tCvn

Tiu chun Vit Nam

TCVN 6910 3 : 2001

chnh xc ( ng v chm) ca phng php o v kt qu o Phn 3: Cc thc o trung gian chm ca phng php o tiu chun
Accuracy (trueness and precision) of measurement methods and results Part 3: Intermediate measures of the precision of a standard measurement method

H Ni 2001

tCVN 6910-3: 2001

Li ni u TCVN 6910 3 : 2001 hon ton tng ng vi ISO 5725 3 : 1994. Cc ph lc A, B, C ca tiu chun ny l quy nh, ph lc D, E ch tham kho. TCVN 6910 3 : 2001 do Tiu ban k thut tiu chun TCVN/TC69/SC6 Phng php v kt qu o bin son, Tng cc Tiu chun o lng Cht lng ngh, B Khoa hc, Cng ngh v Mi trng ban hnh.

TCVN 6910-3: 2001

Li gii thiu
0.0 TCVN 6910-3 : 2001 l mt phn ca TCVN 6910, b tiu chun ny gm 6 phn di tn chung chnh xc ( ng v chm) ca phng php o v kt qu o: - Phn 1: Nguyn tc v nh ngha chung - Phn 2: Phng php c bn xc nh lp li v ti lp ca phng php o tiu chun - Phn 3: Cc thc o trung gian chm ca phng php o tiu chun - Phn 4: Cc phng php c bn xc nh ng ca phng php o tiu chun - Phn 5: Cc phng php khc xc nh chm ca phng php o tiu chun - Phn 6: S dng cc gi tr ca chnh xc trong thc t 0.1 TCVN 6910 s dng hai thut ng ng v chm din t chnh xc ca mt

phng php o. ng ch s gn nhau gia trung bnh s hc ca mt s ln kt qu th nghim v gi tr thc hoc gi tr quy chiu c chp nhn. chm ch s gn nhau gia cc kt qu th nghim. 0.2 Vic xem xt chung cc i lng trn c trnh by trong TCVN 6910-1 nn khng nhc li y. Cn nhn mnh rng phi c TCVN 6910-1 cng vi cc phn khc ca TCVN 6910 , v nhng nh ngha v nguyn tc chung quan trng u c trnh by trong tiu chun . 0.3 Nhiu yu t khc nhau (khng k nhng thay i ca cc mu th c xem l ging ht nhau) c th ng gp vo s thay i cc kt qu ca mt phng php o, bao gm: a) ngi thao tc; b) thit b c s dng; c) vic hiu chun thit b; d) mi trng (nhit , m, s nhim ca khng kh ...) e) m thuc th f) khong thi gian gia cc php o S thay i gia cc php o do nhng ngi thao tc khc nhau thc hin v/hoc bi cc thit b khc nhau thng ln hn s thay i gia cc php o c thc hin trong khong thi gian ngn vi cng mt ngi thao tc, s dng cng mt thit b. 0.4 Trong nhiu trng hp thc t, thun tin cho vic m t s thay i ca phng php o, cn a ra hai iu kin ca chm gi l iu kin lp li v iu kin ti lp. Theo iu kin lp li cc yu t a) n f) thuc mc 0.3 c xem l khng i v khng ng gp vo s thay i trong khi theo iu kin ti lp cc yu t ny thay i v ng gp vo s thay i cc kt qu th nghim. Nh vy iu kin lp li v ti lp l hai cc ca chm. iu kin lp li m t kh nng thay i ti thiu v 3

tCVN 6910-3: 2001

iu kin ti lp m t s thay i ti a ca kt qu. Cng c th hnh dung ra cc iu kin trung gian gia hai iu kin khi c mt hoc nhiu yu t a) n f) c bin i v s dng trong nhng tnh hung nht nh. chm thng c biu th qua lch chun. 0.5 Tiu chun ny tp trung vo cc thc o trung gian chm ca phng php o. Gi l thc o trung gian v ln ca chng nm gia hai cc chm ca phng php o: lch chun lp li v lch chun ti lp. minh ho s cn thit ca thc o trung gian chm hy xem xt hot ng ca mt phng th nghim hin ti ang gn lin vi qu trnh sn xut, v d mt h thng lm vic ba ca, trong ngi thao tc khc nhau thc hin cc php o bng thit b khc nhau. Ngi thao tc, thit b v cn nhiu yu t khc s to ra thay i trong kt qu th nghim . Nhng yu t cn phi c tnh n khi nh gi chm ca phng php o. 0.6 Thc o trung gian chm nh ngha trong phn ny ca tiu chun c ch ch yu khi vic

c lng chng l thnh phn ca mt quy trnh nhm pht trin, tiu chun ho hoc kim sot mt phng php o trong phm vi phng th nghim. Cng c th c lng nhng thc o ny trong nghin cu so snh lin phng th nghim c thit k c bit, nhng vic din gii v p dng chng i hi thn trng v nhng l do c gii thch trong 1.3 v 9.1. 0.7 Bn yu t gn nh nh hng nhiu nht n chm ca phng php o l: a) Thi gian: khong thi gian gia cc php o k tip l ngn hoc di. b) Hiu chun: cng thit b hoc cha c hiu chun li gia cc nhm php o k tip. c) Ngi thao tc: cng ngi thao tc hoc nhiu ngi thao tc khc nhau thc hin cc php o k tip. d) Thit b: cng thit b hoc nhiu thit b khc nhau (m thuc th hoc nhiu m thuc th khc nhau) c s dng trong cc php o. 0.8 tin li cho vic xem xt nhng thay i v iu kin o trong phng th nghim (thi gian, hiu chun, ngi thao tc v thit b), ngi ta a ra iu kin chm trung gian M yu t khc nhau nh sau: a) M = 1: ch c mt trong bn yu t l khc nhau; b) M = 2: hai trong bn yu t l khc nhau; c) M = 3: ba trong bn yu t l khc nhau; d) M = 4: c bn yu t l khc nhau.

TCVN 6910-3: 2001

iu kin chm trung gian khc nhau dn n vic lch chun trung gian khc nhau ca chm c k hiu bi

sI( ) ; trong cc iu kin c th c lit k trong du ngoc.V d sI(TO) l lch

chun trung gian ca chm vi thi gian (T) v ngi thao tc (O) khc nhau. 0.9 i vi cc php o thc hin trong iu kin chm trung gian th mt hoc nhiu yu t lit k

trong mc 0.7 l khc nhau. Vi iu kin lp li, nhng yu t c gi thit l khng i. lch chun ca cc kt qu th nghim nhn c trong iu kin lp li thng nh hn lch chun ca cc kt qu th nghim nhn c trong iu kin chm trung gian. Ni chung trong phn tch ho hc lch chun trong iu kin chm trung gian c th ln hn hai n ba ln lch chun trong iu kin lp li. Tt nhin lch khng th vt qu lch chun ti lp. V d khi xc nh lng ng trong qung ng, mt th nghim phi hp gia 35 phng th nghim pht hin ra rng lch chun trong iu kin chm trung gian vi mt yu t khc nhau (cng ngi thao tc v cng thit b nhng thi gian o khc nhau) ln hn 1,5 ln so vi lch chun trong iu kin lp li. iu ng i vi c hai phng php: o trng lc bng in phn v chun Na2S2O3 .

tCVN 6910-3: 2001

TCVN 6910-3: 2001

tiu chun vit nam

TCVN 6910-3: 2001

chnh xc ( ng v chm) ca phng php o v kt qu o Phn 3: Cc thc o trung gian chm ca phng php o tiu chun
Accuracy (trueness and precision) of measurement methods and results Part 3: Intermediate measures of the precision of a standard measurement method

1 Phm vi p dng
1.1 Tiu chun ny quy nh bn thc o trung gian chm da theo nhng thay i v i kin quan trc trong mt phng th nghim (thi gian, hiu chun, ngi thao tc v thit b). C th xc nh nhng thc o trung gian ny bng th nghim trong mt phng th nghim c th hoc bng th nghim so snh lin phng. Ngoi ra, trong tiu chun ny cn: a) Tho lun nhng hm trong cc nh ngha v thc o trung gian chm; b) Din gii v ng dng vic c lng thc o trung gian chm trong nhng tnh hung thc t c) Khng a ra mt thc o sai s no trong vic c lng thc o trung gian chm; d) Khng cp n vic xc nh ng ca bn thn phng php o nhng c tho lun cc mi lin h gia ng v iu kin o. 1.2 Tiu chun ny ch lin quan ti nhng phng php o to ra cc php o trn mt thang o lin tc v cho mt gi tr n l kt qu th nghim mc d gi tr n ny c th l kt qu tnh ton t tp hp ca cc quan trc. 1.3 Thc cht vic xc nh nhng thc o trung gian chm l nh gi kh nng ca phng

php o lp li kt qu php th trong nhng iu kin xc nh. 1.4 Cc phng php thng k c thc hin trong tiu chun ny da vo gi thuyt l c th tp

hp thng tin t nhng iu kin o "tng t" nhn c thng tin chnh xc hn v cc thc o 7

tCVN 6910-3: 2001

trung gian chm. Gi thuyt ny c hiu lc khi yu cu "tng t" phi ng l "tng t". Nhng s rt kh khn gi vng gi thuyt ny khi thc o trung gian chm c c lng t mt nghin cu so snh lin phng. V d, s l rt kh khn kim sot nh hng ca "thi gian" hoc ca "ngi thao tc" qua nhiu phng th nghim bng cch nh th no lm cho chng "tng t " nhau vic tp hp thng tin t nhng phng th nghim khc nhau l c ngha . Nh vy yu cu phi thn trng khi s dng kt qu ca nhng nghin cu so snh lin phng v thc o trung gian chm. Nhng nghin cu trong phm vi mt phng th nghim cng phi da vo gi thuyt ny, nhng nhng nghin cu nh vy thc t hn v khi nh phn tch kim sot v hiu bit r hn v tc ng thc ca yu t. 1.5 Ngoi nhng k thut c m t trong tiu chun ny c lng v xc nhn cc thc o trung gian chm trong mt phng th nghim cn c nhng k thut khc, v d cc biu kim sot (xem TCVN 6910 - 6). Tiu chun ny khng i hi m t cch tip cn duy nht c lng thc o trung gian chm trong phm vi mt phng th nghim c th. Ch thch 1 - Tiu chun ny cp ti cc thit k th nghim nh nhng thit k c sp xp. Mt
s thng tin c bn cho trong ph lc B v C. Nhng ti liu tham kho khc thuc lnh vc ny c cho trong ph lc E.

2 Tiu chun vin dn

ISO 3534 - 1 : 1993, Thng k hc - T vng v k hiu - Phn 1: Thut ng v xc sut v thng k i cng. TCVN 6910 - 1: 2001, chnh xc ( ng v chm) ca phng php o v kt qu o Phn 1: Nhng nguyn tc v nh ngha chung. TCVN 6910 - 2 : 2001, chnh xc ( ng v chm) ca phng php o v kt qu o -. Phn 2: Phng php c bn xc nh lp li v ti lp ca phng php o tiu chun. ISO Guide 33 : 1989, S dng mu chun chng nhn. ISO Guide 35 : 1989, Chng nhn mu chun. Nhng nguyn tc chung v thng k.

3 nh ngha
Trong tiu chun ny p dng cc nh ngha cho trong ISO 3534-1 v TCVN 6910-1. Cc k hiu s dng trong TCVN 6910 c cho ph lc A.

TCVN 6910-3: 2001

4 Yu cu chung
cc php o c thc hin nh nhau, phng php o phi c tiu chun ho. Tt c cc php o l phn hp thnh th nghim trong mt phng th nghim c th hoc ca mt th nghim so snh lin phng phi c tin hnh theo tiu chun .

5 Cc yu t quan trng
5.1 Bn yu t (thi gian., hiu chun, ngi thao tc v thit b) thuc iu kin o trong mt phng th nghim c coi l nhng thnh phn chnh to ra kh nng thay i ca cc php o (xem bng 1). 5.2 "Nhng php o c tin hnh trong cng mt thi gian" l nhng php o c th thc hin c trong mt thi gian ngn nhm gim thiu nhng thay i v iu kin o, nh cc iu kin mi trng, nhng iu kin ny khng th m bo lun lun khng i. "Nhng php o c tin hnh nhng thi gian khc nhau" l nhng php o c thc hin trong nhng khong thi gian di, nhng php o ny cha cc nh hng do thay i ca iu kin mi trng . Bng 1 - Bn yu t quan trng v trng thi ca chng Yu t iu kin o trong mt phng th nghim Trng thi 1 (ging nhau) Thi gian Hiu chun Ngi thao tc Thit b 5.3 Trng thi 2 (khc nhau)

Cc php o c tin hnh trong Cc php o c tin hnh cng mt thi gian nhng thi gian khc nhau Gia cc php o khng tin hnh Gia cc php o c tin hnh hiu hiu chun chun Cng ngi thao tc Cng thit b cha hiu chun li Ngi thao tc khc nhau Thit b khc nhau

"Hiu chun" y khng cp ti bt k php hiu chun no m phng php o yu cu

nh mt phn cn c ca phng php nhn c kt qu th nghim. y ch ni n qu trnh hiu chun thc hin vo nhng khong thi gian u n gia cc nhm php o trong mt phng th nghim. 5.4 Trong mt vi thao tc "ngi thao tc" thc t c th l mt nhm ngi thao tc, mi thnh vin ca nhm thc hin mt phn vic c th no ca qu trnh. Trong trng hp nh vy, nhm phi c xem l mt ngi thao tc v bt k thay i no v thnh vin hoc v phn cng nhim v trong nhm phi c xem l c ngi thao tc khc.

tCVN 6910-3: 2001

5.5 Trong thc t "thit b" thng l b thit b v mi thay i trong bt k thnh phn quan trng no ca b thit b u phi c coi l thit b khc. Phi nh r thnh phn quan trng ca b thit b l g. S thay i nhit k s c coi l mt thnh phn quan trng ng k, nhng vic s dng mt bnh khc i cht v kh nng cha nc c th coi l bnh thng. S thay i mt m thuc th phi c xem l thnh phn quan trng ng k. S thay i c th dn n "thit b" khc hoc s hiu chun li nu s thay i nh vy ko theo vic hiu chun . 5.6 Trong iu kin lp li tt c bn yu t u trng thi 1 ca bng 1. i vi iu kin chm

trung gian c mt hoc nhiu hn yu t trng thi 2 ca bng 1 v chng c xc nh nh l"iu kin chm vi M yu t khc nhau ", trong M l s cc yu t trng thi 2. Trong iu kin ti lp cc kt qu thu c t cc phng th nghim khc nhau nh vy khng ch tt c bn yu t trng thi 2 m cn c nhng nh hng ph do s khc nhau gia cc phng th nghim v qun l v duy tr phng th nghim, v trnh o to chung ca ngi thao tc, v s n nh v kim tra cc kt qu th nghim v.v... 5.7 Trong iu kin chm trung gian vi M yu t khc nhau cn phi xc nh nhng yu t no trng thi 2 ca bng 1 bng cc ch s. V d: - lch chun ca chm trung gian do khc nhau v thi gian, sI(T); - lch chun ca chm trung gian do khc nhau v hiu chun, sI(C); - lch chun ca chm trung gian do khc nhau v ngi thao tc, sI(O); lch chun ca chm trung gian do khc nhau v thi gian + ngi thao tc, sI(TO); lch chun ca chm trung gian do khc nhau v thi gian + ngi thao tc + thit b, sI(TOE); V nhiu trng hp khc theo cch nh ch s tng t.

6 M hnh thng k
6.1 M hnh c s
nh gi chnh xc ( ng v chm) ca phng php o, thng gi thit rng mi kt qu th nghim y u bng tng ca 3 thnh phn: y=m+B+e ... (1)

trong , vi mi vt liu c th c th nghim: m l trung bnh chung (k vng) B l thnh phn phng th nghim ca chch trong iu kin lp li. e l sai s ngu nhin xut hin trong mi php o trong iu kin lp li. 10

TCVN 6910-3: 2001

Di y s cp ti tng thnh phn ny v vic m rng m hnh c s.

6.2 Trung bnh chung, m

6.2.1 Trung bnh chung, m, l trung bnh ly trn ton b cc kt qu th nghim. Gi tr ca m thu

c trong mt nghin cu phi hp (xem TCVN 6910- 2) ph thuc duy nht vo "gi tr thc" v phng php o. N khng ph thuc vo phng th nghim, thit b, ngi thao tc hoc thi gian trong kt qu th nghim thu c. Trung bnh chung ca vt liu c th c o gi l "mc ca php th". V d: cc mu vi tinh khit khc nhau ca mt cht ho hc hoc cc cht liu khc (v d cc loi thp khc nhau) s tng ng vi cc mc th khc nhau. Trong nhiu trng hp, khi nim gi tr thc vn c th p dng, chng hn nng thc ca dung dch ang c chun . Mc th m thng khng bng gi tr thc (). Hiu (m - ) c gi l " chch" ca phng php o. Trong mt s trng hp, mc th c nh ngha ring bng phng php o v khi nim gi tr thc c lp khng cn c p dng. V d cng Vickers ca thp v ch s Micum ca than cc thuc phm tr ny. Song mt cch tng qut, chch c k hiu bng ( = 0 khi khng tn ti gi tr thc) khi trung bnh chung m l: m=+ ... (2)

Ch thch 2 -Tho lun v chch v m t cc th nghim v ng c cho trong TCVN 6910-4. 6.2.2 Khi kho st s khc nhau gia cc kt qu th nghim thu c bng cng mt phng php o, chch ca phng php c th khng c nh hng v c th b qua tr khi chch l hm ca mc th. chch ca phng php o cn c tnh n khi so snh cc kt qu th nghim vi mt gi tr qui nh trong hp ng hoc vi mt gi tr tiu chun khi hp ng hoc qui nh k thut cp ti gi tr thc , nhng khng cp ti mc th m, hoc khi so snh cc kt qu th nghim thu c bng cch s dng nhiu phng php o khc nhau.

6.3 S hng B
6.3.1 B l s hng biu th lch ca phng th nghim so vi m do mt hoc nhiu nguyn nhn

gy ra, khng k sai s ngu nhin xut hin trong mi kt qu th nghim. Trong iu kin lp li ca mt phng th nghim, B c xem nh khng i v c gi l "thnh phn phng th nghim ca chch". 6.3.2 Tuy nhin khi s dng thng xuyn mt phng php o, iu thy r l mt s lng ln cc nh hng th hin trong gi tr chung ca B. Nhng nh hng l do, v d s thay i ca ngi thao tc, thit b s dng hoc vic hiu chun thit b v mi trng (nhit , m, nhim khng kh v.v... ) gy ra. M hnh thng k (phng trnh 1) c th vit li di dng: y = m + B0 + B(1) + B(2) + ... + e ... (3) 11

tCVN 6910-3: 2001

hoc y = + + B0 + B(1) + B(2) + ... + e ... (4)

trong B l s hp thnh ca cc bin B0, B(1), B(2) ... v c th tnh theo s yu t chm trung gian. Trong thc t, cc mc tiu ca vic nghin cu v s cn nhc v nhy ca phng php o s quyt nh phm vi s dng m hnh. Trong nhiu trng hp c th s dng cc dng rt gn.

6.4 Cc s hng B0, B(1), B(2) ...

6.4.1 Trong iu kin lp li, tt c cc thnh phn ny khng i v cng thm vo chch ca kt qu th nghim. Trong iu kin chm trung gian, B0 l nh hng c nh ca cc yu t cn li ging nhau (trng thi 1 ca bng 1), trong khi B(1), B(2) ... l nhng nh hng ngu nhin ca cc yu t bin i (trng thi 2 bng 1). Cc thnh phn ny khng gp phn vo chch na nhng lm tng lch chun chm trung gian ti mc tr thnh ln hn so vi lch chun lp li. 6.4.2 Nhng nh hng do s khc bit gia nhng ngi thao tc bao gm c cc thi quen c nhn trong vic thc hin phng php o (v d vic c gi tr chia trn thang o v.v...). Mt vi s khc bit phi c loi tr bng vic tiu chun ho phng php o, c bit l phi m t chnh xc, r rng cc k thut c trong phng php. Thm ch chch c trong nhng kt qu php th thu c t c nhn mt ngi thao tc khng phi lun l hng s (v d ln ca chch thay i tu theo trng thi sinh l ca con ngi trong ngy hm ) v khng th hiu chnh hoc nh c c sai lch ny mt cch chnh xc. Phi gim ln ca sai lch nh vy bng cch o to v s dng ti liu hng dn thao tc r rng. Trong hon cnh nh vy nh hng do thay i ngi thao tc c xem l mang bn cht ngu nhin. 6.4.3 Nhng nh hng do s khc bit gia cc thit b gm nhng nh hng do v tr lp t khc nhau, c bit l do dao ng ca ch th v.v... Mt vi nh hng do s khc bit gia cc thit b c th hiu chnh bng vic hiu chun chnh xc. Nhng sai khc do nguyn nhn h thng ca thit b phi c hiu chnh bng hiu chun v mt quy trnh nh vy phi c bao gm trong phng php tiu chun. V d s thay i trong mt nhm thuc th c th x l bng cch nh vy. Cn c mt gi tr quy chiu c chp nhn v cn tham kho ISO Guide 33 v ISO Guide 35 cho cng vic ny. nh hng cn li ca thit b sau khi c hiu chun bng mu chun c xem l nh hng ngu nhin. 6.4.4 Nhng nh hng do thi gian c th gy ra do s khc nhau v mi trng, nh s thay i

nhit , m trong phng v.v... Phi c gng tiu chun ho cc iu kin mi trng nhm gim thiu nhng nh hng ny. 6.4.5 nh hng do k nng hoc s mt mi ca ngi thao tc c th xem l s tc ng qua li

ca ngi thao tc vi thi gian. Tnh nng ca mt tp hp thit b c th khc nhau ti thi im bt u s dng v thi im sau nhiu gi l v d v s tc ng qua li ca thit b v thi gian. Khi 12

TCVN 6910-3: 2001

s ngi thao tc l t v thm ch tp hp thit b cn nh hn th nhng nh hng gy nn do nhng yu t ny c nh gi nh nhng nh hng c nh (khng phi l ngu nhin). 6.4.6 Nhng quy trnh cho trong TCVN 6910- 2 c xy dng vi gi thit rng phn b cc thnh

phn phng th nghim ca chch l gn chun. Nhng trong thc t, chng vn c thc hin vi hu ht cc phn b min sao l nhng phn b mt nh. Phng sai ca B c gi l "phng sai thnh phn phng th nghim ca chch" biu th bng:
2 var (B) = L

... (5)

ng nhin phng sai ny cng cn cha nhng nh hng do thay i ca ngi thao tc, thit b, thi gian v mi trng. Phng sai chm trung gian c th tnh c t th nghim chm s dng nhng ngi thao tc, ln o, mi trng ... khc nhau trong mt thit k th nghim c sp xp. Phng sai var(B) c xem l bao gm c cc thnh phn c lp ca phng th nghim, ngi thao tc, ngy th nghim, mi trng v.v...

var (B) = var (B0) + var (B(1)) + var (B(2)) + ....

Cc phng sai c k hiu bi:
2 var (B0) = (0) 2 var (B(1)) = (1) 2 , ... var (B(2)) = (2)

... (6)

... (7)

Phng sai var(B) c c lng nh nhng thnh phn thc t nh S 2L v nhng c lng chm trung gian tng t c th thu c t nhng th nghim c thit k thch hp.

6.5 S hng sai s, e

6.5.1 Thut ng ny biu th sai s ngu nhin xut hin trong mi kt qu th nghim v cc quy

trnh cp ti trong ton b tiu chun ny c xy dng vi gi thit rng phn b ca bin s sai s ny l gn phn b chun nhng trong thc t cc quy trnh ny vn c thc hin cho hu ht cc phn b min sao chng l cc phn b mt nh. 6.5.2 Trong mt phng th nghim ring r, phng sai ca n c gi l phng sai ca phng th

nghim v c biu th l

var (e) = 2 W

... (8)

6.5.3 C th 2W s c nhng gi tr khc nhau trong cc phng th nghim khc nhau do c s khc nhau v k nng ca ngi thao tc, nhng trong tiu chun ny iu c gi thit rng i vi phng php o tiu chun ho mt cch hon chnh th nhng khc nhau nh vy gia cc phng th nghim phi l nh v nh vy cho php thit lp mt gi tr chung ca phng sai trong phng th 13

tCVN 6910-3: 2001

nghim cho tt c cc phng th nghim s dng cng phng php o . Gi tr chung ny c c lng bng trung bnh ca cc phng sai phng th nghim v c gi l "phng sai lp li, k hiu bng: = 2 r

var(e)

......(9)

Gi tr trung bnh ny c ly i vi tt c cc phng th nghim tham gia th nghim chnh xc cn li sau khi loi tr cc gi tr bt thng.

7 Chn iu kin o
7.1 Khi p dng phng php o, nhiu iu kin o ca phng th nghim c th trng nhau nh: a) cc iu kin lp li (4 yu t khng i); b) mt s iu kin chm trung gian vi mt yu t khc nhau; c) mt s iu kin chm trung gian vi hai yu t khc nhau; d) mt s iu kin chm trung gian vi ba yu t khc nhau; e) cc iu kin chm trung gian vi bn yu t khc nhau. Trong tiu chun v phng php o khng nht thit phi cng b tt c thc o chm c th c, mc d lch chun lp li lun lun phi c xc nh. Trong thc t thng mi chung phi ch ra nhng iu kin thng gp v thc o trung gian chm v chng phi xc nh mt thc o trung gian chm thch hp duy nht cng vi mt quy nh chi tit v nhng iu kin o c th gn lin vi n. Yu t iu kin o thay i phi c xc nh cn thn. c bit i vi chm trung gian thi gian khc nhau, khong thi gian thc t trung bnh gia nhng ln o lin tip phi c xc nh. 7.2 Gi thit rng phng php o tiu chun c th sai lch i cht v sai lch vn c ca chnh

phng php phi c xem xt bng nhng phng tin k thut. V th tiu chun ny ch nghin cu chch pht sinh t nhng iu kin o. 7.3 S thay i cc yu t ca iu kin o (thi gian, hiu chun, ngi thao tc v thit b) so vi

nhng iu kin lp li (ngha l t trng thi 1 n trng thi 2 bng 1) s lm tng kh nng thay i ca cc kt qu th nghim. Tuy nhin k vng ca gi tr trung bnh ca mt s lng kt qu th nghim s sai lch t hn trong nhng iu kin lp li. S tng ln ca lch chun trong iu kin v chm trung gian c th c khc phc bng cch ly kt qu trch dn cui cng khng phi l mt kt qu th nghim n m l trung bnh ca mt s kt qu th nghim. 7.4 Trong a s cc phng th nghim vic kho st thc t nh kho st chm ( lch chun)

mong mun ca kt qu trch dn cui cng v chi ph thc hin cc php o s quyt nh s yu t v vic la chn yu t m s thay i ca n c th c nghin cu khi tiu chun ho phng php o. 14

TCVN 6910-3: 2001

8 Nghin cu v phn tch thc o trung gian chm ca phng th nghim

8.1 Cch tip cn n gin nht
Phng php n gin nht xc nh lch chun ca chm trung gian ca phng th nghim gm vic ly mu (hoc i vi th nghim ph hu l tp hp cc mu gi thit ging nhau) v thc hin mt lot n php o vi s thay i cc yu t gia mi ln o. n c khuyn ngh t nht phi bng 15. iu ny c th khng tho mn i vi phng th nghim v phng php c lng thc o trung gian chm trong mt phng th nghim nh vy khng th c coi l hiu qu so vi cc phng php khc. Tuy nhin vic phn tch y l n gin nn c th dng phng php ny nghin cu chm trung gian vi thi gian khc nhau bng cch thc hin cc php o lin tip trn cng mt mu vo nhng ngy lin tip hoc nghin cu nh hng ca vic hiu chun gia cc ln o. Nn dng th ca (yk - y) theo ch s k ca php o nhn bit nhng gi tr bt thng, trong yk l kt qu ca th nghim th k vy l gi tr trung bnh ca n ln kt qu th nghim lp li. Mt php th chnh thc hn v gi tr bt thng bao gm vic p dng php th Grubb nh cho trong 7.3.4 ca TCVN 6910 - 2 : 2001. c lng ca lch chun trung gian ca chm vi M yu t khc nhau c cho bi: sI( ) =

1 n 1

k =1

( y k y )2

.... (10)

Trong nhng k hiu biu th iu kin chm trung gian phi trong du ngoc n.

8.2 Phng php lun chuyn

8.2.1 Phng php lun chuyn kho st t nhm php o, mi nhm cha n kt qu th nghim lp li. V d trong phm vi mt phng th nghim, mi vt liu thuc tp hp t vt liu c th c o v sau yu t chm trung gian c th thay i v t vt liu c o li, quy trnh c lp li cho n khi c n kt qu th nghim ca mi vt liu thuc t vt liu. Mi nhm n kt qu th nghim phi thu c trn cng mt mu (hoc tp hp cc mu c gi thit l ging ht nhau i vi php th ph hu) nhng khng nht thit l cc vt liu phi ging ht nhau. Yu cu duy nht l tt c t vt liu u nm trong phm vi cc mc th v trong c th xem xt s dng mt gi tr lch chun trung gian ca chm vi M yu t khc nhau. Gi tr t (n - 1) c khuyn ngh t nht phi bng 15. V d: Mt ngi thao tc thc hin mt php o n trn tng vt liu thuc t vt liu, sau php o ny c lp li bi ngi thao tc th hai v c th c lp li bi ngi thao tc th ba, th t v.v... cho n khi cho php tnh c c lng s I(O) .

15

tCVN 6910-3: 2001

8.2.2 Nn dng th ca (yjk - yj ) theo ch s j ca vt liu nhn bit cc gi tr bt thng trong yjk l kt qu th nghim th k trn vt liu th j v yj l trung bnh ca n kt qu trn vt liu th j. Mt php th chnh thc hn v nhng gi tr bt thng bao gm vic p dng php th Grubb nh cho 7.3.4 trong TCVN 6910 - 2 : 2001 c t hp li cho tng nhm ring bit hoc cho tt c tn cc kt qu th nghim. c lng ca lch chun trung gian ca chm vi M yu t khc nhau, si( ), c cho bi cng thc: sI( ) =

1 t (n 1)

( y jk y j )2
j =1 k =1

......(11)

Vi n = 2 (ngha l c 2 kt qu th nghim trn mi vt liu), cng thc n gin l: sI( ) =

1 2t

( y j1 y j 2 )2
j =1

......(12)

8.3 nh hng ca iu kin o i vi kt qu trch dn cui cng

8.3.1 K vng ca y khc nhau gia t hp ny v t hp khc ca thi gian, hiu chun, ngi thao tc v thit b, thm ch khi ch c mt trong bn yu t thay i. y l iu hn ch ca vic s dng gi tr trung bnh. Trong phn tch ho hc hoc th nghim vt l, y c thng bo l kt qu trch dn cui cng. Trong mua bn vt liu th, kt qu trch dn cui cng thng c s dng nh gi cht lng ca vt liu th v nh hng ng k n gi thnh ca sn phm. V d: Trong mua bn than trn th trng quc t, sc cha ca kho thng trn 70 000 tn v hm lng tro c xc nh cui cng trong mt mu th ch l 1 g. Theo hp ng quy nh c mi phn hn km 1% tro th tng ng vi gi 1,5 USD cho 1 tn than. Lng hn km 1 mg khi lng tro khi cn tro bng cn ho hc tng ng vi 0,1 % tro trong thnh phn, ngha l 0,15 USD cho 1 tn than, cn cho c kho th s thay i ny tng ng vi 10 500 USD (0,1 x 1,5 x 70 000). 8.3.2 Do , kt qu trch dn cui cng ca cc phn tch ho hc hoc th nghim vt l phi c chnh xc cn thit, tin cy cao, c bit l kh nng ti lp v tnh ph qut. Kt qu trch dn cui cng c th c m bo ch trong iu kin mt ngi thao tc xc nh, thit b hay thi gian c th khng tt i vi nhng xem xt thng mi.

9 Nghin cu v phn tch lin phng th nghim i vi cc thc o trung gian chm
9.1 Nhng gi thit c bn
16

TCVN 6910-3: 2001

Vic c lng thc o trung gian chm t nghin cu lin phng da vo gi thit rng nh hng ca mt yu t c th i vi tt c cc phng th nghim l nh nhau. V d, khi thay i cc ngi thao tc trong mt phng th nghim s c cng nh hng nh khi thay i cc ngi thao tc trong phng th nghim khc, hoc s thay i do thi gian l nh nhau i vi tt c cc phng th nghim. Nu gi thit ny b vi phm th khi nim thc o trung gian chm cng nh cc bin php k thut c xut trong cc mc tip theo c lng thc o trung gian chm s khng cn ngha. Cn phi lu thch ng n nhng gi tr bt thng (khng cn thit phi loi b cc gi tr ny) v iu s gip ch cho vic pht hin nhng khc bit vi cc gi thit tp hp thng tin t tt c cc phng th nghim. Mt k thut tt c th pht hin c nhng gi tr bt thng l m t th cc php o nh l hm ca cc mc khc nhau ca cc yu t hoc l hm ca nhiu phng th nghim khc nhau tham gia vo nghin cu.

9.2 Cch tip cn n gin nht

Nu vt liu ti q mc c gi n p phng th nghim, tng phng th nghim thc hin cc php o ti tng mc trong q mc th c thay i cc yu t chm trung gian trong tng php o ca n php o, th vic phn tch c thc hin bng cng mt phng php tnh ton nh trnh by trong TCVN69102, nhng phi c lng lch chun trung gian ca chm thay cho lch chun lp li.

9.3 Th nghim xp chng

Nghin cu su hn phng php c lng thc o trung gian chm nhm thc hin cc th nghim phc tp hn. Nhng th nghim ny c th l th nghim xp chng so le hoc th nghim xp chng y (xem nh ngha nhng thut ng ny trong ISO 3534 - 3). Li ch ca vic tham gia thit k th nghim xp chng l c th ti mt thi im, trong cng mt th nghim lin phng, khng nhng ch c lng c lch chun lp li v lch chun ti lp m cn c th c lng mt hoc vi lch chun ca trung gian chm . Tuy nhin, vn cn mt s vn cn phi cn nhc s c gii thch 9.8.

9.4 Th nghim xp chng y

S b tr th nghim xp chng y ti mt mc th c th ca php th c cho trong hnh 1. Bng thc hin th nghim xp chng y ba yu t trong mt s phng th nghim c th nhn c mt thc o trung gian chm ng thi vi lch chun lp li v lch chun ti lp, ngha l c th c lng c (0), (1) v r. Tng t, c th s dng th nghim xp chng y 4 yu t thu c hai thc o chm trung gian ngha l c th c lng c (0), (1) (2) v r.

Yu t

17

tCVN 6910-3: 2001

0 (Phng th nghim) 1 2 (Phn d) k ...

i ... j ...

yiik

yi11

yi12

yi 21

yi 22

a) Th nghim xp chng y ba yu t

Yu t 0 (Phng th nghim) 1 2 3 (Phn d)

i ... j ... k ... l... yi111 yi112 yi 121 yi 122 yi 211 yi 212 yi 221 yi 222

yiikl

b) Th nghim xp chng y bn yu t

Hnh 1 - S b tr th nghim xp chng y ba yu t v bn yu t.

Cc ch s i, j v k cu y trong hnh 1a i vi th nghim xp chng y ba yu t ln lt biu th; v d: phng th nghim, ngy th nghim v vic ti to trong iu kin lp li,. Cc ch s i, j, k v l ca y trong hnh 1b i vi th nghim xp chng y bn yu t ln lt biu th; v d: phng th nghim, ngy th nghim, ngi thao tc v vic ti to trong iu kin lp li. Vic phn tch cc kt qu ca th nghim xp chng y n yu t cho tng mc th c thc hin bng k thut thng k "phn tch phng sai" (ANOVA) v c m t chi tit trong ph lc B.

9.5 Th nghim xp chng so le

S b tr th nghim xp chng so le mt mc c th ca php th cho trong hnh 2

Yu t 0 (Phng th nghim) 1 2

i ...

18

TCVN 6910-3: 2001

3 (Phn d)

j ... yi1 yi2 yi3 yi4

yiikl

Hnh 2 - S b tr th nghim xp chng so le bn yu t

Th nghim xp chng so le ba yu t i hi mi phng th nghim th i phi nhn c ba kt qu th nghim. Nhng kt qu th yi1 v yi2 nhn c trong iu kin lp li v yi3 trong iu kin chm trung gian vi M yu t khc (M = 1, 2 hoc 3), v d trong nhng iu kin chm trung gian thi gian khc nhau (nhn c yi3 vo nhng ngy khc nhau m cng vo nhng ngy cc kt qu yi1, yi2 thu c). Trong th nghim xp chng so le bn yu t, kt qu yi4 phi nhn c trong nhng iu kin chm trung gian vi hn mt yu t khc nhau, v d trong iu kin chm trung gian [thi gian + ngi thao tc] khc nhau bng cch thay i ngy v ngi thao tc. Vic phn tch cc kt qu ca mt th nghim xp chng so le n yu t cho tng mc th c thc hin bng k thut thng k "phn tch phng sai" (ANOVA) v c m t chi tit trong ph lc C.

9.6 B tr cc yu t trong thit k th nghim xp chng

Vic b tr cc yu t trong thit k th nghim xp chng c sp xp sao cho nhng yu t chu nh hng nhiu nht bi tc ng mang tnh h thng phi c t bc cao nht (0, 1, ...) v nhng yu t chu nh hng nhiu nht bi tc ng mang tnh ngu nhin phi c t cc bc thp nht, yu t thp nht c xem l bin i phn d. V d trong th nghim 4 yu t nh minh ho trn hnh 1b v hnh 2, yu t 0 c th l phng th nghim, yu t 1 l ngi thao tc, yu t 2 l ngy trong php o c tin hnh v yu t 3 l s lp li. Trong trng hp th nghim xp chng y do tnh i xng ca n, iu ny c l khng quan trng na.

19

tCVN 6910-3: 2001 9.7 So snh thit k th nghim xp chng vi quy trnh cho trong TCVN 6910 - 2
Do vic phn tch c tin hnh tch bit cho tng mc th (vt liu) nn trong thc t quy trnh cho trong TCVN 6910 - 2 l mt thit k th nghim xp chng y hai yu t v to ra hai lch chun: lch chun lp li v lch chun ti lp. Yu t 0 l phng th nghim v yu t 1 l s ti to. Nu thit k ny c tng thm mt yu t bng cch c hai ngi thao tc trong mi phng th nghim, mi phng th nghim nhn c hai kt qu trong iu kin lp li, sau cng thm vo lch chun lp li v ti lp th thit k c th xc nh c lch chun trung gian ngi thao tc khc nhau ca chm. Mt khc, nu mi phng th nghim ch s dng mt ngi thao tc nhng lp li php th vo mt ngy khc th lch chun trung gian ca chm s c xc nh bng th nghim xp chng y ba yu t. Cng thm mt yu t na cho th nghim bng cch mi phng th nghim c hai ngi thao tc, mi ngi tin hnh hai php o v ton b th nghim c lp li trong ngy tip theo. Nh vy s cho php xc nh c lch chun lp li, lch chun ti lp, lch chun ngi thao tc khc nhau, thi gian khc nhau v [thi gian + ngi thao tc] khc nhau.

9.8 So snh thit k th nghim xp chng y v xp chng so le

Th nghim xp chng y n yu t i hi 2n-1 kt qu th nghim t mi phng th nghim. Yu cu ny c th l qu mc i vi cc phng th nghim. l iu khc vi th nghim xp chng so le. Th nghim ny yu cu t kt qu th nghim hn to ra cng mt s lng lch chun d qu trnh phn tch c phc tp hn i cht v khng m bo ca c lng cc lch chun c ln hn do s kt qu th nghim t hn.

20

TCVN 6910-3: 2001

Ph lc A
(quy nh)

Cc k hiu v ch vit tt dng trong TCVN 6910

a Phn b chn trong mi quan h s = a + bm A b Yu t dng tnh khng m bo ca c lng dc trong mi quan h s = a + bm B Thnh phn trong kt qu th nghim biu th lch ca phng th nghim so vi trung bnh chung (thnh phn phng th nghim ca chch) Bo Thnh phn ca B biu th tt c cc yu t khng thay i trong iu kin chm trung gian B(1) , B(2) , c Cc thnh phn ca B biu th nhng yu t thay i trong iu kin chm trung gian Phn b chn trong mi quan h lg s = c + d lg m C, C, C Ccrit , Ccrit , C crit CDP CRP d Cc thng k kim nghim Cc g tr ti hn i vi nhng php kim nghim thng k sai khc ti hn vi xc sut P Phm vi ti hn vi xc sut P dc trong mi lin h lg s = c + d lg m e Thnh phn trong kt qu th nghim biu th sai s ngu nhin tn ti trong mi kt qu th nghim f Fp(1, 2) G h k LCL m Yu t phm vi ti hn Phn v mc p ca phn b F vi cc bc t do 1 v 2 Thng k kim nghim Grubb Thng k km nghim nht qun gia cc phng th nghim ca Mandel Thng k kim nghim nht qun trong phng th nghim ca Mandel Gii hn kim sot di (hoc gii hn hnh ng hoc gii hn cnh bo) Trung bnh chung ca c tnh th; mc 21

tCVN 6910-3: 2001

M N n p P q r R RM s Yu t c xem xt trong iu kin chm trung gian S php lp S kt qu th nghim thu c ca phng th nghim ti mt mc S phng th nghim tham gia th nghim lin phng Xc sut S lng cc mc ca c tnh th nghim trong th nghim lin phng Gii hn lp li Gii hn ti lp Mu chun c lng ca lch chun lch chun d on Tng th hoc tng ca biu thc no S cc i tng th nghim hoc s nhm Gii hn kim sot trn (hoc gii hn hnh ng hoc gii hn cnh bo) Yu t trng s s dng trong tnh ton hi quy trng s rng ca tp hp cc kt qu th nghim D liu s dng cho th nghim Grubb Kt qu th nghim Trung bnh s hc ca kt qu th nghim Trung bnh chung ca kt qu th nghim Mc ngha Xc sut sai lm loi II T s gia lch chun ti lp v lch chun lp li (R/r) chch phng th nghim c lng ca chch ca phng php o c lng ca S sai khc pht hin c gia cc chch ca hai phng th nghim hoc cc chch ca hai phng php o

s
T t UCL W w x y

y y

22

Gi tr thc hoc gi tr quy chiu c chp nhn ca c tnh th nghim S bc t do T s pht hin c gia lch chun lp li ca phng php B v phng php

TCVN 6910-3: 2001

A

2p()

Ga tr thc ca lch chun Thnh phn ca kt qu th nghim biu th s thay i theo thi gian t ln hiu chun cui cng T s pht hin c gia cn bc hai ca bnh phng trung bnh gia cc phng th nghim ca phng php B v phng php A Phn v mc p ca phn b 2 vi bc t do

Cc k hiu c s dng nh ch s
C E i I( ) S khc nhau v hiu chun S khc nhau v thit b Ch s ca mt phng th nghim c th Ch s ca thc o trung gian ca chm, trong du ngoc ch loi tnh hung trung gian j Ch s ca mt mc c th (TCVN 6910-2) Ch s ca mt nhm php th nghim hoc mt yu t (TCVN 6910-3) k L m M O P r Ch s ca mt kt qu th nghim c th trong phng th nghim i mc j Lin phng th nghim (lin phng) Ch s ca chch c th bit c Mu th lin phng S khc nhau v ngi thao tc Xc sut lp li ti lp S khc nhau v thi gian Phng th nghim thnh vin i vi cc kt qu th nghim, nh s theo th t thu nhn chng i vi cc kt qu th nghim, nh s theo th t tng ln

R
T W 1, 2, 3 ... (1), (2), (3) ...

23

tCVN 6910-3: 2001

Ph lc B
(quy nh)

Phn tch phng sai trong th nghim xp chng y

S phn tch phng sai m t trong ph lc ny c thc hin ring bit i vi tng mc th trong th nghim lin phng. n gin, khng cn thm s ch ch mc th sau cc d liu. Cn ch rng ch s j c s dng trong tiu chun ny l cho yu t th 1 (yu t 0 l phng th nghim) trong khi phn khc ca TCVN 6910, n c s dng cho mc th. Phi p dng phng php m t trong 7.3 ca TCVN 6910 - 2 : 2001 kim tra cc s liu v s nht qun v cc gi tr bt thng. Vi cc thit k c m t trong ph lc ny, s phn tch chnh xc cc s liu l rt phc tp khi c mt s kt qu th nghim ca phng th nghim b thiu. Nu quyt nh rng, mt s kt qu th nghim ca phng th nghim l cc gi tr tn mn hoc bt thng v cn phi loi tr khi vic phn tch, th khuyn ngh l tt c cc s liu thuc phng th nghim (ti mc b nh hng) phi loi tr khi vic phn tch.

B1 Th nghim xp chng y ba yu t
Cc s liu thu c trong th nghim c biu th bng yijk , cn gi tr trung bnh v cc rng ca chng l:

yij =

1 (y + y ) 2 ij1 ij 2

yi =

1 (y + y ) 2 i1 i 2

y=

1 y p i i

wij (1) = yij1 yij 2

wi (2 ) = yi1 yi 2

trong p l s phng th nghim tham gia th nghim lin phng Tng ton b cc bnh phng, SST, c th chia nh nh sau:

SST =
trong :

(yijk y )2 =
i j k

SS0 + SS1 + SSe

SS0 = SS1 = SSe =

(yi y )2 =
i j k

( yi y )2 =
i

( yi )2 4 p( y )2
i

(yij yi )2 =
i j k

i j

( yij yi )2 =

wi2(2)
i

(yijk yij )2 =
i j k

1 2

2 wij (1) i j

Khi bc t do ca tng cc bnh phng SS0, SS1, SSe tng ng bng p -1, p v 2p, th bng ANOVA c cho trong bng B1.

24

TCVN 6910-3: 2001

Bng B1 - Bng ANOVA cho th nghim xp chng y ba yu t

Ngun 0 1 Phn d Tng

Tng cc bnh phng SS0 SS1 SSe SST

Bc t do p-1 p 2p 4p - 1

Bnh phng trung bnh MS0 = SS0 / (p - 1) MS1 = SS1 / p MSe = SSe / 2(p)

K vng bnh phng trung bnh

2 2 2 r + 2 (1) + 4 (0) 2 2 r + 2 (1)

2 r

Cc c lng khng chch ca 2(0) , 2(1) v 2r ln lt l s2(0) , s2(1) v s2r c th nhn c t cc bnh phng trung bnh MS0, MS1 v MSe nh sau:

s(20) = s(2 1) =

1 (MS0 MS1) 4 1 (MS1 MSe) 2

sr2 = MSe
c lng ca phng sai lp li, phng sai trung gian mt yu t khc nhau ca chm v phng sai ti lp tng ng l:

sr2
2 2 si2 (1) = sr + s(1) 2 2 sR = sr2 + s(2 1) + s( 0)

B2 Th nghim xp chng y bn yu t
Cc s liu thu c trong th nghim ny c biu th bng yijkl , cn gi tr trung bnh v cc rng ca chng l:

yijk =
yij =

1 (y + y ) 2 ijk 1 ijk 2
1 (y + y ) 2 ij1 ij 2 1 (y + y ) 2 i1 i 2

wijk (1) = yijk 1 yijk 2 wij ( 2 ) = yij1 yij 2

yi =

wi (3) = yi1 yi 2

y=

1 y p i i
25

tCVN 6910-3: 2001

trong p l s cc phng th nghim tham gia th nghim lin phng Tng ton b cc bnh phng, SST, c th chia nh ra nh sau:

SST =
trong

i j k l

(yijkl y )2 = SS0 + SS1 + SS2 + SSe

SS0 = SS1 = SS2 = SSe =

i j k l

(yi y )2 = 8

( yi )2 8 p( y )2
i

i j k l

(yij yi )2 = 4

i j i j

( yij yi )2 = 2

wi2(3)
i

i j k l

(yijk yij )2 = 2 (yijkl yijk )2 =

( yijk yij )2 =
2 wijk (1)

i j

2 wij (2)

i j k l

1 2

i j k

Vi p - 1, p, 2p v 4p ln lt l bc t do ca tng cc bnh phng SS0, SS1, SS2 v SSe, bng ANOVA c cho trong bng B2. Bng B2 - Bng ANOVA cho th nghim xp chng y bn yu t Ngun 0 1 2 Phn d Tng Tng cc bnh phng SS0 SS1 SS2 SSe SST Bc t do p-1 p 2p 4p 8p - 1 Bnh phng trung bnh MS0 = SS0 / (p - 1) MS1 = SS1 / p MS2 = SS2 / (2p) MSe = SSe / (4p) Bnh phng trung bnh k vng
2 2 2 2 r + 2 (2) + 4 (1) + 8 (0) 2 2 2 r + 2 (2) + 4 (1) 2 2 r + 2 (2)

2 r

Cc c lng khng chch ca 2(0) , 2(1) , 2(2) v 2r ln lt l s2(0) , s2(1) , s2(2) v s2r c th nhn c t cc bnh phng trung bnh MS0, MS1 v MSe l:

s(20) = s(2 1) = s(22 ) =

1 (MS0 MS1) 8 1 (MS2 MS1) 4 1 (MS1 MSe) 2

sr2 = MSe
c lng ca phng sai lp li, phng sai trung gian mt yu t khc nhau ca chm, phng sai trung gian hai yu t khc nhau ca chm v phng sai ti lp tng ng l: 26

TCVN 6910-3: 2001

sr2

si2(1) = sr2 + s(22 )

2 si2(2 ) = sr2 + s(2) + s(2 1) 2 2 = sr2 + s(22 ) + s(2 sR 1) + s( 0)

27

tCVN 6910-3: 2001

Ph lc C
(quy nh)

Phn tch phng sai trong th nghim xp chng so le

Phn tch phng sai m t trong ph lc ny c thc hin ring bit i vi tng mc th a vo trong th nghim lin phng. n gin, khng cn thm ch s ch mc th sau cc s liu. Cn ch rng ch s j c s dng tiu chun ny cho yu t lp li ca th nghim. Cn cc phn khc ca TCVN 6910 ch s j c s dng ch cc mc th. Phi p dng phng php m t trong 7.3 ca TCVN 6910 - 2 : 2001 kim tra cc s liu v s nht qun v cc gi tr bt thng. Vi cc thit k c m t trong ph lc ny, s phn tch chnh xc cc s liu l rt phc tp khi c mt s kt qu th nghim ca phng th nghim b thiu. Nu quyt nh rng, mt s kt qu th nghim ca mt phng th nghim l nhng gi tr tn mn hoc bt thng v cn phi loi tr khi vic phn tch, th khuyn ngh loi tr tt c cc s liu thuc phng th nghim (ti cc mc b nh hng) khi vic phn tch.

C.1 Th nghim xp chng so le ba yu t

S liu th nghim thu c ca phng th nghim i c biu th bng yj (j = 1,2,3), cn cc gi tr trung bnh v rng ca chng l:

yi (1) = yi (2 ) = y=

1 (y + y ) 2 i1 i 2 1 (y + y + y ) 3 i1 i 2 i 3

wi (1) = yi1 yi 2

wi (2 ) = yi (1) yi 3

1 y p i i (2 )

trong p l s phng th nghim tham gia th nghim lin phng. Tng ton b cc bnh phng, SST, c th c chia nh ra nh sau:

SST =
trong :

i j

( yij y )2 = SS0 + SS1 + SSe

SS0 = 3 SS1 = SSe = 2 3 1 2

( yi(2) )2 3 p( y )2
i

wi2(2)
i

wi2(1)
i

28

TCVN 6910-3: 2001

Vi p - 1, p v p ln lt l bc t do ca cc tng bnh phng SSO, SS1, SSe, bng ANOVA c cho trong bng C.1. Bng C.1 - Bng ANOVA cho th nghim xp chng so le ba yu t Ngun Tng cc bnh phng SS0 SS1 SSe SST Bc t do Bnh phng trung bnh SS0 / (p - 1) SS1 / p SSe / p Bnh phng trung bnh k vng

0 1 Phn d Tng

p-1 p p 3p - 1

2 r +

5 2 2 (1) + 3(0) 3 4 2 2 r + 3 (1)

2 r

Cc c lng khng chch ca 2(0) , 2(1) , 2(2) v 2r ln lt l s ( 0 ) , s (1) .......v s2r c th nhn c
2 2

t cc gi tr bnh phng trung bnh MSO, MS1 v MSe:

s(20) = s(2 1) =

1 5 1 MS0 MS1 + MSe 12 12 3 3 3 MS1 MSe) 4 4

sr2 = MSe
c lng ca phng sai lp li, phng sai trung gian mt yu t khc nhau ca chm v phng sai ti lp ln lt c tnh nh sau:

sr2

si2(1) = sr2 + s(22 )

2 2 = sr2 + s(2 sR 1) + s( 0)

C.2 Th nghim xp chng so le bn yu t

S liu th nghim thu c ca phng th nghim i c biu th bng yj (j = 1,2,3,4), cn cc gi tr trung bnh v rng ca chng l:

yi (1) =

1 (y + y ) 2 i1 i 2

wi (1) = yi1 yi 2

yi (2 ) =

1 (y + y + y ) 3 i1 i 2 i 3

wi (2 ) = yi (1) yi 3

29

tCVN 6910-3: 2001

yi (3) = 1 (y + y + y + y ) 4 i1 i 2 i 3 i 4

wi (3) = yi (2 ) yi 4

y=

1 y p i i ( 3)

trong p l s phng th nghim tham gia th nghim lin phng. Bng ANOVA c cho trong bng C.2. Bng C.2 - Bng ANOVA cho th nghim xp chng so le bn yu t Ngun Tng cc bnh phng Bc t do Bnh phng trung bnh SS0 / (p - 1) SS1 / p SS2 / p SSe / p Bnh phng trung bnh k vng

0 1 2
Phn d

4 ( yi (2) )2 - 4 p( y )
i

p-1 p p p

3 wi2 4 i (3) 2 w2 3 i i (2) 1 w2 2 i i (1)

3 2 5 2 2 + 4 (0) (2) + (1) 2 2 7 2 3 2 2 (2) + (1) r + 6 2 4 2 2 (2) r + 3 2 r + 2 r

Tng

(yij
i j

- y)

4p - 1

C.3 Th nghim xp chng so le nm yu t

S liu th nghim thu c ca phng th nghim i c biu th bng yj (j = 1,2,3,4,5), cn cc gi tr trung bnh v rng ca chng l:

yi (1) = yi (2 ) = yi (3) =
yi (4 ) =

1 (y + y ) 2 i1 i 2 1 (y + y + y ) 3 i1 i 2 i 3 1 (y + y + y + y ) 4 i1 i 2 i 3 i 4
1 (y + y + y + y + y ) 5 i1 i 2 i 3 i 4 i 5

wi (1) = yi1 yi 2

wi (2 ) = yi (1) yi 3 wi (3) = yi (2 ) yi 4 wi (4 ) = yi (3) yi 5

y=

1 y p i i (4)

trong p l s phng th nghim tham gia th nghim lin phng. Bng ANOVA c cho trong bng C.3.

30

TCVN 6910-3: 2001

Bng C.3 - Bng ANOVA cho th nghim xp chng so le nm yu t Ngun Tng cc bnh phng Bc t do Bnh phng trung bnh SS0 / (p - 1) SS1 / p SS2 / p SS3 / p SSe / p Bnh phng trung bnh k vng

0 1 2 3
Phn d

5 ( yi (4) )2 - 5 p( y )
i

p-1 p p p p

4 wi2(4) 5 i 3 w2 4 i i (3) 2 w2 3 i i (2) 1 w2 2 i i (1)

7 2 11 2 17 2 2 2 + + 5(0) r + (3) + 5 5 (2) 5 (1) 11 2 13 2 8 2 2 + + r + 10 (3) 10 (2) 5 (1) 7 2 3 2 2 (3) + (2) r + 6 2 4 2 2 r + 3 (3)
2 r

Tng

(yij
i j

- y)

5p - 1

C.4 Th nghim xp chng so le su yu t

S liu th nghim thu c ca phng th nghim i c biu th bng yj ( j = 1,2,3,4,5,6), cn cc gi tr trung bnh v rng ca chng l:

yi (1) =

1 (y + y ) 2 i1 i 2

wi (1) = yi1 yi 2

yi (2 ) =
yi (3) = yi (4 ) =

1 (y + y + y ) 3 i1 i 2 i 3
1 (y + y + y + y ) 4 i1 i 2 i 3 i 4 1 (y + y + y + y + y ) 5 i1 i 2 i 3 i 4 i 5

wi (2 ) = yi (1) yi 3 wi (3) = yi (2 ) yi 4 wi (4 ) = yi (3) yi 5 wi (5) = yi (4) yi 6

yi (5) = y=

1 (y + y + y + y + y + y ) 6 i1 i 2 i 3 i 4 i 5 i 6

1 y p i i (4)

trong p l s phng th nghim tham gia th nghim lin phng. Bng ANOVA c cho trong bng C.4.

31

tCVN 6910-3: 2001

Bng C.4 - Bng ANOVA cho th nghim xp chng so le su yu t
Ngun Bc t do Tng cc bnh phng
2

Bnh phng trung bnh

Bnh phng trung bnh k vng

0 1 2 3 4
Phn d

6 ( yi (5) )2 - 6 p( y )
i

p-1 p p p p p

SS0 / (p - 1) SS1 / p SS2 / p SS3 / p SS4 / p SSe / p

5 w2 6 i i (5) 4 w2 5 i i (4) 3 w2 4 i i (3) 2 wi2(2) 3 i 1 w2 2 i i (1)

4 2 13 2 2 2 2 2 + 6(0) r + (4) + 2 (3) + 3 (2) + 3 3 (1) 16 2 6 2 7 2 5 2 2 + + + r + 15 (4) 5 (3) 5 (2) 3 (1) 11 2 13 2 8 2 2 + + r + 10 (4) 10 (3) 5 (2) 7 2 3 2 2 (4) + (3) r + 2 6 4 2 2 r + 3 (4)
2 r

Tng

(yij
i j

- y)

6p - 1

32

TCVN 6910-3: 2001

Ph lc D
(tham kho)

Nhng v d v phn tch thng k ca th nghim chm trung gian

D.1 V d 1 - V lch chun trung gian [thi gian + ngi thao tc] khc nhau ca chm, si(TO), trong mt phng th nghim c th ti mt mc c th ca mt php th.
D1.1 C s
a) Phng php o: xc nh lng carbon trong thp bng quang ph bc x trong chn khng vi kt qu th nghim c biu th di dng % khi lng. b) Ngun: bo co hng ngy ca phn xng thp (thng 11, 1984) c) Thit k th nghim: ti mt phng th nghim c th, ly mt cch ngu nhin mt mu vt liu em phn tch, cng mu y hm sau li phn tch nhng c thc hin bi phn tch vin khc. Trong vng 1 thng, thu c 29 cp s liu (xem bng D.1) Bng D.1 - S liu gc - Hm lng carbon, % (m/ m ) Ch s mu j
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Ngy u tin yj 1
0,130 0,140 0,078 0,110 0,126 0,036 0,050 0,143 0,091 0,040 0,110 0,142 0,143 0,169 0,169

Ngy tip theo yj 2

0,127 0,132 0,080 0,113 0,128 0,032 0,047 0,140 0,089 0,030 0,113 0,145 0,150 0,165 0,173

rng wj
0,003 0,008 0,002 0,003 0,002 0,004 0,003 0,003 0,002 0,010 0,003 0,003 0,007 0,004 0,004

Ch s mu j
16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29

Ngy u tin yj 1
0,149 0,044 0,127 0,050 0,042 0,150 0,135 0,044 0,100 0,132 0,047 0,168 0,092 0,041

Ngy tip theo yj 2

0,144 0,044 0,122 0,048 0,146 0,145 0,133 0,045 0,161 0,131 0,045 0,165 0,088 0,043

rng wj
0,005 0,000 0,005 0,002 0,104 0,005 0,002 0,001 0,061 0,001 0,002 0,003 0,004 0,002

33

tCVN 6910-3: 2001 D.1.2 Phn tch

S liu yj1, yj2 v wj = yj1 - yj2 c cho trong bng D.1. Phn tch theo quy trnh cho trong 8.2. th cc s liu [ lch khi gi tr trung bnh ca cc php o trong 2 ngy ( y jk y j ) theo s lng mu i vi s th t mu j] c cho trong hnh D.1. th ny cng vi vic p dng php kim nghim Cochran cho ta thy phm vi ca cc mu th s 20 v 24 l nhng gi tr bt thng. C s khc nhau nhiu gia cc php o hng ngy trn nhng mu ny ch yu do sai s trong vic ghi s liu. Cc gi tr ca hai mu 20, 24 c loi b khi tnh lch chun trung gian [thi gian + ngi thao tc khc nhau ca chm], si(TO). lch chun ny c tnh bi cng thc (12) sau:

sI(TO) =

1 2 27

j=1

w2 j

27

= 2,87 10-3

34

TCVN 6910-3: 2001

Hm lng carbon, % (m/m)

Ngy th nht Ngy tip theo

Ch s mu ,

Hnh D.1 - Hm lng carbon trong thp - lch khi gi tr trung bnh ca cc php o trong hai ngy theo s lng mu th

D.2 V d 2 - V lch chun trung gian vi thi gian khc nhau ca chm trong th nghim lin phng
D.2.1 C s:
a) Phng php o: xc nh lng vanai trong thp bng phng php quang ph hp th c miu t trong ti liu hng dn th nghim. Kt qu th nghim c biu th di dng % khi lng. b) Ngun: ISO/TC 17, Steel//SC 1, Phng php xc nh thnh phn ho hc. Th nghim c thc hin thng 5/1985. 35

tCVN 6910-3: 2001

c) Thit k th nghim: th nghim xp chng so le 3 yu t c thc hin 20 phng th nghim, mi phng th nghim bo co 2 kt qu th nghim nhn c trong iu kin lp li ngy th nht v tip theo ngy th hai ti tng mc trong 6 mc th a vo trong th nghim. Tt c cc php o mi phng th nghim u c thc hin bi mt ngi thao tc v vi thit b o nh nhau.

D.2.2 Phn tch

S liu ti tt c 6 mc th c cho trong bng D.2.

Hm lng vanadi, % (m/m) x 10-4

Ngy 1, kt qu th ln 1 Ngy 1, kt qu th ln 2 Ngy 2

Ch s phng th nghim, i

Hnh D.2 - Hm lng vanadi trong thp. th kt qu th nghim ca ngy 1 v ngy 2 ti mc th 1 theo s th t phng th nghim 36

TCVN 6910-3: 2001

Bng D.2 - S liu gc - Hm lng vanadi, % (m/ m)

37

tCVN 6910-3: 2001

Vic phn tch phng sai ch trnh by cho mt mc th l mc 1. th s liu (s ph thuc cc kt qu th ca ngy 1 v ngy 2 vo s th t phng th nghim) c trnh by trn hnh D.2. th ny ch ra rng phng th nghim s 20 l mt phng th nghim bt thng. C s khc nhau nhiu gia kt qu th nghim ca ngy 2 v gi tr trung bnh ca ngy 1, s sai lch ny l qu ln so vi kt qu th nghim ca cc phng th nghim khc. Phng th nghim ny c loi b khi tnh ton cc thc o chm. Cc i lng wi(1) , wi(2) v yi(2) c tnh ton theo C.1 ca ph lc C v kt qu c cho trong bng D.3. Bng D3 - Gi tr ca wi(1), wi(2) v y i(2) Ch s phng th nghim i
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

wi (1)
0,001 1 0,000 0 0,000 5 0,000 3 0,000 0 0,000 5 0,000 1 0,000 2 0,001 0 0,001 1 0,000 0 0,000 6 0,000 5 0,000 0 0,000 8 0,000 2 0,000 3 0,000 2 0,000 2

wi (2)
0,000 15 0,001 00 0,000 15 0,000 45 0,000 00 0,000 25 0,000 25 0,000 40 0,000 10 0,001 55 0,001 00 0,001 50 0,000 25 0,000 40 0,001 30 0,000 40 0,000 85 0,001 40 0,000 70

y i (2)
0,009 700 0,009 667 0,009 300 0,008 000 0,010 000 0,009 233 0,009 933 0,009 633 0,009 933 0,010 733 0,009 667 0,010 700 0,009 667 0,009 733 0,009 067 0,009 767 0,010 633 0,010 867 0,009 933

Tng cc bnh phng ca wi(1) , wi(2) v y i(2) v gi tr trung bnh y i ( 2 ) , y c tnh nh sau:

wi2(1)
i

= 5,52 106
= 12 ,44 106
2

wi2(2)
i

( yi(2) )
i

= 1 832 ,16 106

38

TCVN 6910-3: 2001 y = 1 19

yi(2)
i

= 0,009 798 25

T cc gi tr thu c cc tng ca bnh phng SS0, SS1 v SSe v bng ANOVA c cho trong bng D.4. Bng D.4 - Bng ANOVA - Hm lng vanadi
Ngun Tng bnh phng Bc t do Bnh phng trung bnh 1,342 10 - 6 0,436 10 - 6 0,145 10 - 6 Bnh phng trung bnh k vng

0 (phng th nghim) 1 (ngy) Phn cn li Tng

24,16 10 - 6 8,29 10 - 6 2,76 10 - 6 35,21 10 - 6

18 19 19 56

2 r +

5 2 2 + 3(0) 3 (1) 4 2 2 r + 3 (1)

2 r

c lng khng chch ca phng sai gia cc phng th nghim, s2(0) , gia cc ngy trong mt phng th nghim s2(1) v phng sai lp li c c lng s2r thu c l:
2 s(0) = 0,278 10 6 2 s(1) = 0,218 106
2 sr = 0,145 106

lch chun ti lp sR, lch chun trung gian thi gian khc nhau ca chm sI(T) v lch chun lp li sr thu c nh sau:
2 2 + s(0) = 0,801 103 sr2 + s(1) 2 sr2 + s(1) = 0,603 103

sR = sI(T) =
sr =

sr2 = 0,381 103

Gi tr ca cc lch chun ny ti 6 mc th v hm lng vanadium c tm tt trong bng 5 v trnh by trn hnh D.3.

39

tCVN 6910-3: 2001

Bng D.5 - Gi tr ca sr , sI(T) v sR i vi su mc ca hm lng vanadi trong thp
Mc
1 2 3 4 5 6

Ch s phng th nghim bt thng

20 2 -6 v 8 20 20

Trung bnh (%)

0,009 8 0,037 8 0,105 9 0,213 8 0,516 4 0,748 4

sr (%)
0,381 10 - 3 0,820 10 - 3 1,739 10 - 3 3,524 10 - 3 6,237 10 - 3 9,545 10 - 3

sI(T) (%)
0,603 10 - 3 0,902 10 - 3 2,305 10 - 3 4,710 10 - 3 6,436 10 - 3 9,545 10 - 3

sR (%)
0,801 10 - 3 0,954 10 - 3 2,650 10 - 3 4,826 10 - 3 9,412 10 - 3 15,962 10 - 3

% (m/m) x 10-3

Mc nng , %

Hnh D.3 - Hm lng vanadi trong thp - lch chun lp li sr , lch chun trung gian thi gian khc nhau ca chm sI(T) v lch chun ti lp sR l hm ca mc nng

40

TCVN 6910-3: 2001

Ph lc E
(tham kho)

Ti liu tham kho

[1] ISO 3534-2:1993, Statistic Vocabulary and symbols Part 2: Statistical quality control [2] ISO 3534-3:1993, Statistic Vocabulary and symbols Part 3: Design of experiments [3] TCVN 6910-4, chnh xc ( ng v chm) ca phng php o v kt qu o Phn 4: Phng php c bn xc nh ng ca phng php o tiu chun [4] TCVN 6910--5, chnh xc ( ng v chm) ca phng php o v kt qu o Phn 5: Cc phng php khc xc nh chm ca phng php o tiu chun [5] TCVN 6910--6, chnh xc ( ng v chm) ca phng php o v kt qu o Phn 6: S dng cc gi tr chnh xc trong thc t [6] Winer, B.J, Statistical principles in experimental design, - McGraw - Hill 1962 [7] Snedecor, G.W v Cochran, W.G, Statistical methods, lowa University Press, 1967.

41