VLDC1+2 - DHThaiNguyen-LyYSinhHoc

http://www.ebook.edu.
vn
DAI HOC THI NGUYN
TRNG I HC THI NGUYN
BO MN VAT L - L SINH Y HOC
--------------------------------------
GIO TRNH
V
V
T
T
L
L
I
I
C
C
N
N
G
G
DNH CHO SINH VIN DAI HOC CHNH QUY
NGHNH Y - DUOC
Bin son:
BI VN THIN - NGUYN QUANG SNG
THI NGUYN - 2008
http://www.ebook.edu.vn
2
MJC LJC
LI NI DAU........................................................................................................................... 8
PHAN THU NHAT: CO HOC................................................................................................... 9
BI MO DAU: CC KHI NIEM DAI CUONG................................................................ 9
1. Chuyn dng co hoc: ...................................................................................................... 9
2. Cht dim: ...................................................................................................................... 9
3. H qui chiu:................................................................................................................... 9
4. Phuong trnh chuyn dng cua cht dim: ..................................................................... 9
5. Qu dao chuyn dng:.................................................................................................... 9
6. Tnh cht tuong di cua chuyn dng: ......................................................................... 10
7. Don vi do luong:........................................................................................................... 10
8. Thu nguyn................................................................................................................... 11
9. Cc dai luong vt l:..................................................................................................... 11
9.1. Xc dinh mt dai luong v huong:........................................................................ 11
9.2. Xc dinh mt dai luong vc to . ............................................................................ 11
CHUONG 1: DONG HOC CHAT DIEM............................................................................ 12
1. VC TO DICH CHUYEN........................................................................................... 12
2. VAN TOC .................................................................................................................... 12
2.1. Dinh nghia: ............................................................................................................ 12
2.2. Vc to vn tc:....................................................................................................... 13
2.3. nghia: ................................................................................................................. 14
3. GIA TOC...................................................................................................................... 14
3.1. Dinh nghia: ............................................................................................................ 14
3.2. Biu thuc: .............................................................................................................. 14
3.3. Cc thnh phn cua gia tc: ................................................................................... 15
4. MOT SO DANG CHUYEN DONG DAC BIET......................................................... 18
4.1. Chuyn dng thng bin di du: .......................................................................... 18
4.2. Chuyn dng trn: ................................................................................................. 18
5. CHUYEN DONG DAO DONG................................................................................... 21
5.1. Dao dng l g?...................................................................................................... 21
6. CHUYEN DONG SNG............................................................................................. 23
6.1. Dinh nghia ............................................................................................................. 23
6.2. Su truyn sng....................................................................................................... 23
6.3. Cc loai sng ......................................................................................................... 24
6.4. Cc thng s co ban............................................................................................... 24
7. SNG M V SIU M............................................................................................ 26
3. Ngun pht siu m...................................................................................................... 27
4. Su hp thu sng m v siu m.................................................................................... 27
5. Su truyn m qua mt phn cch gia hai mi truong................................................. 28
6. Ung dung cua siu m trong y hoc............................................................................... 29
6.1. Ung dung cua siu m trong diu tri ..................................................................... 29
6.2. Ung dung siu m vo chn don.......................................................................... 30
6.3. Chn don bng hnh anh siu m......................................................................... 30
8. HIEU UNG DOPPLER V UNG DUNG................................................................... 31
8.1. Hiu ung Doppler l g? ........................................................................................ 31
8.2. Giai thch ............................................................................................................... 31
8.3. Ung dung................................................................................................................... 32
CHUONG 2: DONG LUC HOC CHAT DIEM - NNG LUONG.................................... 33
1. DINH LUAT NIUTON (LUC KO NEWTON) THU NHAT................................... 33
2. DINH LUAT NIUTON THU HAI............................................................................... 33
2.1. Dinh lut Niuton thu hai dang c din .................................................................. 33
3
2.2. Biu thuc tng qut cua dinh lut Ngun II .......................................................... 34
3. DINH LUAT NIUTON THU BA................................................................................ 34
4. DINH LUAT BAO TON DONG LUONG TRONG CO HE KN ........................... 35
5. CNG V CNG SUAT ............................................................................................ 36
5.1 Cng ....................................................................................................................... 36
5.2. Cng sut ............................................................................................................... 37
6. DONG NNG.............................................................................................................. 37
6.1. Khi nim v nng luong ...................................................................................... 37
6.2. Dng nng v dinh l v dng nng...................................................................... 38
Dng nng cua mt vt l phn co nng ung voi chuyn doi cua vt d. .................... 38
7. THE NNG.................................................................................................................. 39
7.1. Khi nim v trong truong .................................................................................... 39
7.2 Th nng trong trong truong................................................................................... 39
8. DINH LUAT BAO TON CO NNG TRONG TRUNG LUC THE..................... 40
CHUONG 3: CO HOC CHAT LUU ................................................................................... 42
1. DAC DIEM CUA CHAT LUU.................................................................................... 42
2. TNH HOC CHAT LUU.............................................................................................. 42
2.1. p sut................................................................................................................... 42
2.2. p sut thuy tinh ................................................................................................... 43
3. DONG LUC HOC CHAT LUU L TUONG............................................................. 44
3.1 Khi nim v su chuyn dng cua cht long.......................................................... 44
3.2. Luu luong cua cht long........................................................................................ 44
3.3. Dinh l v su lin tuc cua dng ............................................................................. 45
4. HIN TUONG NHOT. UNG DUNG.......................................................................... 46
PHAN THU HAI: NHIET HOC.............................................................................................. 48
BI MO DAU...................................................................................................................... 48
1. DOI TUONG................................................................................................................ 48
2. MOT SO KHI NIEM................................................................................................. 48
2.1. Thng s trang thi v phuong trnh trang thi ..................................................... 48
2.2. Khi nim p sut v nhit d ............................................................................... 49
CHUONG 1: CC DINH LUAT THUC NGHIEM VE CHAT KH ................................. 51
1. THUYET DONG HOC CHAT KH V KH L TUONG........................................ 51
1.1. Ni dung thuyt dng hoc phn tu ........................................................................ 51
1.2. Luong cht v moi................................................................................................. 51
1.3. Kh l tuong. Cc dinh lut thuc nghim.............................................................. 51
2. PHUONG TRNH TRANG THI CUA KH L TUONG........................................ 53
2.1. Thnh lp phuong trnh trang thi ......................................................................... 53
2.2. Gi tri cua hng s R............................................................................................. 54
CHUONG 2: CC NGUYN L NHIET DONG LUC HOC........................................... 55
1. NGUYN L THU NHAT CUA NHIET DONG LUC HOC.................................... 55
1.1. Ni nng cua mt h nhit dng. Cng v nhit ................................................... 55
1.2. Nguyn l thu nht cua nhit dng hoc................................................................. 58
2. NGUYN L THU HAI CUA NHIET DONG LUC HOC........................................ 61
2.1. My nhit............................................................................................................... 61
2.2. Pht biu cua nguyn l hai................................................................................... 62
3. ENTROPI V NGUYN L THU HAI CUA NHIT DONG LUC HOC............... 63
3.1. Qu trnh thun nghich .......................................................................................... 63
3.2. Chu trnh Cc n (Carno) ...................................................................................... 64
3.3. Dinh l cc n........................................................................................................ 65
3.4. Khi nim Entropi ................................................................................................. 67
CHUONG 3: CHAT LONG................................................................................................. 72
1. CAU TAOV CHUYEN DONG PHN TU CUA CHAT LONG............................. 72
4
1.1.Trang thi long cua cc cht ................................................................................... 72
1.2. Cu tao v chuyn dng phn tu cua cht long ..................................................... 72
2. CC HIEN TUONG MAT NGOI CUA CHAT LONG........................................... 73
2.1. p sut phn tu...................................................................................................... 73
2.2. Nng luong mt ngoi v suc cng mt ngoi cua cht long ................................ 74
2.1 chnh l chiu di cua duong knh chu vi. .............................................................. 75
2.3. Hin tuong dnh uot v khng dnh uot ................................................................ 76
3. HIEN TUONG MAO DN ......................................................................................... 78
3.1. p sut phu duoi mt khum.................................................................................. 78
3.2. Hin tuong mao dn .............................................................................................. 80
4. HIEN TUONG SI, HIEN TUONG BAY HOI.......................................................... 81
4.1. Hin tuong bay hoi ................................................................................................ 81
4.2. Hin tuong si ....................................................................................................... 82
PHAN THU BA: DIEN TU..................................................................................................... 84
CHUONG 1: TNH DIEN.................................................................................................... 84
1. KHI NIEM MO DAU................................................................................................ 84
1.1 Su nhim din do co st:......................................................................................... 84
1.2. So luoc v thuyt din tu:...................................................................................... 84
1.3. Dinh lut bao ton din tch: ................................................................................. 85
1.4. Vt dn din, vt cch din.................................................................................... 85
2. DINH LUAT CULNG (COULOMB) ....................................................................... 85
2.1. Din tch dim: ...................................................................................................... 85
2.2. Dinh lut Cu lng trong chn khng. .................................................................... 86
2.3. Dinh lut Cu lng trong cc mi truong................................................................ 86
3. DIEN TRUNG CUA CC DIN TCH DIEM........................................................ 87
3.1. Khi nim v din truong. ..................................................................................... 87
3.2.Vc to cuong d din truong. ................................................................................. 88
3.3. Lung cuc din...................................................................................................... 89
4. DIEN THE, HIEU DIEN THE..................................................................................... 91
4.1. Cng cua luc din truong. ..................................................................................... 91
4.2. Th nng din tch dim trong din truong. .......................................................... 91
Tng qut: Th nng cua mt din tch dim trong din truong tai mt vi tr cch q
mt khoang r l:............................................................................................................ 92
4.3. Din th ................................................................................................................. 92
4.4. Hiu din th.......................................................................................................... 92
CHUONG 2: DNG DIEN KHNG DOI .......................................................................... 93
1. NHNG KHI NIEM MO DAU................................................................................ 93
1.1. Dinh nghia dng din: ........................................................................................... 93
1.2. Ban cht dng din trong cc mi truong ............................................................. 93
2. NHNG DAI LUONG DAC TRUNG CUA DNG DIEN....................................... 94
2.1. Cuong d dng din. ............................................................................................. 94
2.2. Vc to mt d dng din........................................................................................ 95
CHUONG 3: TU TRUNG DNG DIEN KHNG DOI.................................................. 97
1. TH NGHIEM VE TUONG TC TU CUA DNG DIEN......................................... 97
1.1.Th nghim 1: ......................................................................................................... 97
1.2. Th nghim 2: ........................................................................................................ 97
1.3. Th nghim 3: ........................................................................................................ 97
1.4. Kt lun. ................................................................................................................ 97
2. DINH LUAT AMPE (AMPER) VE TUONG TC TU CUA DNG DIEN............. 98
2.1. Phn tu dng din. ................................................................................................. 98
2.2. Dinh lut Ampe ..................................................................................................... 98
3. VC TO CAM UNG TU, VC TO CUNG DO TU TRUNG.............................. 99
5
3.1.Vc to cam ung tu B .............................................................................................. 99
3.2. Nguyn l chng cht tu truong. ......................................................................... 100
3.3. Vc to cuong d tu truong H............................................................................... 100
3.4. Vc to cam ung tu B v cuong d tu truong H trong mt vi truong hop dc bit.
.................................................................................................................................... 100
CHUONG 4: CAM UNG DIEN TU.................................................................................. 104
1. TH NGHIEM VE HIEN TUONG CAM UNG DIEN TU....................................... 104
1.1.Th nghim 1: ....................................................................................................... 104
1.2.Th nghim 2......................................................................................................... 104
2. CC DINH LUAT CO BAN VE CAM UNG DIEN TU.......................................... 105
2.1. Dinh lut Len xo v chiu dng cam ung............................................................ 105
2.2. Dinh lut Faraday v sut din dng cam ung. ................................................... 105
3. MOT SO TRUNG HOP DAC BIET CUA CAM UNG DIEN TU........................ 106
3.1. Dng din xoay chiu. ......................................................................................... 106
3.2. Dng din Phuc ................................................................................................. 107
CHUONG 5: DAO DONG DIEN TU- SNG DIEN TU................................................. 108
1. CC LUAN DIEM MACXOEN............................................................................... 108
1.1. Lun dim Macxoen thu nht:............................................................................. 108
1.2. Lun dim thu hai cua Mcxoen ......................................................................... 109
2. SU TAO THNH SNG DIEN TU, CC TNH CHAT, DAC DIEM CUA SNG
DIEN TU. ....................................................................................................................... 109
2.1. Su tao thnh sng din tu: ................................................................................... 109
2.2. Cc tnh cht, dc dim cua sng din tu: ........................................................... 110
3. THANG SNG DIEN TU. ........................................................................................ 110
PHAN THU TU: QUANG HOC........................................................................................... 112
CHUONG 1: CO SO CUA QUANG HNH HOC. DUNG CU QUANG HOC................ 112
1. CC DINH LUAT CO BAN CUA QUANG HNH HOC........................................ 112
1.1. Dinh lut v su truyn thng cua nh sng:......................................................... 112
1.2. Dinh lut v tc dung dc lp cua cc tia sng:................................................... 112
1.3. Hai dinh lut cua Dcac (Descartes): .................................................................. 112
14. Hin tuong phan xa ton phn.............................................................................. 114
2. DUNG CU QUANG HOC......................................................................................... 116
2.1. Nng sut phn ly cua dung cu quang hoc. ......................................................... 116
2.2. Knh hin vi quang hoc........................................................................................ 118
2.3.Cc loai knh hin vi khc. ................................................................................... 121
2.4. Phuong php chiu v chup bng hin vi. ........................................................... 123
2.5. Knh hin vi din tu. ............................................................................................ 123
CHUONG 2: GIAO THOA NH SNG.......................................................................... 127
1. NGUYN L HUYGHEN - FRNEN (HUYGHENS - FRESNEL) ....................... 127
2. L THUYET CHUNG VE HIEN TUONG GIAO THOA NH SNG.................. 128
2.1. Th nghim Yng (Young). ................................................................................. 128
2.2. Diu kin d c giao thoa nh sng. Ngun kt hop. .......................................... 129
2.3. Bi ton tng qut v giao thoa nh sng. Cuc dai v cuc tiu giao thoa. .......... 131
3. GIAO THOA CUA HAI CHM TIA SNG............................................................ 134
3.1. Hnh anh vn giao thoa........................................................................................ 134
3.2. Vi tr cc vn giao thoa........................................................................................ 135
4. UNG DUNG HIN TUONG GIAO THOA.............................................................. 136
4.1. Do chit sut cht long v cht kh - Giao thoa k Rely (Rayleigh).................. 136
4.2. Khao st d nhn cua b mt - giao thoa k Linhich........................................... 138
CHUONG 3 NHIU XA NH SNG.............................................................................. 139
1. L THUYET CHUNG VE NHIU XA NH SNG .............................................. 139
1.1. Hin tuong nhiu xa nh sng ............................................................................. 139
6
1.2. Phuong php doi cu Frnen............................................................................... 139
2. NHIU XA CUA SNG QUA CU L TRN...................................................... 141
3. NHIU XA GY BOI CC SNG PHANG............................................................ 144
3.1.Nhiu xa qua mt khe hep.................................................................................... 144
3.2. Nhiu xa qua nhiu khe hep ................................................................................ 147
3.3. Cch tu nhiu xa: ................................................................................................. 148
CHUONG 4: PHN CUC NH SNG............................................................................ 151
1. NH SNG TU NHIN V NH SNG PHN CUC.......................................... 151
2. SU PHN CUC NH SNG DO TRUYEN QUA BAN TURMALIN DY - DINH
LUAT MALUS .............................................................................................................. 152
2.1. Hin tuong phn cuc nh sng khi truyn qua ban Tuamalin dy. ..................... 152
2.2. Dinh lut Maluyt.................................................................................................. 152
3. PHN CUC V PHAN XA. DINH LUAT BRIUTO (BREWSTER) ....................... 153
4. PHN CUC QUAY - UNG DUNG........................................................................... 154
4.1. Hin tuong phn cuc quay................................................................................... 154
4.2. Dinh lut Bio. ...................................................................................................... 155
4.3. Phn cuc nghim. Ung dung ............................................................................... 156
CHUONG 5: HIEN TUONG QUANG DIEN................................................................... 157
1. HIN TUONG QUANG DIN: ................................................................................ 157
1.1. Dinh nghia: .......................................................................................................... 157
1.2. Th nghim Stoletov: ........................................................................................... 157
1.3. Duong dc trung Vn - Ampe. ............................................................................ 157
2. CC DINH LUAT QUANG DIEN. .......................................................................... 158
2.1. Dinh lut v gioi han quang din: ....................................................................... 158
2.2. Dinh lut v dng quang din bo ho: ............................................................... 158
2.3. Dinh lut v dng nng ban du cuc dai cua electron quang din: ..................... 158
3. THUYET LUONG TU NH SNG CUA EINSTEIN V GIAI THCH CC DINH
LUAT QUANG DIEN: .................................................................................................. 158
3.1. Thuyt luong tu nh sng cua Einstein: Gm nhng ni dung chnh sau:.......... 158
3.2. Giai thch cc dinh lut quang din: .................................................................... 159
CHUONG 6: SU HAP THU NH SNG......................................................................... 161
1. DINH LUAT HAP THU NH SNG....................................................................... 161
2. UNG DUNG QUANG PHO HAP THU PHN TU.................................................. 164
3.1. Phn tch dinh tnh............................................................................................... 164
3.2. Phn tch dinh luong............................................................................................ 165
3.3. My quang ph.................................................................................................... 166
CHUONG 7: KIEN THUC CO BAN VE LASER............................................................ 167
1. KHI NIEM VE BUC XA CAM UNG .................................................................... 167
2. LASER V MY PHT TIA LASER...................................................................... 168
3. SO LUOC VE TNH CHAT CUA CHM TIA LASER .......................................... 169
4. UNG DUNG CUA LASER........................................................................................ 169
PHAN THU NM: PHNG XA V PHNG XA SINH HOC........................................... 171
CHUONG 1: PHNG XA V PHNG XA SINH HOC................................................. 171
1. CC DAC TRUNG CO BAN CUA PHNG XA..................................................... 171
1.1. Thnh phn tia phng xa: .................................................................................... 171
1.2. Dinh lut phng xa: ............................................................................................. 172
1.3. Cc don vi do phng xa:...................................................................................... 174
2. CC PHUONG PHP GHI DO PHNG XA .......................................................... 176
2.1. Ong dm ion ho: ................................................................................................ 176
2.2. Ong dm nhp nhy:............................................................................................ 176
2.3. Bung Wilson:..................................................................................................... 177
2.4. Phuong php nhu tuong knh anh: ...................................................................... 177
7
2.5. Phuong php bung bot:...................................................................................... 177
3. TUONG TC CUA TIA PHNG XA VOI VAT CHAT......................................... 178
3.1. Tuong tc cua hat mang din voi vt cht:.......................................................... 178
3.2. Tuong tc cua cc hat khng mang din voi vt cht: ........................................ 179
4. CC HIEU UNG SINH HOC CUA PHNG XA..................................................... 180
4.1. Tc dung sinh hoc cua phng xa. ........................................................................ 180
4.2. Ung dung dng vi phng xa trong y hoc. ............................................................ 181
5. AN TON PHNG XA............................................................................................. 186
5.1. Nhng ngun chiu xa anh huong dn con nguoi:.............................................. 186
5.2. Liu ti da cho php: ........................................................................................... 187
5.3. Cc bin php chu yu d dam hao an ton phng xa:........................................ 188
5.4. Cc ho cht bao v:............................................................................................ 190
5.5. T chuc lm vic v theo di kim tra ................................................................ 191
CHUONG 2: UNG DUNG MOT SO KY THUAT VAT L VO VIEC CHAN DON
BENH BANG HNH ANH................................................................................................ 194
1. NGUYN L TAO HNH CHUNG ......................................................................... 194
2. NGUYN L TAO HNH TRONG CHUP CAT LOP............................................. 195
3. CHUP CAT LOP DNG VI TNH............................................................................ 196
(CTS - COMPUTERIZED TOMOGRAPHY SCANNER) ........................................... 196
TI LIEU THAM KHAO.................................................................................................. 197
8
LI NI DAU
Ngy nay, nhng thnh tu cua vt l duc ng dng rng ri trong nhiu lnh
vc, dc bit trong Y hc, nhng ng dng Vt l hc nhu: su dng cc k thut vt
l trong chn don v diu trj, din tim, din tm d, din no d, diu trj bng
nhit, bng t trung, ng dng cua m v siu m, chp X quang, si quang hc
trong m ni soi, ng dng cua phng x, chp hnh ct lp vi tnh, chp cng
huong t ht nhn, mt v cc ng dng quang hc, ng dng cua nh sng trong
diu trj, nhng ng dng cua laser d lm cho ngnh Y - Duc c mt s pht
trin vut bc, gip cc thy thuc chn don v diu trj chnh xc v hiu qua cao.
Giang dy mn Vt l di cuong nhm trang bj cho sinh vin phuong php tu
duy khoa hc kt hp vi thc tin, cung cp cc khi nim, nguyn l, quy lut co
ban nht cua vt l, d t d c th hc cc mn hc khc nhu: Ha v co, Ha -
L, L sinh y hc, Vt l trj liu - phc hi chc nng, chn don hnh anh, Y hc
ht nhn v cc mn hc khc c lin quan.
Gio trnh ny duc bin son theo chuong trnh do to mi xy dng cua
trung Di hc Y Duc - Di hc Thi Nguyn. Ni dung cua ti liu cung cp
nhng kin thc co ban v: Co hc, din hc, nhit hc, quang hc, phng x, ht
nhn nguyn tu phc v nghnh Y - Duc.
Do di tung do to chu yu l sinh vin min ni, nn kha nng tip thu kin
thc vt l c nhiu hn ch. V vy, vic bin son mt gio trnh Vt l di cuong
dam bao tnh co ban v h thng kin thc, ph hp vi chuong trnh cua B, va
ph hp vi di tung do to l mt vic lm cn thit.
Gio trnh duc bin son ln du, do kha nng v kinh nghim cn hn ch,
chc chn khng trnh khoi thiu st. Chng ti rt mong nhn duc cc kin
dng gp cua cc bn dng nghip v cc em sinh vin d gio trnh ngy cng
duc hon chnh hon.
Xin chn thnh cam on.
Thi Nguyn, ngy 27 thng 2 nm 2008
Cc tc gia
9
PHAN TH NHT: CO HOC
BI MO DAU: CC KHI NIJM DAI CUONG
1. Chuyn dng co hc:
L su thay di vi tr cua vt hay mt b phn cua vt trong khng gian theo thoi
gian.
2. Cht dim:
L mt vt c khi luong nhung c kch thuoc nho khng dng k so voi nhng
khoang cch m ta dang khao st.
Mt tp hop cht dim goi l h cht dim (Mt vt c th coi l tp hop cua v s
cht dim).
Cht dim c tnh tuong di.
V du: Electron chuyn dng trn qui dao quanh hat nhn; Tri Dt quay xung
quanh Mt Troi duoc coi l cht dim.
3. H qui chiu:
Vt duoc chon lm mc, cng voi h toa d v mt chic dng h gn lin voi n,
d xc dinh vi tr cua vt khc, goi l h qui chiu.
4. Phuong trnh chuyn dng cua cht dim:
Trong h to d D cc, v| tr cua cht dim
M ti mt thi dim no d duc xc d|nh boi 3
to d x, y, z hoc boi bn knh vc to r
, du l
nhng hm cua thi gian.
x = x (t); y = y (t); z = z (t)
r
= r
(t)
Cc phuong trnh trn goi l cc phuong trnh
chuyn dng cua cht dim.
5. Qu do chuyn dng:
Qu do chuyn dng l dung m cht dim vch ra trong khng gian khi
chuyn dng.
Mun xc dinh duoc dang qu dao, ta phai tm phuong trnh qu dao.
Phuong trnh qu dao l phuong trnh biu din mi quan h gia cc toa d.
V du: y = ax
2
+ bx +c (Qu dao parabol)
10
6. Tnh cht tuong di cua chuyn dng:
Chuyn dng c tnh tuong di, tuy theo h qui chiu ta chon, mt vt c th coi l
dung yn hay chuyn dng.
V du: Mt nguoi dang dung yn trn tu hoa, nhung lai chuyn dng so voi cy
bn duong.
7. Don v| do lung:
Mi mt thuc tnh cua mt di tuong vt l duoc dc trung boi mt hay nhiu dai
luong vt l.
Mt trong nhng vn d co ban cua vt l hoc l do luong cc dai luong vt l.
Nguoi ta phai chon mt dai luong lm mu goi l don vi.
Tu nm 1965 nguoi ta d chon h do luong quc t Si (System International - H
quc t)
Bang 1: Bay di lung vt l co ban trong h SI
Chiu di L met m
Khi luong M kilogam kg
Thi gian T giy s
Cung d dng din I ampe A
Cung d sng J candela Cd
Nhit d
u
kelvin K
Lung vt cht N mol Mol
Mun biu din nhng s rt nho hay rt lon, nguoi ta dng lu thua 10.
V du: 3,6 mA = 3,6.10
-3
A 2,0 nm = 2,0.10
-9
nm
Bang 2
Tha s Tn tin t K hiu Tha s Tn tin t K hiu
10
12
Tera T 10
-1
dexi d
10
9
Giga G 10
-2
centi c
10
6
Mega M 10
-3
mini m
10
3
Kilo K 10
-6
micro

10
2
Hecto H 10
-9
nano n
10
1
Deca D 10
-12
pico p
11
8. Th nguyn
Thu nguyn cua mt dai luong vt l l cng thuc nu ln su phu thuc cua dai
luong d vo cc dai luong co ban.
V du: Vn tc = Chiu di / Thoi gian
Ta k hiu thu nguyn vn tc l: [Vn tc] = L/T = LI
-1
Don vi cua vn tc l: m/s.
Nho khi nim thu nguyn ta c th kim nghim lai d dng dn cua mt cng
thuc vt l v hai v cua mt cng thuc vt l phai c thu nguyn nhu nhau .
V du: Cng thuc chu ky cua con lc:
Thu nguyn cua hai v l:
Nhu vy v mt thu nguyn cng thuc trn l hop l.
9. Cc di lung vt l:
Mi thuc tnh cua mt di tuong vt l (Mt vt th, mt hin tuong, mt qu
trnh ...) duoc dc trung boi mt hay nhiu dai luong vt l.
V du: Khi luong, thoi gian, th tch, luc, nng luong ...
Cc dai luong vt l c th l v huong hay dai luong vc to (hu huong)
9.1. Xc d|nh mt di lung v hung:
Nghia l xc dinh gi tri cua n, c nhng dai luong v huong khng m nhu: Th
tch, khi luong ..., c nhng dai luong v huong m gi tri c th m hay duong, v
du nhu: din tch, hiu din th .
9.2. Xc d|nh mt di lung vc to .
Nghia l xc dinh dim dt, phuong, chiu, v d lon cua vc to dc trung cho dai
luong d. V du: luc F
, cuong d din truong E
...
12
CHUONG 1
DONG HOC CHT DIEM
Dng hoc l mt phn cua co hoc nghin cuu cc qui lut vn dng co, khng ch
dn nguyn nhn d gy ra anh huong, tc dng ln vn dng co.
1. VC TO DJCH CHUYEN
Gia thit c mt cht dim vn dng co. Sau thoi gian t vach ra qui dao cong AB.
Nguoi ta goi d di cua doan duong AB l doan duong dich chuyn, k hiu l S. S l
mt hm cua thoi gian:
S = S (t)
Nu xt don dung djch chuyn AB t A dn B hay t B v
A th d di, tnh cht, d cong ... khng khc g nhau. Nu ly
A lm gc, B lm ngn, v vc to AB ngui ta gi vc to AB l
vc to djch chuyn, k hiu l L
. Vc to djch chuyn khc don

dung djch chuyn S v d di v tnh cht, vc to ch hung
chuyn dng.
Do vy khng th dng doan duong dich chuyn S d thay cho vc to dich chuyn
L
v nguoc lai.
Nhung xt trong thoi gian v cng nho dt, cht dim di duoc doan duong v cng
nho dS, vc to dich chuyn tuong ung dL. Ta thy v d lon dS = dL (dy cung chp
ln cung vi phn). Khi cht dim chuyn dng thng, c qu dao l mt doan thng th
cc vc to dich chuyn vi phn dL trng phuong voi doan duong dich chuyn dS.
Khi cht dim chuyn dng cong, c qu dao l mt duong cong, th cc vc to
dich chuyn dL c phuong tip tuyn voi doan duong dich chuyn dS.
2. VAN TC
2.1. D|nh nghia:
Vn tc l dai luong vt l dc trung cho su bin di cua qung duong dich chuyn
theo thoi gian. N chi cuong d chuyn dng.
K hiu: v Don vi: m/s (trong h SI)
13
2.1.1. Vn tc trung bnh
L ti s gia doan duong dich chuyn AS m cht dim di duoc sau khoang thoi
gian At voi khoang thoi gian At d:
Trong mt khoang thoi gian chuyn dng At, cht dim c th c vn tc khng
du, khi nhanh, khi chm. Do d vn tc trung bnh v khng dc trung cho cuong d
chuyn dng cua cht dim o tung thoi dim, tung vi tr mt trn qu dao. Do d
nguoi ta dng khi nim vn tc tuc thoi.
2.1.2. Vn tc tc thi:
L vn tc cua cht dim o mt thoi dim xc dinh
Vn tc tuc thoi c d lon bng dao hm bc nht cua qung duong theo thoi gian.
O mi thoi dim xc dinh, cht dim c mt gi tri vn tc tuc thoi xc dinh. Vy
vn tc tuc thoi cung l mt hm s cua thoi gian chuyn dng:
2.2. Vc to vn tc:
Khi chuyn dng, cht dim c vn tc lc nhanh, lc chm, khi di theo huong
ny, khi di theo huong khc. Do vy d biu thi vn tc chuyn dng cua mt cht
dim, chng ta phai dng mt vc to d m ta ca v d lon v phuong chiu.
K hiu: vc to vn tc v
2.2.1. Vc to vn tc trung bnh:

Sau mt khoang thoi gian At cht dim di duoc doan duong AS, c vc to dich
chuyn tuong ung l AL . Vc to vn tc trung bnh:
2.2.2. Vc to vn tc tc thi
Vc to vn tc trung bnh khng dc trung cho chuyn dng cua cht dim o tung
thoi dim, ta dng khi nim vc to vn tc tuc thoi (goi tt l vc to vn tc).
v
c phuong chiu l phuong chiu cua dL (phuong tip tuyn voi qu dao cong
tai dim xt)
14
D lon:
(bng dao hm bc nht cua qung duong dich chuyn theo thoi gian)
Cht dim chuyn dng trn mt phng th toa d cua n c hai thnh phn (x, y).
Nu cht dim chuyn dng trong khng gian vn tc c ba thnh phn.
2.3. nghia:
+ Vc to vn tc v
cho bit chuyn dng l cong hay thng, bin di hay du

- Nu v
c phuong khng di theo thoi gian th chuyn dng khng di phuong,

qu dao l mt doan thng.
- Nu v
c phuong v d lon khng di theo thoi gian th chuyn dng l thng du.
- Nu v
c phuong v d lon lun thay di theo thoi gian th chuyn dng l cong,
bin di, qui dao l mt duong cong.
+ Bit d lon v suy ra qung duong dich chuyn
3. GIA TC
3.1. D|nh nghia:
Gia tc l mt dai luong vt l dc trung tho su bin di cua vc to vn tc theo
thoi gian.
K hiu l a
. Don vi trong h SI: m/s

2
.
3.2. Biu thc:
3.2.1. Gia tc trung bnh:
Gia tc trung bnh cua chuyn dng trong khoang thoi gian At l ti s gia d bin
thin vn tc Av
voi khoang thoi gian At xay ra d bin thin vn tc d.

3.3.2. Gia tc tc thi:
L dai luong dc trung cho su bin di cua vecto vn tc o tai mt thoi dim xc
dinh (goi l gia tc).
15
Khoang thoi gian At cng nho th gia tc trung bnh cng dc trung chnh xc cho
su bin thin cua vn tc.
Vy: Gia tc l di lung vc to bng do hm bc nht cua vc to vn tc theo
thi gian.
3.3. Cc thnh phn cua gia tc:
Gia tc l mt dai luong vc to nn ta c th phn chia gia tc ra lm 2 thnh phn:
gia tc tip tuyn
t
a v gia tc php tuyn
n
a . Mi thnh phn cua gia tc dc trung
cho su bin di cua vc to vn tc v moi phuong din: d lon v phuong chiu.
Xt mt cht dim chuyn dng cong, gia su sau thoi gian At rt nho, sao cho qu
dao MM
1
c th coi nhu mt cung trn duong trn tm O, bn knh R:
Tai dim M: cht dim c vn tc v biu din bng vc to MA
- Sau thoi gian At, cht dim o vi tr M
1
c vc to vn tc v v v

A + =
1
biu din boi
vc to MA.
- Tu dim M ve vc to
1
v MB = . Ni A v B ta duoc vecto
- Tu dim M trn phuong v, ta dt doan MC = v
1.
Ni C v B, theo hnh v ta c:
Vay gia tc a
auoc phn tch thnh hai

thnh phan. Ta hy tm nghia cua tng
thnh phan.
3.3.1. Gia tc tip tuyn
- Phuong cua
t
a
: l phuong cua A
t
v , khi At - > 0. Nghia l phuong tip tuyn voi
qu dao cong lai M. Do d
t
a duoc coi l gia tc tip tuyn.
16
- Chiu cua
t
a : l chiu cua A
t
v , cng chiu V
nu v
1
> v v nguoc lai (nghia l
cng chiu chuyn dng, nu chuyn dng nhanh dn,
t
a nguoc chiu chuyn dng
nu chuyn dng chm dn v
1
< v)
Vy gia tc tip tuyn c d lon bng dao hm bc nht d lon cua vn tc theo
thoi gian.
D lon cua vn tc bin di cng nhiu, a
t
cng lon . V vy ta ni: gia tc tip
tuyn ac trung cho su bin ai cua vc to van tc v mt a lon.
3.3.2. Gia tc php tuyn:
Phuong cua
n
a : l phuong cua A
n
v khi At - > 0. Vc to A
n
v hop voi phuong tip
tuyn MC mt gc:
Trong d:
Khi At - > 0; dim M
1
tin toi trng M; Ao - > 0 do d
Nghia l
n
a c phuong trng voi php tuyn cua qu dao cong tai dim M. V th
n
a duoc coi l gia tc php tuyn.
Chiu cua
n
a : l chiu cua A
n
v lun huong v pha tm cua qu dao, nghia l
huong v tm 0 cua duong trn, do d
n
a cn duoc goi l gia tc huong tm.
+ D lon cua
n
a :
Tu hnh ve ta thy AMCB dng dang voi AOMM
1
. Do d:
Khi At - > 0; MM
1
~ AS nn
17
do d
Tu cng thuc trn ta suy ra: gia tc php tuyn ac trung cho su thay ai phuong
cua vc to van tc.
Thuc vay: voi mt gi tri v xc ainh, bn knh R cua
qu aao cng nho, a
n
cng lon qu aao cng cong,
nghia l phuong cua v thay ai cng nhiu v nguoc
lai.
3.3.3. Kt lun:
Vc to gia tc c th phn tch thnh hai thnh
phan:
- Gia tc tip tuyn a
t
ac trung cho su bin ai cua
vec to van tc v a lon.
- Gia tc php tuyn a
n
dc trung cho su bin di cua vc to vn tc v phuong.
V d lon:
18
4. MOT S DANG CHUYEN DONG DAC BIJT
4.1. Chuyn dng thng bin di du:
Chuyn dng thng c v khng di phuong, do d a
n
= 0. Chuyn dng bin di
nn a # 0.
Chuyn dng thng bin di du c
Do d:
O thoi dim du t = 0; th v = v
0
Ta c:
O t = 0 th cht dim di duoc qung duong S
0
; nghia l c = S
0
* Nu vt roi tu do tu d cao h xung dt, ta c:
g: gia tc trong truong.
v = g.t
v
2
= 2gh.
4.2. Chuyn dng trn:
4.2.1. Djnh ngha:
Chuyn dng trn l chuyn dng m su bin di v phuong cua vc to vn tc o
19
tai moi dim trn qui dao, tai moi thoi dim l bng nhau. Qui dao l mt duong trn.
Di voi cht dim chuyn dng trn, ngoi cc dai luong vn tc di, gia tc di
nguoi ta cn dng cc dai luong dc trung khc l vn tc gc, gia tc gc d m ta
chuyn dng.
4.2.2. Vn tc gc (e)
Sau thoi gian At cht dim di tu M dn M
1
. Bn knh qui dao qut duoc mt gc
Au. Vn tc gc trung bnh:
- Vn tc gc tuc thoi:
Vy: van tc gc tuc thoi (goi lt l van tc gc) c a lon bng aao hm bac nhat
cua gc quay ai voi thoi gian.
Quy uoc v vc to van tc gc e nhu sau:
+ C gc tai tm O
+ C a lon bng
dt
du
+ C phuong vung gc voi qu gao trn
+ C chiu duoc xc dinh theo quy tc vn nt chai: nu quay cn vn nt chai
theo chiu chuyn dng cua cht dim th chiu tin hay li cua thn vn nt chai l
chiu cua vc to vn tc gc.
+ Don vi do: rad/s
4.2.3 Gia tc gc:
L dai luong vt l dc trung cho su bin di cua vc to vn tc gc theo thoi gian.
- Gia tc gc trung bnh:
- Gia tc gc tuc thoi:
20
Gia tc gc |
l mt vc to bng dao hm bc nht cua vc to vn tc gc di voi

thoi gian.
+ C phuong: l phuong cua e , nghia l phuong vung gc voi mt phng qu
dao trn.
+ Chiu: C chiu cng chiu voi vn tc gc e , nu chuyn dng l nhanh dn
v nguoc chiu e nu chuyn dng l chm dn (e
2
< e
1
)
+ lon:
+ on vi ao: rad/s
2
.
4.2.4. S lin h (Gia vn tc di
v
, gia tc tip
tuyn
t
a
, vi vn tc gc
e
v gia tc gc
|
)
Sau thoi gian dt, chat aim ai auoc aoan auong dS,
vc to bn knh R
qut auoc mt gc du. V dS = R.d.u:

Xt ca v mt phuong chiu cua 3 vc to v , R
, e ta thy:
R
: vc to bn knh qu dao.
- lon cua gia tc php tuyn:
- Gia tc tiv tuyn v gia tc gc:
Xt ca v phuong chiu cua 3 vc to |
,
t
a , R
, ta c:
21
5. CHUYEN DONG DAO DONG
5.1. Dao dng l g?
Chuyn dng dao dng l su chuyn dng lp di lp tai vi tr cn bng sau nhng
khoang thoi gian nht dinh, duoi tc dung cua luc dn hi hay luc chun dn hi.
+ V d:
- Dao ang cua l xo:
O trang thi cn bng:
hl
F = 0. Dng ngoai (l xo lch khoi VTCB mt doan x ri
tha ra, vt nng chuyn dng v vi tr cn bng O do tc dung cua mt luc dn hi
dh
F .
Luc dn hi bng nhung nguoc chiu voi ngoai luc.
Du (-) do luc dn hi lun nguoc chiu voi vc to dich chuyn x
K: h s dn hi cua l xo. Phu thuc ban cht cua l xo

Dn vi tr cn bng
ah
F = 0. Nhung do qun tnh, vt tip tuc chuyn dng sang
tri mt doan dng bng x (nu bo qua ma st cua khng kh).
Lc d lai xut hin luc dn hi do l xo phai ko, l xo tri dy, vt lai qua vi tr
cn bng ri sang phai.
Qu trnh cu lp lai nhu vy nhiu ln sau tung khoang thoi gian bng nhau. Nguoi
ta goi chuyn dng d l chuyn dng dao dng.
- Con lc aon
Ly mt soi dy manh, khng co gin, chiu di 1. Mt du dy buc vo vt nng
khi luong m, du kia buc vo ban c dinh. Ta c mt con lc don.
Thot du dui tc dng cua trng lc P con
lc dng yn.
Tc dng mt ngoi lc lm cho con lc lch ra
khoi phuong thng dng mt gc lch o. Sau d
thi tc dng ngoi lc o vj tr mi, trng lc cua
vt nng duc phn chia ra 2 thnh phn:
t
P : theo phuong ko di cua dy treo
n
P : c tc dung ko con lc v vi tr cn bng
O vi tr cn bng
n
P = 0. Nhung do cn qun tnh n lai tip tuc sang tri (gia thit
22
nhu ban du bi ton d ra: dy treo manh, gc o nho, bo qua ma st cua khng kh).
Con lc lch sang tri mt gc dng bng o v lc d
n
P lai xut hin ko vt v vi tr
cn bng. Cu nhu vy chuyn dng cua con lc lp di lp lai sau nhng khoang thoi
gian nhu nhau.
Luc
n
P l luc gy ra chuyn dng dao dng:
V o nho sino ~ o . Ta c:
Tuong tu cng thuc cua dinh lut Hook
P
n
goi l luc chun dn hi
5.1.2 Phuong trnh dao dng diu ho
Trong 2 v du trn nu khng c ma st cua mi truong, th d dich chuyn x v
gc lch o v 2 pha di voi vi tr cn bng l bng nhau. Dao dng se thuc hin trong
mt thoi gian di.
Dao dng nhu vy ta goi l dao dng diu ho. Trong dao dng ny d lch cuc
dai (hay bin d) khng di theo thoi gian. Nguoc lai nu c ma st cua mi truong,
d lch cuc dai (hay bin d) se giam dn, sau mt thoi gian se ngung chuyn dng.
Ta goi l dao dng tt dn.
* Thit lp phuong trnh
Ta ly v du v dao dng cua l xo d thit lp phuong trnh dao dng diu ho.
Luc dn hi gy ra gia tc cho chuyn dng dao dng. Theo dinh lut Hooke:
Theo Dinh lut Newton II:
23
Dy l phuong trnh vi phn cp hai c v phai bn go.
V m > 0 nn ta c th chia cho m:
(K, m > 0, K: h s dn hi cua l xo)
Giai ra ta duoc 2 nghim
Trong d: a, o, o' l nhng hng s phu thuc vo diu din ban du cua bi ton.
x: ly d dao dng
a: ly d dao dng cuc dai hay bin d cua dao dng.
a = x
max
ung voi cos (e.t+ o) = 1
(e.t + o): l mt gc, goi l pha cua dao dng
e: tn s gc (tc d gc cua vc to bin d dao dng)
t: Thoi gian dao dng.
T: Chu ky dao dng. L thoi gian d dao dng thuc hin mt dao dng ton phn.
o: l gc, l pha du cua dao dng, ung voi t = 0
6. CHUYEN DONG SNG
6.1. D|nh nghia
Chuyn dng sng l su lan truyn dao dng trong mt mi truong dn hi (mi
truong c lin kt gia cc phn tu).
6.2. S truyn sng
Gia su c mt mi truong dn hi cc phn tu lin kt voi nhau bng nhng luc
dn hi, (mi truong rn, long, kh).
Do ngoai luc tc dung, cc phn tu ny roi khoi vi tr cn bng v bt du dao
dng. Cc dao dng ny do cc lin kt phn tu, duoc lan truyn sang cc phn tu
xung quanh. Nhu vy khi c sng truyn qua trong mi truong cc vng dn, nn lin
tip tun hon trong khng gian v theo thoi gian (Hnh 1.12).
24
Gia su v mt l do g dy, mt
phn tu O cua mi trung bj lch
khoi vj tr cn bng. Phn tu A s tc
dng ln O mt lc ko, phn tu B s
tc dng ln O mt lc dy. O s
djch chuyn sang tri. Lc ti trng
thi lc ko (c) th A li dy O v B
li ko.
Kt qua phn tu O se thuc hin duoc mt dao dng ton phn. Do dc dim cua
mi truong dn hi, phn tu O cung tc dung vo phn tu A v B, dao dng ny se lan
truyn trong mi truong tao thnh sng co hoc. O goi l ngun pht sng.
6.3. Cc loi sng
Khi truyn trong mi truong dng nht v dng huong, dao dng se lan truyn v
moi pha voi vn tc nhu nhau. D don gian ta chon mt phuong no d, goi l
phuong truyn sng.
Nu phuong truyn sng m cc phn tu cua mi truong dao dng vung gc voi
phuong truyn sng, goi l sng ngang. V du: sng nh sng, sng trn mt nuoc ...
Nu cc phn tu cua mi truong dao dng song song voi phuong truyn sng th
d l sng doc.
V du: sng di chuyn cua l xo khi co dn, sng m.
Cc mi truong cht rn tn tai dng thoi ca sng doc v sng ngang. Mi truong
long v kh truyn duoc sng doc.
6.4. Cc thng s co ban
6.4.1. Buc sng ()
L khoang cch ngn nht gia cc phn tu cua mi truong dao dng dng pha
hoc l qung duong sng truyn di duoc trong mt chu k.
VD: Khoang cch tu A E (Hnh 1.14) .
Don vi do: m, cm, m, nm.
25
6.4.2. Chu ky dao dng lc ko (T)
Thoi gian cn thit d mt dim cua mi truong thuc hin mt dao dng ton phn.
6.4.3. Van tc truyn sng luc k (c)
Qung duong truyn sng truyn duoc trong mt don vi thoi gian. Don vi do: m/s
xt truong hop buoc sng doc. Gia su 2 phn tu cua mt truong 1 v 2 cch nhau mt
khoang y theo phuong truyn sng y (Hnh 1.15) khi chng o vi tr cn bng
6.4.4. Tn s (f)
L s lan dao ang trong mt giy.
on vi ao: Hezt (Hz): 1 Hz = 1/s
6.4.5. Tn s gc (e)
Tn s gc bng tn s quay nhn voi 2t.
Don vi do: rad/s
6.4.6. Phuong trnh sng
Do bi khch dng cc phn tu 1 v 2 lch khoi vi tr cn bng mt khoang x v
x+dx.
Khoang cch gia hai phn tu by gio l (dx + dy).
Khi d vn tc dao dng cua phn tu trong mi truong l
V d bin dang tuong di:
Ly dao hm cua v theo t v S theo y ta c:
26
Phuong trnh ny duoc goi l phuong trnh truyn sng. Trong d vn tc truyn
sng tuy thuc vo ban cht cua mi truong v vo loai sng.
Ch : Vn tc dao dng cua phn tu khc hn vn tc lan truyn sng.
7. SNG M V SIU M
1. D|nh nghia
Sng m v siu m l nhng dao dng truyn trong cc mi truong vt cht dn
hi rn, long, kh duoi dang sng doc. Sng m khng truyn trong chn khng.
2. S khc nhau gia sng m v siu m
Tiu chun d phn bit sng m v siu m l tn s
Voi tn s 0 16 Hz: Vng ha m: sng dn hi gy ra do dng dt, bo truyn
trong nuoc bin .
Voi tn s 16 Hz 20 KHz: Sng m: Tai nguoi bnh thuong nghe duoc.
Voi tn s 20KHz 10
9
Hz: Siu m: Tai nguoi khng nghe duoc (mt s loi
vt nhu doi, ch c th nghe duoc).
Voi tn s 10
9
Hz 10
13
Hz: Siu siu m.10
13
Hz l gioi han trn v buoc sng o
tn s ny vo khoang chiu di khoang cch gia cc phn tu cht rn.
Siu m c mang nng luong. Nng luong siu m, chnh l dng nng dao dng
v th nng dn hi cua cc phn tu mi truong.
- Cuong d siu m (I): duoc tnh l nng luong siu m truyn qua mt don vi
din tch dt thng gc voi phuong truyn sng trong mt don vi thoi gian.
Don vi do cua cuong d siu m l: W/m
2
.
Vn tc truyn m phu thuc vo mt d mi truong v tnh cht dn hi cua mi
truong.
Trong qu trnh truyn m, cuong d m cng di xa ngun cng giam mau v cc l
do sau:
- Cc phn tu cua mi truong dao dng, ma st voi mi truong do d c mt phn
nng luong dao dng phai dng d thng ma st v bin thnh nhit nng lm nng
mi truong.
- m trong khi truyn gp mt phn cch 2 mi truong cung phan xa, khc xa,
nhiu xa tuong tu nh sng. Chnh hin tuong phan xa lm giam rt nhiu cuong d
sng m di toi.
27
3. Ngun pht siu m
Siu m pht ra tu cc ngun thin nhin thuong l tn s thp, nng luong nho v
phn tn.
Trong k thut dng cc my pht dc bit, bin
nng luong din thnh nng luong siu m. Siu m
pht ra c tn s n dinh, c th thay di duoc theo
mun.
Nng luong lon, tp trung v thay di duoc.
Mun thu siu m nguoi ta dng b phn cam bin. Bin di tn hiu siu m
thnh tn hiu din. Tn hiu din qua cc mach khuych dai dc bit v duoc ghi gi
bng mn hnh huynh quang hay phim anh.
Ngun pht siu m dua trn hin tuong din p nghich: mt ban thach anh duoc
ct song song voi truc luc gic v vung gc voi truc quang tao thnh ban thach anh p
din. Nguoi ta ma hai mt d tao thnh mt tu din, hoc kep n vo gia 2 ban cua
mt tu din phng. Khi tc dung mt hiu din th U gia hai ban tu din, ban thach
anh bi tc dung mt luc nn (hay gin tuy du cua din tch) lm bin thin chiu di
cua ban. Thay U bng mt ngun din xoay chiu tn s V, ban thach anh bi dao dng
cung buc pht ra siu m. O dy nng luong din d bin thnh nng luong co hoc
duoi dang siu m lan truyn vo mi truong xung quanh voi tn s c th dn
50MHz.
Ngun pht siu m dua trn hin tuong tu giao: Mt thanh st tu khi bi tu ho th
d di cua n se ngn di cht t. Dt mt thanh st tu vo trong lng mt cun dy d
ni voi mt ngun din xoay chiu tn s cao. Tu truong trong lng cun dy bin
thin voi tn s bng tn s cua dng din xoay chiu. Do hin tuong tu giao, thanh st
tu c chiu di dao dng voi tn s nhu tn s cua ngun din, tro thnh ngun pht
siu m khi tn s > 20.000Hz. Ngun pht siu m loai ny c th dat toi tn s
109Hz.
4. S hp th sng m v siu m
Khi truyn qua mi truong, nng luong siu m bi giam di do hin tuong hp thu.
Hin tuong hp thu tun theo quy lut:
x: B dy lop cht.
I: Cuong d siu m truyn qua.
I
0
: Cuong d siu m toi.
o: H s hp thu.
28
H s o ty l voi bnh phuong tn s e, ty l nghich voi mt d mi truong v lp
phuong vn tc. Tuc l o phu thuc vo tnh cht cua mi truong.
Don vi do cua o: npe/cm.
Ngoi ra ta cn do h s hp thu bng dexiben (dB/cm).
V du: n
mu
= 0.09 dB/cm; o
thn
= 2 dB/cm; a
xuong
= 8 dB/cm.
Cc b phn khc nhau cua co th c tro m khc nhau se hp thu sng siu m
khc nhau. Trn hnh anh ta thy d dm nhat khc nhau.
Trong d tro m cua mi truong dinh nghia:
Z = D.v
D: khi luong ring cua mi truong.
v: vn tc truyn sng m.
Siu m bi hp thu nhiu trong khng kh. Khi diu tri hoc chun don nguoi ta
d du siu m st da v trn da bi mt lop parafin hoc ngm du siu m ln b
phn cn diu tri vo nuoc.
5. S truyn m qua mt phn cch gia hai mi trung
Cung nhu moi qu trnh sng, sng m khi truyn qua mt phn cch hai mi
truong cung mt phn bi phan xa lai, mt phn truyn qua. Khi hai mi truong c tro
m khc nhau th su phan xa cng manh.
H s phan xa duoc dinh nghia l ty s gia cuong d cua sng phan xa v cuong
d cua sng toi.
I
f
: cuong d cua sng phan xa
l
i
: cuong d cua sng toi.
Su phu thuc cua h s phan xa vo tnh cht cua cp mi truong (1) v (2) nhu:
V du: h s phan xa gia bp thit v co l 10%; bp thit - xuong: 64%; khng kh
- m mm: 99%; kim loai - khng kh: 100%.
Chnh diu ny, khi truyn sng m trong cc vt liu ta c th bit du l rng.
Nguoi ta cung bit duoc vi tr v kch thuoc cua cc t chuc trong co th. Khi truyn
sng m vo mu vt ta phai bi mt lop m c tro m trung gian gia tro m cua
khng kh v vt kim tra.
29
6. ng dng cua siu m trong y hc
6.1. ng dng cua siu m trong diu tr|
Do c tn s rt lon buoc sng b, nn khi lan truyn t bi nhiu xa, truyn tuong
di thng v ta c th lm chm siu m hi tu nn cc vi tr cn thit bng cc dang
dc bit cua du pht siu m. Khi truyn qua mi truong, do mi truong c ma st v
hp thu nhit nn cuong d cua siu m giam theo luc quy lut:
Trong d I
0
l cuong d lc bt du vo mi truong, I l cuong d lc ra khoi mi
truong, nu mi truong c chiu dy x, cn o l h s hp thu cua mi truong, e l co
s lgarit tu nhin bng 2,71828.
Qua thuc nghim nguoi ta thy o ti l voi bnh phuong tn s, ti l nghich voi mt
d mi truong nn siu m bi hp thu nhiu trong khng kh, dng thoi so mt phn
gioi cua mi truong no d voi mi truong khng kh phan xa nhiu sng siu m nn
khi diu tri hoc chn don dng sng siu m, nguoi ta d du pht siu m st da v
o trn da phai bi mt lop du, hoc ngm ca du pht siu m ln b phn cn diu tri
vo nuoc. Su hp thu nng luong siu m cua mi truong th hin bng su tng nhit
d. Muc tng cua nhit d phu thuc vo ti l cua mi truong, nhit d mi truong bn
ngoi. Loi dung dc tnh ny nguoi ta dng siu m lm dn cc mach mu ngoai bin
d tng cuong tnh thm thu cua t bo biu b, do d c tc dung chng vim.
Lc qua mt phn gioi gia hai mi truong, siu m tao nn suc p vo mt ny.
Suc p ti l thun voi lung siu m di toi. V vy khi nhng du pht siu m vo
nuoc, siu m c th lm nuoc bn ln cao toi vi cm. Nho c suc p ny cc t chuc
nng cua co th bi chn dng, d l mt cch xoa bp t bo, mt tc dung rt qu
trong diu tri chung vim t bo.
Siu m l sng doc, khi truyn n lm bin dang nn dn mi truong: c vi tr mt
d mi truong lon v cc phn tu bi p lai; c vi tr mt d mi truong nho v cc phn
tu dn cch xa nhau. Khi cng sut my lon, tai noi mt d mi truong lon, p sut
nn c th toi hng van atmtphe; cn tai noi mt d nho cc phn tu bi dn ra voi "p
sut dn" c tri s tuong tu.
Luc dn cc phn tu nhu vy du lon d thng luc ht gia cc phn tu, mi truong
khi y tu dut v tao thnh l vi m. Nu qu trnh ny xay ra trong nuoc th nhng l
ny se bi hoi nuoc hoc cc khi ho tan chim ch. Hin tuong tao thnh l dng vai
tr quan trong, gn lin cc hin tuong din, din ho ... duoc p dung trong nhiu
ngnh.
Do hin tuong tao thnh l, cc t bo sng dc bit l hng cu v trch trng c
th bi v. Trong y hoc dng hin tuong tao thnh l d chng dng mu, dit trng.
30
V siu m truyn qua duoc cc m trong co th, lm cho cc t bo bi chn dng,
co th hp thu cua siu m mt nhit luong dng k nn nguoi ta dng n d cha mt
s bnh, chng nhng o ngoi da m cn ca o trong su.
Nhng bnh cha bng siu m hiu qua nht l cc chung dau cc dy thn kinh,
dc bit l dy thn kinh toa, thp khop v.v...
Luu khng dng siu m diu tri cho nhng nguoi c thai, dang bi lao, bi st v
tre em.
Gn dy, nguoi ta d bt du dng nhng sng siu m c cuong d lon (1,4 x 107
W/m2) d ph huy cc t chuc bnh trong su nhu soi thn, u tuyn, v.v.. Mo ra mt
trin vong rt hu ch trong y hoc.
6.2. ng dng siu m vo chn don
Siu m duoc ung dung vo chn don bnh l nho cc dc dim sau:
- C th tao chm siu m song song hoc hi tu vo mt dim nho, hoc phn ky.
- Chm siu m song song truyn qua mi truong, bi mi truong hp thu, cuong
d giam theo quy lut:
- Chm siu m gp mt phn gioi gia hai mi truong se phan xa. Khi hai mi
truong c m tro rt khc nhau th su phan xa lai cng manh.
- Tc dng cua siu m ln t bo khng gy nn cc dt bin di truyn nn dng
cho phu n c thai, thai nhi ... d nguy him hon tia X nhiu ln.
6.3. Chn don bang hnh anh siu m
So d nguyn l cch tao hnh anh siu m d chn don bnh nhu sau:
* Hnh anh tao nn nho chm siu m truyn qua tuong tu nhu tao anh X quang
trong chan aon (Hnh1.17) .
1. Du v my pht siu m Hnh 1.17
2. Di tuong khao st
3. Du v my thu siu m d truyn qua di tuong
4. B bin di tn hiu siu m thnh hnh anh
* Hnh anh tao nn nho chm siu m phan xa t cc mt phn gioi ai tuong
khao st voi mi truong xung quanh (Hnh 1.17)
31
1- My pht v du pht - thu siu m
2- Di tuong khao st
3- B bin di tn hiu siu m thnh hnh anh v ghi lai
8. HIJU NG DOPPLER V NG DJNG
8.1. Hiu ng Doppler l g?
Khi ngun pht v ngun thu sng m dung yn tuong di voi nhau th khi ngun
pht pht ra tn s f ngun thu nhn duoc sng m cung voi tn s f. Nhng khi ngun
pht thu chuyn dng tuong di voi nhau th tn s pht thu se khc nhau. Ta thy r
diu d.
Khi dung yn ngun thu, ta nghe thy ting t lai gn voi tn s cao dn ln v
khi t di xa th tn s lai thp dn di (nghe nhu trm xung).
Vy hiu ung Doppler l hiu ung lch tn s gia ngun pht v ngun thu thu
duoc khi chng chuyn dng tuong di voi nhau.
8.2. Giai thch
Goi v: vn tc chuyn dng cua ngun pht. f
0
: tn s cua ngun pht. f: tn s cua
ngun thu.
Tai thoi dim t = 1 giy tu lc pht, my pht pht ra dao dng thu f
0
. Khi d dao
dng du tin cch my pht mt doan l (c-v).
Trong d c l vn tc truyn sng m.
Vy buoc sng cua my thu nhn duoc l:
32
Tn s cua my thu:
Tu dy ta suy ra d dich tn s:
Tu cng thuc (*) ta thy:
Af = 0 khi v = 0: ngun pht v ngun thu dung yn (f = f
0
)
A f > 0 khi v > 0: ngun pht dn gn ngun thu. Tn s thu lon hon tn s pht (f
> f
0
)
Af < 0 khi v < 0: ngun pht di xa ngun thu. Tn s thu b hon tn s pht (f < f
0
).
8.3. ng dng
Hiu ung Doppler dng d xc dinh tc d chuyn dng cua cc vt khi xc dinh
duoc d dich chuyn tn s Af . Ngun pht dung yn, pht ra tn s f
0
, gp di tuong
chuyn dng phan xa lai voi tn s f.
Lc sng m quay v ngun pht lai dng vai tr my thu. Trong my siu m
Doppler nguoi ta dng du d (pht - thu).
Trong thuc t nguoi ta dng d do tc d tu hoa, t dang chay.
Trong Y hoc do su co bp cua co tim, do tc d di chuyn cua hng cu, luu luong
mu, chun don cc bnh v tun hon mu.
33
CHUONG 2
DONG LJC HOC CHT DIEM - NNG LUONG
Dng luc hoc l phn co hoc nghin cuu mi lin h gia chuyn dng co hoc v
tuong tc gia cc vt
1. DJNH LUAT NIUTON (LJC KO NEWTON) TH NHT
Dinh lut Niuton I cho ta nghin cuu chuyn dng cua cht dim khng chiu tc
dung no bn ngoi (cht dim c lp). Dinh lut pht biu:
Mt cht dim gi nguyn trng thi dng yn hay chuyn dng thng du
chng no chua c tc dng bn ngoi buc n phai thay di trng thi ny.
Tnh cht bao ton trang thi dung yn hay chuyn dng thng du goi l qun tnh
cua vt.
Do d, dinh lut I Niuton cn goi l dinh lut qun tnh. Mt h quy chiu nghim
dng dinh lut qun tnh goi l h quy chiu qun tnh, cc h quy chiu dung yn hay
chuyn dng tinh tin thng du voi h quy chiu qun tnh cho o truoc du l h quy
chiu qun tnh.
V du: Mt nguoi dang dung yn trn con tu chuyn dng thng du. Khi d
nguoi cung chuyn dng voi vn tc v = const.
Bng nhin tu dung lai, do qun tnh nguoi vn tip tuc chuyn dng, nn nguoi
bi ng v pha o truoc. Tuong tu nguoi bi ng v pha sau khi tu dang dung yn bt
du chuyn dng
2. DJNH LUAT NIUTON TH HAI
Dinh lut Niuton II cho ta bit chuyn dng co hoc cua mt cht dim thay di nhu
th no khi n chiu tc dung cua cc vt bn ngoi.
2.1. D|nh lut Niuton th hai dng c din
Pht biu: Gia tc m cht dim thu duc ty l thun vi lc tc dng ln cht
dim v ty l nghjch vi khi lung cua cht dim.
Phuong trnh (2) goi l phuong trnh co ban cua dinh lut Niuton II. Tu phuong
trnh trn ta c th xc dinh duoc gia tc cua mt cht dim khi bit cc luc tc dung.
Tu d nu bit vi tr, vn tc ban du n cho php xc dinh trang thi chuyn dng
cua cht dim.
34
2.2. Biu thc tng qut cua d|nh lut Ngun II
Tu phuong trnh co ban:
Trong co hoc c din, chng ta chi xt cc cht dim chuyn dng voi vn tc v <
< c (vn tc nh sng)
Khi luong m cua cht dim l dai luong khng ni. V th c th dua m vo trong
du dao hm.
Dai luong p = mv goi l vc to dng luong (hay xung luong) cua cht dim.
Tu d ta nhn duoc.
Dy l biu thuc tng qut cua dinh lut Niuton II.
Pht biu: Tc d bin thin dng lung cua cht dim theo thi gian bng lc
tng hp tc dng ln n.
3. DJNH LUAT NIUTON TH BA
Dinh lut Niuton thu III xt mt h vt tuong tc voi nhau.
Dinh lut pht biu:
Khi cht dim A tc dng ln cht dim B mt lc
1
F
th nguc li cht dim B

s tc dng ln cht dim A mt lc
2
F
c cng phuong, nguc chiu vi

1
F
v c
d ln bng d ln cua
1
F
hai lc
1
F
v
2
F
trc di nhau)
Mt trong hai luc duoc goi l luc tc dung, luc cn lai goi l phan luc.
Ch : Hai luc
1
F
v
2
F
c dim dt khc nhau

1
F
dt ln B v
2
F
dt ln A.
Chng khng trit tiu nhau.
V du: Nguoi boi dng tay v chn dy nuoc v pha sau, phan luc cua nuoc se dy
nguoi d v pha o truoc
Suy rng ra nu c mt h gm nhiu cht dim, chi tc dung voi nhau m khng
tc dung voi bn ngoi th tng cc luc cua h (ni luc) bng khng.
35
4. DJNH LUAT BAO TON DONG LUONG TRONG CO HJ KN
Dng luong l mt dai luong dt trung cho chuyn dng v mt dng luc hoc v
duoc tnh bng: P = mv .
Co h kn l mt h co hoc gm n cht dim tuong tc voi nhau, nhung khng
tuong tc voi mi truong ngoi.
Ta hy xt mt co h kn gm 3 cht dim, mi cht dim se chiu tc dung cua hai
cht dim kia.
Theo Dinh lut Niuton II
Cng 2 v cua cc phuong trnh trn ta c:
Theo Dinh lut Niuton III
Do d v phai bng khng
Suy rng ra: nu h c lp gm n cht dim ta se c:
Vy: Tng cc vc to dng lung cua cc cht dim trong mt h co hc kn
khng bin di theo thi gian (Hay l n duoc bao ton theo thoi gian)
Ung dung: Dinh lut trn cung dng cho ca nhng h co hoc chiu tc dung cua
ngoai luc, nhung cc luc cn bng nhau hoc ngoai luc rt nho so voi ni luc, c th
bo qua.
- Giai thch su git li cua sng, chuyn dng cua tn lua.
nghia: Dinh lut bao ton dng luong l mt dinh lut co ban cua tu nhin,
khng nhng p dung cho h co hoc c din m cn cho ca h hat vi m.
36
5. CNG V CNG SUT
5.1 Cng
Khi nim v cng d c trong doi sng hng ngy.
Thuc vy, khi ko mt gu nuoc, dy xe, ta ni ta d thuc hin cng.
Luc cng lon, chuyn roi cng xa th cng sinh ra cng nhiu.
Trong vt l nguoi ta ni rng luc sinh cng co hoc khi
dim dt cua luc chuyn doi.
D don gian ta xt luc tc dung F
l khng di, doan

duong dich chuyn l thng.
Gia su dim dt cua luc chuyn doi mt doan MM' = S.
Cng do luc sinh ra ung dich chuyn MM' duoc dinh nghia:
( S
: vc to dich chuyn)
Voi F
s
: hnh chiu cua luc F
ln phuong dich chuyn

* Ch :
a. Tu cng thuc (*) ta thy: A l mt dai luong v huong c th duong, c th m
hoc bng 0.
b. Trong truong hop luc F
bin di v doan duong dich chuyn l cong.

D tnh cng trong dich chuyn MM' ta chia doan duong cong MM' thnh cc
doan dich chuyn v cng nho dS c th coi nhu l thng, sao cho trn mi doan
duong ny, luc F
c th coi l khng di.

Vi phn cng cua luc trong dich chuyn v cng
nho theo dinh nghia:
- Nu o < t/2; cos o -> 0: luc sinh cng pht dng.
- Nu o > t/2; cos o < 0 -> A < 0: luc sinh cng can.
- Nu o = t/2; cos o = 0 -> A = 0: luc khng sinh cng.
Cng tng cng trong chuyn doi MM':
37
5.2. Cng sut
D dc trung cho suc manh cc my nguoi ta da ra khi nim cng sut. Hai my
cng sinh mt cng th my no thuc hin cng d trong thoi gian t hon se manh hon.
Dinh nghia: Cng sut l mt di lung vt l v trj s bng cng m lc sinh ra
trong mt don vj thi gian.
Nu goi dA l cng m luc sinh ra trong thoi gian dt th cng sut se bng:
Cng sut bng tch v huong cua luc tc dung voi vec to vn tc cua chuyn doi.
Don vi:
Trong h SI: A = F
. S
. Don vi A: N.m = Jun

Don vi cua P: 1J.1s = 1W
1 Kilojun = 1000J.1K = 1000W
Trong k thut cn dng mt s don vi: KWh (1KWh = 3,6.106J)
1 m luc (HP - Horse Power) l don vi cng sut (1 HP = 746W)
6. DONG NNG
6.1. Khi nim v nang lung
Vt cht lun vn dng khng ngung. Muc d vn dng cua chng c th rt khc
nhau. D dc trung cho muc d vn dng cua vt cht nguoi ra da ra khi nim nng
luong.
Nng luong l thuoc do muc d vn dng cua vt cht. Mt h vt cht c nng
luong th n se c kha nng sinh cng.
V du: Mt vin dan dang bay vn dng (co hoc) n c nng luong, c kha nng
sinh cng thng cng can cua g khi xuyn vo g. Mt ba my o d cao h se c
nng luong, n c kha nng sinh cng lm bin dang cc vt khc khi n roi v dp
vo cc vt d. Hoi nuoc o p sut v nhit d cao (vn dng nhit) c kha nng sinh
cng ko cc toa xe lua.
R rng khi h thuc hin cng th nng luong cua h bin thin.
Thuc nghim chung to d bin thin nng luong cua h bng cng m h trao di
voi bn ngoi.
Gia cng v nng luong c mi lin h mt thit.
38
Nng luong co hoc (goi l co nng) c th tch thnh hai thnh phn: Dng nng
phu thuc vo vn tc, tuc l phu thuc vo chuyn dng cua vt v th nng phu
thuc vo vi tr, tuc l phu thuc vo tuong tc gia cc vt.
6.2. Dng nang v d|nh l v dng nang
Dng nang cua mt vt l phn co nang ng vi chuyn di cua vt d.
D xc dinh biu thuc cua dng nng, ta
hy xt truong hop cu th.
Gia su duoi tc dung cua luc F
, mt cht
dim c khi luong m dich chuyn tu vi tr 1
dn vi tr 2 c vn tc thay di tu
1
v dn
2
v ,
cng cua luc F
trong chuyn doi tu 1 dn 2

l:
Theo Dinh lut Niuton II:
Goi dai luong
(dng nng cua cht dim)
l dng nng cua cht dim o vi tr 1
l dng nng cua cht dim o vi tr 2
Ta c:
Tu (*) ta c th pht biu dinh l v dng nng nhu sau:
D bin thin dng nng cua mt cht dim trong mt qung duong no d c gi
tri bng cng cua ngoai luc tc dung ln cht dim sinh ra trong qung duong d.
39
nghia: nu mt vt dung yn v = 0 th E
d
= 0, E
d
> 0 nu ta tc dng mt ngoai
luc ln vt ta c th truyn cho n mt dng nng.
Mt vt c dng nng th c kha nng sinh cng. V du: dng nuoc chay c th
lm quay bnh xe nuoc.
7. THE NNG
Th nng l nng luong phu thuc vo vi tr cua vt. Trong thuc t c th xay ra
truong hop cng cua ngoai luc khng lm thay di dng nng cua vt, m chi lm thay
di vi tr cua vt, do d lm thay di tuong tc gia cc vt, tuc l lm thay di th
nng cua chng.
7.1. Khi nim v trng trung
Xung quanh qua dt c mt truong hp dn. Truong hp dn ny goi l trong
truong. Biu hin cua trong truong l mt vt c khi luong m khi dung gn qua dt
du chiu tc dung cua trong truong:
Trong mt pham vi khng gian khng rng lm,
trong luc P
khng thay di v phuong chiu v d lon.

Ta ni trong khng gian d c mt trong truong du.
7.2 Th nang trong trng trung
D tnh th nng cua cht dim o d cao h no d
trong trong truong. Ta hy tnh cng cua trong luc lm
cht dim dich chuyn tu vi tr d v mt dt.
Gia su ta tnh cng cua trong luc lm dich chuyn cht dim c khi luong m tu vi
tr 1 c d cao h
1
dn vi tr 2 c d cao h
2
trong trong truong du.
Theo dinh nghia v cng:
V dr coso = -dh d giam chiu cao tuong ung dich chuyn v cng nho dr nn:
Ta kt lun: cng cua trong luc khi dich chuyn cht dim tu vi tr 1 dn vi tr 2
trong trong truong khng phu thuc vo dang duong dich chuyn, m chi phu thuc
vo vi tr du v vi tr cui. Ta ni trong luc l mt luc th, trong truong l mt truong
luc th.
40
V cng cua trong luc chi phu thuc vo vi tr du v vi tr cui nn ung voi mi vi
tr nguoi ta dua vo mt dai luong goi l th nng E
t
sao cho:
D giam th nng cua cht dim trong trong truong trong chuyn doi no d bng
cng cua trong luc trong chuyn di d. Suy ra:
Th nng cua cht dim o d cao h tnh tu mt dt l:
Trong d C l mt hng s phu thuc vo vic chon mc tnh th nng. Nu ta
chon th nng tai mt dt h = 0; E
td
= 0. Khi d th nng cua mt cht dim cch mt
dt mt d cao h l:
E
t
= m.g.h
* nghia: Th nng l dang nng luong dc trung cho tuong tc.
- Th nng cua cht dim trong trong truong cua qua dt l nng luong dc trung
cho tuong tc gia qua dt voi cht dim.
* Dinh nghia: Th nng cua cht dim o d cao h so vi mt dt chnh bng
cng cua trng lc djch chuyn cht dim t d cao h d ti mt dim trn mt dt.
8. DJNH LUAT BAO TON CO NNG TRONG TRUNG LJC THE
Co nng: Co nng cua cht dim bao gm dng nng v th nng
Khi cht dim khi luong m chuyn dng tu vi tr 1 dn vi tr 2 trong mt truong
luc th th cng cua truong luc cho boi:
Nhung theo dinh l v dng nng (nu cht dim chi chiu tc dung cua truong luc
th). Ta c:
Vy:
Hay co nng
Tng ny goi l co nng ton phn c gi tri khng di, khng phu thuc vi tr cua
cht dim.
41
*Djnh lut: Khi cht dim chuyn dng trong mt truong luc th (m khng chiu
tc dung cua mt luc no khc) th co nng ton phn cua cht dim l mt dai luong
bao ton.
Dinh lut trn goi l dinh lut bao ton co nng trong truong luc th.
*H qua. V
Co nng cua cht dim duoc bao ton trong qu trnh chuyn dng nn nu th
nng giam, th dng nng tng v nguoc lai. Tuc th nng v dng nng chuyn ho
cho nhau, dng nng giam mt luong bao nhiu th th nng tng mt luong dng
bng nhu vy hay nguoc lai.
42
CHUONG 3
CO HOC CHT LUU
1. DAC DIEM CUA CHT LUU
Cht luu bao gm cc cht long v cc cht kh. V mt co hoc, mt cht luu c
th quan nim l mt mi truong lin tuc tao thnh boi cc cht dim lin kt voi nhau
bng nhng ni luc tuong tc (ni chung d l luc ht)
Cc cht luu c nhng tnh cht tng qut sau:
1. Khng c hnh dang nht dinh.
2. Cc cht luu bao gm cc cht luu d nn (cht kh) v cc cht luu kh nn
(cht long).
3. Khi cht luu chuyn dng cc lop cht cua n chuyn dng voi nhng vn tc
khc nhau, nn gia cc lop cht ny xut hin luc ni ma st.
Cht luu l tuong l cht luu duoc coi khng chiu nn. N khng c luc nhot.
Mt cht luu khng l tuong goi l cht luu thuc.
Theo dinh nghia trn, moi cht luu du l cht luu thuc. Tuy nhin mt cht luu rt
linh dng (khng nhot) c th tam goi l cht luu l tuong.
Ngoi ra, theo trn luc ni ma st chi xut hin trong cht luu chuyn dng. Vy
mt cht luu o trang thi nm yn c gn dy du tnh cht cua mt cht luu l tuong.
Trong chuong ny chu yu chng ta nghin cuu cc dinh lut chuyn dng cua cht
long.
2. TNH HOC CHT LUU
2.1. p sut
Xt trong lng cht long mt khi cht long nm trong mt
kn S, goi dS l mt din tch vi phn bao quanh mt dim M
bt ky cua S.
Thuc nghim chung to rng phn cht long o ngoi mt kn
S tc dung ln dS mt luc d F
goi l p luc (luc nn)

Trong truong hop cht long nm yn, p luc d F
vung
gc voi dS.
Ta c th dinh nghia p sut tai dim M trong cht long l:
43
Thuc nghim cung chung to rng voi mt cht long l tuong p sut P tai dim M
l mt dai luong xc dinh chi phu thuc vo vi tr dim M, khng phu thuc vo
huong cua d F
.
Biu hin cu th cua p sut l khi nhng mt tm
mong vo trong mt cht long th trn b mt cua vt
y xut hin cc luc nn (p luc) do cht long tc
dung, c d lon nhu nhau v vung gc voi b mt
tm mong, bt k tm mong dinh huong nhu th no.
Don vi do: N/m
2
(goi l Pascan)
2.2. p sut thuy tinh
Gia su c mt khi cht long khng chiu nn v o
trang thi tinh (dung yn). Hy xt mt din tch S
nm ngang o d su h trong cht long (hnh 3.3)
Nu khng k dn p luc cua kh quyn trn mt
thong th luc tc dung ln din tch S bng trong
luong cua ct cht long ngay pha trn S.
Trong d: V = S.h (th tch cua ct cht long)
D: Khi luong ring cua cht long
g: Gia tc trong truong
p sut thuy tinh:
Nu p sut cua kh quyn trn mt thong cht long l Pa th p sut ton phn tc
dung ln din tch S o d su h l:
Ch . Hai dim trong cht long trn cng mt mt phng ngang (cng d su) th
p sut tuong ung nhu nhau.
44
3. DONG LJC HOC CHT LUU L TUONG
3.1 Khi nim v s chuyn dng cua cht long
3.1.1. uong dng
Xt mt khi cht long chuyn dng, mi phn tu
cht long c mt vn tc ring duoc dc trung boi mt
vc to v .
Ton b khi luong cht long gm tp hop v s
cc vc to v .
D l mt truong vc to vn tc. Nu trong truong vc to vn tc c mt duong
cong m tip tuyn cua duong cong ny tai bt ky mt dim no trn duong cong du
trng voi vc to vn tc v cua cht long th duong cong d goi l duong dng.
3.1.2 Ong dng
Tp hop nhiu duong dng tua trn mt duong cong kn goi l mt ng dng.
Khi nim v duong dng v ng dng chi l nhng hnh anh d m ta su chuyn
dng cua cht long.
3.1.3 Ch d chay dng
Trong su chay cua cht long ni chung vn tc cua
mi phn tu o tai mi dim mi vi tr tai cc thoi dim
khc nhau l khc nhau.
Nhung cung c truong hop vn tc chuyn dng cua
cc phn tu cht long tai mt vi tr xc dinh o cc thoi
dim khc nhau lai bng nhau. Nghia l bt ky phn tu
cht long no o tai moi thoi dim di qua mt vi tr xc
dinh tuy chon du c cng mt vn tc chuyn dng.
Truong hop d nguoi ta ni cht long o trang thi chay dung v ch d chay cua
cht long nhu vy goi l ch d chay dung. V du: C mt khi cht long l tuong,
tch mt ng dng d khao st. Tai vi tr (1) v (2) c tit din S
1
, S
2
; cht long c vn
tc
1
v ,
2
v . Cht long o trang thi chay dung.
3.2. Luu lung cua cht long
L th tch cht long chay qua mt tit din no
dy trong mt don vi thoi gian
K hiu l: L
Luu luong trung bnh:
45
Sau khoang thoi gian At, c th tch AV cua cht long chay qua tit din AS.
Nu cht long o trang thi chay dung th luu luong trung bnh dng bng luu luong
tuc thoi. Goi tt l luu luong.
Goi v l d lon cua vn tc chay cua cht long khi di qua tit din AS. Ta c:
Luu luong cua cht long qua tit din AS bng tch s gia din tch AS y voi d
lon cua vn tc chay v cua cht long khi di qua din tch y.
3.3. D|nh l v s lin tc cua dng
Gia su c mt khi cht long l tuong o trang thi chay dung
Ta tuong tuong tch ring mt ng dng chua cht long d khao st su chuyn
dng cua cht long qua phn gioi han gia vi tr (1) v (2)
- O vi tr 1 cua ng dng cht long c vn tc, tit din cua ng l AS
1
.
- O vi tr 2 vn tc cht long l, tit din ng l AS
2
.
Sau khoang thoi gian At cht long chay qua AS
1
l AV
1
v qua AS
2
l AV
2
.
V cht long dang xt l cht long l tuong o trang
thi chay dung cho nn c bao nhiu cht long chay
qua AS
1
cung c by nhiu cht long chay qua A S
2
Nu xt o cc vi tr trung gian bt ky khc na trn
ng dng ta c:
Dinh l:
Vi cht long l tuong o trng thi chay dng th luu lung cua n o mi thi
dim trn ng dng l bng nhau v bng mt hng s.
Trn thuc t ch ng no c din tch b (hep) nuoc chay xit, ch no c din tch
lon, nuoc chay tu tu. Tuc l khi AS nho th v lon v nguoc lai.
46
4. HIN TUONG NHT. NG DJNG
Khi cht long chay voi vn tc nho, n chay thnh lop.
Gia su c mt dng cht long chay theo mt huong xc
dinh Ox.
Mi lop cht long c tc d ln luot l v
1
, v
2
, v
3
v
n
.
(cc hat cht long trong cng mt lop c vn tc nhu nhau).
Do ma st, cc lop tc dung ln nhau. Lop c v lon hon
c xu huong kp lop c v nho. Nguoc lai, lop chuyn dng
chm chm km hm lop chuyn dng nhanh. Xut hin luc
ma st ni (luc nhot) F
ms
D lon cua luc ni ma st gia hai lop thu i v j o mt nhit d nht dinh se phai:
- Ty l thun voi dS l phn din tch tip xc gia hai lop v j
- Ty l thun voi dv = vi - vj. Trong d vi, vj l vn tc thu i v j.
- Ty l nghich voi khoang cch gia hai lop (dz)
- Tuy thuc vo ban cht cua cht long duoc dc trung bng hng s ty l. Goi l
h s nhot cua cht long q (eta).
Theo Niuton:
dz
dv
: goi l grading vn tc. Cho thy muc d thay di cua vn tc khi di tu lop
ny qua lop khc
Nu dS = 1 don vi din tch v
dz
dv
= 1 Th F
ms
= q.
nghia vt lys cua q: h s nhot cua cht long chnh bng luc ma st ni xut hin
gia hai lop cht long c din tch l 1 don vi v grading vn tc cua chng bng 1.
Lc d h s nhot q chi phu thuc vo ban cht cua cht long v nhit d cua cht
long.
T
20
oC
l mt hng s vt l cng voi cc hng s vt l khc dng d dinh tnh cc
cht.
Ch : h s nhot phu thuc vo nhit d l v luc ni ma st gy ra do cc phn tu
cht long chuyn dng tuong di voi nhau. Khi nhit d thay di th trang thi chuyn
dng cua cc phn tu cung thay di. H s nhot duoc xc dinh bng thuc nghim, c
nghia trong y hoc. Chng han xc dinh h s nhot cua mu, huyt thanh cho ta bit
tnh trang bnh l cua co th.
47
Don vi cua q: N.s/m
2
hay kg/m.s, goi l poadoi
Bang h s nhot cua mt s cht o 20
oC
Tn cht
q (N.S/m
2
) q/q
0
Nuoc 0,01 1
Ruou tylic 0,012 1,2
Glycerin 8,5 850
Mu nguoi 0,038 - 0,045 3,8 4,5
H s nhot cua mu phu thuc vo ca huyt thanh v hng cu. Theo Anhstanh, h
s nhot cua mt dung dich chua nhng hat rt nho phu thuc vo h s q cua ring
cht long v th tch V cua tt ca cc hat trong 1cm
3
dung dich.
Nhu vy luong hng cu anh huong rt nhiu dn q cua mu. Nguoi thiu mu v
nguoi bnh thuong c h s q khc nhau.
Ngoi ra h s q cung cho ta bit tnh trang cua co th. Bnh thuong q cua huyt
thanh tu 1,64 - 1,69 o 20
oC
. Khi m c th tu 1,5 - 3. Do ty l v cht luong cua cc
albumin trong huyt thanh thay di
48
PHAN TH HAI: NHIJT HOC
BI MO DAU
1. DI TUONG
Trong phn co hoc ta d nghin cuu dang chuyn dng co, d l su thay di vi tr
cua cc vt vi m trong khng gian. Khi nghin cuu chuyn dng d ta chua ch dn
qu trnh xay ra bn trong vt, chua xt dn nhng qu trnh lin quan cu tao cua vt.
Thuc t c nhiu hin tuong lin quan dn cc qu trnh xay ra bn trong vt. V
du: vt c th nng chay hoc bc hoi khi bi dun nng, vt nng ln khi bi ma st ...
Nhng hin tuong ny lin quan dn mt dang chuyn dng moi cua vt cht d l
chuyn dng nhit. Chuyn dng nhit chnh l di tuong nghin cuu cua nhit hoc.
D nghin cuu chuyn dng nhit nguoi ta dng hai phuong php:
* Phuong php thng k: Phuong php ny ung dung trong phn vt l phn tu.
Ta bit rng cc cht cu tao boi nguyn tu, phn tu ring bit ri dua vo cc qui
lut thng k d xc dinh cc tnh cht cua vt. Phuong php thng k dua trn cu tao
phn tu cua cc cht, n cho bit su sc ban cht cua hin tuong. Tuy nhin, trong
mt s truong hop vic ung dung phuong php ny tuong di phuc tap.
* Phuong php nhit dng hoc: Phuong php ny duoc ung dung trong phn nhit
dng hoc.
Nhit dng hoc l nghnh vt l nghin cuu diu kin bin ho nng luong tu dang
ny sang dang khc v nghin cuu nhng bin di d v mt dinh luong.
Phuong php nhit dng hoc dua trn hai nguyn l co ban rt ra tu thuc nghim l
nguyn l thu nht v nguyn l thu hai cua nhit dng hoc. Nho cc nguyn l ny
khng cn ch dn cu tao phn tu cua cc vt ta cung c th rt ra nhiu kt lun v
tnh cht cua cc vt trong nhng diu kin khc nhau.
Mc d c nhng han ch o ch khng giai thch su sc ban cht cua hin tuong
nhung trong nhiu vn d thuc t nhit dng hoc cho ta cch giai quyt rt don gian.
2. MOT S KHI NIJM
2.1. Thng s trng thi v phuong trnh trng thi
Khi nghin cuu mt vt nu tnh cht cua n thay di ta ni trang thi cua vt d
thay di. Nhu vy cc tnh cht cua mt vt biu hin trang thi cua vt d v ta c th
dng mt tp hop cc tnh cht d xc dinh trang cua mt vt. Mi tnh cht thuong
duoc biu hin bng mt dai luong vt l v nhu vy trang thi cua mt vt duoc xc
dinh bng mt tp hop xc dinh cc dai luong vt l. Cc dai luong vt l ny duoc
goi l thng s trang thi.
49
Trang thi cua mt vt duoc xc dinh boi nhiu thng s trang thi. Tuy nhin
trong d chi c mt s thng s dc lp, cn lai l cc thng s phu thuc. Nhng h
thuc gia cc thng s trang thi cua mt vt goi l nhng phuong trnh trang thi cua
vt d.
D biu din trang thi cua mt khi kh nht dinh, nguoi ta thuong dng ba thng
s trang thi: th tch V, p sut P, nhit d T cua khi kh. Thuc nghim chung to
rng trong ba thng s d chi c hai thng s l dc lp, nghia l gia ba thng s d
c mt lin h duoc biu din boi phuong trnh trang thi voi dang tng qut nhu sau:
f (p,V,T) = 0
Vic khao st dang cu th cua phuong trnh trang thi l mt trong nhng vn d
co ban cua nhit dng. Sau dy ta hy xt hai thng s co ban p sut v nhit d.
2.2. Khi nim p sut v nhit d
a. p sut
p sut l mt dai luong dai l c gi tri bng luc nn vung gc ln mt don vi
din tch. Nu k hiu F l luc nn vung gc ln mt din tch AS, p sut p cho boi:
S
F
p
A
=
Trong h s SI don vi p sut l Niuton trn mt vung (N/m
2
) hay Pascan (pa).
Ngoi ra d do p sut nguoi ta cn dng cc don vi tnh sau:
- Atmotphe k thut (goi tt l atmphe, k hiu at) l p sut bng: 9.80665.10
4
=
9,81.10
4
N/m
2
).
- Atmotphe vt l (k hiu atm); 1 atm = 760 mmHg ~ 1,013.10
5
N/m
2
; 1 atm =
1,033 at
- Milimet thuy ngn (vit tt mmHg) hay cn goi l tor bng p sut tao boi trong
luong ct thuy ngn cao 1 mm.
1 at = 736 mmHg = 9,81.10
4
N/m
2
b. Nhit d
Mi vt du c mt tnh cht goi l nhit d, khi hai vt cn bng nhit th nhit d
cua chng bng nhau. Nhit d dc trung muc d chuyn dng hn loan cua phn tu.
D xc dinh nhit d nguoi ta dng nhit k. Nguyn tc cua nhit k l dua vo su
bin thin cua mt dai luong no d (chiu di, th tch, d dn din...) khi dt nng
hoc lm lanh ri suy ra nhit d tuong ung.
Nhit k thuong dng l nhit k thuy ngn. Trong nhit k ny nhit d duoc xc
dinh boi th tch mt khi thuy ngn nht dinh.
50
D chia d mt nhit k thuy ngn nguoi ta nhng n vo hoi nuoc dang si o p
sut 1,033 at (bng p sut kh quyn o diu kin bnh thuong) v ghi muc thuy ngn
l 100. Sau d nhng vo nuoc d dang tan (cung o p sut 1,033 an v ghi muc thuy
ngn l 0. Dem chia doan trn thnh 100 phn du nhau, mi d chia tuong ung voi
mt d. Nhu vy ta c thang nhit d goi l thang nhit d bch phn (hay thang
Cenciut, trong thang ny nhit d k hiu l
o
C).
Ngoi thang bch phn, cn dng thang nhit d tuyt di (cn goi l thang nhit
d Kenlvin) mi d chia cua thang tuyt di bng mt d chia cua thang bch phn,
nhung d khng cua thang tuyt di ung voi - 273,160 cua thang bch phn. Trong
thang ny nhit d do l Kelvin, k hiu l K. Goi: T l nhit d trong thang tuyt di.
t: l nhit d trong thang bch phn.
Ta c cng thuc
Trong cc tnh ton don gian ta thuong ly:
Ngoi ra nguoi ta cn dng thang nhit d Farenhai l thang nhit d trong d
dim cua nuoc d dang tan duoc ly lm nhit d 32
0
v dim si cua nuoc duoc ly
lm nhit d 212
0
. Nhit d xc dinh theo thang nhit d ny goi l nhit d Farenhai,
k hiu l
0
F. Nhu vy:
Hay chng ta c cng thuc sau:
51
CHUONG 1
CC DJNH LUAT THJC NGHIJM VE CHT KH
1. THUYET DONG HOC CHT KH V KH L TUONG
Hin tuong nhit l hin tuong lin quan cht che dn chuyn dng hn loan cua
cc phn tu tao nn vt cht. Khi nghin cuu vt cht duoc cu tao tu mt s rt lon
cc phn tu ta khng th p dung phuong php dng luc hoc nhu trong phn co hoc
duoc. V vy d nghin cuu cc hin tuong nhit nguoi ta phai dng mt phuong php
khc. D l phuong php vt l thng k. Phuong php ny khng xt chuyn dng
cua tung phn tu ring re m xt chuyn dng chung cua ca tp hop phn tu v do d
cc dai luong vt l phai ly gi tri trung bnh di voi tt ca cc phn tu.
Ttuoc tin ta xt cu tao vt cht tu cc phn tu, d l thuyt dng hoc phn tu.
1.1. Ni dung thuyt dng hc phn tu
- Cc cht c cu tao gin doan v gm mt s rt lon cc phn tu.
- Cc phn tu chuyn dng hn loan khng ngung. Khi chuyn dng chng va
cham vo nhau v truyn nng luong cho nhau.
- Cuong d chuyn dng cua cc phn tu lin quan cht che dn nhit d. Cuong
d phn tu cng manh th nhit d cng cao. Nhit d tuyt di ty l voi dng nng
trung bnh cua phn tu.
1.2. Lung cht v mol
Mol l luong cht chua 6,023.10
23
hat (nguyn tu, phn tu, ion), duoc goi l s
Avogadr. K hiu l NA.
N
A
= 6,023.10
23
mol
-1
Ch rng moi cht kh o cng nhit d, p sut v th tch du chua cng mt s
phn tu. Nu k hiu N l s phn tu chua trong mt vt th s mol n se l:
A
N
N
n =
1.3. Kh l tuong. Cc d|nh lut thc nghim
D biu din trang thi vt cht nhu ta d bit cn ba thng s chnh d l p sut,
th tch v nhit d. Cc dinh lut thuc nghim v cht kh nu ln mi lin h gia hai
thng s trong 3 thng s trn. Cu th nguoi ta xt cc qu trnh bin di trang thi cua
mt khi luong kh trong d mt s thng s duoc gi khng di, cu th cc qu trnh:
52
- Dng nhit: nhit d khng di.
- Dng p: p sut khng di.
- Dng tch: th tch khng di.
a. inh luat Bilo - Marit
Bilo (1669) v Marit (1676) nghin cuu qu trnh
dng nhit cua cht kh, d tm ra dinh lut sau dy:
Trong qu trnh dng nhit cua mt khi kh, th tch ty l nghich voi p sut, hay
ni cch khc: tch s cua th tch v p sut cua khi kh l mt hng s
p.V = hng s
Nu dng h toa d OPV, voi mt nhit d khng di, lin h gia p sut v th
tch cua mt khi luong kh nht dinh duoc biu din bng mt hypebn vung (Hnh
1.1) . Duong hypebn d goi l duong dng nhit. ung voi cc nhit d khc nhau ta
duoc cc duong khc nhau. Nhit d cng cao cc duong dng nhit cng xa gc.
b. inh luat Gay-luytxc
Nm 1800, nghin cuu cc qu trnh dng tch, dng p cua cc cht kh Gay-
Luytxc d tm ra cc dinh lut sau dy:
- Trong qu trnh dng tch cua mt khi kh, p sut ty l voi nhit d tuyt di:
- Trong qu trnh dng p cua mt khi kh, th tch ty l voi nhit d tuyt di:
Trn d thi dng toa d OPT v OVT, duong biu din l nhng duong thng qua
gc O.
53
c. Gioi han ung dung cua cc ainh luat thuc nghim
Cc dinh lut Bilo - Marit, Gay - Luytxc chi l cc dinh lut gn dng. Nu p
sut cht kh qu lon v nhit d qu thp tch s P.V v cc hng s hoi khc nhau
cht t, chng thay di tuy theo cht kh v tuy theo nhit d.
Chng ta goi kh l tuong l cht kh hon ton tun theo ba dinh lut ni trn. Hay
cht kh l tuong l cht kh c th bo qua su tuong tc gia cc phn tu, nguyn tu.
Nhiu cht kh o p sut v nhit d trong phng c th coi l kh l tuong
2. PHUONG TRNH TRANG THI CUA KH L TUONG
2.1. Thnh lp phuong trnh trng thi
Xt mt khi luong kh M chuyn tu trang thi I m qua cc thng s l P
1
, V
1
,T
1
,
sang trang thi II c thng s l P
1
, V
2
, T
2
qua trang thi trung gian c cc thng s P
2
,
V
1
, T
1
.
Trong qu trnh dng nhit I sang I'. Ta c:
Trong qu trnh dng p tu I' sang II. Ta c:
Thay V'
1
, vo ta c:
Do d:
54
Vy ty s:
T
PV
o trang thi du bng nhau v ta vit:
Ta thy tri s B phu thuc don vi do P, V, T v phu thuc khi luong kh M v ban
cht kh ta. Theo dinh lut Avgadr o p sut Pa = 1.013.10
5
N/m
2
nhit d T
0
=
273,13 K th tch cua kilemol cua moi cht kh du bng V
0
= 22,4 m
3
, vy cng thuc
(*) vit cho 1 kilmol th tch.
V ta c:
Trong d R l hng s kh dng voi moi cht kh.
Trong diu kin cng p sut v nhit d, th tch cht kh ty l voi khi luong kh.
Do d nu moi V l th tch ung voi khi luong M Kg; V
0
l th tch ung voi khi
luong, Kg = 1 Kmol th ta c:
Ta duoc dang khc cua phuong trnh trang thi cua kh l tuong:
2.2. Gi tr| cua hang s R
Khi nhit d v p sut o diu kin T
0
= 273,13
0
k; Pa: 1,013.10
5
N/m
2
, vy o trang
thi tiu chun ny ta c:
55
CHUONG 2
CC NGUYN L NHIJT DONG LJC HOC
1. NGUYN L TH NHT CUA NHIJT DONG LJC HOC
1.1. Ni nang cua mt h nhit dng. Cng v nhit
1.1.1. H nhit dng
Moi tp hop cc vt duoc xc dinh hon ton boi mt s cc thng s vi m, dc
lp voi nhau duoc goi l h s vi m hay h nhit dng. Goi tt l h.
Tt ca cc vt cn lai, ngoi h ngoai vt di voi h hay mi truong xung quanh
cua h.
H bao gm h c lp v khng c lp. H khng c lp l h c tuong tc voi mi
truong bn ngoi. Trong nhng su tuong tc ny se c su trao di cng v nhit. Nu
h v mi truong khng trao di nhit th h c lp di voi ngoai vt v phuong din
nhit. Trong truong hop d ta ni rng gia h v ngoai vt c mt vo cch nhit. Nu
h v ngoai vt trao di nhit nhung khng sinh cng th h l c lp v phuong din
co hoc. H goi l c lp nu n hon ton khng tuong tc v trao di nng luong voi
mi truong bn ngoi.
1.1.2. Ni nng
Ta bit vt cht lun lun vn dng v nng luong cua mt h l mt dai luong xc
dinh muc d vn dng cua vt cht o trang thi d. O mt trang thi, h c cc dang
vn dng xc dinh v do d c mt nng luong xc dinh. Khi trang thi cua h thay
di th nng luong cua h thay di. Nng luong l mt hm trang thi.
Nng luong cua h gm dng nng ung voi chuyn dng c huong (chuyn dng
co) cua h, th nng cua h trong truong luc v phn nng luong ung voi vn dng bn
trong h tuc l ni nng cua h
W = W
d
+ W
t
+ U
Tuy theo tnh cht cua chuyn dng v tuong tc cc phn tu cu tao nn vt, ta c
th chia ni nng thnh cc phn sau dy:
a. Dng nng chuyn dng hn loan cua cc phn tu (tinh tin v quay)
b. Th nng gy boi cc luc tuong tc phn tu.
c. Dng nng v th nng chuyn dng dao dng cua cc nguyn tu trong phn tu.
Trong nhit dng hoc, ta gia thuyt rng chuyn dng c huong cua h khng dng
k v h khng dt trong truong no do d nng luong cua h dng bng ni nng cua
h. Ni nng cua h l mt hm cua trang thi. Trong nhit dng hoc diu quan trong
56
khng phai l tnh ni nng U m l d bin thin AU cua n khi bin di tu trang thi
ny sang trang thi khc. Do d vic chon gc tnh ni nng khng quan trong. Thng
thuong nguoi ta gia thuyt rng ni nng cua h bng khng o nhit d khng tuyt
di (T = 0K).
1.1.3. Cng v nhit - s ph thuc cua cng v nhit vo qu trnh bin di
trng thi
a. Cng v nhit
Cng v nhit l hai khi nim quan trong trong nhit dng hoc.
Th nghim chung to rng khi cc h khc nhau tuong tc voi nhau th chng trao
di voi nhau mt nng luong no d. C hai dang truyn nng luong:
Mt l dang truyn nng luong lm tng muc d chuyn dng c trt tu cua
vt.Trong nhit dng hoc cung nhu trong co hoc nguoi ta goi dang truyn nng luong
ny l cng.
Th du: Kh dn no trong xylanh lm pittng chuyn dng. Nhu vy kh d truyn
nng luong cho pittng duoi dang cng.
- Hai l nng luong duoc trao di truc tip gia cc phn tu chuyn dng hn loan
cua nhng vt tuong tc voi nhau. Khi h duoc trao di nng luong, muc d chuyn
dng hn loan cua cc phn tu cua h v do d ni nng cua h tng ln hay giam di.
Trong nhit dng hoc nguoi ta goi dang truyn nng luong d l nhit.
Th du: Cho vt lanh tip xc vt nng, cc phn tu chuyn dng nhanh cua vt
nng va cham voi cc phn tu cua vt lanh chuyn dng chm hon v truyn cho
chng mt phn dng nng cua mnh. Do d ni nng cua vt nng tng ln, ni nng
cua vt nng giam di. Qu trnh tng giam ny se dung lai khi no nhit d cua hai vt
bng nhau.
Tm lai: Cng v nhit du l nhng dai luong do muc d trao di nng luong
gia cc h. Su khc nhau su sc gia cng v nhit o ch cng lin quan dn chuyn
dng c trt tu, c nhit lin quan toi chuyn dng hn loan cua cc phn tu cua h
nhung chng c mt mi lin h cht che voi nhau v c th chuyn ho ln nhau:
Cng c th bin thnh nhit, nhit c th bin thnh cng. V du: truyn nhit cho vt,
vt nng ln ni nng cua vt tng ln dng thoi vt gin no, nghia l mt phn nhit
d bin thnh cng.
Cn ch rng cng v nhit du l nhng dai luong dng d do muc d trao di
nng luong, nhung chng khng phai l mt dang nng luong.
Cng v nhit chi xut hin trong qu trnh bin di trang thi cua h. O mi trang
thi, h chi c mt gi tri xc dinh cua nng luong, chu khng th c cng v nhit nu
h bin di tu trang thi ny sang mt trang thi khc theo nhng con duong khc
nhau th cng v nhit trong qu trnh bin di d se c nhng gi tri khc nhau. Vy
57
cng v nhit khng phai l nhng hm trang thi m l nhng hm cua qu trnh.
b. Su phu thuc cua cng v nhit vo qu trnh bin ai trang thi
Trong phn ny se xem xt su trao di cng v nhit gia h v mi truong, xt
xem cng v nhit phu thuc vo qu trnh bin di trang thi nhu th no.
Xt h l mt khi kh chua trong xylanh duoc ngn boi mt pittng di chuyn
duoc, p sut cua kh trong xylanh duoc gi o mt gi tri no d nho cc vin ch dt
trn giuong.
Thnh cua xylanh duoc lm bng cht cch
nhit. Dy cua xylanh ho v duoc tip xc voi
ngun nhit c nhit d T diu chinh duoc. O dy,
ngun nhit ta hiu l mt h no d rt lon d n
lun lun gi o mt nhit d khng di khi tip xc
voi cc vt khc. Gia thuyt o trang thi 1 ban du,
khi c p sut P
1
, th tch V
1
, nhit d T
1
. O trang
thi cui 2 kh c p sut P
2
, th tch V
2
, nhit d
T
2
. Qu trnh h thay di tu trang thi dao 1 sang
trang thi cui 2 duoc goi l qu trnh nhit dng.
Trong qu trnh ny nhit c th truyn tu ngun nhit vo h hoc nguoc lai tu
h ra ngun nhit v cng cua h (kh) c th tc dung lm cho pittng dich chuyn ln
hay xung. Ta quy uoc: Nu pittng di ln (kh sinh cng) th cng cua h c gi tri
duong. Nu pittng di xung (kh nhn cng) th cng cua h c gi tri m.
Ngoi ra ta gia thuyt rng, qu trnh dich chuyn pittng trong xylanh xay ra v
cng chm sao cho tai mi thoi dim h o trang thi cn bng nhit dng. V vy ta c
th biu din qu trnh ny trn gian d (p,V). D l d thi p sut P phu thuc vo th
tch V.
Gia thuyt rng c mt s vin ch duoc ly bot khoi pittng. Lc ny kh se dy
pittng dich chuyn ln pha trn mt doan dS, luc F
se c huong ln trn. V dS l
nho do d c th gia thuyt luc F
l hng s trong qu trnh dich chuyn. Nu thit

din cua pittng l S th luc F
se bng P.S, trong d P l p sut cua kh tc dung ln

phuong. Cng nguyn t dA do kh sinh ra trong qu trnh pittng dich chuyn l:
Trong d dV l bin thin th tch cua kh do pittng dich chuyn. Nu gia thuyt
s vin ch duoc bo ra du cp cho th tch cua kh thay di V
1
dn V
2
th cng ton b
do khi kh sinh ra l:
58
D tnh duoc tch phn trn
ta phai bit su thay di cua p
sut khi th tch thay di trong
mt qu trnh cu th no d tu
trang thi du 1 dn trang thi
2. C nhiu cch thay di p
sut P d dua h tu trang thi 1
sang trang thi 2. Trn hnh
biu din mt s cch khc
nhau d dua h tu trang thi 1
dn trang thi Tch phn (*)
(cng do khi thuc hin) chnh l din tch bao boi duong cong trn gian d (P.V). V
du hnh (2.2a) l din tch bao boi 12V
2
V
1
, cng ny c gi tri duong v th tch kh
tng (dV > 0). Nguoc lai, cng thuc hin o qu trnh trn d thi (2.2d) c gi tri m (dv
< 0): qu trnh nn kh.
Ta hy xt su phu thuc cua cng v nhit vo qu trnh trn d thi (2.2b) v
(2.2c).
- D thi (2.2b) biu din qu trnh la2 gm hai qu trnh: dng p 1a v dng tch
a2. Qu trnh dng p 1a c th thuc hin bng cch gi nguyn trong luong giuong v
cho xylanh nhn duoc nhit tu ngun nhit, nhit d kh tng tu T
1
dn T
a
v pittng
dich chuyn ln trn lm th tch tng tu V
1
, dn V
2
. Kt qua l trong qu trnh ny kh
nhn nhit luong Q
1
tu ngun nhit (Q
1
> 0) v sinh cng A (A > 0) c din tch bng
1a
2
V
1
V
2
. Qu trnh dng tch a2 duoc thuc hin bng cch cho xylanh tip xc voi
ngun nhit c nhit d T
2
thp hon T
1
. Vi tr pittng gi nguyn. Trong qu trnh ny
h truyn nhit Q
2
c ngun nhit (Q
2
< 0), kt qua l qu trnh 1a2 h sinh cng v
nhn nhit.
- Qu trnh 1a2 trn d thi (2.2c) cung duoc tao ln tu hai qu trnh dng tch v
dng p nhung bng con duong khc hn. R rng cng h sinh ra trong qu trnh ny
cung nhu mt nhit luong h nhn du nho hon qu trnh trn.
Tm lai: c nhiu cch khc nhau d dua h tu trang thi ny sang trang thi khc.
Cng v nhit h trao di trong qu trnh se phu thuc vo cch dua h tu trang thi
du dn trang thi cui. Hay c th ni cng v nhit l hm cua qu trnh.
1.2. Nguyn l th nht cua nhit dng hc
1.2.1. Pht biu
Nguyn l thu nht l mt truong hop ring cua dinh lut bao ton v bin di
nng luong vn dung vo cc qu trnh vi m (qu trnh nhit dng hoc).
59
D bin thin nng lung ton phn AW cua h trong mt qu trnh bin di v
m c gi trj bng tng cng A v nhit Q m h nhn duc trong qu trnh d.
Trong biu thuc ny cc dai luong du do bng don vi ging nhau.
O trn ta gia thuyt rng co nng cua h khng di (W
d
+ W
t
= const), do d ta c
AW = U v h thuc n tro thnh:
Nghia l: Trong mt qu trnh bin di, d bin thin ni nng cua h c gi trj
bng tng cua cng v nhit m h nhn duc trong qu trnh d.
Dy l pht biu cua nguyn l thu nht nhit dng hoc.
Trong mt s truong hop, d tnh ton thun tin, nguoi ta dng cc k hiu v
pht biu nhu sau: a. Nu A v Q l cng v nhit m h nhn duoc th: A' = - A v Q'
= - Q l cng v nhit m h sinh ra
b. Tu (3) ta c th pht biu nguyn l thu nht nhu sau: Nhit truyn cho h
trong mt qu trnh c gi trj bng d bin thin ni nng cua h v cng do h
sinh ra trong qu trnh d. Cc dai luong DU, A, Q c th duong hay m.
Nu A > 0 v Q > 0 th DU > 0, nghia l khi h thuc su nhn cng v nhit tu bn
ngoi th ni nng cua h tng.
Nu A < 0 v Q < 0 th DU < 0, nghia l khi h thuc su sinh cng v toa nhit ra
bn ngoi th ni nng cua h giam.
1.2.2. H qua
Mt vi truong hop ring cua nguyn l thu nht:
a. Qu trnh aoan nhit
Qu trnh doan nhit l qu trnh khng c su trao di nhit gia h v mi truong.
Ta ni h c vo cch nhit. Qa trnh ny Q = 0 theo biu thuc (2) Cua nguyn l I.
Cng thuc (4) cho ta thy nu h sinh cng (A > 0) th ni nng cua h giam v
nguoc lai.
Trong thuc t qu trnh doan nhit c th duoc thuc hin nu ta cho qu trnh xay
ra rt nhanh sao cho trong thoi gian d nhit chua kip truyn ra ngoi. Qu trnh nn
kh trong bom xe dap chnh l qu trnh nn doan nhit. Kh nhn cng tu bn ngoi
lm tng ni nng do d nng ln (ma st trong bom khng dng k). Qu trnh nn v
dn kh do sng m truyn qua chnh l qu trnh nn, dn doan nhit.
60
b. Qu trnh ang tch
Nu th tch cua h (v du kh) duoc gi khng di th n khng sinh cng. Dt A
= 0 vo biu thuc (2) cua nguyn l I ta c:
Do d trong qu trnh h nhn nhit (Q > 0) th ni nng tng (DU > 0) v nguoc
lai nu h toa nhit (Q < 0) th ni nng giam (DU < 0).
c. Chu trnh
L qu trnh sau khi h trao di cng v nhit h
lai quay tro v trang thi ban du.
Chu trnh duoc biu din trn gian d (P). V bng
mt duong cong khp kn (Hnh 2.3) ta goi l chu
trnh thun. Nguoc lai, nu chu trnh duoc thuc hin
nguoc chiu kim dng h th d l chu trnh nghich,
chu trnh din bin duoc ca hai chiu duoc goi l chu
trnh thun nghich.
Khi thuc hin chu trnh, ni nng cua h khng di DU = 0.
Biu thuc (5) c nghia l:
- Nu h sinh cng (A > 0) th phai nhn nhit (Q > 0).
- Nu h nhn cng (A < 0) th h toa nhit. V gi tri Q A =
Nhu vy theo nguyn l I, dng co (hoat dng theo chu trnh) mun sinh cng th
phai nhn nhit tu bn ngoi. Khng th c dng co khng nhn nhit m vn sinh
cng hoc sinh cng lon hon nhit nhn duoc. Nhng dng co c tnh cht trn duoc
goi l dng co vinh cuu loai I.
Nguyn l I khng dinh khng th ch tao dng co vinh cn loai I. D chnh
nghia cua nguyn l I nhit dng hoc.
* Ngun gc nng luong cua co th
Tnh cht sinh nhit l tnh cht tng qut cua vt cht sng, n cung dc trung cho
t bo dang c chuyn ho co ban.
Nhng chuc nng sinh l bt ky cung ko theo su sinh nhit. Di voi dng vt v
con nguoi, ngun gc cua nhit luong l thuc n. Thuc n duoc co th su dung thng
qua qu trnh dng ho d cai tao cc t chuc tao thnh cht du tr vt cht v nng
luong trong co th, pht sinh nhit d duy tr nhit d co th chng lai su mt mt
nhit vo mi truong xung quanh, dng d sinh cng trong cc hoat dng co hoc cua
co th c sinh cng.
61
Nhiu th nghim trn dng vt v nguoi chung to rng khi khng sinh cng o mi
truong bn ngoi, luong nhit tng cng cho co th sinh ra gn bng luong nhit sinh
ra do dt cc vt cht hu co nm trong thnh phn thuc n cho toi khi thnh CO
2
v
H
2
O.
Nu ta goi AQ l nhit luong sinh ra do qu trnh dng ho thuc n. AE l phn
mt mt nng luong vo mi truong xung quanh, AA l cng m co th thuc hin d
chng lai luc cua mi truong bn ngoi, AM l nng luong du tr duoi dang ho nng
th nguyn l thu nht cua nhit dng hoc p dung cho mt h thng sng duoc vit
duoi dang:
Dy cung l phuong trnh co ban cua cn bng nhit di voi co th nguoi.
2. NGUYN L TH HAI CUA NHIJT DONG LJC HOC
2.1. My nhit
My nhit l mt h thng bin nhit thnh cng hoc bin cng thnh nhit.
Cc cht vn chuyn c
tc dung bin nhit thnh cng
thnh nhit trong cc my
nhit duoc goi l tc nhn. Khi
my nhit hoat dng, tc nhn
trao di nhit voi hai ngun
nhit voi nhit d khc.
2.1.1. Dng co nhit
Dng co nhit l loai my bin nhit thnh cng.
V du trn hnh (2.4a) ve so d cua mt dng co nhit. Tc nhn bin di theo chu
trnh thun nghia l duong cong biu din chu trnh c chiu kim dng h v dng co
sinh cng.
Nu mt chu trnh tc nhn nhn cua ngun nng mt nhit luong Q
1
v nha cho
ngun lanh mt nhit luong Q
2
v sinh cng A th cng A bng
2 1
Q Q v bng Q .
Nguoi ta dinh nghia hiu sut cua dng co nhit k hiu l T
1
l ty s cng thuc
hin duoc trong chu trnh (ci ta thu duoc) v nhit luong hp thu trong qu trnh y
(ci ta phai mt tin d c).
Theo cng thuc (6) T
1
chi bng 1 hay 100% khi
2
Q = 0. Tuc l khng c nhit
luong thua truyn cho ngun lanh. Dng co nhu vy duoc goi l dng co vinh cuu loai
62
2. Dng co ny chi trao di nhit voi mt ngun nhit v sinh cng. Trong thuc t d
c c gng my cung khng ch tao duoc dng co nhu vy.
2.1.2. My lm lanh
Nhit duoc truyn mt cch tu
pht tu noi nng sang noi lanh. Khng
c qu trnh truyn nhit tu nhin theo
huong nguoc lai.
My lm lanh l my lm nhim
vu chuyn nhit luong tu noi c nhit
d thp dn noi c nhit d cao.
Hnh 2.5a ve so d my lm lanh.
Khi thuc hin chu trnh (nghich) tc nhn nhn nhit luong Q
2
tu ngun lanh T
2
v
nhn mt cng A tu ngoi. Cng A v nhit luong Q
2
duoc tng hop thnh dang nng
luong nhit Q
1
truyn cho ngun nng T
1
. Mt v du cua my lm lanh l tu lanh dng
trong gia dinh. Ngun lanh T
2
l bung lanh dng d dung thuc n.
Cng cua tu lanh nhn duoc l cng do m to nn kh. Ngoi ra cc my diu ho
nhit d cung thuc loai cc my lm lanh.
Muc dch cua cc my lm lanh l chuyn nng luong duoi dang nhit tu ngun
lanh dn ngun nng duoi tc dung cua cng ngoai luc ln tc nhn.
D dnh gi hiu sut cua my, nguoi ta dua ra dai luong goi l h s lm lanh K:
H s lm lanh cng cao my lm lanh cng tt di voi tu lanh m khng cn nhn
cng tu bn ngoi. V A = 0 do d K c gi tri lon v cng. Trong thuc t khng th
ch tao duoc my lm lanh vinh cuu.
2.2. Pht biu cua nguyn l hai
Nguyn l thu hai rt ra tu thuc nghim nghin cuu cc qu trnh xay ra trong tu
nhin. C nhiu cch pht biu nguyn l hai, o dy chi trnh by 2 pht biu.
2.2.1. Pht biu cua Claodiut
Nhit khng th t truyn t vt lnh sang vt nng hon m khng km theo s
bin di no ca.
2.2.2. Pht biu cua Tm xon
Khng th ch to duc dng co vnh cuu loi hai.
63
* Ch : Hai cch pht biu trn l hon ton tuong duong nhau. Ta c th d dng
chung minh diu ny.
Gia su c mt vt sinh cng A bng cch ly nhit tu mt ngun c nhit d Tz
no d (vi pham nguyn l hai trong pht biu cua Tm xon) c th dem cng A cung
cp cho mt vt c nhit d T
1
> T
2
bng mt qu trnh ma st, cng A duoc bin hon
ton thnh nhit; nghia l vt c nhit d T
1
nhn duoc nhit luong dng bng Q. Cui
cng, kt qua duy nht cua dy qu trnh trn l truyn duoc nng luong duoi dang
nhit tu vt lanh hon sang vt nng hon. Diu ny vi pham nguyn l hai trong cch
pht biu Claodiut. Nhu vy chung minh trn chung to hai cch pht biu tuong duong
nhau.
3. ENTROPI V NGUYN L TH HAI CUA NHIT DONG LJC HOC
3.1. Qu trnh thun ngh|ch
3.1.1. My nhit l tuong
Trong phn my nhit ta d thy rng khng th tn tai mt dng co vinh cuu,
nghia l khng th tn tai dng co thuc hin voi hiu sut 100%.Vy hiu sut ti da l
mt dng co thuc dat duoc l bao nhiu?
D nghin cuu d phuc tap ta dua ra m hnh my nhit l tuong. N chnh l
truong hop gioi han cua my nhit thuc t.
My nhit l tuong gm mt xylanh c pittng chua kh l tuong, cc ngun nhit
T
1
v T
2
. Thnh xi lanh duoc cch nhit. O dy tc nhn (hay h) l kh l tuong.
Xylanh, pittng, thnh cch nhit v hai ngun nhit l mi truong cua h.
Ta gia thit, my nhit l tuong khng c ma st, dng xoy v su mt nhit. D l
nhng diu m trong thuc t ta mong mun han ch toi muc ti da. Ngoi ra gia thuyt
rng moi qu trnh nhu dn kh, nn kh, thay di p sut nhit d cua kh du xay ra
rt chm. Do vy cc qu trnh ny c th coi nhu nhng qu trnh chun cn bng.
3.1.2. Qu trnh thuan nghich
Qu trnh din bin theo chiu tu trang thi A dn B theo cc trang thi trung gian
1,2,3... duoc goi l qu trnh thun nghich nu ta thay di diu kin mi truong d rt
t h c th thay di chiu din bin tu B sang A qua ln luot dy du cc qu trnh
trung gian ....3,2,1.
Qu trnh din bin tu A B khng thun nghich nu nhu din bin theo chiu
nghich h khng qua lai moi trang thi nhu d qua trong chiu thun. Qu trnh khng
thun nghich khng phai l mt qu trnh cn bng, do d khng biu din trn gian d
trang thi, v du gian d (P,V).
Cc qu trnh xay ra trong tu nhin du l cc qu trnh thun nghich. V du qu
trnh dao dng cua con lc, do c ma st nn bin d cua n giam dn v con lc
64
khng tro v dng cc trang thi truoc cua n. Cc qu trnh co hoc c ma st du l
qu trnh khng thun nghich. Qu trnh gin no khng kh vo trong chn khng hoc
tu noi c p sut cao dn noi c p sut thp cung l qu trnh khng thun nghich.
Nhit chi truyn tu noi nng sang noi lanh, do d qu trnh truyn nhit l khng
thun nghich.
Hin tuong truyn nhit chi thun nghich khi nhit d cua cc vt tip xc bng
nhau. Ngoi ra qu trnh truyn nhit cung phai v cng chm.
Theo dinh nghia cua qu trnh thun nghich th tung trang thi cua qu trnh ny
du l trang thi cn bng. Do d c th kt lun: Moi qu trnh chun cn bng du l
qu trnh thun nghich. Ta thy rng cc qu trnh xay ra o my nhit l tuong l qu
trnh thun nghich. Diu d c nghia l my nhit l tuong c th hoat dng theo ca
hai chiu thun (dng co nhit) nghich (my lm lanh). Trong hai chiu cng v nhit
chi di du khng thay di gi tri. My nhit l tuong l my nhit thun nghich.
Khng tn tai qu trnh thun nghich trong thin nhin, v vy dng co thun nghich
mang tn dng co nhit l tuong.
3.2. Chu trnh Cc n (Carno)
Ta hy tm mt chu trnh m tc nhn l kh l tuong v thoa mn diu kin l mt
my nhit
thun nghich. Nhu vy chu
trnh m my nhit thuc hin
phai l mt chu trnh thun
nghich. Mun vy n phai duoc
tao ln tu cc qu trnh thun
nghich. Chu trnh Cc n thoa
mn diu kin trn. C bao gm
hai qu trnh dng nhit thun
nghich v hai qu trnh doan
nhit thun nghich.
(Hnh 2.6) m ta hoat dng cua chu trnh v (Hnh 2.7) din ta chu trnh trn gian
d (P,V)
Qua bn buoc:
* Buoc 1: Xylanh tip xc voi ngun nng T
1
. Kh l tuong o trang thi ban du
A, ung voi nhit d T
1
, p sut P
A
, th tch V
A
trn gian d (P,V). Bot dn trong luong
cua pittng d kh dn chm dn dim B trn gian d (P,V). Nhit d kh vn gi
nguyn T
1
v kh d nhn nhit luong Q
l
tu ngun nng T
1
. Dy l qu trnh dng
nhit, do d ni nng cua kh khng di v tt ca nhit hp thu du bin thnh cng
duong v kh dn ra.
65
* Buoc 2: Thay ngun nhit T bng thnh cch
nhit bot dn trong luong cua pittng do d kh dn
chm dn dim C. Qu trnh dn BC l doan nhit v
c thnh cch nhit v c thnh cch nhit. H thuc
hin cng duong do tip tuc dn. Nhit d giam
xung T
2
v nng luong dng d thuc hin cng co
hoc ly tu ni nng cua kh (theo biu thuc cua
nguyn l I).
* Buoc 3: Bo thnh cch nhit v cho xylanh tip xc voi ngun nhit c nhit d
thp T
2
. Bng cch thm dn trong luong cua pittng kh nn chm dn dim D.
Nhit d T
2
khng di. Trong qu trnh nn ny, kh d truyn cho ngun lanh T
2
nhit luong Q
2
, V
1
qu trnh nn l dng nhit, nn theo nguyn l I ni nng AU = 0.
Do d Q
2
c gi tri bng cng do kh thuc hin cng ny m v pittong ln xung.
* Buoc 4: Cho xylanh tip xc voi thnh cch nhit v thm nng luong sao cho
khi nn chm dn trang thi ban du A. Chu trnh duoc kt thc v c vo cch nhit
nn qu trnh nn l doan nhit. Kh nhn cng v nhit d cua n tng ln dn T.
Nguoi ta chung minh duoc, dng co chay theo chu trnh Cc n c hiu sut bng:
Theo biu thuc (8) hiu sut my chi phu thuc vo nhit d cua ngun nng v
ngun lanh. Thuc nghim d chung minh rng hiu sut cua dng co nhit chay theo
chu trnh Cc n l cuc dai.
V my nhit chay theo chu trnh Cc n thun nghich nn nu ta cho chay theo
chiu nghich ta se duoc my lm lanh Cc n c hiu sut cho boi biu thuc:
3.3. D|nh l cc n
3.3.1. inh l
Khng c mt dng co thc no chy vi hai ngun nhit cho truc li c hiu
sut ln hon hiu sut cua dng co chy theo chu trnh Cc n vi hai ngun nhit.
3.3.2. Chng minh djnh l
Chung minh bng phan chung: Gia su tn tai mt dng co X m hiu sut q
x
cua
n lon hon hiu sut chay theo chu trnh Cc n.
66
Ta tao thit bi ghp bng
cch cho dng co X ghp voi
dng co Cc n chay theo chiu
nghich (my lm lanh Cc n).
Gia su rng cng m my lm
lanh Cc n nhn d hoat dng
ly tu cng do dng co X san
ra.Theo hnh 2.8 v theo gia
thuyt ta c:
Diu kin (10) thoa mn khi lai
1 1
Q Q > cng do dng co X sinh ra dng bng
cng do my lanh Cc n nhn vo.
Tu (II) suy ra:
Theo (12) th Q > 0
Q chnh l nhit luong m thit bi ghp trao di voi ngun nhit. Kt qua l thit bi
ghp nhn nhit luong Q tu ngun lanh (Q =
2 2
Q Q v nha cho ngun nng mt
luong nhit cung bng Q (Q =
1 1
Q Q ) v khng nhn cng tu bn ngoi. Thit bi
ghp chnh l my lm lanh vinh cuu v nhit luong tu dng chuyn tu ngun lanh
sang ngun nng. Thit bi ny khng tn tai, do d lix khng th lon hon q
Cc n
.
Thuc nghim d chung minh duoc rng tt ca cc my nhit thun nghich hoat
dng voi hai ngun nhit cho truoc c hiu sut hon ton nhu my nhit. Cc n chay
voi kh l tuong c hai ngun nhit. V vy biu thuc (1) v (2) cua hiu sut my
Cacn c th dng cho tt ca cc my nhit thun nghich d tc nhn khng phai l kh
l tuong .
3.3.3. Kt luan
Tu dinh l Cc n ta rt ra my nhn xt quan trong:
- Nhit khng th bin hon ton thnh cng .
- Hiu sut cua dng co nhit cng lon nu nhit d ngun nng (T
1
) cng cao v
nhit d ngun lanh (T
2
) cng thp. Tu d ta suy ra nhit luong ly tu vt c nhit d
cao c cht luong cao hon nhit luong ly tu vt c nhit d thp hon.
67
- Mun tng hiu sut cua dng co nhit th ngoi cch lm ni trn cn phai ch
tao sao cho dng co ny cng gn dng co thun nghich. Mun vy phai trnh su mt
mt nhit tu ngun do nhit truyn v do ma st.
3.4. Khi nim Entropi
3.4.1. Biu thuc ainh luong cua nguyn l hai
Tu cc biu thuc v hiu sut cua dng co nhit v dng co Cc n ta c
Ta suy ra:
Tuy theo qu trnh nhn nhit hay toa nhit th Q
1
v Q
2
tri du nhau,
V vy ta c th vit:
V Q
1
v Q
2
l nhit luong truyn cho mt chu trnh kn nn phuong trnh (13)
cho bit rng tng dai s cua dai luong Q/T trong chu trnh kn bng 0.
Cng thuc trn khng
nhng dng cho chu trnh
Cc n v cn dng cho bt
ky chu trnh thun nghich
no. Tu mt chu trnh thun
nghich bt l c th coi nhu
duoc tao thnh tu mt s rt
lon cc chu trnh Cc n
nguyn t hep (Hnh 2.9a)
Khi thuc hin nhng chu trnh nguyn t ny th cc cp hai duong dng nhit
duoc thuc hin theo hai ln theo hai chiu nguoc nhau nn khu nhau chi cn lai nhng
duong doan nhit v bo duong dng nhit (Hnh 2.9b). Chng tao ln nhng duong
mp m kn. Nu tng s chu trnh Cc n ln v han th duong gy khc se trng voi
duong cong biu din chu trnh thun nghich d cho. Ta c:
Php cng theo tt ca cc chu trnh Cc n nguyn t by gio thnh:
(Chu trnh thun nghich)
68
Nu chu trnh khng thun nghich th biu thuc (14) vit tng qut:
Du = ung voi chu trnh thun nghich.
Du < ung voi chu trnh khng thun nghich.
H thuc (15) l biu thuc dinh luong tng qut cua nguyn l II.
3.4.2. Hm Entropi v nguyn l tng Entropi
3.4.2.1. Hm Entropi
Di voi qu trnh thun nghich, mt dai luong l hm s trang thi nu khi ta cho
h di qua mt chu trnh thun nghich th tng dai s nhng thay di cua dai luong d
se bng khng. Nu tng d khc khng th dai luong ny khng tro lai gi tri ban du
v khng phan nh tnh cht ring cua h, hay dai luong ny khng phai l hm trang
thi. Tm lai, diu kin chung to mt dai luong x no d l bin s trang thi l:
Di voi qu trnh thun nghich.
So snh (15) voi (16) ta thy dQ/T l vi phn cua mt hm trang thi no d ta
chua duoc bit. Ta goi hm moi ny l entropi cua h v k hiu bng ch S.
Trong h SI don vi cua entropi l J/K.
Cn ch l nhit luong Q v cng A khng phai l hm s trang thi, v
)
= 0 dQ v
)
= 0 dA . Song nhit d T v ni nng A l nhng dai luong phan nh tnh
cht ring cua h, chng l mt hm trang thi. V du khi h thuc hin chu trnh th
bin thin ni nng AU bng khng.
Ta xt mt chu trnh thun nghich duoc tao thnh tu
Theo (17)
V cc qu trnh trn l thun nghich nn:
69
Diu ny c nghia l
)
dS c cng mt gi tri cho bt ky qu trnh thun nghich
no di tu trang thi a dn trang thi b. Ni cch khc tch phn (18) khng phu thuc
vo duong di m chi phu thuc vo entropi cua trang thi du a v trang thi cui b. Ta
c th vit:
Biu thuc (19) ly theo bt ky qu trnh thun nghich no c trang thi du a v
trang thi cui. Trong thuc t ta lun lun xt bin thin cua entropi trong mt qu
trnh, nghia l xt S
b
-S
a
chu khng xc dinh gi tri entropi cua mt trang thi. Entropi
cua mt trang thi c th xc dinh sai km nhau mt hng s cng.
3.4.2.2. Nguyn l
* Bin thin entropi cua qu trnh thun nghich
Phuong trnh:
) )
=
b
a
b
a
T
dQ
dS chi dng voi qu trnh thun nghich. Nghia l ung voi
qu trnh khng c ma st v xay ra rt chm sao cho o bt ky thoi dim no cung c
th quay nguoc qu trnh bng cch gy ra su thay di v cng nho trong mi truong
xung quanh h.
Biu thuc (19) cho thy rng entropi thay di nu c su trao di nhit gia h v
mi truong.
Nu h nhn nhit th dQ > 0 v entropi cua h tng. Trong khi d entropi cua mi
truong giam voi cng mt luong nhu luong entropi tng cua h.
So di nhu vy l do c bao nhiu nhit luong h nhn o mt nhit d no d th c
by nhiu nhit luong mi truong nhuong cho h o cng nhit d d Su bao ton duoc
thoa mn.
Nghia l nu nhit luong truyn ra khoi h th entropi cua h giam v entropi cua
mi truong tng voi cng mt luong.
Vy: Di voi qu trnh thun nghich, entropi cua h c th tng, giam hoc khng
di. Su thay di entropi cua mi truong se lun lun c cng gi tri nhung nguoc du
voi su thay di entropi cua h. Di voi qu trnh thun nghich, entropi cua h cng
mi truong gi nguyn khng di.
70
* Bin thin entropi cua qu trnh khng thun nghich
Tu (19) ta tnh duoc d bin thin cua qu trnh thun nghich. Ta dng cng thuc
ny c th tnh d bin thin cua qu trnh bt thun nghich, tuy nhin cch tnh phai
qua mt qu trnh trung gian.
Ta bit rng hiu entropi gia hai trang thi cn bng l khng phu thuc cch lm
th no d h dua h tu trang thi ny dn trang thi kia, m chi phu thuc vo trang
thi du v cui. Vy: D tm bin thin entropi di voi mt qu trnh khng thun
nghich gia hai trang thi cn bng ta tm mt qu trnh thun nghich voi cng trang
thi du v cui ri tm bin thin entropi cua qu trnh thun nghich ny theo cng
thuc (19).
V du: Xt su gin no kh l tuong vo chn khng trong bnh cch nhit. Dy l
qu trnh khng thun nghich.
Kh gin no vo chn khng nn khng sinh cng, do d A = 0. Mt khc v bnh
cch nhit voi mi truong nn Q = 0, do d p dung (19) ta c AS = 0. Kt lun ny sai
v di voi qu trnh khng thun nghich, bin thin entropi khng th bng khng.
Theo nguyn l thu nht A = 0; Q = 0 v AU = 0 (v qu trnh ny l qu trnh
dng nhit).
Vy d tnh su bin thin trong qu trnh ny ta dua v tnh su bin thin cua
entropi trong qu trnh thun nghich no d c trang thi du v trang thi cui trng
voi trang thi du v cui cua qu trnh gin kh vo chn khng. V qu trnh dn no
kh vo chn khng l dng nhit nn ta se tm bin thin entropi cua qu trnh thun
nghich dng nhit voi cng dim du vo cui a,b.
Di voi qu trnh dng nhit AU = 0 vy A = Q, do d:
Cng sinh ra trong qu trnh dng nhit
Do d:
V V
b
> V
a
dn no vo chn khng nn entropi tng trong qu trnh dn no tu do.
71
Qu trnh dn no ny xay ra trong bnh cch nhit, do d entropi cua mi truong
trong truong hop dn no tu do ny khng thay di. Do d entropi cua h cng mi
truong tng trong qu trnh dn no tu do.
* Pht biu nguyn l
Qu trnh nhit dng thc t xay ra trong mt h lp, entropi cua h lun tng.
3.4.3. Entropi v nguyn l hai cua nhit dng
Nguyn l hai c th pht biu theo cch khc:
Entropi cua h cng mi trung hoc gi khng di hoc tng khi c qu trnh
nhit dng dua h t mt trng thi cn bng dn mt trng thi cn bng khc.
Nhu vy khng c cch no lm cho entropi cua h cng mi truong giam. Tt
nhin entropi cua h giam nhung km theo d phai c su tng t nht l bng hoc lon
hon cua entropi mi truong.
3.4.4. ngha cua entropi
3.4.4.1. Entropi l aai luong chi huong cua thoi gian
Dua vo nguyn l tng entropi ta c th kt lun rng khng c mt qu trnh no
trong tu nhin l hon ton thun nghich, do d tt ca cc qu trnh tu pht du din ra
theo chiu tng entropi. Trong thuc t c th chng ta se tm thy h dc bit no d
m qu trnh tu pht lai l trnh giam entropi. Nhung chc chn rng entropi cua h
phai tng mt luong lon hon su giam entropi cua h. Cui cng ta c th tng kt
cua hai nguyn l mt v hai nhit dng hoc nhu sau:
- Nng luong cua vu tru gi khng di
- Entropi cua vu tru lun lun tng.
3.4.4.2. Entropi l thuoc ao muc a hn an cua nguyn tu
Entropi cung lin quan toi su hn dn cua h. Khi entropi tng th muc d hn dn
cua nguyn tu cung tng.
V du: Qu trnh gin no kh vo chn khng entropi tng, su hn dn cua nguyn
tu cung tng v o trang thi moi vi tr trong khng gian tng ln so voi truoc.
Bnzoman d tm ra mi lin h gia entropi v su hn dn nguyn tu:
S = K.lnW. (23)
Trong d: S l entropi cua h.
K l hng s Bnzoman
W l d do muc hn dn cua h.
72
CHUONG 3
CHT LONG
1. CU TAO V CHUYEN DONG PHN TU CUA CHT LONG
1.1.Trng thi long cua cc cht
Nguoi ta thy lc nhit d thp hon nhit d toi han no d, nu nn manh cht
kh, n se bin sang trang thi long. Thuc nghim chung to rng nu tip tuc lm lanh
cht long se dng dc v chuyn sang th rn. Vy c th ni trang thi long l trang
thi trung gian gia trang thi kh v rn. Tuy theo nhit d v p sut, cht long c
tnh cht gn cht kh v gn cht rn.
O nhit d gn nhit d toi han khng cn ranh gioi gia long v kh na.
O nhit d gn nhit d dng dc, cht long lai c nhiu tnh cht tuong tu cht
rn, lc d cc phn tu lai khng hon ton chuyn dng hn dn m chng sp xp
tuong di tuong tu, gn ging nhu cc tinh th cht rn. Tuy nhin o trang thi bnh
thuong, cht long c nhiu tnh cht khc cht kh v cht rn, v du: tnh chay duoc,
khng c hnh dang xc dinh...
Tnh cht hai mt cht long lin quan dn cu tao v chuyn dng phn tu cua n.
1.2. Cu to v chuyn dng phn tu cua cht long
Ta bit rng nng luong chuyn dng nhit cua cc phn tu cht long vo c d
su cua h th nng. Nhu vy nng luong ung voi mt bc tu do 1/2Kt se b hon d
su cua h; do d cc phn tu cht long khng dich chuyn tu do m chi thuc hin cc
dao dng quanh vi tr cn bng. Tuy nhin gi tri 1/2K.T khng nho hon d su cua h
th nng nhiu qu, v vy do thng ging dng nng phn tu du lon v phn tu c th
vuot qua h th nng d di chuyn dn mt vi tr cn bng moi. Nguoi ta ni cc phn
tu cht long sng doi "du muc" sau mt thoi gian "dinh cu" phn tu lai "nh lu di".
Thoi gian dao dng quanh vi tr cn bng cua cht long phu thuc vo nhit d. Khi
tng nhit d thoi gian d giam, o nhit d gn nhit d dng dc, thoi gian d rt lon.
Nghin cuu v chuyn dng phn tu trong cht long, nguoi ta dng cng thuc:
Trong d:
t: thoi gian dao dng trung bnh cua phn tu quanh mt vi tr cn bng
k : Hng s Bnzoman.
T : nhit d tuyt di
73
t
0
: chu ky dao dng trung bnh cua phn tu quanh vi tr cn bng.
W: nng luong hoat dng cua phn tu.
Voi nuoc o nhit d thng thuong t =10
-11
giy, trong khi d t
0
= 10
-13
giy. Nhu
vy, cu dao dng khoang 100 chu ky, phn tu nuoc lai dich di ch khc.
2. CC HIJN TUONG MAT NGOI CUA CHT LONG
2.1. p sut phn tu
Mt cu bao v: Trong cht long khoang cch gia cc phn tu l nho hon so voi cht
kh, v vy luc ht phn tu dng vai tr dng k. Tuy nhin luc ht phn tu giam nhanh
theo khoang cch, do d chi nhng phn tu cch nhau mt khoang nho hon 2r vo c
10
-9
m moi tc dung ln nhau. Nu tu mt phn tu lm tm, ta ve mt mt cu bn knh
r th phn tu trn chi tuong tc voi cc phn tu nm trong mt cu d. Mt cu nhu vy
duoc goi l mt cu bao v (Hnh 3.1)
p sut phn tu: o vi tr (1), cc phn tu nm su trong lng cht long, mt cu bao
v cua chng nm hon ton trong cht long, luc tc dung ln mi phn tu d v moi
pha b tru cho nhau. Di voi cc phn tu nm o vi tr (3), chng nm o lop mt ngoi
(c b dy nho hon 10
-9
m) th mt cu bao v cua chng khng hon ton nm trong
cht long, c mt phn nm trong khng kh, ht cc phn tu ny ln pha trn voi mt
luc rt yu, khng dng k, cn cc phn tu cht long o duoi ht cc phn tu ny voi
mt luc lon hon, do d luc tc dung ln mi phn tu d khng b tru cho nhau v mi
phn tu chiu mt luc tng hop huong vo trong cht long. Luc ny p ln phn cht
long pha trong v gy nn mt p sut goi l p sut phn tu. Di voi nuoc p sut
phn tu c gi tri dn hng van atmophe.
* Dc dim: Mc du p sut phn tu rt lon nhung n khng nn duoc cc phn
tu o pha trong st nhau lai.
V khi cc phn tu st lai gn nhau mt khoang cch nho hon r
0
(r
0
l khoang cch
m tai d luc ht cn bng voi luc dy) th lc d luc dy lai chng lai p sut phn tu
v lm cho cc phn tu khng st lai nhau.
Do d cc cht long c tnh kh nn .
Cn ch rng khng th do duoc p sut phn tu v n lun lun huong vo trong
lng cht long, n khng tc dung ln thnh bnh v ln nhng vt nhng vo trong
cht long.
74
2.2. Nang lung mt ngoi v sc cang mt ngoi cua cht long
2.2.1. Nng lung mt ngoi cua cht long
Lop mt ngoi cua cht long c nhng tnh cht khc voi phn bn trong cua cht
long. Ta bit rng cc phn tu lop ngoi bi cc phn tu o pha trong ht, v vy nng
luong cua chng ngoi dng nng chuyn dng nhit cn c th nng quy dinh boi cc
luc ht d. Nu nhit d dng du, th nng luong trung bnh chuyn dng nhit cua
cc phn tu mt ngoi v pha trong ging nhau, cn v th nng th khi dem phn tu
tu cc lop trong ra mt ngoi, ta cn thuc hin mt cng chng lai luc ht phn tu cng
d cung lm tng th nng phn tu. Do d cc phn tu o lop mt ngoi c th nng lon
hon so voi th nng cua cc phn tu pha trong. Nhu vy cc phn tu mt ngoi c
nng luong tng cng lon hon so voi nng luong cua cc phn tu pha trong. Phn
nng luong lon hon a auoc goi l nng luong mt ngoi cua chat long.
S phn tu lop mt ngoi cng nhiu th nng luong mt ngoi cng lon, v vy
nng luong mt ngoi ty l voi din tch mt ngoi.
Goi AE v AS l nng luong v din tch mt ngoi, ta c
AE = oA S (1)
o l mt h s ty l phu thuc cht long goi l h s suc cng mt ngoi. Trong h
SI don vi cua o l Jun trn mt vung (J/m
2
=N/m).
Ta bit rng mt h o trang thi cn bng bn lc th nng cuc tiu, v vy cht
long o trang thi cn bng bn lc din tch mt ngoi cua n nho nht. Thng thuong
do tc dung cua trong luc nn cht long chon phn duoi cua bnh chua v mt ngoi
l mt thong nm ngang nhung nu ta khu tc dung cua trong luc, th khi cht long
se c dang hnh cu, tuc l hnh c din tch mt ngoi nho nht trong cc hnh c cng
th tch.
Th nghim sau dy cho ta thy diu d. Bo mt t giot du vo trong dung dich
ruou cng ty trong (khng ho tan du); trong luong cua cc giot du trit tiu boi suc
dy Acsimet nn cc giot du c dang nhng qua cu lo lung trong dung dich.
Nu ly mt khung dy thp nhng vo nuoc x phng ta se duoc mt mng x
phng phu kn khung. Tha vo d mt vng chi ri choc thung mng x phng o pha
75
trong vng chi, vng chi se tro thnh hnh trn. So di nhu vy v do diu kin nng
luong cuc tiu nn din tch mng x phng cn lai phai nho nht, tuc l din tch
thung phai lon nht. Mun vy th din tch thung phai l hnh trn, v trong cc hnh
cng chu vi, hnh trn c din tch lon nht.
2.2.2. Sc cng mt ngoi
Cc th nghim trn dy chung to
din tch mt ngoi cua cht long c
khuynh huong tu co lai, v vy mt
phuong din no dy, mt ngoi cht
long ging nhu mt mng cao su bi
cng.
D gi nguyn tnh trang mt ngoi cua cht long, ta phai tc dung ln chu vi mt
ngoi nhng luc vung gc voi duong chu vi v tip tuyn voi mt ngoi, luc d goi l
suc cng mt ngoi.
tnh gi tri suc cng mt ngoi nguoi ta lm th nghim sau:
Ly mt khung dy thp c canh MN chiu di bng 1, c th linh dng duoc
(Hnh 4).
Nhng khung vo nuoc x phng v ly ra, ta duoc mng x phng. D mng x
phng khoi co lai cn phai tc dung ln MN mt luc F
dng bng suc cng mt ngoi.

Dich chuyn canh MN mt doan Ax din tch mt ngoi tng ln mt luong l:
So di c thua s 2 trong v phai l v mng x phng c hai mt ngoi o hai pha.
Cng thuc hin boi luc F
trong dich chuyn Ax l:

Cng ny dng d lm tng din tch mt ngoi ln AS, tuc l d lm tng nng
luong mt ngoi ln mt luong AE. Theo (1) ta c:
Tu d ta suy ra:
2.1 chnh l chiu di cua dung knh chu vi.
Truong hop tng qut, suc cng c th thay di duoc doc theo duong chu vi, lc
d xt mt doan Al du nho cua chu vi, ta p dung cng thuc trn:
76
Trong d AF l suc cng tc dung ln doan Al.
Tu (2) ta thy nu Al bng mt don vi chiu di th o = AF. V vy c th dinh
nghia o nhu sau: H s sc cng mt ngoi l mt di lung vt l v trj s bng sc
cng mt ngoi tc dng ln mt don vj chu vi mt ngoi.
Trong h SI, o do bng don vi Niuton/met. Voi mt cht long cho truoc, o phu
thuc nhit d, khi nhit d tng th o giam.
Bang sau c gi tri suc cng mt ngoi cua mt s cht long o 20
o
C
Cht long o 20
o
C.
o (N/m)
Nuoc 0,073
Thuy ngn 0,540
E te 0,017
Ung dung cua hin tuong:
- Giai thch su tao thnh lop bot trong chat long: Gia su c mt bot khng kh o
trong cht long, n se ni ln mt. Toi mt cht long, bot kh se di mt lop mong cht
long c dang hnh vm. Nu bot khng kh du nho th n khng th x rch lop mt
ngoi v chiu o duoi mt cht long. Nhng bot nho nhu vy tao thnh lop bot.
- Su tao thnh giot khi chat long chay qua mt l nho: Khi cht long chay ra khoi
mt ng thng dung th do suc cng mt ngoi, cht long khng th ngay mt lc chay
ra khoi ng. Cht long chay ra tu tu v pha trn giot cht long bi tht lai. Lc trong
luong giot cht long thng suc cng mt ngoi th ch tht bi dut v tao thnh mt giot
nuoc roi xung.
Nu l rt nho v p sut cht long khng du lon, giot cht long se khng chay ra
ngoi duoc. Th du nuoc mua khng chay qua duoc cc l nho cua vai bat ... Chnh
diu d trong Y hoc nguoi ta c th ly giot thuc lm don vi liu.
2.3. Hin tung dnh ut v khng dnh ut
Thng thuong, diu kin cn bng thuy tinh mt thong cht long l mt nm ngang.
Nhung o ch cht long tip xc voi thnh bnh do anh huong cua luc phn tu pha
thnh bnh, mt thong cua cht long bi cong di.
77
Goi O l dim mt thong cham thnh bnh, tai vi tr d khng nhng tn tai luc
ht phn tu cua cht long m cn c luc ht phn tu cua cht rn di voi cht long.
2.3.1. Hin tung dnh ut
Goi F
1
, l tng cng cc luc cua cc phn tu nuoc tc dung ln phn tu A nm st
thnh bnh.
Goi F
2
l tng luc cc phn tu thnh bnh tc dung ln phn tu A.
Truong hop luc F
2
c gi tri s lon hon F
l
th tng hop luc F huong vo thnh
bnh, chnh luc ny d dy cc phn tu cht long x vo thnh bnh tao thnh mt cong
lm: cht long lm uot bnh. Dang mt ngoi cua cht long duoc xc dinh boi gc lm
uot u. D l gc gia tip tuyn cua b mt cht long v thnh bnh tip xc voi cht
long.
Nu u < 90
0
: ta ni cht long lm uot vt. V du: nuoc lm uot thuy tinh, giot du
loang rng trn mt nuoc v.v...
Nu u = 0
0
ta ni lm uot hon ton.
2.3.2. Hin tung khng dnh ut
Truong hop F
2
c tri s b hon F
l
nn tng hop luc F huong vo lng cht long,
luc ny dy cc phn tu x vo lng cht long tao mt cong li: cht long khng lm
uot bnh.
Trong truong hop ny gc ~u> 90
0
. V du thuy ngn trong thuy tinh gc u = 169
0
.
Nu u = 180
0
, cht long khng lm uot hon ton cht rn Gc u phu thuc ban
cht cc cht tip xc voi nhau, phu thuc trang thi b mt tip xc cht long.
78
Hin tuong lm uot v khng lm uot thuong hay gp trong thuc t. Muc lm uot
ngi bt nn moi dnh vo ngi bt, nuoc mua khng lm uot mt s l cy (l mn, l
khoai, sen ...), ung dung trong k thut tuyn khong d lm gu qung v.v...
3. HIJN TUONG MAO DAN
3.1. p sut ph dui mt khum
Nhu ta d bit mt thong cht long do tn tai suc cng mt ngoi nn c th coi
nhu mt mng dn hi, do d n c dang li ln hoc lm xung. B mt cong c xu
huong c din tch tao ra mt p sut AP phu thm vo p sut phn tu.
Truong hop b mt cht long l mt
thong li (cht long khng lm uot cht rn),
din tch ny chiu tc dung cua cc luc do cc
phn mt thong xung quanh ko ra, tip
tuyn mt, c th phn tch thnh luc nm
ngang v luc huong xung duoi. Kt qua
chung l mt thong li chiu tc dung mt p
sut phu AP huong xung pha duoi.
Truong hop mt thong lm, din tch ny chiu tc dung cua cc luc do cc phn
mt thong xung quanh ko ra (tip tuyn mt) c th phn tch thnh luc nm ngang
v luc huong ln trn. Kt qua chung l mt thong lm chiu tc dung mt p sut phu
huong ln trn.
p sut phu A P ny duoc tnh theo cng thuc:
Trong d R l bn knh cua mt cong, o l h s suc cng mt ngoi,
Cng thuc c th chung minh nhu sau:
Xt mt mt cong dang chom cu, dc trung bng bn knh cong R v khu knh r
(Hnh 3.9). Xt mt phn tu Al trn chu vi C, n chiu tc dung cua mt luc cng AF,
AF vung gc voi Al v tip tuyn voi mt cong. Tu cng thuc: AF, Al. Phn tch
F A thnh hai luc thnh phn: thnh phn nm ngang 2 F A v thnh phn thng dung
F A . Tu (Hnh 1):
Thnh phn 1 F A gy ra p sut phu. Tnh suc cng ln cht long bng tng cc luc
1 F A v c d lon:
79
V rng,
_
Al bng chu vi vng trn C, nn ta c:
Luc ny phn phi du v p ln din tch chom cu l t.r
2
, tao ra p sut phu AP.
Do d p sut phu AP se l:
Truong hay mt khum lm:
Hai cng thuc (4) v (5) c th vit chung:
Voi qui uoc: R > 0 nu bn knh mt cu huong v pha cht long.
R < 0 nu bn knh mt cu huong ra khoi cht long.
Truong hop mt thong l mt phng (R =) p sut phu AP = 0.
ngha cua p sut ph trong s chay cua cht long trong ng dn hnh tr l
o ch, trong mt ng dn cht long thuc m c bot kh, p sut phu c th lm cho
cht long khng chay duoc.
Hin tuong bot kh can chuyn dng ny duoc goi l chui hat mao quan.
Tht vy, xt mt ng dn c bot kh bn trong ta thy:
Nu cht long dung yn hai p sut phu AP
1
v AP
2
huong vo mt khum lm. Nu
ng tru du th AP
1
= AP
2
nhung nguoc chiu nhau (Hnh 3.10a).
- Nu cht long chuyn dng (tu tri sang phai chng han) mt 1 bi bet ra, bn knh
cong lon ln, do d: A P
l
= 2o/R
1
se b, mt 2 lm vo, bn knh cong R
2
b di, do d
AP
2
= 2o/R
2
se lon ln. AP
2
c gi tri lon hon AP
1
se can chuyn dng cua cht long
(Hnh 3.10c). Tc dung can chuyn dng cng tng khi c mt chui bot (trinh 3.10b)
goi l chui hat mao quan hoc khi c bot ch phn nhnh .
Tu d ta thy khi c bot kh lot vo mach mu c th lm ngung su tun hon. Do
d cn ch dy ht bot kh truoc kh tim thuc vo tinh mach. Tho ln truoc khi ln
khoi mt nuoc phai cho p luc kh trong b d ln giam tu tu nu khng th kh nito
tan trong mu thot ra nhanh lm phi khng kip bi tit se tao thnh chui hat mao
quan ngn can su tun hon. Nhng phi cng li my bay o tng cao cua kh quyn
nu bung li khng kn cung c th gp tai nan tuong tu nhu tho ln.
80
Goi h ct chiu cao cua cht long trong ng mao dn, S l gc bo.
Trang thi cn bng p sut gia hai dim A v B c cng d cao phai bng nhau:
3.2. Hin tung mao dn
Nhng mt ng thuy tinh c tit din nho vo
mt cc dung cht long th nhn thy mt cht
long trong ng thuy tinh c th lm hoc li,
dng cao hon hay ha thp hon so voi luc ngoi,
d l hin tuong mao dn.
Do hin tuong dnh uot v khng dnh uot b
mt cht long trong ng bi cong se chiu thm mt
p sut phu huong ln trn (mt lm xung) hoc
huong xung duoi (mt li ln) lm giam p sut
kh quyn (hoc tng) trn mt ng.
Do d cht long phai dng ln d cho p sut tai hai dim c cng d cao phai
bng nhau.
Ta tnh d cao dng ln hay ha xung trong ng. Gia su cht long lm uot cht rn
(nuoc v thuy tinh), tit din cong cua mt thong l mt chom cu bn knh R
Bn knh cong R thuong kh xc dinh nn ta thay bng bn knh r cua ng mao
quan. Ta c biu thuc:
81
Cng thuc (7) duoc goi l cng thuc Giurin (jurin). Tu cng thuc (7) ta nhn thy:
du cua cos u cho php xc dinh cht long dng ln hay ha xung trong ng mao dn.
+ Khi 0 < u < t/2: cht long lm uot cht rn th cos u > 0 v cht long dng ln
trong ng (h > 0) .
+ Khi t/2 < u < t: cht long khng lm uot cht rn th cos u < 0 v cht long ha
xung (h < 0).
Tu d ta nhn thy c th xc dinh h s suc cng mt ngoi bng cch do chiu
cao h v bn knh r cua ng mao quan.
Trong truong hop cht long lm uot hon ton cht rn th u = 0
0
. Do d cos u = 1
v cng thuc Guirin tro thnh:
Nhiu hin tuong trong doi sng k thut v tu nhin duoc giai thch bng hin
tuong mao dn: bng, bc dn, giy thm...c kha nng ht cc cht long v khe hep
trong cc cht ny l cc ng mao dn. Cc cht dinh dung nuoc duoc chuyn tu
duoi ln trn o nhng cy cao vi mt, cn nhng cy cao hng chuc mt ngoi hin
tuong mao dn d dn nuoc v cc cht dinh dung nui cy cn c hin tuong thm
thu cua cc t bo sng na v suc mao dn chi dua nhua v cc cht khc ln cao
duoc vi mt.
4. HIJN TUONG SI, HIJN TUONG BAY HOI
4.1. Hin tung bay hoi
Cht long dung trong bnh khng kn thuong c su bay hoi. D l hin tuong cht
long bin thnh cht hoi.
Su bay hoi xay ra trong moi nhit d, nhung nhit d cng cao th su bay hoi xay
ra cng manh. Diu kin d c su bay hoi: mun bay hoi ra khoi mt thong cc phn
tu cht long cn mt dng nng no d d thng luc ht trong cht long, luc d gy ra
boi cc phn tu cht long duoi mt thong.
Goi A l cng gi cc phn tu khoi bay hoi th cc phn tu phai c dng nng thoa
mn cc diu kin sau dy:
82
Trong d: m l khi luong phn tu.
V l thnh phn vn tc theo phuong php tuyn voi mt thong.
Nhit d khi cht long cng cao, s phn tu c vn tc lon cng nhiu, s phn tu
thoa mn diu kin bay hoi tng ln do d hin tuong bay hoi xay ra manh hon.
4.2. Hin tung si
4.2.1. Djnh ngha
Hin tuong si l hin tuong bay hoi khng nhng o trn b mt m ngay ca o
trong khi cht long.
4.2.2. Giai thch
Khi ta dun cht long cc bot hoi xut hin o dy ni dun
v xung quanh thnh ni. Bot hoi o trong lng cht long chiu
tc dung cua cc p sut.
- p sut trn b mt: Pa
- p sut thuy tinh: Pa
- p sut phu: AP
- p sut hoi bo ho.
Trong d p sut hoi bo ho trong bot kh chng lai p sut nn, p sut thuy tinh
v p sut phu. Diu kin si:
Thng thuong p sut thuy tinh rt nho so voi p sut nn P
0
coi P
n
~ 0.
p sut phu AP = 2o/R khi nhit d cng tng bot hoi cng lon dn, vy bn knh
R cng tng, do d p cng giam, thng thuong A P < P
0
c th bo qua duoc.
Vy diu kin si: P
bh
> P
0.
Nhit d khi cht long ung voi diu kin si goi l
nhit d si hay dim si. Di voi mi cht long o diu kin bnh thuong dim si l
mt hng s. Do d nho vo tnh cht ny, ta c th cc dinh dinh tnh cc cht.
4.2.3. Nhit luong si ring (Xs)
Nhit luong si ring (Xs) l nhit luong cn thit d bin mt khi luong cht
long d o nhit d si hon ton bin thnh hoi.
Thuc nghim d xc nhn:
83
Trong d:
0
s
T : nhit d si.
V
h
: th tch ring cua cht o th hoi.
V
l
: th tch ring cua cht o th long.
Ta c:
Ung dung: Dng hp tit trng: P|, do d T
0
| hoc c dung dich o nhit d
thp:P!, do d T
0
!.
84
PHAN TH BA: DIJN T
CHUONG 1
TNH DIJN
1. KHI NIJM MO DAU
1.1 S nhim din do c st:
Tu th ky VI truoc cng nguyn nguoi ta d nhn thy khi dem co st thuy tinh,
bnit v mt s vt khc vo len da, th thuy tinh, bnit ... c kha nng ht cc vt
nhe nhu giy vun, lng chim ... Hin tuong d goi l hin tuong nhim din do co st.
Thuy tinh, bnit ... duoc goi l vt nhim din. Qua su nhim din do co st nguoi ta
thy chi xut hin 2 loai din tch:
- Loai din tch xut hin ging nhu o thuy tinh khi co st vo len da goi l din
tch duong (+).
- Loai din tch xut hin nhu o thanh bnit khi co st vo len da goi l din tch
m (-).
Qua thuc nghim cn thy cc loai din tch tuong tc voi nhau: hai din tch cng
du th dy nhau, khc du th ht nhau.
1.2. So luc v thuyt din tu:
Qua nhiu th nghim cc nh bc hoc d di dn kt lun:
- Din tch trn mt vt mang din bt ky c cu tao gin doan, n lun lun bng
mt s nguyn ln cua mt din luong nho nht goi l din tch nguyn t: din tch
nguyn t c gi tri
0
q = 1,6.10
-19
C. Cc hat mang din tch nguyn t c electron
mang din tch nguyn t m, proton mang din tch nguyn t duong:
Proton v din tu (electron) du c trong thnh phn cu tao nguyn tu cua moi
cht. Proton nm o hat nhn nguyn tu, din tu chuyn dng xung quanh hat nhn.
O trang thi bnh thuong s proton v din tu cua mt nguyn tu lun lun bng
nhau (bng s thu tu Z cua nguyn t trong bang tun hon Mendeleep), ta ni nguyn
tu trung ho v din. Nu v l do no d nguyn tu mt, thu thm din tu se tro thnh
mt phn tu mang din. Nu mt din tu nguyn tu se mang din duong goi l ion (+),
nu thu thm din tu nguyn tu tro thnh mang din m goi l ion (-).
Hoc thuyt cn cu vo chuyn dng cua din tu d giai thch cc hin tuong v
din goi l thuyt din tu.
85
1.3. D|nh lut bao ton din tch:
Cc hin tuong v din lun lun tun theo dinh lut bao ton din tch: Cc din
tch khng th t nhin sinh ra, cng khng t bin mt, n ch c th truyn t vt
ny sang vt khc hoc phn ny sang phn khc cua vt.
Ni mt cch khc: Tng di s cc din tch trong mt h c lp l khng di .
Th du: Khi co st thuy tinh vo len da nu thuy tinh mang din duong th din tu
tu thuy tinh d mt di, c nghia l n phai chuyn sang len da, do d len da phai mang
din m. D lon din tch trn hai vt lun lun bng nhau nu truoc d hai vt du
chua mang din.
1.4. Vt dn din, vt cch din
1.4.1. Vt dn din:
L nhng vt m din tch c th chuyn dng tu do trong ton b th tch cua vt.
Th du nhu kim loai, cc dung dich din phn, cht kh d bi ion ho, cc co th sng...
1 .4.2. Vt cch din (din mi)
L cc vt m din tch khng th chuyn dng tu dim ny dn dim kia cua vt
(khng c din tch tu do). Th du: Thuy tinh, bnit, cao su, g, khng kh kh ...
Ch : Su phn chia ra vt dn din v cch din chi c tnh cht quy uoc. Thuc
vy trong nhng diu kin nht dinh vt no cung c th dn din duoc, chng chi
khc nhau l d dn din nhiu hay t. Khi thay di diu kin th tnh dn din thay
di. Th du: thuy tinh o diu kin bnh thuong dn din rt yu (khng dn din)
nhung o nhit d cao c th dn din.
Ngoi ra c mt nhm cht c tnh cht dn din trung gian gia vt dn din v
din mi. D l cc cht bn dn.
Trong chuong ny chi nghin cuu tuong tc v tnh cht cua cc din tch dung
yn (so voi h quy chiu dng d nghin cuu din tch d).
2. DJNH LUAT CULNG (COULOMB)
Nhu ta d bit cc din tch tuong tc voi nhau: cng du th dy nhau, khc du
th ht nhau. Tuong tc gia hai din tch dung yn goi l tuong tc tinh din (hay l
tuong tc Cu lng). 1875 Cu lng, nh bc hoc nguoi Php bng thuc nghim d xc
dinh duoc luc tuong tc gia hai din tch dim.
2.1. Din tch dim:
L nhng vt mang din c kch thuoc nho khng dng k so voi khoang cch tu
dim d dn nhng dim hoc nhng vt mang din khc m ta dang khao st. Nhu
vy khi nim din tch dim chi c tnh cht tuong di, tuong tu nhu khi nim cht
dim trong co hoc.
86
2.2. D|nh lut Cu lng trong chn khng.
Gia su c hai din tch dim q
1
, q
2
dat trong chn khng cch nhau mt khoang r.
Dinh lut Cu lng pht biu nhu sau: Lc tuong tc gia hai din tch dim c
phuong nm trn dung thng k, hai din tch, c chiu: 2 din tch cng du th
dy nhau, 2 din tch khc du ht nhau (Hnh 1.1). C d ln ty l thun vi tch
s d ln cua hai din tch, ty l nghjch vi bnh phuong khoang cch gia hai din
tch d.
V mt d lon ta c:
Trong d K l h s ty l. Trong h SI:
0
4
1
tc
= K duoc goi l hng s din, c gi tri e
0
=
8,86.10
-12
(N
-1
, C
2
m
-2
)
K = 9.109 (N.C
2
m
-2
)
Ta c th biu din dinh lut Cu lng duoi dang vc to nhu sau: Ke vc to r
gc
q
1
ngon q
2
th:
2.3. D|nh lut Cu lng trong cc mi trung.
Thuc nghim cung chung to nu hai din tch dim dt trong cht din mi c cng
khoang cch nhu khi chng dt trong chn khng th luc tuong tc se giam di c ln.
Cng thuc (1) se l:
Trong d c duoc goi l hng s din mi phu thuc vo ban cht cua din mi,
nhit d.
Th du: Trong chn khng c = 1
Khng kh: c = 1,006 ~ 1
Nuoc c = 81
Ch : Dinh lut Cu lng moi chi cho ta xt tuong tc gia hai din tch dim Tuy
nhin nu p dung nguyn l tng hop luc trong co hoc ta c th xt tuong tc gia hai
vt mang din bt ky. Tht vy,
87
- Nu h gm nhiu din tch dim q
1
, q
2
, q
n
Phn b gin doan trong khng gian v mt din tch do dat trong khng gian d.
Ta xt tuong tc tung h 2 din tch q
1
v q
0
; q
2
v q
0
q
n
v q
0
ta se c:
- Nu vt mang din bt ky. Ta c th chia vt thnh v s phn mang din rt nho
hop thnh, mi phn nhu th coi nhu din tch dim.
- Dua vo phuong php tnh ton trn dy nguoi ta chung minh duoc tuong tc
gia hai qua cu mang din du c c th xc dinh bng dinh lut Cu lng song phai
coi din tch cua mi qua cu nhu mt din tch dim nm o tm qua cu d.
3. DIJN TRUNG CUA CC DIN TCH DIEM
3.1. Khi nim v din trung.
Ta d bit cc din tch tuong tc voi nhau ngay ca khi chng dt trong chn
khng. O dy c th dt ra nhiu cu hoi: Luc tuong tc d truyn di nhu th no? C
cn mi truong xung quanh khng? Khi chi c mt din tch th mi truong xung
quanh c g thay di?
D tra loi cc cu hoi trn trong qu trnh pht trin cua vt l hoc d c hai gia
thuyt di lp nhau: Thuyt tc dung xa, thuyt tc dung gn.
Theo thuyt tc dung xa, din tch tuong tc voi nhau khng cn mt mi truong
trung gian m n duoc truyn tu din tch ny dn din tch kia mt cch tuc thoi voi
vn tc v cng lon.
Cung theo thuyt ny nu chi c mt din tch th mi truong xung quanh din tch
d khng bin di g.
Thua nhn thuyt tuong tc (tuc l truyn vn dng) khng cn thng qua vt cht,
thuyt tc dung xa d thua nhn c vn dng phi vt cht do d thuyt d bi bc bo.
Tri voi thuyt tc dung xa, thuyt tc dung gn cho rng xung quanh mi din
tch c xut hin mt dang vt cht "dc bit" goi l din truong.
Nho din truong cc din tch moi tuong tc duoc voi nhau, vn tc truyn phai l
hu han. Mt tnh cht co ban cua din truong l khi dt mt din tch trong din
truong th du bi din truong tc dung luc.
Khoa hoc hin dai d chung minh thuyt tc dung gn l dng.
Vy xung quanh din tch dung yn xut hin mt din truong. Din truong l mt
dang cua vt cht.
88
3.2.Vc to cung d din trung.
3.2.1. Djnh ngha.
Gia su c mt din tch do dt tai mt dim trong din truong. Din tch do rt nho
d n khng lm thay di din truong m ta dang xt, din tch q
0
duoc goi l din tch
thu (q
0
> 0).
Thuc nghim chung to:
di voi mt dim xc dinh E
duoc goi l vc to cuong d din truong.

Vy: Vc to cung d din trung ti mt dim l mt di lung vc to c gi trj
bng lc cua din trung tc dng ln mt don vj din tch duong dt ti d.
V vy vc to cuong d din truong dc trung cho din truong v phuong din tc
dung luc.
Trong h SI don vi cua E
l (V.m
-1
).
3.2.2. Vc to cung d din trung gy ra boi mt din tch dim:
Gia su c mt din tch dim q. Xung quanh q c mt din truong. Tai mt dim
M cch q mt khoang r nu ta dt din tch qui. Theo dinh lut Cu lng luc tc dung
cua din truong q ln q
0
l:
R rng: q > 0 th E
cng chiu r
q < 0 th E
nguoc chiu r
3.2.3. Vc to cung d din trung do h din tch dim.

Gia su c h din tch dim q
1
, q
2
, q
n
Tai mt dim M trong din truong do h
din tch dim trn gy ra nu ta dt din tch thu q
0
.
89
Biu thuc (6) duoc goi l nguyn l chng cht cua din truong.
3.3. Lung cc din
3.3.1. Djnh ngha:
Lung cc din l h hai din tch dim c din tch bng nhau v tri du (+q,
-q) cch nhau mt khoang 1 rt nho so vi khoang cch t lung cc din ti dim
dang xt.
D dc trung cho lung cuc din nguoi ta dng mt dai luong vt l goi l m men
lung cuc din, duoc dinh nghia:
Duong thng ni gia q v -q duoc goi l truc lung cuc din.
3.3.2.Din trung do lung cc din gy ra:
Trong d: q: l d lon cua mi din tch l
:
duoc k tu - q dn +q.
D don gian ta chi xt cuong d din
truong do lung cuc din gy ra tai nhng
dim nm trn duong trung truc cua 1, cch 1
mt khoang r > > 1.
Theo nguyn l chng cht cua din truong ta c:
V d lon:
E
c phuong song song l
, c chiu nguoc chiu voi l
.
90
3.3.3. Lung cc din trong din trung.
Gia su c mt lung cuc din dt trong din
truong du vc to cuong d din truong E
lm voi
e
P mt gc o . Cc din tch q v q- se chiu mt luc
tc dung cua din truong:
+
F
lm thnh mt ngu luc c m men ngu luc

Duoi tc dung cua M
lung cuc din se bi quay sao cho Pe trng voi phuong cua
E
v tai d M
= 0, lung cuc din o trang thi cn bng.

* Ch :
Trang thi cn bng cua lung cuc din cn phu thuc vo chuyn dng nhit cua
cc phn tu lung cuc.
- Nu lungcuc khng vng chc th trong qu trnh quay, n c th bi bin dang.
- Ung dung thuc t: nu nuong bng l vi sng. Mt phn tu nuoc (H
2
O) l mt
lung cuc din.
Oxy v 2 nguyn tu hydro lin kt voi nhau khng nm trn cng mt duong thng
m tao thnh mt gc chung 105
0
(Hnh 13.6). Kt qua l phn tu nuoc c hai pha xc
dinh, pha oxy v pha hydro. Ngoi ra 10 din tu trong phn tu nuoc c xu huong o
gn hat nhn oxy hon gn hat nhn hydro. Diu d lm cho phn tu nuoc tao thnh
mt lung cuc din, pha duong l hydro, pha m l oxy.
Trong nuoc, khi cc phn tu c th chuyn
dng tuong di. Din truong do mi lung cuc din
sinh ra anh huong dn cc lung cuc din xung
quanh. Kt qua l cc phn tu nuoc c th lin kt
thnh nhm 2 hoc nhm 3 phn tu (Hnh 1.6) (v
du m cua phn tu lung cuc ny ht du duong
cua phn tu lung cuc khc). Mi ln hnh thnh
mt nhm nhu vy th nng din duoc chuyn
91
thnh dng nng chuyn dng cua cc phn tu.
V mi ln va cham khi mt nhm tan r th nng luong lai chuyn theo chiu
nguoc lai. Nhit d cua nuoc khng thay di v trung bnh su chuyn di nng luong
tng cng bng khng.
Khi l vi sng hoat dng, cc sng micromet tao ra trong l din truong xoay
chiu (voi cc l vi sng ph bin hin nay tn s f- 10
14
Hz)
Nu trong l c H
2
O. cc phn tu lung cuc nuoc quay toi, quay lui mt cch lin
tuc d dinh huong m men lung cuc din theo din truong. Cc phn tu lung cuc
lin kt thnh cp c th quay quanh mi lin kt chung, chng c th dinh huong theo
din truong. Tuy nhin trong cc lin kt nhm 3 t nht mt phn tu bi gy trong
nhm lin kt, v lc d giai phng nng luong duoi dang nhit, nuoc nng ln.
Vy trong l vi sng nng luong sng din tu d chuyn thnh nhit nng.
4. DIJN THE, HIJU DIJN THE
4.1. Cng cua lc din trung.
Gia su c mt din tch +q. Xung quanh q c
mt din truong. Ta hy tnh cng cua luc din
truong lm do dich chuyn tu A dn B theo mt
duong bt
Nhan xt: Cng cua luc din truong khng phu thuc vo hnh dang duong di, chi
phu thuc vo vi tr cc dim du v dim cui. V vy din truong cung l mt truong
th v luc din l mt luc th.
4.2. Th nang din tch dim trong din trung.
Ta d bit di voi truong th.
p dung vo din truong:
92
Tng qut: Th nang cua mt din tch dim trong din trung ti mt v| tr
cch q mt khoang r l:
C l hng s tuy chon. Tuy nhin trong thuc t ta khng tnh th nng m chi tnh
hiu th nng, nn hng s C don gian ta chon bng 0.
Do d:
Vy nu q v q
0
cng du th nng duong, cn q v q
0
khc du th nng m.
4.3. Din th
Nu ta dng dai luong:
Tu biu thuc:
Th r rng V khng phu thuc vo q
0
, chi cn phu thuc vo din tch q gy ra
din truong v r tnh tu vi tr xt. V duoc goi l din th.
Nu c h din tch dim:
Trong h SI don vi cua din th l Vn (V)
4.4. Hiu din th.
Voi khi nim hiu din th th cng cua luc din truong c th vit:
Dai luong V
1
-V
2
duoc goi l hiu din th gia hai dim 1 v 2 trong din ruong,
c gi tri bng cng lm dich chuyn mt don vi din tch duong gia hai dim d. Do
d hiu din th dc trung cho din truong v kha nng sinh cng.
R rng din th v hiu din th cng don vi do (Vn).
93
CHUONG 2
DNG DIJN KHNG DOI
1. NHNG KHI NIJM MO DAU
1.1. D|nh nghia dng din:
Trong mi truong dn din cc din tch tu do lun lun chuyn dng hn loan.
Duoi tc dung cua din truong ngoi cc din tch tu do d se chuyn dng c
huong: din tch duong chuyn dng cng chiu din truong, din tch m chuyn
dng nguoc chiu din truong. Dng cc ht din tch chuyn dng c hung dui
tc dng cua din trung gi l dng din.
Theo quy uoc chiu cua dng din l chiu chuyn doi cua cc hat din tch duong
hay l nguoc chiu voi chiu chuyn dng cua cc hat din tch m.
1.2. Ban cht dng din trong cc mi trung
Ban cht dng din trong cc mi truong khc nhau cung khc nhau (Hnh 2.1).
Thuc vy nhu ta d bit trong kim loai cc nguyn tu lin kt cht che voi nhau tao
thnh mang tinh th kim loai. Cc ion duong chi dao dng xung quanh nt mang, dng
cc din tu tu do (electron tu do) chuyn dng hn loan trong khng gian gia cc nt
mang. Duoi tc dung cua din truong chnh cc din tu tu do ny chuyn dng tao ra
dng din (Hnh 2.1.a)
Tri lai trong cht din phn khi chua c din truong ngoi cc phn tu cht din
phn do tuong tc voi nhau d tu phn ly thnh ion duong, ion m. Duoi tc dung cua
din truong cc ion ny chuyn dng tao ra dng din (Hnh 2.1.b). Khi luong m cua
cht duoc giai phng ra o din cuc bnh din phn duoc tnh theo cng thuc:
It
n
A
F
. .
1
m(g) =
Trong d F l mt hng s goi l s Farady: F = 96500C/mol, A l khi luong
mt nguyn tu cua cht thu duoc o din cuc.
Di voi cht kh o trang thi bnh thuong cc phn tu kh hu nhu du o trang thi
trung ho v din. Tuy nhin khi c kch thch bn ngoi cc phn tu kh c th giai
phng din tu thnh ion duong. Cc din tu duoc giai phng mt s o trang thi tu do,
94
mt s kt hop voi nguyn tu trung ho khc thnh ion m. Khi c din truong ngoi
ca ion duong, ion m, din tu du chuyn dng tao ra dng din (Hnh 2.1.c).
Chn khng vn khng c hat mang din. N chi dn duoc din khi dua electron
vo. Dng din trong chn khng l dng chuyn doi c huong cua cc electron but ra
tu catt bi nung nng do tc dung cua din truong. Dc dim cua dng din trong chn
khng l n chi chay theo mt chiu nht dinh tu ant sang catt.
Dng din trong bn dn l dng dich chuyn c huong cua cc electron tu do v
l trng duoi tc dung cua din truong. Tuy theo tap cht pha vo bn dn tinh khit
m ban dn thuc mt trong hai loai l bn dn loai n v bn dn loai p. Dng din
trong bn dn loai n chu yu l dng electron, cn trong bn dn loai p chu yu l dng
cc l trng.1.3. Tc dung cua dng din.
Tuy c ban cht khc nhau nhung dng din bao gio cung c tc dung dc trung
ging nhau nhu tc dung nhit, tc dung tu, tc dung sinh l, tc dung co hoc, ... Cc
tc dung ny duoc ung dung nhiu trong y hoc.
2. NHNG DAI LUONG DAC TRUNG CUA DNG DIJN
2.1. Cung d dng din.
Xt mt din tch S bt ky nm trong mi truong c dng
din chay qua (Hnh 2.2)
Theo dinh nghia: Cung d dng din qua din tch S l
di lung c trj s bng din lung chuyn qua din tch y
trong mt don vj thi gian.
Tu d suy ra din luong q di qua din tch S trong thoi gian t se l:
Nu i c phuong chiu d lon khng di theo thoi gian th dng din d duoc goi
l dng din khng di tu (2) nu i = I = hs. Ta c:
H SI, don vi cuong d dng din l Ampe (A), don vi din tch q l Cu lng (C).
Ngoi ra trong thuc t cn dng:
Kilo Ampe: 1Ka = 10
3
A
Mili Ampe: 1mA = 10
-3
A
Micro Ampe: 1 A = 10
-6
A
95
2.2. Vc to mt d dng din.
Cuong d dng din chi dc trung cho d manh yu cua dng din qua mt din
tch no d, chua dc trung cho d manh yu cua dng din tai tung dim trong mi
truong, ngoi ra cuong d dng din cn chua cho ta bit phuong, chiu cc dng
din. V vy, ngoi cuong d dng din nguoi ta cn dng mt dai luong vt l khc
d dc trung cho dng din d l vc to mt d dng din.
2.2.1.Djnh ngha.
Vc to mt d dng din ti mt dim M trong mi trung c dng din l mt
vc to c gc ti M, c phuong chiu l phuong chiu cua din tch duong chuyn
dng qua dim d c d ln bng cung d dng din qua mt don vj din tch dt
vung gc vi phuong chuyn dng y. (Hnh 2.3)
V d lon ta c:
Tu (4) ta suy ra cuong d dng din qua din tch
vung gc S
n
l:
Nu trn ca mt S
n
m j = const .Ta c:
D tnh cuong d qua din tch S bt ky ta phai chia din
tch S d thnh nhng phn tu dS. Sao cho trn dS, j
khng
di Goi dSn l hnh chiu dS trn phuong vung gc voi j
; th
r rng cuong d dng din qua dSn bng cuong d qua dS.
Ta c:
n
j l hnh chiu j
trn php tuyn n cua dS. Nn dung dS l mt vc to c

phuong php tuyn n, c d lon bng gi tri cua dS.
Theo ton hoc ta c:
96
Trong h SI don vi cua j
l: A/m
2
2.2.2. S lin h gia vc to mt d dng din v vc to vn tc cua cc din tch
chuyn dng.
Nu goi n
0
l mt d din tch tu do q l d lon mi hat din tch, v
l d lon vn
tc mi hat th j, n
0
, q , v
lai c mi lin h voi nhau.

Thuc vy trong mt don vi thoi gian s hat din tch di qua dSn se l:
Do d cuong d di qua dSn se l:
Ta c th biu din duoi dang tng qut nhu sau:
D dng nhn thy (7) dng cho ca hat mang din tch duong v din tch m.
Tht vy: q > 0 j
cng chiu v
q < 0 j
nguoc chiu v
97
CHUONG 3
T TRUNG DNG DIJN KHNG DOI
1. TH NGHIJM VE TUONG TC T CUA DNG DIJN
Ta d bit xung quanh mt nam chm xut hin mt tu truong. Nho tu truong m
cc nam chm tuong tc duoc voi nhau (cc cuc cng du dy nhau, khc du ht
nhau). Tuong tc cua nam chm voi nhau goi l tuong tc tu.
Cc th nghim sau dy cung chung to dng din cung c tu tnh nhu nam chm,
nghia l xung quanh dng din cung xut hin mt tu truong.
1.1.Th nghim 1:
Dt mt kim nam chm tu do th kim nam chm lun lun chi theo huong Bc
Nam.
Cng mt soi dy dn sao cho phuong cua soi dy song song voi truc cua nam
chm (hnh 3.1a). Nu cho dng din khng di di qua soi dy th kim nam chm bi
quay di 1 gc (Hnh 3.1 b)
1.2. Th nghim 2:
Dua nam chm thng vo gn mt ng dy dn c
dng din chay th thy nam chm c th ht hoc dy
ng dy d (hnh 3.2)
1.3. Th nghim 3:
C hai dy dn dt song song voi nhau. Nu cho
dng din chay qua hai dy dn d cng chiu th thy
hai dy dn d 1 chay nguoc chiu th hai dy dn d
dy nhau. (Hnh 3.3)
1.4. Kt lun.
Qua nhiu th nghim chung to nam chm tc
dung ln nam chm cung ging dng din tc dung
ln nam chm, hay nam chm tc dung ln dng din hoc dng din tc dung ln
dng din.
98
Vy xung quanh nam chm v xung quanh dy dn c dng din chay qua du
xut hin mt tu truong. Tuong tc gia nam chm voi nam chm, dng din voi dng
din, hay gia nam chm voi dng din du c cng ban cht duoc goi l tuong tc tu.
2. DJNH LUAT AMPE (AMPER) VE TUONG TC T CUA DNG DIJN
2.1. Phn tu dng din.
Trn mt dy dn c dng din I chay qua nu ta thy mt doan
nho MN, MN coi l thng, th phn tu dng din MN duoc dinh
nghia l: dl I. trong d dl l vc to c d di MN, c chiu l chiu
dng din I chay trong dy dn (Hnh 3.4).
2.2. D|nh lut Ampe
2.2.1. Trong chn khng.
Gia su trong chn khng c 2 dng din I, I
0
. Trn dy dn c cuong d I, tai O ta
thy phn tu dng din dl I. , trn dy dn c cuong d I
0
ta ly phn tu dng din I
0
ta
ly phn tu dng din dl I. , tai dim M. Ke vc to r
= OM .
Dung mt phng P chua dl I. v r
. Tai M ke php
tuyn n voi mt phng P sao cho thu tu 3 vc to dl I. ,
r
, n
lp thnh mt tam din thun.

Goi u gc gia dl I. v r
, u
0
l gc gia 0
0
.dl I v
n
(Hnh 3.5)
Qua thuc nghim chung to luc tc dung cua phn
tu dl I. ln phn tu 0
0
.dl I cho l mt luc
0
dF .
- C phuong vung gc voi phn tu 0
0
.dl I v vung gc voi n
.
- C chiu sao cho thu tu ba vc to 0
0
.dl I . n
v
0
dF lp thnh tam din thun.
C d lon:
K: l h s ty k trong h SI:
0
duoc goi l hng s tu c gi tri:
99
Ta c th biu din bng biu thuc ton hoc tng qut nhu sau:
2.2.2. Trong cc mi trung.
Thuc nghim cung chung to, hai phn tu dng din nu dt trong mi truong, cng
khoang cch so voi khi chng dt trong chn khng th luc tc dung se thay di ln.
duoc goi l d tu thm cua mi truong.
Nu > 1 th mi truong d goi l cht thun tu. < 1 th duoc goi l mi truong
nghich tu.
V dinh lut Amue duoc vit tng qut cho cc mi truong l:
Nhan xt: dinh lut Ampe l dinh lut co ban cua tuong tc tu. Tht vy dng din
chnh l tp hop cua cc phn tu dng din do d nu bit tuong tc gia hai phn tu
dng din ta c th tnh duoc tuong tc gia cc dng din, cung ging nhu dinh lut
Cu lng l dinh lut co ban cua tuong tc din tch.
3. VC TO CAM NG T, VC TO CUNG DO T TRUNG
3.1.Vc to cam ng t B .
Tu dinh lut Ampe nu ta xt vecto
Th vc to dBchi phu thuc vo I.dl l phn tu dng din gy ra tu truong v vi tr
cc dim xt, khng phu thuc vo 0
0
.dl I . dBduoc goi l vc to cam ung tu do phn tu
dng din dl I. gy ra tai dim M. Biu thuc (3) duoc goi l dinh lut Bio-sava-laplat.
Djnh l duc pht biu nhu sau: Vc to cam ng t do phn tu dng din gy ra
ti mt dim trong t trung c:
- Phuong vung gc vi mt phng cha phn tu dng din v dim xt (mt
phng cha dl I. r
).
- Chiu cho th t ba vc to dl I. r
, do lp thnh tam din thun (chiu cua r
).
- C d ln:
100
* Ch :
- Voi khi nim dBth dinh lut Ampe c th biu din:
- R rng so snh voi biu thuc luc tinh din:
Th thy dB tuong duong voi vc to E
.
- Chm cua vecto dB cn c th tm theo quy tc dinh c sau dy:
Dt ci dinh c theo phuong cua dng din v vn dinh c sao cho n tin theo
chiu dng din, th chiu quay cua ci dinh c l chiu cua vc to
dB
.
- Trong h SI don vi cam ung tu l Tesla (T).
3.2. Nguyn l chng cht t trung.
Dua vo dinh lut Ampe ta c th tnh duoc vc to cam ung tu cua ca dng din
hoc n dng din gy ra tai mt dim trong tu truong. Tht vy:
- Di voi mt dng din:
- Di voi n dng din:
Trong d B l vc to cam ung tu do dng din thu i gy ra.
Biu thuc (5) v (6) goi l nguyn l chng cht cua tu truong.
3.3. Vc to cung d t trung H
Cung ging nhu din truong, ngoi vc to E
nguoi ta cn dng vc to D d dc
trung cho din truong. Trong tu truong ngoi vc to B ta cn dng mt dai luong vc
to cuong d tu truong H duoc dinh nghia:
R rng H v B cng phuong chiu chi khc nhau v d lon, v H khng phu
thuc vo Trong h SI don vi cua H l Ampelmet (Anh)
3.4. Vc to cam ng t B v cung d t trung H trong mt vi trung hp
dc bit.
Dua vo dinh lut Ampe v nguyn l chng cht cua tu truong ta c th tnh duoc
vc to cam ung tu B cho cc dng din. Ta chi xt mt s truong hop dc bit sau:
101
3.4.1. Dng din trn.
Gia su c mt dy dn hnh trn bn knh R, c dng
din I chay qua. Ta hy tnh cam ung tu do dng din gy tai
tm O. Xt phn tu dl I. bt ky, ta thy:
o = 90
0
v d lon:
Cn phuong chiu p dung quy tc dinh c (trong truong hop ny c phuong
vung gc voi mt phng chua dy dn, chiu di vo) (Hnh 3.6).
Cc phn tu dl I. bt ky trn dy dn du gy ra o O nhng vc to cam ung tu dB
cng phuong cng chiu v c d lon du bng:
Do d:
Ch :
- D dc trung cho tnh cht tu cua dng din trn nguoi ta ra mt dai luong vy l
l m men tu cua dng din trn duoc dinh nghia nhu sau:
Trong d: I l cuong d dng din
S l mt vc to c cuong d lon bng din tch cua hnh trn chua vng dy c
dng din chay, chiu cua S l chiu cua B tai d:
Nu dng khi nim:
Th cam ung tu B do dng din trn gy ra tai tm O c th vit.
102
D tm chiu cua vc to cam ung tu gy ra di voi dng din trn nguoi ta cn
dng quy tc kim dng h nhu sau:
Nhn vo vng dy, nu dng din chay nguoc
chiu kim dng h th d l cuc bc (duong suc cam
ung tu di ra tu cuc bc) nu dng din chay cng
chiu kim dng h d l cuc nam.
Bit
0
B ta c th tnh
0
H :
V d lon:
R rng theo (9) trong h SI don vi cua H se l (A/m)
3.4.2. Dng din thng.
Gia su c dy din thng di AB, c cuong d I di
qua. Hy tnh cam ung tu B v H do dng din gy ra
tai mt dim M cch dy dn mt khoang R (Hnh 3.8)
Mun vy trn dy dn tai mt dim C bt ky ta ly mt
phn tu dng din dl I. th dl I. se gy ra tai M mt vc
to cam ung tu c phuong chiu xc dinh bng quy tc
dinh c (trong hnh ve c phuong vung gc voi mt
phng chua dl I. v dim xt, chiu di vo)
C d lon:
Goi CH = 1 ta c:
V dl > 0 nn:
103
Mt khc ta c:
Do d:
Ta thy cc phn tu dng din trn dy dn du gy ra tai M cc vc to cam ung tu
d c cng phuong, cng chiu. Do d v d lon.
Nu dy dn di v han th:
V (10) tro thnh:
Tuong tu vc to cuong d tu truong H do dng din gy ra tai M c phuong,
chiu cng chiu voi B.
Cn d lon:
V truong hop dy dn di v han:
104
CHUONG 4
CAM NG DIJN T
1. TH NGHIJM VE HIJN TUONG CAM NG DIJN T
Ta d bit dng din gy ra xung quanh n mt tu truong. Vy nguoc lai tu truong
c th gy ra dng din khng? Nm 1831 nh vt l hoc nguoi Anh Faraday bng
thuc nghim d chung to khi c tu truong bin di d sinh ra trong mach kn dng
din, goi l dng din cam ung, hin tuong d goi l hin tuong cam ung din tu. Pht
minh ra hin tuong cam ung din tu l mt trong nhng pht minh quan trong nht cua
vt l ni ring v khoa hoc ni chung.
1.1.Th nghim 1:
Dng mt nam chm thng d gn du mt ng dy A, ng dy A duoc ni voi
din k nhn G (Hnh 4.1)
Nu gi nguyn ng dy v dich chuyn nam chm th trong
thoi gian nam chm dich chuyn, trong ng dy A c dng din.
D lon chiu cua dng din phu thuc vo tc d dich chuyn
cua nam chm (nu dich chuyn thanh nam chm cng nhanh th
cuong d dng cam ung cng lon. Nu dua cuc bc lai gn ng
dy, th dng cam ung xut hin c chiu nguoc chiu voi khi
dua cuc bc ra xa ng dy).
Nu gi nguyn nam chm v dich chuyn ng dy th hin
tuong cung xay ra tuong tu nhu trn.Vy khi c su chuyn dng
tuong di gia nam chm v ng dy th trong ng dy xut hin
dng cam ung
1.2.Th nghim 2.
Thay nam chm bng mt ng dy B, ng dy B duoc ni voi
ngun din mt chiu (Hnh 4.2).
- Nu dng kho K. Cho 2 ng dy A, B chuyn dng tuong
di th ng dy A cung c dng cam ung nhu th nghim 1.
- Nu d A v B dung yn, dng hoc ngt kho K ta cung
thy trong ng dy A xut hin dng cam ung. Dng cam ung c
chiu khi dng K nguoc chiu voi dng cam ung xut hin khi
ngt kho K.
* Nhan xt: qua th nghim 2 ta thy mt ng dy c dng
din mt chiu chay qua tuong duong voi mt nam chm thng,
ta goi nam chm din.
* Kt luan: qua nhiu th nghim Faraday d di dn kt lun.
Khi tu thng qua mach kn bin di th trong mach kn xut
hin dng cam ung.
105
- Dng din cam ung chi tn tai trong thoi gian tu thng bin di qua mach kn.
- Nng d dng cam ung ty l thun voi tc d bin thin tu thng qua mach kn.
Chiu cua dng din cam ung phu thuc vo su bin di cua tu thng qua mach
kn d tng hay giam.
2. CC DJNH LUAT CO BAN VE CAM NG DIJN T
2.1. D|nh lut Len xo v chiu dng cam ng.
2.1.1. Pht biu.
Dng cam ng bao gi cng c chiu sao cho t trung do n sinh ra chng li
nguyn nhn sinh ra n.
2.1.2. Th d.
Trong th nghim dua cuc bc cua nam chm lai
gn du cua ng dy A.
Ta thy tu thng qua ng dy A tng ln, theo
dinh lut Len xo dng cam ung phai c chiu sao
cho tu truong do n sinh ra chng lai su tng tu
thng d. Mun vy duong suc tu truong do dng
din trong ng dy gy ra phai nguoc chiu voi
duong suc tu do nam chm gy ra (Hnh 4.3).
p dung quy tc kim dng h ta thy du ng dy A o gn nam chm phai l cuc
bc.Tuong tu nu dua cuc bc nam chm ra xa ng dy th du ng dy A o gn nam
chm se phai l cuc nam. Dng din trong ng dy lc d se chay theo chiu nguoc
lai. Ch : mun dich chuyn nam chm ta phai tn nng luong co hoc, nng luong
ny d bin thnh nng luong dng cam ung, vy dinh lut Len xo l biu hin cua
dinh lut bao ton nng luong.
2.2. D|nh lut Faraday v sut din dng cam ng.
Su sut hin dng din cam ung chung to mach xut hin mt sut din dng.
Sut din dng d goi l sut din dng cam ung.
D tnh sut din dng cam ung ta xt mt th nghim tng qut nhu sau:
Dich chuyn mt vng dy kn (C) trong tu truong tu vi tr (1) dn vi tr (2) sao
cho tu thng qua mach kn d bin di (Hnh 4.4).
Gia su sau thoi gian dt, tu thng qua mach kn bin di mt luong du v cuong d
dng cam ung l I
C
. Khi d cng tu luc tc dung ln dng cam ung se l:
Theo dinh lut Len xo, tu luc tc dung ln dng din cam ung phai ngn can su
106
dich chuyn cua vng dy v su dich chuyn ny l nguyn nhn gy ra dng cam ung
nn cng cua tu luc tc dung ln dng cam ung phai l cng can.
V th d dich chuyn vng dy ta phai tn mt cng dA' bng cng can d.
Theo dinh lut bao ton nng luong, cng
dA' phai duoc chuyn thnh nng luong cua
dng din cam ung. Nu goi c
C
l sut din
dng cam ung, ta phai c:
(16.1) duoc goi l dinh lut Faraday v sut
din dng cam ung pht biu nhu sau:
Sut din dng cam ng lun lun bng v trj s nhung tri du vi tc d bin
thin t thng gui qua din tch cua mch din.
Ch : Theo dinh lut Len xo cng cua tu luc tc dung dng cam ung bao gio cung
l cng can, do d d dich chuyn mach din trong tu truong ta phai tn mt cng
bng v tri s nhung tri du voi cng can d. V vy du (-) trong biu thuc (16.1)
chnh l biu hin v mt ton hoc cua dinh lut Len xo.
Vy djnh lut Faraday v sut din dng cam ng chnh l djnh lut tng qut
cua hin tung cam ng din t.
3. MOT S TRUNG HOP DAC BIJT CUA CAM NG DIJN T
3.1. Dng din xoay chiu.
Mt trong cc ung dung quan trong cua cam ung din
tu l tao ra dng din xoay chiu. Dng xoay chiu l
truong hop dng cam ung xut hin khi c bin thin tu
thng tun hon qua mach kn.
Tht vy ta hy xt mt khung dy dt trong mt tu
truong du cam ung tu B . O thoi dim t = 0, B vung
gc voi mt phng cua khung, tu thng qua mach l:
Nu ta quay khung voi vn tc gc du e. Xung quanh truc OO' (Hnh 4.5) th tai
thoi dim t tu thng qua khung se l:
107
Theo dinh lut cam ung din tu sut din dng trong khung se l:
Vy sut din dng trong truong hop ny l mt sut din dng xoay chiu hnh
sin, nn mach kn se xut hin mt dng din c cuong d dng din.
Dng din d duoc goi l dng din xoay chiu voi chu ky:
Tn s:
Ch : - Trong k thut cc my pht din tao ra dng din xoay chiu duoc goi
l my dao din.
- Cc my dao din tao ra dng din c tn s 50Hz hoc 60Hz
- Nu khung dy gm nhiu vng dy nhu nhau th:
3.2. Dng din Phuc: Khi c mt khi vt dn chuyn dng trong t trung,
hoc t trung bin thin trong khi vt dn th trong khi vt dn d cng xut
hin mt dng din cam ng, trung hp ny gi l dng Phuc. Cung d cua
dng Phuc l:
V R rt nho nn c
F
rt lon, theo dinh lut Jun- Len xo th tc dung nhit cua dng
Phuc rt lon. Voi dc dim d dng Phuc c vai tr quan trong trong k thut.
3.2.1. Tc hi cua dng Phuc. Trong cc bin th din, my pht din, dng co
din ....li st cua chng se xut hin cc dng Phuc, mt phn nng luong se mt di
duoi dang toa nhit, dc bit nu cc li st d c din tro rt nho th tc dung nhit rt
lon, c th bi nng chay. D lm giam tc dung nhit ny, cc li nguoi ta khng dng
ca khi kim loai m gm nhiu l kim loai mong ghp lai, cc l kim loai ny duoc
son cch din voi nhau.
3.2.2. Dng Phuc c li: Trong nhiu truong hop tc dung nhit cua dng Phuc
lai c loi. Th du d nng chay kim loai nguoi ta dng cc l cam ung, trong l d cc
kim loai, dng tu truong bin thin thanh qua l, duoi tc dung nhit lm cc kim loai
nng chay. Uu dim cua phuong php so voi cc phuong php khc l n c th thuc
hin trong chn khng.
108
CHUONG 5
DAO DONG DIJN T- SNG DIJN T
1. CC LUAN DIEM MACXOEN
1.1. Lun dim Macxoen th nht:
Nhu chng ta d bit, th nghim cua Farady v hin tuong cam ung din tu d
chung to khi ta lm bin di tu thng gui qua mt vng dy khp kn, bng cch dt
vng dy y trong mt tu truong bin thin, trong vng dy y xut hin mt dng
din cam ung c chiu xc dinh boi dinh lut Len xo: nu tu thng gui qua vng dy
tng, dng din cam ung c chiu nhu trn hnh; nu tu thng gui qua vng dy giam,
dng din cam ung c chiu nhu trn hnh.
Su xut hin cua dng din
cam ung chung to trong dy
dn d xut hin mt din
truong E
, c chiu l chiu
cua dng din cam ung d.
Lm th nghim voi nhiu
vng dy bng nhng cht
khc nhau, v o nhng nhit d
khc nhau, Mc xoen d thy:
Sut din dng cam ung - dai luong dc trung cua hin tuong cam ung din tu
trong mt mach kn - khng phu thuc ban cht cua dy, v cung khng phu thuc
nhit d cua dy d. Diu ny c nghia l, vng dy khng phai l nguyn nhn sinh ra
din truong, m chi l phuong tin gip ta pht hin su c mt cua din truong d.
Trong hin tuong cam ung din tu, nguyn nhn gy ra dng din cam ung l su bin
di cua tu thng gui qua mach din, tuc su bin di cua tu truong tai noi dt mach.
Vy din truong gy nn dng cam ung chi c th do tu truong bin di theo thoi gian
sinh ra. R rng din truong ny khng th l din truong tinh v duong suc cua din
truong tinh l duong cong ho, cng cua din truong tinh trong su dich chuyn hat din
theo duong cong kn bng 0.
V vy din truong tinh khng th lm cho cc hat din dich chuyn theo duong
cong kn d tao thnh dng din duoc (V nu din truong tinh.l tao nn duoc dng
din khp kn th nghia l ta c th khng tn cng m vn sinh ra duoc nng luong
din?). Mun lm cho cc hat din chuyn dng theo duong cong kn th cng cua din
truong trong su dich chuyn hat din theo duong cong kn phai khc khng:
109
Nghia l cc duong suc din truong phai l cc duong cong kn. Thuc nghim d
xc nhn rng din truong gy nn dng din cam ung c nhng duong suc khp kn.
V vy, nguoi ta goi din truong ny l din truong xoy.
Tm lai, trn co so phn tch nhu trn, Mcxoen d pht biu duoc mt lun dim
tng qut, goi l lun dim thu nht cua Mcxoen:
Bt k t trung no bin di theo thi gian cng sinh ra mt din trung xoy
1.2. Lun dim th hai cua Macxoen
Theo lun dim thu nht cua Mcxoen, tu truong bin di theo thoi gian sinh ra
din truong xoy. Vy nguoc lai din truong bin di theo thoi gian c th sinh ra tu
truong khng? D dam bao tnh di xung trong mi lin h gia din truong v tu
truong, Mcxoen d giai quyt vn d ny bng mt lun dim goi l lun dim thu hai
cua Mcxoen:
Bt k mt din truong no bin di theo thoi gian cung sinh ra mt tu truong.
Lun dim ny d duoc thuc nghim chung minh.
Nhu vy, nu theo lun dim thu nht, tu truong c th sinh ra din truong th voi
lun dim thu hai, Mcxoen d khng dinh rng, nguoc lai, din truong c th sinh ra
tu truong. O dy cn luu l din truong ni chung c th khng dng du trong
khng gian, nghia l n c th bin di tu dim ny sang dim khc, nhung theo lun
dim thu hai cua Mcxoen, su bin di ny cua din truong khng sinh ra tu truong
m chi c su bin di cua n theo thoi gian moi sinh ra tu truong.
2. SJ TAO THNH SNG DIJN T, CC TNH CHT, DAC DIEM CUA
SNG DIJN T.
2.1. S to thnh sng din t:
Hc d lm th nghim sau:
Dng mt ngun xoay chiu cao tn, ni
qua hai ng dy tu cam L, L' dn hai thanh
kim loai D, D' trn du hai thanh kim loai ny
c gn hai qua cu kim loai A, B kh gn
nhau. Nguoi ta diu chinh hiu din th v
khoang cch gia AB th no d d d c
hin tuong phng din gia AB.
Nhu vy gia AB d xut hin mt din truong bin thin theo thoi gian. Nu
dng cc dung cu pht hin, ta se thy tai moi dim M trong khng gian du c cp
vc to cuong d din truong E
v cuong d tu truong H , chng cung bin thin theo

thoi gian. Vy th nghim Hc chung to: din tu truong bin thin d duoc truyn di
trong khng gian. Qu trnh d duoc giai thch nho hai lun dim Mcxoen.
110
Th du: Tai mt dim O, ta tao ra mt din truong bin thin: vc to cuong d din
truong E
bin thin theo thoi gian. Theo lun dim thu hai cua Mcxoen, din truong
o O bin thin se tao ra tu truong, nghia l tai cc dim M, M', M'' ... xut hin cc vc
to cuong d tu truong H , H ', H '' v E
bin thin tun hon theo thoi gian nn H ,

H ', H '' cung bin thin tun hon theo thoi gian. Theo lun dim thu nht cua
Mcxoen, tu truong bin thin gy ra din truong xoy, tai cc dim M', M'' ... xut
hin cc vc to cuong d din truong E
, E
' ... Nhu vy ta thy cp vc to E
, H d
duoc truyn dn moi dim trong khng gian, qu trnh truyn d goi l sng din tu.
Sng din tu l truong din tu bin thin truyn di trong khng gian.
2.2. Cc tnh cht, dc dim cua sng din t:
+ Sng din tu tn tai ca trong mi truong vt cht v trong chn khng (khc voi
sng co hoc khng tn tai trong chn khng).
+ Sng din tu l sng ngang: tai mi dim trong khoang khng gian c sng din
tu, phuong cua cc vc to E
, H , tuc l phuong dao dng, du vung gc voi phuong

truyn sng.
+ Vn tc truyn sng din tu trong mt mi truong dng nht v dng huong:
c
c
c
v = : Hng s din mi c, d tu thm cua mi truong .
c = n : chit sut tuyt di cua mi truong.
Trong chn khng c = l, = 1, vy v = c = 3.10
8
m/s.
Thuc nghim chung to n > 1, do d c > v, nghia l vn tc truyn sng din tu
trong chn khng l lon nht so voi cc mi truong khc.
3. THANG SNG DIJN T.
Nguoi ta goi sng din tu phng don sc l sng din tu c tn s (hoc buoc sng
xc dinh). Goi l buoc sng, T l chu k, v l vn tc truyn sng din tu trong mi
truong ta c:
Trong d = c.T l buoc sng cua sng din tu trong chn khng. Vy buoc sng
cua sng din tu phu thuc mi truong, c gi tri lon nht trong chn khng.
Nguoi ta phn loai cc sng din tu don sc theo d lon tn s (tnh ra don vi Hc)
hay buoc sng (trong chn khng). Ta c th lp mt bang trong d ghi tn cc loai
sng din tu ung voi nhng buoc sng tu nho dn lon goi l thang sng din tu.
111
112
PHAN TH TU: QUANG HOC
Quang hc l mn hc nghin cu v nh sng.
Trong phn ny chng ta se nghin cuu cc hin tuong quang hoc nhm hiu r
ban cht cua nh sng, dng thoi se cung cp nhng kin thuc cn thit v vic ung
dung nhng dinh lut quang hoc trong k thut v doi sng.
CHUONG 1
CO SO CUA QUANG HNH HOC. DJNG CJ QUANG HOC
1. CC DJNH LUAT CO BAN CUA QUANG HNH HOC
Quang hnh hoc dua trn bn dinh lut co ban sau dy:
1.1. D|nh lut v s truyn thng cua nh sng:
Dinh lut duoc pht biu.
Trong mt mi trung trong sut dng tnh v dng hung, nh sng truyn
theo dung thng.
Khi nghin cuu hin tuong nhiu xa ta se thy dinh lut ny c gioi han ung dung
cua n. Khi nh sng truyn qua nhng l tht nho hoc gp nhng chuong ngai vt
kch thuoc nho vo c buoc sng nh sng th dinh lut trn khng cn dng na.
1.2. D|nh lut v tc dng dc lp cua cc tia sng:
Dinh lut duoc pht biu:
Tc dng cua cc chm sng khc nhau th dc lp vi nhau. Ngha l, tc
dng cua mt chm sng ny khng ph thuc vo s c mt hay khng cua cc
chm sng khc.
1.3. Hai d|nh lut cua Dcac (Descartes):
Thuc nghim xc nhn rng, khi tia sng OI toi mt phn cch hai mi truong
trong sut, dng tnh v dng huong th tia sng bi tch thnh hai tia: tia phan xa IR
1
v tia khc xa IR
2
(Hnh 18.1). Chng tun theo hai dinh lut sau dy:
1.3.1. inh luat cac thu nhat- ainh luat phan xa:
Tia phan xa nm trong mt phng toi (tuc l mt phng chua tia toi v php tuyn
IN) v gc toi bng gc phan xa.
113
1.3.2. Djnh lut Dcac th hai - djnh lut khc x.
Tia khc xa nm trong mt phng toi v ty s
gia sin gc toi v sin gc khc xa l mt s
khng di.
n
2-l
l mt s khng di, phu thuc vo ban
cht cua hai mi truong, duoc goi l chit sut ti
di cua mi truong 2 di voi mi truong 1.
Nu n
2-l
> l th i
2
< i
1
, tia khc xa gp php tuyn v mi truong 2 duoc goi l chit
quang hon mi truong 1. Nguoc lai, nu n
2-l
< l th i
2
> i
1
, tia khc xa lch xa php
tuyn hon v mi truong 2 km chit quang hon mi truong 1.
1.3.3. Chit sut t di v chit sut tuyt di:
Nu goi v
1
v v
2
l vn tc nh sng trong mi truong 1 v 2, tu thuc nghim
chung to:
Ngoi chit sut ti di, nguoi ta cn dinh nghia chit sut tuyt di cua mt mi
truong: Chit sut tuyt di cua mi trung l chit sut t di cua mi trung d di
vi chn khng.
Nu goi v l vn tc nh sng trong mi truong, c l vn tc nh sng trong chn
khng v n l bit sut tuyt di cua mi truong th cn cu vo (3) ta c:
Di voi khng kh v ~ c nn n ~ 1
Ta tm mi lin h gia chit sut ti di cua hai mi truong v chit sut tuyt di
cua chng. Tu (3) c th vit:
Nu mi truong thu nht l khng kh th n
1
~ 1 v n
2-l
~ n
2
. Do d c th coi chit
sut tuyt di cua mt mi truong l chit sut ti di cua mi truong d l di voi
khng kh.
1.3.4. Dng di xng cua djnh lut Dcac.
Tu (2) v (5) c th vit:
114
Biu thuc (6) l dang di xung cua dinh lut Dcac
1.4. Hin tung phan x ton phn.
Hai diu kin d hin tuong phan xa ton phn xay ra:
- Thu nht l nh sng phai di tu mi truong chit quang manh sang mi truong
chit quang km hon, th du di tu nuoc ra khng kh. Khi d ta c:
O dy v n
1
> n
2
nn i
l
< i
2
, tuc
l gc toi nho hon gc khc xa. Khi
tng gc toi th gc khc xa cung
tng, nhung lun lun c i
1
< i
2
.
Khi gc khc xa i
2
= 90
0
th gc
toi dn mt gi tri goi l gc toi toi
han (t
g
)
- Thu hai l gc toi phai lon hon (hay ti thiu l bng) gc toi toi han, tuc l:
Khi d th ton b tia sng di toi mt phn cch hai mi truong se phan xa tro lai
mi truong thu nht Hin tuong ny goi l phan xa ton phn. Lc d ta c:
* Ung dung cua hin tuong phan xa v khc xa nh sng.
- Dua vo hin tuong khc xa v phan xa ton phn c th giai thch duoc hin
tuong cc ao anh quan st duoc o cc vng sa mac hay dng co (Hnh 1.3).
Nho su un cong cua tia sng nn mt s vt o khut xa duoi duong chn troi se
duoc nhn thy v hnh dung duoc nhu o gn nguoi quan st hon.
- Dua vo tnh cht khi guong
phng quay mt gc o th tia phan xa
quay mt gc 2o, nguoi ta gn mt
guong phng vo khung treo cua mt
din k.
115
Khi c dng din mt chiu chay trong khung dy, khung dy se quay ko theo ca
guong cng quay. Chiu mt chm tia sng vo guong, khi guong quay th tia sng
phan xa se quay mt gc lon gp di, tuc l d tng d nhy cua din k. D l nguyn
tc cu tao cua din k guong.
Hin tuong phan xa ton phn duoc ung dung d di chiu tia sng trong cc dung
cu quang hoc. Chit sut cua thuy tinh vo c 1,5. V vy gc toi toi han trn bin gioi
thuy tinh - khng kh c i
g
~ 42
0
, khi gc toi bng 45
0
se lun lun xay ra hin tuong
phan xa ton phn. Hnh 1.4 biu din cc lng knh phan xa ton phn.
Lng knh phan xa ton phn duoc ung dung nhiu trong cc dung cu quang hoc
nhu knh tim vong, knh hin vi, khc xa k . Ngy nay hin tuong phan xa ton phn
cn duoc ung dung trong cp soi quang (O.F = 0ptical Fibers).
Soi quang hoc cu tao gm hai lop (xem hnh 1.5), li c
chit sut n
1
, vo c chit sut n
2
, voi din kin n
l
> n
2
. Khi cho
nh sng (tia laser) di vo mt du soi quang (phn li), nh
sng se phan xa ton phn nhiu ln trong li m khng bi lot
ra lop vo, nhu vy khng mt mt (hay khng dng k) nng
luong v se di dn tn du kia cua soi quang.
Dua vo tnh cht chit sut cua cc cht phu thuc vo buoc sng nh sng chiu
vo n, nguoi ta c th giai thch hin tuong tn sc nh sng (th du cu vng). Dua
trn nguyn l ny, d ch tao ra cc dung cu phn tch nh sng da sc (nh sng tu
nhin) thnh cc nh sng don sc, th du nhu cc lng knh (bng thuy tinh hay thach
anh) dng trong cc my quang ph.
Chit sut cht phu thuc vo ban cht cua cht d, vo buoc sng nh sng chiu
vo n, vo nhit d khi do, v voi mt s dung dich, cn phu thuc vo nng d cua
cht tan. V vy vic xc dinh chi s khc xa (chit sut) cua mt cht duoc dng d
phn tch dinh tnh v c th ca dinh luong cht d.
116
2. DJNG CJ QUANG HOC
Trong phn ny cua gio trnh chi trnh by v phuong php hin vi. Nhu vy sinh
vin cn phai doc lai nhng ni dung c trong chuong trnh ph thng nhu: guong
phng, guong cu, thu knh, knh lp, knh hin vi.
Khi nghin cuu, quan st, do dac voi gc phn ly ti thiu cua mt bnh thuong l
o
min
= 1 pht.
Ung voi gi tri cua gc ny, o khoang cch nhn thun loi I
0
= 25cm, cn phn bit
duoc hai dim A, B c khoang cch d = 7,5.10
-5
m. voi khoang cch nho hon th mt
khng phn ly duoc na. Lc d A' v B' l anh cua A, B se trng nhau v se cng
kch thch ln mt t bo thn kinh thi gic, mt se khng phn bit duoc A v B.
Mun nhn duoc vt c kch thuoc qu b (c m) phai dng dung cu b tro cho mt.
Tc dung cua dung cu b tro l lm tng gc nhn, mt se quan st anh cua vt duoi
gc nhn lon hon, tuc l lm tng nng sut phn ly cua mt.
Th du, mt vt AB c kch thuoc kh b,
dt cch mt mt khoang I
0
= 25cm th mt
khng phn bit duoc A, B. Nu dt truoc
mt mt thu knh hi tu L sao cho AB nm
trong khoang tiu cu cua L, lc d mt se
quan st anh A
1
B
1
C cua AB duoi gc nhn
trong khoang tiu cu cua L, lc d se quan st anh A
1,
B
1
, cua AB duoi gc nhn o >
o
min
.L dt o vi tr thch hop d cho A
1
, B
1
nm o khoang cch I
0
=25cm (Hnh 1.6).Cc
dung cu b tro cho mt trong nghin cuu y sinh hoc l cc loai knh hin vi quang hoc
v knh hin vi din tu. Truoc khi nghin cuu v knh hin vi, ta hy xt khi nim v
nng sut phn ly cua dung cu quang hoc.
2.1. Nang sut phn ly cua dng c quang hc.
2.1.1. Djnh ngha.
Nng sut phn ly cua mt dung cu quang hoc l mt dai luong cho bit kha nng
phn bit nhng chi tit nho trn vt quan st.
Truong hop vt quan st o gn, nng sut phn ly do duoc bng nghich dao cua
khoang cch b nht gia hai dim m ta c th phn bit duoc khi nhn qua dung cu
quang hoc. Cn vt o xa, nng sut phn ly do duoc bng nghich dao cua gc nhn b
nht gia hai phuong dn hai dim m mt c th phn bit duoc khi nhn qua dung cu
quang hoc.
117
Theo quang hnh l thuyt, th anh cua mt dim qua quang
h l tuong cung phai l mt dim. Nhung thuc t chm tia sng
di tu dim d dn knh vt du bi gioi han boi l chn (hay boi
khung hnh trn mang vt knh). Do hin tuong nhiu xa qua
mt l trn (se xt k trong chuong nhiu xa nh sng) nn anh
cua mt dim qua knh vt khng phai l mt dim na, m l
mt h vng trong nhiu xa (sng, ti xen ke v dng tm). D
thi phn b cuong d sng cua cuc dai nhiu xa theo bn knh
cho boi hnh (1.7) (o dy bo qua cc cuc dai phu) .
Gia su c hai dim A v B, anh cua n qua quang cu l hai hnh nhiu xa c tm l
A
1
, B
1
(Hnh 1.8). Goi bn knh vng trn nhiu xa du tin l R, khoang cch gia hai
tm A
1
, B
1
cua hai hnh nhiu xa l r. Theo tiu chun Raylay (Rayleigh): Hai ngun
dim vt c cung d sng bng nhau, c anh qua vt knh trn phn bit duc,
nn bn knh cua vng trn nhiu x th nht cua anh ny di qua tm chm sng
cua anh kia.
Tuc l:
Goi d l khoang cch gia hai dim sng m mt cn phn bit duoc (nu quan st
cc vt o xa th l gc trng o). Nng sut phn ly duoc dinh nghia nhu sau:
Nng sut phn ly S cua mt dung cu quang hoc l mt dai luong c tri s bng
nghich dao cua khoang cch dng gia hai dim sng m mt cn phn bit duoc qua
quang cu (di voi knh nhn xa, knh thin vn th do bng nghich dao cua gc trng o
min tu mt toi hai dim).
Ta thy khi d = d
min
l ung voi r = R.
118
R rng nu d hay o cng nho th nng sut phn ly cng lon v dung cu quang
hoc cng tt.
2.1.2. Nng sut phn ly cua mt dng c quang hc.
Di voi knh hin vi, nguoi ta chung minh duoc nng sut phn ly bng
Trong d: n l chit sut mi truong dt vt quan st.
u l gc nghing lon nht cua chm sng chiu vo vt knh.
l buoc sng cua nh sng.
Di voi knh thin vn nguoi ta chung minh duoc.
Trong d: d l duong knh cua vt knh
2.2. Knh hin vi quang hc.
2.2.1. Nghin cu v cu to:
Nguyn l chung cua cc dung cu hin vi l su dung cc loai thu knh c kha nng
lm thay di phuong truyn cua tia sng hoc cua chm din tu (voi knh hin vi din
tu). Cc thu knh su dung voi nh sng nhn thy thuong lm bng thuy tinh Flin hoc
Crao, voi nh sng tu ngoai lm bng thach anh, voi chm tia din tu bng thu knh
tinh din hay thu knh tu.
Hin nay c nhiu loai knh hin vi quang hoc dng trong nghin cuu y sinh hoc.
119
Tuy theo yu cu nghin cuu, tnh cht v dc dim cua tung di tuong nghin cuu,
nguoi ta d ch tao cc loai knh hin vi truong sng, knh hin vi truong ti, knh hin
vi tu ngoai, knh hin vi phn cuc, knh hin vi huynh quang v.v...
Tt ca cc loai knh hin vi quang hoc ny v nguyn l, cu tao co ban ging nhau
l dng cc h thu knh hin vi quang hoc d khu ht quang sai v cc h duoc dt
trn cng mt truc chnh.
H quang hoc gm: knh tu quang L
1
, vt knh L
2
(dt gn vt quang st), thi knh
L
3
loat gon mt) nhu hnh (1.11). Ngoi ra cn c cc b phn khc nhu guong phan
chiu nh sng (thuong mt mt phng v mt mt lm), cc lng knh phan xa ton
phn d thay di phuong truyn cua tia sng v.v...
2.2.2. Knh hin vi quang hc trung sng:
a. Cau tao.
S l ngun pht ra nh sng trng (nh sng tu nhin, bng dn din...) cc thu
knh lm bng thuy tinh trong sut.
b. Nguyn tc tao anh.
Nguyn tc chung v dung anh l su dung cc dinh lut quang hnh nhu dinh lut
truyn thng cua nh sng, dinh lut khc xa nh sng khi di vo thu knh. A
l
B
l
l anh
tht cua vt AB qua vt knh, A
2
B
2
l anh ao cua A
1
b
l
qua thi knh. D cho A
2
B
2
lm
anh ao th A
l
B
l
phai nm trong khoang tiu cu cua thi knh. A
3
B
3
l anh hin ln vng
mac cua mt khi quan st anh A
2
B
2
cua vt AB qua quang h. D cho d moi mt khi
quan st, nguoi ta thuong phai di chuyn ng knh (chua vt knh v thi knh) sao cho
vt AB cch vt knh mt khoang cch thch hop d A
l
B
l
nm dng tiu dim F
2
cua
120
thi knh, lc d mt nhu quan st o v cuc.
c. phng aai.
Goi khoang cch gia tiu dim chnh thu hai cua vt knh v tiu dim chnh thu
nht cua thi knh l A, A l d di quang hoc cua knh hin vi.
f
l
l tiu cu cua vt knh.
f
2
l tiu cu cua thi knh.
Nguoi ta d chung minh duoc d phng dai di cua knh hin vi xc dinh theo
cng thuc sau:
Thuong I
0
= 25cm l khoang nhn r cua mt bnh thuong.
Cng thuc (12) cho thy voi A, I
0
c dinh th knh hin vi c tiu cu cng ngn, d
phng dai cng lon. Tuy nhin vic giam tiu cu cua vt knh v thi knh cung bi gioi
han hin tuong nhim xa nh sng trong knh hin vi, boi v voi f
l
, f
2
qu b se khng
cn kha nng phn bit duoc hai dim sng nm gn nhau. Nhung dua vo cng thuc
(10), chng ta c th lm tng nng sut phn ly cua knh hin vi bng cch tng chit
sut (n) cua mi truong chua vt quan st hoc tng gc trng (u). Vic tng gc u
cung chi c mt gioi han nht dinh v gc u qu lon se lm sut hin hin tuong quang
sai. Bin php tt nht l tng n.
Thuong vt dem soi (tiu ban) duoc dt trn mt tm knh, pha trn dy bng mt
phin knh mong (lamen) d bao v tiu ban. Do vy nh sng tu vt phai qua lamen
vo khng kh ri toi vt knh, cho nn n bi khc xa o mt ranh gioi gia lamen v
khng kh (Hnh 1.13)
Ta bit rng chit
sut thuy tinh lon hon
chit sut khng kh (n
tt
> n
kh
), nn khi nh sng
di tu thuy tinh ra khng
kh th gc toi lun nho
hon gc khc xa, khi gc
toi lon hon gc toi gioi han (i > i
g
) se xay ra hin tuong phan xa ton phn.Vy nu
gc trng (cung chnh bng gc toi) m lon hon gc toi gioi han (u > i
g
), th se khng
c nh sng toi vt knh, nghia l khng nhn thy vt. Mt khc, khi u nho th nng
sut phn ly cua knh hin vi nho v d di cua anh nho, anh se mo khi quan st.
Mun tng gc trng u (tuc l tng gc toi i), nguoi ta thuong d vt knh chm
trong mi truong c chit sut gn bng chit sut cua thuy tinh, th du nhu du xt c
121
n ~ l,50 ~ n
tt
hay du b huong c n = 1,4. Phuong php ny goi l dng vt knh chm
(hay vt knh du). Nhu vy, vic dng vt knh chm se trnh duoc hin tuong phan
xa ton phn, dng thoi d di cua anh cung tng v tng nng sut phn ly cua knh
hin vi. Kt qua l se quan st duoc nhng chi tit nho cua vt v thy r vt hon.
Bin php ny c th tng nng sut phn ly cua knh hin vi ln 4,5 ln.
Mt khc, tu cng thuc d
min
= 0,61 (n.sinu), chng ta thy khi chiu sng knh
hin vi bng nh sng c buoc sng th chi c th phn giai duoc cc dim cch nhau
mt khoang c . Do d, nu vt c kch thuoc nho hon th d knh hin vi c tinh
xao dn du cung khng phn giai duoc.
d. tuong phan.
D tuong phan l su khc nhau gia cuong d sng trn anh cua vt v mi truong
xung quanh hoc gia cc phn khc nhau trn anh. D tuong phan cng lon th anh
cng r nt. Khi chiu nh sng vo vt th d tuong phan th hin o su hp thu khc
nhau gia phn cn quan st voi mi truong xung quanh. Th du, mun quan st nhn
v bo tuong cua t bo th cuong d sng di qua nhn v bo tuong phai khc nhau.
Do dc dim ring cua cu trc, kha nng hp thu nng luong cua chng se khc nhau.
Tuy nhin trong thuc t c nhng di tuong sng c muc d hp thu nng luong nh
sng ging nhau voi mi truong xung quanh, do vy d tuong phan cua anh km. D
khc phuc nhuoc dim ny, nguoi ta nhum vt nghin cuu bng thuc thu thch hop.
Kt qua l d tuong phan cua anh tng r rt. Nhung ch rng, vic nhum tiu ban
se lm cht t bo nn khng th quan st truc tip cc hoat dng sng cua t bo.
2.3.Cc loi knh hin vi khc.
2.3.1. Knh hin vi tu ngoi.
Nguyn l v cu tao co ban ging knh hin vi truong sng, chi khc.
Soi tiu ban bng nh sng tu ngoai (dn thuy ngn).
- Cc h thng quang hoc du lm bng thach anh v thuy tinh thuong hp thu
manh tia tu ngoai.
- C b loc tia tu ngoai d tao ra chm tia don sc. H thng loc ny gm lng
knh phn tch, cc khe loc, lng knh phan xa ton phn (Hnh 1.14). Cn ch khng
quan st truc tip trn knh hin vi tu ngoai bng mt thuong v tia tu ngoai c tc hai
lon toi mt. V vy khi nghin cuu bng knh hin vi tu ngoai phai chup bng phim
anh hay knh anh.
Uu dim chnh cua knh hin vi tu ngoai l tia tu ngoai c buoc sng ngn, do d
lm tng nng sut phn ly cua knh (c th tng gp di so voi knh hin vi truong
sng), dng thoi cung lm tng d tuong phan cua anh, v cc thnh phn cu trc t
bo nhu protein, acid nucleic hp thu manh tia tu ngoai.
122
2.3.2. Knh hin vi huynh quang.
Nguyn l cua knh hin vi huynh quang l dua vo hin tuong mt s cht khi bi
chiu boi tia tu ngoai se kch thch buc xa ra nh sng c buoc sng dc trung cho
chnh n. Th du, dip luc se pht quang mu do tuoi. Su pht quang cua chnh vt cn
nghin cuu do tc dung cua tia tu ngoai tao nn nh sng huynh quang, nh sng
huynh quang se tao anh cua vt qua knh hin vi. Tu nguyn l ny ta thy knh hin vi
huynh quang c nhng phn ging knh hin vi tu ngoai, chi thm mt b phn ngn
tia tu ngoai d n khng c trong thnh phn tao anh cua vt. C mt s thnh phn
trong cu trc t bo nhu protein, acid nucleic...khng c kha nng pht quang, do d
phai nhum cc khi di tuong d bng cc cht c kha nng pht quang.
2.3.3. Knh hin vi trung ti.
Hin tuong tn xa l hin tuong cc tia sng sau khi di qua mi truong khng dng
nht v mt quang hoc se bi di phuong so voi phuong truyn ban du (Hnh 1.15) .
Dua vo hin tuong tn xa, nguoi ta d ch tao ra knh hin vi truong ti.
123
V cu tao co ban ging knh
hin vi truong sng, chi thm mn
chn AB dt duoi knh tu quang
d ngn cc tia sng gn truc v
cho cc tia xa truc chnh di qua
thu knh (Hnh 1.16). Cc tia
sng di qua mt knh tu quang bi
khc xa voi gc lon, do d sau khi
di qua tiu ban se khng tc dung
vo vt knh.
Cc hat nho c trong tiu ban khi bi chiu sng se tro thnh ngun thu cp pht
nh sng truyn di theo moi huong v di vo vt knh, nho d m ta quan st duoc tiu
ban.
Knh hin vi truong ti lm tng d tuong phan nhung lai lm giam kha nng phn
ly so voi cc knh hin vi khc. V th n thuong duoc dng d quan st su di chuyn
(hoat dng) cua di tuong sng, khng su dung trong nghin cuu cu trc duoc.
2.4. Phuong php chiu v chp bang hin vi.
Nguyn l chung cua phuong php ny l quang h cua knh hin vi phai tao ra
duoc anh tht cua vt quan st. Mun vy phai b tr thi knh hoc vt knh sao cho
anh cua vt tao boi vt knh phai nm ngoi tiu dim chnh thu nht cua thi knh.
Mun chiu anh ta chi cn dt mn anh tai vi tr cua anh tht, vi tr cua mn anh
phai duoc dt thch hop d cho anh r nt. Mun chup hoc quay phim chi vic dt
my anh (hay my quay) vo vi tr cua mt quan st v diu chinh d anh tht cua vt
hin ln phim anh ging nhu anh hin ln vng mac cua mt khi quan st (Hnh 1.17).
2.5. Knh hin vi din tu.
Theo l thuyt luong tu, cc chm hat vi m chuyn dng voi vn tc cao (xp xi
vn tc nh sng) duoc gn voi mt sng lin kt- sng Dobroi (Louis de Broglie)
duoc xc dinh theo cng thuc.
124
Trong d: h l hng s Plng (Planck)
m l khi luong cua vi hat.
v l vn tc cua vi hat.
Trong knh hin vi din tu vt nghin cuu duoc chiu bng chm tia din tu
chuyn dng nhanh. Din tu tu ngun pht din tu truoc khi chiu vo mu duoc gia
tc trong mt din truong rt manh tao boi mt din p tu vi chuc dn hng trm KV.
Tu (12) v (13) suy ra:
Trong d: e l din tch cua din truong; U l din p tng tc din tu
Tu (14) ta thy mun lm giam th phai tng U. Th du, voi U = 60KV th =
5p.m; U = 100KV th = 3p.m (1p.m = 10
-12
m).
Nhu vy chm din tu c buoc sng nho hon buoc sng cua tia tu ngoai hng trm
nghn ln.
Nghia l nng sut phn ly cua knh hin vi din tu lon hon nng sut phn ly cua
knh hin vi din tu c th phn giai duoc hai dim c khoang cch nho toi 2-3 p.m.
Knh hin vi din tu c d phng dai tu vi nm dn hng triu ln). V th dng knh
hin vi din tu loai tt c th nhn thy kch thuoc vt c phn tu.
2.5.1. Cu to knh v s to anh.
V nguyn tc chung ging knh hin vi quang hoc, song khc o ch ngun pht
buc xa chiu vo mu vt l ngun pht din tu v cc thu knh l cc "thu knh din
tu" (se trnh by o phn duoi dy). D quan st anh cua vt, nguoi ta dng mn huynh
quang hay phim anh.
Mu vt duoc dt trong chn khng d trnh hin tuong tn xa cua electron trong
khng kh v lm tng d tuong phan (Hnh 1.18) l so d cu tao v nguyn tc tao
anh cua knh hin vi din tu. Chm electron duoc pht ra tu soi dt (1) bng kim loai
truoc khi di vo thu knh tu hi tu (2) d duoc gia tc o vng A c din p U =
60KV. Sau khi di qua thu knh mu vt, chm din tu di vo thu knh tu (3) (c vai
tr nhu thi knh) se tao anh A
2
B
2
cua A
l
B
l
. Mn huynh quang E se ghi anh A
2
B
2
.
125
2.5.2. Thu knh din tu.
- Thu knh tinh din: D l mt tu din m hai ban cuc l hai luoi kim loai tao
thnh hai mt cong dng tm (hnh 1.19). Din tu sau khi xuyn qua cc l cua luoi se
di vo vng c tc dung cua din truong, din truong se lm thay di huong truyn cua
din tu lm cho tia din tu song song truc chnh se hi tu tai tiu dim.
- Thu knh tu: D l cun dy hnh Solenoid duoc boc trong mt vo thp (Hnh
1.20). Cun dy c cu tao d tu truong chi xut hin trong vng E. Khi c dng din
chay qua cun dy th o vng E xut hin tu truong c cuong d H. Chm din tu pht
ra tu ngun pht xa din tu A sau khi di qua thu knh se hi tu tai A' do tc dung cua
tu truong H.
2.5.3. Vai tr cua knh hin vi din tu trong nghin cu y sinh hc.
Do kha nng phn ly lon hon rt nhiu ln so voi knh hin vi quang hoc nn knh
hin vi din tu duoc dng d nghin cuu cc di tuong vi m, khng nhng o muc d
t bo m cn o muc phn tu nhu cc acid, acid amin, protein..Nho knh hin vi din
tu chng ta quan st duoc mt s dai phn tu cu tao nn cc t bo nhu collagen trong
t chuc lin kt, mt s vi rt. Kt hop voi phuong php tu chup hnh phng xa, c th
nghin cuu mi lin quan gia cu trc v chuc nng mt s t bo sng.
126
127
CHUONG 2
GIAO THOA NH SNG
Trong thuc t c nhiu hin tuong nu chi dua vo cc dinh lut cua quang hnh
hoc se khng giai thch duoc, th du nhu cc hin tuong giao thoa, nhiu xa ... Phai xt
dn ban cht sng cua nh sng moi giai thch duoc cc hin tuong ny. D chnh l
ni dung cua quang hoc sng.
1. NGUYN L HUYGHEN - FRNEN (HUYGHENS - FRESNEL)
Nguyn l Huyghen - Frnen duoc pht biu nhu sau:
Trong mt mi trung trong sut, dng nht, dng hung, nh sng t mt
ngun sng dim s lan truyn theo mi phuong vi cng mt vn tc. Ti mi dim
cua mi trung m sng sng truyn ti, du duc coi l mt trung tm pht sng
mi (gi l sng th cp). Sng th cp hnh bn cu, lan truyn v pha truc vi
vn tc khng di. Bao hnh cua cc sng nguyn t th cp ti mt thi dim no
dy l mt sng hnh hc ti thi dim d.
Bin d v pha cua ngun th cp l bin d v pha do ngun sng thc (ngun
so cp) gy ra ti vj tr cua ngun th cp.
Cc sng thu cp l nhng sng kt hop, chng c th giao thoa voi nhau. Dao
dng sng tai mt dim no d se bng tng hop cc giao dng sng tu cc ngun
sng thu cp truyn dn.
C th dng nguyn l Huyghen - Frnen d chung minh cc dinh lut phan xa v
khc xa nh sng:
Gia su c chm ta sng song song gioi han boi hai tia bin (1) v (2) (Hnh 20.2),
chiu toi mt phan xa MN duoi mt gc toi i voi diu kin i = 0
0
v i = 90
0
.
128
Tai thoi dim t
1
tia (1) di toi dim A trn mt MN, tia (2) di toi dim B xc dinh
dim B bng cch tu A ve mt phng _
l
vung gc voi chm tia (1) v (2), mt _
l
ct
tia (2) tai B). Nhu vy _
l
l mt sng hnh hoc cua chm tia (1) v (2) tai thoi dim t
1
.
Dn thoi dim t
2
khi d tia (2) di toi dim D trn mt MN v tia (1) phan xa tro lai,
tao nn mt sng phan xa S
1
(theo nguyn l Huyghen - Frnen, lc ny coi A l tm
pht sng thu cp, pht di cc sng bn cu thu cp v pha truoc). Tu D ve mt phng
_
2
tip xc voi mt cu S
l
tai C. Ni AC, ta thy AC vung gc voi DC, vy AC l tia
phan xa v _
2
l mt sng hnh hoc cua chm tia phan xa tai thoi dim t
2
. Gc i' l gc
phan xa.
Xt hai tam gic vung ACD = ABD v: + C canh AD chung.
+ AC = BD (v theo dinh l Maluyt ta c: [AC] = [BD] hay n.AC = n.BD, nn AC
= BD)
Vy:
1 1
D A

= m
1
D
= i v
1
D
= i' . = > i = i'. Nhu vy dinh lut phan xa nh sng

d duoc chung minh.
2. L THUYET CHUNG VE HIJN TUONG GIAO THOA NH SNG
2.1. Th nghim Yng (Young).
Chiu sng mt khe hep S bng ngun sng don sc. Khe S tro thnh mt ngun
sng. Pha sau khe S dt mn chn P c khot hai khe hep gn nhau v song song voi
nhau S
l
v S
2
. Dt sao cho 3 khe S
l
, S
2
v S
2
song song voi nhau v khe S cch du hai
khe S
l
v S
2.
' Dt mn anh E o pha sau P, ta thy xut hin trn mn anh E nhng vn
sng v vn ti xen ke nhau v c hnh gia l mt vn sng (Hnh 2.3).
Hin tuong xut hin cc vn sng, ti o mn E goi l hin tuong giao thoa. Cc
vn sng v vn ti goi l cc vn giao thoa. Vy:
129
Hin tung hai hay nhiu sng sng giao nhau, to nn trong khng gian
nhng min sng v ti gi l hin tung giao thoa nh sng.
2.2. Diu kin d c giao thoa nh sng. Ngun kt hp.
Thuc nghim chung to rng, khng phai trong
bt ky truong hop no cc sng sng giao nhau
cung du gy nn hin tuong giao thoa. Th du,
hai ngon dn trong trong phng bao gio cung lm
cho phng sng hon khi chi c mt bng dn. V
th phai xt xem trong truong hop no se xay ra
hin tuong giao thoa nh sng? Ta hy xt dao
dng sng tng hop do hai ngun sng A v B gy
ra tai M (Hnh 2.4).
Gia su hai ngun d pht ra hai sng c cng chu ky T, cng phuong gia dng.
Phuong trnh cua hai sng sng d tai M o thoi dim t l:
Dng phuong php tng hop vc to bin d quay cua hai sng dao dng cng
phuong, cng chu ky d rt ra kt lun l dao dng sng tng hop cung l mt dao
dng diu ho c cng chu ky v cng phuong voi cc dao dng thnh phn. Phuong
trnh dao dng cua sng tng hop c dang:
Trong d bin d p sut duoc tnh theo cng thuc:
1
-
2
l hiu pha ban du cua hai dao dng. Pha ban du p cua dao dng sng
tng hop x duoc tnh theo cng thuc:
Ta d bit cuong d sng ty l voi bnh phuong cua bin d.
I ~ a
2
Hay
I = k.a
2
Vy cuong d cua sng sng tng hop tai M bng (xem k = 1):
130
Nhn vo (6) ta thy cuong d sng I tai M phu thuc vo hiu pha ban du
1
-
2
cua hai sng sng giao nhau tai M. C th xay ra hai truong hop sau:
2.2.1. Hiu pha ban du (,
1
-
2
) lun thay di theo thi gian.
Khi d cos (
1
-
2
) c th ly moi gi tri tu - 1 dn +l . Gi tri trung bnh cua cos
(
1
-
2
) tnh theo thoi gian se bng 0.
Do d gi tri trung bnh cuong d sng I tai M se bng:
Nhu vy tai moi dim khc nhau trong khng gian cuong d sng du nhu nhau v
du bng I, nghia l khng c hin tuong giao thoa.
2.2.2. Hiu pha ban du (
1
-
2
) khng thay di theo thi gian:
Tai M ta lun c (
1
-
2
) = const.
Khi d cuong d sng I tai M se c gi tri hon ton xc dinh v khng thay di
theo thoi gian.
Tai nhng dim khc nhau, cuong d sng I tuy thuc vo hiu pha (
1
-
2
) o tai
dim d, n c th lon hon hay nho hon so voi nhau. Do d trong khng gian se c
nhng dim sng hon hay ti hon. Nghia l c hin tuong giao thoa nh sng.
2.2.3. Kt lun.
Diu kin cn v du d c giao thoa nh sng l hai sng sng giao nhau phai c
cng chu ky (hay cng tn s), c hiu pha ban du khng di theo thoi gian v cng
phuong dao dng.
Hai sng sng c cng chu ky, c hiu pha ban du khng di goi l hai sng kt
hop. Ngun pht ra cc sng kt hop goi l ngun kt hop.
Vy c th ni theo cch khc l cc sng mun giao thoa voi nhau phai l cc
sng kt hop v c cng phuong dao dng.
Ta bit rng nh sng l do cc nguyn tu cua ngun pht ra. Thuc nghim chung
to nguyn tu pht sng khng lin tuc, chng pht ra tung don sng mt, cc don
sng ny dc lp voi nhau, nn pha ban du cua chng khc nhau.
Nu ta xt nh sng pht ra tu hai ngun ring bit, th tai mt dim no d se nhn
duoc cc cp don sng do hai ngun goi toi, mi cp don sng ny se c mt hiu
pha no d. Hiu pha ny lun lun thay di theo thoi gian. Kt qua l sng do hai
ngun ring bit pht ra l hai sng khng kt hop. Tuy nhin bng cch no d, ta
131
tch sng pht ra tu mt ngun duy nht thnh hai sng, sau d lai cho chng gp
nhau, th hiu pha cua hai sng se khng phu thuc thoi gian. Lc d ta c hai sng kt
hop. Nhu vy nguyn tc tao ra hai sng kt hop l tu mt sng duy nht tch ra thnh
hai sng ring bit.
D tao ra cc ngun sng kt hop nguoi ta dng khe Yng hay guong Frnen
2.3. Bi ton tng qut v giao thoa nh sng. Cc di v cc tiu giao thoa.
Gia su c hai ngun sng don sc A v B l nhng ngun kt hop, c cng phuong
dao dng v c phuong trnh dao dng l:
Hy tm dao dng sng tng hop tai M. Goi L
1
, L
2
l
quang l cua tia AM v BM. Thoi gian d sng nh
sng di tu A toi M l
C
L
T
1
1
= thoi gian d sng di tu B
toi M l
C
L
T
2
2
= , vy phuong trnh dao dng sng tai M
o thoi dim t do ngun A truyn toi se ging nhu
phuong trnh dao dng sng tai A o thoi dim (t-T
l
):
Tuong tu, phuong trnh dao dng sng tai M o thoi dim t do ngun sng B gui toi
Voi a
2
< a
o
Vy dao dng sng tng hop tai M do hai ngun kt hop A v B goi toi o tai thoi
dim t l:
Trong d a v duoc tnh theo (20.4) v (20.5). Cuong d sng tng hop I v M
phu thuc vo hiu pha du (
1
-
2
) cua gao dng x
1
v x
2
:
O dy ta c hiu pha ban du:
132
Nhu vy cuong d I se phu thuc vo hiu quang l (L
2
- L
l
) cua hai tia sng. C
hai truong hop xay ra:
2.3.1. Hai sng nh sng giao nhau cng pha
Tuc hiu pha (
1
-
2
) bng mt s chn ln cua t:
Ta c:
Hay
Khi d cos (
1
-
2
) = 1 v I gat cuc dai:
Dc bit khi L
l
~ L
2
th c th xem a
1
~ a
2
, vy:
Tuc l tai M ta c mt dim sng nht.
Vy: Nhng dim c cung d sng cc di (sng nht) l dim ti d hiu
quang l cua hai sng nh sng giao nhau bng mt s nguyn ln, buc sng (hay
bng mt s chn ln nua buc sng). Nhng dim ny l cc cc di giao thoa.
2.3.2. Hai sng nh sng giao nhau nguc pha
Tuc hiu pha (
1
-
2
) bng mt s le ln t:
Khi d cos (
1
-
2
): -1 v I c gi tri cuc tiu:
Dc bit khi a
1
~ a
2
tuc l L
1
~ L
2
th
Tai M l dim ti hon ton.
133
Vy: Nhng dim c cung d sng cc tiu (ti nht) l nhng dim ti d
hiu quang l cua hai sng sng giao thoa nhau bng mt s le ln nua buc sng.
Nhng dim ny gi l cc tiu giao thoa.
2.3.3. Kt lun
Tu nhng kt lun o trn, ta rt ra phuong php tng qut d nghin cuu anh giao
thoa: Trong nhng truong hop cu th, mun xc dinh hnh dang v vi tr vn giao thoa,
ta phai tnh hiu quang l (L
2
- L
l
) cua hai sng kt hop tai mt giao dim M bt ky
cua chng. Sau d p dung diu kin cho cuc dai (11) v cuc tiu (14) giao thoa, ri
cho k nhng gi tri k = 0, + 1, + 2,..... ta se duoc mt tp hop nhng cuc dai giao thoa
(dim sng nht) hoc nhng cuc tiu giao thoa (dim ti nht). Duoi dy se p dung
phuong php ny d khao st mt vi hin tuong giao thoa din hnh.
2.3.4. Ch
Khi hai sng xut pht tu mt ngun, di theo nhng duong di khc nhau (hay qua
nhng mi truong c chit sut khc nhau), ri qua cng mt dim d xay ra hin
tuong giao thoa, th d xc dinh hiu s pha cua hai sng (cung chnh l hiu quang l
cua hai sng), nguoi ta se xc dinh hiu s buoc sng d di duoc qua hai l trnh d.
Ta d bit chit sut cua mi truong v buoc sng nh sng c mi lin quan:
Trong a:
n
l buoc sng nh sng trong moi truong c chit sut l n.
l buoc sng nh sng trong chn khng (khng kh).
n l chit sut cua mi truong nh sng di qua.
Hai sng c buoc sng lc du cng pha, mt sng di qua mi truong c chit
sut n
1
, sng kia di qua mi truong c chit sut n
2
, gia su qung duong di hnh hoc
cua hai sng du bng nhau v bng 1. Do chit sut cua hai mi truong khc nhau nn
buoc sng trong hai mi truong cung khc nhau. V vy khi di ra khoi mi truong hai
sng khng cn cng pha na.
Hy tnh hiu s pha moi theo buoc sng.
Goi N
1
l buoc sng chua trong qung duong 1 o mi truong c chit sut n
1
l
Tuong tu ta c N
2
l s buoc sng chua trong qung duong 1 o mi truong c
chit sut n
2
l:
134
Gia su n
2
> n
i
, th hiu s buoc sng gia hai mi truong l
Th du: nu (N
2
- N
1
) = 27,6 th diu d tuong duong voi vic ly cc sng ban
du cng pha voi nhau, ri dich chuyn mt trong hai sng di mt qung duong bng
27,6 . Do vic chuyn mt s nguyn ln buoc sng (o dy l 27) lm cho hai sng
tro lai cng pha voi nhau, nn chi phn le (o dy l 0,6) cua l quan trong. Nhu vy
hiu s pha cua 27,6 tuong duong voi hiu s pha 0,6 . ta bit rng, hiu s pha
bng 0,5 lm cho hai sng nguoc pha nhau, nn tai dim giao thoa (dim ti). O dy
hai sng lch pha nhau 0,6 , v n gn voi dim ti nn tai d se l mt dim mo.
3. GIAO THOA CUA HAI CHM TIA SNG
Ta hy khao st hin
tuong giao thoa trong th
nghim Yng (Young).
Lc ny hai khe hep
S
l
v S
2
xem l hai ngun
kt hop pht sng thu cp
truyn v hai pha n.
Trn mn anh E ta hung
duoc anh giao thoa qua
hai khe S
l
v S
2
(Hnh 6)
3.1. Hnh anh vn giao thoa
Ta hy xt xem voi diu kin no th tai dim M nm trn mn E se ung voi cuc
dai hay cuc tiu giao thoa.
Gia su th nghim Vng lm trong khng kh in ~ li khi d quang l cua cc tia
sng l:
O dy l
1
v 1
2
l d di hnh hoc cua cc tia S
1
M v S
2
M.
p dung cng thuc cho diu kin cuc dai v cuc tiu giao thoa ta c: Diu kin cho
cuc dai giao thoa tai dim M l
135
Theo hnh giai tch: Qui tch cua nhng dim trong khng gian c hiu s khoang
cch tnh tu chng dn hai dim c dinh cho truoc bng mt s khng di l mt mt
hyperbolloit (hyperbol trn xoay) c hai tiu dim l hai dim c dinh d. Tu dy rt
ra kt lun:
- Tp hop cc cuc dai giao thoa xc dinh boi cng thuc (22) se nm trn mt ho
mt hyperbol _
1
, _
2
,_
1
, _
2
(ung voi nhng gi tri khc nhau cua k) nhn S
l
,S2
lm tiu dim. cc mt hyperbolloit ny nm di xung voi nhau qua mt phng trung
truc _
0
. Mt _
0
ung voi k = 0 (Hnh 7).
- Tp hop cc cuc tiu giao thoa se nm trn mt ho mt hyperbolloit khc nm
xen vo gia ho mt hyperbollit cua nhng cua dai giao thoa.
- Mn anh E ct mt phng _
0
theo mt duong thng, ct cc mt hyperbollit theo
nhng duong hyperbol. V khoang cch S
l
, S
2
rt nho, buoc sng lai cng nho hon
nn cc mt hyperbollit rt det. Do vy cc duong hyperbol trn mn E c d cong rt
nho, xem nhu nhng doan thng.
Kt qua l trn mn anh E ta thy cc duong thng sng, ti xen ke voi nhau, o
gia l mt vn sng. D chnh l hnh anh giao thoa qua hai khe hep ta thu duoc trn
mn E.
3.2. V| tr cc vn giao thoa
Goi khoang cch S
l
v S
2
l d, khoang cch gia mn chn P v mn anh E l D.
D xc dinh vi tr cc vn giao thoa, ta hy tnh khoang cch x tu dim gia O dn
dim M tai d ta quan st vn giao thoa (Hnh 6).
Xt tam gic vung S
1
HM v S
2
HM ta c:
136
Rt ra:
Do D >> d v dim M o gn dim gia O nn tia S
1
M v S
2
M nghing rt t so voi
phuong nm ngang OO', v th c th xem:
Do d cc cuc dai giao thoa se c vi tr x
1
:
Cc cuc tiu giao thoa se duoc xc dinh boi:
R rng l voi k = 0 th x
s
= 0 nn tai dim gia O ta c mt vn sng goi l vn
sng trung tm hay vn sng chnh gia.
Tu cc cng thuc trn ta suy ra khoang cch gia hai vn sng hoc hai vn ti lin
tip (khoang vn) bng:
d
D
i
.
= . Theo cng thuc ny nu bit D, d v do duoc i ta se
xc dinh duoc buoc sng do ngun pht ra. Dy l mt phuong php do buoc sng
chnh xc toi 0,001 m.
4. NG DJNG HIJN TUONG GIAO THOA
4.1. Do chit sut cht long v cht kh - Giao thoa k Rely (Rayleigh)
4.1.1. Nguyn tc
Trn duong di cua tia sng S
1
M ta dt mt ban trong sut c chit sut n v b dy
e (Hnh 2.8).
137
Trong truong hop ny hiu quang l se bng:
Thay gi tri x
D
d
l l =
1 2
vo cng thuc trn ta se xc dinh duoc vi tr cc vn sng:
Cng thuc (25) chung to khoang cch gia cc vn sng (hoc vn ti) nm k
nhau vn bng
d
D
i

= . Cn vn sng o gia O, (ung voi k = 0) se nm cch vn sng
gia cu O mt khoang.
V n > 1 nn x
0
> 0, nghia l O
1
se dich chuyn v pha c dt ban mong.
Nhn vo (26) ta thy, nu bit e, D, d do duoc d dich chuyn cua vn sng gia
x
0
th ta c th xc dinh duoc chit sut n cua cht cn do. D chnh l nguyn tc hoat
dng cua giao thoa k Rely nhm xc dinh duoc chit sut cua cht cn khao st.
4.1.2. Cu to v vn hnh
So d cu tao trnh by trn hnh 2.9.
nh sng (nh sng trng) tu ngun S
0
nho thu knh K hi tu trn khe S dt o tiu
dim cua thu knh L
l
. Sau L
l
l mn chn P c hai khe hep S
l
v S
2
Hai chm tia sng
song song tu S
l
v S
2
sau khi i qua hai ng nhu nhau T
l
v T
2
se hi tu tai mt phng
tiu cua thu knh L
2
. H vn giao thoa trn mn anh M duoc quan st qua thi knh O.
Gia su lc du T
l
v T
2
du chua cht cn do c chit sut n. Khi d vn sng trung
tm se o chnh gia thi truong. Sau d rt ht cht ra khoi ng (th du ng T
2
) th vn
trung tm se dich chuyn v pha ngn kia (dich chuyn ln trn pha ng T
l
). Nho mt
thit bi do ta xc dinh duoc d dich chuyn xo ny. Cc gi tri D, d, e cua my d bit
truoc. Dua vo cng thuc (26) se tnh duoc chit sut n cua cht cn do.
138
Phuong php ny c uu dim l don gian, nhanh, chnh xc nn thuong duoc dng
d do chit sut cua cc cht kh (trong nghin cuu v mi truong).
4.2. Khao st d nhan cua b mt - giao thoa k Linhich
Cu tao co ban cua giao thoa k Linhich gm ngun sng don sc S, hai lng knh
P
l
, P
2
c dt gy dn vo nhau v duoc ma mt lop bac mong - lop bn ma (vua cho
nh sng di qua, vua phan xa nh sng), hai guong phng G
1
, G
2
v mt knh hin vi
d quan st anh giao thoa (Hnh 2.10).
Tia sng tu ngun S toi lop ma cua lng knh P
1
v P
2
bi tch lm hai tia. Mt tia di
thng toi guong G
2
v phan xa tro lai P
1
v P
2
, ri phan xa tip dn knh hin vi. Mt
tia phan xa toi guong G
1
, ri phan xa tro lai, di xuyn qua P
1
v P
2
toi knh hin vi.
Nhu vy hai tia sng toi knh hin vi du xut pht tu mt tia ngun S, n l hai tia
sng kt hop nn chng giao thoa voi nhau v anh giao thoa duoc quan st trn knh
hin vi.
Gia su thay mt trong hai guong (G
1
hoc G
2
) bng mt kim loai cn khao st d
nhn. Ta thy rng, nu mt kim loai hon ton nhn bng nhu guong th anh giao
thoa se l cc vn sng, ti song song, cch du nhau. Nu mt kim loai c nhng rnh
nho (c th toi 0,01 m) th trn anh giao thoa se xut hin nhng vt nhn. Nho
phuong php ny c th kim tra duoc nhng kim loai phng nhn,
139
CHUONG 3
NHIEU XA NH SNG
1. L THUYET CHUNG VE NHIEU XA NH SNG
1.1. Hin tung nhiu x nh sng
Cho nh sng tu ngun sng dim don sc S truyn qua l nho trn mn chn P.
Bnh thuong trn mn anh Q o pha sau P se thu duoc mt hnh trn sng c duong
knh a' theo dng tnh cht truyn thng cua nh sng. Nhung khi thu nho l trn lai th
dn mt lc no d se xut hin trn mn anh Q nhng vng trn sng, ti dng tm
nm xen ke nhau o ca vng bng ti hnh hoc. Nhu vy nh sng d truyn dn ca
nhng dim a', b' o ngoi vng nh sng hnh hoc ab. Nghia l tia sng d bi lch khoi
phuong truyn thng. Hin tuong ny goi l hin tuong nhiu xa nh sng. Vy:
Hin tung cc tia sng bj lch khoi phuong truyn thng khi chng di gn cc
vt chung ngi, nn gy cc vn sng v ti trong ca vng bng ti hnh hc, duc
gi l hin tung nhiu x nh sng.
Cc vn sng v ti goi l cc vn nhiu xa.
1.2. Phuong php di cu Frnen
D tnh dao dng nh sng do mt ngun sng S truyn dn dim M no d, theo
nguyn l Huyghen - Frnen, ta c th thay ngun sng thuc S - ngun so cp, bng
nhng ngun sng thu cp nm trn mt mt cu _ c tm tai S, ri tng hop tt ca
cc dao dng sng do cc ngun thu cp ny truyn dn M.
140
D lm diu ny, tu S lm tm ta
ve mt cu _ bao quanh n. Ri ly
M lm tm, ta v cc mt _
0
, _
1
,
_
2
c bn knh ln luot l
2
2 ,
2
,
0 0 0

+ + r r r Nhu vy khoang
cch tu cc mp cua nhng di k
nhau dn M khc nhau - (Hnh 3.2),
tuc l:
Bin d dao dng sng o M tu cc doi ring bit truyn dn phu thuc 3 yu t:
1. Din tch cua doi cu: Nu din tch doi cu lon th bin d dao dng sng tai M
do doi cu d truyn dn cng lon. Nguoi ta d chung minh duoc rng, voi cch xy
dung doi cu nhu trn th din tch cc doi du bng nhau, nn yu t ny thuc t
khng anh huong dn bin d dao dng sng o M do cc di khc nhau truyn dn.
2. Khoang cch r tu doi dn M, nu khoang cch cng tng th bin d cng giam.
3. Gc u hop boi gia php tuyn cua mt doi cu v r. Khi u = 0 th bin d dao
dng sng do doi d truyn dn M c gi tri lon nht. Khi u = 90
0
, bin d d bng 0.
Ta c nhn xt l: khi di tu doi cu thu 1 dn doi cu thu n th r tng v gc u
cung tng, do vy bin d dao dng sng tai M do cc doi truyn dn cung giam dn,
tuc l:
V r tng rt chm (tung luong
2
mt) nn ca u cung tng chm, do vy bin d

dao dng sng cung giam rt chm. Mt cch gn dng ta c:
Theo (2) th hiu quang l cua cc tia sng tu hai doi khc nhau truyn dn M bng
2
, tuc l dao dng sng tng hop tai M do hai doi canh nhau truyn dn M th nguoc
pha nhau. Vy, bin d dao dng sng tng hop tai M do tt ca di truyn dn bng:
Ly du (+) nu s doi n l le, ly du (-) nu s di n l chn. Ta c th vit biu
thuc (3) duoi dang sau:
141
Ta thy cc biu thuc trong ngoc don du bng 0. Vy, bin d tng hop tai M do
ngun sng thuc S truyn dn bng:
ly du (+) khi n le, ly du (-) khi n chn.
Khi gia ngun S v dim M khng c vt chuong ngai th s doi cu n se nhiu
v han, khi d gi tri
2
n
a
se rt nho, thuc t c th bo qua. Bin d dao dng tng hop
tai M mt cch gn dng bng:
Vy cuong d sng tai M do ngun S truyn dn bng:
Trong d I
1
l cuong d sng tai M do ring doi thu nht truyn dn.
Tm lai, nhng truong hop cu th tuy vo s di n c th l chn hay le, l nhiu
hay t m cuong d nh sng tng hop tai M do cc doi d truyn dn se lon hay nho.
Duoi dy se p dung phuong php doi cu Fnnen vo mt vi ruong hop cu th.
2. NHIEU XA CUA SNG QUA CU L TRN
Trong th nghim Frnen d m ta o trn, ngun sng S v mn anh Q du nm
trn l trn.
Sng sng truyn toi l trn l sng cu, nn nguoi ta goi hin tuong nhiu xa ny
l nhiu xa cua sng cu - hay nhiu xa o gn - nhiu xa Frnen.
Ta hy vn dung phuong php doi cu Frnen d giai thch anh nhiu xa trong
truong hop ny.
Ta hy ly mt sng cu tua trn chu vi cua l trn lm mt _ chia phn mt _
khng bi mn hnh P che ra thnh nhng doi cu Frnen. Theo kt qua o trn se c cc
truong hop c th xay ra (Hnh 3.3)
142
Nu l trn chua mt s le doi, khi d bin d dao dng tng hop tai M se bng:
Vy:
Cuong d sng tng hop tai M bng:
Nghia l, khi gia ngun S v dim M c mn chn, trn d duc l chua vua dng
mt s le di Frnen, th cuong d sng I tai M se lon hon cuong d sng I
0
khi gia S
v M khng c mn hnh chn (Th du truong hop dim M
1
). Kt qua l tai M ta c
mt dim sng manh.
Qua dy thy mt nghia thuc tin l, trong cc quang cu (knh hin vi) thuong
truoc vt knh cung c l chn c th diu chinh duoc duong knh l to, nho tuy . Tc
dung cua l chn duoi dy ngoi vic c th khu duoc mt s quang sai cua h, cn l
d tng cuong d nh sng chiu vo vt, gip ta quan st vt duoc r hon.
Truong hop thu hai l khi l trn chua mt s chn doi, khi d bin d dao dng
sng tng hop tai M se l:
Vy:
Tuc l:
143
Nghia l, khi mn hnh chn P chi cho mt s chn doi Frnen di qua l, th cuong
d sng tai M se nho hon cuong d I
0
khi khng c mn chn P (truong hop dim M
2
).
Kt qua l tai M ta c mt dim sng yu.
Dc bit khi l chi chua dng hai doi cu th:
Khi d tai M se c mt dim ti hon ton.
- Truong hop dim M
1
nm trn mn Q ngoi truc SO (Hnh 3.4)
Truc SM' ct mt sng cu _ tai O'. Ve cc dd[is Frnen c truc di xung l SO'.
Truong hop ny mn chn P d chn mt mt phn din tch cua cc doi cu.
Ta cng din tch cc doi cu phn do l trn chua lai.
Nhng phn doi cu chn cng voi nhau, phn doi cu le cng voi nhau. Sau d
ly hiu cua chng. Nu hiu cua chng xp xi doi cu thu nht. Th tai M
1
dim sng.
Nu hiu ny xp xi bng khng th tai M
1
l dim ti.
Nghia l quanh dim M ta c nhng hnh vnh khn dng tm voi M c cuong d
sng lon, nho khc nhau. Cng xa M cuong d sng cng nho, d chnh l vn nhiu
xa (Hnh 3.5).
144
Tm lai dim M c th sng hon ln hoc ti di so voi khi khng c mn chn, tuy
theo gi tri cua n, tuc l tuy theo kch thuoc l trn v vi tr cua mn quan st.
Do tnh di xung nn xung quanh M se l cc vng trn sng, ti dng tm, xen ke
nhau, c tm tai dim M d.
3. NHIEU XA GY BOI CC SNG PHANG
By gio ta nghin cuu hin tuong nhiu xa do ngun sng o rt xa vt chuong ngai
gy ra. Sng sng di toi vt chuong ngai l sng phng.
Mt khc mn anh Q d hung anh nhiu xa cung o rt xa vt chuong ngai. Khi d
hin tuong nhiu xa cn goi l nhiu xa o v cuc hay nhiu xa Fraunhofer.
3.1.Nhiu x qua
mt khe hp
Th nghim duoc b
tr nhu sau: Ngun sng
dim, don sc S dt tai
tiu dim cua thu knh
hi tu L.
Sau khi di qua L, se l chm tia sng song song toi dp vo mn chn P c khot
mt khe hep hnh ch nht, c b rng a v c chiu di lon gp nhiu ln chiu rng
(gn nhu di v han). D quan st anh nhiu xa nguoi ta dt pha sau P mt thu knh
hi tu L
2
, anh nhiu xa duoc quan st trn mn anh Q dt tai mt phng tiu cua L
2
.
D giai thch anh nhiu xa trong truong hop ny nguoi ta cung p dung doi cu
Frnen. O dy ta ly mnh sng phng do ngun S truyn dn nm ngang trn mn
chn P lm cho mt sng _ pht ra nhng ngun thu cp.
Chia phn mt S nm trn khe ra thnh nhng dai hep hnh ch nht canh nhau c
b rng ln luot l B
0
B
1
B
2
Sao cho khoang cch tu mp cc dai canh nhau toi M
cung khc nhau mt gi tri /2. Nhng dai hep ny goi l dai Frnen (Tuong tu nhu
doi cu Frnen trong sng cu) (Hnh 3.7).
145
S dai Frnen chua trn mt khe bng: B rng cua khe / B rng cua 1 dai Frnen
Trong d l gc nghing cua chm tia nhiu xa cua sng cu qua mt l trn
nho, ta cung suy ra:
1. Nu khe hep chua vua dng mt s chn dai Frnen, nghia l nu:
Tai M se l mt dim ti, goi l cuc tiu nhiu xa. Vy gc nghing ung voi cc
cuc tiu nhiu xa duoc xc dinh boi diu kin:
Ta loai tru gi tri k = 0, v nu k = 0 th theo (11) : 0 nghia l chm tia thu cp
cng phuong voi chm tia toi khe v hi tu tai dim gia M
0
trn mn Q. Quang l cua
cc tia thu cp tu cc dim khc nhau trn mt khe toi M
0
du bng nhau, nn tai M
0
se
l mt cuc dai sng v l dim sng nht, goi l cuc dai nhiu xa gia:
2. Nu khe hep chua dng mt s le dai Frnen, nghia l nu:
Th tai M se l mt dim sng, goi l cuc dai nhiu xa. Vy gc nghing ung voi
cuc dai nhiu xa duoc xc dinh boi diu kin:
Trong d k = l; +2;+3;... ta loai tru gi tri k = 0 v k = -1 v rng ung voi cc gi tri
d, sin = /2a: cuong d sng khng th c gi tri cuc dai (khi sin = 0 ta d c
cuc dai gia, nu voi sin = /2a ra lai c cuc dai th gia sin = 0 v sin = /2a
phai c cuc tiu. Tuy nhin theo (11) th cuc tiu du tin phai ung voi khi sin =
/2a )
146
Tm lai: 0 = Sin c cuc dai chnh gia.
... 3 ; 2 ;
a a a
Sin

= c cc cuc tiu nhiu xa
; 5 ; 3
a a
Sin

= c cc cuc dai phu.
D thi phn b cuong d sng trn mn Q cho boi (Hnh 8)
Nhn hnh 11 ta thy b rng cuc dai gia hai ln b rng cua cc cuc dai khc. D
lon cuc dai gia lon hon rt nhiu so voi cc cuc dai khc (I
1
= 0,045I
0
), so di nhu vy
v cc cuc dai I
1
, I
2
chi do dao dng cua mt dai gy ra, cn cuong d sng cua cuc
dai gia l do cc dao dng cng pha tu ton b mt phng khe gy ra. Mt cch gn
dng ta c th coi ton b nh sng tp trung o cuc dai gia. Tu nhng phn tch o trn
ta rt ra mt s kt lun:
1. Nu ngun S l ngun sng dim, don sc th anh nhiu xa l mt dy nhng
dim sng v ti xen ke nhau nm trn duong thng X c phuong vung gc voi chiu
di khe hep v nm trn mn Q.
2. Nu S l mt khe sng, don sc dt
song song voi khe hep, th anh nhiu xa trn
mn Q l mt dy vn sng ti xen ke nhau,
song song voi khe sng S v di qua nhng
cuc dai (cuc tiu) ni trn.
3. Cuong d sng cua cuc dai nhiu xa
gia rt lon.
Cuong d cua cc cuc dai khc nhau giam
rt nhanh k tu cuc dai gia.
4. Nu S l ngun sng trng th cung ging nhu truong hop giao thoa nh sng,
lc ny anh nhiu xa se nhu sau: o gia l vn sng trng, hai bn l cc vn mau.
147
3.2. Nhiu x qua nhiu khe hp
Gia su c N khe hep ging nhau nm song song voi nhau trong mt mt phng
(Hnh 3.10). Doi ln cc khe c mt chm nh sng don sc song song. Gia su chm
sng gm cc tia sng kt hop. Goi b rng cua mi khe l a, khoang cch gia hai khe
canh nhau l d. V cc khe c th coi l cc ngun kt hop, do d ngoi hin tuong
nhiu xa gy boi mt khe cn c hin tuong giao thoa gy boi cc khe. V vy anh
nhiu xa thu duoc trn mn tro nn phuc tap hon.
Ta c th minh hoa qua th du bng hnh anh sau
Hnh 3.11a cho h vn giao thoa quan st duoc trn mn khi cc khe v cng hep.
Cc vn sng c cng cuong d.
Hnh 3.11b cho anh nhiu xa qua mt khe, cuc dai gia rng v cao, cc cuc dai
phu yu hon nhiu.
Hnh 3.11c (duong lin nt) cho anh vua nhiu xa vua giao thoa. Kt qua l ta thy
hnh c l su chng hnh 3.11 b ln hnh 3.11 a.
Khi s khe hep (N) tng ln th s cc cuc dai chnh cung tng ln v anh nhiu xa
by gio chi thy l cc vach sng (cc cuc dai l chnh) ni bt trn mt nn ti.
Vi tr cc cuc dai chnh duoc xc dinh boi diu kin:
Tai dim O (k = 0; sin = 0) ta c cuc dai chnh gia.
Vi tr cc cuc tiu chnh duoc xc dinh boi diu kin: a.sin = k (k = 0, + 1, +
2)(14)
148
3.3. Cch tu nhiu x:
3.3.1. Cch tu.
Mt tp hop N khe hep song song, ging nhau nm cch du nhau trong cng mt
mt phng (c th toi hng nghn khe/mm) goi l cch tu nhiu xa. Khoang cch d
gia hai khe lin tip goi l hng s (hay chu ky) cua cch tu (Hnh).
S khe trn mt don vi chiu di cua cch tu l:
3.3.2. D tn sc:
D tn sc l dai luong xc dinh kha
nng tch hai buc xa c buoc sng gn nhau
thnh nhng cuc dai (hay nhng vach) nm
o nhng gc khc nhau.
Theo dinh nghia, d tn sc gc D
l ty s:
D
l khoang cch gc gia hai vach c buoc sng khc nhau mt luong A.
Do diu kin xc dinh cuc dai nhiu xa qua nhiu khe hep: d.sin = k
Ly vi phn hai v ta duoc:
Nhn vo cng thuc (18) ta thy, mun d tn sc lon th cch tu phai c hng s d
nho hon v lm vic o bc k cao. Chnh v th, trong thuc t nguoi ta ch tao cc cch
tu c s vach/mm lon, c th ln dn 4000 khe/mm. Cn bc k thuong chon l bc 1
hoc 2, v o bc cao hon cuc dai nhiu xa c cuong d rt nho.
3.3.3. Nng sut phn giai:
Tch duoc hai buoc sng d l quan trong, nhung phai phn bit duoc cuc dai cua
hai vach c buoc sng gn nhau. Nu tch duoc hai buoc sng m d rng cua hai
vach duoc tch ra cng nho th su phn bit hai vach d cng d dng. Ni cch khc,
cch tu phai c nng sut phn giai R lon. Nng sut phn giai cua cch tu duoc dinh
nghia l dai luong:
149
- Cch tu phan xa l mt mt kim loai phng v nhn bng, trn d vach nhng
rnh nho cch du nhau (Hnh 13b). Khi roi nh sng ln mt cch tu, nh sng se
nhiu xa trn nhng dai bng phng gia cc rnh v gy ra nhiu hnh nhiu xa.
Nu chiu nh sng don sc ln cch tu th trn mn quan st ta thu duoc cc vach
sng trn mt nn ti. D l cc cuc dai chnh.
By gio ta xt truong hop cch tu duoc roi bng nh sng trng. Mi nh sng don
sc cua nh sng trng se cho mt h thng cc cuc dai chnh.
Tai dim chnh gia O (Hnh 3.14), cc nh sng don sc du cho cuc dai chnh,
kt qua l tai O l mt vt sng trng. ung voi mt gi tri k xc dinh, cuc dai chnh cua
cc nh sng don sc khng trng nhau.
Tp hop cc cuc dai chnh d hop thnh mt quang ph bc k. Trong mi quang
ph, vach tm (T) nm trong, vach do (D) nm ngoi. Ra xa vn trng gia, cc quang
ph bc khc nhau c th chng ln nhau. Cc quang ph cho boi cch tu duoc goi l
quang ph nhiu xa.
Ung dung du tin cua cch tu nhiu xa l dng d do buoc sng () nh sng voi
d chnh xc cao. Theo cng thuc:
150
Suy ra:
Nhu vy, khi bit chu ky cch tu d, bit bc k cua quang ph v do duoc gc
nghing ung voi vach quang ph don sc th se tnh duoc cua tia d.Ung dung
quan trong nht v ph bin nht cua cch tu nhiu xa l n dng vai tr cua mt h
don sc (morochromator), ging nhu vai tr cua lng knh, trong cc my quang ph.
Tuc l d phn tch nh sng da sc thnh nhng nh sng don sc.
V du, nu buc xa pht tu ngun S gm hai buc xa l
1
= 450mm (xanh da troi)
v
2
= 625mm (do) Cch tu c 1,16.104 vach cch du nhau v di L = 25,4mm. Ta
tnh vi tr gc cua cuc di bc hai (k = 2) di voi hai buc xa trn:
Hng s cch tu:
Voi k = 2,
1
= 450mm th:
Voi
2
= 625mm, tuong tu ta tnh duoc: (
2
= 38
0
3. Nhu vy hai buc xa
l
v
2
d duoc cch tu tch ra thnh nhng buc xa ring bit duoi nhng gc lch khc nhau.
151
CHUONG 4
PHN CJC NH SNG
1. NH SNG TJ NHIN V NH SNG PHN CJC
nh sng t nhin l nh sng trong d vc to cung d din trung dao dng
mt cch du dn theo tt ca mi phuong vung gc vi tia sng.
Thuc nghim chung to rng, khi cho nh sng tu nhin di qua mi truong bt dng
huong v quang hoc (tinh th Turmalin - silicoborat alumium, tinh th d Bng lan -
CaCO
3
hnh thoi 6 mt, tinh th thach anh...) th trong nhng diu kin nht dinh, tc
dng cua mi truong ln nh sng c th lm cho E
chi dao dng theo mt phuong xc

dinh.
nh sng trong d vc to cung d din trung E
ch dao dng theo mt

phuong xc djnh duc gi l nh sng phn cc thng hay nh sng phn cc ton
phn.
nh sng trong d vc to E
dao dng theo tt ca mi phuong vung gc vi tia

sng, nhung c phuong mnh, phuong yu, gi l nh sng phn cc mt phn.
Hin tuong bin nh sng tu nhin thnh nh sng phn cuc goi l hin tuong phn
cuc nh sng.
Trong d dinh nghia:
- Mt phng dao dng: mt phng chua tia sng v phuong cua E
- Mt phng phn cuc: mt phng chua tia sng vung gc mt phng dao dng.
152
2. SJ PHN CJC NH SNG DO TRUYEN QUA BAN TURMALIN DY -
DJNH LUAT MALUS
2.1. Hin tung phn cc nh sng khi truyn qua ban Tuamalin dy.
Tinh th Tuamalin (hop cht silicoborat aluminium) c tnh cht l bin nh sng
tu nhin thnh nh sng phn cuc
Gia su c ban Tuamalin dy (> 1 mm), c cc mt song song voi nhau v song
song voi mt phuong dc bit A o trong ban goi l quang truc
- Quang truc l mt phuong no d trong tinh th m E
dao dng theo phuong d

th truyn qua hon ton. Cho mt tia sng tu nhin chiu vung gc voi mt bn cua
ban T
1
. Cc E
dao dng theo moi phuong xung quanh tia sng v vung gc voi tia
sng. Nhng E
no dao dng theo phuong song song voi A

1
th qua hon ton ban T
1
.
Nhng E
lm voi A
1
mt gc no d th ta phn tch lm hai thnh phn
Thnh phn A
1
// E
1y
th qua duoc T
1
.
Thnh phn E
1x
A
1
th bi T
1
hp thu ht nn khng qua duoc.
Kt qua l, pha sau T
1
ta chi nhn duoc nh sng c E
dao dng theo phuong A

1
,
nghia l nhn duoc nh sng phn cuc ton phn.
Mt cch trung bnh, th cuong d I
1
cua nh sng phn cuc ton phn pha sau T
1
se bng 1/2 cuong d I
0
cua nh sng tu nhin o pha truoc ban T
1
:
2.2. D|nh lut Maluyt.
D xc nhn nh sng di qua ban T
1
l nh sng phn cuc ton phn, nguoi ta dt
sau T
1
mt ban T
2
ging ht ban T
1
, c quang truc A
2
hop voi A
1
mt gc o no d.
nh sng sau khi di qua T
2
c E
giao dng theo phuong E
2y
// A
2
.
Goi a
1
l bin d dao dng sng cua E
1y
v A
2
l bin d dao dng cua E
2y
ta c:
153
Cng thuc trn chnh l ni dung cua dinh lut Malus.
Khi chiu mt chm sng t nhin truyn qua hai ban Tuamalin dy, c cc
quang trc A
1
v A
2
hp vi nhau mt gc o, th cung d cua nh sng nhn duc
sau hai ban d s l thun vi con
2
o .
Cng thuc (2) chung to: nu ta gi c dinh ban T
1
quay ban T
2
xung quanh tia sng
th cuong d nh sng I
2
o sau ban T
2
se thay di phu thuc vo cos
2
o . Dc bit, nu:
- o = 0, nghia l A
1
// A
2
th I
2max
= I
1
. Sau T
2
se thy sng nht.
- o = 90
0
, nghia l A
1
A
2
th I
2min
= 0. Sau T
2
se thy ti hon ton. Truong hop
ny cn goi l hai ban T
l
v T
2
bt cho nhau.
Ban T
1
bin nh sng tu nhin thnh nh sng phn cuc nn goi l ban phn cuc
nh sng - Ban P (polaroit).
Ban T
2
phn tch cho bit nh sng truyn toi n l nh sng tu nhin hay phn cuc
(bng cch nghin cuu cuong d nh sng truyn qua n) goi l ban phn tch nh
sng- Ban A (Analyse).
3. PHN CJC V PHAN XA. DJNH LUAT BRIUTO (BREWSTER)
Thuc nghim cho thy, tia phan xa xin gc trn mt ngn cch gia hai mi
truong khng phai kim loai, th chm tia phan xa bi phn cuc.
Tht vy, nu quan st tia phan xa sau ban T
2
v quay T
2
quanh phuong truyn cua
tia phan xa ta cung thy cuong d chm sng thay di mt cch tun hon nhung
khng trit tiu hon ton.
Nhu vy tia phan xa bi phn cuc mt phn. Nu chm sng toi mt phn cch voi
gc toi I
B
sao cho:
154
(trong d n l chit sut ti di cua hai mi truong)
th tia phan xa se bi phn cuc hon ton.
Cng thuc (3) goi l dinh lut Brewster. Gc
i
B
goi l gc Brewster.
Th du, voi thuy tinh c n = 15,3 th i
B
=
56
0
50. Thuc nghim thy rng tia phan xa duoi
gc i
B
v tia khc xa hop voi nhau thnh gc t /2
Cho mt chm tia sng don sc di qua hai ban T
1
(p) v T
2
(A) dt cho nhau (A
1

A
2
), sau A ta thy ti hon ton.
Ta c th chung minh nhu sau: khi nh
sng phan xa phn cuc hon ton th theo:
Theo dinh lut khc xa nh sng ta c:
Do d i
B
= 90
0
, nghia l tia khc xa v tia
phan xa hop voi nhau mt gc 90
0
.
4. PHN CJC QUAY - NG DJNG
4.1. Hin tung phn cc quay.
Dt mt ban thach anh T o gia P v A, sau A ta lai thy sng . Quay A di mt gc
no d (v bn phai hay bn tri tuy theo loai thach anh) th dn mt lc no d ta lai
thy ti hon ton, nhung phuong dao dng cua chm sng khng cn song song voi
phuong ban du m d quay di mt gc bng gc ta phai quay knh phn tch (A) d
lai lm tt nh sng.
Ta ni ban thach anh d lm quay mt phng dao dng cua nh sng phn cuc goi
155
hin tuong ny l hin tuong phn cuc quay.
Sau ny nguoi ta thy c nhiu cht (o th rn, long hay dung dich v ca kh na)
cung c tnh cht tuong tu nhu thach anh. Th du: duong Chaccaroge, glucose, Long
no, Bac hNhng cht ny goi chung l cc cht quang hoat.
Cht quang hoat thuong tn tai duoi hai dang: cht quay phai (hu truyn, k hiu:
D hay (+), l nhng cht lm quay mt phng dao dng v bn phai (hoc theo chiu
kim dng h) nguoi quan st di mt sau knh phn tch. Cht quay tri (ta truyn, k
hiu: L hay (-)).
4.2. D|nh lut Bio.
Thuc nghim chung to rng, di voi mt nh sng don sc nht dinh, gc quay
cua mt phng phn cuc ty l voi chiu di d cua cht d m nh sng phn cuc di qua,
ty l voi khi luong ring (di voi tinh th hay cht long nguyn cht) v voi nng
d C (di voi dung dich) cua cht d. Ta c:
Di voi tinh th v cht long
Di voi dung dich:
H s[ o ] goi l gc quay cuc ring hay cn goi l nng sut quay cuc.
[ o ] phu thuc vo ban cht cua cht hoat quang, phu thuc vo nhit d v phu
thuc vo buoc sng cua nh sng chiu vo (thuong [o ] tng khi giam). Nhu vy
ta thy hin tuong phn cuc quay c tnh cht tn sc nh sng.
Duoc din Vit Nam I quy dinh: Nng sut quay cuc cua mt cht long l gc
quay cuc quan st duoc bng chiu tia sng mu vng D (589,3nm), cht d c ty
trong qui v don vi, c nhit d 25
0
C v soi qua mt dy l ldecimet. Di voi mt s
cht c th dng tia sng mu luc (546,l nm) cua dn thuy ngn.
Voi cht long.:
Voi dung dich:
Khi d [ o ] do truc tip bng d (
0
)
C th suy rng dinh lut Bio cho dung dich gm nhiu cht tan nhung chng
khng tuong tc voi nhau. Khi d. ta c:
156
Trong d:
[o
1
], [o
2
][o
n
] l nng sut quay cuc cua cc cht tan.
[C
1
], [C
2
][C
n
] l nng d tuong ung cua tung thnh phn trong dung dich .
Ly du (+) cho nhng cht quay phai v du (-) cho nhng cht quay tri.
Nguoi ta cung thy rng dinh lut Bio chi gn dng v p dung tt cho dung dich
long.
4.3. Phn cc nghim. ng dng
Phn cuc nghim l phuong php phn tch dua vo vic nghin cuu su quay mt
phng phn cuc cua cht khao st, chu yu duoc p dung vo hai muc dch.
- Dinh tnh, tuc l xc dinh v nhn bit mt cht. Nhu d bit, voi mt cht, trong
diu kin do nht dinh (v nhit d v buoc sng) th [ o ] cua n l mt hng s. V
th vic xc dinh [ o ] gip nhn bit duoc cht d (tt nhin phai kt hop voi nhng
phuong php ho, l khc) cung nhu muc d tinh khit cua n.
- Dinh luong, dua vo dinh lut Bio, khi d bit chiu di d cua ng do v nng
sut quay cuc [ o ], do gc quay cuc cua dung dich, tu d se xc dinh duoc nng d
C cua dung dich d.
Uu dim cua phuong php ny l nhanh chng, thun tin v chnh xc, v th d
duoc ung dung rng ri trong cng nghip duong, long no ... hay dinh luong duong
glucose trong huyt thanh ngot v.v...
- Ngoi ra trong ho hoc hu co, vic nghin cuu gc quay cuc cua mt cht gip
cho vic xc dinh dng phn quang hoc. Diu ny c nghia trong nghin cuu ho hoc
lp th.
157
CHUONG 5
HIJN TUONG QUANG DIJN
Khi chiu nh sng vo mt vt, mt phn nh sng bi phan xa tro lai, mt phn
truyn qua v mt phn bi hp thu. Da s cc truong hop phn nng luong cua nh
sng bi vt hp thu chuyn thnh nhit nng lm cho vt nng ln. Tuy nhin cung c
nhng truong hop phn nng luong ny gy nn nhng tc dung khc nhau nhu lm
bt cc electron (cn goi l din tu) ra khoi b mt, d l hin tuong quang din, hoc
buc xa ra nhng sng nh sng khc - hiu ung huynh quang hoc gy ra nhng phan
ung ho hoc o vt - hiu ung quang ho.
Trong chuong ny chng ta se nghin cuu hin tuong quang din. V mt ki thut
v doi sng, hin tuong quang din ngy cng c nhiu ung dung rng ri. V mt l
thuyt, n c tc dung thc dy l thuyt v ban cht hat cua nh sng pht trin.
1. HIN TUONG QUANG DIN:
1.1 D|nh nghia:
Hin tuong quang din l hin tuong cc electron duoc giai phng khoi mt ngoi
cua ban kim loai khi chiu mt chm nh sng thch hop toi mt ban kim loai d.
1.2. Th nghim Stoletov:
So d th nghim nhu hnh, gm c mt bnh chn khng cao, trong dt hai din
cuc A, K. Ngun din dng d duy tr hiu din th gia A v K. Mt bin tro c ion
chay d thay di hiu din th UAK. Hiu din th ny duoc do bng vn k V.
Chiu chm nh sng thch hop vo K. Chm nh sng ny lm bt cc electron ra
khoi mt K (goi l cc electron quang din). Duoi tc dung cua din truong gia A v
K cc electron quang din chuyn dng v A tao nn mt dng din kn chay trong
mach goi l dng quang din. Hin tuong ny goi l hin tuong quang din.
Hnh 5.1
1.3. Dung dc trung Vn - Ampe.
Khi nghin cuu su bin di cua cuong d dng din I theo hiu din th U
AK
, ta ve
duoc duong biu din I = F (U
AK
) goi l duong dc trung Vn - Ampe cua kim loai K.
158
Ta thy lc du khi U
AK
tng th I cung tng theo. Khi U
AK
lon hon mt gi tri U
0
no d th cuong d dng quang din I khng tng na v c gi tri khng di bng I
bh
Gi tri I
bh
goi l cuong d dng quang din bo ho. N dc trung cho tc dung cua
dng quang din cua mt cm nh sng nht dinh di voi mi kim loai.
Ngay khi hiu din th U
AK
= 0 Cuong d
dng quang din I vn khc 0, diu ny chung
to cc electron quang din khi bn ra khoi
catt d c sn mt dng nng ban du.
Khi giam hiu din th U
AK
dn mt gi
tri m U
h
th I moi dat gi tri 0, c nghia khi
d cc electron c vn tc lon nht cung bi
ht tro lai cuc duong. Vn tc cuc dai voi d
duoc xc dinh boi cng thuc:
2. CC DJNH LUAT QUANG DIJN.
Nguoi ta d tin hnh th nghim voi nhng chm nh sng don sc khc nhau v
voi nhng kim loai lm K khc nhau v d tm duoc nhng dinh lut quang din sau
dy:
2.1. D|nh lut v gii hn quang din:
"Di voi mi kim loai dng lm cactt c mt gioi han quang din nht dinh, hin
tuong quang din chi xay ra khi buoc sng cua chm nh sng chiu vo n nho hon
mt gi tri xc dinh
0
no d, gi tri
0
goi l gioi han quang din cua kim loai d".
2.2. D|nh lut v dng quang din bo ho:
"Cuong d dng quang din bo ho tng ti l thun voi cuong d cua chm nh
sng chiu vo kim loai".
2.3. D|nh lut v dng nang ban du cc di cua electron quang din:
"Dng nng ban du cuc dai cua electron quang din tng ti l thun voi tn s cua
chm nh sng chu vo kim loai, khng phu thuc cuong d cua chm nh sng d".
3. THUYET LUONG TU NH SNG CUA EINSTEIN V GIAI THCH CC
DJNH LUAT QUANG DIJN:
3.1. Thuyt lung tu nh sng cua Einstein: Gm nhng ni dung chnh sau:
1. nh sng gm nhng hat rt nho goi l photon (hay luong tu nh sng). Mi
photon mang mt nng luong xc dinh:
159
Voi h = 6,625.10
-34
J.s l hng s Planck, v v l tn s v buoc sng tuong ung
voi photon d.
2. Trong chn khng cc photon truyn di voi cng vn tc v = 3.10
8
m/s.
3. Khi mt vt pht xa hay hp thu buc xa din tu th c nghia vt d pht hay hp
thu cc pho ton.
4. Cuong d cua chm buc xa ty l voi s photon pht ra tu ngun trong mt don
vi thoi gian.
3.2. Giai thch cc d|nh lut quang din:
* Cng thuc Einstein v hin tuong quang ain:
Electron tu do trong kim loai mun thot ra ngoi kim loai phai c nng luong t
nht bng cng thot A cua electron di voi kim loai d. Bnh thuong dng nng
chuyn dng nhit cua cc electron du nho hon cng thot A. Tuy nhin khi buc xa
din tu thch hop roi toi, mi electron tu do trong kim loai se hp thu mt photon, do
d duoc truyn thm mt nng luong
c
h v h e . . = = .
Nng luong ny mt phn chuyn thnh cng thot A v phn cn lai chuyn
thnh dng nng ban du cua electron quang din.
Dng nng ban du ny cng lon khi cc electron cng gn mt ngoi kim loai v
kt qua l dng nng ban du se cuc dai di voi cc electron quang din o st mt
ngoi kim loai. Di voi cc electron ny theo dinh lut bao ton nng luong ta c:
Phuong trnh ny goi l phuong trnh Einstein di voi hin tuong quang din.
* Giai thch ainh luat v gioi han quang ain:
* Giai thch ainh luat v dng quang ain bo ho:
Dng quang din tro nn bo ho khi s electron quang din thot khoi catt dn
ant trong mt don vi thoi gian l khng di.
Nhung s electron quang din lai ti l voi s photon bi hp thu, s photon ny lai
ty l voi cuong d cua chm buc xa chiu toi.
Vy, cuong d dng quang din bo ho tng ti l thun voi cuong d sng cua
chm nh sng chiu vo kim loai.
160
* Giai thch ainh luat v ang nng ban aau cuc aai cua electron quang ain:
Theo phuong trnh (*):
tuc l dng nng ban du cua electron chi phu thuc vo tn s cua chm sng
chiu toi.
* Kt luan:
Hin tuong quang din cung nhu nhiu hin tuong khc th hin ban cht hat cua
nh sng, v phai dng thuyt luong tu nh sng cua Einstein moi giai thch duoc.
Nhung trong nhng hin tuong khc (Giao thoa, nhiu xa, phn cuc ...) th nh
sng th hin ban cht sng.
Vy nh sng l mt dang vt cht c lung tnh sng - hat.
161
CHUONG 6
SJ HP THJ NH SNG
1. DJNH LUAT HP THJ NH SNG
Chiu mt chm nh sng don sc, song song toi dp vung gc vo mt lop mi
truong gioi han boi hai mt phng song song, c b dy l (Hnh 1)
Goi cuong d chm sng chiu toi mt truoc l I
0
, phn nh sng bi phan xa khi di
toi mt phn cch gia hai mi truong l I
f
. Phn nh sng bi tn xa trong mi truong
I
x
. Phn nh sng bi cc phn tu hp thu l I
h
. Phn cn lai truyn qua khi mi truong
l I
t
.
Theo dinh lut bao ton nng luong, ta c:
Gia su mt ngn cch cua mi truong rt nhn,
phng v cc tia sng toi dp vung gc voi mt
nn xem nhu phn nh sng phan xa I
f
khng dng
k. Mi truong trong sut va dng nht th nh
sng bi tn xa cung c th bo qua.
Nhu vy chi cn:
D xc dinh truc tip phn nng luong nh sng bi phn tu mi truong hp thu th
rt kh, tuy vy c th xc dinh I
h
gin tip qua vic do I
0
v I
t
. Dinh lut Bugo -
Lambe - Bia (Bouguer - Lambert - Beng) cho ta mi lin quan gia I
0
v I
t
.
Gia su ta xt mt lop mi truong c b dy dx, cch mt truoc cua mi truong l x.
Goi i l cuong d chm sng khi di toi mt dx, (i-di) l cuong d chm sng khi di ra
khoi lop dx. Nhu vy, khi di qua lop don xin, cuong d chm sng d giam di mt
luong l - di. D giam -di cua cuong d chm sng ty l voi i v d dy dx, ta c:
- di ~ i, dx
Vy - di = k.i.dx (3)
Trong d k l mt h s ti l, goi l h s hp thu cua mi truong, k phu thuc vo
ban cht, mt d mi truong, vo buoc sng nh sng.
Giai phuong trnh vi phn (3):
162
Do d:
Biu thuc (4) chnh l biu thuc ton hoc cua dinh lut Bugo - Lambe.
Khi chuyn tu co s tu nhin (e) sang co s thp phn (lo) th biu thuc (4) tro
thnh:
Trong d k' goi l h s tt, k' = 0.43k.
Nu
x
k thi
I
I
x
1
10
1
0
= =

, vy h s tt c gi tri bng nghich dao b dy m voi n
cuong d nh sng yu di 10 ln.
Trong truong hop mi truong hp thu nh sng l dung dich long nng d bng
C, ta thy h s tt k
ty l thun voi C.
c l h s tt cua dung dich. H s c khng phu thuc vo nng d, chi phu thuc
vo ban cht cua cht tan, vo buoc sng (~) cua nh sng chiu vo dung dich.
Phi hop cc biu thuc (5) v (6) ta duoc phuong trnh biu din dinh lut co ban
cua su hp thu nh sng, dinh lut Bugo- Lambe- Bia:
Dinh lut ny chung to h s hp thu cua mt cht ty l thun voi khi luong lop
mi truong m nh sng di qua, tuc l ty l thun voi s phn tu cht hp thu trn mt
don vi d di cua duong truyn sng. nghia vt l cua dinh lut l kha nng hp thu
nh sng cua mt phn tu no d khng phu thuc vo su c mt cu cc phn tu khc
o xung quanh n. R rng diu ny chi dng voi cc dung dich long. Khi nng d
dung dich tng, khoang cch gia cc phn tu giam, tuong tc gia cc phn tu khng
dng k, ta thy c nhiu sai khc so voi dinh lut Bugo - Lambe - Bia. Ngoi ra, trong
nhiu truong hop c khng chi phu thuc vo cht tan m cn phu thuc vo dung mi.
Diu ny chung to su tuong tc gia cc phn tu cht tan v cc phn tu dung mi
cung anh huong dn su hp thu dung dich.
163
Vy diu kin d p dung dinh lut hp thu nh sng l:
- Chm sng phai don sc.
- Dung dich do phai long (nm trong khoang nng d thch hop).
- Dung dich phai trong sut (tru chun d do quang).
- Cht thu phai bn trong dung dich v bn duoi tc dung cua nh sng UV-VIS.
* Mt s di lung thng dng
- D truyn qua (T-Transmittance)
D truyn qua (hay cn goi l d thu quang) dc trung cho d trong sut (v mt
quang hoc) cua dung dich, duoc dinh nghia:
Thuong T tnh ra phn trm (%).
Mt cht cho T=1 (hay 100%), nghia l hon ton khng hp thu nh sng, nguoi
ta ni cht d trong sut hon ton.
- D hp th
D hp thu (hay cn goi l mt d quang D - Density, hoc d tt E - Extinction)
duoc dinh nghia:
Di voi mt cht xc dinh (c c xc dinh), thuong do trn mt loai cc do
(c b dy thng thuong l = 1 cao nhu vy d hp thu ty l thun voi nng d dung
dich:
Dy chnh l co so l thuyt cua phuong php dinh luong bng quang ph hp thu.
- H s hp th phn trm (E1cm1%)
Theo cng thuc A = c .C.l, nu l = 1cm, C=1% th
Vy E
1
l
chnh l d hp thu cua dung dich c nng d 1%, dng cc do c b dy 1
cm. Voi mt cht tan xc dinh, tai mt xc dinh, E
1
l
l mt hng s.
- H s hp th phn tu (c
)
H s hp thu phn tu, hay cn goi l h s tt mol, l d hp thu cua dung dich c
nng d 1 M/l, dng cc do c do dy 1cm.
164
Cung nhu E
1
l
, voi mt cht xc dinh, trong nhng diu kin do xc dinh (, dung
mi, nhit d.. .) c
l mt hng s.
Gia E
l
l
v c
c mi lin h:
O dy M l phn tu gam cua cht tan.
2. NG DJNG QUANG PHO HP THJ PHN TU
Da s cc cht trong sut c h s hp thu k (cung c nghia l d hp thu A) thay
di theo buoc sng (). Nhng cht d goi l cc cht hp thu loc lua. Duong cong
biu din su phu thuc cua d hp thu (A) cua mt cht vo buoc sng nh sng chiu
vo n, goi l ph hp thu cua cht
Ph hp thu cua mi cht duoc dc trung boi hnh dang duong cong hp thu, s
luong, vi tr v cuong d cua cc cuc dai.
Ngy nay phuong php quang ph hp thu phn tu (bao gm ph tu ngoai, kha
kin, hng ngoai - UV, VIS, IR) d tro thnh mt phuong php phn tch thng dung
trong cc phng th nghim o cc co so nghin cuu, truong hoc, tram kim nghim, x
nghip san xut duoc phm v.v... So di nhu vy v phuong php ny c nhng uu dim
chnh sau:
1. D chnh xc (precision), d lp lai (reproducibility) cua phuong php kh cao.
2. Sai s tuong di cua phuong php (UV-VIS) nho, thuong vo khoang 0,5-1%.
3. D nhay cao cua phuong php gip c th phn tch duoc cc dung dich long
c 10
-4
.g/l (c ci chuc mcg/ml) rt thch hop cho cc php phn tch vt (phn tch
dc cht)
4. Thoi gian phn tch nhanh chng, chi cn 5-10 pht c th cho bit ngay kt
qua.
5. K thut thao tc don gian, my mc ngy cng hon thin, gon nhe, trnh d tu
dng ho, tin hoc ho cao.
Duoi dy chi gioi thiu mt cch ngn gon mt s linh vuc p dung cua ph hp
thu phn tu trong ngnh Duoc.
2.1. Phn tch d|nh tnh
Co so l lun cua phuong php phn tch quang ph hp thu phn tu l su phu
thuc gia ph cua mt cht vo cu trc ho hoc cua n (cu th l cu trc cua lop vo
phn tu, cua cc mi lin kt, cua cc nhm chuc v cua cu hnh khng gian cua phn
tu...).V th, nu c hai cht duoc do trong nhng diu kin hon ton nhu nhau m
165
cho ph (dc bit l ph IR) hon ton ging nhau th c th xem hai cht d c cu
trc ho hoc nhu nhau.
D phn tch ph, nguoi ta dua vo cc chi tiu:
- Buoc sng hp thu cuc dai:
max
(voi ph IR thuong dng dai luong l s sng:
1
= v (cm
-1
). V du, ph cua dung dich vitamin B
12
(cyanocobalamin) trong nuoc c
cc
max
= 278; 361; 548 nm. Ph cua dung dich vitamin B
2
(riboflavn) trong nuoc c
max
= 223; 267; 375 v 444 nm.
- Dua vo ty s d hp thu tai cc cuc dai hoc tai cuc dai voi cuc tiu hp thu. Th
du, voi vitamin B
12
ta c ty s A
278
/A
361
= 0.57; A
548
/A
361
= 0.30.
Trong thuc t thuong tin hnh so snh ph cua cht khao st voi ph cua cht
chun duoc do trong nhng diu kin nhu nhau, hoc so snh voi ph d duoc cng b
trong cc ti liu nghin cuu (catalogue chuyn d ...).Hin nay vic dng ph hp thu
hng ngoai d phn tch c nhiu uu vit hon dng ph tu ngoai, kha bin, v ph IR
cho luong thng tin nhiu hon (ph IR cua mt cht thuong c vi chuc dinh hp thu
cuc dai, trong khi ph UV v VIS thuong chi c mt v
max
), phn tch cu trc cua
mt cht khng th thiu duoc phuong php ph IR.
2.2. Phn tch d|nh lung
Dinh luong l linh vuc ung dung chu yu cua phuong php ph UV v VIS. Nhiu
chuyn lun trong Duoc din d dng phuong php ny d dinh luong cc hoat cht.
Co so cua phuong php l dua vo cng thuc:
A = c .C.l
C nhiu k thut dinh luong bng ph UV v VIS:
- Phuong php do truc tip
- Phuong php so snh.
- Phuong php duong chun.
- Phuong php thm duong chun.
- Phuong php chun d do quang.
- Phuong php quang ph vi sai.
- Phuong php ph dao hm.
Nhng phuong php ny se duoc trnh by k trong cc gio trnh khc (phn tch
dung cu hay cc chuyn d sau dai hoc ...)
Dc bit vic phn tch tung thnh phn trong mt hn hop m khng phai tch
ring tung thnh phn ra l mt uu dim cua phuong php phn tch ph UV v VIS.
166
2.3. My quang ph
O dy chi gioi thiu nguyn tc cu tao cua cc my quang ph UV v VIS. Cc
my ny du gm 5 khi chuc nng chnh, theo so d khi nhu sau (Hnh 2).
- Ngun pht buc xa: gm c 2 loai dn ngun. Dn dy tc (tungsten) pht ra nh
sng vng ph kin c > 320 nm. Dn hydro (hay Deutri - D
2
) Pht ra nh sng tu
ngoai c < 350 nm. Dn Xenon pht nh sng c : 200-800nm.
- H don sc (monochromator): nh sng tu ngun pht ra l nh sng da sc, hoc
c d don sc chua cao. D lm don sc nh sng, c nhiu cch khc nhau:
+ Dng knh loc cho ta chm nh sng c d don sc khng cao, thuong chi dng
trong cc quang k thng thuong (photometre). Trong cc my quang ph
(spectrophotometre) nguoi ta dng mt trong 2 thit bi sau.
+ Dng lng knh, dua vo su tn sc nh sng d bin nh sng da sc thnh don
sc. Nu do cc vng UV th phai dng lng knh thach anh.
+ Dng cch tu (grating) xem phn cch tu nhim xa.
- Quang k. Quang k thuc cht l mt h thng cc thit bi quang hoc nhu khe
sng, cc guong lng knh, thu knh ... d lm cc chuc nng quang hoc khc nhau.
- Ngn dung mu do: c loai mt ngn dng cho my quang ph mt chm tia, c
loai hai ngn dng cho my hai chm tia. Cc do cung c hai loai, loai bng thuy tinh
chi dng d do vng kha bin, loai bng thach anh dng ca UV v VIS. B dy cc
cung khc nhau tuy theo yu cu do moi thng dung c b dy 1 cm.
- B thu buc xa: B phn ny c chuc nng chuyn cc tn hiu quang ph thnh
tn hiu din xu l tn hiu d hin thi kt qua do trn dng h, trn giy ve ph hay
trn ban in cua my vi tnh.
D bin tn hiu quang thnh tn hiu din, nguoi ta c th dng cc loai t bo
quang din, ng nhn quang din, quang din tro. Mt s my hin dai dng cc mang
giot (diode array) lm b buc xa (detetor).
Cc my quang ph hin nay thuong c gn kt ni voi my vi tnh d xu l tn
hiu du ra cua my quang ph. Nho vy cng vic phn tch tro nn nhanh chng,
thun loi v chnh xc hon nhiu.
167
CHUONG 7
KIEN THC CO BAN VE LASER
1. KHI NIJM VE BC XA CAM NG
Theo thuyt luong tu, mt tp hop hat vi m c th nm o trang thi ung voi cc
muc nng luong xc dinh, giai doan W
l
, W
2
W
n
. Cc hat o muc nng luong cao c
th chuyn v trang thi c muc nng luong thp hon, nht l muc nng luong thp
nht W
l
, tuong ung mt hat khi chuyn muc se pht ra photon c nng luong xc dinh
theo biu thuc:
D l su pht xa tu dng, c xc sut chuyn doi khng phu thuc thoi gian v
nhit d. Th du trn hnh 7.1 th:
Nguoc lai, chiu toi pho to se c c su chuyn doi muc nng luong bng nhau.
Khi h o trang thi cn bng th hai qu trnh hp thu v pht xa photon se c s
hat chuyn doi muc nng luong bng nhau
Tu nm 1917 Einstein nu gia thuyt rng, ngoi cc loai chuyn doi k trn nu ta
tc dung ln h mt truong no dy m tn s sng toi cng huong voi tn s cua
photon chuyn muc nng luong tu dng, th voi mt xc sut no d, sng toi cung c
kha nng gy ra su chuyn muc nng luong tu W
cao
xung W
thp
km theo su pht xa
photon hv. Su chuyn doi muc nng luong cua hat (nguyn tu, phn tu) duoi anh
huong cua truong buc xa goi l chuyn doi cam ung, cn buc xa pht ra l buc xa cam
ung hay buc xa cung buc.
Trn hnh 7.2 trnh by cc so d din ta su pht buc xa cam ung.
Gia thuyt ny l 1 trong 3 co so cua nguyn tc tao chm tia Laser.
168
2. LASER V MY PHT TIA LASER
Tu laser l do tp hop cc ch du cua cum tu
ting Anh (Light Amplisication by Stimulated
Emission of Radiation), c nghia l su khuych
dai nh sng nho su buc xa cung buc. Ta hiu
don gian d l my pht nh sng do buc xa cam
ung. Tia laser l nh sng pht ra do cam ung.
So d thay d muc nng luong v tia laser cua mi truong hoat dng trnh by trn
hnh 7.3
W
l
, W
2
, W
3
, W
4
l cc muc nng luong c th cua cc hat tao nn mi truong
hoat dng hay mi truong laser. Su chuyn muc nng luong W
4
W
3
W
2
khng
km theo pht quang, theo xu th cc hat mun chuyn v trang thi c nng luong
thp. Buoc chuyn W
2
W
1
l buoc chuyn pht tia laser. Buoc chuyn tu W
1
ln
W
2
, W
3
, W
4
thuc hin duoc l do qu trnh cp nng luong kch thch mi truong
laser, nguoi ta goi tt l "bom nng luong".
B phn chnh my laser l mt mi truong Laser. Khi mi truong l cht rn, th
du l mt thanh Rubi (hng ngoc), ta c laser l cht rn. Mt mi truong l cht kh
(chng han hn hop Neon v Heli) ta c laser cht kh. Voi Laser bn dn ta c mi
truong l hai ban cht bn dn loai p v cht bn dn loai n dt tip xc mt voi nhau.
Trnh by so d my pht laser.
169
Bom nng luong c th l mt b phn pht nh sng (Th du dn xnn cho laser
Rubi), l my pht tn s cao (dng cho laser kh), l dng din c mt d dng din
ln dn hng ngn Ampe trn centimet vung (cho laser bn dn).
Cc tia laser du tin sinh ra trong mi truong laser phan xa di lai trong mi
truong, kch thch mi truong lm pht ra hng loat cc tia khc. Cc tia laser qua
guong phan xa mt phn m ra ngoi, tao thnh li ra cua chm laser. Chm laser c
th pht ra lin tuc hoc pht ra thnh xung (gin doan).
3. SO LUOC VE TNH CHT CUA CHM TIA LASER
Ban cht cua tia laser l nh sng, cho nn tia laser c dy du cc tnh cht cua
chm sng: giao thoa, nhiu xa, phan xa v khc xa
Buoc sng cua chm laser do Rubi pht ra l = 0,694 m, voi cc mi truong
laser khc nhau se c khc nhau, tu min tu ngoai, nhn thy, hng ngoai dn cc vi
sng. Tuy nhin ta cn ch dn mt s dc dim dc bit cua chm tia laser nhu
nhau:
- Su pht xa cua tt ca cc nguyn tu xay ra hu nhu dng thoi, nn cc sng pht
ra tu cc nguyn tu cng pha.
- Do cc nguyn tu cua mi truong laser cng loai nn tia laser pht ra c cng
mt buoc sng, th hin tnh don sc rt cao (
v
v A
= 10
-12
), hu nhu khng c hiu ung
tn sc.
- C th tp trung chm laser thnh mt chm song song voi gc phn ky cuc nho
(chi vi pht).
- C th hi tu chm laser vo mt dim (mt khoang khng gian rt nho); v tnh
don sc cao, nn khng c hin tuong sc sai v dn toi tai tu dim, mt d dng nng
luong cuc cao (toi 50 W/cm
2
) trn mt din tch duoi muc t bo.
- Cc xung laser mang nhng thng tin cn thit, d dng dn truyn trong cp
quang, d dng khuych dai v phn tch.
4. NG DJNG CUA LASER
Hin nay d c rt nhiu ung dung cua laser trong k thut, trong doi sng hng
ngy. Cc ung dung ny khai thc chu yu tnh don sc cao v mt d dng nng
luong lon cua chm tia: thng tin buu din, in n (ra nhac, bng dia dng cho my
tnh, knh hin vi dng ngun sng laser d quan st tung phn nho cua t bo do chm
sng nho
Trong vi phu thut, nht l phu thut tim, no, mt, nguoi ta dng dao mt laser:
chm laser, tp trung cao d c tit din rt nho v mt d dng nng luong lon c th
dt chy t bo, ct dut m dng thoi hn kn ngay cc mach mu nho (tuong tu dao
170
din nhit nhung hiu qua cao hon); trong phu thut mt chm laserddi qua cc th
trong sut, toi vng mac c th hn gn vng mac bi bong khoi lop mng mach (bnh
bong vng mac). Nguoi ta cung quan tm dn tc dung kch thch dinh dung cua cc
chm laser cng sut yu, v vy d c kh nhiu nghin cuu ung dung loai ny vo
diu tri cc vt lot d, chng dau trong chm cuu v trong diu tri cc bnh zna,
mm seo, dt mun com thuc pham vi da liu ...
Gn dy cn c ung dung laser trong nghim php diu tri bng quang dng luc
(Photodynamic Therapy - PDT) tuc l chiu nhng chm laser c buoc sng thch hop
vo cc m v co quan d kch thch (hoat ho) cc ho cht d duoc dua vo truoc d.
Khi y cc ho cht d se tro nn c tc dung dit bo hoc km hm su pht trin cua
t bo. Nguoi ta dang tp trung nghin cuu phuong php diu tri bng quang dng luc
d cha bnh ung thu.
Trong nghin cuu nguoi ta ch toi phuong php chup anh ton canh
(Hologram), nguyn l cua phuong php ny nhu trn hnh 7.5.
Trong qu trnh chup phim, chm laser toi guong phan xa mt phn chia lm hai
chm: chm xuyn qua gp di tuong 3 chiu phan xa gp chm phan xa tu guong tai
phim, tao anh mu giao thoa nh sng. Lc quan st ta chiu chm laser ln phim d
khai thc (hin hnh), nguoi quan st se thy anh ao 3 chiu do kt qua cua anh tao boi
hin tuong giao thoa.
Laser cn duoc ung dung nhiu trong k thut qun su.
171
PHAN TH NM
PHNG XA V PHNG XA SINH HOC
CHUONG 1
PHNG XA V PHNG XA SINH HOC
1. CC DAC TRUNG CO BAN CUA PHNG XA
Hat nhn nguyn tu duoc cu tao tu cc hat nuclon, cc hat ny lin kt voi nhau
boi luc hat nhn.
C 2 loai nuclon:
- Proton: K hiu p, mang din tch nguyn t duong +e, khi luong m =
1,67263.10
-27
kg.
- Nuclon: K hiu n, khng mang din, khi luong m = 1,67494.10
-27
kg.
S nuclon trong mt hat nhn: A = Z + N, goi l s khi. Z l nguyn tu s (S thu
tu trong bang h thng tun hon).
K hiu: C
A
Z
. v du: C
12
6
Dng vi l cc nguyn tu m hat nhn c cng s proton nhung s nuclon khc
nhau. Hu ht cc nguyn t trong tu nhin du l hn hop cua nhiu dng vi. C hai
loai dng vi: Dng vi phng xa v dng vi bn. Phng xa l hin tuong bin di tu
pht cc dng vi khng bn cua mt s nguyn t thnh dng vi cua mt s nguyn t
khc, dng thoi pht ra cc buc xa khng nhn thy (gm cc hat co ban hoc hat
nhn) goi l cc tia phng xa. C hai loai phng xa: Phng xa tu nhin v phng xa
nhn tao. Phng xa cua cc dng vi trong diu kin tu nhin goi l phng xa tu nhin.
Phng xa tu cc dng vi tu cc phan ung hat nhn goi l phng xa nhn tao.
1.1. Thnh phn tia phng x:
Khi chm tia phng xa di qua din tu truong th chng bi tch thnh ba chm tia:
- Chm thu nht bi lch v pha cuc m, ging nhu dng
cc din tch duong: D l chm tia |
+
- Chm thu hai bi lch v pha cuc duong, ging nhu
dng cc din tch m: d l chm tia |
-
- Chm thu ba bi lch v pha cu m: Chm tia o
- Chm thu tu di thng khng bi lch trong din tu
truong: d l chm tia .
172
1.1.1 Phn r o
Buc xa o pht ra tu mt hat nhn nguyn tu chuyn dng voi vn tc c 107 m/s,
c nng luong 4- 9 MeV. Qung duong m hat o di duoc trong mt cht goi l qung
chay hay kha nng dm xuyn (chnh l doan duong thuc hin qu trnh ion ho).
Trong khng kh, o p sut kh quyn th qung chay cua hat o vo khoang 3- 9 cm,
kha nng ion ho l 100000 dn 250000 cp ion.
1.1.2. Phn r
Tia |
+
l dng cc hat eletron chuyn dng nhanh voi vn tc khoang (l - 3).10s
m/s, mang nng luong 1 - 3 MeV. Qung duong chay trong khng kh tu loan dn vi
mt. Kha nng ion ho tu 10000 dn 25000 con.
- Phn r |
+
Th du:
Qu trnh ny xay ra khi mt ngun trong hat nhn bin di thnh mt prton v
mt eletron km theo mt notrin:
P -> n + e
+
+ v
1.1.3 . Pht x tia :
Pht xa tia l qu trnh hat nhn o trang thi kch thch c nng luong cao tro v
trang thi kch thch c nng luong nho hon, hay tu trang thi kch thch tro v trang
thi co ban, c s khi v din tch khng di, chi c nng luong giam di. Phn nng
luong giam di duoc pht ra duoi dang buc xa din tu c buoc sng rt nho, d l tia ty.
Buc xa l dng photon c nng luong lon, buoc sng ngn hon ca buoc sng cua
tia X. Nng luong cuc dai cua photon khoang 1- 3,5MeV.
Tia c kha nng dm xuyn lon, trong khng kh c th di duoc tu 10 - hng
trm mt. Kha nng ion ho km.
1.2. D|nh lut phng x:
Hin tuong phng xa do cc nguyn nhn bn trong hat nhn gy ra v hon ton
khng phu thuc vo cc tc dng bn ngoi (p sut, nhit d ...).
Cc cht phng xa phn r, bin di tu cht ny sang cht khc theo dng dinh lut
phng xa.
173
Gia su ban du (t = 0) s hat nhn cua nguyn t l
q
. Sau thoi gian dt, s hat nhn
bi phn r l do, s hat nhn cn chua bi phn r l N. Ta thy s hat nhn bi phn r
dN ti l voi thoi gian phn r dt v voi s hat nhn cn lai o thoi dim d N. Ta c:
dN < 0 ni ln s hat nhn giam:
Trong d l mt h s goi l hng s phn r, dc trung cho tnh phng xa cua
tung nguyn t v khng phu thuc vo cc diu kin bn ngoi.
Nhu vy ta thy, s nguyn tu cua cht phng xa giam dn theo thoi gian theo qui
lut hm s mu.
* Chu k bn r T: L thoi gian cn d cho s nguyn tu cua mt cht phng xa
giam di cn mt nua so voi lc ban du.
Ta suy ra:
Cc cht phng xa c chu ky bn r rt khc nhau, thay di tu 3.10
-7
s dn 5.10
15
nm. Th du: urani c T = 4,5.10
9
nm. Radi c T = 10
-6
s.
* Thoi gian sng trung bnh t:
Dai luong nghich dao cua hng s phn r l thoi gian sng trung bnh hat nhn:
174
Th du:
Cc hat nhn ion duoc tao thnh do phn r phng xa c th lai phng xa tip c
hng s phn r dn luot hat nhn moi ny lai tip tuc phng xa voi hng s phn r
... Tp hop cc hat nhn nm trong mt chui phng xa goi l ho phng xa.
Trong tu nhin c ba ho phng xa bt du bng cc nguyn t nng U
238
, U
235
v
Th
232
. San phm cui cng cua ca ba ho trn du l cc dng vi cua ch Pb
206
, pb
207
,
pb
208
.
1.3. Cc don v| do phng x:
1.3.1. D phng x (H), hay d phng x nuclict (A):
D phng xa (H hay A) cua mt luong cht phng xa l dai luong dc trung cho
tnh phng xa manh hay yu. L dai luong duoc do bng ti s gia luong nguyn tu bi
phn r (A N) voi khoang thoi gian (At) phn r s nguyn tu d:
N cung bng s phn r trong mt giy.
Don vi do l Berqueren (Bq) - Beckeren (Bk), 1 Bq l mt phn r trong mt giy.
Mt don vi khc l Curi (Ci).
1 Ci ~ 3,7.10
10
Bq, tuong duong d phng xa cua la Ra di trong 1 giy.
D phng xa H (t) giam theo thoi gian voi cng quy lut voi s nguyn tu N(t).
Tht vy:
Nghia l: D phng xa bng s nguyn tu nhn voi hng s phn r.
Nu goi H
0
l d phng xa ban du (t = 0), H
0
= .N
0
th ta c quy lut giam d
cua phng xa:
Nu d phng xa bng 1 Bq = H (t), th s nguyn tu o thoi dim d l:
Goi A l s khi th khi luong cua mt nguyn tu se bng: A/N
A
(N
A
- s
Avogadro). Do vy khi luong cua cht phng xa c d phng xa bng 1 Bq se l:
175
1.3 .2. Liu bc x:
Nhng bin di xay ra trong mi truong vt cht ni chung v co th sng ni
ring khi bi chiu xa boi tia , o, | du phu thuc vo nng luong buc xa bi hp thu, s
din tch duoc tao ra trong qu trnh ion ho. D dc trung dinh luong cho nhng
thuc tnh ny nguoi ta dua ra khi nim liu buc xa:
* Liu hap thu buc xa (D
n
): l mt dai luong vt l cho bit nng luong cua buc xa
bi hp thu trong mt don vi khi luong cua mi truong bi chiu xa.
AE: Nng luong hp thu trong khi luong Am. Nu goi l khi luong ring, AV
l th tch, ta c:
Don vi do goi l [D
n
] = J/kg goi l Gray (Gy).
Mt don vi khc kh thng dung l rad (roentgen absorbed dose).
1 rad = 0,01 Gy (J/kg).
R rng liu hp thu phu thuc vo tnh cht cua buc xa v mi truong hp thu.
* Liu chiu xa D
c
(hay X): l dai luong vt l cho bit s din tch cng du cua
cc ion duoc tao ra trong mt don vi khi luong khng kh kh duoi tc dung cua buc
xa (tia X hay ).
Thay Am = p.AV ta duoc:
Don vi do: [D
c
]: Cu lng/Kilgam = C/Kg.
Mt don vi thng dung khc l Ronghen (R). Ronghen l liu chiu cua tia X hay
sinh ra trong 1 cm
3
khng kh o diu kin tiu chun (0,001293 g khng kh o 0
0
C
duoi p sut 760 mmHg) mt luong din tch m v duong bng mt don vi din tch
~ 2,09.10
9
cp ion).
Mi quan h gia liu chiu D
c
(R) v liu hp thu D
n
(rad) duoc th hin qua h
thuc:
f phu thuc vo nguyn tu s, mt d cht bi chiu xa.
Voi nuoc v m t bo co th nguoi c th ly f = 1; Di voi m xuong f = 2 - 5.
176
2. CC PHUONG PHP GHI DO PHNG XA
2.1. ng dm ion ho:
a. Nguyn tc: Dua trn co so ion ho cht kh khi cc hat vi m tch din bay qua.
b. Cau tao: Hnh 1.3
Trong bnh thuy tinh (1) chua kh o p sut thp, dt mt ng kim loai hnh tru (2),
doc theo truc hnh tru dt mt soi dy kim loai (3) hop voi ng (2) thnh mt tu din
hnh tru. Mach ngoi mc mt din tro R c tri s lon (MO) B ngun c ni voi 2 cuc
cua tu.
c. Hoat ang:
Nu c hat vi m tch din bay qua tu, cht kh trong tu se bi ion ho tro thnh dn
din. Cc ion chuyn dng v cc cuc tao thnh dng din trong mach (dng din
xung) gy nn sut th trn din tro R, tao thnh xung din.
Xung ny duoc khuch dai v duoc ghi nho mt my dm xung din. Do d bit
duoc s hat di qua ng dm chnh bng s xung din m my dm ghi duoc.
2.2. ng dm nhp nhy:
a. Nguyn tc: Dua trn co so pht quang do phng xa.
b. Cau tao: Hnh 1.4
177
c. Hoat ang:
Khi c tia phng xa (o) dp vo tm a se lm n pht quang (phtn), nh sng
ny duoc ng nhn quang bin thnh mt xung din manh. Xung ny duoc ghi bng
mt my dm xung nhu o trn.
2.3. Bung Wilson:
a. Nguyn tc:
Do c kha nng ion ho, cc tia phng xa se ion ho cht kh trn duong di cua n.
Nu cht kh c chua hoi nuoc hoc hoi luon bo ho th cc ion moi duoc tao thnh
tro thnh cc tm ngung tu. Hoi nuoc hoc ruou se dong quanh cc tm ngung tu
thnh nhng giot suong trn doc qui dao cua tia phng xa. Do d ta se nhn r qu dao
l nhng vt suong trng.
b. Cau tao:
c. Hoat ang:
Tng dt ngt th tch bung chua kh bng cch ha tht nhanh pittng xung duoi
th nhit d trong bung kh se bi lanh dt ngt v khng kh trong bung se tro nn
qu bo ho. Lc d nu c tia phng xa (o) di vo bung th qu dao cua n se hin
ln l mt vt suong trng. Dt bung vo trong din truong manh d lm lch qu
dao cua hat. Cn cu vo hnh dang, kch thuoc qu dao nguoi ta xc dinh duoc ban
cht, kch thuoc, khi luong, din tch, nng luong cua hat vi m.
2.4. Phuong php nh tuong knh anh:
Co so cua phuong php ny l cc hat vi m tch din khi di vo lop nhu tuong anh
se d lai vt duong di trn lop nhu tuong. Sau khi lm hin anh ta se duoc cc vt den
l qu dao cua hat vi m trn nhu tuong. Cn cu vo hnh dang, kch thuoc cua vt den
nguoi ta xc dinh duoc cc thng s: khi luong, nng luong, din tch cua hat.
2.5. Phuong php bung bt:
Nguyn l cua phuong php nhu sau: Trong bung chua cht long o nhit d gn
178
nhit d si.
Hat din tch chuyn dng nhanh, qua cua s lot vo bung chua cht long. Trn
duong di hat ion ho v v kch thch cc nguyn tu cht long, tai thoi dim d nguoi
ta giam manh p sut cua bung. Cc ion xut hin doc duong di cua hat se tro thnh
cc trung tm tao bot. Chui cc bot xut hin doc duong di cua hat tch din chuyn
dng nhanh qua cht long tao thnh vt cua hat.
Cht long thng thuong dng trong bung bot l hydro long, propan, xenon long ...
3. TUONG TC CUA TIA PHNG XA VI VAT CHT
Tia phng xa c th phn thnh hai loai: Nhng hat mang din c khi luong nghi
khc khng (a, |, |
+
, |
-
, p) v nhng hat khng mang din c khi luong nghi bng
khng () hay goi l buc xa din tu. Hai loai buc xa ny tuong tc voi vt cht theo
nhng phuong thuc khc nhau.
3.1. Tuong tc cua ht mang din vi vt cht:
Khi di vo mi truong vt cht, cc hat mang din c th gy nhng tc dung sau:
3.1.1. Tc dng ion ho:
L tc dung ph bin v chu yu cua cc hat mang din ln mi truong vt cht.
D l do mt phn nng luong cua cc hat mang din duoc truyn cho cc din tu cua
nguyn tu mi truong. Cc din tu ny hp thu nng luong tro thnh cc din tu tu do,
cc nguyn tu d mt din tu tro thnh cc ion duong. Nhu vy cc nguyn tu cua mi
truong d bi ion ho.
3.1.2. Tc dng tn x:
Bao gm tn xa dn hi v khng dn hi. Khi hat mang din di gn hat nhn
nguyn tu se c tuong tc Coulomb gia hat v hat nhn, kt qua l hat mang din di
huong chuyn dng, ta ni rng: hat mang din bi tn xa. Tn xa l dn hi khi nng
luong cua hat mang din truoc v sau tn xa l bng nhau. Trong truong hop nguoc
lai, tn xa l khng dn hi, khi d mt phn nng luong cua hat duoc truyn cho hat
nhn khin n chuyn sang trang thi kch.thch.
3.1.3. Tc dng kch thch:
Do thu duoc mt phn nng luong cua hat mang din, cc din tu c th nhay ln
muc nng luong cao hon, khi tro v trang thi co ban se pht ra buc xa din tu.
Do nhng tc dung k trn, hat mang din bi vt cht hp thu: n mt dn nng
luong, vn tc giam dn v cui cng dung hn trong mi truong (quay tro v trang
thi chuyn dng nhit).
Cc hat o c nng luong ban du xc dinh v lon hon nhiu so voi hat |, chng di
duoc nhng qung duong nhu nhau. Qung chay cua hat o khng lon. Th du hat o c
179
nng luong 4 MeV trong khng kh c qung chay 2,5 cm. Trong nuoc hay m t bo
dng vt c mt d lon gp 770 ln khng kh th qung chay cua hat o cung giam di
tung y ln tuong ung.
Tri lai, ph nng luong cht tia | c th nhn mt nng luong bt ky (tu E
min
~ 0
dn E
max
). Do vy qung chay cua tia | cung khc nhau trong mi truong vt cht. Nu
goi cuong d cua chm | lc chua di qua mi truong l I
0
, sau khi di qua lop vt cht
c chiu dy d l I, ta c:
l h s hp thu cua mi truong vt cht, n phu thuc vo ban cht mi truong
v nng luong buc xa.
Do kha nng dm xuyn khng lon, buc xa o v | khng gy nguy him khi chiu
xa bn ngoi. D mc dy c th hp thu phn lon cc hat | v hu nhu khng cho cc
hat o di qua.
3.2. Tuong tc cua cc ht khng mang din vi vt cht:
Cc hat v ngun khng mang din nn n tu do xuyn qua hu nhu tt ca cc
nguyn tu gp trn duong di. Song di voi chng cc cht cung khng phai l trong
sut hon ton. Qung chay cua hat trong khng kh l hng trm mt, trong cht rn
l hng chuc cm, thm ch hng mt. Tia v dng hat ngun l nhng buc xa c kha
nng dm xuyn lon. Do d khi chiu xa bn ngoi chng gy nguy him cho con
nguoi hon ca.
* Tia : khc voi o v |, tia khng truc tip ion ho cc nguyn tu, phn tu mi
truong.
Tc dung cua tia voi vt cht gm ba hiu ung: hiu ung quang din, hiu ung
Compton, hiu ung tao cp
Khi mt photon cua buc xa li va cham voi nguyn tu vt cht n c th truyn ton
b nng luong cho din tu lm cho din tu thot ra ngoi nguyn tu. Hin tuong ny
goi l hiu ung quang din v din tu thot ra ngoi goi l quang din tu. Hiu ung
quang din xay ra o diu kin E < 0,5 MeV. Photon cung c th gy tn xa khng
dn hi, di huong di cua n v truyn mt phn nng luong lm din tu thot ra khoi
nguyn tu. Hin tuong ny goi l hiu ung Compton hay tn xa Compton, xay ra trong
mt giai nng luong cua tia .
Nu thoa mn diu kin E > 2.m
e
.C
2
= 1,022 MeV (m
e
- khi luong nghi cua din
tu) th tu photon c th sinh ra mt cp electron v positon, do kt qua tuong tc cua
tia voi truong hat nhn.
180
Cc hat duoc tao ra, cung nhu cc quang din tu, din tu compton du l nhng hat
mang din v c th gy ra qu trnh ion ho tip theo nhu d xt o trn.
Xc sut xay ra tung
hiu ung cu th phu thuc
vo nng luong Photon v
duoc chi ra trn hnh ve
sau:Su lm yu chm ~
cung nhu tia a duoc m ta
bng cng thuc:
* Ngun: do khng mang din, khi chuyn dng trong vt cht khng tuong tc
voi lop vo din tu cua nguyn tu, khng th kch thch cung nhu ion ho nguyn tu.
Khi va cham voi hat nhn nguyn tu chng bi tn xa m kt qua l lm giam nng
luong v thay di phuong cua ngun hoc bi hp thu v tao thnh mt hat nhn phuc
hop:
Trong truong hop khi ngun c nng luong dn vi MeV, hat nhn phuc hop mt
kch thch, pht ra tia .
4. CC HIJU NG SINH HOC CUA PHNG XA
4.1. Tc dng sinh hc cua phng x.
Tc dng vt l cua cc buc xa ion ln cc t bo cua co th dng vt du dn dn
su kch thch v ion ho cc nguyn tu v phn tu mi truong. Cc nguyn tu bi kch
thch v cc ion c tnh hoat ho rt cao, do d trong cc t bo cua co th xut hin
cc lin kt ho hoc moi xa la di voi co th khoe manh. Nhu vy duoi tc dung cua
buc xa lon cc phn tu cu trc t bo bi ph huy. Moi luong phng xa du gy ra mt
su huy hoai nht dinh voi co th sng v muc d huy hoai ti l voi liu luong chiu xa.
Anh huong cua buc xa trn co th sng c th chia lm 3 loai: cp tnh, kinh nin
v di truyn anh huong cp tnh l nhng anh huong xay ra ngay sau khi chiu xa mt
liu lon. Anh huong kinh nin l anh huong xay ra ngay sau khi chiu xa mt liu
181
luong thp v gy ra nhng hu qua: giam tui tho, gy ung lot, gy ung thu ... anh
huong di truyn l anh huong di voi qu trnh sinh san v xut hin dt bin trong cc
th h tip theo.
Ngy nay nhng nghin cuu y hoc phng xa d nhn thy rng: gioi han liu chiu
xa cho php di voi co th nguoi khng gy hai l 0,025 Gy trong mt nm.Voi liu
chiu > 0,25 Gy lm xut hin cc du hiu cc bnh do phng xa.Voi liu 2 Gy gy
bnh phng xa. Liu tu 7-8 Gy gy tu vong. Mc d liu chiu xa nho khng gy ra su
bin di trong co th nguoi, nhung tc dung cua chng khng phai l hon ton v hai.
Do d, nguyn tc chung phai lm sao cho con nguoi bi chiu xa cng t cng tt
4.2. ng dng dng v| phng x trong y hc.
Ung dung dng vi phng xa trong y hoc c hai phuong huong chu yu: dnh du
phng xa (chi thi phng xa) v dng lm ngun chiu xa
4.2.1 . Phuong php dnh du phng x (ch thj bng phng x):
Phuong php ny dua vo cc co so chu yu sau:;
- Co th sinh vt hoc m, co quan ... khng phn bit duoc dng vi phng xa v
dng vi thuong nn ta c th thay th phn tu thuong bng phn tu d nhung mt
nguyn tu thnh phn cua phn tu d duoc di bng nguyn tu dng vi phng xa. Th
du: co th tip nhn NaCl (m Na c tnh phng xa) ging NaCl thuong; Tuyn gip
tip dn I c tnh phng xa nhu I thuong.
- Cc dng vi phng xa dua vo co th chuyn dng dn du hoc tp trung o du
th vn phn huy phng xa ging nhu khi o ngoi co th v pht ra tia phng xa (o, |,
) bo cho ta bit vi tr, mt d cua chng.
- Hon ton c th dng cc my do (pht hin) buc xa ion ho (tia phng xa) voi
cc kch thuoc thch hop d pht hin, dinh luong cc dng vi phng xa.
- Khi dua cht dng vi trong xa vo co th nguoi c th lua chon hop cht thch
hop cho muc dch nghin cuu, chn don m liu luong du nho d khng gy thm
nguy him cho nguoi bnh.
a. Phuong php anh dau c th dng nghin cuu su chuyn ho v bin ai cua:
- Mt nguyn t: V du theo di chuyn ho cua nguyn t Na- bng dng vi
phng xa
22
Na,
24
Na theo di chuyn ho cua nguyn t iod bng dng vi phng xa
131
I,
132
I ...
- Mt hop cht hu co: trong truong hop ny mt nguyn tu trong cu trc cua
phn tu cht hu co d duoc thay th bng mt dng vi phng xa cua nguyn t d,
thng thuong d l
14
C,
3
H,
131
I ... C nhiu cch d thay th dng vi bn trong cu
trc phn tu bng dng vi phng xa. Vic dnh du duoc cht d theo di co ch, tc
dung, liu luong cn thit l rt ph bin.
182
- Gn dy cn dnh du duoc cc khng th bng cc dng vi phng xa d dng
cho vic ghi hnh phng xa v diu tri ung thu. Do tnh dc hiu cao cua cc khng th
tuong ung voi cc khng nguyn m cc khng th dc hiu c th tp trung nhiu vo
cc bnh, noi sn c cc khng nguyn tuong ung d. Uu dim d lm cho vic ghi
hnh phng xa v diu tri bng cc khng th dnh du c nhiu thun loi.
- Mt loat t bo hay mt loi vi sinh vt. Thng thuong cc t bo hoc vi sinh vt
d duoc nui trong mi truong cht dinh dung c cc dng vi phng xa. V vy trong
cu trc cua t bo v vi sinh vt c cc dng vi phng xa duoc gn vo. Dua vo cc
k thut ghi do, ta xc dinh duoc su hin din, su bin di v s luong cua cc di
tuong nghin cuu. Tu d ta suy ra cc quy lut din bin v su thay di cua n.
Mt loi cn trng (mui) sinh vt truyn bnh (chut) hoc mt loi cy no d.
Dua vo phuong php dnh du nguoi ta nghin cuu duoc quy lut sinh truong, di
chuyn, sinh san cua mt s loi cn trng, sinh vt truyn bnh v quy lut tng
truong cua mt s loi thuc vt dc bit.
b. Phuong php anh dau phng xa a tao ra mt chuyn ngnh moi cua y hoc:
Chuyn ngnh y hoc hat nhn. Y hoc hat nhn bao gm vic su dung cc dng vi
phng xa ngn ngy chu yu duoi dang cc ngun ho d chun don bnh v nghin
cuu y hoc dng thoi d di tri mt s bnh nht dinh. Vic chun don v nghin cuu
y hoc hin nay chu yu dua vo k thut ghi hnh phng xa v thm d chuc nng. C
kh nhiu k thut ghi hnh phng xa m hin nay nguoi ta tp trung vo k thut chup
ct lop (SPECT: Single Photon Emisson Computerized Tomography) v chup ct lop
bng cc tia positron (PET: Positron Emission Tomography). Phuong php dnh du
cung tao ra k thut dinh luong theo nguyn l min dich c d nhay rt lon trong y
hoc hat nhn. D l cc ki thut min dich phng xa canh tranh (RIA: Radio Immuno
Metric Assay).
Cc vn d ny duoc d cp k hon o chuong trnh y hoc hat nhn.
Nhu vy voi phuong php dnh du trong y hoc nguoi ta c th dinh luong mt s
cht v co v hu co, nghin cuu chuyn ho mt s cht v dng hoc mt s thuc,
xc dinh duoc kch thuoc, vi tr v hnh dng mt s m v phu tang, hoat dng chuc
nng v su bin di cua mt s h thng trong co th nhu h tun hon, h hp, bi
tit, hp thu... Trong nng nghip, bng phuong php dnh du nguoi ta nghin cuu
duoc chuyn ho v quy lut sinh truong, cc quy lut tc dung cua mt s phn bn,
cht dit cn trng, cht dit co, bao v thuc vt.
4.2.2. Phuong php dng dng vj phng x lm ngun chiu tia:
Trn co so nhng hiu bit v tc dung sinh hoc cua buc xa ion ho nguoi ta cn
dng tia phng xa lm ngun chiu d tiu dit cc tc nhn gy hai hoc d tao nn
cc dt bin trn c loi trong mt s loai thuc vt.
183
Ngoi nhng ung dung vo y sinh hoc, nguoi ta cn vn dung cc ngun chiu xa
trong cng nghip, thuy vn, dia cht v nhiu ngnh khoa hoc khc d dat nhng muc
dch thit thuc. V vic ung dung ngun chiu xa vo y sinh hoc chng ta cn ch
dn hai dim lon sau dy:
a. Ngun chiu xa:
Cc nh sinh hoc thuong dng cc thit bi chiu tia X hoc tia gamma chuyn
dung c kch thuoc lon dt c dinh d chiu cc di tuong c khi luong lon nhu
luong thuc thuc phm, dung cu y t . Cung c nhng thit bi thuc nghim nho d chiu
cc di tuong c th tch nho duoc dt ngay bn trong thit bi chiu. Trong mt s
truong hop hn hu ngun chiu xa c th l ngun pht ngun, alpha hoc be ta.
Ngun chiu c din l my pht tia X. Diu dng ch l kha nng dm xuyn
cua tia X (nng luong cua tia) do gi tri din th gia hai cuc cua bng v cc k thut
loc tia quyt dinh. Cc my pht tia X c din dng trong y hoc thuong hoat dng duoi
din th 150 - 300 KV. V sau cc my c nng luong cao hon (din th tu 2000 dn
580 KV) duoc san xut. Hin nay c cc my pht tia X hoat dng o din th gn 1
MV. Cc my gia tc hat betaton c th tao ra nhng tia X c nng luong cao hon na.
- Mt ngun xa gamma c din duoc dng tu lu (1917) trong diu tri ung thu l
radium. Radi c thoi gian phn r l 1580 nm. Do him v gi thnh dt nn cc
ngun Ra thuong chi c khi luong 2 - 4 g. Ngun chiu bng Ra thuong duoc bo
trong mt vo ch dy 6 - 15 cm v c khe cho tai gamma thot ra. Nguoi ta su dung n
tuong tu nhu dng mt bng pht tia X. Ra cn duoc ch tao thnh dang kim, ng nho
boc bng platin cm vo cc t chuc ung thu o bng quang, tu cung d diu tri.
Phuong php ny cho php chiu tia gamma lin tuc vo t chuc ung thu. Sau mt liu
luong nht dinh cc kim d duoc ly ra.
Tu my chuc nm nay, khi c cc l phan ung nguyn tu, nguoi ta da san xut ra
cc dng vi phng xa nhn tao d thay th cho ngun pht tia X v ngun Ra. D l
ngun cobal (
60
Co). Buc xa gamma pht ra tu
60
Co C nng luong l 1,17 v 1,33
MeV. Thng thuong ngun d duoc ch tao thnh cc my chuyn dung. Bng cch
ny chng ta c th c duoc nhng ngun lon tuong duong voi 400g Ra v hoat d ln
dn hng ngn Ci.
Trong y hoc nguoi ta cn dng cc ngun Co duoi dang ng, kim, soi, hat d dt
vo cc t chuc bnh nhu cc kim Ra.
Tuy nhin do thoi gian bn r ngn (5,3 nm) nn cu 4 thng mt ln phai hiu
chinh s liu tnh liu luong v cng sut ngun chiu bi suy giam. Do vy phai tm
cch thay th ngun
60
Co bng ngun cesi - 137 (
137
Cs).
Nng luong cua buc xa gamma pht ra tu Cs - 137 l 0,661 MeV (yu hon cua
60
Co)'. Thoi gian phn r khoang 27 nm nn hai nm mt ln moi phai hiu chinh
bang tnh liu luong. C th san xut cc ngun chiu
137
Cs dn hng ngn Ci. Tuy
184
vy do kh dat duoc ngun
137
Cs. C hoat tnh ring cao nn kch thuoc cc ngun kh
lon, gy mt s tro ngai.
- D tu lu cc my gia tc cung d duoc su dung ngay ca trong y hoc. Do cc hat
vi m trong my duoc gia tng dng nng rt nhiu nn c th gy nn nhng hiu ung
sinh hoc rt lon. Trong y hoc thuong dng cc my gia tc tinh din Van de Graff v
Btatron. C th dng chm din tu pht ra tu betatron d tao cc buc xa hm c nng
luong cao. Ngy nay c kha nng dng chm hat alpha, proton, doleri, ngun vo diu
tri bnh cn tip tuc duoc nghin cuu.
Cc dng vi phng xa pht ra tia gamma hoc tia beta cung c th d p st vo t
chuc bnh bng ci p (applicateu) hoc cho vo tn cc m bnh d diu tri. D l ki
thut moi d diu tri bnh bng cc ngun phng xa ho. Ngy nay d diu tri rng ri
bnh cuong gip bng
131
I v bnh da hng cu bng
32
P. Mt s bnh ung thu mu v
di cn ung thu khc vo khoang bung, khoang nguc cung duoc diu tri c kt qua bng
198
Au v
32
P o dang keo.
b. Muc ach chiu xa:
Vic p dung cc ngun chiu xa trong cc ngnh c th dat mt trong cc muc
dch lon sau dy:
- Tiu dit cc nm, mc, vi sinh vt gy hai:
Luong thuc, thuc phm c th bi hu hong, km phm cht trong thoi gian ct gi,
nht l o vng nhit doi. Nhn chung su hao hut do bao quan thuong l 5% v c khi
dn 60%. Khng phai lc no chng ta cung xu l duoc bng nhit voi khi luong lon.
Dng ho cht c khi khng c kt qua v c th gy tc dung xu cho nguoi su dung
cc luong thuc, thuc phm du. Chiu xa d tiu dit nm, mc, vi sinh vt, su bo gy
hu hong luong thuc, thuc phm. Mun vy phai dng nhng liu rt lon. Cc nghin
cuu cho thy liu 5.000 - 15.000 R c th han ch su sinh truong cua su bo, liu
20.000 R c th git cht ca trung su. Liu luong dng truoc ht phai phu thuc vo
loi vi khun mun dit v mi truong chiu xa. Voi nhng liu lon nhu vy nguoi ta
cn phai quan tm dn hu qua xay ra sau chiu xa cho luong thuc, thuc phm. Liu
c su phn huy v lm giam cht luong dinh dung hoc lm xut hin nhng cht dc
hai moi do chiu xa khng? Qua nhiu ln th nghim, nguoi ta thy voi liu 7.000 -
10.000 R c th bao quan khoai ty lu ngy khng nay mm v cung khng gy hai
cho suc khoe nguoi su dung. Khoai ty nay mm l do qu trnh tng hop acid nhn o
nhng dim sinh truong. Vic chiu xa c th lm chm qu trnh tng hop ny lai.
Di voi cn trng gy hai, ngoi vic tiu dit ban thn cn trng bng tia xa,
nguoi ta cn mun tao ra nhng thuc tnh di truyn bt loi gy v sinh cho cn trng
duc ri tung chng vo mi truong chng sinh sng. K thut ny c nhiu loi ch v
voi liu khoang 8000R c th l con duc mt kha nng sinh san, tao ra nhng trung
ung v sau d mt thoi gian, cc tp hop cn trng bi dit vong. Tu truoc toi nay
185
thuong khu trng dung cu y t, chi khu, thuc, vaccin bng ho cht (thuc st trng,
ty rua, cn ...) v nhit nng (luc, hp, sy, dt, ...). Cc cch xu l d khng phai
lc no cung p dung duoc v c th lm hu hong mt phn hoc ton b san phm.
Tu sau dai chin th gioi thu 2 nguoi ta p dung rng ri vic dng buc xa ion ho d
tiu dit cc vi sinh vt o cc san phm y t d nu o trn. Ngy nay nhiu loai thuc,
gng phu thut, dung cu tim truyn, dung cu phu thut duoc xut xuong sau khi p
dung vic khu trng bng buc xa ion ho.
Thuc ra vic xc dinh ci cht cua vi sinh vt o dy rt kh. Thng thuong chi c
th kim tra su "v trng" cua san phm m thi. Ly nhng mu vt cua san phm, u
trong nhit d thun loi cho su pht trin cho su pht trin cua vi khun (
300
C,
370
C v
550
C). Nui cy tip vo nhng mi truong thch hop. Nu khng thy vi khun pht
trin (moc thnh cc khun lac hoc lm thay di mi truong nui cy vi khun) th
duoc coi l "v trng".
- Tiu huy hoc km hm su pht trin cua cc t bo mnh nhu t bo ung thu, t
bo ni tit cuong nng, pht trin qu manh ...
Duoi tc dung cua buc xa ion ho, cc t bo bnh bi m hm sinh san hoc bi ph
huy, trong lc d cc t bo lnh xung quanh t bi hu hai l do d nhay cam phng xa
cua chng khc nhau v bng cc ki thut chuyn mn nguoi ta lm cho liu hp thu
vo cc m bnh nhiu hon o m lnh. C nhiu cch chiu xa diu tri. D l cc ki
thut dng ngun chiu dt tu ngoi co th (teletherapy) hoc dng cc ngun gamma
yu, beta cung p st m bnh (brachytherapy) hoc dua cc ngun phng xa ho vo
tn m bnh (curietherapy).
- Kch thch cy trng, hat ging v gy dt bin trn c loi d tao ging moi.
Kt qua nghin cuu cho thy voi mt liu nht dinh c th tng thu hoach v thc
dy su pht trin cua cy. C th diu khin su sinh truong v pht trin cua cy trng
bng cch lua chon chiu xa vo nhng thoi ky pht trin nht dinh cua cy. So di vy
l v buc xa d tc dng ln su phn chia t bo o cy. Chiu nhng liu nho vo hat
ging truoc khi gieo trng c th kch thch sinh truong nhanh, chng gy bnh v rt
ngn thoi gian thu hoach.
Cc ngun phng xa bng
60
Co v
137
Cs thuong duoc dng vo muc dch ny.
Buc xa ion ho c th gy nn nhng bin di o cc cht liu di truyn l ADN v
RNA, tao ra cc dt bin. Co ch gy dt bin rt phuc tap v tuy thuc vo buc xa,
sut liu, liu luong ...
Nguoi ta d tin hnh dng loat th nghim, chon ly nhng c th c xut hin
hng dt bin c loi, cung c n v nhn ln qua nhiu th h. Tu d c th tao ra mt
ging moi n dinh nhng thuc tnh moi. D l nhng cng vic cng phu, ko di
hng chuc nm. Bang 1 cho ta mt vi v du d thu duoc.
186
Bang 1: Nhng dt bin thu duc bng chiu x o mt s cy trng.
Cy trng
Chung dt
bin
D|a dim v thi
gian to dt bin
Uu dim mi xut hin
Cai du h Regina Thuy Din, 1953 Nng sut cao
La mach ma dng Jutta Duc 1953 Chiu rt, nng sut cao
Yn mach Florad Florida, 1960 Khn bnh tn lui
La mach ma xun Mari Thuy Din, 1960 Chn som
La m NP 836 An D, 1960 Dai cung, chiu han,
nng sut cao
5. AN TON PHNG XA
Chng ta d thy r tc dung to lon cua buc xa ion ho ln cc t chuc sinh hoc. V
vy d ngn ngua hoc han ch duoc tc hai cua cc tia phng xa ln co th con nguoi
v trnh lm nhim mi truong sng, chng ta phai thuc hin nhng cng vic d
dam bao an ton khi su dung v tip xc voi cc ngun phng xa.
5.1. Nhng ngun chiu x anh huong dn con ngui:
Co th con nguoi c th bi chiu xa tu bn ngoi. D l cc tia c kha nng dm
xuyn lon nhu tia X, tia gamma, chm hat ngun, chm tia beta cung ... Cc dng vi
phng xa cung c th bng nhiu cch khc nhau lot vo bn trong co th tao ra ngun
chiu xa ngay tu bn trong co th. Cc ngun xa d xut pht tu cc ngun phng xa
tu nhin v ngun xa nhn tao (Bang 2)
Bang 2: Liu chiu trung bnh khi dng Xquang chp trong y t.
Co quan, phu
tng chp
Din th bng X quang
(kV)
Liu chiu
(bang R)
Bn v ngn tay 40 - 50 0,06
Cnh tay 55 - 65 0,7 - 1
So no nghing 60 - 65 0 8 - 1,2
So no thng 65 - 75 12 - 1,6
Ct sng nghing 70 - 85 18 - 3,5
Ct sng thng 65 - 75 16 - 2,5
Khung chu 70 - 75 2 - 2,5
187
Phi 60 - 75 0,04 - 0,2
Da dy 75 - 90 15 - 3
Thn 65 - 85 14 - 2,5
Rng 50 - 60 3 - 5
Tim 85 - 90 . 2 - 4
Chup thai 3-8
Ngun phng xa tu nhin bao gm cc tia vu tru, cc buc xa ion ho pht ra tu cc
dng vi phng xa d c sn trong tu nhin nhu
40
K,
3
H,
14
C. V tu cc dng vi cua 3
dng ho phng xa tu nhin l dng uran - radi, dng thori v dng actini. Nguoi ta d
tnh ton duoc rng tu cc ngun phng xa tu nhin liu chiu trn tuy xuong con
nguoi khoang 122 mr/nm v liu chiu trn co quan sinh duc l 125 mr/nm.
Ngun pht xa nhn tao l cc buc xa ion ho pht ra tu cc ngun pht tia X dng
trong y t v cng nghip, tu su nhim mi truong do con nguoi su dung cc ngun
phng xa ho nhu
131
I,
32
P ... hoc tu cc cn b cua cc vu n hat nhn th nghim nhu
137
Cs,
90
Sr,
89
Sr ... Liu luong gy ra do ngun phng xa nhn tao rt khc nhau, tuy
thuc tung noi, tung nguoi voi cc ngnh ngh v cng vic khc nhau.
5.2. Liu ti da cho php:
Moi du, khi su dung cc tia phng xa nguoi ta chua c du hiu bit d gi gn an
ton phng xa. Do d d xay ra cc tai bin cht nguoi, cc bnh ngh nghip do buc
xa ... Tuy nhin khng th tao duoc mt mi truong tuyt di khng c cc buc xa ion
ho chiu vo co th con nguoi trong thuc t. Va lai nguoi ta d d hiu duoc rng con
nguoi tu khi pht sinh v tn tai dn nay lun lun vn phai chiu tc dung cua mt liu
chiu phng xa nht dinh o moi lc, moi noi. Tuy vy loi nguoi vn tn tai v pht
trin ca th luc v tr tu, ca s luong v hnh thi. V vy nguoi ta tin chc rng tn tai
mt liu ngung m o d khng pht hin thy tc hai cua n. D l liu ti da cho
php tuc l liu ti da c th chp nhn duoc. Vic xc dinh gi tri cua liu ngung d
xay ra rt di boi v truoc nm 1928 nguoi ta chua c khi nim r rt v tc hai cua
buc xa. Nm 1950 Uy ban quc t v an ton phng xa ICRP (Intemational Committee
of Radiation Protection) xc dinh liu ti da cho php l 0,2 r/ngy ri v sau giam
xung 0,1 r/ngy.
Nho cc nghin cuu thuc nghim nn tu nm 1954 xc dinh lai liu d l 0,3
r/tun. Nm 1956 trn co so v nhng lo lng v tc dung di truyn, nguoi ta quy dinh
muc thp hon l 0,1 rem/tun tuc l 5 rem/nm. Ngy nay nguoi ta khng quan nim
cung nhc nhu vy na m xut pht tu nguyn tc l c gng giam liu d xung
cng thp cng tt, trong d thua nhn rng mt ln chiu dn 25 rem l khng c tc
hai g dng lo ngai.
188
5.3. Cc bin php chu yu d dam hao an ton phng x:
Tc dung sinh hoc cua buc xa ion ho truoc ht phu thuc vo ban cht v nng
luong tia, liu luong, sut liu v nhiu yu t khc. Cc ngun phng xa ho lai c th
gy nn su nhim xa vo bn trong co th v nhim mi truong. V vy d dam bao
an ton phng xa cn c cc bin php v k thut v t chuc lm vic.
Mun giam duoc liu trong diu kin v truong hop cu th c th thuc hin dng
thoi nhiu hoc mt trong nhng bin php sau dy:
5.3.1. Diu chnh hot d ngun phng x:
Mt ngun phng xa c tc d phn r lon se tao nn liu chiu lon. V vy cn
phai su dung nhng ngun ti thiu cn cho nhu cu cng vic. Ngun ti thiu o dy
l ngun c tc d phn r phng xa du d dat duoc muc dch cng vic m khng qu
lon. Trong y hoc nguoi ta su dung nhng ngun c tc d phn r hng nghn Ci cua
Cs
137
, Co
60
d diu tri Ung thu hoc chi vi Ci trong cc nghin cuu t bo v phn
tu. Cuong d v nng luong cua ngun quang tuyn X v cc my gia tc duoc diu
chinh qua cuong d din tu truong v mt d hat duoc gia tc.
5.3.2. Diu chnh trung chiu, tng khoang cch v giam thi gian tip xc:
Voi mt chm tia nht dinh liu luong hp thu cn tuy thuc vo truong chiu.
Nu chiu 500r ln ton co th c th xay ra tu vong. Nhung voi cch phn thnh liu
nho v chiu khu tr liu diu tri c th dat dn hng ngn r m t chuc lnh xung
quanh chua bi tn thuong nng. V vy khi lm vic phai han ch b mt tip xc cua
co th voi chm tia. Trong thuc t cc my mc y hoc bao gio cung km theo ng dinh
huong d c th khu tr vng chiu v huong chm tia theo dng vi tr v truong chiu
mong mun. Ong dinh huong cn mt s tc dung khc na nhu lm giam bng mo,
ngn bot cc tia thu cp ...
Liu chiu tu mt ngun tia r rng l ti l voi thoi gian tip xc, v vy mt trong
nhng bin php don gian v hiu qua l chun bi chu do, su dung thnh thao v thao
tc chnh xc d giam thoi gian tip xc dn ti thiu. Diu cn luu o dy l han ch
nhng su tip xc khng cn thit voi ngun tia m vn hon thnh tt cng vic.
O trn ta d thy qung chay cua mt s hat vi m tch din rt ngn. Qung chay
cua tia o trong khng kh khng vuot qu 10 cm. Tia o c nng luong lon nht trong
cc ngun phng xa nhn tao thuong dng (P
32
) cung bi ngn lai hu ht boi mt l
nhm dy 3 mm. Nhu vy khi su dung ngun o chi cn dung cch xa hon 10 cm l du
d d phng duoc cc tia o lot vo co th. Khoang cch cn thit voi ngun pht |
cung c th thuc hin duoc trong thuc t. Ngun tia X v tia c kha nng dm xuyn
lon hon nhiu nhung mt d buc xa ti l nghich voi bnh phuong khoang cch. V vy
tng khoang cch voi ngun phng xa lc phai tip xc cung l mt bin php don
gian d giam liu chiu. Trong cng tc voi cc ngun phng xa nguoi ta tao ra cc
189
dung cu d tng thm khoang cch d. O nhng ngun phng xa lon nhu l phan ung
... con nguoi cung d c h thng my mc tu dng d theo di, diu khin tu xa dam
bao an ton tuyt di cho nguoi su dung. C th tnh ton duoc khoang cch an ton
khi tip xc voi cc ngun phng xa. Voi ngun chi pht tia khoang cch duoc tnh
ton theo cng thuc:
Trong d: 1 tnh bng mt, q l tc d phn r (Ci), l
y
l h s ion ho cua tia
(rm
2
/Ci.h), t l thoi gian tip xc (h); D
max
l liu cho php (r).
Voi ngun pht bta, khoang cch duoc tnh theo cng thuc don gian nht l:
1 tnh bng cm, q tnh bng Ba, E nng luong trung bnh cua ph bta (MeV). R l
qung chay cua tia | c nng luong E trong khng kh (g/cm
2
). D
max
l liu cho php
(rad). Nu 1 qu lon, khng thch hop th phai phi hop cc bin php khc, nht l
che chn.
5.3.3. Bin php che chn:
Cc tia phng xa khi di qua mi truong vt cht d th no cung tuong tc voi mi
truong, truyn nng luong cho mi truong v do vy mt d v nng luong chm tia
giam dn. Chng ta d nghin cuu quy lut giam cuong d cua cc chm buc xa ion
ho khi qua lop vt cht. V vy mt trong nhng bin php hiu nghim nht l dng
cc l chn d ngn chn v giam liu luong cua chm tia chiu ln ton thn hay
nhng vng quan trong cua co th. Y hoc hay su dung hai loai tia l v |. Sau dy se
trnh by k v che chn hai loai tia d.
a. Voi tia X, tia :
Mi tuong quan gia sut liu luong trong v ngoi tm chn l: P = B.P
0
.e
x
P: sut liu luong o mt trong tm chn khi tia d xuyn qua n. P
0
l sut liu
luong o mt ngoi tm chn. B l hng s phu thuc vo ban cht vt chn v phn
no vo nng luong tia., l h s hp thu tuyn tnh v x l chiu dy l chn.
Tuy truong hop cu th chng ta c th tnh ty l giam liu do che chn c h thuc:
P
0
l sut liu luong o ngay truoc tm chn. P
max
l sut liu luong ti da mun dat
duoc sau tm chn. Nhu vy b dy tm chn (tnh theo cho phai thoa mn):
190
l mt d vt cht
Di voi tia X, tia gamma nguoi ta thuong dng cc vt sau dy lm tm chn:
- B tng: Dng trong xy dung cc co so lm vic cua cc ngun buc xa manh
(my pht tia X, ngun Co
60
, Cs
137
, kho dng vi phng xa ...). C th pha thm Baryt
vo b tng hoc tao thnh mt lop Baryt ngoi b tng d tng cuong tc dung che
chn cc tia.
- Kim loai: Nhu st thp, nht l ch thuong dng d tao thnh cc bnh chua, cc
lo phng xa d chuyn cho hoc lm cc vin gach ch d che chn lc lm vic.
- Thuy tinh ch, cc hop cht c ch: Thuong dng lm cua s, cc dung cu lm
vic voi phng xa nhu tt, tu kn ...
b. Voi tia b ta m:
D che chn tia bta nguoi ta thuong dng cc vt cht c s Z nho d han ch cc
buc xa hm san sinh ra trong qu trnh bta tuong tc voi vt cht. Thuong dng nht
l thuy tinh thuong, thuy tinh hu co v nhm. Chiu dy lop che chn c th tun
theo cng thuc:
x = R/p
x l chiu dy tm chn (cm), R l qung chay ti da cua tia bta trong vt lm tm
chn (g/cm
2
), p l mt d vt cht cua tm chn (g/cm
3
).
5.4. Cc ho cht bao v:
Mt trong nhng bin php c th p dung d ngn ngua hoc han ch tc hai cua
tia ion ho l dng cc ho cht. Bin php ny tht ra chi dng trong cc truong hop
nhim xa khng phai l thuong xuyn m xay ra dt ngt v d di (chin tranh, tai
nan ki thut ...).
Tu nm 1942 Deily d thy hop cht thioure c tc dung chng phng xa nho
nhm chuc Sh.
Nm 1949 Baron d thy mt acid amin l cystein cung c nhm SH, c tc dung
bao v di voi tia phng xa. Cysteamin v cysein voi liu 0, 15 mglkg cn nng c th
giam tc dung sinh hoc cua buc xa dn 50%. Tuy vy cysteamin v cysein vua khng
c tc dung di voi hiu ung gy dt bin trn cua tia v dc voi co th. V vy Baeg
(nm 1951) d tm ra mt dn cht moi cua cystein l MEA (Mercaptoetylalanin). Gn
dy AET (Aminoetylotioure) duoc coi l cht chun d nghin cuu tc dung bao v
trong phng xa sinh hoc.
Ngy nay nguoi ta cn tm duoc cc cht tch chit tu dng vt v thuc vt c tc
dung bao v di voi phng xa. Tuy nhin cho dn nay chua c mt cht no dat duoc
cc tiu chun l tuong nhu t dc hai cho co th.
191
- C th dua vo co th bng moi cch (ung, bi, tim ...) vn c tc dung.
- Khng can tro tc dung cua cc thuc khc duoc dng dng thoi.
- C tc dung bao v ca v phuong din di truyn.
- D san xut, khng dt d c th dng rng ri.
Cc ho cht bao v c th ngn can tc dung cua buc xa ion ho, giam nhe hu
qua gy hai cua chng hoc khc phuc sua cha cc tn thuong. Chng c th hoat
dng theo cc co ch sau dy:
- Cc ho cht c p luc rt manh voi cc gc tu do v cc san phm phn ly cua
nuoc sau chiu xa kt hop v trung ho chng. V vy chng bao v cho cc phn tu
hu co cua co th khoi bi tn cng.
- Ho cht bao v lm giam hm luong oxy c trong t bo v m v do d giam
luong cc peroxyd duoc tao ra do chiu xa.
- Cc ho cht bao v gn tam thoi voi cc phn tu hu co tao thnh mt phuc cht
c tnh di khng cao di voi tc dung cua buc xa ion ho.
- Cc ho cht bao v c th lm mt hoat tnh cua cc dc t v cc san phm tao
ra sau chiu xa
Ngoi ra cn c nhng thuc khc tuy khng truc tip chng tc dung cua buc xa
nhung lm tng kha nng d khng cua t bo co th do tc dung vo cc qu trnh
sinh l nhu cc hormon, khng sinh, sinh t ...
5.5. T chc lm vic v theo di kim tra
Mt trong nhng bin php quan trong d dam bao an ton tuyt di voi nhn vin
cung nhu voi mi truong xung quanh l khu t chuc quan l v theo di cng vic
voi cc ngun phng xa. Hin nay o nhiu nuoc d c qui ch v t chuc, xy dung,
theo di v kim tra cu th. Cc bin php ny nhm my muc dch:
- Tng cuong cc trang bi ki thut v cc bin php d c th giam ngun xa su
dung, giam liu hp thu, tng khoang cch gia ngun xa v con nguoi, giam thoi gian
tip xc, che chn ngun xa ...
- p dung cc bin php hu hiu d ngn ngua su thm nhp cc ngun phng xa
ho dnh vo qun o, d dng, co th v lot vo bn trong co th.
- p dung cc bin php d d phng nhim mi truong boi cc ngun xa.
- Kim tra dinh ky v ngun xa, mi truong noi lm vic. Do liu hp thu c nhn
thuong xuyn v dinh ky.
- Theo di v kim tra suc khoe dinh ky.
- T chuc lm vic hop l d giam liu, giam s nguoi v ngn ngua tai nan c th
gp v pht hin som cc rui ro trong cng vic.
192
- Pht hin som v kip thoi xu l cc truong hop vuot qu liu cho php.
- Trnh cc tai nan dng tic xay ra.
- Dam bao an ton tuyt di cho nhng nguoi khng phn su khng vo duoc khu
vuc c ngun buc xa lon.
D dat duoc nhng muc dch d phai ch cc khu sau dy:
a. Co so lm vic:
Co so lm vic phai duoc thit k v xy dung hop quy cch. Co so ny c tc
dung che chn v lm giam liu chiu d phng cc tai nan, trnh nhim. Do d n
c nhng yu cu dc bit v b dy v d nhn cua tuong v sn, h thng thng kh
v h thng nuoc thai ...
Co so lm vic cn tuy thuc vo tnh cht v muc d cng vic voi phng xa. Cu
th l tuy thuc vo liu luong, ban cht v nng luong cc tia thuong dng (gamma,
notron ...) v tnh cht cng vic m c nhng yu cu cu th v xy dung v thit k
cung nhu v trang bi phng h lao dng.
b. Trang thit bj phng h:
Trang thit bi phng h bao gm cc dung cu chung v c nhn d che chn chm
tia, d tng thm khoang cch tip xc gia nguoi lm vic voi ngun phng xa ho, do
d ngn ngua tuyt di su nhim xa vo co th qua da, ht tho hoc n ung; trnh d
v vuong vi phng xa ra xung quanh.
Cc co so hin dai cn c cc thit bi bo hiu mi ln liu luong phng xa vuot
qu mt gi tri nht dinh, cc thit bi kim tra su nhim phng xa o qun o, tay
chn, sn, tuong v noi lm vic ... Ngoi ra cc thit bi do dm lm vic tt se gip
lm giam duoc liu phng xa v thoi gian tip xc.
c. Cc ni qui, ky lut:
Cc ni qui, ky lut lm vic, cc qui ch cht che v ct gi vn chuyn, xu l cc
cht thai phng xa. Cc qui dinh cu th v cc vn d d c tc dung ngn ngua nhng
sai st v tai nan dng tic xay ra nhu d v, nhm ln, mt mt, nhim mi truong ..
d. Theo di v kim tra djnh ky:
Cng vic ny bao gm tu vic theo di v kim tra dinh ky nn phng xa tu
nhin, liu luong phng xa trong khng kh, nuoc ung, thuc phm cho dn chng
cung nhu kim tra cc co so lm vic c ngun pht tia phng xa, cho dn cc c nhn
lm vic phai tip xc voi phng xa.
O cc c nhn c th tin hnh kim tra su nhim phng xa vo qun o, chn tay
truoc khi ra v, kim tra liu hp thu dinh ky hng thng, hng qu, hng nm cung
nhu kim tra suc khoe qua cc xt nghim thng thuong hoc dc bit.
193
Nu pht hin duoc nhng truong hop bt du c du hiu bi nhim xa qu liu
cho php th phai kip thoi c nhng bin php xu l thch hop d cuu cha v ngn
chn tc hai cua n. Cng vic d di hoi tinh thn trch nhim v t chuc chu do d
dam bao cho cng vic cung nhu suc khoe lu di cho cn b, nhn vin v cho ca th
h sau cua ho.
194
CHUONG 2
NG DJNG MOT S KY THUAT VAT L
VO VIJC CHAN DON BJNH BANG HNH ANH
Ung dung k thut vt l vo chn don hnh anh gm nhiu mt: Chup X quang,
chup hnh ct lop vi tnh, chup ph cng huong tu hat nhn (NMR) ... trong chuong
ny chi gioi thiu co so cua phuong php chup hnh ct lop vi tnh.
Chup hnh ct lop vi tnh chnh l mt phuong php dng d phn tch cu trc vi
m bng hnh anh (CT Scanner). Khi nim phn tch cu trc vi m o dy d chi vic
phn tch cu trc bn trong cua mt vt no d m trong hon canh xc dinh ta khng
th tch n ra lm nhiu phn ring bit. Cu trc bn trong o dy l kch thuoc, hnh
dang, mt d vt cht, ban cht vt cht. Th du ta phai tm khuyt tt o bn trong mt
vt dc, mi o chn d, hang lao hay khi u o phi, manh dan gm vo co th v.v...
Co so vt l cua phuong php phn tch ny l dinh lut hp thu chm tia X, tia ,
nh sng, sng din
Trong d x l chiu dy lop hp thu; I
0
l cuong d chm tia toi; I (x) l cuong d
chm tia l; e = 2,71828 ...; l h s hp thu phu thuc vo ban cht cua lop hp thu,
vo ban cht cua chm tia (vo buoc sng ) v.v...
1. NGUYN L TAO HNH CHUNG
So d khi cua nguyn l tao hnh duoc trnh by o hnh 2.1. Khi 1 l ngun pht
chm tia (X, ) c cuong d dng du trn mt tit din du bao qut di tuong
nghin cuu (khi 2) tt nht.
Chm tia sau khi xuyn qua di tuong, bi hp thu khc nhau o nhng vng khng
gian khc nhau se l ra voi cuong d khc nhau: bi hp thu nhiu th cuong d chm
l se nho, nguoc lai nu bi hp thu t thi cuong d chm l se lon. Chm l nhu vy
tao nn mt anh n cua rt nhiu lop hp thu cua di tuong chng cht ln nhau.
Khi 3 c nhim vu bin anh n thnh anh c th quan st duoc bng mt thuong.
Khi 3 c th l:
- Mn huynh quang.
- Phim anh.
- Cc dtctor (du d) bin tn hiu dang buc xa (tia , X) thnh dng din,
khuych dai ri dua sang mn hnh nhu mn hnh my thu hnh hoc ri bin di
nguoc lai thnh nh sng cho tc dung ln phim anh .
195
Voi nguyn l tao hnh ny ta thu duoc hnh anh cua nhiu lop vt cht chng cht
ln nhau, nu c mt khuyt tt o bn trong vt khao st th hnh anh tao ra se bi mo,
nhng khuyt tt nho se kh quan st thy.
2. NGUYN L TAO HNH TRONG CHJP CAT LP
Muc dch cua phuong php ny l lm r nt hnh anh cua mt lop mong no d
cua mt b phn trong co th, cn cc lop khc th bi xo nho di.
Nguyn l k thut chup ct lop duoc trnh by trn hnh 2.2 v hnh 2.3.
O hnh 2.3 l hnh anh b tr thit bi dung yn, ta dung nhn bnh nhn tu pha du
bnh nhn: S l ngun pht tia (th du bng pht tia X), F l hp phim, BN l bnh
nhn. S v F duoc gn vo hai du thanh kim loai PP. Thanh ny c th quay quanh
mt truc o B', khi y S se di chuyn sang tri (hoc sang phai), cn hp phim F se di
chuyn theo chiu nguoc lai, khoang cch h
1
v h
2
khng di Bnh nhn nm yn.
O hnh 2.2: khi S bt du pht tia, o vi tr S
1
, lop ct cn chup l lop LL', C nm
ngoi. Hnh anh tao ra tuong ung l A
l
, B
l
, C
l
trn phim. Khi ngun S di chuyn dn vi
tr S
2
, cc tia cho ta hnh anh A
2
. B
2
, C
2
nhung by gio A
2
, B
2
vn trn phim, dng vi
tr cu A
l
, B
l
cn C
2
di ra ngoi phim. Tht vy:
Do AS
1
AB - AS
1
A
l
B
l
v AS
2
AB - AS
2
A
2
B
2
ta c:
Tai mt vi tr cua S khi di chuyn tu S
1
dn S
2
ta du c hnh anh AB (cua lop ct
LL') dng mt vi tr trn phim, cn cc hnh anh cua cc phn tu khc khng nm trn
LL' se di chuyn, tao hnh anh mo nhat lm nn phim, kt qua l ta c hnh anh r nt
196
cua mt lop ct trn phim.
3. CHJP CAT LP DNG VI TNH
(CTS - COMPUTERIZED TOMOGRAPHY SCANNER)
K thut CT Scanner do Hounsfield (Anh) v Cormak (M) pht minh nm 1971,
duoc giai thuong Nobel v y hoc nm 1979.
Trong CT Scanner, thay cho hp phim X quang F o hnh 2.2 hoc 2.3 l mt hp
du d (dtctor) c hng van du d nho sp xp thnh cc nho, mi nho c mt
du d khi bi chiu tia se cho tn hiu din truyn v b xu l. Nguoi ta c th thay cc
du d ny bng tinh th nhp nhy long. Cc h thng ny c d nhay rt cao, duoc
khuych dai, dua vo b nho my tnh, xu l ri dua sang phn hin hnh (tuong tu
nho camera thu hnh, khuych dai, su l ri truyn dn my thu hnh gia dnh).
D tro gip cho tao hnh ct lop r nt, nguoi ta lm phn mm my vi tnh bng
cch thu thp s liu tu vic chiu mt s m hnh nguoi voi cc gia dinh khc nhau
nhu khi u o da dy, c khi u o no, hang lao o phi... Nho su l hnh anh bng my
vi tnh m ta c cc hnh anh cua cc lop theo nhng lop ct ngang, ct doc khc nhau,
ta c th thy r rng nhng dim bt thuong trong co th m voi phuong php X
quang thuong khng thy duoc. Nho b nho cua my vi tnh m nguoi thy thuc d
dng ti hin lai cc hnh anh cn khao st.
Hin nay CT Scanner th h thu ba tao hnh anh mt lop ct mt d 3s v d chn
don nguoi ta dng ti thiu 12 hnh anh lop ct khc nhau.
Cc k thut b tro cua X quang thuong cung c th su dung cho CTS.
197
TI LIJU THAM KHAO
[1] L sinh y hoc - Phan S An (Chu bin) - NXB Y hoc 2005
[2]. Vat l aai cuong (3 tap) - Luong Duyn Bnh (Chu bin) - NXB Gio duc
2001.
[3]. Co so vat l (6 tap) - David Halliday v cc tc gia - NXB Gio duc 2001
[4] Bi tap vat l aai cuong (3 tap) - Luong Duyn Bnh (Chu bin) - NXB Gio
duc 2001
[5] Giai bi tap v bi ton Co so vat l (5 tap) - Luong Duyn Bnh (Chu bin) -
NXB Gio duc 2005.
[6] Tuyn tap cc bi tap vat l aai cuong (2 tap) - Nguyn Quang Hu - NXB
Gio duc 2005.
[7]. Vat l tri liu aai cuong - Duong Xun Dam - NXB Vn ho thng tin 2004.
[8]. L sinh hoc - Nguyn Thi Kim Ngn - NXB Dai Hoc Quc Gia H Ni 2001.
[9]. Vat l aai cuong - B mn Vt l - Ton - Dai hoc Duoc H Ni - 2000.
[ 10] Co hoc - Do Vn Phc - Pham Vit Trinh - NXB Gio duc 1990
[ 1 1 ] Vat l phn tu v nhit hoc - L Vn - NXB Gio duc 197 8
[ 1 2] . in hoc - Vu Thanh Khit - Nguyn Phc Thun - NXB Gio duc 1 992 .
[ 13 ] . Quang hoc - Vu Quang - Vu Do Chinh - NXB Gio duc 1967 .
[ 1 4] . Vat l nguyn tu v hat nhn - L Chn Hng - L Trong Tuong - NXB
Gio duc 2000.
[14]. Hoi ap v nhng hin tuong vat l tap 3, 4 - Nguyn Duc Minh, Ng Quc
Qunh - NXB KHKT 1976.
[15]. Vat l aai chng - 1.D.Landau, A.L.Kitaigorodxki - NXB KHKT 2001.
[ 16] . Vat l vui tap 1, 2 - IA. I. Prenman - NXBGD 2001.
[17]. Nhng cu chuyn v ain - B.P.Riabikin - NXBGD 2001.
[18] . Vat t, cng ngh v aoi sng - L Nguyn Long - NXB Gio duc 2004.
Website: Thuvienvatly.com; Vatlyvietnam.om. Tap ch: Medical Physics ...

VLDC1+2 - DHThaiNguyen-LyYSinhHoc

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

VLDC1+2 - DHThaiNguyen-LyYSinhHoc

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

http://www.ebook.edu.

, cuong d din truong E

. Vc to djch chuyn khc don

2.2.1. Vc to vn tc trung bnh:

cho bit chuyn dng l cong hay thng, bin di hay du

c phuong khng di theo thoi gian th chuyn dng khng di phuong,

. Don vi trong h SI: m/s

voi khoang thoi gian At xay ra d bin thin vn tc d.

auoc phn tch thnh hai

l mt vc to bng dao hm bc nht cua vc to vn tc gc di voi

qut auoc mt gc du. V dS = R.d.u:

K: h s dn hi cua l xo. Phu thuc ban cht cua l xo

th nguc li cht dim B

c cng phuong, nguc chiu vi

c dim dt khc nhau

l khng di, doan

ln phuong dich chuyn

bin di v doan duong dich chuyn l cong.

c th coi l khng di.

. Don vi A: N.m = Jun

trong chuyn doi tu 1 dn 2

khng thay di v phuong chiu v d lon.

goi l p luc (luc nn)

l hng s trong qu trnh dich chuyn. Nu thit

se bng P.S, trong d P l p sut cua kh tc dung ln

dng bng suc cng mt ngoi.

trong dich chuyn Ax l:

duoc goi l vc to cuong d din truong.

3.2.3. Vc to cung d din trung do h din tch dim.

c phuong song song l

, c chiu nguoc chiu voi l

lm thnh mt ngu luc c m men ngu luc

= 0, lung cuc din o trang thi cn bng.

trn php tuyn n cua dS. Nn dung dS l mt vc to c

lai c mi lin h voi nhau.

lp thnh mt tam din thun.

, do lp thnh tam din thun (chiu cua r

v cuong d tu truong H , chng cung bin thin theo

bin thin tun hon theo thoi gian nn H ,

' ... Nhu vy ta thy cp vc to E

, H , tuc l phuong dao dng, du vung gc voi phuong

= i' . = > i = i'. Nhu vy dinh lut phan xa nh sng

mt) nn ca u cung tng chm, do vy bin d

chi dao dng theo mt phuong xc

ch dao dng theo mt

dao dng theo tt ca mi phuong vung gc vi tia

dao dng theo phuong d

no dao dng theo phuong song song voi A

dao dng theo phuong A

giao dng theo phuong E

You might also like