Van Hoa Va Toc Nguoi 2 - 979

trÝ nµo tö¬ng tù nhö çi cao trong c¹p v¸y Möêng hay kh«ng.
24. Kh«ng cã kh¸c biÖt g× ®¸ng kÓ gi÷a m«tÝp “tr¸i nghÐn” trªn c¹p
v¸y Möêng vµ ng«i sao t¸m çnh ®· çch ®iÖu hãa ë møc cao cña çc
hiÖn vËt ë T©y Nguyªn.
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
Mãn ¨n HuÕ, mãn ¨n MÖêng...
Mãn ¨n HuÕ lµ mãn ¨n Möêng, vèn ra ®i tõ mãn ¨n

Möêng... ChuyÖn ®ã, tõ khi biÕt ®öîc, t«i cø kÓ cho b¹n bÌ gèc
HuÕ nghe. Gäi lµ chuyÖn vui, ®öîm chót c¶m ®éng, khi cïng
nhau nhí vÒ quª cò. Anh b¹n §µo Hïng còng ®· nh¾c ®Õn
chuyÖn nµy, khi anh viÕt bµi cho t¹p chÝ S«ng Hö¬ng, çch ®©y
mét sè n¨m råi. Giê (gi÷a ngöêi HuÕ víi nhau ®¸ng ra ph¶i nãi
“chõ”), xin kÓ l¹i mét lÇn n÷a, víi nhiÒu chi tiÕt h¬n. Còng lµ cho
vui th«i...
Håi míi ra tröêng, tuæi cßn trÎ, lßng ®Çy h¸o høc t×m hiÓu,
n¨m nµo t«i còng lªn Möêng ®Õn n¨m th¸ng, chia lµm hai ®ît,
mét ®ît ba th¸ng, mét ®ît hai. §Õn möêi n¨m liÒn nhö thÕ. Qua
nh÷ng n¨m th¸ng Êy, kh«ng nãi chuyÖn ®i, nh×n, suy nghÜ, hái,
ghi... chØ nãi chuyÖn ¨n th«i th× ngµy nµo ch¶ ¨n c¬m Möêng hai
lÇn, chöa kÓ n¨m th× möêi häa cßn ¨n cç n÷a. Cç Möêng Êy. ThÕ
mµ ph¶i ®Õn n¨m n¨m, trong ®Çu t«i míi b¾t ®Çu le lãi mét ý
®Çu tiªn vÒ mèi quan hÖ gi÷a c¬m Möêng vµ c¬m HuÕ. Mµ m×nh
160
lµ ngöêi HuÕ ®Êy chø, ¨n c¬m HuÕ ®Õn hai mö¬i n¨m míi ra ®i...
§Çu ®u«i nhö thÕ nµy. H«m Êy, t«i qua lµng bªn c¹nh vµo
lóc trêi s¾p tèi, ®Þnh bông ë l¹i suèt ®ªm ®Ó nghe mo. “Nghe mo”
chØ lµ mét çch nãi: ®óng h¬n lµ ®Ó dù tang lÔ, v× tõ mo trong
tiÕng Möêng cã nghÜa lµ tang ca, råi ngöêi hµnh lÔ cho ®¸m tang,
®ång thêi l¹i lµ “®éng tõ”, nÕu cã thÓ nãi thÕ, chØ viÖc ng©m tang
ca. Thùc ra, ®¸m tang Möêng thêi tröíc cã thÓ kÐo dµi ®Õn möêi
hai ®ªm mo, tøc möêi hai ®ªm ng©m tang ca, cã lÏ tõ trªn n¨m
mö¬i n¨m nµy råi, ®· bÞ thu vÒ chØ mçi mét ®ªm.
Thùc ra, viÖc ®ã ch¼ng mÊy quan träng ®èi víi c©u chuyÖn
®ang kÓ ®©y. §¸ng löu ý h¬n lµ ngöêi Möêng, Ýt nhÊt còng cho
®Õn thêi hµng n¨m t«i míi lªn víi hä, rÊt thÝch th¬ mo, còng ph¶i
nãi lµ rÊt mª mo, dï cho ai ®· ®Õn tuæi tröëng thµnh còng thuéc
lßng tõng c©u chuyÖn dµn tr¶i qua tõng ¸ng tang ca. Cã lÏ chÝnh
v× vËy mµ nhµ cã tang, vµo ®ªm mo, cø chËt nÝch ngöêi: tröíc hÕt
lµ d©n lµng, ®Æc biÖt ®µn «ng, råi ®Õn mét sè d©n çc lµng gÇn
®Êy; vµ c¶ sè Ýt bµ con ë çc lµng xa, ®«i khi xa vµi mö¬i c©y sè,
còng lÆn léi c¶ nöa ngµy ®öêng vÒ dù tang lÔ. Cø ngåi xÕp b»ng
trßn suèt ®ªm mµ l¾ng tai nghe, nhÊt lµ nÕu tröíc ®ã ®· ®¸nh bé
c¶ mét qu·ng ®öêng dµi, tÊt cã mét lóc mÖt, buån ngñ, cÇn “gi¶i
lao” trong chèc l¸t. Ph¶i ch¨ng v× nhu cÇu ®ã mµ nhµ nµo cã tang
còng ®öîc mét ngöêi hµng xãm cho möîn nhµ trong ®ªm Êy, lµm
n¬i chiªu ®·i kh¸ch? Kh«ng ph¶i dõng hµnh lÔ ®Ó mµ chiªu ®·i
mäi ngöêi, sau ®ã l¹i tiÕp tôc. Kh«ng ph¶i thÕ, ngöêi hµnh lÔ, tøc
bè mo, cø mo suèt ®ªm, mÖt th× nhµ cã tang ®· ®Æt s½n c¹nh bè
mét be röîu, mét hai ®Üa ®å nh¾m, ®Ó bè lÊy l¹i søc, trong khi
mäi ngöêi cø ngåi ®Êy trß chuyÖn, ®îi bè ng©m tiÕp. Cßn nhö ai
®ã thÊy cÇn, th× cø tù nhiªn, ®øng dËy ra ngoµi, qua nhµ bªn
c¹nh. Nãi thÕ, ®Ó thÊy râ kh«ng khÝ tho¶i m¸i cña çc ®ªm mo
trªn ®Êt Möêng.
161
Ph¶i gÇn nöa ®ªm míi ra ngoµi. Cïng ra cã hai cô ®· ngåi

c¹nh t«i tõ ®Çu h«m. §Õn nhµ bªn, l¹i gÆp mÊy cô n÷a ®ang chê,
v× chöa ®ñ sè ngöêi võa mét m©m. ThÕ lµ chóng t«i sµ vµo ngay.
¡n uèng, nhÊt lµ ¨n cç, ngöêi Möêng cø chËm r·i, cã thÓ nãi lµ
“kÒ cµ” h¬n ngöêi Kinh nhiÒu. Tîp mét ngôm röîu, g¾p mét
miÕng vµo b¸t, nhöng ®· ¨n ngay ®©u. §Æt ®òa lªn miÖng b¸t,
ngöêi võa g¾p chèng hai tay lªn ®ïi, hoÆc vßng hai tay tröíc
bông, nh×n vµo mäi ngöêi cïng m©m, nãi tiÕp c©u chuyÖn ®ang
dë. Çc ngöêi kh¸c còng vËy, thöêng g¸c ®òa l¹i mµ l¾ng nghe,
cã khi cßn bµn thªm. Cø thÕ, cø trß chuyÖn lµ chÝnh, cßn ¨n chØ
lµ ®Öm vµo c©u chuyÖn. Nhöng ®ªm Êy, chóng t«i “thanh to¸n”
tö¬ng ®èi nhanh. Cã g× ®©u, trõ t«i ra, cßn çc cô cïng m©m ®Òu
tõ xa ®Õn, mµ ®Õn vµo lóc ®· tèi, khi ®ªm mo ®· më mµn; chöa
kÞp ¨n sau mét chÆng ®öêng dµi, hä ph¶i dù lÔ ngay... GÇn s¹ch
m©m råi, mµ kh¸ch cßn ngåi ®Êy, vÉn chuyÖn trß r©m ran, th×
ngöêi nhµ l¹i böng thªm thøc ¨n ra, cã thÕ th«i: thãi tôc cç bµn
Möêng lµ nhö vËy, nhÊt lµ khi chiªu ®·i kh¸ch ®öêng xa. Huèng
chi, lµm cç mêi ®«ng ngöêi, phô n÷ Möêng thöêng dù trï mét
mãn dÔ nÊu v× kh«ng tèn kÐm nguyªn liÖu còng nhö c«ng phu g×
cho l¾m, cã thÓ nãi lµ cÇn bao nhiªu cã bÊy nhiªu. V× chÝnh çi
mãn “®¹i trµ” ®ªm Êy, mµ b©y giê t«i míi ®öîc ¨n lÇn ®Çu tiªn
víi ngöêi Möêng, bçng gîi cho t«i sùc nhí ®Õn mãn ¨n quª m×nh.
Mét ý nghÜ m¬ hå thÕ th«i, mµ ph¶i qua nhiÒu n¨m sau t«i míi
biÕn ®öîc thµnh mét niÒm tin ch¾c ch¾n.
Nhöng h·y nãi ®Õn çi mãn “®¹i trµ” Êy ®·. §¬n gi¶n l¾m.
VÒ nguyªn liÖu, chØ cã hai thøc chÝnh: xö¬ng tr©u hay xö¬ng lîn,
dÝnh vµo xö¬ng tÊt cã tÝ mì, g©n, c¶ Ýt nhiÒu thÞt th«, vµ lâi mÒm
mµu tr¾ng bªn trong th©n c©y chuèi, mµ ngöêi néi trî ®· th¸i
thµnh nh÷ng nh¸t ngang mong máng. Cè t×nh nãi ng¾n gän l¹i
thÕ th«i, nhöng ch¾c h¼n b¹n ®äc nµo ngöêi HuÕ còng ®· nhËn
162
ra ®öîc mét mãn ¨n quen thuéc cña quª m×nh.

Cã ®iÒu ®õng thÊy nã ®¬n gi¶n nhö thÕ, ®¬n gi¶n tõ
nguyªn liÖu cho ®Õn çch nÊu, mµ ®· véi quy kÕt nã vµo lo¹i thøc
¨n ®Æc b×nh d©n. õ, th× nãi b×nh d©n còng ®öîc, v× cã ai cÊm nhµ
nghÌo nÊu mãn Êy. Nhöng håi cßn ë HuÕ, t«i thÊy nhiÒu gia ®×nh
vµo lo¹i giµu sang trong thµnh phè còng nÊu mãn ¨n nhö thÕ,
tÊt nhiªn lµ gi÷a nhiÒu mãn kh¸c n÷a, mµ Ýt nhÊt còng hai ba
h«m liÒn, vµo lóc mïa chuyÓn tõ n¾ng qua möa. BÊy giê, cã
nh÷ng ngöêi lín tuæi cßn cho biÕt thªm r»ng ngay c¶ “trong Néi”
(ngöêi HuÕ ®ö¬ng thêi quen nãi “trong Néi” chø kh«ng dïng hai
ch÷ “§¹i Néi” nhö ngµy nay) còng cã thãi quen nÊu mãn Êy vµo
mét sè ngµy nhÊt ®Þnh (?). Cßn trong tröêng hîp ngöêi Möêng,
th× nãi chung hä chØ cã thÓ lµm viÖc ®ã vµo dÞp ®¸m tang: mçi
®ªm cö hµnh tang lÔ ®ßi hái nhµ cã tang ph¶i h¹ mét con tr©u,
nghÌo th× mét con lîn, vµ cã thÕ th× míi ®ñ xö¬ng nÊu mãn “®¹i
trµ” kia cho bao nhiªu lµ kh¸ch. Tõ nh÷ng chi tiÕt trªn, dÊy lªn
mét c©u hái: Mãn xö¬ng thó vËt vµ th©n c©y chuèi, ®ãng vai trß
g× trong çc lÔ tiÕt cña mét thêi xa xöa, khiÕn cho, ®Õn tËn rÊt
gÇn ®©y, nã chñ yÕu ®öîc ngöêi Möêng nÊu khi cö hµnh tang lÔ,
cßn ngöêi HuÕ th× vµo nh÷ng lóc thêi tiÕt chuyÓn ®æi? Cho ®Õn
nay, t«i vÉn chöa tù tr¶ lêi cho m×nh ®öîc.
§iÒu l¹ h¬n lµ vÒ sau t«i ®· t×m xem ngöêi Kinh ë miÒn
B¾c cã nÊu mãn ¨n ®ã hay kh«ng, nhöng t×m m·i mµ ®Õn nay
vÉn chöa ra. Ngöêi Kinh miÒn B¾c kh«ng ph¶i kh«ng ¨n xö¬ng,
hÇm: nãi ®©u xa, çch ®©y ch¶ l©u la g×, xö¬ng phë cßn lµ mãn
¨n ®öîc ngöêi Hµ Néi thÝch nh¾m víi röîu, thöêng lµ vµo lóc
gÇn khuya, mµ ®©u ph¶i dµnh riªng cho ngöêi nghÌo khã. Lâi
tr¾ng mÒm bªn trong th©n chuèi còng vËy, nã kh«ng thÓ v¾ng
mÆt trªn ®Üa rau sèng, mµ còng ®öîc th¸i thµnh nh÷ng l¸t mong
máng. Nhöng gép c¶ hai l¹i thµnh mét mãn hÇm, th× cho ®Õn
163
nay, sau mÊy mö¬i n¨m th¨m hái, t«i vÉn chöa nghe nãi ®Õn nã
ë miÒn B¾c, trªn ®Þa bµn Kinh. §ã lµ mãn ¨n cña ngöêi Möêng
vµ ngöêi HuÕ: Ýt nhÊt th× còng cã thÓ t¹m thêi nãi thÕ.
MÊy lêi vÒ tªn gäi mãn ¨n. §¸ng ra, t«i ph¶i nãi ®Õn nã
ngay tõ ®Çu. Nhöng t«i muèn dµnh cho b¹n ®äc, nhÊt lµ b¹n ®äc
ngöêi HuÕ mèi bÊt ngê nho nhá, mµ t«i mong lµ lý thó. LÇn ®Çu
tiªn ®öîc ¨n mãn ®ã trong mét ®¸m tang Möêng, sau khi nÕm
vµi lÇn, vµ nh×n kü tõng thµnh phÇn trong b¸t ®ùng, nhËn ra
®öîc nh÷ng tö¬ng tù víi mét mãn ¨n quª m×nh, t«i bÌn hái çc
cô cïng m©m nã mang tªn g× trong tiÕng Möêng. Çc cô ®Òu tr¶
lêi: loäng. A, töëng g× chø loäng th× t«i ®©u cã l¹: bÊy giê ®· bËp
bâm tiÕng Möêng, t«i hiÓu r»ng tõ Êy chØ lâi mÒm trong th©n c©y
chuèi. Nhöng còng chÝnh nhê çc cô ®ªm Êy mµ t«i biÕt thªm
r»ng nã cßn lµ tªn cña mãn ¨n d©n téc ®öîc nÊu ra tõ chÊt liÖu
®ã. §Õn ®©y, h¼n nhiÒu b¹n ®äc ngöêi HuÕ ®· ng¹c nhiªn, thËm
chÝ thÝch thó, khi ®èi chiÕu loäng víi tõ HuÕ chØ còng mãn ¨n Êy,
Ýt nhÊt còng mét mãn tö¬ng tù. Cßn t«i, th× bÊy giê t«i ®· quªn
b½ng çch nãi ë quª m×nh, tr»n träc mÊy ®ªm mµ kh«ng nhí ra,
t«i tù hÑn vÒ ®Õn Hµ Néi sÏ hái l¹i mÑ m×nh (hay “m¹ miÒng”,
nÕu nãi giäng HuÕ ®¸ quª). Nghe t«i hái, cô ngËp ngõng mét l¸t,
råi cöêi, h¬i xÊu hæ, tr¶ lêi t«i ®Æc giäng HuÕ: “Tau quªn råi, mi
®i hái mÊy bµ b¹n HuÕ cña tau nê” (phiªn ra giäng B¾c: tao quªn
råi, mµy ®i hái mÊy bµ b¹n HuÕ cña tao Êy). Còng nhö “m¹” t«i,
çc cô ®Òu quªn c¶. Mµ còng nhö “m¹” hä ®Òu lµ néi trî c¶ ®Êy
chø. Ph¶i ch¨ng v× håi ë HuÕ çc cô chØ nÊu mãn Êy mçi n¨m cã
vµi ba lÇn, cßn tõ khi ra B¾c th× hä th«i, kh«ng nÊu n÷a, nªn
quªn c¶ tªn gäi? Ph¶i chê ®Õn n¨m 75, ®öîc vÒ HuÕ ch¬i sau ba
mö¬i n¨m xa çch, t«i míi hái ra. Cã g× ®©u: “läm”. Loäng, “läm”,
hai biÕn ©m kh¸c nhau cña mét tõ th«i. Hãa ra mãn ¨n nãi ®©y,
dï do ngöêi Möêng hay ngöêi HuÕ nÊu, vèn ra ®i tõ mét mãn
164
duy nhÊt, h¬n thÕ n÷a, vèn mang mét tªn gäi chung.
Ngöîc vÒ thêi mµ giê ®©y t«i thÊy ®· qu¸ xa x«i, çi thêi
lÇn ®Çu tiªn ®öîc ¨n loäng vµo mét ®ªm dù ®¸m tang, th× ®iÒu
tho¸ng thÊy lóc bÊy giê míi chØ lµ mét tÝn hiÖu, chØ míi ®Æt ra
mét c©u hái. Nhö bao c©u hái, th× còng thö tr¶ lêi. Qua nh÷ng
n¨m sau, nh÷ng chuyÕn ®i sau, t«i cø tuÇn tù ghi çch nÊu n÷a,
nÕu gÆp lóc phô n÷ nhµ quen ®ang nÊu, mµ m×nh ®ang rçi. Råi
theo ch©n mét vµi c« g¸i ®i h¸i rau hoang, cè lªn mét cuèn söu
tËp nhá: kh¸c víi ngöêi Kinh trªn ®Êt B¾c, kÓ c¶ ngöêi nghÌo
khã, ngöêi Möêng, kh«ng lo¹i trõ con nhµ giµu, cßn thêi tröíc
Çch m¹ng th× c¶ thµnh viªn nhµ lang, tøc lµ quý téc thuë Êy,
¨n rau hoang lµ chÝnh. Mµ ngöêi HuÕ còng ¨n kh¸ nhiÒu rau
hoang, nhµ sang còng vËy, h¬n thÕ, c¶ “trong Néi” n÷a, Ýt nhÊt
còng so víi ngöêi Kinh miÒn B¾c. Cã g× ®©u, vµo thêi t«i thöêng
xuyªn lªn ®Êt Möêng, ngöêi ®Þa phö¬ng chöa cã thãi quen trång
rau quanh nhµ nhö giê ®©y. Cßn vÒ ngöêi HuÕ, th× khã nãi h¬n:
cã thÓ lµ tËp tôc xöa, thêi nghÒ trång trät chöa ph¸t triÓn cao
l¾m, qua thêi gian dµi ®· trë thµnh thÞ hiÕu cè ®Þnh. Mét thø
“gu”! Ngoµi ra, cßn c¶ b¸nh tr¸i n÷a, t«i muèn nãi çc thøc tr¸ng
miÖng khi bµy cç bµn hay trong lÔ l¹t.
KÕt qu¶ cña cuéc th¨m hái qua nhiÒu n¨m Êy, t«i ®· nãi
ngay tõ ®Çu bµi viÕt: “mãn ¨n HuÕ lµ mãn ¨n Möêng...”. Nãi thÕ
lµ cè t×nh nãi qu¸ lªn, ®Ó nhÊn m¹nh. Thùc ra, thøc ¨n Möêng
còng bao gåm mét sè mãn Th¸i, chØ v× ngöêi Th¸i ®· sèng bªn
c¹nh ngöêi Möêng tõ h¬n mét thiªn niªn kû nay råi. Ngoµi ra,
thøc ¨n HuÕ l¹i thiÕu g× nh÷ng mãn nÊu tõ h¶i s¶n, çc mãn
t«m- ç biÓn ch¼ng h¹n, mµ thøc ¨n Möêng kh«ng cã, v× ngöêi
Möêng sèng xa biÓn. Nhöng ngoµi çc biÕn ®iÖu thuéc lo¹i Êy ra,
th× thøc ¨n Möêng kh«ng thiÕu nh÷ng mãn ®ång ®iÖu víi mét sè
mãn HuÕ, kh¸c h¼n thøc ¨n Kinh ngoµi B¾c. Ph¶i chi ®©y lµ mét
165
bµi nghiªn cøu, th× t«i ®· ph¶i kÓ tØ mØ tõng mãn ¨n Möêng, ®èi
chiÕu víi tõng mãn HuÕ mµ t«i nghi lµ tö¬ng ®ö¬ng. Nhöng ®©y
chØ lµ mét c©u “chuyÖn vui”, nhö t«i ®· nãi. Cho nªn, ngoµi vÝ dô
loäng hay “läm” ®· kÓ dµi dßng trªn kia, chØ xin thªm mét vÝ dô
kh¸c, cã lÏ ng¾n gän h¬n, tröíc khi chÊm hÕt.
VÝ dô nµy, t«i cè t×nh chän tõ b¸nh tr¸i, cho kh¸c thøc ¨n
b×nh thöêng nhö loäng. Míi ®i Möêng ®öîc vµi n¨m, nãi tiÕng
Möêng chöa sâi, t«i ®· thuéc hÕt çc tªn b¸nh tr¸i Möêng. Thùc
ra, cho ®Õn lóc bÊy giê t«i ®· ®öîc ¨n b¸nh Möêng lÇn nµo ®©u.
ThÊy b»ng m¾t, còng chöa ®öîc thÊy. Míi kh¸ng chiÕn xong lÇn
thø nhÊt, l¹i cø lo ph¶i x«ng vµo mét cuéc thø hai, ngöêi sèng
ch¾t chiu l¾m, ch¼ng mÊy gia ®×nh Möêng lµm b¸nh, kÓ c¶ gia
®×nh nhµ lang cò. Êy thÕ mµ t«i cø thuéc mäi tªn b¸nh. Ph¶i
ch¨ng v× t«i sinh ra vµ lín lªn ë HuÕ, m¶nh ®Êt cã thÓ nãi lµ
“®iÓn h×nh” cña b¸nh tr¸i?
BÊy giê t«i may m¾n ®öîc kÕt nghÜa anh- em víi mét cô
«ng rÊt th©n t«i. KÕt nghÜa ®óng kiÓu Möêng Êy: cã lµm lÔ tröíc
bµn thê, cã buéc chØ mµu vµo cæ tay... Tõ ®ã, chóng t«i thµnh
anh- em, c¶ nhµ gäi t«i lµ “chó”: gäi b»ng tiÕng Kinh kia ®Êy, vµ
còng tõ ngµy Êy, tröíc mÆt t«i, c¶ nhµ thöêng chØ nãi tiÕng Kinh,
kÓ c¶ khi hä nãi víi nhau, cã lÏ ®Ó tá t×nh mÕn träng mét ngöêi
th©n nhöng kh¸c téc. Cã h«m, ®ang lµm viÖc t¹i mét lµng kh¸c
kh«ng xa, nh©n mét buæi rçi r·i t«i ®¹p xe ®Õn th¨m «ng “anh”.
C¶ gia ®×nh v¾ng hÕt, cã mÆt ë nhµ chØ mçi m×nh bµ cô, “chÞ” t«i.
ChuyÖn trß håi l©u, khi t«i ®øng dËy ra vÒ, chÞ dÆn: Tröa ngµy
kia chó l¹i ®Õn nhÐ, tèi h«m Êy nhµ cã giç. Sùc nhí ®Õn b¸nh tr¸i
Möêng mµ t«i chöa hÒ ®öîc thÊy, chöa hÒ ®öîc ¨n, t«i véi göi chÞ
Ýt tiÒn, v× nhµ chÞ bÊy giê còng tóng, nhê chÞ nh©n ngµy giç lµm
n¨m thø b¸nh, mµ t«i nªu tªn tõng thø mét. ChÞ buån cöêi: ChØ
cã chó míi ®ßi l¾m thø b¸nh thÕ, thöêng th× mçi lÇn lµm hai- ba
166
thø lµ cïng.
Ngµy giç, t«i ®Õn tõ s¸ng sím. §óng nhö lêi t«i dÆn, bµ chÞ
®· ®Æt mäi nguyªn- vËt liÖu lªn sµn ngoµi (s©n nhá kh«ng cã m¸i
che, ¸p s¸t mét cöa sæ), chê t«i ®Õn míi b¾t tay vµo gãi b¸nh.
N¨m thø b¸nh, mµ chÞ t«i cïng çc ch¸u kh«ng gãi xen nhau,
tr¸i l¹i, gãi xong thø nµy míi qua thø kia, ®Ó t«i tiÖn theo dâi,
ghi chÐp, c¶ gãi thö mét ®«i lÇn cho nhí. N¨m thø b¸nh, n¨m lÇn
t«i kinh ng¹c ®Õn lÆng c¶ ngöêi, v× chóng gÇn xa gièng b¸nh
HuÕ. ë ®©y, chØ xin kÓ ra mét tröêng hîp th«i lµm vÝ dô.
PÑng goÑng (mµ ngöêi Möêng, khi nãi tiÕng Kinh, qua
phiªn ©m thµnh “b¸nh ho¸nh”), çi tªn Êy, t«i biÕt ®· l©u, nhöng
nã kh«ng hÒ gîi cho t«i mét h×nh ¶nh nµo, mét khÈu vÞ g× c¶.
Nghe cø xa l¹ lµm sao! Êy thÕ mµ chÞ t«i chØ gãi mét lÇn tröíc
mÆt t«i, nhÊt lµ sau ®Êy, khi t«i gãi thö mét lÇn tröíc sù kiÓm
so¸t cña chÞ, t«i ®· hiÓu ra ngay. Nµy nhÐ, mµ nãi tãm t¾t th«i.
Nguyªn- vËt liÖu: nguyªn liÖu chÝnh lµ bét m× öít lµm b»ng g¹o
tÎ (chø kh«ng ph¶i g¹o nÕp); nh©n r¾c vµo bét öít lµ ç con (b¾t
ë suèi, ao) b¨m nhá ra, vµ ®¶o qua ®¶o l¹i nhiÒu lÇn trªn ch¶o;
vËt liÖu ®Ó gãi lµ l¸ chuèi (chø kh«ng ph¶i l¸ dong). Çch nÊu:
luéc trong nöíc, cho kú s«i. §Õn ®©y, b¹n ®äc ngöêi HuÕ ch¾c ®·
nhËn ra ®öîc lo¹i b¸nh tö¬ng ®ö¬ng ë quª m×nh. Nhöng çi tªn
pÑng goÑng, “b¸nh ho¸nh”, cø lµm t«i b¨n kho¨n kh«ng th«i.
Trong nhµ anh- chÞ m×nh, t«i tr¸nh kh«ng mÊy khi nãi tiÕng
Möêng: tiÕng Möêng cña t«i bÊy giê cßn qu¸ kÐm; h¬n n÷a,
ngöêi ta ®· cè t×nh nãi tiÕng Kinh ®Ó tá lßng tr©n träng m×nh,
m×nh kh«ng thÓ lê ®i tröíc tÊm lßng Êy... Nhöng lÇn nµy, t«i bÊt
thÇn hái chÞ b»ng tiÕng Möêng, gäi lµ cè t×nh g©y mét bÊt ngê,
®Ó cã g× chÞ nãi tuét ra ngay: CËy pÑng ni cä hé«c la pÑng l¹
ch¨ng (çi b¸nh nµy cã gäi lµ b¸nh l¸ kh«ng)? ChÞ t«i bá ®òa
xuèng, nh×n t«i tr©n tr©n håi l©u, råi bu«ng nhá (b»ng tiÕng
167
Kinh): “Chó giái qu¸, chó giái qu¸”. Quay l¹i hai ch¸u g¸i ®ang
gãi b¸nh, chÞ trá tay vµo chóng: Chó biÕt, t«i biÕt, chø chóng nã
cã biÕt ®©u. Råi chÞ gi¶ng gi¶i: ngµy chÞ cßn bÐ, bÐ h¬n chóng nã
b©y giê nhiÒu, lo¹i b¸nh nµy ®öîc gäi b»ng tªn, hoÆc pÑng goÑng,
hoÆc pÑng l¹ (b¸nh l¸); nhöng råi chÞ lín lªn, kh«ng hiÓu sao tªn
pÑng l¹ cø mÊt dÇn, ®Õn nay th× hÇu nhö líp trÎ kh«ng cßn biÕt
®Õn nã n÷a...
Ch¸u g¸i lín nhÊt (bÊy giê ch¸u ®· möêi chÝn tuæi, ®· häc
xong cÊp hai) ph× cöêi b¶o mÑ (còng b»ng tiÕng Kinh): MÑ buån
cöêi thùc, chó Êy ®i kh¾p n¬i råi, chó biÕt c¶ råi, giê míi hái mÑ
®Ó kiÓm tra l¹i ®Êy chø. T«i nh×n çc ch¸u mØm cöêi, kh«ng nãi
g×. Thùc ra, c¶ hai mÑ con chÞ ®Òu nhÇm: t«i cã biÕt g× ®©u mµ
“giái”, nhö chÞ ®¸nh gi¸; h¬n n÷a, cho ®Õn s¸ng h«m Êy, t«i ®·
hái ai vÒ b¸nh tr¸i Möêng ®©u, nhö ch¸u töëng. Cã ®iÒu t«i lµ
ngöêi HuÕ. Mµ ®· lµ ngöêi HuÕ, cã dÞp nh×n ngöêi Möêng gãi
pÑng goÑng, nhÊt lµ cã dÞp tù tay thö gãi mét lÇn, qua ®ã mµ v«
t×nh nh×n vµo cÊu tróc cña nã, th× kh«ng thÓ kh«ng nhËn ra çi
“b¸nh l¸” HuÕ.
TÊt nhiªn, th× còng mét lo¹i b¸nh Êy th«i, nhöng ë hai n¬i
kh«ng khái cã nh÷ng kh¸c biÖt vÒ chi tiÕt: nh©n cña pÑng goÑng
Möêng ®öîc chÕ tõ ç con ë suèi, ë ao, cßn trong tröêng hîp
“b¸nh l¸” HuÕ th× ®Êy l¹i lµ “t«m chÊy” (tiÕng b¾c: ruèc t«m),
nhöng mÆt kh¸c biÖt Êy ch¼ng mÊy quan träng, trong chõng
mùc c¶ hai ®Òu lµ thñy s¶n, vµ ®öîc chÕ biÕn s½n trªn löa cho
gÇn thµnh bét, ®Ó ®ãng vai nh©n b¸nh; cßn vÒ çch gãi, cïng trªn
mét m¶nh l¸ chuèi nhö nhau mµ ngöêi HuÕ th× ®æ bét öít ra vµ
gãi l¸ l¹i thµnh h×nh ch÷ nhËt, cßn ngöêi Möêng l¹i xÕp c¶ bét
öít vµ l¸ gãi l¹i thµnh hai tói nhá t¸ch nhau b»ng mét nÕp gÊp.
MÆc nh÷ng dÞ biÖt nho nhá Êy, cø nh×n vµo cÊu tróc mµ nãi, th×
pÑng goÑng cßn mang c¶ tªn pÑng l¹ (b¸nh l¸).
168
ChØ hai vÝ dô th«i, loäng - “läm” vµ pÑng goÑng - “b¸nh l¸”,

còng ®· gióp ta Ýt nhiÒu möêng töîng ra mèi quan hÖ chÆt chÏ
gi÷a thøc ¨n Möêng vµ thøc ¨n HuÕ. Mét c©u hái míi hiÖn ra
tröíc m¾t: Sao thÕ? Ngöêi Möêng vµ ngöêi Kinh ë HuÕ, hay ë
B×nh TrÞ Thiªn th× còng vËy, tõng cã quan hÖ víi nhau nhö thÕ
nµo, ®Õn møc nµo, mµ thøc ¨n Möêng, m·i ®Õn tËn h«m nay, cßn
®Ó l¹i nh÷ng vÕt tÝch ®Ëm ®µ ®Õn vËy trong thøc ¨n HuÕ? Kh«ng
dÔ g× tr¶ lêi cho tháa ®¸ng c©u hái ®ã, nhÊt lµ khi lêi gi¶i l¹i ®ßi
hái sù hîp lùc cña nhiÒu ngµnh h¬n n÷a (kh¶o cæ häc, ng«n ng÷
häc, biÕt ®©u c¶ §«ng Nam ¸ häc, thËm chÝ §«ng ¸ häc...) chø
kh«ng riªng çi nghÒ nho nhá cña t«i. Trong khung c¶nh ®ã,
nh÷ng g× t«i nãi ngay sau ®©y, ®Ó chÊm hÕt bµi viÕt, còng chØ lµ
“nãi” thÕ th«i, b¹n ®äc cø xem nhö mét “chuyÖn vui” thªm vµo
nh÷ng “chuyÖn vui” kh¸c ®· kÓ tõ ®Çu bµi.
Ba tØnh Thanh- NghÖ- TÜnh lµ quËn Cöu Ch©n cò thêi B¾c
thuéc. Nãi çch kh¸c, ®ã còng lµ ®Êt nöíc ta, khi quèc gia ®éc lËp
®Çu tiªn ra ®êi (håi cuèi thÕ kû IX ®Çu thÕ kû X). BÊy giê vöît
§Ìo Ngang, vµo vïng ®Êt B×nh TrÞ Thiªn ngµy nay, lµ ®· ®Æt
ch©n lªn miÒn cùc B¾c cña nöíc Ch¨mpa xöa. Nhµ Lý (thÕ kû XI
- XII) ®· vöît ®Ìo, giÕt ®öîc vua, b¾t ®öîc hoµng hËu, nhöng
kh«ng chiÕm ®Êt, ®æi c«ng chóa HuyÒn Tr©n lÊy hai ch©u ¤- Lý
(c¬ b¶n tö¬ng ®ö¬ng víi B×nh TrÞ Thiªn giê ®©y). HuÕ ngµy nay
còng n»m trªn ®Êt hai ch©u Êy. T«i kh«ng tin r»ng ngöêi löu
d©n thuë tröíc, muèn di cö ®i n¬i kh¸c kiÕm sèng, ph¶i chê çc
thñ tôc ngo¹i giao, kÓ c¶ hé chiÕu... §ãi, mµ ®i ®öîc, lµ hä ®i.
ThÈm thÊu qua biªn giíi! Nhöng th«i, cø dùa vµo sö cò mµ cho
r»ng, ngöêi Kinh cã mÆt trªn ®Êt B×nh TrÞ Thiªn cã muén còng
vµo thêi TrÇn, sau vô ®æi HuyÒn Tr©n.
Ngöîc vÒ thêi tröíc kh«ng ph¶i qu¸ l©u, vµo kho¶ng thÕ kû
VIII nÕu tin vµo lêi mét sè nhµ ng«n ng÷ häc, th× ngöêi tiÒn ViÖt-
169
Möêng (hay tiÒn Kinh- Möêng còng thÕ th«i) míi b¾t ®Çu ph©n
hãa thµnh hai téc cho ®Õn ngµy nay. Qua nh÷ng thÕ kû ph©n hãa
®Çu tiªn, cho ®Õn thêi TrÇn vµ c¶ Ýt l©u sau, kho¶ng çch gi÷a
ngöêi Kinh vµ ngöêi Möêng h¼n chöa qu¸ xa, nhÊt lµ quanh nÕp
sèng hµng ngµy: ¨n, mÆc,... Çc nhµ d©n téc häc thöêng tin r»ng,
trªn ®Þa bµn cö tró cña mét céng ®ång, khu vùc trung t©m lµ n¬i
v¨n ho¸ nhanh chãng biÕn ®æi qua tiÕn hãa vµ tiÕp xóc, cßn khu
vùc ngo¹i vi, hay trªn biªn, thöêng l©u dµi l©m vµo t×nh tr¹ng
tr× trÖ, “®ãng b¨ng”. Döíi thêi TrÇn, B×nh TrÞ Thiªn ngµy nay
chÝnh lµ khu vùc trªn biªn cña ®Êt nöíc ta. Qua çc triÒu sau,
Ch¨mpa cßn tiÕp tôc bÞ ®Èy lïi xa h¬n n÷a vÒ phÝa Nam. Nhöng
chõng nµo ngöêi Ch¨m (hay Chµm) cßn cã mÆt trªn nh÷ng vïng
®· bÞ chiÕm, th× ®Êt tõ §Ìo Ngang trë vµo, bao gåm c¶ B×nh TrÞ
Thiªn giê ®©y, vÉn lµ “®Êt míi”, ®Êt cÇn ®öîc khai khÈn l¹i theo
mét phö¬ng thøc phï hîp víi quyÒn lîi cña nh÷ng ngöêi chiÕm
®ãng. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã, B×nh TrÞ Thiªn vÉn thuéc khu
vùc trªn biªn cña ®Êt nöíc: ngöêi ®Þnh cö ë ®Êy kh«ng cã quan
hÖ mËt thiÕt víi nh÷ng chuyÓn biÕn ë khu vùc trung t©m. Tõ
cuèi thÕ kû XVII, t×nh h×nh ®· kh¸c: Nam- B¾c ph©n tranh,
B×nh TrÞ Thiªn lµ ®Þa ®Çu cña khu vùc do çc chóa NguyÔn çt
cø, lµ n¬i çc chóa lËp ®«. Vµ böíc vµo thÕ kû XIX, th× HuÕ trë
thµnh kinh ®« cña ®Êt nöíc ®· thèng nhÊt.
Dï sao, HuÕ vµ B×nh TrÞ Thiªn ®· l©m vµo t×nh thÕ ®Êt
trªn biªn qua nhiÒu thÕ kû, kÓ tõ ®êi TrÇn, khi ngöêi ViÖt cßn
gi÷ ®öîc nhiÒu nÐt v¨n ho¸ chung víi ngöêi Möêng. Ph¶i ch¨ng
chÝnh v× thÕ mµ thøc ¨n Möêng, h¼n lµ bªn c¹nh nhiÒu mÆt kh¸c
n÷a, ®· ®Ó l¹i trong thøc ¨n HuÕ mét dÊu Ên khã nhËn ra? §ã lµ
®iÒu t«i tù hái. §ã còng lµ c©u hái t«i muèn ®Æt ra tröíc b¹n ®äc.
Hµ Néi th¸ng hai n¨m QuÝ DËu, 1993.
170
Tõ “theng wang” mÖêng

th¾c m¾c vÒ thµnh hoµng ViÖt*
Ngöêi Möêng (trªn ®Êt tØnh Hßa B×nh, ®Æc biÖt trªn ®Êt
huyÖn Kim B«i) còng thê “thµnh hoµng” (mµ hä ph¸t ©m lµ
“theng wang”) t¹i “quËn” cña tõng lµng (mµ hä diÔn dÞch ra tiÕng
ViÖt thµnh “qu¸n”, cã lÏ nhö qu¸n cña §¹o gi¸o, hay ®¹o qu¸n).
Trong tiÕng nãi hµng ngµy, “theng wang” chØ mét çch chung
chung vÞ (hay çc vÞ) ®öîc thê t¹i “quËn”. §i s©u vµo h¬n, ta thÊy
cã ba lo¹i nh©n vËt ®öîc thê ë ®ã:
1. Gian gi÷a “Tøc Th¹nh T¶n Viªn Pa Vi” (§øc Th¸nh T¶n
Viªn Ba V×), vÞ thÇn nói cã mÆt trong mét huyÒn tÝch Ýt nhiÒu
mang d¹ng truyÒn thèng nguån gèc, do ®ã nh¾c nhë ®Õn thÇn
tho¹i khëi nguyªn(1).
2. Gian tr¸i “Theng wang quen lang tÊt ®¹c” (Thµnh hoµng
quan lang ®Êt nöíc) mµ mäi ngöêi Möêng ®Òu hiÓu lµ nh÷ng tæ
tiªn xöa cña dßng “lang” ®Þa phö¬ng (dßng quý téc cha truyÒn
con nèi trÞ v× ®Þa phö¬ng). §i s©u h¬n mét tÝ n÷a, ta thÊy çc tæ
171
tiªn Êy ®öîc mäi ngöêi Möêng g¸n cho c«ng lao tõng ®öa ngöêi
®Õn vµ bá cña ra ®Ó khai ph¸ ®Êt ®ai, lËp nªn “mö¬ng”
(möêng)(2), nªn “quªl” (lµng).
3. Gian ph¶i: “ChÞ pîi t©m, p¹ pîi na” (B¸c ®µo ®Çm, b¸ ®µo
ruéng), tøc nh÷ng ngöêi b×nh d©n xöa kia ®· theo “lang” ®Õn ®Þa
phö¬ng vµ trùc tiÕp bá søc ra khai ph¸ ®Êt ®ai(3).
MÊy ®iÒu t«i thÊy ®öîc:
1. MÆc dÇu ®Þa bµn Möêng tröíc ®©y bÞ ph©n ra thµnh
nhiÒu “möêng”, çc “möêng” ®Òu ®éc lËp lÉn nhau vÒ mÆt qu¶n
lý con ngöêi vµ ®Êt ®ai(4), téc ngöêi Möêng ®· cã mét thÇn ®iÖn
thèng nhÊt (Ýt nhÊt còng trªn ®Êt tØnh Hßa B×nh cò, ®Æc biÖt trªn
®Êt huyÖn Kim B«i).
§· lµ thÇn ®iÖn, tÊt nhiªn cã nhiÒu nh©n vËt ®öîc thê
chung, çc vÞ l¹i ®öîc ph©n mét çch cã ý thøc thµnh nhiÒu lo¹i,
víi vÞ trÝ cao thÊp kh¸c nhau (tïy tõng gian thê).
2. ChØ cã lo¹i thø 2 (tæ tiªn dßng “lang” ®Þa phö¬ng) míi
®Ých thùc mang danh hiÖu “thµnh hoµng” (theng wang). MÆc
dÇu vËy, “thµnh hoµng” vÉn lµ mét danh hiÖu tËp thÓ kh«ng
ph¶i danh hiÖu ç thÓ, bëi lÏ:
a) Nã chØ çc tæ tiªn xa xöa cña dßng “lang” ®Þa phö¬ng
kh«ng nhÊt thiÕt ®öîc dµnh riªng cho mçi mét «ng tæ ®Çu(4).
b) Nhö ®· nãi trªn, trong ng«n ng÷ hµng ngµy, nã nhiÒu
khi l¹i ®öîc ngöêi Möêng dïng ®Ó chØ chung çc vÞ ®öîc thê t¹i
“qu¸n”(5).
3. Dï sao, néi mét viÖc danh hiÖu vèn dµnh riªng cho lo¹i
thø hai, trong çc lo¹i nh©n vËt ®öîc thê, l¹i böíc ®Çu trë thµnh
danh hiÖu chung cña c¶ thÇn ®iÖn, nghÜa lµ ®· böíc ®Çu lÊn ¸t
danh hiÖu cña nh©n vËt ®øng ®Çu thÇn ®iÖn, còng lµ mét dÊu
172
hiÖu ®¸ng löu ý:

Ph¶i ch¨ng cã thÓ ®äc lªn tõ ®Êy vai trß chi phèi cña chÕ
®é çc “lang” Möêng trªn ®Êt Hßa B×nh(6)? Hay ngöîc l¹i, còng
chÝnh v× vai trß Êy, mµ, “thµnh hoµng” xöa kia cã thÓ lµ mét kh¸i
niÖm chØ chung çc nh©n vËt trong thÇn ®iÖn, ®Õn mét thêi nµo
®ã, ®· böíc ®Çu tËp trung vµo mét lo¹i nh©n vËt th«i, lo¹i cã liªn
quan ®Õn tÇng líp trÞ v× x· héi.
4. Ba lo¹i kh«ng chØ kh¸c nhau vÒ vÞ trÝ cao thÊp trªn
thang t«n ti cña thÇn ®iÖn, mµ cßn kh¸c nhau vÒ b¶n chÊt cña
tõng lo¹i. “§øc th¸nh T¶n Viªn Ba V×” ®· ph¶ng phÊt chÊt thÇn
tho¹i, vµ cã lÏ do ®ã mµ ®øng ®Çu thÇn ®iÖn; cßn çc nh©n vËt
thuéc hai lo¹i sau chØ lµ tæ tiªn cña con ngöêi (nãi theo lèi cña
ngöêi ViÖt, th× ®Êy lµ “nh©n thÇn”), ngay trong hai lo¹i sau, çc
vÞ, tuy ®Òu lµ “nh©n thÇn” c¶, nhöng l¹i t¸ch biÖt nhau vÒ mÆt
®¼ng cÊp x· héi: lo¹i 2 lµ tæ tiªn cña quý téc; lo¹i 3 lµ tæ tiªn cña
b×nh d©n. Tuy nhiªn, mÆc nh÷ng kh¸c biÖt trªn, c¶ ba ®Òu gÆp
nhau Ýt nhÊt còng ë hai khÝa:
a) C¶ ba ®Òu dÝnh d¸ng ®Õn nguån gèc cña céng ®ång lµng;
hä lµ nh©n vËt chÝnh cña mét huyÒn tÝch mang chÊt truyÒn
thuyÕt nguån gèc, hoÆc lµ tæ tiªn cña nh÷ng ngöêi thê phông hä,
quý téc vµ b×nh d©n.
b) C¶ ba ®Òu hé tr× cho d©n lµng, ®Æc biÖt vÒ mÆt s¶n xuÊt
n«ng nghiÖp, v× “qu¸n”, n¬i c¶ ba ®öîc thê, lµ ®iÓm tÕ tù ®öîc
chñ yÕu dµnh cho çc nghi lÔ n«ng nghiÖp tËp thÓ cña lµng.
Tõ nh÷ng nhËn xÐt böíc ®Çu trªn ®©y vÒ “theng wang”
Möêng, biÕt tù hái g× vÒ thµnh hoµng ViÖt, nhÊt lµ khi chöa cã
döíi m¾t Ýt nhiÒu tµi liÖu cã ®Çu cã ®òa vÒ nh©n vËt nµy.
H·y thö liÕc vµo mét tröêng hîp cùc h¹n, mµ vÉn ë trªn
biªn (trªn biªn cña ®Þa bµn ViÖt ë B¾c Bé, ®öîc xem lµ trung
173
t©m): nh÷ng vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh lµng La Ch÷, trªn ®Êt
Thõa Thiªn cò. Sau hai cuéc kh¸ng chiÕn, thÇn ph¶ vµ çc s¾c
phong, vèn g¾n víi ®×nh, kh«ng cßn n÷a, v¨n b¶n duy nhÊt sãt
l¹i ®Õn nay lµ mét l¸ sí, nh©n mét lÇn tÕ ë ®×nh çch ®©y ®· l©u
n¨m (hiÖn ë trong tay mét «ng sö giµ cã H¸n häc, ngöêi ®· gióp
lµng th¶o nã ra).
Qua mÊy ngµy th¨m dß La Ch÷ vÒ mét vÊn ®Ò kh«ng dÝnh
d¸ng g× vÒ ®×nh vµ thµnh hoµng ë ®Êy (vÊn ®Ò ruéng ®Êt) chØ
tranh thñ läc tõ l¸ sí ra danh hiÖu çc vÞ thÇn vµ trao ®æi vµi
c©u víi ngöêi ®· th¶o ra v¨n b¶n, t«i kh«ng nhËn xÐt ®öîc ®iÒu
g× gäi lµ cã chót c¬ së. ChØ ghi l¹i sau ®©y mÊy s¬ c¶m quanh
bãng d¸ng çc vÞ thÇn cã tªn trªn l¸ sí.
1. Sè löîng lín: 22 vÞ c¶ th¶y.
2. TiÓu sö m¬ hå: vÒ mÆt nµy, ngay «ng sö ®· th¶o ra l¸ sí
còng hoµn toµn kh«ng n¾m ®öîc g× c¶ (trõ mçi mét tröêng
hîp)(7), ngöêi giµ trong lµng còng thÕ.
3. DiÖn m¹o chung chung: nÕu c¨n cø vµo danh hiÖu cña
tõng vÞ mµ pháng ®o¸n, th× chØ thÊy:
a) HoÆc nh÷ng mü tõ kh«ng mang hµm nghÜa cô thÓ(8).
b) HoÆc nh÷ng biÓu hiÖn cña thiªn nhiªn (nói, nöíc, ®éng
vËt...) kh«ng cã khu«n mÆt ç thÓ (hay nãi cho ®óng h¬n, chöa
®öîc ç thÓ ho¸)(8);
4. HÖ thèng láng lÎo: Mét lÇn n÷a, «ng sö chÞu cøng kh«ng
d¸m nãi cho thùc ®Ých x¸c vÞ nµo “lín” nhÊt trong 22 vÞ, hay vÞ
nµo míi ®Ých thùc lµ thµnh hoµng lµng, ngöêi giµ kh¸c còng vËy.
Nãi cho cïng, kh¸i niÖm thµnh hoµng ë ®©y thùc tèi nghÜa vµ
®iÒu ®ã cµng nãi lªn tÝnh láng lÎo cña hÖ thèng thÇn linh.
5. Nguån gèc b¸c t¹p: §a sè çc vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh
174
®Òu cã mçi vÞ mét am hay miÕu riªng, hoÆc t¹i xãm nµy hoÆc t¹i
xãm kia trong lµng.
ThÓ nghiÖm thÇm hái tho¸ng qua vÒ çc vÞ thÇn ®öîc thê
t¹i ®×nh La Ch÷, t«i ®· thö lÆp l¹i t¹i 2 lµng kh¸c còng ë Thõa
Thiªn cò (mét lµng ®ång vµ mét lµng biÓn). KÕt qu¶ kh«ng kh¸c
lµ bao, so víi nh÷ng ®iÒu võa ghi nhËn trªn.
Nh÷ng ®iÒu Êy, xin nh¾c l¹i, chØ lµ nh÷ng s¬ c¶m trªn ®iÒn
d·, nghÜa lµ chöa ®öîc n©ng ®ì b»ng mét nÒn b»ng chøng cô thÓ.
Thùc ra nÕu thÇn ph¶ vµ çc s¾c phong cßn ®ã, nÕu cã th× giê ®i
s©u vµo çch ph©n bè çc ®iÖn thê trªn çc mÆt b»ng cña ®×nh,
còng nhö lÞch vµ çch tÕ lÔ t¹i ®×nh theo chu kú n¨m, nhÊt lµ cã
th× giê th¨m hái ngöêi giµ nhiÒu vµ l©u h¬n, biÕt ®©u nh÷ng g×
thu ho¹ch ®öîc l¹i ch¼ng kh¸c çc s¬ c¶m buæi ®Çu.
Dï sao tõ nh÷ng s¬ c¶m Êy mµ suy nghÜ thªm, trong mèi
quy chiÕu vµo nh÷ng ®iÒu ®· biÕt ®öîc vÒ “qu¸n” Möêng vµ
nh÷ng nh©n vËt ®öîc thê t¹i ®Êy, c¶ trong mèi quy chiÕu vµo
nh÷ng kiÕn thøc lÎ tÎ vµ c¶m tÝnh mµ mäi ngöêi sèng ë miÒn B¾c
®Òu cã vÒ thµnh hoµng B¾c vµ héi lµng B¾c, t«i vÉn gi÷ ®Õn h«m
nay mèi nghi ngê dai d¼ng vÒ çc vÞ thÇn ë ®×nh La Ch÷: çc vÞ
h×nh nhö “míi” ®öîc böíc ®Çu tËp hîp l¹i ®Êy th«i, chöa thùc sù
®öîc rµng buéc vµo nhau thµnh mét c¬ cÊu râ nÐt, vÝ nhö b»ng
mét hÖ thèng t«n ti døt kho¸t, mçi vÞ chöa ®öîc t« râ diÖn m¹o
b»ng mét tiÓu sö thªm sau, tãm l¹i, chöa thµnh thÇn ®iÖn hoµn
chØnh. “Míi” chØ lµ mét çch nãi: ë ®©y, tÊt nhiªn, cã hiÖn töîng
®ãng b¨ng, hiÖn töîng hãa th¹ch thöêng thÊy ë trªn biªn.
C¶m gi¸c trªn l«i theo mét c©u hái: NÕu qu¶ thÕ th× t¹i
sao? T¹i chÝnh s¸ch riªng biÖt cña çc chóa NguyÔn vµ cña triÒu
NguyÔn, so víi chÝnh s¸ch cña Lª- TrÞnh, ®èi víi sinh ho¹t tinh
thÇn lµng m¹c? Hay t¹i c¬ cÊu cã phÇn kh¸c biÖt cña lµng- x· ë
175
§µng Trong so víi §µng Ngoµi? HoÆc gi¶ do vai trß lín h¬n cña
§¹o PhËt ë n«ng th«n §µng Trong?...
Cuèi cïng, nÕu cø ®Æt nh÷ng c¶m gi¸c cßn m¬ hå tröíc
thµnh hoµng La Ch÷ c¹nh nh÷ng nhËn xÐt cã c¬ së h¬n vÒ
“theng wang” Möêng, th× còng thÊy lµ cã mÉu sè chung nµo ®ã
gi÷a hai hÖ thÇn linh:
a) Sè löîng lín: mét hÖ gåm 22 vÞ; hÖ kia 3 lo¹i.
b) Nguån gèc b¸c t¹p: mét bªn, tõng vÞ cã am hay miÕu
riªng, bªn kia çc lo¹i ph« ra nh÷ng b¶n chÊt kh¸c nhau;
c) Sù tËp hîp thµnh hÖ thèng: tuy víi møc ®é kh¸c nhau
mét bªn, cã lÏ chöa thµnh thÇn ®iÖn h¼n hoi; bªn kia, râ rµng ®·
thµnh thÇn ®iÖn, víi thang t«n ti thÊy ®öîc.
Ra ®i tõ hai tröêng hîp trªn biªn, còng lµ ®Ó ®Æt mét vµi
c©u hái vÒ thµnh hoµng ViÖt ë trung t©m, trªn ®Þa bµn ViÖt ë
miÒn B¾c. Nh÷ng c©u hái Êy, sÏ gãp phÇn khoanh kh¸i niÖm
thµnh hoµng l¹i, qua ®ã mong räi ®öîc tia s¸ng nµo ch¨ng vµo
héi lµng, c©u chuyÖn ®öîc ®em ra bµn h«m nay ë ®©y.
TÊt nhiªn, khoanh kh¸i niÖm thµnh hoµng l¹i, tröíc hÕt,
lµ khoanh trªn thùc ®Þa, qua th¨m hái ®iÒn d·, dï chØ lµ th¨m
hái håi cè. Vµ bëi v×, ngay tõ giê, ta ®· biÕt r»ng hÖ thèng thÇn
®öîc thê t¹i ®×nh ViÖt ë B¾c Bé biÕn ®éng tõ lµng nµy qua lµng
kia, dï cïng huyÖn, cïng tæng chø kh«ng thèng nhÊt nhö “theng
wang” ë “qu¸n” Möêng (Ýt nhÊt còng trªn ®Êt Hßa B×nh cò, ®Æc
biÖt ë Kim B«i), cho nªn kh«ng thÓ chØ th¨m hái t¹i mét ®iÓm
th«i, mµ ph¶i ®Õn nhiÒu ®iÓm thuéc nh÷ng vïng kh¸c nhau
(vïng trung du, vïng bªn trªn mòi nhän tam gi¸c ch©u, xø §oµi
cò, vïng bªn döíi mòi nhän, xø §«ng cò)...
Dï sao, chÝnh ®Ó chuÈn bÞ cho çc cuéc th¨m hái nhö thÕ
176
mµ chóng ta, nh÷ng ngöêi ®i ®iÒn d·, cÇn tù vÊn tröíc vÒ çc lç
hæng trong hiÓu biÕt s½n cã cña m×nh quanh kh¸i niÖm thµnh
hoµng. Theo t«i cã thÓ ®Æt ra nh÷ng c©u hái xung quanh mét sè
träng ®iÓm cã liªn quan ®Õn çc lç hæng ë trªn. §i vµo néi dung
cña tõng träng ®iÓm v« h×nh chung lµ t¹o c¬ së cho çc c©u hái
cô thÓ, mµ tõng ngöêi ®i ®iÒn d· sÏ ®Æt ra trªn thùc ®Þa, khi ®·
n¾m qua t×nh h×nh cña ®iÓm m×nh ®Õn th¨m hái.
1. Kh¸i niÖm thµnh hoµng vµ hÖ thèng thÇn ®öîc thê
t¹i ®×nh
VÊn ®Ò chöa ph¶i lµ ®i vµo vÊn ®Ò gèc g¸c Trung Hoa cña
kh¸i niÖm thµnh hoµng mµ lµ böíc ®Çu thö khoanh nã l¹i theo
quan niÖm cña ngöêi ®Þa phö¬ng (nh÷ng ngöêi tõng trùc tiÕp
vËn dông kh¸i niÖm Êy qua nhiÒu ®êi vµ trong khu«n khæ mét
nÒn v¨n ho¸ téc ngöêi nhÊt ®Þnh).
Quanh chuyÖn nµy, ®iÒu tèi thiÓu hiÖn biÕt ®öîc lµ çc
®×nh B¾c kh«ng thê mçi ®×nh mét vÞ thÇn, vµ chØ mét th«i, mµ
thê nhiÒu vÞ. “Thê” nãi ®©y lµ kÓ c¶ thê väng; trong tröêng hîp
mét sè vÞ cã am hiÓu; hay ®Òn riªng (nhö ë La Ch÷), vµ, tÊt
nhiªn, bao gåm c¶ viÖc tÕ lÔ lín, mçi khi lµng më héi.
§Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, viÖc ph¶i lµm trªn thùc ®Þa lµ, lªn
danh s¸ch çc vÞ thÇn ®öîc thê t¹i ®×nh, tøc ghi danh hiÖu cña
çc vÞ, mµ ghi theo mét trËt tù ®öîc thõa nhËn tõ l©u ®êi. May
m¾n nhÊt lµ ®öîc gÆp mét v¨n b¶n xöa mang çc danh hiÖu theo
trËt tù võa nãi (nhö l¸ sí ë La Ch÷): hoÆc b¾t gÆp trong hå s¬
H¸n- N«m nµo ®ã (cña ViÖn Th«ng tin, Së V¨n ho¸ tØnh, hay
phßng V¨n ho¸ huyÖn...); hoÆc b¾t gÆp t¹i chç, trªn thùc ®Þa.
ChÝnh v× thÕ, khi chän ®iÓm nªn chän nh÷ng n¬i nµo mµ çc v¨n
b¶n vÒ thµnh hoµng ®· ®öîc löu tr÷ s½n trong nh÷ng hå s¬ tö
liÖu ta víi tay ®Õn ®öîc. Cßn trong tröêng hîp ngöîc l¹i; th× chØ
177
cßn çch dùa vµo ký øc cña ngöêi giµ trong lµng, kh«ng chØ vÒ
çc danh hiÖu, mµ c¶ vÒ trËt tù cña çc danh hiÖu (qua th¨m hái
vµ x¸c ®Þnh xem, theo quan niÖm tö¬ng ®èi thèng nhÊt vµ tù
nhiªn cña çc cô, vÞ nµo “lín” h¬n, hay “cao” h¬n vÞ nµo).
Tõ nh÷ng g× thu ho¹ch ®öîc, cßn ph¶i ®¸nh dÊu n¬i thê
dµnh cho tõng vÞ trªn mÆt b»ng cña ng«i ®×nh: trong kiÕn tróc
cã biÕn ®éng Ýt nhiÒu cña ng«i ®×nh ViÖt (thöêng lµ ®×nh
NguyÔn), çc n¬i thê kh¸c nhau Êy nãi lªn nh÷ng vÞ trÝ cao thÊp
kh¸c nhau trªn thang t«n ti cña thÇn ®iÖn. Vµ còng chÝnh v× thÕ,
khi chän ®iÓm, nªn chän nh÷ng n¬i nµo cßn gi÷ ®öîc ng«i ®×nh
(dï ®· bÞ biÕn thµnh trô së hay kho thãc) vµ song song víi nh÷ng
th¨m hái buæi ®Çu lªn s¬ ®å mÆt b»ng ng«i ®×nh. Víi tªn chuyªn
m«n chØ tõng phÇn cña kiÕn tróc.
Sau n÷a bëi v× nh÷ng hiÓu biÕt cã s½n, tuy cßn Ýt ái vµ lÎ tÎ
vÉn cho phÐp ngê r»ng thµnh hoµng, Ýt nhÊt còng trong thêi
NguyÔn, lµ mét kh¸i niÖm d©n gian h¬n lµ kh¸i niÖm chÝnh thøc
cña bé LÔ (do ®ã Ýt cã kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn trong çc v¨n b¶n ®·
nãi ®Õn), cho nªn cÇn ph¶i c¨n cø trªn danh s¸ch vµ trËt tù ®·
biÕt ®öîc mµ gi¶i quyÕt, qua th¨m hái, mét th¾c m¾c ®èi víi t«i
lµ lín: trong çc vÞ cã tªn trªn danh s¸ch, vÞ nµo lµ thµnh hoµng
vµ vÞ nµo lµ kh«ng ph¶i? “Lín”, v× cã thÕ míi mong böíc ®Çu
ph©n ®öîc nh÷ng lo¹i kh¸c nhau, nÕu cã, trong çc vÞ thÇn ®öîc
thê t¹i ®×nh. “Lín” cßn v×, qua kÕt qu¶ ph©n lo¹i böíc ®Çu võa
nãi, sÏ tho¸ng thÊy néi dung (hay nh÷ng néi dung kh¸c nhau)
cña kh¸i niÖm thµnh hoµng, tõ ®ã mµ chuÈn bÞ nh÷ng c©u hái cô
thÓ h¬n ®Ó ®i s©u h¬n vµo kh¸i niÖm.
TÊt nhiªn, ®Ó thÊy cho ®öîc (hay ph©n tÝch cho ra) néi
dung tö¬ng ®èi ®Çy ®ñ cña hai ch÷ thµnh hoµng, cßn ph¶i lµm
viÖc quanh mét sè träng t©m kh¸c.
178
2. Hai (hay çc vÞ) “thÇn chÝnh”

§Æt thÇn chÝnh vµo ngoÆc kÐp, v× ®©y kh«ng ph¶i lµ kh¸i
niÖm s½n cã trong m¾t nh×n vµ lêi ¨n tiÕng nãi cña d©n lµng, mµ
chØ lµ mét çch xÕp t¹m, khi chöa ph©n ®Þnh cho thùc ®Ých x¸c
nh÷ng lo¹i thÇn kh¸c nhau ®öîc thê t¹i ®×nh. Dï sao, ®iÒu ®·
thÊy râ tõ l©u lµ: khi ®öîc hái vÒ thµnh hoµng lµng m×nh, hay vÞ
thÇn hé tr× lµng m×nh, ngöêi n«ng d©n ViÖt ë B¾c Bé thöêng cã
thãi quen nªu danh hiÖu cña mét vÞ th«i (vÝ nhö “vua Chñ”, tøc
Thôc An Dö¬ng Vö¬ng), hay cña mét bé gåm sè Ýt vÞ ®öîc g¾n
chÆt vµo nhau trong mét tÝch truyÖn chung, (nhö “Hai Bµ” tøc
TröngTr¾c, Tröng NhÞ; hay “«ng Côt, «ng Dµi” mµ ngöêi ta
thöêng ®ång nhÊt víi hai anh em Trö¬ng Hèng, Trö¬ng H¸t). Râ
rµng, ®Êy lµ vÞ (hay nh÷ng vÞ) chiÕm vÞ trÝ cao nhÊt trong thÇn
®iÖn, mµ ta t¹m gäi mét çch chung chung lµ “thÇn chÝnh”.
§iÒu ®· biÕt, mµ biÕt mét çch ch¾c ch¾n: “ThÇn chÝnh” lµ
nh©n vËt chÝnh thøc cña thÇn ®iÖn, ®öîc triÒu ®×nh c«ng nhËn
(s¾c phong), cã tiÓu sö chÝnh thøc do Bé LÔ so¹n th¶o (thÇn ph¶),
cã thÓ ®öîc vua nµy, triÒu vua kia n©ng “phÈm trËt” cho (n©ng
tõ h¹ ®¼ng thÇn lªn trung ®¼ng thÇn, hoÆc ban thªm mü tù vµo
danh hiÖu). ChÝnh v× thÕ, tröíc khi ®Õn ®iÓm kh¶o s¸t, cÇn truy
s½n çc v¨n b¶n cã liªn quan võa nªu, vµ, ngay trªn thùc ®Þa,
còng löu ý t×m thªm, qua ®ã, mµ khoanh l¹i khu«n mÆt chÝnh
thøc cña “thÇn chÝnh”.
Tuy nhiªn, ®©u ph¶i chØ qua vµi v¨n b¶n thÕ th«i mµ
khu«n mÆt chÝnh thøc kia ®· hiÖn râ. ë møc hiÓu biÕt hiÖn nay,
cßn bao th¾c m¾c ®ang chê ®öîc gi¶i ®¸p. Mµ gi¶i ®¸p c¶ b»ng
v¨n b¶n lÉn th¨m hái trªn thùc ®Þa. Mét vµi vÝ dô:
a) Trong tröêng hîp “ThÇn chÝnh” kh«ng chØ mçi mét vÞ,
mµ lµ c¶ mét bé gåm 2, 3 vÞ, cã ph¶i vÞ nµo còng cã khu«n mÆt
179
riªng (danh hiÖu riªng, thÇn ph¶ riªng, “phÈm trËt” riªng) trong
mét tÝch truyÖn chung? Hay lµ hä chung nhau mét diÖn m¹o, víi
mçi vÞ mét nÐt riªng nµo ®ã (chung thÇn ph¶, “phÈm trËt”, tuy
kh¸c nhau vÒ danh hiÖu, ch¼ng h¹n). T¹i n¬i thê chung trong
®×nh, mçi vÞ chiÕm mét vÞ trÝ riªng hay kh«ng (dï tõng vÞ trÝ chØ
®öîc ®¸nh dÊu b»ng mét vËt thê nhá, nhö mét b¸t hö¬ng riªng)?
Trong diÔn biÕn cña nghi lÔ t¹i ®×nh, qua mäi dÞp cóng thöêng
vµ tÕ lín trong chu kú n¨m, cã nh÷ng chi tiÕt lÔ thøc nµo ®öîc
dµnh riªng cho tõng vÞ kh«ng (dï chØ lµ mét thÎ hö¬ng, hay mét
lêi khÊn riªng)?
b) Còng nh÷ng th¾c m¾c nhö trªn, ®èi víi çc vÞ gi÷ vai trß
(hay chøc vÞ) thÊp h¬n, trong khu«n khæ tÝch truyÖn chung (vÝ
nhö tõng bé töíng cña “Hai Bµ”);
c) Cã tröêng hîp nµo “thÇn chÝnh” l¹i bao gåm nhiÒu vÞ vèn
kh«ng liªn quan g× ®Õn nhau, ®Æc biÖt kh«ng cïng ®øng trong
mét tÝch truyÖn chung (nh÷ng töíng lÜnh hay c«ng thÇn thuéc
çc thêi kh¸c nhau, ch¼ng h¹n)? NÕu cã, ph¶i ch¨ng ®ã lµ hËu
qu¶ cña hiÖn töîng nhiÒu thÇn ®iÖn lµng héi nhËp l¹i thµnh
thÇn ®iÖn chung, khi nhiÒu lµng ®öîc ghÐp l¹i thµnh x· (“nhÊt
x·, nhÞ th«n”, hay “tam th«n”, “tø th«n”...)? Trong tröêng hîp ®ã,
®øng ®Çu thÇn ®iÖn chung ph¶i ch¨ng lµ “thÇn chÝnh” cña lµng
vèn cã uy thÕ nhÊt trong sè çc lµng ®öîc héi nhËp, hay lµ vÞ mµ
tiÓu sö ph« ra nhiÒu c«ng tÝch nhÊt!... Vµ, tÊt nhiªn nh÷ng th¾c
m¾c võa ®öîc ®Ò ra qua çc phÇn nhá ¸p s¸t trªn vÉn cã gi¸ trÞ
trong phÇn nhá nµy;
d) “ThÇn chÝnh” mµ bao gåm nhiÒu vÞ (dï cïng ®øng hay
kh«ng trong mét tÝch truyÖn chung) th×, mét lÇn n÷a, vÞ nµo lµ
thµnh hoµng vÞ nµo kh«ng ph¶i? vµ, trong tröêng hîp kh«ng
ph¶i, t¹i sao? Thµnh hoµng nhö ta ®· s¬ ®o¸n lµ mét kh¸i niÖm
thÊm ®Ëm d©n gian, ph¶i ch¨ng d©n tõng lµng, trong sè çc lµng
180
®öîc héi nhËp, cè gi÷ riªng danh hiÖu Êy cho “thÇn chÝnh” vèn
cña riªng lµng m×nh? Hay ®Êy, chØ lµ (hoÆc ®· trë thµnh) mét
kh¸i niÖm rÊt chung, kh«ng ®Æc chØ mét ç thÓ thÇn linh nµo c¶?
e) “ThÇn chÝnh” lµ thÇn chÝnh thøc, cã thÓ ®· chÝnh thøc
ngay tõ ®Çu (do triÒu ®×nh phong vÒ mµ trë thµnh thÇn cña lµng)
nhöng, trong nhiÒu tröêng hîp chØ lµ ®öîc chÝnh thøc hãa (vèn
®öîc d©n lµng thê tõ xöa råi ®öîc triÒu ®×nh c«ng nhËn vµ phong
b»ng s¾c sau). Cho nªn, bªn c¹nh mét khu«n mÆt chÝnh thøc (do
thÇn ph¶ t¹o dùng), mçi vÞ l¹i ph« ra mét khu«n mÆt d©n gian
h¬n (do truyÒn thuyÕt ®Þa phö¬ng chuyÓn t¶i): çc tröêng hîp
“Vua Hïng” vµ “Hai Bµ” ë VÜnh Phó, hay “Vua Chñ” ë Cæ Loa...
®Òu chøng tá ®iÒu ®ã. Hai khu«n mÆt tÊt gièng nhau nhiÒu, cã
lÏ v× cè mang theo mét mÉu h×nh chung vµ tÝch truyÖn, nhöng
kh«ng khái chøa nh÷ng chi tiÕt kh¸c nhau, do ®ã cã kh¶ n¨ng
to¸t ra hai tinh thÇn kh¸c biÖt (tinh thÇn mµ triÒu ®×nh muèn
truyÒn ®¹t, vµ tinh thÇn d©n d·). Çi thø nhÊt râ rµng ®öîc läc
ra tõ thÇn ph¶ (vµ çc v¨n b¶n kh¸c). Cßn çi thø hai thuéc lÜnh
vùc ®iÒn d·; thu qua çc truyÒn thuyÕt ®Þa phö¬ng cã liªn quan
®Õn “thÇn chÝnh”.
3. Çc vÞ thÇn phô
Kinh nghiÖm lÎ tÎ cho thÊy tröíc r»ng thÇn ®iÖn cña ®×nh
lµng kh«ng chØ ®öîc dµnh riªng cho “thÇn chÝnh”. Nã cßn dïng
c¶ nh÷ng nh©n vËt mµ khu«n mÆt kh«ng næi râ b»ng, vµ lý lÞch
m¬ hå h¬n, mµ, ë ®©y, ta t¹m gäi lµ “thÇn phô”. Theo s¬ c¶m cña
t«i, çc vÞ còng b¸c t¹p l¾m: thöêng cã n¬i thê riªng ë xãm nµy
hay xãm kia trªn ®Êt lµng, vµ cã thÓ bao gåm nhiÒu lo¹i kh¸c
nhau. T«i böíc ®Çu thÊy ®öîc hai lo¹i:
a) Nh÷ng vÞ ®öîc r¶i r¸c thê t¹i nhiÒu n¬i, cã thÓ cã danh
hiÖu riªng, thöêng lµ nh÷ng lùc löîng thiªn nhiªn: “Cao S¬n” (râ
181
rµng lµ thÇn nói); “Cµn X¸” (cã thÓ lµ thÇn nöíc), “«ng Côt - «ng
Dµi” (hai con r¾n)...
b) Nh÷ng vÞ thÇn cña riªng mét lµng, thöêng kh«ng cã
danh hiÖu: mét ngöêi ¨n xin chÕt trªn ®Êt lµng vµo giê thiªng,
ngöêi chÕt ®uèi vµo giê thiªng, ngöêi mang thai chÕt vµo giê
thiªng, kÎ trém bÞ d©n lµng ®¸nh chÕt vµo giê thiªng, thÇn g¾p
ph©n (cã çi gç s¬n son ë n¬i thê trong ®×nh), d©m thÇn (cã gãp
phÇn ch¨ng vµo vÞ trÝ cña “nâ- nöêng” trong nghi lÔ t¹i mét sè
®×nh?...).
VÒ çc “thÇn phô”, nh÷ng th¾c m¾c ®· nªu trªn quanh
“thÇn chÝnh” h¼n vÉn gi÷ nguyªn gi¸ trÞ, tõ danh hiÖu (vÞ nµo cã,
vÞ nµo kh«ng?), tiÓu sö (qua truyÒn thuyÕt d©n gian), råi th× sù
cã mÆt trªn thÇn ph¶ còng nhö çc v¨n b¶n kh¸c cã liªn quan (vÞ
nµo cã mÆt, vÞ nµo kh«ng, cã th× ë vÞ trÝ thø mÊy trong trËt tù kª
danh?), n¬i thê trªn mÆt b»ng cña ng«i ®×nh (cïng nh÷ng vËt thê
vµ chi tiÕt lÔ thøc nh»m vµo tõng vÞ, hay mét sè vÞ, thËm chÝ tÊt
c¶ çc vÞ...).
Mét sè th¾c m¾c lÎ tÎ tËp hîp l¹i quanh vµi träng ®iÓm
thÊy ®öîc chØ lµ nh÷ng gîi ý cho ngöêi ®i t×m khu«n mÆt thùc
cña thµnh hoµng, t×m tröíc hÕt trªn thùc ®Þa. §öîc gi¶i ®¸p
b»ng v¨n b¶n vµ chñ yÕu b»ng sù kiÖn, chóng sÏ cung cÊp cho
ngöêi ®i t×m nh÷ng nÐt cô thÓ h¬n, ®Ëm ®µ h¬n, c¶ míi h¬n, trªn
mét khu«n mÆt cña thµnh hoµng, ®ång thêi cã thÓ c¶i chÝnh mét
sè ®Þnh kiÕn cò.
Nhöng çc lêi gi¶i riªng rÏ, dï ®· ®öîc böíc ®Çu xÕp l¹i
quanh mét sè träng ®iÓm, vÉn chöa vÏ lªn næi mét bøc ch©n
dung tæng hîp vÒ thµnh hoµng. §Êy míi lµ nh÷ng ký häa ®Ó
dùng ch©n dung, ngöêi vÏ cßn ph¶i läc tõ nh÷ng ký häa ra nh÷ng
nÐt döíi m¾t anh lµ ®iÓn h×nh vÒ ngöêi mÉu cña m×nh råi s¾p
182
xÕp chóng vµo mét bè côc chung ®øng ®öîc. ë ®©y, lµ mét c¬ cÊu
hîp lý, vËn hµnh ®öîc. Nãi mét çch kh¸c, cßn ph¶i s¬ kÕt çc lêi
gi¶i riªng rÏ.
S¬ kÕt lµ viÖc bµn giÊy. Thöêng lµ thÕ. ë ®©y, còng thÕ.
§iÒu lý thó lµ, Ýt nhÊt còng quanh ®Ò tµi thµnh hoµng ViÖt ë B¾c
Bé, cuéc sèng sinh ®éng cña lµng- x· cæ truyÒn ®· chuÈn bÞ s½n
mét ®Ò cö¬ng cho b¶n s¬ kÕt mµ ta höíng ®Õn. §ã lµ héi lµng.
Thùc ra, thµnh hoµng ®· ®öîc böíc ®Çu s¬ kÕt qua thÇn ®iÖn; mµ
ngöêi ®i ®iÒn d· ®· cã thÓ quan s¸t ë ®×nh (dï chØ lµ quan s¸t håi
cè). Nhöng b¶n ®Ò cö¬ng Êy qu¸ tÜnh: danh hiÖu cña tõng vÞ thÇn
®öîc thê t¹i ®×nh (dï thØnh tho¶ng ®öîc gia thªm mü tù), vÞ trÝ
cña tõng vÞ trªn thang t«n ti cña thÇn ®iÖn, tiÓu sö tö¬ng ®èi cè
®Þnh hãa cña tõng vÞ (qua thÇn ph¶ cña bé LÔ, hay tÝ g× cßn ®ãng
b¨ng ë truyÒn thuyÕt d©n gian xöa)..., tÊt c¶ nh÷ng nÐt rêi Êy dï
®öîc tËp hîp l¹i trong mét khung chung, vÉn cßn bÊt ®éng, chöa
b¾t ®Çu chuyÓn ®éng, v× b¶n th©n çi khung còng bÊt ®éng. Lµ
n¬i göi g¾m nh÷ng hoµi väng vµ c¶ nh÷ng Èn øc ©m thÇm cña
d©n lµng- x· qua bao ®êi, dung m¹o cña çc vÞ chØ b¾t ®Çu
chuyÓn ®éng, b¾t ®Çu sèng, mçi khi d©n lµng- x· tËp hîp l¹i ®Ó
giao c¶m víi çc vÞ, vµ qua çc vÞ mµ giao c¶m víi nhau, döíi sù
nèng lªn cña çc hoµi väng vµ Èn øc chung. Mµ cao ®iÓm ®Çu kú
cña çc cuéc tËp häp Êy chÝnh lµ héi lµng. Vµ héi lµng lµ b¶n ®Ò
cö¬ng ®éng nhÊt ®Ó s¬ kÕt khu«n mÆt cña thµnh hoµng.
Nhö vËy, ngöêi ®i t×m khu«n mÆt cña thµnh hoµng kh«ng
thÓ kh«ng t×m c¶ trong héi lµng. Còng nhö chóng ta ë ®©y,
nh÷ng ngöêi “ch¬i” héi lµng, kh«ng thÓ kh«ng dõng ch©n chiªm
ngöìng dung m¹o cña ngµi.
Hµ Néi ngµy 7-1-1986
183
* Chóng t«i kh«ng t×m ®öîc çc chó thÝch cña bµi nµy.
Mong b¹n ®äc th«ng c¶m (BT).
Vua chñ*
(Loa väng vöên ai ®éng Xãm Gµ)

Th¬ T©n Trµ, 1968
Cæ Loa cã Xãm Gµ. LÇn ®Çu tiªn ®Õn th¨m dß kh¶o cæ ë

®©y, tªn xãm nghe nhö quen thuéc tõ thêi nµo kh«ng khái lµm
chóng t«i chît nghÜ ®Õn B¹ch Kª vµ tiÕng g¸y ®æ thµnh cña nã.
Ch¾c còng mèi liªn töëng Êy ®· lµm nÒn cho nhµ th¬ cÊu tø, khi
anh g¾n tªn xãm cã vÎ cæ kÝnh víi tiÕng loa th«ng tin “väng” vÒ
gi÷a mét ngµy chèng Mü. Thùc ra, böíc ®Çu th¨m hái d©n téc
häc chöa cho thÊy tªn xãm cã liªn quan g× ®Õn chuyÖn cò trong
LÜnh Nam chÝch qu¸i. Nhöng c¶m n¨ng cña ngöêi lµm th¬
kh«ng hÒ chÖch lèi. V× Xãm Gµ cã truyÒn thuyÕt cña nã, mét tÝch
truyÖn mµ nh÷ng ai thÝch ph©n lo¹i cã thÓ liÖt ngay vµo ph¹m
trï “truyÒn thuyÕt nguån gèc”.
Vèn xöa lµ mét xãm nghÌo, víi d¨m m¸i r¹ thÊp che möa
n¾ng cho mét sè hé sèng vÊt v¶ trªn doi ®Êt ®· b¹c mµu, Xãm Gµ
184
nay no Êm h¬n, nhöng vÉn lµ mét xãm nhá Èn döíi bãng rîp,
kh«ng kh¸c tr¨m ngh×n xãm nhá r¶i r¸c ven s«ng Hång. Cuèi
n¨m 1968, trong toµn xãm, tÝnh vÎn vÑn cã möêi l¨m nãc nhµ.
§a sè d©n xãm lµ ngöêi hä NguyÔn: hä tù nhËn r»ng «ng cha hä
míi tõ huyÖn Thöêng TÝn (Hµ T©y) di cö ®Õn ®©y kho¶ng “vµi
tr¨m n¨m nay th«i”. Trong vïng Cæ Loa, mµ cø ®i mét böíc l¹i
gÆp mét di tÝch lÞch sö hay mét ®Æc ®iÓm truyÒn kú, c¹nh nh÷ng
xãm lín thu hót kh¸ch v·ng c¶nh - Xãm Chî, Xãm Chïa n¬i cã
§Òn Thöîng, nhµ Ngù triÒu di quy, Ngù x¹ ®µi, Am bµ Chóa,
GiÕng Ngäc..., Xãm Gµ nhö cµng thu m×nh l¹i sau hµng rµo c©y
l¸. Nhöng ®õng töëng ngöêi ë ®©y kh«ng h·nh diÖn vÒ xãm hä.
V× kh«ng nh÷ng d©n Xãm Gµ mµ toµn x· ®Òu thõa nhËn r»ng
“Quan kª th«n” - tªn ch÷ cña xãm - l¹i lµ n¬i quy tô ®Çu tiªn cña
con ngöêi trªn ®Êt Cæ Loa. Tôc truyÒn r»ng khi Vua Chñ - tªn
d©n gian cña An Dö¬ng Vö¬ng, v× thÕ Cæ Loa cßn ®öîc gäi lµ “KÎ
Chñ” - ®Õn ®©y ®Þnh ®« th× çi xãm khëi thñy Êy ®· bÞ ®uæi ®i ®Ó
nhöêng ®Êt cho vua x©y thµnh. KÓ ra - vÉn lêi kÓ miÖng - kinh
kú th× lµm g× cã xãm, mµ chØ cã phè th«i; Xãm Gµ vèn lµ phè b¸n
gµ. Cuèi cïng trong xãm cò, hay phè cò, ®· v¾ng bãng ngöêi sãt
l¹i hai chÞ em ruét mµ truyÒn thuyÕt kh«ng hÒ nh¾c ®Õn tªn tuæi.
Ch¼ng cßn ai ngoµi hä, hai chÞ em lÊy nhau, sinh con ®Î çi: d©n
Xãm Gµ ®êi sau lµ con ch¸u cña ®«i vî chång ®ång huyÕt Êy. Mét
chi tiÕt: çc cô ë Cæ Loa cßn nhí r»ng xöa kia(?), Xãm Gµ cßn cã
tªn lµ “Tr¹i Phong Khª”. Tªn Phong Khª, trong mét truyÒn
thuyÕt cã dÝnh d¸ng ®Õn An Dö¬ng Vö¬ng, vµ g¸n cho mét xãm
ë Cæ Loa, râ rµng chØ huyÖn “Phong Khª” chÐp trong sö cò, mét
huyÖn ®öîc thiÕt lËp sau cuéc viÔn chinh cña M· ViÖn trªn vïng
®Êt mµ tröíc kia An Dö¬ng Vö¬ng ®· chän ®Ó x©y Loa Thµnh.
Cã ®iÒu lµ ch÷ “Khª” trong Phong Khª cã liªn quan g× ®Õn kh¶
n¨ng biÕn ©m cña ch÷ “kª”, hay “kha”, “ka”= gµ (Xãm Gµ, Qu¸n
Kª th«n) hay kh«ng? NÕu qu¶ thËt khi ®Æt tªn cho mét ®¬n vÞ
185
hµnh chÝnh míi, mµ ®Þa vùc h¼n gÇn khíp víi vïng trung t©m
cña nöíc ¢u L¹c cò, quan l¹i nhµ H¸n ®· c¨n cø vµo ý nghÜa cña
tªn mét xãm cßn ®öîc nh©n d©n ®Þa phö¬ng ngµy nay xem lµ ®Êt
cö tró ®Çu tiªn cña «ng cha hä, th× còng kh«ng cã g× lµm cho ta
ng¹c nhiªn. Dï sao, ë møc hiÓu biÕt hiÖn nay, ®Êy chØ lµ gi¶
thuyÕt lµm viÖc.
§iÒu ch¾c h¬n lµ kÕt cÊu phøc hîp, mµ ngöêi lµm d©n téc
häc, Ýt nhiÒu ®· quen víi thÇn tho¹i vµ huyÒn tÝch cña çc d©n
téc, cã thÓ ®äc qua truyÒn thuyÕt Xãm Gµ; ë ®©y nh©n vËt Vua
Chñ, c«ng tr×nh x©y dùng cña «ng, vµ tªn Phong Khª míi xuÊt
hiÖn tõ ®Çu ®êi §«ng H¸n, l¹i ®öîc cÊy lªn mét s¬ ®å thÇn tho¹i
rÊt dÔ nhËn v× rÊt phæ biÕn, s¬ ®å cuéc lo¹n lu©n khëi nguyªn.
Sau mét trËn hång thñy cã duyªn cí hoÆc kh«ng duyªn cí, loµi
ngöêi - míi xuÊt hiÖn tõ cuéc t¹o thiªn lËp ®Þa - ®· bÞ diÖt s¹ch
trªn trÇn gian cßn tr¬ l¹i hai anh em hay hai chÞ em, mét g¸i mét
trai, cã tröêng hîp nh÷ng ba anh em, hai trai mét g¸i. Tuy cïng
m¸u mñ hä kh«ng thÓ kh«ng lÊy nhau. Vµ chÝnh b¶n th©n hä
hay con ch¸u hä, sÏ lµ anh hïng v¨n ho¸, mµ çc c«ng tÝch hiÓn
h¸ch lµ nh÷ng böíc liªn tiÕp x©y dùng cho nh©n lo¹i mét nÒn
v¨n ho¸ toµn diÖn, víi çc thÕ øng xö mu«n ®êi mÉu mùc. §èi
chiÕu s¬ ®å tæng qu¸t nµy, mµ tõ tröíc cho ®Õn nay cã lÏ chöa ai
tæng kÕt thËt ®Çy ®ñ, ®Ó x¸c ®Þnh râ h¬n diÖn ph©n bè, truyÒn
thuyÕt Xãm Gµ qu¶ ®· phai nh¹t nhiÒu: trËn hång thñy bÞ thay
thÕ b»ng quyÕt t©m x©y thµnh cña Vua Chñ, cuéc lo¹n lu©n cña
loµi ngöêi kh«ng ®öîc nhÊn m¹nh b»ng nh÷ng biÕn cè gay cÊn,
chöa thÊy râ bãng d¸ng cña anh hïng v¨n ho¸. ë ®©y thÇn tho¹i
®· tan vì khi vÊp ph¶i bËc thÒm lÞch sö. Vµ mét m¶nh vôn cña
nã - nhê m¶nh vôn Êy mµ ngöêi lµm d©n téc häc cã thÓ nhËn ra
nguyªn mÉu, kh¸c nµo mét m¶ng hoa v¨n cã thÓ gióp nhµ kh¶o
cæ häc kh«i phôc toµn bé ®å ¸n trang trÝ - l¹i ®öîc ngöêi Cæ Loa,
186
xöa vµ nay vËn dông nhö mét thñ thuËt tu tõ häc, ®Ó t« ®Ëm
thªm vÞ trÝ cã mét kh«ng hai mµ nhu cÇu céng c¶m muèn g¸n
cho lµng xãm quª hö¬ng. T« ®Ëm b»ng çch gia thªm chÊt men
huyÒn hoÆc, b»ng çch ®Èy lïi buæi ra ®êi b×nh dÞ cña mét xãm
nhá vµo thêi gian v« thñy v« chung cña thÇn tho¹i. Cuéc ®ông
®é t¹i Xãm Gµ gi÷a huyÒn tÝch vµ lÞch sö, vµ sù dung hßa biÖn
chøng tiÕp theo ®ã, chóng ta sÏ cßn chøng kiÕn nhiÒu lÇn trªn
®Êt Cæ Loa. V× Cæ Loa vµ vïng phô cËn lµ mét lßng ch¶o v¨n häc
d©n gian trªn ®ång b»ng B¾c Bé, n¬i cßn ®äng l¹i kh¸ nhiÒu
truyÒn thuyÕt, bao gåm chuyÖn lÞch sö, cæ tÝch, huyÒn tÝch, vµ c¶
nh÷ng mÈu thÇn tho¹i ®· hãa th¹ch, thuéc nhiÒu “tÇng v¨n ho¸”
kh¸c nhau, nhöng thöêng lång vµo nhau, thËm chÝ ®an lÉn nhau
ch»ng chÞt, quanh lâi cèt nh©n vËt Vua Chñ, mµ çc ®ît khai
quËt kh¶o cæ ®ang cè g¾ng dùng l¹i bé mÆt thËt lÞch sö.
Nhö vËy, Vua Chñ ®· nhËp vµo dßng sö truyÒn kú cña Cæ
Loa, ngay tõ buæi r¹ng ®«ng mê ¶o trong huyÒn tÝch Xãm Gµ.
Nhöng dï sao th× Xãm Gµ vÉn cã tröíc Vua Chñ: ®ã lµ diÔn biÕn
cña c©u chuyÖn, dï cho Èn ý cña thÇn tho¹i vÉn quen thãi kh«ng
®Õm xØa ®Õn l« gÝch h×nh thøc. TruyÒn thuyÕt Cæ Loa kh«ng thÓ
kh«ng gi¶i quyÕt lý lÞch cña nh©n vËt trung t©m Êy, mµ diÖn m¹o
®· gîn lªn nh÷ng ®öêng nÐt lÞch sö. Çc chuyªn viªn ®ang bµn
- vµ, trong mét thêi gian dµi n÷a, ch¾c sÏ cßn bµn - vÒ hµm nghÜa
cña vö¬ng hiÖu An Dö¬ng (mµ B¾c sö chØ nãi ®Õn kh¸ muén), vÒ
vÞ trÝ cña “nöíc” Thôc hay gèc g¸c cña “hä” Thôc (vµi ch÷ ghi
trong Nam sö cµng thªm rèi r¾m). Lµ lÞch sö mµ nh©n d©n ®Þa
phö¬ng chØ “nghiÖm sinh... trong trÝ töëng töîng cña hä” (M¸c),
truyÒn thuyÕt Cæ Loa kh«ng thÓ trùc tiÕp gi¶i ®¸p nh÷ng th¾c
m¾c chuyªn m«n nãi trªn. Nhöng nÕu LÜnh Nam chÝch qu¸i hay
ViÖt ®iÖn u linh ®öîc x©y dùng tõ chÊt liÖu truyÒn thuyÕt - cã
thÓ nãi lµ truyÒn thuyÕt d©n gian ®· ®öîc ®iÒu chÕ l¹i mét çch
187
tµi t×nh theo nh·n quan cña nho sÜ phong kiÕn tõ Lý ®Õn Lª(1)
- th× mét khi ®· ra ®êi vµ ®öîc tr¶ vÒ th«n xãm, nh÷ng “m« h×nh”
thöêng lµ h÷u thøc Êy kh«ng khái t¸c ®éng trë l¹i lµm biÕn d¹ng
- ®Õn møc nµo, chöa thÓ ®¸nh gi¸- çc truyÒn thuyÕt nguyªn
chÊt. §ã lµ t×nh tr¹ng kh«ng tr¸nh ®öîc, Ýt nhÊt còng ë miÒn
xu«i vµ tõ thêi trung ®¹i, khi mµ lµng nµo còng cã ngöêi khoa
ho¹n, vµ hÇu nhö th«n nµo còng cã mét «ng ®å truyÒn “ch÷
th¸nh hiÒn” cho líp ngöêi ®ang lín lªn. Quan hÖ hai chiÒu gi÷a
truyÒn thèng b×nh d©n vµ ý thøc hÖ b¸c häc, ph¶i ch¨ng ®ã lµ
mét ®Æc ®iÓm cña truyÒn thuyÕt ViÖt Nam, lµ mét biÓu hiÖn ViÖt
Nam cña hiÖn töîng “v¨n ho¸-hãa”(3) quen thuéc víi ngöêi lµm
d©n téc häc? Dï sao, ®Õn Cæ Loa ghi chuyÖn cò ta ®õng ng¹c
nhiªn khi cô tõ tr«ng nom §Òn Thöîng (nay lµ nh©n viªn Phßng
B¶o tån b¶o tµng cña Së V¨n ho¸ Thñ ®«) kÓ r»ng An Dö¬ng
Vö¬ng - cô kh«ng gäi lµ Vua Chñ - vèn tõ Ba Thôc ®Õn. V¶
ch¨ng, hai ch÷ Vua Chñ chØ th«ng dông t¹i vïng phô cËn Cæ Loa
th«i, cßn nh©n d©n “b¸t x· hé nhi”(4), vÉn quen gäi lµ Vua Thôc.
KÓ ra, kh«ng Ýt ngöêi, ngay c¶ lµng Cæ Loa còng thÕ, cßn gäi
th¼ng “tªn tôc” cña An Dö¬ng Vö¬ng ra, mµ v× thãi quen kiªng
kþ ngµy xöa cã cô cßn ®äc trÖch thµnh Thôc “Phín”. Ch¼ng
nh÷ng thÕ, ngöêi cã tuæi trong vïng l¹i rÊt thuéc §¹i Nam quèc
sö diÔn ca. §· bao lÇn, míi vµo c©u chuyÖn, võa ®Ò cËp ®Õn con
ngöêi x©y dùng çc vßm thµnh kú vÜ, chóng t«i ®öîc nghe çc cô
dÉn ngay:
Thôc tõ døt nöíc V¨n Lang,
C¶i tªn ¢u L¹c, míi sang Loa Thµnh...
Mét trong nh÷ng kh©u m«i giíi gi÷a dßng b¸c häc vµ
dßng d©n gian, gi÷a nh·n quan quý téc vµ con m¾t b×nh d©n, mµ
ngµy nay ta cßn sê mã ®öîc, cã lÏ lµ çc v¨n b¶n (kÓ c¶ minh v¨n)
löu t¹i nh÷ng n¬i thê tù ®Þa phö¬ng, ®Æc biÖt lµ çc thÇn ph¶,
188
ngäc ph¶, kÌm theo s¾c phong çc triÒu ®×nh, mµ hµm ý còng
nhö tõ ng÷ ¾t ®öîc chiÕu vµo bµi chóc ®äc tröíc ®«ng ®¶o nh©n
d©n trong nh÷ng ngµy tÕ lÔ. M·i ®Õn gÇn ®©y, ch¼ng h¹n ngäc
ph¶ An Dö¬ng Vö¬ng, sao theo b¶n gèc th¶o tõ Hång Phóc
nguyªn niªn (1572), vÉn cßn t¹i §Òn Thöîng. §¸ng löu ý h¬n lµ,
quanh vïng Cæ Loa, mét sè lµng l¹i thê çc töíng cña Hïng
Vö¬ng ®· tõng cã c«ng gióp vua ®¸nh Thôc: Hö¬ng Tr©m thê
Quý Minh ®¹i vö¬ng, Lç Khª thê NiÖm Hö¬ng...(5). ThÇn ph¶
nh÷ng n¬i ®©y kh«ng cßn n÷a. §Ó cã mét ý niÖm vÒ çc v¨n b¶n
®· mÊt, vÉn cã thÓ quy chiÕu vµo nh÷ng ngäc ph¶, thÇn ph¶,
thÇn tÝch, cè ®Þnh tõ ®êi Lª, mµ tØnh VÜnh Phó - trung t©m thê
Hïng Vö¬ng vµ çc bé töíng cña Vua Hïng - ®· thu nhËp ®öîc
kÓ ®Õn hµng tr¨m trong nh÷ng n¨m võa qua(6). §èi víi ngöêi cè
®äc gi÷a hai dßng ch÷, th× chóng t«i nãi r»ng triÒu ®×nh nhµ Lª
®· möîn ngän bót c«ng thøc cña NguyÔn HiÒn, hay NguyÔn
BÝnh ®Ó göi g¾m mét “th«ng b¸o”chÝnh trÞ, ®ñ râ cho ngöêi ®êi
nay “®äc” ®öîc mµ kh«ng ph¶i tiÕn hµnh mét c«ng tr×nh “gi¶i
m·” gay go. Thôc Ph¸n (®äc lµ: vua Lª), thùc ra, ch¼ng ph¶i ai
xa l¹, mµ chÝnh lµ “bé chóa Ai Lao” còng lµ ch¸u cña Hïng
Vö¬ng, “trong t«ng ph¸i Hoµng ®Õ tröíc” (®äc lµ: vua Lª kh«ng
nh÷ng ®· phß TrÇn diÖt Minh, mµ còng tõng tù nhËn lµ ch¸u
ngo¹i nhµ TrÇn). Nhöng, v× biÕt “lßng trêi cã h¹n” (®äc lµ: Quý
Kho¸ng, vua HËu TrÇn cuèi cïng, ®· bÞ qu©n Minh b¾t giÕt), nªn
“Hïng Vö¬ng nhöêng nöíc cho Thôc Vö¬ng”, khiÕn “Thôc
Vö¬ng c¶m kÝch, ®Õn nói NghÜa LÜnh c¶m t¹”. §èi chiÕu víi çi
chÕt véi v· cña TrÇn C¶o, ngöêi ®öîc coi lµ ®¹i diÖn cña t«n thÊt
nhµ TrÇn, víi sè phËn bi th¶m cña mét dòng töíng võa s¸ng
suèt vÒ chÝnh trÞ võa kh«n khÐo trong øng xö nhö TrÇn Nguyªn
H·n(7), víi quan hÖ hä ngo¹i mµ B×nh §Þnh Vö¬ng ®· cã lÇn
viÖn ®Õn, th× çch ®äc cña chóng ta kh«ng ph¶i lµ v« c¨n cø. Råi
®©y, ta sÏ thÊy r»ng Héi Nhéi- nghi lÔ t«n gi¸o g¾n bã chÆt chÏ
189
nhÊt víi truyÒn thuyÕt An Dö¬ng Vö¬ng, trong vïng phô cËn Cæ
Loa- m·i ®Õn gÇn ®©y cßn ph¶n ¶nh, trªn vµi chi tiÕt cña lÔ thøc,
mét mÆt bi ®¸t cña t×nh huèng chÝnh trÞ thêi Lª m¹t. Nhö vËy,
x¹ ¶nh cña tö töëng vµ thùc tr¹ng ®êi Lª lªn truyÒn thuyÕt Cæ
Loa lµ mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc mµ ngöêi ®Õn ®©y söu tÇm
chuyÖn cò kh«ng thÓ bá qua. Dï sao, th«ng b¸o nãi trªn h¼n ®·
®Õn tai ngöêi Cæ Loa thêi Êy, v× truyÒn thuyÕt Cæ Loa ngµy nay
cßn kÓ r»ng bè ®Î ra Vua Chñ vèn lµ ch¸u ngo¹i cña nhµ Hïng
vµ lµ töíng cña Hïng Vö¬ng, cßn chó ruét cña Vua Chñ l¹i lµm
quan víi triÒu Hïng. VÊn ®Ò cßn tån t¹i: trªn c¬ së t©m lý - x·
héi nµo, nh©n d©n Cæ Loa ®· tiÕp thu “m« h×nh” lÞch sö cña
nh÷ng ngöêi thèng trÞ hä? ChØ cã thÓ tiÕp cËn víi m©u thuÉn Êy,
mét khi ®· cã ®ñ th× giê ®iÓm thªm mét vµi truyÒn thuyÕt n÷a.
¶nh höëng cña ý thøc hÖ çc thêi ®¹i lÞch sö kh¸c nhau
cßn ®Èy truyÒn thuyÕt d©n gian ®i xa h¬n thÕ, lµm cho lêi cöa
miÖng cña d©n uèn theo nh÷ng d¹ng nhiÒu lóc bÊt ngê. Sau ®©y
lµ mét vÝ dô. Chóng ta ®· cã dÞp nãi r»ng tªn An Dö¬ng Vö¬ng,
Thôc Ph¸n, vµ c¶ Ba Thôc n÷a, kh«ng xa l¹ g× víi ngöêi Cæ Loa.
Riªng kh¸i niÖm Ba Thôc, trong mèi quan hÖ víi An Dö¬ng
Vö¬ng vµ ®Êt Cæ Loa, - mét ®Ò tµi ®ang lµm nhøc ®Çu bao nhµ
thö tÞch häc - l¹i t×m “thÊy gi¶i ®¸p trong truyÒn thuyÕt d©n
gian”. Gi¶i ®¸p “d©n gian” th«i, nghÜa lµ cã thÓ kh«ng lµm võa
lßng ngöêi viÕt sö, nhöng l¹i më ra tröíc m¾t ngöêi lµm d©n téc
häc mét khung nhá, ®Ó nh×n vµo kh¶ n¨ng g¸ l¾p lÉn nhau hÇu
®Õn v« tËn cña nh÷ng yÕu tè tinh thÇn vèn thuéc nhiÒu líp v¨n
ho¸ kh¸c nhau, ®Ó c¶m thøc thªm søc m¹nh “thêi sù hãa” cña
truyÒn thuyÕt, ®Ó lµm quen h¬n n÷a víi lèi nh×n nhËn vµ çch
gi¶i quyÕt hiÖn thùc mµ ngé nghÜnh cña ngöêi n«ng d©n ViÖt
Nam trong ®êi sèng tinh thÇn cña hä. Sè lµ, sau khi ®· nªu lªn
mèi quan hÖ th©n thÝch gi÷a hai “hä” Hïng - Thôc, nhiÒu ngöêi
190
ë Cæ Loa cßn thªm r»ng, ngµy cßn trÎ, Ph¸n ®i häc ë Ba Thôc,
m·i ®Õn hai mö¬i tuæi míi trë vÒ ®Ó råi “ra më nöíc”. Du häc
nöíc ngoµi, råi trë vÒ khai sinh (hay t¸i sinh) cho tæ quèc! TÝch
truyÖn ®Õn lµ “hiÖn ®¹i”, ngöêi nghe cø b©ng khu©ng töëng nhö
®ang dâi theo nhËt ký buæi thiÕu thêi cña mét trang thanh niªn
lín lªn gi÷a lóc cã phong trµo §«ng du, ch¼ng h¹n. TiÕc r»ng,
m·i ®Õn nay, chóng t«i vÉn chöa cã ®iÒu kiÖn ®Ó x¸c minh thêi
gian vµ hoµn c¶nh ra ®êi cña s¬ ®å truyÒn thuyÕt Êy. Tuy nhiªn,
®ã kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò chÝnh. Chóng t«i muèn nhÊn m¹nh mét
m«tÝp nhá h¬n, kh¶m vµo s¬ ®å bao trïm võa kÓ trªn, m«tÝp ®i
häc. Thôc Ph¸n ®· tõng ®i Ba Thôc häc: ®©y qu¶ lµ mét biÖn
ph¸p bÊt ngê, rÊt ngé nghÜnh v× rÊt d©n gian, ®Ó gi¶i ®¸p sù cã
mÆt hÇu nhö v« nghÜa cña kh¸i niÖm Ba Thôc, mµ chóng ta cã
quyÒn gi¶ thiÕt lµ do s¸ch vë cña nhµ nho du nhËp vµo truyÒn
thuyÕt Cæ Loa(8).
NghÜ cho cïng, th× ®i häc ch¼ng ph¶i lµ hiÖn töîng míi l¹
g×, döíi con m¾t cña ngöêi n«ng d©n nöíc ta: nã ®· xuÊt hiÖn tõ
thêi thuéc §öêng kia(9). Nhöng ®Æc biÖt tõ ®êi Lª trë vÒ sau, khi
mµ th¾ng lîi cña kinh tÕ tiÓu n«ng ®· t¹o cho ngöêi cµy ruéng
nhiÒu ®iÒu kiÖn h¬n ®Ó “xin d¨m ba ch÷ cña th¸nh hiÒn”, khi mµ
®¹o Nho ®· thay ch©n ®¹o PhËt ë vÞ trÝ quèc gi¸o, th× çc tröêng
lµng h¼n mäc lªn nhö nÊm, ®Õn møc th©n phËn «ng ®å nghÌo trë
thµnh mét ®Ò tµi v¨n häc quen thuéc, döíi ngßi bót nhiÒu khi
chua ch¸t cña çc nhµ th¬, tõ NguyÔn Tr·i ®Õn Cao B¸ Qu¸t.
ChÝnh v× thÕ mµ ë Cæ Loa, song song víi truyÒn thuyÕt Thôc
Ph¸n du häc, cßn löu hµnh mét truyÒn thuyÕt kh¸c, cã phÇn tØ
mØ h¬n nhöng còng ®öîc thªu dÖt trªn cïng mét m«tÝp. Trong
tröêng hîp nµy, Vua Chñ tö¬ng lai kh«ng ®i Ba Thôc, mµ theo
häc ngay ë Cæ Loa (truyÒn thuyÕt kh«ng nãi râ lµ xãm nµo). Nhö
mäi nho sinh trong lµng, Thôc Ph¸n ph¶i gióp viÖc nhµ cho thÇy,
191
ngµy ®ªm cïng b¹n ®ång song ra s«ng g¸nh nöíc vÒ nhµ thÇy.
§öêng th× xa, ph¶i men quanh mét qu¶ nói, nhöng bao giê Ph¸n
còng ®i rÊt nhanh, b¹n bÌ chöa ®Õn bê s«ng ®· gÆp Ph¸n quÈy
nöíc vÒ. ThÊy l¹, cã ngöêi nÊp xem. TÐ ra Ph¸n kh«ng ®i vßng
ch©n nói, mµ nói tù xÎ ®«i cho Ph¸n vöît qua. TruyÒn thuyÕt
nµy ph¬i ra nhiÒu chi tiÕt lý thó. Häc trß “®iÕu ®ãm” cho thÇy!
Thùc tiÔn sèng sÝt Êy cña tröêng lµng ngµy tröíc - mµ nhiÒu
ngöêi thuéc thÕ hÖ ®ang sèng ®· tõng chøng kiÕn - kh«ng tho¸t
khái con m¾t hãm hØnh cña v¨n nghÖ b×nh d©n: ë Cæ Loa, Thôc
Ph¸n ph¶i ®i g¸nh nöíc, cßn trong tröêng cña “ThÇy ®å cãc” - mµ
chóng ta cßn ®öîc quan s¸t trªn tranh lµng Hå - th× mét chó cãc
con ®ang ra søc qu¹t siªu thuèc cho thÇy. Vµ ë ®©y, ta ®· sê ®öîc
tËn tay mét thñ ph¸p cña v¨n häc d©n gian: chØ mét chi tiÕt nhá
th«i, nhöng lµ chi tiÕt g¹n läc tõ cuéc sèng gÇn gòi hµng ngµy,
mµ ngöêi kÓ chuyÖn dùng lªn c¶ mét ho¹t c¶nh, víi nh÷ng con
ngöêi thùc ®ang sèng vµ ho¹t ®éng. Thñ thuËt s¸ng t¸c Êy ®· t¹o
cho nh©n vËt truyÒn kú Thôc Ph¸n mét diÖn m¹o “ch©n thùc”
h¬n c¶ sù thËt lÞch sö. Nhöng, dï sao, ta còng kh«ng quªn ®öîc
r»ng, cho lµ “d©n gian” ®Õn mÊy, th× so víi niªn ®¹i tröíc B¾c
thuéc cña nöíc ¢u L¹c, quang c¶nh tröêng lµng Cæ Loa chØ lµ
mét bøc tranh muén, cã thÓ míi ph¸c häa tõ thêi Lª, vµ ®öîc çc
®êi sau chÊm ph¸ thªm. Nhö vËy, tõ huyÒn tÝch Xãm Gµ ®Õn
chuyÖn g¸nh nöíc cho thÇy, Vua Chñ ®· böíc mét böíc qu¸ dµi,
tõ thêi khëi nguyªn cña thÇn tho¹i ®Õn ngöìng cöa cña giai
®o¹n cËn ®¹i ®Êy th«i. §iÒu ®ã kh«ng cã g× l¹: thÇn tho¹i, huyÒn
tÝch, truyÒn thuyÕt kh«ng ®o¸i hoµi ®Õn thêi gian lÞch ®¹i. §ã lµ
mét mÆt cña tù do hö cÊu trong nghÖ thuËt d©n gian, kh¸c nµo
èng kÝnh ®iÖn ¶nh cã thÓ trong nh¸y m¾t ®öa ngöêi xem tõ mét
bèi c¶nh m¬ hå v× xa x«i ®Õn mét cËn c¶nh cã gi¸ trÞ ®Æc t¶. §ã
chÝnh lµ sù kh¸c biÖt gi÷a truyÒn thuyÕt d©n gian vµ lÞch sö duy
lý, dï cho - nhö trong tröêng hîp Cæ Loa - truyÒn thuyÕt Êy l¹i
192
dÖt quanh mét h¹t nh©n lÞch sö.

Kú diÖu h¬n, còng trong khu«n khæ mét truyÒn thuyÕt
th«i, mµ tõ mét ngöêi häc trß ®i g¸nh nöíc rÊt ®çi hiÖn thùc - vµ
cã thÓ nãi lµ “hiÖn ®¹i” n÷a - chØ trong mét böíc, Vua Chñ l¹i
®öa ta vÒ víi mét nh©n vËt ph¶ng phÊt cèt çch thÇn tho¹i. Trªn
®Þa h×nh Cæ Loa, kh«ng cã mét qu¶ nói nµo ng¨n çch s«ng nöíc
víi xãm lµng. §iÒu ®ã cµng cho phÐp nghÜ r»ng m« tÝp nói tù xÎ
lµm ®«i ®Ó Thôc Ph¸n cã lèi ®i lµ håi quang ®· ph©n gi¶i cña mét
m¶nh thÇn tho¹i, ®äng l¹i ®©y ®Ó chiÕu nh©n vËt trung t©m
trong truyÒn thuyÕt Cæ Loa lªn mµn ¶nh cña trÝ töëng töîng d©n
gian, thµnh mét con ngöêi cã tÇm thöíc siªu phµm. Phãng ®¹i lµ
thñ ph¸p th«ng dông, mçi khi thÇn tho¹i nguyªn thñy ®Ò cËp ®Õn
ngöêi anh hïng v¨n ho¸ hay cÆp tæ tiªn khëi nguyªn (v¶ ch¨ng,
tæ tiªn khëi nguyªn vµ anh hïng v¨n ho¸, nhiÒu lóc, chØ lµ mét).
Nhöng mét khi thÇn tho¹i nguyªn thñy ®· vì vôn tröíc søc tiÕn
c«ng cña mét nÒn kinh tÕ míi - lÊy trång trät lµm c¬ së, ch¼ng
h¹n -, cña mét cuéc ®¶o lén x· héi - nhö sù ®ét nhËp phò phµng
cña chñ nghÜa thùc d©n cËn, hiÖn ®¹i vµo çc x· héi b¸n khai -,
cña nh÷ng ý niÖm t«n gi¸o míi - phøc t¹p h¬n, vµ nÆng chÊt siªu
h×nh h¬n, so víi ®¹o vËt tæ vµ phö¬ng thuËt nguyªn thñy - th×
çc nh©n vËt ngo¹i cì nãi trªn kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i tan ®i, mµ
trong mét sè tröêng hîp chØ biÕn diÖn Ýt nhiÒu, ®Ó cã ®ñ ®iÒu
kiÖn tù l¾p vµo nh÷ng kÕt cÊu v¨n häc- t«n gi¸o míi. §ã lµ sè
phËn cña Tø Töîng vµ N÷ Oa trong chuyÖn ®êi xöa cña ngöêi
ViÖt. Cña Nµng Tuéi V¹n trong mo Möêng, cña ¶i LËc CËc trong
cæ tÝch Th¸i cña Ghi««ng - Ghi¬h trong chuyÖn truyÒn kú Bana,
cña «ng §ïng - bµ §µ, Th¸nh Dãng, Lý ¤ng Träng... vµ bao
nh©n vËt dÞ kú hay thÇn kú ®öîc thê t¹i çc ®×nh miÕu ë miÒn
trung du vµ miÒn xu«i(10). TÇm vãc cña nh÷ng con ngöêi khæng
lå Êy, cïng víi hµnh tung kiÖt xuÊt cña hä - dï ®«i khi, nhö
193
trong tröêng hîp Nµng Tuéi V¹n cã vÈn lªn tÝ chÊt s¾c dôc, v×
g¾n liÒn víi ý niÖm phån thùc - lµ dÊu vÕt cña mét tiÒn kiÕp thÇn
tho¹i mµ hä chöa kÞp phñi s¹ch. C«ng tÝch vöît mäi trë lùc ®Ó
x©y thµnh Chñ, b¶n chÊt phi phµm cña con ngöêi, ®ã lµ chöa kÓ
sù cã mÆt cña Vua Chñ ngay tõ truyÒn thuyÕt nguån gèc cña
Xãm Gµ, tõng Êy còng ®ñ ®Ó cã thÓ nhËn ra, trªn khu«n mÆt ®·
ç tÝnh hãa cña chµng thö sinh g¸nh nöíc bªn s«ng, ®«i nÐt m¬
hå cña ngöêi anh hïng v¨n ho¸.
Cçi nguån thÇn tho¹i hiÖn lªn víi nh÷ng møc ®Ëm nh¹t
kh¸c nhau, tuú ®Þa vÞ vµ ®Þa h¹t ho¹t ®éng cña tõng nh©n vËt
truyÒn thuyÕt. NÕu diÖn tröêng hÇu kh«ng giíi h¹n cña cæ tÝch,
chuyÖn mo, tÝch çc thÇn linh h¹ ®¼ng, truyÖn truyÒn kú, cho
phÐp Tø Töîng - N÷ Oa, Nµng Tuéi V¹n, «ng §ïng - bµ §µ, ¶i
LËc CËc, Ghi««ng - Ghi¬h gi÷ ®öîc gÇn toµn vÑn d¸ng dÊp cña
tæ tiªn khëi nguyªn hay anh hïng v¨n ho¸, th× tr¸i l¹i ®Þa vÞ lÞch
sö hay ¸ lÞch sö ®· lµm gi¶m Ýt nhiÒu phÈm chÊt hoang s¬ cña
nh©n vËt thÇn tho¹i. Víi khæ ngöêi vµ søc m¹nh phi thöêng mµ
hä thõa höëng tõ “tuæi Êu th¬ cña nh©n lo¹i” (M¸c), Th¸nh
Giãng vµ Lý ¤ng Träng kh«ng cµy nh÷ng ®öêng cµy dùng nói,
hay g¸nh ®Êt lÊp s«ng §µ, nhö «ng §ïng trong cæ tÝch Möêng.
Kh¸c víi Tø Töîng, §ïng, LËc CËc, hä kh«ng mang theo vµo çc
tÝch truyÖn ®· thÕ tôc hãa nh÷ng biÓu vËt phån thùc øng víi cì
ngöêi ngo¹i khæ cña hä, ®Ó mua vui cho bao thÕ hÖ ngöêi ViÖt,
ngöêi Möêng, ngöêi Th¸i. Hä còng kh«ng dÊn th©n nhö
Ghi««ng- Ghi¬h vµo nh÷ng cuéc chiÕn ®Êu víi çc lùc löîng tù
nhiªn, mµ biÓu töîng lµ nh÷ng thÇn linh cña thÇn tho¹i, ë thÕ
giíi bªn trªn vµ bªn döíi. Buæi b×nh minh cña qu¸ tr×nh tröêng
kú h×nh thµnh d©n téc míi t¹o cho hä mét diÖn m¹o h¼n cßn s¬
löîc, nhöng çc ®êi sau l¹i tiÕp tay nhau g¸n cho hä tªn tuæi
chÝnh x¸c, mét thêi ®iÓm lÞch sö, cã tröêng hîp c¶ mét phæ hÖ
194
hoµn chØnh n÷a, vµ trao cho hä mét nhiÖm vô míi mµ thÇn tho¹i
nguyªn thñy kh«ng hÒ phô tr¸ch; chèng x©m löîc. Tõ ®Þa h¹t
thÇn tho¹i, hä ®· dÉm lªn m¶nh ®Êt sö thi. Nãi mét çch kh¸c,
ngöêi anh hïng v¨n ho¸ ®· nhËp cèt vµo ngöêi anh hïng ®¸nh
giÆc gi÷ lµng, mµ tªn tuæi thËt ®· bÞ chÝnh sö quªn b½ng, nhöng
l¹i ®öîc nu«i sèng m·i trong t©m kh¶m thµnh tÝn cña ngöêi d©n
quª yªu nöíc. Nhöng, dï sao, Th¸nh Dãng vµ Lý ¤ng Träng vÉn
lµ nh÷ng con ngöêi khæng lå. §Õn Thôc Ph¸n, vãc d¹c Êy còng
kh«ng cßn n÷a. ë ®©y, thÓ lùc vµ trÝ th«ng minh cña anh hïng
v¨n ho¸ - dï phãng ®¹i, vÉn mang tÝnh siªu thùc cña nh©n vËt.
Thôc Ph¸n kh«ng xÎ nói ®¾p ®öêng, thËm chÝ còng kh«ng böíc
mét böíc vöît qua nói - nhö ngöêi anh hïng lµng ChÌm ®· tõng
hai ch©n ®¹p lªn hai bê s«ng Hång(11), mµ nói ph¶i tù xÎ thµnh
®öêng cho Thôc Ph¸n ®i. Tõ thuë cßn lµ anh häc trß ch¨m lµm ë
lµng Cæ Loa, Vua Chñ ®· mang nh÷ng nÐt cña mét Hanuman
trong anh hïng ca Ên §é. H¬n Hanuman! V× dï cã “thÇn th«ng
biÕn hãa”, “®i m©y vÒ giã”, th× töíng khØ vÉn ph¶i ra tay nhæ nói.
Cßn Thôc Ph¸n kh«ng ph¶i dïng ®Õn søc m¹nh cña m×nh - thÓ
lùc hay ph¸p thuËt- ®Ó kh¾c phôc thiªn nhiªn, mµ thiªn nhiªn
l¹i tù khuÊt m×nh tröíc Thôc Ph¸n. §©y, tÊt nhiªn, kh«ng ph¶i
lµ mét chi tiÕt v« t×nh: theo dâi truyÒn thuyÕt Cæ Loa cho ®Õn
cuèi ta sÏ thÊy r»ng, khi Vua Chñ ngo¶nh ®i ngo¶nh l¹i kh«ng
cßn ai phï t¸ bªn m×nh n÷a, th× nöíc biÓn - cã dÞ b¶n b¶o lµ nöíc
s«ng - rÏ ra, ®Ó cïng thÇn Kim Quy ®ãn nhËn ngöêi anh hïng
thÊt thÕ. Nhö vËy, qua cöa miÖng ngöêi Cæ Loa, ngay tõ ®Çu An
Dö¬ng Vö¬ng ®· béc lé cèt khÝ cña mét M«id¬ trong truyÒn
thuyÕt Do th¸i gi¸o, ®· s½n b¶n s¾c thÇn linh. Trong chõng mùc
nµo, §¹o gi¸o - cã thÓ ®· vµo nöíc ta tõ thÕ kû thø II sau C«ng
nguyªn(12)- cã gãp phÇn chung ®óc nªn diÖn m¹o ®· böíc ®Çu
linh hãa cña Vua Chñ? Hay lµ ph¶i thÊy ë ®©y tiÕng déi cña MËt
gi¸o vµo nöíc ta, mµ sö Tõ §¹o H¹nh ®êi Lý lµ mét vÝ dô(13)?
195
Ph¶i ch¨ng thuéc tÝnh siªu phµm cña Thôc Ph¸n chØ lµ mét thñ
thuËt d©n gian ®Ó minh häa çi “khÝ h¹o nhiªn”, “tinh tóy cña
nói s«ng”, mét kh¸i niÖm thÊm chÊt h×nh nhi thöîng, mµ çc
nhµ nho nhuèm mÇu §¹o häc thöêng viÖn ®Õn tõ Lý TÕ Xuyªn
®Õn NguyÔn C«ng Trø(14). ChØ biÕt r»ng, ®Ó nãi lªn “khÝ töîng
®Õ vö¬ng” cña Thôc Ph¸n, m« tÝp nói tù xÎ lµm ®«i cho chóng ta
chøng kiÕn mét ®ét biÕn cña tö duy b×nh d©n trong truyÒn
thuyÕt Cæ Loa, tõ anh hïng thÇn tho¹i - rÊt gÇn con ngöêi ®Õn
thÇn linh siªu viÖt vµ ç tÝnh hãa: mét böíc ngoÆt gÊp khóc vÒ
b¶n thÓ luËn.
Chung quanh lý lÞch cña Thôc Ph¸n, g¾n liÒn hay kh«ng
g¾n liÒn víi m« tÝp ®i häc, truyÒn thuyÕt ®Þa phö¬ng cßn cung
cÊp thªm vµi tÝch truyÖn tuy kh¸c nhau vÒ néi dung nhöng th¶y
®Òu ph¸t triÓn trong mét tinh thÇn ®ång nhÊt. T¹i lµng Cæ Loa,
cã mét con ngöêi siªu phµm, mai danh Èn tÝch döíi ngo¹i diÖn
mét anh häc trß b×nh thöêng. §©u lµ gèc g¸c cña chµng nho sinh
Êy? Çc cô ë Cæ Loa kh«ng tr¶ lêi thèng nhÊt c©u hái ®ã. Cã ®iÒu
lµ, trong ý thøc chung cña nh©n d©n ë ®©y, th× Thôc Ph¸n kh«ng
ph¶i lµ ngöêi lµng. TruyÒn thuyÕt Xãm Gµ ®· cho biÕt r»ng An
Dö¬ng Vö¬ng tõ n¬i kh¸c ®Õn ®Þnh ®« ë KÎ Chñ. §Þa bµn trªn ®ã
chóng t«i söu tÇm truyÒn thuyÕt Thôc Vö¬ng lÊy s«ng Cµ Lå
lµm giíi h¹n xa nhÊt vÒ phÝa b¾c. Trªn bê s«ng, tröíc khi qua
bÕn ®ß Lo ®Ó böíc vµo ®Þa phËn tØnh B¾c Giang, cã lµng Nh¹n
T¸i (còng trong huyÖn §«ng Anh). Theo lêi çc cô ë ®©y, th×
Thôc Ph¸n lµ ngöêi Kim Lò, mét lµng bªn kia s«ng (nay thuéc
huyÖn §a Phóc, tØnh VÜnh Phó). Trªn ®öêng vÒ Cæ Loa ®i häc,
Ph¸n ph¶i qua bÕn ®ß Lo, vµ vßng döíi ch©n nói Sµi. ChÝnh
trong chuyÕn ®i ®i vÒ vÒ gi÷a Cæ Loa vµ Kim Lò, mµ cã lÇn Thôc
Ph¸n ®· gÆp Kim Quy, vµ tõ ®ã hai nh©n vËt nµy kh«ng rêi
nhau, Ýt nhÊt còng trªn mét chÆng ®öêng dµi cña truyÒn thuyÕt.
196
Nhöng ®Êy l¹i lµ mét chuyÖn kh¸c mµ råi cã lóc chóng ta ph¶i
bµn ®Õn. Trong khi chê ®îi, cã mét chi tiÕt ®¸ng löu ý lµ tªn lµng
Kim Lò mµ tªn ®Þa phö¬ng quen gäi lµ KÎ Lò. Trong lÞch sö, Cæ
Loa hay KÎ Lò - Chñ vµ Lñ, vèn ®ång ©m dÞ nghÜa - còng tõng
cã lóc mang tªn Kim Lò(15). Gi÷a hai lµng Kim Lò Êy, cã quan
hÖ g× kh«ng? Hay lµ anh ®å mét quª hai chèn trong truyÒn
thuyÕt Nh¹n T¸i, ®· g¹ch dÊu nèi gi÷a hai lµng ®ång danh Êy?
TiÕc r»ng lÇn th¨m hái böíc ®Çu t¹i chç chöa ®öa lªn ¸nh s¸ng
nµo râ rÖt. MÆt kh¸c, Cæ Loa - nói S¸t - bÕn ®ß Lo - Kim Lò,
qu·ng ®öêng chØ h¬n chôc ki l« mÐt, nhöng lµ ®o¹n ®Çu cña
tuyÕn dµi nèi liÒn thµnh Chñ víi B¾c Giang, Tuyªn Quang, Th¸i
Nguyªn... “®öêng vÒ ViÖt B¾c”, mét trong nh÷ng mòi tiÕn c«ng
cæ truyÒn tõ biªn giíi ViÖt - Trung ®Õn ®ång b»ng B¾c Bé(16).
Söu tÇm truyÒn thuyÕt vµ thÇn tÝch däc con ®öêng ®ã, tõ Kim
Lò ®Õn Cao B»ng lµ ®iÒu cÇn thiÕt, ®Ó t×m mèi quan hÖ trong
kh«ng gian gi÷a ngöêi häc trß lµng Cæ Loa vµ nh©n vËt chÝnh
trong tÝch “ChÝn chóa tranh vua” cña ®ång bµo Tµy. Huèng chi,
b»ng vµo quan niÖm kh¸ phæ biÕn trong vïng Cæ Loa vµ phô cËn
th× Vua Chñ vèn lµ “Ngöêi Thöîng du (cã cô b¶o lµ “Ngöêi miÒn
nói”, ®ã lµ chöa kÓ mét dÞ b¶n nãi râ lµ “ngöêi Cao B»ng”). Tuy
cÇn thiÕt, viÖc cè ®Æt mét nhÞp cÇu gi÷a truyÒn thuyÕt ViÖt vµ
truyÒn thuyÕt Tµy, tÊt nhiªn kh«ng ph¶i dÔ dµng. Mét vµi lÇn
th¨m dß chöa cã hiÖu qu¶ cho chóng t«i thÊy r»ng, Ýt nhÊt còng
trong vïng B¾c Giang, ®Æc biÖt trªn löu vùc s«ng CÇu, lÞch sö
®Þnh cö vµ nguån gèc cö d©n vµo cuèi thêi trung ®¹i vµ cuèi thêi
cËn ®¹i còng rÊt phøc t¹p: sè lín çc lµng ë ®©y thê §øc Th¸nh
Tam Giang, vµ truyÒn thuyÕt ®Þa phö¬ng cø quÊn quÝt quanh
nh©n vËt Êy. TruyÒn thuyÕt Tam Giang dùng lªn mét hµng rµo
däc s«ng CÇu, kh«ng cho truyÒn thuyÕt An Dö¬ng Vö¬ng trµn
qu¸ xa vÒ phÝa B¾c, vµ §«ng B¾c. Dï sao, nguån gèc miÒn nói
cña Vua Chñ kh«ng ph¶i lµ biÖt lÖ cña mét tÝch truyÖn ®éc nhÊt.
197
Trong vïng Cæ Loa vµ phô cËn, xa h¬n tÝ n÷a, ngöêi söu tÇm cßn
nhiÒu lÇn vÊp ph¶i çch minh gi¶i ®ã. Lµng Lç Khª, ch¼ng h¹n,
thê anh em NiÖm Höng - NiÖm H¶i, hai töíng cña Hïng Vö¬ng:
theo lêi kÓ cña ngöêi lµng, th× bè ®Î cña hai «ng kh«ng ph¶i lµ
ngöêi Lç Khª mµ vèn gèc Cao B»ng ®Õn ®©y d¹y häc (l¹i h×nh
¶nh «ng ®å!), råi lÊy vî ë ®Þa phö¬ng, sinh ra hai trai. Còng trªn
®Êt §«ng Anh, lµng Chiªm Tr¹ch thê «ng Nåi, hay Nåi hÇu, mét
bé töíng cña An Dö¬ng Vö¬ng, mµ råi ®©y chóng ta cßn gÆp l¹i,
trong khu«n khæ truyÒn thuyÕt Cæ Loa. C¨n cø vµo thÇn tÝch vµ
lêi cöa miÖng cña ngöêi Chiªm Tr¹ch, th× vÞ thÇn - mµ tªn tuæi
rÊt mùc b×nh d©n l¹i ®öîc g¾n vµo mét töíc hiÖu phong kiÕn -
vèn tõ Hö¬ng Canh (lµng gèm næi tiÕng, trªn ®Êt VÜnh Phó ngµy
nay) ®Õn ®©y ngô cö, råi lÊy mét c« g¸i lµng lµm vî, nhöng «ng
tæ ba ®êi cña bè ®Î ra Nåi hÇu l¹i ë tËn Tuyªn Quang kia! Nåi
hÇu kh«ng ph¶i lµ thµnh hoµng Hö¬ng Canh, nhöng tröíc ®©y
mét sè gia ®×nh trong lµng l¹i chuyªn lµm nåi vµ thê riªng «ng
Nåi: hä còng kÓ r»ng tæ tiªn cña «ng vèn tõ Tuyªn Quang di cö
®Õn.
Tuy kh«ng râ l¾m, thÇn tÝch lµng Kim Nç - còng trong
vïng Cæ Loa vµ phô cËn l¹i gîi ý r»ng cã thÓ t×m n¬i ho¹t ®éng
cña Vua Thôc ë m¹n Kinh B¾c, bao gåm c¶ ®Þa bµn söu tÇm cña
chóng t«i. Nguyªn lµng nµy thê ba vÞ NguyÔn Hé - NguyÔn HiÒn
- NguyÔn VÜnh, mµ truyÒn thuyÕt ®Þa phö¬ng cho lµ anh em
cïng sinh trong “mét bäc” döíi thêi Hïng Vö¬ng, bÊy giê - vÉn
theo lêi kÓ - “giÆc Thôc næi lªn ë Kinh B¾c”(17) Vua Hïng chiªu
mé kÎ hiÒn tµi cÇm qu©n ®¸nh giÆc. Ba anh em hä NguyÔn ®öîc
tuyÓn. GiÆc tan Nhµ vua phong cho mét ngöêi lµm T¶ töíng
qu©n, thô töíc Hé quèc an d©n ®¹i vö¬ng, ngöêi thø hai lµm
H÷u töíng qu©n, thô töíc HiÓn øng phu hãa ®¹i vö¬ng, ngöêi
thø ba lµm §iÖn tiÒn chØ huy ®« sø töíng qu©n, thô töíc §«ng
198
VÜnh linh øng h÷u vö¬ng. Qua ®Êt Kim Nç, ba vÞ cho qu©n h¹
tr¹i. ThÊy “phong c¶nh h÷u t×nh”, hä löu l¹i, x©y §«ng L©u - B¾c
L©u - §oµi L©u. Nh©n d©n xin thê, ba töíng ban cho möêi nÐn
b¹c ®Ó mua tù ®iÒn. Mét h«m, cã ¸ng m©y hång trªn trêi. Ba vÞ
ra nh×n, råi tù nhiªn bay theo m©y, biÕn mÊt. H«m Êy lµ ngµy
möêi ba th¸ng giªng, ngµy “Th¸nh ho¸”(18). Nh¾c l¹i gÇn
nguyªn vÑn mét tÝch truyÖn cã thÓ nãi lµ ë bªn r×a cña truyÒn
thuyÕt Cæ Loa, kh«ng nh÷ng chóng t«i ®Þnh nh©n thÓ gãp thªm
mét biÓu hiÖn v¨n ho¸ - hãa, mµ cßn muèn ®ång thêi rót ra mét
vµi tham sè ®¸ng löu ý. §¸ng löu ý v× kh«ng khái khiÕn ngöêi
nghe liªn töëng ®Õn chuyÖn Th¸nh Dãng: thêi Hïng Vö¬ng giÆc
næi lªn, kh«ng ®¸nh ®öîc vua cÇu ngöêi tµi, anh hïng xuÊt hiÖn
döíi d¹ng bÊt thöêng, dÑp xong giÆc, anh hïng lªn trêi. S¬ ®å
nµy cßn hiÓn hiÖn trong nhiÒu truyÒn thuyÕt, víi nh÷ng ®Þa
®iÓm, tªn gäi, vµ chi tiÕt kh¸c nhau(19). GiÆc cã thÓ lµ “¢n”,
“Mòi ®á”, “qu©n Man” (nhö trong çc truyÒn thuyÕt vÒ Th¸nh
Dãng), hay lµ “Thôc” (theo thÇn tÝch ba anh em hä NguyÔn).
Vïng giÆc dÊy lªn cã thÓ lµ nói Vò Ninh nãi riªng (n¬i Dãng
chiÕn th¾ng giÆc ¢n), hay Kinh B¾c nãi chung (n¬i ba töíng
qu©n hä NguyÔn dÑp Thôc). Anh hïng cã thÓ cßn gi÷ Ýt nhiÒu
tÝnh çch cña nh©n vËt thÇn tho¹i (ngöêi khæng lå), hay chØ kh¸c
®êi ë mét chi tiÕt nhá nhÆt (anh em sinh ba), thËm chÝ cã thÓ ®·
böíc ®Çu §¹o hãa (vÒ trêi theo ¸ng m©y hång)(20). Nhöng xÐt,
cho cïng, ®iÒu ®ã kh«ng quan träng. Trong chõng mùc cã liªn
quan ®Õn lý lÞch Vua Chñ, vµ theo tÇm nh×n cña nh÷ng ai muèn
rót ra mét sîi chØ lÞch sö tõ m¹ng löíi hö cÊu cña truyÒn thuyÕt
d©n gian, chÊt ®äng l¹i cuèi cïng chØ cã thÓ lµ: trong buæi ®Çu
dùng nöíc (thêi Hïng Vö¬ng), vµ ë trung t©m cña ®Þa bµn dùng
nöíc (®Þa ®Çu ch©u thæ), næi bËt lªn nÒn c¶nh nöa thËt nöa hö
cña lÞch sö chöa thµnh v¨n lµ nh÷ng cuéc giao tranh - mµ ngöêi
viÕt sö ngµy nay cho lµ hÇu kh«ng tr¸nh ®öîc - gi÷a çc céng
199
®ång thÓ cö tró trªn nh÷ng ®Þa vùc kh«ng xa nhau mÊy. Thùc
ra, kÕt qu¶ g¹n läc Êy còng ch¼ng míi l¹ g×, kh«ng nh÷ng v× nã
khã víi çch minh gi¶i cæ ®iÓn cña chóng ta vÒ thêi kú thùc sö
(¡ngghen), mµ cßn v×, gÇn ®©y, nhiÒu nhµ nghiªn cøu ®· xuÊt
ph¸t tõ nh÷ng tµi liÖu kh¸c ®Ó nh×n nhËn vÊn ®Ò theo mét höíng
tö¬ng tù(21). T¸c dông cña truyÒn thuyÕt Cæ Loa, vÒ mÆt nµy, lµ
gãp thªm mét viªn g¹ch nhá vµo quan niÖm chung ®ang h×nh
thµnh.
Nhö vËy, dï quª hö¬ng cña Thôc Ph¸n lµ lµng Kim Lò,
Kinh B¾c hay xa h¬n n÷a, ®©u ®ã trªn miÒn “thöîng du” - thËm
chÝ tËn T©y B¾c, theo gîi ý cña mét sè ngäc ph¶ Hïng Vö¬ng ë
VÜnh Phó(22)- nhöng ý niÖm kÕt tinh tèi chung vÉn kh«ng hÒ
suy suyÓn, dï cã ch×m nghØm gi÷a bao chi tiÕt khã tin cña c©u
chuyÖn d©n gian. TÊt nhiªn, tÝnh thèng nhÊt ®ã trong c¶m thøc
lÞch sö cña nh©n d©n kh«ng lo¹i trõ nhu cÇu sím ph¸t hiÖn dÊu
nèi- ¾t ®· bÞ thêi gian xãa nhoµ Ýt nhiÒu- gi÷a truyÒn thuyÕt Cæ
Loa vµ truyÒn thuyÕt Cao B»ng. H¬n n÷a, tÝnh thèng nhÊt nãi
trªn cµng kh«ng m©u thuÉn víi th«ng b¸o chÝnh trÞ lång trong
çc thÇn ph¶ - ngäc ph¶ th¶o döíi triÒu Lª (Thôc Ph¸n chÝnh lµ
ch©u b¸u cña Hïng Vö¬ng còng trong t«ng ph¸i hoµng ®Õ
tröíc...). LÇn theo tõng kh©u cña truyÒn thuyÕt Cæ Loa, ®Õn ®©y
chóng ta h¼n ®· cã ®iÒu kiÖn h¬n ®Ó thö tr¶ lêi c©u hái ®Ò ra tõ
mét ®o¹n trªn, ®Ó hiÓu t¹i sao nh©n d©n Cæ Loa ®· tiÕp nhËn
“m« h×nh” lÞch sö cña nh÷ng ngöêi thèng trÞ hä. Thùc ra, nh÷ng
lÇn gÆp gì nhö thÕ nh·n quan ®Æc biÖt cña thiÓu sè quý téc vµ ý
thøc tiÕn bé cña ®«ng ®¶o n«ng d©n, kh«ng ®Õn nçi qu¸ hiÕm,
trong phèi c¶nh cña mét d©n téc mµ nghÜa vô cha truyÒn con nèi
lµ chèng x©m löîc. ë ®©y, lµ gÆp gì gi÷a c«ng thøc minh gi¶i lÞch
sö cña mét triÒu ®×nh phong kiÕn vµ quan c¶m lÞch sö cña nh©n
d©n: gÆp gì trong nhu cÇu thèng nhÊt d©n téc. Trong nhiÒu
200
tröêng hîp kh¸c lµ gÆp gì gi÷a quyÒn lîi riªng cña çc tõng líp
trªn vµ quyÕt t©m gi÷ nöíc cña toµn d©n: gÆp gì tröíc nguy c¬
d©n téc bÞ tiªu diÖt. §iÒu ®ã, TrÇn Höng §¹o vµ NguyÔn Tr·i ®·
nãi tõ l©u tröíc chóng ta, vµ ch¾c ch¾n lµ nãi hay h¬n, v× c« ®äng
h¬n nhiÒu.
Cuéc trïng phïng - dï nhÊt thêi trong lÞch sö – gi÷a çch
nh×n cña çc tËp hîp ngöêi ®èi kh¸ng nhau cßn chØ ®¹o truyÒn
thuyÕt Cæ Loa trong nhiÒu chi tiÕt cña tÝch Thôc Ph¸n giµnh
ng«i nhµ Hïng. V×, theo lêi kÓ, th× kh«ng nh÷ng Ph¸n lµ “ngöêi
miÒn nói”, lµ ch¸u ngo¹i Hïng Vö¬ng, mµ bè ®Î ra Ph¸n l¹i
tõng cïng L¹c hÇu, mét trô cét kh¸c cña triÒu Hïng, ngÊp nghÐ
ch©n “phß m·”. §iÒu ®ã còng dÔ hiÓu: Hïng Vö¬ng vèn kh«ng
con trai, ai lÊy Mþ Nö¬ng sÏ ®öîc “truyÒn ng«i”. Nhöng råi cuèi
cïng “c«ng chóa” l¹i vÒ víi §øc Th¸nh T¶n trªn nói Ba V×. VÒ
sau, bè Ph¸n lÊy con g¸i nhµ hä §µo ë Tuyªn Quang, còng lµ
“ngöêi miÒn nói”, sinh h¹ mét trai. Chöa quªn hËn cò, chê Ph¸n
lín lªn, «ng göi con ®i häc vâ nghÖ l©u n¨m ë Ba Thôc. Thµnh
tµi, Ph¸n trë vÒ, thay ngöêi bè ®· mÊt ®Ó qu¶n d©n “n¬i quª cha
®Êt mÑ”. §Õn hai mö¬i tuæi, Ph¸n toan dÊy binh röa thï cho bè.
BÊy giê, chó ruét cña Ph¸n vÉn lµ bé töíng cña Hïng Vö¬ng.
Nghe lêi chó can, Ph¸n nÐn lßng chê ®îi cho triÒu Hïng suy h¼n.
Hai n¨m sau, võa trßn h¨m hai tuæi, thÊy vua Hïng ®· giµ, l¹i
ham mª röîu chÌ cê b¹c, Ph¸n cÊt qu©n. Cã chó ruét lµm néi
øng, qu©n Ph¸n dÔ dµng “nhËp ®iÖn”, Hïng Vö¬ng ®µnh
nhöêng ng«i, tÆng Ph¸n ná quý “Linh quang thiªn b¶o”, råi cïng
rÓ vµ con g¸i lªn nói T¶n “döìng nhµn”. TÊt nhiªn, trong vïng
Cæ Loa vµ phô cËn, kh«ng ph¶i ai ai còng cã thÓ kÓ ®Çy ®ñ t×nh
tiÕt nhö vËy. ThËm chÝ, nhö ta ®· biÕt, cã ngöêi chØ nãi v¾n t¾t
r»ng Thôc Ph¸n vèn gèc “miÒn nói”, lµ ch¸u ngo¹i cña nhµ
Hïng, hay ®· ®i Ba Thôc häc, råi trë vÒ “më nöíc”... kh«ng ph¶i
201
cô nµo ë Cæ Loa còng thuéc ngäc ph¶ An Dö¬ng Vö¬ng löu ë §Òn
Thöîng. Qu¶ vËy, nÕu g¹t ®i mét vµi kh¸c biÖt kh«ng khã nhËn
th× tÝch Thôc Ph¸n ®¸nh vua Hïng- vèn lµ lêi truyÒn miÖng cña
nh©n d©n- l¹i déi vÒ Cæ Loa döíi biÕn ®iÖu cã líp lang cña
NguyÔn BÝnh(23). L¨ng kÝnh cña quan §«ng Çc trong Bé LÔ
thêi Hång Phóc ®· lµm khóc x¹ nguyªn mÉu d©n gian. V× g¶ thø
- c«ng chóa cho tï tröëng miÒn nói lµ chÝnh s¸ch bÒn v÷ng cña
triÒu ®×nh miÒn xu«i, tõ Lý ®Õn Lª. V× dïi mµi kh¶ n¨ng, tÝch
tr÷ lùc löîng, chê thêi c¬ xuÊt thÕ lµ nh©n sinh quan cña nho sÜ,
còng lµ hiÖn thùc ®öîc ph¶n ¸nh trong sö s¸ch, kÓ c¶ tiÓu thuyÕt
lÞch sö du nhËp tõ Trung Quèc. KÕt thóc chiÕn tranh mét çch
ªm ®Ñp ®Õn thÕ - dï chØ lµ giao tranh gi÷a nh÷ng céng ®ång thÓ
gÇn gòi nhau - ch¾c lµ “hîp mÖnh trêi”, nhöng kh«ng nhÊt thiÕt
lµ sù thËt lÞch sö, ch÷ “nh©n” vµ lý töëng “döìng nhµn” cã thÓ
thÊm vµo mét sè tõng líp ë n«ng th«n, nhöng quyÕt kh«ng b¾t
rÔ tõ cuéc sèng lao ®éng cña n«ng d©n . Dï sao, tÝch truyÖn ®öîc
nhµo nÆn l¹i theo khu«n s¸o h÷u thøc cña chÝnh quyÒn phong
kiÕn ®· trë thµnh khu«n mét “dÞ b¶n” trong sè truyÒn thuyÕt
minh gi¶i “quan hÖ Hïng- Thôc” ë Cæ Loa ngµy nay. §iÒu lý thó
h¬n lµ, dÞ b¶n Êy, cã tr¶i qua bao nhiªu biÕn hãa, vÉn kh«ng
nguþ trang ®öîc tung tÝch d©n gian cña nã. ChØ v× mét ngöêi con
g¸i, mµ Thôc Ph¸n thô mÖnh cha dÊy binh ®¸nh Hïng Vö¬ng!
TÊt nhiªn, ãc l« gÝch cña nhµ nho ®· cñng cè cho çi lý do nghe
chõng kh«ng v÷ng ch·i l¾m, b»ng çch gia vµo chi tiÕt Hïng
Vö¬ng kh«ng cã con trai, hoÆc ®· ®¸nh mÊt con trai(24). Nhöng
h×nh ¶nh ngöêi ®µn bµ ë trung t©m mét cuéc chiÕn tranh ®·
tõng lµ m« tÝp cña bao truyÒn thuyÕt, tõ huyÒn tÝch “S¬n Tinh -
Thñy Tinh” vµ truyÖn th¬ “Th¹ch Sanh” cña ngöêi ViÖt, ®Õn
tröêng ca cña çc nhãm d©n téc Ýt ngöêi ë T©y Nguyªn(25).
§ã lµ chöa nãi ®Õn nh÷ng tÝch truyÖn truyÒn miÖng, hoÆc
202
vèn lµ v¨n häc truyÒn miÖng löu hµnh trong nhiÒu x· héi ë xa
h¬n, tõ thÇn tho¹i cña ngöêi Anh®iªng ch©u Mü, ®Õn anh hïng
ca Ên §é, vµ chuyÖn sö truyÒn kú miÒn quanh biÓn £giª... M«
tÝp phæ biÕn ®Õn møc “thÕ giíi” nµy h¼n lµ b¶n tãm t¾t ®· ®öîc
®iÓn h×nh hãa cña diÔn biÕn thêi thù sö, tõ sau “cuéc thÊt b¹i
lÞch sö cña phô n÷” (¡ngghen) khi mµ t×nh tr¹ng chen chóc
tröíc cæng hÑp cña lÞch sö thµnh v¨n ®· x« ®Èy nhiÒu céng ®ång
ngöêi vµo nh÷ng cuéc chiÕn tranh kh«ng tªn tuæi. Còng döíi chñ
®Ò Thôc Ph¸n ®¸nh Hïng Vö¬ng, truyÒn thuyÕt Cæ Loa cßn
dµnh cho ngöêi söu tÇm mét sè dÞ b¶n ng¾n gän h¬n, vµ ch¾c
h¼n lµ cßn gi÷ ®öîc ®Ëm ®µ thi vÞ d©n gian h¬n, mÆc dï vÉn to¸t
ra h¬i thë cña ngäc ph¶. Gèc g¸c cña Vua Chñ, chóng ta cßn nhí,
®öîc çc cô ë ®©y hiÓu theo hai çch: mét lµ ngöêi Ba Thôc, hai
lµ ngöêi “miÒn nói”. Trong khu«n khæ cña gi¶i ph¸p thø nhÊt cã
ngöêi chØ kÓ gän thon lán r»ng Ph¸n lµ “Ba Thôc nh©n d·”, mµ
kh«ng thÊy cÇn ph¶i c¾t nghÜa sù cã mÆt bÊt thöêng, trªn vïng
®Êt nhµ Hïng cña mét nh©n vËt ë tËn Tø Xuyªn ngµy nay. CÈn
thËn h¬n, mét dÞ b¶n kh¸c cho biÕt thªm r»ng, tuy lµ ngöêi Ba
Thôc, vµ “chØ chuyªn s¨n b¾n”, nhöng Vua Chñ ®· “qua ta tõ
n¨m lªn s¸u”. Chi tiÕt “chØ chuyªn s¨n b¾n” b¸o hiÖu gi¶i ph¸p
thø hai. V×, nÕu vïng trung du vµ nhÊt lµ miÒn ch©u thæ B¾c Bé
®· quen trång trät tõ l©u, tõ ®Çu thêi ®¹i ®ång thau kia, vµ biÕt
®©u tröíc n÷a, nhÊt lµ ®· sím trång lóa nöíc (“thñy nËu”), th×
miÒn thöîng du cßn b¶o löu trong mét thêi gian dµi sinh ho¹t
h¸i löîm vµ s¨n b¾n. M·i ®Õn gÇn ®©y, h×nh thøc trång trät gÇn
nhö duy nhÊt cña çc téc ngöêi ë rÎo gi÷a vµ rÎo cao lµ nö¬ng
rÉy (“®ao canh”). Ngay trong çc céng ®ång thÓ miÒn nói ®· ®Þnh
cö tõ l©u ®êi ven tõng thung lòng hÑp Ðp gi÷a hai d·y ®¸ v«i-
nhö çc x· héi cæ truyÒn Th¸i vµ Möêng- th× bªn c¹nh ho¹t ®éng
cµy cÊy n¬i ®Êt tròng, ®èt nö¬ng còng nhö h¸i löîm vµ s¨n b¾t
trªn söên ®åi söên nói vÉn lµ nh÷ng h×nh thøc s¶n xuÊt kh«ng
203
thÓ thiÕu. Ch¼ng thÕ mµ ngöêi anh hïng ®Ñp nhÊt trong mo “§Î
®Êt ®Î nöíc” - b¶n tröêng ca lín cña v¨n häc Möêng - l¹i lµ mét
tay thiÖn x¹(26). Kh«ng l¹ r»ng, xöa nay, döíi m¾t cña ®a sè
n«ng d©n miÒn xu«i, h×nh ¶nh ngöêi cÇm ná ®· trë thµnh biÓu
töîng cña çc d©n téc Ýt ngöêi. Nhöng, dï gi¶i ph¸p thø hai ®·
ra ®êi, th× truyÒn thuyÕt Cæ Loa vÉn cßn nhiÖm vô ph¶i minh
gi¶i cho xu«i tai sù tån t¹i cña kh¸i niÖm “Thôc”, ®Æt tröíc tªn
tôc cña Vua Chñ. Trong hoµn c¶nh ®ã, mét dÞ b¶n kh¸c n÷a l¹i
biÖn minh r»ng, tuy “lµ ngöêi miÒn nói nöíc ta”, nhöng Ph¸n ®·
tõng “trèn sang Trung Quèc, sinh sèng ë vïng nöíc Thôc”. NhËn
thÊy Ph¸n lµ ngöêi hiÒn (cã cô b¶o lµ “ngoan”), “thÇy” (?) bÌn
“nu«i cho ¨n häc”. ThËt ra, Thôc kh«ng ph¶i lµ hä: ch¼ng qua
“vãc ngöêi cao to” nªn Ph¸n ®öîc gäi nhö vËy. Chi tiÕt sau cïng
nµy - râ rµng lµ suy luËn theo lèi «ng ®å, vµ dùa vµo biÖt lÖ cña
ng÷ ©m ®Þa phö¬ng (27)- cµng nhÊn m¹nh luËn ®iÖu vông vÒ cña
mét thµy c·i bÊt ®¾c dÜ. Kh«ng riªng chóng ta ngµy nay tõ l©u
truyÒn thuyÕt Cæ Loa ®· khiÕn nhiÒu ngöêi nhäc lßng mµ vÉn
lóng tóng, khi l©m vµo t×nh thÕ ph¶i xö lý çc kh¸i niÖm “Thôc”
vµ “Ba Thôc”. Yªu cÇu l« gÝch cña nh÷ng thÕ hÖ ®· ®Æt ch©n vµo
lÞch sö - vµ ®ßi hái lÞch sö nhö mét nhu yÕu phÈm hµng ®Çu cña
cuéc sèng céng ®ång - ®· ®Î ra nhiÒu “gi¶ thiÕt” kh¸c nhau, lµm
cho chuyÖn kÓ Cæ Loa vôn thµnh nh÷ng m¶nh rêi r¹c... Tuy
nhiªn, dï quª hö¬ng Thôc Ph¸n ë ®©u, dï lý do m©u thuÉn gi÷
Hïng vµ Thôc lµ g×, th× mäi “gi¶ thuyÕt”, mäi dÞ b¶n, ®Òu thèng
nhÊt víi nhau vÒ çc böíc chuyÓn tiÕp: ®¸nh nhau- gi¶ng hßa-
nhöêng ng«i. NhiÒu cô ë Cæ Loa chØ kÓ v¾n t¾t r»ng Thôc Ph¸n
®· cïng Hïng Vö¬ng ®¸nh nhau nhiÒu lÇn (cã ngöêi tÝnh cô thÓ
lµ “ba trËn”). LÇn nµo Ph¸n còng thua. Nhöng råi, cuèi cïng,
Hïng Vö¬ng vÉn “gi¶ng hßa”, vµ nhöêng ng«i cho Ph¸n tÆng
Ph¸n c¶ ná quý “Linh quang thiªn b¶o”. TÝnh chÊt c« ®óc cña nã-
c« ®óc kh«ng nh÷ng v× ng¾n gän, mµ cßn v× kÕt hîp ®öîc mäi “gi¶
204
thiÕt”, b»ng çch lo¹i ra nh÷ng chi tiÕt kh«ng thÓ dung hîp-
khiÕn cã c¬ së ®Ó xem dÞ b¶n cuèi cïng nµy lµ khu«n mÉu phæ
biÕn, ®öîc nh©n d©n Cæ Loa chÊp nhËn. Víi khung chuyÖn thèng
nhÊt Êy, ngöêi Cæ Loa ®· tiÕp thu tinh thÇn c¬ b¶n cña ngäc ph¶
An Dö¬ng Vö¬ng do NguyÔn BÝnh chÊp bót. ChÝnh trªn ý nghÜa
®ã mµ chóng ta cã quyÒn nãi r»ng, ngay trong truyÒn thuyÕt d©n
gian, nh©n vËt Vua Chñ ®· bÞ “phong kiÕn hãa” ®Õn ®é s©u s¾c.
Nhö vËy, cø öíc löîc m·i, cø g¹t dÇn mäi chi tiÕt thªm sau,
th× h×nh töîng cuèi cïng cña nh©n vËt Thôc Ph¸n trong truyÒn
thuyÕt Cæ Loa hãa ra chØ hiÖn lªn rùc rì víi ®ñ b¶y s¾c cÇu vång
®Ó råi chÞu chung sè phËn tan ®i trong kho¶ng kh«ng, mµ ch¼ng
löu l¹i chót thùc chÊt lÞch sö nµo c¶ hay sao? NÕu thÕ, ph¶i ph©n
biÖt rµnh m¹ch hai con ngöêi. Nh©n vËt lÞch sö: ngöêi ®· “cëi
trÇn... xöng vö¬ng” ë ¢u L¹c, mµ cã lÏ chóng ta chöa cã hy väng
tiÕp xóc trong ®iÒu kiÖn hiÓu biÕt hiÖn nay, dï ®· ®öîc Tö M·
Thiªn gi¸n tiÕp giíi thiÖu qua lêi nãi cña TriÖu §µ. Nh©n vËt hö
cÊu: Thôc Ph¸n, An Dö¬ng Vö¬ng, tøc Vua Chñ mµ mÆt mòi
tho¸ng thÊy qua truyÒn thuyÕt thµnh v¨n vµ kh«ng thµnh v¨n
chØ lµ kÕt qu¶ båi, ®¾p liªn tôc cña çc thÕ hÖ sau. §óng lµ nhö
vËy, nÕu chóng ta võa lßng víi khu«n mÉu ®· “phong kiÕn hãa”
võa läc ra trªn ®©y. May thay, töíng m¹o “phong kiÕn”, tuy sÏ
cßn b¸m theo Vua Chñ trªn nhiÒu chÆng ®öêng cña truyÒn
thuyÕt, vÉn kh«ng thÓ rò s¹ch mäi t×nh tiÕt thÊm chÊt d©n gian.
Phong çch hai mÆt Êy ®· t¹o cho chuyÖn kÓ Cæ Loa mét thi vÞ
riªng biÖt, dï cho, ë ®©y, ®«i çnh bay bæng cña thÇn tho¹i ®· bÞ
ý thøc lÞch sö c¾t xÐn nhiÒu lÇn. Trong tröêng hîp ®ang bµn, chØ
chi tiÕt “d©n gian” míi cã thÓ gióp ta thö søc khoanh l¹i bé mÆt
lÞch sö cña Vua Chñ. Mét lÇn n÷a, ngöêi söu tÇm l¹i cã dÞp quay
vÒ víi gèc tÝch cña Thôc Ph¸n. VÒ mÆt nµy, khóc s«ng CÇu bao
bäc phÝa §«ng ®Þa bµn ®iÒn d· cña chóng t«i lµ mét “tuyÕn lùc”
205
®¸ng löu ý. V× nhiÒu ®Þa ®iÓm ®öîc ghi trong truyÒn thuyÕt thÇn
ph¶, thÇn tÝch, vµ cã liªn quan ®Õn An Dö¬ng Vö¬ng, l¹i n»m
®óng trªn trôc giao th«ng b¾c nam nµy. Cã thÓ nãi r»ng ®©y lµ
®öêng “ph©n thñy” vÒ thÇn tÝch. VÒ phÝa t©y, vïng Cæ Loa vµ
phô cËn lµ khu vùc thê Vua Chñ. VÒ phÝa ®«ng, nh©n d©n ven
s«ng chuyªn thê §øc Th¸nh Tam Giang: theo lêi kÓ ®¸ nho ®¸
n«m cña çc cô trong vïng- còng lµ “v¨n ng«n”, nhöng ®· d©n
gian hãa- th× “thöîng chÝ §u §uæm(28), h¹ chÝ Lôc §Çu, löìng
biªn giang, mét tr¨m b¶y mö¬i hai x· thê Hïng Vö¬ng” vµ çc
bé töíng cña Vua Hïng, löu vùc s«ng CÇu cßn duyªn nî víi tªn
tuæi cña nhiÒu nh©n vËt trong truyÒn thuyÕt Vua Chñ. §Õn mét
phÇn sau, ta sÏ gÆp l¹i Vua Chñ b¹i trËn ®ang quÊt ngùa xu«i
s«ng CÇu, tröíc khi biÕn vµo dßng nöíc Lôc §Çu giang. V¶
ch¨ng, ta cßn nhí, mét trong nh÷ng quª hö¬ng mµ truyÒn
thuyÕt Cæ Loa l¹i tõng cã mÆt trong truyÒn thuyÕt Hïng Vö¬ng:
Vua Hïng cuèi cïng, Mþ Nö¬ng, T¶n Viªn s¬n th¸nh, L¹c hÇu,
Cao Lç... TruyÒn thuyÕt Cæ Loa tiÕp tôc truyÒn thuyÕt Hïng
Vö¬ng, víi tö çch lµ tÊm s¬n mµi thø hai, cïng víi truyÒn
thuyÕt Hïng Vö¬ng kÕt thµnh mét b×nh phong duy nhÊt, trªn ®ã
®«i tÝ ký øc lÞch sö vµ søc m¹nh hö cÊu d©n gian ®· phèi hîp víi
nhau ®Ó ph¸c nªn bøc tranh truyÒn kú vÒ thêi thù sö ViÖt Nam,
mµ nh÷ng nÐt kh¾c thanh ®¹m thØnh tho¶ng l¹i ®öîc t« ®Ëm
b»ng chÊt liÖu rùc rì cßn sãt l¹i trªn b¶ng mµu cña thÇn tho¹i
nguyªn thñy. H·y lÊy mét Cao Lç, ch¼ng h¹n, lµm ®iÓm xuÊt
ph¸t. C¨n cø vµo thÇn tÝch, th× «ng lµ ngöêi B×nh Than ë cuèi
s«ng CÇu. LÜnh Nam chÝch qu¸i còng nhö ViÖt ®iÖn u linh cßn
cho biÕt thªm r»ng «ng “cÇm tinh con rång ®¸” vµ thuéc lo¹i
“th¹ch thÇn”(29): ch÷ Cao ®øng tröíc tªn Lç h¼n kh«ng ph¶i lµ
hä mµ cã thÓ ®öîc g¾n víi ®¸ (th¹ch), nói ®¸, hÖt nhö trong töíc
hiÖu cña Cao S¬n ®¹i vö¬ng, còng mét bé töíng cña Vua
Hïng(30). KÓ ra, trong truyÒn thuyÕt Hïng Vö¬ng ë VÜnh Phóc
206
vµ Hµ T©y, kh«ng thiÕu g× nh÷ng nh©n vËt mµ tªn tuæi gîi lªn
h×nh ¶nh nói non: ¤ng Nói, ¤ng Chon von, ThÇn §ét ngét(31)...
S¬n Tinh, hay T¶n Viªn S¬n th¸nh chØ lµ mét tröêng hîp:
Th¸nh Dãng lªn trêi tõ Sãc S¬n. Mét ngöêi con g¸i nhµ Hïng -
mµ çc thÇn tÝch ë VÜnh Phóc gäi lµ c«ng chóa Ngäc Hoa, con
Hïng DuÖ Vö¬ng - l¹i ®öîc thê döíi mét danh hiÖu n«m na h¬n
nhiÒu: Nµng Dèc Cao(32). Chóng ta ®· rót ra s¬ ®å chung cho
chuyÖn ba anh em hä NguyÔn ®¸nh giÆc Thôc vµ tÝch Th¸nh
Dãng ®¸nh giÆc ¢n: mét dÞ b¶n vÒ ngöêi anh hïng lµng Phï
§æng l¹i nãi râ r»ng töíng ¢n tªn lµ Th¹ch Linh(33). Trë vÒ löu
vùc s«ng CÇu, t¹i lµng Tiªn L¸t ch¼ng h¹n, ta thÊy mét vÞ
“Th¹ch Vö¬ng” nµo ®ã, khÝ m¬ hå vÒ lý lÞch, ®öîc nh©n d©n ven
s«ng thê xen kÏ víi §øc Th¸nh Tam giang(34), cïng hä Th¹ch
cßn cã Th¹ch Sanh, ngöêi Cao B»ng(35), nghÜa lµ ®ång hö¬ng víi
Thôc Ph¸n, nÕu dùa vµo mét truyÒn thuyÕt ë Cæ Loa mµ chóng
ta tõng cã dÞp nh¾c ®Õn. Êy lµ chöa tÝnh ®Õn kh¶ n¨ng chuyÓn
hãa gi÷a çc ©m Thôc - Th¹c - Th¹ch. Nhö vËy, v« h×nh trung,
löu vùc s«ng CÇu l¹i nèi çc nh©n vËt cña truyÒn thuyÕt Cæ Loa
víi miÒn “thöîng du”, v× chóng ta h¼n chöa quªn r»ng, theo thÇn
tÝch vµ c¶ lêi kÓ miÖng n÷a, th× Cao B»ng cßn lµ quª cña NiÖm
Höng- NiÖm H¶i, nh÷ng töíng ®· phß Hïng ®¸nh Thôc, vµ mÑ
®Î ra Vua Chñ, còng nhö «ng cha cña Nåi hÇu, vèn gèc Tuyªn
Quang. Mçi mòi tªn b¾n ra biÕn thµnh 100 mòi tªn diÖt hµng
tr¨m kÎ ®Þch: çnh ná diÖu kú cña N«ng §¾c Th¸i töíng cña BÕ
Kh¾c Thiªu - phiªn môc ®Êt Cao B»ng, tõng chèng l¹i triÒu ®×nh
nhµ Lª(36)- kh«ng thÓ kh«ng cã hä hµng gÇn xa víi ná thÇn cña
An Dö¬ng Vö¬ng.
Cø t¹m “x©u chuçi” tõ nh©n vËt nµy qua nh©n vËt kia nhö
vËy, ta thÊy hiÖn lªn trªn b¶n ®å truyÒn thuyÕt vÒ ba khu vùc
tÊt cã liªn quan víi nhau. Khu vùc Phó Thä vµ S¬n T©y cò, vïng
207
®åi nói trung du, ë ngay cöa ngâ cña ®ång b»ng B¾c Bé, lµ ®Þa
bµn chÝnh cña çc truyÒn thuyÕt vÒ Hïng Vö¬ng, mµ Chi héi
V¨n nghÖ d©n gian tØnh VÜnh Phó vµ mét sè ngöêi mª say söu
tÇm ë Hµ T©y ®· böíc ®Çu tËp hîp cã kÕt qu¶. Khu vùc ViÖt B¾c,
trªn ®Þa cÇu miÒn nói, nèi liÒn víi miÒn ch©u thæ b»ng tuyÕn
giao th«ng cæ truyÒn mµ mét trong chÆng ®öêng quan träng lµ
trôc s«ng CÇu, chöa cung cÊp ®öîc nhiÒu d÷ kiÖn, nhöng còng
b¸o tröíc mét sè nh©n vËt hay t×nh tiÕt trong tÝch truyÖn. Cßn
Cæ Loa vµ vïng phô cËn ë trªn ®ång b»ng B¾c Bé, ngay t¹i ®Çu
mèi cña nh÷ng con ®öêng ngöîc vÒ hai khu vùc kia, cã kh¶ n¨ng
lµ çi tói høng, trong ®ã çc truyÒn thuyÕt vÒ Vua Chñ ®· ®öîc
®iÒu chÕ. Trung du ngµy nay lµ bé phËn kh¨ng khÝt cña ®Þa bµn
ViÖt, nhöng mét vµi vïng ë Phó Thä vµ S¬n T©y cò, ch©n nói Ba
V× ch¼ng h¹n, cßn lµ n¬i ngöêi Möêng vµ ngöêi ViÖt céng cö.
Trong v¨n ho¸ truyÒn miÖng cña hä, kÓ c¶ v¨n ho¸ t«n gi¸o,
ngöêi Möêng vÉn ghi nhí, döíi nh÷ng tªn gäi riªng cña d©n téc,
nhiÒu vÞ trÝ ®Þa lý n»m ngoµi ph¹m vi hä cö tró hiÖn nay, kh«ng
chØ ë trung du, mµ c¶ ë miÒn xu«i, vÝ nhö ®Þa ®iÓm Lôc §Çu
giang ë cuèi s«ng CÇu. NÕu cã thÓ gi¶ ®Þnh r»ng miÒn trung du,
vµ c¶ mét sè vïng ch©u thæ, ®Æc biÖt nh÷ng n¬i tiÕp gi¸p víi ®åi,
lµ ®Þa bµn cña ngöêi Möêng cæ, th× khu vùc miÒn nói B¾c vµ
§«ng B¾c l¹i lµ bé phËn cña ®¹i gia ®×nh çc ngµnh Th¸i. Nh×n
döíi gãc ®é ®ã, vïng Cæ Loa vµ phô cËn- tÊt nhiªn, cã thÓ më
réng diÖn h¬n n÷a- kh«ng chØ lµ çi tói høng truyÒn thuyÕt, mµ
cßn lµ n¬i ®ông ®é vµ chan hßa cña hai céng ®ång ngöêi, cña hai
s¾c diÖn v¨n ho¸, rÊt gÇn gòi nhau, nhöng dï sao vÉn chÊp gi÷
nh÷ng dÞ biÖt nhá bªn c¹nh çi ®ång nhÊt lín. Cø liÕc qua b¶n
®å d©n téc häc §«ng Nam ¸, kÓ c¶ miÒn Nam Tröêng Giang, ta
sÏ thÊy r»ng ngöêi Th¸i ngµy nay- dï lµ “Th¸i phÝa T©y”, nhö
d©n téc Th¸i T©y B¾c, hay lµ “Th¸i phÝa §«ng”, nhö d©n téc Tµy
vµ çc ngµnh Nïng ë ViÖt B¾c - ®öîc r¶i thµnh mét chuçi cã lóc
208
®øt ®o¹n, tõ nói rõng Axam ®Õn biÓn §«ng, nhö mét “khèi ®Öm”
gi÷a çc téc ngöêi phö¬ng B¾c vµ çc téc ngöêi phö¬ng Nam.
Vµo kho¶ng çc thÕ kû thø VI vµ thø V tröíc C«ng nguyªn (cuèi
Xu©n Thu, ®Çu ChiÕn Quèc), khi mµ ngöêi H¸n ®· kÕt thóc thêi
®¹i s¾t, b»ng çch hoµn thµnh viÖc chiÕm lÜnh miÒn Trung
Nguyªn, ®Ó råi tõ ®ã vöît Tröêng Giang, ®Èy lïi vÒ phÝa Nam
nh÷ng céng ®ång thÓ vèn cö tró tõ tröíc trong löu vùc nµy, th×
cuéc “dån toa” Êy h¼n lµ “chÊt xóc t¸c” ®· g©y nªn “ph¶n øng d©y
chuyÒn” ®Õn çc vïng xa h¬n, gãp phÇn t¹o h×nh cho mÆt næi cña
mét thêi kú tranh tèi tranh s¸ng trong lÞch sö çc x· héi miÒn
gi¸p ranh. Vµo thÕ kû thø III tröíc C«ng nguyªn, nh÷ng biÕn
®éng d©n cö Êy - cïng víi çc cuéc xung ®ét thöêng kÌm theo
chóng - tÊt cã liªn quan ®Õn sù h×nh thµnh cña hai thùc thÓ
Nam ViÖt vµ ¢u L¹c, t¹i nh÷ng ®Þa ®iÓm çch biÖt nhau, víi
nh÷ng thµnh phÇn téc ngöêi kh¸c nhau, vµ trong nh÷ng hoµn
c¶nh cô thÓ kh«ng gièng nhau(37). §Õn nh÷ng giai ®o¹n sau, søc
Ðp ngµy cµng m¹nh tõ phö¬ng B¾c sÏ gãp phÇn thóc ®Èy sù ra
®êi tröíc sau cña nöíc Nam ChiÕu vµ mét lo¹t quèc gia ®Õn nay
cßn tån t¹i trªn lôc ®Þa §«ng Nam ¸(38). Trong mäi tröêng hîp
kÓ trªn, çc ngµnh Th¸i ®Òu ®ãng mét vai trß n¨ng ®éng, cã khi
kÕt hîp víi nh÷ng yÕu tè thuéc ng÷ hÖ T¹ng - MiÕn.
Tõ mét hai chi tiÕt “d©n gian” cßn nhËn diÖn ®öîc trong mí
truyÒn thuyÕt ®· “phong kiÕn hãa” ë Cæ Loa, chóng ta ®· thö l¾p
®«i d÷ kiÖn biÕt ®öîc vµo mét khung lÞch sö bao trïm h¬n, ®Ó rót
ra mét höíng suy nghÜ trong böíc ®Çu t×m tßi. Víi mét tÝ töëng
töîng cßn cã thÓ suy luËn ®i xa h¬n n÷a, ch¼ng h¹n g¾n tªn ®ång
Cæ Loa vµ çc mÈu s¾t vôn ë §öêng M©y víi truyÒn thuyÕt vÒ
Lö Cao S¬n, «ng tæ nghÒ rÌn, vµ má ®ång Tô Long vèn trªn ®Êt
Cao B»ng. Nhöng råi, bao giê còng vËy, øc thuyÕt chØ lµ øc
thuyÕt. NghÜa lµ cßn ph¶i söu tÇm nhiÒu ®ît n÷a ë Cæ Loa, vµ
209
®Æc biÖt däc ®öêng lªn ViÖt B¾c, cßn ph¶i ®ãn chê nh÷ng kÕt qu¶
míi cña VÜnh Phó vµ Hµ T©y: cho ®Õn nay, trong tay ngöêi t×m
hiÓu v¨n häc d©n gian, chöa mét ph¸t kiÕn t©n kú nµo vÒ phö¬ng
ph¸p d¸m tù hµo cã ®ñ tö çch ®Ó hoµn toµn lo¹i trõ vò khÝ so
s¸nh. Ngöêi lµm d©n téc häc cßn cã thÓ bæ sung r»ng, trªn c¶ ba
khu vùc võa nªu, c«ng t¸c ®iÒu tra c¬ b¶n vÒ lÞch sö biÕn ®éng
d©n sè vµ d©n cö, vÒ v¨n ho¸ vËt chÊt, ng«n ng÷, kÕt cÊu xãm
lµng... míi ë giai ®o¹n khëi ®éng. V¶ ch¨ng, quanh lai lÞch An
Dö¬ng Vö¬ng, còng nhö bao vÊn ®Ò kh¸c thuéc thêi kú thù sö,
tiÕng nãi quyÕt ®Þnh lµ cña nh÷ng ngöêi ®µo lÞch sö tõ lßng ®Êt.
V× nãi cho cïng, chøc n¨ng chÝnh cña v¨n häc d©n gian kh«ng
ph¶i lµ tµng tr÷ tö liÖu khoa häc. MÆc dï ®öîc x©y dùng tõ mét
sè ký øc lÞch sö nhÊt ®Þnh, vµ nhÊt lµ ®· bÞ lÞch sö hãa cao ®é -
®ã lµ sè phËn cña hÇu mäi truyÒn thuyÕt,- truyÖn kÓ Cæ Loa chØ
®ãng vai mét thÊu kÝnh, n¬i héi tô çc øng xö t©m lý cña nh©n
d©n Cæ Loa tröíc lÞch sö. Héi tô ë møc tËp trung nhÊt, ®Ó råi
hiÖn th©n thµnh h×nh töîng nghÖ thuËt. Sèng bao ®êi dùa ch©n
thµnh Chñ, ngöêi Cæ Loa kh«ng thÓ kh«ng tù hái vÒ t«ng tÝch ba
vßng lòy «m Êp vïng cö tró th©n thuéc cña hä. §Ó tr¶ lêi c©u hái
gèc, hä ®· xuÊt ph¸t tõ mét cèt lâi ch©n x¸c ¾t ®· bÞ thêi gian xãi
mßn nhiÒu, ®Ó tõng böíc dùng lªn mét nh©n vËt phi thöêng,
b»ng çch tiÕp nhËn thªm nh÷ng nguyªn liÖu kh«ng thuÇn nhÊt
do nhiÒu thêi ®¹i çch xa nhau cung cÊp. Kh¸c nµo çc vßng lòy
Cæ Loa, tuy s½n gèc tõ thêi ¢u L¹c, nhöng ®· ®öîc bao thÕ hÖ
sau, tõ M· ViÖn, Lý PhËt Tö, ®Õn Ng« QuyÒn... båi ®¾p thªm,
lµm biÕn h¼n d¹ng th¸i ban ®Çu. Song song víi qu¸ tr×nh tiÕp
nhËn, ch¾c h¼n cßn cã c¶ mét qu¸ tr×nh khö dÇn. Dï sao, döíi
h×nh thøc gÇn ta nhÊt cña truyÒn thuyÕt Cæ Loa, çc nguyªn liÖu
b¸c t¹p ®· ®öîc ngöêi ë ®©y khÐo hßa l¹i, b»ng çch khu«n tÊt
c¶ vµo mét s¬ ®å lÞch sö thèng nhÊt. “M« h×nh” Êy, chóng ta ®·
cè läc ra, ®Ó nhËn thÊy r»ng nã kh«ng m©u thuÉn víi th«ng b¸o
210
chÝnh trÞ cña nh÷ng triÒu ®¹i phong kiÕn ®öîc lÞch sö trao cho
nhiÖm vô mòi nhän trong c«ng cuéc gi÷ g×n vµ cñng cè nÒn ®éc
lËp.
TruyÒn thuyÕt Cæ Loa, tÊt nhiªn, chöa ph¶i lµ lÞch sö, hay
kh«ng ph¶i lÞch sö ®óng víi tiªu chuÈn cña khoa häc hiÖn ®¹i,
nhöng lµ ý thøc lÞch sö cña nh©n d©n, h¬n thÕ n÷a, lµ “cö¬ng
lÜnh” c« ®óc th¸i ®é vµ yªu s¸ch cña nh©n d©n tröíc lÞch sö. Sù
thùc ®ã, cô Phö¬ng §×nh, víi ®Çu ãc l« gÝch cùc ®oan mµ hÑp hßi
cña nhµ nho, kh«ng muèn hiÓu, hay nãi cho ®óng h¬n lµ kh«ng
thÓ hiÓu. Cßn ngöêi Cæ Loa th× kh«ng hÒ tiÕc c«ng t« ®iÓm cho
Vua Chñ, ngöêi anh hïng truyÒn kú ®· vót qua bÇu trêi thù sö
nhö m¶nh sao b¨ng cuèi cïng, tröíc khi ®Êt nöíc ch×m döíi mµn
®ªm ngh×n n¨m B¾c thuéc. T« ®iÓm b»ng mäi phö¬ng tiÖn thu
nhÆt ®öîc däc ®öêng lÞch sö, b»ng mµu s¾c chãi läi thõa höëng
cña thÇn tho¹i nguyªn thñy, b»ng kh«ng khÝ huyÒn hoÆc tiÕp
thu cña §¹o gi¸o hay MËt gi¸o, b»ng hiÖn thùc d©n gian b×nh dÞ,
b»ng c¶ mét sè chi tiÕt trÝch ra tõ khu«n s¸o phong kiÕn..., l¹
thay, çc chÊt liÖu kh¸c nhau ®ã, tuy kh«ng tr¸nh khái ®«i lóc
va ch¹m ®ét ngét, cuèi cïng vÉn tô l¹i ®öîc trªn diÖn m¹o cña
Vua Chñ, thµnh nh÷ng nÐt Èn hiÖn, khi hö khi thùc, kh«ng
thiÕu phÇn hÊp dÉn. Bót ph¸p ®a trÞ ®ã lµ s¾c th¸i thÈm mü cña
truyÖn kÓ Cæ Loa, khiÕn truyÒn thuyÕt ë ®©y, tuy rêi ra tõng
m¶nh, nhöng vÉn thèng nhÊt trong nhÞp ®iÖu gi¸n çch, vÉn
to¸t ra duyªn thÇm cña nã, dï cã thiÕu h¼n kiÕn thøc ®å sé vµ
léng lÉy cña anh hïng ca Ên §é hay sö thi Hy L¹p. Khu«n mÆt
lung linh “nhö gÇn nhö xa” Êy, chóng ta sÏ cã dÞp chiªm ngöìng
nhiÒu lÇn n÷a: lµ nh©n vËt chÝnh, Vua Chñ cßn ngù gi÷a truyÒn
thuyÕt Cæ Loa cho ®Õn cuèi.
__________________
* ViÕt chung víi GS TrÇn Quèc Vöîng.
211
1. Çc nhµ thÇn tho¹i häc phö¬ng T©y quen gäi s¬ ®å nµy lµ “thÇn
tho¹i hång thñy”. Hä chó ý tõ l©u ®Õn thÇn tho¹i hång thñy, kh«ng
nh÷ng v×, ®èi víi ngöêi phö¬ng T©y, ®©y lµ mét ®Ò tµi quen thuéc (cã
trong kinh Th¸nh ®¹o C¬ §èc), mµ cßn v× ®Ò tµi Êy ®öîc phæ cËp trªn
mét ®Þa bµn réng lín, ë ch©u ¢u, ch©u ¸, ch©u MÜ, phÇn nµo c¶ ch©u
Phi n÷a. Theo mét ý kiÕn cã thêi ®öîc nhiÒu ngöêi chÊp nhËn, th× n¬i
ch«n rau c¾t rèn cña nã cã lÏ lµ khu vùc Trung CËn §«ng.
ë nöíc ta, s¬ ®å nãi trªn kh¸ lµ phæ biÕn, kh«ng nh÷ng trong truyÒn
thuyÕt cña mét sè d©n téc cö tró trªn l·nh thæ ViÖt Nam chöa l©u l¾m
(vÝ nhö ngöêi MÌo), mµ c¶ trong v¨n häc d©n téc cña nhiÒu céng ®ång
thÓ ®öîc xem nhö ®· ë l©u trªn ®Êt nµy (ngöêi Möêng ch¼ng h¹n).
Chóng t«i gäi lµ “s¬ ®å cuéc lo¹n lu©n khëi nguyªn”, v× ë ta th× m« tÝp
hång thñy nhiÒu khi ®· phai nh¹t, trong khi m« tÝp lo¹n lu©n l¹i
thöêng ®öîc nhÊn m¹nh. §· gäi lµ lo¹n lu©n, th× bao giê còng bÞ Trêi
§Êt trõng ph¹t, v× vËy çc nh©n vËt trong cuéc thöêng gÆp nhiÒu böíc
hiÓm nghÌo. VÝ dô: theo mo Möêng, sau khi §¸ CÇn lÊy em g¸i, lµ nµng
D¹ KÞt, th× Vua Trêi sai Thiªn L«i xuèng ®¸nh: tho¸t ®öîc n¹n nµy, hai
vî chång l¹i sinh con tµn tËt, ph¶i lËp kÕ gi¶i oan míi tai qua n¹n khái.
Trong huyÒn tÝch Xãm Gµ, chóng ta kh«ng thÊy nh÷ng biÕn cè thuéc
lo¹i Êy tiÕp theo cuéc lo¹n lu©n khëi nguyªn.
2. VÒ mÆt nµy, trong bµi tùa viÕt döíi triÒu Hång §øc, khi “hiÖu
chÝnh” l¹i bé LÜnh Nam chÝch qu¸i, Vò Quúnh ®· nãi râ rµng: “Tõ
tröíc...chöa cã quèc sö ®Ó ghi chÐp, cho nªn nhiÒu truyÖn bÞ mÊt. May
cßn truyÖn nµo kh«ng bÞ thÊt l¹c, riªng ®öîc d©n gian truyÒn miÖng...
Nh÷ng truyÖn chÐp ë ®©y lµ sö ë trong truyÖn ch¨ng, lai lÞch ra sao, cã
tõ thêi nµo, tªn hä ngöêi hoµn thµnh, ®Òu kh«ng thÊy ghi râ. ViÕt ra
®Çu tiªn lµ nh÷ng bËc tµi cao häc réng ë ®êi Lý- TrÇn. Cßn nh÷ng ngöêi
nhuËn s¾c lµ nh÷ng bËc qu©n tö b¸ch nh· hiÕu cæ ngµy nay (tøc thêi
Lª). KÎ ngu nµy thö nghiªn cøu gãt ®Çu, gèc ngän, trÇn thuËt l¹i mµ
suy xÐt cho s¸ng tá ý ngöêi viÕt... quªn m×nh dèt n¸t ®em ra hiÖu chÝnh
xÕp thµnh hai quyÓn... (Nh÷ng ch÷ in nghiªng lµ do t¸c gi¶ bµi nµy
212
nhÊn m¹nh). LÜnh Nam chÝch qu¸i (b¶n dÞch cña §inh Gia Kh¸nh vµ
NguyÔn Ngäc San), Hµ Néi, 1960. Trang 18- 19.
3. Ch÷ Ph¸p: acculturation.
4. Trong vïng Cæ Loa vµ phô cËn “b¸t x· héi nhi” lµ çch nãi ®Çu
miÖng cña nh©n d©n chØ t¸m lµng cïng thê An Dö¬ng Vö¬ng vµ tham
gia vµo viÖc tÕ lÔ ë §Òn Thöîng. Tªn t¸m lµng Êy: Cæ Loa, V¨n Thöîng,
M¹ch Trµng, CÇu C¶, §µi Bi, Ngo¹i S¸t, T»n Gi·, Thö Cöu.
5. Hö¬ng TrÇm vµ Lç Khª ®Òu thuéc huyÖn §«ng Anh, trong vïng
Cæ Loa vµ phô cËn. Theo thÇn tÝch, th× Quý Minh ®¹i vö¬ng lµ con mét
gia ®×nh hä Ph¹m ë lµng Hö¬ng TrÇm, ®Õn hai mö¬i mèt tuæi, «ng lÊy
hai mö¬i lùc sÜ ë lµng ®i ®¸nh giÆc Thôc gióp Vua Hïng. GiÆc tan, «ng
kÐo vÒ khao qu©n vµo ngµy mång 10 th¸ng 2 ©m lÞch. Tõ ®ã, h»ng n¨m,
cø ®Õn ngµy Êy Hö¬ng TrÇm më héi. Theo çc thÇn tÝch T¶n Viªn s¬n
th¸nh, th× Quý Minh ®¹i vö¬ng vµ Cao S¬n ®¹i vö¬ng l¹i lµ anh em
ruét, ®ång thêi lµ em hä vµ bé töíng cña T¶n Viªn. Cao S¬n vµ Quý
Minh ®öîc thê t¹i nhiÒu lµng ë B¾c Ninh vµ VÜnh Phó cò. ThÇn NiÖm
Höng ®öîc thê t¹i lµng Lç Khª còng lµ töíng cña Hïng Vö¬ng, ®· tõng
®¸nh Thôc.
6. NguyÔn Kh¾c Xö¬ng, TruyÒn thuyÕt Hïng Vö¬ng ë VÜnh Phó vµ
c«ng cuéc t×m hiÓu lÞch sö thêi ®¹i Hïng Vö¬ng- Nghiªn cøu LÞch sö,
Hµ Néi, sè 134, th¸ng 9 - 10 - 1970, tr.48.
7. TrÇn C¶o vèn tªn lµ Hå Ong, thêi thuéc Minh trèn tr¸nh ë ch©u
Ngäc Ma, tù xöng ch¸u ba ®êi cña vua TrÇn NghÖ T«n. Th¸ng 12-1426,
®Ó chuÈn bÞ giao thiÖp víi nhµ Minh, Lª Lîi lËp C¶o lµm vua. Sau khi
Vö¬ng Th«ng ®Çu hµng, vµo th¸ng 1-1428, C¶o c¶m thÊy vai trß m×nh
®· hÕt, bÌn bá trèn. Lª Lîi cho ngöêi ®uæi theo giÕt chÕt.
TrÇn Nguyªn H·n, ch¸u néi TrÇn Nguyªn §¸n, thuéc dßng dâi TrÇn
Quang Kh¶i, tham gia khëi nghÜa Lam S¬n, lËp nhiÒu c«ng lín, rÊt
®öîc ngöêi ®ö¬ng thêi träng väng. Lª Lîi lªn lµm vua, H·n cho r»ng
“nhµ vua cã töíng nhö ViÖt Vö¬ng C©u TiÔn, kh«ng thÓ cïng höëng
yªn vui sung söíng ®öîc”, nªn ®· tõ quan, lui vÒ ë Èn t¹i vïng LËp
213
Th¹ch (trªn ®Êt tØnh VÜnh Phó ngµy nay), nhöng råi vÉn bÞ oan vµ b¾t
vÒ kinh trÞ téi. Trªn ®öêng vÒ kinh, H·n nh¶y xuèng s«ng tù tö (1429).
8. §Êt Ba vèn ë miÒn ®«ng tØnh Tø Xuyªn (Trung Quèc) ngµy nay,
trung t©m lµ vïng Trïng Kh¸nh. §Êt Thôc ë miÒn T©y tØnh Tø Xuyªn,
trung t©m Thµnh §«. Nãi râ h¬n hÕt vÒ Ba Thôc, cã s¸ch Hoa Dö¬ng
Quèc chÝ, do Thöêng Cö so¹n vµo ®êi TÊn. Tröíc ®ã Sö ký cña Tö M·
Thiªn, vµ H¸n thö cña Ban Cè, còng ®· nãi ®Õn Ba Thôc. Çc cô ta
ngµy tröíc biÕt ®Õn Ba Thôc, cã lÏ lµ qua nh÷ng s¸ch nãi trªn. §Æc biÖt,
hai s¸ch kÓ sau ®Òu nãi ®Õn truyÒn thèng rÌn s¾t ë Ba Thôc. ThÇn tÝch
Lö Cao S¬n, tæ nghÒ rÌn ë nöíc ta, còng b¶o r»ng «ng ®· qua Ba Thôc
häc nghÒ.
9. Thêi thuéc §öêng, ë “An Nam”, cã Khö¬ng C«ng Phô, ngöêi ch©u
¸ (Thanh Hãa ngµy nay), ®i häc ë Tröêng An, kinh ®« nhµ §öêng, ®ç
tiÕn sÜ. Xem §öêng Thö - Khö¬ng C«ng Phô truyÖn.
10. Tø Töîng vµ N÷ Oa, hai nam n÷ khæng lå trong chuyÖn ®êi xöa
cña ngöêi ViÖt, cã nh÷ng sinh thùc khÝ ngo¹i cì: dö¬ng vËt cña Tø
Töîng dµi hµng s¶i tay, ©m vËt cña N÷ Oa b»ng mÊy mÉu ruéng (sè
s¶i tay vµ mÉu ruéng thay ®æi tuú tõng dÞ b¶n). Chung quanh nh÷ng
“biÓu vËt phån thùc” nµy, ngöêi ViÖt ®· x©y dùng nhiÒu tÝch truyÖn
ng¾n gän, buån cöêi. Phæ biÕn nhÊt lµ chuyÖn Tø Töîng b¾c dö¬ng vËt
thay cÇu cho mäi ngöêi gång g¸nh sang s«ng... Löu ý: “Tø Töîng” vµ
“N÷ Oa” vèn lµ kh¸i niÖm vò trô luËn vµ tªn nh©n vËt cña thÇn tho¹i
Trung Quèc, kh«ng liªn quan g× ®Õn çc chi tiÕt vµ tÝch truyÖn kÓ trªn.
V× vËy, chóng t«i e r»ng cÆp nam n÷ khæng lå trong chuyÖn ®êi xöa
ViÖt vèn mang nh÷ng tªn kh¸c.
Cã thÓ nãi r»ng ¤ng Tung - Pa Ta (¤ng §ïng -Bµ §µ) lµ Tø Töîng
- N÷ Oa cña ngöêi Möêng, cßn ¶i LËc CËc (¤ng LËc CËc) lµ Tø Töîng
hay ¤ng §ïng cña ngöêi Th¸i. Nh÷ng tÝch buån cöêi vÒ sinh thùc khÝ
cña çc nh©n vËt nµy gÇn hÖt chuyÖn Tø Töîng - N÷ Oa trong chuyÖn
®êi xöa ViÖt (kÓ c¶ tÝch b¾c cÇu...). H¬n Tø Töîng, §ïng vµ LËc CËc cßn
thùc hiÖn nhiÒu kú tÝch ®Ó c¶i t¹o thiªn nhiªn. ¤ng §ïng ®i cµy, lßng
214
®öêng cµy trë thµnh thung lòng, ®Êt bÞ vøt lªn hai bªn ®öêng cµy lµ
nh÷ng d·y nói. LÇn kh¸c, ¤ng g¸nh ®¸ ®á xuèng s«ng §µ, ®Þnh chÆn
s«ng ®Ó rÏ cho dßng nöíc ch¶y theo höíng kh¸c... Löu ý: §õng nhÇm
cÆp khæng lå trong chuyÖn ®êi xöa Möêng víi nh÷ng nh©n vËt cïng tªn
thê t¹i mét sè lµng ë Höng Yªn cò. ThÇn tÝch ¤ng §ïng - Bµ §µ ë
Höng Yªn lµ mét biÕn thÓ cña chuyÖn “lo¹n lu©n khëi nguyªn” mµ
chóng t«i ®· tãm ë ®Çu bµi nµy.
Nµng Tuéi W¹n, nh©n vËt chÝnh cña mét ¸ng mo Möêng, còng lµ
mét ngöêi ®µn bµ khæng lå. M« t¶ vÎ ®Ñp cña c¬ thÓ nµng, mo Möêng
®· lång vµo lêi th¬ tr÷ t×nh mét sè h×nh töîng cô thÓ kh«ng khái ®öîm
mµu s¾c dôc. Tuéi W¹n thöêng “ch¬i n¬i gß c©y bôi cèi” (hiÓu lµ: ®i víi
trai), v× thÕ sinh ®«ng con, th¶y ®Òu kh«ng bè.
Ghi ¤«ng - Ghi¥h, hai ngöêi trai anh hïng trong chuyÖn truyÒn kú
cña d©n téc Bana (T©y Nguyªn), kh«ng cã tÇm vãc khæng lå nhö nh÷ng
nh©n vËt trªn. Nhöng cuéc ®êi cña hai chµng lµ nh÷ng trËn chiÕn ®Êu
liªn tôc chèng l¹i mäi thø ¸c thÇn ë trªn trêi, döíi nöíc, vµ trong lßng
®Êt. Sè kiÕp cña hai chµng cã nh÷ng mÆt na n¸ cña Tan - anh hïng
v¨n ho¸ kh¸c trong thÇn tho¹i cña nhiÒu d©n téc ë ch©u §¹i Dö¬ng.
VÒ Th¸nh Dãng vµ Lý ¤ng Träng, xem Cao Huy §Ønh, Ngöêi anh
hïng lµng Dãng, Hµ Néi, 1969 vµ ViÖt ®iÖn u linh (b¶n dÞch cña TrÞnh
§×nh Rö), Hµ Néi, 1960, tr. 28-29.
11. Theo truyÒn thuyÕt chóng t«i thu ®öîc t¹i chç, th× bµ mÑ cña Lý
¤ng Träng bÞ con gi¶i ë bê s«ng ChÌm ¨n thÞt trong lóc con trai cña cô
®i v¾ng. §Ó tr¶ thï cho mÑ, khi vÒ ®Õn nhµ ngöêi anh hïng ®· d¹ng
ch©n böíc qua s«ng, mçi ch©n ®¹p lªn mét bªn bê, kho¾ng gö¬m xuèng
dßng nöíc, chÐm gi¶i ®øt lµm ba ®o¹n. Ba lµng Hèi ë t¶ ng¹n thê gi¶i,
ba lµng ChÌm ë h÷u ng¹n thê Lý ¤ng Träng.
12. Theo lêi tùa s¸ch MÉu tö, cña M©u B¸c, viÕt vµo cuèi ®êi §«ng
H¸n, th× döíi triÒu H¸n Linh §Õ, “ë Giao Ch©u... ®· cã nhiÒu ngöêi
theo ®¹o thÇn tiªn, luyÖn phÐp tÞch cèc vµ tröêng sinh... BÊy giê, sau
khi Linh §Õ mÊt, thiªn h¹ nhiÔu lo¹n, chØ mét m×nh ®Êt Giao Ch©u lµ
215
tö¬ng ®èi yªn. DÞ nh©n ngöêi B¾c thöêng ®Õn ë ®ã, nhiÒu ngöêi biÕt ®¹o
thÇn tiªn (luyÖn phÐp) tÞch cè tröêng sinh. BÊy giê, nhiÒu ngöêi theo
häc ®¹o Êy...”
13. Xem ThiÒn uyÓn tËp anh ng÷ lôc, truyÖn Tõ §¹o H¹nh: V× cha
lµ Tõ Vinh bÞ ph¸p sö §¹i §iªn giÕt, Tõ §¹o H¹nh ®i T©y Tróc häc ®¹o
®Ó vÒ b¸o thï. ¤ng ®· qua miÒn Kim XØ Man (ë V©n Nam, Trung Quèc
ngµy nay). Häc xong, «ng trë vÒ, thö ph¸p thuËt b»ng çch nÐm gËy
xuèng dßng T« LÞch: qu¶ nhiªn gËy tr«i ngöîc dßng tõ cÇu Yªn QuyÕt
(Cèng Cãt ë huyÖn Tõ Liªm ngµy nay) ®Õn cÇu T©y Dö¬ng (tøc CÇu
GiÊy). Tù cho lµ ph¸p thuËt ®· cao, Tõ §¹o H¹nh t×m giÕt §¹i §iªn.
Còng theo s¸ch trªn, «ng cßn lµm bïa cho Sïng HiÒn HÇu ®em gi¾t lªn
m¸i nhµ, ng¨n kh«ng cho Gi¸c Hoµng ®Çu thai lµm con vua Lý (Gi¸c
Hoµng lµ ®øa bÐ lªn ba, ë b·i biÓn Thanh Hãa; tö¬ng truyÒn r»ng vua
Lý lµm g× ë Th¨ng Long, nã ®Òu biÕt). Theo ViÖt ®iÖn u linh (s¸ch ®·
dÉn, tr.74), th× Tõ §¹o H¹nh ®· häc ®öîc cña mét bµ cô ë T©y Thiªn
mäi phÐp thiªng, kÓ c¶ phÐp rót ®Êt, vµ thÇn chó §µni (tøc §µlani).
14. Kinh DÞch nãi ®Õn “nguyªn khÝ”, nguyªn chÊt rÊt tinh tÕ vèn cã
trong vò trô vµ trong con ngöêi. Tõ ®êi H¸n trë vÒ sau, çc nhµ DÞch
häc dÇn dÇn diÔn dÞch kh¸i niÖm nguyªn khÝ Êy thµnh khÝ thiªng tiÒm
tµng trong vò trô ®· chung ®óc lªn vua s¸ng t«i trung. Quan niÖm nµy
kh«ng khái béc lé Ýt nhiÒu ¶nh höëng cña §¹o häc: V× “§¹o sinh mét,
mét sinh hai, hai sinh ba, ba sinh v¹n vËt”, nhö L·o Tö nãi (§¹o ®øc
kinh), cho nªn “v¹n vËt” lµ kÕt qu¶ cña “§¹o”, kh¸i niÖm mµ nho sÜ cã
thÓ ®¸nh ®ång víi “nguyªn khÝ”. Cho ®Õn ®©y, khuynh höíng qu¸n triÖt
vÉn lµ khuynh höíng duy vËt nguyªn thñy. Nhöng, tõ tröíc H¸n, döíi
thêi Xu©n Thu, víi M¹nh Tö, “nguyªn khÝ” ®· s¸ng t¹o thµnh “h¹o
nhiªn chi khÝ” Êy thµnh thuyÕt “tån t©m” (nh»m gi÷ lÊy çi khÝ h¹o
nhiªn) ®Ó råi ®Õn Vö¬ng Dö¬ng Minh th× kh¸i niÖm “t©m” ®öîc ®öa lªn
vÞ trÝ quyÕt ®Þnh. §ã lµ con ®öêng ®i tõ “nguyªn khÝ” ®Õn “t©m”, “th«ng
qua h¹o nhiªn chi khÝ”.
Mét nhµ nho thêi NguyÔn, tuyÖt ®èi trung thµnh víi chñ nghÜa
216
trung qu©n, nhöng tö töëng l¹i nhuèm mµu L·o - Trang, nhö NguyÔn
C«ng Trø, tõng viÖn dÉn çi “KhÝ h¹o nhiªn chÝ ®¹i chÝ cö¬ng, So chÝnh
khÝ ®· ®Çy trong trêi ®Êt” (NguyÔn C«ng Trø: KÎ sÜ) khi «ng muèn nãi
lªn nh©n sinh quan anh hïng chñ nghÜa cña m×nh. Tröíc ®©y, mét nhµ
nho thêi TrÇn, nhö Lý TÕ Xuyªn, ®· minh gi¶i r»ng thÇn linh lµ “h¹o
khÝ anh linh” cña ®Êt nöíc, hiÖn h×nh döíi “®¸m m©y mï”, “lµn m©y
ngò s¾c” cÇm “tinh” thó nµy thó nä... (xem ViÖt ®iÖn u linh - S¸ch ®·
dÉn, tr.13, 49, 50).
15. Theo b¶n Thôc An Dö¬ng Vö¬ng sù tÝch, phÇn Ngäc ph¶, do
NguyÔn BÝnh so¹n vµo thêi Lª (Thö viÖn khoa häc X· héi, sè A.384, ch÷
H¸n), th× “An Dö¬ng Vö¬ng ®ãng ®« t¹i thµnh Cæ Loa, ë ®¹o Kinh B¾c,
xöa thuéc huyÖn Yªn Phong, Phñ Tõ S¬n, quËn Vò Ninh: ë tr¹i Phong
Khª, xöa thuéc huyÖn Yªn Phong sau ®æi lµm trang Kim Lò; l¹i sau
thuéc huyÖn §«ng Ngµn, ®æi lµm Cæ Loa trang”. Nhö vËy tªn Kim Lò
cã lÏ ra ®êi tõ thêi Lý - TrÇn.
16. Mét vÝ dô: theo nhiÒu thÇn tÝch ë VÜnh Phó, th× Thôc Ph¸n tiÕn
qu©n vÒ ®¸nh kinh ®« cña Hïng Vö¬ng theo 5 mòi: mòi thø nhÊt tõ
B¶o L¹c (thuéc Cao B»ng) kÐo xuèng, mòi thø 2 tõ Chiªm Hãa (thuéc
Tuyªn Quang) kÐo xuèng, mòi thø 3 tõ B¹ch Th«ng (thuéc B¾c C¹n)
kÐo xuèng, mòi thø 4 tõ Vò Nhai (thuéc Th¸i Nguyªn) kÐo xuèng, mòi
thø 5 tõ biÓn tiÕn lªn. Xem TrÇn Quèc Vöîng vµ §Æng Nghiªm V¹n:
VÊn ®Ò An Dö¬ng Vö¬ng vµ lÞch sö ngöêi Tµy Cæ- Th«ng b¸o khoa häc,
phÇn Sö häc, Tröêng ®¹i häc Tæng hîp, Hµ Néi, 1962, TËp I.
Nh÷ng con ®öêng kÓ trªn chÝnh lµ nh÷ng mòi tiÕn qu©n cæ truyÒn,
®ång thêi lµ çc tuyÕn giao th«ng cæ ë miÒn B¾c ViÖt Nam, mµ sö cò,
tõ §êi Tèng trë vÒ sau, ®· nhiÒu lÇn ghi chÐp. Xem Chu Khø Phi: LÜnh
ngo¹i ®¹i ®¸p, vµ Hoµng Xu©n H·n: Lý Thöêng KiÖt, Hµ Néi, 1949.
TËp I, tr.103- 104, 125- 127. Löu ý: 4 tuyÕn ®öêng bé kÓ trªn, ®Òu ®Õn
ThÞ CÇu (trªn s«ng CÇu), qua Tõ S¬n, §«ng Ngµn (tøc §«ng Anh ngµy
nay), Gia L©m, råi ®Õn Th¨ng Long.
17. Kh¸i niÖm Kinh B¾c, xuÊt hiÖn tõ ®Çu thêi Lý, th«ng dông trong
217
thêi Lª, bao gåm vïng Hµ B¾c ngµy nay (B¾c Giang vµ B¾c Ninh cò).
Xem §¹i Nam nhÊt thèng chÝ - B¾c Ninh tØnh, vµ §µo Duy Anh, §Êt
nöíc ViÖt Nam qua çc ®êi, Hµ Néi, 1964.
18. Trong thÇn tÝch 3 vÞ töíng hä NguyÔn, næi bËt lµ nh÷ng chi tiÕt
thªm sau: çc töíc hiÖu, viÖc x©y lÇu vµ lý do cña nã, tù ®iÒn, ¸ng m©y
hång. ë ®©y, chóng t«i chØ muèn nhÊn m¹nh nguån gèc cña hä tªn g¸n
cho ba vÞ. C¨n cø vµo lêi kÓ miÖng còng nhö çc gia ph¶ cßn l¹i ë Kim
Nç th× hä lín nhÊt vµ cö tró l©u ®êi nhÊt t¹i ®©y lµ hä NguyÔn, nghÜa
lµ cïng téc danh víi 3 anh em Hé - HiÓn - VÜnh. ¤ng tæ hä NguyÔn, tù
Phóc ChÝnh mçi ®êi lµ 25 n¨m (qua kinh nghiÖm ®iÒn d·, chóng t«i
thÊy r»ng, trong hoµn c¶nh x· héi ta thêi tröíc, chØ nªn tÝnh mçi ®êi lµ
20 n¨m), th× cô Phóc ChÝnh míi ®Õn Kim Nç tröíc ®©y 350 n¨m , vµo
thêi Lª m¹t, ®¸ng löu ý h¬n lµ tªn ba anh em hä NguyÔn: Hé – HiÓn –
VÜnh râ rµng kh«ng ph¶i lµ tªn mµ chØ øng víi töíc hiÖu cña 3 vÞ (Hé
Quèc..., HiÓn øng..., §«ng VÜnh...).
Qua ®iÒu tra d©n téc häc ë vïng §«ng Anh (ngo¹i thµnh Hµ Néi),
chóng t«i thÊy mét sè hä quy nguån gèc cña m×nh tËn thêi Hïng Vö¬ng
– An Dö¬ng Vö¬ng. Hä Trö¬ng ë lµng Xu©n Canh kÓ r»ng mét ngöêi
con g¸i trong hä tõng lÊy vua Hïng: ®×nh Xu©n Canh thê mét ngöêi
con trai cña Hïng Vö¬ng mµ mÑ lµ bµ hä Trö¬ng nµy. Hä Dö¬ng ë lµng
Chiªm Tr¹ch tù hµo r»ng vî Nåi HÇu lµ ngöêi trong lµng, ®×nh Chiªm
Tr¹ch thê Nåi HÇu, töíng cña An Dö¬ng Vö¬ng.
19. VÒ nh÷ng truyÒn thuyÕt ®öîc x©y dùng trªn c¬ së s¬ ®å nµy, xem
Cao Huy §Ønh, Ngöêi anh hïng lµng Dãng, Hµ Néi, 1969. Chö¬ng II.
Cã thÓ kÓ thªm truyÒn thuyÕt mµ TrÇn Gia Linh (Tröêng ®¹i häc
Sö ph¹m Hµ Néi) ®· c«ng bè trong Héi nghÞ trao ®æi vÒ truyÒn thuyÕt
thêi kú Hïng Vö¬ng ë VÜnh Phó, häp t¹i VÜnh Phó håi th¸ng 7-1970;
tröíc ®©y, lµng Phñ §øc (thuéc huyÖn Phï Ninh, tØnh VÜnh Phó ngµy
nay) thê ba anh em còng lµ töíng cña Hïng Vö¬ng. §¸nh Thôc xong,
ba vÞ lui qu©n vÒ Phñ §øc, vµ “hãa” t¹i ®Êy. Nh©n d©n x©y miÕu thê
trªn ba qu¶ nói V¨n - L¹n - §Òn. VÒ mÆt thÇn tho¹i, kh¸i niÖm nói cã
218
liªn quan ®Õn kh¸i niÖm ngöêi khæng lå vµ kh¸i niÖm trêi (vÝ dô: ThÇn
trô trêi trong thÇn tho¹i cña nhiÒu d©n téc). §Õn mét ®o¹n sau, ta sÏ
thÊy r»ng çc nh©n vËt trong truyÒn thuyÕt Hïng Vö¬ng Ýt nhiÒu ®Òu
g¾n víi nói.
20. Kinh Thö xem m©y n¨m s¾c lµ triÖu chøng “th¸nh qu©n” ra ®êi
(ngò s¾c töíng vËn - m©y n¨m s¾c b¸o tin mõng). Tõ ®ã, h×nh ¶nh m©y,
víi nh÷ng s¾c vµ d¹ng kh¸c nhau ®ång thêi còng øng víi nh÷ng con
ngöêi g¾n víi kh¸i niÖm Êy. VÝ dô: Trang Tö dïng h×nh ¶nh m©y tr¾ng
(b¹ch v©n) ®Ó ngô ý Èn dËt, nhµn t¶n, ®ång thêi kh«ng khái gîi ®Õn
ngöêi Èn sÜ... Ch¾c h¼n h×nh töîng m©y n¨m s¾c, m©y ®á... ®· tõ Nho
häc thÊm qua §¹o gi¸o. Trªn tranh thê ë nöíc ta, ch¼ng h¹n nghÖ
nh©n kh«ng quªn vÏ m©y mµu bªn trªn çc nh©n vËt siªu nhiªn (Bµ
Chóa Thöîng Ngµn, CËu Hoµng Ba, B¹ch Hæ... ).
21. Cã thÓ tham kh¶o b¶n b¸o ço cña NguyÔn Léc (Ty V¨n ho¸
VÜnh Phó) t¹i Héi nghÞ trao ®æi vÒ truyÒn thuyÕt thêi kú Hïng Vö¬ng
ë VÜnh Phó, häp t¹i VÜnh Phó håi th¸ng 7-1970 do Chi héi V¨n nghÖ
d©n gian tØnh VÜnh Phó tæ chøc. §ång thêi, xem çc bµi cña §µo Duy
Anh, §ç V¨n Ninh, NguyÔn Duy Hinh... bµn vÒ An Dö¬ng Vö¬ng vµ
nöíc ¢u L¹c, trong Kh¶o cæ häc, Hµ Néi, sè 3- 4, th¸ng 12- 1969.
22. Hïng Vö¬ng sù tÝch Ngäc ph¶ cæ truyÒn (Thö viÖn khoa häc X·
héi, sè A. 227, ch÷ H¸n) nãi r»ng Thôc Ph¸n lµ “bé chóa Ai Lao”. “Ai
Lao bé” lµ mét trong sè 15 “bé” cña nöíc V¨n Lang. “Ai Lao” nãi ®©y lµ
®Êt nµo? lµ nöíc Lµo ngµy nay, lµ ®Êt cña “Ai Lao Di” ë V©n Nam ngµy
tröíc? VÊn ®Ò cßn cÇn nghiªn cøu thªm.
23. Çc ngäc ph¶ An Dö¬ng Vö¬ng ®Òu kh«ng nãi ®Õn nh÷ng chi tiÕt
sau nµy: §Õn 20 tuæi Thôc Ph¸n ®Þnh ®¸nh Vua Hïng, nhöng chó
Ph¸n can ng¨n. Hai n¨m sau, Ph¸n ®¸nh - chó Ph¸n vµ mét sè bé
töíng cña Vua Hïng më cöa cho Thôc Ph¸n vµo. Theo ngäc ph¶, sau
nhiÒu trËn chiÕn ®Êu gi÷a T¶n Viªn s¬n th¸nh vµ Thôc Ph¸n, th× T¶n
Viªn khuyªn Vua Hïng nhöêng ng«i cho Thôc. Nhö vËy, v¨n b¶n
phong kiÕn (ngäc ph¶) th× nhÊn m¹nh chñ ®Ò nhöêng ng«i. Cßn truyÒn
219
thuyÕt d©n gian, sau khi ®· tiÕp thu chñ ®Ò c¬ b¶n Êy, l¹i thªm vµo
(hay vÉn cßn gi÷ l¹i) mét sè chi tiÕt cã t¸c dông n©ng cao kÞch tÝnh cho
tÝch truyÖn: tranh giµnh mét ngöêi con g¸i, ®Þnh ®¸nh, chó can, l¹i
®¸nh, néi c«ng ngo¹i kÝch. Cßn sö cò (Thuû kinh chó) th× chØ ghi ng¾n
gän r»ng Thôc Ph¸n ®· ®em binh ®¸nh diÖt Hïng Vö¬ng.
24. Theo ngäc ph¶ Hïng Vö¬ng – Hïng Vö¬ng sù tÝch ngäc ph¶ cæ
truyÖn (Thö viÖn khoa häc X· héi, sè A. 227, ch÷ H¸n)- th× Hïng DuÖ
Vö¬ng, tøc Vua Hïng thø 18 lÊy c¶ th¶y 100 vî, sinh h¹ 20 trai vµ 6
g¸i, 20 trai vµ 4 g¸i chÕt sím chØ cßn l¹i 2 g¸i.
25 Xem Tröêng ca T©y Nguyªn, Hµ Néi, 1963.
26. ¸ng mo §Î ®Êt ®Î nöíc kÓ lÞch sö truyÒn kú cña loµi ngöêi - mµ
tröêng ca ®ång nhÊt víi lÞch sö cña d©n téc Möêng-, tõ khi con ngöêi
ra ®êi víi cuéc t¹o thiªn lËp ®Þa, cho ®Õn lóc ph¸t triÓn tõ vïng nói vÒ
®ång b»ng, ®Ó råi lËp nªn triÒu ®×nh víi Vua DÞt Dµng (mµ chóng t«i
ngê lµ biÕn ©m cña “ViÖt Vö¬ng”) ë KÎ Chî. §Ó x©y cung ®iÖn, vua ph¸i
mét ngöêi ®i s¨n am hiÓu nói rõng, lµ §¸ §Ìn §¸ §Ñc (¤ng §Ìn ¤ng
§Ñc), ®i tïm c©y “chu ®ång chu s¾t” ë gi÷a rõng s©u. Vöît nhiÒu gian
khã, ngöêi thiÖn x¹ t×m thÊy c©y thÇn. VÒ sau, «ng bá m×nh khi nhËn
nhiÖm vô nguy hiÓm nhÊt trong viÖc chÆt c©y. §¸ §Ìn §¸ §Ñc chÕt råi,
xö¬ng cèt cña «ng cßn gãp phÇn gi¶i quyÕt khã kh¨n ®Ó ®öa c©y tõ
rõng s©u vÒ ®Õn kinh kú. MÆc dï kh«ng ph¶i lµ mét thiªn anh hïng ca,
theo nghÜa th«ng dông cña ch÷ Êy, chuyÖn §Î ®Êt ®Î nöíc kh«ng thiÕu
nh÷ng nh©n vËt hµo hïng. Tuy nhiªn, ¸ng mo ®· dµnh nh÷ng lêi th¾m
thiÕt nhÊt ®Ó ca tông §¸ §Ìn §¸ §Ñc, ngöêi lao ®éng anh dòng mµ
b×nh dÞ.
27. T¹i mét sè vïng ë ®ång b»ng B¾c Bé, ngöêi ViÖt ph¸t ©m o
thµnh ¨: L¹c Long th× ®äc lµ L¹c L¨ng; ®ãng ®äc thµnh ®¾ng... Còng do
mét nguyªn t¾c biÕn ©m tö¬ng tù, mµ cã vïng nhö Cæ Loa vµ phô cËn,
l¹i ph¸t ©m u thµnh a: Thôc thµnh Th¹c... Th¹c nghÜa lµ: to lín. Tõ ®ã
®Õn chç gi¶i thÝch kh¸i niÖm “Thôc” b»ng vãc ngöêi cao lín cña Ph¸n
con ®öêng kh«ng cßn xa n÷a.
220
28. Vïng §u §uæm ë ven s«ng CÇu, trªn ®Þa phËn tØnh Th¸i Nguyªn
cò. Buæi ®Çu, §øc th¸nh Tam Giang cã thÓ chØ lµ thÇn s«ng, vÒ sau
®öîc ghÐp vµo çc nh©n vËt Trö¬ng Hèng - Trö¬ng H¸t, hai vÞ töíng
cña TriÖu Quang Phôc. TriÖu Quang Phôc bÞ giÕt, Lý PhËt Tö triÖu hai
«ng ®Õn: hai «ng kh«ng tu©n lÖnh, uèng thuèc ®éc mµ chÕt. (Xem ViÖt
®iÖn u linh, S¸ch ®· dÉn, tr. 38; vµ LÜnh Nam chÝch qu¸i, S¸ch ®· dÉn,
tr. 75-76).
29. Xem ViÖt ®iÖn u linh, S¸ch ®· dÉn, tr. 45.
30. Xem chó thÝch 5.
31. ¤ng Nói, ¤ng Chon Von, ThÇn §ét Ngét... ®öîc thê t¹i nhiÒu n¬i
ë VÜnh Phó. Kh«ng cã sù tÝch. Cã thÓ kÓ thªm rõng nói Tam §¶o ®öîc
nhµ Lª phong lµ Thanh S¬n ®¹i vö¬ng (xem ViÖt ®iÖn u linh, S¸ch ®·
dÉn, tr.65).
32. Tµi liÖu do TrÇn Gia Linh, Tröêng ®¹i häc Sö ph¹m Hµ Néi,
c«ng bè trong b¶n b¸o ço ®äc t¹i Héi nghÞ vÒ truyÒn thuyÕt Hïng
Vö¬ng ë VÜnh Phó, häp t¹i VÜnh Phó th¸ng 7-1970.
33. Theo truyÒn thuyÕt d©n gian ë lµng Phï §æng vµ vïng phô cËn,
th× Th¹ch Linh töíng ¢n, lµm ngùa ®¸, vµ b¾t d©n c¾t cá cho ngùa ®¸
¨n, nÕu ngùa kh«ng ¨n th× giÕt ngöêi c¾t cá.
34. Th¹ch töíng qu©n, hay ChuyÓn Th¹ch töíng ®¹i vö¬ng, ®öîc
d©n lµng Tiªn L¸i thê (xem B¾c Giang ®Þa chÝ, b¶n chÐp tay Thö viÖn
Sö häc, tr. 190-196).
(Xem Hoa B»ng: Kh¶o luËn vÒ chuyÖn Th¹ch Sanh, Hµ Néi, 1957,
tr. 70).
36. Theo Cao B»ng thùc lôc, do NguyÔn H÷u Cung so¹n vµo ®Çu ®êi
NguyÔn (chóng t«i sö dông b¶n dÞch chÐp tay cña Khoa Sö, Tröêng ®¹i
häc Tæng hîp), th× döíi triÒu Lª cã ngöêi vÒ ®i s¨n ë ch©u Th¸i Nguyªn
(thuéc tØnh Cao B»ng thêi NguyÔn), tªn lµ N«ng §¾c Th¸i (®öîc thÇn
nh©n cho ná quý vµ tªn quý th¶y ®Òu b»ng ®ång, b¾n mét ph¸t ho¸
thµnh tr¨m mòi tªn, tr¨m ph¸t tr¨m tróng, b¾n xong l¹i thu ®öîc tªn
221
thÇn vÒ. Nghe tin, phiªn môc ch©u Th¸i Nguyªn bÊy giê, tªn lµ BÕ
Kh¾c ThiÖu, bÌn dïng N«ng §¾c Th¸i, hßng lîi dông ná thÇn cña Th¸i
®Ó chèng l¹i triÒu ®×nh, ThiÖu lËp möu giÕt Th¸i ®Ó chiÕm ná quý.
Nhöng mçi khi ThiÖu ®em ná ra b¾n, tªn cø bay ngang, kh«ng tróng
®Ých. VÒ sau, BÕ Kh¾c ThiÖu bÞ qu©n triÒu ®×nh b¾t ®öîc. Trong lêi tùa
®Çu s¸ch, NguyÔn H÷u Cung nãi râ rµng ®· “gãp nhÆt nh÷ng viÖc cò,
råi xÐn bít ch÷a l¹i”. Nhö vËy, chuyÖn ná thÇn cña N«ng §¾c Th¸i (hay
cña mét nh©n vËt nµo kh¸c) h¼n ®· ®öîc löu hµnh ë ®Þa phö¬ng tõ
tröíc thêi NguyÔn.
37. Quý téc trung ö¬ng ë Nam ViÖt lµ ngöêi H¸n (TriÖu §µ ch¼ng
h¹n). Cßn cö d©n chñ yÕu, còng nhö quý téc ®Þa phö¬ng, cã thÓ lµ ngöêi
Choang cæ (kÕt hîp víi nh÷ng yÕu tè M· Lai vïng duyªn h¶i?). ChÝnh
v× thÕ mµ, khi tÓ töíng Nam ViÖt, lµ L÷ Gia (ngöêi H¸n), ch¹y trèn vÒ
phÝa biÓn, th× mét “quan lang” ®Þa phö¬ng- mang tªn hä kh«ng H¸n tÝ
nµo: §« Kª,®· giÕt «ng, nép ®Çu cho qu©n nhµ H¸n.
Tµi liÖu hiÖn cã chöa cho phÐp nãi ch¾c r»ng ngöêi “cëi trÇn... xöng
vö¬ng” ë nöíc ¢u L¹c, cïng cö d©n döíi quyÒn «ng (tøc ngöêi ¢u ViÖt
vµ ngöêi L¹c ViÖt) thuéc khèi téc ngöêi nµo. ChØ cã thÓ pháng ®o¸n
r»ng: C¶ “Vua” lÉn d©n ®Òu kh«ng ph¶i lµ ngöêi H¸n; viÖc “lËp quèc” ë
¢u L¹c chñ yÕu lµ kÕt qu¶ vËn ®éng néi t¹i cña x· héi b¶n ®Þa.
38. Nöíc Nam ChiÕu ra ®êi vµo kho¶ng thÕ kû VII-VIII. C¨n cø vµo
§öêng Thö - Nam ChiÕu truyÖn vµ vµo Man Thö cña Phµn Xöíc, th×
tiÒn th©n cña nöíc Nam chiÕu lµ s¸u chiÕu (ChiÕu lµ tªn gäi thñ lÜnh
®Þa phö¬ng). ChiÕu M«ng X¸ ë vÒ phÝa nam, nªn gäi lµ Nam ChiÕu. VÒ
sau, M«ng X¸ thu c¶ 6 chiÕu vµo mét mèi, lËp thµnh nöíc Nam ChiÕu,
mµ trung t©m lµ §¹i Lý, tøc C«n Minh ngµy nay, t¹i tØnh V©n Nam.
H¹t nh©n téc ngöêi cña nöíc Nam ChiÕu lµ ngöêi Tho¸n; §«ng Tho¸n
« man- T©y Tho¸n b¹ch man. Theo nh÷ng c«ng tr×nh tö¬ng ®èi gÇn ®©y
cña çc nhµ nghiªn cøu Trung Quèc th× ngöêi Tho¸n nãi nh÷ng phö¬ng
ng«n thuéc hÖ T¹ng MiÕn... Nãi chung, Nam ChiÕu lµ mét tËp hîp
nhiÒu téc ngöêi; bªn c¹nh ngöêi Tho¸n, cßn c¶ ngöêi Th¸i n÷a, bÊy giê
222
gäi lµ Kim Xi man (= man r¨ng vµng). Tó Cöíc man (= man x¨m ch©n),
Tó Diªn man (= man x¨m mÆt)...
Vµo thÕ kû VIII, xuÊt hiÖn vö¬ng quèc Pagan trªn ®Êt MiÕn §iÖn
ngµy nay. §Çu thÕ kû thø XIII, cïng víi sù suy vong cña nhµ Tèng ë
Trung Quèc, mét sè vö¬ng quèc nhá ra ®êi ë miÒn nam V©n Nam:
M«gaung ë phÝa B¾c Bham«, M«nª hay Möêng Nai ë trªn chØ löu s«ng
Xaluen, Ah«m ë Axam. Còng vµo thêi kú nµy, theo truyÒn thuyÕt Lµo,
th× mét thñ lÜnh Lµo lµ Khun B« R«m, ®em ngöêi Lµo xu«i dßng NËm
U ®Õn ®Þnh cö ë miÒn Lu«ng Prabang ngµy nay, ®Ó råi, ®Õn gi÷a thÕ kû
thø XIII, ®· xuÊt hiÖn nh÷ng vö¬ng quèc ®Çu tiªn cña ngöêi Th¸i, ë
löu vùc s«ng Mªnam, víi trung t©m Xukh«thai, vÒ sau ®ã lµ Agiuthia.
223

Van Hoa Va Toc Nguoi 2 - 979

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Van Hoa Va Toc Nguoi 2 - 979

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

trÝ nµo tö¬ng tù nhö c¸i cao trong c¹p v¸y Möêng hay kh«ng.

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

Mãn ¨n HuÕ, mãn ¨n MÖêng...

Mãn ¨n HuÕ lµ mãn ¨n Möêng, vèn ra ®i tõ mãn ¨n

Ph¶i gÇn nöa ®ªm míi ra ngoµi. Cïng ra cã hai cô ®· ngåi

ra ®öîc mét mãn ¨n quen thuéc cña quª m×nh.

ChØ hai vÝ dô th«i, loäng - “läm” vµ pÑng goÑng - “b¸nh l¸”,

Tõ “theng wang” mÖêng

hiÖu ®¸ng löu ý:

2. Hai (hay c¸c vÞ) “thÇn chÝnh”

Hµ Néi ngµy 7-1-1986

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

(Loa väng vöên ai ®éng Xãm Gµ)

Cæ Loa cã Xãm Gµ. LÇn ®Çu tiªn ®Õn th¨m dß kh¶o cæ ë

dÖt quanh mét h¹t nh©n lÞch sö.

You might also like