Professional Documents
Culture Documents
Phan Vn Tng
NXB i hc quc gia H Ni 2007, 190 Tr. T kho: Cu trc tinh th, cu trc tinh th ca cc oxit, cc kiu khuyt tt mng tinh th, stki, frenken, tm mu, l trng, nguyn t xm nhp, o cu trc, mt trt, lch mng, dung dch rn, gin pha, h mt cu t, h hai cu t, h ba cu t, tnh cht vt l ca vt liu v c, dn in, dn nhit, dn electron, pht quang, laze . Ti liu trong Th vin in t H Khoa hc T nhin c th c s dng cho mc ch hc tp v nghin cu c nhn. Nghim cm mi hnh thc sao chp, in n phc v cc mc ch khc nu khng c s chp thun ca nh xut bn v tc gi.
Mc lc
Chng 1 CU TRC TINH TH ...................................................................................... 7 1.1 Cc phng php m t cu trc tinh th ................................................................... 7 1.1.1 M t theo kiu t bo mng li....................................................................... 7 1.1.2 M t cu trc theo kiu xp kht cc khi cu................................................ 14 1.1.3 M t cu trc bng cch ni cc khi a din trong khng gian .................... 19 1.2 Cu trc tinh th ca cc oxit v mt s hp cht quan trng ................................. 20 1.2.1 Cu trc tinh th ca mt s oxit...................................................................... 21 1.2.2 Hp cht gia cc oxit...................................................................................... 29 1.3 Nhng nt c bit ca tinh th cng ho tr v tinh th kim loi............................ 53 1.4 Cc yu t nh hng n kiu cu trc tinh th ..................................................... 57 1.4.1 Tnh hp thc SPT ca cc nguyn t .......................................................... 57 1.4.2 nh hng ca kiu lin kt ............................................................................ 58 1.4.3 nh hng ca bn knh nguyn t, ion .......................................................... 59 Chng 2 TINH TH THC - CC KIU KHUYT TT - DUNG DCH RN ...... 67 2.1 Cc kiu khuyt tt................................................................................................... 67 2.1.1 Khuyt tt Stki................................................................................................ 67 2.1.2 Khuyt tt Frenken ........................................................................................... 68 2.1.3 Nhit ng hc ca s hnh thnh khuyt tt ................................................... 69
2.1.4 Tm mu........................................................................................................... 73 2.1.5 L trng v nguyn t xm nhp trong tinh th bt hp thc.......................... 74 2.1.6 Khuyt tt o cu trc..................................................................................... 77 2.1.7 Cc khuyt tt ko di - Mt trt ................................................................... 78 2.1.8 Lch mng l loi khuyt tt ph bin trong tinh th ....................................... 80 2.2 Dung dch rn ........................................................................................................... 81 2.2.1 Dung dch rn thay th ..................................................................................... 82 2.2.2 Dung dch rn xm nhp .................................................................................. 83 2.2.3 Nhng c ch phc tp trong s hnh thnh dung dch rn thay th................ 84 2.2.4 Nhng nhn xt tng qut v cc iu kin hnh thnh dung dch rn ............ 87 2.2.5 Cc phng php nghin cu dung dch rn.................................................... 88 Chng 3 GII THCH GIN PHA........................................................................... 94 3.1 M u ..................................................................................................................... 94 3.2 H mt cu t (h bc 1) .......................................................................................... 97 3.3 bc hai (K = 2).......................................................................................................... 99 3.3.1 Trng hp to thnh tecti n gin.............................................................. 99 3.3.2 Trng hp c to thnh hp cht mi .......................................................... 101 3.3.3 H bc hai trng hp c to thnh dung dch rn ........................................ 104 3.4 H bc ba (K = 3) ................................................................................................... 107 3.4.1 H bc ba to thnh tecti n gin ............................................................... 108 3.4.2 H bc ba trng hp c to thnh hp cht ho hc .................................... 110 3.4.3 H bc ba trng hp to thnh dung dch rn .............................................. 113 3.5 H tng tc bc ba................................................................................................ 116 Chng 4 MT S TNH CHT VT L QUAN TRNG CA VT LIU V C ............................................................................................................... 123 4.1 Nhm tnh cht in ............................................................................................... 123 4.1.1 Cht dn in ion, cht in li rn.................................................................. 123 4.1.2 Cht dn electron............................................................................................ 143 4.1.3 Cc tnh cht in khc .................................................................................. 151 4.2 Nhm tnh cht t ................................................................................................... 163 4.2.1 Phn l thuyt.................................................................................................. 164 4.2.2 V d mt s vt liu t, cu trc v tnh cht................................................ 169 4.3 Cc tnh cht quang, vt liu pht quang v laze ................................................... 179 4.3.1 S pht quang v cht pht quang.................................................................. 179 4.3.2 Laze ................................................................................................................ 185
Li m u
Vt liu V c c mt ni dung kh rng, kh lng trnh by ht trong mt cun gio trnh. Khc vi cun gio trnh c nh my v pht nhn bn cho sinh vin nm 1998, ln ny chng ti chia thnh 3 phn l: Phn l thuyt c s Phn k thut tng hp Phn gii thiu tng loi vt liu
Ba phn tuy ni dung khc nhau nhng c mi lin h mt thit vi nhau v b sung cho nhau. Cun gio trnh ny ch trnh by phn l thuyt c s nhm vo i tng chnh l sinh vin v hc vin cao hc i v lnh vc vt liu v c ni ring v ho hc cht rn ni chung. hc vin c th t kim tra kin thc ca mnh, chng ti c a ra mt s cu hi v bi tp sau mi chng. Xin chn thnh cm n i hc Quc gia H Ni, trng i hc Khoa hc T nhin, khoa Ho hc v b mn V c gip chng ti c iu kin xut bn cun gio trnh ny. Cm n Thc s V Hng Sinh nhit tnh gip trong vic hon thin ch bn bn tho.
TC GI
M u
1. Vai tr ca vt liu i vi s pht trin khoa hc k thut Lch s ca loi ngi gn lin vi lch s pht minh v s dng ca tng loi vt liu chnh. Ni v cc thi i trc, ngi ta thng phn chia ra thnh: thi i , thi i ng v thi i st thp. T gia th k XX n nay, s xut hin ca nhiu loi vt liu khc nhau c cc c tnh vt c st thp v ang thay th dn st thp trong nhiu lnh vc lm cho ngi ta a ra nhiu tn gi v thi i: thi i nhm v hp kim nhm, thi i gm thu tinh, thi i ca cht do v thi i compozit, Gia th k XX vt liu bng hp kim nhm ng vai tr quan trng trong nhiu lnh vc khc nhau. Nh c tnh nh, cng v bn i vi mi trng nn hp kim nhm ang gi mt v tr quan trng trong cng ngh sn xut cc phng tin giao thng vn ti. Hp kim nhm gp phn quan trng trong vic gii quyt cc vn v nng lng ca k nguyn ny. Mt chic xe t du lch c ch to bng hp kim nhm nh hn khi c lm bng st thp 600 kg, do tnh ht thi gian s dng tit kim c khong 10.000 lt xng. Hp kim nhm cho php ch to c cc loi my bay phn lc siu thanh t c tc khong 3000 km/gi. Cc loi tn la, tu v tr u ch to bng hp kim nhm. Nh c bn cao vi mi trng khc nghit nn hp kim nhm c s dng xy dng nh my in thu triu khai thc nng lng ca i dng. Trong i sng hng ngy chng ta tip xc vi nhiu dng bng nhm, thi gian gn y hp kim nhm c s dng ph bin trong xy dng Gm l loi vt liu c v tr c bit i vi lch s loi ngi c i, cn i, ng i v chc chn l trong th k XXI, vt liu gm cn a li nhiu iu k diu na i vi khoa hc k thut. S ra i ca gm mi c nh hng dn ti cuc cch mng trong ngnh in t ni ring v trong khoa hc k thut ni chung. Thnh tu trong lnh vc tng hp gm mi a ngnh in t hc t th h th nht (s dng bng n in t chn khng) sang th h th hai (s dng bng bn dn - tranzito) v sang th h th ba (s dng cc vi mch hay cn gi l mch t hp). Nh m c th thu nh cc thit b, my mc cng knh thnh nhng my mc gn nh, b nh hn, rt thun li trong s dng v c bit l tit kim c trit nng lng trong i sng hng ngy, trong sn xut cng nh trong nghin cu khoa hc. Cng ngh gm mi cn to ra c cc vt liu siu cng, chu c nhit rt cao, vt liu siu dn, iu c bit l nguyn liu sn xut cc loi gm mi hu ht u i t cc nguyn t ph bin nht trong t nhin nh oxi, nit, cacbon, silic. Cng ngh hin i i hi nhng loi vt liu c cc tnh cht c bit nh: rn cao, chu mi mn va p, nh, bn nhit, bn i vi mi mi trng n mn khc nghit, Compozit l loi vt liu t hp gia kim loi gm polime p ng c nhng i hi . Trong t nhin ngi ta bit c nhiu loi compozit nh vy. V d g gm cc si xenlulo do v dai c bao bc bng loi vt liu cng l lignhin. Xng ng vt l compozit ca colagen protein dai nhng mm v apatite cng nhng gin. Hoc mt s loi
vt liu compozit m t xa ngi ta ch to c nh thp peclit c rn cao nhng do l do s t hp gia pha xementit (Fe3C) rt rn nhng gin vi pha ferrite (dung dch rn xm nhp ca cacbon trong -Fe) mm v do. Phi hp gia ct thp, rm, ct v pha nn l xi mng pooclng hirat ho cho ta vt liu b tng ct thp c cc tnh cht c bit p ng yu cu ca cng ngh xy dng Nhng loi vt liu compozit do kt qu ca cc cng trnh nghin cu l thuyt c a ra sn xut quy m cng ngh u tin l compozit bnh kp gm polyeste - si thu tinh - kim loi nh ch to my bay tng hnh Mosquito do ngi M cng b t 1940. T n nay vt liu compozit xm nhp vo rt nhiu ngnh cng nghip khc nhau: - Cng nghip quc phng - ch to cc loi my bay qun s, tn la, cc loi qun trang, qun dng. - Giao thng vn ti - sn xut cc phng tin giao thng nh cc loi my bay dn dng, v v khung xe hi, tu thu, tu ha - Cng ngh xy dng - sn xut cc loi tm lp, vt liu cch m cch nhit, cc loi vt liu xy dng c bit - Y hc - sn xut xng gi, rng gi, da - Cng ngh sn xut cc dng c sinh hot, dng c th thao nh xe p ua, giy th thao, vt tennis, thuyn, cc loi dng trong gia nh. Trong lnh vc ch to vt liu mi i hi s hiu bit su sc v cu to, tnh nng v c bit l cng ngh sn xut ca tng loi vt liu. Trong hai thnh phn ca gi thnh sn phm l gi nguyn liu v gi tr tu, th gi tr tu ngy cng tng ln, cn gi nguyn liu ngy cng gim i mt cch nhanh chng. Hin nay c nhiu sn phm gi tr tu chim trn 80% gi thnh. C th ni th k XXI l th k ca tr tu, nc no bit khai thc tt tr tu th s tr nn giu mnh. iu ny ng cho mi lnh vc, c bit l trong lnh vc pht trin khoa hc cng ngh vt liu. 2. Phn loi vt liu Theo quan im ho hc c th phn thnh cc nhm vt liu v c l: a) Vt liu kim loi v hp kim b) Vt liu gm (gm sinh hot, gm xy dng, gm m ngh, gm k in, quang) ch yu di dng tinh th. c) Vt liu thy tinh ch yu di dng v nh hnh d) Vt liu kt dnh: Xi mng v cc cht kt dnh khc. e) Vt liu t hp (compozit) Theo c tnh k thut li phn thnh 5 nhm vt liu l: a) Vt liu kim loi: c trng ca loi vt liu ny l c cc electron chuyn ng t do trong mng tinh th. iu ny lm cho loi vt liu ny c cc tnh cht nh dn nhit v thut nhit, c,
dn in tt, khng trong sut, khi c mi nhn th c b mt rt bng, rt bn nhng li d bin dng, d dt mng, d ko si, b) Vt liu gm: l hp cht gia kim loi v phi kim, thng thng l cc oxit, cacbua, borua, nitrua, silixua. y l nhm vt liu a dng nht gm cc loi: gm, xi mng, thu tinh. c tnh chung ca nhm vt liu ny l cch in, cch nhit, bn nhit cao v bn vi mi mi trng khc nghit hn so vi nhm vt liu kim loi cng nh vt liu polime. Gm c rn cao nhng rt dn. c) Polime: Gm cc cht do v cao su, ch yu l hp cht hu c c cu trc phn t ln. c tnh chung ca loi vt liu ny l nh, do v d to hnh. d) Compozit: Bao gm nhiu kiu vt liu t hp vi nhau. V d si thu tinh kt hp vi vt liu polime va c c tnh bn ca thu tinh va c tnh do ca polime. Ni chung phn ln cc vt liu mi thuc nhm ny. e) Vt liu bn dn: L nhm vt liu c tnh cht trung gian gia cht dn in v cht cch in v c bit nht l tnh cht in ca loi vt liu ny rt nhy cm vi s c mt ca tp cht nng cc nh. Tnh cht bn dn ca nhm vt liu ny a ti cuc cch mng v in t hc v cng ngh my tnh. Gio trnh ny gii thiu nhng kin thc c s ca vt liu v c nh: cu trc tinh th, cc loi khuyt tt, dung dch rn, gin cn bng pha, mt s tnh cht vt l quan trng. L thuyt v phn ng gia cc pha rn c trnh by trong cun cc phng php tng hp vt liu gm (*) .
(*)
Phan Vn Tng: Cc phng php tng hp vt liu gm, NXB i hc Quc gia H Ni 2006.
Cu trc tinh th lin quan n mi tnh cht ca vt liu. Do tng hp c loi vt liu c cc tnh cht mong mun phi hiu r cu trc bn trong ca n v t la chn phng php ch to hp l. C nhiu cch m t cu trc tinh th: Da vo kiu t bo mng, vo cch sp xp kht khi cu, da vo cch ni cc a din trong khng gian. Trong cc gio trnh tinh th hc u c trnh by cc phng php . y ch trnh by tm tt nhng vn lin quan n mn vt liu hc.
D'
Ty theo cc gi tr a, b, c, , , , ngi ta phn ra thnh 7 h tinh th vi cc kiu mng c s khc nhau, mi mng c s li phn thnh cc kiu mng li khc nhau v c k hiu nh sau: mng c s n gin k hiu l P, nu tm ca cc mt mng c s c cha mt tiu phn na th gi l mng li tm mt v k hiu l F, nu ch tm ca hai y c cha thm tiu phn th gi l mng li tm y v k hiu l C, nu ti tm im ca
mng c s c cha mt tiu phn th gi l mng li tm khi v k hiu l I. Bng 1 di y gii thiu 7 h tinh th v 14 kiu t bo mng li.
Bng 1.7 h tinh th v 14 kiu t bo mng H Lp phng (cubic) Bn phng (tetragonal) Trc thoi (orthorhombic) Lc phng (hexagonal, trigonal) Cc thng s t bomng a=b=c = = = 90o a=bc = = = 90o abc o = = =90 a=bc o = = 90 , o = 120 a=b=c = = 90o abc = = 90o, o 90 abc 90o Yu t i xng c trng nht 4 trc bc ba 1 trc bc bn 3 trc bc hai 1 trc bc su Cc kiu mng P. F. I P. I P. F. I. C P
P P. C
Tam t (triclinic)
khng
H lc phng (Hexagonal) v h tam phng (Trigonal) u c thng s t bo mng nh nhau. Ct th 3 trong bng 1 ch a ra yu t i xng c trng nht ca mi h. Cn s yu t i xng ca cc h th c rt nhiu. V d c nhiu yu t i xng nht l h lp phng. H lp phng c 3 trc i xng bc 4 (3A4) l cc ng thng ni tm im ca hai mt i din nhau, 3 ng ny trc giao vi nhau ti tm t bo, 4 trc i xng bc ba (4A3) l cc ng thng ni hai nh i din nhau, su trc i xng bc hai (6A2) l cc ng thng ni im gia 2 cnh i din nhau, ba mt i xng M (3M) l mt phng i qua tm im ca 4 cnh song song vi nhau, su mt i xng M (6M) l cc mt ct khi lp phng theo tng cp ng cho mt, mt tm i xng (C). Nh vy khi lp phng c cc yu t i xng l: 3A4, 4A3,6A2, 3M, 6M, C Cng vy cc yu t i xng ca h t phng l 1A4, 2A2, 2A2, M, 2M, 2M, C. Cc yu t i xng ca h trc thoi l A2, A2, A2, M, M, M, C. Cc yu t i xng ca h lc phng l A6, 3A2, 3A2, M, 3M, 3M, C. Cc yu t i xng ca h mt thoi l A2, 3A2, 3M, C. H n t c cc yu t i xng: A2, M, C.
c a P b a
c b C a
c b I a
c b F
Trong mng li tinh th c rt nhiu h mt phng song song v cch u nhau. Mi mt h mt phng song song vi nhau c c trng bng 3 ch s h k l (gi l ch s Mile (Miller)). xc nh ch s h, k, l ca mt mt phng bt k trong mng li tinh th, trc ht cn chn gc to O v ba trc xut pht t O l Ox, Oy, Oz. Thng s n v theo trc Ox l a, theo Oy l b v theo Oz l c. V d mt 1 trn hnh 3 ct Ox im ng vi 1/2 thng s n v (a/2), ct Oy im ng vi mt thng s n v (b/1) ct Oz im ng vi 1/3 thng s n v (c/3). Ly gi tr nghch o ca cc s ta c ch s h k l ca mt 1 l 2 1 3. C mt h cc mt phng song song v cch u mt 1 , trn hnh v c ghi mt 2. H mt phng gi l h mt 2 1 3 c mt 1 gn vi gc to nht. Hnh 4 gii thiu ch s Mile ca mt s mt phng khc nhau.
z b a c c/3 0 1 o a/2 2 b x y
(a)
z a c c x a o b b a
(b)
z
(c)
z
yc
x
O a b
1 a
c O
2 a
10
Mt phng gch gch hnh 4a ct Ox, Oy, Oz im ng vi mt thng s n v a, b, c nn gi l mt 1 1 1. Hnh 4b v mt phng ct trc Ox, Oz im ng vi mt thng s n v v song song vi trc Oy (ct Oy ) nn gi l mt 1 0 1. Hnh 4c c cc mt v song song vi nhau, ta chn mt xc nh ch s Mile ca h mt phng ny, v mt i qua im gc O khng th xc nh c cc gi tr h k l. Mt song song vi trc Ox v Oz ct Oy mt thng s n v b nn gi l mt 0 1 0. Thng tin quan trng nht khi kho st mng li khng gian l gi tr khong cch gia cc mt mng dhkl. T kt qu ghi ph nhiu x tia X cho ta bit cc gi tr ca mu nghin cu, do bit c s c mt ca cc pha rn trong mu. Mi h tinh th c mt mi lin h gia cc gi tr dhkl vi cc thng s ca t bo mng. Vi h lp phng ta c:
1 h 2 + k 2 + l2 = d2 a2 hkl
(1)
v th tch t bo V = a3 Vi h t phng ta c:
1 h 2 + k 2 l2 = + 2 d2 a2 c hkl
(2)
(3)
(4)
th tch t bo
3.a 2 .c 2 V= 2 = 0,866a .c
Vi h n t:
1 1 h 2 k 2 .sin 2 l2 2hlcos = + 2 + d2 sin 2 a 2 b2 c ac hkl
(5)
th tch t bo
11
V= abc.sin Vi h tam t ta c:
1 1 = 2 ( h 2 b 2 c 2 sin 2 + k 2 a 2 c 2 sin 2 + l 2 a 2 b 2 sin 2 2 d hkl V
(6)
+2hkabc 2 (cos .cos .cos ) + 2kla 2 bc(cos .cos .cos ) +2hlab 2 c.(cos .cos .cos ))
Th tch t bo: V=abc(1- cos2- cos2 - cos2 + 2cos.cos.cos )1/2 Di y kho st mt vi gi tr c trng ca t bo mng li kim loi. Trc ht quy c rng mng li kim loi gm cc nguyn t xp kht nhau, nhng d hnh dung, trong cc hnh v chng ta biu din cc nguyn t bng nhng vng trn nh.
Mng li lp phng tm khi: thng s t bo mng l a, mi t bo cha hai nguyn t, a 3 , t xc nh c chc c quan h gia bn knh nguyn t v hng s mng l: r = 4 C (compact).
2( .r 3 ) 2( .( )3 ) th tch ca 2 nguyn t 3 3 4 C= = = = 0, 68 th tch t bo a3 a3 4 4 a 3
iu c ngha l trong t bo lp phng tm khi c 32% khong trng. Mi nguyn a 3 , ngha l s phi tr t c bao quanh bng 8 nguyn t khc vi khong cch u l 2 2M (SPT) bng 8, khi lng ring d = (M l nguyn t lng, N l s Avgar). Na 3
T T T
C hai loi hc trng l hc bt din (hc O) v hc t din (hc T). + Hc O: Tm ca 6 mt u l hc O chung cho 2 t bo cnh nhau.
12
im gia 12 cnh u l hc O chung cho 4 t bo cnh nhau. Do mi t bo c: (6 1/2) + (12 1/4) = 6 hc O (hnh 6). + Hc T: Mi mt c 4 hc T chung cho 2 t bo cnh nhau. Do mi t bo c (4 6 1/2) = 12 hc T (hnh 7).
Mng li lp phng mt tm: Thng s t bo mng l a. Mi t bo cha 4 nguyn t. a 2 , c chc Quan h gia bn knh nguyn t v cnh l: r = 4
4( .r 3 ) 2( .( )3 ) th tch ca 4 nguyn t 3 3 4 C= = = = 0,74 th tch t bo a3 a3 4 4 a 2
Mi nguyn t c bao quanh bng 12 nguyn t khc vi khong cch bng SPT =12, khi lng ring d =
4M . Na 3
a 2 , 2
Hnh 9 V tr hc O, k hiu
13
Gia cc cnh u c hc O chung cho 4 t bo (hnh 10). Vy mi t bo c 1 + 12 1/4 = 4 hc O. + Hc T: Mi t bo c 8 hc T nm trong t bo cc to : (1/4, 1/4, 1/4); (3/4, 1/4, 1/4); (3/4, 3/4, 1/4); (1/4, 3/4, 1/4); (1/4, 1/4, 3/4); (3/4, 1/4, 3/4); (3/4, 3/4, 3/4); (1/4, 3/4, 3/4) (hnh 11).
Mng li lc phng: Thng s t bo mng l a, c (hnh 12). Mi t bo c 2 nguyn a t. Quan h gia bn knh nguyn t v thng s t bo l r = . 2
4 a V1 = 2 ; Th tch t bo V2 = abc 3 2
A
A B D C
T T T T T T
60o
B C
120o
c
A1
a a
B1
D1 C1
A1 D1
B1 C1
(b)
(a) Hnh 11 V tr cc hc T
5C 8
3C 8
Hnh 13 V tr cc hc T (k hiu )
14
Hnh 14 V tr cc hc O (k hiu )
b=
a 3 ; 2
V2 =
a2 3 a 3 c; mt khc = ; 2 c 2 2
Do C =
= 0,74 3 2 4M Na 2 3c
Mi t bo c 2 hc O v 4 hc T (hnh 13 v 14).
15
x
6 1
K
z'
5 4
P
2 3
p
P
y'
R p
(a)
x'
(b)
By gi chng ta t lp xp kht th 2 (gi l lp B) ln trn lp A. Mun cho khng gian t do c th tch b nht th phi t sao cho cc qu cu ca lp B nm ng v tr lm gia 3 qu cu ca lp A v ngc li, cc qu cu ca lp A phi nm ng cc v tr lm ca lp B. Mun vy th cc qu cu ca lp B hoc l phi nm vo tt c cc v tr P, hoc l phi nm vo tt c cc v tr R ca lp A (xem hnh 15). Ta c 2 lp xp kht (hnh 16). t lp th 3 ln lp th 2 ta c 2 cch. Nu t sao cho cc qu cu ca lp th 3 nm vo v tr S ca lp th 2 (hnh 16) th tt c cc qu cu ca lp 3 u trng vo v tr tng ng ca lp th nht. Ngha l chu k lp li ca cc lp l 2, cc lp xp theo th t ABABA. Kiu xp kht nh vy gi l xp kht lc phng.
A
T T T
S
T T
S
T
S
T
A C B
16
Nu t lp th 3 sao cho cc qu cu nm lt vo v tr T (xem hnh 16) th s hnh thnh mt lp mi (lp C), n lp th 4 mi lp li chu k tc l lp A. Cch xp nh vy gi l xp kht lp phng v th t lin tc ca cc lp l ABCABCAB (hnh 17). Xp kht lp phng v xp kht lc phng l hai kiu cu trc n gin v quan trng nht. Ngoi ra cng cn c nhiu kiu xp kht vi th t cc lp phc tp hn, v d ABCACB... hoc ABAC to thnh nhng chu k lp li ln hn (xem cu trc tinh th ca -Al2O3 - hnh 29). Trong 2 kiu xp kht lc phng v xp kht lp phng, mi qu cu u tip xc vi 12 qu cu khc (SPT = 12). chc c ca c 2 kiu xp kht ny u bng nhau v bng 0,74. iu ny c ngha l trong c hai kiu xp kht nht vn cn 26% th tch l cc khong trng. C hai loi hc trng gi l hc trng t din (hc T) v hc trng bt din (hc O). Hc T l khong khng gian gia 4 khi cu xp kht vo nhau. Tu thuc vo khi cu nh ca t din nm trn hoc di m phn thnh hc T+ hoc T (hnh 18). Hc O l khong khng gian nm gia 6 qu cu xp kht ca 2 lp st nhau, su qu cu gm 4 qu cng nm trn mt mt phng v 2 qu nm v hai pha ca mt phng .
6 2 3
5 1
(a)
(b)
(c)
Vic chn mt phng cha 4 qu cu c th ly t do theo nhiu cch. V d, cc qu 1264 hoc 2345 hoc 1356. Hnh 19 trnh by cc hc trng gia 2 lp xp kht. Mng tinh th ca cc oxit gm cc ion O2 xp kht, cn cc cation c phn b vo cc hc T v O. V rng trng tm ca t din gn y hn nh nn cation hc T khng ng vo v tr chnh gia 2 lp, cn cation hc O th nm ng chnh gia 2 lp. Cc cation khi chui vo hc T v O s lm gin n phn mng oxi.
Hnh 19 S phn b cc hc trng gia hai lp xp kht (lp cu pha trn v vng
17
T bo mng ca kiu gi ghm chc c lp phng (hay cn gi l lp phng tm mt) c trnh by trn hnh 20a, cn hnh 21 trnh by t bo mng ca kiu gi ghm chc c lc phng.
18
4 3 2 1
4 3 2
7 5
6 5
(a)
(b)
Hnh 20 T bo mng lp phng tm mt c to thnh t kiu gi ghm cc qu cu theo kiu chc c lp phng
Kiu gi ghm chc c lp phng trng vi kiu t bo lp phng mt tm (hnh 20a). Ni chung iu ny khng d dng thy c, v rng cc mt ca t bo lp phng khng trng vi lp xp kht, trong mi qu cu ch tip xc vi 4 qu cu khc ch khng phi 6 qu. Trong t bo lp phng mt tm th lp xp kht l cc mt song song vi mt phng 111. thy c r hn, ta b i qu cu v tr 1 ca hnh 20a th thy ngay lp di gm cc qu cu 2, 3, 4, 5, 6, 7 (hnh 20b) nm trn cng mt mt phng (song song vi mt 111). T ta c th kt lun rng cu trc gi ghm chc c lp phng c 4 mt xp kht trc giao vi ng cho ca khi lp phng. T bo mng kiu lc phng trng vi kiu gi ghm chc c lc phng, iu ny d thy c trn hnh 21, y cc mt c s ca mng u trng vi mt xp kht.
120o 60o
c a a
Hnh 21 T bo mng lc phng c to thnh t s gi ghm chc c lc phng cc khi cu
a s cc kim loi u kt tinh theo mt trong ba kiu lp phng tm mt (ABCABC), lc phng (ABAB) v lp phng tm khi. Bng 2 cho bit kiu t bo, thng s t bo ca mt s kim loi.
19
Bng 2 Cu trc v thng s t bo mng li ca mt s kim loi Lp phng tm mt Lc phng (kiu ABAB) Lp phng tm khi (kiu ABCABC) Kim loi a () Kim loi a () c () Kim loi a () Cu 3,6150 Be 2,2859 3,5843 Fe 2,8664 Ag Au Al Ni Pd Pt Pb 4,0862 4,0786 4,0494 3,5238 3,8898 3,9231 4,9506 Mg Zn Cd Ti Zr Ru Os Re 3,2095 2,6650 2,9793 2,9500 3,2320 2,7058 2,7341 2,7600 5,2104 4,9470 5,6181 4,6860 5,1470 4,2819 4,3197 4,4580 Cr Mo W Ta Ba 2,8839 3,1472 3,1648 3,3058 5,0250
Vic mt kim loi no kt tinh theo kiu mng li ny hay mng li khc l mt vn cho n nay vn cha r. Trong hai kiu cu trc lp phng tm mt v lc phng u c chc c ln (C = 0,74) cn chc c ca kiu lp phng tm khi nh hn (C = 0,68). Kt qu tnh ton cho thy nng lng mng li ca cc kim loi c cu trc lc phng v lp phng tm mt gn tng t nhau, do s khc nhau v cu trc c th do s khc nhau v cu trc vng ca chng. C mt s kim loi c bin ho th hnh, ngha l c th c cc kiu cu trc khc nhau. V d st, tu thuc vo nhit c th c cu trc lp phng tm khi (Fe-) hoc lp phng tm mt (Fe-); coban ngoi kiu cu trc lp phng tm mt v lc phng li cn c th to ra cc dng khc vi chu k lp li ca cc lp xp kht phc tp hn. y l trng hp ng vi dng a hnh c bit (polytypism) khi m s khc nhau v cu trc ca nhng dng th hnh ch xy ra theo mt hng. Trong cc kim loi c cu trc gi ghm chc c ca tt c cc lp nguyn t kch thc ging nhau, cn s khc nhau v cu trc ch l cch sp xp ln nhau ca cc lp . Tuy rng ch c hai cch chnh sp xp cc lp l ABC (lp phng tm mt) v AB (lc phng) nhng cng c th hnh thnh rt nhiu kiu sp xp lun phin phc tp hn. l trng hp ca coban kim loi. C nhng vt liu trong c dng th hnh vi chu k lp li gia cc lp xp kht ti vi trm lp nguyn t. S hnh thnh nhng cu trc nh vy ang l vn cha gii thch c. V d nh c kiu cu trc vi chu k lp li ti vi trm lp, dy ti 500. Cng c quan im cho rng chu k lp li ln nh vy lin quan vi c ch xon c khi tinh th ln dn sinh ra bin v xon.
20
khong vt st c trnh by theo cch ni cc t din [SiO4]4 vi cc bt din [Al(OH)6]3 qua nh, mng tinh th zeolit c m t theo cch ni cc bt din ct [Si24xAlxO48]x+ qua cc mt bn (xem phn silicat). V cc a din u c cation nm tm, anion cc nh, nn ni cc a din qua nh, cnh hoc cc mt chung th phi lu n lc y gia cc cation, c bit l cc cation c kch thc b v in tch ln, v d nh Si4+. Tt nhin mng li bn nu cch ni sao cho lc y ny b nht, ngha l khong cch gia cc cation xa nht. Hnh 24 v bng 3 cho thy khong cch gia cc cation gim dn khi ni cc a din qua nh, cnh, mt.
Hnh 22 T bo mng NaCl c hnh thnh theo cch ni cc bt din theo cnh chung
Hnh 23 Mng tinh th NaCl c xy dng theo cch ni cc bt din [NaCl6]5 qua cnh chung
o o M o o
(a) o M X o
o o o o
M - M=
(b)
X M
90o
(c)
X
M
71o
X
M-M=
M M = 2MX (M - O, X - o)
2 MX = 1,411MX
= 1,16M Hnh 24 Khong cch cation-cation khi ni cc bt din qua nh (a); qua cnh (b) v khi ni cc t din qua cnh (c) a din Khong cch M-M khi ni 2 a din
Bng nh Bng cnh Bng mt Hai t din 2MX 1,16MX 0,67MX Hai bt din 2MX 1,41MX 1,16MX Bng 3 Khong cch gia cc tm a din cnh nhau MX4 v MX6
1.2
st vi i tng nghin cu vt liu v c, trong phn m t cu trc tinh th di y s trnh by loi hp cht in hnh nht l oxit v hp cht gia cc oxit nh M2O, MO, M2O3, MO2, AB2O4, ABO3, AB2O7,... v silicat. Cc hp cht v c khc (halogenua, sunfua, nitrua,) s c ni n khi c cu trc tng t vi oxit.
21
Na+
Cl
Oxit kim loi ho tr 2 nu c t l rM2+/rO2 nm trong khong 0,414 n 0,732 v c lin kt ch yu l lin kt ion th c mng li tinh th thuc kiu NaCl. Ta c th biu din mng li tinh th ny theo c 3 phng php trn. y biu din t bo mng. C th xem t bo mng ca loi ny gm hai phn mng lp phng mt tm ca cation M2+ v ca anion O2 lng vo nhau mt khong bng 1/2 cnh ca lp phng. Mi t bo gm 4 phn t MO, SPT ca cation v anion u bng nhau v bng 6.
Bng 4 Mt s hp cht cu trc theo kiu NaCl Hp cht a () Hp cht a () MgO 4,2130 MgS 5,2000 CaO 4,8105 CaS 5,6948 SrO 5,1600 SrS 6,0200 BaO 5,5390 BaS 6,3860 TiO 4,1770 MnS 5,2240 MnO 4,4450 SnAs 5,7248 FeO 4,3070 TiC 4,3285 CoO 4,2600 LaN 5,3000 NiO 4,1769 TiN 4,2400 CdO 4,6653 Hp cht MgSe CaSe SrSe BaSe CaTe BaTe UC ScN UN a () 5,462 5,924 6,246 6,600 6,660 7,000 4,955 4,440 4,890
Hp cht c t l rcation/ranion nm gia 0,225 v 0,414 v lin kt ch yu l ion th c cu trc kiu ZnS. ZnS c hai dng th hnh l blend (hoc cn c tn l sphalerit) v vuazit. Blend c t bo tinh th lp phng tm mt ca S2, ion Zn2+ nm 4 trong 8 hc t din ca phn mng lp phng tm mt S2 (hnh 26). To ca Zn2+ l: 1/4, 1/4, 1/4; 3/4, 3/4, 1/4; 3/4, 1/4, 3/4 v 1/4, 3/4, 3/4. Hng s mng ca blend a = 5,43; d = 4,092. Bng 5 gii thiu cc hp cht c cu trc kiu blend.
22
S Zn
Bng 5 Mt s hp cht cu trc kiu blend Hpcht CuF CuCl -CuBr -CuI -AgI -MnS -MnSe a () 4,255 5,416 5,690 6,051 6,495 5,600 5,880 Hp cht BeS BeSe BeTe -ZnS ZnSe ZnTe SiC a () 4,8624 5,070 5,54 5,406 5,667 6,102 4,358 Hp cht -CdS CdSe CdTe HgS HgSe HgTe a () 5,818 6,077 6,481 5,852 6,085 6,453 Hp cht BN BP BAs AlP AlAs AlSb a () 3,616 4,538 4,777 5,451 5,662 6,135 Hp cht GaP GaAs GaSb InP InAs InSb a () 5,448 5,653 6,095 5,869 6,058 6,478
Khi un nng ti 1020oC th blend chuyn thnh vuazit. T bo mng ca vuazit c phn mng S2 gi ghm chc c lc phng (hnh 27). Cc ion Zn2+ chim ht tt c hc t din T+, cn cc hc t din T v hc bt din O u trng. Hnh 27 trnh by mt t bo mng ca vuazit. C th hnh dung t bo mng ny gm hai phn mng xp kht lc phng cation v anion lng vo nhau mt khong bng 3/8 chiu cao. Trong thc t hai phn mng ny lng vo nhau khng ng vi gi tr 3/8 (0,375) chiu cao, m tu theo tng loi cation gi tr dch chuyn khc nhau (gi tr u trong bng 6). Hng s mng ca vuazit a = 3,811; c = 6,234; d = 3,98 4,08. Mt trong nhng tnh cht c trng ca phn mng xp kht lc phng l gi tr c/a. Trng hp l tng th t s bng 1,633. Cc gi tr trn bng 6 u khc vi 1,633, iu ny chng t rng cc mt khng hon ton xp kht.
23
120 o 60 o 3 8
60 o 3 8
120 o
c
a
a
Hnh 27 T bo mng kiu vuazit Bng 6 Gii thiu mt s hp cht c cu trc vuazi Cht ZnO ZnS ZnSe ZnTe BeO CdS a () 3,2495 3,8110 3,9800 4,2700 2,6980 4,1348 c () 5,2069 6,2340 6,5300 6,9900 4,3800 6,7490 0,378 u 0,345 c/a 1,602 1,636 1,641 1,637 1,623 1,632 Cht MnS MnSe AlN GaN InN TaN
0,385
O2-
Al3+
O2Al3+
Khong cch gia hai lp xp kht oxi bng 2,16. T bo nguyn t ca corun thuc h mt thoi, chiu di cnh bng 5,12, gc nhn gia cc cnh bng 5o17. T bo nguyn t c 4 ion nhm v 6 ion oxi. Cc oxit c cu to ging corun gm hmatit Fe2O3, Cr2O3, Ga2O3, Ti2O3.
24
-Al2O3. Tn gi Al2O3 ch mt nhm hp cht c cng thc M2O.nX2O3. Gi tr ca n thay i t 8 n 11. M l cation ho tr +1 nh Cu+, Ga+, Tl+, In+, NH4+, H3O+, X l cc cation Al3+, Ga3+, Fe3+. Quan trng nht trong cc loi hp cht ny l natri -Al2O3 (M l Na+, X l Al3+) c bit t lu nh l mt sn phm ph khi sn xut thu tinh. Natri -Al2O3 c hnh thnh trong ni thu tinh khi tng tc gia Na2O c trong khi nng chy vi Al2O3 trong thnh phn gch chu la. Tn gi -Al2O3 rt d lm ngi ta nhm ln vi mt dng th hnh ca tinh th Al2O3, nhng do thi quen dng t lu nn by gi khng thay i na. Thc ra vai tr Na2O nh l mt tc nhn n nh cu trc tinh th ca loi hp cht ny. Hnh 29 trnh by mng anion trong -Al2O3. Trn hnh ny cho thy c 4 lp oxi gi ghm chc c li c mt lp ch c 1/4 ion O2 cn 3/4 v tr O2 trng. Cc ion Na+ c phn b trong lp thiu oxi . Do bn knh ion O2 rt ln hn bn knh ca Na+, mt khc lp ny rt rng nn Na+ chuyn ng kh d dng theo mt phng ca lp ny.
B A C B A C A B C A B A C B A C
Hnh 29 Cc lp oxi xp kht trong -Al2O3
Sp
Sp
Sp
Mng tinh th -Al2O3 cha cc bloc tng t spinen (Sp). Bloc Sp gm 4 lp oxi gi ghm chc c lun phin theo th t ABCA c trng ca cu trc lp phng. Ion Al3+ chim mt s v tr t din v bt din gia hai lp oxi. Cc bloc Sp tch bit nhau bng mt lp thiu oxi, ion Na+ nh v trong lp thiu oxi . T bo mng li lc phng c cc thng s a = 5,60, c = 22,50. Cc lp oxi trc giao vi trc c. T bo ca -Al2O3 c cha 2 bloc Sp. Cu trc spinen y c xem nh cu trc MgAl2O4 cha khuyt tt (xem hnh 35). Trong spinen MgAl2O4 c t l ion Mg2+ v Al3+ l 1 : 2 trong khi spinen ca -Al2O3 ch c Al3+ (khng k n cc ion hp kim ho nh Li+, Na+), do cn bng in tch trong cc bloc spinen phi c cha cc l trng Al3+. Tinh th ca cc oxit t him c mc oxi ho +3 thng dng trong vt liu gm c cu trc khc vi cu trc corun v bn knh Ln3+ ln hn bn knh ca Al3+. Theo Holsmit, c th phn thnh 3 loi oxit t him: loi A c cu trc mt thoi hoc lc phng, loi B thuc h n t, loi C thuc h lp phng. Oxit t him cng c nhiu dng th hnh.
25
Bng 7 Tnh cht ca cc dng th hnh ca Al2O3 Dng th hnh -Al2O3 (corun) -Al2O3 -Al2O3 H tinh th Dng D (g/cm )
3
lc phng
Bn, mt thoi
3,99 3,33,4
chy
o 1600 C thnh
lc phng lp phng
1,680
1,65
1200 C thnh
o
Bt din
3,6
Loi A (kiu La2O3) c La2O3, Ce2O3, Pr2O3. Loi B c Ge2O3, Pr2O3, Nd2O3, Sm2O3, Eu2O3, Cd2O3, Lu2O3, Tb2O3, Dy2O3 (trn 2000oC). Loi C (kiu Tl2O3 hoc Mn2O3) c: Sm2O3, Eu2O3, Cd2O3, Lu2O3, Tb2O3, Dy2O3, Ho2O3, Er2O3, Tu2O3, Yb2O3.
Cc oxit Sc2O3, Y2O3, In2O3 v Tl2O3 cng c cu trc loi C nh oxit t him (thuc h lp phng, mi t bo c 16 phn t).
Oxit, sunfua, selenua kim loi ho tr mt c cu trc kiu antiflorit, ngha l vn ging kiu florit CaF2 nhng y v tr ca ion canxi li do ion oxi chim, cn v tr ca ion flo th cation kim loi kim chim.
Ti O
Ca (a) F
(c)
Si O
(b)
26
Hnh 30 T bo ca cc hp cht c cng thc AB2a) kiu florit, b) kiu rutin, c) kiu silic oxit (cristobalit)
Bng 8 Cc hp cht c cu trc florit v antiflorit florit Hp cht CaF2 SrF2 SrCl2 BaF2 BaCl2 CdF2 HgF2 5,4626 5,8000 6,9767 6,2001 7,3110 5,3895 5,5373 a () Hp cht PbO2 CeO2 PrO2 ThO2 UO2 NpO2 PuO2 5,3490 5,4110 5,3920 5,6000 5,3720 5,4334 5,3860 a () Hp cht Li2O Li2S Li2Se Li2Te Na2O Na2S Na2Se 4,6114 5,7100 6,0020 6,5170 5,5550 6,5390 6,823 antiflorit a () Hp cht K2O K2 S K2Se K2Te Rb2O Rb2S 6,449 7,406 7,962 8,168 6,740 7,650 a ()
Kiu rutin TiO2: T bo mng li thuc h t phng khi tm ca cation Ti4+ cn anion to thnh bt din u bao quanh titan (2 ion oxi nm mt trn dc theo mt ng cho, 2 ion oxi nm mt di cng theo hng ng cho , 2 ion oxi na nm ngay trong t bo nhng theo hng ng cho khc). Mi t bo mng c 2 phn t TiO2. S phi tr ca titan bng 6, cn ca oxi bng 3. To ca Ti l (0 0 0), (1/2 1/2 1/2) ca oxi l (x x 0), ( x x 0), (1/2+x, 1/2-x, 1/2), (1/2-x, 1/2+x, 1/2). Kt qu thc nghim xc nh c x = 0,3 (xem hnh 30b v 31).
Bng 9 Mt s hp cht c cu trc tinh th kiu rutin Cht TiO2 CrO2 GeO2 IrO2 MnO2 MoO2 NbO2 OsO2 PbO2 RuO2 4,8600 4,7700 4,5100 4,9460 4,5100 2,7900 2,9600 3,1900 3,3790 3,1100 MgF2 MnF2 NiF2 PbF2 ZnF2 4,6230 4,8734 4,6506 4,9310 4,7034 3,0520 3,3099 3,0836 3,3670 3,1335 0,303 0,303 0,305 0,302 a () 4,5937 4,4100 4,3950 4,4900 4,3960 c () 2,9581 2,9100 2,8590 3,1400 2,8710 0,302 0,307 x 0,305 Cht SnO2 TaO2 WO2 CoF2 FeF2 a () 4,7373 4,7090 4,8600 4,6951 4,6966 c () 3,1864 3,0650 2,7700 3,1796 3,3091 0,306 0,300 x 0,307
C th m t cu trc mng tinh th rutin theo kiu xp kht nh hnh 31. Phn mng anion oxi xp kht theo kiu lc phng (ABAB). Cation titan chim 1/2 s hc bt din theo trt t: c mt dy hc bt din b trng n mt dy hc bt din b chim ht. Trt t ny thay i lun phin theo 1/2 n v ca c. Kiu silic oxit
27
Silic oxit (SiO2) c nhiu dng th hnh, y ni v mt trong cc dng gi l cristobalit (hnh 30c). Cristobalit thuc h lp phng. Nguyn t Si chim cc nh, tm cc mt v 4 trong 8 hc t din theo hai hng ng cho khc nhau (hoc c th hnh dung chia khi hnh lp phng thnh 8 khi lp phng nh bng nhau th Si l tm ca 4 khi lp phng nh ). Oxi l cu ni gia cc nguyn t silic. Mi t bo c 8 phn t SiO2. S phi tr ca Si bng 4, ca oxi bng 2. Ngoi cristobalit ra SiO2 cn rt nhiu dng hnh th khc na l: thch anh, tridimit, cristobalit. Mi dng chnh nh vy cn tn ti di nhiu dng ph.
Cc dng n tinh: cancedoan, m no, jat (ngc). Dng v nh hnh: thu tinh thch anh, opal.
b
c a
(b) To cc nguyn t
(a)
O2- 0, 0.3, 0.3 - 0, 0.7, 0.7 0.8, 0.2, 0.5 - 0.2, 0.8, 0.5
Hnh31 a) Cu trc rutin biu din theo mt phng xp kht ca ion oxi b) Hnh chiu ca t bo mng rutin trn mt y
m t cu trc ca cc dng SiO2 th tt nht l dng phng php ghp cc t din vi nhau qua nh oxi chung (hnh 32). im khc nhau ca 3 dng tinh th chnh (thch anh, tridimit, cristobalit) l v tr tng i ca 2 t din SiO44 (hnh 33). thch anh ta c gc lin kt Si-O-Si bng 150o, tridimit, v cristobalit th gc lin kt Si-O-Si bng 180o. T thch anh bin thnh cristobalit ch cn nn thng gc Si-O-Si t 150o thnh 180o, trong khi chuyn thnh tridimit th ngoi vic nn thng gc ny cn phi xoay t din SiO44 quanh trc i xng mt gc bng 180o
28
C'
B' C'
) 150o
C B A B
A B
(a)
(b)
(c)
S khc nhau ca cc dng th hnh th cp , , ch do mc khc nhau ca gc lin kt Si-O-Si . Qu trnh chuyn ho ca cc dng th hnh -thch anh -tridimit -cristobalit u l qu trnh c bin, cn qu trnh chuyn ho cc dng th hnh th cp u l qu trnh h bin.
29
tridimit
117 o
C cristobalit
253 o o
C
1728 o
cristobalit
Nng chy
1050
Trong thc t nhit chuyn ho cc dng th hnh ca SiO2 cn ph thuc vo nhiu yu t nh s c mt ca nhiu cht khong ho, ch nng nhit v.v Trn y ch nu ln cc dng th hnh ca SiO2 p sut kh quyn. Di p sut cao cn c cc dng th hnh khc na (xem gin trng thi ca SiO2 hnh 92 v bng 30).
30
12 mt nh trong lp phng: 12 1
12 cnh ca lp phng ln: 12 1/4 = 3 S hc T (cn gi l phn mng A). Mi lp phng nh c 8 hc t din nm trong lp phng . T bo mng spinen c 8 lp phng nh. Nh vy mi t bo spinen c 8 8 = 64 hc T. S hc O (cn gi l phn mng B) gm: 8 tm ca 8 lp phng b: 24 cnh bin ca lp phng b: 24 cnh gia ca 6 mt bin: 6 cnh nm trong lp phng: 81 = 8 24 1/4 = 6
Tng s hc O l 32 24 1/2 = 12
61 =6
Nh vy, mi tinh th spinen c 64 + 32 = 96 hc T v O. M s cation ch c 8 + 16 = 24 cation. Ngha l ch 1/4 s hc trng cha cation, cn 3/4 hc trng khng. Nu 8 cation A nm trong 8 hc trng T, cn 16 cation B nm vo hc O th gi l mng li spinen thun, k hiu A[BB]O4. Nu 8 cation A nm trong 8 hc trng O, cn 16 cation B phn lm hai: 8 cation nm vo hc T, 8 cation nm vo hc O th gi l spinen nghch o, k hiu B[A.B]O4. Nu 24 cation A v B c phn b mt cch thng k vo cc hc T v hc O th gi l spinen trung gian.
3+ 2+ 2+ 3+ B1 - x A x A 1- x B1+ x O4 vi 0 < x <1
Kt qu nghin cu cho thy cu trc lp phng tm mt ca phn mng oxi b bin dng khi cation chui vo hc T v hc O. Th tch hc T b hn th tch hc O nn khi cation chui vo phn mng A lm cho khng gian ca hc T tng ln bng cch ni rng c 4 ion oxi (gin n khng gian t din). c trng cho s gin n khng gian t din ngi ta a vo mt khi nim gi l thng s oxi. Thng s oxi c xc nh bng phng php ghi gin nhiu x tia X hoc gin ntron. S chuyn dch ion oxi nh vy lm tng th tch khng gian t din v gim th tch khng gian bt din, kt qu lm cho th tch ca chng gn bng nhau. Mi lin h gia thng s oxi (W) v kch thc hc T (rA), kch thc hc trng O (rB) c biu din bng h thc: rA = (W 0,25) a 3 rO rB = (0,625 W) a rO Trng hp mng li lp phng l tng th W = 0,375. (7) (8)
31
a l hng s mng li spinen (), rA v rB l bn knh khi cu nm trong khng gian t din v khng gian bt din, rO l bn knh oxi. S tinh th kt tinh theo mng li spinen kh ph bin trong hp cht v c. Trong cng thc tng qut AB2O4 th A2+ c th l Cu, Be, Mg, Ca, Sr, Ba, Zn, Cd, Mn, Pb, Fe, Co, Ni. Cation B3+ c th l Al, Cr, Fe, Mn, t khi gp Ga, In, La, V, Sb, Rh. T hp cc cation li cho thy c rt nhiu hp cht spinen. Tuy nhin cng cn phi ni thm rng khng phi tt c cc hp cht c cng thc AB2O4 u kt tinh theo h lp phng nh spinen. V d nh BeAl2O4, CaCr2O4 thuc h hnh thoi, cn SrAl2O4 thuc h t phng. Trong khi mt s hp cht oxit ng vi cng thc A2BO4 (ng vi A2+, B4+), v d Mg2TiO4 li kt tinh theo h lp phng v c sp xp vo nhm spinen. l cc hp cht nh titanat, stanat ca coban, st(II), magi, km, Ngoi cc oxit phc tp ra, cn c cc spinen c anion l chalcogen (S2, Se2, Te2) hoc halogen. V d Li2NiF4. Do kh nng thay th ng hnh, ng ho tr hoc khng ng ho tr cc cation trong spinen oxit lm cho s lng hp cht spinen tng ln rt ln. V d t hp cc cation trong spinen oxit cho ta cc loi sau:
Spinen T hp cation MgAl2O4 2;3 Mg2TiO4 2;4 LiAlTiO4 1;3;4 Li0,5Al2,5O4 1;3 LiNiVO4 1;2;5 Na2WO4 1;6
Cc hp cht spinen c gi tr rt ln trong k thut. Chng c s dng lm bt mu, vt liu chu la, vt liu k thut in t, qu, Do vn nghin cu tng hp spinen v cc tnh cht, c, in ca chng l i tng nghin cu ca nhiu nh khoa hc. Theo dn in, c th nh gi c cu to bn trong ca spinen. V d Fe3O4 v Mn3O4 u c cu trc spinen, nhng trong khi Mn3O4 l cht in mi (khng dn in) cn Fe3O4 li c dn in cao nh kim loi. l do Fe3O4 c cu trc spinen o: Fe3+T[Fe2+Fe3+]OO4, cn Mn3O4 c cu trc spinen thun: Mn2+T[Mn23+]OO4. Trong mng tinh th spinen Fe3O4, cc ion Fe2+ v Fe3+ c phn b trong cc bt din. Cc bt din ny tip xc vi nhau theo mt cnh chung, do cation st c mc oxi ho khc nhau m gn nhau nn trao i in tch d dng, l trng dng c th chuyn t Fe2+ sang Fe3+. Cn mng tinh th spinen Mn3O4 th Mn3+ nm trong bt din, Mn2+ nm trong t din. Bt din v t din ch tip xc vi nhau qua nh, ngha l cc cation Mn3+ v Mn2+ nm cch xa nhau hn so vi khong cch Fe2+ v Fe3+ trong Fe3O4. iu ny lm cho s trao i in tch trong Mn3O4 kh khn hn nhiu.
Bng 10 Tnh cht ca mt s spinen Cng thc MgAl2O4 ZnAl2O4 CoAl2O4 NiAl2O4 CuAl2O4 MnAl2O4 FeCr2O4 Tinh th Lp phng -nt-nt-nt-nt-nt-nt(8,09) (8,1) (8,04) 7,5-8 >7 >7 4,58 4,37 4,45 4,58 4,12 4,392 1930 1960 2020 1780 0,596 0,90 18,6.104 11,7.104 36,4.104 a () (8,09) cng 8 d (g/cm3) 3,57 tonc 2135 Gin n
5 (-10 )
R(900oC) 75,3.104
0,593
Khng tng hp
32
MgCr2O4 ZnCr2O4 FeCr2O4 CoCr2O4 NiCr2O4 MnCr2O4 CuFe2O4 MgFe2O4 ZnFe2O4 CdFe2O4 MnFe2O4 FeFe2O4 NiFe2O4 CoCo2O4 MgCo2O4 MgV2O4 CaV2O4 MnV2O4 BeAl2O4 BaAl2O4 Mg2TiO4 Zn2TiO4 Mn2SnO4
6 >7 >7 -
4,429 5,393 4,998 5,580 5,160 4,870 5,700 4,560 5,330 5,800 4,900 5,210 5,340 6,073
(8,36) (8,42)
6,65 6,5 6
(8,40) (8,35) -
6 5 -
(8,42) (8,52) -
8,5 8 >6
1,12
1850
Vai tr ca s xen ph obitan d cng nh hng mnh n tnh dn in. V d spinen LiMn2O4 v LiV2O4 u c cu trc ging nhau l Li[Mn3+Mn4+]O4, Li[V3+V4+]O4. Trong c hai spinen, v tr bt din u cha ng thi mt loi cation c mc oxi ho khc nhau l +3 v +4. Tuy nhin, s xen ph d trong vanai ln hn trong mangan, iu ny c phn nh tnh cht in, LiMn2O4 l cht bn dn theo c ch nhy, cn LiV2O4 l cht dn in kiu kim loi. Vn nghin cu tng hp spinen v nghin cu tnh cht quang, c nhit, in, t ca chng l i tng ca nhiu nh ho hc v c. Theo dn in c th nh gi gin tip v cu to bn trong ca spinen cng nh ca dung dch rn spinen. V dn in th c th xp cc spinen thuc v loi hp cht bn dn v c th phn thnh 3 nhm:
Aluminat c dn in rt b (in tr ring 990oC R = 105106 m.cm), cromit c dn in trung bnh (R 990oC t 103104 m.cm), ferit c dn in cao (R 990oC t 10102 m.cm) ring FeFe2O4 c dn in gn bng dn in ca kim loi.
33
Trong aluminat, tnh dn in c quyt nh bi cation ho tr 2, cn cromit v ferit (tr hp cht FeO) li c quyt nh bi cation ho tr 3. Mt trong cc c tnh quan trng ca spinen l d dng to thnh dung dch rn thay th vi nhau do thng s mng ca chng gn bng nhau. V d, cc h spinen MgAl2O4-MgCr2O4, FeCr2O4-FeFe2O4 c gin trng thi thuc kiu tnh tan khng hn ch. Cromit cng d trn ln vi ferit. Mt s spinen c th to dung dch rn vi nhm oxit, c bit vi -Al2O3 c mng li ging vi mng li tinh th ca spinen. Ni chung, tnh cht ca spinen c quyt nh bi tnh cht v hm lng ca cc oxit hp phn. Khi tng hp spinen hoc khi hnh thnh dung dch kiu spinen u c s tng th tch ca pha tinh th. Mt nt c trng cn quan tm l phn ng thay th trong spinen, v d cc aluminat vi oxit c 3 kiu tng tc: 1) MgO + BeAl2O4 = MgAl2O4 + BeO 2) MgO + NiAl2O4 = (Ni,Mg)O + (Mg,Ni)Al2O4 3) Cc aluminat trn ln hon ton cn cc oxit th trn ln khng hon ton. V d trong cc h oxit km. c tnh rt quan trng i vi k thut ca spinen l chu la cao, bn vi cc tc nhn oxi ho cng nh tc nhn kh (xem bng 10). Trong cc spinen trn y th FeFe2O4 c ngha quan trng nht, trong st hai mc oxi ho l II v III. Da vo kt qu nghin cu dn in v t tnh c th kt lun c rng FeFe2O4 thuc kiu spinen nghch o, ngha l FeII nm trong hc O cn FeIII mt na nm trong hc O, mt na nm trong hc T. Vi cc ferit c th biu din bng cng thc tng qut sau:
+ 3+ 2+ 3+ M2 x Fe1_ x [M1_ x Fe1+ x ]O4
Trong cation nm trong hc T c t ngoi du mc, cn nm trong hc O th trong du mc. Khi x = 1 ta c spinen thun, x = 0 ta c spinen nghch o. Spinen trung gian th 0 < x < 1. i lng x gi l mc nghch o ca spinen cho bit lng M2+ nm trong hc T. S ph thuc gia mc nghch o v nhit c th biu din bng h thc:
_ x(1 + x) = e E / kT _ 2 (1 x)
(9)
k l hng s Bonzman, T l nhit tuyt i, E l bin thin nng lng t do ca phn ng:
+ 3+ 2+ 3+ M2 B + Fe A = M A + Fe B E
trong : A, B ch phn mng A v phn mng B trong AB2O4. Nh vy, mc nghch o lin quan n iu kin ch ho nhit ca ferit. Kt qu nghin cu bng phng php nhiu x ntron cho thy cu trc ca spinen thun c ferit km v ferit caimi Zn[Fe2O4], Cd[Fe2O4]. Spinen nghch o c Fe3+[Fe2+Fe3+O4], Fe3+[CoFe3+O4], Fe3+[NiFe3+O4], Fe3+[Li0,5Fe1,5O4]. Spinen trung gian gn thun (x = 0,8) Mn0,8 Fe0,2[Mn0,2Fe1,8O4]. Spinen trung gian gn nghch (x = 0,1) Mn0,1Fe0,9[Mn0,9Fe1,1O4].
34
C ba yu t nh hng n s phn b cc cation A v B vo v tr t din, bt din. a) Bn knh ion: Hc T c th tch b hn hc O do ch yu cc cation c kch thc b hn c phn b vo hc T. Thng thng rA2+ ln hn rB3+ ngha l xu th ch yu l to thnh spinen nghch o. b) Cu hnh electron: Tu thuc vo cu hnh electron ca cation m chng thch hp vi mt kiu phi tr nht nh. V d Zn2+, Cd2+ (c cu hnh 3d10) ch yu chim cc hc T v to nn spinen thun, cn Fe2+ v Ni2+ (c cu hnh 3d6 v 3d8) li chim hc O v to thnh spinen nghch o. c) Nng lng tnh in: Nng lng tnh in ca mng spinen (nng lng Madelung) to nn bi s gn nhau ca cc ion khi to thnh cu trc spinen. S phn b sao cho cc cation A2+ nm vo hc T, B3+ nm vo hc O l thun li v nng lng nht.
1.2.2.2 Perpkit
Perpkit l tn gi ca khong vt c cng thc CaTiO3. Mng li ca perpkit thuc h lp phng, cation titan nm tm lp phng, 6 ion oxi nm tm cc mt, 8 ion canxi nm cc nh (hnh 36). Mi t bo c cha mt phn t CaTiO3.
Cng c th m t t bo perpkit theo mt cch khc. V d t bo mng ca SrTiO3 nh trn hnh 37a cho ta thy: Ion titan nm cc nh, c to (0, 0, 0) c s phi tr bng 6; di lin kt Ti O bng a/2 = 3,905/2 = 1,956. Ion sronti tm t bo, c to (1/2, 1/2, 1/2). S phi tr 12, khong cch Sr O bng 2 = 2,76 , ion oxi nm tm cc cnh c to (0, 0, 1/2). Mi ion oxi c bao quanh a 2 bng 2 ion titan (vi khong cch 1,953) v 4 ion Sr (vi khong cch 2,76). Trong cu trc perpkit cc ion oxi khng to thnh mt phng xp kht nht, nhng cng vi ion Sr to thnh mt phng xp kht nht. thy r iu ny nn so snh vi mng li NaCl. y ion Cl nm gia cc cnh v tm ca t bo. Trn hnh 37b c v mt phng xp kht theo kiu lp phng. Mt phng cha ion Sr (nh s 1) v 6 ion oxi (nh s 2, 3, 4, 5, 6, 7). Mt phng ny song song vi mt phng 111 cha ion Ti A, B, C.
35
Trong mt xp kht ion Sr chim 1/4 nguyn t, cn 3/4 l ion oxi. Kiu cu trc perpkit bao gm mt s ln hp cht v c cng thc tng qut ABX3, trong X c th l ion oxi hoc halogen. Trng hp chung A l cation c kch thc ln, B l cation c kch thc b. Cation A cng vi X to thnh kiu gi ghm chc c lp phng mt tm, cn ion vi kch thc b B nm tm khi lp phng . Tng in tch dng ca A v B phi bng tng in tch m ca X. Do cc t hp c th c ca hp cht ABO3 l +1 v +5, +2 v +4, +3 v +3 vi hp cht ABX3 (X l halogen) ch c mt trng hp duy nht l +1 v +2. Bng 11 gii thiu mt s hp cht kt tinh theo kiu perpkit. Hp cht c cu trc perpkit ng vai tr quan trng trong vt liu p in, vt liu bn dn. Hu ht hp cht perpkit c cng thc ABO3 u c tnh cht xecnhet in. Theo Holsmit th gia tnh cht xecnhet in v cu trc perpkit ABO3 c mi lin h c nh gi bng yu t tlrng (t).
t=
z
rA + rO 2(rB + rO )
(10)
Ti
4
2 7 6 1
3 4 5
Sr
y
5
(b)
(a)
Ti4+,
Sr2+,
O2-
Bng 11 Cc hp cht kt tinh theo kiu perpkit in tch cation +1 v +5 +2 v +4 Hp cht perpkit NaNbO3, KNbO3, AgNbO3, AgTaO3, SrTiO3, SrZrO3, SrHfO3, SrSnO3, BaTiO3, BaZrO3, BaSnO3, BaCeO3, BaPrO3, BaThO3 LaAlO3, TiTiO3, LaCrO3, LaMnO3, LaFeO3 KMgF3, KNiF3, KZnF3
+3 v +3 +1 v +2
Yu t tlrng t ny nm trong khong 0,95 n 1 th ta c cu trc lp phng v c tnh xecnhet in, t nh hn 0,95 th thuc loi lp phng bin dng v khng c tnh xecnhet in.
36
y, cn lu mt iu l trong tnh ton chng ta xut pht t quan nim cho rng lin kt trong perpkit thun tu l lin kt ion. Nh trn chng ta u bit iu ny khng thc s ng, do khng th p dng quy tc ca Golsmit mt cch my mc c. Trong mng li tinh th perpkit thng c l trng cation A, cn cation B th hu nh cha gp l trng. C th xem cu trc ca WO3 thuc dng perpkit m khng c cation A. Hp cht NaxWO4 (x = 0,3 1) c mng li n gin cu trc perpkit bin dng trong mi gi tr ca x. Ngi ta cng gp perpkit c l trng anion. V d titanatsronti c cng thc SrTiO2,5 ng hnh vi cu trc lp phng ca SrTiO3, trong c l trng O2. Mt trong cc hp cht quan trng ca nhm perpkit l BaTiO3. y l cht p in u tin thu c di dng gm v c s dng rng ri trong k thut hin i. Bari titanat c 2 dng th hnh chnh. Trn 1460oC barititanat tn ti di dng lc phng, khng c tnh p in; di 1460oC chuyn thnh dng lp phng v c tnh p in. Nhng khi lm ngui xung di 1460oC dng lc phng c th cha chuyn thnh lp phng v tn ti dng khng bn n nhit phng. Mt tnh cht l th ca dng lp phng l bin ho mng li khi thay i nhit . Khi lm lnh n 120oC, t bo perpkit b ko di theo mt cnh lm cho mng li t lp phng bin thnh t phng, c/a ln hn 1. S chuyn pha lc ny km theo bin i bt thng v in mi chng t c pht sinh s phn cc ca t bo. Lm lnh tip tc n 0oC li xy ra bin ho th hnh th hai. S thay i cu trc lc ny c th hnh dung nh ko di khi lp phng dc theo ng cho ca mt mt bn. nhit thp hn na (-90oC) c s bin ho th hnh th 3, ln ny t bo b ko di theo ng cho ca khi lp phng to thnh khi mt thoi (xem hnh 38). tt c ba nhit hng ca momen lng cc xecnhet in u song song vi hng ko di t bo mng. l do s chuyn dch v tr ca ion titan trong bt din oxi. Ban u khi h nhit s hng v pha mt ion oxi, sau hng v pha gia hai ion oxi v cui cng hng v gia ba ion oxi. Cch gii thch ny c Kay H. F. v Vonsden a ra t nm 1949. Cng nh spinen, cc hp cht c cu trc perpkit c th to thnh dung dch rn thay th vi nhau trong mt gii hn rt ln. V d PbTiO3, SrTiO3, BaZrO3, BaSnO3, BaHfO3, KNbO3, c th to thnh dy dung dch rn khng hn ch vi BaTiO3.
37
Lp phng
a1 = a2 = a3 = 4,009 A a3 a2 a1 120 oC 130oC: a1 = a2 = 4,003 A o c = 4,022 A c a2 a1 0oC: a1 = a2 = 3,992 A o c = 4,035 A 0oC: a1 = a2 = 4,012 A o c = 3,989 A o = 89 51' -90oC: a1 = a2 = a3 = 3,998 A = 89o52'
o o o o o
T phng
0oC n t c
Hnh thoi
a2 a1
-90oC Mt thoi
a3
a2 a1
S thay th Ba2+, Ti4+ trong barititanat bng cc cation ho tr 2 v bng Zr4+ c th ci thin nhiu tnh cht vt l ca gm p in bari titanat. Gm PZT l mt loi dung dch rn nh vy. y Pb2+ thay th Ba2+ cn Zr4+ thay th Ti4+, loi gm PZT hin ti vn cn gi vai tr trong k thut.
Ngoi ra cn cha mt t Sb2O5, MgO, PbO, HfO2, SiO2, Al2O3, SrO, BeO, CuO, GeO2.
38
Khong vt pyrclo thuc h lp phng. Mng tinh th tng t florit CaF2. Khi chuyn t florit thnh pyrclo th v tr ca F b chim bi O2. Nhng mi t bo mng c mt ion O2 b khuyt, 7 ion O2 cn li b chuyn dch lm cho v tr l tng ban u bin i. Trong cng thc tng qut ca pyrclo A2B2O7 th A l cation c kch thc ln hn c bao quanh bng 8 ion O2 to thnh mt khi lp phng bin dng. Cation nh B4+ nm trong bt din dng BO68. Cc bt din BO6 ni vi nhau qua nh to thnh mt dy dy xch dc gn song song vi nhau. Cc dy xch ny li ni vi nhau qua bt din BO6 lp nn dy dy xch ngang trc giao vi dy dy xch dc (hnh 39). V tr trung gian gia cc bt din BO6 c xp bng cc ion A. Nhm pyrclo c gi tr nht trong vt liu mi l titanat t him c cng thc tng qut l Ln2Ti2O7. Theo tnh ton ca nhiu tc gi th ch c nhng nguyn t t him no c bn knh tho mn h thc:
1,22 < rLn3+ rTi4+ < 1,5
th hp cht titanat mi c cu trc pyrclo. Bng 13 cho bit bn knh ca cc ion t him v t s
Bng 13 Bn knh ca mt s cation t him Ion r () rLn3+/rTi4+ Ion r () rLn3+/rTi4+ La3+ 1,061 1,660 Gd3+ 0,938 1,460 Ce3+ 1,034 1,610 Tb3+ 0,923 1,440 Pr3+ 1,013 1,580 Dy3+ 0,908 1,420 Nd3+ 0,995 1,550 Ho3+ 0,894 1,400 Pm3+ 0,979 1,530 Er3+ 0,889 1,390 Sm3+ 0,964 1,500 Tm3+ 0,899 1,390 Eu3+ 0,050 1,480 Yb3+ 0,858 1,34 Lu3+ 0,84 1,32
rLn3+ rTi4+
(rTi4+=0,64).
39
Nh vy l t La n Pm th cc titanat Ln2Ti2O7 kt tinh theo h n t, cn tt c cc t him cn li (t Sm n Lu) th titanat Ln2Ti2O7 kt tinh theo h lp phng kiu pyrclo. Trong dy ny c s ph thuc tuyn tnh gia thng s mng a v bn knh ion Ln3+. S chuyn t cu trc florit n pyrclo lm xut hin cc vch siu cu trc trn gin tia X, c bit trn gin ph hng ngoi chng ta thy mt cch kh r rt s chuyn pha pyrclo khi xt h titanat v zircnat t him (RZr4+) = 0,82 (xem hnh 40).
i vi h titanat, cc pic c trng cho cu trc pyrclo ch c t Sm n Lu. Cn vi h zirconat th pic c trng cho pha pyrclo li ch thy i vi La, Pr, Nd, Sm, Eu, Gd, vi cation t him c bn knh b hn Gd th khng to thnh pha c trt t. c tnh ca pyrclo l tnh bt hp thc. Tnh bt hp thc y l do hai nguyn nhn. a) C s thay th mt phn Ti4+ bng cc ion t him Ln3+, lc ny s xut hin l trng b sung trong phn mng anion. b) C s thay th mt phn Ln3+ bng Ti4+ . Do cng thc tng qut ca pyrclo c th vit
Ln 2 x Ti 2 x O7 x / 2
3+ 4+
1 x / 2
Nu thay th 1 ion Ln vo tr Ti th thiu mt in tch dng, m bo cn bng v in phi loi ra mt in tch m, hay ni cch khc loi ra 1/2 v tr ion oxi, do lc u ch c mt l trng ca ion oxi by gi thm 1/2 l trng oxi v cng thc tng qut s l: Ln2+x Ti2-x O7-x/2
1+x/2
Trong dy titanat t him c nhiu cng trnh nghin cu kh k cu trc ca Er2Ti2O7 v Y2Ti2O7 bng cc phng php nhiu x tia X v gin ntron. T bo mng li ca Er2Ti2O7 c cha 16 Er3+, mi ion Er3+ c bao quanh bng 8 ion oxi trong 2 ion nm v tr i din nhau v cch nhau mt khong 2,185,cn 6 ion oxi cn li nm trn cng mt mt phng cch nhau 2,471 (hnh 39).
40
41
(a)
(b)
(a)
(b)
Hnh 41 Cu trc ca pha siu dn 1:2:3 (YBa2Cu3O7x ) (a) v (a) thuc h hnh thoi; (b) v (b) thuc h t phng
1.2.2.5 Silicat
Silicat l loi hp cht ph bin nht trong v Qu t cng nh trong vt liu v c. Cu trc ca silicat c to thnh t s gi ghm chc c cc ion oxi. Trong cc hc trng ca b khung anion c sp xp cc cation kim loi v c bit ion Si4+ chim t l ln
42
nht. Tu thuc vo kch thc ca cation m chng c xp vo cc hc trng t din, bt din, lp phng, lc phng. Cc silicat t nhin thng thng c cc cation Si4+, Al3+, Fe3+, Cr3+, Mg2+, Fe2+, Ca2+, Na+, K+ Khi t l rc/ra nm gia 0,41 v 0,732 th cation c SPT 6, khi t l nm gia 0,732 v 1 th cation c SPT 8. Bng 14 gii thiu SPT ca mt s cation ch yu trong silicat.
Bng 14 Bn knh ion v s phi tr ca vi ion quan trng trong silicat Nguyn t Oxi Silic Nhm Ion O2+ Si
4+
Bn knh ion () (h thng Paolinh) 1,36 0,39 0,57 0,59 0,83 0,78 0,98 1,06 1,33
SPT 4 4 6 6 6 6 6 8 8 12
n v cu trc t din t din bt din bt din bt din bt din bt din lp phng lp phng lc phng
Al3+ Fe
3+
Trong silicat c nhiu ion c th nm trong cc n v cu trc khc nhau. V d Al va c th nm trong t din va c th nm trong bt din. Na va c th nm trong bt din va c th nm trong khi lp phng C th biu din mng li silicat bng cch sp xp cc khi t din SiO4 v bt din M(OH)6 (M c th l Al3+, Mg2+, Fe3+ ) theo mng li 3 chiu trong khng gian. S hnh thnh cc khong vt thng xy ra s thay th cation trong mng li. Bi vy, cng thc khong vt thng c vit di dng tng qut. V d khong vt almanin thuc nhm 2+ + . Nhng v tr nt mng ca Al3+ c th thay grnat c cng thc l thuyt l Fe3 Al3 2 [SiO 4 ]3 th bng Fe3+, v tr ca Fe2+ thng b thay th bng Mg2+, Mn2+, Ca2+. Kh nng thay th ph thuc vo s c mt ca cation M2+, M3+ trong qu trnh hnh thnh mng li almanin, nhit , pH Do cng thc khong vt almanin thng c vit di dng tng qut: (Fe2+,Mg,Mn,Ca)3(Al,Fe)2[SiO4]3, trong cng thc ny cn hiu mt phn t c cha tng s 3 cation M2+ v hai cation M3+. Nu kt qu phn tch pha (phng php nhiu x tia X, phng php DTA, phng php hin vi phn cc) cho bit mu ca ta ch c mt khong vt almanin duy nht, th t kt qu phn tch ho hc ca mu ta c th vit c cng thc chnh xc ca phn t almanin. Sau y l phng php xc nh cng thc cu to. V d t kt qu thnh phn ho hc bng 15 ta c: C 2,472 nguyn t oxi th c 0,615 nguyn t silic, trong phn t almanin c 12 nguyn t oxi, vy mt phn t almanin c 2,985 hoc quy trn l 3 nguyn t silic. Cng tnh nh vy ta c s nguyn t kim loi trong mt phn t almanin ghi ct 6 ca bng 15 v cng thc cu to ca mu nghin cu l (Fe2+2,315Mg0,366Mn0,169Ca0,155)(Al1,961Fe3+0,038)[SiO4]3.
43
T phn trm khi lng ca cc nguyn t trong mu nghin cu v cc thng s t bo mng, t trng (g/cm3), ta c th tnh ton s nguyn t ca mi t bo mng. V d mu ca chng ta c t trng l d, th tch ca mt t bo l V(3) hoc V.1024(cm3). Khi lng ca mt t bo l V.d.1024g. Thnh phn phn trm khi lng ca nguyn t kho st l Q, tng s phn trm ca cc nguyn t l T, ta tnh c khi lng ca nguyn t trong mt t bo l Q.V.d.1024/T.
Bng 15 Thnh phn ho hc ca mu almanin %khi lng S pt. oxit S cation Oxit (3) (4) (2) (1) SiO2 Al2O3 Fe2O3 FeO MnO MgO CaO Tng 36,96 20,65 0,70 34,30 2,45 3,17 1,81 100,04 0,615 0,205 0,004 0,477 0,035 0,077 0,032 0,615 0,406 0,008 0,477 0,035 0,077 0,032 S ion O2 (5) 1,230 0,609 0,012 0,477 0,035 0,077 0,032 2,472
(6) 2,985 3
Nguyn t lng ca nguyn t l A. Nu gi s nguyn t c trong T gam mu l R (gi tr ghi trong ct 4) th s nguyn t trong mt t bo l: Z=
Q.V.d.10
_
24
_
A.1.6602.10
24
V d almanin c t bo mng thuc h lp phng, cnh a = 11,54. T trng d = 4,22 g/cm3. Trn bng 15 c tng l 100,04. Trong 100,04 gam mu c cha 2,472 nguyn t oxi (R = 2,472). Do s nguyn t oxi c trong mt t bo l:
(11,54 ) 3 . 4 , 22 . 2 , 472 = 96 ,51 1, 6602 .100 , 04
Kt qu thu c l s l, iu ny l do sai s khi phn tch thnh phn ho hc, khi xc nh gi tr a, d. Nhng kt qu kho st nhm khng gian ca h tinh th grnat cho thy s nguyn t oxi, kim loi M2+, M3+, silic trong mt t bo nguyn t ch c th l 16, 24, 32, 48, 96. Vy y ta ly gi tr l 96. Silicat c phn thnh cc lp sau y: 1) Octosilicat: (cn gi l nezosilicat), gm cc t din ring l SiO 4 4 . Bn ho tr d c bo ho bng mt cation ho tr 4+ (v d zircon ZrSiO4), hoc bng hai cation ho tr 2+ (v d fosterit Mg2SiO4, faialit Fe2SiO4). Cc cation Fe2+ v Mg2+ c kch thc gn bng nhau do c th thay th ln nhau trong fosterit v trong faialit to thnh mt dy dung dch rn lin tc c tn gi l olivin (hoc cn gi l periot) vi cng thc (Mg,Fe)2SiO4.
_
44
-3 -
24+
-3
2-
Hnh 42 T din
SiO
44
Hnh 43 Sorosilicat
Octosilicat thng kt tinh trong h tinh th i xng cao, c rn cao, ch s khc x cao. i khi c cha ion O2 khng lin kt trc tip vi silic. Lp silicat ny c cc nhm sau: Nhm olivin (Mg,Fe)2 [SiO4] Nhm grnat (Ca,Fe,Mn,Mg)3(Al,Fe,Cr)2 [SiO4]3 Nhm silicat nhm Al2[OSiO4], topaz Al2[F2SiO4], v sphen CaTi[OSiO4] Silimanit c ba dng th hnh u c cng thc chung Al2[OSiO4] gi l silimanit, andaluzit, disten. 2) Sorosilicat: n v cu trc gm hai t din c mt oxi chung. Nh vy trong n v cu trc c 6 ho tr cha bo ho v cng thc ca b khung anion l [Si2O7]6. V d khong vt llilit Ca2Mg[Si2O7]. Anion OH c th kt hp vi nhm anion ny. V d khi kt hp thm 2 anion OH th c ion phc [Si2O7(OH)2]8 nh khong vt laosonit CaAl2[Si2O7 (OH)2].2H2O. Mng li ca lp ny c khi c mt t din c lp. V d epiot Ca2(Al,Fe)3[O.OH.SiO4.Si2O7 ] v ircaz Ca10(Mg,Fe)2[(OH)4(SiO4)5(Si2O7)]
Bng 16. Mt vi khong vt thuc lp octosilicat Khong vt Olivin Cng thc (Mg,Fe)2[SiO4] H tinh th hnh thoi d 3,3 H 6,57,0 Ch s khc x 1,671,87 1,631,83 1,921,96 1,962,02 1,641,67 1,691,72 1,70 1,83 1,80 1,73 1,89 1,86
45
(Fe v Mn c th thay th Mg ti 10% Tucmalin R+,R2+3Al6[(OH) BO3) Si6O18] Da vo thnh phn ha hc ngi ta phn bit Tucmalin kim (Enbaite) Na(Al,Li)3Al6[(OH)4BO3)3 Si6O18] Tucmalin magi (Dravit) Na Mg3Al6[(OH)4BO3)3 Si6O18] Tucmalin st (Schor) NaFe3Al6[(OH)4BO3)3 Si6O18] Tucmalin canxi magi (uvit) CaMg3Al5 [(OH)4BO3)3 Si6O18] Dipta Cu6[Si6O18].6H2O Mt thoi 3,3 5 1,65-1,7
n v cu trc gm 3, 4, 6 t din ni nhau qua nh oxi to thnh vng (hnh 44). Nhng vng c th c lp hoc chng ln nhau to thnh khng gian trng cha cc cation c kch thc ln hn (Ca, K...) chim. Bng 17 gii thiu vi khong vt thuc lp ny. 4) Inosilicat (Silicat mch) c hai nhm: + Nhm pyrxen: Cc t din ni nhau bng 2 oxi. Cng thc khung anion c th vit [SiO3]2 hoc [Si2O6]4 (hnh 45, bng 18).
-
46
[Si3O9]6Hnh 44 Xiclosilicat
[Si4O12]8-
[Si6O18]12-
[Si2O6]4Hnh 45 Nhm pyrxen Bng 18 Mt vi khong vt nhm pyrxen Tn ipzit Jadeit git Spodulen Enstatit Cng thc CaMg[Si2O6] NaAl[Si2O6] Ca(MgFeAl)[Si2O6] LiAl[Si2O6] (MgFe)2[Si2O6] Tinh th n t n t n t n t hnh thoi d 3 3,4 3,5 3,2 3,5 H 5 7 5,5 6,5 5,5 Ch s khc x ng np 1,694-1,664 1,667-1,665 1,711-1,686 1,676-1,661 1,77-1,73
Mt phn MgO c th thay th bng FeO. Trong enstatit cha di 5% FeO. Nu FeO c gi tr gia 5 n 14% th gi l bronzit, nu FeO c trn 14% th gi l hypecten. + Nhm amphibn: Cng thc ca b khung anion l [Si4O11]6. Tm ca mi lc gic c th c nhm OH lc cng thc ca b khung anion l [(OH)Si4O11]7.
[Si4O11] 6-
47
Bng 19. Mt vi khong vt nhm amphibn Tn Trmolit Actinot Glaocophan Wollastonit Rodonit Cng thc Ca2Mg5[(OH)Si4O11]2 Ca2(MgFe)5[(OH)Si4O11]2 Na2Mg3Al2[(OH.Si4O11]2 Ca3[Si3O9] CaMn4[Si5O15] Tinh th n t n t n t tam t tam t d 2,3 3,0 2,9 3,5 H 5-6 6-6,5 5 6 Ch s khc x ng np 1,633 -1,60 1,634 1,61 1,63 1,61 1,634 1,62 1,76 1,72
5) Phylosilicat (silicat lp): Cc mch pyroxen hoc amphibn kt hp li vi nhau to thnh mt phng ln v hn. Nu xt mt n v nh nht c trng cho c lp th trong cu trc ny mi t din ch cn mt oxi cha bo ho ho tr. Do cng thc ca b khung anion c th vit di dng [Si4O10]4. Nhng lp phng ny chng ln nhau v cng quay _ nh t din SiO 4 4 vo nhau. Gia hai lp c cha ion OH v cc cation kim loi. Do cng thc cu trc ca b khung anion c c nhm OH v d [Si4O10(OH2)]6. Silic trong t din c th b thay th bng nhm n 50% nguyn t. Su nh ca 6 t
din SiO 4 4 to thnh cc mt lc gic, ion OH nm tm ca lc gic . Pha y cc t din cng c nhng mt lc gic. Khi hai mt y chng ln nhau s to nn cc khong trng dng khi lc lng. Cc cation kim loi c kch thc ln (s phi tr 12) nm trong khi lc lng ny.
_
K(MgFe)3[(OH)2AlSi3O10]
[Si 4O10 ]
Hnh 47 Nhm phylosilicat
Bng 20 Mt vi khong vt thuc lp phylosilicat Tn Cng thc Tinh th Tal Pyrofilit Apofilit Muscovit Mg3[(OH)2Si4O10] Al2[(OH)2 Si4O10] KCa4[F.Si8O20] KAl2[(OH.F)2 AlSi3O10] n t n t t phng n t
d 2,7 2,3
H 1 4,5
48
n t n t n t
2,9 3 3
3 3 3
Trong phylosilicat c mt nhm c bit l khong vt st. V khong vt st cn c nhiu ng dng trong ha vt liu nn di y chng ta xt k hn.
Khong vt st
Khong vt st c cu trc lp, mi lp gm mt hoc hai l t din SiO24 v mt l bt din Al(OH)63, hai l t din cng quay nh v l bt din. Ti cc nt chung ca t v bt din ion OH ca bt din c thay th bng O2 ca t din. Ty theo cch xp sp ca l t din (Te) v l bt din (Oc) m phn thnh cc nhm st sau y:
a) Nhm caolinit (Te-Oc). Caolinit l khong vt i din cho nhm ny. Mi lp caolinit gm c mt l t din (Te) v mt l bt din (Oc) (xem hnh 48). V rng bn knh O2 v OH u ln hn rt nhiu bn knh Si4+, Al3+, nn c th hnh dung mng tinh th caolinit gm cc anion O2- v OH- gi ghm chc c, cn cc cation Si4+ v Al3+ c sp xp vo cc hc trng ca phn mng anion .
xc nh t bo mng ca caolinit, chng ta xem mt lc gic gm cc ion oxi l y. T dng cc mt phng thng ng (theo trc c) ct ln lt qua mt oxi, mt oxi v hiroxil v mt hiroxil (hnh 49). Cnh a ca t bo khong 5 n 5,44, cnh b khong 9 n 9,422. Kch thc mt y ny gn nh khng thay i vi tt c cc loi khong st. Cn chiu cao (cnh c) i vi mng caolinit c gi tr khong 7,1 n 7,15. Trn hnh v cho thy vi mt t bo caolinit c:
- Mt lc gic oxi gm: - Mt hn hp gm: 4 + 4/2 = 6O2 2 + 4/2 = 4Si4+ 2 + 4/2 = 4O2 1 + 4/4 = 2OH 3 + 2/2 = 4Al3+ 5 + 2/2 = 6OH
- Mt hiroxil:
Nh vy cng thc ca mt t bo caolinit l Al4[Si4O10](OH)8. Vit di dng oxit l 2(Al2O3.2SiO2.2H2O). Ta c th tnh c khi lng ring ca caolinit nh sau. Mi t bo c 2 phn t Al2O3.2SiO2.2H2O, ngha l khi lng mt t bo bng (2102) + (460) + (418) = 516 516/6,02.1023g.
49
Th tch mt t bo l 597,1 = 319,53 = 319,5.1024cm3 Vy d = 516/(6,02.1023 319,5.1024) = 2,68g/cm3 Nt c trng ca khong vt caolinit l lin kt hir gia mt gm cc ion O2 v mt gm cc ion OH lm cho cc lp gn vi nhau. Cp ht ca caolinit thng ln hn cc khong vt st khc.
(b) O OH
O
1/2
(a) O
1/2
(c)
OH
OH OH OH OH OH
1/2 1/2
OH OH OH OH OH OH OH OH
O
1/2
O O O 9A
o
1/4
O OH
1/4 1/2
O 1/2 O 1/2
1/4
O O
OH
O O
1/2O
1/2
O
1/4
OH
5A
o
OH O
OH
Hnh 49 Cc mt ct ca t bo caolinit a) Qua cc mt lc gic oxi; b) Qua cc mt hn hp oxi v hiroxil c) Qua cc mt hiroxil
b) Nhm monmorillonit (Te-Oc-Te) S cu trc ca nhm ny gm mt l bt din nm gia hai l t din. Theo cch xc nh trn y th mt t bo mng monmorillonit c:
- Mt lc gic oxi gm: - Mt hn hp gm : 4 + 4/2 = 6O2 4+ 2 + 4/2 = 4Si 2 2 + 4/2 = 4O 1 + 4/4 = 2OH 3 + 2/2 = 4Al3 2 2 + 4/2 = 4O 1 + 4/4 =2OH 2 + 4/2 = 4Si4+ 2 4 + 4/2 = 6O Te
Oc
Te
Tng cng 2(Si4Al2O10(OH)2) Ngha l mi t bo ng vi 2 phn t Al2O3.4SiO2..H2O. Nh vy t l SiO2/Al2O3 trong monmorillonit ln gp 2 ln t l trong caolinit. Gia cc lp monmorillonit khng c lin kt hiro, do cp ht thng b hn nhiu so vi caolinit.
50
51
O2Si4+ OHAl3+,Fe3+.. Mg
2+
Nt c trng monmorillonit l thng xuyn c s thay th Al3+ trong v tr bt din bng cc ion Mg2+, Fe2+, Fe3+, Cr3+ v thay th v tr Si4+ trong t din bng Al3+. in tch dng thiu do s thay th khng cng in tch c b tr bng cc cation trao i. Dung tch trao i cation ca nhm khong st ny c th t t 90 150 mlg/100 gam mu. Cc cation trao i ny thng xuyn c km theo cc phn t nc hirat. c) Nhm hiromica (Te-Oc-Te) Cu trc tinh th cng ging nh ca nhm monmorillonit, nhng hiromica cation b tr ch l K+. V rng kch thc ca K+ ln hn nhiu ca Na+, Mg2+ cho nn v tr K+ c gi kh chc khng tham gia phn ng trao i. d) Nhm clorit (Te-Oc-Te-Oc) 51). Gia cc lp ca monmorillonit cn c thm mt lp bt din bruxit [Mg(OH)6]4- (hnh 7) Tectosilicat (silicat vi cu trc 3 chiu) C th hnh dung mng tinh th tectosilicat gm cc t din SiO44 ni vi nhau qua nh oxi nh trong tinh th SiO2. Nhng y v tr ca Si4+ b thay th bng Al3+ c khi ti 50%. S in tch dng thiu do s thay th c b tr bng cc ion dng c s phi tr ln nh Ca2+, K+, Na+. Do lp silicat ny gi l alumosilicat. C 3 nhm tectosilicat l phenpat, phenpatoit, zeolit.
a) Nhm phenpat: Phenpat l khong vt ph bin nht ca v qu t (chim 50% khi lng). Cng thc ca phenpat thay i t X[AlSi3O8] n Y[Al2Si2O8] tu theo cation X v Y ngi ta phn thnh 2 nhm:
- Phenpat kim (octoz v microlin) u c cng thc chung K[AlSi3O8] nhng octoz thuc h n t, t trng 2,6, rn 6 c th cha mt t natri (di dng anbit), st, bari, rubii, cn microlin thuc h tam t.
52
(0 10%An, 90 100%Ab) (10 30%An, 70 90% Ab) (30 50%An, 50 70%Ab) (5070%An, 30 50% Ab) (7090%An, 10 30% Ab) (90 100%An, 0 10%Ab)
- Phenpat kim th (plagiocla). Nhm ny gm mt dy dung dch rn lin tc ca cc khong vt t anbit Na[AlSi3O8] n anoctit Ca[Al2Si2O8]. Cc khong vt trung gian c phn loi theo thnh phn phn trm ca anbit (Ab) v anoctit (An). b) Nhm phenpatoit: L loi alumosilicat natri v kali xut hin cc khi macma ngho silic, giu kim. Trong c lxit K[AlSi2O6] thuc h t phng, c th cha mt lng rt t natri v rubii, anaxim Na[AlSi2O6].H2O, nephelin KNa3[AlSiO4]4. c) Nhm zeolit: Zeolit l alumosilicat natri, canxi ngm nc. Cng thc tng qut ca zeolit l MxAyO2y.nH2O. Trong M l Na+,Ca2+; A l Si4+, Al3+. Tng s ion Si4+ v Al3+ bng y, ngha l aSi + aAl = y vi iu kin aAl < aSi. C s cu trc ca mng tinh th zeolit l t din SiO44-. Cc t din ni vi nhau qua c 4 nh to thnh b khung 3 chiu trong khng gian. Do s thay th Si4+ bng Al3+ nn b khung xut hin in tch m. Cation b tr cho in tch m nm cc hc, cc khong trng ca b khung zeolit. Do s thay th nh vy nn b khung zeolit c mch lin kt -Si-O-Al-O-Si-. Do tng tc tnh in nn khng th c hai t din AlO45- st nhau, iu c ngha l trong zeolit khng c mch lin kt -O-Al-O-Al-O-. Cc t din ni vi nhau qua nh to thnh nhng bt din ct. Hnh 52 l mt bt din ct c nh l Si4+ v Al3+. Mi bt din ct c 24 nh do cng thc ca mt bt din ct l: Mx Si24xAlxO48.nH2O. Mi bt din ct c 6 mt hnh vung v 8 mt lc gic u. Khi cc bt din ct ni vi nhau qua mt hnh vung s to nn mng li khng gian thuc h lp phng n gin, gi l zeolit A. T bo mng ca zeolit A nh vy c cha mt bt din ct. Do l cng thc zeolit A ng bng cng thc bt din ct. Khi lng nhm t gi tr ti a th x = 12, gi s cation trao i ch c Na+ th lng nc hp th t 27 phn t v cng thc natri zeolit A l Na12Si12Al12O48.27H2O. Hng s mng li ca zeolit ny l 12,3. Khong trng bn trong ca t bo mng zeolit A c ng knh 11,4(thng c gi l hc ). Khong trng bn trong ca hc bt din ct c kch thc bng 6,6 (gi l hc ).
+
53
Hnh 53 Zeolit A
Khi cc bt din ct ni vi nhau qua mt lc gic th to thnh mng lp phng phc tp kiu kim cng. Zeolit thuc kiu ny c 3 loi gi l zeolit X, zeolit Y, faujazit. T bo lp phng ny c cnh a = 25. Mi t bo c 192 t din (SiAl)O4. V d faujazit c thnh phn: Na13Ca12Mg11(AlO2)59(SiO2)133.235H2O. Tu thuc vo phng php tng hp m thu c sn phm c t l Si/Al khc nhau. i vi zeolit X v Y, s t din AlO4 trong mt t bo mng lin h vi t l Si/Al theo h thc sau: NAl =
192 1 + Si / Al
(11)
Vi zeolit X s cation Al3+ trong mt t bo nguyn t thay i t 77 n 96, trong zeolit Y con s thay i t 48 n 76. Khi thay th Al3+ vo v tr ca Si4+, hng s mng ca zeolit X v Y b thay i t 25 n 24,6. Breck v Flanigen kho st trn 37 mu zeolit X v Y vi cc phng php phn tch chnh xc thnh phn Al trong tinh th v xc nh gi tr a ca mng lp phng xc lp c h thc: a = 0,00868 NAl + 24,191 (12) y NAl l s ion nhm c trong mt t bo mng zeolit X hoc Y. Zeolit c rt nhiu ng dng trong nn cng nghip hin i lm cht trao i ion, hp th chn lc, ry phn t, cht mang xc tc v c lm cht xc tc trong k ngh ho hc, c bit l trong cng nghip ch bin du m.
1.3
Cu to tinh th v tnh cht ca cc hp cht cacbua, nitrua, borua, silixua kim loi c nhiu nt ring bit do kiu lin kt ho hc. Khc vi cc hp cht trnh by phn trn c lin kt ion l ch yu, trong tinh th ca cacbua, nitrua, silixua kim loi th lin kt cng ho tr l chnh hoc lin kt hn tp gia cng ho tr ion kim loi. Lin kt cng ho tr rt bn vng nn nhng hp cht loi ny c rn v nhit nng chy cao, dn. Trong khi lin kt kim loi truyn cho cacbua, nitrua, borua, silixua mt s c tnh ca kim loi nh do, c dn in cao, siu dn nhit thp. bn v hng ca lin kt cng ho tr ph thuc vo s lng t ca in t lin kt. V d lin kt ca cc obitan p bn hn lin kt ca obitan s. Vi kim loi chuyn tip th li
54
do lin kt ca obitan d. Mt khc hp cht gm c lin kt cng ho tr th vai tr quan trng li l lin kt ca cc obitan lai ho. Vng xen ph ca cc obitan lai ho ln hn do loi hp cht ny c lin kt rt bn v tnh nh hng th hin rt r rt. S phi tr ca cc nguyn t trong tinh th c lin kt cng ho tr khng ln nh trong tinh th c lin kt ion.
(b)
(a )
i vi tinh th c lin kt kim loi th c mt s c tnh khc hn. l khng tun theo quy lut ho tr, cc nt mng gn nhau v c th l cc nguyn t ca cng mt nguyn t. Mt s loi cht dng trong vt liu gm m c lin kt kim loi (v d berilit, aluminit) c th xem nh hp cht gia cc kim loi, hoc l hp kim c trt t. kho st cc hp cht c lin kt cng ho tr dng trong vt liu v c chng ta nhc li cu trc ca graphit. Trong graphit 1 in t s v 2 in t p ca cacbon to thnh lai ho sp2. Cc obitan lai ho ny to thnh 3 lin kt vi 3 nguyn t cacbon khc trong cng mt mt phng. in t ho tr th t lin kt yu vi nguyn t cacbon mt khc. Do mng li graphit gm cc lp lin kt vi nhau bng mt lc kh yu. Cc nh ca hnh lc gic trong cng mt lp nm v pha trn hoc pha di ng tm ca hnh lc gic ca lp gia (hnh 55a v b).
55
Do cu trc nh vy nn graphit c tnh ng hng mnh. Graphit thuc mng li lc phng. Kim cng gm cc nguyn t cacbon trng thi lai ho sp3. S xen ph ca cc obitan lai ho sp3 to thnh mng li khng gian 3 chiu. S phi tr ca cacbon y bng 4. Kim cng thuc h lp phng. Mng li ca kim cng ging mng li ca blend (hnh 56), cng vi loi cu trc ny c cacbua silic (SiC). Cu to tinh th ca nitrua bo cng tng t cu to graphit. im khc nhau ch ch cch b tr gia cc lp lc gic: nitrua bo th cc nh ca lc gic nm thng hng theo trc c, nh vy gia cc lp c mch lin kt lun phin NBNBN. Lin kt gia cc nguyn t trong cng mt lp cng bn hn lin kt gia cc lp. C hai kiu cu trc ca graphit v nitrua bo p sut v nhit cao u c th tr thnh cu trc lp phng kiu blend. p sut cao hn na hp cht NB c th tr thnh cu trc zinkit ZnO. Cacbua, nitrua, borua, silisua ca cc nguyn t chuyn tip c cc kiu lin kt ho hc hn tp. Nhiu hp cht trong nhm ny c cu to mng li kh n gin. Theo c tnh cu to tinh th c th phn hp cht nhm ny thnh hai loi l pha xm nhp v pha thay th.
56
Nu t l gia bn knh nguyn t phi kim (X) v ca kim loi (M) trong hp cht khng ln hn 0,59 th cc nguyn t kim loi to thnh mng gi ghm chc c thng thng nh trong mng kim loi (lp phng mt tm v lc phng), cn phn t phi kim xm nhp vo cc khong trng. iu ny tho mn vi cacbua, nitrua v mt phn borua ca kim loi chuyn tip. Bn knh ca nguyn t silic qu ln do silisua cu to theo kiu thay th. Ngoi yu t hnh hc ra cu trc tinh th ca hp cht nhm ny cn ph thuc vo thnh phn ho hc, iu kin bn ngoi (p sut, nhit ) v mt s yu t khc na. ng v quan im vt liu gm th cacbua, nitrua c thnh phn AX c cu to kiu NaCl, trong cc nguyn t kim loi c kiu gi ghm chc c lp phng, cn phi kim chui vo cc hc bt din. V d tinh th TiC, ZrC, HfC, NbC, TaC, TiN, ZrN, CrN, HfN, UN... Cacbua ca wolfram v ca molipen c mng li tinh th ging kiu cu trc ca NiAs (hnh 58). Trong cc cacbua ny nguyn t kim loi chim v tr ca niken, cn cacbon chim v tr ca As. l mng li lc phng. Mi t bo mng c 6 nguyn t cacbon, 6 nguyn t wolfram hoc molipen. S phi tr ca chng u bng 6 nhng dng a din phi tr th khc nhau: nguyn t cacbon nm tm ca lng tr tam gic, cn cc nguyn t cacbon phi tr quanh nguyn t kim loi th phc tp hn. Cc tinh th vi lin kt ion th cha gp kiu cu trc ny. Gm cacbua c cu trc chuyn tip t pha xm nhp n pha thay th. Borua l hp cht ho hc c thnh phn rt khc nhau M1B, M2B, MB, M3B4, MB2, M2B5, MB4, MB6 v MB12. Mng tinh th rt phc tp, trong va c lin kt cng ho tr va c lin kt kim loi.
Cr (Si)
Al (Mo)
Ni As
Hnh 58 Cu trc tinh th nikenlin NiAs Hnh 59 Cu trc Cr2Al
Trong gm th ph bin nht c iborua MB2, y M l Cr, Ti, Zr, Hf, Nb, Ta, W... Tt c cc borua ny u c mng tinh th ging nhau v ging mng tinh th ca AlB2. y l mt kiu cu trc phc tp gm cc lp nguyn t bo nh trong graphit phn b chnh xc lp ny trn lp kia. Cc nguyn t kim loi nm tm cc lng tr lc gic ca nguyn t bo. Nh vy l to nn cc lp lun phin: lp mt phng lc gic ca bo v lp mt phng hnh thoi ca nguyn t kim loi. Cu trc nh vy thuc h lc phng. Mi t bo nguyn t c mt nguyn t bo v mt nguyn t kim loi. Bng di y gii thiu mt s loi tinh th c lin kt cng ho tr thng s dng trong vt liu gm.
57
Bng 21. Mt s loi tinh th c lin kt cng ho tr thng s dng trong vt liu gm Cng thc H Kiu mng Hng s mng () S phn t a, b v c trong mt t bo Lc phng Graphit 2,46 6,71 4 C Lc phng Kim cng 3,567 8 4,357 4 Lc phng Sphalerit _SiC TiC -ntNaCl 4,328 4 ZrC -ntNaCl 4,678 4 HfC -ntNaCl 4,487 4 NbC -ntNaCl 4,41 4 TaC -ntNaCl 4,454 4 MoC Lc phng MoC 2,901 2,768 1 WC -ntMoC 2,903 2,833 1 TiN -ntNaCl 4,23 4 ZrN -ntNaCl 4,64 4 Lp phng NaCl 4,42 4 NbN Lc phng ZnO 3,05 4,94 2 UN Lp phng NaCl 4,89 4 BN Lc phng BN 2,51 6,69 4 MoB2 Lc phng AlB2 3,05 3,113 1 ZrB2 -nt_ 3,03 3,22 1 TiB2 -nt_ 3,03 3,23 1 NbB2 -nt_ 3,09 3,31 1 2,97 3,07 1 -nt_ _CrB2 MoSi2 T phng MoSi2 3,20 7.89 2 WSi2 -nt_ 3,22 7,88 2
xt cu trc ca silixua trong gm c th kho st hp cht MoSi2. Loi hp cht ny thng gp trong hp cht gia cc kim loi, v d Cr2Al (hnh 59). Trong tinh th MoSi2 th Mo chim v tr ca Al, cn Si chim v tr ca Cr. Thng s t bo mng gm cnh y a v chiu cao c. T bo gm 3 tng c cc a din phi tr phc tp. Quanh Si c 5 nguyn t Mo, quanh Mo c 8 nguyn t Si. Mi t bo c 2 nguyn t Mo v 4 nguyn t Si cng cu trc nh WSi2, ReSi2.. Cu trc ca mt s isilixua quan trng khc gm lun phin nhng lp lc gic gi ghm chc c, trong cc nguyn t kim loi chuyn tip c bao quanh bng 6 nguyn t Si, cn nguyn t Si c bao quanh bng 3 nguyn t kim loi. S lun phin khc nhau ca cc lp nh vy c th to thnh mng li lc phng (VSi2, NbSi2, TaSi2, CrSi2) hoc hnh thoi (TiSi2).
1.4
Mt cht rn tn ti di dng tinh th no c quyt nh bi nhiu yu t: kch thc cc tiu phn (nguyn t, ion, phn t,), kiu lin kt gia cc tiu phn, cu hnh in t ca cc nguyn t, ion,... Do vic d on cu trc mt hp cht mi l mt vic rt phc tp, ch c th gii quyt c trong trng hp d nh trc cht ca ta tng hp thuc v mt h tinh th no : v d tng hp mt pha mi c cu trc spinen, hoc c cu trc perpkit, Trong phm vi kho st cu trc ca cc loi vt liu v c chng ta ch kho st 3 yu t sau y: Cng thc ca hp cht (tc l ni ti tnh hp thc, ho tr ca cc nguyn t), bn cht lin kt gia cc nguyn t, kch thc tng i gia cc ion.
58
C mt mi lin h gia SPT ca cc nguyn t v cng thc tng qut ca hp cht. V d hp cht bc hai c cng thc l AxBy ta c t l:
SPT ca A y = SPT ca B x
(13)
Nguyn tc ny ng vi a s cc hp cht ch tr trng hp hp cht c lin kt gia cc nguyn t cng loi (A-A, B-B), v d trong cc hp cht hu c c mch C-C th khng p dng c. Chng ta xt mt vi hp cht: - Hp cht c cng thc chung AB th SPT ca A bng SPT ca B. V d trong tinh th NaCl, SPT ca Na+ v SPT ca Cl u bng 6, trong tinh th ZnS (blend) SPT ca Zn2+ v ca S2 u bng 4. - Hp cht c cng thc chung AB2 th SPT ca A gp i SPT ca B. V d trong SiO2, Si c SPT bng 4, O2 c SPT bng 2, trong TiO2, Ti4+ c SPT bng 6, O2 c SPT bng 3, trong CaF2, Ca2+ c SPT bng 8, F c SPT bng 4.
4+
- Hp cht c cng thc AxByCz trong A v B l cation, C l anion. K hiu SPT trung bnh ca cation l SPT cation ta c:
SPT cation =
t ta c h thc: x(SPTA) + y(SPTB) = z(SPTC) V d perpkit CaTiO3, Ti4+ nm trong bt din (SPT bng 6), Ca2+ c SPT l 12, ta tnh c SPT ca oxi bng 12 + 6 = SPT ca O nhn 3. Ngha l SPT ca O bng 6. Qu vy, xung quanh ion O2 c 4 ion Ca2+ v 2 ion Ti4+. Spinen MgAl2O4 c ion Mg2+ nm trong t din, ion Al3+ nm trong hc bt din vy 4 ln SPT ca O2 bng 4+26. SPT ca O2 = 16/4 = 4 Qu vy, ion O2 trong spinen c bao quanh bng 3 ion Mg2+ v 1 ion Al3+.
59
hn. S phi tr ca thu ngn trong HgO bng 2. HgO c cu trc mch gm cc mnh OHg-O. Ta c th gii thch c iu khi lu n cu hnh in t ca Hg c lp v bn ngoi l 4f145d106s2. trng thi kch thch nguyn t Hg c cu hnh 4f145d106s16p1. Cc obitan lai ho sp ca Hg xen ph vi obitan ca oxi to thnh lin kt cng ho tr vi cu hnh phn t dng ng thng.
T nhng bc tranh mt in t ca cc cht rn c cu trc ch yu l lin kt ion tng t nh hnh 60 cho php rt ra mt s nhn xt sau:
60
+ Vn c th xem ion nh ch yu c dng khi cu. + Ion c hai phn: phn khi cu bn trong tp trung mt cao ca in t (phn ny tng i n nh), phn bn ngoi c mt in t kh thp v dao ng tu thuc vo s phi tr cng nh s khc nhau v m in gia cc nguyn t trong hp cht . Nh vy, khng th xem ion l khi cu tch in v rn chc nh quan nim trc y m khi cu c phn ngoi n hi. + Khng th xc nh c chnh xc bin gii gia cc ion v rng khng c khu vc ng vi s gim mt in t n gi tr khng. Nh vy, khng th xc nh c chnh xc bn knh ion. Vic xc nh bn knh ion ph thuc vo phng php phn chia v tr bin gii . V d bn knh Li+ theo Paoling l 0,60, theo Golsmit l 0,78, theo h thng ca Shannon l 0,92. Bi vy trong vic nghin cu cu trc tinh th cn phi s dng mt h thng n v thng nht. M- ng vi gi tr cc tiu, G v P ng vi bn knh ion Li+ theo Golsmit v theo Paoling.
4
e/A3
M G
Li
Kiu cu trc tinh th ph thuc rt mnh vo t l bn knh cation (Rc) v bn knh anion (Ra) (xem bng 22)
Bng 22 T l Rc/Ra, SPT ca cation, kiu cu trc ca cc hp cht AB Rc/Ra S phi tr Kiu cu trc 1> Rc/Ra > 0,732 0,732 > Rc/Ra > 0,414 0,414 > Rc/Ra > 0,225 8 6 4 Kiu CsCl Kiu NaCl Kiu blend ZnS, vuazit ZnS
Cn lu rng kh nng s dng quy tc t l bn knh ca ion on bit SPT v kiu cu trc rt hn ch. Thc ra quy tc ny ch c ch gii thch khuynh hng chung m thi. Gi tr tuyt i ca t l bn knh Rc/Ra ph thuc vo h n v bn knh ta s dng. Nu s dng h n v bn knh ion ca Paoling v Golsmit (ngha l RO2 =1,40) th RRb+/RI = 0,69, do SPT ca Rb+ bng 6 v RbI c cu trc kiu NaCl. Nu s dng h n v bn knh ca Shannon (ngha l RO2 =1,26) th RRb+/RI = 0,8, do SPT Rb+ bng 8 v RbI c cu trc kiu CsCl. Vi LiI cng c hai gi tr t l Rc/Ra l 0,28 v 0,46. Nu nhn l 0,28 th SPT ca Li+ l 4. Nhng thc t SPT ca Li+ bng 6 ngha l t l phi bng 0,46.
61
Bng 23 T l Rc/Ra, SPT ca cation v kiu cu trc ca oxit c cng thc MO2 Oxit Rc/Ra SPT Kiu cu trc xc nh c SiO2 GeO2 TiO2 SnO2 PbO2 HfO2 ThO2 0,32 0,43 0,54 0,59 0,66 0,73 0,67 0,77 0,95 4 4 6 6 6 6 6 8 8 Silic oxit (SPT 4) Silic oxit (SPT 4) Rutin (SPT 6) Rutin (SPT 6) Rutin (SPT 6) Rutin (SPT 6) Rutin (SPT 6) Florit (SPT 8) Florit (SPT 8)
Vi hp cht ca oxit hoc florua c cng thc AB2 th c ba kiu cu trc l silic oxit (SPT 4), rutin (SPT 6) v florit (SPT 8) (xem bng 23). Khi gi tr Rc/Ra ng vi khong bin gii chuyn kiu cu trc (0,732 hoc 0,414) th hp cht c th tn ti di hai dng th hnh. V d vi GeO2, HfO2, Khi kho st mng li tinh th ion ngi ta thng s dng khi nim phn in tch ca ion hoc lc ho tr ca lin kt. V d cation Mm+ c bao quanh bng n anion Xn th lc ho tr ca lin kt gia cation Mm+ v mt anion Xn l = m/n. in tch m ca mt anion phi bng tng lc ho tr ca cc cation bao quanh anion , ngha l = m/n. V d spinen MgAl2O4 gm c phn mng anion O2 xp kht kiu lp phng mt tm ABCABCA, ion Mg2+ nm cc hc t din (SPT 4), ion Al3+ nm cc hc bt din (SPT 6), xung quanh ion O2 c 3 cation Al3+ v mt cation Mg2+: i vi Mg2+: phn in tch dng cho 1 ion O2 = 2/4 = 1/2 Vi Al3+: phn in tch dng cho 1 ion O2 = 3/6 = 1/2 Vy phn in tch dng ca 1 ion O2 trong MgAl2O4 l: 3Al3+ + 1Mg2+ = 31/2 + 1/2 = 2 C th chng minh rng trong cu trc silicat khng th c 3 t din SiO4 ni chung vi nhau qua nh. V rng phn in tch dng cho mt ion O2 trong t din SiO4 l 4/4 = 1, ngha l O2 ch chung cho 2 ion Si4+ v s c phn in tch dng tng cng l 2. Nu 3 t din SiO4 ni chung vi nhau mt nh oxi th phn in tch dng tng cng ca oxi bng 3, l iu khng cho php. Bng 24 gii thiu lc ho tr ca lin kt ca mt s cation. Da cc s liu trong bng 24 chng ta c th hiu c cch t hp cho php v cch t hp khng cho php khi ghp cc a din trong mng li tinh th oxit.
Bng 24 Lc ho tr ca lin kt ca mt s cation Lc ho tr ca Cation SPT Cation lin kt + Li 4; 6 1/4; 1/6 Al3+ + Na 6; 8 1/6; 1/8 Cr3+ 2+ Be 3; 4 2/3; 1/2 Si4+ 2+ Mg 4; 6 1/2; 1/3 Ge4+ 2+ Ca 8 1/4 Ti4+ 2+ Zn 4 1/2 Th4+ Lc ho tr ca lin kt 3/4; 1/2 1/2 1 1; 2/3 2/3 1/2
SPT 4; 6 6 4 4; 6 6 8
62
Cho n by gi chng ta vn gi thit rng trong mng tinh th ion ch c thun tu l lin kt ion, bn cht lc lin kt trong mng li ch thun tu l lc ht tnh in gia cc ion tch in ngc du. iu ny khng ng vi thc t, v d trong mng tinh th ca KCl, in tch xc nh c ca cc ion khng phi bng 1 m l 0,76. iu ny c ngha l gia ion kali v ion clo c 24% l lin kt cng ho tr, lin kt ion ch chim 76%.
Bng 25 Cch ni cho php v cch ni khng c php ca cc a din oxi qua nh chung Cho php V d pha rn Khng c php 2SiO4 (T) 1MgO4 (T) + 3AlO6 (O) 1 SiO4(T) + 3 MgO6 (O) oxit silic spinen olivin >2SiO4 (T) 3AlO4 (T) 1 SiO4(T) +3AlO4 (T)
xc nh mc lin kt cng ho tr trong mng li tinh th ion, Sanderson a ra mt phng php mi. Phng php ny da trn c s thang in m ca cc nguyn t do ng xy dng. Theo ng th m in l o sc ht gia in tch dng hiu dng ca ht nhn nguyn t ca nguyn t vi in t ngoi cng, ngha l m in lin quan n mc chc c ca nguyn t. nh gi m in S ng s dng cng thc:
S=
D Da
(14)
trong D: mt in t trong nguyn t c xc nh bng t l gia nguyn t s v th tch nguyn t, Da: l mt in t khi ngoi suy tuyn tnh t gi tr D ca nguyn t khi tr thnh kh tr. Bng 26 gii thiu thang in m ca Sanderson. Khi cc nguyn t c m in khc nhau lin kt vi nhau to thnh hp cht ho hc th c s san bng m in cc nguyn t trong hp cht u c gi tr m in trung bnh ( S ) bng nhau. V d vi NaF c S = SNa .SF = 2,006 vi BaI2 c S = 3 SBa .S2 I = 2, 26 . S cn bng m in c ngha l trong lin kt gia cc nguyn t khc nhau th cc in t lin kt b lch v pha nguyn t c m in ln hn, lm cho nguyn t d in tch m, cn nguyn t c m in b hn th d in tch dng. Phn in tch d () bng t l bin thin m in ca nguyn t (S) vi gi tr ( S c ) khi gi thit in t lin kt i hn v pha nguyn t c m in cao to thnh ion c mt n v din tch 1.
= S Sc
(15)
trong :
S = S S , cn S C = 2,08 S
(16)
63
Bng 26 m in v kch thc nguyn t ca mt s nguyn t B (i vi trng thi Bn knh cng ho tr Nguyn t S rn) Rc () H 3,55 0,32 Li 0,74 1,34 0,812 Be 1,99 0,91 0,330 B 2,93 0,82 C 3,79 0,77 N 4,49 0,74 O 5,21 0,70 4,401 F 5,75 0,68 0,925 Na 0,70 1,54 0,763 Mg 1,56 1,38 0,349 Al 2,22 1,26 Si 2,84 1,17 P 3,43 1,10 S 4,12 1,04 0,657 Cl 4,93 0,99 1,191 K 0,42 1,96 0,956 Ca 1,22 1,74 0,550 Zn 2,98 Ga 3,28 Ge 3,59 1,22 As 3,90 1,19 Se 4,21 1,16 0,665 Br 4,53 1,14 1,242 Rb 0,36 2,16 1,039 Sr 1,06 1,91 0,429 Ag 2,59 1,50 0,208 Cd 2,84 1,46 0,132 Sn 3,09 1,40 Sb 3,34 1,38 Te 3,59 1,35 0,693 I 3,84 1,33 1,384 Cs 0,28 2,35 0,963 Ba 0,78 1,98 0,348 Hg 2,93 Tl 3,02 1,48 Pb 3,08 1,47 Bi 3,16 1,46
SC 3,92 1,77 2,93 2,56 4,05 4,41 4,75 4,99 1,74 2,60 3,10 3,51 3,85 4,22 4,62 1,35 2,30 3,58 3,77 3,94 4,11 4,27 4,43 1,25 2,14 3,35 3,16-3,66 3,80 3,94 4,08 1,10 1,93 3,59 2,85 3,21-3,69 3,74
ri () 0,53 0,58
Khi xc nh c ta tnh c phn lin kt cng ho tr trong hp cht, ng thi tnh c bn knh nguyn t ca cc nguyn t tham gia lin kt. Paoling v Sanderson a ra cng thc kinh nghim xc nh bn knh nguyn t nh sau: r = rc B (17) trong : rc l bn knh cng ho tr, l phn in tch d ca n B l hng s ca nguyn t cho trong bng 26 Xt vi v d: Xc nh phn lin kt cng ho tr trong BaI2 v di ca lin kt BaI. in m trung bnh ca Ba v I trong BaI2.
64
S = 3 0,78.3,842 = 2, 26
vy
Sc ca Ba = 1,93; ca I = 4,08
Do
Ba = 1,48/1,93 = 0,78; I = 1,58/4,08 = 0,39
Vy trong lin kt BaI c 39% l lin kt ion v 61% l lin kt cng ho tr. Bn knh nguyn t bari rBa = 1,98 0,348 0,78 = 1,71 Bn knh nguyn t it rI = 1,33 + 1,384 0,39 = 1,87 Khong cch hai nguyn t trong hp cht (dng tinh th) bng 1,71 + 1,87 = 3,58, thc nghim xc nh c l 3,59.
Bng 27 in tch phn v bn knh ca clo trong mt s tinh th clorua Hp cht Hp rCl() rCl() Cl Cl cht CdCl2 0,21 1,24 BeCl2 0,28 1,26 CuCl 0,29 1,34 AgCl 0,30 1,35 MgCl2 0,34 1,39 CaCl2 0,40 1,47 SrCl2 0,43 1,50 BaCl2 0,49 1,57 LiCl 0,65 1,76 NaCl 0,67 1,79 KCl 0,76 1,90 RbCl 0,78 1,92 CsCl 0,81 1,95 Bng 28 in tch phn oxi trong mt s tinh th oxit Hp cht Hp cht O -O Cu2O Ag2O Li2O Na2O K2O Rb2O Cs2O 0,41 0,41 0,80 0,81 0,89 0,92 0,94 HgO ZnO CdO CuO BeO PbO SnO FeO CoO NiO MnO MgO CaO SrO BaO 0,27 0,29 0,32 0,32 0,36 0,36 0,37 0,40 0,40 0,40 0,41 0,50 0,56 0,60 0,68
Hp cht Ga2O3 Tl2O3 In2O3 B2O3 Al2O3 Fe2O3 Cr2O3 Sc2O3 Y2O3 La2O3
O 0,19 0,21 0,23 0,24 0,31 0,33 0,37 0,47 0,52 0,56
Hp cht CO2 GeO2 SnO2 PbO2 SiO2 MnO2 TiO2 ZrO2 HfO2
S dng phng php Sanderson xc nh c in tch phn () v bn knh nguyn t ca nhiu hp cht. Bng 27 gii thiu in tch phn v bn knh nguyn t ca clo trong cc clorua kim loi ho tr 1 v kim loi ho tr 2. Bng 28 gii thiu in tch phn ca oxi trong cc tinh th oxit.
65
T cc s liu trong bng 27 cho thy in tch ca ion clo thay i t 0,21 (trong CdCl2) n 0,81 (trong CsCl), cn bn knh nguyn t clo thay i t 1,24 n 1,95. So snh cc gi tr vi bn knh cng ho tr ca clo l 0,99 v bn knh ca ion clo l 2,18 ta thy sai lch qu ln. Tt c cc hp cht trong bng 27 chng ta vn xem nh c mng li ion v quy cho ion clo c in tch khng i l 1, qu l khng ng thc t. Cc s liu trong bng 28 cho thy in tch phn ca ion oxi ch thay i trong khong t 0 n 1. Cc tnh ton cho thy t trc ti nay ta vn xem trong cc oxit c cha ion oxi l 2, th m thc t in tch ca ion oxi khng vt qu 1 v trong hu ht trng hp cn nh hn 1.
Cu hi v bi tp
1. 2. Mt mt phng chn 3 trc ca tinh th ti cc im ng vi thng s n v l 3/2.1.1. Hy cho bit ch s Miller (h, k, l) ca n. Chng minh rng trong t bo lp phng th: a. Mt [111] vung gc vi ng (111); b. Mt [100] vung gc vi ng (100). 3. Xc nh kiu cu trc ca cc t bo mng li c to ca cc nguyn t nh sau: a. MX: X b. MX: X c. MX: 4. M 000, M 1/2 0 0 , 1/2 1/2 0 , 000, 0 1/2 0 , 1/2 0 1/2, 1/2 1/2 0 , 0 0 1/2, 0 1/2 1/2 0 1/2 1/2 1/4 3/4 3/4 1/2 0 1/2, 1/2 1/2 1/2
X 1/2 1/2 1/2 Xc nh chc c, s hc trng bt din, s hc trng t din ca t bo mng li lp phng khi tm, lp phng mt tm, gi ghm chc c lc phng. Na2O c cu trc kiu antiflorit vi hng s mng a = 5,55, xc nh di lin kt NaO, khong cch OO, NaNa, khi lng ring (g/cm3). Cng cu hi i vi CeO2 c cu trc florit a = 5,41. M t cu trc peropkit ABO3. SrTiO3 c cu trc perpkit vi hng s mng a = 3,905. Tnh di lin kt SrO, TiO. Xc nh s phi tr ca oxi trong SrTiO3. Xc nh s phi tr ca oxi trong spinen MgAl2O4. Cho bit thng s mng ca n bng 8,09, xc nh t trng (g/cm3). Xc nh thng s oxi ca spinen MgAl2O4, cho bit bn knh ca ion Mg2+ bng 0,74, bn knh ca O2 bng 1,36. Gi s phn mng ion O2 trong spinen AB2O4 gi ghm chc c lp phng mt tm l tng. T tnh ton spinen ca cc kim loi ho tr 2 v kim loi ho tr 3 no c thng s oxi l tng (W = 0,375).
5.
6.
7.
8.
66
9.
9. Ti sao ZnS c t l Rc/Ra = 0,63 nhng t bo mng li li khng theo kiu NaCl m theo kiu blend.
67
2.1
Cc kiu khuyt tt
C nhiu cch phn loi khuyt tt. Da theo thnh phn ho hc ngi ta phn thnh khuyt tt hp thc (khng lm thay i thnh phn ho hc ca tinh th) v khuyt tt khng hp thc (lm thay i thnh phn ho hc ca tinh th). Da theo o hnh hc ca khu vc khuyt tt trong mng li ngi ta phn thnh khuyt tt im (khng c o), khuyt tt ng (c 1 o), khuyt tt mt (c 2 o), khuyt tt vng hay l khuyt tt khi (3 o). C s l thuyt c xut pht t khuyt tt im do Stki v Frenken a ra t nm 1930, nhng hin nay cn ang tranh ci v s tn ti c lp ca nhng khuyt tt im nh vy. Khuyt tt ni ti (intrinsic) ch khuyt tt ca cht nguyn cht v khuyt tt ngoi lai (extrinsic) l khuyt tt do c mt ca tp cht.
68
bng 1,3 eV (120 kJ/mol). Nng khuyt tt Stki trong tinh th NaCl nhit phng c gi tr khong 1 l trng trong 1015 v tr nt mng. Nu tnh mt ht mui c khi lng 1 mg (gm 1019 ion) th c 104 khuyt tt Stki. Con s khng phi l nh. Chnh khuyt tt ny quyt nh nhiu c tnh quang, in ca tinh th NaCl. Cl Cl Na Cl Na
Na Cl
Hnh 62 Khuyt tt Stki
Na Cl Na Cl Na Na Cl Na Cl Cl Na Cl Na Cl Cl Na Na
+
Na Cl
Na Cl
Na Cl
Na Cl Na Cl
Cng nh khuyt tt Stki, l trng v ion xm nhp ca Frenken tch in ngc du, nn c lc ht to thnh cp. Cc cp Frenken v Stki u l nhng lng cc. Khi nhng lng cc ny ht nhau to nn nhng tch t ln hn gm mt tp hp cc khuyt tt c gi l claster. Cc claster nh vy c th lm mm cho nhng pha mi trong tinh th bt hp thc.
69
Ag Cl Cl Ag Ag Ag Cl Cl Ag Ag Cl
Cl Ag Cl Ag Cl
Ag Cl Cl Ag Ag
Ag Cl Cl Cl
Ag Ag
Ag
Cl
Cl Ag Cl
Ag
Cl
Ag
Cl Ag
Ag Cl
(a)
Hnh 63
(b)
Khuyt tt Frenken
70
trng nht (khuyt tt Stki), do khuyt tt ch yu l khuyt tt Stki, cn tinh th AgCl th d to thnh cation xm nhp Ag+ ngha l khuyt tt Frenken.
nng lng G =H TS
S nng khuyt tt
Hnh 64 Bin thin G ph thuc vo nng khuyt tt trong tinh th
Bng 29 Kiu khuyt tt ch yu trong tinh th Tinh th Kiu cu trc Halogenua kim (tr Cs) Oxit kim th AgCl, AgBr Halogenua Cs, TiCl BeO Florua kim th CeO2, ThO2 NaCl NaCl NaCl CsCl Vuazit Florit (CaF2)
Kiu khuyt tt Stki Stki Khuyt tt cation (Frenken) Khuyt tt Stki Stki Khuyt tt anion (Frenken)
Thng thng nng khuyt tt thc t c trong tinh th cao hn l nng khuyt tt cn bng nhit ng. iu ny c th do trong qu trnh tng hp cht rn thng phi chu tc ng mt trt t nhit cao lm tng phn gp entropi TS trong phng trnh tnh G. Nh vy, nhit tng hp cng cao th nng khuyt tt c trng cng ln. Khi lm ngui lnh n nhit phng th mt phn khuyt tt c th b hu theo cc c ch khc nhau. Tuy nhin, ngay c khi lm ngui lnh vi tc rt chm i na vn cn li mt lng ng k khuyt tt pht sinh khi nhit cao cn c gi li d tha so vi nng khuyt tt cn bng nhit thp. S d tha nng khuyt tt cn c th to ra bng cch dng mt chm tiu phn c nng lng cao bn ph vo tinh th loi b mt s nguyn t ra khi v tr bnh thng ca n trong mng li. m t trng thi cn bng ca khuyt tt im c th s dng hai phng php. + Phng php nhit ng hc thng k da trn c s thnh lp mt hm y ca s phn b nng lng i vi mt mu khuyt tt. T hm s thu c biu thc xc nh G. Gi tr cc tiu ca G l iu kin cn bng. Phng php ny cng c th s dng m t trng thi cn bng ca khuyt tt khng hp thc. + Phng php th hai m t trng thi cn bng ca khuyt tt Stki v Frenken l s dng nh lut tc dng khi lng. y nng khuyt tt c biu din di dng lu
71
tha vo nhit . Sau y trnh by mt v d ca phng php ny m t cn bng trong tinh th hp thc. V d trng thi cn bng ca phn ng hnh thnh khuyt tt Stki trong tinh th NaCl. Na+ + Cl + VNabm + VClbm (bm l b mt, V l l trng ) Hng s cn bng
[V ][V ][Na + bm ][Cl bm ] K = Na + Cl _ bm bm [Na ][Cl ][VNa ][ClCl ]
_
(18)
(19)
Vi mt b mt tng cng nht nh th s nt trn b mt l mt con s khng i v do khng nh ngay c s ion Na+, Cl chim cc nt trn b mt . Khi hnh thnh khuyt tt Stki, cc ion Na+, Cl i t trong tinh th ln b mt v chim mt s v tr trn nhng ng thi li to ra mt lng nh vy v tr b mt mi (ni mt cch nghim ngt th vic hnh thnh khuyt tt Stki din tch b mt tng cng c tng ln cht t nhng c th b qua _ bm bm ] v [Cl bm ] = [VCl ] v h thc trn y c th hiu ng ). Nh vy th [ Na + bm ] = [VNa vit:
K= [VNa ][VCl ] _ [Na + ][Cl ]
(20)
Gi s N l tng s nt ca mi mt dng, NV l s l trng ca mi dng, ngha l khuyt tt Stki. Mt khc s nt b chim ca mi dng bng N NV, vy ta c:
(N V ) 2 K= (N N V ) 2
Nu nng khuyt tt rt b th N N NV
(21)
K=
(N V ) 2 , t N V = N K (N) 2
(22)
Hng s K ph thuc lu tha vo nhit v rng G = RTlnK K= eG/RT eH/RT.eS/R v K= const.eH/RT (23)
G l nng lng t do, H l entanpi, S l entropi ca vic hnh thnh mt mol khuyt tt trong th tch ln v cng ca tinh th. Do :
NV = N.const.eH/2RT
(24)
i vi khuyt tt ca tinh th cht n cht, v d kim loi cng thu c kt qu tng t. S khc nhau ch ch do c mt ch mt loi l trng nn phng trnh (21) v (22) c th vit n gin NV = N.K (25) Do bin mt s nhn 2 trong phn s lu tha ca phng trnh (24). Cn bng ca khuyt tt Frenken (v d tinh th AgCl) c th biu din bng phn ng: Ag+ + Vi Agi+ + VAg (26)
72
K=
(27)
Vi AgCl th = 2 v rng mi mt nt bt din b chim bi Ag+ c 2 khong trng t din gia cc nt (hnh 65). Cu trc gi ghm chc c lp phng kiu NaCl i vi AgCl th s hc T gp i s hc O. Ta c i vi phng trnh 26 l:
K= N i2 N2 = i2 (N N i )N N
(28)
Theo phng trnh Arrenius th nng khuyt tt Frenken ph thuc vo nhit : [VAg] = [Agi+] =Ni = N eG/2RT [VAg] = const.N.eH/2RT (29) (30)
Trong mu s ca phn lu tha cc biu thc (24) v (30) c s nhn 2 l do khuyt tt Stki v Frenken to thnh 2 nt khuyt tt ca mng li (khuyt tt Stki gm 2 l trng, cn khuyt tt Frenken th mt l trng v mt ion xm nhp). Nh vy, trong hai trng hp entanpi ca qu trnh to khuyt tt c th xem nh gm hai hp phn. Kt qu xc nh thc nghim s khuyt tt Frenken trong AgCl c trnh by trn hnh 66. Ly logarit phng trnh (29) v (30) ta c:
lg Ni H lg e = lg(const) N 2RT
(31)
H lg e . 2R
Kt qu thc nghim thu c i vi AgCl tng i ph hp vi s ph thuc Arrenius, tuy rng nhit cao cng c sai lch phn no vi tuyn tnh. Ngoi suy t s ph thuc nhit cho thy rng n 450oC (gn nhit nng chy ca AgCl, Tnc ca AgCl = 456oC) cho ta nh gi c nng cn bng khuyt tt nhit
73
vo khong 0,6%, ngha l 1 trong 200 ion Ag+ ca mng li hon chnh chuyn t nt bt din sang hc t din. Entanpi ca s hnh thnh khuyt tt Frenken ca AgCl khong 1,35eV (130 kJ/mol), cn entanpi ca s hnh thnh khuyt tt Stki trong NaCl khong 2,3 eV (220 kJ/mol). Cc gi tr hon ton in hnh vi tinh th ion.
300 -4 200
ToC
-1 1000/T (K )
Hnh 66 Phn khuyt tt Frenken trong AgCl ph thuc vo nhit
2.1.4 Tm mu
Tm mu (cn gi l tm F ly ra t ch c Farbenzentre c ngha l tm mu) l l trng anion gi ly electron (hnh 67). Tm mu c th c to thnh trong tinh th halogenua kim bng cc phng php khc nhau, v d un nng NaCl trong hi kim loi natri. Tinh th mui n gi ly nguyn t Na lm cho cng thc sai lch vi hp thc Na1+xCl (x rt nh hn 1) v tr nn c mu vng lc. Qu trnh ny xy ra qua giai on hp th nguyn t natri, ri ion ho n trn b mt tinh th cn electron th khuch tn vo trong ri b gi li l trng anion. m bo trung ho v in trong ton khi tinh th th mt lng tng ng ion Cl phi i khi khi tinh th ln b mt. L trng gi electron nh vy l mt v d c in v electron trong hp th. Electron ny c mt dy mc nng lng, cn nng lng cn thit chuyn electron t mc ny sang mc khc nm trong vng quang ph thy c. Do tinh th c mu. V tr ca cc mc nng lng v mu pht sinh ra c quyt nh bi tnh cht ca tinh th ch khng ph thuc vo dng nguyn t cho electron. Nh nung NaCl trong hi kali cng c mu vng rm nh nung trong hi natri. Nhng khi dng tinh th KCl trong hi kali th c mu tm.
Cl Na Cl Na Na Cl Na Cl Cl Na e Na Na Cl Na Cl Cl Na e Na Hnh 67 Tm mu Cl Na Cl Na Cl
Mt phng php khc to ra tm mu l dng bc x chiu vo tinh th. V d dng tia X chiu vo tinh th NaCl trong 30 pht th tinh th NaCl c mu vng rm. Tm mu pht sinh lc ny cng l l trng anion gi electron nhng khng lin quan n tha Na so vi hp thc. Hnh nh n pht sinh ra trong tinh th bng cch lm bt ra mt electron ca anion clo no trong tinh th.
74
V rng tm mu to ra do kt qu chp ly mt electron duy nht, ngha l c spin l nn c tnh thun t. Do phng php cng hng t electron cho nhng thng tin tt nht khi nghin cu i tng ny. Nh phng php ny ngi ta xc lp c trng thi bt nh v ca electron b chim bi cc hc bt din v lm sng r tc dng tng h rt tinh t gia momen spin electron vi momen t ca ion Na+ bao quanh electron . Ngoi tm F, trong halogenua kim cn c nhng tm mu kiu khc na. V d tm H v tm V (hnh 68).
Cl Na Cl Na Cl Na Cl Na Cl Na Cl Na ClNa Cl Na Cl Na Cl Na Cl Cl Na e Na Cl (a) Hnh 68 Tm H(a) v tm V(b) Cl Na Cl Na Cl Na Cl Na Cl Na Cl Na Cl Na Cl Na Cl Na Cl Na Cl Na Cl Na Cl (b)
C hai tm ny u gm ion phn t Cl nh hng dc theo mt [101] nhng tm H th ion phn t chim mt v tr nt mng, cn tm V chim hai v tr nt mng. Tm V pht sinh khi dng tia X bc x tinh th NaCl, s hnh thnh tm V xy ra qua giai on bin ho ion Cl thnh clo nguyn t, sau nguyn t ny lin kt cng ho tr vi ion clo bn cnh. Tng tc cc khuyt tt vi nhau c th dn ti s hu dit chng. V d tng tc ng thi tm F v tm H trong cng mt tinh th s to thnh khu vc khng c khuyt tt.
75
khong 1 gn vo nguyn t tm ca mt. Do lm cho nguyn t tm ca mt cng b dch chuyn mt cch tng ng theo hng [1 0 0]. Nh vy, khuyt tt by gi gm hai nguyn t (xem hnh 69). Trong kim loi lp phng tm khi, v d Fe cng c khuyt tt nh vy (hnh 70). V tr l tng ca nguyn t xm nhp ng ra l tm ca mt ( ) nhng n li dch chuyn v gn mt nh v nh vy lm cho nguyn t nh cng b dch i mt khong tng ng theo mt [1 1 0].
1 2 3
Hnh 69 Cc nguyn t xm nhp ghp i trong t bo lp phng tm mt 1- Nguyn t xm nhp; 2- V tr nt bnh thng; 3- V tr bt din
Trong tinh th ca halogenua kim cng c ion xm nhp, nhng s ion b hn rt nhiu s khuyt tt ch yu ca Stki. Cu trc chi tit ca loi khuyt tt ny hin nay cha r. Kt qu tnh ton cho thy rng trong mt s vt liu th t ra thun li chim v tr gia cc nt l tng (khng b sai lch), cn trong mt s vt liu khc th li c s sai lch nh trn. Tt nhin nhng kt lun ny cn phi tin hnh nghin cu nhiu hn na. Do c mt l trng nn gy ra hin tng ni lng cu trc tinh th vng xung quanh. Tuy nhin, trong kim loi v trong tinh th ion hin tng ni lng khc nhau v bn cht. Trong kim loi, cc nguyn t quanh l trng b chuyn v v hng tm l trng cho nn kch thc l trng gim i vi phn trm, cn trong tinh th ion th xy ra mt cch ngc li, do lc tnh in khng c b tr nn cc ion quanh l trng chuyn v ra xa tm l trng. Lc ht tng h ca cc l trng tch in ngc du trong tinh th ion dn ti hnh thnh claster. Loi claster c kch thc nh nht l cp l trng cation l trng anion v cp tp cht khc ho tr l trng cation. Nhng cp nh vy v ton b trung ho in v l mt lng cc nn c th ht cc cp khc to thnh claster c kch thc ln hn. Mt trong cc cht c cu trc khuyt tt c nghin cu nhiu nht l Fe1-xO (0 x 0,1). FeO hp thc, kt tinh theo kiu NaCl vi ion Fe2+ trong cc nt bt din. Kt qu xc nh t trng chng t rng trong cu trc khng hp thc Fe1-xO c cc l trng ca st, ch khng d oxi so vi cng thc FeO. Da trn c s quan nim n gin v khuyt tt im c th gi thit rng trong oxit st II khng hp thc Fe1-xO c khuyt tt biu din 2+ 3+ 2+ Fe3+ v l trng cation phn b mt cch theo h thc Fe1-3x 2x Vx O. Trong cc ion Fe , Fe khng c trt t trong nt bt din ca mng tinh th gi ghm chc c lp phng mt tm ca phn mng ion O2. Tuy nhin, kt qu nghin cu bng phng php nhiu x ntron v phng php tia X cho thy cu trc thc t ca oxit st II khng hp thc khc vi gi thit . Cc ion Fe3+ nm cc nt t din, hnh nh trong cu trc c cc claster. Hnh 71 l cu trc claster do Kokha gi thit v c gi l claster Kokha. Claster ny bao gm tt c cc nt cation c trong t bo gi ghm chc c lp phng tm mt kiu NaCl. Mi hai nt bt din nm gia cc cnh v mt nt bt din nm tm khi u khng b chim, cn bn
76
trong tm v tr t din th b chim bi ion Fe3+. Claster nh vy c in tch m tng cng l 14 (in tch ca 13 l trng bt din 213= 26, in tch ca 4 ion Fe3+ l 3 4= +12 vy 12 26 = 14). bo m trung ho in tch, cc ion Fe2+ khc c phn b cc nt bt din xung quanh claster. Claster Kokha to thnh tinh th vurtit Fe1-xO vi cc gi tr x khc nhau. S claster tng khi tng x v lm gim khong cch trung bnh gia cc claster. Uran ioxit c cha mt lng d oxi cng c cu trc claster nh vy. Thnh phn ca cht bt hp thc l UO2+x (0 < x 0,25). UO2 hp thc c cu trc kiu florit. Trong cu trc ca florit UO2+x nguyn t oxi b sung khng nm tm m lch v mt cnh theo hng [1 1 0]. iu ny lm cho hai ion oxi gn b dch ra theo hng [1 1 1]. Nh vy l thay cho vic mt ion oxi chim v tr gia cc nt to thnh claster gm 3 oxi gia cc nt v 2 l trng oxi.
1 2 3
Hnh 71 Cu trc gi thit claster Kokha trong vurtit Fe1-xO 3+ 1 - Ion oxi; 2- Hc bt din ; 3- Ion Fe trong hc t din
77
1 2 3 4
Hnh 72 Claster ca khuyt tt xm nhp trong UO2+x. Trn hnh khng v v tr U tm ca mi lp phng th hai 1 - Ion oxi; 2 - V tr l tng gia cc nt; 3 - Oxi gia cc nt; 4 - L trng oxi
ng thau CuZn trt t siu cu trc quan st c 450oC nh trn hnh v bn cnh. trng thi trt t th ng thau c cu trc tng t nh cu trc CsCl: nguyn t ng nm tm ca lp phng c cc nh l Zn. Hp kim khng c trt t cng c thnh phn nh vy c gi l ng thau trong Cu v Zn phn b hn lon cc nh v tm ca t bo lp phng. Mt v d na v khuyt tt o cu trc ca spinen AB2O4. MgAl2O4 cc ion O2 c mng li gi ghm chc c lp phng tm mt, ion Mg2+ chim
78
cc hc t din, ion Al3+ chim cc hc bt din. Kiu cu trc nh vy c biu din theo 2+ v 1/2 v tr B3+ to thnh cng thc A te B0 2 O 4 gi l spinen thun. Khi thay i cc v tr A spinen o hon ton. V tr spinen o nh magie titanat Mg2TiO4 hoc vit theo cng thc cu trc Mgte[MgTi]oO4. Nu s phn b cc cation mt cch thng k trung gian gia spinen o v spinen thun th gi l spinen trung gian.
79
(b)
Trong mt s trng hp, v d CeO2-x; s khc nhau gia cc pha ng ng bin mt v trn mt nhit ti hn no s to thnh mt dy dung dch rn lin tc. C th gii thch s chuyn pha nh vy theo nhiu cch. Cc M.T vn cn tn ti dung dch rn nhng phn b mt cch hn lon. S phn b hn lon cc M.T gi l khuyt tt Uorsli. Kt qu nghin cu cho thy khi kh rutin to thnh hai dy ng ng ca cc hp cht ng vi cng thc tng qut TinO2n-1. Hp cht ca dy ng ng th nht ng vi gi tr 3 n 10, hp cht ca dy ng ng th hai ng vi gi tr 16 n 36. Khi chuyn t mt dy ng ng ny sang dy ng ng khc hng ca M.T thay i mt gc quay bng 11053. iu ng lu l hp cht ng vi gi tr 10 n 14 s nh hng ca M.T thay i mt cch t t trong khong thnh phn , mi mt thnh phn ng vi mt gc lch ca M.T. Cng nh trong hai dy ng ng trn cc M.T y cng phn b c trt t. Cc dy ng ng ca cc hp cht oxit vanai b kh VnO2n-1 (vi n nm gia 4 v 8) v oxit hn hp crom - titan Cr2Tin-2O2n-1 (vi n gia 6 v 11) to ra mt h M.T ng cu trc ging nh cc sn phm ca phn ng kh rutin. Cc v d chng ta xt trn y, trong cc tinh th c cha mt b M.T song song v cch u nhau. Khu vc xy ra phn ng kh l M.T cn khu vc cha xy ra phn ng kh l lp b kp gia cc M.T cnh nhau. Trong Nb2O5 v cc oxit hn hp niobi-titan, niobiwolfram b kh mt phn, cu trc ca cc M.T li to thnh mt b M.T trc giao vi nhau. Do ti khu vc cha xy ra phn ng kh, cu trc cn hon thin khng phi gm nhng lp v tn m l nhng bloc v tn. Cu trc bloc nh vy c gi l cu trc M.T kp. Chiu di, rng v phng php ghp bloc vn gi nguyn c trng cho cu trc cha kh ca ReO3. Mc phc tp ca cc pha bloc cn tng ln, khi trong cu to thay v bloc mt kch thc bng bloc hai kch thc khc nhau t hp vi nhau theo mt trt t nht nh. V d cc pha ca Nb25O62, Nb47O116, W4Nb26O77 v Nb65O161F3 b) Bin gii bloc- min o pha (xem hnh 75)
80
Cc min o pha
nguyn t A nguyn t B
(a) (b) Hnh 75 Cu trc min ca n tinh th (a), min o pha v min bin gii o pha trong tinh th hon chnh AB (b)
Ngay trong n tinh th cng c cc t chc min (men), chnh s c mt t chc min l mt dng khng hon thin ca tinh th. Trong tng min ring bit (kch thc ti 10.000) cu trc tinh th hon thin, nhng bin gii cc min th cu trc khng trng nhau. Hng khc nhau ca cc min c th t mt n vi . Khu vc bin gii cc min c gi l bin gii bloc, ti y xut hin mt o pha. V d trong hnh 75b l bin gii o pha ca tinh th AB. Ti cc nguyn t cng loi c phn b cnh nhau. Tnh lin tc A B A B A theo chiu dc vn gi nguyn trong khi theo chiu ngang th thay i ti min o pha nh c phn chiu qua gng.
Lch mng xon (hnh 77) y bin gii gia phn chuyn dch v phn khng chuyn dch ca tinh th phn b song song vi hng trt. C th tng tng s hnh thnh lch mng xon nh sau: ct mt nht vo tinh th t AB n EF ri y mt bn xung di. ng thng ng EF l ng lch mng xy ra s bin dng ln nht. lch mng xon cc nguyn t trong phn t phn b theo ng xon c, c mi vng quay quanh ng lch mng li c mt bc chuyn dch.
81
Lch mng thng pht sinh ra trong qu trnh hnh thnh tinh th hoc khi tinh th chu tc dng bin dng n hi. S c mt ca lch mng nh hung nhiu n cc tnh cht vt l ca tinh th: tnh cht c, in v c bit l kh nng phn ng ca cht rn. C th gii thch nh hng ca lch mng n tnh cht in ca tinh th nh sau: - Khi c mt lch mng s lm gim th nng ca tinh th. Cc tp cht ca tinh th c xu hng khuch tn vo khu vc mt trt t nht ca mng li, ngha l tp trung xung quanh vng lch mng. - u mt ca nhng mt phng lch c mt dy nguyn t cn mt lin kt cha c bo ho. Dy nguyn t ny to ra mt mc nng lng ph, nh v trong quang ph nng lng ca tinh th. Phn ln mc nng lng ny nm ngay pha di vng dn v cch vng dn mt gi tr bng 0,2 eV. S c mt lch mng trong tinh th nh hng n qu trnh khuch tn v ti t hp cc phn t mang in trong tinh th.
2.2
Dung dch rn
S hnh thnh dung dch rn l qu trnh rt ph bin trong vt liu tinh th. Do nt c trng ca dung dch rn l kh nng thay i thnh phn, nn thng thng iu ch cc vt liu c tnh cht mong mun ( dn in, t tnh) th cn li dng s hnh thnh dung dch rn. C hai kiu dung dch rn ch yu l: + Dung dch rn thay th, trong nguyn t hoc ion ca cht tan thay th vo v tr ca nguyn t hoc ion ca dung mi. + Dung dch rn xm nhp, trong cc phn t nh ca cht tan xm nhp vo cc hc trng ca mng tinh th dung mi (thng l hc T v hc O) ch khng y nguyn t hoc ion ra khi mng li tinh th ca chng. Xut pht t hai kiu c bn c th hnh thnh hng lot loi dung dch rn khc vi c ch phc tp hn.
82
83
Hnh 78 Gin trng thi h Mg2SiO4 (fosterit)-Zn2SiO4 (villemit) 1- Hn hp gia hai dung dch rn; 2- Dung dch rn trn c s villemit 3- Pha lng; 4- Dung dch rn trn c s fosterit
Trong cc oxit phc tp, ion Mg2+ thng v tr bt din cn Zn2+ li v tr t din l do bn knh Mg2+ ln hn bn knh Zn2+ (thc ra Zn2+ v tr t din cn lin quan n phn no lin kt cng ho tr vi oxi). Ion Al3+ trong cc hp cht oxit c th c s phi tr 4 hoc 6. V d trong h LiAlO2LiCrO2. Trn c s LiCrO2 to thnh dung dch rn Li(Cr1-xAlx)O2 (vi 0 x 0,6) trong Al3+ v Cr3+ u chim cc v tr bt din. Tuy nhin, trong LiAlO2 th Al3+ li nm trong v tr t din, iu ny khng thch hp vi Cr3+. Do khng th to thnh dung dch rn trn c s LiAlO2. Trong nhng trng hp khi cc ion thay th nhau c kch thc rt khc nhau th thng thy c s thay th mt phn ion ln bng mt phn ion b, cn trong trng hp ngc li th thy t xy ra. V d trong Na2SiO3, ion Na+ c th thay th bng ion Li+ to thnh dung dch rn (Na2-xLix)SiO3 nhng Li2SiO3 ch di 10% Li+ b thay th bng Na+. Rt nhiu dng nguyn t v ion thay th c ln nhau tr thnh dung dch rn thay th. Cc silicat v germanat thng l ng hnh vi nhau v to thnh dung dch rn vi s thay th Si4+, Ge4+. Cc lantanoit do kch thc rt gn nhau nn dng oxit c khuynh hng to thnh dung dch rn vi nhau. cng l mt trong cc nguyn nhn kh tch ring r cc nguyn t t him. Cc dung dch rn c th hnh thnh khi thay th anion (v d trong h AgCl-AgBr). Tuy nhin, dung dch nh th t ph bin so vi trng hp thay th cation. l do cc anion c kch thc khc nhau nhiu v kiu lin kt cng nh s phi tr thng l khc nhau.
84
bt din) cha hiro trong cu trc . Thp austenit l mt v d c th nht ca dung dch rn xm nhp gia st v cacbon.
cation xm nhp
Nu cation ca cu trc ban u c in tch b hn in tch ca cation thay th th xy ra s thay i ph v cu trc sao cho bo m tnh trung ho in. Mt trong cc cch l to ra l trng cation. V d, khi ho tan mt lng nh CaCl2 vo NaCl th mt mi ion Ca2+ thay th hai ion Na+, do c mt v tr ca Na+ b b trng, thnh phn dung dch rn c th vit Na1-2xCaxVxCl ( 600oC 0 x 0,16), V y l l trng cation.
o
2800
2200
C 2
2600
2000
2400
1800
2135
2 3 1
80
1600
1
1400
MgAl2O4
MgO
20
40
60
% khi lng
Al2O3
MgAl2O 4
60
70
80
90
% mol
Al2O 3
Hnh 79 Gin trng thi h MgO-Al2O3 1- corun + dung dch rn spinen; 2- lng; 3- dung dch rn spinen
nhit cao, spinen MgAl2O4 to thnh mt khu vc dung dch rn vi Al2O3 trong ion Al3+ thay th ion Mg2+ phn b trong cc nt t din theo t l 2/3. Cng thc dung dch rn c vit Mg1-3xAl2+2xVxO4. S hnh thnh dung dch rn ny xut hin x l trng cation. Rt nhiu hp cht ca kim loi chuyn tip u thuc v loi hp cht bt hp thc do 2+ 3+ cc ion ca chng nhiu mc oxi ho khc nhau. V d vurtit Fe1-3x Fe2x O ng vi cng thc Fe1-xO (0 x 1) c th xem nh mt loi dung dch rn. Quan nim v cu trc vurtit nh hp cht gm cc ion Fe3+, Fe2+ v cc l trng cation phn b khng trt t trong mng
85
bt din kiu NaCl l qu n gin v khng ng vi thc t, thc ra y to thnh cc claster khuyt tt. b) C ch anion xm nhp Mt c ch khc v s thay th cation c in tch b bng cation c in tch ln l to thnh dung dch rn anion xm nhp. V d ytri florua ho tan vo florua canxi. Mc lp y phn mng cation khng thay i, do pht sinh ra s xm nhp ca ion F v cng thc dung dch rn s l (Ca1-xYx)F2+x. Anion xm nhp F c phn b vo hc trng c kch thc ln gia cc nt ca cu trc florit v c phi tr xung quanh bng 8 ion F khc (tc l tm ca lp phng trong hnh 30a). ioxit urani cng c cu trc kiu florit. Khi oxi ho n to thnh dung dch rn UO2+x cng tng t nh khi dng YF3 hp kim ho CaF2. Trong UO2+x in tch ca ion xm nhp O2 b tr cho in tch ca ion urani b oxi ho ln U6+ v cng thc ca hp cht s thnh
( U1 x U x )O2 + x .
4+ 6+
c) To thnh l trng anion Khi cation ca cu trc ban u c in tch cao hn in tch ca cation thay th th tnh trung ho in c th t c bng cch xut hin cc l trng anion, hoc c cation xm nhp. ioxit zircon (c cu trc florit) c lm bn ho bng canxi oxit (Zr1-xCax)O2-x (0,1 x 0,2). Khi to thnh dung dch rn CaO trong ZrO2 th tng s nt cation vn gi nguyn, cn vic thay th Zr4+ bng Ca2+ lm xut hin cc l trng O2. Dung dch rn loi ny c s dng trong vt liu chu la, cht in li rn c cht dn l O2. d) C ch cation xm nhp Khi thay th bng cation c in tch nh hn cn c th dng c ch xm nhp cation. Khi bin ho cu trc SiO2 ( mt trong cc dng th hnh nh thch anh, triimit, cristobalit) vi s thay th Si4+ bng Al3+ s to thnh alumosilicat, trong cation kim chui vo v tr gia cc nt m trc y trong SiO2 ban u cn b trng. Thnh phn nh vy ng vi cng thc Lix(Si1-xAlx)O2 vi 0 x 0,5. Hnh 80 cho thy khu vc dung dch rn kh rng trn c s hp cht LiAlSiO4 (x = 0,5) gi l evcriptit v LiAlSi2O6 (x = 0,33) gi l spoumen.
86
1. 2. 3. 4. 5. 6.
SiO2 dung dch rn trn c s spoumen Dung dch rn trn c s spoumen Dung dch rn trn c s evcriptit Hn hp hai dung dch rn Lng SiO2 lng
Spoumen l loi vt liu kh l th v h s gin n nhit gn bng khng, thm tr c gi tr m. Tnh cht bt thng ny lm cho gm c cha -spoumen l thnh phn ch yu, c kch thc c nh, chng li cc xung nhit, nn c s dng nhit cao. Khong trng gia cc nt trong cu trc thch anh rt nh do ch c th a vo cation liti. T trng ca triimit v cristobalit nh hn t trng ca thch anh, bi vy kch thc khong trng gia cc nt ca chng cng ln. Tng t nh thch anh, triimit v cristobalit cng to thnh dung dch rn nhng y cation xm nhp, khc vi thch anh, c th l Na+, K+. e) Thay th kp C ch ny l trng hp thay th ng thi c hai phn mng. V d s hnh thnh dung dch rn trn c s ovilin tng hp. Cc ion Mg2+ c th b thay th bng cc ion Fe2+, ng thi ion Si4+ b thay th bng Ge4+ cho dung dch rn c cng thc: (Mg2-xFex)(Si1-yGey)O4. Bc bromua v natri clorua c th to thnh dy dung dch rn trong c s thay th xy ra c hai phn mng cho cng thc sau: (Ag1-xNax)(Br1-yCly) (0 < x, y < 1) Cc ion thay th c th c in tch khc nhau, nhng vn quan trng l phi m bo tnh trung ho in ca tinh th. Nh anoctit CaAl2Si2O8 v anbit NaAlSi3O8 to thnh dy
87
dung dch rn (plagioclaz) c cng thc: (Ca1-xNax) (Al2-xSi2+x)O8 vi (0 < x < 1). iu ny cho thy rng s thay th Na Ca v Al Si phi thc hin ng thi mc bng nhau. Theo c ch thay kp c s hnh thnh SiAlON tc l mt dung dch rn trong h Si-AlO-N trn c s cu trc Si3N4. Nitrua silic c cc t din SiN4 ni vi nhau qua nh to thnh b khung 3 chiu. Trong dung dch rn ca cu trc SiAlON, Si4+ b thay th mt phn bng Al3+ cn nit b thay th bng oxi vi t l sao cho bo m trung ho in. n v cu trc ca dung dch rn ny l t din (SiAl)(O,N)4, cng thc c th vit di dng (Si3xAlx)(N4-xOx). Vt liu gm trn c s nitrua silic c trin vng to ln trong vic s dng ch to cc thit b lm vic nhit cao. Nhng cng trnh gn y v tng hp SiAlON v tin ti sn xut vt liu ny m ra mt trang mi trong ho tinh th v m rng phm vi s dng gm trn c s nitrua.
2.2.4 Nhng nhn xt tng qut v cc iu kin hnh thnh dung dch rn
Hin nay ch mi bit c mt cch nh tnh v nh hng ca cc yu t quyt nh s hnh thnh dung dch rn c bit, l loi dung dch rn phc tp. i vi mt h c th kh lng d on c s to thnh dung dch rn hay khng, v gii hn ca dung dch rn . tr li cc cu hi ny thng l phi bng con ng thc nghim. Nhng min dung dch rn bn trn gin trng thi ch c hnh thnh trong trng hp khi chng c gi tr G thp hn tng G ca cc pha hp phn. Cn trong nhng iu kin khng cn bng khi s dng cc phng php ho hc mm hoc cc th thut ch ho khc, thng thu c cc dung dch rn trong mt khong thnh phn rng hn. Th thut nh vy c th thy trong k thut iu ch -Al2O3 (cng thc tng qut Na2O.nAl2O3). Cc ion Na+ trong Na2O.nAl2O3 (vi n = 8) c th thay th mt phn hoc thay th hon ton bng phng php trao i ion vi dy cation ho tr 1 (Li+, K+, Ag+, Cs+) mc du rt nhiu loi -Al2O3 vi cc cation u khng bn v nhit ng (c bit -Al2O3 dng liti). V vai tr kch thc ion khi hnh thnh dung dch rn thay th hoc dung dch rn xm nhp ni trn, trng hp xy ra s thay th ion khng ng ho tr th trc ht phi bo m s cn bng in tch. Nhng ngay c khi tho mn cc iu kin cn bng in tch v kch thc ion, vn c nhng c ch khc nhau v s hnh thnh dung dch rn vi ion khc in tch. V d tc ng ca hai c ch ngc nhau trong qu trnh hnh thnh dung dch rn trn c s Li2TiO3. Hp cht ny nhit cao c cu trc tinh th kiu NaCl, trong Li+ v Ti4+ c phn b khng c trt t vo cc nt bt din ca mng O2 gi ghm chc c. Khi tha Li2O (trng hp a) hoc TiO2 (trng hp b) s to thnh hai dy dung dch rn: Li2+4xTi1-xO3 Li2-4xTi1+xO3 0 < x 0,08 0 < x 0,19 (a) (b)
S hnh thnh dung dch rn ca c hai kiu u km theo phn ng trao i ca cation in tch +1 v cation in tch +4 dn ti qu trnh xm nhp Li+ (trng hp a) hoc xut hin l trng Li+ (trng hp b). S khc nhau rt ln v in tch Li+ v Ti4+ khng cn tr vic hnh thnh dung dch rn, d nhin iu ny cn nh vo vai tr kch thc ion. C hai ion Li+ v Ti4+ u c kch thc gn ging nhau v thch hp vi v tr bt din c khong cch kim loi - oxi 1,9 2,2.
88
C th a nhiu v d v trng hp cc ion c kch thc rt gn nhau nhng in tch rt khc nhau m vn thay th cho nhau to thnh dung dch rn. V d: trn c s LiNbO3 vi cu trc tng t imenhit, to thnh dung dch rn bng s trao i cc v tr bt din 5Li+ Nb5+ (hnh 81).
o
C lng
ddch rn ca LiNbO3
Li3NbO4
+
ddch rn LiNbO 3
% mol
Nb2O5
Hnh 81 l mt phn ca gin trng thi h bc hai Li2O-Nb2O5 gn vng dung dch rn trn c s mng tinh th LiNbO3. nhit cao (~1150oC) hp cht LiNbO3 ho tan thm cc cu t hp phn l Li2O v Nb2O5 to thnh mt vng dung dch rn. Hm lng Nb2O5 trong vng thay i t 49% n 55% mol Nb2O5.. nhit thp hn (~600oC) rng ca dung dch rn b thu hp li t 49,5% n 51% mol Nb2O5. Trong cu trc lp phng bn ca ZrO2, ion Zr4+ nm v tr bt din (bao quanh bng 6 ion O2) c th thay th bng Ca2+ v Y3+. V d thay th Zr4+ bng Y3+ theo c ch l trng anion O2 c dung dch rn c cng thc phn t l Zr1-xYxO2-x/2.
89
Di 1550oC hnh thnh hai pha l corun v dung dch rn spinen c < 65% Al2O3. Thnh phn ca Al2O3 trong dung dch rn ny c xc nh theo v tr ca ng bo ho dung dch rn. V d 1200oC ch c 55% Al2O3. T l khi lng ca hai pha rn (dung dch rn v corun) c xc nh theo quy tc n by. xc nh thnh phn dung dch rn th vic xc nh khong cch gia cc mt mng cn phi o tht chnh xc. Thng th t bo mng s tng kch thc khi thay th ion c bn knh b bng ion c bn knh ln, nu ngc li kch thc t bo s gim. Theo nh lut Vunfa-Brega th khi tng kch thc t bo mng s tng gi tr d. Kt qu lm dch chuyn tt c cc pic phn x v pha gc 2 b. Nhng s dch chuyn nh vy i vi cc pic khc nhau l khc nhau. Trong cc tinh th khng thuc h lp phng th vic co hay gin t bo mng khi thay i thnh phn c th khc nhau theo c 3 hng. Trong mt s trng hp th vic co dc theo mt hng ny lm gin n theo hng khc. Theo quy tc Vegard th thng s t bo mng thay i tuyn tnh theo thnh phn. Tuy nhin quy tc ny ch gn ng thi, khi o lng chnh xc s pht hin ra sai lch so vi quy tc Vegard. Cn phi xem quy tc Vegard nh l mt quy tc khng nghim ngt i vi dung dch rn to thnh bng cch thay th khng trt t cc ion. Vi h Al2O3-Cr2O3 trong khong 2100oC n 950oC to thnh dy dung dch rn khng hn ch. Di 950oC c mt vng phn lp thnh hai pha tinh th. V d trong iu kin cn bng th dung dch rn t l 50 : 50 trn 950oC s phn thnh hai pha: mt pha giu Al2O3 cn pha kia giu Cr2O3. Trong thc t, vic phn hu dung dch rn thnh hai pha nhit 800 900oC xy ra vi tc rt chm, tuy rng c th thc nhanh bng k thut ch ho thu nhit hoc di tc dng ca p sut cao. Do m dung dch chun b 1300oC c th gi c n tn nhit phng vi mi thnh phn. Gin nhiu x tia X chp mu bt ca cc dung dch rn cho php xc nh c s ph thuc ca cc thng s a v c ca t bo mng lc phng vo thnh phn. Trn hnh 81 cho thy s ph thuc c sai lch dng vi quy tc cng tnh ca Vegard. iu ny c th do cc ion Al3+ v Cr3+ khng phi c phn b mt cch ln xn m to thnh s tp trung cc ion cng loi, lm pht sinh ra nhng vng vi cu trc ca hai kiu: giu Al2O3 v giu Cr2O3 tuy rng mc v m cm thy dung dch l ng th. S tch t (segregation) cc ion cng tn trong dung dch rn lm tng thng s t bo mng so vi gi tr khi gi thit cc ion khng tng tc c phn b mt cch hn lon. S c mt ng cong sai lch dng so vi quy tc Vegard xy ra ng thi vi s phn lp t vi ca dung dch rn cn pht hin c trong nhiu h na.
90
2200
nhit (o C)
Al2O3 20
40
60
80
Cr2O3
% mol
Hnh 82 Gin trng thi h Al2O3-Cr2O3 1. Hai dung dch rn; 2. Dung dch rn; 3. Lng
4,8 4,7
Al2O 3
% mol
Cr2O 3
Hnh 83 S ph thuc ca thng s t bo mng vo thnh phn dung dch rn trong h Al2O3-Cr2O3
i vi h khng kim loi cng c khi thu c ng cong sai lch m vi quy tc Vegard. C th l do lc ht gia cc ion khc tn (v d trong h A-B th tng tc gia A v B c th mnh hn tng tc gia A-A hoc gia B-B). Do tng tc kh mnh gia A v B nn c th dch chuyn dn cc nguyn t lm cho s sp xp tr thnh c trt t hn (v d s sp xp trt t cc nguyn t ng v km trong ng thau CuZn). Siu cu trc thng quan st thy mt s t l c bit gia cc cu t (v d 1:1) cc thnh phn khc do tng tc A-B khng mnh. Do trt t cation c th ch xy ra mt khong cch rt nh (c vi ng knh nguyn t) v dung dch rn lc vn mt trt t. Tc dng trt t cc ngn nh vy (trt t gn) kh lng pht hin bng thc nghim, do hin nay ch bng cch so snh nh tnh v s sai lch m vi quy tc Vegard vi trt t cation. Cho n by gi chng ta ch mi xt s sai lch vi quy tc Vegard mt cch n iu. Tuy nhin, khi thay i tnh i xng ca dung dch rn hoc thay i c ch s to thnh dung dch rn c th dn ti s thay i t ngt hoc c th lm gin on s ph thuc .
91
V d khi kho st dung dch rn hn ch gia Li4SiO4 v Zn2SiO4. Gia hai cu t ny c hnh thnh hp cht t l 1 : 1, ngha l ng vi thnh phn -Li2ZnSiO4. Hp cht ny c th ho tan thm cu t hp phn v c 2 pha. Dung dch rn ny c mng tinh th hnh thoi vi 3 thng s a, b, c. Khi to thnh dung dch rn th thng s c vn gi yn 5,1 cn gi tr a v b thay i theo cc lch khc nhau (hnh 84). l do s khc nhau v c ch to thnh dung dch rn. Gi s i v pha giu km, theo c ch thay i cation km theo hnh thnh l trng cation ng vi cng thc dung dch (Li2-2xZn1+x)SiO4 (0 < x 0,5). Trong khi v pha giu liti th theo c ch thay th cation km theo s to thnh ion xm nhp Li+ ng vi cng thc (Li2+2xZn1-x)SiO4 (0 < x 0,5). Cu trc -Li2ZnSiO4 kh phc tp, trong b khung anion O2 c gi ghm chc c trung gian gia lc phng v t phng. Cc cation trong hp cht ny phn b vo cc hc t din theo cc kiu khc nhau. b) o t trng i lc c th da vo vic xc nh t trng v xc nh th tch t bo mng kt lun s hnh thnh dung dch rn. V tng th c th tin chc rng s hnh thnh dung dch rn xm nhp s lm tng t trng, cn s hnh thnh dung dch rn c l trng ion th lm gim t trng. V d dung dch rn trn c s ZrO2 c cha 10 n 25% CaO. C th gi thit theo hai c ch:
Tng s O2 khng i do Ca2+ thay th Zr4+ phi km theo s xm nhp Ca2+ vo khong gia cc nt v cng thc dung dch l (Zr1-xCa2x)O2. Tng s cation khng i nh vy th Ca2+ thay th vo Zr4+ s to thnh l trng O2 v cng thc dung dch l (Zr1-xCax)O2-x.
80Zn2SiO4
Hnh 84 o S ph thuc thng s mng dung dch rn Li2ZnSiO4 vo thnh phn 700 C
Theo c ch th nht th mt ion Zr4+ c thay th bng hai ion Ca2+ (vi gi thit thay i x t 0 n 1) s lm gim phn t lng i 11. Theo c ch th hai th mt ion Zr4+ v mt ion O2 thay th bng mt ion Ca2+ s lm gim phn t lng i 67 (khi thay i x t 0 n 1). Nu th tch t bo khng thay i theo thnh phn (iu ny khng thc s nghim ngt) th c ch th hai, khi x tng t trng gim mnh hn c ch th nht. S liu thc nghim thu c chng t c ch th hai ng (t nht cng nhit 1600oC). V l thuyt c th cn c c ch khc na phc tp hn, v d nu khi tng s cation Zr4+ khng i th c th gi thit s xm nhp ng thi Ca2+, O2. Tuy nhin thng l c ch n gin.
92
Kt qu xc nh t trng ca cc dung dch rn trong h CaF2-YF3 trnh by trn hnh 86 cho thy c ch c s xm nhp F l ng hn c ch l trng cation. D nhin, khi o t trng khng bit g chi tit v cu trc khuyt tt (l trng hoc nguyn t xm nhp) m ch chng minh gin tip cho c ch no ng hn. nghin cu cc khuyt tt cn phi s dng phng php thc nghim khc, c bit l phng php khuch tn ntron. Nhng kt qu nghin cu tht chi tit cng nhiu h th cng tin chc rng cc khuyt tt im (l trng hoc nguyn t xm nhp) l khng tn ti m thay vo l s ni rng cu trc tinh th quanh khu vc khuyt tt im to thnh claster. c) Phng php DTA C th ni mi bin ho ho hc v vt l xy ra trong pha rn u km theo hiu ng nhit (H). Phng php DTA l phng php tt nht xc nh hiu ng nhit . Do phng php DTA c mt phm vi s dng rt rng ri trong nghin cu ho hc nh nghin cu phn ng gia cc pha rn, xc nh thnh phn pha, xy dng gin trng thi Trong lnh vc nghin cu s hnh thnh dung dch rn phng php DTA nhiu lc cho nhng thng tin quan trng. Nhit nng chy cng nh nhit bin ho th hnh ca cht rn l mt gi tr hng nh, c th dng nh gi mc nguyn cht ca cht nghin cu. Nhng c s ho tan cht l vo hnh thnh dung dch rn th nhit nng chy cng nh nhit bin ho th hnh gim xung r rt. V d st nguyn cht th nhit bin ho dng l 910oC, nhng ch ho tan 0,02% cacbon (to thnh dung dch rn xm nhp) h nhit chuyn pha xung 723oC (gim i 187oC). Barititanat (BaTiO3) nguyn cht c nhit curi 120oC nhng thay th Ba2+ hoc Ti4+ bng cc ion khc s lm thay i nhit curi. Phng php DTA cho php xc nh nhit curi . Bin ho th hnh -SiO2 -SiO2 xy ra 573oC. y l qu trnh xy ra vi tc rt ln. Tu theo nhit thnh to v mi trng thnh to m c s ho tan cc ion l vo mng tinh th SiO2 t nhin hnh thnh dung dch rn. Tu vo bn cht cht tan v lng cht tan lm cho bin ho th hnh xy ra vi tc chm hn (dng ng DTA v tr hiu ng chuyn pha tr nn t hn) nhit thp hn.
Cu hi v bi tp
1. Nu ln im khc nhau gia khuyt tt Stki v Frenken. Chng minh rng s hnh thnh khuyt tt l thun li v mt nhit ng hc, nhit tng th nng khuyt tt ng vi cn bng nhit ng tng. Trnh by khi nim v claster, m t bng hnh v. Cc kiu c ch c th c khi hnh thnh dung dch rn bng cch thay th cation khng ng ho tr. Tnh d (g/cm3) ca dung dch rn khi cho YF3 khi ho tan vo CaF2 ph thuc vo thnh phn ca cht tan theo kiu c ch l trng cation, theo kiu c ch anion F xm nhp, gi s hng s mng khng thay i. Vit cng thc cu to ca BaTiO3: