trng i hc Vinh

Tp ch khoa hc, tp XXXVII, s 4b-2008

kho st hin tng chuyn i chc nng - ngha ca ng t ting vit

(trn t liu T in ting Vit, T in thut ng ho hc ph thng v T in sinh hc ph thng) Ng Phi Hng
(a)

Tm tt. Bi vit ny kho st s chuyn i chc nng - ngha ca ng t da trn t liu l T in ting Vit, T in thut ng ho hc ph thng v T in sinh hc ph thng. Bi vit ch ra cc c im nh lng v nh tnh v s chuyn ngha t ngha thng thng sang ngha thut ng ho hc, sinh hc ca ng t ting Vit.

1. Ngn ng l h thng m, c bit l h thng t vng - ng ngha. Cng vi s pht trin ca x hi, ngn ng cng pht trin bin i theo. Khi nghin cu v s pht trin ngn ng, ngi ta c th xt ngn ng nhiu phng din, nh: con ng vay mn, con ng cu to t, hay con ng phi sinh ng ngha,... Do s lng cc t trong mt ngn ng khng th tng ln v hn tng ng vi cc ni dung cn biu t nn vic s dng cc n v c sn ca h thng biu th ci v hn sinh ng trong thc t khch quan tr thnh mt phng thc hu hiu ca ngn ng, dn n cng mt hnh thc ng m c th dng biu t nhiu ni dung khc nhau. Hn na mt ngn ng pht trin cng l ngn ng a dng v phong cch chc nng v cch thc din t,... ko theo l s chuyn i ngha, t phm vi chc nng - ngha ny qua phm vi chc nng ngha khc. y khng ch l con ng lm giu vn t vng - ng ngha mt cch tit kim (h qu l lm cho ngn ng pht trin theo chiu su, to ra

cc hin tng ng ngha nh a ngha, chuyn loi,...) m cn l con ng lm cho h thng ng ngha t vng pht trin a dng v chc nng trong phm vi giao tip v trong lnh vc khoa hc. Cho n nay, vic nghin cu s chuyn i chc nng - ngha ca t ng trong Vit ng hc cha c nhiu, nht l hng nghin cu mi: xem xt s chuyn i chc nng - ngha t phm vi ngha thng thng sang ngha thut ng v ngc li. Bi vit ca chng ti s i vo tm hiu cc thut ng l ng t vn l nhng t thng nay kim thm chc nng thut ng ho hc v sinh hc. Cng nh cc ngn ng khc, trong ting Vit, ng t l mt trong cc t loi c bn, c s lng ln sau danh t. Do cn c vo nhng tiu ch khc nhau nn t loi ng t trong ting Vit c cc tc gi phn loi khng hon ton thng nht. Tuy nhin, y do tnh cht ca bi vit nn chng ti khng bn v vn v kt qu phn chia ng t m i su tm hiu s kim chc nng - ngha ca ng t, do vy chng ti khng xt cc ng t
.

Nhn bi ngy 24/11/2008. Sa cha xong 07/12/2008.

27

Ng Phi Hng

...chc nng - ngha ca ng t ting vit, TR. 27-34 (chim 78,6%). Trong 1125 thut ng sinh hc, c 92 thut ng l ng t (chim 8,2%), trong c 17 thut ng l ng t n tit (chim 18,5%), 75 thut ng l ng t a tit (chim 81,5%). V d 1: Trng hp (g) Theo ngha thng thng, trng hp l: 1. Xy ra trng thi gian. V d: - Lm sao c th gii thch cc s kin trng hp ngu nhin v s phn bi thm ca cc tng thng M c bu ln trong nhng nm c s kt thc bng s 0? Cc tng thng Linconln (1860), Garfield (1880), McKinley (1900), Kennedy (1960) u b git, Harrison (1840) cht v vim phi, Roosevelt (1940) cht v vim tu xm. Harding (1920) b nhi mu nng. Tng thng Reagan b mu st vo nm 1980. Trong nm 2000 ng Bush bc vo Nh Trng. S phn bo v bn thn ng, nhng chnh trong thi gian ng cm quyn, ti M xy ra v khng b ngy 11/9 khng khip nht trong lch s. [http://www.muctim.com.vn/Vietnam/Khoahoc-giaoduc/Khoa-hoc/2006/5-4/5078/]. 2. Ging nhau, ph hp vi nhau. Vd: Quan im ca hai bn trng hp nhau. Theo ngha thut ng ho hc, trng hp l S to thnh hp cht polime c PTK ln hn t qu trnh cng hp lin tip nhiu phn t nh monome (cng loi hay khc loi) v loi ra mt s phn t nh khc (thng l nc) [5, tr.296].

tnh thi, ng t ch quan h mang ngha tru tng, m ch xt nhng ng t gn vi phm tr vn ng. V d, t sao chp theo ngha thng thng l Chp li ng y nh bn gc. Vn bn sao chp... [7, tr.848]. Theo ngha thut ng sinh hc, sao chp l C ch to bn sao chnh xc vt liu di truyn [6, tr.519]. Nh vy, cng mt chc nng nh danh nhng ngha ca t c phn bit bi nhiu du hiu, phm vi, thuc tnh khc nhau. Khi mt n v t vng thng thng tr thnh thut ng, ngoi din ca n thu hp li v ni hm ca n c m rng. Trong i thng, t cung cp thng tin ngi ta hiu khng cn t n chnh xc cao, cn trong khoa hc t cung cp thng tin mt cch chnh xc. Tuy nhin chnh xc ny cn ph thuc vo trnh ca con ngi tng thi im nht nh. Vic nhng t thng thng c dng vi chc nng thut ng din ra kh ph bin trong cc lnh vc khoa hc. Chng ti xin ln lt phn tch mt s biu hin ny qua hai lnh vc ho hc v sinh hc vi cc kt qu sau: 2. Kt qu phn tch nh lng Chng ti thng k cc thut ng (t n tit v t a tit) vn l nhng t thng nay kim thm chc nng thut ng trong T in ho hc ph thng [5] v T in sinh hc ph thng [6] vi kt qu nh sau: Trong 374 thut ng ho hc, c 42 thut ng l ng t (chim 11,3%), trong c 9 thut ng l ng t n tit (chim 21,4%), 33 thut ng l ng t a tit

28

trng i hc Vinh

Tp ch khoa hc, tp XXXVII, s 4b-2008 ca cc photon thnh nng lng ca cc electron mt s trng thi lng t c mc nng lng cao nhng bn trong phn t sau electron chm chp ri v trng thi lng t mc nng lng thp hn, v gii phng mt phn nng lng tr li dng cc photon. [http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A2n_q uang]. V d 3: t bin (g) Theo ngha thng thng, t bin l Bin i t ngt, thng bng nhng bc nhy vt, lm cho s vt chuyn hn t trng thi ny sang trng thi khc [7, tr.347]. Gi du th trn th trng M ngy 22-9 tng t bin, vt ngng 120 USD/thng. Ti th trng giao dch hng ho New York Mercantile Exchange, gi du th ngt nh giao thng 10-2008 c lc tng vt 25,45 USD, ln 130 USD/thng. [http://vietbao.vn/The-gioi/Gia-dau-thodot-bien-len-tren-120USDthung/ 62240984/159/] Theo ngha thut ng sinh hc, t bin l Nhng bin i trong cht di truyn, xy ra cp phn t ( AND) hoc cp t bo ( nhim sc th). Do cc tia phng x, tia t ngoi, sc nhit, cc loi ho cht hoc nhng ri lon trong qu trnh sinh l, sinh ho ca t bo. L nhng bin i gin on, nhy vt ca tnh di truyn, nh hng n cc tnh trng ca sinh vt, cung cp nguyn liu cho chn lc t nhin trong qu trnh tin ho, trn c s sao chp ca gen. Theo c im pht sinh c t bin t nhin, t bin nhn to. Theo c im tnh trng c t bin hnh 29

V d 2: Pht quang (g) Theo ngha thng thng, pht quang l Pht sch cy ci lm cho sng sa, khng cn b che chn nh sng mt tri [7, tr.768,769]. ngn nga bnh st xut huyt, rt mong mi ngi dn, h gia nh hy thc hin tt khu hiu v hnh ng: Khng c lng qung, khng c bnh st xut huyt bng nhng vic lm thit thc nh tch cc pht quang cy ci xung quanh nh, dc cc tuyn ng giao thng nng thn. Tch cc tham gia chin dch dit lng qung l trch nhim ca ton x hi nhm khng dch bnh SXH c iu kin ly lan trong cng ng dn c. [http://www.hocmon.hochiminhcity.gov. vn]. Theo ngha thut ng ho hc, pht quang l s pht ra nh sng m nguyn nhn khng phi do tng nhit . Thng nguyn t sau khi b kch thch pht ra photon trong qu trnh tr v trng thi c bn, tu theo ngun kch thch, c tn gi khc nhau: nu ngun l photon th gi l pht quang nh sng, l electron-pht quang in t, l phn ng ho hc nh oxi ho chm photpho- pht quang ho hc; nu c th sng nh om m PQ gi l pht quang sinh hc. Trng hp pht quang tn ti lu di gi l pht quang sinh hc. Trng hp pht quang tn ti lu di gi l ln quang, nu khng l hunh quang [5, tr.233]. Ln quang l mt dng pht quang, trong cc phn t ca cht ln quang hp th nh sng, chuyn ho nng lng

Ng Phi Hng

...chc nng - ngha ca ng t ting vit, TR. 27-34 gradi - en nng v in ho. Hp thu ngi v ng vt c xng sng c th xy ra tt c cc on ca ng tiu ho nh cc t bo lng nhung vch rut [6, tr.253]. Sa l loi thc n giu canxi nht v d hp thu nht nn tr khng thiu ngun cung cp canxi, tr nhng tr b m m m hay n ung king khem lm gim cht lng ca ngun sa. [Bo in t T Quc [http://www.toquoc.gov.vn/]. T kt qu kho st, chng ti a ra bng tng hp di y so snh t l thut ng ho t thng trong ng t ca thut ng ho hc, sinh hc. Qua kt qu kho st, chng ta thy khi mt t thng thng tr thnh thut ng cng c ngha l cp cho t mt ngha mi nhm biu th mt khi nim hoc mt s vt, hin tng thuc lnh vc chuyn mn no . Ngha thng thng c s dng rng ri trong giao tip, sinh hot hng ngy, cn ngha thut ng ch c dng trong mt lnh vc khoa hc nht nh, l thuc vo h thng khi nim ca mt ngnh khoa hc, l phng tin giao tip v tri nhn ca cc nh khoa hc cng lnh vc. Khi mt t thng thng tr thnh thut ng th ngha ca nhng t ny b hn ch v mang mu sc chuyn mn c th din t chnh xc mt khi nim hoc mt i tng khoa hc m chng biu th. Tng s 42 (11,3%) 92 (8,2%) Cc loi t n tit a tit 9 (21,4%) 17 (18,5%) 33 (78,6%) 75 (81,5%)

thi, t bin sinh l, t bin sinh ho [6, tr.198]. t bin NST v t bin gen gy ra cc bnh di truyn nguy him v cc d tt bm sinh ngi. Ngi ta c th nhn bit cc bnh nhn ao, Tcn qua hnh thi. Cc d tt bm sinh nh: mt s no, khe h mi - hm, bn tay v bn chn d dng cng kh ph bin ngi. Cc bnh nhn di truyn v d tt bm sinh ngi do nh hng ca cc tc nhn vt l v ho hc trong t nhin, do nhim mi trng hoc do ri lon trao i cht ni bo. [Sinh hc 9, 2005, tr.85]. V d 4: Hp thu (g) Theo ngha thng thng, hp thu l Thu nhn v chu nh hng su sc ni v t tng, vn ho). Hp thu nhng t tng tin b. Hp thu mt nn gio dc mi [7, tr.429]. Theo ngha thut ng sinh hc, hp thu l Cc cht thm qua mng vo trong t bo. ng vt nguyn sinh, hp thu c thc hin nh qu trnh m bo v thc bo (bn cht m bo v thc bo l s nut cc cht cao phn t). ng vt bc cao qua h thng phc tp trong ng tiu ho lm nhim v hp thu. Hp thu cc cht c th thc hin nh qu trnh khuch tn, thm thu hoc nh s vn chuyn tch cc cc cht qua mng t bo ngc ST T 1 2 Tn t liu TN Ho hc TN Sinh hc T loi ng t ng t

30

trng i hc Vinh

Tp ch khoa hc, tp XXXVII, s 4b-2008 Vi ngha th hai, ngng t l Phn ng to thnh hp cht t cc phn t c PTK nh hn, ng thi loi ra phn t n gin (H2O, NH3, HCl)[5, tr.207]. - Cng lnh vc sinh hc, thut ng kim hai ngha khc nhau: V d 2: Lt xc (g) Vi ngha th nht, lt xc l Lt theo chu k lp v cng cuticun ng vt chn t, c bit l cn trng, gip xc con vt ln ln. Mt s cht cn thit trong lp v c c ho tan v gi li. Sau lp v nt theo ng dc l ra bn trong mt lp v cuticun mi, mm. Trong thi gian lt xc, con vt ht kh v nc vo c th v ln ln nn khi lp v mi cng li th kch thc con vt ln nht. Lt xc tm, cua, cn trng do hoc-mon ecdyson iu khin [6, tr.358]. Vi ngha th hai, lt xc l Lt da theo chu k ca lp biu b ngoi b st (tr c su). Rn lt ton b c th, thn ln lt thnh nhiu mnh nh. Qu trnh tng t cng xy ra lin tc th k c ngi di dng lp vy rt nh ca biu b b bong ra [6, tr.358]. 3.2. Trng hp mt n v ngn ng kim nhng chc nng - ngha khc nhau trong nhng phm vi chuyn mn khc nhau V d 1: c ch (g) Thut ng ny xut hin trong lnh

3. Kt qu phn tch nh tnh Kt qu kho st ca chng ti cho thy s chuyn i chc nng - ngha t ngha thng thng sang ngha thut ng, kh a dng. Khng phi vi cc t c s chuyn ngha kiu ny t no cng ch c mt ngha thut ng (nh dn trn) m t c th c nhiu ngha thut ng. ng lu l cc hin tng: 3.1. Trng hp cng mt lnh vc chuyn mn, thut ng c nhiu chc nng - ngha khc nhau - Cng lnh vc ho hc, thut ng kim hai ngha khc nhau: V d 1: Ngng t (g) Vi ngha th nht, ngng t l S chuyn mt cht t trng thi kh hoc hi sang trng thi lng hoc rn [5, tr.207]. Sng m xut hin khi hi nc ngng t trn mt b mt lnh v sau hnh thnh cc git nc t hon do sc cng b mt ca nc. Cc phn t nc ht nhau to thnh hnh cu. Tuy nhin, nc cng ht thu tinh v nu lc ht ny c tng cng, n c th thng lc cng b mt. Cc loi mng ph dioxide titanium chng sng m trc y li dng c tnh trn tng lc ht gia nc v thu tinh, thng sc cng b mt nc lan thnh nhng mng mng trong sut. [http://vietnamnet.vn/khoahoc/quocte/2 005/08/484888/].

31

Ng Phi Hng

...chc nng - ngha ca ng t ting vit, TR. 27-34 Trong lnh vc sinh hc: lng tnh l Nhng sinh vt c c c quan sinh dc c v c quan sinh dc ci trn cng c th. Hoa lng tnh l hoa c c nh v nhu, giun t trn c th c c 2 c quan sinh dc [6, tr.371 V d 3: Thm thu (g) Trong lnh vc ho hc, thm thu l S khuch tn ca dung mi qua mt mng bn thm ngn cch hai dung dch c nng khc nhau... [5, tr.281]. Mt n oxy gip tng kh nng thm thu ca cc t bo nui dng da, gip b mt da sng mn, se kht l chn lng v kch thch t bo nui dng da pht trin. [http://tim.vietbao.vn/thm_thu/2/]. Trong lnh vc vt l, thm thu l Hin tng khuch tn ca mt cht (thng l dung mi) qua mt mng bn thm ngn cch dung mi nguyn cht vi dung dch, hoc ngn cch hai dung dch c nng khc nhau. Mng ny ch cho dung mi thm qua [3, tr.168]. Laser gip tng dng mu cc phn c chiu, kch thch sinh hng cu tu sng, tng thm thu thnh mch. Nhng tc dng ny c ngha rt ln i vi qu trnh ct cn nghin bng chm cu v phc hi sc kho ca ngi bnh. [http://tim.vietbao.vn/thm_thu/2/]. Trong lnh vc sinh hc, thm thu l S thm ca nc qua mng bn

vc ho hc v sinh hc, mi lnh vc thut ng mang nhng chc nng ngha khc nhau. Trong lnh vc ho hc, c ch l S lm gim tc ca mt phn ng c xc tc hoc hn ch qu trnh n mn bng nhng cht gi l cht c ch. Trong cc phn ng sinh ho m cht xc tc l enzim, cht c ch l cht c kh nng lin kt vi phn hot ng ca enzim lm cho enzim mt hot tnh. Nhiu cht c cng tc dng theo c ch ny [5, 298]. Trong lnh vc sinh hc, c ch l Kim ch cc xung ng thn kinh. Lm gim hoc lm ngng hon ton hot tnh ca c quan phn ng bng cch. V d: c ch phn x co trng lc cc c i khng trong lc c xng b co. C ch ny l do synap kim sot hot ng ca h thn kinh trung ng. c ch ni gen l s phc hi chc nng do t bin th hai xy ra trong cng mt gen vi t bin th nht. c ch tip xc l vic ngng tng trng ca t bo theo b mt ca thu tinh hay plastic ca dng c nui cy khi mt lp mng n cc t bo c to ra tip xc vi lp b mt . c ch tng h l hot ng ca gen ln t ngn chn biu hin ca gen khc (gen khut) [6, tr.615, 616]. V d 2: Lng tnh (g) Trong lnh vc ho hc: lng tnh l Ni v nhng hp cht hay ion va th hin c tnh axit, c tnh baz [5, tr.186]. 32

trng i hc Vinh

Tp ch khoa hc, tp XXXVII, s 4b-2008 chuyn mn khoa hc. Vn kho st trn cho thy cn nhn hin tng chuyn ngha ca t trong t vng vi mt phm vi rng hn v khng nn qu i lp cc lp t khi xt v chc nng. Cc ngnh khoa hc lun tc ng mnh m ti i sng x hi v c nh hng qua li ln nhau, v vy chuyn chc nng - ngha ca t l mt tt yu v s c nhiu thut ng c dng trong cc ngnh khoa hc khc nhau. Ngha ca t trong T in ting Vit [7] ch yu c gii thch nghing v hng ngha thng thng, cch gii thch ny ph hp vi s ng ngi s dng, nhng i vi nhng ngi mun tra cu su th cha th hi lng vi cch gii thch trn. khc phc tnh hnh , theo chng ti T in ting Vit [7] nn a thm ni dung gii thch ngha thut ng bn cnh ngha thng thng phn ng cc ni dung ngha ca t v nh th s p ng tt hn nhu cu hc tp, nghin cu ca ngi s dng.

thm t mt dung dch c nng thp sang dung dch c nng cao hn, cho n khi nng hai bn bng nhau. C vai tr quan trng trong vn ng nc ca c th sinh vt [6, tr.560]. Cht x c kh nng thm thu nc, kch thch nhu ng rut non, rut gi, kch thch tiu ho nn chng to bn hiu qu. N cn c kh nng chng bo ph, nga ung th v rt tt cho bnh nhn i tho ng. [http://tim.vietbao.vn/thm_thu/2/]. 4. Kt qu kho st trn cho thy qu trnh thut ng ho t thng l mt qu trnh hin thc trong ting Vit. y bi vit ch cp n ng t nhng chng ta cng thy s chuyn chc nng - ngha din ra kh ph bin. Nu nh ngha thng thng ca t phn nh nhng c im ca s vt, phn bit nhng i tng cng loi c khi qut trong ngha vi nhng i tng khc th ngha thut ng li phn nh nhng thuc tnh bn cht ca s vt, hin tng mang tnh

Ti liu tham kho

[1] L Th Lan Anh, V hin tng chuyn i chc nng - ngha trong danh t ting Vit (trn t liu thut ng), Ngn ng & i sng, s 6, 2007, tr. 12-17. [2] Dip Quang Ban, Ng php ting Vit, tp I, NXB GD, H Ni, 1999. [3] Dng Trng Bi - V Thanh Khit, T in vt l ph thng, NXBGD, H Ni, 2004. [4] L Bin, T loi ting Vit hin i, NXB GD, H Ni, 1999. [5] Nguyn Thc Ct (ch bin), T in ho hc ph thng, NXBGD, H Ni, 2002.

33

Ng Phi Hng

...chc nng - ngha ca ng t ting vit, TR. 27-34

[6] Hunh Th Dung - Nguyn V, T in sinh hc ph thng, NXB T in Bch Khoa H Ni, 2005. [7] Hong Ph (ch bin), T in ting Vit, NXB Nng, 2006. [8] L Quang Thim, Ng ngha hc, NXB GD, 2008.

SUMMARY
Investigating the phenomenon of Functional transference - the meaning of Vietnamese verbs
(Basing on Vietnamese dictionary, general chemictry dictonary and general biology dictionary) This writing investigated the functional transference - the meaning of verbs basing on Vietnamese dictionary, general chemistry dictionary and general biology dictionary. It shows the quality and quantity features of the transference of meaning from general meanings to chemistry and biology ones of Vietnamese verbs.

(a) Cao hc 14, chuyn ngnh l lun Ngn ng, Trng i hc Vinh.

34