TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN NHAÂN LÖÏC, SOÁ 5(9)-2008 13

CHUÛ NGHÓA MAÙC-LEÂNIN VAØ LÒCH SÖÛ TÖ TÖÔÛNG DAÂN TOÄC

BAÛN CHAÁT NHAÂN VAÊN CUÛA TRIEÁT HOÏC MAÙC

(PHAÂN TÍCH THOÂNG QUA “BAÛN THAÛO KINH TEÁ-TRIEÁT HOÏC NAÊM 1844”)

NGUYEÃN NAM (*)

V
ieäc tieáp thu vaø phaùt trieån tieáp tuïc trieát
hoïc Maùc ñoøi hoûi chuùng ta phaûi laøm
saùng toû ñöôïc moät trong nhöõng ñaëc ñieåm
quan troïng nhaát, mang tính baûn chaát cuûa noù laø
chuû nghóa nhaân vaên. Xeùt ñeán cuøng, trieát hoïc Maùc
chæ coù moät muïc ñích duy nhaát laø trôû thaønh phöông
tieän höõu hieäu ñeå giaûi phoùng con ngöôøi khoûi
nhöõng löïc löôïng noâ dòch con ngöôøi, bieán con
ngöôøi thaønh noâ leä cuûa caùc löïc löôïng xa laï, thuø
ñòch vôùi con ngöôøi. Chính Maùc vaø AÊngghen cuõng
ñaõ khaúng ñònh ñieàu naøy trong taùc phaåm “Tuyeân
ngoân cuûa Ñaûng Coäng saûn” mang tính cöông lónh
cuûa chuû nghóa Maùc vaø cuûa toaøn boä phong traøo
coäng saûn chuû nghóa. Caùc oâng cho raèng, muïc ñích
cuoái cuøng cuûa chuû nghóa coäng saûn laø “töï do cuûa
moãi ngöôøi laø ñieàu kieän cho söï phaùt trieån töï do
cuûa moïi ngöôøi, vaø ngöôïc laïi, töï do cuûa moïi ngöôøi
laø ñieàu kieän cho söï phaùt trieån töï do cuûa moãi
ngöôøi”(1). Song, ñeå hieåu ñöôïc baûn chaát nhaân vaên
cuûa trieát hoïc Maùc thì chuùng ta khoâng coù con
ñöôøng naøo khaùc laø khaûo cöùu vaø trình baøy noù nhö Karl Marx (1818 - 1883)
söï keá tuïc vaø phaùt trieån chuû nghóa nhaân vaên chaâu
AÂu Caän ñaïi, laø caùi phaûn aùnh phong traøo giaûi phoùng Tröôùc heát, caàn nhaän thaáy moät thöïc teá laø chuû
con ngöôøi döôùi daïng caùc quan ñieåm trieát hoïc ña nghóa nhaân vaên ñaõ vaø ñang luoân laø moät trong
daïng. nhöõng ñeà taøi gaây ra nhieàu cuoäc tranh caõi gay gaét
nhaát veà di saûn lyù luaän cuûa Maùc. Vaán ñeà ôû ñaây
khoâng chæ coù lieân quan tôùi tính keá thöøa, tính lieân
(*) PGS.TS. Trieát hoïc tuïc trong söï phaùt trieån tö töôûng lyù luaän cuûa Maùc,
(1)
C.Maùc, Ph.AÊngghen. Toaøn taäp, t.4, tr. 590. maø noù coøn ñaët ra vaán ñeà veà baûn chaát nhaân vaên
14
cuûa chuû nghóa Maùc vôùi tö caùch moät heä thoáng lyù
luaän. Ñeå baûo veä chuû nghóa Maùc, cuõng nhö ñeå
chæ ra baûn chaát nhaân vaên kieåu môùi cuûa chuû nghóa
Maùc, chuùng ta caàn chæ roõ moái lieân heä cuûa noù vôùi
truyeàn thoáng nhaân vaên chuû nghóa phöông Taây,
maø cuï theå laø chuû nghóa nhaân vaên Caän ñaïi, cuõng
nhö ñieåm môùi maø Maùc ñaõ ñem laïi cho chuû nghóa
nhaân vaên naøy.
Thuaät ngöõ “chuû nghóa nhaân vaên” (baét nguoàn
töø tieáng La tinh: humanus-con ngöôøi, tính ngöôøi)
ñöôïc söû duïng ñeå chæ heä thoáng quan ñieåm trieát
hoïc laïc quan, ñaày söùc soáng, thöøa nhaän haïnh phuùc
cuûa caù nhaân phaùt trieån haøi hoaø laø giaù trò toái cao
vaø tieâu chí cuûa tieán boä xaõ hoäi. Khaùi nieäm naøy
ñöôïc söû duïng roäng raõi trong caùc khoa hoïc veà
con ngöôøi, cuõng nhö caùc khoa hoïc xaõ hoäi maø
baûn thaân teân goïi - khoa hoïc xaõ hoäi nhaân vaên - ñaõ
chöùng toû cho ñieàu ñoù. Xeùt veà maët lòch söû vaø veà
maët thuaät ngöõ, khaùi nieäm “chuû nghóa nhaân vaên”
baét nguoàn töø thôøi Phuïc höng, chính xaùc hôn laø töø
thôøi Phuïc höng Italia, khi maø laàn ñaàu tieân caùi maø
chuùng ta goïi laø chuû nghóa nhaân vaên, theå hieän
döôùi hình thöùc moät theá giôùi quan coù hình thöùc tö
töôûng vaø toaøn veïn, quy ñònh noäi dung cô baûn
cuûa caùc traøo löu tö töôûng thoáng trò trong xaõ hoäi.
Song, neáu lyù giaûi chuû nghóa nhaân vaên theo nghóa
roäng, töùc söï quan taâm cao quyù ñeán con ngöôøi,
ñeán theá giôùi tinh thaàn vaø muïc ñích soáng cuûa noù,
thì nhieàu heä thoáng tri thöùc trieát hoïc cuõng ñaõ coù
söï quan taâm nhö vaäy. Vôùi nghóa ñoù thì caùc tö
töôûng cuûa chuû nghóa nhaân vaên xuyeân suoát toaøn
boä lòch söû vaên hoaù cuûa nhaân loaïi, taïo thaønh moät
trong nhöõng daáu hieäu baûn chaát cuûa noù.
Nhaán maïnh söï caàn thieát töï boäc loä vaø töï khaúng
ñònh cuûa caù nhaân, chuû nhóa nhaân vaên Caän ñaïi
hoaøn toaøn khoâng loaïi boû, hôn nöõa coøn thöôøng
xuyeân ñaët ra vaán ñeà veà tính bi kòch cuûa con ngöôøi
caù theå bò haïn cheá vaø baát löïc trong tính bieät laäp
cuûa mình. YÙ thöùc ñöôïc söùc maïnh vaø yeáu ñieåm
cuûa caù nhaân, theá giôùi quan cuûa chuû nghóa nhaân
vaên Phuïc höng cho pheùp chuùng ta noùi tôùi thôøi
Phuïc höng nhö moät böôùc ngoaët vó ñaïi trong lòch
söû nhaân loaïi. Söùc maïnh theá giôùi quan to lôùn cuûa
thôøi Phuïc höng theå hieän ôû choã noù sinh ra vaø khaùm
phaù ra caùc xu höôùng phaùt trieån laâu daøi cuûa chuû
nghóa nhaân vaên. Chuùng toâi muoán noùi tôùi hai
truyeàn thoáng cô baûn cuûa chuû nghóa nhaân vaên ñaõ
toàn taïi trong suoát thôøi Caän ñaïi cho ñeán taän giöõa
NGUYEÃN NAM - BAÛN CHAÁT NHAÂN VAÊN...
theá kyû XIX - chuû nghóa nhaân vaên caù nhaân chuû
nghóa tö baûn vaø chuû nghóa nhaân vaên xaõ hoäi chuû
nghóa khoâng töôûng.
Caên cöù treân hoïc thuyeát veà quyeàn töï nhieân vaø
kheá öôùc xaõ hoäi, truyeàn thoáng thöù nhaát laø quyeàn
ñaày ñuû cuûa moãi caù nhaân veà söï soáng, töï do vaø
khaùt voïng haïnh phuùc. Caùc ñaïi dieän cuûa chuû nghóa
nhaân vaên caù nhaân chuû nghóa tö baûn, nhö Loâccô,
Spinoâda, Russoâ, Ñiñôroâ, ñaõ xem con ngöôøi vôùi
tö caùch laø caù nhaân töï trò maø söï töï chuû ñöôïc coi laø
nguyeân taéc toái cao cuûa chuû nghóa nhaân vaên.Trôû
ngaïi ñoái vôùi hoï laø vaán ñeà keát hôïp lôïi ích caù nhaân
vôùi caùc giaù trò xaõ hoäi. Ñænh ñieåm cuûa chuû nghóa
nhaân vaên caù nhaân chuû nghóa tö baûn laø tö töôûng
caûi taïo cheá ñoä phong kieán, phuïc hoài chuû quyeàn
cuûa nhaân daân, thieát laäp cheá ñoä xaõ hoäi bình quaân
chuû nghóa. Ñieàu naøy quy ñònh tính chaát maâu
thuaãn cuûa chuû nghóa nhaân vaên caù nhaân chuû nghóa
tö baûn, chuû nghóa taän duïng heát ñoäng löïc phaùt
trieån cô baûn cuûa mình sau thaéng lôïi cuûa caùch
maïng tö saûn ôû caùc nöôùc phöông Taây. Thay cho
thôøi Khai saùng, thôøi ñaïi laõng maïn tieáp tuïc giöõ laïi
caùc tö töôûng cuûa chuû nghóa nhaân vaên caù nhaân
chuû nghóa tö baûn, song ñaõ coù moät saéc thaùi bi kòch
hôn do coù söï khoâng dung hôïp ñöôïc giöõa lyù töôûng
veà caù nhaân voâ haïn cuûa chuû nghóa laõng maïn vôùi
quan heä xaõ hoäi hieän thöïc thôøi ñoù.
Cuõng baét nguoàn töø thôøi Phuïc höng, truyeàn
thoáng thöù hai gaén lieàn vôùi chuû nghóa xaõ hoäi khoâng
töôûng, chuû nghóa ñaët leân haøng ñaàu caùc nguyeân
taéc cuûa chuû nghóa taäp theå vaø tính chaát xaõ hoäi cuûa
con ngöôøi. Caùc nhaø kinh ñieån cuûa chuû nghóa xaõ
hoäi khoâng töôûng ñaõ xem baûn tính con ngöôøi nhö
laø baûn tính taäp theå chuû nghóa theå hieän ôû lao ñoäng
trung thöïc vaø phaân phoái coâng baèng saûn phaåm
cuûa noù. Chuû nghóa nhaân ñaïo xaõ hoäi chuû nghóa
khoâng töôûng coù lieân heä maät thieát vôùi caùc khaùi
nieäm veà bình ñaúng, lao ñoäng vaø haïnh phuùc. Ngöôøi
naøo khoâng lao ñoäng, theo hoï, khoâng coù quyeàn
hôïp phaùp höôûng thuï nieàm vui toàn taïi. Nguyeân
taéc naøy cuõng quy ñònh vieäc khoâng moät ngöôøi
naøo coù quyeàn toàn taïi döïa vaøo ngöôøi khaùc, vieäc
ngöôøi boùc loät ngöôøi laø voâ ñaïo ñöùc, cho duø coù
caùc luaän cöù “hôïp lyù” naøo minh bieän cho noù ñi
chaêng nöõa. Ñaëc tröng cho caùc ñaïi bieåu cuûa chuû
nghóa xaõ hoäi khoâng töôûng sô kyø laø vieäc hoï pheâ
phaùn cheá ñoä tö höõu vaø hoï keâu goïi thay theá noù
baèng cuûa caûi chung coù khaû naêng ñem laïi cho
NGUYEÃN NAM - BAÛN CHAÁT NHAÂN VAÊN...
con ngöôøi haïnh phuùc chaân thöïc cuûa söï phaùt trieån
haøi hoaø vaø coù ñaïo ñöùc.
Baûn chaát phi nhaân tính cuûa quan heä xaõ hoäi, caùc
maâu thuaãn kinh teá - xaõ hoäi, chính trò vaø tinh thaàn
daãn tôùi söï tha hoaù cuûa con ngöôøi ñaõ trôû thaønh
nguoàn goác cho caûm höùng nhaân ñaïo chuû nghóa
cuûa caùc nhaø khoâng töôûng. Caùc tö töôûng cuûa hoï
veà con ngöôøi vaø loaøi ngöôøi bao haøm tö töôûng
bieán xaõ hoäi thaønh lieân hieäp nhöõng ngöôøi lao ñoäng
töï do, aùp duïng nguyeân taéc lao ñoäng baét buoäc vaø
töï do, taïo ra ñieàu kieän ñeå laøm boäc loä nhöõng tieàm
naêng saùng taïo vaø ñaïo ñöùc coù trong moãi con ngöôøi,
caûi bieán nhaø nöôùc thaønh uyû ban quaûn lyù saûn suaát
vaø, cuoái cuøng, xaùc laäp lieân hieäp caùc daân toäc chung
soáng hoaø bình: “hoaëc taát caû phaûi ñöôïc haïnh phuùc,
hoaëc khoâng coù ai haïnh phuùc caû”.
Trieát hoïc xaõ hoäi cuûa caùc nhaø xaõ hoäi chuû nghóa
khoâng töôûng thaám nhuaàn caùc ñoäng cô cuûa chuû
nghóa nhaân vaên, chính chuû nghóa nhaân vaên theå
hieän baûn chaát saâu xa cuûa heä tö töôûng cuûa hoï.
Song, chuû nghóa duy taâm trong quan nieäm veà
tieán trình lòch söû ñaõ khoâng cho pheùp hoïc thuyeát
cuûa hoï bieán thaønh khoa hoïc. Chuû nghóa xaõ hoäi
khoâng töôûng khoâng giaûi thích ñöôïc baûn chaát cuûa
tình caûnh noâ leä laøm thueâ ôû chuû nghóa tö baûn,
khoâng phaùt hieän ra ñöôïc caùc quy luaät phaùt trieån
cuûa noù, khoâng tìm ra löïc löôïng xaõ hoäi coù khaû
naêng trôû thaønh keû saùng taïo ra xaõ hoäi môùi. Xuaát
phaùt töø caùc nguyeân taéc nhaân ñaïo chung nhaân
loaïi, nguyeän voïng xaây döïng moät “thieát keá” xaõ
hoäi lyù töôûng ñaõ xaâm chieám tö töôûng cuûa caùc nhaø
xaõ hoäi chuû nghóa khoâng töôûng thay vì phaûi nhaän
thöùc coù pheâ phaùn tieán trình lòch söû. Nhöõng maâu
thuaãn lyù luaän mang tính nguyeân taéc trong quan
ñieåm cuûa caùc nhaø xaõ hoäi chuû nghóa khoâng töôûng
khoâng theå laø lyù do ñeå phuû ñònh raèng chính trieát
hoïc cuûa hoï ñaõ thöïc hieän moät ñieàu quan troïng
ñoái vôùi soá phaän cuûa chuû nghóa nhaân vaên - hôïp
nhaát caùc khaùi nieäm lao ñoäng, bình ñaúng, coâng
baèng, töï do.
Moät giai ñoaïn quan troïng trong phaùt trieån cuûa
chuû nghóa nhaân vaên toàn taïi tröïc tieáp tröôùc khi
chuû nghóa nhaân vaên cuûa Maùc xuaát hieän laø chuû
nghóa nhaân vaên cuûa Phoiôbaéc. Keá tuïc caùc truyeàn
thoáng Khai saùng Ñöùc, Phoiôbaéc ñaët vaán ñeà con
ngöôøi vaøo trung taâm toaøn boä heä thoáng trieát hoïc
cuûa mình. Chính con ngöôøi - “ñoái töôïng duy nhaát,
phoå quaùt, cao nhaát cuûa trieát hoïc”- ñaõ trôû thaønh
15
trung taâm quan taâm lyù luaän cuûa Phoiôbaéc, ñaõ thuùc
ñaåy oâng taïo ra hoïc thuyeát nhaân hoïc trieát hoïc
thaá m nhuaà n chuû nghóa nhaâ n vaê n haê n g say.
Phoiôibaéc luoân lo laéng veà ñaïo ñöùc chaân thöïc
khi oâng vaáp phaûi caùc hieän töôïng trong xaõ hoäi
ñöông thôøi, nhö caûnh baàn cuøng, söï suy thoaùi cuûa
caù nhaân, söï trieät tieâu tö töôûng töï do, töùc nhöõng
caùi caáu thaønh noäi dung cuûa tha hoaù tinh thaàn.
Phoiôbaéc nhaän thaáy thöïc chaát cuûa tha hoaù tinh
thaàn laø ôû choã con ngöôøi chuyeån (tha hoaù) nhöõng
phaåm chaát vaø hoaøi baõo toát ñeïp nhaát cuûa mình
sang moät thöïc theå lyù töôûng naøo ñoù. Qua ñoù dieãn
ra söï laøm troáng roãng tinh thaàn cuûa caù nhaân ñang
bieán thaønh vaät phuï thuoäc cuûa coã maùy xaõ hoäi phi
nhaân caùch. Nhieäm vuï cuûa theá giôùi quan nhaân
vaên chuû nghóa, theo Phoiôbaéc, laø ôû choã hoaøn traû
cho con ngöôøi vaø nhaân loaïi baûn chaát nhaân vaên
ñaõ bò ñaùnh maát, ñöa noù töø thöïc theå sieâu vieät giaû
doái xuoáng theá giôùi xaõ hoäi hieän thöïc, bieán con
ngöôøi thaønh trung taâm cuûa nhöõng chuû ñònh lyù
töôûng vaø tuyeät ñoái. Noùi caùch khaùc, oâng ñaõ thaàn
thaùnh hoaù con ngöôøi theo loái nhaân vaên chuû nghóa.
Chuû nghóa nhaân vaên cuûa Phoiôbaéc vöøa cuï theå
vöøa tröøu töôïng. Tính cuï theå cuûa noù ñöôïc quy
ñònh bôûi vieäc pheâ phaùn moät caùch soáng ñoäng, töø
laäp tröôøng coâng daân, caùc hình thöùc tha hoaù vaø
suy ñoài cuûa caù nhaân trong xaõ hoäi ñöông thôøi vôùi
oâng, tröôùc heát laø caùc hình thöùc tha hoaù toân giaùo.
Song, khi phaân tích tha hoaù veà maët trieát hoïc vaø
chæ ra caùc con ñöôøng coù theå ñeå khaéc phuïc noù,
Phoiôbaéc ñaõ ñaùnh maát cô sôû vöõng chaéc cuûa chuû
nghóa pheâ phaùn nhaân vaên chuû nghóa vaø bò rôi
vaøo lónh vöïc chuû nghóa nhaân baûn tröøu töôïng. OÂng
nhaän thaáy “thöïc theå “cuûa xaõ hoäi ôû cô sôû toäc loaïi
cuûa noù - baûn chaát tình caûm, caûm xuùc cuûa con
ngöôøi. Vôùi nghóa ñoù thì vieäc vaïch ra baûn chaát
cuûa con ngöôøi, töùc phuïc hoài taát caû nhöõng gì toát
ñeïp nhaát trong noù, vaø khaéc phuïc söï tha hoaù dieãn
ra ôû chöøng möïc maø con ngöôøi coù khaû naêng boäc
loä cô sôû toäc loaïi cuûa noù, cô sôû raøng buoäc noù vôùi
xaõ hoäi. Chính quan nieäm tröøu töôïng nhö vaäy veà
chuû nghóa nhaân vaên ñaõ buoäc Phoiôbaéc phaûi ñöa
ra moät caù nhaân tröøu töôïng, bieät laäp, vaø do vaäy
baûn chaát con ngöôøi ôû oâng chæ coù theå ñöôïc xem
nhö “loaøi”, nhö caùi chung caâm ñieác, gaén lieàn voâ
soá caù nhaân chæ bôûi nhöõng quan heä töï nhieân.
Nhö ñaõ noùi, thaùi ñoä cuûa chuû nghóa Maùc ñoái vôùi
chuû nghóa nhaân vaên laø ñoái töôïng cuûa nhöõng cuoäc
16
tranh luaän gay gaét. Moät soá taùc giaû cho raèng chuû
nghóa Maùc vaø chuû nghóa nhaân vaên loaïi tröø laãn
nhau. Luaän cöù ñöôïc ñöa ra ôû ñaây laø sau khi pheâ
phaùn chuû nghóa nhaân baûn cuûa Phoiôbaéc, Maùc
döôøng nhö ñaõ hoaøn toaøn ñem mình ñoái laäp vôùi
truyeàn thoáng nhaân vaên chuû nghóa nhieàu theá kyû
cuûa neàn vaên hoaù chaâu AÂu. Soá khaùc laïi cho raèng
tinh hoa cuûa chuû nghóa nhaân ñaïo Maùc laø caùc taùc
phaåm ñaàu tay cuûa Maùc vaø tröôùc heát laø “Baûn thaûo
kinh teá - trieát hoïc naêm 1844” cuûa oâng. Theo hoï,
taùc phaåm naøy chòu aûnh höôûng saâu saéc nhöõng tö
töôûng nhaân vaên chuû nghóa maø sau naøy Maùc ñaõ
khöôùc töø do taùc ñoäng cuûa nhöõng hoaøn caûnh khaùc
nhau, sau khi Maùc hoaøn toaøn coáng hieán cho vieäc
xaây döïng hoïc thuyeát kinh teá, hoïc thuyeát ñaáu tranh
giai caáp vaø söù meänh lòch söû cuûa giai caáp coâng
nhaân. Cuoái cuøng, soá thöù ba cho raèng döôøng nhö
“Baûn thaûo kinh teá - trieát hoïc naêm 1844” khoâng
nhöõng laø tín ñieàu cuûa chuû nghóa nhaân vaên Maùc
maø nhìn chung coøn ñem laïi quan nieäm chaân chính
veà chuû nghóa Maùc ñaõ bò hoaït ñoäng chính trò sau
naøy cuûa Maùc xuyeân taïc.
Nhöõng quan nieäm nhö vaäy ñaõ hoaøi nghi chuû
nghóa nhaân vaên cuûa Maùc haäu kyø, cuõng nhö luaän
chöùng cho huyeàn thoaïi veà hai Maùc, moät ngöôøi
trong ñoù laø ngöôøi theo chuû nghóa nhaân vaên ñích
thöïc, coøn ngöôøi thöù hai laø moät nhaø kinh teá hoïc
vaø chính khaùch laïnh luøng, tænh taùo. Ñöông nhieân,
vôùi tö caùch moät nhaø tö töôûng, Maùc ñaõ traûi qua
caùc giai ñoaïn hình thaønh vaø phaùt trieån tö töôûng
xaùc ñònh cuûa mình. Cuï theå laø “Baûn thaûo kinh teá -
trieát hoïc naêm 1844” chæ ra cho chuùng ta thaáy söï
phaùt trieån tö töôûng cuûa Maùc treân con ñöôøng daãn
tôùi choã phaùt hieän ra quan nieäm duy vaät veà lòch
söû. Nhöng ñieàu ñoù hoaøn toaøn khoâng coù nghóa
raèng döôøng nhö Maùc haäu kyø ñaõ khöôùc töø ñònh
höôùng tö töôûng vaø nguoàn caûm höùng nhaân vaên
chuû nghóa voán coù ôû caùc taùc phaåm ñaàu tay cuûa
oâng. Ngöôïc laïi, giöõa caùc taùc phaåm ñaàu tay vaø taát
caû moïi taùc phaåm sau naøy cuûa Maùc coù moät tính
keá thöøa höõu cô maø cuï theå theå hieän ôû choã, sau
khi khaéc phuïc chuû nghóa nhaân baûn sieâu hình cuûa
Phoiôbaéc, Maùc ñaõ ñi tôùi luaän ñieåm: Chuû nghóa
nhaân vaên ñích thöïc laø ôû vieäc phaùt hieän ra caùc
quy luaät hieän thöïc cuûa phaùt trieån xaõ hoäi, laøm chuû
chuùng vaø taïo ra moïi tieàn ñeà vaät chaát vaø tinh thaàn
caàn thieát ñeå caûi taïo toaøn boä heä thoáng quan heä xaõ
hoäi vaø hình thaønh caù nhaân töï do vaø phaùt trieån
NGUYEÃN NAM - BAÛN CHAÁT NHAÂN VAÊN...
saùng taïo döïa treân cô sôû môùi, taäp theå chuû nghóa.
Quaù trình thaät söï nhaân vaên naøy chæ ñöôïc thöïc
hieän trong lòch söû khi giai caáp voâ saûn giaûi phoùng
mình vaø qua ñoù giaûi phoùng toaøn theå xaõ hoäi.
Nhö vaäy, hoïc thuyeát Maùc laø thoáng nhaát xeùt veà
baûn chaát tö töôûng saâu xa cuûa mình. Chuû nghóa
nhaân vaên xuyeân suoát vaø thaâm nhaäp khaép nôi
trong “Baûn thaûo kinh teá - trieát hoïc naêm 1844”,
noù hoaøn toaøn khoâng phaûi laø coáng phaåm ñoái vôùi
Phoiôbaéc, maø bieåu thò ñònh höôùng tö töôûng chuû
ñaïo cuûa Maùc.
Nhö chuùng ta ñaõ bieát, xuaát phaùt ñieåm trong
vieäc Maùc phaân tích tình caûnh cuûa ngöôøi coâng
nhaân laøm thueâ trong xaõ hoäi tö saûn laø hieän töôïng
tha hoaù, hieän töôïng bieán ngöôøi coâng nhaân thaønh
phöông tieän voâ caù tính cuûa saûn xuaát vaø qua ñoù
phi nhaân ñaïo hoaù caù nhaân. Theo Maùc, tha hoaù laø
hình thöùc bieåu thò phoå bieán veà maët xaõ hoäi tính
khoâng töông dung veà lôïi ích cuûa ngöôøi thueâ vaø
ngöôøi coâng nhaân laøm thueâ. Hôn nöõa, quan heä
saûn xuaát tö saûn khoâng nhöõng laøm tha hoaù coâng
nhaân khoûi saûn phaåm lao ñoäng maø coøn bieán lao
ñoäng thaønh caùi ñaùng gheùt vaø khoâng coù yù nghóa
veà noäi dung nhaân vaên. Maùc nhaän thaáy, chính tha
hoaù laø nguoàn goác vaø noäi dung cuûa söï boùc loät caù
nhaân moät caùch phaûn nhaân vaên ôû chuû nghóa tö
baûn, vì baûn thaân baûn chaát cuûa con ngöôøi bò tha
hoaù khoûi con ngöôøi: Con ngöôøi trôû thaønh taùc nhaân
cuûa söï phaân ñoâi vaø xung ñoät vôùi hieän thöïc vaø
vôùi baûn thaân mình. Moät maët, lao ñoäng theå hieän
laø phöông tieän sinh toàn vaø phöông thöùc töï boäc
loä, töï thöïc hieän cuûa caù nhaân; maët khaùc, noù khoâng
phuïc tuøng ngöôøi saûn xuaát, ñöôïc quaûn lyù töø beân
ngoaøi, trôû thaønh khoâng phaûi nhu caàu, maø laø söï
tröøng phaït. Ngöôøi saûn xuaát vöøa höôùng tôùi lao
ñoäng vöøa chaïy troán khoûi noù nhö moät löïc löôïng
xa laï vaø noâ dòch noù.
Theo Maùc, lao ñoäng tha hoaù sinh ra theá giôùi
caùc hình thöùc ñoái töôïng hoaù thuø ñòch vôùi con
ngöôøi trong ñoù bao goàm coù caùc ñoái töôïng, caùc
vaät, caùc giaù trò tinh thaàn giaû doái, caùc neàn taûng
ñaïo ñöùc huû laäu. Roát cuoäc, neàn saûn xuaát tö baûn
chuû nghóa “saûn sinh ra con ngöôøi khoâng chæ vôùi
tính caùch laø haøng hoaù, khoâng chæ vôùi tính caùch laø
con ngöôøi haøng hoaù, con ngöôøi vôùi söï quy ñònh
cuûa haøng hoaù; noù saûn xuaát ra con ngöôøi theo söï
quy ñònh aáy, nhö laø moät thöïc theå maát tính chaát
ngöôøi caû veà maët tinh thaàn laãn theå xaùc”(2). Maùc
NGUYEÃN NAM - BAÛN CHAÁT NHAÂN VAÊN...
giaûi thích tö töôûng naøy nhö sau: “Trong quan heä
coù tính loaøi, töï nhieân aáy, quan heä cuûa con ngöôøi
vôùi töï nhieân tröïc tieáp laø quan heä cuûa con ngöôøi
vôùi con ngöôøi, coøn quan heä cuûa con ngöôøi vôùi
con ngöôøi tröïc tieáp laø quan heä cuûa con ngöôøi vôùi
töï nhieân, laø thieân chöùc töï nhieân cuûa baûn thaân
con ngöôøi… Töø tính chaát cuûa quan heä ñoù cuõng
bieåu loä roõ nhu caàu cuûa con ngöôøi ñaõ trôû thaønh
nhu caàu con ngöôøi tôùi möùc ñoä naøo, nghóa laø con
ngöôøi khaùc vôùi tính caùch laø con ngöôøi ñaõ trôû
thaønh nhu caàu ñoái vôùi con ngöôøi ñeán möùc ñoä
naøo, baûn thaân con ngöôøi trong toàn taïi heát söùc caù
nhaân cuûa mình ñoàng thôøi cuõng laø moät thöïc theå
xaõ hoäi ñeán möùc ñoä naøo”(3). Noùi caùch khaùc, quan
heä cuûa con ngöôøi vôùi ngöôøi khaùc trôû thaønh thöôùc
ño söï tröôûng thaønh veà baûn chaát ñaïo ñöùc vaø nhaân
ñaïo cuûa caù nhaân. Khi ñoù quan heä “con ngöôøi -
con ngöôøi “laø hình thöùc bieán hoaù cuûa quan heä
“con ngöôøi - lao ñoäng”, vì “Nhöõng ñieàu coù theå
noùi veà quan heä cuûa con ngöôøi vôùi lao ñoäng cuûa
mình, vôùi saûn phaåm lao ñoäng cuûa mình vaø vôùi
baûn thaân mình cuõng coù theå noùi veà cuûa con ngöôøi
vôùi con ngöôøi khaùc, cuõng nhö vôùi lao ñoäng vaø
ñoái töôïng lao ñoäng cuûa con ngöôøi khaùc”(4). Con
ngöôøi bò haï thaáp xuoáng möùc sinh toàn thuù vaät vì
muïc ñích cuûa noù laø duy trì hoaït ñoäng soáng cuûa
mình trong khuoân khoå caùc nhu caàu theå xaùc. Theá
giôùi caùc giaù trò tinh thaàn ñaõ ñaùnh maát yù nghóa cuûa
mình, vaø cuøng vôùi noù laø theá giôùi nhöõng ngöôøi
khaùc cuõng khoâng coøn coù yù nghóa. Vieäc bieán nhu
caàu theå xaùc thaønh nhu caàu thoáng trò ñaët ra moät
vaán ñeà caên baûn laø: trong con ngöôøi coøn laïi bao
nhieàu caùi coù tính ngöôøi?
Theo Maùc, vieäc khaéc phuïc tha hoaù chæ dieãn ra
ôû nôi sôû höõu tö nhaân bò xoaù boû. Söï giaûi phoùng xaõ
hoäi khoûi sôû höõu tö nhaân “trôû thaønh hình thöùc
chính trò cuûa söï giaûi phoùng coâng nhaân”(5). Ñaït tôùi
töï do chính trò nhôø thuû tieâu cheá ñoä tö höõu, giai
caáp voâ saûn cuõng tieán haønh “giaûi phoùng toaøn theå
nhaân loaïi”, chính ñieàu naøy bieåu thò söù meänh giaûi
phoùng lòch söû toaøn caàu cuûa noù. Vì vaäy, Maùc coi
lyù töôûng nhaân ñaïo veà loaøi ngöôøi ñöôïc giaûi phoùng
laø “söï xoaù boû moät caùch tích cöïc cheá ñoä tö höõu”(6).
Vaø khi ñoù seõ dieãn ra quaù trình con ngöôøi chieám
(2)
C.Maùc, Ph.AÊngghen. Toaøn taäp, t. 42, tr. 149.
(3)
Sñd., tr. 166.
(4)
Sñd., tr. 138.
17
höõu moät caùch thöïc söï baûn chaát con ngöôøi, con
ngöôøi “hoaøn toaøn quay trôû laïi chính mình vôùi
tính caùch laø con ngöôøi xaõ hoäi, nghóa laø coù tính
ngöôøi”(7). Vôùi nghóa ñoù thì vieäc thuû tieâu cheá ñoä
tö höõu vaø chöông trình xaây döïng xaõ hoäi coâng
baèng cuûa chuû nghóa nhaân ñaïo laø ñoàng nhaát vôùi
nhau. Khi xem chuû nghóa nhaân ñaïo nhö quaù trình
töï nhaän thöùc vaø töï quyeát cuûa nhaân loaïi maø, trong
vaän ñoäng cuûa mình leân chuû nghóa xaõ hoäi, ñang
traûi qua loø löûa cuûa nhöõng ñoái khaùng giai caáp vaø
caùc cuoäc caùch maïng xaõ hoäi, Maùc nhaän thaáy moät
taát yeáu khoa hoïc laø thieát keá lyù töôûng nhaân ñaïo
chuû nghóa veà lòch söû, xaùc ñònh tính quy ñònh lòch
söû cuûa vieäc con ngöôøi quay laïi vôùi baûn thaân mình
nhôø caûi taïo cheá ñoä xaõ hoäi.
Chæ baèng con ñöôøng nhö vaäy thì môùi coù theå
xaùc laäp ñöôïc quan heä coù nhaân tính ñích thöïc
giöõa con ngöôøi vaø xaõ hoäi, giöõa con ngöôøi vaø theá
giôùi beân ngoaøi. Mong muoán coù ñöôïc baûn tính
hoaøn haûo cuûa mình, con ngöôøi cuõng laøm cho
nhöõng ngöôøi khaùc, theá giôùi ñoái töôïng bao quanh
noù trôû neân hoaøn haûo hôn. Xaõ hoäi phaùt trieån haøi
hoaø, ñeán löôït mình, seõ laøm cho con ngöôøi trôû
neân haøi hoaø hôn. Maùc vieát: “Neáu anh muoán aûnh
höôûng tôùi nhöõng ngöôøi khaùc thì anh phaûi laø ngöôøi
thöïc söï kích thích vaø thuùc ñaåy nhöõng ngöôøi khaùc.
Moái quan heä cuûa anh ñoái vôùi con ngöôøi vaø ñoái
vôùi giôùi töï nhieân phaûi laø moät bieåu hieän cuûa ñôøi
soáng caù nhaân hieän thöïc cuûa anh,moät bieåu hieän
xaùc ñònh, ñaùp öùng ñoái töôïng cuûa yù muoán cuûa
anh”(8).
Chuû nghóa nhaân vaên tích cöïc trong quan ñieåm
cuûa Maùc, töùc chuû nghóa nhaân vaên ñöôïc moâi giôùi
bôûi söï vöôït boû cheá ñoä tö höõu, trôû thaønh söï saùng
taïo ra cuûa caûi xaõ hoäi. Khi ñöa ra quan ñieåm coi
cuûa caûi xaõ hoäi nhö nhu caàu phong phuù cuûa con
ngöôøi, Maùc chæ ra tính thieát ñònh cuûa cuûa caûi bôûi
nhu caàu cuûa con ngöôøi veà con ngöôøi khaùc. Söï
quan taâm cuûa con ngöôøi ñeán nhöõng ngöôøi khaùc
caøng saâu saéc vaø caøng ña daïng hôn bao nhieâu thì
con ngöôøi caøng phong phuù hôn baáy nhieâu. Hôn
nöõa, ñaây khoâng ñôn giaûn laø söï quan taâm chuû
quan ñeán ngöôøi khaùc maø laø söï thu huùt moät caùch
(5)
Sñd., tr. 143.
(6)
Sñd., tr. 167.
(7)
Sñd., tr. 167.
(8)
Sñd., tr. 216
18
ña daïng nhöõng ngöôøi khaùc vaøo baûn thaân cuoäc
soáng xaõ hoäi. Noùi caùch khaùc, theá giôùi nhöõng ngöôøi
khaùc theå hieän trong quan nieäm cuûa Maùc nhö laø
toång theå nhöõng quan heä xaõ hoäi ñöông nhieân coù
bieåu hieän nhaân caùch. Do vaäy, chuû nghóa nhaân
vaên hieän thöïc taát yeáu phaûi haøm yù chæ söï hieän
dieän moät nhu caàu phaùt trieån cao ôû con ngöôøi veà
giao tieáp vôùi ngöôøi khaùc, nhu caàu coù ñoùng goùp
cuûa mình cho tieán boä xaõ hoäi. Vôùi nghóa ñoù thì
con ngöôøi luoân boäc loä söï phong phuù voâ taän maø
“ngöôøi khaùc laø nhö vaäy”(9). Voán coù tính chaát xaõ
hoäi, nhu caàu naøy ñem laïi cho con ngöôøi söï phong
phuù ñoäc ñaùo veà tinh thaàn maø khoâng moät hình
thöùc cuûa caûi vaät chaát naøo coù theå thay theá ñöôïc.
Trong “Baûn thaûo kinh teá - trieát hoïc naêm 1844”,
Maùc khoâng nhöõng ñaõ ñöa ra moät quan ñieåm môùi
veà caù nhaân, quan ñieåm ñoaïn tuyeät vôùi chuû nghóa
nhaân baûn Phoiôbaéc, maø coøn ñaët ra nhieäm vuï lòch
söû toaøn caàu troïng yeáu laø bieán chuû nghóa nhaân
vaên töø lyù luaän tröøu töôïng thaønh caùc luaän ñieåm
mang tính cöông lónh, khoâng taùch rôøi coâng cuoäc
caûi taïo quan heä xaõ hoäi. Chính coâng cuoäc caûi taïo
naøy seõ kích thích vaø quy ñònh söï boäc loä caùc ñaëc
ñieåm coù nhaân tính, nhaân vaên cuûa con ngöôøi vaø
cuûa xaõ hoäi.
Chính nguoàn caûm höùng nhaân vaên naøy ñaõ xuyeân
suoát “Tö baûn”, nhaèm choáng laïi quan heä xaõ hoäi
bieán ngöôøi lao ñoäng thaønh coâng cuï phi caù tính
cuûa saûn xuaát, laøm cho noù tha hoaù khoûi quaù trình
lao ñoäng. Toàn taïi xaõ hoäi vaø yù thöùc xaõ hoäi quy
ñònh caùc ñaëc ñieåm caù bieät veà söï sinh toàn coù nhaân
caùch cuï theå vaø veà tö duy cuûa con ngöôøi. Do vaäy,
vôùi tö caùch tieàn ñeà thöôøng xuyeân cuûa lòch söû
nhaân loaïi, con ngöôøi cuõng laø saûn phaåm vaø keát
quaû thöôøng xuyeân cuûa noù, vaø con ngöôøi chæ laø
tieàn ñeà vôùi tính caùch saûn phaåm vaø keát quaû cuûa
(9)
Sñd., tr. 125.
NGUYEÃN NAM - BAÛN CHAÁT NHAÂN VAÊN...
rieâng mình. Nghieân cöùu cô caáu kinh teá cuûa xaõ
hoäi tö baûn chuû nghóa vaø vaïch ra söù meänh lòch söû
toaøn caàu cuûa giai caáp voâ saûn döïa treân cô sôû ñoù,
Maùc hoaøn toaøn khoâng phaûn boäi lyù töôûng chuû
nghóa nhaân vaên cuûa mình. Toaøn boä khí theá hoaït
ñoäng saùng taïo cuûa mình ñöôïc Maùc höôùng vaøo
vieäc bieán chuû nghóa nhaân vaên töø lyù luaän thaønh
thöïc tieãn caûi taïo theá giôùi. Coâng thöùc cuûa chuû
nghóa nhaân vaên Maùc ñöôïc bieåu thò qua luaän ñieåm
noåi tieáng sau: “söï phaùt trieån töï do cuûa moãi ngöôøi
laø ñieàu kieän cho söï phaùt trieån töï do cuûa moïi ngöôøi,
vaø ngöôïc laïi, söï phaùt trieån töï do cuûa moïi ngöôøi
laø ñieàu kieän cho söï phaùt trieån töï do cuûa moãi
ngöôøi”.
Nhö vaäy, giaù trò truyeàn thoáng nhaân vaên chuû
nghóa chaâu AÂu Caän ñaïi khoâng nhöõng ñaõ ñöôïc
Maùc keá thöøa maø coøn ñöôïc oâng ñöa leân moät trình
ñoä môùi. Maùc laø Ngöôøi ñaàu tieân ñaõ luaän chöùng
moät caùch khoa hoïc cho con ñöôøng hieän thöïc
hoaù lyù töôûng nhaân vaên chuû nghóa maø tö töôûng
tieán boä cuûa nhaân loaïi ñeà ra cho loaøi ngöôøi. Tö
töôûng xoaù boû tha hoaù, taïo ñieàu kieän cho söï phaùt
trieån töï do cuûa moãi ngöôøi vaø cuûa moïi ngöôøi nhôø
nhaân vaên hoaù, vaên hoaù hoaù quan heä xaõ hoäi cuûa
Maùc vaãn coøn nguyeân giaù trò trong theá giôùi hieän
ñaïi. Vaø, nghieân cöùu vaø giaûng daïy trieát hoïc Maùc,
chuùng ta luoân caàn phaûi höôùng nhaõn quan cuûa
mình vaøo chính baûn chaát nhaân vaên naøy ñeå gaén
keát moïi vaán ñeà cuûa trieát hoïc Maùc laïi thaønh moät
chænh theå maø trung taâm, haït nhaân cuûa noù chính
laø chuû nghóa nhaân vaên, tö töôûng giaûi phoùng con
ngöôøi ñeå hoï coù ñieàu kieän töï do phaùt trieån nhaân
caùch toaøn veïn vaø toaøn dieän cuûa mình.