuistas de su generacin, y de las generaciones anteriores, por su procedencia social y por el mbito en que desenvolvi su actividad literaria. Mientras aquellos pertenecan casi todos al estrato de las familias acomodadas cusqueas y se dirigan en primer lugar a su propio grupo social, Nemesio Ziga tuvo por pblico, como corresponda a su posicin de cura de pueblo, a los estratos inferiores de la sociedad. Este fragmento ha sido tomado de Csar Itier, El teatro quechua en el Cuzco. Tomo I. Dramas y comedias de Nemesio Ziga Cazorla. Instituto Francs de Estudios Andinos y Centro Bartolom de Las Casas. Lima y Cusco, 1995. 2 Encontrarse con un zorro en un camino signica que uno nunca volver a cruzar este camino. 3 Qamawara es una comunidad ubicada entre los 3500 y 3800 m.s.n.m. (ecologa qhichwa), cerca de San Salvador (distrito de Psac, provincia de Calca, departamento del Cusco). 508 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 509 Lui s Ochoa W"&3. 11 ;$">+9%" %&3"%3" +& -$+2 "3-.2 d+$2. (5+345" Escena 2 a Manco abre el sullu y las trancas de la puerta. Manqu Imatam munachkarqanki? Ariruma Kunankamam suyachkayki. Piwantaq hawapi rimachkarqanki? Manqu Kay waqayasqa umaypi yuyaykunawan. Ariruma (Abrazndole.) Saqiykuway, lluqsirisaq. Kay machaywan llakiyiy wakikuspa sinchita llasawan. Ancha chirim kay pirqakuna kawsayiypaq. Pisinmi wayra kaypi samay kacharinaypaq. Manaam awiypas kanchu waqanaypaq. Manqu Makiymanta hapiykukuy, Ariruma. Ariruma (Tomndole la mano.) Imanaptintaq chukchun makiykiri? 508 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 509 Manco II 1 Tragedi a i ncai ca en t res act os Escena 2 a Manco abre el sullu y las trancas de la puerta. Manco Qu queras? Ariruma Te estaba esperando. Con quin estabas hablando? Manco Con los pensamientos de mi mente enloquecida. Ariruma (Abrazndole.) Por favor, djame salir un poco. Esta gruta aumenta la congoja que me oprime. Estos muros son muy fros para mi salud. El aire me falta para respirar y ya no tengo siquiera ojos para llorar. Manco Agrrate de mi mano, Ariruma. Ariruma (Tomndole de la mano.) Por qu tiembla tu mano? 510 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 511 Manqu Sinchi kallpayuqmi chiri. Ariruma (Acariciando las manos de su padre.) Ima llampum karqan mallwa qantut makiyki musquyiypi chisillapas chukchayta wayllurispa, llaki kawsayiyta qunqachiwan mullkhurispa! Manqu Chisi musqukurqankichu? Ariruma Ar. Maypich kachkasqanipas. Achkha runa mana riqsisqa hinantinpi muyuykuwaspa qamkunamanta kallpa kallpa taqawaspa ayqichiwan wayrahina. Manqu (Violentamente le tapa la boca.) Chayllataa! Qunqay chay mana chanin musquyta. Ariruma Phiachiykichu willaspa? Manqu (Conmovido le besa en los cabellos.) Upallay. Pampachawaytaq muchaykuwaspa. (Aparte.) Wiqiymi ruphan uyayta lluqllarimuspa. Ariruma Imaynatam muchaykuwanki hinallatataq musquyiypi huk wayna muchaykuwan. Manqu Imatam ninki? Ariruma, paqtataq! Ariruma Karanchasunkichu rimasqay? Mana allintachu rurani musqukuspa. Imaraykum ayqirinki yaya munasqay uqataq kusichinay kachkarqan takiykuspa 510 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 511 Manco El fro es muy fuerte. Ariruma (Acariciando la mano de su padre.) Qu suave era tu mano de mayhua cantuta cuando anoche, en mis sueos, me acariciaba tiernamente el cabello, hacindome olvidar mi tristeza! Manco Anoche soaste? Ariruma S. No s dnde estaba. Muchos hombres desconocidos me rodearon, me separaron de ustedes a la fuerza y me arrastraron como un ventarrn. Manco (Violentamente le tapa la boca.) Basta! Olvida ese sueo absurdo. Ariruma Te ha enojado lo que te he contado? Manco (Conmovido le besa en los cabellos.) Calla. Y perdname con un beso. (Aparte.) Las lgrimas desbordan de mis ojos y me queman la cara. Ariruma As como me besas, en mi sueo un joven me besaba. Manco Qu dices? Cuidado, Ariruma! Ariruma Te ha ofendido lo que he dicho? No hubiera debido soar con eso. Por qu te alejas, padre querido? Y yo que quera darte un poco de alegra cantando algo que escuch en mis sueos... 512 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 513 huk harawita musquyiypi uyarisqayta? Manqu Yapamanta! Ima wayllitaq chayri? Ariruma (Secndose los ojos.) awsa tukupusqaymantapacham aswan miskita simiy takin. Manqu (Aparte.) Rimasqanmi wachihina yaykuspa sunquyta tuntichin pharpayinpi. Takiriy hinataa munanki chayqa. Msica y canto Hamuy, siklla, ayqichiway, lliplliq phuru urpiykita, awraq sumaq pituykita paqta rikuy phawachiwaq. Yananmanam puriripun sinchi phawaq pisquhina, ni huk kutimpuspari wiaypaqmi phawaripun. Rikrallanta hapipayay, qhasquykipi qisachapuy, sunquykita allichapuy hinam siklla umipayay. 1 Mientras Ariruma canta, entra despacio Qurillphay, se acerca a Manco sin hacer ruido y ambos oyen la cancin sollozando. 1 Canto prestado de El robo de Proserpina. 512 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 513 Manco Otra vez! Qu canto es se? Ariruma (Secndose los ojos.) Desde que me he quedado ciega mi canto se ha vuelto ms dulce. Manco (Aparte.) So olooro o troooo .o f./o y mi corazn desfallece de tanto latir. Canta si es lo que quieres. Msica y canto Ven, mi bien, haz escapar a tu paloma reluciente, cuidado dejas volar a tu hermosa compaera. Ya vuela hacia su amado como el ave veloz, se escapa por siempre y no volver jams. Sujtala por las alas, hazle un nido contra tu pecho, cobjala en tu corazn y alimntala bien, mi prenda. Mientras Ariruma canta, entra despacio Qurillphay, se acerca a Manco sin hacer ruido y ambos oyen la cancin sollozando. 1 Luis Ochoa Guevara naci en Urubamba a inicios de la dcada de 1890 y fue hijo de Justo Zenn Ochoa Ziga, quien haba dirigido las primeras representaciones del Ollantay en el Cusco durante la Guerra del Pacco. A nes de la segunda dcada del siglo XX empez a escribir y a hacer representar sus propias obras para armarse como uno de los principales cultores del drama incaico, hasta su temprana desaparicin en 1939. La tragedia incaica Manco II fue escrita en 1921 y fue la obra de Ochoa ms representada en los aos veinte y treinta en la regin de Cusco. El fragmento publicado aqu fue tomado de Csar Itier, El teatro quechua en el Cuzco. Tomo II. Indigenismo, lengua y literatura en el Per moderno. Instituto Francs de Estudios Andinos y Centro Bartolom de Las Casas. Lima y Cusco, 2000. 514 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 515 Ne me s i o Zi ga Cazorl a ACTO I Escena 5 a Wayna Kutipa: Yayally, yayally, humpipas saq kutirimuni, huk qullata rikuspa. Mulluqhawamantam kani ninmi. Kaytaam hamuchkan, llamankuna qatirisqa. Icha imata munan. Qaiwata, kispiutach apamuchkan, charkita sarawan chhalanapaq. Apu Kutipa: Puriy, ma qhawarimuy kaytachus hamun chayta. Chaykamataq yaykuy ukhuta. Tikahina: Simiykita huntamusaq, yayally. (Sale.) Wayna Kutipa: uqapas qhawarqamusaq. (Sale.) Apu Kutipa: Pipunitaq chay qulla kanman? Haykapmantahinataq qullakuna hamun kay kitiman? Chiqnikunim chay runakunata. Yawarniytam quichin, awpa qhichwakunawan awqanakuq kasqankumanta, lliw qhichwantinpi tiqmurispa usurichasqankunamanta. Escena 6 a Wayna Kutipa: Apuy, munakusqay yayally, Sinchikanaq waynam hamusqa, qaiwawan, charkiwan sara chhalaq, kay kitinchik riqsiq-hina. Kaytapunim hamusqa, hawapiam kachkan. ;$">% 3.0+9% " ;[ % 8"4% &" 514 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 515 ACTO PRIMERO Escena 5 a Wayna Kutipa: Padre, padre, he vuelto, baado en sudor, porque he visto a un colla. Dice que es de Mulluqhawa. Ya est llegando ac arreando sus llamas. Tal vez quiera algo. Debe estar trayendo caihua, kispiu 2 y charqui para cambiarlos por maz. Apu Kutipa: Anda pues a ver si viene ac. Mientras tanto, t, vete adentro. Tikahina: Har lo que me digas, padre. (Sale.) Wayna Kutipa: Y yo, voy a observarlo. (Sale.) Apu Kutipa: Quin ser ese colla? Y desde cundo los collas vienen as a esta comarca? Detesto a esa gente. Se me calienta la sangre cuando pienso en su vieja enemistad con los quechuas y en las ignominias que cometan por todas partes cuando venan a divertirse en los valles. Escena 6 a Wayna Kutipa: Seor mo, querido padre, el joven Sinchikanaq ha venido a cambiar caihua y charqui por maz, con la idea de conocer nuestra comarca. Para eso ha venido. Ya est afuera. Apu Kutipa: Si fuera por mi, ni siquiera saldra a saludar a ese hombre, por ms gran seor que fuese. Pero llmalo. Tragi comedi a T i kahi na 1 516 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 517 Apu Kutipa: uqamantaqa manapasmi tinkuymanchu chay runawan, chunka apu kaptinpas. Ichaqa waqyaykamuy. Wayna Kutipa: Chay, yaya. (Sale.) Escena 7 a Wayna Kutipa: Yayally, Apu Kanaqpa churinsi, riqsiytas munasunki. Apu Kutipa: Pipas kachun, yaykumuchun. Wayna Kutipa: Chaypachaqa waqyaykamusaq, yayally. Apu Kutipa: Maymantas chay runa kanman? Imamantaq kaykama hamunman? Tika mukaytaqsi pusamunman? Escena 8 a Sinchikanaq: Apully, kamisaraki? Apu Kutipa: Hinallataq qampas, wayna, ichas napaykuwanki. Sinchikanaq: Qhapaq sutiykip itupasqanmi qayllaykiman ithikatamuni, ullpuykuspa napaykuq, uku sutiykip akhitatasqan. Qurpachaway purikuqta. Apu Kutipa: Maymantam kanki, wayna, imam sutiyki? Sinchikanaq: Sutiyqa Awki Sinchikanaqmi, Kanamarkamanta. Apu Kutipa: Imam kaykama pusamuchkasunki? Tiyaykuy, wayna. Sinchikanaq: Qam, awki, riqsiykuqllam hamuchkani, Mulluqhawa ayllumanta. Llaqtapiri sutiykim ancha munasqa. Apu Kutipa: Anchatam aaychayki, wayna, chay uku simiykimanta. Chaypas niway sutimanta, ima illuymi pusamuchkasunki kaykama? Sinchikanaq: Manam imapas, awkilly, qam riqsiyllapunim. Chaymantataq kay wakcha rikuchikuyninta chaskiykuy, ama millaspa, ama pisi kayninta qhawaspa. Hinataq, tata, chhalarisun, saraykiwan charkiywan, qaiwaywan, waskhawan, awaywanpas llaqtayman kay qhichwa mikhuy apanaypaq. Apu Kutipa: Quri sunqu wayna Sinchikanaq, anchatam aaychayki kay sumaq sunquykimanta. Imawantaq kutirisqayki? Sinchikanaq: Apu tata, ima pinqasqam rikukuni, quri upchu simiykita uyarispa. Ima ichhum, ima qupam rikuchikuqniy qayllaykipi, sumaq sunqu tata, sumaq kayniyki kusi qillpuwan paqtanasqam. 516 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 517 Wayna Kutipa: Ya, padre. (Sale.) Escena 7 a Wayna Kutipa: Padre, dice que es hijo de Apu Kanaq y que quiere conocerte. Apu Kutipa: Quien sea, que entre. Wayna Kutipa: Entonces, lo llamo, padre. Apu Kutipa: De dnde ser ese hombre? Para qu habr venido hasta ac? No .o,o o r o cio o l otro lo frooo.io c lo fr j= t`i/o}. Escena 8 a Sinchikanaq: Seor mo, cmo est usted? Apu Kutipa: T tampoco, joven. Supongo que me has saludado 3 . Sinchikanaq: Atrado por la gloria de su nombre, he venido a saludarle y a inclinarme ante usted. Apu Kutipa: De dnde eres, joven? Cmo te llamas? Sinchikanaq: Me llamo prncipe Sinchikanaq y soy de Kanamarka 4 . Apu Kutipa: Qu es lo que te trae hasta ac? Toma asiento, joven. Sinchikanaq: Slo he venido a conocerle, seor, desde el pueblo de Mulluqhawa 5 . All goza de mucho renombre. Apu Kutipa: Agradezco mucho tu gentileza, joven. Pero dime realmente, qu {encantos} te traen ac? Sinchikanaq: Realmente, seor mo, nada ms que el deseo de conocerle. Por eso le ruego que reciba este modesto presente, sin desprecio ni desdn. As, seor, intercambiaremos su maz contra mi charqui, mi caihua, mis sogas y mis tejidos. Quisiera llevarme a mi pueblo el alimento de estos valles. Apu Kutipa: Joven Sinchikanaq de corazn de oro, agradezco mucho tu generosidad. Pero, cmo puedo corresponderte? Sinchikanaq: Gran seor, qu vergenza la ma cuando veo con qu aprecio y tioo o troto! Qo/ ioioif.oot, o/ .il o iot oot otc! Cor r, o bondad me hace sentir como un bienaventurado. Apu Kutipa: (Levantndose, llama al interior.) Mama Chimpu, Tikahina, Wayna Kutipa, vengan! Y t, joven, vas a conocer a mi esposa y a mis hijos. Con ellos irs a visitar los jardines de esta tierra. Sinchikanaq: O/, r, o /ro, oo, ooit l roc fric c to 518 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 519 Apu Kutipa: (Levantndose llama al interior.) Mama Chimpu, Tikahina, Wayna Kutipa, hamuychik. Qamr, wayna, wawaykunata riqsiykunki, paykunawantaq muyayta puririmunki, kay kitimanta. Sinchikanaq: Aw, tata, sumaqmi, ancha munaymi kay kiti pawqar waylla. Sunquytam suwan, aalw, tata, sumaq. Escena 9 a
Mama Chimpu y los hijos: Ama suwa, ama llulla, ama qilla, wayna. Sinchikanaq: Qampas hinallataq, qhapaq quya, uqappatapas chaskiy napaykuyniyta. Qamri, iaqa, imaynallam? Waliqllachu? Mama Chimpu: Allinllam, wayna, samaykuy ari. Sinchikanaq: Paykunachu, qhapaq tata, sunquykip sisan quri mukmu tikakuna? Paykunachu kay kitipi huknin sikllankama quri chunta, huknintaq mukmurichkaq quri wayta, aswan sumaq chipchiq umia, lliwpa anan, lliwpa illan, ima munay? Apu Kutipa: Anchatam huqarinki tika samiwan saminchaspa kay sunquypa phatminnin rurukunata. Pachakamaq qamwan kachun. Mama Chimpu: Maymantam, wayna, kanki? Ima sumaq sutiyki? Sinchikanaq: Manchana quya, Kanaqmarka suyumantam sutiyri Sinchikanaqmi kamachinaykipaq mama pampa qura sarunayki. Mama Chimpu: Anchatam kusikuni riqsikuspa. Tiyaykuy, wayna. Tika, puriy turaykiwan. Muyanchikmanta pallarqamuy sachakunap rurunta, paqayta, sumaqninta, tunasta, sawintuta, kay waynaman anqusanapaq, qhichwa mikhuyta mallirinanpaq. Tikahina: (Alegre.) Kunanpacha, simiykichikmanta. Haku, turachally. (Salen con el hermano.) Apu Kutipa: (Levantando al bulto de charques.) Kaytam kay wayna anqusawanchik, sumaq sunqu rikuchikuyninta. Chaskiy, Mama Chimpu. Mama Chimpu: Maymantataq kay sami, kay rikuchikuy uqaykupaq? Aaychasqa kachun kay wayna. Muchaykusaq kay sumaq qulla miskipata.(Besando.) Sinchikanaq: Ima kusitam sunquy chaskin! Quri kururmi paskarikun, upchu tikan takarikun simiykimanta, Mama Chimpu. Llakiyninpas 518 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 519 tierra. Me arrebatan el corazn. Qu bellos, seor! Escena 9 a Mama Chimpu y los hijos: No robes, no mientas, no seas ocioso, joven. Sinchikanaq: Usted tampoco, noble dama, reciba tambin mi saludo. Y usted, seora, cmo est? Bien? Mama Chimpu: Bien, joven, toma asiento. Sinchikanaq: Ellas son, noble seor, los capullos de oro que brotan y retoan de o oloo. Ello o lo fr c to tirro. Lo ooo clociioo oloo c r , lo tro croco fr .ootr r.i/o ortoco, lo o ollo , orilloot c lo icro r.io, perla de las perlas, tesoro de los tesoros. Qu hermosa! Apu Kutipa: Mucho honras a estos pedazos y frutos de mi alma al otorgarles la cioicoc c fr. Qo l Crocr t/ .oti. Mama Chimpu: De dnde eres, joven? Cul es tu noble nombre? Sinchikanaq: Respetable seora, soy de la comarca de Kanaqmarka y mi nombre es Sinchikanaq, para servirle. Ser la hierba del suelo que pisa. Mama Chimpu: Encantada de conocerte. Toma asiento, joven. Tika, anda con tu hermano a recoger frutas de los rboles de nuestro jardn: las mejores pacaes, tunas y guayabas. Las obsequiaremos a este joven, para que pruebe los productos del valle. Tikahina: (Alegre.) En seguida, con su permiso. Vamos, hermano. (Salen con el hermano.) Apu Kutipa: (Levantando el bulto de charques.) Este es el obsequio de este joven y una muestra de su buena voluntad. Tmalo, Mama Chimpu. Mama Chimpu: Qu hemos hecho para merecer tanto honor y tanta generosidad? Agradezco a este joven y beso esta sabrosa carne del pas de los Collas. (Besando.) Sinchikanaq: Qu alegra recibe mi corazn! Su boca, Mama Chimpu, desenrolla l croc .ill cl or.i , crrooo lo fr c upchu de la estima. Hasta mis penas se disipan con sus dichosas palabras. Escena 10 a Wayna Kutipa: (Apurado.) Padre, madre! Tika se siente mal, le ha dado viento, le ha dado viento! Vengan, vengan (Salen afanosos.) 520 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 521 chinkarinqam kay qillpu simiwanqa. Escena 10 a Wayna Kutipa: (Apurado.) Yayally! Mamally! Tika mana allin, wayrarqun, wayrarqun! Haku, haku! (Salen afanosos.) Mama Chimpu: Way, llaki! Imaraq Tikally? (Sale.) Apu Kutipa: Tiyaykurquchkay, wayna, imach ususiywan qhawarqamusaq. Taruka waqrachata kankarqamuy, markhu raphichakunatawan qhaquykurqunapaq. (Sale hablando, apoyado en el hijo.) Wayna Kutipa: Ar, yayally, haku utqhasun. (Salen apurados.) Sinchikanaq: (Monlogo.) Qhapaq Kutipa, imaa llaki kaptinpas, tata, yanasqaykim, pitusallasqaykim. Intilly, killally, kunanmi munani kanchayniykita, awiykikunap qhawariwananta. Aalw, Tika, sumaq wayta, ama, amapuni unqurquychuqa! Ama chay llakita Pachakamaq munachunchu! Tika munayllaa, awinkuna iskay quyllur, qhichiprankuna kuychi sullur. Way, munaypuni, sunquytam suwarparin miski qhawaynin. Chay sumaq rurun, simin achanqaray mukmu, anchachus uyiwanman yanaypaq rimaykuptiy? Aalw sumaqllapuniam uyan, qhapchu sayaynin sikllankama. Suni suni misatam awan chukchanpas chillu kayninpi. Tukuymi sunquyta sunquykiman chitachan, maywanakuyta simpaspa, quri puytuta awaspam. Anchachus, urpilly, uqap kawaq? Munakuykim. (Picchando la coca.) Kukaypas hallpaptiy allinmi riwanqa aalawpas, Tikally. Mana qamwanqa huuymi kanqa, siqukusaq kay warakawan. Escena 11 a Qasachaki: (Paje de Sinchikanaq.) Awkilly, ima qamqa kusiraq qintihina tikata mutkhispa tiyachkanki? Llamakunam lliw walaqan, kichkakunapas chantarquwan, apillaa chakiypas purisqaypi. Ayw! Akakw! Chhikaqa, manam uraqachikunchu khikikunaqa. Qammanpunim rikchakun supay llamakunaqa, allin wayllata malliykuspa mana kuyurinchu. Kichkari ayw! Ayw! Chakiypi 520 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 521 Mama Chimpu: Ay, qu desgracia! Pobre Tika! (Sale.) Apu Kutipa: Toma asiento, joven. Voy a ver lo que le pas a mi hija. Anda, quema un cuerno de venado y hojitas de markhu 6 para friccionarla. (Sale hablando, apoyado en el hijo.) Wayna Kutipa: S, padre, apurmonos. (Salen apurados.) Sinchikanaq: (Monlogo.) Noble Kutipa, pase lo que pase, seor, ser su siervo y su escolta. Oh sol, oh luna, ahora l ic o o oloooro , o rto oto.io. Bllo T`i/o, /roo fr .ootr, por favor, no vayas a enfermarte. Que el Creador no quiera esa desgracia. Tika es tan bonita, sus ojos son dos estrellas y sus cejas {?} de arco iris. Ay! Qu linda! Su dulce mirada arrebata mi corazn. Esa boca, fruta preciosa y capullo de begonia, tal vez me dara el s, si le pidiese su mano. Ah, su cara es de la ms pura belleza, su delicada silueta es delgadsima y el negro profundo de su cabello dibuja largas bandas de variados matices. Todo esto es como una orla de oro y una trenza de amor que encadenan mi corazn al tuyo. De repente, paloma, aceptaras ser ma. Te quiero. (Picchando la coca.) Si mastico un poco de coca, me ir bien. Qu linda eres, Tika! Si no puedo estar algn da reunido contigo, me ahorcar con mi honda. Escena 11 a Qasachaki: (Paje de Sinchikanaq.) Prio.i, o/ olr t . lioc lo fr .o l .liori! Tco lo llooo /oo escapado, estoy lleno de espinas y tengo los pies molidos de tanto caminar. Ay! Cmo pica! Y esas mugrosas que no se dejan agarrar! Esas llamas endiabladas se parecen a ti: cuando han probado un buen pasto, no se quieren mover. Y las espinas, ay! ay! no se dejan arrancar de mis pies. Tal vez t me las puedas sacar; de repente t podras con tus dientes. Sinchikanaq: Qu dices, sarnoso repugnante? Quieres que con mis dientes las saque de tus patas asquerosas? Qasachaki: Si quisieras, las sacaras noms. O sern las pulgas del valle las que me estn picoteando tan horriblemente? Llevar sus semillas a mi pueblo. Vamos, aydame a ver t. Ni siquiera me has dado coca o plata {moneda de Potos} para ir a tomar chicha. Sinchikanaq: Y para qu quieres t {plata}? Qasachaki: Yo tambin quiero {plata} para buscar una muchacha y deleitarme con l rfoo c lo fr cl .oll. Cr o to oo tio .roo , oo c oor. 522 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 523 manam akhichikunchu, icha qamchu kapkirquwankiman, icha kiruykichu allinpas kanman? Sinchikanaq: Imatam rimanki, millay millay khiki? Kiruywanraq munanki hurqunayta asnaq atakuykimanta. Qasachaki: Munakuspaqa akhitatallawaqmi chhikaqa. Icha pikiachu qhichwapiqa chhachaykuwachkanpas millayta. Muhutach apasaq llaqtayta. Hakuyari, rikuysimuway qampuni, ni kukatachu quritawanki, ni qullqitachu putusita aqha upyanaypaq. Sinchikanaq: Imapaq qamri munanki putusita? Qasachaki: uqapas munani sipas maskanaypaq, qhichwa tikap mukayninpi quntullikunaypaq. Qamllachu sunquyuq kanki, maywakuy yachaq, chhikaqa? uqapas munanitaqmi sunquyman kusi qarayta qhichwaman hamusqayta, chhikaqa! Haku, haku, utqhay, haku! Sinchikanaq: Waqayasqam hamusqanki! Ama rimapayawaychu. Hanqa lluqsiy, llamata rikumuy chhikaqa. Qasachaki: Wahy! Lluqsiy, lluqsiy niwachkanki, chhikaqa! Maymantaq ithirisaqri? Qammi aswan waqayachkanki, chhikaqa, tikap kichkanwan sunquyki allasqa. Chaymi aswan llakinapaq, chhikaqa. Pis munanqa kispinuta, qasap kankasqan chuuta? Wahy, chhikaqa! Maypasam walaqan khikikunaqa? Sinchikanaq: Yaw, tinri, allin aqhata malliykuspam qamqa runa runa, uqawan pukllakuwanki, wayrasqa wallpa kaqlla taratataspa, chhikaqa. Qasachaki: Aswanmi qam yarqasqa chiwli kaqlla qaparqachachkanki uma nanayta. Ha! Ha! Ayqikullasaqa. Sasaam imapas rimay, pantaymanpasmi tikakama. Sinchikanaq: Ha, imata? Qasachaki: Sumaq tapurata. Sinchikanaq: Qammi kanki chay tapura, ismuq sunqu tutura. Qasachaki: Sasaam awki qamwan rimay, aswan llamata walaqachimusaq. Sinchikanaq: Ar, sasaam, lluqsiy, lluqsiy, chuku qalalaq, lluqsiy! (Y lo bota furioso.) 522 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 523 Yo tambin quiero divertirme y venir al valle por algo. Vamos, vamos, rpido, vamos! Sinchikanaq: Te has vuelto loco! No insistas. Fuera, aprate. Anda a cuidar las llamas. Qasachaki: Qu gracioso! Me dices que salga, que salga, pero adnde voy a ir? To r l o t /o .olt l. o. Lo ioo c lo fr t /oo troooc l corazn. Por eso eres ms digno de lstima que yo. Qu muchacha va a querer kispiu y chuo asado por el hielo? Qu risa! Ja, ja, ja! Adnde se habrn ido las llamas? Sinchikanaq: Oye, barriga hinchada, cuando pruebas buena chicha, te pones a bromear de igual a igual conmigo y a cacarear como una gallina loca! Qasachaki: Ms bien t eres el que ests chillando como un pollito hambriento y me das dolor de cabeza. Ja, ja! Me ir noms corriendo. Se ha vuelto difcil hablar de .ooloir .o. D rot o oi.. /oolooc c fr j= t`i/o}. Sinchikanaq: Ah! Qu? Qasachaki: Una rica papa podrida. Sinchikanaq: Esa papa eres t, junco podrido por dentro. Qasachaki: Se ha vuelto difcil hablar contigo, mi amo. Mejor me voy a perseguir las llamas. Sinchikanaq: S, difcil ya. Fuera, fuera, chilln, fuera! (Y lo bota furioso.) 1 Entre 1915 y 1950, Nemesio Ziga Cazorla escribi unos cuarenta dramas en quechua, todos inditos, que hizo representar en numerosos pueblos y ciudades del sureste peruano, desde Abancay y Quillabamba hasta Puno e incluso Bolivia. Tikahina fue escrita en 1934 y, como lo seala el manuscrito mismo, es un drama directamente inspirado en una tradicin de Clorinda Matto de Turner, Frailes, ambientado algunos decenios despus de la Conquista. El fragmento publicado aqu ha sido tomado de Csar Itier, El teatro quechua en el Cuzco. Tomo I. Dramas y comedias de Nemesio Ziga Cazorla. Instituto Francs de Estudios Andinos y Centro Bartolom de Las Casas. Lima y Cusco, 1995. 2 El kispiu es un plato tpicamente puneo, a base de harina de quinua o de caihua, de la que se hacen bolitas, con agua o leche y condimentos, y que se cocinan al vapor. 3 Sinchikanaq saluda a Apu Kutipa dicindole, en aymara, antigua lengua tnica de los Canas, kamisaraki? Cmo ests?. Apu Kutipa supone que es equivalente del saludo quechua no robes, no mientas, no seas ocioso y le contesta con la frmula consagrada t tampoco. 4 Hoy se conocen como castillo de Kanamarka unas ruinas prehispnicas situadas en un promontorio cerca de Yauri, provincia de Espinar (donde Nemesio Ziga fue prroco). Se dice que constituyen el pueblo antiguo de la gente de la zona. 5 Actualmente anexo de la comunidad de Antaycama, cerca de Kanamarka. Tambin existen ah las ruinas de un pueblo forticado conocido bajo ese mismo nombre. 6 El markhu es una planta ansioltica. El cuerno del venado se quema y se le hace beber la ceniza al enfermo.