Damiani, L. F. (1997). Epistemologa y ciencia en la modernidad. El traslado de la racionalidad de las ciencias fsico-naturales a las ciencias sociales. Caracas: Ediciones FACES-UCV. (pp. 27-12) l. La epistemologa internalista 1.1. EN TORNO AL CONCEPTO DE EPISTEMOLOGA !oda de"inici#n $ carac%eri&aci#n de 'a ac%i(idad cien%)"ica, como "orma par%ic*'ar de conocimien%o, s*pone *na ima+en, *na %eor)a de 'a ciencia, *na epis%emo'o+)a ,*e %ra%a de e-p'icar 'a na%*ra'e&a, 'a di(ersidad, 'os or)+enes, 'os o./e%i(os $ 'as 'imi%aciones de' conocimien%o cien%)"ico. E' si+ni"icado de *na ciencia, de *na %eor)a, de *n m0%odo, de *na in(es%i+aci#n, no se comprende si no se esc'arece e' "ondo epis%emo'#+ico so.re e' c*a' se s*s%en%a1 e' conocimien%o cien%)"ico no %iene "*ndamen%o en s) mismo, depende de o%ro disc*rso ,*e 'o 'e+i%ima: *n paradi+ma, *n pro+rama, *n epis%eme. E' %0rmino epis%emo'o+)a $ 'os correspondien%es %0rminos epis%emo'o+ie $ epis%emo'o+$1 son *sados en (arias acepciones: en 'os pa)ses an+'osa/ones epis%emo'o+$ si+ni"ica, +en0ricamen%e, es%*dio de' conocimien%o o 2ciencia de' conocimien%o3, con especia' re"erencia a 'os "*ndamen%os percep%i(os de' mismo 45oss, 19678 117-1179, pero asimismo 'a pa'a.ra se emp'ea para desi+nar espec)"icamen%e e' e-amen cr)%ico de 'os "*ndamen%os de 'a in(es%i+aci#n cien%)"ica. A' in%erior de 'a %radici#n empiris%a, ,*e domina en 'os pa)ses an+'osa/ones, e' an:'isis epis%emo'#+ico aparece como *na %area ,*e carac%eri&a *na rama de 'a "i'oso")a ,*e in(es%i+a so.re 2e' ori+en, 'a es%r*c%*ra, 'os m0%odos $ 'a (a'ide& de' sa.er3 4;ood, 19<1, 99. En 'a %radici#n espa=o'a, de ac*erdo con Ferra%er >ora 41979, %. 11, 99 'os %0rminos +noseo'o+)a $ epis%emo'o+)a (ienen considerados ?com@nmen%e como sin#nimos1 en e"ec%o, d*ran%e a'+@n %iempo se Aa *sado pre"eren%emen%e e' %0rmino +noseo'o+)a o %eor)a de' conocimien%o m:s ,*e e' %0rmino epis%emo'o+)a. Bos%eriormen%e, $ en (is%a de ,*e 'a e-presi#n 2+noseo'o+)a8, (en)a emp'eada a men*do por en"o,*es "i'os#"icos de orien%aci#n esco':s%ica, se Aa *%i'i&ado 'a pa'a.ra +noseo'o+)a en e' sen%ido +enera' de %eor)a de' conocimien%o, sin precisar de ,*0 %ipo de conocimien%o se %ra%a.a $ se Aa in%rod*cido e' %0rmino epis%emo'o+)a para re"erirse espec)"icamen%e a 'a %eor)a de' conocimien%o cien%)"ico. En 'os pa)ses de 'en+*a "rancesa2, 'a e-presi#n epis%emo'o+)a, presen%a m@'%ip'es si+ni"icados: de 'os ,*e acen%@an s* *so como doc%rina "i'os#"ica +enera' de' conocimien%o o +noseo'o+)a 4Van S%een.er+Aen, 1961 Van 5ie%, 19C<9, a 'a in%erpre%aci#n predominan%e de 2es%*dio de 'a na%*ra'e&a $ de 'os procedimien%os de 'a ac%i(idad cien%)"ica3 4La'ande, Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad 196, 19, o .ien a,*e''a de in(es%i+aci#n e-perimen%a' de 'os procesos in%e'ec%*a'es ,*e carac%eri&an a 'a epis%emo'o+)a +en0%ica. En D%a'ia por epis%emo'o+)a se en%iende espec)"icamen%e 'a in%erpre%aci#n cr)%ico "i'os#"ica de 'os procedimien%os $ de 'as co+niciones de 'a ciencia 4A..a+nano, 19<19. En conc'*si#n, 'a epis%emo'o+)a se iden%i"ica no s#'o con 'a "i'oso")a de 'a ciencia, 2s%ric%* sens*3, sino de i+*a' modo con 'a cr)%ica me%odo'#+ica de 'a ciencia en 'a medida en ,*e %a' cr)%ica %iende: "orm*'ar raciona' $ sis%em:%icamen%e 'as condiciones de (a'ide&, 'os re,*isi%os me%odo'#+icos de 'os /*icios as*midos por 'os cien%)"icos 'a epis%emo'o+)a pre%ende recons%r*ir raciona'men%e e' concep%o de conocimien%o cien%)"ico. E' %0rmino epis%emo'o+)a, en sen%ido res%rin+ido, Aa sido *sado por (e& primera por E. F. Ferrier en 'ns%i%*%es o" >e%apA$sics 4176C) ,*e dis%in+*i# dos par%es de 'a "i'oso")a, 'a epis%emo'o+)a $ 'a on%o'o+)a1 an%eriormen%e e' Fan%iano 5einAo'd *%i'i&# e' %0rmino a'em:n de %eor)a de' conocimien%o 4ErFenn%nis%Aeorie9 en e' mismo sen%ido. E' *so predominan%e de' %0rmino epis%emo'o+)a como "i'oso")a de 'a ciencia e(idencia s* ra)& posi%i(is%a: 'a e-presi#n "i'oso")a de 'a ciencia como epis%emo'o+)a "*e *sada $a por Com%e en 17G en s* C*rso de "i'oso")a posi%i(a como m:s adec*ada ,*e e' en*nciado 2Fi'oso")a posi%i(a3G !an s#'o en e' si+'o HH 'a epis%emo'o+)a 'o+ra s* mad*re& me%odo'#+ica $ s* ins%i%*ciona'i&aci#n como discip'ina re'a%i(amen%e a*%#noma1 s* ori+en o"icia' p*ede si%*arse en e' Brimer Con+reso so.re Epis%emo'o+)a de 'as Ciencias E-ac%as ce'e.rado en Bra+a de' 16 a' 17 de Sep%iem.re de 1929, propiciado por Ians 5eicAen.acA, e' posi%i(ismo '#+ico de' C)rc*'o de Viena $ +r*pos re'acionados como 'a esc*e'a de Jer')n $ 'a de Varso(iaC. Bor epis%emo'o+)a en%endemos 'a discip'ina ,*e pri(i'e+ia e' an:'isis $ 'a e(a'*aci#n de 'os pro.'emas co+nosci%i(os de %ipo cien%)"ico1 es *na ac%i(idad in%e'ec%*a' ,*e re"'e-iona so.re 'a na%*ra'e&a de 'a ciencia, so.re e' car:c%er de s*s s*p*es%os. La epis%emo'o+)a ana'i&a, e(a'@a $ cri%ica e' con/*n%o de pro.'emas ,*e presen%a e' proceso de prod*cci#n de conocimien%o cien%)"ico, as) por e/emp'o, 'as c*es%iones ,*e conciernen a 'a de"inici#n $ 'a carac%eri&aci#n de 'os concep%os cien%)"icos, e' pro.'ema de 'a cons%r*cci#n de 'os %0rminos %e#ricos de 'a ciencia, 'as concepciones me%odo'#+icas, 'as condiciones opera%orias $ %0cnicas de' proceso de in(es%i+aci#n1 'a na%*ra'e&a de 'as 'e$es cien%)"icas, 'a es%r*c%*ra '#+ica $ 'a e(o'*ci#n de 'as %eor)as cien%)"icas, 'a con%ras%aci#n emp)rica de 'as Aip#%esis %e#ricas, 'a c*es%i#n de 'as re'aciones en%re :m.i%os %e#ricos $ :m.i%os emp)ricos, 'a posi.i'idad de *na '#+ica ind*c%i(a1 'a na%*ra'e&a de 'a e-p'icaci#n cien%)"ica1 'a "*ndamen%aci#n Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad de' conocimien%o, 'a .@s,*eda de 'a (erdad son, por de"inici#n, pro.'emas epis%emo'#+icos $ e' an:'isis de es%as c*es%iones reci.e e' nom.re de epis%emo'o+)a o "i'oso")a de 'a ciencia. Las condiciones ,*e ori+inan $ compr*e.an 'os pres*n%os conocimien%os cien%)"icos per%enecen a' :m.i%o de 'a epis%emo'o+)a1 *na %eor)a epis%emo'#+ica es%a.'ece e' %ipo de concep%os $ de en*nciados ,*e p*eden considerarse como cien%)"icos, demarcando as) e' %erri%orio de 'a ciencia. La pr:c%ica cien%)"ica $ s*s prod*c%os p'an%ean *n con/*n%o considera.'e de in%erro+an%es ,*e, parad#/icamen%e, no in%eresan principa'men%e a' cien%)"ico, por,*e no son c*es%iones pec*'iares de 'a ciencia rea' sino de 'a me%aciencia. Los pro.'emas de car:c%er me%odo'#+ico, '#+ico, sem:n%ico son e' o./e%o de an:'isis de 'a epis%emo'o+)a, ,*e se cons%i%*$e como *na discip'ina me%acien%)"ica: mien%ras 'as dis%in%as discip'inas cien%)"icas in(es%i+an e' m*ndo $ 'as (ariadas dimensiones de 'a rea'idad, 'a epis%emo'o+)a, como %eor)a de 'a ciencia, ana'i&a 'a ciencia misma. !oda ciencia se inicia con *na de"inici#n $ carac%eri&aci#n Aipo%0%ica ,*e no inc*m.e a s*s espec)"icas re"'e-iones como ciencia par%ic*'ar1 responder a 'a pre+*n%a: KL*0 es 'a socio'o+)aM no s*pone in%rod*cirse en 'a ciencia socio'#+ica, es *na c*es%i#n pre(ia, Aacer epis%emo'o+)a si+ni"ica re"'e-ionar so.re 'a ciencia $ s*s di"eren%es %en%a%i(as de e-p'icaci#n. A es%e respec%o se=a'a N'dro$d 4199G,99: E' proceso de medi%aci#n $ de re(isi#n so.re 'a ciencia s*e'e reci.ir e' nom.re de 2me%acienciaO, de modo ,*e se descri.a a' "i'#so"o de 'a ciencia o 2me%acien%)"icoO como "*ncionando a *n 2me%ani(e'O en re'aci#n con 'a propia ciencia (en 'a /er+a "i'os#"ica, *n 2me%a'en+*a/eO es *n 'en+*a/e o sis%ema de s)m.o'os ,*e se *%i'i&a para re"erirse a descri.ir, disc*%ir o %ra%ar de o%ro 'en+*a/e). Bor 'o %an%o, e' me%acien%)"ico no es *n cien%)"ico per se: Aa.'a, disc*%e, (a'ora o e(a'@a a,*e''o ,*e 'os cien%)"icos o 'a com*nidad cien%)"ica es%:n diciendo o Aaciendo. A pesar de ,*e 'a ciencia $ 'a me%aciencia no son 'o mismo, e' me%a cien%)"ico $ e' cien%)"ico no %ienen por ,*0 ser personas separadas, $ s* dis%inci#n $ 'a di(isi#n de s* %ra.a/o en +ran par%e es *n prod*c%o de' si+'o HH. Los es%*dios "i'os#"icos so.re 'a ac%i(idad cien%)"ica p*eden rea'i&arse de *n modo p*ramen%e descrip%i(o, se+@n cri%erios norma%i(os o e(a'*a%i(os, in%erpre%a%i(os $ e-p'ica%i(os. Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad La ma$or)a de 'os epis%em#'o+os, desde 'a modernidad Aas%a e' posi%i(ismo '#+ico, as*mieron ,*e e' o./e%i(o .:sico de 'a epis%emo'o+)a era e' es%a.'ecimien%o de *n acer(o de normas de cien%i"icidad, de (a'ide& +enera', a 'as ,*e de.er)an a%enerse 'os in(es%i+adores si ,*er)an cons%r*ir s*s dis%in%as %eor)as cien%)"icas. En 'os @'%imos a=os, desp*0s de 'a crisis de' posi%i(ismo '#+ico, m*cAos %e#ricos de 'a ciencia, $a no aspiran a es%a.'ecer c#mo de.e ser 'a ac%i(idad cien%)"ica, so'amen%e pre%enden e-p'icar, con .ase en mode'os me%a%e#ricos, 'a con"ormaci#n %e#rica $ me%odo'#+ica e"ec%i(a de 'as dis%in%as discip'inas cien%)"icas. Siendo as), 'a epis%emo'o+)a e"ec%@a dos ac%i(idades "*ndamen%a'es: por *n 'ado in%en%a comprender 'a '#+ica de *n mode'o cien%)"ico $ por o%ro pre%ende (a'idar e' mismo6. En res*midas c*en%as, 'a epis%emo'o+)a se oc*pa de 'os pro.'emas s*s%an%i(os $ me%odo'#+icos ,*e se ori+inan en 'a 'a.or de 'a ciencia1 re"'e-iona so.re %odos 'os e'emen%os ,*e con"orman 'a ciencia como: %0rminos %e#ricos, pr*e.as, pro.'emas %)picos de %eor)a de' conocimien%o como 'os ,*e se re"ieren a 'a (erdad, e' ori+en $ a' a'cance de' conocimien%o cien%)"ico<. La epis%emo'o+)a si%@a como s* o./e%o de in(es%i+aci#n 'a c*es%i#n de indi(id*ar c#mo es posi.'e e' conocimien%o ri+*roso $ o./e%i(o de 'a rea'idad. 1.' ASPECTOS (IST)RICOS DE LA RE*LE+I)N EPISTEMOL)GICA E' %0rmino epis%emo'o+)a deri(a e%imo'#+icamen%e de 'a pa'a.ra +rie+a episteme ,*e si+ni"ica 2conocimien%o (erdadero371 'a epis%emo'o+)a re"'e-iona so.re 'a acci#n de conocer $ e' conocimien%o s*pone 'a .@s,*eda de 'a (erdad, o sea, de *n /*icio ,*e es e' res*'%ado de 'a concordancia en%re e' 'en+*a/e, e' pensamien%o $ 'a rea'idad. Desde 'a epis%emo'o+)a e' conocimien%o aspira a 'a ad,*isici#n %e#rica, (erdadera de 'a rea'idad, en oposici#n a 'a creencia, a 'a 2do-a38 a 'a opini#n1 %0rminos ,*e no imp'ican 'a idea de 'a pes,*isa de 'a (erdad: La re"'e-i#n epis%emo'#+ica se cen%ra en 'a c*es%i#n de 'a inda+aci#n de 'a (erdad: La capacidad de conocer es *na rea'idad radica' $ sorprenden%e, ,*e Aa %ra)do en (i'o desde an%i+*o 'a admiraci#n de 'os "i'#so"os. Bero e' pro.'ema de' a'cance $ 'a (a'ide& de' conocimien%o A*mano %am.i0n Aa sido o./e%o de pro"*ndas $ s*%i'es disc*siones 4L'ano, 197C, 99. E' es"*er&o por in(es%i+ar, e-aminar, esc'arecer 'a (erdad Aa imp'icado sim*'%:neamen%e e' %ra.a/o de imp*+nar e' error1 'a epis%emo'o+)a, como re"'e-i#n so.re e' conocimien%o ,*e .*sca 'a (erdad, s*pone *na Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad re"'e-i#n sis%em:%ica so.re 'a re'aci#n ,*e se es%a.'ece en%re e' s*/e%o pensan%e $ *n con%enido o./e%i(o de' pensamien%o, ,*e se "orm*'a en *n /*icio de' c*a' se admi%e 'a posi.i'idad de 'a (erdad, por ra&ones in%e'ec%*a'es e in%ers*./e%i(amen%e com*nica.'es. Se en%iende por epis%emo'o+)a e' e-amen de' sa.er en%endido como posi.i'idad de poder a"irmar 'a e-is%encia, 'a na%*ra'e&a, 'as c*a'idades de' o./e%o conocido1 conocimien%o como sa.er ,*e se con%rapone a 'a i+norancia, a 'a opini#n, a 'a "e, a' pre/*icio, a 'a s*posici#n in"*ndada. La epis%emo'o+)a se en%iende como 'a re"'e-i#n sis%em:%ica so.re e' conocimien%o, ,*e pre%ende poder decir 2c#mo sa.emos3, $ 2,*0 cosa sa.emos acerca de' m*ndo3. La Ais%oria de 'a re"'e-i#n epis%emo'#+ica de Ncciden%e, ,*e empie&a con 'a "i'oso")a +rie+a, es 'a Ais%oria de *n 2'o+os3, de *na es%ra%e+ia de pensamien%o ,*e in%en%a +aran%i&ar, o"recer cer%e&as: e' disc*rso %e#rico epis%0mico se Aa es%r*c%*rado a par%ir de 'a necesidad, de 'a e-i+encia de ordenar, de dominar e' :m.i%o de 'as ac%i(idades co+nosci%i(as. En %a' sen%ido, 'a Ais%oria de' pensamien%o epis%emo'#+ico de Ncciden%e s*pone *na "i'o'o+)a: e' 2Aom.re sapiens3 es 2Aom.re sapiens 'o,*i3, Aa'':ndose como ser ,*e e'a.ora in%erpre%aciones, e-p'icaciones %e#ricas acerca de' m*ndo, acerca de 'a rea'idad1 am.iciona, como ser ,*e Aa.'a $ ,*e de"ine, ser sa.io, ana')%ico, raciona' $ cr)%ico so.re e' *so de' 'en+*a/e $ de s* re'aci#n con e' m*ndo. Pa en e' si+'o 1DD A.C. 'os +rie+os es%a.an conscien%es de ,*e e' 'en+*a/e es *n ins%r*men%o indispensa.'e para 'a ac%i(idad cien%)"ica $ ,*e, e(idenciadas 'as carac%er)s%icas de' 'en+*a/e ordinario, se Aac)a ine'*di.'emen%e necesario edi"icar raciona'men%e o%ro 'en+*a/e m:s ri+*roso: Los e'emen%os de E*c'ides, "*eron e' primer in%en%o sis%em:%ico ,*e pre%end)a cons%r*ir *n 'en+*a/e preciso para 'a +eome%r)a $ 'a ciencia ma%em:%ica. A' principio era e' caos. F*e 'a pa'a.ra ,*ien or+ani&# ese caos. C*ando $a no ,*edaron pa'a.ras por,*e a.so'*%amen%e %odas Aa.)an sido pron*nciadas -'os dioses A*$eron, de/ando en s* A*ida, A*e''as s*"icien%emen%e marcadas como para ,*e 'os Aom.res ca$esen en 'a %en%aci#n de se+*ir'as. Desde en%onces 'a pa'a.ra se repi%e- $ es%a (e& son demi*r+os 'os ,*e Aa.'an para re-ordenar'o %odo, como a' principio 45e$es, 1977, 6G9. La +ran con%ri.*ci#n de' pensamien%o +rie+o a 'as modernas ciencias emp)ricas "*e indirec%a1 "*e e' desc*.rimien%o $ 'a cons%r*cci#n de 'a pr*e.a raciona', es decir, 'a .@s,*eda $ 'a e'a.oraci#n sis%em:%ica de *n modo de orien%ar e' proceso de pensamien%o ,*e proporcionar)a res*'%ados e-ac%os. Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad Los "*ndamen%os de 'a '#+ica $ 'a demos%raci#n de 'a na%*ra'e&a de 'a (erdad ma%em:%ica se de.en a 'os pensadores +rie+os7, en pa'a.ras de >ar%inda'e 41971,G29: !a'es comien&os cons%i%*$eron e'emen%os .:sicos de 'a Aerencia imperecedera de' raciona'ismo, $ pos%eriormen%e si+*ieron siendo componen%es "*ndamen%a'es de 'a "i'oso")a occiden%a' $ *no de 'os "ac%ores primarios en 'a aparici#n de 'a ciencia de Ncciden%e. E' desarro''o de 'a '#+ica propici#, en 'a ma$or)a de 'os en"o,*es %e#ricos so.re e' conocimien%o, 'a idea de ,*e 'os cri%erios para de%erminar 'a (erdad de a'+o son inAeren%es a' propio proceso de' pensamien%o1 con es%a in%*ici#n 'a re"'e-i#n +rie+a rea'i&# e' %r:nsi%o desde e' conocimien%o %eo'#+ico a 'a %eor)a "i'os#"ica, desde en%onces 'a ra&#n, e' pensamien%o, $a no es%*(o some%ido a cri%erios de (a'ide& e-%eriores a' pensamien%o mismo. La re"'e-i#n %e#rica se a*%onomi&# de 'a a*%oridad de 'as sanciones sa+radas $ de 'as ins%i%*ciones re'i+iosas: desde en%onces 'as ideas se "*ndamen%aron en s*s propios m0ri%os1 se pas#: 2desde *na in%e'i+encia de%erminada por cri%erios ins%i%*ciona'es e-%ernos, a *na in%e'i+encia es%a.'ecida so.re 'a .ase de 'os principios de' pensamien%o mismo3 4>ar%inda'e, 1971, 19. Sin em.ar+o, 'os +rie+os n*nca 'o+raron desarro''ar 'as ciencias emp)ricas, ni 'as na%*ra'es, ni 'as socia'es: c*ando s*r+)a *na ac%i%*d de %ipo na%*ra'is%a (en)a s*.ordinada a e-i+encias de car:c%er 0%ico $ mora'. Si .ien es cier%o ,*e sin 'a concepci#n de *na rea'idad de pensamien%o a*%#noma, "*ndamen%ada e-c'*si(amen%e en 'os mismos principios de' pensamien%o, A*.iese sido imposi.'e e' s*r+imien%o de 'a ciencia moderna, %am.i0n es ind*da.'e ,*e, consider:ndo'o desde e' p*n%o de n*es%ra ac%*a' (isi#n de 'a ciencia, e' m0%odo de 'a in"erencia '#+ica aparece a.so'*%amen%e ins*"icien%e para 'a o.%enci#n de n*e(os conocimien%os acerca de' m*ndo. Ser: so'amen%e en 'a edad moderna ,*e e' pensamien%o cien%)"ico conce.ir: 'a posi.i'idad de *%i'i&ar ri+*rosamen%e no s#'o 'os e'emen%os de' ra&onamien%o sino %am.i0n: Las nociones e-%ra)das de 'a e-periencia, $, por ende e-%ender 'a raciona'idad A*mana %am.i0n a +r*pos de pro.'emas ,*e (an m:s a'': de' campo de 'as %eor)as a.s%rac%as1 s#'o e' pensamien%o moderno, por consi+*ien%e, p*do "*ndar *na ciencia de 'a na%*ra'e&a capa& de *n desarro''o serio $ con%in*ado, $ "ec*nda en (erdaderos res*'%ados (Qe$mona%, 1972, 269. E' "in "*ndamen%a' de 'a ciencia moderna es pre%ender e' pro+reso de' conocimien%o emp)rico, es e' anAe'o a e-%ender e' conocimien%o de 'os AecAos de' m*ndo rea'1 con e' ad(enimien%o de 'a ciencia moderna 'a pr*e.a '#+ico raciona', pec*'iar de' conocimien%o "i'os#"ico, se s*.ordina Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad a' o./e%i(o co+ni%i(o primario de amp'iar 'a in"ormaci#n emp)rica de' m*ndo. Con e' arri.o de 'a ciencia moderna 'os 'o+ros ma%em:%icos de 'a "i'oso")a +rie+a de/aron de ser 'a in%enci#n .:sica de' conocimien%o para con(er%irse en *nos ins%r*men%os ri+*rosos de 'a in(es%i+aci#n emp)rica. Rnicamen%e en 'a E*ropa moderna 'a epis%emo'o+)a, /*n%o con e' s*r+imien%o $ e' desarro''o de 'as ciencias emp)ricas, oc*par: *na dimensi#n cen%ra' en e' an:'isis de 'a prod*cci#n de' conocimien%o so.re 'a rea'idad ":c%ica9. Es%e acon%ecimien%o p*ede in%erpre%arse como *na consec*encia de *na %rans"ormaci#n pro"*nda en 'a concepci#n medie(a' de' Aom.re, de 'a c*'%*ra $ de' conocimien%o. La edad media se carac%eri&# por 'a condena de 'a so.er.ia mora', pron*nciada por San Ba.'o 41979, G779 como *na cens*ra diri+ida con%ra %oda c*riosidad in%e'ec%*a': Bor e' encar+o ,*e Dios en .ondad me Aa dado, di+o a %odos *s%edes ,*e nin+*no piense de s) mismo m:s de 'o ,*e de.e pensar. An%es .ien, cada *no piense de s) con moderaci#n, se+@n 'os dones ,*e Dios 'e Aa$a dado /*n%o con 'a "e. Es%e %e-%o Aa sido in%erpre%ado como *na amones%aci#n con%ra 'a independencia de 'a ra&#n ,*e aspira.a, sin nin+*na o%ra mediaci#n, a' conocimien%o de 'a rea'idad. A 'o 'ar+o de 'a edad media m*cAos pensadores 'aicos $ ec'esi:s%icos *%i'i&a.an e' 'ema pa*'ino 2So'i a'%*m sapere3 con%ra %odo in%en%o de "or%a'ecer $ (i+ori&ar 'os a'cances de' in%e'ec%o A*mano en 'a prod*cci#n de' conocimien%o. E' reprocAe "*ndamen%a' se diri+)a con%ra 'a pre%ensi#n de conocer 'a rea'idad c#smica: se proAi.)a mirar a 'os cie'os $ en +enera' escr*%ar Aacia 'os secre%os de 'a na%*ra'e&a (arcana na%*rae)1 se (e%a.a esc*dri=ar 'a rea'idad re'i+iosa $ conocer 'os secre%os di(inos (arcanadei) como por e/emp'o e' mis%erio de 'a predes%inaci#n $ e' mis%erio de' do+ma de 'a !rinidad1 era i')ci%o conocer 'os secre%os de' poder po')%ico (arcana imperii) $ %am.i0n e-aminar raciona'men%e 'os dis%in%os aspec%os de 'a rea'idad, cada *no de 'os c*a'es s*pon)a acep%ar acr)%icamen%e *na /erar,*)a espec)"ica $ dis%in%a. La impor%ancia ideo'#+ica de es%as e-Aor%aciones es e(iden%e1 con 'a condena de 'os pensadores $ po')%icos s*.(ersi(os, ,*e in%en%a.an pene%rar 'os mis%erios de 'a rea'idad $ de' Es%ado, se re"or&a.a e' poder de 'as i+'esias s*s%ra$endo 'os do+mas %radiciona'es a 'a c*riosidad in%e'ec%*a' de 'os Aer0%icos. E' o./e%i(o de es%a ac%i%*d consis%)a en amedren%ar a 'os 'i.res pensadores ,*e se a%re(iesen a d*dar de 'a Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad (enera.'e concepci#n de' cosmo, "*ndada en e' s*p*es%o aris%o%0'ico- p%o'em:ico ,*e con%rapon)a 'os cie'os incorr*p%i.'es a' m*ndo %errena' (s*.'*nar) corr*p%i.'e. En e' si+'o HVD Andrea A'cia%i p*.'ic# Em.'ema%*r Li.er 416G19, pro.a.'emen%e 'a m:s an%i+*a $ m:s in"'*$en%e co'ecci#n de em.'emas de 'a edad media1 en es%a reco'ecci#n Brome%eo e Dcaro (en)an in%erpre%ados como 'os s)m.o'os de as%r#nomos $ "i'#so"os proc'i(es a pensamien%os $ %eor)as a*daces. En e' %e-%o de A'cia%i a.a/o de' em.'ema ,*e represen%a a Brome%e o encadenado mien%ras *n :+*i'a 'e come e' A)+ado, 'eemos: 2L*ae s*pra nos, ea niAi' ad nos3 4So de.emos oc*pamos de 'o ,*e es%: por encima de noso%ros9, $ e' comen%ario en prosa dice: 2rod*n%*r (ariis pr*den%*m pec%ora c*ris, ,*i coe'i a"ec%an% scire de*m,*e (ices3, ,*e 'i%era'men%e si+ni"ica: 2Los cora&ones de 'os sa.ios ,*e ,*ieren in(es%i+ar 'a na%*ra'e&a de 'os cie'os $ de 'os dioses son carcomidos por %oda especie de an+*s%ia3. Sin em.ar+o, a par%ir de 17 'os ')mi%es %radiciona'es imp*es%os a' pensamien%o $ a' conocimien%o "*eron %ras%ocados: Dcaro $ Brome%eo se %rans"ormaron en 'os s)m.o'os de *n poderoso emp*/e in%e'ec%*a' Aacia e' desc*.rimien%o cien%)"ico de 'a rea'idad, en%re 'os in%e'ec%*a'es se di(*'+aron 'emas como: 2Si' 'in,*ere ina*s*m3 4osa %odo9 $ 2Si' mor%a'i.*s ard**m3 4nada es demasiado di")ci' para 'os mor%a'es9. A par%ir de es%e per)odo 'a .@s,*eda raciona' $ emp)rica de' conocimien%o o./e%i(o se %rans"orm# en *na especie de re'i+i#n, de compromiso po')%ico en s), a "ina'es de 17 Tan% se pre+*n%# 2;as is% A*"F'ar*n+M3 4KL*0 es e' i'*minismoM9, s* resp*es%a Aa sido 2iSapere A*deU3 1. Es%a %rans"ormaci#n de' 2esp)ri%* de' %iempo3 (iene ana'i&ada admira.'emen%e por >ar) 4199, 167 ss9 ,*e a"irma 'o si+*ien%e: Bara 'a "i'oso")a de 'a Edad >edia e' conocimien%o, a di"erencia de 'o ,*e oc*rrir: '*e+o, no era pro.'em:%ico, ni necesi%ado por ende de %eor)a a'+*na. P e''o, por,*e se par%)a de' s*p*es%o de 'a in%e'i+encia de' m*ndo por e' esp)ri%* A*mano. C*ando se Aace pro.'ema es por,*e se modi"ica e' sis%ema de creencias acerca de' Aom.re $ 'as cosas ,*e 0' %ra%a de comprender. En e"ec%o1 con"orme a' sis%ema de creencias medie(a'es, e' Aom.re oc*pa.a *n p*es%o m:s si+ni"ica%i(o $ de%erminan%e en e' *ni(erso ,*e e' reino de 'a na%*ra'e&a ")sica, mien%ras ,*e aAora se %iene a es%a @'%ima como m:s de%erminan%e, independien%e $ permanen%e ,*e e' Aom.re. La ")sica medie(a' no s#'o s*pon)a ,*e 'a na%*ra'e&a en s* %o%a'idad e-is%)a en pro(ecAo de' Aom.re ('a "i'oso")a +rie+a $ 'a %eo'o+)a /*deo cris%iana ''e(aron con(er+en%emen%e a es%a con(icci#n) sino ,*e Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad es%a.a es%a na%*ra'e&a %ransparen%emen%e presen%e e in%e'i+i.'e a' esp)ri%* A*mano. De aA) ,*e, para in%erpre%ar e' m*ndo 'as ca%e+or)as emp'eadas no "*esen 'as de %iempo, masa, espacio, ener+)a, e%c. (es decir, 'as de %ipo cien%)"ico), sino 'as de s*s%ancia, esencia, ma%eria, "orma, c*a'idad, can%idad, ca%e+or)as me%a")sicas con 'as ,*e se s*pon)a poder re'acionar 'os AecAos o.ser(ados en 'a e-periencia. Bara e' pensamien%o moderno, e' Aom.re, en cam.io, no es sino e' prod*c%o %ransi%orio de *na na%*ra'e&a cie+a, *n espec%ador a/eno de s*s o.ras, casi *n in%r*so en s*s dominios. As) como era %o%a'men%e na%*ra' para 'os "i'#so"os medie(a'es conce.ir 'a na%*ra'e&a como s*.ordinada a' conocimien%o, prop#si%os $ des%ino A*manos, aAora Aa ''e+ado a ser na%*ra' conce.ir'a como e-is%en%e $ operan%e en s* propia $ a*%#noma independencia $ en 'a medida en ,*e 'a re'aci#n en%re e' Aom.re $ 'a na%*ra'e&a res*'%a de a'+@n modo c'ara, considerar e' conocimien%o $ prop#si%os A*manos prod*cidos en par%e por e''a, $ e' des%ino de' Aom.re como %o%a'men%e dependien%e de e''a. Con 'a modernidad 'a ciencia se con(ier%e en *n 'e+)%imo in%en%o de apro-imaci#n raciona' a 'a rea'idad $ 'a re"'e-i#n epis%emo'#+ica se Aace imprescindi.'e. 1., LA MODERNIDAD - EL S.RGIMIENTO DE LA EPISTEMOLOGIA INTERNALISTA Como Aemos (is%o, e' pro.'ema de c#mo p*ede /*s%i"icarse e' conocimien%o es *na c*es%i#n $a presen%e en 'a "i'oso")a +rie+a, sin em.ar+o, ser: 'a "i'oso")a moderna ,*e se carac%eri&ar: m*$ especia'men%e por e' pro.'ema de 'a .@s,*eda de' conocimien%o o./e%i(o. En %a' sen%ido Ia.ermas 41972, 119 Aa a"irmado con ra&#n: Si se ,*isiera recons%r*ir 'a disc*si#n "i'os#"ica de 'a edad moderna, en "orma de *n proceso /*dicia', Aa.r)a ,*e ci%ar'a a dec'arar so.re 'a @nica c*es%i#n: KC#mo es posi.'e *n conocimien%o di+no de cr0di%oM En 'a 0poca moderna, prod*cido e' derr*m.e de 'a esco':s%ica, se ,*ie.ra *n %ipo de *nidad de' sa.er en e' c*a' 'a rama me%a")sica de 'a "i'oso")a se asimi'a.a a' pensamien%o re'i+ioso $, /*n%o con es%e, 'os dos %ipos de conocimien%o mode'a.an e' pensamien%o cien%)"ico. La edad moderna se carac%eri&# por 'a a*%onomi&aci#n de' conocimien%o de %ipo cien%)"ico de 'as "ormas de conocimien%o "i'os#"ico $ re'i+ioso, como res*'%ado de *n 'en%o $ cons%an%e proceso de sec*'ari&aci#n de' pensamien%o. Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad A par%ir de' si+'o HVDD se cons%r*$e *n camino .ien de"inido so.re e' c*a' Aa de %ransi%ar e' pensamien%o moderno: 'a ma$or)a de 'os "en#menos, ,*e an%eriormen%e reci.)an *na in%erpre%aci#n re'i+iosa, "*eron e-p'icados median%e e' conocimien%o cien%)"ico raciona'. E' cien%)"ico moderno cre$# poder reso'(er %odos 'os eni+mas de' *ni(erso a %ra(0s de 'a raciona'idad cien%)"ica1 e' in(es%i+ador moderno p*do pensarse e in%erpre%ar a' m*ndo sin ape'ar a 'o sa+rado, e' cien%)"ico moderno: 2Es primo Aermano de' Aom.re %ecno'#+ico, ,*e no s#'o en%iende e' *ni(erso, sino ,*e 'o domina con s*s conocimien%os cien%)"icos $ s*s rec*rsos %ecno'#+icosV (Qree'e$, 197C, 2G9. E' proceso de sec*'ari&aci#n $ e' a*+e de' conocimien%o cien%)"ico a"ec%aron 'a %o%a'idad de 'a (ida socioc*'%*ra', es%e proceso se Ai&o e(iden%e con e' dec'inar de 'os %emas re'i+iosos en 'as ar%es, en 'a 'i%era%*ra, en 'a "i'oso")a. Desde e' renacimien%o 2ser moderno,) se iden%i"ic# con: La creencia, inspirada por 'a ciencia moderna, en e' pro+reso in"ini%o de' conocimien%o $ e' a(ance in"ini%o Aacia 'a me/or)a socia' $ mora'. E' pro$ec%o de modernidad "orm*'ado en e' si+'o HVDDD por 'os "i'#so"os de 'a D'*s%raci#n consis%i# en s*s es"*er&os para desarro''ar *na ciencia o./e%i(a, *na mora'idad $ 'e$es *ni(ersa'es $ *n ar%e a*%#nomo acorde con s* '#+ica in%erna 4Ia.ermas, 1972,29. !odo e''o con e' o./e%i(o "*ndamen%a' de or+ani&ar raciona'men%e 'a (ida socia'1 'a "ina'idad @'%ima de' conocimien%o cien%)"ico en 'a modernidad "*e e' a(ance de' conocimien%o emp)rico'2, 'a e-%ensi#n de' conocimien%o de 'os AecAos de' m*ndo na%*ra' $ socia', 'o pec*'iar de 'a modernidad "*e e' 0n"asis en e' poder de 'a ra&#n A*mana: 'o ,*e es %)pico, 'o ,*e es considerado como *n pri(i'e+io de' Aom.re es s* "ac*'%ad raciona', no e' rec*rso a 'a re(e'aci#n re'i+iosa o a 'a a*%oridad %radiciona', ape'ar a 'a ra&#n es "*ndamen%a'men%e *n m0%odo para mane/ar 'a "ini%*d de' m*ndo emp)rico. La ra&#n es m0%odo e ins%r*men%o, camino $ arma1 pero se i'*s%ra rea'men%e no c*ando de/a disparar Aas%a 'o so.rena%*ra' s* am.ici#n, sino c*ando es%a.'ece con precisi#n 'o ,*e 'a a'imen%a $ 'o ,*e 'a 'imi%a. !am.i0n en o%ras 0pocas -en e' medioe(o, por e/. -'a ra&#n Ai&o pro"esi#n de A*mi'dad respec%o a s*s pre%ensiones, pero en%onces "*e en .ene"icio de 'a re(e'aci#n re'i+iosa. Lo propio de 'a ra&#n i'*s%rada es acep%ar s* car:c%er dependien%e de 'a e-periencia, ser(icia' an%e 'a (ida en '*+ar de capa& de dic%ar 'e$es a 'o rea', siempre in"erior en s* radio de comprensi#n a 'a e-%ensi#n de 'o inco+nosci.'e, pero sin Aacer por e''o concesiones posi%i(as ni a 'a re(e'aci#n re'i+iosa ni a 'a in%*ici#n es%0%ica 4Va%%imo, 199, 1129. Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad Si Aas%a 'a 0poca moderna se /*&+a.a ,*e e' m0%odo cien%)"ico era 'a demos%raci#n ded*c%i(a, ,*e permi%)a e' desc*.rimien%o de 'as (erdades necesarias, con 'a ''e+ada de 'a modernidad 'a pr*e.a raciona' de 'a '#+ica $ de 'a "i'oso")a %*(o ,*e s*.ordinarse a 'a %area primordia' de amp'iar e' conocimien%o cien%)"ico de %ipo emp)rico. En 'a era moderna, con e' nacimien%o $ 'a emancipaci#n de 'as ciencias ":c%icas, 'os conocimien%os de 'a '#+ica $ de 'a ma%em:%ica carac%er)s%icas de 'a "i'oso")a, de/an de ser e' o./e%i(o "*ndamen%a' de' conocimien%o cien%)"ico $ se con(ier%en en *n ins%r*men%o para 'a in(es%i+aci#n emp)rica. Escri.e Cassirer en La "i'oso")a de 'as '*ces 4199, 1129: E' poder de 'a ra&#n A*mana no consis%e en romper 'os ')mi%es de' m*ndo de 'a e-periencia para "aci'i%amos *na sa'ida Aacia e' m*ndo de 'a %rascendencia, sino ense=amos a recorrer con %oda se+*ridad es%e m*ndo emp)rico, a Aa.i%ar'o c#modamen%e 4...9, 'a ra&#n se de"ine m*cAo menos como *na posesi#n ,*e como *na "orma de ad,*isici#n. A comien&o de 1< 'a "ina'idad de 'a "i'oso")a se enca*&# a "*ndamen%ar epis%emo'#+icamen%e e' conocimien%o cien%)"ico1 'a re"'e-i#n "i'os#"ica empe&# a derr*m.ar, sin rodeos, a 'a a*%oridad de' do+ma para as): For%a'ecer $ posi.i'i%ar e' a(ance de 'as ciencias. E' c*adro ideo'#+ico en ,*e s*r+e 'a re"'e-i#n "i'os#"ica (iene de%erminado por e' pro$ec%o de 'i.eraci#n. Se %ra%a de 'i.erar a' Aom.re de %odo %ipo de %*%e'as $ s*misiones 4Jerm*do, 197G, 1GG9. Carac%er)s%ica de 'a epis%eme moderna es s* %ensi#n Aacia 'a con,*is%a de' poder, 'a +'ori"icaci#n de 'a (o'*n%ad A*mana, 'a a"irmaci#n de' Aom.re como se=or, poseedor $ "*en%e de %odo 'o ,*e oc*rre1 e' Aom.re es d*e=o de s* propio 'en+*a/e, de s* pensamien%o, de' propio accionar o no accionar (A*manismo). La ra&#n $ 'a e-periencia son "ac*'%ades e-c'*si(as de' indi(id*o A*mano: es%e es e' aspec%o esencia' de %oda 'a "i'oso")a moderna, es decir, %an%o de' p'a%onismo, ,*e pone e' acen%o en 'a in"ini%a po%encia de' Aom.re $ en s* ra&#n ,*e impone *n orden a 'a na%*ra'e&a, como de' aris%o%e'ismo, ,*e considera por e' con%rario conse+*ir e' mismo o./e%i(o +racias a' desc*.rimien%o de 'as 'e$es emp)ricas inde"ec%i.'es ,*e ri+en 'a misma na%*ra'e&a. Am.as orien%aciones con"'*$en en e' nacimien%o de 'a ciencia moderna en (ir%*d de 'a ap'icaci#n por par%e de es%a @'%ima de' 'en+*a/e ma%em:%ico a 'a na%*ra'e&a emp)rica. E' m0%odo cien%)"ico res*'%# de impor%ancia "*ndamen%a' d*ran%e 'a 5e(o'*ci#n Cien%)"ica por,*e e' aspec%o m:s no(edoso de 'a n*e(a Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad ciencia o 'a n*e(a "i'oso")a era 'a com.inaci#n de 'a ma%em:%ica con e' e-perimen%o. En 0pocas an%eriores e' conocimien%o era sancionado por 'as esc*e'as, 'os conse/os, 'os sa.ios $ 'a a*%oridad de 'os san%os, 'a re(e'aci#n $ 'as San%as Escri%*ras, en cam.io, en e' si+'o HVDD se sos%en)a ,*e 'a ciencia se .asa.a en cimien%os emp)ricos $ en e' .*en sen%ido. C*a',*iera ,*e comprendiese e' ar%e de rea'i&ar e-perimen%os pod)a poner a pr*e.a 'as (erdades cien%)"icas, $ es%e "ac%or in%rod*c)a *na di"erencia "*ndamen%a' en%re 'a n*e(a ciencia $ e' conocimien%o %radiciona', "*ese 'a ciencia an%i+*a, 'a "i'oso")a o 'a %eo'o+)a. Adem:s, e' m0%odo, ":ci' de aprender, permi%)a a c*a',*iera rea'i&ar desc*.rimien%os o Aa''ar n*e(as (erdades. F*e, p*es, *na de 'as "*er&as democra%i&ado ras m:s poderosas de 'a Ais%oria de 'a ci(i'i&aci#n. E' desc*.rimien%o de 'a (erdad Aa.)a de/ado de ser *na +racia concedida a *nos pocos Aom.res $ m*/eres de do%es espiri%*a'es o men%a'es sin+*'ares. En 'a presen%aci#n de s* m0%odo, Descar%es di/o: V/am:s Ae pres*mido de poseer *na men%e m:s per"ec%a en nin+@n sen%ido ,*e 'a de *n Aom.re com@nV. Sin+@n aspec%o de 'a ciencia de' si+'o HVDD "*e %an re(o'*cionario como e' m0%odo $ s*s consec*encias 4CoAen, 1979, 1C9. E' conocimien%o moderno desde Descar%es $ LocFe es%: carac%eri&ado en primer '*+ar por 'a posici#n cen%ra' asi+nada a 'a conciencia, a' s*/e%o como in(es%i+ador $ a 'a rea'idad1 e' in(es%i+ador es ,*ien Aa.'a $ piensa: en es%e per)odo %odo 'o ,*e e-is%e (iene conce.ido o como s*./e%i(idad represen%an%e o como o./e%i(idad represen%ada. E' epis%eme moderno, adem:s, 'as carac%eri&a por *na *ni(ersa'i&aci#n de' ca*sa'idad $ por 'a in(es%i+aci#n de *na ra&#n @'%ima $ "*ndamen%a', *.icada o en e' m*ndo de 'as ideas o en 'a e-periencia, en 'a denominada rea'idad. Siendo 'a epis%emo'o+)a e' me%adisc*rso de 'e+i%imaci#n de 'a ciencia, e' conocimien%o moderno se carac%eri&# por 'os +randes me%arre'a%os ,*e 'a "i'oso")a de 'a ciencia e'a.ora.a para 'e+i%imar e' sa.er1 %oda %eor)a moderna de' conocimien%o cien%)"ico se "*nda en e' me%arre'a%o i'*minis%a de 'a emancipaci#n de 'a i+norancia. P de 'a ser(id*m.re por medio de' conocimien%o o./e%i(o. Rnicamen%e a' proceso de' pensamien%o $ a 'a e-periencia se asi+n# 'a "*nci#n de es%a.'ecer 'a (erdad de' conocimien%o1 e' pensamien%o moderno rei(indic# 'a Ae+emon)a de 'a ra&#n $ de 'a e-periencia en 'a re"'e-i#n sis%em:%ica con re'aci#n a' conocimien%o cien%)"ico. La me%a priori%aria de' moderno "i'#so"o cien%)"ico "*e 'e+i%imar raciona' $ emp)ricamen%e e' conocimien%o para ,*e es%e p*diese +*iar e"ica&men%e 'a (ida pr:c%ica. En e' esmero por 'o+rar es%e idea', e' Aom.re de 'a modernidad ad,*iri# conciencia de s*s espec)"icas capacidades creadoras $ manip*'adoras de 'a na%*ra'e&a $ de 'a sociedad1 es%a conciencia se Aa Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad desarro''ado /*n%o con e' a(ance de' raciona'ismo na%*ra'is%a $ con e' concep%o moderno de pro+reso. La moderna %radici#n "i'os#"ica occiden%a', ,*e empe&# con Descar%es (169<-1<6) $ LocFe (1<G2-17C), se apo$# principa'men%e en 'a epis%emo'o+)a1 e' "i'#so"o $ e' cien%)"ico de 'a modernidad desearon a'can&ar 'a (erdad, como o./e%i(o "i'os#"ico $ cien%)"ico priori%ario. Desde es%a perspec%i(a 'a ac%i(idad cien%)"ica res*'%a in%e'i+i.'e s#'o si pre(iamen%e es posi.'e o"recer *na e-p'icaci#n sa%is"ac%oria de' concep%o de (erdad, des%inado a ser(ir de +aran%)a $ de sopor%e a 'os en*nciados %e#ricos cien%)"icos. En s)n%esis, e' impac%o de 'a n*e(a men%a'idad 'i+ada a 'a c*'%*ra moderna Ai&o sen%ir en %odas 'as dimensiones de 'a rea'idad1 'as principa'es consec*encias "i'os#"icas $ me%odo'#+icas asociadas a 'a modernidad "*eron, en primer '*+ar, 'a cons%r*cci#n de *n n*e(o cri%erio de (erdad: e' cri%erio "i'os#"ico ded*c%i(o de (erdad "*e s*s%i%*ido por *n n*e(o cri%erio cien%)"ico, con Jacon (1621-1<2<) se acome%i# 'a 'a.or de /*s%i"icar %e#ricamen%e *na n*e(a '#+ica de 'a in"erencia cien%)"ica, 'a ind*cci#n, $ se e'a.or# s* me%odo'o+)a para ,*e cons%i%*$ese *n n*e(o ins%r*men%o (So(*m Nr+an*m) de in(es%i+aci#n para 'a %eori&aci#n cien%)"ica en s*s%i%*ci#n de' Nr+anon aris%o%0'ico, de es%a manera ad,*iri# +ran si+ni"icado 'a o.ser(aci#n $ 'a e-periencia /*n%o a 'a necesidad de 'a (eri"icaci#n emp)rica. Los sis%emas %e#ricos e-c'*si(amen%e espec*'a%i(os, res*'%ado de cons%r*cciones men%a'es ded*cidas a par%ir de *nas premisas *ni(ersa'es, cedieron e' paso a Aip#%esis .asadas en 'a e-periencia $ s*/e%as a *na cons%an%e re(isi#n. Con 'a ''e+ada de 'a modernidad se in%rod*/o *na %eor)a de' conocimien%o ,*e es%a.'eci# ,*e es%e es posi.'e o .ien por e' camino de 'a in%*ici#n in%e'ec%*a', ()a recorrida por e' raciona'ismo, o .ien por e' recorrido de 'a in%*ici#n sensi.'e, camino ensa$ado por e' empirismo. Los dos en"o,*es imp'icaron 'a creaci#n de *na es%ra%e+ia epis%emo'#+ica de %ipo "*ndaciona'is%a1 e' conocimien%o se consi+*e s#'o c*ando %enemos *n con/*n%o de proposiciones ind*.i%a.'es a par%ir de 'as c*a'es es posi.'e in"erir %eor)as. La pes,*isa acerca de 'a ri+*rosidad $ 'a in"a'i.i'idad de' conocimien%o s*p*so reso'(er, por par%e de 'as dis%in%as apro-imaciones epis%emo'#+icas, dos %ipos de pro.'emas: por *na par%e .*scar *n p*n%o de par%ida ind*.i%a.'e, o sea 'a (erdad primera $, por o%ra par%e, s*p*so e' ras%reo de medios de ra&onamien%o incon%ro(er%i.'es a par%ir de' con/*n%o de 'as premisas ind*.i%a.'es. La resp*es%a a 'a c*es%i#n de 'a e'a.oraci#n de 'as (erdades primeras Aa sido, 'a ,*e Aa e'a.orado e' raciona'ismo ded*c%i(o $ ,*e se e-presa en "orma de a-iomas1 'a o%ra resp*es%a, pec*'iar de' empirismo ind*c%i(is%a, ad,*iri# 'a "orma de Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad en*nciados ":c%icos e'emen%a'es a par%ir de 'os c*a'es in"erir en*nciados +enera'es. En e' raciona'ismo ded*c%i(o 'as (erdades primeras, p*n%o ar,*im0deo de' conocimien%o, son a,*e''as ,*e m*es%ran, en 'a "orma misma de 'a proposici#n, ,*e e' EU:predicado es%: inc'*ido en e' s*/e%o. !odas 'as (erdades de ra&#n p*eden red*cirse o p*eden deri(arse de 'as (erdades primeras1 son es%as, es decir, 'os ai-iomas, 'os ,*e permi%en 'a deri(aci#n "orma' de %odos 'os %eoremas demos%ra.'es en *n de%erminado sis%ema. LaFa%os en s* %e-%o >a%em:%icas, ciencia $ epis%emo'o+)a 419729., Aa p'an%eado 'a c*es%i#n de 'as (erdades primeras en e' mode'o de in"erencia ded*c%i(a, pec*'iar de' raciona'ismo $ de 'as ciencias "orma'es. En e' caso de' en"o,*e (inc*'ado a' raciona'ismo ded*c%i(o $ espec)"icamen%e a 'as %eor)as e*c')deas, es%e dispondr)a de *n con/*n%o de en*nciados .:sicos, "*ndaciona'es, ,*e son a,*e''as proposiciones de *n sis%ema ded*c%i(o en 'as ,*e se in$ec%an inicia'men%e (a'ores de (erdad. E' car:c%er (erdadero de es%as sen%encias "'*$e de 'os principios primeros (a-iomas) Aacia 'os %eoremas ,*e p*eden ser demos%rados den%ro de' mode'o ded*c%i(o correspondien%e: En *na %eor)a e*c')dea 'os en*nciados .:sicos (erdaderos *.icados en 'a c@spide de' sis%ema ded*c%i(o (''amados *s*a'men%e Va-iomasW) pr*e.an e' res%o de' sis%ema 4LaFa%os, op. ci%., C79. Es%as proposiciones inicia'es, ,*e permi%en empe&ar e' proceso co+nosci%i(o, son (erdaderas e in%rod*cen inmedia%a (e inicia'men%e) 'a (erdad a %odo e' sis%ema, se+@n e' an:'isis de LaFa%os, %endr)an /*s%amen%e e' do.'e car:c%er '#+ico $ epis%emo'#+ico. Las (erdades primeras de' sis%ema ded*c%i(o 'o son no s#'o por s* posici#n den%ro de' mismo sis%ema ded*c%i(o, sino i+*a'men%e por s*s carac%er)s%icas epis%emo'#+icas ,*e 'as s*pone an%eriores a 'as dem:s. Bor s* par%e, e' empirismo propone *na %eor)a m*$ dis%in%a de 'as (erdades primeras1 de ac*erdo con e' empirismo, +noseo'#+icamen%e, 'o primero, e' p*n%o de par%ida, 'os principios de 'a ciencia ser)an 'os AecAos, es decir, ser)an 'as proposiciones ":c%icas1 a par%ir de %a'es proposiciones $ median%e 'a ind*cci#n podemos in"erir (erdades +enera'es. E' mode'o paradi+m:%ico de es%a concepci#n es%ri.a en 'a noci#n de 'as proposiciones pro%oco'arias carac%eri&adas sis%em:%icamen%e por e' C)rc*'o de Viena 1G. !an%o 'a concepci#n ded*c%i(a raciona', ,*e carac%eri&a 'a '#+ica $ 'as ma%em:%icas, como 'a ind*cci#n empiris%a pri(a%i(a de 'as ciencias ":c%icas, e-Ai.en *na concepci#n "*ndacionis%a de' conocimien%o Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad cien%)"ico: am.as %eor)as de 'a ciencia se'eccionan *na c'ase de en*nciados primi%i(os ,*e represen%an e' "*ndamen%o de'- conocimien%o. Con arre+'o a 'as (ersiones c':sicas de' "*ndacionismo, a sa.er 'a raciona'is%a $ 'a empiris%a, %odo en*nciado /*s%i"icado se apo$a en o%ros en*nciados %am.i0n /*s%i"icados $ as) Aas%a ''e+ar a *nos en*nciados primarios ,*e se a*%o/*s%i"ican $ ,*e son e' "*ndamen%o, 'os cimien%os de' c*erpo de' conocimien%o. E' epis%em#'o+o "*ndacionis%a conci.e e' conocimien%o como *na es%r*c%*ra ar,*i%ec%#nica: as) como si "*era *na es%r*c%*ra piramida', cada ni(e' de conocimien%o apo$a o /*s%i"ica a' si+*ien%e pero no a 'a in(ersa1 'as cadenas ,*e "orman 'as re'aciones de /*s%i"icaci#n son "ini%as: !oda cadena de /*s%i"icaci#n %iene *n p*n%o %ermina', es%o es, 'as proposiciones ind*.i%a.'es, 'as creencias .:sicas ,*e apo$an a' res%o de' conocimien%o sin ,*e e''as mismas necesi%en es%ar respa'dadas por o%ras creencias 4Sosa, 1992, 119. De es%a manera, por e/emp'o, se+@n e' raciona'ismo ded*c%i(o car%esiano, 'a carac%er)s%ica ,*e /*s%i"ica %odas n*es%ras a"irmaciones se Aa''a en 'a c'aridad dis%inci#n con 'os ,*e 0s%as se presen%an a n*es%ra men%e. E' "*ndacionismo car%esiano s*pone ,*e e' conocimien%o, o .ien es e(iden%e en s) mismo o se .asa en 'a ded*cci#n a par%ir de conocimien%os e(iden%es en s) mismos1 para Descar%es, e' p*n%o de par%ida de' conocimien%o, es *n en*nciado c'aro $ dis%in%o ,*e e-presa *na (erdad ind*da.'e a par%ir de' c*a' se apo$a, a %ra(0s de' m0%odo ded*c%i(o, eD res%o de' sa.er. Bor e' con%rario, de ac*erdo con 'a %eor)a empiris%a de' conocimien%o cien%)"ico, e' s*/e%o in(es%i+ador /am:s p*ede desc*.rir 'as propiedades /*s%i"icadoras de' en*nciado cien%)"ico, ape'ando a 'a mera re"'e-i#n, o sea, a %ra(0s de' e-amen de 'o ,*e es in%erno a s* men%e. En res*men, e' pos%*'ado de 'a epis%emo'o+)a "*ndaciona'is%a, ,*e Aa imperado desde 'a modernidad Aas%a e' Simposio de Ur.ana (EE.UU.) de mar&o de 19<9, es ,*e conocimien%o de.e "*ndarse so.re cri%erios c:nones m0%odos ,*e ase+*ren s* 'e+i%imidad1 desde 'a (isi#n "*ndacionis%a a %area "*ndamen%a' de 'a epis%emo'o+)a es cons%r*ir m0%odos de ri+*rosidad cien%)"ica ,*e, a par%ir de *n p*n%o ar,*im0deo, permi%an de%erminar 'a (erdad $ 'a cer%e&a de n*es%ra %eor)as. Los dis%in%os %ipos de "*ndaciona'ismos proporcionan, median%e 'a e'a.oraci#n de s*s respec%i(os mode'os de m0%odo cien%)"ico, ar+*men%os para recAa&ar 'as concepciones esc0p%icas, ins%r*men%a'is%as $ re'a%i(is%as de' concep%o de (erdad $ de conocimien%o. Se+@n e' Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad "*ndaciona'is%a e-is%e e' m0%odo cien%)"ico, $ e-is%en m0%odos para de%erminar 'as 2proposiciones .:sicas3 p*n%o ar,*im0deo de 'a pr:c%ica co+nosci%i(a1 sin 'a cons%r*cci#n de' m0%odo cien%)"ico s#'o %enemos ar.i%rariedad $ por %an%o e' concep%o de (erdad no nos sir(e en a.so'*%o. Los "*ndaciona'is%as por dar preeminencia a 'a re"'e-i#n so.re e' m0%odo $ so.re 'os cri%erios a par%ir de 'os c*a'es deri(ar o ind*cir consec*encias) p*eden ser ''amados me%odo'o+is%as1 e' o./e%i(o priori%ario de 'os modernos "i'#so"os de' conocimien%o Aa sido Aa''ar e' principio a.so'*%o de' pensamien%o) o sea) Aa sido edi"icar e' pensamien%o de "orma ,*e a par%ir de *n 2p*n%o cero3 p*eda ''e+arse a 'os en*nciados m:s comp'icados median%e 'a ap'icaci#n de re+'as de pensamien%o $ de m0%odos de in"erencia. Como Aemos a"irmado an%eriormen%e, 'a epis%emo'o+)a es AecA*ra de 'a modernidad1 %a' discip'ina se oc*pa "*ndamen%a'men%e de e'a.orar cri%erios $ re+'as me%odo'#+icas "*ndacionis%as ,*e p*edan /*s%i"icar 'a %eor)a en 'as ciencias emp)ricas. !odos 'os epis%em#'o+os pre%enden responder a' pro.'ema de 'a demarcaci#n 1C en%re en*nciados cien%)"icos $ pse*do cien%)"icos $ s* es%ra%e+ia es e'a.orar cri%erios %e#ricos $ me%odo'#+icos para proporcionar 'as "*en%es de /*s%i"icaci#n de' conocimien%o16. >edian%e 'os cri%erios raciona'es $ emp)ricos de /*s%i"icaci#n se pre%ende pro.ar ,*e *n en*nciado %e#rico es correc%o) es ra&ona.'e $ emp)ricamen%e "*ndado1 /*s%i"icar rea'men%e *n %0rmino %e#rico imp'ica ,*e e' epis%em#'o+o, e' me%od#'o+o) ape'e) ri+*rosa $ seriamen%e) a consideraciones) a ar+*men%aciones en s* "a(or. Una a"irmaci#n, *na creencia) *na %eor)a, es%: /*s%i"icada s#'o si se o.%*(o a %ra(0s de' *so adec*ado de *n 2or+anon3 apropiado1 %oda %eor)a de 'a in(es%i+aci#n cien%)"ica se apo$a en *na %eor)a de' m0%odo cien%)"ico "*ndamen%ada en de%erminados principios de epis%emo'o+)a. La re"'e-i#n epis%emo'#+ica de 'a modernidad p'an%e# e' pro.'ema de' conocimien%o cien%)"ico .a/o 'a "orma de 'a oposici#n en%re 'o in%e'i+i.'e $ 'o sensi.'e1 e' raciona'ismo $ e' empirismo e'a.oraron *na resp*es%a %e#rica a 'a c*es%i#n de 'a (a'ide& $ de' "*ndamen%o @'%imo $ primi+enio de' conocimien%o cien%)"ico, a%inen%e a 'os cri%erios ,*e +aran%i&an 'a posi.i'idad de 'a ciencia. La oposici#n, %an %)pica de 'a epis%emo'o+)a moderna, en%re raciona'ismo $ empirismo, %*(o ,*e (er con 'a pro"*nda oposici#n en%re e' "*ndacionismo ded*c%i(is%a de 'os raciona'is%as $ 'a %radici#n empiris%a ,*e, comen&ando con Jacon, s*pone ,*e e' m0%odo ind*c%i(o nos s*minis%ra caminos con re'aci#n a 'a manera m:s raciona' de prod*cir %eor)as cien%)"icas de na%*ra'e&a emp)rica. Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad 1./ LA NAT.RALE0A DE LA EPISTEMOLOGA INTERNALISTA Ias%a e' presen%e, no con%amos con nin+*na %eor)a re"eren%e a c#mo "*nciona $ e(o'*ciona 'a ac%i(idad cien%)"ica ,*e Aa$a o.%enido *na acep%aci#n +enera', 'o ,*e Aa$ es *na +ran (ariedad de %eor)as de 'a ciencia, nin+*na de 'as c*a'es Aa 'o+rado *n ac*erdo *ni(ersa'. La re"'e-i#n epis%emo'#+ica con%empor:nea se carac%eri&a por *na pro"*nda con%ro(ersia acerca de si e' conocimien%o cien%)"ico %iene o no "*ndamen%o. Bor *na par%e es%: 'a epis%emo'o+)a in%erna'is%a, 'a epis%emo'o+)a %o*% co*r%, ,*e as*me 'a me%:"ora de' "*ndamen%o de 'as (erdades primeras de' conocimien%o $ 'as enc*en%ra en 'a e-periencia sensoria' en e' caso de' empirismo o en 'a in%*ici#n in%e'ec%*a', e' raciona'ismo. E' en"o,*e con%e-%*'is%a (e-%erna'is%a) de 'a ciencia17, por o%ro 'ado, recAa&a 'a ima+en de' "*ndamen%o $ es%ima ,*e e' conocimien%o no p*ede Aa''ar, median%e 'a ra&#n $ 'a e-periencia, me%aprescripciones, denominadores com*nes, re+'as me%odo'#+icas *ni(ersa'men%e (:'idas. Desde Aace (arias d0cadas, 'a %eor)a de 'a ciencia "*ndacionis%a Aa sido o./e%o de repe%idos $ poderosos a%a,*es por par%e de' e-%erna'ismo17, se+@n e' c*a' e' pensamien%o $ 'a ac%i(idad co+nosci%i(a no %ienen "*ndamen%o. De ac*erdo con 'a Aip#%esis con%e-%*a'is%a no e-is%e 'a posi.i'idad de cons%r*ir in%e'ec%*a'men%e *n anAe'ado 2pensamien%o "*er%e3, ,*e nos permi%a sa.er o./e%i(amen%e ,*0 es 'a rea'idad a %ra(0s de' Aa''a&+o de *n "*ndamen%o ara s*s a"irmaciones. Como a"irma L$o%ard 4197C, 11<9: 2Vi(imos s*mer+idos en *n p'*ra'ismo Ae%eromor"o $ 'as re+'as no p*eden por n*nca ,*e ser Ae%ero+0neas3. La epis%emo'o+)a in%erna'is%a, pese a 'a disp*%a, si+*e cen%rando s* in%er0s en conocer c*a'es son 'os re,*isi%os ,*e de.e sa%is"acer *n en*nciado %e#rico para considerar (erdadero. E' in%erna'ismo represen%a *na Aip#%esis epis%emo'#+ica se+@n 'a c*a' e' conocimien%o cien%)"ico de.e de"inirse e-c'*si(amen%e como *na ac%i(idad de inda+aci#n in%e'ec%*a'1 'a ciencia de.e carac%eri&arse como *na "orma raciona' de pensamien%o, cen%rada en 'a cons%r*cci#n de Aip#%esis, %eor)as $ me%odo'o+)as, ais'ada comp'e%amen%e de condicionamien%os po')%icos $ econ#micos. La concepci#n in%erna'is%a separa e' an:'isis de 'a prod*cci#n de' conocimien%o cien%)"ico de' e-amen de s*s *sos1 'os %e#ricos in%erna'is%as de 'a ciencia admi%en 'a impor%ancia de 'a dimensi#n socio po')%ica e-c'*si(amen%e en 'o ,*e respec%a a 'a c*es%i#n de 'a di"*si#n de' conocimien%o cien%)"ico 2Aa.i%*a'men%e no %ienen en consideraci#n 'as posi.i'idades de ,*e ese conocimien%o sea "orm*'ado en resp*es%a a acon%ecimien%os po')%ico socia'es $ sea e'a.orado socia'men%e por +r*pos Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad dominan%es de in%e'ec%*a'es3 4J$n*m $ o%ros, 197<, G229. E' in%erna'ismo reconoce 'a in"'*encia de 'os "ac%ores socia'es, po')%icos $ econ#micos s#'o en e' sen%ido de ,*e %a'es (aria.'es p*eden in%er(enir en 'a es%r*c%*ra, 'a na%*ra'e&a $ 'a direcci#n de' desarro''o cien%)"ico. Los %e#ricos in%erna'is%as de 'a ciencia orien%an s* a%enci#n co+nosci%i(a a' an:'isis de 'as dimensiones in%e'ec%*a'es, concep%*a'es, de 'os procedimien%os me%odo'#+icos de 'a in(es%i+aci#n cien%)"ica, a' es%*dio de 'a "orm*'aci#n $ reso'*ci#n de c*es%iones re'a%i(as a 'a e-p'icaci#n de "en#menos $ procesos na%*ra'es $ socia'es. Los in%erna'is%as pre%enden cons%r*ir *n mode'o raciona' de 'a 'a.or cien%)"ica ,*e aspira a es%ip*'ar c*:'es son 'os o./e%i(os me%a%e#ricos de 'a empresa cien%)"ica $ ,*e pre%ende es%a.'ecer *n con/*n%o de principios ,*e de.en *%i'i&arse para decidir, en%re %eor)as o pro+ramas ri(a'es de in(es%i+aci#n, c*:' mode'o %e#rico me%odo'#+ico de.er)a esco+erse. LaFa%os 419729 presen%a a' in%erna'ismo como *na %eor)a epis%emo'#+ica ,*e carac%eri&a "*ndamen%a'men%e a' raciona'ismo $ a' empirismo c':sico: de ac*erdo con %a'es en"o,*es de' conocimien%o, 'as %eor)as cien%)"icas se componen de proposiciones c*$a (erdad p*ede compro.arse (demos%rarse) %an%o por e(idencias in%*i%i(as ('a (erdad '#+ica de 'os raciona'is%as) como median%e 'a e-periencia, con e' emp'eo, para %a' e"ec%o $ se+@n 'os casos, de 'a '#+ica ded*c%i(a o de 'a in"erencia ind*c%i(a. La concepci#n in%erna'is%a as*me 'a a.so'*%a descon%e-%*a'i&aci#n $ ne*%ra'idad de' 'en+*a/e cien%)"ico median%e e' c*a' se e-presa e' conocimien%o1 e' 'en+*a/e de 'a ciencia, a*%onomi&ado de %odo con%e-%o, se o.%iene a%endiendo e-c'*si(amen%e a consideraciones '#+icas de coAerencia in%erna de 'os en*nciados o a 'as con%ras%aciones emp)ricas $ a s* correspondencia e-%erna con 'os AecAos. Es%e mode'o de cien%i"icidad Aa sido ''amado por 'os Ais%oriadores de 'a ciencia idea' de Jacon-Descar%es. !am.i0n en opini#n de IorFAeimer 4197<9, 'a %eor)a de 'a ciencia 2%radiciona'3, ,*e (a desde Descar%es a 'os posi%i(is%as '#+icos, s*pone ,*e *na %eor)a es *n con/*n%o de en*nciados, re'acionados en%re s) de modo ,*e, a'+*nos en*nciados, es%imados .:sicos dan '*+ar por deri(aci#n '#+ica, a o%ros en*nciados ,*e para ser acep%ados, de.en ser compro.ados por 'os AecAos. Se+@n IorFAeimer, Aa$ (arias "ormas e 2%eor)a %radiciona'3: *nas ca'cadas so.re *n mode'o ma%em:%ico, par%en de cier%os a-iomas, ,*e p*eden ser- e(iden%es o .ien "*ncionar como pos%*'ados primi%i(os de' sis%ema1 $ o%ras, m:s emp)ricamen%e orien%adas, p'an%ean ,*e 'as proposiciones .:sicas son /*icios de e-periencia. Bor consi+*ien%e, %an%o e' raciona'ismo como e' empirismo coinciden en e' modo %radiciona' de conce.ir 'a %eor)a. Es, adem:s, carac%er)s%ico de 'a 2%eor)a %radiciona'3, se+@n IorFAeimer, e' poder Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad ap'icarse, en principio, a %odas 'as ramas de' conocimien%o1 a@n c*ando es%e %ipo de %eor)a parece "*ncionar me/or en 'as ciencias na%*ra'es, se Aa in%en%ado e-%ender'a asimismo a 'as ciencias socia'es. La %area priori%aria de 'a epis%emo'o+)a in%erna'is%a consis%e en recons%r*ir raciona'men%e 'a ac%i(idad cien%)"ica desde s* in%erior1 es%a 'a.or: Dnc'*$e *na e-posici#n norma%i(a de 'os "ac%ores ,*e de.er)an re+ir n*es%ra e'ecci#n de %eor)a. A pesar de ,*e 'as e-p'icaciones ,*e o"recen son considera.'emen%e dis%in%as, es%os raciona'is%as %ienen en com@n 'a creencia en 'a impor%ancia ,*e re(is%e 'a "orm*'aci#n de c#mo se de.e decidir, en%re *na can%idad de %eor)as ri(a'es, c*:' %iene ma$ores pro.a.i'idades de ser 'a me/or con re'aci#n a con *n c*erpo dado de e(idencia (SeX%on Smi%A, 1977, 2679. La Ais%oria in%erna, concep%*a', de 'a ciencia, a*n,*e no se a/*s%e a 'os AecAos, e'a.ora normas ,*e permi%en a' epis%em#'o+o recons%r*ir raciona'men%e 'o ,*e e' cien%)"ico Aa e/ec*%ado para prod*cir s* conocimien%o. Los %e#ricos in%erna'is%as de 'a ciencia aspiran a recons%r*ir 'a coAerencia de 'as ac%i(idades cien%)"icas. A /*&+ar por e' in%erna'ismo: Los cam.ios cien%)"icos acaecidos en e' pasado se de.ieron e-c'*si(a o "*ndamen%a'men%e a 'a so'*ci#n de pro.'emas Aeredados $ a.s%rac%os den%ro de *n campo espec)"ico de in(es%i+aci#n 4E' in%erna'ismo9 Iace Aincapi0 en 'a con%in*idad, coAerencia $ car:c%er pro+resis%a de 'a ciencia 4;.F. J$n*m $ o%ros, 197<,G229. E' in%erna'ismo, en sen%ido res%rin+ido, naci# como *na concepci#n %e#rica de 'a ciencia a "ina'es de 'os a=os G1 apareci# como resp*es%a a 'a in"'*encia de 'a %eor)a mar-is%a en e' :m.i%o de 'a Ais%oria de 'a ciencia desp*0s de' Brimer Con+reso Dn%ernaciona' de Iis%oria de 'a Ciencia1 rea'i&ado en Londres en 19G1. De ac*erdo con e' pro$ec%o in%erna'is%a, e' desarro''o de' conocimien%o cien%)"ico se ri+e por s*s re+'as inAeren%es $ 'a ciencia no p*ede e-p'icarse mas ,*e a %ra(0s de s) misma. Bese a' AecAo de ,*e e' in%erna'ismo se "orm# den%ro de' marco de 'a Ais%oria de 'a ciencia $ para 'a e-p'icaci#n de 0s%a, es%: re'acionado con 'a ma%ri& de pensamien%o posi%i(is%a. As) 'o p'an%ea >iF*'insF$ 41979, 2G29: >e parece esencia' pres%ar a%enci<n a' AecAo de ,*e en c*an%o a 'a consideraci#n de 'a ciencia como sis%ema cerrado, *n sis%ema donde %odo se decide $ se con%ro'a median%e 'a '#+ica de' pensamien%o Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad cien%)"ico -como *n monarca a.so'*%o $ sin res%ricciones- ,*e considera %odo 'o ,*e es%: "*era de 0' como per%enecien%e a' demonio, e' in%erna'ismo se parece a' posi%i(ismo '#+ico. La %esis de' posi%i(ismo '#+ico in%en%a 'a red*cci#n de' an:'isis de 'a ciencia a 'a descripci#n de 'a es%r*c%*ra concep%*a' a-iom:%ica de 'a %eor)a $ s*s "*ndamen%os emp)ricos se (e en 'a necesidad de e-c'*ir e' an:'isis de "ac%ores socia'es $ psico'#+icos (principa'men%e 'os Ais%#ricos concre%os) de' es%*dio de' desarro''o cien%)"ico. Cier%amen%e, pese a' desarro''o de' raciona'ismo $ de' empirismo desde 'a 0poca moderna, %an s#'o en e' si+'o (ein%e 'a epis%emo'o+)a in%erna'is%a 'o+ra a'can&ar, con e' posi%i(ismo '#+ico, s* desarro''o me%odo'#+ico $ s* ins%i%*ciona'i&aci#n como discip'ina. Bara e''o "*e "*ndamen%a' ,*e 'a re"'e-i#n %e#rica so.re 'a pr:c%ica cien%)"ica disp*siese de 'os ins%r*men%os concep%*a'es $ me%odo'#+icos e'a.orados a "ina'es de' si+'o HDH: 'a '#+ica "orma', 'os m0%odos sem:n%icos de 'a "i'oso")a ana')%ica, 'as %eor)as de con/*n%os, e%c. E' predominio de' an:'isis '#+ico "*e a.so'*%o %an%o en e' empirismo '#+ico como en e' "a'sacionismo, es decir, en 'os dos en"o,*es m:s si+ni"ica%i(os de 'a re"'e-i#n epis%emo'#+ica in%erna'is%a de es%e si+'o. En *n primer momen%o e' empirismo '#+ico ,*e ori+in# 'a ''amada 2Concepci#n Ieredada de 'a Ciencia3 "orm*'#, con a prop*es%a de a'+*nos de s*s m:s pres%i+iosos represen%an%es como Carnap $ 5eicAen.acA, e' principio de (eri"icaci#n ind*c%i(o para 'as +enera'i&aciones %e#ricas de %ipo emp)rico. Se+@n e' "a'sacionismo de Bopper 419779 e' o./e%i(o de 'a ciencia es asimismo e' Aa''a&+o de 'a (erdad (de 'a (erosimi'i%*d), es decir, de %eor)as (erdaderas ,*e descri.an e-p'i,*en correc%amen%e 'os AecAos, sDn em.ar+o, de ac*erdo con 'a concepci#n "a'sacionis%a de 'a ciencia, no e-is%e nin+*na +aran%)a ,*e a(a'e 'a in"erencia ind*c%i(a, %an%o propone. como a'%erna%i(a a 'a es%r*c%*ra '#+ica de 'a ind*cci#n $ a' cri%erio de (eri"icaci#n. s* principio de "a'saci#n. La apro-imaci#n in%erna'is%a de' conocimien%o cien%)"ico s*+iere *na recons%r*cci#n raciona' $ sis%em:%ica de 'a na%*ra'e&a $ de' pro+reso de 'a ciencia1 recons%r*ir ana')%icamen%e 'a ac%i(idad cien%)"ica si+ni"ica ,*e e' proceso de recons%r*cci#n es%ri.a en resa'%ar 'os ras+os idea' %)picos o"recidos %an%o por 'a concepci#n empiris%a como por 'a %eor)a "a'sacionis%a de 'a ciencia. E' in%erna'ismo pri(i'e+ia e' e-amen de 'a dimensi#n '#+ica en 'a e(a'*aci#n de' conocimien%o cien%)"ico, dando prioridad a 'os pro.'emas "orma'es de 'a ac%i(idad cien%)"ica, es decir, incorpora, como o./e%i(o Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad "*ndamen%a', 'a necesidad de *na re"'e-i#n so.re 'a %eor)a de 'a in"erencia cien%)"ica. !a' an:'isis "orma'i&an%e, %an%o en s* orien%aci#n (eri"icacionis%a como en 'a "a'sacionis%a, es%*dia 'a es%r*c%*ra sin%:c%ica de 'a ciencia, propone *n an:'isis '#+ico de' conocimien%o cien%)"ico $ p'an%ea *na disociaci#n en%re 'as dimensiones '#+icas $ 'as dimensiones psico'#+icas, 'os :m.i%os "orma'es $ ":c%icos, e-%ernos e in%ernos de 'a pr:c%ica cien%)"ica ,*e impide *na comprensi#n *ni%aria de 'a empresa de 'a ciencia. La corrien%e in%erna'is%a res%rin+e 'a re"'e-i#n epis%emo'#+ica a *na %eor)a de' m0%odo, a *na %eor)a ,*e in(es%i+a e' ori+en, 'a es%r*c%*ra, 'os m0%odos H 'a (a'ide& de' sa.er1 'a ciencia ":c%ica se cons%r*$e median%e s*cesi(as "orma'i&aciones ((eri"icaciones o "a'saciones) emp)rico "ac%*a'es. En s* orien%aci#n ind*c%i(is%a, /*s%i"icacionis%a, .*scar: prod*cir *na %eor)a de 'a ciencia ,*e, a par%ir de *nas aserciones ,*e p*edan descri.ir AecAos p*ros, nos permi%an ''e+ar a 'as +enera'i&aciones de 'a %eor)a, dicAo con o%ras pa'a.ras, 'as %eor)as se /*s%i"ican en 'a medida ,*e reci.an apo$o ind*c%i(o de 'a .ase o.ser(aciona'. La o%ra +ran corrien%e in%erna'is%a, e' "a'sacionismo, (is*a'i&ar: 'os es%ados pro.'em:%icos o./e%i(os, para o.%ener, median%e e' cri%erio de "a'saci#n, %eor)as m:s (eros)mi'es. Como escri.e LaFa%os 4197<, G79: La Ais%oria in%erna de 'os ind*c%i(is%as cons%a de s*p*es%os desc*.rimien%os de AecAos "irmes $ de 'as ''amadas +enera'i&aciones ind*c%i(as 4...9 La Ais%oria in%erna de 'os "a'sacionis%as e-pone con/e%*ras a*daces, an%icipos ,*e, se dice, V3 cons%i%*$eron siempre *n a*men%o de con%enido $. so.re %odo nos presen%a 2e-perimen%os cr*cia'es ne+a%i(os, (ic%oriosos3. La concepci#n epis%emo'#+ica in%erna'is%a de 'as ciencias emp)ricas en"a%i&a 'a impor%ancia de' disc*rso me%odo'#+ico en%endido como e' proceso de' conocimien%o cien%)"ico. E' disc*rso me%odo'#+ico, c*$o "in ap*n%a a' mismo %iempo a carac%eri&ar concep%os $ "en#menos $ a cons%r*ir s*s posi.'es represen%aciones, se de"ine "*ndamen%a'men%e como *n disc*rso a*%oana')%ico. Desde e' en"o,*e in%erna'is%a e' conocimien%o cien%)"ico pre%ende ac%*ar cons%an%emen%e so.re s) mismo: por *n 'ado, e-aminar 'as maneras c#mo ac%@a e' s*/e%o epis%0mico $ por o%ro 'ado, ana'i&ar 'as carac%er)s%icas de 'a rea'idad idea' $ ":c%ica. Los epis%em#'o+os in%erna'is%as se Aan mani"es%ado a "a(or de *na "i'oso")a de 'a ciencia en%endida como p*ra recons%r*cci#n '#+ica de 'as %eor)as cien%)"icas, ,*e no %oma en c*en%a 'os procesos de' Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad desc*.rimien%o cien%)"ico ,*e son pri(i'e+iados, por e' con%rario, por 'a concepci#n Aermen0*%ica de 'a ciencia. La concepci#n in%erna'is%a de' conocimien%o cien%)"ico res*e'(e 'os dos +randes pro.'emas de %oda epis%emo'o+)a, a sa.er 'a c*es%i#n de 'a demarcaci#n $ 'a c*es%i#n de' desarro''o de' conocimien%o, %omando en consideraci#n e-c'*si(amen%e 'os cri%erios sin%:c%icos, pensando ,*e %oda consideraci#n psico-socio'#+ica o Ais%#rica no e-p'ica 'a na%*ra'e&a de 'as es%r*c%*ras proposiciona'es de 'as %eor)as cien%)"icas. La %eor)a de 'a ciencia in%erna'is%a, %an%o en (ersi#n (eri"icacionis%a como "a'sacionis%a, as*me 'a dis%inci#n es%a.'ecida por 5eicAen.acA en s* o.ra E-perience and Bredic%ion 419G79 en%re epis%emo'o+)a $ psico'o+)a con 'a "orm*'aci#n de 'as e-presiones de 2con%e-%o de desc*.rimien%o3 $ 2con%e-%o de /*s%i"icaci#n31 como consec*encia de es%a dis%inci#n se Aa separado comp'e%amen%e e' an:'isis '#+ico de 'as ciencias de s* an:'isis Ais%#rico. 5eicAen.acA 41966, 219 'o e-p'ica.a as): E' ac%o de 'a in(enci#n escapa a' an:'isis '#+ico1 no Aa$ re+'as '#+icas ,*e p*edan ser ap'icadas a 'a cons%r*cci#n de *na 2m:,*ina de in(en%ar3 capa& de as*mir 'a "*nci#n creadora de' +enio. Bero no es 'a me%a de' '#+ico e-p'icar 'os desc*.rimien%os cien%)"icos1 %odo 'o ,*e 0' p*ede Aacer es ana'i&ar 'a re'aci#n en%re AecAos dados $ *na %eor)a ,*e se 'e presen%a $ ,*e pre%ende encon%rar 'a e-p'icaci#n. En o%ros %0rminos, 'a '#+ica no se oc*pa de' con%e-%o de' desc*.rimien%o. Seme/an%e p*n%o de (is%a, ,*e corresponde a 'a 'ar+a %radici#n ,*e empie&a a par%ir de 'a modernidad pri(i'e+ia 'a ima+en de *na ciencia a*%#noma, some%ida e-c'*si(amen%e a' con%ro' de 'a '#+ica $ de 'a me%odo'o+)a. !an%o para 'os ind*c%i(is%as como para 'os "a'sacionis%as1 en 'a ciencia Aa$ ,*e ra&onar, es decir, *n con/*n%o de normas ,*e nos permi%an /*&+ar si n*es%ros ra&onamien%os son o no son correc%os. Es%as normas son de na%*ra'e&a '#+ica $ de na%*ra'e&a me%odo'#+ica1 mien%ras 'as primeras re+*'ar e' correc%o ded*cir (consec*encias desde premisas) 'as se+*ndas re+*'an (dado *n conocimien%o, cier%os ins%r*men%os $ *n de%erminado es%ado pro.'em:%ico) a,*e''as decisiones ,*e nos permi%en acep%ar *na proposici#n como pro%oco'o, de as*mir *n ins%r*men%o como (:'ido, o de con%ro'ar *na Aip#%esis a*-i'iar $ no o%ra. Las normas de 'a correc%a ar+*men%aci#n e-is%en $ represen%an, en e' camino de 'a in(es%i+aci#n, 'as se=a'es ,*e nos indican d#nde $ c#mo a(an&ar1 'a na%*ra'e&a de 'a ac%i(idad cien%)"ica p*ede esc'arecer se a %ra(0s de' an:'isis de s*s res*'%ados 'in+Y)s%icos $ sim.#'icos, desde es%a Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad perspec%i(a se pos%*'a e-p')ci%amen%e ,*e e' 2con%e-%o de desc*.rimien%o3 no desempe=a nin+@n pape' esencia'. La ciencia es%:: Ierm0%icamen%e pro%e+ida por e' >0%odo con%ra 'as imp*re&as $ 'as con%in+encias... Emp*/ado por e' 'oa.'e in%en%o de cons%r*ir *n conocimien%o 2o./e%i(o3 $ 2raciona'3, se opera.a *na especie de "i'%raci#n: de *n 'ado se desprecia.a %odas 'as &onas osc*ras de' pensamien%o cien%)"ico1 de o%ro se insis%)a de manera casi e-c'*si(a so.re e' di:'o+o de 2'a %eor)a3 con 2'os AecAos3 4!A*i''ier, 1976, 229. Los pro.'emas ,*e se re"ieren a' con%e-%o de desc*.rimien%o son as*n%os 2e-%ernos3 a 'a '#+ica in%erna de 'a ciencia, a%a=en a 'a re"'e-i#n psico'#+ica, socio'#+ica o a 'a Ais%oria de 'a ciencia. 5*dner 4197G, <9 escri.e: AAora en +enera', e' con%e-%o de (a'idaci#n es e' con%e-%o ,*e nos in%eresa, c*ando independien%emen%e de c#mo Aa$amos ''e+ado a desc*.rir o %omar en consideraci#n *na Aip#%esis o %eor)a cien%)"ica, p'an%eamos c*es%iones acerca de si acep%ar'a o recAa&ar'a. A' con%e-%o de desc*.rimien%o, por o%ra par%e, per%enecen c*es%iones %a'es como de ,*0 modo, de AecAo, ''e+a *no a dar con .*enas Aip#%esis, o ,*0 condiciones socia'es, psico'#+icas, po')%icas o econ#micas ''e(ar:n a pensar Aip#%esis "r*c%)"eras. !am.i0n para e' "a'sacionismo popperiano Aa$ ,*e dis%in+*ir en%re e' 2proceso de' desc*.rimien%o cien%)"ico3 $ e' 2procedimien%o de s* /*s%i"icaci#n3: e' primero concierne especia'men%e a' cien%)"ico como persona, como in(es%i+ador, mien%ras e' se+*ndo es %)pico de' epis%em#'o+o o "i'#so"o de 'a ciencia, ,*e se in%eresa por 'a recons%r*cci#n raciona' de 'a %eor)a cien%)"ica. E' primer procedimien%o res*'%a irred*c%i.'e a' se+*ndo por 'a presencia en es%e de e'emen%os in%*i%i(os, psico'#+icos, o sea en +enera' (a'ora%i(os. Bopper considera irre'e(an%e para e' an:'isis '#+ico de' conocimien%o cien%)"ico 'a manera como *n in(es%i+ador ''e+a a "orm*'ar *na n*e(a idea1 'a c*es%i#n de c#mo se Aa desc*.ier%o por primera (e& *na %eor)a, concierne a *n pro.'ema e-%remamen%e persona', di(ersamen%e de 'a c*es%i#n de 'a /*s%i"icaci#n de 'a %eor)a. Los m0%odos *sados en 'a compro.aci#n (re"*%aci#n) de *na n*e(a idea cien%)"ica no se in%eresa1 W c*es%iones de AecAo (e' 2,*id "ac%i3 de Tan%), sino s#'o por 'as c*es%iones de (a'ide, de /*s%i"icaci#n (e' 2,*id "ac%i3 de Tan%), c*es%iones ,*e son, se+@n Bopper, e' @nico $ (erdadero o./e%i(o de 'a epis%emo'o+)a. Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad Bopper 41977,G19 man%iene ,*e: E' es%ado inicia', e' ac%o de conce.ir o in(en%ar *na %eor)a, no parece ni rec'amar e' an:'isis '#+ico ni ser s*scep%i.'e de 0' 4...9 En consec*encia, dis%in+*ir0 %a/an%emen%e en%re e' proceso de conce.ir *na idea n*e(a, $ 'os m0%odos $ res*'%ados de e-aminar'a '#+icamen%e. En c*an%o a 'a %area de 'a '#+ica de' conocimien%o -en con%raposici#n a 'a psico'o+)a de' conocimien%o- proceder0 a as*mir ,*e consis%e so'amen%e en 'a in(es%i+aci#n de 'os m0%odos emp'eados en a,*e''as con%ras%aciones sis%em:%icas a 'as ,*e cada n*e(a idea de.e some%erse si %iene ,*e ser %omada seriamen%e en consideraci#n. La %area .:sica de 'a epis%emo'o+)a, para e' in%erna'ismo, es oc*parse @nicamen%e de' con%e-%o de /*s%i"icaci#n, es decir, de 'a '#+ica $ de 'a me%odo'o+)a de 'a ciencia. La recons%r*cci#n raciona' de 'as %eor)as cien%)"icas %oma en consideraci#n %an s#'o c*es%iones re'a%i(as a' con%e-%o de /*s%i"icaci#n, :m.i%o pri(i'e+iado por e' an:'isis epis%emo'#+ico. Como .ien 'o se=a'a SeX%on Smi%A (1977,G) La ima+en ,*e 'a com*nidad cien%)"ica +*s%a pro$ec%ar de s) misma, $ ,*e 'a ma$or)a de noso%ros acep%a, es 'a de 'a raciona'idad por an%onomasia. La com*nidad cien%)"ica se (e a s) misma como e' a*%0n%ico paradi+ma de 'a raciona'idad ins%i%*ciona'i&ada. Se 'a s*pone en posesi#n de a'+o, e' m0%odo cien%)"ico, ,*e en+endra *na 2'#+ica de /*s%i"icaci#n,.. ... Se da por sen%ado ,*e e' cien%)"ico posee *n m0%odo especia' ,*e ap'ica de modo desin%eresado, con 'o ,*e +enera *na ac*m*'aci#n de conocimien%o cien%)"ico acerca de' m*ndo, $ se considera ,*e 'o ,*e de%ermina 'a e(o'*ci#n de 'a ciencia son 'as disp*%as raciona'es de 'os cien%)"icos, n*nca "ac%ores psico'#+icos o socio'#+icos... De ac*erdo con 'a %eor)a epis%emo'#+ica in%erna'is%a 'o ,*e carac%eri&a a' conocimien%o cien%)"ico es s* m0%odo especia' para 'a cons%r*cci#n de 'as %eor)as1 m0%odo ,*e se dis%in+*e de m*cAos o%ros procedimien%os de desc*.rimien%o de 'as carac%er)s%icas de' m*ndo. La "*nci#n de 'a epis%emo'o+)a consis%e en descri.ir, carac%eri&ar %a'es m0%odos de prod*cci#n co+nosci%i(a, Aacer'o arro/ar: '*& so.re n*es%ra comprensi#n de 'a pr:c%ica cien%)"ica. En s*ma, a*n,*e discrepen a 'a Aora de carac%eri&ar e' m0%odo cien%)"ico, 'os ind*c%i(is%as $ 'os "a'sacionis%as coinciden en e' p*n%o de (is%a ,*e adop%an a' es%*diar'o: no 'es in%eresa en a.so'*%o 'a Ais%oria de 'a ciencia, s* o./e%i(o es e' an:'isis de 'a '#+ica $ de 'a me%odo'o+)a de 'a ciencia1 es decir, no se preoc*pan de 'a ac%i(idad ins%i%*ciona' de 'os cien%)"icos, se Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D. L. F. Damin - Epistemologa y Ciencia en la Modernidad in%eresan por 'as carac%er)s%icas $ re,*isi%os ,*e Aan de c*mp'ir 'as 'e$es $ 'as %eor)as para poder ser consideradas cien%)"icas. Lo ,*e in%eresa de *na %eor)a cien%)"ica es s* (erdad, o s* (erosimi'i%*d, s* simp'icidad, s* coAerencia, s* poder e-p'ica%i(o1 para e' in%erna'is%a %odo e' an:'isis de es%as dimensiones es independien%e de 'as circ*ns%ancias econ#micas, socio'#+icas, psico'#+icas, ne*ro"isio'#+icas ,*e es%:n presen%es en 'a ac%i(idad de' cien%)"ico ,*e e'a.ora %a'es 'e$es $ %eor)as. La %esis "*ndamen%a' de 'a epis%emo'o+)a (eri"icacionis%a $ "a'sacionis%a es ,*e no e-is%e *na me%odo'o+)a ,*e sea %)pica de 'as ciencias ")sicas $ na%*ra'es $ ,*e sea dis%in%a o con%rap*es%a a 'a me%odo'o+)a de 'as ciencias A*manas. Los procedimien%os '#+icos, 'as decisiones me%odo'#+icas, 'os cri%erios e(a'*a%i(os ,*e carac%eri&an 'a indi(id*aci#n de 'os pro.'emas, e' con%ro' de 'as Aip#%esis $ e' pro+reso de 'as ciencias ")sico na%*ra'es, son 'os mismos procedimien%os '#+icos $ 'as mismas decisiones me%odo'#+icas ,*e re+*'an 'a in(es%i+aci#n en 'as ciencias Ais%#rico socia'es. !an%o 'a corrien%e (eri"icacionis%a como 'a "a'sacionis%a proponen *na %eor)a de 'a ciencia se+@n 'a c*a' e' m0%odo de 'a in(es%i+aci#n cien%)"ica es @nico, 'a me%odo'o+)a de 'a ciencia es @nica. E' m0%odo de 'a ciencia es @nico $ 'as discip'inas son m@'%ip'es1 *na discip'ina es *n con/*n%o sis%em:%ico de %eor)as $ de pr*e.as re'a%i(as a +r*pos cone-os de pro.'emas, Las discip'inas se desarro''an, se re'acionan en%re s), sin em.ar+o, 'o ,*e 'as Aace cien%)"icas es e' respe%o a 'as re+'as de' m0%odo ,*e decre%an 'a cien%i"icidad de *na %eor)a $ por 'o %an%o s* o./e%i(idad. Bre%endemos presen%ar a con%in*aci#n, 'os ras+os m:s +enera'es de 'a %eor)a de 'a ciencia ,*e es pec*'iar de 'a %endencia epis%emo'#+ica in%erna'is%a ,*e "*ndamen%a e' proceso cien%)"ico de in(es%i+aci#n so.re 'a .ase de *na %eor)a empiris%a e ind*c%i(a de' conocimien%o, Seminario e Epistemologa e las Cien!ias Aministrati"as. Ninos#a Da$ e Mari%a P&D.