You are on page 1of 211

CON NGÖÔØI

VAØ
MOÂI TRÖÔØNG

1 1 2
PGS–TS HOAØNG HÖNG (Chuû bieân)
Ths. Nguyeãn Thò Kim Loan

CON NGƯỜI
vaø
MÔI TRƯỜNG

NHAØ XUAÁT BAÛN ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA


TP HOÀ CHÍ MINH – 2005

3 2 4
Moâi tröôøng hoïc – moät ngaønh khoa hoïc raát môùi ñoái vôùi
Lời mở đầu nöôùc ta, moät ngaønh khoa hoïc maø kieán thöùc cuûa noù raát ña
daïng vaø phong phuù. Chính vì vaäy, tuy ngöôøi vieát ñaõ ñöôïc söï
Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, thuaät ngöõ “Moâi tröôøng”, “OÂ giuùp ñôõ tích cöïc cuûa nhieàu chuyeân gia caùc ngaønh cuõng nhö söï
nhieãm moâi tröôøng”, “Baûo veä moâi tröôøng” laø nhöõng cuïm töø ñoùng goùp cuûa nhieàu baïn ñoïc, song thieáu soùt vaãn laø ñieàu
thöôøng ñöôïc nhaéc tôùi khoâng chæ rieâng ôû Vieät Nam chuùng ta khoâng theå traùnh khoûi. Vì vaäy, raát chaân thaønh tieáp tuïc nhaän
maø ñaõ vang leân ôû haàu khaép caùc nôi treân toaøn haønh tinh. Phaûi ñöôïc söï goùp yù cuûa ñoäc giaû xa gaàn....
chaêng ñaây laø nhöõng vaán ñeà ñaõ ñeán luùc baùo ñoäng cho toaøn
Taùc giaû
Theá giôùi hay laø vì söï toàn vong vaø phaùt trieån cuûa nhaân loaïi?
Thaät vaäy, töông lai loaøi ngöôøi treân haønh tinh naøy phuï thuoäc
raát nhieàu vaøo yù thöùc traùch nhieäm cuûa moãi ngöôøi ñoái vôùi moâi
tröôøng maø chuùng ta ñang soáng. Con ngöôøi caøng hieåu bieát veà
moâi tröôøng caøng coù yù thöùc ñuùng ñaén veà moâi tröôøng cuõng
chính laø yù thöùc ñöôïc traùch nhieäm tröôùc cuoäc soáng baûn thaân
cuõng nhö söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi.

Moâi tröôøng laø caùi noâi sinh thaønh cuûa con ngöôøi, chính
vì vaäy laøm cho moïi ngöôøi caøng hieåu roõ moái quan heä giöõa con
ngöôøi vaø caùi noâi sinh thaønh ra noù. Ñoù laø moät phaàn traùch
nhieäm cuûa coâng taùc tuyeân truyeàn, giaùo duïc veà moâi tröôøng.

Nhöõng baøi giaûng trong giaùo trình naøy ñaõ ñöôïc söû duïng
ñeå truyeàn ñaït cho sinh vieân caùc khoa: Ngoaïi ngöõ, Ñòa lyù, Ngöõ
vaên – Baùo chí, Luaät cuûa Ñaïi hoïc Toång hôïp tröôùc ñaây, khoa
Luaät – Phaân hieäu Ñaïi hoïc Luaät Haø Noäi taïi thaønh phoá Hoà Chí
Minh, khoa Luaät Ñaïi hoïc Vaên Lang, khoa Coâng thoân Ñaïi hoïc
Môû Baùn coâng, Hoïc vieän Chính trò Quoác gia – Phaân vieän
thaønh phoá Hoà Chí Minh...

5 3 6
Ví duï: Nguoàn nöôùc ra khoûi nhaø maùy thuûy ñieän, vaät nuoâi,
caây troàng...

2. Taøi nguyeân khoâng theå khoâi phuïc laø loaïi taøi nguyeân
CHÖÔNG I
phaàn lôùn do quaù trình ñòa chaát taïo ra. Ví duï caùc nhieân lieäu
hoùa thaïch (than ñaù, daàu moû, khí ñoát...). Caùc loaïi taøi nguyeân
NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN VEÀ TAØI NGUYEÂN, naøy, sau khi söû duïng thì maát ñi, khoâng theå khoâi phuïc.
MOÂI TRÖÔØNG VAØ SINH THAÙI Ví duï: Baét ñaàu muõi khoan ñaàu tieân cuûa con ngöôøi nhaèm
tìm kieám daàu moû ñoù laø muõi khoan ôû Drake (1859) cho ñeán
nay con ngöôøi ñaõ khai thaùc ñöôïc hôn 97 tyû taán. Vôùi toác ñoä
§I. TAØI NGUYEÂN (Resourse)
khai thaùc nhö hieän nay, caùc nhaø chieán löôïc veà daàu moû theá
I. Ñònh nghóa
giôùi döï ñoaùn raèng ñeán naêm 2030 daàu moû theá giôùi seõ caïn kieät.
Taøi nguyeân laø taát caû moïi daïng vaät chaát höõu duïng phuïc
vuï cho söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuoäc soáng con ngöôøi vaø theá Rieâng ôû Myõ chæ caàn töø 10 hoaëc 15 naêm nöõa laø caïn kieät
giôùi ñoäng thöïc vaät. Taøi nguyeân thieân nhieân laø moät phaàn cuûa veà daàu moû.
caùc thaønh phaàn moâi tröôøng. Ví duï: röøng caây, ñaát ñai, nguoàn ÔÛ Vieät Nam ngaøy 3/9/1975 Toång cuïc Daàu khí ñöôïc
nöôùc, khoaùng saûn, cuøng taát caû caùc loaøi ñoäng thöïc vaät khaùc... thaønh laäp, ngaøy 19/11/1981 Xí nghieäp VietSo Petro ñöôïc
Töø ñònh nghóa treân ta thaáy taøi nguyeân chæ ngaøy caøng thaønh laäp. Ñeán naêm 1992, khai thaùc ñöôïc 10 trieäu taán daàu,
caïn kieät chöù khoâng theå sinh soâi naûy nôû ñöôïc. Vì vaäy, neáu saûn löôïng laø 10 trieäu taán/naêm. 2001: saûn xuaát ñöôïc 100 trieäu
chuùng ta khoâng bieát giöõ gìn, söû duïng moät caùch hôïp lyù vaø khoa 3
taán daàu vaø ñaûm baûo haøng naêm ñöa vaøo söû duïng 1,5 trieäu m
hoïc thì taøi nguyeân seõ nhanh choùng caïn kieät.
khí ñoát. (Hieän chuùng ta coù 20 giaøn khoan, 2 traïm roùt daàu
II. Caùc loaïi taøi nguyeân khoâng beán vaø 150km ñöôøng oáng ngaàm noái lieàn 2 moû...). Tröôùc
Ñöùng veà quan ñieåm moâi tröôøng, chuùng ta coù theå chia taøi ñaây, haøng naêm ta phaûi nhaäp 2,5 trieäu taán daàu, giôø ñaây chuùng
nguyeân ra laøm 2 loaïi: Taøi nguyeân coù theå khoâi phuïc vaø taøi ta coù khaû naêng khai thaùc hôn 11 trieäu taán/naêm, ñoù laø moät coá
nguyeân khoâng theå khoâi phuïc (taøi nguyeân taùi taïo vaø taøi gaéng lôùn, song daàu vaø khí khoâng phaûi toàn taïi maõi trong loøng
nguyeân khoâng taùi taïo).
ñaát maø ñeán moät luùc naøo ñoù cuõng seõ caïn kieät...
1. Taøi nguyeân coù theå khoâi phuïc laø loaïi taøi nguyeân coù theå
Ngoaøi caùch phaân chia treân, cuõng coù caùch phaân chia taøi
thay theá hoaëc phuïc hoài vôùi ñieàu kieän phuø hôïp sau moät thôøi
gian söû duïng. nguyeân ra hai loaïi: taøi nguyeân höõu haïn vaø taøi nguyeân voâ haïn.

7 4 8
Taøi nguyeân voâ haïn hay coøn goïi laø taøi nguyeân voâ taän. Ví duï: Sinh vaät vaø con ngöôøi khoâng theå soáng taùch rôøi khoûi moâi
Naêng löôïng maët trôøi, thuûy trieàu, soùng, gioù, ñòa nhieät vaø caùc tröôøng cuûa mình cho neân cuõng coù theå noùi moâi tröôøng töï nhieân
taøi nguyeân khaùc nhö khí haäu, nöôùc. Hai loaïi taøi nguyeân nhö laø caùi noâi sinh thaønh cuûa con ngöôøi.
khí haäu vaø nguoàn nöôùc tuy khoâng bò caïn kieät veà soá löôïng
Treân ñaây, ta chæ môùi noùi veà moâi tröôøng töï nhieân, ta
nhöng caïn kieät veà chaát löôïng neáu moâi tröôøng bò oâ nhieãm.
chöa ñeà caäp ñeán caùc laõnh vöïc moâi tröôøng khaùc ví duï moâi
Noùi chung, tuy xuaát phaùt töø nhieàu goùc ñoä ñeå giaûi thích tröôøng nhaân vaên (Human Environment), noù bao goàm caùc yeáu
veà taøi nguyeân nhöng taát caû ñeàu thoáng nhaát: Neáu khoâng bieát toá vaät lyù, hoùa hoïc cuûa ñaát, nöôùc, khoâng khí, caùc yeáu toá sinh
giöõ gìn, quaûn lyù vaø khai thaùc toát thì taøi nguyeân seõ nhanh hoïc vaø ñieàu kieän kinh teá xaõ hoäi taùc ñoäng haøng ngaøy ñeán söï
choùng bò caïn kieät. soáng cuûa con ngöôøi. Ñaây laïi thuoäc veà moät laõnh vöïc nghieân cöùu
khaùc, chuùng ta seõ tìm hieåu vaø nghieân cöùu trong caùc boä moân
§II. MOÂI TRÖÔØNG (Environment)
khoa hoïc xaõ hoäi khaùc...
I. Theá naøo laø moâi tröôøng
II. Caáu taïo cuûa moâi tröôøng töï nhieân
Caên cöù vaøo Luaät Moâi tröôøng do Quoác hoäi khoùa IX kyø
Trong Luaät Baûo veä Moâi tröôøng coù quy ñònh: “Thaønh
hoïp thöù tö (töø ngaøy 6 ñeán 30 thaùng 12 naêm 1993) thoâng qua
phaàn moâi tröôøng bao goàm caùc yeáu toá taïo thaønh moâi tröôøng
thì “Moâi tröôøng bao goàm caùc yeáu toá töï nhieân vaø yeáu toá vaät
nhö: khoâng khí, ñaát, nöôùc, aâm thanh, aùnh saùng, loøng ñaát, nuùi,
chaát nhaân taïo quan heä maät thieát vôùi nhau bao quanh con
röøng, soâng, hoà, bieån, sinh vaät, caùc heä sinh thaùi, caùc khu daân
ngöôøi, coù aûnh höôûng tôùi ñôøi soáng, saûn xuaát, söï toàn taïi, phaùt
cö, khu saûn xuaát, khu baûo toàn thieân nhieân, caûnh quan thieân
trieån cuûa con ngöôøi vaø thieân nhieân”.
nhieân, danh lam thaéng caûnh, di tích lòch söû vaø caùc hình thaùi
Baûo veä moâi tröôøng ñöôïc quy ñònh laø “Nhöõng hoaït ñoäng vaät chaát khaùc.”
giöõ cho moâi tröôøng trong laønh, saïch ñeïp, caûi thieän moâi
Töï nhieân quanh ta voâ cuøng roäng lôùn nhöng vôùi khaû
tröôøng, ñaûm baûo caân baèng sinh thaùi, ngaên chaën, khaéc phuïc
naêng hieän giôø, phaïm vi nghieân cöùu cuûa chuùng ta chæ giôùi haïn:
caùc haäu quaû xaáu do con ngöôøi vaø thieân nhieân gaây ra cho moâi
tröôøng, khai thaùc, söû duïng hôïp lyù vaø tieát kieäm taøi nguyeân + Moâi tröôøng ñaát: Chuùng ta nghieân cöùu treân beà maët
thieân nhieân”. traùi ñaát vaø saâu vaøo loøng ñaát töø 60 – 70km. Ngoaøi bieån khôi,
chuùng ta nghieân cöùu ñeán phía döôùi ñaùy saâu nhaát cuûa bieån töø
Moät soá nöôùc nhö Trung Quoác goïi moâi tröôøng laø hoaøn
2 – 8km.
caûnh. Moâi tröôøng soáng laø hoaøn caûnh soáng, ñoù laø töø chính xaùc
ñeå chæ ñieàu kieän soáng cuûa caù theå hoaëc quaàn theå sinh vaät...

9 5 10
2
Baéc Baêng Döông dieän tích 13,1 trieäu km , loøng chaûo Tieâu chuaån cuûa moâi tröôøng laø nhöõng chuaån möïc caàn
phía Taây saâu nhaát 5180m. thieát ñaûm baûo ñeå thaønh phaàn moâi tröôøng ñoù phuø hôïp vôùi ñoái
töôïng söû duïng noù. Ví duï ñoái vôùi moâi tröôøng nöôùc: Tieâu chuaån
AÁn Ñoä Döông dieän tích 74,9 trieäu km2, vöïc Java saâu
nöôùc phuïc vuï sinh hoaït khaùc vôùi tieâu chuaån nöôùc phuïc vuï
nhaát 7455m.
noâng nghieäp, tieâu chuaån nöôùc sinh hoaït noùi chung nhö taém
2
Ñaïi Taây Döông dieän tích 93,5 trieäu km , vöïc Puerto– giaët, aên uoáng..., laïi khaùc vôùi chaát löôïng nöôùc yeâu caàu cho coâng
Rico saâu nhaát 9219m. nghieäp thöïc phaåm (nöôùc giaûi khaùt), nöôùc cho y teá...
2
Thaùi Bình Döông dieän tích 179,7 trieäu km , vöïc Marian IV. Suy thoaùi moâi tröôøng
saâu nhaát 11.034m.
“Laø söï thay ñoåi chaát löôïng vaø soá löôïng cuûa thaønh phaàn
+ Moâi tröôøng nöôùc: Ñoái töôïng maø chuùng ta nghieân cöùu moâi tröôøng gaây aûnh höôûng xaáu cho con ngöôøi vaø thieân nhieân”.
laø moâi tröôøng bieån, soâng ngoøi, ao hoà, ñaàm laày, nöôùc ngaàm vaø
Ví duï: Xaây moät nhaø maùy luyeän gang theùp... veà lôïi ích noù
baêng tuyeát...
seõ taêng löôïng theùp bình quaân ñaàu ngöôøi, giaûi quyeát kòp thôøi
+ Moâi tröôøng khoâng khí: So vôùi ñaïi döông vaø maët ñaát moät soá yeâu caàu cho coâng nghieäp. Nhöng nhaø maùy gang theùp
thì khoâng khí coøn meânh moâng bao la gaáp nhieàu laàn. Con trong quaù trình saûn xuaát ñaõ ñöa vaøo khoâng khí moät löôïng lôùn
ngöôøi ngaøy nay coù khaû naêng ñöa nhöõng vaät theå ñeán nhöõng
caùc khí oâ nhieãm nhö CO2, buïi..., laøm cho baàu khoâng khí xung
haønh tinh xa xoâi caùch ta haøng ngaøn naêm aùnh saùng, nhöng
quanh bò oâ nhieãm, maët ñaát cuõng bò oâ nhieãm aûnh höôûng ñeán
ñoái töôïng nghieân cöùu hay noùi caùch khaùc phaïm vi nghieân cöùu
söùc khoûe coäng ñoàng daân cö soáng quanh khu vöïc nhaø maùy...
cuûa chuùng ta chæ giôùi haïn ôû lôùp khoâng khí coù quan heä maät
thieát ñeán söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa con ngöôøi cuõng nhö theá V. Söï coá moâi tröôøng
giôùi ñoäng vaø thöïc vaät... Vì vaäy, ñoä daøy cuûa taàng khoâng khí “Laø caùc tai bieán hoaëc ruûi ro xaûy ra trong quaù trình hoaït
caàn nghieân cöùu chæ caùch maët ñaát 100km maø thoâi. ñoäng cuûa con ngöôøi hoaëc bieán ñoåi baát thöôøng cuûa thieân nhieân,
III. OÂ nhieãm moâi tröôøng gaây suy thoaùi moâi tröôøng nghieâm troïng”. Söï coá moâi tröôøng coù
theå xaûy ra do:
“Laø söï thay ñoåi tính chaát cuûa moâi tröôøng, vi phaïm tieâu
chuaån moâi tröôøng”. – Baõo, luõ, luït, haïn haùn, nöùt ñaát, ñoäng ñaát, tröôït ñaát, saït
lôû ñaát, nuùi löûa phun, möa acid, möa ñaù, bieán ñoäng khí haäu vaø
Tính chaát cuûa moâi tröôøng cuï theå laø tính chaát lyù hoïc,
nhöõng thieân tai khaùc...
tính chaát hoùa hoïc vaø ñieàu kieän vi sinh cuûa moâi tröôøng ñoù.

11 6 12
– Hoûa hoaïn, chaùy röøng, söï coá kyõ thuaät gaây nguy haïi veà 2010 môùi khaéc phuïc xong..., nhöng töø nay ñeán ñoù nuùi löûa
moâi tröôøng cuûa cô sôû saûn xuaát, kinh doanh, coâng trình kinh Pinatupo vaãn luoân luoân rình chôø phun löûa.
teá, khoa hoïc, kyõ thuaät, vaên hoùa, xaõ hoäi, an ninh, quoác phoøng.
VI. Ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng (ÑTM)
– Söï coá trong tìm kieám, thaêm doø, khai thaùc, vaän chuyeån “Laø quaù trình phaân tích ñaùnh giaù, döï baùo aûnh höôûng
khoaùng saûn, daàu khí, saäp haàm loø, phuït daàu, traøn daàu, vôõ ñeán moâi tröôøng cuûa caùc döï aùn, quy hoaïch phaùt trieån kinh teá
ñöôøng oáng daãn daàu, daãn khí, ñaém taøu, söï coá taïi cô sôû loïc hoùa xaõ hoäi cuûa caùc cô sôû saûn xuaát, kinh doanh, coâng trình kinh teá,
daàu vaø caùc cô sôû coâng nghieäp khaùc. khoa hoïc, kyõ thuaät, y teá, vaên hoùa, xaõ hoäi, an ninh, quoác phoøng
– Söï coá trong loø phaûn öùng haït nhaân, nhaø maùy ñieän vaø caùc coâng trình khaùc, ñeà xuaát caùc giaûi phaùp thích hôïp veà
nguyeân töû, nhaø maùy saûn xuaát, taùi cheá nhieân lieäu haït nhaân, baûo veä moâi tröôøng”.
kho chöùa chaát phoùng xaï... Moät soá vaán ñeà maáu choát maø coâng taùc ñaùnh giaù taùc ñoäng
Moät soá ví duï veà söï coá moâi tröôøng treân theá giôùi: moâi tröôøng (ÑTM) phaûi ñeà caäp ñeán ñoái vôùi moät döï aùn lôùn:

– Söï coá vôõ ñaäp thuûy ñieän Vajon mieàn ñoâng nöôùc YÙ: 1. Döï aùn coù aûnh höôûng tôùi möùc naøo ñeán moâi tröôøng thieân
Ngaøy 09/10/1963 ñaäp thuûy ñieän lôùn nöôùc YÙ bò vôõ, haøng tyû nhieân ñòa phöông vaø caùc heä sinh thaùi nguy caáp ôû caùc vuøng laân caän?
khoái nöôùc trong voøng 6 phuùt aøo aøo ñoå xuoáng, caû laøng Vajon vaø 2. Moâi tröôøng ñòa phöông coù theå ñöông ñaàu ñöôïc vôùi oâ
thò traán Longarone chìm trong tang toùc... nhieãm boå sung hoaëc chaát thaûi seõ sinh ra khoâng?
– Söï coá Chernobyl 25 – 26/4/1986 ñaõ trôû thaønh söï coá 3. Vò trí ñeà nghò ñaët döï aùn coù taïo ra maâu thuaãn (tranh
moâi tröôøng toài teä nhaát haønh tinh. Ngoaøi vieäc tung vaøo khí chaáp) vôùi vieäc söû duïng ñaát ñai ôû beân caïnh, ôû trong vuøng khoâng?
quyeàn buïi phoùng xaï huûy hoaïi cuoäc soáng cuûa hôn 150.000
4. Noù aûnh höôûng tôùi caùc coäng ñoàng ñòa phöông, noâng
ngöôøi, noù cuøng tung cao caû nhöõng taám beâ toâng naëng 4.000
nghieäp, ngö nghieäp hoaëc coâng nghieäp nhö theá naøo?
taán, nhieät ñoä quanh nhaø maùy khi xaûy ra söï coá leân ñeán 3.600
5. Döï aùn coù theå vaän haønh an toaøn, coù nguy cô xaûy ra söï
ñoä...
coá nguy hieåm hoaëc nguy haïi cho söùc khoûe khoâng?
– Söï coá moâi tröôøng khi nuùi löûa Pinatupo ôû Philippines
3 6. Bao nhieâu nöôùc, naêng löôïng vaø caùc nguoàn taøi nguyeân
hoaït ñoäng naêm 1991, khi phun löûa ñaõ mang theo hôn 600 tyû m
khaùc seõ bò tieâu thuï vaø vieäc cung caáp naøy coù ñuû khoâng?
ñaát, sau ñoù moãi laàn gaëp möa taïo ra luõ buøn kinh khuûng, cuoán
troâi phuû laáp vaø choân vuøi taát caû nhöõng gì ñaõ coù treân ñöôøng luõ 7. ÔÛ ñoù coù ñuû cô sôû haï taàng nhö ñöôøng saù vaø coáng raõnh
buøn ñi qua. Tai hoïa naøy, ngöôøi ta döï ñoaùn phaûi ñeán sau naêm khoâng?

13 7 14
8. Nguoàn nhaân löïc nhö theá naøo maø döï aùn ñoøi hoûi hoaëc thay – Nöôùc boác hôi coù haøm löôïng muoái quaù lôùn.
theá vaø nhöõng aûnh höôûng xaõ hoäi naøo coù theå coù trong coäng ñoàng?
– Gioù to, ñöa muoái vaøo ñaát lieàn, beänh taät nhaân daân
9. Loaïi phaù huûy naøo coù theå gaây ra ñoái vôùi taøi saûn quoác gia quanh vuøng taêng leân...
nhö röøng, caùc vuøng giaûi trí hoaëc caùc ñieåm vaên hoùa vaø lòch söû?
2. Khi xaây döïng coâng trình thuûy ñieän Thaùc Baø ôû mieàn
Ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng laø moät vieäc laøm heát söùc Baéc, chuùng ta chöa coù kinh nghieäm neân phaïm vi bò ngaäp do
quan troïng ñoøi hoûi phaûi coù moät ñoäi nguõ caùn boä lieân ngaønh coâng trình mang ñeán quaù lôùn. Toaøn boä Huyeän Yeân Bình, moät
gioûi, khuoân khoå theå cheá thích hôïp, thoâng tin veà caùc ñieàu kieän phaàn Huyeän Luïc Yeân vaø Traán Yeân cuûa Tænh Yeân Baùi bò chìm
cô baûn ôû vuøng lieân quan vaø veà caùc neùt chính thích hôïp cuûa döï trong loøng hoà...
aùn hay chöông trình aáy vaø cuoái cuøng laø quyeàn löïc phaùp lyù
VII. Quaûn lyù tai bieán moâi tröôøng
xem xeùt, giaùm saùt vaø buoäc thi haønh nhaèm ñaûm baûo raèng caùc
bieän phaùp giaûm nheï ñöôïc thöïc hieän. Trong nhöõng naêm qua treân theá giôùi cuõng nhö trong nöôùc
chuùng ta ñaõ coù nhöõng böôùc tieán boä ñaùng keå trong vieäc phoøng
Chi phí cuûa coâng taùc ÑTM thöôøng laø moái quan taâm
traùnh thieân tai. Tuy nhieân cho ñeán nay maø noùi thì chuùng ta
chính cuûa caùc nhaø phaùt trieån. Tuy nhieân, nhöõng chi phí naøy
cuõng “khoâng theå ngaên chaën ñöôïc thieân tai maø chæ coù theå baûo
laïi raát caàn thieát ñoàng thôøi noù cuõng chæ chieám moät tyû leä phaàn
veä cho con ngöôøi vaø taøi saûn khoûi bò thieân tai maø thoâi”.
traêm raát nhoû trong toaøn boä chi phí cuûa baát kyø moät döï aùn
phaùt trieån lôùn naøo, noù gaàn nhö luoân luoân nhoû hôn 1%. Thieân tai luoân tranh giaønh vôùi caùc hoaït ñoäng phaùt trieån
khaùc veà taøi chaùnh vaø do ñoù aûnh höôûng ñeán caùc döï aùn phaùt
Sau ñaây laø moät vaøi ví duï veà taùc ñoäng cuûa nhöõng coâng
trieån khaùc. Vì vaäy phaûi tìm moïi caùch giaûm thieåu nhöõng thieät
trình do xem xeùt chöa toaøn dieän neân ñaõ ñem laïi nhöõng aûnh
haïi do thieân tai gaây ra. Trong coâng taùc quaûn lyù tai bieán veà
höôûng xaáu cho moâi tröôøng:
moâi tröôøng phaûi heát söùc chuù yù ñeán caùc tai bieán sau ñaây:
1. Töø nhöõng thaäp kyû 60 Lieân Xoâ ñaõ phaân nhaùnh 2 soâng
1. Laäp keá hoaïch veà söï coá traøn daàu
lôùn ñoå vaøo bieån Aral thaønh nhöõng nhaùnh reõ cung caáp nöôùc
cho vuøng boâng roäng lôùn ôû Trung AÙ, luùc ñaàu ñaõ ñem laïi keát Ngoaøi nhöõng söï coá traøn daàu do vieäc khai thaùc vaø vaän
quaû ñaùng keå..., giôø ñaây bieån Aral ñaõ maát ñi 2/3 toång löôïng chuyeån cuûa ta ra, chuùng ta coøn phaûi chuù yù tuyeán chôû daàu töø
nöôùc. Bieån heát nöôùc neân: Trung Ñoâng ñeán caùc nöôùc Nam AÙ qua vuøng bieån nöôùc ta sinh
ra, coù theå noùi ñaây laø moái ñe doïa thöôøng xuyeân treân vuøng bieån
– Taøu beø khoâng ra vaøo ñöôïc.
nöôùc ta. Chuùng ta caàn coù nhöõng keá hoaïch sau ñaây:
– Caù khoâng coøn nhieàu.

15 8 16
– Thieát laäp moät boä maùy baùo ñoäng daàu traøn ñeå baùo ñoäng vaø hôïp lyù söû duïng vuøng ñoàng baèng coù xu höôùng ngaäp luït cuõng
vaø thoâng baùo kòp thôøi veà caùc söï coá traøn daàu. nhö nguoàn taøi nguyeân nöôùc lieân quan tôùi chuùng.

– Tìm caùch haïn cheá, giaûm thieåu söï coá traøn daàu. Khoáng cheá luõ luït theo truyeàn thoáng ñaõ ñöôïc tieán haønh
thoâng qua caùc coâng trình nhö ñaäp, ñeâ ñieàu..., caùc giaûi phaùp
– Laøm saïch caùc vuøng nöôùc ven bieån sau khi söï coá traøn
nhö vaäy thöôøng coù taùc duïng xaáu laâu daøi ñeán moâi tröôøng neáu
daàu xaûy ra.
nhö khoâng coù bieän phaùp ñoàng boä nhö quy hoaïch khu daân cö
– Giaûm thieåu söï phaù hoaïi ñoái vôùi caùc nguoàn taøi nguyeân phaûi hôïp lyù, boá trí maïng löôùi giao thoâng phaûi phuø hôïp, vieäc
soáng ven bieån coù theå khai thaùc thöông maïi. chaên thaû phaûi khoa hoïc, neáu khoâng thì khoâng nhöõng khoâng
– Baûo veä caùc heä sinh thaùi bieån ñaëc bieät nhö caùc aùm tieâu giaûm thieáu ñöôïc haäu quaû luõ luït maø coøn taïo ñieàu kieän thoâi thuùc
san hoâ vaø röøng ngaäp maën. luõ luït theâm aùc lieät...

– Baûo veä caùc baõi bieån quan troïng veà thöông maïi khoûi bò 3. Khoáng cheá söï phaù hoaïi cuûa baõo
oâ nhieãm. Khí haäu nöôùc ta chòu aûnh höôûng chuû yeáu bôûi gioù muøa töø
2. Khoáng cheá luõ luït thaùng 5 ñeán thaùng 10. Maø heä quaû cuûa baõo laø möa lôùn coù khi
ñaït tôùi cöôøng ñoä 800 mm/ngaøy hoaëc 1.700 mm/tuaàn. Baõo ñoå boä
Nöôùc ta coù khoaûng hôn 5.000km ñeâ soâng vaø ñeâ bieån,
vaøo vuøng bieån nöôùc ta thöôøng gaëp vôùi taàn suaát 4,6 côn/naêm. Noù
trong ñoù coù khoaûng 3.000km ñeâ baûo veä 3 löu vöïc soâng quan
ñaõ ñoùng goùp töø 10 – 30% löôïng möa naêm.
troïng (Soâng Hoàng, Soâng Maõ vaø Soâng Caû). Rieâng kinh phí
duøng ñeå tu söûa 5.000km ñeâ ñoù ñaõ raát lôùn (Chieám hôn 20% Theo thoáng keâ töø naêm 1885 ñeán 1988 ñaõ coù 482 côn baõo
ngaân saùch haøng naêm cuûa Boä Thuûy lôïi), nhöng vaán ñeà cô baûn vaø aùp thaáp nhieät ñôùi ñoå boä vaøo nöôùc ta. Thöôøng moãi khi baõo
laø laøm sao tìm moïi caùch ñeå giaûm thieåu nhöõng thieät haïi do luõ ñoå boä ñeàu mang laïi nhöõng toån thaát to lôùn cho ngöôøi vaø taøi
luït gaây ra treân ñaát nöôùc ta. saûn cuûa nhöõng vuøng maø noù ñi qua. Thoâng thöôøng 70 – 80% soá
côn baõo ñoå boä vaøo Trung boä maø taäp trung laø caùc tænh Bình Trò
Caùc vuøng ñoàng baèng ngaäp luït laïi thöôøng coù nguoàn taøi
Thieân, ñoàng baèng Baéc Boä vaø Thanh Hoùa. Chaúng haïn, hai
nguyeân moâi tröôøng coù giaù trò vaø nhieàu khi laø phöông tieän
traän baõo lôùn coù teân laø Andy vaø Cecil ñoå boä vaøo vuøng bieån naøy
ñaûm baûo cho cuoäc soáng. Song vieäc khoáng cheá luõ luõt laïi khoâng
10/1985 ñaõ aûnh höôûng nghieâm troïng ñeán 2 trieäu ngöôøi, laøm
coù khaû naêng laøm vaø khoâng mang tính khaû thi veà kinh teá. Do
cheát 875 ngöôøi, laøm hö haïi 400.000 ngoâi nhaø, soùng trieàu daâng
vaäy, vieäc quaûn lyù nhöõng ñoàng baèng ngaäp luït coøn xa môùi ñi
cao hôn 10 m laøm ñaém 3.300 thuyeàn ñaùnh caù, phaù hoaïi
ñeán choã choáng laïi ñöôïc luõ luït. Vì vaäy, phaûi bieát khoân ngoan
375.000 ha luùa vaø hoa maøu...

17 9 18
Trong vieäc khoáng cheá söï phaù hoaïi do baõo caàn taäp trung nhö ñòa lyù, ñòa chaát, khaûo coå, nhaân chuûng hoïc vaø caû khoa hoïc
caùc coâng taùc: xaõ hoäi.

– Nghieân cöùu döï baùo thôøi tieát vaø thoâng baùo kòp thôøi cho Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa sinh thaùi hoïc coù 4 möùc toå chöùc
quaàn chuùng. khaùc nhau töø thaáp ñeán cao:

– Taêng cöôøng nhöõng thieát bò, kyõ thuaät thoâng tin hieän – Caù theå.
ñaïi ñeå thoâng baùo kòp thôøi chính xaùc cho nhaân daân... – Quaàn theå.

– Giaùo duïc yù thöùc phoøng traùnh baõo cho quaàn chuùng ñeå – Quaàn xaõ.
nhaân daân töï giaùc tìm bieän phaùp khaéc phuïc gioù baõo... – Heä sinh thaùi.
– Nghieân cöùu, caûi tieán nhöõng giaûi phaùp nhaø ôû hôïp vôùi A. Caù theå organisms: luùc ñaàu sinh thaùi hoïc chæ môùi
ñieàu kieän thôøi tieát nhöõng vuøng thöôøng coù baõo ñoå boä. nghieân cöùu caùc loaøi rieâng bieät ñoù laø sinh thaùi hoïc caù theå
(Autoecology). Nhieäm vuï cô baûn laø tìm hieåu phöông thöùc soáng
– Taêng cöôøng troàng nhöõng daûi röøng phoøng hoä ñeå giaûm
cuûa ñoäng vaät vaø thöïc vaät nhö:
bôùt söùc phaù hoaïi cuûa baõo...
– Kích thöôùc?
§III. SINH THAÙI VAØ CAÂN BAÈNG SINH THAÙI
– Nôi aên ôû?
I. Heä sinh thaùi
– AÊn caùi gì?
“Laø heä thoáng caùc quaàn theå sinh vaät soáng chung vaø phaùt
– Laøm moài cho con gì?
trieån trong moät moâi tröôøng nhaát ñònh, quan heä töông taùc vôùi
nhau vaø vôùi moâi tröôøng ñoù”. – Phaûn öùng cuûa chuùng ñoái vôùi ñieàu kieän moâi tröôøng ra sao?
Sau ñoù con ngöôøi thaáy raèng trong thieân nhieân coù haøng
Sinh thaùi hoïc laø moät ngaønh khoa hoïc nghieân cöùu moái
vaïn loaïi ñoäng vaät vaø thöïc vaät soáng chung vôùi nhau töø ñoù sinh
töông taùc giöõa moät cô theå soáng hoaëc moät quaàn theå soáng vôùi
thaùi hoïc caù theå ñöôïc phaùt trieån leân möùc cao hôn ñoù laø sinh
moät cô theå soáng khaùc hoaëc vôùi toå hôïp caùc yeáu toá moâi tröôøng
thaùi hoïc quaàn theå.
chung quanh.
B. Quaàn theå (Populations): Baét ñaàu töø chöõ La tinh,
Sinh thaùi hoïc laø moät ngaønh khoa hoïc coù phaïm vi nghieân
populas töùc laø daân toäc, ñaàu tieân duøng ñeå chæ moät nhoùm ngöôøi,
cöùu töông ñoái roäng, phaïm vi nghieân cöùu chuû yeáu cuûa noù thuoäc
coøn trong sinh thaùi duøng ñeå chæ moät nhoùm caù theå cuûa baát kyø
veà khoa sinh hoïc vaø moät phaàn thuoäc caùc ngaønh khoa hoïc khaùc
moät loaïi sinh vaät naøo trong quaàn xaõ (communities).

19 10 20
Hoaëc noùi caùch khaùc quaàn theå laø moät taäp hôïp caùc caù theå + Moâi tröôøng (E): Bao goàm caùc nhaân toá vaät lyù, hoùa hoïc
cuûa cuøng moät loaøi hay nhöõng loaøi raát gaàn nhau cuøng soáng (voâ sinh) bao quanh sinh vaät. Ví duï: Heä thoáng sinh thaùi hoà
trong moät khoâng gian nhaát ñònh hay coøn goïi laø sinh caûnh. chöùa thì moâi tröôøng goàm nöôùc, nhieät ñoä, aùnh saùng, caùc khí
Ví duï: Quaàn theå (quaàn chuûng) NAI soáng ôû ñaûo Caùt Baø, hoøa tan, O2, CO2, caùc muoái hoøa tan, caùc vaät lô löûng... Moâi
quaàn chuûng CHUOÄT soáng ôû thaønh phoá Ñaø Naüng, quaàn chuûng tröôøng cung caáp taát caû caùc yeâu caàu caàn thieát cho vaät saûn xuaát
CAÂY VEÏT soáng ôû ven bieån Ba Tri (Beán Tre). toàn taïi.

C. Quaàn xaõ communities: Bao goàm taäp hôïp taát caû caùc + Sinh vaät saûn xuaát (P): Bao goàm caùc vi khuaån vaø caây
chuûng quaàn (quaàn theå) (ñoäng vaät, thöïc vaät, vi sinh vaät) soáng xanh töùc laø caùc sinh vaät coù khaû naêng toång hôïp ñöôïc caùc chaát
cuøng trong moät sinh caûnh. Tuy raèng, quaàn xaõ bao goàm nhieàu höõu cô caàn cho söï xaây döïng cô theå cuûa mình, caùc sinh vaät naøy
quaàn theå cuûa caùc loaøi khaùc nhau nhöng khoâng phaûi caùc loaøi coøn goïi laø sinh vaät töï döôõng. Caây xanh nhôø coù dieäp luïc neân
naøy ñeàu giöõ vai troø nhö nhau trong söï tieán hoùa cuûa quaàn xaõ, chuùng thöïc hieän ñöôïc quang hôïp ñeå xaây döïng cô theå theo
nhöõng loaøi coù vai troø quyeát ñònh ñöôïc goïi laø öu theá sinh thaùi. phaûn öùng sau ñaây:

Ví duï: Quaàn xaõ (sinh vaät) hoà Taây bao goàm taát caû caùc 6CO2 + 6H2O + naêng löôïng maët trôøi + enzim cuûa dieäp luïc → C6H12O 6 +
6O2
chuûng quaàn töø loaøi vi sinh vaät, taûo, ñoäng vaät khoâng xöông
soáng ñeán caù hoà Taây (Haø Noäi). Moät soá vi khuaån cuõng coi laø vaät saûn xuaát do chuùng cuõng
coù khaû naêng quang hôïp hay hoùa toång hôïp. Ñöông nhieân, taát
Ví duï: Quaàn xaõ sinh vaät röøng Cuùc Phöông.
caû caùc hoaït ñoäng soáng coù ñöôïc laø döïa vaøo khaû naêng saûn xuaát
Cuõng coù theå noùi heä sinh thaùi laø moät ñôn vò ñeå nghieân cuûa vaät saûn xuaát.
cöùu moâi tröôøng. Heä thoáng naøy goàm caùc chuûng quaàn sinh vaät
vaø moâi tröôøng ôû ñoù, chuùng thöïc hieän trong moái quan heä + Sinh vaät tieâu thuï (C): Bao goàm caùc ñoäng vaät, chuùng söû
khaêng khít giöõa sinh vaät vaø ngoaïi caûnh. duïng chaát höõu cô tröïc tieáp hay giaùn tieáp töø vaät saûn xuaát,
chuùng khoâng coù khaû naêng töï saûn xuaát ñöôïc chaát höõu cô vaø
Caáu truùc heä sinh thaùi bao goàm 4 thaønh phaàn cô baûn:
ñöôïc goïi laø caùc sinh vaät dò döôõng:
– Moâi tröôøng (E).
– Vaät tieâu thuï caáp I hay vaät aên coû laø caùc ñoäng vaät chæ
– Vaät saûn xuaát (P). aên caùc thöùc aên thöïc vaät.

– Vaät tieâu thuï (C). – Vaät tieâu thuï caáp II laø caùc ñoäng vaät aên taïp hay aên thòt.

– Vaät phaân huûy (T). – Theo chuoãi thöùc aên ta coøn coù vaät tieâu thuï caáp III, caáp IV.

21 11 22
Ví duï: Heä sinh thaùi hoà thì: coân truøng döôùi nöôùc, caù vaø caû nhöõng loaøi caây thuûy sinh soáng
ven hoà. Sau khi daàn daàn bò boài laéng, hoà caïn daàn cho ñeán khi
– Taûo laø vaät saûn xuaát.
ta khoâng coøn goïi laø hoà ñöôïc nöõa luùc naøy heä sinh thaùi hoà chöùa
– Giaùp xaùc laø ñoäng vaät tieâu thuï caáp I. chuyeån sang heä sinh thaùi ñaàm laày.
– Toâm teùp, caù con laø vaät tieâu thuï caáp II. II. Caân baèng sinh thaùi (Equilibrium ecology)
– Caù roâ, caù chuoái laø vaät tieâu thuï caáp III. Caùc heä sinh thaùi töï nhieân ñeàu coù khaû naêng töï ñieàu
– Raén nöôùc, raùi caù, chim boùi caù laø caáp IV. chænh rieâng, noùi theo nghóa roäng ñoù laø khaû naêng töï laäp laïi
caân baèng. Caân baèng giöõa caùc chuûng quaàn trong heä sinh thaùi
+ Sinh vaät phaân huûy (T): Laø caùc vi khuaån vaø naám,
(Vaät aên thòt – con moài, vaät kyù sinh – vaät chuû). Söï caân baèng
chuùng phaân huûy caùc chaát höõu cô. Tính chaát dinh döôõng ñoù goïi
naøy cuõng coù nghóa laø söï caân baèng giöõa vaät saûn xuaát vaø tieâu
laø hoaïi sinh, chuùng soáng nhôø vaøo caùc sinh vaät cheát, chuùng
thuï vaø vaät phaân huûy. Söï caân baèng naøy goïi laø caân baèng sinh
phaù vôõ caùc hôïp chaát höõu cô ñôn giaûn maø caây xanh coù theå söû
thaùi. Nhôø söï töï ñieàu chænh maø heä sinh thaùi töï nhieân giöõ ñöôïc
duïng ñöôïc...
oån ñònh moãi khi chòu söï taùc ñoäng cuûa nhaân toá ngoaïi caûnh, coù
Haàu heát caùc heä sinh thaùi töï nhieân bao goàm ñuû 4 thaønh ñieàu söï töï ñieàu chænh cuûa heä sinh thaùi cuõng chæ coù giôùi haïn.
phaàn cô baûn nhö treân. Tuy nhieân, trong moät soá tröôøng hôïp heä Neáu vöôït quaù giôùi haïn naøy, heä sinh thaùi seõ maát khaû naêng töï
sinh thaùi khoâng ñuû 4 thaønh phaàn. Ví duï: heä sinh thaùi ñaùy ñieàu chænh vaø haäu quaû laø heä sinh thaùi bò phaù vôõ.
bieån saâu, thieáu vaät saûn xuaát do ñoù chuùng khoâng theå toàn taïi
Ví duï: Moät heä sinh thaùi röøng ngaäp maën ñöôïc duy trì bôûi
ñöôïc neáu khoâng coù heä sinh thaùi ôû taàng maët cung caáp chaát höõu
söï caân baèng veà trao ñoåi chaát dinh döôõng, trao ñoåi nöôùc maën,
cô. Töông töï heä sinh thaùi hang ñoäng cuõng thieáu vaät saûn xuaát,
ngoït vaø caân baèng veà laéng ñoïng phuø sa. Taát caû caùc caân baèng
muoán toàn taïi heä sinh thaùi naøy caàn phaûi ñöôïc heä sinh thaùi
do yeáu toá töø ñaát lieàn vaø bieån quyeát ñònh. Moät khi, coù moät taùc
noâng thoân cung caáp löông thöïc, thöïc phaåm.
ñoäng naøo ñoù nhö xaây döïng hoà chöùa ôû thöôïng löu, laøm ñeâ ngaên
Taát caû heä sinh thaùi töï nhieân ñeàu coù caùch phaùt trieån maën ôû cöûa soâng..., töø ñoù daãn ñeán söï maát caân baèng veà trao ñoåi
rieâng. Ñoù laø heä quaû cuûa moái quan heä qua laïi giöõa 4 thaønh chaát vaø cuoái cuøng heä sinh thaùi röøng ngaäp maën cuõng khoâng
phaàn cuûa heä sinh thaùi. Nhöõng bieán ñoåi naøy coù theå ra nhanh coøn ñieàu kieän ñeå toàn taïi...
hay chaäm tuøy theo töøng heä sinh thaùi. Ví duï: Heä sinh thaùi hoà
Heä sinh thaùi töï nhieân coù ñaëc ñieåm laø töï caân baèng nghóa
chöùa: Luùc ñaàu khi hoà coøn saâu (chöa boài laéng nhieàu) chuùng ta
laø moät khi bò thay ñoåi vì moät nguyeân nhaân naøo ñoù thì noù coù
gaëp ñaày ñuû caùc quaàn chuûng (chuûng quaàn) giaùp xaùc, thaân meàm,

23 12 24
theå töï phuïc hoài ñeå trôû veà traïng thaùi ban ñaàu. Söï phuïc hoài caân tröôûng thaønh sinh duïc. Bình thöôøng 4 naêm voi ñeû moät laàn
baèng sinh thaùi ñöôïc thöïc hieän qua caùc cô cheá sau: nhöng neáu maät ñoä cao thì 7 naêm môùi ñeû moät laàn.

a. Caân baèng thoâng qua söï ñieàu chænh soá löôïng quaàn xaõ Ñoái vôùi thöïc vaät thì söï ñieàu chænh soá löôïng cuøng dieãn ra
ôû nhieàu loaøi trong quaàn xaõ hoaëc caùc caù theå trong moät quaàn
Ñoái vôùi ñoäng vaät, söï ñieàu chænh naøy ñöôïc thöïc hieän baèng
nhieàu caùch khaùc nhau: theå, tuy nhieân möùc ñoä khoâng maïnh meõ vaø khoù nhaän bieát
ñöôïc qua quan saùt bình thöôøng.
– Ñieàu chænh baèng caùch kìm haõm vaø haïn cheá laãn nhau.
Ví duï: Ñoái vôùi loaøi ñoäng vaät aên thöùc aên heïp hay ñôn thöïc thì b. Caân baèng thoâng qua moái quan heä phuï thuoäc giöõa caùc
soá löôïng con moài seõ aûnh höôûng lôùn ñeán soá löôïng con vaät aên loaøi trong thieân nhieân
thòt. Khi khoâng ñuû con moài thì moät soá chuùng seõ bò cheát ñoùi. Ngöôøi ta nhaän thaáy trong thieân nhieân coù raát nhieàu sinh
Sau moät thôøi gian, caùc con moài khaùc tieáp tuïc sinh saûn vaø vaät laø “keû thuø khoâng ñoäi trôøi chung” cuûa sinh vaät khaùc, song
phaùt trieån veà soá löôïng thì ñoäng vaät aên thòt cuõng phaùt trieån chuùng vaãn toàn taïi trong moät sinh caûnh. Söï toàn taïi ñoù laø nhôø
theo. coù tính caân baèng cuûa caùc quaù trình trao ñoåi vaät chaát vaø naêng
– Söï ñieàu chænh naøy coù theå thoâng qua caùc hình thöùc nhö löôïng trong töï nhieân, trong ñoù coù moái quan heä phuï thuoäc giöõa
giaûm möùc sinh saûn, taêng tyû leä töû vong, caïnh tranh, di cö, caùc loaøi vôùi nhau.
thaäm chí aên thòt laãn nhau. Ví duï: Chuoät nhaét – Khi soá löôïng Ví duï: ÔÛ cô theå moät soá con thuù aên coû coù raát nhieàu sinh
phaùt trieån khaù nhieàu seõ phaùt sinh loaïi beänh “soác” (beänh tieáp vaät soáng.
xuùc) laøm giaûm ñoä thuï tinh vaø taêng nhanh töû vong...
– Trong boä loâng cuûa noù coù caùc loaøi raän hoaëc ve huùt maùu.
Do thieáu nôi ôû vaø thöùc aên, nhieàu chim thuù trong cuøng
moät loaøi caïnh tranh, giaønh giaät nhau quyeát lieät, luùc naøy – Trong ruoät cuûa chuùng coù caû moät heä sinh vaät phong
nhöõng caù theå maïnh hôn nhöõng caù theå yeáu hoaëc taïo ra söï phuù nhö: giun saùn ñeán caùc vi khuaån phaân huûy cellulose, vi
phaân hoùa. Moät soá tröôøng hôïp, do caïnh tranh ñaõ daãn ñeán söï di khuaån phaân huûy lignin. Khoâng coù nhöõng vi khuaån naøy thì con
cö theo chu kyø, moät soá loaøi khi maät ñoä quaàn theå taêng thì vaät khoâng theå soáng ñöôïc vì boä maùy cuûa chuùng khoâng coù khaû
giaûm möùc sinh saûn nhôø ñoù maø giöõ ñöôïc söï oån ñònh töông ñoái naêng phaân huûy cellulose vaø lignin...
veà soá löôïng caù theå cuûa quaàn theå. Ví duï: Voi Chaâu Phi trong Moät soá loaøi chim aên quaû, haït caây nhö chim seû, chim
ñieàu kieän bình thöôøng thì thôøi gian tröôûng thaønh sinh duïc gaùy..., tuy chuùng gaây haïi cho muøa maøng nhöng maët khaùc
tuoåi 11 – 12, nhöng neáu maät ñoä quaàn theå cao thì 18 tuoåi môùi chuùng laïi coù taùc duïng dieät tröø saâu phaù hoaïi caây coái... (Coù moät
thôøi kyø ôû ngoaïi oâ Baéc Kinh, Trung Quoác ngöôøi ta toå chöùc

25 13 26
phong traøo dieät chim seû ñeå baûo veä muøa maøng nhöng haäu quaû Söï töï ñieàu chænh cuûa heä sinh thaùi laø keát quaû cuûa söï töï
ngöôïc laïi, muøa maøng bò maát vì dòch saâu beänh lan traøn...). ñieàu chænh cuûa töøng cô theå, cuûa nhöõng quaàn chuûng, cuûa quaàn
xaõ moãi khi moät nhaân toá sinh thaùi thay ñoåi. Chuùng ta, chia caùc
Moái quan heä giöõa sinh vaät vaø sinh vaät coù tính chaát daây
nhaân toá sinh thaùi thaønh 2 nhoùm:
chuyeàn nhö theá. Vì vaäy, chæ caàn thay ñoåi moät khaâu naøo ñoù noù
seõ keùo theo haøng loaït nhöõng bieán ñoåi khaùc vaø ôû thôøi ñieåm ñoù – Nhaân toá sinh thaùi giôùi haïn.
seõ xaûy ra söï maát caân baèng sinh thaùi. – Nhaân toá sinh thaùi khoâng giôùi haïn.
Nhö vaäy, nhôø söï ñieàu chænh cuûa sinh vaät, nhôø moái quan
Nhieät ñoä, noàng ñoä muoái, thöùc aên..., laø nhaân toá sinh thaùi
heä töông hoã vaø söï löïa choïn laâu ñôøi giöõa caùc loaøi trong moãi
giôùi haïn, coù nghóa ta cho nhieät ñoä thay ñoåi töø thaáp ñeán cao
vuøng, moãi heä sinh thaùi ñaõ hình thaønh caùc moái quan heä giöõa
chuùng ta seõ tìm ñöôïc moät nhieät ñoä thích hôïp cuûa cô theå hay
ñoäng vaät vôùi thöïc vaät, giöõa vi sinh vaät vôùi ñoäng vaät vaø thöïc
cuûa caû chuûng quaàn. Ngoaøi nhieät ñoä ñoù, cô theå hay chuûng quaàn
vaät trong moät theá caân baèng oån ñònh vaø moãi moät loaøi ôû trong
khoâng toàn taïi ñöôïc. Giôùi haïn naøy coøn ñöôïc goïi laø giôùi haïn
vuøng ñaõ thích öùng ñöôïc vôùi theá caân baèng ñoù. Nhôø vaäy maø
sinh thaùi hay giôùi haïn cho pheùp cuûa cô theå cuûa chuûng quaàn.
trong thieân nhieân söï caân baèng sinh thaùi ôû khaép moïi nôi.
Trong hoaøn caûnh vì nhöõng bieán ñoåi lôùn nhö nhöõng thieân tai AÙnh saùng, ñòa hình khoâng ñöôïc coi laø nhaân toá sinh thaùi giôùi
hoaëc söï phaù hoaïi cuûa con ngöôøi thì söï caân baèng ñoù seõ bò phaù haïn ñoái vôùi ñoäng vaät...
huûy vaø söï taïo laäp laïi theá caân baèng phaûi traûi qua thôøi gian daøi OÂ nhieãm laø hieän töôïng do hoaït ñoäng con ngöôøi daãn ñeán
môùi khoâi phuïc ñöôïc... söï thay ñoåi caùc nhaân toá sinh thaùi ra ngoaøi giôùi haïn sinh thaùi
Con ngöôøi khoâng phaûi luùc naøo cuõng muoán caùc heä sinh cuûa cô theå, cuûa chuûng quaàn, cuûa quaàn xaõ. Xöû lyù oâ nhieãm coù
thaùi coù khaû naêng töï ñieàu chænh. Ví duï: Neàn noâng nghieäp nghóa laø ñöa caùc nhaân toá sinh thaùi trôû veà giôùi haïn sinh thaùi
thaâm canh döïa vaøo söï saûn xuaát dö thöøa caùc chaát höõu cô ñeå cuûa cô theå, cuûa chuûng quaàn, cuûa quaàn xaõ. Muoán xöû lyù ñöôïc oâ
cung caáp löông thöïc vaø thöïc phaåm cho con ngöôøi. Caùc heä sinh nhieãm caàn phaûi bieát ñöôïc caáu truùc vaø chöùc naêng cuûa töøng heä
thaùi naøy laø caùc heä sinh thaùi khoâng coù söï töï ñieàu chænh vôùi sinh thaùi vaø nguyeân nhaân laøm cho caùc nhaân toá sinh thaùi vöôït
muïc ñich con ngöôøi söû duïng höõu hieäu phaàn dö thöøa ñoù. ra ngoaøi giôùi haïn thích öùng.
Söï maát caân baèng trong heä sinh thaùi, luùc ñaàu thöôøng xaûy Ñaây laø nguyeân lyù nhaân toá sinh thaùi cô baûn ñöôïc vaän
ra cho vaøi thaønh phaàn sau ñoù môû roäng sang thaønh phaàn khaùc duïng vaøo vieäc söû duïng hôïp lyù taøi nguyeân thieân nhieân vaø baûo
vaø coù theå ñi töø heä sinh thaùi naøy sang heä sinh thaùi khaùc. veä moâi tröôøng...

27 14 28
§IV. ÑA DAÏNG SINH HOÏC VAØ SÖÏ CAÀN THIEÁT PHAÛI loaøi vaø soá löôïng. Coù hai nguyeân nhaân cô baûn daãn ñeán söï giaûm
BAÛO VEÄ TÍNH ÑA DAÏNG SINH HOÏC suùt caùc nguoàn ñoäng vaät nhö sau:

“Ña daïng sinh hoïc laø söï phong phuù veà nguoàn gen, veà Moät laø con ngöôøi taøn phaù röøng, khai thaùc caùc xavan,
gioáng, veà loaøi sinh vaät vaø heä sinh thaùi trong töï nhieân”. thaûo nguyeân, laøm khoâ caùc ñaàm laày, laøm oâ nhieãm caùc nguoàn
nöôùc, caùc soâng hoà, bieån..., laøm cho ñoäng vaät maát moâi tröôøng
Treân haønh tinh chuùng ta öôùc tính coù khoaûng 30 trieäu loaøi
sinh soáng vaø phaùt trieån neân chuùng bò tieâu dieät hoaëc di cö ñi
sinh vaät, song con ngöôøi chæ môùi xaùc ñònh ñöôïc vaøo khoaûng 1,7
choã khaùc.
trieäu loaøi thöïc vaät, ñoäng vaät vaø saûn xuaát. Trong ñoù coù:
Hai laø do söï saên baén böøa baõi, thieáu söï baûo veä. Ñaëc bieät
– 265.000 loaøi thöïc vaät.
töø khi chuû nghóa Tö baûn phaùt trieån vôùi caùc phöông tieän saên
– 750.000 loaøi coân truøng. baén hieän ñaïi hôn ñoàng thôøi vôùi muïc ñích thu lôïi nhuaän neân
– 44.000 loaøi ñoäng vaät. vieäc saên baén, tieâu dieät caùc loaøi ñoäng vaät ñaëc bieät laø caùc loaøi
ñoäng vaät coù giaù trò kinh teá dieãn ra aùc lieät hôn.
– 69.000 loaøi naám...
Ngöôøi ta, döï ñoaùn trong voøng 30 naêm tôùi treân theá giôùi
Rieâng ôû Vieät Nam ta coù khoaûng:
seõ maát ñi khoaûng töø 20 – 25% toång soá loaøi, trong ñoù 35% laø
– 7.000 loaøi thöïc vaät. caùc loaøi thöïc vaät ôû röøng nhieät ñôùi aåm.
– 773 loaøi chim. Söï huûy dieät, söï laøm caïn kieät caùc loaøi ñoäng vaät, thöïc
– 273 loaøi ñoäng vaät coù vuù. vaät... ñaõ laøm caïn kieät tính ña daïng sinh hoïc treân haønh tinh
chuùng ta. Söï toån thaát moät loaøi maø caùc loaøi khaùc phaûi phuï
– 180 loaøi boø saùt.
thuoäc bao giôø cuõng phöùc taïp hôn nhieàu so vôùi söï bieán ñoåi cuûa
– 80 loaøi löôõng cö. moät loaøi maø toå sinh thaùi cuûa noù ñöôïc caùc loaøi khaùc deã daøng
thay theá. Ngaøy nay, chuùng ta phaûi thöïc söï quan taâm ñeán söï
– Haøng traêm loaøi caù vaø haøng ngaøn loaøi khoâng xöông soáng.
toån thaát chuûng loaøi hoaëc söï suy giaûm tính ña daïng sinh hoïc
ÔÛ Vieät Nam ta coù khoaûng 2.300 loaøi caây ñöôïc con ngöôøi bôûi vì:
söû duïng laøm thöùc aên, thuoác, goã, thöùc aên cho ñoäng vaät vaø duøng
+ Moät laø: Thöïc vaät, ñoäng vaät laø neàn taûng cuûa raát nhieàu
vaøo caùc muïc ñích khaùc... Töông töï nhö taøi nguyeân röøng, taøi
loaïi döôïc phaåm, caùc chuûng cuûa noâng saûn thöïc phaåm vaø cuûa
nguyeân ñoäng vaät cuõng bò con ngöôøi laøm giaûm suùt caû chuûng
caùc saûn phaåm coâng nghieäp. (Ngöôøi Trung Quoác söû duïng hôn

29 15 30
5.000 loaøi thöïc vaät trong toång soá öôùc tính hôn 30.000 loaøi ñeå I. Con ngöôøi toàn taïi nhö moät boä phaän cuûa töï
duøng vaøo muïc ñích y döôïc). nhieân
Hieän nay, coù khoaûng hôn 110 loaøi thöïc vaät ñöôïc söû duïng Ngaøy nay, treân theá giôùi cöù moãi giaây daân soá taêng theâm 3
ñeå laøm thöïc phaåm cho caû nhaân loaïi. ÔÛ Vieät Nam ta coù hôn ngöôøi coù nghóa laø moãi giôø daân soá theá giôùi taêng 10.800 ngöôøi.
2.300 loaøi caây ñöôïc con ngöôøi söû duïng ñeå laøm thöùc aên cho Cuõng trong thôøi gian aáy coù nghóa cuøng trong moät giôø thoâi thì
ngöôøi vaø suùc vaät cuõng nhö ñeå laøm goã... treân theá giôùi coù 2.280 ha röøng bò taøn phaù vaø ngoùt 290.000 taán
+ Hai laø: Gìn giöõ nhöõng neùt thaåm myõ trong cuoäc soáng, chaát thaûi baån ñöôïc saûn sinh ra vaø coù 570 ngöôøi cheát vì caùc
ñaûm baûo quyeàn ñöôïc soáng cuûa muoân loaøi. Söï toàn taïi cuûa caùc beänh coù lieân quan ñeán chaát thaûi baån aáy. Ñoàng thôøi, cuõng
loaøi hieän coù treân haønh tinh laø söï toàn taïi khaùch quan qua quaù trong 1 giôø aáy coù 720 loaøi ñoäng thöïc vaät bò tuyeät chuûng coù
trình choïn loïc laâu daøi cuûa töï nhieân, ñieàu aáy chöùng toû chuùng nghóa laø khoâng bao giôø xuaát hieän treân traùi ñaát naøy nöõa...
coù quyeàn ñöôïc soáng nhö con ngöôøi. Chuùng ta, khoâng coù quyeàn Haøng ngaøy, coù 25.000 ngöôøi cheát vì thieáu nöôùc vaø nhöõng
toàn taïi treân söï traû giaù quaù ñaét cuûa cuoäc soáng muoân loaøi, ñoàng beänh lieân quan ñeán nöôùc, cuøng xuaát hieän nhieàu beänh taät khaùc
thôøi chuùng ta cuõng khoâng coù quyeàn laõng queân laø ñaõ coù bieát maø chuùng ta chöa coù caùch chöõa trò coù hieäu quaû, thaäm chí chöa
bao loaøi ñaõ töøng mang laïi cho chuùng ta nhöõng giaù trò thaåm bieát ñaët teân gì cho noù. Ví duï: Beänh ‘Ebola’ chaúng haïn...
myõ trong cuoäc soáng.
Phaûi chaêng, taát caû nhöõng haäu quaû kia lieân quan maät
+ Ba laø: Khi caùc quaàn theå sinh vaät bieán maát thì con
thieát ñeán hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi? Ta bieát raèng, moâi tröôøng
ngöôøi seõ phaûi chòu ñöïng moät moái ñe doïa khaùc, ñoù laø söï suy
töï nhieân laø cô sôû cuûa söï sinh toàn vaø phaùt trieån cuûa con ngöôøi.
yeáu khaû naêng thích nghi vôùi moät theá giôùi ñang bieán ñoäng.
Moâi tröôøng khoâng nhöõng laø nôi cö truù maø laø nôi cung caáp cho
Khi söï toån thaát veà loaøi leân cao nhaát thì khaû naêng thích nghi
con ngöôøi toaøn boä vaät chaát ñeå soáng vaø phaùt trieån. Nhöng
cuûa quaàn theå cuõng bieán maát, ñoàng thôøi caùc heä sinh thaùi cuõng
chính trong quaù trình phaùt trieån ñoù con ngöôøi ñaõ laøm cho moâi
maát ñi nhieàu chöùc naêng maø chuùng coù theå giuùp cho loaøi ngöôøi
tröôøng thay ñoåi quaù nhieàu.
soáng moät caùch deã daøng.
Trong lòch söû phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi, neáu noùi
Ngaøy nay, con ngöôøi ñang coù xu höôùng doàn eùp heä sinh
thôøi kyø noâng nghieäp con ngöôøi môùi baét ñaàu gaây ra nhöõng
thaùi cuûa traùi ñaát ñeán moät giôùi haïn chòu ñöïng cuoái cuøng..., ñaây
bieán ñoåi to lôùn cho moâi tröôøng thì ñeán thôøi kyø coâng nghieäp vaø
laø moái nguy cô thöïc söï maø con ngöôøi phaûi heát söùc quan taâm.
ñaëc bieät laø tôùi giai ñoaïn ñoâ thò hoùa phaùt trieån trôû ñi (töø
§V. QUAN HEÄ GIÖÕA CON NGÖÔØI VAØ MOÂI TRÖÔØNG khoaûng theá kyû XX) con ngöôøi môùi thöïc söï laøm cho moâi tröôøng
TÖÏ NHIEÂN bieán ñoåi maïnh meõ. Ñaëc bieät trong vaøi ba thaäp kyû trôû laïi ñaây,

31 16 32
do nhöõng tieán boä khoa hoïc kyõ thuaät vaø söï buøng noå daân soá thì tyû taán buïi caùc loaïi, töø 5 – 6 tyû taán CO2, 788.000 taán khí CFC,
söï taùc ñoäng cuûa con ngöôøi ñeán moâi tröôøng môùi caøng trôû neân 600.000 taán Halon... vaø cuõng töø ñoù ñaõ laøm cho khí haäu toaøn
saâu saéc vaø aùc lieät hôn... caàu ñang coù xu höôùng bieán ñoåi xaáu. Ñaùng sôï hôn nöõa laø caùc
Ñeå duy trì cuoäc soáng, con ngöôøi buoäc phaûi khai thaùc caùc daân cö ñang soáng döôùi maùi nhaø chung chaät choäi, baån thæu aáy,
nguoàn taøi nguyeân nhanh hôn khaû naêng taùi sinh cuûa chuùng. trong suoát chaëng ñöôøng daøi cuûa lòch söû laïi khoâng chòu soáng
hoøa thuaän vôùi nhau ñeå baøn baïc caùch chung soáng yeân laønh vôùi
Tính ñeán naêm 1985, treân theá giôùi coù hôn 4.500 trieäu ha
thieân nhieân, maø ngoaøi thieân tai lieân mieân con ngöôøi coøn phaûi
ñaát bò hoang maïc hoùa, trong ñoù coù hôn 20 trieäu ha hoaøn toaøn
ñöông ñaàu vôùi voâ vaøn cuoäc chieán tranh xaâm laán laãn nhau moät
khoâng coù khaû naêng troàng troït, ñe doïa cuoäc soáng hôn 20% daân
caùch ñau thöông thaûm khoác...
soá treân haønh tinh. Phaûi chaêng, chính con ngöôøi laø thuû phaïm
gaây ra tình traïng hoang maïc hoùa vaø cuõng chính con ngöôøi laø Toùm laïi: Ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån, con ngöôøi ñaõ khoâng
naïn nhaân cuûa söï khoâ caèn hoang maïc hoùa ñoù... ngöøng taùc ñoäng vaøo thieân nhieân, khai thaùc thieân nhieân, muoán
laøm thay ñoåi caû quy luaät töï nhieân... Song neân hieåu raèng, loaøi
Cuøng vôùi taøi nguyeân bò taøn phaù, con ngöôøi ñaõ gieát haïi
ngöôøi toàn taïi nhö laø moät boä phaän cuûa töï nhieân nhöng hoï seõ
raát nhieàu loaïi thuù röøng quyù hieám vôùi muïc ñích: cung caáp thöïc
khoâng coù töông lai neáu nhö thieân nhieân vaø taøi nguyeân khoâng
phaåm baûo veä muøa maøng, vui chôi giaûi trí, muïc ñích thöông
ñöôïc baûo veä... Vì vaäy, traùch nhieäm cuûa con ngöôøi tröôùc thieân
maïi (nhö gieát gaáu laáy maät, da, loâng; gieát hoå, baùo laáy xöông,
nhieân cuõng chính laø traùch nhieäm ñoái vôùi haïnh phuùc cuûa baûn
da...; gieát voi laáy ngaø; gieát teâ giaùc laáy söøng...), töø ñoù ñaõ laøm
thaân mình...
cho nhieàu loaøi ñoäng vaät quyù hieám khoâng coøn hoaëc coøn raát ít
treân haønh tinh. II. Phaùt trieån vaø phaùt trieån beàn vöõng

Taøi nguyeân khoaùng saûn ngaøy caøng caïn kieät, ñaát ñai Söï phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi laø moät quaù trình söû duïng
ngaøy caøng baïc maøu, hoang hoùa... Nguoàn nöôùc bò nhieãm baån caùc nguoàn taøi nguyeân ñeå saûn xuaát ra moïi cuûa caûi vaät chaát
naëng neà, daân soá taêng leân theo caáp soá nhaân, töø ñoù ñaõ laøm cho nhaèm ñaùp öùng nhu caàu caûi thieän chaát löôïng cuoäc soáng cuûa con
maùi nhaø chung cuûa nhaân loaïi ngaøy caøng trôû neân chaät choäi. ngöôøi. Söï phaùt trieån khoâng chæ laø moái quan taâm cuûa nöôùc ta
Ñieàu ñaùng sôï nhaát laø caøng ngaøy noù caøng bò boâi baån bôûi chính maø laø cuûa taát caû caùc nöôùc treân theá giôùi. Tuy nhieân, trong quaù
baøn tay con ngöôøi gaây ra... trình phaùt trieån nhìn chung ôû möùc ñoä naøy hay möùc ñoä khaùc
ñeàu coù tình traïng: nguoàn taøi nguyeân ngaøy caøng bò caïn kieät,
Moãi naêm ngaønh coâng nghieäp ñaõ toång hôïp treân 400 trieäu
moâi tröôøng bò bieán ñoåi, bò suy thoaùi vaø taùc ñoäng xaáu trôû laïi
taán hoùa chaát, ñoàng thôøi cuõng thaûi vaøo khoâng khhí haøng traêm
ñoái vôùi söï phaùt trieån vaø ñôøi soáng cuûa con ngöôøi.

33 17 34
Tình traïng ñoù xaûy ra trong ñieàu kieän con ngöôøi chæ bieát nhu caàu hieän taïi maø khoâng xaâm phaïm ñeán khaû naêng laøm
khai thaùc taøi nguyeân nhöng khoâng chuù yù ñeán nhöõng quy luaät thoûa maõn nhu caàu cuûa caùc theá heä töông lai.
bieán ñoåi töï nhieân cuûa moâi tröôøng xung quanh...
Theo caùch ñònh nghóa phoå bieán naøy thì ñieàu kieän ñeå
Ngaøy nay, con ngöôøi ñaõ nhaän thöùc ñöôïc raèng: vieäc phaùt ñaûm baûo phaùt trieån beàn vöõng laø laøm theá naøo ñeå chuùng ta boài
trieån kinh teá xaõ hoäi phaûi höôùng vaøo vieäc khai thaùc caùc nguoàn thöôøng ñöôïc cho töông lai nhöõng thieät haïi do hoaït ñoäng cuûa
taøi nguyeân vaø moâi tröôøng sao cho coù hieäu quaû maø vaãn traùnh chuùng ta hoâm nay gaây ra. Ñoù laø vieäc chuyeån giao di saûn tö
ñöôïc söï phaù hoaïi khaû naêng taùi taïo cuûa chuùng, hay noùi moät baûn. Ñieàu naøy coù nghóa laø theá heä naøy phaûi ñaûm baûo raèng hoï
caùch khaùc laø phaûi ñaûm baûo ñöôïc söï caân baèng giöõa phaùt trieån ñeå laïi cho theá heä sau moät tröõ löôïng tö baûn khoâng ít hôn
kinh teá vaø baûo veä moâi tröôøng. Theo ngoân töø cuûa Lieân Hieäp nhöõng gì maø theá heä naøy ñang coù.
Quoác thì hình thöùc phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi coù tính ñeán yeáu
Ñeå môû roäng khaùi nieäm, chuùng ta neân phaân bieät giöõa
toá moâi tröôøng nhö vaäy laø phaùt trieån laâu beàn.
taêng tröôûng vaø phaùt trieån.
Quan ñieåm phaùt trieån laâu beàn khoâng haïn cheá söï phaùt
– Phaùt trieån laø nhöõng thay ñoåi trong caáu truùc xaõ hoäi vaø
trieån kinh teá nhöng phaûi trong ñieàu kieän laø söï phaùt trieån ñoù
kinh teá. Ví duï söï thay ñoåi theo höôùng toát hôn cuûa keát caáu haï
phaûi kinh teá vaø an toaøn veà maët moâi tröôøng.
taàng, tyû leä giöõa ngöôøi bieát chöõ taêng leân v.v...
Ñeå cho söï phaùt trieån ñaûm baûo ñöôïc tính laâu beàn thì vieäc
– Taêng tröôûng laø söï taêng leân cuûa yeáu toá kinh teá – xaõ hoäi
xaây döïng vaø phaùt trieån kinh teá cuûa ñaát nöôùc ñoøi hoûi moãi quoác
naøo ñoù hoaëc söï taêng leân cuûa GNP hoaëc GDP tính theo ñaàu
gia phaûi coù nhöõng tính toaùn, phaûi caên cöù vaøo tình hình nguoàn
ngöôøi.
taøi nguyeân vaø trình ñoä phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc mình maø ñònh
ra moät chieán löôïc chung cuûa quoác gia. Döïa vaøo chieán löôïc Taêng tröôûng deã ño löôøng hôn phaùt trieån, coù tröôøng hôïp
phaùt trieån chung ñoù, Nhaø Nöôùc seõ ñònh ra keá hoaïch haønh coù söï taêng tröôûng nhöng khoâng coù söï phaùt trieån. Ví duï saûn
ñoäng cuûa töøng thôøi kyø vaø xaây döïng caùc luaät phaùp ñeå ñieàu löôïng theùp ñaàu ngöôøi naêm sau cao hôn naêm tröôùc nhöng
haønh quaù trình phaùt trieån. (Thaùng 8 – 1991, chuùng ta cuõng ngaønh coâng nghieäp saûn xuaát theùp khoâng ñöôïc coi laø phaùt
ñaõ ñeà ra “Vieät Nam keá hoaïch quoác gia veà moâi tröôøng vaø phaùt trieån vì coâng ngheä laïc haäu, saûn xuaát bò loã, moâi tröôøng bò oâ
trieån laâu beàn 1991 – 2000”). nhieãm hoaëc vì chaát thaûi vaø khai moû böøa baõi...

Phaùt trieån laâu beàn hay phaùt trieån beàn vöõng cuõng laø Phaùt trieån khoâng theå thuaàn tuùy laø taêng tröôûng kinh teá
khaùi nieäm ñoàng nhaát. Ñoù laø söï phaùt trieån thoûa maõn nhöõng maø phaûi laø phaùt trieån beàn vöõng. Phaùt trieån khoâng theå baèng
baát cöù giaù naøo maø phaûi gaén vôùi baûo veä moâi tröôøng.

35 18 36
Thu nhaäp ñaàu ngöôøi thöôøng ñöôïc bieåu hieän baèng hai chæ – Naêm 900 daân soá theá giôùi ñaõ taêng 320 trieäu ngöôøi.
tieâu: GNP vaø GDP.
– Naêm 1.700 daân soá theá giôùi ñaõ leân 700 trieäu ngöôøi.
– GNP: Toång saûn phaåm quoác gia laø toång giaù trò haøng
– Naêm 1990 daân soá theá giôùi ñaõ taêng 5.000 trieäu ngöôøi.
hoùa, dòch vuï theå hieän baèng tieàn do neàn kinh teá cuûa moãi nöôùc
(Trong ñoù 4/5 soá treû em ra ñôøi töø caùc nöôùc chaäm tieán).
taïo ra trong khoaûng thôøi gian nhaát ñònh thöôøng laø moät naêm.
– Naêm 1996 daân soá theá giôùi laø 5.700 trieäu ngöôøi.
– GDP: Toång saûn phaåm quoác noäi.
– Naêm 1999 daân soá theá giôùi laø 6.000 trieäu ngöôøi.
Caû hai chæ tieâu naøy theå hieän möùc taêng tröôûng kinh teá
cuûa moãi quoác gia. Thoâng thöôøng ngöôøi ta moâ taû thöôùc ño naøy Giôø ñaây, moãi naêm traùi ñaát ñoùn nhaän theâm 90 trieäu
baèng GNP/ngöôøi. ngöôøi, töông ñöông vôùi daân soá nöôùc Ñöùc hoaëc Meâhicoâ. Neáu giöõ
nguyeân tyû leä taêng daân soá nhö hieän nay nghóa laø 1,6% naêm thì
Trong khoa hoïc veà quaûn lyù moâi tröôøng ngöôøi ta cho raèng
trong voøng 40 naêm nöõa theá giôùi seõ coù 11 tyû ngöôøi...
GNP chöa phaûn aùnh ñuùng ñaén söï phaùt trieån beàn vöõng cuûa
moät ñaát nöôùc vì söï taêng tröôûng naøy coù theå ñi lieàn vôùi söï caïn Hai khu vöïc troïng ñieåm cuûa naïn buøng noå daân soá laø Chaâu AÙ
kieät taøi nguyeân veà than, daàu moû, nguoàn caù, taøi nguyeân röøng... vaø Chaâu Phi maø trong ñoù AÁn Ñoä vaø Zimbabueâ laø hai ñieåm noùng.
Ñeå ñaùnh giaù ñuùng ñaén söï taêng tröôûng coù phaûi laø phaùt trieån AÁn Ñoä hieän coù hôn 900 trieäu ngöôøi, roài ñaây seõ qua maët
hay khoâng, ngöôøi ta phaûi aáy GNP tröø ñi nhöõng nguoàn taøi Trung Quoác vôùi soá daân hieän coù 1,2 tyû ngöôøi.
nguyeân bò söû duïng, caùc chi phí xöû lyù chaát thaûi...
Buøng noå daân soá keùo theo haøng loaït thaûm hoïa, tröôùc
Vì vaäy, trong chính saùch vó moâ caàn heát söùc chuù yù vaán ñeà nhaát laø vaán ñeà löông thöïc. Caùc nhaø khoa hoïc ñaõ tính toaùn
naøy, khoâng neân ñôn thuaàn cho raèng toác ñoä taêng GNP/naêm raèng muoán coù ñuû soá löông thöïc vöøa ñuû no thì moãi ngöôøi caàn
cao laø möøng, laø toát maø phaûi xem xeùt caùi giaù phaûi traû veà taøi phaûi coù 0,26 ha ñaát canh taùc, nhö vaäy neáu daân soá theá giôùi laø
nguyeân, veà moâi tröôøng ôû möùc naøo... 10 tyû ngöôøi thì chuùng ta caàn phaûi coù 2,6 tyû ha.
III. Buøng noå daân soá vaø chaát löôïng cuoäc soáng Hieän nay, caû theá giôùi coù 3,2 tyû ha ñaát canh taùc nhöng
trong soá ñoù ñaõ coù hôn 2,0 tyû ha ñaát ñai ñaõ baïc maøu hoaëc treân
Traùi ñaát ñöôïc hình thaønh caùch ñaây 4,7 tyû naêm nhöng
ñaø sa maïc hoùa. Nhö vaäy, muoán môû roäng dieän tích ñeå saûn xuaát
con ngöôøi chæ môùi xuaát hieän caùch ñaây coù 600 ngaøn naêm....
löông thöïc cuõng ñoàng nghóa vôùi vieäc phaù hoaïi taøi nguyeân (phaù
Ñaàu coâng nguyeân daân cö treân haønh tinh naøy chöa ñaày röøng, ñaûo loän moâi sinh, huûy dieät nguoàn nöôùc...).
160 trieäu ngöôøi, theá maø ñeán:

37 19 38
Veà nguyeân taéc thì coù theå taêng naêng suaát gaáp ñoâi maø Theo quyõ nhi ñoàng cuûa Lieân Hôïp Quoác (UNICEF) thì
chöa caàn phaûi môû roäng dieän tích nhö hieän nay nhöng bieän haøng naêm treân theá giôùi coù 13 trieäu treû em cheát döôùi 5 tuoåi
phaùp duy nhaát laø phaûi duøng phaân hoùa hoïc ñeå kích thích sinh nghóa laø moãi ngaøy coù 36.000 treû em qua ñôøi vì suy dinh
tröôûng, ñeå taêng naêng suaát caây troàng. Nhöng phaân hoùa hoïc, döôõng... Hieän nay, treân theá giôùi coù hôn 230 trieäu treû em bò
thuoác baûo veä thöïc vaät laïi laø: thieáu Vitamin A, 190 trieäu treû em khoâng ñuû caân naëng.
– Keû thuø toâm caù... Taïi mieàn ñoâng Zaire hôn 1 trieäu ngöôøi tò naïn ñang coù
– Thuoác tröø saâu laø con dao 2 löôõi cuûa nhieàu loaøi ñoäng nguy cô cheát ñoùi. Coøn Zimbabueâ, moät ñaát nöôùc chæ coù 9 trieäu
vaät vaø thöïc vaät... daân nhöng ngheøo ñoùi vaø beänh taät ñaõ cöôùp ñi hôn 1 trieäu sinh
maïng... moät ñaát nöôùc maø hôn 50% daân soá döôùi tuoåi 15...
– Maø muoán saûn xuaát thuoác tröø saâu, dieät coû, phaân boùn...
thì cuõng phaûi coù naêng löôïng. Thaùng 11/1996, Hoäi nghò löông thöïc theá giôùi toå chöùc taïi
– Nhöng neáu muoán coù naêng löôïng thì phaûi laøm nhieät Roma ñaõ xaùc nhaän: Hieän nay treân theá giôùi luoân luoân coù hôn
ñieän cuõng coù nghóa phaûi thaûi vaøo khí quyeàn moät löôïng lôùn 841 trieäu ngöôøi (töùc hôn 20% daân soá theá giôùi) thieáu ñoùi traàm
khoùi buïi vaø nhieàu ñoäc chaát khaùc... troïng trong toång soá 3,2 tyû ngöôøi soáng trong caûnh ñoùi ngheøo.
Trong khi ñoù, dieän tích ñaát ñai noâng nghieäp bình quaân ñaàu
– Coøn muoán laøm thuûy ñieän coù nghóa laø phaûi phaù röøng ñeå
ngöôøi (0,26 ha) tieáp tuïc bò thu heïp moät caùch nhanh choùng...
xaây döïng hoà chöùa, coâng trình, nhaø maùy...
OÂng Lester Brown chuû tòch toå chöùc “taàm nhìn theá giôùi” ñaõ
– Neáu ñieän nguyeân töû maø nhö Chernobyl thì cuõng chaúng baùo ñoäng: “Kho löông thöïc döï tröõ theá giôùi cho naêm tôùi tröôùc
saïch seõ gì bôûi vì söï coá Chernobyl laø söï kieän moâi tröôøng toài teä khi böôùc vaøo vuï thu hoaïch môùi chæ vöøa ñuû ñaùp öùng nhu caàu
nhaát haønh tinh... tieâu thuï cuûa theá giôùi trong 49 ngaøy. Ñaây laø möùc döï tröõ thaáp
Vì vaäy, vieäc lo caùi aên cho loaøi ngöôøi trong töông lai quaû nhaát töø tröôùc tôùi nay... thaáp hôn caû naêm 1973 khi maø kho döï
laø caùi voøng luaån quaån, gôõ khaâu naøy laïi vöôùng khaâu khaùc... tröõ löông thöïc ñuû duøng cho theá giôùi 55 ngaøy vaø giaù löông
thöïc theá giôùi ñaõ taêng leân 2 laàn”. OÂng Lester Brown cuõng
Ñoùi ngheøo luoân luoân ñi keøm vôùi laïc haäu.
nhaán maïnh raèng “Do daân soá taêng neân vaøo naêm 2030 Trung
– 70% phuï nöõ AÁn Ñoä laáy choàng döôùi tuoåi 18. Quoác seõ phaûi nhaäp khaåu 200 trieäu taán nguõ coác, töông ñöông
– 1/2 daân soá theá giôùi khoâng bieát chöõ taäp trung ôû AÁn Ñoä. vôùi möùc xuaát khaåu nguõ coác hieän nay treân theá giôùi” ñieàu aáy coù
nghóa ñeán naêm 2030 cho duø soá löông thöïc maø theá giôùi coá
– Hôn 50% treû em theá giôùi bò baïi lieät cuõng ôû AÁn Ñoä.

39 20 40
gaéng saûn xuaát taêng leân thì cuõng chæ vöøa ñuû cung caáp cho soá Khoaùng saûn laø thöù taøi nguyeân khoâng theå naøo khoâi phuïc
daân taêng leân cuûa Trung Quoác maø thoâi... ñieàu aáy caøng noùi roõ hôn: Taøi nguyeân cuûa loaøi ngöôøi ñang caïn
kieät moät caùch nhanh choùng...
Daân soá taêng keùo theo haøng loaït nhöõng khoù khaên khaùc
veà nhu caàu aên ôû, giao thoâng, hoïc haønh, vui chôi giaûi trí... Phaûi Nam Phi moät ñaát nöôùc maø haøng naêm ñaõ khai thaùc:
môû roäng dieän tích canh taùc coù nghóa laø phaûi phaù röøng ñeå laáy
– 1150 taán vaøng (töùc chieám 50% saûn löôïng khai thaùc
theâm ñaát troàng troït, phaûi taêng cöôøng boùc loät ñoä maøu môõ cuûa
theá giôùi, ñöùng sau Lieân Xoâ cuõ).
ñaát..., phaûi khai thaùc theâm nhieàu cuûi goã ñeå xaây döïng, ñeå laøm
chaát ñoát..., phaûi taêng cöôøng saên baén, ñaùnh baét ñeå coù theâm – 100 taán baïch kim (chieám 50% löôïng khai thaùc theá
thöïc phaåm..., phaûi khoâng ngöøng khai thaùc taøi nguyeân khoaùng giôùi).
saûn ñeå ñaûm baûo nhu caàu caàn thieát khi daân soá gia taêng..., – 23% saûn löôïng Uranium khai thaùc theá giôùi.
nghóa laø ñeå duy trì cuoäc soáng con ngöôøi buoäc phaûi tích cöïc
– Ñöùng thöù 3 theá giôùi veà saûn löôïng kim cöông (sau Lieân
khai thaùc nhanh vaø nhieàu hôn nöõa caùc nguoàn taøi nguyeân
Xoâ vaø Zimbabueâ).
nhanh hôn khaû naêng taùi sinh cuûa chuùng.
Nhöng Nam Phi vaãn laø moät nöôùc ngheøo khoå, cheá ñoä
Trong 100 naêm qua, con ngöôøi ñaõ khai thaùc:
Apathai ñaõ laøm cho Nam Phi khoán ñoán trong caûnh huynh ñeä
– Hôn 130 tyû taán than töùc hôn 25% tröõ löôïng than theá giôùi. töông taøn...
– Hôn 35 tyû taán daàu moû chieám 50% tröõ löôïng daàu moû Khoaùng saûn caïn kieät, taøi nguyeân röøng bò taøn phaù moät
theá giôùi. caùch khuûng khieáp laøm cho tai hoïa luõ luït mang ñeán ngaøy caøng
nhieàu hôn. Nöôùc maët cuõng nhö nöôùc ngaàm ngaøy caøng caïn
– Hôn 1 tyû taán khí ñoát töùc hôn 75% tröõ löôïng khí ñoát
kieät. Ngaøy nay “Ñoùi nöôùc ñang laø moái nguy cuûa toaøn caàu”.
trong loøng ñaát...
Haøng ngaøy, treân theá giôùi coù 25.000 ngöôøi cheát vì thieáu nöôùc.
– Naêm 1996 theá giôùi ñaõ khai thaùc 425 trieäu taán saét thì Cuoäc chieán tranh ôû Campuchia, Ruanña, Bosnia..., soá ngöôøi
ñeán naêm 2000 con soá aáy seõ laø 2041 trieäu taán. cheát vì bom ñaïn cuõng baèng soá thöông vong do thieáu nöôùc vaø
– Nhu caàu veà ñoàng töø 5 trieäu taán ñeán 10 trieäu taán. caùc beänh coù lieân quan ñeán nöôùc... Ngöôøi ta söû duïng nöôùc nhö
moät thöù vuõ khí lôïi haïi ñeå tieâu dieät laãn nhau...
– Nhoâm töø 7 trieäu taán naêm 1966 leân 227 trieäu taán naêm
2000. Ñaát laø nguoàn taøi nguyeân cô baûn cuûa moãi quoác gia, laø saûn
phaåm toång hôïp cuûa caùc ñieàu kieän töï nhieân vaø lao ñoäng cuûa

41 21 42
con ngöôøi trong quaù trình phaùt trieån xaõ hoäi. Ñaát laø ñoái töôïng Röøng bò taøn phaù ñaõ laøm cho haøng naêm coù töø 6 – 7 trieäu
vaø laø tö lieäu saûn xuaát cuûa noâng laâm nghieäp vaø nhieàu hoaït ha ñaát ñai bò baïc maøu, hoang hoùa daãn ñeán muøa maøng bò thaát
ñoäng khaùc... Nhöng ñaát coøn coù taùc duïng khi coøn nguoàn nöôùc, baùt, haïn haùn keùo daøi, gaây neân naïn ñoùi xaûy ra trieàn mieân ôû
maø nguoàn nöôùc nhieàu ít laïi lieân quan maät thieát ñeán ñoä che moät soá nöôùc, töø ñoù daãn ñeán nhöõng laøn soùng di daân töï do rôøi
phuû cuûa röøng... boû caû queâ höông lang thang tìm nôi nöông töïa...

Trong sinh quyeån thì thöïc vaät laø thaønh phaàn ñöôïc phaân Buøng noå daân soá khoâng nhöõng baét con ngöôøi taùc ñoäng
boå roäng nhaát vaø chieám moät khoái löôïng lôùn nhaát. Neáu so saùnh maïnh vaøo moâi tröôøng töø ñoù ñaõ khieán cho taøi nguyeân nhanh
choùng caïn kieät, ñaát ñai baïc maøu hoang hoùa, nguoàn nöôùc sinh
vôùi toaøn boä sinh quyeån thì thöïc vaät chieám 97,8%, trong khi
hoaït thieáu huït ñoàng thôøi ñem ñeán cho töï nhieân bieát bao haäu
ñoù ñoäng vaät chæ chieám 1,3%.
quaû oâ nhieãm ñeán moâi tröôøng ñaát, nöôùc, khoâng khí...
Trong moâi tröôøng töï nhieân thì röøng laø bieåu hieän cuûa
Naêm 1930, treân theá giôùi chöa coù moät thaønh phoá naøo ñuû
möùc ñoä taäp trung vaø söï phong phuù cao nhaát cuûa giôùi thöïc vaät
5 trieäu daân, theá maø naêm 1950 ñaõ coù 6 thaønh phoá, naêm 1996
ñoàng thôøi laø thaønh phaàn coù vai troø to lôùn ñoái vôùi ñôøi soáng con
coù 30 thaønh phoá treân 5 trieäu daân coù nhöõng thaønh phoá hôn 30
ngöôøi vaø laø nguoàn taøi nguyeân coù giaù trò cao veà maët kinh teá.
trieäu ngöôøi nhö Tokyo...
Tröôùc ñaây, ngöôøi ta öôùc tính röøng che phuû treân toaøn boä Buøng noå daân soá daãn ñeán ñoùi ngheøo, thaát nghieäp, beänh
traùi ñaát chieám 50% dieän tích beà maët caùc luïc ñòa. Röøng laø loaïi
taät ñaëc bieät laø toäi phaïm gia taêng...
taøi nguyeân coù theå khoâi phuïc song con ngöôøi khai thaùc quaù
möùc laøm phaù vôõ khaû naêng khoâi phuïc cuûa noù vì vaäy dieän tích Treân theá giôùi, hieän coù 3 tyû ngöôøi soáng trong caûnh ñoùi
röøng ngaøy caøng thu heïp moät caùch nhanh choùng. Tính ñeán ngheøo thì 100 trieäu ngöôøi laø voâ gia cö, 1 tyû ngöôøi phaûi soáng
naêm 1973, dieän tích che phuû röøng treân toaøn theá giôùi coøn trong hoaøn caûnh oå chuoät toài taøn...
chieám 29,1% beà maët caùc luïc ñòa... * Moät soá neùt veà tình hình phaùt trieån daân soá ôû nöôùc ta
Trong 17 trieäu ha röøng bò con ngöôøi taøn phaù haøng naêm thì Töø baûng 1–3 ta thaáy raèng: Vaøo giöõa naêm 1989 daân soá
15,7 trieäu ha laø thuoäc veà caùc nöôùc ñang phaùt trieån taøn phaù. nöôùc ta coù khoaûng 64,4 trieäu ngöôøi, ñöôïc saép vaøo haøng thöù 13
Hieän nay, nhieàu nöôùc nhö: Irak dieän tích röøng chæ coøn 4%. veà daân soá treân theá giôùi. Trong gaàn 7 thaäp kyû qua daân soá Vieät
– Syria dieän tích röøng laø 2,0% Nam phaùt trieån coù khi cao khi thaáp nhöng trong voøng 3 thaäp
– Baéc Ailen dieän tích röøng laø 1,8% kyû trôû laïi ñaây toác ñoä phaùt trieån daân soá taêng leân 1 caùch ñaùng
lo ngaïi. Töø ñaàu theá kyû ñeán nay, daân soá ñaõ taêng leân 5 laàn.
– Apganistan dieän tích röøng laø 1,7%

43 22 44
Theo soá lieäu naêm 1989 thì coù tôùi 79,9% daân soá caû nöôùc soáng ôû Theo tính toaùn cuûa naêm 1987 thì dieän tích bình quaân
2
noâng thoân, 20,1% soáng ôû ñoâ thò. nhaø ôû cho ngöôøi daân ñoâ thò döôùi 4,3m treân phaïm vi caû nöôùc,
thaáp nhaát trong caùc nöôùc cuûa heä thoáng XHCN cuõ.
Söï phaân boå daân soá trong caùc khu vöïc khoâng ñoàng ñeàu:
2 Haø Noäi coù khoaûng 1/3 daân soá soáng ôû möùc döôùi
– Maät ñoä trung bình caû nöôùc laø: 195 ngöôøi/km . 2
2m /ngöôøi, cuoái cuøng laø ñieàu kieän veä sinh cuõng voâ cuøng nguy
– ÔÛ mieàn nuùi chæ coù 50 ngöôøi. caáp, nöôùc uoáng vaø caùc tieän nghi nhaø veä sinh ôû thaønh phoá
– Ñoàng baèng Baéc boä vaø soâng Cöûu Long: 300 – 500 ñang trong ñieàu kieän suy thoaùi.
ngöôøi. ÔÛ Haø Noäi coù 33% soá gia ñình taäp theå coøn phaûi chòu caûnh
2 hoá xí 2 ngaên coâng coäng vaø cöù 30 ngöôøi chung moät nhaø veä
– Taïi caùc vuøng ñoâ thò: 2000 – 5000 ngöôøi/km . Ñaëc bieät
sinh, vôùi khu lao ñoäng thì treân 100 ngöôøi 1 nhaø veä sinh...
taïi caùc khu phoá cuõ cuûa Haø Noäi thì 35.000 ngöôøi/km2.
ÔÛ Ñaø Naüng coù hôn 3.000 hoä khoâng coù nhaø veä sinh...
Theo soá lieäu thoáng keâ naêm 1988 thì töø söï buøng noå daân
soá cuõng nhö söï phaân boå daân cö khoâng caân ñoái ñoù ñaõ daãn ñeán ÔÛ thaønh phoá Hoà Chí Minh coù 16.000 ngöôøi trong toång
chaát löôïng cuoäc soáng giaûm thaáp vaø gaây ra nhöõng bieán ñoåi veà soá 98.000 ngöôøi ñònh cö doïc keânh raïch vaø giao thoâng thuûy
moâi tröôøng nghieâm troïng. khoâng coù tieän nghi veä sinh.

Hieän nay, caû nöôùc ta chöa ñeán 40% soá nhaø ôû coù caùc ñieàu Buøng noå daân soá ngoaøi taùc ñoäng xaáu ñeán taøi nguyeân moâi
kieän töông ñoái toát, coøn laïi thì caàn phaûi söûa chöõa hoaëc phaûi tröôøng coøn keùo theo haøng loaït nhöõng khoù khaên phaûi giaûi quyeát
xaây caát laïi... nhö nhaø ôû, giao thoâng, ñieän nöôùc..., caû ñeán caùc loaïi toäi phaïm.

Hieän coù hôn 1 trieäu nhaø oå chuoät doïc theo caùc bôø soâng, Nöôùc ta, naêm 1990 öôùc tính coù 65 trieäu daân, luùc naøy maät
2
keânh raïch vaø caùc ñöôøng giao thoâng thuûy. Hieän töôïng soáng ñoä daân soá laø 200 ngöôøi/km , ñaây laø maät ñoä lôùn nhaát ñoái vôùi
lang thang xuaát hieän ôû haàu heát caùc thaønh phoá, thaäm chí caû ôû baát kyø moät nöôùc noâng nghieäp naøo treân theá giôùi. Söùc eùp veà daân
nhöõng thaønh phoá nhoû nhö Hueá, Nha Trang... Nhöõng coäng soá naøy ñang gaây ra söï caêng thaúng khoâng kham noåi cho söùc
ñoàng naøy soáng baát cöù choã troáng naøo coù saün ñeå coù vieäc laøm, ôû chöùa cuûa moâi tröôøng ñaát, nöôùc.
trung taâm thaønh phoá cuõng nhö ôû ngoaïi oâ, doïc theo caùc bôø Neáu toác ñoä taêng daân soá 2,4% nhö hieän nay coøn tieáp dieãn
keânh möông cuûa thaønh phoá vaø caùc ñöôøng giao thoâng thuûy... thì roõ raøng naêm 2000 ta seõ coù 80 trieäu ngöôøi...
Hieän nay, nöôùc ta ñang ñeà ra chuû tröông.
– Moät caëp vôï choàng coù töø 1 – 2 con.

45 23 46
– 2 con phaûi caùch nhau 3 – 5 naêm. 1880 45.000 Coù theâm khu vöïc Chôï Lôùn vaø ngöôøi Hoa
– Gaùi 22 tuoåi, trai 24 tuoåi môùi xaây döïng gia ñình. 1898 > 80.000 Baét ñaàu quy hoaïch thaønh phoá Saøi Goøn

Chuû tröông naøy toû ra coù hieäu quaû ôû thaønh thò nhöng 1913 248.000 Saøi Goøn: 67.000 + Chôï Lôùn: 151.000 ngöôøi
keùm hieäu quaû ôû noâng thoân vaø mieàn nuùi... Vì vaäy, caàn phaûi 1939 540.000 Treân phaàn dieän tích thaønh phoá 3.000 ha
naâng cao hôn nöõa veà nhaän thöùc cho ngöôøi daân veà moái quan
1943 1.200.000
heä khaêng khít giöõa daân soá vaø moâi tröôøng, giöõa daân soá vaø
chaát löôïng cuoäc soáng... 1951 1.603.000

Ñaëc bieät phaûi chuù yù vai troø cuûa phuï nöõ trong vaán ñeà 1958 1.776.000 Treân dieän tích cuûa thaønh phoá 6.750 ha
naøy. Phuï nöõ caàn phaûi ñöôïc nhaän thöùc ñaày ñuû veà nhöõng söï löïa 1965 2.774.000
choïn maø hoï coù ñöôïc ñoái vôùi quy moâ gia ñình vaø phong caùch
1968 2.800.000 Coù keå theâm cuûa khu Gia Ñònh: 478.000 ngöôøi
soáng trong chính moâi tröôøng cuûa hoï...
1975 3.500.000 Saøi Goøn 3.000.000 ngöôøi + Gia Ñònh: 500.000 ngöôøi
Daân soá Vieät Nam taïo neân moät caûnh traùi ngöôïc: moät taøi
nguyeân coù theå taùi taïo coù giaù trò nhaát cuûa ñaát nöôùc ñoàng thôøi 2000 5.226.000
cuõng laø moät moái ñe doïa lôùn nhaát ñoái vôùi moâi tröôøng cuûa 2004 7.000.000
mình...
Sau 1975, Saøi Goøn – Chôï Lôùn – Gia Ñònh saùt nhaäp
Baûng 1–1. Thaønh phoá Hoà Chí Minh – thaønh Thaønh phoá Hoà Chí Minh vôùi dieän tích noäi thaønh
Quaù trình phaùt trieån vaø taäp trung daân soá
140km2, ngoaïi thaønh 2.000 km2. Söï phaân boá daân soá nhö sau:
Naêm Daân soá Tình hình xaõ hoäi Naêm Daân soá toaøn thaønh Daân soá noäi thaønh
3
(10 ngöôøi) (103 ngöôøi)
1653 Môùi coù daân Chuùa Nguyeãn Hieàn mua laïi ñoàn qua thueá cuûa vua
1980 3,202 2.260
Thuûy Chaân Laïp. Baét ñaàu ñem quaân ñeán khai hoang.
1981 3.208 2.254
1790 Vaøi ngaøn Vua Gia Long xaây thaønh vôùi teân Thaønh Minh Phuïng, daân 1982 3.233 2.269
soá chöøng vaøi ngaøn ngöôøi soáng ven kinh Beán Ngheù. 1983 3.304 3.324
1984 3,389 2.389
1836 18.000 Vua Minh Maïng xaây laïi thaønh môùi: Thaønh Minh Maïng 1985 3,488 2.469
1859 8.000 Phaùp chieám Saøi Goøn (daân giaûm do boû troán Phaùp) 1986 3,596 2.589
1987 3,660 2.627
1867 25.000 Phaùp baét ñaàu xaây döïng ñoâ thò, ñöôøng phoá Saøi Goøn 1988 3,727 2.666

47 24 48
1989 3,872 2.758 1981 15,1 7,0 54,9 275 0,13 2,21

Baûng 1–2. Tyû leä taêng daân soá cuûa theá giôùi 1982 16,6 7,0 56,2 295 0,12 2,49
1983 17,0 6,8 57,8 294 0,12 2,67
Moác Daân soá theá giôùi Tyû leä taêng daân soá Möùc taêng
1984 17,9 6,8 58,3 307 0,12 2,74
thôøi gian (106 ngöôøi) (tyû ngöôøi)
Ñaàu coâng 250 – 350 1985 18,2 6,8 59,7 305 0,11 2,78
nguyeân 1986 18,4 6,8 61,1 301 0,11 2,81
Khoaûng naêm 500 – 700 16% 0,3 tyû (2 laàn) trong 1987 17,6 6,7 62,5 282 0,11 2,70
1650 naêm 1650
1988 19,6 6,9 63,7 308 0,11 2,97
Khoaûng naêm 1.000 – 1.400 2,0% 0,7 tyû (2 laàn) trong
1989 21,5 7,1 64,4 332 0,11 3,33
1860 200 naêm
Khoaûng naêm 4.000 – 6.000 80x106 treû ra ñôøi 2 tyû (2 laàn) trong 1990 21,5 7,1 65,7 325 0,11 3,21
1950 trong naêm 100 naêm
Ghi chuù: SLLT: Saûn löôïng löông thöïc
Khoaûng naêm 4.000 – 6.000 4/5 soá treû ra ñôøi töø 3 tyû (2 laàn) trong
DTGT: Dieän tích gieo troàng
1990 caùc nöôùc chaäm 40 naêm
BQ: Bình quaân
Döï baùo naêm Khoaûng 8 tyû phaùt trieån
2000 – 2010 Vì vaäy, oån ñònh daân soá laø moät yeâu caàu böùc xuùc cho cuoäc
soáng cuûa chuùng ta khoâng nhöõng tröôùc maét maø coøn caû cho theá
Baûng 1–3. Caùc daãn lieäu veà kinh teá vaø daân soá ôû Vieät Nam
heä mai sau. Bôûi vì:
Naêm SLLT DTGT Daân soá Löông thöïc Dieän tích Naêng suaát
– Khoù coù theå noùi veà moâi tröôøng maø khoâng noùi veà daân soá
(106 taán) (106 ha) (106 ngöôøi) BQ (kg/mg) (ha ngöôøi) luùa (taán ha)
vì daân soá laø maãu soá chung cho nhieàu khía caïnh veà moâi
1940 6,0 5,2 20,2 259 0,26 1,25
tröôøng. Hôn nöõa, moâi tröôøng vaø daân soá laø nhöõng vaán ñeà
1955 6,1 4,7 25,1 244 0,19 1,42
xuyeân suoát moïi lónh vöïc vaø moïi trình ñoä phaùt trieån, söï taêng
1975 11,6 5,6 47,6 244 0,12 2,14
daân soá seõ laøm taêng theâm söï caêng thaúng veà moâi tröôøng.
1976 13,5 6,2 49,2 274 0,13 2,25
– Daân soá, söï phaân boå veà daân soá, toác ñoä taêng daân soá...,
1977 12,9 6,6 50,4 256 0,13 2,02
ñaõ aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán chaát löôïng cuoäc soáng.
1978 12,9 6,8 51,5 251 0,13 1,85
1979 13,7 6,9 52,5 262 0,13 1,96 – Chính saùch ñuùng ñaén veà daân soá laø trung taâm cho söï
1980 14,4 7,0 53,7 268 0,13 2,09 thaønh coâng cuûa nhöõng yù ñoà muoán traùnh khoûi cuoäc khuûng

49 25 50
hoaûng moâi tröôøng vaø laø söï ñoùng goùp chính vaøo caùc chính saùch song laïi khoâng keùm phaàn quan troïng ñeå thoûa maõn nhöõng nhu
söû duïng taøi nguyeân caân baèng... caàu cô baûn cuûa con ngöôøi nhö khoâng khí trong saïch, khoaûng
khoâng gian daønh cho cuoäc soáng, moâi tröôøng xaõ hoäi tích cöïc,
Ñeå deã daøng nhaän thöùc ñöôïc moái quan heä giöõa chaát löôïng
söùc khoûe toát, khi caàn seõ coù ñöôïc söï thoûa maõn rieâng tö, thoûa
cuoäc soáng vôùi taøi nguyeân moâi tröôøng vaø daân soá..., chuùng ta coù
maõn veà tinh thaàn, nieàm tin vaøo chính trò vaø trieát hoïc, phöông
theå duøng coâng thöùc ñôn giaûn sau ñaây ñeå bieåu ñaït:
tieän ñeå höôûng thuï giaûi trí, moâi tröôøng soáng saïch seõ haáp daãn,
(R × E × r) nöôùc saïch, söï töï do caù nhaân, tình caûm hoï haøng vaø cô hoäi
Chaát löôïng cuoäc soáng = (1–1)
P thaønh ñaït...
ÔÛ ñaây: R – Cô sôû taøi nguyeân. Toùm laïi: Coù nhieàu nhaân toá aûnh höôûng ñeán chaát löôïng
E – Hieäu quaû cuûa vieäc söû duïng taøi nguyeân. cuoäc soáng nhöng nhaân toá chuû yeáu laø coù moät chính saùch ñuùng
ñaén veà daân soá seõ laø trung taâm cho söï thaønh coâng cuûa nhöõng
r – Möùc ñoä coù theå taùi taïo ñöôïc cuûa taøi nguyeân.
yù ñoà muoán traùnh khoûi cuoäc khuûng hoaûng veà moâi tröôøng...
P – daân soá.
§VI. TAØI NGUYEÂN KHOAÙNG SAÛN – CAÙC RAËNG SAN
Töø coâng thöùc treân, ta thaáy raèng cô sôû taøi nguyeân cuûa baát HOÂ VAØ RÖØNG NGAÄP MAËN
kyø moät ñaát nöôùc naøo cho duø coù giaøu ñeán ñaâu nhöng daân soá
I. Taøi nguyeân khoaùng saûn
caøng nhieàu thì chaát löôïng cuoäc soáng cuõng nhaát ñònh phaûi
giaûm thaáp. Nhôø ñaëc ñieåm veà ñòa lyù vaø ñòa chaát ñoäc ñaùo maø Vieät Nam
ta coù nhieàu khoaùng saûn quyù hieám khaùc nhau, thôøi gian qua
Coâng thöùc treân khaùi quaùt veà moái quan heä cô sôû taøi
chuùng ta ñaõ phaùt hieän hôn 3.500 moû vaø ñieåm quaëng, bao goàm:
nguyeân, ñieàu kieän daân soá vaø chaát löôïng cuoäc soáng cuûa moät
coäng ñoàng, cuûa moät daân toäc... Ñöông nhieân, chaát löôïng cuoäc 1. Nhoùm khoaùng saûn naêng löôïng
soáng cuûa töøng ngöôøi, töøng caù theå coøn phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu – Beå than Antraxit coù taûi löôïng haøng tyû taán.
toá khaùc nöõa. Ñeå cuoäc soáng con ngöôøi coù theå ñöôïc thoûa maõn
– Than naâu ôû boàn truõng soâng Hoàng coù vaøi traêm tyû taán.
caàn phaûi coù söï caân baèng hôïp lyù giöõa nhöõng nhu caàu vaät chaát
khaùc nhau. – Than buøn, than môõ haøng chuïc vaïn taán.

Nhöõng thieáu thoán lôùn trong moät lónh vöïc ñoâi khi khoâng – Tieàm naêng Uranium raát trieån voïng.
theå naøo buø ñaép ñöôïc baèng nhöõng dö thöøa cuûa moät lónh vöïc
– Daàu moû vaø khí thieân nhieân coù taûi löôïng lôùn.
khaùc... Coù moät soá ñaëc tröng khoù löôïng hoùa, khoù ñaùnh giaù hôn,

51 26 52
– Than ñaù laø loaïi khoaùng saûn chính ñang ñöôïc khai – Grafit haøng chuïc trieäu taán.
thaùc, troïng löôïng cuûa noù ñöôïc khaúng ñònh töø 3 – 3,5 tyû taán vaø
4. Vaät lieäu xaây döïng
tröû löôïng tieàm naêng coøn lôùn hôn. Löôïng khai thaùc haøng naêm
ñaûm baûo cho moïi nhu caàu cuûa nhaân daân ñoàng thôøi haøng naêm – Caùt thuûy tinh coù chaát löôïng coù tröõ löôïng lôùn ôû Cam Ranh...
xuaát khaåu töø 500.000 – 700.000 taán. – Ñaù voâi laøm ximaêng.
2. Nhoùm khoaùng saûn kim loaïi – Ñaù xaây döïng, ñaù oáp laùt.
– Quaëng saét coù hôn 2 tyû taán, Thaïch Kheâ laø moû lôùn – Vaät lieäu laøm gaïch chòu löûa.
nhaát.
Caùc ñaù quyù vaø nöûa ñaù quyù trong ñoù coù ñaù ngoïc Saphia,
– Coù haøng chuïc trieäu taán Titan sa khoaùng ven bieån. Ruby... coù trieån voïng lôùn, coù haøng traêm nguoàn nöôùc khoaùng,
– Quaëng Mangan Cao Baèng, Haø Tieân coù haøng chuïc trieäu taán. nöôùc noùng...

– Quaëng Cromit ôû Thanh Hoùa coù haøng chuïc trieäu taán. Hieän nay, môùi coù khoaûng 300 moû cuûa hôn 30 loaïi
khoaùng saûn ñöôïc ñöa vaøo khai thaùc. Trong 30 naêm qua chuùng
– Quaëng ñoàng haøng traêm ngaøn taán ôû Hoaøng Lieân Sôn, ta chæ môùi khai thaùc ñöôïc hôn 100 trieäu taán saûn löôïng khoaùng
Cao Baèng. saûn caùc loaïi (Khoâng keå nöôùc döôùi ñaát vaø ñaù xaây döïng).
– Quaëng thieác Vonfram ôû Cao Baèng, Haø Tieân, Baéc Thaùi, Tình hình toån thaát taøi nguyeân khoâng theå khoâi phuïc:
Ngheä Tónh, Laâm Ñoàng... Trong suoát quaù trình töø khaâu thaêm doø, khai thaùc vaø cheá bieán
– Quaëng Boxit ôû Cao nguyeân Mieàn Nam coù tröõ löôïng vaøi söû duïng, tyû leä toån thaát ñaõ vöôït quaù giôùi haïn ñònh möùc cho
tyû haøng chuïc trieäu taán. pheùp: Thieác: 22% – 24%, Cromit: 46% – 48%, saét: 16% – 24%.
Nhieàu moû vaøng, Vonframit, than, thieác bò khai thaùc traùi
Ngoaøi ra, coøn coù thuûy ngaân, Molipden, Antimon, vaøng, pheùp. Nhieàu khoaùng saûn quyù söû duïng böøa baõi.
baïc v.v...
Caùc moû lôùn thaûi ñaát ñaù khoâng hôïp lyù laøm bieán ñoåi ñòa
3. Nhoùm khoaùng saûn khoâng kim loaïi hình, caûnh quan thieân nhieân laøm nhieãm baån caùc nguoàn nöôùc
– Hôn moät tyû taán Apatit ôû Laøo Cai. ngoït vaø nöôùc bieån (moû thieác, moû than). Vieäc cheá bieán khoaùng
saûn khoâng ñuùng quy trình coâng ngheä ñaõ thaûi nhieàu ñoäc toá gaây
– Vaøi chuïc trieäu taán Quaczit. nhieãm baån moâi tröôøng soáng, laõng phí nhieàu nguyeân toá coù ích
– Fluorit haøng chuïc trieäu taán. ñi keøm...

53 27 54
Vieäc khai thaùc ñaù xaây döïng vaø ñaù laøm voâi thieáu caân nhaéc ñaõ hoaëc 1/3 beà maët ñaïi döông nghóa laø vaøo khoaûng 360 trieäu
taøn phaù nhieàu caûnh quan noåi tieáng, nhieàu danh lam thaéng caûnh. 2
km ...
II. Caùc raëng san hoâ vaø röøng ngaäp maën Rieâng vuøng bieån Vieät Nam öôùc tính coù khoaûng 400.000
Khi noùi ñeán vuøng bieån nhieät ñôùi – vuøng bieån Vieät Nam ha, ñoù laø moät dieän tích ñaùng keå.
thì khoâng ai laø khoâng nhaéc tôùi caûnh quan kyø dieäu quyeán ruõ Treân theá giôùi coù nhöõng raëng san hoâ keùo daøi ñeán
cuûa röøng ngaäp maën, cuûa caùc raëng san hoâ.. Coù theå noùi ñaây laø 2.400km nhö ôû Chaâu UÙc. ÔÛ bieån Ñoâng coù nhöõng vuøng san hoâ
nhöõng vuøng sinh thaùi ñieån hình cho bieån nhieät ñôùi... Nhöng roäng lôùn nhö ôû Hoaøng Sa, Tröôøng sa, keùo daøi haøng nghìn km.
cuõng chính do söï giaøu coù, truø phuù ñaày haáp daãn vaø quyeán ruõ ñoù
maø maáy chuïc naêm qua ñaõ bò chính baøn tay con ngöôøi ra söùc San hoâ chæ phaùt trieån ôû nhöõng vuøng coù ñoä muoái cao
khai thaùc, taøn phaù... gaàn nhö caïn kieät. nghóa laø khoâng nhoû hôn 35%o, nhieät ñoä naéng aám ôû möùc treân
o
20,5 C vaø nöôùc phaûi ñöôïc chieáu saùng ñaày ñuû, san hoâ khoâng
1. San hoâ
theå soáng ôû döôùi laøn nöôùc saâu hôn 50m, tuy nhieân cuõng coù moät
Ngöôøi ta bieát ñeán san hoâ töø laâu nhöng baét ñaàu coù yù thöùc soá loaøi ngoaïi leä nhö Lophehelia prolifera soáng ñöôïc ôû ñoä saâu
nghieân cöùu xem xeùt noù chæ môùi baét ñaàu töø naêm 1942 khi nhaø 200m ôû vuøng bieån Nauy.
baùc hoïc Darwin ñeà xuaát moät soá yù kieán veà söï taïo thaønh caùc
Theo yù kieán cuûa nhieàu chuyeân gia nhö H. Schuhmacher
raëng san hoâ... theo thôøi gian con ngöôøi caøng phaùt hieän ra
1976, Hatarki et al. 1980... thì coù khoaûng hôn 550 loaøi thuoäc
nhieàu ñieàu quan troïng cuûa caùc raëng san hoâ vôùi söï soáng coøn
110 gioáng san hoâ. Rieâng AÁn Ñoä Döông vaø Thaùi Bình Döông
cuûa vuøng bieån, vôùi söï soáng coøn cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi.
coù khoaûng 500 loaøi thuoäc 80 gioáng coøn laïi laø ôû Ñaïi Taây
Ngöôøi ta ví röøng laø laù phoåi cuûa haønh tinh thì ñoái vôùi Döông. Bieån Vieät Nam böôùc ñaàu chuùng ta ñaõ phaùt hieän thaáy
bieån san hoâ cuõng khoâng keùm phaàn quan troïng so vôùi röøng gaàn 300 loaøi.
treân luïc ñòa.
San hoâ laø nhöõng loaøi sinh vaät coù nguoàn goác laâu ñôøi vaø
Veà maët dieän tích, san hoâ coù theå phaùt trieån trong phaïm phaùt trieån cöïc kyø chaäm, moãi naêm trong ñieàu kieän sinh thaùi
vi nhöõng vuøng bieån coù nhieät ñoä taàng maët khoâng thaáp hôn thuaän lôïi nhaát, noù cuõng chæ lôùn heát möùc ñoä töø 2 – 3cm.
o
20,5 C. Theo nhaø haûi döông hoïc ngöôøi Myõ (Wey Lp.1970) thì Rieâng baûn thaân san hoâ cuõng theå hieän tính ña daïng vaø
2
dieän tích ñoù roäng khoaûng 200 trieäu km , coøn theo Cousteur phong phuù cuûa sinh vaät, soáng treân nhöõng raëng san hoâ thöôøng
nhaø khoa hoïc noåi tieáng Phaùp thì cho raèng khoâng döôùi 190 coù khoaûng hôn 2200 loaøi caù san hoâ vaø hôn 5.000 loaøi thaân
trieäu km2... Cuõng coù nhöõng yù kieán ñaùnh giaù vaøo khoaûng 1/2

55 28 56
meàm. Toång soá sinh vaät sinh soáng coù lieân quan ñeán caùc raëng Ngöôøi ta laáy san hoâ ñeå laøm voâi, laøm ximaêng... ñeå laøm
san hoâ öôùc tính vaøo khoaûng 125.000 loaøi. vaät trang trí. Ngöôøi ta noå mìn baét caù treân nhöõng raëng san
Veà naêng suaát sinh hoïc töông ñöông vôùi naêng suaát röøng hoâ.
raäm nhieät ñôùi hoaëc töông ñöông vôùi naêng suaát cuûa nhöõng Cuõng nhö röøng treân ñaát lieàn, san hoâ nhö nhöõng röøng
caùnh ñoàng troàng ngoâ, troàng cuû caûi ñöôøng vaøo nhöõng naêm ñöôïc hoa ñaù trong bieån, coù vai troø cöïc kyø quan troïng trong ñôøi
muøa nhaát..., nghóa laø moãi ngaøy treân dieän tích 1 ha raëng san soáng ñaïi döông. San hoâ bò huûy dieät thì ñaïi döông cuõng seõ bò
hoâ coù theå taïo ra nguoàn höõu cô sô caáp khoaûng 150 kg höõu cô sa maïc hoùa..., töø ñoù daãn ñeán söï maát caân baèng sinh thaùi bieån,
töôi... ñoù quaû laø con soá khoâng nhoû cuûa nguoàn lôïi bieån. nôi toàn taïi cuûa nhöõng theá giôùi sinh vaät ña daïng coù toå chöùc,
Ñoái vôùi vuøng bieån Vieät Nam, theo tính toaùn cuûa caùc cuøng nhau hoaït ñoäng nhòp nhaøng nhö nhöõng guoàng maùy trong
chuyeân gia haûi döông thì coù hôn 80% naêng suaát caùc nguoàn lôïi töï nhieân.
bieån coù lieân quan ñeán caùc raëng san hoâ.
Maëc duø chöa coù söï thoáng nhaát veà quy moâ cuûa caùc aùm
Veà yù nghóa khoa hoïc vaø thöïc tieãn, ta thaáy caùc raëng san tieâu san hoâ ôû caùc vuøng nöôùc Vieät Nam nhöng taïm thôøi cho
hoâ coù nhöõng vai troø cöïc kyø quan troïng ñoái vôùi caùc ñaëc tröng raèng san hoâ daïng tua trung bình chæ môû roäng töø 100 – 200m
sinh lyù, sinh hoùa cuûa vöïc nöôùc vaø töø ñoù caùc raëng san hoâ chính caùch bôø bieån vaø xung quanh caùc ñaûo ngoaøi khôi, neáu nhö vaäy
laø bieåu töôïng cuûa söï giaøu ngheøo trong vuøng bieån. thì nguoàn san hoâ cuûa ñaát nöôùc ta laø khoâng lôùn laém. Khoaûng
Ngöôøi ta ví caùc raëng san hoâ nhö nhöõng maùi nhaø kyø dieäu 70 gioáng (hoï) vaø 200 loaøi san hoâ ñaõ ñöôïc xaùc ñònh. Ñeán nay,
cuûa caùc quaàn theå sinh hoïc (Biomas), noù laø “nhaø maùy loïc nöôùc” moät soá trong ñoù ñaõ trôû thaønh khan hieám vaø bò ñe ñoïa. Vì vaäy,
laø nôi cho nhöõng cheá phaåm sinh hoïc quyù giaù maø coâng ngheä caàn phaûi tìm bieän phaùp ñeå cöôõng laïi nhöõng taùc ñoäng xaáu ñeán
hoùa hoïc hieän ñaïi chöa toång hôïp ñöôïc. taøi nguyeân san hoâ.

Trong töï nhieân san hoâ coù nhieàu loaïi keû thuø, ñaëc bieät laø Nhöõng nhaân toá sau ñaây aûnh höôûng ñeán ñôøi soáng caùc
boïn sao bieån, caùc vi khuaån khoâng gaây beänh, nhöng hieän nay raëng san hoâ:
con ngöôøi laø ñoái töôïng huûy hoaïi san hoâ kinh khuûng nhaát... – Doøng chaûy caùc con soâng do phaù röøng.
Con ngöôøi bieát töï veä khi gaëp söï taán coâng, caùc sinh vaät – Laéng ñoïng phuø sa taêng leân do caùc nguoàn nöôùc ngoït
khaùc khi gaëp keû thuø thì bieát phaùt ra aâm thanh hoaëc tieát chaát mang ñeán.
ñoäc ñeå choáng laïi..., nhöng caùc raëng san hoâ thì thieáu maát
nhöõng khaû naêng ñoù, maø chuùng chæ “ngaäm nguøi” chòu ñöïng söï – OÂ nhieãm bieån töø caùc nguoàn treân bôø, ñaëc bieät laø do daân
taøn phaù caû khi chuùng soáng laãn khi ñaõ cheát... cö saûn xuaát noâng nghieäp.

57 29 58
– Caùc kyõ thuaät ñaùnh caù phaù huûy veà maët moâi tröôøng. thöôøng coù nhöõng ñieåm daân cö lôùn, caûng bieån vaø caùc khu coâng
nghieäp nhö: Haûi Phoøng, Vinh, Ñaø Naüng, Quy Nhôn, Nha
– Laáy ñi quaù möùc caùc cô theå san hoâ vaø khai thaùc caùc loaøi
Trang, Thaønh phoá Hoà Chí Minh.
coù giaù trò laøm thöông maïi, laøm thöùc aên vaø saûn xuaát ñoà myõ ngheä.
Caùc ñieåm daân cö, caùc khu coâng nghieäp vaø beán caûng naøy
Vôùi toác ñoä phaùt trieån nhanh choùng cuûa ngaønh du lòch
ñoùng moät vai troø raát quan troïng trong nhieàu lónh vöïc kinh teá
Vieät Nam trong thôøi gian qua cuõng nhö töø nay veà sau thì vieäc
khaùc nhau, trong khai thaùc caùc nguoàn taøi nguyeân sinh vaät,
thu thaäp san hoâ ñeå gia coâng cheá bieán haøng löu nieäm seõ sôùm
khoaùng saûn trong giao thoâng vaän taûi vaø trong vieäc môû roäng
trôû thaønh moät nhaân toá phaù hoaïi veà moâi tröôøng raát quan
ñaát môùi cho canh taùc.
troïng.
Caùc vuøng nöôùc noùng vaø vuøng cöûa soâng laø nôi sinh ñeû vaø
Vieäc laéng ñoïng vaø oâ nhieãm caùc nguoàn nöôùc treân bôø xaûy
nuoâi döôõng cuûa nhieàu loaøi sinh vaät bieån coù giaù trò thöông maïi.
ra laø do quaûn lyù keùm veà moâi tröôøng treân ñaát lieàn gaây ra. Vì
Ngoaøi caùc aùm tieâu san hoâ coøn coù caùc khu röøng ngaäp maën taäp
vaäy, chuùng coù theå ñöôïc khoáng cheá vaø ngaên chaën thoâng qua
trung haøng loaït caùc loaøi caù, toâm, oác, soø, chim vaø caùc ñoäng vaät
caùc hoaït ñoäng nhö: troàng laïi röøng, hoaøn thieän caùc phöông
treân caïn.
thöùc canh taùc trong noâng nghieäp, söû duïng moät caùch hôïp lyù
caùc hoùa chaát trong noâng nghieäp vaø xöû lyù toát caùc nguoàn chaát Rieâng veà röøng ngaäp maën nöôùc ta, theo thoáng keâ gaàn ñaây
thaûi. thì dieän tích vaøo khoaûng 300.000 ha, trong ñoù coù 140.000 ha
röøng traøm. Khu vöïc chaâu thoå ven bieån phía Nam (töø Vuõng
Söï phaù huûy dieãn ra do hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi treân
Taøu ñeán Haø Tieân) röøng ngaäp maën chieám 191.800 ha trong ñoù
hieän tröôøng coù theå khaéc phuïc baèng phaùp luaät, vieäc aáy bao
Caàn Giôø chieám 73.361 ha, ñaây laø vuøng röøng ngaäp maën roäng
goàm vieäc caám duøng caùc bieän phaùp ñaùnh baét khoâng thích hôïp
lôùn vaø truø phuù nhaát cuûa Vieät Nam.
veà moâi tröôøng, haïn cheá tôùi möùc toái thieåu caùc loaïi coù theå khai
thaùc cho thöông maïi, caám thu thaäp, mua baùn vaø xuaát khaåu Vai troø cuûa röøng ngaäp maën ñoái vôùi sinh thaùi vuøng cöûa
caùc loaøi bò ñe doïa nguy hieåm. soâng raát to lôùn:

2. Röøng ngaäp maën 2.1. Quan heä giöõa röøng ngaäp maën vaø ñoäng thöïc vaät bieån

Ñaëc ñieåm cöûa soâng doïc bôø bieån Vieät Nam ñöôïc hình Röøng ñöôùc, suù veït... laø moät coã maùy quan troïng chuyeån
thaønh bôûi söï pha troän nöôùc bieån vaø nöôùc ngoït xaû töø caùc heä hoùa naêng löôïng maët trôøi thaønh vaät chaát, moät ha röøng ngaäp
thoáng soâng ngoøi töø thöôïng löu ñöa veà, ñaëc bieät ñaùng chuù yù laø maën cung caáp khoaûng 9 taán laù/naêm laøm thöùc aên cho ñoäng vaät
heä thoáng soâng Hoàng vaø soâng Meâkoâng, doïc theo caùc cöûa soâng thuûy sinh toaøn vuøng (töông ñöông vôùi 2,5 gam hoaëc 11

59 30 60
Kcal/m2/ngaøy. Trong ñoù, coân truøng söû duïng chæ khoaûng 5%. 2.3. Vai troø kinh teá, du lòch cuûa röøng ngaäp nöôùc
Phaàn lôùn coøn laïi ñöôïc doøng trieàu mang raûi ra vuøng cöûa soâng
Röøng ngaäp maën cho ta nhieàu saûn phaåm coù giaù trò kinh teá nhö:
laøm thöùc aên cho moïi sinh vaät. Sinh vaät beù nhaát laø vi sinh, vi
sinh laøm thöùc aên cho aáu truøng vaø caù nhoû. Trong caùc loaøi aên – Thaân caây nhieàu loaïi: maém, ñöôùc..., ñöôïc duøng laøm
chaát thoái röõa coù cua nhoû, truøn bieån, soø, oác nhoû... Taát caû caùc nhaø, ñeå laøm than cuûi.
loaïi ñoäng vaät bieån nhoû khaùc laø thöùc aên cuûa loaøi lôùn hôn: toâm, – Voû cuûa moät soá loaøi caây nhö: ñöôùc, daø, veït, maém..., coù
caù, cua... Ñaây laø moät chuoãi thöùc aên lyù thuù, moät daây truyeàn duy nhieàu chaát Tanin laøm nguyeân lieäu trong coâng nghieäp deät,
trì söï soáng cuûa ñoäng vaät döôùi nöôùc vuøng cöûa soâng. Ngoaøi thuoäc da.
löôïng thöùc aên do röøng cung caáp theo daây truyeàn treân ñaây,
– Dòch nhöïa Nipa (döøa nöôùc) laáy töø cuoáng quaày traùi non
phytoplankton coù theå toång hôïp ñöôïc 0,2 – 1,5 gam chaát
2
ñeå cheá bieán ñöôøng Fructose (8 – 10 taán/ha naêm) laøm röôïu
khoâ/m /ngaøy, rong taûo ôû vuøng nöôùc tónh coù theå tích luõy ñöôïc
hoaëc laøm daám, laù döøa duøng lôïp nhaø, döïng vaùch.
khoaûng 1 gam chaát khoâ (baèng 1/3 löôïng tích luõy cuûa röøng
ngaäp maën). – Coïng raùng duøng ñeå ñan gioû, coïng vaø beï ñeå beän thöøng
laøm thaûm.
Nhö vaäy ta thaáy raát roõ raèng: Röøng ngaäp maën coù vai troø
raát to lôùn trong vieäc duy trì söï soáng cuûa ñoäng thöïc vaät vuøng – Tro, cuûi maém duøng trong kyõ ngheä xaø phoøng.
cöûa soâng vaø ñoái vôùi moâi tröôøng cuûa nôi hieän dieän nöûa ñaát, – Thaân ñöôùc laøm nguyeân lieäu cheá taïo tô sôïi nhaân taïo.
nöûa nöôùc naøy, röøng ngaäp maën ñoùng vai troø chuû yeáu trong vieäc
– Nhieàu loaïi caây röøng sinh hoa, cô sôû cuûa nhöõng ñaøn ong maät.
ñieàu khieån moâi tröôøng vuøng cöûa soâng.
– Nhieàu loaïi caây laáy goã ñeå laøm giaáy nhö giaù, moùp...
2.2. Röøng ngaäp maën giöõ vai troø quan troïng trong coâng
taùc phoøng hoä – Caùc loaøi caây chaø laø, maém, löùc, giaù..., coù theå duøng trong
y hoïc.
Daõy röøng ven bieån laø vaät chöôùng ngaïi treân con ñöôøng
gioù soùng chuyeån ñoäng. Ñoái vôùi vuøng ngaäp maën ngoaøi taùc duïng Chuùng ta ñaõ bieát, röøng ngaäp maën ngoaøi vai troø kinh teá
chaén gioù theå hieän khaù roõ neùt, noù coøn nhôø boä reã vaø phaàn thaân noù coøn laøm khoâng khí trong laønh, toâ ñieåm theâm cho phong
laù chìm trong nöôùc khi trieàu leân hoaëc ruõ xuoáng bieán thaønh caûnh thieân nhieân theâm haøi hoøa, töôi ñeïp.
nhöõng daõi “keø meàm” raát coù hieäu quaû laøm taêng khaû naêng boài Ngoaøi ra, röøng ngaäp maën coøn coù taùc duïng kìm haõm söï
laéng cuûa doøng nöôùc. Vì vaäy, trong thöïc teá röøng ngaäp maën coøn chuyeån ñoäng cuûa caùt bay, caûi taïo khoâng khí... Coù theå noùi röøng
giöõ vai troø choáng soùng vaø laán bieån raát coù hieäu quaû. laø nhaø maùy loïc khoâng khí khoång loà. Ngöôøi ta tính raèng moãi

61 31 62
naêm 1 ha röøng haáp thuï hôn 4 taán thaùn khí töông ñöông vôùi CHÖÔNG II
3
löôïng CO2 coù trong 1.800.000m khoâng khí ñeå quang hôïp vaø
thaûi ra O2 caàn thieát cho söï soáng cuûa con ngöôøi vaø ñoäng vaät.
TAØI NGUYEÂN NÖÔÙC
Taùn röøng giöõ laïi khoùi buïi vaø khí ñoäc do hoaït ñoäng coâng
nghieäp cuûa con ngöôøi thaûi vaøo khoâng khí. VAØ OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG NÖÔÙC
Neáu 1m3 khoâng khí nôi khoâng coù röøng coù treân 4 vaïn vi
3
khuaån thì 1m khoâng khí trong röøng chæ chöùa töø 300 – 400 vi PHAÀN I. TAØI NGUYEÂN NÖÔÙC
khuaån. §I. VAI TROØ CUÛA NÖÔÙC TRONG CUOÄC SOÁNG
Roõ raøng, vai troø cuûa röøng ngaäp maën heát söùc to lôùn, noù coøn I. Khaùi nieäm veà caáu cuûa nöôùc
goùp phaàn caûi taïo vi khí haäu ñòa phöông, toâ veõ theâm cho caûnh
quan thieân nhieân nhöõng neùt chaám phaù haøi hoøa giöõa bieån vaø soâng Nöôùc (H2O) laø moät chaát quen thuoäc vaø khoâng bình
ngoøi, giöõa röøng caây vaø phoá xaù, laø nhöõng nôi vui chôi giaûi trí thích thöôøng. Vieän só Lieân Xoâ noåi tieáng I.V. Petrianop laáy teân “chaát
hôïp nhaát cho con ngöôøi sau nhöõng ngaøy lao ñoäng vaát vaû, thu huùt khoâng bình thöôøng nhaát treân theá giôùi” ñeå ñaët cho cuoán saùch
khaùch du lòch boán phöông ñeán vôùi röøng vaø bieån. phoå bieán khoa hoïc cuûa mình vieát veà nöôùc. Coøn Tieán só khoa
hoïc sinh hoïc B.F. Xecgeep thì ñaõ ví nöôùc nhö laø “moät chaát taïo
Chöông I: Nhöõng khaùi nieäm cô baûn veà Taøi nguyeân, moâi neân haønh tinh chuùng ta”.
tröôøng vaø sinh thaùi.
Thaät vaäy, treân traùi ñaát khoâng coù chaát naøo quan troïng
1. Theá naøo laø taøi nguyeân? Coù maáy loaïi taøi nguyeân?
ñoái vôùi chuùng ta hôn nöôùc thoâng thöôøng vaø ñoàng thôøi cuõng
2. Theá naøo laø moâi tröôøng vaø theá naøo laø oâ nhieãm moâi tröôøng? khoâng moät chaát naøo khaùc coù nhieàu tính chaát maâu thuaãn vaø dò
3. Theá naøo laø söï coá moâi tröôøng, suy thoaùi moâi tröôøng? thöôøng ñeán nhö theá.
4. Theá naøo laø ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng? Khí haäu cuûa haønh tinh chuùng ta tuøy thuoäc vaøo nöôùc. Caùc
5. Theá naøo laø sinh thaùi vaø caân baèng sinh thaùi? nhaø Ñòa Vaät lyù khaúng ñònh raèng “Neáu khoâng coù nöôùc thì töø
6. Theá naøo laø ña daïng sinh hoïc vaø vì sao phaûi baûo veä tính ña laâu traùi ñaát ñaõ nguoäi vaø hoùa thaønh moät khoái ñaù cheát”.
daïng sinh hoïc? Nöôùc coù nhieät dung raát lôùn, khi ñöôïc ñoát noùng thì nöôùc
7. Theá naøo laø phaùt trieån beàn vöõng? haáp thu nhieät, khi nguoäi nöôùc laïi toûa nhieät. Nöôùc ôû Traùi Ñaát
vöøa haáp thu vöøa hoaøn laïi raát nhieàu nhieät vaø nhôø ñoù maø khí

63 32 64
haäu ñöôïc “san baèng”. Nhöõng phaân töû nöôùc taûn maùt trong khí Ñieàu ñoù daãn tôùi söï phaân boá khoâng ñeàu cuûa caùc ñieän tích. Phía
quyeån, ôû trong maây vaø ôû daïng hôi nöôùc baûo veä Traùi Ñaát khoûi cuûa phaân töû vôùi nguyeân töû oxy seõ thöøa ñieän tích aâm vaø phía
caùi laïnh giaù cuûa vuõ truï. ñoái dieän chöùa caùc nguyeân töû hydro seõ thöøa ñieän tích döông.

Veà caáu truùc cuûa nöôùc: Nöôùc bao goàm 11,11% hydro vaø Söï phaân cöïc vaø söï hình thaønh nhöõng löïc khaùc nhau taïo
88.89% laø oxy (tính theo khoái löôïng). khaû naêng cho caùc phaân töû nöôùc hôïp vôùi nhau thaønh nhöõng toå
hôïp phaân töû. Phaân töû hôi nöôùc coù coâng thöùc ñôn giaûn nhaát
Trong söï hình thaønh nöôùc, 1 nguyeân töû oxy gaén vôùi 2
nguyeân töû hydro. Trong phaân töû nöôùc, caùc nguyeân töû hydro vaø H2O. Phaân töû nöôùc ôû theå loûng do 2 phaân töû ñôn giaûn hôïp laïi
oxy boá trí theo caùc goùc cuûa moät tam giaùc caân. maø thaønh (H2O)2. Phaân töû baêng do söï taäp hôïp 3 phaân töû ñôn
giaûn (H2O)3.
Nguyeân töû oxy naèm ôû ñænh vaø ôû moãi goùc ñaùy coù moät
o
nguyeân töû hydro. Goùc ôû ñænh gaànbaèng 105 . khoaûng caùch giöõa Phaân töû ñôn giaûn khoâng hôïp vôùi caùc phaân töû nöôùc khaùc
caùc nhaân hydro vaø oxy laø 0,97x10 –8
cm vaø giöõa caùc nhaân H2O goïi laø hyñôroân. (H2O)2: goïi laø hai hyñôroân. (H2O)3: goïi laø
hydro laø 1,53x10
–8
cm. ba hyñôroân.

Söï hình thaønh hai hyñôroân xaûy ra do söùc huùt giöõa caùc
phaân töû nöôùc, keát quaû caùc hieäu öùng phaân cöïc neâu treân laø ñaëc
ñieåm cuûa caùc phaân töû nöôùc.

Phaân töû nöôùc coù cöïc ñoù laø nguyeân nhaân cuûa töông taùc
ñaëc bieät giöõa caùc phaân töû nöôùc khaùc nhau.

Caùc nguyeân töû hydro trong phaân töû H2O coù moät phaàn
ñieän tích döông töông taùc vôùi caùc electron cuûa nguyeân töû oxy
thuoäc nhöõng phaân töû beân caïnh. Lieân keát hoùa hoïc kieåu nhö
vaäy goïi laø lieân keát hydro. Lieân keát hydro noái caùc phaân töû H2O
Hình 1. Sô ñoà caáu truùc cuûa phaân töû nöôùc thaønh nhöõng polime ñoäc ñaùo coù caáu taïo khoâng gian, trong ñoù
maët phaúng chöùa caùc lieân keát hydro vuoâng goùc vôùi maët phaúng
Phaân töû nöôùc coù ñaëc tính phaân cöïc raát maïnh vì trong
chöùa caùc nguyeân töû cuûa phaân töû H2O.
phaân töû caû hai nguyeân töû hydro khoâng naèm treân ñöôøng thaèng
qua taâm cuûa oxy maø naèm veà moät phía cuûa nguyeân töû oxy.

65 33 66
Tröôùc heát, chính töông taùc giöõa caùc phaân töû nöôùc giaûi laø do tính coù cöïc cuûa caùc phaân töû nöôùc, do söï chuyeån dòch caùc
thích vì sao nöôùc coù nhieät ñoä noùng chaûy vaø nhieät ñoä soâi cao taâm ñieän tích döông vaø ñieän tích aâm vaø do heä quaû laø haèng soá
baát thöôøng. Caàn coù moät naêng löôïng ñeå laøm suy yeáu roài sau ñoù ñieän moâi cöïc kyø cao cuûa nöôùc.
phaù vôõ caùc lieân keát hydro, naêng löôïng ñoù raát lôùn. Ñaây cuõng laø
Caùc ñieän tích ngöôïc daáu nhö caùc ion huùt nhau ôû trong
lyù do laøm cho nhieät dung cuûa nöôùc raát lôùn. Nhöõng lieân hôïp
nöôùc yeáu hôn trong khoâng khí 80 laàn. Löïc huùt töông hoã giöõa
phaân töû nhö vaäy taïo neân tinh theå nöôùc ñaù bình thöôøng. Söï
caùc phaân töû hay nguyeân töû cuûa moät vaät nhuùng trong nöôùc
“goùi gheùm” caùc nguyeân töû trong tinh theå ñoù khoâng ñöôïc chaët
cuõng yeáu hôn so vôùi trong khoâng khí. Trong tröôøng hôïp naøy,
khít vaø nöôùc ñaù daãn nhieät keùm”.
chuyeån ñoäng nhieät laøm cho caùc phaân töû taùch rôøi nhau hôn. Vì
o
Tyû troïng cuûa nöôùc loûng ôû gaàn 0 C lôùn hôn tyû troïng cuûa theá xaûy ra söï hoøa tan caùc chaát keå caû nhieàu chaát khoù tan:
nöôùc ñaù. ÔÛ 0oC, 1 gam nöôùc ñaù chieám theå tích 1,0905cm3 coøn Nöôùc chaûy, ñaù moøn...
3
1 gam nöôùc loûng chieám 1,0001cm . Nöôùc ñaù noåi cho neân caùc Söï phaân ly phaân töû nöôùc thaønh ion:
hoà chöùa nöôùc thöôøng khoâng ñoâng cöùng hoaøn toaøn maø chæ bao + –
H2O → H + OH
phuû moät lôùp baêng ôû treân maët.
hoaëc
ÔÛ ñaây xuaát hieän theâm moät dò thöôøng cuûa nöôùc: sau khi
o
noùng chaûy môùi ñaàu nöôùc co laïi ôû giôùi haïn 4 C, khi tieáp tuïc 2H2O → H3O+ (ion hydroxoni) + OH–
ñun noùng, noù baét ñaàu nôû ra. trong ñieàu kieän thöôøng laø heát söùc nhoû, trung bình trong
ÔÛ aùp suaát cao, nöôùc ñaù loaïi bình thöôøng coù theå bieán 500.000.000 phaân töû thì chæ coù moät phaân töû phaân ly. Caàn chuù
thaønh loaïi nöôùc ñaù coù teân goïi laø nöôùc ñaù II, nöôùc ñaù III... laø yù raèng phöông trình thöù nhaát trong caùc phöông trình neâu
nhöõng daïng tinh theå nöôùc ñaù naëng hôn vaø chaéc hôn. Nöôùc ñaù treân laø thuaàn tuùy qui öôùc: proton H+ thieáu vaø electron khoâng
VII cöùng nhaát, chaéc nhaát vaø khoù noùng chaûy nhaát maø ta bieát theå toàn taïi trong dung dòch nöôùc. Ion naøy keát hôïp ngay vôùi 1
hieän nay ñöôïc taïo neân döôùi aùp suaát 3 tyû Pa, noù noùng chaûy ôû phaân töû nöôùc taïo neân ion hydroxoni H3O+. Thaäm chí coøn coù
+190oC. theå cho raèng caùc lieân hôïp cuûa phaân töû nöôùc thaät ra phaân ly
thaønh nhöõng ion naëng hôn chaúng haïn nhö:
Trong caùc tính chaát hoùa hoïc cuûa nöôùc, tính chaát ñaëc bieät
+4 –4
quan troïng laø khaû naêng phaân töû nöôùc phaân ly thaønh ion vaø 8H2O → H9O + H7O
khaû naêng nöôùc hoøa tan nhöõng chaát coù baûn chaát hoùa hoïc khaùc
coøn phaûn öùng:
nhau. Sôû dó, nöôùc laø dung moâi chuû yeáu vaø phoå thoâng tröôùc heát

67 34 68
+ –
H2O → H + OH nöôùc vì tyû troïng cuûa noù nhoû hôn nöôùc. Naêm 1772, nhaø Vaät lyù
ngöôøi Phaùp Ñeâliuùc ñaõ xaùc ñònh ñöôïc raèng nöôùc coù tyû troïng
chæ laø sô ñoà ñôn giaûn hoùa ñi raát nhieàu cuûa moät quaù trình thaät. o
lôùn nhaát khi ôû +4 C.
Khaû naêng phaûn öùng cuûa nöôùc khoâng lôùn laém. Quaû vaäy,
Naêm 1783, nhaø baùc hoïc ngöôøi Phaùp La–vu–die laàn ñaàu
moät vaøi kim loaïi hoaït tính cao coù khaû naêng ñaåy hydro ra khoûi
tieân coâng boá nöôùc laø hôïp chaát cuûa hydro vaø oxy.
nöôùc.
Naêm 1860, Menñeâleep ñaõ tìm thaáy nhieät ñoä giôùi haïn
2Na + 2H2O → 2NaOH + H2↑
cuûa nöôùc, nghóa laø ôû nhieät ñoä cao hôn nhieät ñoä aáy hôi nöôùc ôû
vaø nöôùc coù theå chaùy trong khí quyeån flo töï do: baát kyø aùp suaát naøo cuõng khoâng theå bieán sang theå loûng ñöôïc.
2F2 + 2H2O → 4HF + O2 sau ñoù moät naêm, Menñeâleep nghieân cöùu söï nôû ra cuûa nöôùc khi
ñun noùng (töø 0oC ñeán 175oC) vaø sau ñoù oâng ñaõ ñöa ra ñöôïc
II. Nöôùc – coäi nguoàn cuûa söï soáng
coâng thöùc veà söï phuï thuoäc cuûa tyû troïng nöôùc vaøo nhieät ñoä.
Nhieàu ngöôøi trong chuùng ta khoâng phaûi ai cuõng nghó
Phaàn lôùn caùc nhaø nghieân cöùu cho raèng moâi tröôøng ñeå
ñöôïc ñaày ñuû ñeán vai troø to lôùn cuûa nöôùc trong ñôøi soáng xaõ hoäi
phaùt sinh söï soáng treân Traùi Ñaát laø caùc bieån aám aùp maø trong
loaøi ngöôøi vaø thieân nhieân. Trong khi aáy, nöôùc laïi laø moät
ñoù luùc ñaàu xuaát hieän caùc hôïp chaát höõu cô phöùc taïp, töø ñoù
khoaùng vaät coù nhöõng tính chaát kyø laï: Neáu thieáu moät trong
trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh, nhöõng hôïp chaát aáy daàn daàn
nhöõng tính chaát rieâng cuûa noù thì Traùi Ñaát cuûa chuùng ta seõ coù
bieán thaønh caùc hôïp chaát höõu cô.
veû khaùc. Thieáu nöôùc thì theá giôùi höõu cô: thöïc vaät, ñoäng vaät vaø
con ngöôøi khoâng theå phaùt trieån ñöôïc. Vai troø cuûa nöôùc trong thieân nhieân laø muoân maøu muoân
veû. Hôi nöôùc trong khoâng khí (cuøng vôùi khí carbonic) ñoùng vai
Theo quan nieäm cuûa nhöõng ngöôøi Babilon, ngöôøi Ai Caäp,
troø quyeát ñònh trong theá caân baèng nhieät treân Traùi Ñaát, vì khi
AÁn Ñoä vaø Ba Tö coå ñaïi thì nöôùc laø “nguoàn goác cuûa moïi nguoàn
noù ñeå caùc tia maët trôøi ñi qua, noù giöõ laïi moät khoái löôïng böùc
goác”, laø coäi nguoàn cuûa taát caû nhöõng gì toàn taïi. Nhaø Trieát hoïc
xaï nhieät ñaùng keå vaøo khoaûng khoâng cuûa haønh tinh.
coå Hy Laïp Arixtoát coi nöôùc nhö moät boä phaän cuûa thieân nhieân
(hoïc thuyeát veà 4 yeáu toá: löûa – khoâng khí – nöôùc vaø ñaát). Nöôùc coù nhieät dung lôùn quyeát ñònh vai troø cuûa ñaïi döông
veà maët khí haäu. Caùc ñaïi döông vaø bieån tích luõy nhieät löôïng
Ngöôøi ta baét ñaàu nghieân cöùu baûn chaát vaät lyù cuûa nöôùc töø
vaøo muøa heø vaø söôûi aám khí quyeån vaøo muøa ñoâng baèng chính
theá kyû XVII. Naêm 1612, Galileâ ñaõ chöùng minh ñöôïc raèng khaû
nhieät löôïng aáy. Caùc doøng haûi löu mang nhieät naêng töø caùc
naêng noåi cuûa vaät chaát khoâng phuï thuoäc vaøo hình daïng maø
vuøng nhieät ñôùi leân caùc bieån phía baéc, laøm dòu vaø caân baèng
phuï thuoäc vaøo tyû troïng cho neân goã bao giôø cuõng noåi leân maët

69 35 70
khí haäu cuûa haønh tinh. Thí duï: Khí haäu ôû Taây AÂu maùt dòu laø (bitmut teân Latinh laø bismuthum (Bi) – noù laø kim loaïi hieám
3
do doøng haûi löu noùng khoång loà (Gulf–Stream) chaûy töø vònh vaø cuõng laø kim loaïi naëng γ = 9,8 gam/cm , deã noùng chaûy vaø
Mexico qua Ñaïi Taây Döông voøng quanh bôø bieån Anh vaø Nauy. gioøn, noù ñöôïc duøng trong coâng ngheä ñieän töû vaø kyõ thuaät haït
Ñaïi döông cuøng vôùi gioù ñoùng vai troø ñieàu hoøa thaønh phaàn nhaân..., coù tính saùt truøng neân cuõng ñöôïc duøng ñeå laøm
khoâng khí, hoøa tan caùc chaát khí cuûa khí quyeån coøn caùc doøng thuoác...).
haûi löu thì chuyeån chuùng ñi xa.
Nöôùc laø chaát tham gia thöôøng xuyeân vaøo caùc quaù trình
Trong suoát quaù trình hình thaønh ñòa chaát cuûa Traùi Ñaát, sinh hoùa trong cô theå soáng. Phaàn lôùn caùc phaûn öùng hoùa hoïc
nöôùc laø nhaân toá taïo thaønh beà maët Traùi Ñaát. ÔÛ nôi naøo laïnh lieân quan ñeán vieäc trao ñoåi chaát trong cô theå soáng ñeàu xaûy ra
vaø noùng khoâng theå phaù ñöôïc nhöõng vuøng nuùi ñaù khoång loà thì trong moâi tröôøng nöôùc. Nhôø coù tính chaát naøy maø nöôùc ñaõ trôû
ôû ñoù nöôùc seõ hoaøn thaønh vieäc aáy. Khi bieán thaønh baêng, nöôùc thaønh “Ngöôøi mang laïi cuoäc soáng”.
coù khaû naêng phaù vôõ vaø laøm naùt vuïn caùc gheành ñaù laâu ñôøi...
Nöôùc laø thöù nguyeân lieäu duy nhaát khoâng theå thay theá
Nöôùc laùch vaøo caùc khe hôû naâng aùp suaát leân ñeán 2.400
ñöôïc. Caùc nguoàn nhieân lieäu nhö than ñaù, daàu löûa vaø khí ñoát
atmosphere thì khoâng ñaù hoa cöông naøo, khoâng loaïi ñaù bazan
ñeàu coù theå thay theá cho nhau. Ngaøy nay, naêng löôïng nguyeân
naøo coù theå choáng ñôõ noåi.
töû cuõng cho ta nguyeân töû..., caùc saûn phaåm toång hôïp ñöôïc söû
Nöôùc hoøa daàn caùc khoaùng chaát – thaønh phaàn cuûa caùc duïng ôû khaép moïi nôi, thöïc phaåm cuõng ñöôïc taïo baèng phöông
lôùp ñaát nuùi. Caùc chaát bò hoøa tan vaø caùc haït vôõ vuïn cuûa lôùp ñaát phaùp nhaân taïo... coøn nhu caàu cuûa caùc sinh vaät soáng trong
nuùi ñöôïc nöôùc mang ñi ñoå vaøo caùc thung luõng. nöôùc thì chæ coù nöôùc môùi toàn taïi ñöôïc.
Ngöôøi ta ñaõ tính ñöôïc raèng haøng naêm caùc soâng treân Theá Nöôùc laø moät trong nhöõng thaønh phaàn cô baûn cuûa thieân
giôùi hoøa tan vaø ñoå vaøo ñaïi döông 320 trieäu taán canxi, 560 nhieân, thieáu noù thì theá giôùi höõu cô – thöïc vaät, ñoäng vaät vaø
trieäu taán silic vaø caùc thaønh phaàn khaùc. Thí duï nhö chæ rieâng con ngöôøi khoâng theå phaùt trieån ñöôïc. Vì vaäy coù theå noùi nôi
soâng Mitxixibi moãi 1 ngaøy ñeâm ñoå ra bieån 2 trieäu taán haït lô naøo coù nöôùc thì ôû ñoù coù söï soáng. Khoâng coù moät sinh vaät naøo,
löûng. thaäm chí sinh vaät sô ñaúng nhaát laïi khoâng ñöôïc caáu taïo töø
Caùc chaát ôû theå raén ñeàu naëng hôn caùc chaát ñoù khi ôû theå nöôùc hoaëc khoâng caàn nöôùc.
loûng. Chæ coù nöôùc, bimut vaø baïc laø khoâng theo quy luaät naøy. Nöôùc chieám töø 80 – 90% khoái löôïng cuûa thöïc vaät vaø 70%
Neáu haï xuoáng 0oC thì nöôùc ñoùng baêng, vì baêng nheï hôn neân khoái löôïng cuûa ñoäng vaät. Trong thaønh phaàn cô theå con ngöôøi
baêng noåi leân maët nöôùc. Neáu nöôùc khoâng coù tính chaát tuyeät ñaõ tröôûng thaønh thì nöôùc chieám gaàn 65% – ñieàu ñoù coù nghóa
dieäu naøy thì khoâng theå toàn taïi söï soáng trong caùc hoà chöùa moät ngöôøi caân naëng 70 kg thì trong 45 kg laø nöôùc. Ñaëc bieät,

71 36 72
caùc teá baøo cuûa cô theå treû em chöùa raát nhieàu nöôùc (gaàn 70%). khaùc cuûa söï soáng. Quaù trình trao ñoåi chaát bao goàm caû quaù
Nöôùc coù trong taát caû caùc cô quan vaø teá baøo cuûa con ngöôøi, trình trao ñoåi nöôùc, moät quaù trình khoâng theå thieáu ñöôïc.
thaäm chí caùc moâ cöùng nhö xöông cuõng chöùa gaàn 20% nöôùc.
Caùc teá baøo vaø caùc chaát gian baøo cuûa caùc moâ laø nhöõng heä
Nöôùc laø chaát thöôøng xuyeân tham gia vaøo caùc quaù trình sinh
thoáng phöùc taïp, moãi boä phaän cuûa noù ñeàu chöùa moät yeáu toá caàn
hoùa trong moâ cô. Con ngöôøi phaûn öùng raát nhaïy vôùi tình traïng
thieát – ñoù laø nöôùc. Caùc dung dòch chaát khoaùng vaø hôïp chaát
maát caân baèng nöôùc:
höõu cô chöùa ñaày trong caùc teá baøo nhoû nhaát cuûa kieán truùc teá
– Neáu maát töø 6 – 8% troïng löôïng nöôùc trong cô theå thì baøo vaø laø cô sôû cuûa caùc dung dòch nöôùc moâ. Caùc phaân töû nöôùc
con ngöôøi seõ laâm vaøo tình traïng nöûa tænh nöûa meâ. laø thaønh phaàn cuûa caùc toå chöùc ñoâng ñaëc hôn vaø töø ñoù hình
thaønh ra caùc caáu truùc teá baøo vaø gian baøo.
– Neáu maát 12% troïng löôïng nöôùc cô theå thì con ngöôøi seõ cheát.
Nöôùc coù vai troø to lôùn trong vieäc reøn luyeän cô theå con
Nöôùc laø dung moâi toát nhaát trong taát caû caùc chaát thuoäc
ngöôøi. Nöôùc laøm cho cô theå khoûe maïnh, choáng ñöôïc beänh taät,
theå loûng, haàu heát taát caû caùc chaát tröø môõ, carbon ra vaø moät ít
naâng cao khaû naêng lao ñoäng chaân tay vaø lao ñoäng trí oùc.
hôïp chaát khaùc coøn thì ñeàu hoøa tan trong nöôùc. Phaàn lôùn caùc
Phöông phaùp duøng nöôùc ñeå reøn luyeän caùc cô cheá ñieàu hoøa
phaûn öùng hoùa hoïc lieân quan ñeán vieäc trao ñoåi chaát trong cô
nhieät, caùc phaûn öùng maïch nhôø ñoù maø cô theå trôû neân khoûe
theå ñeàu xaûy ra trong moâi tröôøng nöôùc. Caùc quaù trình tieán hoùa
maïnh, reøn luyeän choáng ñöôïc nhöõng taùc ñoäng nguy hieåm cuûa
thöùc aên, quaù trình toång hôïp caùc chaát trong teá baøo cô theå ñeàu
beân ngoaøi nhö laïnh, aåm, gioù. Nhö vaäy, nöôùc tham gia vaøo taát
ñöôïc thöïc hieän trong moâi tröôøng nöôùc.
caû caùc hoaït ñoäng cuûa cô theå.
Ñoái vôùi cô theå soáng thì thieáu nöôùc nguy hieåm hôn thieáu
Suoái nöôùc noùng ngaàm laø moät khoaùng saûn toång hôïp, noù
thöùc aên. Thieáu aên, con ngöôøi coù theå soáng ñöôïc hôn moät thaùng
khoâng nhöõng ñöôïc duøng ñeå söôûi vaø cung caáp nöôùc noùng cho
nhöng thieáu nöôùc thì con ngöôøi khoù soáng noåi vaøi ngaøy. Nhu caàu
sinh hoaït, cho coâng nghieäp, maø coøn laøm nguyeân lieäu ñeå saûn
sinh lyù cuûa cô theå con ngöôøi trung bình caàn 2,5 lít moät ngaøy
xuaát nhöõng hoùa chaát coù giaù trò nhö: broâm, ioát duøng cho y teá –
ñeâm nhöng cuõng coù theå ñeán 3 – 4 lít trong moät ngaøy ñeâm tuøy
veä sinh, chöõa beänh vaø ñieàu döôõng. Trong suoái nöôùc ngaàm
theo cöôøng ñoä lao ñoäng vaø nhieät ñoä moâi tröôøng xung quanh.
thöôøng gaëp caùc hôïp chaát cuûa caùc dung dòch hoùa hoïc coù taùc
Cô theå caàn protit, môõ, carbon, vitamin, khoaùng chaát vaø duïng toát ñoái vôùi cô theå con ngöôøi. Ví duï: Moät soá suoái nöôùc
nöôùc ñeå thöïc hieän “coâng ngheä” phöùc taïp nhaát laø taïo ra caùc toá noùng coù chöùa carbonat natri, NaCl, coù suoái nöôùc chua chöùa
chaát buø ñaép cho hao phí naêng löôïng ôû daïng naøy hay daïng nhieàu acid carbonic, coù suoái giaøu chaát khí, phoùng xaï radon
H2S... Noùi chung, raát coù ích cho vieäc chöõa beänh...

73 37 74
Trong xaõ hoäi hieän nay, thieáu nöôùc thì khoâng moät ngaønh h: Löôïng möa rôi trong thôøi kyø sinh tröôûng (mm)
coâng nghieäp naøo coù theå phaùt trieån ñöôïc: μ: Heä soá söû duïng nöôùc möa, ôû ñaát thaám nöôùc toát laáy
– Muoán khai thaùc ñöôïc 1 lít daàu caàn phaûi coù 10 lít nöôùc baèng 0,8–0,9 vaø ôû ñaát thaám nöôùc keùm baèng 0,4–0,7.

– Muoán coù 1 hoäp rau quaû caàn 40 lít Wñ: Löôïng nöôùc döï tröõ trong lôùp ñaát tính toaùn ôû ñaàu
3
thôøi kyø sinh tröôûng (m /ha)
– Muoán saûn xuaát 1 kg giaáy caàn 199 lít.
Wc: Löôïng nöôùc döï tröõ trong lôùp ñaát ôû cuoái thôøi kyø sinh
– Muoán coù 1 kg len daï caàn 600 lít. 3
tröôûng (m /ha)
– Muoán coù moät taán ximaêng khoâ caàn 4.500 lít.
Wn: Löôïng nöôùc ngaàm coù theå boå sung cho lôùp ñaát boä reã
– Muoán saûn xuaát 1 taán theùp caàn 20.000 lít. hoaït ñoäng (m /ha)
3

– Muoán saûn xuaát 1 taán tô acetat caàn 2.660 m3 nöôùc. Theo kinh nghieäm cuûa A.L. Sitbiriñoâroâp coù theå xaùc ñònh
– Muoán saûn xuaát 1 taán vaûi Laùp san caàn 4.200m .
3 löôïng nöôùc ngaàm boå sung cho lôùp ñaát boä reã hoaït ñoäng trong
moät ngaøy ñeâm (ñaát pha seùt hay ñaát coù daïng buøn) nhö sau:
– Muoán coù moät taán sôïi toång hôïp Capron caàn 5.600m3.
Ñoä saâu möïc nöôùc ngaàm so 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0
Trong noâng nghieäp, nöôùc laïi caøng quan troïng hôn. Neáu vôùi maët ñaát (m)
khoâng coù nöôùc ñeå hoøa tan caùc loaïi muoái khoaùng thì reã caây
Löôïng nöôùc ngaàm coù theå 14,0 8,0 5,0 2,5 0,6
khoâng theå huùt ñöôïc nhöõng chaát dinh döôõng caàn thieát ñeå nuoâi boå sung
caây coái.
E: Löôïng nöôùc caàn cuûa caây (m3/ha) ñöôïc xaùc ñònh theo
Coù theå töø nhöõng coâng thöùc kinh nghieäm sau ñaây ñeå thaáy
coâng thöùc cuûa Ñ. A. Sittoâikoâ nhu sau:
moái quan heä giöõa löôïng nöôùc caàn vaø caùc yeáu toá khí haäu, ñòa
chaát, saûn löôïng, naêng suaát nhö sau: ⎛ a ⎞
3
E= ∑ t ⎜⎝ 0,1t c − 100 ⎟⎠ (1–3)
M = E – 10μh – (Wñ – Wc) – Wn m /ha (1–2)
Trong ñoù:
ÔÛ ñaây:
E: Löôïng nöôùc caàn töø khi naûy maàm ñeán khi laù che phuû
M: Toång löôïng nöôùc töôùi
kín maët ñaát.
E: Löôïng nöôùc caàn cuûa caây m3/ha
a: Ñoä aåm khoâng khí bình quaân ngaøy trong thôøi kyø ño.

75 38 76
tc: Nhieät ñoä khoâng khí bình quaân ngaøy trong thôøi kyø ñoù. ngaøy treân moät dieän tích ha caây troàng nhö ngoâ, luùa mì, rau
3
phaûi caàn töø 30 – 60m . Löôïng nöôùc maø caây troàng caàn seõ taêng
∑t: Toång nhieät ñoä khoâng khí trong thôøi kyø sinh tröôûng.
theo quaù trình sinh tröôûng, ñaït ñeán möùc toái ña khi caây coù
vaø löôïng nöôùc caàn trong thôøi kyø tieáp theo ñoù ñöôïc tính theo khoái löôïng thaân laù lôùn nhaát vaø sau ñoù laïi giaûm daàn nhöng
coâng thöùc: cuõng coù khaùc nhau tuøy theo loaïi caây troàng:

⎡ ⎛ a ⎞⎤ – Nhöõng loaïi caây laáy haït coù nhu caàu nöôùc nhieàu nhaát ôû
E= ∑ t ⎢⎣0,1t c + ⎜⎝1 − 100 ⎟⎠⎥⎦ (1–4)
thôøi kyø hình thaønh caùc cô quan sinh saûn.
– Nhöõng caây laáy cuû nhu caàu nöôùc nhieàu nhaát ôû thôøi kyø
(ÔÛ ñaây, yù nghóa caùc soá haïng cuõng nhö coâng thöùc treân)
cuû phaùt trieån maïnh. ÔÛ thôøi kyø naøy caây tieâu thuï nöôùc vôùi hieäu
Baát cöù moät loaïi thöïc vaät naøo cuõng ñeàu caàn nöôùc, coù ñieàu suaát tích luõy chaát khoâ cao nhaát vaø nöôùc ñoùng vai troø quyeát
löôïng nöôùc ñoù caàn nhieàu hay ít coøn phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu ñònh ñeán naêng suaát cuoái cuøng.
toá. Ví duï: Ñieàu kieän khí töôïng nhö nhieät ñoä, ñoä aåm khoâng
Qua moät soá ví duï sau ñaây veà keát quaû nghieân cöùu cuûa Boä
khí, löôïng möa, cheá ñoä thuûy vaên, nöôùc ngaàm boå sung, möïc
moân Thuûy noâng Tröôøng Ñaïi hoïc Noâng nghieäp I Haø Noäi cho ta
nöôùc ngaàm cao, thaáp... coøn phuï thuoäc vaøo töøng loaïi caây troàng,
thaáy vai troø cuûa nöôùc ñoái vôùi caây troàng nhö sau:
cheá ñoä töôùi, bieän phaùp töôùi, phuï thuoäc vaøo caû naêng suaát, saûn
löôïng cuûa töøng loaïi caây troàng. Ví duï:
Noùi chung ñeå sinh tröôûng, phaùt trieån, caây troàng caàn – Luùa chieâm khoâng töôùi naêng suaát ñaït 15,2 taï/ha, töôùi
ñöôïc cung caáp ñoàng thôøi ñaày ñuû caùc yeáu toá aùnh saùng, nhieät ngaäp nöôùc thöôøng xuyeân töø 3 – 5 cm naêng suaát 38 taï/ha.
ñoä, nöôùc, khoâng khí vaø thöùc aên. Nöôùc, khoâng khí, chaát – Ngoâ ñoâng xuaân khoâng töôùi 16.87 taï/ha, töôùi 4 laàn
khoaùng laø nhöõng nguyeân lieäu ñeå toång hôïp neân chaát höõu cô
naêng suaát 27,4 taï/ha.
trong caây nhöng nöôùc laø yeáu toá maø caây troàng phaûi söû duïng
moät khoái löôïng lôùn nhaát. Treân ñaây chuùng ta chæ môùi nhaán maïnh, chæ môùi ñeà caäp ñeán
vai troø cuûa nöôùc ñoái vôùi söùc khoûe con ngöôøi, ñoái vôùi khí haäu
Löôïng nöôùc naøy phaàn lôùn ñöôïc söû duïng vaøo quaù trình
haønh tinh, ñoái vôùi sinh hoaït vaø yeâu caàu cuûa nöôùc ñoái vôùi noâng
bay hôi maët laù (99,8%) vaø chæ coù töø (0,1 – 0,3%) laø duøng ñeå
nghieäp. Vai troø cuûa nöôùc ñoái vôùi coâng nghieäp quaû heát söùc to lôùn.
xaây döïng caùc boä phaän cuûa caây. Löôïng nöôùc chöùa trong caùc boä
phaän cuûa caây luoân luoân thay ñoåi. Theo quan saùt cuûa caùc nhaø Ta chæ xem tæ leä söû duïng nöôùc cuûa Hoa Kyø haøng naêm cuõng ñuû
Sinh lyù thöïc vaät thì chæ trong moät giôø ñaõ coù töø 10 – 100% noùi leân ñieàu quan troïng aáy, ôû Myõ duøng:
löôïng nöôùc trong caây ñöôïc ñoåi môùi. Chính vì vaäy maø moãi – 50% löôïng nöôùc phuïc vuï cho coâng nghieäp.

77 39 78
– 40% cho noâng nghieäp. Bieån cuõng coù nöôùc ñaõ ñoåi maøu vaø töông lai coù theå seõ ñoåi
doøng. Vuøng bieån phía Taây Thaùi Bình Döông cuõng ñaõ boác chaùy
– 10% cho caùc muïc khaùc.
trong nhieàu naêm.
Nöôùc ñöôïc söû duïng nhö moät nguoàn naêng löôïng. Ngaøy xöa,
Bieån chieám 65% beà maët Traùi Ñaát, ngaøy nay khoâng coøn laø
con ngöôøi ñaõ bieát laøm nhöõng coái xay chaïy baèng söùc nöôùc, ngaøy
laù phoåi cuûa haønh tinh nöõa maø ñang coù nguy cô trôû thaønh hoá
nay thuûy ñieän laø nguoàn than traéng, haøng ngaøy ñaõ saûn xuaát ra
raùc cuûa con ngöôøi... ñoâi khi trôû thaønh nôi caát giaáu nhöõng chaát
haøng tæ kW giôø ñieän cho con ngöôøi. ÔÛ Lieân Xoâ cuõ toång coâng suaát
thaûi sau nhöõng vuï noå haït nhaân cuûa khoâng ít quoác gia treân theá
cuûa caùc nhaø maùy thuûy ñieän leân tôùi hôn 30 trieäu taán kW chieám
giôùi.
hôn 30% saûn löôïng cuûa taát caû caùc nguoàn ñieän caû nöôùc.
Ngaøy nay, vaán ñeà cung caáp nöôùc saïch vaø veä sinh moâi
III. Nöôùc treân haønh tinh naøy nhieàu hay ít?
tröôøng nöôùc coøn ñang laø moät vaán ñeà khoù khaên vaø gay gaét ñoái
Veà caâu hoûi “Treân haønh tinh naøy nöôùc nhieàu hay ít? Caùc vôùi hôn 2 tæ ngöôøi treân theá giôùi.
nhaø baùc hoïc ñeàu traû lôøi: “Raát nhieàu vaø cuõng raát ít”.
Qua nhieàu soá lieäu ñieàu tra cho thaáy khoaûng 80% beänh
Taïi sao raát nhieàu thì chuùng ta ñaõ roõ: Naøo bieån caû, naøo taät ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån ñeàu coù lieân quan ñeán vaán ñeà
soâng hoà, naøo baêng tuyeát, naøo möa rôi. cung caáp nöôùc saïch vaø veä sinh moâi tröôøng. ÔÛ caùc nöôùc ñang
Coøn taïi sao ít? Bôûi vì nhu caàu nöôùc ngaøy nay cuûa loaøi phaùt trieån chæ coù khoaûng 75% daân soá thaønh thò vaø 29% daân
ngöôøi ñaõ ngang baèng vôùi nhöõng nguoàn nöôùc ngoït coù khaû naêng soá noâng thoân ñöôïc cung caáp nöôùc saïch.
taùi sinh ôû haønh tinh chuùng ta. Bôûi vì trong quaù trình saûn Baát cöù luùc naøo treân theá giôùi cuõng coù khoaûng 500 trieäu
xuaát vaø sinh hoaït chuùng ta ñaõ laøm nhieãm baån quaù nhieàu. ngöôøi bò beänh maét hoät, 250 trieäu ngöôøi bò beänh giun chæ. Khoaûng
Laøm nhieãm baån moät löôïng nöôùc nhieàu hôn löôïng nöôùc ñaõ laøm 50% soá ngöôøi maéc caùc beänh treân ñang soáng taïi Chaâu AÙ.
saïch.
IV. Nöôùc nhö moät thöù vuõ khí lôïi haïi
Nhöõng con soâng noåi tieáng theá giôùi nhö soâng Ranh ñang
Treân ñaây chuùng ta ñaõ noùi: “Nöôùc laø coäi nguoàn cuûa söï
bieán thaønh “Ñöôøng coáng coâng coäng” khoång loà cuûa Chaâu AÂu,
soáng; ôû ñaâu coù nöôùc thì ôû ñoù coù söï soáng...” Chính vì leõ ñoù maø
soâng Volga (Nga) ñaõ töøng boác chaùy treân beà maët, soâng Hoaøng
hieän nay trong caùc cuoäc chieán tranh, ngöôøi ta ñaõ tìm moïi
Haø (Trung Quoác) nöôùc ñaõ chuyeån maøu, suûi boït... soâng Meâ
caùch ñeå tieâu dieät ñoái phöông trong ñoù coù bieän phaùp caét ñöùt
Koâng Chaâu AÙ cuõng ñang trôû thaønh nôi caát giaáu raùc cuûa Chaâu
caùc nguoàn cung caáp nöôùc... thaäm chí raûi caû nhöõng chaát ñoäc
AÙ (chuû yeáu laø raùc cuûa caùc nöôùc thöôïng nguoàn).
hoaëc nhieàu loaïi vi truøng vaøo nguoàn nöôùc ñeå tieâu dieät ñoái

79 40 80
phöông (maëc duø ngöôøi ta ñaõ bieát ñoù laø traùi vôùi coâng öôùc Quoác Söï kieän soâng Nil ñaõ laøm buøng noå cuoäc xung ñoät saéc toäc
Teá). ôû Soudan, Irak vaø Syri. Cuõng coù nhöõng moái lo vì nguoàn nöôùc
tröôùc ngöôøi laùng gieàng Thoå Nhó Kyø kieåm soaùt doøng chaûy soâng
Treân theá giôùi hieän coù hôn 200 löu vöïc soâng coù cuøng
Tigre vaø Euphrate.
chung bieân giôùi ít nhaát laø hai nöôùc trôû leân. Nhöõng con soâng
naøy, khi bình yeân noù laø sôïi chæ ñoû xuyeân suoát tình höõu nghò Trong cuoäc chieán tranh vuøng vònh, Thoã Nhó Kyø ñaõ tìm
giöõa nhöõng nöôùc coù chung quyeàn lôïi treân doøng soâng aáy. caùch giaûm bôùt 1/3 löôïng doøng chaûy soâng Euphrate trong hôn
Nhöng ñoâi khi noù cuõng laø nguyeân nhaân cuûa söï baát hoøa vaø coù moät thaùng trôøi.
khi coøn laø nguoàn goác cuûa caùc cuoäc chieán tranh. Chính vì vaäy
Ai Caäp luoân mang naëng noãi lo vì nöôùc, vì neàn an ninh
maø coù nhaø chieán löôïc ñaõ döï ñoaùn raèng: “Neáu nhöõng cuoäc
cuûa Ai Caäp naèm trong tay cuûa 8 quoác gia Chaâu Phi khaùc ñang
chieán tranh ôû theá kyû naøy thöôøng do nguyeân nhaân daàu hoûa thì
kieåm soaùt soâng Nil.
nhöõng cuoäc xung ñoät ôû theá kyû tôùi seõ laø cuoäc tranh phaàn hôn
thua nguoàn nöôùc”. Coøn raát nhieàu Ví duï khaùc ñeå noùi leân raèng maëc duø:

Thôøi gian qua, quaân ñoäi Baéc Yeâmen ñaõ söû duïng nöôùc – Theo coâng öôùc Quoác Teá 1907 (hieäp ñònh La Haye)
nhö moät thöù vuõ khí ñeå choáng laïi Nam Yeâmen ôû Añen hoaëc ñaõ – Vaø hieäp ñònh Giôneve laàn thöù IV cuûa naêm 1949 ñaõ qui
xaûy ra Sarajevo. ñònh: “Khoâng ñöôïc söû duïng nöôùc nhö moät thöù vuõ khí...” nhöng
Trong cuoäc chieán tranh vuøng vònh, Phaùp ñaõ ñaët caùc nhaø khoù vaø raát khoù ñöôïc thöïc hieän. Bôûi leõ “Nöôùc laø coäi nguoàn cuûa
maùy xöû lyù nöôùc döôùi söï baûo veä ñaëc bieät. söï soáng” vì vaäy moãi khi cuoäc chieán tranh ñoái khaùng xaûy ra thì
söï nhöôøng nhòn khoù maø kieàm cheá ñöôïc.
Cuoäc ñoái ñaàu giöõa Ecuaño vaø Peru cuõng chæ vì muoán
tranh quyeàn khai thaùc con soâng Cenepa. §II. TAØI NGUYEÂN NÖÔÙC TREÂN THEÁ GIÔÙI

Thaùng 9/1980 Irak taán coâng Iran cuõng chæ vì muïc ñích I. Söï phaân boá nöôùc treân traùi ñaát noùi chung
giaønh quyeàn kieåm soaùt soâng Chattal–Arab. 6
Toång dieän tích traùi ñaát 510 x 10 km .
2

YÙ ñoà cuûa Israel ñoái vôùi Liban coù lieân quan ñeán taøi Ñaïi döông 361 x 106 km2 chieám 70,8%
nguyeân nöôùc soâng Litani. Trong nhöõng cuoäc thöông löôïng
6 2
giöõa caùc beân Israel vôùi Jordanie hay giöõa Israel vôùi Palestine – Ñaát lieàn 149 x 10 km chieám 29,2%, maø ñaát lieàn laïi
thì vaán ñeà nöôùc luoân luoân laø moät trong nhöõng noäi dung trong phaân boá ôû Baéc Baùn Caàu (39%) coøn Nam Baùn Caàu (19%).
chöông trình nghò söï.

81 41 82
Toång löôïng nöôùc trong taát caû ñaïi döông Theá Giôùi
2
1.370.223 km

Neáu ñem khoái löôïng nöôùc naøy raûi ñeàu treân beà maët Traùi
Ñaát ta seõ coù moät lôùp nöôùc daøy ñeán 2400 meùt.

Löôïng nöôùc ngoït laø bao nhieâu so vôùi nöôùc ñaïi döông.
Neáu Traùi Ñaát thu nhoû baèng moät quaû caàu coù ñöôøng kính 5 m
thì toaøn boä nöôùc ñaïi döông vaø nöôùc taát caû soâng ngoøi ao hoà,
ñaàm laày coäng laïi cuõng chæ baèng moät thuøng phuy 100 lít, coøn
nöôùc ngoït thì chæ baêng (3/100.000) cuûa caùi thuøng phuy ñoù (vì
ñaïi döông 1.370.223 km3 coøn löôïng nöôùc soâng ngoøi ao hoà thì
Trong phaàn rìa coù caùc söôøn:
voâ cuøng ít oûi). Tuy löôïng nöôùc ngoït treân toaøn ñòa caàu raát beù so
vôùi toång löôïng nöôùc ñaïi döông nhöng noù voâ cuøng quan troïng – Thaùi Bình Döông (goàm caùc soâng chaûy vaøo Thaùi Bình
ñoái vôùi ñôøi soáng con ngöôøi treân Traùi Ñaát naøy. Döông vaø AÁn Ñoä Döông). Söôøn Thaùi Bình Döông coù caùc soâng
lôùn nhaát Traùi Ñaát nhö: Amua, Döông Tö, Haèng Haø, Tröôøng
Phaàn ñaát lieàn maø töø ñoù soâng ñöa nöôùc ra caùc bieån noái
Giang.
lieàn vôùi ñaïi döông Theá Giôùi ngöôøi ta goïi laø “phaàn rìa”.
– Ñaïi Taây Döông (goàm caùc soâng chaûy vaøo Ñaïi Taây
Phaàn ñaát lieàn maø töø ñoù nöôùc ñi ñeán caùc boàn chöùa kheùp
Döông vaø Baéc Ñaêng Döông). Söôøn Ñaïi Taây Döông coù caùc soâng
kín beân trong ñaát lieàn khoâng coù doøng chaûy ra caùc ñaïi döông
lôùn nhaát Traùi Ñaát nhö: Amazoân, Eânhíxaây, Leâna.
goïi laø “phaàn khoâng löu thoâng”.
Trong nhöõng “phaàn khoâng löu thoâng”:

ÔÛ Lieân Xoâ coù caû:

– Löu vöïc Caxpieân 1.800.000 km2

– Caùc löu vöïc bieån Aran, hoà Baikan vaø nhieàu soâng cuûa
Coäng Hoøa Cazaéc vôùi toång dieän tích 1.000.000 km2

83 42 84
Phaàn coøn laïi cuûa nhöõng mieàn khoâng löu thoâng treân Traùi Bieån Nhaät Baûn 980 Baéc Baêng Döông 13.100
Ñaát bao goàm sa maïc Sahara, sa maïc Arabi, sa maïc trung taâm Ñaïi Taây Döông 93.400 Bieån Baraêngxoâ 1.400
2
Chaâu UÙc vôùi toång dieän tích 29.000.000 km . Bieån Caraip 2.600 Beåin Caxpi 850

Baûng 2–1. Phaân phoái dieän tích ñaát lieàn vaø maët nöôùc cuûa Traùi Ñaát. Ñòa Trung Haûi 2.560 Bieån ñoâng Xibia 850
Baéc Haûi 570 Bieån Lap Teùp 640
Ñaát lieàn Dieän tích x 1000 km2
Bieån Ban Tích 410 Baïch Haûi 95
Chaâu AÂu 9.671
Chaâu AÙ 42.275 Theo tính toaùn gaàn ñuùng thì tröõ löôïng nöôùc trong loøng

Chaâu Phi 29.813 caùc soâng treân Traùi Ñaát khoaûng 1.200 km3, ôû trong caùc hoà laø

Chaâu UÙc 7.965 751.000 km3 nghóa laø toång theå tích nöôùc trong ñaát lieàn laø
3
Nam Myõ 11.976 751.200 km . So vôùi tröõ löôïng nöôùc caùc ñaïi döông Theá Giôùi
Baéc Myõ 20.443 thì nöôùc cuûa ñaát lieàn chieám moät phaàn raát nhoû, song vai troø
Quaàn ñaûo AÙi Nhó Lan vaø Canada 3.882 cuûa noù ñoái vôùi ñôøi soáng con ngöôøi thì voâ cuøng to lôùn.

Quaàn ñaûo Maõ Lai 2.621 Khoái löôïng doøng chaûy haøng naêm cuûa caùc soâng treân Traùi
3
Chaâu Nam cöïc 14.165 Ñaát ñöa ra bieån caû vaøo khoaûng 35.200 km . Neáu tính theâm
löôïng nhaäp vaøo ñaïi döông do baèng haø ran raõ ôû AÙi Nhó Lan vaø
Baûng 2–2. Phaân phoái dieän tích maët nöôùc cuûa Traùi Ñaát.
Nam Cöïc khoaûng 1.800 km3 thì toång löôïng doøng chaûy haøng
3
Maët nöôùc Dieän tích Maët nöôùc Dieän tích naêm ñoù laø 37.000 km . Söï phaân phoái khoái löôïng doøng chaûy
1000 km2 1000 km2 naêm ñoù ñöôïc theå hieän ôû bieåu döôùi ñaây.
Thaùi Bình Döông 180.000 Haéc Haûi 410 Baûng 2–3. Söï phaân phoái khoái löôïng doøng chaûy naêm cuûa caùc soâng
Bieån Beârinh 2.280 Bieån Azoáp 38
Bieån Nam Trung Hoa 2.140 AÁn Ñoä Döông 75.000 Caùc mieàn cuûa ñaát lieàn Dieän tích Khoái löôïng doøng Lôùp doøng chaûy
2 3
1.000 km chaûy naêm (km ) naêm (mm)
Bieån OÂ Khoát 1.720 Bieån Anñamaêng 790
Bieån Ñoâng Trung Hoa 1.240 Hoàng Haûi 450 Toaøn ñaát lieàn 148.811 37.000 249

85 43 86
Caùc mieàn rìa ñaát lieàn 116.778 36.300 310 II. Voøng tuaàn hoaøn nöôùc treân Traùi Ñaát
Trong ñoù:
– Söôøn Ñaïi Taây Döông 67.359 21.300 316
– Söôøn Thaùi Bình Döông 49.419 15.000 304
– Caùc mieàn khoâng löu 32.033 700 21
thoâng ñaát lieàn

Hình 2. Voøng tuaàn hoaøn nhoû vaø lôùn cuûa nöôùc treân Traùi Ñaát

Nhôø naêng löôïng tôùi cuûa maët trôøi, haøng naêm khoaûng
3
510.000 km nöôùc boác hôi töø maët bieån, ñaïi döông vaø ñaát lieàn.
Moät phaàn nöôùc boác hôi töø ñaïi döông laïi rôi ngay treân ñoù
nghóa laø trôû veà laïi ñaïi döông, hoaøn thaønh “voøng tuaàn hoaøn
nhoû”. Hôi nöôùc theo caùc khoái khoâng khí vaøo ñaát lieàn, trong
nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi ngöng tuï laïi vaø rôi xuoáng thaønh
möa. Möa rôi treân ñaát lieàn moät phaàn thaám vaøo ñaát, moät phaàn
chaûy treân maët ñaát, hình thaønh suoái vaø soâng, phaàn coøn laïi boác
hôi. Quaù trình möa rôi treân maët ñaát vaø sau ñoù boác hôi duø coù

87 44 88
laäp laïi bao nhieâu laàn chaêng nöõa thì cuoái cuøng hôi nöôùc do §III. TAØI NGUYEÂN NGUOÀN NÖÔÙC ÔÛ Vieät Nam
khoâng khí ñem vaøo ñaát lieàn seõ chaûy trôû veà ñaïi döông, hoaøn
I. Soâng ngoøi – saûn phaåm cuûa khí haäu
thaønh “Voøng tuaàn hoaøn lôùn” cuûa nöôùc treân Traùi Ñaát. Moät
phaàn nhoû trong toång löôïng nöôùc tuaàn hoaøn treân Traùi Ñaát, 1. Maët trôøi – nguoàn naêng löôïng to lôùn
khoaûng 7,7 nghìn km3 trong moät naêm, hoaøn thaønh voøng tuaàn Tuy maët trôøi ôû caùch quaû ñaát chuùng ta ñang soáng vôùi moät
hoaøn trong phaïm vi caùc mieàn khoâng löu thoâng. khoaûng caùch voâ cuøng to lôùn (149.600.000km) nhöng haøng
Nguoàn nöôùc treân haønh tinh chuùng ta luoân luoân ñöôïc naêm noù vaãn cung caáp cho maët ñaát chuùng ta moät nguoàn naêng
luaân hoài theo chu trình nhö hình veõ treân. Tuøy theo nguoàn löôïng voâ cuøng to lôùn töông ñöông vôùi naêng löôïng cuûa 115.000
nöôùc maø thôøi gian luaân hoài coù theå raát ngaén ñoä moät vaøi tuaàn tæ taán than, lôùn hôn toaøn boä nguoàn than ñaù, daàu moû, khí ñoát
hoaëc coù theå keùo daøi haøng ngaøn naêm. hieän ñang coù trong loøng ñaát.

Chu trình nöôùc toaøn caàu quyeát ñònh khaû naêng caáp nöôùc Vieät Nam naèm troïn veïn trong noäi chí tuyeán Baéc vì vaäy
ngoït cho con ngöôøi, cho thuûy lôïi, cho chaên nuoâi. Söï khaùc nhau aûnh höôûng cuûa böùc xaï maët trôøi laø nhaân toá haøng ñaàu chi phoái
(söï cheânh leäch) giöõa löôïng möa treân ñaát lieàn (110.000 ñieàu kieän thôøi tieát vaø khí haäu. Ñaëc ñieåm cuûa cheá ñoä maët trôøi
3
km /naêm) vaø löôïng boác hôi treân ñaát lieàn (70.000 km /naêm)
3 noäi chí tuyeán laø haøng naêm coù hai laàn ñi qua thieân ñænh:
chính laø löôïng doøng chaûy töø ñaát lieàn ra bieån (40.000 – Xuaân phaân (21–3) baét ñaàu nöûa naêm muøa haï ôû Baéc
3 3
km /naêm). Trong khoái löôïng nöôùc aáy chæ coù 9.000 km /naêm Baùn Caàu, maët trôøi chuyeån ñoäng bieåu kieán, haøng naêm vöôït qua
ñöôïc söû duïng ñeå phuïc vuï cho vieäc caáp nöôùc cho moïi nhu caàu xích ñaïo veà phía chí tuyeán.
cuoäc soáng cuûa con ngöôøi. – Haï chí (21–6) maët trôøi ôû ñuùng thieân ñænh cuûa chí
Chu trình luaân hoài cuûa caùc nguoàn nöôùc quyeán baéc (23o27' B) vaø töø ñoù luøi daàn veà phía Nam qua xích
ñaïo laàn thöù hai vaøo ngaøy thu phaân (22–9).
Nguoàn Thôøi gian Nguoàn Thôøi gian
luaân hoài luaân hoài Vieät Nam naèm troïn veïn trong khu vöïc noäi chí tuyeán Baéc.
Hôi aåm khoâng khí 8 ngaøy Hoà 17 naêm o
– Phía Baéc (Ñoàng Vaên) 23 22' B
Soâng suoái 16 ngaøy Nöôùc ngaàm 1.400 naêm
Hôi aåm ñaát 1 naêm Ñaïi döông 2.500 naêm
– Phía Nam (Caø Mau) 8o30' B

Nöôùc ñaàm laày 5 naêm Baêng vónh cöûu 9.700 naêm Vì vaäy, khí haäu nöôùc ta chòu söï chi phoái cuûa cheá ñoä maët
trôøi noäi chí tuyeán. Haøng naêm, chuùng ta nhaän ñöôïc moät löôïng

89 45 90
2
böùc xaï toång coäng töø 110 – 130 kcal/cm x naêm hay 0,3 – 0,4 caûnh naøo ñoù, noù tham gia vaøo hoaøn löu gioù muøa. Keát quaû laø
2
kcal/cm x ngaøy. Ñieàu aáy coù nghóa moãi naêm chuùng ta nhaän xuaát hieän moät cô cheá hoaøn toaøn coù tính chaát ñòa phöông vöøa
ñöôïc 15 tyû kcal/ha. Neáu moät gam vaät chaát caàn 4,25 kcal, nhö phaûn aùnh nhöõng qui luaät chung cuûa haønh tinh vöøa xoùa nhoøa
vaäy, ôû nöôùc ta moãi moät naêm treân moät dieän tích laø moät ha vôùi nhöõng ranh giôùi coù yù nghóa ñòa ñôùi.
löôïng böùc xaï aáy seõ laøm cho ta 3500 taán saûn löôïng. Coù ñieàu treân Ba heä thoáng gioù muøa Chaâu AÙ ñoù laø:
thöïc teá caây xanh chæ laøm vieäc vôùi hieäu suaát 1% hoaëc 0,5%, tuy
a. Heä thoáng Ñoâng Baéc Chaâu AÙ: (Vieãn Ñoâng Nga, Trieàu
nhieân cuõng coù nhöõng loaïi caây ñaït hieäu suaát töø 2– 3%.
Tieân, Nhaät Baûn), heä thoáng gioù naøy töông ñoái oån ñònh.
2. Ñieàu kieän ñòa lyù vaø vai troø caùc luoàng gioù ôû Chaâu AÙ
Gioù muøa ñoâng töø cao aùp Xibeâri (taâm ôû hoà Baican) thoåi
Nöôùc ta laø moät nöôùc: ñeán mang laïi giaù reùt vaø khoâ.
– Naèm taän cuøng cuûa luïc ñòa roäng lôùn nhaát theá giôùi (veà Gioù muøa muøa haï töø cao aùp Thaùi Bình Döông ñem laïi
phía Ñoâng Nam). noùng aåm, ít möa (chæ möa ôû vuøng duyeân haûi)
– Ñaát heïp, daøi chaïy theo phöông kinh tuyeán. b. Heä thoáng Nam Chaâu AÙ: AÁn Ñoä, Malaixia, Mieán Ñieän,
– Hai maët tieáp giaùp vôùi: AÁn Ñoä Döông vaø Thaùi Bình Döông. Thaùi Lan)

– Naèm troïn veïn trong noäi chí tuyeán Baéc Baùn Caàu. Gioù muøa muøa ñoâng chi phoái bôûi cao aùp Tuaketxtan coù
nhieät ñoä vaø ñoä aåm thaáp nhöng khoâng baèng Xibeâri.
Neáu nhö cheá ñoä maët trôøi noäi chí tuyeán vôùi 2 laàn ñi qua
thieân ñænh trong naêm keát hôïp vôùi hoaøn löu gioù tín phong, thöù Gioù muøa muøa haï laø tín phong Baùn Caàu Nam vöôït xích
gioù thöôøng xuyeân thoåi ñeàu moät höôùng töø chí tuyeán veà xích ñaïo ñaïo leân, aåm öôùt vaø khoâ noùng (roõ nhaát laø ñoä aåm lôùn).
laø nhöõng ñieàu kieän cô baûn chi phoái cheá ñoä thôøi tieát caùc vuøng c. Heä thoáng Ñoâng Nam AÙ (Philipin, Malaysia vaø vuøng
nhieät ñôùi noùi chung thì ôû nöôùc ta nhöõng ñieàu kieän aáy khoâng noäi chí tuyeán Taây Thaùi Bình Döông).
coøn laø thuaàn nhaát nöõa. Thay theá cho hoaøn löu tín phong laø Muøa ñoâng gioù coù nguoàn goác töø cao aùp caän chí tuyeán Thaùi
daïng hoaøn löu gioù muøa vôùi nhöõng trung taâm taùc ñoäng vaø cô Bình Döông cuõng töùc laø tín phong Baéc Baùn Caàu töø rìa phía
cheá khaùc haún do nhöõng ñieàu kieän ñòa lyù cuûa nöôùc ta chi phoái. Nam cao aùp thoåi veà xích ñaïo. Baûn chaát ñoù laø khoâng khí nhieät
Veà cô baûn maø noùi thì hoaøn löu gioù muøa laán aùt moät caùch roõ reät ñôùi bieån, gioù muøa muøa ñoâng khoâng laïnh, khaù oån ñònh.
hoaøn löu tín phong... Tuy nhieân, tuøy töøng nôi töøng luùc tín Gioù muøa muøa haï thì ngöôïc laïi, coù nguoàn goác töø Nam
phong vaãn phaùt huy phaàn naøo taùc duïng vaø trong nhöõng hoaøn Thaùi Bình Döông cuõng laø khoâng khí bieån aám vaø maùt, chæ ñoái

91 46 92
laäp veà höôùng. Vôùi söï hieän dieän cuûa nhieàu daïng nhieãu ñoäng boå theo maët trôøi. Chaúng haïn, gioù coù theå ñöa khoâng khí laïnh
nhö baõo, hoäi tuï nhieät ñôùi, gioù muøa muøa haï ít oån ñònh vaø tôùi nôi noùng, ñöa nguoàn hôi aåm töø bieån vaøo luïc ñòa. Vì vaäy,
mang laïi nhieàu möa trong khu vöïc noù khoáng cheá. gioù cuõng coù theå phaùt huy hieäu quaû roõ reät ñoái vôùi khí haäu nhaát
Toùm laïi: 3 heä thoáng gioù muøa vôùi 3 cô cheá hoaït ñoäng laø trong cheá ñoä möa aåm... Gioù cuõng laø nguyeân nhaân quan
rieâng reõ ñaõ keát hôïp taïo thaønh hoaøn löu ñoäc ñaùo cuûa khu vöïc troïng khieán cho khí haäu moät soá vuøng trôû neân keùm oån ñònh.
goïi laø “Chaâu AÙ gioù muøa”.
3. Ñòa hình vaø khí haäu nöôùc ta
Moät ñaëc ñieåm heát söùc quan troïng laø laõnh thoå nöôùc ta
Ñòa hình khoâng phaûi chæ tieáp thu thuï ñoäng nhöõng hieäu
khoâng hoaøn toaøn naèm trong phaïm vi khoáng cheá cuûa moät heä
quaû böùc xaï vaø hoaøn löu. Trong nhöõng tröôøng hôïp nhaát ñònh,
thoáng naøo trong ba heä thoáng noùi treân. Vò trí coù tính chaát
ñòa hình coù theå phaùt huy hoaëc laøm haïn cheá nhöõng nguyeân
chuyeån tieáp veà maët ñòa lyù ñaõ khieán cho:
nhaân hình thaønh khí haäu.
– Khi thì gioù thuoäc veà heä thoáng naøy laán tôùi.
Ñòa hình nöôùc ta coù nhöõng neùt noåi baät sau ñaây:
– Khi thì moät heä thoáng kia phaùt huy aûnh höôûng.
Do ñoù, gioù muøa nöôùc ta laø moät heä thoáng phöùc hôïp: a. Vai troø caùc khoái nuùi vaø 3/4 dieän tích töï nhieân laø nuùi ñoài

– Gioù muøa ñoâng coù theå töø trung taâm Xibeâri cuõng coù theå Daõy Hoaøng Lieân Sôn aûnh höôûng raát roõ ñeán khí haäu mieàn Baéc.
laø söï phaùt trieån cuûa khí löu Taây oân ñôùi hay tín phong Thaùi
Daõy Tröôøng Sôn aûnh höôûng lôùn ñeán khí haäu mieàn Trung.
Bình Döông.
b. Vai troø cuûa bieån
– Gioù muøa haï vöøa laø luoàng töø AÁn Ñoä Döông vöøa laø luoàng
töø Nam Thaùi Bình Döông leân vaø cuõng coù khi laø tín phong Baéc – Nöôùc ta coù bôø bieån daøi hôn 3000 km.
Baùn Caàu tham gia. – Coù vònh Baéc Boä saâu vaø roäng, coù taùc duïng nhö moät heä
Qua ñoù ta caøng thaáy ñöôïc tính chaát ñaëc saéc vaø phöùc taïp thoáng ñieàu hoøa nhieät ñoä, ñoä aåm.
cuûa nhöõng ñieàu kieän hình thaønh khí haäu nöôùc ta. – Muøa ñoâng treân vònh hình thaønh aùp thaáp.
Ngoaøi yeáu toá naêng löôïng böùc xaï maët trôøi chi phoái, khí – Muøa haï treân vònh coù taùc duïng uoán, höôùng luoàng gioù
haäu thôøi tieát coøn coù vai troøn cuûa nhöõng luoàng gioù cuõng goùp thònh haønh Ñoâng Nam thoåi vaøo laøm dòu bôùt khoâng khí muøa haï.
phaàn heát söùc quan troïng. Söï phaùt sinh nhöõng luoàng gioù treân
quy moâ lôùn hay nhoû ñeàu gaén lieàn vôùi söï phaân boá nguoàn naêng – Vònh Baéc Boä luoân coù doøng bieån laïnh chuyeån veà phía
löôïng maët trôøi. Nhöng gioù laïi coù taùc duïng ñieàu hoøa söï phaân Nam laøm muøa haï mieàn Trung phaàn naøo ñöôïc caûi thieän.

93 47 94
Töø nhöõng ñaëc ñieåm treân ta thaáy raát roõ nöôùc ta laø moät Baûng 2–4. So saùnh löôïng möa naêm treân moät soá löu vöïc soâng
nöôùc naèm trong vuøng möa nhieät ñôùi, löôïng möa töông ñoái lôùn, (F ≤ 10.000 km2) treân theá giôùi vaø ôû nöôùc ta
möa coù phaân muøa roõ reät.
Teân löu vöïc soâng Löôïng möa naêm
– Moät muøa möa nhieàu (töø thaùng 4, 5 – 10, 11) vaø moät Caùc soâng ôû Ghineâ, Xumatra vaø Boocneùo X = 22–3m
möa ít töø thaùng 11, 12 naêm tröôùc ñeán thaùng 3, 4 naêm sau.
Soâng Taây Giang X = 1,65m
– Rieâng vuøng duyeân haûi mieàn Trung do taùc duïng ñoäc Soâng Coâng Goâ X = 1,50m
ñaùo cuûa daõy Tröôøng Sôn neân muøa möa baét ñaàu muoän hôn vaøo Soâng Tröôøng Giang Trung Quoác X = 1,25m
caùc thaùng 8, 9 vaø keát thuùc vaøo thaùng 12, thaùng 1 naêm sau. Soâng Nigieâ X = 1,20m
Neáu laáy caùc löu vöïc soâng treân toaøn theá giôùi coù dieän tích Soâng Nil X = 0,82m
2
löu vöïc F ≤ 10.000 km ñeå so saùnh vôùi soâng ngoøi nöôùc ta thì Soâng Mitxixipi X = 0,76m
thaáy raèng soâng ngoøi ôû nöôùc ta ñöôïc nguoàn nöôùc möa khaù Soâng Ñô Nhiep (Lieân Xoâ cuõ) X = 0,54m
phong phuù quanh naêm cung caáp, töø ñoù laøm cho doøng chaûy raát Soâng Vonga (Lieân Xoâ cuõ) X = 0,47m
doài daøo. Soâng Hoaøng Haø X = 0,42m
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Soâng Ñoàng Nai Vieät Nam X = 2,30m
Soâng Xeâsan X = 2,28m
Soâng Ñaø X = 2,00m
Soâng Thao X = 1,90m
Soâng Loâ X = 1,90m
Soâng Maõ X = 1,90m
Soâng Caû X = 1,60m
Soâng Ba (Ñaø Naüng) X = 1,39m

95 48 96
II. Maïng löôùi soâng ngoøi ôû nöôùc ta

10–11–1964

16–11–1923

16–10–1943
3–11–1978

30–9–1942
Ngaøy xuaát

17–9–193

10–1943
6–1902
hieän
MOÄT SOÁ ÑAËC TRÖNG KHÍ HAÄU ÔÛ CAÙC VUØNG LAÕNH THOÅ VIEÄT NAM Laø moät nöôùc naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi aåm,
löôïng möa khaù phong phuù treân laõnh thoå nöôùc ta maø treân 2/3

Möa (mm)
laø ñoài nuùi, röøng...., ñaõ taïo ñieàu kieän hình thaønh doøng chaûy vaø

(ngaøy

568,6

484,0

731,3

334,1

178,0

178,5

197,9

182,0
Max
taùc ñoäng xoùi moøn taïo neân moät maïng löôùi soâng töông ñoái daøy
ñaëc. Doïc bôø bieån cöù trung bình 20 km coù moät cöûa soâng vaø neáu

1678

1944

2868

1859

1773

1391

1648

1712
naêm
TB chæ tính nhöõng con soâng coù chieàu daøi 10 km thì coù khoaûng
2.500 con soâng.
SOÁ GIÔØ
NAÈNG
TOÅNG

1465

1577

1894

2554

2480

2489

2551

2523
Noùi chung, ôû nhöõng vuøng möa lôùn thì maät ñoä löôùi soâng
töông ñoái daøy, ví duï nhö vuøng nuùi cao Hoaøng Lieân Sôn,
thöôïng nguoàn soâng Thu Boàn, thöôïng nguoàn soâng Ñoàng Nai...,
Tb %
AÅM
ÑOÄ

84

85

83

80

82

78

83

84
maät ñoä löôùi soâng töø 1,5 – 2 km/km2.
Baûng 2–5.

14,6

13,8

14,6

16,1
Min

2,7

4,0

8,8

7,4
Nhöõng vuøng nuùi thaáp löôïng möa töông ñoái nhö caùnh
NHIEÄT ÑOÄ

cung Ngaân Sôn, vuøng nuùi Quaûng Ninh, vuøng Ñeøo Ngang,
42,8

42,1

41,3

39,5

39,4

40,0

40,0

36,0
Max

trung löu soâng Ñoàng Nai, Thu Boàn, thöôïng nguoàn caùc soâng
Taây Nguyeân v.v..., coù maät ñoä löôùi soâng töø 1,0 – 1,5 km/km2.
23,5

23,9

25,2

26,4

23,7

27,1

26,8

26,8
TB

Coøn laïi thì ñaïi boä phaän coù maät ñoä löôùi soâng töø 0,5 – 10
km/km2.
TP Hoà Chí Minh
Buoân Meâ Thuoät
TRAÏM

Moät soá vuøng ñaù voâi Traø Lónh, Truøng Khaùnh, Baéc Sôn,
Nha Trang

Baïc Lieâu
Caàn Thô
Haø Noäi

2
Moäc Chaâu..., coù maät ñoä löôùi soâng nhoû thöôøng töø 0,5 km/km
Vinh

Hueá

trôû xuoáng.

Do ñaëc ñieåm ñòa hình vaø ñieàu kieän ñòa lyù neân soâng ngoøi
Ñoàng baèng soâng
Nam Trung boä
Baéc Trung boä

nöôùc ta coù ñaëc ñieåm:


VUØNG

Taây nguyeân

– Baét nguoàn töø nöôùc ta roài chaûy ra bieån.


Baéc boä

– Baét nguoàn töø nöôùc ta roài chaûy sang caùc nöôùc laùng gieàng.

97 49 98
3
– Baét nguoàn töø caùc nöôùc laùng gieàng chaûy qua nöôùc ta roài Toång löôïng doøng chaûy naêm laø W = 110130 tyû/m .
ra bieån.
Trong 3 nhaùnh lôùn cuûa soâng Hoàng thì soâng Ñaø coù löôïng
Ñeå ñaùnh giaù taøi nguyeân nöôùc cô baûn cuûa soâng ngoøi nöôùc ta, nöôùc lôùn nhaát, haøng naêm ñöa ra bieån khoaûng 55 tyû m3, sau
ôû ñaây taäp trung giôùi thieäu tröôùc nhöõng soâng ngoøi lôùn cuûa nöôùc 3
ñoù roài ñeán soâng Loâ xaáp xæ 36 tyû m vaø soâng Thao 25 tyû m .
3

ta, sau ñoù seõ ñeà caäp ñeán nhöõng soâng ngoøi nhoû ôû caùc mieàn. Trong khi ñoù thì dieän tích löu vöïc soâng Thao chieám 36% dieän
A. Nhöõng soâng ngoøi lôùn cuûa nöôùc ta tích löu vöïc soâng Hoàng (tính ñeán Sôn Taây), soâng Loâ chæ chieám
27% vaø soâng Ñaø 37%.
1. Nhöõng soâng lôùn ôû mieàn Baéc nöôùc ta.
Soâng Ñaø laø nhaùnh lôùn naèm treân höõu ngaïn soâng Hoàng.
Mieàn Baéc coù taát caû 1.083 con soâng lôùn nhoû
Soâng Ñaø baét nguoàn töø Trung Quoác vôùi chieàu daøi 1013 km, ñoaïn
2
Soâng coù dieän tích löu vöïc F ≥ 5.000 km coù 13 con soâng. chaûy ôû Vieät Nam daøi 527km. Dieän tích löu vöïc soâng Ñaø keå caû
phaàn ôû Trung Quoác laø 52.160 km2, rieâng phaàn dieän tích treân
Soâng coù dieän tích löu vöïc F = 200 – 5.000 km2 coù 171 con. 2
ñaát Vieät Nam laø 25.200 km . Töø Lai Chaâu trôû xuoáng soâng Ñaø
2
Soâng coù dieän tích löu vöïc F ≤ 200 km coù 899 con. tieáp nhaän nguoàn nöôùc cuûa nhieàu nhaùnh nhö Naäm Möùc, Naäm
Nhöõng con soâng aáy coù 2 höôùng chaûy chính: Soâng chaûy ra Na, Naäm Mu vaø chaûy thao höôùng Taây Baéc – Ñoâng Nam cho
vònh Baéc Boä vaø soâng chaûy ra Bieån Ñoâng. ñeán Hoøa Bình. Phía döôùi Hoøa Bình, soâng Ñaø chaûy theo höôùng
Ñoâng Baéc cho ñeán Trung Haø laø nôi hôïp löu vôùi soâng Hoàng.
Phaàn I: Soâng ngoøi chaûy ra vònh Baéc Boä coù:
3
– Löu vöïc lôùn nhaát soâng Ñaø Qmax = 18.000 m /giaây
+ Heä thoáng soâng Hoàng: Laø con soâng lôùn nhaát mieàn Baéc,
noù baét nguoàn töø nhöõng daõy nuùi cao tænh Vaân Nam Trung – Löu vöïc nhoû nhaát soâng Ñaø Qmin = 170 m3/giaây
Quoác, ôû ñoä cao hôn 2.000m so vôùi maët bieån. Toaøn boä chieàu daøi Soâng Loâ laø nhaùnh lôùn thöù 2 cuûa soâng Hoàng, vôùi chieàu
soâng chính (bao goàm caû 3 nhaùnh) laø L = 1.126 km (trong ñoù, daøi L = 469 km.
soâng Thao 902 km, soâng Ñaø 1.013, soâng Loâ 469 km).
Ñoaïn chaûy treân ñòa phaän Vieät Nam daøi 276 km. dieän
3
Ñoä ñuïc trung bình muøa caïn S = 500 gram/m , muøa luõ tích löu vöïc toaøn boä F = 38.970 km2. Rieâng phaàn laõnh thoå
S = 3.500 gram/m3. Vieät Nam F = 26.000 km .
2

3
Löu löôïng trung bình muøa caïn taïi Sôn Taây Q = 700 m /giaây. – Löu löôïng lôùn nhaát soâng Loâ Qmax = 8.040 m3/giaây.
3
Löu löôïng luõ taïi Sôn Taây Q = 30.000 m3/giaây. – Löu löôïng nhoû nhaát soâng Loâ Qmin = 120 m /giaây.

99 50 100
Soâng Loâ laïi coù 2 nhaùnh chính: Baéc Boä. Phaàn quan troïng taïo neân chaâu thoå Baéc Boä maø ta
2 thöôøng goïi laø chaâu thoå soâng Hoàng.
– Soâng Chaûy F = 6.900 km , L = 319 km
Cuõng chính taïi chaâu thoå soâng Hoàng, caùc nhaø khaûo coå ñaõ
– Soâng Gaâm F = 14.800 km2, L = 280 km
döïng ñöôïc moät phoå heä caùc giai ñoaïn phaùt trieån töø thaáp ñeán
(Nhaùnh lôùn nhaát soâng Gaâm laø soâng Naêng vôùi chieàu daøi cao cuûa “Neàn vaên minh soâng Hoàng”. Soâng Hoàng cuõng noåi
2
L = 108 km, F = 2250 km ). tieáng bôûi moät heä thoáng ñeâ ñieàu maø bao ñôøi nay nhaân daân ta
ñaõ xaây döïng neân ñeå haïn cheá söï taøn phaù cuûa luõ luït, bieán ñoàng
+ Heä thoáng soâng Thaùi Bình: do 3 soâng hôïp thaønh.
baèng soâng Hoàng thaønh vuøng luùa bao la cuûa mieàn Baéc.
Soâng Caàu L = 288 km, F = 6.064 km2.
Ñöùng veà ñòa hình maø noùi thì heä thoáng soâng Hoàng vaø
2
Soâng Thöông L = 164 km, F = 3.580 km . soâng Thaùi Bình phaùt nguyeân töø nhöõng ñòa hình khaù phöùc taïp,
hôn 50% dieän tích löu vöïc laø ñoài nuùi, 70% dieän tích coù ñoä cao
Soâng Luïc Nam L = 175 km, F = 3.066 km2.
hôn 500m so vôùi maët bieån. ÔÛ phía Taây, höôùng thònh haønh cuûa
2
Toaøn boä dieän tích soâng Thaùi Bình F = 15.520 km (ñeán caùc daõy nuùi laø Taây Baéc – Ñoâng Nam maø ñieån hình laø daõy
Phaû Laïi). Hoaøng Lieân Sôn noåi tieáng vôùi nhöõng ñænh cao nhaát Vieät Nam.
– Löu löôïng lôùn nhaát
3
Qmax = 4.000 m /giaây. Ñoù laø Fanxipang 3.142m, Puluong 2.983m, Xaøphình 2.897m.
ñoä cao cuûa caùc daõy nuùi thaáp daàn töø Taây Baéc xuoáng Ñoâng
– Löu löôïng nhoû nhaát Qmin = 15 m3/giaây. Nam, xen laãn nhöõng boàn ñòa noåi tieáng nhö Than Uyeân, Nghóa
Phía döôùi Phaû Laïi coù soâng Ñuoáng chaûy vaøo soâng Thaùi Ñoâ, Quang Huy. Caùc cao nguyeân ñaù voâi hình thaønh noái tieáp
Bình roài sau ñoù soâng Thaùi Bình laïi chia ra nhieàu phuï löu nhau nhö Xaøpình, Xìnchaûi, Sôn La, Moäc Chaâu cuõng thaáp daàn
tröôc khi ñoå ra bieån, ñoù laø: töø Taây Baéc xuoáng Ñoâng Nam. Ñòa hình bò chia caét theo chieàu
saâu khaù maïnh. Ñieàu kieän ñòa hình aáy ñaõ laø cô sôû cho vieäc
– Soâng Kinh Thaày
hình thaønh höôùng doøng chaûy cuûa phaàn lôùn caùc con soâng Ñaø,
– Soâng Kinh Moân soâng Thao.
– Soâng Lai Vu – Ñoä doác bình quaân cuûa soâng Ñaø laø 36,8%.
Löu vöïc soâng Hoàng vaø soâng Thaùi Bình chieám moät phaàn – Ñoä doác bình quaân cuûa soâng Thao laø 29,9%.
dieän tích khaù quan troïng trong toaøn boä laõnh thoå mieàn Baéc –

101 51 102
3
Phía Ñoâng Baéc, tröø daõy nuùi Con Voi coù höôùng Taây Baéc – löôïng doøng chaûy ñaùng keå khoaûng 69 tyû m nghóa laø 60% doøng
Ñoâng Nam, caùc daõy nuùi khaùc coù höôùng voøng cung chieám öu chaûy soâng Hoàng (tính ñeán Sôn Taây).
theá quy tuï veà Tam Ñaûo. Coù nhieàu vuøng ñaù voâi doác ñöùng bò
Trong 3 nhaùnh soâng cuûa löu vöïc soâng Hoàng tính ñeán
chia caét maïnh taïo neân nhöõng phong caûnh kyø thuù nhö ôû
Sôn Taây thì:
Quaûng Ba, Ñoàng Vaên, Ba Beå, Baéc Sôn, Chi Laêng. Caùc soâng
trong vuøng naøy thöôøng coù höôùng chaûy voøng cung. – Nhaùnh soâng Ñaø F1 chieám 37% nhöng W1 = 55 tyû m3/naêm.
3
Ñòa hình löu vöïc ñaõ coù taùc ñoäng tích cöïc ñeán söï phaân – Nhaùnh soâng Loâ F2 chieám 27% nhöng W2 = 36 tyû m /naêm.
hoùa raát phöùc taïp vaø ña daïng ñeán khí haäu löu vöïc soâng Hoàng 3
– Nhaùnh soâng Thao F3 chieám 37% nhöng W3 = 25 tyû m /naêm.
vaø Thaùi Bình maø heä quaû tröïc tieáp laø cheá ñoä möa treân löu vöïc.
Söï phaân hoùa cuûa möa daãn ñeán nhieàu maïng löôùi soâng suoái Ñieàu aáy coù nghóa soâng Ñaø laø nhaùnh soâng quan troïng
2
phaùt trieån phöùc taïp. Vuøng möa nhieàu, maät ñoä ñaït 2 km/m , nhaát trong toaøn boä löu vöïc soâng Hoàng ôû mieàn Baéc nöôùc ta.
2
vuøng möa ít ñaït 0,5 km/km , ñoàng thôøi ñòa hình aáy cuõng – Soâng Thaùi Bình hoaøn toaøn naèm trong laõnh thoå nöôùc ta.
quyeát ñònh söï taäp trung doøng chaûy treân töøng vuøng cuõng khaùc Haøng naêm nhaän ñöôïc löôïng möa trung bình X = 1.600mm, töø ñoù
nhau. 3
saûn sinh ra moät löôïng doøng chaûy vaøo khoaûng W = 9 tyû m /naêm.
° Tình hình doøng chaûy 2 löu vöïc soâng Hoàng vaø soâng
° Luõ luït treân 2 heä thoáng soâng Hoàng vaø soâng Thaùi Bình
Thaùi Bình
Do söï phaân phoái doøng chaûy cuûa hai heä thoáng soâng
Tình hình doøng chaûy 2 löu vöïc soâng Hoàng vaø soâng Thaùi
khoâng ñoàng ñeàu theo thôøi gian neân ñaõ ñem laïi heä quaû baát lôïi
Bình coù theå noùi laø khaù doài daøi:
cho vieäc söû duïng taøi nguyeân nöôùc.
– Soâng Hoàng coù 57% dieän tích löu vöïc naèm treân laõnh
thoå Trung Quoác. Treân phaàn dieän tích naøy löôïng möa noùi Treân löu vöïc soâng Hoàng cuõng nhö soâng Thaùi Bình thôøi
chung khoâng lôùn, trung bình ñaït X = 1.250mm. Vì vaäy, noù chæ gian xuaát hieän luõ töøng vuøng khoâng gioáng nhau:
3
ñoùng goùp vaøo khoaûng 15 tyû m /naêm chieám khoaûng 10% löôïng – Treân Soâng Ñaø töø Taø Buù trôû leân, soâng Loâ, soâng Thaùi
doøng chaûy (tính ñeán Sôn Taây). Bình thì luõ xaûy ra thöôøng töø thaùng 6 – 9. Soá ngaøy coù löu
Ñeán ñòa phaän Vieät Nam, soâng Hoàng nhaän ñöôïc moät löôïng lôùn hôn löu löôïng trung bình naêm töø 60 – 120 ngaøy.
löôïng möa khaù lôùn X = 1.980mm. Vì vaäy, noù ñaõ ñoùng goùp moät

103 52 104
– ÔÛ nhöõng soâng coøn laïi thì muøa luõ xaûy ra töø thaùng 6 – Do nguyeân nhaân taïo thaønh löu vöïc cuûa hai heä thoáng
10 nghóa laø daøi hôn moät thaùng. Soá ngaøy coù löu löôïng trung soâng töông ñoái phöùc taïp. Ví duï: soâng Hoàng laø hôïp bôûi soâng
bình lôùn hôn löu löôïng trung bình naêm töø 80 – 150 ngaøy. Thao, soâng Ñaø, soâng Loâ, soâng Thaùi Bình ñöôïc hôïp bôûi soâng
Caàu, soâng Thöông, soâng Luïc Nam. Vì vaäy luõ lôùn gaây neân cho
– Nhöõng nhaùnh soâng nhoû, khaû naêng ñieàu tieát keùm, luõ
haï löu coù theå ñöôïc dieãn giaûi theo coâng thöùc toå hôïp chaäp:
leân nhanh xuoáng nhanh. Löôïng nöôùc trong muøa luõ thöôøng
chieám töø 75% – 80% toång löôïng doøng chaûy caû naêm. m!
C nm = (1–5)
(m − n)! n!
Treân caû hai löu vöïc thì thaùng 8 thöôøng laø thaùng coù
löôïng nöôùc lôùn nhaát trong naêm, thöôøng chieám khoaûng 40% (Toå hôïp chaäp (n) töø (m) phaàn töû, n ≤ m)
toång löôïng doøng chaûy naêm. Ví duï: Ví duï: Treân heä thoáng soâng Thaùi Bình, luõ lôùn ôû haï löu
– Lai Chaâu thaùng 8/1969 chieám 39% toång löôïng doøng sinh ra do:
chaûy naêm. – Soâng Caàu vaø Soâng Thöông hôïp laïi taïo thaønh luõ lôùn
chieám 21%.
– ÔÛ Chu – Luïc Nam thaùng 7/1965 chieám 44,5% toång
löôïng doøng chaûy naêm. – Soâng Caàu vaø Luïc Nam hôïp laïi taïo thaønh luõ lôùn haï löu
chieám 29%.
– Thaùi Nguyeân – soâng Caàu 8/1973 chieám 49% toång
löôïng doøng chaûy naêm. – Soâng Luïc Nam vaø soâng Thöông hôïp laïi taïo thaønh luõ
lôùn chieám 29%.
– Sôn Taây 8/1969 chieám 37% toång löôïng doøng chaûy
– Caû 3 soâng Caàu + Thöông + Luïc Nam hôïp laïi taïo thaønh
naêm.
luõ lôùn chieám 29%.
Thaùng coù doøng chaûy nhoû nhaát laø thaùng 3, löôïng nöôùc
° Ñeâ ñieàu ôû mieàn Baéc coù töø bao giôø?
cuûa thaùng naøy treân caû hai heä thoáng ñeàu raát nhoû chæ chieá töø
0.5 + 2.5% toång löôïng doøng chaûy naêm, vì vaäy nhöõng thaùng Töø xa xöa oâng baø ta ñaõ ví luõ luït nhö giaëc “Thuûy – Hoûa
naøy laø nhöõng thaùng phaûi ra söùc soáng choáng haïn treân caû ñoàng ñaïo taëc”. Luõ veà phaàn lôùn gaây nhieàu tai hoïa do toác ñoä luõ leân
baèng soâng Hoàng. quaù nhanh, toác ñoä doøng chaûy lôùn. Caû hai heä thoáng soâng coù
phaàn thöôïng nguoàn khi luõ veà Vmax coù khi ñaït töø 5 + 6 m/giaây.
° Tính phöùc taïp cuûa khaû naêng hình thaønh luõ treân hai
heä thoáng soâng

105 53 106
Bieân ñoä luõ raát lôùn, coù nôi töø 10 – 15m. Vôùi cöôøng suaát lieàn laøm thaønh nhöõng caùc moác ñaùnh daáu lòch söû khai hoang
⎛ dh ⎞ mieàn bieån cuûa nhaân daân ta.
möïc nöôùc ⎜ ⎟ = 7 + 8 m/ngaøy. Luõ soâng Hoàng vaø soâng Thaùi
⎝ dt ⎠ ° Luõ lòch söû thaùng 8 – 1971 treân soâng Hoàng.
Bình töø thuôû xa xöa ñaõ laø noãi hieåm hoïa ñe doïa cuoäc soáng
Töø ñaàu theá kyû ñeán nay ít ai coù theå queân ñöôïc traän luõ
haøng trieäu ngöôøi daân chaâu thoå soâng Hoàng.
1945, nhöõng naêm 1971 laïi xaûy ra moät traän luõ coøn hôn caû luõ
Haï löu do ñoä doác loøng soâng beù cho neân luõ ruùt raát chaäm. 1945 vaø cuõng xaûy ra vaøo thaùng 8.
Maët khaùc, haï löu caùc doøng soâng naøy luoân chòu aûnh höôûng cuûa
Suoát muøa luõ 1971, söï hoaït ñoäng cuûa caùc hoaøn löu Ñoâng
thuûy trieàu, vì vaäy gaëp khi möa trong ñoàng lôùn, trieàu cöôøng...
Nam raát maïnh nhö baõo, hoäi tuï nhieät ñôùi, cao aùp Thaùi Bình
thì aûnh höôûng cuõng nhö tai hoïa do luõ luït mang ñeán caøng lôùn,
Döông... gaây ra möa nhieàu nôi thuoäc Baéc Boä laøm cho möïc
nhaát laø khi gaëp baõo to, trieàu cöôøng..., thì luõ veà caøng laø moät
nöôùc soâng Hoàng ngay töø ñaàu muøa luõ ñaõ leân ñeán baùo ñoäng caáp
moái ñe doïa cho cuoäc soáng cuûa haøng trieäu ngöôøi soáng trong
I.
vuøng chaâu thoå soâng Hoàng.
Möa lôùn treân moät dieän tích khaù roäng, coù theå noùi treân
Ñeå haïn cheá hieåm hoïa do luõ luït mang ñeán, oâng cha ta töø
2
ñaàu coâng nguyeân ñaõ baét ñaàu ñaép ñeâ phoøng luït. moät dieän tích khoaûng 28.000 km , ôû ñaâu cuõng coù möa lôùn, öôùc
tính löôïng nöôùc rôi laø 27,2 tyû m3. (naêm 1969 möa vaø luõ cuõng
Trong saùch Giao Chaâu kyù coù vieát raèng: Huyeän Phong 3
to nhöng löôïng möa chæ ñaït 22,1 tyû m ).
Kheâ quaän Giao Chæ coù ñeâ phoøng luït. Huyeän Phong Kheâ vôùi
trung taâm laø Coå Loa laø mieàn ñaát giöõa soâng Hoàng, soâng Ñuoáng Möa lôùn caû mieàn nuùi, trung du cho ñeán ñoàng baèng töø ñoù
vaø soâng Caø Loà, heä thoáng ñeâ ñöôïc hình thaønh doïc theo caùc taïo neân moät toå hôïp heát söùc baát lôïi giöõa luõ soâng Hoàng vaø soâng
soâng lôùn ñoù. Naêm 1.108, nhaø Lyù ñaõ ñaép ñeâ ôû Cô Xaù. Naêm Thaùi Bình, giöõa luõ nguoàn veà vaø uùng ôû ñoàng baèng.
1.248, nhaø Traàn ñaép ñeâ Quai Vaïc töø ñaàu nguoàn cho ñeán bieån.
Luõ tröôùc chöa heát thì luõ sau ñaõ doàn daäp veà.
Cho ñeán ñaàu theá kyû XV, caùc coâng trình ñeâ ôû mieàn Baéc caên
baûn ñaõ hoaøn thaønh. Möa lôùn treân 300mm bao truøm caû löu vöïc soâng Loâ, soâng
Gaâm vaø trung du soâng Thao.
Cuõng ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu kyû nguyeân ñoäc laäp cuûa
ñaát nöôùc ñaõ xuaát hieän caùc coâng trình ñeå ngaên nöôùc maën. Di Taïi thò xaõ Yeân baùi möïc nöôùc luõ luùc 11h ngaøy 20 thaùng 8
tích caùc con ñeâ ñôøi Traàn, ñôøi Leâ coøn laïi ôû vuøng bieån Haø Nam laø H = 34,86m, cao hôn möïc nöôùc cao nhaát naêm 1945 laø
Ninh, Thaùi Bình. Ñeâ môùi laán bieån ñeå ñeâ cuõ ôû laïi trong ñaát 1,56m. Löu löôïng ño ñöôïc taïi Yeân baùi 10.500 m3/giaây. Toång
3
löôïng luõ töø 13 – 25 thaùng 8 laø 671 tyû m .

107 54 108
Treân soâng Loâ vaø soâng Gaâm luõ lôùn chöa töøng thaáy. Taïi PHAÀN II: SOÂNG CHAÛY RA BIEÅN ÑOÂNG
sao thuûy vaên Chieân Hoùa treân soâng Gaâm luùc 1 giôø ngaøy a. Soâng Maõ
19 thaùng 8 laø H = 34,28m cao hôn möùc nöôùc cao nhaát naêm
Baét nguoàn töø vuøng röøng nuùi Pu–Huoâi–Long tænh Lai
1945 laø 1,31m. Taïi traïm thuûy vaên Haøm Yeân treân soâng Loâ
Chaâu. Sau ñoù soâng xuoâi doøng chaûy veà tænh Sôn La roài chaûy
Hmax = 33,48m (luùc 24 giôø ngaøy 19 thaùng 8) cao hôn möïc
sang ñaát laøo moät ñoaïn ñöôøng daøi hôn 50 km daét dít theâm ñaát
nöôùc naêm 1945 laø 2,89m. Möïc nöôùc ñænh luõ taïi Tuyeân Quang
Thanh Hoùa. Taïi huyeän Thoï Xuaân, noù laïi hoäi nhaäp cuøng moät
luùc 5h ngaøy 20 thaùng 8 laø 31,89m cao hôn luõ naêm 1945 laø 3,08,
3 con soâng khaùc – soâng Chu – baét nguoàn töø vuøng nuùi röøng Saàm
Qmax = 12.000m /giaây.
Nöa ñaát Laøo ñeà roài cuøng nhau chaûy ra bieån Ñoâng. Thaät laø
Do söï toå hôïp luõ ñaëc bieät lôùn cuûa 3 soâng Loâ, soâng Ñaø, moät doøng soâng duyeân soá mang naëng tình caûm laùng gieàng.
soâng Thao neân ngaøy 18 vaø 19 thaùng 8 möùc nöôùc treân soâng
Ñoä cao trung bình löu vöïc soâng Maõ khoaûng 760m. Ñænh
Hoàng taïi Vieät Trì, Haø Noäi leân raát nhanh dh/dt = 4cm/giôø.
cao nhaát hôn 2000m so vôùi maët bieån.
Luùc 13 giôø ngaøy 20 thaùng 8, toång löu löôïng nöôùc 3 soâng 2
3 Toång dieän tích löu vöïc soâng Maõ F = 28.400 km trong ñoù
ñaït ñeán möùc lôùn nhaát Qmax = 39.400m /giaây.
coù hôn 10.000 km2 naèm treân ñaát Laøo. Chieàu daøi toaøn soâng
Quaù trình dieãn bieán cuûa luõ soâng Hoàng taïi Haø Noäi raát chính laø 512 km trong ñoù coù 102 km chaûy treân ñaát Laøo.
phöùc taïp vì ñeâ Laâm Thao bò vôõ, coäng vôùi vieäc phaân luõ qua
Töø thöôïng nguoàn cho ñeán trung du, soâng Maõ chaûy qua
coáng Vaân Coác neân löu löôïng hoaøn nguyeân ñöôïc ôû Sôn Taây vaø
nhieàu thaùc gheành, ñoä doác loøng soâng lôùn neân coù ñieàu kieän
caùc nôi khaùc nhö sau:
thuaän lôïi cho vieäc khai thaùc thuûy ñieän nhöng veà ñeán ñoàng
3
– Sôn Taây Qmax = 37.800m /giaây (Ñaõ hoaøn nguyeân) baèng thì löu vöïc ñöôïc môû roäng, soâng baõi meânh moâng, do ñoù luõ
– Haø Noäi Qmax = 25.000m3/giaây (Ñaõ hoaøn nguyeân) luït xaûy ra cuõng khaù phöùc taïp. Töø nhöõng naêm 1255, nhaân daân
ta ñaõ baét ñaàu xaây döïng moät heä thoáng ñeâ soâng Maõ nhaèm haïn
3
– Thöôïng Caùt Qmax = 9.150m /giaây (Ñaõ hoaøn nguyeân) cheá luõ luït ôû vuøng naøy.
Thôøi gian xaûy ra luõ lôùn ôû soâng Hoàng thì luõ soâng Caàu vaø Taøi nguyeân soâng Maõ thuoäc loaïi trung bình. Löôïng möa haøng
soâng Luïc Nam cuõng ñeàu vöôït luõ 1945 vì vaäy raát khoù khaên cho naêm treân löu vöïc phaàn ñaàu nguoàn vaøo khoaûng X = 1300mm. Veà
vieäc thoaùt luõ. ñeán haï löu, do aûnh höôûng cuûa baõo, neân löôïng möa coù cao hôn,
Song cuõng may laø luõ lôùn khoâng gaëp vaøo luùc trieàu cöôøng vuøng Baùi Thöôïng X = 1900 + 2000mm.
neáu truùng vaøo luùc trieàu cöôøng coù leõ thieät haïi coøn gaáp boäi.

109 55 110
Haøng naêm soâng Maõ ñoå ra bieån moät khoái löôïng nöôùc b. Soâng Caû
3
cuõng khaù lôùn W = 17 tæ m , trong ñoù soâng Chu chieám khoaûng Cuõng nhö soâng Maõ, soâng Caû cuõng coù duyeân nôï vôùi ñaát
3
4,66 tæ m . Modul doøng chaûy vaøo khoaûng M = 17 + 18 lít/sec Laøo. Baét nguoàn töø ñaát Laøo roài chaûy sang Vieät Nam. Soâng Caû
2 2
km ôû thöôïng nguoàn vaø M = 30 + 40 lít/sec km ôû haï du. 2
coù dieän tích toaøn boä laø F = 27.224 km trong ñoù coù 9.470 km
2

Soâng Maõ coù löôïng buøn caùt khoâng lôùn, haøng naêm ñöa ra laø thuoäc vuøng nuùi laõnh thoå nöôùc Laøo (Xieâng Khoaûng vaø Saàm
bieån (qua Caåm Thuûy) khoaûng 3 trieäu taán buøn caùt, naêm nhieàu Nöa). Ñoä cao trung bình löu vöïc 200 + 300. Trong ñoù 60%
nhaát laø 5 trieäu taán. dieän tích coù ñoä cao trung bình h ≤ 200m.

Treân soâng Maõ, naêm 1926, nhaân daân ta ñaõ xaây döïng moät Ñöôøng phaân löu coù ñænh cao nhö Pusan 2.218m, Pulailong
coâng trình thuûy lôïi (ñaäp daâng Baùi Thöôïng) töôùi cho hôn cao 2.714.
50.000 ha cuûa caùc huyeän Thoï Xuaân, Trieäu Sôn, Thieäu Yeân, Thöôïng nguoàn soâng Caû coù 2 nhaùnh lôùn hôïp nhau laïi taïi
Ñoäng Thieäu, Quaûng Xöông. Cöûa Raøo.
Do tính chaát cuûa ñaäp daâng neân veà muøa caïn töø Baùi Thöôïng – Nhaùnh traùi laø Naäm Xôn baét nguoàn töø vuøng röøng nuùi
ñeán ngaõ ba Giaøng, soâng Chu raát caïn, do ñoù thuûy trieàu aûnh Pu Nam Pa – Pu San.
höôûng khaù xa leân ñeán taän Haäu Hieàn (töùc laø caùch bôø bieån 50 km).
– Nhaùnh phaûi laø Naäm Moâ baét nguoàn töø röøng nuùi Pu Lai Leng.
Soâng Maõ chaûy qua nhieàu khu vöïc coù nhieàu cheá ñoä möa
Toång chieàu daøi soâng chính laø L = 530 km (treân ñaát Laøo
khaùc nhau neân söï phaân phoái doøng chaûy trong naêm cuõng khaù
170 km).
phöùc taïp.
Töø Cöûa Raøo, soâng Caû chaûy theo höôùng Taây Baéc – Ñoâng
– Thöôïng nguoàn thuoäc Taây Baéc, muøa luõ töø thaùng 6 + 10.
Nam cho ñeán bieån Ñoâng. Sau khi chaûy qua Con Cuoâng, soâng
Thaùng coù doøng chaûy lôùn nhaát laø thaùng 8.
Caû nhaän moät nhaùnh lôùn gia nhaäp töø bôø traùi laø soâng Hieáu vôùi
– ÔÛ trung du, muøa luõ cuõng töø thaùng 6 + 10 nhöng thaùng coù 2
dieän tích löu vöïc F = 5.330 km , coù chieàu daøi 228 km.
doøng chaûy lôùn nhaát laø thaùng 9 (nguyeân nhaân chuû yeáu laø baõo).
Soâng Hieáu baét nguoàn töø daõy nuùi Phu – Hoaït (cao 2.452
Veà muøa caïn thì löôïng doøng chaûy ôû thöôïng löu laïi doài daøo m) chaûy veà Quì Chaâu roài voøng qua nuùi ñaù voâi tröôùc khi nhaäp
hôn haï löu. Thaùng coù doøng chaûy nhoû nhaát laø thaùng 3 Modul = 3 vaøo soâng Caû.
+ 5 lít/sec x km2 coù luùc ñaït ñeán 11 + 12 lít/sec x km2 (ñieàu naøy
Löôïng nöôùc cuûa soâng Hieáu cung caáp cho soâng Caû haøng
coù lieân quan ñeán cheá ñoä che phuû thöôïng nguoàn coøn khaù toát...) 3
naêm trung bình laø 3,5 tæ m .

111 56 112
Töø Ñoâ Löông trôû ñi, soâng Caû ñi vaøo vuøng ñoàng baèng, Veà muøa luõ ñoä ñuïc lôùn nhaát coù khi ñaït ñeán 15.400
3 3
loøng soâng môû roäng vaø uoán khuùc nhieàu. gam/m taïi Cöûa Raøo, Smax = 6.780 gam/m taïi Döøa vaø Smax
Caùch cöûa soâng khoaûng 30 km, soâng Caû laïi nhaän theâm moät = 1.300 gam/m3 taïi Hoøa Duyeät.
2
nhaùnh nöõa laø soâng Ngaøn Saâu vôùi dieän tích löu vöïc laø 4.270 km , Haøng naêm, soâng Caû ñöa ra bieån qua maët caét taïi Döøa laø
chieàu daøi 135 km, ñoä cao bình quaân löu vöïc 362 m. soâng Ngaøn 4,41 trieäu taán buøn caùt, qua Hoøa Duyeät laø 0,5 trieäu taán. Naêm
Saâu baét nguoàn töø ñænh Tröôøng Sôn, nöôùc taäp trung vaøo Raøo coù löôïng buøn caùt lôùn nhaát laø naêm 1963 leân ñeán 11,1 trieäu taán
Chaâu theo höôùng Taây Ñoâng roài ngöôïc leân theo höôùng Taây Baéc taïi Döøa vaø 12,6 trieäu taán qua Cöûa Raøo. Ñieàu aáy theå hieän söï
Ñöôøng phaân löu coù nhieàu ñænh cao nhö Raøo Coû 2.265 m. xaâm thöïc treân maët löu vöïc töø Cöûa Raøo trôû leân khaù maïnh
2 2
Sau khi nhaän nhaùnh lôùn Ngaøn Phoá vôùi dieän tích löu vöïc khoaûng 200 – 300 taán/km x naêm, lôùn nhaát ñaït 982 taán/km
1.058 km2, nhaäp vaøo, soâng Ngaøn Saâu ngoaët veà höôùng Ñoâng Baéc roài x naêm.
3
gia nhaäp vaøo soâng Caû. Löôïng nöôùc haøng naêm ñaït treân 5,5 tæ m . Soâng Caû coù cheá ñoä thuûy vaên khaù phöùc taïp, nôi chuyeån
tieáp töø thuûy vaên Baéc Boä sang cheá ñoä thuûy vaên Ñoâng Tröôøng
Soâng Ngaøn Saâu chaûy trong vuøng coù möa lôùn, löôïng möa
Sôn.
ñaït töø 2400 + 2500 mm/naêm neân coù löôïng doøng chaûy lôùn vaøo
2
loaïi lôùn nhaát mieàn Baéc nöôùc ta (60 + 90 lít/sec x km ). Ngöôïc 2. Nhöõng doøng soâng lôùn ôû mieàn Nam Vieät Nam
laïi töø Cöûa Raøo trôû veà thöôïng nguoàn, löôïng möa bình quaân a. Soâng Ñoàng Nai
naêm chæ ñaït khoaûng 1.380 mm cho neân Modul doøng chaûy
Baét nguoàn töø röøng nuùi phía Baéc thuoäc cao nguyeân
chæ ñaït 15 + 18 lít/sec x km2. Vuøng thöôïng nguoàn soâng Hieáu
2 Langbiang (Nam Tröôøng Sôn) ôû ñoä cao 1770m. Cao nguyeân
X = 1.900 mm, M = 44 lít/sec x km .
Langbiang goàm nhieàu ñænh troøn, coù nhöõng ñænh cao nhö Laâm
3
Trung bình haøng naêm soâng Caû ñöa ra bieån 21 tyû m Vieân 2167m, Bi Ñuùp 2287m. Caùc thung luõng hieän nay laø caùc
nöôùc, trong ñoù saûn sinh treân ñaát Laøo laø 4,9 tyû m3. röøng caây thöa, caùc söôøn doác phuû coû cao vaø daøy. Ñoä doác caùc
söôøn nuùi thöôøng I = 20 – 25%. Höôùng chaûy chính cuûa doøng
Nguoàn nöôùc cung caáp cho soâng Caû chuû yeáu laø vuøng Ñoâng
soâng laø Ñoâng Baéc – Taây Nam.
Tröôøng Sôn vaø phía löu vöïc soâng Hieáu.
Sau khi hôïp 2 nhaùnh Ña Dung vaø Ña Nhim, soâng Ñoàng
Löôïng buøn caùt soâng Caû ño ñaïc ñöôïc taïi Döøa laø 326
3 3 Nai voøng bao löu vöïc soâng La Ngaø chaûy qua nhieàu thaùc gheành
gam/m , taïi Cöûa Raøo 466 gam/m . Treân soâng Ngaøn Saâu, taïi
3 maø thaùc cuoái cuøng noåi tieáng laø thaùc Trò An caùch Bieân Hoøa 30
Hoøa Duyeät laø 80 gam/m .
km veà phía thöôïng löu.

113 57 114
Qua thaùc Trò An, soâng Ñoàng Nai coù nhaùnh lôùn laø La Di Linh, löôïng möa ñaït tôùi 2876 mm moãi naêm. ÔÛ thöôïng
2
Ngaø gia nhaäp vôùi dieän tích löu vöïc 4100 km . nguoàn, löu vöïc phía Nam cao nguyeân Langbiang, löôïng möa
vaøo loaïi trung bình töø 1300 mm ñeán 1800 mm. Sau cao
Phía haï löu thaùc Trò An laïi nhaän theâm nhaùnh soâng Beù
nguyeân Di Linh löôïng möa coù giaûm nhöng vaãn coøn phong phuù
vôùi dieän tích löu vöïc 8200 km2. Sau khi chaûy qua khoûi thaùc
töø 2000 – 2300 mm/naêm.
Trò An, soâng Ñoàng Nai ñi vaøo ñænh tam giaùc chaâu vaø trôû neân
raát thuaän lôïi cho giao thoâng thuûy. Phía Taây cuûa löu vöïc coù Tính trung bình haøng naêm treân löu vöïc soâng naøy ñaõ
soâng Saøi Goøn baét nguoàn töø cao nguyeân Hoa Quan chaûy song nhaän ñöôïc moät löôïng möa xaáp xæ 2300 mm. Muøa möa treân löu
song vôùi soâng Beù ñeán phía döôùi khu cheá xuaát Taân Thuaän thì vöïc baét ñaàu töø thaùng 5 – 11 nhöng coù moät soá vuøng möa baét
soâng Saøi Goøn nhaäp vaøo soâng Ñoàng Nai. ñaàu sôùm hôn nhö Ñaø Laït, Lieân Khöông, Di Linh, Baûo Loäc
(möa baét ñaàu töø thaùng 4).
Töø thöôïng nguoàn ñeán choã hôïp löu vôùi soâng Saøi Goøn
Thaùng coù löôïng möa lôùn nhaát cuõng thay ñoåi theo töøng
doøng chính soâng Ñoàng Nai coù chieàu daøi 530 km. Soâng Ñoàng
vuøng, coù nôi thaùng 7 laø thaùng coù möa lôùn nhaát, coù nôi laø
Nai töø choã gaëp nhau vôùi soâng Saøi Goøn, töø ñoù ñeán nôi gaëp gôõ
thaùng 8, coù nôi laø thaùng 10. Nhôø löôïng möa lôùn neân treân löu
vôùi soâng Vaøm Coû, soâng Ñoàng Nai coù teân laø soâng Nhaø Beø ñoaïn vöïc ñaõ saûn sinh moät löôïng doøng chaûy khaù phong phuù. Haøng
naøy daøi 34 km. Soâng Saøi Goøn, soâng Nhaø Beø vaø soâng Vaøm Coû naêm, soâng Ñoàng Nai ñaõ ñöa ra bieån moät löôïng doøng chaûy:
chaûy trong vuøng ñoàng baèng neân thuûy trieàu aûnh höôûng khaù xa 3
– 22 tæ m (chöa keå soâng Saøi Goøn vaø Vaøm Coû)
veà phía thöôïng löu. Coù yù kieán cho raèng soâng Vaøm Coû tröôùc
3
ñaây laø phaân löu cuûa soâng Cöûu Long veà sau chuyeån doøng veà – 30,6 tæ m (bao goàm toaøn löu vöïc)
phía Taây Nam ñoå vaøo soâng Nhaø Beø (phía Ñoâng thuoäc Lyù Modul doøng chaûy soâng La Ngaø laø lôùn nhaát M = 40
2 2
Nhôn – phía Taây thuoäc Taân Laäp huyeän Caàn Giuoäc). lít/giaây x km , thöù ñeán laø soâng Beù M = 30 lít/giaây x km , nhoû
2
Maïng löôùi soâng ngoøi cuûa Ñoàng Nai khaù phöùc taïp, ñaëc nhaát laø soâng Ñoàng Nam M = 20 – 25 lít/giaây x km . Caù bieät
2
bieät laø vuøng haï löu (vuøng cöûa Soaøi Raïp vaø muõi OÂ Caáp hai beân coù nôi nhö Ña Quyn M = 18 lít/giaây x km .
baùn ñaûo Caàn Giôø vôùi nhöõng dieän tích roäng lôùn chaèng chòt Muøa luõ treân soâng Ñoàng Nai thöôøng dieãn ra töø thaùng 7 –
2 10 cuõng coù naêm xaûy ra vaøo thaùng 11, doøng chaûy luõ thöôøng
röøng chaøm, röøng ñöôùc) maät ñoä löôùi soâng töø 0,64 km/km ñeán
2 km/km .
2 chieám 80 – 85% toång löôïng doøng chaûy naêm.
Löu vöïc soâng Ñoàng Nai coù tieàm naêng kinh teá lôùn coù ñieàu
Löu vöïc soâng Ñoàng Nai coù löôïng möa töông ñoái phong
kieän phaùt trieån caû veà thuûy lôïi laãn thuûy ñieän. Hieän nay, treân
phuù, vôùi trung taâm möa lôùn nhaát taïi Baûo Loäc treân cao nguyeân
soâng Saøi Goøn ñaõ xaây döïng hoà chöùa nöôùc Daàu Tieáng coù khaû

115 58 116
naêng töôùi 172.000 ha. Tieàm naêng thuûy ñieän löu vöïc tính ñeán Campuchia ñi vaøo vuøng ñoàng baèng thaáp. Phaàn löu vöïc beân bôø
3
Trò An öôùc tính 31 tyû KWh töông ñöông vôùi Q = 553 m /giaây, traùi soâng Cöûu Long nhaän nguoàn nöôùc doài daøo cuûa caùc nhaùnh
3
coøn soâng Beù coù löu löôïng bình quaân naêm Q = 389 m /giaây coù lôùn Xeâ Coâng (töø Laøo chaûy sang) Xeâ Xan vaø Sreâpoác (töø Vieät
theå cho ta moät nguoàn thuûy naêng öôùc tính 9 tyû KWh. Nam) gaëp nhau taïi Stungtreng. Phaàn löu vöïc beân bôø phaûi chuû
b. Soâng Cöûu Long (MeâKoâng) yeáu laø dieän tích löu vöïc thuoäc Bieån Hoà noái lieàn vôùi soâng Cöûu
Long bôûi soâng Toânlesap ñoå vaøo soâng chính taïi PhnoâmPeânh.
Soâng Cöûu Long baét nguoàn töø vuøng nuùi quanh naêm baêng
tuyeát Tang–ku–la–shan cuûa cao nguyeân Taây taïng ôû ñoä cao Bieån Hoà coù moät dung tích khaù lôùn khi tröõ ñaày ñeán cao
5.000m so vôùi maët bieån. trình 11m thì maët hoà roäng 14.000 km2 vôùi dung tích gaàn 80
Cuõng coù ngöôøi duøng Meâ Koâng (soâng Meï) ñeå chæ phaàn tyû m3, khi nöôùc ruùt xuoáng thaáp nhaát maët hoà cuõng coøn roäng
2
soâng naèm ngoaøi laõnh thoå nöôùc ta, coøn Cöûu Long laø phaàn soâng ñeán 3.000 km .
naèm trong laõnh thoå nöôùc ta. Sau Toânleâsaùp, soâng Cöûu Long ñöôïc chia laøm 2 nhaùnh: soâng
Soâng Meâ Koâng chaûy qua 5 nöôùc (Trung Quoác, Mieán Tieàn vaø soâng Haäu. Vuøng tam giaùc chaâu coù theå coi ñænh laø
Ñieän, Laøo, Thaùi Lan, Campuchia) treân suoát chieàu daøi hôn PhnoâmPeânh, ñaùy laø bieån Ñoâng vôùi nhieàu cöûa soâng, caïnh phía
4.200km roài môùi ñeán nöôùc ta. Taây laø bôø bieån vònh Thaùi Lan, caïnh phía Ñoâng laø soâng Vaøm
2
Toaøn boä dieän tích löu vöïc F = 795.000 km (gaáp 5,5 laàn Coû...
dieän tích löu vöïc soâng Hoàng), ñöùng veà chieàu daøi maø noùi thì
Soâng Cöûu Long coù moät tieàm naêng raát lôùn. Haøng naêm, soâng
soâng Meâ Koâng ñöôïc xeáp vaøo haøng thöù 7 trong soá nhöõng con 3
soâng daøi treân theá giôùi. Cöûu Long ñöa ra bieån khoaûng 550 tyû m nöôùc, chieám haøng thöù 9
treân theá giôùi. Neáu tính veà löôïng nöôùc treân moät ñôn vò dieän tích
– Phaàn dieän tích naèm treân laõnh thoå Trung Quoác vaø
löu vöïc thì saép vaøo haøng thöù 4, ñoù laø nguoàn taøi nguyeân quan
Mieán Ñieän laø 195.000 km2.
troïng nhaát ôû Ñoâng Nam AÙ chöa ñöôïc khai thaùc.
2
– Phaàn treân laõnh thoå Laøo laø 202.400 km .
– Löu löôïng bình quaân nhieàu naêm soâng Cöûu Long taïi
– Phaàn treân laõnh thoå Thaùi Lan laø 194.240 km2. 3
Kratie Q = 11.116 m /giaây.
2
– Phaàn treân laõnh thoå Campuchia laø 154.730 km . 3
– Löu löôïng nhoû nhaát Qmin = 1.260 m /giaây (taïi Kratie)
2
– Phaàn treân laõnh thoå Vieät Nam laø 50.000 km . 3
– Löu löôïng bình quaân muøa luõ Q = 52.000 m /giaây.
Sau khi chaûy qua heát rìa Ñoâng Nam cao nguyeân Coø Raït,
soâng Cöûu Long chaûy qua thaùc Khoân taïi bieân giôùi Laøo vaø

117 59 118
Löôïng buøn caùt trong moät khoái nöôùc treân soâng Cöûu Long kinh teá ñòa phöông, ñaëc bieät laø treân laõnh vöïc thuûy lôïi vaø thuûy
3
raát nhoû taïi PhnoâmPeânh S = 232 gam/m vôùi toång löôïng buøn ñieän... Ví duï:
caùt naêm laø R = 97,5 trieäu taán/naêm. – Soâng Quaûng Ninh F = 4.720 km .
2

Soâng Cöûu Long laø moät con soâng lôùn nhöng tieàm naêng – Soâng Kyø Cuøng ôû Laïng Sôn F = 6.663 km2; W = 0,85 tyû m3
2
chöa ñöôïc khai thaùc laø bao bôûi tính phöùc taïp cuûa noù veà maët – Soâng Baèng Giang ôû Cao Baèng F = 4.565 km .
2
quoác gia... – Soâng Giang F = 4.676 km .
– Soâng Thaïch Haõn F = 2.660 km2.
B. Nhöõng soâng ngoøi nhoû ôû caùc mieàn ñaát nöôùc – Soâng Höông F = 3.700 km
2

2
Nhö treân ñaõ nhaän xeùt: Laø moät nöôùc maø 2/3 dieän tích töï – Soâng Nhaät Leä F = 26.500 km

nhieân laø nuùi ñoài, coù moät löôïng möa khaù phong phuù töø X = – Soâng Thu Boàn F = 10.590 km2
2
1.300 mm/naêm ñeán X = 2.800 mm/naêm. Töø ñieàu kieän ñòa hình – Soâng Traø Khuùc F = 3.180 km

vaø ñaëc ñieåm khí haäu ñaõ saûn sinh ra treân nöôùc ta moät maïng – Soâng Koân – Bình Ñònh F = 2.900 km2
2 – Soâng Caùi – Nha Trang F = 1.900 km2
löôùi soâng khaù phong phuù, ít nhaát laø 0,5 km/km vaø nhieàu
2
2 – Soâng Caùi – Ninh Hoøa F = 852 km
nhaát laø 2 km/km .
– Soâng Caùi – Phan Rang F = 3.000 km2
Treân suoát chieàu daøi bôø bieån cöù 20 km coù moät cöûa soâng – Soâng Caùi – Phan Thieát F = 1.050 km
2

vôùi hôn 2.500 con soâng lôùn nhoû, coù nhöõng con soâng khaù noåi – Soâng Ba (Ñaø Raèng) – Phuù Yeân F = 13.814 km
2

tieáng treân theá giôùi nhö Meâ Koâng, coù nhöõng con soâng ñoùng – Soâng Seâ San – Kon Tum F = 17.500 km2
goùp moät vai troø raát quan troïng trong tieàm naêng thuûy ñieän, – Soâng Sreâpok – Ñaéc Laéc F = 18.200 km
2

thuûy lôïi cuûa ñaát nöôùc nhö soâng Hoàng, soâng Ñoàng Nai...
Treân nhöõng doøng soâng aáy trong nhöõng naêm qua, nhaân
Ngoaøi nhöõng soâng lôùn taäp trung ôû mieàn Baéc (soâng daân ñòa phöông ñaõ xaây döïng nhieàu coâng trình thuûy lôïi lôùn,
Hoàng, soâng Thaùi Bình, soâng Maõ, soâng Caû) vaø ôû mieàn Nam nhoû nhö:
(soâng Meâ Koâng, soâng Ñoàng Nai) coøn nhieàu soâng ngoøi thuoäc
– Coâng trình ñaäp daâng Ñoàng Cam treân soâng Ba töôùi
loaïi vöøa vaø nhoû khaùc naèm raûi raùc khaép moïi mieàn ñaát nöôùc
22.000 ha cho caùnh ñoàng Phuù Yeân.
maø taäp trung nhieàu nhaát laø ôû mieàn Trung. Do ñaëc ñieåm ñòa
hình coù chieàu ngang heïp, nuùi bieån gaàn saùt nhau neân soâng – Coâng trình hoà chöùa Phuù Ninh treân soâng Vuõ Gia Thu
ngoøi noùi chung laø ngaén. Toång löôïng doøng chaûy naêm khoâng Boàn töôùi hôn 23.000 ha – N = 1000 KW.
lôùn laém nhöng chuùng vaãn giöõ moät vò trí quan troïng trong neàn

119 60 120
– Coâng trình thuûy ñieän Vónh Sôn treân soâng Koân – Bình Baûng ngang––––– tr110
Ñònh coù coâng suaát N = 70.000 KW.

– Coâng trình thuûy ñieän soâng Hinh, treân löu vöïc soâng Ba
coù coâng suaát N = 66.000 KW ñaûm baûo töôùi 6.000 ha.
3
– Hoà Ayun haï ôû Gia Rai coù dung tích 201 trieäu m , N =
2.700 KW töôùi ñöôïc 13.500 ha.

Con soâng Beán Haûi ôû Quaûng Trò tuy khoâng daøi, löôïng
nöôùc khoâng lôùn, nhöng maõi maõi ñi vaøo taâm trí ngöôøi daân ñaát
nöôùc chuùng ta bôûi noù ñaõ moät thôøi laøm ranh giôùi taïm thôøi chia
caét 2 mieàn ñaát nöôùc.

121 61 122
III. Taøi nguyeân nöôùc ngaàm cuûa chuùng ta Baûng 2–7. Tröõ löôïng khai thaùc nöôùc döôùi ñaát
Veà taøi nguyeân nöôùc ngaàm (hay nöôùc döôùi ñaát) cuûa chuùng Caùc thaønh heä ñòa chaát A+B C1 C2
ta coù theå chia laøm 2 loaïi: Tröõ löôïng ñoäng thieân nhieân vaø tröõ
Caùt bieån hieän ñaïi 2.600 12.000 7.800
löôïng khai thaùc döôùi ñaát.
Caùt cuoäi soûi, aluvi 855.000 1.967.000 6.044.000
1. Tröõ löôïng ñoäng thieân nhieân cuûa nöôùc ôû döôùi ñaát
Ñaù cacbon (chuû yeáu ñaù voâi) 138.000 159.000 2.617.000
Laø löu löôïng doøng chaûy ngaàm ôû moät maët caét naøo ñoù cuûa Ñaù luïc nguyeân phuùn traøo 106.000 280.000 2.237.000
taàng chöùa nöôùc. Theo keát quaû nghieân cöùu cuûa taùc giaû Vuõ Ngoïc Bazan 35.400 170.000 2.710.000
Kyû, Ngoâ Ngoïc Caùt thì tröõ löôïng nöôùc döôùi ñaát cuûa Vieät Nam Ñaù bieán chaát 8.600 7.000 46.600
raát lôùn. Toång soá tröõ löôïng ñoäng thieân nhieân nöôùc döôùi ñaát
Ñaù nguoàn goác hoãn hôïp 54.400 105.000 1.146.800
treân toaøn laõnh thoå Vieät Nam (chöa keå phaàn haûi ñaûo) laø
1.513.445 m3/giaây (129,6 tyû m3/ngaøy), nhöng laïi phaân boá 1.200.000 2.700.000 14.800.000
khoâng ñeàu trong caùc vuøng ñòa chaát thuûy vaên. Ví duï nhö tröõ Ghi chuù:
löôïng ñoäng thieân nhieân cuûa mieàn ñòa chaát thuûy vaên: Caáp A + B laø tröõ löôïng ñaõ ñöôïc thaêm doø tæ mæ coù theå khai thaùc ñöôïc ngay.

– Baéc Trung Boä: 466.990 m3/giaây. Caáp C1 laø tröõ löôïng chöa ñöôïc thaêm doø chi tieát môùi ôû giai ñoaïn tìm kieám.

– Nam Trung Boä: 318.850 m3/giaây. Caáp C2 laø tröõ löôïng môùi ñöôïc thaêm doø sô boä, muoán ñöa vaøo khai
thaùc caàn tieán theâm moät böôùc ñieàu tra tæ mæ.
(Chieám laàn löôït 31% caø 21% so vôùi tröõ löôïng ñoäng thieân
nhieân toaøn quoác. 3. Nöôùc khoaùng vaø taøi nguyeân nöôùc khoaùng ôû Vieät Nam

2. Tröõ löôïng khai thaùc nöôùc döôùi ñaát A. Nöôùc khoaùng

Tröõ löôïng khai thaùc nöôùc döôùi ñaát laø tröõ löôïng khai thaùc Nöôùc khoaùng laø moät loaïi cuûa nöôùc ngaàm. Sôû dó ngöôøi ta
tính baèng m3/ngaøy x ñeâm coù theå thu baèng caùc coâng trình laáy goïi noù laø nöôùc khoaùng bôûi vì baûn thaân noù coù chöùa moät soá
nöôùc moät caùch hôïp lyù veà maët kinh teá kyõ thuaät vôùi cheá ñoä khoaùng chaát ôû noàng ñoä nhaát ñònh vaø coù taùc duïng chöõa beänh.
khai thaùc nhaát ñònh vaø chaát löôïng nöôùc ñaùp öùng yeâu caàu söû
Ñoâi khi nöôùc khoaùng laïi xuaát hieän treân maët ñaát thaønh
duïng suoát trong thôøi gian tính toaùn söû duïng nöôùc.
nhöõng maïch nöôùc, nhöõng con suoái vì vaäy ngöôøi ta cuõng hay
Tröõ löôïng khai thaùc nöôùc döôùi ñaát ñöôïc ñaùnh giaù treân cô goïi “nöôùc suoái”. Ví duï nhö nöôùc suoái Vónh Haûo.
sôû tìm kieám thaêm doø ôû 150 vuøng treân toaøn quoác ñöôïc thoáng
keâ theo bieåu döôùi ñaây. Tính chaát coù vò vaø khaû naêng chöõa beänh cuûa nöôùc phuï
thuoäc vaøo noàng ñoä caùc chaát:

123 62 124
– Haøm löôïng khoaùng chaát trong nöôùc duøng ñeå uoáng phaûi – Nöôùc khoaùng chöùa hydrosunfua coù muøi tröùng thoái nhöng
töø 2 – 15g/l (nöôùc khoaùng ôû Vieät Nam ta coù nôi chæ coù 0,2 g/l chöõa ñöôïc beänh thoáng phong, vieâm reã thaàn kinh (Radiculit) vaø
nhöng coù nôi ñeán 26 g/l). laøm cho choã gaõy xöông vaø caùc veát thöông choùng laønh.
o
– Nöôùc khoaùng thöôøng chöùa nhieàu nhaát caùc ion Clo (Cl– – Khi nöôùc ngaàm coù nhieät ñoä T ≥ 37 C laïi goïi laø suoái
), sulfat (SO3–), hydro carbonat (HCO3–), natri (Na–), canxi nöôùc noùng. Loaïi naøy thöôøng xuaát hieän ôû nhöõng nuùi treû, taùc
(Ca2+), magie (Mg2+) duïng chöõa beänh cuûa noù raát toát.

– Nöôùc chöùa moät löôïng muoái aên nhaát ñònh seõ aûnh höôûng b. Taøi nguyeân nguoàn nöôùc khoaùng ôû Vieät Nam
toát ñeán cô quan tieâu hoùa. Tröôùc ñaây hôn 70 naêm, Phaùp chæ môùi tìm ñöôïc 42 nguoàn
– Canxi clorua xuùc tieán quaù trình choáng vieâm nhieãm vaø nöôùc khoaùng treân caû nöôùc.
aûnh höôûng toát ñeán heä thaàn kinh (khaùc vôùi hydro sulfua chöõa Hieän nay, ta ñaõ xaùc ñònh ñöôïc hôn 100 ñieåm nöôùc
vieâm reã thaàn kinh Radiculit). khoaùng noåi tieáng nhö Myõ Laâm (Tuyeân Quang), Boâ Daùt
– Magie vaø clorua coù taùc duïng laøm giaõn maïnh maùu. (Hoaøng Xu Phì), Quaûng Hanh (Caåm Phaû), Keânh Gaø (Ninh
Bình), Taùnh Linh (Thaùi Nguyeân), Vónh Haûo (Ninh Thuaän)
– Nöôùc sulfat coù taùc duïng lôïi maät vaø nhuaän traøng. v.v... Vónh Haûo tìm thaáy 1930, nöôùc suoái Vónh Haûo chöùa
– Soda coù maët trong nöôùc seõ thuùc ñaåy söï haï thaáp ñoä axit nhieàu khoaùng bicarbonat natri vaø chöùa nhieàu khía carbonic
(neáu ñoä soda quaù cao ta goïi laø nöôùc soda hay laø nöôùc kieàm). hoøa tan.

– Khi nöôùc chöùa treân 10 mg Fe/lit ta goïi laø nöôùc saét Vieät Nam coù nhöõng nguoàn nöôùc noùng töø 35 – 40oC, coù
duøng cho nhöõng ngöôøi trong cô theå thieáu saét. nôi 70 – 80oC.
– Söï coù maët trong nöôùc duø chæ vôùi moät lieàu löôïng nhoû ÔÛ mieàn Nam nöôùc ta cuõng ñaõ tìm thaáy nhieàu nguoàn
ioát cuõng aûnh höôûng toát ñeán tuyeán giaùp traïng, caûi tieán söï laøm nöôùc khoaùng nhö Vuõng Taøu (Bình Chaâu).
vieäc cuûa gan (ioát laø nguyeân toá phoå bieán trong nöôùc ngaàm vaø Nöôùc ioát thöôøng gaëp trong nhöõng moû daàu. Taûo deïp
thöôøng naèm raát saâu). (Laminaria Japonica) laø loaïi maùy coâ ñaëc ioát höõu hieäu. Bôûi vì,
– Nöôùc chöùa moät haøm löôïng nhoû coban, niken seõ coù lôïi daàu moû ñöôïc taïo thaønh töø xaùc taûo vaø caùc sinh vaät bieån khaùc
cho ngöôøi maéc beänh thieáu maùu. chöùa nhieàu ioát neân cuøng vôùi söï taïo thaønh daàu moû, dung dòch
ioát trong nöôùc ngaàm cuõng ñöôïc hình thaønh ôû cuøng moät choã.
– Nöôùc khoaùng chöùa broâm seõ xuùc tieán söï phuïc hoài chöùc
Vì vaäy, khai thaùc daàu moû ñoàng thôøi coù theå xaây döïng xí nghieäp
naêng hoaït ñoäng bình thöôøng cuûa heä thaàn kinh trung öông vaø khai thaùc ioát broâm, bôûi vì nöôùc ngaàm chöùa ioát thöôøng chöùa caû
nhö vaäy coù nghóa seõ aûnh höôûng ñeán toaøn boä cô heå. broâm neân thöôøng goïi laø nöôùc Ioát – Broâm.

125 63 126
§IV. ÑAËC ÑIEÅM TAØI NGUYEÂN NGUOÀN NÖÔÙC MAËT ÔÛ
VIEÄT NAM

I. Nhöõng thuaän lôïi

A. Moät maïng löôùi soâng daøy ñaëc, moät tieàm naêng


thuûy ñieän phi thöôøng coù moät naêng löïc töôùi voâ
cuøng lôùn, nhieàu caûng vaø vònh ñeïp

Ñaát nöôùc ta coù moät maïng löôùi soâng heát söùc daøy ñaëc, doïc
theo chieàu daøi ñaát nöôùc coù bieát bao caûng vaø vònh ñeïp nhö
caûng Haûi Phoøng, Vònh Haï Long, caûng Vinh, caûng Nha Trang,
caûng Cam Ranh, caûng Saøi Goøn, Vuõng Taøu.

Treân nhieàu doøng soâng lôùn cuûa ñaát nöôùc, chuùng ta ñaõ xaây
döïng ñöôïc nhieàu coâng trình thuûy lôïi goùp phaàn laøm xanh töôi
ñaát nöôùc.

Tröôùc Caùch maïng thaùng 8 (tröôùc 1945) caû nöôùc chæ coù:

– 13 coâng trình thuûy lôïi

– Chæ töôùi ñöôïc 300.000 ha.

– Tieâu ñöôïc 80.000 ha.

Töø Caùch Maïng thaùng 8 ñeán nay (1945 – 1995) chuùng ta ñaõ:

– Xaây döïng 75 heä thoáng thuûy lôïi vöøa vaø lôùn.

– Xaây döïng 750 hoà chöùa vöøa vaø lôùn

– 10.000 hoà chöùa nhoû.

– Toång dung tích caùc hoà chöùa hôn 30 tyû m3.

– Töôùi ñöôïc 2,9 trieäu ha luùa, 56 vaïn ha maøu.

127 64 128
2
– Ñöa saûn löôïng löông thöïc töø 4,9 trieäu taán (1944) leân Fhoà = 65 km .
ñeán 26,5 trieäu taán (1995).
N = 720 kW.
Caùc hoà chöùa lôùn chuùng ta ñaõ xaây döïng ñöôïc sau Caùch
E = 3.860 x 106 KWh.
Maïng thaùng 8 laø:
5. Hoà soâng Ñaø (khôûi coâng 6/11/69, chaën doøng 12/1/83)
1. Hoà Trò An:
6 3 Ñaäp cao 128m, daøi 640m.
W = 2.758 x 10 m (töôùi cho 3 vaïn ha, caáp nöôùc sinh
6 3
3
hoaït 15 m /giaây. W = 9.700 x 10 m (treân theá giôùi coù 150 hoà coù

Fhoà = 380 km2 (FMO = 320 km2) W = 5.000 x 106 m3)


2
ΔH = 51m. Fhoà = 200 km , daøi 230 km.

N = 400 MW. N = 1,92 x 106 KW (8 toå maùy x 24 vaïn KW).

E = 1,7 tyû KWh. Haøng naêm coâng trình naøy tieát kieäm 5 trieäu taán than.

2. Hoà Thaùc Baø: 6. Hoà Daàu Tieáng:


6 3 6 3
W = 2.940 10 m W = 1.500 x 10 m .

Fhoà = 235 km2 (ngaäp 50 xaõ, 7.350 hoä dôøi ra khoûi loøng Töôùi cho 172.000ha.
hoà, sô taùn 7 chôï, 4 thò traán, 5.163 ha ruoäng 2 vuï bò ngaäp). 7. Hoà Thaùc Mô:
N = 108.000 kW. 6 3
W = 1.360 x 10 m .
3. Hoà Phöôùc Hoøa:
N = 150 MW
6 3
W = 427 x 10 m (töôùi cho 42.870 ha) 8. Hoà Ña Nhim:
N = 206.000 KW. N = 120.000 KW
4. Hoà Yaly treân soâng Xeâ Xan: 9. Hoà soâng Hinh – Phuù Yeân:
6 3
W = 1.000 x 10 m W = 320 x 106 m3.

129 65 130
N = 66.000 KW Do ñieàu kieän ñòa hình, phaàn lôùn soâng ngoøi nöôùc ta coù ñoä
doác lôùn, nhieàu thaùc gheành, ñoù laø nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi
10. Hoà Vónh Sôn – Bình Ñònh
taïo ra nguoàn thuûy naêng phong phuù cho ñaát nöôùc.
6 3
W = 131 x 10 m .
Thuûy naêng laø nguoàn naêng löôïng coù theå khoâi phuïc ñöôïc
N = 66 MW (hay coøn goïi laø nguoàn naêng löôïng taùi sinh). ÔÛ nöôùc ta, tieàm
Töôùi 5.000 (ha). naêng nguoàn naêng löôïng taùi sinh naøy öôùc tính 427,4 tyû KW
(töông ñöông vôùi khoaûng hôn 48,73 trieäu KW coâng suaát moãi
11. Ña Mi, Haøm Thuaän treân soâng La Ngaø (2 coâng trình
naêm rieâng mieàn Baéc chieám 75% toång coâng suaát).
caùch nhau 10 km)
6 6
So vôùi tieàm naêng cuûa nhieàu nöôùc treân theá giôùi thì nöôùc
WÑM = 140,8 x 10 ; WHT = 695 x 10 (khôûi coâng ngaøy
ta cuõng thuoäc vaøo moät trong nhöõng nöôùc giaøu tieàm naêng treân
16/5/97)
theá giôùi.
N = 475 MW.
Baûng 2–9. Nguoàn thuûy naêng Vieät Nam vaø moät soá nöôùc Chaâu AÂu
E = 1,6 tyû KWh.
Nöôùc Tieàm naêng ñieän löôïng Ñieän löôïng trung bình treân
Haøng naêm, taát caû soâng ngoøi nöôùc ta ñöa ra bieån hôn 800
tyû KWh ñôn vò ha (103 KW/ha)
tyû m3 nöôùc. Löôïng nöôùc naøy ñuû töôùi cho 1/3 dieän tích töôùi
treân toaøn haønh tinh. Thuïy só 144,0 34,88

Theo thoáng keâ naêm 1988, hieän nay chuùng ta coù: AÙo 152,5 18,19

– 4.296 trieäu ha ñaát troàng luùa. Nam Tö 205,9 8,06

Vieät Nam (427,4) (14,40)


– 1.246 trieäu ha ñaát troàng maøu.
Thoå Nhó Kyø 536,6 6,98
– 0.805 trieäu ha ñaát troàng caây löu nieân.
Phaùp 255,0 4,63
Naêm 1985, caû nöôùc ñaõ söû duïng 40,65 tyû m3û nöôùc phuïc
Tieäp Khaéc 39,3 3,07
vuï cho noâng nghieäp.

Naêm 1990, nöôùc söû duïng cho noâng nghieäp khoaûng 50 tyû
vaø döï ñoaùn ñeán naêm 2.000 seõ laø 60 tyû.

131 66 132
Baûng 2–10. Tieàm naêng thuûy ñieän caùc soâng ngoøi ôû Vieät Nam Hieän nay, chuùng ta ñang nghieân cöùu ñeå xaây döïng coâng
phaân boå nhö sau trình thuûy ñieän lôùn nhaát nöôùc treân soâng Ñaø – ñoù laø thuûy ñieän
Sôn La vôùi coâng suaát N = 3.600 MW. Toång ñieän löôïng 27 tyû
Heä thoáng soâng Toång dieän tích Toång tröõ naêng löôïng
2
KWh, noù coù nhieäm vuï phaùt ñieän, choáng luõ, caáp nöôùc cho haï
löu vöïc (km ) (tyû KWh)
löu. Ñaây laø coâng trình lôùn nhaát cuûa theá kyû 21.
Heä thoáng soâng vuøng Ñoâng
Baéc nhö Quang Sôn, Baéc Ngoaøi taøi nguyeân ñöôïc söû duïng vaøo muïc ñích noâng
Giang, Kyø Cuøng... 15.000 6,76 nghieäp, phaùt trieån thuûy ñieän, nguoàn nöôùc phong phuù cuûa
Thaùi Bình, Thao, Loâ, Gaâm 57.000 79,7 chuùng ta coøn ñoùng goùp khoâng nhoû cho muïc ñích sinh hoaït vaø
71,0 coâng nghieäp noùi chung. Yeâu caàu naøy, ngaøy moät ñoøi hoûi nhieàu
Soâng Ñaø 52.600
hôn caû veà soá löôïng vaø chaát löôïng. Baûng toång hôïp quaù trình söû
Soâng Caû 17.700 10,9
duïng nöôùc cuûa caùc ngaønh kinh teá quoác daân döôùi ñaây noùi leân
Soâng Maõ 17.600 12,1
phaàn naøo vai troø nöôùc trong cuoäc soáng cuûa chuùng ta.
Vuõ Gia – Thu Boàn 9.700 15,56
Baûng 2–11. Toång hôïp tình hình söû duïng nöôùc cuûa caùc ngaønh
Traø Khuùc 3.215 5,27
kinh teá quoác daân trong nhöõng naêm qua
Soâng Ba (Ñaø Raèng) 13.900 10,00
Ñoái töôïng söû duïng nöôùc 1980 1985 1990 2000
Soâng Xaâ San 11.370 21,7
(treäu m ) (trieäu m ) (trieäu m ) (trieäu m3)
3 3 3

Soâng Sreâpok 18.20 13,57


Phuïc vuï sinh hoaït 1.324,3 1.756,1 2.010 2.908,1
Soâng Ñoàng Nai 26.570 27,72
Phuïc vuï noâng nghieäp – – 46.996,2 60.473,7
Trong taát caû caùc heä thoáng soâng thì soâng Ñaø laø con soâng Phuïc vuï coâng nghieäp 1.498,9 2.865,1 5.327,7 15.990,8
2
coù maät ñoä naêng löôïng lôùn nhaát (1.164 KWh/km ) vaø cuõng laø Caùc yeâu caàu khaùc – – – –
con soâng coù khaû naêng xaây döïng nhieàu coâng trình thuûy ñieän Toång hôïp taát caû caùc ngaønh 37,859,5 45.271,8 54.333,9 79.377,5
lôùn. Tieáp theo laø heä thoáng soâng Ñoàng Nai vaø soâng Xeâ San.
B. Tình hình oâ nhieãm treân taát caû caùc soâng ngoøi
Cho ñeán nay, chuùng ta ñaõ khai thaùc nguoàn thuûy naêng coù
nöôùc ta coøn ít, chöa ñeán möùc nghieâm troïng nhö
coâng suaát 2.672 MW (cuûa 6 coâng trình lôùn vaø vöøa), vôùi saûn
caùc nöôùc phaùt trieån
löôïng ñieän haøng naêm laø 12 tyû KWh chieám gaàn 70% saûn löôïng
ñieän saûn xuaát naêm 1996 vaø môùi ñaït ñöôïc 20% tröõ naêng kinh Trong thôøi gian qua do toác ñoä phaùt trieån coâng nghieäp
teá. cuûa ta chöa cao cho neân tình hình oâ nhieãm bôûi caùc chaát thaûi

133 67 134
baån ñoå ra treân keânh raïch, soâng ngoøi chöa nhieàu nhö moät soá thöôïng nguoàn ra söùc khai thaùc trieät ñeå nguoàn nöôùc saûn sinh
nöôùc phaùt trieån. treân ñaát nöôùc hoï. Ví duï nhö:
3
Nhôø tieáp thu kinh nghieäm cuûa caùc nöôùc coâng nghieäp neân – Soâng Meâ Koâng toång löôïng nöôùc haøng naêm laø 505 tæ m
chuùng ta ñaõ baét ñaàu coù yù thöùc trong vieäc gìn giöõ baûo veä taøi nhöng phaàn saûn sinh treân ñoàng baèng soâng Cöûu Long chæ coù
nguyeân nöôùc. 3
25,2 tæ m nghóa laø löôïng nöôùc saûn sinh treân laõnh thoå Vieät
Tröø moät vaøi con soâng ôû mieàn Baéc nhö soâng Hoàng coøn Nam chæ chieám coù 5% toång löôïng doøng chaûy cuûa soâng Meâ
haàu heát caùc con soâng ôû mieàn Trung vaø mieàn Nam, löôïng buøn Koâng maø thoâi.
caùt trong nöôùc ít, caùc chæ tieâu lyù hoùa coøn ñaûm baûo möùc ñoä – Hoaëc heä thoáng soâng Hoàng vaø soâng Thaùi Bình vôùi toång
trong laønh cuûa nguoàn nöôùc töï nhieân. dieän tích löu vöïc laø F = 168.700 km2 trong ñoù phaàn dieän tích
2
II. Nhöõng maët haïn cheá lieân quan ñeán quaûn lyù taøi naèm treân laõnh thoå Vieät Nam laø 86.500 km chieám 51,5% toång
nguyeân vaø baûo veä moâi tröôøng nöôùc dieän tích toaøn löu vöïc. Toång löôïng doøng chaûy soâng Hoàng vaø
3 3
soâng Thaùi Bình laø 137 tæ m /naêm trong ñoù 93 tæ m saûn sinh
1. Ñaïi boä phaän nhöõng soâng ngoøi lôùn nöôùc ta ñeàu
treân ñaát nöôùc Vieät Nam (chieám 68% toång löôïng doøng chaûy
baét nguoàn töø nöôùc ngoaøi
cuûa löu vöïc soâng Hoàng vaø soâng Thaùi Bình).
Trong naøy ñaùng quan taâm nhaát laø 4 löu vöïc:
Vaán ñeà phöùc taïp laø taøi nguyeân treân caùc doøng soâng thì
– Soâng Meâ Koâng, Soâng Hoàng baét nguoàn töø Trung Quoác. chuùng ta khoâng ñöôïc troïn quyeàn söû duïng vaø khai thaùc, nhöng
– Soâng Maõ, soâng Caû baét nguoàn töø ñaát Laøo. vaán ñeà oâ nhieãm moâi tröôøng thì moïi haäu quaû chuùng ta ñeàu
phaûi gaùnh chòu, bôøi vì nöôùc ta naèm ôû haï löu caùc con soâng ñoù.
Toång löôïng doøng chaûy 4 heä thoáng soâng naøy 716,9 tæ m3/naêm
chieám gaàn 84% toång löôïng doøng chaûy cuûa taát caû caùc soâng treân 2. Taøi nguyeân nöôùc phaân boá khoâng ñeàu theo khoâng
khaép ñaát nöôùc Vieät Nam. gian vaø thôøi gian

Trong toång soá 716,9 tæ m3 thì löôïng nöôùc ñöôïc saûn sinh + Theo khoâng gian: Do ñaëc ñieåm cuûa ñòa hình neân soâng
treân ñaát nöôùc ta chieám 25,4% coøn phaàn saûn sinh treân ñaát ngoøi nöôùc ta phaàn lôùn ñeàu taäp trung ôû hai mieàn Baéc vaø Nam coøn
3 mieàn Trung thì ñaïi boä phaän caùc soâng laø nhöõng soâng nhoû, ngaén.
nöôùc baïn laø 534,28 tæ m (chieám 74,6%).
Toång löôïng doøng chaûy cuûa taát caû caùc soâng mieàn trung
Ñaây laø moät vaán ñeà heát söùc phöùc taïp cho chuùng ta trong
chöa ñöôïc 10% toång löôïng doøng chaûy caùc soâng ngoøi caû nöôùc.
vieäc quaûn lyù vaø khai thaùc nguoàn nöôùc, moät khi caùc nöôùc

135 68 136
3
+ Theo thôøi gian: Haøng naêm, taát caû caùc soâng ngoøi Vieät quaân ñaàu ngöôøi treân caû nöôùc chuùng ta coù 12.100 m /ngöôøi x
Nam ñöa ra bieån treân 800 tæ m3 nöôùc nhöng khoâng phaûi löôïng naêm nhöng 2/3 löôïng nöôùc noùi treân laïi ñöôïc saûn sinh ngoaøi
nöôùc naøy ñöôïc phaân phoái ñeàu cho 12 thaùng maø thöôøng thöôøng laõnh thoå Vieät Nam, phía thöôïng löu caùc doøng soâng lôùn.
töø 70 – 80% toång löôïng doøng chaûy caû naêm taäp trung vaøo 3
Noâng nghieäp Vieät Nam hieän nay vaø nhöõng naêm tôùi vaãn
ñeán 4 thaùng muøa luõ. Muøa luõ xuaát hieän chaäm hôn muøa möa
giöõ vai troø quan troïng trong neàn kinh teá quoác daân vì vaäy vai
khoaûng moät thaùng.
troø cuûa caây luùa vaãn luoân luoân giöõ moät vò trí quan troïng, vaãn
Luõ lôùn nhaát thöôøng xuaát hieän: laø caây löông thöïc chính. Do ñoù, nhu caàu duøng nöôùc cho noâng
– Thaùng 7 – 8 ôû vuøng nuùi phía Baéc vaø Baéc Boä. nghieäp khoâng ngöøng taêng leân:

– Thaùng 9 – 10 ôû caùc vuøng Thanh Hoùa – Ngheä Tónh. – Töø 47 tæ m3 naêm 1990.

– Thaùng 10 – 11 caùc tænh vuøng duyeân haûi mieàn Trung. – Ñeán 61 tæ m3 cho naêm 2000.

– Thaùng 7 – 9 caùc tænh ñoàng baèng soâng Cöûu Long. – Vaø 74 tæ m3 cho naêm 2010.

Chính söï phaân boá löôïng doøng chaûy khoâng ñoàng ñeàu theo Neáu tính caû nöôùc cho coâng nghieäp vaø sinh hoaït thì:
thôøi gian ñaõ gaây raát nhieàu khoù khaên cho chuùng ta trong vieäc – Caàn 94 tæ m3 cho naêm 2010
quaûn lyù vaø khai thaùc nguoàn taøi nguyeân nöôùc. Bôûi vì noù luoân
– Vaø 137 tæ m3 cho naêm 2025
luoân maâu thuaãn vôùi yeâu caàu duøng nöôùc:
– Caàn 327 tæ m3 cho naêm 2070.
– Khi chuùng ta caàn duøng nöôùc thì haïn haùn.
Roõ raøng ñeán naêm 2070, löôïng nöôùc caàn cuûa chuùng ta
– Khi chuùng ta khoâng caàn nöôùc thì möa to luït lôùn.
vöôït hôn haún toaøn boä löôïng nöôùc caùc soâng ngoøi ñöôïc saûn sinh
Vì vaäy, muoán giaûi quyeát maâu thuaãn giöõa cung vaø caàu thì ra treân laõnh thoå Vieät Nam.
moät trong nhöõng bieän phaùp cô baûn vaø coù hieäu quaû laø phaûi xaây
Rieâng löôïng nöôùc phuïc vuï cho noâng nghieäp chuû yeáu taäp
döïng hoà chöùa. Nhöng caøng xaây döïng nhieàu hoà chöùa thì cuõng
trung vaøo muøa khoâ thì ñeán naêm 2000 yeâu caàu phuïc vuï noâng
coù nghóa caøng phaûi phaù nhieàu röøng... caøng taùc ñoäng lôùn vaøo
nghieäp ñaõ söû duïng 37% toång löôïng nöôùc muøa kieät vaø ñeán naêm
ñieàu kieän töï nhieân moâi tröôøng.
2070 löôïng nöôùc phuïc vuï noâng nghieäp ñaõ chieám 95% toång
Chính söï phaân boá löôïng nöôùc khoâng caân ñoái theo thôøi löôïng nöôùc muøa kieät cuûa caùc soâng ngoøi treân laõnh thoå nöôùc ta.
gian ñaõ vaø coøn gaây cho chuùng ta khoâng ít khoù khaên trong Ñoù laø chöa keå ñeán löôïng nöôùc phuïc vuï cho coâng nghieäp, sinh
coâng taùc khai thaùc tieàm naêng nguoàn nöôùc. Hieän nay bình

137 69 138
hoaït... vaø cuõng chöa keå ñeán nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc cuûa caùc 3. Muøa möa thöôøng keøm theo baõo, aùp thaáp nhieät
quoác gia thöôïng nguoàn caùc doøng soâng. ñôùi... daãn ñeán luõ luït gaây nhieàu toån thaát.
Theâm moät ví duï veà nhöõng khoù khaên do söï phaân boá khoâng Nöôùc ta naèm trong vuøng nhieät ñôùi gioù muøa ñoàng thôøi
ñoàng ñeàu löôïng doøng chaûy ñeán ngaønh naêng löôïng nhö sau: cuõng naèm gaàn trung taâm baõo, moät trong naêm trung taâm baõo
– Muoán ñaûm baûo ñuû ñieän naêng cho caùc muøa luõ laãn muøa lôùn treân theá giôùi. Muøa baõo truøng vôùi muøa möa, coäng theâm vôùi
khoâ thì quy moâ coâng trình hoà chöùa phaûi lôùn môùi ñuû naêng ñaëc ñieåm ñòa lyù ñaát nöôùc ta daøi vaø heïp, ñòa hình phöùc taïp,
löôïng ñieàu tieát vaø nhö vaäy coù nghóa laø ñaàu tö cho coâng trình röøng caây bò taøn phaù nhieàu, ñoàng baèng thaáp truõng ñaïi boä phaän
phaûi nhieàu. caùc cöûa soâng lôùn ñeàu chòu aûnh höôûng cuûa trieàu neân luõ luït
thöôøng laø moái ñe doïa ñoái vôùi ñôøi soáng vaø saûn xuaát cuûa nhaân
– Hieän nay (1996), chuùng ta chæ môùi saûn xuaát ñöôïc 100 daân ta.
tæ KWh ñieän.
Theo thoáng keâ 25 naêm qua (töø naêm 1966 – 1990) cuûa
– Nhöng ñeán naêm 2000, daân soá Vieät Nam seõ hôn 90 Trung taâm Nghieân cöùu Quoác gia Bæ veà thieân tai ôû caùc nöôùc
trieäu ngöôøi thì saûn löôïng 100 tæ KWh cuõng chæ môùi döøng laïi ôû ñang phaùt trieån thì hoï ñaõ choïn 10 nöôùc ñöùng ñaàu veà chæ soá
con soá thaáp keùm so vôùi caùc nöôùc trong khu vöïc, vì vôùi 100 tæ caùc loaïi thieân tai nhö sau:
KWh cuõng coù nghóa bình quaân chæ ñaït 1000 KWh/ngöôøi. Neáu
nhö vaäy thì khoù coù theå noùi ñeán vieäc xuaát khaåu ñieän sang nöôùc 1. Philipin : 272
khaùc. Vì vaäy tröôùc maét chuùng ta phaûi laøm nhieàu nhaø maùy 2. AÁn Ñoä : 216
turbin khí ñeå ñaùp öùng nhu caàu ñieän muøa khoâ, ñaëc bieät laø cho
3. Trung Quoác : 157
caùc tænh mieàn Nam. Maët khaùc, sau naêm 2010, chuùng ta cuõng
phaûi coù keá hoaïch xaây döïng caû ñieän nguyeân töû môùi ñuû nguoàn 4. Inñoâneâxia : 139
naêng löôïng ñaùp öùng moïi nhu caàu cuûa kinh teá quoác daân. 5. Baênglañeùt : 100
Moät thöïc teá veà söï phaân boá khoâng ñoàng ñeàu löôïng nöôùc 6. Peâru : 73
theo thôøi gian. Muøa heø naêm 1997, taát caû caùc coâng trình thuûy
7. Iran : 64
ñieän lôùn ôû mieàn Baéc nhö Thaùc Baø, Hoøa Bình ñeàu baét buoäc
phaûi vaän haønh döôùi möïc nöôùc cheát (YMO) vaø mieàn Nam phaûi 8. Mexico : 62
taûi ngöôïc ñieän ra mieàn Baéc vaøo nhöõng ngaøy cuoái thaùng 5 ñaàu 9. Vieät Nam : 41
thaùng 6 – 1997.
10. Thoå Nhó Kyø : 41

139 70 140
Trong caùc thaäp kyû gaàn ñaây, caùc hieän töôïng bieán ñoåi veà Sau traän luõ lòch söû naêm 1961, ôû ñoàng baèng soâng Cöûu
khí haäu thuûy vaên ôû nöôùc ta coù chieàu höôùng aùc lieät daãn ñeán Long coøn coù 5 laàn luõ khaùc xaûy ra vaøo caùc naêm 1966, 1978,
tình hình thieân tai baõo luõ coù xu höôùng gia taêng hôn raát 1984, 1991, 1994.
nhieàu. + Veà baõo:
+ Veà luõ luït: Theo thoáng keâ töø naêm 1954 – 1994, trong soá 689 côn
Chæ tính ñeán ñaàu theá kyû naøy, treân heä thoáng soâng Hoàng baõo hoaït ñoäng ôû bieån Ñoâng (50% xuaát phaùt töø Taây – Thaùi
vaø soâng Thaùi Bình ñaõ xaûy ra 16 traän luõ lôùn. Lôùn nhaát laø traän Bình Döông, 50% xuaát phaùt ngay taïi Bieån Ñoâng) thì coù
luõ naêm 1971, möïc nöôùc luõ ñaõ vöôït quaù khaû naêng chòu ñöïng khoaûng 210 côn baõo vaø aùp thaáp nhieät ñôùi ñoå boä vaøo Goø Coâng.
cuûa ñeâ. Trong voøng 45 naêm töø naêm 1900 – 1945 ñaõ coù 18 Côn baõo thaùng 5 – 1904 ñaõ laøm cheát 5.000 ngöôøi, moät ñoaøn
naêm vôõ ñeâ ôû ñoàng baèng Baéc Boä. Trung bình cöù 2 naêm vôõ ñeâ xe löûa töø Saøi Goøn ñi Myõ Tho bò laät tung. Côn baõo thaùng 10 –
moät laàn. Traän luõ thaùng 8 – 1945 ñöôïc coi laø traän luõ lòch söû 1952 vaøo cöïc Nam Trung Boä ñi saâu vaøo mieàn Ñoâng Nam Boä
luùc baáy giôø, laøm vôõ 79 quaõng ñeâ, chìm ngaäp 260.000 ha ñaát gaây ra luït lôùn cho caùc tænh mieàn Ñoâng. Côn baõo KIM naêm
saûn xuaát. Traän luõ 1971, vôõ 3 quaõng ñeâ, ñaõ laøm chìm ngaäp 1993 ñoå boä vaøo Thuaän Haûi laøm cheát hôn 200 ngöôøi ôû caùc
200.000 ha ñaát saûn xuaát. huyeän ven bieån. Moät soá côn baõo maïnh khaùc ñaõ taøn phaù vaø
gaây möa luõ, ngaäp uùng treân phaïm vi raát roäng ñöôïc ñaùnh giaù
ÔÛ mieàn Trung:
nhö moät thieân tai hieám thaáy vaøo côõ 50 – 100 naêm gaàn ñaây...
– Naêm 1980, luõ lòch söû treân soâng Maõ (Thanh Hoùa) ñaõ khieán cho nhieàu toå chöùc Quoác teá treân Theá giôùi ñaõ thöïc söï
quan taâm saâu saéc. Ví duï: côn baõo VEÂRA ñoå boä vaøo Haûi Phoøng
– Naêm 1978, luõ lòch söû treân soâng Caû, soâng La (Ngheä An,
8/7/1956, côn baõo CARLA vaøo Haø Nam Ninh 22/9/1962, côn
Haø Tónh).
baõo NANCY vaøo Ngheä Tónh 18/10/1982, côn baõo CECIL vaøo
– Naêm 1964, luõ lòch söû xaûy ra ôû haàu heát caùc soâng töø Bình Trò Thieân ngaøy 16/10/1985, cô baõo WAYE ñoå boä vaøo Haø
Quaûng Trò ñeán Bình Thuaän, gaây nhieàu thieät haïi veà ngöôøi vaø Nam Ninh – Thaùi Bình ngaøy 5/9/1986.
cuûa cho nhaân daân khu V cuõ.
Heä quaû cuûa baõo laø möa to luõ lôùn. Vì vaäy baõo luït hay ñi
ÔÛ caùc tænh Ñoâng Nam Boä, thaùng 10 naêm 1952 laø traän luõ cuøng nhau vaø nhöõng hieän töôïng, nhöõng tai hoïa töï nhieân aáy
lôùn chöa töøng thaáy trong lòch söû. trong lòch söû ñaõ gaây cho ñaát nöôùc ta bao ñau thöông maát maùt.
Luõ luït naêm 1991 ñaõ laøm cho chuùng ta toån thaát hôn 300
tæ ñoàng.

141 71 142
o
Luõ luït naêm 1994 toån thaát 2.284 tæ (töông ñöông 15 taán Nhieät ñoä cao nhaát tuyeät ñoái laø: 33 – 35 C.
vaøng).
Nhieät ñoä thaáp nhaát tuyeät ñoái laø: 8 – 11oC.
Môùi chæ tính ñeán 11/1995 (chöa keå toån thaát luõ luït mieàn
Caùc soâng vuøng ñoàng baèng Baéc Boä vaø khu IV cuõ coù nhieät
Trung do côn baõo soá 10 vaø soá 12 mang ñeán) thì Nhaø Nöôùc ñaõ
ñoä nöôùc trung bình naêm cao hôn töø 24 – 26oC. Thaùng coù nhieät
phaûi chi hôn 15.215 tæ ñeå khaéc phuïc luõ luït cuûa 11 tænh Ñoàng
ñoä thaáp nhaát laø thaùng 1 töø Ñoâng Haø vaøo phía Nam laø thaùng
Baèng soâng Cöûu Long.
7. Thaùng coù nhieät ñoä cao nhaát laø thaùng 5, 6 hoaëc thaùng 7.
Rieâng luõ luït naêm 1996 ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long ñaõ Caùc vuøng phía Nam khu IV cuõ töø Beán Haûi trôû vaøo phía
cöôùp ñi 178 sinh maïng, laøm thieät haïi hôn 2.033 tæ ñoàng (chöa Nam, nhieät ñoä nöôùc quanh naêm treân 20oC. Nhieät ñoä nöôùc cao
keå Soùc Traêng, Traø Vinh, Beán Tre). nhaát tuyeät ñoái khoâng thay ñoåi nhöng nhieät ñoä thaáp nhaát
Caû nöôùc muøa luõ naêm 1996 ñaõ coù hôn 1.000 ngöôøi cheát, tuyeät ñoái thì cao hôn töø 2 – 5oC so vôùi vuøng nuùi Baéc Boä.
thieät haïi hôn 7.000 tæ ñoàng. Vuøng duyeân haûi Trung Boä töø Quaûng Nam ñeán Phuù Yeân,
§V. NHÖÕNG NEÙT LÔÙN VEÀ CHAÁT LÖÔÏNG NÖÔÙC TÖÏ nhieät ñoä nöôùc soâng quanh naêm cao leân roõ reät, thay ñoåi töø 25 –
o
NHIEÂN VAØ TÌNH HÌNH OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG 28 C, thaùng coù nhieät ñoä trung bình thaáp nhaát thöôøng laø thaùng 12,
NÖÔÙC ÔÛ VIEÄT NAM thaùng coù nhieät ñoä trung bình cao nhaát thöôøng laø thaùng 5 (ñaëc bieät
laø Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi Tmax laø thaùng 7 hoaëc thaùng 8).
I. Nhöõng neùt lôùn veà chaát löôïng nöôùc töï nhieân treân
Soâng ngoøi ôû Taây Nguyeân coù nhieät ñoä nöôùc soâng laïi giaûm
caùc soâng ngoøi nöôùc ta
xuoáng gaàn baèng vôùi nhieät ñoä nöôùc caùc soâng nuùi Baéc Boä coù
A. Tính chaát vaät lyù o
nghóa laø 23 – 24 C. Thaùng coù nhieät ñoä thaáp nhaát laø thaùng 12
I. Nhieät ñoä nöôùc – 1, thaùng cao nhaát laø thaùng 5.

Nhieät ñoä nöôùc treân haàu heát caùc soâng ngoøi ôû Vieät Nam Ñoàng baèng Nam Boä thì nhieät ñoä nöôùc bình quaân töø 27 –
o o
luoân thay ñoåi theo muøa vaø theo töøng vuøng ñòa lyù khaùc nhau 29 C. Nhieät ñoä cao nhaát tuyeät ñoái khoâng vöôït quaù 33 C vaø
nhöng noùi chung ñeàu dao ñoäng töø 22 – 25oC. thaáp nhaát tuyeät ñoái laø 23oC.

Caùc soâng ôû mieàn nuùi Baéc Boä coù nhieät ñoä trung bình naêm 2. Buøn caùt lô löûng
o
töø 22 – 24 C, thaùng coù Tmin laø thaùng 1, thaùng coù Tmax laø Ñaùnh giaù veà taøi nguyeân nöôùc cuûa soâng ngoøi khoâng nhöõng
thaùng 7, rieâng Taây Baéc Tmax xaûy ra vaøo thaùng 5. chæ xeùt veà soá löôïng maø coøn caàn phaûi noùi ñeán chaát löôïng nöôùc
cuûa nhöõng doøng soâng aáy. Ví duï: Haøm löôïng buøn caùt vaø caùc chaát

143 72 144
hoøa tan trong nöôùc cuõng laø moät trong nhöõng chæ tieâu ñeå ñaùnh Haøng naêm, soâng Hoàng mang ra bieån töø 120 – 150 trieäu
giaù chaát löôïng nöôùc vì trong nöôùc maø coøn nhieàu buøn caùt thì: taán buøn caùt, coù naêm nhö naêm 1971 luõ lôùn do ñaït ñöôïc laø 202
trieäu taán.
– Coâng taùc laéng loïc phaûi nhieàu môùi coù theå cung caáp cho
sinh hoaït. Soâng Meâ Koâng tuy laø moät con soâng raát lôùn, dieän tích löu
vöïc gaáp 5 laàn soâng Hoàng nhöng löôïng buøn caùt haøng naêm mang
– Buøn caùt nhieàu seõ nhanh choùng laøm boài ñaày caùc hoà
ra bieån laïi khoâng nhieàu, thöôøng töø 160 – 170 trieäu taán/naêm.
chöùa, caùc luoàng laïch dieãn bieán phöùc taïp, laøm caûn trôû giao
thoâng thuûy (tuy nhieân, noù cuõng coù maët thuaän lôïi cho vieäc taän Söï bieán ñoåi veà löôïng buøn caùt treân caùc doøng soâng ôû nöôùc
3
duïng ñeå boùn ruoäng. Ví duï: Löôïng buøn trong 1m nöôùc luõ coù ta qua nhieàu naêm noùi chung raát lôùn.
giaù trò xaáp xæ 1 taán phaân chuoàng bôûi vì trong buøn caùt thöôøng Laø moät nöôùc möa nhieàu neân löôïng xaâm thöïc treân caùc löu
coù chöùa nitô, phospho, kali...) vöïc soâng cuûa chuùng ta cuõng khaù lôùn.
Trong quaù trình vaän ñoäng cuûa doøng nöôùc treân caùc soâng Qua keát nghieân cöùu, nhöõng vuøng coù löôïng möa naêm ñaït:
ngoøi luoân luoân mang trong loøng noù moät löôïng buøn caùt nhaát
– Löôïng möa X = 1.000 – 1.500mm/naêm thì löôïng xoùi
ñònh. Löôïng buøn caùt naøy do möa xaâm thöïc, baøo moøn treân maët 2
moøn ñaït töø 130 – 200 taán/km x naêm.
löu vöïc roài ñem ra soâng, moät phaàn do quaù trình vaän ñoäng
doøng nöôùc taùc ñoäng vaøo bôø soâng, loøng soâng maø coù... – Löôïng möa X = 1.500 – 2.000mm/naêm thì löôïng xoùi
moøn ñaït töø 200 – 300 taán/km2 x naêm.
Ñoä ñuïc hay haøm löôïng buøn caùt lôùn nhaát thöôøng taäp
trung trong muøa luõ vì vaäy ñoä nhieåm baãn do phuø sa sinh ra – Löôïng möa X = 2.000mm/naêm thì löôïng xoùi moøn ñaït
chuû yeáu cuõng taäp trung vaøo muøa luõ. töø 300 – 400 taán/km2 x naêm.

Söï bieán ñoåi buøn caùt trong naêm treân cô baûn gaàn phuø hôïp Ñöông nhieân, neáu ñoä che phuû treân löu vöïc caøng keùm thì
vôùi cheá ñoä doøng chaûy nghóa laø muøa luõ thì löôïng buøn caùt nhieàu löôïng xoùi moøn caøng taêng leân raát nhieàu.
hôn muøa caïn, löôïng buøn caùt muøa luõ thöôøng cuõng chieám töø 80 Treân soâng Maõ löôïng xoùi moøn treân 1 km2 taïi Caåm Thuûy
– 90% toång löôïng buøn caùt cuûa caû naêm. Thaùng coù löôïng buøn ño ñaïc ñöôïc 173 taán/km2 x naêm.
caùt lôùn nhaát nhieàu khi chieám töø 25 – 30% toång löôïng buøn caùt 2
Treân soâng Caû taïi traïm thuûy vaên Döøa 210 taán/km x naêm,
cuûa caû naêm.
coù naêm möa nhieàu treân soâng Caû 900 taán/km2 x naêm,
2
Soâng Hoàng = 149 taán/km x naêm.

145 73 146
Qua nhieàu nghieân cöùu tính toaùn thôøi kyø 1961 – 1980 thì loaõng doøng chaûy luõ), noùi chung lôùn nhaát laø thaùng 1 – 4 vaø
haøng naêm taát caû soâng ngoøi Vieät Nam ñöa ra bieån hôn 300 nhoû nhaát laø thaùng 5 – 7, moät vaøi nôi laø thaùng 9.
trieäu taán buøn caùt...

3. Ñoä khoaùng hoùa


B. Tính chaát hoùa hoïc
Ñoä khoaùng hoùa laø toång haøm löôïng caùc ion chöùa trong
1. Ñoä maën
nöôùc soâng (mg/l). Thaønh phaàn caùc ion chính ôû ñaây goàm coù:
2+ 2+ + + –
Ca , Mg , K , Na , Cl , HCO3–, SO 24 − , CO 23 − . Döôùi taùc duïng cuûa doøng trieàu, nöôùc bieån khoâng ngöøng
xaâm nhaäp vaøo soâng ñi veà höôùng thöôïng nguoàn. Chieàu daøi xaâm
Ñoä khoaùng hoùa laø moät trong nhöõng chæ tieâu quan troïng nhaäp ñöôïc quyeát ñònh bôûi:
ñeå ñaùnh giaù chaát löôïng nöôùc vì neáu ñoä khoaùng hoùa cao, nöôùc
– Cöôøng ñoä cuûa doøng trieàu.
seõ coù haïi cho muïc ñích sinh hoaït cuõng nhö coâng nghieäp. Theo
Aleâkin thì nöôùc ñöôïc chia ra 4 caáp ñoä khoaùng hoùa nhö sau: – Löôïng nöôùc soâng ôû thöôïng nguoàn ñoå veà.

– Ñoä khoaùng hoùa thaáp: < 200mg/l. Do ñieàu kieän ñòa hình vaø nhöõng ñaëc ñieåm haûi löu neân
doïc bôø bieån nöôùc ta töø Nam ra Baéc chòu nhieàu cheá ñoä trieàu
– Ñoä khoaùng hoùa vöøa: 200 – 500mg/l.
aûnh höôûng khaùc nhau:
– Ñoä khoaùng hoùa cao: 500 – 1.000mg/l.
– Nhaät trieàu: Hoøn Gai, Ñoà Sôn, Hoøn Daâu...
– Ñoä khoaùng hoùa raát cao: > 1000mg/l.
– Baùn nhaät trieàu: theå hieän roõ ôû Ñaïi Taây Döông.
Theo tieâu chuaån veä sinh thì ñoä khoaùng hoùa nöôùc noâng
– Nhaät trieàu khoâng ñeàu: Cöûa Hoäi (Ngheä An).
nghieäp < 1.000mg/l.
– Baùn nhaät trieàu khoâng ñeàu: Quy Nhôn, Saøi Goøn, Vuõng Taøu.
Soâng Hoàng ñoä khoaùng hoùa: 200m/l.
ÔÛ nöôùc ta, soâng Hoàng vaø soâng Meâ Koâng coù khoaûng caùch
Soâng Cöûu Long ñoä khoaùng hoùa: 150mg/l.
truyeàn trieàu vaøo loaïi lôùn nhaát theá giôùi.
Caùc soâng mieàn Trung ñoä khoaùng hoùa: 100 – 200mg/l.
– ÔÛ soâng Hoàng khoaûng caùch ñoù laø 180km.
Soâng Ñoàng Nai ñoä khoaùng hoùa: 500mg/l.
– ÔÛ soâng Cöûu Long khoaûng caùch ñoù coù theå leân ñeán
Nhìn chung treân taát caû caùc soâng ngoøi nöôùc ta, ñoä 400km (leân ñeán taän Coâng Poâng Chaøm). Taïi Taân Chaâu moät
khoaùng hoùa muøa luõ nhoû hôn muøa caïn töø 2 – 3% (do söï pha nôi caùch bieån laø 200km maø doøng trieàu vaãn coøn khaù maïnh,

147 74 148
bieân ñoä trieàu ΔH = 1,0m. Trong khi ñoù treân soâng Hoàng thì – ÔÛ vuøng cheá ñoä baùn nhaät trieàu thöôøng coù hai ñænh maën
nôi xaûy ra ΔH = 1,0m chæ caùch bieån 70km. Coøn caùch xa cöûa soâng (Smax) vaø 2 chaân maën (Smin) trong moät ngaøy. Ñænh maën (Smax)
L = 180km thì aûnh höôûng trieàu haàu nhö khoâng roõ reät. vaø chaân maën (Smin) thöôøng xuaát hieän sau ñænh trieàu (Hmax) vaø
– Soâng Cöûu Long phaàn haï löu chòu chi phoái 2 cheá ñoä chaân trieàu (Hmin). Caøng veà thöôïng löu, söï chaäm daàn naøy caøng
trieàu khaùc nhau: Nhaät trieàu ôû vònh Thaùi Lan vaø baùn nhaät keùo daøi ra. Quan heä giöõa ñoä maën lôùn nhaát vaø ñoä maën khi
trieàu ôû Bieån Ñoâng. Hai nôi naøy ñeàu coù chu kyø trieàu, bieân ñoä xuaát hieän möïc nöôùc lôùn nhaát (ñænh trieàu) coù theå bieåu thò baèng
trieàu vaø ñoä cao möïc nöôùc trieàu cuõng hoaøn toaøn khaùc nhau. quan heä sau ñaây:
Thuûy trieàu cuõng nhö doøng trieàu aûnh höôûng ñeán phaàn n
Smax = AS Hmax (1–7)
nöôùc soâng trong ñaát lieàn. Theå hieän roõ neùt nhaát laø söï xaâm
ÔÛ ñaây:
nhaäp maën vaøo trong soâng. Chieàu daøi hay noùi caùch khaùc laø
khoaûng caùch nhieãm maën ñoù caøng ñi saâu vaøo ñaát lieàn, ñoä maën Smax : Ñoä maën lôùn nhaát.
caøng giaûm daàn. Söï giaûm daàn ñoä maën töø bieån vaøo ñaát lieàn S Hmax : Ñoä maën khi xuaát hieän möïc nöôùc lôùn nhaát (ñænh trieàu).
ñöôïc xaùc ñònh theo coâng thöùc:
A: Heä soá kinh nghieäm.
SX = SOe–KX (1–6)
N: Chæ soá kinh nghieäm (xaùc ñònh cho töøng con soâng).
ÔÛ ñaây:
Qua nhieàu naêm nghieân cöùu, chuùng toâi ñaõ xaùc ñònh cho
SX: Ñoä maën taïi moät vò trí X naøo ñoù caùch cöûa bieån.
vuøng Cöûa Caám – Haûi Phoøng nhö sau:
SO: Ñoä maën taïi cöûa bieån (hoaëc ñoä maën taïi traïm nghieân 0,67
Smax = 2,05 S Hmax
cöùu tröôùc vò trí X).
K: Heä soá khueách taùn (xaùc ñònh theo töøng con soâng).
X: Khoaûng caùch töø cöûa bieån ñeán vò trí nghieân cöùu.
e: Cô soá log töï nhieân e = 2,7...
Ñoä maën nöôùc soâng dao ñoäng theo söï leân xuoáng cuûa thuûy trieàu.
– ÔÛ nôi coù cheá ñoä nhaät trieàu hay baùn nhaät trieàu, ñænh
maën (ñoä maën lôùn nhaát trong moät con trieàu) thöôøng xuaát hieän
sau möïc nöôùc lôùn nhaát.

149 75 150
Giaù trò pH laø moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng nhaát
ñeå xaùc ñònh chaát löôïng nöôùc veà maët hoùa hoïc. Vieäc xöû lyù nöôùc
keå caû nöôùc saïch vaø nöôùc thaûi luoân luoân phaûi döïa vaøo giaù trò
pH ñeå laøm trung hoøa, laøm meàm nöôùc, laøm keát tuûa, ñoâng tuï,
khöû truøng vaø kieåm tra ñoä aên moøn.
Tieâu chuaån nöôùc duøng ñeå aên uoáng vaø sinh hoaït quy ñònh
pH = 6,5 – 8,5
Neáu pH < 4,0 hay pH > 8,5 ñeàu coù haïi ñoái vôùi caây troàng.
Ñoái vôùi caùc soâng ôû Mieàn Baéc, nhìn chung ñoä pH vaøo
Haäu quaû cuûa vieäc xaâm nhaäp maën vaøo vuøng cöûa soâng seõ khoaûng 7.06 vaø dao ñoäng trong khoaûng 3,8 – 8,9. Nhöõng ñoaïn
daãn ñeán: soâng coù nhaän nöôùc thaûi coâng nghieäp nhö ñoaïn soâng Thao –
khu vöïc Laâm Thao pH = 3,8 – 4,1. Ñoaïn soâng Loâ taïi Vieät Trì
– Chaát löôïng nöôùc sinh hoaït giaûm thaáp.
pH = 8,0 – 8,9.
– AÛnh höôûng ñeán hoaït ñoäng noâng nghieäp, khi ñoä maën
Caùc soâng ôû mieàn Nam ñoä pH trung bình 7,6 vaø dao ñoäng
lôùn hôn 1%o thì naêng suaát luùa baét ñaàu giaûm suùt. Khi ñoä maën
töø 6,2 – 8,4.
lôùn hôn 4%o, caây luùa khoâng phaùt trieån hoaëc cheát.
Nöôùc soâng Meâ Koâng thöôøng hôi kieàm.
– Thoâi thuùc quaù trình boài laáp caùc luoàng laïch, caùc cöûa soâng...
Vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi coù ñoä pH = 3,0.
2. Ñoä pH
Soâng Ñoàng Nai, coù ñoä pH thöôøng nhoû hôn 6,0.
+
Trò soá pH ñöôïc bieåu thò baèng noàng ñoä ion (H ) trong
Treân soâng Saøi Goøn (theo Giaùo sö Hoaøng Anh Tuaán
nöôùc vaø ñöôïc tính theo coâng thöùc:
6/1997) thì ñaàu muøa möa dao ñoäng töø 6 – 6,8. Töø thaùng 6 –
10, ñoä pH giaûm coøn 4 – 4,5, töø thaùng 10 trôû ñi thì taêng nheï.
⎛ 1 ⎞ ⎡= 7 nöôùc trung tính.
⎢ Ñieàu aáy chöùng toû soâng Saøi Goøn bò aûnh höôûng cuûa quaù trình
pH = lg ⎜ ⎟
⎢=< 7 nöôùc mang tính acide.
⎜ +
⎝H [ ] ⎟
⎠ ⎢⎣=> 7 nöôùc mang tính kieàm.
röûa troâi vuøng ñaát pheøn phía thöôïng nguoàn vaø coøn mang theo
nhieàu chaát baån nguy haïi khaùc nhö phaân boùn, thuoác baûo veä
thöïc vaät.

151 76 152
3. Oxy hoøa tan Qua keát quaû nghieân cöùu cuûa Vieän Quy Hoaïch Boä Thuûy
Trong caùc soâng Mieàn Baéc thì löôïng oxy dao ñoäng töø 1,5 Lôïi thì:
– 3,2 mg/l, trung bình laø 4,4mg/l. Taïi caùc ñoaïn soâng coù nhaän –
– Löôïng NO3 ôû moät soá con soâng lôùn ôû Mieàn Baéc dao
nöôùc thaûi laøm haøm löôïng oxy hoøa tan thaáp nhö soâng Kim ñoäng töø veát ñeán 1,9 mg/l, trung bình 0,25 mg/l.
Ngöu, soâng Toâ Lòch laø nhöõng keânh thoaùt nöôùc thaûi cuûa thaønh
– Caùc ñoaïn soâng chaûy qua caùc khu coâng nghieäp nhö
phoá Haø Noäi.
soâng Hoàng ôû Laâm Thao, ôû Vieät Trì, soâng Thöông ôû thò xaõ Baéc
Caùc soâng Mieàn Trung chöa bò oâ nhieãm nhieàu thì löôïng –
Giang thì haøm löôïng NO3 töông ñoái cao (treân 1mg/l)
oxy hoøa tan cao, thöôøng thöôøng laø 6 – 7 mg/l.
– Caùc soâng ôû Mieàn Nam haøm löôïng NO3– töø 0,007 –
Caùc soâng Mieàn Nam haøm löôïng oxy hoøa tan dao ñoäng
3,3 – 8,7 mg/l, trung bình 6,88 mg/l. 1,185, trung bình 0,161 mg/l.
+
Soâng bò oâ nhieãm nhö soâng Saøi Goøn coù haøm löôïng oxy 6. Haøm löôïng ion NH4
hoøa tan thaáp, (khu vöïc caûng Saøi Goøn löôïng oxy hoøa tan chæ Theo nghieân cöùu cuûa Vieän Quy hoaïch Boä Thuûy lôïi thì:
ñaït töø 1,5 – 3 mg/l)...
– Caùc soâng Mieàn Baéc haøm löôïng NH4+ coù töø veát ñeán
4. Chaát höõu cô 12,53mg/l.
Caùc chaát höõu cô coù trong nöôùc, trong nhöõng soâng töï – Nhöõng ñoaïn soâng bò oâ nhieãm do nöôùc thaûi coâng nghieäp thì
nhieân noùi chung thöôøng nhoû hôn 3mg/l. haøm löôïng NH4 raát cao nhö ñoaïn soâng Thöông – Baéc Giang.
Caùc soâng Mieàn baéc coù haøm löôïng chaát höõu cô dao ñoäng – Caùc soâng ôû Mieàn Nam NH4 coù haøm löôïng töø 0,006 –
trong khoaûng 0,4 – 10,9mg/l, trung bình 7,28mg/l tröø caùc soâng 0,383 mg/l, trung bình laø 0,161 mg/l.
daãn nöôùc thaûi nhö soâng Toâ Lòch, Kim Ngöu ôû Haø Noäi. Soâng
7. Haøm löôïng saét toång soá (Fe)
coù haøm löôïng chaát höõu cô cao nhö soâng Ñaø, soâng Maõ. Caùc
soâng ôû Mieàn Nam coù haøm löôïng chaát höõu cô bieán ñoåi roäng Haøm löôïng saét trong nöôùc nhieàu hay ít laø tuøy thuoäc vaøo
hôn töø 0,850 – 18,320mg/l, trung bình 2,99mg/l. caáu taïo ñòa chaát cuûa töøng vuøng. Khi haøm löôïng saét trong nöôùc
lôùn hôn 1mg/l seõ gaây aûnh höôûng ñeán muøi vò vaø maøu saéc cuûa
5. Haøm löôïng nitrat (NO3–)
nöôùc. Khi nöôùc ñöôïc xöû lyù toát thì haøm löôïng saét trong nöôùc chæ
Nitrat coù trong nöôùc laø saûn phaåm cuûa quaù trình oxy hoùa coøn ôû möùc döôùi 0,3mg/l. Trong nöôùc ngheøo oxy hoaëc nöôùc coù ñoä
caùc chaát höõu cô. Khi nöôùc bò nhieãm phaân, nhieãm nöôùc thaûi pH thaáp thì saét toàn taïi chuû yeáu ôû daïng ion Fe2+, löôïng Fe3+
coâng nghieäp thì haøm löôïng nitrat taêng ñaùng keå. khoâng ñaùng keå. Khi tieáp xuùc vôùi khoâng khí hay chaát oxy hoùa
2+ 3+
Tieâu chuaån nöôùc uoáng cho pheùp 10mg/l theo N. thì Fe seõ chuyeån thaønh Fe roài thaønh Fe2O3 khoâng tan.

153 77 154
2+
Khi Fe = 0 – 2mg/l: Caù phaùt trieån bình thöôøng. Soâng coù haøm löôïng SiO2 nhoû nhaát laø soâng Kyø Cuøng –
Khi Fe
2+
= 4 – 5mg/l: Caù bò aûnh höôûng. Laïng Sôn 9,23mg/l; soâng Coà Loà laø 9,85mg/l.

Khi Fe2+ = 15 – 100mg/l: Caù seõ cheát. Caùc soâng ôû Mieàn Nam coù haøm löôïng SiO2 töø 0,915 –
2+
17,25 mg/l.
Tieâu chuaån nöôùc sinh hoaït Fe = 1,0 mg/l.
9. Ñoä cöùng cuûa nöôùc
Qua nghieân cöùu Boä Thuûy lôïi:
Caùc ion canxi vaø magie ôû daïng muoái tan trong nöôùc laøm
Caùc soâng Mieàn Baéc coù haøm löôïng saét toång soá töø 0,04 – cho nöôùc trôû neân cöùng.
1,0mg/l, trung bình 0,75mg/l.
+ Ñoä cöùng taïm thôøi: Nöôùc coù chöùa Ca(HCO3)2
Caùc ñoaïn soâng coù haøm löôïng saét toång soá cao nhö ñoaïn:
(bicarbonat canxi) vaø Mg(HCO3)2 (bicarbonat magieâ) laø nöôùc
– Soâng Hoàng – Laâm Thao 4mg/l.
coù ñoä cöùng carbonat hay ñoä cöùng taïm thôøi.
– Soâng Kinh Thaày taïi Phaû Laïi 2,88mg/l.
+ Ñoä cöùng vónh vieãn: Nöôùc coù chöùa:
Soâng coù haøm löôïng saét thaáp nhö soâng Loâ taïi Vieät Trì töø
– Muoái sulfat (CaSO4 vaø MgSO4).
0,08 – 0,16.
Soâng Lam taïi Döøa 0,075mg/l. – Muoái silicat (CaSiO3 vaø MgSiO3).

Caùc soâng ôû Mieàn Nam coù haøm löôïng saét töø 0,317 – – Muoái clorua (CaCl2 vaø MgCl2).
8,658mg/l, trung bình 2,53mg/l, nhöng nôi coù haøm löôïng saét laø nöôùc coù ñoä cöùng khoâng carbonat hay ñoä cöùng vónh
cao thöôøng laø nhöõng vuøng bò nhieãm pheøn (chua pheøn). vieãn.
8. Haøm löôïng silic (Si) SiO2. + Ñoä cöùng chung: Laø toång löôïng caùc ion canxi vaø magie
Trong nöôùc soâng neáu chöùa moät löôïng SiO2 nhaát ñònh ôû döôùi daïng muoái carbonat, muoái sulfat coù trong nöôùc.
naøo ñoù seõ coù lôïi cho caây troàng. Neáu nhieàu quaù thì seõ aûnh Treân theá giôùi, moãi nöôùc coù quy ñònh veà ñoä cöùng khaùc nhau:
höôûng ñeán quaù trình sinh tröôûng cuûa caây, caây seõ bò ruïng laù. – Moät ñoä cöùng cuûa Ñöùc öùng vôùi 10mg muoái canxi vaø
Caùc soâng Mieàn Baéc coù haøm löôïng SiO2 töø 8 – 18,2mg/l, magie tính ra CaO (oxit canxi) trong moät lít nöôùc.
trung bình 13,7mg/l. – Moät ñoä cöùng cuûa Phaùp öùng vôùi CaCO3
Nhöõng soâng coù haøm löôïng SiO2 cao nhö soâng Ñaøo – – Moät ñoä cöùng cuûa Myõ öùng vôùi 1mg CaCO3.
Nam Ñònh 17,6; soâng maõ taïi Caåm Thuûy 17,6; soâng Lam taïi
Caên cöù vaøo ñoä cöùng cuûa Ñöùc, ngöôøi ta chia nöôùc ra
Beán Döøa 18,2mg/l.
thaønh caùc loaïi sau:

155 78 156
o
Nöôùc raát meàm coù ñoä cöùng < 40 saûn xuaát sôn nhöïa, nöôùc giaûi khaùt röôïu bia, thöïc phaåm, loø
o moå, phaân boùn, cheá bieán thöïc phaåm... Soâng Toâ Lòch, soâng Kim
Nöôùc meàm coù ñoä cöùng 4 – 8
Ngaâu, soâng Seùt, soâng Löõ ñeàu noåi leân maøu ñen hoâi thoái...
Nöôùc trung bình coù ñoä cöùng 8 – 18o
Caùc chaát ñoäc nhö phenol coù haøm löôïng cao hôn 10 laàn
o
Nöôùc cöùng coù ñoä cöùng 18 – 30 tieâu chuaån cho pheùp, caùc chaát höõu cô, vi khuaån ñeàu cao.
Nöôùc raát cöùng coù ñoä cöùng > 30o 2. Khu vöïc Laâm Thao – Vieät Trì
Tieâu chuaån veä sinh thì nöôùc sinh hoaït ngoaøi nhöõng chæ Nöôùc thaûi haøng ngaøy ñoå vaøo soâng Hoàng treân 585.414m3/ngaøy
tieâu khaùc coøn ñoøi hoûi ñoä cöùng chung khoâng ñöôïc quaù lôùn, phaûi ñeâm. Ñaùng chuù yù laø:
o
nhoû hôn 15 Ñöùc. Ñoái vôùi coâng nghieäp thöïc phaåm nhö laøm
– Nhaø maùy giaáy Baõi Baèng coù löôïng nöôùc thaûi 6.000m3/giôø,
röôïu traéng, bia, nöôùc hoa quaû, nöôùc phuïc vuï trong caùc noài hôi
nöôùc thaûi coù ñoä kieàm lôùn pH = 8, H2S = 11,4mg/l.
thì nöôùc phaûi laø nöôùc meàm.
Nhìn chung thì haàu heát nöôùc treân caùc doøng soâng ôû nöôùc – Nhaø maùy superphosphat Laâm Thao coù löôïng nöôùc thaûi
3
ta thuoäc loaïi nöôùc meàm vaø nöôùc raát meàm. 720m /giôø, haøm löôïng saét trong nöôùc quaù lôùn Fe = 19mg/l, pH nhoû.
II. Tình hình oâ nhieãm ôû Vieät Nam – Nhieàu nhaø maùy laøm thuoác tröø saâu ñöa vaøo nguoàn nöôùc
A. Nhöõng vuøng oâ nhieãm naëng thaûi moät soá lôùn kim loaïi naëng vaø caùc chaát ñoäc haïi khaùc...
1. Thaønh phoá Haø Noäi: Thaønh phoá coù hôn 2 trieäu daân, haøng Öôùc tính moãi naêm, khu vöïc Laâm Thao – Vieät Trì ñaõ thaûi
ngaøy thaûi ra soâng Hoàng hôn 500.000m3 – 700.000m3/ngaøy ñeâm vaøo nguoàn nöôùc soâng Hoàng.
bao goàm caû nöôùc thaûi sinh hoaït laãn nöôùc thaûi coâng nghieäp,
trong ñoù phaûi keå ñeán nöôùc thaûi cuûa 24 beänh vieän lôùn... – 100 taán H2SO4

Haø Noäi coù 20 hoà chöùa coù nhöõng teân hoà maõi maõi ñi vaøo – 4.000 taán HCl.
lòch söû daân toäc nhö hoà Hoaøn Kieám, hoà Truùc Baïch, Taây Hoà...
– 1.300 gaán NaOH.
vôùi dieän tích maët nöôùc toång coäng caùc hoà chöùa khoâng lôùn laém
(592 ha) nhöng ñoù laø nhöõng ñieåm saùng cuûa di tích lòch söû, cuûa – 300 taán benzen.
danh lam thaéng caûnh nhöng baây giôø chaát löôïng nöôùc ñaõ baét – 25 taán thuoác tröø saâu 666 vaø nhieàu vi khuaån gaây beänh khaùc.
ñaàu xuoáng caáp nghieâm troïng.
Phía haï löu coâng nghieäp Laâm Thao – Vieät Trì daøi haøng
Nöôùc thaûi coâng nghieäp thuû ñoâ taäp trung chuû yeáu ôû khu
3 chuïc km, nöôùc soâng vaãn coøn maøu ñen, coù nhöõng maûng boït cao
coâng nghieäp Thöôïng Ñình (25.000m /ngaøy ñeâm). ÔÛ ñaây taäp
haøng meùt traûi daøi caû maët nöôùc 2 bôø. Saûn löôïng caù giaûm töø 25
trung vaøo coâng nghieäp giaáy, deät vaûi, thuoäc da, maï kim loaïi,

157 79 158
– 35%. Nhaân daân ven bôø ñoaïn soâng naøy khoâng daùm söû duïng höõu cô töø 87 – 126mg/l, nhieàu kim loaïi naëng, cyanua, H2S coù
nöôùc ñeå taém giaët. noàng ñoä 7,8 – 12mg/l.
3. Khu coâng nghieäp thò xaõ Thaùi Nguyeân (soâng caàu) 4. Khu coâng nghieäp thò xaõ Baéc Giang – soâng Thöông
Nhaø maùy giaáy Hoaøng Vaên Thuï haøng naêm thaûi ra soâng Beân caïnh soâng Thöông coù nhaø maùy phaân ñaïm Baéc
3 3
Caàu 45 trieäu m /naêm nöôùc baån, trong ñoù coù 3 trieäu m nöôùc Giang vôùi löôïng nöôùc thaûi hôn 10.000 m3/ngaøy ñeâm. Thaønh
thaûi keøm theo. phaàn nöôùc thaûi cuûa nhaø maùy naøy goàm nhieàu chaát höõu cô, H2S,
– 250 taán NaOH. NH4+, NO2, NO3, phenol, cyanua, clo...

– 30 taán muoái aên.

– 6.000 taán caën baõ höõu cô.

Khu gang theùp Thaùi Nguyeân haøng naêm thaûi ra soâng Caàu
3
38 trieäu taán m nöôùc thaûi baån, trong ñoù chöùa:

– 5 taán phenol vaø caùc chaát ñoäc khaùc.

– 280 taán nitô.

– 60 taán phospho.

– 100 taán kali vaø nhieàu vi khuaån gaây beänh khaùc.


3
Soâng Caàu vôùi löu löôïng kieät Qmin ≤ 5 m /giaây, vì vaäy
vôùi möùc ñoä nöôùc thaûi vaø chaát löôïng nöôùc thaûi nhö theá ñaõ laøm
cho nöôùc soâng Caàu bò oâ nhieãm khaù nghieâm troïng. Haøng chuïc
km caùch xa nhaø maùy giaáy Hoaøng Vaên Thuï veà haï löu, maët
nöôùc phuû ñaày moät lôùp boït maøu ñen, hoâi thoái, pH = 8,4 – 9,
+
haøm löôïng NH4 laø 4mg/l.

Nöôùc thaûi nhaø maùy luyeän gang theùp Thaùi Nguyeân coù
muøi phenol; haøm löôïng NH+ laø 15 – 30mg/l, haøm löôïng chaát

159 80 160
Baûng bieåu Töø löôïng nöôùc thaûi naøy ñaõ laøm cho nöôùc soâng Thöông bò
oâ nhieãm nghieâm troïng NH4+ = 20mg/l, NO2 = 1 – 1,2mg/l.
Ñaây laø nhöõng chaát ñoäc aûnh höôûng raát lôùn ñeán nguoàn thuûy
sinh vaø con ngöôøi. Taïi cöûa xaû nöôùc thaûi caù cheát haøng loaït...
5. Khu coâng nghieäp Tam Baïc ôû thaønh phoá Haûi Phoøng
Nhaø maùy coù nöôùc thaûi ñoå ra soâng Tam Baïc bao goàm caùc
nhaø maùy xi maêng Haûi Phoøng, nhaø maùy acquy, xí nghieäp maï
ñieän, nhaø maùy giaáy... Ñoä pH = 5 – 6, haøm löôïng saét trong
nöôùc Fe = 2,7 mg/l, BOD = 146 mg/l vaø nhieàu kim loaïi naëng
nhö chì, croâm, keõm hoaëc NaOH, H2S...
6. Caùc khu coâng nghieäp ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh
Thaønh phoá Hoà Chí Minh coù soá daân ñoâng nhaát nöôùc ñoàng
thôøi taäp trung nhieàu khu coâng nghieäp: 700 cô sôû saûn xuaát lôùn
(noäi thaønh coù 500, ngoaïi thaønh coù 200) vaø 24.000 cô sôû saûn
xuaát tieåu thuû coâng nghieäp khaùc.
Haøng ngaøy coù hôn 700.000m3 nöôùc thaûi trong ñoù bao
goàm caû nöôùc thaûi beänh vieän.
Hieän coù hôn 25.000 hoä soáng treân keânh raïch.
Taát caû caùc loaïi nöôùc thaûi ñeàu ñoå ra keânh raïch roài xuoáng
soâng Ñoàng Nai – Saøi Goøn.
Soâng Ñoàng Nai phaàn haï löu laïi bò aûnh höôûng trieàu neân
ngoaøi nhieãm maën coøn laøm cho caùc chaát thaûi khoâng ñöôïc theo
doøng nöôùc mang ra bieån moät caùch thuaän lôïi.
Hoaït ñoäng giao thoâng thuûy treân soâng Ñoàng Nai, khu vöïc
Saøi Goøn raát taáp naäp, caùc söï coá traøn daàu cuõng ñoùng goùp moät
phaàn quan troïng laøm oâ nhieãm nguoàn nöôùc.

161 81 162
Hai khu vöïc gaây nhieãm baån nöôùc thaûi coâng nghieäp naëng nöôùc phaùt trieån, tuy coù nôi coù luùc cuõng ñaõ theå hieän möùc ñoä
nhaát laø: nghieâm troïng cuûa noù.
– Khu vöïc keânh Tham Löông: Nhaø maùy giaáy Nagio, boät 2. Nguyeân nhaân daãn ñeán oâ nhieãm: phaàn lôùn caùc nhaø maùy
giaët Cöûu Long, nhuoäm in hoa Trí Thaønh, deät Vinatexco, boâng xí nghieäp chöa coù heä thoáng xöû lyù tröôùc khi ñoå vaøo heä thoáng nöôùc
Baïch Tuyeát, boät ngoït Thieân Höông taát caû nöôùc thaûi ñeàu ñoå ra thaûi cuûa thaønh phoá. Neáu coù heä thoáng xöû lyù nöôùc thaûi ñi chaêng
keânh Tham Löông. Haøm löôïng caën 968 mg/l, COD = 596 mg/l, nöõa cuõng chæ môùi böôùc ñaàu nghieân cöùu, thöû nghieäm neân hieäu quaû
BOD5 = 185mg/l, NH4+ = 45,5mg/l, NO2 = 5,6mg/l, H2S = chöa cao. Hoaëc coù nôi tuy ñaõ trang bò nhöõng heä thoáng xöû lyù nöôùc
6,5mg/l. thaûi nhöng khoâng chòu vaän haønh vì sôï toán keùm...
– Khu vöïc Thuû Ñöùc: Thuoäc 2 xaõ Linh Xuaân vaø Taêng 3. Nguoàn oâ nhieãm chuû yeáu ôû caùc thaønh phoá lôùn, caùc khu
Nhôn Phuù nhaän nöôùc thaûi cuûa nhaø maùy giaáy, phaân hoùa hoïc, coâng nghieäp taäp trung, nhöõng nôi coù maät ñoä daân cö lôùn.
boät ngoït.
4. Do nhöõng thieáu soùt trong vieäc söû duïng trang thieát bò
Noùi chung, haàu heát nöôùc thaûi cuûa caùc nhaø maùy vaø xí
cuõ kyõ laïc haäu neân tyû leä chaát thaûi cuõng nhieàu hôn. Vieäc xaây
nghieäp chöa qua xöû lyù maø tröïc tieáp ñoå ra keânh möông roài ñoåi
döïng caùc khu coâng nghieäp quaù oà aït, choàng cheùo trong quy
ra soâng Ñoàng Nai – Saøi Goøn, theâm vaøo ñoù laø tình hình soáng
hoaïch, coù khi boá trí caùc khu coâng nghieäp naèm laãn trong khu
treân keânh raïch, raùc thaûi baån ñoå xuoáng keânh raïch, tình hình
daân cö hoaëc boá trí caùc loaïi hình coâng nghieäp coù aûnh höôûng
thuûy trieàu ñaõ laøm cho chaát löôïng nöôùc soâng ngoøi keânh raïch
laãn nhau treân moät ñòa baøn gaàn nhau hoaëc naèm ngay treân ñaàu
treân ñòa baøn thaønh phoá bò oâ nhieãm nghieâm troïng.
nguoàn nöôùc. Toác ñoä phaùt trieån coâng nghieäp oà aït, cô caáu kinh
B. Ñaùnh giaù chung tình hình oâ nhieãm nguoàn nöôùc teá nhieàu thaønh phaàn, ñaëc bieät laø söï phaùt trieån nhanh caùc xí
ôû Vieät Nam nghieäp nhoû vaø xí nghieäp tö nhaân laøm cho nhaø nöôùc khoù kieåm
ÔÛ nöôùc ta, oâ nhieãm nguoàn nöôùc chuû yeáu ôû caùc khu vöïc soaùt veà maët veä sinh moâi tröôøng vôùi nhöõng cô sôû haï taàng
ñoâ thò, caùc khu coâng nghieäp vaø caùc beán caûng lôùn. ngheøo naøn, laïc haäu...

Theo caùc soá lieäu ñaõ phaân tích treân ñaây, chuùng ta thaáy coù Roài ñaây, vôùi toác ñoä phaùt trieån coâng nghieäp cuõng nhö ñoâ
theå neâu leân moät soá nhaän xeùt chung veà tình hình oâ nhieãm thò hoùa cao, neáu chuùng ta khoâng kòp thôøi ñöa ra nhöõng bieän
nguoàn nöôùc cuûa chuùng ta nhö sau: phaùp höõu hieäu thì tình hình oâ nhieãm nguoàn nöôùc cuûa chuùng
1. Ñaát nöôùc sau giaûi phoùng: Nöôùc ta ñaõ giaønh khaù nhieàu ta seõ ngaøy caøng trôû neân nghieâm troïng vaø laøm cho taøi nguyeân
taäp trung cho vieäc haøn gaén nhöõng veát thöông chieán tranh, toác nöôùc cuûa chuùng ta nhanh choùng caïn kieät.
ñoä phaùt trieån coâng nghieäp chöa cao. Vì vaäy, toång löôïng chaát
thaûi ñoäc haïi döôùi daïng raén, loûng chöa phaûi ñaõ nhieàu so vôùi

163 82 164
PHAÀN II. OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG NÖÔÙC Taát caû caùc maøu saéc ñeàu taùc ñoäng bôûi soá löôïng, chaát
löôïng cuûa aùnh saùng maët trôøi chieáu tôùi theo chieàu saâu vaø do ñoù
§I. NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM CÔ VEÀ OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG aûnh höôûng tôùi heä sinh thaùi nöôùc.
NÖÔÙC Nöôùc thaûi cuûa caùc nhaø maùy, loø moå coù nhieàu maøu saéc
I. Ñònh nghóa khaùc nhau, nhieàu maøu saéc do hoùa chaát gaây neân raát ñoäc ñoái
vôùi sinh vaät...
Nöôùc bò oâ nhieãm khi tính chaát lyù hoïc, hoùa hoïc vaø ñieàu
kieän vi sinh cuûa nöôùc bò thay ñoåi. Söï thay ñoåi naøy coù taùc ñoäng 2. Muøi vaø vò
xaáu ñeán söï toàn vaø phaùt trieån cuûa con ngöôøi vaø sinh vaät. Nöôùc caát khoâng coù muøi, coøn vò töï nhieân laø do söï hieän
1. Tính chaát lyù hoïc cuûa nöôùc dieän cua caùc chaát hoøa tan ôû löôïng nhoû. Khi muøi vaø vò trôû neân
khoù chòu luùc ñoù baét ñaàu trieäu chöùng oâ nhieãm. Muøi coù 2 nguoàn
Tính chaát lyù hoïc cuûa nöôùc theå hieän ôû maøu saéc, muøi vò,
goác:
ñoä trong suoát.
– Do saûn phaåm phaân huûy caùc chaát höõu cô trong nöôùc. Ví
1. Maøu saéc
duï nhö nöôùc thaûi, sinh vaät troâi noåi (plankton) ñaõ cheát hoaëc
Nöôùc töï nhieân saïch thì khoâng maøu, neáu nhìn xuoáng saâu ta xaùc caùc sinh vaät khaùc.
coù caûm giaùc maøu xanh nheï, ñoù laø do söï haáp thuï choïn loïc caùc
– Do nöôùc thaûi coâng nghieäp coù chöùa nhöõng hoùa chaát
böôùc soùng nhaát ñònh cuûa aùnh saùng maët trôøi. Ngoaøi ra, maøu xanh
khaùc nhau maø muøi vò cuûa nöôùc seõ ñaëc tröng cho töøng loaïi.
coøn gaây neân do söï hieän dieän cuûa taûo trong traïng thaùi lô löûng.
Muøi vò töï nhieân cuûa nöôùc chuû yeáu do hôïp chaát cuûa
+ Maøu xanh ñaäm hoaëc xuaát hieän vaøng boït maøu traéng ñoù
clorua, cuûa löu huyønh vôùi natri (Na), magie (Mg), kali (K), saét
laø bieåu hieän cuûa traïng thaùi thöøa dinh döôõng hoaëc phaùt trieån
(Fe).
quaù möùc cuûa thöïc vaät noåi (Phytoplankton) vaø saûn phaåm phaân
huûy thöïc vaät ñaõ cheát. Trong tröôøng hôïp naøy seõ daãn ñeán söï 3. Ñoä ñuïc
gia taêng nhu caàu oxy hoøa tan bôûi caùc vi sinh vaät phaân huûy vaø
Nöôùc töï nhieân thöôøng bò vaãn ñuïc do nhöõng haït keo lô
gaây neân söï oâ nhieãm do thieáu oxy.
löûng. Caùc haït lô löûng coù theå laø seùt, muøn, vi sinh vaät. Ñoä ñuïc
+ Maøu vaøng baån do quaù trình phaân huûy caùc chaát höõu cô laøm giaûm cöôøng ñoä aùnh saùng chieáu qua vaø giaûm khaû naêng söû
laøm xuaát hieän acid humic (acid muøn) hoøa tan vaø nöôùc coù maøu duïng nöôùc. Nöôùc ôû gaàn caùc khu coâng nghieäp bò vaån ñuïc vì
vaøng baån. trong nöôùc coù:

165 83 166
– Laãn buïi vaø caùc hoùa chaát coâng nghieäp. Nhöng nhieät ñoä quaù cao cuõng khoâng toát. Ví duï nhö nhieät
o
– Hoøa tan vaø sau ñoù keát tuûa caùc hoùa chaát ôû daïng raén. ñoä hôn 35 C thì saûn löôïng boâng seõ giaûm töø 7 – 10% so vôùi
ñaùm boâng töôùi nöôùc nhoû hôn töø 3 – 4oC.
– Laøm phaân taùn caùc haït ñaát do caân baèng ñieän tích cuûa
caùc phöùc heä haáp phuï ñaát bò phaù vôõ. Bôûi vaäy trong quaù trình töôùi, ngöôøi ta hay aùp duïng bieän
phaùp “thay nöôùc” vôùi muïc ñích laø ñeå ñieàu hoøa nhieät ñoä cho
Ñoä vaån ñuïc laø daáu hieäu nhoû cuûa oâ nhieãm nöôùc. Tuy
caây troàng, ñaëc bieät laø ôû ruoäng luùa. Nöôùc ngaàm môùi khai thaùc
nhieân, neáu trong sinh hoaït maø khoâng loaïi boû noù ñi thì deã daãn
leân thöôøng coù nhieät ñoä thaáp, do ñoù caàn taäp trung laïi moät nôi
ñeán caùc beänh veà ñöôøng ruoät...
ñeå coù thôøi gian laøm nhieät ñoä taêng roài môùi töôùi.
4. Nhieät ñoä
Veà nguyeân lyù, ta bieát raèng: AÙnh saùng chieáu xuoáng nöôùc
Nguoàn goác gaây oâ nhieãm nhieät chuû yeáu töø: moät phaàn bò lôùp nöôùc maët haáp thuï moät phaàn khaùc khuùc xaï
– Nöôùc thaûi caùc nhaø maùy nhieät ñieän duøng nöôùc ñeå laøm trôû laïi khoâng khí. ÔÛ nöôùc saïch, löôïng aùnh saùng bò haáp thuï
maùt caùc turbin (thöôøng thöôøng nguoàn nöôùc thaûi naøy coù nhieät ñaït tôùi 50% ôû lôùp nöôùc maët daøy 1m. Caøng xuoáng saâu, cöôøng
o ñoä chieáu saùng vaø thaønh phaàn aùnh saùng ñi xuoáng caøng giaûm,
ñoä cao hôn töø 10 – 15 C so vôùi nhieät ñoä nöôùc ñöa vaøo laøm
ñoä daøi chieáu saùng caøng ngaén.
nguoäi maùy luùc ban ñaàu).
Döïa vaøo söï suy giaûm cuûa aùnh saùng theo ñoä saâu, ngöôøi ta
– Nöôùc thaûi töø caùc nhaø maùy saûn xuaát phaân boùn thöôøng
chia beå chöùa nöôùc hay kho nöôùc hoaëc khoái nöôùc trong doøng
coù nhieät ñoä khoaûng 50oC.
soâng ra nhöõng lôùp sau:
Nhieät ñoä thaáp hay cao coù aûnh höôûng nhaát ñònh ñeán toác
– Taàng maët: Ñieàu kieän chieáu saùng ñuû ñaûm baûo cho thöïc
ñoä phaùt trieån cuûa caây troàng vaø quaù trình sinh tröôûng cuûa sinh
vaät tieán haønh quang hôïp goïi laø taàng quang hôïp (Euphotic).
vaät soáng trong nöôùc:
– Taàng döôùi: Taàng nöôùc maø aùnh saùng ban ngaøy cuõng
+ Nhieät ñoä thaáp seõ laøm chaäm quaù trình phaùt trieån cuûa
khoâng chieáu tôùi (Aphotic). Trong nhöõng hoà chöùa coù ñoä saâu
caây troàng.
lôùn, lôùp nöôùc taàng döôùi raát lôùn.
+ Nhieät ñoä vöøa phaûi (thích hôïp) thì quaù trình sinh
Maët trôøi, ñaëc bieät laø nhöõng chuøm tia coù böôùc soùng daøi,
tröôûng cuûa caây troàng keùo daøi. Ví duï nhö nhieät ñoä cuûa nöôùc
o naêng löôïng lôùn. Ñoái vôùi aùnh saùng coù böôùc soùng 750mm thì
vaøo khoaûng 30 C thì saûn löôïng caây boâng seõ taêng leân töø 9 –
90% bò haáp thuï ngay döôùi lôùp nöôùc daøy 1m coøn chæ coù 1%
10% so vôùi nhieät ñoä thaáp.

167 84 168
löôïng ñoù ñöôïc truyeàn saâu tôùi 2m neáu laø nöôùc saïch. Söï haáp thuï Moät ñieåm caàn chuù yù laø vieäc laøm taêng nhieät ñoä thích hôïp
nhieät cuõng taêng leân ñaùng keå do caùc chaát höõu cô hoøa tan. ôû nhöõng xöù laïnh cuõng raát caàn thieát vì nöôùc aám thích hôïp seõ
xuùc tieán söï phaùt trieån cuûa sinh vaät vaø quaù trình phaân huyû. Vì
Khi nhieät ñoä doøng nöôùc taêng leân ñaùng keå seõ gaây neân
vaäy, trong coâng ngheä xöû lyù nöôùc thaûi thöôøng phaûi laøm noùng
nhöõng aûnh höôûng xaáu ñeán heä sinh vaät soáng trong nöôùc vaø
nöôùc ñeå taïo ñieàu kieän cho taûo phaùt trieån, saûn xuaát ñuû löôïng
phaù huûy quaù trình töï laøm saïch cuûa nöôùc. Nhieät ñoä cuûa nöôùc
oxy caàn thieát, ñaûm baûo cho taûo phaùt trieån, saûn xuaát ñuû löôïng
taêng leân seõ laøm giaûm noàng ñoä oxy hoøa tan trong nöôùc nöôùc vaø
oxy caàn thieát, ñaûm baûo nhu caàu oxy sinh hoùa cho caùc vi sinh
laøm taêng leân quaù trình voâ cô hoùa chaát höõu cô daãn tôùi tình
vaät phaân huûy. Phöông phaùp naøy cuõng taïo ñieàu kieän ñeå chuyeån
traïng caân baèng veà oxy trong nöôùc vaø quaù trình phaân huûy caùc
hoùa nhanh nöôùc thaûi baån thaønh phaân boùn, khí sinh hoïc vaø
chaát höõu cô kieåu phaân huûy kî kí, taïo ra caùc saûn phaåm trung
nöôùc ñuû chaát löôïng duøng cho noâng nghieäp...
gian nhö N2, NH2, H2S, CH4, aldehyde...

Thieáu huït oxy trong nöôùc seõ laøm cho caù vaø caùc sinh vaät 2. Tính chaát hoùa hoïc
thuûy sinh khaùc bò cheát hoaëc giaûm toác ñoä sinh tröôûng. Nhieät Phaân töû nöôùc H2O bao goàm oxy vaø hydro:
ñoä cuûa nöôùc taêng cao seõ laøm cho caù phaûi di chuyeån choã ôû hoaëc
Trong caùc tính chaát hoùa hoïc cuûa nöôùc thì tính chaát ñaëc
khoâng sinh ñeû hoaëc phaùt trieån chaäm.
bieät quan troïng laø khaû naêng phaân töû nöôùc phaân ly thaønh ion
Nguoàn gaây oâ nhieãm nhieät laø nöôùc laøm maùt maùy töø caùc vaø khaû naêng nöôùc hoøa tan nhöõng chaát coù baûn chaát hoùa hoïc
nhaø maùy nhieät ñieän thaûi ra hoaëc cuõng coù theå töø caùc nhaø maùy khaùc nhau.
ñieän nguyeân töû thaûi ra sau khi laøm maùt maùy. Thöôøng thöôøng
Nöôùc khoâng oâ nhieãm phaûi ñaûm baûo coù toång chaát raén hoøa
nöôùc laøm maùt maùy coù nhieät ñoä taêng leân so vôùi bình thöôøng töø
o tan (Total Dissolved Solid) hoaëc moät löôïng chaát raén hoøa tan
5 – 15 C. ÔÛ nhöõng doøng soâng coù löu löôïng nhoû hoaëc veà muøa
nhaát ñònh cho pheùp. Chaát raén hoøa tan chuû yeáu laø caùc khoaùng
heø, neáu nhaän nguoàn nöôùc töø caùc nôi laøm maùt maùy thaûi ra seõ
chaát voâ cô vaø ñoâi khi caû moät soá caùc chaát höõu cô, coù raát nhieàu
daãn ñeán oâ nhieãm nguoàn nöôùc.
loaïi muoái nhö clorua, carbonat, hydrocarbonat, nitrat,
ÔÛ moät soá nöôùc quy ñònh, khi thaûi nguoàn nöôùc noùng töø phosphat vaø sulfat vôùi moät soá kim loaïi nhö canxi (Ca), magie
caùc nhaø maùy nhieät ñieän, ñieän nguyeân töû ra caùc soâng hoà... (Mg), natri (Na), kali (K), saét (Fe)... Neáu moät trong soá caùc loaïi
khoâng ñöôïc laøm cho nguoàn nöôùc ôû ñaây coù nhieät ñoä cao hôn muoái naøy coù haøm löôïng cao thì nöôùc khoâng theå duøng ñeå uoáng
o
bình thöôøng quaù 3 C. vaø neáu duøng ñeå töôùi thì trong moät thôøi gian daøi seõ gaây maën
cho ñaát... Nöôùc coù TDS haøm löôïng cao duøng trong coâng
nghieäp seõ sinh hieän töôïng laéng ñoïng keát tuûa ôû maùy moùc, ôû

169 85 170
noài hôi, beå chöùa, turbin, aên moøn kim loaïi..., laøm maát an toaøn Ñoä oxy giaûm khi nhieät ñoä taêng nhö bieåu döôùi ñaây:
hoaëc laøm keùm chaát löôïng saûn phaåm. o
25oC 27oC 29oC 30oC
TC
Trong nöôùc khoâng oâ nhieãm phaûi ñaûm baûo khoâng xuaát DO (mg/l) 8,24 7,95 7,67 7,54
hieän kim loaïi naëng...
Quy ñònh nöôùc uoáng DO khoâng ñöôïc nhoû hôn 6mg/l.
3. Ñieàu kieän vi sinh
Trong taát caû caùc heä sinh thaùi ôû nöôùc, DO thöôøng coù nhòp
ÔÛ ñaây noùi leân soá löôïng caùc vi sinh vaät hoaïi sinh, caùc vi ñieäu ngaøy ñeâm:
khuaån vaø vi ruùt gaây beänh cho pheùp söï xuaát hieän cuûa chuùng
– Cöïc tieåu vaøo ban ñeâm.
hoaëc khoâng cho pheùp söï xuaát hieän cuûa chuùng trong moâi
tröôøng nöôùc, trong töøng ñoái töôïng söû duïng nöôùc... – Cöïc ñaïi vaøo giöõa tröa.
DO cuõng bieán ñoåi theo chieàu saâu vì oxy thöôøng hoøa tan
II. Nhöõng chæ tieâu cô baûn ñeå ñaùnh giaù nguoàn nöôùc
nhieàu ôû nöôùc maët (taàng quang hôïp).
bò oâ nhieãm bôûi caùc chaát höõu cô
Haøm löôïng oxy trong nöôùc laø yeáu toá quan troïng cuûa
1. DO (Dissolved Oxygen): Noàng ñoä oxy hoøa tan doøng soâng ñeå töï laøm saïch nhôø hoaït ñoäng cuûa vi sinh vaät hieáu
Taát caû sinh vaät hieån thò caàn oxy cho quaù trình hoâ haáp. khí.

Ñoäng vaät vaø thöïc vaät treân caïn söû duïng oxy töø khoâng khí Nguyeân nhaân laøm giaûm löôïng oxy hoøa tan trong nöôùc laø:
(chöùa 21%) – Löôïng chaát höõu cô trong nöôùc.
Coøn trong nöôùc thì oxy töï do ôû daïng hoøa tan ít hôn – Rong taûo toàn taïi (thöôøng ôû ao hoà...)
nhieàu laàn so vôùi trong khoâng khí khoaûng 8 – 10 ppm (hoaëc 8 Khi BOD vaø COD quaù cao seõ laøm giaûm DO. Ñieàu naøy taïo
– 10 mg/l). ñieàu kieän cho caùc vi sinh vaät yeám khí (Anaerobic) hoaït ñoäng
Möùc ñoä baõo hoøa oxy hoøa tan hay DO vaøo khoaûng 14 – 15 maïnh. Keát quaû cuûa quaù trình hoaït ñoäng naøy laøm taêng haøm
ppm trong nöôùc saïch 0 C.
o löôïng khí H2S gaây ra muøi hoâi thoái cho nhöõng khu vöïc xung
quanh.
Nhieät ñoä caøng taêng, löôïng oxy hoøa tan trong nöôùc caøng
giaûm vaø DO laø 0 ppm (ôû 100oC). 2. BOD5 (Biochemail Oxygen Demand): Nhu caàu
oxy sinh hoùa
Thoâng thöôøng nöôùc ít khi baõo hoøa oxy maø chæ khoaûng 70
– 85% so vôùi möùc baõo hoøa.

171 86 172
Nhu caàu oxy sinh hoùa (BOD) laø soá löôïng oxy caàn thieát – Laøm noàng ñoä oxy hoøa tan trong nguoàn nöôùc bò giaûm,
ñeå phaân huûy heát caùc chaát höõu coù theå phaân huûy trong moät theå haäu quaû seõ laøm toâm, caù vaø caùc ñoäng vaät nöôùc khaùc chaäm phaùt
tích nöôùc bôûi söï phaân huûy sinh hoïc. trieån hoaëc cheát.

Thoâng thöôøng sau thôøi gian 5 ngaøy ôû 20oC thì phaàn lôùn – Gaây ra muøi hoâi thoái do caùc chaát höõu cô bò phaân huûy
(khoaûng 90%) caùc chaát höõu cô deã phaân huûy seõ bò phaân huûy. Vì trong ñieàu kieän kî khí.
vaäy, ngöôøi ta thöôøng laáy thôøi gian 5 ngaøy vôùi nhieät ñoä 20oC
Caû hai thoâng soá ñeàu xaùc ñònh löôïng chaát höõu cô coù khaû
ñeå xaùc ñònh nhu caàu oxy hoùa sinh hoùa vaø goïi laø BOD5.
naêng bò oxy hoùa coù trong nguoàn nöôùc sinh hoaït hoaëc nguyeân
BOD5 cho ta öôùc löôïng ñoä nhieãm baån höõu cô cuûa nguoàn töû noùi chung nhöng chuùng khaùc nhau veà yù nghóa:
nöôùc vaø coù theå duøng ñeå ñaùnh giaù hieäu quaû heä thoáng xöû lyù
– BOD chæ theå hieän löôïng chaát höõu cô deã phaân huûy sinh
nöôùc, xaùc ñònh kích thöôùc thieát bò xöû lyù...
hoïc nghóa laø caùc chaát höõu cô coù theå oxy hoùa nhôø vai troø cuûa vi
Giaù trò BOD caøng lôùn coù nghóa laø möùc ñoä oâ nhieãm höõu sinh vaät.
cô caøng cao. Theo quy ñònh cuûa Boä Y Teá thì;
– COD theå hieän toaøn boä caùc chaát höõu cô coù theå bò oxy
– BOD5 < 4mg/l: Nöôùc duøng trong sinh hoaït. hoùa baèng taùc nhaân hoùa hoïc.

– BOD5 < 10mg/l: Nöôùc duøng cho thuûy saûn (quy ñònh cuûa – Bôûi vì COD bieåu thò caû löôïng caùc chaát höõu cô khoâng
FAO) theå bò oxy hoùa baèng vi sinh vaät do ñoù coù giaù trò cao hôn BOD.
Cho neân tyû soá giöõa COD vaø BOD (COD/BOD) > 1.
– BOD5 ≥ 3mg/l: Coi nhö oâ nhieãm nheï.
– Tyû soá giöõa COD vaø BOD (COD/BOD) caøng cao neáu
– BOD5 ≥ 10mg/l: Coi nhö bò oâ nhieãm höõu cô roõ reät.
trong nguoàn nöôùc coù caùc chaát ñoäc öùc cheá vi sinh vaät. Khi ñoù
3. COD (Chemical Oxygen Demand): Nhu caàu oxy giaù trò BOD ño ñöôïc seõ raát thaáp hoaëc baèng khoâng nhöng giaù
hoùa hoïc trò COD laïi raát cao, do ñoù khoâng theå töø COD tính ra BOD
Nhu caàu oxy hoùa hoïc COD laø löôïng oxy caàn thieát ñeå hoaëc ngöôïc laïi. Chæ khi naøo thaønh phaàn cuûa moät nguoàn nöôùc
phaân huûy heát caùc chaát höõu cô coù trong nöôùc theo con ñöôøng töï nhieân hoaëc nöôùc thaûi khoâng chöùa chaát ñoäc vaø oån ñònh ta
hoùa hoïc. Noàng ñoä COD cho pheùp ñoái vôùi nguoàn nöôùc maët laø môùi coù theå xaùc ñònh qua thöïc nghieäm ñöôïc moät heä soá chuyeån
COD > 10 mg/l. ñoåi töø COD thaønh BOD hoaëc ngöôïc laïi...

Moái lieân quan giöõa BOD vaø COD: Khi BOD vaø COD cao seõ: Sau ñaây laø ví duï veà trò soá COD vaø BOD trung bình trong
nöôùc thaûi coâng nghieäp ôû nöôùc Anh.

173 87 174
baøo coù khaû naêng leân men lastose sinh acid, sinh hôi ôû 35 –
o
37 C trong voøng 48 giôø, chuùng ñöôïc tìm thaáy trong phaân
ngöôøi, ñoäng vaät vaø caû moâi tröôøng ñaát, nöôùc, rau quaû.
Baûng 2–13
Trong nhoùm Coliform caàn phaân bieät roõ giöõa Coloform
Ngaønh coâng nghieäp COD BOD COD toång soá, Coliform Coli goác phaân (Fecal, Coliform) vaø
(mg/l) (mg/l) BOD Escherichia nguoàn bôûi noù theå hieän nguoàn goác vaø möùc ñoä khaùc
Hoùa chaát 1.500 580 2,58 nhau cuûa söï oâ nhieãm nguoàn nöôùc.
Thöïc phaåm 3.970 2.242,2 1,77
Ngoaøi nhoùm Coliform, moät soá vi khuaån khaùc cuõng ñöôïc
Deät 1.303 592 2,20
söû duïng nhö moät chæ ñieåm veä sinh coù taùc duïng boå sung theâm
Giaáy 991 588 1,69 cho vieäc xaùc ñònh chaát löôïng veä sinh nguoàn nöôùc ñöôïc ñaày ñuû
Boät giaët 5.790 2.640 2,19 hoaëc cho nhöõng yeâu caàu cuï theå rieâng bieät caàn thieát khaùc.
Hoùa daàu 3.844 1.745 2,20
Nhöõng vi khuaån ñöôïc söû duïng cuøng nhoùm Coliform goàm:
Cao su 388 119 2,59
– Fecal. Streptococci
4. Caùc vi truøng trong nöôùc
– Clostridium perfringens.
a. Chæ tieâu E. Coli
– Vi khuaån hoaïi sinh.
Nöôùc laø moâi tröôøng trung gian truyeàn caùc beänh nhieãm
Noùi chung, trong taát caû caùc nhoùm vi sinh chæ thò ñaõ
khuaån vaø ñaõ töøng gaây ra nhieàu vuï dòch lôùn cho loaøi ngöôøi nhö
neâu chæ coù nhoùm Coliform laø thöôøng ñöôïc duøng ñeå phaân
dòch taû, lî, thöông haøn, tieâu chaûy, sieâu vi khuaån, vieâm gan,
tích hôn vì:
caùc beänh giun saùn...
– Chuùng laø nhoùm vi sinh quan troïng nhaát trong vieäc
Noùi toùm laïi, trong phaân ngöôøi hay suùc vaät, ñoäng vaät coù
ñaùnh giaù veä sinh nguoàn nöôùc vaø coù ñaày ñuû tieâu chuaån cuûa caùc
chöùa nhieàu vi truøng vaø sieâu vi truøng gaây beänh... Tuy nhieân,
vi sinh chæ thò lyù töôûng.
choïn vi khuaån chæ thò naøo (indicator bacteria) laø moät vaán ñeà
quan troïng trong kyõ thuaät vi sinh. Tröôùc maét Toå chöùc y teá – Chuùng coù theå ñöôïc xaùc ñònh trong ñieàu kieän thöïc ñòa.
theá giôùi taïm thôøi choïn nhoùm Coliform ñeå laøm vi khuaån chæ – Vieäc xaùc ñònh Coliform deã daøng hôn caùc loaïi vi sinh
thò möùc ñoä oâ nhieãm cuûa nguoàn nöôùc. Treân thöïc teá, Coliform laø chæ thò khaùc, ví duï:
nhöõng tröïc khuaån gram aâm, hieáu khí, kî khí tuøy tieän, khoâng

175 88 176
Streptococci caàn phaûi oån nhieät laâu. – Phaàn lôùn caùc beänh nhieãm ôû ñöôøng nieäu laø do E.Coli.
o
Clostridia phaûi tieán haønh ôû 80 C vaø leân men 2 laàn. – Vieâm tuùi maät, vieâm maøng buïng, vieâm voøi tröùng.

Coøn trong nhoùm Coliform moät soá loaïi coù khaû naêng leân – Vieâm maøng naõo ôû treû sô sinh.
o o
men lactose khi nuoâi caáy ôû nhieät ñoä 35 C hoaëc 37 C taïo ra E.Coli gaây nhieãm ñöôøng ruoät, tieâu chaûy:
acid, andehyt vaø khí trong voøng 48 giôø. Coù moät soá loaïi coù khaû
– Gaây nhieãm ñöôøng ruoätt ôû treû sô sinh vaø treû coøn buù
naêng leân men lactose ôû 44 oC hoaëc 44,5 oC (nhoùm Coliform
(E.Coli Enteùropathogeønes), (Pathogenous gaây beänh), (Pathology
chòu nhieät thuoäc loaïi naøy coù E. Coli).
beänh hoïc, beänh lyù).
Tieâu chuaån nguoàn nöôùc maët Coliform ≤ 5.000 con/100ml.
– E.Coli sinh ñoäc toá ñöôøng ruoät. Caùc vi khuaån xaâm nhaäp
b. Chæ tieâu Escherichia teá baøo bieåu moâ oáng tieâu hoùa nhaân leân ôû ñoù sinh ra laø moät loaïi
Vi khuaån E. Coli do Escherich tìm ñöôïc naêm 1885. Ñoù laø ñoäc toá ñöôøng ruoät (Enteùrotoxin). Ñoäc toá ñöôøng ruoät laø moät
moät loaïi vi khuaån soáng thöôøng xuyeân ôû ruoät ngöôøi vaø suùc vaät. trong nhöõng nguyeân nhaân chính gaây beänh tieâu chaûy treû em ôû
ÔÛ ngöôøi coù töø 107 – 109 vi khuaån trong 1 gam phaân. Vì theá, caùc nöôùc ñang phaùt trieån, noù ñang gaây tieâu chaûy theå taû ôû treû
söï hieän dieän cuûa E, Coli trong nöôùc, trong thöïc phaåm... laø daáu em vaø ngöôøi lôùn (thöôøng laø khaùch du lòch) trong nhöõng vuøng
hieäu cuûa söï nhieãm phaân. E. Coli laø vi khuaån chæ ñieåm veä sinh coù ít nhieàu löu haønh taû.
vaø phaåm chaát. – E.Coli xaâm nhaäp nhieãm ñöôøng ruoät gaây hoäi chöùng tieâu
+ Söùc ñeà khaùng: E. Coli coù söùc ñeà khaùng yeáu, caùc chaát chaûy theå lî (Syndromes dysenteùriques) khoâng taïo enterotoxin
saùt khuaån thoâng thöôøng nhö nöôùc javel (1/200), phenol (1/200) nhöng xaâm nhaäp vaøo teá baøo cuûa bieåu moâ ruoät.
tieâu dieät ñöôïc E.Coli sau 2 – 4 phuùt. E.Coli xuaát huyeát ruoät (E.Coli Enteùroheùmoragiques)
o (Enteùroheùmo–ragiques): Loaïi naøy vöøa gaây dòch tieâu chaûy ôû
Nhieät ñoä 55 C tieâu dieät E.Coli sau 1 giôø,
Myõ, Canada do vieâm ruoät keát traøng, xuaát huyeát vaø cuõng chính
Nhieät ñoä 60oC tieâu dieät E.Coli sau 30 phuùt. loaïi E.Coli naøy ñang gaây ngoä ñoäc thöïc phaåm ôû Nhaät. Noùi
Thoâng thöôøng E.Coli khoâng gaây beänh nhöng trong ñieàu chung, loaïi E.Coli cuõng nhö nhieàu maàm beänh khaùc soáng bình
kieän thuaän lôïi naøo ñoù thì noù seõ trôû thaønh vi khuaån gaây beänh. thöôøng trong oáng tieâu hoùa cuûa ngöôøi. Chuûng 0157
(Escherichia Coli 0157) taïo ra moät ñoäc toá maïnh hôn, gaây tieâu
+ Khaû naêng gaây beänh
chaûy vaø soát. Caùc loaïi vieâm nhieãm naøy xaûy ra vaø töï noù seõ
E.Coli gaây nhieãm ngoaøi ñöôøng ruoät. chaám döùt trong khoaûng 90% caùc tröôøng hôïp, coøn 5 – 10% thì

177 89 178
sinh roái loaïn (tieâu huûy hoàng caàu, suy thaän) coù theå gaây cheát – Nhieàu vi truøng
(1%).
– Nhieàu chaát raén vaø muøi...
Trong nhieàu thöùc aên nguoäi (ôû Chaâu AÂu) thòt baèm, thòt
Qua nhieàu nghieân cöùu khaûo saùt, ngöôøi ta ñaõ ñöa ra ñöôïc
xay neáu naáu khoâng thaät kyõ, trong nöôùc uoáng neáu khoâng ñaûm
moät soá khoái löôïng chaát thaûi cuûa moät ngöôøi trong 1 ngaøy khi
baûo veä sinh... seõ daãn ñeán hieän töôïng ngoä ñoäc do E.Coli...
söû duïng töø 80 – 300 lít nöôùc/ngaøy nhö sau (Theo nguoàn: SJ
§II. NGUOÀN GAÂY OÂ NHIEÃM Arceivala 1985).

Coù nhieàu loaïi nguoàn gaây oâ nhieãm nöôùc (keå caû nguoàn BOD5 45 – 54 gam/ngöôøi x ngaøy
nöôùc maët laãn nöôùc ngaàm) taát caû ñeàu do hoaït ñoäng saûn xuaát COD 1,6 – 1,9 x BOD5
cuûa con ngöôøi cuõng nhö sinh hoaït cuûa con ngöôøi taïo neân. Coù
theå khaùi quaùt laøm hai loaïi nguoàn gaây oâ nhieãm cô baûn laø: Toång chaát raén 170 – 220

Chaát raén lô löûng 70 – 145


I. Nöôùc sinh hoaït
Raùc voâ cô (d > 0,2 mm) 5 – 15
(Hay nöôùc thaûi töø khu vöïc daân cö). Bao goàm nöôùc thaûi
töø: Daàu môõ 10 – 30

– Caùc hoä gia ñình Kieàm (theo CaCO3) 20 – 30

– Khaùch saïn Clo 4 – 8


– Tröôøng hoïc Toång nitô (theo N) 6 – 12
– Cô quan Nitô höõu cô 0,4 x toång N
– Doanh traïi quaân ñoäi Amoni töï do 0,6 x toång N
– Beänh vieän Toång phospho (theo P) 0,8 – 4,0 gam/ngöôøi x ngaøy
Ñaëc ñieåm cô baûn cuûa caùc loaïi nöôùc thaûi naøy laø: Phospho voâ cô 0,7 x toång P
– Coù haøm löôïng cao chaát höõu cô khoâng beàn vöõng deã Phospho höõu cô 0,3 x toång P
phaân huûy sinh hoïc nhö carbonhydrat, protein, môõ.
Kali (theo K2O) 2,0 x 6,0
– Caùc chaát dinh döôõng (phosphat, nitô)
Toång soá vi khuaån 109 – 1010 trong 100ml nöôùc thaûi

179 90 180
Coliform 106 – 109 Ñoä daãn ñieän (mmho/cm) 600 470
Tyû soá haáp thuï natri (meq/l) 2 1,5
Fecal Streptococci 105 – 106

Salmonella typhosa 10 – 104 Ghi chuù 1:

Ñôn baøo 103 Ñoä daãn ñieän phaûn aùnh noàng ñoä ion hoaëc chaát voâ cô hoøa
tan. Caùc muoái hoøa tan trong dung dòch toàn taïi ôû daïng ion vaø
Sieâu vi truøng 102 – 103
laøm cho dung dòch coù khaû naêng daãn ñieän, khaû naêng daãn ñieän
Töø nhöõng soá lieäu treân, chuùng ta coù theå tham khaûo ñeå phuï thuoäc vaøo:
tính ra toång taûi löôïng caùc taùc nhaân gaây oâ nhieãm cho moät khu
– Noàng ñoä caùc ion.
daân cö hay moät vuøng ñoâ thò naøo ñoù, töø ñoù ñaùnh giaù möùc ñoä oâ
nhieãm vaø cuõng laøm caên cöù ñeå thieát keá kích thöôùc heä thoáng xöû – Tính linh ñoäng vaø hoùa trò caùc ion.
lyù nöôùc thaûi. Tuy nhieân, ñaây chæ laø nhöõng trò soá trung bình coù
– Nhieät ñoä cuûa dung dòch.
tính chaát tham khaûo. Trong thöïc teá caên cöù vaøo hoaøn caûnh cuï
theå, möùc soáng cuï theå töøng nôi maø tính toaùn cho ñuùng. – Caùc chaát voâ cô daãn ñieän hôn caùc chaát höõu cô.

Nhöõng soá lieäu döôùi ñaây do caùc nhaø khoa hoïc moâi tröôøng Ñeå xaùc ñònh ñoä daãn ñieän, ngöôøi ta ño ñieän trôû vaø tính ra
Israel thoáng keâ veà nhöõng taùc nhaân oâ nhieãm trong nöôùc thaûi giöõa OÂm (Ohms).
caùc vuøng daân cö ñoâ thò vaø noâng thoân ñeå chuùng ta tham khaûo. Ñoã daãn ñieän seõ laø trò soá nghòch ñaûo cuûa ñieän trôû vaø bieåu
Vuøng ñoâ thò Vuøng noâng thoân thò ra mho (miliho).
(gam/ngöôøi x ngaøy) (gam/ngöôøi x ngaøy) Trò soá nghòch ñaûo cuûa OÂm (ñôn vò ñieän trôû) laø mho, theá
Nitô (theo N) 5,18 7,0 nhöng theo heä thoáng ño löôøng quoác teá (SI) thì trò soá nghòch
Kali (theo K) 2,12 3,22 ñaûo cuûa OÂm laø Simen vaø kyù hieäu laø S. Do ñoù, ñoä daãn ñieän cuûa
Phospho (theo P) 0,68 1,23 nöôùc cuõng ñöôïc bieåu thò milisimen treân meùt (MS/m) töông öùng
Clo 0,54 14,65 vôùi 10 mho/cm. Nhö vaäy, mho/cm chia cho 10 seõ laø mS/m.
Bo 0,04 0,06 Ghi chuù 2:
Natri 0,60 14,75 Soá lieäu thoáng keâ vuøng ñoâ thò treân ñaây ñöôïc taäp hôïp töø
Toång ñoä cöùng (theo CaCO3) 2,50 6,25 62 ñoâ thò cuûa Israel (vuøng ñoâ thò 2,1 trieäu daân vôùi löôïng nöôùc
Toång chaát raén tan 40,0 78,0 söû duïng haøng ngaøy moãi ngöôøi laø 100 lít.

181 91 182
Soá lieäu vuøng noâng thoân ñaõ ñöôïc taäp hôïp cuûa 267 laøng Töø nhaän thöùc ñuùng ñoù môùi ñònh ñuùng bieän phaùp xöû lyù
vôùi soá daân 96.880 ngöôøi, löôïng nöôùc söû duïng haøng ngaøy moãi nguoàn nöôùc thaûi trong khu vöïc saûn xuaát coâng nghieäp.
ngöôøi laø 250 lít (nöôùc thaûi bao goàm caû nöôùc thaûi sinh hoaït vaø
Ví duï döôùi ñaây cho ta khaùi nieäm veà thaønh phaàn nöôùc
nöôùc thaûi cuûa caùc traïi chaên nuoâi).
thaûi cuûa moät soá ngaønh saûn xuaát coâng nghieäp.
II. Nöôùc thaûi coâng nghieäp
Baûng 2–14
(hay nöôùc thaûi cuûa caùc khu vöïc saûn xuaát) bao goàm:
Ngaønh coâng nghieäp Chaát oâ nhieãm trong Noàng ñoä mg/l
– Nöôùc thaûi töø caùc nhaø maùy, cô sôû saûn xuaát lôùn. nöôùc thaûi
– Nöôùc thaûi töø caùc cô sôû saûn xuaát nhoû. Cheá bieán söõa Toång chaát raén 4.516

– Nöôùc thaûi töø caùc khu vöïc giao thoâng vaän taûi... Chaát raén lô löûng 560
Nitô höõu cô 73,2
Ñaëc ñieåm: Nöôùc thaûi coâng nghieäp khoâng coù ñaëc ñieåm
Natri 807
chung maø phaûi döïa vaøo tính chaát coâng vieäc cuûa töøng xí
Canxi 112
nghieäp maø ñònh. Ví duï:
Kali 116
– Nhaø maùy laøm acqui thì nöôùc thaûi seõ coù acid, chì...
Phospho 59
– Nhaø maùy cheá bieán söõa, thòt, ñöôøng, toâm ñoâng laïnh,
BOD5 1.890
nöôùc ngoït, röôïu bia thì nöôùc thaûi seõ chöùa nhieàu chaát höõu cô
deã bò phaân huûy.
Loø moå traâu boø Chaát raén lô löûng 820
– Nöôùc thaûi nhaø maùy thuoäc da, ngoaøi chaát höõu cô coøn Nitô höõu cô 154
nhieàu kim loaïi naëng, sulfua...
BOD5 996
Moät ñaëc ñieåm caàn chuù yù laø nöôùc thaûi töø baát cöù moät nhaø
maùy xí nghieäp naøo cuõng ñeàu bao goàm: Loø moå heo Chaát raén lô löûng 717
– Nöôùc thaûi sinh hoaït. Nitô höõu cô 122
BOD5 1.045
– Nöôùc thaûi do saûn xuaát coâng nghieäp.

– Nöôùc thaûi do möa.


Moå toång hôïp Chaát raén lô löûng 929

183 92 184
Nitô höõu cô 324 Taát caû nguoàn nöôùc baån ñoù ñeàu keùo ra soâng suoái hoaëc
BOD5 2.240 thaàm vaøo maïch nöôùc ngaàm laøm cho nguoàn nöôùc maët hoaëc
Thuoäc da Toång chaát raén 6.000 – 8.000 maïch nöôùc ngaàm oâ nhieãm.
BOD5 900 IV. Do nhöõng yeáu toá töï nhieân
NaCl 3.000
Nhö söï lan truyeàn nöôùc nhieãm pheøn, nhieãm maën. Söï lan
Toång ñoä cöùng 1.600 truyeàn nöôùc nhieãm pheøn treân thöïc teá gaây nhieàu taùc haïi
Sulfua 120 khoâng nhöõng cho nguoàn nöôùc sinh hoaït maø caû cho nöôùc saûn
Protein 1.000 xuaát. Coøn söï lan truyeàn nöôùc nhieãm maën thì khoâng hoaøn
Croâm 30 – 70 toaøn nhö nöôùc nhieãm pheøn, bôûi vì khoâng phaûi baát cöù loaïi thöïc
vaät naøo cuõng bò nöôùc maën laøm haïn cheá khaû naêng phaùt trieån,
Nguoàn: Albecta Enviromental Division 1978 ví duï röøng ngaäp maën chaúng haïn... Hoaëc khoâng phaûi baát cöù
III. Nöôùc chaûy traøn maët ñaát loaøi thuûy sinh naøo cuõng cheát khi nöôùc nhieãm maën cho neân duø
söï lan truyeàn maën coù xaûy ra ñi nöõa thì taùc haïi cuûa noù cuõng
Bao goàm:
khoâng hoaøn toaøn gioáng nhö nhieãm pheøn.
– Do möa rôi xuoáng:
§III. TAÙC NHAÂN GAÂY OÂ NHIEÃM
Maët ñaát, ñöôøng phoá, nhaø cöûa... Noùi chung, coù haøng traêm haøng ngaøn taùc nhaân gaây neân oâ
Ñoàng ruoäng nhieãm nöôùc. Tuy nhieân ñeå tieän lôïi cho vieäc giaùm saùt, khoáng
cheá, theo doõi ta coù theå phaân thaønh 8 loaïi cô baûn sau ñaây:
– Do nöôùc tieâu (thaûi) töø caùc ñoàng ruoäng.
Loaïi 1. Caùc chaát höõu cô deã bò phaân huûy sinh hoïc
Ñaëc ñieåm:
hoaëc caùc chaát tieâu thuï Oxy.
– Chöùa nhieàu chaát raén.
Thoâng thöôøng thì caùc chaát höõu cô chieám:
– Nhieàu vi truøng. – 55% trong toång chaát raén.
– Nhieàu thuoác tröø saâu, phaân boùn... – 75% trong chaát raén lô löûng.
Keát quaû: – 45% trong chaát raén hoøa tan.
Thaønh phaàn höõu cô töø nguoàn nöôùc thaûi khu daân cö coù:

185 93 186
– 40 – 60% protein. coù tæ leä oxy vaø hydro gioáng heät nhö trong nöôùc. Ví duï: acid
– 25 – 50% carbohydrat. acetic [C2H4O2], acid lactic [C3H6O3] v.v...

– 10% chaát beùo Vì vaäy, töø naêm 1927, uûy ban quoác teá veà caûi caùch danh
phaùp hoùa hoïc ñaõ ñeà nghò thay theá thuaät ngöõ carbonhydrat
Caùc chaát höõu cô deã bò phaân huûy sinh hoïc thöôøng laø:
thaønh gluxit ñeå noùi leân raèng caùc chaát naøy töông töï vôùi
– Carbohydrat (Cx(H2O)y] glucoza. Tuy vaäy, thuaät ngöõ “Hydratcarbon” cho tôùi nay vaãn
– Protein ñöôïc söû duïng roäng raõi trong hoùa hoïc cuõng nhö trong y hoïc.

– Chaát beùo. Hydratcarbon cöïc kyø quan troïng ñoái vôùi hoaït ñoäng soáng.
Ñaây laø nhöõng chaát gaây oâ nhieãm naëng nhaát ôû caùc khu Khi chuùng bò oxy hoùa seõ giaûi phoùng naêng löôïng caàn thieát cho
daân cö, khu cheá bieán thöïc phaåm. Taùc haïi cô baûn cuûa nhöõng cô theå. Ngoaøi ra, chuùng coøn tham gia vaøo caáu taïo caùc chaát
chaát naøy laø laøm giaûm löôïng oxy hoøa tan trong nöôùc, töø ñoù protein, enzyme, hocmon phöùc taïp. Nhöõng chaát caàn thieát cho
daãn ñeán suy thoaùi taøi nguyeân thuûy saûn vaø suy giaûm chaát söï soáng nhö heparin, vitamin C vaø B15 cuõng nhö caùc chaát
löôïng nöôùc sinh hoaït. khaùng sinh noåi tieáng nhö streptomicin cuõng laø nhöõng
hydratcarbon.
Ghi chuù:
Vieäc chuyeån hoùa hydratcarbon laø cô sôû cuûa caùc quaù trình
Hydratcarbon (theo töï ñieån baùch khoa – nhaø khoa hoïc
coâng ngheä leân men, cheá bieán hoùa hoïc goã, saûn xuaát vaûi vaø giaáy
treû) laø moät nhoùm lôùn caùc hôïp chaát höõu cô coù nguoàn goác thieân
töø nguyeân lieäu thieân nhieân, thöïc vaät...
nhieân, chuùng coù trong thaønh phaàn cuûa caùc cô theå soáng.
Ngöôøi ta caøng chuù yù ñeán caùc polime nhaân taïo treân cô sôû
Naêm 1844, thuaät ngöõ hydratcarbon ñöôïc ñeà nghò duøng
hydratcarbon, nhaát laø caùc polime treân cô sôû tinh boät. Ví duï
laøm teân goïi chung cho moïi hôïp chaát höõu cô coù thaønh phaàn
nhö chaát taåy röûa ñöôïc cheá taïo treân cô sôû tinh boät khaùc vôùi
dieãn taû baèng coâng thöùc [Cm(H2O)n], goác cuûa thuaät ngöõ ñoù laø
chaát taåy röûa toång hôïp, deã daøng bò caùc sinh vaät phaân huûy vaø
“carbon” vaø “hydrat” (nöôùc). Nhöng xeùt veà maët hoùa hoïc thì
nhaäp vaøo chu trình chuyeån hoùa caùc chaát trong töï nhieân maø
thuaät ngöõ ñoù khoâng hoaøn toaøn chính xaùc vì ngaøy nay ngöôøi ta
khoâng laøm nhieãm baån ñaát vaø caùc nguoàn nöôùc.
bieát nhieàu hydratcarbon maø trong ñoù tæ leä oxy vaø hydro
khoâng töông öùng vôùi tyû leä ñoù trong nöôùc. Ví duï: moät Loaïi 2. Caùc chaát höõu cô khoù bò phaân huûy sinh hoïc
hydratcarbon quen thuoäc laø desoxiribozô C5H10O4. Ngöôïc laïi, Caùc chaát höõu cô khoù bò phaân huûy sinh hoïc thöôøng laø
moät soá chaát khoâng coù chuùt quan heä naøo vôùi hydratcarbon laïi nhöõng chaát höõu cô coù ñoäc tính cao. Moät soá coù taùc duïng tích

187 94 188
luõy vaø toàn löu laâu daøi trong moâi tröôøng vaø trong cô theå thuûy ÔÛ Vieät Nam, löôïng HCBVTV söû duïng bình quaân laø 0,5 – 0,7
sinh vaät, töø ñoù daãn ñeán oâ nhieãm laâu daøi ñoàng thôøi taùc haïi kg hoaït chaát/ha. Nhôø dieät coân truøng vaø saâu beänh neân saûn löôïng:
nghieâm troïng ñeán heä sinh thaùi döôùi nöôùc.
– Luùa taêng 10%.
Ñaïi boä phaän nhöõng chaát naøy coù trong nöôùc thaûi coâng
– Boâng, ñay, ñoã töông, cam, cheø taêng töø 7 ÷ 17,6%.
nghieäp vaø nguoàn nöôùc ôû caùc vuøng noâng, laâm nghieäp söû duïng
nhieàu loaïi thuoác baûo veä thöïc vaät (thuoác tröø saâu, thuoác kích Naêm möôi naêm qua, vieäc söû duïng HCBVTV moät caùch
thích sinh tröôûng...) thaän troïng, coù kieåm soaùt laø ñieàu caàn thieát ñeå phaùt trieån neàn
Noâng nghieäp hieän ñaïi vaø söû duïng trong vieäc khoáng cheá caùc
Moät soá chaát höõu cô beàn vöõng coù ñoäc tính cao ñoù laø:
beänh do coân truøng ñem ñeán. Vì vaäy, lôïi ích cuûa noù ñaõ vöôït xa
– PCP (polyclorophenol) so vôùi giaù thaønh cuûa noù... Tuy nhieân, neáu vieäc söû duïng khoâng
ñuùng caùch hoaëc khoâng thaän troïng seõ ñe doïa nghieâm troïng
– PCB (polyclorobiphenol)
ñeán söùc khoûe con ngöôøi, ñeán noâng nghieäp vaø heä sinh thaùi noùi
– Caùc hydratcarbon ña voøng ngöng tuï. chung...
– Hôïp chaát dò voøng N vaø O. Haøng naêm, tyû leä nhieãm ñoäc vaø töû vong do hoùa chaát tröø
– Caùc thuoác baûo veä thöïc vaät höõu cô. saâu khaù lôùn. Nhieàu loaïi HCBVTV coù khaû naêng toàn löu laâu daøi
trong moâi tröôøng gaây oâ nhieãm ñaát, nöôùc, khoâng khí... taùc haïi
Moät soá chaát tieâu bieåu cuûa caùc chaát höõu cô khoù bò phaân
laâu daøi ñeán söùc khoûe vaø lan truyeàn töø theá heä naøy ñeán theá heä
huûy sinh hoïc:
khaùc.
1. Hoùa chaát baûo veä thöïc vaät (HCBVTV) vôùi vaán ñeà oâ
Thuoác HCBVTV nhieàu khi coøn goïi laø thuoác tröø dòch
nhieãm moâi tröôøng
(pesticide), khaùi nieäm naøy bao goàm caû thuoác tröø caùc loaøi ve,
Hieän nay, treân theá giôùi HCBVTV ngaøy caøng ñöôïc söû beùt, reäp haïi, vaät nuoâi vaø tröø coân truøng, thuoác laøm ruïng laù caây,
duïng roäng raõi trong noâng nghieäp ñeå baûo veä caây troàng vaø ñaûm thuoác ñieàu hoøa sinh tröôûng caây troàng...
baûo cung caáp löông thöïc, thöïc phaåm nuoâi soáng con ngöôøi...
Noùi chung, HCBVTV bao goàm:
Haøng naêm, caùc loaïi coân truøng vaø saâu boï phaù hoaïi 33
– Thuoác tröø saâu (insecticide)
trieäu taán löông thöïc, soá löôïng löông thöïc naøy coù theå ñuû nuoâi
soáng 150 trieäu ngöôøi trong moät naêm... – Thuoác tröø beänh:

Naám (fungicide)

189 95 190
Vi khuaån (bactericide) C. Nhoùm Carbamat

– Thuoác tröø coû (herbicide) Goàm nhöõng hoùa chaát ít beàn vöõng hôn trong moâi tröôøng
töï nhieân song cuõng coù ñoäc tính cao ñoái vôùi ngöôøi vaø ñoäng
– Thuoác tröø rong taûo (algicide)
vaät. Ñaïi dieän cho nhoùm naøy laø caùc hôïp chaát carbamat acid
Caùc chaát hoùa hoïc naøy taäp trung chuû yeáu vaøo 3 nhoùm nhö Sevin, Furadan, Basa, Mipcin. Khi söû duïng, chuùng taùc
aau: ñoäng tröïc tieáp vaøo men cholinestraza cuûa heä thaàn kinh.
A. Nhoùm clo höõu cô (Chlorinated hydrocarbons) Trong nhoùm naøy thì metyl izoxianat hoaëc Mic (CH3NCO) laø
chaát gaây oâ nhieãm moâi tröôøng ñaõ ñöôïc toaøn theá giôùi chuù yù,
Bao goàm nhöõng hôïp chaát hoùa hoïc raát beàn vöõng trong
khi thaûm kòch cuûa nhaø maùy lieân hôïp Carbid cuûa Bhopal
moâi tröôøng töï nhieân vaø coù thôøi gian baùn phaân huûy keùo daøi, ví
(3/12/1985) laøm treân 10.000 ngöôøi cheát vaø nhieàu ngöôøi khaùc
duï DDT (Dicloro Diphenyl Trichloroethane) coù thôøi gian baùn
bò nhieãm ñoäc.
phaân huûy trong moâi tröôøng töï nhieân tôùi 20 naêm. Caùc chaát
naøy daàn daàn ñöôïc tích luyõ trong chuoãi thöùc aên cuûa caùc heä Thuoác tröø saâu dieät coû xaâm nhaäp vaøo caùc nguoàn nöôùc
sinh thaùi, trong caùc moâ döï tröõ cuûa sinh vaät. Nhoùm thuoác naøy baèng nhieàu con ñöôøng
gaây nhieàu moái lo ngaïi nhaát hieän nay vì khi chuùng ñi vaøo cô – Röûa troâi beà maët ñaát noâng nghieäp.
theå sinh vaät chuùng seõ ñöôïc tích luõy laïi vaø ít ñöôïc ñaøo thaûi ra
– Do gioù thoåi khi ñang phun.
ngoaøi. Ñaïi dieän cho nhoùm thuoác naøy laø: Aldrin, Diedrin, DDT,
Lindane, Heptachlor, Heptachlor Epoxide, Endrin. – Nhöõng haït buïi trong khoâng khí nhieãm thuoác tröø saâu
vaø laéng ñoïng xuoáng.
B. Nhoùm laân höõu cô (organic phosphates)
– Nöôùc thaûi sinh hoaït, coâng nghieäp.
Nhoùm laân höõu cô bao goàm 2 hôïp chaát laø Parathion vaø
Malathion. Nhoùm thuoác naøy coù thôøi gian baùn phaân huûy – Do phun thuoác dieät muoãi nhöõng vuøng ñaát öôùt vaø truõng nöôùc.
nhanh hôn so vôùi nhoùm höõu cô song thöôøng coù ñoä ñoäc haïi
– Trong noâng nghieäp ngöôøi ta öôùc tính raèng khi phun
cao ñoái vôùi con ngöôøi, ñoäng vaät vaø ñang ñöôïc söû duïng roäng
thuoác tröø saâu thì:
raõi nhaát hieän nay.
50% ñöôïc baùm treân laù.
Nhoùm thuoác naøy taùc ñoäng vaøo thaàn kinh cuûa coân truøng
baèng caùch ngaên caûn söï taïo thaønh men cholinestraza laøm cho 50% rôi vaøo nöôùc vaø xuoáng ñaát.
thaàn kinh hoaït ñoäng keùm, laøm yeáu cô, gaây choaùng vaùng vaø cheát. – Ngöôøi nhieãm ñoäc do HCBVTV

191 96 192
– Caù vaø ñoäng vaät khaùc cuõng nhieãm ñoäc tröïc tieáp ngay xuaát khoaûng 4 tyû pound HCBVTV (khoaûng gaàn 2 trieäu taán vì
taïi nôi phun thuoác hoaëc do aên phaûi nhöõng thöùc aên bò nhieãm 1 pound = 450 gam).
thuoác nhö coân truøng, uoáng nöôùc nhieãm ñoäc roài cheát.
Theo Martin Dietz (WHO), haøng naêm treân theá giôùi coù
– Trong ñaát HCBVTV thöôøng gaây haïi cho nhieàu loaïi vi khoaûng moät trieäu ngöôøi bò ngoä ñoäc HCBVTV, trong ñoù coù
sinh vaät coù ích, caùc vi sinh vaät ñaát phaân huûy chaát thaûi, chaát höõu 200.000 ngöôøi cheát.
cô chuyeån hoùa nhieàu nguyeân toá dinh döôõng quan troïng cuõng bò
ÔÛ Vieät Nam, löôïng thuoác baûo veä thöïc vaät (BVTV) söû duïng
haïi vì toàn dö cuûa thuoác tröø saâu, laøm giaûm ñoä phì cuûa ñaát.
bình quaân laø 0,5 – 0,7 kg/ha. Tuy vaäy, do laïm duïng vaø quaûn lyù
– Vaán ñeà ñaùng quan taâm laø laøm cheát ñi nhöõng sinh vaät buoâng loûng neân ñaõ gaây neân moät soá tröôøng hôïp nhieãm ñoäc cho
dieät saâu haïi (ví duï con yeán saøo aên nhöõng con saâu treân caây luùa con ngöôøi, ñeå laïi dö löôïng thuoác trong moät soá noâng saûn, haøm
vaø bò nhieãm thuoác tröø saâu gaây cheát). Keát quaû laø ngöôøi noâng löôïng moät soá thuoác BVTV tích tuï trong nöôùc 0,9 – 5,2g/l.
daân laïi phaûi ñöông ñaàu vôùi nhöõng loaøi dòch beänh môùi, nhöõng
Do trang bò phoøng hoä lao ñoäng khoâng ñuû, phöông tieän
loaøi saâu haïi môùi. Ñoù laø caùi voøng luaån quaån.
laøm vieäc khoâng toát, hoùa chaát coù theå daây dính vaøo da maët, tay
Hieän nay coù gaàn: chaân (0,0001 – 0,008m/cm2) seõ taïo neân nguy cô nhieãm ñoäc.

– 200 loaïi thuoác tröø saâu. Löôïng thuoác BVTV duøng treân luùa vaø rau ôû Vieät Nam
ñaõ laïm duïng coù nôi tôùi 1 – 1,5kg/ha cho luùa coøn cho rau thì
– 83 loaøi thuoác tröø beänh.
tôùi 7 – 10kg/ha (phun töø 7 – 10 laàn vuï), treân ñoã ñaäu thì phun
– 52 loaøi tröø coû. haøng ngaøy.
– 8 loaøi tröø chuoät. Nhöõng loaïi coù ñoäc tính cao nhö Wofatox, Monitor... laø
– 9 loaøi ñieàu hoøa sinh tröôûng. nhöõng loaïi ñaõ coù leänh caám nhöng ngöôøi Vieät Nam vaãn duøng.

Toång coäng coù 352 loaøi. Ngaøy 4/12/1993, taïi huyeän Phuù Taân tænh An Giang moät
ghe caûi beï chôû ngang soâng Tieàn baùn cho ba xaõ doïc quoác loä 30
Do söï buøng noå veà daân soá ñaõ buoäc phaûi naâng cao saûn
thuoäc huyeän Tam Noâng ñaõ gaây ngoä ñoäc treân 220 ngöôøi keå caû
löôïng thu hoaïch trong noâng nghieäp töø ñoù ñaõ daãn ñeán vieäc
caùc cuï giaø vaø caùc chaùu nhoû chín thaùng tuoåi do meï cho uoáng
phaûi taêng trung bình haøng naêm treân 10% khoái löôïng söû duïng
nöôùc canh rau caûi cuõng ñeàu phaûi ñi caáp cöùu...
caùc HCBVTV. Theo Pan (maïng löôùi söû duïng vaø baûo veä
HCBVTV treân theá giôùi) thì haøng naêm treân theá giôùi ñaõ saûn Thöôøng xuyeân tieáp xuùc vôùi thuoác BVTV caàn chuù yù

193 97 194
Ñoái vôùi thuoác tröø saâu nhoùm phospho höõu cô: Ñaây laø loaïi Vieäc uoáng söõa vaø duøng chaát beùo seõ laøm thuoác tröø saâu
thuoác phaân giaûi nhanh, khoâng tích luõy trong cô theå nhöng raát phospho höõu cô nhanh choùng haáp thu qua ñöôøng tieâu hoùa. Do
ñoäc vaø nguy hieåm. Do ñoù ña soá laø ngoä ñoäc caáp tính vaø gaây töû ñoù, khi ngoä ñoäc caáp qua ñöôøng tieâu hoùa (töï töû, uoáng nhaàm) thì
vong. Söï nhieãm ñoäc maõn tính coù theå xaûy ra ôû nhöõng ngöôøi môùi kieâng duøng ñeå laøm chaäm söï haáp thu, giuùp cô theå coù thôøi
saûn xuaát, pha cheá hay coâng nhaân noâng tröôøng thöôøng xuyeân gian giaûi ñoäc kòp. Ngoä ñoäc maõn tính hay caáp tính theo ñöôøng
thao taùc vôùi thuoác tröø saâu. khaùc nhö ñöôøng hoâ haáp thì ñieàu naøy khoâng hieäu quaû...

Ngöôøi nhieãm ñoäc maõn tính Quaàn aùo cuûa ngöôøi tieáp xuùc vôùi thuoác tröø saâu höõu cô
phospho tröôùc khi giaët neân ngaâm vôùi dung dòch carbonat
– Bò nhöùc ñaàu.
natri trong vaøi giôø.
– Choaùng vaùng.
+ Ñoái vôùi thuoác tröø saâu nhoùm clo höõu cô: Caùc thuoác naøy
– Ñau hai beân thaùi döông. phaân giaûi khaù chaäm, tích luõy trong cô theå chuû yeáu ôû moâ môõ
– Giaûm trí nhôù, meät moûi, nguû khoâng ñöôïc. do ñoù deã gaây ngoä ñoäc maõn tính vôùi caùc bieåu hieän chính ôû heä
thaàn kinh.
– Choùng maët, aên khoâng ngon.
Ngöôøi ngoä ñoäc maõn tính coù caûm giaùc:
Khi naëng thì:
– Khoù chòu.
– Roái loaïn tinh thaàn vaø trí tueä.
– Chuoät ruùt, run tay chaân.
– Run tay, run giaät nhaõn caàu.
– Ngoaøi da noåi ban ñoû, muïn nöôùc.
– Vieâm thaàn kinh, lieät thaàn kinh.
– Ban xuaát huyeát do giaûm tieåu caàu, xeùt nghieäm thaáy
– Da bò saàn, ngöùa, chaøm.
maát baïch caàu ña nhaân.
Thöïc ra, cô theå con ngöôøi phaân huûy thuoác tröø saâu loaïi
+ Ñoái vôùi caùc loaïi carbamat
phospho höõu cô khaù nhanh baèng söï oxy hoùa caùc moâ, ñaëc bieät
laø moâ gan do ñoù söï ngoä ñoäc maõn tính hieám xaûy ra, tuy nhieân Ñoäc tính cuûa loaïi naøy laø trung gian giöõa hai loaïi treân.
neáu tieáp xuùc lieân tuïc thì söï oxy hoùa khoâng kòp coù theå seõ daãn Thöôøng xaûy ra ngoä ñoäc caáp tính vaø baùn caáp hôn laø maõn tính.
ñeán ngoä ñoäc maõn tính.

195 98 196
Thuoác naøy gaây phaûn öùng dò öùng cuûa cô theå, toån thöông 3. Tannin vaø lignin
ñeán heä noäi tieát vaø gaây ung thö cuõng nhö aûnh höôûng ñeán ñaëc
Tannin vaø lignin laø caùc hoùa chaát coù nguoàn goác thöïc vaät.
ñieåm di truyeàn.
Lignin coù nhieàu trong nöôùc thaûi caùc nhaø maùy saûn xuaát boät
Noàng ñoä cho pheùp trong nguoàn nöôùc vaø trong khoâng khí giaáy. Coøn Tanin coù nhieàu trong nöôùc thaûi coâng nghieäp thuoäc
Thuoác baûo veä thöïc vaät (tröø DDT) < 0,15mg/l nöôùc sinh hoaït. da, caùc chaát naøy gaây cho nguoàn nöôùc coù maøu naâu, ñen, coù ñoäc
Thuoác DDT < 0,01mgl nöôùc sinh hoaït. tính vôùi ñoäng vaät thuûy sinh vaø gaây suy giaûm chaát löôïng nöôùc
caáp cho thuûy lôïi, sinh hoaït, du lòch... Caû hai hôïp chaát tannin
+ Ñoái vôùi phospho höõu cô (ví duï methyl parathion) <
vaø lignin ñeàu chöùa caùc nhoùm OH– (hydroxit) gaén vôùi voøng
0,1 mg/m3.
thôm neân coù theå phaûn öùng vôùi acid tungsitophosphoric vaø
+ Ñoái vôùi nhoùm clo höõu cô (noàng ñoä DDT toái ña cho molydophosphoric taïo phaåm maøu xanh.
pheùp) < 2 mg/m3.
Trong coâng nghieäp giaáy thì sôïi cellulose laø nguyeân lieäu
2. Pheânol (C6H5OH)
chính ñöôïc cung caáp töø caùc loaïi caây coù nhieàu xô sôïi. Thaønh
Chaát höõu cô khoù bò phaân huûy sinh hoïc soá 2. phaàn chuû yeáu cuûa goã laø sôïi cellulose vaø lignin laø caàu noái giöõa
Phenol laø moät loaïi chaát gaây oâ nhieãm coù maët trong caùc sôïi cellulose. Ngoaøi ra, trong goã coøn coù caùc chaát nhöïa,
nguoàn nöôùc thaûi cuûa caùc ngaønh coâng nghieäp luyeän kim ñen, chaát beùo, chaát saùp vaø tannin (tannin laø chaát chaùt cuûa caây).
luyeän than coác, coâng nghieäp deät...
Lignin laø chaát boät maøu naâu, caáu taïo theo daïng sôïi chæ.
Trong nöôùc buøn thaûi cuûa nhaø maùy luyeän than coác, haøm
Lignin laø moät loaïi polyme höõu cô töï nhieân coù nhaân thôm chöùa
löôïng phenol thöôøng töø 28,4 – 45,1 mg/kg buøn.
caùc motosyl, hydroxyt, caronyl... Veà maët hoùa hoïc thì lignin laø
Phenol laøm cho nöôùc coù muøi ñaëc bieät nhaát laø khi keát moät chaát hoaït ñoäng maïnh mang toå chöùc phenol.
hôïp vôùi clo vaø taïo thaønh clorophenol coù muøi laøm buoàn noân.
Lignin laø moät loaïi nguyeân lieäu quí baùu trong ngaønh coâng
Haøm löôïng phenol töø 25 – 30mg/l trong nöôùc seõ laøm caù nghieäp hoùa hoïc: duøng lignin ñeå laøm chaát deûo, chaát caùch ñieän,
cheát. Moät soá phenol coù khaû naêng gaây ung thö cho ngöôøi. thuoác nhuoäm, phaân boùn, vanilin, thuoác saùt truøng...

LD 50 (lieàu gaây cheát 50% ñoäng vaät thöïc nghieäm) cuûa


pentaclorophenol laø 27mg/kg.

197 99 198
(Nguoàn: Metcalf 1972)

Moät soá chaát voâ cô tieâu bieåu trong nöôùc thaûi


1. Amoni (NH4+)
Trong nöôùc beà maët töï nhieân vuøng khoâng oâ nhieãm coù
löôïng veát ammoni döôùi 0,05 ppm (1ppm = 1/106 mg)
Noàng ñoä ammoni trong nöôùc ngaàm cao hôn beà maët.
Löôïng ammoni trong nöôùc thaûi sinh hoaït vaø nöôùc thaûi
Hình 5. Thaønh phaàn vaø haøm löôïng caùc chaát trong teá baøo goã
töø caùc nhaø maùy hoùa chaát, cheá bieán thöïc phaåm, cheá bieán söõa
thì löôïng ammoni coù theå leân ñeán 10 – 100mg/l.
Loaïi 3. Caùc chaát höõu cô
ÔÛ moät soá nöôùc nhö Haø Lan neáu nöôùc beà maët maø haøm
Caùc ion voâ cô coù noàng ñoä raát cao trong nöôùc töï nhieân,
löôïng ammoni leân ñeán 5mg/l thì coi laø oâ nhieãm naëng.
ñaëc bieät laø nöôùc bieån.
Quy ñònh thuûy saûn cuûa FAO thì:
Trong nöôùc thaûi töø caùc khu daân cö luoân coù moät löôïng
khaù lôùn caùc ion Cl–, SO 24 − , PO 34 − Na+, K+. – Ammoni < 0,2mg/l ñoái vôùi caù salmonid

Trong nöôùc thaûi coâng nghieäp ngoaøi caùc ion treân coøn coù – Ammoni > 0,8mg/l ñoái vôùi caù cyprinid
caùc chaát voâ cô coù ñoäc tính cao nhö Hg, Pb, Cd, As, Sb, Cr, F... Amon trong nöôùc taïo thaønh bôûi quaù trình amin (deamin)
Baûng 2–15. Haøm löôïng caùc chaát voâ cô trong nöôùc sinh hoaït ôû Myõ cuûa nhöõng hôïp chaát höõu cô nhaát ñònh vaø bôûi quaù trình thuûy
phaân ureâ [(NH2)2CO].
Chaát voâ cô Löôïng mg/l Chaát voâ cô Löôïng mg/l
2. Nitrat (NO3)

Cl 20 – 50 K+ 7 – 15
OÂ nhieãm bôûi nöôùc bôûi nitrat (NO3) vaø caùc muoái cuûa nitrat.
SO42– 15 – 30 CaCO3 15
NO3– 20 – 40 Toång chaát raén tan 100 – 300 Chuùng ta bieát raèng nitô laø moät loaïi khí chöùa nhieàu
trong khí quyeån (chieám hôn 78% trong thaønh phaàn caùc khí)
PO43– 20 – 40 Toång chaát raén 100 – 150
+
vaø voâ cuøng caàn thieát trong ñôøi soáng sinh vaät vì noù laø thaønh
Na 0 – 70
phaàn cuûa protein. Taát caû caùc quaù trình soáng ñeàu ñöôïc caùc

199 100 200


enzym ñieàu chænh, maø caùc enzym laïi laø nhöõng protein chöùa Ammoni kali nitrat
nitô. – Nöôùc thaûi töø caùc traïi chaên nuoâi.
Trong töï nhieân nitô toàn taïi döôùi nhöõng daïng khaùc nhau: – Do caáu taïo ñòa chaát coù caùc væa:
– Nitrat (NO3) Kali nitrit (KNO2)
– Nitrit (NO2) Natri nitrit (NaNO2)

– Ammoni (NH4) Ñeå ñuû löông thöïc nuoâi soáng soá daân ngaøy caøng taêng treân traùi
ñaát thì vieäc söû duïng phaân boùn ñaõ goùp phaàn taêng naêng suaát caây
– Vaø caùc daïng höõu cô khaùc.
troàng laø moät ñieàu taát yeáu. Löôïng phaân NPK khi nay söû duïng ôû
Nitô toàn taïi vôùi moät löôïng thích hôïp thì noù heát söùc caàn nöôùc ta noùi chung vaãn coøn ôû möùc trung bình 73,5 kg/ha (haøng
thieát nhöng vôùi moät löôïng lôùn nitrat (NO3) toàn taïi seõ gaây moät naêm chuùng ta nhaäp khoaûng hôn 400.000 taán NPK, döï kieán ñeán
taùc ñoäng daây chuyeàn trong heä thoáng sinh thaùi nöôùc: naêm 2.000 ta seõ nhaäp khoaûng hôn 600.000 taán).

– Tröôùc heát noù taêng cöôøng söï sinh tröôûng vaø phaùt trieån Tuy nhieân, nhieàu nôi, nhieàu luùc chuùng ta laïm duïng quaù
cuûa thöïc vaät vaø taêng söùc saûn xuaát sô caáp (rong taûo). möùc löôïng phaân naøy moät caùch khoâng hôïp lyù ñaõ laøm cho
nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm. Qua nghieân cöùu, ngöôøi ta keát luaän
– Sau khi cheát chuùng seõ laøm taêng löôïng chaát höõu cô vaø raèng töø 60 – 70% oâ nhieãm nguoàn nöôùc ngaàm bôûi nitrat chuû
caùc quaàn theå vi sinh vaät phaùt trieån treân caùc chaát höõu cô naøy yeáu töø noâng nghieäp.
vaø trong quaù trình hoâ haáp haàu nhö taát caû oxy hoøa tan ñeàu
Trong hoà chöùa, haøm löôïng nitô chieám khoaûng 0,2–0,5mg/l.
ñöôïc söû duïng, töø ñoù daãn ñeán söï thieáu huït oxy, cuoái cuøng gaây
neân quaù trình leân men, thoái röõa, caù cheát vaø nguoàn nöôùc bò oâ Trong nöôùc thaûi sinh hoaït thì nitô coù theå leân tôùi 20mg/l.
nhieãm nghieâm troïng. Caùc daïng NO3 (nitrat), NO2 (nitrit) thöôøng chieám raát ít
Nguyeân nhaân daãn ñeán söï coù maët NO3 vaø caùc muoái nitrat trong nöôùc beà maët nhöng ôû trong nöôùc ngaàm thì raát cao. NO3
ôû trong nöôùc: ôû traïng thaùi hoøa tan seõ thaám loïc qua taàng ñaát xuoáng nöôùc
ngaàm. Phaân boùn nitô söû duïng trong noâng nghieäp theo thôøi
– Töø nguoàn nöôùc thaûi sinh hoaït. gian seõ xaâm nhaäp vaøo nöôùc ngaàm, nöôùc soâng, hoà... Ñaây laø quaù
– Do caùc chaát söû duïng trong noâng nghieäp nhö: trình gaây nguy hieåm cho cuoäc soáng con ngöôøi.

Nitrat kali. + AÛnh höôûng cuûa NO2, NO3 ñoái vôùi cô theå con ngöôøi

201 101 202


NO2, NO3 xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi baèng nhieàu Caùc nitrat voâ cô kích thích daï daøy laø chinh nhöng neáu
caùch. Neáu töø phöông dieän nöôùc oâ nhieãm ñi vaøo cô theå thì ñoù coù nhöõng vi khuaån khöû nitrat ôû trong ruoät nhö E.Coli,
laø töø vieäc aên uoáng nhöõng thöïc phaåm, nhöõng hoa quaû, rau cuû... Campylobacter... cuõng coù theå trôû thaønh nitrit vaø cuoái cuøng
coù chöùa moät haøm löôïng NO2, NO3 vöôït quaù tieâu chuaån cho ñöa ñeán methemoglobine.
pheùp maø ra. Ví duï: Haøm löôïng NO3, trong nöôùc uoáng khoâng
Thöôøng thì ñoäc haïi chung cuûa caùc nitrit, nitrat vaø moät soá hoùa
ñöôïc lôùn hôn 10 mg/l.
chaát khaùc nhö clo, anilin... ñeàu laøm taêng tæ leä MetHb trong maùu.
Trong baûo quaûn thöïc phaåm, ngöôøi ta saûn xuaát caùc loaïi
“xuùc xích” thöôøng boû moät ít nitrit natri (NaNO2) ñeå cho “xuùc Trong maùu cuûa con ngöôøi khoûe maïnh thöôøng chæ chöùa moät
xích” coù maøu ñoû ñeïp... Nhöng neáu löôïng NaNO2 naøy vöôït quaù löôïng nhoû methemoglobin < 1%. Veà maët laâm saøng methemoglobin
tieâu chuaån cho pheùp thì voâ cuøng ñoäc. maùu ñöôïc coi laø xaûy ra khi MetHb > 1%. Do ñoù MetHb khoâng coù
khaû naêng gaén oxy töùc laø khoâng coù chöùc naêng hoâ haáp cuûa Hb nöõa
Trong caùc loaïi hoa quaû, cuû... ngöôøi troàng troït muoán ñaït
neân seõ ñöa ñeán tình traïng thieáu oxy ôû moâ.
moät naêng suaát, moät saûn löôïng lôùn ñaõ boùn moät löôïng phaân
vöôït tieâu chuaån trong moät thôøi gian ngaén. Löôïng NO3 bieán Hemoglobin laø saéc toá cuûa maùu ngöôøi vaø nhieàu ñoäng vaät
thaønh dö thöøa roài con ngöôøi aên nhöõng saûn phaåm ñoù cuoái cuøng (thöïc teá laø nhöõng ñoäng vaät coù xöông soáng vaø moät soá ñoäng vaät
daãn ñeán nhöõng haäu quaû khoâng löôøng. khoâng xöông soáng), moät hôïp chaát phöùc taïp cuûa saét.
+ Cô cheá ngoä ñoäc nitrat (NO3) vaø caùc muoái nitrat: Thuaät ngöõ “Hemoglobin” baét nguoàn töø chöõ Hy Laïp
Caùc nitrit nhö kali nitrit (KNO2), natri nitrit (NaNO2) (Hema” laø “maùu” vaø “Globus” laø “hình caàu”. Coâng duïng cuûa
ñeàu gaây ngoä ñoäc baèng oxy hoùa saét nhò (Fe2+ cuûa hemoglobin) hemoglobin laø cung caáp oxy phaân töû cho caùc teá baøo. Nhö ta ñaõ
trong maùu thaønh saét ba (Fe3+ cuûa methemogobin). bieát, oxy hoøa tan trong nöôùc vaø trong ña soá caùc dung dòch
nöôùc nhöng vôùi löôïng raát haïn cheá. ÔÛ 20oC vaø aùp suaát thöôøng
Rieâng natri nitrit (NaNO2) coøn coù theå gaây töû vong baèng
trong moät lít nöôùc chæ hoøa tan ñöôïc 6,59cm3 oxy. Trong moät
caùch truïy tim maïch.
lít maùu, coi nhö chính laø dung dòch nöôùc, ôû cuøng ñieàu kieän
Caùc nitrat höõu cô nhö ammoni nitrat (phaân ñaïm) khi hoøa tan gaàn 200cm3 oxy. Sôû dó coù söï khaùc nhau lôùn ñeán nhö
vaøo ñeán ruoät döôùi taùc duïng cuûa moät soá vi khuaån phaân giaûi vaäy laø vì coù hemoglobin trong hoàng caàu – nhöõng tieåu theå coù
nitrat. Nitrat bò bieán ñoåi thaønh nitrit, nitrit taùc ñoäng vôùi caùc maøu ñoû cuûa maùu.
amin töï do bieán thaønh nitrosamin gaây ung thö.
Caáu taïo cuûa hemoglobin giaûi thích chöùc naêng vaän
chuyeån cuûa noù. Hemoglobin – cromoproteit, maø phaân töû goàm

203 102 204


coù protein globin vaø moät nhoùm chöùa saét laø hem (huyeát hoàng Beänh nhaân noân möûa, choaùng vaùng, buûn ruûn chaân tay,
toá), chính laø moät phöùc chaát chöùa nguyeân töû saét II. Oxy keát khoù thôû.
hôïp vôùi lieân keát phoái trí töï do duy nhaát cuûa nguyeân töû naøy Nieâm maïc tím thaãm laïi, löôõi gaàn nhö ñen haún, roõ nhaát
khi hoàng caàu ñi qua caùc mao maïch cuûa phoåi. Luùc ñoù laø moâi, muõi, tai vaø caùc ñaàu ngoùn tay.
Hemoglobin chuyeån thaønh Oxy–hemoglobin. Trong caùc moâ seõ
Treû em hay co giaät, hoân meâ, huyeát aùp haï, soát, baïch caàu
xaûy ra phaûn öùng ngöôïc laïi: oxy töø caùc phaân töû oxyhemoglobin
taêng.
seõ taùch ra. Taïi ñaây, hemoglobin ñaõ bò khöû keát hôïp vôùi khí
carbonic vaø sau ñoù khí naøy seõ ñöôïc thay theá baèng oxy trong Rau töôi vaø nitrat
mao maïch phoåi. Quaù trình cöù laëp ñi laëp laïi nhö vaäy. Chính söï Troàng rau, boùn phaân hoùa hoïc nhö theá naøo vaø neân aên rau
chuyeån hoùa cuûa hemoglobin vaø oxyhemoglobin laøm neân söï quaû nhö theá naøo?
khaùc nhau veà maøu saéc cuûa maùu trong ñoäng maïch vaø tónh Chuùng ta bieát raèng rau laø nguoàn vitamin, nguoàn chaát
maïch, maùu tónh maïch xaãm maøu hôn. khoaùng, nguoàn dinh döôõng caàn thieát cho cô theå con ngöôøi.
Tieác raèng phaân töû Hemoglobin khoâng nhöõng chæ coù khaû Nhöng neáu saûn xuaát khoâng toát, khoâng tuaân thuû ñuùng kyõ
naêng keát hôïp vôùi oxy maø coøn keát hôïp vôùi caû cacbon (II) oxi thuaät troàng rau thì moâi tröôøng seõ bò oâ nhieãm vaø rau trôû neân
CO. Ñaây laø nguyeân nhaân cô theå bò ñaàu ñoäc bôûi khí than. ñoäc haïi...
Hoaøn caûnh ngoä ñoäc caáp tính Töø laâu con ngöôøi ñaõ bieát trong thöïc vaät luoân coù nitrat
(NO3) ñoù laø chuyeän bình thöôøng. NO3 laø moät daïng döï tröõ cuûa
Naïn nhaân töôûng dieâm tieâu (kali nitrat) laø muoái aên hay
ñaïm trong caây ñeå toång hôïp acid amin vaø protein.
ñöôøng aên.
Baûn thaân NO3 ít ñoäc nhöng trong moät ñieàu kieän naøo ñoù
Treû em raát nhaïy caûm vaø coù theå ngoä ñoäc raát naëng cho duø
thì NO3 bieán thaønh NO2 vaø chính NO2 daãn ñeán beänh
vôùi löôïng ít nitrat hay nitrit ôû trong nöôùc gieáng hoaëc ôû trong
methehemoglobine nhaát laø trong daï daøy vaø ruoät cuûa treû coøn
rau quaû cuõng deã daãn ñeán ngoä ñoäc. Vì vaäy, tuyeät ñoái khoâng
buù söõa meï...
neân cho caùc chaùu döôùi 6 thaùng tuoåi aên uoáng nöôùc rau quaû coù
boùn nhieàu phaân hoùa hoïc. Giôùi haïn cho pheùp NO3 trong rau töôi:

Chæ caàn moät löôïng 0,3 – 0,5 gam laø ñuû gaây cheát ngöôøi. Theo tieâu chuaån cuûa toå chöùc y teá theá giôùi thì giôùi haïn
cho pheùp haøng ngaøy cuûa moãi ngöôøi laø 220mg/ngaøy.
Trieäu chöùng nhieãm ñoäc caáp
Thôøi gian uû beänh ngaén chæ töø 10 – 15 phuùt.

205 103 206


Caùc nhaø nghieân cöùu veà ñoäc hoïc thì cho raèng moät ngöôøi Phaân ñaïm laø nguoàn cung caáp NO3 cho caây neân phaûi boùn
caân naëng 60 kg thì: vöøa phaûi khoâng neân boùn nhieàu quaù (150 kg N/ha).

– Löôïng NO3 cho pheùp phaûi ít hôn 300mg/ngaøy. Neân boùn phaân ñaïm keát hôïp vôùi phaân chuoàng, phaân
xanh, phaân P, K vaø phaân vi löôïng, vi sinh.
– Löôïng NO2 cho pheùp phaûi ít hôn 12mg/ngaøy.
Tuyeät ñoái khoâng ñöôïc boùn thuùc chaäm tröôùc khi thu
Löôïng NO3, NO2 laø toång hôïp töø nöôùc uoáng, thöùc aên bao
hoaïch moät hai tuaàn vì boùn chaäm quaù trong rau seõ coù nhieàu
goàm caû rau aên, hoa quaû haøng ngaøy.
NO3.
Ngöôõng NO3 trong rau (mg/kg töôi) theo tieâu chuaån cuûa
Boùn caùc loaïi phaân amoniac, nitrat natri cho rau, rau seõ
FAO vaø cuûa OMS
coù raát nhieàu nitrat. Neáu boùn ureâ, sunfat amon vaø ureâ focmic
Teân rau Haøm löôïng NO3– NO3) NO3) andehyt cho rau thì haøm löôïng NO3 seõ thaáp nhaát. Do ñoù
trong ngheà troàng rau, ta chæ neân boùn phaân ñaïm döôùi daïng ureâ
Caûi baép 500 Döa chuoät 150
hoaëc sulfat amon.
Khoai taây 250 Cuû caûi 1400
Töôùi nöôùc giöõ 80 – 90% seõ laøm cho quaù trình nitrat hoùa xaûy
Caø chua 300 Xaø laùch 2000 ra vöøa phaûi vaø caân ñoái hôn, löôïng NO3 trong rau seõ thaáp hôn.
Xuùp lô 300 Rau coù haït, coù cuû ít NO3 hôn rau coù laù (xaø laùch, caûi baép,
Theo Myõ: Maêng taây 50 mg NO3/kg rau thôm... nhieàu hôn caùc haït ñaäu, caø chua, döa haáu, ôùt, caø roát...)
Cuû caûi ñöôøng 3600 mg NO3/kg Rau quaû ñaàu vuï aên ngon vaø haáp daãn nhöng khoâng neân
Lieân Xoâ cuõ Baàu bí 400 mg NO3/kg aên nhieàu vì rau sôùm khoù troàng do ñoù phaûi boùn nhieàu phaân
Xaø laùch, rau thôm 2000 mg NO3/kg trong ñoù coù phaân ñaïm vaø thuoác tröø saâu beänh... do ñoù haøm
Caø chua 150 mg NO3/kg löôïng vaø dö löôïng thuoác tröø saâu trong rau quaû khaù cao aûnh
Haønh hoa 400 mg NO3/kg höôûng ñeán söùc khoûe.
Nöôùc ta chöa coù tieâu chuaån an toaøn veà rau cho neân coù Nhaät Baûn hieän nay laø moät quoác gia daãn ñaàu trong vieäc
luùc taøu cuûa ta xuaát rau sang caùc nöôùc thöôøng bò töø choái vì aên caùc thöùc aên giaøu nitô vaø cuõng chính vì vaäy soá ngöôøi bò ung
haøm löôïng NO3 trong rau quaû cuûa ta quaù cao. thö daï daøy cuõng chieám kyû luïc theá giôùi.
Phaân boùn vaø vieäc söû duïng caùc loaïi rau:

207 104 208


Söï haáp thuï NO3 bôûi nhöõng thöïc vaät ôû nöôùc phuï thuoäc ÔÛ nhöõng nôi khoâng coù ñuû nguoàn phosphat hoaëc nhöõng
nhieàu vaøo cöôøng ñoä aùnh saùng. AÙnh saùng yeáu seõ kìm haõm söï nôi taûo xanh phaùt trieån maïnh, coá ñònh nitô töø khí quyeån vôùi
haáp thuï NO3 vaø thöïc vaät seõ bò thieáu nitô ngay caû tröôøng hôïp moät löôïng ñuû thì phosphat laïi trôû yhaønh yeáu toá haïn cheá, caân
coù ñuû löôïng NO3 trong nöôùc. Vì vaäy, nöôùc ta laø moät nöôùc gaàn baèng bò phaù vôõ vaø löôïng nitrat laïi taêng. Ngöôøi ta thaáy trong
nhieät ñôùi, cöôøng ñoä aùnh saùng quanh naêm raát lôùn (Haø Noäi caùc thuûy vöïc coù moái quan heä gaén boù giöõa chu trình nitô vôùi
109,4 K/cal/cm2 x naêm, thaønh phoá Hoà Chí Minh 136 Kcal/cm2 aùnh saùng maët trôøi. Ví duï: Neáu trong loøng thuûy vöïc tæ leä giöõa
x naêm) ñoù cuõng laø moät trong nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå phosphat vaø nitô laø 1 : 15 thì taát caû caùc thöïc vaät ôû nöôùc seõ coù
cho nhöõng thöïc vaät ôû nöôùc haáp thuï NO3. khaû naêng söû duïng toaøn boä phosphat vaø moät nöûa nitrat, nghóa
laø thieáu phosphat maø laïi thöøa nitrat.
3. Phosphat
Möùc phosphat voâ cô toång soá trong nöôùc ñöôïc chaáp nhaän
Cuõng nhö nitrat, phosphat laø chaát dinh döôõng cho rong
töø 0,03 ñeán 0,04 mg/l.
taûo. Noàng ñoä phosphat trong nguoàn nöôùc khoâng oâ nhieãm
thöôøng < 0,01 mg/l. 4. Sulphat (SO4)

ÔÛ nhöõng soâng ngoøi vaø keânh raïch bò nhieãm bôûi nguoàn Caùc nguoàn nöôùc töï nhieân, ñaëc bieät laø nöôùc bieån vaø nöôùc
nöôùc thaûi sinh hoaït vaø nöôùc thaûi noâng nghieäp thì noàng ñoä pheøn thöôøng coù noàng ñoä sulphat cao.
thöôøng lôùn hôn 0,5 mg/l.
Nöôùc soâng Meâ Koâng ôû nhöõng nôi khoâng nhieãm maën coù
Phosphat laø chaát coù nhieàu trong phaân ngöôøi, suùc vaät, noàng ñoä sulphat nhoû hôn 50 mg/l.
trong moät soá nguoàn nöôùc thaûi caùc nhaø maùy laøm phaân taùn, saûn
Ion sulphat thöôøng coù maët trong nöôùc thaûi sinh hoaït. Löu
xuaát thöïc phaåm...
huyønh cuõng laø moät nguyeân toá caàn thieát cho quaù trình toång hôïp
Phosphat tuy khoâng thuoäc loaïi hoùa chaát ñoäc haïi ñoái vôùi protein vaø ñöôïc giaûi phoùng ra trong quaù trình phaân huûy chuùng.
con ngöôøi nhöng neáu quaù nhieàu seõ laøm cho rong taûo phaùt
Sulphat bò khöû sinh hoïc ôû ñieàu kieän kî khí theo phaûn öùng:
trieån nhanh gaây taéc ngheõn caùc ñöôøng oáng daãn caùc keânh
vi khuaån kò khí
raïch... Quaù trình naøy goïi laø quaù trình “phuù döôõng”. Rong taûo Chaát höõu cô + SO 24 − S − 2 + H 2 O + CO 2
phaùt trieån nhieàu seõ laøm caïn kieät oxy hoøa tan. DO giaûm BOD S 2 − + 2H + → H 2 S ↑
taêng... rong taûo phaùt trieån khoâng kieåm soaùt ñöôïc roài cheát ñi
Khí H2S thoaùt ra khoâng khí treân beà maët nöôùc thaûi,
daãn ñeán hoâi thoái... caù cheát, nguoàn nöôùc seõ bò boû hoang.
trong coáng. Moät phaàn khí naøy tích tuï laïi ôû nhöõng hoác treân beà
maët nhaùm cuûa oáng daãn vaø coù theå oxy hoùa sinh hoïc thaønh

209 105 210


H2SO4, acid naøy seõ aên moøn caùc oáng daãn. Maët khaùc, khí H2S – Taåy vaûi traéng, cellulose trong coâng nghieäp deät.
gaây muøi khoù chòu, gaây ñoäc cho coâng nhaân ôû caùc nhaø maùy xöû
– Nhuoäm, coâng nghieäp giaáy.
lyù nöôùc thaûi.
– Khöû truøng nöôùc, taåy ueá, baûo döôõng hoà bôi...
Trong nöôùc uoáng coù chöùa SO 24 − ôû haøm löôïng cao seõ coù
– Clo hoùa quaëng trong luyeän kim maøu.
taùc duïng taåy nheï ñoái vôùi ngöôøi. Vì vaäy, noàng ñoä giôùi haïn cho
pheùp SO 24 − trong nöôùc caáp sinh hoaït caàn ≤ 250 mg/l. – Trong caùc phaûn öùng thuûy phaân tinh boät ñeå saûn xuaát
boät ngoït.
Nöôùc coù chöùa SO 24 − cao khi söû duïng trong coâng nghieäp
– Baûo quaûn nöôùc töông, nöôùc chaám.
thöïc phaåm khoâng ñöôïc toát, neáu duøng trong caùc noài hôi thì seõ
ñoùng caën, toån thaát nhieät vaø coù khi khoâng an toaøn. – Ñeå xöû lyù nöôùc thaûi.

5. Clorua (Cl–) Triclometan (hoaëc cloroform) CHCl3 duøng ñeå gaây meâ khi
moå (ngaøy nay duøng loaïi khaùc ít ñoäc hôn).
Clorua laø moät anion chính trong nöôùc, noù keát hôïp vôùi
caùc cation trong nöôùc taïo neân vò maën, nhöng noàng ñoä maën Cloroform duøng laøm dung moâi vaø nhaát laø saûn phaåm
coøn phuï thuoäc vaøo caùc cation keát hôïp. Neáu keát hôïp vôùi Na+ trung gian ñeå ñieàu cheá freon laø “chaát loûng coâng taéc” trong
thì maën hôn khi keát hôïp vôùi Ca2+ vaø Mg2+. maùy laïnh.

Chöõ coå Hy Laïp “Chloros” coù nghóa laø vaøng luïc. Amoni peclorat (NH4ClO4) laø thaønh phaàn quan troïng
trong moät soá nhieân lieäu raén quan troïng cuûa teân löûa.
Haøm löôïng clo trong voû traùi ñaát laø 1,7 x 10–2 veà khoái
löôïng. Acid clohydric laø hôïp phaàn toái caàn trong dòch vò daï daøy.

Clo laø khí naëng, naëng hôn khoâng khí ñeán 2,5 laàn, clo Clorua Kali (KCl) laø phaân kali quan troïng trong noâng
hoùa loûng ôû –34,05oC vaø hoùa raén ôû –101oC. nghieäp.

Do tính chaát hoaït ñoäng hoùa hoïc maïnh neân clo ñöôïc söû Duøng acid clohydric ñeå taåy ræ kim loaïi...
duïng vôùi moät löôïng lôùn vaø roäng raõi treân nhieàu laõnh vöïc, Ñoäc tính cuûa Clo
phaïm vi öùng duïng cuûa noù cuõng gaàn nhö soda, amoniac (NH3),
Ñoái vôùi caây troàng, khi noàng ñoä Chaát löôïng döôùi 4meq/l
H2SO4.
(142 mg/l) thì caây troàng khoâng bò aûnh höôûng xaáu, nhöng khi
Coâng duïng cuûa Clo: Clo ñöôïc söû duïng ñeå: Chaát löôïng lôùn hôn 10meq/l (355 mg/l) seõ gaây taùc haïi naëng

211 106 212


ñeán caây troàng. Clo laø moät hoùa chaát ñoäc haïi nhöng noù ñaëc bieät Khoâng nhöõng PCB maø coøn coù nhöõng hôïp chaát khaùc
nguy hieåm hôn chính laø caùc hôïp chaát Clo höõu cô, caùc hôïp chaát thuoäc nhoùm Dioxin voâ cuøng ñoäc. Ñaëc bieät nguy hieåm coù TCDD
naøy coù theå hình thaønh theo phaûn öùng clo hoùa caùc hôïp chaát tetrachlorodibenzendioxin).
höõu cô nhö trong coâng nghieäp taåy vaûi. Cellulose seõ taïo thaønh
Trong nhöõng naêm chieán tranh, Myõ ñaõ raûi 72 trieäu lít
caùc hôïp chaát:
chaát ñoäc da cam, thaû 13 trieäu taán bom ñaïn, huûy dieät hôn 2
– Trichlorogunial. trieäu ha röøng chieám hôn 16% dieän tích röøng töï nhieân mieàn
Nam. Cho ñeán nay vaãn coøn ñeå laïi toäi aùc treân ñaát ñai vaø treân
– Tetrachloroguiviacol.
thaân theå cuûa bieát bao theá heä ngöôøi Vieät Nam chuùng ta. Hôn 3
Caùc hôïp chaát clo höõu cô cuõng coù theå hình thaønh trong trieäu ngöôøi bò nhieãm ñoäc, chæ rieâng huyeän Cam Loä – Quaûng Trò
nhöõng phaûn öùng phuï nhö coâng nghieäp saûn xuaát DDT ñaõ coù hôn 700 em beù ra ñôøi bò taøn taät do boá meï bò nhieãm ñoäc.
(Dichloro Diphenyl trichloroethane), saûn phaåm taïo thaønh chæ
chöùa 70% DDT vaø phaàn coøn laïi laø caùc hôïp chaát chöùa clo vôùi Loaïi 4. Kim loaïi naëng
teân chung laø polychlorodiphenyl (PCB). Theo qui öôùc: Khi naøo tyû troïng rieâng cuûa kim loaïi γ > 5
3
Ñoä phaân huûy cuûa DDT coù haøm löôïng 90% laø moät thaùng, g/cm thì ta goïi laø kim loaïi naëng.
coøn thôøi gian phaân huûy DDT coâng nghieäp coù chöùa 30% PCB Ta bieát raèng:
daøi ñeán 1 naêm. Chính thôøi gian phaân huûy naøy laøm cho hoùa
Liti laø kim loaïi nheï nhaát γ = 0,53 g/cm3
chaát toàn taïi trong moät thôøi gian daøi trong thieân nhieân, noù coù
ñieàu kieän tích tuï laïi thaønh moät löôïng ñuû lôùn ñeå gaây taùc haïi. Osimi laø kim loaïi naëng nhaát γ = 22,6 g/cm3
Caùc hoùa chaát naøy thöôøng ñi theo con ñöôøng tích tuï ôû caù vaø Vaøng γ = 19,3 g/cm3
qua caùc loaøi aên caù ñeå ñi daàn vaøo cô theå con ngöôøi. ÔÛ ñaây, caùc
Thuûy ngaân γ = 13,52 g/cm3
loaïi hoùa chaát naøy ñöôïc giöõ laïi, khi ñaït ñeán moät löôïng lôùn seõ
gaây neân nhöõng hieän töôïng ñoät bieán, quaùi thai, ung thö... Baïc γ = 10,5 g/cm3

PCB taùc ñoäng gaây ñoäc haïi leân heä mieãn dòch vaø heä thaàn Ñoàng γ = 8,9 g/cm3
kinh. Ñoäc tính cuûa PCB raát cao so vôùi möùc quy ñònh cho pheùp Saét theùp γ = 7,8 g/cm3
laø 1/106g treân moät kg theå troïng.
Nöôùc nguyeân chaát γ = 1 g/cm3

Nöôùc bieån γ = 1,03 g/cm3

213 107 214


Khoâng khí ôû 0oC γ = 0,00129 g/cm3 Chì teâtraetyl Pb(C2H5)4 tuy ñoäc, nhöng hieän nay vaãn laø
chaát choáng kích noå thoâng duïng cho nhieân lieäu ñoäng cô. (Ñoái
I. CHÌ (Pb): γ = 11,34 g/cm3
vôùi ñoäng cô ñoát trong hieän töôïng kích noå raát coù haïi: soùng noå
Teân La Tinh: Plumbum phaù huûy xilanh, voøng ñeäm vaø van, ñoäng cô bò quaù nhieät vaø
Haøm löôïng cuûa chì trong voû traùi ñaát laø 1,6 x 10–3% khoái mau choùng bò hoûng cho neân phaûi taïo ra nhöõng nguyeân lieäu
löôïng. môùi cho nhöõng ñoäng cô khoù bò kích noå. Ñoä oån ñònh cuûa xaêng
ñoái vôùi hieän töôïng kích noå ñöôïc ñaùnh giaù theo thang octan vaø
Raát hieám khi gaëp chì töï sinh.
ñaëc tröng baèng chæ soá octan. Chæ soá octan laø chæ tieâu chaát
Chì coù trong khoaûng 80 khoaùng vaät vaø thöôøng hay gaëp löôïng cuûa nhieân lieäu ñoäng cô veà tính deã kích noå khi chaùy.
nhaát ôû daïng sulfua PbS. Ñoù laø khoaùng vaät doøn, coù aùnh kim
Chæ soá kích noå cuûa izzoctan (moät chaát khoâng bò kích noå)
maøu xaùm vaø ñöôïc goïi laø galen.
ñöôïc quy ñònh laø 100, cuûa n–heptan raát deã bò kích noå ñöôïc goïi
Chì noùng chaûy ôû 327,4oC vaø soâi ôû 1.725oC. laø 0. Ví duï: Xaêng A1–93 coù ñoä beàn choáng kích noå töông ñöông
Coâng duïng cuûa chì: vôùi hoãn hôïp izzoctan vaø 7% n–heptan.

Chì söû duïng trong nhöõng nhaø maùy laøm pin. Acquy. Nhö vaäy coù nghóa ñoä octan caøng cao caøng khoù kích noå,
xaêng caøng toát vaø muoán theá ngöôøi ta phaûi troän vaøo xaêng moät
Chì azit Pb(N3)2 laø moät trong nhöõng thuoác moài noå quan
löôïng chì tetraeâtyl Pb(C2H5)4 ñeå choáng kích noå, nhöng maët
troïng.
khaùc, sau khi ñaõ noå thì moät löôïng chì nhaát ñònh seõ phaùt vaøo
Chì oxit PbO laø moät thaønh phaàn nhaát thieát phaûi coù khoâng khí gaây neân hieän töôïng ngoä ñoäc chì neáu hít phaûi moät
trong phoái lieäu ñeå naáu pha leâ. löôïng lôùn khí thaûi...
Chì (IV) oxit PbO2 ñöôïc duøng ñeå laøm thuoác saùt truøng. Ñoäc tính cuûa chì
Chì haáp thu toát tia X vaø tia phoùng xaï neân ñöôïc duøng ñeå Laø kim loaïi naëng coù ñoäc tính cao ñoái vôùi naõo vaø coù khaû
baûo veä choáng caùc tia phoùng xaï ñoù. naêng gaây cheát ñoät ngoät neáu nhieãm ñoäc naëng.
Boät chì traéng laø muoái chì troän vôùi sôn daàu, thaønh phaàn cuûa Chì coù khaû naêng tích luõy laâu daøi trong cô theå, khi
muoái thöôøng ñöôïc bieåu thò baèng coâng thöùc 2PbCO3.Pb(OH)2... nhieãm chì (maùu nhieãm chì) bieåu hieän raát chaäm. Nhöõng trieäu
chöùng ñaàu tieân thöôøng laø söùc khoûe giaûm suùt, buoàn noân vaø
Moät trong nhöõng boät maøu ñoû quan troïng nhaát laø minium
caûm thaáy ñau nhöùc nhö bò thaáp khôùp, sau ñoù laø phaàn lôïi giaùp
Pb3O4.
vôùi raêng coù vieàn ñen maøu chì, nhöõng côn ñau buïng dieãn ra vaø

215 108 216


cuoái cuøng laø chöùng lieät, vieâm tuûy xöông, hình thaønh huyeát caàu Theå ngoaøi da: bong da ñeå laïi caùc veát traéng boùng, coù caùc
toá vaø thay theá canxi trong xöông. noát phoûng hay thaáy ôû giöõa caùc ngoùn tay raát ngöùa vaø tieáp theo
Nhieàu tröôøng hôïp nhieãm ñoäc chì luùc ñaàu coù theå chaån laø loeùt da keùo daøi.
ñoaùn nhaàm laø vieâm ruoät keát co cöùng, vieâm ruoät thöøa. Nguyeân nhaân chì ngaám vaøo thöïc phaåm:
Ñeå phaân bieät tính ñoäc, ngöôøi ta chia hai loaïi nguyeân OÁng daãn nöôùc tröôùc kia hay laøm baèng chì, hoaëc duøng
nhaân nhieãm ñoäc chì voâ cô vaø nhieãm ñoäc chì höõu cô. nhöïa taùi sinh, duøng hôïp chaát chì ñeå laøm trôn boùng.
+ Nhieãm ñoäc chì voâ cô: Chì taùc ñoäng maïnh vaøo heä thaàn Baùt ñóa traùng men coù pha chì, nhöõng baùt ñóa toát cuõng coù
kinh cuûa treû em laøm giaûm trí thoâng minh cuûa treû. töø 17 – 18 mg chì trong 1 lít acid acetic 4% khi ñun.
Thöôøng bò beänh veà naõo, beänh nhaân thöôøng bò kích ñoäng Nöôùc thaûi coâng nghieäp, khai khoaùng, buïi khoùi cuûa ñoäng
nhöõng côn döõ doäi. cô laø nguoàn goác chuû yeáu ñeå lan truyeàn chì trong caùc heä sinh
+ Nhieãm ñoäc chì voâ cô thöôøng gaây beänh thaáp khôùp, vieâm thaùi.
thaän maõn, vieâm gan thaän, nöôùc tieåu coù laãn hoàng caàu vaø baïch
Thöïc vaät phaùt trieån trong caùc maûnh ñaát giaøu chì seõ haáp
caàu.
thuï tích luõy trong cô theå vaø sau ñoù thaâm nhaäp vaøo ñoäng vaät
Bieåu hieän laâm saøng: Ñau buïng töøng côn nhöng khoâng aên coû...
soát, coù tình traïng baùn taéc ruoät vaø keøm theo laø taêng huyeát aùp,
Trieäu chöùng nhieãm ñoäc chì xaûy ra nhanh hôn khi löôïng chì
lieät cô duoãi ngoùn tay vaø cô nhoû baøn tay, vieâm thaän taêng ñaïm
nhieãm vaøo cô theå 10mg/ngaøy. Cô theå khoûe maïnh haøng ngaøy tieát
hay vieâm thaän taêng huyeát aùp, thieáu maùu, aûnh höôûng ñeán naõo.
ra 0,5mg chì trong nöôùc tieåu vaø 0,3 – 0,4mg theo phaân.
+ Nhieãm ñoäc chì höõu cô: Thöôøng coù trong xaêng daàu.
II. THUÛY NGAÂN (Hg)
Khi lao ñoäng trong moâi tröôøng chì höõu cô (> 0,00001 mg/l)
Teân La tinh: Hydrargyrum, khoái löôïng rieâng γ = 13,52g/cm3
Daáu hieäu laâm saøng: Roái loaïn giaác nguû, coù aùc moäng
hoang töôûng, roái loaïn tieâu hoùa, moàm coù vò ñaëc bieät, luoân buoàn Thuûy ngaân laø nguyeân toá hieám vaø phaân taùn, haøm löôïng
noân, haï huyeát aùp, haï thaân nhieät, giaûm nhòp tim, saåy thai, ñoå cuûa noù vaøo khoaûng 4,5 x 10–6% khoái löôïng voû traùi ñaát.
moà hoâi, run, nhöùc ñaàu, xanh xao. Ngöôøi ta taùch ñöôïc thuûy ngaân khi ñun noùng khoaùng vaät
chính cuûa thuûy ngaân laø thaàn sa HgS maøu ñoû choùi.

Thuûy ngaân hoùa raén ôû –38,9oC vaø soâi ôû +357,25oC.

217 109 218


Nhieàu kim loaïi tan trong thuûy ngaân taïo thaønh “hoãn hoáng”. + Nhöõng daãn xuaát höõu cô nhö:

Coâng duïng cuûa thuûy ngaân: – Cyanure

Hieän nay: – Salicilate, nitratephenyl

– 25% thuûy ngaân duøng trong coâng nghieäp saûn xuaát – Borate phenyl
clorua vaø kieàm.
– Protoiodure thuûy ngaân, protpchlorue
– 20% cho coâng ngheä ñieän kyõ thuaät (teá baøo thuûy ngaân,
– Mercurochrome salygran.
ñeøn huyønh quang, boä chænh löu thuûy ngaân trong doøng ñieän
xoay chieàu). Tröôùc theá kyû 10, caùc nhaø y hoïc ñaõ duøng thuûy ngaân ñeå
laøm thuoác:
– 15% cho coâng ngheä nhuoäm.
+ Chöõa beänh giang mai nhö:
– 10% cho coâng ngheä ño löôøng.
– Boâi ngoaøi coù pommade
– 5% cho thuoác saùt truøng.
– Uoáng coù lactate de mercure
– 3% cho nha khoa.
– Chích coù cyanure de mercure...
– 2% duøng trong phoøng thí nghieäm, caùc nhieät keá.
+ Chöõa ñau maét coù: Oxyde jaune de mercure.
Nhaø baùc hoïc Torricelli cuõng nhôø thuûy ngaân maø tìm ñöôïc
aùp suaát khoâng khí vôùi con soá baát töû laø 760mmHg. + Thuoác xoå coù: Calomed, pommade mercure.

Töø HgO maø caùc oâng Lavoisier, Prestly ñaõ tìm ra oxygeøne. + Röûa beänh laäu: Oxycyanure de mercure.

Töø Hg ngöôøi ta ñaõ cheá ra: Theo öôùc tính loaøi ngöôøi ñaõ khai thaùc ñöôïc 500 x 103
taán thuûy ngaân.
+ Nhöõng daãn xuaát voâ cô nhö:
Trong loøng ñaát hieän coøn 70 x 106 taán
– Oxyde thuûy ngaân
Trong khoâng khí cöù 1 lít khoâng khí coù 1/109 gam thuûy ngaân.
– Clorua, sunfat thuûy ngaân
Öôùc tính moãi nhieät keá caàn 2 gam thuûy ngaân vaø thôøi
– Iodure, nitrat thuûy ngaân
gian söû duïng 1 thaùng.

219 110 220


Moät naêm soá nhieät keá thuûy ngaân ôû Phaùp bò phaù vôõ laø 5 taùc ñoäng vôùi thuûy ngaân taïo thaønh dimetyl thuûy ngaân (CH3)3
taán thuûy ngaân. Hg trong moâi tröôøng kieàm, chaát naøy bieán daïng xaâm nhaäp vaøo
Moãi naêm soá nhieät keá thuûy ngaân ôû Myõ bò vôõ laø 60 taán nöôùc, thaäm chí vaøo caû trong khoâng khí...
thuûy ngaân. Trong moâi tröôøng acid, dimetyl thuûy ngaân seõ bieán ñoåi
17 nöôùc quanh Ñòa Trung Haûi, haøng naêm thaûi ra bieån thaønh metyl thuûy ngaân (CH3Hg) hoøa tan trong nöôùc sau ñoù ñoù
1.000 taán thuûy ngaân. tham gia vaøo caáu taïo cô theå cuûa caù vaø daàn daàn ñöôïc tích luõy ôû
caù....
Ñoäc tính cuûa thuûy ngaân:
Trieäu chöùng khi nhieãm ñoäc thuûy ngaân
Cheá phaåm töø thuûy ngaân raát ñoäc, haàu heát ñeàu xeáp baûng A, B.
Tuy giôùi haïn cho pheùp noàng ñoä thuûy ngaân trong nöôùc
Treân theá giôùi nhieãm ñoäc thuûy ngaân khaù phoå bieán sau
uoáng laø ≤ 0,001 mg/l, nhöng neáu ngöôøi lao ñoäng laøm vieäc lieân
chì vaø benzen.
tuïc trong moâi tröôøng coù hôi thuûy ngaân vaø hôïp chaát thuûy ngaân
Hai beänh veà moâi tröôøng ñaàu tieân ñöôïc con ngöôøi ghi khi:
nhaän laø:
– Noàng ñoä > 0,0001 mg/l (neáu laø muoái thuûy ngaân voâ cô)
Beänh Minamata do thuûy ngaân vaø beänh Itai do cadimium
(ñeàu xaûy ra ôû Nhaät). – Noàng ñoä > 0,00001 mg/l (neáu laø hôïp chaát thuûy ngaân)
ñeàu daãn ñeán ngoä ñoäc.
Nhaø maùy saûn xuaát Vinyl chloride thaûi ra vònh Minamaña
moät khoái löôïng lôùn methyl chlorid. Söï tích luõy sinh hoïc taïo ra Bieåu hieän nhieãm ñoäc:
methyl thuûy ngaân trong caù. Nhaân daân Nhaät coù taäp quaùn thích Ban ñaàu thì aên khoâng ngon, nhöùc ñaàu, suùt caân, deã caùu
aên caù vì vaäy ñaõ daãn ñeán ngoä ñoäc (naêm 1953), vuï ngoä ñoäc naøy giaän, maát nguû, lo laéng, traàm uaát (depression), giaûm trí nhôù,
ñaõ laøm cheát 46 ngöôøi, 2000 ngöôøi bò ngoä ñoäc, 700 ngöôøi bò taøn maát töï chuû. Sau ñoù, vieâm mieäng lôïi, loeùt nieâm maïc mieäng,
pheá suoát ñôøi vì nhieãm ñoäc thuûy ngaân. ruïng raêng, mi maét rung khi nhaém, run moâi, löôõi, ngoùn tay.
Thuûy ngaân xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi döôùi nhieàu Ñaàu tieân run tay khi vieát sau ñoù run caû caùnh tay vaø toaøn
daïng khaùc nhau maø daïng ñoäc hôn caû ñoù laø methyl thuûy ngaân thaân, vieâm thaän, roái loaïn thaàn kinh vaø dò daïng cô theå, ñoù laø
khi hoøa tan trong nöôùc. haäu quaû nhieãm ñoäc thuûy ngaân.

Vi khuaån soáng trong buøn ôû caùc ao hoà, toång hôïp metan Hieän töôïng phaân kim vaøng daãn ñeán oâ nhieãm nguoàn
(CH4) vaø thaûi ra hôïp chaát trung gian methyl cobalamin sau ñoù nöôùc... Ngaøy nay, con ngöôøi söû duïng quaù nhieàu vaøng. Naêm

221 111 222


1995, caû theá giôùi caàn 3600 taán nhöng möùc khai thaùc ñöôïc chæ – Nhaø maùy thuoäc da, saønh söù.
coù 1700 taán. Vì vaäy, con ngöôøi buoäc phaûi duøng nhieàu bieän
– Nhaø maùy hoùa chaát, nhaø maùy laøm thuoác baûo veä thöïc
phaùp, trong ñoù keå caû bieän phaùp thuû coâng, thoâ sô... ñeå khai
vaät (haøng naêm, con ngöôøi ñaõ saûn xuaát 50.000 taán asen trioxit
thaùc. Vieäc khai thaùc vaøng thieáu khoa hoïc vöøa daãn ñeán vieäc
ñeå laøm thuoác tröø saâu).
taøn phaù röøng. Maët khaùc, duøng thuûy ngaân ñeå phaân kim vaøng
seõ daãn ñeán vieäc ñaàu ñoäc nguoàn nöôùc treân caùc doøng soâng – Quaù trình naáu chaûy ñoàng, chì, keõm, saûn xuaát saét theùp.
thöôïng löu khu vöïc ñaõi vaøng. – Ñoát röøng, chaùy ñoàng coû, ñoát chaát thaûi, nhaø maùy saûn
Ta bieát raèng: vaøng vaø thuûy ngaân keát hôïp vôùi nhau raát xuaát thuûy tinh, nuùi löûa...
toát, chæ caàn ñun soâi hoãn hôïp naøy leân laø thu ñöôïc vaøng. Nhöng Nguoàn goác töï nhieân saûn sinh As:
thuûy ngaân boác hôi döôùi daïng methyl laø chaát voâ cuøng ñoäc. Sau
– Nuùi löûa hoaït ñoäng saûn sinh 7.000 – 17.000 taán/naêm.
khi phaân kim ngöôøi ta ñoå nhöõng caën baõ ñoù khaép nôi. Töø ñoù
thuûy ngaân ñi vaøo trong nöôùc vaø chui trong ñaát... laøm nguoàn – Xoùi moøn do gioù 2.000 – 2.500 taán/naêm.
nöôùc vaø maët ñaát bò oâ nhieãm. – Löûa röøng vaø buïi ñaïi döông bay hôi ôû nhieät ñoä thaáp
III. ASEN (AS) – THAÏCH TÍN 16.000 – 26.000 taán/naêm.

Teân Latinh: Arsenicum Öôùc tính haøng naêm toaøn boä löôïng As xaâm nhaäp vaøo khí
quyeån laø 73.540 taán/naêm.
Ngöôøi ta gaëp asen trong thieân nhieân ôû daïng hôïp chaát
vôùi kim loaïi vaø löu huyønh. Khoaùng vaät phoå bieán laø pirit asen Nguoàn goác nhaân taïo saûn sinh As:
(FeAsS). Do naáu ñoàng: Saûn xuaát 1 taán ñoàng seõ coù 3,5 – 2,9 kg As
Trong thieân nhieân asen chæ chieám 1,7 x 10 % khoái –4 ñöôïc giaûi phoùng, öôùc tính haøng naêm do naáu ñoàng ñaõ coù 12.080
löôïng voû traùi ñaát. taán/naêm As ñöa vaøo khí quyeån.

Khoâng theå naáu chaûy asen ôû aùp löïc thöôøng vì asen thaêng Do naáu chì: 1.430 taán/naêm.
hoa ôû 615oC maø khoâng noùng chaûy. Do naáu keõm: 780 taán/naêm.
Asen keát hôïp tröïc tieáp vôùi halogen, löu huyønh. Do ñoát than ñaù: thöôøng 1 taán than ñaù ñoát leân seõ coù 15
Asen tan trong acid nitric vaø nöôùc cöôøng toan. gam As ñöôïc sinh ra, haøng naêm, do ñoát than ñaù neân coù
khoaûng 6.000 taán As ñöôïc giaûi phoùng vaøo khí quyeån.
Nguoàn goác: Asen thöôøng xuaát hieän trong caùc:

223 112 224


Ngöôøi ta thaáy As toàn taïi, tuaàn hoaøn qua moät chu trình Laøm vieäc trong caùc nhaø maùy saûn xuaát thuoáoc BVTV hoaëc
kín qua khoâng khí, ñaïi döông, ñaát... Haøm löôïng cuûa noù ôû baéc saûn xuaát ñoàng... thì ngöôøi nghieän thuoác laù deã bò nhieãm ñoäc hôn.
baùn caàu cao hôn nhieàu so vôùi nam baùn caàu.
Hieän nay, treân theá giôùi coù xu höôùng baõi boû khoâng duøng
As xaâm nhaäp vaøo theá giôùi soáng , vaøo cô theå ñoäng vaät, asen ñeå saûn xuaát thuoác baûo veä thöïc vaät nöõa (TBVTV) vì tính
thöïc vaät töø ñaát, nöôùc. Qua quaù trình ñoát chaùy, phaân huûy. Bay ñoäc nhöng con ngöôøi vaãn coøn söû duïng noù trong moät soá khaâu
hôi... Toång löôïng As trong sinh khoái thöïc vaät treân traùi ñaát laø cheá bieán thöïc phaåm hoaëc nhöõng saûn phaåm duøng trong sinh
160.000 taán vaø trong ñoäng vaät vaøo khoaûng 3.000 taán... hoaït thöôøng ngaøy nhö:

Ñoäc tính cuûa As: – Phaåm maøu (chaát nhuoäm thöùc aên, uoáng).

Khi ôû noàng ñoä thaáp thì As coù tính kích thích sinh – Laøm phaán roâm, moät soá thuoác trò beänh.
tröôûng caây troàng, neáu noàng ñoä cao seõ daãn ñeán söï thieáu saét
– Laøm chaát dieät khuaån trong thöùc aên, trong röôïu vang.
cho thöïc vaät.
– Caùc chaát boã taït duøng ñeå cheá ca cao ñaëc laø nguyeân
Ñoái vôùi lieàu cao trong nöôùc (> 200 μ/l) thì daãn ñeán ung
nhaân laøm cho löôïng thaïch tín trong ca cao taêng leân.
thö da. Hieän nay, hôn moät trieäu ngöôøi daân AÁn Ñoä ñang chòu
caûnh söû duïng nguoàn nöôùc ngaàm bò oâ nhieãm As (caùc gieáng – Trong caùc duïng cuï ñöïng thöùc aên laøm baèng nhoâm cuõng
khoan trong vuøng coù chöùa As) ít nhaát ñaõ coù hôn 200.000 thöôøng coù 0,015% asen.
ngöôøi bò lôû chaân vaø ñang coù nguy cô bò ung thö, nguy cô naøy Lieàu gaây cheát ngöôøi (0,15 gam). Neáu ít hôn nhöng duøng
seõ laây lan sang haøng trieäu ngöôøi khaùc ôû AÁn Ñoä. laâu ngaøy seõ sinh ra ngoä ñoäc maõn tính, vieâm daây thaàn kinh dò
As raát ñoäc neân töø laâu con ngöôøi ñaõ bieát söû duïng noù nhö caûm, söøng hoùa, lieät caû töù chi.
moät phöông tieän gieát ngöôøi. Khi ngoä ñoäc asen: Buoàn noân, khaùt nöôùc, ñau yeát haàu khi
Ngöôøi ta söû duïng caùc hôïp chaát voâ cô vaø höõu cô coù chöùa nuoát, ñau thöôïng vò, choùng maët, co giaät, da ñoû, maïch yeáu, ñau
As nhö Natri, canxi asenat. Trioxit asen, mononatri metan thaét löng vaø baép chaân, khi ñi ngoaøi phaân loån nhoån nhö haït
asenat duøng laøm thuoác tröø saâu... Taát caû nhöõng loaïi thuoác gaïo (gioáng nhö beänh taû, maïch ñaäp nhanh nhöng yeáu) nhö phuø
BVTV naøy baèng nhieàu con ñöôøng xaâm nhaäp vaøo con ngöôøi thuûng ôû vuøng maét.
gaây nhieàu haäu quaû nguy hieåm maø ñaëc bieät quan troïng laø ung Sô cöùu khi nhieãm ñoäc: Uoáng söõa, tröùng soáng, nöôùc voâi
thö... laøm cho noân ra, sau khi noân laïi tieáp tuïc cho uoáng söõa noùng

225 113 226


hay söõa ñaùnh vôùi loøng traéng tröùng gaø, sau ñoù taåy röûa ruoät vaø Hieän nay khoâng coøn söû duïng nöõa vì ñoäc tính cao cuûa noù.
thoâng tieåu tieän. Chuùng phaù huûy heä enzym trong cô theå, chæ caàn uoáng 120mg
trong voøng 24 giôø coù theå gieát cheát moät ngöôøi naëng 60kg.
IV. MOÄT SOÁ KIM LOAÏI NAËNG SÖÛ DUÏNG TRONG
ÑOÂNG Y 3. Khinh phaán

1. Thaàn sa, chu sa Ñaây laø hôïp chaát voâ cô clorua thuûy ngaân HgCl (calomel)

Thöïc chaát ñaây laø hôïp chaát cuûa thuûy ngaân goàm: Ñoâng y duøng:

– Sulfua thuûy ngaân: HgS – Chöõa phuø thuõng

– Selenur: HgSe – Coå chöùng

Trong ñoâng y duøng ñeå ñieàu trò: – Ñaøm tích

– Beänh maát nguû – Bí ñaïi tieåu tieän

– Treû con khoùc ñeâm Taây y duøng:

– Laøm maùt tim – Laøm thuoác taåy

– An thaàn – Thuoác lôïi tieåu

Do nhaän thöùc khoâng ñaày ñuû ñaõ coù ngöôøi mua tim lôïn veà – Thuoác thoâng maät
moå ra cho thaàn sa, chu sa vaøo haáp ñeå aên daãn ñeán töû vong.
Nay ñình chæ khoâng duøng.
2. Thaïch tín
4. Hoàng hoaøng
Coøn goïi laø nhaân ngoân (thöïc chaát laø voâ cô asen trioxit
Thöïc chaát laø thaønh phaàn sulfua asen (As2S3)
As2O3).
Ñoâng y duøng:
Ñoâng y duøng: chöõa hen suyeãn, soát reùt laâu ngaøy.
– Chöõa hen suyeãn
Taây y duøng:
– Kinh giaûn
– Laøm chaát kích thích
– Chöõa phong ñoäc trong xöông
– Chöõa thieáu maùu.

227 114 228


– Taû lî – Hoaït ñoäng khai thaùc keõm coù nhieàu cadimi ñi keøm
(Peru vaø Mexico saûn xuaát 25% toång saûn löôïng keõm theá giôùi vì
Trong nhöõng naêm gaàn ñaây coù nhieàu nôi ngöôøi ta ñaõ ngoä
vaäy hai nöôùc naøy cuõng laø hai nöôùc nhieãm cadimi nhieàu nhaát
ñoäc hoaëc daãn ñeán töû vong do duøng khoâng ñuùng lieàu löôïng
theá giôùi).
nhöõng kim loaïi naëng keå treân. Coù ngöôøi ñaõ uoáng röôïu ngaâm
thuoác baéc roài cheát, coù ngöôøi duøng hoàng hoaøng chöõa hen suyeãn – Ñoát chaùy than vaø caùc chaát thaûi raén.
roài cheát luoân. Coù nhöõng vuï ngoä ñoäc taäp theå haøng traêm ngöôøi. – Loïc daàu, coâng ngheä hoùa chaát.
V. CADIMI (Cd) – Phaân boùn phospho cuõng giaøu cadimi hôn caùc loaïi phaân khaùc.

Teân La tinh: Cadium – Taïi nhieàu khu coâng nghieäp hoùa chaát, ñaát vaø nöôùc
quanh khu vöïc saûn xuaát ñeàu bò nhieãm cadimi. Caùc loaïi rau
Tieáng Hy laïp “Cadmea” coù nghóa laø caùc quaëng keõm vaø
troàng quanh khu saûn xuaát ñeàu bò nhieãm cadimi. Nhieàu nghieân
keõm oxit, trong oxit naøy ngöôøi ta ñaõ tìm ra cadimi.
cöùu ñaõ chæ ra raèng nhöõng ngöôøi daân ôû Taây AÂu vaø Baéc Myõ
Cadimi laø moät khoái löôïng hieám chieám 1,3 x 10–5% khoái soáng quanh vuøng saûn xuaát coâng nghieäp, trong thöùc aên ñaëc
löôïng voû traùi ñaát, cadimi thöôøng gaëp cuøng vôùi keõm trong bieät rau xanh haøng ngaøy haáp thuï töø 150 – 350 microgam
quaëng. Veà tính chaát lyù hoïc vaø hoùa hoïc, cadimi gioáng vôùi keõm cadimi, trong luùc ñoù tieâu chuaån cho pheùp chæ coù 60 – 70
hôn heát, noù coù maøu traéng baïc, deã reøn vaø deã caùn. microgam/ngaøy (tieâu chuaån OMS).
Nguoàn goác saûn sinh cadimi: – Söï haáp thuï cadimi bôûi thöïc vaät phuï thuoäc raát lôùn vaøo
ñoä pH. Khi boùn voâi ñeå caûi taïo ñaát chua, khi pH taêng thì söï
Yeáu toá töï nhieân:
haáp thuï cadimi bôûi thöïc vaät giaûm haún.
– Cadimi trong ñaát laø nguyeân toá vi löôïng saûn sinh ra – Haàu heát buøn thaûi ñeàu coù chöùa cadimi, thöôøng töø 5 ÷ 20
trong quaù trình phong hoùa ñaù vaø hình thaønh ñaát. Caùc loaïi ñaù mg cadimi/kg buøn.
traàm tích thöôøng giaøu cadimi.
ÖÙng duïng cadimin trong cuoäc soáng raát ña daïng
– Trong soá caùc loaïi ñaát ñaù thì ñaù voâi coù haøm löôïng – Söû duïng roäng raõi laøm thanh ñieàu chænh trong coâng
cadimi cao nhaát. ngheä cheá taïo loø phaûn öùng.
– Buïi nuùi löûa, löûa röøng saûn sinh ra cadimi. – Cadimi coù trong thaønh phaàn caùc hôïp kim deã noùng
Yeáu toá nhaân taïo: chaûy duøng ñeå laøm chaát haøn.
– Phaàn lôùn duøng ñeå maï caùc ñoà baèng theùp vaø saét taây.

229 115 230


– Moät vaøi hôïp chaát cuûa cadimi coù maøu röïc rôõ bôûi vaäy ÔÛ vuøng cöûa soâng chòu aùnh saùng thuûy trieàu chaát raén ñöôïc
ngöôøi ta duøng cadimi sulfua (CdS) ñeå cheá caùc loaïi sôn maøu taïo thaønh do quaù trình keo tuï caùc ion voâ cô khi gaëp nöôùc
vaøng coù caùc saéc thaùi khaùc nhau. maën.
Nhieãm ñoäc cadimi: Chaát raén coøn ñöôïc ñöa vaøo nguoàn nöôùc töï nhieân töø nöôùc
– Cadimi xaâm nhaäp vaøo khí quyeån vaø nguoàn nöôùc theo thaûi coâng nghieäp, sinh hoaït.
phöông thöùc töï nhieân vaø nhaân taïo. Nöôùc töï nhieân thöôøng bò vaån ñuïc do nhöõng haït keo lô
– Cadimi xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi chuû yeáu qua löûng. Caùc haït lô löûng naøy coù theå laø:
thöùc aên töø caùc loaïi caây troàng treân ñaát giaøu cadimi hoaëc töôùi
– Haït seùt.
baèng nöôùc chöùa nhieàu cadimi.
– Cadimi ñöôïc tích luõy trong thaän vaø xöông ngöôøi. – Muøn.

– Cadimi xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi laøm nhieãu – Vi sinh vaät...
loaïn moät soá enzym nhaát ñònh, gaây neân hoäi chöùng haï huyeát aùp
Trong caùc nguoàn nöôùc coù theå khai thaùc ñeå töôùi cho caây
roài ung thu phoåi.
troàng thì nöôùc soâng thöôøng chöùa nhieàu chaát lô löûng hôn. Haøm
Hai beänh do moâi tröôøng gaây neân ñaàu tieân ñöôïc con
löôïng vaø thaønh phaàn cuûa chaát lô löûng trong nguoàn nöôùc töôùi
ngöôøi phaùt hieän laø Itai – Itai do cadimi vaø beänh Minamata do
phaûi thích hôïp vôùi vieäc caûi taïo ñaát, taêng ñoä phì cuûa ñaát ñoàng
thuûy ngaân cuõng ñeàu xuaát phaùt töø Nhaät.
thôøi traùnh boài laéng keânh möông...
– Phuï nöõ trong thôøi kyø thai ngheùn maø thieáu dinh döôõng
(do aên kieâng) thì raát deã chòu taùc ñoäng ñoäc haïi cuûa cadimi vaø Soâng ngoøi nöôùc ta, ñaëc bieät laø soâng ngoøi mieàn Baéc coù
deã daãn ñeán vieâm thaän vaø ung thö thaän. raát nhieàu phuø sa, trong ñoù coù nhieàu loaïi coù theå laøm phaân boùn
– Ngöôøi nghieän thuoác laù deã haáp thuï cadimi hôn ngöôøi toát cho caây troàng, ñoù laø:
khoâng nghieän (möùc haáp thuï cadimi treân ñaàu ngöôøi nghieän 30 – Loaïi phuø sa coù ñöôøng kính d ≤ 0,001 mm chöùa nhieàu
– 65 μg, ngöôøi khoâng nghieän 20 – 40 μg). chaát muøn, loaïi naøy ít boài laéng trong caùc keânh möông, taêng ñoä
Loaïi 5. Caùc chaát raén phì cuûa ñaát nhöng neáu ñöa quaù nhieàu vaøo ruoäng coù theå seõ laøm
Caùc chaát raén trong nguoàn nöôùc töï nhieân ñöôïc taïo neân do giaûm tính ngaám cuûa nöôùc vaø ñoä thoaùng khí cuûa ñaát.
quaù trình xoùi moøn, phong hoùa ñòa chaát, do nöôùc chaûy traøn töø
– Loaïi phuø sa coù d = 0,001 – 0,05 mm mang theo raát ít
ñoàng ruoäng.
chaát dinh döôõng, khoâng taêng ñoä phì cuûa ñaát nhöng coù theå caûi

231 116 232


taïo ñöôïc ñaát töø ñaát naëng chuyeån sang ñaát nheï vaø deã ngaám Chaát raén hoøa tan hay toång chaát raén hoøa tan laø söï toàn
nöôùc nhöng maët khaùc cuõng coù haïi laø boài laéng keânh möông. taïi trong nöôùc cuûa caùc khoaùng chaát voâ cô vaø ñoâi khi caû moät soá
chaát höõu cô. Coù raát nhieàu loaïi muoái nhö clorua, carbonat,
– Loaïi phuø sa coù ñöôøng kính d ≤ 0,05 mm, hoaøn toaøn laø
hydrocarbonat, nitrat, phosphat vaø sulfat vôùi caùc loaïi kim loaïi
loaïi phuø sa coù haïi vì boài laéng lôùn, khoâng coù taùc duïng caûi taïo
nhö canxi (Ca), magie (Mg), natri (Na), kali (K), saét (Fe)...
ñaát, khoâng coù taùc duïng lôùn ñoái vôùi caây troàng.
chuùng laøm cho nöôùc coù vò nhaát ñònh. Neáu moät trong soá caùc
Nöôùc thieân nhieân neáu bò vaån ñuïc nhieàu seõ laøm giaûm loaïi muoái naøy coù haøm löôïng cao thì nöôùc khoâng theå duøng ñeå
cöôøng ñoä aùnh saùng chieáu qua töø ñoù daãn ñeán oâ nhieãm... uoáng coøn töôùi trong thôøi gian daøi seõ gaây maën cho ñaát...
Ngöôøi ta thöôøng chia gaây ñuïc ra laøm hai loaïi ñeå nghieân Trong noâng nghieäp thaâm canh, phaân boùn nitô ñöôïc söû
cöùu laø löôïng ñuïc, ñoä ñuïc. Ta duøng chöõ toång chaát raén ñeå phuø duïng töông ñoái nhieàu, moät phaàn phaân boùn bò röûa troâi xuoáng
hôïp vôùi danh töø chung cuûa caùc nöôùc trong lónh vöïc nghieân cöùu caùc doøng soâng, moät phaàn ngaám xuoáng ñaát theo doøng chaûy
oâ nhieãm nöôùc, vaäy ñoä ñuïc hay toång chaát raén (TS: TotalSolid ngaàm ra soâng... Löôïng phaân boùn naøy laøm giaøu chaát dinh
bao goàm: döôõng trong nöôùc vaø gaây neân hieän töôïng “phuù döôõng” cho caùc
– Chaát raén lô löûng (SS: Suspended Solid) hay toång chaát heä sinh thaùi trong nöôùc. Vì vaäy, nöôùc coù haøm löôïng chaát raén
raén lô löûng (TSS: Total Suspended Soild). hoøa tan cao roõ raøng seõ laøm cho nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm.

– Chaát raén hoøa tan (DS: Dissolved Solid) hay toång chaát Söï phong phuù xaùc cheát cuûa caùc thöïc vaät laø ñieàu haáp daãn
raén hoøa tan (TDS: Total Dissolved Soild). ñoái vôùi caùc vi sinh vaät hoaïi sinh, oxy bò tieâu thuï nhieàu vaø moâi
tröôøng trôû neân kî khí, quaù trình kî khí chieám öu theá thì giaûi
Chaát raén lô löûng hay toång chaát raén lô löûng laø moät phaàn
caùc boït khí dioxit carbon, amoniac, hydrosulfur... gaây neân muøi
cuûa chaát raén coù trong nöôùc ôû daïng khoâng hoøa tan. Xaùc ñònh
hoâi thoái.
SS hay TSS giuùp ta xeùt ñoaùn ñöôïc haøm löôïng seùt, muøn, vaø
nhöõng phaàn töû nhoû khaùc chöùa trong nöôùc. SS hay TSS lôùn seõ Khi söû duïng nöôùc coù TDS cao cho coâng nghieäp thì caùc
giaûm taàm nhìn cuûa caùc sinh vaät soáng döôùi nöôùc vaø aùnh saùng chaát raén daàn daàn ñoùng caën ôû thaønh caùc maùy moùc, beå chöùa,
roïi qua, chuùng laøm cho nöôùc khoâng söû duïng ñöôïc ñeå uoáng turbin gaây ra aên moøn kim loaïi...
vaø cho caùc nhu caàu sinh hoaït khaùc. Nhöng maët khaùc, neáu TSS Cuõng caàn giaûi thích theâm veà ñoä khoaùng hoùa cuûa nöôùc
laø chaát muøn thì laïi raát coù ích cho noâng nghieäp nhö ñaõ phaân ñoái vôùi caây troàng nhö sau: Ñoä khoaùng hoùa cuûa nöôùc töôùi cho
tích treân... caây troàng thöôøng ñöôïc bieåu thò baèng löôïng muoái (moät trong
nhöõng loaïi muoái ñaõ giôùi thieäu ôû treân) hoøa tan trong moät lít

233 117 234


nöôùc (gam/lít) hay (%o). Ñoä khoaùng hoùa lôùn hay nhoû vaø thaønh Daàu moû laø moät hoãn hôïp phöùc taïp cuûa nhöõng
phaàn cuï theå caùc loaïi muoái trong nöôùc coù nhöõng aûnh höôûng hydrocarbon vôùi nhöõng chaát höõu cô khaùc nhau.
nhaát ñònh ñeán khaû naêng huùt nöôùc cuûa caây troàng vaø quaù trình
Thaønh phaàn hoùa hoïc cô baûn cuûa daàu moû laø:
hoùa maën cuûa ñaát.
– Carbon (82 – 87%)
– Neáu quaù trình khoaùng hoùa cuûa nöôùc quaù cao caây seõ
khoâng huùt ñöôïc nöôùc. – Hydro (11 – 14%)

– Maët khaùc do boác hôi, muoái trong nöôùc seõ tích ñoïng – Löu huyønh (0,1 – 0,5%)
daãn ñeán laøm cho ñaát hoùa maën. Haøm löôïng nitô vaø oxy thöôøng khoâng vöôït quaù vaøi phaàn
Theo quy ñònh cuûa Vieät Nam: nghìn. Taát nhieân cuõng coù nhöõng ngoaïi leä, ví duï nhö daàu moû ôû
Califonia – Myõ.
– Ñoái vôùi nöôùc uoáng thì ñoä ñuïc phaûi nhoû hôn 1,5 mg/l.
– 1,2% oxy lieân keát.
– Ñoái vôùi nöôùc sinh hoaït thì chaát raén lô löûng > 20 mg/l.
– 1,7% nitô.
Loaïi 6. OÂ nhieãm daàu vaø chaát taåy röûa toång hôïp
Theo thoáng keâ theá giôùi thì caùc hoaït ñoäng thaêm doø vaø
1. OÂ nhieãm nöôùc do daàu
khai thaùc daàu khí chæ gaây oâ nhieãm moâi tröôøng treân bieån 2%.
Chuùng ta bieát raèng: daàu moû khoâng chæ laø nhieân lieäu maø Trong khi ñoù nguy cô gaây oâ nhieãm trong quaù trình vaän
laø cô sôû cuûa nhieàu loaïi nhieân lieäu voâ cuøng caàn thieát, tröôùc heát chuyeån laø 33%. Trong ñoù do tai naïn chieám tyû leä cao nhaát.
laø nguyeân lieäu ñoäng cô, nhu caàu veà loaïi nguyeân lieäu naøy ngaøy
Haø m löôï n g daà u môõ vaø chaá t beù o trong nöôù c cao seõ
caøng gia taêng. Neáu naêm 1896 caû theá giôùi chæ coù vaøi chieác oâ toâ
daã n ñeá n :
thì naêm 1911 ñaõ coù hôn 1.000.000 chieác. Trong theá chieán thöù
II, ngöôøi ta ñaõ söû duïng: – Taéc ngheõn oáng daãn nöôùc.

– 40 trieäu oâ toâ vaø xe remooùc. – Maøng daàu môõ bao phuû treân maët nöôùc vaø quaàn theå
sinh vaät töø ñoù ngaên caûn quaù trình trao ñoåi oxy laøm kìm haõm
– 200.000 maùy bay.
quaù trình phaùt trieån ñoäng thöïc vaät trong nöôùc.
– 150.000 xe taêng.
2. OÂ nhieãm nguoàn nöôùc do chaát taåy röûa toång hôïp
Ñeå cho nhöõng phöông tieän naøy hoaït ñoäng ngöôøi ta ñaõ
phaûi duøng ñeán haøng traêm trieäu taán xaêng vaø daàu nhôøn...

235 118 236


Ngaøy nay, chaát taåy röûa toång hôïp (ABDS) ñöôïc söû duïng – Laøm taêng haøm löôïng phosphat trong nöôùc (trung bình
roäng raõi trong sinh hoaït cuõng nhö trong coâng nghieäp. Noù ñaõ moãi ngaøy moät ngöôøi qua taém giaët ñaõ thaûi ñi 1,6 gam phosphat).
thay theá moät khoái löôïng lôùn daàu thöïc vaät ñeå laøm xaø phoøng, ví
– Chaát taåy röûa toång hôïp ñoâi khi taïo ta nhöõng maûng boït
duï nhö ôû Lieân Xoâ cuõ, moãi naêm tieát kieäm ñöôïc 150.000 taán daàu
lôùn, cao haøng meùt, daøi haøng nghìn meùt. Töø ñoù laøm aûnh höôûng
thöïc vaät. Nhöõng chaát chính ñeå saûn xuaát chaát taåy röûa toång hôïp
ñeán quaù trình hoøa tan oxy cuûa khí quyeån vaøo trong nöôùc, phaù
laø:
huûy quaù trình töï laøm saïch cuûa nöôùc gaây neân söï thieáu huït oxy
Dodexy chaát taïo boït trong nöôùc, aûnh höôûng ñeán heä sinh thaùi nöôùc.
Benzene C 6 H 6
Chieám töø 20 – 20% Do tính chaát nguy hieåm ñeán moâi tröôøng nöôùc maø chính
Sulfonic phuû ta ñaõ ra quyeát ñònh IX/1996 veà vieäc ñình chæ saûn xuaát vaø
Acide söû duïng chaát ABDS treân toaøn laõnh thoå Vieät Nam, chaäm nhaát
Caùc chaát phuï khaùc chieám töø 70 – 80%, bao goàm: ñeán 6/1997 laø keát thuùc...

– Tripoly phosphat natri, noù coù ñaëc tính laø bao boïc caùc Loaïi 7. OÂ nhieãm nöôùc bôûi taùc nhaân sinh hoïc
ion kim loaïi nhö Ca2+, Mg2+, Fe2+... maø khoâng keát tuûa vôùi caùc Nhöõng taùc nhaân sinh hoïc chính laøm oâ nhieãm nguoàn
loaïi kim loaïi naøy nhöng ñoàng thôøi laïi bieán chuùng thaønh moät nöôùc coù theå phaàn thaønh 4 loaïi.
hoãn hôïp coù theå hoøa tan. Trong tröôøng hôïp naøy, chuùng khoâng
– Vi khuaån gaây beänh
theå keát hôïp caùc ion khaùc.
– Vi ruùt
– Sulfat natri coù taùc duïng laøm cho chaáy taåy röûa choùng khoâ.
– Kyù sinh truøng
– Silicat natri laøm cho xaø phoøng khoâng voùn cuïc.
– Caùc loaïi sinh vaät khaùc.
Vieäc söû duïng haøng ngaøy chaát taåy röûa toång hôïp, tuy coù
tieát kieäm moät khoái löôïng lôùn daàu thöïc vaät nhöng ñoàng thôøi 1. Vi khuaån gaây beänh
noù laïi goùp phaàn taïo ra söï oâ nhieãm cho moâi tröôøng nöôùc. Bôûi Phaûi hieåu raèng trong nöôùc saïch, vi khuaån gaây beänh soáng
vì chaát ABDS. laâu hôn ôû trong nöôùc coù taïp khuaån. Hieän töôïng naøy raát roõ ôû
– Raát khoù phaân huûy sinh hoïc. nguoàn nöôùc thieân nhieân coù ñuû caùc yeáu toá laøm nöôùc töï laøm
saïch. Tuy vaäy, coù moät soá vi khuaån giaûm mau choùng ôû caû nöôùc
– Deã tích tuï gaây oâ nhieãm.
töông ñoái saïch.

237 119 238


Coù ngöôøi quan saùt ñeán ngaøy thöù 5 thì 96,5% vi khuaån Beänh phoù thöông haøn thöôøng xaûy ra cuøng vôùi beänh
thöông haøn vaø phoù thöông haøn cheát trong nöôùc möa, ñeán ngaøy thöông haøn.
thöù 6 thì 99,5 – 99,8%, ñeán ngaøy thöù 10 phaûi loïc 1 lít nöôùc môùi + Beänh lî:
tìm thaáy vi khuaån (ngaøy ñaàu coù tôùi 2.000 vi khuaån trong 1ml).
Vi khuaån lî soáng töø 6 – 7 ngaøy trong nöôùc, vi khuaån
Tuy vaäy, ta vaãn thaáy coù nhieàu loaïi vi khuaån coù theå soáng ñöôøng ruoät chæ coù theå soáng sau khi nöôùc vöøa bò nhieãm baån.
tôùi 3 thaùng trong nöôùc, do ñoù neáu uoáng nöôùc bò nhieãm khuaån
Caùc vuï dòch lî gaàn ñaây treân theá giôùi coù veû traàm troïng.
gaây beänh roõ raøng seõ ñöa ñeán nhöõng haäu quaû xaáu. Ñoâi khi daãn
ÔÛ Myõ, nöôùc laø con ñöôøng lan traøn nhöõng hình thaùi khaùc
ñeán nhöõng vuï dòch lan traøn khaép caû moät vuøng roäng lôùn.
nhau cuûa roái loaïn ñöôøng ruoät caáp tính, ñaëc bieät ôû treû em.
Sau ñaây laø caùc loaïi vi khuaån truyeàn qua nöôùc hoaëc qua + Beänh leptospira:
thöïc phaåm cheá bieán baèng nöôùc bò oâ nhieãm:
Nguoàn goác gaây beänh laø do caùc nguoàn nöôùc ngoït töï nhieân
bò oâ nhieãm bôûi chaát baøi tieát cuûa caùc loaøi gaëm nhaám (chuoät).
+ Beänh taû: Gaàn ñaây ngöôøi ta coøn phaùt hieän ra beänh naøy ôû treû em do
duøng nöôùc gieáng hoaëc tieáp xuùc vôùi caùc hoà nöôùc baån... nôi gaàn
Vi khuaån gaây beänh taû laø vibrio coma, ngoaøi ra coøn coù
nöôùc coáng ñoå vaøo hay nhöõng khuùc soâng coù gia suùc hay lui tôùi
vibro eltor. Vibrio eltor thuoäc nhoùm celebes ñaõ phaùt trieån
uoáng nöôùc...
mau leï vaø roäng raõi ra khoûi ranh giôùi cuûa oå dòch. Nöôùc ta ñang
bò bao vaây bôûi maáy khu vöïc dòch taû AÁn Ñoä, Ñoâng Pakistan, Coù 2 nhoùm gaây xoaén khuaån:
keøm beân laø Thaùi Lan, Mieán Ñieän roài tôùi Ma Cao, Hoàng Koân,g – Xoaén khuaån vaøng da (L. Icterohaemorrhagiac).
Inñoâneâxia, Philipin.
– Xoaén khuaån khoâng gaây vaøng da (L. Grippo typhosa, L.
+ Beänh thöông haøn:
Canicola).
Vi khuaån thöông haøn coù theå soáng 4 tuaàn trong gieáng vaø
Xoaén khuaån vaøng da toàn taïi ôû khaép nôi, nhöõng ngöôøi
25 ngaøy trong nöôùc hoà vaø nöôùc soâng.
thöôøng tieáp xuùc vôùi buøn hay maéc beänh naøy. Xoaén khuaån naøy
Söï phaùt hieän vi khuaån thöông haøn trong caùc vuï dòch do coù theå soáng haøng tuaàn hay haøng thaùng ôû trong nöôùc coù chöùa
nöôùc gaây ra raát hieám bôûi vì thôøi kyø uû beänh raát laâu, vi khuaån nhieàu chaát höõu cô (chuoät thöôøng mang nhieàu xoaén khuaån, caû
laïi coù theå thay ñoåi trong nöôùc vaø maát caùc daáu hieäu ñieån hình choù, lôïn, cuõng chöùa khuaån vaøng da).
neân khoù phaùt hieän. Tuy vaäy, nöôùc coù theå laø moät oå tieàm taøng
caùc vi khuaån thöông haøn neáu khoâng ñöôïc theo doõi.

239 120 240


Xoaén khuaån khoâng gaây vaøng da xuaát hieän ôû ngöôøi noâng + Ñònh nghóa
daân laøm vieäc ngoaøi ñoàng nhaát laø ñoàng laày. Ngöôøi ñi ñaün goã
Vieâm gan sieâu vi (VGSV) laø beänh maø trong ñoù gan bò
trong röøng saâu hay chaên nuoâi suùc vaät cuõng maéc caùc beänh naøy.
söng (vieâm) do sieâu vi truøng gaây neân. Beänh khaù phoå bieán ôû
+ Beänh do brucella (gaây soát laøn soùng) Ñoâng Nam AÙ, trong ñoù coù nöôùc ta. Ña soá ngöôøi beänh laø treû
em. Beänh thöôøng gaây soát, vaøng da vaøi tuaàn roài khoûi nhöng coù
Nhöõng vuøng chaên nuoâi deâ cöøu hay maéc phaûi beänh naøy.
khi ñoät ngoät trôû naëng roài daãn ñeán töû vong... Ngoaøi ra, moät soá
Trong nöôùc baån brucella soáng khaù laâu, ñaây cuõng lieät vaøo beänh
theå beänh coù theå tieán trieån keùo daøi daãn tôùi xô gan (chai gan)
ngheà nghieäp vì nhöõng ngöôøi chaên deâ cöøu thì tyû leä maéc beänh
hoaëc ung thö gan.
nhieàu hôn.
Caùc loaïi vi truøng gaây beänh goïi taét laø sieâu vi bôûi vì
II. Sieâu vi khuaån trong nöôùc
chuùng laø nhöõng sinh vaät voâ cuøng nhoû phaûi duøng ñeán kính
Moät soá vi khuaån phaùt trieån trong boä maùy tieâu hoùa cuûa hieån vi ñieän töû môùi phaùt hieän ñöôïc (sieâu vi hay coøn goïi laø
con ngöôøi vaø chuùng coù theå ñöôïc ñaøo thaûi moät löôïng lôùn trong virut).
phaân, ñoâi khi coù theå gaëp chuùng trong nhöõng nguoàn nöôùc thaûi
+ Phaân loaïi:
sinh hoaït vaø nhöõng nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm.
Caên cöù vaøo trieäu chöùng vaø caùch tieán trieån maø ngaønh y
1. Beänh vieâm gan sieâu vi:
hieän nay chia VGSV ra laøm 3 theå loaïi chính:
Beänh vieâm gan sieâu vi coù theå truyeàn qua soø, heán soáng ôû
– Vieâm gan caáp tính
nöôùc bò nhieãm baån do nöôùc thaûi sinh hoaït hoøa laãn phaân (loaïi
vi khuaån soáng trong soø heán laø nhoùm salmonella). – Vieâm gan toái caáp

Sieâu vi khuaån vieâm gan soáng ñöôïc 6 tuaàn trong nöôùc – Vieâm gan maõn tính.
gieáng vaø 4 tuaàn trong phoøng thí nghieäm. a. Theå vieâm gan caáp tính: Khi sieâu vi ñoät nhaäp vaøo cô
Nhieàu quan saùt thaáy moät soá caùc traïi nghæ heø cuûa treû em theå vaø taán coâng vaøo gan laàn ñaàu chuùng thöôøng gaây ra moät
duøng nöôùc bò oâ nhieãm phaân naëng ôû caùc soâng, hoà, gieáng, caû ôû loaïi vieâm gan goïi laø vieâm gan caáp. Khi ñoù ngöôøi beänh seõ thaáy
nhöõng maïng löôùi cung caáp nöôùc, caùc ñöôøng oáng bò sai soùt veà moät soá trieäu chöùng chuû yeáu nhö sau:
kyõ thuaät, xaûy ra beänh vieâm gan sieâu vi khuaån... Nhö vaäy coù
– Soát.
moái lieân quan giöõa vieâm gan sieâu vi (VGSV) vôùi vieäc söû duïng
nguoàn nöôùc maát veä sinh. – Meät moûi.

241 121 242


– Vaøng da. Chaûy maùu cuõng nhanh choùng xuaát hieän, coù theå thaáy
caùc veát hoaëc caùc ñaùm ñoû hoaëc baàm tím ôû nhieàu nôi treân cô
Soát laø trieäu chöùng ñaàu tieân, thöôøng nheï, ít khi soát cao
theå do chaûy maùu döôùi da hoaëc thaáy ngöôøi beänh noân oùi ra
do ñoù ngöôøi beänh coù khi chæ thaáy “ngaây ngaáy”. Thöôøng thöôøng
o maùu do chaûy maùu ruoät, chích vaøo choã naøo laäp töùc chaûy maùu
hôn 80% beänh nhaân chæ soát 38,5 C.
ngay
Meät moûi laø trieäu chöùng roõ reät hôn, ña soá ngöôøi beänh ñeàu choã ñoù.
than thôû “meät quaû”, “moûi quaù”.
Vieâm gan toái caáp laø moät loaïi vieâm gan heát söùc nguy
Vaøng da xuaát hieän sau vaøi ngaøy soát, meät moûi, vaøng da hieåm thöôøng laøm cho ngöôøi beänh cheát raát nhanh. Ngay ôû caùc
xuaát hieän treân taát caû moïi nôi treân cô theå, töø maét cho ñeán nöôùc tieân tieán vôùi ñaày ñuû phöông tieän hieän ñaïi thì con soá töû
nöôùc tieåu. Thöôøng thì khi vaøng da xuaát hieän ngöôøi beänh seõ vong cuõng khoâng döôùi 90% (theo baùc só Buøi Xuaân Vónh –
heát soát. Beänh vieän Nhi Ñoàng 2 thì ñaây laø moät beänh thaäp töû nhaát
Ngoaøi 3 trieäu chöùng treân, ngöôøi beänh coøn coù theâm moät sinh).
soá trieäu chöùng veà tieâu hoùa nhö ñau buïng vuøng roán, ñau vuøng c. Vieâm gan maõn tính
döôùi xöông söôøn beân phaûi, chaùn aên, no hôi, noân oùi...
Neáu ngöôøi beänh qua khoûi “vieâm gan caáp” hoaëc voâ cuøng
Vieâm gan caáp tính thöôøng xuaát hieän ñoät ngoät vaø tieán may maén qua côn aùc moäng “vieâm gan toái caáp” thì beänh gan
haønh nhanh choùng, thöôøng chæ keùo daøi 2 – 3 tuaàn sau ñoù neáu cuõng chöa khoûi haún. Vì theá coù theå sau ñoù moät thaùng hoaëc moät
khoâng coù gì bieán chöùng thì hieän töôïng vaøng da seõ nhaït daàn, naêm beänh laïi taùi phaùt theo nhöõng trieäu chöùng kín ñaùo hôn,
nöôùc tieåu seõ trong daàn, ngöôøi beänh seõ phuïc hoài söùc khoûe... dai daúng hôn, luùc naøy beänh ñöôïc goïi laø vieâm gan maõn tính
b. Vieâm gan toái caáp: Beänh thöôøng xaûy ra sau khi beänh hay vieâm gan maõn. Beänh gan maõn coù 2 daïng:
nhaân bò vaøng da töø 1 – 15 ngaøy. – Theå tieàm aån.
Thoaït ñaàu ngöôøi beänh trôû neân löø ñöø coù luùc vaät vaõ noân – Theå hoaït ñoäng.
oùi, ñoâi khi 2 tay giaät giaät nheï vaø raát nhanh sau ñoù ngöôøi
Vieâm gan maõn tính theå tieàm aån thöôøng coù nhöõng trieäu
beänh ñi vaøo hoân meâ coù theå keøm theo caùc côn co giaät, ngöôøi
chöùng khoâng roõ raøng, ngöôøi beänh chæ caûm thaáy hôi meät, keùm
beänh thôû gaáp, maïch nhanh vaø raát yeáu, ngaønh y goïi chöùng
aên, chaäm tieâu vaø thöôøng khoâng ñeå yù ñeán, chæ khi naøo coù dòp
hoân meâ naøy laø “hoân meâ gan” vì do beänh ôû gan gaây ra.
ñi khaùm beänh vaø xeùt nghieäm thì môùi bieát.

Vieâm gan maõn tính theå hoaït ñoäng theå hieän roõ raøng hôn:

243 122 244


– Raát meät moûi, nhieàu khi khoâng laøm gì cuõng meät. Ngoaøi ra coøn coù moät soá sieâu vi khaùc coù theå daãn ñeán vieâm
gan nhöng vôùi phöông tieän kyõ thuaät hieän ñaïi chöa xaùc ñònh ñöôïc
– Chaùn aên, thöôøng xuyeân bò no hôi, sình buïng, luoân luoân
neân ñaët chung cho chuùng moät teân goïi laø vieâm gan sieâu vi (X).
bò taùo boùn.
+ Nguyeân nhaân daãn ñeán vieâm gan sieâu vi A:
– Thænh thoaûng laïi coù moät ñôït soát maø khoâng roõ nguyeân
nhaân, keøm theo nöôùc tieåu vaøng. – Thöùc aên khoâng hôïp veä sinh.

– Hay bò maån ngöùa hoaëc noåi meà ñay. – Thöùc uoáng khoâng hôïp veä sinh.

Caùc trieäu chöùng treân ñaây coù theå keùo daøi 6 thaùng hay laâu + Nguyeân nhaân daãn ñeán vieâm gan sieâu vi B vaø ñöôøng
hôn roài daàn daàn caùc trieäu chöùng ñoù caøng naëng theâm, ngöôøi laây truyeàn:
beänh caøng suy yeáu theâm. Theå naøy thöôøng do sieâu vi B hoaëc C
– Ñöôøng aên uoáng.
gaây neân. Ñaây laø moät theå beänh heát söùc nguy hieåm vì coù theå
phaùt trieån thaønh: – Ñöôøng maùu.

– Xô gan (chai gan) laøm cho ngöôøi beänh cheát daàn cheát – Ñöôøng tình duïc khoâng laønh maïnh.
moøn. – Laáy töø meï sang con.
– Hôn 50% tröôøng hôïp daãn ñeán ung thö gan, ngöôøi beänh Vieâm gan sieâu vi B laø moät beänh voâ cuøng nguy hieåm, noù
cheát moät caùch nhanh choùng thöôøng khoâng quaù 6 thaùng. daãn ñeán töû vong raát nhanh choùng. Moät soá ngöôøi troâng beà
Nhöõng nguyeân nhaân daãn ñeán vieâm gan sieâu vi (VGSV): ngoaøi raát bình thöôøng khoâng theå hieän roõ raøng laø ñaõ mang
maàm beänh nhöng khi xeùt nghieäm maùu môùi bieát ñaõ mang
Cho ñeán nay, ngaønh y ñaõ xaùc ñònh ñöôïc 5 loaïi sieâu vi coù
maàm beänh vieâm gan sieâu vi B vaø raát coù theå ñaõ laây lan sang
theå daãn ñeán vieâm gan vaø ñaët teân chuùng theo thöù töï:
nhieàu ngöôøi khaùc...
– Vieâm gan sieân vi A.
+ Nguyeân nhaân daãn ñeán vieâm gan sieâu vi C: Loaïi naøy
– Vieâm gan sieâu vi B. chæ môùi xuaát hieän töø 1989. Noù coù moät soá ñaëc tính gaàn gioáng
nhö vieâm gan sieâu vi B. Ngoaøi khaû naêng gaây ra vieâm gan caáp
– Vieâm gan sieâu vi C.
hoaëc toái caáp, chuùng coøn coù theå daãn ñeán xô gan hoaëc ung thö
– Vieâm gan sieâu vi D. gan. Hieän nay, treân theá giôùi coù hôn 100 trieäu ngöôøi mang
– Vieâm gan sieâu vi E. maàm beänh sieâu vi C. Theo baùc só Buøi Xuaân Vónh – Beänh vieän
Nhi Ñoàng 2 thì taïi Thaønh phoá Hoà Chí Minh:

245 123 246


– Trong gaùi maõi daâm 9,9% nhieãm sieâu vi C. Moãi naêm, treân theá giôùi coù 2 trieäu ngöôøi cheát vì vieâm gan
B.
– Giôùi xì ke ma tuùy 96,2% nhieãm sieâu vi C.
Coù hôn 300 trieäu ngöôøi mang maàm beänh maø trong ñoù
+ Nguyeân nhaân daãn ñeán vieâm gan sieâu vi D:
hôn 75% laø ngöôøi Chaâu AÙ.
Ñaây laø moät loaïi sieâu vi khoâng hoaøn chænh, thöôøng noù
ÔÛ Vieät Nam chuùng ta cöù 10 ngöôøi thì coù 1 ngöôøi mang
lieân keát vôùi sieâu vi B. Khi caû 2 sieâu vi naøy lieân keát ñeå gaây
maàm beänh.
beänh ôû gan thì söï nguy haïi seõ cao. Tyû leä vieâm gan toái caáp vaø
vieâm gan maõn tính cuõng nhieàu hôn vaø dó nhieân tyû leä daãn ñeán Coù theå noùi ung thö gan laø moät trong nhöõng beänh ung
xô gan vaø ung thö gan cuõng seõ cao hôn. thö deã gaëp nhaát ôû Ñoâng Nam AÙ maø 80% ngöôøi ung thö gan
laïi coù lieân quan ñeán vieâm gan sieâu vi B, theâm vaøo ñoù cöù 2
+ Nguyeân nhaân daãn ñeán vieâm gan sieâu vi E: Loaïi naøy
trong 3 tröôøng hôïp xô gan laïi lieân quan ñeán VGSV B.
cuõng chæ môùi xaùc ñònh ñöôïc naêm 1988.
Coù theå noùi, beänh vieâm gan sieâu vi ñang laø noãi aùm aûnh
Vieâm gan sieâu vi E coù theå gaây vieâm gan caáp hoaëc toái
gheâ sôï cuûa loaøi ngöôøi treân haønh tinh hieän nay. Vì vaäy, vieäc
caáp vaø daãn ñeán caùi cheát cuõng raát nhanh, coù ñieàu sieâu vi E
giöõ gìn moâi tröôøng trong laønh ñang laø moät trong nhöõng
khoâng daãn ñeán maõn tính, tröôùc maét chöa xaùc ñònh ñöôïc laø noù
nhieäm vuï heát söùc böùc xuùc cuûa chuùng ta...
coù daãn ñeán xô gan vaø ung thö gan hay khoâng.

Ñöôøng laây lan chuû yeáu sieâu vi E laø ñöôøng aên uoáng khoâng
hôïp veä sinh. 2. Beänh baïi lieät

Toùm laïi: Vieâm gan sieâu vi coù theå ñoät nhaäp vaøo cô theå Moät soá quan saùt cuõng thaáy nguyeân nhaân gaây ra beänh
con ngöôøi qua 4 ñöôøng chuû yeáu sau ñaây: baïi lieät töø nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm.

– AÊn uoáng (SVA – SVE). 3. Beänh do adenovirut:

– Ñöôøng maùu (SVB – SVC – SVD) Adenovirut ñaõ ñöôïc tìm thaáy trong phaân, trong nöôùc
thaûi sinh hoaït vaø ñöôïc coi laø nguyeân nhaân cuûa nhöõng beänh
– Ñöôøng tình duïc (SVB – SVC – coù theå SVD).
nhieãm khuaån caáp dieãn. Moät soá loaïi gaây vieâm keát maïc thöôøng
– Ñöôøng meï sang con (SVB) xaûy ra khi taém ôû caùc ao hoà, caùc beå chöùa nhaân taïo (caùc hoà
Moät thöïc teá ñang baùo ñoäng cho chuùng ta veà moái lieân chöùa thuûy lôïi, thuûy ñieän) bò nhieãm baån bôûi adenovirut.
quan giöõa oâ nhieãm moâi tröôøng nöôùc vaø beänh vieâm gan sieâu vi. III. KYÙ SINH TRUØNG TRONG NÖÔÙC

247 124 248


– Nöôùc chaûy traøn maët ñaát thu nhaän nöôùc baån ôû khaép oáng daãn nöôùc vaø treân ñoù coù theå phaùt sinh nhöõng tröïc khuaån
moïi nôi vaø lan truyeàn beänh giun. tieâu thuï metan.

– Khi boùn phaân töôi coù tröùng giun. Söï xuaát hieän caùc loaïi taûo, rong, reâu... cuõng laøm caûn trôû
söï hoaït ñoäng caùc maøng loïc, caùc loaïi nhuyeãn theå nhö dreissena
– Ao hoà, keânh möông ñöôïc söû duïng vaøo nhieàu muïc ñích
coù theå laøm taéc caùc oáng daãn. Caùc loaïi giaùp xaùc nhö alsellus (boï
khaùc nhau (taém giaët, vo gaïo, röûa rau, phoùng ueá...)
cheùt nöôùc, doøi bieån) cuõng nhö caùc loaøi giun, baûn thaân chuùng
Do ñoù nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm traàm troïng vaø daãn ñeán khoâng gaây beänh, song coù theå löu truù caùc tröïc khuaån hoaëc vi
beänh veà ñöôøng ruoät nhö: ruùt trong ruoät cuûa chuùng vaø ngaên caûn clo huûy dieät caùc vi sinh
– Taû. vaät naøy. Cuoái cuøng moät soá loaïi taûo gaây nguy cô cho muøi vò
nöôùc trôû thaønh khoù chòu...
– Lî.
Loaïi 8. OÂ nhieãm nöôùc bôûi caùc chaát phoùng xaï
– Thöông haøn.
Söï phaùt minh vaø söû duïng caùc chaát phoùng xaï ñaõ ñem laïi
– Caùc beänh veà kyù sinh truøng.
cho loaøi ngöôøi moät nguoàn naêng löôïng to lôùn, moät phöông
Trong nhöõng loaïi kyù sinh truøng coù theå truyeàn qua da ñeå phaùp chöõa caùc beänh hieåm ngheøo nhö ung thö... Song ñoàng
vaøo cô theå con ngöôøi coù: thôøi cuõng laø moái ñe doïa cho nhaân loaïi khi noù ñöôïc söû duïng ñeå
– Giun moùc (tröùng trong phaân ngöôøi bò nhieãm beänh) coù laøm vuõ khí trong chieán tranh vaø laøm oâ nhieãm moâi tröôøng bôûi
teân goïi laø: Necator Americanus vaø Ankylostorma duodenale). caùc trung taâm khai thaùc caùc chaát phoùng xaï.

– Giun löôn (giun ôû döôùi nieâm maïc ruoät) coù teân goïi laø: Nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm caùc chaát phoùng xaï töø khí quyeån
Strogyloides Stereoralis. hoaëc töø caùc chaát thaûi cuûa caùc trung taâm nghieân cöùu vaø söû
duïng caùc chaát phoùng xaï.
IV. NHÖÕNG SINH VAÄT GAÂY KHOÙ KHAÊN TRÔÛ NGAÏI
Chaát phoùng xaï xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi qua nöôùc
Coù nhöõng sinh vaät vaø vi sinh vaät chæ gaây trôû ngaïi gían
uoáng vaø thöïc phaåm bò nhieãm xaï (ví duï caù vaø caùc loaøi nhuyeãn
tieáp cho söùc khoûe con ngöôøi. Nhöõng sinh vaät naøy chuyeån nöôùc
theå bò nhieãm xaï...)
voâ haïi thaønh nöôùc khoâng hôïp cho söï aên uoáng do tính chaát
caûm quan khoù chòu hoaëc do caûn trôû hoaït ñoäng cuûa caùc heä Nhöõng ñoàng vò phoùng xaï thöôøng gaëp trong ñieàu kieän töï
thoáng xöû lyù vaø phaân phoái nöôùc. Tröôùc heát laø nhöõng caën coù nhieân cuûa nhöõng nguoàn nöôùc cung caáp laø:
sinh vaät choàng chaát leân treân beà maët phía trong cuûa nhöõng – Bari (Ba226) soá thöù töï 56.

249 125 250


– Rañon (Rn222) soá thöù töï 86. teá baøo, thay ñoåi caáu truùc cuûa teá baøo gaây ra caùc beänh veà di
truyeàn, beänh veà maùu, beänh ung thö...
– Thori (Th232) soá thöï töï 90.
Cô cheá taùc ñoäng chung cuûa tia phoùng xaï leân cô theå laø
– Vaø saûn phaåm phaân huûy cuûa chuùng ôû möùc ñoä thaáp laø
gaây ion hoùa vaät chaát soáng, tröôùc heát laø phaân töû ADN (Acid
uran (U238) soá thöï töï 92.
Desosiribo Nucleic) cô sôû vaät chaát cuûa di truyeàn gaây neân
– Rañi soá 58. nhöõng ñoät bieán. Neáu nhöõng ñoät bieán naøy khoâng laøm cheát teá
Noàng ñoä cuûa Rañi (Ra226) soá thöù töï 88 (tính theo ñôn vò baøo thì di truyeàn sang theá heä sau.
picocuri/l vieát taét laø Pci/l laø töø 0,01 – 0,08 trong nöôùc soâng; Nhöõng daïng beänh lyù do phoùng xaï hay gaëp nhaát laø beänh
0,07 – 1,39 trong nöôùc ngaàm. maùu traéng, ung thö tuyeán giaùp vaø nhieàu loaïi ung thö khaùc. Vì
Noàng ñoä cuûa Rañon (Rn222) laø giöõa 0,2 – 3 × 105 PCi/l. vaäy, neân nhôù raèng khoâng coù lieàu phoùng xaï naøo laø voâ toäi.

Ñoä phoùng xaï cuûa nöôùc maùy coâng coäng phuï thuoäc vaøo
caùch cheá hoùa nöôùc. Quaù trình laéng loïc saïch ñöôïc 98% Ra226,
nhöng noàng ñoä cuûa chaát phoùng xaï töï nhieân trong caùc nguoàn
nöôùc thay ñoåi ñaùng keå töø vuøng naøy sang vuøng khaùc.

Ngöôøi ta nhaán maïnh raèng 10% Ra226 coù maët trong xöông
laø xuaát phaùt töø nöôùc uoáng.

Nhöõng chaát ñoàng vò phoùng xaï nhaân taïo trong nöôùc


thöôøng baét nguoàn töø nhöõng keát tuûa sau caùc vuï thöû vuõ khí haït
nhaân, söï phaùt taùn cuûa nhöõng pin nguyeân töû vaø nhöõng traïm
xöû lyù chaát ñoát chaùy phaùt xaï vaø söï ñaøo thaûi nhöõng chaát caën
phoùng xaï khaùc nhau. Nhöõng chaát phoùng xaï quan troïng nhaát
laø Sr90 (stronti soá 37), Cs137 (Xezi soá 55) trong möùc ñoä naøo ñoù
coù caû I131 (Iod soá 53)...

Möùc ñoä oâ nhieãm caùc chaát phoùng xaï ôû lieàu cao coù theå laøm
cheát sinh vaät vaø con ngöôøi, ôû nhöõng lieàu thaáp coù theå laøm cheát

251 126 252


124

Chính con ngöôøi khi taùc ñoäng vaøo ñaát ñaõ laøm thay ñoåi
khaù nhieàu tính chaát cuûa ñaát ñoâi khi coøn taïo haún moät loaïi ñaát
môùi chöa töøng coù trong töï nhieân ví duï ñaát troàng luùa nöôùc.
CHÖÔNG III Treân quan ñieåm sinh thaùi hoïc vaø moâi tröôøng thì Winkle
(1968) ñaõ xem xeùt nhö moät vaät theå soáng vì trong noù coù chöùa
nhieàu sinh vaät nhö vi khuaån, naám, taûo, thöïc vaät, ñoäng vaät...
TAØI NGUYEÂN ÑAÁT
Vì vaäy, ñaát ñai cuõng tuaân thuû nhöõng quy luaät soáng ñoù laø phaùt
VAØ OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT sinh, phaùt trieån, thoaùi hoùa, giaø coãi. Vì vaäy, tuyø thuoäc vaøo thaùi
ñoä cuûa con ngöôøi ñoái vôùi ñaát maø ñaát coù theå trôû thaønh phì
nhieâu hôn, cho naêng suaát caây troàng cao hôn..., ñoàng thôøi
§I. NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN VEÀ ÑAÁT
ngöôïc laïi cuõng seõ laøm cho ñaát thoaùi hoùa, baïc maøu, ñöa ñeán
Ñaát ôû chung quanh ta, ñaát ôû khaép moïi nôi treân haønh naêng suaát caây troàng giaûm thaáp hoaëc khoâng coøn khaû naêng
tinh naøy, ngay caû döôùi chaân ta cuõng coù ñaát. Ñaát ñaõ töøng nuoâi canh taùc nöõa...
soáng ta töï bao ñôøi. Noù gaén boù vôùi ta töø luùc môùi sinh cho tôùi
Caùc nhaø sinh thaùi hoïc coøn cho raèng: Ñaát laø “vaät mang”
khi nhaém maét cuõng naèm cuøng vôùi ñaát. AÁy theá nhöng hieåu (carier) cuûa taát caû heä sinh thaùi toàn taïi treân traùi ñaát. Nhö vaäy,
töôøng taän veà ñaát chöa haún ñaõ maáy ai hieåu heát. ñaát luoân mang treân mình noù caùc heä sinh thaùi vaø caùc heä sinh
I. Ñònh nghóa thaùi naøy chæ beàn vöõng khi “vaät mang” beàn vöõng... Con ngöôøi
taùc ñoäng vaøo ñaát cuõng chính laø taùc ñoäng vaøo taát caû heä sinh
“Ñaát laø vaät theå thieân nhieân caáu taïo laâu ñôøi do keát quaû
thaùi maø ñaát ñaõ “mang” treân mình noù.
cuûa quaù trình hoaït ñoäng toång hôïp cuûa 5 yeáu toá hình thaønh
goàm: ñaù, thöïc vaät, ñoäng vaät, khí haäu, ñòa hình vaø thôøi gian” Moät vaät mang coù tính chaát ñaëc thuø ñoäc ñaùo cuûa ñoä phì
(Ñacutraep 1879). nhieâu neân ñaát laø cô sôû caàn thieát, vöõng chaéc giuùp cho caùc heä sinh
thaùi toàn taïi vaø phaùt trieån. Vì vaäy, xeùt cho cuøng thì cuoäc soáng cuûa
Ñaây laø ñònh nghóa ñaàu tieân khaù hoaøn chænh nhaát veà ñaát. con ngöôøi cuõng phuï thuoäc vaøo tính chaát ñoäc ñaùo naøy cuûa ñaát.
Caùc loaïi ñaù caáu taïo neân voû quaû ñaát döôùi taùc ñoäng cuûa khí haäu,
II. Thaønh phaàn cuûa ñaát
sinh vaät vaø ñòa hình, traûi qua thôøi gian nhaát ñònh daàn daàn bò
phaù huûy, vuïn naùt roài sinh ra ñaát. Sau naøy, nhieàu nhaø khoa Ñaát chöùa khoâng khí, nöôùc, chaát raén. Chaát raén laø thaønh
hoïc cho raèng caàn boå sung theâm moät yeáu toá khaùc ñaëc bieät phaàn chuû yeáu chieám gaàn 100% khoái löôïng ñaát vaø ñöôïc chia ra
quan troïng laø vai troø con ngöôøi. laøm 2 loaïi: Caùc chaát voâ cô caùc chaát höõu cô.

247 124 248


125

A. Caùc chaát voâ cô laø thaønh phaàn chuû yeáu cuûa ñaát, tyû leä + Quaù trình muøn hoùa laø quaù trình toång hôïp caùc chaát keå
phaàn traêm so vôùi khoái löôïng khoâ kieät cuûa ñaát thöôøng chieám caû voâ cô vaø höõu cô ñeå hình thaønh moät hôïp chaát cao phaân töû
laø 97 – 98%. maøu ñen goïi laø muøn.

Boán nguyeân toá ñaàu laø: O, Si, Al, Fe ñaõ chieán tôùi 93% Caùc chaát höõu cô noùi chung vaø muøn noùi rieâng coù aûnh
khoái löôïng ñaát. höôûng tôùi ñaát vaø caây troàng: Muøn chöùa nhieàu chaát dinh döôõng
ñaëc bieät laø Nitô raát caàn thieát cho caây troàng, muøn coù taùc duïng
Naêm nguyeân toá cuoái cuøng laø H, C, S, P, N raát caàn cho
kích thích cho caây troàng. Ñaây laø ñieåm khaùc haún giöõa caùc chaát
caây troàng nhöng ñaù chæ coù 0,5% coøn trong ñaát thì tyû leä cuûa
höõu cô, chaát muøn vôùi phaân hoùa hoïc.
chuùng laïi cao hôn. Ví duï: C trong ñaát cao hôn trong ñaù 20 laàn
vaø N cao hôn 10 laàn. Chính vì vaây maø ñaát nuoâi soáng ñöôïc caây Muøn laøm cho ñaát tôi xoáp coù caáu truùc giöõ aåm vaø giöõ phaân, do
troàng. ñoù caàn tìm nhieàu bieän phaùp ñeå naâng cao löôïng muøn cuûa ñaát.

B. Caùc chaát höõu cô cuûa ñaát chæ chieám coù vaøi phaàn Baûng 3–1. Haøm löôïng trung bình caùc nguyeân toá hoùa hoïc
traêm khoái löôïng ñaát nhöng laïi laø boä phaän quan troïng nhaát trong ñaát vaø ñaù (% troïng löôïng – theo Vinogracop –
cuûa ñaát. Nguoàn goác caùc chaát höõu cô cuûa ñaát laø do xaùc caùc loaøi 1950)
sinh vaät soáng trong ñaát taïo neân. Trong caùc loaïi naøy, caây xanh
Nguyeân toá Ñaù Ñaát
coù moät sinh khoái lôùn nhaát, chuùng laáy thöùc aên töø trong nöôùc
O 47.2 49.0
vaø ñaát. Nhôø CO2 trong khí quyeån vaø naêng löôïng maët trôøi
Si 27.6 33.0
chuùng taïo ra chaát höõu cô. Ngay khi ñang soáng chuùng cuõng ñaõ
Al 8.8 7.13
traû laïi cho ñaát caønh, laù, quaû ruïng, reã cheát. Caùc chaát höõu cô
naøy seõ bieán ñoåi döôùi taùc duïng cuûa khoâng khí, nöôùc, nhieät ñoä, Fe 5.1 3.80

vi sinh vaät theo 2 quaù trình: quaù trình khoaùng hoùa vaø quaù
trình muøn hoùa. Ca 3.6 1.37
Na 2.64 0.63
+ Quaù trình khoaùng hoùa laø quaù trình phaù huûy caùc chaát
K 2.60 1.36
höõu cô ñeå chuùng bieán thaønh nhöõng hôïp chaát voâ cô ñôn giaûn
Mg 2.10 0.60
nhö caùc loaïi muoái khoaùng H2O, CO2, NH3, H2S...
Ti 0.60 0.46

H 0.15

249 125 250


126

Cacbon 0.10 Soá löôïng hôïp chaát voâ cô cuûa carbon raát ít so vôùi soá löôïng
S (Löu huyønh) 0.09 2.0 hôïp chaát höõu cô...
P (Phosphoric) 0.08 0.08
Nguoàn carbon coù theå töø CO2 vaø coù theå töø CO2 hoøa tan
Nitô 0.01 0.1
trong nöôùc ñeå taïo thaønh H2CO3. Thöïc vaät laáy cacbon naøy vaø
III. Moät soá chu trình chuû yeáu trong moâi tröôøng ñaát quang hôïp taïo ra carbon ôû daïng Protit. Carbon laïi chuyeån
daïng sang cô theå ñoäng vaät vaø ngöôøi. Maët khaùc, sinh vaät hoâ
1. Chu trình carbon
haáp thaûi khí CO2 vaøo trong khoâng khí cuûa ñaát vaø khí quyeån
Carbon coù nhieàu trong thieân nhieân vaø ña daïng. Haøm vaø khi cheát ñi nhôø hoaït ñoäng cuûa vi sinh vaät phaân giaûi chaát
löôïng carbon trong voû traùi ñaát laø 2.3 x 10–2 % veà khoái löôïng. höõu cô ñeå roài taïo ra caùc daïng carbon trong hôïp chaát baùn phaân
Carbon laø hôïp phaàn chuû yeáu cuûa theá giôùi thöïc vaät vaø ñoäng giaûi, caùc hôïp chaát trung gian, hôïp chaát muøn vaø carbon höõu cô
vaät. Taát caû nhöõng nguyeân lieäu naèm döôùi ñaát nhö daàu moû, khí khoâng ñaïm vaø cuoái cuøng taïo ra CO2 vaø H2O. carbonic (CO2)
ñoát, than buøn, ñaù phieán chaùy ñeàu ñöôïc caáu taïo treân cô sôû sau ñoù laïi ñi vaøo khoâng khí vaø dung dòch...
carbon nhaát laø than ñaù giaøu carbon. Phaàn lôùn catbon taäp Trong chu trình tuaàn hoaøn töï nhieân carbon coù chu trình
trung trong caùc khoaùng vaät nhö ñaù voâi CaCO3 vaø ñolomit kín nhöng cuõng coù chu trình khoâng kín. Ví duï: Thöïc vaät vaø
CaMa(CO3)2 ñeàu laø nhöõng muoái coù kim loaïi kieàm thoå vôùi acid ñoäng vaät cheát ñi (chuû yeáu laø thöïc vaät) trong ñieàu kieän yeám
carbonic H2CO3. khí, ñoä aåm moâi tröôøng ñaát cao (hoaëc ngaäp nöôùc) coù theå khoâng
bò phaân giaûi hoaøn toaøn thaønh CO2 vaø H2O maø trôû thaønh chaát
Carbon laø moät trong nhöõng nguyeân toá quan troïng nhaát
höõu cô baùn phaân giaûi daïng muøn thoâ vaø than buøn taïo neân ñaàm
ñoái vôùi söï soáng: Söï soáng ôû haønh tinh chuùng ta döïa treân cô sôû
laày than buøn. Chu trình carbon bò ngöng moät thôøi gian cho
carbon. Chu trình carbon töø khí quyeån ñi vaøo thöïc vaät, töø
ñeán khi naøo bò ñoát chaùy hoaøn toaøn hay ñuû oxy vaø vi khuaån ñeå
thöïc vaät ñi vaøo ñoäng vaät, töø ñoäng vaät ñi vaøo theá giôùi voâ sinh
khoaùng hoùa thaønh CO2. Trong moâi tröôøng ñaát ngaäp nöôùc
(Procofiep. M.A).
thöôøng xuyeân thì söï tích ñoïng caùc ñoäng vaät chöùa Ca cuõng laïi
Söï tích luõy cuûa carbon trong voû traùi ñaát coù lieân quan tôùi taïo ra CaCO3 laøm chu trình ngöng. Chu trình hoùa than ñaù
söï tích luõy cuûa nhieàu nguyeân toá khaùc keát tuûa ôû daïng carbonat cuõng caäy, chôø cho ñeán khi chuùng bò ñoát chaùy carbon môùi trôû
khoâng tan v.v... Khí carbon vaø acid carbonic coù moät vai troø veà chu trình kín.
ñòa hoùa hoïc quan troïng ôû trong voû traùi ñaát. Hoaït ñoäng cuûa nuùi
2. Chu trình nitô (N)
löûa giaûi phoùng moät löôïng khoång loà CO2, trong lòch söû cuûa
traùi ñaát ñaây laø nguoàn carbon chuû yeáu cho sinh quyeån.

251 126 252


127

Teân Latinh laø Nitrogenium – khoái löôïng nguyeân töû cho thöïc vaät? Tröôùc heát laø nhöõng hôïp chaát nitô, kali vaø
14,0067. phoátpho. Nitô coù trong voâ soá caùc hôïp chaát höõu cô, trong ñoù coù
Nitô laø khí khoâng maøu, khoâng muøi, khoâng vò. Noù laø moät nhöõng quan troïng ñoái vôùi ñôøi soáng nhö protein vaø acid amin.
trong nhöõng nguyeân toá phoå bieán nhaát vaø laø thaønh phaàn chuû Tính trô töông ñoái cuûa nitô laø heát söùc coù ích cho con ngöôøi.
yeáu cuûa khí quyeån traùi ñaát (4 x 1015 taán). Giaû söû nitô deã tham gia phaûn öùng hoùa hoïc hôn thì khí quyeån
traùi ñaát seõ khoâng theå toàn taïi ôû daïng nhö hieän nay cuûa noù.
Teân cuûa nitô laø Azoát coù nguoàn goác Hy Laïp do nhaø hoùa
Moät chaát oxi hoùa maïnh nhö oxy seõ phaûn öùng vôùi nitô taïo neân
hoïc Phaùp A.Lavoisier ñöa ra cuoái theá kyû 18.
caùc oxit coù tính ñoäc haïi cuûa nitô. Nhöng neáu nitô thöïc söï laø khí
Azoát coù nghóa laø khoâng duy trì söï soáng. A coù nghóa laø trô – nhö heli chaúng haïn – thì luùc baáy giôø caùc ngaønh saûn xuaát
phuû ñònh cuûa Zoe nghóa laø söï soáng. Chính A.Lavoisier ñaõ cho hoùa hoïc cuõng nhö caùc vi sinh vaät vaïn naêng seõ khoâng theå lieân
laø nhö vaäy. Caùc nhaø khoa hoïc cuøng thôøi vôùi oâng cuõng cho laø keát nitô khí quyeån vaø thoûa maõn nhu caàu nitô lieân keát cho moïi
nhö vaäy. Trong ñoù, nhaø hoùa hoïc kieâm thaày thuoác ngöôøi sinh vaät, seõ khoâng coù amoniac, acid nitric caàn thieát ñeå saûn
ScotlADN teân laø D.Rutherford ñaõ taùch ñöôïc nitô töø khoâng khí xuaát nhieàu chaát, quan troïng nhaát seõ khoâng coù phaân boùn. Seõ
sôùm hôn so vôùi caùc nhaø khoa hoïc khaùc. khoâng coù caû söï soáng treân traùi ñaát vì nitô coù maët trong thaønh
Thöïc chaát cuûa nitô – theo chöõ Azoát coù phaûi ñuùng vôùi phaàn moïi cô theå. Nitô chieám gaàn 3% khoái löôïng cô theå con
nghóa cuûa noù khoâng? Quaû thaät khaùc vôùi oxy, nitô khoâng duy ngöôøi.
trì söï hoâ haáp vaø söï chaùy, nhöng con ngöôøi khoâng theå thôû Trong moâi tröôøng ñaát nitô chuyeån hoùa theo caùc chu
thöôøng xuyeân baèng oxy nguyeân chaát. Ngay ñoái vôùi nhöõng trình sau ñaây:
ngöôøi beänh cuõng chæ cho thôû oxy nguyeân chaát trong thôøi gian
a. Khoâng khí: Khí quyeån chöùa 78% laø nitô, noù cung caáp
ngaén maø thoâi. Treân taát caû caùc traïm quyõ ñaïo cuûa Lieân Xoâ (cuõ),
nitô qua saám chôùp trong möa doâng. ÔÛ Vieät Nam ta coù caâu”
treân caùc con taøu vuõ truï “Lieân Hôïp” vaø “Phöông Ñoâng” caùc nhaø
du haønh thôû khoâng khí khí quyeån quen thuoäc chöùa gaàn 4/5 “Luùa chieâm ñöùng neùp ñaàu bôø
nitô. Taát nhieân, nitô khoâng ñôn thuaàn laø chaát pha loaõng Nghe vang tieáng saám môû côø maø leân”
trung tính ñoái vôùi oxy. Chính hoãn hôïp nitô vôùi oxy laø thích Möa doâng ngoaøi taùc duïng ñem laïi moät löôïng möa ñaùng
hôïp nhaát cho söï hoâ haáp cuûa ña soá daân cö treân haønh tinh keå, noù coøn coù taùc duïng ñaëc hieäu taïo thaønh caùc loaïi muoái nitô
chuùng ta. thieân nhieân rôi theo nöôùc möa xuoáng ñaát. Trong moät côn
Goïi nitô laø nguyeân toá khoâng duy trì söï soáng lieäu coù ñuùng doâng nhieät coù töø vaøi ngaøn laàn ñeán haøng vaïn laàn phoùng ñieän.
khoâng? Khi boùn caùc phaân voâ cô, ngöôøi ta ñaõ boå sung chaát gì Khi phoùng ñieän thì khoâng khí bò nung noùng leân haøng vaïn ñoä,

253 127 254


128

taïo ra caùc chaát nitô (thaønh phaàn khí chieám 78% trong khoâng – Ñeå thu naêng löôïng ñoäng vaät duøng caùc phaûn öùng phaùt
khí). Oxy vaø hydro trong khoâng khí keát hôïp vôùi nhau taïo nhieät (quaù trình xaûy ra keøm theo toûa nhieät) do Oxy hoùa caùc
thaønh nitrat (NO3) vaø amoniac (NH3) ñoù laø nhöõng loaïi phaân chaát höõu cô baèng Oxy.
boùn raát toát cho caây troàng. – Thöïc vaät vaø chæ coù thöïc vaät môùi coù khaû naêng haáp thuï
quang hoùa tröïc tieáp naêng löôïng cuûa caùc dao ñoäng ñieän töø, tröôùc heát laø
N2 + O2 → 2NO2
cuûa aùnh saùng maët trôøi. Nhôø naêng löôïng naøy maø chuùng coù theå
2NO + O2 → 2NO2 chuyeån hoùa caùc chaát höõu cô ñaëc bieät laø nöôùc vaø khí carbonic
thaønh caùc chaát höõu cô nhö Hydrat carbon. Quaù trình quang
2NO2 + H2O → HNO3 + HNO2
hoùa naøy trong ñoù coù Clorophin (chaát maøu cuûa laù vaø caùc boä
ÔÛ mieàn Nam nöôùc ta, haøng naêm treân 1 ha nhaän ñöôïc töø phaän khaùc coù maøu xanh laù caây cuûa thöïc vaät) haáp thu naêng
möa doâng 1 löôïng phaân laø 30 – 100kg (phaâm ñaïm nguyeân löôïng aùnh saùng, chuyeån noù thaønh naêng löôïng cuûa lieân keát
chaát). hoùa hoïc cuûa caùc chaát höõu cô goïi laø söï quang hôïp.
Coù theå noùi, Nam Boä laø moät trong nhöõng nôi coù soá ngaøy Cuoái theá kæ 19, nhaø töï nhieân hoïc ngöôøi Nga K. A.
möa doâng nhieàu nhaát nöôùc, töø 120 – 140 ngaøy/moät naêm. Timiriadep ñaõ chæ ra vai troø raát to lôùn cuûa clorophin trong quaù
Ñoàng baèng Baéc Boä vaø vuøng nuùi phía baéc 100 ngaøy (töø trình xuaát hieän vaø phaùt trieån söï soáng treân traùi ñaát. Chaúng haïn:
thaùng 2 ñeán thaùng 11). Khi chuùng ta thu hoaïch ñöôïc 40 taï luùa maïch töø 1 hecta thì caây
luùa maïch treân caùnh ñoàng ñoù trong muøa heø ñaõ ñoàng hoùa 20 taán
Taây Nguyeân 60 ngaøy (thaùng 2 – XI).
khí CO2 vaø 7,3 taán nöôùc vaø thaûi ra baàu khí quyeàn beân ngoaøi 13
Trung Trung Boä 45 ngaøy (thaùng 3 – 10) taán oxy, khi ñoù ñaõ söû duïng töø 2 → 20% naêng löôïng cuûa aùnh saùng
Baéc Trung Boä 95 ngaøy (thaùng 3 – 10) maët trôøi chieáu xuoáng dieän tích noùi treân, ñoàng thôøi thöïc vaät cuõng
chuyeån caùc hôïp chaát cuûa nitô, phoátpho vaø caùc hôïp chaát khoaùng
Nam Trung Boä 40 ngaøy (thaùng I – XI).
khaùc thaønh daïng maø con ngöôøi coù theå ñoàng hoùa ñöôïc nghóa laø
b. Con ñöôøng quang hôïp ñaõ toång hôïp neân caùc acid amin, caùc bazô chöùa nitô, caùc este
phosphat vaø taát caû caùc chaát maø thieáu chuùng con ngöôøi vaø caùc
Taát caû caùc sinh vaät treân haønh tinh chuùng ta chia thaønh
ñoäng vaät khoâng theå toàn taïi ñöôïc.
giôùi thöïc vaät vaø giôùi ñoäng vaät, söï khaùc nhau giöõa chuùng laø ôû
choã chuùng thu naêng löôïng caàn thieát ñeå duy trì söï soáng baèng
caùch naøo.

255 128 256


129

Quang hôïp laø moät quaù trình hoùa hoïc phöùc taïp, nhieàu nitô. Trong hoï Rhizobium coù caùc vi sinh vaät R. Japonicum,
giai ñoaïn maø ngoaøi clorophin coøn coù nhieàu chaát voâ cô vaø höõu R. Trophili... trong caây chuû ñaäu naønh, ñinh höông, haønh toûi,
cô khaùc tham gia phaûn öùng. coû ñinh laêng, ñaäu xanh... Caùc vi khuaån naøy chuyeån hoùa nitô
theo daïng:
Haøng naêm, thöïc vaät cung caáp cho moâi tröôøng xung
quanh 145 tyû taán oxy, tích luõy ñöôïc treân 100 tyû taán caùc chaát N2 + 8H+ + 6e– → 2NH4+ → Protein thöïc vaät
höõu cô vaø döï tröõ gaàn 3 x 1020 Jun. Trong khoâng khí Trong noát saàn
Ñoái vôùi moâi tröôøng ñaát thì con ñöôøng thöù 2 ñeå nitô ñi döôùi ñaát reã thöïc vaät
vaøo moâi tröôøng ñaát laø quang hôïp caây xanh ñeå taïo ra protein, d. Trong moâi tröôøng ñaát, caây khoù haáp thuï nitô qua daïng
sau ñoù ñoäng vaät vaø ngöôøi laáy nitô cuûa thöïc vaät ñeå taïo ra nitô NO2, NO3. Vì vaäy, vaãn toàn taïi thöôøng xuyeân moät quaù trình
cho mình. Theá roài, sau khi thöïc vaät vaø ñoäng vaät cheát ñi laïi amon hoùa:
traû laïi nitô cho moâi tröôøng ñaát. Quaù trình phaân giaûi nitô ñeå
N → NO2 → NO3 → NH4
taïo ra nitô ñôn giaûn thoâng qua vi sinh vaät haùo khí azotobazteria
vaø vi sinh vaät yeám khí closdium ñeå taïo ra NH3. 3. Chu trình löu huyønh (S)

Baûn thaân vi sinh vaät, ñoäng vaät, thöïc vaät trong ñaát cheát Löu huyønh (Teân Latinh laø sulgur)
ñi cuõng cung caáp nitô protein cho moâi tröôøng ñaát. Löu huyønh laø nguyeân toá hoùa hoïc khaù phoå bieán ôû haønh
c. Nguoàn töø caùc vi khuaån coäng sinh trong noát saàn tinh chuùng ta, noù chieám 4.7 x 10–2 % toång khoái löôïng voû traùi
Ngöôøi ta tính rieâng xaùc vi sinh vaät hoaït ñoäng trong moâi ñaát. Ngöôøi ta coù gaëp löu huyønh töï sinh nhöng phaàn lôùn tröõ
tröôøng ñaát ñaõ cung caáp cho chu trình 25kg/ha naêm. löôïng cuûa löu huyønh ôû daïng nhöõng hôïp chaát sulfua vaø sulfat.
Nhöõng hôïp chaát chuû yeáu trong caùc hôïp chaát ñoù laø pirit FeS2,
Nguoàn thöù 3 laø caùc vi khuaån coäng sinh trong noát saàn
sfalerit ZnS, chancopirit FeCuS2, thaïch cao CaSO4.2H2O.
caây hoï ñaäu nhôø coù chaát xuùc taùc ñaëc hieäu Mo, caùc vi khuaån
Rhizobium coá ñònh nitô khí trôøi thaønh nitô trong cô theå thöïc Ngöôøi ta giaû ñònh raèng phaàn lôùn löu huyønh cuûa traùi ñaát
vaät, sau khi caùc noát saàn bò giaø thì nitô ñöôïc phoùng thích ra taäp trung ôû daïng sulfua (muoái cuûa acid sulfuhidric) khoâng
moâi tröôøng ñaát, löôïng nitô naøy coù theå leân ñeán 150 – phaûi ôû voû traùi ñaát maø ôû döôùi saâu ñeán 1.200 – 3000 km. Ngöôøi
400kg/ha naêm vôùi caây Tripolium. Ngoaøi Rhizobium caùc vi ta khai thaùc löu huyønh töï sinh töø caùc moû naèm khoâng saâu laém
khuaån khaùc cuõng coù theå coäng sinh vôùi caây thuoäc hoï caø pheâ döôùi ñaát.
taïo ñoám maøu ñen. Caùc xaï khuaån cuõng coù khaû naêng coá ñònh

257 129 258


130

Trong moâi tröôøng ñaát löu huyønh coù maët ôû daïng Löu huyønh coù theå bò troâi ra bieån, ôû ñaây chuùng ñöôïc caùc
SO 24 − , SO 23 − hay SO2. Chuùng ñöôïc taïo thaïnh do nuùi löûa phun sinh vaät haáp thuï hoaëc traàm tích laïi ñeå roài thoâng qua haûi saûn
leân, laø traàm tích cuûa bieån vaø caùc daïng maãu chaát chöùa pyrit vaø thöïc vaät ven bieån maø chu trình S laïi tieáp tuïc...
(FeS2, FeS2n, FeS2n+1, CuFeS2) töø chaát thaûi cuûa saûn xuaát coâng 4. Chu trình phosphoric (P)
nghieäp, noâng nghieäp, giao thoâng vaän taûi..., bay vaøo khoâng khí
Phospho (teân Latinh laø Phosphore) ñöôïc taùc giaû Bran
sau ñoù theo möa thaám vaøo ñaát.
(H.Brandt) ôû Hambourg tìm ra naêm 1669 töø vieäc chöng caát baõ
Reã thöïc vaät haáp thuï S ñeå toång hôïp caùc acid amin chöùa
raén thu ñöôïc khi coâ caïn nöôùc tieåu. Brandt phaùt hieän söï phaùt
löu huyønh nhö xistin, methionin..
quang maøu luïc nhaït cuûa chaát laéng xuoáng trong bình caàu. Ñoù
Thöïc vaät tích luõy S vaøo cô theå noù, ñaëc bieät laø thöïc vaät chính laø nguoàn goác cuûa phosphorus.
röøng ngaäp maën vaø thöïc vaät röøng chòu maën tích luõy raát cao löu
Trong ñoäng vaät phospho coù trong xöông, cô baép, moâ naõo
huyønh. Ñoäng vaät aên thöïc vaät tích luõy S vaø ngöôøi aên thöïc vaät, vaø daây thaàn kinh. Trong cô theå ngöôøi lôùn coù gaàn 4,5 kg
ñoäng vaät laïi tích luõy S. Sau khi cheát ñi, ñoäng vaät, thöïc vaät vaø phospho. Phospho laø nguyeân toá khaù phoå bieán, trong töï nhieân
ngöôøi traû laïi löu huyønh cho ñaát... chieám 9,3 x 10–2% khoái löôïng voû traùi ñaát. Nhöõng khoaùng vaät
Moät phaàn khaùc S bieán thaønh SO2 bay ra khoûi maët ñaát quan troïng nhaát cuûa phospho laø:

vaøo khoâng khí theo daïng H2S hay SO2. – Phosphoric Ca3(PO4)2.
– Apatit: Floapatit 3Ca3(PO4)2 CaF2
Ngaøy nay, hoaït ñoäng coâng nghieäp phaùt trieån, con ngöôøi
Hidrooapatit 3 Ca3(PO4)2 Ca(OH)2.
töø nguoàn nöôùc thaûi coâng nghieäp cung caáp cho ñaát töø 100 ÷
250kg/ha naêm. Khoaùng vaät apatit ñöôïc ñaët teân nhö vaäy (chöõ Hy Laïp
Apate nghóa laø söï löøa doái) laø vì maøu cuûa noù luoân thay ñoåi laøm
Trong moâi tröôøng ñaát caùc chu trình phuï ñöôïc theå hieän
cho ngöôøi ta deã nhaän nhaàm vôùi khoaùng vaät khaùc. Noù coù nhieàu
thoâng qua caùc quaù trình sulfat hoùa vaø phaûn öùng sulfat hoùa
maøu traéng, ñoû, naâu, tím, ñen.
nhaát thieát phaûi coù söï tham gia cuûa vi sinh vaät.
Phospho traéng coù hoaït tính cao, raát ñoäc, gaây boûng khoù
H2S + O2 → 2H2S + S2 + 125 Kcalo laønh.

S2 + 3O2 → 2H2SO4 + 294 Kcalo Khi ñun noùng ñeán 250 – 300oC (trong ñieàu kieän khoâng
coù khoâng khí) phospho traéng bieán thaønh phospho ñoû duøng ñeå
FeS2 + 7O2 → 2FeSO4 + 2H2SO4 + Q. laøm dieâm, queït.

259 130 260


131

Trong caùc loaïi phaân khoaùng coù hôïp chaát cuûa phospho. Trong noâng nghieäp vaø trong kyõ thuaät ngöôøi ta duøng
Phaân laân raát caàn cho caây luùa, caây coâng nghieäp vaø caây coù quaû. roäng raõi nhöõng loaïi hôïp chaát cô – photpho khaùc nhau. Nhöõng
Haøng naêm löôïng phosphoric khai thaùc treân theá giôùi hôn 100 hôïp chaát ñoù duøng ñeå chieát caùc kim loaïi coù giaù trò, ñeå oån ñònh
trieäu taán nhöng chöa ñuû ñeå cho noâng nghieäp... nhöõng chaát deûo vaø laøm cho chaát deûo khoâng chaùy, ñeå cheá moät
Phaân laân khoaùng chaát ñaàu tieân laø supephophat ñôn goàm soá döôïc phaåm. Ngöôøi ta coøn duøng nhöõng chaát cô – photpho ñeå
hoãn hôïp cuûa dihidrophophat vaø canxi sulfat Ca(H2PO4)2CaSO4 laøm chaát hoùa deûo, chaát hoaït ñoäng beà maët, chaát xuùc taùc cuûa
ñöôïc nhaø Hoùa hoïc ngöôøi Anh Lauz tìm ra naêm 1839. moät soá phaûn öùng hoùa hoïc. Phospho traéng raát ñoäc bôûi vaäy
ngöôøi ta thöôøng ñeå noù döôùi nöôùc hoaëc ñöïng trong bình kín
Haøm löôïng phospho trong phaân boùn ñöôïc tính baèng
baèng kim loaïi...
phaàn traêm phospho (V) oxit P2O5. Trong supephophat ñôn
haøm löôïng phospho khoâng lôùn 14 – 20%. Supephosphat keùp Trong moâi tröôøng ñaát phospho coù ñöôïc coù theå töø xaùc baõ
taïo neân khi cho acid photphoric taùc duïng vôùi canxi photphat: höõu cô vaø vaät chaát khoâng höõu cô. P töø trong thöïc vaät, töø
trong xöông ñoäng vaät, ngöôøi... Nguoàn voâ cô coù theå töø caùc traàm
Ca(H2PO4)2 + 4H3PO4 → 3 Ca(H2PO4)2
tích Apatit, muoái...
laø loaïi phaân laân ñaäm ñaëc hôn nhieàu. Haøm löôïng phospho
Moät phaàn phospho bò giöõ chaët bôûi: CaPO4, AlPO4, FePO4
trong ñoù coù töø 40 – 50%P2O5.
trong moâi tröôøng ñaát...
Nhöõng khoaùng vaät chöùa phospho quan troïng ñoái vôùi
Moät phaàn phospho ñöôïc phaân huûy taïo ra caùc HPO3–2,
ngaønh coâng nghieäp phaân khoaùng laø hydroxoapatit vaø
H2PO3, PO4–3 ñöôïc haáp thuï vaøo reã thöïc vaät vaø vi sinh vaät. Ñeå
photphoric ñeàu laø canxi orthophotphat coù laãn nhieàu taïp chaát
roài chuùng laïi taïo ra caùc acid amin chöùa P vaø enzim
ñoâi khi khoù taùch ra. Trong thaønh phaàn cuûa khoaùng vaät chöùa
photphatase, chuyeån caùc lieân keát coù naêng löôïng cao thaønh
phospho thöôøng coù urani, liti, caùc ñaát hieám vaø nhieàu kim loaïi
naêng löôïng cho cô theå ATP → ADP vaø giaûi phoùng naêng
coù giaù trò khaùc.
löôïng... P tích luõy trong haït vaø quaû raát nhieàu.
Trong nhöõng hôïp chaát ñieàu cheá nhaân taïo cuûa phospho
Khi ñoäng vaät aên thöïc vaät, P laïi bieán thaønh chaát lieäu cuûa
coù yù nghóa ñaëc bieät quan troïng laø thiophot, clorophot vaø
xöông cuûa caùc lieân keát, cô baép, moâ naõo vaø daây thaàn kinh...
nhöõng thuoác tröø saâu cô – photpho khaùc. Nhöõng chaát ñoù
thöôøng coù taùc duïng bao vaây nhöõng enzim quan troïng ñoái vôùi Khi cheát ñi ñoäng vaät, thöïc vaät, cuõng nhö con ngöôøi bieán
söï soáng. P trong cô theå thaønh P trong ñaát.

261 131 262


132

Moät phaàn P ñi vaøo chu trình nöôùc ñaïi döông. ÔÛ ñaây, 2. Nguyeân nhaân gaây chua trong moâi tröôøng ñaát:
chuùng laøm thöùc aên cho phuø du, caù toâm aên phuø du laïi traû cho
– Do ñaëc tính töøng loaïi ñaát:
ngöôøi aên caù roài cuøng khi cheát ñi ngöôøi ta traû laïi cho P cho
Ñaát pheøn chua.
ñaát.
Ñaát bazan ít chua.
Moät phaàn nhoû P traàm tích ñaùy bieån, moät phaàn nhoû nhôø
thöïc vaät röøng ngaäp maën tieâu phuï P roài traû laïi cho ñaát. Ñaát nhieàu CaCO3 khoâng chua.

Haøng naêm, con ngöôøi ñaõ khai thaùc hôn 100 trieäu taán Ví duï: Ñaát pheøn chua bôûi chöùa nhieàu acid sulfuric
phosphoric ñeå laøm phaân boùn nhöng qua caùc chu trình lôùn hôn (H2SO4) do:
con ngöôøi vaø ñoäng thöïc vaät chæ traû laïi cho ñaát coù 60.000 taán. 2S + 3O2 + 2H2O → H2SO4 + Q nhieät löôïng
Roõ raøng löôïng P trong thieân nhieân bò caïn kieät bieát chöøng
– Do thöïc vaät laáy dinh döôõng K+, Ca+2, Mg+2, Na+ trong
naøo.
moâi tröôøng ñaát chæ coøn laïi laïi H+.
IV. KHAÙI NIEÄM VEÀ ÑAÁT CHUA PHEØN VAØ ÑAÁT KIEÀM: –
– Do möa nhieàu neân ion kieàm vaø kieàm thoå, OH bò röûa
Ñaát thuoäc daïng chua, pheøn hay trung tính ñaëc tröng bôûi troâi coøn laïi Al+3, Fe+2, H+.
noàng ñoä ion [H+] hoaëc [OH–]. – Do caùc chaát höõu cô bò phaân giaûi trong moâi tröôøng yeám
Khi pH: > 7.0 bieåu hieän tính kieàm khí taïo ra nhieàu acid höõu cô.

= 7.0 trung tính. – Do toác ñoä phaân li cuûa acid höõu cô, voâ cô vaø bazô laøm
cho moâi tröôøng ñaát taïo ra nhieàu hay ít H+ hoaëc OH–.
< 7.0 chua.
– Do quaù nhieàu Al+3 vaø Fe+2 trong moâi tröôøng ñaát.
1. Ñònh nghóa ñaát pheøn: (Acid sulfat Soils)
Ñoä chua trong moâi tröôøng ñaát thöôøng chia ra laøm hai
Ñaát pheøn duøng ñeå chæ toaøn boä caùc vaät lieäu vaø ñaát maø
loaïi laø ñoä chua trung tính vaø ñoä chua tieàm taøng. Trong chua
keát quaû cuûa caùc quaù trình hình thaønh ñaát ñaõ, ñang saûn sinh
tieàm taøng laïi chia ra chua trao ñoåi vaø chua thuûy phaân.
ra moät löôïng acid sulfuric coù aûnh höôûng laâu daøi ñeán nhöõng
+ Ñoä chua hoaït tính: Taïo neân bôûi löôïng ion H+ coù saün trong
ñaëc tính chuû yeáu cuûa ñaát.
dung dòch ñaát. Muoán ño ñoä chua naøy ngöôøi ta phaûi ruùt dung dòch
Ñaát pheøn laø teân goïi chung cho nhöõng loaïi ñaát coù chöùa baèng nöôùc caát, tyû leä giöõa ñaát vaø nöôùc laø 1: 1,25 ñôn vò ñaïi löôïng
hôïp chaát cuûa S vöôït quaù möùc bình thöôøng, ñaát coù phaûn öùng töø ñeå ño laø pH goïi laø pH H2O (pH nöôùc) ño baèng maùy pH meter.
chua ñeán raát chua.

263 132 264


133

Moâi tröôøng ñaát vuøng nhieät ñôùi noùi chung laø Vieät Nam – Chöùa nhieàu cation K+ vaø Na+ ñeå khi keát hôïp vôùi nöôùc
noùi rieâng (theo tieán só Leâ Huy Baù) ñeàu chua pH H2O = 4.5 – 5.5 thaønh KOH vaø NaOH.

thaäm chí ôû ñaát pheøn pH H2O = 2 – 4.5, coøn phuø sa soâng Hoàng – Ñaát maën chöùa nhieàu muoái Na+ daïng haáp thuï ñeå taïo ra
NaOH.
pH H2O = 7.0.
– Ñaát giaøu cation kieàm thoå Ca+2, Mg+2 ôû nhöõng vuøng ñaát
+ Ñoä chua tieàm taøng: Treân beà maët haït keo ñaát thöôøng ñaù voâi hoaëc ñaát coù traàm tích voû soø...
coù theâm H+, vaø Al3+ neáu cho taùc duïng moät muoái vaøo keo ñaát V. ÑOÄC CHAÁT TRONG MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT
thì H+ vaø Al3+ seõ bò giaûi phoùng vaøo dung dòch ñaát. Neáu duøng
1. Ñoäc chaát trong ñaát noùi chung
muoái khaùc nhau ñeå taùc duïng vaøo keo ñaát thì seõ taïo ra 2 ñoä
Trong moâi tröôøng ñaát moät soá ñoäc toá sau ñaây thöôøng gaëp
chua khaùc nhau.
khi xaûy ra hieän töôïng ngoä ñoäc (poisonel) cho thöïc vaät, ñoù laø:
+ Ñoä chua trao ñoåi: Laø ñoä chua sinh ra trong moâi tröôøng
H2S, CH4, N2, CO3, CuSO4, Pb, Hg vaø caùc hôïp chaát daàu moû...
ñaát khi duøng muoái trung tính ví duï KCl, NaCl taùc ñoäng vaøo
Ngoaøi ra, coøn moät soá ñoäc toá thuoäc daïng ñoäc chaát theo noàng ñoä
keo ñaát ñeå giaûi phoùng vaøo dung dòch ñaát theâm moät löôïng H+
vôùi haøm löôïng nhoû, chuùng khoâng ñoäc, thaäm chí coù khi coøn laø
vaø Al3+. Caùc cation môùi naøy cuøng vôùi cation H+ vaø Al3+ coù saün
trong dung dòch ñaát seõ taïo neân ñoä chua trao ñoåi. dinh döôõng cho thöïc vaät. Ví duï:

+ Ñoä chua thuûy phaân: Laø ñoä chua sinh ra trong moâi – Nitô laø dinh döôõng caàn thieát cho thöïc vaät nhöng khi
tröôøng ñaát khi duøng moät muoái cuûa moät acid yeáu vaø bazô khi NH+ vöôït qua giôùi haïn 1/500 laø ñoäc hoaëc Zn laø nguyeân toá
maïnh. Ví duï: Natriacetat (maïnh hôn muoái trung tính) ñeå ñaåy vi löôïng caàn thieát cho quaû vaø haït cuûa thöïc vaät nhöng khi vöôït
gaàn heát caùc cation H+ vaø Al3+ treân beà maët haït keo vaøo dung quaù 0,78% laø ñoäc.
dòch ñaát. Caùc cation môùi sinh ra cuøng vôùi cation H+ vaø Al3+ coù
saün (hoaït tính) trong dung dòch ñaõ taïo neân ñoä chua raát lôùn, – Ba+2 vöôït quaù 1/5000 thì ñoäc.
nhieàu laàn hôn ñoä chua trao ñoåi vaø ñoä chua hoaït tính. – Mg+2 vöôït quaù 1/4000 thì ñoäc.
3. Nhöõng phaûn öùng kieàm trong ñaát
– Noàng ñoä Fe+2, Mn+2, Al+3 khi vöôït quaù 1/4000 ñeàu ñoäc
+
Nhôø coù OH trong dung dòch neân tính kieàm trong ñaát cho thöïc vaät.
cao pH > 7.0.
– Al+3 coù tính ñoäc khi pH > 9.
Phaûn öùng kieàm ôû moâi tröôøng ñaát taïi Vieät Nam raát ít thaáy.
Nguyeân nhaân maø moâi tröôøng ñaát taêng theâm OH+ vì: – H2S raát ñoäc khi pH < 5 (trong ruoäng luùa ngaäp nöôùc
yeám khí laâu ngaøy).

265 133 266


134

– FeS baùm quanh reã laøm reã ruïng maát loâng huùt, choùp reã Trong dung dòch ñaát ôû thöïc ñòa:
bò ñen. Al+3 = 500 ppm gaây ñoäc cho caây luùa nhaát laø thôøi kì 3 laù.
– Trong ñaát chua feralit treân caùc vuøng ñoài nuùi vaø trung Al+3 = 800 ppm gaây cheát.
du thì Al+3 gaây ñoäc.
Al+3 ≥ 1000 ppm caây luùa cheát raát nhanh – nhanh nhö
– Trong ñaát kieàm thì OH– laïi laø anion gaây ñoäc. khi bò nöôùc soâi luoäc chín, nhöng trong dung dòch dinh döôõng
(in vitro) thì ngöôõng tôùi haïn chòu ñoäc naøy chæ coù 135 ppm.
– Nhöõng acid höõu cô hình thaønh trong quaù trình phaân
giaûi xaùc baõ ñoäng thöïc vaät trong ñieàu kieän yeám khí cuõng gaây Caây luùa ngoä ñoäc Al+3thì reã khoâng bò ñen nhöng maát heát
neân ñoäc vaø chua cho moâi tröôøng ñaát, ví duï: caùc acid lactic, loâng huùt, reã ngaén nhaát laø troïng löôïng reã bò aûnh höôûng lôùn.
limonic, acetic... Trong ñaát Al coù theå ôû daïng Al2(SO4)3. Trong dung dòch
Al+3ñöôïc giaûi phoùng töø caùc lôùp alumin silicat khi pH thaáp.
– Trong moâi tröôøng ñaát, nhöõng nguyeân toá vi löôïng nhö:
B, Mo, Zn, Cu, Co, N ñeàu laø nhöõng nguyeân toá raát caàn thieát Trong ñaát pheøn hoaït tính thì Al+3 xuaát hieän nhieàu.
cho hoaït ñoäng vaø caáu taïo cuûa sinh vaät, nhöng khi vöôït quaù Trong ñaát pheøn tieàm taøng thì Al+3 vaãn chöa xuaát hieän
giôùi haïn vi löôïng thì chuùng cuõng trôû neân ñoäc chaúng haïn nhö maø chæ xuaát hieän ôû daïng keo ñaát.
ñoàng (Cu) > 100 ppm, keõm (Zn) > 0,78% raát ñoäc cho caây Khi pH giaûm töø 6 – 2.95 thì Al+3 taêng raát cao.
troàng. Nhöng khi pH < 2.95 thì Al+3 khoâng taêng nöõa.
2. Ñoäc chaát trong ñaát pheøn: Khi pH > 6.0 thì Al+3 = 0
Trong ñaát pheøn toàn taïi moät soá ñoäc toá chuû yeáu sau ñaây: * Fe+2 trong moâi tröôøng ñaát pheøn thöôøng thì Fe+2 xuaát
Al , Fe+2, Fe+3, SO4–2, Cl–, H+.
+3
hieän tröôùc Al+3.
Khi ñaát pheøn coù pH thaáp thì Al+3, Fe+2, SO4–2 mang theo Trong ñaát yeám khí chuùng coù theå ôû daïng FeSO4 khoâng
moät hoaït tính ñoäc raát lôùn. maøu hay Fe(OH)2.

* Al+3 coù trong ñaát pheøn noàng ñoä 150 – 300 ppm. Ñoù laø Trong dung dòch Fe+2 laø cation linh ñoäng coù theå keát hôïp
H2S – FeS baùm vaøo reã laøm ngoä ñoäc caây.
caùc cation ñoäc nhaát trong soá caùc ñoäc chaát. Al+3 laøm keát tuûa
caùc keo saét vaø caùc chaát lô löûng trong nöôùc neân nöôùc pheøn Khi noàng ñoä Fe+2 > 600 baét ñaàu coù aûnh höôûng ñeán caây.
caøng trong, do ñoù caøng nhieàu Al+3caøng ñoäc, ngöôøi noâng daân Khi noàng ñoä Fe+2 > 1000 ppm seõ ngoä ñoäc ñeán caây luùa.
quen goïi noù laø “pheøn laïnh”.

267 134 268


135

Tuy nhieân Fe+2 deã bò oxy hoùa thaønh Fe+3 coù maøu vaøng ñoû löôïng, ñoâi khi phaûi boû hoang hoaëc thay ñoåi nhöõng cô caáu caây
naâu, maø Fe+3 coù ñoä hoøa tan thaáp neân ít ngoä ñoäc. troàng khaùc phuø hôïp vôùi möùc ñoä chòu maën.
Nhöõng ñaát maøu Fe goïi laø ñaát “pheøn noùng”. Tuy khoâng Trong ñaát maën coù haøm löôïng muoái NaCl, BaCl2, Na2SO4,
ñoäc baèng Al+3 nhöng Fe laïi gaây ñoäc cho caây non, boä phaän reã MgSO4 cao gaây ngoä ñoäc cho thöïc vaät nhöõng loaïi khoâng chòu
bò ñen, choùp reã bò veït... maën. Ví duï ñoái vôùi nhöõng caây khoâng chòu maën thì khi BaCl2,
+
* H laø moät cation gaây ñoäc thoâng qua pH moâi tröôøng Na2SO4, MgSO4 ñaït ñeán 0,5 – 1% laø nhieàu caây khoâng
thaáp vaø laøm cho ñoä hoøa tan chuyeån hoùa dinh döôõng keùm. soáng ñöôïc. MgSO4 > 1% laø haàu heát ñeàu cheát. Caây luùa khi ñoä
+3
* Fe ít coù taùc duïng ñoäc hoùa tính maø chuû yeáu laø söï maën lôùn hôn 1% seõ keùm phaùt trieån, lôùn hôn 4% luùa seõ cheát.
baùm dính cuûa noù quanh reã laøm khaû naêng trao ñoåi chaát cuûa Chæ coù nhöõng loaïi caây con chòu maën môùi soáng ñöôïc ôû ñoä
thöïc vaät bò haïn cheá. Fe+3 baùm vaøo da ngöôøi raát khoù taåy röûa. maën lôùn hôn 12%. Taùc haïi cuûa maën chuû yeáu laø noàng ñoä dung
Ñoái vôùi ngöôøi vaø ñoäng vaät noùi chung, soáng trong moâi dòch cao gaây neân haïn sinh lyù cho caây. Maët khaùc, caùc cation
tröôøng ñaát pheøn deã sinh beänh nhö: Laõo hoùa vì taém giaët, aên Na+ trong ñieàu kieän bình thöôøng laø dinh döôõng nhöng khi
uoáng nhieãm quaù nhieàu Al+3, Fe+3, pH thaáp laøm ngaên trôû laïi Na+ lôùn hôn 15meq/100 thì laïi coù haïi cho caây troàng.
haáp thuï Canxi daãn ñeán thieáu Canxi. Ñoäc chaát baùm vaøo da,
§II. TAØI NGUYEÂN ÑAÁT TREÂN THEÁ GIÔÙI VAØ VIEÄT NAM
laøm bòt loã chaân loâng, laøm giaûm söï hoâ haáp cuûa eách nhaùi, laøm
noå maét caù... I. Taøi nguyeân ñaát noùi chung

3. Chaát ñoäc trong ñaát maën: Coù theå noùi quaû ñaát hay taøi nguyeân ñaát treân haønh tinh laø
nguoàn naêng löôïng vaø laø moâi tröôøng quyeát ñònh söï toàn taïi vaø
Do ñieàu kieän ñòa hình neân haàu heát haï löu caùc soâng ngoøi
phaùt trieån cuûa loaøi ngöôøi.
ôû nöôùc ta ñeàu chòu aûnh höôûng thuûy trieàu, coù theå laø nhaät trieàu
hoaëc baùn nhaät trieàu khoâng ñeàu. Tuøy theo cöôøng ñoä trieàu vaø Toång dieän tích cuûa Traùi Ñaát 510 trieäu km2 thì ñaïi döông
taùc ñoäng cuûa nöôùc soâng ñoå veà laøm cho phaïm vi aûnh höôûng ñaõ chieám 361 trieäu km2 coù nghóa laø ñaïi döông vaø bieån caû
trieàu cuõng nhö ranh giôùi maën tieán saâu vaøo ñaát lieàn coù luùc bò chieám phaàn lôùn dieän tích haønh tinh (70,8%). Coøn ñaát lieàn –
ñaåy luøi ra cöûa bieån. Vì vaäy, haàu heát caùc caùnh ñoàng ven cöûa nguoàn naêng löôïng lôùn lao cuûa loaøi ngöôøi thì chæ coù 149 trieäu
soâng bò aûnh höôûng trieàu luoân luoân chòu aûnh höôûng cuûa nöôùc km2 töùc chæ chieám 29,2% dieän tích haønh tinh. Nhöng ñaát lieàn
maën xaâm nhaäp vaøo daãn ñeán söï giaûm suùt naêng xuaát vaø saûn laïi phaân boå chuû yeáu ôû Baéc Baùn Caàu, ôû ñoù ñaát lieàn chieám 39%
beà maët, Nam Baùn Caàu chæ chieám 19%.

269 135 270


136

Baûng 3–2. Moâ taû söï phaân phoái dieän tích ñaát lieàn cuûa Traùi Ñaát. naêm 1989). Nhö vaäy thì bình quaân ñaàu ngöôøi chæ vaøo khoaûng
800m2/ngöôøi. Rieâng ôû chaâu thoå soâng Hoàng chæ coù 591
ÑAÁT LIEÀN DIEÄN TÍCH (1.000km2)
m2/ngöôøi. Laø moät nöôùc noâng nghieäp nhöng dieän tích ñaát saûn
Chaâu AÂu 9.671 xuaát noâng nghieäp bình quaân ñaàu ngöôøi nhoû nhaát theá giôùi vaø
Chaâu AÙ 42.275 cuõng chæ gaàn baèng 1/3 dieän tích toái thieåu ñaát noâng nghieäp
Chaâu Phi 29.813 nhöng dieän tích ñaát saûn xuaát noâng nghieäp bình quaân ñaàu
Chaâu UÙc 7.965 ngöôøi nhoû nhaát theá giôùi vaø cuõng chæ gaàn baèng 1/3 dieän tích
Nam Myõ 17.976 toái thieåu ñaát noâng nghieäp bình quaân ñaàu ngöôøi maø theá giôùi
Baéc Myõ 20.443 quy ñònh (2.6000m2/ngöôøi).
Quaàn ñaûo Ai Nhó Lan vaø Canada 3.882
Tröôùc naêm 1981, naêng suaát noâng nghieäp cuûa chuùng ta ñaït
Quaàn ñaûo Maõ Lai 2.621
raát thaáp do nhöõng sai laàm trong caùc chính saùch noâng nghieäp
Chaâu Nam Cöïc 14.165
nhö noùng voäi hôïp taùc hoùa, “Töï tuùc löông thöïc baèng moïi giaù”.
Chuùng ta bieát raèng, caû theá giôùi hieän giôø coù khoaûng Ñaát röøng bò taøn phaù ñeå laøm nöông raãy, phaù röøng ngaäp
14.477 x 106 ha ñaát. Trong ñoù, coù 1.500 trieäu ha laø ñaát troáng, maën ñeå troàng luùa, nuoâi toâm..., töø ñoù laøm cho nguoàn nöôùc bò
coù 3.200 trieäu ha ñaát coù khaû naêng troàng troït, nhöng hieän giôø caïn kieät, sinh thaùi röøng maát caân baèng...
ñaõ coù hôn 2 tyû ha ñaát ñaõ baïc maøu, chæ cho ta naêng suaát thaáp
Chaâu thoå soâng MeâKoâng bao phuû moät dieän tích 49.520km2,
hoaëc ñang treân ñaø sa maïc hoùa.
trong ñoù coù 39.000km2 naèm trong laõnh thoå Vieät Nam. Ñoù laø
II. Taøi nguyeân ñaát cuûa Vieät Nam: moät khu vöïc saûn xuaát luùa lôùn nhaát cuûa ñaát nöôùc vaø hieän ñang
Chuùng ta coù 2 tieáng “Toå Quoác” – maø Toå Quoác cuõng coù cung caáp hôn 45% toång saûn löôïng thoùc cho caû nöôùc. ÔÛ ñaây coù
nghóa laø “Ñaát – Nöôùc” ñieàu aáy caøng noùi leân raèng chuùng ta gaén moät tieàm naêng raát lôùn ñeå phaùt trieån hôn nöõa neáu coù theå khaéc
lieàn vôùi ñaát bieát chöøng naøo. Vôùi dieän tích töï nhieân laø phuïc ñöôïc nhöõng haïn cheá veà ñaát vaø nöôùc.
33.168.855 ha, nöôùc ta ñöôïc saép haøng thöù 57 trong soá 200 Nhöõng dieän tích ñang troàng luùa hieän nay ôû ñoàng baèng
nöôùc coù maët treân haønh tinh naøy. Tuy nhieân do daân soá quaù soâng Cöûu Long öôùc tính vaøo khoaûng 2 trieäu ha, coøn coù theå môû
ñoâng gaàn 80 trieäu ngöôøi neân dieän tích ñaát bình quaân ñaàu roäng tôùi 2,4 trieäu ha nhöng haøng naêm coù khoaûng töø 1 trieäu
ngöôøi quaù nhoû. ñeán 1,2 trieäu ha bò ngaäp nöôùc trong khoaûng töø 2 – 4 thaùng.
Neáu noùi veà ñaát noâng nghieäp töùc laø loaïi ñaát coù ñoä doác Khoaûng 40% dieän tích vuøng chaâu thoå naèm trong laõnh
nhoû hôn 30o thì caû nöôùc ta coù khoaûng 6,9 trieäu ha (soá lieäu thoå Vieät Nam laø ñaát chua pheøn naëng, nheï khaùc nhau. Neáu coù

271 136 272


137

theå ngaên chaën söï xaâm nhaäp cuûa nöôùc bieån thì coù ñeán 703.500 8 Ñaát ñen 364.200 1,10
ha ñaát maën coù theå trôû thaønh ñaát phì nhieâu. Song ñoàng thôøi 9 Ñaát voû vaøng (ñaát feralit) 16.507.700 50,04
söï xaâm nhaäp cuûa nöôùc maën laïi khoáng cheá ñöôïc söï axid hoùa beà
10 Muøn vaøng ñoû treân nuùi 3.688.000 11,18
maët caùc ñaát chua maën vaø cung caáp nôi cö truù toát cho toâm. Do
vaäy, vieäc ngaên chaën söï xaâm nhaäp cuûa nöôùc maën caàn phaûi 11 Ñaát muøn treân nuùi cao 163.200 0,49
ñöôïc tieán haønh treân cô sôû meàm deûo... 12 Ñaát xoùi moøn trô soûi ñaù 440.800 1,35

Caàn phaûi nghieân cöùu veà quaûn lyù caùc vuøng ñaát maën –
chua – pheøn, tìm ra moät moâ hình hôïp lyù veà sinh thaùi cuûa vieäc
söû duïng ñaát (Noâng – Ngö – Laâm) trong vuøng ñaát maën – chua
pheøn cuûa vuøng chaâu thoå naøy. Ñoàng thôøi tìm ra moät giaûi phaùp
cho naïn hieám nöôùc uoáng trong khoaûng 3 ñeán 4 thaùng cuûa moät
naêm...

Nöôùc ta coù hôn 33 trieäu ha ñaát töï nhieân, ñöôïc chia


thaønh 12 nhoùm vaø 64 ñôn vò.

Baûng 3–3: Caùc nhoùm ñaát ôû Vieät Nam

STT NHOÙM ÑAÁT DIEÄN TÍCH (ha) TYÛ LEÄ (%)

1 Ñaát caùt bieån 462.000 1,40

2 Ñaát maën 1.955.300 5,93

3 Ñaát pheøn 1.702.500 5,16

4 Ñaát laày vaø ñaát than buøn 182.300 0,56

5 Ñaát phuø sa 3.122.700 9,47

6 Ñaát xaùm baïc maøu 3.238.000 9,82

7 Ñaát xaùm naâu vuøng baùn khoâ haïn 194.700 0,56

273 137 274


138

Baûng 3–4: Tình hình söû duïng ñaát ôû Vieät Nam 2,5 x 106 ha ñaát xaùm baïc maøu.

Vuøng % dieän tích % dieän tích – 10 x 106 ha ñaát bò thoaùi hoùa saûn xuaát khoâng hieäu quaû.
ñaõ söû duïng chöa söû duïng Vieät Nam coù khoaûng 2 trieäu ha ñaát pheøn laø moät trong
So vôùi DT So vôùi So vôùi So vôùi caû nhöõng nöôùc coù dieän tích ñaát pheøn lôùn nhaát theá giôùi. Ñoàng baèng
töï nhieân caû nöôùc DT nöôùc töï soâng Cöûu Long coù khoaûng 1 trieäu ha ñaát pheøn vaø trôû thaønh moät
nhieân vuøng ñaát pheøn noåi tieáng caû nöôùc (dieän tích ñaát töï nhieân Ñoàng
Thaùp Möôøi laø 653.000 ha thì ñaát pheøn ñaõ chieám 400.000 ha töùc
Trung du mieàn nuùi Baéc Boä 34,13 18,84 65,87 43,28
laø 61,2% trong ñoù ñaát pheøn naëng ñaõ chieám hôn 1/2).
Ñoàng baèng Baéc Boä 77,24 7,40 22,76 2,64
Khi IV cuõ 51,83 15,60 48,17 16l24 Theo quy hoaïch ñeán naêm 2010 (baùo caùo Quoác Hoäi khoùa
Duyeân haûi mieàn Trung 48,35 12,20 51,65 15,86 IX thaùng 10 naêm 1996) thì ñaát noâng nghieäp nöôùc ta phaûi
Taây nguyeân 69,89 21,30 30,15 11,23
phaùt trieån vaø môû roäng ñeán 10 trieäu ha, trong ñoù:

Ñoâng Nam Boä 66,89 8,60 33,11 5,21 – 6,8 trieäu ha caây troàng haøng naêm (coù 4,2 – 4,3 trieäu ha luùa)
Ñoàng baèng Soâng Cöûu Long 80,15 14,70 19,85 5,26 – 2,8 – 3 trieäu ha caây laâu naêm.
Caû nöôùc 55,00 45,00
– 0,7 trieäu ha maët nöôùc nuoâi troàng thuûy saûn.
Ñaát baèng coù khoaûng hôn 7 trieäu ha. Vôùi dieän tích 10 trieäu ha naøy, chuùng ta coù theå saûn xuaát
– Ñaát doác coù khoaûng hôn 25 trieäu ha. 42 – 50 trieäu taán löông thöïc, neáu keå caû saûn löôïng hoa maøu
chuùng ta coù töø 48 – 55 trieäu taán.
Trong 7 trieäu ha ñaát baèng thì:
Ñeán naêm 2020, daân soá nöôùc ta seõ laø 126 – 130 trieäu, vôùi
– 2,1 x 106 ha laø ñaát pheøn.
nhu caàu löông thöïc 300 kg/ngöôøi naêm thì ta chæ caàn 40 trieäu
1 x 106 ha laø ñaát nhieãm maën taán löông thöïc laø ñuû. Nhöng muoán vaäy phaûi:
– 0,2 x 106 ha laày uùng. – OÅn ñònh daân soá.
– 0,5 x 106 ha laø ñaát caùt. – Ñaát laâm nghieäp phaûi ñaït 18,6 trieäu ha coù ñoä che phuû
Trong 25 trieäu ha ñaát doác thì: 50%, trong ñoù:

– 0,5 x 106 ha bò xoùi moøn trô soûi ñaù. – 6 trieäu ha röøng phoøng hoä.

275 138 276


139

– 3 trieäu ha röøng ñaëc duïng. nghieäp, sinh hoaït..., laøm cho maët ñaát bò oâ nhieãm baån, thaäm
chí huûy hoaïi caû moâi tröôøng ñaát, laøm cho ñaát khoâng coøn khaû
– 9,6 trieäu ha röøng saûn xuaát.
naêng saûn xuaát ñöôïc...
– Ñeå 1,1 trieäu ha töùc 3% dieän tích ñaát töï nhieân duøng ñeå
Raùc noùi rieâng, chaát thaûi noùi chung laø nhöõng thaønh phaàn
xaây döïng khu daân cö veà cô baûn ñaõ ñöôïc ñoâ thò hoùa. Luùc naøy,
chuû yeáu daãn ñeán oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát. Vì vaäy, con ngöôøi
caû nöôùc chæ coøn laïi 1,7 trieäu ha chuû yeáu laø soâng suoái, caùc nuùi
ñaõ ví “Raùc nhö moät thöù nôï ñôøi”...
ñaù toàn taïi döôùi daïng hoaøn toaøn töï nhieân vôùi nhieäm vuï ñaûm
baûo caûnh quan vaø moâi tröôøng. Töø naêm 1990 trôû laïi ñaây, moät soá nöôùc giaøu nhö Myõ,
Canada, Anh, Ñöùc, UÙc... ñaõ xuaát sang caùc nöôùc ngheøo moät
– Ñaát giaønh cho thuûy lôïi vaãn tieáp tuïc taêng.
löôïng raùc khoång loà khoaûng 4 trieäu taán/naêm.
– Nhö vaäy töø nay ñeán naêm 2010 phaûi khai hoang môû
Töø naêm 1976, nöôùc Myõ ñaõ sôùm ban haønh moät hình phaït
roäng theâm 1,7 trieäu ha trong ñoù ñeå ñeàn buø ñaát noâng nghieäp
raát naëng neà veà vieäc xöû lyù chaát thaûi khoâng ñuùng qui ñònh. ÔÛ
chuyeån ñoåi thaønh ñaát xaây döïng laø 320.000 ha.
Myõ, muoán xöû lyù moät taán taùc thaûi toán ít nhaát 276 ñoâ la, coøn
Chuùng ta caàn nhaän thöùc ñuùng ñaén raèng: Ñaát laø yeáu toá neáu ñem toáng khöù ra nöôùc ngoaøi thì chæ toán veûn veïn 36 ñoâ la.
quan troïng hôïp thaønh cuûa moâi tröôøng maø chuùng ta ñang Vì vaäy, cuoái naêm 1995 vaø thaùng 5/1996 taïi Baéc Kinh vaø nhieàu
soáng. Bôûi vaäy, vieäc söû duïng taøi nguyeân ñaát hôïp lyù trong caùc nôi khaùc ôû Trung Quoác nhö Thanh Ñaûo, Thöôïng Haûi... ñoät
ngaønh kinh teá quoác daân, trong noâng nghieäp khi khai thaùc nhieân nhaän ñöôïc raát nhieàu kieän haøng maø trong ñoù toaøn laø
ñaát, baûo veä vaø boài döôõng ñaát baèng caùch söû duïng caùc nguoàn raùc töø Myõ gôûi ñeán, coøn khaùch haøng thì chôø maõi chaúng thaáy ai
phaân boùn hôïp lyù, caân ñoái vaø kòp thôøi, ñoù laø chieán löôïc raát coù ñeán nhaän, laøm moãi nôi toån thaát ít nhaát hôn 10 vaïn ñoâ la...
yù nghóa trong vieäc baûo veä moâi tröôøng...
Haøng naêm, caû theá giôùi coù taát caû 45.000 trieäu taán chaát
§III. TÌNH HÌNH OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT TREÂN thaûi... Tuy nöôùc Myõ chæ chieám 5% daân soá theá giôùi nhöng hôn
THEÁ GIÔÙI VAØ VIEÄT NAM 25% löôïng chaát thaûi töø theá giôùi laø töø nöôùc Myõ maø ra. Moãi
I. Tình hình oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát treân theá giôùi naêm, Myõ xuaát sang caùc nöôùc khaùc hôn 2 trieäu taán chaát thaûi
bao goàm caû nhöõng pheá thaûi coù chöùa nhieàu ñoäc toá nguy hieåm,
Nguyeân nhaân daãn ñeán oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát noùi
con soá aáy ngaøy moät gia taêng khuûng khieáp. Neáu naêm 1980, chæ
chung raát nhieàu nhöng tröôùc nhaát vaø quan troïng nhaát phaûi
soá xuaát ñi laø 12 thì naêm 1988 laø 522 laàn lôùn hôn...
noùi laø do vieäc thaûi boû khoâng hôïp lyù nhöõng chaát thaûi döôùi
daïng ñaëc hay loûng töø caùc hoaït ñoäng coâng nghieäp, noâng

277 139 278


140

Naêm 1989, hôn 100 nöôùc treân theá giôùi ñaõ cuøng nhau kyù loøng ñaát trôû thaønh nhöõng nghóa ñòa choân caát baõ phoùng xaï,
coâng öôùc caám xuaát khaåu raùc, trong luùc ñoù Myõ laáy lyù do “Coâng chaát thaûi coâng nghieäp, chaát thaûi sinh hoaït.
öôùc Quoác Teá coù ñieåm chöa phuø hôïp...” neân moät maët hoï khoâng
ÔÛ Myõ coù 76.000 baõi raùc coâng nghieäp khoâng ñöôïc thieâu ñoát.
nhöõng khoâng kyù maø coøn tìm moïi caùch ñöa sang caùc nöôùc khaùc
maø chuû yeáu laø caùc nöôùc cuûa theá giôùi thöù ba. ÔÛ Ñan Maïch coù 3.200 baõi thaûi, trong ñoù coù 500 baõi thaûi
hoùa chaát.
Raùc röôûi ñöôïc coi nhö “moät thöù nôï ñôøi” neân ngöôøi ta tìm
moïi caùch ñeå toáng khöù noù ñi nhö ñoát, choân, cheá bieán ñeå laøm phaân ÔÛ Nhaät moãi naêm coù hôn 50 trieäu taán chaát thaûi coâng nghieäp.
boùn, ñoå xuoáng ao, hoà, soâng, bieån... keå caû bí maät laãn coâng khai Treân ñaát noâng nghieäp vôùi muïc ñích naâng cao naêng suaát,
toáng khöù ra nöôùc ngoaøi... Giôø ñaây, moät soá vuøng cuûa Phaùp cuõng bò saûn löôïng, con ngöôøi ñaõ duøng nhieàu loaïi phaân hoùa hoïc, töø ñoù
Ñöùc bí maät bieán thaønh baõi ñoå raùc. Caùc nöôùc Chaâu Phi nhieàu ñaõ laøm cho ñaát caøng ngaøy bò oâ nhieãm bôûi hoùa chaát.
naêm qua ñaõ laø “baõi ñoå raùc” cuûa caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån.
Hieän nay, nhaân loaïi ñaõ maát ñi 500 trieäu ha ñaát ñai canh
Cho duø toàn taïi ôû baát cöù daïng naøo, raùc ôû caùc khu daân cö taùc trong suoát lòch söû cuûa mình. Neáu toác ñoä thoaùi hoùa ñaát
hay raùc ôû caùc nhaø maùy xí nghieäp... thì raùc cuõng ñeàu mang troàng troït laø 5 – 7 trieäu ha / naêm thì khoâng moät chöông trình
moät ñaëc ñieåm chung laø mang nhieàu maàm beänh. Coù nhöõng loaïi môû roäng dieän tích ñaát naøo cuûa töông lai coù theå buø ñaép ñöôïc...
raùc sau moät thôøi gian choân vuøi coù theå muïc naùt, nhöng cuõng coù
II. Tình hình oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát ôû Vieät Nam
nhöõng thöù nhö niloâng, ñoà nhöïa.. thì cho duø coù choân ñeán 30
hay 40 naêm chuùng cuõng khoù loøng muïc naùt, coøn neáu ñem ñoát Haø Noäi vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh laø 2 nôi taäp trung
thì nhöõng thöù ñoù seõ sinh ra nhöõng khí ñoäc nhö dioxicarbon nhieàu khu saûn xuaát lôùn, nôi coù maät ñoä daân soá khaù cao neân
(CO2), dioxitsufur (SO2)... Nhöõng loaïi plastic, neáu chuùng ôû daãn ñeán oâ nhieãm ñaát nhieàu nhaát so vôùi caùc nôi khaùc treân caû
nhieät ñoä 120oC chuùng seõ bò bieán ñoåi thaønh chaát dioxin – moät nöôùc.
loaïi ñoäc toá deã ñöa ñeán quaùi thai cho ngöôøi vaø ñoäng vaät... Qua Sau ñaây ta chæ neâu leân moät soá tình hình xöû lyù nhöõng
nhieàu nghieân cöùu ngöôøi ta thaáy raèng 50% coù nhieàu khaû naêng chaát thaûi boû trong sinh hoaït cuûa Haø Noäi vaø Thaønh phoá Hoà
gaây ñoäc raát nguy hieåm... Chí Minh ñeå laøm ví duï:
Do toác ñoä phaùt trieån coâng nghieäp nhö vuõ baõo vì vaäy – Haø Noäi vôùi dieän tích 4.300 ha nhöng môùi chæ giaønh
löôïng chaát thaûi treân theá giôùi ngaøy moät tích luõy nhieàu theâm. rieâng coù 120 choã taäp trung raùc thaät laø voâ cuøng ít oûi so vôùi moät
ÔÛ caùc nöôùc coâng nghieäp, ñaát ngaøy nay khoâng nhöõng chæ maát thuû ñoâ gaàn 2 trieäu daân.
lôùp ñaát maët – lôùp phuû thöïc vaät – do oâ nhieãm maø hoï coøn bieán

279 140 280


141

3 3
Moãi ngaøy, Haø Noäi coù 2.000m raùc, 200m chaát thaûi, trình ñoâ thò hoùa phaùt trieån nhanh choùng, quy moâ caùc thaønh
3
400.000m nöôùc thaûi coâng nghieäp..., coù 24 beänh vieän lôùn vaø phoá hieän coù khoâng coøn ñuû söùc chöùa vôùi daân soá hieän taïi theâm
haøng nghìn phoøng khaùm, haøng ngaøy ñoå ra coáng raõnh thaønh vaøo ñoù laøn soùng di cö tìm nguoàn lao ñoäng.., moät boä phaän soáng
phoá khoâng bieát bao nhieâu chaát thaûi baån maø chöa ñöôïc xöû lyù lang thang maø xaõ hoäi chöa quaûn lyù heát, chính boä phaän naøy
nöôùc. Theo con soá thoáng keâ, ñeán cuoái 1995 thì Haø Noäi coù cuõng goùp moät phaàn khoâng nhoû laøm oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát ôû
9.200 nhaø veä sinh töï hoaïi, 4.000 hoá xí 2 ngaên, 1.000 hoá xí nhöõng thaønh phoá...
thuøng phuïc vuï cho gaàn 2 trieäu daân... Haø Noäi ñeán cuoái 1995 coù §IV. NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM CHUNG VEÀ OÂ NHIEÃM MOÂI
12% soá gia ñình chöa coù nhaø veä sinh rieâng. TRÖÔØNG ÑAÁT
Moãi con lôïn haøng naêm baøi tieát töø 3.000 – 4.000 kg phaân Trong vaøi thaäp kyû qua do nhöõng hoaït ñoäng coâng nghieäp,
vaø nöôùc tieåu, nhöng moät soá ngöôøi vaãn coøn nuoâi lôïn giöõa noâng nghieäp, giao thoâng vaän taûi..., cuøng vôùi söï buøng noå daân
thaønh phoá vaø toáng luoân phaân vaøo nhaø xí hoaëc tuoân luoân ra soá treân Theá Giôùi ñaõ khieán cho con ngöôøi can thieäp, taùc ñoäng
coáng raõnh coâng coäng... maïnh meõ ñeán moâi tröôøng ñaát laøm cho dieän tích söû duïng treân
Haø Noäi hieän coù 143 döï aùn cuûa 22 nöôùc ñaàu tö xaây döïng maët ñaát khoâng nhöõng bò thu heïp maø coøn laøm cho moâi tröôøng
nhöng raát ít coù döï aùn naøo ñeà caäp ñeán vaán ñeà xöû lyù chaát thaûi... ñaát bò oâ nhieãm coù nôi coù luùc heát söùc nghieâm troïng cuoái cuøng
ñaõ daãn ñeán taøi nguyeân ñaát nhanh choùng bò caïn kieät, ñoàng
– Thaønh phoá Hoà Chí Minh – thaønh phoá ñoâng daân nhaát
thôøi coøn nuoâi döôõng nhöõng maàm beänh, tích luõy nhöõng chaát
nöôùc, moãi ngaøy saûn sinh ra hôn 3.000 taán raùc, ñaëc bieät
ñoäc... ñeå roài töø ñoù daãn ñeán beänh taät cho con ngöôøi vaø ñoäng
nghieâm troïng laø trong ñoù coù töø 80 – 100 taán raùc töø caùc beänh
vaät theo con ñöôøng töø ñaát hoaëc töø ñaát sang nöôùc hay ñaát
vieän. Döï kieán ñeán naêm 2.000, moãi ngaøy thaønh phoá phaûi xöû lyù
chuyeån vaøo khoâng khí ñeå ñeán vôùi con ngöôøi...
hôn 8.000 taán raùc, trong ñoù coù 5.895 taán laø taùc höõu cô vaø
2.300 taán laø xaø baàn caùc loaïi... Tình traïng uøn taéc raùc, khoâng Khi nghieân cöùu veà oâ nhieãm nöôùc, oâ nhieãm khoâng khí,
vaän chuyeån kòp ñang laø noãi lo cho nhaân daân thaønh phoá... chuùng ta coù ñònh nghóa khi naøo tính chaát lyù hoïc, hoùa hoïc vaø
ñieàu kieän vi sinh cuûa chuùng thay ñoåi, söï thay ñoåi ñoù coù taùc
Raùc laø nhöõng chaát thaûi baån laø thaønh phaàn vaø cuõng laø
ñoäng xaáu ñeán söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa con ngöôøi.... thì ta
nguyeân nhaân chính daãn ñeán oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát, nhöng
goïi nöôùc bò oâ nhieãm, khoâng khí bò oâ nhieãm. Nhöng ñaát thì
ngoaøi ra coøn do nhöõng taäp quaùn laïc haäu töø bao ñôøi nay ñeå laïi
muoân maøu muoân veû: Ñaát caùt, ñaát thòt, ñaát seùt, ñaát bazan... do
chöa xoùa saïch cuõng goùp phaàn laøm cho moâi tröôøng ñaát bò oâ
ñoù maø khoâng theå coù moät tính chaát lyù hoïc, hoùa hoïc chung cho
nhieãm nhö taät phoùng ueá böøa baõi, vöùt boû nhöõng chaát thaûi baån
taát caû caùc loaïi ñaát. Vì vaäy, khi nghieân cöùu veà oâ nhieãm moâi
khoâng ñuùng nôi quy ñònh... Trong nhöõng naêm gaàn ñaây do quaù

281 141 282


142

tröôøng ñaát, chuùng ta chæ noùi veà nguyeân nhaân daãn ñeán oâ Duøng chaát thaûi suùc vaät nhö phaân vaø nöôùc tieåu cuûa traâu,
nhieãm moâi tröôøng ñaát maø thoâi. boø, heo, cöøu, ngöïa, phaân gaø, phaân chim ñeå boùn ruoäng, ñeå
OÂ nhieãm ñaát noùi chung coù theå töø nhöõng nguyeân nhaân sau: troàng troït, coù theå noùi ñoù laø moät thoùi quen cuûa noâng daân ta vì
noù raát coù ích cho ñoä phì nhieâu cuûa ñaát.
I. Do taäp quaùn phaûn veä sinh daãn ñeán oâ nhieãm ñaát
Bôûi vì 1000kg phaân gia suùc seõ cho ta: 5kg N, 3,5kg P,
Chuùng ta bieát raèng: Phaân, raùc laø maàm moáng cuûa beänh 4,1kg K, 2,8kg Ca, 1,1kg Mg.
taät. Trong phaân ngöôøi chöùa raát nhieàu vi khuaån ñöôøng ruoät, vi
ruùt baïi lieät, uoán vaùn, hoaïi thö sình hôi, tröùng giun saùn... Coøn Tuy nhieân, haàu heát caùc chaát dinh döôõng naøy ñeàu ôû daïng
raùc laø nôi aån naáp vaø hoaït ñoäng cuûa chuoät, laø khu truù cuûa khoù tieâu cho thöïc vaät (ñieàu naøy phuï thuoäc vaøo quan heä muøn
nhieàu maàm beänh... hoùa vaø khoaùng hoùa). Maët khaùc, trong phaân gia suùc chöùa nhieàu
vi khuaån gaây beänh ñöôøng ruoät nhö E.Coli. Ví duï:
Trong nhaân daân chuùng ta nhaát laø nhöõng vuøng noâng
thoân hoaëc mieàn nuùi thöôøng coù thoùi quen phoùng ueá böøa baõi – Phaân gaø chöùa nhieàu vi truøng salmonelba
cuõng nhö vöùt raùc ra ñöôøng khoâng ñuùng nôi quy ñònh. Thaäm – Phaân heo chöùa nhieàu mycobacterium tuberculois.
chí ngay caû thaønh phoá cuõng coøn nhöõng taäp quaùn laïc haäu naøy,
Haàu heát, phaân gia suùc chöùa nhieàu truøng giun saùn. Nhö
ngöôøi ta vöùt raùc, vöùt caû suùc vaät cheát ra ñöôøng nhö meøo, chuoät
vaäy, neáu ñem phaân suùc vaät chöa ñöôïc xöû lyù maø boùn cho ñaát roõ
cheát... ngöôøi vaø xe coä daãm leân caû xaùc cheát suùc vaät... laøm cho
raøng beân caùi lôïi coøn coù caùi haïi ñoù laø laøm cho ñaát bò oâ nhieãm...
maët ñaát trôû neân baån thæu.

Moãi ngöôøi daân moät ngaøy thaûi 0,5 kg chaát thaûi bao goàm 2. Duøng phaân baéc
caû raùc. Neáu daân soá nöôùc ta laø 80 trieäu. Roõ raøng, moãi ngaøy Duøng phaân baéc ñeå töôùi boùn cho caùc ruoäng rau, nhaát laø
chuùng ta phaûi xöû lyù 40.000 taán chaát thaûi, neáu soá chaát thaûi hoøa phaân vaøo nöôùc ñeå töôùi. Caùch boùn naøy, khoâng nhöõng laøm
naøy khoâng coù caùch xöû lyù kòp thôøi thì maët ñaát seõ ngaøy caøng bò oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát maø coøn daãn ñeán moâi tröôøng nöôùc vaø
oâ nhieãm nghieâm troïng... khoâng khí cuõng bò oâ nhieãm.
II. Do hoaït ñoäng noâng nghieäp vôùi phöông thöùc Phaân höõu cô neáu uû ñuùng kyõ thuaät tröôùc khi boùn vaø boùn
canh taùc khaùc nhau ñuùng tieâu chuaån thì moâi tröôøng ñaát khoâng bò oâ nhieãm, nhöng
ÔÛ ñaây chuû yeáu laø vieäc söû duïng nguoàn phaân boùn vaø thuoác tröø neáu duøng phaân baéc boùn tröïc tieáp cho ñaát thì roõ raøng taïo ñieàu
saâu dieät coû... khoâng hôïp lyù daãn ñeán moâi tröôøng ñaát bò oâ nhieãm. kieän thuaän lôïi cho caùc loaïi saâu boï, giun saùn, vi truøng... sinh
soâi naûy nôû... Boùn nhieàu phaân höõu cô (phaân boùn) trong ñieàu
1. Duøng chaát thaûi suùc vaät

283 142 284


143

kieän yeám khí thì noù deã daøng lam cho ñaát trôû neân chua vaø ñaát xoáp maø trôû neân chai cöùng, tính thoâng khí keùm, vi sinh vaät ít
seõ chöùa nhieàu ñoäc toá nhö H2S, CH4, CO2... ñi vì hoùa chaát huûy dieät chuùng...

3. Boùn phaân hoùa hoïc 4. Söû duïng nguoàn nöôùc thaûi cuûa thaønh phoá ñeå

Ngoaøi phaân baéc (phaân höõu cô) do chöa hieåu heát taùc duïng töôùi:
laâu daøi cuûa vieäc boùn phaân hoùa hoïc cho neân muoán nhanh Ngoaøi vieäc duøng phaân hoùa hoïc, noâng daân ta vaãn coù taäp
choùng ñaït ñöôïc naêng suaát, saûn löôïng cao, ngöôøi noâng daân quaùn duøng nguoàn nöôùc thaûi thaønh phoá ñeå töôùi. Duøng nöôùc
thöôøng söû duïng moät löôïng phaân voâ cô quaù lôùn (N, P, K). thaûi chöa qua xöû lyù ñeå töôùi seõ laøm cho ñaát ngaøy caøng tích luõy
Nitô (N), laân (P2O5) vaø kali (K2O). ÔÛ ñaây ñaùng chuù yù nhieàu hoùa chaát ñoäc haïi bao goàm caû nhöõng kim loaïi naëng nhö
nhaát laø loaïi phaân ñaïm (N) – moät loaïi phaân mang laïi hieäu quaû Pb (chì), As (arsen), Cd (cadimi)... Ví duï döôùi ñaây veà thaønh
roõ reät nhaát cho naêng suaát caây troàng nhöng cuõng gaây oâ nhieãm phaàn cuûa nöôùc vaø ñaát do duøng nöôùc thaûi thaønh phoá Haø Noäi
moâi tröôøng ñaát raát lôùn. Ta bieát raèng caây chæ söû duïng coù hieäu ñeå töôùi caøng noùi roõ theâm ñieàu aáy.
quaû toái ña 30% löôïng phaân ñaïm ñöôïc boùn vaøo ñaát coøn laïi moät Baûng 3–5. Thaønh phaàn hoùa chaát ñoäc haïi coù trong ñaát do
phaàn bò nöôùc cuoán troâi, moät phaàn coøn laïi thaám vaøo ñaát... töø duøng nöôùc thaûi cuûa thaønh phoá chöa qua xöû lyù.
ñoù laøm cho nguoàn nöôùc ngaàm cuõng bò oâ nhieãm NO3– (nitraùt).
Nguoàn: Leâ Vaên Khoa.
Trong ñaát boùn nhieàu phaân ñaïm seõ toàn taïi HNO3 laøm cho ñaát
trôû neân chua. ÑOÁI TÖÔÏNG LAÁY MAÃU
Ngoaøi phaân ñaïm (N) coøn coù phaân laân (P) cuõng laø yeáu toá
Nöôùc thaûi trung bình Ñaát trung bình ôû nhieàu Rau muoáng troáng treân caùc
caàn thieát cho rau, hoa quaû nhöng laân nhieàu cuõng laøm cho ñaát trôû
cuûa nhieàu nôi thuoäc nôi ngoaïi thaønh Haø Noäi vuøng nöôùc thaûi (ppm)
neân chua. Ví duï: phaân super laân thöôøng coù 5% acid töï do, rieâng soâng Kim Ngöu vaø Toâ duøng ñeå troàng rau hoaëc
löôïng acid töï do H2SO4, naøy cuõng laøm cho ñaát chua theâm... Lòch (mg/l) thaû caù (ppm)
Noùi chung 60 – 70% löôïng phaân boùn caây khoâng söû duïng
Pb 0,019 – 0,033 7,0 – 43,7 2,8 – 5,3
hoøa tan thaám xuoáng maïch nöôùc ngaàm gaây haïi cho ngöôøi vaø
ñoäng vaät söû duïng nguoàn nöôùc ñoù, caùc nhaø moâi tröôøng goïi laø Cd 0,01 0,2 – 1,7 0,2 – 0,4

Eutrophi–cation. CO 0,002 – 0,018 1,5 – 3,3 0,09 – 0,16

Ñaát tích luõy nhieàu phaân boùn daïng hoùa chaát cuõng seõ laøm N 0,1 3,1 – 8,6 0 27 – 2,55
cho tính chaát cô lyù cuûa ñaát thay ñoåi xaáu, ñaát khoâng coøn tôi

285 143 286


144

Cl 0,2 1,6 – 1,9 0,49 – 0,81 Baûng 3–6. Trò soá trung bình cuûa moät soá kim loaïi naëng trong
buøn coáng raõnh thaønh phoá (ppm).

Nguoàn: Tan et Al–1971, Wild 1973

BUØN COÁNG RAÕNH

Thaønh phoá Nhaø maùy Nhaø maùy Nhaø maùy cheá Coáng raõnh
deät röôïu bieán goã ôû Anh

Al 7.280
Fe 2.370
Mn 150
Cu 565 394 81 53 800
Zn 2.220 864 255 122 3.000
Pb 520 129 29 47 700
N 100 63 18 119 80
Cd 28 4 2 2
Cr 1.040 2.490 117 81 250
Hg 5

III. Do thaûi ra treân maët ñaát moät löôïng lôùn chaát


thaûi boû trong coâng nghieäp.

Do thaûi ra treân maët ñaát moät löôïng lôùn chaát thaûi boû
trong coâng nghieäp nhö than, khoaùng vaät töø caùc oáng khoùi, loø
nung, loø ñuùc gang... Nhöõng chaát ñoäc haïi chöùa trong caùc chaát
thaûi boû noùi treân bò khöû kieàm vaø bò loâi cuoán vaøo trong ñaát. Coù
theå noùi döôùi hình thöùc hôi, buïi, khí ñoäc ñöôïc tung vaøo khoâng
trung, chaát thaûi boû laïi rôi xuoáng ñaát töø ñoù laøm thay ñoåi thaønh
phaàn hoùa hoïc cuûa ñaát, ñoä pH cuûa ñaát, thay ñoåi quaù trình

287 144 288


145

nitrat hoùa cuûa ñaát do ñoù aûnh höôûng ñeán hoaït ñoäng cuûa vi sinh Tuy nhieân, nhöõng beänh do caùc vi sinh vaät naøy gaây ra
vaät trong ñaát... thöôøng lan truyeàn bôûi nöôùc vaø truyeàn beänh do tieáp xuùc tröïc
tieáp töø ngöôøi naøy sang ngöôøi khaùc hoaëc do thöïc phaåm. Ngoaøi
IV. Do nhöõng chaát gaây oâ nhieãm khoâng khí roài
ra, ruoài cuõng tieáp xuùc vôùi ñaát bò oâ nhieãm baån bôûi phaân, sinh
laéng xuoáng maët ñaát
saûn ôû ñoù vaø truyeàn maàm beänh ñi...
Do nhöõng chaát gaây oâ nhieãm khoâng khí roài laéng xuoáng
maët ñaát. Ví duï nhö trong hoaït ñoäng coâng nghieäp thöôøng ñöa 1. Tröïc khuaån lî: Tröïc khuaån lî cheát töông ñoái nhanh
vaøo khí quyeån moät löôïng SO2, SO2 keát hôïp vôùi hôi nöôùc trong trong phaân töôi, nhöng sau khi taåy ueá phaân thì chuùng coù theå
khí quyeån trôû thaønh H2SO4 ñoù laø hieän töôïng möa acid maø toàn taïi laâu nhôø coù chaát höõu cô trong ñaát. Noù thöôøng bò caùc tia
chuùng ta thöôøng nghe noùi. böùc xaï tieâu dieät. Ngöôøi bò nhieãm khuaån laø do ta aên phaûi rau
quaû bò ñaát laøm nhieãm baån hay tieáp xuùc vôùi phaân töôi.
§V. OÂ NHIEÃM ÑAÁT BÔÛI NHÖÕNG TAÙC NHAÂN SINH HOÏC
2. Tröïc khuaån thöông haøn vaø phoù thöông haøn: Ñaát
Nhöõng taùc nhaân sinh hoïc coù theå laøm oâ nhieãm ñaát vaø
troàng laø moâi tröôøng khoâng thuaän lôïi cho caùc loaïi vi khuaån
gaây ra beänh ôû ngöôøi ñöôïc chia ra laøm 3 nhoùm:
treân phaùt trieån. Caùc loaïi vi khuaån naøy seõ cheát sau moät thôøi
I. Truyeàn beänh töø ngöôøi – ñaát – ngöôøi gian rôi vaøo ñaát vaø khoâng caïnh tranh ñöôïc vôùi caùc vi khuaån
Tröïc khuaån vaø nguyeân sinh ñoäng vaät ñöôøng ruoät coù theå hoaïi sinh ôû ñaát. Song tuøy theo möùc ñoä nhieãm baån vaø loaïi ñaát
laøm oâ nhieãm ñaát do: (nhieät ñoä, ñoä aåm, döï tröõ chaát höõu cô, ñoä pH, khuaån laïc, vi
khuaån ñoái khaùng...) tröïc khuaån thöông haøn coù theå toàn taïik haù
– Nhöõng phöông phaùp phoùng ueá chaát thaûi boû maát veä sinh.
laâu (töø 2 – 4 tuaàn hoaëc hôn nöõ) trong ñaát. Vì vaäy, vai troø dòch
– Söû duïng phaân boùn laáy töø caùc hoá xí hay buøn trong nöôùc teã hoïc cuûa ñaát trong beänh thöông haøn khoâng theå phuû ñònh
sinh hoaït hoaëc söû duïng caùnh ñoàng loïc, caùnh ñoàng töôùi baèng hoaøn toaøn ñöôïc.
caùc loaïi nöôùc thaûi sinh hoaït. Ñaát coù theå bò oâ nhieãm bôûi:
3. Phaåy khuaån taû trong ñaát: Phaåy khuaån taû toàn taïi
– Tröïc khuaån lî. trong ñaát khoâng quaù moät thaùng, khaû naêng sinh toàn cuûa noù chòu
– Thöông haøn. aûnh höôûng cuûa nhieàu nhaân toá. Ñaát bò nhieãm baån bôûi phaân töôi,
– Phaåy khuaån taû caùc chaát höõu cô keùo daøi thôøi gian toàn taïi caùc phaåy khuaån taû töø 5
– 7 thaùng. Khaû naêng sinh toàn cuûa noù coøn bò aûnh höôûng bôûi
– Amip.
thaønh phaàn cô giôùi cuûa ñaát, beân caïnh ñoù laø hieän töôïng ñoái
khaùng vi khuaån vaø nhöõng nhaân soá sinh hoïc quyeát ñònh.

289 145 290


146

Truyeàn beänh ngöôøi – ñaát – ngöôøi coøn do caùc loaïi kyù sinh
truøng (giun, saùn), kyù sinh truøng ñöôïc truyeàn qua ñaát hoaëc
II. Truyeàn beänh töø vaät nuoâi → ñaát → ngöôøi.
tröùng giun saùn, aáu truøng cuûa chuùng sau thôøi gian uû beänh
töông ñoái trôû thaønh taùc nhaân gaây beänh cho ngöôøi. Quan troïng Trong moät soá beänh cuûa ñoäng vaät truyeàn sang ngöôøi thì
hôn caû laø giun ñuõa, giun xoaén necator Americanus vaø giun ñaát coù theå giöõ moät vai troø chuû yeáu truyeàn taùc nhaân nhieãm
moùc. Hai loaïi giun cuoái cuøng naøy chính laø taùc nhaân gaây beänh khuaån töø vaät nuoâi sang ngöôøi.
giun moùc. Coøn giun löôn ít truyeàn beänh qua ñaát hôn. Tröôùc khi giôùi thieäu chung veà moät soá beänh do vaät nuoâi
Ñieàu kieän thuaän lôïi cho moãi loaïi giun phuï thuoäc vaøo caùc ñem ñeán, ta thöû xem moät soá beänh do chuoät (keå caû chuoät nuoâi
yeáu toá cuûa vi khí haäu (toC, X, U%, böùc xaï maët trôøi...) laøm caûnh laãn chuoät coáng, chuoät ñoàng..) mang ñeán cho con
ngöôøi nhö sau:
ÔÛ nhöõng ñaát bò phuû tuyeát vaãn thaáy tröùng giun ñuõa toàn taïi.
1. Beänh dòch haïch: Dòch haïch laø moät beänh truyeàn
Tuy vaäy, beänh giun moùc laïi xuaát hieän ôû nhöõng xöù nhieät
nhieãm lan roäng nhieàu nôi vaø coù theå thaønh dòch lôùn. Beänh do
ñôùi aåm.
moät tröïc truøng goïi laø pasteurella pestis. Beänh phaùt trieån theo
Tình hình nhieãm tröùng giun moùc ôû Vieät Nam nhö sau: 2 theá laâm saøng chính: Ñoù laø noåi haïch vaø söng phoåi khoái,
– Vuøng moû 58% ngoaøi ra coù theå nhieãm truøng maùu.

– Khai thaùc loä thieân 75% Beänh do moät loaïi coân truøng trung gian goïi laø boï cheùt
(puce), ngöôøi bò laây beänh theo 2 caùch:
– Haàm loø 86%
– Bò boï cheùt ñoát.
– Vuøng noâng nghieäp 35,2%
– Giaùn tieáp do phaân boï cheùt rôi treân ñaát... Tuøy theo
– Troàng hoa maøu 48,1%
caùch xaâm nhaäp vaøo cô theå qua da, qua maøng buïng hoaëc vaøo
4. Beänh lî amip: Entamoeba dysenteriae coù theå toàn taïi maùu.
ôû trong ñaát nhaát laø ñaát bò oâ nhieãm phaân. ÔÛ nôi naøo giaûi Trieäu chöùng.
quyeát phaân chöa ñöôïc toát, thöôøng ôû nôi ñoù coù mang keùn amip.
Thoùi quen maát veä sinh luoân luoân goùp phaàn vaøo vieäc duy trì + Theå noåi haïch (vaø cuõng laø theå nheï nhaát).
chu kyø nhieãm khuaån bôûi nhöõng taùc nhaân gaây beänh truyeàn Thôøi gian nung beänh töø 1 – 5 ngaøy hoaøn toaøn yeân laëng.
qua ñaát.

291 146 292


147

‘Thôøi kyø phaùt khôûi noåi haïch khoù chòu, nhöùc ñaàu, ñau + Theå nhieãm truøng huyeát: Tröïc truøng sinh soâi naûy nôû
ngang löng, reùt run roài soát coù khi soát naëng, thôøi kyø naøy keùo raát nhanh trong maùu, beänh nhaân reùt run vaø soát 40 – 41oC,
daøi 2 ngaøy. nhöùc ñaàu döõ doäi, meâ saûng, buïng chöôùng, gan laùch söng khoù
Thôøi kyø toaøn phaùt söng haïch baát kyø nôi naøo trong cô thôû, haï huyeát aùp, xuaát huyeát döôùi da vaø phuû taïng, beänh nhaân
tím ñen, töû vong sau 2 – 3 ngaøy hoaëc 4 – 5 ngaøy.
theå, thöôøng thì 55 – 70% ôû beïn, 20% ôû coå, cô öùc, khuyûu tay
chaân, ñaàu goái, phaàn nhieàu noåi 1 hoaëc 2 haïch lieân keát laïi 14%. Bieán chöùng co giaät, lôû loeùt ñeå loä xöông, bieán chöùng vaøo
Sôø naén ñau, coù cuïc raén, nhaün troøn, söng ñoû leân, dính chaët ôû phoåi, vaøo maét vaø nguy hieåm nhaát gaây muø loa, gaây saåy thai...
da vaø caùc boä phaän... 2. Vieâm naõo Nhaät Baûn B:
Caùc trieäu chöùng toaøn theå (toaøn phaùt) raát naëng coù theå Boï cheùt laø loaïi coân truøng kyù sinh treân cô theå chuoät laø
laøm cho thaàn kinh suy nhöôïc, maët nhôït nhaït, maét ñoû ngaàu, lo loaïi ñoäng vaät trung gian truyeàn vieâm naõo Nhaät Baûn B nhöng
sôï, gioïng noùi theàu thaøo, meät nhoïc vaø hoân meâ. Soát cao (39 – chuû yeáu laø do muoãi Colex ñoát, do boï cheùt ñoát ngöôøi roài daãn
40oC), soát lieân tuïc moät tuaàn roài haï daàn. Qua giai ñoaïn naøy coù ñeán vieâm naõo Nhaät Baûn B.
theå beänh seõ thuyeân giaûm hoaëc seõ daãn ñeán töû vong. Beänh dieãn Trieäu chöùng coù theå gaëp 3 theå laâm saøng:
tieán töø 3 – 8 ngaøy.
– Vieâm maøng naõo, vieâm tuûy
+ Theå söng phoåi: Do nhieãm truøng qua ñöôøng hoâ haáp. – Theå thoâ sô.
Thôøi gian nung beänh töø 2 – 6 ngaøy, coù khi chæ vaøi giôø, – Theå aâm æ.
ñoâi khi keùo daøi ñeán 9 – 10 ngaøy. Thôøi kyø nung beänh chöøng moät tuaàn leã, nhöùc ñaàu, soát cao
o
Thôøi kyø khôûi phaùt reùt run, ñau mình, buoàn noân, soát cao. 40 C, reùt run, ñau eâ aåm, maët ñoû vaø hoäi chöùng maøng naõo goàm
o coù nhöùc ñaàu maïnh, hoân meâ, noân möûa, nguû lieân mieân hoaëc
Thôøi kyø toaøn phaùt soát lieân tuïc 40 C, maïch yeáu, khoù thôû,
maát nguû, coù theå ñeå laïi di chöùng thaàn kinh, maét lieät ñieàu tieát,
töùc ngöïc, ho töøng côn vaø meät nhoïc, khaïc ra ñôøm ngaøy caøng
co nhoû ñoàng töû hoaëc meùo hoaëc khoâng phaûn öùng tröôùc aùnh
nhieàu ñoâi khi coù maùu, laùch söng, tim yeáu, löôõi khoâ, nöôùc tieåu
saùng, noùi nhoû, uù ôù khoù hieåu, toaøn boä caùc cô bò co cöùng, loaïn
vaøng coù albumin. Suy nhöôïc, suùt caân nhanh, ngaït thôû, töù chi
nhòp thôû... ÔÛ theå naëng, caùc cô treân co cöùng, caùc chi döôùi
taùi tím, beänh dieãn bieán raát nhanh vaø töû vong trong töø 2 – 4
thaúng ñôø, giaûm trí löïc, thay ñoåi tính neát. Phaàn nhieàu töû vong
ngaøy, phuø thuûng phoåi caáp coù khi töû vong raát nhanh trong
tröôùc 10 ngaøy cuõng coù theå keùo daøi tôùi 50 ngaøy. Tuoåi maéc beänh
voøng 24 giôø.
thöôøng töø 6 – 16 thaùng tuoåi, lôùn ít maéc beänh hôn...

293 147 294


148

Ngoaøi ra chuoät coøn lan truyeàn caùc beänh Leptospirosis, Ñaây laø beänh saåy thai truyeàn nhieãm maõn tính chung cho
beänh Brucellosis, beänh Listeriosis... nhöõng beänh naøy seõ ñeà nhieàu loaïi gia suùc roài laây sang ngöôøi. Chuoät thöôøng maéc beänh
caäp chung vaøo muïc vaät nuoâi – ñaát – ngöôøi. naøy roài laây sang ngöôøi vaø caùc gia suùc khaùc.
3. Beänh xoaén truøng vaøng da (Beänh Leptospirosis) Trieäu chöùng: Soát, vieâm gan laùch, saåy thai, tieâu chaûy,
Leptospira gaây beänh ñoàng thôøi cho vaät nuoâi vaø con thuûy thuùng vuù, aâm ñaïo chaûy nöôùc dòch nhôøn. Ñaøn oâng vieâm
ngöôøi. Noù bieåu hieän quy luaät dòch teã hoïc töông töï nhö quy dòch hoaøn vaø teo daàn roài khoâng coøn khaû naêng sinh ñeû, vieâm
luaät cuûa nhieàu beänh ñoäng vaät khaùc ñöùng veà yù nghóa, truyeàn töø caùc khôùp, baïi lieät caùc chi, ñaøn baø thì saåy thai...
vaät nuoâi sang vaät nuoâi vaø töø vaät nuoâi sang ngöôøi.
5. Tröïc khuaån than
Beänh phaùt sinh chuû yeáu vaãn laø ôû traâu boø, deâ, cöøu, ngöïa,
chuoät coáng, chuoät chuø thöôøng mang maàm beänh. Söï phaân taùn Ngöôøi maéc beänh than ít gaëp nhöng khi xaûy ra cuõng raát
nhöõng loaøi xoaén truøng Peptospira lieân quan roõ reät vôùi ñieàu nguy hieåm cho ngöôøi. Tröïc khuaån than raát ñeà khaùng vôùi
kieän cuûa moâi tröôøng nhaát laø khi tieáp xuùc vôùi vaät nuoâi maéc nhöõng taùc nhaân hoùa hoïc vaø vôùi nhöõng ñieàu kieän baát lôïi cuûa
beänh, vôùi nöôùc hoaëc buøn. Trong 1ml nöôùc tieåu cuûa vaät nuoâi moâi tröôøng bao quanh. Chuùng coù theå soáng haøng naêm trong
mang theo 100 trieäu con Peptospira (ñaëc bieät nöôùc tieåu cuûa ñaát vaø trong nhöõng toå chöùc cuûa ñoäng vaät nhö da, loâng ngöïa,
chuoät raát nguy hieåm). Neáu nöôùc tieåu coù troän chung vôùi nöôùc
loâng cöøu. Khi maàm beänh löu truù trong vaät nuoâi ôû moät vuøng
hoaëc buøn coù ñoä pH trung tính hay kieàm nheï thì caùc xoaén
naøo ñoù, oå gaây beänh seõ ñöôïc phaùt sinh ñoái vôùi caùc ñoäng vaät do
khuaån coù theå soáng tôùi haøng tuaàn.
khaû naêng thöôøng truù cuûa maàm beänh trong ñaát.
Ngöôøi laøm noâng nghieäp hay nhöõng ngöôøi bôi loäi, taém
giaët trong caùc ao hoà thì xoaén khuaån seõ xaâm nhaäp qua da, 6. Beänh soát Q
nieâm maïc, ñöôøng tieâu hoùa, ñöôøng hoâ haáp.
Beänh soát Q ñöôïc gaây ra bôûi Rickettsia Coxiella Burnetii
Trieäu chöùng: Beänh phaùt ra töø 4 – 5 ngaøy vaø keùo daøi trôû thaønh quan troïng ñoái vôùi söùc khoûe cuûa haàu heát nhaân daân
khoâng quaù 12 ngaøy, soát 39 – 40oC, ñau caùc cô buïng, chaân, ñau
Theá Giôùi... Rickettsia coù theå coù maët trong ñaát vaø buïi, nôi maø
caùc khôùp vaø trong xöông, hoäi chöùng maøng naõo tuûy, ñau maét
chuùng coù theå sinh toàn trong nhöõng thôøi kyø daøi nhôø ôû söùc ñeà
ñoû xung quanh, loøng ñen xuaát huyeát, aùp huyeát haï, maïch
khaùng maïnh meõ cuûa chuùng vôùi ñieàu kieän khoâ hanh. ÔÛ nhöõng
chaäm, ñi giaûi ít coù albumin daãn ñeán vieâm gan, thaän, baøng
quang. nôi coù nhöõng ñaøn cöøu ñeû trong nhöõng khoaûnh ñaát raøo kín, caùc
maàm beänh Rickettsia trong buïi cuûa ñaát boãng trôû thaønh maïnh
Bieán chöùng: Söng maøng tai, ñöôøng daãn maät, vieâm tónh
meõ khi ñaát bò che maát aùnh saùng maët trôøi... ÔÛ nöôùc ta nhaát laø
maïch, truïy tim maïch, lieät thaàn kinh maät, ñoû maét.
mieàn nuùi coù nhieàu loaïi hoï ve (ve con) cöùng... Raát nhieàu beänh
4. Beänh Brucellosis

295 148 296


149

viruùt, kyù sinh truøng ñöôøng maùu ñaõ phaùt hieän ñöôïc treân caùc Beänh thöôøng gaëp ôû nhöõng ngöôøi ñi chaân ñaát hoaëc quaàn
ñoäng vaät nuoâi, ôû nöôùc ta do ve nhö beänh baïi lieät, beänh aùo khoâng ñuû baûo veä da. Beänh coù theå gaây taøn gaät suoát ñôøi,
Piroplasnosis, Babesillosis... ÔÛ mieàn nuùi, ban ñeâm thuù röøng khoâng chöõa ñöôïc coù khi phaûi moå caét nhöõng chi bò nhieãm ñoù
hay ñeán gaàn caùc laâm tröôøng, noâng tröôøng... roài mang maàm ñi. Beänh naám Cocciodioides do naám Coccidioides immitis gaây
beänh ñeán cho ngöôøi. Nhö vaäy, con ve ñaõ thaønh laäp moät caàu ra thöôøng gaëp ôû nhöõng vuøng haïn haùn, treân taàng ñaát saâu ñoä
lieân heä giöõa caùc oå Rickettsiosis, soát phaùt ban, soát phaùt ban vaøi cm caùch maët ñaát hay gaàn hang ñoäng caùc vaät gaëm nhaám.
nhieät ñôùi v.v... treân caùc ñoäng vaät hoang daïi truyeàn cho ngöôøi, Trong nhöõng thaùng naéng noùng, gioù cuoán buïi maët ñaát, cuoán
gia suùc vaø caùc vaät nuoâi khaùc. baøo töû naám vaøo khoâng khí.

7. Beänh vieâm da do giun Treân maët ñaát, nhöõng loaïi naám nhö ñòa naám coù sôïi loâng
(Geotrichosis), moác laù caây hay quaû thoái (phycomycetosis).
Beänh naøy thöôøng gaëp ôû nhöõng nôi coù nhieàu choù meøo Naám trong ñaát giaøu phaân gaø, phaân chim, phaân dôi
nhieãm Ankylostoma brazillienne. Ngöôøi bò nhieãm do söï xaâm (Histophasmosis) naám trong toå chim vaø phaân chim boà caâu
nhaäp vaøo da cuûa nhöõng aáu truøng giun moùc töø ñaát leân, xuyeân qua (Cruptococcosis), naám trong rau coû oâi thuùi (uùa) (Aspergillosis),
da ngöôøi vaø gaây vieâm da... Nhöõng ngöôøi thöôøng phaûi tieáp xuùc vôùi naám treân goã caây vöøa bò chaët (Sporotrichosio). Taát caû ñeàu theo
chaát phoùng ueá cuûa vaät nuoâi thaûi ra, ñaëc bieät laø treû em. cô cheá: buïi bò gioù cuoán vaøo khoâng trung gaây beänh cho ngöôøi...
8. Nhöõng beänh khaùc Treân theá giôùi, ngöôøi ta raát quan taâm nghieân cöùu ñeán beänh
naám vì lieân quan ñeán ñieàu kieän lao ñoäng saûn xuaát cuûa coâng
Nhöõng beänh khaùc theo phöông thöùc vaät nuoâi – ñaát –
nhaân, noâng daân laøm ñaát vaø troàng troït.
ngöôøi, caàn keå tôùi laø nhöõng beänh khuaån clostridium
Ñaát troàng troït laø nguoàn goác chöùa töï nhieân cuûa naám ñoäc hoï
perfrigens, vieâm maøng naõo tuûy, beänh khuaån tulareâ...
Fusaium, Penicillium. Ñoäc toá cuûa naám Stachibotris alternans
III. Truyeàn beänh töø ñaát → ngöôøi gaây vieâm vaø hoaïi töû treân toaøn boä ñöôøng tieâu hoùa cuûa ngöïa.
1. Caùc beänh naám Nhöõng ruoäng khoai bò ngaäp nöôùc cheát thoái, cuû vaø laù sau
khi ñaõ thoái röõa thaûi ra nhöõng ñoäc toá, nhöõng loaïi naám coù haïi
Haàu heát caùc beänh naám naëng ôû da aên saâu vaøo trong hay
cho ngöôøi vaø gia suùc.
lan toaøn thaân ñeàu ñöôïc gaây ra do naám hoaëc do xaï khuaån
(Actionomycetes). Chuùng phaùt trieån bình thöôøng nhö nhöõng Caàn phaûi heát söùc phoøng ngöøa söï phaùt trieån cuûa caùc loaïi
vi khuaån hoaïi sinh ôû trong ñaát hay coù khi nhöõng sôïi naám naám coù haïi treân caây troàng trong thôøi kyø sinh tröôûng vaø caû ôû
khaùc nhau xaâm nhaäp vaøo da qua caùc veát thöông. treân thöùc aên cho ngöôøi vaø gia suùc trong thôøi kyø baûo quaûn...

297 149 298


150

2. Uoán vaùn Neáu tính trung bình moãi ngöôøi daân thaønh phoá moät ngaøy
Uoán vaùn laø moät beänh naëng cuûa ngöôøi do ñoäc toá cuûa thaûi 400 lít nöôùc vaø neáu tính vi khuaån ñöôøng ruoät thì ngöôøi ta
tröïc khuaån Nicolaier gaây ra. Chuùng phaùt trieån kî khí ôû thaáy trong moät ngaøy:
nhöõng veát thöông nhieãm khuaån. Nguoàn laây nhieãm töùc thôøi – Muøa reùt töø 1 – 3,8 trieäu vi khuaån noùi chung (bao goàm
coù theå laø ñaát, buïi hoaëc nhöõng chaát thaûi cuûa suùc vaät vaø ngöôøi caû sieâu vi khuaån).
maø taùc nhaân nhieãm khuaån laø Clostridium tetani. Vi khuaån
– Muøa heø leân tôùi 5,7 – 11,4 trieäu vi khuaån noùi chung
uoán vaùn ñöôïc gaëp khaù nhieàu trong ñaát canh taùc ñoâi khi ôû
(bao goàm caû sieâu vi khuaån).
trong ñaát boû hoang, caøng leân cao caøng ít gaëp vi khuaån naøy.
Noù coù theå soáng vaøi naêm trong ñaát troàng troït nhöng ít coù Rieâng veà sieâu vi khuaån ñöôøng ruoät thì noùi chung trong
khaû naêng sinh saûn ôû nhöõng lôùp ñaát döôùi saâu, noù toàn taïi khaù moät lít nöôùc thaûi coù ñeán 5.000 con/lít.
laâu trong ñaát boùn phaân töôi.
– Trong ñaát, ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy sieâu vi khuaån baïi lieät
3. Beänh ngoä ñoäc thòt (do Clostridium Botulilium) Echo vaø Coxsackie gaây vieâm maøng naõo vaø soát phaùt ban, vieâm
Ñaây laø loaïi beänh thöôøng gaây cheát ngöôøi do nhöõng ñoäc toá cô tim, vieâm naõo treû sô sinh. Tuy beänh baïi lieät ôû Vieät Nam coù
cuûa Clostridium botulium sinh ra. Nguoàn maàm beänh laø ñaát giaûm nhöng ñieàu quan taâm laø vaãn coøn vi ruùt gaây beänh baïi lieät
hoaëc ruoät suùc vaät. Ñoäc toá ñöôïc taïo neân do söï phaùt trieån kò khí (Polio) hoang daïi löu haønh.
cuûa caùc nha baøo trong thöùc aên vaø gaây ngoä ñoäc töùc thôøi. Beänh – Ñaát seùt pha caùt thu huùt nhieàu sieâu vi khuaån ñöôøng
thöôøng xaûy ra do aên ñoà hoäp khoâng naáu kyõ hoaëc nhöõng loaïi ruoät hôn.
thöïc phaåm saáy, thanh truøng chöa thaät toát. Ngay töø luùc ban
– Sieâu vi khuaån töø ñaát taùch ra roài xaâm nhaäp vaøo cô theå
ñaàu löu laïi, thöïc phaåm ñaõ bò caùc nha baøo nhuïc ñoäc toá raûi raùc
con ngöôøi.
treân maët ñaát truyeàn vaøo. Clostridium botulium toàn taïi vaø
phaùt trieån nhieàu ôû xöù noùng. Ñaát seùt sinh soâi nhieàu hôn... – Ñaát coù pH trung tính hay hôi chua, sieâu vi khuaån deã
Giun ñaát laø nôi tuï taäp C.L. botulium, xaùc caùc sinh vaät trong taùch ra hôn, moâi tröôøng kieàm thì noù deã nuoâi caáy.
ñaát cuõng laø nôi tuï taäp caùc vi khuaån naøy. trong buøn cuûa ao, hoà – Caùc nöôùc xöù laïnh sieâu vi khuaån ñöôøng ruoät deã lan
ñaàm laày cuõng gaëp C.L.botulium. traøn hôn xöù noùng.
IV. Caùc sieâu khuaån truyeàn beänh töø ñaát – Sieâu vi khuaån phaùt trieån maïnh ôû nhieät ñoä töø 3 – 10oC,
noù chæ soáng ñöôïc 15 ngaøy trong ñaát caùt khoâ, coøn Echo chæ 5
ngaøy.

299 150 300


151

– Neáu ñoä aåm taêng töø 10% trôû leân thì noù seõ soáng 60 2. Bact–perfringens
ngaøy.
Laø chæ soá nhieãm baån ñaát baèng phaân töôi. Loaïi naøy cö
– Rau quaû neáu tieáp xuùc vôùi ñaát töø 18 – 22oC thì söùc soáng truù thöôøng xuyeân trong ruoät ngöôøi vaø ñoäng vaät, khi thaáy
cuûa sieâu vi khuaån ñöôøng ruoät bò giaûm suùt nhanh ngöôïc laïi khi chuùng xuaát hieän trong ñaát chöùng toû ñaát bò nhieãm baån bôûi
ñeå trong tuû laïnh thì noù soáng tôùi 68 ngaøy. phaân töôi. Khi thaáy nhoùm Bact–perfringens trong ñaát chöùng
– Phaân ngöôøi chöùa raát nhieàu sieâu vi khuaån. Coù nhöõng maãu toû ñaát môùi bò nhieãm baån vì vi khuaån naøy khoâng coù nha baøo
phaân pha loaõng tôùi 6.000 laàn maø sau 4 tuaàn vaãn coøn tìm thaáy vaø cheát khaù nhanh ôû moâi tröôøng beân ngoaøi. Ngöôïc laïi, khi
sieâu vi khuaån ñöôøng ruoät (ñoù laø phaân cuûa ngöôøi maéc beänh). thaáy Bact–perfringens trong ñaát chöùng toû ñaát bò nhieãm baån
töông ñoái laâu vì loaïi naøy coù nha baøo soáng laâu trong ñaát. Caøng
– Noù deã truyeàn qua ñöôøng tieâu hoùa (mieäng). ôû saâu, löôïng Bact–perfringens caøng giaûm.
– Nhöõng sieâu vi khuaån qua ñaát truyeàn beänh cho vaät nuoâi goàm:
§VI. OÂ NHIEÃM ÑAÁT BÔÛI TAÙC NHAÂN HOÙA HOÏC VAØ
– Nhöõng viruùt öa da (vi ruùt gaây lôû moàm, long moùng, PHOÙNG XAÏ
vieâm hoïng coù muïn nöôùc cuûa ngöïa, lôïn...).
I. Phaân boùn vaø thuoác baûo veä thöïc vaät
– Vi ruùt daïi.
1. Phaân boùn
V. Nhöõng vi khuaån ñaùnh giaù ñaát bò nhieãm baån bôûi phaân
Haøng naêm vieäc saûn xuaát phaân boùn ngaøy moät taêng, trung
1. Coli Acrogenes bình moãi naêm taêng theâm 2 trieäu taán. ÔÛ Vieät Nam chuùng ta
tuy löôïng phaân boùn söû duïng cho 1 ha canh taùc chöa nhieàu (so
Nhoùm Coli aerogenes thöôøng ôû daïng hoaïi sinh. Chuùng
vôùi caùc nöôùc noâng nghieäp tieân tieán). Ví duï: N = 48,5kg/ha;
raát gaàn guõi vôùi nhoùm thöông haøn, lî cho neân khi chuùng bieán
P2O5 = 17,6kg/ha, K2O = 7,2kg/ha (noùi chung khoaûng 75 –
theå, chuùng coù khaû naêng gaây ngoä ñoäc thöùc aên, gaây vieâm ruoät...
80kg NPK/ha).
Ta thöôøng gaëp Coli earogenes trong phaân töôi cuûa ngöôøi vaø
ñoäng vaät cuõng nhö trong ñaát. Caùc loaïi naøy toàn taïi khaù laâu Tuy löôïng phaân söû duïng cho moät dieän tích gieo troàng
trong ñaát voâ khuaån nhöng toàn taïi khaù ngaén khi ñaát bò nhieãm chöa nhieàu nhöng phöông phaùp boùn vaø thôøi gian boùn khoâng
baån (vì ñaáu tranh vôùi caùc vi khuaån). Trôøi naéng khoâ, chuùng hôïp lyù, vì vaäy thöïc vaät khoâng kòp chuyeån hoùa ñeå nuoâi döôõng
cheát nhanh hôn trong ñaát aåm. Ñaát ñöôïc caøy saâu, ñöôïc caûi caây coái maø tích luõy laïi trong caây traùi... Maët khaùc, tích luõy
thieän cheá ñoä nöôùc vaø khoâng khí seõ taïo ñieàu kieän cho ñaát töï trong ñaát laøm cho ñaát bò oâ nhieãm bôûi ñoäc toá trong hoùa chaát.
taåy saïch vi khuaån nhoùm Coli earogenes.

301 151 302


152

Phaân boùn hoùa hoïc xöa nay (nhaát laø töø khi cuoäc Caùch – DDT deã dòch chuyeån trong khoâng khí vaø nöôùc, noù giöõ
maïng Xanh ra ñôøi) ñöôïc duøng vôùi nhöõng muïc ñích canh taùc ñöôïc ñoä ñoäc trong moâi tröôøng hôn 10 naêm. Khi vaøo cô theå,
khaùc nhau nhaèm laøm taêng naêng suaát vaø saûn löôïng caây troàng DDT haàu nhö khoâng thoaùt ra ñöôïc.
nhöng maët traùi cuûa noù cuõng ñaõ goùp phaàn laøm oâ nhieãm ñaát – Khi troän 140 phaàn DDT trong 1 trieäu phaàn thöùc aên
do ñoä khoâng trong saïch cuûa noù maø trong nhöõng phaàn tröôùc cho chuoät ñaõ phaùt hieän hôn 1/2 soá chuoät coù khoái u aùc tính ôû
ñaõ ñeà caäp. gan vaø caùc toå chöùc khaùc.

2. Thuoác baûo veä thöïc vaät – Löôïng thuoác tröø saâu ôû vuøng chieâm truõng Haø Nam
Ninh laø 0,85 – 3,4mg/l ôû ñoàng baèng Nam Boä laø 0,9 – 5,2mg/l.
Ñeå baûo veä muøa maøng, ñaûm baûo naêng suaát caây troàng,
thôøi gian qua con ngöôøi ñaõ tìm ra moät soá loaïi thuoác tröø saâu Trong luùc quy ñònh Nhaø Nöôùc thì DDT £ 0,01mg/l. Thuoác baûo
dieät coû... Trong nhöõng chaát tröø coû, dieät saâu, chaát höõu cô ñang veä thöïc vaät noùi chung (toång hoùa chaát) £ 0,15mg/l.
ñöôïc söû duïng, ñeà khaùng ñöôïc söï phaân huûy cuûa vi sinh vaät vaø Nhieàu keát quaû nghieân cöùu cho thaáy:
khoâng bò bieán thaønh saûn phaåm trô cuoái cuøng, haøng ñaàu phaûi
keå ñeán nhöõng chaát hydrocarbua chöùa clo nhö DDT, lidan, – Clo höõu cô toàn taïi trong ñaát töø 4 – 10 naêm.
ADNrin, diendrin. Caën cuûa nhöõng chaát dieät coû tröø saâu naøy toû – Carbonat toàn taïi töø 1 – 2 naêm.
ra beàn vöõng hay bò haáp thu vaøo nhöõng caáu töû cuûa ñaát cuøng
– Cô cheá taùc duïng cuûa thuoác tröø saâu leân thöïc vaät chính
vôùi caùc chaát khoaùng vaø caùc chaát höõu cô bao boïc.
laø laøm teâ lieät khaû naêng daãn truyeàn caùc xung ñoäng thaàn kinh,
Nhöõng chaát hoùa hoïc naøy coù theå laøm oâ nhieãm caây troàng vaø daãn ñeán hieän töôïng co giaät roài laøm sinh vaät cheát.
reã caây cuûa chuùng thieâu ruïi ñi trong ñaát bò phun thuoác tröø saâu.
Coù 3 nhoùm thuoác tröø saâu dieät coû (xem baûng), chuùng ñeàu
– Chaát lindan coù theå laøm hö haïi caø roát vaø cuû caûi ñöôøng.
deã tan trong toå chöùc moâ. Nhoùm I khoù bò phaân huûy, ít ñoäc toá
– Luùc môùi phun thuoác tröø saâu coù theå chöa thaáy haïi ñoái ñoái vôùi ñoäng vaät, coøn nhoùm II vaø III töông ñoái deã bò phaân huûy
vôùi caây troàng nhöng 5 naêm sau laàn xöû lyù saâu boï cuoái cuøng thì hôn nhöng raát ñoäc ñoái vôùi ngöôøi vaø ñoäng vaät.
4 – 5% löôïng chaát tröø saâu gaây ñoäc haïi cho coân truøng ñöôïc tìm
thaáy soùt laïi trong ñaát. Nhieàu nöôùc coøn thaáy DDT vaø nhöõng Baûng 3–7. Ba nhoùm thuoác tröø saâu dieät coû...
hydrocarbua chöùa clo khaùc ñaõ ñaït tôùi 12%.
Nhoùm I Nhoùm II Nhoùm III
– Caùc nhaø baùc hoïc Canada ñaõ chöùng minh raèng ôû noàng (Clo + Hydrat carbon) (Laân höõu cô) (Carbonat)
ñoä thaáp 24mg/l, DDT gaây neân söï thay ñoåi sinh lyù ngöôïc cuûa
DDT, DDD, DDE Meùthyl parathion Carbamyl
caù, DDT ñaõ laøm cheát haøng loaït chim treân Theá Giôùi.

303 152 304


153

ADNrin Parathion Zectcan tích ñoïng laïi vaø baèng nhöõng cô cheá khaùc nhau ñaõ gaây oâ
Diendrin Malathion nhieãm cho moät lieân chuoãi thöïc phaåm cuûa ngöôøi.
666 Diazinon ÔÛ Myõ, haøng naêm coù ñeán haøng chuïc trieäu taán chaát thaûi
Clodan Fenthion boû khoâng chaùy, acid aên moøn hoaëc chaát ñoäc haïi ñöôïc ñaøo thaûi
lindan Tep ra moâi tröôøng xung quanh, xaáp xæ 300kg/ngöôøi x naêm (chaát
Azin npholmetyl thaûi coâng nghieäp).
Qua nghieân cöùu, vaán ñeà oâ nhieãm ñaát noâng nghieäp ôû gaàn
DDT thöôøng tích tuï trung ñaát, nöôùc, khoâng khí sau ñoù caùc nhaø maùy xí nghieäp saûn xuaát hoùa chaát cho thaáy coù moät
rôi xuoáng bieån vaø ñöôïc sinh vaät haáp phuï gaây neân oâ nhieãm nguy cô nguy hieåm töø caùc oáng khoùi laøm laéng caùc buïi xaû ra töø
thöïc phaåm... Noàng ñoä DDT tuy thaáp trong nöôùc nhöng laïi caùc nhaø maùy... Ví duï:
taêng leân raát cao gaáp nghìn laàn trong lieân chuoãi thöïc phaåm.
Asen (As): Ñoä ñaäm As quanh nhaø maùy cao gaáp 4 – 5
Coù theå noùi raèng nhôø söû duïng caùc loaïi hoùa chaát dieät coân laàn so vôùi khoaûng caùch 500m, gaáp 6 laàn so vôùi 2500m. Sau
truøng ñaõ laøm cho haøng trieäu ngöôøi ñöôïc cöùu soáng bôûi caùc khi haáp thuï Asen seõ ñöôïc ñaøo thaûi ra qua con ñöôøng söõa.
beänh dòch, ñöa naêng suaát muøa maøng taêng leân. Song cuõng Nuoâi boø söõa baèng thöïc vaät troàng gaàn khu nhaø maùy coù noàng
chính vieäc söû duïng moät caùch roäng raõi coù quy moâ lôùn caùc loaïi ñoä As cao thì tyû leä As trong söõa caøng taêng. Nöõ coâng nhaân laøm
thuoác tröø saâu, dieät coû ñaõ gaây neân söï oâ nhieãm moâi tröôøng, roái vieäc trong khu vöïc naøy thì ñoä As trong söõa cuûa hoï cuõng cao.
loaïn caân baèng sinh thaùi... Beân caïnh ñoù coøn laøm cho caùc loaøi Flo (F): Ñoä ñaäm flo taêng trong rau, khoai taây troàng
saâu coù haïi daàn daàn coù söùc ñeà khaùng vôùi caùc loaïi thuoác tröø saâu caùch nhaø maùy 500m (0,08 – 0,09mg/100gam). Nuoâi boø quanh
dieät coû aáy. nhaø maùy cuõng thaáy boø bò nhieãm ñoäc flo. Flo trong coû ôû caùch
III. OÂ nhieãm bôûi caùc chaát thaûi boû raén trong coâng nghieäp nhaø maùy 2km cao gaáp 10 laàn ôû ngoaïi oâ vaø 3 – 6km cao gaáp 2
– 4 laàn so vôùi ngoaïi oâ. Ngay trong söõa boø nuoâi quanh nhaø
Qua nghieân cöùu thaáy 50% chaát thaûi coâng nghieäp laø ôû
maùy cuõng thaáy haøm löôïng flo chieám 0,43 – 0,7 mg/l.
daïng raén (buïi, than, quaëng, chaát höõu cô...), trong ñoù coù 15%
coù khaû naêng gaây ñoäc nguy hieåm. Chì (Pb): Laáy 2 loaïi rau khoâng röûa vaø coù röûa ñeå nuoâi
suùc vaät ta thaáy:
Nhöõng chaát taåy röûa cuûa nhöõng chaát thaûi boû coâng nghieäp
– Rau coù röûa: Chì trong xöông suùc vaät cao gaáp 5 laàn,
raén coù theå chöùa nhöõng saûn phaåm hoùa hoïc ñoäc haïi ôû daïng
trong gan cao gaáp 9 laàn so vôùi rau troàng xa khu vöïc nhaø maùy.
dung dòch. Trong thieân nhieân nhöõng chaát naøy coù theå ñöôïc

305 153 306


154

– Rau khoâng röûa: Chì trong xöông suùc vaät cao gaáp 20 9 6,5 80 250 320 25
laàn, trong gan cao 18 laàn so vôùi rau troàng xa nhaø maùy ñeå nuoâi 10 7,0 80 260 340 25
ñoäng vaät. 11 7,5 80 270 360 25

ÔÛ Rumani, trong khoùi xaùm cuûa moät soá khu coâng nghieäp coù 12 8,0 < 80 280 370 25
chöùa chì do gioù cuoán ñi, chì ñoïng laïi treân coû nhaát laø veà muøa
III. Daàu moû laøm oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát
xuaân vaø muøa thu coù möa (Chaâu AÂu). Coû khoâ ñaùnh ñoáng ñeå caùch
nhaø maùy 1,5km ta thaáy: lôùp coû treân maët chöùa 200 – 500mg Chuùng ta bieát raèng daàu moû laø hoãn hôïp phöùc taïp cuûa
chì/kg coû, lôùp coû phaàn trong chöùa 19,5 – 37,5mg chì/kg coû. nhöõng hydrocacbon vôùi nhöõng chaát höõu cô khaùc nhau. Thaønh
phaàn hoùa hoïc cô baûn cuûa daàu moû laø:
Trong nöôùc thaûi luyeän kim maøu, saûn xuaát oâ toâ thöôøng
– Carbon: 82 – 87%
chöùa Cu, Zn, Pb, As, Hg, Cr, Cd... Trong nöôùc thaûi luyeän kim
maøu coù chöùa: 13mg/l Cu, 10mg/l Pb,m 1mg/l Zn, neáu ñem ñoå – Hydro: 11 – 14%.
treân ñaát hoaëc duøng ñeå töôùi maø chöa qua xöû lyù roõ raøng seõ gaây – Löu huyønh: 0,1 – 0,5%.
oâ nhieãm ñaát.
– Haøm löôïng nitô vaø oâxi khoâng vöôït quaù vaøi phaàn
Baûng 3–8. Haøm löôïng toái ña cho pheùp cuûa moät soá kim loaïi nghìn. Taát nhieân cuõng coù tröôøng hôïp daàu moû California (Myõ)
trong ñaát. thì coù 1,2% laø oxy lieân keát vaø 1,7% nitô.

TT Ñoä pH cuûa ñaát Möùc cho pheùp tính baèng mg/1kg ñaát Nhöõng saûn phaåm hoùa daàu quan troïng maø chuùng ta ñaõ
bieát laø: xaêng, daàu hoûa, diezen, daàu nhôøn, vazôlin, parafin
Chì Ñoàng Keõm Arsen (C19H4O → C35H72), xerezin (C37H76 → C35H108).
1 3,5 < 20 < 15 < 20 25 Daàu vaø nhöõng saûn cuûa daàu khi ñoå treân maët ñaát laøm cho
2 4,0 25 20 30 25 ñaát bò oâ nhieãm vì:
3 4,5 30 25 40 25
Khi treân beà maët coù moät lôùp daàu bao phuû duø ñaát raát
4 5,0 40 740 60 25 moûng (chæ caàn töø 0,2 – 0,5mm) cuõng ñuû laøm cho ñaát ngaït thôû
5 5,5 50 60 90 25 vì thieáu khoâng khí do quaù trình trao ñoåi bò caét ñöùt. Keát quaû laø
6 5,7 60 80 110 25 caùc vi sinh vaät, ñoäng thöïc vaät ñeàu bò thieáu oxy, cuoái cuøng daãn
7 6,0 70 120 200 25
ñeán cheát. Lôùp daàu naøy cuõng ngaên caûn quaù trình trao ñoåi naêng
löôïng maët trôøi cuûa moâi tröôøng ñaát.
8 6,2 < 75 230 300 25

307 154 308


155

Khi daàu ñaõ thaám vaøo trong ñaát, chuùng laø moät chaát gheùt Thöøa thieáu caùc yeáu toá vi löôïng daãn ñeán caùc beänh coù lieân
nöôùc neân chuùng ñaåy taát caû nöôùc ra ngoaøi laøm cho moâi tröôøng quan ñeán ñieàu kieän ñòa hoùa. Beân caïnh tröôøng hôïp thieáu caùc
ñaát haàu nhö khoâng coøn nöôùc. Maët khaùc, chuùng cuõng chieám chaát naøy trong ñaát coù theå gaây beänh thì tröôøng hôïp thöøa caùc
choã heát taát caû caùc loã khoång keå caû phi mao quaûn vaø mao quaûn, chaát naøy trong ñaát cuõng gaây beänh:
toáng heát khoâng khí ra ngoaøi. Nhö vaäy, moâi tröôøng ñaõ giaûm
– Thöøa Be (töùc berili) seõ gaây beänh coøi xöông cho ñoäng vaät.
thieåu löôïng khoâng khí vaø nöôùc gaây nguy haïi cho heä sinh thaùi.
– Thöøa Bo gaây nhieàu beänh cho caây coái ôû sa maïc.
Khi daàu xaâm nhaäp vaøo ñaát chuùng seõ laøm thay ñoåi keát
caáu, ñaëc tính lyù hoïc, hoùa hoïc cuûa ñaát. Chuùng bieán caùc haït keo – Thöøa F thì raêng cuûa ngöôøi vaø vaät (keå caû xöông) bò toån thöông.
thaønh trô ra, khoâng coù khaû naêng haáp thuï vaø trao ñoåi nöõa. Noù – Thöøa Mn (töùc Mangan ) sinh nhieàu beänh cho caây coû.
ñaõ laøm cho dung dòch ñaát bò phaân töôùng roõ reät: öa daàu vaø
gheùt daàu, maát tính ñeäm, tính oxy hoùa, ñoä daãn ñieän vaø daãn – Trong ñaát coù töø 5 – 10% Se (selen) suùc vaät bò beänh.
nhieät bò thay ñoåi, tính tröông, co, tính dính giaûm thieåu. – Neáu chöùa Mo (molypden) traâu boø deã bò beänh.
Daàu thaám qua ñaát xuoáng maïch nöôùc ngaàm seõ laøm oâ Thöøa thieáu caùc yeáu toá vi löôïng trong ñaát seõ coù khaû naêng
nhieãm nguoàn nöôùc ngaàm. gaây ra caùc beänh veà ñòa hoùa cho sinh vaät (hoùa hoïc veà ñaát...), ví
Daàu laø nhöõng tröôøng hôïp chaát höõu cô cao phaân töû coù ñaëc duï thieáu caùc yeáu toá vi löôïng nhö H, C, S, P, N.
tính dieät sinh vaät (tröø moät soá vi sinh vaät aên ñöôïc daàu).
§VII. TIEÂU CHUAÅN ÑAÙNH GIAÙ ÑAÁT BÒ OÂ NHIEÃM
Chính vì nhöõng leõ treân, khi daàu ñoå treân maët ñaát hoaëc
I. Xeùt nghieäm hoùa hoïc
nhöõng pheá lieäu, nhöõng chaát thaûi coù daàu thaûi boû ra treân maët
ñaát roõ raøng seõ laøm cho ñaát bò oâ nhieãm, chuùng coù theå bieán ñaát Hieän nay chöa tìm ñöôïc moät chaát hoùa hoïc ñaëc bieät naøo
ñang saûn xuaát trôû thaønh ñaát cheát. coù theå xaùc ñònh tình traïng cuûa moät maãu ñaát bò oâ nhieãm vì
IV. OÂ nhieãm bôûi chaát phoùng xaï caáu taïo cuûa ñaát raát khaùc nhau (maãu ñaát maën coù nhieàu Cl,
neáu ñaát ñen coù nhieàu muøn ñen vaø thöôøng coù nhieàu chaát
Chaát phoùng xaï xuaát phaùt töø nhöõng vuï noå haït nhaân, töø
ñaïm). Caùc tyû leä naøy neáu thaáy ôû maãu ñaát khaùc thöôøng chöùng
caùc hoaït ñoäng cuûa nuùi löûa hoaëc nhöõng chaát thaûi boû phoùng xaï
toû ñaát bò nhieãm baån.
loûng hay raén phaùt ra töø nhöõng trung taâm coâng nghieäp hay
nghieân cöùu khoa hoïc coù theå laéng xuoáng maët ñaát vaø tích tuï ôû Nhöõng chæ ñieåm hoùa hoïc chöùng toû raèng chaát baån ñöa vaøo
ñoù laøm oâ nhieãm ñaát. ñaát ñaõ ñöôïc caùc vi khuaån phaân huûy vaø toång hôïp thaønh nhöõng
hôïp chaát höõu cô. Söï taïo thaønh chaát ñaïm (N) vaø carbon höõu cô
V. Thöøa, thieáu caùc yeáu toá vi löôïng
(C) coù lieân quan tôùi söï toång hôïp cuûa vi khuaån. Nhöõng chaát höõu
cô ñöa vaøo ñaát seõ laøm taêng döï tröõ nhöõng chaát hoøa tan trong

309 155 310


156

nöôùc (chuaån ñoä baèng permanganat kali töùc KMnO4 (thuoác tím) II. Xeùt nghieäm vi sinh vaät
vaø laøm tyû soá C/N, CO2 cuûa ñaát, BOD5 cuõng thay ñoåi.
1. Theo chæ soá vi khuaån maø Michouskin ñeà xuaát
Söï phaùt trieån cuûa quaù trình thoái röõa trong ñaát laøm taêng
Baûng 3–9
noàng ñoä amoniac (NH3) ñaát môùi bò nhieãm baån. Sau ñoù
amoniac (NH3) bò oxy hoùa: NH4 → NO2 → NO3. Loaïi ñaát Soá vi khuaån (trieäu con/gam ñaát)

Nhieàu NO 2− ñaát ñang bò nhieãm baån. Ñaát khoâng baån Ñaát baån
Ñaát ruoäng 1 – 2,5 2,5
Nhieàu NO 3− ñaát ñaõ ñöôïc voâ cô hoùa (möùc ñoä khoaùng hoùa cao).
Ñaát vöôøn 1 – 2,5 2,5
Nitô anbu min cuûa ñaát Quanh nhaø ôû 2,5 2,5
Chæ soá veä sinh =
Nitô höõu cô
Ñöôøng ñi vaø caùc nôi khaùc – 10,0
Nitô anbumin bao goàm caû nitô cuûa muøn trong ñaát khoâng
2. Ñaùnh giaù tình traïng veä sinh cuûa ñaát theo chuaån
bò nhieãm baån.
ñoä Coli aerogens vaø Bact perfringens.
Khi chæ soá veä sinh < 0,7 Nhieãm baån naëng.
Baûng 3–10
0,7 – 0,85 Nhieãm baån vöøa.
0,85 – 0,98 Nhieãm baån yeáu Ñaát nhieãm baån Ñoä chuaån Ñoä chuaån
> 0,98 Ñaát saïch. Coli aerogens Bact perfringens

Khi ñaát nhieãm baån thì vi sinh vaät hoaït ñoäng yeáu, nitô Naëng 0,001 trôû leân 0,0001 trôû leân
höõu cô taêng vaø chæ soá veä sinh giaûm. Vöøa 0,001 – 0,01 0,0001 – 0,001
Duøng ñònh löôïng clo ñeå ñaùnh giaù tình traïng veä sinh cuûa ñaát. Nheï 0,01 – 0,1 0,001 – 0,10
– Ít muoái clorua: Ñaát saïch. Saïch 1,0 trôû leân 0,10 trôû leân
– Döï tröõ clorua taêng: Nhieãm baån.
3. Nhaän ñònh baèng caùch tìm tröùng giun raát nhaïy
– Röûa saïch clo: Ñaát töï laøm saïch.
vaø chính xaùc ñeå laøm cô sôû nhaän ñònh tình hình
Ñaát ñöôïc töï laøm saïch trong voøng töø 1 – 2 naêm. Dó
veä sinh cuûa ñaát
nhieân, caùc yeáu toá nhö ñoä nhieãm baån, loaïi ñaát, ñieàu kieän khí
haäu ñeàu aûnh höôûng ñeán quaù trình töï laøm saïch. Soá tröùng giun trong 1kg ñaát Tieâu chuaån ñaát

< 100 Ñaát saïch

311 156 312


157

100 – 300 Ñaát hôi baån. doïa bôûi haäu quaû cuûa hoang maïc hoùa. Vì vaäy, tìm moïi bieän
phaùp ñeå choáng thoaùi hoùa ñaát, choáng oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát
> 300 Ñaát raát baån.
laø moät trong nhöõng nhieäm vuï voâ cuøng caáp baùch cuûa loaøi ngöôøi
Toùm laïi: Ñaát laø moät thaønh phaàn cuûa heä sinh thaùi hoaøn treân haønh tinh naøy.
chænh treân ñoù ngöôøi ta khai thaùc töø ñaát caùc yeáu toá voâ cô ñeå
I. Bieän phaùp choáng thoaùi hoùa ñaát
toång hôïp thaønh caùc chaát dinh döôõng cuûa caây troàng.
1. Nguyeân nhaân daãn ñeán thoaùi hoùa ñaát
Chuùng ta thöôøng xuyeân taùc ñoäng ñeán ñaát vaø taùc ñoäng ñoù
– Do chaët phaù röøng böøa baõi, khai thaùc quaù möùc taøi
thöôøng laø tieâu cöïc neân phaûi baûo veä ñaát khoûi bò huûy hoaïi
nghieâm troïng cuõng nhö khoûi bò oâ nhieãm bôûi nhöõng chaát thaûi nguyeân röøng.
boû raén vaø loûng maø sinh vaät thaûi ra treân maët ñaát ngaøy caøng – Do naïn du canh, du cö ñaõ daãn ñeán dieän tích röøng bò
nhieàu, noù laøm ñaûo loän caùc chu trình sinh quyeån lôùn daãn tôùi thu heïp.
söï maát caân baèng cuûa caùc heä sinh thaùi treân maët ñaát. – Do söû duïng caùc bieän phaùp töôùi tieâu thieáu hôïp lyù daãn
§VIII. BIEÄN PHAÙP CHOÁNG THOAÙI HOÙA VAØ OÂ NHIEÃM ñeán maën hoùa, chua pheøn.. gley hoùa.
MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT – Söû duïng phaân boùn khoâng ñuùng kyõ thuaät ñaõ laøm cho
Ñaát laø nguoàn taøi nguyeân cô baûn cuûa moãi moät quoác gia, laø ñaát bò chua hoùa, pheøn, maën.
saûn phaåm toång hôïp cuûa caùc ñieàu kieän töï nhieân vaø lao ñoäng
– Thaûi boû khoâng hôïp lyù nhöõng chaát thaûi boû raén hoaëc
cuûa con ngöôøi trong quaù trình phaùt trieån cuûa xaõ hoäi. Ñaát laø
loûng laøm cho ñaát bò oâ nhieãm, thoaùi hoùa.
ñoái töôïng, laø tö lieäu saûn xuaát cuûa noâng laâm nghieäp vaø cuûa
nhieàu hoaït ñoäng khaùc... Song trong quaù trình khai thaùc con – Söû duïng khoâng hôïp lyù caùc thuoác baûo veä thöïc vaät laøm
ngöôøi ñaõ taùc ñoäng quaù nhieàu vaøo taøi nguyeân ñaát, söû duïng cho maët ñaát caøng ngaøy caøng bò oâ nhieãm, ñaát bò thoaùi hoùa daàn.
khoâng hôïp lyù taøi nguyeân ñaát, thaûi boû nhieàu chaát baån vaø
2. Haäu quaû
nhöõng hoùa chaát ñoäc haïi treân maët ñaát... töø ñoù laøm cho ñaát
ngaøy caøng bò oâ nhieãm, taøi nguyeân ñaát ngaøy moät thu heïp. a. Xoùi moøn
Haøng naêm, coù töø 6 – 7 trieäu ha ñaát bò xoùi moøn, haøng trieäu ha Röøng bò taøn phaù daãn ñeán lôùp phuû thöïc vaät bò caïn kieät,
röøng bò taøn phaù... laøm cho ñaát bò xoùi moøn daãn ñeán hoang hoùa döôùi taùc duïng cuûa möa, ñaëc bieät nöôùc ta laø moät nöôùc nhieät ñôùi
nhöng roài cuõng chính con ngöôøi laø naïn nhaân cuûa hoang maïc neân möa nhieàu, löôïng möa trung bình naêm phaàn lôùn töø
hoùa ñoù. Cuoäc soáng cuûa hôn 20% daân soá theá giôùi ñang bò ñe 1.300mm ñeán 3.000mm. Trong lòch söû cuõng coù nôi, coù naêm

313 157 314


158

löôïng möa naêm ñaït ñeán 4.000mm – 5.000mm, ví duï nhö Phuù Theo soá lieäu thoáng keâ chöa ñaày ñuû thì hieän nay chuùng ta
Quoác 4.004mm, Baûo Loäc 3.272mm, Quaûng Ngaõi 3.305mm, coù khoaûng töø 6 – 7 trieäu ha ñaát troàng ñoài troïc, ñaëc bieät
Hueá 4.349mm. Löôïng möa ngaøy lôùn nhaát trong lòch söû ghi laïi nghieâm toïng laø coù 440.800 ha ñaõ hoaøn toaøn bò xoùi moøn trô soûi
coù nôi ñaït ñeán 300 hoaëc 500mm, ví duï nhö Hueá 433mm/ngaøy, ñaù, khoâng coù khaû naêng troàng troït (chieám 1,35% dieän tích töï
Quaûng ngaõi 490mm/ngaøy... Löôïng möa lôùn, cöôøng ñoä lôùn, nhieân caû nöôùc).
thaûm thöïc vaät bò huûy dieät töø ñoù toác ñoä xoùi moøn caøng lôùn. Ta chæ laáy moät ví duï thöïc teá cuûa nhaø maùy giaáy Baõi
Chuùng ta coù theå laáy coâng thöùc sau ñaây ñeå moâ taû löôïng xaâm Baèng, Vónh Phuù trong gaàn 10 naêm ñaõ chaët 85.590 ha röøng boà
thöïc treân löu vöïc nhö sau: ñeà, môõ vaø tre nöùa ñeå laøm giaáy.
G = A × L1,5 (I – K)1,5 × i0,75 [3–1] Rieâng löu vöïc soâng Hoàng, ñeå xaây döïng nhöõng coâng trình
thuûy ñieän lôùn nhö soâng Ñaø (Hoøa Bình). Thaùc Baø treân soâng
ÔÛ ñaây: G: Löôïng ñaát bò cuoán troâi do möa. Chaûy. Chuùng ta ñaõ phaûi chaët phaù haøng trieäu ha röøng ñaàu
A: Heä soá kinh nghieäm nguoàn, töø ñoù cuõng ñaõ goùp phaàn laøm cho cöôøng ñoä thoaùi hoùa,
baøo moøn maët ñaát treân löu vöïc ñaàu nguoàn ngaøy moät taêng...
L: Chieàu daøi söôøn doác.
Haøng naêm, löôïng ñaát bò xoùi moøn naøy mang vaøo caùc hoà
I: Cöôøng ñoä möa.
chöùa laøm cho hoà chöùa ngaøy caøng boài ñaày, moät phaàn lôùn ñöa
K: Heä soá thaám cuûa ñaát ra caùc cöûa soâng laøm thay ñoåi luoàng laïch, boài ñaép caùc cöûa
i: Ñoä doác maët ñaát. bieån.. aûnh höôûng khoâng ít ñeán caùc hoaït ñoäng giao thoâng soâng
Töø coâng thöùc treân ñaây ta thaáy raèng: Khoái löôïng ñaát bò bieån... Rieâng soâng Hoàng, löôïng xoùi moøn haøng naêm ñöa ra
baøo moøn treân maët ñaát tyû leä thuaän vôùi cöôøng ñoä möa, vôùi ñoä bieån öôùc tính hôn 120 trieäu taán, coù naêm nhö 1971 soâng Hoàng
doác löu vöïc cuõng nhö chieàu daøi söôøn doác. Vì vaäy, möa caøng ñaõ ñoå ra bieån 202 trieäu taán buøn caùt.
nhieàu maø caây röøng bò taøn phaù, ñoä doác maët ñaát caøng lôùn, caøng Qua soá lieäu nghieân cöùu nhieàu naêm cuûa toång cuïc khí
laøm cho löôïng xoùi moøn caøng lôùn. Theo taøi lieäu cuûa Boä Noâng töôïng thuûy vaên Vieät Nam thì khoaûng 70% dieän tích löu vöïc
nghieäp Vieät Nam thì ôû caùc vuøng nuùi phía Baéc nôi caây röøng bò taøn caùc soâng ngoøi nöôùc ta coù Modul xaâm thöïc vaøo khoaûng 150
phaù nhieàu. Neáu moãi naêm maët ñaát bò baøo moøn 1cm/naêm x ha coù taán/km2 x naêm.
nghóa moãi naêm maát ñi 200m3 ñaát (töông ñöông vôùi 200 taán) cuõng b. Saûn sinh luõ queùt, luõ buøn ñaù:
coù nghóa gaàn baèng 6 taán muøn (töông ñöông 100 taán phaân chuoàng)
Nöôùc möa sau khi rôi xuoáng ñaát, qua thaåm thaáu, khaéc
vaø 300kg nitô (töông ñöông 40kg sulfat ñaïm/ha).
phuïc söùc caûn cuûa caây coái, lôùp phuû thöïc vaät treân maët ñaát roài

315 158 316


159

hình thaønh doøng chaûy, töø ñoù taäp trung ra khe suoái roài töø khe Töø 2 coâng thöùc (3–2), (3–3) treân cho ta moät khaùi nieäm:
suoái ñoå ra soâng ñeå taïo thaønh luõ treân caùc doøng soâng. Quaù trình Neáu beà maët löu vöïc maø lôùp phuû thöïc vaät nhö röøng caây, thaûm
hình thaønh luõ ñöôïc theå hieän baèng coâng thöùc kinh nghieäm sau coû... bò taøn phaù, roõ raøng ñaõ laøm cho söùc caûn cuûa doøng chaûy (n)
ñaây: giaûm nhoû, töø ñoù ñaõ laøm cho toác ñoä doøng nöôùc (V) lôùn leân vaø
⎛L L ⎞ thôøi gian hình thaønh luõ (T) cuõng ruùt ngaén laïi taïo thaønh luõ
T = K ⎜⎜ 1 + 2 ⎟⎟ [3–2] queùt. Luõ queùt coù toác ñoä lôùn hôn coù theå phaù hoaïi hoaëc gaây haïi
⎝ V1 V2 ⎠
nhieàu coâng trình nhaø cöûa... treân ñöôøng noù traøn qua.
ÔÛ ñaây: T: Thôøi gian hình thaønh luõ
ÔÛ Vieät Nam ta, ñaëc bieät laø caùc tænh mieàn nuùi phía Baéc
K: Heä soá kinh nghieäm nhö Sôn La, Lai Chaâu... ôû caùc tænh duyeân haûi mieàn Trung nhö
L1, L2: Ñoä daøi söôøn doác vaø ñoä daøi loøng soâng. Khaùnh Hoøa, Phuù Yeân... Trong nhöõng naêm gaàn ñaây do haäu
quaû cuûa naïn phaù röøng neân luõ queùt xaûy ra haàu nhö ñaõ trôû
V1, V2: Toác ñoä taäp trung nöôùc treân söôøn doác vaø thaønh phoå bieán. Ñoù laø moät tai hoïa maø tröôùc ñaây nhöõng nôi
toác ñoä taäp trung nöôùc trong doøng soâng. naøy chöa töøng coù bao giôø.
ÔÛ ñaây toác ñoä taäp trung nöôùc treân söôøn doác hoaëc toác ñoä Luõ queùt chuyeån ñoäng vôùi moät toác ñoä lôùn neân phaù huûy
doøng chaûy trong loøng soâng coù theå bieåu thò baèng coâng thöùc ñôn vaø mang ñi nhöõng vaät chaát saün coù treân ñöôøng chuùng chuyeån
giaûn cuûa Maning nhö sau: ñoäng maø tröôùc nhaát laø baøo moøn, roài mang ñi caû buøn caùt coù
1 2/ 3 1/ 2 luùc laø soûi ñaù.
V= R I [3–3]
n Neáu caây coái bò taøn phaù maø ñoä doác löu vöïc caøng lôùn thì
ÔÛ ñaây: löôïng buøn caùt mang ñi caøng nhieàu bôûi vì theo coâng thöùc kinh
nghieäm cuûa nhieàu nhaø khoa hoïc Thuûy lôïi thì:
n: Heä soá goà gheà, töôïng tröng söùc caûn treân beà maët löu
vöïc hoaëc söùc caûn trong loøng soâng. S O = α × 10 4 I [3–4]
R: Ñoä saâu lôùp nöôùc treân söôøn doác hoaëc baùn kính thuûy ÔÛ ñaây:
löïc cuûa maët caét ngang soâng.
So: Löôïng ngaäm caùt hay ñoä ñuïc bình quaân naêm cuûa doøng chaûy.
I: Ñoä doác söôøn doác hoaëc ñoä doác maët nöôùc cuûa ñoaïn soâng
a: Heä soá kinh nghieäm phuï thuoäc vaøo ñoä che phuû thaûm
nghieân cöùu.
thöïc vaät vaø moät soá nhaân toá khaùc.

317 159 318


160

I: Ñoä doác löu vöïc. – Khi ñaù toå ong xuaát hieän ôû taàng maët thì khoâng coù moät
c. Söï xuaát hieän quaù trình laterit vaø gley hoùa. loaøi thöïc vaät vaø vi sinh vaät naøo phaùt trieån noåi, ñaát trôû neân
gaàn nhö ñaát cheát...
+ Laterit thöôøng goïi laø ñaù ong hay keát von ñaù ong. Quaù
trình laterit coøn goïi laø quaù trình keát von ñaù ong. (Theo Tieán só Leâ Huy Baù thì vuøng ñaát ñoài nuùi mieàn
Ñoâng vaø Taây Nguyeân ñaõ coù keát von vaø ñaù ong chieám 15%
Nöôùc ta noùi rieâng vaø caùc nöôùc nhieät ñôùi noùi chung do
dieän tích töï nhieân).
möa nhieàu, cöôøng ñoä möa thöôøng lôùn, neáu lôùp phuû thöïc vaät bò
taøn phaù thì taùc duïng xoùi moøn seõ daãn ñeán quaù trình röûa troâi + Quaù trình gley hoùa:
vaø tích tuï caùc cation Fe+2, Al+3, Fe+3, Mn+6. Caùc cation naøy coù Nhö treân ñaõ phaân tích moät trong nhöõng nguyeân nhaân
saün trong moâi tröôøng nhieät ñôùi, döôùi taùc duïng cuûa möa vaø
daãn ñeán thoaùi hoùa ñaát laø do caùc bieän phaùp töôùi tieâu thieáu hôïp
thaám... chuùng coù cô hoäi taäp trung laïi moät choã trong ñaát vôùi
lyù. ÔÛ ñaát, ta thöôøng thaáy vieäc tích nöôùc trong caùc hoà chöùa
maät ñoä cao. Cation naøy haáp phuï vaøo moät nhoùm mang ñieän
thöôøng daãn ñeán moät hieän töôïng laø ôû phía haï löu caùc coâng
aâm (nhö haït keo seùt hoaëc oxit saét) hoaëc moät taùc nhaân khaùc coù
trình (haï löu caùc ñaäp chính, ñaäp phuï...) thöôøng daãn ñeán laày,
taùc duïng keát dính nhö cimen giöõa caùc cation ñoù ñeå taïo neân
thuït do thaám töø thöôïng löu hoà chöùa xuoáng moät phaàn dieän tích
nhöõng lieân keát töông ñoái beàn vöõng.. Khi nhieät ñoä moâi tröôøng
ñaát phía haï löu ñaäp, nhaát laø nhöõng vuøng truõng thöôøng xuyeân
leân cao, ñoä aåm giaûm thaáp, caùc lieân keát naøy seõ maát nöôùc ñoàng
thôøi taïo neân nhöõng oxit kim loaïi cöùng chaéc... Tuøy moâi tröôøng bò ngaäp. Khi ñaát ngaäp nöôùc laâu ngaøy maø baûn thaân ñaát laïi
sinh thaùi maø chuùng coù theå taïo neân caùc loaïi ñaù ong hay ñaù keát chöùa nhieàu chaát höõu cô neân deã bò phaân giaûi vaø taïo neân quaù
von thöôøng. trình gley hoùa. Baûn chaát quaù trình gley hoùa laø khöû saét xaûy ra
khi phaân giaûi chaát höõu cô trong moâi tröôøng yeám khí coù caû söï
Caùc haït keát von vaø ñaù ong laø bieåu hieän cuï theå quaù trình
tham gia cuûa vi khuaån yeám khí, ñaây laø quaù trình khöû sinh vaät
thoaùi hoùa ñaát. Ngöôïc laïi, khi ñaõ hình thaønh ñaù ong hoaëc keát von
maø chaát tham gia laø xaùc höõu cô cuøng vôùi saét vaø vi sinh vaät.
thì seõ aûnh höôûng xaáu ñeán moâi tröôøng sinh thaùi bôûi vì chuùng:
Giai ñoaïn ñaàu cuûa quaù trình gley khi ñaát ngaäp nöôùc laø
– Laøm tính chaát cô lyù cuûa ñaát giaûm suùt, giöõ aåm keùm,
laøm maát oxy nhanh choùng do söï hoâ haáp cuûa vi sinh vaät haùo
huùt vaø giöõ nöôùc yeáu.
khí. Sau ñoù laø quaù trình khöû nitraùt ( NO 3− ). Ñaây laø quaù trình
– Caøng coù ñieàu kieän ñeå röûa troâi vaø xoùi moøn maïnh meõ vi sinh vaät söû duïng nitraùt nhö moät chaát nhaän ñieän töû thay
hôn vì lôùp phuû thöïc vaät khoâng phaùt trieån ñöôïc. cho oxy (goïi laø söï hoâ haáp yeám khí). Trong quaù trình naøy:
– Ngheøo dinh döôõng cho thöïc vaät vaø vi sinh vaät... NO3 → NO2, NO, NO2 vaø N2. Keát thuùc giai ñoaïn naøy laø tieáp
tuïc giai ñoaïn hình thaønh khí metan (CH4), bôûi vì ñaõ coù söï

319 160 320


161

chuyeån hoùa goác Methyl cuûa acid acetic vaø moät phaàn töø goác – Quaù trình giaûi phoùng caùc chaát khí CH4, NO2, NO,
CO3. Ñoàng thôøi vôùi noù laø quaù trình khöû Fe+3 → Fe+2 söï khöû CO2... goùp phaàn phaùt huy hieäu öùng nhaø kính...
saét laø keát quaû leân men hoâ haáp cuûa vi sinh vaät.
II. Bieän phaùp choáng oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát
Keát quaû cuûa quaù trình saûn sinh ra CH4, H2, H2S acid
Bieän phaùp choáng oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát ñaàu tieân phaûi
höõu cô vaø caùc acid amuøn. Caùc heä vi sinh vaät maø chuû yeáu laø
töø nhöõng nguyeân nhaân daãn ñeán oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát maø
bacteria, sau ñoù laø fungi vaø actinomicetes tham gia maïnh vaøo
giaûi quyeát. ÔÛ ñaây chæ xin neâu leân moät soá vaán ñeà lôùn coù tính
quaù trình naøy. Trong caùc bacetria thì nhoùm Clostridium laø
chaát chung nhaát laø:
nhoùm khöû saét ñoùng vai troø quan troïng. Hôïp chaát Fe(CHO3)2
seõ xuaát hieän vaø deã daøng xaûy ra phaûn öùng Fe(CHO3)2 phaân ly – Phaûi taäp trung moät caùch kòp thôøi vaø hôïp lyù nhöõng
thaønh Fe +2
vaø HCO 3− . Saét cuøng vôùi silicaùt vaø khoaùng seùt taùi chaát thaûi boû loûng hoaëc raén.

toång hôïp ra silicat thöù sinh coù hoùa trò 2. Khoaùng naøy coù maøu – Phaûi tìm caùch khöû truøng kòp thôøi nhöõng chaát thaûi boû
xanh xaùm, xanh lô hay xanh thaãm. Quaù trình gley ñaõ hoaøn ñaõ taäp trung.
thaønh, saûn phaåm cuoái cuøng laø FeS vaø H2S. Söï coù maët cuûa
1. Phaûi taäp trung moät caùch kòp thôøi vaø hôïp yù
chaát höõu cô deã thoái röõa vôùi Fe vaø vi sinh vaät cuøng vôùi söï hoâ
nhöõng chaát thaûi boû loûng hoac raén
haáp cuûa chuùng ñaõ taïo ra FeS vaø H2S, trong ñoù löôïng FeS
nhieàu hôn H2S (daáu hieäu deã nhaän bieát cuûa gley laø maøu ñaát Toác ñoä phaùt trieån daân soá ngaøy moät taêng, nhu caàu vaät
xaùm xanh hoaëc xaùm ñen, muøi tanh noàng khoù chòu hoaëc hoâi chaát cuûa con ngöôøi ngaøy moät nhieàu theâm cuõng chính vì vaäy
hoâi...). maø nhöõng thaát thaûi boû ngaøy caøng moät nhieàu theâm. Theo Toå
chöùc Y teá Theá Giôùi thì bình quaân löôïng thaûi boû moät ngöôøi
Ngoaøi moät vaøi lôïi ích veà söï phaân giaûi höõu cô coøn thì quaù
trong moät naêm laø 600kg, ñoái vôùi nhöõng nöôùc coâng nghieäp
trình gley ñaõ gaây huûy hoaïi moâi tröôøng ñaát vì:
phaùt trieån thì con soá naøy seõ töø 700 – 800kg/ngöôøi naêm. Cho
– Maát ñaïm do khöû nitraùt thaønh N2 bay ñi. duø troïng löôïng raùc cuûa töøng gia ñình coù giaûm nhöng theå tích
thoâng thöôøng cuûa chuùng vaãn ñaït 5m3/ngöôøi naêm (chöa keå tôùi
– Taïo phaûn öùng moâi tröôøng chua hôn vì nhoùm acid höõu
nhöõng chaát thaûi boû raén töø trong noâng nghieäp, coâng nghieäp vaø
cô vaø phaân giaûi yeám khí.
khoâng keå tôùi nhöõng pheá lieäu trong xöû lyù nöôùc thaûi).
– Saûn sinh ñoäc chaát H2S laøm ngoä ñoäc reã thöïc vaät nhaát
ÔÛ Phaùp, bình quaân chaát thaûi sinh hoaït laø 1000kg/ngöôøi
laø reã luùa, gieát cheát ñoäng vaät vaø moät soá vi sinh vaät haùo khí
naêm, taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh thì löôïng raùc trung bình laø
trong moâi tröôøng ñaát.
0,620kg/ ngöôøi ngaøy (naêm 1992) ñeán naêm 1994 laø 0,710kg/ngöôøi

321 161 322


162

ngaøy. Vôùi daân soá naêm 1994 laø 4.693.573 ngöôøi thì löôïng raùc Baûng 3–11. Khoái löôïng raùc noäi thaønh – thaønh phoá Hoà Chí
moãi ngaøy thaønh phoá phaûi xöû lyù khoâng phaûi laø ít. Döï tính ñeán Minh töø naêm 2990 – 1994
naêm 2000, löôïng raùc thaønh phoá phaûi xöû lyù laø 2.983.930
Nguoàn: Xí nghieäp phaân toång hôïp Hoùc Moân
taán/naêm (trong ñoù raùc höõu cô laø 2.145.620 taán vaø xaø baàn laø
838.323 taán) nghóa laø moãi ngaøy thaønh phoá phaûi xöû lyù 8.197 Naêm Daân soá noäi Khoái löôïng Khoái löôïng Löôïng raùc
taán raùc. thaønh raùc taán/naêm raùc taán/ngaøy bình quaân
kg/ngöôøi/ngaøy
1990 2.853.000 311.547 855 0,300
1991 2.903.000 477.050 1.310 0,451
1992 3.100.000 616.406 1.690 0,564
1993 3.400.000 383.834 2.304 0,680
1994 3.888.000 999.317 2.745 0,710
Ghi chuù: Tyû troïng: Raùc sinh hoaït 0,5 taán/m3
Xaø baàn 1,2 taán/m3
Heä soá neùn: Raùc sinh hoaït 2,5 taán/m3
Xaø baàn 1,3taán/m3

Baûng 3–12. Thaønh phaàn raùc sinh hoaït ôû thaønh phoá Hoà Chí
Minh theo xí nghieäp phaân tích toång hôïp Hoùc Moân.

TT Thaønh phaàn % troïng löôïng


1 Laù caây, cuû, quaû, xaùc suùc vaät cheát 62,24%
2 Giaáy 0,59
3 Tuùi xaùch, caây que, gieû raùch 4,25
4 Nhöïa, cao su, da 0,46
5 Voû oác, voû soø 0,50
6 Thuûy tinh 0,02
7 Ñaù, soûi, saønh söù 16,40
8 Kim loaïi 0,27
9 Taïp chaát khaùc töø 10 mm trôû xuoáng 15,27

323 162 324


163

Coù theå noùi raèng ôû ñaâu coù ngöôøi ôû, ôû ñaâu coù saûn xuaát thì Baûng 3–13
ôû ñoù coù raùc. Khi daân soá gia taêng, löôïng nhu caàu vaät chaát cho
TT Thoâng soá Nöôùc ræ ra töø baõi Nöôùc ræ ra töø baõi
cuoäc soáng khoâng ngöøng taêng vaø töø ñoù löôïng raùc cuõng taêng
raùc töôi raùc ñeå laâu naêm
leân. Vì vaäy ñoøi hoûi phaûi kòp thôøi thu gom, xöû lyù neáu khoâng
raùc seõ laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân chính laøm oâ nhieãm 1 pH 6,2 7,5
moâi tröôøng noùi chung vaø oâ nhieãm ñaát noùi rieâng... 2 COD 23.800 11,600
3 BOD 1.190 260
2. Phaûi tìm caùch kòp thôøi dieät nhöõng maàm beänh, haïn
cheá nhöõng khaû naêng lan truyeàn oâ nhieãm töø ñaát sang nöôùc, 4 TOC 8.000 465

sang khoâng khí tröôùc khi coù keá hoaïch xöû lyù toång hôïp. 5 Acid beùo (C) 5.688 5
6 N – NH4 790 370
Chuùng ta bieát raèng maët ñaát thöôøng laø nôi tieáp nhaän caùc
7 N – oxy hoùa 3 1
chaát thaûi ôû thaønh phoá, caùc khu daân cö, caùc khu saûn xuaát...
chuùng thöôøng toàn taïi laâu hôn treân maët ñaát roài môùi ñöa ñi xöû 8 O – phosphate 0,73 1,4

lyù. Vì vaäy, neáu khoâng kòp thôøi tìm bieän phaùp tieâu dieät nhöõng 9 Cl 1,375 2.080
maàm beänh trong nhöõng ñoáng thaûi baån, khoâng tìm bieän phaùp 10 Na 960 1.300
haïn cheá khaû naêng lan truyeàn nguoàn oâ nhieãm thì khoâng nhöõng 11 Mg 252 185
ñaát bò oâ nhieãm maø nguoàn nöôùc, khoâng khí cuõng bò oâ nhieãm. 12 K 780 590
Bôûi vì raùc vaø nhöõng chaát thaûi ñöôïc taäp trung laïi, döôùi aûnh 13 Ca 1.820 250
höôûng cuûa naéng, möa... caùc chaát höõu cô trong raùc baét ñaàu phaân 14 Mn 27 2,1
huûy, möa xuoáng qua raùc, nöôùc baån seõ thaám vaøo ñaát vaøo ñaát vaø 15 Fe 540 23
chaûy lan treân maët ñaát... döôùi aûnh höôûng cuûa nhieät ñoä, gioù, chaát
16 Ni 0,6 0,1
thaûi baån seõ boác hôi laøm cho baàu khoâng khí caøng bò oâ nhieãm.
17 Cu 0,21 0,3
Theo baùo caùo cuûa Ngaân haøng Theá Giôùi thì tính ñoäc haïi 18 Zn 21,5 0,4
cuûa nöôùc ræ ra töø baõi chöùa raùc ñöôïc theå hieän nhö baûng 3–13 19 phaân bieät 8,4 0,14
döôùi ñaây.
(Ghi chuù: Tröø pH coøn taát caû caùc thaønh phaàn khaùc ñeàu coù ñôn
vò laø mg/l)

325 163 326


164

Töø tính chaát nguy hieåm treân neân tröôùc khi tìm bieän Baûng 3–14. Thoáng keâ caùc loaïi vi truøng gaây beänh coù trong raùc
phaùp xöû lyù hoaëc taùi cheá... chuùng ta phaûi tìm caùch haïn cheá vaø ñieàu kieän tieâu dieät caùc loaïi vi truøng ñoù
khaû naêng gaây oâ nhieãm cuûa chuùng cho moâi tröôøng, ví duï duøng
Nguoàn: Traàn Maïnh Trí
phöông phaùp uû yeám khí moät soá nôi nhö ôû Ñan Maïch, nhaø
maùy phaân raùc Hoùc Moân, Haø Noäi, Baø Ròa – Vuõng Taøu thì vieäc Ñieàu kieän
xöû lyù raùc ñeå phaân huyû caùc chaát höõu cô ñöôïc tieán haønh nhôø taùc Soá Teân kyù sinh truøng
Nhieät ñoä Thôøi gian tieâu
duïng cuûa caùc vi khuaån hieáu khí, thöïc hieän trong xi lanh quay TT o
( C) dieät (phuùt)
hoaëc coá ñònh ôû moâi tröôøng aåm hoaëc suïc khoâng khí lieân tuïc.
Theo nhaän xeùt cuûa moät soá chuyeân gia thì cho raèng phöông 1 Salmonella typhy (thöông haøn) 55 30
phaùp naøy toán keùm, hieäu quaû thaáp. Trong ñieàu kieän khí haäu
2 Salmonella paratyphy A vaø B (thöông haøn) 55 60
noùng, aåm cuûa Vieät Nam thì quaù trình phaân huûy chaát höõu cô
3 Shigella (SPP) (lî) 55 60
nhôø caùc vi sinh vaät yeám khí roõ raøng laø thích hôïp vaø reû tieàn
hôn. 4 Escherichia Coli (tieâu chaûy) 55 60
5 Hepatite A (vieâm gan) 55 3–5
Quaù trình phaân huûy caùc chaát höõu cô ñöôïc tieán haønh nhôø
taùc duïng cuûa caùc vi sinh vaät yeám khí coù saün trong raùc, thöïc 6 Teniasagianata (saùn) 50 3–5
hieän baèng caùch uû thaønh ñoáng ngoaøi trôøi coù boå sung töôùi aåm. 7 Micrococcus var (gaây ung thö) 54 10
Sau moät tuaàn uû thì quaù trình phaân huûy coù theå xaûy ra döôùi taùc 8 Staptococcus (gaây muû) 50 10
duïng cuûa caùc vi sinh vaät yeám khí, nhieät ñoä trong ñoáng raùc coù
9 Ascarislumbricoides (giun ñuõa) 50 60
theå taêng leân khoaûng 50 – 60oC. Ñaây laø nhieät ñoä thích hôïp coù
10 Mycobacterim Tubecudsis (lao) 60 20
theå tieâu dieät phaàn lôùn caùc maàm beänh vaø caùc vi truøng daây
beänh (xem baûng 3–14). 11 Corynez bacterrium Diptherine (baïch haàu) 55 45
12 Glardia Lamblia (beänh do truøng sôûi) 45 10
13 Trichuris Trichiura (giun toùc) 55 10
14 Taenia Saginate (saùn boø) 60 30
15 Taenia Solium (saùn heo) 60 30
16 Poliovirus Hominis (soát baïi lieät) 65 30

327 164 328


165

Quaù trình uû coù theå ñöa theâm moät löôïng nhoû nhaát hoaït nay ñaõ töøng nuoâi döôõng con ngöôøi tröôûng thaønh, phaùt trieån...
hoùa vi sinh vaøo nhaèm taêng cöôøng cho quaù trình phaân giaûi caùc Lieäu roài ñaây Quaû Ñaát coù khaû naêng chòu ñöïng gaùnh naëng cuûa
chaát höõu cô. Caùc chaát hoaït hoùa vi sinh söû duïng caùc chuûng vi caùc xaõ hoäi loaøi ngöôøi ñeán bao laâu nöõa? Maët ñaát naøy coøn laønh
khuaån loaïi Trochoderma vaø caùc naám Xenlulo (Cellilolytic laën, coøn trong saïch ñeán bao laâu nöõa ñeå tieáp tuïc nuoâi döôõng
fungi) ñöôïc coâ laäp töø nöôùc thaûi cuûa baõi raùc. loaøi ngöôøi? Caâu traû lôøi aáy chæ coù con ngöôøi môùi quyeát ñònh
ñöôïc, phaûi chaêng chæ coù tìm moïi caùch ngaên chaën söï suy thoaùi
Ngoaøi ra, trong nöôùc phaân haàm caàu cuõng chöùa moät
taøi nguyeân ñaát, tìm moïi bieän phaùp ñeå giaûm thieåu toái ña möùc
löôïng ñaùng keå caùc vi huaån hieám khí nhö Clostridium,
ñoä oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát... thì loaøi ngöôøi môùi coù khaû naêng
Plectrinium, Perfrigens. Caùc vi sinh vaät naøy cuõng coù taùc duïng
soáng haøi hoøa vôùi thieân nhieân trong nhöõng chaëng ñöôøng tieáp
hoaït hoùa cho quaù trình phaân giaûi caùc chaát höõu cô ñöôïc nhanh
theo.
choùng. Vì vaäy, beân caïnh caùc vi khuaån coâ laäp töø raùc coøn coù theå
duøng tröïc tieáp nöôùc phaân haàm caàu maø khoâng caàn phaân laäp
caùc chuûng vi sinh vaät ñeå söû duïng cho quaù trình phaân giaûi caùc
chaát höõu cô. Ñeå caùc vi sinh vaät phaùt trieån vaø coù hoaït tính
cao, caàn boå sung vaøo nöôùc phaân haàm caàu moät löôïng nhoû ñaïm
vaø laân tröôùc khi töôùi vaøo raùc ñeå uû...

Maët khaùc ñeå haïn cheá muøi hoâi thoái boác ra töø caùc baõi raùc
coù theå duøng moät lôùp buøn (than buøn khoâ) phuû beân ngoaøi baõi
raùc coù ñoä daøy khoaûng 10cm, aùo phuû baèng than buøn vöøa coù taùc
duïng khoâng coù muøi hoâi thoái boác ra vöøa coù taùc duïng giöõ nhieät
khoâng ñeå cho nhieät ñoä töø ñoáng raùc thoaùt ñi goùp phaàn naâng
cao hieäu quaû uû.

Toùm laïi: Traùi Ñaát hình thaønh caùch ñaây hôn 4.7000 trieäu
naêm nhöng con ngöôøi xuaát hieän treân Traùi Ñaát caùch ñaây veûn
veïn chæ khoaûng 600 nghìn naêm thoâi. Tuy voâ cuøng muoän
maøng, nhöng töø khi xuaát hieän loaøi ngöôøi cuõng chính töø baøn
tay con ngöôøi taøn phaù khoâng bieát bao taøi nguyeân khoaùng saûn
laøm thoaùi hoùa maët ñaát, laøm oâ nhieãm maët ñaát... Nôi bao ñôøi

329 165 330


166

khí khoâng phaûi laø vaán ñeà cuïc boä maø laø vaán ñeà coù tính chaát
toaøn caàu. Do ñoù gìn giöõ cho baàu khoâng khí maø chuùng ta ñang
soáng laø vaán ñeà khoâng chæ rieâng cho moät quoác gia naøo...
CHÖÔNG IV
Khi khoâng khí bò oâ nhieãm thì seõ:

AÛnh höôûng xaáu ñeán söùc khoûe con ngöôøi.


OÂ NHIEÃM KHOÂNG KHÍ
Laøm giaûm chaát löôïng nöôùc (bôûi nhöõng chaát oâ nhieãm cuoái
cuøng cuõng laéng ñoïng treân maët ñaát vaø treân caùc doøng soâng, ao
§I. KHAÙI NIEÄM CHUNG hoà...)
I. Vai troø khoâng khí ñoái vôùi cuoäc soáng Laøm caïn kieät nguoàn thuûy saûn (bôûi nhöõng chaát oâ nhieãm
Chuùng ta bieát raèng con ngöôøi coù theå nhòn aên trong 2 laéng ñoïng vaø rôi xuoáng soâng ngoøi, ao hoà... laøm cho nguoàn
tuaàn, nhòn uoáng trong 2 ngaøy nhöng khoâng theå nhòn thôû nöôùc bò oâ nhieãm, töø ñoù nguoàn thuûy saûn bò giaûm suùt...)
trong vaøi phuùt. Moãi ngaøy moät ngöôøi chæ caàn 1,8 lít nöôùc uoáng,
Laøm chua ñaát (ví duï möa acid...)
1,4kg thöùc aên nhöng phaûi caàn ñeán 14kg khoâng khí (töông
ñöông 12m3) ñeå thôû. Ñieàu aáy cuõng coù nghóa con ngöôøi caàn Laøm giaûm dieän tích röøng (do nhöõng côn möa acid hoaëc
khoâng khí bieát chöøng naøo. Suùc vaät cuõng nhö con ngöôøi vaø nhöõng ñaùm maây phoùng xaï sau vuï haït nhaân, nhöõng hoaït ñoäng nuùi
ñoäng vaät khaùc – taát caû ñeàu toång hôïp chaát khí höõu cô. löûa).

Noùi toùm laïi khoâng khí gaén lieàn vôùi söï toàn taïi vaø phaùt Laøm thay ñoåi thôøi tieát, khí haäu (khoâng khí coù nhieàu buïi
trieån trong ñôøi soáng, hoaït ñoäng cuûa moïi theá giôùi ñoäng thöïc laøm cho taàm nhìn bò giaûm, böùc xaï maët trôøi thay ñoåi, khoâng
vaät. Vì vaäy, khi khoâng khí bò oâ nhieãm roõ raøng seõ laø moái ñe khí bò oâ nhieãm do nhöõng chaát ODS (Ozone Deplete
doïa cho cuoäc soáng cuûa con ngöôøi vaø taát caû ñoäng vaät khaùc. Substance) seõ daãn ñeán caïn kieät taàn ozone hoaëc thaûi nhieàu khí
CO2 seõ goùp phaàn laøm taêng nhieät ñoä trung bình Traùi Ñaát.
Khi nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm, chuùng ta coù theå ñun soâi ñeå
dieät khuaån, naáu chín thöùc aên ñeå haïn cheá oâ nhieãm. Nhöng khi Ngoaøi ra, khoâng khí bò oâ nhieãm coù theå phaù huyû caùc
khoâng khí bò oâ nhieãm thì vieäc xöû lyù noù raát phöùc taïp. Treân coâng trình xaây döïng vaø vaät lieäu kieán truùc gaây aên moøn, laøm
thöïc teá raát khoù saûn xuaát ra khoâng khí, chuùng ta cuõng khoâng giaûm veû myõ quan cuûa nhöõng coâng trình xaây döïng (gaàn bieån
theå mua baùn, vay möôïn khoâng khí. Vì vaäy gìn giöõ ñeå baàu maùy moùc deã hö hoûng hôn, buïi ñaát ñoû bazan choùng laøm baån
khoâng khí ñöôïc trong laønh laø moät vaán ñeà raát quan troïng. Do nhaø cöûa hôn, möa acid seõ laøm caùc coâng trình kieán truùc
tính chaát löu ñoäng cuûa khoâng khí neân vaán ñeà oâ nhieãm khoâng choùng hö hoûng...).

331 166 332


167

II. Caáu truùc cuûa khí quyeån vaø thaønh phaàn khoâng khí
A. Caùc taàng cuûa khí quyeån
Treân cô baûn coù theå chia khoái khoâng khí bao quanh
chuùng ta ra moät soá taàng ñeå nghieân cöùu nhö sau:
–Taàng ñoái löu (Tropospheøre): Laø taàng thaáp naèm ngay
treân maët ñaát. ÔÛ taàng cao naøy caøng leân cao nhieät ñoä caøng
giaûm. Taàng ñoái löu coù chieàu cao thay ñoåi töø 8km (ôû caùc cöïc) vaø
khoaûng 18km (ôû xích ñaïo).
Ñænh taàng ñoái löu (Ñoái löu haïn – Tropopause): Ñaây laø
taàng chuyeån tieáp giöõa taàng ñoái löu naèm phía döôùi vaø taàng
bình löu naèm phía treân.
Taàng bình löu (Stratospheøre): Trong taàng naøy coù moät
vuøng ôû ñoä cao vaøo khoaûng 25km caùch maët ñaát, nhieät ñoä gaàn
nhö khoâng thay ñoåi. Trong khi ñoù taàng treân cuûa noù nhieät ñoä
taêng cuøng vôùi vieäc taêng ñoä cao.
Ñænh taàng bình löu (Mesospheøre): Trong taàng naøy coù söï
giaûm nhieät ñoä ôû ñoä cao töø 55 ñeán 80km.
Ñænh taàng trung quyeån: Taàng naøy naèm ôû phía treân taàng
trung quyeån vaø treân nöõa laø taàng nhieät quyeån (Thermospheøre) vaø
taàng ngoaïi quyeån (Exospheøre). Taàng ngoaïi quyeån chuyeån daàn
vaøo taàng khoaûng khoâng cuûa vuõ truï (Outer space (xem hình).
Thöôøng thöôøng ngöôøi ta hay goïi taàng khoâng khí ôû ñoä
cao khoaûng gaàn 80km trôû neân laø taàng ñieän ly (Ionospheøre).
Thoâng thöôøng nhöõng hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi gaén lieàn
vôùi caùc taàng khoâng sau ñaây:
– Taàng maây: Caùch maët ñaát 250m vaø cao hôn.

333 167 334


168

– Taàng gioâng toá: Caùch maët ñaát 5.000m (töø 5.000 – 5.500m, cho thôû oxy nguyeân chaát trong moät thôøi gian ngaén, treân taát
thöôøng xaûy ra hieän töôïng Enninoâ vaø Lanina. Khi xuaát hieän caû caùc traïm quyõ ñaïo cuûa Lieân Xoâ, treân caùc taøu vuõ truï “Lieân
Enninoâ thì möa ít, naéng haïn, baõo ít, khí aùp taêng, nhieät ñoä taêng. Hôïp” vaø “phöông Ñoâng”, caùc nhaø du haønh thôû khoâng khí khí
Khi xaûy ra Lanina thì khí aùp haï, nhieät ñoä thaáp). quyeån quen thuoäc chöùa 4/5 nitô. Chính hoãn hôïp nitô vôùi oxy
laø thích hôïp nhaát cho söï hoâ haáp cuûa con ngöôøi treân haønh
– Taàng haøng khoâng: Caùch maët ñaát 10 ñeán 12km.
tinh.
– Taàng ozone: Caùch maët ñaát 20 ñeán 30km.
+ Khaùi nieäm veà son khí:
– Taàng cao sao baêng (Meteor): Caùch maët ñaát 40 ñeán 100km.
Ñoù laø nhöõng haït chaát loûng hoaëc chaát raén cöïc nhoû lô
– Taàng hoaït ñoäng caùc taøu vuõ truï: Caùch maët ñaát 200km. löûng trong khoâng khí (hoaëc trong caùc khí khaùc) (caùc haït bò
– Taàng ion hoùa: Caùch maët ñaát 300km. chia nhoû trong son khí thöôøng coù kích thöôùc töø 207 – 104cm).

– Taàng hoaït ñoäng veä tinh khí töôïng: Caùch maët ñaát 1000km. Ví duï: Söông muø laø son khí, khoùi laø son khí, nhöng khoùi
laø theå lô löûng nhöõng haït raén cöïc nhoû vaø soá ít haït nöôùc vaø haït
B. Thaønh phaàn cuûa khoâng khí:
nhöïa, coøn söông muø laø son khí goàm moät chaát loûng laø nöôùc
Ni tô (N) = 78,08% neáu nhö khoâng keå ñeán nhöõng taïp chaát khoâng taùch khoûi. Vaäy
Oxygen (O) = 20,946% taïi sao caùc vaät theå raén vaø chaát loûng naëng hôn khoâng khí laïi
Argon (Ar) = 0,934% khoâng rôi xuoáng maët ñaát? Thì ra, taát caû laø do kích thöôùc cuûa
Carbondioxit (CO2) = 0,0314% haït. trong söông muø, khoùi vaø caùc son khí khaùc ñöôøng kính
Neon (Ne) = 0,0018% cuûa caùc haït laø töø 1 ñeán haøng traêm micromet. Doøng khoâng khí
Heli (He) = 0,0005% nheï, laøn gioù thoaùng qua queùt nhöõng haït ñoù khoâng theå cho
Metan (CH4) = 0,0002% chuùng rôi xuoáng. Trong moät bình kín ôû nhieät ñoä khoâng thay
Krypton (Kr) = 0,0001% ñoåi, caùc haït son khí bò laéng ñoïng laïi daàn daàn, raát chaäm. Luùc
Ngoaøi ra ôû gaàn maët ñaát coøn coù buïi, khoùi, söông muø, naøy ngöôøi ta phaùt hieän ra tính chaát baát thöôøng thöù 2 cuûa
phaán hoa... chuùng: chuùng khoâng laéng xuoáng ñaùy maø ñoïng ngay treân
thaønh bình. Nguyeân nhaân thaät ñôn giaûn: Nhöõng haït son khí
Ta bieát raèng nitô chieám 78,08% trong thaønh phaàn
mang dieän tích treân beà maët, khi moät soá haït ñaõ laéng xuoáng
khoâng khí nhöng ñaëc ñieåm cuûa noù laø khoâng duy trì söï hoâ haáp
ñaày bình roài thì nhöõng haït khaùc khoâng coøn choã nöõa. Löïc ñaåy
vaø söï chaùy. Tuy theá con ngöôøi khoâng theå thôû thöôøng xuyeân
baèng oxy nguyeân chaát, ngay caû ñoái vôùi ngöôøi beänh cuõng chæ

335 168 336


169

tónh ñieän giöõa caùc haït son khí maïnh hôn löïc huùt chuùng veà nhöõng haït nöôùc nhoû beù bay ra töø mieäng cuûa ngöôøi maéc beänh
taâm Traùi Ñaát. cuùm khi ho cuõng laø son khí. Nhö vaäy, ta thaáy son khí ñoâi khi
cuõng raát coù haïi...
Ngöôøi ta coù theå taïo ra son khí baèng hai caùch: Ngöng tuï
vaø khueách taùn. Chuùng ta thöû laáy moät loï acid clohydric (HCl). §II. OÂ NHIEÃM KHOÂNG KHÍ
Heáu nhö trong khoâng khí NH3 duø chæ laø veát vaø ta môû loï thì ôû I. Ñònh nghóa
treân loï do phaûn öùng hoùa hoïc nhaát ñònh seõ hình thaønh son khí
cuûa amoni clorua (NH4Cl) baèng caùch ngöng tuï. Ngöng tuï laø söï 1. OÂ nhieãm khoâng khí
chuyeån chaát khí thaønh moät traïng thaùi loûng hoaëc raén. Trong Laø khi trong khoâng khí coù maët moät chaát laï hoaëc coù söï
tröôøng hôïp naøy, töø chaát khí taïo thaønh nhöõng haït raén NH4Cl bieán ñoåi quan troïng trong thaønh phaàn cuûa khoâng khí gaây neân
cöïc nhoû. Chuùng ta haûy xem moät ví duï khaùc khi nghieàn Clinke taùc ñoäng coù haïi hoaëc gaây ra moät söï khoù chòu (ví duï söï toûa muøi
(nguyeân lieäu laøm ximaêng) trong saûn xuaát ximaêng, trong khoù chòu, söï giaûm taàm nhìn xa do buïi...).
khoâng khí luoân luoân coù lôùp buïi raát mòn. Son khí naøy taïo
2. Chaát gaây oâ nhieãm
thaønh do söï phaân taùn caùc haït raén cöïc nhoû vaøo trong khoâng
khí. Laø moät chaát coù trong khoâng khí ôû moät noàng ñoä cao hôn
noàng ñoä bình thöôøng cuûa noù hoaëc chaát ñoù bình thöôøng khoâng
Cuõng do vaäy laøm xuaát hieän son khí treân bôø bieån, xung
coù maët trong thaønh phaàn cuûa khoâng khí.
quanh thaùc nöôùc, voøi phun nöôùc vaø noùi chung ôû baát kyø nôi
naøo tích tuï nhöõng haït nöôùc bò xaùo ñoäng. Nhöõng chaát oâ nhieãm thöôøng gaëp:
Noàng ñoä haït trong moâi tröôøng khí, kích thöôùc, hình daïng, – Chaát khí: CO, CO2, CH4, CFC8, N2O, NO, NO2, HF...
dieän tích cuûa chuùng aûnh höôûng tôùi tính chaát cuûa son khí.
– Chaát laãn: Vi khuaån, vi ruùt, naám, phaán hoa, buïi than,
Son khí ñoùng moät vai troø quan troïng trong caùc hieän buïi xi maêng, buïi amiante, buïi haït nhaân...
töôïng thieân nhieân, trong sinh hoaït vaø trong caùc hoaït ñoäng
Taùc nhaân gaây oâ nhieãm thöôøng ñöôïc chia laøm hai loaïi: sô
saûn xuaát cuûa con ngöôøi. Söï taäp trung caùc ñaùm maây, vieäc phun
caáp vaø thöù caáp.
caùc thuoác hoùa hoïc trong caùc caùnh ñoàng, chöõa beänh baèng
phöông phaùp khí dung... laø nhöõng ví duï veà caùc hieän töôïng vaø Ví duï: Dioxit sulfua (SO2) sinh ra do ñoát chaùy than ñaù, ñoù
quaù trình coù öùng duïng son khí. laø taùc nhaân gaây oâ nhieãm sô caáp, noù taùc ñoäng tröïc tieáp leân boä
Nhöng maët khaùc chuùng ta cuõng gaëp son khí trong baõo phaän tieáp nhaän (ví duï ngöôøi hít thôû vaøo). Nhöng neáu khí naøy
buïi vaø taïi nhöõng nôi buïi muø. Khoùi cuûa oáng khoùi nhaø maùy vaø laïi keát hôïp vôùi oxy vaø nöôùc cuûa khoâng khí saïch thì laïi taïo

337 169 338


170

thaønh acid sulfuric (H2SO4) rôi xuoáng ñaát cuøng vôùi nöôùc möa PSI = 300 – 399 laø nguy hieåm, laøm phaùt sinh moät soá beänh.
laøm thay ñoåi ñoä pH cuûa ñaát vaø nöôùc ôû caùc thuûy vöïc, taùc ñoäng
PSI – 400, raát nguy hieåm, laøm cheát ngöôøi.
xaáu ñeán ñieàu kieän sinh tröôûng cuûa taát caû ñoäng thöïc vaät. Nhö
vaäy möa acid laø taùc nhaân thöù caáp do söï keát hôïp giöõa SO2 vôùi
nöôùc. Cuõng coù tröôøng hôïp caùc taùc nhaân khoâng gaây oâ nhieãm 2. Caùc vi khuaån toàn taïi trong khoâng khí
nhöng lieân keát, quang hoùa vôùi nhau ñeå taïo thaønh taùc nhaân gaây
a. Vi khuaån trong khoâng khí
oâ nhieãm thöù caáp môùi gaây taùc ñoäng xaáu ñeán moâi tröôøng. Ví duï
caùc saûn phaåm thöù caáp taïo söông muø gaây ho vaø khoâng nhìn roõ. Töø maët ñaát, vi sinh vaät phaùt taùn vaøo khoâng khí. Caøng
coù nhieàu buïi, khoâng khí caøng coù nhieàu vi sinh vaät. ÔÛ thaønh
Ngöôõng gaây oâ nhieãm: Söï phaûn öùng cuûa cô theå ñoái vôùi
phoá khoâng khí caøng chöùa nhieàu vi sinh vaät hôn khoâng khí ôû
taùc nhaân gaây oâ nhieãm trôû neân roõ raøng vôùi noàng ñoä naøo ñoù
ngoaïi oâ vaø noâng thoân.
hoaëc sau moät thôøi gian nhaát ñònh hoaëc caû hai. Söï phaùt thaûi
laâu daøi khí flo seõ gaây neân beänh Fluorosis (vieâm da) ôû ñoäng Trong moät m3 khoâng khí ôû caùch maët ñaát 4 – 5km chæ coù
vaät. Vaät lieäu laøm baèng cao su tieáp xuùc laâu ngaøy vôùi khí ozone vaøi con vi khuaån.
thì cao su seõ bò nöùt (neáu thôøi gian taùc ñoäng ngaén seõ khoâng Treân gaàn maët ñaát coù haøng vaïn con vi khuaån.
gaây caùc hieän töôïng treân). Ví duï cô quan baûo veä moâi tröôøng ôû
Khoâng khí ôû maët bieån vaø treân nuùi cao ít buïi vaø vi khuaån hôn.
Myõ bieåu thò möùc ñoä nhieãm khoâng khí theo chæ soá tieâu chuaån oâ
nhieãm PSI) theo ngöôõng an toaøn vaø nguy hieåm ñoái vôùi söùc Ngoaøi trôøi chæ coù taïp khuaån voâ haïi ñoái vôùi söùc khoûe (ñoâi
khoûe con ngöôøi. khi coù vi khuaån gaây beänh thì chuùng cuõng bò tieâu dieät bôûi söùc
xaï maët trôøi vaø söï khoâ hanh).
PSI laø chæ soá thu ñöôïc khi tính vôùi nhieàu chæ soá oâ nhieãm.
Ví duï toång caùc haït lô löûng, SO2, CO, O 3− vaø NO2 ñöôïc tính theo Khoâng khí ngoaøi trôøi ít truyeàn beänh hôn khoâng khí
mg/m3 x giôø hoaëc mg/m3 x ngaøy (1m = 1 x 106 gam = 1gamma) trong nhaø do gioù thoåi phaân taùn caùc vi khuaån ñi.

Neáu PSI = 0 – 49 laø khoâng khí coù chaát löôïng toát. Ngöôøi ta ñaõ xaùc ñònh ñöôïc vi truøng Streptocol coù lieân
quan ñeán beänh “thaáp tim”. Ñieàu kieän soáng chaät choäi caøng deã
PSI = 50 – 100 laø trung bình chöa aûnh höôûng xaáu ñeán
phaùt sinh beänh naøy... Noâng daân do ñieàu kieän soáng coù theå bò
söùc khoûe con ngöôøi.
beänh “thaáp tim,” töùc laø söng khôùp sau ñoù chaïy vaøo tim.
PSI = 100 – 199 laø khoâng toát.
Veà baûn chaát, nhöõng vi sinh vaät trong khoâng khí haàu heát
PSI = 200 – 299 laø raát khoâng toát. laø taïp khuaån.

339 170 340


171

Khoâng khí seõ laø veùctô laøm lan truyeàn maàm beänh khi coù Theá Giôùi, bôûi theá nhieàu ngöôøi chöa coù phöông phaùp chöõa
ñaày ñuû 2 yeáu toá cô baûn sau ñaây: beänh ñuùng neân ñeå beänh taùi phaùt thì raát khoù chöõa vaø voâ cuøng
toán keùm, öôùc tính chi phí leân ñeán 250.000 UDS (ñaét gaáp 100
– Caùc vi khuaån gaây beänh toàn taïi trong khoâng khí vôùi
laàn so vôùi beänh nhaân laàn ñaàu bò beänh).
noàng ñoä cao.
Khi maéc beänh HIV thì heä mieãn dòch seõ keùm vì vaäy raát
– Ngöôøi deã caûm thuï hít phaûi khoâng khí nhieãm baån ñoù.
deã maéc beänh lao. Maø moät ngöôøi bò beänh lao moät naêm coù theå
Caùc vi sinh vaät gaây beänh cuûa ña soá tröôøng hôïp nhieãm truyeàn nhieãm cho möôøi ngöôøi. Haøng naêm, caû theá giôùi coù hôn
khuaån ñöôøng hoâ haáp coù theå baûo toàn söï soáng vaø tính ñoäc haïi ba trieäu ngöôøi cheát vì beänh lao.
töông ñoái laâu ôû moâi tröôøng khoâng khí.
Thôøi gian toàn taïi cuûa moät soá vi khuaån gaây beänh
Ví duï: trong khoâng khí
Tröïc khuaån Corynebacterium diphteriae soáng raát khoûe
Loaïi vi khuaån Thôøi gian toàn taïi
vaø raát laâu (30 ngaøy), trong boùng toái noù soáng tôùi 6 thaùng.
Pheá caàu 4 – 5 thaùng
Tröïc khuaån Haemophitus pertussis (ho gaø), cheát ôû 50oC
Lieân caàu khuaån tan huyeát 2,5 – 6 thaùng
vaø khoâng chòu ñöôïc aùnh saùng. Tröïc khuaån naøy truyeàn beänh
Tuï caàu vaøng 3 ngaøy
theo ñöôøng khoâng khí vaø nhaát laø nhöõng khu nhaø chaät choäi,
Tröïc khuaån dòch haïch 6 ngaøy trong khoâng khí khoâ hanh
thieáu aùnh saùng, keùm veä sinh.
Tröïc khuaån baïch caàu 30 ngaøy
Tröïc khuaån lao xaâm nhaäp vaøo cô theå chuû yeáu baèng
Tröïc khuaån lao 70 ngaøy
ñöôøng hoâ haáp do vi khuaån Mycobacterium Tuberculois gaây ra,
ñöôïc baùc só Robert Koch phaùt hieän. Sau ñoù baùc só Calmette vaø 2. Sieâu vi khuaån trong khoâng khí
Guerin cuøng nghieân cöùu tìm ra ñöôïc thuoác chuûng ngöøa vaøo
Goàm caùc loaïi sau
naêm 1920 neân ñöôïc goïi laø thuoác chuûng ngöøa BCG. Tröïc
khuaån lao bò tieâu dieät bôûi böùc xaï maët trôøi ôû ngoaøi khoâng khí Rhino virut.
cho neân tröïc khuaån lao chæ toàn taïi ôû nôi aåm toái. ECHO 28 – II, 20.
Theo taøi lieäu cuûa Boä Y teá nöôùc ta thì tyû leä maéc beänh lao Coxsackie A 21.
ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh trong nhöõng naêm gaàn ñaây laø 4% Virut hôïp baøo ñöôøng hoâ haáp.
vaø soá ngöôøi maéc beänh lao cuõng nhieàu gaáp 10 laàn ôû thuû ñoâ Haø
Adeno virut 1.2.3.5
Noäi (75% soá ngöôøi maéc beänh lao ôû ñoä tuoåi döôùi 50). Vieät Nam
chuùng ta laø moät nöôùc coù vi truøng lao khaùng thuoác maïnh nhaát Adeno virut 3.4.7.12.14.

341 171 342


172

Myxo virut. Noùi chung, naám moác toàn taïi coù quan heä ñeán caùc yeáu toá
Sieâu vi khuaån cuùm laø moät loaïi ñieån hình gaây caùc beänh khí töôïng vaø thôøi tieát.
dòch qua ñöôøng khoâng khí.
Caùc sieâu vi khuaån gaây beänh sôûi, ñaäu muøa, quai bò cuõng
toàn taïi trong khoâng khí vaø coù khaû naêng gaây thaønh dòch.
Virut vieâm naõo ñoäng vaät.
Virut cuùm lôïn, phoåi cuûa ngöïa... cuõng truyeàn nhieãm qua
khoâng khí.
Chuùng ta bieát raèng khi moâi tröôøng bò oâ nhieãm thì vi
khuaån gaây beänh deã daøng xuaát hieän khaép nôi. Ngöôøi ta öôùc tính:
Coù 7.000.000 vi khuaån treân 1cm2 da mu baøn tay.
Coù 8.000.000 vi khuaån treân 1cm2 da loøng baøn tay.
Coù 10.000.000 vi khuaån treân 1cm2 trong keõ tay.
Vaø coù haøng tyû vi khuaån trong 1gam böïa raêng.
Vì vaäy, vaán ñeà veä sinh trong sinh hoaït, trong giao tieáp,
trong aên uoáng phaûi heát söùc giöõ gìn.
c. Caùc loaïi vi khuaån khaùc trong khoâng khí
Naám moác thích nghi vôùi vieäc lan truyeàn baøo töû trong
khoâng khí. Phaân tích naám moác trong khoâng khí ngöôøi ta
thaáy:
Pencillium: Toàn taïi quanh naêm.
Asprtgiluss: Toàn taïi quanh naêm.
Stemphyllium: Troäi leân vaøo muøa xuaân vaø muøa thu.
Alternaris: Toàn taïi muøa heø vaø muøa thu.
Helmintosporium: Toàn taïi muøa heø vaø muøa thu.

343 172 344


173

Nguoàn goác vaø taùc ñoäng cuûa caùc loaïi khí quyeån

345 173 346


174

§III. NHÖÕNG CHAÁT THÖÔØNG GAËP KHI KHOÂNG KHÍ Hoaït ñoäng cuûa nuùi löûa giaûi phoùng moät löôïng khoång loà
BÒ OÂ NHIEÃM CO2 trong lòch söû Traùi Ñaát thì ñaáy laø nguoàn carbon chuû yeáu
cho sinh quyeån.
Sau ñaây laø moät soá taùc nhaân chuû yeáu thöôøng thaáy khi
khoâng khí bò oâ nhieãm vaø taùc haïi cuûa chuùng ñeán cô theå con Soá löôïng hôïp chaát voâ cô cuûa carbon raát ít so vôùi soá löôïng
ngöôøi cuõng nhö ñoäng thöïc vaät khaùc. hôïp chaát höõu cô.

1. Oxit carbon (CO) hoaëc monnooxit carbon Nhöõng hôïp chaát voâ cô quen thuoäc nhaát cuûa carbon vaø
muoái cuûa acid carbonix, carbon dioxit CO2 (khí carbonic) vaø
Carbon (teân La Tinh: Carboneum)
monoxit CO.
Haøm löôïng cuûa carbon trong voû Traùi Ñaát laø 2,3 x 10–2%
Ít quen thuoäc hôn nhieàu laø oxit C3O2, moät khí khoâng
veà khoái löôïng. Carbon laø hôïp phaàn chuû yeáu cuûa theá giôùi ñoäng
maøu, coù muøi khoù chòu.
vaät vaø thöïc vaät.
Hôïp chaát carbon laø saûn phaåm cuûa vieäc ñoát chaùy khoâng
Taát caû nhöõng nhieân lieäu naèm döôùi ñaát nhö daàu moû, khí
hoaøn toaøn caùc chaát höõu cô. Veà maët naøy neáu nhöõng loø ñoát coâng
than buøn, ñaù phieán chaûy ñeàu ñöôïc caáu taïo treân cô sôû carbon,
nghieäp noùi chung coù cheá ñoä ñieàu chænh toát thì löôïng CO phaùt
nhaát laø than ñaù raát giaøu carbon.
ra seõ ít hôn.
Phaàn lôùn carbon taäp trung trong caùc khoaùng vaät nhö:
Nguoàn CO cuõng phaùt ra trong nhöõng xe söû duïng xaêng.
Ñaù voâi CaCO3 vaø dolomit CaMg(CO3) ñeàu laø nhöõng muoái cuûa
CO2 hay thaùn khí laø saûn phaåm cuûa quaù trình ñoát chaùy khoâng
kim loaïi kieàm thoå vôùi acid carbonic H2CO3.
hoaøn toaøn nhöõng chaát höõu cô.
Carbon laø moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng nhaát ñoái
Trong coâng nghieäp, ngöôøi ta söû duïng carbon monoxit laøm
vôùi ñôøi soáng: Söï soáng cuûa chuùng ta treân haønh tinh naøy döïa
chaát khöû (ví duï khi luyeän gang trong loø cao) ñeå toång hôïp
treân cô sôû carbon.
nhöõng hôïp chaát höõu cô (ví duï toång hôïp röôïu metylic theo phaûn
Chu trình cuûa carbon trong töï nhieân: Töø khí quyeån ñi öùng:
vaøo thöïc vaät, töø thöïc vaät ñi vaøo ñoäng vaät, töø ñoäng vaät ñi vaøo
CO + 2H2 → CH3OH
theá giôùi voâ sinh...
Saûn phaåm ñaát ñeøn (gioù ñaù) laøm nguyeân lieäu taïo ra acetylen
ÔÛ ñaâu coù carbon thì ôû ñoù coù nhieàu loaïi chaát, ôû ñaâu coù
(C2H2) duøng trong coâng nghieäp:
carbon thì ôû ñoù coù nhöõng keát caáu ña daïng veà kieán truùc phaân töû.
C + CaO → CaC2 + CO

347 174 348


175

CaC2 + H2O → OH)2 + C2H2 Ñoái vôùi con ngöôøi, trò soá M = 200 – 300.

Ñoäng cô xaêng thaûi CO nhieàu hôn ñoäng cô diezel töø 1 – 7%. Caùc trieäu chöùng beänh xuaát hieän töông öùng vôùi caùc möùc
HbCO nhö sau:
Noå mìn cuõng giaûi phoùng raát nhieàu CO vaø nhieàu ñoäc chaát khaùc.
0,0 – 0,1: Khoâng coù trieäu chöùng gì roõ nhöng coù theå xuaát
Haøng naêm treân toaøn caàu töø caùc hoaït ñoäng saûn xuaát, giao
hieän moät soá daáu hieäu cuûa stress sinh lyù.
thoâng vaän taûi ñaõ saûn sinh khoaûng 600 trieäu taán CO rieâng Myõ
laø 65 trieäu taán. 0,1 – 0,2: Hoâ haáp naëng nhoïc khoù khaên.

CO: Khoâng gaây kích thích vaø toån thöông nieâm maïc neân 0,2 – 0,3: Ñau ñaàu.
khoù phaùt hieän.
0,3 – 0,4: Laøm yeáu cô baép, buoàn noân vaø laøm loùa maét.
CO: Khoâng ñoäc ñoái vôùi thöïc vaät vì caây xanh coù theå chuyeån
0, 4 – 0,5: Söùc khoûe suy suïp, noùi líu löôõi.
hoùa töø CO → CO2 vaø söû duïng noù trong quaù trình quang hôïp. Vì
vaäy thaûm thöïc vaät ñöôïc xem laø taùc nhaân töï nhieân coù taùc duïng 0,5 = 0,6: Bò co giaät.
laøm giaûm oâ nhieãm CO (ví duï caây hoï ñaäu, chuùng coù khaû naêng haáp 0,6 – 0,7: Hoân meâ tieàn ñình.
thuï löôïng CO töø 12 ñeán 120kg/m2 x ngaøy).
0,8: Töû vong.
Taùc haïi cuûa CO ñoái vôùi con ngöôøi vaø ñoäng vaät xaûy ra khi
Khi con ngöôøi ôû trong khoâng khí coù noàng ñoä CO = 250ppm
coù hoùa hôïp thuaän nghòch vôùi hemoglobin (Hb) trong maùu:
(ppm = mg/106) seõ bò cheát.
HbO2 + CO → HbCO + O2
Ngöôøi huùt thuoác laù moãi ngaøy moät bao thì möùc HbCO
Hemoglobin coù aùi löïc hoùa hoïc ñoái vôùi CO maïnh hôn ñoái trong cô theå seõ ñaït ñeán – 5%. Trong khi ñoù ngöôøi khoâng huùt
vôùi O2 khi CO vaø O2 baûo hoøa vôùi hemoglobin thì noàng ñoä thuoác thì trong maùu chæ coù 1% HbCO.
HbO2 (oxy hemoglobin) vaø HbCO (carbonhemoglobin) coù quan
Nhìn chung tieáp xuùc vôùi CO laø raát coù haïi, coù theå xaûy ra
heä theo ñaúng thöùc sau:
cheát ñoät ngoät ôû caùc beáp gaz vaø caùc loø ñun than... hoaëc söôûi aám
HbCO P(CO) baèng than vaøo muøa ñoâng.
=M
HbO P(O)
* Tieâu chuaån veà CO trong khoâng khí.
ÔÛ ñaây P(CO) vaø P(O2) laø aùp löïc thaønh phaàn hay noàng ñoä
Moâi tröôøng chung: Giaù trò giôùi haïn cuûa CO tính ra mg/m3.
khí CO vaø O2) neân M laø haèng soá phuï thuoäc vaøo loaøi sinh vaät.
Trung bình 1 giôø laø 40.

349 175 350


176

Trung bình 8 giôø laø 10. Neáu hôn 12ml/l, nhieãm ñoäc chaéc chaén.
Trung bình 24 giôø laø 5. (Ñöông nhieân cuõng coù moät soá tröôøng hôïp CO trong maùu
Nôi laøm vieäc: Trong 8 giôø/ngaøy. cao do bò moät soá beänh daãn ñeán nhö ñaùi thaùo ñöôøng, xô gan,
böôùi coå, ung thö, roái loaïn thaàn kinh, hen suyeãn, thieáu maùu
Vieät Nam: 0,03 mg/l
hoaëc co thaét ñoäng maïch...).
Lieân Xoâ cuõ: 20 mg/m3.
II. Dioxit sulfur (SO2)
Myõ: 55mg/m3.
Dioxit sulfur (SO2) coøn ñöôïc goïi:
Noàng ñoä naøy taïo ra 8% HbCO trong 5 giôø tieáp xuùc,
Khí sulfurô.
töông ñöông vôùi nhieãm ñoäc nheï.
Dioxit löu huyønh.
+ Döï baùo taùc haïi trong thôøi gian tieáp xuùc vôùi CO.
Anhydri sulfurô.
Noàng ñoä COmg/l Thôøi gian tieáp xuùc vaø trieäu chöùng.
Trong lónh vöïc oâ nhieãm khoâng khí thì SO2 laø chaát gaây oâ
0,05 Chòu ñöôïc 1 giôø khoâng taùc haïi.
nhieãm haøng ñaàu, thöôøng ñöôïc quy keát laø moät trong caùc
0,1 Chòu ñöôïc nöûa giôø khoâng taùc haïi.
nguyeân nhaân quan troïng gaây taùc haïi söùc khoûe cho daân cö ñoâ
0,125 Tieáp xuùc lieân tuïc trong 10 giôø seõ roái thò vaø caùc khu coâng nghieäp taäp trung (caùc thaûm hoïa oâ nhieãm
loaïn hoâ haáp. khoâng khí ôû thung luõng Meuse Donora London...).
0,250 Trong 2 giôø seõ nhöùc ñaàu, buoàn noân. * Tính chaát lyù hoùa cuûa SO2:
0,625 Trong 1 giôø seõ nhöùc ñaàu, co giaät. Laø moät khí khoâng maøu, khoâng chaùy coù muøi haêng cay vaø
2000mh/lít Trong 2 – 3 giôø seõ cheát. gaây phaûn xaï ngaït thôû, vò chua cuûa acid, naëng hôn khoâng khí
γ = 2,279.
10.000mg/lít Cheát trong 30 phuùt.
SO2 deã hoùa loûng döôùi aùp suaát cao hoaëc laøm laïnh ôû –
+ Ñònh löôïng CO trong maùu: o
15 C. Moät lít SO2 loûng cho ta 500 lít SO2 khí.
Ngöôøi khoâng nghieän thuoác laù thì löôïng CO trong maùu laø
Khí SO2 loûng, boác hôi thu nhieàu nhieät neân ñöôïc duøng
1,6ml/l
trong caùc maùy laïnh.
Neáu quaù cao 2ml/l coù theå naøo thaám nhieãm.
SO2 tan trong nöôùc thaønh H2SO4.
Neáu töø 8 – 12 coù khaû naêng nhieãm ñoäc.

351 176 352


177

SO2 coù tính khöû neân öùng duïng trong coâng nghieäp ñeå taåy Duøng trong luyeän kim, sôn, thuûy tinh, trong caùc maùy laïnh.
muøi, trong hoùa hoïc duøng ñeå phaân tích.
Laøm chaát baûo quaûn, saûn xuaát ñieän, löu hoùa cao su (troän
Trong nhöõng ñieàu kieän bình thöôøng thì khí SO2 khoâng cao su vôùi löu huyønh roài ñun noùng leân, sau khi löu hoùa cao du
keát hôïp vôùi O2 neân coù khaû naêng daäp taét caùc ñaùm chaùy. trôû neân beàn hôn vaø ñaøn hoài hôn...).
* Nguyeân nhaân phaùt sinh SO2: * Ñoäc tính vaø taùc haïi cuûa SO2:
Cheá taïo H2SO4 töø quaëng pyrit giaøu S ñeå thaønh SO2 baèng SO2 kích thích nieâm maïc maét vaø ñöôøng hoâ haáp.
caùch nung ñoát trong loø. SO2 ñöôïc tinh cheá vaø oxy hoùa thaønh
ÔÛ noàng ñoä cao SO2 gaây vieâm keát maïc, boûng, ñuïc giaùc maïc.
SO3 vôùi chaát xuùc taùc V2O5 roài SO3 ñöôïc haáp thuï trong dung
dòch H2SO4 loaõng ñeå SO3 keát hôïp vôùi H2O thaønh H2SO4. Tröôøng hôïp tieáp xuùc oà aït vôùi SO2 coù theå laøm cheát ngöôøi
V2 O 5 do ngöøng hoâ haáp, neáu cöùu kòp thôøi thì naïn nhaân seõ bò vieâm
FeS2 + 11O2 → 2Fe2O3 + 8SO2 pheá quaûn, vieâm phoåi.
SO2 + O2 → 2SO3 Ñoái vôùi SO2 loûng neáu tieáp xuùc nhieàu seõ daãn ñeán phuø da
SO2 + H2O → H2SO4 phoûng, coù theå hoaïi töû.

Nöûa saûn löôïng löu huyønh khai thaùc treân theá giôùi ñöôïc Ñoái vôùi phuï nöõ khi nhieãm SO2 coù theå laøm cho chöùc naêng
duøng ñeå saûn xuaát H2SO4 coøn 25% duøng ñeå ñieàu cheá. tuyeán giaùp bò öùc cheá vaø roái loaïn kinh nguyeät.
Cheá taïo vaø söû duïng caùc hoùa chaát coù chöùa S nhö Na2SO3 Tieáp xuùc laâu daøi vôùi SO2 ôû noàng ñoä cao coù theå bò xô cöùng
bò hydrosulfit... trong caùc ñieàu kieän nhaát ñònh coù theå phaùt phoåi, khí thuûng, aûnh höôûng ñeán chöùc naêng hoâ haáp.
sinh SO2 trong khoâng khí.
Hydrosulfur (H2S) moät khí thoái vaø ñoäc nhöng ñöôïc söû
Caùc ngaønh coâng nghieäp söû duïng caùc nhieân lieäu chöùa S duïng trong coâng nghieäp hoùa chaát vaø ñöôïc söû duïng ñeå chöõa
nhö nhieät ñieän, caùc loø hôi ñoát than hoaëc daàu... Trong than tyû beänh nhö taém sulfur.
leä S coù theå coù töø 1 – 5% (tuøy loaïi) coøn daàu FO coù tôùi 3% S.
SO2 laøm chaát taåy traéng trong coâng nghieäp giaáy, canxi
hydrosulfat (Ca(HSO3)2 laø chaát raát quan troïng ñeå saûn xuaát
giaáy, ñöôøng sôïi, nhuoäm ñen vuõ khí, laøm ñen thuoác suùng..

Laøm chaát xoâng hôi trong saùt truøng, taåy ueá, dieät chuoät.

353 177 354


178

Baûng 4–1. Ñoäc tính cuûa khí SO2 Laø khí khoâng maøu, noù ñoùng moät vai troø quan troïng
trong chu trình nitô.
Trieäu chöùng Theo Henderson Haggard Theo Lehmann
Less Laø moät hôïp chaát cuûa nitô nhieàu nhaát trong khoâng khí
mg/m3 ppm (cm3/m3) ppm
thieân nhieân, khoâng coù yù nghóa nhö moät khí oâ nhieãm.

Cheát nhanh trong 30 – 1.300 – 1.000 500 – 400 665 – 565 Noù coù maët trong khoùi thuoác laù.
60 phuùt
2. NO: Oxit nitric hay nitô oxit (nitrogen monoxide,
Nguy hieåm sau hít 260 – 130 100 – 50 165 – 130
nitro–gen oxide, nitric oxide)
phaûi 30 – 60 phuùt
Ho, kích thích hoâ haáp 50 20 – Laø moät khí ñoäc khoâng maøu, coù theå bò oxy hoùa thaønh NO2.
Giôùi haïn ñoäc tính 30 – 20 12 – 8 10 Ñöôïc taïo thaønh trong quaù trình ñoát chaùy trong caùc loø
Giôùi haïn ngöûi thaáy muøi 13 – 8 5–3 – hay ñoäng cô ñoát.

Nhieät ñoä caøng cao caøng taïo nhieàu NO.


Noàng ñoä cho pheùp toái ña SO2 tieâu chuaån Vieät Nam laø 3. NO2: Nitô dioxit, Peroxit nitô (Nitrogen dioxit)
0,02mg/l
Khí ñoäc maøu naâu ñoû.
Coù theå noùi SO2 laø tieàn thaân cuûa möa acid do nhöõng hoaït
ÔÛ nhieät ñoä thöôøng, hôi cuûa noù laø moät hoãn hôïp caân baèng
ñoäng coâng nghieäp maø haøng naêm:
goàm NO2 vaø N2O4 (dinitrogen). Khi laøm noùng leân N2O4 taùch
Chaâu AÂu thaûi vaøo khí quyeån 35 trieäu taán SO2. ra vaø NO2 coù haøm löôïng taêng leân. Treân 140oC taùch ra thaønh
Chaâu AÙ 18,2 trieäu taán SO2 NO vaø O2.

Baéc Myõ 19,1 trieäu taán SO2 4. N2O4: Nitô tetroxit (ditritrogen tetroxit) daïng ñime
cuûa NO2.
III. Nhieãm ñoäc bôûi oxit cuûa nitô (nitrogen oxides)
5. N2O3: Anhydrit nitô (dinitrogen trioxide).
Caùc oxit cuûa nitô (coù 7 hôïp chaát oxit cuûa nitô)
6. NO3: Nitô trioxit
1. N2O: Protoxit nitô (dinitrogen Oxide, nitrous oxide)
7. N2O5: Nitô prntoxit, anhydrit nitric (dinitô pentaoxit)
Thöôøng goïi laø khí cöôøi (laughing gas)
(dinitrogen pentoxide, anhydrit nitric).

355 178 356


179

A. Nguoàn goác hình thaønh NO (oxit nitô): Trong khoâng khí NO bò oxy hoùa tröïc tieáp thaønh NO2

Nguoàn goác töï nhieân: Do quaù trình sinh hoïc ñaëc bieät laø 2NO + O2 → 2NO2
do caùc taùc ñoäng cuûa vi khuaån. Ngöôøi ta ñaùnh giaù caùc nguoàn töï (tuy nhieân phaûn öùng raát chaäm, NO coù noàng ñoä loaõng khoâng bò
nhieân cuûa NO treân toaøn caàu lôùn hôn 10 laàn nguoàn töï nhieân oxy hoùa).
cuûa NO treân toaøn caàu lôùn hôn 10 laàn nguoàn kyõ thuaät do caùc
hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi saûn sinh ra. Tuy nhieân, caùc nguoàn töï NO2 ñöôïc taïo ra töø caùc loø ñun, töø ñoäng cô xe coä. Khi ñoát
nhieân ñöôïc phaân boá ñeàu khaép ñòa caàu neân noàng ñoä cuûa NO moät taán than coù khoaûng 5 – 10kg NO2 thaûi ra.
raát nhoû so vôùi söï oâ nhieãm do hoaït ñoäng taäp trung cuûa con Vôùi xaêng daàu thì coù 25 – 30kg NO2 thaûi ra treân moät taán.
ngöôøi ôû caùc vuøng ñoâ thò vaø coâng nghieäp. Trong khí thaûi cuûa coâng nghieäp, hoùa chaát phaùt sinh do saûn
Nguoàn töø caùc hoaït ñoäng coâng ngheä, saûn xuaát, sinh hoaït: xuaát HNO3 (acid nitric) baèng oxy hoùa NH3 laø nguoàn quan
troïng.
Khí thaûi töø caùc ñoäng cô chaïy xaêng vaø Diezel (khi chaùy
hoaøn toaøn vôùi toác ñoä lôùn thöôøng thaûi ra löôïng NO leân ñeán 4.00 Trong khoùi thuoác laù coù caû NO vaø NO2.
ppm (ôû Los Angeles haøng naêm oâ toâ thaûi hôn 400 taán NO). Töø nhöõng thaûm hoïa do chaùy:
Khí thaûi cuûa turbin khí chöa ñaït ñeán 2.000 ppm, trong Nhaø chaùy (goã, tre, laù...) taïo ra nhieàu NO, NO2, CO,
khi ñoù thì nhaø maùy nhieät ñieän chaïy baèng than chæ coù 200– CO2..., ngoaøi ra coøn coù HCN (acid xyanhydric) (ñaëc bieät laø
1.200ppm NO (phuï thuoäc kyõ thuaät laøm noùng). nhaø cöûa coù nhöõng trang thieát bò ñoà duøng baèng chaát deûo,
Kyõ ngheä haøn ñieän, haøn oxy. nhöïa...)

Saám chôùp. Dynamite (trinitroglycerine, trinitrine), thuoác suùng


(trinitrocellulose), TNT (trinitrotoluence), phim aûnh loaïi
Phaân huûy acid nitric (HNO3) hoaëc NO3 vôùi söï coù maët cuûa dinitrocellulose (coù moät laàn ôû ClevelADN bò chaùy moät buoàng
caùc chaát khöû: NO, NO2. chöùa 5.000 taán phim X quang laøm cheát 126 beänh nhaân ñang
Caùc loø ñoát than, daàu DO... naèm vieän).

Noå caùc chaát noå. Khi chaùy noå TNT coøn sinh ra dinitrophenol raát ñoäc.

B. Nguoàn goác hình thaønh dioxit nitô (NO2). (Noàng ñoä cho pheùp cuûa dinitrophenol laø 0,05 mg/m3).

Nguoàn töø oâ nhieãm khoâng khí: (Noàng ñoä cho pheùp cuûa NO2 laø 5,0 mg/m3).

357 179 358


180

Ñaàu naêm 1960, moät taøu chôû ñaày phaân ñaïm ñaäu ôû caûng hoâ haáp, taùc haïi treân beà maët phoåi vaø gaây ra caùc toån thöông ôû
Haûi Phoøng bò chaùy khoang chöùa phaân laøm cheát 5 ngöôøi. phoåi.
Caùc saûn phaåm chöùa nitrit, nitrat, HNO3 (sôn, thuoác Trong moâi tröôøng coâng nghieäp tieáp xuùc 10 phuùt vôùi noàng
nhuoäm...) ñoä 9,4 mg/m3 seõ gaây roái loaïn hoâ haáp, vôùi 169 mg/m3 seõ daãn
Trong saûn xuaát coâng nghieäp NO2 ñöôïc quan taâm nhieàu ñeán phuø phoåi.
hôn NO vì ñoäc tính cuûa noù vaø thöôøng gaây oâ nhieãm. IV. Carbon dioxit (CO2)
Trong kyõ ngheä hoùa hoïc: Khi cheá taïo HNO3, caùc nitrat, 1. Nguoàn goác phaùt sinh vaø ñieàu kieän tieáp xuùc
caùc daãn xuaát höõu cô coù nhoùm NO2, cheá taïo acid oxalic, axit
Trong sinh hoaït vaø trong thieân nhieân:
arsenic, laøm phaåm maøu, sôn, phaân boùn, axit phosphoric.
Trong khoâng khí, khí quyeån tyû leä CO2 chieám 0,3 – 0,4%o.
Trong caùc hoaït ñoäng saûn xuaát thoâng thöôøng nhö haøn
ñieän, ñuùc ñieän, caét kim loaïi baèng moû haøn, que haøn, noå mìn, Trong khoâng khí con ngöôøi thôû ra thì tyû leä ñoù laø 0,3 –
phaù ñaù laøm vaät lieäu xaây döïng, in, taåy. 0,4%o vì vaäy khi coù nhieàu ngöôøi ôû trong moät khoâng gian keùm
C. Ñoäc tính cuûa NO2 thoaùng maùt thì roõ raøng raát coù haïi.

NO2 ôû noàng ñoä cao coù theå gaây cheát ngöôøi vì noù lieân keát CO2 laø saûn phaåm cuûa quaù trình ñoát chaùy hoaøn toaøn caùc
chaát höõu cô thöôøng duøng haøng ngaøy nhö ñoát daàu, khí ñoát,
vôùi huyeát saéc toá 1.000 laàn nhanh hôn oxy.
than cuûi.
Khí NO2 gaây chaùy lôïi, chaûy maùu trong, gaây vieâm vaø ung
Quaù trình phaân huûy caùc chaát höõu cô cuõng nhö quaù trình
thö phoåi, aûnh höôûng ñeán boä maùy hoâ haáp.
hoâ haáp cuûa thöïc vaät taïo ra nhieàu CO2.
NO2 ôû noàng ñoä thaáp thì raát coù lôïi cho thöïc vaät vì thöïc
(Trong röøng caây cao ôû Vieät Baéc veà ñeâm tyû leä CO2 trong
vaät söû duïng nitô cuûa khoâng khí nhö moät nguoàn nitô cho quaù
khoâng khí leân tôùi hôn 1%o. Trong röøng cao su Nam Boä veà ñeâm
trình trao ñoåi chaát.
tyû leä CO2 cuõng leân tôùi 0,9%o trong khi aáy khoâng khí ngoaøi trôøi
NO2 theo Toå chöùc Y teá Theá Giôùi ngöôõng khöùu giaùc coù
tyû leä CO2 chæ coù 0,3%o.
theå caûm nhaän ñöôïc laø 0,4 mg/m3.
CO2 coù tyû troïng cao hôn khoâng khí 1,5 laàn (nghóa laø
NO2 laø moät anhydrit axit, noù taùc ñoäng vôùi hôi nöôùc cuûa
naëng hôn khoâng khí) vì vaäy noù hay coù noàng ñoä cao ôû nhöõng
khoâng khí aåm chöùa trong caùc vuøng treân vaø döôùi cuûa boä maùy
vuøng truõng thaáp, kín gioù nhö hoá saâu, gieáng caïn, haàm ngaàm...
Vì vaäy maø coù nhieàu tai naïn xaûy ra khi ñaøo gieáng. Tai haïi hôn

359 180 360


181

laø ñaõ ôû döôùi saâu maø coøn huùt thuoác, ñoát löûa. Thaät voâ cuøng nguy atmotphe. Ñieàu naøy giaûi thích cho ta caøng roõ theâm – ôû noâng
hieåm... thoân gieáng nöôùc saâu khoâng coù tai naïn do CO2 maø chæ bò tai
UÛ men röôïu vaø naáu röôïu trong buoàng kín cuõng gaây taùc naïn CO2 khi ñaøo gieáng nghóa laø khi chöa coù nöôùc.
haïi ñeán cô theå bôûi vì trong caùc haàm röôïu chöùa nhieàu CO2. CO2 khoâng bò than hoaït tính haáp thuï neân khoâng theå
Trong saûn xuaát: phoøng choáng CO2 baèng maët naï kieåu hoäp loïc.

Trong kyõ ngheä hoùa hoïc khi cheá taïo hoaëc söû duïng caùc Hoùa tính:

hôïp chaát nhö carbonat (CO 23− ) , saûn xuaát röôïu bia, nöôùc giaûi Dung dòch nöôùc CO2 coù tính acid laøm ñoû giaáy quyø vaø laøm
khaùt coù gaz, nöôùc khoaùng nhaân taïo, kyõ ngheä laøm laïnh duøng maát maøu hoàng cuûa chaát chæ thò maøu phenoltalein ñaõ ñöôïc laøm
CO2 loûng hoaëc raén. hoàng bôûi kieàm cuûa caùc dung dòch kieàm [NaOH, KOH, NH4OH,
Ba(OH)2] vaø nöôùc voâi haáp thuï CO2. Neáu thöøa CO2 seõ taïo
Trong khai thaùc haàm moû thöôøng phaûi tieáp xuùc thöôøng
thaønh carbonat acid hay bicarbonat.
xuyeân vôùi noàng ñoä CO2 cao tuøy theo ñieàu kieän thoâng gioù.
Noàng ñoä toái ña cho pheùp chæ 5%o nhöng ôû moät vaøi nôi nhö Trong soá caùc kieàm thöôøng duøng chæ coù bari Ba(OH)2 laø
Quaûng Ninh, Baéc Thaùi, caùc haàm loø coù khi ñaït 20 – 30%o. khoâng taïo thaønh bicarbonat vaø taïo thaønh baricarbonat trung
tính. Vì vaäy bari ñöôïc duøng ñeå ñònh löôïng CO2 theo phöông
Trong caùc haàm chöùa nguõ coác thöôøng laø thoùc gaïo, thöôøng
phaùp chuaån ñoä.
phaùt sinh nhieàu CO2 hoaëc trong caùc phoøng kín chöùa haït gioáng
naåy maàm, khoai taây... thöôøng deã xaûy ra tai naïn. 3. Ñoäc tính cuûa CO2

2. Tính chaát lyù hoùa cuûa CO2 Trong ñieàu kieän bình thöôøng, maùu cuûa cô theå khi ñeán
phoåi mang theo CO2 do cô theå thaûi ra döôùi daïng HbCO2
Lyù tính
(carbohemoglobin). ÔÛ phoåi HbCO2 phaân ly thaønh CO2 theo
CO2 laø moät khí khoâng maøu, khoâng muøi, vò teâ. khoâng khí thôû ra vaø Hb.
Tyû troïng 1,524 (1 lít naëng 1,977 gam ôû 0oC). Hb keát hôïp ngay vôùi O2 cuûa khoâng khí hít vaøo ñeå thaønh
Deã hoùa loûng, soâi ôû –78oC. HbO2 vaø chuyeån ñeán caùc teá baøo, moâ, toå chöùc cuûa cô theå.

Moät lít CO2 loûng cho 462 lít CO2 ôû daïng khí. Trong khoâng khí coù nhieàu CO2 thì hieän töôïng bình
thöôøng treân khoâng xaûy ra, O2 khoâng ñöôïc cung caáp cho cô theå
CO2 tan trong nöôùc vaø bò haáp thuï ngang theå tích nöôùc ôû
moïi aùp suaát, 1 lít nöôùc hoøa tan 1 lít CO2 döôùi aùp suaát 1

361 181 362


182

neân cô theå bò ngaït. Nhö vaäy coù theå noùi ngaït do nhieàu CO2 hay Tyû leä O2 xuoáng ñeán 7 – 9% seõ gaây töû vong.
do thieáu O2 ñeàu ñuùng.
Ñeøn Davi taét ôû tyû leä O2 15,5 – 20%.
Cô cheá gaây ngaït ôû ñaây laø CO2 ñaõ chieám maát O2 trong
Ñeøn daàu hoûa taét ôû tyû leä O2 17,7 – 18,6%.
khoâng khí thôû laøm cho cô theå thieáu O2.
Ñeøn benzen taét ôû tyû leä O2 16%.
Noàng ñoä 15%o – gaây khoù chòu veà hoâ haáp.
Ñeøn caày taét khi tyû leä O2 13 – 14%.
Noàng ñoä 15%o khoâng theå laøm vieäc ñöôïc.
Khí thaép saùng 10,9%.
Noàng ñoä 30 – 60%o nguy hieåm ñeán tính maïng.
Ñeøn ñaát (gioù ñaù) C2H2 taét 10%.
Noàng ñoä 80 – 100%o coù hieän töôïng ngaït thôû.
Nhö vaäy ta coù theå töø hieän töôïng daàu hoûa taét ñeå bieát
Noàng ñoä 100 – 300%o ngaït thôû.
ñöôïc tyû leä O2 trong khoâng khí giaûm ñeán möùc baét ñaàu nguy
Noàng ñoä CO2 = 350%o (35%) cheát ngöôøi. hieåm cho con ngöôøi.

4. Moái töông quan giöõa CO2 vaø O2 trong khoâng khí trong Khoâng khí thôû coù tyû leä oxy cao hôn bình thöôøng cuõng
tröôøng hôïp nhieãm ñoäc do CO2 nguy hieåm cho söùc khoûe. Thôû CO2 vôùi tyû leä 60% coù theå bò tai
bieán. Thôû nhieàu O2 tinh khieát trong nhieàu ngaøy lieàn coù theå
CO2 vaø moät soá khí khaùc gaây ngaït thôû ñôn thuaàn laø khi
gaây ra caùc trieäu chöùng nhieãm ñoäc, coù caùc aûnh höôûng xaáu veà
chuùng ôû noàng ñoä cao thì chuùng laøm giaûm aùp suaát rieâng phaàn
hoâ haáp, veà maùu, sinh hoùa hoïc, toå chöùc hoïc vaø coù theå cheát.
cuûa O2 trong khoâng khí thôû. Cuï theå laø noàng ñoä caùc khí trong
khoâng khí taêng leân trong khi noàng ñoä O2 giaûm ñi. Haäu quaû laø * Moät soá ví duï veà nhieãm ñoäc CO2 vaø O2 nhö sau:
cô theå bò ngaït do thieáu O2 (nôi naøo khoâng khí coù CO2 cao Ñaøo hoá moùng ôû coâng tröôøng thuûy ñieän Thaùc Baø (Yeân
thöôøng coù tyû leä O2 thaáp). Baùi) coù 3 ngöôøi bò tai naïn thì 2 ngöôøi cheát (noàng ñoä CO2 ôû
Hieän töôïng xaûy ra khi thieáu oxy ñoái vôùi ngöôøi vaø söï chaùy. ñaùy saâu 3m luùc naøy CO2 laø 24%, O2 laø 0%).

Tyû leä O2 trong khoâng khí saïch trung bình laø 20,5% (tieâu Coáng ngaàm ven ñöôøng lôùn khu moû apatit Laøo Cai, oâ toâ
chuaån nôi laøm vieäc laø 20% O2). taûi qua laïi thöôøng xuyeân chieàu saâu 2 m, noàng ñoä CO2 laø 10%,
O2 laø 12%.
Neáu chæ ñaït 17% thì nhòp ñoä hoâ haáp taêng leân.

Coøn neáu 15% gaây nhöùc ñaàu, uø tai.

363 182 364


183

Gieáng ñang ñaøo saâu 5 m, ngöôøi ñaøo gieáng ñeå luoân ñieáu Töø khi baét ñaàu cuoäc caùch maïng coâng nghieäp ñeán nay
thuoác laøo ôû ñaùy gieáng. Noàng ñoä CO2 ngang taàm ngöôøi ngoài laø löôïng CO2 trong khí quyeån taêng leân 25% vaø seõ taêng leân gaáp 2
CO2 = 6% vaø O2 = 15%. laàn vaøo giöõa theá kyû sau. Thoâng thöôøng thì ñaïi döông haáp thuï
CO2 xuoáng saâu döôùi ñaïi döông heát 1/2 coøn laïi 1/2. Nhôø vaäy
Haàm moû than khu vöïc Quaûng Ninh ñaõ boû khoâng söû
maø con ngöôøi cuõng ñôõ phaàn naøo söï dö thöøa CO2. Tuy nhieân
duïng quan saùt thaáy CO2 = 8%, O2 = 10%.
trong maáy chuïc naêm qua do nhöõng hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi
Tieåu chuaån veä sinh: treân caùc maët: coâng nghieäp, giao thoâng vaän taûi... ñaõ thaûi vaøo
CO2 trong khoâng khí saïch 0,3 – 0,4%o. khí quyeån 1 löôïng CO2 quaù lôùn maø caây xanh vaø ñaïi döông
cuõng khoâng ñuû söùc haáp thuï heát. Haøng naêm, con ngöôøi thaûi
CO2 trong khoâng khí nôi laøm vieäc 1%o.
vaøo khoâng khí laø 8 tyû taán CO2, trong khi ñoù möùc oån ñònh ñeå
CO2 trong haàm loø 5%o. duy trì caân baèng cuoäc soáng chæ laø 1,8 tyû ñeán 2 tyû taán, vì vaäy
O2 khoâng ñöôïc nhoû hôn 20%. vieäc dö thöøa CO2 trong khí quyeån seõ goùp phaàn daãn ñeán söï
thay ñoåi khí haäu toaøn caàu. Caùc nhaø khoa hoïc öôùc tính cöù taêng
Toùm laïi: Dioxit carbon (CO2) vôùi haøm löôïng 0,03%
10% löôïng CO2 thì nhieät ñoä Traùi Ñaát taêng 0,5oC.
trong khí quyeån, noù laø nguyeân lieäu chuû yeáu cho quaù trình
quang hôïp ñeå taïo ra naêng suaát sinh hoïc sô caáp cho caây Chuùng ta neân nhôù raèng löôïng O2 treân Traùi Ñaát laø do
xanh... Thoâng thöôøng löôïng CO2 saûn sinh moät caùch töï nhieân caây röøng haøng ngaøy hieán daâng ban taëng cho loaøi ngöôøi, ñoàng
caân baèng vôùi löôïng CO2 ñöôïc söû duïng cho quang hôïp. Nhöng: thôøi haáp thuï moät löôïng lôùn CO2 do con ngöôøi thaûi ra, aáy theá
Vieäc ñoát chaùy nhieân lieäu hoùa thaïch ñaõ laøm taêng ñaùng keå maø giôø ñaây con ngöôøi ñaõ taøn phaù röøng moät caùch khoâng tieác
löôïng CO2 trong khí quyeån. thöông vaø haøng ngaøy coøn tung vaøo khí quyeån moät löôïng lôùn
CO2. Vaäy thì laøm sao khí haäu traùi ñaát laïi khoâng thay ñoåi!
Vieäc phaù röøng ñaõ laøm giaûm naêng löïc haáp phuï CO2 trong
töï nhieân töø ñoù gaây neân söï maát caân baèng. Töø ñoù haøm löôïng V. Hydrocarbon (CH)
CO2 trong khoâng khí taêng cao hôn möùc tieâu thuï vì vaäy ñaõ vaø Hydrocarbon laø nhöõng chaát maø phaân töû cuûa chuùng goàm
ñang goùp phaàn daãn ñeán söï thay ñoåi khí haäu toaøn caàu... nhöõng nguyeân töû carbon vaø hydro. Ngöôøi ta goïi hydrocarbon vaø
Haøng naêm, caùc nöôùc ñang phaùt trieån phaù huûy 157.000 nhöõng daãn xuaát khaùc nhau cuûa chuùng laø caùc hôïp chaát höõu cô.
2
km röøng baèng toaøn boä dieän tích töï nhieân nöôùc Myõ (caû Theá Hydrocarbon ñöôïc chia thaønh:
Giôùi bò taøn phaù 170.000 km2).
Hydrocarbon no.

365 183 366


184

Hydrocarbon khoâng no. Benzen taïo vôùi khoâng khí thaønh moät hoãn hôïp deã noå, deã
troän vôùi ete, xaêng vaø caùc dung moâi höõu cô khaùc, taïo thaønh vôùi
Trong phaïm vi hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi daãn ñeán oâ
nöôùc moät hoãn hôïp soâi ôû nhieät ñoä 69,25oC.
nhieãm moâi tröôøng khoâng khí do hydrocarbon gaây ra coù 2 loaïi
ñaùng ñöôïc quan taâm maø ñaëc tröng laø: Benzen ít tan trong nöôùc, deã tan trong caùc dung moâi höõu
cô, ñaëc bieät benzen laø dung moâi raát toát, hoøa tan ñöôïc nhieàu
Benzen: Noù laø moät loaïi hydrocarbon khoâng no, laø moät
chaát nhö môõ, cao su, haéc ín...
loaïi hydrocarbon voøng thôm ñôn giaûn nhaát: (C6H6).
Veà hoùa hoïc benzen laø moät chaát quan troïng ñöôïc duøng
Methan: CH4 laø moät loaïi hydrocarbon no ñôn giaûn nhaát.
laøm nguyeân lieäu toång hôïp chaát höõu cô nhö nitrobenzen,
Chuùng ta chæ taäp trung ñi saâu, tìm hieåu 2 hoùa chaát naøy thoâi. phenol, clobenzen, anilin (C6H5NH2)... duøng trong coâng nghieäp
A. Benzen (C6H6) hoùa chaát saûn xuaát chaát deûo, thuoác nhuoäm, boät giaët, sôïi nhaân
taïo, chaát noå, thuoác baûo veä thöïc vaät.
1. Tính chaát lyù hoùa cuûa benzen
2. Nhöõng coâng vieäc tieáp xuùc vôùi benzen vaø coù theå bò
Benzen tieáng Nga laø Benzol töùc laø benzen C6H6 vaø
nhieãm ñoäc
benzin laø xaêng. Trong xaêng Lieân Xoâ tröôùc ñaây nhaäp vaøo Vieät
Nam coù töø 3 – 7%. Con ñöôøng xaâm nhaäp chuû yeáu laø hoâ haáp vì benzen deã
boác hôi vaø toàn ñoïng ôû nhöõng nôi thaáp, ít thoâng gioù, benzen coù
Benzen ñöôïc nhaø Vaät lyù ngöôøi Anh Farañaây (M.
theå thaám qua da nhöng ít hôn...
Faraday) phaùt hieän ra naêm 1925, oâng taùc ñöôïc noù töø phaàn
nung cuûa khí thaép. Saûn xuaát benzen töø chöng caát than ñaù, daàu moû.

Naêm 1833, nhaø Hoùa hoïc Ñöùc Mitselic (E. Mitcherlich) Laøm dung moâi hoøa tan chaát beùo, taåy môõ ôû da, xöông,
ñaõ ñieàu cheá ñöôïc benzen khi chöng khoâ muoái canxi cuûa xit vaûi, sôïi, len... laøm saïch veát môõ treân caùc vaät dính daàu môõ.
benzoic (cho neân benzen ñöôïc mang teân nhö vaäy). Ñieàu cheá vaø söû duïng vecni, sôn, men, matit, möïc in, cheá
Benzen laø chaát loûng khoâng maøu, coù muøi khoâng khoù chòu, taïo da meàm, chaát baûo quaûn coù benzen.
ñoâng ñaëc ôû 5,5oC vaø soâi ôû 80,1oC. Tyû troïng cuûa benzen γ = Hoà sôïi baèng saûn phaåm chöùa benzen, vaûi möa, giaû da....
0,8791 g/cm3 (nheï hôn nöôùc), 1 lít hôi benzen naëng 3,25 gam.
3. Ñoäc tính cuûa benzen

367 184 368


185

AÛnh höôûng leân thaàn kinh, khi nhieãm ñoäc maõn tính noù Methan laø moät loaïi hydrocarbon no ñôn giaûn nhaát. Noù
taùc duïng treân tuûy xöông do moät phaàn chuyeån thaønh caùc hôïp laø moät loaïi khí goùp phaàn gaây neân hieäu öùng nhaø kính.
chaát phenol C6H5OH.
Nguoàn goác saûn sinh ra khí methan thöôøng baét nguoàn töø:
Ñoäc tính qua ñöôøng tieâu hoùa:
– Caùc quaù trình sinh hoïc, ví duï nhö söï leân men hoùa
– 10 – 15 gam moät laàn seõ cheát. ñöôøng ruoät cuûa ñoäng vaät coù guoác, cöøu vaø nhöõng ñoäng vaät
khaùc.
– 50 – 100 gioït uoáng haøng ngaøy coù theå nhanh choùng
daãn ñeán beänh baïch caàu. – Söï phaân giaûi kî khí ôû nhöõng vuøng ñaát ngaäp nöôùc,
ruoäng luùa...
Ñoäc tính qua ñöôøng hoâ haáp:
– Do chaùy röøng, do ñoát nhieân lieäu hoùa thaïch.
> 200 mg/l Ngoä ñoäc toái caáp cheát ngay
Haøng naêm, con ngöôøi ñaõ thaûi vaøo khí quyeån moät löôïng
> 60 mg/l Ngoä ñoäc cheát ngöôøi
CH4 raát lôùn 550 × 106 taán (nghóa laø taêng gaáp 2 laàn trong 30
20 – 30 mg/l Ngaát sau 20 – 30 phuùt naêm qua).
10 mg/l Ngoä ñoäc baùn caáp Ñieàu quan troïng ñoái vôùi khí haäu traùi ñaát laø khí CH4 giöõ
> 0,5 mg/l Ngoä ñoäc maõn tính nhieät hôn 30 laàn khí CO2 vaø noù chieám 16% trong khí nhaø
kính.
Benzen raát ñoäc cho neân sau khi nhieãm ñoäc maø ngöøng tieáp
xuùc vôùi C6H5 thì noù vaãn tieán trieån (do benzen tích luõy trong caùc CO2 50%
toå chöùc nhieàu môõ, tuûy xöông...) neân vaãn coøn taùc duïng. Nhieãm CFC 20%
ñoäc coù khi xuaát hieän raát muoän, sau 20 thaùng. Neáu ñieàu trò khoûi,
CH4 16% (giöõ nhieät gaáp 30 laàn CO2)
thôøi gian hoài phuïc coù theå keùo daøi vaø beänh vaãn coøn khaû naêng taùi
phaùt, phuï nöõ coù thai deã ñeû non, hö thai... O3 8%

Noùi chung hieän nay chöa coù thuoác ñaëc trò, chuû yeáu laø NO 6%
ñieàu trò trieäu chöùng...
VI. Buïi vaø caùc chaát raén khoâng chaùy heát
B. Methan (CH4)

369 185 370


186

Nhöõng loaïi buïi naøy sinh ra töø caùc moû nhieân lieäu, caùc baõi Khi nuùi löûa Pinatupo hoaït ñoäng (naêm 1991) phun löûa
raùc, töø maët ñaát, töø vieäc ñoát chaùy khoâng hoaøn toaøn caùc chaát mang theo 600 tyû m3 ñaát. Sau ñoù, moãi laàn gaëp möa taïo ra luõ
höõu cô, buïi phoùng xaï, buïi nuùi löûa... buøn raát kinh khuûng, tai hoïa naøy coù leõ ñeán naêm 2010 môùi
khaéc phuïc heát, nhöng töø ñaây ñeán ñoù nuùi löûa Pinatupo vaãn
Moãi ngöôøi, 1 ngaøy hít thôû 12m3 khoâng khí:
rình raäp chôø phun löûa.
M
Nhöõng haït d > 10μm = seõ giöõ ôû muõi vaø taïo ra “cöùt Söï coá Chernobyl 25 – 26/4/1986 trôû thaønh söï coá toài teä
10 6
muõi” nhö ta vaãn goïi. nhaát haønh tinh. Ngoaøi vieäc tung vaøo khí quyeån buïi phoùng xaï
laøm cheát hôn 150.000 ngöôøi, noù coøn tung cao caû nhöõng taám
Nhöõng haït töø 3 – 10μm seõ ngöng ôû pheá quaûn vaø laéng tuï
beâtoâng 4.000 taán, nhieät ñoä khi xaûy ra söï coá laø 3.6000o.
ôû maøng pheá quaûn. Nhôø caùc tieâm mao ôû maøng nhaøy pheá quaûn,
caùc haït naøy ñöôïc ñaåy ngöôïc doøng ñöa trôû laïi khí quaûn vaøo Coù moät loaïi vaät lieäu xaây döïng maø cho maõi ñeán nay
thöïc quaûn vaø ñöôïc khaïc ra ngoaøi. ngöôøi ta môùi phaùt hieän heát taùc haïi cuûa noù ñoù laø amiante.
Ngöôøi ta ví amiante (thaïch mieân) laø quaû bom noå chaäm. Xöa
Caùc haït mòn < 3 μm, ít hoøa tan seõ chui vaøo taän caùc pheá
kia amiante ñöôïc xem laø moät vaät lieäu thaàn kyø ñöôïc söû duïng
nang vaø tieåu pheá nang. ÔÛ ñaây khoâng coù maøng nhaày coù tieâm
roäng raõi vì noù ñöôïc duøng laøm vaät lieäu caùch nhieät trong baøn
mao neân caùc haït naøy khoâng ñöôïc toáng ra ngoaøi nhöng bò bao
laø, laøm quaàn aùo choáng löûa, laøm töôøng caùch nhieät, caùch aâm.
vaây roài chui vaøo phoåi, gaây caùc beänh vieâm xoang, vieâm phoåi,
Thaïch mieân vaø xi maêng troän laïi laøm toân xi maêng hay
ho, hen, suyeãn...
fibroximent. Amiante cuøng vôùi thaïch cao duøng ñeå bao boïc caùc
Buïi lô löûng, ngoaøi khoâng khí deã haáp thuï vaø phaùt taùn coát saét trong caùc coâng trình xaây döïng cao taàng, laøm maù
aùnh saùng maët trôøi laøm giaûm ñoä trong suoát cuûa khí quyeån phanh, laøm boä ly hôïp (embrayage) trong oâ toâ, laøm loø nöôùng
nghóa laø laøm giaûm bôùt taàm nhìn xa. Taàm nhìn xa lôùn nhaát laø baùnh, væ nöôùng thòt caù...
36 km nhöng khi phaân töû buïi laø 0,1 mg/m3 thì taàm nhìn xa Haäu quaû cuûa vieäc tieáp xuùc laâu ngaøy vôùi amiante seõ sinh
chæ coøn 12km. caùc beänh:
Buïi lô löûng gaây taùc haïi cho ngaønh coâng nghieäp caàn veä – Ung thö maøng phoåi.
sinh cao nhö coâng nghieäp döôïc, coâng nghieäp thöïc phaåm.
– Beänh buïi phoåi (asbestose) gaây xô phoåi.
ÔÛ thöïc vaät, khi laù nhieãm buïi, haøm löôïng chaát luïc dieäp
– Ung thö phoåi.
cao hôn nhöng sinh khoái laù thaáp hôn so vôùi laù khoâng bò
nhieãm buïi.

371 186 372


187

Nhöõng ngöôøi nghieän thuoác laù thì nguy cô daãn ñeán caùc Khí sulfurô (SO2) cuõng coù theå saûn sinh ra töø hoaït ñoäng
beänh treân seõ xuaát hieän sôùm hôn. nuùi löûa. Khi nuùi löûa hoaït ñoäng thöôøng tung vaøo khí quyeån
hydrosulfua (H2S) vaø dioxit sulfua (SO2).
§IV. MÖA ACID
Ngaøy nay nhieàu yù kieán cuûa caùc nhaø khoa hoïc cho raèng: Khí sulfurô (SO2) coù nguoàn töï nhieân chæ chieám moät tyû leä
Hieän nay, nhaân loaïi ñang ñöùng tröôùc 3 thaûm hoïa mang tính raát nhoû (khoaûng 1/10) so vôùi nguoàn goác nhaân taïo (töø nhöõng
toaøn caàu ñoù laø möa acid, hieäu öùng nhaø kính vaø söï caïn kieät hoaït ñoäng coâng nghieäp, giao thoâng...)
taàng ozone. ÔÛ moät soá nöôùc chæ rieâng caùc nhaø maùy nhieät ñieän cuõng ñaõ thaûi
I. Ñònh nghóa veà möa acid vaøo khoâng khí 2/3 löôïng SO2, 1/3 laø do nhöõng hoaït ñoäng khaùc.

Chuùng ta bieát raèng nöôùc möa nguyeân chaát coù ñoä pH = 5,0 Ngoaøi SO2, caùc nhaø maùy nhieät ñieän khi söû duïng nhieân
bôûi vì caùc chaát khí hoøa tan ñöôïc bao goàm CO2. lieäu hoùa thaïch ñeå phaùt ñieän cuõng ñaõ thaûi vaøo khoâng khí moät
löôïng lôùn NO. ÔÛ moät soá nöôùc, löôïng khí thaûi naøy do caùc nhaø
Khi khoâng khí bò oâ nhieãm do nhöõng hoaït ñoäng coâng
maùy nhieät ñieän chieám 40% coøn 60% laø do caùc hoaït ñoäng giao
nghieäp giao thoâng, laøm cho nöôùc möa coù ñoä pH giaûm thaáp
thoâng vaän taûi.
thöôøng pH = 2 – 5. Nöôùc möa trong tröôøng hôïp naøy goïi laø
möa acid. Nhieàu nghieân cöùu khoa hoïc cho thaáy raèng khi xe coä
chaïy vôùi vaän toác nhoû thì löôïng khí thaûi NO ít hôn so vôùi xe
II. Nguyeân nhaân daãn ñeán möa acid coä chaïy vôùi toác ñoä cao (ví duï khi V = 70 daëm/giôø thì löôïng khí
Khi ñoát chaùy nhöõng nhieân lieäu hoùa thaïch ví duï nhö thaûi NO chæ coù 0,03%).
than ñaù, daàu moû do baûn thaân nhöõng nhieân lieäu hoùa thaïch naøy III. Haäu quaû cuûa möa acid
coù chöùa löu huyønh, khi ñoát chaùy chuùng bieán thaønh sulfurô.
Khí sulfurô (SO2) phaûn öùng trong khoâng khí vaø trong maây ñeå Khi nöôùc möa coù ñoä acid lôùn (pH < 5) rôi xuoáng ao hoà,
taïo thaønh acid sulfuric (H2SO4). Chính acid sulfuric naøy ñaõ caùc thuûy vöïc noùi chung aûnh höôûng raát lôùn ñeán caùc sinh vaät
laøm cho nöôùc möa coù tính acid. thuûy sinh (ví duï ôû Thuïy Ñieån ñaõ coù hôn 4.000 hoà chöùa khoâng
coøn sinh vaät naøo soáng trong ñoù, coøn laïi 16.000 hoà chöùa khaùc
Moät vaøi loaïi quaëng kim loaïi nhö ñoàng (Cu) chaúng haïn, thì raát ít sinh vaät sinh soáng ñöôïc).
coù chöùa löu huyønh vaø khí sulfurô (SO2) ñöôïc taïo thaønh khi
ngöôøi ta tìm caùch khai thaùc chuùng. ÔÛ Na Uy, kho caù hoài Baéc Cöïc gaàn nhö caïn kieät, hôn 1/2
soá caù hoài ôû Na Uy bò cheát do möa acid.

373 187 374


188

Khoaûng 1/3 khí SO2 saûn sinh ra treân ñaát Anh ñaõ ñöôïc gioù toâi. Chuùng ta coù theå raéc voâi boät leân treân maët ñaát ñeå laøm
mang ñeán baùn ñaûo ScADNinavia laøm aûnh höôûng ñeán chaát löôïng trung hoøa chaát acid (ngöôøi noâng daân Vieät Nam ta ñaõ bao ñôøi
nguoàn nöôùc treân baùn ñaûo naøy. Chính vì vaäy, oâ nhieãm khoâng khí nay bieát duøng voâi toâi ñeå kieåm soaùt pH cuûa ñaát). Vì vaäy, khi
thöôøng laø söï oâ nhieãm “khoâng bieán giôùi”. Ví duï trong nhöõng naêm caùc hoà nöôùc coù hieän töôïng möa acid, chuùng ta coù theå söû duïng
gaàn ñaây ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long nöôùc ta coù moät soá vuøng ñaù voâi ñeå laøm trung hoøa chaát acid.
phaùt hieän ra möa acid ñoù laø haäu quaû cuûa nhöõng hoaït ñoäng coâng
Quaù trình taùch rôøi SO2 baèng phöông phaùp “desulfua hoùa”
nghieäp ôû caùc nöôùc thöôïng löu soâng MeâKoâng.
vôùi taùc duïng cuûa ñaù voâi seõ taïo ra chaát canxi sulfat (CaSO4) laø
Möa acid laøm cho kim loaïi bò choùng ræ moøn cuõng coù chaát ñöôïc söû duïng ñeå laøm goã daùn trong ngaønh xaây döïng.
nghóa laø laøm cho tuoåi thoï cuûa maùy moùc, caùc coâng trình kieán
– Phaùt trieån naêng löôïng gioù, naêng löôïng maët trôøi, thuûy
truùc, xaây döïng... giaûm thaáp. Moät soá kim loaïi nhö ñoàng, keõm,
ñieän... seõ giaûm bôùt vieäc thaûi vaøo khoâng khí moät löôïng lôùn khí
cadium döôùi taùc duïng cuûa H2SO4 noùi rieâng vaø acid noùi chung
SO2, NO.
bò baøo moøn, hoøa tan... laøm cho nguoàn nöôùc coù muøi hoâi khoù
chòu, neáu söû duïng seõ raát coù haïi cho söùc khoûe. – Toå chöùc toát nhöõng phöông tieän giao thoâng coâng coäng
cuøng goùp phaàn laøm giaûm löôïng khí thaûi SO2, NO...
Moät soá nhaø khoa hoïc cho raèng möa acid seõ laøm cho caây
coái bò cheát hoaëc khoâng phaùt trieån bình thöôøng...

IV. Nhöõng bieän phaùp haïn cheá haäu quaû cuûa möa acid

Khoa hoïc tìm caùch taùch löu huyønh (S) töø xaêng daàu tröôùc
khi söû duïng, ñoát chaùy (taùch löu huyønh töø daàu, xaêng coù theå
thöïc hieän ñöôïc nhöng taùch töø than ñaù raát khoù vaø toán keùm).

Moät quaù trình hoùa hoïc ñöôïc goïi laø “desulfua” coù theå taùch
chaát khí sulfurô töø caùc khí thaûi cuûa caùc nhaø maùy nhieät ñieän.
Ñaù voâi laø chaát ñöôïc söû duïng ñeå laøm trung hoøa chaát SO2.
Chuùng ta bieát raèng ñaù voâi laø carbonat canxi (CaCO3), noù
khoâng hoøa tan trong nöôùc nhöng noù laøm trung hoøa acid. Ñaù
voâi coù theå chuyeån thaønh hydroxit canxi (Ca(OH)2 töùc laø voâi

375 188 376


189

Nhöõng soá lieäu tham khaûo veà löôïng SO2 ôû caùc nöôùc Taây
AÂu tung vaøo khí quyeån naêm 1982 nhö sau:

– Anh 4,2 trieäu taán

– Ñöùc 3,5 trieäu taán

– YÙ 3,1 trieäu taán

– Phaùp 2,9 trieäu taán

– Taây Ban Nha 2 trieäu taán

§V. HIEÄU ÖÙNG NHAØ KÍNH (THE GREEN HOUSE EFFECT)

I. Khaùi nieäm veà hieäu öùng nhaø kính

Böùc xaï maët trôøi laø böùc xaï soùng ngaén neân noù raát deã daøng
xuyeân qua caùc lôùp CO vaø taàng O3 roài xuoáng maët ñaát.

Traùi ñaát haáp thuï böùc xaï maët trôøi chuû yeáu treân beà maët
traùi ñaát, naêng löôïng haáp thuï ñöôïc phaân phoái laïi khí quyeån,
ñaïi döông vaø böùc xaï laïi vaøo vuõ truï baèng caùc böôùc soùng daøi
hôn neân noù khoâng coù khaû naêng xuyeân qua CO2 vaø bò khí CO2
vaø hôi nöôùc haáp thuï.

Nhieät ñoä cuûa maët ñaát laø söï caân baèng giöõa nhöõng tia
chieáu xuoáng vaø toûa ra. Vì vaäy, hieäu öùng nhaø kính laø söï “haõm
laïi” nhöõng tia böùc xaï maët trôøi nhôø caùc khí trong nhaø kính...

Thaønh phaàn cuûa khí trong nhaø kính nhö sau:

– CO2 chieám 50%

– CFC chieám 20%

– CH4 chieám 16%

377 189 378


190

– O3 chieám 8% (taàng ñoái löu) cuûa aùnh saùng maët trôøi. Nhôø naêng löôïng naøy chuùng coù theå
chuyeån hoùa caùc chaát voâ cô, ñaëc bieät laø nöôùc vaø khí CO2 thaønh
– NO chieám 6%
caùc chaát höõu cô nhö CH (hydratcarbon). Quaù trình quang hoùa
Söï toàn taïi hieäu öùng nhaø kính laø söï toàn taïi taát yeáu khaùch naøy trong ñoù clorophin (chaát maøu cuûa laù vaø caùc boä phaän khaùc
quan. Vì khoâng coù hieäu öùng nhaø kính thì nhieät ñoä trung bình coù maøu xanh laù caây cuûa thöïc vaät) haáp phuï naêng löôïng aùnh
traùi ñaát seõ tuït xuoáng ñeán – 8oC gioáng thôøi kyø ñaïi baêng haø ñaõ saùng chuyeån noù thaønh naêng löôïng cuûa lieân keát hoùa hoïc cuûa
xaûy ra caùch ñaây haøng vaïn naêm veà tröôùc. caùc chaát höõu cô goïi laø “söï quang hôïp”
Vaán ñeà ôû ñaây laø söï tích luõy ngaøy caøng nhieàu löôïng CO2 Quang hôïp laø quaù trình hoùa hoïc phöùc taïp nhieàu giai
vaø moät soá khí khaùc trong nhaø kính. Töø ñoù phaàn lôùn tia böùc ñoaïn maø ngoaøi clorophin coøn coù nhieàu chaát voâ cô vaø höõu cô
xaï töø maët ñaát phaân phoái laïi khí quyeån bò giöõ trong nhaø kính, khaùc tham gia phaûn öùng...
vì vaäy laøm nhieät ñoä trung bình maët ñaát ngaøy caøng taêng leân.
Nhaø töï nhieân hoïc Nga K.A. Timiriadep ñaõ chæ ra vai troø
II. Nguyeân nhaân daãn ñeán vieäc gia taêng noàng ñoä to lôùn cuûa clorophin trong quaù trình xuaát hieän vaø phaùt trieån söï
khí nhaø kính soáng treân traùi ñaát. Chaúng haïn, khi ta thu hoaïch ñöôïc 40 taï luùa
Söï ñoùng goùp cuûa ngaønh naêng löôïng: maïch töø 1 ha thì luùa maïch treân caùnh ñoàng ñoù trong muøa heø:

– 80% khí CO2 toûa ra do vieäc ñoát nhieân lieäu hoùa thaïch – Ñaõ ñoàng hoùa 20 taán khí CO2
ñeå taïo nguoàn naêng löôïng, coøn laïi laø do söï taøn phaù röøng vaø – Vaø söû duïng 7,3 taán nöôùc.
caùc hoaït ñoäng khaùc.
– Thaûi vaøo khí quyeån 13 taán oxy.
– 35% khí CH4 toûa ra coù theå quy veà naêng löôïng (20% töø
– Söû duïng 2 – 20% naêng löôïng cuûa aùnh maët trôøi chieáu
vieäc ñoát sinh khoái, coøn 15% töø vieäc khai thaùc khí thieân nhieân).
xuoáng dieän tích noùi treân.
Haøng naêm, con ngöôøi thaûi vaøo khí quyeån 550 trieäu taán CH4.
– Ñoàng thôøi thöïc vaät cuõng chuyeån caùc hôïp chaát cuûa nitô,
– Khoaûng 50% khí NO coù lieân quan ñeán vieäc söû duïng
phospho vaø caùc hôïp chaát khoaùng khaùc thaønh daïng maø con
nhieân lieäu hoùa thaïch.
ngöôøi coù theå ñoàng hoùa ñöôïc, nghóa laø ñaõ toång hôïp neân caùc
Hieäu quaû cuûa vieäc taøn phaù röøng: acid amin, caùc bazô chöùa nitô, caùc este phosphat vaø taát caû caùc
chaát maø thieáu chuùng con ngöôøi vaø ñoäng vaät khoâng theå toàn taïi
Chuùng ta bieát raèng chæ coù thöïc vaät môùi coù khaû naêng haáp
ñöôïc.
thuï tröïc tieáp naêng löôïng cuûa caùc dao ñoäng ñieän töø, tröôc heát

379 190 380


191

Töø khaùi nieäm treân, ta thaáy vai troø cuûa röøng noùi rieâng vaø – Neáu hoaït ñoäng noâng nghieäp ñaõ chieám 13% trong vieäc
thöïc vaät noùi chung laø voâ cuøng to lôùn trong vieäc haáp thuï CO2 laøm taêng noàng ñoä khí nhaø kính thì vieäc taøn phaù röøng ñaõ
vaø thaûi oxy trong töï nhieân, ñeå duy trì vaø phaùt trieån quaù trình ñoùng goùp 14%, do hoaït ñoäng coâng nghieäp 24%, do söû duïng
soáng cuûa theá giôùi thöïc vaät treân haønh tinh... AÁy theá nhöng: naêng löôïng ñoùng goùp 49%.
– Con ngöôøi khoâng ngöøng taøn phaù röøng. Ngoaøi khí CO2 coøn moät soá khí khaùc do nhöõng hoaït ñoäng
– Hoaït ñoäng coâng nghieäp phaùt trieån lieân tuïc. cuûa con ngöôøi cuõng goùp phaàn ñaùng keå trong vieäc laøm taêng
noàng ñoä trong khí nhaø kính. Ví duï:
– Quy moâ vaø maïng löôùi giao thoâng taêng nhanh.
– Buøng noå daân soá treân quy moâ toaøn caàu. – CH4: Haøng naêm, con ngöôøi thaûi vaøo khí quyeån 559
trieäu taán. Khí methan giöõ nhieät gaáp 30 laàn lôùn hôn khí CO2.
Töø ñoù ñaõ laøm noàng ñoä CO2 trong khí quyeån taêng leân
khoâng ngöøng. – CFC (chloro fluorocarbon): Noù toàn taïi haøng traêm naêm
trong khí quyeån vaø noù haáp thuï nhieät 17.000 laàn lôùn hôn CO2.
– Rieâng ôû nöôùc ta hieän nay (1990) moãi naêm maát 110.000
chính söï toàn taïi khaù laâu trong khí quyeån cuûa caùc chaát khí ñoù
ha röøng.
neân noù ñaõ ñoùng goùp ñaùng keå vaøo vieäc laøm taêng nhieät ñoä traùi
– So vôùi giöõa nhöõng naêm 1940 thì ñoä che phuû röøng nöôùc ñaát.
ta laø 45% thì hieän nay röøng töï nhieân chæ coøn khoaûng 26%
III. Haäu quaû cuûa vieäc noùng leân cuûa traùi ñaát
(röøng giaø, röøng trung bình vaø röøng thöa). 25 naêm qua toaøn boä
röøng töï nhieân ôû caû vuøng cao vaø ven bieån ñaõ giaûm vôùi möùc Trong voøng 20.000 naêm qua, nhieät ñoä traùi ñaát ñaõ taêng leân
o
trung bình 350.000 ha/naêm. 4 – 5 C. Tuy sau ñoù cuõng baét ñaàu coù nhöõng bieán ñoåi saâu saéc veà
– Möùc ñoä an toaøn veà ñoä che phuû cho pheùp laø 33,2%, lôùp phuû thöïc vaät toaøn caàu (röøng, ao hoà, cheá ñoä thuûy vaên...)
trong khi ñoù ôû ta chæ coøn 26% quaû laø ñieàu ñaùng baùo ñoäng... nhöng daân soá theá giôùi coøn ít, nhaän thöùc veà haäu quaû cuûa söï thay
ñoåi khí haäu chöa saâu saéc. Giôø ñaây thì tình hình ñaõ khaùc haún.
– Haøng naêm, caùc nöôùc phaùt trieån maát 157.000 km2 röøng
Theo döï ñoaùn, neáu noàng ñoä khí CO2 trong khí quyeån
töông ñöông vôùi dieän tích töï nhieân nöôùc Myõ (caû Theá giôùi maát
taêng gaáp ñoâi thì nhieät ñoä trung bình traùi ñaát seõ taêng leân
170.000 km2/naêm).
khoaûng 3,6oC.
– Naïn phaù röøng ôû Laøo ñaït ñeán möùc kyû luïc, töø ñoù laøm
Caùc nhaø döï baùo ñaõ tính toaùn raèng: nhieät ñoä traùi ñaát seõ
cho löôïng khí thaûi CO2 vaøo khí quyeån cuûa moät ngöôøi daân Laøo
taêng leân 1,5 – 4,5oC vaøo naêm 2050. Theo nghieân cöùu cuûa vieän
ñaït ñeán möùc hôn 10 taán/naêm, trong ñoù luùc trung bình toaøn
Quoác teá Moâi tröôøng vaø Phaùt trieån HED cuûa Anh (International
caàu chæ coù 1,1 taán/naêm × ngöôøi.
Institute of Environment ADN Development) vaø tröôøng Ñaïi

381 191 382


192

hoïc Anglia UEA (University of East Anglia) ñaêng treân taïp chí Nhieàu nôi ôû AÁn Ñoä, nhieät ñoä seõ leân ñeán 46 – 47oC, seõ
Tiemfro thì bieán ñoåi khí haäu treân beà maët traùi ñaát töø 1992 ñeán laøm nhieàu ngöôøi say naéng.
nay coù daïng bieåu ñoà (XI). Nhieät ñoä traùi ñaát noùng leân seõ gia taêng nguy cô soát reùt.
Theo L’Ampleur des besoins do FAO xuaát baûn 1996 vaø Hieän nay, moãi naêm beänh soát reùt ñaõ gieát cheát hôn 2 trieäu
taïp chí Tiemfro soá 08/1995. ngöôøi treân haønh tinh, chuû yeáu laø ôû Chaâu Phi. Beänh soát reùt
thöôøng phaùt trieån ôû ngöôøi nhieät ñôùi noùng aåm do ñoù khaû
Khi nhieät ñoä taêng töø 2 – 4oC thì:
naêng töï mieãn dòch ñoái vôùi beänh soát reùt cuûa daân ñòa phöông
– Phía Taây Chaâu AÂu – ôû Phaùp seõ noùng leân. taïi nhöõng nöôùc naøy seõ gia taêng. Trong vaøi thaäp kyû tôùi, dòch
– Taâm möa seõ dòch leân phía Baéc Baùn Caàu. soát reùt seõ hoaønh haønh taïi nhöõng khu vöïc ôû Chaâu AÂu, Baéc
Myõ vaø Uùc vì traùi ñaát ngaøy caøng noùng daàn leân... Kyù sinh
– Neàn noâng nghieäp phaûi tìm nhöõng gioáng môùi cho phuø truøng soát reùt (ñoäc haïi nhaát laø kyù sinh truøng plassmodium
hôïp vôùi khí haäu. falciparum) toàn taïi ôû nhieät ñoä trung bình cao hôn 20oC vaø ñoä
– Caùc taûng baêng tan ra, töø ñoù möïc nöôùc bieån taêng leân aåm hôn 55%. Theo toå chöùc y teá Theá giôùi thì hieän nay coù
(ví duï nhö baêng ôû Hy Maõ Laïp Sôn). khoaûng 60 trieäu km2 treân Theá giôùi ñuû ñieàu kieän cho kyù sinh
truøng soát reùt phaùt trieån.
– Cuoái theá kyû naøy döï baùo möïc nöôùc bieån seõ taêng cao töø
60 – 100cm, luùc naøy seõ coù 300 trieäu ngöôøi khoâng coù choã ôû Noùi toùm laïi, chuùng ta caàn nhaän thöùc raèng:
(naêm 1991, Baêng La Ñeùt luõ luït ñaõ laøm cheát 131.000 ngöôøi, – 99% khoâng khí maø chuùng ta hít thôû thì 78% laø nitô,
nay neáu nöôùc bieån daâng leân cao theâm 60 – 100cm thì 10% 21% laø oxy. Tyû leä naøy haøng trieäu naêm qua khoâng thay ñoåi.
dieän tích Baêng La Ñeùt seõ bò ngaäp hoaøn toaøn trong bieån). – Ít hôn 1% coøn laïi, bao goàm argon (ar), dioxit carbon
350.000km ñeâ theá giôùi bò uy hieáp. (CO2), neon (Ne), heli (He), metan (CH4), kryton (Kr), hôi
nöôùc, buïi, phaánhoa... (son khí). Trong ñoù, dioxit carbon (CO2)
Thaønh phoá Vôni cuûa Phaùp seõ chìm theâm trong nöôùc.
tuy chæ chieám moät tyû leä voâ cuøng nhoû beù (0,0314%) nhöng laïi
Söï noùng leân traùi ñaát seõ daãn ñeán söï thay ñoåi caùc chuûng, voâ cuøng quan troïng trong söï bieán ñoåi hieäu öùng nhaø kính. Moät
loaøi trong sinh thaùi röøng. chaát khí ñang ñöôïc nhaân loaïi quan taâm.
Nhieät ñoä taêng coù theå saâu boï seõ taêng cöôøng phaù hoaïi, saâu §VI. SÖÏ CAÏN KIEÄT TAÀNG OZONE (O3) VAØ NHÖÕNG TAÙC
boï taêng cöôøng sinh soâi naûy nôû. ÑOÄNG XAÁU ÑEÁN MOÂI TRÖÔØNG TÖÏ NHIEÂN
Nhieät ñoä taêng seõ keùo theo haøng loaït beänh taät, ví duï nhö I. Khaùi nieäm veà Ozon trong khí quyeån
dòch taû, beänh cuùm, vieâm cuoáng phoåi, nhöùc ñaàu, beänh ngoaøi da...

383 192 384


193

Theo tieáng Hy Lap ozone coù nghóa laø muøi haêng, ñaëc bieät ñeán nay vaãn chöa coù bieän phaùp naøo thöïc söï höõu hieäu ñeå ngaên
laø khi coù noàng ñoä lôùn. chaën nhöõng haønh ñoäng ñoù...
Ozone laø moät daïng cuûa nguyeân toá oxy. Phaân töû ozone II. Caáu truùc cuûa Ozone trong khí quyeån
(O3) coù 3 nguyeân töû oxy thay vì 2 nguyeân töû oxy nhö thoâng
thöôøng (O2). Cöù 10 trieäu phaân töû khoâng khí thì trung bình chæ coù 3
phaân töû ozone (3/107). Neáu toång soá ozone khí quyeån ñöôïc traûi
Ozone ñöôïc taïo thaønh trong taàng bình löu do söï taùc
ra treân beà maët traùi ñaát thì ñoä daøy cuûa noù chæ coù 3mm.
ñoäng cuûa böùc xaï maët trôøi leân phaân töû oxy trong quaù trình
quang ly. Phaân töû oxy bò phaân raõ thaønh oxy nguyeân töû, sau ñoù Toång löôïng ozone trong coät khí quyeån taïi baát kyø moät
oxy nguyeân töû keát hôïp vôùi phaân töû oxy taïo thaønh ozone (O3). ñieåm naøo cuõng luoân luoân bieán ñoåi.
Ozone bò phaù huûy moät caùch töï nhieân bôûi moät loaït chu Khoaûng 90% löôïng ozone trong khí quyeån phaân boå ôû
trình xuùc taùc lieân quan ñeán oxy, nitô, clo, brom vaø hydro... taàng bình löu. Noàng ñoä ozone cao nhaát ôû trong khoaûng 19 –
Naêm 1880 nghóa laø 40 naêm sau khi C.F Schobein khaùm 23km caùch maët ñaát. Sau khi giaûm nhanh theo chieàu cao trong
phaù ra ozone (1839) thì con ngöôøi môùi baét ñaàu nhaän roõ taàm taàn ñoái löu, nhieät ñoä khoâng khí laïi taêng leân trong taàng bình
quan troïng cuûa noù ñoái vôùi cuoäc soáng treân haønh tinh bôûi vai löu vì caùc tia böùc xaï bò ozone haáp thuï.
troø to lôùn cuûa noù trong haáp thuï phaàn lôùn böùc xaï maët trôøi...
Ozone cuõng ñöôïc xaùc ñònh chuû yeáu theo caáu truùc nhieät
Moät theá kyû sau (1984), caùc nhaø khoa hoïc laïi baùo ñoäng veà cuûa taàng bình löu (10 – 50km) nôi maø nhieät ñoä taêng theo
“yù nghóa cheát ngöôøi” cuûa söï kieän veà toång löôïng ozone thaáp chieàu cao.
baát thöôøng taïi Syowa (Nam Cöïc). Sau ñoù töø naêm 1985–1995,
Ozone bình löu ñöôïc taïo ra bôûi böùc xaï cöïc tím (UV).
nhöõng phaùt hieän khaùc laïi ñöa ra ñoù laø löôïng ozone thaáp nhaát
Cöôøng ñoä böùc xaï maët trôøi aûnh höôûng ñeán ñoä taïo thaønh ozone.
(100m at/cm) vaøo muøa xuaân ôû nam cöïc bao truøm moät vuøng
Naêng löôïng maët trôøi trong phaàn quang phoå (UV) raát bieán
roäng gaàn 24 trieäu km2, cuøng luùc trò soá ozone ño ñöôïc thaáp ñoäng, ñaëc bieät laø theo “veát ñen treân maët trôøi” vôùi chu kyø 11
chöa töøng thaáp trong muøa ñoâng – xuaân ôû phía baéc, trò soá naêm. Caùc quan saùt treân moät vaøi chu kyø maët trôøi keå töø thaäp
ozone thaáp ñaït ñeán möùc kyû luïc (25% döôùi trung bình) taïi kyû 50 chæ ra raèng löôïng ozone toaøn caàu giaûm khoaûng 1 – 2%
Siberie vaø phaàn lôùn ôû Chaâu AÂu vaøo thaùng 3/1995... töø cöïc ñaïi ñeán cöïc tieåu cuûa moät chu kyø maët trôøi ñieån hình. Söï
Nhöng coù leõ phaùt hieän quan troïng hôn caû vieäc khaúng thay ñoåi daøi haïn cuûa löôïng ozone quan saùt ñöôïc gaàn ñaây lôùn
ñònh “Chính con ngöôøi töï mình ñaõ taøn phaù taàng ozone vaø gaây hôn nhieàu so vôùi luùc tröôùc. Ñieàu naøy khoâng theå giaûi thích
ra thaûm hoïa cho chính hoï trong töông lai...”. Tuy nhieân cho ñöôïc hoaït ñoäng cuûa maët trôøi.

385 193 386


194

Toång löôïng ozone ñöôïc ñònh nghóa laø löôïng khí ozone ngöôøi taïo ra trong quaù trình phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi, ñaëc bieät
chöùa trong moät coät thaúng ñöùng coù tieát dieän 1cm2 vôùi aùp suaát laø söû duïng laøm taùc nhaân laïnh, chaát taåy röûa, chaát taåy, chaát taïo
vaø nhieät ñoä tieâu chuaån. Coù theå bieåu dieãn baèng ñôn vò aùp suaát boït, chaát baûo quaûn löông thöïc... roài thaûi vaøo khí quyeån.
khoaûng (0,3 at cm) thöôøng söû duïng ñôn vò (mili at cm)
1. Chaát thaûi töø caùc haïm ñoäi maùy bay sieâu aâm (SST)
(thöôøng goïi laø ñôn vò Dobson – teân nhaø khoa hoïc G.M.B.
Dobson naêm 192 ñaõ tìm ra duïng cuï ño toång löôïng ozone Chuùng ñaõ thaûi vaøo khí quyeån moät khoái löôïng ñaùng keå
thöôøng xuyeân) öùng vôùi noàng ñoä trung bình trong khí quyeån oxit nitrit taäp trung ôû taàng trung löu, chaát naøy ñaåy nhanh
cuûa ozone xaáp xæ 1/109 (phaàn tyû) veà theå tích (1pphbv). quaù trình phaân huûy taàng ozone töï nhieân.

Ozone phaân boå khoâng ñeàu theo chieàu thaúng ñöùng. Noàng 2. Chaát CFCV (chloro fluoro carbons)
ñoä trung bình toaøn caàu khoaûng 300 ñôn vò. Con soá naøy cuõng Töø nhöõng naêm 1930, ngöôøi ta söû duïng CFC ñeå thay theá
dao ñoäng theo ñòa lyù töø 230 – 500 ñôn vò Dobson. Tính trung amoniac (NH3), dioxit sulfuric (SO2) trong kyõ ngheä laøm laïnh,
bình thì coät ozone coù noàng ñoä thaáp nhaát ôû vaønh ñai xích ñaïo laøm boït xoáp caùch nhieät, laøm dung moâi, caùc chaát son khí
vaø taêng daàn theo vó ñoä (cao ôû vó ñoä trung bình ôû baéc cöïc). (aerosol) (caùc chaát taåy trong caùc loï thuoác xoâng, bình xòt laøm
Ozone ñöôïc hình thaønh quanh naêm ôû taàng bình löu vuøng myõ phaåm...). Gaàn ñaây, ngöôøi ta ñaõ tích cöïc söû duïng chaát HAP
xích ñaïo. Ozone di chuyeån veà phía caùc vó ñoä cöïc nhôø coù caùc (töùc hydrocarbon – aerosol – prolellant) ñeå thay theá cho CFC
chuyeån ñoäng cuûa khoâng khí. trong kyõ ngheä laøm myõ phaåm.
Caùc chaát CFC sau khi söû duïng ñöôïc chuyeån leân taàng bình
Nhôø coù doøng khoâng khí maïnh höôùng veà cöïc, giaù trò ozone
löu thoâng qua söï chuyeån ñoäng ñoái löu, taïi ñoù chuùng haáp thuï caùc
cao nhaát ñaõ ghi ñöôïc treân baéc cöïc thuoäc Canada vaø treân Xibia.
proton coù naêng löôïng cao töø aùnh saùng vaø giaûi phoùng ra clo töï do.
III. Nhöõng nguyeân nhaân cô baûn ñe doïa taàng ozone Moät khi ñaõ ñöôïc giaûi phoùng, clo töï do coù theå phaù huûy ozone trong
Maõi cho ñeán nhöõng naêm ñaàu cuûa thaäp kyû 70 cuõng khoâng taàng bình löu thoâng qua moät chuoãi caùc phaûn öùng xuùc taùc.
ai nghó raèng chính hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi vaø chính con Nhieàu keát quaû nghieân cöùu cho thaáy CFC coù khaû naêng
ngöôøi töï mình taøn phaù taàng ozone. toàn taïi raát laâu trong khí quyeån (hôn 100 naêm). Ví duï chæ caàn
moät ion clo töø quaù trình phaân huûy moät phaân töû CFC coù theå
Cho maõi ñeán nhöõng naêm gaàn ñaây – ñaàu nhöõng naêm 90,
phaù huûy 100.000 phaân töû ozone.
caùc nhaø khoa hoïc môùi phaùt hieän ra nhöõng nguyeân nhaân cô baûn
daãn ñeán caïn kieät taàng ozone. Nhöõng chaát cô baûn goùp phaàn laøm 3. Caùc chaát taåy röûa
caïn kieät taàng ozone maø con ngöôøi söû duïng goïi taét laø (ODS)
(ozone depletion substances) phaàn lôùn nhöõng chaát naøy do con

387 194 388


195

Methyl chloroform vaø carbon tetrachloride (CCT). Caùc Chuaån ozone cuûa taàng bình löu laø 300 ñôn vò Dobson.
chaát naøy duøng: Neáu toång löôïng ozone coøn döôùi 220 ñôn vò Dobson thì taàng
– Laøm dung moâi choáng aåm, laøm saïch caùc baûn vi maïch ozone ñöôïc coi laø bò thuûng.
ñieän töû, oå cöùng maùy tính. Naêm 1981, laàn ñaàu tieân phaùt hieän söï suy giaûm quyeån
– Laøm dung moâi khöû daàu môõ, kim loaïi, giaët khoâ taåy vaûi, ozone. Töø ñoù trôû ñi hieän töôïng naøy phaùt trieån maïnh vaøo caùc
laøm chaát ñeå saûn xuaát fluoro carbon luyeän theùp... tuaàn ñaàu cuûa thaùng 10 haøng naêm.
Thaùng 10 naêm 1990, toång löôïng ozone khí quyeån chæ coøn
– Laøm thuoác saùt truøng trong döôïc phaåm, thuoác tröø saâu...
145 ñôn vò Dobson ño ôû traïm Mac – Mecñoâ 78o vó Nam, giaûm
– Laøm sôn coâng nghieäp, thuoác nhuoäm...
100 ñôn vò Dobson so vôùi naêm 1988. Phía döôùi loã thuûng tia
– Saûn xuaát cao su toång hôïp... cöïc tím taêng 3 laàn chuaån.

4. Chaát halon duøng ñeå choáng chaùy Thaùng 10 naêm 1991, haøm löôïng ozone chæ coøn 108 ñôn
vò Dobson. Dieän tích loã thuûng ozone ôû Nam cöïc ñaït ñeán hôn
Loaïi naøy coù khaû naêng phaù huûy ozone raát lôùn song vaãn
20 trieäu km2 baèng 13 laàn dieän tích loã thuûng naêm 1981.
chöa tìm ñöôïc chaát thay theá (Halogen teân goïi chung cuûa 5
nguyeân toá hôïp thaønh nhoùm VIIa trong baûng tuaàn hoaøn, goàm: Thaùng 10 naêm 1992, löôïng ozone giaûm 15% so vôùi naêm 1991.
flo, clo, brom, iot vaø itatin. Taát caû ñeàu mang tính phi kim tröø
2. Nhöõng taùc ñoäng xaáu do caïn kieät taàng ozone
iot vaø itatin coù tính kim loaïi (yeáu).
Ngöôøi ta ví taàng ozone nhö chieác aùo giaùp ngaên trôû tia
5. Methyl bromide (CH3Br)
cöïc tím maët trôøi xuoáng traùi ñaát. Vì vaäy, moät khi taàng ozone bò
Methyl bromide trong coâng nghieäp duøng laøm chaát dieät moûng ñi thì roõ raøng möùc böùc xaï tia cöïc tím chieáu xuoáng quaû
khuaån baûo quaûn thöïc phaåm, laøm chaát phuï gia trong nhieân ñaát seõ taêng leân.
lieäu vaän chuyeån...
Neáu noàng ñoä taàng oâ nhieãm giaûm ñi 1% thì böùc xaï tia cöïc
Methyl bromide (CH3Br) giaûi phoùng ra brom phaù huûy
tím chieáu xuoáng maët ñaát seõ taêng leân 2%. Böùc xaï tia cöïc tím
taàng ozone gaáp töø 30 – 60 laàn clo. Hieän chöa tìm ra ñöôïc chaát
taêng leân seõ daãn ñeán.
gì ñeå thay theá CH3Br.
– Huûy hoaïi maét: Neáu O3 giaûm ñi 1% thì haøng naêm coù
IV. Nhöõng taùc ñoäng xaáu do caïn kieät taàng ozone
100.000 – 150.000 tröôøng hôïp muø loøa.
1. Dieãn bieán taàng ozone trong nhöõng naêm qua

389 195 390


196

– Taêng nguy cô ung thö da: Neáu O3 giaûm ñi 1% thì coù Theo L’ampleur des besoins de FAO
2% daân soá Theá giôùi töùc 106 trieäu ngöôøi bò ung thö da aùc tính, xuaát baûn 1996 vaø taïp chí Temfro soá 8-1995
trong ñoù coù töø 0,2 – 0,3% seõ cheát töùc khaéc. Bieåu ñoà XI
– Ít taùc duïng ñoái vôùi vieäc tieâm chuûng, söùc ñeà khaùng
keùm.

– Gaây taùc haïi cho gen di truyeàn ADN.

– Taêng hieän töôïng söông muø vaø möa acid töø ñoù daãn ñeán
gia taêng caùc beänh veà hoâ haáp.

– Seõ huûy hoaïi caùc loaøi sinh vaät bieån coøn non nôùt nhö
toâm, caù, cua vaø caùc quaàn theå sinh vaät noåi – cô sôû taïo ra chuoãi
thöùc aên cuûa bieån. Ñoàng thôøi laøm giaûm naêng löïc haáp thuï
carbon dioxit (CO2) cuûa caùc sinh vaät naøy (CO2 laø moät trong
nhöõng chaát khí nhaø kính chuû yeáu).

– Nhieàu loaïi thöïc vaät phaùt trieån chaäm vaø bò coøi coïc,
röøng coù theå bò phaù huûy, heä sinh thaùi nöôùc keùm phaùt trieån.

– Möùc böùc xaï tia cöïc tím caøng nhieàu caøng laøm taêng hieäu
öùng nhaø kính...

0.5

0.25

0.00

-0.25

-0.50
1920 40 1960 80 2000

391 196 392


197

Böùc xaï soùng naøy khoâng xuyeân qua kính. Vôùi moät löôïng
ít böùc xaï soùng naøy coù lôïi cho söùc khoûe nhö:

– Taêng cöôøng khaû naêng toång hôïp vitamin D3 coù ích cho
NHÖÕNG KIEÁN THÖÙC VEÀ BÖÙC XAÏ SOÙNG xöông vaø raêng.
NGAÉN MAËT TRÔØI (BÖÙC XAÏ TIA CÖÏC TÍM)
– Giuùp taêng söùc ñeà khaùng, choáng laïi moät soá beänh.
VAØ AÛNH HÖÔÛNG CUÛA NOÙ Nhöng neáu vöôït quaù möùc ñoä caàn thieát thì böùc xaï soùng
naøy seõ:
Böùc xaï soùng ngaén maët trôøi hay goïi böùc xaï tia cöïc tím UV coù Gaây ñoät bieán ADN.
λ = 10 – 400 x 109μ (10 – 400 Nanomeùt) ñöôïc chia thaønh 3 daûi:
– Gaây caùc beänh veà da, laõo hoùa da, ung thö da.
1. Daûi soùng ngaén λ = 10 – 290 Nanomeùt goïi laø böùc xaï
– Gaây ñuïc thuûy tinh theå vaø moät soá beänh veà maét.
cöïc tím soùng ngaén hay cöïc tím soùng daøi C vieát taét laø UVC.

Loaïi böùc xaï ôû daûi naøy bò ozone (O3) chaën laïi trong khí 3. Daûi soùng daøi λ = 320 – 380 Nanomeùt goïi laø böùc xaï
quyeån ñeå duy trì caân baèng quang hoùa: cöïc tím soùng daøi A (UVA).

– Kieán taïo phaân töû ozone: O2 + O → O3 – Böùc xaï soùng naøy coù khaû naêng xaâm nhaäp saâu vaøo da.

– Phaù huûy phaân töû ozone: O3 → O2 + O – Vôùi moät löôïng vöøa thaûi thì böùc xaï thuoäc daûi naøy laøm
taêng cöôøng vieäc kieán taïo caùc haéc toá, baûo veä da khoûi aûnh
Taùc haïi cuûa böùc xaï thuoäc giaûi naøy laø: höôûng xaáu cuûa böùc xaï UVB.
– Phaù huûy ADN cuûa gien di truyeàn. – Neáu vöôït quaù möùc ñoä caàn thieát thì böùc xaï UVA seõ gaây
– Giaûm khaû naêng ñeà khaùng cuûa cô theå soáng. neân ñoâng keát chaát saéc toá.

Treân beà maët traùi ñaát, löôïng böùc xaï thuoäc loaïi naøy raát Theo hieäp hoäi ung thö cuûa Myõ thì moãi naêm ôû Myõ coù
nhoû song neáu coù loã thuûng taàng ozone thì seõ taêng leân. khoaûng 700.000 ngöôøi bò ung thö da, phaàn lôùn trong soá hoï laø
do taùc duïng tia cöïc tím maø sinh ra.
2. Daûi soùng trung bình λ = 290 – 320 Nanomeùt goïi laø
böùc xaï cöïc tím thuoäc giaûi soùng trung bình hay cöïc tím giaûi B Trong caùc loaïi ung thö da thì “U haéc toá aùc tính” laø nguy hieåm
vieát taét laø UVB. nhaát. Beänh naøy taêng gaáp ñoâi trong voøng 20 naêm trôû laïi ñaây.

393 197 394


198

Chuùng ta bieát raèng “raùm naéng” laø moät phaûn öùng cuûa da
choáng laïi taùc haïi cuûa aùnh saùng maët trôøi nhöng ôû moät soá
ngöôøi thì chính quaù trình naøy daãn ñeán ung thö da. Trong quaù
trình raùm naéng, da taïo neân moät taám chaén ñeå baûo veä, haïn cheá VAØI NEÙT VEÀ TÌNH HÌNH GIAÙO DUÏC
söï phaù huûy DNA (desoxyribo nucleic acid) cuûa teá baøo da. Ñaàu MOÂI TRÖÔØNG ÔÛ VIEÄT NAM
tieân aùnh naéng xuyeân qua lôùp thöôïng bì cuûa da, nhöõng tia cöïc
tím coù naêng löôïng cao baén phaù nhöõng phaân töû ADN cuûa nhaân
teá baøo vaø laøm tan ra nhöõng maûnh khoâng coù chöùc naêng. Theo 1. Quan nieäm veà giaùo duïc moâi tröôøng
quy luaät sinh lyù töï nhieân, teá baøo seõ khaéc phuïc nhöõng toån Hieäp hoäi quoác teá veà baûo veä thieân nieân (IUCN) ñaõ ñöa ra
thöông naøy, nhöõng enzyme ñöôïc phoùng ra töø nhöõng maûnh khaùi nieäm “giaùo duïc moâi tröôøng laø quaù trình nhaän bieát caùc
ADN naøy trong nhaân teá baøo taùc ñoäng vaøo heä thoáng di truyeàn giaù trò vaø laøm saùng toû caùc khaùi nieäm nhaèm phaùt trieån caùc kyõ
sinh ra phaân töû môùi thay theá cho nhöõng maûnh vôõ. Phaûn öùng naêng vaø quan ñieåm caàn thieát ñeå hieåu vaø ñaùnh giaù ñöôïc söï
“raùm naéng” laø böôùc ñaàu quaù trình caét ñoaïn naøy. Nhöõng maûnh quan heä töông taùc giöõa con ngöôøi, neàn vaên hoùa vaø theá giôùi
ADN vaø enzyme baèng moät caùch naøo ñoù kích thích teá baøo haéc vaät chaát bao quanh giaùo duïc moâi tröôøng; ñoàng thôøi, cuõng thöïc
toá naèm ôû lôùp thöôïng bì cuûa da sinh ra melamin. Chaát naøy coù hieän quaù trình ñöa ra noäi boä qui taéc öùng xöû vôùi nhöõng vaán ñeà
theå haáp phuï tia cöïc tím. Noù raûi ñeàu lôùp thöôïng bì gioáng nhö lieân quan tôùi ñaëc tính moâi tröôøng”.
caùi oâ baûo veä ADN...
Theo UNESCO thì “Giaùo duïc moâi tröôøng” coá gaéng thuùc ñaåy”

– Nhaän thöùc roõ raøng vaø quan taâm ñoái vôùi moái quan heä
phuï thuoäc giöõa kinh teá, chính trò, vaên hoùa vaø xaõ hoäi trong caùc
vuøng ñoâ thò vaø noâng thoân.

– Mang laïi cho moïi ngöôøi cô hoäi ñaït ñöôïc tri thöùc, caùc
giaù trò, thaùi ñoä, cam keát vaø kyõ naêng caàn thieát ñeå baûo veä vaø
caûi thieän moâi tröôøng.

– Taïo ra nhöõng maãu möïc môùi trong haønh vi cuûa caùc caù
nhaân, nhoùm vaø xaõ hoäi nhö laø moät toång theå höôùng veà moâi
tröôøng.

395 198 396


199

– Taïi hoäi nghò lieân chính phuû veà GDMT toå chöùc naêm 2.2. Muïc tieâu giaùo duïc moâi tröôøng trong nhaø tröôøng
1977 ôû Tbilisi, Grudia, UNESCO ñöa ra ñònh nghóa Giaùo duïc trung hoïc ôû Vieät Nam
moâi tröôøng laø moät quaù trình taïo duïng cho con ngöôøi nhöõng a. Cung caáp cho hoïc sinh nhöõng kieán thöùc nhaát ñònh veà
nhaän thöùc vaø moái quan taâm ñoái vôùi moâi tröôøng vaø caùc vaán ñeà moâi tröôøng, cuï theå nhaèm trang bò cho hoïc sinh:
moâi tröôøng, sao cho moãi ngöôøi ñeàu coù ñaày ñuû kieán thöùc, thaùi
* Coù ñöôïc nhöõng hieåu bieát töông ñoái ñaày ñuû veà töï nhieân,
ñoä, yù thöùc vaø kyõ naêng ñeå coù theå hoaït ñoäng moät caùch ñoäc laäp,
moâi tröôøng soáng cuûa ñaát nöôùc.
hoaëc phoái hôïp, nhaèm tìm ra caùc giaûi phaùp cho nhöõng vaán ñeà
moâi tröôøng cuûa hieän taïi vaø ngaên chaën nhöõng vaán ñeà coù theå * Nhaän thöùc ñöôïc roõ nhöõng moái quan heä khaéng khít,
naûy sinh trong töông lai. töông taùc laãn nhau giöõa con ngöôøi vôùi caùc yeáu toá töï nhieân;
taàm quan troïng cuûa moâi tröôøng ñoái vôùi söï toàn taïi vaø phaùt
2. Muïc tieâu giaùo duïc moâi tröôøng
trieån cuûa con ngöôøi.
2.1. Muïc tieâu giaùo duïc moâi tröôøng cuûa UNESCO vaø UNEP
* Hieåu vaø naém ñöôïc nhöõng chuû tröông, chính saùch vaø
* Nhaän thöùc: Giuùp cho caùc ñoaøn theå xaõ hoäi vaø caù nhaân
ñaït ñöôïc moät nhaän thöùc vaø söï nhaïy caûm ñoái vôùi moâi tröôøng luaät leä cô baûn cuûa Nhaø Nöôùc veà vaán ñeà baûo veä moâi tröôøng.
vaø nhöõng vaán ñeà coù lieân quan. b. Treân cô sôû kieán thöùc ñeå boài döôõng cho hoïc sinh, thaùi
* Kieán thöùc: Giuùp cho caùc ñoaøn theå xaõ hoäi vaø caù nhaân ñoä vaø vaø haønh vi cö xöû ñuùng ñaén vôùi moâi tröôøng.
tích luõy ñöôïc nhieàu kinh nghieäm khaùc vaø coù ñöôïc söï hieåu bieåt
* Töøng böôùc boài döôõng cho hoïc sinh tình caûm, loøng yeâu
cô baûn veà moâi tröôøng vaø nhöõng vaán ñeà coù lieân quan.
quyù töï nhieân tha thieát, muoán baûo veä moâi tröôøng, baûo toàn caùc
* Thaùi ñoä: Giuùp cho caùc ñoaøn theå xaõ hoäi vaø caù nhaân phong caûnh ñeïp, di tích lòch söû, vaên hoùa cuûa daân toäc.
hình thaønh ñöôïc nhöõng giaù trò vaø yù thöùc quan taâm vì moâi
tröôøng, cuõng nhö ñoäng cô thuùc ñaåy trong vieäc tham gia tích * Phaûi laøm cho vieäc baûo veä moâi tröôøng trôû thaønh thoùi
cöïc vaøo vieäc baûo veä vaø caûi thieän moâi tröôøng. quen vaø neáp soáng cuûa hoïc sinh. Laøm cho caùc em coù thaùi ñoä
tích cöïc choáng laïi caùc hoaït ñoäng phaù hoaïi moâi tröôøng, laøm oâ
* Kyõ naêng: Giuùp cho caùc ñoaøn theå xaõ hoäi vaø caù nhaân coù
ñöôïc nhöõng kyõ naêng trong vieäc xaùc ñònh vaø giaûi quyeát caùc nhieâm moâi tröôøng.
vaán ñeà moâi tröôøng. c. Trang bò vaø xaây döïng cho hoïc sinh moät soá kyõ naêng vaø
* Tham gia: Taïo cô hoäi cho caùc ñoaøn theå xaõ hoäi vaø caù giuùp cho hoï naém baét ñöôïc nhöõng bieän phaùp baûo veä moâi tröôøng
nhaân tham gia moät caùch tích cöïc ôû moïi caáp trong vieäc giaûi xung quanh khu vöïc mình ñang soáng. Töø ñoù caùc em coù theå
quyeát nhöõng vaán ñeà moâi tröôøng. ñoùng goùp moät caùch coù hieäu quaû vaøo coâng cuoäc xaây döïng ñaát
nöôùc.

397 199 398


200

Trong baøi noùi chuyeän nhaân ngaøy 20 thaùng 11 naêm 1981,


chuû tòch Hoäi ñoàng Boä tröôûng Phaïm Vaên Ñoàng coù noùi: “Giaùo
3. Noäi dung giaùo duïc moâi tröôøng
duïc trung hoïc phaûi daïy cho hoïc sinh bieát yeâu quyù, baûo veä, söû
* Khaùi nieäm veà moâi tröôøng, caáu truùc moâi tröôøng, taøi duïng vaø laøm phong phuù theâm thieân nhieân, töø nhöõng vieäc nhoû
nguyeân thieân nhieân, sinh thaùi moâi tröôøng, ña daïng sinh hoïc, nhö khoâng phaù hoaïi maø bieát troàng caây, khoâng phaù hoaïi maø
oâ nhieãm moâi tröôøng, söû duïng taøi nguyeân ñeå phaùt trieån beàn bieát chaêm nom caùc loaøi vaät coù ích, tieán leân bieát taïo ra khung
vöõng, moái quan heä sinh thaùi giöõa con ngöôøi vaø moâi tröôøng; caûnh soáng gaén boù haøi hoøa con ngöôøi vôùi thieân nhieân, xaây
daân soá, söï gia taêng daân soá, quaù trình ñoâ thò hoùa v.v... döïng queâ höông töôi ñeïp cho cuoäc ñôøi mình, cho caû theá heä
* Söû duïng taøi nguyeân thieân nhieân moät caùch hôïp lyù, mai sau”.
traùnh laõng phí caïn kieät taøi nguyeân. – Thoâng qua vieäc thay saùch giaùo khoa (caûi caùch giaùo duïc
4. Nguyeân taéc thöïc hieän giaùo duïc moâi tröôøng giai ñoaïn 1986–1992) caùc taøi lieäu chuyeân ban vaø thí ñieåm, taùc
giaû saùch giaùo khoa ñaõ chuù troïng ñeán vieäc ñöa noäi dung giaùo
Giaùo duïc moâi tröôøng ñöôïc thöïc hieän vì moâi tröôøng, veà
duïc moâi tröôøng vaøo saùch, ñaëc bieät ôû caùc moân Sinh, Ñòa, Hoùa,
moâi tröôøng vaø trong moâi tröôøng.
Kyõ thuaät.
– Giaùo duïc vì moâi tröôøng, kheâu gôïi söï quan taâm thöïc
ÔÛ nöôùc ta, vaán ñeà giaùo duïc moâi tröôøng ñaõ ñöôïc Ñaûng vaø
söï ñoái vôùi chaát löôïng moâi tröôøng chuùng ta ñang soáng vaø thöøa
Nhaø nöôùc ban haønh thoâng qua nghò quyeát1: “Ñaåy maïnh giaùo
nhaän traùch nhieäm con ngöôøi phaûi chaêm soùc moâi tröôøng.
duïc phaùp luaät, ñaïo ñöùc, thaåm myõ, moâi tröôøng, daân soá, reøn
– Giaùo duïc veà moâi tröôøng cung caáp nhöõng kieán thöùc luyeän theå chaát cho hoïc sinh”.
thöïc teá veà moâi tröôøng vaø kieán thöùc veà aùnh saùng cuûa con ngöôøi – Naêm 1996, chöông trình Phaùt trieån Lieân hieäp quoác
leân moâi tröôøng. (UNDP) vaø Chính phuû ñaõ kyù döï aùn trò giaù 1,65 trieäu USD, do
– Giaùo duïc trong moâi tröôøng, söû duïng moâi tröôøng chính phuû Ñan Maïch taøi trôï hoaøn toaøn, nhaèm taêng cöôøng hôn
nhö moät nguoàn löïc cho daïy hoïc, moät phoøng thí nghieäm töï nöõa yù thöùc baûo veä moâi tröôøng trong nhaø tröôøng phoå thoâng ôû
nhieân cung caáp nhöõng kieán thöùc, kyõ naêng soát deûo vaø baûo veä Vieät Nam.
vaø giöõ gìn moâi tröôøng. – Döï aùn VIE/98/018 (giaùo duïc moâi tröôøng trong tröôøng
5. Tình hình giaùo duïc moâi tröôøng ôû Vieät Nam phoå thoâng) ñöôïc Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo ñoàng yù vaø chæ ñaïo

1
Trích nghò quyeát Ban chaáp haønh TW khoùa VII, 1993.

399 200 400


201

phaûi loàng gheùp, khai thaùc noäi dung moâi tröôøng trong moät soá + Nhaän thöùc ñaày ñuû giaùo duïc baûo veä moâi tröôøng laø
moân hoïc ôû taát caû caùc caáp töø maãu giaùo ñeán trung hoïc phoå nhieäm vuï quan troïng cuûa ngaønh giaùo duïc vaø ñaøo taïo, töø ñoù
thoâng, vaø ñöa caùc noäi dung giaùo duïc moâi tröôøng vaøo caùc hoaït phaûi coù caùc giaûi phaùp höõu hieäu ñeå trieån khai giaùo duïc baûo veä
ñoäng cuûa Ñoäi thieáu nieân, Ñoaøn thanh nieân. moâi tröôøng ôû taát caû caùc caáp hoïc, baäc hoïc, trình ñoä ñaøo taïo, boài
döôõng nguoàn nhaân löïc baûo veä moâi tröôøng trong thôøi kyø coâng
– Naêm 1999 Ñan Maïch cam keát taøi trôï hôn 15 trieäu
nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc.
USD cho Vieät Nam trong lónh vöïc moâi tröôøng.
+ Thöïc hieän caùc muïc tieâu giaùo duïc vaø ñaøo taïo veà baûo veä
– Theo Quyeát ñònh soá 1363/QÑ–TTg ngaøy 17/10/2001,
moâi tröôøng neâu trong quyeát ñònh soá 1363/QÑ–TTg cuûa Thuû
Chính phuû pheâ duyeät ñeà aùn “Ñöa caùc noäi dung baûo veä moâi
töôùng Chính phuû.
tröôøng vaøo heä thoáng giaùo duïc quoác daân”.
• Giaùo duïc hoïc sinh, sinh vieân caùc caáp hoïc, baäc hoïc,
– Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo cuõng ra quyeát ñònh soá 6621/
trình ñoä ñaøo taïo trong heä thoáng giaùo duïc duïc quoác daân
QÑBGDÑT–KHCN ngaøy 30/12/2002 pheâ duyeät “Chính saùch
hieåu bieát saâu saéc caùc chuû tröông, chính saùch cuûa Ñaûng
vaø chöông trình haønh ñoäng giaùo duïc moâi tröôøng trong tröôøng
vaø phaùp luaät cuûa Nhaø nöôùc veà baûo veä moâi tröôøng, coù
phoå thoâng giai ñoaïn 2001 – 2010”. Theo chöông trình naøy thì
kieán thöùc veà moâi tröôøng ñeå töï giaùc thöïc hieän.
giai ñoaïn 2001 – 2005 laø giai ñoaïn chuaån bò, trong ñoù bao
goàm caùc coâng vieäc nhö: soaïn thaûo vaø ban haønh caùc vaên baûn • Ñaøo taïo boài döôõng ñoäi nguõ giaûng vieân giaùo vieân, caùn
phaùp quy; xaây döïng chöông trình, noäi dung, phöông phaùp giaùo boä nghieân cöùu khoa hoïc coâng ngheä vaø caùn boä quaûn lyù
duïc moâi tröôøng; boài döôõng giaùo vieân vaø caùn boä quaûn lyù veà veà baûo veä moâi tröôøng.
giaùo duïc moâi tröôøng; xaây döïng toå chöùc vaø cô sôû vaät chaát, tieán
+ Thöïc hieän caùc nhieäm vuï troïng ñieåm töø nay ñeán naêm
haønh caùc hoaït ñoäng ngoaïi khoùa, caùc chieán dòch truyeàn thoáng
2010.
moâi tröôøng; chæ ñaïo ñieåm. Töø naêm 2006 trôû ñi môùi trieån khai
môû roäng trong phaïm vi toaøn quoác. Ngaøy 31/1/2005 Chæ thò soá Nhieäm vuï troïng taâm coâng taùc giaùo duïc baûo veä moâi
02/2005/CT–BGD&ÑT cuûa boä tröôûng Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo tröôøng cuûa ngaønh giaùo duïc vaø ñaøo taïo töø nay ñeán naêm 2010
veà vieäc taêng cöôøng coâng taùc giaùo duïc baûo veä moâi tröôøng yeâu laø trieån khai thöïc hieän ñeà aùn “ñöa caùc noäi dung baûo veä moâi
caàu caùc Sôû Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo, caùc ñaïi hoïc, hoïc vieän, tröôøng tröôøng vaøo heä thoáng giaùo duïc quoác daân”. Ñeå thöïc hieän toát
ñaïi hoïc, cao ñaúng, trung hoïc chuyeân nghieäp... thöïc hieän toát nhieäm vuï quan troïng naøy, toaøn ngaønh caàn taäp trung vaøo caùc
caùc nhieäm vuï sau: nhieäm vuï sau:

401 201 402


202

a. Ñoái vôùi giaùo duïc maàm non: Hình thaønh cho treû nhöõng g. Xaây döïng heä thoáng thoâng tin veà baûo veä moâi tröôøng vaø
hieåu bieát ñôn giaûn veà cô theå, veà moâi tröôøng soáng cuûa baûn phaùt trieån beàn vöïng phuïc vuï giaûng daïy, hoïc taäp, nghieân cöùu
thaân noùi rieâng vaø con ngöôøi noùi chung, bieát giöõ gìn söùc khoûe khoa hoïc vaø hoäi nhaäp quoác teá.
baûn thaân, coù haønh vi öùng xöû phuø hôïp ñeå baûo veä moâi tröôøng
nhaèm ñaûm baûo phaùt trieån laønh maïnh veà cô theå vaø trí tueä.

b. Ñoái vôùi giaùo duïc phoå thoâng: Trang bò cho hoïc sinh
kieán thöùc, kyõ naêng veà moâi tröôøng vaø baûo veä moâi tröôøng baèng
hình thöùc phuø hôïp trong caùc moân hoïc vaø thoâng qua hoaït ñoäng
ngoaïi khoùa, ngoaøi giôø leân lôùp.

c. Ñoái vôùi giaùo duïc ngheà nghieäp vaø ñaïi hoïc: Ñaûm baûo
cho hoïc sinh, sinh vieân ñöôïc hoïc caùc kieán thöùc vaø kyõ naêng veà
moâi tröôøng vaø baûo veä moâi tröôøng; ñaøo taïo caùn boä chuyeân
moân, caùn boä quaûn lyù ôû trình ñoä trung hoïc chuyeân nghieäp, cao
ñaúng, ñaïi hoïc vaø sau ñaïi hoïc veà caùc chuyeân ngaønh moâi tröôøng
ñeå töøng böôùc ñaùp öùng nhu caàu nguoàn nhaân löïc baûo veä moâi
tröôøng trong thôøi kyø coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc.

d. Xaây döïng chöông trình khung, chöông trình chi tieát,


taøi lieäu vaø giaùo trình veà moâi tröôøng, phuø hôïp vôùi töøng ñoái
töôïng hoïc sinh, sinh vieân, toå chöùc ñaøo taïo, boài döôõng giaùo
vieân vaø caùn boä quaûn lyù caùc caáp.

e. Xaây döïng moâ hình nhaø tröôøng “xanh – saïch – ñeïp”


phuø hôïp vôùi caùc vuøng, mieàn.

f. Xaây döïng vaø söû duïng coù hieäu quaû caùc phoøng thí
nghieäm hieän ñaïi nhaèm phuïc vuï nghieân cöùu khoa hoïc vaø
chuyeån giao coâng ngheä trong lónh vöïc baûo veä moâi tröôøng.

403 202 404


203

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 11. Ñaøo Troïng Huøng, Ñoaøn Vaên Hoàng, “Söï kyø dieäu cuûa caây
xanh”, Vieän nghieân cöùu khoa hoïc Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo
phía Nam, 1994.
1. A.I. Tsebotarev, “Thuûy vaên ñaïi cöông” Tieáng Nga, Nxb
Khí töôïng Thuûy vaên, Maïc Tö Khoa, 1975. 12. Hoaøng Hueä, “Xöû lyù nöôùc thaûi nhaø maùy”, Nxb Xaây döïng,
Haø Noäi, 1996.
2. C.T. Antunin, “Dieãn bieán doøng soâng” Tieáng Nga, Nxb
Noâng nghieäp, Maïc Tö Khoa, 1962. 13. Hoaøng Höng, “Boài laéng hoà chöùa Thaùc Baø”, Taïp chí Thuûy
lôïi Vieät Nam, 02/1976.
3. Abu–Bakar Che Man ADN David Gold, “An toaøn vaø söùc
khoûe khi söû duïng hoùa chaát taïi nôi laøm vieäc”, Vuï Lao ñoäng 14. Hoaøng Höng, “Coâng thöùc tính toaùn söï bieán hoùa ñoä maën
Boä Lao ñoäng Thöông binh vaø Xaõ hoäi, bieân dòch naêm 1997. doïc ñöôøng ñi”, Taïp chí Khoa hoïc Kyõ thuaät – UÛy ban Khoa
hoïc Kyõ thuaät Nhaø nöôùc, 01/1976.
4. Amadenko, “Khí haäu hoà chöùa” Tieáng Nga, Nxb Khí töôïng
Thuûy vaên, Leâningrad, 1985. 15. Hoaøng Höng, “Coâng trình soâng Hinh vaø tieàm naêng thuûy
lôïi Phuù Khaùnh”, Nxb Toång hôïp Phuù Khaùnh, 1985.
5. Leâ Huy Baù, “Sinh thaùi moâi tröôøng ñaát”, Nxb Noâng nghieäp,
1996. 16. Leâ Vaên Khoa, “Moâi tröôøng vaø oâ nhieãm moâi tröôøng”, Nxb
Giaùo duïc, 1995.
6. Leâ Huy Baù vaø Nguyeãn Ñöùc An, “Quaûn trò moâi tröôøng noâng
laâm ngö nghieäp”, Nxb Noâng nghieäp, 1996. 17. Haø Vaên Khoâi, “Phöông phaùp dòch teã hoïc”, Nxb Y hoïc, Haø
Noäi, 1997.
7. Nguyeãn Thaønh Cang, “Caùc nguyeân lyù veà moâi tröôøng”, Vieän
nghieân cöùu döï baùo chieán löôïc khoa hoïc coâng ngheä, Haø Noäi, 1995. 18. Traàn Vaên Moâ, “Kyõ thuaät moâi tröôøng”, Nxb Xaây döïng,
1993.
8. Hoaøng Vaên Bính, “Ñoäc chaát hoïc coâng ngheä vaø döï phoøng
nhieãm ñoäc trong saûn xuaát”, Vieän veä sinh y teá coâng coäng, 19. Traàn Hieáu Nhueä, “Thoaùt nöôùc vaø xöû lyù nöôùc thaûi coâng
11–1996. nghieäp”, Nxb Khoa hoïc Kyõ thuaät, Haø Noäi, 1992.

9. Nguyeãn Ñöùc Ñaûn, Nguyeãn Ngoïc Traø “Taùc haïi beänh ngheà 20. Ñaøo Ngoïc Phong, “OÂ nhieãm moâi tröôøng”, Nxb Khoa hoïc
nghieäp vaø bieän phaùp an toaøn”, Nxb Xaây döïng, 1996. Kyõ thuaät, 1979.

10. Döông Vaên Ñaûm, “Nöôùc vaø coâng nghieäp hoùa hoïc”, Nxb 21. Nguyeãn Vieát Phoå, “Soâng ngoøi Vieät Nam”, Nxb Khoa hoïc
Khoa hoïc Kyõ thuaät, 1995. Kyõ thuaät, 1990.

405 203 406


204

22. Nguyeãn Kim Hoàng, “Giaùo duïc moâi tröôøng”, Nxb Giaùo duïc, 32. I.M. Cuturin, YU. P. Belisenko, “Baûo veä nguoàn nöôùc”, Vuï Kyõ
2001. thuaät Boä Thuûy lôïi, 1977.

23. Leâ Trình vaø Phuøng Chí Syõ, “Caùc phöông phaùp giaùm saùt vaø 33. Caùc qui ñònh phaùp luaät veà moâi tröôøng, Taäp 3, Nxb Theá
xöû lyù oâ nhieãm moâi tröôøng”, Vieän Kyõ thuaät nhieät ñôùi, 1992. giôùi – Haø Noäi, 1999.

24. Sa Ngoïc Thanh, “Söï vaän ñoäng buøn caùt”, Tieáng Trung 34. Hoaøng Nhuaän Hoa, “Giaùo trình cô sôû moâi tröôøng hoïc”,
Quoác, Nxb Coâng nghieäp Trung Quoác, 1965. Tieáng Trung Quoác, Nxb Cao ñaúng Trung Quoác.

25. R.Kerry Turner, David Pearce and lan Baterman, “Kinh teá
moâi tröôøng”, Tröôøng Ñaïi hoïc Noâng laâm thaønh phoá Hoà Chí
Minh, bieân dòch, 1995.

26. Phaïm Vaên Taát, “Thuoác vaø söùc khoûe 1997”, Toång hoäi y
döôïc – Hoäi y döôïc Vieät Nam.

27. Traàn Maïnh Trí, “Giaûi phaùp môùi veà coâng ngheä xöû lyù vaø cheá
bieán raùc thaønh phaân boùn”, Vieän Coâng ngheä Hoùa hoïc,
05/1997.

28. “Töø ñieån baùch khoa nhaø hoùa hoïc treû”, Nxb MIR, Maïc Tö
Khoa, 1990.

29. “Coâng trình thuûy vaên hoïc”, Tieáng Trung Quoác, Nxb Coâng
nghieäp Trung Quoác, 1961.

30. “Döï aùn xaây döïng coâng tröôøng xöû lyù raùc Goø Caùt”, Xí nghieäp
phaân toång hôïp Hoùc Moân, 09/1995.

31. Löu Quang Vaên, “Phaân tích tính toaùn thuûy vaên”, Tieáng
Trung Quoác, Hoïc vieän Thuûy lôïi Hoa Ñoâng Trung Quoác,
08/1962.

407 204 408


205

MUÏC LUÏC PHAÀN II. OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG NÖÔÙC ..................... 161

§I. Nhöõng khaùi nieäm cô baûn veà oâ nhieãm


LÔØI NOÙI ÑAÀU .............................................................................5 moâi tröôøng nöôùc........................................................ 161

CHÖÔNG I. NHÖÕNG KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN VEÀ TAØI NGUYEÂN, §II. Nguoàn gaây oâ nhieãm .................................................. 175
MOÂI TRÖÔØNG VAØ SINH THAÙI ...........................7 §III. Taùc nhaân gaây oâ nhieãm ...................................................
§I. Taøi nguyeân (Resource) ..................................................7 CHÖÔNG III. TAØI NGUYEÂN ÑAÁT VAØ OÂ NHIEÃM
§II. Moâi tröôøng (Enviroment)..............................................9 MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT ...................................... 247

§III. Sinh thaùi vaø caân baèng sinh thaùi ................................19 §I. Nhöõng khaùi nieäm cô baûn veà ñaát ............................ 247

§II. Taøi nguyeân ñaát treân theá giôùi vaø Vieät Nam .......... 270
§IV. Ña daïng sinh hoïc vaø söï caàn thieát phaûi baûo veä
tính ña daïng sinh hoïc .................................................28 §III. Tình hình oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát treân theá giôùi
vaø Vieät Nam............................................................ 276
§V. Quan heä giöõa con ngöôøi vaø moâi tröôøng töï nhieân ......31
§IV. Nhöõng khaùi nieäm chung veà oâ nhieãm
§VI. Taøi nguyeân khoaùng saûn, caùc raëng san hoâ
moâi tröôøng ñaát ........................................................ 281
vaø röøng ngaäp maën.......................................................52
§V. OÂ nhieãm ñaát bôûi nhöõng taùc nhaân sinh hoïc .......... 287
CHÖÔNG II. TAØI NGUYEÂN NÖÔÙC VAØ OÂ NHIEÃM
MOÂI TRÖÔØNG NÖÔÙC .......................................63 §VI. OÂ nhieãm ñaát bôûi taùc nhaân hoùa hoïc vaø phoùng xaï . 300

PHAÀN I. TAØI NGUYEÂN NÖÔÙC ............................................63 §VII. Tieâu chuaån ñaùnh giaù ñaát bò oâ nhieãm..................... 308

§I. Vai troø cuûa nöôùc trong cuoäc soáng ...............................63 §VIII. Bieän phaùp choáng thoaùi hoùa
vaø oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát .................................... 311
§II. Taøi nguyeân nöôùc treân theá giôùi ...................................81
CHÖÔNG IV. OÂ NHIEÃM KHOÂNG KHÍ ................................ 328
§III. Taøi nguyeân nguoàn nöôùc ôû Vieät Nam..........................88
§I. Khaùi nieäm chung ...................................................... 328
§IV. Ñaëc ñieåm taøi nguyeân nguoàn nöôùc maët ôû Vieät Nam 125
§II. OÂ nhieãm khoâng khí ................................................. 335
§V. Nhöõng neùt lôùn veà chaát löôïng nöôùc töï nhieân
§III. Nhöõng chaát thöôøng gaëp khi khoâng khí bò oâ nhieãm . 343
vaø tình hình oâ nhieãm moâi tröôøng nöôùc ôû Vieät Nam....140

409 205 410


206

§IV. Möa acid ....................................................................368

§V. Hieäu öùng nhaø kính (the green house effect) ...........373

§VI. Söï caïn kieät taàng ozone (O3)


vaø nhöõng taùc ñoäng xaáu ñeán moâi tröôøng töï nhieân .379

NHÖÕNG KIEÁN THÖÙC VEÀ BÖÙC XAÏ SOÙNG NGAÉN MAËT TRÔØI
(BÖÙC XAÏ TIA CÖÏC TÍM) VAØ AÛNH HÖÔÛNG CUÛA NOÙ........387

VAØI NEÙT VEÀ TÌNH HÌNH GIAÙO DUÏC MOÂI TRÖÔØNG


ÔÛ VIEÄT NAM...........................................................................390

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO ........................................................398

MUÏC LUÏC ................................................................................402

411 206 412


HOÀ DAÀU TIEÁNG THUÛY ÑIEÄN TRÒ AN THUÛY ÑIEÄN THAÙC MÔ HOÀ PHÖÔÙC HOØA ÑA MI HAØM THUAÄN
Thoâng soá cô baûn Thoâng soá cô baûn Thoâng soá cô baûn Thoâng soá cô baûn Thoâng soá cô baûn Thoâng soá cô baûn

i. Hoà chöùa i. Hoà chöùa i. Hoà chöùa i. Hoà chöùa i. Hoà chöùa i. Hoà chöùa
2 2 2 2 2 2
1. Dieän tích löu vöïc (km ) 2700 1. Dieän tích löu vöïc (km ) 14.890 1. Dieän tích löu vöïc (km ) 2.200 1. Dieän tích löu vöïc (km ) 5610 1. Dieän tích löu vöïc (km ) 83 1. Dieän tích löu vöïc (km ) 1.280
2. Löu löôïng luõ thieát keá 4.800 2. Löu löôïng luõ thieát keá 21.000 2. Löu löôïng luõ thieát keá 4.900 2. Löu löôïng luõ thieát keá 2. Löu löôïng luõ thieát keá 2. Löu löôïng luõ thieát keá
(m3/s) (0,1%) (m3/s) (1%) (m3/s) (0,5%) (m3/s) (m3/s) (m3/s)
3. Möïc nöôùc (m) 3. Möïc nöôùc (m) 3. Möïc nöôùc (m) 3. Möïc nöôùc (m) 3. Möïc nöôùc (m) 3. Möïc nöôùc (m)
- Daâng bình thöôøng 24.4 - Daâng bình thöôøng 62 - Daâng bình thöôøng 218 - Daâng bình thöôøng 45 - Daâng bình thöôøng 325 - Daâng bình thöôøng 605
- Cheát 17 - Cheát 48 - Cheát 197 - Cheát 43 - Cheát 323 - Cheát 575
4. Dung tich hoà 4. Dung tich hoà 4. Dung tich hoà 4. Dung tich hoà 4. Dung tich hoà 4. Dung tich hoà
(1.000.000) (m2) (1.000.000) (m2) (1.000.000) (m2) (1.000.000) (m2) (1.000.000) (m2) (1.000.000) (m2)
- Toaøn boä 1.450 - Toaøn boä 2.760 - Toaøn boä 1.370 - Toaøn boä 161,1 - Toaøn boä 140,8 - Toaøn boä 695
- Cheát 394 - Cheát 120 - Cheát 150 - Cheát 95,46 - Cheát - Cheát
- Höõu ích 1.056 - Höõu ích 2.640 - Höõu ích 5.025 - Höõu ích 65,61 - Höõu ích 13,44 - Höõu ích 523
II. Nhaø maùy II. Nhaø maùy II. Nhaø maùy II. Nhaø maùy II. Nhaø maùy II. Nhaø maùy
1. Coâng suaát laép maùy (Mw) 1. Coâng suaát laép maùy (Mw) 400 1. Coâng suaát laép maùy (Mw) 150 1. Coâng suaát laép maùy (Mw) 1. Coâng suaát laép maùy (Mw) 172 1. Coâng suaát laép maùy (Mw)
2. Soá toå maùy 2. Soá toå maùy 4 2. Soá toå maùy 2 2. Soá toå maùy 2. Soá toå maùy 2 2. Soá toå maùy 2
3. Coät nöôùc 3. Coät nöôùc 3. Coät nöôùc 3. Coät nöôùc 3. Coät nöôùc 3. Coät nöôùc
- Tính toaùn - Tính toaùn 50 - Tính toaùn 90 - Tính toaùn - Tính toaùn - Tính toaùn 250
- Max - Max 59.8 - Max 105,5 - Max - Max 145 - Max 278,7
- Min - Min 41.8 - Min 82 - Min - Min 154 - Min 241,8
4. Ñieän löôïng 4. Ñieän löôïng 1.7 4. Ñieän löôïng 0,6 4. Ñieän löôïng 18 4. Ñieän löôïng 145 4. Ñieän löôïng 0,957
T.B.N.M (tyû Kwh) T.B.N.M (tyû Kwh) T.B.N.M (tyû Kwh) T.B.N.M (tyû Kwh) T.B.N.M (tyû Kwh) 0,58 T.B.N.M (tyû Kwh)
5. Löu löôïng nhaø maùy (m3/s) 5. Löu löôïng nhaø maùy (m3/s) 5. Löu löôïng nhaø maùy (m3/s) 5. Löu löôïng nhaø maùy (m3/s) 8 5. Löu löôïng nhaø maùy (m3/s) 5. Löu löôïng nhaø maùy (m3/s)
- Ñaûm baûo - Ñaûm baûo 210 - Ñaûm baûo 55 - Ñaûm baûo - Ñaûm baûo 34,6 - Ñaûm baûo 33
- Tính toaùn - Tính toaùn 858 - Tính toaùn 196 - Tính toaùn - Thieát keá 136 - Thieát keá 136
III. Caáp nöôùc (ha) III. Caáp nöôùc (ha) 6. Coâng suaát ñaûm baûo (Mw) 0,08
1. Caáp nöôùc tröïc tieáp 93.390 - Soâng Beù 42900 7. Ñaäp chính cao (m) 93,5
- Taây Ninh 78.830 - Caáp nöôùc sinh hoaït TPHCM 1.244 8. B traøn (m) 55
- Cuû Chi 14.456 - Caáp nöôùc sinh hoaït 0.1
2. Taïo nguoàn (ha) 40.140 tænh Soâng Beù
Baûng 2–8

Thaønh heä Caùc mieàn ñòa chaát thuûy saûn Cong theo Tyû leä %
ñòa chaát thaønh heä so vôùi
ñòa chaát toaøn quoác
Boû rôøi 2,250 9,095 88,865 83,170 48,535 158,250 389,915 25
Luïc nguyeân 35,850 27,780 120,817 47,825 231,672 15
Phan traøo 0,089 2,570 13,005 51,330 66,993 5
Xaâm nhaäp 47,128 26,905 72,909 108,620 255,557 17
Cacbonaùt 92,500 40,790 22,900 76,090 5
Bieán chaát 27,685 86,945 69,565 62,840 247,035 16
Hoãn hôïp 213,160 47,742 85,032 245,934 16
Cong theo mieàn 238,660 241,830 88,865 466,990 318,850 158,250 1,513,445 100
ñòa chaát thuûy vaên
Tyû leä % tröõ löôïng 16 16 6 31 21 10 100
töøng mieàn so vôùi
toaøn quoác

Baûng 2–12. Ñaëc ñieåm nöôùc thaûi cuûa moät soá nhaø maùy lôùn ôû Haø Noäi

STT TEÂN NHAØ MAÙY LÖÔÏNG XAÕ BOD5 COD CAÙC CHAÁT BAÅN ÑIEÅM XAÛ
3 mg/l mg/L ÑAËC TRÖNG
m /giôø
1 Da Thuïy Kheâ 1.300 350 675 Crom, tananh, sulfua Möông Thuïy Kheâ
2 Bia Haø Noäi 3.000 150 290 Caän bia Möông Ñaïi Yeân
3 Röôïu Haø Noäi 6.000 350 675 Baõ röôïu Möông Traàn Khaéc Chaân
4 Deät 8/3 10.000 80 250 Caùc chaát taåy, nhuoäm Soâng Kim Ngöu
5 Cao su Sao vaøng 5.000 140 380 Caùc chaát löu hoùa Soâng Toâ Lòch
6 Xaø phoøng Haø Noäi 5.000 35 295 NaOH, caùc chaát ABDS Soâng Toâ Lòch
7 Nhaø maùy coâng cuï soá 3.600 25 70 Niken, croâm, Cu Soâng Toâ Lòch
1
8 Pin Vaên Ñieån 2.000 28 65 Mangan, Fe, Pb Soâng Kim Ngöïu
9 Phaân laân Vaên Ñieån 5.000 40 95 PO43-, KClO Soâng Kim Ngöïu
10 Nhaø maùy sôn toång 1.200 30 47 Selen, daàu Fe2O3 Soâng Toâ Lòch
hôp

You might also like