You are on page 1of 58

466 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 467

Ant oni o Val dez


c##"&-"/
L.2 $%>.$+2 9+ 5& '"9$+ / >+&+$.2%9"9 9+ 5& $+/
Sale el inga Pachakuti con Ollantay y Rumiawi. Se
sienta en su tiyana, bajo su achiwa y dice:
Inka Kunan punchawmi, awkikuna,
qamkunawan rimananchik.
am chiraw chayamuwanchik,
lluqsinanam llapa runa,
Qullasuyum maskamuna.
as Chayanta kamarikun
uqanchikwan lluqsinanpaq,
kallpankuta tupunanpaq.
Llapallankus takurikun,
wachinkuta thuparikun.
Ollantay Imatas, inka, takyanqa
chay llaklla runakunaqa?
Qusquwanmi urqu qaqa
paykunapaqqa sayanqa.
am pusaq chunka waranqa
wallawisa suyachkana
wankariypa tuqyananta
pututuypa waqyananta.
am maqana thupasqaa,
466 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 467
Ollantay
1

Los rigores de un padre y generosidad de un rey
Sale el inga Pachakuti con Ollantay y Rumiawi. Se sienta en
su tiyana, bajo su achiwa y dice:
Inka Hoy, grandes seores,
tengo que hablar con ustedes.
Ya lleg la estacin seca
y todos los hombres deben salir
a la conquista del Collasuyo.
Dicen que Chayanta ya se alista
para luchar con nosotros
y medir sus fuerzas.
Todos estn alborotados
, oooo o f./o.
Ollantay Inca, cmo podrn resistir
esos cobardes?
Cuzco ser para ellos
fro o..
Ya ochenta mil soldados
estn esperando
el repique de mi tambor
y el llamado de mi pututo.
1o ofloro lo oo.ooo
468 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 469
champipas am akllasqaa.
Inka Tukuytaraq waqyay, kunay,
willankichikraq, paqtapas
kumuykunman wakillanpas,
yawarinkum ancha khuyay.
Rumiawi Ancha phias huukunku
yunkakunata waqyaspa;
ankunatari paskaspa
qaramantas unkukunku.
Hinam manchayinta pakan
chay pisi sunqu Chayanta;
mana chakiq chayananta
anta paskaspa munaskan.
am quya kamarisqa
llamanchikpas chaqnanapaq;
aqupurun tikranapaq
am rikranchik kamarisqa.
Inka Lluqsiytaachu yuyanki
phia amaru tinkuriq,
chay runakuna takuriq?
awpaqtaraq qam waqyanki
miski simi paykunata.
Munanim, rikuy, runata,
manam yawar hichaytachu
pitapas qulluchiytachu.
Ollantay am uqapas lluqsisaqa,
tukuy imam kamarisqa;
kay sunquymi mancharisqa,
huk yuyaypim musphasqaa.
Inka Rimariy, iy, kay llawtuyta
munaspapas...
Ollantay Sapaykipi uyariway.
Inka Hanansuyu apu waminka,
wasiykipi samarimuy;
uqa waqyanay kaptinqa
qaya punchaw muyurimuy.
Rumiawi Qampa simiykim uqapaq
468 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 469
y escogieron las porras.
Inka Requiranlos y amonstenlos a todos,
hblenles primero, tal vez
parte de ellos siquiera se someta,
pues su sangre es de mucho precio.
Rooiooi Di.o o oo, fr /oo ootoc
y han llamado a los selvticos;
han destruido los caminos
y se han vestido de pieles.
As ocultan su temor
esos chayanteos cobardes;
buscan destruir los caminos
para que nadie pueda llegar.
Ya las sogas estn listas
para amarrar las cargas de las llamas;
para atravesar los desiertos
ya nuestros hombros estn listos.
Inka Ya piensas salir
ol o.ootr c lo fro ir,
a desbaratar a esos hombres ?
Primero los llamars
con dulces palabras.
Cuidado, que amo a la gente
y no quiero que se derrame sangre
ni que se cometan masacres.
Ollantay Yo tambin voy a salir,
pues todo est listo;
pero tengo un temor,
una idea me atormenta.
Inka Habla, di, aunque mi corona
pretendas...
Ollantay Escchame a solas.
Inka General de las provincias de arriba,
2

anda a descansar a tu casa;
por si tengo que llamarte
maana estate por ac.
Rumiawi Tus rdenes yo las cumplo
470 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 471
huntanay huk chimlliyllapi.
(Vase.)
Ollantay (Hincado sin yelmo)
am yachanki, qhapaq inka:
warmamantam yanarqayki;
qamtam wiay qhawarqayki
kay rurasqayki waminka.
Qamta qatispam kallpaypas
waranqaman kutipurqan;
humpiypas unu sururqan,
qamraykutaqmi kanipas.
Phurur-awqapas
1
karqani
tukuy qaqchaq, tukuy taqtaq;
mancharinan llipi llaqtap
anta champim sirkarqani.
Maypim manapas lluqllaqchu
awqaykikunap yawarin?
Pipaqmi mana chawarin
Ollantaypa sutin kaqchu?
uqam qampa chakiykiman
hanansuyu llapantinta,
churarqani yunkantinta
yanakuqpaq wasiykiman.
Chankakunata kanaspa
raprankutam kuchurqani;
uqataq kururarqani
wankawillkata taqtaspa.
Maypim mana sayarirqan
Ollantay awpaq awpaqta?
uqarayku tukuy llaqta
chakiykiman hamurirqan
araq llamputa llullaspa,
araq phia qaparispa,
araq yawarta hichaspa,
araq wauyta tarispa.
470 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 471
en un abrir y cerrar de ojos.
(Vase.)
Ollantay (Hincado sin yelmo.)
Ya sabes, poderoso rey,
que desde muchacho te serv;
hacia ti siempre mir
este general que has hecho.
Siguindote mis fuerzas
se multiplicaron por mil;
mi sudor por ti corri como agua
y por ti tambin soy quien soy.
Yo fui las balas de piedra
que a todos asustan y aplastan;
por todos los pueblos temido
cual porra de cobre los sangr.
Dnde no ha corrido
la sangre de tus enemigos?
De quin el nombre de Ollantay
no ha sido azote?
Yo puse a tus pies
todas las provincias de arriba
y a los hombres de los valles
para que sirvan en tu casa.
Prend fuego a los chancas
y les cort las alas;
y yo pisote a los huancavilcas
antes de amarrarlos.
Dnde Ollantay no fue el primero
en alzarse en armas?
Por mi todos los pueblos
vinieron a tus pies,
ya con suave halago,
ya gritando bravos,
ya derramando su sangre,
ya encontrando la muerte.
472 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 473
Qammi, yaya, quwarqanki
quri champita, qamtaqmi
quri chukuta. Imapaqmi
runamanta hurquwarqanki?
Qampam kay quri maqana,
qampataq ima kasqaypas,
kallpaypa chaninmi chaypas
tukuytam qamman tikrana.
am aputa hurquwanki,
Antisuyu waminkata;
pichqa chunka waranqata
runaykita yupawanki.
Hinantin anti qatiwan
qamta yanakusqallaypi;
uqatawanmi churayki
ullpuykuspa chakiykiman.
Asllatawan huqariway,
yanaykim kani qhawariy;
kay qisaykita
2
uyariy,
Quylluriykita quriway
chay kanchaywan puririspa,
qam apuyta yupaychaspa,
wiaytaq qamta qhawaspa
waunaypaq thatkirispa.
Inka Ollantay, qam runam kanki,
hinallapitaq qhipariy;
pim kasqaykita qhawariy.
ancha wichaytam qhawanki.
Ollantay Hukkamallaa sipiway.
Inka uqam chaytaqa rikunay,
manam qampa akllanaykichu;
iway yuyayiykipichu
karqanki? Utqhay, ripullay.
(Entrase el Inca enojado.)
472 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 473
T, seor, me diste
la porra de oro y el yelmo
de oro. Para qu me sacaste
de mi humilde condicin?
Tuya es esta maza de oro
y tuyo todo lo que soy,
pues por ms recompensas que yo tenga
todo te corresponde a ti.
Ya me hiciste gobernador
y general de Antisuyo;
tengo bajo mis rdenes
a cincuenta mil de tus hombres.
Todos los antis me siguen
solamente para servirte;
conmigo mismo los pongo
humildemente a tus pies.
Levntame un poco ms,
mira que soy tu siervo;
escucha a este miserable
y dame tu Estrella
3

para que con esa luz
hasta mi muerte camine
honrndote, mi seor,
y siguindote eternamente.
Inka Ollantay, eres plebeyo,
qudate donde ests;
mira quin eres,
pones los ojos muy alto.
Ollantay Entonces mtame de una vez.
Inka Eso me toca ver a m,
no es de tu eleccin;
dime, estabas
en tu juicio? Presto, vete.
(Entrase el Inca enojado.)
474 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 475
Ollantay A, Ollantay, Ollantay!
Chhaynatachu wischusunki?
Kaytachu kutichisunki
llapa taqtaq kayiykiman,
chay chika yanasqaykiman?
Ay, Kusi Quyllur warmilly!
Kunanmi chinkarichiyki,
am uqa pisipachiyki.
Ay, usta! Ay, urpilly!
Cae desmayado, se le da agua y volviendo
en s prosigue.
Ay, Qusqu! Ay, sumaq llaqta!
Kunanmanta qayamanqa
awqam kasaq, kasaq anka
chay qhasquykita karaqta
llikirquspa sunquykita
kunturkunaman qunaypaq.
Kanmi kallpay qarqunaypaq
chay awqa chay inkaykita.
Hunu hunu waranqata
antikunata llullaspa,
suyuykunata tuqllaspa
pusamusaq pullqanqata.
Saqsaywamanpim rikunki
runayta phuyutahina;
chaypim sayarinqa nina.
Yawarpim chaypi puunki.
Chakiypim kanqa inkayki.
Chaypacham paypas rikunqa
pisinchus uqapaq yunka,
puchunqachus chay kunkayki.
Manapunim quykimanchu
iwanraq chay ususinta!
Kicharinraq chay siminta
manam qampaqqa kanmanchu
474 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 475
Ollantay Ah, Ollantay, Ollantay!
De este modo te rechaza?
As como corresponde
a quien a todos ha vencido
y tanto lo ha servido?
Ay, Cusi Coillor, esposa ma!
Acabo de perderte
y de causar tu desgracia.
Ay, princesa! Ay, paloma ma!
Cae desmayado, se le da agua y volviendo en s prosigue.
Ay, Cuzco! Ay, ciudad hermosa!
A partir de ahora
ser rebelde, el guila ser
o, corrooc frooot
tu pecho, ofrecer
tu corazn a los cndores.
Tengo fuerzas para expulsar
a ese rey, ese tirano.
Persuadir a mil millares
de guerreros antis,
con engaos traer
mis legiones ac como escudo.
Sobre Sacsayhuamn vers
a mi gente como nubes;
all se levantar un incendio
y en sangre all reposars.
Tu rey estar a mis pies
y ver entonces l
si mis valles son poca cosa
y si te queda voz.
Se atrevi a decirme :
jams te dar mi hija !
Abri su boca y me dijo
que ella no poda ser ma,
conteniendo la clera,
476 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 477
ispa utikuy phiasqa,
qunqur sayaspa maaptiy;
inkam paypas uqa kaptiy,
tukuymi chayqa yachasqa.
Kunanqa kayllaa kachun.
Pikichaki, puriy, riy,
Kusiquylluriyta iy
kunan tuta suyawachun.
Pikichaki aqha rini, chisi rini
Kusi Quyllurpa wasinta,
tarini tukuyta chinta;
tukuytaa tapurini,
manam allqullapas kanchu.
Tukuy punkum wichqarqusqa,
hinantintaam qarqusqa,
manaam pipas tiyanchu.
Ollantay Warmankunar?
Pikichaki Hukuchapas ayqipusqam
mikuyta mana tarispa;
tukullaam sayarispa
manchaytaa takikuchkan.
Ollantay Yayanchari pusakapun
hatun wasinman pakarquq.
Pikichaki Ichapas payta warkurquq;
mamantinmi pay chinkapun.
Ollantay Manachu pi uqamanta
tapurikun qaynamanta?
Pikichaki Waranqa runallam qamta
maskasunki champichantin.
Ollantay Tukuy suyu hatarichun!
Tukuytam taqtanqa makiy!
Kay maqanam makiy chakiy,
tukuytam champiyqa ichhun.
Pikichaki uqapas chay runataqa
haytaymanmi qarataqa.
Ollantay Pi runata?
Pikichaki Chay Urqu Waranqatam ini,
476 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 477
cuando se la peda de rodillas;
l es rey gracias a m,
eso todos lo saben.
Por el momento quede esto as.
Pikichaki, anda, ve
y dile a mi Cusicoillor
que me espere esta noche.
Pikichaki Fui enantes, anoche fui
a la casa de Cusi Coillor
y encontr todo desierto;
pregunt a todos los vecinos
pero no hay ni un perro.
Todas las puertas han sido cerradas,
se ha echado a todo el mundo
y nadie ya vive all.
Ollantay Y sus criados?
Pikichaki Hasta los ratones han huido
al no encontrar comida;
slo el bho all posado
deja or su lgubre canto.
Ollantay Se la habr llevado su padre
para esconderla en su palacio.
Pikichaki O tal vez para ahorcarla;
desapareci con su madre.
Ollantay Nadie ha preguntado
por m desde ayer?
Pikichaki Slo el plebeyo Millar
bien armado te ha buscado.
Ollantay Que se levante el mundo entero!
A todos aplastar con la mano!
Esta porra me es manos y pies
y a todos siega mi hacha.
Pikichaki Yo tambin a ese hombre,
ese pelado lo quiero patear.
Ollantay A quin?
Pikichaki A ese Urqu Waranqa, te digo,
l es quien ha preguntado por ti.
478 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 479
payllam qammanta tapukun.
Ollantay Inkach icha maskachiwan
ispam phiakuchkarqani.
Pikichaki Urqu Waranqa manam inkachu,
runallam, chayri millakuy.
Ollantay Chinkarinam Qusqumanta.
Kay sunquymi watupakun,
chay tuku chaytam willakun.
Pikichaki Quyllurtari haqisunchu?
Ollantay Imanasaqtaq chinkaptin?
Ay, Quyllur! Ay, urpilly!
1
Ppurur aucca. Balas de piedra que sueltan de encima del castillo para defenderlo. (DGH) El primer componente de este trmino
compuesto parece ser un prstamo del aimara: phuru-r(i) que hierve.
2
Quea. Pobre desmedrado, despreciado deshechado maltratado. (DGH)
478 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 479
Ollantay Me estaba enojando creyendo
que el Inca me haca buscar.
Pikichaki Urqu Waranqa no es inca
5

sino plebeyo y por eso despreciable.
Ollantay Presiento que ella
ya desapareci del Cuzco,
es lo que anunciaba el bho.
Pikichaki La dejaremos a Coillor?
Ollantay Qu puedo hacer si desapareci?
Ay, Coillor! Ay, mi paloma!
1
El Ollantay, uno de los monumentos ms importantes de la literatura quechua, es sin duda el drama ms famoso en esta lengua y el que
ms veces se ha publicado desde que en 1853 Johann Jakob von Tschudi diera a luz en Viena una versin en quechua en su trabajo Die
Kechua-Sprache. Al contrario de lo que se pensaba inicialmente, en la actualidad la mayora de especialistas est de acuerdo en que esta
pieza dramtica no se remonta al perodo incaico sino que es de factura colonial. Las discusiones, en todo caso, giran en torno a la autora del
drama y la tesis ms convincente es la que la adjudica a Antonio Valdez. Es lo que sostiene Csar Itier, siguiendo a Ral Porras Barrenechea y
abundando en argumentos, en su artculo Ollantay, Antonio Valdez y la rebelin de Thupa Amaru, Historica. Vol. XXX, Nro. 1: 65-97. Ponticia
Universidad Catlica del Per. Lima, 2006.
2
Es decir el Collasuyo.
3
La hija del Inca se llama Kusi Quyllur Estrella Feliz.
4
Pikichaki se reere aqu al general Urqu Waranqa a quien trata despectivamente de plebeyo (runa). Ahora bien, dado que waranqa
signica mil y que el quechua no pluraliza un sustantivo precedido de un cuanticador, Ollantay entiende que mil hombres lo buscan.
5
Se produce aqu un malentendido simtrico al anterior: obsesionado por la antipata que le inspira Urqu Waranqa, Pikichaki es ahora el que
malinterpreta las palabras de Ollantay. En efecto, al no tener artculos denidos ni indenidos, la frase anterior de Ollantay puede entenderse
como el Inca me haca buscar o un inca me haca buscar .
480 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 481
Ni c anor Jar a
ACTO PRIMERO
Escena 1
a
Al descorrerse el teln aparece Sumaqtika sentada en traje de peinarse y de pronto entra
su hermano Paqu Rukana.
Sumaqtika
Ayh! (Despus de sonarse la nariz.)
Rukana
Imamantam sunquyki pakinchasqa, panally? Llakikuyiykita
muchunki, matinki. Maykamataq turallaykip ukhunta qamparmananki?
Yawariykip yawarinmi kani, urpi. Kichariway sunquykita.
uqatapas llakim atipawan, munay uyaykita kirinchasqata qhawarispa,
kanchaq yana awiykikunata wiqi hichariqta rikuspa. uku umia,
Pachakamaqta waqyarikuy, sunquykita saminchay, wakcha turaykitari
kusirichiy.
650"(- [ % 8"
H$"0" 4%2-I$%3. &"3%.&"# +& 35"-$. "3-.2
480 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 481
ACTO PRIMERO
Escena 1
a
Al descorrerse el teln aparece Sumac-ttica sentada en traje de peinarse y de pronto entra
su hermano Ppacco-rucana.
Sumac-ttica
Ay! (Despus de sonarse la nariz.)
Rucana
Por qu est quebrantado tu corazn, hermanita? Un dolor te atormenta y oprime.
Hasta cundo tendrs sumido en la tristeza a tu pobre hermano? Paloma, soy la sangre
de tu sangre. A m tambin me agobia el dolor, cuando veo descompuesta tu bonita cara,
cuando miro tus ojos negros y brillantes derramando lgrimas. Delicada piedra preciosa,
pdele a Dios que te d fuerza y dale un poco de alegra a tu pobre hermano.
Sumac- t t i ca
1
Drama histrico nacional en cuatro actos
482 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 483
Sumaqtika
Munakusqay pachapaqariq pukupuku, rimayiykim sunquyta
llanllarichin, araq naqisqa urqu tikahina kasqanmanta. Llakikuyiyta
ayqirichin. Pitaq, turally, qamhina chikllurinqa akariyiyta,
muchuyiyta? Yachawaq, siklla waranway, imamantas wiqiparata
takarini! Puuykuni, rikcharini; tiyarini, qaparini. Kusikuytam chiqnirini.
Rukana
Musphasaqmi kanchaq umia. Llakikuyiykita willawanki, imamanta
paqarisqantari qamllallapi chinkachiyta munanki. Kusikuy, llanllaq
chiwanway. Yuyayiykita waywachispa, unquykunata waqyanki.
Qhawariy llapa runa wiqipachaman wischusqa kasqanchikta.
Sumaqtika
Iskay kutitaa tapuwanki chika munakuq simiykiwan. Willasqayki
imamantas waqayiy paqarisqanta yachaspahina lirpunaykipaq
sunquykipi. Maypachachus puusqaymanta muspha muspha
rikcharini, Pachakamaqpa manchay sutinta rimarini. Inti
taytanchik qhawarichiwasqanmantari, hiki hikim sunquyta
samariyiytawan chaskichikuni, llasaq kanchayintari maanitaq llapa
runamasinchikkunapaq. Maypachachus hawata thatkirini chaypachataq
araq sisita Pikillaqtap wawankunata Muyna quchaman unu apamuq
puririsqankuta rikuni. Ayh, llaqtally! Manaa kay tukuy unay watapi
usachinkuchu unu chayachimuyta chayqa, piataq wawaykikunamanta
khuyarikunqa? Ayh! Pachakamaq, (mira hacia lo alto) ima punchawmi
akariymanta samarisaqku?
Rukana
Sutillantam rimarinki, phanchiq hamanqay, unumanta watan watan,
killan killan muchusqanchikta. Yallinraq Intip churin, apu yaya Inka
mana atichimunchu. Imatataq waqaywan, llakiwan a qam, a uqa u
pipas taripasun? Ama mana yuyaypi takyaqwan musphaychu.
482 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 483
Sumac-ttica
Querido ave pukupuku que canta al amanecer, tus palabras hacen revivir mi corazn,
oor./it .o lo fr cl .rr, , o/o,otoo oi oo. Qoi/o .o to, /rooo, oc
entender mi dolor y mi sufrimiento? Si supieras, algarrobo delicado, lo que me hace
derramar una lluvia de lgrimas! Apenas me duermo, despierto. Apenas me siento, me
pongo a gemir. Odio hasta la alegra.
Rucana
Me vas a volver loco, brillante piedra preciosa. Cuntame tus pesares en vez de
ocultar su causa dentro de ti. Recobra tu alegra, begonia lozana. Olvida tus negros
pensamientos, vas a caer enferma. Considera que todos los hombres estamos desterrados
en este valle de lgrimas.
Sumac-ttica
Dos veces ya tiernamente me has hecho la misma pregunta. Te revelar, pues, el origen
de mi llanto para que lo puedas meditar desde ahora. Cuando despierto febril de mis
sueos, pronuncio el nombre temible de Dios
2
y, desde que nuestro padre el Sol me ha
dado ojos para ver, sollozando le doy en ofrenda mi corazn y mi aliento, pidindole
que derrame su luz abundante sobre todos mis prjimos. Apenas salgo, veo a los hijos
de Piquillacta caminando como hormigas hacia la laguna de Muina para traer agua.
Ay, mi pobre pueblo! Si en tantos aos no se ha logrado hacer llegar el agua hasta
ac, quin se apiadar de tus hijos ahora? Ay! Dios (Mira hacia lo alto.) Cundo
terminarn nuestros sufrimientos?
Rucana
E .rcoc, liri fr.iot, o o tro o, o tro o, oc.o lo folto c ooo.
Sin embargo, el hijo del Sol, el inca, no ha podido remediarlo. Qu lograremos ni t, ni
yo, ni nadie con lgrimas y tristeza? No te atormentes con vanos pensamientos.
Sumac-ttica
No es sa la nica causa de mi sufrimiento, hermano mo. Estn tambin las esperanzas
484 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 485
Sumaqtika
Manam chayllaraqchu sunquyta nanachin, turally. Ancharaq
Tituwanquwallu Pawqarwallpapiwan chay unay uqamanta
rimasqankum.
Rukana
Wayllukusqay puka achanqaray, pisim llakiyiyki. Qhawariy
runamasinchikkunap chiqaq akarisqanta, amataq chika unupi
hiqipaytaqchu. Awkithupawan Pawqar-wallpawanqa qichunakuymi
warminkupaq munasunkiku, uyarisqaykihina.
Escena 2
a
Rukana, Rumichaka, Sumaqtika
Entra Rumichaka.
Rumichaka
Miskitachu pana turantin rimankichik, hukin purikachaspa, hukintaq
tiyarayaspa? Kusikunim huk yuyaylla, huk sunquylla sami kawsaywan
wayllunakusqaykichikmanta. Qhari kaq qharihina pananta munakuchun.
Hinallataq warmi kaq turanpa allin kamachisqanta munakuywan,
manchakuywan huntachun.
Rukana
Munakusqayku taytally, Sumaqtika ususiykip sunqullanmi llakikuypi
pakinchasqa. Imatataq kamarisaq chay llakikuy thasnunaypaq?
Rumichaka
Paqu Rukana, takyasqa runaam kanki. Manam qayna punchaw aqu
tulluchu. Paqarin minchhatam Qusqupi yachankihina Kuski Raymi.
Pusay panaykita warmakunatawan. Qamri, Sumaqtika, manchakuywan,
484 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 485
que desde hace tiempo Ttitu-huanccohuayllo y Pauccar-huallpa acarician acerca de m.
Rucana
Mi querida begonia roja, sufres por poca cosa. Mira el verdadero sufrimiento de nuestros
prjimos y no te ahogues en tan poca agua. Ttitu-huanccohuallo y Pauccar-huallpa
compiten para obtenerte como esposa, como lo has escuchado decir.
Escena 2
a
Rucana, Rumichaca, Sumac-ttica.
Entra Rumichaca.
Rumichaca
Qu suave conversacin tienen la hermana y el hermano, caminando el uno y sentada
la otra? Me alegro de ver el mutuo cario que los une y hace felices. El hermano, como
varn, debe prodigarle amor a su hermana, mientras sta debe obedecer a su hermano
con ternura y respeto.
Rucana
Querido padre, el corazn de tu hija Sumac-ttica est quebrantado. Qu puedo hacer
para consolarla?
Rumichaca
Rucana, ahora eres un hombre, ya no un adolescente como ayer. Como lo sabes, pasado
ooooo, o l Co., .loror lo fto cl ooro./. Ll.o o to /roooo, .o o
sirvientas. Y t, Sumac-ttica, anda a inclinarte respetuosa y humildemente ante el templo
de nuestro padre el Sol. Vayan a conocer el palacio de Manco Cpac, el Coricancha, la
Casa de las Escogidas, el Prado de los Suris y dems maravillas. Traten siempre con
amabilidad al pequeo y al grande, al pobre y al rico.
486 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 487
kumuykuywan apunchik Intip wasinta ullpuykunki. Llapaykichik ama
taqarinakuspa taytanchik Manqu Qhapaqpa wasinta, Qurikanchata,
Akllawasita, Suriwayllata, tukuy imata riqsimuychik, huchuyta hatunta,
wakchata qhapaqta miski simiwan rimaykuspa.
Rukana
(Ambos con una reverencia.)
Munayiykiwan puririsaqku, taytally.
Rumichaka
Tuta punchaw qhawapayakusqay ususiy, am umaypia llakiyiyki. (La
abraza.) Chinkarichimuy Qusqupi. (Se salen.)
Escena 3
a

Atuqrimachi, Rumichaka
Entra Atuqrimachi.
Atuqrimachi
Munayiykiwan, sapa inka, wasiykiman thatkiykamusaq.
Rumichaka
Pasaykamuy, mana riqsisqay wayna, wakcha wasiyman.
Atuqrimachi

Ama suwa, ama llulla. (Abrazndolo.)
Rumichaka
Qampas hinallataq.
486 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 487
Rucana
(Ambos con una reverencia.) Con tu permiso, padre, nos pondremos en camino.
Rumichaca
Querida hija en quien pienso noche y da, ya entiendo tu pesar. (La abraza.) Anda a
perderlo en el Cuzco. (Salen.)
Escena 3
a

Atoc-rimachi, Rumichaca
Entra Atoc-rimachi.
Atoc-rimachi
Gran seor, pido permiso para entrar a tu casa.
Rumichaca
Entra, joven desconocido, a esta humilde casa.
Atoc-rimachi
No seas ladrn ni mentiroso (Abrazndole.)
Rumichaca
T tampoco.
Atoc-rimachi
Seor que mereces la amistad del hijo del Sol, he venido a tu casa y a tu pueblo para
saludar tu majestad y ganar tu buena voluntad. Oh, inca misericordioso, mustrame
tu benevolencia. He caminado desde el Antisuyo, sufriendo fro y viento. Soy el hijo
primognito de Kusi Mayta. Tu hijo Rucana me conoce. Hemos ido juntos, bajo el
mando de Cpac Yupanqui, a pelear contra los terribles soldados del rey chim.
488 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 489
Atuqrimachi
Apu Intip churinpa khuyay munanan kuraka, wasiykimanmi,
llaqtaykimanmi puririmuni manchay uyayki napaykuq, munayiyki
usachiq. A, khuyapaya Inka, munawasqaykita qhawarichiway.
Antisuyumantapacham purimuchkani, chirita wayrata muchuspa. Kusi
Maytap phiwi churinmi kani. Riqsiwanmi Paqu Rukana churiyki.
Paywan kuskam purimurqayku Qhapaq Yupankip kamachikuyinpi Apu
Chimup phia runankunawan maqanakuq.
Rumichaka
Samaykuy wakcha wasipi, Atuqrimachi, Kusimaytap qhali churin. Paqu
Rukana wawqiykim iwarqan. Qamchu Qhapaq Yupankip paa rikran
kanki?
Atuqrimachi
Ar, uqam kani, sapa inka. Yallinraq kuraq wawqiymi sutiy sutillayuqtaq
pim ayqichirqan Chimup sullka phia wawqinta.
Rumichaka
Pampachaway, Atuqrimachi, chika chikllukuq kayiyta. Munayiymanta
usachiy, yuyaykusqaykitari ama ima manchakuywan rimariway.
Atuqrimachi
Manchakunay apu Inka, kumuykunay llampu kuraka, chunka mana
apu Chimuwan maqanakuy willaqiykichu hamuni, icha sunquyki
karanchanaypaq. Yallinraq, maykamataq qhasqullayta munakuy araq
nina rawrarichinqa? Anchachus rimariptiy karaqta phiakuwaq?
488 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 489
Rumichaca
Que encuentres descanso en esta humilde casa, Atoc-rimachi, gallardo hijo de Kusi
Mayta. Tu amigo Rucana me ha hablado de ti. Tu eres el brazo derecho de Cpac
Yupanqui?
Atoc-rimachi
S, yo soy, gran seor. Pero mi hermano mayor, quien lleva mi mismo nombre, es quien
ha hecho huir al terrible hermano menor del rey chim.
Rumichaca
Disclpame, Atoc-rimachi. Entiendo poco de esas cosas. Har todo lo que pueda por ti.
Dime sin miedo lo que tienes en el corazn.
Atoc-rimachi
Respetado seor, cacique bondadoso ante quien me inclino, no he venido a hablarte de la
guerra contra el rey chim sino tal vez a irritar tu corazn. Pero hasta cundo el amor,
cual fuego, abrasar mi pobre pecho? Quin sabe si no vas a enojarte cuando hable!
Rumichaca
Joven tmido, no soy un puma ni una serpiente para enojarme de algo bueno. El hombre
puede conseguirlo todo. No tengas miedo.
Atoc-rimachi
Inca, ya que me alcanzas tu poderosa mano y tu corazn misericordioso, har un
esfuerzo para juntar mis ideas y hablarte. Slo te pido que me escuches, muy sabio seor.
Si fuera poeta, te expresara mi deseo con un canto. Si fuera msico, dejara que mi
footo .oot oi oo, / io.o .ooi..
490 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 491
Rumichaka
Manchakuyiyuq wayna, manam pumachu, manam amaruchu kani
allinmantaqa imamantapas phiakunaypaq. Tukuy haykapas qharipaqqa
taripay atinallanmi. Ama manchakuychu.
Atuqrimachi
Inka, yakia tukuy atipaq makiykita mastariwanki, wakchakhuyaq
sunquykita kichariwanki chayqa, willasqaykim tukuy yuyayiywan.
Uyarikullaway, manchay yachayiyuq hamawta. Yarawiqchus kayman,
takispallaraq munasqayta willaykiman, pinkuyllutachus yachayman
qayllaykipi llakiyiyta rimarichiyman, o khuyakuq inka.
Rumichaka
Munasqay Rimachi, manapunim qhipaman kutiriymanchu. Makiypichus
maawasqayki kanqa, yachakuy taripankim.
Atuqrimachi
Hamawta, sunquymi khatatatan munayiypi qamparmanasqa.
Pimantaq ullpuykusaq mana wayllusqaypa taytanman kaspari?
Khuyakuyiykita uqaman kamariy musphayiypa puchukananpaq.
Entra un paje agitado, quien, despus de las generalas, desata su quipe [atado] y
presenta un quipu enviado por el padre de Atuqrimachi.
Escena 4
a
Rumichaka, Atuqrimachi, paje.
Paje

Apu kuraka, punchawiykikuna sumaq kachun. (Con gran reverencia se dirige
a Atuqrimachi.) Llaqtan llaqtanta, wasin wasintam maskamuyki, qinqu
490 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 491
Rumichaca
Querido Rimachi, no voy a desdecirme. Si lo que me pides est en mi poder, lo
conseguirs.
Atoc-rimachi
Sabio seor, mi corazn tiembla de miedo, desesperado de amor. Ante quin me
inclinara si no es ante el padre de la que quiero? Demuestra conmigo tu compasin y
o fo o oi oro.
Entra un paje agitado, quien, despus de las generalas, desata su quipe [=
atado] y presenta un quipu enviado por el padre de Atoc-rimachi.
Escena 4
a
Rumichaca, Atoc-rimachi, paje.
Paje
Seor curaca, que los das sean propicios para ti. (Con gran reverencia se dirige a Atoc-
rimachi.) Te he buscado en cada pueblo y cada casa, mareado por las muchas curvas de
los caminos. Nadie se compadeca de m, contestando mis preguntas hasta que el hijo del
cacique de Urcos me dijo que te encontrara en Piquillacta.
Rumichaca
Hombre del Cuntisuyo, qu dice el quipu que has trado corriendo?
Atoc-rimachi
Qu me dice mi respetado padre?
Paje
(Cloif.ooc l ooc , .lr., Qoric /i o oio io o./ , cio. Rtoic
492 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 493
qinqu ankunap musphaykachachisqan. Tapurikuni chaypachari, ni pi
khuyarikunchu willaykuwaypi. Urqus kurakap churina niwan
Pikillaqtapim tarinki nispa.
Rumichaka
Kuntisuyu runa, imatam riman khipu phawachimusqayki?
Atuqrimachi
Imanimuwantaq yupaychasqay taytay?
Paje
(Cloif.ooc l ooc , .lr., Ancha munasqay tuta punchaw
yuyaymanasqay churilly. Unquyiypa watasqan, chakrakunap
khipurisqanmi mana qhipaykitachu puririmuni, taytawan churiwan huk
sunqulla, huk yuyaylla inka Rumichakap Sumaqtika ususinpa munayin
warmiykipaq usachinanchikpaq. Yallinraq manchakuyiyuq runahina
willamuway, kunamuway imatam unanchan chayta, chayman-hina suyulla
aylluntin, qurintin, qullqintin puririnapaq.
Rumichaka
Kay rimarinaykipaqchu, Rimachi, simiyki aklluykachan? Manaraq
rimaytapas tukuchkaptiyki khipu siminchakapun!
Atuqrimachi
Sutillantapunim ninki, kuraka, sunquypa mana rimarispa matikusqanta.
Rumichaka
Rimachi, yakia munakuyiykip ususiypawan wakinanta munanki
chayqa, kutiriy chika chiti taytamamaykiman. Unanchasqaytari willamuy
awpaqta napaykuspa sutiypi: Manam tayta kaypa kallpanwanchu, tuta
492 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 493
por la enfermedad y por los trabajos agrcolas, no he podido seguirte para que padre
e hijo, unidos en un solo corazn, consigamos que Sumac-ttica, la hija del inca
Rumichaca, sea tu mujer. Pero infrmame, hazme saber, como persona respetuosa que
eres, de la decisin de Rumichaca para que, si es necesario, me ponga yo tambin en
camino, con toda la familia, oro y plata.
Rumichaca
Para decirme eso era, Rimachi, que tanto tartamudeabas? Pues antes de que terminaras
de hablar, el quipu lo ha revelado todo.
Atoc-rimachi
Es verdad, cacique, no me atreva a decrtelo.
Rumichaca
Rimachi, ya que quieres unir tu amor con el de mi hija, regresa muy pronto ante tus
padres. Saldalos de mi parte e infrmales de lo siguiente: yo jams recurrira a mi
autoridad paterna para entregar sin su consentimiento a la hija que es la nia de mis
ojos. Dios quiera que algn da, en el momento de mi muerte, ella no tenga que hacerme
ese reproche. Si tu amor te da fuerzas, espera unos das y vuelve ac para conocer la
decisin de Sumac-ttica. Si ella quiere a otro, espero que no dejes como un enemigo la
casa de un curaca que te quiere.
Atoc-rimachi
Padre, seor mo, tus sabias palabras caen en el corazn del ser a quien hablas como
las aguas del torrente hermoso se derraman por el llano. Impulsado por la fuerza del
amor, trabajar noche y da para hacer lo que me pidas. Ojal el cario y la compasin
que me muestras no sean pasajeros sino que duren mientras vivas. Pero tu cario me lo
mostrars realmente si me favoreces ante la muchacha que es el espejo de mi alma. (Le
abraza medio hincado y casi llorando.) Padre mo, no me olvides por favor. (Sale.)
494 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 495
punchaw lulusqayta mana munachkaptin qhariman tanqaykuyman
1
.
Yallinraq Pachakamaq munachun-hina qhipaqinmantaq sispa waunay
pachapi mana chay huchaypa chatawananpaq. Wayllukuyiyki nanaqta
kallpanchasunki chayri, punchawkunata yuparispa purisqaykita
tikrarimuy, chaymanhina Sumaqtikap kamariyinta yachanaykipaq.
Hukta munanqa chayri, amam araq awqa chinkarinkichu munaqiyki
kurakap wasinmanta .
Atuqrimachi
Taytally, yayally, imaynam sumaq phaqchamanta chuya unu pampapi
mitmirin, hinatam hamawta simiykimanta urmaykun pim nisqaykip
sunqunpi. Munakuypa tanqarisqanchari tutatapas punchawchaspa
niwasqaykita huntasaq. Ichaqa amam chika wayllukuq, chika
khuyakuq sunquykiqa askamallapaqchu kanqa, yallinraq waunayki
pachapim puchukanqa. Munawasqaykitari riqsisaq Tikaykip qusan
kaspam
2
. (Le abraza medio hincado y casi llorando). Taytally, amapunim
qunqariwankichu. (Sale.)
Escena 5
a
Rumichaka
Ayh! Tayta kay, ima sasam kanki! Mana imapi rikukuqpaqri, manapas
ima kaqmi rikhurinki. Pachakamaq! (Mira hacia lo alto!) Sunquyta
saminchay, tayta kaypa kallpanmi mananiypaq qamparmanawan. Imam
mana munayiykiwan rurakun? Tiqsimuyuntin runakuna, uywakuna,
sachakunapas kamarisqaykim samarin, maywirikun. uqa mana
rikuypas atina wawaykim maakuyki chakiykipi ullpuykusqa Sumaqtika
wawallaykip yuyaywan, yachaywan imapas rurananpaq.
1
Esta frase est incompleta en el manuscrito de 1899. La hemos sustituido por la que aparece en el manuscrito de 1908.
2
Esta frase est incompleta en el manuscrito de 1899. la hemos sustituido por la que aparece en el manuscrito de 1908.
494 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 495
Escena 5
a
Rumichaca
Ah! Qu difcil es ser padre! Al que no lo es, le parece que no es nada. Dios! (Mira
hacia lo alto.) Dame tus fuerzas porque el peso de la paternidad me agobia. Nada se
hace sin tu voluntad. El universo entero, hombres, animales y plantas, descansan o se
oitoo oo to .lootoc. 1, to ioioif.oot /i, troc o to i, t ic o to
pobre hija Sumac-ttica acte con juicio y discernimiento.
1
Nicanor Jara naci en 1872 en el seno de una familia de origen espaol. Se desempe toda su vida como contador y lleg a ser
tesorero municipal a principios del siglo XX. Su drama Sumaqtika se estren en el Teatro Municipal del Cusco el 30 de setiembre de
1899. Puede considerarse que es, despus del Ollantay, el drama ms representado en idioma quechua en el Per. Los pasajes que
aqu se publican han sido tomados de Csar Itier, El teatro quechua en el Cuzco. Tomo II. Indigenismo, lengua y literatura en el
Per moderno. Instituto Francs de Estudios Andinos y Centro Bartolom de Las Casas. Lima y Cusco, 2000.
2
En todos los dramas quechuas de nes del siglo XIX e inicios del siglo XX, la religin incaica aparece dominada por un dios creador,
llamado Pachakamaq, quien presenta las mismas caractersticas esenciales del Dios cristiano, razn por la cual optamos por
traducir Pachakamaq como Dios .
496 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 497
Ne me s i o Zi ga Cazorl a
!5$% 34[ 52'%
ACTO PRIMERO
Escena primera
El primero aparece sentado pensativo en una piedra al verse sin
padres y con hermanos menores.
Qumirqinti: Kunankamam ancha muspha muspha rikukuni,
tunki tunki sunqullantin, taytamamayta chinkachispa, iskay irpa
sullkachantin. Imatataq rurasaq kay wawakunawan? Ichaqa tukuy
imatam uqam hapini kuraq-hina. Lliwmi makiypi; munaspay qusaq
wiariptin kaykunaman. Qurichuspicha, maypim kanki? Allintachu nina
rawrachkan?
Qurichuspi: Ninaqa allintam rawrachkan, kawsarispa, wauykuspa.
Charan llantawan phukumusqaypi, awiypas chuqillaam, uyaypas
yanallaam, simiypas chuytullaam.
Qumirqinti: Chuspicha, llakichkanim, musphachkanim,
yayanchikmanta. Llillipunam awillaypas waqasqaypi, mana piniyuq
rikukuspa, mana mayman kutiriyta atispa. Hiqipanqaam sunqullaypas
llakiy pukyup mukisqan wiqiy quchapi. Icha yarqachkasunkichu...
Qurichuspi: Imamantam llakichkanki, wawqilly, sullkachaykikuna
kachkaptin? Manam waunraqchu Qurichuspicha, kachkanraqmi
496 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 497
ACTO PRIMERO
Escena primera
El primero aparece sentado pensativo en una piedra al verse sin padres y con
hermanos menores.
Qumirqinti: Desde que perd a mis padres y tengo el cuidado de mis dos hermanos
menores y hurfanos ando confuso y angustiado. Qu voy a hacer con estos nios?
Menos mal que como hermano mayor dispongo de toda nuestra herencia. Est toda entre
mis manos y, cuando crezcan ellos, si as lo deseo, se la entregar. Qurichuspi, dnde
ests? Est ardiendo bien el fuego?
Qurichuspi: El fuego est ardiendo bien, se reaviva a ratos y luego languidece. A
m, de tanto soplar sobre la lea hmeda, los ojos se me han puesto legaosos, la cara
negra y la boca alargada.
Qumirqinti: Mi pequeo Chuspi, la muerte de nuestro padre me vuelve loco de
dolor. Hasta los ojos me arden ya de tanto llorar mi abandono y desamparo. Mi corazn
est por ahogarse en un manantial de pesares y en el mar de mi llanto. Pero tal vez
tengas hambre...
Qurichuspi: Qu es lo que te atormenta, hermanito, si tienes a tus hermanos
menores? El pequeo Qurichuspi no ha muerto todava, an tienes a quien te quiera y te
alegre en tus penas. No llores, no llores, yo llorar en tu lugar. Bailar, cantar, tal vez
Drama Quri ch uspi
1
498 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 499
munaqniyki, llakiyniykipi kusichiqniyki. Ama waqaychu, ama waqaychu,
uqa waqasaq waqanaykita. Tusurqusaq, takirqusaq, icha imatachu
rurarqusaq kusiykipaq.
Qumirqinti: Manam imatapas munanichu, wawqilly, munay
wawa. Imach kanpas kay sunquypi, kikiypunim mana yachanichu.
Sapa puuykuptiymi, qhincha millay rikranchawan, yana paspa
sawnanchawan. Kaymi quymin tuta punchaw ancha phutiq sunqullayta,
kaymi qamparmanan ancha muchuq qhasqullayta. Pillas kanman watuy
yachaq? Mayllas kanman kay yana khipu paskariq, sutin simi mastariq
kay musquyta?
Qurichuspi: Imas chayri kanman mana paskay atinapaq? Icha uqa
atiymanchus?
Qumirqinti: Ama chayman churakuychu. Samparaqmi kanki.
Anchatam kayta munaspa, qhawarinki. Kay watuyqa, kay paskayqa
hamawtapaqmi.
Qurichuspi: Ancham musphan, ancham phutin pita pita kay wawa
sunquy watuq-hina huk millayta, kichka kawsay qallariyta. Kayta nini
qaynamanta Quriqhasqu wawqinchikta, manam payri kayta iinchu,
manataqmi qhawarinchu millay, ranra an suyasqanta. Hinam kachkan
kay sunquypas kichkakunap turpuykusqan tunki tunki.
Qumirqinti: Upallay, hirqi! Yarqaymantam rimachkanki. Yanqatam
musphachkanki. Puriy, hanqa, mutinchikta timpuchimuy.
Qurichuspi: Hina hina qarquwachkay pituykimanta. Karachinim
anchakama sunquykita, kuska kuska rimaptinchik. Imatachu icha watun
kay sunquy. Chaymi kunan hanqa, lluqsiy niwachkanki mutinchikman
tumpa tumpa.
Qumirqinti: Warma, imananmi? Ama simi simi kutichiwaychu,
chaqlaykimantaq. Wawqiykita waqyamuy, hanqa. Maypim purin? Imatam
ruran?
Qurichuspi: Yayay ranti wawqilly, kaypim kani sullkachayki,
kamayniyki ruranaypaq, kunayniyki huntanaypaq. Sipiwaypas,
qhuruwaypas, chakiykipim wausaqpas. Qamman kunasqan kayku.
Yayanchikpa munayniyki rurakuchun.
Qumirqinti: Manam chaytachu tapuyki. Ruray kamachisqayta.
Y en seguida se sale y el otro se queda exclamando:
498 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 499
yo pueda alegrarte.
Qumirqinti: No deseo nada, querido hermano, buen nio. Yo mismo ignoro lo que
pasa en mi corazn. Cada vez que me duermo, siento que me abruma una terrible y
funesta carga y que una negra culebra se aduea de mi mente. Esto es lo que da y noche
consume mi pobre alma, esto es lo que oprime mi pecho adolorido. Habr quien pueda
descifrar ese presagio, quien pueda desenredar ese nudo oscuro y acertar en interpretar esa
pesadilla?
Qurichuspi: Qu ser eso que no pueda ser entendido? Tal vez yo pueda?
Qumirqinti: No te metas en eso. Todava eres una criatura. Qu atrevido que eres!
Este misterio, este presagio es para gente sabia.
Qurichuspi: La pena y el dolor arrebatan mi corazn tierno e inseguro, como si
presintiera una desgracia, el inicio de tiempos difciles. Varias veces se lo he dicho a
Quriqhasqu, pero l no lo cree ni adivina el camino triste y pedregoso que le espera. As
estoy, todo angustiado y con el alma punzada de espinas.
Qumirqinti: Cllate, mocoso! El hambre te hace desvariar y disparatar. Corre,
aprate, anda a hervir mote.
Qurichuspi: As es como me rechazas? Veo que te he enojado al hablar de igual
a igual contigo. Parece que algo presenta yo y justo ahora me botas con pretexto de
mandarme a hervir mote.
Qumirqinti: Qu te pasa, mocoso? No me contestes con ese descaro. O quieres
una bofetada? Anda, corre, llama a tu hermano. Dnde est? Qu hace?
Qurichuspi: Querido hermano, eres mi segundo padre y tu hermanito menor est
aqu para obedecerte y hacer lo que le ordenes. Mtame, crtame la cabeza, por lo menos
morir a tus pies. A ti hemos sido encomendados. Hgase tu paternal voluntad.
Qumirqinti: No te pido tanto. Haz lo que te he ordenado.
Y en seguida se sale y el otro se queda exclamando:
Escena 2
a
Qumirqinti: Ay padre mo! Ay madre ma! Dnde, dnde estn? Adnde
se fueron? Qu funesta y cruel torrentera los apart de mi vista? Slo me queda
lamentarme en las tinieblas de mi alma. Pjaros del cielo, no se habrn encontrado
por all con mis padres? Nubes aciagas, tal vez ustedes me los estn ocultando. Arboles
frondosos, quizs sus sombras escondan por esos montes al feliz depsito de mi cario.
Montes y valles, tal vez ustedes hayan visto a mis queridos padres. Hierbas que cubren
500 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 501
Escena 2
a
Qumirqinti: Ay, yayally! Ay, mamally! Maypim, maypim kankichik?
Maytam rinkichik? Ima awqa yana lluqllam pakasunkichik awiymanta?
Sunquy tutayasqam waqayasaqa. Hanan phawaq phichiwkuna,
chayiqpi manachus tupamunkichik mamataytaywan? Qhincha qhincha
phuyukuna, qamkunachu icha chayiqpi pakachkankichik taytamamayta?
Atiy raphi mallkikuna, icha llanthuykichikchu pakawachkan chay sacha
sachapi munakuyniypa kusi taqi churakuyninta? Urqukuna, wayqukuna,
qamkunachu icha chayiqpi rikuwaqchik taytamamallayta? Hallpa rikuy
wiaq qurakuna, manachu chayiqpi kan sunquypa sunqun? Tiqsimuyu
pachallichiq Pachakamaq, huk simillata rimariy taytamamaymanta, icha
chaywan kay wauy pitiq sunquy kawsarinman.
Desesperado dice:
Yanqam imapas, tukuypas! Makiypim sullkachaykunam
muchuchiwanman wiarispa. Lluqsichunku kaymanta, manam astawan
rikuymanchu. Chinkachunku awiymanta, sapallaya wausaqpas.
Manapunim uywaymanchu kaykunata. Yachamuchunku chayiqpi
humpinkuwan kawsakuyta. Sapaymi aswan kusi kawsasaq. Chay
Qurichuspicha ancha simisapacham, yuyaypa llallisqan ichaqa manam
qasichu uqawan kanqaku tiyaspanku. Quriqhasqucha, maypim kanki?
Imatam rurachkanki? Llamakuna huntasqachu kachkan? Tiqimurqanki
allintachu yayanchikpa saqisqan quri qhutquta wayaqakunapi? Pitaq
chayta qhawachkan?
Escena 3
a
Quriqhasqu: Napaykuykim, wawqilly. Imaynallam kachkanki?
Qumirqinti: Imaynapas kakusaq! Imam qamman qukusunki? Willaway
hanqa tapusqayta!
Quriqhasqu: Amalla phiapayawankimanchu, manchakapullaykiam
kukuchitahina. Sapa kuti, sapa punchaw qaparispa kutupayawaptiyki,
tulluykunapas chukukukun, uma chukchaypas sayarin, wirpaykunapas
khatatatan, hankuykunapas qinti qinti rikukapun. Sapa qamta
500 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 501
la faz de la tierra, no estar en algn lugar el alma de mi alma? Creador que abrazas
el universo todo, dime algo de mis padres, aunque sea una sola palabra, tal vez as mi
corazn agonizante pueda revivir.
Desesperado dice:
Pero todo, todo es en vano! El cuidado de mis hermanos menores ser una causa
de tormentos cuando crezcan. Que se vayan de aqu! No puedo verlos ms. Que
desaparezcan de mi vista, por lo menos morir solo. No puedo criarlos. Que vayan a
aprender por ah a subsistir con el sudor de su frente. Ms feliz vivir solo. Ese pequeo
Qurichuspi es un hablador y es demasiado inteligente. Pero no van a vivir en paz si
se quedan conmigo. Quriqhasqu, dnde ests? Qu ests haciendo? Estn todas
las llamas? Has cosido bien el oro que nos dejaron nuestros padres en talegas sucias?
Quin las est cuidando?
Escena 3
a
Quriqhasqu: Buenos das, querido hermano. Cmo ests?
Qumirqinti: Y a ti qu te importa cmo pueda estar? Contesta lo que te he
preguntado, rpido.
Quriqhasqu: Por favor, no te enojes siempre contra m. Te tengo mucho miedo,
como a un condenado. Cada vez, cada da que me haces reproches y me gritas, se me
estremecen los huesos, se me eriza el cabello, me tiemblan los labios y se me encogen los
nervios. Y cada vez que te miro, cmo quisieran esconderse mis ojos!
Qumirqinti: Aprate, contesta lo que te he preguntado. No estoy jugando ni me
estoy divirtiendo contigo.
Quriqhasqu: Las llamas todava estn pastando. Una de ellas haba estado
relinchando porque le duelen los dientes y no s qu hacer, hermanito. T lo sabes?
Mientras caminaba hoy por el campo, me encontr con {tres} zorro(s) de slo dos
patas
2
. Qo/ ioif.o .
Qumirqinti: Ya te dije, mocoso, que yo no estoy jugando. No me vengas con
adivinanzas, no estoy para eso. Habla con calma, no te burles as. Fuera!
Se sale y solo:
Quriqhasqu: Qu desgracia ms amarga y spera! Es sueo o realidad el
502 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 503
qhawariptiy awiykunapas pakakuyta munay munan.
Qumirqinti: Utqhay, willaway tapusqayta. Manam uqa pukllanichu,
manataqmi qamwan uqa asinichu.
Quriqhasqu: Llamakunaqa mikhuchkasqaraqmi ichhuta, huk
kaqllanmi kiru nanaywan qalalalachkasqa. Imach allinpas kanman,
wawqilly? Yachawaqchu, kunan purun risqaypi (kimsa?) atuqwan
tupamuni, iskay chakiwankama watuy chayta?
Qumirqinti: am niykia, hirqi, mana uqa pukllanichu, ama
imasmarikunata willawaychu, manam chaypaqchu kani. Qasi sayaspa
rimay, ama chiqchiychu chhaynaqa, lluqsiy!
Se sale y solo:
Quriqhasqu: Ima llakim kay uqapaq ancha pusqu, ancha qhatqi!
Musquypichu, sutipichu rikukuni kunanhina llakinaypaq? Maypim
kanki hathun kusi taytamamally? Ima aqum siqrasunki chay kitipi, chay
suyupi? Ima mayum harkasunki? Ima urqum kutichisunki chay kinraypi,
chay qhipapi, wawaykichikta qunqarispa kanaykichikpaq? Maypim
yuyay? Maypim sunqu? Ima wayram apakapun?
Qumirqinti: Lluqsiy, lluqsiy kaymanta, anchataam muchuyki.
Sunquytam tukunki allwakuspa. Ama, qhincha chiririnka, kaypi
muyupayawaychu. Hanqa, lluqsiy, hanqa, lluqsiy! Karawanmi pituyki
kaypi.
Quriqhasqu: Pachakamaq qullanan apu awki, yayally, qunqur chaki
ullpuykuspam muchaykuyki, yupaychayki kay usuri willullu hirqillayki.
Qammi kanki llapa wakchap kusikuynin, aswan sumaq, aswan llampu,
aswan uku khuyakuqniy. Qammanmi huchuy hathun ullpuykun,
qampim tarin llapa kusi samillanta. Chaymi kunan minkakuyki
qarqusqaa rikukuspa. Manam pipas aswan kanchu uqamanta mama
taytay chinkariptin. Pimanataq anchhuykusaq? Maymanataq kutirisaq?
Maytaataq yaykuykusaq, ancha kusi, ancha sami, yarqawanmi,
chakiwanmi nispa? Sapan qamllam apu kanki, llakiyniypi kusi miraq,
waqayniypi kusichiqniy. Kancharimuy as allinta, as sumaqta, rikuchiway
allin anta, ama pantay purinaypaq.
Qumirqinti: Yaw, millay, yaw, qhincha, lluqsiy, lluqsiy wasiymanta!
Anchatapuniam muchuykichik. Manam qamkunaqa taytaypa
502 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 503
infortunio que me aqueja? Dnde estn ustedes, padres mos, que eran toda mi alegra?
Qu arena movediza los trag por esos parajes, por esos lugares? Qu ro ataj sus
pasos? Qu cumbres all atrs, por aquellas laderas, los hicieron retroceder y olvidarse
de sus hijos? Dnde estn los objetos de mis pensamientos y mi afecto? Qu viento se
los llev?
Qumirqinti: Fuera, fuera de aqu! Ya te aguant demasiado. Tus ladridos me
sacan el alma. Deja de revolotear por aqu, mosca de mala suerte. Sal, rpido! Fuera,
aprate! Tu compaa me exaspera.
Quriqhasqu: Oh Creador del Mundo, Supremo Seor y Prncipe, Padre mo! Este
pobre huerfanito Te adora y reverencia hincado de rodillas. T eres la alegra de todos
los pobres, el que ms generosa, benigna y suavemente se compadece de m. Ante Ti se
postran grandes y pequeos, en Ti encuentran toda su dicha y alegra. Por eso a Ti
acudo, ahora que me veo abandonado. Nadie ms me puede auxiliar desde que perd
a mis padres. A quin me acercar? Hacia quin me volver? Dnde, alegre y feliz,
buscar refugio y remedio contra el hambre y la sed? T solo, Seor, pones alegra en mis
penas y me consuelas en mi llanto. Almbrame un poco ms, un poco mejor y ensame
el buen camino para que no ande extraviado.
Qumirqinti: Oye, miserable! Oye, desgraciado! Fuera, fuera de mi casa! Ya los
aguant demasiado. Ustedes no son hijos de mi padre ni nacieron de mi madre. Desde
que dejaron de mamar, ellos los criaron a ustedes como a unos pobres corcovados. No los
quiero para nada.
Se salen llorando los dos chicos y se cierra el teln y aparecen sentados al pie de
un rbol y lloran su desventura.
ACTO SEGUNDO
Escena nica
Quriqhasqu: Qu desgracia! Qu vamos a hacer? Ante qu puerta inclinarnos
alegres? A quin llamar? Dnde buscar amparo? Ya no hay nadie, ni una persona,
para compadecerse de nosotros. Ahora el sol es nuestro padre, la luna nuestra madre y
las estrellas nuestra familia. Pero el Creador es grande y nos va a cuidar siempre. En Su
providencia l sacar de la nada todo lo necesario para nuestra dicha y felicidad.
Qurichuspi: Vaymonos, hermanito, a Qamawara
3
. Tal vez encontremos ah a
504 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 505
churinchu, ni mamaypa wawanchu kankichik. Hanukamanta uywasqan
kumillukunam kankichik. Manam uqa imapaqpas munaykichikchu.
Se salen llorando los dos chicos y se cierra el teln y aparecen sentados al pie de
un rbol y lloran su desventura.
ACTO SEGUNDO
Escena primera
Quriqhasqu: Imapitaq rikukunchik? Imatataq rurasunchik? May
punkutataq ullpuykusun kusi kusi? Pimantaq risun? Maymantaq
anchhuykusun? Manam pipas, manam maypas aswan kanchu
uqanchikpaq khuyaq sunqu munaqinchik. Kunanqa rikukunchik killa
mamayuq, inti taytayuq, quyllurkuna aylluyuq. Ichaqa Pachakamaq
ancha hathunmi, uywallawasunmi. Paymi mana kaqmanta tukuy imata
churamunqa kusinchikpaq, saminchikpaq.
Qurichuspi: Haku, wawqichy, Qamawarata. Ichas chaypi
tarimuchwan khuyaqninchikta, pillatapas, kallpa tullu hapinanchikkama.
Quriqhasqu: Ama, ama maytas. Haku kutipusun wawqinchikman.
Wawqinchikta llullaykuspa pampachayta maamusun. Manach ancha
awqa rumi sunquchu kanqa. Haku, Qurichuspicha, ama waqaychu, haku
wawqichy, haku. Maytataq risun mana imayuq? Kayninpas qaqataq,
chayninpas mayutaq, waqninpas sayaqtaq, maynintataq chhaqay anman
chimpasun wichaypas uraypas purinanchikpaq?
Qurichuspi: Imaman risun, chhaqay awqa hiwaya sunquman,
munaqninpas mana munakuy yachaqman. Amapunia, amapunia,
sutillanmi runaqa kanchik, qhawaykunalla. Pachakamaqqa
churamullanqam tukuy imata. Manam pi, maypas waunchu
yarqayllamanta. Aswan huchuy kuruchatapas wiray wiraytam uywan
allpa sunqupi. Chaychus mana uywakuwachwan usurillanta, usuchasqata
rikuwaspanchik?
Quriqhasqu: Ar, hinam tukuy rimasqaykipas. Pampachayta
yachasun kunanmanta hatun samiyuq kananchikpaq, munakuyta
puchkananchikpaq, allin sunquyuq kayta allwinanchikpaq.
Qurichuspi: Wawqichally, chanillantam rimarinki, sutin simi, suti
504 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 505
alguien que nos compadezca, mientras crezcamos.
Quriqhasqu: No, no vayamos a ninguna parte. Ven, regresemos adonde nuestro
hermano. Le pediremos perdn humildemente. Su corazn no ser tan duro y malo.
Vamos, Qurichuspi, no llores, vamos, hermanito, vamos. Adnde iremos as, sin nada?
Por todas partes se ven cerros, ros y cumbres elevadas. Por dnde alcanzaramos aquel
camino que va subiendo y bajando?
Qurichuspi: Para qu vamos a ir a buscar a ese ingrato que no sabe amar a los
que lo quieren? Ya no ya! Ya no ya! Basta ver a la gente para conocerla. El Creador
proveer siempre todo. Nadie nunca se muere solo de hambre. l alimenta a saciedad
/oto ol o iofo ooo o lo otroo c lo tirro. Co o o .o o .oicor o
nosotros si nos ve tan infelices y abandonados?
Quriqhasqu: S, tienes razn. Aprendamos desde ahora a perdonar, si queremos
alcanzar la dicha y devanar los hilos del amor y la generosidad.
Qurichuspi: Has dicho la verdad, hermanito, con claridad, sencillez y acierto. As
debe ser, as hay que portarse. Pero el hombre no lo acepta, no quiere conocer esta verdad
que lo incitara a obrar bien y ser bondadoso, y de esa manera lo hara feliz. El hombre
ama a su enemigo y aborrece sin motivo a su amigo. Eso est por siempre inscrito en
nuestra carne. Es una sombra oscura que mora en nuestro corazn. Nos vuelve ciegos al
ocultarnos la luz y es lo que ms amamos.
Quriqhasqu: Ven, aprate, vmonos adonde nuestro hermano. Ya est anocheciendo,
estamos ac y qu tenemos para comer y dormir?
Qurichuspi: Yo ya estoy bien seguro de que ese Qinti de corazn de serpiente nunca
o o.r. Lo /il o .o toot ot ./o frooto ool/f.ooot o o .roo
y exhala humores al evaporarse. Eso es lo que lo vuelve colrico y odioso. En vano
regresaramos. La envidia ha crecido en l junto con la soberbia. Una noche inicua ha
cado en sus ojos. Ya no nos reconocera.
Quriqhasqu: Vamos, como sea regresemos, la helada y el viento nos pueden vencer
y los espritus malignos hechizarnos, la Tierra nos puede agarrar y los cerros se pueden
enojar. Si terminamos como ciervos salvajes, nos devorarn los gatos monteses que vagan
por la oscuridad de la media noche.
Qurichuspi: Te acompaar de todas maneras, aunque sea para volver ac ms
ofiic , oclric tco.io, ooooc , ooioc tro ..
Los dos chicos: Hroooit, oloo oio, oi oloito, fr croco, orcocoro
preciosa, tortolilla de oro, rub de ardiente resplandor, crepsculo purpreo, larga
.oollro c ootioc rf, col. olooro, .i. oooootiol, ooo col.iioo ,
.ritolioo, ollo fr c qanturwalla, la ms querida, la ms preciada en jardines y
506 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 507
sunqu, mana panta. Hinam kanan, hinam rurukunan. Ichaqa, runa
manam chaymi ninchu, manam chayta riqsiyta munanchu, allin sunqu
kawsananpaq, allin ruraywan purinanpaq, chayhinamanta kusi kawsay
tarinanpaq. Chiqniqnintam runa wayllun, munaqnintam yanqa chiqnin
chiqnikuspam. Kaymi, kaymi aychanchikpi wiay qurpa. Kaymi
sunqunchikpi yana llanthu, awsa kaywan kanchayta pakaykun, aswan
aswan khuyananchik.
Quriqhasqu: Haku, hanqa, ripusun wawqinchikman. Chisiyanam,
kaypi kanchik, imanchiktam mikhusun? Imanchikpim puusun?
Qurichuspi: Allintaam watun sunquy tuychikapi, manapunim
chaskiwachwanchu amaru sunqu Qintiqa. Ancha miski chunqasqanmi
hayaqi sunqunpi puqun millayta, chaymi phusuquyan quymispam.
Chaymi churan phiata, awqa millay kananpaq. Yanqapunim kutichwan.
Chikikuymi paypi miran apuskachawan. Mapa millaymi awinpi
tutayan. Manaam riqsiwachwanchu.
Quriqhasqu: Haku, hina kutipusun, qasa wayram atiwachwan, suqa
phirum khipuwachwan, Pachamamam hapiwachwan, awkikunam
phiakunman. Kita sallqa tukuptinchik, usqullukunam mikhuwachwan,
chawpi tutap llanthullanpi purimuspa.
Qurichuspi: Hinatapas riysisqayki kasqan chaki kutimunanchikpaq,
aswan waqaq, aswan muchuq, wichay uray kuti tikraq.
Los dos chicos: Wawqichally, sunquchally, urpichally, quri tika,
quri puytu, quri kitu, rawraq lliplli puka umia, rankhi rankhi sansaq
qiqma, misa awaq suni chukcha, uku simi, kawsaq pukyu, miskiy
miskiy qispi unu, inkillkunapi, pawqarkunapi aswan chikllusqa, aswan
wayllusqa sumaq tika, qanturwalla, qammi kanki mukmurichkaq
puqpukilla, llanllarichkaq waqankilla, rawrarichkaq llampu achanqaray,
maakuykikum khuyayniykita kay usuri wakchallaykipaq. Punku
qhipallaykipi qurpanchawayku. Qunqur chaki wiqi awim maakuykiku
kay samita, kay kusita. Kichaykuway punkuykita. Tipkallasaqam
chakiypi, waullasaqam yarqaypi, intip kankasqan, chirip atisqan.
Qumirqinti: (Sale y los bota miserablemente.) Imamanmi akay wiqi aysaq
millay millay haqarwitukuna hamuwankichik, wasiy punku qhinchachaq?
Karunchakuychik kaymanta. Mana chayri wankiykichikmi makiypi,
akaspam rurasaq kay kayllapi muyunkichik chayqa.
Se cierra el teln y aparecen en el campo al pie de un rbol.
506 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 507
rosedales, a ti, que eres pujante capullo de puqpukilla, lozana planta de waqankilla,
tersa y encendida achanqaray, te pedimos compasin para los pobres infelices que somos.
Danos asilo, detrs de tu puerta. De rodillas y con lgrimas te pedimos esta alegra, esta
felicidad. Abrenos tu puerta. Nos estamos marchitando de sed y muriendo de hambre,
quemados por el sol y vencidos por el fro.
Qumirqinti: (Sale y los bota miserablemente.) A qu vienen, langostas
repugnantes, con sus malditas lgrimas, trayendo la mala suerte a mi casa? Aljense
de aqu. Si siguen dando vueltas por ac, los estrangular con mis propias manos y les
cortar la cabeza.
Se cierra el teln y aparecen en el campo, al pie de un rbol.
1
Drama escrito en 1915. Su autor, el sacerdote Nemesio Ziga Cazorla (San Salvador, Calca, 1895) se distingue de la mayora de
los dramaturgos quechuistas de su generacin, y de las generaciones anteriores, por su procedencia social y por el mbito en que
desenvolvi su actividad literaria. Mientras aquellos pertenecan casi todos al estrato de las familias acomodadas cusqueas y se
dirigan en primer lugar a su propio grupo social, Nemesio Ziga tuvo por pblico, como corresponda a su posicin de cura de
pueblo, a los estratos inferiores de la sociedad. Este fragmento ha sido tomado de Csar Itier, El teatro quechua en el Cuzco. Tomo
I. Dramas y comedias de Nemesio Ziga Cazorla. Instituto Francs de Estudios Andinos y Centro Bartolom de Las Casas. Lima y
Cusco, 1995.
2
Encontrarse con un zorro en un camino signica que uno nunca volver a cruzar este camino.
3
Qamawara es una comunidad ubicada entre los 3500 y 3800 m.s.n.m. (ecologa qhichwa), cerca de San Salvador (distrito de
Psac, provincia de Calca, departamento del Cusco).
508 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 509
Lui s Ochoa
W"&3. 11
;$">+9%" %&3"%3" +& -$+2 "3-.2
d+$2. (5+345"
Escena 2
a
Manco abre el sullu y las trancas de la puerta.
Manqu
Imatam munachkarqanki?
Ariruma
Kunankamam suyachkayki.
Piwantaq hawapi rimachkarqanki?
Manqu
Kay waqayasqa umaypi yuyaykunawan.
Ariruma
(Abrazndole.)
Saqiykuway, lluqsirisaq. Kay machaywan
llakiyiy wakikuspa sinchita llasawan.
Ancha chirim kay pirqakuna kawsayiypaq.
Pisinmi wayra kaypi samay kacharinaypaq.
Manaam awiypas kanchu waqanaypaq.
Manqu
Makiymanta hapiykukuy, Ariruma.
Ariruma
(Tomndole la mano.)
Imanaptintaq chukchun makiykiri?
508 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 509
Manco II
1
Tragedi a i ncai ca
en t res act os
Escena 2
a
Manco abre el sullu y las trancas de la puerta.
Manco
Qu queras?
Ariruma
Te estaba esperando.
Con quin estabas hablando?
Manco
Con los pensamientos de mi mente enloquecida.
Ariruma
(Abrazndole.)
Por favor, djame salir un poco. Esta gruta
aumenta la congoja que me oprime.
Estos muros son muy fros para mi salud.
El aire me falta para respirar
y ya no tengo siquiera ojos para llorar.
Manco
Agrrate de mi mano, Ariruma.
Ariruma
(Tomndole de la mano.)
Por qu tiembla tu mano?
510 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 511
Manqu
Sinchi kallpayuqmi chiri.
Ariruma
(Acariciando las manos de su padre.)
Ima llampum karqan mallwa qantut makiyki
musquyiypi chisillapas chukchayta
wayllurispa,
llaki kawsayiyta qunqachiwan mullkhurispa!
Manqu
Chisi musqukurqankichu?
Ariruma
Ar. Maypich kachkasqanipas. Achkha runa
mana riqsisqa hinantinpi muyuykuwaspa
qamkunamanta kallpa kallpa taqawaspa
ayqichiwan wayrahina.
Manqu
(Violentamente le tapa la boca.)
Chayllataa! Qunqay chay mana chanin
musquyta.
Ariruma
Phiachiykichu willaspa?
Manqu
(Conmovido le besa en los cabellos.)
Upallay. Pampachawaytaq muchaykuwaspa.
(Aparte.)
Wiqiymi ruphan uyayta lluqllarimuspa.
Ariruma
Imaynatam muchaykuwanki hinallatataq
musquyiypi huk wayna muchaykuwan.
Manqu
Imatam ninki? Ariruma, paqtataq!
Ariruma
Karanchasunkichu rimasqay?
Mana allintachu rurani musqukuspa.
Imaraykum ayqirinki yaya munasqay
uqataq kusichinay kachkarqan takiykuspa
510 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 511
Manco
El fro es muy fuerte.
Ariruma
(Acariciando la mano de su padre.)
Qu suave era tu mano de mayhua cantuta
cuando anoche, en mis sueos, me acariciaba tiernamente
el cabello, hacindome olvidar mi tristeza!
Manco
Anoche soaste?
Ariruma
S. No s dnde estaba. Muchos hombres
desconocidos me rodearon,
me separaron de ustedes a la fuerza
y me arrastraron como un ventarrn.
Manco
(Violentamente le tapa la boca.)
Basta! Olvida ese sueo absurdo.
Ariruma
Te ha enojado lo que te he contado?
Manco
(Conmovido le besa en los cabellos.)
Calla. Y perdname con un beso.
(Aparte.)
Las lgrimas desbordan de mis ojos y me queman la cara.
Ariruma
As como me besas,
en mi sueo un joven me besaba.
Manco
Qu dices? Cuidado, Ariruma!
Ariruma
Te ha ofendido lo que he dicho?
No hubiera debido soar con eso.
Por qu te alejas, padre querido?
Y yo que quera darte un poco de alegra
cantando algo que escuch en mis sueos...
512 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 513
huk harawita musquyiypi uyarisqayta?
Manqu
Yapamanta! Ima wayllitaq chayri?
Ariruma
(Secndose los ojos.)
awsa tukupusqaymantapacham
aswan miskita simiy takin.
Manqu
(Aparte.)
Rimasqanmi wachihina yaykuspa
sunquyta tuntichin pharpayinpi.
Takiriy hinataa munanki chayqa.
Msica y canto
Hamuy, siklla, ayqichiway,
lliplliq phuru urpiykita,
awraq sumaq pituykita
paqta rikuy phawachiwaq.
Yananmanam puriripun
sinchi phawaq pisquhina,
ni huk kutimpuspari
wiaypaqmi phawaripun.
Rikrallanta hapipayay,
qhasquykipi qisachapuy,
sunquykita allichapuy
hinam siklla umipayay.
1
Mientras Ariruma canta, entra despacio Qurillphay, se acerca a Manco sin hacer ruido
y ambos oyen la cancin sollozando.
1
Canto prestado de El robo de Proserpina.
512 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 513
Manco
Otra vez! Qu canto es se?
Ariruma
(Secndose los ojos.)
Desde que me he quedado ciega
mi canto se ha vuelto ms dulce.
Manco
(Aparte.)
So olooro o troooo .o f./o
y mi corazn desfallece de tanto latir.
Canta si es lo que quieres.
Msica y canto
Ven, mi bien, haz escapar
a tu paloma reluciente,
cuidado dejas volar
a tu hermosa compaera.
Ya vuela hacia su amado
como el ave veloz,
se escapa por siempre
y no volver jams.
Sujtala por las alas,
hazle un nido contra tu pecho,
cobjala en tu corazn
y alimntala bien, mi prenda.
Mientras Ariruma canta, entra despacio Qurillphay, se acerca a Manco sin hacer ruido
y ambos oyen la cancin sollozando.
1
Luis Ochoa Guevara naci en Urubamba a inicios de la dcada de 1890 y fue hijo de Justo Zenn Ochoa Ziga, quien haba
dirigido las primeras representaciones del Ollantay en el Cusco durante la Guerra del Pacco. A nes de la segunda dcada del
siglo XX empez a escribir y a hacer representar sus propias obras para armarse como uno de los principales cultores del drama
incaico, hasta su temprana desaparicin en 1939. La tragedia incaica Manco II fue escrita en 1921 y fue la obra de Ochoa ms
representada en los aos veinte y treinta en la regin de Cusco. El fragmento publicado aqu fue tomado de Csar Itier, El teatro
quechua en el Cuzco. Tomo II. Indigenismo, lengua y literatura en el Per moderno. Instituto Francs de Estudios Andinos y Centro
Bartolom de Las Casas. Lima y Cusco, 2000.
514 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 515
Ne me s i o Zi ga Cazorl a
ACTO I
Escena 5
a
Wayna Kutipa: Yayally, yayally, humpipas saq kutirimuni, huk qullata
rikuspa. Mulluqhawamantam kani ninmi. Kaytaam hamuchkan,
llamankuna qatirisqa. Icha imata munan. Qaiwata, kispiutach
apamuchkan, charkita sarawan chhalanapaq.
Apu Kutipa: Puriy, ma qhawarimuy kaytachus hamun chayta.
Chaykamataq yaykuy ukhuta.
Tikahina: Simiykita huntamusaq, yayally. (Sale.)
Wayna Kutipa: uqapas qhawarqamusaq. (Sale.)
Apu Kutipa: Pipunitaq chay qulla kanman? Haykapmantahinataq
qullakuna hamun kay kitiman? Chiqnikunim chay runakunata.
Yawarniytam quichin, awpa qhichwakunawan awqanakuq
kasqankumanta, lliw qhichwantinpi tiqmurispa usurichasqankunamanta.
Escena 6
a
Wayna Kutipa: Apuy, munakusqay yayally, Sinchikanaq waynam
hamusqa, qaiwawan, charkiwan sara chhalaq, kay kitinchik riqsiq-hina.
Kaytapunim hamusqa, hawapiam kachkan.
;$">% 3.0+9% " ;[ % 8"4% &"
514 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 515
ACTO PRIMERO
Escena 5
a
Wayna Kutipa: Padre, padre, he vuelto, baado en sudor, porque he visto a un colla.
Dice que es de Mulluqhawa. Ya est llegando ac arreando sus llamas. Tal vez quiera
algo. Debe estar trayendo caihua, kispiu
2
y charqui para cambiarlos por maz.
Apu Kutipa: Anda pues a ver si viene ac. Mientras tanto, t, vete adentro.
Tikahina: Har lo que me digas, padre. (Sale.)
Wayna Kutipa: Y yo, voy a observarlo. (Sale.)
Apu Kutipa: Quin ser ese colla? Y desde cundo los collas vienen as a esta
comarca? Detesto a esa gente. Se me calienta la sangre cuando pienso en su vieja
enemistad con los quechuas y en las ignominias que cometan por todas partes cuando
venan a divertirse en los valles.
Escena 6
a
Wayna Kutipa: Seor mo, querido padre, el joven Sinchikanaq ha venido a
cambiar caihua y charqui por maz, con la idea de conocer nuestra comarca. Para eso
ha venido. Ya est afuera.
Apu Kutipa: Si fuera por mi, ni siquiera saldra a saludar a ese hombre, por ms
gran seor que fuese. Pero llmalo.
Tragi comedi a T i kahi na
1
516 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 517
Apu Kutipa: uqamantaqa manapasmi tinkuymanchu chay runawan,
chunka apu kaptinpas. Ichaqa waqyaykamuy.
Wayna Kutipa: Chay, yaya. (Sale.)
Escena 7
a
Wayna Kutipa: Yayally, Apu Kanaqpa churinsi, riqsiytas munasunki.
Apu Kutipa: Pipas kachun, yaykumuchun.
Wayna Kutipa: Chaypachaqa waqyaykamusaq, yayally.
Apu Kutipa: Maymantas chay runa kanman? Imamantaq kaykama
hamunman? Tika mukaytaqsi pusamunman?
Escena 8
a
Sinchikanaq: Apully, kamisaraki?
Apu Kutipa: Hinallataq qampas, wayna, ichas napaykuwanki.
Sinchikanaq: Qhapaq sutiykip itupasqanmi qayllaykiman ithikatamuni,
ullpuykuspa napaykuq, uku sutiykip akhitatasqan. Qurpachaway
purikuqta.
Apu Kutipa: Maymantam kanki, wayna, imam sutiyki?
Sinchikanaq: Sutiyqa Awki Sinchikanaqmi, Kanamarkamanta.
Apu Kutipa: Imam kaykama pusamuchkasunki? Tiyaykuy, wayna.
Sinchikanaq: Qam, awki, riqsiykuqllam hamuchkani, Mulluqhawa
ayllumanta. Llaqtapiri sutiykim ancha munasqa.
Apu Kutipa: Anchatam aaychayki, wayna, chay uku simiykimanta.
Chaypas niway sutimanta, ima illuymi pusamuchkasunki kaykama?
Sinchikanaq: Manam imapas, awkilly, qam riqsiyllapunim.
Chaymantataq kay wakcha rikuchikuyninta chaskiykuy, ama millaspa,
ama pisi kayninta qhawaspa. Hinataq, tata, chhalarisun, saraykiwan
charkiywan, qaiwaywan, waskhawan, awaywanpas llaqtayman kay
qhichwa mikhuy apanaypaq.
Apu Kutipa: Quri sunqu wayna Sinchikanaq, anchatam aaychayki kay
sumaq sunquykimanta. Imawantaq kutirisqayki?
Sinchikanaq: Apu tata, ima pinqasqam rikukuni, quri upchu
simiykita uyarispa. Ima ichhum, ima qupam rikuchikuqniy qayllaykipi,
sumaq sunqu tata, sumaq kayniyki kusi qillpuwan paqtanasqam.
516 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 517
Wayna Kutipa: Ya, padre. (Sale.)
Escena 7
a
Wayna Kutipa: Padre, dice que es hijo de Apu Kanaq y que quiere conocerte.
Apu Kutipa: Quien sea, que entre.
Wayna Kutipa: Entonces, lo llamo, padre.
Apu Kutipa: De dnde ser ese hombre? Para qu habr venido hasta ac? No
.o,o o r o cio o l otro lo frooo.io c lo fr j= t`i/o}.
Escena 8
a
Sinchikanaq: Seor mo, cmo est usted?
Apu Kutipa: T tampoco, joven. Supongo que me has saludado
3
.
Sinchikanaq: Atrado por la gloria de su nombre, he venido a saludarle y a
inclinarme ante usted.
Apu Kutipa: De dnde eres, joven? Cmo te llamas?
Sinchikanaq: Me llamo prncipe Sinchikanaq y soy de Kanamarka
4
.
Apu Kutipa: Qu es lo que te trae hasta ac? Toma asiento, joven.
Sinchikanaq: Slo he venido a conocerle, seor, desde el pueblo de Mulluqhawa
5
.
All goza de mucho renombre.
Apu Kutipa: Agradezco mucho tu gentileza, joven. Pero dime realmente, qu
{encantos} te traen ac?
Sinchikanaq: Realmente, seor mo, nada ms que el deseo de conocerle. Por
eso le ruego que reciba este modesto presente, sin desprecio ni desdn. As, seor,
intercambiaremos su maz contra mi charqui, mi caihua, mis sogas y mis tejidos.
Quisiera llevarme a mi pueblo el alimento de estos valles.
Apu Kutipa: Joven Sinchikanaq de corazn de oro, agradezco mucho tu generosidad.
Pero, cmo puedo corresponderte?
Sinchikanaq: Gran seor, qu vergenza la ma cuando veo con qu aprecio y
tioo o troto! Qo/ ioioif.oot, o/ .il o iot oot otc! Cor r, o
bondad me hace sentir como un bienaventurado.
Apu Kutipa: (Levantndose, llama al interior.)
Mama Chimpu, Tikahina, Wayna Kutipa, vengan! Y t, joven, vas a conocer a mi
esposa y a mis hijos. Con ellos irs a visitar los jardines de esta tierra.
Sinchikanaq: O/, r, o /ro, oo, ooit l roc fric c to
518 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 519
Apu Kutipa: (Levantndose llama al interior.)
Mama Chimpu, Tikahina, Wayna Kutipa, hamuychik. Qamr, wayna,
wawaykunata riqsiykunki, paykunawantaq muyayta puririmunki, kay
kitimanta.
Sinchikanaq: Aw, tata, sumaqmi, ancha munaymi kay kiti pawqar
waylla. Sunquytam suwan, aalw, tata, sumaq.
Escena 9
a

Mama Chimpu y los hijos: Ama suwa, ama llulla, ama qilla, wayna.
Sinchikanaq: Qampas hinallataq, qhapaq quya, uqappatapas chaskiy
napaykuyniyta. Qamri, iaqa, imaynallam? Waliqllachu?
Mama Chimpu: Allinllam, wayna, samaykuy ari.
Sinchikanaq: Paykunachu, qhapaq tata, sunquykip sisan quri mukmu
tikakuna? Paykunachu kay kitipi huknin sikllankama quri chunta,
huknintaq mukmurichkaq quri wayta, aswan sumaq chipchiq umia,
lliwpa anan, lliwpa illan, ima munay?
Apu Kutipa: Anchatam huqarinki tika samiwan saminchaspa kay
sunquypa phatminnin rurukunata. Pachakamaq qamwan kachun.
Mama Chimpu: Maymantam, wayna, kanki? Ima sumaq sutiyki?
Sinchikanaq: Manchana quya, Kanaqmarka suyumantam sutiyri
Sinchikanaqmi kamachinaykipaq mama pampa qura sarunayki.
Mama Chimpu: Anchatam kusikuni riqsikuspa. Tiyaykuy, wayna. Tika,
puriy turaykiwan. Muyanchikmanta pallarqamuy sachakunap rurunta,
paqayta, sumaqninta, tunasta, sawintuta, kay waynaman anqusanapaq,
qhichwa mikhuyta mallirinanpaq.
Tikahina: (Alegre.)
Kunanpacha, simiykichikmanta. Haku, turachally. (Salen con el hermano.)
Apu Kutipa: (Levantando al bulto de charques.)
Kaytam kay wayna anqusawanchik, sumaq sunqu rikuchikuyninta.
Chaskiy, Mama Chimpu.
Mama Chimpu: Maymantataq kay sami, kay rikuchikuy uqaykupaq?
Aaychasqa kachun kay wayna. Muchaykusaq kay sumaq qulla
miskipata.(Besando.)
Sinchikanaq: Ima kusitam sunquy chaskin! Quri kururmi paskarikun,
upchu tikan takarikun simiykimanta, Mama Chimpu. Llakiyninpas
518 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 519
tierra. Me arrebatan el corazn. Qu bellos, seor!
Escena 9
a
Mama Chimpu y los hijos: No robes, no mientas, no seas ocioso, joven.
Sinchikanaq: Usted tampoco, noble dama, reciba tambin mi saludo. Y usted,
seora, cmo est? Bien?
Mama Chimpu: Bien, joven, toma asiento.
Sinchikanaq: Ellas son, noble seor, los capullos de oro que brotan y retoan de
o oloo. Ello o lo fr c to tirro. Lo ooo clociioo oloo c r , lo tro
croco fr .ootr r.i/o ortoco, lo o ollo , orilloot c lo icro r.io,
perla de las perlas, tesoro de los tesoros. Qu hermosa!
Apu Kutipa: Mucho honras a estos pedazos y frutos de mi alma al otorgarles la
cioicoc c fr. Qo l Crocr t/ .oti.
Mama Chimpu: De dnde eres, joven? Cul es tu noble nombre?
Sinchikanaq: Respetable seora, soy de la comarca de Kanaqmarka y mi nombre
es Sinchikanaq, para servirle. Ser la hierba del suelo que pisa.
Mama Chimpu: Encantada de conocerte. Toma asiento, joven. Tika, anda con
tu hermano a recoger frutas de los rboles de nuestro jardn: las mejores pacaes, tunas y
guayabas. Las obsequiaremos a este joven, para que pruebe los productos del valle.
Tikahina: (Alegre.)
En seguida, con su permiso. Vamos, hermano. (Salen con el hermano.)
Apu Kutipa: (Levantando el bulto de charques.)
Este es el obsequio de este joven y una muestra de su buena voluntad. Tmalo, Mama
Chimpu.
Mama Chimpu: Qu hemos hecho para merecer tanto honor y tanta generosidad?
Agradezco a este joven y beso esta sabrosa carne del pas de los Collas. (Besando.)
Sinchikanaq: Qu alegra recibe mi corazn! Su boca, Mama Chimpu, desenrolla
l croc .ill cl or.i , crrooo lo fr c upchu de la estima. Hasta mis
penas se disipan con sus dichosas palabras.
Escena 10
a
Wayna Kutipa: (Apurado.)
Padre, madre! Tika se siente mal, le ha dado viento, le ha dado viento! Vengan,
vengan (Salen afanosos.)
520 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 521
chinkarinqam kay qillpu simiwanqa.
Escena 10
a
Wayna Kutipa: (Apurado.)
Yayally! Mamally! Tika mana allin, wayrarqun, wayrarqun! Haku,
haku! (Salen afanosos.)
Mama Chimpu: Way, llaki! Imaraq Tikally? (Sale.)
Apu Kutipa: Tiyaykurquchkay, wayna, imach ususiywan
qhawarqamusaq. Taruka waqrachata kankarqamuy, markhu
raphichakunatawan qhaquykurqunapaq. (Sale hablando, apoyado en el hijo.)
Wayna Kutipa: Ar, yayally, haku utqhasun. (Salen apurados.)
Sinchikanaq: (Monlogo.)
Qhapaq Kutipa, imaa llaki kaptinpas, tata, yanasqaykim,
pitusallasqaykim. Intilly, killally, kunanmi munani kanchayniykita,
awiykikunap qhawariwananta. Aalw, Tika, sumaq wayta, ama,
amapuni unqurquychuqa! Ama chay llakita Pachakamaq munachunchu!
Tika munayllaa, awinkuna iskay quyllur, qhichiprankuna kuychi
sullur. Way, munaypuni, sunquytam suwarparin miski qhawaynin.
Chay sumaq rurun, simin achanqaray mukmu, anchachus uyiwanman
yanaypaq rimaykuptiy? Aalw sumaqllapuniam uyan, qhapchu
sayaynin sikllankama. Suni suni misatam awan chukchanpas chillu
kayninpi. Tukuymi sunquyta sunquykiman chitachan, maywanakuyta
simpaspa, quri puytuta awaspam. Anchachus, urpilly, uqap kawaq?
Munakuykim. (Picchando la coca.) Kukaypas hallpaptiy allinmi riwanqa
aalawpas, Tikally. Mana qamwanqa huuymi kanqa, siqukusaq kay
warakawan.
Escena 11
a
Qasachaki: (Paje de Sinchikanaq.)
Awkilly, ima qamqa kusiraq qintihina tikata mutkhispa tiyachkanki?
Llamakunam lliw walaqan, kichkakunapas chantarquwan, apillaa
chakiypas purisqaypi. Ayw! Akakw! Chhikaqa, manam uraqachikunchu
khikikunaqa. Qammanpunim rikchakun supay llamakunaqa, allin
wayllata malliykuspa mana kuyurinchu. Kichkari ayw! Ayw! Chakiypi
520 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 521
Mama Chimpu: Ay, qu desgracia! Pobre Tika! (Sale.)
Apu Kutipa: Toma asiento, joven. Voy a ver lo que le pas a mi hija. Anda, quema
un cuerno de venado y hojitas de markhu
6
para friccionarla. (Sale hablando, apoyado
en el hijo.)
Wayna Kutipa: S, padre, apurmonos. (Salen apurados.)
Sinchikanaq: (Monlogo.)
Noble Kutipa, pase lo que pase, seor, ser su siervo y su escolta. Oh sol, oh luna, ahora
l ic o o oloooro , o rto oto.io. Bllo T`i/o, /roo fr .ootr,
por favor, no vayas a enfermarte. Que el Creador no quiera esa desgracia. Tika es tan
bonita, sus ojos son dos estrellas y sus cejas {?} de arco iris. Ay! Qu linda! Su dulce
mirada arrebata mi corazn. Esa boca, fruta preciosa y capullo de begonia, tal vez me
dara el s, si le pidiese su mano. Ah, su cara es de la ms pura belleza, su delicada
silueta es delgadsima y el negro profundo de su cabello dibuja largas bandas de variados
matices. Todo esto es como una orla de oro y una trenza de amor que encadenan mi
corazn al tuyo. De repente, paloma, aceptaras ser ma. Te quiero. (Picchando la coca.)
Si mastico un poco de coca, me ir bien. Qu linda eres, Tika! Si no puedo estar algn
da reunido contigo, me ahorcar con mi honda.
Escena 11
a
Qasachaki: (Paje de Sinchikanaq.)
Prio.i, o/ olr t . lioc lo fr .o l .liori! Tco lo llooo /oo
escapado, estoy lleno de espinas y tengo los pies molidos de tanto caminar. Ay! Cmo
pica! Y esas mugrosas que no se dejan agarrar! Esas llamas endiabladas se parecen a
ti: cuando han probado un buen pasto, no se quieren mover. Y las espinas, ay! ay! no se
dejan arrancar de mis pies. Tal vez t me las puedas sacar; de repente t podras con tus
dientes.
Sinchikanaq: Qu dices, sarnoso repugnante? Quieres que con mis dientes las
saque de tus patas asquerosas?
Qasachaki: Si quisieras, las sacaras noms. O sern las pulgas del valle las
que me estn picoteando tan horriblemente? Llevar sus semillas a mi pueblo. Vamos,
aydame a ver t. Ni siquiera me has dado coca o plata {moneda de Potos} para ir a
tomar chicha.
Sinchikanaq: Y para qu quieres t {plata}?
Qasachaki: Yo tambin quiero {plata} para buscar una muchacha y deleitarme con
l rfoo c lo fr cl .oll. Cr o to oo tio .roo , oo c oor.
522 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 523
manam akhichikunchu, icha qamchu kapkirquwankiman, icha kiruykichu
allinpas kanman?
Sinchikanaq: Imatam rimanki, millay millay khiki? Kiruywanraq
munanki hurqunayta asnaq atakuykimanta.
Qasachaki: Munakuspaqa akhitatallawaqmi chhikaqa. Icha pikiachu
qhichwapiqa chhachaykuwachkanpas millayta. Muhutach apasaq
llaqtayta. Hakuyari, rikuysimuway qampuni, ni kukatachu quritawanki, ni
qullqitachu putusita aqha upyanaypaq.
Sinchikanaq: Imapaq qamri munanki putusita?
Qasachaki: uqapas munani sipas maskanaypaq, qhichwa tikap
mukayninpi quntullikunaypaq. Qamllachu sunquyuq kanki, maywakuy
yachaq, chhikaqa? uqapas munanitaqmi sunquyman kusi qarayta
qhichwaman hamusqayta, chhikaqa! Haku, haku, utqhay, haku!
Sinchikanaq: Waqayasqam hamusqanki! Ama rimapayawaychu.
Hanqa lluqsiy, llamata rikumuy chhikaqa.
Qasachaki: Wahy! Lluqsiy, lluqsiy niwachkanki, chhikaqa!
Maymantaq ithirisaqri? Qammi aswan waqayachkanki, chhikaqa, tikap
kichkanwan sunquyki allasqa. Chaymi aswan llakinapaq, chhikaqa.
Pis munanqa kispinuta, qasap kankasqan chuuta? Wahy, chhikaqa!
Maypasam walaqan khikikunaqa?
Sinchikanaq: Yaw, tinri, allin aqhata malliykuspam qamqa runa runa,
uqawan pukllakuwanki, wayrasqa wallpa kaqlla taratataspa, chhikaqa.
Qasachaki: Aswanmi qam yarqasqa chiwli kaqlla qaparqachachkanki
uma nanayta. Ha! Ha! Ayqikullasaqa. Sasaam imapas rimay,
pantaymanpasmi tikakama.
Sinchikanaq: Ha, imata?
Qasachaki: Sumaq tapurata.
Sinchikanaq: Qammi kanki chay tapura, ismuq sunqu tutura.
Qasachaki: Sasaam awki qamwan rimay, aswan llamata
walaqachimusaq.
Sinchikanaq: Ar, sasaam, lluqsiy, lluqsiy, chuku qalalaq, lluqsiy! (Y lo
bota furioso.)
522 Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antologa quechua del Cusco 523
Yo tambin quiero divertirme y venir al valle por algo. Vamos, vamos, rpido, vamos!
Sinchikanaq: Te has vuelto loco! No insistas. Fuera, aprate. Anda a cuidar las
llamas.
Qasachaki: Qu gracioso! Me dices que salga, que salga, pero adnde voy a ir?
To r l o t /o .olt l. o. Lo ioo c lo fr t /oo troooc l
corazn. Por eso eres ms digno de lstima que yo. Qu muchacha va a querer kispiu
y chuo asado por el hielo? Qu risa! Ja, ja, ja! Adnde se habrn ido las llamas?
Sinchikanaq: Oye, barriga hinchada, cuando pruebas buena chicha, te pones a
bromear de igual a igual conmigo y a cacarear como una gallina loca!
Qasachaki: Ms bien t eres el que ests chillando como un pollito hambriento y
me das dolor de cabeza. Ja, ja! Me ir noms corriendo. Se ha vuelto difcil hablar de
.ooloir .o. D rot o oi.. /oolooc c fr j= t`i/o}.
Sinchikanaq: Ah! Qu?
Qasachaki: Una rica papa podrida.
Sinchikanaq: Esa papa eres t, junco podrido por dentro.
Qasachaki: Se ha vuelto difcil hablar contigo, mi amo. Mejor me voy a perseguir
las llamas.
Sinchikanaq: S, difcil ya. Fuera, fuera, chilln, fuera! (Y lo bota furioso.)
1
Entre 1915 y 1950, Nemesio Ziga Cazorla escribi unos cuarenta dramas en quechua, todos inditos, que hizo representar
en numerosos pueblos y ciudades del sureste peruano, desde Abancay y Quillabamba hasta Puno e incluso Bolivia. Tikahina fue
escrita en 1934 y, como lo seala el manuscrito mismo, es un drama directamente inspirado en una tradicin de Clorinda Matto de
Turner, Frailes, ambientado algunos decenios despus de la Conquista. El fragmento publicado aqu ha sido tomado de Csar Itier,
El teatro quechua en el Cuzco. Tomo I. Dramas y comedias de Nemesio Ziga Cazorla. Instituto Francs de Estudios Andinos y
Centro Bartolom de Las Casas. Lima y Cusco, 1995.
2
El kispiu es un plato tpicamente puneo, a base de harina de quinua o de caihua, de la que se hacen bolitas, con agua o leche
y condimentos, y que se cocinan al vapor.
3
Sinchikanaq saluda a Apu Kutipa dicindole, en aymara, antigua lengua tnica de los Canas, kamisaraki? Cmo ests?.
Apu Kutipa supone que es equivalente del saludo quechua no robes, no mientas, no seas ocioso y le contesta con la frmula
consagrada t tampoco.
4
Hoy se conocen como castillo de Kanamarka unas ruinas prehispnicas situadas en un promontorio cerca de Yauri, provincia de
Espinar (donde Nemesio Ziga fue prroco). Se dice que constituyen el pueblo antiguo de la gente de la zona.
5
Actualmente anexo de la comunidad de Antaycama, cerca de Kanamarka. Tambin existen ah las ruinas de un pueblo forticado
conocido bajo ese mismo nombre.
6
El markhu es una planta ansioltica. El cuerno del venado se quema y se le hace beber la ceniza al enfermo.

You might also like