T.C.

STANBUL NVERSTES SALIK BLMLER ENSTTS

DOKTORA TEZ

ORTA ASYADAK ESK TRK TIBBININ, BALANGITAN 14. YZYILA KADARK DNEME AT BLNEN TRKE TIP METNLERINDE, TIP TARIHI AISINDAN DEERLENDRLMES

MAHMUT GRGAN

DANIMAN PROF. DR. AYTEN ALTINTA

DEONTOLOJ VE TIP TARH ANABLM DALI DEONTOLOJ VE TIP TARH PROGRAMI

STANBUL-2010

iv

TEEKKR Tez almamn konusunu neren, her aamasnda destekleyen ve yol gsteren danmanm Prof. Dr. Ayten Altntaa, almam tevik eden ve desteini esirgemeyen Anabilim Dal Bakanmz Prof. Dr. Nil Sarya, almalarndan ok yararlandm Prof. Dr. Ayegl Erdemir Demirhana, metinlerin temininde ve gnmz Trkesine evrilmesinde byk katklar olan Prof. Dr. Osman Fikri Sertkayaya, literatr temininde iten desteklerini grdm Prof. Dr. Peter Zieme ve Dr. Dieter Maueye teekkr ederim.

NDEKLER TEZ ONAYI .................................................................................................................... BEYAN........................................................................................................................... TEEKKR................................................................................................................... V NDEKLER ................................................................................................................V TABLOLAR LSTES.................................................................................................XV EKLLER LSTES ....................................................................................................XV SEMBOLLER / KISALTMALAR LSTES ..............................................................XV ZET ......................................................................................................................... XV ABSTRACT..............................................................................................................XV 1. GR VE AMA.........................................................................................................1 2. GENEL BLGLER ......................................................................................................3 2.1.1. 14. yzyla kadarki dnemde Orta Asyann ksa tarihesi ................................3 2.1.2. Orta Asyada din, kltr ve uygarlk ..................................................................6 2.1.3. Eski Trklerde tp..............................................................................................10 2.1.4. Orta Asyada yaplan aratrmalar ....................................................................12 3. GERE VE YNTEM...............................................................................................15 4. BULGULAR...............................................................................................................24 4.1. Aratn Heilkunde I de yaynlad metinler.........................................................24 4.1.1. T I D 120 ...........................................................................................................24 4.2. Aratn Heilkunde IIde yaynlad metinler ........................................................39 4.2.1. U. 560 (13) [T II Y 19 (13)].............................................................................39 4.2.2. U. 560 (5) [T II Y 19 (5)].................................................................................39 4.2.3. Birinci kitap.......................................................................................................40 4.2.3.1. T II D 142.....................................................................................................40 4.2.3.2. T II D 53.......................................................................................................43 4.2.3.3. T II T ............................................................................................................45 4.2.3.4. T II D 222.....................................................................................................46 4.2.3.5. T II D 142 (U.562) .......................................................................................48 4.2.4. kinci kitap ........................................................................................................50 4.2.4.1. T II Y 14 (Nr.2)............................................................................................51

vi

4.2.4.2. T II Y 19 (11) ...............................................................................................52 4.2.4.3. T II Y 19 (12) ...............................................................................................52 4.2.4.4. T II D 85.......................................................................................................53 4.2.4.5. T II D 85.......................................................................................................54 4.2.4.6. T II Y 14 und Y 18.......................................................................................54 4.2.4.7. T II D 85.......................................................................................................55 4.2.4.8. T II Y 19.......................................................................................................55 4.2.5. nc kitap .....................................................................................................56 4.2.5.1. T II Y 27.......................................................................................................56 4.2.5.2. T II Y 27 Y 17 Y 18 .....................................................................................58 4.2.5.3. T II Y 18.......................................................................................................60 4.2.5.4. (T II 2) ..........................................................................................................62 4.2.5.5. T II Y 46.......................................................................................................63 4.2.5.6. T II Y 66.......................................................................................................64 4.2.5.7. T II numarasz ..............................................................................................67 4.2.5.8. T II D 296.....................................................................................................68 4.2.5.9. T II Y 17.......................................................................................................69 4.2.5.10. Ch./U. 7193 ................................................................................................69 4.2.5.11. T II Y 59.....................................................................................................70 4.2.5.12. T II numarasz ............................................................................................70 4.2.6. Drdnc kitap..................................................................................................71 4.2.6.1. Numarasz ....................................................................................................71 4.2.7. Beinci kitap......................................................................................................73 4.2.7.1. Numarasz ....................................................................................................73 4.2.7.2. Numarasz ....................................................................................................74 4.3. Trkische Turfan-Texte VII...................................................................................75 4.3.1. T III M 66..........................................................................................................75 4.3.2. T. III M. 295......................................................................................................76 4.3.3. T I D 596 ...........................................................................................................76 4.3.4. T II Y 18............................................................................................................78 4.3.5. III.......................................................................................................................79 4.4. Trkische Turfan-Texte VIII .................................................................................80 4.4.1. T II S 49 ............................................................................................................80

vii

4.5. padmacintmanldhrani stra evirisi baz metinler..............................................82 4.5.1. T I 551 =Mz. 244 ..............................................................................................82 4.5.2. T I D 667c / T M 261c = Mz. 212.....................................................................83 4.6. Die Mongolica der Berliner Turfansammlung.......................................................84 4.6.1. (= Haenisch B 12 - BT XVI Nr. 83) + T II D 33 ( = Haenisch B 11 = BT XVI Nr. 82) ........................................................................................................................84 4.6.2. Ch/U 6532; Ch/U 7552 ...................................................................................86 4.6.3. T II 1076 (U 5526) ............................................................................................87 4.6.4. T I x 505 (U 5478) ............................................................................................87 4.6.5. T II Y 20 (cam stnde: 120.500) (U 247). ......................................................88 4.6.6. Y 18 (U. 5745) ve T II Y 18 (U. 5747) ile T II Y 14 ( U. 4983). .....................89 4.7. Vgbhatann Astgahrayasamhit adl eserinden eviriler (Brahmi harfli).....90 4.7.1. U. 6871b............................................................................................................90 4.7.2. U. 6871c ............................................................................................................91 4.7.3. U. 6871a ............................................................................................................91 4.7.4. [T II S 49] Mainz 209 .......................................................................................92 4.7.5. U.6866...............................................................................................................94 4.7.6. Mz 187 ( T II S 49) + U 6883 + U 6851 ...........................................................95 4.7.7. U.6821...............................................................................................................97 4.7.8. U.6905 d............................................................................................................97 4.8. Ngrjunann Yogaataka adl eserinden eviriler (Brahmi harfli) ....................97 4.8.1. Mz. 204 .............................................................................................................97 4.8.2. TM 319 = Mz. 192 ............................................................................................98 4.8.3. Mz. 202 (Yogaataka 10b-13c).......................................................................100 4.9. Ravigupta'nn Siddhasra adl eserinden eviriler (Brahmi harfli) ....................101 4.9.1. [T II S] 49 (Siddh. 31/1-9a) S 49 = Mz. 208...................................................101 4.9.2. T III 114 Mz. 190............................................................................................103 4.9.3. Estrangelo / Sryani harfli metin ....................................................................104 4.10. Bitkisel kkenli droglar......................................................................................105 4.10.1. ar.................................................................................................................105 4.10.2. agaru..............................................................................................................105 4.10.3. amra...............................................................................................................106 4.10.4. ankabu..........................................................................................................106

viii

4.10.5. arun..............................................................................................................106 4.10.6. ardun (artun)..................................................................................................107 4.10.7. arr (arur).....................................................................................................107 4.10.8. artu...............................................................................................................108 4.10.9. badyan ..........................................................................................................108 4.10.10. bat................................................................................................................109 4.10.11. b singir...................................................................................................109 4.10.12. bikl ..............................................................................................................110 4.10.13. bil ................................................................................................................110 4.10.14. bitmul ..........................................................................................................110 4.10.15. bodu ...........................................................................................................111 4.10.16. bor, zm ....................................................................................................111 4.10.17. buda.............................................................................................................111 4.10.18. ndan (yrng) ...........................................................................................112 4.10.19. mlu.............................................................................................................112 4.10.20. mrasti.........................................................................................................112 4.10.21. ubaan .......................................................................................................112 4.10.22. sm ..........................................................................................................113 4.10.23. vit.............................................................................................................113 4.10.24. ekir ..............................................................................................................114 4.10.25. enetkek artun.............................................................................................114 4.10.26. enetkek burak ...........................................................................................114 4.10.27. imiti .............................................................................................................114 4.10.28. issiz..............................................................................................................115 4.10.29. it burunn .....................................................................................................115 4.10.30. it zm.......................................................................................................115 4.10.31. aba ...........................................................................................................116 4.10.32. adz ............................................................................................................116 4.10.33. kakula ..........................................................................................................117 4.10.34. kantikari (kntakari)......................................................................................117 4.10.35. araa ga................................................................................................118 4.10.36. ara ki ......................................................................................................118 4.10.37. karuun...................................................................................................118

ix

4.10.38. aa............................................................................................................119 4.10.39. kekre od......................................................................................................119 4.10.40. kentir (kendir) .............................................................................................119 4.10.41. kl ndan ................................................................................................119 4.10.42. kpra..............................................................................................................120 4.10.43. ktpl (katpal) .................................................................................................120 4.10.44. kuma ya ....................................................................................................121 4.10.45. uru m suv ..........................................................................................121 4.10.46. kudi (kuti, kti).......................................................................................121 4.10.47. kni............................................................................................................122 4.10.48. knit...........................................................................................................122 4.10.49. krkm ........................................................................................................122 4.10.50. lvang............................................................................................................123 4.10.51. lodur ............................................................................................................123 4.10.52. mana ............................................................................................................124 4.10.53. mantal..........................................................................................................124 4.10.54. matulung......................................................................................................124 4.10.55. mr .............................................................................................................125 4.10.56. murut suv ...................................................................................................125 4.10.57. nara..............................................................................................................126 4.10.58. nilutpal ........................................................................................................126 4.10.59. yrken........................................................................................................127 4.10.60. piriangu .......................................................................................................127 4.10.61. pitpidi ..........................................................................................................127 4.10.62. ptmakir ......................................................................................................128 4.10.63. ptr ................................................................................................................128 4.10.64. saba adz (saba ayz) .............................................................................128 4.10.65. sadun ...........................................................................................................129 4.10.66. sakabir .........................................................................................................129 4.10.67. sar arr .....................................................................................................129 4.10.68. sar erk.....................................................................................................130 4.10.69. sar munga .................................................................................................130 4.10.70. sdavari .........................................................................................................131

4.10.71. snan (sraan, srncan)........................................................................131 4.10.72. srun.........................................................................................................131 4.10.73. sinsim ..........................................................................................................132 4.10.74. sirke (bor sirkesi) ........................................................................................132 4.10.75. soun ...........................................................................................................132 4.10.76. sr pua......................................................................................................132 4.10.77. uar am .................................................................................................133 4.10.78. suksumur (sksmir)...................................................................................133 4.10.79. bara lotr (bara lotur) .................................................................................133 4.10.80. nk (nk,snk, enek) uru...................................................................133 4.10.81. tagar.............................................................................................................134 4.10.82. tivadar (divadar, devadar) ...........................................................................134 4.10.83. tobula .......................................................................................................135 4.10.84. tolm (turalim) ...........................................................................................135 4.10.85. tora toraus...........................................................................................136 4.10.86. trika tuk .......................................................................................................136 4.10.87. tripal ............................................................................................................136 4.10.88. turma ...........................................................................................................136 4.10.89. tuturan (tuduran) suv..............................................................................136 4.10.90. tlg erk ....................................................................................................136 4.10.91. usun ...........................................................................................................137 4.10.92. ur...............................................................................................................137 4.10.93. vada .............................................................................................................137 4.10.94. vazak ...........................................................................................................138 4.10.95. virang (vrang)..............................................................................................138 4.10.96. vsada............................................................................................................138 4.10.97. yarp yarmas................................................................................................138 4.10.98. yigde............................................................................................................138 4.10.99. yipkin kua....................................................................................................138 4.10.100. yoruna (yorna, yoronga) tbi ...........................................................139 4.10.101. yrng ndan...........................................................................................139 4.10.102. yrng aba eeki..................................................................................139 4.10.103. yrng mr ...............................................................................................139

xi

4.10.104. yrng zm yltz ...................................................................................139 4.10.105. yrng yiksek ............................................................................................140 4.10.106. zira.............................................................................................................140 4.10.107. zum............................................................................................................140 4.11. Hayvansal droglar ..............................................................................................140 4.11.1. mn................................................................................................................140 4.11.2. mr, pant, pant suv .....................................................................................141 4.11.3. st. .................................................................................................................141 4.11.3.1. it sti.........................................................................................................141 4.11.3.2. ekek sti..................................................................................................142 4.11.3.3. yorut .......................................................................................................142 4.11.3.4. sa ya ......................................................................................................142 4.11.4. ypar (kipar, sipar).........................................................................................143 4.11.5. unduz ayr (untuz airi)..........................................................................143 4.11.6. miski:...........................................................................................................144 4.11.7. tau yumurdas.........................................................................................144 4.11.8. maya ............................................................................................................144 4.11.9. d...................................................................................................................144 4.11.10. ed.................................................................................................................145 4.11.11. goro............................................................................................................146 4.11.12. sik ................................................................................................................146 4.11.13. miyis............................................................................................................147 4.11.14. teriz..............................................................................................................147 4.11.15. mingiz..........................................................................................................147 4.11.16. ylan ba munu ......................................................................................147 4.11.17. yin suv, zl yin .................................................................................147 4.12. Madensel droglar ...............................................................................................148 4.12.1. tuz..................................................................................................................148 4.12.2. taloy kpki...................................................................................................148 4.12.3. rnu ............................................................................................................148 4.12.4. adr...............................................................................................................149 4.12.5. nuadr...........................................................................................................149 4.12.6. kne suv .......................................................................................................149

xii

4.13. Birleik mstahzarlar .........................................................................................149 4.13.1. Genlik tozu ..................................................................................................149 4.13.2. Teke dikeni tozu............................................................................................149 4.13.3. eytantersi tozu .............................................................................................150 4.13.4. Kakule tozu ...................................................................................................150 4.13.5. Kantikar (Solanum xanthocarpum) karm:................................................150 4.13.6. Tnvar karm..............................................................................................150 4.13.7. Dariflfl kk karm................................................................................150 5. TARTIMA ..............................................................................................................151 5.1. Hastalklarla ilgili tanmlamalar ve tedavi yaklamlar: .....................................151 5.1.1. Arlar .............................................................................................................151 5.1.2. Ate .................................................................................................................153 5.1.3. Deri hastalklar...............................................................................................154 5.1.4. lser ve apseler...............................................................................................157 5.1.5. i ....................................................................................................................159 5.1.6. shal.................................................................................................................160 5.1.7. Gz ile ilgili olanlar ........................................................................................162 5.1.8. Kulak ile ilgili olanlar .....................................................................................164 5.1.9. Di ile ilgili olanlar: ........................................................................................165 5.1.10. Burun ile ilgili olanlar ...................................................................................166 5.1.11. Kusmalar .......................................................................................................167 5.1.12. Kanama ile ilgili olanlar...............................................................................169 5.1.13. Kadn hastalklar, gebelik ve doumla ilgili olanlar....................................169 5.1.14. Kalp hastalklarna ve nefes darl...............................................................170 5.1.15. Alkoll iki kullanm ile ilgili neriler ........................................................172 5.1.16. eitli salk konular ile ilgili neriler ........................................................173 5.1.17. Metinlerde yer alan baz izimler..................................................................175 5.2. Cerrahi giriimler .................................................................................................177 5.3. eitli ekollerle etkileim ....................................................................................177 5.3.1. Halk tbb gelenei ..........................................................................................178 5.3.2. Hint tbb ile etkileim.....................................................................................179 5.3.3. in tbb ile etkileim......................................................................................181 5.3.4. slam tbb ile etkileim...................................................................................181

xiii

5.4. Sonu....................................................................................................................182 KAYNAKLAR .............................................................................................................186 HAM VERLER ...........................................................................................................194 ZGEM ..................................................................................................................203

xiv

TABLOLAR LSTES Tablo 3-1: 14. yzyldan nceki dneme ait Orta Asya Trke tp metinleri ................. 19

xv

EKLLER LSTES ekil 2-1: Orta Asya ......................................................................................................... 3 ekil 5-1 Safra kesesi meridyenini gsteren noktalar................................................... 175 ekil 5-2 Ayakta erkek figr....................................................................................... 176 ekil 5-3 Akupunktur noktalar .................................................................................... 177

xvi

SEMBOLLER / KISALTMALAR LSTES Alm. Anskl. Arat Arp. in. EDPT GRIN Hint. Maue MMPND Mz. OFS Skr. TDK Toh. Tib. Uyg. nv. Zieme Almanca Encyclopaedia of Indian Medicine Reit Rahmeti Arat Arapa ince An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish The Germplasm Resources Information Network Hinte Dieter Maue Multilingual Multiscript Plant Name Database. Mainz Osman Fikri Sertkaya Sanskrite Trk Dil Kurumu Toharca Tibete Uygurca (eski) Sheyl nver Peter Zieme

xvii

ZET Grgan M. Orta Asyadaki eski Trk tbbnn, balangtan 14. yzyla kadarki dneme ait bilinen Trke tp metinlerinde, tp tarihi asndan deerlendirilmesi. stanbul niversitesi Salk Bilimleri Enstits, Deontoloji ve Tp Tarihi ABD. Doktora Tezi. stanbul. 2010. Bu almann amac, balangtan 14. yzyla kadar olan dnemde Trke olarak yazlm ve dilbilimcilerce transkripte edilerek yaymlanm tp metinlerini bir btnlk iinde deerlendirerek, eski dnem Orta Asya Trk tbbnn, kkleri gemie, izleri gnmze ulaan bilgi ve uygulamalar ieren bir hekimlik rnei olduunu, tarih biliminin yntemleri ile belgelere dayanarak ortaya koymaktr. Bu alma erevesinde, belirtilen dnemde, eitli alfabelerle Trke olarak yazlm ve dilbilimcileri tarafndan transkripsiyonlar yaplarak yaymlanm 63 para tp metni bir araya getirilerek incelenmi, Almanca eviriler asllar ile karlatrlarak gnmz Trkesine tercme edilmi ve gerekli dzeltmeler yaplarak daha nce Trke karl verilmeyen, ya da yanl verilmi olan bir ok drogun gnmz Trkesinde, Trke karl yoksa, baka bir dilde karl ve taksonomik snflandrmalar saptanm; ayrca metinlerde geen hastalk ve ilgili kavramlar snflandrlarak, tedavi ekilleri ve reeteler yorumlanmtr. Yaplan deerlendirmede, sade bir Trke ile kaleme alnan metinlerde reetelerin ve tedavi nerilerinin ksa ve zl bir ifade ile anlatld; dnem hekimlerinin teorik aklamalara fazla itibar etmeden, ilala tedaviye arlk veren, pratik ve pragmatist bir tp anlayna sahip olduklar grlmektedir. eviri olduu belirlenmemi olan baz metinlerde eski Trk halk tbbndan bilgilerin ve Hint kaynaklarnda rastlanmayan baz droglarn yer almas, bu metinlerin Trke kaleme alnm zgn tp metinleri olduunu dndrmektedir. Mevcut materyalin incelenmesi bize, yerleik topluma geiin byk lde tamamland, ticaretin gelitii, evre lke ve uygarlklarla etkileimin belirginletii bu dnemde, hekimlerin, yaadklar an en ileri tp bilgilerine ulaarak, bunlar asllarna uygun olarak kendi dillerine evirip, kendi deneyimleri ve yerel uygulamalar ile de birletirerek zmsediklerini ve kendi kitaplarn oluturduklarn gstermektedir. Anahtar Kelimeler : Orta Asya; Eski Trke: Yazma eserler; Tp tarihi; Tp-geleneksel

xviii

ABSTRACT Grgan M. Evaluation of the Ancient Turkish Medicine in Central Asia in Known Turkish-Written Medical Texts in Terms of History of Medicine during the Period from the Beginning to the 14th Century. Istanbul University Institute of Health Sciences, Deontology and Medical History. Doctoral Thesis. Istanbul. 2010. The aim of this study is to exhibit the medical texts, which were written in Turkish on the historical Central Asian Turkish medicine, during the period starting from the beginning until the 14th century and transcribed and published by linguists by assessing in integrity, have been a sample of medicine including information and applications rooting in the past and tracing to the present by relying on the documentation and evidence-based methods of the science of history Within the context of this study, 63 pieces of medical texts, written in Turkish using various alphabets during the specified period and transcribed and published by the linguists, were arranged and examined. Translations into German were compared with the original texts and then translated into contemporary Turkish and the necessary corrections were done in determining the synonyms of numerous drugs in contemporary Turkish which were previously neither determined nor similarly named. If there had been no Turkish synonyms, synonymous terms in other languages and taxonomic classifications had been ascertained; in addition, the diseases and related concepts were classified and methods of treatments and prescribing patterns were interpreted. In the evaluation we have seen that prescriptions and recommendations of treatment had been indicated with a concise, clear and understandable language; the physicians of the period had had a practical and pragmatic medical understanding which comprised emphasis in drug treatment without appreciation of theoretical explanations. The occurrence of information from the ancient Turkish folk medicine and certain drugs, which were not discerned in Indian sources, in some texts which have not been identified as translations have been suggesting that these were original texts written in Turkish. Examination of the available materials reveals us that physicians reached the most advanced medical knowledge of their era and translated them into their mother language actually in accordance with the originals and assimilated them by combining with their own experiences and local practices and created their own books during the period when transition to permanent community was largely completed, trade developed and interaction between neighboring countries and civilizations was discerned. Key Words: Central Asia; Old Turkish; Manuscripts; History of medicine; Medicinetraditional

1. GR VE AMA Orta Asya binlerce yldan bu yana Asya ve Avrupa ktalar arasnda gelimi bir ticaretin, kltr alveriinin ve uygarlklar aras etkileimin gerekletii bir kpr ilevini grm ve ayn zamanda bir ok uygarln da beii olmutur. Doal zenginlikleri ile byk bir ilgi oda haline gelen bu blge, barndrd kltr miras ile aratrmaclara da geni kaynaklar sunmaktadr. eitli uluslardan aratrmaclarn, 18. yzyldan balayarak blgede yaptklar almalar, bu kltr hazinelerini gzler nne sermitir. Bir dnem eitli koullar nedeniyle kapal bir kutuya dnen Orta Asyada, blgenin kltr tarihine ilikin almalar son zamanlarda yeniden hzlanmtr. Anayurtlar olmas itibar ile, Orta Asyaya ilikin mevcut bilgilerin derlenip toparlanarak ilenmesi ve yorumlanmas, Trkler asndan daha da nemlidir. Bu dnemi yeterince aydnlatmadan, kltr tarihimize doru bir yaklam oluturmak mmkn gzkmemektedir. Trk Tp Tarihi asndan da, Orta Asyadan gnmze uzanan izleri belirginletirmek kanlmaz bir grev olarak nmzde durmaktadr. Tarih yazmnn temelini oluturan belgelerin birletirilmesi, bunlarn doru biimde ele alnarak, dnemin dil zelliklerinin nda okunarak transkripte edilmesi ve gnmz dillerine evrilmesi ncelikle dilbilimcilerinin sorumluluundadr. Bu balamda, Orta Asyada bulunmu olan ok sayda tp metni, 20. yzyln bandan itibaren dilbilimi asndan ele alnm ve aratrlmtr. ncelenen bu metinler -bir ka dnda- yabanc dillere evrilerek, yurtdnda yaymlanmtr. Bununla birlikte, eski kaynaklarn okunmas ve tercme edilmesi konularnda tarih bilimine yardmc olsalar da, elde edilen belgelerin tp tarihi asndan ele alnarak yorumlanmas dilbilimcilerinin ilgi alannn dndadr. Tp tarihisi ele ald bir belgeyi, sadece dil zellikleri asndan deil, ierdii tbbi bilgilerin nitelii; ait olduu dnemin corafi, siyasi, kltrel zellikleri ve tbbn bu dnemdeki durumu asndan da karlatrmal olarak inceler ve yorumlar. Bu nedenle, imdiye dek yaymlanm olan tp metinlerinin tp tarihi asndan ele alnmas ayr bir almay gerekli klmaktadr. Bulunan eski Trke tp metinlerinin tp tarihi asndan Trkiyede ele alnd ilk yayn, 1936 ylnda Sheyl nver tarafndan yaymlanmtr1. nver daha nce

Reit Rahmeti Aratn Almanyada transkripsiyonlarn ve Almanca evirilerini yaymlad baz tp metinlerini bir kitapk halinde zetlemi ve Trk bilim dnyasna tantmtr. Yaymland dnemde tp tarihi alannda byk yank uyandran bu monografiden sonraki dnemlerde baslan genel tp tarihi kitaplarnda bu yayndaki bilgilere yer verilmi, ancak yeni bir alma yaymlanmamtr. te yandan nverin sz geen yaynndan bu yana geen yetmi drt yllk sre ierisinde ise baka tp metinleri de dilbilimcilerce okunup transkripte edilmi ve yaymlanmtr. Bu zaman srecinde ayrca, eldeki eski Trke metinlere paralel Sanskrite, Tibete ve Hotence metinlerin de bulunmas ve bunlarn evirilerinin eski Trke karlklar ile kyaslanmas sonucunda, daha nce bilinmeyen bir ok szck tanmlanm, baz eksik ve yanllar saptanarak ele alnm ve dzeltilmitir. Bu yeni gelimelerin nda, gerek yeni yaymlanm olan tp metinlerini Trkeye kazandrmak, gerekse bunlarn ieriklerini oluturan tp bilgilerini bir btnlk iinde, birbirileri ile olan ilikileri balamnda tp tarihi asndan aratrmak amacyla yeni bir alma yrtmek kanlmaz bir ihtiya haline gelmitir. Bu almann amac, 14. yzyla kadar olan dnemde Trke olarak yazlm ve dilbilimcilerce transkripte edilerek yaymlanm tp metinlerini bir btnlk iinde deerlendirerek bu ihtiyac gidermek, eski dnem Orta Asya Trk tbbnn, kkleri gemie, izleri gnmze ulaan, bilgi ve uygulamalar ieren bir hekimlik rnei olduunu, tarih biliminin yntemleri ile belge ve kantlara dayanarak ortaya koymaktr.

2. GENEL BLGLER 2.1. Orta Asya Batsnda Hazar Denizi, kuzeyde Sibirya dzlkleri, dousunda Kingan (Kadrgan) Dalar, gneyinde ise Hindiku ve Karanlk dalar ile evrili olan Orta Asya, bereketli vahalardan bozkrlara; Taklamakan, Karakum, Kzlkum gibi amansz llerden, almas zor sradalara, deiik ve etin corafi koullarn bir araya geldii bir blgedir. Kuzeydou-gneybat ynnde uzanan Tanr (Tien-an) dalar, Orta Asyay Dou ve Bat Trkistan olarak anlan iki blgeye ayrr.

ekil 2-1: Orta Asya

ok eski zamanlardan bu yana sregiden ticaretin canlandrd yollarla in, Hindistan ve Avrupay birbirine balayarak, aralarndaki ticarete ve kltrel deiime araclk eden bu blgede, tarma elverisiz geni lleri evreleyen yksek sradalardan kaynan alan ve yeralt kanallar ile getirilen akarsularn sayesinde verimli tarm alanlarna sahip geni vahalarda byk uygarlk merkezleri gelimitir. Altay dalarnn evresinden balayan usuz bucaksz bozkrlar ise at yetitirmede ve demircilikte ustalam, hayvanclk ve tarmla geimini salayan bir kavime kucak amtr: Bu blge ayn zamanda Trklerin anayurdudur. 2.1.1. 14. yzyla kadarki dnemde Orta Asyann ksa tarihesi Tarma elverili havzalar dnda kalan alanlarn geni bozkrlardan ibaret olmas, blge kavimlerinin tarm yan sra, geimlerini arlkl olarak hayvanclkla

salamalarna yol amtr. Artan nfus ve kuraklk gibi nedenlerle yeni otlaklar arayan konar ger topluluklarn otlaklarn paylam iin zaman zaman giritikleri mcadeleler, sava bir yaam tarzn da beraberinde getirmitir. Ayn nedenle liderlik, lidere ballk nem kazanm ve gl liderlerin kt dnemlerde Orta Asyadaki Trk topluluklar birbiri ardna, gibi byyen imparatorluklar kurmulardr. Bu imparatorluklardan ilki, M.. 2000li yllardan itibaren, bugnk in snrlar iinde ve Moolistan'n gneyinde kalan blgelerde yaayan boylarn birlemesi ile oluan ve M.. 2. yy.dan itibaren Teoman ve Mete gibi gl kaanlarn dneminde in'e kar ciddi bir tehdit oluturan Byk Hun mparatorluudur. Ak Hunlar ile Trklerin de atalar olduu kabul edilen ve in kaynaklarnda Hiung-nu olarak adlandrlan Hunlarn kendilerine ait bir alfabe ile yazl belgeler olduu2 ve eski Trke dilinde konutuklar bilinmektedir. Selenge Irma evresinde yaplan kazlarda baz Hun liderlerinin mezarlarnda bulunan ran, in ve Yunan kkenli dokumalar Hunlarn uzak lkelerle ticaret yaptklarn kantlamaktadr3. Hun hkmdarlar kendilerinin devam niteliindeki imparatorluklarn da srdrecek ve gelitirecekleri eski Trk devlet yaps gelenei temelini atmlardr. mparatorluun ikiye blnerek yklmas ile yerine kurulan ve genelde in etkisi altnda kalan bir ok kk Hun devleti, Gktrklerin stnl ele geirmelerine kadar varlklarn srdrmlerdir. Gktrk Kaanl 6. yzyln ortasnda, Asya'nn dousunda in devletinin, batsnda Sasani devletinin snrlad geni blgede, douda Avarlar, batda Ak Hunlar ile yaplan mcadeleler sonucunda ortaya km ve pek Yolunun denetimini eline almtr. lk kaan Bumin Kaan dou kanadn ynetirken, bat kanadnn ynetimini kardei stemi Kaan'a brakmtr. Bumin Kaann lmnden sonraki bir dnemde bat ve dou kanatlarnn ayrlmas ile ikiye blnen Gktrk Kaanl, Kutluk Kaann baa geerek, in'in kuzeyine yerlemi Trk boylarn yeniden toparlamasyla tekrar glenmitir. Bu dnemde hkm sren Bilge Kaan ve nl bakan Kltigin adlarna dikilen Orhun Yaztlarnn 19. yzyl sonlarnda kefedilerek zmlenmesi sonucunda Gktrk tarihi ve yaants ilgili ok deerli bilgiler elde edilmitir4. Ne var ki, Bilge Kaann lmnden sonra tekrar zayflayan Gktrk egemenlii, Uygurlarn tkeni ele geirmesi ile son bulmutur. nceleri Barkl kenti evresinde yaayan ve Gktrklere kar zaman zaman baarl savalar veren Uygurlar Karluk, Basml ve Dokuz Ouz boylarnn da

kendilerine katlmalaryla glenerek ayaklanm,. 745 ylnda Gktrk ynetimine kesin olarak son vermilerdir. Uygurlar, yabgularn Kutluk Bilge Kl Kaan nvan ile kaan ilan ederek Uygur Devletini kurmulardr. Kutluk Bilge Kl Kaan iki yl sonra lnce yerine geen olu Bayan ur, Kara Trge, Krgz, ik, Sekiz Ouz ve Dokuz Tatar gibi Trk boylarn kendine balamtr. Talas Sava'nda (751) Araplarn in ordusunu yenilgiye uratmasndan sonra Tarm Havzasnn bat kesimi Karluklarn, bunun dndaki alanlar Uygurlarn eline gemitir. Gneydeki Bebalk, Koo ve Kagar gibi zengin tarm ve ticaret ehirleri de Uygur etkisine girmitir. ehirlemeye nem veren ve bakent olarak Ordu-balk adnda bir ehir kurduran (757) Bayan ur Kaann yapt iler ine-usu gl yaknnda, Gktrk alfabesi ile yazlm olan, Trke bir yaztta anlatlmaktadr. Sonraki dnemlerde in prensesleriyle evlenen Uygur kaanlar, in'de patlak veren ayaklanmalara kar ynetimdeki in ynetimindeki Tang hanedanna destek vermi, 757 ve 762'de iki kez Henan (Luoyang) bakentini ve baz dier kentleri ayaklanmaclarn elinden alm, An Lushan'n ayaklanmasn bastrm ve Tibetlilerin in'e ynelik saldrlarn da pskrterek in ile ilikilerini gelitirmilerdir. Bu gelimenin sonucunda in kaplar Uygur tccarlarna almtr. 840 ylnda ise Krgzlarn saldrs ile devletleri yklan Uygurlar eski yurtlarn brakarak deiik blgelere g etmek zorunda kalmlardr. Baz Uygurlar gneye, in snrna doru ynelirken, dierleri Ngo-nie Tegin'in nderliinde Altay Dalar'n aarak Bebalk, Turfan yresine yerleerek, Kooda Krgzlar'n ldrd son kaanlarnn yeeni Mengliyi kaan ilan etmilerdir (856). Uzun zamandr Tibet basks altnda yaayan in imparatoru Tibete kar g dengesi oluturmas asndan bu yeni devleti, kendisine bal olmas kouluyla, hemen tanm ve Uygurlar'n Tarm havzasnn teki ucuna, Kagar'a kadar yaylmasna ses karmamtr. Krgz basknndan sonra gney kesimlere, yani in ile Dou Trkistan arasndaki Kansu blgesine g eden Uygurlar ise, pek yolu zerinde nemli bir ticaret merkez olan bu blgede yeni bir devlet kurmulardr. Sonradan, Sar Uygurlar" ad ile anlacak olan bu boylar, bu blgenin yerli halk ile karmadan dillerini ve kltrlerini uzun yllar yaatmay baarmlardr. 1209 ylnda, Cengiz Hana balandktan sonra, Moollarn egemenlii dneminde ok nemli roller stlenen yar bamsz Turfan

Uygur Devleti, 1368'de in'de Ming hanedannn ynetime gelmesinden sonra ortadan kalkmtr. Batda ise Karluklarn soyundan gelen Karahanllar, 840 ylndaki Krgz yenilgisi ile Uygur Kaanlnn dalmasndan sonra, Maverannehir civarnda kendi devletlerini kurmulardr. lk Karahanl hkmdar saylan Bilge Kl Kadir Han'n oullarndan Bazr Arslan Han byk kaan olarak Balasagun'da, Oulcak da orta kaan olarak Taraz'da devleti ynetmilerdir. 940'a doru slam benimseyen Satuk Bura Han, slam dininin Karahanllar arasnda yaylmasn salamtr. 999 ylnda Samani bakenti Buhara'y igal eden Karahanllar, Ceyhun (Amu Derya) nehirini snr alarak Samani topraklarn Gaznelilerle paylamlardr.i 11. yzyl balarndaki srekli i savalar Karahanllarn 1041'de Dou Karahanllar ve Bat Karahanllar olarak ikiye ayrlmasna yol amtr. Sonunda Byk Seluklularn egemenliine giren Karahanllar, daha sonra Byk Seluklu egemenliinin de zayflamas zerine 1140 ylnda Karahitaylara balanmlardr. Ksa dnem hanedann bamszln yeniden salayan Bat Karahanl kaan Osmann (hd 1204-11), Harezmah Alaeddin Muhammed tarafndan ldrlmesi ile Dou Karahanl topraklar da Nayman hkmdan Klk tarafndan igal edilince hanedan son bulmutur. Karahanllardan sonra Orta Asyada, batda Harzemahllarn, douda ise Karahitaylarn egemenliini gryoruz. 13. yzyl da Cengiz Hann nderliindeki Mool istilas sonrasnda bu devletler yklmsa da, uzun sren hkmdarlklar zamannda Mool hanedanlklar blge kavimlerinin kltrel etkisi altna girmilerdir5. Bu dnemde blgeye hakim olan aatay Hanl zamanla blnm; slam dinin etkisindeki Bat aatay Hanl bnyesindekiler zamanla Trkleerek, kendilerini "aatayl" olarak tanmlamaya balamtr. Bu dnemde kullanlan Trke de aatay Trkesi olarak adlandrlmaktadr. 2.1.2. Orta Asyada din, kltr ve uygarlk Tarih boyunca byk uygarlklarn bulutuu bir kavak grevini stlenen blgenin binlerce yl sresince hakimi, ksmen yerleik tarm toplumlar, ksmen de

Bu tarih baz kaynaklarda Karahanllarn kurulu tarihi olarak kabul edilir.

gebe oban kavimler olarak yaayan ve Trke konuan halklar olmutur. Bu etin koullarn sava topluluklar, bir yanda birbiri ardna geni corafyalara hkmeden devletler kurarken, te yanda Dou ve Batn uygarlklarnn alveriini salayan yollarda gz alc ehirler gelitirdiler. Son iki yzyldr srdrlen aratrmalar, bu blgenin sadece dardan gelenleri deil, bizzat orada olumu kltrleri de barndran zgn bir sentezin potas olduunu ortaya koydu6. Bu gelimi yol a zerinde deiimi yaplan yalnzca ipek gibi deerli ticaret mallar deildi; bu ehirlerde yaayanlar ayn zamanda byk lde kltrel ve manevi deiimi de tevik ettiler. Bu vahalar maniciler gibi srgndeki dini gruplar iin de birer snak oldular. Bunlardan biri, adn antik Orta Asya kaynaklarnda da bahsedilen (Tulu-fan, Turpan, vb) Turfan ehrinden alan Turfan Vahasdr. Karahoca (Gaochang) Devletinin ve Bat Uygur Krall'nn eski Trk Metinlerinde ad Koo olarak geen eski bakenti Idikut antik kenti, yan sra Bezeklik ve Sangim deki maara tapnaklar da bu kltrel geliimin birer kantdr. Orta Asyada balangta en yaygn dini unsur amanclkt.i amanclk bizatihi bir din olmaktan ziyade, amann faaliyetlerini evreleyen ve Animizm, Budaclk, Konfyslk gibi farkl dini sistemler ile balantlar olabilen eitli ritel ve inanlarn karmak bir bileimidir. Her ne kadar pek ok din etnolou Polinezya ve Kuzey Amerika gibi farkl blgelerdeki paralel sistemlere iaret ederek bu terimi daha genel anlam ile kullansa da, amancln esas olarak Sibirya ve Asyaya ait dini bir olgu olduu kabul grmektedir. Baz bilim adamlarnca bir ara reddedilmesine ramen, Sodca ve Toharca gibi dillerde de edeer terimlerin bulunmas ve zellikle Lamac Budaclnn Moollar ve Tunguzlar gibi Dou Sibirya halklarnn arasnda amancln geliimi zerindeki etkisinin yadsnamaz olmas, gnmzde aman szcnn, Sanskrite sramana, Pali dilinde samana, ince shamn szcklerinden tredii konusunda gr birlii olumutur7. Bu szck dilimize, Tunguzca bir kelime olan aman szcn tantan Rusa kaynaklar zerinden, sonradan gemitir. Oysa eski Trkede, aman karl kullanlan kelime kamdr. Ancak Mool istilalar sonrasnda, Moolcadan alnma bak szc de Trkeye yerlemitirii.

i ii

Eski Trklerin dini inannn Tanrclk (Tengrism) olduunu ne sren grler de vardr. Aslen Sanskrite bhikshu; rahip. bilgin veya yazc, szcnden alnmtr.

Orta Asyada amanizmin etkileri gnmze kadar srmekle birlikte, yerleik toplumlarn olumasyla, Trkler arasnda yeni dini akmlar da etkili olmaya balamtr. Kuzey-bat Hindistanda ortaya kan Buda retisi M.. 3. yzylda hkm sren Maurya Hanedan idarecisi Aoka dneminden ve zellikle M.. 1. yzyldan itibaren taraftar saysn arttrarak Hindistan dna yaylmtr. Bunda ine ve Dou Asyaya giden kervan yollar erken misyon rotalar olarak nemli bir rol oynamtr. Budaclk Tibet ve in yoluyla ulat Orta Asyada da 6. yzyldan itibaren etkili olmu8 ve slam dininin kabulne dein zellikle Uygur Trkleri arasnda kabul grmtr. Mani Dinini Mezopotamya'da Pers soylusu kkenli Mani (216-277) kurmutur. Mani, zamannn dier dinlerini birletirerek temelinde iyi-aydnlk ve kt-karanlk gibi kart glerin arasndaki mcadeleyi vurgulayan bir eit ikicilik (dualizm) bulunan ve evrensellik iddiasnda olan Manicilik retisini oluturmutur. Manicilik batda Romadan Kuzey Afrikaya, douda inin dou sahiline kadar pek ok lkede yaylm, ancak zaman iinde yasaklanarak ve savalarla geriletilmi ve 14. yzylda tamamen yok olmutur. Bununla birlikte, bir ok dilde yazlm olan Manici literatr ve sanat eserlerinin kalntlar bugne kadar korunabilmitir. Orta Asyada egemen olan Uygur Devleti, hkmdarlar Bg Kaan'n 762'de Henan seferinden dnerken yannda Manici drt rahip getirmesi sonrasnda, 762-840 yllar arasnda, resmi din olarak Manicilii benimsemitir. Bu dnemde Tarm Havzasnn kuzey ve dou kesimlerinde uzunca sredir dank olarak yaayan ran kkenli Sogdlarn, Hint-Avrupa kkenli Toharlarn, Tibetlilerle karm Nindlerin ve teki Budac kavimlerin kltr ortamnn yerini Mani dininin etkisindeki Uygur kltr almtr. Uygur Devletinin yklmas ile Kansu ve Turfan blgelerine g eden ve yeni corafyalarnda Manicilik yerine Budacl benimseyen Uygurlar, siyasal olarak etkili bir g olmamalarna karn, balcalar Turfan, Kagar, Bebalk, Kua, Hami olan ehirlerinde ticaret ve uygarlk bakmndan byk gelime gsterdiler. Ayrca yerleik dzen aamasna denk den dini gelimeler Uygurlarn evre lkelerle ilikilerini gelitirerek, ticaretin egemen olduu yeni yerleik yaam biimlerini benimsemelerini hzlandrd. Bylece Uygur toplumunun geleneksel kanda rgtlenmesi yerini, giderek kentleme aamasna zg bir tabakalamaya brakt.

Uygur yurdunun merkezi de gneybatya Tarm Havzasnn evresine kayd. "dikut" adyla da anlan Uygur bakenti Koo, Taklamakan ln kuzeyden ve gneyden dolaan iki byk kervan yolunun inden gelen yolla kesitii yerde geliti. 10. yzylda Uygur hkmdar Aslan Kaan'a gelen bir in elisine gre Uygur lkesinde mzie byk bir ilgi vard. iftilik, meyvecilik, araplk ve ipekilik gelimiti, topraklar arklarla sulanyordu, altn, gm ve bakr ileniyordu. Kentler kanalizasyon ebekeleriyle donatlmt. eitli dinlere kar byk bir hogr egemendi. Maniciliin ve Budacln yan sra Hristiyanlk, zellikle Nasturilik de etki alan buluyordu. Ayrca Uygur saraynda mneccimlerin de byk bir nfuzu vard. Bu dnemde Uygurlar Toharca, Sogdca ve ince kaleme alnm Mahayana Budaclna zg metinleri kendi dillerine evirdiler. Budaclarn en kymetli eserlerinin ele getii Bin Buda Maaralar Turfan blgesinde bulunmaktadr. Uygurlar zamanla eskiden kullandklar Orhun alfabesini brakarak, kendi adlaryla anlan Sogd kkenli bir alfabeyle yazmaya baladlar. Fetihi bir devlet politikasn hemen btnyle terk eden Uygur toplumunda 10. yzylda balayan genel kentleme sreci 11. yzylda doruuna ulat. 11. yzyln sonunda Uygurlarn balca kentleri Koo, Sulmi, Canbalk ve Yenibalk't. Uygur kltr ve sanat, Helenistik kalntlarn ve Hint uygarlnn kuzeye yansm kltr formlarnn yaylmasnda etkili olduu gibi, Sasani-ran sanat ile in sanat arasnda da nemli bir etkileimin kurulmasna nclk etti. 19. yzyl sonlarna doru Turfan ve Hotan gibi eski Uygur kentlerinde Albert Grnwedelin balatt ve Von le Coq'un srdrd kazlarda fresklerle bezenmi duvarlarn yan sra sanat deeri olduka yksek vazolar, yazmalar ve minyatrler bulundui. Bulgulara gre, rnein Budaclktan Manicilie devredilmi Uygur tapnaklarnda eski duvar resimleri ortadan kaldrlmak ya da st boyanmak yerine yalnzca bir duvar ekilerek kapatlmt. Koo kentindeki ykntlarda Budac, Manici ve Hristiyan eler yan yana yer alyordu. Bir ara Nesturi Hrstiyanl ile de tanan, ama son oalarak -Karahanl Devleti'nin de etkisi ile- toplu halde slam dinini kabul eden ve Karahanllar dneminde

Bu yaptlar Berlin Mzesi'ne tanm ve buradaki Turfan Salonu'nda sergilenmitir

10

Trk-slm medeniyetine nemli katklar salayan Uygur Trkleri, bugn de varlklarn ayn adla devam ettirmektedirler. Bat Trkistanda ise Karahanllar dneminde Orta Asya Trk kltrnn slam sanat ve kltryle kaynat grlmektedir. Bu dnem Trk dili ve edebiyat da gei dnemi zelliklerini tar. 9. yzyldan itibaren Arap alfabesi kullanlmaya balanmtr. Arap harfli ilk Trke metinler 11. yzyldan kalmadr. Bunlar da Kgarl Mahmut'un Arapa olarak kaleme ald Dvn Lgati't-Trk adl Trke-Arapa szlnde geen bir ksm manzum paralar ve ata szleridir. Ayrca Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig'i ve Edib Ahmed Ykneki'nin Atabet'l-Hakayk' bu dnemin balca yaptlardr. Karahanllar sonrasnda egemen olan Harezmliler ve devamnda aatayllar dneminde de Trke hakim kltr dili olarak gelimeye devam etmi, Orta Asyada yaz ve diplomas dili olarak 19. yzyla dein kullanlm ve sonra yerini bugnk zbekeye brakmtr. 2.1.3. Eski Trklerde tp Orta Asyada, zellikle hayvanclkla geinen konar ger topluluklarda kamlarn ilevleri, topluluun olaan st durumlarda doa st glere bavurma gereksiminden kaynaklanmaktadr. Bu durumlar, topluluun kendi iinde, bildik yntemlerle zemedii, bata kiilerin veya toplulua ait hayvanlarn hastal olmak zere, kuraklk, ba edilemeyen d saldrlar, doal afetler vb. gibi sorunlardr. Doa st glere ihtiya duyulan bu gibi durumlarda topluluk kma bavurur, onun aracln talep eder, onun doa st glerle iliki kurma yeteneinden yararlanmak ister. Ritelik tarzda bu ilevi kendi aralar ile yerine getiren kam, te alem de yaptklarn ve karlatklarn, ald bilgileri toplulukla paylar, bir anlamda bir kehaneti dile getirir, sorunun zm iin te alemde ald nerileri aktarr. zellikle - en sk karlalan ba edilemeyen durum olarak- hastalkla ilgili tan yerine geecek yorumunu belirtir, zm iin yol yordam gsterir9. amanlarn uygulad baz yntemlerin rasyonel tp ile uyumlu olduu grlmektedir. rnein: Hasta eden kt ruhu karmak iin kamn hastalanan kiinin yzne souk su serpmek, zerlik, d aac, ard gibi antiseptik veya eytanelmas gibi antiastmatik zellikte olan ttsleri kullanarak bir anlamda tbbi etki salamak gibi. unu belirtmek gerekir ki; pratikte hibir zaman sonu vermeyen tedavilerin nesiller

11

boyu kalc olmas mmkn deildir. gerek.

Yzlerce, binlerce yl sre giden bu

uygulamalarn, bir ekilde olumlu sonu aldklarna dair mantkl aklamalar olsa

Eski Uygurlarn tp metinlerinde kamlarn uyguladklar ritelik seanslarda kullandklarnn yan sra dorudan ifal bitkilerle de saaltma yaptklarna dair bilgi mevcuttur. Aratn evirdii bir metinde yle denilmektedir: bu alu artlara otac balar yaran krp bilge biliglerin ntrp inkelep yaran krp birznler () Otac-baklar btn bu yaralara, yaray (dikkatlice) grp, bilgilerini bilgece kullanp, inceleyerek ila vermelidir. Bu metinde otac ve bak ayrm yaplmam, iki grup birlikte anlmtr. Baklarn birer aman olduu gz nnde tutulursa, bunlarn Uygur amanlarnn ayn zamanda yazl metinlerdeki reetelere gre ila tedavisi yaptklar syleyebiliriz. 11. yzylda yazlm olan Kagarl Mahmud'un Divan Lugati't-Trk adl eserinde44 ise otaclar ve kamlar iki ayr balk altnda tanmlanmtr. Grlen o ki, yerleik dzene geile birlikte otaclar giderek kamlardan ayrmlardr. Tarmn, yerleik dzenin ve kentli yaamn gelimesi ile birlikte, genellikle aile iinde nesilden nesile aktarlan bilgi ve ifa verme zelliklerinin ar bast kamlar ve otlarla tedavi eden otaclarn yan sra gelien bir hekim tipi n plana gemitir. Yeni dinlerin benimsenmesiyle tapnaklarn kurulmas, yaz alkanlnn gelimesi, yazclarn artmas, dier dillerden yaplan eviriler rahip tipi hekimler dnemlerindeki tp bilgilerini uygulayarak gelimi bir salk hizmeti sunmaya balamlardr. ncelediimiz metinlerde zellikle Budac Uygur rahiplerinin Hint tbbn Orta Asyada yaygnlatrdn grmekteyiz. Bat Trkistanda ise Karluklarn kurduu Karahanl Devletinin komu slam devletleri ile olan mnasebetleri, blgede slam kltrnn hzla yaylmas ile neticelenmitir10. slam tbbnn giderek egemen hale gelmesiyle, bilim dili olarak Arapa kullanlmaya balanmtr. Bu dnemde yeni medreseler alm, hekimler yetitirilmitir. Karahanl Hakan Bri Tigin Tamga Bura Han, Semerkanttaki evlerinden birini hastaneye dntrmtr11. Bununla birlikte, her ne kadar otac, bak

12

gibi tp uygulayclar slam tbbndan etkilenseler de, geleneksel yntemler btnyle yok olmam, eitli biimlerde varlklarn srdrmlerdir12. 2.1.4. Orta Asyada yaplan aratrmalar Berlin-Brandenburg Bilimler Akademisinin, Turfan Aratrmalarn tantan bir yaynnda Berlin Etnoloji Mzesi ynetimince dzenlenen Turfan seferleri ayrntl olarak anlatlmaktadr. Avrupada Orta Asyaya kar uyanan byk ilgi, 1889 ylnda bir sko gezginin lmn aratrmak zere ngiliz Hkmeti tarafndan grevlendirilerek Kooya gelen ngiliz subay olan Temen Bowerin eline tesadfen Brahmi yazs ile yazlm baz Sanskrite metinlerin gemesi ile balam, bunlara baka gezginlerin bulduklar metin paralarnn da eklenmesi ile Avrupal ve Japon aratrmaclar Orta Asyaya adeta hcum etmilerdir. O dnemde Rusyann egemenliinde bulunan blgede aratrmalara balayan Alman Gruen Wedel ve Albert von Lecoq, ngiliz Marc Aurel Stein, Fransz Paul Pelliot, in yetkilileri (isimleri bilinmiyor), Japon tani Kozui, ABDli Langdon Warner, sveli Sven Hedin ve Rus Sergei Oldenburg adl aratrmaclar eitli yllarda blgeye giderek. bulduklar yazma ve sanat eserini tespit ederek lkelerine gtrmlerdir. Bu eserler bugn Pekinde National Library of China ve Beijing University Library, Berlinde Staatsbibliothek zu Berlin, Londrada The British Library, Pariste Bibliothque Nationale de France, St. Petersburgda Institute for Oriental Studies (Hermitage), Kyotoda Rykoku University Library, Yeni Delhide Museum of Central Asian Antiquities gibi merkezlerde ve baz zel kolleksiyonlarda saklanmaktadr13. Bu aratrmaclardan von Le Coq bakanlndaki Alman ekipleri, Berlin Etnoloji Mzesi ynetimince 1903 ve 1913 yllar arasnda dzenlenen ve Turfan seferleri olarak adlandrlan toplam drt sefer sresince, her biri ortalama 75-80 kg arlnda 423 sandk iinde, on binlerce resim ve benzeri sanat eseri kalntsn, ayrca yaklak krk bin para yirmi deiik dil ve alfabe ile yazlm el yazmas metni Almanyaya getirdiler. 1914 ylnda o zamanki Prusya Bilimler Akademisine devredilen el yazmas metinler, ayn Akademide kurulmu olan arkiyat Komisyonun sorumluluunda deiik arkiyat disiplinlerin temsilcilerince incelenerek ilendiler14. II. Dnya Sava srasnda Winthershall, Solvayhall und Schnebeck/Elbedeki tuz madenlerinde saklanan ve korunan metinlerin nemli blm, savatan sonra 1946

13

ylnda yeni kurulumu olan Alman Bilimler Akademisine devredildiler. Kk bir ksm Mainz Bilimler ve Edebiyat Akademisine, baz Farsa paralar ise Hamburg niversitesine gnderildi. ou Sanskrite olan dier metinler Gttingene gnderildi.1956 ylnda Farsa metinler de Hamburgdan Mainza getirildi. Marburg da Prusya Kltr miras devlet ktphanesinin kurulmasyla Mainzdaki btn metinler Marburga getirildi. Almanyann birlemesini takiben ise tm metinler Berlinde Potsdamer Platzdaki yeni yaplan Devlet Ktphanesine gnderildiler. 1992den bu yana koleksiyonun btn paralar Prusya Bilimler Akademisinin devam olarak kurulan Berlin-Brandenburg Bilimler Akademisinin mlkiyetinde bir araya getirilmitir. Ancak buradaki akademi binasnda sadece halen allmakta olan metinler (yaklak 13 bin Farsa ve Eski Trke metin) bulunmakta, dierleri ise koleksiyonun vesayetinin sorumluluunu stlenmi olan Devlet Ktphanesinin ark Eserleri Blmnde saklanmaktadr. Turfanda bulunan dier sanat hazineleri ve aydnlatlm el yazmalar, Berlindeki Hint Sanatlar Mzesi grlebilir12. Kuzey pek Yolu zerindeki vahalarda bulunan metinlerine sahip olan Berlin Koleksiyonu, ayn zamanda ierdii en fazla saydaki Orta Asya orijinal Manici metinler, Sodca yazl Hristiyan metin paralar, Baktrice ve eski Trke rnik yazl tek paralar gibi esiz hazinelerle, alannda dnyann en zengin ve deerli koleksiyonudur. Metin paralarnn yalar ok deiiktir. En eski olanlar Hint Darma kalntlar 4. yzyldandr. ince koleksiyonun en eski rnekleri 4-5 yzyldandr. Farsa paralar 8-11 yzyllar arasnda tarihlendirilmektedir. Eski Trke metinlerin ounluu 9 -14 yzyl arasndan kaynaklanmaktadr. ou yerel imalathanelerde imal edilen katlarn kullanld bu eserlerde in kaynakl kaliteli katlara da rastlanmtr.Az sayda metin de, palmiye yapraklar, Hu aac kabuu, tahta, ipek, parmen veya ta zerine yazlmtr. Uygur kitaplarnn sayca az, ancak ok nemli bir blmn basl eserler oluturmaktadr. Bunlar tek tek harflerle deil, sayfann btnnn tahta zerine ilenmesiyle, her seferinde btn bir sayfa olarak baslmtr. Genellikle in tarz atlyelerde yaplan ve blok bask tabir edilen bu basklara, Turfan vahasnda pek ok kaz yerinde rastlanmtr. Bu ekilde baslm ve 13-14 yzyllara tarihlenen ince, Tanguta, Moolca, Tibete, eski Trke ve Sanskrite metinler mevcuttur. Basl

14

takvimlerin bir yana brakrsak bunlarn ou Budac dini eserlerdir. Budaclkta dini metinleri oaltmak ibadet olarak kabul edilirdi.. Bu nedenle istinsahlarn yan sra fazla sayda baslm kopyalara da rastlanmtr. zellikle Budann nceki hayatlarndan bahseden Jatakalar blok bask olarak yaymlanmtr. Bu kitaplarn katlanm sayfalarnn 1/3 st blmlerinde izimler de bulunmaktadr. Ne yazk ki ok az sayda basl eserin btnl korunabilmitir.

15

3. GERE VE YNTEM almadai yntem olarak ada tarih yazm metodolojisinin bilimsel ilkeleri esas alnmtr15. Bu ilkeler erevesinde ncelikle ulalabilir birincil kaynaklarn toplanarak ayrntl bir ekilde deerlendirilmesi, verilerin dkmnn elde edilmesi yoluna gidilmitir. Bu amala, Orta Asya tp metinlerinin asllarna ulamak iin 2008 ylnn Ekim aynda Berlin Devlet Ktphanesi (Staatsbibliothek zu Berlin) ve BerlinBrandenburg Bilimler Akademisine (Berlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften) gidilerek aratrma yaplm, belgelerin mevcut olanlarnn asllarnn ktlar ve ilgili literatr temin edilmitir. Ancak, gnmzde pek kullanlmayan farkl alfabe ve lehelerde yazlm olan bu yazmalarn transkripsiyonlar ve gnmz Trkesine evirileri olmadan, tp tarihi asndan yorumlanmalar mmkn deildir. Bu ise dilbilimcilerce yaplacak geni apl bir almay gerektirmektedirii. Tm metinlerin doru olarak okunmas ve transkripsiyonu, sonradan yaplacak deerlendirilmeler iin hayati neme haizdir. Zira yanl okunan bir harfin bile vahim yorumlara yol amas sz konusu olabilmektedir. rnein, d szcnn ed olarak okunmas, insan safras (kii di) yerine, insan etinin (kii edi) ila olarak kullanldna dair yanl bir deerlendirmeye yol aabilmektedir. Bu metinlerin Eski Trke transkripsiyonlarnn ilenerek genelde Almanca evirileri ile birlikte yaymlanm olmas, bunlarn gnmz Trkesine kazandrlabilmeleri iin ayr bir abay gerekli klmtr. Bu nedenle imdiye dek dilbilimcilerce yurtdnda yaymlanm olan metinler, stanbul niversitesi Eski Trk Leheleri Anabilim Dal Bakan Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya gzetiminde, satr satr ele alnarak gzden geirilmi, metnin yaymland tarihten bu yana geen sre iinde saptanan yeni bilgilerin nda eviriler gncellenmi ve aklamalar eklenmitir. Bu ekilde ortaya kan ve bulgular blmnde aklanan, 14. yzyla kadarki dnemde Trke olarak kaleme alnm eski tp yazmalarnn dilbilimcilerce

Tez almas 2008-2010 yllarnda, stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dalnda gerekletirilmitir. ii 14. yzyla kadar olan Trke tp metinleri zerinde dilbilimci olarak imdiye dek Reid Rahmeti Arat, Annemarie von Gabain, Peter Zieme, Dieter Maue, Osman Fikri Sertkaya ve Mehmet lmez almlardr.

16

yaymlanm olan transkripsiyon ve evirileri almamzn esas materyelini oluturmaktadr. Yukarda belirtilen metinlerin transkripsiyonlar, var olanlarn evirileri bulgular blmnde verilmitir. Transkripsiyonlar aktarlrken, farkl yazarlarn, allmtr. Orta Asyada 14. yzyla kadar olan bu dnemdeki Trke yazlarda eitli alfabeler kullanlmtr. Erken dnemde Hunlarn ve Gktrklerin kendilerine zg alfabeler kullandklar bilinmektedir. Ancak Hunlara ait olduu saptanm birka levhadaki metinler henz zmlenememitir. Gktrkler dnemine ait abidelerde ise tbba ilikin bilgi mevcut deildir. Uygurlar balangta Uygur alfabesini kullanm, sonralar ise Sogd alfabesinden tretilmi zgn bir alfabe gelitirmilerdir. Karahanllar slam dinine getikten sonra bu uygarln tesiri ile Arap alfabesini, hatta yaz dili Arap ve Fars dillerini kullanmlardr. Daha sonraki yzyllara ait aatayca ve zbeke yazlm tp metinleri bulunmusa da, bugn 14. yzyldan nceki dneme ait, eski Uygurca haricinde bir lehede yazlm ve kefedilerek yaymlanm Trke bir tp eserine henz rastlanamamtr6. Bu nedenle elimizdeki metinler Uygur Trkesi ile yazlm tp yazmalar ile snrldr. Uygur alfabesi yannda Brahmi ve Sryani harfleri ile yazlm Uygurca eserler de mevcuttur. Bahsi geen dnemde, zellikle Bat Trkistandaki gelimi merkezlerde Arapa ve Farsa yazlm olan nemli tp kitaplar mevcutsa da, bunlar kapsam d kaldndan almaya dahil edilmemitir. Trke metinlerin tespitinde Osman Fikri Sertkayann yaymlad liste esas alnm16 ve kendisi ile grlerek yaymland dnemde listede yer almayan metinler temin edilerek listeye eklenmitir. Listenin son hali Tablo 3-Ide aklanmtr. Metinler bulgular blmnde asllarnn transkripsiyonlar ve gncel Trke karlklar ile verilmitir. Transkripsiyonlarn aktarlmasnda yaymlayan aratrmaclarn kullandklar yntemlere ve diakritiklere sadk kalmaya zen gsterilmitir. Transkripsiyonu ve evirisi yaplarak Almanca yaymlanan ilk tp metni, I. Turfan seferinde Dakyanus'da bulunarak, T I D 120 olarak iaretlenen Uygur harfleriyle yazlm metindir17. yazm biimlerinde kullandklar farkl usllere sadk kalnmaya

17

Bu yazmann dnda kalan otuz bir para metin, 1932 ylnda, yine Arat tarafndan Berlin'de Zur Heilkunde der Uiguren II, bal ile be blmden oluan ikinci bir kitapta yaymlanmtr18. Bu kitapta, birden bee kadar sralanm be farkl tbbi ierikli yazmann transkripsiyonu, Almanca evirileri, aklamalar ve szck dizini verilmitir. Bu kitabn yaymlanmasndan sonra, bu metinlerin bazlarnn, eski Hint hekimlerinden Ravigupta'nn Siddhasra adl eserinden yaplm Uygurca tercme paralar olduu saptanmtr. Sir Harold W. Bailey kitabn nc blmnde (3 numaral kitap) yer alan on bir para metinden 1. (T II Y 27), 5. (T II Y 46-Ch./U. 6803) ve 6. (T II Y 66-U. 561) sralarda verilenlerin, Siddhasra nn Hotence evirisinden karlklarn belirlemitir19 kaynak: 10. Bailey ayrca, ayn metinlerin Tibete ve Sanskrite karlklarn da bularak, bunlarla eski Uygurca metinleri karlatrm ve daha nce bilinmeyen baz bitki adlarn saptayarak yaymlamtr20. Aratn, Wolfram Eberhard ile birlikte hazrladg Trkische Turfan-Texte'nin (Trke Turfan Metinleri) VII. cildinde21 yaymlad be metin T III M 66 (TT VII, Nr. 22); T III M 295 (TT VII, Nr. 23); T I D 596 (TT VII,Anm.22/1); T II Y 18 (TT VII, Anm. 22/2) ve [isimsiz] (TT VII, Anm. 22/3) iaretli metinlerdir. Bunlardan asl kayp olan ve kzamk tedavisinden bahseden yirmi satrlk T III M 66 dndaki paralar Berlin Brandenburg Bilimler Akademisi'nde korunmaktadr. Padmacintamanidharanistra isimli Uygur harfli yazmann Mz. 244 (T I 551) ve 34 Mz. 212 (T I D 667 c T M 261 c) iaretli iki yapra Berlin, Staatsbibliothekde bulunmaktadr. Osman Fikri Sertkaya her yznde dokuzar satr olmak zere otuz alt satr ieren bu iki yapraktaki metinleri transkripte ederek ilemi ve 17-20 Eyll 1996 tarihleri arasnda toplanan IV. Trk Tp Tarihi Kongresinde Gz hastalklar zerine eski Uygurca bir sutradan paralar bal ile bildiri olarak sunmutur. Bu metinlerin dier yapraklar (4 veya 5 adet) Berlin Brandenburg Bilimler Akademisi Turfan kolleksiyonunda saklanmaktadr. Bu metnin British Museum, Or. 8212 (158)'de kaytl olan Sogda tercmesinin bir blm, Taish, Tripitaka, No. 1082, ilt 20, 199b/ 13son'da kaytl incesi ile de karlatrlarak, 1926 ylnda Friedrich Wilhelm Karl Mller22 ve 1963 ylnda da D.N. Mackenzie23 tarafndan yaymlanmtr. D. Cerensodnom ve M.Taubenin birlikte yaymladklar Die Mongolica der Berliner Turfansammlung24 adl kitap bulunan alt yeni Uygurca tp metni paras Peter

18

Zieme tarafndan ilenerek, tpk basmlaryla birlikte Einige neue medizinische Textfragmente der alten Uiguren balkl makalede25 yaymlanmtr. Eski Uygur lehesiyle, ancak Brahmi harfleri ile yazlm olan metinler de vardr. 1954 ylnda Annemarie von Gabain, Trkische Turfan-Textenin VIII. cildinde26, Berlin Brandenburg Bilimler Akademisinde T II Y 3 ve T II S 49 (Mz. 187 ve Mz. 209) iaretleri ile kaytl olan metinleri yaymlamtr. Transkripsiyonu ve Almanca evirisi verilen T II Y 3 iaretli metnin 16.-34. satrlar arasndaki blm tp ile ilgilidir. Her sayfasnda alt satr olmak zere, toplam yirmi drt satrlk, T II S 49 iaretli metinde ise, guatr hastal ile belirtileri anlatlmaktadri. Bu metnin ilk alt satrnn tpk basm ve transkripsiyonu ayrca ayn yazar tarafndan kaleme alnan Alttrkische Grammatik (Eski Trkenin Grameri) adl eserde tekrar yaymlanmtr27. Ayn metnin Sanskrite asl ve Uygurca evirisinin ayn yazmada bir arada yer ald bilingual (ift dilli) yazma paralar bir ok Uygurca terimin aydnlatlmasnda byk rol oynamtr. Brahmi harfleriyle yazlan Uygur metinlerinin katalogunu hazrlayan Dieter Maue, Sanskrit-Uigurische Bilinguen aus dem Berliner Turfan Funden adl henz yaymlanmam doentlik tezinde28 be tp metninin transliterasyon, transkripsiyon ve evirilerini yaparak filolojik adan deerlendirmitir. Maue tarafndan asllar saptanan bu metinlerinden ilk Nagarjunann Yogaataka adl eserinden Uygur Trkesine evrilmi metin paralar olup, halen Berlin Staatsbibliothekde Mz. 202, Mz. 204 ve Mz. 192 (T M 319)iaretleri ile kaytldr. Drdnc metin ise Raviguptann Siddhasra adl eserinden evrilmitir. Mz. 190 (T III 114) iaretli beinci metin, halen Berlin Brandenburg Bilimler Akademisindedir. Asl bilinmeyen bu metnin, A yznde 4, B yznde 5 satr yer almaktadr. Siddhasra'ya ait dier bir para da III. Turfan seferinde bulunan S 49-Mz. 208 isretli 7 satrlk yazma parasdr. Dieter Maue Brahmi harfleriyle yazlan bu paray da ilemi29 ve yaymlamtr30. Friedrich Wilhelm Karl Mller tarafndan yazlan bir makalede31 bildirilen Sryani harfleri ile yazlm be yazma parasndan M. 152 iaretli olan Mehmet lmez tarafndan ilenerek yaymlanmtr32. Ancak, (a) yznde 6 satr, (b) yznde

Heilkunde IIde T II 2 (Y 14) Mz. 40 iaretli metinde de guatr konusu gemektedir. Her iki metinde de guatrn Trke karl bukuk olarak verilmitir

19

ise 7 satr okunabilen bu yazmadaki eksiklikler, anlaml bir metin oluturmay engellemektedir.

Tablo 3-1: 14. yzyldan nceki dneme ait Orta Asya Trke tp metinleri
Sra Tavsif UYGUR areti (Sigle) HARFL METNLER Transkrip. eviri

Zur Heilkunde der Uiguren I 1 U. 559 T I D 120 Zur Heilkunde der Uiguren II Yogaataka evirisi metinler 2 3 U .560 (13) U. 560 (5) T H Y 19 (13) T II Y 19 (5) 1. Kitap 4 5 6 7 8 Orijinal kayp Orijinal kayp Orijinal kayp Mz. 91a-b U. 562 a-b T II D 142 T II D 53 T II T T II D 222 T II D 142 2. Kitap 9 10 11 12 13 14 15 16 Ch./U. 6779 U. 560 ( 11 ) U. 560 ( 12 ) U. 564 U. 564 Ch./ U 7111 U 564 U 560 ( 9 ) T II Y 14 THY 19 (11) T IIY 19 (12) T II D 85 T II D 85 THY 14 ve Y 18 T II D 85 T II Y 19 ( 9 ) Arat Arat Arat Arat Arat Arat Arat Arat Arat Arat Arat (-) (-) Arat (-) (-) Arat Arat Arat Arat Arat Arat Arat (-) Arat Arat Arat Arat Arat Arat ve OFS Arat Arat

20

17

U 560 ( 10 )

T II Y 19 ( 10 ) 3. Kitap (Ravigupta'nn Siddhasra evirisi)

Arat

(-)

18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29

U. 9222 Ch./U. 6803 U. 561 U. 9218 U. 563 Ch./U. 7193 Mainz 696 U. 9219 U. 9220 Mainz 40 U. 9221 U. 9223

T II Y 59 T II Y 46 T II Y 66 THY 27. [1] T II D 296-d [] T II. Ohne Nr. TII Y 27. Y 17. Y 18. T II Y 18 T II 2 (Y 14) T II Y 17 T II. Ohne Nr. 4. Kitap

Arat Arat Arat Arat Arat

(-) Arat Arat Arat (-)

Arat Arat Arat

Arat Arat Arat

Arat

(-)

30

Mz. 725

Ohne Nr. 5. Kitap

Arat

Arat

31 32

Orijinal kayp! Orijinal kayp!

Ohne Nr. Ohne Nr. Trkische Turfan Texte VII.

Arat Arat

Arat Arat

33

Original kayp!.

T III M 66 (TT VII, Nr. 22) T III M 295 (TT VII, Nr. 23) T I D 596 (TT VII,Anm.22/1) T II Y 18 (TT VII, Anm. 22/2) . (TT VII, Anm. 22/3)

Arat

Arat

34

U.5280

Arat

Arat

35

U.5424

Arat

Arat

36

U. 5745

Arat

Arat

37

U. 9226[= Siddhasera,24/7-]

Arat

Arat

Padmacintamanidharanisutra evirisi metinler

21

38 39

Mz. 212 Mz. 244

T I D 667 C / TM 261 C T I 551

OFS OFS

OFS OFS

Die Mongolica der Berliner Turfansammlung, (Berlin 1993, BT XVI), Nr 82 ve 83 40 41 42 43 44 45 46 Haenisch B 12 - BT XVI Nr. 83) + T II D 33 ( = Haenisch B 11 = BT XVI Nr. 82) Ch/U6532b + Ch/ U7552b U. 5526a U. 5478a-b U. 247a-b Y 18 = U. 5745 ve paralel metinleri T II Y 18 = U. 5747 ile T II Y 14 = U. 4983. BRAHM HARFL METNLER Vgbhatann Astngahrdayasamhit adl eserinden eviriler (Brahmi harfli) 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 U. 6871b U. 6871c U. 6871a Mz 209 U.6866 Mz 187 U.6883 U.6851 U.6821 U.6905 d T II S 49 T II S 49 Maue Maue Maue Gab. Maue Gab. Maue Maue Maue Maue Maue Maue Maue Gab. Maue Gab. Maue Maue Maue Maue T II 1076a T I x 505 Zieme Zieme Zieme Zieme Zieme Zieme Zieme Zieme Zieme Zieme Zieme Zieme Zieme Zieme

Ngrjunann Yogaataka adl eserinden eviriler (Brahmi harfli) 57 58 59 Strophe 13, 14 ve 16 Strophe 31, 32 ve 34 (Yogaataka 10b-13c) Mz. 204 TM 319 = Mz. 192 Mz. 202 Maue Maue Maue Maue Maue Maue

Ravigupta'nn Siddhasra adl eserinden eviriler (Brahmi harfli) 60 [T II S] 49 (Siddh. 31/1-9a) S 49 = Mz. 208 Maue Maue

22

61 62

Original kayp! (TT VIII.1954) T III 114

T II Y 3 (TT III M) Mz. 190

Gab. Maue

Gab. Maue

Estrangelo / Sryani harfli 63 M.152 M. 152 Arat (-)

Yukarda sralanan metinlerin belirlenerek incelenmesini takiben, bulgularn deerlendirilmesi ve yorumlanmas almamzn ikinci aamasn oluturmutur. Zira tp tarihisinin ilevi metinlerin okunmas ile snrl olmayp, asl ilev bu metinlerdeki bilginin ilenerek yorumlanmasdr. Tarihi mevcut malzemeyi yer ve zaman bakmndan dnemin toplumsal, ekonomik yaplar, iklim ve dier btn artlar asndan ayrntl biimde inceleyerek, neden sonu ilikilerinin tutarl ve kanta dayal biimde ortaya koymak ve teorik bir sentez oluturmak zorundadr. Birinci el kaynaklardan elde edilen verilerin nda ikinci el kaynaklar irdelenmesi, dorulanmas, bulgularn mmknse birden fazla kaynakla desteklenmesi, elde edilen bulgularn tarafsz bir gzle deerlendirilerek varlan sonularn, aralarndaki balantlar tutarl bir biimde yorumlanmas daima tercih edilen yntem olmaldr. Metinlerin ilerinde geen ve ila olarak kullanlan maddeleri gnmz karlklarn doru olarak saptamak zel bir abay gerektirmektedir. Bunun iin ncelikle daha nce yaplm olan aratrmalarda elde edilen bilgiler bir araya getirilmitir. Baz droglarn Almanca ve ksmen Latince karlklar Arat ve Gabain tarafndan yaymlanan metinlerde verilmitir7,8,17. Bunlar nver tarafndan evirtilerek yaymlanmt1. Ancak bu karlklarn eksik olmas, geen sre iinde yeni bilgilerin ortaya kmas drog listelerinin yeniden dzenlenmesini gerekli klmtr. Bu amala Trke szlklerden yararlanlm33,34,35,47, elde edilen bilgiler ayrca Divan Lgat-itTrk43 ve Kutadgu Bilig dizinleri44 ile de karlatrlmtr. Baka dilden eviri olduklar sonradan saptanan metinlerin Sanskrite ve Tibete karlklarnn belirlenmesi ile bir ok eski Uygurca szcn karlna ulamak mmkn olmutur. Bu konudaki en nemli alma Baileye aittir10. Dieter Maue de Sanskrite ve eski Uygurca metinlerde yapt karlatrmalarda baz szcklere aklk getirmitir19,20,21,22. eitli kaynaklarda ngilizce ve Almanca karlklar saptanan szcklerin gnmz Trkesindeki doru karlklarn bulabilmek iin, taksonomik

23

snflandrmada

geen

bilimsel

adlarnn

belirlenmesi

esas

yntem

olarak

benimsenmitir. te yandan taksonomik snflandrmada eanlaml (sinonim) tanmlar yaygn olarak kullanldndan, karkl engellemek asndan bunlarn hepsinin bir araya getirilerek verilmesi gerekmitir. Bu konuda Bedeviann Illustrated Polyglottic Dictionary of Plant Names36, Ingeborg Hauenschildin Trksprachige Volksnamen fr Kruter und Stauden adl eserleri37, yan sra ABD Tarm Bakanlnn Tarm Aratrma Hizmeti projesi erevesinde oluturulan Germplasm Resources Information Network (GRIN)38 ve Avustralya Melbourn niversitesinin on-line bitki adlar veritabanlar39 (MMPND) kullanlmtr. Droglarn tanmlanmasnda deiik alfabelerle yazlm eski metinlerin doru okunmas yan sra, baka dillerden evrilmi olanlarn, evrildikleri dillerdeki kout metinlerle karlatrlarak dorulanmas gereklidir. Bu nedenle bu alma erevesinde drog tanmlarn mevcut olan Sanskrite ve Tibete karlklar aratrlm, saptanabilenler listeye eklenmitir. Sanskrite ve Tibete karlklarn aratrlmasnda ve geleneksel Hint ve Tibet tbb ile yaplan karlatrmalarda yukarda belirtilen veritabanlarnn yan sra, Jollynin Indian Medicine40, Duttun The Materia Medica of the Hindus41, Sudarshann Encyclopedia of Indian Medicine42,43, Filliozatn44, Bhagwann Tibetan Medicine With Special Reference To Yogaataska45, Dashn Materia Medica of Tibetan Medicine46, Hindistan Salk ve Aile Yardm Bakanlnn kard Healing Herbs Of Himalaya47 adl eserlerden yararlanlmtr. Karlklar saptanabilen droglar kkenlerine gre bitkisel, hayvani ve madeni olarak ayrlarak listeler halinde incelenmitir. Bu listelerin hazrlanmas, droglarn zelliklerini ve kullanm alanlarn belirlemek iin Ayegl Demirhan Erdemirin ifal Bitkiler- Doal lalarla Geleneksel Tedaviler48, Turhan Baytopun Trke Bitki Adlar Szl49 ve Trkiyede Bitkiler ile Tedavi50, ayrca Oktay Metenin Kabalc ifal Bitkiler Ansiklopedisi51 adl eselerinden yararlanlmtr.Metinlerde geen hastalk ve bunlarla ilgili kavramlarn snflandrlarak, tedavi ekilleri ve reeteler yorumlanmtr.

24

4. BULGULAR 4.1. Aratn Heilkunde I de yaynlad metinler I. Turfan seferinde Dakyanus'da bulunarak, T I D 120 olarak iaretlenmi olan Uygur harfleriyle yazlm metin on ift yaprak ve yirmi bir sayfadan olup 201 satr iermektedir. in usullerince katlanm 14x18 cm. boyutlarndaki sar renkli yapraklarnn iki yz de yazl olup, sayfalar stten ipek bir ba ile birbirine balanmtr. Yazmann sondan en az drt sayfas, ayrca on birinci yaprann bir ksm eksiktir. lk ve son sayfalar da olduka hasarldr. 4.1.1. T I D 120 [I] [1] tam mn birle sotp irser yrek slma tn [2] boma- trk turu uun isig-ke ngetr () [3] yrek sklma tn boma-nng urn-s nar-a uru- [4] ar-a tuz b singir sraan tz l urn lp mn-te [5] iser yrek sklma tn boma-i edg lur () [6] enkeb urn ot- suksumur bir bar adz [iki bar] [7] enkeb bar mur t[rt] bar pitpidi bi bar [8] b singir alt bar ur[n] bir l [9] eker alt l irmi-te iki[re]r bar [mn] birle [10] [ir]ser alu bekender ars ....,iremeyig (?) [11] ...[i]g-si singimeme []g t[....] eviri [l] ... tam, soutulmu et suyu ile iirilirse, kalp rahatszl, nefes [2] darl, ishal, kabzlk iyi olur ve devam eden ate der. [3] Kalp rahatszl ve nefes darlna kar toz: Eer nar ekirdei [4], kara tuz, kuru zencefil ve srakan, eit miktarda alnr, toz haline getirilir ve et suyu ile [5] iirilirse, kalp rahatszlklarn,(ve) nefes darln iyi eder. [6] eytantersi tozu: kakule bir bakr; tarn iki bakr; [7] eytantersi

25

bakr; karabiber drt bakr; dariflfl be bakr ve [8] kuru zencefil alt bakr. Bunlar toz haline getirilir ve bu tozun bir lei alt lek [9] eker ile eritilerek, bundan iki bakr her defasnda et suyu ile [10] iilirse, bylece her ey... [II] [12] ma- bouz tama ar arma-i t[n] [b]eklenm[ek-ig| [13] ilikip in-siz bolma-i alu yiil ig-ig [14] ngetr angilki suksumur urni skerslek [15] suksumur er bar pitpidi bir bar artun tobula () [16] ineg-ke iki sngk arke edin bir badr aya [17] bor bir badr aya suv birle aynturup suv- [18] soulm-ta iser kider yana sunu trt ba[r]-n [19] bulung badman udunmu-n iurup a arn-a iip [20] udu ol. ineg ar kider [21] tii kii tsreyin tiser it st-in igl, bat [22] tr evi-i tmeser sr-n uru-n eviri [12] (bylece)...grtlak ve boaz hastalklar: nefes tutulmas... huzursuzluk ve yelin sebep olduu btn hastalklar [14] iyi olur. nce kakule tozu: skerslek [15] ve kakule er bakr; dariflfl bir bakr; nanahan ve topalak [16] Vcut arlarna kar ila: Eer iki sngk teke eti, bir badr ayak arap ve bir badr ayak su ile kaynatlr ve souduktan sonra iilirse bylece bu hastalklar def edilir. Ve ayn ekilde drt bakr nanahan [19] ile bulung batman erimi kudunmuk a karnna iilirse ve akabinde uyunursa, vcut arlar def edilmi olur. [21] Eer bir kadn ocuk drmek isterse: itst imeli. Bylece ocuk derhal der. Eer ei dmezse, o zaman ksrn-ekirdei [III] [23] a- aras arasnda tdg ol, bat ter () [24] kz ar am kii di tonguz di ek di [25] tavan di bu trdeg-te ayu-s bolsar,

26

[26] ara ar-a a a as-n ot-a [27] kyrp kkl-n alp suv-a yourup kz-ke [28] ya ol bat edg bolur () kim-ning old- yd [29] bolsar vke-ni,sklp kn yasun, yd [30] kider bi on yl art bolup bdmeser kii adin [31] yau ol, bat bder; ta bdmeser ar-a min [32] [yar] tuz- birle yourup yaz-un, bder eviri [23] iki baca arasnda tttrlrse, (ocuk) derhal der. Gz hastalklarna kar ila: insan d, domuz d, kei d, [25] veya tavan d, (bu drdnden, hangisi olursa), alnr ve karaaa kabuu yaklarak, kl su ile kartrlr ve gze srlrse, hemen iyi olur. [28] Kimin koltuk alt fena ekilde kokarsa, akcieri kk para halinde dorayp gn devaml koltuk altna srsn, kt koku kaybolur[30]. Be-on yldr iyilemeyen yaras olan kii zerine insan d srmeli, hemen iyi olur; iyi olmazsa da, kara un [32] ile kaya tuzunu yourup zerine koysun, iyileir. [IV] [33] a[yu] kii kie edg krmeser [34] ar-a ek-nng gsz bar-n-a iinge [35] pitpidi-ni sap ot-a kmp kbikin alp [36] kz-ke srdgl, kie edg krr [37] ayu tii-ning au-i tudunsar tlg erk [38] nng as-n alp aan yol-inga uru ol, [39] bat asanur ayu kii yan ar erser [40] kgrken maya-n ar-a min birle ouradp [41] kie yaz-un, edg bolur eviri

27

[33] Gece krl olan kii: kara keinin gsz-cierine dariflfl salarak atee gmlr ve kp gze srlrse, o kii, gece iyi grr. [37] Bir kadn idrarn yapamyorsa, erik(eftali?) kabuu alnr ve idrar yoluna sokulursa kadn hemen ier. Eer birinin br aryorsa, gvercin pisliini kara un ile kaynatp, gece orasn bununla ovsun, arlar kaybolur. [V] [42] telinmez art-a ingek-ning oin yig mingiz-in [43] soup yaun, bat tenilip edg bolur [44] tola bolup sonmeser usun-nung as-n [45] yldz- birle yorurd-a toup irz-n, sner () [46] ti ar-a yaar ar-a ud-nung maya-n [47] ii-te ouradp yaz-un, ar- kider [48] ayu kii-ning edi ala bolsar badyan-n yarp [49] yarp srdtrp suv-n alp ala adin-ke [50] srdz-n. ala-s kider kekelik din eker birle tz [51] l lp kz-ke srdser krmeser yne krr, edg bolur () eviri [42] Patlamam bana kar (ila): nein veya koyunun boynuzu dvlr ve stne srlrse, hemen patlar ve iyi olur, [44] Eer biri kulun ars ekiyorsa ve iyi olmuyorsa, sarmsan kabuklar ve kk yourtla kartrlp iirilmeli, geer. [46] Di arsna kar (ila): yandaki kara kzn dks bir kapta kaynatlarak zerine srlrse, ar geer, [48] Kii czzam olmusa, yldz anasonu paralara ayrlr ve paralar birbirine srtlr, kan su czzaml blgeye srlrse, czzam iyi olur. [50] Keklik d ayn miktarda eker ile kartrlp, gze srlrse, grmeyen gz yine grr, iyi olur. [VI] [52] yana kekelik-nng din alp urdp bor-a bekili-ke [53] adp iser ann-a bor bekini iser esrmez bolur edg()

28

[54] tev-e sdkin alp a ba-a srdser ba-ta kebek-i [55] kider () kim al bolsart bo(l)s soun mngz-in yuma ogp suv[56] ta top iser, kider ()ula as bolsar arau san[57] nng din tamsar alur yana em lg miki-ning [58] yar-sn ergp srdser alur () yana kii din [59] alp bri-lig kz-ke srdser alur () [60] tev-e-ning vke-sin udrp soup algep tn boaeviri [52] Eer keklik d alnr, kurutulur ve bu araba ve biraya ilve edilirse, sonradan ne kadar ok arap veya bira iilse de, sarho olunmaz. [54] Deve sidii alnp, baa srlrse, bataki kepekler kaybolur. [55] Deliren bir kii, ince un haline getirilmi geyik boynuzunu su ile kartrp ierse, (hastalk) geer. [56] Kulak kirlenirse, bir kara sann (kstebein?) d, (kulan), iine damlatlr ve bylece (kulak yolu) alr. [57] Bir baka ila: l bir kedinin(?) eritilmi ya (kulak) zerine srlrse, (kulak yolu) alr. [58] nsan d alnr ve kurtlu gze srlrse, (kurtlu gz) alr. [60] Deve akcieri kurutulup, ufalanp, elekten geirilip nefes darl ekene [VII] [61] a irser edg bolur () ayu kii-ning arn-ta kn olser [62] - .str it st-in irser, ter () [63] al it tartm kii-ke ular-nng miyi-sin yiser edg [64] bolur () = kn-kedegi a arn-a birer an um-a ya- n irsar [65] edg () kz yaru-suz bolup ok telim ya asar kz z-e [66] srdser yme edg bolur ayu kii-ning kiri armadn [67] yi asar krkm ona mini spar birle bor-a [68] adp irser edg bolur [) z-te ua art [69] nser tau yumurd-a-sn t birle srdser edg () eviri

29

[6l] iirilirse, hastalk iyi olur. Bir kadnn karnndaki ocuk lrse (ve) ona bir [62] str it st iirilirse, ocuk der. [63]Kudurmu bir kpein srd kiiye keklik beyni yedirilirse, (o) iyi [64] olur. (Ayrca) ona nc gne kadar a karnna, her seferinde bir anak keten tohumu ya iirilirse [65] iyi olur. Eer gz puslanr ve ok fazla ya akarsa, gze keten tohumu ya [66] srlrse, yine iyi olur. Bir insann kiri srekli [67] yi akarsa, safran, dar unu ve miski arapla [68] kartrp iirilirse, iyi olur. Vcutta kk yaralar [69] karsa, tavuk yumurtas safra ile kartrlp, zerine srlrse, iyi olur. [VIII] [70] ti-ni urd yiser bor serke-sin az-ta tudup birger-te [71] tkg ol edg bolur siding kisi-ke teve edin arpa [72] yarp yarmas birle, gre lp irser edg bolur () [73] kim-ning edin-te sgl nser iki yang-tai ai-n [74] krmi-te k yir-ke sidip tidig-in alp sgl-ke [75] yasar kider () ar kii ar i-in-ke ket bolayn tier [76] adr-mng singir-in alp ua torap klike-te [77] urdp inke soup algep ingek ya bri di [78] birle adp ovud iinge srdser arliki ket bolur () eviri [70] Di rmesinde, zm sirkesi aza alnp, alkalanp tkrlrse, [71] iyi olur. Siding hastalna tutulmu bir kiiye, deve eti arpa krmas ile piirip iirilirse iyi olur. [73] Vcudunda siil kan kii, yeni ayn ikinci gnnde aya bakarak yere ier ve bunun amurunu siil zerine koyarsa, (siili) geer. [75] Bir erkek cinsel gc tam olsun isterse, bir aygrn sinirini alp, kk paralar dorayp, glgede kurutup, ince dvp, elekten geirip, inek (tere) ya ve kurt d ile kartrp, bunu (kadn) cinsel organnn iine srerse, erkeklii ok artar. [IX] [79] bri-ning sngkin tilin urdp al it tardm [80] kii-ke ba-n-a yasar edg bolur ()

30

[81] ayu kii-ke yavuz art nser nuadr torau [82] urt birle adp ze yasar edg bolur [83] an dkek sm uru m suv- tangda sayu [84] irser edg bolur () [85] kz em-i balat kz yar-suz bolup kz-te telim sovu ya [86] asar ud t-in kz-ke srdser kz yaru bolur () [87] yana em kz-te isig ya asar yig eker sar munga [88] urni lp ingek ya birle adp burun-a odsar edg bolur () eviri [79] Bir kurdun kemikleri ve dili kurutulup kuduz bir it tarafndan srlm birinin bana srlrse, o iyi olur. [81] Kt bir yaras olan kiinin yaras stne niadr ve peynir kartrlp, srlrse, (yara) iyi olur. [83] Kanamas olana, her sabah dut ve kuru zm suyu iirilirse, iyi olur. [85] (Burada) gz hastalklarna ait ilalar verilmeye balanyor: Eer gz puslanp, gzden ok fazla souk ya akarsa, gz zerine sr d srlrse, gz berraklar. [87] Bir baka ila: Eer gzden scak yalar akarsa, esmer eker ve ma fasulyesi, toz haline getirilir ve inek ya ile kartrlp buruna sokulursa, iyi olur. [X] [89] yana em tavan miyi-sin ud di birle ingek ya- [90] adp aln-a srdser edg bolur [91] yana em l ndan yrng ndan-lar kudi tobula sar ki [92] ikirer bar urn lp knit, ya- birle yourup aln-a [93] srdser ba ar kider ayu tii rd kiirir bolsar [94] arla ed-in yin () yana krkm ona mini ypar [95] bor birle iz-n yaraur () as ar em arla uy-a [96] sndai topra-n st birle atp ig ol [97] ti ar em ar-a ud maya- sirke birle

31

[98] ouradp tap-deki tev-e maya- iil tuz eviri [89] Bir baka ila: Tavan beyni ve kz d alnr, inek tereya ile kartrlp alna srlrse, iyi olur. [91] Bir baka ila: Krmz ve beyaz sandal aac, Saussurea costus, topalak ve sar kinin her birinden ikier bakr toz haline getirilip, susam yanda yorulup alna sr1rse, ba arlar geer, [93] Eer bir kadn krd geirir ise, o krlang eti yemeli. Veya safran, dar unu ve misk ile arap imeli, bylece iyi olur. [95] Kask arsna kar ila: Krlang yuvasnn topra, stle kartrlp iilmeli. [97] Di arsna kar ila: Bir kara kzn dks dvlp, sirke ile kaynatlp, meradaki deve dks, krmz tuz [XI] [99] birle soup bor birle bulap isi-te sdp bz apu[100] ta urup knit ya- soup ti z-e urz-un () [101] sar erk uru- soup bor sirke-si birle az-ta [102] tudsar soner begek em bri maya- ud siki birle [103] irser kider kn olan ora-lu bolsar ekek [104] tz-in ba-nda urz-un oranmaz bolur [105] st ket bolu em yorgei u-a-s bi bar suv-a [106] aynturup suv-n sp alp ya st birle [107] aynturup irn ket bolur () kim bolunu umasar yoa adz [108] kne suv- birle adp iser arn-nda oul lmi erser eviri ile dvlr, [99] arap ile kartrlp bir tencerede stldktan sonra keten torbacklara konulup susam ya ile ovulur, di zerine konulur. [101] Zerdali ekirdei dvlr ve zm sirkesi ile azda tutulursa, di ars geer. [102] Deiken atee
i

kar ila: kurt dks, kz sidiiyle birlikte (hastaya) iirilirse, [I03] (hastalk) geer.

Zaman iinde deien, inip kan ate (Alm.:Kaltes Fieber)

32

Bir ocuk zayflarsa, [104] bana eek tlsm konulur, bylece artk zayflamaz. [105 ] Anne stn artrmak iin: Be bakr yrgey-iei suda kaynatlr, szlp alnr, tereya ve st ile tekrar kaynatldktan sonra iirilirse, anne st bollar. [l07] (bir kadn) ocuunu douramyorsa, sulandrlm tarn cva ile kartrarak imeli, ocuk anne karnnda lmse bile, kolayca dourur. [XII] [109] yme asan oar () yana em ylan as-n kyrp kkl-in alp [110] bor birle irg ol asan bolur () kim treyin tiser yarm bar [111] yrng ki bi bar ar-a ki birle soup elgep mn [112] birle ig ol () uru bar-a-n aynturup suv-n ig ol () [113] avr-m knit yar tuz- isig suv-a yap ig [ol] [114] asan bolur () ylan teriz-in trt beldir-teki topra mr [115] ud t-i sirke birle adp ig ol olmi kn erser [116] yme tukei () yana it t-si tavan t-si kuyrp [117] pak unda topra birle adp suv-ta yap [118] vaip ig ol ongai tourur () eviri [109] Bir baka ila: Ylan derisi yaklr, kl alnp arap ile iirilirse; (doum) kolayca olur. [110] ocuunu drmek isteyen kadn, yarm bakr beyaz kiyi ve be bakr kara tts (Balsamodendrum mukul) birlikte dvp, elekten geirip, et suyu ile ierse; (veya) kurutulmu baray kaynatp suyunu ierse;(veya) kavrulmu susam tohumu ve kaya tuzunu scak suda eritip ierse, dk yapar. [114] (veya) Ylan derisi, drt yol azndan alnan toprak, ball kz d ve sirke ile kartrlp iilirse, ocuk l bile olsa, yine der. [116] (veya) kpek ve tavan tyleri yaklp, klleri bir bak ucu kadar toz ile kartrlarak, suda eritilip iilirse, kolayca dourur. [XIII] [119] emig iip arsar sar munga yamu mini [120] ulum u-a yrng min kii st-i birle yourup

33

[121] yasar i-i ar kider tii kii kin ar-l [122] bolsar kendir s-n ngi kesip bir an bor [123] iki an suv birle oaradp ingek ya- birle yasar [124] sner kim-ning kz-in az-n yiil tardp y lm [125] erser unduz ayr- suv-ta kinlep trdz-n knge-te [126] krz-n an tomurma-a em ya tan-a-n soup [127] suv-n alp ada burun-a tamu ol () eviri [II9] Eer meme iip arrsa, sar ma fasulyesi, avdar unu, kulumiei ve beyaz un, anne st ile kartrlarak yorulur ve meme zerine srlrse, bu ilik ve ar geer... [121] Cinsel organ aryan kadn, kenevir-siini paraya ayrp bir an arap ve iki an su ile piirmeli ve inek ya ile birlikte stne srmeli, bylece iyi olur. [124] Eer birinin gz ve az hava cereyanndan arpld ise, Kunduz hayasi su ierisinde ezilir, onun (yzne) srlr ve (sonra) aynaya baklr. [126] Burun kanamalarna kar ila: Taze susam (tohumu) dvlr ve bunun ya kere buruna damlatlr. [XIV] [128] kim an aansar soun-n burup mr birle yiser kider () [129] an tomurma-a em kirpi teriz-in kyrp kl-in burun-a [130] yrser tdlur () yana em ylan ba- munu-n kyrp [131] yuma soup lalap burun-a yrser tdlur () [132] yana em knit ya- ubu birle adp burun-n ari yup [133] burun-a sosar ardu edg bolur [134] ti ar-a em ar-a mr bir bar sirke birle [135] aynturup sovu lp aiz-ta tudsar ti ar kider [[

Burada misk san kastedilmi olabilir (bk. misk san)

34

[136] yana em b singir-ni suv brle aynturup eviri [128] Kan ieyen kii, soan piirip bal ile yerse, geer. [129] Burun kanamasna kar ila: Kirpi derisi yaklr ve kl burun (deliine) konulursa, (kanama) son bulur. [130] Bir baka ila: ylann bandaki inciler yaklp, hafife ezilip buruna konulursa kanama durur. [132] Bir baka ila: Susam ya, kurun beyaz ile kartrlr ve burun ihtimamla temizlendikten sonra konulursa, bundan sonra iyi olur. [134] Di arsna kar ila; Bir bakr karabiber, sirke ile kaynatlr, soutulup azda tutulursa, di ars gider. [136] Bir baka ila; Eer kuru zencefil su ile kaynatlr [XVI] [137] az-ta tudsar sner () ada ar-a em knit-ig [138] avrup lan soup oin st-i birle adturup ar [139] yir-ke yasar yiil tz-l ar ngetr [140] arn-ta lmi ken-e em it st-i bor birle [141] iser tr burun iinde ed np tn alu [142] umasar arsar l bar ikis-in yar tuz- birle [143] inke kinlep mr-a yourup burun iinde ursar ngedr () [144] tumau bolup kidmeser soun saal- sadun saal- birle [145] soup sa ya-a yourup is-leser alu tumau-a yaraur [146] kim ni bdp edg-ti bo nmeser bir sun-a buda-n eviri [137] ve azda tutulursa ar geer. Ayak hastalna kar ila: Susam (tohumu) kavrulur, ince olarak dvlr, koyun st ile kartrlr ve aryan yere konulursa, yelden oluan ar iyileir. [140] (Anne) karnnda lm ocuk iin ila: it st arap ile kartrlp iilirse (l ocuk) der. [141] Burun iinde et byrse ve nefes alnamazsa ve ar verirse, kzl bar ikisin ve yer tuzu birlikte ince dvlr ve balla yorularak buruna konulursa, iyi olur. [144] Eer nezle gemez ise, soan ve sarmsak kabuu birlikte dvlr, tereya ile yorulur ve koklanrsa, bylece her trl

35

nezleye iyi gelir. [146] Eer bir kimse sesini kaybeder ve konuamazsa, bir suna meyan... [XVI] [147] tz udur-a yarp udur-a-sin az--a oyup oi lp [148] anga dai sm-n-in ana muna soup [149] trt avin yarm-a munu mur yine urup [150] buda-n avurup yip birle yrgep ta-nga kegde yrgep [151] isi kl-ke kmp edgdi al ng bolm-ta [152] kegde-sin kiderip ngdn ti-ning ikin udnr-a tilep [153] tudup az-n amatn y-sin singrgl iki ada [154] mundeg lsar kez-e uz alur snam em ol [] [155] kz ayr em-i kz ksirep ya asar bal din eviri [147] iki eit paraya ayrlr, bir yarsnn ii biraz boaltlr; biraz ktay smk dvlr, drt karabiber tanesi ile iine konur ve meyan tekrar kapatlr ve bir iple sarlr, dardan bir kat ile sarmalanr [l5l] scak kle gmlr ve zaman gelince kattan karp, n dilerle srlr, az amadan suyu emilir. Bu ilem iki- kez tekrarlanrsa, yava yava iyileir. Bu snanm bir ilatr. [155] Gz hastalna kar ila: Gz (n grmesi) zayflar ve ya gelirse, balk d [XVII] [156] kz-ke aln-[a] srdser ed bolur kz lan bolup [157] krmeser vit-ni suv-a simlep kinlep aln-a [158] srdser edg bolur (] ba ar em-i iil yrng [159] ndan-lar pitpidi ingek ya birle adp aln-a [160] srdser ba ar kider () yana em knit ya [161] ypar birle az--a yldp burun-[a] odsar kider [] [162] tn bosa-a em karba tbin yuma- iki bar

36

[163] b singir iki bar tz urn lp tang-ta sayu [164] bor snrn-a birle irser tn boya dr ig kider [] eviri [156] gze ve alna srlr, iyi olur. Eer gz lan olur ve grmezse, iviti sulandrmal ve alna srmeli, bylece o iyi olur. [l58] Ba arsna kar ila: Eer krmz ve beyaz sandal aac, karabiber ve inek ya ile kartrlr ve alna srlrse, ba arlar gider. [160] Bir baka ila: Eer misk ile kartrlm susam ya biraz stlr ve buruna konulursa ba arlar kaybolur. [l62] Nefes darlna kar ila: Eer iki bakr karba tbi yumak ve iki bakr kuru zencefil alnr ve bundan eit miktarda toz yaplr ve bu her sabah arap ile iilirse, nefes darl gider ve hastalk bertaraf edilir. [XVIII] [165] au sla-a em karba t[]bi arr- tnbar yus [166] sbat tz l soup lalap ingek sdi-in (sic) bir [167] bar au yarm bar igl yaruur () [168] odur em-in ayalm: yolduran u-a-sn ya-n yuma soup [169] bir au-a alp bir ulu adng yorut-a [170] bulap a arn-ga igl kider () yana uru-n bir bar [171] yinke soup lalap usa yanga igl, artu iser [172] bolmaz [] yana u ta-n inka soup lalap bar [173] ii-te sararna aurup knit ya-n-a bulap eviri [165] Mesane arlarna kar ila: Eit miktarda karba tbi, karahalile, tnbar yus, sbat dvlr ve bundan bir veya yarm bakr inek st ile iilirse, iyi olur. [168] (imdi) cilt hastalna (uyuz?) kar olan ilalardan sz edelim: Taze yoldurgar-iei hafife dv1r ve bundan bir kak, byk bir kap yourt1a kartrlp a karnna iilirse, iyi o1ur. [170] ve ayn eki1de bir bakr kurumu yoldurgan-iei almal, iyice (ince bir ekilde) dvmeli , (yourtla kartrlarak, ondan) susad miktarda imeli.

37

Eer fazla iilirse bir yardm dokunmaz. [l72] Ayn ekilde, ku-ta iyice dvlr, bakr bir kazanda sararncaya kadar kavrulur ve susam ya ile birlikte [XIX] [174] trdser kider () yana odur em-i a arn-ta tonguz di [175] tang birle iser odur kider snam em ol () [176] yana et makivi-a bolsar sadun-n yanp iki ula-n[177] a tolu tsar kider () az y(e)l em-i a uru sir-i-ni [178] biurup bir kie ta-tn salm-a tegrp ikinti kn [179] alp ot-a kyrp kkl- lp yuma kinlep art-a [180] basuru ol edg bolur () yana ayu kii at-tn tp [181] am yip tam-tn tp ii berdinmi-ke an tomurm[][182] a em tau yumurdasn-a tora torau-sn eviri [174] srlrse o cilt hastalna (uyuz?) iyi olur. Cilt hastalna (uyuz?) kar bir baka ila: Eer sabah, a karnna domuz d iilirse, (kellik/uyuzluk) iyi olur. Bu snanm bir ilatr. [176] Eer vcutta makivia olursa, sarmsak ezilir ve iki kulak bununla tkanrsa, hastalk iyi olur. [177] Az iltihabna kar ila: Bir ka kuru siri piirilir, bir gece darda soukta braklr ve ertesi gn kl oluncaya kadar yakldktan sonra, ince ezilir ve yaraya baslrsa, (yara) iyi olur [180] Attan veya duvardan dme veya kam darbeleriyle meydana gelen yaralanmalara ve kanamalara kar ila: Bir tavuk yumurtas byklnde kavak reinesi [XX] [183] yuma soup lalap . . . birle irser [an] [184] dp edg bolur, snam em ol () yana boma bols[ar] [185] yuma soup bouz-nga yrs[er] am birle, edg bol[ur.] [186] yana i kkz-ke nuut-a-n yuma soup sov s[uv]

38

[187] birle irser edg bolur () bouz iinde art bolup [188] yarlmasar em tngu-n kyrp kkl lp bouz iinge [189] yrser yarlur az-tn yrg ol () [190] yana dr-ke em it burun-nng as- bir bar [191] sm sgt-ning yrng as- bir bar buda tbi eviri [183] iyice dvlr ve k...k ile iilirse, kanama geer ve tekrar iyi olur. Snanm bir ilatr. Nefes tkankl olursa, [184] (onu) dvmeli (un hline getirmeli) ve bir kamla boaza flemeli, iyi olur. [l86] ve gsn i tarafndaki (hastalklarna?) kar, ondan nohut byklnde bir paray dvmeli ve souk su ile imeli, iyi olur. [187] Boazn iinde kan ve yarlmayan bana ila: tingu yaklp kl boazn iine flenir, bylece patlar. Bunu azdan ieri flemeli. [190] shale kar ila: Bir bakr kuburnu kabuu, bir bakr dut aacnn beyaz kabuu, bir bakr meyankk [XXI] [192] bir bar . . . k adngk suv-a bir . . . [193] salp bir adng alm-ta bu bu . . . [194] birger salp ayntrup igl neg kim . . . [195] kie yadm-ta igl, snam em ol () t[ii kii-ning] [196] emigi iip [ars]ar tng . . . -ning tu/ . . . [197] ni bura-a yum[a] . . . [198] irser edg bolur () . . . [199] yivti-ni usa . . . [200] ayu kii a/ . . . [201] . . . si . . . eviri

39

[192] bir bakr... k, kadng. suya atlr. Bir kadng, arta kaldktan sonra bu ... birlikte kartrlr, kaynatlr ve iilir. [195] Gece uyumadan nce iilmeli, denenmi bir ilatr. Eer bir kadnn memesi iip arrsa, (bylece yapmal) [l97] bir bezelye byklnde (almal), hafif (dvmeli) ve iirmeli, iyi olur. 4.2. Aratn Heilkunde IIde yaynlad metinler Tm yazmalarda yazlar kursiv (italik) olup, 1. ve 2. yazmalarda uuk ve kt kat kullanm nedeniyle kaba, dierlerinde ise genelde olduka temizdir. Kitabn balangcnda yer alan olan T II Y 19 (5)-U. 560 (5) T II Y 19 (13)-U. 560 (13) numaral iki kk metin bir Hint kitab olan Yogaataka'dan Uygurcaya evrilmi alntlardr. 4.2.1. U. 560 (13) [T II Y 19 (13)] [1] bu yogaatik atl astr ol () [2] kim ayu osar asanulamasun [3] aya{ma}sun () an n bu yogaatik [4] atli astr<-n> bitiy tegintimiz () [5] arlar-nng emi(n) ayu astr ol () [6] yogaatik atl astr bitig bu err () [7] kim yinteg bolsar yoruna ... [8] suvn burunta [ eviri [1] Bu Yogaataka adl astradr. Kim onu okursa, aalamasn, [2] vsn. Onun iin bu Yogaataka adl [3] astray yazdk. [4] Hastalklarn ilalarn bildiren astradr. [5] Yogaataka adl astra kitap budur. [6] Kim nezle olsa yonca ... [7] suyunu ... burnundan ... 4.2.2. U. 560 (5) [T II Y 19 (5)] [1] bu erser yogaatik atl() astr ol () [2] inik bitig bu err () yuz bir trlg [3] bitigler-de ti(r)lenmi, ulu trlg

40

[4] inik bu err () kim ayu osar tutsar [5] krklenglg kergek () [6] buda tiser burkan bolur ermitir () [7] bolurmu bolmaz t(e)ngri () [8] jie zhang da ba cun wei zi () eviri [1] Bu Yogasataka adl astradr. [2] Bu inik kitaptr. Yz bir trl [3] kitaptan seilmi byk [4] bir kitaptr. Kim okur ve (tleri) tutarsa, [5] gzelleir. 4.2.3. Birinci kitap 1. numaral kitaptan st kenarlarndan balanm, ift yz yazl 4,5 yaprak kalmtr. Kenarlar ok bozuktur ve artk kitabn orijinalinin, st ste geveke yerletirilmi tek, tek sayfalardan m, yoksa sonradan kopartlm olan ift sayfalardan m olutuunu belirlemek mmkn deildir. Bal kenar ve baz kk delikler dnda yapraklar olduka iyi korunmutur. Yaprak boyutu 20,2-21 x 29-30 cm dir. Satr says 14-18 arasnda deimektedir. Bu kitapta be farkl metin bir araya getirilmitir. Arat bu metinleri 137 satr olarak sralamstr. Bu metinlerden T II D 142, T II D 53 ve T II T'nin asllar kayptr. T II D 222 Berlin Staatsbibliothek'de Mz. 91'de T II D 142 ise Berlin limler Akademisi'nde U. 562de kaytldr. Ancak T II D 142'nin a yz faksimile olarak yaymlandndan iin, bugn elimizde resmi vardr. 4.2.3.1. T II D 142 [I] n yz [1] ... bu ot-nug edremi () bu art [ig]ke ada-a tegdk-te ourur art [ig-ke] [2] [tegdk-te e]kek sdi bilen birgl ynp edg bolur tal-tn nmi art[3] [-a] ...-tn nmi art-a isig z arn-ntn nmi art-a to [4] [bar]su-tn nmi art-a ig savar keser-lerin sz-lelim () ona tkisi ()

41

[5] aynturup [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] [13] [14] [15] [16]

kakula () talz yltz- snl. tiken yltz- ...engg bu ot-lar-n

suvn-ta usm sayu igl yaraur art terk ner amt bu orun-lar-ta nmi art-lar-a ig tkrg-si-n sz-lelim tnvar sar arr tau tama tkrg tonguz maya bu ot-lar-n teglep atp pant suv bilen igl au-s tklnp terk gedr [a]rt nmetin slsar z-l ekek sti bilen igl tavra n-[p] yaraur a barsu-tn nmi art-a an sar-tn nmi[ art-a ] ig keser-lerin sz-lelim ssup yltz- aa yltz- yrng z-m yltz- sinsim bu ot-lar-n ayndurup um sayu ig[l ] edg bolur amt bu orun-lar-ta art-lar-a tkrg-si-[n] sz-lelim. tbt usbat tarbi sang krkm arr z-l yin z-l ek b/ bu ot-lar-n tkrg atp yin suv bilen igl nmesken

iser ek sdi bilen i[gl] art terk ged[r edg] [17] [18] eviri [1] ... bu ilacn deeri: Bu (ila) yara hastalna tutulanlar kurtarr. Yara hastalna [2] tutulana eek st verilirse, (yaralar) dzelip iyi olur. Dalakta olan yaralardan, [3] ... olan yaralardan, midede ve karn iinde olan, [4] barsaklarda kan yaralara iyi gelen iilecek ilalardan sz edelim: Soyulmu dar tanesi, [5] kakle , talzkk, sinl... i, dikenli al kk ve Aglaia elaeagnoidea. Bu ilalar kaynatlp [6] suyu susadka iilir. yi gelir ve yara hzla iyileir. imdi bu [7] yerlerde olan yaralara iyi gelen iilen ilalardan sz edelim, tnvar [8] sar halile, tau, tama tkrg ve domuz dks. Bu ilalar eit miktarda (denkletirilip) [9] kartrlp, ball su ile iilirse zehir atlr ve (yara) hemen iyileir. [10] Yara iyilemez bzrse, (belirtilenler) kzl eek st ile iirildiinde, (yara) hzla [11] iyileir. Barsaklarda oluan, kan ve safradan olan yaralara iyi gelen [12] iilen ilalardan sz edelim. Sisup kk, halfa kk, beyaz [13] bolur oursa-tn nmi art-a yiil lisip kintin nmi[] art-a sar-tn nmi art-a ig keser-lerin s[z-]

42

zm kk ve susam. Bu ilalar kaynatlp, susadka iilir. [14] (yara) iyileir. imdi bu yerlerdeki yaralara iyi gelen ilalardan sz edelim. [15] tbt usbat, terbi sang, safran, kara halile, kzl inci ve kzl kei b/... [16] Bu ilalara tkrg katp, inci suyu ile iirilir. (yara) kmadan kei st ile iilirse, yara hzla [17] iyileir. Midede kan yaralara ve yel, balgam [18] ve safradan oluan yaralara iyi gelen ilalardan sz edelim. [II] Arka yz [19] [20] [21] [22] [23] [24] [25] [26] [27] [28] [29] [30] [31] [32] [33] [34] [35] eviri [19] sulan-kk, Abrus precatorius, kuru zm, yabani t/... [20] kk, Kakule. Bu ilalar kaynatlp iilirse, iyi olur [21] imdi bu yerlerdeki yaralarn ilalarndan sz edelim. [22] in al, usbat, et-erik iei, sar halile, Terminalia -lelim. sulan yltz - kni () uru z-m keyik t/ ... yltz-[] usalng bu ot-lar-n aynturup iser edg [bolur]. amt bu orun-lar-ta art-lar-ng tkrgsi[n] sz-leli[m]. imiti usba et erk u-a-s sar arr suksumur t[... bu ot-lar-n teglep atp igl () p edg bolur art nmesken iser ekek sdi bilen iz-n () terk ner bu alu art-lar-a otac ba-lar yaran krp bilge bilig[-le]rin ntrp inkelep yaran krp birz-n-ler () bu art-lar slsar yomu-a ekek sdi birz-n-ler () ner yin suv bilen dkrg birser yiig bolur ada bolmaz terk gedr edg bolur bu art-lar ... t np s ... u erip edg bolmasar isi[g] somasar srncan nara yrg uru z-m yig (e)ker mr bilen [su]vsu lp birgl yaraur edg bolur bu suvsu yomu-a yaraur [kie k]ntz iki dte z-l bura bilen iley tuul , ki kden ig alu ig-ler arasnta an-ta err ... .. . [se]kiz trlg isig ig bolulu tlta- avras/ ... .. iki trlg ...

43

citrina, kakle ve t,... [23] Bu ilalar eit miktarda katlp iilirse (yaralar) iyi olur. [24] Yara yaylmadan eek st ile iilirse; hemen geer. [25] Otac baklar btn bu yaralara, (dikkatlice) grp, [26] inceleyip, bilgilerini kullanp ila vermelidir. Bu yaralar [27] bztklerinde (yaralarn) her trlsne eek st verilirse iyileir. Eer inci [28] suyuyla mshil verirlerse, (yaralar) iyi olur, tehlike yaratmaz, hzla iyileir. [29] iyi olur. Bu yaralar tekrar oluur, iyi olmazsa, ate [30] dmezse, teke dikeni, nar, kuru beyaz zm, ince eker, bal [31] urup yaplr, verilir. Etkilidir, iyi olur. Bu urup (yaralarn) her trlsne etki eder. [32] Gece gndz, iki vakitte kzl burak ile hazr tutulur. [33] ki kaln barsak hastal btn hastalklar arasnda, kandan oluur [34] Sekiz trl ateli hastaln nedeni/[35] iki trl 4.2.3.2. T II D 53 [III] n yz [36] [37] [bi] bar atp iser ... [38] ardun bir sitir goro yangna aynap s[z-]p alp () [39] yiti bar pant atp iser () arn rlmek-ig kerilmek[40] -ig(.) yl tomlu tz-lg isigig iderr [41] kii udyu umasar avin lodur mana uru-i sdi u-s [42] kti aruri tz l soup lalap () yorut-a yourup () [43] aln-a yasar udyur bis ot[lu] urn av goro () [44] sinsim var suksumur adz [tz l soup] lalap () bir [45] bar urn- [a t]rt bar eker atp .... [bi]rer bar igl [46] isig iglig-ke yarasur srnan rni srncan mur [47] pitpidi b singir virang rnu ankabu kekre o [48] birer bar rni lp bir bar urn -a alt bar eker [49] atp birer bar icgl () uz-un isig-ke () turu igke () sekiz [50] trlg au-lu isig-ke yarasur eviri

44

[36]... [37] be bakr katp ierse... [38] bir sitir nanahan ve pirinci uslnce kaynatp, szlp alnr, [39] yedi bakr bal katlp ierse, karn ikinlii, karn gerilmesi, [40] yelden oluan atei giderir [41] Kii uyumak isterse, brtlen, Symplocos racemosa yemii, fil kula tohumu, sdi-iei [42] Saussurea lappa ve kara halile, eit miktarda ezip tlr, yourtla yorulup [43] alna srlrse, uyunur. Sr bezorar [44] susam, ivair, kakule, tarn eit miktarda ezilip tlp, bir [45] bakr toza drt bakr eker katp birer bakr iilir, [46] ateli hastaya iyi gelir. Teke dikeni tuzu: teke dikeni, biber [47] dariflfl, kuru zencefil, Andropogon muricatus, zrnk, eytantersi, kekre otu [48] birer bakr toz haline getirilir. Bir bakr ekere alt bakr eker [49] katp, birer bakr iilirse, uzun sren atee, mzmin hastala, sekiz [50] trl zehirli atee yararl olur. [IV] Arka yz [51] [kan]tikar Ivan () goro goro bar kantikar biik [52] singir ikirer bar aynap sz-p alp bir [53] bar pidpidi-ni rni lp sap iser eski isig[54] -ke yiil tz-lg l-ke () tn tas(?)-a y(a)raur [55] tnvar Ivan goro bar ayinadp sz-p alp [56] iki bar t[inva]r-ni rni lp s[ap ayn]durup iser () [57] arn dmez isig-lig -ke yaraur [58] btmul lvan goro bar biik singir iki bar [59] btmul bir bar () aynadp iki bar pant atp [60] iser yiil tomlu tz-lg isig-ke () arn yurlmek-ke [61] kerilmek-[ke] edg bolur yaraur karuun (??) iki bar kur [62] yangna aynadp sz-p alp bi bar eker adp [63] iser isig ider goro bar [ayn]adp [64] sz-p alp () eker pant ikirer bar [at]p [ise]r uz-un [65] [is]ig ider k dn isi[g] ... eviri

45

[51] kantikar karm: bezoar bakr, kantikar ve kuru [52] zencefil. ikier bakr kaynatlp, szlp alnr, bir [53] bakr dariflfl toz edilip, iine salr, iilir, gemeyen atee, [54] yelden oluan ishale, nefes darlna iyi gelir. [55] Tnvar karm: bakr bezoar kaynatlp, szp alnr, [56] iki bakr tnvar toz haline getirilir, iine salr [ve tekrar?] kaynatp iilirse [57] kabzlk yapan ateli hastala yararl olur. [58] Dariflfl kk karm. bezoar bakr, kuru zencefil.iki bakr [59] dariflfl kk bir bakr kaynatlp, iki bakr bal katlp [60] iilirse, yelden olan atee, karn [61] ikinliine iyi gelir, yarar. ki bakr karkuikun iki bakr bezoar [62]uslnce kaynatlp, szlp alnr, [iine] be bakr eker katlr ve [63] iilirse ate geer. bezoar bakr kaynatlp [64] szlp alnr, ikier bakr eker ve bal katlp, iilirse uzun sren [65] ate geer. Uzun sren ate... 4.2.3.3. T II T [V] n yz [66] ,i ... i rts ekek tz-i kipar t; [67] yudan suv bilen iz-n ngedr [68] [li]sip-ke olb-tn basar yiil lisip [69] batn od basar tek yalnguz lisi[p] [70] yiil sar a ona mini () bu[da mini] [71] /in iz-n ngedr sar an a [72] edg yanp suvn sp iz-n [73] /di edg-ti soup ingek ing-ke [74] [iz-]n begek kider pitpdi bi[i singir] [75] -li ya tz soup lalap edg bor bilen [76] [iz-]n begek kider anda kin ekek [77] [kide]r yana arr sanp [78] ud umstu-s bilen y/ ... [79] bir ba[r] tutsyab; ...

46

[80] yap ... -un [VI] Arka yz [80a] bilen yaz-[un]a/ ... sa ... p s 1...atp kk/... [tan]gta sayu iser ngedr yapra it z-mi ab[a] ... yanga yourop ya u; ... bken ngedr 4.2.3.4. T II D 222 [VII] n yz [81] bir ing ek sdi bir ing suv birle is[i][82] -te ayndurup suv suulsun sdi alz-un bi[rer] [83] bar arr-n pitpidi-ni ol sdke top [84] kn tangda sayu irser () tal ar sner [85] ula ar emi turma-n soup sp suvn alp () [86] knit ya- birle atp tamsar ar sner [87] ara ki ken olan siki birlen aynturup tamsar [88] sanp ar sner ara kji tau yumurda[89] -s () ubu birle aynturup tamz-sar sner [90] ula tunsar ek di tamsar alur [91] ardun arpa talan sa ya birle yasar () ar sner [92] ula tikileser uskada ()livang () aba u-a-s ypar tau [93] yumurdas birle tz lp alva(?)-a yourup.... [94] [ul] a-a uru ol () alur eviri

47

[81] Bir ing kei st bir ing su ile bir kapta [82] kaynatlr, suyu buharlap st kalnca birer [83] bakr kakle ve dariflfl ste dklr katlr, [84] gn boyunca sabahlar iilirse dalak arlar kaybolur. [85] Kulak arsna ila. Turp ezilir, suyu sklr, suyuna [86] susam ya katlp (kulaa) damlatlrsa ar geer [87] kara tts (Balsamodendrum mukul) ocuk idrar ile kaynatlp (kulaa) damlatlrsa [88] sancl ar geer. Kara tts (Balsamodendrum mukul), tavuk yumurtas [89] ve stbe ile birlikte kaynatlp (kulaa) damlatlrsa (ar) geer. [90] Kulak tkanrsa, kei safras (kulaa) damlatlrsa alr. [91] Nanahan ve arpa unu tereya ile birlikte srlrse ar geer [92] Kulak uuldarsa, uskada, karanfili, kabak iei misk ve tavuk [93] yumurtas eit miktarda alva ile yourup [94] kulaa konularsa, (kulak) alr Arka yz [VIII] [95] [u]la-ta yiring nser t/ .. [96] [ya]n tamsar kider yar tuz- knit ya- [97] isitip tamsar () ar sner yar tuz- ek siki bilen [98] tamsar yiring arr () ulag ar sner [99] mr buda mini ingek ya- bilen adp ula tegresinde [100] trtser () sar z-e-ki ar -a yiil tomlu tz-lg [101] ula ar-a yaraur satun suv yig eker [102] suv yrng mr ara mr suv turma suv isitip [103] tamz-sar sner taloy kpki yinke elgep () murut [104] suvn-ta sirke-ke adp () ula-a tamsar sner [105] snmeser suar am adz knit ya ek siki [106] oungar siki birlen aynturup tamsar sner [107] aba u-a-si ypar knit ya bilen ayndurup ula-

Burada karanfil baharat kastedilmekte.

48

[108] a tamsar z<de> bolm ula ar erser yme alur eviri [95] Kulaktan irin karsa, [96] ya damlatlrsa geer. Kaya tuzu ve susam ya [97] stlp damlatlrsa ar geer. Kaya tuzu, kei idrar [98] damlatlrsa iltihap temizlenir, kulak ars geer. [99] Meyan unu inek tereyana katlp kulak evresine [100] srlrse, safradan ve yelden oluan [101] kulak arsna yararl olur. Sarmsak suyu, ince eker [102] usaresi beyaz biber ve turp suyu stlp [103] damlatlrsa (ar) geer. Lleta (tozu) elenip, murud [104] suyu ve sirkeye katlp kulaa damlatlrsa (ar) geer. [105] Snmezse eker kam, tarn, susam ya, kei idrar, [106] ko idrar ile birlikte kaynatlp damlatlrsa (ar) geer [107] Kabak iei, misk, susam ya ile kaynatlp kulaa [108] damlatlrsa, ok eski de olsa, kulak ars geer (kulak) alr 4.2.3.5. T II D 142 (U.562) [IX] n yz [109] us[a-a] em an ussar z-l ntan ur tob[ul-] [110] -a yrng kesek birle birer bar urn lp tuturan [111] suvn-ta igl an sudsar () buda-n aynturup bir [112] str turm atp igl ur-n urn lp [113] tuturan suvn-ta iser () sar tlta-nta usma sner [114] karanadus u-a-a b singir pitpidi mr yd [115] tuz ara tuz birer bar urn lp tangda sa ya[116] -ta iser () usma sner isig-lig erser goro [117] [b]ar aynturup suvnga bi bar mr adp birgl [118] yigde talan uru z-m ikirer bar soup () nara suvn[119] -ta igl suv uz-sar a- od inmeser b [120] singir iki bar buda tbi birle soup () l

49

[121] suv-ta aynturup () bir l suv alp bor birle igl [122] karanudus uz-a-a keyik kentir u-a-s yrng keek () [123] b singir bat pitpidi b[i]l () bu ot-ta birer bar eviri [109] Kusmaya ila. (Hasta) Kan kusarsa, kzl sandal, Andropogon muricatus, topalak, [110] beyaz keek birer bakr birlikte toz halinde ezilir ve pirin [111] suyu ile iilir. Kan kusmas iin meyan unu kaynatlr, bir [112] stir turm katp iilir. Andropogon muricatus toz haline getirilip [113] pirin suyu ile iilirse, safradan Karkanadus kusmaya kuru zencefil, dariflfl, kaynaklanan kusma geer [114]

kara biber, kokan tuz [115] ve kara tuz birer bakr alnr, toz haline getirilir, sabah sa ya ile [116] iilirse kusma geer. Atelenilirse, bakr bezoar [117] kaynatlp suyuna be bakr bal katp verilir (iirilir) [118] ikier bakr dvlm hnnap (ve) kuru zm, toz haline getirilir nar suyu [119] ile iilir. Su kusan, a yutamayan (hastaya) kuru [120] zencefil iki bakr, meyan kk ezilir, birim [121] suda kaynatlp, bunun bir birimi arap ile iilir [122]Karkanuduz kusmasna: yabani kenevir iei, beyaz keek [123] kuru zencefil, Cissampelos pareira, dariflfl ve Aegle marmelos birer bakr alnr [X] Arka yz [124] soup ayndurup ata igl [125] karanadus usma-a teve taban tbi b singir () [126] yipkin u-a tbi bil sikliksi () z-l ntan vada [127] bitmul birer bar urn lp birer bar isig suv-ta [128] iser () oursa kider mr pitpidi bisi singir [129] [y]d tuz ara tuz birer bar urn lp tangda sa [130] ya-ta iser () karandus usa sner yigde talan () pitpidi [131] ikirer bar () tuturan suvn-ta igl [132] an usma-a < -a em >() nekdi ylan iki bar () mr-a yourup () li lp [133] sorsar an tdulur buda bir str () aynturup bi bar mr

50

[134] atp iser () an usma sner an sudma-a em () yrng uru [135] z-m () ingek ya- ek sdi bilen aynadp iser sner yrng [136] ke-ek eker bilen urn lp () bor suv-nda sodp iser () an [137] usma [sn]er an u [s]ar yrng ntan () kyk turpa bilen eviri [124] Ezilip kaynatlp kere iilir [125] Karkanudus kusmasna: deve taban kk, kuru zencefil, [126] meneke ieinin kk, Aegle marmelos, sikliksi, kzl sandal, [127] dariflfl kk ve biber birer bakr toz haline getirilir scak suya kartrp [128] iilirse kokursak geer. Biber, dariflfl, kuru zencefil, [129] kokan tuz ve kara tuz birer bakr, toz haline getirilir ve sabah tereya [130] ile iilirse karanadus kusmas geer. Hnnap sakz ve dariflfl [131] ikier bakr pirin suyunda iilirse [132] kan kusmaya (iyi gelir). ki bakr nekdi ylan bal ile yorulup li haline getirilir [133] (ve bununla) gargara yaplrsa kan durur. Bir str. meyan kaynatlr ve bakr bal [134] katp iilirse kan kusmas geer. Kan tkrmeye ila: beyaz kuru [135] zm ve inek tereya kei st ile kaynatlp iilirse geer. Beyaz [136] kesek ile eker toz haline getirilip, rada soutulup, iilirse kan [137] kusmas geer. Kan kusarsa beyaz sandal kyk turpak ile ... 4.2.4. kinci kitap Heilkunde IInin ikinci kitabnda btnl bozulmam yapraklarn bykl 15,6 x22 cm.dir. Satr says her sayfada 5 ile16 arasnda deimektedir. Bu metin daha eski tarihli ince bir eserin arka yzne yazlmtr. Yaz gzel olmayp, batan savma kaleme alnmtr. Kitabn aslnn eldeki rnekten daha geni kapsaml olduu tahmin edilmektedir. Serbest olanlar dnda (bunlardan ikisinin btn ve nn yars korunmutur), on sayfa ayn ciltte balanmtr. Bunlardan iki sayfas reetelere, iki sayfas en yaygn ilalarn sralanmasna ve iki sayfas kitabn "tanmlanmasna ayrlmtr. Kalan yapraklar tbbi ierikli deildir. Tbbi ierikli metinler dokuz adettir. Bunlar T II Y l4- f ; T II Y 19 (11); T II Y l9 (12); T II D 85; T II D 85; T II Y l4 ve 18; T II D 85; T II Y 19 (9); T II Y l9 (10) iaretli metinlerdir. Toplam satr says seksen birdir. Metinlerin tamam Berlin Brandenburg Bilimler Akademisi'nde korunmaktadr. Heilkunde II 'de birinci ve ikinci kitaplarda aklanan metinlerin baka dilde karl bulunamamtr.

51

4.2.4.1. T II Y 14 (Nr.2) [1] [1] an ttu em [2] batatu birle tegsim lp burun tinte [3] urz-un () ne trlg burun igi erser yme edg bolur [4] [ad]z () ypar krkm lvang av kr burun-da [5] []rg ot bu err kimning burun-da [6] an nser mr ya[nga?] z-e trtgil kz z-e [7] saz-un aln z-e yaz-un an aai [8] kimning yingteg bolsar () yoruna soz-un () suvn [9] [s]z-p ol suvu burun iinte tamz-un () edg bolur [10] kimning burun-ta an nser tdu umasar () [11] soun sirke-[te] urz-un (-) iki burun tinte tz-un () [12] edg bolai kimning sar igleser aci nara () aba [13] bodu suv anu yumara yig bz bilen bolz-un [14]... . bodu all () burun [ting]e . .tamiz-un () ol bodu [15] .... bz bilen alnta .... [t]bn yatz-un () edgti [16] yigsiz bolai eviri [1] Kan durdurmaya ila [2] Pamuk tampon eklinde birlikte drlp burun iine [3] itilir, ne trl burun hastal varsa iyi olur. [4] Tarn, misk, safran, karanfil, sr bezoar buruna [5] zg ilalardr. Kimin burnunda [6] kanama olursa; bal yanaklara srlr, gze [7] yaylr, alna srlr bylece kanama durur. [8] Kim nezle olursa, yonca ezilir suyu [9] szlp burun iine damlatlr. Iyileir.

52

[10] Kimin burnu kanarsa ve durdurulamazsa [11] soan sirkeye konulur iki burun deliine sokulur [12] (bylece) iyi olur. Kimin safras hastalanrsa, ac nar, kabak [13] indigo suyu [14].. [15].. [16].. 4.2.4.2. T II Y 19 (11) [II] [17] kimning burun-ta an nser nara as soup [18] elgep burunta rz-n () ai tai yuma [19] tuz bz-de yrgep alnta baz-un () an aai [20] kim yingteg bolsar ptpdi ya(l) au tuz mr bilen [21] burun-ta usik lz-un edg bo(l) ai kim-ning [22] burun-ta an nser ol an a(l)p saa [23] aur-z-un soz-un () burunta rz-n () isig [24] an bilen yme atz-un () alnta yme trtz-n () [25] edg bolai kimning ti ar bolsar [26] keketrn (?) kyrz-n () klin alz-un () [27] ypar ra tuz bilen az-nta tutz-un () an [28] kep ti arm erser edg bolai eviri [17] Kimin burnu kanarsa, nar kabuunu dvp [18] elekten geirir ve burnuna koysun, (kanama) durur. Yumuak [19] tuzu keten beze sarp alnna balasn, (kanama) durur. [20] Kim nezle olursa, dariflfl, yalamalk tuzu bal ile [21] burnunda usik etsin, iyileir. Kimin [22] burnu kanarsa, o kan alp sata [23] kavursun, burnuna srsn, scak [24] kan ile de kartrsn, alnna da srsn, [25] iyileir. Kimin dii arrsa, [26] keketrn kavursun, kln alsn, [27] misk ve tuz ile aznda tutsun, kan [28] zoruyla olan di ars iyileir. 4.2.4.3. T II Y 19 (12) [III]

53

[29] kimning n btser kgz tunsar keketrn () [30] mr bilen li atp tang-ta sayu iz-n () [31] edg bolai kimning ti urt yiser () ekir [32] ti tinte urz-un () edg bolai kimning [33] ti arsar eker adr ypar bilen atz-un [34] ti -te urz-un () edg bolai kimning ti [35] arsar ar sgt asp kyrp klin [36] alz-un mr bilen atp ti-ke urz-un () edg bolai eviri [29] Kim sesini kaybederse ve gs tkanrsa keketrn [30] ve bal li ile kartrp sabahlar isin, [31] iyileir. Kimin dii rrse, eiri [32] diin stne koyarsa iyileir. Kimin [33] dii arrsa, eker, amonyak ve misk [34] diine koymal iyi olur. Kimin dii [35] arrsa Kari aac kabuun yakp kln [36] bal ile kartrp diine koyarsa iyileir 4.2.4.4. T II D 85 [IV] [37] bilen tangta s[ayu] ... [38] sekiz on trl[g]... [39] kimning kz-de et... [40] mayai alp klike[te] ... [41] u . . i sti bilen... [42] edg bolai ki[mning] ... [43] miisi oin [ti] ... [44] baz-un () ba a[r]... [45] ba taz bolsar es/ ... [46] knit ya bi[len]

54

4.2.4.5. T II D 85. [V] [47] kimning banta... [48] as buda tbi ... [49] soz-un () art-a... [50] kimning ba ar[]... [51] mr iki bar p[tpdi bar ] [52] /kipup trt b[ar...bi bar ] [53] adz alt bar... [54] alu ba ar[] ... [55] bata skti... 4.2.4.6. T II Y 14 und Y 18. [VI] [56] [a]lnz-un ya alz-un () ot auru auru [57] ... /rz-un () bu otlar kimez-n bii bii bulaz-un () [58] bu ot ki () ayu kii a arnta tm [59] [t]ebrey (?) kz-i neng krmez erser az-u burn [60] tunm erser [az-u] adn adn kz ar ... . [61] erser kz-i imi erser kz-inte .... [62] z-l et nser bu otu iz-n [63] anu au iz-n trtn kn [64] az iki au [i]z-n z-l ek sti [65] bilen i[z-n] .... uri olanl av sti eviri [56] ..kaybolsun, ya kalsn. Ate (?) ar ar [57] yansn, ilalar yanmadan hzlca kartrlr [57] Bu ilacn gc: yedii karnnda tkal kalan (?) [58] guruldayan

55

(?), gzleri grmeyen, burnu [60] tkanm, gzleri aryan [61] gz imi, gznde [62] kzl et km olan, bu ilac isin [63] Balangta kak, drdnc gn [64] Daha azn, iki kak isin. Kzl kei st [65] le isin olu olan anne st 4.2.4.7. T II D 85. [VII] [66] bolsar [67] ti it z-mi [68] alp edgti kesip soup [69] bilen ana aynturm [70] alz-un bii [singi]r [71] .knit yai sngar str [72] str mr sngar str kiruki [73] str ptptdi sngar s[i]tr [74] [s]tr aruda sngar str suti [75] [s]tr amkir bara birger soup [76] aynturz-un suvi sti 4.2.4.8. T II Y 19. [VIII] [77] sksmir () adz () enetkek artun () [78] untuz airi () keviren (?) yaz-ut () [79] artz () b singir () artun () [80] ptpdi () singir () bir aya ingek ya () [81] bir aya bu singir ya ol [IX] [82] yrng ntan () ta asi () kuti () [83] amsun () z-aunc () tobula () ygrmi

56

[84] arri () r kinguun () btmul () arvuud () [85] bir tutum kr b () yrng iki[86] sak 4.2.5. nc kitap Heilkunde IIde nc kitabnda verilen metinlerin orijinali bir veya birden fazla geni kapsaml kitap rulosundan oluan nemli bir el yazmasna ait olduu tahmin edilmektedir. Rulonun kad sar ve salamdr; ancak son paralar (150 satrdan itibaren) ate ve nemden zarar grmtr. . Arka yzde ince bir metin vardr. 2 numaral kitapta olduu gibi, sonradan Uygurlar tarafndan yaz malzemesi olarak kullanlm olmaldr. yi korunmu bir yerinde rulonun genilii 27 cm.dir. Yaz temiz, kursiv bir biimdedir. Noktalama esnasnda, r, a, n, c ve z; q ve y arasndaki, sadece bir nokta ile noktalama eklindeki karklklar, hari tutulmamaldr. Ard ardna sralama srasnda her bir ila bir nokta ile ayrlmtr. Daha byk blmler ve reeteler byk yuvarlak noktalarla belirlenmitir. Yaz boyutu ve satr aralklar her zaman eit deildir. numaral kitapta on bir para metin bulunmaktadr. Bunlarn katalog numaralar: T II Y 59 (U. 9222); T II Y 46 (Ch./U. 6803); T II Y 66 (U. 561); THY 27. (U. 9218); T II D 296 (U. 563); [isimsiz] (Ch./U. 7193); T II. Numarasz (Mz. 696); T II Y 27 Y 17 Y 18 (U. 9219); T II Y 18 (U. 9220); (T II 2) (Mz. 40); T II Y 17 = U. 9221; T II. Numarasz (U. 9223) eklindedir. 4.2.5.1. T II Y 27 [1] [1] .. suv irmi k(e)rek () tripal ainturm suv [2] [ir]mi k(e)rek () prameh-a y(a)raur birk prameh keser [3] anam k(e)rek () anap avmuti nmeser () yiring bolm [4] erser () yiti biligin yarm k(e)rek () birk yaral ors(a)r () [5] anta ya urm k(e)rek knt yarlz-un yarlmta [6] kin ba otn emlemi k(e)rek art yup ya urm [7] k(e)rek () yiringi ba arsar () z-e ot sam k(e)rek () et

57

[8] rglg tkedi prameh ig-ning adyay () bir y(i)g(i)rmin [9] ba prameh ornta an rtta ygrr () [10] yuma ig bolur ta anda sekiz ygrmi trlg rmen [11] art-lar bolur an bulanm ornga () anng emt [12] b(e)lgsin emin sz-lelim bu rmen art ig ki [13] btr ilki az-unta yvla ln-a tryr tmeser bu [14] az-unta k yvla ay() ln lur yaramaz a suv [15] yir ier rt et an tat bulanur () alu tatu-lar [16] bulanur sekiz ygrmi trlg rmen ig tryr emti [17] birer atn mengiz-in sz-lelim bir udmbr atl rmen [18] art ol () mengiz-i anta bolur krt-teki ar teg ikinti [19] eri atl () rts urol () ar yp yrng mengiz-i ol [20] n kakani atl mengiz-i yibn ol az- ara enetkek [21] buran-teg buanlar kaka tau tip tirler trtn [22] rm[an] atl ol () mengiz-i anta bolur yanga ousi teg biin [23] pun-trik atl ol () mengiz-i linksa yapra teg bolur altn [24].mria igma atl ol () mengiz-i sun tili teg bolur (boluk) eviri [1] [1] su iirmeli. Mirobalanlar ile kaynatlm su [2] iirilmeli. drar bozukluuna yararl olur. Eer idrar bozukluu ilerlerse [3] kan almal. Kan alnmasna ramen idrar yapamaz ve irinlenirse [4] keskin bir bakla yarlmal. [Hasta] yardrmaktan korkarsa [5] kendiliinden yarlsn diye zerine merhem koymal. Yarldktan sonra [6] yara merhemi ile tedavi etmeli. (Yaray) temizce ykayp merhem [7] srmeli. Yara ve irin temizlenince, zerine ila samal. Et gelisin diye [8] idrar hastalklarnn sonu 11. [9] ba (cilt).

58

drar bozukluu olunca kan cilde yrr [11] yumak (dm) hastal oluur. Kann kirlenmesi ile on sekiz trl rmen yaras kar. imdi [12] bulgulardan ve ilalardan sz edelim. Bu rmen yaras hastalklarnn ou [13] nceki varolulardaki kt amellerden olur yada imdiki [14] hayatnda bir ok kt amel yapp uygunsuz eyler yiyip [15] imekten olur. Deri, et, kan ve yemekler karr ve btn hltlar [16] kirlenir. On sekiz trl rmen hastal oluur. imdi [17] bunlarn isimlerinden ve grnmlerinden sz edelim. lki udumbara adl rmen [18] yaras olup grnm krtdeki ara benzer. kincisi [19] asri adldr, derisi kuru olup grnts beyazdr. [20] ncsnn ad kakani dir Grnm krmz olup, az karadr. Hint [21] Abrus precatorius gibi olan buanlar kaka tau tiptirler. Drdncs [22] arman adnda olup, fil derisi gibidir. Beincisi [23] pudarika adndadr, grnm lotus yapra gibidir. Altncs [24] mria igma adndadr, grnm geyik diline benzer. 4.2.5.2. T II Y 27 Y 17 Y 18 [II] [25] .. [26] ig emi () bir otuz ba emti bor-dun turm ig-ning emin s[z-] [27] -lelim () alt utmat apsmar yil kngl-g sap udur gsz lur [anu-] [28] -layu yme bor kiike or lur bor k iser kii k trl[g] [29] ig tryr z-de bata iki eyeg-de sn sngkte bar[a] [30] ig tryr urma ytl suvsal bolur () arn et'z-i rte[nr] [31] triter sar bolur bu bor ig sar-a bilmi k(e)rek z ... [32] yvla bolur aa kngl bolmaz () usar () kirpiki adtp turur [33] bu bor igin lispke bolur to bulanmis erser bor i[g]i-ni[ng] [34] to-nung b(e)lgsi bolur emti emin sz-lelim ra tuz soup [bor] [35] birle irmi k(e)rek () bu bir em mr () p(i)tp(i)di () s(i)ngebir isig suv [36] bile irmi k(e)rek () ikinti em bora iglemi-ning sirke birle

59

[37] (a)ra tuz irmi k(e)rek bir em mr () z-um uru vsada bu otlar [38] bara tz bor birle irmi k(e)rek () bor ornta yil ig bulanm [39] erser ngedr ubaan () nara () snan () vsada uru yalau tuz b[u] [40] otlar bara tz knit yanga barlap bor birle irser () bor iip [41] yil ig tabram erser ngedr matu lung suva ergrp iser () [42] bu bir em nara uru suva ergrp sp irser () bu ikinti [43] em yal() a yitrmi k(e)rek tadus()z isig a yitrmi k(e)rek tu/ ... [44] -lu krtteki keyikler eti z-e alma yit[rmi k(e)rek] ... [45] lm kiike bor ornta sar ig tabram[ erser]... [46] birle atp irmi k(e)rek () bir em mr suva a[tp irmi k(e)rek ikinti] [47] em sg otlar a(y)nturup () somta ker iinge [atp irmi] [48] k(e)rek () n em bura z-e ama bur[up yitrmi k(e)rek ].. . [49] uru dana uru b singir kpra su/ ... [50] burm k(e)rek tomlmta (e)ker z-e sap ... [51] sgln eti ama lp yiser () bor ornta ... [52] bor iip lisp ornta ig trser a[nu] a ... [53] ... bir tun bir-k edg bolmasar () et-z-i kl[g] ... [54] . ks[z erse]r birmeg ol mr p()[tp()d] ... [55] .[aynt]urup suvnga teke t/ ... [56] ..krtteki u, ... [57] ..edg otlar bile . .. (boluk) eviri [II]

60

[25] [26] Hastalna ila. Yirmi bir(inci) ba (cilt). imdi arap nedeniyle olan hastalklardan sz [27] edelim. Delilik, tutark (sar) ve yel (etkeninin) gnln datp, kudurtup, aklsz brakt gibi [28] arap da kiiye zarar verir. ok arap ien kiide, ok trl [29] hastalk geliir. Vcutta, bata, iki yanda ve tm kemiklerde [30] hastalklar oluur. Tkanma, ksrk ve ime arzusu ortaya kar. Karn ve beden atelenir ve [31] yanar, sarlk ortaya kar. Bu arap hastal safradan oluur. Vcut [32] kt olur, aa (yemee) heves olmaz, kusar. Kirpiklerini kapatp durur. [33] Bu arap hastal balgamdan olur. hlt zarar grrse arap hastalnn ve [34] esas hltn bulgular ortaya kar. imdi ilalardan sz edelim. Kara tuz paralanarak arap ile [35] birlikte iirilmelidir. Bu birinci ilatr. Biber, dariflfl ve zencefil scak su [36] ile iirilmelidir; ikinci ila. araptan hastalanana, sirke ile birlikte [37] kara tuz iirilmesi gerekir. Bu bir[inci] ila. Karabiber, Ocimum gratissimum tohumu, Trachyspermum ammi bu otlar [38] ayn oranda arap ile iirilmesi gerek araptan kaynaklanan yel hastal [39] iyileir. Hnnap, nar, tekedikeni, Trachyspermum ammi tohumu, yalamalk tuz. [40] Bu ilalar eit oranda ezilir ve susam yanda zlp arap ile iirilirse, arap ime nedeniyle [41] artm olan yel hastal iyileir. Aa kavunu suda eritilip iilirse [42] bu birinci ilatr. Nar taneleri sklp suda eritilip iirilirse bu ikinci [43] ilatr. (Hastaya) yal a yedirmeli, scak tadusz a yedirmeli. [44] Krtdeki yabani hayvan etinden kalma yedirmeli. [45] yapm kiiye arap nedeniyle olan hastalk artarsa [46] katp iirilmeli. Bu birinci ilatr. Suya katlp iirilmeli. (Bu) ikinci [47] ilatr. Tatl otlar kaynatlp, souyunca iine eker katp [48] iirilir. (Bu) nc ila. Burak ayma kaynatlp (yedirilir) [49] ..tohumu, nar tohumu, kuru zencefil, ahududu, su [50] piirilir, souyunca zerine eker salr. [51] Sln etinden ayma yaplp yenirse, araptan olan(hastalk iyileir). [52] araptan kaynaklanan balgam hastal oluursa [53] bir tn bir k iyi olmazsa, vcudu gl [54] (vcudu) gszse verilmemeli. Karabiber, dariflfl [55] kaynatlp, suyuna teke[56] krtteki ku [57] yi ilalar ile 4.2.5.3. T II Y 18 [III] [58]

61

[59] [60] bir tadu ... [61] et'z-i alu imi ... [62] nser (?) aru erser () bu , .... [63] lispke erser () k(e)nt k(e)nt otn tegrmi [k(e)rek ..yang-] [64] -na a(y)nturup irmi k(e)rek () suyum k(e)r[ek] ... [65] suvn anms k(e)rek bi isig... [66] [y]il sar lip anulau emlemi k(e)rek () i . .. [67] arr () b singir yona tbi bu [otlar] ... [68] birle atp irser () bu bir em vrang... [69] b singir yona tbi () bu otlar... [70] birle irser ikinti em vrang () yur[ng yiksek] [71] singir () yvlu () tivadar mr () bu otlar... [72] n em trika tuk () yvlu () y/ ... /sar bara . [73] irser -a yraur kakrua (?) () yvlu trika [tuk]... [74] soup timi/ . . [o]t birle ud siki birle ... [75] sti[bi]rle ainturup ... [76] em b[ singir] ... (Boluk) eviri [III] [58] [59] [60] [61] Btn vcudu imi [62] geliirse, arr, bu [63] ..balgamdan ise, ilac her birinden tekrar tekrar kullanmak gerekir [64] nca, kaynatp iirilmelidir. Suyum [65] Suyu anms Be scak [66] Yel, safra ve balgam bu ekilde tedavi edilmeli. i [67] Kara halile, kuru zencefil, yonca kk. Bu ilalar[68] bir araya katlp iirilir. Bu birinci ilatr. Andropogon muricatus [69] kuru zencefil , yonca kk, bu ilalar [70] birlikte iilir.

62

(Bu) ikinci ila. Andropogon muricatus, yonca kk, kuru [71] zencefil, Avicennia marina , Himalaya sediri ve karabiber. Bu ilalar [72] (Bu) nc ila. trika tuk, Avicennia marina beraberce [73] iirilirse ilik iyi olur. Kakruka, Avicennia marina , trika tuk[74] ezilip ila kz sidii ile birlikte [75] st ile bir arada kaynatlp [76] ila. Kuru zencefil, 4.2.5.4. (T II 2) [IV] [77].busm/ ... [78] ..ainturup ... [79] .,a tz .. . [80] ..[sar]-a i bolsar lispke ... [81] ..artu yil sar bolsar bir ikinti-de to/ ... [82] bu i ig emleser bolmaz i em ig emi tb/ ... [83] ...[e]min sz-lelim () lip ya birle atlsar bou bolur () b[ou] [84] .... bolsar otasar bolmaz gmek teg bouz-ta t[rlg [85] erser yme emleser bolmaz yiring aa toml yirdeki [86] .....[y]irde turm suv imi bou erser () ol yme ... [87] b[olsar ya urm k(e)rek () ttemi k(e)re[k] .. . [88] emi neteg erser anta o emlemi k(e)r[ek] ... [89] ig bolur bou-ta bir yilke ya ... [90] ig k[r]r (a)ra bou bolur () az-tat, . . [91] uriur bu bou yilke ol ikinti ket/ . .. [92] tryr yuma yal() bolur n ... [93] bolur ol bou otasar bol[maz] .. . [94] ig s[z]-lelim () k(a)ntama[l ... (Boluk) eviri

63

[IV] [77] [78] kaynatlr[79] [80] ilik safrada olmusa (veya) balgamdan [81] daha ok yel ve safra olursa, biri ikincisi [82] bu ilik tedavi olmaz. iliklere kar ilalar [83] lalar(n)dan szedelim. Balgam ya ile karrsa guatr olur. Guatr [84] olursa, tedavi olmaz boazda k gmek gibi [85] olursa,yine tedavi olmaz. Souk irin akan yerdeki [86] yerdeki, beklemi su iende (oluan) guatr da (tedavi) olmaz [87] olursa merhem srmeli ve tatam... [88] ilacnn yapt gibi tedavi edilmeli... [89] [90] ... hastaln grr Kara guatr olur azda [91] kurur. Bu guatr yelden olur ikinci [92] trer. Yumuak ve yal olur nc... [93] olur. O guatr iyi olmaz.,,, [94] hastalndan sz edelim 4.2.5.5. T II Y 46. [V] [95] p(i)tp(i)di b[ sin]g[ir] ... [96] bu otlar-a btr soup el[gep] ... [97] skmek-ig sntrr skmek ... [98] ot ksz erser tukin td... [99] vrnt () bara lotur bat ... [100] mrasti tripal bu ikinti td [ot].. . [101] b[a]d bu n td ot v/ ... [102] z-l kntir eeki katpani bu t[rtn td ot bu trt] [103] trlg td otlara ngi ngi ... [104] birle irser skmekig tdar ... [105] skmekig tdar lotur ulat ... [106] -up irser ki ulu ol skm[ek] ... [107] birle irmi k(e)rek skmekig [tdar] ... [108] suva ainturup irmi k(e)rek [109] ot ovaal soup sgln eti

64

[110] isi az-in titigin yapm krge[k] . . [111] mr birle atp irmi k(e)rek () s/ ... [112] ua tbi b singir ardun ... [113] ai(n)turup irser sary-a skmek. [114] tat nara tat ksai ainturmi ... [115] tdar ktpl yrng yiksek ... [116] b si[ngir]. . (Boluk) eviri [V] [95] Dariflfl, kuru zencefil [96] bu ilalar tamamen ezilip elekten geirilir [97] ishal hastaln durdurur. shal [98] ila gszse, pirinten (elde edilen) ishal durdurucu eklenir. [99] Vrnt, Symplocos racemosa, Cissampelos pareira [100] Syzygium cumini ve Mirobalanlar . Bu ikinci (ishal durdurucu) ilatr [101] Cissampelos pareira bu nc ilatr. [102] Kzl kendir iei ve katpani, Bu drdnc (ishal durdurucu) ilatr. [103] Deiik ishal durdurucu ilalar birer birer [104] bir arada iilirse ishali durdurur. [105] shal iyi olur. Symplocos racemosa ve yansra [106] ... iilirse ok gl etki yapar. shal [107] birlikte iirilmeli. shal durur. [108] Suyla kaynatp iirilmeli [109] Ot ovyayal ezilip sln eti [110] Kabn az kil ile kapatlr. [111] bala katp iirilmelidir. [112] iei kk, kuru zencefil, nanahan [113] kaynatlp iilirse, safradan kaynaklanan ishal [114] tat, nar tat ve ksai kaynatlp [115] geer. Myrica sapida, Acconitum heterophyllum [116] kuru zencefil 4.2.5.6. T II Y 66 [VI] [117] [118] [bu ikinti e]m saba [adz-]... bu n em mantal bi/ . ..

[119] .... [lo]tr nilutpal b singir bu trtn em bat ...

65

[120] tolm b singir mrasti ktpl bu biin em bil ... [121] yivlu () sr pua () adz issiz vada bu altn em tat/ ... [122] yrng yiksek () b singir saba adz- enk... [123] .. . z-ira bu yitin em ktpl buda br lotr [saba] [124] [a]dz- () bu sekiz-in em arr uru tat kapup . [125] bara lotur bu touz-un em saba adz- nk... [126] yivlu bat bitmul b singir bu onun em bu on em[127] -ning otn ngi ngi soup elgep () mr () tuturan suvi birle [128] tomltp irser () an sar-a skmek erser sner sar-a . .. [129] skser ta z-e sar bulyaulu a suv yiser iser () [130] sar bulayur al sker anta trkin an sar-nng otn [131] emlemi k(e)rek ek sti birle as suv birmi k(e)rek () anuv(a)zan [132] lm k(e)rek payas arip () bara lotr (e)k(e)r buda mr ek [133] sti birle tomltp irmi k(e)rek an skme(k)ke s(a)laka [134] ptr () mlu bikl amra arun () tin bu otlar yalngu yalngu ek [135] sti () mr birle irser an skme(k)ke yraur bara lotr () [136] buda () yrken ker nilutpal () bu bir em () sdavari yrken () [137] yigde saz- () ptmakir () bu ikinti em kuti ni(l)utpl yigde [138] saz- buda () bara (l)otr () bu n em bu trlg [139] emdeki otlar ngi ngi eck stinge ainturup mr birle [140] irser an-a skmekig tdar ntan () piriangu soup [141] elgep () mr () tuturan suv birle irser an skmekke [142] yraur nk uru soup elgep mr pant birle yamur [143] suvnga bulap i()rser an-a skmekke yraur [144] nilutpal buda () sang () ker yang sam st birle i()rser () [145] an-a skmekke yraur ant arsz-l at skser (>)

66

[146] temeser ydang an () temeser ydang ar(s)z () munta beg krser [147] anu trkin ana tidmi k(e)rek () basa arsz skmekig tdm [148] k(e)rek an tdsar arsz- knt tatu-sna bolsar () angar(?) tripal [149] ek sti ir () tkedi muna em eviri [VI] [117] [bu ikinci] ila . Holarrhena antidysenterica kk...[118] bu nc ila. Nymphaea lotus meyvesi, sandal aac [119] Symplocos racemosa, Nymphaea stellata , kuru zencefil. Bu drdnc ilatr. Stephania hernandofolia... [120] Alhagi maurorum, kuru zencefil, Syzygium cumini , Myrica sapida, bu beinci ila, Aegle marmelos ...[121] Avicennia marina , ferfelek(Areca catechu), tarn, deve dikeni, hint inciri. Bu altnc ilatr, Woodfordia floribunda [122] Acconitum heterophyllum () kuru zencefil, Holarrhena antidysenterica, zerdeal... [123] ... ve anason, bu yedinci ila, Myrica sapida, meyan, Symplocos racemosa, [124] Holarrhena antidysenterica. bu sekizinci ilatr. Kara halile tohumu, Woodfordia floribunda iei [125] Symplocos racemosa, bu dokuzuncu ilatr. Holarrhena antidysenterica, zerdeal... [126] Avicennia marina , Stephania hernandofolia, dariflfl kk, kuru zencefil. bu onuncu ila. Bu on ilacn [127] her biri teker teker ezilip, elekten geririlip, bal, pirin suyu ile birlikte [128] soutup iirilirse, kandan, safradan oluan ishal durur. Safradan olan ... [129] ishal safray bozan gda ve iecekleri yeyip ierek [130] Safray bozmu olanlar ve al skerler. Kan ve safrann ilalar ile derhal [131] tedavi edilmelidir. Gda ve iecekler kei st ile birlikte verilmelidir. anuv(a)zan [132] yaplmaldr. payas, arp, Symplocos racemosa, eker, meyan ve bal, kei [133] st ile birlikte soutulup iirilmelidir. Kanl ishale, s(a)laka [134] ptr () mlu, Buchanania lanzan , Magnifera indica, Terminalia arjuna () tin, bu otlar tek tek kei [135] st ve bal ile birlikte iirilir. Kanl ishale iyi gelir. Symplocos racemosa [136] meyan, Mimosa pudica, eker, lotus iei. Bu birinci ilatr. Asparagus racemosus, Mimosa pudica [137] Ku idesi reinesi, ptmakir. Bu ikinci ila. Saussurea auriculata, lotus iei, ku idesi [138] sakz, meyan, Symplocos racemosa. Bu nc ila. Bu trl [139] ilataki otlar tek tek kei stne katlp, bal ile [140] iirilir, bylece kandan kaynaklanan ishal durur,

67

Sandal aac ve Aglaia Roxburghiana ezilir. [141] elekten geirilir () bal () ve pirin suyu ile iilirilirse, kanl ishale [142] iyi gelir, zerdeal tohumu ezilip elenip, bal ile yamur [143] suyuna kartrlp iirilirse, kanl ishale iyi gelir. [144] Nymphaea stellata , meyan, sang ve eker yeni salm st ile iirilirse, [145] kanl ishale iyi gelir. Kanla kark kirli dk kyorsa [146] ya ydang kan ya da ydang dk gibi birey karyorsa [147] nce hzla kann sonra kirli ishalin durdurulmas [148] gerekir. Kan durdurulunca ve dk tabii halini alnca, mirobalanlar ile verilir [149] ve kei st iilir. Bunca ilacn sonu 4.2.5.7. T II numarasz [VII] [150] [151] ..ol yltz [152] ..sar ntan nglg [153] .bilmi [154] ota kimi teg [155] .bolsarbu art sar-a [156] .yabrlp tursar () yal [157] ..bu art lispke [158] [yi]l sar lisp [159] emleg ermez ot em yratm k(e)rek () [160] .ada ig bolsar () bara emlemi k(e)rek () [161] .artu [162] ..[em]lemi k(e)rek () an [163] erser bm mm [164] ./sar soru urm k(e)rek () a abasn ya [165] ./tu z-e idmi k(e)rek () lisp klg [166] ..k(e)rek () sar klg erser () sktg

68

[167] art igke bi biekin emlemi [168] birk art btp /r [169] urm k(e)rek at erser

[170] .z-e au trtmi [171] .timin trtmi [172] ../u rglgart arm [173] ............. ptul tripal p ... umat () kur () kntakari vaz-ak kran [174] ..bara tz ingek yanga aynturup ... irser [175] ..bu ya vz-r atl ol ira tktuk [176] .batarm [to]bula () tarlm () buda iki sanp [177] . triman ntan goro ptpdi () artu uru [177] kanat visalnk uru tobu(l) a vaz-ak [178] /ban tbi /ul erugd tast yrng yiksek [180] yvlu ..usban sdava[ri][bu] otlar [181] ..bu ot/ erser trt l .... [182] ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,..k ..birle atip .... [183] ya alz-un () rnaya tikt/ ... [184] ..erser edg / ... (Boluk) 4.2.5.8. T II D 296. [VIII] [186] ................. /tlar k bolur . . [187] ./z-te yadlur tritmez [188] i/ anta ol udu ... rt [189] .ol eligde ada -da [190] ..art emleser bolmaz

69

[191] ../lur emt otaulu [192] .sz-lelim bir [193] ./lg aru [194].. enetkek bgni si/... [195] ./ta alu yirde [196] .. .uva yuma-lar bolur . . [197] .ol () yrng aba eeki [198] ..[u]va yuma-lar birle yapp [199] .. (Boluk) 4.2.5.9. T II Y 17. [IX] [200].. [201] kieyr ... . [202]..bolur bal basl ... [203] orinta an .... [204] tut/... [205] (Boluk) 4.2.5.10. Ch./U. 7193 [X] [206] /lly ki t/ b/ ... [207] boluryuma z-e ... [208] var ik at/ ... (Boluk)

70

4.2.5.11. T II Y 59. [XI] [209]... [210] idmi ... [211] yig ba/... [212] k t[rlg] ... [213] kansai to ... [214] n ar ... [215] timin td ... [216] a(y)nturup anulayu i[rmi k(e)rgek]... [217] irmi k(e)rgek () yig .... [218] yrng yiksek(a)sn ... [219] tobulabat p(i)tp(i)[di]... [220] yalau tuz sung u/ ... [221] egir arr ... 4.2.5.12. T II numarasz [XII] [222] .. igligig udtm[ k(e)rek] . [223] ..ya(l)au tuz eki sa ya ... [224] tam(a) yamau-a yraur .... [225] p(i)tp(i)di yalau tuz bat tus bi/ ... [226] k(e)rek () knit ya bir[le] ... [227] yamau-a yaraur ... [228] ...] am egir ...

71

4.2.6. Drdnc kitap Drt numaral kitap olarak verilen yazmann her iki tarafnda da Uygurca yazlar yer almaktadr. Dier tarafta Budac bir metin yazldr. Ba ve son taraflar yrtk olmasna karn salam bir kad olan bu tomar 18,5 geniliinde ve 71,5 cm. uzunlugundadr. Diakritik noktalar y ve qnun bir nokta ile iaretli olduu baz yerlerde eksiktir. Tomarn bir yznde fra ve mrekkep ile izilmi, ikisi oturmu ve biri ayakta insan figr izlenmektedir. Tp metinleri arasndaki tek resimli yazma paras olan bu yazmada resimlerin yan sra T I D olarak iaretlenen bir metin yer almaktadr. Byk ve okunakl yazlar olan bu metin Berlin, Staatsbibliothekte Mz. 725 olarak kaytldr. 4.2.6.1. Numarasz [1] bata tiz-te ... [2] kgz-te ilig(te) inkitte [3] [4] ayu kiin(in)g ulu(?) isig bolsar () tili [5] tutunsar () sz-ke sav-a kngli [6] bolmasar () tgni bu err () yrek(i)nte altn [7] iki tsuun yir-te () yana altn [8] lg/ ... [9] ... [10] ... [11] ... t t[a]mar bolu[r] [12] talta taalta bu ... iki edg bolur () [13] sun yiliki bir str () arr on () viriri [14] bi () imiti bar () ptpidi b singir [15] ikirer bar () suvatr bar () eker () [16] pant rer str () agaru ... [17] st () mn ikirer si [ir-]

72

[18] -mi k(e)rek () [19] viriri () yrng yiksek () nk uru () [20] b singir () divdaar () mr () ptpidi () bu otlar [21] tz urup soup elgep () urn lp () yl [22] suv birlen irmi k(e)rek () si... igen[23] -ke edg bolur () [24] an usma emi () bars sing[ir] ...(?) ... [25] bier bair () eg[i]r () mr birer str soup elgep () [26] mr-ke yourup untik lp imi k(e)rek () [27] usma sner () [28] priangu igdile tz soup elgep () mir[29] -ke yourup ()untik lp is[er usma] [30] sner () [31] uat usma erser () z-l urk(e)rsin () [32] mr inke soup elgep () murut suvnta [33] yourup ()untik lp tngda sayu [34] iz-n () usma sner () eviri [1] Bata, dizde [2] gste, elde, inkitte [3] ... [4] Kiinin atei yksek olup, dili [5] tutulmusa ve konumaya gnl [6] yoksa, bu onun tgndr. Yrein [7] iki snr altnda olan yerde, yana altnda.[8] ...[9] ... [10] ... [11] safra damar bulunur. [12] talta talta [?] bu ikisine iyi gelir. [13] Geyik ilii (?) bir str, kara halile (Terminalia chebula) on, Emblica officinalis [14] be, in al (Crataegus pirmatifida) bakr, dariflfl ve kuru zencefil [15] ikier bakr. suvatr bakr, eker [16] ve bal er str. daac (Aquilaria agallocha) [17] st ve etsuyu ikier si [18] [iiril]meli. [19] vinini, beyaz yiksek, zerdeal tohumu [20] kuru zencefil, Himalaya sediri, karabiber ve dariflfl: bu ilalar [21] eit miktarda ezip, toz haline getirip elekten geirmeli ve lk [22] su ile iirmeli.si/...hastalna [23] iyi gelir. [24] Kan kusmaya kar ila, pars

73

sing[ir]...(?).....[25] beer bakr Acorus calamus ve bal birer str ezip, elekten geirip, [26] bal ile yuurup, hap yapp imelidir [27] (Bylece) kusma geer. [28] Aglaia Roxburghiana ve igdile eit miktarda ezilir, elekten geirilir, bal [29] ile yorulur, hap yaplp iilir[se kusma] [30] geer [31] Kusma uzun srerse ('?) kzl rgesin.[32] ve biber ince ezilir, elekten geirilir murut suyu ile [33] yorulup hap yaplp her sabah [34] iilirse, kusma geer 4.2.7. Beinci kitap Be numaral kitap bal altnda, yalnzca st kenarlar okunabilen ift tarafl bir kitap sayfasna ait 11.5x14cm ve 12x7 cm boyutlarnda iki yazma paras tantlmaktadr. Arat, henz asllar belirlenememi ve orjinal yazmalar kayp olan, birincisi 22 satrlk, ikincisi 19 satrlk, satrlar batan ve sondan eksik olan iki kk metnin sadece transkripsiyonlar vermitir. 4.2.7.1. Numarasz n yz [I] [1] .-un ... .u/ [2] .ar[]-nn[g] emin .... [3] ./ar kakruun kyrp .... [4] .yaz-un () ngedr ... [5] ../ altn anaz-un () ngedr ... [6] ./p klin ypar ara tuz ... [7] ming ... z-n ngedr [] ... [8] /tr birle atp ... [9] ers[e]r lgei () u;... [10] aai () ptpdi su [11] ,..p tinte ... Arka yz [II]

74

[12] yrgep / ... [13] ./m t/... -nang esi ... [14] ..[]ulya-nang tb[in]d,... [15] ..[nged]r [] yiti em em/ ... [16] ... . tn alu umatn bussar () yvlu ... [17] .ya tamaz-un () suv tsi t/ ... /d/ ... [18] ..[ng]edr kim-neng burunta ... [19] .ya birle atp tu/ ... [20] .[kim] neng burunta ski a/ ... [21] .-sar ... an ... 4.2.7.2. Numarasz n yz [III] [23] .tang/ ... [24] .urz-u[n] ... [25] yuz a/... [26] /uma alt,... [27] ..burun tumau ... [28] ot kz z-e ... [29] .... .[t]tni kirz-[n] ... [30] ./sar du/ ... [31] Arka yz [IV] [32] [33] .[ki]m-neng ...

75

[34] klin alp ... [35] ana arsar ... [36] [ta] yme kek/ ... [37] birle atp ... [38] .[ta] yme ... [39] .[]z-e ya[z-un] ... [40] /mi erser ... [41] .... [so]up kni[t ya] ... 4.3. Trkische Turfan-Texte VII 4.3.1. T III M 66. [1] rasayan urn: [2] pidpidi bi bar, [3] mur trt bar, [4] kurbi bar, [5] adz iki bar, [6] suksumur bir bar, [7] b singir bar, [8] bdbul trt bar, [9] urnu bir bar, [10] ardun bir bar, [11] yang tana bar [12] bu ot-lar-n yuma soup, [13] mr bilen yourup, id bur[n-] [14] a yuma-lap, on (?) ... [15] n in bolur [16] amu np, arn d-

76

[17] meser, ingek yan serid[ip] [18] ang-a birg ol, der bulung [19] bar su k[] [20] adu ol eviri [1] Genliki tozu; [2] dariflfl, be bakr, [3] karabiber, drt bakr, [4] kurbi, bakr [5] tarn, iki bakr [6] kakule, bir bakr, [7] kuru zencefil, bakr, [8] btbul, drt bakr, [9] urnu bir bakr [10] nanahan, bir bakr [11] taze susam, bakr [12] bu ilalar yumuaka ezilir, bal ile yorulur, kuburnu byklnde hap yaplr... [15] ar dzelecektir. [16] kzamkk balayp kabz olduunda [17] inek tereyan eritip iirin [kabzlk] geer. Bulung [19] bakr su ..., katlr. 4.3.2. T III M. 295 [1] ek sdi birle yunsar, yz imsiz bolur () [2] it tiin ken olan asnsar, yureklig [3] bolur () it tiin kuidrp, neg-ge trtser, tu [4] nmez bolur () avn lp, ala kii-ge srtser, [5] ala-s kider () pp u-nung sngkin [6] ypar birle oup, yuuz-ge bara srtser, tii eviri [1] Kei st ile ykanrsa, yz krksz olur. [2] Bir erkek ocuk (boynuna) bir kpek dii asarsa, yrekli olur. [3] Bir kpek diini yakar, (kln]uygun yerinde tarsa, kllar [4] kmaz. Kepek haline getirir, czzaml kiiye srterse [5] czzam kaybolur. Eer ibibik kuunun kemiklerini [6] misk ile kartrp, birazn yzne srerse, dii... 4.3.3. T I D 596 n yz

Rasayan (Skr.): Elixir vitae (Arat); gnmzde anti-aging terimine karlk gelmektedir.

77

[1] arr ... [2] [ir]mi k(e)rek bir ygrmin[] [3] yra, arr, mr birle [4] /u iser, ai sayu ata [5] ./isi igsiz bolur ngi yvla [6] .nglg klg bolur. [7] .. [b]olur trk armaz et yin o[..] [8] imi teg bolur tsiklitsi [9] ... /in soup elgep, mr, sa ya birle at[p] [10] ... a arnta tapa iz-n. yasa ... [11] ... erser, sa rtrtmi erse[r], yi[. .] [12] /u/ ... [so]up .... eviri [l] ... Terminalia chebula ... [2] ... iirmeli. onbirinci [?] ... [3] ... yra, Terminalia chebula bal ile (kartrlp) [4]... ierse, (bylece) her ay ... [5] ... (ve) hastalk olmaz. Dier ktler [6] ... (ve) ... renkli ve gl olur. vcut (?) [7] ... olur ... abuk yalanmaz. Vcudu ... [8] ... imi gibi olur tsiklitsi [9] ... dvp, elekten geirip, bal ve tereya ile kartrp [10] ... a karnna susadka isin yasa ... [11] ... ise ve sa kesilmise (?) ... d2] ...dvp..., Arka yz [13] ..... . is[er, in]glg [bolur .] ta/ ... m/... [14] .bolur, uru oramaz buda sop [15] .singir birle atp, kn sayu mn [16] ............. . iz-[n], kgz-ge edg ol sar sas/ ... [17] otun odurur. emti ot [18] kez-ige batn ba ar [19] .[ayu bir]elim ne n tip tiser, et

78

[20] ../i yltz- yirde bolu[r ] [21] yl]tz- bata bolur bi [22] ../du iinte ig tebreser, [23] to ... [24] [25] [kteol... [26] [serotra ... [27] ... erser, alko etz-te yad[lur ... [28] igi bolmasar ytl-te ... [29] ... |g i ngedr etz-i-nirig.... [30] ... emleser, bolur uz-un ton-lu ... [31] ... |sar ii yoru erser er-nirig i ... [32] ... |s emleser bolur i ig yilge ... [33] k(e)rek . ingek ya kni|t ...

[34] irjmi k(e)re|k ... eviri [13]... ierse, sakin olur... [14] ... olur. Tohumlar azalmaz. Meyan ezilir [15]... ve et suyu ile kartrlr, suyu her gn [16]... iilmeli. gse iyi gelir. Sar... [17] ... ilac odgurur . imdi ila... [18]... srayla bandan ba ars [19]... sz edelim. nk [20]... kk yerde olur. [21]... kk bata olur. Be [22]... , iinde hastalk ortaya karsa. . [23]. to 4.3.4. T II Y 18 II. [1] ..bilgeli [2] ..........]l[arn] ayu bireli[m bir otuz ... [3] ..........] iki tii sar bolu[r iki otuz ... [4] iki ti]i sar bolur [ otuz . .

79

[5] iki tii sar ] bolur trt [otuz yaasar, . . [6] ... iki tii sar bolur] bi otuz ya[asar, . . [7] ti[i sar] bolur alt otuz yaasar, [8] bolur yiti otuz yaasar, altn otra[.... eviri [1] bilmeli [2] (imdi) lerden bahsedelim. 21 yanda [3] olunca. iki dii sar olur. 22 yanda olunca [4] iki dii sar olur. 23 yanda, [5] iki dii sar olur. 24 yanda [6], iki dii sar olur. 25 yanda, yani bir ... [7] dii sar olur. 26 yanda, [8] olur. 27 yanda, bylece alt-orta .. 4.3.5. III. . .. [1] /[kte ol ... [2]./[ser, otra [3] ..erser, alu etz-te yad[lur... [4] .igi bolmasar, yotl-te [5] .... /g i ngedr etz-i-ning [6] ..em-leser, bolur, uz-un-tonlu . [7] . /ser, ii yoryu erser, er-ning i/.. [8] . /s emleser, bolur i ig yilge.. [9] .... k(e)rek ingek ya, kn[it [10] .ir]m kre[k...

eviri: [l] ... [3] ... ise, btn vcutta yaylr ... [4] ... hastalk olmazsa, ksrkte [5] ... i iyileir. Vcudunun ... [6] tedavi olursa, iyi olur.Eer bir kadn... [7] ... eer ii hareketli ise, erkein ii [8] ... tedavi olursa iyi olur. i yelden olumusa ... [9] ... gerek ... inek ya, susam... [10] . iirmeli...

80

4.4. Trkische Turfan-Texte VIII 4.4.1. T II S 49 Ayn el yazs ile yazlm iki para, her biri alt satrlk Poth-yapra. Sa ve sol kenarlar hasarl ve bu nedenle her iki yapran sras belli deil. Ayn ekilde n ve arka yzler de tahmini belirlenmi. I. n yz [1] /mek kelir, til tpi. bhogzi. pkesi. tamga suv l ltci tmarlri [2] /k p bhelkleri montag bholor (:) agzi urir (,) sv iip mmz (.) ag lr. /... [3] ... gzintim tshr ntrr (;) ohsar. svelr (;) knli r (;)svsale isi/ [4] svsala bholsr (,) ohsa pre bholor (.) tuluni sncr (,) bhi tittrer . .. [5] ... /plepi. ulai yz usuz ksz bholor. soge sv iser svselei [6] ... /cig tttir (,) kzi izil bholur (;) uzatti urima isirkemmek pmeklek bholor || yel pulga/ eviri gelir. Dilin dibi, boaz, cieri, dama,... su ve slaklk alan damarlar. . . . . guatrn (?) zellikleri unlardr: az kurur ve su ier (ama) kanmaz, yemeklerden irenir zayflar ve gzden kaar, kalbi (hzl) atar. susuzluk. Susuzluk olursa, zayf ve buruuk (gzkr), salar dikilir, ba titrer ... balgam. Kulaklar , iktidarsz ve gsz olur. Souk su ierse susuzluk taddr, gz kzarr uzarsa kuruma, ate ykselmesi sinirlilik olur Yel bozukluklar Arka yz [7] aag yollara solap oor (.) trk ol lep catti tithik tek uriyr(.) bhogzinta kil/i/ [8] /r (.) arn rlr (.) bha tekzinur (,) ulr (.) ussr(.) aag ersir (.) ermek izi/

81

[9] ... /k suvsala alo _do bhelkleri tkel kozonr || khiim [10] ... / ttim bholor || isik uyaa emkenmi ki kcek puzlug yenlag icc/ [11] /p sag tzlk suwsala klr || bhora bhknik toitmis ki aotti kszke [12] /glag agar civsagum or atim lep tzlk svsal rer(.) bho svsala lr eviri: Ak yollarndan dner, sonra yanstlr. Ardndan, her trl balgam kurur boaznda karn ier, ba dner ve uyuklar kusar itahszdr. Halsizlik. . . hltn susuzluktaki tm bulgular grlr. Nihayet olur. Gneten eziyet grm kii gl, buzlu eyler yiyip imelidir. safradan olan susuzluk Fazla arap ve bira imi kii gszlkten ar, eki ve tuzlu besinler balgamdan olmu susuzluk. Bu susuzluklar II. Arka yz [13] /sma lag tuturamlar purchk lr eker /// mampat ol (.) mir sti ke/ [14] dhkr. tmle soge yelt toima odhkr tnnk kmnnk t/ . . . [15] /kteki kremteki. yultai yulatai. svlar gusuz ag. cchi/. . . [16] /rs ogsti lu svulrt yek ustmki ham sodak tekme bholr lr(.)th 0/ [17] trtmkler trtnup(,) yinclk morvant lr asnap. yviklik itiklik [18] /rt y tenri yaroim utrunuk ertrmi kerek. tozlug tupra lag ke/ eviri Pirin, fasulye, eker, bal (?) vb. gece souk yelde kaldndan tr ... gecenin ve gnn. . ve hendeklerde, derelerdeki zehirsiz ve saf sular .... benzeri olan btn sularn iinde en st dzeydeki prenslerin suyu olarak adlandrlr. merhemler srlmeli, inci kolye takmal. Tak ve ay parlakl tozlu toprakl

82

n yz [19] tak yemi kerek. otgura civsagum or yaglag hkurug aslar mirlig [20] /rkll yrsi iclgulr ze .. ilemi tomlrag ktmi kerek. /

[21] /kbhag yerlta ytmi_krak. kram sv icchip cchr yogrot ym/ . . . [22] /g. km togott trmaag yti trrmi kerek || || grimakl ...

[23] kcim km cogi com t dhkr srag terilr. kez rtut bhulgnur ... [24] turmi tiktkyg irmi kerek. skitk irmi kerek m nrmi kerek eviri gibi yemeli. zellikle (?) fermente, tuzlu, yal ve kuru gdalar, bal-tutarllk astar ile beslenmi giysiler giymeli tehlikesi yerlerde yatmal, hendeklerden su iip... yourt. . . gne doarken, yatmaktan kanp ayaa kalkmal Yaz zaman. . . gc sayesinde. gnein batmasndan toplar.. sonbahar mevsiminde ... bayat ac ya safray arttrrsa tiktak ya iirmeli, skitk iirmeli, damardan kan almal. 4.5. padmacintmanldhrani stra evirisi baz metinler 4.5.1. T I 551 =Mz. 244 (a) yz [1] intamani darn nom zeki kz otn ka[tmak] ... biin .. ol [2] dn dok krgeli erklig aryav(a)lokidiv(a)r bodis(a)t(a)v kim kamag tinligl(a)r [3] -ig irinkey tsuyurkayu y(a)rlkap kz otn katmak tr[sin? ka]mag kii kr [4] [-s]er sevglk [5] [ot ]-lar bo ... [6] [lenhu]a taloy kpki kuzgun ot bahk t[ ] tapla-guluk girglk sevinglk nomlayu [y(a)rhk]ad ... err ... kakoti ... kirakakoti yipn len[hua .kk]

[7] [krk]m ... tavga krkmi p(i)tpidi ... mira ... biig s[ngr ]

83

[8] [ ] klp yinge sokup alap ertmite kin ... a[ ] [9] [ ... s]akar ... kapir ... yar[ma]r str urup yinge kinl[emite? dok krgeli] (b) yz [1] [erklig] aryav(a)lokidiv(a)r bo[di]s(a)t(a)v krki nginte k[ ] [2] [ ] birisin ming sekizer kata szlep ... alk[o kamag tnlglar n ] [3] [edg?] gli y(a)rlkanu kngl turgurup bo otug do[k krgeli erklig ary] [4] [av(a)l]okidiv(a)r bo[di]s(a)t(a)v krki-ning adaknta [ ] [5] [k]zl bakr [6] [ka]mag-nng ki ze kz bulungnta tamzs[ar ng edge]y agrg erser ine k(a)lt kzte kn rtmek [ ]k

[7] bri tmek ... ya. akmak ... kzarmak k(a)ragu bolmak ... kz agr[mak]da ulat [8] kn kntemek birer kata bo [otug] kzde ursar bara ngedr ... iki kn [9] ursar tolp et'zdeki ig agrg-ka em [bolur] ... kn [ursar] 4.5.2. T I D 667c / T M 261c = Mz. 212 (a) yz [1] bol//m[ ... 1 azunta rli rline bo ki[ig udngay tapn] [2] -gay ayagay agrlagay ... kim-ler birk k[z agrg] bolup knt[... ] [3] -ser ... kzi emzik bolup bri tser ... tr arr .. viriri .. imi[ti] [4] bo [5] dte otug alp yinge sokup alap klep ... kinlemi[] arg kzedip kunsuy-larg ... tg ... tonguzu[g]

[6] yakn kel -medin olar-ka krkitmedin agznta burhan[lar?] [7] atn atayu bo dok darng szley ... mr.. azu [ l]- otu[g] [8] [.. ] kii sti birle katp yogurup yas[s] klp kzde [ ... ] [9] [ming] kzlg bodis(a)t(a)v krki skinte bo dok darn o[kiyu? ... ] (b) yz [1] [...] ol uvakg bo dok darn nom ed[g gli ... ]

84

[2] [te]gmi orunta ornasar tr ngedr kim [ayg gli ... [3] yag yala yangku kemiip emgekke tegrgeli kl[n]sar.. tr[ ... ] [4] t[obra]k alp ... [5] klp ming [6] alip ... bo azu min ... azu lav alp ol kii et'zi[nte ... ] kzlg bodis(a)t(a)v krki skinte kur bi[ek?] dok darn nom ze yz sekiz kata arvap k[ ... ]

[7] anm-ta ol kii et'zin birer kesser ... manulayu klu yz [sekiz] [8] bin klp amrig atn atap otka kynser [ ... ]k tkedmi [ ] [9] tr[ o]l ayg gli yag bo kii ze a[ ] 4.6. Die Mongolica der Berliner Turfansammlung Peter Ziemenin iledii alt yeni Uygurca tp metin paras unlardr: 1a. 1b. 2. 3. 4. 5. 6. (= U. 4983.) 1a ve 1b sral paralar ayn yapran sonradan yrtlm iki parasdr ve birletirilerek okunmutur 6. para ise Aratn TT VII no 22nin dipnotunda transkripsiyonunu verdii T II Y 18 = U. 5745 iaretli metin ve bunu tamamlayan T II Y 18 = U. 5747 ve T II Y 14 = U. 4983 iaretli paralel metinlerdir. 4.6.1. (= Haenisch B 12 - BT XVI Nr. 83) + T II D 33 ( = Haenisch B 11 = BT XVI Nr. 82) i I. (1-4.satrlar): Nr. 82. T II D 33 = Haenisch B 11 Nr. 83. ------------ = Haenisch B 12. Ch(inesisch) / U(igurisch) 6532b + Ch(inesisch) / U(igurisch) 7552b T II 1076a (= U. 5526a.) 14 satrlk afrodizyak reete. T I x 505 (= U. 5478a-b.) T II Y 20 (= U. 247a-b.) Y 18 = U. 5745 ve paralel metinleri T II Y 18 (= U. 5747) ile T II Y 14

Buluntu yeri iareti yok.

85

[1] -ning ii yanga a[ ...] [2] sn miki maya [ ]si ylan as

[3] teke aln-nta tz bo otlar soup [4] ylau ol ngedr kider edg bolur eviri ... nin ii ..., fil [dii], sn, (misk) kedisi dks, ..., ylan derisi, tekenin alnndaki boynuz: bu ilalar ezilip tts yaplr. yileir, geer, iyi olur." II. (a = 4-8. satrlar; b = 9-13. satrlari): [4, 9]
ab a a ab

p'lkwk- [5]ke bem

nur b

ab

knid
nurb ab

n aknte (bkn-te)
nurb

ab

p'lkwk-[10] nng
nurb

yuman-(6)ga aazu (bau) ayavalmnga (banm-nga) ato[uz] (btouz) [11] abelig yanglmadn trtg touz
nur b ab

knin ([12] bkni)

el[ig] [12]

[kn]i

tolm-[7]ta (btolm)nur bkwlkwk-tin

iki bblk (abolk)

urt [13]abner banta

(aa[nt]a) absong abo abedg (8)abbolur asnam (byramis) abem abol eviri p 'lkwka ila: Susam ya her gn bp'lkwkin yumru(?)suna veya neresi aryorsa oraya, krk dokuz gn aksatmadan srlr. krk dokuzuncu gn tamamlandnda, kwlkwkten (klden??) iki ksm kurt kar. Ondan sonra iyi olur. Bu snanm bir ilatr." III. (14-17 satrlar): (14) p'lkwk-i yr'sy bolsar sparsum-n alp ii (15)-[t]e aynturup ovu bolmta elig [kn] (16) trtgl yalur anta basa oa yanga (17) knit yan trtg'ol urt ner p 'lkwk yr'sy (?) olana, sparsum (?) alnp (bir) kapta kaynatlr. Kuruyunca (?), 50 (gn?) boyunca srlr. Geer. Bundan sonra, daha nceki gibi susam ya ile srlr. Kurtu kaybolur." IV. (18-20. satrlar):

Burada sonradan yrtlm iki para birletirildikten sonra birlikte okunmutur. Bu nedenle satr saylar deiik verilmitir.

86

(18) grx to(n)m kii lau (?) sadu[n] (19) tva am ta uru bo otlar ylas[ar] (20) grx to(n)m kider : blisin arpt kii tts yakmalr: eer sarmsak, in kam, ta-kk ilalar ile tts yakarsa, iblis arpmas geer." 4.6.2. Ch/U 6532; Ch/U 7552 i Arka yz ii (1) [...] bar ap[...] (2) [...]' isig ki ol bo [...] (3) [...] vke iglig ol - tala [...] (4) igleser tala iglig ol tip bilmi [k(e)rek ...] (5) bgr tad a ol ula ap[ ...] (6) n lp bilg ol bgr iglig ol t[i]p [...] (7) vke igsiz erser bgr k birr bgr (8) i[g]siz [erser] yrek k birr yurek igsiz (9) [to]lp et'zke k birr :: [la]u z[]l [...] (10) [a]gar tagar srun ara ki ku[...]par [...] (11) [e]dg ol yurng ntan ta [...] (12) [...]r bar : bs singir k[...] (13) [...]-a orun[...] (14)[...] Karacierin kaps [akcierin (?)].scak gcdr. Bu [...] akcier hastadr. Dalak [...] hastas ise, dalak hastadr. Byle bilin[meli]. Bbrek hastadr.- [...] Bbrein tad acdr. Kulak kap[s...] ses yapar. Byle bilinmeli. Bbrek hasta. -[...]

i ii

Buluntu yeri iareti yok. n yz belirlenemedi

87

Akcier hasta deilse, bbree g verir. Bbrek has[ta... ] deilse yree g verir. Yrek hasta deilse b[tn] vcuda g verir. [...] Yakmal: daac, kedi otu (Valeriana wallichii Dc), fesleen, kara tts (Balsamodendrum mukul), ku[.. .]par [...], [i]yi olur. Beyaz sandal da [...]r bar, kuru zencefil,-a [...] yer[...]."

4.6.3. T II 1076 (U 5526) (1) er epi birle uz bolayn (2) tiser emi yurntegi bo (3) u (?) usnung yungi (?) (4) [...] sglin utrui baa (5) buti kesilg utru bo muna (6) -n uvap (?) er-ning aanm (7) yirte saun uz bolay (8) iki yiti kn m(e)ngisi [...] (9) tngrim-ke [...] (10) lp tapnzun uz bolay "Eer bir erkek bir kadnla becerikli olarak birlikte olmak istiyorsa, ilac: u(?) kuunun (?) tyleri, [...], sln kuyruu, kurbaa baca, kertenkele kuyruu: bunlar ufalanr, erkein iedii yere salr. iyi olur. [...] Iki hafta sevin [...] Tanrma [...] klp tapnsn, iyi olur. " 4.6.4. T I x 505 (U 5478) (arka yz ?) (2) [..] urt (?) -udi (3) [... you]rup iser tng (4) [... yurn]g ki tau (5) [...]inge arn ze (6) [...] uir bor sirke

88

(7) [...]i (8) [... s]uv-a yourup [...] udi [... kartr]lp iilirse, hemen (?) [... beya]z tts, tavuk-[...] karn zerine [...] Andropogon, arap, sirke [...] su ile kartrrsa [...]" (n yz ?) [...] birle min-ke (3) [...b]o ikirer bar (4) [... i]ser kider (5) [... t]z l lp (6) [...] iser kider (7) [...] ara ki miye [...] ile et suyu [kartrlrsa, ...] her birinden ikier bakr [... i]ilirse, geer. [...ei]t miktarda [...]iilirse, geer. [...] Kara tts (Balsamodendrum mukul), beyin (?) [...]." 4.6.5. T II Y 20 (cam stnde: 120.500) (U 247). ki yz de yazl kitap yapra, boyutlar 8,4 x 16 cm. (arka yz ?) (2) [... sa]r - zke brtser [...] (3) [...] tkser (tgser?) * knit ya" [...] (4) [... az] uyri - bo muna ot[u] t[z l] (5) [lp inge soup l]alap " yourup st birle (6) [...] tam [?] bolzun k[]m (7) [...] ig yazlay yo bolay (Bu satrdan sonra, yalnzca harfler mevcut.) eviri

89

[Eer...], kendine dokunursa, [...] sallar (veya paralar?), (sonra?) susam ya, [...beyaz] hardal: bu byle drog[lar eit ince paralar eklinde ezilir, paralanr, kartrlr ve st ile [iilir (?) ...] olmal[...]dr! Tam (?) olsun benim gcm [bymeli(?)...] Hastalk geer ve yok olur. " (nyz ?) (1) [...] tpi yme entkekce at v(a)st[i] (2) [... bolur ...] tavaa p[...] bolur " p(i)tp(i)di " b (3) [singir ... bo muna] otl(a)r inge soup lalap (4) [...ig] k(e)rek " suv st [bir]le (5) [... i]zn tr ktr (?) bir[le] (6) [...] suv birle asazun mun[...] eviri [...] kk ve Hinte ad v(a)st[i] [... olur ...] ince p[...] bolur " dariflfl, kuru [zencefil ... bu] ilalar iyice ezip, un haline getirip, [...ig]ilmelidir "su (veya) st [i]le [... i]sin. Sonra ktr (?) i[le] [...] suyu ile yesin, bylece[...] 4.6.6. Y 18 (U. 5745) ve T II Y 18 (U. 5747) ile T II Y 14 ( U. 4983). Aratn TT VIIde, 22.II numaral dipnotunda iledii metin paras T II Y 18 (U 5745) ayn el yazs ile yazlm baka iki para ile bir araya yerletirilebilir. Bunlar 4.6. satrlar tamamlayan T II Y 18 (U 5747) iaretli ve alttaki 4.-8. satrlar tamamlayan T II Y 14 (U 4983) iaretli paralardr. Bu ekilde ortaya kan metin yledir: (1) [...] bilgeli i[steser ...] (2) [...]l[ar]n ayu bireli[m "... bir otuz yaasar] (3) [altn otra] iki tii sar bolu[r iki otuz yasaar altn] (4) [otra] trt t[i]i sar bolur " otuz ya[asa]r [altn alt] (5) tii bara sar bolur trt otuz yaasar s[tnki otra] (6) iki tii sar bolur bi otuz yaasar stnki otra trt (7) tii [sar] bolur " alt" otuz yaasar stnki alt tii bara [sar] (8) bolur - yiti otuz yasaar altn otra iki tii yene yurng [bolur ]

90

eviri [...] bilgili i[sterse ...] [...]l[ar]n syleyeli[m "... Yirmi bir yl yaarsa] [alttaki ortada] ki iki dii sar olu[r. Yirmi iki yl yaarsa alttaki] [ortadak]i drt d[i]i sar olur " .Yirmi yl ya[a]r[sa] [alttaki alt] dii hepsi sar olur. Yirmi drt yl yaarsa, s[tteki, ortadaki] iki dii sar olur. Yirmi be yl yaarsa, stteki, ortadaki drt dii [sar] olur. Yirmi "alt" yl yaarsa, stteki alt dii hepsi [sar] olur Yirmi yedi yl yaarsa, alttdaki, ortadaki iki dii yine beyaz [olur ] 4.7. Vgbhatann Astgahrayasamhit adl eserinden eviriler (Brahmi harfli) 4.7.1. U. 6871b Arka yz r2 [...]uma-k a[...] r3 [...]t la rn | [...] r4 [...] surtmi urnlar z[e...] r5 [...]g[] , nibui, ytol , isig i[g...] r6 [...]y[]r bo mona iglig k(i)i tal tanula[...] n yz v1 [...]odm kerek . kzn ot mahabut , le[p...] v2 [... k]lm kerek || anta basa nete[g...] v3 [...]ta re tambul atlag ot [...] v4 [...] sarag igke | ruk [...] v5 [... y]ara e[rmez...] (r4) [...] tozlarn srerek eviri [...] (r5) [...] nefes darl, ksrk, ate[...] (r6) [...] byle hastal olan kii filiz ine[me]meli [...] (v1) [...] m olmal. Gznn elementi ? ate, balga[m...] (v2) [...] etmi olmal. Bundan sonra nasl[...] (v3) [...] dan nce [...] tmbla adl ila [...] (v4) [...] safra hastalna, rks [...] (v5) [...] [f]ayda e[tmez... ]

91

4.7.2. U. 6871c AHS I (= Strasthna) 2, 816 Arka yz (recto) 2 [...]yinki [...] 3 [...] ...,| ike kke [...] 4 [...]l ski or ya<r>p bo[lmak ...] 5 [...] tevig i yime kl[g ...] 6 [...]r monta i rtu dlerte art [...] n yz (verso) 1 [...]In || artok tevimekte dgr | suvsa[lk ...] 2 [...] re kelir | kayu k(i)i artok te[vimek ...] 3 [...] k szlemekke K[...] 4 [... se]ziksiz isig [z ...] 5 [... bi]rle klu[r ...] 6 [...] i [...] eviri (r2) [...]inki [...] (r 3) [...] ie gce [...] (r 4) kemii salam ol[mak ...] (r 5) ve yorucu i [...] gl [kiiler ...] (r 6) mevsimler boyunca bundan tamamen farkl [...] (v1) [...]... . ar almaktan tr susa[ma...] (v2) [...] meydana kar. Kim ar a[lrsa] (v3) [...] ok fazla konumakla ... [...] (v4) [... ku] kusuz [hayat]n kaybeder... (v5) [...ile] birlikte eder [... || 15 ||41 ] 4.7.3. U. 6871a AHS I (=Strasthna) 2, 1724 Transkripsiyon Arka yz (recto) r3. [...] karn r[lr ...]

92

r4. [...]er a erken kirmi[ kerek ...] r5. [...] oi ike yakmagulu[k ...] r6. [...]nI klm kerek . nomta i meig [bulmaz ...] n yz (verso) v1. [... a]yagka tegimliglerig batnk kl [...] v2. [...] lt , ogurlamak , adn a[mrakn amranmak ...] v3. [... edgsi]e kni kvrkanmak , [pke ...] v4. [...]k gayla[rg ...] v5. [...]ek ... [...] eviri (r 3) [...] karn ikin[leir ...] (r 4)[...]er a erken gir[meli ...] (r5) [... baka bir ie anla[y...] (r 6) [...] ...etmeli. Darma olmadan sevin [olmaz] (v 1) [...] [saygya] lyk olanlara mkemmel(?, lit. ilk) akl [...] (v 2) [...] cinayet, hrszlk, bakasn [sevmek] (v 3) [... bakasnn] maln kskanmak, [fke] (v 4) [...] yoksul olan [...] (v 5) [. .]ek ... [...] 4.7.4. [T II S 49] Mainz 209 AHS I (= Strasthna) 3,75 4654 Arka yz (recto) (= TT VIII I 1924) 1 [...]teg yemi kerek. odgurak vagun or yaglag kurug alar mrlg [...] 2 [...]rKlele yara lagular ze ilemi tonlarg kedmi [k]erek . [...] 3 [...]K abag yerle<r>te yatm kerek . ogran suv Ip ar yogrot ... [...] 4 [...]g , kn ognta turmakag y()rat tarkarm kerek || || grimakal [a] tla[g ...] 5 [...] kin kn og omakta dgr sarg terilur . kz rtuta bulganur . [...] 6 [...] turm tiktak yag irmi kerek . sK igu irmi kerek | kan kana[tm kerek ...] eviri

93

(r 1) [...] ... yemeli. Eki, tuzlu ve yal tad olanlarla bal srlm kuru gdalar tketmek gerekir [...] (r 2) [...] ... ie yarar astarl giysiler giymeleri gerekir [...] (r 3) [...] itlenmi yerlerde yatmal. Dere suyu,...yourt... [...] (r 4) [...] scak gne altnda durmaktan kanmal. Grsm akla adndaki[...] (r 5) [...] Gnein scandan duyulan ciddi arnn sonucu oalrak safra birikir. Gz mevsiminde bozulur. [...] (r 6) [...] ... tiktaka-ya iirmeli [...]; mshil iirmeli[...] kanatmal (kan almal?) n yz (verso) (=TT VIII I 1318) 1 [...]maklag tuturkanlar buraklar eker []mde patol mr sakatak keyi[kler ...] 2 [... ]dgr , tnle sogk yelte tokmakta dgr t<n>n knn t[...] 3 [...g]zteki grenteki , yultak yulaktak , suvlar agusuz arg . I[+] [...] 4 [... no suvsu]ka ogat alku suvsularta yeg ustunki hansodak tegme bolurlar an o[...] 5 [...] trtnglar trtnp yinlg morvandlar as()nap y(i)viglig itiglig[...] 6 [... la]rta ay teri yarok<n>? utrunu k? ertrmi kerek . tozlug tupraklag keG[...] eviri (v 1) [...] ...pirin taneleri, fasulyeler, eker, Phyllanthus emblica , Trichosanthes dioica, bal, sakadaki vahi hayvanlar [...] (v 2) [...] tr [...] , gece souk yelden arplmaktan tr [...] gece,gndz [...] (v 3) [...] nehirdeki, derelerdeki, havuzlardaki (ve) kk havuzlardaki sular zehirsiz (ve) temiz. . [...] (v 4) [...] tm iecekler arasnda Ambrosia iecei gibi en mkemmel olan hasodaka adndaki [...] (v 5) [...] kokular srnp, inci gerdanlklar taknp, ssl (v 6) [...] [saraylar] da

94

4.7.5. U.6866 AHS I (=Strasthna) 19,140 8120, 1 Arka yz (recto) 1 tizin yokaru [...] 2 kn wasti klm[ kerek ...] 3 ok anuwazan klm[ kerek ...] 4 yu yime yar ... [...] 5 ta . karnta marm orun[larta ...] 6 [...] ... [...] eviri 1. dizini yukar 2. gn lavman yapl[mas gerekir] 3. yal bir lavman uygulan[mas gerekir] 4. ve [] ile [] 5. ta. Karnda, marma yer[lerde] 6. [...] ... [...] n yz (verso) 1 [...] ... u ... [...] 2 teGler nee igler ...[... igleri] 3 g ritte[i] kan b[u]lga[n- ...] 4 boluk tke[di ...] 5 barata ... [... ] 6 stn blk[t]e[k]i [...] eviri 1. [...] ... u ... [...] 2. [...] ler nice hastalklar.. . [...hastalklar]

95

3. kann sebep olduu [hastalkla]r 4. blm son[u] 5. hepsinde [...] 6. st blm[d]e[k]i 4.7.6. Mz 187 ( T II S 49) + U 6883 + U 6851 AHS III (= Nidnasthna) 5,154 46-57 Transkripsiyon Arka yz (recto) r1 [...]mek kalir . til tubi , bogz , pkesi , tamgak (,) suv l d alta tamarlar kurp suvsala r2 [k ...]k buk belgleri montag bolor (:) agz kurr (;) suv iip kanmaz (;) aag aklar ; ni kslur ; bogz r3 [...] agzntn tagaru ntrr (;) kogar ; savklar (;) kli azar (;) suvsalk isirkenmek ugrntak , r4 [...)] suvsalak bolsar (,) kogak burk bolor (;) tulu sanar (;) ba titrer (;) yd tuymaz (;) agza r5 [...] ... t/p lepi ; kulkak yz (,) usuz, ksz bolor . sogk suv iser (,) suvsalk aslur . sarg zeki r6 [gsuz bolur; agz a]g tatr (;) kzi kzgl bolur (;) uzat kurmak isirkenmek bumaklg bolor . yel bulganp lipig suv l eviri r 1 [...] ... mek kalr. (hastann) dil kk, boaz, akcieri, dama (ve) su (ve) nem tayan damarlar kurur, susar r 2 [hastalklar oluur. Ortak.] . .belirtileri unlardr: az kurur; su iip kanmaz, yiyecekten nefret eder; sesi bouk kar, boaz r 3 [, dudaklar, dili kabalar, dili] azndan dar sarkar; gever; sayklar; hislerini kaybeder; susuzluk hastal [... hastalklar] atee baldr

96

r 4 susuzluk olduunda [yelden olan], (hasta) gevek (ve) kuru olur; akaklar sancr; ba titrer; koku duymaz; azna r 5 [tad alamaz; ...] ... balgam; kula sarlar ; gszleir, souk su ierse susuzluu artar. Safradan olanr 6 [gzkr; azn a]c tat [olur]; gz kzarr; srekli kurur, atelenir, nefesi daralr. Yeli bozulup balgam su n yz (verso) v1 [d ...] akag yollarta solap kodor (.) trk ol lep anDk titig tag kuryur (.) bogznta kltk olorur teg bolup uv2 [dyur; agz tatglg tat]r (;) karn rlr (;) ba tegzinr (;) udklar (;) kusar (;) aag yarsr (;) ermeg igi<n> ke bier (.) bo lip zev3 [ki ...t]zlg suvsalk alko do belgleri tkel kznr . kidin rmi suvsalk av4 [...]ztIn bolor . isig kuyaka emgenmi k(i)i keg buzlug ylag igu kunuylar birle v5 [...]zup sarg tzlg suvsalk kelir . borka begnike toktm k(i)i a ot kszke yakrtsar yaglav6 [g ... ya]glag agar vagun or atn lep tzlg suvsalk rer (.) bo suvsalklar alko rasakay tiKlieviri v1 [...]yollarda depozit olur. Balgam amur gibi kurur. Boaznda klk varm gibi olup, v2 [uyur; az tatllan]r, karn yel (gaz) ile ier; ba dner; uyuklar; kusar; yemeklerden tiksinir, hazmszlk olur. Bu balgamdandr v3 [ki t] susuzluk hlt bulgularnn hepsi gzkr. Hazmszlktan olan susuzluk hastalnda v4 [...] dan olur [...] Gne nlarnn ssndan muzdarip bir kii, soylu kadnlar ile birlikte gl buzlu iececekler ier

97

v5 [...] ...safradan olan susuzluk hastal grlr. arabla birayla etkilenmi kii, hazmszlktan muzdariptir, yal v6 [...] yal, ar, eki ve tuzlu yemekten balgam kaynakl susuzluk olur. Bu susuzluklar hepsi rasaks ya- ... 4.7.7. U.6821 A yz a [...] kzi | gawmu[]t[i ...] b [...] | boguzta ka[...] B yz a [...]g[]k og su[...] b [... s]ki kog[]a[k ...] 4.7.8. U.6905 d A yz 4 [...]kte 5 [...] ... nI n 6 [...] ... kuki B yz 1 [...] ... r 2 [...]klg 3 [...] 4.8. Ngrjunann Yogaataka adl eserinden eviriler (Brahmi harfli) 4.8.1. Mz. 204 Arka yz r1. r2 . [ekhu]karn [krmia]tru kalkah karga tarmak vra [...]

98

r3.

[...] krmn

[ ...]lmI kurt[larg]

Cyperus rotundus, Salvinia cucullata, Randia dumetorum, Himalaya sediri ve Moringa pterygospermann kaynam suyu; Piper longum ve Embelia ribesden yaplm bir merhem ile birlikte, vcut yollarn (yani, az ve ans) tutan, uzun sren, solucan ve solucana bal hastalklar ortadan kaldrr r4. [e]le upaku[ly] r5. [vr]abho sukmir [...] isiz ga

n yz v1. v2. [] [mutra]krcchre avajatu ta gaumuti tarum[ ]

Bbrek ve mesane talarna bal idrar zorluklarnda Elettaria cardamomum, Piper longum, Glycyrrhiza glabra, Selaginella imbricata, Piper aurantiacum, Tribulus terrestris, [vf]abha, hint ya ve en nemli katk maddesi olarak bitum ile birlikte kaynatlarak, iilmelidir. v3. v4 v5 [pesena]bhedaka [...] saruje paanabe[dak] irmi kergek agrg

Ate ve kolik renal ile seyreden idrar zorluunda ve kabzlkta Terminalia chebula, Tribulus terrestris, Cassia fistula, Selaginella Imbricata ve Alhagi maurorum birlikte kaynatlarak bal ile kartrlarak iilmelidir. 4.8.2. TM 319 = Mz. 192 Arka yz l. 2. atha dd[i]m[am] [...] [...] v azu na[ra ...] a[r]a igke

varccovibandhe[u]

99

Sindirim bozukluu hazmszlk, basur ve kabzlk durumunda, pekmez ile kurutulmu zencefil veya Piper longum, ayrca nc olarak Terminalia chebula veya nar dzenli olarak yenmelidir. 3. [ha]rtak n[gara] 4. [...] idam 5. [sya-] vidhrit n yz 1. [prabala]n ca ksam klg [yme] yt[l] arire [...] [bi]rle bolarn [a]g[]zta tutma[k ...]

Kurutulmu zencefil, Terminalia chebula tozu ve Cyperus rotundus pekmez ile hap haline getirilir, azda tutulursa genellikle ar bronit ve iddetli ksr iyiletirir. 2. kapittha amblarasen[a] 3. [ljaih] samnai[r] 4. [prasaktm] asakrn m(u)rutnu [] [...] birle [t]z [uza]tm erser [ ... ] [ ... ]

Realgar tozu, Piper longum ve Piper nigrum; Feronia elephantumun eki suyu ile birlikte, eit miktarda imii pirin ile kartrlp, zerine bal srlerek yenir, mzmin kusmalara genellikle iyi gelir. 5. [...] [...]nl

Basnl buhar ile hacmi arttrlm pirin- Puffreis

100

mkikena yu[kta]

mir birle [ ... ]

4.8.3. Mz. 202 (Yogaataka 10b-13c) Arka yz r1 [...] [kr]ta(h) ka[yah] r2 [...] hito atisre [top]olgak [...] [ ...]m[I] edg o[l] skmekke

Holarrhena antidysenterica, Aconitum heterophyllum, Aegle marmelos, Cvperus rotundus Pavonia odorata kaynatlarak hazrlanan bu ila, uzun srse bile, hazmszlk, kolik ve kan ile ilikili ishallerde yararldr. unth[m] r3 [gud]cm pibej jale(na) kva[thitm] r4 [mandnalatve] satatmaty[m] mnu[bandhe] r5 [...] punarnav dru bg s[iir] kro irmis ker(g)ek suv [b]irle [...] [ ...ml] otlarka uzat [][g] bolmakka [...] [ ...le]rke yoronga tbi deva[dar]

Eit miktarda Cyperus rotundus, Aconitum heterophyllum ve Tinospora cordifolia ile kuru zencefil, su ile kaynatlr ve iilirse, sindirim, mzmin hazmszlk ve sindirim bozukluu ile ilikili mzmin ishale iyi gelir. n yz v1 v2 [samu]trm mahikayuktm [udara] ud siki birle kara kui ... [...] karn igke

101

pnduroga sthaulya v3 [urdhva] kaphmayeu mus[ta] v4 [dru] igru kvtha(h) sa[k]rsn v5 [mrgadvayena] cirapravrt[t]m

tuprak lg [igke] yogo[n... ] []dn blkteki lep tzlg igke [topolgak] [de]vadar yr bil kaynturup padpidi [birle] iki yolla[r ...] ke[?]i...

Boerhaavia diffusa (kk), Himalaya sediri, Terminalia chebula (ve) Tinospora cordifolia ve Balsamodendron Mukul inek idrar ile iilirse cilt hastal, tmrler, mide hastalklar, anemi, imanlk, marazi mukus ifrazat (ve) balgamdan kaynaklanan hastalklarn n planda bulunduu durumlarda faydaldr. 4.9. Ravigupta'nn Siddhasra adl eserinden eviriler (Brahmi harfli) 4.9.1. [T II S] 49 (Siddh. 31/1-9a) S 49 = Mz. 208 Transkripsiyon [1] rl 1. [amlavay] 2. rase(h) pamca r2 3. [dravyayogt] 4. tridoajit [ ...]sar bes t[r]lg tatglar [...bi]rle yaratmaktn dolarg u[tar]

Eer asitleri gz ard edilirse, sarmsakta be tat bir arada bulunmaktadr. Bu, genellikle, yel ve balgam bertaraf eder ve (dier) uygun ilalar ile hazrlandnda, hlt da bertaraf eder. [2] 3 5.[icchat] 6. rogin ca [ ...]r ze iglig [...]

102

Caitra aynda gl olmak isteyen salkl bir kii tarafndan uygulanmaldr. Olgun ve kalite ile donatlm olduunda, bir hasta da tadn kartabilir. [3] r4. 7. [svarasam] 8. pibet r5. 9. [ma]dhya 10. utam 11. s[mrt] z tatgn izn ortonk batnk [...]

Kuralna gre, her seferinde bir Karsa daha fazla olmak zere, saf suyu iilmelidir. ki, (veya) drt, (veya) alt Pala; dk (veya) orta, (veya) en yksek dozlar olarak kabul edilir. [4] r6. 12. [suredibhih] 13. kalpa[yet] [beg]nite ulatlarg []

Hekim ayrca balgam ve yelden kaynaklanan (hastalklarda) mayalanm (bira vs.); safradan kaynaklanan (hastalklarda) ise st ve tatl su ieren bir sv iecek hazrlamaldr. [5] r7. 14. [godhmavikrtir] b[u]g[d]ay meni zeki

n yz v1. 15. [maithuna] 16 [khe]da amnramakg tI[...]

Bir buday (unun)dan oluan yemek verilmeli ve yabani hayvan etinin suyu, fke, cinsel iliki, kaza, vb. ve sindirim yetmezlii gibi etkenlerden kanmaldr v2. 17. [madhyamo] 18. dvigunam tu tat v3 19. [kriyvidhih] [o]rt[on]ks [] em ot kezigi ze

103

Bu tedavi en az bir hafta, ortalama iki hafta ve en ok hafta sresince geerli kabul edilmelidir. (7) 20. p[itta] v4. v5. 21. [kaphavetanu]t 22. [prabpnhanam] [...] lep yelig tarkarta [ ...]ntei err

(Sarmsak), tereya birlikte ile safray; ya ile birlikte balgam (ve) yeli bertaraf eder ; domuz ya ve ilik ile birlikte (gs) yaralanmas ve bitkinlikten muzdarip olanlar glendirir. [8] 23. krena v6. 24. [raktapi]ttetura(h) s[t birle] kan sarg tzlg igliglerke

Kandaki safradan hastalanan kii ezilmi, stte halanm ve eker ile kartrarak imeli (sarmsak) ve ayrca ilac sindirdikten sonra st ve et suyu imelidir. [9] v7. 25. [ga]ra 26. unmeda etme agu imike [...]

Yel hastal, zehirlenme, Ekphronie, astm, epilepsi, ksrk, kemik krlmas, kolik, solucanlar, erkek veya kadnn ksrlndan muzdarip olanlara (sarmsak) tavsiye edilir. 4.9.2. T III 114 Mz. 190 Transkripsiyon A yz 1. [...] l()va | nagapup arire | mta + 2. [...]a urn klm ke(r)gek 3. [...i][g] tl | yrek iglig e 4. [rser ...] bolur ... [...]zl tag e[rser]

104

B yz -5. [...] ... -4. []tsalk bols[a]r bil yumgak -3. [] gasni ekir kadz -2. [] suv bi(r)le azu mn azu yogrotnu -1. [...] en a kurum yumgak ... 4.9.3. Estrangelo / Sryani harfli metin M 152 a (?) 1. (i) kart eml my k 2. (2) b'/k em .. kart emi bo irr 3. (3) ' ... s' bo tw/// yiili bolsar amru xy tilenser 4. (4) .... t _y"///wx _s'r bo tw' tzlg kart 5. (5) //z wy' bo zyIy '_wn wynn" _biz m///tir wyn 6. (6) ikinti [kim]ni it ze '///' yxmy b M 152 b (?) 1. (7) kart ol sarg tzlg kart o[I] bir kolu //// yitr /// 2. (8) //' dur tokuzn kimni bir kolu ///p///ser sz 3. (9) //////[a] aanp // simeser katur u// [i][r]ser: 4. (lO) /// .. i nki bal()g yigleser bilglk bo[lmaz] 5. (l l) /// kart ol sarg tzlg kzterzn edr 6. (l2) kimni yme s[ol] kol ///kart 'ny s/// pw/// 7. (l3)bo yiglig ///// itin yitrmi[] // eviri ( ...) 6. ikinci kimin it ( ...) 7. yara, safradan olan yaradr (bir) yaradr, bir defa geir... (8) ....dokuzuncu, kimin bir defa ....se, (9) .... yemek yiyip sindiremese, kartrp iirirse (lO) .... ayrca (?) yara ortaya ksa belli olmaz. (ll) .... yara, safradan

105

olduunu gstersin, iyileir. (12) Yine kimin sol kolu yara (13) bu hastalk . yitirmi...... 4.10. Bitkisel kkenli droglar 4.10.1. ar Gnmz Trkesinde karl: Asnam inciri (Bed.) Bilimsel ad: Ficus religiosa L. Dier dillerde, udumbara (Skr.) Bo inciri (Bedevian) botree, peepultree, sacred fig (ng.) zellikleri: Gney ve Dou Asya lkelerine zg bir incir trdr. Baz kurak geen mevsimler dnda, yapraklar yeildir ve dklmez. Ykseklii 30 mye ve gvde ap 3 mye kadar ulaabilir. Yapraklar 10-17 cm uzunluunda ve 8-12 cm geniliinde, belirgin bir kalp eklinde olup, saplar 6-10 cm uzunluundadr. Meyveleri 1-1.5 cm apnda kk incirlerdir. Bu aa Hindular ve Budaclar tarafndan kutsal olarak kabul edildiinden, yetitii yrelerde kutsal incir olarak anlmaktadr. Sylencelere gre Siddhartha Gautama (Buda) byle bir aa altnda oturarak aydnlanmaya (nirvana) ulamtr. Ksa kkleri olan, yapraklarn dken, byk bir aa trdr. Kabuu gri veya kzl kahverengi ve dzgndr. Geleneksel Hint tbbnda kkleri st arttrc; ham meyveleri kan temizleyici ve ishal durdurucu ve susuzluk giderici; hafif olgun meyveleri ise kusmaya, kanamaya ve menorajiye kar ila olarak kullanlr. Elimizdeki Sanskriteden evrilmi bir Uygur metninde bu szck bir deri lezyonunu tanmlamak iin kullanlmtr. Ancak geleneksel Hint tbbnda meyve ve yapraklar ifa amal kullanlmaktadr. 4.10.2. agaru Trkede daac, kust-i bahri gibi isimlerle bilinir. Bilimsel ad: Aquilaria agallocha E anlamllar: Aloexylum agallochum, Agallochum officinale, Agallochi verum, Dier dillerdeki karlklar: akaru (Toh.), aguru (Skr.) zellikleri: Hindistan gibi tropik blgelerde yetien, yanarken gzel koku veren, odunu ve kabuu ho kokulu bir aa. Dini trenlerde tts olarak yaklr, hastalar dumanna tutulur bylece hastalklarn iyileeceine inanlr. XVII. yzylda Salih Bin Nasrullah bu drogdan tkanmalar aar, gazlar giderir, sinirlere ve kalbe kuvvet verir,

106

sibidirimr iyi gelir, buhar balgam giderir diye sz etmitir. XIX. yzylda anizade Ataullah ise, midevi olduundan bahsetmitir43. 4.10.3. amra lkemizde mango olarak bilinmektedir. Bilimsel ad: Mangifera indica L. E anlamllar: Mangifera domestica Gaertn. Dier dillerdeki karlklar: amra (Skr. ) sing lcang-go (Tib.) mango (ng.) zellikleri: Mango aalar tropikal blgelerde yetien, 35-40 m. boyuna ve 10 m. apna ulaan, 300 yla varan uzun mrl aalardr. Uygur metinlerinde kanl ishale kar hazrlanan mrekkep mstahzarlarda kullanlmaktadr. Geleneksel Hint tbbnda dalak bymesi, dizanteri ve ishal durumlarnda kullanld bilinmektedir 4.10.4. ankabu Gnmz Trkesinde karlklar: eytantersi, hiltit, eytanboku, eytanpislii, eytantanesi, eytanotu, baldrgan, haltis, htht, kad aac, kasn aac. (Hauens.) Bilimsel ad: Ferula assa-foetida L. E anlamllar: Ferula foetida (Burige) Regel., Ferula assafoetida auct., non L., Ferula koelzii Rech.f. & Riedl., Scorodosma foetidum Bunge. Dier dillerdeki karlklar: agudagandhu, badhika, hingu. (Skr.) zellikleri: 1-3 m boyunda dikine ykselen, yuvarlak ve yeil renkli gvdesinin st ksmlar atallar. Yapraklar 40-70 cm uzunluunda 20-35 cm eninde bileik yapraklardr. ok kk olan ve emsiye eklindeki demetlerden oluan ieklerinin ta yapraklar daha da kk ve beyaz renkte, ortadaki dllenme tozluklar ise altn sars rengindedir. eytantersinin asl yetitii blgeler ran, Hindistan ve Bat Afganistan olmakla beraber, Anadolu'da da rastlanmaktadr. 4.10.5. arun Bilimsel E anlamllar: ad: Terminalia arjuna (Roxb. ex DC.) Wight & Arn. Pentaptera angustifolia Roxb., Pentaptera arjuna Roxb. Ex DC., ankwa ankwa (Toh.), hing (Hint.).

Pentaptera glabra Roxb., Terminalia berryi Wight & Arn., Terminalia glabra Wight & Arn., Terminalia ovalifolia Rottl. Ex C.B. Clarke. Dier dillerdeki karlklar: Arjunatvak (Skr. ) arjuna (Tib.)

107

ncelediimiz metinlerde kanl ishali durduran bir terkip ierisinde ad gemektedir. 4.10.6. ardun (artun) lkemizde nanahan adyla bilinmektedir.Bilimsel ad: Trachyspermum ammi L. E anlamllar: Ammi copticum Bois., Ammi copticum L., Bunium copticum Spreng., Carum ajowan ined., Carum copticum L. C.B. Clarke, Carum copticum L. Hiern, Sison ammi L. , Sison ammi Jacq., Trachyspermum copticum L. Link. Dier dillerdeki karlklar: yavani, yawani (Skr.), la la bud (Tib.) (Dash.) Bishops weed (ng), Kmmel, Indischer Kmmel (Alm.), Ajwn (Arp.), zellikleri: 10-70 cm ykseklikte, bir yllk, otsu ve beyaz iekli bir bitki. Urfa blgesinde yetitirilir .Kullanm: Meyveleri, gaz sktrc ve st artrc olarak kullanlr. 4.10.7. arr (arur) Gnmz Trkesindeki karl kara haliledir. Bilimsel ad: Terminalia chebula Retz. E anlamllar: Myrobalanus chebula Gaertn., Myrobalanus gangetica Kostel., Terminalia acuta Walp., Terminalia gangetica Roxb., Terminalia parviflora Thwaites, Terminalia reticulata Roth , Terminalia zeylanica Heurck & Muell. Arg. Dier dillerdeki karlklar: arirek (Toh.), hartak (Skr.) rr (Tib.) (Arat). zellikleri: Gney Asya, Hindistan, Nepal, Gney-bat in, Gney Sri Lanka, Malezya ve Vietnamda yaygn olarak yetiir. Herdem yeil bir aatr, 30 mye kadar uzayabilir. Gvde kalnl 1 myi bulabilir. Meyvesi 2-4.5 cm uzunluunda, 1,2-2,5 cm geniliinde siyahms renkli ve zeri boylamasna izgiler eklinde girintilidir. Uygur metinlerinde uyku getirici olarak ve yaralara, iliklere ve kanl ishale kar hazrlanan bileimlerde ad gemektedir. Ham meyvesi olgunlamadan nce toplanp kurutulur, toz halinde veya halanarak suyu kullanlr. Demlenmesiyle elde edilen sv, cerrahi sonras yaralarn daha ksa srede kapanmas amacyla, ayn zamanda basur tedavisinde lokal olarak, di eti hastalklarnda ve az ii yaralarda gargara eklinde kullanlmaktadr. Yzeyel kullanmnn antiseptik, ar kesici, ve yara iyiletirici olduu bilinmektedir. sindirimi dzenleyici, gaz giderici etkisi mevcuttur.

108

Ayurvedik tpta sk ve yaygn kullanlan bir drog olarak, gemeyen ishallerde, dkda kan grlmesi durumlarnda, uterusun atonisinde, vajinal akntlarda, kronik ksrk, boaz yanmas ve astmda, bbrek ta, arl idrar yapma, idrar tutukluu, rtiker ve eritamatz deri hastalklarnda kullanlmaktadr. Dinmeyen uzun sreli atete destekleyicidir. 4.10.8. artu Gnmz Trkesindeki karl ile ard, Cupressaceae ailesinin Juniperus trlerine verilen genel addr. Dier dillerdeki karlklar: hapua (Skr.) spa mai bras bu (Tib.) Juniper (ng.), Wacholder (Alm.). zellikleri: Srngen allardan byk aalara kadar ok eitli trleri olan ard, hemen hemen btn blgelerimiz yksek dalk kesimlerinde doal yayl gsterir. Bazlar servi gibi pul yapraklara, bazlar da batc ine yapraklara sahiptir. Juniperus drupacea Lab. cinsi ardlarn andz olarak bilinen odunundan ard katran elde edilir. Bu drog antiseptik olarak kullanlr47. Juniperus communis cinsinin toz haline getirilmi kuru meyvalar ise idrar sktrc ve terletici zellii sebebi iIe souk algnl, kalp yetmezlii gibi hastalklarda kullanlabilir. Ard tohumundan elde edilen urup itahszla, akcier problemlerine, hatta akcier tberklozuna kar olduka etkilidir. Mide ve damar hastalklar, eker hastal, solunum yolu hastalklarnda ve vcudun direncini arttrmada ard tohumu aynn faydal olduu belirtilmektedir. tlm ard tohumlar bal ile kartrlak da kullanlr.52 kaynak 53 4.10.9. badyan Gnmz Trkesinde karl: Badyani, Yldz anasonu, in Anasonu33 Bilimsel ad: Illicium verum Hook f. E anlamllar: Badianifera

officinarum Kuntze, Illicium anisatum Lour. Dier dillerdeki karlklar: Badayan (Hint.), Star Anise (ng.), Sternanis (Alm.) zellikleri: Ana vatan Gney Bat in olan, 3-5 m ykseklikte ve beyaz iekli bir bitkidir. Tad anasona benzeyen meyvesi 6-9 paradan yaplm ve yldz biiminde olup, her bir para kayk eklinde, 12-17 mm uzunlukta, esmer krmz renkli, tek

109

tohumlu ve anason kokuludur. Byk lde anetol dan oluan uucu bir ya (% 4-5) ierir. Eski Uygur metinlerinde czzam tedavisinde kullanld belirtilmektedir. Gnmzde kurutulmu meyvelerinden hazrlanan ay gaz sktrc, midevi ve st arttrc olarak kullanlr. erdii ikimik asit, antiviral etkisi nedeniyle viral enfeksiyonlarn tedavisinde veya koruyucu olarak kullanlan mstahzarlarn etkin maddelerindendir. 4.10.10. bat Bilimsel ad: Cissampelos pareira L. E anlamllar: Cissampelos hernandifolia ing. N . Dier dillerdeki karlklar: pathe (Skr. ) pa tha (Tib.) Dash. Velvetleaf (ng.) zellikleri:. Ya mevsiminde aan kk yeilimsi iekleri ve yumurta eklinde, krmz, sert ekirdekli meyveleri olan, sk yaprakl, trmanc bir aldr. Uygur metinlerinde kusmaya ve ishale kar yazlmas nerilen reetelerde yer almaktadr. Geleneksel Hint tbbnda ate drc, anne stn arttrc, ishal durdurucu ve baz yerlerde sprematogenezi nleyici etkisi nedeniyle gebelikten koruyucu olarak kullanlr54. 4.10.11. b singir Gnmz Trkesinde karl: kurutulmu zencefil kkdr. Bilimsel ad: Rhizomes Zingiber officinale Rosc. (Zingiberaceae) E anlamllar: Rhizomes Amomum angustifolium Salisb., Rhizomes Amomum zingiber L. Dier dillerdeki karlklar: unthi (Skr.) bcah sga (Tib.) Ginger root (ng.), Srngaveram (Hint.) zellikleri: Zencefil (Zingiber officinale) bitkisi, zencefilgiller familyasndan bir metre boyuna kadar ulaabilen, yapraklar ince veuzun, iekleri sar ve krmz renklerde aan bir bitkidir. Bata in olmak zere, Hindistan, Endonezya, Vietnam, Japonya gibi tropik ya da yar tropik iklimlerde yetiir. Kkleri (Rizom) 7-15 cm uzunluk ve 1-1.5 cm kalnlkta, dall, yass ve soluk sarms, esmer gri renkli paralardr. Kokusu kuvvetli ve ho, tad ise batcdr. Kullanm: Uygur metinlerinde ad en sk geen droglardan biri olan kuru zencefil, kalp rahatszlklarna, nefes darlna, eitli arlara, ikiden kaynaklanan rahatszlklara, eitli ishallere ve kusmalara kar nerilen mrekkep ilalarn iinde

110

yer almaktadr. alanna sahiptir. 4.10.12. bikl

Mutfaklarda baharat olarak tketilmesinin yan sra , sindirimi ve

dolam dzenleyici etkisi nedeniyle geleneksel Hint ve in tbbnda da geni kullanm

Bilimsel ad: Buchanania lanzan Spreng. E anlamllar: Buchanania latifolia Roxb., Buchanania angustifolia Roxb. Dier dillerdeki karlklar: Priyala (Sakr.), Piyala (Tib.), chirauli-nut (ng.) zellikleri: 1,3 cm. kalnlnda, derin atlaklarla karelere blnm, siyah renkli sert bir kabuu, yeilimsi-beyaz iekleri, sert ekirdekli siyah meyveleri olan, yaprak dkmeyen, orta boylu bir aatr. Kullanm: Uygur metinlerinde ishal durdurucu droglardan biri olarak gemektedir. Tohumlarnn sindirimi zor olup, g verdii, besleyici ve laksatif etkileri olduu, ayrca ateli hastalklara, yakc arlara, susuzlua, travmatik kkenli hastalklara ve tberkloza faydal olduu ve kknn kan temizledii belirtilmektedir. (Anskl.) 4.10.13. bil Bilimsel ad: Aegle marmelos (L.) Corra E anlamllar: Belou marmelos (L.) A. Lyons, Crataeva marmelos L., Crateva marmelos L., Cydonia indica Spach., Feronia pellucida Roth. Dier dillerdeki karlklar: Bilva, Shivadrumaa, Shivaphala, Vilva,Vilvam (Skr.), Bi lwa (Tib.), Bael (ng.) zellikleri: Yapraklarn dken, gl ve sivri dikenlere, ve mantarms , gri, bir kabua sahip bu aa Hindularca kutsal kabul edilmektedir. Kullanm: Eski Uygur reeteleri arasnda kusmaya ve ishale kar ila olarak kullanlmtr. Geleneksel Hint tbbnda kkleri kusma, kolik ve dizriye, ham meyveleri, iekleri ve yapraklar ishale kar ila olarak kullanlr. 4.10.14. bitmul Dariflfl kk bk. Dariflfl

111

4.10.15. bodu Gnmz Trkesinde karl: ivit aaci. Bilimsel ad: Indigofera tinctoria L. E anlamllar: Indigofera anil L. var. orthocarpa DC, Indigofera argentea L., non Burm.f., Indigofera Bergii Vatke, Indigofera cinerascens DC, Indigofera houer Forssk., Indigofera indica Lam., Indigofera sumatrana Gaertn, Indigofera ornithopodioides Schum., Indigofera orthocarpa (DC.) Berg, Dier dillerdeki karlklar: nila, nilini (Skr.), ni la (Tib.), indigo (ng., Alm.) zellikleri: ndigo adl doal boyann elde edildii bu bitki 2 m kadar ykseklikte bir aaktr. Kullanm: bilinmektedir. 4.10.16. bor, zm Gnmz Trkesinde karl: zm. Bilimsel ad: Vitis vinifera L.. Dier dillerdeki karlklar: draka (Skr.), rgun bru (Tib.), grape (ng.) zellikleri: Karmak yapl, kahverengi gvdeli, yar odunsu bir bitki olan Eski Uygur metinlerinde kulakla ilgili rahatszlklarda

kullanlmaktadr. Geleneksel tpta ocuklardaki az yaralarnn tedavisinde kullanld

asmann meyvelerine verilen genel isimdir. Dier meyvelerle kyaslandnda en fazla eide sahip olan trlerden biridir. 10.000'nin zerinde zm eidi bulunduu tahmin edilmektedir. Kullanm: Eski Trke metinlerde her iki isim de (zm, bor) gemekle birlikte bor ayn zamanda arap karlnda kullanlmaktadr. Metinlerde zm kk (asma kk), zm sirkesi, kuru zm eklinde kullanmlar vardr. eitli biimlerde, ama genellikle arap veya zm sirkesi olarak, di arsna, kanamalara, yaralara, kusmalara, nefes darlna kar ve doum, dk gibi konularda eitli droglarla kartrlarak kullanlmaktadr. 4.10.17. buda Gnmz Trkesinde karl: Meyan. Bilimsel ad: Glycyrrhiza glabra L., . Dier dillerdeki karlklar: madhuka (Skr.), in mnar (Tib.) licorice (ng.)

ivitotundan farkl bir trdr.

112

zellikleri: Ortalama 30-60 cm. boylarnda, kk, mavimsi, mor iekleri byk boyutlu rizomlar olan ok yllk bir alms bitkidir. Kk meyan kk olarak bilinir, iecek haline getirilerek veya ila olarak kullanlr. Kullanm: Eski metinlerde kk ses ksklna, ishale, safradan kaynaklanan kulak arlarna, kan kusmasna, ishallere kar nerilen ilalarda ad gemektedir. bn Sinann Kanununda ksrk, souk algnl tevasi iin verdii formllerde meyan balndan bahsedilir. Geleneksel halk tbbnda ve modern tpta trevleri kullanlmaktadr. 4.10.18. ndan (yrng) 4.10.19. mlu Bilimsel ad: Syzygium cumini L. E anlamllar: Consolida major Gilib., Eugenia cumini (L.) Druce, Eugenia jambolana Lam., Eugenia djouat Perr., Myrtus cumini L., Calyptranthes jambolana Willd., Syzygium jambolanum DC., Syzygium jambolana DC .Dier dillerdeki karlklar: Jambu, Rajajambu, Mahajambu (Skr.) dza mbu (Tib.) Jambolan, Black plum, Damson plum, Duhat plum, , Jambolan plum, Java plum, Malabar plum, Portuguese plum Jaman, (ng.), , Wachsjambuse (Alm.) zellikleri: byk, yaprak dkmeyen, koyu renk gvdeli, parlak yeil yaprakl, dzgn, gri kabuklu bir aatr. iekleri kirli beyaz kokulu, meyveleri koyu mor, siyah aras renkte, dzgn ve parlaktr. Kullanm: Eski metinlerde ishal durdurucu droglar arasnda yer almaktadr. Meyvelerinden hazrlanan bir mstahzar astma kar kullanlmaktadr. Ayrca tohumlarnn hipoglisemik. anti-inflamatuar, anti-romatizmal ve antipiretik etkileri olduu ileri srlmektedir55. Deneysel almalarda diabetus mellitus zerine etkili bulunmutur56. 4.10.20. mrasti bk. mlu

4.10.21. ubaan Gnmz Trkesinde karl: Hnnap. Bilimsel ad: Zizyphus jujuba Mill. E anlamllar: Ziziphus vulgaris Lam., nom. illeg., Ziziphus zizyphus (L.) Meikle Dier dillerdeki karlklar: badara (Skr.) rgya ug (Tib.), jujube (ng.)

113

zellikleri:

Yaprak dken bu kk aa genellikle 5-10 m ykseklie

ulamaktadr. 2-7-cm geniliindeki kenarlar ince trtkl yapraklar parlak yeildir, tabanlarnda belirgin damar bulunur. iekleri 5-mm geniliinde, meyveleri oval ve sert ekirdeklidir, yenilebilir. 1,5-3 cm boylarndaki olgun meyveleri, koyu krmzsiyah renklerde olup yzeyleri krktr. Kullanm: Eski metinlerde ikiden kaynaklanan rahatszlklara kar reetelerde ad gemektedir. Geleneksel Hint tbbnda meyveleri laksatif olarak, yapraklarnda hazrlanan bir merhem atee ve yanklara, tohumlar gz hastalklarna kar kullanlr. 4.10.22. sm Gnmz Trkesinde karl: Dut. Bilimsel ad: Morus alba L. E anlamllar: Morus atropurpurea Roxb., Morus indica L., Morus macrophylla Moretti, Morus morettiana Jacq. ex Burr., Morus multicaulis Perr., Morus nervosa Deless. ex Spach. Dier dillerdeki karlklar: Tuda (Skr.), su lao sa (Tib.), mulberry (ng.) zellikleri: Kaln dall, geni tepeli bir aatr. Yapraklar gen aalarda, loplu ve yuvarlak, yallarda ise kalp eklinde, taban asimetrik, kenarlar testere dilidir. Meyveleri 2-3 cm. uzunluunda beyazdr. Kullanm: Eski metinlerde meyvesinin suyunun ishale, kabuundan hazrlanan ilacn yaralara iyi geldii belirtilir. Anadoluda beyaz dut ve yapraklarnn baz iltihapl hastalklara kar kullanld Osmanldan beri bilinmektedir. 4.10.23. vit Gnmz Trkesinde karl: ivitotu. Bilimsel ad: Isatis tinctoria.L Dier dillerdeki karlklar: dyer's woad (ng.), Farberwaid (Alm.) zellikleri: Brassicaceae familyasndan kklerinden "ivit mavisi" (indigo) olarak adlandrlan boya elde edilen bir bitki tr. Anavatan Avrasya Kafkasya civarlardr. Eski Uygur metinlerinde grme bozukluklarnda kullanm anlatlr. Geleneksel in tbbnda, kklerinden elde edilen ilalarn geni kullanm alan vardr. Hindistan ve yakn evresinde indigo krmzs adl boyann elde edildii farkl bir bitkinin bilimsel ad Indigofera tinctoria olup, lkemizde ivit aac olarak bilinmektedir. Her iki bitki de ila olarak kullanlmaktadr. ivitotunun zellikle yaralarn tedavisinde etkili olduu bildirilmektedir.

114

4.10.24. ekir Gnmz Trkesinde karl: Eir otu. Bilimsel ad: Acorus calamus L. Dier dillerdeki karlklar: vaca (Skr.) u dag (Tib.), Flag root, Myrtle flag, Myrtle grass, Sweet calamus, Sweet-flag, Sweetroot (ng.) zellikleri: 50-125 cm yksekliinde, ok yllk, otsu bir bitkidir. Yapraklar erit biimde, kokulu ve boyuna izgilidir. iekleri 5-9 cm boyunda bir baakta toplanmtr. Kullanm: Dere boylarnda yetiir. Rizomlar gaz sktrc, terletici ve

antispazmodik olarak haricen de deri hastalklarnda kullanlmaktadr. Eski metinlerde di rmesine kar kullanlmtr. Yaplan bilimsel aratrmalarda iltihab nleyici eetkisi olduu saptanmtr57. 4.10.25. enetkek artun bk. artun 4.10.26. enetkek burak bk. 4.10.27. imiti Gnmz Trkesinde karl: in alc Bilimsel ad: Crataegus pinnatifida Bunge E anlamllar: Crataegus cuneata Siebold & Zucc. Dier dillerdeki karlklar: chinese hawthorn (ng.), Weidorn (Alm.) shnzh (in.) zellikleri: Kk-orta boylu, 4-5 cm. boyunda, parlak krmz meyveleri olan bir al cinsidir. Eski Uygur metinlerinde yaralara, kusmaya kar hazrlanan mrekkep ilalar arasnda yer almaktadr. Geleneksel in tbbnda kullanm yaygn olan drogun, koroner dolam glendirici ve kanda kolestrol dzeyini drc etkisi olduu bildirilmektedir.58 kni

115

4.10.28. issiz Gnmz Trkesinde karl: Deve dikenii

44

Bilimsel ad:

Alhagi

maurorum,ii (Bail.) E anlamllar: Alhagi camelorum Fisch. Alhagi pseudalhagi (M. Bieb.) Desv. ex B. Keller & Shap. Dier dillerdeki karlklar: durlbh, dhanvayavsa iii (Skr.), camelthorn (ng.) zellikleri: 30-100 cm. ykseklikte, dikenli, pembe iekli ve ok yllk bir bitkidir. Acem kudret helvas denilen bir ila elde edilir. Eski Uygur metinlerinde kanl ishal ve yaralara kar kullanm nerilmitir. Ayurvedik tp kaynklarnda kabzlk giderici, idrar ve balgam sktrc etkileri bildirilmektedir. 4.10.29. it burunn Gnmz Trkesinde karl: Kuburnu, itburnu, yabani gl
44

Bilimsel ad:

Rosa canina L. Dier dillerdeki karlklar: dog rose (ng.) Hund-rose (Alm.) zellikleri: 1,5-3,5 m. ykseklikte, dallar sarkk, al grnmnde, dikenli bir aaktr. iekleri pembedir; meyveleri ya veya kuru yenilebilir. Kullanm: Uygur metinlerinde ishale kar ila olarak gemektedir. Halk arasnda kum dkc, idrar sktrc, ishal ve kanl basur kesici olarak kullanlmaktadr 43 4.10.30. it zm Gnmz Trkesinde karl: Kpek zm, it zm44, Bilimsel ad: Solanum nigrum L. E anlamllar: Solanum nigrum L. var. vulgare L. Dier dillerdeki karlklar: kaka mac (Skr.) Smon sneu dmar po (Tib.) black nightshade (ng.), schwarzer Nachtschatten (Alm.), zellikleri: 20-50 cm. ykseklikte, bir yllk, otsu ve beyaz iekli bir bitkidir. Yapraklar sapl, tyl, dili ve dalgal kenarldr. Olgun meyveleri koyu krmz-siyah renktedir. Halk arasnda sinir yattrc ve ar kesici olarak kullanlmaktadr.

Baytop Alhagi pseudalhagi karln deve dikeni, Slybum marianum karln ise meryemana dikeni olarak belirtmitir. Ancak Hauenschild Slybum marianum karlnda her ikisini de (deve dikeni ve meryemana dikeni) e anlaml olarak vermitir. ii Dash durlbh karlnda Tragia involucrata Fagonia cretica L. (F. indica) vermektedir. iii Dutt,

116

4.10.31. aba Gnmz Trkesinde karl: Kabak. Bilimsel ad: (ng.), Krbis (Alm.) zellikleri: Balca trleri balkaba (Cucurbita moschata), helvackaba (Cucurbita maxima) ve sakzkabadr (Cucurbita pepo) arasnda geleneksel tp asndan en nemli olan sakz kabadr. Sakzkaba, silindir ya da yumurtams biimlerde ve 20-30 cm. uzunluunda olur. Sap vardr. Kabuu kaln ve serttir. Eti beyazdr. ok tohumludur ve olgunlatnda almayan zms tipte meyvedir. Scak ve lman iklimlerde yetiir. Kullanm: Sakzkabann tohum ieren ksm barsak parazitlerinin drlmesi iin kullanlr. Elimizdeki Uygur metinlerinde kabak iei anlamna gelen aba uas ve aba eeki eklinde kulak uuldamas, kulak ars, gibi ikayetlere verilen reetelerde gemektedir. Gnmzde yaplan aratrmalarda kabak ieinden elde edilen etki maddelerin ila olarak kullanlabilecei bildirilmektedir59. 4.10.32. adz Gnmz Trkesinde karl: Tarn kabuu, darn. Bilimsel ad: Cortex Cinnamomi L. Dier dillerdeki karlklar (Cinnamomi aromaticum iin): coca (Skr.), twa dza (Tib.) cinnamon (ng.) zellikleri: Defnegiller familyasndan Anavatan Gney ve Gneydou Asya olan, yaprak dkmeyen aromatik kokulu baz Cinnamomum trlerinin kabuklarna verilen genelde tarn olarak bilinir. zellikle in tarn Cortex Cinnamomi aromaticum Nees ve Seylan tarn Cortex Cinnamomi verum J. Pressl baharat ve ila olarak kullanlmaktadr. Tarn, cinnamomum aacnn gvde ve dal kabuklarnn d ksm syrldktan sonra kalan i kabuundan elde edilir. Kokusu kuvvetli, keskin ve kalc; tad ise yakc ve tatlmsdr. Kullanm: Eski Uygur metinlerinde yelden kaynaklanan hastalklara, ar, safradan kaynaklanan kanl ishale kar,ayrca doumu kolaylatrmak ve ate drmek iin kullanlmtr. Halk arasnda ishale kar, gaz giderici ve antiseptik olarak kullanm bildirilmitir. Cucurbita L. Dier dillerdeki karlklar: bum a (Tib.), kumandaka (Skr.), zucchini, pumpkin, marrow,

117

4.10.33. kakula Gnmz Trkesinde karl: kakulei Bilimsel ad: Amomum medium (Arat)ii. E anlamllar: Elettaria cardamomum L. Maton., E. cardamomum White & Maton, Alpinia cardamomum Roxb., A. cardamomum L., A. cardamomum White, A. repans Sonner, E. repens Sonn. Baillon. Dier dillerdeki karlklar: upakunchika, brihatupakunchika, brhad ela (Skr.), kakola, pa tra e la (Tib.) Indian cardamon, black cardamom (ng.) zellikleri: Bat ve Gney Hindistan, Gneydou Asyann scak blgelerinde yetien, 4-5 m boyunda, byk yaprakl ok yllk bir bitki cinsi olan kakule, yetitii yere gre Seyhan kakulesi, Malabar kakulesi, Siyam kakulesi gibi isimler alr. in siyah kaklesinin (A. Medium) tohum zarf boyutu 5 cm'ye ulamaktadr. Kakule ad Elettaria ve Amomum trlerini birlikte kapsamakta ise de, Trkiyede yalnzca Eletteria cinsleri temin edilebilmektedir. Kullanm: Geleneksel tpta bildirilmektedir43. 4.10.34. kantikari (kntakari) Bilimsel ad: Solanum xanthocarpum Schrad. E anlamllar: Solanum virginianum L., Solanum surattense Burm. L. Dier dillerdeki karlklar: Kantakari (Skr.), Yellow-berried nightshade, Indian nightshade (ng.) zellikleri: Patlcangiller (Solanaceae) familyasndan derinlere ulaan odunsu kkl, dallar zemine yakn, ksa ve yaygn, uzun sar dikenleri olan bir bitkidir. Mavimor ilekimsi meyveleri vardr. Yabani patlcan olarak da bilinir. Kullanm: darlna Uygur metinlerinde, gemeyen atee, yelden oluan ishale, nefes Heilkunde IIde ar kesici bir terkip iinde yer almaktadr. az kokusunu giderici, midevi ve gaz giderici olraka kullnm

kar terkiplerde yer alan drogun zellikle kklerinin geleneksel Hint

Kakule, gnmz Trkesinde, zencefilgiller ailesinden

Elettaria ve Amomum

cinslerini kapsayan bitkilere verilen genel addr.

http://www-ang.kfunigraz.ac.at/~katzer/engl/spice_welcome.html ii Arat HELKUNDE II de A. Medium ve Grand Cardamone karlklarn not dmtr. Blgede kullanlan cinslerin kayna gz nne alnnca, A. Medium un gncel taksonomik literatrde A. subulatum olarak geen cins ile uyumlu olmas muhtemeldir.

118

tbbnda, laksatif, itah ac, hazmettirici, ar kesici vb. gibi ikayetlerde geni kullanm alan vardr. 4.10.35. araa ga Gnmz Trkesinde karl: Kara aa4 Bilimsel ad: Ulmus L.i Dier dillerdeki karlklar: elm (ng.) zellikleri: Dnya zerinde lman iklim blgelerinde yetien, yaprak dken uzun mrl orman aalardr. sarmal dizilimli ok saydaki pullu tomurcuklar ve yumurtams konik ekilde olan, kenarlar ift dili, taban asimetrik yapraklar vardr. Kolayca soyulur kabuklar kaln ve boyuna atlakldr. Kullanm: U. fulva (U. Rubra olarak da bilinir)ve U. minr cinslerinin kabuklar geleneksel tpta uygulamalarnda kullanlrlar. Gz rahatszlklar, deri hastalklar ve ishal durdurucu olarak kullanlrlar44. Heilkunde Ide, gz arsna kar bir terkip iinde nerilmitir. 4.10.36. ara kiii Bilimsel ad: Commiphora wightii Arn. Bhandari. E anlamllar: Balsamodendrum mukul Hook. ex Stocks, B. wightii Arn., C. mukul (Hook. Ex Stocks) Engl. Dier dillerdeki karlklar: guggulu (Skr.), zellikleri: kk, reineli, dikenli 2m. yeilimsi sar kabuu dzgn kenarl kk krmz iekjeri olan bir aak trdr. Eski Uygurlar bu drogu ocuk drmek iin ve kulak arsna kar terkibin iinde kullanmlardr. Hint tbbnda, laksatif, itah ac, hazmettirici, yaralar iyiletirici, afrodiziyak olarak ve hemoroid tedavisinde kullanlmaktadr. 4.10.37. karuun bk. tagar ayrca

i ii

karaaagiller (Ulmaceae) familyasnn Ulmus cinsinden aa trlerine verilen ad. ki: tts (Arat)

119

4.10.38. aai Gnmz Trkesinde karl: Halfa30, Bilimsel ad: Stipa tenacissima Loefl. ex L. E anlamllar: Macrochloa tenacissima (Loefl. ex L.) Kunth. Dier dillerdeki karlklar: alfe (Arp.) alfa grass (ng.) zellikleri: Budaygillerden, lifleri ip, uval ve kt yapmnda kullanlan bir bitkidir. Kullanm: Halfa kk (aa yltz) Uygur metinlerinde ila olarak yaralarn tedavisinde kullanlan bir terkipte gemektedir. 4.10.39. kekre od Gnmz Trkesinde karl: Kekre otu. Bilimsel ad: Acroptilon repens L E anlamllar: Rhaponticum repens (L.) Hidalgo Dier dillerdeki karlklar: hardheads, Russian knapweed (ng.), zellikleri: Dikensiz, ok yllk ve otsu bir bitkidir. iekleri pembe, krmz ve nadiren beyaz renklidir. Tarm bitkilerine zarar verdii iin ayrkotu olarak da bilinir. Eski Uygur metinlerinde ate drc terkiplerin iinde yer almaktadr. 4.10.40. kentir (kendir) Gnmz Trkesinde karl: Kenevir, kendir. Bilimsel ad: Cannabis sativa L. Dier dillerdeki karlklar: hemp (ng.) Hanf (Alm.) zellikleri: 20-100 cm. ykseklie ulaan, dikenli, ok yllk, stl ve otsu bir bitkidir. ieklerinden esrar ad verilen uyuturucu madde elde edildiinden retimi denetime tbidir. Yurdumuz lifleri ve tohumlar iin retilmektedir. Kullanm: Eski Uygur yazmalarnda kenevir iei kusmaya kar verilen bir reetede ve kadnn cinsel blge arlar iin nerilen terkip iinde yer almaktadr. Geleneksel tpta yapraklar halanarak romatizmal arlara kar kullanlmtr. Halk arasnda tohumlarnn idrar sktrc etkisi nedeniyle kullanm sz konusudur 43 4.10.41. kl ndan Gnmz Trkesinde karl: Kzl sandal aac. Bilimsel ad: Pterocarpus santalinus L.f. E anlamllar: Lingoum santalinum (L.f.) Kuntze, Pterocarpus

kaak: halfa (Divanl Lugatit Trk)

120

santalinus L. f. Dier dillerdeki karlklar: rakta candana (Skr.) tsa nda na dmar po (Tib.) red sandalwood (ng) zellikleri: Ik isteyen bu kk aa, 8 metre boyunda 50-150 cm apnda bir gvdesi vardr. Erken dnemde hzl byr ve ylda iinde 5 m. boyuna ular. Soua dayankll zayftr. Karlkl yerleim gsteren, 3-9 cm uzunluunda yapraklar vardr. Meyveleri 6-9 cm uzunluunda olup bir veya iki ekirdek ierirler. Kullanm: Eski Uygur metinlerinde ba arsna kar dier baz droglarla birlikte kullanlmas nerilir. Gvde odunu ve meyvelerinden hazrlanan merhemler yanma hissini ve demi azaltr, kanamalar durdurur, eitli cilt bozukluklarn dzeltir, ba ars ve dermatozlara iyi gelir. 4.10.42. kpra Gnmz Trkesinde karl: Ahududu (aa ilei). Bilimsel ad: Rubus idaeus L. (Arat). Dier dillerdeki karlklar: gauriphal (Skr.), raspberry (ng.) zellikleri: Rosaceae familyasndan 1 m. kadar ykseklie eriebilen, beyaz iekli ve ok yllk bir bitkidir. Yaz ve sonbahar mevsiminde krmz renkli ve tatl yenilebilir meyveleri verir. Heilkunde IIde araptan olan hastalklarn tedavisinde kullanmndan bahsedilmektedir. Geleneksel tpta besleyici, kurt drc, kan temizleyici, kanekerini drc ve idrar sktrc olarak kullanlr. 4.10.43. ktpl (katpal) Bilimsel ad: Myrica nagi Thunb. E anlamllar: Myricaesculenta Buch. & Ham, M. sapida Wall, M. farquhariana Wall. Dier dillerdeki karlklar: kathpala (Skr.), ka da pha la (Tib.), box myrtle (ng.) zellikleri: Himalayalarda, 1200-2000 m. ykseklikte yaayan, 12-15 m. ykseklie ulaan, yapraklarn dkmeyen, siyah-kahverengi renkli kabuklar olan orta byklkte, odunsu bir aatr. Dallarn sonuna doru sklaan yapraklar, mzrak eklinde, 9,2 cm uzunluunda, 3.2 cm geniliinde; alt yzeyi, ak yeil, st yzeyi, koyu yeil renklidir.1-1,5 cm. boyunda, sert ekirdekli krmz renkli meyveler vardr. Kullanm: Eski Uygur metinlerinde ishal durdurucu reetelerde yer almaktadr. Geleneksel Hint tbbnda ate, boaz rahatszlklar ve ksrk tedavisinde kullanlmaktadr60.

121

4.10.44. kuma ya Gnmz Trkesinde karl: Keten tohumu ya (Keten bitkisinin toumlarndan karlan ya) Keten bitkisinin bilimsel ad: Linum usitatissimum L. E anlamllar: L. crepitans (Boenn.) Dumort., L. humile Mill., L. usitatissimum L. var. humile (Mill.) Pers., L. usitatissimum L. subsp. transitorium Vavilov & Elladi Dier dillerde: Common flax, Flax, Flaxseed, Linseed, Linseed flax (ng.). zellikleri: Keten bitkisi 15-60 cm boylarnda yazn ipek gibi, mavimsi veya sar renkli iekler aan bir bitkidir. Yapraklar sapsz, grimsi-yeil renkli, dik veya yatk gvde zerinde sralanmlardr. Saplarn lif ve kat, tohumundan ya ve kspesi hayvan yemi olarak deerlendirilir. Keten tohumu zellikle Omega 3'den zengindir. Kan kollesterol ve trigliserit oranlarn drr. Akcier hastalkklar bronit ve souk algnlnda faydaldr. Lavman olarak kullanlrsa kabzl giderir. Mzmin ksr keser. Dolama, kpekmemeleri ve her trl bann tedavisinde faydaldr. Eski metinlerde gz puslanmasnda ve kuduz kpek srnn tedavisinde kullanlmtr. 4.10.45. uru m suv kuru zm suyu (bk. 4.10.46. kudi (kuti, kti) Bilimsel ad: Saussurea lappa (Decne.) C. B. Clarke. E anlamllar: Aplotaxis lappa Decne., Aucklandia costus Falc., A. auriculata DC, S. costus (Falc.) Lipsch. S. auriculatai (Arat) Dier dillerdeki karlklar: kushta (Skr.), ru rta (Tib.), costus (ng.) zellikleri: Hindistann Kamir blesinde yetien, 1-2 m. ykseklie ulaabilen salam gvdesi ve iki paral salam kk olan ok yllk bir bitkidir. Yapraklar membrans ve dzensiz dili kenarl olup bazal yapra ok byktr. Eski Uygur tbbnda, baarlarna kar ve uyku getirici terkiplerin iinde yer almaktadr. Kk (Radix Costi amari) geleneksel Hint tbbnda, eitli deri hastalklarnn, ksrk ve nefes darlnn, atein ve kusmann tedavisinde kullanlmaktadr. zm)

Arat tarafndan aktarlan bu tanma gncel kaynaklarda rastlanmamaktadr.

122

4.10.47. kni Bilimsel ad: Abrus precatorius L. E anlamllar: A. abrus (L.) W. Wight. Dier dillerdeki karlklar: guj (Skr.), ol mas e dkar po (Tib.), Indian liquorice (ng.) zellikleri: Fabaceae (baklagiller) familyasndan, Tropik blgelerde yetien, ince sapl, beyaz ya da pembe kk iekli, derin kkleri olan, trmanc bir ok yllk aak tr. Tespih tanesi eklinde parlak krmz ve siyah renkli zehirli meyveleri ss olarak da kullanlr. A. precatorius'un kkleri hafif meyankk tadndadr; byk kara benekli, parlak krmz, przsz tohumlar tespih ve kolye yapmnda kullanlr, ama zehirlidir. Eski Uygur metinlerinde yalnzca yaralar iyiletirmek iin nerilen bir terkip ierisinde ad gemektedir. Geleneksel Hint tbbnda cilt ve sa hastalklarnda, yaralarn tedavisinde, barsak kurtlarnn drlmesinde ve ate kesici olarak kullanlmaktadr. 4.10.48. knit Gnmz Trkesinde karl: Susam, Bilimsel ad: Sesamum indicum L.E anlamllar: S. orientale L. Dier dillerdeki karlklar: tila (Skr.), sessame (ng.) zellikleri: 50-100 cm uzunluuna eriebilen, karlkl yerleimli geni mzrak eklinde 14 cm.ye varan uzun yapraklar olan yllk bitkidir. iekleri, 3-5 cm uzunluunda, tbler, mor ve beyazdr. Asya, Avrupa ve Trkiye'nin scak blgelerinde tarm yaplmaktadr. Meyve kapsllerinin iinde ok sayda tohum bulunur . Kullanm: Susam, lkemizde tahin yapmnda kullanlan esas maddedir. Tohumlarn %50'si yadan oluur. Yandan yemeklik ya olarak yararlanld gibi, kspesi de hayvan yemi olarak kullanlr. Susam ya, soluk sar renkli, kokusuz,a eter ve petrol eterinde kolayca znen bir svdr. Susam ya eski Uygur tbbnda ba, di ve ayak arlarna, burun kanamalarna kar ve ocuk drmek iin nerilen terkiplerde kullanlmaktadr. 4.10.49. krkm Gnmz Trkesinde karl: Safran Bilimsel ad: Crocus sativus L. E anlamllar: C. officinalis Honck. Dier dillerdeki karlklar: kesara (Skr.), gur gum (Tib.), saffron (ng.)

123

zellikleri:

Ssengiller (Iridaceae) familyasndan, sonbaharda mor

iekler

veren, 20-30 cm boyunda, soanl bir kltr bitkisi ve bu bitkiden elde edilen baharat. Bitkinin yapraklar eritimsi, mor iekleri tepeciklidir. Kullanm: iei ve tepecikleri bitkiye balayan yaprak sap da dahil olmak zere erkek organlar kurutularak zellikle gda boyas ve tad verici olarak kullanlr. Halk arasnda kalp arpntsna kar ferahlk verici ve yattrc, itah ac ve adet sktrc etkisi nedeniyle kullanlr. Uygur metinlerinde yaralarn ve kadnlarda krd kiirir? hastalnn ve burun hastalklarnn tedavisinde, ayrca kiri yi? akan kiilerde kullanld belirtilmektedir. 4.10.50. lvang Gnmz Trkesinde karl: Karanfili Bilimsel ad: Syzygium aromaticum (L.) Merr. & L. M. Perry E anlamllar: Eugenia aromatica (L.) Baill., Caryophyllus aromaticus L., E. caryophyllata Thunb., E. caryophyllus (Spreng.) Bullock & S. G. Harrison E. caryophyllus (Spreng.) Bull. & Harr. Dier dillerdeki karlklar: lavanga (Skr.), l ii (Tib.) clove (ng.) zellikleri: Yapraklarn dkmeyen, 10-20 m. kadar boyunda, sar-yeil

yumuak bir kabuu, koyu yeil aromatik yapraklar olan bir aa trdr. 1,5-2 cm.lik tohumlarnn toplanarak kurutulmas ile elde edilen ivi grnmnde baharata da karanfil ad verilir. Kullanm: Eski Uygur metinlerinde burun kanamasna kar verilen bir terkip

ierisinde ad gemektedir. Geleneksel Hint tbbnda kan temizleyici, kalbi glendirici, itah ac olarak kullanlr. Halk arasnda di arlar, az yaralar, az kokusu, gaz giderici olarak kullanld bildirilmitir. 4.10.51. lodur Bilimsel ad: Symplocos racemosa Roxb. Dier dillerdeki karlklar: lodhra (Skr.), a ba ra, gsen phram (Tib.) lodhtree (ng.)

Baharat anlam nda (sestei olan karanfil ieinden farkl).

124

zellikleri: Yapraklarn dkmeyen, ak gri ince, kolayca ufalan bir kabuu olan, kk bir aatr. Parlak yeil, sk, derimsi yapraklar; kk beyaz iekleri vardr. Eski Uygur tp metinlerinde uyku getirici ve ishal durdurucu terkipler ierisinde ad gemektedir. Geleneksel Hint tbbnda i organ kanamalar ve ishal durdurucu, yaralar iyiletirici olarak kullanlr. 4.10.52. mana Bilimsel ad: indicum Lour., Arum Alokasie (Alm.) zellikleri: Dou Hindistanda ve Gneybat Asyada yetien, 10-15 cm. Alocasia macrorrhizos L. G. Don . E anlamllar: A. Indica macrorrhizon L., Arum macrorrhizum L., Colocasia (Lour.) Spach, A. alba Schott, A. indica (Lour.) Spach, A. macrorhiza Schott., Arum indica (Lour.) Kunth Dier dillerdeki karlklar: manaka (Skr.), Giant alocasia (ng.),

eninde dolgun sapl, uzun boylu bir bitkidir. ri kkleri yerel besin maddesi olarak kullanlr. Eski tp metinlerinde ikinlik ve i organ kanamalarnda kullanld ifade edilmektedir 4.10.53. mantal Bilimsel tanm: Nymphaea lotus bitkisinin sap. E anlamllar: Linn., N. Rubra, N. stellata, Willd. Dier dillerdeki karlklar: mrnla (Skr.) (Bail.) pa dmas rtsa ba (Tib) zellikleri: Lotus bitkisinin sapndaki yenilebilir HELKUNDE II de ishal durdurucu terkipler ierisinde yer almaktadr., Geleneksel Hint ve Tibet tbbnda ishal durdurucu etkisi yan sra hazmettirici ve st arttrc olarak da kullanm mevcuttur 4.10.54. matulung Gnmz Trkesinde karl: Aa kavunu Bilimsel ad: Citrus medica L. Dier dillerdeki karlklar: matulunga (Skr.) citron (ng.) zellikleri: Yaklak 3 m boyunda, ksa ve sert dikenleri olan kk bir aatr. Yapraklarnn kenarlar trtkldr. i beyaz d pembe 4 cm. apnda iekleri ve boyunda meyveleri vardr. Meyveleri 15-20 cm. boyunda ok kaln ve buruuk kabuklu, ii kk ve az suludur. Eski Hint tbbnda olduu gibi eski Uygur hekimlerince arap ime ile ilgili hastalklarn tedavisinde kullanlmtr.

125

4.10.55. mri Gnmz Trkesinde karl: Kara biber. Bilimsel ad: Piper nigrum L. E anlamllar: Piper aromaticum Lam. Dier dillerdeki karlklar: marica (Skr.), na le am (Tib.), black pepper (ng.) zellikleri: Karabiber bitkisi boyu 10mye ulaabilen bir sarmaktr.

Yapraklar 8-16 cm. uzunluunda, 5-10 cm. geniliinde, oval veya kalp eklinde; st yzeyi koyu, alt yzeyi ak yeil renkte olup, zerlerinde paralel be damar mevcuttur. iekleri kk ve beyaz renkli olup, onlarcas yaklak 15 cm. uzunluunda, baak eklinde bir koann zerinde dizilidir. Meyveleri 5 mm. kadar apnda kreler eklindedir. Srasyla nce yeil sonra krmz ve olgunlanca sar renk alrlar. Meyvelerinden, olgunlamadan nce toplanp kurutulursa karabiber, olgunlatktan sonra kabuklar soyularak kurutulursa beyaz biberii elde edilir. Her iki biber de baharat olarak ve geleneksel tp uygulamalarnda kullanlr. Kullanm: eitli Uygur yazmalarnda di ve kulak ars, kusma, ilikler araptan kaynaklanan hastalklar gibi rahatszlklarn tedavisinde nerilen terkipler ierisinde sklkla kullanlmtr. Halk arasnda uyarc, midevi, ksrk kesici, souk algnln giderici olarak kullanlr. 4.10.56. murut suv Gnmz Trkesinde karl: Murt (Mersin aac) meyvesinin suyu. Bitkinin bilimsel ad: Myrtus communis L.E anlamllar: M. communis L. var. romana L., M. italica (L.) Mill. ex Steud., M. mucronata (L.) Pers. ex Steud. Dier dillerdeki karlklar: Myrtle (ng.) zellikleri: Anavatan Gney Avrupa ve lkemiz olan bu herdem yeil al 1.52 m ykseklie, 1.2 metre apa ulaabilir. grnts yuvarlaa yakn olan bu youn dokulu bitki, normal bir hzla byr. Aromatik zellikteki, parlak 5 cm uzunluundaki yapraklar ak renklidir. Bitki bahar ve yaz aylarnda 1 cm apnda krem rengi iekler aar. iekleri ok gsterili deildir. Bu dnemin ardndan bitki 1 cm apnda morumsu mavimsi renkli top eklinde meyveler retir. Kullanm: Halk tbbnda

i ii

beyaz biber ile bir arada kullanld terkiplerde kara mr olarak gemektedir. beyaz biber: yrng mr

126

meyvelerinin demlenmesi ile elde edilen su kabzla kar ve antiseptik ila olarak kullanmaktadr. Tp metinlerinde kusmaya kar hazrlanan bir terkipte yer almaktadr. 4.10.57. nara Gnmz Trkesinde karl: Nar. Bilimsel ad: Punica granatum L. E anlamllar: Granatum punicum St.-Lag., P. florida Salisb., P. multiflora hort. ex Siebold & Voss, P. nana L., P. spinosa Lam. Dier dillerdeki karlklar: dadima (Skr.), seu bru (Tib.), pomegranate (ng.) zellikleri: Nar aac, iki ile be metre boylarnda, dzensiz gvdeli, yaz banda aylarnda krmz renkli iekler aan, bir aaktr. Karlkl yerleen ksa sapl, ince-uzun yapraklar , parlak renkli ve krmz kenarldr. Meyveleri kre eklinde ve ortalama 5-8 cm. byklnde, olgunlukta krmzms renkte, derimsi kabuklu, ok tohumlu ve etlidir. Kullanm: Eski Uygur metinlerinde nar meyvelerinin kabuu ve taneleri ishal yaralar ve banlar, kalp rahatszlklar ve nefes darl , burun kanamas, kusma, arap ime nedeniyle artm olan yel hastal gibi durumlarda nerilen terkipler ierisinde yer almaktadr. Nar aac kabuu eskiden beri barsak eritlerinin drlmesi amacyla kullanlmaktadr. Nar meyvesi kabuu ve nar suyu ise ishale kar etkilidir44. 4.10.58. nilutpal Gnmz Trkesinde karl: Mavi lotus. Bilimsel ad: Nymphaea nouchali Burm. f. E anlamllar: N. cyanea Roxb., N. malabarica Poir., N. minima F., M. Bailey, N. punctata Edgew, N. stellata Willd, N. stellata Willd. var.albiflora F. Henkel et al, N. stellata Willd. var. cyanea (Roxb.) Hook. f. & Thomson, N. stellata Willd. var. parviflora Hook. f. & Thomson, N. Stellata Willd. var. versicolor (Sims) Hook. f. & Thomson, N. versicolor Sims .Dier dillerdeki karlklar: nilotpala (Skr.), u tpa la snon po (Tib.), blue lotus (ng.) zellikleri: N. nouchali genellikle gndzleri, kenarlar krmzms mor renk mavi gzel bir iek aan bir lotus trdr. Yuvarlak yapraklarnn st yzleri yeil, altlar ise koyu yeil olup 20-23 cm. apndadr. Kullanm: Heilkunde IIde ishal durdurucu terkipler ierisinde yer almaktadr. Geleneksel Hint tbbnda da benzer amala kullanmlar mevcuttur.

127

4.10.59. yrken Gnmz Trkesinde karl: Kstm otu. Bilimsel ad: Mimosa pudica L. Dier dillerdeki karlklar: samanga, lajjalu (Skr.), samam ga (Tib.), touch me not, sensitive-plant (ng.) zellikleri: Gnmzde evlerde sakslarda yetitirilen otsu bir salon ss bitkidir. Yazn pembe renkli, back eklinde iek aar. ift katl, tys yapraklarnn bir temas halinde. geici bir sre kapanmas nedeni ile Kstm otu ad verilmitir. Kumlu, geirgen topraklarda iyi gelime gsterir. Minimum scaklk istei 15-16'dir. Uygur metinlerinde ishali durdurmak iin kullanmtr. Yaplan bir bilimsel aratrmada Mimoza pudica kknn yara iyiletirici etkinlii olduu bildirilmitir61. 4.10.60. piriangu Bilimsel ad: Aglaia elaeagnoidea (A. Juss.) Benth. E anlamllar:
i

Aglaia roxburghiana (Wight & Arn.) Miq.

, Nemedra elaeagnoidea A. Juss.

(basionym) Dier dillerdeki karlklar: priyangu (Skr.), priyangu (ng.) zellikleri: Yar gneli ortamlar sever. Priyangu Hindistann Bat Ghats blgesindeki youn ve nemli ormanlarnda bulunan, grimsi kahverengi bir kabuu olan, yaprak dkmeyen bir aa trdr. 10 m yksekliinde olup, yapraklar 10-20 cm uzunluunda, karlkl yerleimlidir. Eyll-Aralk arasnda aan yuvarlaka sar iekleri vardr. Kullanm: Eski Trke tp metinlerinde yara iyilemesinde ve kan kusmaya kar ila olarak nerilmitir. erdii butyrolactone adl maddenin baz mantar trlerine kar etkili olduu bildirilmitir62. 4.10.61. pitpidi Gnmz Trkesinde karl: Dariflflii. Bilimsel ad: Piper longum L. E anlamllar: Chavica roxburghii Miq., Piper jaborandii Vell. Dier dillerdeki karlklar: pippali (Skr.), long pepper (ng.), langer pfeffer (Alm.)

i ii

Arat, karln Dutta atfen, Aglaia roxburghiana (Wight & Arn.) Miq. olarak vermitir. Uzun biber olarak da bilinmektedir.

128

Piperaceae familyasndan iekli bir sarmak olup, genellikle kuru haliyle baharat olarak kullanlan meyvesi iin yetitirilen bir bitkidir. zellikleri kara bibere benzeyen, ancak tad daha ac olan yeil, siyah ve beyaz biberler elde edilen bitki ok erken dnemlerde Batya ulam ve Hipokrat dneminde bile ila olarak kullanlmtr. Bat dillerinde ve Trkedeki biber szc, darflfln Sanskrite karl olan pippaliden tremitir. Kullanm: Uygur metinlerinde ad en sk geen droglardan biridir. Halk tbbnda ksrk kesici olarak kullanlmtr. Gemeyen atee, yelden oluan ishale, nefes darlna, kusmaya, gece krlne iyi geldii yazldr. 4.10.62. ptmakir Lotus ieinin erkek organnn sap. Bilimsel ad: Nelumbo nucifera Gaertn. E anlamllar: Nelumbium luteum Willd., N. lutea (Willd.) Pers., N. nucifera Gaertn. subsp. lutea (Willd.) Borsch & Barthlott, N. nucifera Gaertn. var. lutea Kuntze, N. pentapetala (Walter) Fernald, nom. inval., N. pentapetala (Walter) Willd., Nymphaea pentapetala Walter Dier dillerdeki karlklar ambuja-kesara (Skr.) padmahi bre ba, ptma kiqr (Tib.). filament of lotus (ng.) (Bail.) Kullanm: Eski metinlerde ishal kesici reetelerde yer almaktadr. 4.10.63. ptr Gnmz Trkesinde karl: Hnnap. bk. 4.10.64. saba adz (saba ayz) Holarrhena antidysenterica kabuu. (H. antidysenterica sonradan H. pubescens Wall. ex G. Don. olarak dzeltilmitir.) H. pubescensin e anlamllar: Chonemorpha antidysenterica (Roxb. ex Fleming) G. Don, Echites antidysenterica Roxb. ex Flem., E. antidysentericus Roth, nom. illeg., E. pubescens Buch.-Ham., H. antidysenterica (L.) Wall. ex A. DC., H. antidysenterica (Roxb. ex Fleming) Wall. ex A. DC., H. febrifuga Klotzsch, Nerium antidysentericum L., Wrightia antidysenterica R. Br., W. zeylanica R. Br. Dier dillerde: kutaja (Skr.) dun-mo-yuns (Tib.) (Dash) conessi, tellicherry-bark (ng.) zellikleri: yaprak dken, pul pul sert kahverengi kabuu olan, yapraklar karlkl yerleim gsteren, oval, beyaz iekli bir bitkidir. Yuvarlak kesecik ubaan (Zieme lit)

129

eklindeki meyveleri iinde ularnda ipeksi lifler bulunan ekirdekleri mevcuttur. Geleneksel Hint tbbnda kabuu, ekirdekleri ve meyveleri, ishale, kanl dklamamaya basura ve eitli deri lezyonlar kar ila olarak kullanlmaktadr. Holarrhena antidysenterica kabuu Uygurca metinlerde de kanl ishal tedavisi iin nerilen bir ok reetede yer almaktadr. 4.10.65. sadun Gnmz Trkesinde karl sarmsaktr. Metinler iinde sadun sakal (sarmsak kk); sadun suv (sarmsak suyu) olarak da gemektedir. Bilimsel ad: Allium sativum L. E anlamllar: A. pekinense Prokhanov. Dier dillerde: launa (Skr.), sgog skya (Tib.) garlic (ng.) zellikleri: Anavatan Asya olan ok yllk bir bitkidir. Dikine ykselen, atallamayan ve yarya kadar yaprakl olan gvdesi 30-80 cm boyuna ular. Gvdesinin alt ucunda bir kre eklindeki topata, 10-25 adet, takriben 3-8 cm apnda ve birbirinden ince kabuklarla ayrlan, di ad verilen paralar bulunur. Ayrca saak eklinde yan kkleri vardr. Uygur metinlerinde ezilerek makivia? hastalnda, ayrca kk burun iinde et kmas ve burun kanamas durumlarnda, dier baz droglarla birlikte kullanlmaktadr. 4.10.66. sakabir sakabir, sngabir, ngabir. srngavera Ingwer(Arat) Gnmz Trkesinde karl: Zencefil (bk. 4.10.67. sar arr Gnmz Trkesinde karl: Sar halile. Bilimsel ad: Terminalia citrina (Gaertn) Roxb. ex Fleming E anlamllar: Combretum arboreum Miq., Embryogonia arborea Teijsm. & Binn. ex Miq., Myrobalanus citrina Gaertn., T. curtisii Ridi., T. multiflora Merr., T. teysmannii K.&V. abhay, pathy, pra-math (Skr.). Dier dillerdeki karlklar: abhay, pathya, pra-math (Skr.), Yellow myrobalan (ng.). zellikleri: 20-30 m. yksekliinde bir aatr. 2-6 cm geniliinde, eliptik 3-14 cm uzunluunda eliptik, dar eliptik veya dikdrtgen yapraklar vardr. Meyveleri erik biiminde, 3-5 cm uzunlukta, sert ekirdekli, sert ve kokusuz tanelerdir, ham iken yeilimsi olgunlanca mor renklidir. Ham meyveleri kurutularak, mshil, ate drc biik singir)

130

olarak ve anormal adet kanamalar, doum sonras kan zehirlenmesi gibi durumlarda kullanlmaktadr. Yksek oranda tanen (% 20-40) ve mshil etkisi olan bir bileik tamaktadr. Bu nedenle alnan miktara bal olarak mshil veya kabz edici etki gsterir. Kabz edici etki iin gnde 2-4 gr toz veya hap-halinde alnmaldr. Haricen yara iyi edici olarak %20 halile tozu tayan, merhemler kullanlmaktadr. Uygur metinlerinde yaralarn tedavisinde nerilmitir. 4.10.68. sar erk Gnmz Trkesinde karl: Kays (zerdali = ham kays) Prunus armeniaca L. E anlamllar: Armeniaca communis Bess., Armeniaca vulgaris Lam., Amygdalus armeniaca (L.) Dumort., Prunus armeniaca L. var. vulgaris Zabel. Dier dillerde: Apricot, Apricot tree (ng.), Aprikose (Alm.) Eski metinlerde, zerdali ekirdeinin dvlp ve zm sirkesi ile azda tutulmas ile di arsnn geecei belirtilmektedir. 4.10.69. sar munga Gnmz Trkesinde karl: ma fasulyesi63. Bilimsel ad: Vigna radiata (L.) R. Wilczek var. radiata E anlamllar: Azukia radiata (L.) Ohwi, Phaseolus aureus Roxb., P. mungo auct., P. radiatus L., P. radiatus L. var. aurea Roxb., P. radiatus L. var. typica Matsum., P. radiatus L. var. typicus Prain, Vigna aureus (Roxb.) Hepper., Vigna aureus Piper. Dier dillerdeki karlklar: mudga (Skr.) mu dga (Tib.) golden gram (ng.) zellikleri: Dik veya yar dik al biiminde (ykseklii 30-75 cm) bir bitki olup, boumlu gvdesinde tyl ve yeil renkli bileik yapraklar ve yapraklarn koltuundan salkmlar hlinde kan kelebeksi iekleri vardr. Meyveleri ortalama 6 cm. uzunluunda bir kabuk ierisinde dizilidir. Kullanm: Heilkunde Ide sar ma fasulyesi gz yaarmas , memede ime ve arma ikayetlerine kar ila olarak nerilir. Geleneksel Hint tbbnda da mudga adyla memedeki iliklerin indirilmesi ve st sekresyonunun dzenlenmesi amacyla kullanlmaktadr35.

131

4.10.70. sdavari Asparagus racemosus Willd.. E anlamllar: A. rigidulus Nakai (), A. schoberioides Kunth , A. volubilis Buch.-Ham., Protasparagus racemosus Willd. Oberm. Dier dillerde: atavari (Skr.) neu sin (Tib.), Satavar (ng.) zellikleri: Hindistan ve Himalayalar boyunca sk grlen 1-2 metre yksekliinde bir sarmak bir bitkidir. Tercihan 1.300 - 1.400 da.metre civarndaki yksekliklerde, da eteklerindeki ovalarn akll, kayalk topraklarnda kk salar. ne yaprakl amlara benzer parlak yeil yapraklar vardr. Temmuz aylarnda ksa dikensi saplar olan beyaz iekler aar. Eyll aylarnda ilek benzeri siyahms mor, yuvarlak meyveler verir. 1 m boyuna ulaan yzlerce yumrulu kok vardr. Geleneksel Hint tbbnda kkleri ar kesici, afrodizyak ve st arttrc olarak kullanlr. Eski Uygur metinlerinde kanl ishal tedavisi iin kullanlmtr. 4.10.71. snan (sraan, srncan) Gnmz Trkesinde karl: Teke dikeni, Lycium barbarum, syn. L. Halimifolium. Goji Wolfberry (ng.) G:Bocksdorn (Alm.)i zellikleri: Solanaceae ailesinden toksik bitki. Meyvelerinin yenmesi sonucu Yaban yasemini gibi zehirlenme belirtilerine (sindirim bozukluklar, midriyazis, ba dnmesi, deliryum, halsinasyonlar ve konvlsiyonlar) yol aar. Halk arasnda prlan oftalmilere kar bu bitkinin z kullanlmtr64. Eski metinlerde, arap ime nedeniyle artm olan yel hastal, kalp rahatszlklar ve nefes darl, uzun sren ate ve yara tedavilerinde kullanlan reeteler iinde yer almaktadr. 4.10.72. srun Gnmz Trkesinde karl: Fesleen. Bilimsel ad: Ocimum basilicum L. E anlamllar: O. americanum basilicum L. Jacq., var. O. barrelieri Roth, O. Benth., O. basilicum L. var. glabratum Benth.,O. majus bullatum Lam., O.

thyrsiflorum L., Plectranthus barrelieri(Roth) Spreng. Dier dillerde: Basil, Common basil, Garden basil, Roman basil, Sweet basil.(ng.)

Arat srncan karlnda L. europeum karln kullanmtr. Ancak L. Europeum Avrupaya zg bir tr olduundan almamzda karlk olarak ayn cinsin Orta Asyada rastlanabilecek olan tr tercih edilmitir.

132

zellikleri: Fesleen Lamiaceae familyasndan tek yllk otsu bitki olup, 20 ile 60 cm arasnda deien boydadr. Scak ve kuru ortamlar seven fesleen genellikle lman blgelerde yetiir. 1-5 cm arasnda uzunlukta ve 1-3 cm arasnda genilikte, ak yeilden koyu yeile kadar deien renklerde yumuak yapraklar vardri. 4.10.73. sinsim bk. Susam 4.10.74. sirke (bor sirkesi) bk. zm sirkesi 4.10.75. soun Gnmz Trkesinde karl: Soan Alliaceae familyasndaki Alium cinsine dahil tm bitkilerin genel addr. zellikle Allium cepa L., en yaygn olarak bilinen trdr. Dier dillerde: palandu (Skr.) bo lan da (Tib.), onion (ng.). zellikleri: ki yllk bir bitki olup, dikine ykselen gvdesi 40-120 cm boyuna ular. Gvdesinin iki yannda mavimsi yeil ii bo uzun yapraklar ve tepesinde topuz gibi bir iek demeti bulunur. Soan olarak bilinen kkleri kre veya yumurta eklinde olup, sarms esmer veya krmzms sar renkte bir d kabuu vardr. Anavatan Afganistann Trkistan blgesi ve Horasan olup dnyann dier blgelerine buradan yaylmtr. Antibiyotik, kan dolamn dzenleyici, safra artrc, kan ekerini drc, idrar sktrc, kramp nleyici, gs yumuatc, balgam sktrc, teskin edici ve kan yapc zelliklere sahiptir. Uygurca metinlerde idrarndan kan gelen kiiye, bal ile pimi soan nerilmektedir. Ayrca burun iinde et kmas ve burun kanamas durumlarnda, dier baz droglarla birlikte soan kk kullanlmaktadr. 4.10.76. sr pua Gnmz Trkesinde karl: Ferfelek, halk arasnda ferfiye, fufal ad ile de bilinir.
43

Bilimsel ad: Areca catechu L. (Arat) E anlamllar: A. faufel Gaertn., A.

hortensis Lour. Dier dillerde: kramuka (Skr.), kra ma ka (Tib.), Areca nut palm (ng.).

Ch/U 6532 iaretli metinde saylan ilalar arasnda ad gemektedir, ancak cmle eksik olduundan, ne amala kullanld belli deildir.

133

zellikleri: Dik olarak byyen, 20 m boyunda, gvdesi 10-15cm apnda orta boylu zarif bir palmiye trdr. ok sayda uzantlar olan yapraklar 1,5-2 metre uzunluuna ular. Meyveleri 5-10 cm. boyutlarnda olup kmz-turuncu renklidir. Kurutulmu meyveleri sakz gibi inenir, Toz halinde barsak parazitlerine, ishale, idrar rahatszlklarna kar, dardan tatbik ile cilt lezyonlarna ve yaralara kar ila olarak kullanlmaktadr. Heilkunde IIde kanl ishale kar nerilen bir ila iinde ad gemektedir. 4.10.77. uar am Gnmz Trkesinde karl: eker kam. Saccharum officinarum L. E anlamllar: Saccharum cane (ng.) zellikleri: Poaceae familyasndan eker elde edilen bir bitkidir. Scak blgelerde yetiir. ekerden zengin, eklemli, fibrz kaln sap 2-6 m. ykseklie kadar byme gsterir. Reetelerde tarn, susam ya, kei idrar, ko idrar ile birlikte kaynatlp damlatlrsa kulak arsnn geecei ifade edilmektedir. 4.10.78. suksumur (sksmir) bk. kakula chinense Roxb., Saccharatum hybridum hort., S. officinale Salisb., Saccharatum violaceum Tussac Dier dillerde: ikshava (Skr.), sugar

4.10.79. bara lotr (bara lotur) bk lotur 4.10.80. nk (nk,snk, enek) uru Gnmz Trkesinde karl: Zerdeali (Bailey15) Bilimsel ad Curcuma longa L. E anlamls: C. domestica Dier dillerde: haridra (Skr.) ha ri ra dro (Tib.), Turmeric, Indian saffron (ng.) zellikleri: Zingiberaceae familyasndan sar iekli, byk yaprakl, ok yllk otsu bir bitki cinsidir. Anavatan Gney Asyadr. Hint safran, zerdep , safran kk, sarboya, zerdeav olarak da bilinir. Koyu yeil renkteki yapraklar 50-80 cm

Arat Divanl Lugatit Trkteki nk szcne dayanarak nar olarak evirmitir. Ancak Bailey Sanskrite kaynaklardan doru kaln zerdeal olarak saptamtr.

134

uzunluunda 20-40 cm eninde, oval ekilde, kenarlar dalgal olup, ortada ana damar ve ondan paralel olarak uzanan yan damarlardan oluur. ki blmden oluan yaprak saplar 1 m uzunluuna ulaabilir. Kkleri ana ve yan kklerden oluur. Ana kk yumru eklindedir. Yer elmasna benzeyen yan kkleri parmak kalnlnda olup, dlar kahverengimsi ileri sar veya krmzms sar renktedir. Acms bir tad vardr. Boyar madde ve baharat olarak kullanlr. Midevi gaz giderici ve safra arttrc etkileri vardr (Bytpted) Antiseptik ve antiimflamatuar etkileri olduuna dair mit verici aratrma sonular elde edilmitir65. ncelediimiz metinlerde kanl ishale kar reetelerde yer almaktadr. 4.10.81. tagar Gnmz Trkesinde karl: Hint kedi otui. Bilimsel ad: Valeriana wallichii Dc Valeriana jatamansi Jones E anlamllar: Nardostachys jatamansi (Jones) DC. , Patrinia jatamansi (Jones) D. Don, Valeriana wallichii DC. Dier dillerde: tagara (Skr.), Indian valerian (ng.), Indischer Baldrian (Alm.)ii. zellikleri: Bitki kk 5 cm uzunluunda ve aplar enine srtlar ve yatak ok sayda, belirgin, yuvarlak tberkller ile iaretlenmi olan 6-12 cm hakknda ksa, dzensiz paralar halinde, bazlar altnda yzey zerinde kaln rootlets balandklarn ortaya kar. st yzeyi yaprak kalntlar tamaktadr. Kksap sert ve dayankl i, o yeilimsi rengi kahverengi. Koku gl valerianaceous olduunu 4.10.82. tivadar (divadar, devadar) Gnmz Trkesinde karl: Himalaya sediri. Bilimsel ad Cedrus deodara (Roxb. Ex D. Don) G. Don. E anlamllar: C. deodora f. Aurea (J. Nelson) Rehder, C. indica Chambray, C. libani A. Rich. subsp. deodara (Roxburgh) P. D. Sell, Cedrus libani A. Rich. var. deodara (Roxburgh) J. D. Hooker, Pinus deodara Roxb. Ex

Sestei olan Cardaria draba L. ile kartrlmamaldr. Ayn cinsten olan ve Trkede kedi otu olarak bilinen

Valeriana officinalis Lden de tr olarak ayrlr.

ii

Ch/U 6532 iaretli metinde saylan ilalar arasnda ad gemektedir, ancak cmle eksik olduundan, ne amala

kullanld belli deildir.

135

D. Don. Dier dillerde: deva daru (Skr.) han n (Tib.) Deodar cedar, Deodar, Himalayan cedar (ng.) zellikleri: 30- 40 m boy ve 3.5-4 m apna ulaan himalaya sedirinin doal yetime alan Bat Himalaya'lardr. Sedir trleri arasnda en hzl geliim gsteren tr olan himalaya sediri piramidal bir gvdeye sahip olup, dallar yatay olarak kar. Yeni srgnler ve tepe ksm sarkk bir yapya sahiptir. Dier sedir trlerinden farkl olarak aaya doru sarkarak byyen 3-5 cm uzunluundaki yapraklar ak mavi veya gri yeil renklidir. Kozalaklar 6-10 cm uzunluundadr. Gvde odunu aromatik olup tts yapmak iin kullanlr. Odunundan elde edilen yann (sedir ya) bcek nleyici antifungal zellikleri vardr. Kabuu ve kkleri Avurvedik tpta antispazmodik, idrar sktrc, terletici ve sindirim dzenleyici olarak sedef hastal, egzama gibi cilt bozukluklar ve ksrk, sindirim bozukluu gibi hastalklarn tedavisinde kullanlr. ncelediimiz metinlerde ilik, tmr, kusma ve eitli yel kaynakl hastalklarn tedavisinde kullanlmtr. 4.10.83. tobula Gnmz Trkesinde karl: Topalak (Karatopalak). Bilimsel ad: Cyperus rotundus L. E anlamllar: C. olivaris Targioni-Tozzetti, C. tuberosus Roxn., Pycreus rotundus (L.) Hayek Dier dillerde: Brown nut sedge, Coco-grass, Nut sedge, Nutgrass, Purple nut sedge, musta (Skr.) Red nut sedge (ng.). zellikleri: 10-50 cm ykseklikte, gvdesi keli, ok yllk otsu bir bitki olup, kklerindeki 10-15 mm uzunluundaki zeytin tanesine benzer koyu renkli, yumrular nedeniyle karatopalak olarak da bilinmektedir. Toz halindeyken sakz benzeri bir koku karan kkleri idrar arttrc, midevi, adet sktrc, terletici, kuvvet verici, gaz sktrc etkileri nedeniyle ifa amal kullanlr, haricen srldnde yara iyilemesini hzlandrr66. Uygur metinleri ierisinde yelden kaynaklanan hastalklar iin kullanld belirtilmektedir. 4.10.84. tolm (turalim) Gnmz Trkesinde karl: Deve dikeni, bk. issiz (Bail.)

136

4.10.85. tora toraus Gnmz Trkesinde karl: Kavak reinesi. Metinler ierisinde: Attan veya duvardan dme veya kam darbeleriyle meydana gelen yaralanmalara ve kanamalara kar ila olarak nerilmitir. 4.10.86. trika tuk trikatu (Skr.) aclar (= zencefil, kara biber,ve dariflfl) (Dutt36 s.253). 4.10.87. tripal Hint tbbnda myrobalann birlikte kullanmna verilen isim. amalaki (Emblica officinalis), bibhilaki (Terminalia belerica), haritaki (Terminalia chebula). Dier dillerde karl : triphala (Skr.) bras bu gsum (Tib.), three myrobalans (ng.) 4.10.88. turma Gnmz Trkesinde karl: turp. Bilimsel ad Raphanus sativus L. Dier dillerde: mulaka (Skr.) la phug (Tib.) radish (ng.). Rettich (Alm.) zellikleri : Turp beyaz ya da mor iekler aan kazk kkl bir bitkidir. Bitki olgulatka kkn st blm yumru biimini alarak tepesinden yapraklar kar. Yapraklar kaba, tyl ve kenarlar trtkldr. Kklerinin biim boyut ve renklerine gre deiik adlarla anlr. D kabuklan farkl renklerde olsa da tm beyaz etlidir. Eski reetelerde kulak arsna kar ila olarak kullanlmtr. 4.10.89. tuturan (tuduran) suv Gnmz Trkesinde karl: Pirin suyu. Eski metinlerde, kan kusmaya, kanl ishale kar hazrlanan reetelerdeki ilalarn, pirin suyu ile birlikte iirildii anlatlmaktadr. 4.10.90. tlg erk Gnmz Trkesinde karl: eftali, Rosaceae familyasndan bir yaz meyvesi. Bilimsel ad: Prunus persica L. Batsch E anlamllar: P. persica L. Batsch var. vulgaris Maxim., Persica vulgaris Mill., Amygdalus persica L., P. persica L. Batsch var. persica. Dier dillerde: Peach (ng.) Pfirsich (Skr.) zellikleri: Ilman iklim bitkisidir. Ortalama mr 30 yldr. Aa boyu genellikle 2 ve 2,5 metre olup yaz mevsiminde meyve verirler. Dona kar dayankszdr.

137

eftalinin iinin geni kullanm alannn dnda ekirdei de yakt olarak kullanlabilir. ok sayda olan ve aac rten yapraklar, sapnda 2-5 adet balozu bezi bulunan kenarlar dili, yeil renkli ve ok ucu biimlidir. lkbaharda erkenden ve yaprandan nce aan pembe renkli iekleri yabani gle benzer. Trkiye'de en ok Bursa ve Akdeniz blgelerinde tarm yaplr. Meyvesi taze tketildii gibi suyu karlarak meyve suyu yaplr. Bu meyvenin ekonomik deeri yksek olup ok tketilmektedir. 4.10.91. usun bk. 4.10.92. ur Bilimsel ad: Chrysopogon zizanioides (L.) Roberty, E anlamls: Andropogon muricatus Retz., Vetiveria zizanioides (L.) Nash, Anatherum zizanioides (L.) Hitchc. & Chase, Andropogon muricatus Retz. (Arat), Andropogon odoratus Steud., Andropogon squarrosus auct., Andropogon zizanioides (L.) Urb., Phalaris zizanioides L.. Dier dillerde: ushira, reshira, sugandhimula (Skr.), Vetiver, Khas-Khas, Khus-Khus (ng.) zellikleri : Saz grnml bu bitkinin boyu uygun artlarda 2 m'ye ulaabilir. Saak eklinde yumak oluturan kkleri uygun koullarda 3 m derinlie kadar inebilir. Kesici kenarlar olan yapraklar ortalama 75 cm uzunluunda, 8 mm geniliinde, ince uzun grnml ve tyszdr. Erguvani-bordo renkli iekleri, iek sapnn ucunda salkm eklinde toplanmtr. Rizomlarndan elde edilen eterik ya, cilt alt ya dokusu harab olmu, yal, mat, kuru ve hassas ciltler iin hazrlanan kremlerde kullanlr. Uygur metinlerinde kusmaya, iliklere, hazrlanan ilalar ierisinde yer almaktadr. 4.10.93. vada Gnmz Trkesinde karl: Hint inciri (Frenk inciri, dikenli incir ya da halk aznda kaynanadili adlar da kullanlr). Bilimsel ad: Opuntia ficus-indica (L.) Mill. E anlamllar:Cactus decumanus Willd., Cactus ficus-indica L., Cactus opuntia L., O. cordobensis Speg. , O. decumana (Willd.) Haw., O. ficus-barbarica A. Berger, O. ficus-indica (L.) Mill. var. gymnocarpa (F. A. C. Weber) Speg. , O. gymnocarpa F. A. C. Weber, O. maxima Mill., O. paraguayensis K. Schum., O. tuna-blanca Speg., O. sadun

138

vulgaris Mill., Platyopuntia cordobensis (Speg.) F.Ritter, Platyopuntia ficus-indica (Mill.) F. Ritter L. Dier dillerde: Indian fig (ng.) zellikleri: Hint inciri (Opuntia ficus-indica), Cactaceae familyasnda snflanan Opuntia cinsinin tipik trdr. 5-10 cm uzunluunda, krmz, sar, turuncu renklerde, zerinde ok sayda diken bulunan kabuu olan, tatl ve sulu, yenilebilir etli meyveleri vardr. Eski metinlerde kusmaya, ishale iyi geldii belirtilmektedir. 4.10.94. vazak Bilimsel ad: Justicia adhatoda L. E anlamllar: Adhatoda adhatoda L. Huth, A. pubescens Moench., A. vasica Nees, A. zeylanica Medik., Dianthera latifolia Salisb., Gendarussa adhatoda Steud., Justicia adhathoda L. Dier dillerde: Malabar nut (ng.) vasaka (Skr.) Himalayalara yakn blgelerde yetien bir al tr olup, 10-15 cm uzunluunda ve yaklak 4 cm geniliinde, karlkl yerleim gsteren yapraklar vardr. Kurutulmu yapraklar, Ayurvedik tp geleneinde akcier fonksiyonlar destekleyici, baklk sistemini-artrc zellikleri nedeniyle, bronit, bomaca, broniyal astm gibi hastalklarn tedavisinde kullanlr. 4.10.95. virang (vrang) bk. ur

4.10.96. vsada Gnmz Trkesinde karl: Nanahan. (bk-> ardun) 4.10.97. yarp yarmas Gnmz Trkesinde karl: Arpa krmas. Metinlerde yeri: Siding (?) hastalnn tedavisinde deve eti ile piirilip verilmektedir. 4.10.98. yigde Gnmz Trkesinde karl: hnnap bk. 4.10.99. yipkin kua Gnmz Trkesinde karl: Meneke, Violaceae familyasna bal Viola cinsini oluturan ounlukla sakslarda yetitirilen bitki trlerinin ortak ad. Metinlerde kusmalara kar hazrlanan ilalar arasnda yer verilmitir. ubaan/sakz talkan

139

4.10.100. yoruna (yorna, yoronga) tbi Gnmz Trkesinde karl: Yonca (ark yoncas, kaba yonca) kk. Bitkinin bilimsel ad: Medicago sativa L. Dier dillerde Alfalfa (ng., Alm.) zellikleri: Fabaceae familyasndan ok yllk otsu bir bitkidir. 80 cme varan boyu, derin bir kk sistemi vardr. Anavatan Ortadou olup, uygun koullarda 8-10 metre derine kadar gidebilen kkleri nedeniyle kurakla dayankldr. Bakl glendirici etkisi vardr. Yonca kk in tbbnda, idrar akn iyiletirmek, ate drmek, bbrek talar, gece krl ve sarlk tedavisi iin kullanlr. Son yllarda yaplan bilimsel aratrmalarda yonca tohumlarnn kan yalarn drc etkisi olduu belirlenmitir67. 4.10.101. yrng ndan Gnmz Trkesinde karl: Beyaz sandal aac. Bilimsel ad: Santalum album L. Dier dillerdeki karlklar: veta candana (Skr.), tsa nda na dkar po (Tib.), (white) sandalwood (ng.) zellikleri: Uzun mrl ve yaprak dkmeyen bu aacn ykseklii 4m. ile 9 m. arasndadr. Krmzms veya kahverengi kabuu giderek siyah olabilir Gvde odunu beyaz, soluk yeil aras bir renktedir. Karlkl yerleim gsteren, ince ve biimli yapraklar vardr. Dzgn yzeyi parlak yeil, sarms bir renktedir. Kullanm: Orhun yaztlarnda cenaze trenlerinde tts olarak kullanld belirtilmektedir4. Eski Uygur metinlerinde baz droglarla birlikte kullanlmas durumunda, ba arsna iyi geldii anlatlr. Odunundan elde edilen yan ierdii betasantanol nedeniyle antimikrobal etkisi olduu bildirilmektedir. Bu ya analjezik, riner antiseptik olarak kullanlmaktadr. 4.10.102. yrng aba eeki Gnmz Trkesinde karl: beyaz kabak iei bk. 4.10.103. yrng mr Gnmz Trkesinde karl: beyaz biber bk. 4.10.104. yrng zm yltz Gnmz Trkesinde karl: beyaz zm (asma) kk bk zm mr aba

140

4.10.105. yrng yiksek Bilimsel ad: Aconitum heterophyllum Wall. ex Royle (Bail.) ativia (Skr.) bo a dkar po (Tib.) Asian monkshood, Atis root. (ng.), atees (Hint) zellikleri: Himalayalarda yetien dik uzanml otsu bitkidir.Uzun birsap, genellikle mavi veya mor iekleri vardr.Meyve folikl 16-18 mm uzunluundadr, siyahms kahverengi tohumlar vardr. Kkleri, silindirik-dikdrtgen veya konik biimde, 2,5 cm kadar uzunluunda ve 0,5-1,5 cm kalnlnda, beyazms veya gri yumruludur. Kesit yzeyi bembeyaz olup, iinde kesintili halka grnm veren 2-6 siyahms damar grlr. ok kolay krlr tad ok acdr. Kkleri daha ok ocuklarda olmak zere, dizanteride, ishal, mide rahatszlklar, ate, kusma, tenya, basur gibi hastalklarda ve genel halsizlik durumunda ila olarak tavsiye edilir. 4.10.106. zira bk. nk

4.10.107. zum Bilimsel ad: Ocimum gratissimum L.68 E anlamllar: Geniosporum discolor Baker, O. dalabaense A. Chev., O. gratissimum L. subsp. iringense A.J. Paton, O. superbum Busc. & Muschl., O. trichodon Baker ex Grke. Dier dillerde: arjaka (Skr.), shrubby basil (ng.) Heilkunde IIde, arapta nedeniyle rahatszlanan kiilere nerilen bir terkibin iinde ad gemektedir. Geleneksel Hint tbbnda, bronit tedavisi, broniyal astm, stma, ishal, dizanteri, cilt hastalklar, artrit, arl gz hastalklar, kronik ate, bcek sr gibi durumlarda tavsiye edilmektedir69. 4.11. Hayvansal droglar 4.11.1. mn Gnmz Trkesinde karl: Et suyu. Etlerin kaynatlmas srasnda elde edilen su, gnmzde dahi orba olarak ve yemek yapmnda kullanmnn yan sra hastalara ifa verecei dnlen bir gda olarak bilinmektedir (tavuk suyuna orba). Metinlerde sk sk ad geen et suyu dnemin ila yapmnn ana maddelerinden biri olarak karmza kmaktadr. Bununla birlikte, eviri olduu belirlenmi olan

141

metinlerin hi birinde yer almamas, et suyunun Orta Asya Trk toplumlarna zg ifal bir ila olduunu gstermektedir. 4.11.2. mr, pant, pant suv Gnmz Trkesinde karl: Bal (pant suv: bal suyu). Her iki szck de Arat tarafndan bal olarak evrilmitir. Sanskritiden eviri olduu bilinen bir metinde mr pant olarak birlikte kullanlm, eviri olmayan metinlerde ise daha ziyade mr szc kullanlmtr. Pant szl Toharcadan gemi olup70, Uygur Trkesinde esasen mr kullanld sylenebilir. Hint tbbnda, bal yapan arnn cinsine gre sekiz eit bal tarif edilmitir. Metinlerde bal, soan, kz d, pimi soan gibi eitli maddelerle ile kartrlarak ila elde edilmesi srasnda kullanld ve ishali durdurduu anlatlmaktadr. Trk halk tbbnda da mikrop remesini engelleyici, yaralar iyiletirici ve bitkisel ilalar tadlandrc olarak kullanlmaktadr45. 4.11.3. st. Tarihin en eski dnemlerinden bu yana salkl yaam iin vazgeilmez bir gda olarak bilinen st, geleneksel tp uygulamalarnda da ifa verici olarak kullanlmtr. ncelediimiz metinlerde st, krlang yuvasnn topra ile kartrlp kask arsna kar, ayrca yrgey iei ve tereya ile birlikte anne stn arttrmak iin kullanlmtr. Bunun yan sra eitli hayvanlarn stleri deiik zellikleri ile baz ilalarn tariflerinde sk olarak yer almtr. Koyun st (oin sti) ayak hastalklarnn tedavisinde; (zl) eek st (ekek sti) ve kei st yaralarn tedavisinde; kpek st (it sti) ocuk drmek amal olarak; annenin kendi st memesindeki ime ve arnn tedavisinde; kei st dalak arlarna ishale kar ve yz krkln nlemek amacyla; inek st (ingek sti) inek st mesane arlarna ve kan tkrmeye kar eitli ilalarn hazrlanmasnda kullanlmtr. 4.11.3.1. it sti Kpek st (Lac caninum) antik alarda Dioscorides, Razi, Pliny ve Sextus gibi dnemlerinin nl hekimleri tarafndan nerilmi, zellikle ocuk drme amacyla kullanlmtr. Sammonicua ve Sextus fotofobi ve otit durumlarnda kpek st kullanmat nermilerdir. Pliny kulak yolu lserlerinde kpek st kullanmtr. Baz

142

lmcl zehirlerin antidotu olduu sylenmitir71. Gnmzde de Lac caninum ekstrelerinden hazrlanm mstahzarlarn alternatif tpla uraan baz firmalarn sat listelerinde bulmak mmkndr. 4.11.3.2. ekek sti Gnmz Trkesinde karl: Eek st. Eek st eski alardan bu yana ila olarak ve kozmetik amal kullanlagelmitir. Antik Msrda kralie Kleopatrann gzelliini korumak ve teninin yalanmasn nlemek iin eek st ile ykand, gnlk banyosuna gereken st salamak iin en az 700 eek beslendii sylenir. Son zamanlarda yaplan aratrmalar eek stnn anne stne en yakn bileimde olduu, -lactoglobulin ve lizozimden zengin ve ierdii ve sekiz eit temel aminoasit orannn ksrak ve inek stnden daha yksek olduunu ortaya karmtr72. Dier bir aratrma ise inek ve kei stne allerjisi olan ocuklarda anne st yerine eek st kullanlabilecei gsterilmitir73. 4.11.3.3. yorut Gnmz Trkesinde karl: Yourt. Orta Asya kkenli bir st rn olan yourt, stn mayalanarak younlamas ile elde edilir. Trke kkenli olan bu szck tm dillere ayn ekilde gemitir. Halk tbbnda yourtun geni kullanm vardr. shalli hastalara yourt verilmesi yaygn bir uygulamadr. Yourt ierdii probiyotikler nedeni ile barsak florasn dzenlemekte ve zellikle viral kkenli ishallerde faydal olabilmektedir74. ncelediimiz metinlerde, taze yoldurgan iei irice dvlp, bundan bir kak, byk bir kap yourt1a kartrlp a karnna iilirse, hastaln iyi o1aca sylenmektedir. Dier bir reetede,Eer biri kulun ars ekiyorsa ve iyi olmuyorsa, sarmsan kabuklar ve kk yourtla kartrlp iirilmeli, geer. denilmektedir. 4.11.3.4. sa ya Gnmz Trkesinde karl: Sade ya. Tereyan 50C' gemeyen bir scaklkta yava yava eritilerek, su ve dier elemanlarndan arndrlarak, ya oran% 99'a karlm bir eididir. Saklama ve tama glkleri olan yerlerde, tereyan dayanklln arttrmak amac ile imal edilir. Genellikle % 1 nispetinde tuzlanarak saklanlr. Metinlerde bir ok birleik ilacn terkibinde ana maddelerden biri olarak yer almaktadr.

143

4.11.4. ypar (kipar, sipar) Gnmz Trkesinde karl: misk. Yetikin erkek misk geyiklerinin (Moschus L.) cinsel organlar ile karnlar arasnda yer alan bir salg bezinden salglanan gzel kokulu maddedir. Youn ve gzel kokusu nedeniyle parfm endstrisinde geni bir kullanm alan bulmutur. Misk, geleneksel Hint ve in tbbnda eitli tentrler veya mrekkep ilalar ierisinde sinir sistemini uyarc, afrodizyak olarak ve dk ate, kronik ksrk, genel halsizlik, impotens ve ses kskl gibi durumlarda kullanlmtr. Kara misk, Hint tbbnda ad geen eit miskten en stn vasfl olan olup, in veya Tibet kkenlidir. Dierleri Nepal ve Kamir miskleridir. (Dutt36) Orhun Abidelerinde, cenaze trenlerinde miskin tts olarak kullanld yazldr4. ncelediimiz eski Trke tp metinlerinde misk kirin yi akmas durumunda, krd kiirir tedavisinde, ba ars, kulak ars ve di arsna kar hazrlanan ilalar arasnda kullanlmaktadr. 4.11.5. unduz ayr (untuz airi) Arat, szck anlam olarak karln kunduz hayas (testis) olarak vermitir11. Bununla birlikte, ilgili literatrde kunduz testisinin tpta kullanldna ilikin bir bilgi mevcut deildir. Aratn ayn aklamasnda ayrca, Radloffun bu szcn karln misk hayvannn kesesi olarak tanmladna dair bir bilgi de mevcuttur. Misk ve benzeri koku veren maddelerin tptaki kullanm gz nne alnrsa, Radloffun burada Castoridae familyasna mensup olan, adn evreye yayd misk benzeri keskin kokusundan alan, grnm kunduzlara benzeyen, onlar gibi nehir boyunca yuva kuran, balkla beslenen misk sann (Ondatra zibethica) kastediyor olmas kuvvetle muhtemeldir. Misk sanlar (Muskrat olarak da bilinir) adlarn kuyruklarnn iki yannda bulunan iri fasulye tanesi byklndeki koku bezlerinden, topraklar iaretlemek iin yaylan misk benzeri gl bir kokudan alr. Misk szcnn Sanskritede testis anlamna gelen mushkas szcnden tredii dikkate alnrsa, eski Uygurcadaki ayr szcnn de benzer biimde -karl testis olmakla birlikte- burada koku ile ilikili bezler iin kullanldn dnmek akla yatkndr. Bu bulgular nda metinlerde untuz airi olarak geen drogun karlnn misk sannn koku bezi olarak anlalmas gerekir.

144

4.11.6. miski: l miskining yar; l kediden elde edilen ya. Heilkunde Ide kulak yolunu amak iin kulaa damlatlmas nerilmitir. Arat, bu metnin evirisinde miski szcnn karln kedi olarak vermitir. Ancak konu tp asndan ele alndnda, sz geen hayvann, kediye ok benzeyen ve kendisinden misk elde edilen bir hayvan tr olmas muhtemeldir. Misk kedisi, (civet cat) Viverridae familyasndan kediye benzeyen ksa bacakl baz etil memeli hayvanlarn ortak addr. Hem erkek hem de dii misk kedilerinin perineal blgesinde bulunan baz bezlerde, kuvvetli bir kokusu olan bir madde salglanmaktadr. Eski Hint tbbnda bu hayvanlarn ldrlerek salg bezleri alnd ve ila yapmnda kullanld bilinmektedir.(Dutt36) 4.11.7. tau yumurdas Gnmz Trkesinde karl: tavuk yumurtas. Temel besin maddelerinden biri olan tavuk yumurtas, eski tp metinlerinde safra ile kartrlp zerlerine srldnde vcutta kan kk yaralara; kavak reinesi ile birlikte attan veya duvardan dme veya kam darbeleriyle meydana gelen yaralanmalara ve kanamalara; Balsamodendrum mukul ve stbe ile birlikte kaynatlp kulaa damlatlrsa kulak arsna kar ila olarak kullanlmtr. 4.11.8. maya Gnmz Trkesinde karl: Hayvan dks (gbre) eviri metinlerde gemeyen ve Trklere zg drog olarak kullanlan maddelerden biridir. Di hastalklarnn tedavisinde yaar ara udnung maya yandaki kara srn dks, ara udnung maya kara srn dks, tapdeki teve maya meradaki deve dks dier baz droglarla birlikte haricen kullanlmtr. bri maya kurt dks, tonguz maya domuz dks, kgrken maya - gvercin dks gibi hayvan dklar da reetelerde yer almaktadr. 4.11.9. d Esasen yalarn sindirimi iin karacier tarafndan retilen bir sv olan safra, eitli ilalarn bileiminde kullanlmtr. Geleneksel Hint tbbnda yaban domuzu, tavus kuu, bir cins balk (Cyprinus rohita), buffalo ve kei safralar pancha pitta (be safra) olarak adlandrlr ve eitli ilalarn terkibinde yer alr, Uygur metinleri arasnda

145

Sanskriteden eviri olduu belirlenenlerde rastlanlmay dikkat ekicidir. Daha ziyade gz ikayetleri iin olmak zere deiik hayvanlarn, hatta insan safras metinlerde gemektedir: ud di: Sr safras. ocuk drtme, ba arlar, gz puslanmas gibi farkl ikayetlerin giderilmesinde nerilen ilalarn terkibinde yer almaktadr. tavan di: Tavan safras. nsan safras, domuz safras, kei safras ile birlikte gz hastalklarna kar verilen ilalar arasnda ad gemektedir. tonguz di: Domuz safras. sabah, a karnna domuz d iilirse, kellie iyi gelecei belirtilir. kii di: nsan safras. Be-on yl sren ve iyilemeyen yaralarn zerine srlmesi tavsiye edilmitir. Ayrca, kurtlu gze srlrse gz alr denilmektedir. bri di: Kurt safras. Erkeklerin cinsel gcn arttrc oldu sylenen bir reetede kullanlmtr. ek di: Kei safras. Kulak tkanklna iyi geldii belirtilir. kekelik di: Keklik safras. eker ile kartrlp gze srlnce, grmeyen gzn grecei, araba ve biraya ilve edilirse sarholua engel olaca iddia edilir. bal di: Balk safras. Gzden ya akp, grmesinin zayflamas durumunda kullanlmtr. arau san di: Kara san safras. Kulak kirlerini yol at tkanmalarda nerilir. 4.11.10. ed Gnmz Trkesinde karl: Et arke edi: Teke eti. arap ve bir badr ayak su ile kaynatlrsa yelin sebep olduu btn hastalklara iyi geldii belirtilir. sgln eti: Sln eti. arap nedeni ile oluan hastalklar iyiletirmek iin sln etinden ayma yaplp yedirilmelidir. teve edi: Deve eti. Siding hastalna tutulmu bir kiiye, deve eti arpa krmas ile piirip iirilirse iyi olaca sylenir. vke: Akcier. Koltuk alt fena ekilde kokanlara, akcieri kk para halinde dorayp gn devaml srd taktirde kt kokunun kaybolaca sylenir.

146

Ayrca nefes darl ekene kurutulup, ufalanp, elekten geirilmi deve akcieri nerilir. ara eknng gsz bar: Kara keinin gsz karacieri. Kara keinin gsz karacierine dariflfl salarak atee gmlr ve kp gze srlrse, o kiinin gece iyi grecei ne srlr. arla edi: Krlang eti. Bir kadn krd geirir ise, o krlang eti yemesi nerilir. krtteki keyikler eti: Krtdeki yabani hayvan eti. arap nedeni ile oluan hastalklar iyiletirmede faydal olduu sylenir. 4.11.11. goro Gnmz Trkesinde karl: Bezoar. Dier dillerde :gorochana (Skr.), Cow bezoar (ng.). Srlarn safra kesesi ierisinde oluan safra talar. (av goro: sr bezoar) 4.11.12. sik simek yani iemek fiilinin kkn oluturan bu szcn gnmz Trkesindeki karl idrardr. Bu drog Uygur metinlerinde zellikle kulakla ilgili ikayetlerin tedavisi iin verilen reetelerde kullanlmaktadr. eitli hayvanlarn idrarlar farkl reetelerde gemektedir: oungar siki: Ko idrar. Kei idraryla birlikte kaynatlp baz ilalarla kartrlp kulaa damlatldnda, kulak arsnn geecei sylenmektedir. ek siki: Kei idrar. Kaya tuzu, kei idrar damlatlrsa iltihap temizlenir, kulak ars geer. ud siki: Sr idrar. Baz droglarn sr idrar ile birlikte iildiinde, cilt hastal, kanser, mide hastalklar, anemi, imanlk, marazi mukus ifrazat (ve) balgamdan kaynaklanan hastalklarn n planda bulunduu durumlara iyi geldii, ayrca kurt dks, kz sidiiyle birlikte iirilirse deiken atein dzelecei ne srlmektedir. ken olan siki: Kk erkek ocuk idrar. Kara tts (Balsamodendrum mukul) erkek ocuk idrar ile kaynatlp (kulaa) damlatlrsa ar geer denilir.

147

4.11.13. miyis Gnmz Trkesinde karl: Beyin. ularnng miyisi: Keklik beyni. Kudurmu bir kpein srd kiiye keklik beyni yedirilirse hataln iyi olaca ne srlmektedir. tavan miyisi: Tavan beyni. kz d alnr ve inek tereya ile kartrlp alna srlrse ba arsnn geecei sylenmektedir. 4.11.14. teriz Gnmz Trkesinde karl: Deri. kirpi teriz: Kirpi derisi. Kirpi derisi yaklr ve kl buruna konulursa, burun kanamas durur. ylan as (ylan terizi): Ylan derisi. Ylan derisi klnn arap ile iildiinde doumu kolaylatrd, drt yol azndan alnan toprak, ball kz d ve sirke ile kartrlp iildiinde, l bile olsa dk yaptraca iddia edilmektedir. 4.11.15. mingiz Gnmz Trkesinde karl: Boynuz. (ingekning mingizi: inek boynuzu, oin yig mingizi: koyun boynuzu). nein veya koyunun boynuzunun dvlp stne srldnde, patlamam bann hemen patlayarak iyi olaca sylenmektedir. 4.11.16. ylan ba munu bk. yin suv

4.11.17. yin suv, zl yin Gnmz Trkesinde karl: inci suyu, kzl inci. (Skr. mukta) ncilerin ezilip, toz haline getirilmesi ve eitli droglarla kaynatlmas ile elde edilen bir ila. Tibet ve Hint tbbnda ila olarak kullanlan incilerin arasnda en deerlisinin krmz renkte olan (Tib. rakta mu tig) olduu bildirilmektedir75. Bunun yan sra ayn kaynakta, kobra beyni iinde gelien inci benzeri bir cismin de drog olarak kullanld belirtilmektedir. Uygur metinlerinde ylan ba incisi (munu) olarak geen bu drog, burun kanamasn durdurucu olarak nerilmitir. Ayrca baz ilalara mshil katp, inci suyu ile iirilirse, yarann hzla iyileecei sylenmektedir.

148

4.12. Madensel droglar 4.12.1. tuz Sodyum klorr (sofra tuzu, adi tuz) olarak kullanmnn yan sra metinlerde deiik drog kombinasyonlaryla da eitli adlarla anlmaktadr. Bunlar: tuz (adi) tuz, sodyum klorr. Genellikle deniz tuzudur. yar tuz - kaya tuzu, sodyum klorrn izometrik kristallerden oluan mineral formudur. Tipik olarak renksiz ya da sardr; ancak ierdii slfat, halojen tuzu ya da boraks asidi tuzu gibi dier maddelerin miktarna ve trne gre ak mavi, koyu mavi ya da pembe renklerde de olabilir. ara tuz - deniz tuzu, Terminalia chebula, Emblica officinallis ve rafine natronun (sodyum karbonat) ezilip, stlarak kartrlmas ile elde edilir. Geleneksel Hint tbbnda hekim tozu olarak bilinir35. iil tuz - krmz tuzi. ydg tuz - kokan tuz yalgagu tuz: yalamak iin tuz 4.12.2. taloy kpki Gnmz Trkesinde karl: Lleta (Sepiolith)76. Magnezyum ve silisyum esasl ana kaya paralarnn yerin muhtelif derinliklerindeki bakalam katmanlar iinde, hidrotermaletkilerle hidratlamas sonucunda olumu kaya [Mg4Si6O15(OH)2 6H2O] Gemite tp literatrnde isahale kar ila olarak nerilmitir77. Lleta tozu elenip, murud suyu ve sirkeye katlp kulaa damlatlrsa ar geer denilmektedir. 4.12.3. rnu Gnmz Trkesinde karl: Zrnk. volkanik ortamlarda doal olarak bulunabilen arseniktrislfr (As2S3) mineralidir. Limon sars rengindedir. Latincedeki karl auripigment olup altn boyas anlamna gelir. Kristalleri okside olarak

Muhtemelen ieriinde demir bileiklerinin fazla olduu bir tuz eklidir.

149

arseniktrioksite dnrse zehirlenmelere yol aabilir. Metinlerde uzun sren atein tedavisi iin hazrlanan ilalardan biri olarak verilmitir. 4.12.4. adr Gnmz Trkesinde karl: Amonyak. Azot ve Hidrojenden oluan renksiz ve kt kokulu bir gazdr.Kimyasal forml NH3'tr. ncelediimiz metinlerde di arsna kar ila olarak nerilmitir. 4.12.5. nuadr Gnmz Trkesinde karl: Niadr. Kimyasal ad Amonyum Klorrdr. Niadr, hidrolik asidin amonyak gazna yada zeltisi ile etkilemesiyle oluur. Halk tbbnda souk algnl ve ksrk tedavisinde eitli maddelerle birlikte kullanlr. Uygur metinlerinde peynirle kartrlarak yaraya srlrse iyi olaca sylenmektedir. 4.12.6. kne suv Gnmz Trkesinde karl: Cva suyu. Cva tarihte, bata frengi olmak zere eitli hastalklarn tedavisinde kullanlmtr. Hint tbbnda, aa kavunu ve zencefille birlikte kaynatlarak elde edilen suyun gn kadar saklanabilecei bildirilmektedir78. belirtilmektedir. 4.13. Birleik mstahzarlar 4.13.1. Genlik tozu Dariflfl, be bakr; karabiber, drt bakr; kurbi, bakr; tarn, iki bakr; kakule, bir bakr; kuru zencefil, bakr; btbul, drt bakr; urnu bir bakr; nanahan, bir bakr; taze susam, bakr bu ilalar iri taneli olarak ezilir, bal ile yorulur, it zm byklnde hap yaplr. 4.13.2. Teke dikeni tozu Teke dikeni, biber dariflfl, kuru zencefil, Andropogon muricatus, zrnk, eytan tersi, kekre otu birer bakr toz haline getirilir. Bir bakr ekere alt bakr eker katp, birer bakr iilirse, uzun sren atee, mzmin hastala, sekiz trl zehirli atee yararl olur. ncelediimiz metinlerde ocuk drmede kullanld

150

4.13.3. eytantersi tozu Kakule bir bakr; tarn (kadz) iki bakr; eytantersi bakr; karabiber drt bakr; dariflfl be bakr ve kuru zencefil alt bakr. Bunlar toz haline getirilir ve bu tozun bir lei alt lek eker ile eritilerek, bundan iki bakr her defasnda et suyu ile iilirse, bylece grtlak ve boaz hastalklar: nefes tutulmas... huzursuzluk ve yelin sebep olduu btn hastalklar iyi olur. 4.13.4. Kakule tozu Skerslek ve kakule er bakr; dariflfl bir bakr; nanahan ve topalak 4.13.5. Kantikar (Solanum xanthocarpum) karm: Bezoar bakr, Solanum xanthocarpum, kuru zencefil ikier bakr kaynatp, szp alnr, bir bakr dariflfl toz edilip, iine salr, iilir, gemeyen atee, yelden oluan ishale, nefes darlna iyi gelir. 4.13.6. Tnvar karm bakr bezoar kaynatlp, szp alnr, iki bakr tnvar toz haline getirilir, iine salr [ve tekrar] kaynatlp iilirse kabzlk yapan ateli hastala yararl olur. 4.13.7. Dariflfl kk karm Bezoar bakr, kuru zencefil.iki bakr dariflfl kk bir bakr kaynatlp iki bakr bal katlp iilirse, yelden olan atee, karn ikinliine iyi gelir, yarar. ki bakr karkuikun iki bakr bezoar uslnce kaynatlp, szlp alnr, [iine] be bakr eker katlr ve iilirse ate geer.

151

5. TARTIMA 5.1. Hastalklarla ilgili tanmlamalar ve tedavi yaklamlar: XIV. yzyla kadar olan dnemdeki Orta Asya tp metinlerinde, hastalk anlamnda kullanlan balca szck ig dir. Bunun yansra iglig, ar, isig gibi szcklere de rastlanmaktadr. Kagarl Mahmutun Divan Lugati't- Trknde igin karln hastalk olarak verilmektedir. Ayn eserde ayrca hastaland anlamnda igledi, igleldi, iglendi, igledi, hasta etti anlamnda igletti ekimleri yer almaktadr. Metinlerde bordun turms ig (araptan olan hastalk), isig iglig (ateli hastalk), arn rlmek ig (karn ikinlii hastal), yl tomlu tzlg isigig (yelden kaynaklanan ateli hastalk) vb. kullanmlar da mevcuttur. Dnemin genel tp yaklamna uygun olarak, hastalklarn tanm genelde hastann ikayetini ve yerini belirtmekten ibarettir. Baz durumlardan hastaln hangi hltn bozulmas ile ortaya ktna dair bilgi de eklenmitir (yelden oluan ar gibi). Hastalklarn ayrc tansna ilikin ayrntl bilgiye verilmemitir. 5.1.1. Arlar Metinlerde en sk rastlanlan hastalk tanm ardr. Divan Lugati'tTrkteki karl da ardr45. Genelde bu szck gnmz Trkesindeki ar szc ile eanlaml olarak kullanlmakla birlikte, baz metinlerde daha geni kapsaml olarak, arl hastalk, hatta dorudan hastalk anlamnda da kullanlmtr27. Metinlerin iindeki kullanmndan baz rnekler: ada ar ayak ars; yan ar - yan ars; ba ar- ba - ars ,emig iip arsar - meme iip, arrsa; kin arl - cinsel organ ars; kz ar - gz ars; sar zeki ari - safradan kaynaklanan ar; ulag ari - kulak ars; ti ar - di ars. Arlarn tedavisinde, ilalar arnn yerine ve zelliine gre dzenlenmektedir (bunlar ilgili bahislerde incelenecektir). Bununla birlikte, genel vcut arlarna kar da baz reeteler de vardr: Vcut arlarna kar ila: Eer iki sngki teke eti, bir badr ayak arap ve bir badr ayaki su ile kaynatlr ve souduktan sonra iilirse bylece bu hastalklar def

Kelime anlam kemik olmakla birlikte, burada sngk bir l birimi olarak kullanlmtr.

152

edilir. Ve ayn ekilde drt bakr nanahan ile bulung batmanii erimi kudunmuk a karnna iilirse ve akabinde uyunursa, vcut arlar def edilmi olur. (T I D 120/ 16.19. satrlar) Hemen hemen tm metinlerde en sk karlalan l birimi olarak bakr gemektedir. Arat bakrn eski Uygurlarca yaklak 10 grama tekbl eden bir arlk ls olduunu bildirmitir8. Caferolu bu szcn ayn zamanda sikke anlamna geldiini belirtmitir26. Muhtemelen kolay bulunabilen, sabit arlkl, kk bir madeni para olmas nedeniyle, droglarn tartlmas srasnda bir arlk birimi olarak kullanlm olmaldr. eitli ilalarn karmnda yer alan artunun karl, Arat tarafndan F.W.K. Mllere atfen, Carum copticum (Skr. yavan) olarak belirtilmitiriii. Baytop, C. copticumun Trkesini nanahan olarak vermitir. Esasen bir kimyon tr olup, frenk kimyonu adyla da tannmaktadr47 . Uygur metinlerinde daha ziyade ar kesici terkiplerde yer almakla birlikte, ishal durdurucu, yelden oluan ate ve karn ikinliini giderici reetelerde, arap ime nedeniyle artm olan yel hastalnn tedavisi iin nerilen ilalar arasnda da kullanlmtr. Son yllarda yaplan bilimsel almalarda antiinflamatuvar etkisi olduu gsterilmitir79. Eer birinin br aryorsa, gvercin pisliini kara un ile kaynatp, gece orasn bununla ovsun, arlar kaybolur. (T I D 120/ 32. satr) Eer biri kulun ars ekiyorsa ve iyi olmuyorsa, sarmsan kabuklar ve kk yourtla kartrlp iirilmeli, geer. (T I D 120/ 44. satr) ok eski zamanlardan bu yana ila olarak deeri bilinen sarmsak, elimizdeki metinlerde, ar kesici etkisinin yan sra eitli gdalarla kombine edilerek tridoa, yani balgam, yel ve safrann artna bal hastalk durumlarn dengelemek iin kullanlmtr. Gnmzde yaplan aratrmalarda da, kan basncn ve kan ya dzeyini drc ve kan sulandrc etkisi80 belirlenmitir. Ayrca antiseptik, idrar artrc, safra salglarn artrc, solucan drc (zellikle askarit ve oksiyrlere kar), itah ac, ve baklk sistemini glendirici etkilere sahip olduu saptanmtr43

tas eklinde bir hacm lsdr Arat tarafndan bir arlk l birimi olarak tanmlanmtr. iii Heilkunde I, s:36, dipnot 15.
ii

153

Bir baka ila: Krmz ve beyaz sandal aac, kudi kk, topalak ve sar kinin her birinden ikier bakr toz haline getirilip, susam yanda yorulup alna sr1rse, ba arlar geer. Bu metinde ad geen topalak (Cyperus rotundus), ar kesici etkisi yan sra, mikrop ldrc, kurt drc, antihistaminik, ate drc, kusma nleyici, adet dzenleyici ve kan ekerini drc etkileri nedeni ile geleneksel Hint tbbnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Yaplan aratrmalar antioksidan zellik tadn da gstermitir81.( T I D 120/ 91. satr) Genlik tozu: be bakr dariflfl, drt bakr karabiber, bakr kurbi, iki bakr tarn, bir bakr kakule, bakr kuru zencefil, drt bakr btbul, bir bakr urnu, bir bakr nanahan, bakr taze susam. Bu ilalar iri taneli olarak ezilir, bal ile yorulur, it zm byklnde hap yaplr [ve kullanlrsa] ar dzelecektir. (T III M 66/ 1.15. satrlar) Bu reetede arya kar kullanlmas nerilen genlik tozu, aslnda Ayurveda geleneinde pek ok eidi bulunan rasayani (anti-aging) tedavilerine bir rnektir. 5.1.2. Ate isig: Gnmz Trkesindeki s szcnn karl olmakla birlikte metinlerde hastalk belirtisi anlamndaki ate szcnn karl olarak kullanlmtr. Metinlerin iinde: isig ig, isig iglig (ateli hastalk); aulu isig (zehirli ate); uzun isig (uzun sren kronik- ate); arn dmez isiglig (kabzlk yapan ateli hastalk) gibi kullanmlar mevcuttur. Ate tedavisinde eitli ilalar nerilmitir: (T II D 53) 38.-40. satrlar: Bir sitir nanahan ve bezoar usulnce kaynatlp, szlr, alnr, iine yedi bakr bal katlp iilirse, karn ikinlii, karn gerilmesi yelden oluan atei giderir. 44.-46. satrlar sr bezoar ... susam, var, kakule, tarn eit miktarda ezilip tlp, bir bakr toza drt bakr eker katp birer bakr iilir, ateli hastaya iyi gelir. Ate drc olarak nerilen ve her iki reetede de yer alan sr bezoar (Calculus bovis), antik alardan bu yana iyi bilinen droglardan biridir. Sanskrite karl gorochana olan terim srlarn safra kesesi ierisinde oluan safra talar iin

. Batya hayat iksiri (Elixir vitae) olarak gemitir. Ancak ayn ad tayan deiik formller de vardr.

154

kullanlmtr. Geleneksel in ve Hint tbbnda kt ruhlarn sebep olduu hastalklarda faydal olduuna inanlan bu ila ayrca dk yaptrmada, baz deri hastalklarnn tedavisinde ve bazen de bebeklerde kabzlk giderici olarak kullanlmtr. 47.-50. satrlar Teke dikeni tozu: teke dikeni, biber dariflfl, kuru zencefil, Andropogon muricatus, zrnk, eytan tersi, kekre otu birer bakr toz haline getirilir. Bir bakr ekere alt bakr eker katp, birer bakr iilirse, uzun sren atee, mzmin hastala, sekiz trl zehirli atee yararl olur. 51.-54. satrlar: kantikar (Solanum xanthocarpum) karm: Bezoar bakr, Solanum xanthocarpum, kuru zencefil ikier bakr kaynatp, szp alnr, bir bakr dariflfl toz edilip, iine salr, iilir, gemeyen atee, yelden oluan ishale, nefes darlna iyi gelir. 55.-57. satrlar tnvar karm: bakr bezoar kaynatlp, szp alnr, iki bakr tnvar toz haline getirilir, iine salr [ve tekrar] kaynatlp iilirse kabzlk yapan ateli hastala yararl olur. 58.-63. satrlar: Dariflfl kk karm:bezoar bakr, kuru zencefil.iki bakr dariflfl kk bir bakr kaynatlp iki bakr bal katlp iilirse, yelden olan atee, karn ikinliine iyi gelir, yarar. ki bakr karkuikun iki bakr bezoar uslnce kaynatlp, szlp alnr, [iine] be bakr eker katlr ve iilirse ate geer. 64.-65. satrlar: Pirin bakr kaynatlp szlp alnr, ikier bakr eker ve bal katlp, iilirse uzun sren ate geer. 5.1.3. Deri hastalklar Siddhasra evirisi olduu saptanm olan Hk.II.nin, 3. kitabnda eitli deri hastalklarna ilikin bilgiler verilmektedir. zellikle T II Y 27 iaretli metinde 10. ve devamnda 11. satrda rmen kartlar; 16. satrda rmen ig olarak geen on sekiz eit cilt hastalndan bahsedilmektedir. Kann kirlenmesi ile on sekiz trl rmen yaras kar. imdi bulgulardan ve ilalardan sz edelim. Bu rmen yaras hastalklarnn ou nceki varolulardaki kt amellerden yada imdiki hayatnda bir ok kt amel yapp uygunsuz eyler yiyip imekten olur. (T II Y 27/ 11.-24. satrlar)

155

Deri, et, kan ve yemekler karr ve doal svlar kirlenir. On sekiz trl rmen hastal oluur. imdi bunlarn isimlerinden ve grnmlerinden sz edelim. lki udumbara adl rmen yaras olup grnm krtteki ara benzer. kincisi asri adldr, derisi kuru olup grnts beyazdr. ncsnn ad kakanidir Grnm krmz olup, az karadr. Hint ma fasulyesi gibi olan buanlar kaka tau tiptirler. Drdncs arman adnda olup, fil derisi gibidir. Beincisi pudarika adndadr, grnm lotus yapra gibidir. Altncs mria igma adndadr, grnm geyikdiline benzer. Metinde on sekiz eit deri lezyonundan bazlar tanmlanmtr. Arat Heilkunde II deki aklamalarnda konuya deinerek, metinde geen bu tanmlamalarn Jollyde anlatlanlar ( 68) ile ayn 18 cilt hastal ve bunlara dair ayn nedenlerden bahsettiini belirtmitir33. Yaplan karlatrmalarda bahsi geen hastalklarn Hint tbbnn cilt hastalklarn anlatan temel bilgileri ile uyumlu olduu grlmektedir. Uygurca udumbara kakani arman pudarika mria igma Hinte audumbara kakanaka charma dala pundarika rshya-jihva

Hint kaynaklarnda kushta bal altnda verilen bilgiler, bu hastaln lepra ve bununla ilikili cilt lezyonlar bata olmak zere, fronkl, psriazis ve ban gibi nemli bir ok cilt hastalnn ayn balk altnda toplandn gstermektedir.33 Hinte kustha hastal yukarda belirtilen bu metinde rmen olarak tanmlanmtr. 17. satrda krtteki ara benzetilen udumbara adndaki lezyon Hint kaynaklarnda Ficus religiosa bitkisine benzetilen audumbara lezyonu olduuna gre, arn szck olarak karl Ficus religiosa; Bedeviana gre Ansam inciri olmaldr29. Bu metinde ilgi eken hususlardan biri de, hastaln kkenine dair yaplan aklamalardr. 11. satrda kann kirlenmesi ile oluan rmen yaralarndan

156

bahsedilmekte; 12-18 satrlar arasnda, bu hastalklarn hastalanan kiinin nceki hayatlarnda ok kt iler yapm olmalar ya da imdiki hayatlarnda bir ok kt i yapp, uygunsuz eyler yiyip imelerinden kaynakland anlatlmaktadr. 15. ve 16. satrlarda, bu gnahlar nedeni ile deri, et, kan ve yemeklerin kart ve btn hltlarn kirlendii belirtilmektedir. Bu bak asnn Hint inanlarndan reenkarnasyon ve karma ile dorudan ilgili olduu aikrdr. (T I D 120) 48. satrda czzam hastalna ilikin bilgi verilmitir: Kii czzam olmusa, yldz anasonu paralara ayrlr ve paralar birbirine srtlr, kan su czzaml blgeye srlrse, czzam iyi olur. 168.- 174. satrlar arasnda: (imdi) cilt hastalna (uyuz?) kar olan ilalardan sz edelim: Taze yoldurgan-iei irice dv1r ve bundan bir kak, byk bir kap yourt1a kartrlp a karnna iilirse, iyi o1ur ve ayn eki1de bir bakr kurumu yoldurgan-iei almal, iyice (ince bir ekilde) dvmeli, (yourtla kartrlarak, ondan) susad miktarda imeli. Eer fazla iilirse bir yardm dokunmaz. Ayn ekilde, ku-ta iyice dvlr, bakr bir kazanda sararncaya kadar kavrulur ve susam ya ile birlikte srlrse, o cilt hastalna iyi gelir. Cilt hastalna kar bir baka ila: Eer sabah, a karnna domuz d iilirse, (cilt hastal) iyi olur. Bu snanm bir ilatr. ku-tann gnmzdeki karl belirlenememitir. Ancak akmak ta olabilir. 168 satrda kodur hastalna iyi gelen olan ilalardan sz edilmektedir. kodur olarak geen bu hastalk Rahmeti tarafndan Almancaya Grind olarak evrilmitir. Grindin Trke karl TDK szlnde kellik, uyuz, cildin kabuklanmas, yara kabuu olarak verilmitir 23. nver bu hastal kellik olarak evirmitir1. Dier bir cilt hastal da sgl, yani siildir. T I D 120 (Hk.I.) 73. 75. satrlarda nerilen tedavi; kim-ning edin-te sgl nser iki yang-tai ai-n krmi-te k yir-ke sidip tidig-in alp sgl-ke yasar kider; (vcudunda siil kan kii, yeni ayn ikinci gn aya bakarak yere ier ve bunun amurunu siili zerine srerse, [siil] geer) eklindedir. Bir eit telkin olarak kabul edilirse, bu tedavinin etkili olabileceini kabul etmek g deildir.

157

Ayn metin 54. satrda bataki kepeklerin giderilmesi iin Deve sidii alnp, baa srlrse, bataki kepekler kaybolur. denilmektedir. 5.1.4. lser ve apseler Eski Uygurcada art szc ile lser ve apseler ayn balk altnda ele alnmaktadr82. nver bu szcn karl olarak karhai szcn kullanmtr1. Kartlara ilikin tanmlamalar deiik T II D 142 iaretli metinde aadaki ekillerde yer almaktadr: a barsutn nmi art (a barsakta kan yara); tok barsutn nmi art (tok barsakta kan yara); oursatn nmi art (midede kan yara), taltn nmi art (dalakta kan yara) isig z arnntn nmi art (karn iindeki yara); yiil lisip kintin nmi kart (yel ve balgamdan olan yara); sartn nmi art (safradan olan yara); Burada hastalk etkeni olarak yel, balgam ve safra gsterilmektedir. Bu, Hint kkenli tridosha, yani hlt teorisine tipik bir rnektir. Yaralarn tedavisinde eek st de nerilmitir: bu ilacn yarar: Bu (ila) yara hastalna tutulanlar kurtarr. Yara hastalna tutulana eek st verilirse, (yaralar) dzelip iyi olur. (T II D 142/ 1.-35. satrlar) Son zamanlarda yaplan bilimsel almalarda eek stnn, ierii anne stne en yakn deerde olan hayvan st olduu belirlenmitir83. Baklk sistemini glendirici eler gz nne alndnda, nerilen tedavinin akla yatkn olduu dnlebilir. Dier reeteler de yledir: Dalakta olan yaralardan,... olan yaralardan, midede ve karn iinde olan, barsaklarda kan yaralara iyi gelen iilecek ilalardan sz edelim. Soyulmu dar tanesi, kakule (Amomum medium), talz- kk, sinl... i, dikenli alkk ve priangu. Bu ilalar kaynatlp suyu susadka iilir. yi gelir ve yara hzla iyileir. Yara yaylmadan eek st ile iilerse; hemen geer.

Trk Dil Kurumu Byk Szlk: karha

Ar. ara a. tp esk. lser. ng. : Ulcus

158

ban iyilemez bzrse, (belirtilen ilalar) kzl eek st ile iirildiinde, hzla olgunlaarak iyileir. Bu yaralar bztklerinde (yaralarn) her trlsne eek st verilirse iyileir. Eer inci suyuyla dkrg verirlerse, (yaralar) iyi olur, tehlike yaratmaz, hzla iyileir. iyi olur. imdi bu yerlerdeki yaralara iyi gelen ilalardan sz edelim. tbt usbat, terbi sang, safran, kara halile (Terminalia chebula), kzl inci ve kzl kei b/... Bu ilalara tkrg katp, inci suyu ile iirilir. (yara) kmadan kei st ile iilirse, yara hzla iyileir. Barsaklarda oluan, kan ve safradan olan yaralara iyi gelen iilen ilalardan sz edelim. Sisup kk, hasr otu kk, beyaz zm kk ve susam. Bu ilalar kaynatlp, susadka iilir. (yara) iyileir. Midede kan (ve) yel, balgam ve safradan oluan yaralara iyi gelen

ilalardan sz edelim: Sulan-kk, Abrus precatorius, kuru zm, yabani t/, ... kk, kakule. Bu ilalar kaynatlp iilirse, iyi olur. imdi bu (belirtilen drt) yerlerde olan yaralara iyi gelen iilen ilalardan sz edelim, tnvar, sar halile (Terminalia citrina), tau, tama tkrg ve domuz dks. Bu ilalar eit miktarda katlp, ball su ile iilirse zehir atlr ve (yara) hemen iyileir. imdi bu yerlerdeki yaralarn ilalarndan sz edelim. in al (Crataegus pinnatifida), usbat, erik iei, sar halile (Terminalia citrina), kakle ve t,... Bu ilalar eit miktarda (birbirine) katlp iilirse (yaralar) iyi olur, Otac baklar btn bu yaralara, (dikkatlice) grp, inceleyip, bilgilerini bilgece kullanp ila vermelidir. Bu yaralar tekrar oluur, girip iyi olmazsa, ate gemezse, Teke dikeni (Lycium europaeum), nar, kuru beyaz zm, ince eker, bal urup yaplr, verilir. Etkilidir, iyi olur. Bu urup (yaralarn) her trlsne etki eder. Gece gndz, iki vakitte kzl ma fasulyesi ile hazr tutulur. ki kaln barsak hastal btn hastalklar arasnda, kandan oluur Sekiz trl ateli hastaln nedeni/ iki trl

159

(T I D 120) 30. satr: Be-on yldr iyilemeyen yaras olan kii zerine insan d srmeli, hemen iyi olur; iyi olmazsa da, kara un ile kaya tuzunu yourup zerine koysun, iyileir. Bu reetede insan safrasnn ila olarak kullanlmas zgn bir durumdur. Dier tp yaklamlarnda buna benzer bir kullanma rastlanmamtr. nsan safrasnn nasl elde edildii ve hangi yolla etki edebileceine dair bir bilgi mevcut deildir. Muhtemelen majik dnemden kalma bir gelenektir. Bu bulgu da T I D 120 iaretli metinin Uygur tbbna zg orijinal bir metin olduuna dair kuvvetli bir delildir. 42. 45. satrlarda patlamam banlarn tedavisi anlatlmaktadr: Patlamam bana kar [ila]: inein veya koyunun boynuzu dvlr ve [bann] stne srlrse, hemen delinir ve iyi olur. (T I D 120) 69. - 70. satrlarda ise; vcutta kan kk yaralarn zerine tavuk yumurtas ve d karmnn srlmesi ile iyi olaca anlatlmaktadr. Ayn kitabn 81 ve 82 satrlarnda Kt bir ban olan kiinin yaras stne nadr ve peynir kartrlp, srlrse, (yara) iyi olur. denilmektedir. Kolay etkilenmeyen, direnli yaralarn yavuz olarak tanmlanmas ilgintir. Bunlarn tedavisi iin bunlarn zerine nadr ve peynir karmnn srlmesi nerilmektedir. 177.- 180. satrlarda yelden olan az yaralarndan bahsedilir: Bir ka kuru siri piirilir, bir gece darda soukta braklr ve ertesi gn kl oluncaya kadar yakldktan sonra, ince ezilir ve yaraya baslrsa, (yarann) iyi olaca anlatlr. 187. 189. satrlarda, boazn iinde kan ve yarlmayan bann; tingu yaklp, klnn azdan ieri, boazn iine flenmesi ile patlayaca anlatlr: bouz iinde art bolup yarlmasar em tngu-n kyrp kkl lp bouz iinge yrser yarlur az-tn yrg ol. 5.1.5. i Eski Trkede, gnmz Trkesine benzer anlamda, vcudun belirli bir blgesinin, bir organn ya da tm vcudun hacminin artmasna neden olabilecek durumlar kastedilmektedir. Her trl selim veya habis tmrler, iltihabi hastalklar, eitli organlarda ve karn zar iinde su toplanmas yan sra gaza bal karn ikinlii de bu kavram iinde ele alnr. Metinlerde geen rnekler: kzi imi-, gz imi;

160

emig iip arsar memesi iip arrsa (muhtemelen mastitis kastedilmekte) et'z-i alu imi - btn vcudu imi. Btn vcudu imi geliirse, arr, bubalgamdan ise, ilac her birinden tekrar tekrar kullanmak gerekir. nca, kaynatp iirilmelidir. Suyum Suyu anms Be scak Yel, safra ve balgam bu ekilde tedavi edilmeli. i Kara halile, kuru zencefil, yonca kk. Bu ilalar bir araya katlp iirilir. Bu birinci ilatr. Andropogon muricatus kuru zencefil , yonca kk, bu ilalar birlikte iilir. (Bu) ikinci ila. Andropogon muricatus, yonca kk, kuru zencefil, Avicennia marina , Himalaya sediri ve karabiber. Bu ilalar (Bu) nc ila. trikatun, Avicennia marina beraberce iirilirse ilik iyi olur. Kakruka, Avicennia marina , trikatun ezilip ila kz sidii ile birlikte st ile bir arada kaynatlp ila. Kuru zencefil, (T II Y 18/ 61-76. satrlar) ilik safradan olmusa (veya) balgamdan daha ok yel ve safra olursa, biri ikincisi bu ilik tedavi olmaz. iliklere kar ilalar lalar(n)dan szedelim. Balgam ya ile karrsa guatr olur. Guatr olursa, tedavi olmaz boazda k gmek gibi olursa,yine tedavi olmaz. Souk irin akan yerdeki yerdeki, beklemi su iende (oluan) guatr da (tedavi) olmaz olursa merhem srmeli ve tatam... ilacnn yapt gibi tedavi edilmeli hastaln gr.r Kara guatr olur azda kurur Bu guatr yelden olur ikinci trer. Yumuak ve yal olur. nc... olur. O guatr iyi olmaz. hastalndan sz edelim (T II 2/ 80.-94. satrlar) Eski Trkede guatr hastalu bou olarak gemektedir. 5.1.6. shal Karl T I D 120de trk ve T II D 53de dl; Siddhasra evirisi metinlerde ise skmek-ig olarak gemektedir. (Farkl szck kullanm, ilk metnin bir eviri olmad savn glendirmektedir) Dier kullanmlar: yiil tz-lg l yelden olan ishal; sary-a skmek safradan olan ishal; an skmek - kanl ishal T II Y 46 iaretli metinde ishale iyi gelecek ilalar sralanmtr: Dariflfl, kuru zencefil bu ilalar tamamen ezilip elekten geirilir, ishal hastaln durdurur. ila gszse, pirin eklenir. Vrnt, renkli Symplocos racemosa, Cissampelos pareira, Syzygium cumini ve Mirobalanlar. Bu ikinci (ishal durdurucu) ilatr. Cissampelos pareira bu nc ilatr. Kzl kenevir iei ve katpani, Bu drdnc (ishal

161

durdurucu) ilatr. Deiik ishal durdurucu ilalar birer birer bir arada iilirse ishali durdurur. shal iyi olur. Symplocos racemosa ve yan sra iilirse ok gl etki yapar. iei kk, kuru zencefil, nanahan kaynatlp iilirse, safradan kaynaklanan ishal [iyi olur]. Myrica sapida, Acconitum heterophyllum,kuru zencefil T II Y 66 iaretli metinde de ayn konuda tedaviler nerilir:[bu ikinci] ila . Holarrhena antidysenterica...bu nc ila. mantal, sandal aac Symplocos racemosa, lotus iei, kuru zencefil. Bu drdnc ilatr. Stephania hernandofolia, Alhagi maurorum, kuru zencefil, Syzygium cumini , Myrica sapida bu beinci ila. Aegle marmelos, ... Avicennia marina, ferfelek (Areca catechu), tarn, deve dikeni, hint inciri. Bu altnc ilatr. Woodfordia floribunda, Acconitum heterophyllum, kuru zencefil,

Holarrhena antidysenterica, zerdeal, ... ve anason. Bu yedinci ila. Myrica sapida, meyan, Symplocos racemosa, Holarrhena antidysenterica. Bu sekizinci ilatr. Kara halile tohumu , tat kapup, Symplocos racemosa. Bu dokuzuncu ilatr. Holarrhena antidysenterica, zerdeal ... Avicennia marina, Stephania

hernandofolia, dariflfl kk, kuru zencefil. Bu onuncu ila. Bu on ilacn her biri teker teker ezilip, elekten geririlip, bal, pirin suyu ile birlikte soutup iirilirse, kandan, safradan oluan ishal durur. Safradan olan ... ishal safray bozan gda ve iecekleri yeyip ierek Safray bozmu olanlar ve al skerler. Kan ve safrann ilalar ile derhal tedavi edilmelidir. Gda ve iecekler kei st ile birlikte verilmelidir. ab-iz-an yaplmaldr. Br, sanp, Symplocos racemosa, eker, meyan ve bal kei st ile birlikte soutulup iirilmelidir. Kanl ishale; slaka, ptr, cmlu, bikl, Magnifera indica, Terminalia arjuna, tin, bu otlar tek tek kei st ve bal ile birlikte iirilir. Kanl ishale iyi gelir. Terminalia arjuna gvdesinin kabuunda bol miktarda glikozitler, flavonoidler, tanin ve mineraller bulunmaktadr. erdii glikozitler kardiyotonik etkileri yan sra flavonoidlerin antioksidan, anti-enflamatuar ve lipid drc etkileri tespit edilmitir.

162

Bu etkileri nedeniyle Terminalia arjuna u anda kullanlan tbbi bitkiler arasnda esiz bir yere sahiptir. Eski Hintli hekimler angina pektoris ve dier baz kardiyovaskler sorunlarn hafifletilmesi iin Terminalia arjuna aacnn kabuunun tozunu kullanmlardr. Deneysel almalar bu aacn kabuunun koroner arter kan akmn artrarak kalp kasn hasara kar koruyan nemli etkileri olduunu gstermitir. Ayrca hafif idrar sktrc, kan sulandrc, kan yalarn drc etkinlii saptanmtr. Yaplan son aratrmalarda koroner arter hastalna yararl etkisine ilikin yeterli klinik kant bulunduu bildirilmektedir84. Symplocos racemosa, meyan, Mimosa pudica, eker, lotus iei. Bu birinci ilatr. Asparagus racemosus, Mimosa pudica, Ku idesi reinesi, ptmakir. Bu ikinci ila. Saussurea auriculata, lotus iei, ku idesi reinesi, meyan, Symplocos racemosa. Bu nc ila. Bu trl ilataki otlar tek tek kei stne katlp, bal ile iirilir, bylece kandan kaynaklanan ishal durur. Sandal aac ve Aglaia Roxburghiana ezilir, elekten geirilir, bal ve pirin suyu ile iilirilirse kanl ishale iyi gelir. Zerdeal tohumu ezilip elenip, bal ile yamur suyuna kartrlp iirilirse, kanl ishale iyi gelir. Nilfer iei, meyan, sang ve eker yeni salm st ile iirilirse, kanl ishale iyi gelir. Kanla kark kirli dk kyorsa, ya ydang kan ya da ydang dk gibi birey karyorsa nce hzla kann sonra kirli ishalin durdurulmas gerekir. Kan durdurulunca ve dk tabii halini alnca, mirobalanlar ile verilir ve kei st iilir. Bunca ilacn sonu... 5.1.7. Gz ile ilgili olanlar kz ar gz ars en sk bahsedilen gz ikayetidir. Ayrca, kz yaru-suz bolup ok telim ya asar; yani gz puslanp, ok fazla ya akmas dier bir gz

163

rahatszl olarak vurgulanmtr. Bu tanm konjuntivit ile uyumlu bir tariftir. Dier gz rahatszlklar olarak verilen tanmlar unlardr kz k sirep ya asar,- Gz (n grmesi) zayflar ve ya gelirse kz lanbolup krmeser- gz lan? olup, grmezse kzinte kzl et nser gznde kzl et karsa. Bu tanm net deildir, gz kapa veya konjunktivada oluan bir tmr ya da bir infeksiyon sz konusu olmal. kz yar-suz bolup kz-te telim sovu ya asar gz puslanp, gzden ok fazla souk ya akarsa, kz-te isig ya asar gzden scak yalar akarsa, Gz rahatszlklarnn tedavisine ilikin satrlara T I D 120 iaretli metinin deiik yerlerinde rastlanmaktadr: Gz hastalklarna kar ila: insan d, domuz d, kei d veya tavan d, (bu drdnden, hangisi olursa), alnr ve karaaa kabuu yaklarak, kl su ile kartrlr ve gze srlrse, hemen iyi olur. (24.-28. satrlar) Keklik d ayn miktarda eker ile kartrlp, gze srlrse, grmeyen gz yine grr, iyi olur. (50. satr) Ayn metinde gece krlne kar u neri getirilir: Gece krl olan kii: kara keinin gsz-cierine dariflfl salarak atee gmlr ve kp gze srlrse, o kii, gece iyi grr. (33.-36. satrlar) Arat aklamalarnda kei karacierinin gece krlnn tedavisinde

kullanmni ieren baka bir rnek de vermitir: Bir Trk tp yazmasnda (Diez A. Fol. 59, S. 104) gece krlne kar aadaki reeteler yazldr: Gece krl, geceleri grememektir. Kei karacieri kendi suyuyla ksk atete piirilir ve gzler ak olarak, buharn az burun ve gzden ieri girecei ekilde zerine tutulur. (zerine) pimi karacier yenir. Ve tekrar: kei karacieri kzartlr, szlen suyu bir ubukla gze damlatlr. ok denenmitir ve yararldr ve kei karacieri kzartlmak zere slatldktan sonra stne dvlm karabiber serpilir ve piirilir. Piince kzartmadan biberler toplanr, kurutulur, toz haline getirlir ve gz zerine srlr. Bir ka seferden sonra ie yarar. Ayn metinde baka reeteler de yer almaktadr:

164

Eer gz puslanr ve ok fazla ya akarsa, gze keten tohumu ya srlrse, yine iyi olur. (65.-66. satrlar) (Burada) gz hastalklarna ait ilalar verilmeye balanyor: Eer gz puslanp, gzden ok fazla souk ya akarsa, gz zerine sr d srlrse, gz berraklar. Bir baka ila: Eer gzden scak yalar akarsa, kam ekeri ve sar ma fasulyesi, toz haline getirilir ve inek ya ile kartrlp buruna sokulursa, iyi olur. (85.-88. satrlar) Gz hastalna kar ila: Gz (n grmesi) zayflar ve ya gelirse, balk d gze ve alna srlr, iyi olur. Eer gz lan olur ve grmezse, iviti sulandrmal ve alna srmeli, bylece o iyi olur. (155.-157. satrlar) nsan d alnr ve kurtlu gze srlrse, (kurtlu gz) alr. (58.-59. satrlar) 5.1.8. Kulak ile ilgili olanlar Metinlerde kulakla ilgili eitli rahatszlklar ve bunlara ilikin tedaviler yer almaktadr. Kulak ars nem verilen ikayetlerin banda gelmektedir. Bununla birlikte, kulak kirlenmesi, kulak tkanmas, kulak uuldamas gibi sk rastlanan ikayetlere de yer verilmitir. Metinlerde geen ikayetler yle ifade edilmitir: ul()a as boslar - kulak kirlenirse; ula tunsar - kulak tkanrsa; ula tikileser - kulak uuldarsa; ula ar - kulak ars; ulata yiring - Kulak iltihaplanrsa Kulak kirlenirse, kara bir kr sann (kstebein?) d, (kulan), iine damlatlr ve bylece (kulak yolu) alr. (T I D 120/ 56. satr) Bir baka ila: l bir kedinin(?) eritilmi ya (kulak) zerine srlrse, (kulak yolu) alr. (T I D 120/ 57. satr) Eer vcutta makivia olursa, sarmsak ezilir ve iki kulak bununla tkanrsa, hastalk iyi olur. ( T I D 120/ 176. satr) T II T/ 85.108. satrlar: Kulak arsna ila: turp paralanr, suyu sklr, suyuna susam ya katlp (kulaa) damlatlrsa ar geer. Kara tts (Balsamodendrum mukul) ocuk idrar ile kaynatlp (kulaa) damlatlrsa sancl ar geer.

165

Kara tts (Balsamodendrum mukul), tavuk yumurtas ve stbe ile birlikte kaynatlp (kulaa) damlatlrsa (ar) geer. Kulak tkanrsa, kei safras (kulaa) damlatlrsa alr. Nanahan ve arpa unu tereya ile birlikte srlrse ar geer. Kulak uuldarsa, uskada, karanfil aac, kabak iei, misk ve tavuk yumurtas eit miktarda alva ile yorulup, kulaa konularsa, (kulak) alr. Kulak iltihaplanrsa, ya damlatlrsa geer. Kaya tuzu, kei idrar ve susam ya stlp damlatlrsa ar geer. Kaya tuzu, kei idrar damlatlrsa iltihap temizlenir, kulak ars geer. Meyan unu inek yana katlp kulak evresine srlrse, safradan ve yelden oluan kulak arsna yararl olur. Sarmsak suyu, ince eker usaresi, beyaz biber ve turp suyu stlp damlatlrsa (ar) geer. Lleta (tozu) elenip, murud suyu ve sirkeye katlp kulaa damlatlrsa (ar) geer. Gemezse ekerkam, tarn, susam ya, kei idrar, ko idrar ile birlikte kaynatlp damlatlr (byleece ar) geer. Kabak iei, misk, susam ya ile kaynatlp kulaa damlatlrsa, ok eski de olsa, kulak ars geer (kulak) alr drar eski tpta ska kullanm alan bulmutur. Bunun muhtemelen idrarn normalde steril (mikrop iermeyen) bir sv olmasndan kaynakland dnlebilir. 5.1.9. Di ile ilgili olanlar: Di ars ve tedavisi bir ok metinde gemektedir. Di rkleri diin kurtlar tarafndan yenmesi, tini urd yimek olarak tanmlanmtr. ti urt yiser dii kurt yerse; ti ar di ars. Kimin dii rrse, diinin stne ekir koyarsa iyileir. Kimin dii arrsa, eker, amonyak ve misk diine koymal iyi olur. Kimin dii arrsa Kari aac kabuun yakp kln bal ile kartrp diine koyarsa iyileir. (T II Y 19 -12/ 31.-36. satrlar) Di arsna kar (ila): yandaki kara kzn dks bir kapta kaynatlarak zerine srlrse, ar geer. (T I D 120/ 46. satr)

166

Di rmesinde, zm sirkesi aza alnp, alkalanp tkrlrse, iyi olur. (70.-71. satrlar) Di arsna kar ila: Bir kara kzn dks dvlp, sirke ile kaynatlp, meradaki deve dks, krmz tuz ile dvlr, [99] arap ile kartrlp bir tencerede stldktan sonra keten torbacklara konulup susam ya ile ovulur, di zerine konulur. Zerdali ekirdei dvlr ve zm sirkesiile azda tutulursa, di ars geer. (97. 101. satrlar) Di arsna kar ila; Bir bakr karabiber, sirke ile kaynatlr, soutulup azda tutulursa, di ars gider. Bir baka ila; Eer kuru zencefil su ile kaynatlr ve azda tutulursa ar geer. (134.-136. satrlar) Kimin dii arrsa, keketrn kavursun, kln alsn, misk ve tuz ile aznda tutsun, kan basnc artyla olan di ars iyileir. (T II Y 19 -11/ 25.- 28. satrlar) Kimin dii rrse, ekiri diin stne koyarsa iyileir. Kimin dii arrsa, eker, amonyak ve misk diine koymal iyi olur. Kimin dii arrsa Kari aac kabuun yakp kln bal ile kartrp diine koyarsa iyileir. (T II Y 19 -12/ 32.-36. satrlar) Metinlerde di hastalklarnn cerrahi (di ekimi vb.) yntemlerle tedavisine ilikin bilgi mevcut deildir. 5.1.10. Burun ile ilgili olanlar burun iinde ed np: Burun iinde et byrse Burun kanamalarna kar ila: Taze susam (tohumu) dvlr ve bunun ya kere buruna damlatlr. (T I D 120/ 126. satr) Burun kanamasna kar ila: Kirpi derisi yaklr ve kl burun (deliine) konulursa, (kanama) son bulur. (129.-132. satrlar) Bir baka ila: ylann bandaki inciler yaklp, hafife ezilip buruna konulursa kanama durur. Bir baka ila: Susam ya, kurun beyaz ile kartrlr ve burun ihtimamla temizlendikten sonra konulursa, bundan sonra iyi olur. Burun iinde et byrse ve nefes alnamazsa ve ar verirse, kzl bar ikisin ve yer tuzu birlikte ince dvlr ve balla yorularak buruna konulursa, iyi olur. (141.144. satrlar)

167

Eer nezle gemez ise, soan ve sarmsak kabuu birlikte dvlr, tereya ile yorulur ve koklanrsa, bylece her trl nezleye iyi gelir. Kan durdurmaya ila Pamuk tampon eklinde birlikte drlp burun iine itilir, ne trl burun hastal varsa iyi olur. (T II Y 14/ 1.-12 satrlar) Tarn, misk, safran, karanfil, sr bezoar buruna zg ilalardr. Kimin burnunda kanama olursa; bal yanaklara srlr, gze yaylr, alna srlr bylece kanama durur. Kim nezle olursa, yonca ezilir suyu szlp burun iine damlatlr. Iyileir. Kimin burnu kanarsa ve durdurulamazsa soan sirkeye konulur iki burun deliine sokulur (bylece) iyi olur Kimin burnu kanarsa, nar kabuunu dvp elekten geirir ve burnuna koysun, (kanama) durur. (T II Y 19 -11 /17.- 25. satrlar) Yumuak tuzu ketene sarp alnna balasn, (kanama) durur. Kim nezle olursa, dariflfl, yalamalk tuzu bal ile burnunda usik etsin, iyileir. Kimin burnu kanarsa, o kan alp sata kavursun, burnuna srsn, scak kan ile de kartrsn, alnna da srsn, iyileir. 5.1.11. Kusmalar Sanskrite bir kitaptan eviri olduu ortaya karlan T II D 142 iaretli metinde kusmalar ve buna kar yaplacak uygulamalar ele alnmaktadr (109. 123 satrlar): Kusmaya ila. (Hasta) Kan kusarsa, kzl sandal, Andropogon muricatus, topalak, beyaz keek birer bakr birlikte toz halinde ezilir ve pirin suyu ile iilir. Kan kusmas iin meyan unu kaynatlr, bir stir turm katp iilir. Andropogon muricatus toz haline getirilip pirin suyu ile iilirse, safradan kaynaklanan kusma geer. Karkanadus kusmaya (ila) kuru zencefil, dariflfl, karabiber, yidik tuz ve kara tuz birer bakr alnr, toz haline getirilir, sabah tereya ile iilirse kusma geer. Atelenilirse, bakr pirin kaynatlp suyuna be bakr bal katp verilir (iirilir) .

168

ikier bakr dvlm ku idesi (ve) kuru zm, toz haline getirilir nar suyu ile iilir. Su kusan, a yutamayan (hastaya) kuru zencefil iki bakr, meyan kk ezilir, birim suda kaynatlp, bunun bir birimi arap ile iilir. Karkanuduz kusmasna: kaynatlp kere iilir. Karkanudus kusmasna: Karkanudus kusmasna: deve taban kk, kuru zencefil, meneke ieinin kk, Aegle marmelos, sikliksi, kzl sandal, dariflfl kk ve biber birer bakr toz haline getirilir scak suya kartrp iilirse kokursak geer. Biber, dariflfl, kuru zencefil, kokan tuz ve kara tuz birer bakr, toz haline getirilir ve sabah tereya ile iilirse karanadus kusmas geer. Ku idesi reinesi ve dariflfl ikier bakr pirin suyunda iilirse kan kusmaya (iyi gelir). ki bakr nekdi ylan bal ile yorulup li haline getirilir (ve bununla) gargara yaplrsa kan durur. Bir str. meyan (kk) kaynatlr ve bakr bal katp iilirse kan kusmas geer. Kan tkrmeye ila: beyaz kuru zm ve inek tereya kei st ile kaynatlp iilirse geer. Beyaz kesek ile eker toz haline getirilip, rada soutulup, iilirse kan kusmas geer. Kan kusarsa beyaz sandal kyk turpak ile ... Heilhunde II, 4. kitapta13 iaretsiz bir metninde kusma ile ilgili u reeteler nerilir: 24.- 34. satrlar: Kan kusmaya kar ila, parssi/...(?)... beer bakr Acorus calamus ve bal birer str ezip, elekten geirip, bal ile yuurup, hap yapp imelidir (Bylece) kusma geer. Aglaia Roxburghiana ve igdile eit miktarda ezilir, elekten geirilir, bal ile yorulur, hap yaplp iilir[se kusma] geer. Kusma uzun srerse kzl yabani kenevir iei, beyaz keek kuru

zencefil, Cissampelos pareira, dariflfl ve Aegle marmelos birer bakr alnr ezilip

169

rgesin ve kara biber ince ezilir, elekten geirilir murut suyu ile yorulup, hap yaplp her sabah iilirse, kusma geer 5.1.12. Kanama ile ilgili olanlar Yukarda bahsedilen kanl ishal, kan kusma, burun kanamas gibi konular dnda u satrlarda da kanama ile ilgili neriler mevcuttur: Kanamas olana, her sabah brtlen ve kuru zm suyu iirilirse, iyi olur. (T I D 120/ 83. satr) Kan ieyen kii, soan piirip bal ile yerse, geer. (T I D 120/ 128. satr) Attan veya duvardan dme veya kam darbeleriyle meydana gelen yaralanmalara ve kanamalara kar ila: Bir tavuk yumurtas byklnde kavak reinesi, iyice dvlr ve k...k ile iilirse, kanama geer ve tekrar iyi olur. Snanm bir ilatr. (T I D 120/ 183. satr) 5.1.13. Kadn hastalklar, gebelik ve doumla ilgili olanlar Dk yapma ve yaptrma sorununun binlerce yl nce de gndemde olduunu ve hekimleri bu konu ile ilgili ila hazrlama durumunda braktn grmek mmkndr: Eer bir kadn ocuk drmek isterse: kpek st imeli. Bylece ocuk derhal der. Eer ei dmezse, o zaman ksrn-ekirdei iki baca arasnda tttrlrse, (ocuk) derhal der. (T I D 120/ 21.-23. satrlar) Bir kadnn karnndaki ocuk lrse (ve) ona - str kpek st iirilirse, ocuk der. (T I D 120/ 6l. satr) Bir baka ila: Ylan gmlei yaklr, kl alnp arap ile iirilirse; (doum) kolayca olur. ocuunu drmek isteyen kadn, yarm bakr beyaz kiyi ve be bakr kara tts (Balsamodendrum mukul) birlikte dvp, elekten geirip, et suyu ile ierse; (veya) kurutulmu baray kaynatp suyunu ierse;(veya) kavrulmu susam tohumu ve kaya tuzunu scak suda eritip ierse, dk yapar. (veya) ylan derisi, drt yol azndan alnan toprak, ball kz d ve sirke ile kartrlp iilirse, ocuk l bile olsa, yine der. (veya) kpek ve tavan tyleri yaklp, klleri bir bak ucu kadar toz ile kartrlarak, suda eritilip iilirse, kolayca dourur. (T I D 120/ 109.-116. satrlar)

170

Bir kadn idrarn yapamyorsa, erik(eftali?) kabuu alnr ve idrar yoluna sokulursa kadn hemen ier. (T I D 120/ 37. satr) Eer bir kadn krd geirir ise, o krlang eti yemeli. Veya safran, dar unu ve misk ile arap imeli, bylece iyi olur. Kask arsna kar ila: Krlang yuvasnn topra, stle kartrlp iilmeli. (T I D 120/ 93.-95 satrlar) Anne stn artrmak iin: Be bakr yrgey-iei suda kaynatlr, szlp alnr, tereya ve st ile tekrar kaynatldktan sonra iirilirse, anne st bollar. [l07] (bir kadn) ocuunu douramyorsa, sulandrlm tarn cva ile kartrarak imeli, ocuk anne karnnda lmse bile, kolayca dourur. (T I D 120/ 105. satr) (Anne) karnnda lm ocuk iin ila: it st arap ile kartrlp iilirse (l ocuk) der. (T I D 120/ 140. satr) Eer meme ba iip arrsa, sar ma fasulyesi, avdar unu, kulumiei ve beyaz un, anne st ile kartrlarak yorulur ve meme zerine srlrse, bu ilik ve ar geer... Cinsel organ aryan kadn, kenevir siini paraya ayrp bir anak arap ve bir-iki anak su ile piirmeli ve inek ya ile birlikte stne srmeli, bylece iyi olur. (T I D 120/ 119.-121. satrlar) Yukarda verilen 21., 6l.,109.-116. ve 140. satrlarda yer alan reetelerde ocuk drmek iin az yoluyla alnan etkili maddelerden bahsedilmekte, kpek st, tts yaplan maddeler eitli karmlar, yanm kl kl, ayrca drt yol azndan alnan toprak etkin madde olarak tanmlanmaktadr. Ayrca buu zerine oturulmas da farkl bir yntem olarak nerilmektedir. Bu yntemlerden bazlarnn Anadoluda halen uygulanmakta olduu belirlenmitir85. 5.1.14. Kalp hastalklarna ve nefes darl Uygurca metinlerde tn bosa ve tn boma, Aratn nerisi ile nefes darl olarak evrilmitir. yrek sklma karlnda ise kalp rahatszl nerilmitir. ... tam, soutulmu et suyu ile iirilirse, kalp hastalklar, nefes darl, ishal, kabzlk iyi olur ve devam eden ate der. Kalp hastalklarna ve nefes darlna iyi gelen toz: Eer nar ekirdei kara tuz, kuru zencefil ve teke dikeni, eit miktarda alnr, toz haline getirilir ve et suyu ile iirilirse, kalp rahatszlklarn (ve) nefes darln iyi eder.

171

eytantersi tozu: kakule bir bakr; tarn (kadz) iki bakr; eytantersi bakr; karabiber drt bakr; dariflfl be bakr ve kuru zencefil alt bakr. Bunlar toz haline getirilir ve bu tozun bir lei alt lek eker ile eritilerek, bundan iki bakr her defasnda et suyu ile iilirse, bylece grtlak ve boaz hastalklar: nefes tutulmas... huzursuzluk ve yelin sebep olduu btn hastalklar iyi olur. (T I D 120/ 1.-14. satrlar) Uygur metinlerinde kalp rahatszlklar, nefes darl ve arlara kar, ayrca ate drc olarak hazrlanan mrekkep mstahzarlarda kullanlan eytantersi gnmzde de halk arasnda kuvvet veririci, ses ac, balgam sktrc ve spazm zc olarak bilinir43, teskin edici ve hafif uyku verici etkileri nedeniyle ocuklarda gece iemelerinde ve asabi rahaszlklarda kullanm alan bulur. tah ac, hazm kolaylatrc, sindirim sistemi gazlarn gideric, ayrca barsak kurtlarn drc etkileri de vardr. eytantersi ter, idrar gibi salglarla vcut dna atld iin, zellikle ok terleyen kiilerin vcudu kt kokar. Geleneksel Hint tbbnda bebeklerin gaz ikayetlerinde eit miktarda eytantersi, kaya tuzu, kakule, zencefil ve Clerodendron siphonanthus (bhargi) kknden oluan bir tozun verilebilecei belirtilmektedir. Gaza bal kolik durumlarnda, eytantersi, kaya tuzu ve kemik ile imal edilerek, zerine tereya srlm bir fitil rektuma konulur. Hemipleji, boyun tutulmas, yz felci, ve dier baz sinir sistemi hastalklarnda, Mshabaldi ad verilen kurutulmu eytantersi ieren kaynatlm bir bileim verilir. rk di boluuna konulan bir para scak eytantersinin ary rahatlatt sylenir. 15 Nefes darlna iyi gelen baka ilalar da bildirilmitir: Deve akcieri kurutulup, ufalanp, elekten geirilip nefes darl ekene (iyi gelir) (T I D 120/ 60. satr) Nefes darlna kar ila: Eer iki bakr karba kk yumrusu ve iki bakr kuru zencefil alnr ve bundan eit miktarda toz yaplr ve bu her sabah arap ile iilirse, nefes darl gider ve hastalk def edilir. (T I D 120/ l62. satr) Nefes tkankl olursa, (kavak reinesini) dvmeli (un hline getirmeli) ve bir kamla boaza flemeli, iyi olur. ve gsn i tarafndaki (hastalklarna?) kar,

172

ondan nohut byklnde bir paray dvmeli ve souk su ile imeli, iyi olur. (T I D 120/ 184.-186. satrlar) 5.1.15. Alkoll iki kullanm ile ilgili neriler Metinlerde genelde arap, bazen de bira iimine bal rahatszlklara zel bir yer verilmitir. Bu rahatszlklar safradan, balgamdan veya yelden olumalarna bal olarak snflandrlm, nerilen tedaviler buna gre dzenlenmitir. imdi arap nedeniyle olan hastalklardan sz edelim. Delilik, tutark (sar) ve yel (etkeninin) gnln datp, kudurtup, aklsz brakt gibi arap da kiiye zarar verir. ok arap ien kiide, ok trl hastalk geliir: zde, bata, iki yanda ve tm kemiklerde hastalk geliir. Tkanma, ksrk ve susuzluk ortaya kar. Karn ve beden atelenir ve yanar, sarlk ortaya kar. Bu arap hastal safradan oluur. (T II Y 27 Y 17 Y 18) Burada anlatlan belirtiler alkolik hepatiti ile uyumludur. Beraberinde sarlk olmas, safra ile iliki kurulmas ilgin ve dorudur. Hepatitte indirekt bilirubin art sarla yol aar. z kt olur, aa (yemee) heves olmaz, kusar. Kirpiklerini kapatp durur. Bu arap hastal balgamdan olur. hlt zarar grrse arap hastalnn ve esas hltn bulgular ortaya kar. (T II Y 27 Y 17 Y 18) Burada hlttan (tridoa) sz edilmesi, Hint tbbnn dorudan etkisine bir iarettir. Aadaki blmde ise tedaviler sralanmaktadr: imdi ilalardan sz edelim. Kara tuz paralanarak arap ile birlikte iirilmelidir. Bu birinci ilatr. Biber, dariflfl ve zencefil scak su ile iirilmelidir; ikinci ila. araptan hastalanana, sirke ile birlikte kara tuz iirilmesi gerekir. Bu birinci ila. Karabiber, Ocimum gratissimum tohumu, Trachyspermum ammi bu otlar ayn oranda arap ile iirilmesi gerek araptan kaynaklanan yel hastal iyileir. Hnnap, nar, tekedikeni Trachyspermum ammi tohumu, yalamalk tuz. Bu ilalar eit oranda ezilir ve susam yanda zlp arap ile iirilirse, arap ime nedeniyle artm olan yel hastal iyileir. Limon suda eritip iilirse bu birinci ilatr. Nar taneleri sklp suda eritilip iirilirse bu ikinci ilatr. (Hastaya) yal a yedirmeli, scak tadusz a

Alkole bal karacier iltihab

173

yedirmeli. Krtdeki yabani hayvan etinden ayima yedirmeli. Tatl otlar kaynatlp, souyunca iine eker katp iirilir. Bu nc ila. Burak ayima kaynatlp yedirilir. ...tohumu, nar tohumu, kuru zencefil, ahududu, su piirilir, souyunca zerine eker salr. Sln etinden ayma yaplp yenirse, araptan olan(hastalk iyileir). (T II Y 27 Y 17 Y 18) Sarholuun olumsuz etkilerinden korunmak iin de bir neri getirilir: Keklik d alnr, kurutulur ve bu araba ve biraya ilve edilirse, sonradan ne kadar ok arap veya bira iilse de, sarho olunmaz. (T I D 120) 5.1.16. eitli salk konular ile ilgili neriler T I D 120 iaretli metnin srasz ve kark biimde yazlm reeteleri arasnda deiik salk sorunlarna deinen eitli neriler vardr. Kimin koltuk alt fena ekilde kokarsa, akcieri kk para halinde dorayp gn devaml koltuk altna srsn, kt koku kaybolur. (28. satr) Bir insann kiri srekli yi akarsa, safran, dar unu ve miski arapla kartrp ierse, iyi oluri. (66. satr) Deliren bir kii, ince un haline getirilmi geyik boynuzunu su ile kartrp ierse, (hastalk) geer. (55. satr) Kudurmu bir kpein srd kiiye keklik beyni yedirilirse, (o) iyi olur. (Ayrca) ona nc gne kadar a karnna, her seferinde bir anak keten tohumu ya iirilirse, o iyi olur ... (63. satr) Bir erkek cinsel gc tam olsun isterse, bir aygrn sinirini alp, kk paralar dorayp, glgede kurutup, ince dvp, elekten geirip, inek (tere) ya ve kurt d ile kartrp, bunu (kadn) cinsel organnn iine srerse, erkeklii ok artar. (75. satr) Bir kurdun kemikleri ve dili kurutulup kuduz bir kpek tarafndan srlm birinin bana srlrse, o iyi olur. (79. satr) Deikeni atee kar ila: iirilirse, (hastalk) geer. (102. satr) kurt dks, kz sidiiyle birlikte (hastaya)

kir ve yi szcklerinin anlamlar belirlenememitir.

174

Bir ocuk zayflarsa, bana eek tlsm konulur, bylece artk zayflamaz. (I03. satr) Eer birinin gz ve az hava cereyanndan arpld ise, Kunduz hayas su ierisinde ezilir, onun (yzne) srlr ve (sonra) aynaya baklr. (124. satr) Ayak hastalna kar ila: Susam (tohumu) kavrulur, ince olarak dvlr, koyun st ile kartrlr ve aryan yere konulursa, yelden oluan ar iyileir. (137. satr) Eer bir kimse sesini kaybeder ve konuamazsa, bir suna meyan iki eit paraya ayrlr, bir yarsnn ii biraz boaltlr; biraz ktay smk dvlr, drt karabiber tanesi ile iine konur ve meyan tekrar kapatlr ve bir iple sarlr, dardan bir kat ile sarmalanr, scak kle gmlr ve zaman gelince kattan karp, n dilerle srlr, az amadan suyu emilir. Bu ilem iki- kez tekrarlanrsa, yava yava iyileir. Bu snanm bir ilatr. (146.-151 satrlar) Kii uyumak isterse, brtlen, Symplocos racemosa yemii, fil kula tohumu, sdi-iei Saussurea lappa ve kara halile, eit miktarda ezip tlr, yourtla yorulup alna srlrse, uyunur. (T II D 53/ 41.-43. satrlar) Kim sesini kaybederse ve gs tkanrsa keketrn ve bal li ile kartrp sabahlar isin, iyileir. (29.- 30. satrlar) Kei st ile ykanrsa, yz krksz olur. (T III M 295/ 1 satr) Bir erkek ocuk (boynuna) bir kpek dii asarsa, yrekli olur. (T III M 295/ 2. satr) [Bir erkek ocuk] Bir kpek diini yakar, (kln) uygun yerinde tarsa, kllar kmaz. (T III M 295/ 3. satr) [Bir kpek diini] Kepek haline getirir, czzaml kiiye srterse czzam kaybolur. (T III M 295/ 5. satr)

bk: 24 numaral dipnot

175

5.1.17. Metinlerde yer alan baz izimler Aratn Heilkunde IIde 4 numaral kitap bal altnda yaynlad yazmada baz izimler grlmektedir.

ekil 5-1 Safra kesesi meridyenini gsteren noktalar

Metinlerin aralarna sktrlm bu izimlerde biri oturmu (bk. ekil 5-1) dieri ayakta (bk. ekil 5-2) iki erkek figr ve oturmakta olan bir kadn figr (bk. ekil 5.3) izlenmektedir. Kadn tasviri ksmen tahrip olmu grnmdedir. Figrlerde vcudun belirli noktalar iaretlenerek buralardan izgiler ekilmitir. Oturan kadn figrndeki izgilere aklama olarak bata ve gste ibareleri eklenmitir. Oturan erkek figr Budaclara zg lotus pozisyonundadr. Buradaki izgilere eklenen her iki aklama da, talta, yani dalakta eklindedir. izimlerle ilgili olarak bitiik metin blm ierisinde iki tsuun yir-te () yana altn ve ... t tamar bolur ifadeleri gemektedir. Ali Haydar Bayat konuya ilikin bir yaynnda86 tsuun szcnn akupunktur noktalarnn yerlerini belirlemede kullanlan bir parmak lsn, t tamar ifadesinin ise akupunktur sisteminde kullanlan safra kesesi meridyenini anlattn ve iaretli noktalarn geleneksel in tbbnda uygulanan akupunktur haritalarndaki dalak meridyeninin 21. ve 15. noktalara tekabl ettiini ifade etmitir.

176

ekil 5-2 Ayakta erkek figr

Bayat ayn eserinde Wang Shuya atfedilen ve XIII. yzylda Farsaya evrilerek Tansukname-i lhan der Fnun Ulumi Hatayide, Htay blgesi Trk hekimlerinin dalamay tercih ettiklerini belirtir. Bu yazmaya dair ilk makaleyi yaymlayan Mller87 de, o dnemde Orta Asyada akupunktur uygulamasnn yaygn olmadn ve izimlerdeki noktalarn benzer bir uygulama olan moksa tedavisi ile ilgili olduunu ne srmtr. Gerek akupunktur, gerekse moksa uygulamalarnn in kkenli olduu gz nne alnrsa, bu yazmann pek Yolu zerindeki kltrel alveriin, Uygur tbbnn ok ynl etkileimine bir rnek oluturduunu sylemek mmkndr.

177

ekil 5-3 Akupunktur noktalar

5.2. Cerrahi giriimler Genel olarak bakldnda, incelediimiz tp metinlerinde tedavi uslleri arasnda cerrahi mdahale nerileri yok denecek kadar azdr. Sadece, T II Y 27 iaretli bir metinde, idrar zorluu oluturan bir banla ilgili olarak, bann keskin bir bakla yarlmasn ieren bir tarif yer almaktadr: birk prameh keser anam k(e)rek () anap avmuti nmeser () yiring bolm erser () yiti biligin yarm k(e)rek () birk yaral ors(a)r () anta ya urm k(e)rek knt yarlz-un yarlmta kin ba otn emlemi k(e)rek Eer idrar bozukluu ilerlerse kan alnmal, kan alnmasna ramen [Hasta] idrarn yapamaz ve cerahat oluursa keskin bir bakla yarlmaldr. [Hasta] yardrmaktan korkarsa kendiliinden yarlsn diye zerine merhem koymal. Yarldktan sonra yara merhemi ile tedavi etmeli. (Yaray) temizce ykayp merhem srmeli. Yara ve irin temizlenince, zerine ila srmelidir. 5.3. eitli ekollerle etkileim slam tbbnn etkisine girmeden nceki dnemde Orta Asyada yazlm olan tp metinlerine dayanarak dnemin tp tarihine ilikin bir alma yapmann balca zorluu, bu metinlerin tapnak tbb ile erevelenmi kstl bir kapsam olmasdr. Hunlara ve Gktrklere ait yaztlar mevcut olmakla birlikte, bunlarda dnemin tbbi

178

geliimini aydnlatacak yeterlikte bilgi yer almamaktadr. Oysa o dnemde de bu kavimlerde szl aktarmla sre giden bir tedavi gelenei mevcuttu. Yazl buluntular ancak yaznn, kat, deri vb. gibi materyelin zerine yazlarak kullanmnn yaygnlat daha ge dnemlere aittir. Brahmi, in ve sonralar Arap harfleri ile, ancak esasen ounluu Uygurlarn gelitirdii zgn Uygur alfabesi ile yazlm olan elimizdeki tp metinleri bize daha ok yerleik dzene gemi olan Uygur toplumundaki durum hakknda fikir vermektedir. Yerleik topluma geiin byk lde tamamland, ticaretin gelitii, evre lke ve uygarlklarla etkileimin belirginletii bu dnemde bulunan yazmalarn nemli lde Hint metinlerinin evirilerinden olutuu, geri kalan ksmnda da Hint kkenli kavram ve ilalarn baskn olduu dikkati ekmektedir. Buluntularn byk lde tapnaklar ve evresinde yaplan kazlarda ortaya kmasnn da bunda rol byktr. zellikle Mani dininde kitaplarn oaltlmas bir ibadet ekli olarak kabul edildiinden, ayn zamanda rahiplik ve yazclk da yaptklar aikar olan Uygur tapnak hekimlerinin bu blgede kitap yazma ve oaltma geleneini yaygnlatrdn rahatlkla syleyebiliriz. Hint tbb ile etkileimin younlatna ilikin izleri, hastalklarn aklanmasna dair ifadelerde belirgin ekilde grmekteyiz. Bir btn olarak ele alndnda Orta Asyada yaplan aratrmalar srasnda ele geen on binlerce yazma arasnda Uygurca olan metinlerin okluu, o dnemde Uygur uygarlnn olduka geni bir alana yayldn gstermektedir. Kendilerine zg alfabelerinin farkl blgelerde kullanm bu olguyu dorular niteliktedir. Yusuf Has Hacibin Kutadgu Biligi Uygur Trkesi ile yazmas ve Uygurlar hakimiyet altna aldktan sonra Moollarn Uygur alfabesini benimsemesi, bilinen rneklerdendir. 5.3.1. Halk tbb gelenei Yaz kullanmnn ve yazclarn dnemin din adamlar arasndan kmas, rahip hekim tipinin ve tapnak tbbnn blgede etkili olduunu gstermektedir. Bu nedenle bilgilerimiz tapnak (belki de saray) yazclarnn eserlerinde saptanabilenler ile kstldr. Ancak bu bulguyu mevcut tp sisteminin tamamiyle tapnak tbbndan ibaret olduu eklinde yorumlamak doru olmayacaktr. Balangtan gnmze uzanan ve halk hekimlerince, yazl bir belgeye dayanmadan, nesilden nesile szl aktarmla yaatlan bir halk tbb geleneinin her zaman var olduu dikkatlerden karlmamaldr. Muhakkak ki o dnemde de kentlerin dnda kylerde, ger obalarnda srdrlen ve

179

yaygn olarak uygulanan bir halk tbb gelenei mevcuttu. Ne var ki halk arasndaki ifa yntemlerinin yazya dklmemi olmas, bu yntemlerin konumuz kapsam iinde ele alnmasn gletirmektedir. eviri olduu bilinen metinlerde bu konuya ilikin bilgi bulunmamaktadr. Ancak, baka dillerde karl tespit edilememi olan dier metinlerde geleneksel halk tbb ile uyumlu ifadeler mevcuttur: Bir ocuk zayflarsa, bana eek tlsm konulur, zayflamaz. ylan derisi, drt yol azndan alnan toprak, ball kz d ve sirke ile kartrlp iilirse, ocuk l bile olsa, yine der. Eer birinin br aryorsa, gvercin pisliini kara un ile kaynatp, gece orasn bununla ovsun, arlar kaybolur. Delinmemi bana kar (ila): nein veya koyunun boynuzu dvlr ve stne srlrse, hemen delinir ve iyi olur. Eer biri kolik ars ekiyorsa ve iyi olmuyorsa, sarmsan kabuklar ve kk yourtla kartrlp iirilmeli, geer. Di arsna kar (ila): yandaki kara kzn tersi bir kapta kaynatlarak zerine srlrse, ar geer, Vcudunda siil kan kii, yeni ayn ikinci gnnde aya bakarak yere ier ve bunun amurunu siil zerine koyarsa, (siili) geer. Kask arsna kar ila: Krlang yuvasnn topra, stle kartrlp iilmeli. (Kii) Bir kpek diini yakar, (kln) uygun yerinde tarsa, kllar kmaz. 5.3.2. Hint tbb ile etkileim Bulunan metinlerden bazlarnn Sanskrite kaynaklardan yaplan eviriler olduu saptanmtr. Bunlar dnemlerinin nde gelen Hintli hekimlerinden Vgbhatann Astgahrayasamhit,, Raviguptann Siddhasra, Ngrjunann Yogaataka adl eserlerinden ve yazar bilinmeyen Padmacintamanidharanisutra adl eserden yapldklar belirlenen evirilerdir. Bunlarn yan sra kaynaklar belirlenemeyen metinlerde de pek ok Sanskrite ve Tibete kkenli szck izlenmektedir. Aratn Heilkunde IIde13 yaymlad metinlerde, Hint tbbnn hastalk kavramna bak ile ilgili rnekler mevcuttur: bylece artk

180

Bu arap hastal balgamdan olur. hlt zarar grrse arap hastalnn ve hltn bulgular ortaya kar. imdi ilalardan sz edelim: ... (T II Y 27 Y 17 Y 18/ 33.-34. satrlar) Midede kan yaralara ve yel, balgam ve safradan oluan yaralara iyi gelen ilalardan sz edelim. (T II D 142/ 17.-18. satrlar) Verilen rneklerden anlalaca gibi eski Uygur tbbnda da Hint tbbnda tridosha olarak geen hlt, yani yel (vata), safra (pitta) ve balgam (kaphta) arasndaki dengenin bozulmas hastalklarn olumasndaki balca etken olarak gsterilmektedir. Klasik dnemde nasyada ve daha sonra Avrupada rabet gren drt humor (drt hlt) teorisinde yer alan iki hlt kan ve kara safra (sevda) bilinen metinlerde esas hastalk etkenleri arasnda saylmamaktadr. Esas hlt olarak kabul edilmemekle birlikte, baz durumlarda kan bir hastalk etkeni olarak belirlenirken, kara safra hibir metinde gememektedir88. Drt hlt kuram Orta Asyada slam tbb ile birlikte yaylm, sonunda geleneksel tpta Hint kkenli tridosha kuramnn yerini almtr. Burada dier bir nemli husus, eski Uygurcada gnmz Trkesinde safra olarak kullandmz szcn, karlnda iki ayr szck bulunmasdr. Karacier salgs olan safra anlam karlnda d, hastalk yapan hlt anlam karlnda ise sarg szckleri kullanlarak, ayr kavram farkl szcklerle ifade edilmitir. te yandan sz edilen hlt (yel, safra ve balgam) arasnda, yele dierlerinden daha ok nem verilmitir. Uygur Trkesinde yil, (gnmz Trkesinde yel) olarak ifade edilen kavram Trk kltrnde yaygn olarak kullanlan bir kavramdr. Hinteden yaplm evirilerin haricinde de baka rnekler de vardr. Yel szc eski Trklerde "yel tzlg arg, yel tartmak (kt ruhun arpmas) rneklerinde olduu gibi kt ruhlar anlamnda da kullanlmtr89. Divan Lugat-it Trk'de de yel iin "rzgr, esinti, cin ve cin arpmas" karlklar verilmitir90. Kutadgu Bilig'de de yel szc, "rzgr, ejderha ve cin" karlnda gemekte olup; ayn eserde kamlarn yel (cin) ve periden gelen hastalklar tedavi ettikleri yazldr91. Tarama szlne gre 14. ve 16. yzyllarda da "romatizma ars" karlnda "yel ars, souk vurmak, rzgr dokunmak" anlamnda "yel almak" eklinde kullanlmtr92. "Yel tutmak" eklindeki kullanm "armak" anlamnda olup, 15. yzyl Osmanl kaynaklarndan gemektedir93.

181

Aratn Heilkunde II kitabnda Uygurlarda hastalklarn aklanmasna dair bulunan metinlerde ayrca Budac inanlarn baka izlerine de rastlamak da mmkndr: Bu rmen yaras hastalklarnn ou nceki varolulardaki kt amellerden olur yada imdiki hayatnda bir ok kt amel yapp uygunsuz eyler yiyip imekten olur. Deri, et, kan ve yemekler karr ve btn hltlar kirlenir. On sekiz trl rmen hastal oluur. (T II Y 27/ 12.-16. satrlar) Reenkarnasyon (yeniden dou) inanc balamnda, genelde karma olarak bilinen, kiinin nceki yaamnda veya o anki yaamnda yapt kt amellerin bana dert olaca ve hastalklara yol aacana ilikin grler de bildirilmektedir. 5.3.3. in tbb ile etkileim in kaynaklarna ulamann gl nedeniyle, elimizde in tbb ile ilgili etkileime ilikin -baz droglar ve akupunktur noktalarn betimleyen tasvirlerin dndasomut bulgu mevcut deildir. Baz yazarlar eski Trk tbbnn in tbbna da etki ettiine iaret etmektedirler; inlilerin kurduu Hen, Tang, Song devletlerinin bakent ve dier mhim ehirlerinde, Kitan, Tpt ve Tangut devletlerinin bakentlerinde Trk ilalar satld; Yuan saraynda Uygurlardan yetimi Aye tarafndan Ching-Shi Yao Yuan adyla bir tp ve eczaclk merkezi kurulduu ve bu merkezin 1273de geniletilerek Guang-Hui-Si (saray hastahanesi) ismini ald ve burada Uygur ilalar imal edildii94, ayrca 1293de Yuan bakenti Durun (Kkhut) ile Taydu (Hanbalk)da Guang-Hui-Siya bal birer Uygur eczaclk mahkemesi kurulduu bildirilmitir.95,96 kaynak 97 Geleneksel in tbbnn akupunktur ve masaj gibi uygulamalara arlk verdii gz nnde tutulunca, ilala tedavinin n planda geldii Uygur tbbnn in tbbn etkilemi olabilecei aratrlmaya deer bir savdr. Muhakkak ki, imdilerde inde bulunan ve henz ilenmemi, yaynlanmam yazmalarn aa kmas ile bu konuda da etraflca bilgi edinmemiz mmkn olacaktr. 5.3.4. slam tbb ile etkileim 10. yzylda Trkler'in slmiyet'i kabul etmesiyle Trk devletleri, yava yava eski kltr sahalarndan ayrlp slam kltr ve uygarlnn etki alanna girdiler. slam kltrnn etkisi batdan balayarak zaman iinde Dou Trkistana ulam ve bu

182

sre iinde slam tbb byk lde slam ncesi tp anlaynn yerini almtr. Bu dnemde yazlan tp eserleri de byk lde Arapa kaleme alnmtr. Gnmze ulaan aatay veya zbek Trkesi ve Arap harfleri ile yazlm az saydaki Trke eser ise 15. yzyldan sonraki dnemlere aittir. Bunlardan, Takentte Turkistanskiy Kuryer Gazetesi basmevinde ta bask ile samanl kada baslan 48 sayfalk bir derginin 17.-37. ve 42.-48. sayfalarnda yer alan bir zbek Trkesi metin, Bilge Baydan tarafndan transkripte edilmitir98. Dier bir tp metni ise, bn Kutluk Moll Toh-niyaz Ahond Tog Begi tarafndan aatay Trkesi ile yazlm 667 satrlk bir yazma olup bir blm Osman Sertkaya tarafndan bildiri olarak sunulmu99, metnin tamam ise Aysun Grgz tarafndan doktora tezi olarak allmtr100. Ad geen aratrmaclar, metnin ieriinde yer alan tbbi bilgilerin bn Sinann eserleri ile paralellik gsterdiini ve slam tbbn yansttn bildirmilerdir. 5.4. Sonu Bu alma erevesinde, 14. yzyl ncesi eitli alfabelerle Trke olarak yazlm 63 para tp metni bir araya getirilerek incelenmitir. slam tbb etkisinde kalan Trk topluluklarndaki eserlerin Arapa kalemi alnm olmas nedeniyle elimizdeki incelenecek metinlerin tamam eski Uygur lehesi ile yazl metinler olup, dnda hepsi, nceden dilbilimcileri tarafndan nceden transkripsiyonlar ve Almanca evirileri yaplarak deiik tarihlerde yaymlanmtr. Almanca yaymlanm olan bu eviriler Osman Fikri Sertkaya ile birlikte Uygurca asllar ile karlatrlarak gerekli dzeltmeler yaplm ve gnmz Trkesindeki karlklar belirlenerek incelenmitir. Bu metinlerin incelenmesi srasnda, daha nce nver tarafndan yaymlanan monografide1 karl verilmeyen, ya da yanl verilmi olan veya sonradan yaymlanan Almanca evirilerde listelere eklenen 60 drog adnn gnmz Trkesinde karl, Trkesi yoksa, baka bir dilde karl saptanm, taksonomik snflandrmalar e anlaml bilimsel karlklar ile birlikte verilmitir. zellikle Hint ve Tibet kkenli droglarn bu dillerdeki karlklar saptanarak karlatrlmtr. Droglarn bitkisel zellikleri, etkileri ve kullanmlar aratrlarak belirtilmitir. Metinlerde geen hastalk ve bunlarla ilgili kavramlar snflandrlarak, tedavi ekilleri ve reeteler deerlendirilmitir. Hastalklara bak ve tedaviye yaklam geleneksel in ve Hint tbb ile karlatrlarak, etkileimler incelenmitir.

183

Metinlerin ieriinin incelenmesinde, metinlerde geen hastalk tanmlarnn dnemin genel yaklamna uygun olarak, genelde ba ars, uzun sren ate gibi hastann ikayetini, ikayetin yerini ve bazen de sresini belirtmekten ibaret olduunu grmekteyiz. Bu tanmlarda bazen hastalklar oluturan nedenlere ilikin bilgiler de eklenmitir (rn.: yel ve balgam nedeniyle oluan yara ). Bu nedenler, oluum mekanizmalarna fazla deinmeden, tedavi nerilerine yol gsterecek ekilde, ikayetin veya belirtinin nne eklenmitir. ncelenen 63 metnin 33nn, ayn zamanda Tibete, Horence gibi pek ok dile de evrilmi olan ve dnemin ileri bilgilerini ieren Sanskrite kitaplardan Trkeye evrilmi olduu yaplan karlatrlmalarda ortaya karlmtr. Dilbilimi aratrmaclar, eviri niteliinde olan metinlerin, aslna uygun ve baarl eviriler olduunu; metinlerde geen kavram ve tanmlarn Trkeye uyarlanmasndaki bu baarnn, eviriyi yapanlarn materia medica hakknda geni bilgi sahibi olduunu ve bu bilgileri doru uyguladklarn gsterdiini belirtmektedirler55. Sanskriteden eviri olduu belirlenen metinlerin birka yerinde, hastalklarn nedenlerine ilikin olarak, hastalanan kiinin nceki hayatlarnda ok kt iler yapm olmalar, ya da imdiki hayatlarnda bir ok kt i yapp, uygunsuz eyler yiyip imelerinden kaynakland, gnahlar nedeni ile deri, et, kan ve yemeklerin kart ve btn hltlarn kirlendii eklinde yaplan aklamalarn Budac kuramlardan esinlendii aikardr. Ayn ekilde vedik tpta hastalk yapan neden olarak verilen tridoa, yani yel, balgam ve safradan oluan hlt arasndaki dengenin bozulmasnn metinlerde ska yer almas, Hint tbbnn etkilerine dair tipik rneklerdendir. Bir hastalk etkeni olarak birka yerde gemekle birlikte, kan esas hltlardan biri olarak kabul edilmemitir. Kara safra (sevda) ise hibir metinde gememektedir. te yandan, Aratn Heilkunde IIde 4 numaral kitap bal altnda yaynlad yazmada yer alan izimlerdeki akupunktur noktalar ve geleneksel in tbbnda da kullanlan baz droglar dnda, in tbbndan etkilenildiine ilikin bulgu mevcut deildir. Hint tbbnda hastalk nedenleri ve oluum mekanizmalarna zel bir nem verildii gz nne alnrsa, Uygurlarn teorik aklamalara fazla itibar etmeyen pratik ve pragmatist bir tp anlayna sahip olduklarn sylemek mmkndr. Abse tedavisinde bakla mdahaleyi anlatan bir istisna dnda tedavinin esas ilalara dayandrlmtr. Bununla birlikte baz metinlerde hastann yiyecei, iecei

184

gdalarn

dzenlenmesine

de

yer

verilmitir.

lalar

etki

mekanizmalarnn

aklanmasnda, safra, yel gibi hltlardaki deiime olan etkilerinden sz edilmektedir. Kullanlan ilalarn ounluu bitki kkenli olmakla birlikte, zellikle eviri olduklar belirlenmemi metinlerde Hint ya da in tbbnda fazla yer verilmeyen et suyu, tereya, st gibi gnlk kullanm yaygn hayvansal rnlerden elde edilen droglara da nem verildii izlenmektediri. Reeteler ve tedavi nerileri ksa, zl ve sade bir dille anlatlmtr. nerilen ilalar genelde birleik mstehzar (mrekkep) tarzda olup, hazrlanlar ve kullanmlar ounlukla ayrntl olarak tarif edilmitir. Kullanlan Trke duru ve anlalr niteliktedir. Sanskriteden yaplan ve zellikle Brahmi harfleri ile yazl olan evirilerle, baka dillerde karl bulunmam baz metinler kyaslandnda, ayn ila adlarnn zaman iinde deiime urayarak Trkeletirildiini izlemek mmkndr. Bu karlatrmalarda dier baz zelliklerin de farkl olduu gze arpmaktadr. zellikle Aratn Heilkunde Ide yaymlad ve balbana btn bir yazma olarak nitelendirilecek uzunlukta (22 sayfa) olan, 201 satrlk U. 559 (TID 120) iaretli metinde bu farklar belirgindir. Baka birde karl bulunmayan bu metin ierinde yer alan reeteler belirli bir snflandrmaya tabi tutulmadan sralanmtr. Bu zellik, dnemin eviri kitaplarnda uygulanan usllerle badamamakta ve yazmann bir kitap evirisi olmayp, yazar olan hekimin gndelik uygulamalara ynelik deneyim ve nerilerini aktard yazlardan olutuuna iaret etmektedir. Metinde nerilen reetelerde kullanlan droglarda da nemli farkllklar dikkati ekmektedir. zellikle et suyu, kurt dili, kurt kemii, kurt d gibi baz droglara, Sanskriteden yaplan evirilerde hi rastlanmad gibi, Hint tbb kaynaklarnda da, bunlarn Hint tbbnda kullanldna dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Ayrca drt yol azndaki toprak, eek tz, boynuna di asmak gibi geleneksel Trk halk tbbna ilikin tedavi nerileri, bu metnin bir eviri olmayp, zgn bir Trke tp yazmas olduuna iaret eden dier bir kanttr. Yerleik olmayan topluluklarda yaz yazma geleneinin yeterince gelimemi olmas, bu nedenle Hunlara ve Gktrklere ait tp metni bulunmamas, slam dinine

Hint ve in tbbnda kullanlan hayvansal droglar daha ziyade nadir rastlanlan hayvan cinslerinden elde edilenlerdir.

185

geen topluluklarda yaz dili olarak genelde Arapa veya Farsann benimsenmesi, yaplan kazlarn tapnak evrelerinde gerekletirilmesi, Rusa ve ince kaynaklara ulaamaktaki zorluklar, bulunan metinlerin dilbilimcilerce allmadan tp tarihi asndan deerlendirilememesi, elimizdeki materyelin Uygurlar dneminde yazlm olan Trke tp metinleri ile snrl kalmasna neden olmutur. Eldeki yazl materyelin kstl olmas 14. yzyldan nceki Orta Asya tbbnn btn iin yaplacak bir genel deerlendirmeyi zorlatrmaktadr. Bununla birlikte, mevcut materyelin incelenmesi bize, zellikle yerleik dzene gemi olan Orta Asya Trk toplumundaki tp uygulamalarnn durumu hakknda yine de nemli ipular vermektedir. Yerleik topluma geiin byk lde tamamland, ticaretin gelitii, evre lke ve uygarlklarla etkileimin belirginletii bu dnemde, hekimler blgedeki dier uygarlklarla etkileim kurarak, yaadklar an en ileri tp bilgilerine ulam, bunlar asllarna uygun olarak kendi dillerine evirmi, kendi deneyimleri ve yerel uygulamalar ile de birletirerek zmsemiler ve kendi kitaplarn oluturmulardr. Gelecekte inde, Rusyada ve gnmz Orta Asya Trk Devletlerinde yaplacak aratrmalarla yeni kaynaklarn ortaya karlmas Eski Trk tbbna dair bilgilerimizi daha da zenginletirecektir.

186

KAYNAKLAR 1. nver. A. S. Uygurlarda Tababet VIII-XIV Asr (La Medecine Chez Les Ouigours): Prof. R. R.Aratn Okudugu Uygurca Metinlere Gre. stanbul: . . Tb Tarihi Enstitts Yaynlar; 1936. 2. Ishjamts N. Nomads in eastern Central Asia. inde Harmatta J editor, Puri BN, Etemadi GF co-editors: History of civilizations of Central Asia, Volume II, The development of sedentary and nomadic civilizations:700 b.c. to A.D. 250. 2nd. ed. Paris: UNESCO Publishing; 1996, s:165. 3. Hsiung-nu. Encyclopdia Britannica, Eriim: 20.03.2010, http://www.britannica.com/EBchecked/topic/273960/Xiongnu# 4. Tekin T. Orhon Yaztlar. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar; 2008. 5. Soucek S. A History of Inner Asia. Cambridge: Cambridge University Press; 2000, s. 102. 6. Gorshenina S, Rapin C. Kbilden Semerkanda Arkeologlar Orta Asyada. stanbul: Yap Kredi Yaynlar; 2004, s.14. 7. Bosworth CE. Shamansm. inde Bosworth CE, Adle C, Habib I editors, Baipakov K co-Editor History of civilizations of Central Asia, Volume V: Development in contrast: from the sixteenth to the mid-nineteenth century. 2nd. ed. Paris: UNESCO Publishing; 1996, s: 790. 8. Altnta A, slam ncesi Trklerde tp. inde Tp Tarihi ve Tp Etii Ders Kitab. Sar N, Altnta A, Baaaolu , zaydn Z, Doan H, lman YI, Din G, Hot . stanbul: stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi Yaynlar; 2007, s. 141. 9. Berbercan MT. Trk Orta Asyasnda Budizm, Klimket HJ. Trkiyat Aratrmalar Dergisi, 2009; 26: 93-108 10. Yasin E. Karahanllarda Tp. inde Erdemir AD, ncel , Kkda Y, Okka B, Erer S editrler. 1. Uluslar aras Trk Tp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Trk Tp Tarihi Kongresi, 20-24 Mays 2008 Bildiri Kitab. Konya: 2008; I: 398-409. 11. Terziolu A. Yeni kaynaklar nda Karahanl hastane ve tp tarihine bir bak. inde Yasa AA, Atlgan SO editrler. Uluslararas Osmanl ncesi Trk Kltr Kongresi 4-7. Eyll.1989 Bildirileri. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yayn; 1997, s. 359-369.

187

12. Sar N. A view on the dealer with Health in the Turkish Medical History. Tp Tarihi Aratrmalar 1989; 3:11-33. 13. Mkkelsen G. Dunhuang. Encyclopdia Iranica. Columbia University, New York. Eriim: 13.4 2010 http://www.iranica.com/articles/dunhuang-1 14. Berlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften. Turfanforschung. Berlin: Akademienvorhaben Turfanforschung; 2007. Eriim: 18.04.2010, http://www.bbaw.de/bbaw/Forschung/Forschungsprojekte/turfanforschung/bilder/T urfan_deutsch_07-Druck.pdf 15. Baykara T. Tarih Aratrma ve Yazma Metodu. zmir: Akademi Kitabevi; 1999. 16. Sertkaya OF. Uygur Tp Metinlerine Toplu Bir Bak. inde Yasa AA, Atlgan SO editrler. Uluslararas Osmanl ncesi Trk Kltr Kongresi 4-7. Eyll.1989 Bildirileri. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yayn; 1997, s. 349-359. 17. Rachmati GR. inde Sitzungsberichte der Preuischen Akademie der Wissenschaften Jahrgang 1930, Philosophische- Historische Klasse. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften, 1930, Sonderausgabe, 1, Band. 20, s. 451-473, Sonderausgabe, 2, Band 22, s. 401-448. 18. Rachmati GR. Zur Heilkunde der Uiguren II, Sonderausgabe aus den SPAW, Phil: Hist. Klasse 1932, XXII. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften; 1932, s. 401-448. 19. Bailey HW editor, Khotanese Texts I. Cambridge: University Pres; 1945, s.133-134. 20. Bailey HW, Medicinal plant names in Uigur Turkish, inde Fakltesi Yayn; 1953, s.51-56. 21. Rachmati GR, Eberhard W. Trkische Turfan-Texte VII, aus den APAW, Jahrgang 1936, Phil.- Hist. Klasse, Nr. 12. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften 1936; s. 33-34; 70-72. 22. Mller FWK. II. Reste einer sogdischen Uberaetzung des Padmacintmanidhrani-sntra, SPAW, Phil: Hist. Klasse 1926, L ., Berlin: Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften, 1926; s.2-8. 23. Mackenzie DN. The Buddhist Sogdian Texts of the British Library. inde: Acta Iranica, Textes et Mmoires, Tome III. Leiden: 1976; s.10-17. 24. Cerensodnom D, Taube M. Die Mongolica der Berliner Turfansammlung (Berliner. Turfan-Texte XVI). Berlin. 1993. Melanges Fuad Kprl/ Fuad Kprl Armagan. Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya

188

25. Zieme P. Einige neue medizinische Textfragmente der alten Uiguren. inde Eimer H editr. Studia Tibetica et Mongolica (Festschrift M. Taube), Swisttal-Odendorf: Indica et Tibetica Verlag; 1999; s.325-340. 26. von Gabain A. Trkische Turfan-Texte VIII Texte In Brhmschrift. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften; 1954. 27. von Gabain A. Alttrkische Grammatik, 3. Auflage, Wiesbaden; 1974, s. 36-37. 28. Maue D. Sanskrit Uigurische Bilinguen aus dem Berliner Turfan Funden. Yaymlanmam Doentlik Tezi. Giessen; s. 228-249; 268-269.. 29. Maue D. Dokumente in Brahmi und Tibetischer Schrift, Alttrkische Handschriften, Teil I, Stuttgart: 1996; 47, s.186-187. 30. Maue D. An Uighur Version of Vgbhats Asgahrdayasahit. Asian Medicine 2009; 4:113173. 31. Mller FWK. Handschriften-Reste in Estrangelo-Schrift aus Turfan, ChinesischTrkistan, II. Teil. APAW, Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften; 1904, s.107. 32. lmez M. Sryani harfli Eski Uygurca bir tp metni. 3. Uluslararas Trk Dil kurultay 1996, Ankara: 1999, s.815-820. 33. Trk Dil Kurumu.Trke Szlk 10. bask. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar; 2009. 34. Caferolu A. Eski Uygur Trkesi Szl. stanbul: Enderun Kitabevi; 1993. 35. Rhrborn K. Uigurisches Wrterbuch, Sprachmaterial der Vorislamischen Trkischen Texte aus Zentralasien. Wiesbaden, Almanya: Franz Steiner Verlag GMBH; 1977. 36. Bedevian AK. Illustrated Polyglottic Dictionary of Plant Names. Kahire: Argus & Papazian Presses; 1936. 37. Hauenschild I. Trksprachige Volksnamen fr Kruter und Stauden. Wiesbaden: Harrasowitz; 1989. 38. USDA, ARS, National Genetic Resources Program. Germplasm Resources Information Network - (GRIN) [Online Database]. National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. Eriim 22.3.2010; http://www.ars-grin.gov/cgibin/npgs/html/taxgenform.pl

189

39. MMPND Multilingual Multiscript Plant Name Database. The University of Melbourne; Eriim: 22.3.2010 http://www.plantnames.unimelb.edu.au/Sorting/Frontpage.html 40. Jolly J.. Indian Medicine. (2nd ed.).Delhi, Hindistan: Murshiram Manuharlal Publishers Pvt. Ltd.; 1977. 41. Dutt UC. The Materia Medica of the Hindus. (2nd ed.). Delhi: Hindistan: mittal publications; 1989. 42. Sudarshan SR editor. Historical Perspective, Encyclopedia of Indian Medicine I. 2nd ed. Bangalore, Hindistan: Po pular Prakashan Pvt. Ltd.; 2005. 43. Sudarshan SR editor. Materia Medica-Herbal Drogs, Encyclopedia of Indian Medicine, IV. Bangalore, Hindistan: Popular Prakashan Pvt. Ltd.; 2005. 44. Filliozat J. Yogaataska 2nd ed. Pondichry, Fransa: Institut Franais dIndiologie Publications ; 1979. 45. Bhagwan DV. Tibetan Medicine With Special Reference To Yogaataska 3nd ed. Dharamsala, Hindistan: Library of Tibetan Works & Archives; 1985. 46. Dash VB. Materia Medica of Tibetan Medicine. Delhi: Sri Satguru Publications; 1994. 47. The Ministry Of Health And Family Welfare, Government Of India. Healing Herbs Of Himalaya. Yeni Delhi, Hindistan: Department Of AYUSH; 2008. 48. Erdemir AD. ifal Bitkiler Doal lalarla Geleneksel Tedaviler. stanbul: Alfa Yaynlar; 2009 49. Baytop T. Trke Bitki Adlar Szl. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar; 2007. 50. Baytop T. Trkiyede Bitkiler ile Tedavi. stanbul: Nobel Tp Kitabevi; 1999. 51. Mete O. Kabalc ifal Bitkiler Ansiklopedisi. stanbul: Kabalc Yaynevi; 2005. 52. Erenler R 1997. Yksek ard (Juniperus excelsa bieb.)In meyvelerindeki bileiklerin izolasyonu, yap tayini ve aktivite testleri. Tokat: Gaziosmanpaa . Fen Bilimleri Enstits, Yaymlanmam yksek lisans tezi; 1997. 53. Tmen . Trkiyede doal olarak yetien ard trlerinin (Junperus Ssp.) farmakolojik kullanm alanlar. 2. Odun D Orman rnleri Paneli 21-22 Ekim 2009, zmir . Eriim: 29.12.2009, http://193.255.91.7:8098/teblig.doc 29.12.2009 54. Ganguly, Mausumi et al. Antifertility activity of the methanolic leaf extract of Cissampelos pareira in female albino mice. Journal of Ethnopharmacology. 2007; 111: 688691.

190

55. Herbal Monograph. Eriim:29.12.2009. http://www.himalayahealthcare.com/herbfinder/h_syzygi.htm 56. Grover JK, Vats V, Rathi SS. Antihyperglycemic effect of Eugenia jambolana and Tinospora cordifolia in experimental diabetes and their effects on key metabolik enzymes involved in carbonhydrate metabolism. Journal of Ethnopharmacology. 2000; 73:461-470. 57. Kim H, Han TH, Lee SG. Anti-inflammatory activity of a water extract of Acorus calamus L. leaves on keratinocyte HaCaT cells. Ethnopharmacol. 2009 Feb 25;122(1):149-56. Epub 2008 Dec 25. 58. Kee Chang Huang. The Pharmacology of Chinese Herbs 2nd ed. Florida:CRC Pres, 1999, s. 120. 59. Nepi M, Ciampolini F, Pacini E. Development and ultrastructure of Cucurbita pepo nectaries of male flowers annals of botany. 1996; 78: 95-104. 60. Parmar C, Kaushal MK. Wild Fruits.. Kalyani Publishers, New Delhi, India: 1982, s. 4953 http://www.hort.purdue.edu/newcrop/parmar/13.html 61. Kokane DD, More RY, Kale MB, Nehete MN, Mehendale PC, Gadgoli CH. Evaluation of wound healing activity of root of Mimosa pudica. J Ethnopharmacol. 2009;124(2):311-5. 62. Engelmeier D, Hadacek F, Pacher T, Vajrodaya S, Greger H. Cyclopenta[b]benzofurans from aglaia species with pronounced antifungal activity against rice blast fungus (Pyricularia Grisea). J Agric Food Chem. 2000; 48(4):1400-4 63. Bozolu H, Topal N. lkemiz iin yeni yemeklik tane baklagil trleri. Trkiye VI. Tarla Bitkileri Kongresi, 5-9 Eyll 2005, Antalya Bildiri Kitab. Cilt I; s. 557-562 64. Dkmeci , Dkmeci AH. Byk Tp Szl. stanbul: Nobel Tp Kitabevi; 2009. 65. Kim KI, Shin KS, Jun WJ, Hong BS, Shin DH, Cho HY, Chang HI, Yoo SM, Yang HC. Effects of polysaccharides from rhizomes of Curcuma zedoaria on macrophage functions. Biosci Biotechnol Biochem. 2001; 65 (11):2369-77. 66. Puratchikody A, Devi CN, Nagalakshmi G. Wound healing activity of Cyperus rotundus Linn. Indian J Pharm Sci. 2006; 68:97-101. Eriim:30.03.2010, http://www.ijpsonline.com/text.asp?2006/68/1/97/22976

191

67. Mlgaard J, von Schenck H, Olsson AG. Alfalfa seeds lower low density lipoprotein cholesterol and apolipoprotein B concentrations in patients with type II hyperlipoproteinemia. Atherosclerosis. 1987 Mays; 65 (1-2):173-9. 68. Zieme P. Notes on Uighur Medicine, Especially on the Uighur Siddhasara Tradition. Asian Medicine. 2007; 3:308-322 69. Prakash P, Gupta N. Therapeutic uses of Ocimum sanctum Linn (Tulsi) with a note on eugenol and its pharmacological actions: a short review.Indian J Physiol Pharmacol. 2005 Apr;49(2):125-31. 70. Adams DQ. A Dictionary of Tocharian B. Amsterdam: Rodopi B.V.; 1999. 71. Hering C. The guiding symptoms of our materia medica, Yeni Delhi: B. Jain Publishers (P) Ltd.; 2005, Cilt 6, S.514 72. Guo HY, Pang K, Zhang XY, Zhao L, Chen SW, Dong ML, Ren FZ. Composition, Physiochemical Properties, Nitrogen Fraction Distribution, and Amino Acid Profile of Donkey Milk. J. Dairy Sci. 90:1635-1643. 73. Vta D, Passalacqua G, D Pasquale G, Camnt L, Crsafull G, Rull I., Pajno G. B. Ass's milk in children with atopic dermatitis and cow's milk allergy: Crossover comparison with goat's milk. Pediatric allergy and immunology, 2007, 18: (7), s. 594-598. 74. nan N, ahin H, iek B. Probiyotik ve prebiyotiklerin salk zerine etkileri. Erciyes Tp Dergisi 2005, 3, 27: 122-127, 75. Rinpoche R. Tibetan medicine: illustrated in original texts. Berkeley: University of California Press; 1976, s.68 76. Wright AS, German Science Reader: Chemistry, Physics, Technology. Londra: BiblioBazaar: 2009, s. 447. 77. Jahresbericht ber die Leistungen und Fortschritte in der Gesamten Medizin. Berlin: Hirschwald; 1914-1915, s. 308 78. Sudarshan SR editor. Materia Medica-Mineral and and Metallic Drugs, Encyclopedia of Indian Medicine, V. Bangalore, Hindistan: Popular Prakashan Pvt. Ltd.; 2005. 79. Thangam C., Dhananjayan R. Antiinflammatory Potental Of The Seeds Of Carum Coptcum Lnn. Indian Journal of Pharmacology 2003; 35: 388-391 80. Rahman K. Historical perspective on garlic and cardiovascular disease. J Nutr. 2001; 3, 131:977S-9S.

192

81. Pal DK, Dutta S. Evaluation of the Antioxidant activity of the roots and Rhizomes of Cyperus rotundus L. Indian J Pharm Sci 2006;68:256-8. 82. Karoli L. Some remarks on the turkic word qart. Studia Etymologica Cracoviensia 10, Krakow, 2005, s.54-65 83. Monti G, Bertino E, Muratore MC, Coscia A, Cresi F, Silvestro L,ve ark. Efficacy of donkey's milk in treating highly problematic cow's milk allergic children: an in vivo and in vitro study. Pediatr Allergy Immunol. 2007 May;18(3):258-64. 84. Dwivedi S. Terminalia arjuna Wight & Arn. A useful drug for cardiovascular disorders . Journal of Ethnopharmacology 2007; 114: 114129. 85. Grgan M. Eski Uygur Trklerinde ve gnmzde Anadoluda uygulanan ocuk drme yntemleri. inde Erdemir AD, ncel , Kkda Y, Okka B, Erer S editrler. 1. Uluslar aras Trk Tp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Trk Tp Tarihi Kongresi, 20-24 Mays 2008 Bildiri Kitab. Konya: 2008; I: 980-984. 86. Bayat AH. Trk tp tarihinde akupunktur ve moksa (dalama) tedavisi. Tp Tarihi Aratrmalar 1989; 3: 56-61. 87. Mller R. Ein Beitrag zur rztlichen Graphik aus Zentralasien (Turfan). Archiv fr Geschichte der Medizin 1923; XIV: 21-26. 88. Grgan M. Eski Uygur Metinlerinde Hastalklarn Nedeni olarak Unsur Arasndaki Dengenin Bozulmasnn gsterilmesi. inde: Erdemir AD, ncel , Kkda Y, Okka B, Erer S editrler. 1. Uluslar aras Trk Tp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Trk Tp Tarihi Kongresi, 20-24 Mays 2008 Bildiri Kitab. Konya: 2008; I: 975-979. 89. Clauson G., An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish, Oxford: The Clarendon Pres; 1972, s.35. 90. Divan Lgat-it-Trk Dizini "Endeks", Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1986, s.5. 91. Kutadgu Bilig ndeksi, III, Ankara: Trk Kltrn Arama Enstits Yaynlar; 1979, s.146. 92. Tarama Szl, Y, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar;1971,s.75. 93. Tanklaryla Tarama Szl, stanbul: Trk Dil Kurumu Yaynlar; 1943, I:.92 94. Hee-Soo-Lee,.slam ve Trk kltrnn uzak Douya yaylmas. Ankara: Diyanet vakf yaynlar;1988.

193

95. Wang- Shiao- Shien. pek yolunda Tp ve eczaclk ilikileri zerine denemeler. rmi: in-cang Halk Yaynevi; 1998. 96. Sun-Chian-Di. Uygurlarda Tp ve pek Yolu. Zhong-Hua Tp Tarihi Dergisi. 1982; 3: 184. 97. Yasin Y. slamiyetten nce Trklerde Tp. inde Erdemir AD, ncel , Kkda Y, Okka B, Erer S editrler. 1. Uluslar aras Trk Tp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Trk Tp Tarihi Kongresi, 20-24 Mays 2008 Bildiri Kitab. Konya: 2008; I: 410417. 98. Baydan B, Yksek lisans tezi .. Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul, 1986 99. Sertkaya OF, Terziolu A. zbek Trkesi ile yazlm imdiye kadar bilinmeyen Arap harfli tbb bir yazma ve bu yazmann Trk Dil, Kltr ve Tababet tarihi bakmndan deeri. I. Uluslararas Trk-slam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, 14-18 Eyll 1981, Tp-Di Hekimlii-Eczaclk Tarihi, Bildiriler, stanbul: Ekim 1981, Cilt 2, s. 143-150. 100. Grgz A, bn-i Kutluk Molla Toh Niyaz Ahond-nng Tp Kitab. .. Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal. Yaymlanmam Doktora Tezi. stanbul, 2005..

194

HAM VERLERi

Metin rnei 1 chu6779versototal

Bu tez iinde verilen metin rnekleri Depositum der BERLIN-BRANDENBURGISCHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN in der STAATSBIBLIOTHEK ZU BERLIN - Preussischer Kulturbesitz Orientabteilungdan alnmadr

195

Metin rnei 2 chu6803versototal

196

Metin rnei 3 chu7111versototal

197

Metin rnei 4 mainz0091_seite1

198

Metin rnei 5 mainz0192_seite2

Metin rnei 6 mainz0192_seite1

199

Metin rnei 7 mainz0212_seite1

200

Metin rnei 8 u0562seite1

201

Metin rnei 9 u055901

202

Metin rnei 10 u056011a

203

ZGEM Kiisel Bilgiler

Ad Do.Yeri Uyruu Email Mahmut Bitlis T.C. mgurgan@gmail.com Soyad Do.Tar. TC Kim No Tel Grgan 13.05.1956 13670429866 0538 381 6580

Eitim Dzeyi
Doktora Yk.Lis. Lisans Lise Mezun Olduu Kurumun Ad stanbul Tp fakltesi stanbul Tp fakltesi stanbul ErkekLisesi Mez. Yl 1980 1980 1974

Deneyimi (Sondan gemie doru sralayn)

Grevi 1. Radyoloji Uzman 2. Radyoloji Uzman 3. Radyoloji Uzmanlk rencisi Kurum stanbul Tp Fakltesi zel Vatan Hastanesi (Aksaray) stanbul Tp Fakltesi Sre (Yl Yl) 1989-2004 1987-1989 1982-1987

Yabanc Okuduunu Konuma* Yazma* Dilleri Anlama* Iyi Iyi Almanca ok iyi yi Orta Orta ngilizce *ok iyi, iyi, orta, zayf olarak deerlendirin Saysal 49.860 Puan

KPDS/DS Puan 81

(Dier) Puan

LES Puan (Dier)

Eit Arlk 51.212

Szel 52.564

Bilgisayar Bilgisi
Program MS-Word MS- Powerpoint MS- Excel Kullanma becerisi ok iyi ok iyi Iyi

Yaynlar/Tebligleri Sertifikalar/dlleri 1. Grgan M, Toker A, Sar N. Akcier kanserli hastalardan aydnlatlm onam alnmas ile ilgili etik sorunlar. inde Trk Toraks Dernei 10. Yllk Kongresi 25-29 Nisan 2007, Antalya, Bildiri zetleri. Toraks Dergisi 2007, 8 (Ek 2) :110.

204

2. Sar N, Grgan M. Organ bana dair ekinceler balamnda slam dncesinde lm ve gnmz salk hizmetlerinde gven sorunu. inde Erdemir AD, ncel , Zeytin Z, Trkmen H, Erer S, Ertin H, Atc E editrler. Organ ve Doku Naklinde Tp Etii ve Tp Hukuku Sorunlar 1. Uluslararas Tp Etii ve Tp Hukuku Kongresi, Bildiri Kitab. stanbul: Nobel Tp Kitabevi; 2007, s.55-72. 3. Grgan M. skdardan yetien bir byk hekim: Muallim Dr. Hulusi Rait Bey. inde: Ylmaz C editr.Uluslararas skdar Sempozyumu V. 1-5 Kasm 2007 Bildiriler Kitab. stanbul: 2008; II: 457-462. 4. Grgan M. Eski Uygur Trklerinde ve gnmzde Anadoluda uygulanan ocuk drme yntemleri. inde Erdemir AD, ncel , Kkda Y, Okka B, Erer S editrler. 1. Uluslararas Trk Tp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Trk Tp Tarihi Kongresi, 20-24 Mays 2008 Bildiri Kitab. Konya: 2008; I: 980-984. 5. Grgan M. Eski Uygur metinlerinde hastalklarn nedeni olarak unsur arasndaki dengenin bozulmasnn gsterilmesi. inde Erdemir AD, ncel , Kkda Y, Okka B, Erer S editrler. 1. Uluslararas Trk Tp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Trk Tp Tarihi Kongresi, 20-24 Mays 2008 Bildiri Kitab. Konya: 2008; I: 975-979. 6. Grgan M. Organ banda sorunlar ve sorular. Diyabete Bak. 2008; 5: 2225. 7. Grgan M. 14 Mart 1827; medreseden faklteye. Farmaskop. 2008; 39:62-65. 8. Hot , Grgan M, Doan HH. Halk Bilgisi Mecmuasnda stanbulda doum ve ocuk ile ilgili inantr. VI. Lokman Hekim Tp Tarihi ve Folklorik Tp Gnleri, 27-30 Mays 2009, Antakya Bildiri zetleri. Adana: 2009; s.45 9. Grgan M. Elektronik salk kayd uygulamalarnda (ESK) ortaya kabilecek etik sorunlar. inde Erdemir AD, Erer S, ncel editrler. 21. yzyl Banda Yaama Destek Tedavileri Etik ve Hukuksal Ynleri 2. Uluslararas Tp Etii ve Tp Hukuku Kongresi, Bildiri Kitab. stanbul: Nobel Tp Kitabevi; 2009, s. 603608. 10. Hot , Grgan M. Yaamn sonuna ait kararlarda youn bakm hekimlerinin grleri. inde Erdemir AD, Erer S, ncel editrler. 21. yzyl Banda Yaama Destek Tedavileri Etik ve Hukuksal Ynleri 2. Uluslararas Tp Etii ve Tp Hukuku Kongresi, Bildiri Kitab. stanbul: Nobel Tp Kitabevi; 2009, s.515521. 11. Grgan M. Teleradyoloji uygulamalarnda etik sorunlar. inde lman YI, Gl TB, Kadolu FG, Yldrm G, Edisan Z editrler. Tp Etiinden Biyoetie. Ankara: Trkiye Biyoetik Dernei Yayn; 2009, s.145-150 12. Grgan M. lk Rntgen ehitlerimiz. inde Mutluer M, Akiek E editrler. Atatrk Dnemi Salk Tarihi Kongresi (1920-1938). Bildiriler 6-9 Kasm 2007. zmir: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn; 2009, s.115-120. 13. Grgan M. Teletp ve hasta haklar. Salk Dncesi ve Tp Kltr Dergisi. 2009; 9:104-108. 14. Grgan M. Cerrahpaa Tp Fakltesinin tarihesi. Promice. 2009; 1:104-105. 15. Hot , Grgan M. Benim hakkm var m? Trkiye Biyoetik Dernei VII. Tp Etii Simpozyumu, 9.3.2009, stanbul. Poster sunumu

205

16. Sar N, Grgan M, zger Z. Gedanken zur medizinischen Handschrift des osmanischen Arztes Musa Hamon aus dem 16. Jahrhundert. Tp ve Musevilik X. Tp Tarihi Kollokyumu 30.9-1.10. 2009 stanbul. Bildiri sunumu 17. Grgan M. Ethical problems during the development process of biobanks in Turkey. International Workshop on Advanced Clinical Research Ethics: Experts Meeting and Regional Country Reporting 7-8 December 2009 Istanbul, Turkey. Bildiri sunumu. zel lgi Alanlar (Hobileri): Kitap okumak, mzik dinlemek, gitar almak