76

Chương 5
Quy hoạch cải tạo Đô thị (thành phố)
5.1 Ý nghĩa và mục đích
Những thành phố cũ được hình thành từ lâu, là kết quả của hoạt động xây dựng tập thể con
người trong quá trình phát triển, thành phố được xây dựng trong thời kỳ nào thì phản ánh đặc
điểm xã hội thời kì đó. Trong thực tế hoạt động của con người về mọi mặt luôn luôn biến đổi và
phát triển không ngừng. Các thành phố đã được xây dựng, tồn tại cố định, trong nhiều trường hợp
dần dần trở nên không phù hợp với những yêu cầu hoạt động sản xuất và đời sống xã hội mới.
Vì vậy trong công tác quy hoạch, bên cạnh các dự án nghiên cứu bảo đảm sự phát triển hợp
lí của các thành phố mới, còn thường xuyên phải tiến hành việc cải tạo những khu phố cũ cho
phù hợp với những yêu cầu mới.
Cải tạo những thành phố cũ cho phù hợp với những yêu cầu xây dựng mới là một vấn đề
phức tạp có liên quan đến nhiều mặt kinh tế chính trị và xã hội. Yêu cầu cơ bản của công tác quy
hoạch cải tạo thành phố là phải đáp ứng được nhu cầu mới của tiến bộ xã hội, của sự phát triển
khoa học và kĩ thuật. Nhưng đồng thời phải biết lựa chọn và kế thừa những di sản cũ, những
thành tựu cổ truyền trong xây dựng và những di tích lịch sử có giá trị. Phải thận trọng khi giải
quyết từng vấn đề không nên phá dỡ bừa bãi thiếu cân nhắc để công tác cải tạo tiến hành một
cách hợp lí và đạt hiệu quả cao. Cần chú ý thay đổi được bộ mặt kiến trúc thành phố, nâng cao
chất lượng trong bố cục không gian kiến trúc trên cơ sở bảo tồn và tôn tạo những di sản văn hoá
lịch sử có giá trị.
5.2. Nội dung của quy hoạch cải tạo đô thị
Thành phố trong các chế độ xã hội cũ, phong kiến, thuộc địa, tư bản chủ nghĩa thường được
xây dựng tự phát không có quy hoạch.
Xây dựng và phát triển đô thị mới đòi hỏi phải thay đổi những thành phố cũ cho phù hợp
với những nguyên tắc của nền kinh tế mới, cuộc sống mới. Phần lớn các thành phố cũ của nước ta
ra đời trong chế độ phong kiến thuộc địa nửa phong kiến mang nặng tính chất tiêu thụ. Vấn đề
đầu tiên trong công tác cải tạo thành phố là phải chú ý biến đổi tính chất và cơ cấu tổ chức để trở
thành những thành phố sản xuất.
Tuỳ theo tình hình cụ thể của từng thành phố cũ mà công tác cải tạo thành phố có thể tiến
hành trên các mặt sau đây
5.2.1. Cải tạo các khu công nghiệp và tổ chức sản xuất của thành phố
Trong những thành phố cũ, công nghiệp thường chỉ phục vụ lợi ích cho một số người nắm
quyền sở hữu tư liệu sản xuất do đó xây dựng không có quy hoạch tranh chấp nhau trên những
khu đất có nhiều lợi nhuận mà không chú trọng đến lợi ích chung, đến sự ảnh hưởng của công
nghiệp đối với môi trường sống của thành phố.
Tuỳ theo tình hình cụ thể của việc bố trí công nghiệp trong thành phố cũ mà việc cải tạo có
thể tiến hành theo những biện pháp khác nhau, từng bước khác nhau. Nếu vị trí công nghiệp
trong thành phố cũ không mâu thuẩn với yêu cầu bảo vệ môi trường của thành phố có thể giữ lại
vị trí đó và tiến hành cải tạo thiết bị, hoàn thiện dây chuyền sản xuất nhằm thoả mãn yêu cầu sản
xuất mới phù hợp các tiêu chuẩn vệ sinh, an toàn. Tiến hành hợp nhất, sắp xếp lại các xí nghiệp
 77

công nghiệp, trên cơ sở đó sử dụng triệt để các thiết bị kĩ thuật hoặc các công trình phục vụ công
cộng. Trường hợp trong thành phố có các xí nghiệp công nghiệp không bảo đảm yêu cầu vệ sinh
môi trường (các xí nghiệp thải ra nhiều khói và chất thải độc hại khác) có thể dự kiến chuyển đi
vị trí khác hợp lí hơn.
5.2.2 Cải tạo khu nhà ở
Xây dựng nhà ở trong thành phố cũ thông thường cũng xuất phát từ yêu cầu kinh doanh. Do
đó không có sự phối hợp, nhằm tạo điều kiện sinh hoạt của người ở hợp lí và tránh ảnh hưởng
tiêu cực lẫn nhau. Nhà ở vì thế được xây dựng với mật độ dày đặc cho người lao động thuê, nhằm
thu nhiều lợi nhuận nhất. Trong khi đó khu ở của giai cấp bốc lột được xây dựng đầy đủ tiện
nghi, tạo nên hình ảnh tương phản, thể hiện sự mâu thuẩn của xã hội có phân chia giai cấp.
Nhà ở chiếm diên tích xây dựng lớn nhất trong thành phố. Việc cải tạo nhà ở cho phù hợp
với những yêu cầu của cuộc sống mới là vấn đề phức tạp phải được tiến hành có kế hoạch từng
bước để không ngừng cải thiện và nâng cao đời sống cho nhân dân.
Nội dung của công tác cải tạo khu vực ở trong thành phố thường bao gồm việc hạ thấp mật
độ người ở, tăng cường trang bị kĩ thuật, tiện nghi vệ sinh, cải tạo cơ cấu khu vực ở và bổ sung
những công trình phục vụ công cộng cần thiết.
Quá trình cải tạo khu vực ở của thành phố thường tiến hành theo những thời gian và có kế
hoạch phát triển đồng bộ song song với sự phát triển, mở rộng của thành phố và nhu cầu cuộc
sống mới.
Việc hạ thấp mật độ người ở, có thể thông qua việc xây dựng những khu nhà ở, những chỗ
đất trống để chuyển dân cư từ những khu phố cũ có mật độ ở quá cao đến. Cũng có thể nâng số
tầng cao ở một số công trình nhà ở hoặc xây dựng nhà ở bổ sung vào những vị trí có thể xen kẽ
xây dựng. Sau đó tiến hành phá dỡ, giải phóng những nhà ở không hợp tiêu chuẩn, lụp sụp mất
vệ sinh.

Giai đoạn 1 Giai đoạn 2

Hình 79 : Phân chia Hai giai đoạn cải tạo
5.2.3 Cải tạo hệ thống giao thông
Với những phương tiện giao thông thô sơ, mạng lưới đường phố trong các thành phố cũ
thường dày đặc, chật hẹp chia khu đất thành những lô đất nhỏ bé tạo thành nhiều điểm giao nhau.
Trên các tuyến đường không có lối đi dành riêng cho xe cộ và người đi bộ, khiến cho việc đi lại
không thuận tiện và không an toàn.
 78

Cải tạo hệ thống đường phố cũ bao gồm việc mở rộng các tuyến đường phố chính, cải tạo
một số đường khác thành đường phụ. Ngoài ra cần mở rộng và tăng cường thiết bị chiếu sáng, hệ
thống cấp thoát nước và trồng cây xanh bóng mát trên tuyến đường.
Việc mở rộng tuyến đường thường phải phá dỡ công trình hai bên đường gây tốn kém, do
đó khi nghiên cứu cần phải cân nhắc và lựa chọn hình thức hợp lí nhất. Mở đường rộng cần kết
hợp nghiên cứu về bố cục quy hoạch và kiến trúc đường phố bên cạnh các yêu cầu cơ bản về giao
thông. Trong trường hợp không mở đường rộng, có thể tổ chức theo hệ thống đi một chiều.
5.2.4. Cải tạo mạng lưới công trình công cộng
Trong thành phố cũ việc bố trí mạng lưới công trình phục vụ công cộng không xuất phát từ
nhu cầu và lợi ích chung của mọi người dân mà chủ yếu xuất phát từ yêu cầu kinh doanh thu lợi
nhuận, nên mạng lưới phân bố công trình cộng cộng không đều và không đầy đủ.

Hình 80 : Mặt bằng cải tạo một điểm khu trung tâm

Hình 81 : Cải tạo một điểm trong khu trung tâm

 79

Cải tạo hệ thống các công trình phục vụ công cộng trước tiên là vấn đề xác định lại mạng
lưới phục vụ công cộng về các mặt kinh tế, xã hội, văn hoá và giáo dục trên cơ sở của cơ cấu
mới, phù hợp với từng khu vực dân cư trong đô thị.
Kết hợp việc tận dụng các cơ sở với việc bổ sung các cơ sở mới để tạo nên một hệ thống
trung tâm công cộng hoàn chỉnh theo nhu cầu phát triển của đô thị.
Cải tạo hệ thống các công trình phục vụ trong thành phố cũ cần phải kết hợp chặt chẽ với
đặc điểm tính chất có sẵn của những cơ sở truyền thống dân gian. Đặc biệt là các công trình văn
hoá. Khai thác và phát triển những khả năng độc đáo và dân tộc. Trong các hình thức phục vụ cổ
truyền là một vấn đề có ý nghĩa quan trọng đối với từng thành phố và từng địa phương. Ví dụ khu
36 phố phường, chợ Đồng Xuân của Hà Nội, chợ Đông Ba ở Huế, chợ Bến Thành ở thành phố
Hồ CHí Minh…
Cải tạo hệ thống trung tâm công cộng tạo điều kiện làm thay đổi nhanh chóng bộ mặt thành
phố trong các khu trung tâm và trên các trục đường phố chính.
5.2.5 Cải tạo hệ thống cơ sở hạ tầng kĩ thuật đô thị và các thiết bị kĩ thuật ở đô thị
Nói chung về hệ thống thiết bị kĩ thuật của thành phố cũ không đầy đủ. Các nhu cầu về
dùng điện, hệ thống cống rãnh trong thành phố không bảo đảm yêu cầu thoát nước mưa và nước
thải sinh hoạt, vì thế ở nhiều khu vực điều kiện vệ sinh rất kém.
Nhìn chung các hệ thống cơ sở hạ tầng và thiết bị kĩ thuật trong các thành phố cũ ở nước ta
không đầy đủ và hoàn chỉnh. Các đường ống tiết diện nhỏ hiện nay không đáp ứng được nhu cầu
sử dụng với số dân ngày càng tăng. Vì vậy cần thiết phải tiến hành sữa chữa, cải tạo và thay thế
từng phần hoặc toàn bộ, cải tạo hệ thống thiết bị kĩ thuật thành phố là vấn đề phức tạp bởi vì các
hệ thống phần lớn được đặt ngầm dưới đất. Khi tiến hành cải tạo cần tìm hiểu kĩ tài liệu cũ và
điều tra tỉ mỉ tình hình hiện trạng của hệ thống thiết bị kĩ thuật.
Trong thực tế tiến hành cải tạo thành phố cũ về mặt thiết bị kĩ thật thường bao gồm việc sữa
chữa và thay thế từng bộ phận. Nên khoanh thành từng bộ phận để có thể nối với hệ thống mới
chung của toàn thành phố.
5.3 Vấn đề phân đợt trong quy hoạch cải tạo thành phố
5.3.1 Cải tạo theo mảng từ nhỏ đến lớn
Theo phương pháp này, việc cải tạo sẽ tiến hành trước tiên ở một khu vực nào đó rồi dần
dần mở rộng sang khu vực khác theo kiểu “vết dầu loang”. Cải tạo tới đâu giải quyết triệt để các
vấn đề liên quan đến đó. Khu vực được chọn để tiến hành cải tạo trong giai đoạn đầu thường là
khu có nhiều nhà trong tình trạng không bảo đảm an toàn hoặc hư hỏng nhiều, đòi hỏi phải được
cải tạo trước, đồng thời khu vực đó phải có điều kiện thuận lợi cho việc cải tạo.
5.3.2 Cải tạo theo từng điểm rải rác
Thực tế của các thành phố cần cải tạo cho thấy các công trình hư hỏng nặng không phải tập
trung vào một khu vực mà thường phân tán trong phạm vi nhiều khu vực khác nhau. Trong
trường hợp đó việc cải tạo thành phố có thể tiến hành đồng thời ở nhiều điểm có khả năng cải tạo
rồi mở rộng dần ra xung quanh.
 80

5.3.3 Cải tạo theo tuyến

Tiến hành trên những đường phố chính kết hợp với việc mở mang đường phố, có thể tiến
hành cải tạo những mặt phố chính. Phương pháp tạo điều kiện nhanh chóng đổi bộ mặt đường
phố. Song hiệu quả thường chỉ giải quyết được về mặt hình thức bên ngoài mà chưa đi sâu vào
bên trong các khu vực ở.
5.3.4 Cải tạo theo dải
Cải tạo theo dải cũng tương tự như tuyến, nhưng không đơn thuần chỉ giải quyết về bộ mặt
dọc đường phố mà xuất phát từ đường phố tiến dần vào phía trong theo từng vệ dài song song.
Vấn đề chọn lựa phương pháp cải tạo thành phố trong trường hợp cụ thể một thành phố cần phải
căn cứ vào điều kiện, đặc điểm về mọi mặt của bản thân thành phố đó. Tiến hành các phương án
so sánh về nhiều mặt sao cho việc cải tạo đạt được hiệu quả cao mà không gây nhiều tốn kém.
Trong thực tế thường vận dụng đồng thời và linh hoạt kết hợp nhiều phương án để tiến hành cải
tạo thành phố.