Van Hoa Va Toc Nguoi 6 - 983

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
nh©n ®äc móa thiªng...
Cuèn s¸ch bÐ th«i, võa ®óng 140 trang, khæ ®ót tói, ch÷ in
kh¸ to... S¸ch ®öîc xuÊt b¶n lÇn thø nhÊt vµo gi÷a n¨m 1951,
çch ®©y võa ®óng ba mö¬i l¨m n¨m(1). Nhö vËy, Móa
thiªng(2)... võa kh«ng “lín”, võa kh«ng “thêi sù”. Mµ th«ng b¸o,
v× ®©y chØ lµ mét th«ng b¸o tö liÖu, bao giê ch¶ hµm ý chän läc
vµ thêi sù?
Nhöng råi cã “chän läc” hay kh«ng, nhÊt lµ cã “thêi sù” hay
kh«ng, ®iÒu ®ã mét phÇn cßn phô thuéc vµo t©m tr¹ng vµ nhu
cÇu cña ngöêi ®äc.
Vµ cø lËt tõng trang, tõng trang, ngöêi ®äc töëng thÊy
phËp phång trªn mÆt giÊy mét suy nghÜ, mét t©m tÝnh, h¬n thÕ,
mét lêi nh¾n cña bÇu b¹n, mµ trong çi héc tèc ra ®i gi÷a buæi
hoa niªn chóng ta ®µnh g¹t l¹i mét bªn lÒ.
*
* *
NÕu cã lµ “lêi nh¾n cña bÇu b¹n”, th× còng cÇn nãi ngay
r»ng ®Êy chØ lµ lêi nh¾n “v« t×nh” cña mét ngöêi “b¹n xa”. Nhöng
®iÒu ®ã cã hÒ g×! Víi t×nh c¶m tinh nhËy vÒ møc ®é, c¶m n¨ng
chung cho mäi ngöêi phô n÷, víi ®øc khiªm tèn tù nhiªn, ®øc ®é
ph¶i cã cña mét nhµ khoa häc, J.Quydiniª (J.Cuisinier) kh«ng
hÒ nu«i tham väng cÊp cho nh÷ng ngöêi ®· vµ ®ang tiÕp tôc cuéc
Çch m¹ng th¸ng T¸m mét bµi häc vÒ nguån gèc vµ ý nghÜa çc
®iÖu móa cña cha «ng hä.
Cuèi nh÷ng n¨m 40, trªn bôc gi¶ng Tröêng Cao häc thùc
hµnh (Ecole Pratique des Hautes Etudes), c« chØ lµm c«ng viÖc
b×nh dÞ cña mét nhµ gi¸o: nãi l¹i víi thÝnh gi¶ lÞch sö t«n gi¸o
577
nh÷ng g× c« ®· t©m ®¾c vÒ tÝn ngöìng, lÔ tiÕt, vµ phÇn nµo c¶

nghÖ thuËt n÷a (trong chõng mùc cã thÓ liªn quan ®Õn tÝn
ngöìng, vµ lÔ tiÕt) cña nh÷ng nhãm ngöêi mµ c« ®· tõng ®Ó c«ng
quan s¸t. NÕu ®«i lêi c« gi¶ng sau in thµnh s¸ch - ®ã lµ tröêng
hîp cña Móa thiªng... vµ mét cuèn s¸ch n÷a - v« t×nh hÐ ra vµi
gãc nh×n khiÕn cã thÓ xÕp lµ nhµ d©n téc häc v÷ng tay nghÒ, bÊt
ngê dÊy lªn niÒm xóc ®éng cña mét tÊm lßng phô n÷ tröíc
nh÷ng con ngöêi “tiÒn c«ng nghiÖp” vµ truyÒn thèng v¨n hãa dµy
dÆn cña hä, th× ®Êy l¹i lµ mét chuyÖn kh¸c, mµ cã lÏ ngöêi ®ö¬ng
sù còng kh«ng dÌ tröíc.
V× J.Quidiniª, dï muèn dï kh«ng, thuéc lo¹i t¸c gi¶ mµ
tröíc §¹i chiÕn ngöêi ta quen gäi lµ “t¸c gi¶ §«ng Dö¬ng”. Tuy
còng ®· ®Î ra cho v¨n häc Ph¸p mét hai tªn tuæi tÇm trung -
ngöêi ta nªu Pie L«ti (Pierre Loti), vµ c¶ Clèt Fare (Claude
FarrÌre) n÷a, lo¹i t¸c gi¶ trªn, kh«ng g¹t ra ngoµi çc nhµ
nghiªn cøu, cßn löu l¹i ®Õn nay mét mét mïi vÞ khã t¶. Mïi vÞ
bèc lªn tõ nh÷ng nh©n vËt tiÓu thuyÕt tñn mñn mµ qu¸i dÞ,
nh÷ng «ng cß, «ng gi¸m, t©y ®oan, nh÷ng bµ ®Çm nhµn rçi võa
®é håi xu©n, nh÷ng c« T©y båi bÕp, chÞ hai, chÞ ba... Trong vöên
viÕt x©m thùc Êy, gi÷a ®¸ nhän vµ cá èng, J.Quydiniª, cïng vµi
c©y bót hiÕm hoi kh¸c, nÐp m×nh nhö nh÷ng khãm hoa mua.
Qua §«ng Dö¬ng cã lÏ vµo ®Çu nh÷ng n¨m 30, c« tiÕn sÜ v¨n
chö¬ng t©n khoa sím chän ngöêi Möêng lµm ®èi töîng th¨m hái
d©n téc häc cña m×nh. Víi téc ngöêi nµy, c« ®· dµnh trªn döíi
möêi l¨m n¨m - cho ®Õn khi c« vÒ Ph¸p h¼n, sau Çch m¹ng
th¸ng T¸m - ®Ó t×m hiÓu, ®i s©u, th«ng c¶m. CÇn cø liÖu so s¸nh,
c« tù t¹o lÊy nh÷ng hiÓu biÕt nhÊt ®Þnh, c¶ hiÓu biÕt s¸ch vë lÉn
hiÓu biÕt ®iÒn d·, vÒ ngöêi Th¸i ë ViÖt Nam, ë Th¸i Lan, ë Lµo,
vÒ ngöêi Kh¬me, vÒ ngöêi M· Lai trªn b¸n ®¶o M· Lai còng nhö
ë In®«nªxia. Möêi l¨m n¨m... C¶ tuæi trÎ vµ tuæi trung niªn cña
578
mét con ngöêi, dï lµ con ngöêi lµm khoa häc. Möêi l¨m n¨m c«
®¬n cña mét ngöêi phô n÷, vß vâ “ë vËy” cho ®Õn lóc mÊt, míi
çch ®©y chöa l©u(3).
Möêi l¨m n¨m ®i vµo mét nhãm ngöêi th«i, ®Ó råi thó
nhËn, khi viÕt c©u chÊm hÕt cuèn chuyªn kh¶o ®å sé - vµ cho ®Õn
nay lµ ®éc nhÊt - vÒ téc ngöêi Möêng: “Môc ®Ých cña chóng t«i...
chØ lµ nãi lªn phÇn Ýt ái mµ chóng t«i biÕt ®öîc vÒ hä...”(4). Víi
lêi ¨n tiÕng nãi nhá nhÑ Êy, trong möêi l¨m n¨m “®i thùc tÕ” ë
§«ng Dö¬ng, J.Quydiniª ®· suy nghÜ g× vÒ chÕ ®é thùc d©n vµ
nh÷ng biÕn ®æi mµ “sù kiÖn thuéc ®Þa” ¸p ®Æt lªn çc nÒn v¨n
hãa “b¶n xø”? VÞ trÝ tö¬ng ®èi ®éc lËp víi Tröêng ViÔn §«ng B¸c
Cæ(5) - trung t©m nghiªn cøu con ngöêi vµ x· héi cña chÝnh phñ
toµn quyÒn lóc bÊy giê - chõng nµo ®· gióp c« mét gãc nh×n kh¸c
víi tÇm m¾t cña sè lín çc nhµ d©n téc häc vèn lµ t©y ®ån, phã
sø, hay ngöêi truyÒn gi¸o? Sù vïng dËy bÊt ngê cña c¶ mét d©n
téc trong nh÷ng ngµy th¸ng T¸m, mµ c« h¼n chøng kiÕn qua
hµng rµo biÖt thù thÊp tho¸ng bãng lÝnh NhËt(6), ®· ®¶o lén
trong ®Çu c« nh÷ng gi¸ trÞ cè h÷u nµo?
Ngöêi ngµy nay lµm tö liÖu - chØ “®äc” J.Quydiniª qua
nh÷ng g× c« viÕt - kh«ng tr¶ lêi ®öîc. V× nh÷ng g× c« viÕt cã thÓ
lµ nh÷ng tµi liÖu ®iÒn d·, nh÷ng ph©n tÝch l«gÝch, nh÷ng c¶m
nghÜ chuyªn m«n...
*
* *
Êy thÕ mµ gi÷a hai tö liÖu ®iÒn d·, gi÷a hai ph©n tÝch
l«gÝch, thØnh tho¶ng vÉn ¸nh lªn mét nhËn xÐt bªn lÒ, ¸nh lªn
trong gi©y phót, võa ®ñ ®Ó ngöêi ®äc öíc löîng ®öîc mét chiÒu
thø ba trong th«ng b¸o cña ngöêi cÇm bót. Gi÷a cuèn d©n téc chÝ
Möêng nãi trªn, kÕt thóc ®o¹n ph©n tÝch trªn tù xöng cña téc
579
ngöêi - Mol, nghÜa ®en: “ngöêi” -, t¸c gi¶ n©ng nhËn thøc lªn
mét nÊc giµu hµm löîng xóc c¶m: “hä chØ muèn lµ nh÷ng con
ngöêi”(7). Nãi lªn ý nghÜa céng c¶m khëi thñy cña nghi thøc tÕ
Nam Giao, c« kh«ng thÓ kh«ng thªm mét dßng chua ch¸t, mét
dßng ®Çy khinh giËn: “Çc hoµng ®Õ cuèi cïng h¼n lµ nh÷ng
ngöêi hµnh lÔ v« thøc cña lÔ tiÕt ngh×n ®êi Êy. Vua B¶o §¹i o¾t
con kia biÕt häc ë ®©u ®Ó thÊm nhuÇn hÖ thÇn tho¹i phong phó
lµm sèng dËy lÔ tiÕt? Cßn Kh¶i §Þnh, «ng hoµng ®Õ bÖnh ho¹n,
cßm câi, run rÈy kia, lµm sao cã thÓ tin ë mÖnh trêi, khi «ng biÕt
r»ng së dÜ «ng n¾m vµ gi÷ ngai vµng lµ do ý muèn cña uy quyÒn
ngo¹i bang”(8). Móa thiªng..., xin nh¾c l¹i, ra m¾t ngöêi ®äc vµo
®Çu nh÷ng n¨m 50, thêi mµ çc cao ñy, nèi ch©n nhau xoµnh
xo¹ch ë phñ Toµn quyÒn cò, thõa lÖnh bé Ph¸p quèc h¶i ngo¹i
tiÕp tay cñng cè cho chÝnh quyÒn B¶o §¹i võa ®öîc t¸i lËp sau
hµng rµo che chë cña ®¹o qu©n viÔn chinh.
Xãt thö¬ng th©n phËn ngöêi diÔn viªn tuång döíi chÕ ®é
cò, J.Quydiniª kh«ng thÓ quªn bæ sung: “Mét trong nh÷ng lo
l¾ng cña chÝnh phñ çch m¹ng lµm sao gi¸ trÞ hãa nghÒ nghiÖp
diÔn viªn vÒ mÆt ®¹o ®øc vµ vÒ x· héi, ®Ó phô n÷ cã thÓ hµnh
nghÒ mµ kh«ng sa ®äa”. Nhöng ®Êy chØ lµ mét mèi lo l¾ng... gi÷a
bao lo l¾ng cÊp b¸ch h¬n(9). C« ®· biÕt g× vÒ ChÝnh phñ çch
m¹ng ®· mµ cã c¶m t×nh víi nã, dï chØ lµ th«ng c¶m qua mét
chÝnh s¸ch v¨n hãa? Cã biÕt, ¾t còng ch¼ng bao nhiªu, vµ chØ cã
thÓ lµ gi¸n tiÕp. §iÒu ch¾c ch¾n lµ nhµ nghiªn cøu l¹i mét lÇn
n÷a xuÊt ph¸t tõ ®èi töîng nghiªn cøu sèng ®éng cña m×nh, tõ
nh÷ng diÔn viªn “b»ng xö¬ng b»ng thÞt” mµ c« hiÓu ®öîc nçi ®äa
®µy: “Hä bÞ lo¹i ra ngoµi vßng x· héi, bÞ nh÷ng ngöêi thuª hä
l¹nh lïng khinh miÖt vµ ®èi xö ®Õn lµ ng¹o m¹n, nhöng l¹i
kh«ng chÞu tiÕp xóc víi hä, nÕu kh«ng ph¶i th«ng qua bän bÇu
g¸nh, mµ bän nµy thöêng lµ nh÷ng tay chøa g¸i tham lam vµ v«
580
lö¬ng t©m”(10).
XuÊt ph¸t tõ nh÷ng con ngöêi thùc mµ nghÒ nghiÖp buéc
c« ph¶i quan s¸t, tõ nh÷ng vui buån vµ söíng khæ cô thÓ cña hä,
®Ó ®i ®Õn nh÷ng ®¸nh gi¸ tiÕn bé, ®öîm t×nh con ngöêi, cã thÓ
nãi r»ng ®ã lµ böíc ®öêng tö töëng cña J.Quydiniª. Nhöng ®èi
töîng d©n téc häc kh«ng chØ lµ con ngöêi trong sè phËn thô ®éng
cña nã, mµ cßn lµ thµnh tùu chñ ®éng, lµ biÓu hiÖn v¨n hãa - x·
héi cña ho¹t ®éng con ngöêi. ChÝnh v× ®· dµy c«ng theo dâi tÕ lÔ
vµ thÊm ®öîm, trªn thùc ®Þa, ý nghÜa céng c¶m trµn trÒ chÊt
sèng mµ tõ buæi b×nh minh cña ho¹t ®éng t«n gi¸o con ngöêi ®·
g¸n cho tÕ lÔ, nhµ d©n téc häc míi vöît næi lªn trªn ngo¹i diªn
ngé nghÜnh cña lÔ thøc vµ ®¸nh h¬i ®öîc ngay çi v« vÞ trong sù
cã mÆt cña hai «ng vua cuèi cïng triÒu NguyÔn trªn ®µn tÕ Nam
Giao.
Thùc ra, kh«ng ph¶i chê ®Õn Móa thiªng... J.Quydiniª míi
quan t©m ®Õn móa. Trong sè nh÷ng bµi nghiªn cøu Ýt ái mµ c«
c«ng bè r¶i r¸c trªn möêi l¨m n¨m ë §«ng Dö¬ng, cã thÓ läc ra
bèn tö liÖu ®éng ®Õn móa: vÒ vò kÞch Campuchia, vÒ ¶nh höëng
cña vò ®¹o Ên §é, vÒ çc ®iÖu móa trªn bê biÓn §«ng b¸n ®¶o
M· Lai, vÒ mét ®iÖu móa Th¸i Lan. Nhö vËy, cã thÓ xem Móa
thiªng... trong ®Çu ®Ò hoµn chØnh cña nã:... ë §«ng Dö¬ng vµ
In®«nªxia - lµ mét c«ng tr×nh s¬ kÕt. “§«ng Dö¬ng” nãi ®©y
kh«ng chØ lµ “§«ng Dö¬ng thuéc ®Þa Ph¸p”, mµ lµ toµn bé miÒn
§«ng Nam ¸ lôc ®Þa n»m gi÷a Ên §é vµ Trung Hoa, “Ên §é -
Chi Na”.
Quan s¸t móa b»ng con m¾t d©n téc häc, tÊt nhiªn, kh«ng
chót ®¬n gi¶n. NÆng vÒ nghÖ thuËt mét tÞ, móa nh¶y sÏ tan ®i
®©u mÊt, chØ cßn ®Ó l¹i nh÷ng héi hÌ, tæ chøc x· héi, nghi thøc,
lÔ tiÕt... Huèng chi móa nh¶y ®©u ph¶i thuéc lo¹i nh÷ng nghÖ
581
thuËt cßn “löu l¹i dÊu tÝch trªn ®¸ hay trong ký øc cña con ngöêi
qua hµng thÕ kû...”(11). §Æc thï cña móa nh¶y, J.Quydiniª nhËn
thøc kh«ng chót m¬ hå, nhËn thøc ngay tõ phÇn më ®Çu cña
cuèn s¸ch, b»ng mét h¬i v¨n kh«ng thiÕu rung c¶m vµ h×nh ¶nh:
“ChØ ra ®êi ®Ó tån t¹i trong kho¶nh kh¾c, chØ sinh thµnh ®Ó biÕn
mÊt ngay, ®ã lµ ®Þnh mÖnh cña móa nh¶y. Kh«ng ®Ó l¹i tÞ g× cña
b¶n th©n m×nh, dï lµ dÊu tÝch vËt chÊt hay ký øc kiÓm so¸t ®öîc,
®ã lµ phËn nghÌo cña móa nh¶y..., nhöng ®ã còng lµ vinh quang
cña móa nh¶y”(12).
*
* *
SÏ thÊt väng, b¹n ®äc nµo x¨m x¨m ®i t×m trong Móa
thiªng... nh÷ng ghi chÐp s©u vµo kü thuËt, nh÷ng “chØ ®Þnh” vÒ
vò ®¹o. Còng sÏ thÊt väng nèt, nh÷ng ai thÝch thó tö liÖu h¬n lµ
móa nh¶y sinh ®éng, cø cè rót ra tõ Móa thiªng... mét b¶ng
thèng kª hay ph©n lo¹i hoµn chØnh vÒ çc ®iÖu móa ë §«ng
Dö¬ng vµ In®«nªxia. Kh«ng quªn m×nh lµ ngöêi lµm d©n téc häc,
h¬n n÷a, lµ ngöêi d¹y lÞch sö t«n gi¸o, c« ®em nh÷ng hiÓu biÕt
s½n cã vÒ phong tôc, tËp qu¸n, tÝn ngöìng, nghi lÔ, ®Ó soi s¸ng
thªm çc ®iÖu móa, trong ý nghÜa t©m lý - x· héi cña chóng.
J.Quydiniª ®· chän con ®öêng nhÈn nha cña ngöêi ®i bé
tham quan, ch©n thñng thØnh böíc, m¾t nh×n tho¸ng qua çc
®iÖu móa, cã khi còng ng¾m l©u, ch©n böíc qua råi mµ ®Çu cßn
ngo¸i l¹i, thËm chÝ dõng mét phót, mçi lÇn ®Òu kh«ng quªn ®Æt
®iÖu móa ®ang quan s¸t lªn bèi c¶nh x· héi hay t«n gi¸o cña nã,
®Ó cã mét nhËn xÐt, mét c¶m nghÜ... ChØ lµ “bao qu¸t” th«i,
nhöng cuèi cïng råi còng läc ra ®öîc mét çi g× ®Êy mµ c« nghÜ
lµ çi thÇn cña móa nh¶y.
“Çi g× ®Êy” lµ mét çi kh«ng c©n ®o ®öîc, mµ t¸c gi¶ - ®©y
582
cã lÏ lµ mét nhöîc ®iÓm cña J.Quydiniª vµ cña Móa thiªng... -

chØ cã thÓ nãi ®Õn qua m«i giíi mét ng«n ng÷ cã phÇn trõu töîng.
§Ó dâi theo t¸c gi¶ ®Õn tËn ®©y, “çi g× ®Êy” mµ c« quyÕt t©m
tiÕp cËn, h·y liÕc mét liÕc m¾t vµo çi chö¬ng... Dï sao, nhiÖm
vô cña chóng ta còng lµ ®iÓm qua Móa thiªng... Bèn chö¬ng
ng¾n, bèn lo¹i móa: móa “d©n gian”, móa “cung ®×nh”, móa “t«n
gi¸o”, móa “phö¬ng thuËt”(13). §õng hiÓu lÇm r»ng ®©y lµ mét
hÖ thèng ph©n lo¹i míi, çch ph©n lo¹i cña J.Quydiniª. Kh«ng,
c« kh«ng cã tham väng ®Ò xuÊt mét çch ph©n lo¹i t©n kú nµo
c¶. Nãi cho cïng, c« kh«ng d¸m bµn vµo nh÷ng ngãc ng¸ch
chuyªn m«n cña nghÒ móa. Khi nµo kh«ng thÓ kh«ng ®¶ ®éng
®Õn nghiÖp vô cña ngöêi móa, dï chØ trong mét c©u, c« l¹i khiªm
tèn dùa vµo Cuèc D¾c (Kurt Sachs), mét tay “nhµ nghÒ”, mét
chuyªn gia lÞch sö ©m nh¹c vµ vò ®¹o. Bèn chö¬ng, bèn lo¹i
móa, ®©y chØ lµ bèn çnh cöa mµ nhµ d©n téc häc lÇn löît nhÑ
tay më ®Ó nh×n vµo bªn trong ng«i ®Òn “thiªng” cña móa nh¶y.
Qua çc çnh cöa thø hai, thø ba, thø tö, c« cßn thÊy ®öîc Ýt
nhiÒu nh÷ng g× ®· thÊy qua çch cöa thø nhÊt. V×, ®èi víi
J.Quydiniª, móa gäi lµ “d©n gian” ®· chøa ®ùng mét phÇn cña
móa t«n gi¸o trong lßng nã, ®· b¸o hiÖu móa cung ®×nh, ®·
mang mÇm mèng cña móa phö¬ng thuËt...
Trong ng«i ®Òn Êy cña nh¶y móa, nhµ d©n téc häc kh«ng
ph¶i lµ ngöêi hµnh lÔ. C« chØ lµ mét ngöêi hµnh hö¬ng thµnh tÝn,
qua dù lÔ mµ quan s¸t nh÷ng con ngöêi ®· dùng nªn ng«i ®Òn
vµ ®ang ho¹t ®éng trong ®ã. Nh×n nh÷ng g× na n¸ nhau qua bèn
çnh cöa kh¸c nhau, nhËn dÇn ra çi g× lµ çi chung döíi nh÷ng
sù kiÖn riªng biÖt, J.Quydiniª, ®· lÇn ®Õn “NhÞp ®iÖu toµn
uy”(14), mµ ngöêi ®äc hiÓu lµ nhÞp ®iÖu bªn trong cña ngöêi
móa, çi søc m¹nh kh«ng cöìng ®öîc d©ng lªn tõ chç s©u kÝn
nhÊt, tröíc khi chuyÓn ra ch©n, ra tay, ra tõng thí thÞt, tËn “®Çu
583
mµy cuèi m¾t”, thµnh nhÞp ®iÖu bªn ngoµi, thµnh chuyÓn ®éng,
böíc ®i, ®éng t¸c, ®iÖu bé, s¾c diÖn, h×nh töîng, ®éi h×nh...
Döíi con m¾t d©n téc häc, móa nh¶y kh«ng hÒ lµ ho¹t ®éng
ç thÓ. Mét ®iÖu móa cã thÓ chØ do mét ngöêi biÓu diÔn, thËm chÝ
biÓu diÔn ë chç kh«ng ngöêi, nhö bµ “MÑ lóa” X¸ Dãn mét m×nh
®èi diÖn mÆt trêi ®ang mäc mµ vung gËy chäc lç trªn nö¬ng s¾p
tra h¹t(15). Nhöng mét ®iÖu móa cô thÓ bao giê ch¼ng lµ cña
chung cña mét téc ngöêi, do téc ngöêi ®iÒu chÕ ra, hay tiÕp thu
®öîc, vµ truyÒn tay qua nhiÒu ®êi. H¬n n÷a, bao giê nã còng ®¸p
øng mét nhu cÇu céng ®ång cña téc ngöêi: vui ch¬i, ©n ¸i, tÕ lÔ...
Nã lµ mét nÐt v¨n hãa cña téc ngöêi. Nã lµ truyÒn thèng tËp thÓ.
Vµ, nhö vËy, çi “nhÞp ®iÖu bªn trong” cña móa nh¶y kh«ng chØ
sinh ra tõ søc nãng lªn bÊt thÇn cña b¶n n¨ng mét ç nh©n, mµ
lµ nh÷ng hoµi väng chung tÝch tô trong tõng ngöêi móa, vµ ®öîc
b¶n n¨ng cña tõng ngöêi b¾n lªn thµnh nhÞp ®iÖu, vµo nh÷ng
“giê cao ®iÓm” cña sinh ho¹t céng ®ång. ChÝnh v× thÕ mµ mçi
®iÖu móa ®Òu cã kû cö¬ng cña nã, kû cö¬ng do tËp thÓ cöìng lËp”
“... Móa sÏ kh«ng ph¶i lµ móa nÕu kh«ng bÞ kiÓm so¸t. NÕu
kh«ng thÓ nghÜ ®Õn móa nh¶y mµ kh«ng nghÜ ®Õn nhÞp ®iÖu, th×
còng kh«ng thÓ nghÜ ®Õn móa nh¶y mµ kh«ng nghÜ ®Õn kû
cö¬ng”(16).
*
* *
§Õn ®©y, ta cµng hiÓu thªm trªn c¬ së nµo J.Quydiniª, ®·
d¸m nghÜ ®Õn viÖc dïng chuyªn m«n riªng cña ngµnh m×nh (d©n
téc häc) ®Ó b¾t m¹ch ®èi töîng cña mét ngµnh chuyªn m«n kh¸c
(nghÖ thuËt häc). V× nh÷ng quan s¸t d©n téc häc - vÒ çc quan
hÖ x· héi lµm nÒn cho lÔ tiÕt vµ móa nh¶y, vÒ khung lÔ thøc
trong ®ã mçi ®iÖu móa ®öîc tÝch hîp, vÒ yªu cÇu cña céng ®ång
®èi víi viÖc thÓ hiÖn tõng ®iÖu móa, vÒ nh÷ng ho¹t ®éng cã nhÞp
584
®iÖu b¸o hiÖu móa nh¶y, vÒ th©n phËn x· héi cña ngöêi móa...,
nh÷ng tö liÖu “phi nghÖ thuËt” ®ã, hoÆc nhiÒu hoÆc Ýt, ®Òu cã thÓ
lµ nh÷ng triÖu chøng bªn ngoµi, ®Ó ngöêi thÇy thuèc d©n téc häc
dùa vµo mµ chuÈn ®o¸n nhÞp ®Ëp thÇm kÝn trong néi t¹ng cña
móa nh¶y.
Ngay tõ lóc nhËp ®Ò, c« ®· kh«ng quªn gi¸n tiÕp ph©n bua
vÒ phö¬ng ph¸p cña m×nh, böíc ®öêng m×nh ®i, vµ v« h×nh
chung c¶ nh÷ng h¹n chÕ cña c«ng tr×nh m×nh viÕt: “TÊt nhiªn,
ch÷ nghÜa kh«ng thÓ lµm sèng l¹i móa nh¶y. Nh÷ng ch÷ nghÜa
cã thÓ ®Þnh vÞ móa nh¶y trong çc khu«n khæ biÕn ®éng vµ kh¸c
nhau cña nã. Ch÷ nghÜa cã thÓ giíi thiÖu çc diÔn viªn móa v«
danh. Cuèi cïng, ch÷ nghÜa cã thÓ tõ çch móa nh¶y läc ra çi
vò trô nh÷ng m¬ méng, nh÷ng hoµi väng, nh÷ng huyÒn tho¹i
©m thÇm mµ móa nh¶y dÊy lªn(17). C« chØ chän móa nh¶y ë
§«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia lµm m¶nh “vöên tröêng”, lµm v¹t ®Êt
thÝ nghiÖm, lµm thùc ®Þa quan s¸t, ®Ó råi tõ ®Êy ngöîc nguån,
trë vÒ víi çi g× ®ã mµ c« ®¸nh gi¸ lµ thÇn th¸i cña móa nh¶y.
Trë vÒ, sau khi ®· giµu thªm h¬i thë sèng sÝt cña kinh nghiÖm
®iÒn d·. TÊt nhiªn, chän höíng ngöîc xu«i lµ quyÒn cña t¸c gi¶.
H¬n n÷a, lÊy móa nh¶y ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia ®Ó soi s¸ng
móa nh¶y nãi chung, g¹n tinh hoa cña mét vïng, mét miÒn, tr©n
träng cÊt vµo kho chung cña mäi ngöêi, ®ã còng lµ mét hµnh
®éng rÊt h÷u Ých, mét th¸i ®é rÊt “nh©n v¨n” mµ chóng ta kh«ng
lÊy lµm l¹ ë mét ngöêi nhö J.Quydiniª. Nhöng lµ nh÷ng con
ngöêi thùc sèng trªn ®Þa bµn mµ t¸c phÈm bao trïm §«ng
Dö¬ng vµ In®«nªxia, chóng ta kh«ng khái tiªng tiÕc. Ph¶i chi
nhµ d©n téc häc ®¶o ngöîc höíng hµnh tr×nh l¹i, mµ vÉn mang
theo hµnh lý tÊt c¶ tµi hoa, hiÓu biÕt, kh¶ n¨ng rung ®éng, vµ
c¶m quan tinh tÕ cña m×nh, th× Móa thiªng... cßn cã thÓ “viÖn
trî” cho chóng ta gÊp bao nhiªu lÇn!
585
Thùc ra, qua tõng chö¬ng, tõng môc, tõng ®iÖu móa, cã
thÓ nhÆt lªn nh÷ng “nhËn xÐt ®iÒn d·”, ng¾n gän th«i, nhiÒu khi
®Æt döíi h×nh thøc tù vÊn, nhöng hÇu hÕt b¾t chóng ta ph¶i suy
nghÜ. Mét vÝ dô. Cïng trªn ®Þa bµn §«ng Nam ¸ c¶, t¹i sao çc
®iÖu móa cã liªn quan ®Õn thÇn tho¹i cña nh÷ng nhãm ngöêi ®·
tiÕp thu v¨n hãa Ên §é vÉn cßn gi÷ ®öîc mét ®Æc tÝnh “nguyªn
thñy”, tÝnh m« pháng, m« pháng ®Ó trùc tiÕp diÔn l¹i tÊn kÞch tao
thiªn lËp ®Þa hay çc kú tÝch cña tæ tiªn thÇn tho¹i, trong khi
nh÷ng ®iÖu móa cïng lo¹i cña çc nhãm ngöêi tõng tiÕp thu v¨n
hãa Trung Hoa - ë nöíc ta, ch¼ng h¹n - l¹i lo¹i trõ m« pháng,
®· ®i vµo ®éng t¸c töîng tröng? Nh÷ng c©u hái ®Æt ra theo kiÓu
Êy lµ nh÷ng gîi ý quÝ b¸u, Ýt nhÊt còng cã t¸c dông thóc giôc
chóng ta ®i kiÓm tra l¹i trªn thùc ®Þa.
Nhöng råi ®Êy còng chØ lµ nh÷ng nhËn xÐt lÎ tÎ, kh«ng cã
hÖ thèng mÊy, chØ lµ “lêi nh¾n v« t×nh cña mét ngöêi b¹n xa”. Bëi
v× çi ta ®ßi hái l¹i kh«ng lµ ®Ých ng¾m cña t¸c gi¶. Víi
J.Quydiniª, çc nhËn xÐt lý thó kia chØ lµ nh÷ng nÊc tét cïng n¬i
c« mong thÊy ®öîc çi mµ c« ®Þnh tröíc lµ mÉu sè chung cho mäi
®iÖu móa. Döíi ngßi bót cña c«, mÉu sè Êy ®· hiÖn th©n thµnh
hai ch÷ më ®Çu tªn t¸c phÈm: Móa thiªng... H¬n mäi nhËn xÐt,
®èi víi t¸c gi¶ ®©y míi lµ vÊn ®Ò. §èi víi chóng ta, ®©y còng cã
vÊn ®Ò.
Bëi v× ch÷ “thiªng”, dïng ®Ó ®Þnh tÝnh mét çch kh¸i qu¸t
cho hiÖn töîng “móa”, vµ ngay c©u më ®Çu phÇn nhËp ®Ò - “Móa
nh¶y bao giê ch¼ng linh thiªng”(18) - kh«ng khái gîi l¹i mét häc
thuyÕt, nãi cho võa ph¶i lµ mét quan niÖm, ch¼ng míi mÎ l¾m,
nhöng ®Õn nay vÉn lµ “tÝn ®iÒu” cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu: quan
niÖm qui t«n gi¸o vµo nguån cña mäi h×nh th¸i nghÖ thuËt.
*
* *
586
Cã ngöêi cho r»ng nghÖ thuËt tho¸t thai tõ t«n gi¸o. B»ng
chøng kh¶o cæ häc kh«ng thiÕu. H·y nãi ®Õn mü thuËt, ch¼ng
h¹n mµ s¶n phÈm kh«ng tiªu tan ngay víi thêi ®iÓm sinh thµnh,
mét nghÖ thuËt kh«ng ®Õn nçi “phï du” nhö móa nh¶y. Tõ
tranh v¸ch hang ®éng tiÒn sö, ngöêi ta ®· thÊy héi häa phôc vô
®¾c lùc cho phö¬ng thuËt vµ lÔ nhËp m«n. Ch¼ng nh÷ng thÕ, mü
thuËt hang ®éng cßn vÜnh ®Þnh ®öîc trªn mÆt ®¸ çi ph«i pha
quyÕn rò cña nh÷ng c¶nh móa nh¶y thùc ra ®· t¾t ngÊm trong
®ªm tèi çch ta hµng v¹n n¨m. §iÒu ®¸ng löu ý h¬n, ®èi víi
chóng ta, lµ bÝch häa tiÒn sö g¸n kh¸ râ vµo t«n gi¸o nh÷ng ®éng
t¸c ®öîc ph¸c lªn tõ buæi b×nh minh Êy cña móa nh¶y. B»ng
minh gi¶i gÇn nhö thèng nhÊt cña giíi kh¶o cæ häc, hang Ba anh
em cßn gi÷ ®öîc ®Õn nay, trªn bøc ch©n dung ThÇy phï thñy,
h×nh ¶nh cã lÏ cña mét trong nh÷ng vÞ tæ ®Çu ®· kh¬i dßng nghÒ
móa(19). Nãi ®©u qu¸ xa xöa, kÕt qu¶ th¨m dß d©n téc häc t¹i
nhiÒu miÒn hÎo l¸nh chØ râ rµng çc ®iÖu móa cña nh÷ng nhãm
chËm tiÕn nhÊt ngµy nay, nh÷ng céng ®ång hiÖn ®¹i tiÕp cËn nhÊt
víi v¨n hãa nguyªn thñy, phÇn lín lµ nh÷ng ®iÖu móa nghi lÔ.
Cã ®iÒu lµ “phÇn lín” kh«ng hÒ ®ång nghÜa víi “tÊt c¶”.
NghÖ thuËt móa nh¶y trong mét x· héi “tiÒn c«ng nghiÖp”, dï cã
thÊm chÊt “thiªng” ®Õn mÊy, vÉn kh«ng bÞt hÕt mäi ®ét ph¸ cña
vui ch¬i thuÇn tóy. V×, bªn c¹nh nh÷ng mÆt n¹ lín næi tiÕng
dµnh cho móa nh¶y nghi lÔ, çc téc ngöêi Da ®en ë ch©u Phi cßn
cã nhiÒu kiÓu mÆt n¹ nhá h¬n, mµ hä ®eo vµo ®Ó móa nh¶y hay
®Ó diÔn nh÷ng vë kÞch ®¬n s¬ cã móa ®Öm theo, víi môc ®Ých
mua vui chung bªn r×a çc héi lÔ t«n gi¸o. Gi÷a tiÖc röîu, hay ®Ó
kÕt thóc tiÖc röîu, mét chµng trai Ba Na chÕnh cho¸ng ®øng lªn
kÓ chuyÖn vui. MÆt anh ®á gay, giäng anh l¹c ®i v× h¬i röîu, hai
tay anh chuyÓn ®éng ®Ó m« t¶ mét çch hµi höíc bé ®iÖu cña
nh©n vËt anh mang ra ch©m biÕm, hai ch©n anh xª dÞch, nhón
587
nh¶y theo mét nhÞp ®iÖu chØ riªng anh biÕt... Ph¶i ch¨ng, gi÷a
thêi ®¹i chóng ta, ®©y còng lµ “buæi ®Çu” cña móa nh¶y phèi hîp
víi s©n khÊu, “buæi ®Çu” cña vò kÞch?
Dï sao, ngöêi Da ®en Phi ch©u vµ ngöêi Ba Na ®· lµ thµnh
viªn cña nh÷ng x· héi n«ng nghiÖp. H·y t×m ®Õn víi ngöêi thæ
d©n óc, ch¼ng h¹n, mµ cuéc sèng cæ truyÒn cßn gÇn víi v¨n hãa
nguyªn thñy h¬n nhiÒu. Çch ®©y trªn döíi mét thÕ kû th«i, khi
míi tiÕp xóc víi ngöêi ch©u ¢u, nhiÒu bé l¹c óc cßn ë mét møc
sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn tö¬ng tù víi sinh ho¹t cña con ngöêi
thêi §¸ Gi÷a. M·i ®Õn gÇn ®©y, nhiÒu nhãm cßn vÏ lªn v¸ch ®¸,
vµ c¶ trªn mÆt çt n÷a. Nãi ®Õn móa nh¶y cña hä, s¸ch vë d©n
téc häc thöêng nhÊn m¹nh çc ®iÖu c«r«bori g¾n liÒn víi nghi lÔ
t« tem. Nhöng, bªn c¹nh c«r«bori vµ çc ®iÖu móa t«n gi¸o kh¸c,
kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng lóc mµ ngöêi b¶n ®Þa móa nh¶y mét
çch bét ph¸t, hån nhiªn, gi÷a çc cuéc vui tr¨m phÇn thÕ tôc...
ChÝnh v× thÕ mµ chóng ta ®ang cè t×m hiÓu J.Quydiniª, khi
c« chän ch÷ “Thiªng” lµm “lÐtm«tÝp”, lµm ®å ¸n chñ ®¹o, lµm sîi
chØ tr¾ng xuyªn tõ ®Çu chÝ cuèi cuèn s¸ch. Nhö chiÕc ch×a khãa
“thiªng” ®Ó më mäi çnh cöa cho nhµ d©n téc häc böíc vµo lÜnh
vùc móa nh¶y.
PhÇn nhËp ®Ò còng lµ phÇn minh gi¶i tªn s¸ch: “Móa nh¶y
bao giê ch¼ng linh thiªng. Móa nh¶y vÉn linh thiªng chõng nµo
cßn sèng trong lßng ngöêi c¶m quan ®èi víi cao ®iÖu vµ lßng
thµnh kÝnh tröíc bÝ Èn... Chõng nµo ngöêi ta chØ cã thÓ run rÈy
khi ®Æt ch©n lªn m¶nh ®Êt cña bÝ Èn, chõng nµo m¶nh ®Êt Êy cßn
cã nh÷ng kiªng kþ quen thuéc nhöng ®¸ng sî bao quanh, chõng
nµo ngöêi ta cßn ®ßi hái nh÷ng ai phôc vô ë ®©y ph¶i th¬ ng©y
vµ tinh khiÕt, th× móa nh¶y cßn diÔn dÞch bÝ Èn(20). Ngöêi ®äc
muèn biÕt ngay: BÝ Èn lµ g×? T«n gi¸o ch¨ng? Vµ t¸c gi¶ gi¶i ®¸p:
588
“Cßn h¬n diÔn dÞch, móa nh¶y biÓu hiÖn ®µ phÊn khÝch thóc ®Èy
con ngöêi hîp nhÊt ®ång lo¹i vµ thÇn linh cña m×nh, trong mét
thÕ vÑn toµn l«i cuèn ®öîc con ngöêi tù vöît lªn b¶n th©n”? Vöît
lªn råi ®i ®Õn ®©u? T¸c gi¶ nãi râ thªm: “Anh ta móa ®Ó tù vöît
lªn b¶n th©n. MÆc dÇu kh«ng ý thøc ®öîc çi kú vÜ mµ anh t×m
kiÕm, anh tho¸t khái çi tÇm thöêng cña th©n phËn con ngöêi,
vµ chØ quay vÒ th©n phËn con ngöêi, vµ chØ quay vÒ th©n phËn
Êy mét khi ®· giµu thªm cè g¾ng cña m×nh”(21).
µ, ra thÕ! Çi mµ ngöêi móa “t×m kiÕm” qua ®iÖu móa, tuy
“kú vÜ”, kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i lµ lý töëng t«n gi¸o. Cø móa, miÔn
sao “tho¸t khái çi tÇm thöêng cña th©n phËn con ngöêi”, dï chØ
“trong chèc l¸t”, råi “giµu thªm” qua “cè g¾ng” Êy(22). Nhö uèng
mét cèc röîu m¹nh, cã lÏ. TiÕc r»ng t¸c gi¶ kh«ng cho ta biÕt bao
nhiªu chua ch¸t cßn ®äng l¹i döíi ®¸y cèc, mét khi con ngöêi, tõ
nh÷ng tÇng cao chãt vãt cña ¶o ¶nh, l¹i r¬i bÞch xuèng “çi tÇm
thöêng cña th©n phËn con ngöêi”. Víi mäi cè g¾ng ®¸ng kh©m
phôc ®Ó giao c¶m víi nh÷ng ngöêi móa kh«ng tªn trªn çc vïng
®Êt l¹ mµ c« t×m ®Õn kh¶o s¸t, J.Quydiniª, vÉn kh«ng tho¸t lèi
mßn cña truyÒn thèng “nh©n häc” Ph¸p(23). To¸t ra tõ Móa
thiªng... lµ mét thø chñ nghÜa nh©n v¨n tÝch hîp c¶ thµnh tùu
®¸ng kÓ nhÊt cña tröêng ph¸i x· héi häc Ph¸p, lÉn tinh thÇn c¬
b¶n cña C¬ §èc gi¸o (lßng ®au thiÕt ®èi víi th©n phËn con ngöêi,
vµ con ®öêng gi¶i phãng cho ç nh©n qua thanh läc). Vµ lÈn quÊt
®©u ®©y lµ hö¬ng vÞ nhµn nh¹t, kh«ng khã nhËn l¾m, cña thø
chñ nghÜa thÊt b¹i vèn tiÒm tµng trong çc tÇng líp trung gian.
§óng nhö J.Quydiniª nghÜ, ngöêi xöa, dï d· man hay cßn
nguyªn thñy, kh«ng khái ®Æt vÊn ®Ò th©n phËn con ngöêi vµo
gi÷a dßng suy tö. ThÇn tho¹i chöa qu¸ biÕn chÊt cña çc x· héi
n«ng nghiÖp s¬ ®¼ng còng lµ mét b»ng chøng. VÒ mÆt nµy, th¬
589
méng nhÊt cã lÏ lµ sù tÝch chµng Maui cña mét sè nhãm ngöêi

trªn quÇn ®¶o P«lynªdi. Çi chÕt cña ngöêi anh hïng v¨n hãa
nµy(24), gi÷a lóc anh v× ®ång lo¹i mµ chui s©u vµo lßng §Êt MÑ
®Ó ®o¹t lÊy BÊt Tö, lµ sù cè thÇn tho¹i ®· qui ®Þnh vÜnh viÔn
th©n phËn con ngöêi. Tõ nay, con ngöêi kh«ng mong g× trë l¹i
thµnh bÊt tö ngang víi thÇn linh, mµ chØ cßn cã kh¶ n¨ng tù
biÕn c¶i cuéc sèng b»ng çch noi gö¬ng Maui lËp kú tÝch hiÓn
h¸ch ®Ó ph¸t triÓn x· héi vµ v¨n hãa theo mÉu mùc do ngöêi anh
hïng ®Ó l¹i. Nhö vËy, bªn c¹nh mét d¹ng ®Þnh mÖnh th« s¬,
kh«ng cã g× l¹ trong tröêng hîp nh÷ng cö d©n chØ biÕt xíi ®Êt
b»ng cuèc, ngöêi h¶i ®¶o còng ®Æt vÊn ®Ò th©n phËn con ngöêi,
nhöng döíi mét gãc ®é kh¸c h¼n gãc ®é cña J.Quydiniª. Hä lµ
nh÷ng ngöêi trång cñ, vöît biÓn ®¸nh ç. Thiªn nhiªn nhiÖt ®íi
kh«ng khái chiªu ®·i hä, nhöng còng l¾m lóc lªn mÆt d× ghÎ, víi
h¹n h¸n, sãng c¶, b·o t¸p bÊt thÇn. Dï cã ®öîc thÇn tho¹i siªu
viÖt hãa lªn b»ng nh÷ng biÓu töîng ngo¹i khæ, th× th©n phËn con
ngöêi chØ cã thÓ ®öîc hä ®Æt ra trªn mèi qui chiÕu vµo cuéc sèng
thùc, nghÜa lµ trong phèi c¶nh cña cuéc ®Êu tranh hµng ngµy víi
thiªn nhiªn vµ x· héi. NhËn ra th©n phËn h÷u h¹n cña con
ngöêi hä rót tõ ®ã ra mét höíng øng xö nãi chung vµ tÝch cùc:
sèng, ph¸t triÓn cuéc sèng dï chØ trong ranh giíi mét mÉu mùc
cæ truyÒn.
Quay vÒ víi móa nh¶y, sù sèng, søc sèng chÝnh lµ må h«i
to¸t ra tõ vµi ®iÖu móa nguyªn thñy hiÕm hoi mµ mü thuËt hang
®éng cßn b¶o löu h×nh ¶nh. ThÇy phï thñy trong hang Ba anh
em móa ®iÖu g×? Çc chuyªn gia ®· tèn nhiÒu mùc ®Ó bµn c·i. Cã
vÞ ®å chõng lµ mét ®iÖu móa t« tem trong khu«n khæ lÔ nhËp
m«n(25) NhiÒu ngöêi ngì ®¸nh h¬i ®öîc mïi móa nh¶y phö¬ng
thuËt, do ®ã míi cã tªn gäi ThÇy phï thñy. Nhöng ph©n ®Þnh
®iÖu móa lµ vÊn ®Ò cña çc nhµ chuyªn m«n. Thó vÞ h¬n nhiÒu,
590
®èi víi chóng ta, lµ bËc danh häa v« danh thêi ®å ®¸ ®· thu ®öîc
vµo m¾t nh×n vµ chuyÓn ®öîc ra ®Çu bót vÏ, ®Ó ph¶ lªn mÆt ®¸,
çi thÇn cña sù sèng vµ ®iÖu móa cña ThÇy phï thñy ®ßi thÓ
hiÖn. Dßng s«ng cao thÕ muèn vät khái ®«i m¾t trßn xoe, ®«i m¾t
nöa nhö ®Þnh thÇn nöa nhö xoi mãi cña “ThÇy”, táa ra çc thí
thÞt, c¶ tõ çi ®u«i còn cìn, ®óng vµo gi©y phót “thÇy” thu m×nh
l¹i lÊy ®µ, chuÈn bÞ cho böíc nh¶y s¾p ®öîc ph¸c lªn ®Ó tiÕp nèi
®iÖu móa. §©y lµ søc sèng tÝch tô ë cöêng ®é cao, søc sèng tù nÐn
®Ó råi bïng næ thµnh chuyÓn ®éng. Lµ böíc chuyÓn tiÕp mong
manh gi÷a tØnh vµ ®éng, ch©n dung ThÇy phï thñy g©y cho
ngöêi xem mét c¶m gi¸c rên rîn, çi khã thë cña nh÷ng phót
c¨ng th¼ng ®îi chê...
*
* *
May thay, may c¶ cho t¸c gi¶ lÉn ®éc gi¶, tÇm nh×n kh¸c
nhau tröíc th©n phËn con ngöêi gi÷a J.Quydiniª vµ nh÷ng
ngöêi móa c« tõng quan s¸t, tuy cÇn ®öîc nªu lªn cho sßng
ph¼ng ®Ó tr¸nh ngé nhËn, vÉn kh«ng lµm biÕn d¹ng cuèn s¸ch
mµ ta chê ®îi. §µnh r»ng, khi ®iÒu chÕ çc ®iÖu móa, x· héi nµo
ch¼ng «m ¶o väng “du nhËp l¹i sù sèng döíi mét d¹ng vÜnh cöu”.
Nhöng, t¸c gi¶ nãi tiÕp, “muèn du nhËp sù sèng vµo ®iÖu móa
cña m×nh, tröíc hÕt ngöêi nghÖ sÜ ph¶i tù du nhËp vµo chu kú
trong ®ã ®iÖu móa cã mét vÞ trÝ”(26)
Döíi ngßi bót cña J.Quydiniª, “chu kú” cã thÓ lµ chu kú
móa nh¶y, lµ truyÒn thèng vò ®¹o cña tõng céng ®ång mµ tËp
qu¸n ngh×n ®êi ®· s¾p xÕp thµnh hÖ thèng. V×, trong tõng ®iÖu
móa cô thÓ, “sù sèng” chØ hiÖn h×nh ®öîc, sau khi ®· kho¸c mét
h×nh thøc nghÖ thuËt nhÊt ®Þnh. “Chu kú” cßn cã thÓ lµ chu kú
sinh ho¹t cña céng ®ång, sinh ho¹t s¶n xuÊt vµ sinh ho¹t tinh
thÇn. V× søc sèng “v« diÖn m¹o”, vèn Èn nÊp ë tÇng s©u kÝn nhÊt
591
cña tõng ç thÓ, chØ cã thÓ kÕt tinh, ®Ó trë thµnh ®iÖu móa tËp
thÓ, quanh nh÷ng kh¸i niÖm quen thuéc víi céng ®ång. VÒ mÆt
nµy, Móa thiªng... còng cung cÊp ®öîc cho chóng ta mét sè ®Ò
tµi suy nghÜ.
Trong çc x· héi trång trät, ®èi töîng cña Móa thiªng...,
nh÷ng kh¸i niÖm nãi trªn chØ cã thÓ b¾t nguån tõ nghÒ n«ng.
§øng hµng ®Çu lµ kh¸i niÖm phån thùc rÊt quen thuéc víi
nh÷ng ai quan t©m ®Õn t«n gi¸o n«ng nghiÖp.
§õng hiÓu lÇm r»ng phån thùc chØ lµ mét ý niÖm t«n gi¸o.
§©y tröíc tiªn lµ mét kh¸t väng x· héi. V× x· héi n«ng nghiÖp cã
cã nhu cÇu nµo lín h¬n nhu cÇu sinh s«i n¶y në: ngò cèc sinh s«i
n¶y në, gia sóc sinh s«i n¶y në, con ngöêi sinh s«i n¶y në. Vµ
kh«ng cã g× ®¸ng cho chóng ta ng¹c nhiªn, nÕu, trong tröêng hîp
mµ con ngöêi chöa lµm chñ ®öîc thiªn nhiªn, cßn ph¶i chê ®îi
“löîng trêi”, th× kh¸t väng Êy ®öîc biÓu minh b»ng th¸i ®é khÈn
nguyÖn. Ph¶i ch¨ng v× ®· t©m ®¾c ®iÒu ®ã mµ J.Quydiniª, kh«ng
xÕp çc ®iÖu móa phôc vô cho nghi lÔ n«ng nghiÖp vµo lo¹i “móa
t«n gi¸o”? Më ®Çu chö¬ng I, chö¬ng “Móa d©n gian”, c« ®Ò cËp
ngay ®Õn nh÷ng ®iÖu móa kÌm theo “héi mïa mõng t¸i t¹o”.
Nãi ®Õn móa nh¶y phôc vô nghi lÔ n«ng nghiÖp, t¸c gi¶
kh«ng chØ thªu dÖt quanh çc kh¸i niÖm. C« cßn dµnh th× giê ®Ó
miªu t¶ - ng¾n gän th«i - mét vµi ®iÖu móa cô thÓ. Trong sè
nµy, cã hai ®iÖu thiÕt töëng còng ®¸ng ®öîc nh¾c l¹i ë ®©y, trong
chõng mùc cã liªn quan ®Õn móa nh¶y ë miÒn nói nöíc ta.
VÒ ®iÖu móa gi¸o kÕt thóc héi mïa trªn ®¶o XªlÐp: “Trong
mét h×nh n÷a, çc vò c«ng trÎ tuæi cÇm gi¸o nhá lµm bé ®iÖu ®µo
®Êt. Nhöng çc h×nh móa kh¸c kh«ng cßn lµ móa m« pháng n÷a:
ë ®©y trë thµnh biÓu töîng, vµ quay vÒ gi¸ trÞ dö¬ng vËt mµ
nhiÒu nhµ d©n téc häc g¸n cho ngän gi¸o”(27).
592
Vµ ®©y, mét chi tiÕt trong héi mïa Man«ra trªn b¸n ®¶o
M· Lai(28); “... vµo lóc r¹ng ®«ng, anh (ý nãi: ngöêi qu¶n móa)
l¹i dÉn ®Çu ®oµn móa. Nhöng lÇn nµy anh ®i vÒ höíng biÓn, vµ
dõng l¹i bªn lîi nöíc, trong khi nh÷ng ngöêi kia, vèn kÐo hµng
mét theo anh, véi xÕp hµng chen chóc sau löng anh. Lóc ai nÊy
®· xÕp hµng xong, anh mét m×nh léi xuèng nöíc. Anh d«ng
th¼ng lªn phÝa tröíc, tay cÇm mét ngän gi¸o lín ®¸nh vµo çc
ngän sãng, ®óng vµo lóc mÆt trêi chiÕu s¸ng ®Çu tiªn lªn sãng
nöíc”(29).
Nhö vËy, móa gi¸o kh«ng nhÊt thiÕt lµ móa chiÕn tranh.
Gi¸o = gËy chäc lç = dö¬ng vËt = phån thùc. C«ng thøc Êy - t¹m
rót ra nhö mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc tõ nh÷ng vÝ dô Ýt ái kÓ trªn
- xøng ®¸ng víi sù löu ý cña nh÷ng ngöêi söu tÇm móa ë T©y
B¾c, däc Tröêng S¬n, ë T©y Nguyªn, còng nhö bÊt cø n¬i nµo cßn
cã nhiÒu nhãm ngöêi lµm nö¬ng vµ dïng gËy chäc lç.
TÊt nhiªn, néi dung phån thùc trong ®iÖu móa kh«ng ph¶i
bao giê còng ®Ëp ngay vµo con m¾t quan s¸t. “Mét ®«i khi... mèi
kÕt hîp gi÷a lao ®éng ®Êt ®ai vµ hµnh ®éng tÝnh giao ®öîc gîi
lªn mét çch trõu töîng h¬n... HÇu nhö bao giê còng vËy, truyÒn
thèng cña ®iÖu móa ®· mê nh¹t trong ý thøc biÓu hiÖn lao ®éng
®Êt ®ai vµ biÓu töîng cña hµnh ®éng tÝnh giao, mµ kh«ng cã d÷
kiÖn nµo kh¸c ngoµi nh÷ng øc ®o¸n thuÇn tóy”(30).
Vai trß mÆt trêi trong ®iÖu móa cña lÔ héi n«ng nghiÖp M·
Lai còng lµ mét ®iÓm gîi ý. §· qua l©u råi thêi mµ cã nhµ lÞch
sö t«n gi¸o øc ®o¸n mét çch nghiªm chØnh r»ng v¨n hãa s¬ sö
phö¬ng Nam kh«ng cã “h×nh th¸i mÆt trêi”. Nh÷ng ®å ¸n trang
trÝ næi tiÕng trªn trèng ®ång, th¹p ®ång, lµ lêi c¶i chÝnh ®· ®öîc
dö luËn khoa häc réng r·i chÊp nhËn. TiÕc r»ng, ë nöíc ta, hÇu
nhö ®Êy lµ b»ng chøng ®éc nhÊt, cho ®Õn nay. Tµi liÖu cña
593
J.Quydiniª, thóc giôc chóng ta t×m thªm b»ng chøng trong móa
nh¶y. KÕt qu¶ th¨m hái d©n téc häc böíc ®Çu trªn çc vïng rÎo
T©y B¾c cho phÐp tin r»ng “h×nh th¸i thê phông” Êy cßn löu l¹i
vÕt tÝch kh«ng ®Õn nçi mê nh¹t l¾m trong nghi lÔ n«ng nghiÖp
hay trong nghÖ thuËt móa nh¶y, Ýt nhÊt lµ cña mét sè téc nhá
tröíc ®©y gäi lµ X¸(31).
Nhöng sù cã mÆt cña biÓu töîng mÆt trêi còng kh«ng lät
vµo vßng quay cña trôc phån thùc. Mµ phån thùc, dï lµ kh¸i
niÖm trung t©m cña móa nh¶y trong nghi lÔ n«ng nghiÖp, dï Ýt
nhiÒu cã l©y qua çc lo¹i móa kh¸c, kÓ c¶ móa cung ®×nh, vÉn
kh«ng qu¸n xuyÕn ®öîc tinh thÇn cña móa nh¶y tõ ®Çu ®Õn
cuèi. X©u l¹i víi nhau mäi lo¹i móa, mäi ®iÖu móa, theo
J.Quydiniª, lµ nhu cÇu céng c¶m cña mäi tËp thÓ, mäi x· héi,
nhÊt lµ çc x· héi “tiÒn c«ng nghiÖp”, nh÷ng céng ®ång cßn ®ßi
hái nhiÒu chÊt kÕt dÝnh ®Ó cã thÓ tån t¹i. Kh¸i niÖm x· héi häc
nµy ®· gi¸n tiÕp ®öîc ®Ò cËp ®Õn trong mét ®o¹n trªn, khi chóng
ta bµn vÒ “nhÞp ®iÖu bªn trong” cña ngöêi móa.
Thùc ra, céng c¶m kh«ng ph¶i lµ ®Æc thï cña móa nh¶y nãi
riªng. Nã lµ môc ®Ých cña mäi h×nh th¸i sinh ho¹t céng ®ång. Vµ
tröíc tiªn lµ cña sinh ho¹t t«n gi¸o khi mµ çc x· héi chËm ph¸t
triÓn c¶m thÊy cÇn ph¶i cÇu xin nh÷ng lùc löîng ngoµi con
ngöêi. Nhöng trong thùc tiÔn tÕ lÔ, móa nh¶y chÝnh lµ mét çch
- ph¶i ch¨ng lµ çch cã “ma lùc” cao nhÊt? - ®Ó thùc hiÖn céng
c¶m. Nh©n ®©y, cã thÓ nh¾c l¹i mét ®o¹n c©u trÝch dÉn: “Móa
nh¶y biÓu hiÖn ®µ phÊn khÝch thóc ®Èy con ngöêi hîp nhÊt víi
®ång lo¹i vµ thÇn linh cña m×nh...”. ThÇn linh lµ t«n gi¸o. §ång
lo¹i lµ x· héi. Hîp nhÊt lµ céng c¶m. Céng c¶m víi thÇn linh -
nÕu kh«ng chª tr¸ch çch nh×n Êy cña J.Quydiniª(32) - lµ ®Ó
céng c¶m víi ®ång lo¹i, ®Ó biÕn m×nh lµm mét víi tËp thÓ, trªn
c¬ së mét tÝn ®iÒu ®öîc mäi ngöêi chÊp nhËn, v× kÕt tinh ®öîc öíc
594
väng chung cña mäi ngöêi.

*
* *
Qua móa nh¶y, kÓ c¶ móa nh¶y t«n gi¸o, ç nh©n “chØ cßn
lµ mét ®¬n vÞ kh«ng ®¸ng kÓ, trong mét ®¬n vÞ phøc hîp ®öîc
g¾n chÆt b»ng søc céng c¶m cña mäi ngöêi, vµ tõ trong ®ã mäi
ngöêi ®Òu rót ra c¶m gi¸c vÒ çi kú vÜ tho¸ng qua cña m×nh”(33).
“Kh«ng ®¸ng kÓ”, nhöng vÉn lµ mét ®¬n vÞ, vÉn kh«ng mÊt diÖn
m¹o, tr¸i l¹i lµ ®»ng kh¸c. Ng¹t thë trong ¸o nÞt “tiÒn c«ng
nghiÖp”, ç nh©n chØ cã thÓ tù kh¼ng ®Þnh, tù thÊy m×nh “kú vÜ”,
dï lµ “tho¸ng qua”, trong çi “kú vÜ” dµi h¬n cña tËp thÓ. Böíc
ra khái vßng móa, ç nh©n töëng m×nh ®· lín lªn sau phót say
söa chung, cßn tËp thÓ th× cµng t¨ng thªm g¾n bã.
Céng c¶m, nãi cho cïng, kh«ng ph¶i lµ ph¸t kiÕn cña
J.Quydiniª. Còng vËy, sù sèng, phån thùc... Lµ ngöêi ®i sau
khiªm tèn, c« ®· tiÕp thu vµ cè vËn dông “trªn luèng cµy cña
m×nh” mét sè kh¸i niÖm khoa häc do nh÷ng thÕ hÖ ®µn anh g¹n
läc ra tõ tiÕng nãi hµng ngµy. LÊy thµnh tùu kh¸i qu¸t cña çc
bËc thÇy - tröíc tiªn lµ nh÷ng bµi häc ®Õn nay vÉn chöa giµ cçi
cña M¸cxen Mètx (Marxeel Mauss) - ®Ó “khu«n” l¹i mét tröêng
hîp riªng biÖt, tröêng hîp móa nh¶y ë §«ng Dö¬ng vµ
In®«nªxia, c« ®· thµnh c«ng ®Õn møc nµo? Thùc lµ khã nãi.
Muèn tr¶ lêi c©u hái ®ã, tröíc hÕt ph¶i n¾m v÷ng thùc tiÔn móa
nh¶y trªn ®Þa bµn mµ Móa thiªng... bao trïm. §iÒu kiÖn tiªn
quyÕt Êy, chóng ta chöa cã s½n trong tay. Ngay trªn ®Êt nöíc ta,
mét bé phËn cña khu vùc “§«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia”, c«ng t¸c
ph¸t hiÖn vµ söu tÇm çc ®iÖu móa cæ truyÒn cßn ®i nh÷ng böíc
®Çu. Còng chÝnh v× thÕ mµ ®èi víi chóng ta ngµy nay Móa
thiªng... vÉn “thêi sù”, thêi sù nhö mét “lêi nh¾n cña bÇu b¹n”.
HiÖn nay chóng ta ®ßi hái nhiÒu, th¾c m¾c nhiÒu. Th¾c
595
m¾c vÒ d©n téc tÝnh, ch¼ng h¹n, d©n téc tÝnh trong v¨n nghÖ,
trong phong çch, trong suy nghÜ, c¶ trong lèi sèng... Mµ th¾c
m¾c lµ ph¶i, v× d©n téc tÝnh lµ g×, nÕu kh«ng ph¶i lµ mét biÓu
hiÖn v¨n hãa - v¨n hãa hiÓu theo nghÜa d©n téc häc: vËt chÊt +
x· héi + tinh thÇn - cña ®éc lËp tÝnh. VÒ mÆt nµy, vµ còng lµ “v«
t×nh” th«i, J.Quydiniª l¹i gióp chóng ta mét “tµi liÖu tham
kh¶o”, khi Móa thiªng... ®Æt c« vµo t×nh thÕ ph¶i gi¶i quyÕt mét
vÊn ®Ò cùc h¹n: tÕ Nam Giao vµ ngöêi ViÖt Nam ®· bª nguyªn
xi, hay gÇn nguyªn xi, vµo lÔ thøc cung ®×nh nöíc ta. Th«ng
thöêng, tröíc nh÷ng c©u chuyÖn o¸i o¨m thuéc lo¹i nµy, çch
gi¶i ®¸p cña chóng ta lµ cè lÊy ra çc chi tiÕt cæ truyÒn cña d©n
téc vÉn tån t¹i ®öîc bªn c¹nh sù kiÖn v¨n hãa ngo¹i lai mµ lÞch
sö nhËp c¶ng vµo nöíc ta. J.Quydiniª nh×n theo höíng kh¸c. C«
kh«ng nãi r»ng hai nghi thøc tÕ Nam Giao kh¸c nhau ë nh÷ng
lÔ tiÕt nµo. C« chØ nhËn xÐt vÒ “th¸i ®é tiÕp thu”: “Çch ®©y chöa
ph¶i l©u la g×, çc héi lÔ ë HuÕ cßn ph¶n ¸nh tö töëng cæ ®¹i
Trung Hoa do mét d©n téc nhá tiªu hãa. D©n téc Êy ®· tho¸t ly
khu«n mÉu, nhöng vÉn gi÷ ®öîc, ®èi víi khu«n mÉu, lßng thµnh
kÝnh ©u yÕm mµ xöa nay hä vÉn dµnh cho çc bËc thÇy tinh
thÇn”(34). Nhö vËy, vÉn theo J.Quydiniª, çi ®éc ®¸o, trong
tröêng hîp nµy, kh«ng ph¶i lµ møc tiªu hãa hµng ngo¹i, mµ lµ
lßng t«n träng - ®öîc xem nhö mét ®Æc tÝnh d©n téc ®èi víi mäi
tö töëng cao ®Ñp.
*
* *
Thùc ra, lÉn gi÷a çc trang s¸ch, çc ®iÖu móa, çc chö¬ng
môc, cßn bao nhËn xÐt cô thÓ, bao ý kiÕn ®¸ng tham kh¶o, mµ
mét bµi giíi thiÖu kh«ng thÓ nãi lªn hÕt. NhÊn m¹nh mét sè
tuyÕn lùc vµ, khi cÇn, thö tranh c·i víi ngöêi ®i tröíc, chóng t«i
chØ mong soi s¸ng ®öîc Ýt nhiÒu phèi c¶nh chung cña Móa
thiªng..., ®Ó b¹n ®äc tù ®i vµo t¸c phÈm.
596
_______________
1. ... vµ ®Õn giê ®©y (1990) lµ ®óng ba mö¬i chÝn n¨m.
2. Tªn s¸ch ®Çy ®ñ: Jean Cuisinier - La danse sacrÐe en Inddochine
et en IndonÐsia (Móa thiªng ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia). Nhµ xuÊt
b¶n PUG. Paris, 1951.
3. ... dï sao, còng ®· çch h«m nay (1990) trªn döíi 25 n¨m.
4 Jeanne Cuisinier - Les Muong, Geographie humaine et Sociogogie
(Ngöêi Möêng. §Þa lý nh©n v¨n vµ x· héi häc). ViÖn D©n téc, Paris,
1948, tr.569.
5. Tuy cã nhiÒu quan hÖ víi Tröêng ViÔn §«ng B¸c Cæ, Jeanne
Cuisinier kh«ng ph¶i lµ nghiªn cøu viªn cña “tröêng” nµy. C« nghiªn
cøu ë §«ng Dö¬ng víi tö çch lµ ngöêi cña ViÖn D©n téc häc Paris. Chi
tiÕt nµy do cô TrÇn V¨n Gi¸p cho biÕt håi cßn sinh thêi: tröíc Çch
m¹ng th¸ng T¸m, cô Gi¸p tõng lµ trî lý nghiªn cøu ë Tröêng ViÔn
§«ng B¸c Cæ.
6. Nh¾c l¹i... Tröíc ngµy bïng næ Çch m¹ng th¸ng T¸m, NhËt ®·
®¶o chÝnh Ph¸p ë §«ng Dö¬ng, dån ngöêi Ph¸p vµo nh÷ng khu vùc tËp
trung cã lÝnh canh g¸c.
7. J.C, Ngöêi Möêng... tr.25.
8. J.C, Móa thiªng..., tr.66.
12. J.C, Móa thiªng..., tr30.
13. ... Hay “phï phÐp” th× còng thÕ. Nh©n tiÖn, xin nãi râ thªm r»ng,
còng nhö nhiÒu nhµ nghiªn cøu kh¸c ë phö¬ng T©y, J.Cuisinier t¸ch
597
phï phÐp (hay phö¬ng thuËt) khái t«n gi¸o. §èi víi chóng ta, çch
nhËn thøc Êy xem chõng kh«ng tháa ®¸ng.
14 J.C, Móa thiªng... tr.1. Ch÷ “NhÞp ®iÖu” ®öîc viÕt hoa trong
nguyªn v¨n.
15. X¸ Dãn lµ mét nhãm ngöêi ë vïng T©y B¾c nöíc ta. Trong nghi
lÔ n«ng nghiÖp trªn nö¬ng cña çc d©n téc nhá ®öîc gäi lµ “X¸”, thöêng
cã vai “MÑ lóa” do vî ngöêi chñ nö¬ng thÓ hiÖn. Trong tröêng hîp
ngöêi X¸ Dãn, “MÑ lóa” chñ yÕu xuÊt hiÖn trªn nö¬ng ®Ó më ®Çu kh©u
tra h¹t: móa mét m×nh, võa móa võa vung gËy chäc lç chÜa vÒ phÝa mÆt
trêi ®ang mäc. Chi tiÕt nµy do nhµ d©n téc häc M¹c Mèt (nay ®· mÊt)
th©n ¸i kÓ cho nghe.
16. J.C, Móa thiªng... tr.2.
19. Hang “Ba anh em” (Les Trois FrÌres) ë Ph¸p lµ mét trong nh÷ng
hang næi tiÕng vÒ tranh v¸ch ®¸ tiÒn sö. §¸ng löu ý nhÊt ë ®©y lµ bøc
tranh thÓ hiÖn mét nh©n vËt qu¸i ®¶n: sõng hö¬u, m¾t trßn xoe nhö
m¾t vä, tay thó d÷, ®u«i ng¾n. Nhöng ch©n lµ ch©n ngöêi, tö thÕ lµ tö
thÕ con ngöêi ®ang móa. V× vËy, nhiÒu nhµ tiÒn sö häc minh gi¶i r»ng
®©y cã lÏ lµ ch©n mét “gi¸o sÜ” thêi ®å §¸ ®ang biÓu diÔn mét ®iÖu móa
hãa trang m« pháng loµi vËt. Do ®ã mµ giíi kh¶o cæ häc ®Æt tªn mét
çch öíc lÖ cho bøc tranh nµy lµ “ThÇy phï thñy” (Le Sorcier).
21. J.C, Móa thiªng... tr 1.
23.Ngöêi Ph¸p gäi khoa häc x· héi nãi chung lµ “çc khoa häc vÒ con
ngöêi (les Sciennees humasines), hay “nh©n häc” th× còng thÕ.
24. Lo¹i huyÒn tÝch ®öîc gäi lµ “thÇn tho¹i”, çc nhµ thÇn tho¹i häc
nhËn ra ë ®©y hai phÇn: 1. PhÇn mµ hä öíc gäi lµ “thÇn tho¹i vò trô”,
598
nãi mét çch kh¸c lµ chuyÖn t¹o thiªn lËp ®Þa, hay chuyÖn kÓ buæi sinh
thµnh cña vò trô, trong ®ã tÊt nhiªn cã c¶ trÇn gian cña ngöêi; 2. PhÇn
®öîc öíc gäi lµ “thÇn tho¹i v¨n hãa” tøc phÇn kÓ chuyÖn con ngöêi t¹o
ra nÒn v¨n hãa cña m×nh nhö thÕ nµo. Trong phÇn thø hai, næi bËt lªn
mét nh©n vËt ®öîc öíc gäi lµ “anh hïng v¨n hãa”. Thöêng lµ con cña
thÇn Trêi vµ n÷ thÇn §Êt (hay Cha Trêi - MÑ §Êt), anh hïng v¨n hãa
lËp ®ñ thø kú tÝch ®Ó t¹o ra cho loµi ngöêi ®Çu tiªn mét nÕp sèng cã
v¨n hãa: ph¸t hiÖn ra löa, ph¸t hiÖn ra nghÒ n«ng...
25. LÔ chuyÓn mét thµnh viªn cña céng ®ång tõ løa tuæi chöa thµnh
niªn (chöa ®ñ tö çch lµm ngöêi) lªn løa tuæi thµnh niªn (®ñ tö çch
lµm ngöêi, lµm mét thµnh viªn chÝnh thøc cña céng ®ång).
27. J.C, Móa thiªng... tr 16, 17.
28. Nay lµ nöíc Malaixia.
29. J.C, Móa thiªng... tr 18, 19.
31.Xem l¹i chó thÝch 1.
32. ThÇn linh, dï g¾n víi lßng tin cña tõng ç nh©n trong mét céng
®ång, thùc ra thöêng xa con ngöêi, v× ®öîc con ngöêi g¸n cho mét b¶n
chÊt siªu viÖt, cao h¬n b¶n chÊt con ngöêi, vµ “®Þnh vÞ” vµo mét thÕ giíi
ngoµi t«n gi¸o cña con ngöêi. ChØ th«ng qua nghi lÔ, thÇn linh míi
“gi¸ng h¹” ®Ó ®Õn víi con ngöêi, hay, nãi çch kh¸c, con ngöêi dïng
nghi lÔ t«n gi¸o ®Ó th«ng quan víi thÇn linh. Trong tröêng hîp nµy,
móa nh¶y tËp thÓ, víi kh¶ n¨ng g¾n nh÷ng ç nh©n riªng rÏ vµo mét
nhÞp ®iÖu chung, vµ víi t¸c dông g©y “phÊn kÝch” (®Ó dïng l¹i ch÷ cña
J.Quydiniª), cã thÓ ®ãng mét vai trß lín trong mèi quan hÖ võa nãi
trªn. Cßn ë møc cùc h¹n th× thÇn linh cã thÓ “nhËp” vµo con ngöêi, ®Ó
lµm mét víi con ngöêi, vÝ nhö trong tröêng hîp “èp ®ång” ë ta tröíc kia,
hay tröêng hîp lÔ tiÕt gäi lµ “röíc m×nh th¸nh chóa” trong lÔ thøc
Thiªn Chóa gi¸o. V¶ ch¨ng, trong çc ng«n ng÷ ¢u ch©u, trong tiÕng
599
Ph¸p ch¼ng h¹n, lÔ “röíc m×nh th¸nh Chóa” l¹i cã thÓ mang tªn “céng
c¶m” (conumnion), râ rµng nh»m nãi lªn mèi “céng c¶m víi thÇn linh”.
600
Tõ mét vµi “trß diÔn”

trong lÔ - héi lµng
T¹m gäi lµ “trß diÔn”, dï çch gäi nµy chöa ph¶i ®· s¸t
l¾m, v× çc trß lµm t«i suy nghÜ cã thÓ mang hai d¹ng:
- HoÆc râ rµng lµ trß ch¬i (vÝ nhö trß ®¸nh phÕt, sÏ nãi
sau), v× cã ¨n thua gi÷a hai phe (hay nhiÒu phe), do ®ã mµ ph¶i
tu©n thñ mét sè qui t¾c tèi thiÓu, l¹i diÔn ra chñ yÕu trªn s©n
®×nh, kh«ng ®Ó lé ra mèi liªn quan trùc tiÕp nµo víi lÔ tÕ trong
®×nh;
- HoÆc kh«ng râ rµng lµ trß ch¬i (vÝ nhö trß móa mo, còng
sÏ nãi sau), v× kh«ng nhÊt thiÕt nh»m ¨n thua gi÷a hai phe (hay
nhiÒu phe), do ®ã mµ thiÕu qui t¾c rµnh rµnh, diÔn ra cã thÓ
trong ®×nh, cã thÓ trªn s©n ®×nh, cã khi c¶ hai kh«ng gian, nhöng
râ rµng cã liªn quan ®Õn lÔ tÕ trong ®×nh, dï kh«ng hÒ ë trung
t©m cña lÔ thøc Êy.
Thùc ra, sau böíc ®Çu gÆp gì, t«i dÇn dÇn nhËn ra r»ng Ýt
nhÊt còng mét sè trong nh÷ng “trß diÔn” nãi ®©y chÝnh lµ lÔ
thøc, hay nãi cho chÝnh x¸c, lµ vÕt tÝch cña nh÷ng lÔ thøc ®·
ch×m vµo dÜ v·ng, ®· tho¸t h¼n khái ký øc cña con ngöêi tham
gia lÔ héi - trong nh÷ng thêi chöa qu¸ xa.
TÊt nhiªn, qua vµi trang ng¾n ngñi, t«i kh«ng hy väng
dùng l¹i bé mÆt t«n gi¸o cña “trß diÔn” trong lÔ - héi lµng cña
ngöêi ViÖt ë B¾c Bé cæ truyÒn. V¶ ch¨ng, ®Ých Êy vöît qu¸ xa
hiÓu biÕt hiÖn nay cña t«i. Nh÷ng chi tiÕt cã thÓ läc ra tõ sè Ýt
601
lÔ - héi xu©n biÕt ®öîc qua ®iÒu tra håi cè chØ gióp t«i ®Æt ra d¨m
ba c©u hái cã liªn quan ®Õn bèi c¶nh t«n gi¸o xa xöa cña vµi “trß
diÔn”. Thö gi¶i ®¸p nh÷ng c©u hái ®ã, theo t«i, còng lµ liÕc mét
liÕc m¾t ®Çu tiªn vµo bøc tranh chung vÒ çc tÝn ngöìng cæ cña
ngöêi ViÖt, vµo thêi hä chöa tiÕp nhËn nhiÒu nÐt cña nÒn v¨n
minh Trung Hoa.
*
* *
Tho¹t tiªn, xin nãi ®Õn trß móa mo ë x· S¬n §ång (Hµ S¬n
B×nh). X· nµy më héi vµo mång 6 th¸ng 2 ta. Buæi chiÒu, khi lÔ
tÕ ®· t¾t, trai chöa vî - g¸i chöa chång ®Õn tô häp t¹i ®×nh. Mét
ngöêi võa móa, võa h¸t tröíc bµn thê, tay tr¸i cÇm mét khóc
tre, h×nh töîng cña dö¬ng vËt, tay ph¶i cÇm chiÕc mo cau, h×nh
töîng cña ©m vËt. Ngöêi móa mÊy lÇn l¾p khóc tre vµ mo cau,
®Ó nãi lªn hµnh ®éng giao phèi. Cuèi cïng anh ta tung khóc tre
vµ mo cau vµo ®¸m trai - g¸i, cho hä tranh nhau cöíp. Nh÷ng
ngöêi cã mÆt ïa vµo, chen lÊn, x« - ®Èy nhau, cè giµnh cho ®öîc,
®Õn møc khóc tre gÉy thµnh nhiÒu ®o¹n, mo cau bÞ xÐ ra nhiÒu
m¶nh. Ngöêi ta tin r»ng ai lÊy ®öîc mét trong nh÷ng khóc hay
m¶nh ®ã sÏ gÆp nhiÒu may m¾n trong n¨m, kh«ng chØ trong viÖc
lÊy vî - lÊy chång, mµ may m¾n nãi chung, kÓ c¶ trong s¶n xuÊt
vµ trong ®êi sèng hµng ngµy.
Móa mo mang ý nghÜa t«n gi¸o g×, nÕu qu¶ thùc nã g¾n
(hay vèn g¾n) víi nh÷ng tÝn ngöìng xa xöa nµo ®ã? Møc ph¸t
triÓn cña çc ngµnh cæ häc ë nöíc ta giê ®©y, ®Æc biÖt ngµnh kh¶o
cæ, cho phÐp nhiÒu ngöêi tr¶ lêi ngay. Nhöng chØ víi tröêng hîp
cô thÓ th«i, tröêng hîp x· S¬n §ång, tr¶ lêi ngay, theo t«i, lµ qu¸
sím. Cßn ph¶i ®èi chiÕu - so s¸nh víi mét sè “trß diÔn” tö¬ng tù
602
ë çc ®Þa phö¬ng kh¸c. Dï sao, nh÷ng biÓu vËt vµ biÓu töîng
hiÖn lªn qua móa mo (nam n÷: dö¬ng vËt - ©m vËt, giao phèi:
tranh giµnh sinh thùc khÝ) còng khiÕn ta nghÜ ®Õn nghi lÔ cÇu
phån thùc, cÇu sinh s«i - nÈy në. Trong khi chê ®îi, cø t¹m xem
®Êy lµ mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc.
Giê, t«i muèn nh¾c ®Õn mét trß ch¬i (hay “trß diÔn” còng
®öîc) mµ ai còng biÕt; ®¸nh phÕt. Döíi tªn gäi Êy, trß nµy cã mÆt
trong lÔ - héi xu©n cña nhiÒu lµng - x· ë B¾c Bé. ë ®©y, t«i chØ
kÓ l¹i diÔn biÕn cña nã ë hai lµng BÝch §¹i vµ Thöîng L¹p (VÜnh
Phó). Theo truyÒn thuyÕt ®Þa phö¬ng, th× ®Êy lµ lµ trß ch¬i luyÖn
qu©n cña n÷ binh thêi Hai Bµ Tröng. Lêi truyÒn lµ vËy, nªn, Ýt
nhÊt còng theo çc cô, xöa kia chØ cã con g¸i ch¬i trß nµy. GÇn
®©y, trai tr¸ng còng ®öîc tham gia, nhöng ph¶i c¶i trang thµnh
n÷ binh. Thùc ra, gèc g¸c cña ®¸nh phÕt cßn ngöîc vÒ mét thêi
xa x«i h¬n. Nhöng ®ã lµ chuyÖn sÏ bµn sau.
Cuéc ch¬i diÔn ra trªn s©n ®×nh. Ngöêi ch¬i ph©n thµnh
hai phe, mçi phe gåm thµnh viªn cña mét gi¸p trong sè çc gi¸p
thuéc x·. Nhö vËy, mçi n¨m chØ cã hai gi¸p tham gia ®¸nh phÕt.
Trªn bê s©n ®×nh, cã s½n hai lç trßn võa ®ñ cho mét qu¶ cÇu lät
vµo, mét lç bªn §«ng, mét lç bªn T©y, mçi lç thuéc mét phe. CÇu
®öîc ®Ïo b»ng gèc c©y chuèi, mÆt ngoµi phñ s¬n ®á.
Ngöêi ch¬i cÇm trong tay mçi ngöêi mét gËy tre, ®Çu döíi
cã ngoÐo ®Ó ®Èy vµ g¹t qu¶ cÇu. Tr¸i víi luËt ch¬i cña nh÷ng trß
thÓ thao hiÖn ®¹i, ë ®©y mçi phe ra søc ®Èy cÇu kh«ng ph¶i vµo
lç cña ®èi phö¬ng mµ vµo lç cña phe m×nh ®Ó giµnh phÇn th¾ng,
chØ cÇn cÇu lät lç mét lÇn lµ cuéc vui chÊm døt, th¾ng - thua ®·
râ rÖt. Sè ngöêi ch¬i kh«ng bÞ h¹n chÕ, cho dï chØ gåm nh÷ng
thµnh viªn cña hai gi¸p, do ®ã mµ cè g¾ng tranh giµnh gi÷a hai
phe kh«ng Ýt hµo høng, vµ cuéc ch¬i thöêng diÔn ra rÊt l©u míi
603
kÕt thóc. Gi¸p n»o th¾ng, mäi thµnh viªn cña gi¸p Êy sÏ höëng
®öîc may m¾n trong suèt n¨m míi.
Còng nhö trong tröêng hîp móa mo ë S¬n §ång, chØ mét
vÝ dô cô thÓ vÒ ®¸nh phÕt ë BÝch §¹i vµ Thöîng L¹p, víi vµi chi
tiÕt biÕt ®öîc hoµn toµn chöa gióp ta ®öîc g×, nÕu ta tù vÊn vÒ
nguån gèc t«n gi¸o cña nã. H¬n thÕ n÷a, nÕu nh÷ng biÓu vËt vµ
biÓu töîng hiÖn lªn tõ trß S¬n §ång cßn cho phÐp ta ®Æt mét gi¶
thuyÕt lµm viÖc, th× tr¸i l¹i, trong tröêng hîp BÝch §¹i - Thöîng
L¹p, ta kh«ng lµm ®öîc viÖc ®ã: mét - hai chi tiÕt ®¸ng löu ý (vÞ
trÝ §«ng vµ T©y cña hai lç ®ãn cÇu; h×nh trßn cña qu¶ cÇu; mµu
®á phñ mÆt ngoµi cña nã; cuéc tranh giµnh trong qui t¾c ®Ó g¹t
cÇu vµo lç) chöa ®ñ ®Ó höíng ta dån m¾t vµo mét mÆt nµo ®ã cña
diÖn m¹o v¨n hãa thêi xa xöa trªn ®Êt nµy. MÆc dÇu vËy, tõng
Êy còng cã thÓ gîi mét vµi ngöêi, ®Æc biÖt çc nhµ kh¶o cæ häc,
nghÜ ®Õn h×nh th¸i thê mÆt trêi thêi s¬ sö. Mét ý nghÜa tho¸ng
qua, thÕ th«i! Dï sao, xin cø ghi l¹i ®©y ý nghÜa tho¸ng qua Êy,
nãi cho ®Ñp lµ lêi gîi ý Êy, trong khi chê ®îi ®èi chiÕu - so s¸nh
víi mét - hai biÕn thÓ ë ®Þa phö¬ng kh¸c.
§Ó ®i l¹i tõ ®Çu ®o¹n ®öêng mµ nhiÒu ngöêi ®· gãp c«ng
s¬ ph¸c, t«i tù hái hai “trß diÔn” võa tr×nh bµy mét çch tãm t¾t,
dï ®öîc chän ra mét çch ngÉu nhiªn, b»ng c¶m tÝnh, tõ nhiÒu
trß cña çc ®Þa phö¬ng ë B¾c Bé, hai trß Êy kh¸c nhau nh÷ng g×?
Tù hái nhö vËy lµ ®Ó thö ®i vµo ph©n lo¹i, trªn c¬ së vµi sù viÖc
cô thÓ cã thÓ kiÓm tra ®öîc. Mµ thö ph©n lo¹i chÝnh lµ cè t¹o cho
m×nh mét çi nh×n rµnh rÏ h¬n vµo mí bßng bong nh÷ng “trß
diÔn” (bao gåm c¶ trß ch¬i, tÊt nhiªn) cña lÔ - héi xu©n, mµ tõ
tröíc ®Õn nay t«i chØ míi nh×n vµo nhËn xÐt b»ng c¶m tÝnh.
604
Nh×n kü l¹i b¶ng trªn, cã thÓ nhËn ra r»ng hai “trß diÔn”
kh¸c h¼n nhau trªn mét mÆt c¬ b¶n: quy t¾c tr×nh diÔn (nãi lµ
quy t¾c ch¬i còng ®öîc). Móa mo kh«ng tu©n thñ mét quy t¾c
nµo c¶, nãi çch kh¸c, nã chØ nh»m mét môc ®Ých duy nhÊt: tõng
ngöêi tham gia cè tranh cho m×nh mét mÈu sinh thùc khÝ. Cßn
®¸nh phÕt th× phô thuéc vµo mét sè quy t¾c, tuy kh«ng chÆt chÏ
nhö trong çc trß thÓ thao hiÖn ®¹i: quy t¾c trong çch ph©n bè
ngöêi ch¬i (®iÓm 1 trªn b¶ng so s¸nh); quy t¾c trong çch ch¬i cô
thÓ (®iÓm 2); quy t¾c vÒ çch ¨n thua (®iÓm 3); quy t¾c vÒ kh«ng
gian diÔn biÕn (®iÓm 4); quy t¾c vÒ thêi gian diÔn biÕn (®iÓm 5).
605
Nãi çch kh¸c ®i mét tÞ, móa mo ®¹i diÖn cho lo¹i trß mang chÊt
å ¹t, lÊy kh«ng khÝ n¸o nhiÖt ®Õn v« trËt tù lµm ®Æc tÝnh, cã thÓ
nãi lµ lµm lÏ sèng, cßn ®¸nh phÕt, dï cã ån · ®Õn mÊy do cuéc
tranh giµnh gi÷a hai phe, c¶ do nhiÖt t×nh cña ngöêi xem n÷a,
vÉn thuéc lo¹i trß diÔn ra theo quy öíc, lo¹i trß ®öîc quy ho¹ch.
§Õn ®©y, mét c©u hái kh¸c l¹i lãe lªn ë ®»ng xa. Nhö ®·
nãi råi, míi nghe qua çc chi tiÕt cña trß móa mo ngöêi ngµy nay
dÔ dµng nghÜ ®Õn nghi lÔ cÇu phån thùc, cßn cung çch ®¸nh
phÕt cã thÓ gîi mét sè nhµ khoa häc liªn töëng tho¸ng qua ®Õn
viÖc thê phông mÆt trêi. ThÕ th× ph¶i ch¨ng çc “trß diÔn” å ¹t
trong lÔ - héi xu©n míi gÇn ®©y ë B¾c Bé l¹i chøa ®ùng trong
lßng chóng nh÷ng dÊu tÝch cña nghi lÔ cÇu phån thùc xa xöa, cßn
çc “trß diÔn” ®öîc quy ho¹ch l¹i mang håi ©m cña h×nh th¸i thê
mÆt trêi thêi s¬ sö? KÌm theo lµ mét c©u hái kh¸c: NÕu qu¶ thÕ
thùc, th× nguyªn nh©n g× ®· khiÕn nghi lÔ cÇu phån thùc, khi
nhËp th©n vµo lÔ - héi thêi sau, l¹i ®ßi hái chÊt å ¹t, cßn viÖc thê
mÆt trêi, còng qua qu¸ tr×nh võa nãi, l¹i ®i vµo quy ho¹ch?
Mét lÇn n÷a, kh«ng mong g× Ýt nhiÒu lµm võa lßng ngöêi
th¾c m¾c, chõng nµo chöa thö ®èi chiÕu - so s¸nh...
TËp tÔnh ®i vµo ®èi chiÕu - so s¸nh víi vèn hiÓu biÕt cô thÓ
cßn qu¸ Ýt, tèt nhÊt cã lÏ lµ ®i ngay vµo lo¹i “trß diÔn” å ¹t. Ýt
nhÊt th× lo¹i nµy xem chõng ®ì phÇn phøc t¹p, so víi lo¹i trß
®öîc quy ho¹ch.
Thªm vµo tröêng hîp móa mo ë S¬n §ång, cã thÓ dÉn vµi
vÝ dô ë çc n¬i kh¸c, tõ nh÷ng trß ®· ®öîc çc t¸c gi¶ ®i tröíc
(®Æc biÖt Toan ¸nh) miªu thuËt mét çch ng¾n gän, cho ®Õn chót
Ýt t«i tõng cã dÞp ghi t¹i chç. Ta sÏ thÊy r»ng móa mo kh«ng ph¶i
lµ ®Æc s¶n riªng cña S¬n §ång.
Trªn tam gi¸c ch©u s«ng Hång, trong lÔ - héi xu©n cña kh¸
606
nhiÒu(?!) lµng - x·, gi÷a lóc cuéc tÕ ®ang diÔn ra trong ®×nh,
bçng xuÊt hiÖn tröíc bµn thê chÝnh mét nam vµ mét n÷, nam «m
h×nh dö¬ng vËt kh¸ lín lµm b»ng gèc duèi ®Ïo, n÷ dö¬ng ra ®µng
tröíc h×nh ©m vËt còng kh¸ lín b»ng giÊy phÊt lªn khung tre.
Cuéc tÕ t¹m dõng. Hai ngöêi x¸p l¹i nhau, xuyªn gèc duèi qua
khung phÊt giÊy, xong lïi l¹i mÊy böíc. Cø thÕ ba lÇn, råi ®«i
trai - g¸i míi rót lui h¼n. Cuéc tÕ l¹i tiÕp tôc.
“Trß diÔn” nµy cã vÎ thiÕu chÊt å ¹t, Ýt nhÊt còng so víi trß
S¬n §ång. Còng dÔ hiÓu: ë ®©y, kh«ng cã c¶nh nhiÒu ngöêi tranh
nhau sinh thùc khÝ. Nhöng ®õng quªn r»ng ®«i nam - n÷ diÔn
trß cña hä theo mét tèc ®é kh¸ nhanh: tõ ®»ng sau bÊt thÇn xuÊt
hiÖn tröíc bµn thê chÝnh; x¸p nhau ba lÇn liÒn; rót lui lËp tøc.
H¬n thÕ n÷a, kh¸c víi trong tröêng hîp S¬n §ång, ®o¹n ng¾n
nµy l¹i x¶y ra gi÷a lóc “çc cô” ®ang tÕ, khiÕn cho cuéc tÕ ph¶i
dõng l¹i trong chèc l¸t: nã ®· böíc ®Çu ®öîc kÕt hîp víi lÔ thøc
trung t©m. Vµ cø ®èi chiÕu tèc ®é còng nhö néi dung cô thÓ cña
hai ho¹t ®éng hÇu nhö x¶y ra ®ång thêi ®ã (trß vµ tÕ), ta còng
phÇn nµo möêng töîng ®öîc thÕ ®èi lËp ra mÆt gi÷a nhÞp ®iÖu
cÊp tèc cña trß vµ böíc ®i dµn tr¶i vµ trang nghiªm cña tÕ, gi÷a
cö chØ dÔ g©y cöêi cña hai ngöêi trai - g¸i vµ nh÷ng ®éng t¸c
khoan thai mµ höíng thöîng cña çc vÞ ®ang hµnh lÔ tröíc bµn
thê. ThÕ ®èi lËp ®ã, theo t«i lµm næi bËt chÊt å ¹t Èn s½n trong
néi dung cña “trß diÔn”.
Hai x· Khóc L¹i vµ DÞ NËu (VÜnh Phó) më lÔ - héi xu©n
vµo mång 7 vµ 28 th¸ng giªng ta. Trong lÔ tÕ thÇn, ngoµi nh÷ng
lÔ vËt th«ng thöêng cßn cã 36 h×nh töîng sinh thùc khÝ ®Ïo b»ng
gç: 18 dö¬ng, 18 ©m. Kh«ng riªng ë ®©y, mµ t¹i nhiÒu ®Þa
phö¬ng kh¸c, çc h×nh töîng sinh thùc khÝ cã mÆt trong lÔ - héi
nhö thÕ ®öîc gäi lµ nâ - nöêng: (nâ dö¬ng vËt; nöêng: ©m vËt; nâ
- nöêng: sinh thùc khÝ nãi chung, kh«ng kÓ ©m hay dö¬ng).
607
Trong ®¸m röíc quanh lµng sau buæi tÕ, çc nâ - nöêng còng cã
mÆt, do 36 ngöêi cÇm: 18 trai, 18 g¸i, th¶y ®Òu chöa vî - chöa
chång, thuéc løa tuæi möêi t¸m. Võa röíc, hai bªn trai - g¸i võa
h¸t nh÷ng c©u ®èi ®¸p gîi lªn chuyÖn nam - n÷ ¨n n»m. §¸m
röíc vÒ ®Õn s©n ®×nh, çc nâ - nöêng ®öîc treo lªn mét cµnh tre
cao c¾m gi÷a s©n. Cô giµ cao tuæi nhÊt lµng rung cµnh tre cho
chóng r¬i xuèng. D©n lµng x« vµo tranh cöíp, trong tiÕng reo hß
vang déi.
H×nh töîng sinh thùc khÝ cã khi hiÖn lªn döíi d¹ng h¬i
kh¸c, vÝ nhö trong lÔ - héi (lÇn nµy lµ lÔ - héi thu, kh«ng ph¶i
xu©n) cña lµng Long Kh¸m (Hµ B¾c), mµ thêi gian diÔn ra kÐo
dµi tõ mång 7 ®Õn 15, thËm chÝ 28 th¸ng 8 ta. Lóc r· ®¸m (hay
kÕt thóc lÔ - héi th× còng thÕ) ®óng vµo nöa ®ªm «ng chñ tÕ «m
khóc gç s¬n kh¸ to nÐm ra s©n ®×nh, tröíc m¾t cña ®«ng ®¶o d©n
lµng tËp häp l¹i ®Êy: ®öîc dïng vµo dÞp ®Æc biÖt nµy, khóc gç Êy
mang tªn méc tÊt. Çc cô giµ trong lµng, tõ 50 tuæi trë lªn, ®·
chùc s½n, m×nh trÇn, löng ®ãng khè. Çc cô ïa ra s©n tranh
nhau khóc gç. Cuéc tranh giµnh cã thÓ lan tõ s©n ®×nh ra tËn
ngoµi ®ång, v× cã cô nµo ®ñ søc kháe mang khóc gç mµ ch¹y, th×
çc cô kh¸c còng ®uæi theo giËt l¹i. Cø thÕ ®Õn t¶ng s¸ng, gi÷a
tiÕng trèng giôc liªn håi vµ tiÕng hß reo cæ vò cña d©n lµng. Cuèi
cïng, c©y méc tÊt ®öîc röa s¹ch vµ ®öa vµo cÊt trong ®×nh.
VÝ dô cuèi cïng mµ t«i cã thÓ dÉn: r· La. “R·” nãi ®©y lµ r·
®¸m, tøc kÕt thóc lÔ - héi: cßn “La” lµ lµng La (Hµ S¬n B×nh).
Còng nhö ë Long Kh¸m, lÔ - héi xu©n lµng La chÊm døt vµo lóc
nöa ®ªm, b»ng mét “trß diÔn” cø t¹m gäi lµ “cã mét, kh«ng hai”.
Gi÷a lóc ®«ng ®¶o d©n lµng ®ang cã mÆt bªn trong ®×nh, bçng
®Ìn t¾t phôt. Gi÷a ®ªm tèi mï, vang lªn ba håi trèng, råi ba håi
chiªng, nhÞp ®¸nh rÊt chËm, cè t×nh chËm... Trong khi ®ã, trai -
g¸i ®øng gÇn nhau cø mÆc søc..., cho ®Õn lóc chiªng - trèng im,
608
®Ìn l¹i s¸ng. Mét vµi ngöêi b¹n ®· dù r· La vµo nh÷ng n¨m
ngay tröíc Çch m¹ng th¸ng T¸m nãi ch¾c víi t«i r»ng “mÆc
søc” bÊy giê, chØ lµ mÆc søc «m Êp, vuèt ve, cßn nhö cÆp nµo cã
ý ®Þnh ®i xa h¬n thÕ, th× hai ngöêi cø chùc s½n bªn nhau gÇn
cöa, ®Ìn võa t¾t hä liÒn chuån ra khái ®×nh. VÉn theo lêi çc b¹n
Êy, mét vµi chµng trai tinh nghÞch cè t×nh ®øng s½n c¹nh çc bµ,
lîi dông bãng tèi mµ l«i kÐo cho çc bµ tru trÐo lªn, xem ®ã lµ trß
®ïa. Dï sao, t«i kh«ng ng¹c nhiªn, nÕu råi ®©y cã b»ng chøng
cho phÐp tin r»ng, vµo mét thêi xa xöa h¬n, nam - n÷ cã thÓ giao
phèi thùc sù ngay trong ®×nh vµo ®ªm r· La.
Cè chän ra nh÷ng vÝ dô kh¸c nhau Ýt nhiÒu vÒ chi tiÕt, cuèi
cïng chØ cßn n¨m tröêng hîp (kÓ c¶ tröêng hîp S¬n §ång). Con
sè qu¸ thÊp! Êy thÕ mµ, khi míi b¾t tay vµo viÕt, t«i cø ngì m×nh
biÕt nhiÒu h¬n thÕ. §· thÕ, n¨m vÝ dô dÉn ra chØ ®öîc chän mét
çch ngÉu nhiªn, kh«ng ph¶i tõ mét c«ng tr×nh s¬ kÕt vÒ çc “héi
diÔn” å ¹t ë B¾c Bé, mµ biÕt g× dÉn nÊy, dï biÕt qua s¸ch b¸o hay
biÕt t¹i chç. H¬n thÕ n÷a, çc vÝ dô ®Òu chöa trän vÑn vÒ tö liÖu:
kh«ng ®öîc ®Æt trªn bèi c¶nh lÔ - héi hµng n¨m cña tõng lµng
cô thÓ; thiÕu chi tiÕt..., ch¼ng h¹n thiÕu kÝch tÊc vµ h×nh ¶nh (dï
lµ h×nh ¶nh dùng l¹i) cña nâ - nöêng ë tõng n¬i, thiÕu mét phÇn
lêi ca cña nh÷ng bµi h¸t ®èi ®¸p gi÷a nam vµ n÷ khi röíc sinh
thùc khÝ (trong tröêng hîp Khóc L¹i vµ DÞ NËu)...
Dï sao, ®Ó böíc ®Çu suy nghÜ vÒ vÊn ®Ò võa ®Æt ra, cø t¹m
chÊp nhËn ®«i tÝ ®· biÕt, ®Ó thö ®èi chiÕu so s¸nh. Cã thÓ thÊy
g×?
§iÒu nãi ®öîc ngay: mÆc nh÷ng kho¶ng çch vÒ chi tiÕt
gi÷a n¨m “trß diÔn”, mµ ta cã thÓ xem lµ “tiÓu dÞ”, çi “®¹i ®ång”,
t«i muèn nãi çi chung cho c¶ n¨m trß, çi khiÕn chóng cã kh¸c
nhau g×, råi th× vÉn cã thÓ ®öîc xÕp chung vµo mét lo¹i, chÝnh lµ
ý niÖm nam - n÷ giao phèi. ý niÖm Êy, qua “trß diÔn”, hiÖn lªn
609
döíi d¹ng biÓu vËt vµ biÓu töîng mµ gi¸c quan cña con ngöêi thu
nhËn ®öîc: h×nh töîng dö¬ng vËt, hay nâ (®Ó dïng çch gäi phæ
biÕn nhÊt); h×nh töîng ©m vËt, hay nöêng; vµ ®éng t¸c tr×nh
diÔn nãi lªn hµnh ®éng giao phèi.
Riªng vÒ tröêng hîp r· La, çi biÓu vËt vµ biÓu töîng, tuy
v¾ng mÆt, l¹i ®öîc thay thÕ b»ng “vËt” thùc vµ ®éng t¸c thùc, dï
chØ ®öîc ph¸c qua ®Ó gîi ý, nhö vµo thêi ngay tröíc Çch m¹ng
th¸ng T¸m. §iÒu ®¸ng löu ý lµ ®a sè ngöêi cã mÆt t¹i chç kh«ng
chØ chøng kiÕn “trß diÔn”, nhö xem mét trß vui, mµ cßn trùc tiÕp
tham gia vµo ®Êy, cã lÏ chÝnh v× thÕ mµ r· La kh«ng cÇn ®Õn cuéc
tranh nâ - nöêng gi÷a d©n lµng: ý niÖm nam - n÷ giao phèi ®·
thÊm vµo tÊt c¶ céng ®ång cã mÆt trong trß ch¬i tËp thÓ. Vµ ®iÒu
®ã cµng t¨ng thªm chÊt å ¹t mµ ta ®· biÕt lµ ®Æc tÝnh chung cña
lo¹i trß nµy. Thùc ra, ý niÖm nam - n÷ giao phèi, tuy ®öîc v¹ch
l¹i tõ ®Çu nhö thÕ, vèn n»m trong ý thøc cña mäi ngöêi chøng
kiÕn hoÆc tham gia “trß diÔn” qua nh÷ng thêi chöa xa x«i g×. Nã
n»m trong hiÓu biÕt h÷u thøc cña mäi ngöêi. V¶ ch¨ng, diÔn
biÕn cô thÓ cña trß, dï theo dÞ b¶n ®Þa phö¬ng nµo, kh«ng hÒ che
dÊu ý niÖm ®ã, mµ cßn cè ph¬i bµy nã ra, cµng râ cµng tèt. VÊn
®Ò khóc m¾c h¬n: t¹i sao nã l¹i ®öîc g¾n vµo lÔ - héi xu©n (trõ
trong tröêng hîp lµng Long Kh¸m), biÓu hiÖn lín nhÊt vµ träng
thÓ nhÊt cña sinh ho¹t t«n gi¸o vµ vui ch¬i tËp thÓ, mµ ®èi töîng
thê cóng chñ yÕu lµ vÞ thµnh hoµng b¶o hé lµng?
D©n quª thöêng b¶o r»ng së dÜ cã thÕ lµ v× lµng thê d©m
thÇn. §õng véi b¸c ngay çch hiÓu nµy. T«i tin r»ng, nÕu më mét
cuéc ®iÒu tra tö¬ng ®èi tØ mØ, th× ta sÏ thÊy, Ýt nhÊt còng t¹i mét
sè lµng, “trß diÔn” nâ - nöêng ®i ®«i víi viÖc thê lo¹i thÇn võa
nãi. Thê d©m thÇn kh«ng ph¶i lµ chuyÖn qu¸ hiÕm ë lµng quª
B¾c Bé, m·i ®Õn gÇn ®©y. Cã ®iÒu r»ng cø dùa vµo chót Ýt ®·
biÕt, th× cho ®Õn nay t«i chöa hÒ nghe nãi lµng La (n¬i diÔn ra
610
trß r· La) cã thê d©m thÇn nµo. Tr¸i l¹i, lµng §ång Kþ (mµ lÔ -
héi xu©n sÏ ®öîc bµn ®Õn sau ®©y) cã thê d©m thÇn c¹nh bê suèi
gÇn ®×nh (®µn bµ - con g¸i, khi léi qua, ph¶i vÐn cao v¸y, dï nöíc
suèi ch¼ng s©u g×), nhöng kh«ng hÒ ch¬i trß xuyªn nâ qua nöêng,
hay tranh nhau nâ - nöêng.
Ph¶i t×m mét lêi ®¸p kh¸c. Lêi ®¸p Êy, nhö t«i ®· nãi tõ
®Çu, giê ®©y cã s½n trªn m«i cña nhiÒu ngöêi, khi mµ hiÓu biÕt
vÒ cæ häc ®· ®¹t tíi møc nhö ngµy nay. Dï sao, h·y cø nh¾c l¹i,
mµ cè g¾ng nh¾c cho “cã ®Çu cã ®òa” h¬n, so víi nh÷ng lêi bµn
miÖng löu hµnh tõ bao n¨m nay. H×nh töîng sinh thùc khÝ vµ
biÓu töîng cña hµnh ®éng tÝnh giao kh«ng chØ hiÖn lªn qua çc
“trß diÔn” å ¹t trong lÔ - héi cña lµng quª B¾c Bé. Chóng cã mÆt
trong tËp qu¸n thê cóng cña nhiÒu téc ngöêi trªn thÕ giíi, mµ
næi tiÕng nhÊt lµ ngöêi Ên vµ nh÷ng céng ®ång tõng tiÕp thu v¨n
minh Ên §é, víi hai ®èi töîng thê phông ai còng biÕt: linga
(linga), dö¬ng vËt; gi«ni (yoni), ©m vËt. Vµ nÕu nhö trß nâ -
nöêng ë ta bÞ g¸n cho viÖc thê d©m thÇn, th×, tr¸i l¹i, çc téc thê
cóng ©m - dö¬ng vËt ®Òu ý thøc ®öîc r»ng tËp tôc Êy nh»m cÇu
xin phån thùc, hay cÇu xin sinh s«i nÈy në: sinh s«i n¶y në cho
c©y trång, ®Æc biÖt c©y lö¬ng thùc; sinh s«i nÈy në cho gia sóc:
cho c¶ con ngöêi. Mét sè nhµ kh¶o cæ häc cßn ®Èy lïi h×nh th¸i
thê phông nµy ngöîc vÒ thêi tiÒn sö, thêi ®¸ míi, thêi xuÊt hiÖn
t¹i mét sè vïng nh÷ng töîng n÷ víi vó vµ m«ng qu¸ khæ, mµ d©n
téc häc cã thÓ ngê lµ hiÖn töîng cña MÑ §Êt, hay MÑ khëi
nguyªn.
Qu¶ kh«ng cã g× tr¸i kho¸y, nÕu cè t×m gèc g¸c cña “trß
diÔn” ta ®ang quan t©m ë lÔ cÇu phån thùc. Nh÷ng g× viÕt ra cho
®Õn ®©y chØ nh»m s¾p xÕp l¹i ®«i ®iÒu ®· biÕt cho cã trËt tù h¬n,
hßng cñng cè thªm gi¶ thuyÕt. Nhöng chØ n¨m vÝ dô th«i râ rµng
lµ chöa ®ñ ®Ó biÕn gi¶ thuyÕt lµm viÖc thµnh ®iÒu hoµn toµn
611
®¸ng tin cËy. Cßn ph¶i bæ sung chi tiÕt cho c¶ n¨m tröêng hîp;
cßn ph¶i t×m vÝ dô míi...
Mét lêi tö vÊn cuèi cïng: T¹i sao “trß diÔn” nâ - nöêng bao
giê còng mang chÊt å ¹t, vµ thöêng ®öîc tÝch hîp vµo lÔ - héi
xu©n? Töëng nhö nh÷ng hai c©u hái, nhöng thùc ra chØ lµ mét,
hay cã thÓ ghÐp lµm mét ®Ó t×m lêi ®¸p. Nam - n÷ giao phèi, biÓu
töîng cña phån thùc, cña sinh s«i n¶y në, kh«ng ph¶i lµ kÕt qu¶
cña c¶ mét qu¸ tr×nh nhËn thøc tõ tèn, l©u dµi. Nã lµ con ®Î cña
mét søc m¹nh kh«ng dÌ chõng tröíc ®öîc, bÊt thÇn d©ng lªn tõ
chèn s©u th¼m cña con ngöêi, tõ tÇng v« thøc. Nã lµ b¶n n¨ng,
vÜnh viÔn lµ b¶n n¨ng. Trªn b×nh diÖn sinh ho¹t tËp thÓ, nã cßn
cã t¸c dông g©y cöêi. Mµ b¶n n¨ng cã thÓ g©y cöêi, khi hiÖn th©n
thµnh hµnh ®éng tËp thÓ cña x· héi, kh«ng thÓ tu©n thñ mét
quy t¾c nµo c¶. ChÊt å ¹t ®· ®öîc chøa s½n trong nã råi.
MÆt kh¸c, viÖc cÇu phån thùc, hay cÇu sinh s«i n¶y në, mµ
®öîc hót vµo lÔ - héi ®Çu n¨m, tröíc mét ®ît s¶n xuÊt míi, cø
töëng nhö lµ chuyÖn tÊt nhiªn, kh«ng g× ®¸ng nãi. Cã lý ®Êy,
nhöng sù thùc e cßn phøc t¹p h¬n. §Çu n¨m cßn lµ thêi më ra
mét chu kú míi cña thêi gian. Tröíc con m¾t cña nh÷ng ngöêi
sèng trong çc x· héi trång trät s¬ khai, thêi gian cø kh«ng
ngõng lÆp l¹i thµnh nh÷ng chu kú gÇn hÖt nhau, hÕt xu©n - h¹
- thu - ®«ng, l¹i xu©n - h¹ - thu - ®«ng... Mét vßng trßn khÐp
kÝn, cã thÓ nãi thÕ. Chöa ph¶i lµ vßng xo¸y èc cña çch nh×n míi
ngµy nay. Kh«ng cã g× l¹, nÕu ®Çu n¨m ®öîc ®ång nhÊt víi thêi
khëi nguyªn trong thÇn tho¹i, khi vò trô cßn hçn mang, trêi -
®Êt chöa ph©n hãa. LÔ - héi xu©n, döíi d¹ng th« s¬ cña mét thêi
xa xöa nµo ®ã, h¼n chöa ph¶i lµ viÖc thê cóng thÇn b¶o hé lµng,
hay chöa lÊy nã lµm lÔ thøc trung t©m, mµ cã thÓ chØ lµ ®éng t¸c
®Çu tiªn ®Ó hçn mang chÊm døt, cho trêi - ®Êt ph©n hãa, cuéc
sèng ra ®êi. Trß xuyªn nâ qua nöêng cã thÓ gãp phÇn vµo buæi
612
håi sinh cña cuéc sèng, cßn c¶nh tranh nhau nâ - nöêng ph¶i
ch¨ng lµ h×nh ¶nh cña thêi hçn mang?
§i vµo lo¹i “trß diÔn” ®öîc quy ho¹ch, t«i kh«ng cã trong
tay tö liÖu nµo kh¸c ngoµi ®¸nh phÕt (vµ mét tröêng hîp n÷a,
mµ t«i sÏ tr×nh bµy vµo ®o¹n cuèi). Thùc ra, trß ®¸nh phÕt kh«ng
chØ cã mÆt trong lÔ - héi cña hai lµng BÝch §¹i vµ Thöîng L¹p.
Còng döíi tªn gäi Êy, nã xuÊt hiÖn t¹i nhiÒu ®Þa phö¬ng kh¸c
nhau ë B¾c Bé. Nhöng ë ®©u th× nã còng kh¸ gièng nhau, c¶ vÒ
çc quy t¾c lÉn nhiÒu chi tiÕt, khiÕn ngöêi quan s¸t khã lßng ra
®i tõ ®ã mµ nãi lªn ®öîc g× ®¸ng kÓ.
V× thÕ, ë ®©y t«i kh«ng thö ®èi chiÕu - so s¸nh, nhö ®· lµm
víi lo¹i “trß diÔn” å ¹t. Vµ bëi v× ®¸nh phÕt, víi vµi chi tiÕt cña
nã, l¹i cã thÓ gîi cho mét sè nhµ khoa häc liªn töëng xa x«i ®Õn
h×nh th¸i thê mÆt trêi s¬ sö, nªn döíi ®©y t«i sÏ cè g¾ng th©u
tãm l¹i ®«i ®iÒu ngöêi ta ®· nãi vÒ h×nh th¸i thê phông Êy, ®ång
thêi tù vÊn vÒ ®«i biÓu hiÖn cô thÓ cña nã trong lÔ tiÕt vµ lÔ thøc.
Thùc ra, tõ kh¸ l©u råi, mét sè nhµ d©n téc häc ë nöíc
ngoµi ®· b¾t ®Çu ngê vùc, tù hái kh«ng biÕt h×nh th¸i ®ã cã tõng
thùc sù tån t¹i hay kh«ng trong lÞch sö t«n gi¸o cña con ngöêi.
Dï sao, “mét sè nhµ d©n téc häc” kh«ng cã nghÜa lµ tÊt c¶. Huèng
chi cã mét thêi chöa xa mµ mÊy ch÷ “thê mÆt trêi” l¹i ®öîc dö
luËn khoa häc réng r·i trªn thÕ giíi chÊp nhËn. Cßn ë ta, cho ®Õn
h«m nay, ý kiÕn cò (cña M.Colani), ý kiÕn g¾n mét yÕu tè thöêng
xuyªn cña nghÖ thuËt §«ng S¬n víi h×nh th¸i thê phông ®ã, vÉn
®öîc çc nhµ kh¶o cæ häc ViÖt Nam tr©n träng. VËy, ta cø xem
nhö thê mÆt trêi lµ mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc cã c¬ së.
H×nh th¸i Êy, nÕu cã thùc, kh«ng thÓ ra ®êi tröíc hay cïng
mét lóc víi tÝn ngöìng phån thùc. Çc nhµ kh¶o cæ häc thöêng
quy nã vµo kho¶ng thêi s¬ sö. Kh«ng ph¶i lµ con ngöêi, ngay tõ
613
®Çu, kh«ng ph©n biÖt ®öîc ngµy víi ®ªm, mÆt trêi víi mÆt tr¨ng.
Nhöng çi mµ con ngöêi nhËn thøc ®öîc tröíc hÕt trªn bÇu trêi
lµ nh÷ng biÕn ®éng vÒ h×nh d¸ng cña mÆt tr¨ng qua tõng ®ªm
mét, tõ ®ã mµ ph©n biÖt ®öîc th¸ng nµy víi th¸ng kia, çc ®o¹n
ng¾n trong tõng th¸ng. LÞch ®Çu tiªn cña con ngöêi lµ lÞch tr¨ng.
Cho ®Õn nay, lÞch tr¨ng vÉn lµ lÞch cña çc téc Thöîng ë T©y
Nguyªn, xa h¬n n÷a lµ lÞch truyÒn thèng cña ®¹o Håi. Tõ nh÷ng
h×nh næi trªn mÆt ngoµi ®å ®ång çc thêi Thö¬ng - Chu më ®Çu
cho lÞch sö Trung Hoa, cã nhµ nghiªn cøu (C.Hentze) ®· läc ra
®öîc nh÷ng tÝn ngöìng cã liªn quan ®Õn mÆt tr¨ng.
Cßn h×nh d¸ng cña mÆt trêi th× kh«ng biÕn ®æi qua tõng
ngµy ®Ó ®Ëp ngay tõ ®Çu vµo m¾t con ngöêi. §öêng ®i nãi chung
cña nã, tõ §«ng sang T©y, nãi cho chÝnh x¸c lµ chuyÓn ®éng ¶o
cña nã qua bÇu trêi, tuy kh«ng phøc t¹p l¾m, vÉn chöa ®öîc
nhËn thøc tõ ®Çu, Ýt nhÊt còng chöa ®öîc nhÊn m¹nh, trªn mÆt
mét sè ®å ®ång §«ng S¬n (ra ®êi sau ®å ®ång Thö¬ng - Chu Ýt
nhÊt còng hai thiªn niªn kû), ngöêi ta míi t×m ra ®öîc mçi mét
b»ng chøng vÒ viÖc thê phông mÆt trêi: höíng chuyÓn ®éng cña
thiªn thÓ ®Æc biÖt Êy øng víi höíng ®i cña ngöêi vµ vËt trªn çc
d¶i hoa v¨n. Cßn nh÷ng biÕn ®éng nhá trªn ®öêng nã ®i (®iÓm
cô thÓ nã mäc lªn, ®iÓm cô thÓ nã lÆn xuèng, böíc ®i qua bÇu
trêi...), nh÷ng chi tiÕt tinh vi ®ã chØ ®öîc nhËn thøc dÇn qua thêi
gian l©u dµi, vµ sÏ dÉn tíi viÖc ra ®êi cña lÞch mÆt trêi trong thêi
kú lÞch sö: lÞch truyÒn thèng Trung Hoa, mµ vµi nöíc ë §«ng ¸
®· tiÕp nhËn, vÉn chöa hoµn toµn lµ dö¬ng lÞch, cßn lµ ©m -
dö¬ng lÞch.
MÊy ch÷ “h×nh th¸i thê phông mÆt trêi”, thùc ra, ®öîc dÞch
tõ tªn gäi mµ xöa nay çc nhµ d©n téc häc ë nhiÒu nöíc ®· quen
dïng (culte solaire). §õng v× nã mµ hiÓu lÇm r»ng ®Êy lµ mét t«n
gi¸o hoµn toµn míi ®· lo¹i trõ mäi tÝn ngöìng tõng tån t¹i tröíc
614
nã. Khi míi h×nh thµnh nã lµ mét tÝn ngöìng míi, thÕ th«i. Vµ
víi tö çch Êy, nã ®öîc tÝch hîp vµo tæng thÓ nh÷ng tÝn ngöìng
vèn cã cña céng ®ång. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Æc biÖt nµo ®ã,
mÆt trêi cã thÓ dÇn dÇn ®öîc ®ång hãa víi tèi thöîng thÇn trong
thÇn tho¹i. Nã còng chØ cã thÓ chØ lµ mét thÇn trong sè nh÷ng
thÇn linh do tèi thöîng thÇn sai khiÕn. Dï sao, mÆt trêi, víi qui
t¾c chuyÓn ®éng cña nã qua bÇu trêi mµ con ngöêi böíc ®Çu
nhËn thøc ®öîc, kh«ng khái ¶nh höëng ®Õn lÔ thøc vµ lÔ tiÕt: Ýt
nhÊt còng qua nh÷ng g× ®Õn nay cßn biÕt ®öîc, ngöêi ta thÊy vai
trß cña nã ®öîc ®Ò cao trong nghi lÔ. ThÊp th× còng cã nh÷ng chi
tiÕt lÆp l¹i höíng ®i vµ ®Æc ®iÓm næi bËt nhÊt trong ngo¹i d¹ng
cña nã, vÝ nhö höíng ngöîc chiÒu quay cña kim ®ång hå trong
thÕ ®øng vµ böíc ®i cña ngöêi vµ vËt trªn çc vµnh trang trÝ cña
trèng ®ång §«ng S¬n lo¹i I, hoÆc mµu ®á cña qu¶ cÇu vµ höíng
§«ng - T©y cña s©n ch¬i trong trß ®¸nh phÕt (nÕu råi ®©y cã ®ñ
®iÒu kiÖn h¬n ®Ó tin ch¾c ®öîc r»ng “trß diÔn” Êy lµ vang väng
cña h×nh th¸i thê mÆt trêi mét thuë). Cao nhÊt cã lÏ lµ vÞ trÝ tèi
thöîng thÇn mµ thiªn thÓ nµy chiÕm lÜnh trong t«n gi¸o cña mét
sè céng ®ång Anh®iªng Mü ch©u thêi tröíc C«l«ng.
Dï cao, dï thÊp, dï ®ßi hái nh÷ng lÔ tiÕt rïng rîn (nhö
viÖc h¹ s¸t hµng tr¨m trÎ con trong nghi lÔ lín t¹i mét vµi vïng
ë ch©u Mü thêi tröíc C«l«ng), hay chØ th¸i ®é nhèn nh¸o cña mét
®¸m ®«ng xem ®¸nh phÕt (mét lÇn n÷a, l¹i gi¶ thiÕt r»ng ®Êy lµ
dÊu tÝch mê nh¹t cña viÖc thê mÆt trêi), th× lo¹i lÔ thøc vµ lÔ tiÕt
®ang bµn, kÓ c¶ trong tröêng hîp chóng ®· mang d¹ng trß ch¬i,
bao giê còng diÔn ra trong quy t¾c. Cµng lµ trß ch¬i, quy t¾c
cµng chÆt chÏ. Theo chç t«i nghÜ, ®iÒu ®ã chñ yÕu ph¶n ¸nh tÝnh
quy luËt trong vËn hµnh cña mÆt trêi, dï cho nã chØ ®öîc ngöêi
xöa böíc ®Çu nhËn ra. Ra ®êi trªn c¶ mét ®o¹n ®öêng nhËn thøc
dµi, çi gäi lµ h×nh th¸i thê mÆt trêi kh«ng ph¶i lµ b¶n n¨ng,
615
kh«ng b¾t nguån tõ b¶n n¨ng nhö tÝn ngöìng phån thùc. Lµ kÕt
qu¶ cña nhËn thøc, diÔn biÕn cña nã (dï trong khu«n cña lÔ thøc
hay cña “trß diÔn”) ph¶i lµ qui t¾c, nhÊt thiÕt ph¶i diÔn ra trong
qui t¾c.
§iÒu còng cÇn nãi lµ h×nh th¸i thê mÆt trêi kh«ng ph¶i
tõng cã mÆt kh¾p n¬i, kh«ng tõng lµ tÝn ngöìng cña mäi téc
ngöêi. Cã nh÷ng céng ®ång, chöa kÞp ®i vµo ngâ Êy, ®· tiÕp xóc
víi mét nÒn v¨n minh cao h¬n, tõ ®ã mµ nhËp th¼ng vµo mét
quan niÖm chen chóc nhau trªn ngöìng cöa cña lÞch sö.
Mét - hai chi tiÕt vµ mét “trß diÔn” trong lÔ - héi xu©n lµng
§ång Kþ (Hµ B¾c) còng nh¾c nhë, dï xa x«i, ®Õn h×nh th¸i thê
mÆt trêi. ChØ nh¾c nhë th«i, chöa ph¶i lµ b»ng chøng. Dï sao,
t«i cø tãm l¹i ®©y, Ýt nhÊt còng v×, trªn ngo¹i diÖn, chóng cã
phÇn kh¸c so víi vµi chi tiÕt ®· lÊy ra ®öîc tõ trß ®¸nh phÕt.
LÔ tÕ b¾t ®Çu s¸ng mång 3 TÕt t¹i ®×nh. §iÒu ®Ëp ngay vµo
m¾t lµ çch trang trÝ n¬i thê: mÆt tröíc çc bµn thê Èn ®»ng sau
mét tÊm tröíng chung, nÒn tröíng mµu xanh l¬, gi÷a tröíng næi
lªn hai ch÷ ®á: “phông sù” (nghÜa lµ thê phông). T«i chöa tõng
biÕt hay nghe nãi chi tiÕt nµy cã mÆt trong lÔ héi cña lµng nµo
kh¸c, ngoµi §ång Kþ.
§iÒu kh¸c thöêng n÷a: trong suèt cuéc tÕ, bèn «ng ®¸m,
tøc bèn cô cao tuæi nhÊt cña bèn gi¸p trong lµng, l¹i kh«ng ngåi
chung tõng cô víi gi¸p m×nh, mµ ngåi mçi ngöêi döíi ch©n mét
trong bèn cét tröíc mÆt bµn thê chÝnh, löng tùa cét, mÆt quay ra
çc vÞ ®ang tÕ vµ mäi d©n lµng bÊy giê cã mÆt trong ®×nh. KhÝa
c¹nh nµy h¼n cã ý nghÜa cña nã: ta sÏ bµn sau. Nhöng cßn mét
khÝa c¹nh kh¸c, mµ còng ®Ëp ngay vµo m¾t: cô nµo còng chÝt
kh¨n ®á, mÆc ¸o thông ®á, quÇn ®á, th¾t d©y löng xanh ngoµi ¸o.
L¹i mµu ®á vµ mµu xanh!
616
Cã thÓ cã liªn quan ®Õn hai mµu Êy lµ mét “trß diÔn”: trß
d« «ng ®¸m. Vµo buæi chiÒu lÔ - héi xu©n kÕt thóc, ®«ng ®¶o d©n
lµng cã mÆt t¹i ®×nh, bèn «ng ®¸m vÉn ¸o - kh¨n ®á, víi th¾t
löng xanh, cßn trai tr¸ng çc gi¸p th× ®ãng khè, ®á cã, xanh cã,
tïy ý thÝch cña tõng ngöêi. Tõ trong ®×nh, trai tõng gi¸p c«ng
kªnh «ng ®¸m cña gi¸p m×nh ra s©n ®×nh. Tõ “d«”, trong khÈu
ng÷ “d« «ng ®¸m”, cã thÓ mang nghÜa: c«ng kªnh. Trªn s©n,
ngöêi cña bèn gi¸p x¸p l¹i nhau thµnh mét vßng trßn réng vµ
kh¸ dµy. Ngåi trªn vai cña ®¸m trÎ, çc cô cø hoa tay nhö móa,
cßn vßng trßn th× chËm r·i xoay t¹i chç. Höíng xoay: tõ tay tr¸i
qua tay ph¶i cña mäi d©n lµng ®ang xóm quanh s©n nh×n vµo,
võa theo dâi võa Çm Ü reo hß. Dï cho ngöêi §ång Kþ kh«ng ai
b¶o thÕ, ®ã râ rµng lµ höíng ngöîc l¹i chiÒu quay cña kim ®ång
hå. Tõ vµi chi tiÕt vµ “trß diÔn” võa tãm, cã thÓ thÊy g×.
Ph¶i nãi ngay r»ng chöa thÊy ®öîc g× cho “möêi ph©n râ
möêi”. Dï sao, mµu ®á cña hai ch÷ “phông sù” trªn tÊm tröíng
xanh, cña s¾c phôc trªn ngöêi çc «ng ®¸m, cña khè trªn löng
mét sè trai gi¸p, ch¼ng kh¸c g× mµu ®á phñ mÆt ngoµi qu¶ cÇu
trong trß ®¸nh phÕt, kh«ng khái nh¾c nhë ®Õn mÆt trêi, cµng
nh¾c nhë khi nã hiÖn lªn trong lÔ - héi xu©n §ång Kþ nh÷ng ba
lÇn. NÕu kh¶ n¨ng ®ã råi ®©y, ®öîc hoµn toµn chøng thùc qua tö
liÖu míi, th× mµu xanh l¬ cña nÒn tröíng, cña th¾t löng tóm ¸o
çc cô, cña mét sè khè, kh«ng cã thÓ lµ g× kh¸c, nÕu kh«ng ph¶i
lµ mµu cña bÇu trêi trªn ®ã mÆt trêi hiÖn lªn vµ di chuyÓn.
VÒ höíng quay cña vßng trßn d« «ng ®¸m, chØ cÇn nh¾c l¹i
gi¶ thuyÕt ®· biÕt quanh höíng ®øng vµ di ®éng cña ngöêi vµ
vËt trªn mÆt ngoµi çc trèng §«ng S¬n lo¹i I: höíng chuyÓn
®éng ¶o cña mÆt trêi. Dï sao, trªn c¬ së chØ hai tröêng hîp th«i
(§«ng S¬n I vµ d« «ng ®¸m), th× gi¶ thuyÕt vÉn cßn lµ gi¶ thuyÕt.
Mét c©u hái chöa cã lêi gi¶i ®¸p, nhöng, dï sao, vÉn lµ mét
617
gîi ý cho viÖc t×m hiÓu sau nµy: Bèn «ng ®¸m trong s¾c phôc ®á
- xanh, ph¶i ch¨ng ®Êy lµ h×nh töîng cña mÆt trêi qua bèn mïa
xu©n - h¹ - thu - ®«ng?
Cuèi cïng, mét “trß diÔn” kh¸c còng ë §ång Kþ, tuy cã vÎ
kh«ng liªn quan g× ®Õn h×nh th¸i thê mÆt trêi: trß cöíp cét. L¹i
mét chuyÖn “kh¸c thöêng” n÷a, trong chõng mùc t«i chöa nghe
ai nãi nã cã mÆt ë n¬i nµo kh¸c. Bèn cét tröíc bµn thê chÝnh, n¬i
bèn «ng ®¸m ngåi qua suèt lÔ - héi xu©n, kh«ng hiÓu tõ thuë nµo
råi ngöêi ta ®· g¸n cho chóng mét trËt tù öu tiªn: nhÊt, nhÞ,
tam, tø. Mét trËt tù rÊt cã thÓ lµ vò ®o¸n, mµ mäi d©n lµng ®·
chÊp nhËn tõ ®êi nµy qua ®êi kh¸c. ¤ng ®¸m cña gi¸p nµo ngåi
döíi ch©n cét nµo, ®iÒu ®ã còng ®öîc æn ®Þnh thµnh trËt tù qua
tõng n¨m mét. Nhöng böíc vµo ®Çu n¨m míi, tröíc mét ®ît s¶n
xuÊt míi, ®Æc biÖt tröíc mét chu kú míi cña thêi gian, trËt tù Êy
l¹i bÞ ®¶o lén. Qua trß cöíp cét. Mµ cöíp nh÷ng ba lÇn. Chê ®ãn
giao thõa, trai tr¸ng cña tõng gi¸p (còng ®ãng khè ®á - khè
xanh) tô häp t¹i nhµ «ng ®¸m gi¸p m×nh (còng trong s¾c phôc
®á - xanh). Ph¸o võa næ b¸o hiÖu n¨m míi, mäi ngöêi c¾m ®Çu
ch¹y ra ®×nh. §Õn n¬i trai tõng gi¸p dïng søc m¹nh å ¹t Ên cho
®öîc «ng ®¸m cña m×nh vµo ch©n cét nhÊt. Kh«ng ph¶i Ên cho
®öîc lµ xong: trai çc gi¸p kh¸c l¹i cè l«i cô ra khái ch©n cét, ®Ó
Ên cô cña hä vµo, còng b»ng søc m¹nh å ¹t. ThÕ lµ vËt nhau, ®Ì
lªn nhau, tÊt c¶ cïng tranh giµnh trong niÒm vui chung. Khi
mäi ngöêi ®· qu¸ mÖt, hµo høng ban ®Çu ®· l¾ng l¹i, th× bèn «ng
®¸m yªn vÞ ë bèn ch©n cét theo mét trËt tù míi, kh¸c víi trËt tù
®· æn ®Þnh qua suèt n¨m tröíc. Trß cöíp cét cßn diÔn ra hai lÇn
n÷a. LÇn thø hai: vµo ®Çu buæi chiÒu lÔ - héi kÕt thóc, khi çc
gi¸p, cïng «ng ®¸m cña hä, míi kÐo vµo ®×nh. LÇn thø ba: còng
trong buæi chiÒu Êy, sau trß d« «ng ®¸m, khi çc gi¸p míi tõ s©n
®×nh trë l¹i bªn trong ®×nh. Nhöng kÕt qu¶ cña lÇn “cöíp” cuèi
618
cïng nµy còng chØ lµ t¹m thêi. Mäi ngöêi võa yªn vÞ, sö cô trô
tr× chïa lµng (bªn c¹nh ®×nh) böíc ra, tay böng mét çi khay,
trªn khay lµ bèn l¸ th¨m gÊp kÝn: nhÊt, nhÞ, tam, tø. Bèn «ng
®¸m lÇn löît bèc th¨m, råi thay ®æi chç ngåi theo kÕt qu¶ bèc.
TrËt tù míi nµy, vÒ chç ngåi cña bèn cô, lµ trËt tù æn ®Þnh: nã
®öîc gi÷ nguyªn nhö vËy suèt n¨m míi. §õng quªn r»ng sö cô
cã thÓ lµ ngöêi lµng, cã thÓ kh«ng, nhöng, dï sao, vÉn kh«ng
trùc tiÕp liªn quan ®Õn cuéc sèng cña d©n lµng, cã thÓ nãi lµ chØ
ë “bªn r×a” vµ bªn trªn cuéc sèng Êy, kh«ng ph¶i lµ ngöêi cña
gi¸p nµo.
Mét trËt tù cø töëng nhö lµ vÜnh viÔn æn ®Þnh, bçng bÞ ®¶o
lén ngay tõ chèc l¸t ®Çu tiªn cña tõng n¨m míi (lóc giao thõa),
l¹i liªn tiÕp bÞ ®¶o lén qua thêi gian ng¾n cña lÔ - héi xu©n, ®Ó
råi ®öîc thiÕt lËp l¹i, döíi mét d¹ng cã phÇn míi, khi lÔ - héi
xu©n kÕt thóc. Tõng Êy kh«ng khái gîi ta nhí ®Õn thêi hçn mang
cña thÇn tho¹i, nhö võa ®¶ ®éng ®Õn qua mét ®o¹n trªn, khi ®Êt
trêi chöa ph©n hãa, khi cuéc sèng chöa më mµn. ChÊt å ¹t cña
trß cöíp cét, ngöîc víi tÝnh quy ho¹ch cña trß d« «ng ®¸m (mµ
ta ®· thö g¾n víi böíc ®i ®Ünh ®¹c cña mÆt trêi), rÊt cã thÓ chØ
lµ biÓu töîng cña t×nh thÕ hçn mang ®ã. Ýt nhÊt th× t«i còng nghÜ
thÕ.
§iÒu ®¸ng nãi cuèi cïng: trong tröêng hîp §ång Kþ, nh÷ng
dÊu tÝch cã thÓ gi¶ thiÕt vÒ çc tÝn ngöìng xa xöa, tuy gèc g¸c cã
kh¸c nhau, l¹i hßa quyÖn vµo nhau ®Õn møc khã lßng ph©n biÖt
cho ra. Cïng bèn «ng ®¸m döíi s¾c phôc ®á - xanh, mµ lóc th×
çc cô cã kh¶ n¨ng tham gia vµo h×nh töîng vßng quay cña mÆt
trêi, khi l¹i cã thÓ ngê r»ng hä gãp phÇn dùng lªn kh«ng khÝ v«
ph©n hãa cña thêi hçn mang. Kh«ng nh÷ng thÕ, çc dÊu tÝch ®·
gi¶ thiÕt l¹i ®öîc kÕt hîp chÆt chÏ, trong diÔn biÕn nãi chung cña
lÔ - héi, víi lÔ thøc trung t©m: cuéc tÕ. Thê thÇn linh b¶o hé lµng,
619
thê mÆt trêi, nãi lªn b»ng ng«n ng÷ töîng tröng mét quan niÖm
g¾n víi thÇn tho¹i, nh÷ng m¶nh rêi Êy, ë ®©y, ®· lan táa vµo
nhau thµnh mét tæng thÓ töëng nhö nhÊt nguyªn. Kh«ng ph¶i ë
®©u ta còng gÆp l¹i ®öîc chÊt uyÓn chuyÓn ®ã.
Chót Ýt hiÓu biÕt cßn rêi r¹c, t«i ®· cè s¾p xÕp l¹i cho cã trËt
tù h¬n, qua s¾p xÕp, thö ®Æt ra vµi c©u hái vÒ mét sè “trß diÔn”
trong lÔ - héi xu©n cña lµng - x· ë B¾c Bé, tõ ®ã mµ böíc ®Çu
suy nghÜ vÒ nh÷ng dÊu tÝch cã thÓ cßn cña ®«i tÝn ngöìng ®·
ch×m tõ l©u vµo dÜ v·ng. KÕt qu¶ ch¼ng lµ bao, chØ cñng cè thªm
mét - hai gi¶ thuyÕt ®· cã s½n tõ l©u trong c¶m thøc cña nhiÒu
ngöêi. Cø t¹m xem nhö ®Êy còng lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cña mét
chÆng ®öêng míi.
Ngoµi ra, cÇu phån thùc vµ thê mÆt trêi kh«ng nhÊt thiÕt
lµ nh÷ng tÝn ngöìng duy nhÊt cßn ®Ó l¹i dÊu tÝch trong lÔ - héi
thêi gÇn ®©y. Trªn “chÆng ®öêng míi”, ®õng quªn vang väng cña
nh÷ng tÝn ngöìng xa xöa kh¸c n÷a: thê mÆt tr¨ng, thê anh hïng
v¨n hãa cïng çc nh©n vËt thÇn tho¹i kh¸c... Dï sao, ®ã lµ
chuyÖn vÒ sau.
§iÒu cßn l¹i, mµ v« t×nh lé ra qua bµi viÕt, lµ t×nh tr¹ng
thiÕu tö liÖu. §· kh¸ nhiÒu n¨m råi, qua çc cuéc bµn miÖng
ngÉu nhiªn, chöa ai nhËn thøc ®öîc cho thùc râ t×nh tr¹ng Êy:
mçi ngöêi nãi mét c©u, mçi ngöêi gãp mét chuyÖn, thÕ lµ mäi
ngöêi ®Òu cã c¶m gi¸c r»ng çi g× chø tö liÖu cô thÓ th× kh«ng
thiÕu. Bµi viÕt cña mét ngöêi th«i, dï chØ höíng vÒ hiÓu biÕt cña
mçi mét ngöêi, ph« râ khiÕm khuyÕt c¬ b¶n chung. V× thÕ, theo
chç t«i nghÜ, ®Ó böíc vµo “chÆng ®öêng míi”, mét trong nh÷ng
viÖc ph¶i lµm cho ®öîc lµ tËp trung hiÓu biÕt cña mäi ngöêi l¹i.
§iÒu ®ã, mét ç nh©n kh«ng thÓ lµm, ph¶i lµ tËp thÓ, mét c¬
quan h÷u tr¸ch (ch¼ng h¹n ViÖn V¨n hãa d©n gian cña ViÖn
Khoa häc x· héi, hay ViÖn V¨n hãa thuéc Bé V¨n hãa, thËm chÝ
620
c¶ hai...). N¬i “tËp trung” cã thÓ lµ hai t¹p chÝ cña hai viÖn. T«i
tin r»ng, trong kho tö liÖu cña c¶ hai, ®· s½n mét sè hå s¬.
Nh÷ng hå s¬ Êy, dï cã thÓ chöa hoµn chØnh, rÊt ®¸ng ®öîc c«ng
bè.
Cã ®iÒu r»ng tö liÖu cô thÓ, dï lµ hiÓu biÕt cña riªng tõng
ngöêi hay hå s¬ cña tËp thÓ, l¹i cã kh¶ n¨ng cßn thiÕu sãt vÒ
nhiÒu mÆt. T«i nh¾c ®Õn lÔ - héi cña lµng nµy, kÓ qua mét “trß
diÔn” trong lÔ - héi lµng kia, ®Ó, cuèi cïng, ngê r»ng ë ®Êy cßn
tån t¹i çch ®©y chöa l©u nh÷ng dÊu tÝch cña lÔ cÇu phån thùc,
hay cña viÖc thê mÆt trêi... Nhöng t«i kh«ng biÕt ®Õn diÔn biÕn
®Çy ®ñ cña tõng lÔ - héi, mäi “trß diÔn”. Nh÷ng anh - chÞ kh¸c
cã quan t©m ®Õn vÊn ®Ò ch¾c Ýt nhiÒu còng nhö t«i. Trong hoµn
c¶nh ®ã, tËp trung hiÓu biÕt cña mäi ngöêi l¹i míi lµ mét viÖc,
viÖc ®Çu tiªn. Tõ nh÷ng g× gom vÒ ®öîc, cßn ph¶i läc ra mét sè
tröêng hîp cÇn bæ sung cho ®Çy ®ñ h¬n, mµ bæ sung b»ng ®iÒn
d·. §ã, mét lÇn n÷a, lµ viÖc cña çc c¬ quan chuyªn tr¸ch...
TËp trung hiÓu biÕt l¹i, bæ sung t¹i chç cho çc hiÓu biÕt
Êy, míi nghe, xem chõng ®¬n gi¶n. Thùc ra, ®ã lµ c«ng viÖc phøc
t¹p vµ dµi h¬i, cÇn ®öîc chØ ®¹o thöêng xuyªn vµ s¸t sao. Nhöng
kh«ng lµm ®öîc viÖc Êy, th× khã lßng böíc vµo “chÆng ®öêng míi”
víi mét gãc nh×n tö¬ng ®èi s¸t.
621
Quanh chuyÖn c¶nh quan

vµ bé mÆt téc ngÖêi*
...Çc chÞ çc anh th«ng c¶m cho. §Æt chuyÖn c¶nh quan ra
gi÷a chóng m×nh víi nhau t«i hoµn toµn kh«ng nu«i ý ®å rñ rª
çc chÞ - çc anh tõ gi· m¶nh vöên ®iÒn d· th©n thuéc, ®Ó mon
men vµo ®¹i s¶nh cña lý thuyÕt. Dï sao, chóng m×nh còng ®·
hiÓu nhau lµ nh÷ng ngöêi ®i ®iÒn d·, vµ ham thÝch ®iÒn d·.
Ch¼ng qua t«i chØ muèn, nh©n lÇn häp mÆt nµy, cïng çc
chÞ, çc anh bµn xem cã çch g× ®¸p øng mét yªu cÇu cña ViÖn
®èi víi phßng D©n téc häc mµ anh Dö¬ng kh«ng ngõng l¸y ®i l¸y
l¹i mÊy h«m nay: Nh×n çc téc ngöêi §«ng Nam ¸ b»ng con m¾t
ViÖt Nam. Hay, ®Ó lÊy l¹i chÝnh lêi cña anh, cho nã cã vÎ “khoa
häc” tÝ tØnh: nh×n çi téc ngöêi ë §«ng Nam ¸ “döíi gãc ®é ViÖt
Nam”.
Yªu cÇu cña ViÖn v« h×nh trung ®Æt cho chóng m×nh, mµ
®Æt ngay tõ ®Çu, mét ®iÒu kiÖn: ph¶i biÕt ViÖt Nam çi ®·. NhÊt
thiÕt lµ thÕ. Nhö hai víi hai lµ bèn. V× kh«ng biÕt ViÖt Nam th×
lµm sao mµ nh×n tõ con m¾t ViÖt Nam, hay “döíi gãc ®é ViÖt
Nam”.
Nhö vËy, çi “nghiÖp” cña tõng anh chÞ em chóng m×nh ®·
râ; ®i ®iÒn d· ë ®©y cho biÕt ViÖt Nam, råi quay l¹i ®èi chiÕu víi
çc téc ngöêi ë §«ng Nam ¸. §èi chiÕu ®Ó so s¸nh. Cho thÊy
nh÷ng çi ®ång nhÊt. C¶ nh÷ng çi kh¸c biÖt n÷a, ®ö¬ng nhiªn.
Nh÷ng çi kh¸c biÖt bªn c¹nh nh÷ng çi ®ång nhÊt. §· ®µnh.
DÇn dÇn, c¶ nh÷ng çi kh¸c biÖt nhá trong tõng çi ®ång nhÊt
622
lín.
Dï sao, ®i tØ mØ thÕ lµ chuyÖn vÒ sau. Cßn giê ®©y, khi míi
chuÈn bÞ ®Ó ra ®i - ®i ®iÒn d· trªn ®Êt ViÖt Nam - th× theo chç
t«i nghÜ, çi tÇm nh×n tröíc chØ lµ vµi çi ®ång nhÊt lín. Vµi çi
th«i, v× chóng m×nh ®· biÕt g× ®©u vÒ çc téc ngöêi ë §«ng Nam
¸ mµ ®ßi thÊy cho nhiÒu. Nhöng cÇn ph¶i cè. Dï chØ mét hai çi.
V× chóng m×nh ®©u cã ngåi trªn ®Êt ¢u ®Êt Mü g× mµ nh×n vµo
§«ng Nam ¸. Chóng m×nh ®ang ngåi chÝnh trªn ®Êt §«ng Nam
¸. PhÇn nµo ®ã, cã thÓ nãi r»ng, m×nh ®ang thö tù nh×n m×nh.
§èi víi mét ç nh©n, tù nh×n m×nh lµ chuyÖn rÊt khã. Dï
sao ®Êy vÉn lµ nhu cÇu cña tõng con ngöêi. Çc nhµ v¨n ®· tõng
b¶o chóng m×nh nhö vËy. Riªng trong tröêng hîp tËp thÓ nho
nhá cña chóng m×nh ®©y, nÕu kh«ng cè nh×n tõ giê cho ra vµi çi
®ång nhÊt lín, th× ®Õn khi ®i, chóng m×nh sÏ mÊt phö¬ng höíng,
lµm trµn lan, tïy høng, võa dÉm lªn ch©n ngöêi kh¸c, võa
kh«ng ®¹t ®öîc ®Ých riªng mµ chóng m×nh muèn ng¾m.
NhËn ra vµi çi ®ång nhÊt lín, t×m hiÓu chóng l¹i trªn thùc
®Þa ViÖt Nam cho thÊm, råi ®èi chiÕu víi çc biÓu hiÖn ®ång d¹ng
ë §«ng Nam ¸, ®Ó thÊy çi chung vµ nh÷ng çi riªng.
Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thùc tÕ cña chóng m×nh hiÖn nay,
theo t«i, kh«ng cã çch lµm nµo kh¸c.
*
* *
ChÝnh v× muèn gãp phÇn vµo viÖc chuÈn bÞ cho nh÷ng
chuyÕn ®iÒn d· s¾p ®Õn cña chóng m×nh, mµ t«i muèn ®Æt c©u
chuyÖn c¶nh quan ra ë ®©y. V× râ rµng mét trong nh÷ng çi ®ång
nhÊt dÔ thÊy nhÊt gi÷a §«ng Nam ¸ nãi chung vµ ViÖt Nam nãi
riªng lµ c¶nh quan. C¶nh quan tù nhiªn Êy. §óng ra, ph¶i nãi
lµ m«i tröêng, còng víi hµm nghÜa m«i tröêng tù nhiªn. Nhöng
nghÜ ®i nghÜ l¹i, t«i kh«ng d¸m. Kh¸i niÖm m«i tröêng, trong
mÊy chôc n¨m qua, ph¶i ®èi ®Çu víi qu¸ nhiÒu biÕn ®éng mçi
623
ngµnh, mçi tröêng ph¸i, çc ®Þnh nghÜa Êy chöa h¼n bao giê
còng gÆp nhau... Th«i th× ta cø nãi “c¶nh quan” cho tiÖn: nã cã
phÇn m¬ hå thùc ®Êy, thËm chÝ cã vÎ s¬ ®¼ng n÷a, nhöng chöa
nghe ai c·i v· g× vÒ nã.
Cßn nhö phÇn ®ãng gãp lín lao cña c¶nh quan tù nhiªn vµo
viÖc ®Þnh h×nh cuéc sèng cô thÓ cña con ngöêi, ®Æc biÖt cña con
ngöêi tröíc c«ng nghiÖp, trong ngµnh nµo kh¸c th× t«i kh«ng râ,
chø trong d©n téc häc th× ®ã lµ ®iÒu hÇu nhö mäi ngöêi ®Òu mÆc
nhiªn c«ng nhËn. T«i nãi “mÆc nhiªn”, v× kh«ng ph¶i kh«ng cßn
cí ®Ó viÖn ra mµ c·i nhau, nhÊt lµ c·i lý theo lèi “thÇy cß”. Ch¼ng
h¹n, cã thÓ lo r»ng ®Ò cao t¸c ®éng cña c¶nh quan lªn bé mÆt téc
ngöêi - hay lªn “lèi sèng”, lªn “v¨n hãa” téc ngöêi, th× còng thÕ
- lµ v« h×nh trung r¬i vµo c¹m bÉy cña “thuyÕt ®Þa lý”. Nhöng cã
ai b¶o r»ng, t¸c ®éng Êy chØ do mét m×nh c¶nh quan g©y ra ®©u,
dï phÇn ®ãng gãp cña nã lµ rÊt quan träng. Cßn nhiÒu yÕu tè
kh¸c n÷a chø, kÓ c¶ tr×nh ®é kü thuËt vµo tõng giai ®o¹n cña
lÞch sö téc ngöêi, thËm chÝ nh÷ng hiÖn töîng hçn dung v¨n hãa
®· tÊt yÕu hay ngÉu nhiªn diÔn ra trong lÞch sö...
Nhöng ®èi víi nh÷ng ngöêi ham mª thùc tiÔn ®iÒn d·, cã
lÏ tèt nhÊt lµ cïng nhau «n l¹i mét hai biÓu hiÖn cã thùc, cã thÓ
kiÓm tra trªn ®Êt ta, kh«ng chèi vµo ®©u ®öîc, hoÆc nÕu kh«ng
®öîc thÕ, th× Ýt nhÊt còng cã t¸c dông ®Èy tíi dßng suy nghÜ...
VÝ dô thø nhÊt mµ t«i xin nªu ch¼ng kh¸c g× “ch©n lý vÒ
«ng La Palisse”, mét sù thùc qu¸ tÇm thöêng, hiÓn nhiªn ®Õn
buån cöêi. Dï sao, ®Êy vÉn lµ sù thùc hµng ngµy ®Ëp vµo m¾t
chóng m×nh. Mäi ngöêi ViÖt Nam ®Òu ¨n c¬m, lÊy g¹o lµm lö¬ng
thùc chÝnh. Nhöng c¬m - g¹o Êy cã nhiÒu nguån: döíi ®ång b»ng,
nã lµ con ®Î cña c©y lóa nöíc, cña kü thuËt lµm ruéng nöíc, trªn
söên nói ®Êy l¹i lµ kÕt qu¶ cña c©y lóa lèc mäc trªn ®Êt th« cña
kü thuËt háa canh. Kh«ng chØ thÕ. Hai kü thuËt trång trät kh¸c
nhau Êy cßn gãp phÇn t¹o cho cö d©n sèng trong hai c¶nh quan
624
tù nhiªn, mµ mäi ngöêi ®i ®iÒn d· tõng chøng kiÕn, tuy chöa ai

t×m hiÓu cho thùc s©u.
Mét thÝ dô kh¸c kh«ng hiÓn nhiªn b»ng, do ®ã mµ ®ßi hái
nhiÒu lêi h¬n. Tröíc kia t«i cø nghe nãi r»ng thÞ téc - bé l¹c lµ
kiÓu tæ chøc x· héi xa xöa, khi chöa cã giai cÊp. Döíi m¾t t«i, lóc
bÊy giê ®ã lµ luËt bÊt biÕn, ®©u còng vËy, kÓ c¶ ë ta. Tõ ®ã ®Õn
nay, nhiÒu n¨m ®· tr«i qua, nhöng, trªn thùc ®Þa ViÖt Nam, t«i
chöa hÒ cã dÞp ®öîc ®èi diÖn víi nh÷ng vÕt tÝch, dï rÊt mê nh¹t,
cña kiÓu tæ chøc ®ã. VÒ mÆt nµy, kinh nghiÖm cña mét ngöêi tÊt
nhiªn, ch¼ng ®i ®Õn ®©u. Qua s¸ch b¸o, t«i thÊy mét sè t¸c gi¶,
chñ yÕu lµ ngoµi nöíc, nhöng còng cã trong nöíc, v« t×nh hay cè
ý nãi ®Õn thÞ téc - bé l¹c, hay thÞ téc kh«ng th«i, thËm chÝ chØ bé
l¹c, trªn ®Êt nöíc m×nh. §äc kü t«i cã c¶m gi¸c r»ng b»ng chøng
do çc vÞ Êy ®öa ra chöa ®ñ søc thuyÕt phôc. Thêi thuéc ®Þa,
nhiÒu t¸c gi¶ Ph¸p dïng ch÷ “bé l¹c” hay “thÞ téc” mét çch tïy
tiÖn, ch÷ thø nhÊt thöêng nh»m vµo çc téc Thöîng (“Bé l¹c Ba
Na”, “Bé l¹c £ §ª” ch¼ng h¹n) cßn ch÷ thø hai th× ®«i khi ®öîc
®ång nhÊt víi çi hä cña ngöêi ViÖt (“thÞ téc Lª” “thÞ téc TrÇn”...).
Còng cã vµi tröêng hîp hiÕm hoi ®¸ng löu ý: çi mp«ol cña ngöêi
Mn««ng, mµ ngöêi ViÖt dÞch lµ “thÞ téc”; vµ çc nhãm huyÕt
thèng cña ngöêi Kh’mó, rÊt dÔ ®öîc ®ång nhÊt víi nh÷ng “thÞ
téc”, dï chØ v× mçi nhãm thöêng mang mét tªn ®éng vËt g¾n víi
nh÷ng lÔ thøc tùa lÔ thøc t« tem gi¸o. Cã ®iÒu r»ng, ®äc nh÷ng
g× ®· ®öîc viÕt ra vÒ hai téc ngöêi trªn, t«i míi thÊy “thÞ téc”,
chöa thÊy “bé l¹c” ë ®©u c¶. Vµ t«i tù hái: “thÞ téc” mµ ®øng mét
m×nh, ch¼ng liªn quan g× vÒ mÆt tæ chøc víi mét sè “thÞ téc”
kh¸c, trong khung cña mét “bé l¹c” th× ®ã lµ g×, nÕu kh«ng ph¶i
lµ çi t«ng téc th«ng thöêng?
Cø th¾c m¾c thÕ m·i cho ®Õn mét h«m c©u nãi cña mét t¸c
gi¶ bµn vÒ t« tem, mµ t«i ®· ®äc qua cho biÕt thÕ th«i, bÊt chît
hiÖn vÒ trong trÝ nhí, më cho t«i mét çnh cöa sæ ®Ó nh×n vµo
625
t×nh h×nh thÞ téc - bé l¹c ë nöíc m×nh. Theo çi «ng bµn vÒ t« tem
Êy, th× çc x· héi s¬ ®¼ng nhÊt, mµ d©n téc häc ngµy nay cßn biÕt
®Õn, thöêng mang mét trong hai d¹ng tæ chøc sau ®©y: hoÆc ®öîc
tæ chøc theo d¹ng “®¬n bµo”. X· héi cã c¬ cÊu tæ chøc “®ång t©m”
lµ lo¹i x· héi cã kh¶ n¨ng tù më réng ra m·i, kh¸c nµo nh÷ng
vßng trßn ®ång t©m trªn mÆt ao, khi ta nÐm mét viªn ®¸ xuèng
®Êy. Cßn mçi x· héi “®¬n bµo” chØ lµ mét nhãm huyÕt thèng,
kh«ng hÒ cã quan hÖ vÒ mÆt c¬ cÊu x· héi víi çc nhãm ®ång
d¹ng ®Ó trë thµnh mét ®¬n vÞ x· héi phøc hîp h¬n, vÝ nhö con “a
mÝp”, lo¹i sinh vËt mµ mçi ç thÓ chØ lµ mét tÕ bµo. DÜ nhiªn gi÷a
hai cùc h¹n Êy, cßn nh÷ng s¾c th¸i trung gian.
§Õn ®©y chuyÖn c¶nh quan míi xen vµo. Ngöêi óc b¶n ®Þa
vµ ngöêi NÐgrille ë vïng XÝch ®¹o Phi ch©u, khi çc nhµ d©n téc
häc b¾t gÆp hä lÇn ®Çu ®Òu thuéc lo¹i ngöêi mµ cã t¸c gi¶ gäi lµ
“nguyªn thñy hiÖn ®¹i”: c«ng cô cña hä kh«ng vöît qu¸ tr×nh ®é
®¸ gi÷a, trong mét vµi tröêng hîp th× ®ang tiÕn hµnh ®¸ míi.
Nhöng hai lèi kh¸c nhau, ngöêi óc th× “®ång t©m”, ngöêi
NÐgrille th× “®¬n bµo”. Nguyªn nh©n, Ýt nhÊt nguyªn nh©n
chÝnh, ®· râ. Vïng th¶o nguyªn kh« ven bê ®¶o óc lµ kh«ng gian
réng, cã thÓ nãi lµ mªng m«ng, cµng mªnh m«ng ®èi víi nh÷ng
con ngöêi cßn sèng ë tr×nh ®é ®¸ gi÷a, ®· thÕ l¹i s½n thó måi. Çc
®iÒu kiÖn Êy cña c¶nh quan ®· cho phÐp ngöêi óc x©y dùng
nh÷ng tæ chøc thÞ téc bé l¹c thùc “nghiªm chØnh”, nghiªm chØnh
®Õn ®é ai viÕt vÒ kiÓu tæ chøc Êy vµ vÒ t« tem gi¸o còng qui chiÕu
vµo x· héi óc b¶n ®Þa, kh«ng luËt lÖ. Tæ chøc thÞ téc bé l¹c lµ
“®ång t©m” ë chç dï cho d©n sè cã t¨ng dÇn qua thêi gian, th×
tõng thÞ téc qu¸ ®«ng chØ viÖc tù ph©n ®«i, vµ çc thÞ téc cø tiÕp
tôc sinh ho¹t trong khung bé l¹c, cïng l¾m th× viÖn ®Õn kh©u
trung gian bµo téc.
Mét vµi vÝ dô trªn ®©y ®· ®ñ cho chóng ta nhËn biÕt mèi
quan hÖ gi÷a c¶nh quan vµ bé mÆt téc ngöêi, ®ñ khóc d¹o ®Çu
626
®Ó chóng ta ®i vµo xem xÐt tõng mÆt cô thÓ.

Nh÷ng ngöêi nghiªn cøu d©n téc häc ®Òu thèng nhÊt: cã
hai diÖn m¹o chÝnh quyÕt ®Þnh nÒn v¨n hãa cña mét téc ngöêi.
Thø nhÊt, m«i tröêng tù nhiªn mµ téc ngöêi ®ã ®Þnh cö.
ThÝ dô: Cö d©n sèng trªn ®ång cá th¶o nguyªn, n¬i cã nhiÒu
mu«ng thó hä ph¸t triÓn nghÒ ®i s¨n. Mét lo¹t lÒ thãi hoÆc nãi
hoa mü h¬n, mét lo¹t øng xö v¨n hãa ®öîc h×nh thµnh ®Ó phï
hîp víi cuéc sèng du môc. Cö d©n §«ng Nam ¸, sèng ë vïng khÝ
hËu nhiÖt ®íi Èm öít hîp víi sù ph¸t triÓn cña c©y lóa nöíc, cho
nªn hä lÊy viÖc trång c©y lóa nöíc lµm nghÒ sèng chÝnh vµ ®·
h×nh thµnh mét nÒn v¨n minh c«ng nghiÖp lóa nöíc tõ rÊt sím...
Ph¶i nãi r»ng, ®èi víi çc téc ngöêi cßn sèng trong giai ®o¹n tiÒn
c«ng nghiÖp th× m«i tröêng lµ yÕu tè hÕt søc quan träng ®Ó quyÕt
®Þnh nÒn v¨n minh cña hä.
- Thø hai, cã thÓ coi nhö mét ®Þnh ®Ò tö¬ng ®ång mµ còng
cã thÓ coi nhö mét hÖ qu¶ ®öîc sinh ra tõ ®Þnh ®Ò ®Çu: ®ã lµ
nguån gèc v¨n hãa téc ngöêi.
Çc d©n téc sèng trong m«i tröêng kh¸c nhau cã nÒn v¨n
hãa kh¸c nhau. Sau ®ã, v× mét hoµn c¶nh nµo ®Êy hä ®Õn cö tró
ë m«i tröêng kh¸c, mét lo¹t lÒ thãi v¨n hãa ®öîc h×nh thµnh ®Ó
thÝch nghi m«i tröêng míi nhöng v¨n hãa cò vÉn ®Ó l¹i nh÷ng
dÊu Ên hÕt søc quan träng trong nÒn v¨n hãa míi. VÝ dô: ngöêi
Ba Na gèc Nam ¸ nÒn gia ®×nh vì vôn, cßn ngöêi £ §ª gèc Nam
§¶o cßn gi÷ ®öîc gia ®×nh më réng. Trong khi çc cö d©n Nam
¸ cã lèi sèng vµo nhµ ë mÆt tröíc, th× däc Tröêng S¬n çc téc
ngöêi Malay« Polinªsiªn ë nhµ dµi ®i vµo hai ®Çu håi. Ph¶i
ch¨ng viÖc ®i vµo hai ®Çu håi nh¾c nhë çch ®i vµo mét con
thuyÒn, mét lÒ thãi, mét dÊu Ên nãi vÒ gèc g¸c xa xöa cña cö d©n
biÓn. §ö¬ng nhiªn çc téc ngöêi trong qu¸ tr×nh di chuyÓn ®·
lµm cho v¨n hãa çc téc ngöêi n¬i hä ®Õn tiÕp thu nh÷ng yÕu tè
míi. ë ch©u Phi ®en, khã lÊy ng«n ng÷ lµm tiªu chuÈn ph©n chia
627
téc ngöêi. V× ë ®©y hä sèng vµ di chuyÓn trªn th¶o nguyªn mªnh

m«ng kh«ng bÞ mét trë ng¹i nµo. Míi gÇn ®©y, cã nöíc ®· di
chuyÓn c¶ nöíc tõ n¬i nµy ®i n¬i kh¸c 5 lÇn trong vßng 5 n¨m ®Ó
chèng Ph¸p (§«ng Nam ¸ kh«ng cã hiÖn töîng Êy). Bëi nh÷ng lÏ
trªn ë Phi ch©u ®en hiÖn töîng mét d©n téc bá tiÕng mÑ ®Î ®Ó
nãi mét thø tiÕng kh¸c hoµn toµn lµ thöêng. ë §«ng Nam ¸ nãi
chung vµ ViÖt Nam nãi riªng còng cã mét sè d©n téc bá tiÕng mÑ
®Î, nhöng rÊt biÖt lÖ, cßn ®¹i bé phËn çc d©n téc ®Òu gi÷ nguån
gèc téc ngöêi vÒ ng«n ng÷.
KÕt qu¶ nghiªn cøu ®· chØ ra r»ng: mét sè téc ngöêi thuéc
hÖ ng«n ng÷ T¹ng - MiÕn, nhö ngöêi L« L«, ngöêi La ChØ, ngöêi
Shila, ngöêi Cè«ng... ë nöíc ta ®· lµm nö¬ng rÉy tõ l©u, thÕ mµ
vÕt tÝch Saman gi¸o ë hä cßn râ rÖt, d¹ng Saman gi¸o ®iÓn h×nh
ë khu vùc trung t©m cña cö d©n T¹ng - MiÕn - vïng B¾c ¸ vµ
Trung ¸. Cã mét sè nhãm trong bän hä theo çc dßng s«ng xu«i
xuèng Nam ¸. Ph¶i ch¨ng nh÷ng nhãm nµy ®· ®ãng vai trß
chuyÓn chë v¨n hãa tõ B¾c ¸ xuèng Nam ¸. Nhµ d©n téc häc X«
ViÕt YantrÐcxnèp, ®· quan t©m vÊn ®Ò nµy. ¤ng ta bµn luËn rÊt
hay, nhöng v× thiÕu tö liÖu ®iÒn d· nªn «ng ta kh«ng nãi ®óng
sù thËt (1).
Tãm l¹i, cã nguån gèc téc ngöêi, cã sù giao löu v¨n hãa,
nhöng ®iÒu kiÖn cho mét nÒn v¨n hãa ra ®êi - m«i tröêng, míi
lµ çi quan träng nhÊt. Nghiªn cøu m«i tröêng, nãi n«m na lµ
nghiªn cøu sù øng xö cña con ngöêi víi m«i tröêng ®Ó s¶n sinh
ra çc nÒn v¨n hãa lµ mét c«ng viÖc cùc kú quan träng cña ngµnh
d©n téc häc.
§Ó hiÓu v¨n minh §«ng Nam ¸ viÖc nghiªn cøu m«i tröêng
lµ nhiÖm vô hµng ®Çu cña bé m«n d©n téc häc §«ng Nam ¸.
§ö¬ng nhiªn chóng ta gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n. HiÖn t¹i çc nhµ
d©n téc häc §«ng Nam ¸ cña chóng ta chöa thÓ ®i ®iÒn d· ë çc
nöíc §«ng Nam ¸ ®öîc. Tö¬ng lai chóng ta sÏ ®i trùc tiÕp kh¶o
628
s¸t thùc ®Þa bëi v× bé m«n d©n téc häc cho dï giái ®Õn mÊy nÕu
kh«ng cã tö liÖu ®iÒn d· sÏ hiÓu sai vÊn ®Ò, vµ bëi v× sù hîp t¸c
nghiªn cøu khu vùc gi÷a çc nöíc §«ng Nam ¸ lµ xu höíng tÊt
yÕu. §Êy lµ chuyÖn trong tö¬ng lai - dÜ nhiªn, cßn b©y giê ngay
c¶ tö liÖu, chóng ta chØ cã çc v¨n b¶n tæng kÕt cßn khèi tö liÖu
d©n téc chÝ chóng ta kh«ng hÒ cã. TÊt nhiªn kh«ng v× thÕ mµ
chóng ta bã tay.
Chóng ta biÕt r»ng ë §«ng Nam ¸ cã ba vïng m«i tröêng
lín: Vïng nói, vïng ®ång b»ng vµ vïng biÓn. §ö¬ng nhiªn,
chuyÓn tiÕp gi÷a vïng nói lµ ®ång b»ng vµ biÓn cã vïng duyªn
h¶i vµ ë gi÷a biÓn l¹i cßn cã çc ®¶o.
Trong ph¹m vi ViÖt Nam chóng ta còng cã m«i tröêng nói,
ë ®©y d©n cö lµm rÉy háa canh, m«i tröêng thung lòng nhá Ðp
gi÷a çc d·y nói, çc téc ngöêi cö tró ë ®©y nhö ngöêi Möêng,
ngöêi Th¸i, ngöêi Tµy võa lµm ruéng nöíc võa lµm rÉy háa
canh; m«i tröêng däc dßng s«ng víi çc tam gi¸c ch©u cã ®ång
b»ng ph× nhiªu víi v¨n minh trång lóa nöíc ngöêi ViÖt, m«i
tröêng duyªn h¶i víi nhiÒu lèi sèng kh¸c nhau cña cö d©n ngö
nghiÖp. Chóng ta còng cã m«i tröêng h¶i ®¶o.
VËy lµ çc m«i tröêng thiªn nhiªn chÝnh t¹o nªn diÖn m¹o
v¨n hãa téc ngöêi. Dï cã nhiÒu dÞ biÖt, ë ViÖt Nam cã ®ñ çc lo¹i
m«i tröêng cña vïng §«ng Nam ¸ b»ng ®Þa bµn thùc ®Þa ë ViÖt
Nam hay nãi theo çch kh¸c, nh×n nhËn §«ng Nam ¸ tõ gãc ®é
ViÖt Nam. Tõ nhËn thøc nµy, bé m«n d©n téc häc §«ng Nam ¸,
b»ng viÖc nghiªn cøu th¨m dß mét sè d©n téc ë ViÖt Nam sÏ tiÕn
tíi ®Æt l¹i vÊn ®Ò d©n téc häc trªn bèi c¶nh §«ng Nam ¸ (chø
chöa d¸m nãi trªn c¬ së §«ng ¸).
1. Vïng ®ång b»ng ch©u thæ vµ ngöêi ViÖt
Tröíc tiªn chóng ta cÇn ph¶i nghiªn cøu m«i tröêng ®ång
b»ng. Chóng ta biÕt r»ng, çc nöíc §«ng Nam ¸ vÒ diÖn m¹o téc
629
ngöêi cã nhiÒu nÐt gièng nhau. ThÝ dô tÊt c¶ çc nöíc trong khu
vùc ®Òu lµ çc nöíc ®a d©n téc, nhöng ®Òu cã mét d©n téc chñ
thÓ lµm xö¬ng sèng, lµm linh hån chÝnh ®Ó çc d©n téc nhá qui
tô thµnh quèc gia d©n téc. Vµ çc d©n téc chñ thÓ nµy ®Òu chiÕm
cø vïng ®ång b»ng ch©u thæ cña çc con s«ng lín, n¬i ®Î ra çc
nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp vµ sím h×nh thµnh çc nhµ nöíc.
Tãm l¹i trong khu vùc §«ng Nam ¸, çc d©n téc chñ thÓ, vµ sinh
ho¹t cña hä ë m«i tröêng quèc gia d©n téc, cã vÞ trÝ quan träng.
Nghiªn cøu khu vùc nµy, ®èi töîng ®Çu tiªn cña chóng ta lµ d©n
téc chñ thÓ. Nghiªn cøu d©n téc häc ViÖt Nam ph¶i lÊy trung
t©m lµ ngöêi Kinh - dÜ nhiªn. §¸ng tiÕc lµ ë nöíc ta ngµnh d©n
téc häc kh«ng chó ý tíi ngöêi Kinh, gÇn ®©y ViÖn D©n téc häc
míi thµnh lËp mét tæ nghiªn cøu ngöêi Kinh - mét sù muén m»n
®Õn lì lµng. Chóng ta biÕt r»ng, mçi mét nöíc cã lý do kh¸c nhau
®Ó ®Þnh höíng nghiªn cøu d©n téc häc. ThÝ dô ngöêi Ph¸p muèn
cai trÞ ngöêi ViÖt nªn ngay tõ n¨m 1901 hä ®· tËp trung nghiªn
cøu cæ sö ViÖt Nam, vµ trong 20 n¨m ®Çu ®« hé hä ®· tiÕp tôc
c«ng viÖc nµy. Nhöng khi ®Õn Phi ch©u, hä l¹i nghiªn cøu d©n
téc häc, v× çc vö¬ng quèc cæ ë xø nµy v× lý do bu«n b¸n ë thÕ kû
XVI ®· vì vôn thµnh nh÷ng téc ngöêi bÐ nhá. Cßn chóng ta xuÊt
ph¸t tõ chÝnh s¸ch d©n téc thiÓu sè ®Þnh höíng viÖc nghiªn cøu
d©n téc häc, nªn bá quªn ngöêi ViÖt - cö d©n chñ thÓ, cho nªn
b©y giê ph¶i lµm l¹i tõ ®Çu. Còng v× lÏ ngöêi Ph¸p chØ chó ý
nghiªn cøu ngöêi ViÖt cho nªn vÒ phö¬ng diÖn nµy hä ®Ó l¹i mét
sè tö liÖu ®¸ng kÓ trong khi ®ã gia tµi d©n téc häc cña Ph¸p viÕt
vÒ çc d©n téc thiÓu sè ë nöíc ta rÊt Ýt. ChØ cã hai cuèn d©n téc
häc cña Gourou vµ Cuisinier ®öîc ban tö liÖu thö viÖn quèc héi
Mü coi lµ 2 trong 4 cuèn tö liÖu d©n téc chÝ tèt nhÊt §«ng Nam
¸.
LÊy ViÖt Nam lµm ®Þa bµn thùc ®Þa ®Ó t×m hiÓu §«ng Nam
630
¸ bé m«n d©n téc häc §«ng Nam ¸ còng lÊy ngöêi Kinh lµm ®èi
töîng nghiªn cøu ®Çu tiªn.
Cã chuyÖn rÊt l¹, tiÕng ViÖt kh«ng ai xÕp ®öîc vµo hÖ nµo
c¶. T¹i Philippin, ngöêi ta ph¸t hiÖn ra mét téc ngöêi bÞ suy
tho¸i, ë ViÖt Nam còng cã nhiÒu téc ngöêi bÞ suy tho¸i nhö ngöêi
Rôc, ngöêi Lahñ... Nhöng nh÷ng hiÖn töîng l¹ Êy chöa ®öîc
nghiªn cøu. Ngöêi Möêng n«ng nghiÖp ®· ph¸t triÓn ë tr×nh ®é
cao, chÕ ®é x· héi còng ®· ph¸t triÓn ë møc ®é cao, b¸o hiÖu sù
ra ®êi cña nhµ nöíc, thÕ mµ hä kh«ng biÕt ®Õn gèm, rÌn. Cã thÓ
ngöêi Möêng ë ngay c¹nh ngöêi Kinh, ngöêi Kinh chiÕm lÜnh
lu«n hai nghÒ nµy, nªn ngöêi Möêng ®· bá quªn. ThËm chÝ trong
ng«n ng÷ cña hä còng kh«ng cã hai tõ “®å gèm” hoÆc “thî rÌn”.
Hä kh«ng biÕt g× vÒ rÌn (hä gäi thî rÌn lµ thî rµo), nghÒ rÌn chØ
cßn l¹i trong truyÒn thuyÕt.
Nhö vËy, ngöêi Kinh xÐt vÒ mÆt ng«n ng÷ cã nguån gèc rÊt
phøc t¹p, ®ã lµ mét thø ng«n ng÷ lai vµ míi. Trong ®ã cã c¶ tõ
vùng M«n - Kh¬me, Th¸i, M· Lai, Hµn, T¹ng MiÕn. GÇn ®©y
ngöêi ta löu ý nhiÒu ®Õn kh¶o cæ häc däc s«ng Hång vµ sù tranh
luËn d÷ déi gi÷a nhãm ngöêi Mü ®øng ®Çu lµ Gorman vµ nhãm
ngöêi §an M¹ch ®øng ®Çu lµ Sorensen (Soprensen). Tr¸i víi
®iÒu mµ çch ®©y vµi chôc n¨m ngöêi ta ®· thõa nhËn lµ c©y lóa
nöíc ®öîc thuÇn döìng ë vïng tròng mµ di duÖ lµ c©y lóa næi.
C©y lóa nµy chÊt hoang rÊt ®Ëm, cã chiÒu dµi 3,5 mÐt cã kh¶
n¨ng vöît lªn nöíc... Gorman kh¼ng ®Þnh mét gi¶ thuyÕt ®¸ng
tin cËy lµ c©y lóa kh«ng ph¶i ®öîc thuÇn döìng tõ vïng tròng
mµ lµ ë ch©n nói, thÝ dô Tµy - Th¸i - Nïng ë ViÖt Nam. Theo
Gorman th× cho ®Õn thêi kú ®å s¾t ngöêi Th¸i míi vÒ chiÕm lÜnh
Mªnam vµ ®öa c©y lóa ®· ®öîc thÓ nghiÖm tõ ch©n nói vÒ ®ång
b»ng. ë nöíc ta, kh¶o cæ häc còng khai quËt nhiÒu vµ ph¸t hiÖn
®öîc nhiÒu khÝa c¹nh v¨n hãa. Nh×n vµo b¶n ®å kh¶o cæ häc s«ng
631
Hång ta thÊy cã ®iÒu l¹ bªn kia Hßa B×nh vµ bªn nµy Hµ §«ng,
n¬i tiÕp gi¸p gi÷a miÒn nói vµ miÒn xu«i, gi÷a thung lòng vµ
®ång b»ng, Hµ Néi n»m ®Çu tam gi¸c ch©u cña ®ång b»ng,
nh÷ng di chØ ë phÝa T©y Hµ Néi ®a sè thuéc trung kú ®ång, hËu
kú ®ång vµ s¬ kú s¾t. Nhö vËy so víi Th¸i Lan lµ qu¸ sím. Th¸i
Lan thêi tröíc rÊt æn ®Þnh, cßn chóng ta n»m trªn bao l¬n ng·
tö ®öêng, nªn cã nhiÒu x¸o trén trªn con ®öêng di cö ra biÓn. Cã
nhiÒu vïng däc hai ven bê s«ng §¸y ®· dïng c©y nøa hoÆc mËt
mÝa, vµ khoai mµi ®Ó tÕ lÔ thÇn hoµng, ®ã lµ lÔ vËt tÕ thÇn ë
Mªlanªdi (khoai nöíc + mÝa). Ngöêi Kinh B¾c thê mÝa hai c©y ®Ó
nguyªn. Ngöêi ViÖt rÊt giái lµm ®å hµng m· t¹i sao l¹i dïng
mÝa? Ngöêi Möêng ë trong lÔ cöíi cã tôc lÖ: mét ngöêi g¸nh mét
g¸nh mÝa, c¶ l¸ ®Õn ®øng gi÷a nhµ sµn. Chñ nhµ ph¶i ®öa tiÒn
ra cho míi bá g¸nh mÝa xuèng. Ngöêi Th¸i ph¶i nu«i khãm mÝa
tröíc nhµ kh«ng ®öîc ®Ó tµn lôi. ë Mªlanªdi c©y mÝa lµ c©y vò
trô nhö c©y §a, c©y Si ë §«ng Nam ¸ vµ nhö c©y Sen ë T©y ¢u.
C©y vò trô nèi liÒn trêi víi ®Êt. §Ò tµi BÝch c©u kú ngé cña ta
n»m trong thÇn tho¹i Mªlanªdi thÇn tho¹i vÒ tæ tiªn cña loµi
ngöêi. Kh¸c ch¨ng lµ ngöêi con g¸i ®Ñp kh«ng ph¶i tõ trong
tranh böíc ra mµ lµ ngöêi con g¸i ®Ñp ë trong c©y mÝa böíc ra
quÐt dän nÊu nöíng; ngöêi ®µn «ng chÆt c©y mÝa lÊy Gi¸ng KiÒu,
hai ngöêi ®ã trë thµnh tæ tiªn cña loµi ngöêi.
ë ViÖt Nam, nhiÒu nÒn v¨n minh gÆp gì nhau, lÒu mÝa lµ
çi lÒu P«linªdi cßn thÊy ë T©y Nguyªn (nhµ ë cña ngöêi M’n«ng,
ngöêi Xtiªng) - kiÓu nhµ h×nh thuyÒn óp. V× lµ lÒu mÝa nªn
ngöêi ViÖt kh«ng cÇn c¶i tiÕn, v× vËy nã cßn gi÷ l¹i ®öîc diÖn
m¹o ban ®Çu. V¨n hãa ngöêi ViÖt gîi chóng ta c¶m thÊy, döêng
nhö cuèi ®¸ míi, s¬ kú ®ång thau däc trªn gê cao bao quanh ®ång
b»ng s«ng Hång, ë çc thung lòng, cã nhiÒu téc ngöêi chen chóc
nhau, do sù bïng næ d©n sè. Vµ khi n¾m ®öîc c©y lóa nöíc th×
632
hä nhµo xuèng ®ång b»ng. S«ng Hång xuÊt ph¸t tõ V©n Nam,
V©n Nam gièng nhö mét bµn xoay cña §«ng Nam ¸. Chóng ta
nhí c©u chuyÖn «ng Tõ §¹o H¹nh qua T©y Tróc häc kinh chØ
lµm phï phÐp (chïa ThÇy thê rÊt phøc t¹p ë phÝa sau), phï phÐp
®öîc cÊy lªn ®¹o PhËt. ChuyÖn Tõ §¹o H¹nh chØ biÕt phï phÐp
rÊt ®¸ng nghi, cã thÓ Tõ §¹o H¹nh lªn häc ngöêi L«L« g× ®ã,
nhöng nãi lµ ®i T©y Tróc, theo kiÓu nãi cña ngöêi Trung Quèc
®Ó lÊy uy víi mäi ngöêi. Xu höíng chuyÓn dÞch téc ngöêi lµ
phö¬ng B¾c xuèng. Çc cö d©n sèng trªn th¶o nguyªn tõ s¨n b¾t
chuyÓn sang ch¨n nu«i, hä cÇn kh«ng gian réng (Thµnh Çt Tö
H·n víi th¶o nguyªn cã søc bµnh tröíng réng) ®Ó ra søc chuyÓn
chç. VÊn ®Ò dån toa ®i xuèng phÝa Nam: Dßng s«ng Hång lµ mét
®Þa ®iÓm trong cuéc chuyÓn dÞch Êy. DÜ nhiªn trong thêi kú Êy, ë
gê nói cao, bËc thÒm cæ cña s«ng Hång cã nhiÒu téc ngöêi ®· dån
toa xuèng ®ång b»ng s«ng Hång.
Cã mét sù kiÖn næi bËt: ®ª. NhiÒu nöíc cã ®ª nhöng kh«ng
cã hÖ thèng ®ª kÝn. Ngöêi n«ng d©n sèng ven s«ng Hång biÕt rÊt
râ gi¸ trÞ cña phï sa (sau mçi lÇn vì ®ª lµ vô mïa béi thu do phï
sa), thÕ mµ hä dùng nªn mét hÖ thèng ®ª kÝn rÊt sím. HÖ thèng
®ª nµy kh«ng cho phÐp hä sö dông nöíc s«ng Hång. Thµnh Cæ
Loa hoµn toµn lµ kü thuËt ®¾p ®ª, mét kü thuËt rÊt dÔ, lèi ®¾p
ba chång ®Êu. Ph¶i ch¨ng v× sî ngËp lôt 4 ®Õn 5 th¸ng, çc lµng
sèng trªn m« cao ®i l¹i b»ng thuyÒn vµ trång lóa khi nöíc rót,
Êy vËy mµ hä lËp nªn nÒn v¨n minh hÕt søc rùc rì. Nh÷ng di chØ
ë B¾c Ninh thuéc s¬ kú ®ång ®Òu n»m trªn gß cao, ®Õn trung kú
®ång ®· xuèng tròng. T¹i sao l¹i xuèng thÊp? Bïng næ d©n sè,
®«ng ngöêi ph¶i xuèng thÊp vµ dÜ nhiªn ë vïng thÊp ph¶i ®¾p
®ª. Thö tÞch H¸n nh¾c ®Õn ®ª ë Phong Ch©u, quª cña Hai Bµ
Tröng. §Õn thÕ kû X, çc ®o¹n ®ª tröíc ®ã ®öîc nèi liÒn l¹i víi
nhau. §êi TrÇn lËp ra Hµ §ª Sø ®Ó tr«ng nom ®ª. Chóng t«i ngê
633
r»ng, buæi ®Çu nhiÒu téc ngöêi ë gß cao bÞ søc Ðp tõ phö¬ng B¾c
®· cïng nhau trµn xuèng chiÕm lÜnh toµn bé ®ång b»ng s«ng
Hång. Khi ®· chiÕm ®ãng ®ång b»ng, çc téc ngöêi b¾t ®Çu hßa
hîp. Sù hßa hîp cã c¶ qu¸ tr×nh l©u dµi: thêi Hai Bµ Tröng ®·
cã sù hßa hîp nµy, thêi B¾c thuéc Trung Quèc ¸p dông m« h×nh
cña hä, nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn Ðp buéc toµn bé sù hßa
hîp. Lóa nöíc (Th¸i) - giao löu v¨n hãa - søc Ðp cña ngöêi H¸n,
tÊt c¶ lµm cho çc téc ngöêi kh¸c nhau hßa hîp l¹i, ngöêi ViÖt
®öîc h×nh thµnh nhö vËy. Cã thùc thÕ hay kh«ng?
Ngöêi Kinh lµ ch×a khãa cho ta ®i ngöîc lªn háa canh (c¨n
cø trªn tö liÖu hiÖn cã ta ®Æt ra gi¶ thuyÕt ®Ó lµm viÖc). Çc sù
kiÖn cho phÐp ta gi¶ thuyÕt tõ thêi s¬ sö, cã çc téc ngöêi chen
chóc ven ®ång b»ng vµ ®· nhµo xuèng ®ång b»ng tõ sím, ®ª xuÊt
hiÖn vµ trë thµnh mét hÖ thèng kÝn. So víi çc vïng kh¸c trªn
thÕ giíi, ®ª ë nöíc ta xuÊt hiÖn kh«ng sím, nhöng çi l¹ lµ hÖ
thèng ®ª qu¸ kÝn. Tröíc søc tÊn c«ng cña nöíc lò, con ngöêi chØ
cã lùa chän hoÆc chÞu lôt ®Ó ®öîc mïa, hoÆc kh«ng lôt nhöng ®Êt
®ai kh« c»n. T¹i sao l¹i cã sù lùa chän kú côc vËy? Cã lÏ do bïng
næ d©n sè, con ngöêi kh«ng ®ñ chç cao ®Ó lËp lµng nªn ph¶i ®¾p
®ª. §ª lµ ®Ó ng¨n nöíc vµo lµng lµm sao l¹i g¾n víi thñy lîi ®öîc,
nã chØ lµ ®Ó b¶o vÖ khu vùc cö tró. Lóc ®Çu ®ª cã thÓ lµ tõng
®o¹n lÎ tÎ, v× mÆt ®Êt ®ång b»ng s«ng Hång nhö nh÷ng chËu
thau, vµ cµng vÒ phÝa tam gi¸c ch©u th× chËu thau cµng më réng,
do ®ã mçi ®o¹n ®ª nh»m b¶o vÖ mét « tròng, v× thÕ mµ thñy lîi
cña ngöêi Th¸i ®öîc ¸p dông ë ®ång b»ng s«ng Hång.
Theo sö cò th× «ng Nh©m Diªn vµ «ng TÝch Quang d¹y ta
lµm ruéng, nhöng nh×n l¹i, n«ng nghiÖp cæ truyÒn ë ®ång b»ng
B¾c Bé l¹i lµ n«ng nghiÖp kiÓu Th¸i. N«ng nghiÖp §«ng Nam ¸,
n«ng nghiÖp lóa nöíc lµ thø n«ng nghiÖp bÞ qui ®Þnh s½n nªn
trªn nh÷ng nÐt lín lµ gièng nhau. Sù kh¸c biÖt chØ thÓ hiÖn ë çc
634
d¸ng cña c«ng cô vµ hÖ thèng thñy lîi cßn l¹i lµ hao hao gièng
nhau.
VÒ c«ng cô: tõ B¾c Trung Bé cho ®Õn ®Ìo Ngang n«ng d©n
dïng chiÕc cµy ch×a v«i kiÓu Th¸i nhá nhÑ vµ dïng h¸i ®Ó gÆt,
löìi h¸i n»m vÒ phÝa bông. Cßn çi v»ng kh«ng hiÓu tõ ®©u ®Õn,
Trung Bé hay Cao Miªn? “V»ng” lµ tõ M· Lai cæ. Trong çi lÒu
mÝa còng cã tõ “v»ng” tøc lµ cong. Trong khi ®ã ë Nam §Þnh cã
h¸i nam rÊt nÆng. Chóng ta cÇn chó ý hai dông cô c¬ b¶n; cµy
vµ h¸i. Cµy ch×a v«i cã çi “m«m” (kh«ng cã ®Õ b»ng), t¹i sao l¹i
ph¶i cã çi “m«m”. Trªn thung lòng hÑp bÞ kÑp gi÷a çi d·y nói,
m¶nh ruéng nhá khi cµy quay gãc khã kh¨n. Cµy ch×a v«i cã thÓ
l¸nh ®öîc n«ng, s©u ph¶i, tr¸i dÔ dµng tho¶i m¸i. Cµy ë miÒn
Nam cã ®Õ b»ng phï hîp víi ruéng réng, cã søc kÐo lín dÔ tröît
ªm ®Òm, cßn “m«m” do tay ngöêi l¸i nhÑ, søc kÐo nhÑ do ®ã chØ
cÇn mét tr©u hoÆc bß kÐo lµ ®öîc.
VÒ thñy lîi: thñy lîi kiÓu Th¸i lµ mö¬ng phai dïng nguån
nöíc ®Þa phö¬ng trªn söên nói (nguån nöíc nhá vµ t¹m thêi
trong mïa möa) tõ ®ã ®µo mö¬ng dÉn vÒ ruéng, ph¶i dïng cän
hoÆc çc thø kh¸c n©ng nöíc lªn khái mö¬ng kÐo ra mö¬ng phô
kh¸c.
Thñy lîi Kh¬me thêi ¡ng Ko theo c«ng thøc mö¬ng - ba rai
(hå). BiÓn Hå chÝnh lµ çi hå chøa nöíc thiªn nhiªn vÜ ®¹i nhÊt.
Ba rai lµ c«ng tr×nh tËp thÓ lín nhÊt cña ngöêi Kh¬me trë thµnh
biÓu töîng ®Ó tõ ®ã ®Î ra huyÒn tho¹i. Nh÷ng c©u chuyÖn thi
®ua x©y dùng vÒ ®ªm ®Õn gµ g¸y th× dõng l¹i (ta cã c©u chuyÖn
thµnh Låi ë HuÕ: ngöêi ViÖt vµ ngöêi Chµm thi ®ua x©y dùng
thµnh vÒ ®ªm, ngöêi ViÖt kh«n h¬n nªn biÕt lµm b»ng cãt ®·, cßn
ngöêi Chµm ®¾p thµnh thùc gäi lµ thµnh Låi, ngµy nay ngöêi ta
cßn tíi ®©y cóng ma mäi víi thøc ¨n sèng). Çc c©u chuyÖn t×nh
thÇn tho¹i cña ngöêi Kh¬me ®Òu xoay quanh chuyÖn x©y Ba rai
635
gi÷a nam vµ n÷, bao giê n÷ còng th¾ng (Maspªr« - nghi lÔ n«ng
nghiÖp cña ngöêi Kh¬me). ë ngöêi ViÖt còng hay ®¸nh nhau vµ
hay x¶y ra viÖc x©y thµnh nµy. Thñy lîi miÒn Trung ë B×nh TrÞ
Thiªn lµ hÖ thèng thñy lîi gi÷a çc lµng. Muèn dùng l¹i hÖ thèng
thñy lîi ®ã, th× khi ®i trªn thùc ®Þa tõng lµng chóng ta cÇn löu
ý ®Þa h×nh ®Þa vËt ®Ó t×m lý do ¸p dông theo lèi thñy lîi nµo, nhê
çc l·o n«ng tri ®iÒn dÉn ®i xem hÖ thèng thñy lîi ®ã. Khu vùc
canh t¸c cña tõng hé gåm nhiÒu d·y ®Êt cã ®é cao kh¸c nhau,
nªn kh«ng thÓ chia ruéng cho çc xãm mµ kh«ng chia theo xø
®ång. Mçi xø ®ång trång mét lo¹i nhö nhau, trªn c¬ së bè trÝ
®ång mµ ngöêi ta x©y dùng thñy lîi vµ lÇn theo hÖ thèng thñy
lîi ®ã ®Ó lËp b¶n ®å. Chóng ta ¸p dông hÖ thèng thñy lîi Th¸i,
Möêng, Kinh ë B¾c Bé. ë miÒn Trung, vïng B×nh TrÞ Thiªn,
nghiªn cøu hÖ thèng thñy lîi rÊt quan träng v× nã nèi liÒn kiÓu
thñy lîi Th¸i víi hÖ thèng thñy lîi dùa theo chÕ ®é thñy triÒu ë
Nam Bé.
HÖ thèng thñy lîi dùa theo chÕ ®é thñy triÒu ë Nam Bé
nh»m ®öa nöíc ngät s«ng lín vµo s«ng nhá, vµ vµo kªnh r¹ch,
råi lªn mö¬ng, lªn vöên (L¸i Thiªu). Ngay tõ mö¬ng ®· cã böng
gi÷ nöíc vµ ®öa nöíc ra nöíc vµo ®Ó röa chua do phï sa cò ñ
chua ë phÝa döíi. §Êt ®ai trång lóa, rÔ c©y lóa ¨n n«ng, nªn
kh«ng cÇn röa chua ë phÝa döíi, cßn trång vöên nhö L¸i Thiªu
(c©y thô, kh«ng ph¶i lµ c©y th¶o) rÔ chÝnh bÞ ph×nh ra gäi lµ con
chuét nh»m gi÷ cho c©y v÷ng cßn rÔ phô lan ra hót mµu cho c©y
sèng, nªn ph¶i röa chua ë ®é s©u. KiÓu thñy lîi Nam Bé øng víi
miªu t¶ trong “Thñy kinh chó” cña ngöêi L¹c ViÖt. Håi ®ã t«i
nghÜ kiÓu ¶ RËp, cã thÓ kiÓu ¶ RËp do ngöêi Chµm Håi gi¸o
mang tíi. Thñy lîi ¶ RËp lµ kiÓu thñy lîi dùa theo chÕ ®é thñy
triÒu, cho nªn mét sè vöên c©y ë T©y Ban Nha cã mét sè vöên
c©y næi tiÕng ®Ñp theo kiÓu thñy lîi ¶ RËp - ®ã lµ c©u chuyÖn xa
636
xöa. Ngöêi Kh¬me ¸p dông kiÓu Ba Rai cña Ên §é, cßn ãc Eo

th× l¹i quan hÖ víi ¶ RËp.
Trong tê “Quª hö¬ng” xuÊt b¶n ë Sµi Gßn trong nh÷ng
n¨m 60 cña thÕ kû nµy ë ®¨ng bµi cña mét viªn chøc L¸i Thiªu
kÓ chuyÖn ®Õn ch¬i víi vÞ linh môc ë L¸i Thiªu lµ n¬i ®Çu tiªn
gi¸o héi Ph¸p ®Õn truyÒn ®¹o. §øc cha linh môc cã ®öa mét sè
tö liÖu nãi r»ng çc cha Bå §µo Nha ®· d¹y cho ngöêi L¸i Thiªu
lµm vöên. Nhö vËy lµ kiÓu dïng nöíc thñy triÒu cho thñy lîi ë
L¸i Thiªu cã thÓ kiÓu ¶ RËp. ë B×nh TrÞ Thiªn cã thñy lîi theo
kiÓu ¶ RËp kh«ng? Tö liÖu biÕt ®öîc cho ta thÊy ë vïng Thöîng
n¬i n»m kÑp gi÷a thung lòng nói còng cã mét hÖ thèng thñy lîi
s¬ khai. HÖ thèng nµy còng cã thÓ do cö d©n ë ®©y s¸ng t¹o ra
mµ còng cã thÓ do ¶nh höëng cña ngöêi Chµm. Nhö ®· nãi ë
trªn, ë vïng Nam Bé, lóc ®Çu t«i ®· nghi kiÓu ¶ RËp, gÇn ®©y
«ng Naedham khi viÕt vÒ thñy lîi Trung Quèc cã so víi thñy lîi
ë ViÖt Nam, vµ coi thñy lîi Nam Bé lµ kiÓu ¶ RËp. Ngöêi Kh¬me
Nam Bé th× l¹i lµm thñy lîi dùa theo nöíc thñy triÒu mét çch
cæ lç nµy cã thÓ lµ d¹ng chung ®ang ®öîc thÓ nghiÖm nhöng råi
bÞ ®äng l¹i ë ngöêi Kh¬me Nam Bé, ®ã lµ kiÓu mö¬ng Tronuk.
KiÓu Ên §é, mö¬ng - Ba rai chØ cã ë ¡ng Ko, BiÓn Hå, cßn ngöêi
Kh¬me Nam Bé th× ¸p dông kiÓu Tronuk.
Trë l¹i vÊn ®Ò thñy lîi ë ®ång b»ng s«ng Hång nhö ®· tr×nh
bµy ë trªn, ®ång b»ng s«ng Hång chia ra nhiÒu « tròng do ®ã cã
thÓ ®öa hÖ thèng mö¬ng phai cña ngöêi Th¸i vµo vµ gi÷ nguyªn
hÖ thèng ®ã. Lóc ®Çu mçi ®o¹n ®ª nh»m ®Ó b¶o vÖ mét vïng lßng
ch¶o, víi môc ®Ých ®ã ®ª kh«ng cÇn khÐp kÝn mµ chØ tõng ®o¹n
nhá gièng V¹n Lý Tröêng Thµnh cña Trung Quèc xöa kia. §Çu
tiªn lµ mçi tiÓu quèc B¾c Trung Hoa x©y tröêng thµnh riªng,
®Õn TÇn thèng nhÊt ®Êt nöíc, nèi tröêng thµnh l¹i ®Ó chèng rî
phö¬ng B¾c. Riªng vÒ ®ª cã c©u chuyÖn: theo thö tÞch cæ Trung
637
Quèc, thêi H¸n ®· nãi ®Õn ®ª, nh©n nãi vÒ khëi nghÜa Hai Bµ
Tröng. Phong Khª lµ quª hö¬ng cña Hai Bµ Tröng khi M· ViÖn
®Õn ®· thÊy cã ®ª råi. §ª cã tröíc lóc ngöêi Hoa ®Õn, thµnh Cæ
Loa cã tröíc lóc ngöêi H¸n x©m löîc. Dï cã t×m thÊy gèm H¸n ë
Cæ Loa, vÊn ®Ò lµ theo thö tÞch cæ, Cæ Loa cã tröíc B¾c thuéc.
Thôc An Dö¬ng Vö¬ng lµ ai? C©u chuyÖn nµy cÇn ph¶i nghiªn
cøu l©u dµi, nhöng t¹m thêi cã thÓ kÕt luËn: tröíc B¾c thuéc cã
mét céng ®ång ngöêi ë xa s«ng Hång (cã thÓ lµ H¸n - Th¸i hay
T¹ng MiÕn) ®· ®Õn ®Çu tam gi¸c ch©u x©y dùng tæ chøc x· héi
nhö mét nhµ nöíc, tù xöng lµ An Dö¬ng Vö¬ng vµ An Dö¬ng
Vö¬ng ®· x©y nªn thµnh Cæ Loa, thµnh phßng ngù ë ®Çu s«ng
Hång. Thµnh Cæ Loa ®¾p ba vßng tö¬ng tù ba vßng thµnh X¸n
Møn cña ngöêi Th¸i (möêng Thanh). KiÓu kü thuËt X¸n Møn
trïng hîp kü thuËt x©y thµnh Cæ Loa vµ kü thuËt ®¾p ®ª. T¹i Cæ
Loa cã truyÒn thuyÕt mµ theo truyÒn thuyÕt Êy chóng ta thÊy
mét lo¹t tªn ®Þa phö¬ng ®öîc dïng ®Ó gäi çc chi tiÕt cña thµnh,
nh÷ng tõ ®ã kh«ng cã nghÜa trong tiÕng ViÖt hiÖn ®¹i. Çc cô giµ
ë Cæ Loa nãi r»ng ®ª tøc lµ ®¾p cao lªn ®Ó ®èt löa b¸o cho trong
thµnh mçi lóc cã viÖc cÇn th«ng tin kiÓu Trung Quèc cßn nghÜa
®en th× kh«ng biÕt. Anh CÇm Träng cho biÕt nh÷ng tõ trong
tiÕng ViÖt kh«ng cã nghÜa ë Cæ Loa Êy lµ ®Òu lµ tiÕng Th¸i. Ph¶i
ch¨ng Cæ Loa lµ thµnh cña ngöêi Th¸i. Nh÷ng nÐt c¬ b¶n cña
v¨n hãa ®ång b»ng s«ng Hång tõ n«ng nghiÖp ®Õn x©y thµnh
®Õn c¬ cÊu x· héi ®Òu cã tiÒn ®Ò Th¸i.
Ngöêi Th¸i xuÊt ph¸t tõ “XÝp xoong p¶n nµ” ë V©n Nam.
Hä còng cö tró ë vïng thung lòng ch©n nói, lµm ruéng gièng
ngöêi ViÖt tõ chiÕc cµy ®Õn hÖ thèng thñy lîi. Çc danh tõ n«ng
nghiÖp hiÖn nay cña ngöêi ViÖt ®Òu vay möîn tõ Th¸i. ChØ cÇn
mét thÝ dô: ViÖt, Möêng cïng mét gèc míi t¸ch nhau cuèi thêi
B¾c thuéc cuèi thÕ kû IX, thêi Khóc H¹o. Ngöêi Möêng gäi ruéng
638
nöíc ë thung lòng ch©n nói lµ “roäng”. Ngöêi Th¸i gäi lµ “na”
ngöêi ViÖt vÉn dïng ch÷ “Roäng”. Ta cã quyÒn gi¶ thuyÕt ruéng
nöíc cña ngöêi Kinh lµ kiÓu Th¸i (c«ng cô vµ kü thuËt canh t¸c
®Òu gäi theo tªn Th¸i).
Nh÷ng tiÒn ®Ò trªn ®©y cho phÐp chóng ta gi¶ thuyÕt ngöêi
Kinh ®öîc h×nh thµnh tõ çc céng ®ång ngöêi kh¸c nhau. Çc
céng ®ång ngöêi Êy ngay tõ thêi kú s¬ sö ®· xuèng chiÕm ®ång
b»ng tõ Hµ Néi ®Õn Nam §Þnh, ngay b¶n th©n ngöêi Th¸i còng
¸p dông kü thuËt cña çc céng ®ång nµy. Theo tµi liÖu ngöêi
H¸n, ngöêi Giao chØ lµm thñy lîi theo thñy triÒu, gièng nhö
nh÷ng h×nh thøc ta cßn b¾t gÆp ë Nam Bé. Trªn thùc tÕ ë s«ng
Hång ta chØ gÆp kiÓu thñy lîi Th¸i chø kh«ng gÆp kiÓu thñy
triÒu. Ph¶i ch¨ng ngöêi Th¸i ®ãng vai trß quan träng trong n«ng
nghiÖp, trong çch x©y thµnh, trong ng«n ng÷. Sù cã mÆt cña
ngöêi Th¸i ë s«ng Hång lµ râ rµng.
Trªn ®©y lµ gi¶ thuyÕt ®Ó lµm viÖc, tõ gi¶ thuyÕt nµy
chóng ta míi v¹ch höíng nghiªn cøu vµ lËp ra ®Ò cö¬ng nghiªn
cøu. §ö¬ng nhiªn lµ ph¶i nghiªn cøu ®ång bé cña nhiÒu bé m«n.
Vµ, nÕu chóng ta nhÊt trÝ víi nhau çch lµm viÖc trªn c¬ së gi¶
thuyÕt nµy th× chóng ta kh«ng chØ nghiªn cøu ngöêi ViÖt víi
vïng ®ång b»ng hiÖn nay cña hä. Mµ muèn hiÓu thÊu ®¸o v¨n
hãa ngöêi ViÖt chóng ta cßn ph¶i nghiªn cøu çc vïng m«i
tröêng kh¸c.
2. Vïng thung lòng ch©n nói
ë B¾c Bé nh÷ng thung lòng vïng T©y B¾c, do ngöêi Th¸i,
ngöêi Möêng chiÕm lÜnh, nh÷ng thung lòng ViÖt B¾c do Tµy
Nïng chiÕm lÜnh, ngöêi Tµy, ngöêi Nïng còng lµ Th¸i, Th¸i cæ?
ë thung lòng ch©n nói v¨n hãa d©n téc häc qui ®Þnh c¶ hai h×nh
thøc s¶n xuÊt: nö¬ng rÉy vµ ruéng nöíc. Ngöêi Möêng còng ë
639
thung lòng nhö vËy, vµ hä còng cã c¶ hai h×nh thøc s¶n xuÊt,
nhöng trªn b×nh diÖn ý thøc hä höíng vÒ ruéng nöíc, hä xem
ruéng nöíc lµ chÝnh, cßn nö¬ng rÉy mÆc dï cã vÞ trÝ rÊt quan
träng trong cuéc sèng vÉn bÞ coi lµ phô. Víi hä “muÖch na pa
roãng” tøc mét ruéng b»ng ba rÉy. Xãm lµng cña ngöêi Möêng
thöêng ®Æt ë bê thung lòng nhöng ng«i nhµ cña hä (lo¹i nhµ dµi
cöa vµo hai ®Çu håi) phÝa cöa sæ ®öîc coi lµ tröíc mÆt ph¶i
höíng vÒ ruéng vµ trong sµn nhµ bËc trªn lµ höíng cöa sæ, ®ã lµ
nh÷ng ®iÒu chøng tá ruéng nöíc ®öîc coi träng. Thung lòng
ch©n nói ®öîc coi lµ n¬i thÓ nghiÖm lóa nöíc. ë Th¸i Lan, ®Õn
giai ®o¹n s¾t, lóa nöíc míi xuèng ®ång b»ng, cßn ë ViÖt Nam lóa
nöíc ®öîc ®öa xuèng ®ång b»ng sím h¬n v× lý do bïng næ d©n sè
ë çc bê s«ng cò bëi ¸p lùc d©n sè tõ phÝa B¾c xuèng, mµ çc téc
ngöêi ë ®©y nhµo xuèng ®ång b»ng. Sù th«ng liÒn gi÷a ®ång
b»ng s«ng Hång víi çc vïng thung lòng nµy, kh«ng g©y trë ng¹i
cho nh÷ng ®ît sãng dån d©n Êy. NÕu ®ång b»ng s«ng Hång lµ
m«i tröêng qui ®Þnh nÒn v¨n hãa lóa nöíc th× thung lòng, n¬i
con ngöêi thÓ nghiÖm lóa nöíc, l¹i lµ m«i tröêng kÕt hîp nö¬ng
rÉy vµ lóa nöíc. Nh÷ng x· héi ®· thÓ nghiÖm lµm ruéng nöíc ë
vïng thung lòng kh«ng cßn chøng tÝch, cã ®iÒu hiÖn nay vïng
thung lòng cßn tån t¹i mét chÕ ®é x· héi ®Æc biÖt trªn nhiÒu mÆt
kh¸c ®ång b»ng. (ë ®ång b»ng B¾c Bé, Trung Bé, Nam Bé tæ
chøc x· héi cã nÐt kh¸c nhau nhöng nh×n chung gièng nhau).
HiÖn nay cßn hai téc ngöêi b¶o löu tæ chøc x· héi vïng thung
lòng: ngöêi Th¸i ë T©y B¾c vµ ngöêi Möêng ë bê s«ng §¸y gi¸p
Hµ Néi. Ngöêi Th¸i cã chÕ ®é P×a - T¹o, ngöêi Möêng cã chÕ ®é
Lang - §¹o. Tæ chøc x· héi ngöêi Th¸i, ngöêi Möêng gièng nhau
trªn nhiÒu nÐt lín, kh¸c víi ®ång b»ng cßn ngöêi Tµy, ngöêi
Nïng ë ViÖt B¾c vèn còng cïng chÕ ®é x· héi ®ã nhöng ®· biÕn
d¹ng, v× nã lµ vïng biªn giíi nªn buéc triÒu ®×nh nhµ nöíc víi
tay tíi vµ n¾m chÆt.
640
ChÕ ®é x· héi ra ®êi cao nhÊt ë vïng ch©n nói, gi÷a Möêng
vµ Th¸i rÊt gièng nhau. Suy ®Õn cïng, nh÷ng nÐt chung Êy cã ba
®Æc ®iÓm:
- TÇng líp quÝ téc ra ®êi (P×a - T¹o, nhµ lang) x©y dùng
quyÒn lîi cña m×nh trªn c¬ së ruéng nöíc. MÆc dï ë ®©y cßn lµm
rÉy nhöng x· héi chØ bãc lét trªn c¬ së ruéng nöíc chø kh«ng bãc
lét trªn c¬ së nö¬ng rÉy. §iÒu nµy cã gi¸ trÞ cho ta hiÓu chÕ ®é
x· héi ë ®ång b»ng, v× ®ång b»ng còng lµm ruéng nöíc.
- Hä tiÕn hµnh bãc lét trªn c¬ së ruéng c«ng, kh«ng bãc lét
ruéng tö. V× diÖn tÝch vïng thung lòng qu¸ hÑp nÕu biÕn thµnh
ruéng th× kh«ng bãc lét ®öîc nªn hä bãc lét tµn b¹o (c¶ tØ lÖ vµ
biÖn ph¸p bãc lét) trªn c¬ së ruéng c«ng. ChÕ ®é bãc lét ruéng
c«ng nµy kh«ng gièng ë ®ång b»ng, nãi çch kh¸c h×nh thøc bãc
lét ruéng c«ng ë ®ång b»ng ®· bÞ bãp mÐo.
- ThiÕt lËp ®öîc sù thèng trÞ b»ng søc m¹nh t«ng téc, cßn
ngöêi b×nh d©n th× t«ng téc bÞ vì vôn thµnh gia ®×nh h¹t nh©n.
§iÒu nµy phæ biÕn trªn toµn §«ng Nam ¸ kÓ c¶ vïng Nam Ên
§é vµ vïng Hoa Nam. Cã mét sè t«ng téc kh«ng trùc tiÕp lao
®éng dï bÞ vì vôn vÉn cßn diÖn m¹o ®Ó nhËn ra. Giai cÊp thèng
trÞ ®· lÊy søc m¹nh t«ng téc ®Ó ¸p ®Æt sù thèng trÞ lªn çc gia
®×nh h¹t nh©n. Çc hä theo nghÜa téc danh nhö Ph¹m, Lª... chØ
cã ë giai cÊp quÝ téc cßn tÊt c¶ tÇng líp b×nh d©n Möêng chØ cã
mét hä Bïi. Mçi dßng hä chiÕm mét thung lòng hoÆc mét hÖ
thèng thung lòng nèi liÒn nhau vµ ¸p ®Æt sù thèng trÞ lªn vïng
®ã. Thèng trÞ tu©n theo nguyªn t¾c phô quyÒn: con trai c¶ thèng
trÞ toµn möêng gäi lµ lang Cun, con trai c¶ chi thø thèng trÞ mét
vïng kho¶ng hai ba lµng. Mçi Möêng thöêng cã kho¶ng 50, 70
hoÆc 100 lµng. Nguyªn lý t«ng téc ¸p dông cho nguyªn lý cai trÞ,
do ®ã vai trß t«ng téc ë ngöêi Möêng, ngöêi Th¸i rÊt lín. VÒ çch
bãc lét kinh tÕ: ruéng ®Êt tõng lµng lµ ruéng c«ng, cã hai thø
641
ruéng: ruéng cña nhµ lµng vµ ruéng d©n. Ruéng c«ng quÝ téc cha
truyÒn con nèi, giao cho con tröëng. Do ®ã con thø rÊt khæ v×
kh«ng ®öîc nhËn ruéng cña nhµ lang mµ còng kh«ng nhËn ®öîc
ruéng cña d©n. Con trai thø nhµ lang thöêng ®i lÊy vî con nhµ
lang kh¸c kh«ng cã con trai (®iÒu nµy gièng çc mÖ ë HuÕ: con
trai quÝ téc hèng h¸ch nhöng nghÌo chuyªn ®i ¨n nhê cña d©n,
mét líp quÝ téc nghÌo mµ ph¶i ®ãng vai quÝ téc. Kh¸c nhau lµ
Möêng kh«ng b×nh d©n nhö HuÕ). Ruéng lang cha truyÒn con
nèi, nhöng kh«ng thÓ lµ tö ®iÒn. Khi quÝ téc thÊt thè th× d©n b·i
miÔn (cï l·o) ®Ó ®öa em lªn. ë ®©u cßn ruéng c«ng th× ë ®Êy cßn
®«i chót dÊu vÕt c«ng x·, cho nªn d©n thöêng gäi ®ïa con thø
nhµ lang lµ “lang rµi” tøc sèng r«ng rµi, chÞu sù khæ cùc ®Ó cho
chÕ ®é nhµ lang tån t¹i.
Nhµ lang tù cho m×nh lµ ngöêi qu¶n lý toµn möêng. Möêng
cã chung mét hÖ thèng thñy lîi mµ h×nh thøc l¹i rÊt phøc t¹p.
Mçi lµng cã mét hÖ thèng ruéng riªng cña tõng hä nhöng ph¶i
phèi hîp mét hÖ thèng thñy lîi gåm hai nguån nöíc: suèi con vµ
suèi lín. Do ®Êy, ph¶i thö¬ng löîng lÉn nhau vµ ngöêi cÇm trÞch
lµ lang Cun. Cuéc häp toµn möêng ®Çu n¨m bµn vÒ thñy lîi döíi
quyÒn lang Cun. §¹i diÖn çc lang ph¶i ®Õn bµn, nhö vËy mét
chÝnh quyÒn ®· bao trïm toµn thung lòng. TÇm quan träng cña
thñy lîi ®èi víi sù ra ®êi cña nhµ nöíc mµ ¡nghen ®· nãi, ta
thÊy ®öîc râ rµng ë ®©y.
Nhu cÇu cña x· héi cÇn ngöêi ®øng ra qu¶n lý toµn möêng,
ngöêi qu¶n lý n¾m quyÒn ph©n phèi ruéng c«ng vµ bëi v× ruéng
c«ng qu¸ Ýt kh«ng ®ñ ph©n phèi cho mäi ngöêi nªn ®Î ra sù ban
¬n. Muèn ®öîc nhËn ruéng c«ng gia ®×nh b×nh d©n ph¶i chÞu ¬n
vµ lµm kh«ng c«ng cho l·nh chóa. Bµ Cuisinier rÊt nhÇm khi so
s¸nh chÕ ®é lang ®¹o Möêng víi l·nh chóa ë ¢u ch©u. ë ch©u
¢u quyÒn së h÷u ruéng ®Êt thuéc vÒ l·nh chóa, cßn ë möêng lµ
642
ruéng c«ng. Nh÷ng ngöêi kh«ng cã ruéng c«ng ph¶i ®i lµm rÉy
lµm nö¬ng, kh«ng ®öîc xÕp lµ c«ng d©n chÝnh cèng (nhö ngöêi
ngô cö ë ngöêi Kinh), hä bÞ khinh rÎ. V× vËy tÇng líp b×nh d©n
Möêng còng cã hai lo¹i: mol möêng tøc mét thµnh viªn chÝnh
thøc ®öîc nhËn ruéng c«ng, hai lµ tøa roäng - tøc d©n lµm rÉy
kh«ng ®öîc tham gia nghi lÔ trong lµng. Con trai mol möêng chØ
ch¬i chø kh«ng lÊy con g¸i tøa roäng, trong khi ®ã ®êi sèng cña
tøa roäng v× ®öîc tù do vÒ kinh tÕ nªn cao h¬n h¼n mol möêng.
ChÕ ®é P×a T¹o ë Th¸i phøc t¹p h¬n, nhöng vÒ c¬ b¶n lµ
gièng nhµ lang möêng. NÕu gi¶ thuyÕt cña Gorman qu¶ thËt lµ
®óng, th× khi con ngöêi ë thung lòng vÒ ®ång b»ng, hä lËp nªn
chÕ ®é x· héi g×? ë ViÖt Nam tröíc B¾c thuéc x· héi g×? Gi¶
thuyÕt vÒ vïng kinh tÕ míi, ngöêi ta ph¶i mang nguyªn xi x· héi
cò, nhöng m«i tröêng buéc ph¶i ®æi míi vÒ mÆt tæ chøc cho phï
hîp. Nh÷ng ®iÒu biÕt ®öîc vÒ khëi nghÜa Hai Bµ Tröng qua
huyÒn tho¹i cho ta biÕt töíng cña Hai Bµ toµn lµ n÷. “Tröng
Tr¾c” cã nghÜa lµ hä kh«ng? N÷ töíng cña Hai Bµ Tröng toµn lµ
tªn ®èi rÊt hay, nhöng ch¾c g× ®· lµ hä. Cã ®iÒu lµ, vÒ c¬ b¶n
ngöêi ta hiÓu ®öîc r»ng Tröng Tr¾c lµ con mét l¹c töíng - tøc lµ
tï tröëng mét vïng. §iÒu nµy chøng tá trªn ®ång b»ng B¾c Bé,
Ýt nhÊt lµ ®Ønh tam gi¸c ch©u Hµ §«ng - Hµ Néi ®· cã chÕ ®é tï
tröëng kiÓu Hai Bµ Tröng. Theo sö Trung Quèc, Hai Bµ chiÕm
65 thµnh, thùc ra cã thÓ chØ cã tï tröëng ®Þa phö¬ng cña 65
thµnh Êy höëng øng theo Hai Bµ. §Êt thuéc gia ®×nh Hai Bµ
còng chØ lµ mét möêng lín, ph¶i liªn kÕt ®öîc çc tï tröëng
kh¸c. V× lÏ ®ã, M· ViÖn ph¶i ®Ó 3 n¨m mua chuéc hÕt çc tï
tröëng kh¸c, råi míi tÊn c«ng vµ khi ®· mÊt ®i sù ñng hé cña çc
tï tröëng kh¸c, Hai Bµ thua ngay. Tãm l¹i, tröíc thêi kú B¾c
thuéc ®· tån t¹i ë ®ång b»ng mét chÕ ®é bãc lét trªn c¬ së ruéng
c«ng vµ ¸p ®Æt chÕ ®é t«ng téc. Nhöng vÊn ®Ò ®Æt ra lµ kiÓu bãc
lét cña Möêng kh«ng thÊy ë Kinh, dï vËy ë ngöêi Kinh ta vÉn
643
thÊy diÖn m¹o cña ruéng c«ng trong çch ph©n phèi ®Þnh kú.
Nhö vËy lµ ë miÒn xu«i cßn löu gi÷ ®öîc nhiÒu yÕu tè d©n chñ,
lµng m¹c miÒn xu«i râ rµng lµ d©n chñ h¬n möêng. VÕt tÝch c«ng
x· cßn l¹i trong chÕ ®é ruéng c«ng vµ quyÒn “cï l·o” cña d©n ë
ngöêi Möêng lµ nh÷ng vÕt tÝch cña “lµng tù trÞ” xa xöa. Dï cho
lang ®¹o n¾m mét lµng, hoÆc mét côm lµng, nhöng mçi lµng l¹i
tån t¹i theo mét chÕ ®é thñy lîi vµ ruéng ®Êt riªng. ë miÒn xu«i,
nöíc ta cã 1000 n¨m B¾c thuéc, khi ngöêi H¸n vµo kh«ng cßn tï
tröëng ®Þa phö¬ng nhöng lµng vÉn ®öîc b¶o löu. Condominas cã
lý khi «ng löu ý ba tröêng x· héi chÝnh trÞ kh¸c nhau cÇn ph¶i
nghiªn cøu: mét lµ çc Vö¬ng Quèc h¹ Lµo, hai lµ chÕ ®é thèng
trÞ ®Æc biÖt cña ngöêi Th¸i vµ Lµo, ba lµ chÕ ®é d©n chñ cña
ngöêi An Nam tøc ngöêi Kinh. Ph¶i nãi Condominas ®· thÊy
®öîc nh÷ng çi chÝnh cÇn lµm.
Tæ chøc nhµ lang vµ P×a - T¹o b¸o hiÖu tiÒn nhµ nöíc trªn
ph¹m vi mét möêng cßn láng lÎo, h×nh thøc nµy gièng l·nh ®Þa.
Ngöêi cÇm ®Çu möêng cã mét m¶nh ®Êt riªng gäi lµ ChiÒng cña
lang Cun, ®Æt döíi quyÒn thèng trÞ vµ bãc lét trùc tiÕp cña «ng
ta. Lang cun gièng vua Ph¸p cæ - vua Ph¸p cæ trªn danh nghÜa
lµ vua nöíc Ph¸p, nhöng thùc ra chØ lµ l·nh chóa cña Paris.
Chøc n¨ng quan träng cña lang Cun ®èi víi möêng lµ ®iÒu hµnh
thñy lîi.
Thñy lîi cÇn cã sù thö¬ng löîng gi÷a çc lµng, vµ hÖ thèng
thñy lîi ®ßi hái ph¶i huy ®éng lùc löîng ®«ng ®¶o ®Ó lµm hoÆc tu
söa. Nhöng khi ra ®êi c¬ chÕ lang Cun l·nh ®¹o toµn möêng th×
çc lµng l¹i ph¶i ®ãng gãp çc mÆt kh¸c n÷a vÝ nhö lµm cho lang
Cun ch¼ng h¹n. TÊt c¶ ®öîc vËn hµng theo tËp qu¸n ph¸p, cã
mét sè qui ®Þnh vµ hä dïng ch÷ H¸n ®Ó ghi, c«ng x· xöa cã tËp
qu¸n ph¸p lµ mét yÕu tè tiÒn nhµ nöíc. Bé m¸y döíi quyÒn lang
Cun lµ mét bé m¸y lÊy ngay trong b¶n chiÒng gäi lµ ¢u (tiÕng
644
M«n Kh¬me cæ “¢u” lµ cha vÝ dô Xihanouk tù xöng lµ ¢u pu).

MÊy «ng nhµ lang nµy gäi d©n lµ th»ng, lang Cun gäi çc quan
lang lµ bè (vua triÒu NguyÔn gäi çc quan trong triÒu lµ thÇy).
VÊn ®Ò ¢u phøc t¹p: cã hai lo¹i ¢u, ¢u long (quan lín), ¢u cói
(quan bÐ) vµ cã sù ph©n c«ng râ rµng. ¢u c¶ cã vai trß nhö tÓ
töíng, çc lang ®¹o còng cã hÖ thèng ¢u nhö vËy nhöng Ýt h¬n.
ë mét sè möêng ¢u lín lµ cha truyÒn con nèi, nhöng nÕu cã lçi
th× nhµ lang còng cã thÓ çch chøc. Çc tiÒn ®Ò nµy b¸o hiÖu sù
xuÊt hiÖn cña nhµ nöíc.
HiÖn nay çc h×nh th¸i chÝnh trÞ x· héi ë §«ng Dö¬ng
chöa ai nghiªn cøu thµnh hÖ thèng. Nhö ®· nãi ë trªn cã hai
nguyªn t¾c h»ng xuyªn cña x· héi n«ng nghiÖp thung lòng ë
ch©n nói, thêi tiÒn c«ng nghiÖp, tøc lµ bãc lét trªn c¬ së ruéng
c«ng vµ duy tr× chÕ ®é t«ng téc. Còng cã nh÷ng cö d©n tröíc khi
®i vµo n«ng nghiÖp ruéng nöíc cã d¹ng chÕ ®é thÞ téc thÝ dô
ngöêi Ba Na, ngöêi £ §ª. Ngöêi £ §ª cã t«ng téc, cßn ngöêi Ba
Na kh«ng thÊy dÊu thÝch chÕ ®é t«ng téc. Trong khi ngöêi Ba Na
chØ dïng phô ©m ®Çu chung chØ tªn nh÷ng ngöêi cã quan hÖ
th©n thuéc, vÝ dô: Chu, che, cha th× ë ngöêi £ §ª trong çch gäi
tªn l¹i thÓ hiÖn mèi quan hÖ th©n téc râ rµng. ThÝ dô Ydru m«l«
tumtu. Y lµ ®Ó chØ con trai, §ru lµ tªn gäi hµng ngµy, M«l« lµ tªn
trïm lªn nhiÒu gia ®×nh kh«ng cã ý nghÜa g×, Tumtu trïm lªn
M«l« vµ lµ tªn bµ tæ ngµy xöa. Cã thÓ gi¶ thuyÕt r»ng: Tumtu lµ
thÞ téc (còng kh«ng ®öîc lÊy nhau). Nhö vËy ta cã nh÷ng thÞ téc
A, B, C cã cïng tæ tiªn råi ph©n ra A A’; B B’ B”... Tumtu cã thÓ
lµ A, B, C. M«l« cã thÓ lµ A”, B”, C”. ë B¾c Mü x· héi còng tö¬ng
tù nhö vËy:
Bé l¹c
abcd
a’ a’’ b’ b’’ c’ c’’ d’ d’’
645
nhö vËy M«l« lµ çc ph©n thÓ cña thÞ téc kh«ng ®öîc lÊy nhau.
VÒ chÕ ®é thÞ téc vµ bé l¹c ®· næ ra nh÷ng cuéc tranh c·i kÞch
liÖt. Tuy ngöêi ta dïng tõ th× gièng nhau mµ néi dung th× l¹i
kh¸c nhau.
Cã mét quan ®iÓm rÊt hay, ®ã lµ quan ®iÓm cña LÐvi
Strauss (bµn l¹i vÊn ®Ò t«tem). Cã mét vÊn ®Ò, vÊn ®Ò t«n gi¸o,
mäi ngöêi ®· lê ®i th× LÐvi Strauss quay l¹i, «ng lÇn l¹i tõ ®Çu
vµ nªu lªn nhiÒu ý kiÕn rÊt míi mÎ. Theo LÐvi Strauss cã hai
lo¹i x· héi thêi viÔn cæ?
- Mét lµ x· héi ®ång t©m. Do sù ®ßi hái mét kh«ng gian
réng ®· ®Î ra chÕ ®é thÞ téc vµ bé l¹c (kh«ng gian çc ®ång cá
réng cã rÊt nhiÒu thî s¨n). V× kh«ng gian qu¸ réng thÞ téc qu¸
®«ng nªn ph¶i c¾t thµnh hai thÞ téc hay lµ hai ph©n thÓ cña cïng
mét thÞ téc A vµ A’ bªn c¹nh nhau. Kh«ng ®öîc lo¹n lu©n, kh«ng
®öîc lÊy nhau gi÷a hai thÞ téc nµy nªn g×n gi÷ ®öîc sù thiªng
liªng cña dßng m¸u. Nh÷ng thÞ téc nµy ®öîc thiÕt lËp vµ lan
réng trong kh«ng gian nhö ë óc, ë B¾c Mü v.v...
- Hai lµ x· héi ph©n bµo kiÓu con amuýp, mét x· héi gåm
lµ mét tÕ bµo råi t¸ch ®«i kh«ng liªn quan g×. X· héi nµy h×nh
thµnh trong vïng cã kh«ng gian hÑp.
Vïng rõng xÝch ®¹o nhö ngöêi PÝcmª, ngöêi Nªgri (ë Phi
ch©u), mét m«i tröêng kh«ng ®Î ra thÞ téc bé l¹c, hä sèng thµnh
tõng nhãm. Theo tõng to¸n mét nhãm lý töëng nhÊt lµ 34 ngöêi.
NÕu d©n sè t¨ng qu¸ th× kh«ng ®ñ sèng, nÕu Ýt h¬n th× l¹i kh«ng
tån t¹i ®öîc. Nhãm ngöêi nµy sèng trªn mét vßng trong cã b¸n
kÝnh kho¶ng 100km. Tõng nhãm ngöêi nhö vËy sèng thµnh mét
céng ®ång. Trong céng ®ång Êy bao gåm c¶ con d©u, ngöêi ë
ngoµi, vµ nh÷ng ngöêi cïng huyÕt thèng. Hä sèng b»ng nghÒ s¨n
voi. Khã cã thÓ töëng töîng ®öîc nghÒ s¨n voi cña hä: ngöêi cao
kho¶ng mét mÐt, dïng 1 mòi d¸o b»ng m¶nh töíc buéc vµo gËy
646
mµ xóm vµo ®¸nh chÕt lo¹i voi rõng hung d÷. Nhö vËy, ngöêi
nguyªn thñy kh«ng cã chÕ ®é thÞ téc bé l¹c.
Cïng mét hoµn c¶nh kinh tÕ vµ m«i tröêng, gÇn nhö ë bªn
c¹nh nhau (cïng háa canh) mµ ngöêi Ba Na kh«ng gi÷ ®öîc gia
®×nh lín phô quyÒn, cßn ë ngöêi £ §ª th× rÊt râ nh÷ng dÊu vÕt
cña chÕ ®é thÞ téc mµ ë Ba Na kh«ng thÊy. Trong hoµn c¶nh
trång lóa nöíc, ®¹i gia ®×nh phô quyÒn ®Òu vì vôn thµnh nh÷ng
gia ®×nh h¹t nh©n, kh«ng cã mét biÖt lÖ nµo (tõ Nam Trung Quèc
®Õn mét phÇn Ên §é). ë ngöêi Möêng kh«ng cã bé l¹c, khi vì ra
chØ cã t«ng téc tøc theo hä. Ngöêi Kinh möîn hä cña ngöêi H¸n,
cã thÓ ngöêi H¸n buéc ngöêi Kinh ph¶i möîn hä ®Ó nhËn ®öîc
dÊu vÕt cña t«ng téc, cßn ngöêi Möêng chØ cã gia ®×nh h¹t nh©n
kh«ng cã dÊu vÕt t«ng téc. ChØ cã quÝ téc Möêng v× kh«ng bÞ ¶nh
höëng cña lao ®éng ruéng nöíc nªn tuy cã vì ra thµnh h¹t nh©n
vÉn cßn gi÷ ®öîc khung hä nhö ngöêi Kinh. Nhö vËy lµ ngöêi
Kinh gi÷ ®öîc t«ng téc do tiÕp xóc víi v¨n hãa H¸n. QuÝ téc
Möêng gi÷ ®öîc do kh«ng lao ®éng vµ cè kÕt ®Ó bãc lét. ë ®ång
b»ng s«ng Hång t«i rÊt nghi tö liÖu vÒ Hai Bµ Tröng kh«ng nãi
®Õn ruéng c«ng ruéng tö, cã thÓ ®ã lµ chÕ ®é tu©n thñ hai nguyªn
t¾c trªn. Tõ thêi kú Hai Bµ Tröng ®Õn thêi Khóc H¹o gÇn 9 thÕ
kû, mét thêi gian dµi å ¹t du nhËp m« h×nh H¸n b»ng b¹o lùc ¸p
®Æt, mét nÒn v¨n minh cao h¬n nhiÒu. §Õ quèc H¸n kh«ng chÊp
nhËn tï tröëng ®Þa phö¬ng v× nã cÇn thuÕ, cÇn bãc lét v× vËy t«ng
téc víi tö çch lµ mét thiÕt chÕ x· héi bÞ mÊt ®i. Nhöng ngöêi
Trung Hoa lµm g× cã çch m¹ng kü thuËt ®Ó ®öa vµo n«ng th«n
ViÖt Nam, v× thÕ lµng x· tuy ¸p ®Æt bé m¸y nhµ nöíc vÉn gi÷
®öîc dÊu tÝch d©n chñ? Thö tÞch H¸n nãi nhiÒu ®Õn viÖc çc hµo
tröëng ®Þa phö¬ng hay lµm lo¹n chèng ngöêi Trung Quèc nhö
Lý B«n, Lý BÝ, Quang Phôc. E r»ng ®ã lµ tÇng líp quÝ téc ®Þa
phö¬ng mµ ta cßn thÊy dÊu vÕt trong chÕ ®é nhµ lang. Döíi thêi
B¾c thuéc, tÇng líp nµy mÊt hÕt quyÒn lùc nhöng uy thÕ cña hä
647
cßn ®öîc b¶o löu. Do ®ã khi bé m¸y thèng trÞ Trung Quèc suy
yÕu lµ hä næi dËy ®ßi quyÒn lîi. Nhöng qua 9 thÕ kû, ë B¾c Bé ®·
cã bé m¸y trung ö¬ng tËp quyÒn rËp theo nguyªn mÉu bé m¸y
Trung Hoa. NÕu nhö cã mét tï tröëng nµo ®ã kiÓu Hai Bµ Tröng
giµnh ®öîc chÝnh quyÒn tõ tay ngöêi H¸n th× buéc hä ph¶i ¸p
dông mét m« h×nh chÝnh quyÒn kiÓu Trung Quèc trªn toµn quèc.
Kh«ng thÓ lËp l¹i mÉu çch ®Êy 900 n¨m - dÜ nhiªn. Ngay ®Õn
thêi kú ®éc lËp, thØnh tho¶ng cßn cã sù næi dËy cña tï tröëng.
Chóng ta cã thÓ gi¶ thuyÕt: quyÒn tö h÷u tµi s¶n ra ®êi tõ thêi
B¾c thuéc vµ çc hµo tröëng cã nhiÒu ruéng tö, chÕ ®é ruéng tö
tõ Trung Quèc mang tíi, hä trë thµnh ®µn anh ë n«ng th«n vµ
khi næi dËy chèng l¹i triÒu ®×nh ®öîc d©n nghÌo ®i theo. §ã lµ
kiÓu næi dËy kiÓu lo¹n 12 sø qu©n, kiÓu nµy nÕu kh«ng cã nh÷ng
dßng hä lín ë ®Þa phö¬ng th× kh«ng thÓ lµm ®öîc. M·i tíi thêi
NguyÔn n«ng d©n khëi nghÜa, vÉn kh«ng cã ngöêi nghÌo cÇm
®Çu mµ lµ çc hµo tröëng cÇm chÞch. ¤ng Ba Vµnh lµm cho triÒu
®×nh thÊt ®iªn b¸t ®¶o lµ mét ch¸nh tæng. ¤ng NguyÔn H÷u CÇu
lµ con mét ®Þa chñ lín ë Höng Yªn. B¾c Bé lóc Êy cßn lµ ®Çm lÇy,
khã löu th«ng. NguyÔn H÷u CÇu lµ con mét nhµ giµu häc giái,
vâ nghÖ cao cöêng l¹i cã uy tÝn, tæ chøc nhãm cöíp cña cña kÎ
sang träng vµ ®öîc d©n nghÌo ®i theo. Lµ ngöêi anh hïng cña
s«ng nöíc dïng thuyÒn chÆn nh÷ng con ®öêng bu«n b¸n lªn
Th¨ng Long, råi hãa trang b«i mÆt ®en x«ng ra cöíp cña chia
nhau. Nh©n chuyÖn n«ng d©n bÞ ®ãi NguyÔn H÷u CÇu phÊt cê
khëi nghÜa víi khÈu khÝ ph¸ thÕ chim lång ®¸nh b¹n víi kim «.
Ngay c¶ khëi nghÜa T©y S¬n còng kh«ng cã khÈu hiÖu vÒ ruéng
®Êt. D©n ë T©y S¬n cã truyÒn thèng bu«n cau víi ngöêi Thöîng,
NguyÔn HuÖ giái vâ ®öîc c¶ vïng kÝnh träng. Anh NguyÔn HuÖ
lµm quan thu thuÕ, v× ®¸nh b¹c hÕt thuÕ nªn ph¶i khëi nghÜa,
lµm ®Õn kinh thiªn ®éng ®Þa nhöng kh«ng cã khÈu hiÖu ruéng
®Êt nªn t¸ ®iÒn Nam Bé kh«ng theo, ra B¾c th× trÝ thøc B¾c
648
kh«ng phôc, tµi giái nhö vËy vÉn thua NguyÔn ¸nh.
3. Vïng duyªn h¶i
Theo tö liÖu kh¶o cæ häc ë ®ång b»ng s«ng Hång th× cho tíi
®Çu thêi kú ®å s¾t, tæ tiªn cña ngöêi ViÖt gÆp biÓn. Cã ®iÒu l¹ lµ
nöíc ta cã trªn 3000 km chiÒu dµi ®öêng biÓn thÕ mµ cho tíi ®iÒu
tra d©n sè n¨m 1975 chØ cã 1 triÖu d©n ë biÓn (1 triÖu/50 triÖu).
N«ng d©n B¾c Bé kh«ng cã xu höíng ra biÓn, ®ã lµ mét ®iÒu l¹.
Chóng t«i ®· nghiªn cøu thö hai ®Þa ®iÓm ven biÓn: mét ë cöa
Sãt (thuéc vïng biªn giíi NghÖ TÜnh), mét ë cöa Ba L¹t (thuéc
vïng biÓn Th¸i B×nh), trõ bé phËn thñy cö, mét biÖt lÖ kh«ng ®¹i
diÖn cho cö d©n ven biÓn, cßn l¹i chöa thÊy mét h×nh thøc ®¸nh
ç nµo ®i kh¬i kho¶ng trªn 40 km, çch bê. BiÓn ®ãng mét vai
trß mê nh¹t trong ®êi sèng cña ngöêi d©n B¾c Bé. Hä Ýt biÕt ¨n
ç biÓn, cã n¬i sî ¨n ç chØ thÝch ¨n ç ao ç s«ng. MiÒn duyªn
h¶i xu höíng cña n«ng d©n lµ quai ®ª lÊn biÓn. Kh¾p vÞnh B¾c
Bé kh«ng cã n¬i nµo lµm nöíc m¾m; cha cña NguyÔn H÷u ChØnh
giµu v× bu«n nöíc m¾m, quª ë Hµ TÜnh, chë nöíc m¾m Hµ TÜnh
ra B¾c b¸n. Cao B¸ Qu¸t rÊt khinh bØ mïi nöíc m¾m, coi nã cã
mïi thèi, th¬ thèi nhö nöíc m¾m:
(“ChÐm cha çi mòi v« duyªn
C©u th¬ Thi X¸ con thuyÒn NghÖ An”).
VÞnh B¾c Bé vµo s©u nhöng n«ng, Ýt ç. Thêi s¬ sö kü thuËt
®¸nh ç cña con ngöêi thÊp nªn thu ®öîc ç kh«ng nhiÒu. Nhöng
h¶i löu nöíc Êm ç nhiÒu l¹i ë ngoµi xa, h¬n n÷a, vÞnh B¾c Bé
l¹i ë xa ®öêng hµnh thö¬ng quèc tÕ, Ýt cã bu«n b¸n ë biÓn. Thêi
cæ Java, Xumatra giµu cã nhê bu«n b¸n trªn biÓn, cßn B¾c Bé
kh«ng cã luång h¶i thö¬ng.
Ngöêi Trung Quèc ®Çu tiªn bu«n b¸n trªn bé (t¬, lôa), chØ
cã khi Hoa Nam æn ®Þnh míi cã bu«n biÓn (Qu¶ng Ch©u). §öêng
649
h¶i thö¬ng Trung Quèc - Hava, Xumatra - qua eo Kara

(Mal¾cca) ®i Ên §é, ®i Ba Tö bu«n b¸n t¬ lôa vµ hö¬ng liÖu. ë
ta kh«ng cã hö¬ng liÖu quÝ, v× thÕ nªn ngay vö¬ng quèc Champa,
ngöêi M· Lai rÊt giái hµng h¶i nhöng còng kh«ng ¸p dông nghÒ
bu«n lín mµ chØ ®i cöíp biÓn. Champa m¹nh biÓn nhöng kh«ng
sö dông ®öîc biÓn mµ hä l¹i kh«ng cã ®ång b»ng nªn hä yÕu h¼n.
Nhö ®· nªu: vÞnh B¾c Bé n«ng, Ýt ç, xa h¶i löu, xa ®öêng
bu«n quèc tÕ, vµ do ®¸nh nhau víi Trung Quèc nªn ®Î ra xu
höíng sî tiÕp xóc víi ngöêi ngoµi, v× vËy ngöêi ViÖt ®Î ra xu
höíng bÕ quan táa c¶ng, träng n«ng øc thö¬ng, do ®ã biÓn hÇu
nhö kh«ng cã t¸c dông g×.
Ngöêi ViÖt gÆp biÓn ®Î ra hai çch øng xö:
- Mét lµ víi truyÒn thèng n«ng nghiÖp, hä quai ®ª lÊn biÓn
nh÷ng b·i s×nh lÇy míi båi, ®öîc hä ng¨n çch víi biÓn b»ng con
®ª. Trªn ®Êt phï sa míi Êy, dÜ nhiªn lµ chua vµ mÆn. Hä röa
mÆn, khö chua, thuÇn hãa ®Êt dÇn dÇn råi ®öa vµo trång trät.
N«ng nghiÖp, ë ®©y do ®Êt ®ai nhö vËy cho nªn cã nh÷ng dÞ biÖt,
nhöng nh×n ®¹i thÓ trªn nh÷ng nÐt lín n«ng nghiÖp Êy vÉn
kh«ng kh¸c nh÷ng g× mµ chóng t«i ®· ®Ò cËp ë trªn.
N«ng nghiÖp ven biÓn ngoµi sù quai ®ª lÊn biÓn nµy, cßn
cã mét h×nh thøc kh¸c, khai th¸c canh t¸c n«ng nghiÖp trªn b·i
biÓn b·i çt. Nhö chóng ta biÕt, nh÷ng b·i s×nh lÇy só vÑt do phï
sa çc con s«ng ®· vµ ®ang båi ®¾p, so víi c¶ vïng ven biÓn th×
kh«ng nhiÒu. §¹i ®a sè ®Êt miÒn duyªn h¶i lµ ®Êt çt. Trªn miÒn
®Êt çt nµy tån t¹i mét d¹ng n«ng nghiÖp ®Æc biÖt: n«ng nghiÖp
víi c©y trång chÝnh lµ khoai lang. Khoai lang lµ c©y chöa x¸c
®Þnh ®öîc gèc g¸c. Mét gi¶ thuyÕt cho r»ng khoai lang cã nguån
gèc ë Nam Mü, mét gi¶ thuyÕt kh¸c l¹i coi c©y khoai lang cã ë
ven bê biÓn Th¸i B×nh Dö¬ng. N«ng d©n B¾c Bé còng trång
khoai lang, nhöng nã chØ ®öîc coi nhö lµ mét lo¹i c©y trång phô,
650
dïng ®Ó ¨n ®én, ¨n ch¬i. Ngöîc l¹i ë ven biÓn NghÖ TÜnh khoai
lang ®ãng vai trß lµ c©y lö¬ng thùc chÝnh. VÒ mÆt sinh th¸i nã
phï hîp víi ®Êt pha çt ven biÓn: D©n gian vÉn nãi:
“Tr¨ng r»m ®· tá l¹i trßn
Khoai lang ®Êt çt ®· ngon l¹i bïi”
(Ca dao)
Khoai lang cã nhiÒu gièng nhöng lo¹i trõ mét sè Ýt míi du
nhËp nhö khoai Hång Qu¶ng (gèc Trung Quèc), khoai rau
muèng v.v... Cßn l¹i ®Òu ®öîc gäi lµ khoai chiªm. Cã nhiÒu lo¹i
khoai chiªm: chiªm lö¬ng, chiªm ®á, chiªm bÇu, chiªm ®á ®ät,
chiªm s¾t v.v... Khoai lang ®öîc nh©n gièng b»ng cñ, trång b»ng
ngän. §Êt çt khoai cho n¨ng suÊt rÊt cao, cñ nhiÒu bét ®öêng.
Khoai ®öîc chÕ biÕn thöêng nhiÒu mãn ¨n. Mçi mãn ®Òu cã
nh÷ng mãn ¨n liªn quan: khoai ç, khoai cµ. Kh¸c víi ngöêi d©n
B¾c Bé ç chØ cã hai çch nÊu: luéc, nÊu ngät hay nÊu chua, ë
vïng biÓn miÒn Trung, mÆc dï vai trß biÓn yÕu, nhöng do tiÕp
xóc víi biÓn, ngöêi n«ng d©n tÝch lòy ®öîc mét Ýt kinh nghiÖm
trong viÖc b¶o qu¶n vµ nÊu ç. Khoai ç, çc mãn chÕ biÕn tõ
khoai vµ çc mãn chÕ biÕn tõ ç g¾n bã víi nhau vµ g¾n bã víi
çc céng ®ång ngöêi ven biÓn.
Còng ë vïng biÓn miÒn Trung, cßn cã mét lo¹i c©y trång
lÊy cñ n÷a, cñ m«n. M«n còng cã nhiÒu lo¹i: M«n sä, m«n s¸p,
m«n riÒng, m«n ba th¸ng...
M«n ®ãng vai trß quan träng ®èi víi ®êi sèng mét sè ngöêi
hiÖn cßn ë Mªlanªsi. ë ®ång b»ng B¾c Bé ngöêi ta xÕp m«n vµo
hä víi khoai: Khoai sä, khoai m«n. Tuy nhiªn còng nhö khoai
lang, khoai sä ë B¾c Bé chØ dïng ®Ó ¨n ch¬i, cßn ë Trung Bé, dï
cßn Ýt ái m«n ®öîc coi nhö lµ c©y lö¬ng thùc mµu. ThÝch hîp víi
b·i çt tr¾ng ven biÓn tröíc tiªn ph¶i kÓ ®Õn c©y döa. N¨m nµo
651
trêi cµng n¾ng th× döa cµng ®öîc mïa: “N¾ng tèt döa, möa tèt
lóa”.
Ngöêi ViÖt cã truyÒn thuyÕt coi c©y döa lµ tõ ngoµi ®¶o tr«i
d¹t vµo. TruyÒn thuyÕt kÓ r»ng, thêi Hïng Vö¬ng cã mét con g¸i
vua ph¶i lßng An Tiªm mét con ngöêi tµi giái cÇn cï lao ®éng.
Vua giËn con g¸i ph¶i lßng con trai d©n nªn ®µy con cïng An
Tiªm ra mét vïng ®¶o hoang v¾ng. ë ®Êy An Tiªm cïng nµng
Ba (con g¸i vua) vµ ngöêi tïy tïng ®· t×m kiÕm sù sèng ë ®¶o
hoang v¾ng vµ ph¸t hiÖn ra döa hÊu. Döa hÊu ®öîc göi vÒ ®Êt
liÒn, ngöêi ViÖt biÕt döa tõ ®Êy.
TruyÒn thuyÕt lµ vËy, nhöng cã lÏ nh÷ng lo¹i döa ®· mäc
trªn b·i çt ven biÓn tõ l©u khi ngöêi ViÖt tiÕp xóc víi biÓn b¾t
gÆp chóng vµ ®Æt ra truyÒn thuyÕt ®Ó gi¶i thÝch th«i;
+ Gi÷ nguyªn truyÒn thèng n«ng nghiÖp, ngöêi ViÖt ®·
thÝch nghi víi m«i tröêng ven biÓn ®¹i lo¹i nhö trªn. Cã lÏ do ®Êt
®ai hiÕm hoi, do d©n sè lín kh«ng thÓ ®ñ ruéng ®Ó canh t¸c n«ng
nghiÖp vµ do dÇn dµ hä nhËn ra çc s¶n vËt ven biÓn nªn mét bé
phËn ngöêi ViÖt t¸ch h¼n ra lµm nghÒ ®¸nh ç. ThÕ øng xö thø
hai cña cö d©n n«ng nghiÖp khi gÆp biÓn?
Lµ cö d©n ®¸nh ç, nhöng vÉn höíng vÒ n«ng nghiÖp. Lµng
thöêng b¸m vµo çc n¬i cã nöíc, cã thÓ trång n«ng nghiÖp ®öîc,
mäi sinh ho¹t hoµn toµn trªn ®Êt liÒn. Con thuyÒn chØ ®¬n thuÇn
lµ mét c«ng cô s¶n xuÊt. Kü thuËt ®i biÓn thÊp, kh«ng cho phÐp
hä ra kh¬i ngoµi 40, 50 km vµ chØ ®¸nh ç mét mïa, mïa biÓn
lÆng, cßn l¹i vÉn ph¶i kiÕm sèng thªm b»ng çc nghÒ kh¸c, phÇn
lín ®Òu b¸m lÊy n«ng nghiÖp. S¶n phÈm ®öîc chÕ biÕn tõ h¶i vËt
cã mét lo¹i rÊt næi tiÕng lµ nöíc m¾m. Cã lÏ chØ cã ngöêi ViÖt míi
cã nöíc m¾m, mµ biÕt lµm nöíc m¾m ph¶i tõ miÒn Trung trë
vµo. Lµm nöíc m¾m cã mét thµnh phÇn ®¸ng löu ý ®ã lµ g¹o
rang gäi lµ thÝnh. ë Th¸i Lan trong nh÷ng xÝ nghiÖp s¶n xuÊt
652
nöíc m¾m lín (hÇu hÕt do ViÖt kiÒu ®¶m nhiÖm) ngöêi ta thay
thÝnh b»ng çm. ThÝnh ®öîc rang tõ g¹o løt cã nghÜa lµ g¹o cßn
c¶ çm. G¹o lµ mét n«ng phÈm vµ ®iÒu quan träng h¬n chØ cã cö
d©n cã nguån gèc n«ng d©n míi biÕt lµm nöíc m¾m. NÕu nhö
muèn lµm nöíc m¾m hoÆc muèn m¾m chua th× g¹o rang cho
ch¸y hÕt tinh bét. CÇn ph¶i nghiªn cøu thªm n÷a nhöng c¶m
gi¸c cña t«i lµ lµm nöíc m¾m cïng mét kiÓu víi muèi cµ, dÇm
tö¬ng cña ngöêi n«ng d©n. Nöíc m¾m, çc lo¹i m¾m t«m, m¾m
ç ®Òu lµ s¶n phÈm cña çc cö d©n n«ng nghiÖp - còng lµ mét
thÕ øng xö cña d©n n«ng nghiÖp khi gÆp biÓn.
§iÓm mµ chóng t«i nghiªn cøu thö - cöa Sãt, mét cöa biÓn
lín cuèi cïng cña phÝa B¾c cã mét lo¹i ngöêi l¹: ngöêi Bål«. Hä
®öîc miªu t¶ nhö mét gièng khØ bÞ coi lµ h¹ ®¼ng: giäng lõa, löng
cong, cæ rôt. VÊn ®Ò lý thó lµ ngöêi Bål« vµ ngöêi ®Þa phö¬ng
kh¸c nhau, çc «ng ®ã coi lµ ngöêi Chiªm Thµnh. Bål« cã thÓ lµ
biÕn ©m tõ tõ “Pï lao” (trong ng«n ng÷ M· Lai “Pï lao” tøc lµ
®¶o) lµ d©n sèng trªn thuyÒn ta gäi lµ thñy diÖn hoÆc thñy cö. ë
Thõa Thiªn hä ®öîc gäi lµ mäi biÓn cßn ë Ninh Hßa hä ®öîc gäi
lµ ngöêi H¹. So víi d©n ®Þa phö¬ng thuyÒn cña hä rÊt thµnh
thôc. Víi hä, con thuyÒn kh«ng cßn chØ lµ c«ng cô s¶n xuÊt n÷a
mµ ®ång thêi lµ nhµ. Çc con thuyÒn lªnh ®ªnh Êy kÕt lËp víi
nhau thµnh v¹n (lµng) sèng trªn mÆt nöíc vµ hoµn toµn t¸ch
biÖt víi ®Êt liÒn. Çc v¹n nhö thÕ ghÐp l¹i thµnh tæng riªng vµ
v¹n còng cã lý tröëng, tæng cã ch¸nh tæng ®éc lËp. Êy vËy mµ hä
vÉn ph¶i phô thuéc d©n trªn ®Êt liÒn. Thø nhÊt lµ hä thuéc lo¹i
“v« hiÖu ®iÒn ®Þa” nªn ph¶i mua ®Êt trªn lµng ®Ó x©y nhµ thê.
Khi cã ngöêi chÕt l¹i ph¶i mua ®Êt ®Ó ch«n cÊt. Thø nh× lµ, vÒ
cuéc sèng hµng ngµy hä bÞ d©n trªn ®Êt liÒn chi phèi. Ç hä ®¸nh
®öîc hµng ngµy ph¶i lªn bê b¸n. ë çc cöa biÓn thÝ dô cöa Sãt,
tröíc çch m¹ng th¸ng T¸m ®· h×nh thµnh nh÷ng bËc thö¬ng
chñ ®µn anh. Hä ®éc quyÒn mua ç cña d©n thñy cö nµy. Bëi
653
trªn con thuyÒn ç kh«ng thÓ dù tr÷ ®öîc mµ çc thö¬ng chñ ®µn
em th× kh«ng ®öîc phÐp vöît mÆt çc thö¬ng chñ ®µn anh, nªn
cuèi cïng d©n thñy cö, nh÷ng chñ nh©n cña biÓn c¶ l¹i ph¶i lªn
bê mua ç cña çc thö¬ng chñ ®Ó ¨n víi gi¸ c¾t cæ. Nh÷ng lóc
ph¶i s¾m thuyÒn tËu löíi hä ph¶i vay nî. ThÕ lµ hä biÕn thµnh
nh÷ng con nî cña d©n trªn ®Êt liÒn.
MÆc dï kh«ng cã truyÒn thèng vÒ biÓn, nhöng do tiÕp xóc
víi biÓn ®· kh¸ l©u nªn ë vïng biÓn ngöêi ViÖt ®· h×nh thµnh
mét sè tËp qu¸n s«ng nöíc. Khi nghiªn cøu cÇn chó ý çc ®Æc thï
vïng m«i tröêng nµy: Vïng biÓn chóng ta nghiªn cøu n«ng hay
s©u, tho¶i dÇn hay dèc ®øng, cã vòng kÝn ®Ó dÊu thuyÒn hay
kh«ng, gÇn hay xa çc dßng h¶i löu nãng l¹nh. ChÕ ®é thñy triÒu
ë ®Êy t¹o nªn chu kú con nöíc nhö thÕ nµo, çc loµi h¶i vËt qua
l¹i ë ®©y theo thêi gian vµ kh«ng gian ra sao. §Æc biÖt ph¶i chó
ý c«ng cô s¶n xuÊt v× vïng biÓn cã rÊt nhiÒu c«ng cô s¶n xuÊt vµ
v× ë ®©y ®iÒu kiÖn giao löu gi÷a çc luång v¨n hãa rÊt thuËn lîi.
VÒ mÆt x· héi, tö liÖu böíc ®Çu thu thËp ®öîc cho thÊy hä
vÉn gi÷ nguyªn c¬ cÊu cña x· héi n«ng nghiÖp, tÊt nhiªn chøc
n¨ng cã kh¸c. CÇn t×m hiÓu s©u thªm xem c¬ cÊu x· héi n«ng
nghiÖp Êy lóc tiÕp xóc víi m«i tröêng míi cã g× ®öîc “c¶i biªn” ®Ó
thÝch øng. Qua tö liÖu ®iÒn d· ta thÊy ë çc lµng ngö nghiÖp ven
biÓn, bªn c¹nh c¬ cÊu x· héi truyÒn thèng ®· h×nh thµnh “héi
cña nh÷ng ngöêi ®i biÓn” gäi lµ héi “b¹n thuyÒn”. Héi nµy cã
tÝnh chÊt lµ héi céng c¶m cña nh÷ng ngöêi cïng mét nghÒ
nghiÖp h¬n lµ mét c¬ cÊu ®Ó ®iÒu hµnh s¶n xuÊt.
§èi víi d©n thñy c¬ cã lÏ v× çc nhãm qu¸ lÎ tÎ nªn hä ®öîc
tËp hîp l¹i thµnh çc v¹n, nhiÒu lóc çc gi¸p cña cïng mét v¹n,
rÊt xa nhau vµ trõ mét Ýt chøc dÞch ra d©n chµi kh«ng hÒ biÕt
nh÷ng gi¸p kh¸c cña v¹n m×nh.
VÊn ®Ò cuèi cïng cÇn löu ý lµ, mÆc dï kh«ng gian mét lµng
654
biÓn cã réng më h¬n kh«ng gian cña mét lµng n«ng nghiÖp,
nhöng do ®Æc thï cña vïng m«i tröêng, chóng kh«ng thÓ tù cung
tù cÊp ®öîc nªn lóc nghiªn cøu vÒ b×nh diÖn h¹ tÇng c¬ së kh«ng
thÓ chØ bã gän trong kh«ng gian mét lµng mµ ph¶i nghiªn cøu c¶
mét khu vùc gåm nhiÒu lµng. ThÝ dô ë vïng cöa Sãt ch¼ng h¹n,
trong mét kh«ng gian hÑp thµnh phÇn cö d©n rÊt b¸c t¹p. ë ®©y
cã lµng ®¸nh ç chung cö trªn biÓn, cã lµng ®¸nh ç thñy cö trªn
s«ng, cã lµng võa ®¸nh ç võa ®i bu«n, cã lµng võa ®¸nh ç võa
lµm nghÒ phô, cã lµng n«ng nghiÖp lµm nghÒ thªm ë biÓn, cã
lµng ®¬n thuÇn n«ng nghiÖp; cã lµng muèi v.v... mçi thµnh phÇn
kÓ trªn kh«ng thÓ tù cÊp tù tóc ®öîc mµ ®Òu ph¶i dùa vµo nhau,
bæ sung cho nhau.
BiÓn lµ vïng m«i tröêng míi mÎ, míi mÎ ®èi víi sù khai
ph¸ cña con ngöêi vµ míi mÎ c¶ trªn lÜnh vùc nghiªn cøu. Chóng
ta cÇn gia c«ng thªm.
4. Vïng háa canh
Tõ tröíc tíi nay, khi ®· ®éng ®Õn çc téc ngöêi nµy, ngöêi
ta chØ ®Ò cËp ®Õn khÝa c¹nh nµy, khÝa c¹nh nä cña v¨n hãa th«i,
chø chöa ai t×m hiÓu m«i tröêng c¶? C¨n cø vµo tµi liÖu d©n téc
häc vµ tµi liÖu ®Þa lý häc, mÆc dï chöa hoµn chØnh chóng ta còng
nhËn ®öîc vïng m«i tröêng nµy cã hai c¶nh quan.
HoÆc lµ söên nói, cã thÓ nã bäc çi thung lòng hÑp nhö
söên nói thuéc hÖ s¬n khèi ë phÝa B¾c. Trªn söên nói cö d©n lµm
rÉy, cßn thung lòng ë döíi ch©n cö d©n l¹i lµm ruéng nöíc
(Möêng, Th¸i). HoÆc söên nói gÊp vµo nhau, kh«ng cã téc ngöêi
nµo lµm ruéng nöíc c¶ thÝ dô nhö vïng däc Tröêng S¬n vµ trªn
cao nguyªn T©y Nam Bé.
Dï cã ph©n chia thÕ nµo, chóng ®Òu cã mÉu sè chung, mÉu
sè chung ®ã ®öa hä ®Õn lµm rÉy nhö nhau. MÉu sè chung ®ã lµ:
Söên nói kh«ng cã nöíc ®äng l¹i ®Ó lµm ruéng nöíc nªn buéc
655
d©n ph¶i háa canh. Tuy cã mÉu sè chung, nhöng xÐt vÒ v¨n hãa
téc ngöêi vÉn cßn cã nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nhau. ThÝ dô: cã
kh«ng gian réng vµ kh«ng gian hÑp, cã vïng kh«ng gian bÞ c¾t
xÐn vµ cã vïng kh«ng gian bÞ c¾t thµnh tõng phÇn nhá, khiÕn
cho çc téc ngöêi khã giao löu víi nhau, cßn vïng cao nguyªn
kh«ng gian réng nªn çc téc ngöêi dÔ dµng giao tiÕp. Lo¹i trõ
nh÷ng biÖt lÖ nµy, mÉu sè chung vïng háa canh khiÕn cho çc
cö d©n khi böíc vµo n«ng nghiÖp ®Òu lµm rÉy.
Trªn nö¬ng rÉy, c©y trång chñ yÕu lµ c©y lóa lèc. Nhöng tö
liÖu míi nhÊt cho ta biÕt c©y lóa lèc kh«ng ph¶i lµ tiÒn th©n cña
c©y lóa nöíc nhö tröíc ®©y chóng ta vÉn lÇm lÉn mµ nã biÕn
d¹ng cña c©y lóa nöíc khi leo lªn söên nói. Dï sao, sù xuÊt hiÖn
cña lóa lèc, hËu sinh cña lóa nöíc kh«ng thÓ ra ®êi sím h¬n lóa
nöíc ®öîc.
Nh÷ng tö liÖu d©n téc häc ë §«ng Nam ¸ vµ ch©u §¹i
Dö¬ng ®Òu thèng nhÊt mét ®iÓm: ®ã lµ loµi ngöêi trång trät c©y
lÊy cñ ®Çu tiªn mµ cñ nhiÒu nhÊt lµ cñ m«n (tar«). §Êy lµ
chuyÖn qu¸ khø, cßn hiÖn t¹i quanh c¶nh háa canh tËp trung
vµo c©y lóa lèc. Lóa lèc chÞu kh«, chèng giã vµ n¨ng suÊt cao h¬n
çc lo¹i kh¸c nhiÒu.
Kü thuËt lµm nö¬ng rÉy ë nöíc ta, trªn nh÷ng nÐt lín ®Òu
thèng nhÊt víi vïng §«ng Nam ¸ vµ ch©u §¹i Dö¬ng. NÐt lín
nhÊt ®ã lµ: ®¹i ®a sè çc vïng ®Òu dïng gËy chäc lç. GËy chäc lç
thùc ra lµ mét c«ng cô kh«ng cã g× quan träng, qui tr×nh cña
n«ng nghiÖp nö¬ng rÉy háa canh kh©u nÆng nhäc nhÊt kh«ng
ph¶i lµ chäc lç tra h¹t mµ lµ ph¸ nö¬ng vµ çi nãi lªn tr×nh ®é
kü thuËt cao lµ ë chç biÕt chuyÓn ®æi c©y trång theo tõng n¨m
chø kh«ng ph¶i lµ ë gËy chäc lç, bëi v× trªn thÕ giíi cã vïng háa
canh kh«ng b»ng gËy chäc lç mµ b»ng cuèc. Toµn bé Phi ch©u
®en ®Òu lµm n«ng nghiÖp nö¬ng rÉy b»ng cuèc.
656
T¹i vïng nµy, kÌm theo trång trät cã s¨n b¾t, kÓ c¶ s¨n
b¾t thñy s¶n trªn vïng cao (tøc b¾t ç) ch¨n nu«i vµ h¸i löîm.
TÊt c¶ nh÷ng tö liÖu hiÖn cã cho thÊy ë nöíc ta chöa cã téc ngöêi
nµo chØ sèng b»ng nghÒ s¨n b¾t. Cßn ch¨n nu«i th× tïy tõng
vïng còng kh¸c nhau. Vïng kh¸ nhÊt lµ cao nguyªn ®Æc biÖt lµ
T©y Nguyªn - n¬i cã ®ång cá b»ng ph¼ng vµ réng. ë miÒn B¾c,
cao nguyªn §ång V¨n lµ ®¸ng kÓ. Cßn trªn söên nói, cho dï lµ
söên nói thuéc s¬n khèi miÒn B¾c ®æ xuèng thung lòng cã ngöêi
trång lóa nöíc hay lµ söên nói Tröêng S¬n kh«ng ®æ xuèng
thung lòng, ch¨n nu«i ®Òu kÐm. ë ®©y chØ cã nu«i gia cÇm. §i
vµo gia ®×nh vµ x· héi vïng háa canh, tö liÖu cho phÐp chóng ta
kh¼ng ®Þnh ®öîc x· héi ë ®©y thuéc x· héi trång trät chø kh«ng
ph¶i x· héi nguyªn thñy. Kh¾p trªn thÕ giíi, n¬i nµo s¶n xuÊt s¬
khai, ®a sè tröêng hîp lµ háa canh, x· héi n«ng nghiÖp háa canh
thöêng b¶o löu vÕt tÝch cña x· héi nguyªn thñy (chøng tÝch
nguyªn thñy tö¬ng ®èi hoµn chØnh ë ngöêi PÝchmª) ®¸ng löu ý
lµ vÕt tÝch cña t«n gi¸o nguyªn thñy vµ vÕt tÝch cña x· héi cã tï
tröëng. §i vµo x· héi háa canh cßn cã thÓ t×m ®öîc nh÷ng vÕt
tÝch tö¬ng ®èi cæ cña loµi ngöêi mµ ta Ýt thÊy ë x· héi n«ng
nghiÖp ph¸t triÓn. ë miÒn B¾c nöíc ta nghi lÔ n«ng nghiÖp cã
ph¶n ¸nh hiÖn töîng con ngöêi cÇu khÈn çc lùc löîng siªu
nhiªn. Th¸i ®é cÇu xin çc lùc löîng siªu nhiªn Ýt nhiÒu ®Òu bÞ
nh©n hãa, bëi v× x· héi cña ngöêi Kinh ®· ph¸t triÓn cao, ®· cã
nhµ nöíc. H×nh thøc t«n gi¸o mang tÝnh chÊt cña thêi kú ®· ph¸t
triÓn, tøc lµ khÈn nguyÒn thÕ giíi nh©n hãa (t«n gi¸o cao). Tuy
nhiªn th¶ng hoÆc chóng ta t×m ®öîc mét sè dÊu vÕt t«n gi¸o s¬
khai nhö nghi lÔ phån thùc víi nh÷ng lÔ tiÕt m« pháng.
Tr¸i l¹i trªn nö¬ng rÉy ta cßn t×m thÊy nh÷ng vÕt tÝch cña
t«n gi¸o nguyªn thñy xöa. NÕu nhö ngöêi Kinh kÓ c¶ ngöêi
Möêng th¸i ®é cÇu nguyÖn xin xá lµ c¬ b¶n th× trªn nö¬ng rÉy
tuy cã th¸i ®é khÈn nguyÒn nhöng cßn tån t¹i ®Ëm nÐt nh÷ng lÔ
657
tiÕt nh»m t¸c ®éng vµo thiªn nhiªn, b¾t thiªn nhiªn ph¶i thóc
®Èy s¶n xuÊt. Nhö vËy lµ mét bªn cã th¸i ®é tiªu cùc cßn mét bªn
lµ th¸i ®é t¸c ®éng tÝch cùc. ë x· héi ph¸t triÓn thÊp cã t¸c ®éng
tÝch cùc vµo thÕ giíi siªu nhiªn, trong khi ®ã ë x· héi ph¸t triÓn
cao th× tiªu cùc ®èi víi thiªn nhiªn. Ngöêi ta xem ®ã nhö lµ phï
phÐp phö¬ng thuËt nhöng thùc ra ®Êy chØ lµ böíc ®Çu cña kü
thuËt loµi ngöêi t¸c ®éng vµo thiªn nhiªn. Ngay tõ ng÷ phö¬ng
thuËt cña Trung Hoa còng ®· bao hµm ý nghÜa ®ã bëi v× tõ
“phö¬ng” cã nghÜa lµ vu«ng. Vµ çch lµm phö¬ng thuËt lµ çch
lµm tèi öu ®Ó chØ çi phï phÐp cã hµm nghÜa lµ phö¬ng ph¸p nhö
kü thuËt, tøc t¸c ®éng lµm biÕn ®æi hiÖn thùc. ë miÒn B¾c trong
çi x· héi nö¬ng rÉy qua tö liÖu cña Thanh Thiªn ®· thu thËp
®öîc mét hÖ thèng lÔ tiÕt cña ngöêi M¹ng ¦ (M«n - Kh¬me) cö
tró ë biªn giíi rÊt hay. Sau khi minh gi¶i tö liÖu ®ã, ta t×m ra
®öîc mét hÖ thèng tÝn ngöìng thê mÆt trêi rÊt cæ vµ hoµn chØnh.
NÕu qu¶ thùc trèng ®ång ®öîc dïng trong lÔ tiÕt tøc lµ h×nh th¸i
thê mÆt trêi th× ë ngöêi M¹ng ¦ cã h×nh thøc ®ã. Kh«ng nªn xem
thê thÇn mÆt trêi lµ mét lÔ tiÕt riªng lÎ trong lÔ tiÕt cña ngöêi
M¹ng ¦. Trong hÖ thèng lÔ tiÕt ®ã ®Òu dïng phö¬ng thuËt lÊy
mÆt trêi t¸c ®éng vµo ®Êt ®ai bao trïm lªn çc kh©u s¶n xuÊt ë
trªn nö¬ng - ®iÒu nµy cã mét ý nghÜa lín vÒ lý thuyÕt d©n téc
häc, víi mét kh¶ n¨ng ®Æt ra lµ ph¶i ch¨ng ë çc x· héi ®· ph¸t
triÓn cao vÒ kü thuËt vµ x· héi ®· ph©n hãa thµnh ngöêi bãc lét
kÎ bÞ bãc lét, ngöêi thèng trÞ vµ kÎ bÞ trÞ cho nªn th¸i ®é cña con
ngöêi lµ ph¶i cÇu xin tiªu cùc. Ngöîc l¹i ph¶i ch¨ng trong çi x·
héi cã tr×nh ®é kü thuËt chöa ph©n hãa giai cÊp nªn con ngöêi
chöa cã th¸i ®é bÞ bãc lét, bÞ trÞ mµ vÉn gi÷ th¸i ®é t¸c ®éng tÝch
cùc vµo thiªn nhiªn. §ã lµ mét lý thuyÕt rÊt hay, ph¶n ¸nh mét
nghÞch lý: thÊp ph¶i xin, cao ph¶i chinh phôc thiªn nhiªn,
nhöng ë ®©y ngöîc l¹i. §a sè tö liÖu thu thËp ®öîc ®Òu thÕ. Cã
vÊn ®Ò ®©y kh«ng ph¶i t«n gi¸o nguyªn thñy mµ lµ t«n gi¸o s¬
658
khai chöa thµnh hÖ thèng nhÊt qu¸n nhö çc t«n gi¸o lín (cã
mét sè ngöêi cø töëng r»ng ®Êy lµ t«n gi¸o nguyªn thñy, vµ ®i lý
gi¶i theo ý töëng Êy lµ bÕ t¾c, v× ë ta lµm g× cã t«n gi¸o nguyªn
thñy, mµ ë ta chØ cã t«n gi¸o n«ng nghiÖp. §õng qu¸ say mª víi
t« tem, nöíc m×nh kh«ng cã mÊy tö liÖu vÒ t« tem, cßn t«n gi¸o
n«ng nghiÖp chöa ai s¬ kÕt c¶).
LÐvi Strauss trong vßng 20 n¨m trêi chØ biÕt tö töëng d©n
téc häc §«ng Phö¬ng - nhöng ngay bé m«n d©n téc häc nµy LÐvi
Strauss khi ®Æt vÊn ®Ò t«n gi¸o trªn b×nh diÖn bøc thiÕt ph¶i
dÉn t« tem, cßn t«n gi¸o n«ng nghiÖp «ng ta kh«ng cã ®iÒu kiÖn
®Ó ®¶ ®éng ®Õn. Chóng ta ë ngay trªn m¶nh ®Êt Êy, chóng ta
ph¶i biÕt r»ng ë ta chØ cã t«n gi¸o n«ng nghiÖp chø kh«ng cã t«n
gi¸o nguyªn thñy. Chóng t«i ®· thÊy ®öîc ®iÒu Êy nhöng kh«ng
®ñ ngöêi, kh«ng ®ñ thêi gian ®Ó b¾t tay vµo ®iÒu tra vÊn ®Ò Êy
trªn çc x· héi nö¬ng rÉy (ngöêi Thöîng, ngöêi prot« indonesen)
khèi ngöêi ®¹i diÖn cho mét líp v¨n hãa tö¬ng ®èi cæ ë §«ng
Nam ¸ (ansraliatique) gÇn nhö gãi gän tÇng v¨n hãa cæ.
ë miÒn B¾c cã cö d©n lµm nö¬ng rÉy nhöng tõ phÝa B¾c
xuèng. Cö d©n T¹ng MiÕn khi ®i xuèng phÝa nam míi chÊp nhËn
nö¬ng rÉy - t«i nghÜ nhö vËy. Tæ tiªn cña hä ë th¶o nguyªn nªn
nö¬ng rÉy kh«ng ph¶i lµ yÕu tè chÝnh trong nÒn v¨n hãa. B©y giê
víi hä nö¬ng rÉy lµ nguån sèng chÝnh vµ v× tr¶i qua nhiÒu thÕ
hÖ nªn hä ®· rÊt quen thuéc. Tuy nhiªn xa xöa ch¾c ch¾n lµ hä
kh«ng qua nö¬ng rÉy.
Còng cã mét nhãm ngöêi M«n - Kh¬me lµm nö¬ng rÉy tõ
thêi xa xöa nhö ngöêi Thöîng nhöng nÒn v¨n hãa cña hä chøa
®ùng nhiÒu biÕn ®éng do tiÕp xóc víi Th¸i, Möêng, Tµy - Nïng
(c¬ b¶n lµ ruéng nöíc) vµ d©n T¹ng MiÕn vèn cã nguån gèc kh¸c
do ®ã nÒn v¨n hãa cña hä bÞ biÕn d¹ng (X¸, Xinhmul, M¹ng ¦,
Kh¸ng, Kh¬ Mó) kh«ng cßn ®Ëm chÊt “Thöîng” thÝ dô: mÆc theo
659
kiÓu Th¸i, nhµ Th¸i, quÝ téc Th¸i thèng trÞ x· héi, ë hä t«n gi¸o
n«ng nghiÖp kh«ng gièng ngöêi Thöîng, hä kh«ng cã tôc ®©m
tr©u.
Qua viÖc tiÕp xóc cña cö d©n M«n - Kh¬me miÒn B¾c víi
çc téc ngöêi kh¸c v¨n hãa (ruéng nöíc, s¨n b¾t) ta dù ®o¸n víi
h×nh thøc t«n gi¸o kh¸c, ngöêi Thöîng do ®ã lµ ph¶i ®i t×m vµ
ch¾c ch¾n lµ khã t×m: ThÝ dô ngöêi Thöîng ë Tröêng S¬n nãi
tiÕng M«n - Kh¬me th× tµi liÖu cho thÊy cã hiÖn töîng ngo¹i lÖ
(cét ®©m tr©u Ba Na gäi lµ “b©ng”) nhöng hiÖn töîng cét lÔ nµy
kh«ng thÊy ë ngöêi M«n Kh¬me vïng ®«ng B¾c. NÕu nhö ta t×m
®öîc vÕt tÝch cét lÔ nµy ë hä th× cã ý nghÜa rÊt hay. “B©ng” mang
ý nghÜa g×? Nã lµ mét hiÖn töîng l¹:
- Cã thÓ liªn quan ®Õn tôc thê cóng phæ biÕn ë §«ng Nam
¸ vµ ch©u §¹i Dö¬ng.
- Còng cã thÓ liªn quan ®Õn vò trô luËn cña ngµy xöa
trong thÇn tho¹i. VÒ thÇn tho¹i ngöêi ta ®· bµn c·i nhiÒu, nhöng
®Òu thèng nhÊt r»ng, hÖ thèng thÇn tho¹i cña mét téc ngöêi gåm
hai ®iÓm lín: phÇn vò trô luËn vµ phÇn v¨n hãa luËn. ThÇn
tho¹i vò trô luËn nãi vÒ viÖc t¹o thiªn lËp ®Þa thÕ giíi thÇn tho¹i
trong vò trô luËn, döíi con m¾t ®an ngang däc nhö çc v× sao,
cßn thÇn tho¹i v¨n hãa, ®Ò cËp ®Õn v¨n hãa ra ®êi muén.
Xöa kia téc ngöêi nµo còng cã mét khu vùc riªng biÖt, chöa
tiÕp xóc lÉn nhau, nªn téc ngöêi nµo còng tù xöng m×nh lµ trung
t©m vò trô. Sau khi vò trô ®öîc t¹o thµnh qua bµn tay thÇn
linh, chÝnh con ngöêi còng do thÇn linh t¹o ra, nhöng thùc ra
con ngöêi t¹o ra hÖ thèng v¨n hãa, kÓ c¶ thÇn linh, mµ hä lµ
trung t©m. V× vËy trong thÇn tho¹i v¨n hãa næi bËt lªn mét nh©n
vËt ®ãng vai trß v¨n hãa gäi lµ Hero culture. TiÓu sö cña nh©n
vËt nµy ta thÊy cã mét th©n phËn thÇn tho¹i cùc kú hiÖn ®¹i.
ThÇn tho¹i lµ xö¬ng sèng cña ®êi sèng tinh thÇn (Ên §é thiªn
660
vÒ triÕt häc, cßn Trung Quèc thiªn vÒ v¨n chö¬ng). ThÇn tho¹i
cña ngöêi Maori cã hÖ thèng rÊt ®Ñp (ngöêi Maori ë T©n T©y
Lan, P«linªsi nãi tiÕng Nam §¶o). HÖ thèng thÇn tho¹i cña hä
cã tÇm vò trô (ngöêi X¸ ë nöíc ta hiÖn ®ang ph¶ng phÊt cã chÊt
nµy) tÇm vò trô nµy ë th¬ v¨n kh«ng dÔ g× ®¹t ®öîc. T¸c phÈm
v¨n häc lín nhÊt ë nöíc ta lµ TruyÖn KiÒu lµm sao ngang tÇm
®öîc. HiÖn t¹i th¬ v¨n ®ang quay vÒ thÇn tho¹i.
Nh©n vËt v¨n hãa Maori tªn lµ Ma ui, ®ã lµ con ®öîc sinh
ra gi÷a bè trêi mÑ ®Êt. Ma ui lµ ngöêi ®Çu tiªn ®öîc sinh ra trªn
mÆt ®Êt trÇn trôi. ¤ng ta lµm ®ñ thø kú tÝch t¹o nªn cuéc sèng
Êm no cho con ngöêi, thÝ dô: mÆt trêi ch¹y nhanh qu¸, con ngöêi
kh«ng thÓ lµm ®öîc. Ma ui cÇm xö¬ng b¶ vai ®¸nh g·y mét ch©n,
mÆt trêi ph¶i ®i tõ tõ.
ChuyÖn ®¸nh mÆt trêi cã thÇn th¸i ngang tÇm vò trô, «ng
ta lµm ®ñ mäi thø lËp nªn mu«n kú tÝch. Nhöng m¬ öíc cuèi
cïng cña con ngöêi lµ ®öîc bÊt tö nhö thÇn linh. §Ó thùc hiÖn
m¬ öíc nµy «ng ta xuèng lßng ®Êt. §Êt - mÑ «ng ta - ngñ triÒn
miªn. Ma uy chui qua cöa m×nh cña mÑ vµo lßng ®Êt ®Ó lÊy chÊt
sèng vÜnh cöu cho loµi ngöêi. Nhöng khi míi chui ®öîc nöa
ngöêi th× v× ®éng, ®Êt tØnh dËy, «ng ta bÞ kÑt chÕt. ¤ng ta chöa
kÞp lÊy chÊt sèng vÜnh cöu cho loµi ngöêi, thÕ lµ ngöêi Maori
kh«ng thÓ bÊt tö ®öîc. Dï kh«ng bÊt tö nhöng téc ngöêi nµy
sèng vÜnh cöu trong nÒn v¨n hãa mµ hä t¹o ra.
B»ng c©u chuyÖn Ma ui cã thÓ giíi thiÖu c¬ së t«n gi¸o
n«ng nghiÖp. Trong vò trô luËn s¬ khai, trêi ®Êt lµ yÕu tè h»ng
xuyªn. Trêi lµ yÕu tè n¨ng ®éng mµ biÓu töîng lµ mÆt trêi hoÆc
®ång hãa víi mÆt trêi döíi hai biÓu töîng chñ yÕu: n¾ng vµ möa.
§Êt lµ yÕu tè thô ®éng nhöng tiÕp thu ®öîc yÕu tè n¨ng ®éng cña
mÆt trêi ®Ó sinh ra sù sèng. C©y cèi n¶y në, ®Êt «m Êp c©y trång
nhö mÑ cã thai tiÕp nhËn lu«n n¾ng möa cña trêi trong thÇn
661
tho¹i s¬ khai (kh«ng ai t×m ra thÇn tho¹i nguyªn thñy) cã hai

yÕu tè trêi vµ ®Êt. §õng töëng cÆp kh¸i niÖm ¢m (-) Dö¬ng (+)
lµ ph¸t hiÖn ®éc ®¸o cña ngöêi Trung Hoa, bëi lÏ trong mäi thÇn
tho¹i ®· cã biÓu töîng ®ã. Ngöêi Trung Hoa chØ cã tµi n¨ng tæng
kÕt çc biÓu töîng ®ã thµnh kh¸i niÖm triÕt häc, vµ quan niÖm
vÒ ©m vµ dö¬ng lµ quan niÖm chung cña loµi ngöêi.
Cã nhiÒu tröêng ph¸i kh¸c nhau ë trªn thÕ giíi, trung t©m
triÕt häc Hy L¹p qui höíng thÇn tho¹i ®i vµo duy lý, ngöîc l¹i
Ên §é vµ Trung Hoa n©ng thÇn tho¹i thµnh triÕt häc - nghÜa lµ
triÕt häc ®öîc x©y dùng trªn c¬ së thÇn tho¹i. Khi nghiªn cøu t«n
gi¸o n«ng nghiÖp, chóng ta ph¶i chó ý hai kh¸i niÖm: Trêi vµ
®Êt. BiÓu töîng trêi cã thÓ lµ mÆt trêi, cã thÓ lµ mét loµi chim
nµo ®ã, nhö chim trªn trèng ®ång (chø kh«ng ph¶i lµ t«tem). ë
Mªlanªsi chim lµ mÆt trêi, ç sÊu lµ ®Êt. ë ta biÓu töîng trêi ®Êt
kh«ng thµnh hÖ thèng nhöng cã çc m¶ng nhö ®Êt vµ r¾n. (Tuy
nhiªn trªn thùc ®Þa ®õng quªn vµ còng ®õng qu¸ nhí ®iÒu ®ã, ®i
®iÒn d· cÇn biÕt tröíc mét sè ®iÒu, nhöng biÕt qu¸ th× v« t×nh
höíng ngöêi tr¶ lêi theo m×nh). ë ngöêi M¹ng ¦ vai trß mÑ lóa
chÝnh lµ ®Êt nhöng ph¶i nãi ngay r»ng biÓu töîng ®Êt trªn thùc
®Þa th× khã nhËn ra. §iÒu l¹ lµ ë ngöêi Thöîng, kh«ng thÊy ®iÒu
®ã (c¨n cø trªn tö liÖu). Ph¶i ch¨ng cã cÆp biÓu töîng ®ã mµ ta
chöa ph¸t hiÖn ra: nghiªn cøu d©n téc häc thÇn tho¹i ®ßi hái
ph¶i quan s¸t nghi lÔ qua lÔ tiÕt chø kh«ng ph¶i t×m nã trong
kh¸i niÖm. Bëi v× kh¸i niÖm th× dÔ bÞ quªn cßn lÔ tiÕt th× lÆp ®i
lÆp l¹i, con ngöêi kh«ng thÓ quªn vµ nhÞp ®iÖu lÔ tiÕt lµm cho con
ngöêi nhí mét çch tho¶i m¸i trong v« thøc, hä kh«ng cÇn kh¸i
niÖm. Nghiªn cøu çi ®öîc thÓ hiÖn ra bªn ngoµi, çc lÔ tiÕt hîp
thµnh mét nghi lÔ, cïng çc thø kh¸c: c«ng cô, bµi h¸t v.v...
Nh÷ng biÓu töîng nµy ph¶i xuÊt ph¸t tõ nh÷ng lÔ tiÕt vµ
s¾p xÕp çc lÔ tiÕt thµnh nghi thøc ®Ó cuèi cïng t×m ra ý nghÜa
662
cña c¶ mét tæng thÓ, tøc lµ mét hÖ thèng c¬ cÊu th× ph¶i cã ý
nghÜa. T×m ý nghÜa mê nh¹t cña chóng rÊt khã ®ßi hái ph¶i kiªn
tr×, çc bµi h¸t ë cö d©n nö¬ng rÉy kh«ng nhiÒu, mo Möêng, mo
Th¸i ng¾n, méc m¹c. Nghi lÔ n«ng nghiÖp ë cö d©n nö¬ng rÉy
kh«ng cã vËt lÔ, nã g¾n víi vò trô luËn trong thÇn tho¹i. Quan
niÖm vÒ vò trô cña ngöêi ®êi xöa rÊt ®a d¹ng, nh÷ng ®iÓm chung
mµ d©n téc nµo còng cã ®ã lµ sù ph©n bè trôc däc xung quanh
trôc ngang. Trôc ngang lµ trÇn thÕ, lµ thÕ giíi cña con ngöêi ®Ó
tõ ®ã ®i theo thÕ giíi trôc däc lµ thÕ giíi thÇn tiªn, thÕ giíi cña
trêi, cña nh÷ng thùc thÓ siªu nhiªn. Xuèng döíi trôc däc lµ thÕ
giíi cña ®Êt. Trôc däc lªn trêi còng theo tõng d©n téc mµ chia ra
nhiÒu tÇng kh¸c nhau. VÝ dô çc téc ngöêi ë Xibªri chia ra tõ 9
®Õn 12 tÇng, mçi tÇng trêi cã thùc thÓ siªu nhiªn riªng. §Êt còng
cã thÓ chia ra nhiÒu tÇng. Nhö vËy trôc däc cã thÓ chia lµm 3
nÊc, víi tèi thiÓu lµ 3 thÕ giíi, tèi ®a cã thÓ nhiÒu h¬n. Ba thÕ
giíi nèi nhau b»ng trôc däc. Trong nghi lÔ, ®Æc biÖt lµ nghi lÔ
n«ng nghiÖp b»ng hµnh ®éng (b»ng lêi kÓ trong thÇn tho¹i), biÓu
töîng nèi liÒn ba trôc ®ã lµ g×? Cã nhiÒu lo¹i biÓu töîng, tïy
tõng vïng d©n téc mµ cã biÓu töîng cô thÓ? Th«ng thöêng lµ
ngän nói. V× ch©n nói g¾n vµo ®Êt, ngän nói höíng lªn trêi.
Th¸nh Giãng lªn Sãc S¬n råi mÊt còng lµ mét lo¹i thÇn nói.
Hïng Vö¬ng lµ thÇn nói. Çc nghi lÔ ®êi xöa hay lµm ë nói lµ do
quan niÖm nµy.
Mét biÓu töîng trôc däc n÷a lµ cù th¹ch tøc megalit thêi
s¬ sö. §ã lµ çc trôc ®¸ riªng lÎ hoÆc lµ hÖ thèng cù th¹ch. ë ta
çc di tÝch cù th¹ch kh«ng nhiÒu, thÝ dô ë Xu©n Léc (theo tö liÖu
Ph¸p ë ngöêi Th¸i, ë ngöêi Möêng, t¹i nghÜa ®Þa xöa cã vËt ®¸
cao hai mÐt, mé quÝ téc cã ®¸: Chum ®¸ ë çnh ®ång Chum (Lµo)
®öîc xem lµ cù th¹ch. ë In®«nªsia vµ Mªlanªsi cù th¹ch ra ®êi
vµo hËu kú s¾t (cù th¹ch theo nghÜa kh¶o cæ häc). §«ng Nam ¸
nhiÒu n¬i kh«ng cã cù th¹ch theo kiÓu kh¶o cæ häc nhöng cã trôc
663
dùng cét ®¸ víi må m¶. Trong nghi lÔ n«ng nghiÖp cña ngöêi
Naga (¸t xam Ên §é) cßn nhiÒu vÕt tÝch cù th¹ch cæ, næi tiÕng lµ
tôc s¨n ®Çu ngöêi, tôc nµy cßn thÞnh hµnh c¶ khi hä ®· lµm
ruéng nöíc. T¹i ®©y ngöêi ta ®· dùng cét ®¸ cao 2 mÐt ë bê ruéng
khi ®i s¨n ®Çu ngöêi vÒ ®Ó lªn trªn ®ã. Ngöêi xöa quan niÖm linh
hån cña con ngöêi ®öîc qui tô ë ®Çu cã thÓ lµ ë tai, m¾t, thãp.
Ngöêi ViÖt kiªng sê xo¸y tãc. Ngöêi Naga quan niÖm kh¸c ta. ë
ta quan niÖm vÒ linh hån ®· bÞ ¢u - T©y x©m nhËp. Theo kiÓu
phö¬ng T©y ta cho linh hån lµ mét ç thÓ cã ç tÝnh. Ngöêi H¸n
quan niÖm 3 hån 7 vÝa hoÆc 3 hån 9 vÝa. Khi chÕt 3 hån vÒ çc
thÕ giíi kh¸c nhau, cã sè phËn kh¸c nhau. Ngöêi Ba Na cã 3 hån
mçi hån cã çch biÓu hiÖn riªng. Hån chÝnh ®i vÒ lµng ma. Ngöêi
Naga quan niÖm linh hån lµ mét chÊt bµng b¹c, khi chÕt tho¸t
ra nhËp vµo kho linh hån chung, nã lµ thÓ cña vËt chÊt (duy vËt
s¬ khai). Linh hån theo hä v« ç thÓ. ¤ng Huntom ®· hái mét
«ng giµ Naga quan niÖm vÒ linh hån. ¤ng giµ nµy kh«ng gi¶i
thÝch ®öîc b»ng tõ ng÷ mµ b»ng ®éng t¸c ®Ëp vá qu¶ trøng chØ
cho «ng ngöêi Anh nµy r»ng lßng trøng lan ra trªn mÆt ®Êt
kh«ng bê bÕn ®Êy lµ linh hån con ngöêi. Linh hån lµ chÊt lµm
nªn sù sèng, vËt chÊt lµm cho linh hån trë nªn ç tÝnh. Kh«ng cã
linh hån th× vËt chÊt kh«ng sèng. Cµng tËp trung nhiÒu linh
hån, sù sèng cµng m¹nh. V× vËy theo quan niÖm cña ngöêi Naga
linh hån lµ sù sèng v× vËy hä s¨n ®Çu ngöêi, s¨n søc sèng c¾m
nã vµo cét ®¸ trªn bê ruéng, cét ®¸ chuyÒn søc sèng tõ ®Çu ngöêi
xuèng ®Êt. Quan niÖm nµy gièng mana ë Mªlanªsi. ë Mªlanªsi
ngöêi nµo cã nhiÒu mana th× giµu h¬n, oai h¬n vµ ngöîc l¹i.
Ngöêi Naga quan niÖm cø ai lÊy ®öîc ®Çu ngöêi míi oai hïng.
ë T©y Nguyªn tröíc ®©y cã giÆc lµng, gi÷a çc lµng ®¸nh nhau
lu«n.
Vïng T©y Nguyªn, ngay ®ång b»ng B¾c Bé còng cã cöíp
lµng. Ngöêi Naga lÊy ®Çu ®Ó cäc ®¸, hån theo ®ã xuèng ®Êt v× vËy
664
®öîc mïa. Cù th¹ch lµ chÊt thiªng liªng. T¹i sao hä l¹i kh«ng ®Ó
®Çu trªn mÆt ®Êt mµ l¹i th«ng qua cù th¹ch, bëi v× cù th¹ch lµ
chÊt thiªng míi truyÒn ®öîc linh hån vµo ruéng, gièng nhö chØ
cã d©y ®iÖn míi truyÒn ®öîc dßng diÖn. §ã lµ chÊt m«i giíi gi÷a
trêi vµ ®Êt. Çi thiªng liªng lµ g×? §ã lµ m«i giíi ®Ó tiÕp cËn thÕ
giíi siªu nhiªn víi thÕ giíi tù nhiªn (vÝ nhö bµi vÞ míi linh
thiªng cßn bµn th× kh«ng thiªng). Cù th¹ch xuÊt hiÖn s¬ kú s¾t
hËu kú ®ång kh«ng thÓ sím h¬n ®öîc. Ýt ra ta cã lý do ®Ó tin cËy
®öîc: khi ®å ®¸ kh«ng cßn lµ nguyªn liÖu th«ng dông n÷a nã ®·
®i vµo qu¸ khø vµ trë nªn linh thiªng. ë thêi ®¹i chóng ta gç cã
thÓ ®öîc coi lµ linh thiªng (bµi vÞ, bia). Nhöng çi lµm cho thiªng
chÝnh lµ ch÷ Nho. Töîng ph¶i lµm b»ng gç quÝ cã kho¶ng çch
trong kh«ng gian vµ thêi gian. NÕu cù th¹ch chØ ®Ó truyÒn linh
hån th× t¹i sao l¹i cao nhö vËy? ë B¾c Ph¸p cã cù th¹ch cao tíi
20 mÐt. §¸ víi tö çch lµ mét chÊt liÖu thiªng liªng kh«ng chØ lµ
mét biÓu töîng (nhö lµ hßn nói) mµ cßn lµ mét vËt thiªng liªng
nhÊt míi cã thÓ lµm m«i giíi ®öîc. ë nöíc ta rÊt Ýt cù th¹ch. ë
ngöêi Thöîng ta löu ý ®¸ ë mé, ®ã còng lµ dÊu vÕt cù th¹ch.
§¸ng löu ý ë §«ng Nam ¸ çi nèi liÒn vò trô lµ c©y b»ng
gç. Mçi mét téc ngöêi cã c©y riªng: Ngöêi ViÖt c©y ®a, c©y si,
Melanesien, c©y mÝa, (vÕt tÝch c©y mÝa cßn t×m thÊy ë Kinh,
Möêng, Th¸i). B¾c Mü lµ n¬i cã cét t«tem nhiÒu nhÊt. Quanh cét
t«tem ngöêi ta tiÕn hµnh móa nghi lÔ theo ®Þnh kú. Dï c©y ®Ó
nguyªn hay lét bá vá thÓ hiÖn trôc vò trô ®Òu lµ ®iÓn h×nh cña
ngöêi Anh ë B¾c Mü. H×nh vÏ trªn cét ®©m tr©u dÝnh liÒn víi
thÇn tho¹i g×, ®i t×m nghÜa ®en cña nã, chó ý kiªng kþ vµ tôc
chän c©y. VÝ dô ë ngöêi Ba Na c©y b«ng g¹o trong truyÒn thuyÕt
lµ g×, chän nhö thÕ nµo lµ tiªu chuÈn, çch chÆt, lêi khÊn.
Hoa v¨n Möêng kh«ng gi¶i m· ®öîc ý nghÜa Êy, cßn cã ®iÒu
l¹ lµ nghi lÔ n«ng nghiÖp ë miÒn B¾c mang ý nghÜa duy lý dÔ
665
ph©n tÝch, cßn ë ngöêi Thöîng khã ph©n tÝch. §øng vÒ mÆt thÈm
mü hoa v¨n Thöîng rÊt ®Ñp, h×nh nhö ë ®©y cã mèi th«ng quan
gi÷a con ngöêi vµ tù nhiªn mét çch kú l¹. LÎ tÎ sù miªu t¶ cho
ta thÊy vßng trßn ngöîc chiÒu kim ®ång hå lµ nhiÒu. §Çu tr©u lµ
mét hiÖn töîng l¹. Çc häc gi¶ phö¬ng T©y thÝch h×nh thøc bÒ
ngoµi nªn bá qua nhiÒu chi tiÕt vÝ nhö: c©y g©ng cã mÊy tÇng, cã
tªn hay kh«ng, theo cæ tÝch biÕt ®©u l¹i nhiÒu tÇng, tua vÏ lµ g×...
Trªn ®©y lµ nh÷ng gi¶ thuyÕt lµm viÖc. Qua çc tö liÖu cã
®öîc t«i ®· ®Æt ra gi¶ thuyÕt ®Ó tõ gi¶ thuyÕt ®ã lËp ®Ò cö¬ng
®iÒu tra trªn thùc ®Þa. ChØ cã tö liÖu ®iÒn d· míi nãi lªn ®öîc sù
thËt. §Õn mét lóc nµo ®ã cã ®ñ tö liÖu chóng ta sÏ tæng kÕt ®Æt
ra gi¶ thuyÕt míi nhöng ®îi ®Õn lóc Êy cßn l©u vµ cßn ph¶i kh¶o
s¸t thùc tÕ thËt nhiÒu.
_________
* MÆc dï Ýt ®øng trªn bôc gi¶ng, nhöng TrÇn Tõ lu«n dµnh t©m
huyÕt ®Ó huÊn luyÖn mét nhãm häc trß g¾n bã víi D©n téc häc. Tuy
nhiªn «ng chØ nãi mµ kh«ng viÕt gi¸o tr×nh. Quanh chuyÖn c¶nh quan
vµ bé mÆt téc ngöêi lµ mét phÇn nhá trong hÖ thèng çc bµi gi¶ng cña
«ng ®öîc NguyÔn Duy ThiÖu ghi vµ chØnh ®èn l¹i, c¾t xÐn bít, ®Æt ®Çu
®Ò vµ çc ®Ò môc. Tuy nhiªn ngöêi ghi vÉn cè gi÷ l¹i phÇn nµo h¬i v¨n
nãi cña ngöêi ph¸t biÓu.
1. Y-an-tre-xnop, LÞch sö d©n téc häc çc nöíc §«ng Dö¬ng.
666
Mü thuËt cæ trong sù nghiÖp

x©y dùng con ngÖêi míi
Quy ®Þnh “nhiÖm vô trung t©m” cña cuéc çch m¹ng tö

töëng vµ v¨n hãa trong giai ®o¹n míi cña çch m¹ng x· héi chñ
nghÜa trªn ®Êt nöíc ta võa thèng nhÊt, B¸o ço chÝnh trÞ cña
Ban chÊp hµnh Trung ö¬ng §¶ng t¹i §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc
lÇn thø IV ®Ò cËp tröíc tiªn ®Õn viÖc “x©y dùng con ngöêi
míi”(1). Con ngöêi míi nãi ®©y, tÊt nhiªn lµ “con ngöêi míi x·
héi chñ nghÜa”(2). §Þnh nghÜa mÉu mùc con ngöêi nµy, NghÞ
quyÕt §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IV nªu lªn “nh÷ng ®Æc
tröng næi bËt”: “lµm chñ tËp thÓ, lao ®éng, yªu nöíc x· héi chñ
nghÜa vµ cã tinh thÇn quèc tÕ v« s¶n”(3).
§iÒu ®¸ng löu ý lµ, khi ph¸t triÓn cho tØ mØ h¬n néi dung
cña çc ®Æc tröng võa kÓ, bªn c¹nh nh÷ng tiªu chuÈn cô thÓ
nÆng vÒ lý trÝ, NghÞ quyÕt cßn ®Ò cao mÆt t×nh thö¬ng: con ngöêi
míi ph¶i “cã tö töëng ®óng vµ t×nh c¶m ®Ñp”, “cã lßng yªu nöíc
x· héi chñ nghÜa nång nµn”, “cã t×nh thö¬ng yªu s©u s¾c ®èi víi
nh©n d©n lao ®éng” (4).
Mµ qu¶ vËy! T×nh thö¬ng vèn lµ mét trong nh÷ng b×nh
diÖn tÝch cùc nhÊt cña øng xö con ngöêi, bëi lÏ chÝnh v× thö¬ng
yªu mµ ph¶i c¨m thï, chÝnh v× thö¬ng yªu mµ ph¶i chiÕn ®Êu,
chÝnh v× thö¬ng yªu mµ ph¶i x©y dùng.
Nhöng lµm çch nµo ®Ó vun xíi trong mçi chóng ta, ®Æc
biÖt trong mçi con ngöêi cña thÕ hÖ trÎ, nh÷ng t×nh c¶m cao ®Ñp
nhÊt, nh»m x©y dùng con ngöêi míi x· héi chñ nghÜa? §Ó phÇn
nµo gi¶i ®¸p c©u hái nµy, B¸o ço chÝnh trÞ còng nhö NghÞ quyÕt
®· dµnh nhiÒu trang cho c«ng t¸c v¨n hãa - v¨n nghÖ(5), trong
667
chõng mùc mµ ngöêi çn bé v¨n hãa - v¨n nghÖ cña chÕ ®é x·
héi chñ nghÜa kh«ng chØ lµ mét chuyªn viªn b×nh thöêng, mµ
nghiÔm nhiªn lµ “kü sö t©m hån”. MÆc dÇu hai v¨n kiÖn trªn
kh«ng thÓ nh¾c ®ñ tõng ngµnh v¨n hãa, tõng bé m«n nghÖ
thuËt, mäi ngöêi c«ng t¸c trong ngµnh mü thuËt, dï lµ nghÖ sÜ
t¹o h×nh hay ngöêi nghiªn cøu mü thuËt, ®Òu hiÓu r»ng, trong
cuéc çch m¹ng tö töëng v¨n hãa, trong çc biÖn ph¸p v¨n hãa
nh»m x©y dùng con ngöêi míi x· héi chñ nghÜa, mü thuËt tÊt vµ
ph¶i cã phÇn ®ãng gãp cña nã.
Tuy nhiªn, khi nãi ®Õn ®ãng gãp cña mü thuËt vµo cuéc
çch m¹ng tö töëng vµ v¨n hãa, çn bé vµ nh©n d©n ta thöêng
chØ nghÜ ®Õn nh÷ng t¸c phÈm mü thuËt do çc nghÖ sÜ çch m¹ng
s¸ng t¹o ra, ®Õn t¸c dông gi¸o dôc tö töëng vµ x©y ®¾p t×nh c¶m
cña nh÷ng t¸c phÈm Êy. Thùc ra, cßn mét ®ãng gãp n÷a cña mü
thuËt vµo cuéc çch m¹ng tö töëng vµ v¨n hãa, mµ çn bé còng
nhö nh©n d©n ta thöêng Ýt löu ý ®Õn. §ã lµ gia tµi mü thuËt
phong phó do cha «ng ta ®Ó l¹i, vµ t¸c dông gi¸o dôc còng nhö
x©y ®¾p t×nh c¶m mµ gia tµi Êy cßn cã thÓ ph¸t huy ®èi víi thÕ
hÖ hiÖn nay vµ çc thÕ hÖ mai sau.
Gia tµi mü thuËt do cha «ng ta ®Ó l¹i chØ míi ®öîc böíc ®Çu
th¨m dß, khã kh¨n, chñ yÕu lµ kh¸ch quan, mµ chóng t«i sÏ ®Ò
cËp ®Õn trong mét ®o¹n sau. Dï sao, ngay tõ b©y giê, çc nhµ
nghiªn cøu nãi chung cßn trÎ, míi dÊn th©n çch ®©y chöa ph¶i
®· l©u l¾m vµo mét lÜnh vùc mü thuËt ViÖt Nam cæ truyÒn, ®·
d¸m nãi ch¾c víi chóng ta mét ®«i ®iÒu(6).
- Mét lµ, gia tµi Êy ®· ®öîc cha «ng ta tÝch lòy dÇn qua mét
kho¶ng thêi gian ph¶i tÝnh b»ng thiªn niªn kû, tõ nh÷ng nÐt cßn
th« vông nhöng trµn trÒ søc sèng trªn v¸ch ®¸ hang tiÒn sö
§ång Néi, vµ nh÷ng h×nh, nh÷ng hoa v¨n ®· ®öîc quy ph¹m hãa
trªn çc hiÖn vËt ®ång thau thêi s¬ sö, qua çc phong çch ch¹m
668
t¹c vµ trang trÝ kh¸c nhau nhãm lªn tõng chÆng ®öêng cña lÞch
sö d©n téc: Lý, TrÇn, Lª s¬, M¹c, Lª trung höng, Lª m¹t,
NguyÔn. Gia tµi mü thuËt do cha «ng ta ®Ó l¹i kh«ng nh÷ng cã
®é dµy cña thêi gian, mµ cßn cã sù tiÕp nèi trong thêi gian n÷a,
bëi v× - ngoµi kho¶ng trèng kÐo dµi qua ngh×n n¨m ngo¹i thuéc,
mµ sau nµy çc nhµ lÞch sö mü thuËt sÏ cè lÊp ®Çy - , cßn th×,
suèt chiÒu däc cña lÞch sö, phong çch ra ®êi tröíc bao giê còng
®· phÇn nµo b¸o hiÖu phong çch sÏ thay ch©n nã, vµ phong çch
®i sau thöêng cÊt gi÷ ®öîc Ýt nhiÒu nh÷ng g× ®· lµm nªn phong
çch ®i tröíc. Nhö vËy, chóng ta ®øng tröíc mét nÒn mü thuËt
râ rµng cã truyÒn thèng, ®øng tröíc mét truyÒn thèng ®Ých thùc
vÒ çi §Ñp, mét truyÒn thèng cã thÓ nãi ®· ®öîc “hun ®óc qua
bèn ngh×n n¨m lÞch sö”.
- Hai lµ, th«ng sö cho biÕt r»ng ®Êt nöíc ta tõng tr¶i qua
nhiÒu lÇn ngo¹i x©m, cã lÇn kÐo dµi ngãt mét thiªn niªn kû,
nhöng nh©n d©n ta chöa lÇn nµo bá cuéc, cã thÓ thÊt thÕ trong
buæi ban ®Çu, nhöng chØ lµ t¹m thêi co l¹i ®Ó lÊy thªm søc mµ
vïng dËy chèng ngo¹i x©m, vµ chèng kú ®Õn thµnh c«ng. Trong
lÞch sö mü thuËt còng vËy, nh÷ng ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh dùng
nöíc vµ ph¸t triÓn ®Êt nöíc ®· ®Æt cha «ng ta vµo thÕ ph¶i nhiÒu
lÇn tiÕp xóc víi çc nÒn nghÖ thuËt ngo¹i lai, cã khi lµ nh÷ng
nÒn nghÖ thuËt bÞ kÎ thèng trÞ ¸p ®Æt, do ®ã nÒn mü thuËt cæ
truyÒn ViÖt Nam ®· nhiÒu phen tiÕp thu çc yÕu tè bªn ngoµi.
ThÕ mµ, ®iÓm qua gia tµi mü thuËt do «ng cha ta ®Ó l¹i, çc nhµ
lÞch sö mü thuËt trÎ tuæi ®· ng¹c nhiªn vµ thÝch thó nhËn thÊy
r»ng gia tµi Êy vÉn b¶o löu ®öîc trong lßng nã, khi döíi d¹ng
nµy, khi döíi d¹ng kia, nh÷ng khÝa c¹nh cña çi mµ chóng ta cã
thÓ gäi lµ “t©m hån vµ cèt çch ViÖt Nam”. Vµ l¹ thay, trong
nhiÒu tröêng hîp, nh÷ng yÕu tè tõ ngoµi ®Õn l¹i ®öîc sö dông
mét çch nhuÇn nhuyÔn ®Ó gãp phÇn t«n thªm çi t©m hån vµ
669
cèt çch nãi trªn. NÕu nhö, trªn b×nh diÖn chÝnh trÞ-qu©n sù,
viÖc giµnh l¹i vµ cñng cè nÒn ®éc lËp d©n téc lµ kÕt qu¶ cña
nhiÒu cuéc ®Êu tranh liªn tiÕp, lµ xö¬ng m¸u cña nh©n d©n vµ
cña nh÷ng bËc anh hïng mµ chiÕn tÝch cßn rùc s¸ng trªn çc
trang sö vµng son cña Tæ quèc, th× trªn b×nh diÖn t¹o h×nh, còng
®· diÔn ra qua hµng thÕ kû, mét cuéc ®Êu tranh dai d¼ng ®Ó b¶o
vÖ vµ x©y ®¾p tÝnh d©n téc. §©y lµ cuéc chiÕn tranh ©m thÇm cña
bao líp nghÖ sÜ kh«ng tªn tuæi, mµ thµnh qu¶ - b»ng vµo ph©n
tÝch cña nhµ lÞch sö mü thuËt thêi nay - cßn tö¬i rãi trªn çc t¸c
phÈm kiÕn tróc, ®iªu kh¾c, héi häa cæ truyÒn.
- Ba lµ, kh¸c víi th«ng lÖ trªn thÕ giíi, trong gia tµi mü
thuËt do cha «ng ®Ó l¹i, thùc khã lßng ph©n biÖt cho thùc rµnh
rÏ ®©u lµ b¸c häc vµ ®©u lµ b×nh d©n, ®©u lµ cung ®×nh vµ ®©u lµ
d©n d·(7). §iÒu nµy cµng ®¸ng löu ý trong chõng mùc mµ trªn
m¶nh ®Êt v¨n häc cæ truyÒn, çc nhµ nghiªn cøu l¹i nãi ®Õn mét
nÒn v¨n chö¬ng b×nh d©n. Sù kh¸c biÖt nµy gi÷a v¨n chö¬ng vµ
nghÖ thuËt t¹o h×nh ph¶i ch¨ng lµ mét nÐt ®Æc thï cña chÕ ®é
phong kiÕn quan liªu thêi tröíc? Bëi v×, nÕu nhö döíi chÕ ®é Êy,
ch÷ nghÜa vµ ngöêi cã ch÷ ®öîc ®Ò cao, th× tr¸i l¹i, mäi nghÒ
nghiÖp viÖn ®Õn lao ®éng ch©n tay vµ nh÷ng ngöêi lµm çc nghÒ
Êy ®Òu bÞ khinh rÎ, kh«ng lo¹i trõ vÏ, ch¹m kh¾c, t¹o t¸c. Giai
cÊp thèng trÞ cã thÓ ®Æt hµng, thËm chÝ cã thÓ can thiÖp vµo qu¸
tr×nh s¸ng t¸c b»ng çch ¸p ®Æt kiÓu thøc nµy hay kiÓu thøc kia.
Nhöng, trùc tiÕp lµm ra t¸c phÈm, trùc tiÕp cung cÊp cho çc
kiÓu thøc ¸p ®Æt nh÷ng ngo¹i d¹ng cô thÓ b»ng ®öêng nÐt, b»ng
khèi, b»ng mµu ¸nh s¸ng vµ bãng tèi, l¹i lµ nh÷ng hiÖp thî, mµ
thµnh viªn lµ çc nghÖ sÜ ®Ých thùc hay v« danh, nh÷ng ngöêi
sèng mét cuéc sèng vËt chÊt vµ gi÷ mét ®Þa vÞ x· héi kh«ng cao
g× h¬n cuéc sèng vµ ®Þa vÞ cña mäi ngöêi d©n n¬i th«n æ. Ph¶i
ch¨ng chÝnh v× thÕ, chÝnh v× nguån gèc x· héi cña ngöêi nghÖ sÜ
670
t¹o h×nh döíi chÕ ®é cò, mµ nÒn mü thuËt cæ truyÒn cña ta kh«ng
tù ph©n cho thùc rµnh rÏ thµnh hai dßng b¸c häc vµ b×nh d©n,
tr¸i l¹i, thÊm nhuÇn tÝnh nh©n d©n qua mäi thêi k× kÞch sö. LiÒu
löîng tÝnh nh©n d©n cã thÓ t¨ng lªn hay gi¶m xuèng tïy tõng
thêi, tuú ®Æc tÝnh cña tõng tËp ®oµn phong kiÕn thèng trÞ trong
tõng thêi, tïy tö¬ng quan lùc löîng gi÷a phong kiÕn vµ nh©n
d©n lao ®éng qua tõng thêi. Vµ ®Õn thêi M¹c (thÕ kû XVI), lóc
cuéc tranh chÊp gi÷a hai tËp ®oµn phong kiÕn lµm cho giai cÊp
thèng trÞ b¾t ®Çu suy yÕu, vµ nhÊt lµ ®Õn thêi Lª m¹t (thÕ kû
XVIII), thêi ®¹i cña n«ng d©n khëi nghÜa, th× tÝnh nh©n d©n ®öîc
béc lé ®Çy ®ñ h¬n bao giê hÕt trong çc biÓu hiÖn mü thuËt, ®Æc
biÖt lµ trong “®iªu kh¾c ®×nh lµng”(8).
- Bèn lµ, trong gia tµi mü thuËt do cha «ng ®Ó l¹i, kh«ng
thÓ bá qua nh÷ng biÓu hiÖn t¹o h×nh cæ truyÒn cña çc d©n téc
Ýt ngöêi. C¨n cø vµo kÕt qu¶ cña c«ng cuéc “x¸c ®Þnh thµnh phÇn
d©n téc”, c¬ b¶n do ViÖn D©n téc häc tiÕn hµnh tõ n¨m 1960 cho
®Õn nh÷ng n¨m 1968 -1973, th× riªng ë miÒn B¾c ViÖt Nam,
nh÷ng d©n téc nµy ®· lªn ®Õn con sè 36(9). Mçi d©n téc sinh ho¹t
trong mét m«i tröêng thiªn nhiªn nhÊt ®Þnh, nãi mét ng«n ng÷
hay mét phö¬ng ng÷ riªng, cã nh÷ng phong tôc vµ lèi sèng lo¹i
biÖt. Nhöng, nh×n chung phÇn lín çc d©n téc Ýt ngöêi lµ nh÷ng
céng ®ång cã d©n sè thÊp, vèn ®èt nö¬ng trªn söên nói vµ h¸i
löîm ë trong rõng. Qua hµng thÕ kû ®Êu tranh sinh tån trong
mét c¶nh quan nhiÒu khi kh¾c nghiÖt, mçi d©n téc Ýt ngöêi trªn
®Êt nöíc ta ®· tù t¹o lÊy mét nÒn v¨n hãa thÝch øng víi m«i
tröêng sèng, møc sèng vµ lèi sèng cña m×nh, trong ®ã mü thuËt
næi bËt lªn nhö lµ biÓu hiÖn sê mã ®öîc cña t©m lý vµ t×nh c¶m
céng ®ång. Trªn m¶nh ®Êt nµy, kh«ng ph¶i trong tröêng hîp nµo
ta còng b¾t gÆp nh÷ng ®Òn ®µi nguy nga, nh÷ng t¸c phÈm héi
häa vµ ®iªu kh¾c thuÇn tóy phôc vô cho nhu cÇu thÈm mü. Víi
671
çc d©n téc Ýt ngöêi, mü thuËt kh«ng rêi bá cuéc sèng hµng ngµy,
kh«ng tù t¸ch khái çc hiÖn vËt th«ng dông, nhµ ë, quÇn ¸o, hoa
v¨n trªn ¸o quÇn, vò khÝ, c«ng cô lao ®éng, tranh thê, töîng
må... Döíi chÕ ®é cò, tÊt c¶ nh÷ng biÓu hiÖn thÈm mü kÓ trªn,
ngoµi ranh giíi cña tõng céng ®ång cã liªn quan ra, ®Òu bÞ l·ng
quªn trong ®êi sèng quèc gia. Çch m¹ng, khi tuyªn bè quyÒn
b×nh ®¼ng vÒ mäi mÆt gi÷a çc d©n téc häp thµnh chØnh thÓ ViÖt
Nam, v« h×nh chung ®· tr¶ l¹i cho çc biÓu hiÖn Êy mét vÞ trÝ
döíi ¸nh mÆt trêi. TÊt c¶ chóng ta, nÕu cÇn ph¶i ®öa ra vÝ dô, Ýt
nhiÒu ®Òu cã biÕt ®Õn vµ tõng thöëng thøc çi ®Ñp hån nhiªn mµ
ngé nghÜnh cña nh÷ng mÉu “thæ cÈm” miÒn nói. Tuy nhiªn, cã
®öîc söu tÇm cho ®Çy ®ñ h¬n n÷a, cã ®öîc kh¶o s¸t cho cÆn kÏ
h¬n n÷a, th× kho b¸u Êy míi ph« ra ®öîc hÕt nguyªn chÊt ®Ñp
cña nã, míi cã ®iÒu kiÖn thùc tÕ ®Ó gãp hÕt tiÒm n¨ng thÈm mü
cña nã vµo nÒn nghÖ thuËt t¹o h×nh ®a s¾c cña nöíc ®a d©n téc,
thèng nhÊt vµ x· héi chñ nghÜa(10).
Bèn ®iÓm s¬ kÕt trªn ®©y ®Òu ®öîc ®óc l¹i tõ nh÷ng ý kiÕn
lÎ tÎ, tõ mét sè c«ng tr×nh ®Çu tay cña çc nhµ nghiªn cøu thuéc
thÕ hÖ më ®öêng cho ngµnh mü thuËt cæ truyÒn ViÖt Nam.
Nhöng chóng t«i sÏ chöa lµm trßn bæn phËn ®èi víi çc b¹n ®ång
nghiÖp trÎ Êy - trong chõng mùc chóng t«i muèn nãi lªn ë ®©y
phÇn nµo tiÕng nãi cña hä, - nÕu kh«ng dÉn ®öîc mét vÝ dô cô
thÓ rót ra tõ tö liÖu do hä kiªn nhÉn söu tÇm trong nh÷ng n¨m
qua ®Ó minh häa cho çc ®iÓm ®· s¬ kÕt.
Thùc ra, nÕu dµnh ®öîc th× giê ®Ó th¨m thó cho tö¬ng ®èi
kü tõng phßng cña ViÖn B¶o tµng Mü thuËt, th× mçi ngöêi trong
chóng ta sÏ dÔ dµng läc ra ®öîc minh häa hiÓn nhiªn nhÊt. Nh©n
®©y, chóng t«i còng xin nãi thªm r»ng nhµ b¶o tµng Êy, c«ng
tr×nh ®Çu tay cña çc nhµ nghiªn cøu mü thuËt ViÖt Nam thuéc
thÕ hÖ mét, ®· ®öîc hoµn thµnh vµo n¨m 1966, gi÷a thêi kh¸ng
672
Mü, döíi sù chØ ®¹o chuyªn m«n cña cè häa sÜ NguyÔn §ç Cung.
Riªng chóng t«i, trong ph¹m vi mét bµi b¸o ng¾n, chØ xin chän
ra ®©y mét vÝ dô, vµ chØ mét th«i, mµ chóng t«i cho lµ dÔ tr×nh
bµy b»ng lêi nhÊt. Chóng t«i sÏ nãi ®Õn h×nh töîng con rång, vµ
nh÷ng biÕn chuyÓn cña nã qua thêi gian, döíi nh¸t ®ôc cña
ngöêi thî ch¹m ViÖt Nam thuë tröíc.
§©y lµ mét vÝ dô cùc h¹n. Cùc h¹n, tröíc hÕt, bëi v× chuyªn
®Ò nµy, tuy chöa hÊp dÉn ®öîc nhiÒu ngöêi viÕt cho l¾m(11),
nhöng, do cã thêi ®öîc trao ®æi nhiÒu b»ng miÖng gi÷a nh÷ng
ngöêi nghiªn cøu mü thuËt, nªn v« h×nh chung ®· bÞ xem nhö
mét ®Ò tµi nhµm ch¸n, mét vÊn ®Ò töëng chõng ®· ®öîc gi¶i
quyÕt xong xu«i tõ l©u råi. Cùc h¹n, cßn v×, dï cho kh«ng ph¶i
mçi ai trong chóng ta ®Òu cã dÞp nghiªn cøu con rång vÒ mÆt néi
dung ý thøc, còng nhö vÒ mÆt ngo¹i d¹ng thÈm mü, nhöng ai ai
còng cã thÓ m¬ hå c¶m thÊy r»ng ®©y lµ mét biÓu töîng cña
vö¬ng quyÒn vµ thÇn quyÒn, tøc h×nh ¶nh töîng tröng cho
nh÷ng thÕ lùc x· héi vµ tinh thÇn mµ Çch m¹ng ®· lªn ¸n vµ
lo¹i trõ khái ®êi sèng chÝnh thøc. Êy thÕ mµ, chÝnh ë biÓu töîng
nµy, çc nhµ lÞch sö mü thuËt trÎ tuæi cña chóng ta ®· ng¹c
nhiªn b¾t gÆp nhiÒu yÕu tè d©n téc vµ nghÖ thuËt ®Ëm nÐt. H¬n
thÕ n÷a, theo dâi ®å ¸n rång qua mäi thêi cña mü thuËt d©n téc,
cuèi cïng hä ®· ®äc lªn ®öîc ë ®Êy nh÷ng tÝn hiÖu ®Çu vÒ mét
cuéc ®Êu tranh tröêng kú gi÷a phong kiÕn vµ nh©n d©n, cuéc
®Êu tranh ®Ó giµnh biÓu töîng Êy vÒ phÝa m×nh.
Cho ®Õn nay, chöa ai ph¸t hiÖn ®öîc mét ®å ¸n rång cña
nh÷ng thêi tröíc Lý. NÕu qu¶ thùc con rång ta chØ míi xuÊt hiÖn
tõ thêi nµy víi tö çch lµ mét h×nh töîng nghÖ thuËt, th×, l¹
thay, ngay tõ buæi nã míi ra ®êi, ®å ¸n ®ang bµn ®· ®öîc quy
ph¹m hãa ngay: vÒ mÆt kÕt cÊu t¹o h×nh mµ nãi, con rång Lý nµo
còng hÇu nhö con rång Lý nµo, còng bÊy nhiªu yÕu tè cÊu thµnh,
673
còng nh÷ng bè côc Êy, còng tinh thÇn thÓ hiÖn Êy (xem h×nh vÏ
1-2-3). MÆt kh¸c, c¨n cø vµo kÕt qu¶ söu tÇm vµ ph¸t hiÖn trong
nh÷ng n¨m qua, ta chöa thÊy con rång Lý xuÊt hiÖn ë nh÷ng n¬i
nµo kh¸c, ngoµi çc di tÝch g¾n liÒn víi b¶n th©n nhµ vua, chñ
yÕu lµ t¹i nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc võa lµ chïa võa lµ hµnh
cung (12). TÝnh quy ph¹m vµ tÝnh cung ®×nh kh«ng lo¹i trõ
nhau; tr¸i l¹i, trªn b×nh diÖn thuÇn lý, ta dÔ dµng lÊy tÝnh nµy
®Ó gi¶i thÝch tÝnh kia, vµ ngöîc l¹i.
TÝnh quy ph¹m vµ tÝnh cung ®×nh cµng gióp ta dÔ dµng
hiÓu ®öîc t¹i sao ®å ¸n rång thêi Lý l¹i mang trong kÕt cÊu cña
nã mét sè yÕu tè ngo¹i lai. Tõ tröíc Lý, mét sè nÒn mü thuËt ë
§«ng Nam ¸ vµ phö¬ng B¾c ®· s¶n sinh ra h×nh töîng con
rång(13). Vµ nÕu qu¶ thùc tËp ®oµn phong kiÕn lín ®Çu tiªn cña
nöíc §¹i ViÖt míi giµnh l¹i ®öîc ®éc lËp ®· tiÕp thu cña çc nöíc
l¸ng giÒng h×nh töîng Êy, trong ý nghÜa biÓu hiÖn vö¬ng quyÒn
cña nã, th× ®iÒu ®ã ch¼ng cã g× ®¸ng cho ta ng¹c nhiªn. Giao löu
v¨n hãa vèn lµ mét biÓu hiÖn b×nh thöêng trong ®êi sèng cña loµi
ngöêi.
§iÒu kú thó h¬n nhiÒu lµ, mÆc dÇu kh«ng ®öîc thai nghÐn
tõ mét mÉu mùc t¹o h×nh cã s½n trong nÒn mü thuËt b¶n ®Þa, con
rång Lý chØ mang trong kÕt cÊu cña nã mét vµi yÕu tè ngo¹i lai
th«i: çi vßi dµi trªn måm, mµ ta cã thÓ t¹m ngì r»ng nh÷ng
nghÖ sü thêi Lý ®· vay möîn tõ çi vßi cña con makara thöêng
thÊy trong nhiÒu nÒn mü thuËt ë §«ng Nam ¸; vµ nhÊt lµ tö thÕ
còng nhö vÞ trÝ cña bèn ch©n rång, mµ çc nhµ lÞch sö mü thuËt
cã thÓ nhËn ra nguyªn mÉu trong tö thÕ vµ vÞ trÝ cña ch©n con
rång Tèng ë phö¬ng B¾c (xem h×nh vÏ 4). Nhöng, ngoµi sè Ýt
nh÷ng vay möîn thuéc lo¹i Êy ra, tuyÖt ®¹i ®a sè çc yÕu tè cßn
l¹i kh«ng t×m ®©u ®öîc nh÷ng thÓ ®ång d¹ng trong çc nÒn mü
thuËt l¸ng giÒng. NÕu, tõ ChiÕn Quèc cho tíi Nam Tèng (tö¬ng
674
®ö¬ng víi thêi Lý bªn ta), th©n con rång phö¬ng B¾c c¬ b¶n lµ
th©n cña mét con vËt bß s¸t cã bèn ch©n, thuéc lo¹i kú ®µ, th×
th©n rång Lý râ rµng lµ th©n r¾n, víi nh÷ng khóc cuén ®öîc
nhÊn m¹nh ®Ó thÓ hiÖn chuyÓn ®éng ®Æc thï cña loµi r¾n. Ngay
®Õn bèn ch©n cña con rång Lý, dï ®· möîn tö thÕ vµ vÞ trÝ cña
ch©n rång Tèng, nhö chóng t«i võa nãi, vÒ mÆt h×nh häa vÉn
höíng vÒ ngo¹i d¹ng ch©n gµ, trong khi ch©n rång Tèng lµ ch©n
cña lo¹i bß s¸t. Cßn biÕt bao kh¸c biÖt gi÷a mÉu rång Lý vµ mÉu
rång Tèng, mµ chóng t«i kh«ng thÓ nªu lªn hÕt ë ®©y, ®Æc biÖt
lµ kho¶ng çch gi÷a hai ®Çu rång; ®Çu rång Tèng cã sõng, cã tai;
®Çu rång Lý kh«ng cã, nhöng l¹i ®öîc bæ sung b»ng çi vßi dµi,
khiÕn ngöêi nghiªn cøu thêi nay liªn töëng ®Õn vßi makara, nhö
ta ®· biÕt.
Çc kh¸c biÖt nªu trªn kh«ng ph¶i lµ nh÷ng chi tiÕt nhá
nhÆt, nh÷ng chi tiÕt h×nh thøc, võa ®ñ lý thó ®Ó lµm vui cho vµi
nhµ nghiªn cøu tù giam m×nh trong th¸p ngµ. Kh«ng, tr¨m lÇn
kh«ng. Kh¸c biÖt gi÷a th©n r¾n cña con rång Lý vµ th©n loµi bß
s¸t cã bèn ch©n cña con rång Tèng, ch¼ng h¹n, lµ x¹ ¶nh t¹o
h×nh cña mét kh¸c biÖt cã tÇm quan träng lín lao h¬n nhiÒu, mét
kh¸c biÖt mµ ta cã thÓ ®Þnh vÞ trªn b×nh diÖn ý thøc hÖ. C¨n cø
vµo çc tµi liÖu kh¶o cæ häc vµ d©n téc häc, ta biÕt r»ng con r¾n
vèn lµ biÓu hiÖn cã s½n trong vò trô luËn cña nhiÒu céng ®ång
cö tró ë §«ng Nam ¸ thêi cæ. Dï xuÊt hiÖn døãi d¹ng r¾n hæ
mang cã nhiÒu ®Çu, nhö h×nh töîng “naga” mµ ngöêi Kh¬me vµ
ngöêi Chµm cæ ®· tiÕp thu cña nÒn v¨n minh Ên §é, hay döíi
d¹ng r¾n nöíc cã mµo trªn ®Çu, nhö h×nh töîng “khó”, trong vò
trô luËn Möêng(14), vµ“«ng Dµi - «ng Côt” trong t«n gi¸o d©n
gian Kinh(15), th× con r¾n ë §«ng Nam ¸ vÉn lµ biÓu töîng cña
thÕ giíi bªn döíi, thÕ giíi cña bãng tèi, cña nh÷ng tiÒm lùc ©m
u vµ thô ®éng, ph¶i chê xóc t¸c cña nh÷ng søc n¨ng næ thuéc thÕ
675
giíi trªn trêi míi cã thÓ dÊy lªn thµnh søc m¹nh phån thùc, søc
sinh s«i n¶y në cña thiªn nhiªn, c©y cá vµ con ngöêi.
Ph¶i ch¨ng, ®Ó x©y dùng lÇn ®Çu h×nh töîng con rång ViÖt,
biÓu hiÖn cña mét vö¬ng quyÒn võa ®öîc cñng cè, tËp ®oµn
phong kiÕn Lý ®· th«ng qua quan niÖm vµ bµn tay cña nh÷ng
nghÖ sü b×nh d©n ®ö¬ng thêi mµ tiÕp nhËn h×nh ¶nh con r¾n vèn
cã tõ tröíc trong vò trô luËn d©n gian cña ngöêi ViÖt, råi thªm
vµo ý niÖm vµ h×nh ¶nh c¬ b¶n Êy mét sè chi tiÕt vay möîn tõ
çc nÒn mü thuËt l¸ng giÒng? NÕu qu¶ thÕ, th× dï cã ®i ngay vµo
cung ®×nh khi míi s¬ sinh, do ®ã mµ sím bÞ quy ph¹m ho¸, dï cã
tiÕp thu nh÷ng yÕu tè ngo¹i lai, con rång Lý vÉn kh«ng che giÊu
®öîc hÕt gèc g¸c d©n téc vµ d©n gian cña nã. Cã lÏ chÝnh trªn c¬
së nh÷ng suy nghÜ tö¬ng tù, mµ gÇn ®©y, mét nhµ lÞch sö mü
thuËt ®· viÕt vÒ con rång Lý nhö sau: “Nöíc §¹i ViÖt thêi Lý ®·
lÊy “nghÒ n«ng lµm gèc”, th× ngöêi §¹i ViÖt lu«n lu«n cÇu mong
cho “möa n¾ng hîp thêi, çc v× sao ®i thuËn ®é sè”. Con rång lµ
h×nh töîng tæng hîp nh÷ng nÕp suy nghÜ ch¾c h¼n l©u ®êi nhöng
tröíc kia e cßn t¶n m¹n cña ngöêi ViÖt, vÒ nguån gèc tæ tiªn, vÒ
nguån möa vµ giã, vÒ nguån søc m¹nh hé trÞ cho quèc gia, cho
mu«n ngöêi mu«n vËt”(16).
§öîc n¹p s½n ngay lóc ra ®êi mét liÒu löîng nh©n b¶n tÝnh
tiÕp nhËn tõ tiÒn th©n cña nã, con r¾n phån thùc, rång Lý, dï lµ
biÓu töîng çc vö¬ng quyÒn, còng kh«ng thÓ xuÊt hiÖn döíi mét
ngo¹i d¹ng hung h·n, däa n¹t, nhö con rång Tèng. RÊt nghiªm
chØnh v× ®· sím ®öîc quy ph¹m hãa, nã vÉn ph¬i phíi cuén m×nh
gi÷a nh÷ng viªn ngäc löa, nh÷ng nÒn hoa d©y, nh÷ng tinh thÓ.
§Êy, çi tho¶i m¸i rÊt d©n gian trong phong çch, mµ cung ®×nh
vÉn gi÷ l¹i trªn con rång Lý !
Tõ khi ra ®êi cho ®Õn m·i gÇn ®©y, con rång ViÖt ®· tr¶i
qua nhiÒu nçi th¨ng trÇm, ®· nhiÒu lÇn biÕn d¹ng víi çc chÆng
676
®öêng lÞch sö tiÕp nèi nhau cña d©n téc. Cã thÓ nãi r»ng con rång
thêi TrÇn lµ mét biÕn ®iÖu cña rång Lý, trong chõng mùc mµ, tõ
Lý qua TrÇn, nã chØ thay ®æi Ýt nhiÒu chi tiÕt. Nhöng ®iÒu ®Ëp
ngay vµo m¾t lµ, tõ Lý qua TrÇn, nã còng ®· d©n gian h¬n, dï
chØ bëi nã kÐm nuét nµ, nhöng l¹i gÇn gòi ta h¬n trong phong
çch thÓ hiÖn. §Õn cuèi TrÇn, nã l¹i d©n gian hãa thªm mét
böíc, kh«ng ph¶i trong kÕt cÊu t¹o h×nh hay phong çch thÓ hiÖn
n÷a, mµ chñ yÕu trong ®êi sèng x· héi: lÇn ®Çu tiªn, ta b¾t gÆp
con rång trong trang trÝ cña mét vµi ng«i chïa lµng (17).
Çc nhµ lÞch sö mü thuËt cã quyÒn gi¶ thiÕt r»ng, ®Õn Lª
s¬, tËp ®oµn phong kiÕn ®ö¬ng thêi ®· l«i kÐo ®öîc con rång trë
l¹i cung ®×nh: kh«ng mÊy khi nã cßn cã mÆt trong trang trÝ chïa
lµng n÷a. Víi sù thµnh lËp mét chÕ ®é phong kiÕn kiÓu míi,
trong ®ã Nho gi¸o b¾t ®Çu thay ch©n PhËt gi¸o ë ®Þa vÞ ý thøc hÖ
chÝnh thèng, giai cÊp thèng trÞ chØ cßn biÕt höíng lªn phö¬ng
B¾c ®Ó t×m nh÷ng mÉu mùc chöa cã s½n tõ tröíc trªn ®Êt nöíc
ta. Trong hoµn c¶nh ®ã, con rång, biÓu töîng cña vö¬ng quyÒn
vµ thÇn quyÒn, còng bÞ B¾c phö¬ng hãa. Thùc ra, tõ cuèi TrÇn,
con rång ViÖt ®· b¾t ®Çu tiÕp thu bé sõng vµ ®«i tai cña con rång
phö¬ng B¾c råi. nhöng ph¶i tõ Chiªu L¨ng (l¨ng Lª Th¸nh
T«ng, ë Thanh Ho¸ hiÖn nay) th× rång Minh míi ngù ngay trªn
tr¸n bia vµ quanh khung bia(18) (xem h×nh vÏ 5).
ThÕ kû XVI, víi cuéc ph©n tranh kÐo dµi gi÷a hai tËp ®oµn
phong kiÕn Lª-M¹c, ®· më ra cho ®å ¸n rång trong mü thuËt d©n
téc mét thêi k× ph©n hãa cao ®é. Ta thÊy dÇn dÇn xuÊt hiÖn ba
lo¹i h×nh rång (xem çc h×nh vÏ 6-7-8): mét lo¹i h×nh cßn gi÷
®öîc nhiÒu h¬i höíng Lý-TrÇn; mét lo¹i h×nh gÇn hÖt lo¹i h×nh
phö¬ng B¾c ®ö¬ng thêi: lo¹i h×nh thø ba trén lÉn c¶ yÕu tè ngo¹i
lai lÉn yÕu tè b¶n ®Þa, theo mét kÕt cÊu mµ çc nhµ lÞch sö mü
thuËt chöa läc ra ®öîc cho thËt s¸ng râ. MÉu sè chung cho c¶ ba
677
lo¹i h×nh lµ møc ®é d©n gian hãa cña ®å ¸n. Rång M¹c kh«ng lµ
rång riªng cña cung ®×nh n÷a. Rång ®· xuÊt hiÖn kh¸ phæ biÕn
trªn kiÕn tróc t«n gi¸o ë n«ng th«n. Rång b¾t ®Çu lµm ®Ñp cho
lä gèm, ch©n ®Ìn... (xem h×nh vÏ 6). Cho ®Õn lóc nµy, ®å ¸n rång,
dï ®· ®öîc d©n gian hãa ®Õn mét møc nhÊt ®Þnh vÉn “xuÊt hiÖn
döíi d¹ng nghiªm chØnh, uy nghi, trong mét bè côc quy
ph¹m”(19). §ã lµ nhËn xÐt cña mét nhµ lÞch sö mü thuËt.
Nhöng, tõ thÕ kû XVII (Lª Trung höng), nhÊt lµ trong thÕ kû
XVIII (Lª m¹t), thÕ kû çc cuéc ph©n tranh TrÞnh - NguyÔn vµ
çc cuéc khëi nghÜa n«ng d©n liªn tiÕp, khi thÕ lùc phong kiÕn
®· suy yÕu ®i nhiÒu, th× ®å ¸n rång míi thùc sù ®öîc d©n gian
hãa, míi vÒ ®Õn th«n x·, ®Ëu trªn kiÕn tróc ®×nh lµng trong
“nh÷ng tö thÕ tho¶i m¸i h¬n, bay nh¶y h¬n, thËm chÝ nghÞch
ngîm h¬n”. Nãi nhö nhµ lÞch sö mü thuËt võa nªu trªn, “trong
mét sè tröêng hîp nã (con rång) cßn ®ïa cît víi nh÷ng con vËt
“tÇm thöêng”, vµ qua ®ã, v« t×nh hay cè ý h¹ thÊp çi tÝnh chÊt
t«n nghiªm mµ con ngöêi cña nh÷ng thêi tröíc ®· g¸n cho nã.
Chån, sãc, th¹ch sïng... b¾t ®Çu n« giìn trªn r©u rång ë ®Òn Phï
§æng (Hµ B¾c), ë ®×nh Thæ Hµ (Hµ B¾c), ë ®×nh Liªn HiÖp (Hµ
T©y)...
Rång NguyÔn trªn çc c«ng tr×nh kiÕn tróc lín na n¸ rång
Thanh (xem h×nh vÏ 9). §iÒu nµy kh«ng cã g× l¹. V×, nÕu nhö, vÒ
mÆt ®èi ngo¹i, vua quan nhµ NguyÔn ®· t¹o mäi ®iÒu kiÖn kh¸ch
quan vµ chñ quan ®Ó cho thùc d©n phö¬ng T©y ®Õn gâ cöa nöíc
ta b»ng sóng èng, th×, vÒ mÆt ®èi néi - kÓ c¶ mÆt ý thøc hÖ - , hä
höíng h¬n bao giê hÕt vÒ chñ nghÜa phong kiÕn phö¬ng B¾c ®Ó
t×m nh÷ng mÉu mùc trÞ d©n. Hä ®Æt ra nh÷ng h¹n chÕ khe kh¾t,
xÕp h¹ng rång tïy theo sè mãng, cè nÝu l¹i cho ®å ¸n nµy, ý
nghÜa ®Ò cao vö¬ng quyÒn vµ thÇn quyÒn. Nhöng lÞch sö mü
thuËt nöíc ta, tõ thêi M¹c trë vÒ sau, ®Æc biÖt trong thêi Lª m¹t,
678
®· t¹o ra mét tiÒn lÖ tr¸i ngöîc, b»ng çch ®Ó cho con rång vÒ tËn
x·, tËn xãm, vµ trót bá lèt uy nghiªm mµ ®ïa cît trªn kiÕn tróc
®×nh lµng (xem h×nh vÏ 10). Giai cÊp thèng trÞ, dï cã ra søc
cöìng l¹i, vÉn kh«ng thÓ ngöîc dßng lÞch sö, kh«ng cßn çch g×
®Ó khö khö gi÷ lÊy con rång lµm cña riªng n÷a. §Õn NguyÔn, th×
con rång cã mÆt trong ®Òn, trong miÕu, trong nhµ thê hä, ®ét
nhËp vµo c¶ nhµ tö, döíi nh÷ng d¹ng Ýt nhiÒu ngôy trang: tróc
hãa rång, ç chÐp hãa rång, rång l¸, rång m©y... Rång, ®Õn lóc
nµy, cã mÆt kh¾p n¬i, phæ biÕn ®Õn ®é mét nhµ th¬ hµi höíc ®·
ph¶i thèt lªn:
“§øng l¹i lµm chi cho mÊt c«ng.
Võa ®i võa ®¸i vÏ nªn rång”.
KÓ l¹i mét çch s¬ löîc nh÷ng böíc ®i chÝnh cña con rång
ViÖt trªn mét qu·ng ®öêng dµi ngãt chÝn thÕ kû, chóng t«i kh«ng
hÒ cã ý ®Þnh lîi dông mét diÔn ®µn ®Çy thiÖn chÝ ®Ó nu«i ¶o
töëng lµm sèng l¹i mét chi tiÕt trang trÝ thùc ra ®· qu¸ cò kü, so
víi nhu cÇu thÈm mü cña x· héi hiÖn ®¹i. Ta h·y tr¶ con rång cæ
l¹i cho çc di tÝch lÞch sö vµ mü thuËt, tr¶ nã vÒ víi çc viÖn b¶o
tµng, çc hå s¬ tö liÖu mü thuËt cæ, trao nã l¹i cho sè Ýt nh÷ng
nhµ nghiªn cøu lµm viÖc trong çc viÖn Êy vµ víi çc hå s¬ Êy.
Dï sao, nhê c«ng lao ©m thÇm cña nh÷ng nhµ nghiªn cøu
®· dµnh trªn döíi möêi l¨m n¨m qua ®Ó ®i söu tÇm vµ t×m hiÓu
gia tµi mü thuËt do cha «ng ta ®Ó l¹i, mµ ngµy nay ta xiÕt bao
söng sèt vµ sung söíng khi biÕt r»ng, mét thµnh phÇn nhá th«i
cña gia tµi Êy, nhö con rång ViÖt vµ ®öêng ®i khuÊt khóc cña nã
qua lÞch sö, mét biÓu töîng cña vö¬ng quyÒn vµ thÇn quyÒn l¹c
hËu, mét ®å ¸n mü thuËt râ rµng ®· lçi thêi, vÉn thu vÐn ®öîc
trong lßng nã dÊu son cña t©m hån d©n téc, vÕt h»n nh÷ng cè
g¾ng ®· qua cña nh©n d©n ta, håi ©m cña mét cuéc ®Êu tranh
679
thÇm lÆng nhöng bÒn bØ mµ kÎ ®öîc cuèi cïng lµ nh÷ng ngöêi

lao ®éng anh dòng vµ v« danh.
§em nh÷ng thu ho¹ch Êy ®Õn truyÒn b¸ cho mäi ngöêi,
b»ng nhiÒu bµi vë vµ tranh ¶nh h¬n n÷a trªn b¸o chÝ, b»ng
nhiÒu s¸ch h¬n n÷a, s¸ch nghiªn cøu vµ s¸ch phæ th«ng, b»ng
nhiÒu cuéc triÓn l·m löu ®éng h¬n n÷a, c¶ b»ng phim vµ v«
tuyÕn truyÒn h×nh, nh»m nh©n lªn gÊp béi t¸c dông cña çc b¶o
tµng s½n cã, b»ng nh÷ng b¶o tµng ®Þa phö¬ng, mµ chóng ta sÏ
cè g¾ng x©y dùng cho nhiÒu h¬n vÒ sè löîng vµ giµu h¬n vÒ néi
dung..., lµm nh÷ng viÖc ®ã lµ gãp phÇn ®öa çi mu«n thuë trong
“t©m hån vµ cèt çch ViÖt Nam” ®Õn nh÷ng con ngöêi cña thêi
nay, viÖn trî cho hä trong böíc chuyÓn m×nh thµnh nh÷ng con
ngöêi míi, nh÷ng con ngöêi cã ®ñ søc m¹nh, ®é trong s¸ng vµ
chiÒu s©u cña t©m hån, ®Ó x©y dùng thµnh c«ng chñ nghÜa x· héi
trªn m¶nh ®Êt cò cña cha «ng. VÒ mÆt nµy, chóng ta ®· cã mét
tiÒn lÖ, mµ còng lµ mét thÓ nghiÖm rùc rì: trong ba mö¬i n¨m
qua, chóng ta ®· “huy ®éng bèn ngh×n n¨m lÞch sö” ra chiÕn ®Êu,
vµ chóng ta ®· chiÕn th¾ng ! §iÒu hiÓn nhiªn lµ, trong çch
m¹ng tö töëng vµ v¨n hãa, ®Ó x©y dùng con ngöêi míi x· héi chñ
nghÜa, phÇn ®ãng gãp cña nghÖ thuËt t¹o h×nh kh«ng ph¶i lµ
nh÷ng bµi häc do lÞch sö mü thuËt cæ truyÒn cung cÊp cho tõng
ngöêi trong quÇn chóng. Trªn mÆt trËn chung, ®¹o qu©n chñ lùc
tÊt ph¶i lµ nÒn mü thuËt çch m¹ng hiÖn ®¹i, mµ s¶n phÈm b¸m
s¸t tõng giai ®o¹n mét cña cuéc ®Êu tranh çch m¹ng. Nhöng,
vÊn ®Ò chÝnh còng lµ ë ®©y. Tõ l©u, §¶ng ta ®· ®Ò ra cho v¨n
nghÖ çch m¹ng mét khÈu hiÖu ba vÕ, d©n téc - khoa häc - ®¹i
chóng, trong ®ã vÕ d©n téc ®öîc ®Æt ë vÞ trÝ më ®Çu. Mµ qu¶ vËy!
NÕu tranh vµ töîng çch m¹ng vÉn thiÕu mét çi g× ®ã, khiÕn
ngöêi xem kh«ng nhËn ra ®öîc “t©m hån vµ cèt çch ViÖt Nam”,
th× lµm sao ®¹i chóng ë ViÖt Nam th«ng c¶m næi néi dung khoa
680
häc trong tranh vµ töîng çch m¹ng? V× vËy, h¬n ai hÕt, ngöêi
nghÖ sÜ t¹o h×nh çch m¹ng cÇn ph¶i hiÓu mü thuËt cæ truyÒn
cña d©n téc. Am hiÓu, kh«ng ph¶i ®Ó tuú høng l¾p thªm vµo t¸c
phÈm mét hay nhiÒu chi tiÕt “quay cãp” tõ çc hiÖn vËt mü thuËt
cæ truyÒn. Am hiÓu, tröíc hÕt lµ qua tiÕp xóc dµi h¬n vµ thÊm
nhuÇn tinh thÇn thÈm mü cña cha «ng, mét tinh thÇn ®öîc “hun
®óc qua bèn ngh×n n¨m lÞch sö”, ®Ó råi, trªn c¬ së am hiÓu ®ã, cè
g¾ng ph¶ nh÷ng gi¸ trÞ l©u dµi cña tinh thÇn Êy vµo t¸c phÈm
thêi nay. Cung cÊp nh÷ng hiÓu biÕt vÒ mÆt nµy cho ngöêi s¸ng
t¸c lµ nhiÖm vô cña ngµnh nghiªn cøu lÞch sö mü thuËt cæ
truyÒn vµ nh÷ng anh chÞ em lµm viÖc trong ngµnh Êy. Çi ®Ñp
cña çc t¸c phÈm mü thuËt cæ truyÒn lµ çi ®Ñp “mét ®i kh«ng
trë l¹i”, hay, nãi cho chÝnh x¸c h¬n, ®ã lµ çi ®Ñp kh«ng thÓ vµ
còng kh«ng cÇn ®öîc lÆp l¹i y nhö d¹ng cò. Tuy nhiªn, th«ng
qua nh÷ng g× tinh tóy nhÊt cña tinh thÇn thÈm mü cæ truyÒn,
mµ ngöêi nghÖ sÜ ngµy nay cè ch¾t ra, víi sù trî lùc cña çc nhµ
nghiªn cøu, th× çi ®Ñp mu«n thuë cña d©n téc cã thÓ sèng l¹i
mét kiÕp míi, döíi nh÷ng d¹ng ®· tr¶i qua thanh läc, trªn
nh÷ng ®Ò tµi hiÖn ®¹i, ®Ó phôc vô cho cuéc sèng míi mµ nh©n
d©n ta ®ang ra søc x©y dùng.
Nhö vËy, trong sù nghiÖp x©y dùng con ngöêi míi x· héi
chñ nghÜa, c«ng t¸c söu tÇm vµ nghiªn cøu mü thuËt ViÖt Nam
cæ truyÒn gãp vµo hai t¸c dông, mét t¸c dông trùc tiÕp (trùc tiÕp
víi quÇn chóng), vµ mét t¸c dông gi¸n tiÕp (th«ng qua çc t¸c
phÈm hiÖn ®¹i). Cã nh×n râ c¶ hai t¸c dông míi thÊy hÕt tÇm
quan träng cña mét ngµnh c«ng t¸c töëng chõng nhö rÊt xa víi
®êi sèng çch m¹ng thùc tÕ.
Quan träng lµ vËy, nhöng chóng ta ®· lµm ®öîc ®Õn ®©u ?
Ph¶i nãi r»ng nh÷ng g× ®· lµm ®öîc trong hai mö¬i n¨m qua chØ
míi lµ böíc ®Çu. Nhö mäi ngµnh c«ng t¸c míi ra ®êi vµ ®ang
681
tröëng thµnh, ngµnh nghiªn cøu mü thuËt ViÖt Nam cæ truyÒn

®ang vÊp ph¶i nhiÒu khã kh¨n chñ quan: ®éi ngò söu tÇm vµ
nghiªn cøu cßn lµ vÊn ®Ò ph¶i bµn ®i bµn l¹i. Nhöng, ë ®©y,
chóng t«i muèn tr×nh bµy râ h¬n mét sè khã kh¨n “kh¸ch quan”,
chóng t«i muèn nãi nh÷ng khã kh¨n kh«ng liªn quan g× ®Õn
tr×nh ®é chuyªn m«n vµ kh¶ n¨ng lµm viÖc cña tõng ngöêi ë
trong ngµnh.
Nghiªn cøu mü thuËt lµ nghiªn cøu th«ng qua biÓu hiÖn
mü thuËt cô thÓ, tøc th«ng qua hiÖn vËt mü thuËt. Mµ tuyÖt ®¹i
®a sè hiÖn vËt mü thuËt cæ truyÒn ViÖt Nam l¹i g¾n chÆt vµo çc
c«ng tr×nh kiÕn tróc cæ (®×nh, chïa, ®Òn, miÕu, mé, l¨ng, cung
®iÖn, thµnh qu¸ch...), nghÜa lµ g¾n liÒn víi çc di tÝch lÞch sö. V¶
ch¨ng, çc di tÝch nµy, víi tö çch lµ nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc,
tù th©n ®· lµ hiÖn vËt mü thuËt råi. §ã lµ chöa nãi ®Õn nh÷ng
hiÖn vËt mü thuËt cæ hiÖn cßn n»m trong lßng ®Êt, vµ, do ®ã, lµ
®èi töîng cña ngµnh kh¶o cæ häc tiÒn sö vµ kh¶o cæ häc lÞch sö.
Tõ n¨m 1954 cho ®Õn nay, ngµnh b¶o tån b¶o tµng (mét bé phËn
cña c«ng t¸c v¨n hãa) ®· cã nhiÒu thµnh tÝch trong viÖc ph¸t
hiÖn, kiÓm kª, ph©n lo¹i, vµ b¶o tån çc di tÝch lÞch sö ë trªn mÆt
®Êt. Ai ai trong chóng ta tõng ®i c«ng t¸c ë nhiÒu ®Þa phö¬ng
kh¸c nhau ®Òu ®· quen m¾t víi nh÷ng biÓn quy “di tÝch ®· liÖt
h¹ng”. Nhöng råi nh÷ng di tÝch ®· ®öîc liÖt h¹ng, vµ nh÷ng di
tÝch chöa kÞp ®öîc liÖt h¹ng, cã ®öîc b¶o tån cÈn thËn hay
kh«ng? §iÒu nµy, trong rÊt nhiÒu tröêng hîp, l¹i kh«ng phô
thuéc vµo quyÒn lùc cña ngµnh b¶o tån b¶o tµng, mµ, tröíc hÕt,
cã liªn quan ®Õn ý thøc b¶o vÖ di tÝch cña çc c¬ quan ®Þa phö¬ng
vµ cña nh©n d©n. Ph¶i thó thùc r»ng ý thøc nµy chöa cao. Mét
trong nh÷ng ®Æc ®iÓm lÞch sö cña ®Êt nöíc ta lµ ph¶i lu«n lu«n
®èi ®Çu víi çc ®¹o qu©n x©m löîc, do ®ã ®· ph¶i chÞu ®ùng
nhiÒu tµn ph¸. Ba mö¬i n¨m võa qua lµ ba mö¬i n¨m nh©n d©n
682
ta tiÕn hµnh mét cuéc chiÕn tranh tæng lùc ®Ó gi¶i phãng vµ
thèng nhÊt ®Êt nöíc: chiÕn tranh cã mÆt kh¾p n¬i, kh¾p n¬i ®Òu
tr¶i qua tµn ph¸. KÎ ®Þch g©y ra tµn ph¸. Chóng ta ®· biÕt vËn
dông hËu qu¶ Êy ®Ó chiÕn ®Êu vµ chiÕn th¾ng. Nhöng cø lu«n
chøng kiÕn c¶nh tµn ph¸, th× ®iÒu ®ã, vÒ l©u vÒ dµi, kh«ng khái
¶nh höëng mét çch kh«ng cã lîi ®Õn ý thøc b¶o vÖ di tÝch. §©y
lµ hËu qu¶ thø hai cña tµn ph¸, hËu qu¶ thø yÕu th«i, nhöng cã
tÇm quan träng cña nã, mét khi nöíc nhµ ®· thèng nhÊt, ®· trë
l¹i ®êi sèng hßa b×nh x©y dùng. H¬n n÷a, do çc c¬ quan v¨n hãa,
tõ trung ö¬ng ®Õn ®Þa phö¬ng, chöa lµm viÖc tuyªn truyÒn vµ
gi¶i thÝch gi¸ trÞ di tÝch vµ cæ vËt cho réng r·i, thöêng xuyªn, s©u
s¾c, nªn, trong çn bé vµ nh©n d©n ta, nhiÒu ngöêi cßn lÇm
töëng r»ng di tÝch vµ cæ vËt chØ cã t¸c dông ®Ò cao chÕ ®é vua
quan vµ mª tÝn dÞ ®oan.
ChÝnh v× vËy mµ nhiÒu di tÝch ®· ®öîc liÖt h¹ng hay ®¸ng
®öîc liÖt h¹ng, nhiÒu cæ vËt cã gi¸ trÞ lÞch sö hay mü thuËt,
kh«ng ®öîc b¶o vÖ ®óng møc, do ®ã ®· bÞ hñy ho¹i, hay ®ang l©m
vµo nguy c¬ bÞ hñy ho¹i. Nguy c¬ Êy b¾t nguån tõ nhiÒu cí, vµ
hiÖn lªn döíi nhiÒu d¹ng:
- Cã nh÷ng di tÝch nghiÔm nhiªn bÞ biÕn thµnh trô së, nhµ
gi÷ trÎ, kho thãc, tr¹m m¸y b¬m..., thµnh n¬i lµm viÖc cña mét
bé phËn nµo ®ã thuéc mét c¬ quan Trung ö¬ng(20), thËm chÝ
thµnh cø ®iÓm qu©n sù(21). T×nh tr¹ng nµy, tho¹t tiªn, cã thÓ
xem lµ t¹m thêi (v× s¬ t¸n, ch¼ng h¹n), nhöng dÇn dµ trë thµnh
viÖc ®· råi, vµ, víi nh÷ng khã kh¨n tÊt yÕu cña thêi hËu chiÕn,
cã c¬ lµ vÜnh cöu. TÊt nhiªn, c¬ quan chiÕm lÜnh di tÝch kh«ng
ngÇn ng¹i söa ch÷a, tu bæ, më réng, tïy nhu cÇu ho¹t ®éng cña
m×nh.
- Cã phÕ tÝch chöa kÞp ®öîc nh¸t cuèc kh¶o cæ häc lËt lªn,
®· véi v· bÞ san ph¼ng ®Ó trë thµnh s©n tr¹m xe vËn t¶i(22). Cã
683
nh÷ng tÊm bia ghi c«ng tÝch ngöêi xöa ®· bÞ biÕn thµnh bia tËp
b¾n cña du kÝch ®Þa phö¬ng(23).
Löu ý r»ng çc lo¹i ph©n hãa häc, ®öîc cÊt gi÷ trong mét
sè di tÝch (®· bÞ biÕn thµnh kho cña hîp t¸c x·) cã t¸c dông lµm
cho bé söên gç cña c«ng tr×nh kiÕn tróc háng ®i theo mét tèc ®é
rÊt nhanh.
- Cã nh÷ng nh©n vËt trªn phï ®iªu ®×nh lµng bÞ ng¾t ®Çu,
cã nh÷ng lä gèm bÞ ®Ëp vì..., chØ v× di tÝch chøa ®ùng chóng
kh«ng ®öîc b¶o vÖ, hay ®· trë thµnh líp häc(24).
- NhiÒu hiÖn vËt, ®Æc biÖt nh÷ng hiÖn vËt b»ng ®ång,
kh«ng çnh mµ bay(25).
- ë møc cùc h¹n, cã ®Þa phö¬ng cho vøt hiÖn vËt xuèng
s«ng, viÖn cí chèng mª tÝn(26).
Cø thÕ, mét sè hiÖn vËt quý, thËm chÝ mét sè di tÝch vµ phÕ
tÝch, chØ cßn ®Ó l¹i dÊu vÕt trong tö liÖu ¶nh hay viÕt cña Vô B¶o
tån B¶o tµng hay cña çc B¶o tµng LÞch sö vµ Mü thuËt. Mét
trong nh÷ng tröêng hîp ®¸ng tiÕc nhÊt mµ chóng t«i ®öîc biÕt
lµ tröêng hîp ®×nh Yªn §ång ë Qu¶ng Ninh, mét ®iÓn h×nh cña
kiÕn tróc ®Çu thÕ kû XIX: do mét s¬ suÊt nhá, ng«i ®×nh nµy ®·
bÞ ch¸y trôi.
§Ó chÊm døt t×nh tr¹ng nãi trªn, ph¶i cã mét cuéc vËn
®éng réng vµ s©u trong quÇn chóng, kÌm theo lµ nh÷ng biÖn
ph¸p ph¸p lý thÝch ®¸ng. Cuéc vËn ®éng vµ nh÷ng biÖn ph¸p ®ã
cµng cÇn thiÕt, khi chóng ta ®ang chuÈn bÞ ®Ó c¶i t¹o çc khu cö
tró l©u ®êi ë n«ng th«n, trong khu«n khæ c«ng cuéc x©y dùng nÒn
n«ng nghiÖp lín.
Kh«ng ph¶i lµ v« t×nh mµ c¶ B¸o ço chÝnh trÞ vµ NghÞ
quyÕt cña §¹i héi IV ®Òu dµnh mét ®o¹n riªng cho c«ng t¸c b¶o
684
tån b¶o tµng(27). NghÞ quyÕt cßn ®ßi hái chóng ta ph¶i “cñng cè
nh÷ng viÖn b¶o tµng hiÖn cã”, ph¶i “b¶o vÖ tèt çc di tÝch lÞch
sö”(28). Cñng cè nh÷ng b¶o tµng hiÖn cã, tröíc tiªn, lµ b¶o vÖ tèt
nh÷ng “b¶o tµng t¹i chç” r¶i r¸c kh¾p ®Êt nöíc, tøc nh÷ng di
tÝch lÞch sö - mü thuËt, vµ nh÷ng cæ vËt ®öîc chøa ®ùng trong
®ã.
B¶o tån di tÝch vµ hiÖn vËt, t¹i chç chØ míi lµ mét mÆt cña
vÊn ®Ò. §Ó cã ®iÒu kiÖn tån löu l©u dµi, çc di tÝch vµ hiÖn vËt
Êy cßn cÇn ®öîc ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ qua hå s¬ tö liÖu cña çc viÖn
nghiªn cøu, çc b¶o tµng, ph¶n ¸nh b»ng ghi chÐp, b»ng ¶nh,
b»ng s¬ ®å. Ph¶n ¸nh mét pho töîng, ch¼ng h¹n, b»ng mét bøc
¶nh, thÕ vÉn lµ chöa ®ñ. Mét pho töîng cÇn ®öîc chôp döíi
nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau, thËm chÝ mét sè chi tiÕt cña nã còng cÇn
®öîc chôp l¹i vµ phãng to. Ngoµi ra, nã cßn ph¶i ®öîc ®o ®¹c,
kh¶o t¶, cµng tØ mØ cµng tèt. ThÕ hÖ chóng ta kh«ng hÒ ®öîc ai
trao cho ®éc quyÒn t×m hiÓu çi ®Ñp döíi con m¾t cña cha «ng.
Sau chóng ta, sÏ cßn nhiÒu thÕ hÖ tr©n träng cói xuèng nh÷ng
biÓu hiÖn cô thÓ cña truyÒn thèng thÈm mü d©n téc. Lµ kÎ ®i
sau, ch¾c ch¾n hä sÏ cã nhiÒu ph¸t kiÕn lý thó h¬n, vµ h÷u Ých
h¬n, so víi nh÷ng g× mµ kÎ ®i tröíc míi böíc ®Çu nhËn thÊy.
Còng kh«ng ngoµi viÖc lµm tö liÖu, vµ trong mèi tö¬ng
quan víi c«ng t¸c nghiªn cøu tröíc m¾t, ®· ®Õn lóc ph¶i ®Æt vÊn
®Ò phæ biÕn tö liÖu. Tõ trªn döíi möêi l¨m n¨m nay, nh÷ng anh
chÞ em tù ®Æt cho m×nh nhiÖm vô t×m hiÓu nÒn mü thuËt cæ
truyÒn cña ®Êt nöíc ®· cè g¾ng ®i nhiÒu, thÊy nhiÒu, ghi nhiÒu.
Mét phÇn nh÷ng quan s¸t vµ ghi chÐp cña hä ®· ®öîc chuyÓn
vµo hå s¬ tö liÖu cña Vô B¶o tån B¶o tµng, cña çc B¶o tµng LÞch
sö vµ Mü thuËt... PhÇn cßn l¹i ®ang n»m trong sæ tay cña tõng
anh, tõng chÞ. Song song víi viÖc söu tÇm tö liÖu, çc anh çc chÞ
còng ®· lÎ tÎ viÕt c«ng tr×nh (thöêng lµ nh÷ng bµi b¸o, bµi t¹p
685
chÝ, còng cã khi lµ s¸ch) ®Ó nãi lªn nh÷ng ®iÒu t©m ®¾c cña m×nh
qua tiÕp xóc víi çi ®Ñp tõ cha «ng truyÒn l¹i. Mçi bµi b¸o, mçi
cuèn s¸ch cã tham väng lµ mét böíc s¬ kÕt ng¾n, cã t¸c dông võa
gãp mét phÇn nhá vµo sù nghiÖp x©y dùng con ngöêi míi x· héi
chñ nghÜa, nhö ta ®· biÕt, võa ®ãng vai mét m¶ng con trong bøc
tranh toµn bÝch tö¬ng lai vÒ nÒn mü thuËt cña cha «ng. Nhö mäi
c«ng tr×nh mang tÝnh chÊt s¬ kÕt, nh÷ng bµi vµ s¸ch Êy kh«ng
nh»m trùc tiÕp c«ng bè tö liÖu, mµ chØ “xuÊt tr×nh” mét vµi tö
liÖu cÇn thiÕt cho lËp luËn cña ngöêi viÕt. Tö liÖu trong ®ã, nhö
vËy, lµ ®· qua chän läc, nghÜa lµ ®· ®öîc c¾t xÐn vµ ®Þnh höíng.
Ngöêi ®äc cã muèn gãp ý hay tranh luËn còng kh«ng sao ®öîc,
trõ phi ®· thùc tÕ am hiÓu nh÷ng di tÝch hay hiÖn vËt ®öîc ®Ò
cËp ®Õn trong bµi, trong s¸ch. Am hiÓu thùc tÕ lµ ®iÒu hÕt søc
cÇn thiÕt ®èi víi ngöêi nghiªn cøu, nhöng tõng ngöêi míi b¾t tay
vµo c«ng viÖc nghiªn cøu kh«ng thÓ lÆp l¹i cho m×nh tÊt c¶
nh÷ng chuyÕn ®i kh¶o s¸t cña çc “bËc ®µn anh” tõng vµo nghÒ
tröíc m×nh.
Sau trªn döíi möêi l¨m n¨m “häc viÖc”, nay ®· ®Õn lóc
ngµnh nghiªn cøu mü thuËt cæ truyÒn tÝch cùc chuÈn bÞ cho mét
c«ng tr×nh tæng kÕt. Mét trong nh÷ng böíc chuÈn bÞ lµ rµ l¹i çc
kÕt qu¶ s¬ kÕt lÎ tÎ, rµ l¹i mäi ý kiÕn ®· ®öîc ®Ò xuÊt tõ tröíc
®Õn nay. Mµ kh«ng ph¶i chØ cã sè Ýt nh÷ng nhµ nghiªn cøu mü
thuËt cæ truyÒn kiÓm tra lÉn nhau, gãp ý cho nhau. Hä cÇn ®Õn
vµ ®ßi hái sù tham gia cña nh÷ng ngµnh h÷u quan, cña mäi
ngöêi céng t¸c trong çc bé m«n gi¸p biªn víi lÞch sö mü thuËt
cæ truyÒn: cæ sö häc, kh¶o cæ häc, d©n téc häc, b¶o tµng häc,
nh÷ng ngµnh nghiªn cøu vÒ h×nh th¸i nghÖ thuËt kh¸c (s©n
khÊu, nh¹c, móa)... ChÝnh v× thÕ mµ trªn ®©y chóng t«i võa ®Æt
vÊn ®Ò phæ biÕn tö liÖu. Mçi ngöêi muèn vµ cã kh¶ n¨ng gãp ý,
tranh luËn, ph¶i víi ®öîc ®Õn nh÷ng tö liÖu hoµn chØnh, chöa
686
tr¶i qua c¾t xÐn, kh«ng ®Þnh höíng. Çi khã trong vÊn ®Ò nµy
kh«ng ph¶i lµ thiÕu tö liÖu ®Ó c«ng bè mét çch cã hÖ thèng. Çi
khã ë ngay trong nhËn thøc cña chóng ta. §· tõ l©u, vÉn löu
hµnh trong giíi nghiªn cøu mét th¸i ®é dÌ dÆt, nãi chung kh«ng
ph¶i bao giê còng v« lý, tröíc nh÷ng c«ng tr×nh nÆng vÒ kiÕn
thøc tö liÖu, nhÑ phÇn ph©n tÝch tæng quan. Nhöng, trong
tröêng hîp ®ang bµn, tö liÖu kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých, mµ chØ lµ
phö¬ng tiÖn, mét phö¬ng tiÖn kh«ng thÓ thiÕu ®öîc ®Ó ®i ®Õn
mét ph©n tÝch tæng quan dÔ ®öîc mäi ngöêi chÊp nhËn.
H×nh thøc phæ biÕn thuËn lîi nhÊt lóc nµy, theo chóng t«i,
lµ c«ng bè nh÷ng gi¶n chÝ (monographie) vÒ tõng di tÝch quan
träng. Tuy kh«ng lo¹i trõ kh¶ n¨ng ®Ò ®¹t gi¶ thuyÕt, gi¶n chÝ,
tröíc hÕt, lµ thÓ lo¹i l·nh nhiÖm vô kh¶o t¶, mµ kh¶o t¶ lµ mét
viÖc lµm kh¸ch quan. Kh¶o t¶ b»ng lêi lµ chÝnh, nhöng cßn ph¶i
kh¶o t¶ b»ng sè liÖu, b»ng s¬ ®å, b»ng ¶nh vµ h×nh vÏ. LÊy tõng
di tÝch lµm ®¬n vÞ kh¶o t¶, v× mçi di tÝch, dï bao gåm nhiÒu yÕu
tè vµ hiÖn vËt kh¸c nhau, nh÷ng thµnh phÇn cã thÓ ra ®êi trong
nhiÒu giai ®o¹n kh¸c nhau cña lÞch sö mü thuËt, vÉn lµ mét “sù
kiÖn tæng thÓ” (fait total) trong chõng mùc çc “cÊu kiÖn” kh¸c
nhau ®öîc g¸ l¾p vµo nhau thµnh mét “kÕt cÊu” thèng nhÊt, tøc
di tÝch, trªn nh÷ng duyªn cí thÈm mü - x· héi - lÞch sö nhÊt
®Þnh. T×m cho ra nh÷ng duyªn cí chÝnh lµ mét phÇn quan träng,
mét lý do tån t¹i cña viÖc nghiªn cøu lÞch sö mü thuËt. Nhöng,
tröíc khi ®i t×m duyªn cí, th× ®iÒu kiÖn tèi thiÓu cÇn thiÕt lµ ph¶i
biÕt râ tõng “kÕt cÊu”, tõng “sù kiÖn tæng thÓ”, trong çc thµnh
phÇn cña nã.
__________
1. B¸o ço chÝnh trÞ cña Ban chÊp hµnh Trung ö¬ng §¶ng t¹i §¹i
héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IV (Do ®ång chÝ Lª DuÈn, Tæng bÝ thö
Ban chÊp hµnh Trung ö¬ng §¶ng, tr×nh bµy), Nhµ xuÊt b¶n Sù thËt,
687
Hµ Néi, 1977, tr.114.

2. NghÞ quyÕt §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IV, Nhµ xuÊt b¶n
Sù thËt, Hµ Néi, 1977, tr.53
3,4. NghÞ quyÕt..., tr 28.
5. B¸o ço chÝnh trÞ..., tr. 121-124, NghÞ quyÕt..., tr 56-58.
6. “§«i ®iÒu” Êy, mµ chóng t«i s¾p lÇn löît tr×nh bµy ngay sau ®©y,
®· tiÒm tµng trong nh÷ng lêi ph¸t biÓu, trong nh÷ng bµi b¸o vµ c«ng
tr×nh kh¸c cña çc nhµ nghiªn cøu mü thuËt ViÖt Nam cæ truyÒn. Dùa
trªn nh÷ng ý tiÒm tµng Êy, bµi viÕt nµy chØ thö tãm l¹i thµnh vµi ®iÓm
s¬ kÕt. V× vËy, xin miÔn trÝch dÉn.
7. ý kiÕn ph¶i nãi lµ “®éc ®¸o” nµy cã lÏ do cè häa sÜ NguyÔn §ç
Cung chñ trö¬ng tröíc tiªn. TiÕc r»ng cè häa sÜ ph¸t biÓu chñ yÕu b»ng
miÖng, khi höíng dÉn cho çc nhµ nghiªn cøu mü thuËt líp trÎ. Ngoµi
ra, tõ 1959, «ng TrÇn §øc DiÔm (bÊy giê lµ Tröëng phßng nghiªn cøu
v¨n vËt, trong Vô B¶o tån B¶o tµng, thuéc Bé V¨n hãa) còng ®· ph¸t
biÓu mét ý tö¬ng tù trong çc bµi gi¶ng ë líp B¶o tån B¶o tµng ng¾n
h¹n. VÒ bµi viÕt, cã thÓ xem, ch¼ng h¹n: NguyÔn §ç Cung, KÕ thõa vµ
ph¸t huy truyÒn thèng d©n téc ®Ó s¸ng t¹o mét nÒn nghÖ thuËt t¹o h×nh
x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam, tËp san Mü thuËt (in r«nª«) sè 4, tr. 3-4.
8. VÒ nÒn ®iªu kh¾c rÊt ®Æc biÖt nµy, xem:
NguyÔn §ç Cung, Nh÷ng ý kiÕn vÒ v¨n häc nghÖ thuËt d©n gian ViÖt
Nam (kû yÕu cña §¹i héi thµnh lËp Héi V¨n nghÖ d©n gian ViÖt Nam
t¹i Hµ Néi vµo cuèi n¨m 1966). Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x· héi, Hµ Néi,
1969.
ViÖt Nam - §iªu kh¾c d©n gian - ThÕ kû XVI, XVII, XVIII. Nhµ xuÊt
b¶n Ngo¹i v¨n, Hµ Néi, 1975, b¶n tiÕng ViÖt. Xem lêi më ®Çu cuèn
s¸ch, ký tªn NguyÔn §ç Cung, kh«ng ghi sè trang.
Th¸i B¸ V©n, §iªu kh¾c ®×nh lµng, T¹p chÝ Nghiªn cøu nghÖ thuËt,
Hµ Néi, sè 4 (13), 1976, tr. 68 - 75.
9. Theo Danh môc çc d©n téc thiÓu sè miÒn B¾c ViÖt Nam, trong
688
cuèn “VÒ vÊn ®Ò x¸c ®Þnh thµnh phÇn çc d©n téc thiÓu sè ë miÒn B¾c
ViÖt Nam”, Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1975, tr.15.
10. Cuéc triÓn l·m NghÖ thuËt çc d©n téc Ýt ngöêi ë ViÖt Nam, më
cöa B¶o tµng Mü thuËt (Hµ Néi) nh©n dÞp lÔ Quèc kh¸nh 2-9 n¨m
1977, lµ cè g¾ng lín ®Çu tiªn ®Ó tËp hîp tµi liÖu vÒ nÒn mü thuËt çc
d©n téc Ýt ngöêi ë nöíc ta, trªn quy m« toµn quèc.
11. LÎ tÎ ®· cã nh÷ng bµi giíi thiÖu h×nh töîng con rång trong mü
thuËt ViÖt Nam cæ truyÒn, thöêng lµ nh÷ng bµi nh»m phæ biÕn kiÕn
thøc phæ th«ng, Ýt bµi mang d¹ng nghiªn cøu. Cã thÓ xem, ch¼ng h¹n:
NguyÔn §ç Cung, Kh¸i qu¸t vÒ nÒn nghÖ thuËt cæ cña nh©n d©n
ViÖt Nam, bµi ®¨ng b»ng Ph¸p v¨n trªn t¹p chÝ “Europe” (¢u ch©u),
dÞch ra ViÖt v¨n vµ ®¨ng trªn t¹p chÝ V¨n nghÖ, sè 49, th¸ng 6 n¨m
1961 (xem phÇn bµn vÒ con rång Lý ë tr. 50).
B¶ng giíi thiÖu con rång Lý trong B¶o tµng Mü thuËt (Hµ Néi).
Theo chç chóng t«i biÕt, néi dung b¶ng nµy lµ c«ng tr×nh cña cè häa sÜ
NguyÔn §ç Cung.
Chu Quang Trø, Con rång trong nghÖ thuËt ViÖt Nam qua çc thêi
®¹i, T¹p chÝ Kh¶o cæ häc sè 5-6, th¸ng 6 n¨m 1970, Hµ Néi, tr.180-201.
Hµ V¨n TÊn, N¨m rång míi, nãi vÒ nh÷ng d¸ng rång xöa, T¹p chÝ
V¨n nghÖ Gi¶i phãng, sè Xu©n BÝnh Th×n, thµnh phè Hå ChÝ Minh,
tr.30.
12. T¹i çc phÕ tÝch vµ di tÝch vèn võa lµ chïa võa lµ hµnh cung cña
çc vua thêi Lý - PhËt TÝch (Tiªn S¬n, Hµ B¾c); Long H¹m, tøc chïa
Gi¹m (QuÕ Vâ, Hµ B¾c); Long §äi (Duy Tiªn, Hµ Nam Ninh); Töêng
Long (§å S¬n, H¶i Phßng)... - , chóng t«i ®Òu gÆp h×nh töîng con rång.
Tr¸i l¹i, t¹i çc di tÝch cïng thêi, nhöng kh«ng trùc tiÕp liªn quan ®Õn
nhµ vua - chïa Bµ TÊm (Hµ Néi); chïa Hö¬ng L·ng, tøc chïa L¹ng
(H¶i Höng); bÖ ®¸ ë chïa ThÇy (Quèc Oai, Hµ S¬n B×nh); bÖ ®¸ ë chïa
ChÌo (HiÖp Hßa, Hµ B¾c)... - , chóng t«i kh«ng hÒ gÆp ®å ¸n rång.
13. J.Przyluski, trong mét bµi nghiªn cøu dùa chñ yÕu trªn truyÒn
689
thuyÕt Ên §é, tõng chñ trö¬ng r»ng con rång ë §«ng ¸ - mµ xuÊt ph¸t
®iÓm lµ con r¾n - vèn lµ h×nh töîng truyÒn b¸ tõ phö¬ng Nam lªn
phö¬ng B¾c. Xem:
T¸c gi¶ trªn, La princesse a l odeur de poisson et la nagi dans les
traditions de l’Asie Orientale (Nµng c«ng chóa tanh mïi ç vµ n÷ thÇn
r¾n trong çc truyÒn thuyÕt §«ng ¸). TËp san B.E.F.E.O, Hµ Néi,
1926, tËp II, tõ tr.265.
14. Theo vò trô luËn cæ truyÒn cña d©n téc Möêng, thÕ giíi döíi
nöíc lµ n¬i cö tró cña loµi r¾n huyÒn hoÆc, mµ ngöêi Möêng gäi lµ Khó
(chöa râ ng÷ nguyªn), do Bua Khó (Vua Khó) cai qu¶n. VÒ loµi “khó”
vµ vò trô luËn Möêng (g¾n liÒn víi tang lÔ), xem:
TrÇn Tõ vµ B¹ch §×nh, Câi sèng vµ câi chÕt trong quan niÖm cæ
truyÒn cña ngöêi Möêng, ®¨ng trªn hai sè cña t¹p chÝ Nghiªn cøu LÞch
sö: sè 140 (11, 12 - 1971). tr. 45-61.
15. ChuyÖn “¤ng Dµi - «ng Côt” lµ mét truyÒn thuyÕt vèn rÊt phæ
biÕn trong löu vùc s«ng CÇu vµ ë mét sè n¬i kh¸c: theo lêi çc cô cao
tuæi trong vïng s«ng CÇu, th× “thöîng chÝ §u §uæm, h¹ chÝ Lôc §Çu,
löìng biªn giang, mét tr¨m b¶y mö¬i hai x· thê Ngµi”. DÞ b¶n thöêng
gÆp nhÊt cña tÝch truyÖn: Hai anh em r¾n ®öîc vî chång mét l·o n«ng
nu«i tõ tÊm bÐ, lín lªn, chiÕm lÜnh mét bÕn ®ß hay mét khóc s«ng, vµ
tr¶ nghÜa cho bè mÑ nu«i. CÆp thÇn r¾n nµy ®öîc thê hoÆc t¹i ®×nh, víi
tö çch lµ nh÷ng thÇn phô, c¹nh thµnh hoµng lµng, hoÆc t¹i ®Òn riªng.
§iÓn h×nh cã lÏ lµ ®Òn Chãa (Ch©u L¹c, Yªn Phong, Hµ B¾c), n¬i cã
töîng thÇn R¾n. Trong nhiÒu tröêng hîp, “¤ng Dµi - «ng Côt” ®öîc
“lÞch sö hãa” thµnh “§øc Th¸nh Tam Giang” “Trö¬ng Hèng vµ Trö¬ng
H¸t, töíng cña TriÖu Quang Phôc”, hay L¹c Long Qu©n.
16. TrÇn M¹nh Phó, Töîng PhËt trong nÒn ®iªu kh¾c cæ ViÖt Nam,
T¹p chÝ Nghiªn cøu nghÖ thuËt, Hµ Néi, sè 3, n¨m 1974, tr.90.
17. VÝ nhö trong trang trÝ gç cña chïa Th¸i L¹c (V¨n L©m, H¶i
Höng), chïa Bèi Khª (Thanh Oai, Hµ S¬n B×nh), trªn çc bÖ ®¸ ë chïa
Bèi Khª, chïa Ngäc §×nh (Thanh Oai, Hµ S¬n B×nh), chïa Hö¬ng Trai
690
(Hoµi §øc, Hµ S¬n B×nh).

18. Thùc ra, ngay tõ VÜnh L¨ng (l¨ng Lª Th¸i Tæ, ë Thanh Hãa hiÖn
nay), th× mÆt rång Minh ®· xuÊt hiÖn trªn tr¸n bia råi. Nhöng, trong
tröêng hîp nµy, nh÷ng con rång quanh khung bia cßn gi÷ gÇn nguyªn
h×nh häa vµ phong çch cña rång TrÇn.
19. TrÇn L©m BiÒn, Trë l¹i niªn ®¹i th¸p B×nh S¬n, T¹p chÝ Nghiªn
cøu NghÖ thuËt, Hµ Néi, sè 4, 1974, tr.124 - 125.
20. Nhö mét sè bé phËn thuéc di tÝch tæng hîp Cæ Loa.
21. Nhö Qu¶ng B×nh Quan.
22. Nhö ®Òn Lý B¸t §Õ.
23. Nhö tÊm bia cña Phïng Kh¾c Khoan (tøc Tr¹ng Bïng) thuéc di
tÝch Lý B¸t §Õ: tÊm bia ë §Òn ¤ng (Gia L©m, ngo¹i thµnh Hµ Néi) tÊm
bia do thêi Lý ë chïa Hö¬ng L·ng (V¨n L©m, H¶i Höng), th× bÞ mang
®i l¸t ®öêng.
24. Cã nh©n vËt trªn phï ®iªu ®×nh Néi (Tiªn S¬n, Hµ B¾c) bÞ bÎ
mÊt ®Çu.
ë ®×nh Thæ Tang næi tiÕng (VÜnh Töêng, VÜnh Phó), mét m¶ng phï
®iªu bÞ bÎ h¼n ®Ó ®un nöíc.
25. NhiÒu l¾m. ChØ cã thÓ cö vµi vÝ dô:
- Töîng PhËt b»ng ®ång ë chïa Yªn Tö (U«ng BÝ, Qu¶ng Ninh);
- Töîng Th¸nh b»ng ®ång ë chïa KiÒn B¸i (Thñy Nguyªn, H¶i
Phßng);
- H¹c ®ång (cao ngang tÇm ®Çu ngöêi) ë ®Òn KiÕp B¹c (§«ng TriÒu,
H¶i Höng);
- Töîng Di LÆc b»ng ®ång ë kho V¨n MiÕu (Hµ Néi);
- NhiÒu tù khÝ trong ®Òn Phñ Giµy (Hµ Nam Ninh) bÞ bµ tù mang
®i b¸n cho hµng ®ång n¸t;
- v,v...
26. Theo mét b¶n tæng kÕt c«ng t¸c v¨n hãa n«ng th«n cña Bé V¨n
691
hãa (1966), vµ mét b¸o ço do Ty V¨n hãa H¶i Höng göi lªn Bé V¨n
hãa (1976).
27-28. B¸o ço chÝnh trÞ..., tr.124; NghÞ quyÕt..., tr 57-58.
692

Van Hoa Va Toc Nguoi 6 - 983

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Van Hoa Va Toc Nguoi 6 - 983

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

nh©n ®äc móa thiªng...

nh÷ng g× c« ®· t©m ®¾c vÒ tÝn ngöìng, lÔ tiÕt, vµ phÇn nµo c¶

cã lÏ lµ mét nhöîc ®iÓm cña J.Quydiniª vµ cña Móa thiªng... -

méng nhÊt cã lÏ lµ sù tÝch chµng Maui cña mét sè nhãm ngöêi

väng chung cña mäi ngöêi.

Tõ mét vµi “trß diÔn”

Quanh chuyÖn c¶nh quan

tù nhiªn, mµ mäi ngöêi ®i ®iÒn d· tõng chøng kiÕn, tuy chöa ai

®Ó chóng ta ®i vµo xem xÐt tõng mÆt cô thÓ.

téc ngöêi. V× ë ®©y hä sèng vµ di chuyÓn trªn th¶o nguyªn mªnh

xöa. Ngöêi Kh¬me ¸p dông kiÓu Ba Rai cña Ên §é, cßn ãc Eo

M«n Kh¬me cæ “¢u” lµ cha vÝ dô Xihanouk tù xöng lµ ¢u pu).

h¶i thö¬ng Trung Quèc - Hava, Xumatra - qua eo Kara

tho¹i s¬ khai (kh«ng ai t×m ra thÇn tho¹i nguyªn thñy) cã hai

Mü thuËt cæ trong sù nghiÖp

Quy ®Þnh “nhiÖm vô trung t©m” cña cuéc c¸ch m¹ng tö

thÇm lÆng nhöng bÒn bØ mµ kÎ ®öîc cuèi cïng lµ nh÷ng ngöêi

tröëng thµnh, ngµnh nghiªn cøu mü thuËt ViÖt Nam cæ truyÒn

Hµ Néi, 1977, tr.114.

(Hoµi §øc, Hµ S¬n B×nh).

You might also like