Thanh Nien Voi Quoc Van

THANH NIÏN VÚÁI QUÖËC VÙN 5
THANH NIÏN
VÚÁI
QUÖËC VAÊN
(In theo baãn cuãa NXB Thúâi àaåi - Haâ Nöåi 1945)
6 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
SINH VIÏN VÚÁI QUÖËC V AÊN
Thûa caác baån.

Chûa khi naâo töi noái trûúác àöng ngûúâi. Lêìn naây noái
vúái caác baån, àoá laâ lêìn thûá nhêët cuãa töi. Töi khöng muöën
mang caái veã dïî thaânh ra khöi haâi cuãa möåt nhaâ diïîn
thuyïët. Àêy chó laâ möåt cuöåc troâ chuyïån, noá coá veã möåt cêu
chuyïån têm tònh. Têm tònh vúái quöëc vùn, têm tònh cuãa
chuáng ta àöëi vúái quöëc vùn.
Sinh viïn vúái quöëc vùn! Sinh viïn Viïåt Nam vúái quöëc
vùn Viïåt Nam! Biïët bao nhiïu àiïìu caác baån coá thïí tûå
tònh kïí lïí vúái caái höìn cuãa nûúác ta àoång trong quöëc ngûä!
Chuáng ta têm sûå vúái tiïëng noái cuãa meå Viïåt Nam, chuáng
ta nghe roä trong loâng ta lúâi noái cuãa meå Viïåt Nam. Vêåy
töi chù’c caác baån cuâng caãm thöng vúái töi trong caái nöîi
niïìm daåt daâo khi nghô àïën Meå.
Lêìn naây cêët tiïëng, töi daám traách caác baån phêìn nhiïìu,
trong bao nhiïu nùm ài hoåc, caác baån àaä khöng àûúåc àùçm
thù’m mêëy vúái tiïëng cuãa ta. Töi xin nhù’c laåi àêy caái tònh
traång cuãa hoåc sinh Viïåt Nam àöëi vúái quöëc vùn mûúâi nùm
vïì trûúác. Töi coân nhúá caái thúâi 1930 àïën 1934, thúâi töi hoåc
ban thaânh chung. Phêìn nhiïìu caác baån töi àïìu laâm lú, vaâ
hêìu nhû khöng biïët àïën quöëc vùn. Caác baån àïën trûúâng
maâ hoåc, thò trûúâng daåy caái gò caác baån hoåc caái êëy, trûúâng
chuyïn caái gò, caác baån chuyïn caái êëy. Vêåy nïn, caái tònh
cuãa caác baån àöëi vúái quöëc vùn cuäng khinh hay troång tuây
theo caái àiïím thi haåch àûúåc nhên ñt hay nhên lïn nhiïìu.
Caác baån cuãa töi, thúâi êëy, àïìu viïët thû cho “mon cher
freâre” caã; hoå coi bûác thû nhû möåt baâi têåp àïí anh hoå chêëm
phaáp vùn cho. Coá caái gò nhû laâ khinh khónh àöëi vúái quöëc
ngûä. Vêåy nïn coá böën giúâ cuâng liïåt vaâo möåt haång, böën giúâ
ngûúâi ta cho laâ àïí ngöìi nhúãn nhú. Caác baån coá nhúá khöng?
Àoá laâ giúâ têåp viïët, giúâ têåp veä, giúâ hoåc chûä Taâu, vaâ, cuöëi
cuâng, laâ giúâ hoåc tiïëng Viïåt. Nhûäng öng giaáo daåy tiïëng
Nam cuäng bõ caác baån nhúân nhû öng giaáo daåy chûä Taâu.
Öng giaáo giaãng vùn, caác baån nghe bùçng löî tai chïính
maãng. Laâ vò trong khi êëy, nhiïìu baån àem ra laâm tñnh,
laâm vêåt lyá hoåc hay hoáa hoåc, cho lúåi chuát thò giúâ. Hay hún
nûäa, caác baån vöåi laâm cho xong baâi luêån phaáp vùn sù’p
phaãi àem nöåp! Coá gò àêu! Caác baån cho rùçng tiïëng Nam
laâ möåt tiïëng thûúâng quaá; noá khöng coá caái veã hïå troång, caái
veã “ài hoåc” cuãa nhûäng tiïëng khaác. Caác baån coá biïët hoåc
troâ Viïåt Nam thûúâng laâm luêån quöëc ngûä nhû thïë naâo
khöng? Töi coân nhúá caác baån töi, nïëu phaãi laâm möåt baâi
luêån quöëc vùn, thò hoå giúã ngay quyïín vúã ra, hoå cheáp àêìu
baâi, viïët möåt chûä “Baâi laâm”; röìi thò, khöng nhaáp, khöng
ngêîm nghô, caác baån töi viïët möåt maåch, cho àïën khi hïët
chuyïån noái, thò caác baån töi cho möåt dêëu chêëm hïët.
Caái thûá tiïëng “nöm na maách queá” êëy, vêîn thûúâng noái
vúái àûáa úã, vúái phu xe, vúái ngûúâi nhaâ, thò nay laâm luêån,
caác baån töi cuäng cûá viïåc thao thao viïët ra, cêìn gò nhaáp,
cêìn gò sûãa chûäa! Röìi thò àïën giúâ chêëm baâi. Ngûúâi laâm àaä
khinh xuêët, thò ngûúâi chêëm cuäng chùèng cho laâ hïå troång
gò hún. Öng giaáo goåi anh Bònh hay anh Baá àûáng dêåy àoåc
baâi luêån; öng chó nghe bùçng löî tai; röìi thò cho àiïím. Naâo
àêu, húäi caác baån! Laâ caái veã hïå troång, caái veã nghiïn cûáu,
caái veã chùm chuát, khi laâm möåt baâi luêån phaãi cên nhù’c
chûä aâ , chûä de; chûä par; chûä pour, chûä qui!
Nhûäng ngûúâi hoåc troâ caâng nhêët lúáp bao nhiïu, thò khi
giaãng Hoa Tiïn hay Truyïån Kiïìu, hoå caâng ngú ngaác bêëy
nhiïu. Hoå nhû anh Maán laåc vaâo rûâng rêåm. Möåt cêu Kiïìu
nhû cêu: “Cuãa naây bù’t àûúåc hû khöng” chùèng haån, nghôa
laâ: cuãa naây böîng nhiïn vö cöë maâ bù’t àûúåc, thò hoå giaãng
rùçng: cuãa naây cuãa ngûúâi ta maâ bù’t àûúåc, thò coá hû hay
laâ khöng! Vaâ caái cêu Phan Trêìn:
Àaân thöng phaách suöëi vang lûâng,
Caá khe lù’ng kïå, chim rûâng nghe kinh.
maâ chûä “àaân thöng” hoå khöng ngêìn ngaåi, cù’t nghôa rùçng:
àaân thöng laâ nhûäng cêy thöng moåc trïn nuái, göìm laåi
thaânh möåt àaân, nhû àaân chim chùèng haån!
Khöng biïët bêy giúâ caác hoåc troâ gioãi tiïëng Viïåt Nam coá
àûúåc quyá troång hay khöng? Chûá thuúã töi ài hoåc, nhûäng
ngûúâi ra veã chùm quöëc ngûä, thò chuáng baån àïìu cho laâ öng
àöì, hay nhaâ nho, vúái têët caã caái nghôa chïë miïåt cuãa nhûäng
chûä êëy. Coân ngûúâi naâo laâm thú Viïåt Nam thò öi thöi! Hoå
cho laâ thi sô, laâ “böì ïåt”, nghôa laâ cuâng àöìng möåt tïn àoåc
nhaåi vúái caái xe möåt baánh chúã àêët, vúái caái xe böì ïåt, caái xe
brouette.
ÊËy àoá, phaác sú qua caái tònh traång trûúác kia úã trong
caác nhaâ trûúâng. Tònh traång êëy bêy giúâ coá leä àaä khaá hún,
nhûng chù’c àêu sûå hûäng húâ laåi chùèng vêîn coân möåt phêìn
lúán?... Coá leä caác baån töi cho quöëc ngûä laâ möåt thûá chûä
“hoang”. Maâ chûä hoang thêåt maâ! Naâo coá ai bù’t phaãi hoåc;
noá cuäng nhû coã hoang moåc bûâa baäi ngoaâi àöìng, naâo coá ai
chùm chuát tröng nom. Noá laâ thûá cêy khöng coá traái, hay
laâ coá traái maâ traái êëy khöng nuöi caác baån töi àûúåc, nïn
thêåt chùèng cêìn phaãi vun tröìng.
*
* *
Nay nhûäng hoåc troâ àaä thaânh nhûäng sinh viïn. Caác
baån sinh viïn cuãa töi! Caác baån cuäng hùèn thêëy trûúác töi
rùçng: sinh viïn vúái quöëc vùn coá nhiïìu böín phêån. Caác baån
hùèn cuäng nhúá trûúác töi, caái truyïån rêët hay cuãa Alphonse
Daudet taã caái buöíi hoåc cuöëi cuâng (La dernieâre classe). Vaâ
Alphonse Daudet kïët luêån: “Möåt dên töåc naâo maâ coân giûä
àûúåc tiïëng cuãa dên töåc êëy, thò dên töåc êëy cuäng nhû giûä
caái chòa khoáa àïí tûå giaãi thoaát cho mònh”. Tiïëng quöëc ngûä
laâ caái chòa khoáa múã cûãa cho caái thïë giúái cuãa linh höìn,
cho caái thïë giúái söëng coân, xin anh em àûâng coá àaánh rúi
mêët chòa khoáa!
Sinh viïn Viïåt Nam ta thêåt mang khöng biïët bao
nhiïu laâ böín phêån, khöng biïët bao nhiïu laâ núå phaãi traã,
bao nhiïu laâ viïåc phaãi laâm. Vêåy thò sinh viïn chia viïåc
ra maâ laâm. Maâ trong nhûäng viïåc hïå troång, têët phaãi coá
caái viïåc ra sûác vò quöëc vùn. Sinh viïn laâ nhûäng hoåc sinh
bêåc nhêët, nhûäng thanh niïn may nhêët, hoåc cao nhêët.
Nïëu sinh viïn, bïn caái hoåc nhaâ trûúâng khöng nghô àïën
caái hoåc quöëc ngûä, thò chùèng leä nhûäng ngûúâi nhiïåt têm vúái
quöëc ngûä àïìu laâ nhûäng ngûúâi khaác hay sao?
Caác baån àûúåc thöng thaái hún caã trong thanh niïn,
hêëp thuå vùn minh hún caã nhûäng ngûúâi khaác khöng may
mù’n; caái thanh niïn trñ thûác êëy maâ khöng laâm viïåc cho
quöëc ngûä, thò têët laâ boã cöng viïåc cho nhûäng ngûúâi keám
hoåc hún mònh.
Àiïìu thûá nhêët laâ trong loâng sinh viïn naâo cuäng phaãi
coá möåt loâng yïu thûúng quöëc vùn; hoåc troâ Viïåt Nam maâ
khöng yïu vùn Viïåt Nam, thò sao cho àûúåc!
Baån töi laâ möåt ngûúâi coá hai meå. Ngûúâi meå lúán, vúå caã
cuãa thêìy anh, àöëi vúái anh coá biïët bao laâ oai quyïìn.
Nhûng ngûúâi meå nhoã, laâ meå sinh ra anh, tuy cam phêån
tiïíu linh, maâ loâng anh hùçng khoác thêìm vúái meå. Anh coá
thïí xu phuå theo meå lúán àïí àûúåc tiïìn cuãa, cûãa nhaâ, àûúåc
ùn sang mùåc àeåp; nhûng riïng loâng anh vêîn coá möåt phêìn
thiïng liïng nhêët, êu yïëm nhêët, daânh cho meå àeã cuãa
anh. Caái phêìn êëy, lù’m khi anh phaãi che dêëu ài, khöng
daám cho meå lúán anh tröng thêëy; nhûng caâng che dêëu laåi
caâng thù’m thiïët, caâng lêëp vuâi laåi caâng noáng höíi, caâng
chùåt àeäo laåi caâng núã löåc, àêm chöìi.
Vùn quöëc ngûä laâ möåt thûá vùn hoang, nïn anh em múái
caâng phaãi vun xúái. Phaãi chùm nom cho noá, keão noá heáo
hù’t ruång taân. Anh em ài chúi, anh em ài hoåc, anh em
khöng nghe tiïëng quöëc ngûä noá kïu goåi anh em hay sao?
Anh em khöng nghe tiïëng meå goåi hay sao? Anh em núä
naâo maâ hûäng húâ cho àûúåc!
II
Vêåy thò, trong phêìn thûá hai cuãa cêu chuyïån, töi xin
noái nhûäng cöng viïåc, maâ tuây taâi nùng, tuây khuynh
hûúáng, anh em sinh viïn phaãi laâm.
Nûúác ta thiïëu vùn dõch. Thò möåt söë sinh viïn, luác hoåc
baâi trong lúáp hoåc, àaä coá khiïëu vïì mön tiïëng ngoaåi quöëc,
nhûäng sinh viïn êëy chùm hoåc thïm, ngoaâi tiïëng Phaáp àaä
àaânh, coân tiïëng Anh, tiïëng Àûác, tiïëng Nga, tiïëng caác
nûúác. Àïí anh em sau naây seä dõch nhûäng vùn hay caác
nûúác, dõch thùèng tûâ nguyïn vùn sang tiïëng meå àeã, maâ
khoãi ài qua caái cêìu tiïëng Phaáp. Laâ vò hiïån giúâ, ngûúâi Viïåt
ta àang chõu chung möåt caái theån vùn hoåc. Caác nûúác ngûúâi
ta àïìu dõch vùn ra möåt lêìn, chûá chùèng ai dõch vùn ra àïën
hai lêìn caã. Nïëu dõch laâ phaãn, maâ phaãn àïën hai lêìn thò
coân gò! Hoåa chùng chó coá chuáng ta múái chõu nhai laåi möåt
lêìn thûá hai, möåt aáng vùn maâ ngûúâi ta àaä nhai laåi möåt
lêìn thûá nhêët.
Ta tûúãng tûúång, nïëu cûá cêíu thaã nhû vêåy thò möåt
ngûúâi Cao Mïn biïët tiïëng Viïåt, thêëy möåt baãn dõch Anna
Kareánine àaä dõch tûâ tiïëng Phaáp sang, beân àem dõch ra
tiïëng Mïn cho tiïån viïåc. Röìi möåt ngûúâi Laâo biïët tiïëng
Mïn seä àem dõch ra tiïëng Laâo. Röìi nhûäng ngûúâi úã trïn
rûâng xûá Laâo laåi dõch tiïëng Laâo ra tiïëng hoå. Cuöëi cuâng,
baãn Anna Kareánine seä thaânh ra baãn Werther!
Theo yá töi, nïëu chuáng ta muöën dõch vùn maâ laåi qua
àïën hai lêìn, thò thaâ chuáng ta nhõn hùèn caái moán ùn
phûúng xa êëy vêåy. Khi maâ ngûúâi Viïåt àaä coá möåt trûúâng
Àaåi hoåc, thò ngûúâi Viïåt sao laåi chõu ài vay hai lêìn nhû
thïë. Nhûäng con ong ài huát nhõ phûúng ngoaâi vïì cho
ngûúâi Viïåt, chùèng phaãi àaä coá sùén úã àoá sao? Àaä roä raâng úã
àoá sao? Àoá laâ nhûäng sinh viïn Viïåt Nam! Sinh viïn
khöng thïí tûâ chöëi àûúåc caái phêån sûå êëy. Vaâ choáng chêìy
thò chuáng ta cuäng coá àûúåc nhûäng aáng vùn dõch ra tûå
nguöìn.
Vêåy anh em ta phaãi laâm sao àïí coá thïí tûå haâo rùçng:
ngûúâi Viïåt Nam cuäng coá möåt baãn dõch Faust, hay möåt
baãn dõch Hamlet, möåt baãn dõch Anna Kareánine chùèng
haån, maâ saát nguyïn vùn vaâ thoaát nghôa hay laâ hay hún
nhûäng baãn dõch cuãa Phaáp, cuãa Espagne, hay cuãa nûúác
Nhêåt, nûúác Taâu.
Möåt söë sinh viïn khaác seä khaão cûáu nhûäng tinh tuáy
cuãa vùn cöí ta, àûúåc chuát nhõ naâo laâ huát ra chuát êëy, àïí
goáp têët caã caái àùåc sù’c cuãa Nguyïîn Du, Nguyïîn Cöng
Trûá, cuãa Thõ Àiïím, Xuên Hûúng, hay cuãa Phaåm Thaái,
Nguyïîn Vùn Thaânh.v.v..., goáp nhûäng caái tinh hoa êëy maâ
laâm nïn möåt phêìn cuãa caã linh höìn quöëc gia dên töåc. Caái
gia taâi vùn hoåc cuãa cha öng ta àïí laåi, hiïån nay ta chûa
khai thaác gò caã. Tòm ra möåt ñt taâi liïåu, chûa hùèn laâ khai
thaác ra àêu; têët phaãi ruát trong nhûäng aáng vùn xûa caái
mêåt nhuåy tinh thêìn cuãa chuáng. Ta cûá xem ngûúâi Êu hoå
hoåc caác taác giaã cuãa hoå kyä lûúäng àïën chûâng naâo! Anh em
seä nhêån caái tinh thêìn coá phûúng phaáp cuãa hoå maâ xem
laåi nhûäng vùn xûa, chùèng a dua, chùèng lùåp laåi nhûäng
àiïìu thiïn haå vêîn noái maäi. Maâ traái laåi, lêëy con mù’t
khöng thaânh kiïën cuãa möåt thanh niïn múái, àïí khaám phaá
ra nhûäng chêu baão maâ chûa ai biïët nhòn. ÚÃ bïn Taâu gêìn
àêy, öng Höì Thõch àöî baác sô úã nûúác ngoaâi, maâ vïì nhaâ,
baác sô àem phêím bònh trúã laåi nhûäng aáng vùn xûa, vaâ baác
sô àaä thêëy thêëu àaáo hún nhûäng ngûúâi tûâ trûúác àïën nöîi
nhû baác sô àaä phun möåt caái linh höìn múái, cho nhûäng aáng
vùn cöí sinh ra möåt lêìn thûá hai.
Vñ duå, noái àïën Truyïån Kiïìu cuãa ta, tûâ trûúác àïën nay,
àöång múã miïång laâ ngûúâi ta huâa nhau baão rùçng: Truyïån
Kiïìu laâ caái “têm sûå di thêìn” cuãa Nguyïîn Du; Nguyïîn Du
laâm taác phêím êëy laâ àïí nguå caái caãnh mònh, töi cuä nhaâ Lï,
maâ vïì vúái nhaâ Nguyïîn. Thûa anh em hiïíu nhû vêåy thò
cuäng bùçng chùèng hiïíu gò!
Theo yá töi, chuã trûúng nhû thïë thò thêåt laâ treã con,
thêåt laâ chùèng hiïíu gò vïì sûå saáng taåo nghïå thuêåt caã. Töi
thiïët tûúãng Nguyïîn Du trûúác khi laâ möåt öng quan thò laâ
möåt con ngûúâi caái àaä. Nguyïîn Du viïët ra Truyïån Kiïìu laâ
vò thñch viïët, cêìn viïët; laâ vò tûâng ngù’m boáng trùng, laâ vò
àaä nghe gioá thöíi, laâ vò coá caái hay, caái àeåp úã trong loâng
noá reáo rù’t, noá àoâi böåc löå ra ngoaâi. Möåt bêåc thiïn taâi nhû
Nguyïîn Du haá laåi chùèng biïët rùçng nhûäng sûå àöíi triïìu
cuäng chó laâ nhûäng viïåc vùåt, khöng àaáng phaãi laâm caã ba
nghòn hai trùm nùm mûúi böën cêu thú àïí thúã than. Caái
kiïëp ngûúâi úã trong taác giaã Nguyïîn Du coân hïå troång nhiïìu
hún nûäa.
ÊËy àoá, vñ duå möåt àiïìu nöng nöíi, chêåt heåp cuãa caái
nghõ luêån thöng thûúâng. Anh em phaãi laâ nhûäng ngûúâi
thêëy nhûäng chöî caån heåp cuãa nhûäng thûá nghõ luêån,
nghiïn cûáu êëy.
Ngoaâi hai böín phêån: phiïn dõch vaâ nghiïn cûáu, anh em
coân coá möåt böín phêån töëi cao, laâ saáng taác. Àaä àaânh rùçng:
muöën saáng taåo, muöën viïët ra nhûäng vùn phêím, thò phaãi coá
khiïëu riïng, coá taâi trúâi cho sùén. Nhûng nïëu ta cûá chùm
chuá, cûá luyïån têåp, thò tûå nhiïn caái mêìm taâi cuäng phaãi löå
ra. Coân nhû khöng àïí yá gù’ng cöng trûúác, maâ tûå cho rùçng
mònh khöng coá khiïëu, laâ möåt sûå vöåi tin theo söë mïånh. Töi
chù’c chù’n rùçng: nïëu bao nhiïu hoåc troâ thúâi nay àïìu hoåc
quöëc ngûä maäi tûå luác lïn mûúâi àïën hai mûúi tuöíi, thò caái söë
nhaâ vùn Viïåt Nam seä nhiïìu lïn gêëp möåt trùm lêìn. Vaâ söë
nhaâ vùn àaä nhiïìu thïm, thò têët coá nhiïìu may mù’n hún àïí
coá nhûäng nhaâ vùn siïu viïåt. Trûúâng vùn trêån buát seä àöng
àuác têëp nêåp, ruã nhau ài nhû möåt boån ngûúâi tòm àêët múái,
chûá khöng lú thú leã teã nhû caái caãnh chúå chiïìu hiïån nay.
Hïî cûá hoåc maäi thò caái khiïëu trong ngûúâi múái àûúåc kñch
thñch, àûúåc nöíi dêåy. Maâ nïëu cûá laâm lú thò duâ coá taâi sùén, caái
taâi cuäng chïët ài, uöíng phñ maâ thöi.
Vaâ têët caã caác anh em, ngûúâi coá khiïëu àïí phiïn dõch,
nghiïn cûáu, hay saáng taác, cuäng nhû nhûäng ngûúâi khöng
coá khiïëu gò riïng biïåt, têët caã àïìu coá möåt viïåc laâm chung,
laâ uãng höå cho vùn Viïåt Nam. Têët caã phaãi toã rùçng anh
em xem àoá laâ möåt chuyïån nhaâ, chûá chùèng phaãi laâ möåt
chuyïån ngoaåi quöëc, têët caã phaãi toã rùçng vui, rùçng thñch
caái trûúâng vùn Viïåt Nam. Àûâng coá caái thaái àöå hûäng húâ,
khöng xem, khöng àoåc. Trong thêm têm cuãa chuáng ta
àêy, chuáng ta coá thïí khöng giêåt mònh nghiïåm thêëy nöîi
húâ hûäng cuãa chuáng ta hay khöng? Nhûäng taác phêím cuãa
vùn chûúng Viïåt Nam maâ khöng döåi àïën trûúâng Àaåi hoåc
hay sao? Töi tûúãng tûúång úã nûúác ngûúâi, möåt taác phêím
xuêët hiïån ra maâ hay, thò caác sinh viïn nûúác hoå phaãi hoa
tay muáa chên, luêån luêån, baân baân, laâm nhû úã trong trúâi
àêët múái sinh ra möåt cuãa laå. Hoå khöng bao giúâ chõu theo
sau dû luêån, vaâ tònh nguyïån ài trûúác phong traâo. Töi
tûúãng tûúång úã bïn Phaáp nhûäng ngûúâi treã tuöíi khi hoå ài
uãng höå cho baãn kõch Hernani, uãng höå kyâ cho baãn kõch êëy
thù’ng trêån, phêìn àöng chù’c hùèn laâ nhûäng sinh viïn,
nhûäng thanh niïn hoåc höåi hoåa. Sinh viïn hoå úã moåi núi,
úã trong cuöåc dêîn àêìu tû tûúãng hay hûúãng ûáng vùn hoåc.
Coân nhû úã nûúác ta bêy giúâ, thaãng hoùåc coá nhûäng taác
phêím hay bùçng quöëc vùn xuêët hiïån, thò chûa chù’c anh
em àaä biïët àïën, àïí àïën nöîi thaânh ra nhûäng keã úã ngoaâi
phong traâo. Cuöåc caách mïånh thi ca cuãa ta gay go trong
mûúâi nùm trúâi nay, laâ cöng trònh cuãa ai ai. Àïën khi
thù’ng trêån, cuäng chùèng phaãi sinh viïn ca khuác khaãi
hoaân. Maâ coân gò khuyïën khñch caác vùn gia Viïåt Nam
bùçng caách yïu mïën, cöí voä cuãa anh em sinh viïn!
Laâm sao cho caái lêu àaâi vùn hoåc Viïåt Nam coá xêy lïn,
thò anh em cuäng laâ nhûäng keã àaä goáp phêìn. Chûá möåt
ngaây kia lêu àaâi êëy coá raång rúä, chùèng leä anh em tûúãng
rùçng noá tûå trïn trúâi rúi xuöëng hay sao? Anh em seä giêån
mònh biïët bao, nïëu trong khi ngûúâi ta lo khuên gaåch, vaác
cêy, maâ anh em cuäng chùèng coá lêëy möåt tiïëng “hoâ khoan”,
goåi laâ goáp cêu thuác giuåc.
Caái cöng viïåc dïî nhêët vaâ cuäng coá hiïåu quaã, laâ goáp
tiïëng reo hoâ àoá, caác baån aå. Reo hoâ laâm sao cho xûáng àaáng
laâ tiïëng reo hoâ cuãa sinh viïn, phï bònh laâm sao cho caái
dû luêån cuãa sinh viïn laâ caái dû luêån àuáng nhêët, vaâ laâm
thïë naâo cho ai nêëy cuäng thónh cêìu, e súå caái thanh nghõ
chù’c chù’n cuãa sinh viïn!
III
Phêìn thûá ba cuãa cêu chuyïån naây, töi seä xin phaác hoåa
vaâi nguyïn tù’c. Bêy giúâ anh em àaä àöìng loâng laâm viïåc
cho quöëc vùn caã röìi, thò ta theo nhûäng yá àõnh naâo, nhûäng
khuynh hûúáng naâo khaã dô coá lúåi nhêët cho quöëc vùn?
Söëng, tûác laâ choån lûåa. Khöng thïí ài nûúác àöi àûúåc,
nhêët laâ khi vùn hoåc Viïåt Nam coân êëu trô. Vêåy rêët sú saâi,
töi xin trònh ra àêy goåi laâ saáu nguyïn tù’c. Nhûäng
nguyïn tù’c êëy coá thïí baân caäi rêët daâi doâng; chuáng noá
khöng phaãi laâ tuyïåt àöëi; coá thïí ngûúâi ta bêët àöìng yá, coá
thïí ngûúâi ta cho laâ chêåt heåp. Nhûng töi quaã quyïët rùçng:
àoá laâ nhûäng nguyïn tù’c cûáu cho quöëc vùn.
Saáu nguyïn tù’c êëy taåm kïí sau naây:
Möåt laâ phaãn nhûäng têåt xêëu trong tinh thêìn AÁ Àöng.
Hai laâ phaãn nhûäng têåt xêëu cuãa riïng ngûúâi Viïåt Nam.
Ba laâ chuöång sûå thêåt.
Böën laâ chuöång sûå laânh maånh.
Nùm laâ chuöång sûå saáng suãa.
Saáu laâ chuöång saáng taác.
Àiïìu thûá nhêët : nhûäng têåt xêëu trong tinh thêìn AÁ Àöng
ta laâ nhûäng gò?
Thûa caác baån, têåt àêìu söí laâ têåt lûúâi, têåt laâm biïëng.
Lûúâi suy nghô, thñch nhaân nhaä, thñch ngöìi khöng. Caái
quan niïåm cuãa Laäo Tûã, Trang Tûã, naâo laâ thanh tõnh, naâo
laâ vö vi, thêåt laâ húåp vúái sûác maáu chaåy cuãa ngûúâi Àöng
AÁ. Nïëu maáu chuáng ta chaåy maånh thò têët chuáng ta phaãi
xung xùng laâm caái naây caái noå, chûá vö vi thò chõu sao nöíi.
Vêåy thò trong vùn hoåc Viïåt Nam, thöi ta àûâng duâng caái
khêíu khñ haát cö àêìu nûäa; àûâng cho cuöåc söëng laâ hû vö
nûäa, àûâng “hoåc laâm Trang Tûã thiïu cú nghiïåp”, àûâng
“khuác Cöí Böìn ca goä haát chúi” nûäa; maâ phaãi thïë naây: cuác
cung, têån tuåy.
Têåt thûá hai laâ têåt “möåt têëc àïën giúâi”. Ngöìi maâ thanh
tõnh vö vi, thò dïî hiïíu vuä truå lù’m. Ta cho vuä truå laâ thïë
naâo thò vuä truå seä thïë êëy chúá chi. Nhûng sûå thêåt laâ ta
phaãi ài nghiïn cûáu, tòm toâi múái hiïíu vuä truå àûúåc, chûá
khöng thïí ngöìi maâ phoáng àaåi. Vêåy thò laâm viïåc gò, cuäng
phaãi “chùm chù’m, núm núáp”, coi laâ phaãi têån cuâng quan
saát múái àûúåc.
Möåt têåt nûäa laâ naäo huyïìn hoùåc, naäo chuöång thêìn
quyïìn. Gêìn àêy, trong thú vùn coá caái möët noái chuyïån
Liïu trai. Coá nhûäng thi sô nhêët àõnh lêëy höì ly laâm vúå; vaâ
nïëu buöng cuå Böì Tuâng Linh ra thò hoå khöng biïët noái gò.
Caái tinh thêìn huyïìn hoùåc cuãa AÁ Àöng àaä löå ra trong sûå
theo huâa êëy. Noá coân chuöång thêìn, chuöång thaánh, nïn noá
bõa ra nhûäng giêëc mú tiïn, nïn nhiïìu nhaâ vùn phñ thò
giúâ taã cung àiïån úã trïn trúâi. Thiïn àûúâng chó úã trïn traái
àêët naây thöi; biïët sûãa àöíi sûå vêåt, thò sûå vêåt hoáa ra thiïn
àûúâng, chûá haâ têët phaãi xem chuyïån quyã, phaãi yïu nhûäng
ma tinh, hay phaãi mú nhûäng naâng tiïn nûä.
Coân nhûäng têåt xêëu riïng cuãa ngûúâi Viïåt ta laâ têåt gò?
Thûa caác baån, chó cêìn kïí ra àêy möåt caái têåt àaåi biïíu.
Caái têåt to lúán nhêët, roä rïåt nhêët, coá haåi nhêët, laâ caái tinh
thêìn maâ töi goåi laâ: tinh thêìn voi nan. Phaãi, nhûäng con voi
to lúán lù’m, coá àuã chên àuã voâi, nhûng noá úã trong bùçng nan,
úã ngoaâi bùçng giêëy. Trong kinh tïë, nhûäng caái Imprimerie
hay Boulangerie universelle chùèng haån, laâ nhûäng caái nhaâ
coá dùm mûúi thúå laâm; nhûäng àaåi thûúng cuåc laâ nhûäng
hiïåu baán möåt ñt khùn quaâng, bñt têët; thò trong vùn chûúng,
cöë nhiïn nhûäng quyïín Chu Maånh Trinh hay Nguyïîn Traäi
chùèng haån laâ nhûäng sûå böi phïët qua loa, naâo àuã taâi liïåu
gò, naâo noái ra àûúåc caái gò múái laå. Mêëy nùm nay, caác baån
chù’c cuäng àaä bõ caái maä khaão cûáu noá àaánh lûâa; mua quyïín
saách vïì, àûúåc caái bòa laâ coá yá nghôa!
Möåt baãn dõch Ly Tao maâ àem àiïåu Súã Tûâ dõch qua
loa ra luåc baát hay song thêët luåc baát: voi nan. Möåt têåp
saách noái nhaãm döng daâi maâ goåi laâ tiïíu thuyïët; möåt cuöën
haát Dùåm Nghïå Tônh maâ chó goáp nhûäng baâi haát dùåm vaâi
huyïån Nghi Xuên, Can Löåc taåi Haâ Tônh, chûá chùèng thêëy
tónh Nghïå An úã àêu: àïìu laâ voi nan caã... Voi nan àïí lûâa
àöåc giaã, voi nan àïí laâm tiïìn; kïí laâm sao xiïët voi nan...
Traái vúái tinh thêìn giaã döëi, lûâa loåc, muöën dïî ùn kia,
ta phaãi coá tinh thêìn laâm thêåt. Khaão cûáu laâ khaão cûáu
thêåt; vùn sô laâ coá taâi thêåt; xuêët baãn laâ xuêët baãn thêåt
nhûäng saách hay àaáng vúái àöìng tiïìn.
Viïët möåt quyïín saách têët laâ noá phaãi khaá giaây, söë trang
cho khaã dô laâm möåt quyïín. Chûá nhûäng taác phêím böën
nùm mûúi trang giêëy, thò thêåt laâ troâ àuâa. Ngûúâi Viïåt ta
coá möåt chöî keám laâ sûå ngù’n húi. Saách cuãa ta phêìn nhiïìu
ngù’n húi caã. Trûâ nhûäng truyïån trûúâng thiïn hai ba
nghòn cêu thú nhû Hoa tiïn, Truyïån Kiïìu, nhûäng taác
phêím khaác toã rùçng caái sinh lûåc cuãa taác giaã ñt oãi, ngheâo
naân. Trong vùn hoåc Taâu, möåt böå Höìng lêu möång chùèng
haån, göìm coá mêëy mûúi quyïín, ta muöën dõch kyä trong vaâi
nùm hoåa múái xong. Coân trong vùn hoåc Phaáp, nhûäng taác
phêím lúán lao khöng cêìn phaãi kïí. Àïën nhû trïn trûúâng
vùn thïë giúái hiïån giúâ, möåt quyïín tiïíu thuyïët hay cuäng tûâ
nùm trùm trang giêëy trúã lïn. Nhûäng taác phêím mai sau
cuãa vùn hoåc ta cuäng phaãi coá lûúång múái àûúåc, àïí toã rùçng
caái nùng lûåc saáng taåo cuãa ta cuäng döìi daâo, chaãy aâo aåt
trong baãy taám trùm trang saách.
Àaânh rùçng, lúâi tuåc coá noái: “Vùn hay chùèng luêån viïët
daâi”. Nhûng vùn àaä hay maâ laåi nhiïìu, thò caái hay noá trùm
hònh nghòn veã. Noá nhû caã möåt buöíi súám mai göìm trùm
hoa, nghòn laá, möåt vaån con chim, chûá khöng phaãi chó laâ
vaâi gioåt sûúng hoa. Caái hay coá keâm theo caái nhiïìu thò múái
thêåt laâ bù’t chûúác taâi cuãa taåo hoáa. Taåo hoáa baây ra naâo
söng, naâo nuái, naâo soáng, naâo mêy, naâo muön loaâi, chûá coá
phaãi leâo teâo ñt oãi nhû trong nhûäng baâi thú Àûúâng àêu!
Maâ trong sûå daâi húi êëy, ta vêîn cûá khöng cêíu thaã. Vùn
thò chùm soác tûâng cêu; thú thò saát haåch tûâng chûä. Sao
cho trong möåt baâi vùn, baâi thú àïìu coá caái tñnh caách hoaân
thaânh. Möîi chûä, möîi cêu, àïìu nhû nhûäng tïn lñnh úã trong
möåt àaåo quên; chûä naâo, cêu naâo àûáng úã chöî naâo, laâ noá
coá caái lyá do, caái phêån sûå cuãa noá úã chöî êëy.
Nhûäng nguyïn tù’c phaá hoaåi àaä phaác sú qua. Giúâ àïën
nhûäng nguyïn tù’c kiïën thiïët. Nguyïn tù’c cöët yïëu laâ
chuöång sûå thêåt. Coá nhûäng linh höìn thêåt (des êmes uraies)
vaâ coá nhûäng linh höìn giaã (des êmes fausses). Nhûäng linh
höìn thêåt thò ùn noái tûå nhiïn, thaânh thêåt vúái mònh, thaânh
thêåt vúái ngûúâi khaác; viïët vùn ra khöng khi naâo àoáng tuöìng.
Coân nhûäng linh höìn giaã laâ nhûäng linh höìn thñch daáng
àiïåu, thñch kiïíu caách, luác naâo cuäng mú nhûäng caái khung
àõnh sùén, vaâ gù’ng laâm theo nhû caái khung êëy. Nhûäng linh
höìn giaã seä êín trong chuã nghôa nghïå thuêåt àïí ùn huát cho
thoãa thñch, röìi bõa àùåt ra thuyïët naây, thuyïët noå. Nhûng chó
coá möåt caái thuyïët quan hïå nhêët: laâ phaãi coá taâi!
Chuöång sûå thêåt ta seä khöng súå sûå thêåt. Sûå thêåt coá
xêëu xa, ta cuäng nhòn; coá nhòn kyä thò múái sûãa àöíi àûúåc.
Nïëu ta tröën caái sûå thêåt thò caái sûå thêåt noá cuäng cûá àuöíi
theo ta; cuäng nhû Boileau noái: nïëu anh àuöíi caái tûå nhiïn,
caái tûå nhiïn seä cûá söìng söåc chaåy trúã laåi.
Viïët vùn thêåt, laâ ta khöng quïn nhûäng àiïìu kiïån xaä
höåi, nhûäng sûå cêìn thiïët cuãa muön ngûúâi chung quanh ta.
Ta khöng noái nhûäng chuyïån úã trïn muâ sûúng, maâ ta úã

giûäa caái àúâi, nhêån nhûäng tiïëng döåi cuãa àúâi vaâ cuäng tung
ra cho àúâi nhûäng tiïëng cuãa ta, bù’t àúâi phaãi döåi. Vùn
thêåt, laâ caái vùn xêy àù’p, böìi böí cho sûå söëng, cho àúâi
ngûúâi. Têët caã caái gò cuãa nhên loaåi maâ laåi khöng “võ nhên
sinh?”. Böín phêån nhaâ vùn laâ àûa tay àêíy cho caái baánh
xe àúâi chûá khöng thïí taách riïng ra úã êín. Nïëu úã êín, thò
viïët vùn röìi cuäng nïn àöët chaáy ra tro buåi chûá coân in ra
laâm gò! Laâm sao cho cuöåc àúâi hay thïm lïn, phaãi thïm
lïn, àeåp thïm lïn, laâ viïët vùn thêåt. Coân nhû caái vùn
chûúng truyïån kyâ quaái àaãn vêîn thöng duång úã AÁ Àöng ta,
thò phaãi cho noá hïët thúâi!
Nguyïn tù’c xêy dûång thûá hai laâ chuöång sûå laânh maånh
chuöång sûác khoãe. Trong vùn hoåc ta gêìn àêy, múái nhêåp
caãng àûúåc caái quan niïåm “nghïå sô”. Quan niïåm khöëc haåi
êëy tûâ phêìn cuöëi thïë kyã mûúâi chñn bïn Phaáp truyïìn laåi. Noá
cuä lù’m, chûá coá múái meã gò; maâ chuáng ta, sù’p úã nûãa thïë kyã
thûá hai cuãa thïë kyã hai mûúi; chuáng ta “laåi khùng khùng
vúát lêëy möåt phêìn àuöi”? Nhûäng àöì àïå cuãa quan niïåm nghïå
sô haá laåi khöng nhúá rùçng tûâ luác quan niïåm êëy phaát sinh
àïën nay, nhên loaåi àaä traãi qua hai trêån chiïën tranh, trêån
1914 - 1918 vaâ trêån 1939 hiïån nay. Nhûäng caái phaãn tiïën
böå coân phaãi suåp àöí vúái hai trêån chiïën tranh, nûäa laâ quan
niïåm nghïå sô.
Quan niïåm êëy ngaây xûa cuäng coá, coá tûâ ba böën nghòn
nùm kia. Nhûng ngûúâi Taâu vaâ ngûúâi Viïåt goåi noá bùçng
möåt caái tïn phong nhaä hún: “TAÂI TÛÃ”. Caái tïn àaä phong
nhaä hún, maâ caái yá niïåm cuäng phong nhaä hún thêåt. “Taâi
tûã” laâ ngûúâi coá taâi. Coá taâi vaâ coá tònh. Coá tònh vaâ coá yá; coá
biïët caái hay, caái àeåp úã àúâi. Boån vùn sô thi gia laâ “taâi tûã”
maâ mùåc khaách tao nhên cuäng laâ “taâi tûã”. Taâi tûã miïång
gêëm loâng chêu. Taâi tûã biïët:
“Caãm trúâi àêët vö cuâng - Möåt mònh tuön gioåt lïå”.
Nhûng gioá xa thöíi àïën, chuáng ta àaä boã caái quan niïåm
taâi tûã maâ thay caái quan niïåm nghïå sô vaâo. Nghïå sô laâ keã
ài tòm caái thuá úã àúâi, tòm maâ hûúãng cuâng têån caái àúâi.
Hûúãng caái söëng xong, hoå hûúãng qua caã caái chïët. Hûúãng
bùçng sûå vùån caái sûác khoãe cho thaânh ra sûå bïånh hoaån.
Hûúãng bùçng caách laâm cho khaác àúâi. “Taâi tûã” khaác àúâi úã
chöî àúâi troåc maâ mònh thanh. Nghïå sô khaác àúâi úã chöî àúâi
khoãe maâ mònh öëm. Taâi tûã cho àúâi laâ mï, maâ coá leä mònh
coá möåt phêìn giaác ngöå. Nghïå sô cho àúâi laâ thûúâng nïn
mònh phaãi àiïn. Taâi tûã thò “cêìm, kyâ, thi, hoåa”. Nghïå sô
thò rûúåu vaâ thuöëc phiïån. Taâi tûã thò yïu giai nhên. Coân
nghïå sô thò têët laâ phaãi yïu nhûäng gaái àô.
Töi tûå hoãi: sûå huát thuöëc phiïån, ngûúâi thûúâng coân cho
laâ chùèng àeåp, nïn cuäng huát trong möåt goác phoâng riïng.
Maâ cúá sao boån vùn sô, àaáng leä, phaãi trong saåch, cao àaåo
hún ngûúâi thûúâng, laåi loäa löì mang noá ra, àem noá vaâo
nùçm trong vùn chûúng cho moåi ngûúâi xem? Coân coá caái
thúâi naâo trú treän cho bùçng thúâi naây nûäa khöng? Ngûúâi ta
cho caái xêëu laâ caái tuyïåt àeåp, daám huïnh hoang tûå àù’c
vò caái doåc têíu cuãa mònh. Dûúâng nhû caái aác yá cuãa hoå laâ
mònh àaä truåy laåc röìi, thò vung toáe caái truåy laåc êëy àïí
ngûúâi khaác mù’c phaãi, cho coá baån vúái hoå. Cho àïën nöîi möåt
boån thiïëu niïn múái xanh maái toác, vò xem gûúng hoå, maâ
phaãi mù’c caái baã phuâ dung. Hoå ca tuång rùçng:
Khoái huyïìn lïn! Khoái huyïìn lïn!...

Thûa caác baån, àoá laâ khoái nêëu cúm cuãa dên laâng
beåp.(1).
Hoå noái rùçng:
Nhúá quï sêìu trù’ng möåt àïm nay!
Quï àêy laâ caái quï nêu cuãa hoå, cuãa möåt boån ngûúâi
chaán chûúâng khöng coân quï hûúng naâo àïí phuång thúâ nûäa
caã, cho nïn phaãi lêëy thuöëc phiïån laâm quï hûúng.
Viïët vùn laâ möåt sûå laâm viïåc. Muöën laâm viïåc thò phaãi
coá tinh thêìn khoãe maånh, phaãi gheát sûå bïånh hoaån, phaãi
gheát caái xêëu xa cuãa truåy laåc. Hoùåc giaã coá àöi bêåc thiïn
taâi hoå coá têåt, thò àoá cuäng chó laâ nhûäng àiïìu àaáng tiïëc;
nhûäng àiïìu maâ xaä höåi laâm ngú ài cho, chûá coá phaãi nhûäng
àiïìu àïí laâm gûúng àêu. Coá nhûäng ngûúâi hoåc thuöåc loâng
cêu phûúng ngön: “Coá taâi thò coá têåt”. Thïë laâ hoå coá têåt
trûúác, têåt rûúåu cheâ, thuöëc phiïån, cö àêìu. Coân nhû caái taâi,
thò noá chaåy tröën úã àêu mêët.
Hay laâ hoå baão: huát thuöëc phiïån àïí tòm hûáng? Vêåy thò
caái vùn thú hoå laâm ra àoá laâ vùn thú cuãa thuöëc phiïån laâm
chûá hoå coá laâm ra àêu. Coân ngûúâi maånh thò uöëng nûúác laä
cuäng cûá laâm thú hay àûúåc nhû thûúâng. Vúái tònh thïë vùn
hoåc Viïåt Nam bêy giúâ, àaä nhêån traách nhiïåm laâm vùn sô,
thi sô, thò àaáng leä chó ùn cúm hêím, uöëng nûúác vöëi maâ laâm
viïåc cho vùn chûúng múái phaãi, àaáng leä phaãi söëng kiïng
khem nhû möåt ngûúâi tu, àïí laâm viïåc cho àûúåc lêu bïìn
múái phaãi. Chûá laåi mï ùn mï huát maâ tröën vaâo caái quan
niïåm nghïå sô hay sao?
(1) ÚÃ àêy, taác giaã xin àïí nhûäng tònh riïng laåi möåt bïn, khöng thêëy
ngûúâi viïët, maâ chó thêëy thú àaä viïët.
Nguyïn tù’c thûá ba, ta seä chuöång saáng suãa. Coá nhiïìu
ngûúâi thêëy bïn Phaáp coá phong traâo viïët vùn töëi tùm, bñ
hiïím, thò cho laâ tên kyâ lù’m. Noá múái thêåt, nhûng laâ múái
cho nûúác Phaáp, möåt nûúác àaä thûâa caái tinh thêìn quaá phên
taách, àaä chaán caái tinh thêìn quaá roä rïåt. Chûá àem caái
phong traâo tûúång trûng êëy sang AÁ Àöng ta, thò chó laâ
laâm nùång thïm caái bïånh mú höì, caái bïånh múâ mõt, caái
bïånh thiïëu saáng suãa cuãa ta. AÁ Àöng àaä thêëy cêy liïîu laâ
ngûúâi àaân baâ, cêy truác laâ ngûúâi quên tûã, con chim seã laâ
keã tiïíu nhên, thò thêåt laâ tûúång trûng quaá lù’m röìi, chùèng
cêìn phaãi huyïìn bñ thïm nûäa. Khi töi àoái, thò noái: töi
muöën ùn. La Bruyeâre baão: “Anh muöën noái rùçng tuyïët
xuöëng û? Thò haäy noái: tuyïët xuöëng”; chûá ai laåi ài dêëu
maây dêëu mùåt trong möåt trûúâng vùn, trûúâng thú kñn mñt
laâ nghôa laâm sao? Mùåt cuãa Têy Thi khöng cêìn phaãi che,
hay chó che thoaãng qua möåt bûác maânh, goåi laâ thïm veã
möång thú, chûá coân mùåt maâ phaãi dêëu kñn nhû bûng, thò
hoåa chùng laâ mùåt cuãa Chung Vö Diïåm. Caái àeåp, khöng
súå aánh saáng. Caái hay thaãng hoùåc cuäng coá muâ múâ. Nhûng
bñ hiïím coá phaãi àêu laâ möåt àõnh luêåt?
Vúái laåi traâo lûu thïë giúái hiïån nay laâ traâo lûu vùn hoåc
bònh dên. Maâ caái bònh dên Viïåt Nam laåi laâ caái bònh dên
keám coãi hún caã. Ta phaãi viïët vùn saáng suãa àïí cho hoå dïî
hiïíu. Vùn cuãa ta phaãi nhû têëm loâng haãi haâ cuãa taåo vêåt,
àeåp thò cuäng phúi ra àoá cho ai nêëy àïìu àûúåc hûúãng, chûá
taåo vêåt coá laâm haâng raâo, coá xêy thaânh cêëm àêu. Töi nghô
nhû triïët lyá siïu lyá laâ nhûäng chuyïån khuác mù’c, khoá
khùn, maâ Bergson coân viïët ra àûúåc nhûäng cêu saáng suãa,
dïî lônh höåi àûúåc; huöëng chi caái vùn thú thöng thûúâng, maâ
ài laâm cho töëi tùm hay sao? ÚÃ àúâi, coá caái khoá hiïíu thêåt.
Nhûng khoá hiïíu laâ vò noá cao siïu hay khuác chiïët, trñ ta
chûa nghô àïën kõp. Chûá coân caái khoá hiïíu vúâ cuãa nhûäng
ngûúâi cöë yá taåo ra möåt thûá tiïëng loáng àïí noái riïng vúái
nhau, thò ta mùåc hoå, khöng cêìn hiïíu laâm gò. Noái maâ
chùèng muöën cho ngûúâi ta nghe, thò cûá noái riïng úã trong
phoâng, chûá sao laåi coân in ra thaânh saách àïí baán?
Laåi möåt khuynh hûúáng thûá tû, laâ chuöång saáng taåo.
Àaä àaânh rùçng phiïn dõch. Nhûng dõch, múái laâ nhêåp
caãng. Nhêåp caãng röìi coân phaãi saãn xuêët nûäa chûá. Vùn ta
keám coãi thò cöë maâ viïët ra nhûäng vùn hay, vùn àeåp cho
bùçng ngûúâi.
Àaä àaânh rùçng khaão cûáu, nhûng khaão cûáu chó múái laâ
quay vïì quaá khûá. Coân hiïån taåi thò ta phaãi viïët vùn àïí
xêy dûång cho tûúng lai. Gêìn àêy coá caái phong traâo khaão
cûáu. Nhûng nhiïìu ngûúâi vò thïë maâ nhû khinh sûå saãn
xuêët ra vùn phêím. Töi xin hoãi: Nïëu bêy giúâ chuáng ta
khöng viïët vùn, thò sau naây con chaáu ta lêëy gò maâ khaão
cûáu? Viïåc chñnh vêîn laâ viïåc saãn xuêët, chûá coá phaãi laâ viïåc
vaâo trong viïån baão taâng àêu!
Saáu nguyïn tù’c àaä kïí trïn chùèng phaãi laâ tuyïåt àöëi.
Nhûng hiïån thúâi nhaâ quöëc vùn coân ngheâo, thò con caái laâ
chuáng ta phaãi tuên theo möåt kyã luêåt. Röìi thò quöëc vùn
giêìu àuã röìi, thò luác êëy ngûúâi naâo coá caái thuyïët gò laå laå
hay hay àïí phö trûúng, sûå êëy laâ möåt àiïìu vui cho vùn
hoåc... Luác êëy, hoùåc coá ai viïët vùn bñ hiïím cuäng khöng
sao, ai coá chuyïn noái chuyïån ma quó cuäng chùèng hïì gò,
ai coá viïët lûúâi thò àaä coá rêët nhiïìu ngûúâi khaác siïng nùng
viïët giuâm cho hoå. Chûá bêy giúâ nhaâ ngheâo, cúm thiïëu, thò
àiïìu cöët luäy hún hïët laâ phaãi tòm ra nhûäng moán ùn chù’c
thêåt, têím böí laânh maånh àïí loát loâng.
*
* *
Cêu chuyïån àïën àêy, töi xin toám tù’t laåi cuâng anh em
bùçng möåt tònh caãnh. Naây möåt àûáa beá Viïåt Nam loåt loâng
ra àúâi. Tiïëng meå noá ru bao boåc lêëy noá, mún trúán vuöët ve.
Dêìn dêìn àûáa beá nghe loåt tai, röìi ngaây ngaây àûúåc ùém
böìng trong nhûäng cêu ru Nam Viïåt. Têm linh noá tûå
nhiïn nhuêìn thêëm tiïëng meå àeã; nghe lúâi ru, noá hïët khoác,
noá móm cûúâi. Noá nùçm trong nöi, maâ cuäng laâ nùçm trong
loâng meå, maâ cuäng laâ nùçm trong tiïëng nûúác nhaâ:
Nùçm trong tiïëng noái yïu thûúng,
Nùçm trong tiïëng Viïåt, vêën vûúng möåt àúâi.
Sú sinh loâng meå àûa nöi;
Höìn thiïng àêët nûúác cuäng ngöìi bïn con...(1)
Mêëy cêu thú êëy cuãa möåt thi sô baån töi, thêåt àaä taã caái
caãnh yïu thûúng chùèng nhûäng cuãa loâng meå maâ coân cuãa
loâng àêët nûúác. Höìn thiïng àêët nûúác cuäng ngöìi bïn con...
Àûáa treã lúán lïn, ùn noái bùçng tiïëng cuãa meå. Tiïëng cuãa
meå àaä nhû thaânh maáu huyïët chaåy trong cú thïí noá, nuöi
lêëy tinh thêìn noá. Nhûng noá böîng àïën tuöíi mûúâi saáu. Luác
êëy cú thïí ngûúâi con trai chuyïín vïì tònh aái, maâ tinh thêìn
ngûúâi thiïëu niïn cuäng àoâi hoãi, saåo suåc muön nöîi niïìm.
(1) Thú cuãa Huy Cêån.

Tinh thêìn àoâi nhûäng àöì ùn têím böí cho. Ngûúâi thiïëu niïn
khao khaát àûúåc biïët, àûúåc hiïíu; nhûäng nöîi yïu thûúng
mú ûúác, nhûäng cún lyá tûúãng àïën trong trñ, nhûäng caái say
àù’m cuäng nhû nhûäng nöîi lo lûúâng; bao nhiïu tinh thêìn
vaâ tònh caãm, hoå àïìu cêìn coá ai noái ra trûúác cho, àïí giuáp
hoå böåc löå caái baãn ngaä cuãa hoå. Ngûúâi thiïëu niïn êëy ài tòm.
Hoå tòm trong quöëc vùn. Nhûng hoå tòm khöng thêëy, hay
thêëy rêët ñt oãi. Cöë nhiïn laâ ngûúâi thiïëu niïn êëy phaãi tòm
úã trong nhûäng vùn hoåc tiïn tiïën cuãa nûúác ngoaâi. Thïë laâ,
úã giai àoaån êëy, tiïëng Viïåt Nam böîng dûng nhû möåt ngûúâi
meå khöng àuã sûäa àïí maâ nuöi con. Thêåt laâ àúán àau, thêåt
laâ tuãi höí cho loâng meå!
Ngûúâi ngûúâi chuáng ta, ai nêëy cuäng àïìu lo laâm ra tiïìn
ra baåc àïí àïí cuãa cho con; ùn têëm nhõn dùåt cuäng vui loâng,
àïí coá thïí sau naây chia cho con möåt ñt ruöång nûúng hay
vaâi caái nhaâ gaåch. Nhûng chuáng ta khöng biïët rùçng ngûúâi
thiïëu niïn àïën tuöíi núã nang baãn ngaä, hoå cêìn saách vúã, cêìn
lyá tûúãng, cêìn vùn hoåc hún laâ cêìn ruöång vûúân. Chuáng ta
laâm giêìu àïí cuãa cho con, maâ khöng ai lo laâm viïåc tû
tûúãng, viïåc vùn hoåc àïí sau naây àïí laåi cho chuáng caái gia
saãn tinh thêìn, thò cho chuáng ta vêîn cûá coân àoái!
Vêåy thò chuáng ta coá thêëy böín phêån cuãa mònh khöng?
Böín phêån êëy laâ: phaãi hoåc quöëc ngûä, àïí maâ viïët quöëc ngûä,
phaãi laâm ra saách hay bùçng quöëc ngûä, àïí cho caác em cuãa
ta lúán lïn, chuáng noá àûúåc hûúãng “cêy nhaâ laá vûúân”. Àïí
cho con chaáu chuáng ta khoãi phaãi cêìn möåt ngûúâi - vuá tinh
thêìn nûäa.
Huöëng chi, coá phaãi ai nêëy àïìu àûúåc hoåc tiïëng caác nûúác
ngoaâi àêu. Haâng triïåu dên ta, duâ trong vaâi trùm nùm
nûäa, cuäng chó biïët coá caái gò laâ nöm na, laâ quöëc ngûä. Maâ
cuäng chó coá quöëc ngûä múái nuöi àûúåc têm thêìn ta möåt
caách thêëm thña àïën trong tûâng gioåt maáu, trong möîi tïë
baâo cuãa ta.
Chuáng ta phaãi laâm sao cho em uát chuáng ta, con chaáu
chuáng ta, àöìng baâo thiïëu hoåc cuãa chuáng ta, khi múã möåt
têåp vùn húåp tuyïín cuãa ta, cuäng nhû khi ta múã möåt têåp
vùn tuyïín cuãa caác nûúác tiïn tiïën, seä àûúåc thêëy möåt sûå
söëng daåt daâo nghòn vaån traång. Cho têët caã nhûäng ngûúâi êëy
cuäng thêëy taã ra trong têåp vùn tuyïín tiïëng Viïåt caái caãnh
ngûúâi ài caây hay ngûúâi àöët cuãi, caái caãnh con gaâ con võt úã
trong sên, caái têm lyá con choá con meâo úã trong nhaâ; thêëy
nöîi tûác töëi cuãa möåt con chöìn bõ mù’c bêîy, nghe bònh minh
gêìn àïën, quaã quyïët nhe rùng cù’n àûát hùèn caái chên bõ
rùng cûa chuåp lêëy, röìi chó coân ba chên, noá khêëp khïính
chaåy nhanh ài tòm rûâng rêåm, àïí cûáu lêëy, cûáu àïí caái tûå do.
Àaåi khaái àïën nhûäng loaâi vêåt maâ ngûúâi ta coân taã sûå
söëng tinh vi àïën nhû thïë, huöëng chi úã con ngûúâi, hoå taã
ra àùçm thù’m, sêu sù’c biïët bao nhiïu. Thïë maâ bêy giúâ
ta khöng viïët vùn Viïåt Nam, thò bao giúâ con chaáu ta múái
àûúåc möåt têåp vùn tuyïín hay maâ hoåc? Chuáng noá maâ
khöng coá vùn Viïåt Nam nuöi nêëng, thò cuäng nhû chuáng
ta hiïån nay, chuáng noá seä ài thêët thïíu lang thang, súâ
soaång àïí tòm ra möåt linh höìn. Ta seä thêëy con chaáu ta raãi
raác trïn caác con àûúâng, xin xoã úã vùn hoåc ngoaâi nhûäng
thûác cêìn thiïët.
Maâ àaä goåi laâ ài xin, hay ài vay, thò sao cho àêìy àuã,
cho thêëm thña têån cuâng àûúåc. Vûúân xa coá àeåp bao nhiïu,
maâ vaâo àoá ta cuäng coá möåt caãm giaác laåc vûúân. Caái caãm
giaác xem nhúâ êëy, möåt baån tên hoåc coá taã ra trong möåt baâi
thú. ÊËy laâ baâi “LAÅC VÛÚÂN”:
Tûâ thuúã nhoã theo àoâi Êu hoåc,

Vûúân phûúng xa àaä nhoåc cöng tòm.
Bûúác vaâo: hoa, gioá, laá, chim,
Cuäng vui, cuäng àeåp, ïm àïìm, du dûúng.
Sao ta vêîn möåt thûúng hai nhúá
Trong caãnh ngûúâi rûåc rúä biïët bao?
Têm höìn nhöí rïî, lao àao,
Trú vú ta àûáng, ngheån ngaâo loâng quï.
Àang bêng khuêng, ï chïì, mïåt moãi,
Böîng thiïët tha tiïëng goåi trong khöng:
- “Vïì àêy con! Gioá laånh luâng!
Sûúng chiïìu xuöëng nùång, meå mong, con vïì!”
Giêåt mònh thoát, giêëc mï vûâa tónh,
Nhòn chung quanh vûúân caãnh huy hoaâng,
Quyïët loâng ta dûát tú vûúng,
Àïí theo tiïëng goåi meå àûúng àúåi chúâ.
Nay trúã laåi vûúân thú àêët nûúác,
Giûäa muön hoa, suöëi nûúác traâo tuön;
Say sûa höìn tù’m nguyïn nguöìn,
Mang vïì àöi chuát hûúng vûúân trúâi xa...(1)
*
* *
Kïët thuác cêu chuyïån höm nay, töi xin noái gù’ng vaâi
cêu nûäa, vaâ nhù’c laåi rùçng: Cöng viïåc phiïn dõch, nghiïn
cûáu, hay saáng taác, coá leä anh em chúâ àïën luác àöî töët nghiïåp
ra trûúâng Àaåi hoåc, anh em múái coá thïí daânh chuát thò giúâ
ra maâ laâm luång. Nhûng cuäng khöng phaãi àúåi vaâi ba hay
nùm saáu nùm nûäa maâ anh em múái laâm viïåc àûúåc cho
quöëc vùn. Anh em coá thïí laâm ngay chiïìu nay hay saáng
(1) Thú cuãa Xuên Viïåt.

mai àûúåc. Anh em dúã ngay saách quöëc vùn ra maâ àoåc.
Saách hay, anh em àoåc, saách dúã, anh em cuäng cûá àoåc. Anh
em àûâng ngaåi rùçng quöëc vùn ta ngheâo naân, keám coãi,
khöng àuã moán ùn cho anh em. Khöng àuã, anh em cuäng
cûá xem, röìi thò khen lao hay chó trñch, hay chïë nhaåo cuäng
àûúåc; nhûng miïîn sao anh em àûâng hûäng húâ. Anh em
laâm caái böín phêån uãng höå, böín phêån dïî nhêët cuãa anh em.
Coân nhaâ chuáng ta ngheâo, chuáng ta chúá ngaåi.
Nhaâ ngheâo maâ anh em ta biïët chõu thûúng chõu khoá,
biïët cöë gù’ng, biïët hy sinh, thò chùèng mêëy chöëc maâ caái
nhaâ vùn hoåc Viïåt Nam, tûâ vaách àêët maái tranh, seä hoáa
nïn lêu àaâi cung àiïån.
Thûa anh em, vùn hoåc Viïåt Nam àang mong moãi úã
möîi ngûúâi chuáng ta!
4.2.1945
(noái úã trûúâng Àaåi hoåc
hún möåt thaáng trûúác ngaây 9-3)
HAÂNG BIA VAÊN MIÏËU
Ú kòa, baån úã Haâ Nöåi maâ khöng biïët trong Vùn Miïëu
coá hai haâng bia, khù’c tïn caác võ khoa giaáp ngaây trûúác?
Hai haâng bia êëy laâm bùçng àaá thêåt cûáng; möîi têëm bia
àûáng trïn möåt con ruâa bùçng àaá thêåt bïìn. Bêy giúâ ta hiïíu
nghôa con ruâa laâ sûå ài chêåm, sûå lûúâi biïëng, sûå ngu àöån
nûäa kia. Nhûng - öi tang thûúng! - thuúã trûúác ngûúâi ta
cho con ruâa laâ biïíu hiïåu sûå söëng lêu daâi dùåc. Nhûäng têëm
bia danh dûå kia chùèng phaãi àïí bïìn vûäng àúâi àúâi laâ gò;
ngûúâi ta àaä dûång chuáng lïn trïn mu ruâa, nguå yá rùçng caác
nhên vêåt tïn khù’c vaâo bia seä àûúåc lûu danh thiïn cöí;
noái nhû bêy giúâ ta noái, seä “bêët tûã”, seä söëng lêu nhû ruâa.
Nhûäng neát khù’c sêu, cöë baám vaâo àaá, àoá laâ phûúng
danh quñ tñnh cuãa chû võ Thaái hoåc sinh, cuãa nhûäng bêåc
àöî àaåt rêët cao, vùn taâi rêët gioãi, veã vang cho nûúác nhaâ
thuúã xûa. Thïë maâ baån khöng biïët àïën? Hai haâng bia, cên
àöëi nhû caái muä caánh chuöìn, ngay thùèng nhû caái höët,
chûäng chaåc nhû chiïëc hia, trõnh troång nhû öng quan, vaâ
vûäng vaâng nhû àaá, dûång lïn àoá cöët cho hêåu thïë ghi nhúá,
thïë maâ baån khöng nhúá, khöng ghi? Ngûúâi úã Haâ Nöåi maâ
húâ hûäng nhû vêåy, huöëng chi keã úã têån choát Caâ Mau, thöi
ai coân biïët öng Thaái hoåc sinh laâ caái quaái gò! Húäi öi rïu,
húäi öi coã, caác ngûúi àaä laâm muåc caã tïn àeåp cuãa bao nhiïu
quan ngheâ àúâi xûa!
*
* *
Möåt chiïìu kia, töi àaä nhêån baâi hoåc cuãa hai haâng bia
Vùn Miïëu. Töi xin kïí laåi baâi hoåc êëy cuâng moåi ngûúâi.
Thaái hoåc sinh nghôa laâ gò? Nghôa laâ nhûäng cêåu hoåc
sinh gioãi giang, úã trïn caã caác hoåc sinh khaác, nhûäng
“ngûúâi hoåc troâ töët” vêåy. Nghôa laâ thuúã Haán hoåc, caác hoåc
sinh êëy kheáo thuöåc loâng, kheáo ùn cù’p saách, kheáo nêëu
nûúáng nhûäng moán vùn saách, kinh nghôa, nêëu giaã Àûúâng;
giaã Töëng cuäng nhû ngûúâi ta nêëu giaã cêìy, vaâ gioån lïn cho
caác quan trûúâng thûúãng thûác. Caác Thaái hoåc sinh êëy àaä
laâm viïåc rêët hûäu cöng cho thên mònh hoå, búãi caái leä hiïåu
nghiïåm nhêët laâ hoå àaä laâm viïåc khöng cöng cho tiïëng
nûúác Taâu.
Thúâi êëy cuäng nhû bêy giúâ, - vaâ coá leä bêy giúâ laåi coân
hún thúâi êëy - hoå raáng hiïíu caái tinh thêìn sêu xa cuãa
nhûäng tiïëng chi, höì, giaã, daä, nhû bêy giúâ ta raáng thêëu
caái thuêìn tuáy cuãa nhûäng tiïëng aâ, de: khöng theâm hoåc yá,
hoå chó cêìn hoåc chûä, coá khaác gò chuáng ta! Cuäng nhû chuáng
ta, ngûúâi xûa àaä chù’p àêìu noå vaâo àuöi kia, ruát úã saách
naây mêëy cêu, giêåt úã quyïín naây möåt àoaån, nhùåt cuãa cuå
êëy möåt khuác, ùn maây öng noå vaâi gioâng, röìi vïnh vaáo
ngêm nga nhûäng aáng vùn tuyïåt taác, noá laâ caái moán aáo vaá
cuãa àûáa ùn xin!
Naâo coá ra gò baác Nguyïîn Du, nïëu bêët haånh Nguyïîn
Du khöng àöî àaåt! Thêìn àöìng laâ cêåu beá naâo nhúá saách Taâu
gioãi hún maáy thu thanh àúâi nay: vaâ ngûúâi naâo viïët vùn
Taâu maâ giöëng hïåt ngûúâi Taâu, laâ thiïn taâi àoá! - Cuäng nhû
bêy giúâ.
Cha öng ta xûa laåi khúâ àïën nöîi tûúãng baåc giaã laâ baåc
thêåt, tûúãng con veåt cuäng laâ ngûúâi. Coá nhêìm thïë, múái
dûång nöíi hai haâng bia Vùn Miïëu, nïu danh nhûäng ngûúâi
gioãi chûä Haán, nhû vinh haånh lúán cho non söng, kyã niïåm
nhûäng nhên taâi, noá chó laâ nhûäng nö lïå! Chù’c nhûäng
ngûúâi coá tïn núi hai haâng baãn danh dûå àoá, xûa kia àaä
chù’c mêím nù’m àûúåc hêåu thïë trong tay, vaâ gêåt guâ laâm
thïm nhûäng saách vúã bùçng chûä Taâu, àïí sau naây cho con
chaáu Viïåt Nam hoåc - Cuäng nhû bêy giúâ...
*
* *
Hai haâng bia Vùn Miïëu! Töi tûå hoãi sao chuáng ta muâ,
khöng thêëy caái gûúng hiïín hiïån cuãa lõch sûã; sao chuáng
ta khöng nghe têët caã móa mai cuãa caái maâ chuáng ta goåi
laâ danh dûå. Töi buöìn cûúâi tröng thêëy sûå ngêy ngö cuãa
àúâi trûúác, tûúãng rùçng àêåu öng ngheâ laâ coá àaåi cöng vúái
vùn hoåc, vúái töí quöëc, vöåi xêy àaâi kyã niïåm. Caái duång yá myä
miïìu xûa, nay àaä hoãng beát. Ngûúâi Viïåt Nam àúâi naây àaä
boã xoá caái “cöng danh Taâu” àúâi trûúác; vaâ caái “cöng danh
Têy” àúâi naây, ngûúâi Viïåt Nam àúâi sau seä àïí vaâo goác naâo?
Chù’c seä coá möåt Vùn Miïëu thûá hai, hai haâng bia àaá khaác
ghi tïn nhûäng öng ngheâ, öng thaåc vaâ rïu tha höì baám, coã
tha höì che...
(àùng “Ngaây nay” nùm 1938)
TUY LYÁ VÛÚNG - THI SÔ TAÂU
Vùn nhû Siïu, Quaát, vö Tiïìn Haán

Thi àaáo Tuâng, Tuy, thêët Thõnh Àûúâng.
Ngûúâi ta nhù’c àïën hai cêu thú naây àaä bao nhiïu lêìn,
möåt caách haã hï lù’m. Súã dô ngûúâi ta coá thïí haã hï àûúåc,
laâ vò ngûúâi ta khöng chõu nghô möåt chuát naâo, cuäng nhû
ngûúâi ta noái àïën hai haâng bia Vùn Miïëu maâ khöng thêëy
àoá laâ hai haâng bia móa mai.
Trong nhûäng têåp vùn sûã hay trïn caác baáo chûúng,
ngûúâi ta vêîn thûúâng noái àïën öng Hoaâng Tuy Lyá. Baão
rùçng àoá laâ möåt öng hoaâng, thò töi khöng caäi àûúåc; baão
rùçng àoá laâ möåt bêåc àûác haånh àaáng khen, töi cuäng xin
vêng. Nhûng noái àïën vùn nghiïåp cuãa Tuy Lyá vûúng, thò
haäy cho pheáp töi do dûå.
Tuy Lyá vûúng, nhaâ thi haâo laâm mêët caã thúâi Thõnh
Àûúâng? Coá leä, coá leä lù’m. Nhûng dûúâng nhû thúâi Thõnh
Àûúâng úã bïn Taâu thò phaãi. Vêåy thò öng Tuy Lyá vûúng êëy
coá can hïå gò àïën töi, ngûúâi Viïåt Nam? Vúái töi, vúái vùn
hoåc Viïåt Nam, Tuy Lyá vûúng chó laâ “thi sô cuã khoai” maâ
thöi! Chó laâ möåt baác thúå thú taâi cuäng beá nhû caái cuã khoai,
khöng hún, khöng keám. Nghôa laâ ngûúâi ta coá thïí vûát ài
nhû vûát möåt caái cuã khoai, chùèng thiïåt thoâi gò cho vùn
chûúng Viïåt Nam.
*
* *
Thûåc thïë û, Tuy Lyá vûúng laâ möåt bêåc thi haâo? Xin
ngûúâi ta àûâng nhù’c àiïìu êëy maäi maâ töi thïm tiïëc. Nïëu
quaã thûåc Àûác Öng laâ möåt thi taâi löîi laåc, thò Àûác Öng àaä
gaánh vaâng àöí xuöëng söng Ngö. Sao öng khöng thûúng
àïën con chaáu laâ chuáng töi bêy giúâ, núä loâng àem taâi hoa
cuãa mònh phuång sûå vùn chûúng ngoaåi quöëc?
Öng gioãi giang àïën thïë, öng giêìu coá àïën thïë, maâ öng
àaânh têm vûát caái taâi cuãa öng vaâo trong nhûäng baâi thú
chûä Haán, nhûäng baâi thú maâ ngûúâi Viïåt - vaâ caã ngûúâi Taâu
nûäa - chùèng biïët duâng àïí laâm gò.
Nïëu öng laâm thú Viïåt Nam, thúâi chuáng töi bêy giúâ àaä
coá möåt Tuy Lyá vûúng, àaä àûúåc ngêm ngúåi nhûäng lúâi thú
tao nhaä, àaä àûúåc thûúãng thûác möåt caái vùn taâi. Nïëu öng boã
caái hoåc mûúån cuãa öng ài, chùm chuá àïën caái hoåc thûåc laâ
tiïëng Viïåt Nam maâ öng noái vúái con, vúái vúå, vúái caã vua Tûå
Àûác nûäa, thò bêy giúâ chuáng töi àaä khoãi ên hêån. Nïëu öng
àûâng chï tiïëng cuãa meå öng, thò vùn chûúng Viïåt Nam coá
thïí hay hún vùn chûúng Taâu, vò trong thú Viïåt Nam, laâm
bùçng tiïëng Viïåt Nam, caái thi tûá laåi döìi daâo tao nhaä hún
thú Thõnh Àûúâng nhiïìu lù’m. Nïëu... nïëu... nïëu quaái gò
nûäa! Tuy Lyá vûúng ngaâi àaä troát laâm thú Taâu mêët röìi!
*
* *
Bêy giúâ nhûäng lúâi chêu ngoåc cuãa Tuy Lyá vûúng xïëp
xoá vaâo chöî naâo? Sang bïn Taâu, chuáng ta seä tòm thêëy
nhûäng baâi thú thêët Thõnh Àûúâng cuãa Tuy Lyá vûúng
chùng? Hay laâ thú cuãa ngaâi chó àïí cho moåt noá ùn, vaâ caã
àïën con chaáu ngaâi, e cuäng chaã hiïíu ngaâi àõnh noái gò
trong caái thú chûä Haán àoá. Cöng trònh cuãa ngaâi àaä laâ cöng
cöëc, ngaâi àaä phñ thúâi giúâ boáp àêìu nùån traán àïí sinh ra
nhûäng baâi thú giaã, tiïu bïn nûúác Nam chùèng àûúåc, maâ
àem sang nûúác Taâu, ngûúâi Taâu cuäng coác cêìn. Öi! Chuáng
ta àaä mêët Tuy Lyá vûúng! Tuy Lyá vûúng laâ möåt àûáa con
hoang vö thûâa nhêån. Thú cuãa ngaâi khöng göëc rïî, caái thi
taâi cuãa ngaâi, nïëu thûåc löång lêîy, thò cuäng löång lêîy trong
hû vö. Nûúác Viïåt Nam àaä baáo thuâ nhûäng keã khinh tiïëng
Viïåt Nam. Vaâ duâ cho ai coá àaâo lõch sûã lïn àïí viïët kyá sûå,
hay coân soát möåt öng àöì naâo nhù’c thú tuáy luáy, thò ngûúâi
Viïåt Nam cuäng chùèng dû trñ nhúá àïí nhúá möåt thi sô Taâu
maâ chñnh ngûúâi Taâu cuäng chùèng theâm nhòn.
Ai mûúån caác öng Àùång Àûác Siïu, Cao Baá Quaát, Tuâng
Thiïån vûúng, Tuy Lyá vûúng laâm mêët nhaâ Tiïìn Têën vaâ
àúâi Thõnh Àûúâng?
Caác öng laâm mêët nûúác Taâu àêu chùèng thêëy, chó thêëy
caác öng laâm mêët tiïëng Viïåt Nam. Caác öng coá vaâng maâ
chùèng tö cho caái nhaâ quöëc ngûä àún sú, laåi àem dêng cöng
cho möåt cung àiïån àaä quaá giêìu, quaá sang laâ tiïëng nûúác
Taâu. Sao chuáng ta khöng biïët hoåc tiïëng ngoaåi quöëc vò
tiïëng Viïåt Nam? Àûúåc thïë thò àêu àïën nöîi vùn chûúng
Viïåt Nam coân ñt oãi, ngheâo naân nhû thïë naây. Chuáng ta àaä
giêìu khöng biïët bao nhiïu laâ bêåc kyâ taâi vaâ bao nhiïu öng
traång nguyïn xûa àaä àûúåc ghi tïn vaâo vùn hoåc sûã.
Trong àöi baâi vùn thú chûä nöm, thêìn Siïu, thaánh
Quaát àaä toã cho ta thêëy nhûäng àùåc àiïím rêët hay. Nïëu caã
taác phêím cuãa hai ngûúâi àïìu viïët bùçng tiïëng Viïåt Nam
caã! Nïëu hai nhaâ vûúng kia, hai nhaâ thi baá kia cuäng àïìu
chõu nöm na maách queá! Nïu vua Tûå Àûác cuäng hiïíu caái
quan hïå cuãa tiïëng nûúác nhaâ!
*
* *
Öi! Coá leä chuáng ta àïìu laâ ngûúâi mêët göëc caã. Mêëy
nghòn nùm, chuáng ta àaä tûúãng chûä Taâu laâ tiïëng cuãa ta,
vaâ bêy giúâ, chuáng ta cuäng àang tûúãng nhûäng àiïìu tûúng
tûå nhû thïë. Thöi, hai cêu ngûå thi kia, àïí laâm gò nûäa?
Phaãi thay ài nhû sau naây, hoåa chùng múái àuáng:
Vùn nhû Siïu, Quaát, vö Nam Viïåt!
Thi àaáo Tuâng, Tuy, thêët Viïåt Nam!
Vùn maâ cûá viïët chûä Haán, thú maâ cûá laâm chûä Taâu nhû
kiïíu Siïu, Quaát, Tuâng, Tuy, thò chó töí mêët tiïëng Viïåt
Nam maâ thöi! Vaâ, thûa caác bêåc kyâ taâi laâm vùn, laâm thú
têy, tûâ naäy àïën giúâ töi chûa noái mêët loâng caác ngaâi, nhûng
chù’c caác ngaâi cuäng khaá thöng minh àïí hiïíu rùçng súã dô
töi caäi kõch liïåt vïì Tuy Lyá vûúng, laâ cöë àïí cho caác ngaâi
tûå ngù’m caác ngaâi möåt chuát.
(àùng Ngaây nay nùm 1938)
CAÁI HOÅC QUÊÍN QUANH
Gêìn àêy, nhên caái phong traâo quay vïì vúái vöën cuä cuãa
cha öng, nhiïìu baån tên hoåc giêån mònh khöng biïët caái chûä
Latinh cuãa AÁ Àöng, quay vïì hoåc chûä Haán. Nhûng úã àêy,
trong sûå hoåc laåi chûä Haán, ngûúâi Viïåt chuáng ta laåi cuäng
khöng biïët hoåc.
Trong bao lêu, chuáng ta quaá hûäng húâ vúái chûä Haán,
thûá chûä maâ tiïìn nhên chuáng ta duâng àaä mêëy nghòn nùm.
Nay biïët mònh sú suêët, chuáng ta hoåc àïí buâ vaâo. Chûäa caái
khuyïët àiïím cuãa ta, thêåt laâ cêìn thiïët. Nhûng coá phaãi
thûåc rùçng nhû thïë laâ ta àaä tónh ngöå chûa? Hay chó thay
vaâo caái lêìm naây bùçng möåt caái lêìm khaác?
Chuáng ta hoåc chûä Haán àïí maâ tiïëp xuác, giao caãm vúái
tiïìn nhên. Töí tiïn chuáng ta troát àaä hiïíu lêìm quaá lêu,
nïn àaä lúä duâng caái chûä nûúác Taâu laâm chûä quöëc gia. Nay
chuáng ta khöng thïí naâo àûúåc, muöën khöng laå luâng hùèn
vúái töí tiïn, àaânh phaãi laåi hoåc caái chûä cuãa nûúác Taâu. Sûå
êëy cuäng laâ bêët àù’c dô. Giaã sûã cöng trònh duâng chûä nöm
cuãa Höì Quyá Ly, cuãa Nguyïîn Huïå àïìu thaânh caã, giaã sûã
tûâ thuúã vua Ngö lêåp nûúác, chuáng ta àaä duâng ngay caái
tiïëng cuãa dên àen..., thò bêy giúâ nhûäng dên chuáng ta,
hay hún nûäa, nhûäng böë cu meå àô, muöën hiïíu àúâi Trêìn,
àúâi Lyá, cuäng chó coá viïåc têåp taânh, cöë gù’ng, luyïån trñ
thöng minh, chûá chùèng cêìn hoåc nhûäng chûä chi, chûä höì.
Chuáng ta nay muöën hiïíu töí tiïn, laåi buöåc phaãi hoåc
nhûäng chûä chi, chûä höì êëy. Thò ta cûá hoåc! Hoåc laâ leä cöë
nhiïn. Nhûng chuáng ta trúã laåi hoåc chûä Haán nhû thïë naâo?
Nhû thïë naây àêy!
*
* *
Luác trûúác nhûäng hoåc sinh viïët thû cho “mon cher
freâre” hay “mon cher ami”, thùm hoãi chuyïån troâ khöng
phaãi bùçng caái chûä quöëc ngûä. Bêy giúâ nhûäng ngûúâi àêåu
thaânh chung hay tuá taâi viïët thû vïì cho “thên phuå”, röìi
tiïëp theo bùçng möåt traâng chûä Taâu! Töi khöng noái ngoa,
vò coá nhûäng cuå giaâ khoe vúái töi rùçng ngûúâi con thû kyá
cuãa caác cuå àöå naây viïët thû vïì thùm nhaâ toaân bùçng chûä
Haán! Trúâi àêët! Chûá caái chûä quöëc ngûä noá biïën ài àêu röìi?
Maâ hïët chûä naây thò àïën chûä khaác, ngûúâi ta chó chûåc khoe
mònh gioãi chûä nûúác ngoaâi, nghôa laâ mònh gioãi?
Chûa xong! Möåt nhaâ thi sô múái, tûå hoåc lêëy maâ gioãi
chûä Haán, daåy Haán tûå úã möåt trûúâng tû noå. Sûå êëy chó àaáng
khen. Nhûng möåt ngûúâi baån tên hoåc cuãa nhaâ thú, nhên
nhaâ thú cûúái vúå, beân coá caái cûã chó àùåc biïåt mïën yïu, thên
mêåt, laâ viïët mûâng thi sô möåt baâi thú chûä Haán, taám cêu
nùm vêìn, giûäa coá hai cêu àöëi nhû hai cùåp boâ mang chung
möåt caái aách! Coá gò àêu! Chó vò ngûúâi tên hoåc êëy vûâa hoåc
àûúåc caái chûä cuãa nûúác Taâu!
*
* *
Thêåt biïët nhûäng cêu chuyïån kia, tûác maâ coá thïí chaãy
nûúác mù’t! Vûâa múái hoåc chûä Phaáp xong, tûå cho mònh laâ
giaác ngöå, laåi hoåc ngay chûä Haán, àïí röìi viïët thû cho böë
bùçng chûä chiïåc, vaâ mûâng àaám cûúái baån bùçng thú Taâu!
Luác naâo thò caái chûä quöëc ngûä cuãa ta cuäng bõ nhaäng
quïn. Trong oác nhûäng con moåt chûä êëy, chù’c chûa khi
naâo hoå nghô rùçng coá caái tiïëng Viïåt. Thaâ caác cuå àöì, àaä troát
luán mònh trong caái vùn tûå mûúån, thò caác cuå chòm luön
trong êëy; chûá boån thanh niïn chuáng ta, maâ vûâa ruát àêìu
ra khoãi höë noå thò laåi àêm ngay vaâo caái höë kia...
Chuáng ta bêy giúâ hoåc chûä Haán thò phaãi hoåc thïë naâo
kia; hoåc sao cho böí ñch vïì àûúâng hoåc vêën, hoåc àïí xem bia,
xem sûã, xem saách vúã cuãa cha öng. Àïí hiïíu caái phêìn Haán
tûå trong vùn nûúác Viïåt. Àïí thêëu roä phong tuåc cuãa ngûúâi
mònh. Àïí biïët quaá khûá maâ lo liïåu cho tûúng lai. Hoåc
bùçng möåt yá chñ múái, möåt yá tûúãng múái, laâ phuång sûå cho
tiïëng nûúác ta. Hoåc nhû vêåy, thò ta coá thïí hoåc tiïëng ra àï
hay tiïëng baâ naâ, cuäng vêîn cûá böí ñch. Chûá mang caái
nhiïåm vuå thanh niïn, úã giûäa möåt nûúác khai hoáa coá nûãa
chûâng, maâ laåi quay vïì hoåc laâm thêìy àöì hay sao?
Hoåc chûä Haán nhû thïë, thò thaâ döët ài cho xong! Nhûäng
ngûúâi moåt chûä, cho hoå döët tiïëng ngoaåi quöëc, hoå coân àûúåc
biïët duâng caái chûä Viïåt. Hoå chó coá viïåc àaánh vêìn ra maâ viïët
nhûäng cêu nöm na giaãn dõ, àïí cho meå hoå hiïíu àûúåc thû
cuãa con vúái, chûá chùèng daânh riïng cho öng cha. Àïí cho
ngûúâi vúå cuäng hiïíu àûúåc baâi thú, chûá chùèng daânh riïng
cho ngûúâi chöìng. Àïí caã àêìy túá trong nhaâ cuäng hiïíu àûúåc
nhûäng lúâi vaâng ngoåc cuãa hoå vúái chûá! Nhûäng con moåt chûä
êëy, bêy giúâ maâ coân laâm thú Àûúâng luêåt bùçng chûä Haán, thò
coân àúåi gò maâ chùèng laâm vùn saách, kinh nghôa ài?
Öi! Caái kim thò noá coân chó hûúáng nam, chûá hoå thò laâ
nhûäng caái chong choáng. Quay röìi laåi quay, quay gioá naây
röìi quay gioá noå, caái hoåc cûá quêín quanh.
*
* *
Nay nhên caái phong traâo phuåc cöí, coá nhûäng trang
thanh niïn thöng minh, tuêën tuá, caã nhûäng nhaâ thú goåi
laâ “múái” nûäa, chó thïì bùçng vùn Töëng vúái thú Àûúâng. Nhû
thïë goåi laâ muâa cöí àiïín! Hoå gêåt guâ àaánh cúâ, vaâ àoåc baâi
Tûúng Tiïën Tûãu: “Hûâ... hûâ... Quên bêët kiïën hoaâng haâ chi
thuãy thiïn...”. Hoå ngêm thú chiïåc vaâ rung àuâi. Nhû thïë
laâ hoå trúã vïì vúái caái tinh tuáy cuãa tiïìn nhên. Caái hoåc múái
ta chûa lônh höåi àûúåc bao nhiïu, ta chûa taåo ra àûúåc maáy
moác gò, maâ àuâng möåt caái, chuáng ta àaä trúã vïì vúái “trúâi bïën
Phong Kiïìu” hay “thu söng Xñch Bñch”. Phong Kiïìu hay
Xñch Bñch ài nûäa, thò chuáng noá cuäng chùèng phaãi laâ
Hoaânh Sún hay Nhõ Haâ! Múái trúã laåi hoåc chûä Haán àûúåc
vaâi nùm, maâ ta chui ngay vaâo caái voâng nö lïå cuä.
Têët caã caác öng giaáo úã möåt trûúâng kia theo möåt võ khoa
giaáp noå àïí hoåc kinh dõch. Hoåc maâ khaão cûáu cho biïët thò
cuäng àûúåc ài. Nhûng khöng! Hoåc àïí boái bùçng coã thi vaâ
mu ruâa! Coã thi laâ coã gò ta chùèng coá biïët! Thò ta cûá vú
möåt nù’m àuäa hay möåt boá tùm maâ goåi laâ coã thi cuäng
àûúåc!
Caái maáu phuåc cöí, caái maáu nïå cöí cuãa chuáng ta, chuáng
ta vêîn chûa thaãi àûúåc. Chûâng naâo trúã laåi àûúåc thúâi thõnh
trõ cuãa vua Nghiïu, vua Thuêën thò múái cam loâng! Öi! Coá
caái xûa hay cuãa keã sô, vaâ caái xûa dúã cuãa öng àöì. Baån
thanh niïn ài hoåc caái xûa dúã. Cho nïn caác cuå àöì gaân àù’c
yá lù’m, thêëy boån thanh niïn laåi trúã laåi quy phuåc mònh.
Caác cuå laåi àù’c thúâi trúã laåi, coá thïë caác cuå múái giaåy cho
ngûúâi ta boái coã thi!
*
* *
Coân noái gò phûúng diïån quan niïåm, tû tûúãng! Nûúác ta

chûa tiïën, àaáng leä coi gûúng caác nûúác àaä theo tên hoåc maâ
tiïën luön cho nhùçm àûúâng, àïí traánh sûå baåi vong. Caái naây
ta chûa laâm àûúåc viïåc gò, maâ caái quan niïåm hû vö cuãa
Laäo Trang àaä trúã laåi trong àêìu oác ta, trong vùn chûúng
“múái” cuãa ta, nhû noá àaä àêìy rêîy trong nhûäng baâi haát cö
àêìu cuãa caác cuå. Thò ra caái chûä nhaân, nghôa laâ caái chûä
nhaác, noá úã têån trong tuãy cuãa ta. Thò ra caái löëi nhù’m mù’t
mùåc chuyïån àúâi cuãa Lyá Baåch vöën ùn sêu trong maáu cuãa
ta röìi! Àúâi bêy giúâ maâ chuáng ta laåi haát khuác Cöí Böìn cuãa
Trang Tûã! Àöët! Àöët hïët! Àêåp! Àêåp caã! Haäy nghïu ngao
trong caái thuá “hi di”! Thêåt laâ caái khêíu khñ haäo cuãa boån
anh huâng rúm. Phaãi chi coá àûúåc caái can àaãm cuöìng baåo
cuãa Neáron, àöët caã möåt thaânh phöë thò cuäng laâ tên kyâ.
Phaãi chi àem hùèn ngoån lûãa nêëu cúm maâ àöët caái nhaâ cuãa
hoå úã, thò cuäng cho boä caái khêíu khñ. Nhûng khöng, caái maái
nhaâ hoå chùèng chaáy möåt miïëng tranh naâo caã. Hoå àöët àêy
laâ àöët caái doåc têíu úã trïn ngoån àeân dêìu laåc àoá thöi!
Uöëng rûúåu röìi, hoå nguyïån say cho àïën vö vi. Vö vi!
Àaä khöng theâm laâm thò cuäng àûâng coá theâm ùn. Caái naây
àaä theâm ùn ngon, laåi coân theâm caã thuöëc phiïån. Sao
chuáng ta, ngûúâi Viïåt Nam, laåi lêëy caái vöën vùn chûúng
cuãa ngûúâi Taâu laâm caái vöën cuãa mònh? Thêëy ngûúâi ta
giaâu, (maâ hoå cuäng chó giaâu àöì cöí!) mònh viïån tònh hoå
haâng tûâ xûa maâ xin cöng ty vúái, àïí àûúåc kïí vaâo haâng
tiïn töí, nhûäng cuå Laäo Tûã, cuå Tö Àöng Pha, cuå Böì Tuâng
Linh! Maâ chñnh danh thuã phaåm laåi laâ baån tên hoåc!
Quêín quanh, quanh quêín, caái hoåc luêín quêín cûá loanh
quanh! Trúã xuöëng göëc àïí nhòn laåi nhûäng caái rïî cuãa mònh,
cuäng laâ àiïìu töët. Nhûng quay àêìu laåi, tòm caách cù’n caái
àuöi cuãa mònh, thò chó ài voâng troân.
Maãnh tònh viïët àïën cuöëi baâi, vêîn coân caái cún muöën
khoác!
1944
CÖNG DANH VÚÁI SÛÅ NGHIÏÅP
Nûúác Viïåt Nam ta luån baåi vò cöng danh. Ngûúâi Viïåt

Nam haâng nghòn nùm cho àïën nay, hiïíu lêìm hai chûä
cöng danh. Àang luác caác baån thiïëu niïn nhiïìu ngûúâi coá
yá ngoáng ngoáng chúâ chúâ ài hoåc trúã laåi, àang luác sù’p múã
möåt kyã nguyïn múái cho nûúác ta vaâ cho nïìn giaáo duåc Nam
Viïåt, töi tûúãng khöng gò cêìn thiïët bùçng baân roä cuâng caác
baån ài hoåc, vïì caái cöng danh.
Chuáng ta thûúâng nhù’c nhûäng trang sûã veã vang,
nhûäng chiïën cöng oanh liïåt, thò chuáng ta möåt mùåt khaác,
cuäng phaãi biïët xeát vò àêu maâ nûúác ta yïëu àuöëi; cuäng phaãi
thêëy caái di truyïìn nghòn cöí noá haäy coân àeâ nùång trïn trñ
naäo cuãa ta. Súã dô luác ngûúâi Phaáp sang maâ nûúác ta khöng
thïí àöëi àêìu, töi thiïët tûúãng cuäng vò haâng nghòn nùm röìi,
hoåc troâ Viïåt Nam ài hoåc, chó nghô àïën àûúâng cöng danh
maâ khöng nghô àïën caái sûå nghiïåp.
*
* *
Caái cuöåc chaåy àua tranh cûúáp chûác võ, noá raáo riïët
trong caã 80 nùm àö höå cuãa Phaáp, cuöåc chaåy àua êëy cuäng
àöìng möåt gioâng vúái sûå thi cûã nghòn nùm cuãa nûúác ta xûa.
Caái mêìm luån baåi noá nêëp sùén úã trong sûå hoåc lêìm àûúâng
röìi, cho nïn nûúác ta múái phaãi yïëu heân nhû vêåy.
Cuâng vúái nûúác Taâu, nûúác Viïåt ta xûa chuyïn chuá vïì
hoåc khoa cûã. Khoa cûã laâ caái khuön sùén cuãa nhaâ cêìm
quyïìn àïí nù’n eáp nhên taâi. Ngûúâi naâo muöën xuêët àêìu löå
diïån, muöën ra ûáng duång vúái àúâi, àïìu phaãi ài thi trûúác àaä.
Coá àöî thò múái ra laâm quan; vaâ phaãi laâm quan àaä thò
muöën thi thöë taâi nùng gò múái hoâng thi thöë àûúåc. Nhûng
khöën möåt nöîi, khoa cûã laâ caái hoåc chêåt heåp, caái hoåc boáp
cheåt ngûúâi ta trong khuön khöí möåt cêu vùn, trong saáo
huã cuãa vaâi yá tûúãng chñnh thûác àûúåc nhaâ cêìm quyïìn cöng
nhêån; caái khoa cûã êëy noá nghiïm nghiïåt quaá, nïn nhên
taâi naâo ài qua cuäng phaãi chùåt búát, àeäo búát, goåt cho nhùén,
sûãa cho cên, àïën nöîi ra xong caái khuön, thò nhên taâi àaä
chïët röìi, chó coân laåi möåt öng cöëng, öng ngheâ vö võ.
Caái khuön cuãa triïìu vua thöëng trõ àaä àùåt sùén nhû
thïë, dûúái thò coá möåt baâi kinh nghôa, trïn thò coá möåt baâi
phuá hay möåt baâi thú; maâ trong nhûäng thûá êëy thò phaãi
noái ài ài laåi laåi coá mêëy yá trong Khöíng giaáo. Thïë vêîn chûa
hïët. Chêët ùn àaä chùèng coá gò têím böí, maâ caách nêëu cuäng
haån chïë mêët röìi. Nêëu thò phaãi nêëu giaã Àûúâng, giaã Töëng!
Àïën chöî cêu êëy thò phaãi coá chûä höì, chûä hô, thónh thoaãng
laåi ngûâng laåi àïí noái mêëy cêu chiïëu lïå taán dûúng.
Caái hoåc khoa cûã noá giïët nhên taâi nhû vêåy; noá laâm cho
hoåc troâ mêët baãn ngaä laâ thïë; noá àuöíi sûå saáng taåo, sûå phaát
minh.
ÊËy thïë maâ noá àaä laâ caái cöng danh àêëy! Ta coá thïí noái
trù’ng ra rùçng noá thêåt ngêín ngú, vaâ khöng thöng minh
möåt chuát naâo caã. Maâ vò sao caác cêåu nho, caác thêìy àöì Viïåt
Nam trûúác laåi cûá ài theo? Thûa caác baån, vò caái cöng
danh! Vò nhaâ nûúác chuöång nhû thïë, vò xaä höåi theo nhû
thïë, cho nïn hoåc troâ ài hoåc cûá thïë maâ laâm; caái hoåc ngu
daåi maâ cuäng cûá vui loâng theo, miïîn sao cho àöî caái bùçng,
àïí àûúåc loâng mêëy cö yïëm thù’m giaãi àaâo, rùng àen nhûng
nhûác.
Caác baån chúá cûúâi cêåu nho vöåi! Tröng xûa laåi ngêîm
àïën mònh! Chuáng ta nay laâm gò àêëy, nïëu khöng phaãi laâ
cöë sao àöî àûúåc cûã nhên, baác sô àïí àûúåc loâng nhûäng cö tên
thúâi!
*
* *
Öi! Cöng danh! Lúáp hoåc troâ chûä Haán àaä nhêìm vò caái
cöng danh; nûúác Viïåt Nam ta xûa àaä mêët vò caái cöng
danh Taâu. Lúáp hoåc troâ chûä Têy laåi nhêìm vò caái cöng
danh; nûúác Viïåt Nam ta nay àaä luån baåi vò caái cöng danh
Phaáp. Vêåy ta phaãi vaåch mùåt caái cöng danh ra cho roä, àïí
ai nêëy nhòn noá cho kyä maâ àûâng nhêìm nûäa, àûâng tûúãng
noá laâ danh dûå nûäa, laâ muåc àñch cuãa sûå söëng nûäa. Ta haäy
boác caái löët gêëm cuãa noá, haäy tûúác hïët caái haâo quang giaã
cuãa noá, haäy löåt caái lúáp maå vaâng, “rûát caái mïì àay liïång
xuöëng söng”, vaâ chó vaâo noá maâ noái rùçng: Húäi cöng danh!
Maây chó laâ sûå kiïëm gaåo!
Thûa caác baån! Gaåo thò ta coá thïí naâo maâ khöng kiïëm?
Coá thûåc múái vûåc àûúåc àaåo; bao giúâ maâ laåi chùèng phaãi
nghô àïën gaåo? Chuáng ta kiïëm gaåo laâ leä thûúâng. Nhûng
chuáng ta phaãi coá trñ röång raäi vaâ saáng suöët. Röång raäi àïí
biïët rùçng caái cöng danh kiïëm gaåo khöng daânh chiïëm caã
trñ naäo ta: saáng suöët àïí thêëy rùçng caái cöng danh kiïëm
gaåo noá úã vaâo bêåc dûúái cuâng cuãa thang giaá trõ.
Cuöåc àúâi súã dô chaåy àûúåc laâ nhúâ úã caái cöng danh kiïëm
gaåo. Nhûng nïëu chó coá caái cöng danh kiïëm gaåo maâ thöi,
thò cuöåc àúâi chó chaåy voâng troân. Cuöåc àúâi coân phaãi tiïën
lïn, sûå söëng coân phaãi ài xa hún nûäa, thïë kyã hai mûúi möët
cêìn phaãi hoaân haão hún thïë kyã hai mûúi; nïn caái cöng
danh kiïëm gaåo ta phaãi liïåt vaâo haång beát cuãa sûác hoaåt
àöång cuãa ta, maâ phaãi nghô àïën sûå saáng taåo möåt caái gò,
laâm möåt caái gò, àïí laåi möåt thaânh tñch khaã quan gò coá thïí
àêíy cho baánh xe tiïën hoáa; nghôa laâ ta phaãi nghô àïën SÛÅ
NGHIÏÅP vêåy.
*
* *
Anh em chuáng ta luác nhoã ài hoåc, àaä bõ cha chuá chuáng

ta lûâa; cha chuá chuáng ta khi bûúác ài hoåc àaä bõ caái nhêìm
tñch trûä laåi cuãa lúáp öng chuáng ta lûâa. Luác bù’t àêìu ài hoåc,
xaä höåi khöng giaãng cho ta thïë naâo laâ cöng danh, thïë naâo
laâ sûå nghiïåp; ai nêëy cuäng chó lo kiïëm gaåo, àaä kiïëm gaåo laåi
kiïëm caã ö tö, nhaâ lêìu; caã moåi ngûúâi lúán àïìu bêån ài tòm
vaâng, nïn chùèng ai ngêîm nghô sêu xa maâ giaåy cho chuáng
ta. Chùèng ai baão bïn tai ta rùçng: “Con ài hoåc àêy, laâ coá hai
phêìn hoåc. Möåt phêìn rêët dïî, rêët xoaâng, nhûng cêìn phaãi coá,
laâ con ài hoåc àïí lêåp thên, àïí sau naây dïî kiïëm miïëng ùn.
Nhûng con cuäng ngaây àïm nhúá àïën phêìn thûá hai, khoá
khùn hún, nhûng töëi cêìn, laâ con ài hoåc àïí mong coá möåt sûå
nghiïåp. Trong khi àoåc nhûäng saách hay, nhòn nhûäng cöng
viïåc laâm cuãa ngûúâi ài trûúác, con phaãi àaâo trong trñ oác con,
trong têm höìn con, xem thûã coá gò hûúãng ûáng hay khöng;
xem thûã trong baãn ngaä con coá caái mêìm saáng taåo gò noá àoâi
núã hay khöng; con phaãi cöë tòm caái mêìm êëy maâ nuöi noá, àïí
àúâi con khöng phaãi laâ àúâi cuãa möåt con söë, àïí sûå söëng, àïí
cuöåc àúâi coân ài xa hún hiïån nay”.
Chuáng ta ngaây hai buöíi cù’p saách àïën trûúâng, moân caã
àuäng quêìn, raách caã öëng tay aáo, thi hïët bùçng noå àïën bùçng
kia; àïí röìi ài qua caái cûãa khaãi hoaân, laâm thaânh öng baác
sô; öng kyä sû, öng dûúåc sû, quan tri huyïån... Nhûng
chuáng ta coá thaânh öng kyä sû, hay öng baác sô, thò cuäng
àïën vúå con chuáng ta hûúãng laâ cuâng. Caái cûãa khaãi hoaân
kia, thûa caác baån, ai dûång cho ta qua? Coá phaãi xaä höåi
àêu! Vò ta chûa thïm sûå tiïën böå gò cho xaä höåi; ta coá saáng
taåo, coá khaám phaá ra caái gò àêu, toaân laâ ngûúâi khaác khaám
phaá ra cho ta hoåc theo caã, thò cêìn gò nhên loaåi phaãi laâm
cho ta möåt caái cûãa kïët hoa? Caái cûãa treo hoa vaâ cúâ giêëy
êëy, chñnh laâ nhûäng baâ cö, baâ dò treo lïn cho ta àoá thöi.
Baâ cö goåi “chaáu tham”, baâ dò noái: “êëy öng kyä sû nhaâ töi
àêëy”, baâ thñm chaâo: “thûa chaáu baác sô”, baâ múå khoe:
“chaáu huyïån töi vûâa ài nhêåm chûác vïì”. Vaâ trong khi êëy,
caác cö tên thúâi xun xoe khoe aáo àeåp, caác baâ coá con gaái
röëi rñt caã lïn. Cha meå chuáng ta hó haã nhû sinh ra àûúåc
nhûäng thiïn taâi; öng baâ chuáng ta cöë söëng thïm dùm tuöíi
àïí àûúåc sù’c phong.
Têët caã nhûäng caái êëy, cöång thïm möåt lúáp nhaâ gaåch,
hay möåt chiïëc xe nhaâ, laâm nïn caái cöng danh àêëy. Thêìy
àöì xûa huã baåi vò caái cöng danh êëy, hoåc sinh nay moân moãi
caã taâi nùng vò caái cöng danh êëy. Röìi nûúác ta nûãa thïë kyã
nay múã cûãa àoán chaâo vùn minh múái, maâ chûa coá ai ghi
tïn vaâo khoa hoåc, chùèng coá ai khaám phaá ra möåt con vi
truâng, dên ta vêîn khöí, nûúác ta vêîn ngheâo, möåt phêìn

cuäng vò boån chuáng ta ài hoåc, chó nghô àïën caái cöng danh!
*
* *
Vêåy thò thûa caác baån: Chuáng ta haäy nghô vûâa àuã vïì
caái cöng danh êëy maâ thöi, caái thûá cöng danh nuöi daå daây
vaâ dù’t vúå con ài chúi phöë. Chuáng ta ài hoåc, phaãi nghô
àïën sûå nghiïåp, àïí àúâi ta coá yá nghôa, àïí nûúác Viïåt Nam
cuäng coá thïí goáp cho nhên loaåi möåt ñt nhaâ thöng thaái, àïí
ngûúâi Viïåt Nam ta chùèng phaãi chó laâ möåt boån ngûúâi ngöìi
maát àïí ùn caái baát vaâng maâ nhûäng thiïn taâi caác nûúác laâm
ra.
Muöën thïë ta phaãi lêåp chñ ngay tûâ luác nhoã. Luác múái bù’t
àêìu biïët khön, ta chúá súå gò maâ chùèng laâm nhûäng
Àöngkysöët, ta lêåp chñ àêíy vaâo caái baánh xe tiïën hoáa sau naây.
Coá nhûäng cêåu hoåc troâ khi xûa cheáp daán vaâo phña
trong nù’p hoâm hai cêu thú cuãa Nguyïîn Cöng Trûá. Möîi
khi múã hoâm, cêåu hoåc troâ laåi àoåc thêëy:
Àaä mang tiïëng úã trong trúâi àêët,
Phaãi coá danh gò vúái nuái söng!
Caác em uát chuáng ta, luác múái lúán lïn, cuäng àïìu phaãi
coá caái thaái àöå nghiïm trang, trõnh troång nhû vêåy. ÚÃ tuöíi
mûúâi lùm mûúâi saáu, àûâng nïn coá caái naäo thêëy sûå gò cuäng
laâ khöi haâi. Luác bù’t àêìu múã mang trñ tuïå, töåi gò ta
khöng àùåt caái chñ cuãa ta cho cao? Ta cûá àùåt cho siïu viïåt,
sau naây duâ coá phaãi haå búát xuöëng cuäng khöng hïì gò. Chó
coá àaáng cûúâi, àaáng khinh laâ nhûäng boån khi ài hoåc chûä aâ ,
chûä de... àaä cöë têm laâm möåt caái giaá mù’c aáo. Chó coá daáng
só vaã laâ caái haång cha meå àem laâm truåy laåc caái tuöíi mûúâi
saáu mûúâi baãy cuãa àûáa con mònh, trong khi trñ khön noá
àang nhû mùåt trúâi bònh minh. Haång cha meå êëy luön luön
nhù’c cho con nhúá àïën nöìi gaåo, troã cho con thêëy caái gûúng
öng phaán, öng tham. Thêåt laâ haång cha meå àem baán con
vaâo chöën lêìu xanh, lêìu xanh nö lïå!
Lêåp chñ tûâ luác ài hoåc, ta seä coá gan mú nhûäng anh
huâng hiïåp sô, ta khöng ngêìn ngaåi maâ xin ngoån lûãa saáng
taåo àöët chaáy àúâi ta nhû möåt que cuãi; chùèng coá sûå nghiïåp
naâo to lúán quaá àöëi vúái sûå baåo daån ngêy thú cuãa ta.
Röìi khi lúán lïn, ta seä thêëy rùçng lêåp chñ nhû vêåy
chùèng coá gò laâ vö lyá caã. Vò ta àaä biïët coá hai thûá sûå
nghiïåp: coá caái sûå nghiïåp choái loâa cuãa nhûäng bêåc anh
huâng hay nhûäng àaåi thiïn taâi; laåi coá caái sûå nghiïåp khiïm
nhûúâng cuãa têët caã nhûäng ngûúâi muöën gaánh vaác. “Vai
mang traái àêët mong phoâ chuáa, giaáp göåt söng trúâi khoá
vaåch mêy”... Nïëu caái taâi cuãa ta nhoã, àoá khöng phaãi löîi
taåi ta! Ta àaä coá gan öm lûãa sûå nghiïåp vaâo àêìu!
Thêåt ra, ai cuäng coá thïí coá möåt caái sûå nghiïåp caã. Nghô
ra möåt caái àinh cuäng laâ möåt sûå nghiïåp; pha ra möåt thûá
thuöëc cuäng laâ möåt sûå nghiïåp. Sûå nghiïåp laâ têët caã nhûäng
caái gò vun àù’p thïm cho sûå söëng: sûå nghiïåp laâ lêëy caái
vöën cuä cuãa nhên loaåi maâ laâm cho sinh söi nêíy núã möåt
chuát gò. Caái yá sûå nghiïåp laâ caái yá taâi böìi, caái yá saáng taåo.
Coân nhû ngûúâi ài trûúác daåy cho ta hoåc àûúåc ngêìn naâo,
ta chó hoåc àuáng àïën ngêìn êëy, röìi cûá thïë maâ kiïëm ùn, àoá
laâ ta laâm cöng danh! Laâm cöng danh thò duâ anh coá thûác
khuya dêåy súám àïën ho lao, caái siïng hoåc cuãa anh chó laâ
möåt sûå nhaác lûúâi vö cuâng têån. Laâm cöng danh thò cuöåc
söëng cuãa nhên loaåi seä mûúån hònh möåt caái ao: caái boån laâm
cöng danh duâ coá beáo cho mêëy cuäng chó laâ möåt boån caá höì,
chûa hïì biïët sûå saáng taåo khöng ngûâng cuãa biïín caã!
Chó coá sûå nghiïåp múái àûúåc bïìn lêu. Bïìn lêu chùèng
phaãi úã sûå lûu danh: bïìn lêu laâ úã núi thaânh tñch. Caái cöng
traång cuãa nhûäng bêåc gêy dûång sûå nghiïåp coân úã maäi trong
sûå söëng cuãa möåt dên töåc; hay hún nûäa, cuãa caã loaâi ngûúâi.
Nhûäng haâng bia úã ngay Vùn Miïëu maâ ngûúâi Haâ Nöåi ai
chùèng muöën xem, chó vò nhûäng öng ngheâ coá àöî öng ngheâ
thò cuäng chùèng phaãi àaä laâm nïn sûå nghiïåp. Chuáng ta nay
kñnh yïu Nguyïîn Cöng Trûá, khöng phaãi laâ vò Nguyïîn
Cöng Trûá àöî cûã nhên, maâ chó vò Uy Viïîn tûúáng cöng laâ
möåt võ doanh àiïìn sûá àaåi taâi; chuáng ta nhúá àïën Nguyïîn
Du khöng phaãi vò möåt maãnh bùçng, maâ chó vò àoá laâ taác
giaã thiïn vùn chûúng tuyïåt buát. Coân nhû Lï Lúåi thò àöî
bùçng gò? thò naâo coá cöng danh chi àêu? Thïë maâ àúâi àúâi
ta nhúá cöng àûác Thaái töí nhaâ Lï àaä höìi sinh cho dên töåc;
Nguyïîn Huïå vêîn tûå xûng laâ möåt ngûúâi khöng ài hoåc, maâ
nay ai chùèng nhúá ún.
Mêëy nùm vïì trûúác, töi vêîn tûå hoãi: ta àaä coá möåt Vùn
Miïëu Taâu, sao ta chûa coá möåt Vùn Miïëu Têy? Vùn Miïëu
êëy chûa ai lêåp ra, maâ àuâng möåt caái, caái cöng danh Têy
àaä bõ phaá saãn. Caác baån ngêîm chuyïån êëy cuäng thêëy rùçng:
cöng danh laâ caái phuâ vên trïn àúâi. Cöng danh Taâu hay
Têy, hay gò gò ài nûäa, cuäng chó nhû möåt àaám mêy qua;
ta chúá xoay theo lù’m laâm gò, chó töí laâm nö lïå vaâ laâm mêët
nûúác. Hay nïëu ta muöën coá cöng danh thêåt, thò ñt nhêët ta
cuäng phaãi taåo nïn caái cöng danh ta, caái cöng danh Nam
Viïåt, vúái nhûäng bùçng cêëp Viïåt Nam; nhû thïë thò giúâ coá
xoay chiïìu naâo ài nûäa, ta cuäng cûá laâ ta.
*
* *
Àoá, caái yá nghôa cuãa sûå nghiïåp laâ nhû vêåy. Laâ úã sûå taåo
taác, duâ nhoã, duâ to. Sûå nghiïåp coá thaânh cöng laâ möåt àiïìu
töëi hên haånh; nhûng sûå nghiïåp duâ khöng thaânh ài nûäa,
thò caái yá muöën laâm cho sûå tiïën böå, tûå noá cuäng àaä àeåp
lù’m röìi.
Tûúác boã hïët caã nhûäng yá niïåm vïì sûå thaânh cöng, con
ngûúâi coá lêåp chñ bao giúâ ñt nhêët cuäng àaä gêy dûång àûúåc
möåt sûå nghiïåp gêìn guäi, thiïët thûåc, laâ caái sûå nghiïåp laâm
ngûúâi. Phaãi, laâm möåt con ngûúâi chñnh àñnh, àöåi trúâi àaåp
àêët úã àúâi, biïët caái chên giaá trõ noá úã núi sûå söëng cao àeåp,
biïët têët caã cuöåc àúâi laâ möåt sûå ài lïn, biïët liïm só, biïët
nhúân túãm sûå khom lûng cuái àêìu, biïët súå àïën ruâng mònh
caái göng tinh thêìn, caái cuâm nö lïå. Kiïëm gaåo thò cûá kiïëm
gaåo; coá ùn múái söëng; nhûng khöng lùån huåp trong caái cöng
danh. Söëng maâ khöng laâm bêín thóu sûå söëng, cuäng àaä laâ
möåt sûå nghiïåp àeåp lù’m röìi!
Maâ taåi sao chuáng ta laåi khöng hy voång? Möåt triïåu hoåc
troâ trong möåt nûúác, ai cuäng lêåp chñ caã, thò trong mûúâi
nùm, laåi chùèng sinh ra àûúåc möåt trùm anh taâi löîi laåc hay
sao? Anh taâi löîi laåc chùèng phaãi laâ möåt öng baác sô khaám
bïånh lêëy tiïìn àêu; anh taâi laâ möåt ngûúâi giûäa caái nguy cú
quïn nguöìn, àaä viïët nïn möåt böå Viïåt sûã: anh taâi laâ möåt
ngûúâi àêìu tiïn laâm ra möåt böå tûå àiïín quöëc ngûä: anh taâi
laâ nhûäng keã cöë laâm sao cho khoa hoåc, triïët hoåc coá thïí
khaão cûáu bùçng tiïëng Viïåt Nam...
Chuáng ta haäy cöë cöng, vaâ cöë cöng! Thïë naâo ta cuäng
seä coá möåt ñt sûå nghiïåp. Maâ cuäng coá möåt thûá sûå nghiïåp
naây nûäa, laâ sûå nghiïåp can àaãm cuãa nhûäng chiïën sô; hoå
àem maáu cuãa hoå, àem caái àúâi hoå vûát vaâo àïí lêëp caái höë
bêët cöng. Chúá tûúãng rùçng möåt sûå söëng vûát vaâo caái höë bêët
cöng maâ mêët ài. Khöng, noá lùån xuöëng dûúái, laâm caån búát
caái höë; vaâ chúâ nhûäng sûå söëng khaác vûát vaâo, maäi maäi vûát
vaâo, thò caái höë cuäng phaãi lêëp caån. Sûå nghiïåp laâ thïë àoá;
nhûäng trang anh kiïåt àaä chõu tuâ chõu töåi, caác baån tûúãng
hoå vûát àúâi cuãa hoå vö böí hay sao? Sûå nghiïåp cuãa hoå laâ
àêy: nïëu dên Viïåt Nam ta coân chûa bõ boån aáp chïë xûã nhû
dên Maán dên Mûúâng, dên Viïåt Nam ta chùèng bõ liïåt vaâo
dên moåi, laâ nhúâ coá hoå. Noái ra thò nhû laâ khöi haâi, nhûng
nïëu boån thûåc dên coân chõu àïí cho ngûúâi Viïåt Nam möåt
ñt quyïìn haån, nïëu nhûäng öng kyä sû, baác sô ngûúâi Viïåt
cuöëi thaáng coân lônh möåt moán tiïìn phöìng àûúåc vñ da, àoá
laâ nhúâ nhûäng anh kiïåt chõu chïët, àïí cho nhûäng phêìn tûã
khaác hûúãng àúâi. Nhûäng anh kiïåt êëy toã rùçng dên Viïåt
Nam laâ dên biïët chïët, cho nïn laâ dên àaáng söëng!
*
* *
AÁp duång nhûäng yá tûúãng trïn àêy vïì cöng danh vaâ sûå
nghiïåp, thanh niïn trñ thûác ta hiïån nay phaãi thïë naâo?
Nûúác ta àïën möåt neão quaânh cuãa lõch sûã; nïëu khöng
ài sang àûúåc ngaã àûúâng múái, nïëu phaãi thuåt laåi àûúâng
xûa, thò chuáng ta hoåc maâ laâm gò nûäa! Hoåc haânh! Hoåc chó
àïí maâ haânh. Thúâi naây, boån em uát chuáng ta coá thïí cûá hoåc
tiïëp theo, nhûng chuáng ta phaãi haânh chûá khöng àûúåc
hoåc. Meå chïët, thò cö beá mûúâi tuöíi cuäng phaãi thaânh ngûúâi
chõ caã, cha mêët röìi, thò àûáa con nñt lïn chñn cuäng phaãi
thaânh öng chuã gia àònh. Huöëng chi nhûäng anh em trïn
tuöíi hai mûúi, ta coân nghô chuyïån hoåc nöët àûúåc sao?
Nûúác Viïåt Nam sù’p thay hònh löåt voã, boån chuáng ta hoåc
laâ hoåc caái gò múái àûúåc chûá? Hoåc laâ cöng viïåc thúâi thûúâng,
haânh laâ cöng viïåc thúâi biïën.
Nïëu trûúâng Àaåi hoåc múã cûãa ra, thöi thò anh em ai nêëy
laåi lo cöng danh; lo hoåc nöët caái phêìn bùçng coân thiïëu, keão
cö võ hön thï vêîn chúâ; lo töët nghiïåp cho khoãi uöíng tiïìn
mûúâi nùm cha meå gûãi; lo coá maãnh bùçng cho yïn chuyïån.
Trûúâng múã cûãa, thò anh em ai lo lúåi nêëy, nghô chuyïån
nhaâ, chuyïån vúå, röìi thò viïåc lúán chùèng ai coân theâm nhòn.
Anh em úi! Söëng chïët laâ úã luác naây, vûát ngay caái cöng
danh ài, nghô àïën caái sûå nghiïåp. Anh em úi! Thúâi bêy giúâ
laâ thúâi neám buát. Bêy giúâ maâ noái hoåc vò khoa hoåc laâ noái
döëi: chuáng ta chó lêëy cúá àïí tröën traánh böín phêån.
Tûâ rêìy vïì sau, muön kiïëp hoåc troâ seä maäi maäi coi reã
caái baã cöng danh.
(Ngaây 20-3-1945)

Thanh Nien Voi Quoc Van

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Thanh Nien Voi Quoc Van

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

THANH NIÏN VÚÁI QUÖËC VÙN 5

SINH VIÏN VÚÁI QUÖËC V AÊN

Thûa caác baån.

Ta khöng noái nhûäng chuyïån úã trïn muâ sûúng, maâ ta úã

Khoái huyïìn lïn! Khoái huyïìn lïn!...

(1) Thú cuãa Huy Cêån.

Tûâ thuúã nhoã theo àoâi Êu hoåc,

(1) Thú cuãa Xuên Viïåt.

HAÂNG BIA VAÊN MIÏËU

TUY LYÁ VÛÚNG - THI SÔ TAÂU

Vùn nhû Siïu, Quaát, vö Tiïìn Haán

CAÁI HOÅC QUÊÍN QUANH

Coân noái gò phûúng diïån quan niïåm, tû tûúãng! Nûúác ta

CÖNG DANH VÚÁI SÛÅ NGHIÏÅP

Nûúác Viïåt Nam ta luån baåi vò cöng danh. Ngûúâi Viïåt

Anh em chuáng ta luác nhoã ài hoåc, àaä bõ cha chuá chuáng

truâng, dên ta vêîn khöí, nûúác ta vêîn ngheâo, möåt phêìn

You might also like