16

ngn ng & i sng

7(177)-2010

Ngn ng hc v vit ng hc

T NG XNG GI TRONG TING VNH THNH, VNH LC, THANH HO

L TH Lm (Cao hc Ngn ng K16, HSP Thi Nguyn)

1. T ng xng gi trong ting Vit c nghin cu t nhiu gc vi nhiu mc khc nhau. C th k n mt s cng trnh ca cc tc gi: Bi Khnh Th, Bi Minh Yn, Kim Lin, L Thanh Kim, Phm Quang, Nguyn Vn Chin, Nguyn Th HngT ng xng gi ca ting Vit nhn c s ch ca cc nh ngn ng hc nh th, l bi tnh a dng, tnh linh hot v giu mu sc biu cm. L mt th ng thuc huyn Vnh Lc, tnh Thanh Ho, nhng ting Vnh Thnh c nhng c im ring, khc bit vi ting cc x trong huyn v ton tnh Thanh Ho. Ting ni Vnh Thnh lu lo nh chim ht, y sc thi gi cm, d thu ht hn ngi. Mt iu c bit dng nh ch thy ring Vnh Thnh l ngi dn xa qu lu, ch cn gp mt ngi cng qu mnh l h giao tip ngay bng ging a phng mnh, lm cho nhng ngi xung quanh ng ngc, ngc nhin. Nhng c im khc bit ny gp phn lm nn nhng c trng ring bit ca vng t a linh nhn kit. T ng xng gi trong ting Vnh Thnh cng l ni lu gi nhng du vt mang c trng vn ho x hi nh vy. Tm hiu th ng ca mt vng t tuy chim din tch nh nhng giu gi tr vn ho ny s gp phn khng nh tnh a dng phong ph ca cch xng gi ting Vit. 2. Ting Vit s dng a dng cc t ng xng gi. T nhng gc khc nhau cc t ng ny c th c chia thnh nhiu loi khc nhau. Da vo chc nng ngi ta c th chia cc t ng xng gi trong

ting Vit thnh hai loi: t ng xng gi lm thi v xng gi thc th. T ng xng gi thc th bao gm cc i t nhn xng ngi th nht (ti, chng ti, t, chng t, tao, chng tao), i t nhn xng ngi th hai (bn, cu, bn cu, my, bn my), i t nhn xng ngi th ba (n, chng n, hn, y,,,). Ting Vnh Thnh c s dng tt c cc i t nhn xng v c bin m nh cch ni ca ngi Thanh Ho ni chung nh: tau, bn tau,bn choa, mi, bn mi, hn, bn hn T ng xng gi lm thi cng bao gm nhiu tiu loi: cc t ng ch quan h thn tc (c, ng, b, bc, ch, d, c, chu, em), ch nh (y, , y, ng y), chc danh ngh nghip (b trng, th trng, hiu trng, gio s, bc s, nh th), tn ring ngi (Hoa, Lan, Hng, Thm). Cc t ng xng gi lm thi gp phn tng thm s lng cng nh cc sc thi biu cm ca h thng t ng xng gi. Cc t ng xng gi lm thi cng vi cc t xng gi thc th lm thnh cp song hnh vi nhng nt ng ngha to nn nhng phm vi phn b khc nhau trong s dng. Qua cc t ng chng ta bit c t tng, thi , trnh hc vn, ngh nghip, tui tc... ca nhng ngi tham gia vo hot ng giao tip. T ng xng gi trong ting Vit cn phong ph a dng cc bin th ca n. Mi bin th a phng s th hin c trng x hi ca vng min . C th khng nh c giao tip l c xng gi. Trong cc hon cnh khc nhau,

S 7 (177)-2010

ngn ng & i sng

17

quan h khc nhau, t ng xng gi c la chn khc nhau. Trong phm vi bi vit nh ny ngi vit khng kho st nhng t ch chc danh ngh nghip, tn ring ca ngi, cc t ng ch quan h t chc c dng trong xng gi. Bi nhng t ny mang tnh thng nht cao gia cc vng ca ngi Vit. Ngi vit ch nu ln nhng khc bit trong xng gi gia th ng Vnh Thnh v ngn ng ton dn xt trong hai quan h: quan h thn tc v quan h ngoi x hi. a/ Xng gi trong quan h thn tc Theo ng ngha thn tc (c quan h huyt thng), t ng xng gi c dng trong phm vi ny th hin mi quan h gn gi, gn b. Cch xng gi theo quan h huyt thng thng cht ch, nghim ngt, c quy nh theo mt tn ti nht nh c vai m gi. Tuy nhin cch xng gi trong phm vi ny vn uyn chuyn, t nh nh s tham gia ca kt hp nhiu yu t nh ti, gii tnh, v th x hi Cc t ng c s dng trong xng gi theo quan h thn tc chim t l rt nhiu so vi cc tiu loi khc. Trong h thng ny mi t ng l mt yu t ca h thng. Cc yu t cng nhiu th h thng cng phong ph, a dng. Trong cc phng ng ting Vit u c s thng nht v s lng v ni dung cc phm tr quan h thn tc. Cc phm tr quan h thn tc chnh trong ting Vit gm: - Quan h mu m: c / khng c quan h -Th h: A: cng sinh vi Ego(ti) B: sinh trc Ego C: sinh sau Ego. - Gii tnh: nam/ n - Mc quan h: trc tip/ khng trc tip - Bc quan h: bc trn/ bc di - Trnh t quan h: trnh t thng/ trnh t gy - Quan h theo dng: ni/ ngoi Nhng phm tr thn tc y u c cc a phng. Tuy nhin mi a phng khc nhau, nhng t xng gi ny

s c nhng bin th khc nhau trong cu to ng m cng nh t vng. Mt s c im chnh ca cc t ng thuc loi ny Vnh Thnh nh sau: V ng m: Ngoi nhng c im chung v ng m ging vi ngn ng ton dn, ting Vnh Thnh cn c nhng c im ca ting Thanh Ho. l vic lu gi nhiu du vt c ca ting Vit. Do vy mt s t xng gi c m pht m khc vi ngn ng ton dn: noi ni, ry d. C nhng t ng c quan h ng m vi t ton dn nh: me m, ch chy. C nhng t khng c quan h ng m vi t ton dn nh thy b, o c. V mt t vng: Ting Vnh Thnh c nhiu n v trng vi t ton dn: bc, ch, cu, m, thm, anh... C nhiu n v xng gi mang c trng Thanh Ho: thy b, chy ch, c o... C nhng n v khng ging vi t ton dn cng khng ging vi ting Thanh Ho m to thnh cc cp song song ng ngha gia ting Vnh Thnh v t ng ton dn: ry d, ch dng, t (gi chung cho con th trong nh), t rt (con t), o c. Ngoi nhng c im chung, cch xng gi trong quan h thn tc ca ngi Vnh Thnh c nhng c im khc v t ng so vi xng h trong ngn ng ton dn. Trong gia nh ngi Vnh Thnh, cch xng gi theo tn ring thng t khi xy ra. Ngi Vnh Thnh thng gi con ci trong nh tr con c l t: thy/ me t, c/ cu/ ch/ bc t, anh/ ch t Cch gi con ci trong gia nh c bit nh th ny chng ta cha tng gp u. Ngoi con trng, ngi Vnh Thnh gi con th v con t trong gia nh l t v phn bit ngi con sau cng th gi ngi con bng t rt. Cch gi t ny mang hi hng ca vng phng ng Nam. Nhng phng ng Nam ch gi mt ngi trong gia nh l t. Ngi Vnh Thnh

18

ngn ng & i sng

7(177)-2010

khng phn bit nh ni trn: D l trai hay l gi, l con th hay con t u gi chung l t. Hai bn ni ngoi thay cho cch xng gi chu cht l cch gi t. Ta s gp ph bin cc vai khc nhau nhng c cng mt kiu xng gi: ng/ b - t, thy/ me t, c/ cu/ ch/ bc t, anh/ ch t... Cch gi ny khng phn bit trit cc vai con / chu / cht. Hay ni khc i, cch xng gi ny khng biu th c cc vai, khng phn bit trit cc vai nh trong cch xng gi ton dn. b li, cch xng gi ca ngi Vnh Thnh c u im l to mi quan h mt thit, gn gi. Nh vy cch xng gi ca ngi Vnh Thnh khng phi th hin cc vai, v th, tn ti, m ch yu to khng kh m m, th hin tnh cm gn gi khng phn bit con hay chu hoc cht. Cch xng gi ny tr thnh mt thi quen giao tip, ng x ca ngi Vnh Thnh. Xng gi trong gia nh ngi Vnh Thnh cn c bit ch dng yu t mang nt ngha gii tnh. iu ny th hin vic dng cc yu t cu, hm, t, tiu trong giao tip thng ngy. Con, chu trong nh c ng, b, b, m, c, d, ch, bcgi mt cch thn mt l cu (nu l con trai), t, tiu, hm (nu l con gi). Theo v chng c th gi nhau va sung s va yu thng, tru mn l thy cu, me cu, thy hm, me hm, thy t, me t, thy tiu, me tiu... Trong ting Vnh Thnh, xng gi phn bit th bc khng trit nh x Bc, nhng s phn bit theo huyt thng ni / ngoi li c nhn mnh. Ting Vnh Thnh hu nh ch ch phn bit theo gii tnh v quan h hng. Nu nh ngn ng ton dn phn bit r anh trai ca m l bc, em trai ca m l cu th ting Vnh Thnh gi chung l cu khng phn bit th bc trn di (anh em).

Nu ngn ng ton dn phn bit r ch v em gi ca m l bc v d th ting Vnh Thnh gi chung l ry. Ch v em gi ca b, t ton dn gi l bc v c th ting Vnh Thnh gi chung l o. Anh trai v em trai ca b, t ton dn gi l bc v ch th ting Vnh Thnh gi chung l ch. Tt c cc t cu, ry, o, ch u l nhng t c s dng xng gi. Theo , bn ni c: Ch: T gi anh trai hoc em trai ca b, xng vi con ca em trai hoc anh trai mnh. O: : T gi ch gi hoc em gi ca b, xng vi con ca em trai hoc anh trai mnh. Bn ngoi c : Cu: T gi anh trai hoc em trai ca m, xng vi con ca ch gi hoc em gi mnh. Ry : T gi ch gi hoc em gi ca m, xng vi con ch gi hoc em gi mnh.... Nh vy, nu khng gn vi mt hon cnh giao tip nht nh bit c i tng giao tip th tn gi cu, ry, ch, o.. trong ting Vnh Thnh ch gi nn nt ngha gii tnh, nt ngha ni / ngoi cn nt ngha sinh trc / sinh sau khng c biu th. iu ny khc hn so vi xng gi ton dn. Trong xng h ton dn yu t th bc hin ln rt r. Bc l t xng gi ch chung cho nhng ngi sinh trc b hoc m. Th nhng, i vi nhng ngi cng huyt thng sinh trc b m ny yu t gii tnh khng th bit c. Vic phn bit gii tnh ch t ra vi nhng ngi sinh sau b (ch/ c), sinh sau m (cu/ d). Ting Vnh Thnh khng ch phn bit th bc m ch c nt ngha gii tnh v quan h huyt tc m thi. S phn bit trong xng gi ca ting Vnh Thnh khng r rng i vi nhng ngi cng huyt thng, nhng i vi nhng ngi kt hn vi nhng ngi

S 7 (177)-2010

ngn ng & i sng

19

trong nh mnh th s phn bit th bc l rt r rng v ging t ton dn: Ngi ly anh trai ca b c gi l bc: ch - bc. Ngi ly em trai ca b c gi l thm: ch - thm. Ngi ly ch gi ca b c gi l bc: bc- o. Ngi ly em gi ca b c gi l ch: o ch. Ngi ly anh trai ca m c gi l bc: cu - bc.

Ngi ly em trai ca m c gi l m: cu- m. Ngi ly ch gi ca m c gi l bc: ry - bc. Ngi ly em gi ca m c gi l ch: ry ch... T nhng iu phn tch trn, ta c th khi qut s xng gi theo quan h thn tc ca ngi Vnh Thnh nh sau:

ng/b ni - ng/b - ngoi cu bc me cu m ry bc ch ry E tran/ t cy/t rt go b/ Xng gi ngoi x hi ngi c th gi ngi trong x mnh t tui hn mnh l cu i, t i, tiu i, hm i... m Khng b l thuc vo quan h huyt thng, cc t ng xng gi theo quan h x khng s b pht lng v ngi nghe cng hi linh hot hn, c th vn dng tt c khng phn i. Cc t ng xng gi t, cc t ng xng gi m khng b cu thc tiu, hm, cu l nhng t c mc mc, gin bi vai v nh xng gi theo quan h thn d v bnh dn. Cch xng gi mc mc ny tc. Xng gi trong phm vi ny thng th cng dng ghp gi nhng ngi lm hin r tnh cm ca nhng ngi tham gia cha lm m. Nu c con trai th c th gi l giao tip, to ra s gn gi thn mt ng thy cu, me cu. Nu c con gi th c th thi th hin tnh cch ca ngi Vit qua gi phong phong ph hn: b hm,me hm, quy tc xng khim h tn. Trong th ng b t,me t, b tiu, me tiu... ny, cch dng t xng gi ngoi x hi Cch xng gi ngoi x hi trong ting nhn chung l ging vi c im chung ca Vnh Thnh d c nhng c im chung ting Vit. c im th hin vic th ca ting Vit, nhng mc v tn s s ng ny dng cc t ch quan h thn tc dng cc t ng xng gi trong ting Vnh xng gi trong giao tip theo cc quy tc Thnh so vi t ton dn li khng ging x hi. nhau. iu c ngha l khng phi tt c Cch xng gi anh ch em rut trong cc t xng gi trong quan h thn tc u nh ca ngi Vnh Thnh cng quy c trt ra ngoi xng gi x hi. Trong chiu cch xng h ngoi x hi. T cch xng gi ngoi x hi ca ngi Vnh Thnh gi em trong gia nh l t, ngi Vnh ch thy xut hin cch xng gi bc, ch, Thnh gi nhng ngi t tui hn mnh ry,o cn cu, m, thm hu nh khng c. mt cch tnh cm l t khng cn bit n Tuy bc, ch, ry, o cng tham gia vo hot l ngi con th my trong gia nh ng giao tip, nhng phm vi s dng cng khng cn bit l trai hay gi. Song cng khc nhau. song vi cch gi t ngi Vnh Thnh cn Ch trong quan h thn tc ch anh trai c cch gi c bit phn bit gii tnh. hoc em trai ca b th ngoi x hi ch Nu l con trai th gi l cu, nu l con gi dng gi ngi n ng t tui hn b th gi l hm, t, tiu. Trong giao tip mi mnh. Ch bc O bc ch - thm o ch Anh tran/ chy cy t thy

20

ngn ng & i sng

7(177)-2010

O trong quan h thn tc dng ch ch hoc em gi ca b th ngoi x hi dng gi ngi ph n t tui hn b mnh. Ry trong quan h thn tc dng ch ch hoc em gi ca m th ngoi x hi dng gi ngi ph n t tui hn m mnh. Bc ngoi x hi dng gi ngi hn tui b hoc hn tui m khng phn bit gii tnh... Cng nh ting Thanh Ho ni chung, ting Vnh Thnh cng c nhng c im mang c trng ca vng phng ng c coi l vng chuyn tip gia phng ng Bc B v phng ng Bc Trung B ny. l vic s dng a dng cc t xng gi: tau, mi, bn tau, bn mi, bn choa, by, bn by,ti by, bn hn (bn hn), bn n, qun n, bn ni, qun bay, mnh, bn mnh Nt ring c o ca th ng Vnh Thnh l dng t ny ta ch cch gi bao hm c ngi ni v ngi nghe (tng t t bn mnh trong ting ph thng). Nu cc x bn cnh bin m mnh thnh mnh nh mun ri bn mnh vin thi, th ngi Vnh Thnh dng ny ta: mun ri, ny ta vin thi. Thm mt nt khc bit c sc na c th nhn thy trong cch xng gi vng th ng ny l s dng t mnh. Nu nh ngn ng ton dn s dng mnh gi chng hoc v mt cch yu thng tru mn th trong th ng Vnh Thnh phm vi s dng ca t ny c m rng. Mnh trong th ng Vnh Thnh dng gi nhng ngi thn bn mnh khng cn phi l v chng. c th l anh em trong nh cng c th l c, ry, ch, bc thm ch c ngi bn thn. Chng ta s gp rt nhiu cch ni dng ny nh: Lan nh tau (Lan bn tau), mnh ni g, ngi ta khng hiu (bn ni g, t khng hiu), i mnh mt cht nh! (i t mt cht nh)... 3. Qua kho st bc u, c th thy t ng xng gi trong th ng Vnh Thnh rt phong ph. Ngoi nhng t ton dn c t xng gi ca ting Thanh Ho(thy, me, choa). Li c nhng t c cn lu li (cu, hm, t, tiu). V c c nhng t ch tm thy

ring vng t ny (t, ny ta)... Cch xng gi ca ngi Vnh Thnh va mang tnh nghi thc gia nh, dng tc li va mc mc bnh dn ngoi x hi. Thm vo , cch xng gi ngi Vnh Thnh khng ch n vai, th bc m ch ch n yu t gii tnh v ni ngoi. Phi chng y l mt trong nhng du vt ca vn ho ngi Mng cn st li nh nhn nh v ngun gc ngi Vnh Thnh ca mt s nh nghin cu. T ng xng gi trong ting Vnh Thnh gp phn lm giu thm cch xng gi ni ring v s lng t ni chung ca ting Vit. Chng cng gp phn khng nh nhng nt c trng ca vng t giu gi tr vn ho Vnh Thnh, Vnh Lc ca mt x Thanh mc mc chn cht m rt giu huyn thoi. Ti liu tham kho
1. Nguyn Nh Bn L nh Tng (1998), Ng ngha mt s t ca phng ng Ngh Tnh, Ngn ng & i sng, s 4. 2. Nguyn Ti Cn (1975), Danh t ch quan h thn thuc, T loi trong ting Vit hin i, NXB KHXH, H Ni. 3. Hong Th Chu (2004), Phng ng hc ting Vit, Nxb i hc Quc gia H Ni. 4. Nguyn Thin Gip (1981), T a phng v vn chun ho ngn ng trong nh trng, Gi gn s trong sng ca ting Vit v mt t ng, Nxb Khoa hc x hi, H Ni. 5. Phm Vn Ho (ch nhim) (2008), Vic s sng t ng a phng trn sch bo, Vin KHXH Vit Nam, Vin Ngn ng hc, H Ni. 6. Nguyn Quang Hng (1981), Cc lp t a phng v chc nng ca chng trong ngn ng vn ho ting Vit, Gi gn s trong sng ca ting Vit v mt t ng, Nxb Khoa hc x hi, H Ni. 7. L Thanh Kim (2002), T xng h v cch xng h trong cc phng ng ting Vit, Lun n tin s ng vn, Vin Ngn ng hc, H Ni. 8. L Vn Trng, Nguyn Vn Li (2009), H thng thanh iu Vnh Thnh (Vnh Lc, Thanh Ho), Ng hc tr 2009, H Ni. (Ban Bin tp nhn bi ngy 25-05-2010)