Quyen 40, 41, 42, 43

1
c mt vin - Ni cc triu nguyn

Khm nh tiu bnh Nam K nghch ph phng lc
Chnh bin

(Phng lc nh dp lon nghch Nam K
c vua Minh Mnh ph duyt)

Quyn 40, 41, 42 v 43

Dch gi : Cao Huy Giu
Hiu nh: Trn L Nhn

Vin S hc T Phin dch

2

Chnh bin
Quyn XL

Nm t Mi (1835)

Thng 3, ngy 16 (t Hi), vua sai Ni cc truyn d cho on Vn Ph, Hong
Vn Minh rng: "Trc y bn gic Phin An lm phn, sc cho b tng em
cc tn phn nghch y chiu theo nguyn qun t n thn thuc ca cc tn y, a ra
xt hi nghim ngt trng tr, t php nc. Trc y c tnh Gia nh danh
sch ni: Trung qun ca gic l tn Qu khng bit qu qun u; gim thnh ca
gic l Nguyn Vn nh khng c cha m anh em g; hu qun ca gic l tn Tin,
thi khanh ca gic l tn Tu th thn thuc trn i t trc ri, cc l. V li cc
tn can phm y u l u mc ca gic, ti c rt nng. Tn Qu ni l gia thuc
ca L Vn Duyt, hin c ngi y tn y, ton tnh h li khng c mt ngi no
quen bit. Nguyn Vn nh c rt nhiu gia sn hin bin phong tch thu
1
, h li
khng c v con thn thuc gn trng nom cho n, xt theo tnh l u khng th tin,
tc nh mt tn can phm l V Vnh Lc, trong s cng ni l khng c ngi thn
thuc no l do v con tn can phm y, nh ngi n giu h. Nay mi pht gic ra,
th th t trc tra xt bt lc, hoc c lng bnh gip, thy c i khi. n
ny can thip n k phn nghch ti nng, h nn lm vic khinh sut nh th, ly g
m t ra php nc, rn ngi sau ny. Nay truyn cho bn on Vn Ph, Hong Vn
Minh tnh y nghim ngt tra n thn thuc ca 4 tn can phm y, ct phi bt cho
c. Nu s sut nh trc, cho k ng phi ti c lt li, mt khi b pht gic
ra, th c tnh vin cc ngi v vin ph huyn s ti m bt ti, nht nh kh t chi
c li nng y vy.
Ngy 18 (inh Su), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H
Vn Khu, Trn Vn Tr, ng Chng, L Tng Sch, Mai Cng Ngn tu rng:
"Ngy mng 2 thng ny, c tn binh inh no trc b gic bt l H Hu Nhn t
trong thnh ra th. xt hi tn binh inh y khai qun x Hong X thng, huyn
Minh Linh, tnh Qung Tr, l binh i tht v Trung doanh Thn c. Ngy mng 1
thng 4 nm ngoi, y tnh nguyn ln thang nh thnh. n m y vi vin coi qun
tin vo thnh Phin An c. Y khng may b n ca gic bn trng phi i bn t, v
binh trong v l tn Sm, tn Cng cng b vt thng, u nm ra cnh ho, khng th

1. Bin phong tch thu: ghi chp, nim phong, thu lm ca cng.
3

gng v n canh c, nn b bn gic bt y v tn Sm, tn Cng em vo trong
thnh. Tn gic Trm v bn u mc ca gic em y tra hi v vic gic Xim v bn
th ph Bc thnh. Y ni: Cc tn u mc bn gic Bc thnh, ngy nm ngoi
b quan qun bt c. V gic Xim cng vo ngy thng 2 nm y b quan qun
nh git b thua chy v nc y. Bn gic y li hi quan binh ngoi thnh hin s
nhiu hay t. Y ni: Quan binh nhiu lm khng th r c s. Tn gic Lc nhn lnh
bn y em v giam kha. Sau tn Cng nhn vt thng n ni cht, ch cn v tn
Sm cng giam mt ch. Bn u mc ca gic thi thng sc y ti nc cho rau,
u, da qua cc hng trong thnh. n ngy mng 1 thng ging nm nay, bn u
mc ca gic sc tho kha cho bn y, b tn Sm theo vi thi khanh ca gic l tn
S mt sau sai khin, b y theo vi hu qun ca gic l tn Triu, khng bit h g,
qun u, chia qun sut, tri a phn mt tin t. Ngy mng 2 thng ny, y tha
c dng dy xung thnh ra th. V hi y v s trng trong thnh, c khai l vo ngy y
mi b bt, thy s ngi trong thnh kh nhiu, v 4 mt trn thnh v b ho ngoi
thnh cc s phng b kh c cc hng hy cn tha t. T trc n gi bn gic tit
th c nhiu ngi ra th, v b thng b cht. Nay s ngi trong thnh hin cn c
trn di 1.500 tn. V hi vn tn y rng: T trc n gi cc ngi ra th u khai
bn gic trong thnh c trn di 1.000 tn, sao mt mnh y khai bn gic hin cn
n 1.500 tn, th bng c
1
vo u. C y khai s l t y trng thy c c
2
m ni,
nguyn khng c chng c g ch xc c. Li thy quan qun o m ng i ngon
ngoo di t 4 mt, bn gic t bit th cng sc yu, thng c sc bn l d
lm chng g, chng bng gai st dn cm 3 tng trn thnh v b ho, lng ho
ngoi thnh cng c chng tre rc y, cho n mc g, sc g trn, ngi cc hng,
cng l nht ly nhng vin n chn a li ngoi ly bn vo m khng n, li np
thuc tra ngi vo, v nhng mnh n chn a li v ra, cha ng trn thnh
phng quan qun nh hm thnh. Li thy kho thc trong thnh, ta th nht thc hin
cn cha y, ta th hai thc cha na ta, bn gic ti ht s thc hin cha
ta th hai y em cha vo cc s nh lu n dng. Li y nm ngoi b bt vo
thnh, thy bn gic ngy thng n dng cc th ma u, khoai, rau, da qu, v c
cng c phn tha t. Nhiu ln bn u mc ca gic sc cho tt c bn l gia cng
trng ta ch t b hoang trong thnh. Hin nay bn gic ch nh vo cc th y
n dng. Li thy ch y , l mt tin t, cc hng sng ln tit th b n bn v nt
khng th bn c na 4, 5 v m thi. Cn b rn nt c hn 40 v, bn gic c
vy nh th tm cho thuc vo m bn, nn mi khi bn ra n khng th i xa c.
Cn nh cc v sng ln cc s, c b v nt hay khng, nhiu t th no, y khng bit

1. Bng c: bng chng cn c.
2. c c: on chng liu bit.
4
r. Li vo ngy mng 6 thng 2, bn gic bt c hu tri ph v l tn C, binh inh
l tn c em vo thnh. Tn gic Trm sc em 2 tn y giam ring mi tn mt ni,
v trc ht em tn c tra hi, tn y khai tn C l Ph v y v T nh doanh V
lm v y l i trng v Bnh Thun. Bn gic li hi n v trng ca quan binh, tn
y khai hin nay phng gi ly di mt sau, s hng dng nhiu, s binh Kinh t.
Li khai ra bn sn man tnh Bnh Thun git hi nhn dn, quan qun hin ng chia
ng tin nh, cc l. Bn gic li em tn C vn hi, tn C ch ni: tn y hin
lm quan tc ca triu nh, nay khng may b bt, mun git th git, cn ni g na.
Tn gic Trm sc em tn C chm u. Khi y c Gio trng Gia t l tn Du
khuyn can. Tn gic Trm bn em tn C giao cho tn gic Hm giam gi. Li hi
tn y n vic m 27 thng 2, bn gic ra nh p mt hu hu. C tn y khai: trc
y y nghe thy bn gic ni n rng hin nay tn Nguyn Vn c khai ra v mt
hu hu ly di, binh Kinh s t, hng dng s nhiu, nn r nhau ln ra mt y
nh ph m ly di ra ngoi cp ly thc n gip cn dng. n ngy y, tn
gic Trm sc chn trong bn y hn 600 ngi gii giang mnh khe, v t tn gic
Hm lm Chnh iu bt, v thy qun, t qun ca gic 2 ngi, khng bit h tn l
g, lm t, hu 2 chi, theo vi tn gic Hm qun c. V canh 4 m y, em cc bn
l xng ra ngoi thnh nh p quan binh. trong thnh, tn gic Trm cng em cc
bn l v 3 tht voi, sp binh v kh gii cc hng, i tn gic Hm nh ph ly
di, lp tc ra nh tip. Khng ng tn gic Hm li b quan binh nh git b thua,
bn gic b thng, b cht s nhiu. Tn gic Hm t bit khng li, bn em bn l
khing cng nhng ngi b thng, b cht vo thnh c trn di 150 tn. Tn gic
Trm lp tc sc git tht 1 tht voi tn l Voi Bu, chia nhau n tht v ly m con voi
y chng thuc chia cp cho cc tn b thng ca bn gic. Cn nh bn gic bn mu
vi nhau mun ph v vng vy trn ra, s tnh th no, v m y tn gic Hm dng
dy xung thnh, thc em bn l ra bao nhiu ngi, v trong thnh thuc sng, dim
tiu, lu hunh, hin cn nhiu hay t, u khng bit r, cc l. L thn li sc xt
ngc li v ngy mng 1 thng 4 nm ngoi, khi nh thnh, c Qun v v Thn c
trung l V Vit Tun, Ng Tt Khoa khai l m y nh thnh, binh inh v y c 3
tn b mt tch, 1 tn l H Hu Nhn, 1 tn l Trn Vn Sm, 1 tn l Nguyn Vn
Cng. Nay tn H Hu Nhn ra th, gi vin cai qun y n i nhn l thc.
Nhng tn y b gic bt gn 1 nm nay, nay mi ra th, tu trung khai ra cc khon so
vi cc tn ra th k trc khai gin hoc c ch khng ph hp. Tn H Hu Nhn
c nn cho sung vo i ng c hay khng, knh xin i Ch. Li ngy 28 thng 2, qun
ta bn cc hng sng ln ra 2.743 pht, bn gic bn ra 1.295 pht. Trong s y, 154
pht n ri xung mt ly, 464 pht n ri xung trong ly, 677 pht n ri xung
ngoi ly, khng c ai b thng c. Ngy 29, qun ta bn cc hng sng ln ra 273
5
pht, bn gic bn ra 131 pht. Trong s y, 30 pht n ri xung mt ly, 21 pht n
ri xung trong ly, 72 pht n ri xung ngoi ly, c 1 pht n trng phi 1 tn
bin binh coi gi v sng b thng nh. Ngy 30, qun ta bn cc hng sng ln ra 277
pht, bn gic bn ra 201 pht. Trong s y, 38 pht n ri xung mt ly, 70 pht n
ri xung trong ly, 92 pht n ri xung ngoi ly, c 1 pht n trng phi 1 tn
binh inh bi p ly tun do b thng nng. Ngy mng 1 thng ny, qun ta bn cc
hng sng ln ra 164 pht, bn gic bn ra 118 pht. Trong s y, 30 pht n ri
xung mt ly, 18 pht n ri xung trong ly, 67 pht n ri xung ngoi ly, c 3
pht trng phi 3 vin danh bi p ni t b thng. Ngy mng 2, qun ta bn cc
hng sng ln ra 160 pht, bn gic bn ra 15 pht. Trong s y, 36 pht n ri xung
mt ly, 37 pht n ri xung trong ly, 76 pht n ri xung ngoi ly, c 1 pht
trng phi 1 tn binh inh o m ng di t b thng cht. Ngy mng 3, qun
ta bn cc hng sng ln ra 155 pht, bn gic bn ra 129 pht. Trong s y, 44 pht
n ri xung mt ly, 9 pht n ri xung trong ly, 74 pht n ri xung ngoi ly,
c 1 pht trng phi 1 tn binh inh bi p ly tun do b thng cht, 1 pht trng
phi bin binh em binh o m ng di t, 1 tn b thng nng, 1 tn b thng
cht. Ngy mng 4, qun ta bn cc hng sng ln ra 144 pht, bn gic bn ra 104
pht. Trong s y, 36 pht n ri xung mt ly, 16 pht n ri xung trong ly, 51
pht n ri xung ngoi ly, c 1 pht trng phi 1 tn binh inh bi p ly tun do
b thng nng. Cc ngy qun ta bn ra ni trn ny, l v bn gic hng vo ch o
m ng di t m bn, nn l thn sc bn ra tin vic o m ng. Li k
ny mt hu o m ng i ngon ngoo, li c 1 ng thng sut gn b ho, do
V y v Phn dng l Tn Tht ng, Ph v y v Qung Ngi l Tn Tht Cung,
quyn sai Ph v y l Trng Vn Sm, chuyn c v cc vin bin binh dng lm
vic o m ng y cng 103 vin danh. Li ngy mng 2 thng ny tip c tnh
thn tnh Bin Ha t ni: Vo ngy mng 1, sc cho vin Qun v v Thn c hu
qun sut em bin binh trong v 209 vin danh hin tr v qun th. Cn bin binh
v Ban Trc t, tnh y t cho vin qun v v y thng khn rt v, cc l. Ri tip
c vin Qun v v Thn c hu l Trn Cng iu, Trn Hng Biu qun sut em
bin binh trong v hin n qun th. L thn em bin binh v y ghp b vo phn
n canh chiu theo a phn phng gip nh dp. Li ngy 30 thng 2, tip c t t
mt ca qun th thnh Trn Ty ni: C ph Sn Ph thuc nc Cao Min bo l: D
thm c tin vua nc Xim sai Phi nh l Lc Ni Cn em 4.000 ngi, vo ngy 23
thng ging n man Ba Thc; nht thuyt ni: Phi nh Lc Ni Cn em qun 500
ngi t thnh Vng Cc n man Ba Thc, bt thm qun Lo 4.000 ngi ng gi,
s di dn x Vin Chn n x Ba Thc, li di dn x Qun Giao cng n x Ba
Thc, cc l. Xt ra t trc n gi, ng ca ngi man Ba Thc, khng c li hi g
6
lm. Nhng man y tip gip xa vi nguyn u cc ht Bin Ha, Bnh Thun. Nay
nghe ngi Xim thm qun ng y, t bit r, cc l nh th. Chng thn
lp tc em tnh hnh trong t t y chuyn lm t t mt gi cho tnh thn 2 tnh Bin
Ha, Bnh Thun bit. Li nguyn Qun c quyn Qun v Hng uy l L Vn Hong
trc y nhn b thng nm cha bnh. Chng thn cho gia hn ngoi cha
thuc, v chn ra sut i i bt v y l Nguyn nh Tuyn quyn nhip Ph v y
v y, hin ni km vo t tu ri. Nay c vin y trnh rng: Nguyn ch vt thng
ny trng hi c khi, nhng chn bn t b bong tht ra, i bc kh khn, li
mc bnh nhc u, 2 mt c mng, trng vt hng khng r, tng cha thuc cha
khi, xin cp vn bng v ch ng tnh Bnh nh iu dng, cc l. sc khm
nghim, bnh chng l thc. L thn cp bng cho vin y v ch ng tnh Bnh
nh an dng. Khi bnh khi s do tnh y xp t cho n tha. Li m 27 thng
trc, bn gic nh p phn ly mt hu hu. Ngay khi y Nguyn Vn Trng cm
con dao vng nguyn cp cho trc, thn c bin binh nh git. Khi y b n ca
gic bn trng phi, nn v bao vng chui con dao y tht lc i, hin ni km
vo tu ri. Ri ngy mng 2 thng ny, c binh v Tin nht n canh l Trng
Vn Hn nht c mnh bao vng y em v np. Nguyn Vn Trng sc gn vo
dao vng y ri. Li ngy mng 1 thng ny vng tip ch d truyn cho l thn l c
tit th cc tn ra th, hi r tn l Vn Hong, V Vn Thng khi b git c chi gic
khng chu khut hay khng, c thc tu ln. L thn hin vng Ch sc em cc ngi
tit th ra th hi r c trng ch xc thy nguyn y 2 vin y khi b git hay khng.
Nhng cc ngi ra th y s cng kh nhiu, xin hy cho chng thn xt hi cho
thanh tha, s xin c thc lm bn tu ln. Li ngy mng 1 thng ny, c phn n
canh mt sau l quyn sung Qun v v Tin nht l H Bnh, trnh rng: Gi Thn
ngy y, binh i nh trong v l Nguyn ng Tho gi ph a phn ly mi ca v
Bin Ha b gi sng trng my kim phng bc phn ly v y b pht ha, n
sng n ra trng phi tn binh y vo mi bn hu xuyn qua sau c cht ngay, cc l.
L thn s phi ngi n ni khm nghim tra xt, i sau ny xt r, s kt ngh lm
bn tu ln. Li k ny Nguyn Vn Trng hin cn b thng cha khi, nn Nguyn
Xun kim i c sc mt sau, chng thn l L Tng Sch, Trn Hu Thng, chia
nhau phng gi a phn n canh.
Cng ngy y, Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H Vn
Khu, Trn Vn Tr, ng Chng, L Tng Sch, Mai Cng Ngn li tu rng: "Ngy
mng 6 thng ny, chng thn vng theo k tu lm tp tu, hin ng vit tnh cha
xong, cha kp pht , va c ngi trong thnh ra th l V Vn Li, V Vn Thanh,
Nguyn Vn Loan, Nguyn Vn Lc v n b l Nguyn Th Hnh, Nguyn Th Yn
u ngi tnh Gia nh; Nguyn Vn Phan, L Vn Cn u ngi tnh nh Tng;
7
tn Bch khng bit h g, ngi tnh Bin Ha; Nguyn Vn Lu ngi tnh Qung
Tr; Nguyn Vn Long ngi tnh Qung Ngi, tr ln cng 11 danh th. Chng thn
hin ng sc xt hi cha xong, xin i em bn y hi r s trng trong thnh, s
xin theo k tc tu, u xin tu km ln.
Vua sai C mt i thn truyn d cho Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm
Hu Tm, H Vn Khu, Trn Vn Tr, ng Chng, L Tng Sch, Mai Cng Ngn
rng: "Nay c cc vin tng qun, tham tn, lnh binh qun th Gia nh tu bo ln
mt tp v tnh hnh nh dp, ni: "Ln ny chuyn c o m ng i ngon ngoo
di t hin thng sut n u ngoi thnh l Qun v Tn Tht ng, Tn Tht
Cung, Trng Vn Sm ng l nn chiu theo l thng cp, nhng v 3 tn y mi ri
thng cho chic nhn vng ri, nay chun thng cho mi tn 1 thng tin bng;
cc bin binh hin ti lm vic hin ti bao nhiu tn cng chun thng cho mi tn 1
thng lng, go v tin t ra c v khch l. Cn tn binh v Thn c trung trc l
H Hu Nhn trc y b gic bt c, nay ra th, chun cho nhn tin p theo
thuyn cng p gii v Kinh i Ch. Gin hoc c 3 tn binh inh n canh khng
may trng n b thng, b cht, chun cho cp thm tin tut gp ln 1 ln, t ra
thng xt. Li Tng qun l Nguyn Vn Trng, Lnh binh l Mai Cng Ngn mi
ri ai c qun mt trn git gic, mnh hin b thng tu ln ba trc, ta rt y
ny trong lng. Hin nay ch vt thng y bt khi hay cha, i li n ung c
nh thng cha, chun cho n k sau ni ph vo t tu, yn lng ta. Li chun
thng cho Nguyn Vn Trng 3 chi nhn sm Cao Ly, Mai Cng Ngn 2 chi, phi cho
1 vin th v mang i ban cp, thm iu dng. Li ngy 17 thng ny tip c
o Tuyn Quang c hng bo tin mng hin chm c tn u s ca gic l
Nng Vn Vn. Hin nay cng ln lm xong, quan qun s ht bi thng trn tr v.
Vy xung d cho cc vin tng qun, tham tn, lnh binh bit tin mng y, v trc
hy em i lc chuyn bo cho cc tnh Gia nh, Bin Ha, Vnh Long, nh
Tng, An Giang, H Tin v thnh Trn Ty bit tin mng y. Chun cho em d
ny truyn bo cho bit.
Ngy 19 (Mu Dn), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H
"Phng xt, chng thn tit th c sc bin binh 4 mt ly di m ng i ngon
ngoo di t, gin hoc c ng no o sut n u ngoi thnh, c ng o
gn n u ngoi thnh, u p ly ro st chn gi v tun theo ch d i vo 4
gc thnh p ln ni t, ht thy cng vic u sp xong c. Hin nay th gic n
lc cng qun, li c t lu ny cc ngi ra th phn nhiu ni bn gic trong thnh t
m 27 thng 2 b quan qun nh git mt trn, b thng b cht s nhiu, nn cc
8
ngi trong thnh, ngi no cng c lng nguy s; li nhn bn u s ca gic thng
dm ln v c v l ca nhau, thnh ra th on, nn bn gic u ng vc chia la nhau,
ci lng c cht gi ngy mt tr ni. Xem nh th th tnh hnh trong thnh v cng
qu lm. C hi nh thnh chnh nn tha vo lc ny. Nu khng kp thi nh ph,
s n khong thng 4, thng 5 thi k ma lt li kh lm. Chng thn hi ng
bn tnh, v khon nh thnh tt phi do ho m tin ln. Duy c ho y su li
rng, bn gic li th nhiu gai st, chng g, tin qun c phn gian him, tt phi 4
gc thnh lp phng lng ho, mi mt 2 ng, lm thi nh hm, qun ta i qua
nh i ch t phng. Nhng cng trnh lp ho thc l to ln, tt phi bt n dn phu
cng vi bin binh, n canh hp sc nhau lm vic mi c th chng xong vic. L
thn mt t cho cc tnh Gia nh, Bin Ha, nh Tng, Vnh Long bt dn phu
1.600 tn, phi t liu ly tin, lng 10 ngy v em st tre ng t, nh n
ngy mng 10 thng ny n hp tt c, xong vic lp ho th cho v yn nghip.
Nhng vo khi lp ho, 4 gc thnh u dng treo c chiu hng, mt l c vit to 2
ch "Chiu hng". Li sai nhiu cc ngi Nam K, Bc K ra th thi thng ln u
ngoi thnh gi bo l quan qun chng sm th mun san phng thnh m ln, ai mun
hng th hng ngay, khng th ngy thnh b hm, khng k l k bt hip phi theo
hng bn u mc ca gic, ht thy u git cht. Khi y hi li sao kp cc i nh
th, lon lng gic. Li t trc n gi, bn ngi tit th ra th, ghp thnh i
ng, cho theo qun gng sc bo hiu chuc ti. Nhng v bn y tit th c nhiu
k trn i. Chng thn em duyn do lm tp mt tu ln. Sau vng ch d truyn
cho chng thn xt s ngi trc sau l bao nhiu, lp tc bt li giam cm, v lng
bt thuyn p gii v Kinh gng sc bo hiu chuc ti. Chng thn em bn y bt
gi li, chia ra giam cm, i c thuyn ty tin gii km v. Nay chng thn tr tnh
cng vic nh thnh gn n ni, bn ra th y hy lu li qun th nghim ngt
giam cm i ngy nh thnh lp tc tha ra ghp thnh i ng cho lm qun i trc
tro ln thnh, qun ta theo sau tin n, mi c th c lc. Li v khon nh thnh,
chng thn hp mt nhau bn tnh u vo y c, nay l thn l Nguyn Vn
Trng, H Vn Khu, ng Chng, Mai Cng Ngn khng may b thng m, tuy
cha c th mi phn khi ca, nhng c c hi ny, vic tt phi lm. Chng thn hin
ng cha tr. Nu khi y chng thn l Nguyn Vn Trng, H Vn Khu, ng
Chng, Mai Cng Ngn cha th thn t c nh c, th Nguyn Xun t c cng
vi cc vin Phm Hu Tm, Trn Vn Tr, L Tng Sch kim lnh bin binh 4 mt
gp sc nh hm cho xong vic. Cc vic ni trn, chng thn tr ngh cc khon,
xin i n ng ngy nh hm s em duyn do tu ln". T tu dng ln, vua sai C
mt i thn mt d cho Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H Vn
Khu, Trn Vn Tr, ng Chng, L Tng Sch, Mai Cng Ngn rng: "Nay c cc
9

vin tng qun, tham tn, lnh binh qun th Gia nh mt tu mt tp v cng vic
tr tnh nh thnh. C tnh hnh trong t tu, th cc vin tng qun, tham tn nhn
mnh lnh chuyn vic nh dp, li xin y vn l phi. Duy c khon y ta tnh k
ri. Hin nay v c nh ly, i c nhiu s cha tin. Ti sao? Bn gic trong
thnh tuy gi l cng qun, nhng bn l hy cn n 1.000 ngi, khng th nh
c, cn c th gi c. Th l mt iu cha tin. Bn mt ng i ngon ngoo
di t tuy o sut n u ngoi thnh, nhng ho c th lp c m khng th
san phng c. Th l 2 iu cha tin. Thnh cao thang di leo ln kh m trn
mt thnh gic o nhiu h t chng phng gi. Khi ln c thnh cng khng
c ch dng chn. Tuy nhin c git c gic thnh cng, m qun ta chc gi
c khng b thng tn hay khng? Th l 3 iu cha tin. t lu nay nghe c tin
bn u s ca gic gian dm ln v c v l ca nhau, thnh ra th on. Nhng
hon th ng vc chia la cng mu git nhau, cp th cng lng gi. Th l 4 iu
cha tin. Hung chi nc phin bang ph thuc l Cao Min, quc vng mi cht,
ton ht Cao Min ng vo bui u sa sang, m gic Xim gip ci, lng cm
th, cha khi c dnh ch khe dm ch h, thng manh lng dm ng. Ta ngy m
lo ngh, ch n vic phng gi ci ven
1
. Th ngh xem mt sm h c thnh Phin
An, v bin binh rt ht v ngay m khng phng b ? li l mt quan kin ln
khng th khng ngh ti c. Hung chi c 4 iu cha tin, li thm mt vic quan
kin ln ? Xt ra bn gic st li thnh Phin An, chng qua l k dn mn chi a
gip binh trong vng ao, nh c cng khng ly g lm mnh, khng nh
c th tn tht oai thanh, s nc ngoi coi lm khinh trng, quan h khng nh.
Chi bng hy tm lu li mt ch thnh tr tri, hin c bin binh phng gi, nhn th
m thi thng v v rn bo, kh nhc ri ri u nhau nui ton lc ca ta. Kim
c vic phng gi ci ven, h chng hay lm ? Xem nh th th vic nh thnh, nht
nh c th hon c, thy r trc mt vy. Duy ln ny qun th cht
bt dn phu cc tnh, hin tip tc n, th v khon lp ho chun cho thi hnh trc
i, v nhiu ln lm ra b dng nh thnh, th gic cng vt v, m dng c "chiu
hng" th gic cng chia la nhau; li sai cc ngi ra th gi bo cc u mc ca gic
sai bt chm tn gic u s l Nguyn Vn Trm, L Vn Cu ra hng, th tha cho vn
mnh c mt thnh. Th gic tt ngy cng c nguy, hoc sinh ra lm ni ng, hoc
git ln nhau ra hng. Cng l mt mu k hay vy. i n sau thng 4, thng 5, nu
thy bn gic c n, khng c sc chng c c na, nu ta nh th mt ln c th
nh c, tnh ra vn ton
2
, mi chun cho em vin y tu ln, i Ch thi hnh. Cn
nh tnh hnh hin nay, cha nn khinh sut lm cn. Vic s n khong thng 4,

1. Ci ven: bin thy.
2. Vn ton: ton vn mi mt.
10
thng 5 thi k ma xung nc y li kh lm vic, th nhng thng y tri ma c
thi, khng v nh nc lt ma thu, hung chi lp ho thnh ng c th i qua,
li c cu ca, tha h cho ta tin thng. Khi y thi c nh ly qu c th tha c,
cng chng kh g. Trc y Nam - Bc 2 k, hin ng c vic, cn c th n nhn
hon tnh n. Nay Bc K yn, tn gic Vn hin chm c, xt x xong ri,
khng phi lo ngh n min Bc na. Cn bn gic st li thnh Phin An, chng
qua nh con th trong ci, con c y ni, sc yu th cng, chng bao lu cng s
t phi cht, cn g phi lm nhc sc qun. V li tng s ca ta nm gio gi mc,
n nay 3 nm thc l lao kh, u l ngi chn tay lng ly ca ta, nay cn g
cng liu mng vi con ch in m lm vic cu may y ? Lng ta rt l khng n. t
lu nay cc vin tng qun, tham tn, b m n qu na, cn phi iu dng cho
c bt khi, sao nn cho li thm kh nhc ? Hin nay ng i ngon ngoo
o thng sut, ni t li p c cao, bn gic khng dm ra ngoi thnh trng nh
c mt th g; phi nn chn ly tay bn sng ln gii, hng ngy trn ni t dm
trng, nu thy bn l ca gic n np th t hp ch no, cn phi ch nh bn ra
cho trng, khng ra ngoi hng tun hng thng, t c th git ht bn gic vy. Li
nh vic lp ho lm ng, ta c i n, th gic cng c th ra n c, cn phi i
chiu ch ng p y d t sng ln gia tm phng gi, phng bn gic do
ng y tha c ban m chy thot. Li nn t k cp ly thnh nh, chim c
ng cu, th ta c th thng, gic khng c lng gi bn, khng i phi nh cng
t v vy. Cn nh binh ra th chun cho chia ra m giam cm cho nghim mt, khng
c s phng, can li khng nh. i n lc cn dng sc liu cht ca cc tn y,
lp tc ra sung lm qun Tin khu c sc bo hiu chuc ti. Phi u knh tun ch,
qun dng.
Cng ngy y, vua d cho b Binh rng: "Ln ny mt d cho qun th Gia nh
mt o, chun phi cho Ni cc Th lang l Nguyn Vn Chng, i trm khn mang
n truyn bo cho cc vin tng qun, tham tn, lnh binh tun theo. Nguyn Vn
Chng chun cho lu li qun th 3 - 5 ngy, hi ht tnh trng ri li i trm v Kinh
tu li. Li chun thng cho 5 lng bc chi dng v ph tn i ng".
Cng ngy y, vua d cho Ni cc rng: "Nhn dn 6 tnh Nam K sm c ting
l trung ngha. Trc y tn gic Khi ni lon, c nhiu ngi cm gin bi chnh
ngha m kch thch ra, c ch git qun th. Tr ra nhng ngi theo i nh dp d c
cng trng, c b dng, ngi b thng cht c truy tng cp tin tut, th
khng k, cn nh trc khi quan binh cha n, khng may gp phi binh cch, b
cht khng ai t ln, chc th no cng c. Ta rt ly lm thng xt. Chun truyn
d cho cc vin tng c, tun ph, b chnh, n st 6 tnh Gia nh, Bin Ha, Vnh
11

Long, nh Tng, An Giang, H Tin, u cho i d hi s, dn trong ht v bui u
bn gic phn nghch Phin An lm lon, ai l ngi lm vic ngha b gic git cht,
hoc chi gic khng chu khut, nhn th m b git cht, c thc trng ch xc,
chun cho c thc tu ln, i Ch chc lng cp cho tin tut u hu. l lng chu
o ca ta biu dng ngi tit ngha, cc i thn a phng cc ngi cn nn gi
lng ch cng, khng c cn cht no v yu ght m nng nh trong vic lm. Nu
tu ln khng thc, mt khi b pht gic ra, nht nh kh t chi c li nng y
vy".
Ngy 26 (Canh Thn), vua sai Ni cc truyn d cho Nguyn Xun, Nguyn Vn
Trng, Phm Hu Tm, H Vn Khu, Trn Vn Tr, ng Chng, L Tng Sch,
Mai Cng Ngn rng: "Nm trc c qun th Gia nh danh sch khai cc quan
vin binh dng ra sc nh thnh cc ngi b cht trn. Ngh n h hng hi khng
tic n thn mnh, nn ban n cho. V cc con ni di th sau ny d cho u
c mt ngi con min cho ra lnh v tp dch, ha hn thm di m, m t ra c
v khch l. Nay c qun th tp tu ni: Nguyn binh inh l H Hu Nhn hin
nay t trong thnh ra th, t xng l khi nh thnh, y cng vi tn Trn Vn Sm,
Nguyn Vn Cng u b gic bt c, cc l. Xt ra trong danh sch cc ngi cht
trn trc, c 9 tn y k lit trong. Bn hn mt nh bn y sao c ln vo, thc l
qui g lm. Bn ngi nh th m c d n in, th ly g m c v khch l kh
phch ca s phu, khuyn khch lng ngi. Tr ra tn H Hu Nhn xung d giao
v Kinh tr ti th khng k. Chun b Binh em n m ca 3 tn y tc b i, khng
cho cc con tn y c d vo hng min ra lnh v tp dch na. Nhng s rng ngoi
vic y khng khi cn c vic ging nh th na. Truyn cho cc vin tng qun,
tham tn qun th xt r khon y do vin cai qun no khai mo ra, hay l ngi lm
danh sch c lng l m hn tp
1
vo y. Trc ht c thc lm bn tu ln i Ch.
Li khi y k ht cc vin nhn cht trn, theo danh sch k r tng ngi mt, nu cn
c tn no ging nh loi y, th lp tc em duyn do t gic ra, ch c mt tn no
khai mo cu may, m can li khng nh".
Ngy 23 (Nhm Ng), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H
Vn Khu, Trn Vn Tr, ng Chng, L Tng Sch, Mai Cng Ngn tu rng: "Nay
tra hi tn trong thnh ra th l V Vn Li, c khai: nm trc y lm thu cho tn gic
Lc. Sau tn gic Lc vo thnh lm lon, cho y lm Cai i i Tng hu ca gic. V
Vn Thanh khai y nguyn theo vi tn T, khng bit h g qun u, l binh i Bc
thun vo trong thnh. Tn Nguyn Vn Long khai y nm trc tn li Th mn y lm
thy th i bun tnh Gia nh. Y b gic bt vo thnh. Tn Nguyn Vn Phan,

1. Hn tp: ln ln vo.
12
Nguyn Vn Loan, Nguyn Vn Lc u khai b gic bt vo thnh. Cng 5 tn ni
trn u b gic b vo lm binh i Tng hu ca gic. Nguyn Th Hnh khai trc
y c n v tn gic Ha l Th Thy, bt th vo thnh. V sau bn gic ng ca
thnh khng cho ra, th bn ly tm b tn V Vn Li, m mng 5 thng ny, vo
canh 5, gp phn canh ca tn Nguyn Vn Long a phn ca Phin An, tn V Vn
Li em theo th v bn tn Vn Long dng dy xung thnh ra th. Li tn Nguyn
Vn Lu khai y nm trc xiu git n o Quang Ha lm n, nhn n sng Ngu
bun bn b gic bt y vo thnh b lm binh v T tin qun ca gic. L Vn Cn
khai y nhn i bun n sng Ngu, b gic bt y vo thnh, b lm binh v Hu, Tin
qun ca gic. Tn con trai 15 tui, khng bit h g qun u l tn Bch khai y cha
m cht c, lm thu chn tru cho ngi, b tn Xun i Hi lng ca gic, khng
bit h g qun u, bt y vo thnh. Nguyn Th Yn khai nm trc th em ru
vo bn trong thnh, nhn v bn gic ng ca thnh khng ra c, m mng 5
thng ny, vo canh 5, th ku van vi Chnh v ca gic l Vin, khng bit h g qun
u, cho th dng dy xung thnh ra th. V hi cc danh th y v tnh hnh trong
thnh, c khai ra i lc ging nh bn Nguyn Gia Bnh, Nguyn Vn ng ra th
ln trc, khai, khng ni ra c s trng g khc. Ri cc ngy mng 7, 8, 9, 10, tit
th ngi Nam K, Bc K trong thnh ra th cng 7 tn: mt tn l Nguyn Vn c,
nguyn l binh inh v Bnh Thun b git, mt tn l Nguyn Vn Nghn, mt tn l
Nguyn Vn Chp, ngi tnh Gia nh, u khai bn y nhn i n tnh Vnh Long
thm h hng, b gic bt em v thnh b vo thuc vi Ph tng bin qun ca gic
l tn Lng, khng bit h g qun u, chia qun sut. Ngy hm y bn y cng vi
tn binh c ku van vi Chnh v ca gic l Hong Vn Vin cho bn y dng dy
xung thnh ra th. Mt tn l Nguyn Vn Thi, ngi tnh Vnh Long, khai y nguyn
l con ht ca T sai sut i l Phm Phc Ton, b gic bt b lm binh v Hu, Tin
qun ca gic. Chiu ngy mng 7, y nhn xung ho cm chng, tha c cng vi bn
Nguyn Vn Nghn chy ra th. Mt tn l Phan Vn Nhin, ngi tnh Sn Nam.
Nm Minh Mnh th 2 (1829), can n n cp, phi pht vng n tnh Phin An c
lm binh i lc Hi lng. Nm th 14(2833), chia t tnh ht, li b y v tnh Bin
Ha lm binh i nht Hi lng. Ngy thng 5 nm y bn gic tin ly tnh y, bt y
v thnh, b theo vi Ph tng Tin qun ca gic l tn Lng, khng bit h g,
qun u, chia qun sut. Y v c him khch vi tn Lng, bn tha c dng dy
xung thnh ra th. Mt tn l Hong Vn Vin, ngi tnh Qung Tr, trc can n
pht i tnh Bin Ha b vo binh i nh Hi lng. Ngy thng 5 nm Minh Mnh
th 14 (1833), tn gic Trm tim ly tnh y bt y v thnh cho y lm Chnh qun v
v Hu, Tin qun ca gic. T trc n gi, y vn mun ra hng, t ngh mnh l bn
Hi lng, nn dng dng cha quyt. T khi nghe c tn Hu tri ph v b bt l tn
13
C v tn binh c ni: c sc cho tit th cc ngi ra th, khng k l ngi Nam
K, Bc K u cho khoan tha, ghp b vo lm binh 3 i u thnh nht, nh, tam. Y
tin li ni y, bn cho th yn v tn Nghn, tn Chp cng tn binh b bt l tn c
dng dy xung thnh ra th trc; cn y gi cch n b ho ra bi, tha c chy ra
th. Mt tn l Trn Vn Bo, ngi tnh Vnh Long. Ngy thng 6 nm Minh Mnh
th 14 (1833), y n tnh Bin Ha thm ngi h hng, gp gic bt y v thnh, thuc
theo thng n ca gic l tn Mun, khng bit h g qun u, chia qun sut. Y
b n bn trng, b gy cnh tay phi. Bn gic em y lm hng c thng tt. m
mng 10 thng ny, y tha c dng dy xung thnh ra th, v hi bn y v s trng
trong thnh, c tn Hong Vn Vin khai: y thy trong thnh dim tiu, lu hunh cn
7 chum ln, hin 2 ca Gia nh, Tnh Bin c 12 ci gi luyn thuc sng, hn 7
ngy thnh 200 cn thuc sng. Li trong thnh mt sau v sng ln nh b sng ln
ngoi ly tit th bn trng phi c vt rn v, khng bn c na 17 v. Cn cc v
sng ln 3 mt t, hu, tin c v rn nhiu hay t khng r. Li quan binh ngoi
ly bn vo, bn gic ngy thng b thng, b cht. Li y mt sau thnh, bit l
binh v Ng thng ca gic cn 102 tn; v Ng nghim cn 105 tn. Cn bn gic 3
mt khc, y khng r nhiu hay t. ngoi thnh t b ho ln n chn thnh cp th
nht, gic u cm kn chng g li o nhiu hm h th chng di. Li thng
trc m 27, bn gic nh p mt hu, hu, y trong thnh thy tn gic Hm em
bn gic nhng ngi gii giang mnh khe chia lm 3 chi, do ca Cng Thn ln ra
nh p, b quan qun nh git mt trn, khing cng ngi b thng b cht vo
thnh hn 120 tn. Tn gic Trm lp tc git tht 1 tht voi chia nhau n v ly m voi
y chng thuc chia cp cho bn l nhng tn b thng. Li thy quan qun 4 mt p
ly dng ro st st gn vo b ho v 4 gc p ln ni t, bn gic trng thy ht
thy u run s. Duy c Gio trng Gia t l tn Du ni gng l li nh ln na
quyt tm liu cht m nh, mi ngi u on c. Li tn gic Trm gian dm vi v
c v l ca th h, tn gic D cng gian dm vi v tn gic Khi, cho n cc bn l
cng th. Hin nay trong thnh bn gic nghi ng chia la ln nhau, mi ngy cng tr
bing, c nhiu ngi mun ra hng, cc l. Li tn Phan Vn Nhin khai ra mt
khon: Thng trc y n ca Hoi Lai lm n lnh thuc sng, nghe thy Thim s
ca gic l tn Tu, ngi Bc K, khng bit h g qun u, k li bo l thuc
sng hin cha c cn 1.200 cn. Li t sau m 27 thng trc, bn gic b quan
qun nh git mt trn, cc bn l c lng nguy s, ni chuyn vi nhau, nhiu ngi
mun ra hng, ch v bn gic tun phng nghim mt, nn khng th ra c. Li nghe
thy tn gic Hm ni vi tn gic Trm xin git 1 tht voi t bn gic trong thnh
b cht t trc n nay. Li c sut bn l ra thnh quyt nh mt trn na. Tn gic
Trm tr li l hin nay s ngi hao i cn t, chi bng ta vo thnh c cht gi l
14
hn, bn khng nghe, cc l. Cn th cung ra cc khon v l tn Nguyn Vn Nghn,
Nguyn Vn Chp, Nguyn Vn Thi khai ra cng ging nh li khai ca Hong Vn
Vin. Cn nh kho thc trong thnh, hin cn bao nhiu, cng vi cc ngi ra th ln
trc khai ra cng i lc ging nhau.
Chng thn sc khm bn y khp mnh v o mc u khng thy mang
theo giy t g, nghim ra bit l cc tn y ln ny ra th, tnh t l thc. Cc tn V
Vn Li, V Vn Thanh, Nguyn Vn Long, Nguyn Vn Phan, Nguyn Vn Loan,
Nguyn Vn Lc, Nguyn Vn Lu, L Vn Cn, Nguyn Vn Nghn, Nguyn Vn
Chp, Nguyn Vn Thi, Phan Vn Nhin, Hong Vn Vin, Trn Vn Bo, cng 12
tn chia b vo phn n canh, nghim ngt qun thc, cho theo qun gng sc bo
hiu chuc ti. Nguyn Th Hnh, Nguyn Th Yn, tn Bch giao cho tnh thn Gia
nh chiu theo nh trc thi hnh. Li em tn binh inh b li tr v l Nguyn Vn
c xt hi, c khai y nguyn l binh i t v Bnh Thun, thng trc y theo vi
quyn sai Ph v y v T nh l L Vn C o m ng ngon ngoo. Khi i n
u ng ngon ngoo gp bn gic c hn 20 tn np ch y xng ra nh p.
Tn C v y nh st nhau vi gic, sc khng th chng li c, b bn gic m ng,
bt tn C v y vo thnh, em y giao cho ph tng ca gic l tn Lng giam gc
t hu trong thnh; tn C giam bn ca Cng Thn. Bn u s ca gic y v 4 mt
ngoi ly, mi mt quan binh nhiu t th no. Y tr li l phn y mt sau, ch bit
quan binh mt sau a phn n canh cng 10 v, mi v 500 vin danh. Gic li hi
binh inh c ai trn i khng? y ni ch bit trong v ca y binh trn i n mt na,
cn th khng bit r. Gic li hi gic Xim, ngoi Bc thnh v cc tnh ng tnh th
no. Y tr li ngoi Bc K v gic Xim hoc ng hoc tnh, khng thy tin tc g c.
Hin nay bn Sn Man tnh Bnh nh ni lon, quan qun hin ng trch phi qun
n dp. Quan tun ph tnh y hin n Gia nh lm ch, kho trng thi. Li hi
quan to ngoi ly c my v, v no ng mt no. Y tr li: hin qun th i
tng qun 2 v: T tng qun ng mt trc, Hu tng qun ng mt sau, 2
mt t, hu tham tn i quan ng y. Tn u s ca gic sc cho tn Lng lnh
y em v giam gi. Sau li em tn C n ch khc xt hi. Tn C ni ra vic g, y
khng bit r. Y nhn ni mt vi bn tn Nghn, tn Chp rng cc ngi Hi Lng,
Bc Thun, Gia nh, Gia t tit th ra th u c khoan tha, cp cho tin, go
gng sc bo hiu. Phm ngi ra th, tuy em theo nhiu tin cng c tr li; nu
mang theo bc lng c thu vo kho, cc l. V sc khm trong ngi tn y, thy v
bn t c 1 du b gio m phi. Li hi y v s trng trong thnh, c khai: m 27
thng 2, vo canh 5, tn u s ca gic chn ly trong bn nhng ngi gii giang
mnh khe ln ra mt sau nh p quan qun, n khi thua chy v thnh, ngi b
thng b cht c hn 100 tn. Y li nghe thy v tn Ph tng Lng ca gic thut
15
li l bn u mc ca gic cng mu vi nhau li quyt ra nh mt ln na, nu c
th tm phng trn i, nu thua th b tay chu hng, khng chu li vo trong thnh
sng tm sm ti. Y nghe c nh th, tu trung h thc th no, y khng c r. Li
khi y mi vo thnh, thy bn l ca gic t khoe by l mnh. T sau trn thua m
27, kh th ca gic mi phn nht km i. Hin nay cc ngi Nam K, Bc K mu
mun ra th khng hn m ging nhau, cc l. V xt ra tn Nguyn Vn c trc
khinh sut b gic bt c, n khi vo thnh, mi qua bn gic xt hi, lp tc em
vic qun, tnh hnh ci ven, nht nht ni thng ra. n khi xt hi khai ra s thc,
khp vo ti tit lu qun c, thc l ng ti. Chng thn phng ngh em tn y chm
u lm rn, nhng v tn y l tn lnh hng dng, v vic nn khoan gim th no
xin i Thnh ch. Li k ny binh i nh ty Cnh tt l L Cng Trng, binh i tht
v Tin doanh Thn c l Nguyn Vn Biu em 1 v sng ng Bnh ngy trung tng
qun trn ly bn ra trng phi 1 tn trong bn gic cht ngay. Binh i nh ty
Cnh tt, v Loan gi l Nguyn Cu Bch; binh i Thp v Trung doanh Thn c l
Nguyn Kim Vn em 1 v sng ng Bnh ngy trung tng qun trn ni t
bn ra trng vo sng ln ca gic, ngoi ming sng b gy nt. Binh i nh v T
doanh Thn c l Phan Vn Hin, binh i nht v Trung l Nguyn Vn Thn em 1 v
sng gang Hng y trn ni t bn trng vo sng ln ca gic b xung v nt
xe g. Tn Tht Lm ty H v em 1 v sng gang Hng y trn ni t bn ra
trng vo sng ln ca gic b v xung. Cc ngi bn ni trn ny u c ngi
chia trng ngm l Lnh binh L Tng Sch; Qun v Hong Phc Li, Nguyn Vn
Ngh, V Vit Tun, Nguyn Xun Gin; quyn sai Qun c Nguyn Thanh Kh; Sut
i H Vn Phc, L Vn n; Th v Hong Vn Mo, Trn Khc C cng mt trng
thy. Xt ra L Cng Trng, Nguyn Vn Biu ln ny bn ra git cht c 1 tn gic,
thc l thuc v hng c cng; Nguyn Cu Bch, Nguyn Kim Vn bn trng vo
sng ln ca gic; Phan Vn Hin, Nguyn Vn Thn bn trng vo sng ln ca gic,
ph hy xe sng; Tn Tht Lm bn trng vo sng ln ca gic b v xung, u
thuc v hng bn kh tin. Chng thn thng cp cho L Cng Trang, Nguyn Vn
Biu mi tn 1 lng bc; Nguyn Cu Bch, Nguyn Kim Vn, Phan Vn Hin,
Nguyn Vn Thn, Tn Tht Lm, mi tn 1 ng tin Phi long bng bc hng ln,
t ra c v khch l. Li thng ny t ngy mng 5 n ngy 11, bin binh phn n
canh gin hoc b sng ca gic, bn phi b thng nh, b thng nng, b thng ri
cht, cng 25 vin danh. Li mt sau phn o m ng i ngon ngoo di t 10
ng, k ny mt y o c 2 ng thng sut n u ngoi thnh. Trong s y, 1
ng do V y v Tin bo nht l Nguyn Vit Trung, Ph qun c c Gia Tip hu
l H Vn Bch chuyn c, v bin bin binh dng lm cng vic o m 62 vin
danh, 1 ng do th V y v Hon dng l Nguyn Vn K, quyn sai Ph v y l
16
V Phi Gim chuyn c, v cc vin bin binh dng lm cng vic o m y 62 vin
danh. Li n canh mt t thuc phn ca vin ng Chng, trc y nhn b m
cha khi, nay l thn chn ra th V y v T nht, Dc t, doanh V lm l Tn Tht
Tng, quyn sung lm Lnh binh theo vi Trn Vn Tr c sc bin binh phn n
mt t chiu ban phng gi. V phn n canh mt hu, vin H Vn Khu trc y
nhn b m, chn phi vin Thi Cng Triu hip ng vi thn l Mai Cng Ngn
chia nhau canh gi phn n canh. Nay vin Thi Cng Triu li b m, thn l Mai
Cng Ngn b thng cha khi, nn chng thn li chn ra th V y v Tin phong
trung l Vn Su quyn sung lm Lnh binh theo vi thn l H Vn Khu c sc
bin binh phn n canh theo ban phng gi. Li ngy mng 1 thng ny, chng thn
knh tun ch d, em cc tn ra th t trc n gi xt hi. C binh i u thnh
l bn Nguyn Vn C, Nguyn Vn Tr, L Vn Chp, Nguyn Vn Th u khai:
nguyn Ph lnh binh l V Vn Thng, cng nh nhau vi gic, b thng chn,
nn b gic bt c m v thnh Phin An c giam nh lp l da, bn y cng
mi sau nh y, thy tn gic Trm em tn y n ch tn gic Khi, ni nng th no
khng bit. Sau thy tn y v ch giam n ni vi bn y rng tn gic Khi khuyn ta
u hng, ta th chu cht, khng chu nhn quan chc ca gic. Ni n y lng nh
la chy, khng th n ung c, cng khng th ng yn c, nm ln ra t. Bn y
m ln trn ging, cng khng tnh dy, qua vi ngy khng n ri cht. Tn gic
Khi cp cho o mc, sc lm quan ti em chn. Nhng v khi y quan binh ngoi ly
4 mt bn hp li, khng tin ng quan ti, bn ly l bum rch bc xc em chn.
Cn Lnh binh l L Vn Hng b gic bt c t khi quan qun nh ly n Giao
Khu, gic li vo thnh, c hn 60 ngy, bn gic em gii vin y v Lnh binh Lc
n ca Gia nh ra ngoi thnh ch l nung vi chm c mt lt. Cn nh tn L
Vn Hng khi b git c chi gic khng chu khut hay khng, thc trng th no bn
y khng bit r. Li c tn ra th l Nguyn Vn ng khai y l ngi hu t nh Phm
Hu Nguyn, y v Phm Hu Nguyn cng giam nh lp l da. Y thy vin Lnh
binh cht tn l Thng hin cng giam y. Tn u s ca gic thy vin y c
v ngh, thi thng cp cho o mc n ung, ly li ni kho d, y nghe thy vin
y tr li l: Ta chu quan tc ca triu nh n th, khng may b my bt c, ch
c cht m thi, ngoi ra khng ni g c. c 7, 8 hm khng n ri cht. Li khai
l cng giam nh y hin c Lnh binh tn l Lc v 1 vin Lnh binh na khng bit
tn, ngm sai ngi nh l tn Th mu t kho thuc sng. Vic tit l ra, bn gic
u em git cht c, cc l. Li ngy mng 7 thng ny, tip c tnh thn H Tin t
ni: Knh tun ch d hin cp bng cho cc vin chnh, ph qun v v Ph Yn l
Trn Ph Cng, L Vn em bin binh v y ng gi ti tnh y 392 vin danh rt
v qun th chng thn. Ngy mng 10, tip c Qun v v y l Trn Ph Cng
17
qun sut em bin binh v n qun th. Ri tip c tnh thn nh Tng t ni:
Trc y chng thn tun Ch trch ra bin binh v Hu, doanh Thn c hn 200 tn
phi n theo tnh y ng gi, ri t gi bin binh y v c canh sai phi. Nhng xt
ra bin binh cc c tnh nguyn s hn 1.200 tn, tr ra phi n qun th chng thn
v ng gi thnh Trn Ty 750 tn, ch cn tnh hn 400 tn. Nhng v tnh sai
phi nhiu ng, cng l binh inh ng gi y tit th trn thiu m cht, tnh y
trch ra hin s sung in, cn tnh phng gi c phn tha t, s lm thi c vic, sai
phi khng ngi. T xin xt bin binh v c no phn n nn cho ngh ngi, th
phi n tnh y ng gi nhn tin ngh ngi gip vic phng h, cc l. Chng
thn cp bng cho Qun v v Ph Yn l Trn Ph Cng, L Vn qun sut em
bin binh v y n tnh y ng gi. Li thn l H Vn Khu bnh th hi bt, xin
c gng chiu ban phng gi". T tu dng ln, bo cho bit dng ln vua xem ri.
Ngy 25 (Gip Thn), vua sai C mt i thn truyn d cho Nguyn Xun,
Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H Vn Khu, Trn Vn Tr, ng Chng, L
Tng Sch, Mai Cng Ngn rng: "Nay c cc vin tng qun, tham tn, lnh binh
qun th Gia nh tu bo ln mt tp v tnh hnh nh dp hin nay. Ln ny chuyn
c o m ng ngon ngoo di t hin thng sut n ngoi thnh l cc vin
qun v, qun c, tu trung Nguyn Vn X, V Ph Gim, trc y thng cho
nhn vng ri, nay u thng cho mi vin 1 thng tin bng. Cn Nguyn Vit
Trang, H Vn Bch chun thng cho mi vin 1 ci nhn eo tay m vng khm mt
pha l. Cn cc bin binh d lm vic y u thng cho mi ngi 1 thng lng, go
v tin, t ra c v khch l. Tn binh inh bn sng ln git cht 1 tn gic, v bn
trng sng ln ca gic, nhiu v b v, qun th thng cp cho bc v tin
cng t ra khuyn khch ri th thi. Gin hoc c cc tn bin binh b trng n n
ni cht, gia cp cho l tin tut gp ln mt ln, t ra thng xt. Cc tn trong
thnh ra th, chun cho khoan tha ti trc. Cn n b, con gi, tr em 3 danh th,
chun cho lp tc tha ra. Cn t tn V Vn Li n tn Trn Vn Bo cng 14 tn,
chun cho chia ghp vo phn n canh theo qun gng sc bo hiu, nhng phi
nghim ngt qun thc. Tn binh v Bnh Thun l Nguyn Vn c b gic ngm nh
p, khng bit ra sc liu cht nh, n khi b gic bt c li em tnh hnh
trong qun nht nht by t vi gic, rt l ng ght. Xt ra nm trc binh doanh Tin
phong l Nguyn Vn in cng b gic bt, th m chng li chi gic, n cht
khng chu khut, tit lit n th no, triu nh lp tc cho tng phong cp tin tut
u hu, lp miu th cho cng t hng nm, khuyn khch khch l ngi sau.
Ngay tn Nguyn Vn c khng tr ti git cht, sao cho nghim minh c lut
qun. Tn Nguyn Vn c chun cho em chm ngay lp tc, em ru rao cho mi
ngi bit, cho mt k khuyn khch, mt k trng rn, r ngha r ti, mi c th
18
chn tc kh th ca qun lnh, c v khch l c ni hng trn. Li trong tp ni
tra r vic ngi Ph Lnh binh An Giang l V Vn Thng, xt ra cng nh nhau
vi gic b thng, b gic bt, thc l do L Phc Bo t chy lui trc, l qun c,
nn V Vn Thng thn hm vo trong gic. Th m bit chng li gic khng chu
khut. Bn gic khuyn d hng phc, tc gin khng n m cht. Tit lit nh th,
thc ng nn khen. V Vn Thng chun truy tng lm V y, trt Chnh tam phm
v chiu theo hm c tng m cp tin tut. Cn nh nguyn Lnh binh l L Vn
Hng b gic git hi, so vi V Vn Thng hi km mt cht, nhng xt nh li ca
tn ra khai, th L Vn Hng trc y b bt tng cng vi Nguyn Quang Lc
ngm sai ngi nh mu t kho thuc sng ca gic, xt v tm tch, thc l mu
mun git gic khng xong, n ni b gic git cht, h nn lm mt lng trung ca
vin y. L Vn Hng cng chun truy tng lm Chng c, chc hm Tng nh phm,
cng chiu theo phm c truy tng m cp tin tut, h hn trung m t ra o u
hu. Chun cho em d ny truyn bo cho bit".
Ngy 27 (Bnh Tut), vua d cho b Binh rng: "Hng dng 4 tnh Qung
Nam, Qung Ngi, Bnh nh, Ph Yn, trc y phi n Nam K nh dp, gin
hoc c ngi trn i, ngi m cht, u do cc tnh y chiu l sung in. Ta nhn
ngh: bn y u l dn dng, ngu nhin v c vic i gi ra, thc l bt c d, khng
v nh binh inh trong ngch c. Nu c theo s trn i m cht m bt n c mt
lot, th cc x thn b in th y, khng phi ring chu nng n. Nay chun cho ly
ngy no d ny pht n ni, hng dng cc tnh y, gin hoc c ngi no trn i,
hay m cht, u khng cn phi in th. Nu tn no cht in th ri, th chun
cho theo nh l thng th trc, thng cp cho mi tn 3 quan tin, mt na do qun
th cp pht cho tn binh y chi dng, mt na do cc tnh cp pht cho ngi tn binh
y, t ra th tt".
Ngy 29 (Mu T), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H Vn
Khu, Trn Vn Tr, ng Chng, L Tng Sch, Mai Cng Ngn tu rng: "Ngy 15
thng ny, trong thnh c ngi Nam K, Bc K ra th cng 10 danh th: mt tn l
Bi Vit t, ngi tnh Nam nh. Y nm trc theo thuyn bun n tnh Gia nh
bun bn sinh nhai. Ngy thng 5 nm Minh Mnh th 14 (1833), b tn gic Tin bt
y vo trong thnh. Sau khi tn Tin cht ri, hu qun ca gic l tn Hm cho y lm
Ph qun lnh ca gic ti a phn mt trc trn thnh. Ngy 14 thng ny, y cng
Ph thng n ca gic l Nguyn Vn Th mt c vi nhau u em bn l ra thnh
u th. Mt tn l Nguyn Vn Kh, ngi tnh Nam nh. Nm Minh Mnh th 13, y
lu lc vo tnh Gia nh lm thu kim n. Thng 5 nm th 14, b gic bt em vo
thnh, cho y lm cai i ca gic theo vi t qun ca gic l tn Ngh chia coi
19
qun. Mt tn l Nguyn Vn Th, ngi tnh Qung Bnh. Y lm th h cho nguyn
Tng trn Gia nh, cht, l L Vn Duyt. Sau b vin cht y ui i, y bn n
ng ti thn Tn Khai. Ngy thng 5 nm Minh Mnh th 14 (1833), bn gic bt y
vo thnh, cho y lm Ph thng n theo vi tn gic T chia cai qun. Mt tn l
Nguyn Vn Dng, ngi tnh Bin Ha, nm Minh Mnh th 14 (1833), y b gic bt
vo thnh, b theo vi hu qun ca gic l V Vnh Lc. Sau khi tn Lc cht ri, bn
u s ca gic cho y lm ph qun lnh, theo vi hu qun ca gic l tn T chia cai
qun. Mt tn l Nguyn Vn Ph, ngi tnh Gia nh. Y nguyn l binh i An Bnh
nht thnh, nm Minh Mnh th 14 (1833), y b gic bt vo thnh, cho y lm cai i
ca gic, coi gi vic bn sng ln. Mt tn l V Vn ng, ngi tnh nh Tng,
nm Minh Mnh th 14 (1833), b gic bt em vo thnh, b theo vi hu qun ca
gic, cho y lm i trng ca gic. Mt tn l Nguyn Vn H, mt tn l Dun khng
bit h g, u ngi tnh Gia nh. Nm Minh Mnh th 14 (1833), b gic bt vo
trong thnh, bn u s ca gic cho y l tn Nguyn Vn H lm i trng ca gic;
b y l tn em theo lm th h cho tn Nguyn Vn Th. V ngi n b Trn Th
n khai l v tn Nguyn Vn Th, L Th Thinh khai l v tn Bi Vit t. Cc danh
th ni trn ny u vo ngy 14 thng ny theo vi tn Bi Vit t, Nguyn Vn Th
dng dy ra ngoi thnh, gi cch lm hi rau, tha c chy ra th. hi cc tn y
v s trng trong thnh, tn Bi Vit t khai y a phn mt tin trn thnh, phn t
l 11 trng, chia coi bn gic 26 tn, v sng ln nh 6 v. Trong s y c 1 v b
n ngoi ly bn vo v, khng th bn c na. Hin cn 5 v, d cha thuc n
mi v u 100 vin. Nguyn Vn Th khai y ng mt trc, cng tip gip vi a
phn ca Bi Vit t, nhng a phn ca y ch c 4 trng, qun sut duy c bn tn
Nguyn Vn Ph, V Vn ng, Nguyn Vn Dng, Nguyn Vn H, v 2 v sng ln
bng ng. Nguyn Vn Kha khai y cng ng mt y, a phn 7 trng, bn gic
ch cn 16 tn v cc hng sng ln 9 v. Trong s y 1 v sng ln b n ngoi
ly bn v khng th bn c na, hin cn 8 v. Cn v t, hu, hu 3 mt, sng ln
ca gic gin hoc b n bn ph nhiu hay t u khng bit r. Thc kho hin cn 1
ta, bn gic hin sc cho bn l chia cha vo trong cc ca thnh v cc s nh lu
n dng. Li d ly rng, ct ca kho y dn t trn thnh v o lm chng g
chia rc trong ngoi. Thuc sng cha trong ca Hoi Lai hin cn 12 thng, mi
thng 100 cn, cng vi thuc sng mi luyn 800 cn hp cng 2.000 cn. Hin nay
bn u s ca gic c sc bn l lm thm ci gi luyn thuc sng trong 2 ca
Tnh Bin, Gia nh, gm vi 12 ci trc y cng 20 ci, hn cho trong 7 ngy phi
lm c 200 cn thuc sng. Hin nay bn gic trong thnh c cn trn di 1.300
tn. Tu trung m au v b thng c 800 tn, ngi gii giang mnh khe c trn
di 500 tn. Ngy 14 thng ny, gi Thn, bn gic cng hp ch kho ti vn
20
thc, cht thy n trn a li hng to ngoi ly bn vo kho thc trong thnh, n
n trng phi bn gic b thng b cht 5 tn, cn th chy tan c. Li nghe thy bn
u s ca gic cng bo nhau l hin nay quan binh xy p ly di gn st vo ho
ca thnh, v 4 gc p ln ni t, xem ra 10 phn li hi. Nu bn u s ca gic
sc chn 500 tn gii giang mnh khe, giao cho tn gic Hm chia ban thay i din
tp. Vo cc ngy 22, 23 thng ny, git tht 1 tht voi khao cc bn l, v i Gio
trng Gia t l tn Du lm php xong, tn gic Trm thn em bn l ra thnh quyt
nh, nhng nh n lc no, v m ca thnh ra mt no, bn y u khng bit r.
Li thng trc bn gic nh p mt hu - hu, b quan qun nh git, b thng b
cht nhiu n hn 130 tn. Bn gic c lng nguy s, thng thng tha c r
nhau ra th. Tn gic Trm v tn Du ch s bn l chia la phn bn, phn nhiu ly li
ni ngt la di d dnh, li sai em bn Hi lng m ngy tun phng, khng cho
hp nhau ni chuyn. Cho nn ngi Nam K, Bc K tuy c lng mun ra hng, cng
cha tin thot ra ngay c. Mi ri binh inh l tn c b gic bt c, tha c
thot ra, tn u s ca gic c lng ng, sai em Ph v l tn C giam kha li khng
cho ra vo. Cn nh dim tiu, lu hunh trong thnh hin cn bao nhiu, bn y u
khng bit r, cc l. Chng thn sc kim xt bn y, khp mnh vi o mc u
khng thy mang theo giy t g, xt ra cc tn y ln ny ra th, tnh t l thc. Lp
tc em tn Bi Vit t, Nguyn Vn Kh, Nguyn Vn Th, Nguyn Vn Dng,
Nguyn Vn Ph, V Vn ng, Nguyn Vn H cng 7 tn chia ghp vo phn n
canh cho theo qun gng sc bo hiu chuc ti. Cn tn con trai 16 tui l tn Dun
giao cho tnh thn Gia nh chiu theo nh trc thi hnh. Cn Trn Th n l v tn
Bi Vit t nn giao cho 2 tn y nhn lnh. V li xt ra ln ny tn ra th l Bi Vit
t c khai l tn u s ca gic phng chng vo cc ngy 22, 23 thng ny em bn
l ra nh. Tu trung h thc th no, tuy cha lm tin chc, duy c phng b th
khng lo g. Chng thn sc cho bin binh 4 mt u theo phn n canh m phng
gi cho nghim cn. Li c cc tn ra th khai ra ngy 14 thng ny, vo gi Thn, em
chn a li hng ln mt sau bn vo kho thc trng phi bn gic b thng, b cht
5 tn. tra ra ngy y chng thn sc cho pho th l Tn Tht Bn, Hong Vit c
em v sng ln mi phong lm Thn v ph ch thng tng qun mt sau
hng vo kho tng trong thnh m bn, 1 pht trng vo kho thc, n n ra, ngay khi
y chy tan. Hin c Ph v y l Nguyn Vn Khch, Sut i l Phm Vn m u
mt trng thy. Nay c bn ngi ra th khai ra, th Tn Tht Bn, Hong Vit c khi
y bn ra thc thuc vo hng bn kh tin. Chng thn chi ra 6 ng tin Phi long
bng bc hng ln thng cp cho Tn Tht Bn, Hong Vit c; ngi np thuc
sng ng mc l Tng Vn Hng, Nguyn nh S cng cp thng cho 4 ng tin
bng bc hng ln chia u nhau, khuyn khch. Li ngy 14 thng ny, bn gic ln
21
ra thnh nh, ngay khi y Ngoi y i trng i nh ty Cnh tt l Nguyn Vn Qu
ch th cho binh i nht l Nguyn Vn c, binh i ng v T doanh Thn c l
Phan Vn Ha em 1 v sng ng Bnh ngy i tng qun trn ly bn ra 1
pht trng vo 1 tn gic cht ngay. Hin c Qun v l Thi Vn Nhin v t ng th
v l Dng Phc T cng mt trng thy. Xt ra Nguyn Vn c, Phan Vn Ha ln
ny bn sng ln git cht 1 tn trong bn gic, thc thuc v hng c cng. Chng
thn chi ra 1 lng bc cp thng cho Nguyn Vn c, Phan Vn Ha t ra c
v khch l. Li t ngy 12 n ngy 16 thng ny, binh dn n canh gin hoc b
sng ca gic bn trng b thng nh, b thng nng, b thng ri cht, cng 14 vin
danh. Li k trc chng thn tr tnh c nghi nh thnh, trong y c mt khon lp
ho, cng trnh thc l to ln. Trt mt t cho cc tnh Gia nh, Bin Ha, nh
Tng, Vnh Long gi bt dn phu 1.600 tn, u phi t liu ly tin lng trong 10
ngy v sm st tre ng t, nh n ngy mng 10 thng ny u n hp lp
ho, xong vic lp tc cho v yn nghip. em l do lm tp mt tu ln ri. Ri
n ngy mng 10, cc tnh phi bt dn phu, gin hoc c tnh cha th n mt
lot, li thm bn dn phu y i ng b trn, nn cha ng s. n ngy 12, l thn
sc cho dn phu y cng vi bin binh cc v hp sc lm vic. Nhng v bn gic trn
thnh bn nhiu sng ln xung ngn tr qun ta, cha tin in lp. Nay chng thn
hin ng c sc binh dn bi p ni t 4 gc cho c cao, dn sng ln
chiu vo bn gic m bn, h khng dm ln mt thnh bn sng na, qun ta mi
c th c tin n lp ho. Nhng cng vic y tng cng cha c th mi hm m
lm xong c, nn chng thn t cho cc tnh y li lu li dn phu 10 ngy na
lm cho xong vic. V t cho tnh thn Gia nh chiu cp cho dn phu y 10 ngy
tin, go thm chi dng. Li cc dn phu y t lu nay v xy p ni t, sng ln
ca gic bn xung gin hoc c ngi b thng, b cht cc hng. Chng thn thit
tng ln ny bi p ni t gip lin vi ho ca thnh, sng gic bn ra, th tt kh
khi. Dn phu y li bit ra sc lm vic, n ni b thng, b cht, tnh ng nn
thng. Chng thn chiu theo nh l binh dng cp thng cho mi tn u gp ln
mt ln, t ra c v khch l. Li ngy 11 thng ny, vng tip ch d truyn cho
chng thn em s bnh binh phn n canh xt cho thc k, liu lng cha thuc.
Chng thn hin ng tun hnh. Li ngy 15 thng ny, tip c tnh thn tnh Bnh
nh t ni: Ngy 29 thng 2, c vin th ng ca bin Thi Ni thuc ht y bo l:
Ngy 28, tip thy th sai Sut i v Trung thy l Nguyn Vn Trang em bin binh
ngi vo thuyn Bnh nh hiu nht, ch n ngoi khi a phn n y. n ni
thm xt, thuyn y b sng gi v p, bnh li, tay li, dy bum, chn ct bum
phn nhiu b gy rch khng th i bin c, cc l. Tnh y phi thuyn n ko
h thuyn y vo ca bin kim nghim, tnh binh thuc thc. Hin lm tp tu xin
22

thu thuyn i dch
1
ch i. Thuyn y nguyn ch vt hng cng n qun th giao
np, cc l nh th. Ri n ngy 16, tip c Nguyn Vn Trang em bin binh trong
v v bin binh v Cm y 104 vin danh chia ngi vo 3 chic thuyn i dch xp ch
thuc n, ng phun la, dim tiu, dao theo vi khin, sa on, vi trng, tin, cc
hng, hin n qun th. Cc vt hng ca cng ch n ni trn ny, chng thn
sc chuyn giao cho tnh thn Gia nh kim nhn cha vo kho phng cp pht. T
tu dng ln, vua ph bo rng: "Cc qun nhu ti i u n qun th c, rt tt".
Ngy 30 (K Su), vua sai C mt i thn truyn d cho Nguyn Xun,
qun th Gia nh tu bo ln 1 tp v tnh hnh nh dp hin nay. Xt ra bn gic
trong thnh c cht gi vi nm nay, mi ri nhn m bn l ra nh nhau kch lit,
mu mun ph v vng vy chy trn, b qun hng hi chim git c u mc, bn
l ca gic nhiu tn, cn bn st li trn vo trong thnh. K b cht, b thng k n
hn 100 tn. Th gic cng qun qu lm. Gn y tit th c nhiu ngi ra th. Ln
ny bn u mc ca gic li r nhau ra th n 6, 7 tn. Bn gic ngy cng c lng
chia la, khng lu tt phi chu git cht. Cn ni l li mu em bn l ra nh, nu
qu nh li ni y, th bn gic cng chng cht m thi. Ln ny ra th cng 10 danh
th, tr ra n b con gi, tr b 3 danh th, chun cho lp tc tha ngay; cn t tn Bi
Vit t n tn Nguyn Vn H 7 tn, chun cho u khoan tha ti trc, chia ghp
vo phn n canh theo qun gng sc bo hiu, nhng phi nghim ngt qun thc.
Xt ra ngi bn sng ln trng vo kho thc, git cht 5 tn trong bn gic v cc tn
np thuc sng va mc, kh c thc trng. Tr ra qun th cp thng cho tin
bng bc, th khng k, chun thng thm cho ngi bn sng l Tn Tht Bn,
Hong Vit c mi ngi 1 chic o sa t ra c v v khch l. Cn dn phu cc
tnh phi bt n lp ho u chun cho gi lu li 10 ngy na chiu cp cho tin, go
chi dng. Gp sc lp ho xong vic ri lp tc cho v yn nghip. Gin hoc c tn
no b thng, b cht cng chun cho theo nh l binh inh m cp cho tin tut gp
ln mt ln, t ra thng xt. Chun cho em d ny truyn bo cho bit".

Quyn XL ht

1. Thuyn i dch: Nhng thuyn ring tnh nguyn hng nm np thu xut nhp cnh khi phi i vn ti
ca cng (Hi in, mc To chnh, thuyn i dch - Gia Long nm th 16 (1817) quy nh).
23
Khm nh tiu binh Nam K nghch ph phng lc
Chnh bin
Quyn XLI

Nm t Mi (1835)

Thng 4, ngy mng 5 (Gip Ng), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm
Hu Tm, H Vn Khu, Trn Vn Tr, ng Chng, L Tng Sch, Mai Cng Ngn
tu rng: "T ngy 19 thng 3 n gi, ngi Nam K, Bc K trong thnh tit th ra
th cng 13 danh th. Mt tn l Nguyn Th Ct, ngi tnh Ngh An. Cha tn y l
Nguyn Tng V, nguyn lm Tri b c An Thun. Y theo cha y n thnh Gia nh
c. Sau dn b y lm c Phin Thun, cn cha y hin l vin tha ngoi, v theo lm
thuc h ca vin nguyn t qun thnh y. Ngy thng 5 nm Minh Mnh th 14
(1833), tn gic Khi gi cha con y vo thnh sai cng lm lon. Tn gic Khi cho cha
y lm Tham ngh kim b Binh ca gic. Ri li cho cha y lm t qun ca gic. Cha y
cht, tn gic Khi cho y lm Hu qun Ph tng kim Qun v ng v ca gic, ti
a phn mt tin - t trn thnh. Y ngu ti tng l cha con y theo gic ti c c phn
nng lm, nu t mt mnh ra th, s khng dung th cho. Nay thy quan binh treo c
chiu hng, y bn cng vi bn l l o Vn ng, L Vn Lm, Nguyn Xun Lu,
Phan Vn Kim, Nguyn Vn Tnh mt mu c sut cc ngi trong v, i tn gic
Trm, gic Hm m ra tun phng, lp tc ngm ra git cht. Khng ng b ngi t
gic, y bn em cc tn o Vn ng, L Vn Lm dng dy xung thnh ra th.
Mt tn l o Vn ng, ngi tnh nh Tng. Y nguyn l n in dn b lm
quyn tr i trng qun sut i tht c Phin dng hu. Ngy thng 5 nm Minh
Mnh th 14 (1833), y ng ban canh gi ca Vng Khuyt trong thnh, ngy thng
y tn gic Khi lm lon bt y ng gi trong thnh, cho y lm qun lnh coi qun
v ng v ca gic. Mt tn l L Vn Lm, ngi tnh Thanh Hoa. Y nguyn l i
trng i nht c Thanh Thun, sau dn b lm c Phin Thun. Ngy thng 5 nm
Minh Mnh th 14 (1833), tn gic Nh b y theo vi tn gic y cho lm Cai i ng
v. Sau tn gic Trm cho y lm cai c ca gic. Mt tn l Nguyn Xun Lu, ngi
tnh H Tnh, y nguyn l ngi nh ca nguyn n st s Nguyn Chng t,
phi trm quyt. Ngy thng 6 nm Minh Mnh th 14 (1833), y b gic bt b i theo
Binh b ca gic l Nguyn Tng V. Sau tn gic Trm cho y lm cai i ca gic.
Mt tn l Phan Vn Kim, ngi tnh Ngh An. Nm trc y n thnh Gia nh c,
theo vi ch h ca y l tn Thp, nguyn i trng c An Thun. Sau y vi tn gic
Honh, cho y lm Cai i v ng v ca gic. Mt tn l Nguyn Vn Tnh, ngi tnh
24
Sn Ty. Cha y l Nguyn Vn Thanh, nguyn lm c hc tnh Vnh Long. Nm trc
y theo n nhm s ca cha y. Ngy thng 6 nm Minh Mnh th 14 (1833), bn gic
bt y em v thnh. Tn gic Lc cho y lm tham bi. Mt tn l L Du Cu, ngi
tnh Hng Yn. Ngy thng 4 nm Minh Mnh th 14 (1833), y theo thuyn bun n
thnh Gia nh c. Ngy thng 5, b gic bt y vo thnh b lm cai c ca gic. Mt
tn l on c Lun, ngi tnh Vnh Long. Y nguyn l Th li i nht, Trung hiu,
Hu chi, n Gia Ngh. Nm Minh Mnh th 14 (1833), bn gic n cp ly thnh
tnh Vnh Long, bt y v thnh, b theo vi v Uy v, Hu qun ca gic. Ri tn u
s ca gic cho y lm cai i ca gic. Mt tn l Nguyn Vn Ca, ngi tnh Vnh
Long. Ngy thng 6 nm Minh Mnh th 14 (1833), b gic bt y em v thnh b lm
Cai i v Hng v, Hu qun ca gic. V ngi n b l Trn Th Thc khai l v
tn on c Lun, Nguyn Th Mai khai l v tn o Vn ng, Phan Th Hu khai
nm trc th vo thnh bun bn, b gic ng ca thnh nn khng ra c. Nguyn
Th Li, chng th nguyn l ph lnh binh tnh Vnh Long, tn l Thi Vn Hn. Ngy
thng 6 nm Minh Mnh th 14 (1833), bn gic cp ly thnh tnh y, bt chng th
giao cho tn gic Trm gii v trong thnh giam gi. n khi quan binh nh ly n
Giao Khu, bn gic bo l chng th v lnh binh quan tnh H Tin, khng bit h tn
l g, cng vi tn Th mu t kho thuc sng, bn em chng th v lnh binh quan
y cng tn Th v 9 tn na khng h tn l g em chm git c. Cc danh th ni
trn y u theo tn Nguyn Th Ct, tha c dng dy xung thnh ra th. hi
cc tn y v tnh hnh trong bn gic, c tn Nguyn Th Ct khai: a phn ca y coi
t ca Phin An n ca Phc Vin, chia qun sut bn gic 150 tn. Trong s y ngi
gii giang khe mnh c 60 tn, ngi m au nh c th sai khin c hn 60 tn,
cn th u l bnh tt nng u khng dng c. Cc hng sng ln 20 v, trong s y
c 1 v b n bn v khng th bn c na. Hin cn 19 v, mi v d cha thuc
sng u 100 pht. L Du Cu khai: y theo vi ph tng ca gic l tn Ha ng gi
mt tin - hu, a phn t ca Gia nh n ca Tnh Bin, coi bn gic hn 110 tn,
ngi gii giang mnh khe 93 tn, cn th u m au khng th dng c. Cc hng
sng ln 27 v, trong s y c 1 v b n bn trng ming, khng th bn c na, ch
cn 26 v. on c Lun, Nguyn Vn Ca khai: bn y ng mt t, a phn ch
hn 3 trng. Sng gang 3 v, cn c th bn c. Li cc danh th y khai l: t ngy
quan binh treo c chiu hng, cc ngi Nam K, Bc K trong thnh cng bn tnh
ring vi nhau, nhiu ngi mun em bn l ra hng, ch v bn Bc Thun, Hi
Lng hng theo tn gic Khi lm lon cng bn nh ph thnh tnh H Tin, u
nghe theo tn gic Trm, gic Hm mt lng liu cht gi. Mi khi thy ngi no
hp nhau ni chuyn tt l git hi, cng l ngy m i tun do rt mt, nn khng th
thot ra c. Cn nhng ngi theo o Gia t u b Gio trng l tn gic Du la
25

di d d khng chu ra th. Li kho thc trong thnh hin cn mt kho, rui ngi v
gy gn ht. Bn gic vn em thc ti n cha cc s nh lu, mi tn c 5, 6
phng phng n dng. Cn s thc hin cha kho v cha ti cc s khc phng
chi dng c 2 nm. Li trong ca Hoi Lai cha thuc sng c cn 1.800 cn;
dim tiu, lu hunh hin cn bao nhiu, tn u s ca gic giao cho ngi theo o
Gia t canh gi, bn y khng bit r. Nay tn u s ca gic li sc cht ly cy mng
t thnh than luyn thm 8 ci thuc sng, gm vi 12 ci trc y cng l 20 ci.
Li bn gic trong thnh hng inh nam gii giang khe mnh c hn 500 tn, cn
ngi b thng b bnh hi nh cn dng c c hn 200 tn, cn th u m nng
khng cha c, u khng th dng c. Tn u s ca gic v cc tn i u
mc ca gic bn nhau bo l: hin nay 4 mt ng i ngon ngoo di t gn st
n, ni t 4 gc p cao, th gic trong thnh ngy cng qun bch lm. Nay quan
binh sn vo lp ho, th tt sm mun cng nh hm thnh. Nn tn u s ca gic
c sc bn l d ly rui honh rng ct cc kho tng, nh trong thnh ngang
trn thnh, 4 gc p t thnh ng che n bn vo. Li lm nhiu chng g,
rc kn trn thnh phng quan qun nh hm. V em sng ln t cc s trn i
thnh, phng lm thi nh nhau. Li thng trc tn gic Nh, gic Mon bt c
Ph v l tn C, binh inh l tn c em vo thnh. Bn u s ca gic cng hp li
em tn C vn hi v tnh trng quan binh v vic ng tnh 4 phng. Tn C
khng chu ni ra. Tn gic Trm sc em tn C ra chm, nhn c Gio trng Gia t
l tn Du can ngn mi thi, bn em tn C tha ra giao cho tn gic Hm qun thc.
Ri sau v tn c tha c thot ra u th, bn gic lp tc em tn C giam kha li
khng cho ra vo. Li vo ngy 14 thng 3, bn y thy n chn a li hng to mt
sau bn vo kho thc trong thnh n ra trng phi bn gic 5 tn b thng cht, cc l.
Xt ra ln ny cc tn ra th l Nguyn Th Ct, khai l con ca Nguyn Tng V, t
qun ca gic, nay tn y li lm ph tng ca gic; tn Nguyn Vn Tnh khai l con
ca vin nguyn c hc Nguyn Vn Thanh, nay tn y lm tham bi ca gic. 2 tn
y u l k yu phm trong bn gic, khng v nh ngi tm thng ra th c. L
thn giao cho tnh thn tnh Gia nh gng kha giam cm i xt x; cn 11 danh
th sc kim xt bn y khp ngi v o mc u khng thy mang theo giy t g,
xt ra bit bn y ra th tnh t l thc
1
, em tn o Vn ng, L Vn Lm,
Nguyn Xun Lu, Phan Vn Kim, L Du Cu, on c Lun, Nguyn Vn Ca
cng 7 tn chia ghp vo phn n canh, cho theo qun gng sc bo hiu chuc ti.
Ngi n b l Nguyn Th Thc, v tn on c Lun; Nguyn Th Mai l v tn
o Vn ng, nn giao cho 2 tn y nhn lnh. Cn Nguyn Th Li, Phan Th Hu

1. Tnh t l thc: tnh v li ni thc c.
26
chuyn giao cho tnh thn tnh Gia nh chiu theo nh trc thi hnh. Li t ngy 17
n ngy 22 thng 3, binh dn phn n, gin hoc b sng ca gic bn trng phi b
thng b cht cng 17 tn. Li ngy 20 thng 3, bn gic ngm phc di ho. Ngay
khi y Tn Tht Trc ty H v ch th cho binh i ng v Trung bo nht l Phan Cng
Sn em sng ng Qu sn bn ra 1 pht trng vo 1 tn trong bn gic cht ngay.
Ngy y, li thy bn gic ng trn thnh v mt t c hn 10 tn. Ngay khi y
binh i nh v Tin, doanh Thn c l Nguyn Vn Chung em sng ng c xe
trn ly bn ra 1 pht trng vo 1 tn trong bn gic cht ngay, hin c quyn sung
Lnh binh l Vn Su, Qun v l Nguyn Vn Triu, Qun c l L Vn Do, L
Vn Tu u mt trng thy. Xt ra ln ny tn Phan Cng Sn, Nguyn Vn Chung bn
ra, mi tn u bn cht 1 tn gic, thc thuc v hng c cng. Chng thn chi ra 2
lng bc thng cp cho Phan Cng Sn, Nguyn Vn Chung t ra c v khch l.
Li ngy 21 thng 3, vng tip D ch, khen thng cc khon, chng thn l Nguyn
Vn Trng, Mai Cng Ngn u bi lnh xong ri. Cn v khon thng cp cho
bin binh, chng thn l Nguyn Vn Trng, Mai Cng Ngn hin ng tun hnh.
Li nguyn Ph v y v Trung bo nh quyn sai qun Khnh Ha v, vn lu qun
th sai phi l H Thanh Hnh, ngy 20 thng trc b chng thng hn, n ngy 18
thng 3, bnh nng ln, ri cht. Li ngy mng 1 thng 3, c phn n mt sau, quyn
sai qun v v Tin nht l H Bnh trnh rng: gi Thn ngy hm y, binh i nh
trong v l Nguyn ng Tho gi ph a phn ly mi ca v Bin Ha, b gi sng
trng my kiu phng Bc v phn ly ca v y, pht ha n n ra trng phi vai
bn hu sut qua sau c tn binh y cht ngay, cc l. Chng thn ni km vo k
trc xin i xt r s kt n ngh ti, lm bn tu ln. Nay chng thn phi ngi n
ni khm nghim. C thy xc cht ca tn Nguyn ng Tho nm a phn ly
mi ca v Bin Ha v bn hu. Bn t cch ch xc cht y 2 trng, c ci gi sng
trng, trn 3 cy sng trng my kiu phng Bc, ming sng u hng sang
bn hu. 2 cy sng tng gia tng di hin cn n np, cn 1 cy sng tng
trn n ri. 3 ci hm da tru buc theo vi sng v 2 ci bn cnh cng l chic
chiu ci nguyn trm trn gi u chy c. V tra hi bin binh a phn y, c
binh i ng v Bin Ha l L Vn Hu, Trn Vn ch, Nguyn Vn Bo u khai: a
phn ly y cp th 3, nguyn c t ci gi sng 3 tng, trn 3 cy sng trng.
m 30 thng 2, ngoi y sut i trong i l Nguyn Vn Ngh sc bt bn y n
gc bn hu theo vi Qun v y l Nguyn Vn trc i tip ng. Bn y lp tc ly
3 cy sng trng gi sng mang i theo tip ng. V ban m, bn y em cc
hng sng nguyn cm i y np n vo v t mi la, phng lm thi bn cho
nhanh chng. n khi tri sng, y l Trn Vn Tnh, Nguyn Vn Thc v n a
phn trc. Y l Trn Vn Tnh em cy sng trng np n sn nguyn cm i y v
27
hm da tru li vo tng trn gi sng; y l Nguyn Vn Bo cng em cy sng np
n sn nguyn cm i y v hm da tru gi sng tng di; li em mi la tt
i, u eo vo ngay lng tr v tri qun. Y l L Vn Hu v sau, khi n a phn,
em cy sng np n sn mang i y vo gi sng tng gia, cn ci mi la c
cn hn 1 thc, y l L Vn Hu tng l cn li khng my, khng em theo vo
ngi, bn em mi la y tt i, vo trong hm da tru eo theo vo sng, tc v
tri qun. Xt ra tn L Vn Hu khi y tn L L Vn Hu nng lng v tri yn ngh,
ci mi la y nguyn khng xem r l la tt hay cha, li vo trong hm
nguyn cha thuc n, n ni than chy cn tha li bng ln, thuc sng chy bc
ln thu n cy sng trng np n sn tng trn, n n ra khng may trng phi
Nguyn ng Tho b cht. Y xin can chu ti s sut lm l, cc l. V hi ngoi y
sut i i y l Nguyn Vn Huyn khai: m y y c lnh phi tn L Vn Hu,
Nguyn Vn Bo, Trn Vn Tnh u cm sng trng n gc hu, hu trc i tip
ng. n khi tri sng, 3 tn y em sng trng mang i y v vo gi c v dp tt
mi la, s tnh nh th no, y khng bit r. Duy n lc mt tri mc, y thy trn gi
hin 3 cy sng trng, y c sc cho binh inh ng canh trng trn ly l Nguyn
Vn Long em chic chiu ci che y ln trn gi khi b phi nng, ri y ln trn
ly cng vi tn pho th l Nguyn Vn ng dm trng vo thnh, cht nghe thy
trong chic chiu che gi sng la bc ln, sng trng trn gi c ting n, n bay
ra trng phi binh inh l Nguyn ng Tho b cht ngay. Li hi tn ng canh trng
trn ly l Nguyn Vn Long, pho th l Nguyn Vn ng, 2 tn y khai ra cng
ging nh li Nguyn Vn Huyn. Chng thn phng xt, ln ny tn L Vn Hu lm
l em ci mi la cha dp tt ht la vo trong hm thuc n, la cn st li
bng chy ln, gy nn vic n mng, n khi xt hi mi r s thc, ng l theo mc
nng tr ti, nhng tn y nht thi s sut lm l, xt ra l li v tm. Hin nay gn
n ngy nh thnh, tn L Vn Hu xin nn pht ngay 100 trng v giao cho v y
qun thc, i n ngy nh thnh, em tn L Vn Hu sai i trc ln thnh git
gic chuc ti. Ngoi y sut i l Nguyn Vn Huyn khng bit kim sc cho k
n c s lm l y, thc l s sut. Nguyn Vn Huyn xin nn pht ngay 80 trng.
Qun v l Nguyn Vn khng bit rn bo trc khi vic xy ra, li y cng kh t
chi c. Nguyn Vn xin nn pht ngay 60 trng lm rn. Cn binh inh l
Trn Vn Trnh, Nguyn Vn Bo, Nguyn Vn Long, Nguyn Vn ng cng 4 tn,
xin cho min ngh. Tn Nguyn ng Tho b cht, xin chiu theo l binh inh b n
trng phi cht, cp tin tut m truy cp". T tu dng ln, vua cho l phi.
24 thng 3, chng thn em tnh hnh hin ti, theo k hn lm tp tu, hin ng vit
28

cha xong cha kp pht i. Va gp c cc n ng, n b, tr em trong thnh ra
th cng 83 danh th, chng thn hin ng sc hi cha xong, xin i em cc tn y
hi r s trng trong thnh, s ng k hn tc . T tu dng ln, vua ph bo rng:
"Tnh hnh nh th, gic s n lc cht thi".
Ngy mng 6 (t Mi), vua sai C mt i thn truyn d cho Nguyn Xun,
qun th Gia nh tu bo ln 1 tp v tnh hnh nh dp hin ti v ph tu 1 t trong
ni u mc ca gic, bn l ca gic lc tc ra th nhiu n 96 danh th, c th bit
l bn gic trong thnh cng cng qun lm, mi ngi phn lon, thn thch chia la,
n ni tranh nhau ra hng nhiu n nh th, th gic ngy mt c nguy, chng bao lu
na s t phi cht vy. Cc tn ra th, tr ra 83 danh th tc ra th, s i xt r thi
hnh, th khng k, cn bn o Vn ng 7 tn, chun u khoan tha cho ti trc,
ghp vo phn n canh theo qun gng sc bo hiu, nhng phi nghim ngt qun
thc. Duy c tn Nguyn Th Ct, Nguyn Vn Tnh xt ra l k i u mc trong bn
gic, chun cho nhn tin p gii v Kinh i Ch. Gin hoc c binh dn n canh,
khng may b n trng phi b thng cht 3 tn, chun cho gia l cp tin tut gp ln
1 ln, t ra thng xt. Li c trong tp ni: v tn nguyn Ph lnh binh Thi Vn
Hn l Nguyn Th Li khai ra chng th b gic bt, tng cng vi Lnh binh H
Tin mu t kho sng trong thnh, b gic git cht, cc l. Xt ra tn Thi Vn Hn
t trc n gi im lng khng nghe thy ting tm g, m vic mu t kho thuc,
xt ra tn ra th trc li ni l Lnh binh An Giang L Vn Hng, th khon y cn
cha r rng ch xc. Li Nguyn Th Li cng b bt vi chng sao c sng tm
by lu. Tu trung c s qun x nhc th gic hay khng, cn cha th bit c.
Chun cho cc vin tng qun, tham tn lp tc nn xt r tn Thi Vn Hn trc y
b gic bt, nguyn y th no, c khng chu khut phc chi gic m cht hay khng?
V th y ti sao sng tm c n by gi? V vic mu t kho thuc l do Thi
Vn Hn hay do L Vn Hng, phi tra r tng khon cho r rng, lm bn tu ln,
li xung Ch thi hnh. Cn nh binh inh l L Vn Hu lm l em ci dy la
vo hm thuc, n ni la pht ra lm cht ngi, ng nn theo mc nng tr ti,
nhng ta ngh trong khi nh dp, li bi s v tm, chun cho theo mc nh. Tn L
Vn Hu x pht ngay 100 trng, li em gi hiu
1
1 thng, ht hn giao v i ng
c. Sut i l Nguyn Vn Huyn khng bit kim xt rn bo chun x pht ngay 60
trng; Qun v l Nguyn Vn khng bit rn bo trc cng chun pht sung
ngy 40 roi, trng rn. Tn binh inh b cht l Nguyn ng Tho gia n chun cho

1. Gi hiu: gng cm.
29

chiu theo l cp tin tut gp ln mt ln. Li d cho cc vin tng qun, tham tn,
lnh binh bit: Xt ra trong khi nh dp, sng ln sng nh c nhin phi nn d b
trc. Nhng sng trng my kiu phng Bc tt phi dng dy la t vo bn.
Nu khng tm phng gi, tt nhin b n by. T nay v sau nn rn bo li cho cc
tng bin binh s, phm cc dy la theo vi sng khi nh nhau vi gic mi c
t la; xong vic ri th lp tc dp tt ci dy la y i ring mt ni, khng c
gn ln vo gi sng, cng nn ming sng hng vo ly t, khi b n
nhanh lm ngi b thng. Li tit th c tu l thuc sng ca gic phn nhiu cha
giu trong ca Hoi Lai, nn sc cho nhn vin bn sng, hng ngy i chiu vo
ca Hoi Lai ch ch gic cha thuc sng v cc s d luyn thuc sng trong thnh,
ngm nh mc , em n chn a li hng to m bn ph ct cho phi trng,
thuc sng trong thnh bc chy, th gic nh hay gi khng nh vo u c, c th
thnh khng phi t h c vy. Truyn cho em d ny bo cho bit".
Cng ngy y, vua d cho b Binh rng: Ln ny mi ch ra th n st lin
can
1
ca sng ln qu sn v sng trng. sc em th nghim u l mnh lit c.
Xt ra ln ny cc th n vin y, gp ch no bn gic t hp ng, dng bn vo
thuyn gic, u c th git cht nhiu ngi, rt l th dng sc bn. Chun cho
trch ra 2 hng n y ban cp cho cc tnh t Qung Nam tr vo Nam v qun th Gia
nh. Trn Ty mi hng 1 vin lm mu. Nhng chun cho u chn ly hng st theo
ng nh mu thc m ch to. V cc tnh th mi tnh d ch trn di hng ln 300
hn, hng nh 500 hn. Thnh Trn Ty d ch trn di hng ln 1.000 hn, hng nh
2.000 hn, u cha ct i phng lm thi bn ra rt l c lc. Duy c qun th Gia
nh th cho php lc tc ch to ty dng. Li n bao lin chu ca sng qu sn
hin cha kho, cng l th dng cn yu ca nh binh. Chun cho trc ht trch ra
pht giao cho qun th Gia nh v Trn Ty mi ni u 1 bao, c theo mu thc
y m ch to cho dng; cn cc tnh th i sau ny nhn tin pht ra hng ca
cng, chiu theo hng no va nng sng, th pht giao cho mi tnh 100 bao cha vo
kho phng khi dng n.
Ngy mng 10 (K Hi), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm,
H Vn Khu, Trn Vn Tr, ng Chng, L Tng Sch, Mai Cng Ngn tu rng:
"Ngy 25 thng 3, c ngi trong thnh ra th l bn Trn Vn Qu cng 83 danh th.
Ngy 26, li c con trai, n b, tr b trong thnh ra th cng 9 danh th, tr ln
cng 92 danh th. Tr ra h tn, tui, qu qun ca cc danh th y v duyn do theo
gic, ra th th no s lm ring t tu k ra dng trnh, th khng k. V hi bn y v
tnh trng trong bn gic, c khai l: kho thc trong thnh, tit th bn gic ti i cha

1. Lin can: c l l dnh lin tng thi st vi nhau, khi bn cc thi st v tung ra.
30
cc s nh lu n dng. Nay hin cn 1 kho, s thc kho v s thc cha cc
s, phng cng chi dng c 1 nm. Nhng thc y hin mt mc bin cht. Nay
gn n tit V thy, che quanh kh khp c. Mt khi mc nt, chc khng lu
cng t ht. Li thuc sng mi c ct cha trong ca Hoi Lai c cn 20 thng,
mi thng 100 cn. V lu hunh hin cn 2 chum ln, ng phun la hin cn 200 ng.
Tn u s ca gic c sc bn l d luyn 20 ci thuc sng 3 ca Gia nh, Tnh
Bin, Tuyn Ha, mi thng thu c 800 cn thuc sng. Hin nay ch dng g mng
t thnh than, nn th g y ch cn hn 30 cy m thi. Li cc hng sng ln trn
thnh, tit th b n ngoi ly bn vo b v khng th bn c c hn 20 v. Cn
nh cc hng sng trng phn nhiu b gy nt, khng r s l bao nhiu. Hng inh
nam ca bn gic trong thnh, cc ngi Nam K, Bc K, ngi theo o Gia t c
cn hn 1.100 tn. Trong s y bn tinh trng c hn 500 tn, ngi m au c trn
di 600 tn. V ngi Cao Min c cn 20 tn, ngi nc Thanh c cn 10 tn.
Cn n b con gi tr b cng c 800, 900 ngi. Trc y bn y nghe thy Ph v
b bt l tn C ni l t trc n gi nhng ngi ra th phn nhiu c khoan tha,
ghp b theo qun gng sc bo hiu. Ri n ngy 18 thng 3 li thy quan binh dng
c chiu hng, v thng thng sai nhng ngi Bc K ln trn ly gi bo, nn bn
y cng nhau mt mu c sut bn l dng dy xung thnh ra th. Cn bn l trong
thnh thng chn ght s bo ngc ca tn u s gic, mt khi thy c chiu hng,
nhiu ngi mun ra th, nhng v bn Bc Thun, Hi Lng phng gi rt mt, nn
khng th thot ra c. Bn y li nghe thy bn u s ca gic hp nhau cng bn.
Tn gic Tn Bang bo l nay quan binh p ln ni t 4 gc, ngy bn sng ln, bn
l nhiu ngi b thng b cht; li v dng c chiu hng, lng ngi phn nhiu
mun ra th. S th n lc cng ng th x tr sa sao? Tn gic Trm, gic Du bo l
ngi tin cy nh lng bng trong thnh c cc ngi Hi Lng, Bc Thun,
ngi theo o Gia t 200, 300 ngi cng gi. Nhng phi ta vo thnh c gi,
kim cch phng gi cho nghim, khng cho mi ngi ra th, i Ty dng
sang cu vin. Li bn Chu Vn Nhng khai ra 1 khon l bn y trc cng vi Lm
Vn ch cng mu lm ni ng, vic tit l ra, tn Lm Vn ch ch chy thot c
mt mnh. Bn y trong thnh, tng b tc b danh mc in b ca gic, b vo a
phn canh gi. Hin nay trong bn gic th cng, bn l chia la phn lon, c nhiu
ngi tha c ra hng. Cc u s ca gic u c lng nguy s. Tn gic Hm t bit
phn l khng khi b cht, bn ln ng trn thnh chu n ca quan qun bn
vo. Tn gic Trm vi vng n ni khuyn can bo l: s th n ni, th sng hay
cht ha hn cng vi nhau. Nu bn l b cht, ch cn 50, 60 tn, cng nn th cng
nhau c cht gi, sao li n b nhau nh th, khng ngh n vic cha, anh ngi b
git ? Tn gic Hm khc chy nc mt ri thi. Li ngy 25 thng 3, tn gic Trm
31
thy bn l ra th nhiu n 83 tn, ng cho Ph v l tn C mu d d bn l ca
gic cng ni nhau ra hng. Lp tc sc cho bn l p gii tn Ph v C n cnh ca
Vng Khuyt chm git. Y thy tn C khi sp b git, i khng li chi gic bo l
khng may b bt, ch bit c mt vic cht thi. Nhng sau khi ta cht ri, c mt by
gic phn nghch chng bay, chng sm th mun, u phi gi u m chu git. Li
tn Chu Vn Nhng khai ra mt khon: Y thy tn u s ca gic hng m phi bn
l chia ra cc s thnh nh tun phng, nn cc ngi trong thnh phn nhiu b ngn
gi, khng tin thot ra u th. Cn khai ra cc khon phng gi ca bn gic, i
lc cng ging nh li cc tn ra th k trc khai. Chng thn sc kim xt
bn y khp ngi v o mc u khng mang theo giy t g, xt ra bit l bn y ra
th, tnh t l thc. Tr ra bn inh nam mnh khe 64 tn, ghp b theo qun gng
sc bo hiu, v n b, con gi, tr b 25 danh th, hin c chng v cha m thn nhn
cc danh th y kt lnh th khng k; cn 3 th n b khai l khng c thn nhn, nn
giao cho tnh thn tnh Gia nh chiu theo nh trc thi hnh. Li, ln ny bn Chu
Vn Nhng ra th c khai ra bn gic hng m ln ra cc s thnh con phng
gi. V li bn y khai l trc y mu lm ni ng, vic khng thnh, nay xin em
cng cc ngi ra th m vo thnh nh p, bn gic lp cng chuc ti, cc l. Thn
l Phm Hu Tm khai ra nguyn hoa danh hiu lc l Ng Vn Mn cng vi tn tit
th ra th l Chu Vn Nhng, Nguyn Vn Nho, Nguyn Vn ng, Hong Vn Hoa,
Nguyn Vn Sen, Nguyn Vn Tha, Nguyn Vn Quang, Nguyn Vit Mi, Don
nh Quyn, Nguyn Vn Bng, Nguyn Vn Bnh, Nguyn Gia Bnh, Bi Vit t,
Nguyn Vn Khan, Nguyn Vn ng cng 16 tn, theo thn l Phm Hu Tm em
i n mt hu - t, v c sai tn Nhng i trc hng dn bn y ln vo thnh nh
nh p git bn gic. Ngay khi y tn ng, tn Hoa tin ln trc m trng 1 tn
trong bn gic ng xung cht. Tn Tha n sau nhn lm tn ng l gic, cm gio
st m lun, tn ng b thng lui ra, tn Tha sn vo chm c u tn gic y
ct ly tai. Tn Sen cng chm c u mt tn gic ct ly tai. Bn tn Nguyn Vn
Hoa tha th nh git vo, lin liu m c bn gic c 8 tn b thng lui chy.
Tn Hoa ly c ca gic 1 cy sng trng. Trn thnh sng ln ca gic bn xung,
bn y khng th ui theo nh git c, em 2 th cp ca gic v np. Chng thn
c em th cp ca gic y tro ln cn cao trn ly. Xt ra bn y ln ny vo
thnh nh chm git c u gic ct ly tai, ly c sng ca gic, cng l c cng.
ng l nn lng cho khen thng, t ra c v khch l. Nhng v bn y u l ra
th ln u i ti lp cng. V vic nn thng cp hay khng, xin i n ban ca
thnh thng. Li t ngy 23 n ngy 28 thng 3, sng ln ca gic bn ra, vin bin
binh dn n canh b thng b cht 51 vin danh. Li k ny sc cho pho th l Tn
Tht Hp em v sng ng Ph ch trung tng qun chiu vo ch bn gic hp
32
ng v kho tng cc s bn ra cng 30 pht. Trong s y, 1 pht trng vo i ca
thnh n c n, 2 pht trng vo kho thc n c n, 19 pht bn vo ch t khng
trong thnh n c n, 1 pht ri xung thnh nh n c n. Li sc cho Tn Tht
iu em v sng ng Ph ch trung tng qun chiu vo ch bn gic t hp ng
v kho tng cc s bn ra 50 pht. Trong s y c 3 pht trng vo nh ca gic n
c n, 4 pht trng vo i ca thnh n c n, 38 pht bn vo ch t khng trong
thnh n c n, 4 pht bn vo trong thnh n khng n, 1 pht ri xung b ho n
c n. Li th v l Trn Khc C em v sng ng Thn uy v ch i tng qun
chiu vo ch bn gic t hp ng v kho tng cc s m bn ra cng 23 pht. Trong
s y c 19 pht trng vo ca bn sng, 2 pht trng vo nh ca gic, 2 pht trng
vo sng ln ca gic b v. Li sc cho Tn Tht Ngh, em v sng ng Thn uy
v ch i tng qun chiu vo cho bn gic t hp ng v kho tng cc s m bn
ra cng 79 pht. Trong s y, 1 pht trng vo kho thuc sng, 56 pht trng vo tng
thnh, 10 pht trng vo ca bn sng, 12 pht n ri xung b ho. Li sc cho Tng
Hu Triu, Trng Vn An em sng ng Sung tiu chiu vo ch bn gic t hp
ng, v kho tng cc s m bn ra cng 30 pht. Trong s y, 7 pht trng vo kho
thc n c n, 15 pht bn vo ch t khng trong thnh n c n, 1 pht trng vo
i ca thnh n c n, 1 pht trng vo ch cha thuc sng n c n, 2 pht bn
vo trong thnh n khng n, 4 pht n ri xung thnh nh c ting n. Cc vin
bn sng ni trn ny hin c Qun v l Nguyn Vn Ngh, c Tn, Trng Bch
Luyn, Nguyn c Khanh, Ng Tt Khoa, Nguyn Vn Khch, Trn Vn Hng; Th
v l Hong Vn Mo, Dng Phc T, Tn Tht Chu, n tng ch xem nghim, chua
r ti h s. Xt ra ln ny sng ln bn ra, tr ra Tn Tht iu, Tn Tht Ngh,
Tng Hu Triu, Trng Vn An bn 10 thnh, tnh khu tr i, u thuc v cng
v ti tha tr cho nhau, khng cn bn th khng k, cn Tn Tht Hp bn ra 30
pht, trng vo i ca thnh 8 pht, trng vo kho thc 2 pht, bn vo trong thnh 19
pht, gin hoc c 1 pht n ri xung thnh nh. V Trn Khc C bn ra 23 pht,
trong s y, trng vo nh ca gic 2 pht, trng vo ca bn sng 19 pht, trng vo
sng ln ca gic b v 2 pht, xt ra cng nhiu li t. Chng thn chi ra tin Phi
long bng bc hng ln thng cp cho Tn Tht Hp, Trn Khc C mi vin 2
ng khuyn khch. Li vo ngy 25 thng 3, hiu lc l Nguyn Ngc Qunh em
sng gang Hng y ni t mt sau hng vo trong thnh bn ra 1 pht, trng vo
sng ln ca gic b xung v nt. Ngy 26, bn gic hp ng gc hu - tin sa
son sng ln. Ngay khi y Tn Tht Lm ty H v em sng ng qu sn trn ly
bn ra 1 pht trng phi 1 tn trong bn gic ng xung cht. Cc vin bn sng trn
ny, hin c Qun v l V Vn Tn, Hong Phc Li, Nguyn Vn Ngh; Th v l
Hong Vn Mo, Trn Khc C; i trng l Nguyn Vn Qu cng mt trng thy.
33
Xt ra ln ny Nguyn Ngc Qunh bn 1 v sng ln ca gic, Tn Tht Lm bn
cht 1 tn trong bn gic, u thuc vo hng bn kh trng. Chng thn chi ra 1
ng tin Phi long bng bc hng ln cp thng cho Nguyn Ngc Qunh; li chi ra 1
lng bc cp thng cho Tn Tht Lm t ra c v khch l. Li phn n canh mt
hu tit th o m ng i ngon ngoo, tr ra 4 ng o sut n u ngoi
thnh, hin ni km vo t tu ri th khng k, k ny mt y tc o m ng i
ngon ngoo, li c 3 ng na o sut n u ngoi thnh, u p ly ro
st chiu theo a phn phng gi. Trong s y th 1 ng do quyn sai Qun c c Uy
ngh l Phm ng Dng chuyn c; 1 ng do th V y v Ban trc hu l L Vn
Bo chuyn c; 1 ng do quyn sai Ph v y v Qung Nam t l Nguyn Vn
Lm chuyn c. 3 ng ni trn ny, cc vin bin binh dng lm vic o m, mi
ng u 52 vin danh. Li thng trc knh vng ch d sc cho chng thn p
ngm ni t ch cao ngoi thnh i chiu vi gc thnh. Chng thn vng c sc
cho bin binh vo 4 gc thnh gp sc p mi gc mt ta ni t. Nay p xong,
mi ta cao trn di 2 trng 6 thc. t sng ln ln trn chiu vo i ca
thnh, gc thnh cc s bn ph, bn gic c phn s hi. Li ngy 11 thng 3, vng
tip ch d truyn cho bnh binh ngi no bnh nh, th lm nh di ra , thng khn
cha tr, ngi no bnh nng th cho p thuyn v qu iu dng. Chng thn xt
nghim rt k bnh binh 4 mt n canh cng 1.286 vin danh, tr ra ngi bnh
chng hi nh 778 vin danh s t cho tnh thn Gia nh tun d m thi hnh, v phi
nhiu lang thuc thng khn lng cha bnh. Cn nhng ngi bnh chng nng
cng 508 vin danh, chng thn hin ng lng phi thuyn ch v nguyn qun
iu dng. Li ngy 11 thng 3, c thy V y v Trung bo nht l Nguyn Vn Lu
em cc i i nht v Ngn Sang, quyn nhip Ph v y v y l Nguyn Vn Ngha
n thn l Nguyn Xun trnh rng tn Nguyn Vn Ngha c bn phn c sc bin
binh p lm ly mi, th m t tin di phn n canh i ung ru, n khi sai v,
vin y hi Nguyn Vn Ngha i u, tn Nguyn Vn Ngha trong khi say ni ra c
phn khinh mn, cc l. Thn l Nguyn Xun em tn Vn Ngha xt hi. Khi y
tn Ngha vn cn say bin bc gng. Thn l Nguyn Xun sc em tn y ng
gng giam li, n ngy 13 li em tn y xt hi, c tn y khai: nguyn bn phn ca
y mt hu c sc bin binh p lm ly mi. Nhn thy mt tri n tra, binh
inh tm ngh. Y bn n phn n mt sau nh tn binh i Ngn Sang c ung ru,
khng ng qu say. Ri sau khi v phn n canh, c ci nhau vi Vn Lu hay khng
cng l tn Nguyn Vn Lu tit th em y i trnh v em y ng gng giam li nh
th no, y ang khi say, ton khng bit g c. Khi tnh ru mi hi lnh canh thut li
mi bit l say ru lm l, ti y xin cam chu, cc l. Xt ra tn Nguyn Vn Ngha
d c trch nhim phng gi n canh, dm t b ban canh i ung ru nh th, ng
34
l nn khp vo qun lut nghim ngt tr ti. Nhng tn y t trc n gi, lm vic
trong hng trn, c phn mn cn. Vic ny l lm l ln u, ngh nn pht ngay 100
trng, cch chc xung lm binh, cho theo qun gng sc bo hiu, chuc ti. Li
quyn sung Qun v Bnh nh l Trng Quch Luyn, vo ngy 27 thng 3, khng
may b bnh nng, n ngy 26 bnh vt ln ri cht. Chng thn chn ra vin
thng th cai i vn lm Ngoi y sut c l V iu Long quyn sai lm Ph v y
v y ngi phng gi n canh. Li ngy thng 2, tip c tnh thn Bin Ha
t ni: cc sch ngi Man thuc tnh Bnh Thun, nhng sch trng, ngi Man gin
hoc c ngi tnh nguyn ng theo tnh y sai phi cc l. Khi y chng thn thit
ngh bn ngi Man y, li bit tnh nguyn ng theo sai phi, nn kho v v, bn
lng quy ph ca chng. em i nh th, t cho tnh thn tnh y xt Man trng
cc sch, nu c ngi no sai phi c lc, th lp tc nn chc lng cp thng
t ra c v khch l. V vt hng thng cp nh o sa dy c m bng, loi y
hin ti qun th cha sn kh nhiu, khng ngi chuyn t ly v cp pht, cc l.
Ri sau tip c tnh y phc t ni: n st l Phm Duy Trinh knh vng ch d i
n ni Ch Chn ui bt gic Man, xin lp tc pht giao cho 30 chic o sa dy c
m bng, tin giao cho vin y em theo v phng cp pht, cc l. Chng thn
pht ra o sa dy c m bng qun th d cha, ng nh s pht giao cho vin y
nhn lnh thi hnh. Li ngy 27 thng 3, tip c Ni cc th lang l Nguyn Vn
Chng mang 1 o mt d hin n qun th truyn bo. Chng thn sau khi knh
nghe li d c thy mu m ca miu ng suy ngh mu nhim, tnh cuc thng
li khng st. Y liu tm thng ca chng thn chc khng th ngh ti c. Chng
thn hin ng chiu tng khon tun hnh. Li ngy hm y vng tip ch d truyn
cho chng thn l Nguyn Vn Trng, Mai Cng Ngn hin nay vt thng c
khi cha, k sau ni ph vo tu. Li cp cho nhn sm iu dng. V em vic
o Tuyn Quang c hng bo tin mng thng trn chuyn bo cho cc tnh Nam
K. Chng thn l Nguyn Vn Trng, Mai Cng Ngn u bi lnh xong ri. V
em khon o Tuyn Quang c hng bo h trc ht chuyn t cho cc tnh u bit.
Xt ra thn l Nguyn Vn Trng, nguyn ch vt thng cha thuc n gi c
gim bt bn phn mi; thn l Mai Cng Ngn nguyn ch vt thng gim bt
tm phn mi, n ung gn c nh thng. T tu dng ln, vua ph bo rng:
"Tnh trng t lu ny u tt, h lng ta".
Vua li sai C mt i thn truyn d cho Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng,
Phm Hu Tm, H Vn Khu, Trn Vn Tr, ng Chng, L Tng Sch, Mai Cng
Ngn rng: "Nay c cc vin tng qun, tham tn, lnh binh qun th Gia nh tu
bo ln 1 tp v tnh hnh nh dp hin nay. Xt ra ln ny bn gic ra th nhiu n
92 danh th, m bn u mc n gn mt na, bit bn l ca gic ngy cng la
35
lng. Li 4 mt ng i ngon ngoo phn nhiu o thu n u ngoi thnh. 4
gc thnh li p cao ni t, ti sng ln ln trn, chiu vo trong thnh m bn,
r nh trc mt. Gic khng c ch nu n, th tt khng gi c lu vy. Tnh
trng gn y nh th, c th yn lng ta. Cc inh trng ra th hin s 64 tn, chun
u khoan tha cho ti trc chia ghp vo phn n theo qun gng sc bo hiu,
nhng phi nghim ngt qun thc. Tu trung tn ra th l Nguyn Vn ng, Chu
Vn Nhng 16 tn li c th vo thnh nh nh p bn gic, chm c 2 th cp
gic ct ly tai, m b thng nhiu tn, kh c thc trng. Tr ra tn Nguyn Vn
Tha m nhm phi tn Nguyn Vn ng, cng v li tr cho nhau, khng cn bn
thng, th khng k, chun cho chiu ngi tin ln trc m gic l Nguyn Vn
ng, Hong Vn Hoa v ngi sn vo chm ly th cp ca gic ct ly tai l
Nguyn Vn Sen cng 3 tn y u thng cho mi tn 2 ng tin Phi long bng bc
hng to, t ra c v khch l. V nghim sc cho bn chng thn thng phi nhn
ban m i tun do nh p thnh nh git gic lp cng, tt c khen thng theo
mc u hu. Gin hoc c binh dn khng may trng phi n b thng b cht, chun
cho u gia thm l cp tin tut gp ln mt ln, t ra thng xt. Li xt trong tp
tu ni: nguyn Cai i v Ngn sang, quyn nhip v Trung bo l Nguyn Vn
Ngha, ngi c trch nhim phn n, m dm t tin b ban canh i ung ru,
ng l nn khp theo qun php tr ti nng. Ln ny hy theo mc nh, Nguyn Vn
Ngha chun pht ngay 100 trng, cch chc bt lm binh, gng sc bo hiu
chuc ti. Cn nh nguyn Qun c quyn sai Ph v y l L Vn C trc y b
gic bt, m c th c trong y d bo bn gic tit th ra th kh nhiu. n khi b
gic git cht, li bit i khng khng chu khut, chi gic m cht, v tit lit ca
tn y cng ng nu ra. L Vn C chun truy tng lm Ph v y trt tng tam phm,
v chiu theo hm c tng m cp. Li nh ln ny cc qun v c chuyn c vic
o m ng i ngon ngoo hin sut n u ngoi thnh l L Vn Bn, Nguyn
Vn Lm, Phm ng Dng, cng 3 vin, th trc thng cho nhn vng eo tay
ri, nay chun thng cho mi vin 1 thng tin thng. Cc tn t sut i cho n
binh inh d vo cng vic y, chun thng cho mi tn 1 thng lng, go v tin
khuyn khch. Nay bn gic ngy cng cng qun sp sa chu cht, m tit th Kinh
ti n thuc n cc hng cng khng phi l t, th m qun th khng bit d dt,
thng thng t vo b ti thm, cha khi h ph. Nn nghe theo s yu cu khng
thi y, th n th no mi thi. Hung chi hin nay gi nam ng mnh, cc thuyn
i vo Nam vn ti cng kh. c Ch cho cc tnh Nam K lp tc em cc hng
dim tiu, lu hunh nguyn ti n khi trc, d luyn thuc sng cho nhiu; nu
qun th gin hoc c thiu dng, th nn liu lng t ly cho dng, cng l n
36

tin, qun th phi nn liu dng d bt i, khng c ph ho. Chun cho em d
ny truyn bo cho bit".
Cng ngy y, Nguyn Xun, Phm Hu Tm tu rng: "Ngy mng 1 thng
ny chng thn em tnh hnh hin ti ng k lm tp tu ln, hin vit tinh ri sp
pht i. Va c ngi trong thnh ra th l V Vn Tng, Nguyn Vn Quyn, 2 tn
y u theo ngi o Gia t. Chng thn hin ng sc xt hi, xin i xt hi r
tnh trng trong bn gic s xin ng k tc tu ln". T tu dng ln, bo cho bit l
dng ln vua xem ri.
Cng ngy y, vua d cho b Li rng: "Chun cho phi ra Li b t v l
Nguyn Thi T, H b t v l Nguyn Hu Phi cng 2 vin lp tc i trm n qun
th Gia nh theo vi cc vin tng qun, tham tn lm giy t cc vic quan".
Ngy 11 (Canh T), vua d cho b Binh rng: Thuc sng l th rt cn dng
cho vic binh, truyn cho cc tnh Gia nh, Bin Ha, Vnh Long, nh Tng, An
Giang u chiu s dim tiu, lu hunh hin cha tnh l bao nhiu, lp tc theo
ng php d luyn lm thuc sng ht. Li truyn cho cc vin tng qun, tham tn
qun th Gia nh, nu qun th c thiu thuc sng dng, th chun cho c 5 tnh
y m t ly, nhu dng".
Cng ngy y, vua sai C mt i thn mt d cho Nguyn Xun, Nguyn Vn
Trng, Phm Hu Tm, H Vn Khu, Trn Vn Tr, ng Chng, L Tng Sch,
Mai Cng Ngn rng: "Cc vin tng qun, tham tn, lnh binh qun th bit:
nguyn cc ngi trong thnh ra th, ghp vo lm binh cc i u thnh
1
, trc y
v c tu l c nhiu tn trn i. c Ch tm bt, nhn tin p thuyn v Kinh i
Ch. Ri sau c qun th tu xin lu gi li phng khi dng n. Trt chiu
theo nh li xin. Nay ta ngh: bn y i theo gic lu, n khi th cng mi ra th, li
khng bit yn phn, thng thng tha c trn i, th trong lng chng khng th
lng c. Hung chi t lu nay li b bt giam, mt sm tha ra dng lm qun tin
khu, v tt chng chu c cht nh. Nu lu li qun th th k ra th sau ny
khng khi thy th m c lng nghi ng; qun th li qun thc khng chu o, th
hng ngy ra th cng nhiu, cng thy kh lng kim ch c. Tng cng khng
phi l k sch tt. Nay truyn cho cc vin tng qun, tham tn, lnh binh lp tc
theo d trc em binh cc i u thnh trc y nguyn n c, liu lng lu li
tn no ch xc c th tin cy sai khin c nh tn Hong Vn Hoa, 3, 5 tn, cho
theo qun sai phi, ph lng nghi hoc, cn th liu lng phn phi ngi vo nhng
thuyn v min Bc, u gii v Kinh i Ch. Phn phi vo hng thuyn no phi em
bn y gng kha nghim cn, v nhiu ngi kim qun, khi xy ra mi lo khng

1. u thnh: thnh tm ra hng.
37
ng, l vic quan yu, nn phi cn thn hn ln. Li khi p thuyn gii bn y v
Kinh, nn bo tn ni cho bit l bn chng ra th, triu nh khng n git, ch s
lu li qun th lu ngy, hoc manh tm bt chc ci d li trn trnh i, thnh ra
chng b ti li. V th phi gii v Kinh ty phng x tr, cho c cng sng, cc
i nh th, h u yn lng. Cn cc tn mi ra th vn theo nh c ghp vo
phn n sai phi, gng sc bo hiu, nghim ngt qun thc. Nay mai ho lp phng
lm ng, tt phi mi m chn ly 1, 2 bn sc bt ln vo thn thnh, hoc bc
thang ln thnh gi bo bn l ra th, hoc thi thng gi lm kiu nh thnh,
xem trong thnh ng tnh th no. Ai c th chiu d c nhiu ngi ra hng, nh
p git c bn gic gii np, th lp tc thng hu khuyn khch. i cho gic
ngy m nhc mt, khng th phng b chng gi c, c th tha c nh ly, ch
nh mt trn thnh cng. Nhng ngi mi ra th, phn nhiu l u mc ca gic,
khng c lu nm. Nay mt sm th cng, mi chu ra th. Tng qun, tham tn nn
ngm phng b, khng c s sut, quan h khng nh. l vic quan yu, phi mu
tnh cho cn thn".
Ngy 16 (ngy t T), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H
"Ngy mng 1 thng ny, c ngi trong thnh ra th l V Vn Tng, Nguyn Vn
Quyn, u theo o Gia t, cng 2 tn. Chng thn ph tu knh ln ri, sau n
ngy mng 3, li c ngi Bc K, Nam K, Cao Min ra th cng 10 tn: mt tn l
on Nhiu, ngi tnh Ngh An. Nm trc can n phi pht vng n Chu c c,
ri sau ghp b lm binh i Hi lng tnh nh Tng. Ngy thng 6 nm Minh
Mnh th 14 (1833), bn gic tin nh tnh y, bt y lm binh v Hu thng ca gic.
Mt tn l Lm Vn Ph, ngi tnh Nam nh, khai y l em thc b vi Lm Vn ch.
Nm trc y vo tnh nh Tng thm tn Lm Vn ch, ri sau tn Vn ch b bt vo
thnh, y theo tn Vn ch lm th h. Nm ngoi tn Vn ch v mu lm ni ng, vic
tit l ra, ln ra th. Khi y y b m nn khng theo ra c. Mt tn l Nguyn Vn
Vn, ngi tnh An Giang. Nm Minh Mnh th 14 (1833), khng nh ngy thng no,
y theo vi nguyn Tng c l L i Cng ng phn n mt trc. Thng 12
nm y, khng nh ngy no, y cng vi cai i c Kin ngha l tn Phng m vo
ly tun do tun phng, b gic bt c y v tn Phng em vo thnh. Tn u s
ca gic em tn Phng giam cm; cn y th giao cho Ph tng ca gic l tn An,
khng bit h g, qun u, nhn lnh lm binh. Ngi Cao Min l inh Tn, inh
Du, inh C, inh Tt, inh Nc, inh Chin cng 7 tn, u khai qun huyn Tr
Vinh, ph Lc Ha. Nm trc bn y theo vi L Phc Bo tin nh bn gic x
sng Dip, thua trn b gic bt vo thnh. Cc tn ni trn ny u vo ngy y theo
tn on Nhiu C sut, tha c dng dy xung thnh ra th. Chng thn em c
38
tn V Vn Tng, Nguyn Vn Quyn v bn tn on Nhiu 12 tn xt hi v tnh
trng trong thnh. C khai l: kho thc hin cn 1 kho, bn gic nhiu ln ly i 2
gian thc em i cha cc s nh lu chn thnh. Nhng thc hin cha kho nhiu
ln b n bn ph, rui ngi gy cht xung gn ht. Li t lu nay v nc ma xung
lun, ht thc phn nhiu b t thnh mc, bn gic khng che lp ni. V thuc sng
c cn 18 thng cha giy trong ca Hoi Lai khng c chi pht ra. V lu hunh
cng cn 2 chum ln. Cc hng sng ln trn thnh bn ra ch ly thuc sng ca 20
ci mi gi luyn ra cp m thi. Li thy sng ln trn thnh v mt trc nhiu ln
b n bn trng b v khng th bn c mt 6 v. Cc hng sng qu sn, sng
trng b gy v kh nhiu, nhng khng bit s l bao nhiu. V gc hu hu, bn
gic cc hng sng ln c 15 v, trong s y b n bn trng b v khng th bn
c mt 4 v. Cn v 2 mt t, hu, sng ln ca gic b n bn v nhiu hay t, bn y
khng bit r. Tn gic Trm kim thy thuc sng tim t i, thng sc cho bn l
bit, h thy c lnh ca gic chuyn sc cho bn sng ln, by gi mi c bn ra,
khng th khng c bn ho, s ph nhiu thuc. Li thy ng phun la tim ht, tn
u s ca gic sc ly nng sng trng hng hng thay lm ng phun la. Li vo
ngy 28 thng trc, Ph tng ca gic l tn Lng, khng bit h g qun u;
Binh b thiu khanh ca gic l tn Ha; H b thiu khanh l tn Thanh; Qun lnh l
tn S nhn thy th gic ngy cng cng qun, nhiu ngi ra hng, tn gic Trm c
lng ng, ght, bn cng nhau mt mu trc ht git cht tn Trm dng thnh
hng. n m khuya tn Lng eo gm i thng vo ni tn gic Trm , b th h
ca tn gic y ngn tr. Tn Lng gin chi bi tn th h y, ri lp tc tr ra. Ngy
mai tn gic Trm sai gi tn Lng vo hi, tn Lng gin khng chu i. Tn gic
Trm c lng nghi, ngm d tn S vn hi. Tn S ly vic mt mu y t co thng
ra. Tn gic Trm bn em tn Lng v tn ng mu l tn Thanh, tn Ha cng mt
tn khng bit tn l g, lp tc em chm git. Duy c Qun lnh ca gic l tn S, th
tn gic Trm cm n v ni thc, nn c khi cht. Bn gic trong thnh nhn thy
bn tn Lng b cht, nhiu ngi sinh ra nghi ng chia la. Tu trung duy c Thng
n ca gic l tn Biu, ngi Bc K, khng bit h g qun u, thng ni ring
vi mi ngi rng: tn gic Trm c th git c bn tn Lng, ngi trong thnh
h li khng ngi no c th git c tn gic Trm ? ni c phn on gin,
nhng cha bit tn y c ng nh th no thi. V ngi theo o Gia t xng l Ph
tng ca gic l tn Linh, khng bit h g, qun u, cng thng cng bn y mu
mun em bn l ra hng. Nhng v tn u s ca gic ng vc, cha dm khinh sut
hnh ng. Li nhn v t lu ny bn gic c nhiu ngi dng dy xung thnh ra th,
nn mi m tn u s ca gic thu ly dy ng sau cc sng ln v cc s nh lu
gin hoc c ci giy thng no cng thu ly c. Cho n trng bn gic ngi no c
39
ci khn di, m th thu ly, ngy th tr li, phng bn y ban m dng dy
xung thnh ra th. Li hin nay bn gic trong thnh s inh nam c trn di 1.000
ngi. Trong s y bn tinh trng c hn 400 tn, cn th u b thng b m. Ngi
Cao Min c hn 20 tn, ngi nc Thanh c hn 10 tn. V n b con gi cng
c hn 400 th, tr b s bao nhiu u khng bit r. m 26 thng trc, bn gic
ln ra thnh nh tun phng, b quan binh nh git chm c. Tn ln ra ngi Bc
K xng l qun lnh ca gic. Tn o xng l cai c ca gic b thng cn khing
cng vo thnh cng 10 tn. Li tn Nguyn Vn Php khai ra 1 khon l nm trc y
cng tn Phng b gic bt em vo thnh. Tn u s ca gic sc em tn Phng
giam kha li. n thng 10 nm ngoi, khng nh ngy no, mi tha cho tn y ra sai
phi vic vt. Thng 3 nm nay, khng nh ngy, c tn binh inh b bt l tn c
tha c thot ra, tn u s ca gic bn em tn Phng gng kha giam cm. Cn
cung ra cc khon phng gi ca bn gic, i lc ging nh li cc tn ra th k
trc khai. Chng thn sc cho kim nghim bn y khp mnh v o mc u
khng thy c mang theo giy t g c. Xt ra bit l cc tn y ln ny ra th tnh t l
thc. em nu tn V Vn Tng, Nguyn Vn Quyn, on Nhiu, Lm Vn Ph,
Nguyn Vn Vn, inh Tn, inh Gia, inh C, inh Tn, inh Tt, inh Nc, inh
Chin cng 12 tn, ghp b vo phn n, cho theo qun gng sc bo hiu chuc
ti. V li xt ra ln ny tn ra th l Nguyn Vn Php, khai l y theo nguyn Tng
c L i Cng phng gi phn n mt trc. Thng 12 nm Minh Mnh th 14
(1833), khng nh ngy no, cng vi cc i c Kin Ngha l tn Phng b gic bt
em vo trong thnh, cc l. Chng thn truy xt ngy 30 thng 5 nm ngoi, c tn
trong thnh ra th l Nguyn Vn Thin khai ra mt khon l tn y nguyn theo vin
L i Cng phng gi phn n mt trc. m mng 4 thng 10 nm Minh Mnh
th 14 (1833), y b gic bt em vo thnh. Thng y, khng nh ngy, y li thy bn
gic bt c ngoi ly mt trc n Cai i Phng c Kin Ngha v 1 tn binh
inh khng bit tn hiu giam kho thuc sng, cc l. Chng thn em khon y
ni vo t tu, knh vng ch d truyn rng: Cc tn b bt chun cho i hi r vin
L i Cng khai ra, c thc lm bn tu ln. Chng thn tun lp tc t hi, c vin
L i Cng t tr li ni: m 18 thng 12, vin y on trn phn n y nghe c
ting sng on gia, vin y lp tc n ly ca c Kin Ngha hi r qun c c y
l L Quang Ngn trnh ni: c bn gic c hn 30 tn sn n a phn ly tun do
ca i Lc Dng. Ngi i tun ca c y l quyn tr sut i Ng Vn Phng em
qun i tun tip n x y, thy ngoi ly c nhiu ngi ni l c gic ngoi ly,
gi bo n ngay cng ui bt. Vn Phng tng lm l binh i Lc Dng i
trc sn n. Khng ng b gic nh la, tn y v 1 tn hng dng b gic bt em
vo thnh. l vic v ngy thng 12, khng phi l v ngy thng 10, cc l. Li c
40
L Quang Ngn, Nguyn ng Phong Kin Dng khai: m 18 thng y, bn gic
ln ra ngoi ly, Sut i c y l nguyn vin t Ng Vn Phng cng vi hng
dng Nguyn Vn Php u b bn gic bt em vo thnh, cc l. Cn th u ging
nh cc l trong t t ca L i Cng, u ni r h s. Chng thn em
duyn do tu ln, knh vng chu ph " bit ri". Nay c li tu Nguyn Vn Php
khai ra, th duyn do tn y b gic bt chiu vi li khai ca L i Cng, L Quang
Ngn u cng ph hp. Li k ny sc cho binh i nht ty Cnh tt l Nguyn Cu
Ngn em v sng Bnh ngy trung tng qun bn ra 1 pht, trng vo 1 tn trong bn
gic cht ngay. Li thy bn gic hp ng trn thnh gi go. Ngay khi y hiu lc
l Nguyn Ngc Qunh em v sng Hng y trn ni t bn ra 1 pht trng vo 1
tn trong bn gic cht ngay. Li thy bn gic 3 tn trn thnh sa son sng ln,
ngay khi y binh i nh v Hon Dng bo cho Nguyn Vn K em v sng qu sn
trn ly bn ra 1 pht trng 1 tn trong bn gic cht ngay. Li thy bn gic 2 tn
ngm np di ho, ngay khi y binh i bt, v t, doanh Thn c l Nguyn Vn
Kiu em v sng Hng y trn ni t bn ra 1 pht trng 1 tn trong bn gic cht
ngay. Li thy bn gic hp ng gc hu tin sa son sng, ngay khi y Tn Tht
Lm ty H v em v sng qu sn trn ly bn ra 1 pht trng 1 tn trong bn gic
cht ngay. Cc tn bn ra ni trn ny hin c thn l Lnh binh L Tng Sch; Qun
v Hong Phc Li, Nguyn Vn Ngh, V Vn Thn, Nguyn Vn Khch, V Phi
Gim, Trng T T; Sut i Vn i, on Vn L, Nguyn Vn Qu, Trn Vn
Nguyn u mt trng thy. Xt ra ln ny bn Nguyn Cu Ngn, Nguyn Ngc
Qunh, Nguyn Vn K, Nguyn Vn Kiu, Tn Tht Lm bn ra, mi tn u git
cht c 1 tn trong bn gic, thc thuc v hng c cng. Chng thn chi ra bc
lng cp thng cho Nguyn Cu Ngn, Nguyn Ngc Qunh, Nguyn Vn K,
Nguyn Vn Kiu, Tn Tht Lm mi tn u 1 lng, t ra c v khch l. Li k
ny sc cho pho th l Tn Tht Bn, Hong Vit c, Trng Phc Th em v sng
mi c phong lm Thn v v ch i tng qun mt hu, chiu vo ch bn
gic t hp vo kho tng trong thnh m bn ra 30 pht. Trong s y, 17 pht trng vo
kho thc n c n, 10 pht trng vo ch t khng trong thnh n c n, 2 pht bn
vo trong thnh n khng n, 1 pht n ri xung b ho n c n. Li sc cho binh
i i nh ty Cnh tt l Nguyn Cu Tr em v sng Ph ch trung tng qun chiu
vo ch bn gic t hp m bn ra 30 pht. Trong s y c 1 pht trng vo kho thuc
sng n c n, 22 pht trng vo i ca thnh n c n, 6 pht bn vo ch t
khng trong thnh n c n, 1 pht n ri xung b ho n c n. Cc pht bn ra
ni trn ny hin c Qun v l Nguyn Vn Ngh, Nguyn Vn Khch; Th v l
Hong Vn Mo, Trn Khc C, Dng Phc T, Tn Tht Chu; i trng l Tng
Hu Thnh, Nguyn Vn Qu chua r tng ngy ti h s. Xt ra ln ny Tn Tht
41
Bn, Hong Vit c, Trng Phc Th bn ra 30 pht, tu trung tuy c 2 pht n
khng n, 1 pht n ri xung ho, li c 10 pht bn vo trong thnh n c n, v
bn trng vo kho thc nhiu n 17 pht. Nguyn Cu Tr bn ra 30 pht, gin hoc c
1 pht n ri xung ho, m c 1 pht trng vo kho thuc sng n c n, 22 pht
trng vo i ca thnh. u thuc vo hng cng nhiu li t, chng thn chc
lng cp thng cho Tn Tht Bn, Hong Vit c, Trng Phc Th mi tn 1 ng
tin Phi long bng bc hng ln; Nguyn Cu Tr cp thng cho 1 ng tin bng bc
hng ln; ngi np thuc sng l Tng Vn Hng, Tng Vn Chng cng thng cho
mi tn 1 ng tin bng bc hng ln khuyn khch. Li t ngy 29 thng 3 n
ngy mng 4 thng ny, sng ln ca gic bn ra, vin bin binh dn n canh b
thng b cht cng 32 vin danh. Li k ny binh i tam ty Cnh tt l Trng Phc
Trc em 1 v sng ng Xung tiu dng n chn a li c 3 tc 6 phn, chiu vo
ch bn gic t hp v kho tng cc s trong thnh bn ra 3 pht, c 1 pht n n ngay
trong nng sng, nn thn sng c nhiu vt v rn, c vt di n hn 3 tc, c vt hn
1 tc, c vt khng n 1 tc, cng 21 ch, khng th bn c na. Hin c Qun c l
L Vn Hp, H Vn Bch; Th v l Hong Vn Mo, Trn Khc C khm nghim l
thc. Chng thn thit ngh: sng ln l th dng rt quan h ca vic binh, vin nhn
pho th tt phi xt rt cn thn, ngi thuc ct phi kho, thuc phi va mc, mi
khng c s lm l xy ra. Th m ln ny bn ra, vin n n nhanh, v sng b rn, r
rng l ngi np thuc cha c tinh xo v ngi t bn khng bit kim xt, nn
phi theo mc nghim ngt tr ti rn ngi khc. Chng thn em tn Trng
Phc Trc, Nguyn Cu Khu, Tng Vn Lp, cng 3 tn u x pht ngay mi tn
100 trng, v em tn Nguyn Cu Khu, Tng Vn Lp li eo gng xing 10 ngy,
ht hn xu tn vo vnh tai em ru rao trong doanh qun t ra c phn bit nng
nh. Li Ph v y v Tin bo nht l L Vn Bn, v Ph v y v Trung bo nht l
Hong Nhn Tr trc y nhn b bnh nng, chng thn cho ngoi cha thuc v
chn ra sut i i t v Tin bo nht l V Vn Tn quyn nhip Ph v y v y;
Sut i v Ngn sang l Nguyn Vn Ngha, quyn nhip Ph v y v Trung bo
nht, hin ni km vo tp tu ri. K ny L Vn Bn v Hong Nhn Tr hin
khi bnh, nhn chc nh c. Tr ra quyn nhip v Trung bo nht l Nguyn Vn
Ngha hin can n ung ru lm l, cch chc xung lm binh, th khng k; cn
V Vn Tn xt ra l vin tha ra, xin nn lu li theo vi l thn phng sai phi.
Li vin nguyn nhm chc Tham tn l ng Chng m cht, xt ra cng vic trong
qun th c phn b bn, l thn u l hng th s, tr tnh c nghi, s c ch cha
c chu o. Xin chn phi i vin hng vn n ni gip vic".
42
mng 6 thng ny, chng thn em tnh hnh hin ti ng k lm tp tu, hin ng
vit tnh cha xong, va c n ng n b trong thnh ra th cng 5 tn: mt tn l
Trn Vn Thnh, ngi ph Tha Thin; mt tn l Nguyn Vn Hng, mt tn l
Nguyn Vn Ha, mt tn l Nguyn Vn Lang cng 3 tn u ngi tnh An Giang;
v ngi n b l Nguyn Th Qu. Chng thn hin ng sc xt hi, xin i hi r
s trng trong thnh s xin n k tc tu, xin ni km vo". T tu dng ln, bo cho
bit l dng ln vua xem ri.
Cng ngy y, vua d cho Ni cc rng: "Nay vin Tham tn qun th Gia
nh l ng Chng m cht, chun cho ly th Hnh b Tham tri l Nguyn Cng
Hon cho thc th ngay, li thay lm Tham tn i thn. Chun cho lp tc i trm n
qun th hip ng vi tng qun, tham tn thng lng vic qun. Ngi nn thi th
ht mu chc vic lm, dp yn bn gic nhn thng hu".
Ngy 17 (Bnh Ng), vua sai C mt i thn truyn d cho Nguyn Xun,
Tng Sch, Mai Cng Ngn rng: "Nay c cc vin tng qun, tham tn, lnh binh tu
bo ln 1 tp v tnh hnh nh dp. Xt ra hin nay bn gic u c lng nghi ng chia
la nhau, tit th tranh nhau ra th kh nhiu, m cc u mc trong bn gic li git
hi ln nhau, th cng c nguy, chc sm chiu cng n cht thi. V cc tn trong
thnh ra th, t tn V Vn Tng n tn inh Chiu cng 11 tn, u chun tha cho
ti trc, chia ghp vo phn n, theo qun gng sc bo hiu, nhng phi nghim
ngt qun thc. Duy c tn Nguyn Vn Vn nguyn l hng dng trc b gic bt,
n by gi mi th u ra th, ng l nn tr ti, nhng y khng v nh tn Nguyn
Vn c tit l tnh hnh vic qun, hy tm theo mc nh. Nguyn Vn Vn chun x
pht ngay 100 trng, sung lm qun tin khu gng sc bo hiu chuc ti. Li trong
tp trc ni l Nguyn Vn Vn, sau li ni l Nguyn Vn Php, v vic ti sao
khng ph hp nh th, i n k sau s ni km vo tu ln r s thc. Gin hoc
c vin bin binh dn phn n khng may trng phi n b thng b cht 7 tn,
chun cho u gia thm l cp tin tut gp ln mt ln, t ra thng xt. Li c Th
v l Hong Vn Thi tu ni: Hin nay quan binh p lp ho 4 gc lm ng hin
c mt na. Cng vic lm nhanh chng nh th, c phn ng khen. Chun cho xt
s bin binh thc ti lm vic, trc hy thng cho mi tn 1 thng lng, go v tin.
Cn dn phu s bao nhiu cng chun cho theo nh l ca binh inh chia i m
thng cp, i sau ny lp xong c mt lot, li chiu theo l 1 thng, na thng m
thng cp cho mt ln na, t ra c v khch l". Truyn cho em o d ny bo
cho bit.
43
Ngy 18 (inh Mi), vua d cho b Binh rng: "Chun cho phi ra Thy qun
sut i 1 vin, bin binh 50 tn, c sng v kh gii y , ngi vo thuyn ch
"Bnh" hiu bt, xp ch thuc sng 1 vn cn, dim tiu 7 vn 8 nghn cn, lu hunh
1 vn 2 nghn cn, v n chn a li cng cc hng n nhn thun gi ti i Gia
nh. V thuc sng v cc hng n u giao cho qun th phng dng n; dim
tiu, lu hunh cc hng chun cho tnh Gia nh nhn lnh sc bt bin binh trong
tnh d luyn lm thuc sng phng cp pht cho qun th dng. Sau khi xong
vic nh dp tha li bao nhiu, liu lng chia cp cho cc tnh cha vo kho phng
khi dng n. Cn nh binh v thuyn y, giao nhn xong ri chun cho xt xem vt
hng g ca cc tnh nn ti v Kinh th nhn ch v Kinh, np. l quan h n
ng bin, cn nn xem chiu gi m tin i hay li, ct cho n qun th c
mi phn n tha, tt c thng hu".
Ngy 19 (Mu Thn), vua d cho b H rng: "Ln ny phi ra thuyn hiu ch
"inh" xp ch thuc n cc hng ti i qun th Gia nh. Truyn cho ph Ni v
pht ra vt hng trong kho sa l nam hoa to cc mu 400 tm, vi cc mu 3.000 tm,
si nam mu g hng 1.000 tm, giao cho Thy qun bin binh ch km tt c n tnh
Gia nh cha li kho phng cp pht.
Ngy 26 (Canh Tut), vua sai b Binh truyn d cho Nguyn Xun, Nguyn Vn
Trng, Phm Hu Tm, H Vn Khu, Trn Vn Tr rng: "Thi Cng Triu t khi tr
li quy thun, cha c v Kinh chim bi, t r tm lng. Hin nay trong thnh
Phin An bn gic gn n ngy cht, hin ti cc tng bin vy nh c phn
tha sc. Chun cho cc vin tng qun, tham tn lp tc cp bng cho Thi Cng
Triu i trm v Kinh chim bi. Li phi ra Th v hoc i trng qun th 2 tn
cng chun cho i trm bn tip a v, hoc nhn tin ngi km vo on thuyn cng
c".
Cng ngy y, on Vn Ph tu rng: "Nay xt trong t t ca qun th ni:
phn n canh c sng gang Hng y, nng c 2 tc 5 phn 3 v, c 2 tc 3 phn 2 v, c
2 tc 4 phn 4 v; sng ng Tho nghch trung tng qun nng c 2 tc 4 phn 2 v,
u t trn ni t, bn ra rt l c lc. Nay Kinh ti n n c 2 tc 5 phn ch
c 217 vin, cn n c 2 tc 4 phn, 2 tc 3 phn, nguyn khng ti n. T nh chiu
liu ch c ngay cc hng n y dng, cc l. Xt ra xt cc hng n n
canh cn dng, em nhng sng gang khng dng c cng 46 v, ch c ht c
ri; li sc cho thuc v t cho 2 tnh Bin Ha, nh Tng i cc ni mua nht cc
hng gang nt gii n dng. Sau c tnh nh Tng t ni: th y ht y khng
my tm mua cng kho, duy c tnh Bin Ha tit th gii giao gang nt hn 3.300 cn.
V tnh thn mua theo thi gi gang nt c hn 1.700 cn. V nht ly nhng vin
44
n khng dng va v cc mnh gang cng c hn 6.200 cn, tit th ch lm
n cn li khng my. V xt trong kho hin cn cha n gang 2 tc 7 phn hn 700
vin. Xt ra n y so vi cc hng sng n canh qun th u khng dng na.
Thn bn vi qun th sc em th n c 2 tc 7 phn y i c lm th n cn
dng c 2 tc 5 phn, 2 tc 4 phn, 2 tc 3 phn dng. Nhng th n y nguyn
Kinh gii giao 100 hn, v tnh nm trc ch c cn li hn 600 hn, c s coi
gi khng dm im lng i. Li nay tnh thn hin cha lu hunh hn 1.600 cn, v nay
Kinh gii giao dim tiu 1 vn cn, hin ng khn sc binh dn trong tnh kim
than v vt liu theo ng nh trc y b gi n phng php cch thc, ly dim
tiu, lu hunh y d luyn thuc sng phng b dng n". T tu ln bo cho
bit l dng ln vua xem ri.
Ngy 24 (Qu Su), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H
Vn Khu, Trn Vn Tr, ng Chng, L Tng Sch tu ni: "Ngy mng 6 thng
ny, c n ng, n b trong thnh ra th cng 5 danh th, chng thn trc ht
tm tt i lc ph tu knh ln ri. Nay hi tn Trn Vn Thnh khai: nm Minh
Mnh th 12, khng nh ngy thng no, y theo lm th h ca Bch Xun Nguyn.
Ngy thng 5 nm th 14, tn gic Khi lm lon, git hi vin Bch Xun Nguyn,
bn bt y giao cho theo vi Hu qun ca gic l tn T lm binh i Tng hu. Ngy
thng ging nm nay, bn gic cho y lm cai i ca gic. Nguyn Th Qu khai: nm
Minh Mnh th 13 (1832), Trn Vn Thnh ly th lm v, khng c con trai con gi g.
Sau nhn bn gic bt chng th l Vn Thnh, th theo chng vo thnh. Nguyn Vn
Hng khai: nm Minh Mnh th 14 (1833), ngy thng 6, y i bn c kh tnh Gia
nh, b gic bt y em vo thnh. Nm ngoi, gic cho y lm qun lnh ca gic.
Nguyn Vn Ha khai: Ngy thng 7 nm Minh Mnh th 14 (1833), thuyn bun ca
y n x Ch L (nguyn tc danh l L Ch), b gic bt em vo thnh b lm i
trng i Tng hu ca gic. Nguyn Vn Sn khai: ngy thng 7 nm Minh Mnh
th 14 (1833), b gic bt c thuyn ch l tn T, khng bit h g, v y em vo
trong thnh, b lm Cai i i Tng hu ca gic. Nay bn y thy ban ngy bn gic
Xun phng hi s sut, tha c cng dng dy xung thnh ra th. Li 2 ngy 11, 12,
c n ng, n b trong thnh ra th, cng 5 danh th: mt th l Hong Th Khim,
ngi ph Tha Thin, ly tn nguyn binh i nht Tiu sai l Nguyn Vn Ti, qun
x Bi p sinh c 1 con gi. Vo nm Minh Mnh th 10 (1829), chng th nhn v
nh ngho, trn n tnh Gia nh lm n. Th em a con gi 7 tui gi c rut th l
Hong Th Nhiu p Doanh Th huyn Ph Vinh. Th p theo thuyn bun n ch
tr s ca chng th a phn thn Bnh Qu, huyn Bnh An. Ngy thng 5 nm
Minh Mnh th 14 (1833), tn gic Khi lm lon. n ngy 27, chng th b ngi
nc Thanh bt em vo trong thnh, b lm Trung qun thng n ca gic, th em
45

theo ngi lm cng l tn n theo chng th trong thnh. Ngy thng 3 nm ngoi,
chng th m cht, th v tn n ti mt ch; mt tn l tn n, khng bit h g, 13
tui, qun x Hanh Thng, huyn Bnh Dng, cha m cht c, b ngoi y l Th Lng
em y c cho Hong Th Khim. Ngy thng 5 nm Minh Mnh th 14 (1833), Th
Khim em y vo thnh; mt tn l Nguyn Vn Xun, 32 tui, qun x Tr Hi, tng
An nh, huyn Thy Anh, ph Thi Bnh, tnh Nam nh. Nm Minh Mnh th 14
(1833), khng nh ngy thng no, y v ngho theo thuyn bun i Gia nh lm n.
n nm Minh Mnh th 13 (1832), khng nh ngy no, y i tn l Nguyn Vn
Nhn, ly qun thn Ha M, vo lm binh chn voi thuc tnh. Ngy thng 5 nm
Minh Mnh th 14 (1833), tn gic Khi lm lon, bt y vo thnh b vo Hu qun
thng n ca gic l tn m, khng bit h g qun u, chia qun sut; mt bn l
Phan Th Liu, Hong Th Chu u ngi tnh Gia nh. Th Liu khai: nm Minh
Mnh th 8 (1827), khng nh ngy thng. Chng th nguyn lm Cai i n in l
Bi Phc n nh trong thnh. Ngy thng 5 nm th 14, tn gic Khi lm lon, bt
chng th cho lm Hu qun thng n ca gic. Ngy thng ging nm nay, chng th
m cht. Th Chu khai: b ngoi ca th, nh trong thnh. Th nhn vo thnh hi
thm, khng ng bn gic t nhin ni lon, th khng ra c, b ngoi th em th
g lm v cho tn Nguyn Vn Xun. 5 tn ni trn ny u nhn thy bn gic tun
phng hi s khong, tha c dng dy xung thnh ra th. V em c tn Trn Vn
Thnh v bn Nguyn Vn Xun, cng 10 tn xt hi v s trng trong thnh, c khai:
kho thc hin cn 1 kho ri, tha h cho cc ngi trong thnh ly n, khng phi ng
pht cho. Kho y t lu nay nc ma thm t, thc phn nhiu b mc bin cht. Cn
s thc di i cha chn thnh v cc s nh lu, th tn u s ca gic khng cho
cp pht. Li bn gic thy 4 mt quan binh lp ho, cng bo nhau l chng qua ch
lp n mt ho thi, quyt khng th bng thnh m ln c. Ch nn sa kh c
phng quan qun nh hm m thi. Li nghe thy bn u s ca gic cng mu
vi gic i khi no ho lp thnh ng, s do ng y ra cng vi quan binh nh
st nhau. Ngi Nam K cng bo nhau rng i khi lp ho thnh ng cng r nhau
ra th, cng c bn hn mt vi nhau nh n trong thng 4 ny c sut
1
bn l ra
hng. Li ngy mng 1 thng ny, v sng ni t mi p v gc tin t, bn
trng ngi theo o Gia t l tn Linh, xng l Ph tng ca gic, b cht ngay. Xt
ra tn y l k hung hn nht trong bn theo o Gia t, thng hip cng vi tn gic
Du d bo bn ngi theo o Gia t bn lng liu cht gi. Nay tn y cht, bn
ngi theo o Gia t u mun ra th. Li tn Nguyn Vn Xun khai ra mt khon
l: bn u mc ca gic trc y c nh ngy, mi thng 3 k cng hi hp. Nay v

1. C sut: xem xt li cho ng.
46

cc ngi trong thnh nhn khi bn u mc ca gic cng hi hp, nhiu ngi tha
c ra th. Hin nay c vic th cng hi hp mu tnh, khng th u chiu theo a
phn phi gi m phng gi. Li t tn Kha, trong bn Hi lng, xng l Ph tng
ca gic, khng bit h g, qun u, lm gim thnh, tun phng cn mt hn ln.
Li thy bn u mc ca gic ni phao ln rng: Ph v l tn C thut li l cc
ngi Bc K, Nam K ra th u em chm git ht, duy c n b con gi th lp tc
gii v Kinh sung lm n t ca cng. Nn bn ngi trong thnh sinh ra nghi hoc.
Li bn gic hin nay s t, khng c tr mt
1
nh trc; li xy p nhiu ly t
ni t che chn, nn t lu nay sng ln ca quan binh ngoi ly bn vo, bn gic
t ngi b thng, b cht, cc l. Cn cc khon i lc cng ging nh li khai ca
cc tn ra th ln trc. Chng thn sc kim xt bn y khp mnh v o mc u
khng mang theo giy t g, nghim bit bn y ln ny ra th, tnh t l thc. em
Trn Vn Thnh, Nguyn Vn Hng, Nguyn Vn Ha, Nguyn Vn Sn, cng 5 tn
ghp vo phn n canh, qun thc cn mt. Nguyn Th Qu, Hong Th Khin,
Hong Th Chu, Phan Th Liu v tn n, 5 danh th y t giao cho tnh thn Gia nh
i x dn kt nhn tha ra. Li tn Nguyn Vn Xun khi y ra th c em theo 1 t
giy mt ca tn bin li Chi v 1 mnh giy ch. hi tn y v nguyn y, tn y
nhn mt ca tn Chi. Y khai: tn Ch trong thnh gi l tn T, khng r h g,
qun u, hin nay lm Hu qun tham qun ca gic. Tn y nhiu ln cng vi tn
Din, tn Quyn mu lm ni ng, vic tit l ra, sut b git my ln ri. Nay nhn y
ra th trao cho y t mt, trong t y ni ra g, y khng bit r. xt t mt ca tn
Chi, trong y i lc ni: tn y nguyn l ngi Bc K, nm trc can n pht
vng vo tnh Gia nh, ghp vo i Hi lng. Thng ly ngh lm thuc sinh nhai.
Sau tn gic Khi lm lon, bt y vo thnh. Y thng mun em v con ra th, nhng
him v bn kia lm nh th, y cng l ngi trong i Hi lng, s khng ly g m
chuc ti c, nn nhiu ln hp mu lm ni ng khng c. Nay nhn v y n k
sinh , hay xin lu li trong thnh, mt mt ph d qun trong thnh ra th, mt mt
thy c tnh l g li xin phc bm, cc i nh th. V trong mnh giy y ni: Ph
v C ni vi ngi trong thnh l phm nay cc ngi ra th u khng c x, nn
mi ngi sinh lng dng dng, xin gi th vo trong thnh, nu ngi ra hng u cho
gng sc bo hiu ni ci ven chuc ti trc, cc l. Xt ra L Vn C nguyn y
b bt, vng sc xung cho b t tra xt r tn y qu l khng chu khut tt, hoc
b gic git cht. Vic y xt r t vo b phng xt hi n. Nay c mnh giy
ca tn Chi ni th, so vi li khai ca cc ngi ra th ln trc khng ph hp nhau.
Nhng v c tn Nguyn Vn Xun khai cng l nghe thy th thi, hoc gi bn

1. Tr mt: ng c.
47
gic la di ngi trong bn cng cha bit chng. Nhng trong mnh giy ca tn Chi
ni, c quan h n vic trong bn gic hng theo hay phn bi. Chng thn sc
lm nhiu t truyn th chia bn vo thnh, i lc ni: Triu nh ch khng tha
nhng k no ti c nhiu nng nh tn gic Trm, gic Hm, gic Qu, gic D, gic
Kha v con tn gic Khi l tn Cu thi, cn cc ngi trong thnh ra th u c
khoan tha. Nu ngi no bt hay chm c cc tn can phm phn nghch y ra hng,
th khng nhng c th c tha ti trc, li c khen thng hu na, cc i nh
th. V sc cho cc tn u mc ca gic ( ra th) ng trn ly mi gi bo bn l
ra hng khi c lng ng. Li ngy mng 2 thng ny, on Cng Ngh i Cu
v Tin doanh Thn c thy bn gic sa t v sng gc hu - tin, tn y em v
sng Bnh ngy trung tng qun bn ra trng 2 tn trong bn gic ng xung cht. Li
ngy mng 4, thy bn gic sa t v sng trn lu ca Gia nh, tn y bn ra li
trng 1 tn trong bn gic ng xung cht. Ngy mng 7, Trng Phc Trc i tam
ty Cnh tt, v Loan gi, thy bn gic 2 tn gi go trn thnh, tn y em v sng qu
sn bn ra trng 1 tn trong bn gic ng xung cht. Cc khi bn ni trn ny hin c
thn l Lnh binh L Tng Sch, Qun v Phm Vn Cu, Nguyn Xun Gin, Nguyn
Vn Ph, Nguyn Vn Khch; Qun c l Phm Vn Tr, L Vn Hp; i trng l
Mc Trng Cu, Hong Cng Ngn, Trn Vn Hin, Nguyn Vn Hng; Th v l
Tn Tht Chu; H v l Tn Tht Lp u mt trng thy. Xt ra ln ny on Cng
Ngh bn ra git cht c 3 tn trong bn gic, thc l c cng, l thn chi ra 3 lng
bc cp thng cho on Cng Nghi khuyn khch. Cn nh tn Trng Phc Trc
ln ny bn c kh trng, nhng v tn y trc y bn v sng lm thnh vt rn,
chng thn xt x vit km vo t tu ri. Nay chng thn khng dm t tin bn
thng. Li k ny sc cho pho th l Nguyn Cu , L Vn An em v sng Ph
ch trung tng qun chiu vo kho tng v ch bn gic hp ng trong thnh m bn
ra 30 pht. Trong s y 6 pht trng vo kho thc n c n, 23 pht bn vo ch t
khng trong thnh n c n, 1 pht bn vo thnh n khng n. Hin c Qun v l
Nguyn Vn Thng, Th v l Hong Vn Mo, Trn Khc C hng ngy chua r
h s. Xt ra ln ny Nguyn Cu , L Vn An bn ra 30 pht, trong s y c 6 pht
trng vo kho thc n c n, 23 pht bn vo t khng trong thnh n c n, 1 pht
khng n, thc thuc v cng nhiu li t. Chng thn chi ra 2 ng tin Phi long
bng bc hng ln cp thng cho Nguyn Cu , L Vn An v ngi np thuc l
Nguyn Cu Khu, Tng Vn Lp chia u nhau khuyn khch. Li t ngy mng 5
n ngy mng 9 thng ny, sng ln ca gic bn ra, vin bin binh dn phn n
canh b thng b cht cng 36 vin danh. Li ngy mng 10 thng ny, vng tip ch
d chun cho lu li dn phu lp ho xong vic th cho v. Xt ra thng trc, chng
thn t bt dn phu cc tnh cng vi bin binh n canh gp sc lp ho. Nhng vic
48
cng trnh to ln, bn gic li bn nhiu sng ln sng nh lm ngn tr, li thm
dn phu cc tnh tit th trn i, cha tng bao gi c s, nn cng vic cha th
lm xong ng hn c. Nay mi phn mi lm c nm phn. Chng thn sc
thng tnh dn cng cc tnh, ngi no s cng 20 ngy th lp tc tha cho v;
ngi no cha s cng, th t cho tnh y lu li dn phu lm vic cho s
cng ri s cho v yn nghip. Li thng trc Kinh vng ch d truyn ch ho lp
lm ng y phi t sng ln phng gi; li kim cch cp ly thnh nh. Chng
thn thit tng 4 gc thnh p ni t bng sng ln, nu bn gic do ng
y xng ra th v sng trn ni t y c th bn xung c. Cn nh ch ho lp,
hin nay ch p mt on ly tun do, phi nhiu bin binh u cm sng trng ngy
m thng xuyn phng gi. Duy v khon thnh nh, bn ngoi cao bn trong thp,
bn gic thng ln ra n np bn sng ngn tr chn gi; hn na thnh nh i ngay
ch sng ln ca gic i thnh bn ra. Chng thn thit ngh p ln ci ni t
u thnh nh c th bn xung bn gic khng dm do ch ngm np v i chiu
vo i trong thnh bn ph, ri sau cp ly thnh nh, chim c ng cu. Nay
chng thn hin ng c sc bin binh p ni t cng vic cn cha xong. Li
ngy mng 10 thng ny, c Cai i i ng v Hu doanh Long v l Nguyn Vn
Nhin n trnh chng thn ni: Binh i Thp v y l ng Vn Minh bi p ni t
mt t, b sng ng Hng uy tng qun bn ra l trng phi tn y cht ln ra, cc
l. Chng thn phi ngi n ni khm nghim l thc, v hi ngi coi gi v sng
y l ng Vn Ha, binh i tam ty Cnh tt khai y cng vi binh i nh v Tin
doanh Thn c l H Vn Lng bn phn coi gi v sng Hng uy tng qun trn
ni t ly di mt t bn ra. Ngy hm y y bo H Vn Lng v tri binh nu
cm, bui sng sm thy binh inh trong ly lp ho. Y theo l bn ra 1 pht, y li em
thuc n np ln na. Khi y va gp c tn binh inh tu b ni t y i ngay vi
ch ming sng y bn ra. Y va n to ln rng: Cc ngi tu b ngay ca sng trnh
ra, ri ni t ha mai n ngay. Khi y c 1 tn binh bit sau l tn Minh cha kp lui
ra, nn b n trng phi ch i gi 2 chn tn Minh gy xng ng xung cht ngay.
Xin t cam chu ti s sut lm l y, cc l. Li hi bn cng ni t tu b ca bn
sng khi y l quyn sai i trng Gip Vn T, binh inh Nguyn Vn L, L Vn
Chin, Mc Nh Gim, Vn Phc Sinh, ng Vn Ha, Trn Thanh o u khai:
ngy hm y bn y cng vi ng Vn Minh n ni t y bi p ca bn sng,
nghe thy ng Vn Ha, ngi con gi v sng Hng uy, ni to ln rng nhng ngi
tu b ca bn sng trnh ra. Khi y tn ng Vn Minh cha kp chy trnh, lin
nghe thy v sng y c ting n, th thy tn ng Vn Minh ng ra cht ngay, cc l.
Li hi tn H Vn Lng khai: y nguyn cng vi ng Vn Ha coi gi v sng y
bn ra. Sng sm ngy hm y, ng Vn Ha bo y n tri binh nu cm, cn
49
ng Vn Ha ni t bn sng. Va nghe thy v sng ni t y bn ra, li trng
phi tn ng Vn Minh ng ra cht. Cn tn ng Vn Ha khi y bn ra th no, y
khng bit r. Xt ra vic bn sng ln ra rt l li hi. T trc n gi chng thn
nhiu ln rn bo: phm ngi coi gi cc hng sng ln, khi bn ra, phi bo trc cc
ngi gn lin y tranh lui ra kh xa, ri sau mi bn. Ln ny tn ng Vn Ha bn
ra lng cn thn, ming va ni ra, tay lin t bn, lm l lm b thng ngi n
ni cht, khng v nh lm l tm thng c, phi nn nghim ngt tr ti rn
ngi sau ny. Chng thn phng ngh tn ng Vn Ha nn x ti trm giam hu;
cn H Vn Lng tuy c bn phn coi gi, bn ra, nhng xt ra khng d n vic y,
xin nn min ngh. Cn tn ng Vn Minh xin chiu theo l binh inh b cht trn m
cp cho tin tut gp ln 1 ln, cc l. Chng thn bn xin c hp hay khng knh
ln i Ch. Nay vng tip ch d truyn cho chiu danh sch k cc ngi b cht trn
khi trc m xt r tng ngi mt, nu cn c hn tp lm mo nh bn H Hu
Nhn, Trn Vn Sm, Nguyn Vn Cng th lp tc t gic em ra. Chng thn xt
nguyn bn khai ca Qun v v Trung, doanh Thn c l V Vit Tun, Ng Tt Khoa
ni l binh inh v y b cht trn 9 tn, trong y c chua vt vai l "khng tm thy xc
3 tn k di y", th tc l bn Nguyn Vn Cng, Trn Vn Sm, H Hu Nhn.
Cho nn ngi lm danh sch c theo nh nguyn khai m ni vo. V hi V Vit
Tun, Ng Tt Khoa khai l: ngy mng 1 thng 4 nm ngoi, tha lnh em bin binh
trong v nh hm mt trc thnh Phin An c. Khi y trn thnh sng n gch
bn nm ba xung, khng tin tro ln thnh c, bin binh b thng b cht nhiu.
Ngi no cha vo su m b thng b cht, th binh cng nhau khing cng em ra;
duy bn Nguyn Vn Cng, Trn Vn Sm, H Hu Nhn vo su n chn thnh,
nhn b n, bn nm xung khng thy c ng g, ch v ch y n, bn nm
xung nh ma, binh inh khng dm sn vo khing xc cht. n chiu ln n thm
xem, khng thy 3 tn y y, tng l cht m mt xc, nn trong n khai
em lm vo hng cht trn, nhng chua vt vai l: "B mt xc 3 tn k di y".
Vin y xin cam chu li khai lm, cc l. Chng thn li sc xt li s khai binh b
cht trn, tr ra Nguyn Vn Cng, Trn Vn Sm, H Hu Nhn, 3 tn y th khng
k, cn c tn inh Vn Tin thuc v Hng v, tn Nguyn An Vit, Trng Vn
Cnh thuc v Hng uy cng 3 tn. C vin nguyn Qun v Hng v l Tn Tht
Cung khai: ngy thng y, vin y em bin binh trong v nh thnh v mt trc,
khng li, thu qun v ly, kim im bin binh, gin hoc c thiu mt 11 vin danh,
lp tc em binh inh ln vo ch nh nhau tm ch ly c 10 xc cht khing ra,
duy c thp trng i cu l inh Vn Tin, khng thy xc u, nn khai lm tn
y l cht trn khng tm thy xc. Cn nh tn y khng cht th no cng cha bit
r. Nguyn Qun v Hng uy l V Th Gim khai: ngy thng y, vin y em bin
50
binh trong v nh thnh v mt hu, gin hoc c binh inh trong v b cht trn 5 tn,
mt tch 2 tn, cng 7 tn, lm n bm ti tnh Gia nh lm bng. Ri sau Tng
cu phm th li v y l Nguyn Cng Chc b m, y cho th sai th li i lc l V
nh Lai lm n np, khai lm tn Nguyn An Vit, Trng Vn Cnh cng 2 tn
l cht trn khng tm thy xc, nguyn cng cha r 2 tn y sng cht th no. Vin
y khng bit xt k, xin cam chu ti, cc l. Phng xt khi y vin c sc nh thnh
mt trc l nguyn Tham tn L ng Doanh, vin can cch chc Hong ng
Thn; c sc nh thnh mt hu, thn l Tham tn H Vn Khu v chng thn l
Nguyn Vn Trng, Trn Vn Tr u khng bit kim sot li, mun cam chu li. Li
k ny thn l Nguyn Vn Trng ch vt b thng hin mi phn gim c bn
phn; thn l Mai Cng Ngn nay hin c bnh phc, chiu theo ban phng gi
nh dp, quyn sung Lnh binh l Vn Su li v nhn chc c". T tu ln,
bo cho bit l dng ln vua xem ri.
Ngy 25 (Gip Dn), vua sai C mt i thn truyn d cho Nguyn Xun,
Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H Vn Khu, Trn Vn Tr, Mai Cng Ngn, L
Tng Sch rng: "Nay c cc vin tng qun, tham tn, lnh binh qun th Gia
nh, tu bo ln mt tp v tnh hnh nh dp hin nay. Ln ny ngi trong thnh ra
th t tn Trn Vn Thnh n Nguyn Vn Xun cng 5 tn, u chun khoan tha cho
ti trc, ghp vo phn n canh theo qun gng sc bo hiu, v nghim ngt qun
thc. Tu trung tn Nguyn Vn Xun c em theo t mt ca tn Chi, tham qun ca
gic, trong t y ni tn Chi xin lu trong thnh ph d qun trong thnh ra th, v
thy c tnh l g li phc trnh, cc l. Tuy li ni y cha lm chng c ch xc,
nhng cng c th mn th thm d s h thc ca bn gic, cng khng hi g.
Truyn cho cc vin tng qun, tham tn cn nn kim cch hoc chiu vo ch ca
tn Chi m bn giy tr li vo; hoc sai bn l tn y tha c trn ly b mt cng
gi nhau bo mt d cc ngi trong thnh chm git tn u s ca gic ra hng, nu
sc khng lm ni, th nn cng r nhau ra th; v trong thnh c tin tc g th lp tc
lm t mt bn ra ngoi thnh bo co. Sau ny n ngy xong vic nh dp, khng
nhng tha ti cho li ghi cng sau na, th tn y bit c ng sng mi thc tu d
xt vic trong thnh, ngm thng tin tc, m ta cng c th bit c tnh hnh ca
gic, tha c m nh ly thnh vy. Cn nh ni l Ph v y L Vn C ni vi gic
rng cc ngi Nam K, Bc K ra th u b chm git ht, cn n b con gi th gii
v Kinh lm n, nn trong thnh sinh ra nghi hoc, cc l. Xt ra tn L Vn C trc
y b bt vo thnh, mi khi ni vi ai cng ni l phm cc ngi ra hng u c
khoan tha, v th trong thnh tit th ra th kh nhiu, nn gic em tn L Vn C
chm git. Nay cc ngi ra th u c tha ti, hin a phn n canh theo qun
gng sc bo hiu, ch xc c th cn c c. Sao li bo l tn L Vn C ni rng
51
cc ngi ra th u b chm git ht. R rng l bn gic git cht tn L Vn C
tit ming ni y i, ri lm ra cu ni y la di bn l m thi. Cc vin tng
qun, tham tn nn em l y bin thuyt r rng, d bo cho ngi trong thnh, c th
ph c bn nghi ng, m b c lng m hoc ca mi ngi. Hung ch tn L
Vn C trc y c tu l tn y chi gic khng chu khut m cht, cht truy tng
cho chc hm ri. Nay li bo tn y lm ra cu ni y, nu qu c thc, th mt ci
cht y cng cha che c ti, h li c nhn n in. Vic ny c quan h n
cng ti khuyn rn, khng nn hm hn nh th. Truyn cho lp tc em khon y hi
li cho r lm bn tu ln, t ra vic tin ng. Tn on Cng Ngh v Tin doanh
Thn c 2 ln bn sng ln git cht 3 tn trong bn gic, thc ng nn khen, tr ra
qun th thng cho bc lng th khng k, tn on Cng Ngh chun cho b vt
ln i trng, li thng thm cho chic o sa nam c hoa mnh c, t ra c v
khch l. Tn Trng c Trc tuy c bn cht c 1 tn trong bn gic, cng ch
chuc ti trc thi, khng cn bn thng. Li c tn ra th khai ngy mng 1 thng
ny, v sng ln trn ni t mi p v gc tin - t bn trng tn Linh, theo o Gia
t, xng l Ph tng ca gic, cht ngay. Truyn cho xt r ch danh tn no khi y
n bn sng ln ra, thng cp cho 10 ng tin Phi long hng ln, khuyn khch.
Gin hoc c binh dn phn n khng may trng phi n b thng b cht cng 10
tn, chun cho gia thm l cp tin tut gp ln 1 ln, t ra thng xt. Cn vic xt
ra nguyn binh inh l H Hu Nhn, Trn Vn Sm, Nguyn Vn Cng trc b gic
bt, m khai lm l cht trn, thc l m hn tp. ng l nn theo mc nng tr ti,
nh ta ngh trong khi nh dp, tr ra Qun v Ng Tt Khoa can n khc cch chc
lu min ri, th khng k; Ph v y v trung, doanh Thn c l V Vit Tun, chun
cho theo mc nh ging 1 cp lu nhim. Cc vin khng bit kim sot li l nguyn
Tham tn L ng Doanh, c ging cp i i ri; Hong ng Thn c
cch chc ri, u khng cn bn n na. Cn nh nguyn binh v Hng v l inh
Vn Tin, binh v Hng uy l Nguyn An Vit, Trng Vn Cnh, cng 3 tn y nay
cn cha bit sng hay cht u, truyn cho trc hy tc b n, m ca 3 tn y i,
khng cho con c d vo hng min tr ra lnh v tp dch, i sau ny tra xt s
trng xc thc, s xung Ch thi hnh. Li xt trong tp ni binh ty Cnh Tt l ng
Vn Ha bn sng ln l trng phi binh inh tu b ca bn sng l ng Vn Minh
gy xng ng xung cht, khng th c nh ti lm l tm thng c. Tn ng
Vn Ha chun x ti trm giam hu. Cn tn ng Vn Minh b cht cng chun cho
chiu theo l cp tin tut m gp thm ln 1 ln. Xt ra trong lc vy nh, quan qun
hin phn n canh gi s nhiu, th m cc vin tng qun, tham tn, lnh binh
hiu lnh khng nghim, ngi khng ai s, cho nn cc ngi bn sng ln khng
chu lu tm cn thn, l ra lm thng tn qun lnh ca mnh. Ngay trc mt cn h
52

nh th, th sao c th ngm chiu chun ch vo trong thnh m bn ra c th git
c gic ? T nay v sau nn nghim sc cho cc ngi coi gi sng ln ni n
canh u nn phng, khi bn sng phi mi phn kim xt cho k. Nu sau
ny cn c s lm l nh th na, th lp tc em chm u, m cc vin gim th v
i vin phn n cng kh chi ci c ti nng vy. Li c tn ra th khai ra t lu
nay quan binh bn sng ln ra, bn gic t k b thng, b cht. K ra, bn gic trong
thnh hp mt khi, v nh con c y ni, m hin nay bn gc thnh cng p
cao ni t, trong bn gic c ng mt t g chc mt trng thy r, sao n ni
bn ph li khng trng ? Th l khng git c bn gic, ch lm ph ung thuc
n m lun lun xin thm l lm sao? Nay truyn cho cc vin tng qun, tham tn,
lnh binh sc cho tt c nhn vin bn sng ln bit, tt phi i chiu ch ch bn
gic hp ng m bn cho phi trng, ct mong cho git nhiu bn gic, tt c thng
hu, khng nn nh trc bn ho, thnh ra tn ph v ch. Cn nh vic p ni t ty
th cp ly thnh nh, v lng lu li dn phu lp ho thnh ng, nn nh th
no ty vic chm chc m lm cho hp c nghi, c sm dng cng ln nhn ly
thng hu". Chun cho em d ny truyn bo cho bit.
Cng ngy y, vua d cho b H rng: Nay gp tit Vn th
1
, khnh in ban
khp, cc quan vin vn v Kinh chc thm nhun cha chan. Ta ngh n qun
th Gia nh ng vo lc vy nh, nm kh nm gai, khng lc no ri n cm,
n nay tri 3 nm, lng ta rt y ny. Nay chun cho cc vin tng qun, tham tn,
bn vi vin Tun ph Gia nh l on Vn Ph chc lng sm tru, ru cc
thc chiu theo ht thy cc thn bin, binh dng nguyn qun th Gia nh, chia ra
tng ton cho n tt c mt ba, t ra th tt n ni hng trn, cho mi ngi u
c no say. Xong vic ri, do tnh Gia nh lm danh sch tu ln tiu tr i.
Cng ngy y, vua li d cho b H rng: "Nay n khnh tit Vn th, quan
vin vn v Kinh u d thng cho, ln nh u tha c. Nhn ngh n tng s
Nam K xng pha tn n, v nc chu kh nhc, k thng y 3 nm ri, lng ta ra
y ny, t nn ban n cho mt lot, cng no m, mi yn lng ta. Ht thy cc thn
bin Kinh phi ra v cc tnh t Qung Nam n Bnh Thun, t tng qun, tham
tn n sut i, khng c l phn n Gia nh, hoc phi thnh Trn Ty v ng
gi cc ht khc, tr ra nguyn phm nn c ban o ma xun, u chiu theo l m
lm, th khng k, gia n chun cho chiu theo bn k sau y, theo tng khon m
thng cp cho o qun c th bc khc nhau t ra lng chu ch yu qu u hu".
Cng ngy y, vua d cho Ni cc rng: "Nay gp khnh tit Vn th, ta ngh
n tng s Nam K, xung n d thng vt hng, cho n, p li cng kh

1. Vn th: ngy sinh nht ca vua.
53
nhc. Chun cho phi ra 1 vin lang trung b H i trm n qun th Gia nh v
thnh Trn Ty tuyn Ch thng cp v yn i trng s th.
Quyn XLI ht.

54
Chnh bin
Quyn XLII

Nm t Mi (1835)

Thng 5, ngy mng 1 (K Mi), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu
Tm, H Vn Khu, Trn Vn Tr, Mai Cng Ngn, L Tng Sch tu rng: "C ngi
Bc K v ngi nc Thanh ra th cng 2 ngi. Mt tn l Phan Vn Phn, ngi
tnh Sn Ty. Nm Minh Mnh th 11, khng nh ngy thng, y theo vin nguyn Binh
to th lang l o c Lung n thnh Gia nh c, ri sau vin y can cch chc v
Kinh, y lu li i khi no tin tr v. Ngy thng 5 nm th 14, tn gic Khi lm
lon, bt y vo thnh, b theo vi Thiu khanh ca gic l Nguyn Th Ha, ngi Bc
K, khng bit qun u, lm th h. Ngy mng 6 thng 2 nm nay, tn gic Ha sai
y em th mt ln ra trnh vi quan binh xin lnh thuc c m st tn gic Trm,
dng thnh hng. Khng ng b qun lnh ca gic l tn X, khng bit h g qun
u t gic ra, tn gic Trm lp tc em tn gic Ha chm cht, li bt y giam cm.
Sau nhn c Thng n ca gic l tn Biu, ngi Bc K, khng bit h g qun
u, nhn lnh y em v ng gi a phn mt t, y bn tha c dng dy xung
thnh ra th. Mt tn ngi nc Thanh l Vin Hu, ngi tnh Qung ng. Ngy
thng 2 nm Minh Mnh th 14 (1833), y p theo thuyn bun ca Kinh Chnh Hng
n bun v lu li vi ngi quen l L Mu Gia, ng thn Tn Khai, huyn Bnh
Dng lm n. T sau khi tn gic Khi lm lon, y thy quan qun tin nh, y s hi
chy vo trong thnh. Gic b y theo vi Lu Hng Tn chia qun qun sut. T thng
ging nm ngoi n gi, y b m, gy yu khng lm vic c. Nay y bn dng dy
xung thnh ra th. V hi bn y v s trng trong thnh, c khai: Kho thc hin cn
1 ta, bn gic nhiu ln ly qu 2 gian khc. Nhng kho y rui ngi gy trt gn
ht, ch cn rng, ct. t lu nay v nc ma xung, thc b mc nt qu na, bn
gic nh chu bc l, khng th che lp c. Li trong thnh 2 ca Gia nh,
Tuyn Ha c 20 ci gi luyn thuc sng, nhng hin nay thu c thuc sng bao
nhiu, cng l thuc sng y cha trong ca Hoi Lai hin cn bao nhiu u khng
bit r. Hin nay bn gic c hn 800 tn, trong s y m au c 400 tn, n b
con gi tr b kh nhiu, khng r thc s. Nay bn gic y thy quan qun 4 gc lp
ho, thng c lng nguy s, nhiu ngi mun ra hng, nhng v bn u s ca gic
ng nghi k ln nhau su sc, hi mt t l git cht, nn mi ngi u chn chn
li. Gin hoc c tn m l Hu qun thng n ca gic, ngi Bc K, khng bit
55

h g qun u, tng n y dn ring rng: tn y mt mnh ra hng, ch s khng ly
g chuc ti c, chi bng hy lu li trong thnh, chng sm th mun, th gic
xung yu bt i, mt mt mt bo vi quan binh, mt khc hp nhau lm ni ng git
gic chuc ti, cc l. Nhng tn y c c ng th no hay khng? Y khng bit r.
Cn nh trong bn gic kh c phng b cc khon, i lc cng khai ging nh li
khai ca cc tn ra th ln trc. Li tn Vin Hu khai: Y t trc n gi trong
thnh b bnh nng, ch nm mt ch thi. Tn Lu Hng Tn lm g, y khng d bit,
cc l. Chng thn sc kim sot bn y khp mnh v o mc u khng mang theo
giy t g, nghim bit bn y ra th, tnh t l thc. Tr ra tn Phan Vn Phn ghp
vo phn n nghim ngt qun thc, bt i theo qun gng sc bo hiu chuc ti th
khng k, cn tn Vin Hu ngi nc Thanh xt ra tn y m nng gy yu qu,
khng th chia ghp vo phn n c, t giao cho tnh thn Gia nh cho gi bang
trng ca tn y kt nhn v qun thc. Li vo m ngy 15, trong bn gic nm ra 1
phong t mt, bin binh nht c np. Chng thn em th y do tn Vi, v
Trung thng, Tin qun ca gic lm ra gi cho tn Nguyn Vn Nho, Chu Vn
Nhng ra th ln trc. Trong th y hin ni: tn y khi trc nhn can n pht vng
n tnh Vnh Long, b bn gic bt c. Nay s th trong thnh, tn y thng vn lo
xa, hoc tn Nho tn Nhng liu lng th no c th lp cng chuc ti, cng l quan
binh truyn bo th no, nn vit giy nu ch gip ho, tin cho tn y ln ra chiu
liu, cc l. V ui t giy vit my ch: "Gi t nht lc qun m nhn ng th
t d thnh thc ti"
1
. Chng thn hi tn Nguyn Vn Nho, Chu Vn Nhng, c
khai l bn y khi trc tnh Vnh Long t c quen bit tn y, ri sau cng trong
thnh, bn y nguyn khng tng d mu g vi tn y c. Nay tn y thy bn y ra th
c tha ti, nn c mu y. Duy c ui t giy vit cc ch "Nht lc qun m
nhn.....", th bn y thc khng hiu l th no, cc l. Chng thn thit tng: cc li
l trong th y chng qua nhn th gic cng qun, k kia mun lp mu cu ng
sng m thi. Ta nn nhn c hi lm vic chia la lng nhng k liu cht gi
thnh trong bn gic. Chng thn sc cho tn Nho, tn Nhng lm ring 1 phong
th mt i khi ni: bn y ra th c Ch chun cho khoan tha ti trc, chia ghp
vo phn n theo qun gng sc bo hiu, li cp cho o cm, tin, go chi dng, ng
nh li ca Ph v C ni trc y. V li, nay c ch d: Phm cc bn l ca gic
trong thnh, ngi no c th bt, chm c tn gic Trm, hoc tn gic Hm, gic
Du, cc tn can phm y, th khng nhng c khoan tha ti trc, li thm khen
thng hu na. Nu sc khng lm ni, th nn em bn l ra hng cho chng, cng
c mt con ng sng. Cc i nh th, ri nu ln cnh ho, cho k kia ln

1. Ngha l: T th ny, qun nht lc l m nn nhn th ca em ly thnh chuc ti.
56
ra ly xem. Li t ngy mng 10 n ngy 16 thng y, bn gic bn ra, vin bin binh
dn phn n b thng b cht cng 37 vin danh. Li vo thng trc, chng thn t
cho tnh thn An Giang tnh ra s bin binh v Tin, doanh Long v, nguyn phi n
tnh y ng gi, rt v qun th nhn tin ngi km vo cc thuyn ch v sung vo
i ng Kinh. Ri ngy mng 10 thng 4, tip c Qun v v Tin, doanh Long v
l Nguyn Hu Chnh, Phan i Tng qun sut em bin binh 195 vin danh chia
ngi cc thuyn hin n qun th. Li n ngy 12, tip c Qun v v T, Ban
trc l Nguyn c Hun, V c Trung qun sut em bin binh 346 vin danh u
v n qun th. Chng thn em bin binh v Tin, doanh Long v ghp vo phn
n chiu theo a phn phng gi; cn bin binh v T, Ban trc theo i nh gic t
u, c phn lu ngy. Trc y ni km vo tp tu xin i n k vn ti ngi
km vo cc thuyn ch v sung vo i ng Kinh. Nay chng thn trch ra qun
th 3 chic thuyn ch "Bnh", hiu t, hiu tht, hiu thp ng v 1 chic thuyn Tiu
Hi cng 4 chic, hin ng khn sc vin qun thuyn nhn ch cc sn vt ca cc
tnh xong vic ri, lp tc liu trch ra bin binh v y cho ngi vo trc, ct cho va
mc i bin ch v Kinh dng np; cn tha li bin binh y s bao nhiu s i bn
thuyn th sau tc cho ngi km vo v sung ng. Li thn l Nguyn Vn Trng ch
b thng trc cha thuc hin nay 10 phn gim c 6 phn". T tu ln, bo
cho bit l dng ln vua xem ri.
Ngy mng 2 (Canh Thn), vua sai C mt i thn truyn d cho Nguyn
Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H Vn Khu, Trn Vn Tr, Mai Cng
Ngn, L Tng Sch rng: "Nay c cc vin tng qun, tham tn, lnh binh qun th
Gia nh tu bo ln mt tp v tnh hnh nh dp hin ti. Xt ra k ny 2 tn trong
thnh ra hng, tr ra 1 tn ngi nc Thanh xt ra gy yu, nn giao cho tnh Gia nh
chiu bin, th khng k, cn tn Phan Vn Phn chun cho lp tc khoan tha ti trc,
ghp vo phn n theo qun gng sc bo hiu, nhng phi nghim ngt qun thc.
Li c khai ra tn m, Hu qun thng n ca gic, dn bo l tn y lu trong
thnh i khi th gic yu mt bo vi quan binh v kt hp bn l lm ni ng git
gic. V nht c t mt ca tn Vi trong thnh, i ni: liu lng lp cng ly
thnh chuc ti, cc khon. Xt ra trong thnh my nm gi khn kh, th ngy
cng qun, bn y chng qua mun c mt mu k g lm mt ng sng cho ngy
khc. Tuy cu ni y khng tin chc, nhng hy c mn th chia la lng ca
bn gic. Cc tng qun, tham tn nn lm t tr li truyn bo cho bn y, i lc
ni: nay thnh tr tri mt mnh, chng sm th chiu cng b ph tan, th tt nhin
ngc hay u b chy c. Nu bit r nhau ra hng t c th c khi cht; hoc l
hp tp bn l chm git bn u s gic dng; hoc ngm lm ni ng, nhn khi
no thun tin dn quan binh ly thnh, th sau ngy xong vic, khng nhng c tha
57
ti, li thng v cng sau na, cc nh th. Nu ln b ho hoc tha c bn vo
trong thnh. Nu bn y t c th nht ly theo th m lm, c nhin l tt. Nu b gic
nht c, cng tt ngm sinh ra ng vc chia la, git hi ln nhau, cng l mt k
hay. Duy c trong tp ni: Ln ny bn gic bn ra, binh dn phn n b thng b
cht n hn 30 tn, m qun ta bn sng ln ra, li khng git c 1 tn gic no.
nh dp khng c cng trng nh th, thc lm cho lng ngi bt mn. Li v khon
binh dn b thng b cht, hoc l v lp ho, v p ni t, v ly di dm trng,
nn b n bn trng cng khng ni r, c phn s lc. Nay th gic hin n lc
ngi t tr tri, t lu nay khng dm ln thnh chng c li. Cc hng binh dng
hin sc cho lp ho v p ni t, truyn cho cc tng qun, tham tn nht thit ch
nn c thc qu lm, nn t t c lm, v kim cch che chn, c ch trnh n,
khi b sng ca gic bn phi, mi l rt kho. Cc tn b thng, b cht chun u
gia n cp thm l tin tut gp ln mt ln. Sau ny c vic ging nh th, cng theo l
y m thi hnh". Chun cho em d ny truyn bo cho bit.
Ngy mng 7 (t Su), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H
Vn Khu, Trn Vn Tr, Mai Cng Ngn, L Tng Sch tu rng: "Ngy 19 thng 4,
trong thnh c 2 th n b ra th. Mt th l Nguyn Th Knh, ngi tnh H Ni, l
v tn Nguyn Kim Su, Tham tn ca gic. Nm trc tn Nguyn Kim Su can n
pht vng i Gia nh sung lm qun. Th c n bm xin theo n ni i y ca
chng. Mt th l L Th Thanh, ngi ph Tha Thin. Nm trc th lu thnh Gia
nh c, ri cng vi Nguyn Kim Su ly nhau tm b. 2 th y u khai ngy thng 5
nm Minh Mnh th 14 (1833), tn gic Khi lm lon, tn Nguyn Kim Su em bn
th vo thnh theo gic. Tn gic Khi cho tn Su lm Thy qun tham tn ca gic.
Thng 11 nm y, khng nh ngy no, tn Su b n ngoi ly bn vo trng phi
b cht. Bn cc th y cng trong thnh. Ngy 19 thng 4 nm nay, nhn thy bn
gic nhiu ngi b n ngoi ly bn cht, bn th em 5 lng bc t cho ngi theo
o Gia t cho ring bn th dng dy xung thnh ra th. Li hi 2 th y v s trng
trong thnh, c khai l: hin nay bn gic bn inh trng c 400 tn, b thng b
bnh cng c 400 tn. Hin nay tnh khng c thuc p cha, nn c nhiu ngi
cht, nhng khng bit r s bao nhiu. Kho thc hin cn 1 ta, b n bn ph rui
ngi gy v. Tu trung thc cn cha c bao nhiu, u khng bit r. Nay gic thy
quan binh lp ho 4 gc thnh, ch s nhn th nh hm thnh. Tn u s ca gic
c sc bn l d ly rng ct kho tng, nh , cc s trong thnh t ngang 4 gc
thnh, bi p t , chia sng ln phng quan qun nh hm. Li Gio trng
Gia t l tn gic Du t trc n gi nguyn vn ng xng sng v bn hu mn
trong thnh mt trc, thng thng hp bn l ging c Kinh, sau ny nhn n
chn a li ngoi ly chiu bn trng xng y gy nhiu ch, tn can phm y
58
s hi, hin di i ng trong ca Gia nh. Ngy thng 3, bn th nghe thy Binh
b ca gic l tn Ha, in qun ca gic l tn Trinh, v H b ca gic khng bit
tn l g qun u 1 ngi, mt mu nh p, git tn gic Trm n quan qun,
vic pht gic ra, u b tn gic Trm git cht. Nay tn can phm y sinh lng nghi
ght nhiu ngi, ngy m thng sc cho bn gic em bn Hi Lng, Bc Thun
chia nhau i tun thm d, nn cc ngi trong thnh cha tin thot ra th, cc l.
Chng thn sc em bn ra th ln trc l Nguyn Gia Bnh, Nguyn Vn ng ra
nhn tn v mt 2 th y. C khai l Th Kinh, Th Thanh qu l v c, v l tn Nguyn
Kim Su, Tham tn ca gic. Ngy thng 3 nm ngoi, trong thnh Ph tng ca
gic l tn Gng, qun lnh ca gic l tn Long ngm nhn th mt ca quan
qun mu lm ni ng. Khi y Th Thanh t gic ra, nn tn gic Lc, gic Trm n bt
em tn Long chm cht; li em tn Gng ng kha giam cm, cc l. hi li
Th Thanh khai: m 16 thng 3 nm ngoi, th thy tn Long n ni mt vi th rng:
h m hm nay khng c l gi pht no, trong thnh nu nghi thy c bin ng
nh nhau, th lp tc chy n a phn ca tn y, nu c ai hi th tr li l Long m
i, th khi b cht, cc l. Khi y th khng bit tn Long mu lm vic g, trong lng
ng vc, s hi, bn n ni vi tn Lc; tn Lc tn Trm bt tn Long em tra hi ri
lp tc em chm cht. Li em tn Gng ng kha giam gi, cc l. V xt ra ngy
thng 3 nm ngoi, trong thnh Ph tng ca gic l tn Gng, qun lnh l tn Long,
khi y c y cho tn Long ra th v em theo th mt xin cng mu lm ni ng n
tip quan qun, cc l, ri nhn vic tit l, thnh ra b bn u s ca gic bt git.
Chng thn em duyn do ni vo t tu ri. Nay c tn L Th Thanh khai ra, th
vic tn Gng tn Long mu vi nhau ch th b th y t gic, nn n ni khng
thnh cng. Chng thn thit ngh: L Th Thanh l v l ca tn Su, bn u s ca
gic, sau khi tn gic Su cht, khng bit ra th, n khi tn Gng tn Long cng
mu vi nhau lm ni ng, th li n vi gic ni v ra. Thc l v b vi k gian c
qu lm, h nn vic l k ra th m vi cho khoan tha. Chng thn sc em th y
nghim ngt kha li giam cm, i sau khi b lnh giam cm th lp tc em chm.
Cn Nguyn Th Knh xin nn t giao cho tnh thn Gia nh nghim giam, i x n.
Li ngy 21 thng y, bn gic trn thnh sp sa sng ln bn ra ch lp ho, ngay
khi y, Tng Vn Ha, nh ty Cnh tt em v sng Thng uy tng qun trn
ni t bn ra 1 pht trng vo sng ln ca gic nghing , hin c Qun v l Tn
Tht T, Th v l Hong Vn Mo, Trn Khc C cng mt trng thy. Xt ra tn
Tng Vn Ha ln ny bn trng vo sng ln ca gic b nghing cng thuc v
hng bn kh trng, chng thn chi ra 1 ng tin Phi long bng bc hng nh cp
thng cho tn Tng Vn Ha khuyn khch. Thng y t ngy 17 n ngy 21,
sng ln ca gic bn ra, vin bin binh dn phn n b thng b cht cng 17 vin
59
danh. Li k trc chng thn c sc binh dn phn n gm sc lp ho hin
c 5 phn 10. K ny ni lm cng vic p lp, ngy dn st gn, cng vic hi kh,
hin c 6 phn 10. Li c sc bn bin binh 3 mt t, hu, hu chnh i vi thnh
nh cc s, u p mt ta ni t cao u trn di 2 trng, ti v sng ln
trn, chiu vo i ca thnh, gc thnh cc s m bn, cho gic khng dm ln ra ngn
chn, qun ta c tha c cp ly thnh nh. Duy mt hu, ch chnh i vo i
gia ca thnh, thn l H Vn Khu c bin binh p mt ta ni t cao 2 trng,
c th dm xung mn trong cc mt tin, t, hu v nh , kho tng, nh lu cc s
trng c r rng khp ht. T tu dng ln, vua sai C mt i thn truyn d cho
Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H Vn Khu, Trn Vn Tr, Mai
Cng Ngn, L Tng Sch rng: "Nay c cc vin tng qun, tham tn, lnh binh
qun th Gia nh tu bo ln 1 tp v tnh hnh nh dp, xt ra hin nay s trng
nh vy, vic lp ho lm thnh ng ngoi thnh, cng vic lm c qu na;
cc ni t u p cao, qun ta chim c th thng. Tu trung v mt hu, ch
chnh i vi i gia ca thnh, mt ta ni t, ring c th trng xung thy nh
ca, kho tng mn trong mt tin, t, hu r nh trn bn tay, vic li l ti c
lc. Ngi c sc l Tham tn H Vn Khu, di tn c chua can ging 1 cp, chun
cho khai phc li c. Cc bin binh hin ti lm vic y chun thng cho 500 quan
tin, giao cho H Vn Khu gi lng cng chia cp khuyn khch. Cn ni t 3
mt tin, t, hu cng nn t t p cao ln, th gic khng th nu mnh vo u c,
tha h cho ta dng sng ln bn vo, gic tt cht ht vy. Li nay th gic ngy
cng qun, c (ngi ra th) khai ra bn gic ly nhiu rng, ct kho tng, nh
ti 4 gc thnh, phng quan binh nh hm, cc l. Truyn cho cc vin tng
qun, tham tn, lnh binh cn nn sc cho cc nhn vin bn sng ln trn ni t
chiu vo i ca thnh, phm bn gic em nhng rng, ct nh, vt liu dn by
phng chng li, v cc ch bn gic n nu t hp, ngy thng i chiu vo y m
bn, ct lm cho v nt khng st mt t no, cho gic mt ch nng ta, khng ni
n nu, khng dm ln thnh chng c li, nhn th m cp ly thnh nh, tha c
nh ly thnh cng c th d vy. Li t trc n gi, c theo nh t tu, th binh dn
n canh khng may b n trng phi, mi k b thng b cht n vi mi ngi.
Duy k ny b cht ch c 4 tn, so vi cc k gim t hn c, xt ra binh cch l vic
bt c d, gin hoc c ngi khng may mc phi tn n, rt l thng st. Ln ny
so vi cc k trc, s b thng b cht t km, xt t tu rt yn lng ta, cn nh
ngi trong thnh ra th l L Th Thanh, c ngi ra th l Nguyn Gia Bnh, Nguyn
Vn ng khai ra ngy trc th y tng pht gic vic tn Gng, tn Long, trong
thnh mu lm ni ng, nn mu y khng lm xong, thc ng tc gin. Nhng k kia
l mt ngi n b, quan binh khng thm git cht, lm bn ba di, chun cho em
60
L Th Thanh giao cho ngi ra th l bn Nguyn Gia Bnh, Nguyn Vn ng, em
th y chm u, moi gan. Th l ly gic git gic, h lng ngi vy. Chun cho
em d ny truyn bo cho bit.
Ngy mng 8 (Bnh Dn), vua d cho b H rng: "Trc y Nam K c vic
tit th phi ra quan binh n ni nh dp. V khon nn chi tin go cho cc vin
bin i nh y, chun cho chiu theo ngh ca b chia hng chm chc cp, pht,
l v lc qun i chuyn vn c phn kh, nn chng c chng quyn nghi lm th,
bt chuyn ti kh nhc m thi. Nay Nam, Bc 2 k u yn tnh mt lot, ch c
bn gic st li mt x thnh Phin An cn li, m th mt ngy mt cng qun, v
nh ci hn v vn y ni, c kh g m khng git mt trn. Duy c lng ta khng
n tng s xng pha tn n, hy tm chm li hng tun hng thng na, thu
ly k vn ton m thi. Ta nhn ngh bn tng s i theo hng trn lu, tin tiu
dng u c rng ri. Nu nht khi theo nh l m chm chc cp pht, th ngy
thng chi ph, v tt khng tng thiu. Tr ra cc vin hin ti qun th Gia nh t
lc phm tr xung, trc y c Ch chun cho theo hng thng chi cho ton phn,
th khng k, nay chun cho t tng qun, tham tn tr xung n cc vin thn bin
ng phm, bt u t ngy mng 1 thng 7 ny, u chiu theo phm, s lng bng
nn chi tin, go l bao nhiu, chun cho n k ton lnh tt c, thm chi dng. Tu
trung gin hoc c vin no tnh nguyn chiu theo l vin bin i bt gic m lnh, cn
tha li bao nhiu, nhn tin lu li cho ngi nh lnh thay, cng u cho ty tin. V
truyn cho cc vin tng qun, tham tn xt xem vin no Kinh th t vo b, vin
no tnh ngoi th t cho quan a phng y u chiu s m truy lnh, t ra lng
ta yu qu u hu, bo n cng kh nhc, ch c thm ln khng thi.
Ngy mng 9 (inh Mo), vua d cho b Binh rng: Binh luyn tp ca v
Khnh Ha c, trc y phi n Gia nh theo nh dp. Nay binh y u tha
cho v qu qun; cn hin ti bn cai i, chnh i trng sut i 9 tn, u theo
i nh dp, tri qua hng trn. Chun cho lp tc rt v Khnh Ha, do tnh vin tnh
y xt xem cc tn sut i trong hng tnh, nu c tn no ch xc l hn km khng
lm ni vic, th lp tc ch r tn tham hc ln, lng cho cch trut i, v em cc tn
sut i trit v lu dng ln ny, lp tc xt b, sung chc gi vic. Gin hoc c
tha li my tn, chun cho u chiu phm cp cho tin go theo vi tnh y sai phi,
gp c chn khuyt lp tc b vo.
Cng ngy y, on Vn Ph tu rng: Ngy 11 thng 3, vng tip ch d truyn
cho tnh thn phi iu dng bn bnh binh. Ri c qun th Gia nh t khai s bnh
binh nn phi iu dng hn 700 tn. Thn cng vi n st s l Hong Vn Minh
hi ng vi qun th chn ch sng n khng bn ti a phn thn Ph Nhun,
61
huyn Bnh Dng, sc cho dn phu thuc ht dng lm 10 nc nh tranh thng tnh 40
gian 18 chi. V chi ra tin cng mua sm vt hng xong c ri. Nay bin binh y
hin ln lt n ti nh tranh y 716 tn, phi cho 1 tn i trng, 1 tn th
li trong tnh v dn phu gn lin y 70 tn cng y trng nui. Li phi lang
thuc trong ht 16 tn lng iu tr. Thn cng vin Hong Vn Minh thay i nhau
thn n xem xt. Knh chiu theo ch d phi y binh inh cng n y trng
nui, nhng v binh inh tnh sai phi nhiu ng, nn liu lng bt dn phu gn
lin y 70 tn, chia nhau y trng nui, v cung ng ci, nc cn dng. Tr ra chi
ra tin cng mua sm cc vt hng, i sau ny lm danh sch khai tiu tr i, th
khng th; cn dn phu hin nay, xin tnh bt u t ngy lm vic, chi cp cho mi tn
mi ngy 1 bt go chi dng. Li s bnh binh 716 tn y, sau ny bt khi c
bao nhiu tn, xin mi thng 1 ln em duyn do bo cho b bit. T tu ln, bo
cho bit l dng ln vua xem ri.
Ngy 12 (Canh Ng), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H
Vn Khu, Trn Vn Tr, Nguyn Cng Hon, Mai Cng Ngn, L Tng Sch tu rng:
"Ngy 26 thng 4, chng thn l H Vn Khu, Mai Cng Ngn sc cho Qun v v
Hu, Ban trc l L Vn Bn, quyn sai Qun c c Uy ngh l Phm ng Dng,
phn n mt hu, em bin binh 50 tn do ho thnh nh sn vo o gc thnh y
c c hn 10 thc, su hn 4 thc. Va thy bn gic c 20 tn, trong thnh
xng ra nh p ngn tr, chng thn l H Vn Khu, Mai Cng Ngn trn ni t
c sc bin binh u ra nh bn gic. Ngay khi y, bn bin binh trong ng mi
o nhy ln mt thnh nh 12 vin danh, nhn thy ch y chng st, chng g rc
y, lp tc do bn hu tin ln trc cng nh nhau vi gic. c hn 1 gi, quyn
sai i trng i tht v t, Ban trc l Mai Vn Thit tin ln trc nh st vi gic,
b gic m trng 1 thng v trn bng cht ngay. Li thy bn gic tip tc do trong
thnh dng dy ra, c hn 20 tn, chng thn l H Vn Khu, Mai Cng Ngn li
sc cho bin binh n canh sn vo tip ng. Nhng v ch o ra y ng cn hp,
qun ta khng th ln nhanh tip ng c. Khi y thy th Ph v y l L Vn Bn
tin ln ch gc thnh o ra y cng nh nhau vi gic, cp ly c 1 chic gio
ca gic, cng chng c vi gic, nhn v ng hp, sy chn ng xung b ho, 2 i
b thng. Li nhn sng ln ca gic i thnh, gc thnh cng bn li, nn bin
binh khng th vo c, ch gi gc thnh cm c nhau vi gic. Chng thn l H
Vn Khu, Mai Cng Ngn lp tc sc em cc hng sng ln trn ni t v trn
ly chiu vo trong thnh nh m bn vo bn gic, gin hoc c k b cht cng
khing cng nhau lui vo di ho. Qun ta bn em xc cht ca tn Mai Vn Thit
khing ra ly di. Xt ra khi y chng thn l H Vn Khu, Mai Cng Ngn trn ni
t c sc bin binh, thn l H Vn Khu b sng ln ca gic bn ra th n t ca
62
o Quang Ha st qua xng thp hi b thng. Thn l Mai Cng Ngn cng b
n t ca o Quang Ha st qua 1 du trn u bn t, 1 du mi trn, 1 du
mt v g m bn t 1 du sn bn t, 1 du nh u bn t cng 5 vt thng. V
vin bin binh nh gin hoc c b thng, b cht cng 19 vin danh. Trong s y b
thng nh 8 vin danh, b thng nng 7 vin danh, b cht 4 vin danh. Xt ra thnh
con y vng ch d cho kim cch cp ly, th m ln ny bin binh mi 1 ln tin
vo, khng c th tha c nh p ly n ni b gic nh p, bin binh gin
hoc b thng cht, ng ban trng coi phn n, chng thn l H Vn Khu, Mai
Cng Ngn t cam chu li. Li ngy 25 thng 4, bn gic ln ra phc thnh nh v
mt y, em sng trng bn ra. ngay khi y, binh i tht v Trung, doanh Thn c l
H Vn em v sng tho nghch tng qun trn ly bn ra 1 pht trng 1 tn
trong bn gic ng xung, thy bn gic n ni y dt cng vo thnh. Tn y lp tc
em sng y bn lun 1 pht na, li trng 1 tn trong bn gic cht ngay. Ngy 26,
bn gic trn thnh m ca sng bn, ngay lc y binh i nh ty Cnh tt l Tng
Vn Quang em sng Tho nghch tng qun trn ly bn ra 1 pht trng 1 tn
trong bn gic cht ngay. Li thy bn gic n ch y sa son sng bn, tn y li
em sng y bn ra 1 pht na, li trng 1 tn trong bn gic cht ngay. Cc ln bn
ni trn ny hin c Qun v l Hong Phc Li, Nguyn Vn Ngh, Nguyn Tin
Phc; Sut i l Trn Vn Hong u mt trng thy. Xt ra tn H Vn bn trng
bn gic 1 tn b thng ng xung, 1 tn cht ngay; tn Tng Vn Quang bn trng
bn gic 2 tn b cht, u thuc v hng c cng. Chng thn chi ra bc lng cp
thng cho H Vn , Tng Vn Quang mi tn u 2 lng khuyn khch. Li k
ny sc cho pho th l Tn Tht Tri, L Vn Hnh em v sng Ph ch trung
tng qun chiu vo ch bn gic t hp nhiu trong thnh m bn ra 30 pht. Trong
s y c 1 pht trng vo ch cha thuc sng n ra la bc chy, 1 pht trng vo kho
thc n c n, 1 pht trng vo nga g chng g trn thnh ri xung n c n, 2
pht bn i thnh n c n, 10 pht bn vo ch t khng trong thnh n c n, 6
pht n ri xung b ho c ting n, 1 pht bn vo trong thnh n khng n. Hin
c Qun c l Nguyn Tin Hn, Th v l Hong Vn Mo, Trn Khc C hng ngy
chua r ti h s. Xt ra ln ny Tn Tht Tri, L Vn Hnh bn ra 30 pht, trong s
y c 6 pht n ri xung b ho ngoi thnh, 1 pht n khng n. Xt ra cng li
ngang nhau, xin khng cn bn n. Li t ngy 24 n 27 thng 4, sng ln ca gic
bn ra, vin bin binh dn phn n b thng b cht 33 vin danh, gm vi ngy 26,
bin binh nh nhau vi gic b thng b cht 19 vin danh, cng l 52 vin danh. Li
ngy 15 thng 4, c Qun v v Trung doanh Tin phong l Vn Su, Nguyn Vn
Ngh trnh: bin binh v y o t ly di c thy 1 h di chn tin, khng bit
nhiu hay t, bin binh y khng dm t tin ly ln, cc l. Chng thn lp tc phi
63
ngi n ni hi ng vi vin coi qun o tt c ln, m c thnh tin 830 quan
v 1 chic mm thau. Nhng cha bit tin y v mm thau l ca ngi no chn giu,
t cho tnh thn Gia nh chiu nhn thi hnh. Li ngy y tip c tnh thn H
Tin t ni: Ngy thng ging nm nay vng tip ch d, tnh y vng Ch liu lng
trch ra bin binh 2 v c Bo Thnh, Vnh Long nguyn ng gi tnh y, cp bng
cho quyn sai Ph qun c l Ch Vn Huy qun sut em bin binh y tr v qun th,
cc l. Ri n ngy 20 thng 4, vin Ch Vn Huy em bin binh 2 v c ch c 33
vin danh v n qun th. Chng thn thit ngh: bin binh 2 v c y s ngi khng
c my, sc cho u v nguyn tnh sai phi. Li ngy 24 thng 4, vng tip ch d
truyn em vic Nguyn Vn Vn hay Nguyn Vn Php s d lm sao li khng ph
hp, i n k sau ni km vo t tu. Chng thn xt ra tn Nguyn Vn Vn
nguyn cung khai tn y trong s nguyn bin l Nguyn Vn Php, tn ngoi gi l
Nguyn Vn Vn, cc l. Th th tn Nguyn Vn Vn v Nguyn Vn Php xt ra l 1
tn, khi y ngi lm giy l s nhn Nguyn Vn Phm khi khi tho ra khng bit
chua r, nn c s trc sau khng ph hp nh th. Chng thn em tn y pht
ngay 40 roi lm rn ri. Cn nh ngi chuyn bin l T v Trng Tin Nhim v
chng thn khng bit xt ra, mun cam chu li. Li ngy 27 thng 4, thn l Nguyn
Cng Hon hin n qun th, chiu ban phng gi phn n, cn quyn sung Lnh
binh l Tn Tht Tng li tr v nhn chc nh c. T tu dng ln, bo cho bit
dng ln vua xem ri.
Ngy 13 (Tn Mi), vua sai C mt i thn truyn d cho Nguyn Xun,
Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H Vn Khu, Trn Vn Tr, Nguyn Cng Hon,
Mai Cng Ngn, L Tng Sch rng: "Nay c cc vin tng qun, tham tn, lnh binh
qun th Gia nh tu bo ln 1 tp v tnh hnh nh dp hin nay. Xt ra ln ny
quan binh mt hu sn vo o gc thnh nh, khng th tha c cp ly, li b
gic nh p, bin binh gin hoc c b thng b cht. Ch y chng qua l mt bc
tng thp thi, hy cn khinh sut tin ln tht c nh th, n khi nh thnh th lm
th no? Thc l iu khin khng ng mi n ni th. i vin phn n l Tham
tn H Vn Khu, Lnh binh Mai Cng Ngn v Qun v l L Vn Bn vn khng
chi t c li y. Ta ngh li cc vin y khi y c sc chng nh li, u c b
thng. Chun gia n u khoan tha cho. Cn quyn sai i trng l Mai Vn Thit
hng hi nh st vi gic b cht trn chun truy tng lm i trng, li cp cho tin
tut 3 lng bc. Cc tn cht ngay ti trn, chun cho chiu theo l cht trn m thng
cp t ra thng xt. Cc tn b thng cng theo l thng cp. Xt ra nay bn gic
trong thnh khn n gi n vi nm, th rt cng qun. Quan binh o vo gc
thnh nh, sao khng o su thm, ri sau hy tin ly. Ch o hy cn cht hp,
vi khinh gic tham tin ln, n ni bin binh khng c ch ng chn, thnh ra l
64
vic ? K ra, v phng php dng binh, qu vn ton tt c. Hin nay 4 mt ni
t p cao, ng ho cng dn dn lp phng, ta chim th c, th bn gic
chng sm th chiu cng s n cht, h tt phi cu may th lm, cng vi bn ch
di u chi nhau, ch hi qun lnh thi. Cc vin tng qun, tham tn, lnh binh, t
nay v sau, nn nm gi ly k tt thng, lm ng c nghi. V vic nh ly thnh
nh, hoc c th ph o chn thnh cho st xung, c nhin l tt, khng th liu
m rng ra, cho n khi y bin binh d i li tip ng, mi c th tu cng c. M
khi tn cng, d sai cc tn ra th v cc bn t inh trc t giao i tin ln trc
nh vo, gin hoc c tn no khng chu ht sc cn c lng nht lui li, gn th dng
dao, gio, xa th dng sng ln, sng nh, theo sau nh git, cho chng hng sc
mt lng tin ln trc, qun ta nhn m tin ni theo sau, s c d dng. Li trn
ni t cng nn t sn sng ln i chiu vo ch ch bn gic trong thnh. Tt phi
n ngn tr, nu c k no th ra chng c li, th lp tc chiu cho ng m bn
ra, th tt phi trng. Nh th th c th git c nhiu gic m thu cng vn ton vy.
Cn nh ngi t bn sng ln l bn Tng Vn Quang, H Vn u c th bn
cht bn gic, cng c phn ng khen. Tr ra qun th thng cho bc lng th
khng k, ngi bn cht lin 2 tn trong bn gic l Tng Vn Quang, chun cho vt
b lm i trng, li thng thm cho 3 lng bc na; ngi bn trng bn gic 1 k
cht 1 k b thng l H Vn cng thng thm cho 2 lng bc na, t ra c v
khch l. Li c tu: bn bin binh o t, c o c 830 quan tin v 1 chic mm
thau, giao cho tnh Gia nh chiu l thi hnh, cc l. Tin v mm y cha bit r
l ca t hay ca cng, nhng quan qun lin nm nh dp c phn kh nhc, hng
ngy tn ph ngn vng cn chng tic, hung chi tin v mm y l ca bin binh o
c, h nn em cha vo kho. Tin v mm y chun giao cho i vin phn n
mt y xt s bin hin ti o c v n canh ngi no nhiu ln sai phi kh
nhc, sung lm hng tin thng, phn bit ra m thng cp khuyn khch. Li nh
tn ra th l Nguyn Vn Vn v Nguyn Vn Php xt ra l mt tn, tp tu trc
khng ni r, thc l khng hp. Tr ra em ngi tha bin l Nguyn Vn Phm
pht nh roi ri th khng k, ngi chuyn bin l T v Trng Tin Nhim chun
pht lng 1 thng lm rn; cn cc vin tng qun, tham tn, lnh binh khng bit
xt ra, th l vic nh nht, u chun tha cho khng xt k lm g. Chun cho em
d ny truyn bo cho bit.
Cng ngy y, vua sai b Binh truyn d cho Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng,
Phm Hu Tm, H Vn Khu, Trn Vn Tr, Nguyn Cng Hon, Mai Cng Ngn, L
Tng Sch rng: Trc trch ra bin binh cc c Tnh man ca tnh Qung Ngi,
cng vi bin binh cc c nh trng tinh Chim, t lm v Hng uy phi n tnh Gia
nh nh gic. Nay ta ngh: bin binh v y theo i nh dp lu ngy, c phn kh
65
nhc. Chun cho cc vin tng qun, tham tn lp tc n mng 1 thng 6 ny xt s
binh v y bao nhiu ngi, u cho v i ng nguyn tnh.
Ngy 17 (t Hi), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H Vn
Khu, Trn Vn Tr, Nguyn Cng Hon, Mai Cng Ngn, L Tng Sch tu rng: Cc
ngy mng 3, mng 4 thng ny, c ngi Nam K, Bc K trong thnh ra th cng 6
tn: mt tn l L Ngc Lc, ngi tnh Thanh Hoa; mt tn l H T Thng, ngi
ph Tha Thin. 2 tn y u khai nm trc nhn nh ngho p thuyn bun lu lc
n Gia nh kim n. Ngy thng 5 nm Minh Mnh th 14 (1833), tn gic Khi
ni lon, cho y l L Ngc Lc lm qun lnh ca gic, H T Thng lm in
qun ca gic. Mt tn l Trn Vn Minh, mt tn l Nguyn Vn c, u ngi tnh
An Giang. Ngy thng 7 nm Minh Mnh th 14 (1833), b gic bt em vo thnh cho
bn y lm Cai c ca gic. Mt tn l Nguyn Vn Hin, ngi tnh Gia nh. Ngy
thng 7 nm Minh Mnh th 14 (1833), b gic bt y vo thnh, cho y lm i trng
ca gic. Mt tn l Bi Vn L, ngi tnh Ngh An. trc nhn can n pht i Gia
nh, ghp lm binh i t Hi Lng. Ngy thng 5 nm Minh Mnh th 14 (1833),
tn gic Khi ni lon, cho y lm Chnh qun c ca gic. Cc tn ni trn ny, u
vo cc ngy mng 3, mng 4 tha c dng dy xung thnh ra th. V hi bn cc tn
y v s trng trong thnh, u khai: hin nay bn gic trong thnh hng tinh trng c
hn 300 tn, ngi b bnh b thng nh cn c th lm vic vt c c hn 200 tn;
cn ngi b m b thng khng th sai khin c c hn 300 tn. Thuc sng c
giy trong ca Hoi Lai, ch cn 1.200 cn, bn gic giu i khng chi pht. Bn gic
li gi luyn thuc sng trong 3 ca Tnh Bin, Tuyn Ha, Phc Vin cng 24 ci,
c trong 7 ngy luyn thnh 450 cn thuc, ri xt thy ch no thiu th chi pht. Li
thy tn gic Hm sai th tin d ly nhng ct ln khot gia ra lm sng Ph ch
bng g, bn ngoi bt 4 ci ai st, ri ly n chn a li khng n, lp bt l ngi
np vo sng g y phng bn ra. Bn u s ca gic li sai bn l ln ra trong
thnh nh o t thnh h, ly t p lm ly nh, ngy m n phc gi. Ngy
26 thng trc, bn gic ln ra thnh nh chnh i vi ca Trnh Bin, cng nh nhau
vi quan qun, bn gic b cht 3 tn. Trong s y c: 1 tn l Thm, xng l Ng
nghim qun thng n ca gic; 2 tn l Chanh, Canh, xng l qun lnh ca gic,
u l ngi Bc K, khng bit h g qun u; v b thng 7 tn. Li nghe thy
thng trc, ngoi ly c nhiu th mt bn vo trong thnh. Cc i u mc ca gic
nht ly cng xem, ni phao ln rng l th ca nhn dn ngoi ly ngm dn trong
thnh cng nhn c gi, chng sm th mun, tt c quan nc khc n cu vin, cc
l. Cn nh trong t mt ni v vic g, th bn y u khng r. Li ngy mng 4 thng
ny, bui sm, thy tn u s ca gic bo l n tit oan Ng, sc bn l n ch
tn Trm git tht 1 tht voi mi, chia cp cho bn l n dng. Cn nh n b con
66
gi, tr b trong thnh s bao nhiu, v dim tiu hin cn nhiu hay t, bn y u
khng bit r. Cn cc khon khc i lc ging nh li ca cc tn ra th k trc
khai. Chng thn sc kim sot bn y khp mnh v o mc u khng mang theo giy
t g, nghim bit l bn y ra th tnh t l thc. em tn L Ngc Lc, H T
Thng, Trn Vn Minh, Nguyn Vn c, Bi Vn L, Nguyn Vn Hin cng 6 tn
ghp vo phn n canh theo qun gng sc bo hiu chuc ti. Li t ngy mng 1
n ngy mng 4 thng ny, my ln sng ca gic bn ra, bin binh phn n b
thng, b cht 35 vin danh. Li c th V y v T nht doanh V lm l Tn Tht
Tng, Ph qun c c Gia nh l L Vn Do trnh rng: ngy mng 3 thng ny cc
vin y c sc bin binh sn vo o khot gc thnh nh chnh i vi ca Hoi
Lai, khi y c binh inh v Cm y l Nguyn c c v binh c Gia nh l Lu Vn
Ho, ng Vn Nhn, Nguyn Vn Thun do ch o y ln ln thnh nh thm d,
thy bn gic 4 tn ng quay lng ra trong thnh nh. Bn cc tn y em gch,
nguyn cm tay ht to ln v nm ba vo bn gic, bn gic cng r nhau chy vo
thnh. Ngay khi y tn Nguyn c c ly c ca gic 2 chic nng sng trng
u khng c bng g; tn ng Vn Nhn ly c 1 cy gio trng. Nhn v sng
ca gic trn thnh bn xung nhiu, bn cc tn y r nhau chy xung, cc l. Xt
ra ln ny bn Nguyn c c ln ln thnh nh d thm, li c th nh lui bn
gic, ly c kh gii ca gic, cng l c cng. Chng thn chi ra 1 lng bc cp
thng cho Nguyn c c v ng Vn Nhn cng 2 tn chia u nhau khuyn
khch. Li k trc Qun v v Bnh nh l c Tn b m, chng thn tnh ra
Qun v v Ha Dng l Nguyn c Khanh quyn nhip Ph v y v y. Nay
c Tn khi bnh nhn chc nh c, vin Nguyn c Khanh vn theo vi chng
thn sai phi. Li thn l Nguyn Vn Trng ch tay tri nguyn b thng trc, by
lu cha thuc hin c su phn mi, trc y ng k ni ph vo tp tu.
K ny ch vt thng y cha trc cha c gim. Thn l H Vn Khu ch b
thng trc k ny hin bnh phc.
T tu dng ln, vua sai C mt i thn truyn d cho Nguyn Xun, Nguyn
Vn Trng, Phm Hu Tm, H Vn Khu, Trn Vn Tr, Nguyn Cng Hon, Mai
Cng Ngn, L Tng Sch rng: Nay c cc vin tng qun, tham tn, lnh binh
qun th Gia nh tu bo ln mt tp v tnh hnh nh dp. Xt ra ln ny trong
thnh ra th t tn L Ngc Lc n tn Bi Vn L cng 6 tn, chun cho khoan tha
ti trc, chia ghp vo phn n theo qun gng sc bo hiu, nhng phi nghim ngt
qun thc. Cn binh v Cm y l Nguyn c c, binh c Gia nh l bn ng Vn
Nhn nhn vo o thnh nh ln ln d thm, li c th nh lui bn gic, ly c
kh gii, cng l ng khen. Tr ra qun th thng cho bc lng th khng k,
chun thng thm cho 1 lng bc na cng chia nhau khuyn khch. Li c tu
67
ngy mng 4 thng ny bn gic git tht tht voi chia nhau n, cc l. Xt ra bn gic
trong thnh khn kh gi vi nm nay. Trc y bn gic ly tht voi lm ch
nng ta, lu li chn nui trong thnh, chng nh li vi quan binh. Nay
em tht voi git tht n, th th cng qun qu lm, chng bao lu cng t phi
cht thi. Quan qun lin nm nh dp xng pha tn n, c phn kh nhc. Hung
chi nay ma h nng d, kh nng hun t, phm c lm vic g, khng nn tc trch
qu. Cc vin tng qun, tham tn, lnh binh cn phi c iu trong vic kh nhc,
ri ri. Phm cc vic o ng, p ly nn t t sc lm n tha, th sc ngi.
Li my ln c tu binh dn n canh gin hoc c ngi khng may b n trng
phi b thng b cht. Xt ra bn h v nc kh nhc, m mc phi nn sng n,
lng ta thc l khng n. T nay v sau, phn n canh 4 mt ly di, nu c ng
dng g, th binh dn u nn phng gi cho kho, hoc kim cch che chn, hoc tha
c s lm, nn lm th no c th cho ngi lm vic khng n ni b n trng phi
b thng tn, m cng vic cng lm xong, mi l khng ph lng ca ta yu thng
qun dn. Li trong thnh c tht voi in, tnh rt hung tn. Hin nay kho tng nh
ca gic u b quan qun bn ph tan nt, 4 mt ly di p cao ni t, tnh hnh
trong thnh, nht nht u mt trng r. Vic bn git tht voi ca gic, tng cng
khng kh. Truyn cho tng qun, tham tn sc cho tt c nhn vin bn sng ln trn
cc ni t, ngi no c th dm chiu c thc bn git tht tng in cht ngay,
th thng cho 100 quan tin. Chun cho em d ny truyn bo cho bit.
Ngy 18 (Bnh T), vua d b Binh rng: Trc y Ph v y Trng Vn Phn
qun sut em cc hng bin binh hn 600 tn tip tc i Nam K sung vic sai phi,
ri nhn tnh Bnh Thun dc ng c bn gic ngi Man lm ngn tr, truyn
Ch cho Trng Vn Phn n ngay tnh y hp vi cc b bin cc o hip sc nh
dp. Hin nay bn gic y chy trn tan i, vic nh bt tm xong, truyn cho
Trng Vn Phn lp tc tun d trc em s bin binh nguyn qun sut y n ngay
qun th Gia nh u theo vi v i y sai phi. Khng cn lu mi Bnh Thun ch
kh nhc ho.
Cng ngy y, vua li d b Binh rng: Trc y nhn Gia nh c vic,
my ln a hch iu ng voi chin cc tnh n phng dng cho bic binh. Nay
hin ngch voi chin ca tnh Gia nh v tnh An Giang gii v s kh nhiu,
phng gi. Chun cho cc vin tng qun, tham tn bit, d ny pht n ngy no,
lp tc chiu 3 tht voi Kinh i ng gi tnh Nam v 8 tht voi ca tnh Nam phi
n qun th ln trc, u chiu r giao v tnh Nam. Li trc y nhn bn gic
Man ni ln, c ch i gi 7 tht voi ca tnh Ha hin qun th chuyn giao cho
cc vin i nh bt gic Bnh Thun, Bin Ha em i nh dp. Nay bn gic y
68
hin tan v khng c tung tch g na, th 3 tht voi chin ln trc phi giao cho
tnh Bin Ha rt v tnh y ri th thi, cn 4 tht voi ca tnh Bin Ha giao cho
tnh Bnh Thun. Chun cho Tun ph tnh y l Dng Vn Phng xt ngay xem hin
nay vic bt gic nu cn nn cn dng voi chin na, th cho lu li dng, nu qu
khng dng lm vic g, cng chun cho lp tc rt v tnh Ha.
Cng ngy y, vua li d b Binh rng: Nm trc thnh Phin An c vic bin
ng, Thi Cng Triu tng b theo gic nh nhuc, ri sau hi li ti y, tr v chnh
ngha xin theo i nh gic bo hiu. V tm tch duyn do ca tn y cn cha r
rng. Nay tn y hin v Kinh chun giao cho b Hnh hi r u ui, c thc lm
bn tu ln, li xung Ch thi hnh.
Ngy 23 (Tn T), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H Vn
Khu, Trn Vn Tr, Nguyn Cng Hon, Mai Cng Ngn, L Tng Sch tu rng: T
ngy mng 6 n ngy 11 thng ny, bn gic trong thnh khng c tn no ra th.
Nhng c ngi chiu ng dm l th v Hong Vn Mo, Trn Khc C, Dng Phc
T trnh rng: bn y chiu knh thy bn gic trong thnh em nhiu ct, vn dn
lm ro sch g, bn trong lm nh nh. Li bi p ly t che n bay. Kho thc
trong thnh ch cn mt ta, b n bn ph rui ngi gy trt gn ht, ch cn li ct,
vn v thc cha l thin, c cn na kho, hin nay nc ma thng xung, phn
nhiu b thm t, bn gic khng che lp ni. Li thy cc To tc c 2 ta rui ngi
phn nhiu b gy v, nhng 1 ta v bn t cn c th c. Thng thy th rn c
ca gic hng ngy thng rn lm y, bt thnh lnh cc hng sng ngoi ly bn
vo, bn y chy tan trn lnh. Li ngoi b ho 4 mt thnh nhn v quan qun p ly
dng sch st gn, t lu nay bn gic khng dm li ln ra sinh chuyn na; duy
trong thnh nh gic thng ln ra o h n phc, tha c bn sng ln ngn chn,
phng quan qun chim ly, cc l. Li ngy mng 8 thng ny, bn gic t hp ng
i thnh gc tin t sa cha nh lu, chng thn lp tc sc cho quyn sai i trng
h v ty H v l Tn Tht Lp, ty Cnh tt l Tng c Thnh em sng gang Hng y
trn ni t bn ra 3 pht. Trong s y 1 pht trng vo 1 tn trong bn gic ng
xung cht, 2 pht trng ly ca gic trn thnh. Ngy mng 9, bn gic li ln ng
trn thnh v mt sau dm trng ngoi ly. Ngay khi y, binh inh i cu v Hon
dng l inh Vit Cn em sng ng qu sn bn ra 1 pht trng vo 1 tn trong bn
gic ng xung cht. Cc ln bn trn ny hin c qun v l Nguyn Vn Khch, Ng
Ti c, Nguyn Lng Nhn, Ng Tht Khoa; Qun c Trng Phc Thy; Sut i
Nguyn Vn Trung; Ngoi y i trng Nguyn Tin Hi cng mt trng thy. Xt ra
Tn Tht Lp, Tng c Thnh, inh Vit Cn ln ny bn sng ln u c th git
cht bn gic, bn trng ly ca gic, thuc v c cng. Chng thn chi ra 1 lng
69
bc cp thng cho Tn Tht Lp, Tng c Thnh; cn inh Vit Cn cng cp
thng cho 1 lng bc khuyn khch. Li sc cho i trng i nht ty Cnh tt l
Nguyn Vn Qu, Ngoi y i trng l Mai Vn Chung, em v sng ng Thn uy
ph ch i tng qun chiu vo ch bn gic t hp v kho tng, nh cc s m
bn ra 34 pht. Trong s y c 12 pht trng vo kho sng trong thnh n c n, 7
pht trng vo i thnh n c n, 10 pht bn vo ch t khng trong thnh n c
n, 1 pht trng vo kho thc n c n, 2 pht trng vo nh ca gic n c n, 2
pht n n trn khng. Li sc Mai Vn Nguyt, Nguyn Cu , L Vn An em v
sng ng Ph ch trung tng qun bn ra 20 pht. Trong s y c 1 pht trng vo
kho thc n c n, 1 pht trng vo ch bn gic cha thuc sng, ng phun la,
n n ra bc chy, 1 pht trng vo nh ca gic n c n, 16 pht bn vo ch t
khng trong thnh n c n, 1 pht n ri xung ngoi thnh c ting n. Nhng pht
bn ni trn ny hin c qun v l Hong Phc Li, Nguyn Vn Thng, Nguyn
Vn Ngh, V Vn Nhng; qun c l Nguyn Vn Dip; th v l Hong Vn Mo,
Dng Phc T, Trn Khc C, Tn Tht Chu u mt trng thy v hng ngy chua r
h s. Xt ra ln ny Nguyn Vn Qu, Mai Vn Chung bn ra 34 pht, c 1 pht
trng vo kho thc, 2 pht trng vo nh ca gic. Gin hoc c 2 pht n n trn
khng, cn th u c th trng vo kho thc, nh ca gic, i thnh, cc s trong
thnh n c n c 32 pht. Mai Vn Nguyt, Nguyn Cu , L Vn An bn ra 20
pht, gin hoc c 1 pht n ri xung ngoi thnh, cn th u bn vo trong thnh
cc ni bn gic cha giu thuc sng, ng phun la v kho tng, nh ca gic, n
c n n 19 pht, u l cng nhiu li t. Chng thn chi ra 2 ng tin Phi long
bng bc hng ln cp thng cho Nguyn Vn Quy, Mai Vn Chung, v 3 ng
tin bng bc hng ln cp thng cho Mai Vn Nguyt, Nguyn Cu , L Vn An
khuyn khch. Li t ngy mng 5 n mng 8 thng ny, my ln sng ln ca gic
bn ra, cc vin bin binh inh ni n canh b thng b cht 15 tn. Li k trc
chng thn c sc binh dn n canh gm sc lp ho c su phn mi, hin
ni km vo tp tu ri. K ny sc cho bin binh lm tip cng vic p lp, nhng
v st lin b ho c phn hi kh. Nay hin mi c by phn mi. Li ngy 17
thng trc, vng tip ch d truyn cho chng thn xt r u ui tn Thi Vn Hn,
v v y v c g m sng tm b n gi, c thc lm bn tu ln. Chng thn em
cc tn my ln ra th xt hi. C binh i Vnh Lng nguyn thuc tnh Vnh
Long trc l bn Chu Vn Nhng, Trn Vn Hun, Nguyn Vn ng, Nguyn Vit
o, Trn Vn Nghn u khai: Thng 6 nm Minh Mnh th 14 (1833), tn gic
Trm, gic Nh em qun n cp ly thnh tnh y, vin nguyn Tng c l L
Phc Bo cht, thua chy i trc, cn tn Thi Vn Hn b gic bt th no, bn
y u khng bit r. n khi bn y b bt em v bn sng mt sau tnh thnh y, th
70
thy tn gic Trm ngi thuyn loan, Thi Vn Hn ngi thuyn vn ghp, nguyn
khng b gng kha g, i mt vi tn gic Trm 2 ngi cng ni chuyn vi nhau;
nhng ni v vic g, th bn y u trn b khng c nghe r. Ri tn gic Trm bt
em bn y vo thnh, khi y thy tn Thi Vn Hn b giam tri pho th c. Bn
gic thng d bo nhn quan chc ca gic, tn Thi Vn Hn chi t l gi m. n
ngy thng 8, lnh binh Hng mu sai ngi nh t kho thuc sng, vic tit l ra, b
gic git cht. Tn u s ca gic nhn bo l tn Thi Vn Hn tui gi khng dng
c vic g, cng em chm git, cc l. Hi li Nguyn Th Li c khai qun x
Khanh Tng, tng Khng T, huyn Siu Loi, ph Thun Thnh, tnh Bc Ninh.
Nm trc th theo n ch lm vic ca chng th l Thi Vn Hn, nguyn Ph lnh
binh tnh Vnh Long. Ngy thng 6 nm Minh Mnh th 14 (1833), tn gic Trm, gic
Nh em bn l n nh cp ly thnh tnh Vnh Long. Khi y nguyn Tng c L
Phc Bo, cht, cng gic nh nhau b thua chy tan i, chng th hin b m nm
trong thnh, nn b gic bt c em v thnh [Phin An] giam gi tri pho th c,
th cng i theo nui chng. n ngy mng 8 thng 8, quan binh tin ly n Gia
Khu, bn gic bo l Lnh binh Lc, Lnh binh Hng mu t kho thuc sng, lp tc
sai bn l em ra ngoi thnh chm git. Li bo l chng th v cc ngi b bt c
20 tn, li khng phi sinh mi lo v sau, nn sai em git tt c. Ri sai bn gic
em th giam kho Gia Ha trong thnh, hng ngy bt say thc. n ngy thng 3
nm nay, khi th ra th, mun c tha ti, nn c khai mo l chng th cng vi cc
lnh binh quan mu vic t kho thuc sng, mun cam chu ti, cc l. Xt ra c bn
ra th khai v Nguyn Th Li cung ra cc l, th tnh hnh tn Thi Vn Hn b gic
bt, hnh nh c khut phc bn gic, m vic mu t kho thuc sng thc do tn
L Vn Hng, cn tn Thi Vn Hn khng d g n. V l tn y l Nguyn Th Li
t sau khi chng th b git, n chu x nhc theo gic by lu tm sng; n khi ra
hng li khai mo ra mong c tha ti, thc l ng nn tr ti. Chng thn em
Nguyn Th Li chuyn giao cho tnh thn Gia nh nghim ngt giam cm. Li ngy
mng 8 thng ny, vng tip ch d, chng thn em bn L Ngc Lc, H T
Thng, Trn Vn Minh xt hi, u khai l trc y tn Ph v C b gic bt c tn
gic Trm nhiu ln em ra hi v tnh trng ngoi ly, vin y tr li l ta b my
bt c, mun git th git. Khng chu ni ra cu g. Tn gic Trm bn sai bn l
em ra chm. Khi y c tn gic Du xin em vin y v ch tn gic Du , tin ly
li ha d. Tn gic Trm nghe li. Tn gic Du bn em Ph v C v ch , hai ba
ln gng hi, vin y cng khng khai ra vic g. Li nghe thy vin Ph v C ni vi
ngi Nam K, Bc K rng: Hin nay trong thnh ra th u c tha ti, li cp
cho cm o, gng sc bo hiu. Tn gic Trm mt khi nghe thy cu ni y, bo l
nu vin Ph v C trong thnh, s c s d bo bn gic ra th, nn em vin y
71
chm git. n 3, 4 ngy sau, bn y thy tn gic Trm sai bn l, khng bit tn l g,
em H b thiu khanh ca gic l tn Thanh, Tham tn ca gic l tn Trinh, Binh b
thiu khanh ca gic l tn Ha, Ph tng ca gic l tn Lng chm git. Bn y hi
bn l ca gic ni l: 4 tn y ngm nhn li dn mt ca L Vn C lm ni cng,
vic tit l ra, nn tn gic Trm em bn y git, cc l. Chng thn xc nghim ln
ny bn cc tn L Ngc Lc khai ra, cng ni vi cc tn ra th ln trc khai, th
vic vin L Vn C chi gic m b git cht, c phn t ra l vic ng tin. Cn nh
bo l L Vn C ni rng cc ngi ra th u b chm git ht, chng qua bn gic
t ra cu ni y, la d bn l bn lng liu cht gi ly thnh m thi. Chng thn
em l y d bo bn ngi trong thnh, cho h khng nghi hoc g na m bit
ng hng. Li lm 1 phong th truyn bo chiu vo gc t - tin ch tn Chi m
bn vo, tin ty c lm vic. Li chng thn tun theo ch d xt r s trng tn
Trng Vn Cnh, Nguyn An Vit, inh Vn Tin. em cc tn L Ngc Lc xt
hi, c khai l tn Trng Vn Cnh, Nguyn An Vit khi cn trong thnh, tn
Nguyn An Vit bn gic c sai phi vic g hay khng, bn y khng r; tn Trng
Vn Cnh th hin ch tn gic Hm sai bo, vn khng b gng kha g c; cn tn
inh Vn Tin th bn y khng nghe thy bao gi, cc l. V vic tn inh Vn Tin
tng tch u, xin i tra cu r s thc, li xin em duyn do tu ln. Li chng thn
tun theo ch d xt r vic tn bn sng ln git cht tn gic Linh cp thng.
xt hi th trn ni t mi p nguyn c t cc c xe sng ln Hng y, n khi bn
ra, vn c nhiu ngi, trong y bn cht tn gic Linh l do ngi no, khng ai
trng thy ch xc, kh tra xt c ch l tn no. Khon y ngh xin nh vic cp
thng.. Li nguyn Qun v v Trng uy l Nguyn T Cng trc y b m khng
lm c vic qun, chng thn cho ngoi cha thuc. Nay c vin y trnh l
nhn b bnh ri pht ra chng phong, khp mnh pht ban, khp xng au nhc, mi
ngy cng tng ln, tng cha thuc khng khi; li thm tui gi suy yu, xin v
qu k ng tnh Qung Ngi iu dng, cc l. Chng thn sc khm nghim,
bnh tnh l thc, cp bng cho vin y c ty tin i ng thy hoc ng b
v qu k ng tnh Qung Ngi iu dng, c khi hay khng do tnh y thi hnh
cho n tha. Li thng trc chng thn tun theo ch d em tn can phm l
Nguyn Vn c, binh v Bnh Thun, p gii n trc qun ru rao cho mi ngi
bit, ri lp tc em chm xong ri.
Cng ngy y, Nguyn Xun, Phm Hu Tm, Nguyn Cng Hon li tu rng:
Ngy 11 thng ny, chng thn em tnh hnh hin ti lm tp tu ln, hin ng vit
li cha xong, va c 4 tn trong bn ngi theo o Gia t trong thnh ra th: mt
tn l Nguyn Vn Qu, mt tn l Trn Vn Hp, u ngi tnh Gia nh; mt tn l
Nguyn Vn Say, mt tn l Nguyn Vn Thch, u ngi tnh nh Tng. Chng
72

thn hin ng ra lnh xt hi, xin xt r s trng, n k tc ln, s nh tu
ln, bo cho bit l dng ln vua xem ri.
Ngy 24 (Nhm Ng), vua sai C mt i thn truyn d cho Nguyn Xun,
Mai Cng Ngn, L Tng Sch rng: Nay c cc vin tng qun, tham tn, lnh binh
qun th Gia nh tu bo ln 1 tp v tnh hnh nh dp. Xt ra bn gic st li
thnh Phin An, liu cht gi vi nm nay, th rt cng qun. Nay quan binh 4
mt o ng p ni, p ly, ro st u lm xong, b ho cng lp bng phng.
t lu nay bn gic khng dm th u ra sinh vic, th trong bn gic khn qun
cng ngy cng thm, chng sm th chiu cng t phi cht thi. V khon cp ly
thnh nh, rt l cch ct yu cho vic nh thnh, cc vin tng qun, tham tn nn
tun theo li trong ch d nhiu ln, xem c hi m lm cho n tha. Phm cng vic g
nn iu khin cho kho, gi gn h v cho binh dn khng n ni b sng n ca
gic lm thng tn m nn vic nn cng, mi l mu chc vn ton. Cn nh xt r
vic nguyn Ph lnh binh Thi Vn Hn, t trc n gi im lng khng nghe thy g.
Nay c tu l b gic bt, gic cho l tn y gi m khng dng c vic g, nhn th
m chm git, th y khng c kh tit g ng khen, hung chi c cc ngi cung
khai ra y thuyn ca gic, vn khng b gng kha g, i mt vi tn gic Trm ni
chuyn nh thng, th th tm tnh cng nh minh bch, mt ci b git cht cng
cha che c ti. Tn Thi Vn Hn chuyn truy ot li quan chc, t s trng
pht lm rn. Li nguyn quyn sung v y l L Vn C trc y b gic bt vo
thnh, chi gic khng chu khut m cht. tng xung Ch truy tng chc hm, th
m tp tu ln trc li ni trong bn gic tuyn truyn l L Vn C ni l: cc ngi
ra th u b chm git c. Nay khon y r rng l bn gic ni t ra la di bn
l ca chng, lm cho bn lng c cht m gi. M tn L Vn C tit lit khng
chu khut, ngi ra th trc sau nhiu ln khai ra ging nhau nh mt. Hung chi c
khai l bn u mc trong bn gic l tn Trinh, tn Ha, tn Lng, tn Thanh ngm
theo li dn mt ca L Vn C lm ni cng n ni b tn gic Trm em chm git
c. Th th tn L Vn C truy li tit lit, ch xc khng ng g, thc ng khen
thng lm. Tn L Vn C chun cho c theo nh Ch trc m thi hnh. Li binh v
Hng uy trc l Trng Vn Cnh, Nguyn An Vit, inh Vn Tin cng 3 tn, thc
l mt tch m khai lm l cht trn, cung Ch em 3 tn y tc b vic gia n cho
tp m
1
. Nay xt ra tn Trng Vn Cnh, Nguyn An Vit r rng l khi trong bn
gic lm k sai khin cho gic. Th m ln trc khai bo hm h, thc l m hn tp.
ng l nn theo mc nng tr ti, nhng ta ngh trong khi nh dp, cn c th theo

1. Nhng qun s t trn c vua gia n cho con lm m t, min tr sai dch, gi l tp m, ngha l ni hng
phc m ca cha.
73

mc khoan hng. Trn vit n l th sai th h
1
V nh Lai chun pht ngay 100
trng cch dch sung vo qun ng. Nguyn coi Qun v y l V Phi Gim l ngi
c chuyn trch, sao c cho ngi vit lm lm cu chi li. V Phi Gim chun
ging 1 cp lu nhim. i vin phn n mt hu l Nguyn Vn Trng, H Vn
Khu, Trn Vn Tr khng kim sot ni, chun truyn Ch qu mng. Li nh v sng
trn ni t gc tin - t ln trc bn trng ngi o Gia t, xng l Ph tng ca
gic, l tn Linh cht ngay. Nay xt r l phi nhiu ngi thay i nhau bn, khng
th trch ra s trng r rng l ngi no bn trng, chun y li xin nh b vic cp
thng. Chun cho em d ny truyn bo cho bit.
Ngy 26 (Gip Thn), vua d Ni cc rng: Ngi trong thnh ra th l H Hu
Nhn, Nguyn Th Ct, Nguyn Vn Tnh hoc b gic bt, hoc l u mc ca gic,
tm tnh cha r rng. Nay hin p gii v Kinh, u chun giao cho b Hnh xt r
nh ngha, lm bn tu ln.
Ngy 27 (t Du), vua d b H rng: Trc y n tit oan dng l mng
ban khp. Quan vin vn v Kinh chc nhun thm n ban tt c ri. Duy ngh n
tng s Nam K tng theo hng trn 3 nm, n ng ung cay, khng lc no
c ba n ri ri, lng ta rt y ny. Nay gia n chun cho xt xem hin ti qun
th Gia nh v thnh Trn Ty c cc vin Kinh phi ra v ht thy thn bin cc
tnh t Qung Nam n Bnh Thun, t tng qun, tham tn tr xung n cc vin
chnh ph qun c u chiu theo bn k sau y thng cp b ung ch, l ch, cc
th qu c th bc khc nhau. Trong y v khon b ung ch, vin no nm ngoi
c thng ri, th nay chun cho khng nn cp ln na. Li l ch v cc th qu ln
ny qun th Gia nh thng cp nu c tha li, th chun cho cc vin tng qun,
tham tn xt cc vin sut i hin theo qun th chc lng chia u cp thng tt
c. Nay nng h nng bc dng gii nhit, gi l ha ru chia n, khp n mi
ngi ni hng trn
2
. Cn nh thnh Trn Ty nn cp thng cho ch l v cc th qu
th chun cho t v qun th Gia nh chuyn giao, theo tng khon m thng cp;
nu cn c tha li cng chun giao cho Tng c Trng Minh Ging, Tun ph L
i Cng liu lng chia cp, khng nn lu li. Xong vic ri, ht thy v l ch, cc
qu, bt tt phi tu tiu tr i.
Ngy 28 (Bnh Tut), vua d Ni cc rng: Nay n tit gia ma h, kh nng
ng d, ta ngh n Nam K, t tn phng Nam, li nng nhiu hn. Quan binh

1. Th sai th li l chc th li ng dng th cha vo ngch chnh, ging nh by gi ngi ng thc tp
cha vo bin ch.
2. Thi Xun Thu Trung Quc: nc Tn v nc S nh nhau, c ngi dng vua nc S 1 v ru, vua ni:
By gi qun s u kh nhc c, ta sao n ung ru mt mnh, bn ly nc sng ha tht nhiu vi ru cho
mi ngi cng ung, gi l chia n khp c mi ngi, qun S cm ng hng hi, nh cho qun Tn i bi.
74
qun th Gia nh v thnh Trn Ty, tnh H Tin, tnh Bnh Thun lu ngy kh
nhc, hoc n cm nhim chng bnh ca thi tit, cng l l tt nhin. Ta vn ngh
n ni hng trn, khng lc no qun. Chun cho pht ra cc lng sm, qu, thuc
trong kho lp tc phi cho 1 vin th v i trm mang n chiu theo bn k sau y m
ban cp c th bc khc nhau. T cc i thn tr xung n tng bin binh dng, nu
c ai b cm nhim, chuyn cho chc lng chiu hng pht ra cha tr, cho c
khe mnh tt c yn lng ta.
Ngy 29 (inh Hi), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H
Ngy 12 thng ny, va c ngi theo o Gia t trong thnh ra th l bn Nguyn
Vn Qu, Nguyn Vn Say, Nguyn Vn Thch, Trn Vn Hp 4 tn. Chng thn
ph tu knh ri. Ri ngy 13, c ngi trong thnh ra th: n ng l Nguyn Vn
Long, n b l L Th Sch, tr trai 10 tui l Trn Vn Cc, tr trai 7 tui l Trn Vn
Nhi, 4 danh th. Cng 8 danh th ni trn ny, em xt hi bn y, c khai: y l
Nguyn Vn Qu, Nguyn Vn Say, Nguyn Vn Thch, Trn Vn Hp u vo ngy
thng 7 nm Minh Mnh th 14 (1833), bn gic lm lon, cho y l Nguyn Vn Qu,
Nguyn Vn Say lm qun lnh ca gic; y l Nguyn Vn Thch, Trn Vn Hp
lm Cai i ca gic. Nguyn Vn Long khai y l ngi tnh Gia nh, nguyn l binh
i Hng ng. Ngy thng 6 nm Minh Mnh th 14 (1833), b gic bt cha con y vo
thnh. Tn gic Qu cho y lm Cai i ca gic, vn theo lm vic nh cho tn gic y;
con y l Nguyn Vn Cng lm qun lnh ca gic, vo thng trc hin ra th.
L Th Sch khai chng th nguyn lm binh Tng c l Trn Vn Lam, nm trc
b gic bt vo trong thnh, th bn em c con th l Trn Vn Cc, Trn Vn Nhi vo
c trong thnh. Ri sau chng th cht, th ly nhau tm b vi tn Nguyn Vn
Cng, qun lnh ca gic. Thng trc Nguyn Vn Cng tha c ra th. Nay
th theo cha (chng) th l Nguyn Vn Long v em theo con chng trc ca th l
Trn Vn Cc, Trn Vn Nhi tha c dng dy xung thnh ra th, cc l. V em tn
ra th l Nguyn Vn Cng v cc ngi my ln ra th u cung tn Vn Cc, Vn
Nhi ch l con ca tn Trn Vn Lam cht. Li em tn Vn Cc, Vn Nhi xt
hi cng khai l con tn Trn Vn Lam. V xt hi bn y v s trng trong thnh, c
khai l ngy mng 4 thng ny, bn gic git tht 1 tht voi Tn chia cp cho bn l,
ch cn 1 tht voi in lu li nui trong ca Vng Khuyt. Li vo 3 ngy trc y,
bn y thy n chn a li ngoi ly mt t bn vo trng gn kho dim tiu ch gic
cha thuc sng ng phun la, la chy bc ln, chy lan mt 110 ng phun la v 4
thng thuc sng. Cn v thc, thuc sng, dim tiu, lu hunh v nhn s bn gic
trong thnh, cho n d luyn thuc sng cc khon u ging nh li cc tn ra th
ln trc khai ra. Duy c ngi theo o Gia t l Nguyn Vn Qu, Nguyn Vn
75
Say, Nguyn Vn Thch, Trn Vn Hp, 4 trn li cung ra hin nay bn ngi Gia t
trong thnh ch cn 121 tn, u theo vi tn Hiu, Ph tng ca gic, ngi Gia
nh, khng bit h g qun u, qun sut. Gia t gio trng l tn gic Du, trc
y ti xng sng v bn hu mn trong thnh mt trc hp bn l ging Kinh, mi
ri nhn v n bn ph xng y, tn gic y s hi, di n trong ca Gia nh,
c 7 ngy li hp bn l ging Kinh. Li bn y trc y nghe Ph v l tn C dn
mt ra hng, nhng v bn gic phng cm rt ngt, nn khng th thot ra c. Mi
ri nhn nht c t mt ngoi ly bn vo, bn y ngm m ra xem u hiu r,
nhng b bn gic xt bit ngay, bt phi em np t mt y. Bn gic v th sinh ng,
thng mun tm vic git hi, nn bn y r nhau ra th, cc l. Chng thn sai kim
xt bn y khp mnh v o mc, u khng mang theo giy t g, xt bit bn y ra
th, tnh t l thc. em tn Nguyn Vn Qu, Nguyn Vn Say, Nguyn Vn
Thch, Trn Vn Hp, Nguyn Vn Long cng 5 tn chia ghp vo phn n, cho
theo qun gng sc bo hiu chuc ti. Cn th n b l L Th Sch v con trai 10
tui l Trn Vn Cc, 7 tui l Trn Vn Nhi xin giao cho tnh thn Gia nh x tr.
Li ngy 12 thng ny, bn gic c 5, 6 tn u n gc tin - t trn thnh bi p
sch ly. Ngay khi y, binh i nh, v T doanh Thn c l Phan Vn Hin, binh i
nht, v Trung l Nguyn Vn Thn em sng Hng y trn ni t chnh i gc t y
bn ra 1 pht trng vo bn gic 2 tn ng xung cht; hin c Qun v l Ng Ti c,
Nguyn Lng Nhn, Ng Tt Khoa; Qun c l Trng Phc Ty, u mt trng thy.
Xt ra tn Phan Vn Hin, Nguyn Vn Thn ln ny bn sng ln ra git cht 2 tn
trong bn gic, thc l c cng. Chng thn chi ra 2 lng bc cp thng cho Phan
Vn Hin, Nguyn Vn Thn khuyn khch. Li k ny sc cho H v l Tn Tht
Tri, binh v T doanh Thn c l L Vn Hnh em v sng Ph ch Trung tng qun
trn ly mt t chiu vo ch bn gic t hp v kho tng nh cc s m bn ra
cng 10 pht. Trong s y c 2 pht bn vo ch t khng trong thnh n c n, 1
pht trng vo ch bn gic cha thuc sng n n bc chy, 7 pht n ri xung
thnh nh, n c n. Li sc cho Nguyn Cu , ty Cnh tt, L Vn An binh v T
doanh Thn c em v sng Ph ch Trung tng qun trn ly mt t - tin bn ra
10 pht. Trong s y, 1 pht bn vo ch t khng trong thnh n c n, 1 pht trng
vo ch gic cha thuc sng n n la bc chy, 8 pht n ri xung thnh nh n
c n. Cc ngi bn ra ni trn ny u c ngi chia trng coi l Qun v Tn Tht
Trng, Nguyn Vn Thng; Qun c l Nguyn Tin Hn, Th v l Hong Vn
Mo, Trn Khc C xt nghim tng ch l thc. Phng xt: Tn Tht Tri, L Vn
Hnh, Nguyn Cu , L Vn An ln ny bn ra u 10 thnh, th m c n 7, 8
pht n ri xung thnh nh c ting n. ng l nn chiu theo l m trng pht.
Nhng trong s y mi tn u c 1 pht trng vo ch cha thuc sng ca gic, cng
76
hi c cng. 4 tn y xin nn min xt x. Li t ngy 11 n ngy 16 thng ny, sng
ln ca gic my ln bn ra, bin binh b thng, b cht cng 16 tn. Trong s y b
thng nng 4 tn, b thng nh 5 tn, b thng ri cht 7 tn. Li ngy mng 8 thng
ny, vng tip ch d truyn cho chng thn kim cch bn th tr li vo ch tn Chi
, cho tn y mt d bn ngi trong thnh chm gic ra hng. Li ngy 12, vng
tip ch d truyn chng thn li lm th tr li bn vo trong thnh truyn bo tn
m r b l git gic ra hng cc i lc nh th. Chng thn tun theo cc
khon trong o d thi hnh ri. Li V y v hu, Ban trc l Trn Vn Loan can
n, chng thn lm tp tu ln tham hc, v xin chn vin khc sung b chn khuyt y.
Nay chn ra Qun c Trn Hu Thng, nguyn qun sut v Hu doanh Thn c quyn
sai lm Ph v y v y ngi gi chc. T tu ln, bo cho bit dng ln
vua xem ri.
Ngy 30 (Mu T), vua sai C mt i thn truyn d cho Nguyn Xun,
qun th Gia nh tu bo ln 1 tp v tnh hnh nh dp. Xt ra, hin nay trong
thnh, bn gic khn qun cng qu lm. t lu nay khng dm th u ra. Nay
ng ma h nng bc, kh nng nh hun, phi nn d nui sc binh mong c
dng. Cc hng bin binh phn n, chun cho chiu theo l chia ban ln lt thay
i. Ngi no ng ban th u gi phn n ngy m tun phng nghim mt;
ngi no mn hn th u cho ty tin ngh ngi, kh nhc ri ri u nhau. i
sau ny c c th lm c, li xung Ch nh thnh cho xong vic. Ln ny trong
thnh ra th t Nguyn Vn Qu n Nguyn Vn Long cng 5 tn chun cho u
khoan tha ti trc, chia ghp vo phn n theo qun gng sc bo hiu, nhng phi
nghim ngt qun thc. Li v khon bn chy thuc sng ca gic, rt l vic mu
cht, xt ra k trc bn chy 110 ng phun la v 4 thng thuc sng ca gic, tr ra
qun th thng tin bng bc ri th khng k, nay chun thng thm cho 3 lng
bc na chia u nhau khuyn khch. K ny gin hoc c 2 pht bn trng ch
thuc sng ca gic n n la bc ln, nu ngy d ny pht n ni, m hi r cc
tn ra th bit l t chy thuc sng t 100 cn tr ln, hoc cha hi r, m xt xem
khi la bc chy c pht ra khi en nhiu, th cng chun cho chc lng thng
cp, t ra c v khch l, khng nn cu n l khng bn trng c m nht lot bn
xin nh thng. T nay v sau, nu c bn trng ch thuc sng ca gic m khi
en bay bc ln nhiu, tt nhin l thuc sng ca gic b t chy nhiu, th xt ch
ngi bn sng y, lp tc thng cp, v em vic bn chy thuc sng ca gic y
ni km r rng vo t tu. Li nay thuc sng ca gic gn ht, t nay nn xt k nh
trong mt ngy m, bn gic bn sng ln n vi trm pht tr ln, hoc ch vi mi
77
pht m thi, cng c th xem nh th m thy c mt phn, ni km tt c vo tp
tu cng khng hi g, bit r tnh trng ca gic. Li k trc c tu tra xt ra
mt khon l Cc To tc c mt ta bn t cn c th c. Xt ra hin nay ni t 4
mt u p cao, c th trng xung trong thnh c. Nn sc cho tt c nhn vin
bn sng ln u trn ni t chiu vo Cc To tc v kho tng nh ca gic ch
no cn c th c, th ngm cho ng m bn, ct mong cho tan nt khng st li
ch no, th bn gic khng c ch n nu tt t phi cht vy. Chun cho em d ny
truyn bo cho bit.
Quyn XLII ht
78

Chnh bin
Quyn XLIII

Nm t Mi (1835)
Thng 6, ngy mng 3 (Tn Mo), vua d b Binh rng: Ln ny mi ch ra
thang di ln nh, v o kiu gip
1
, ng phun la, sng bi tiu
2
, giy da, cc hng.
Chun cho phi ra thy qun sut i 1 vin, bin binh 30 tn, chia ngi vo 3 chic
thuyn in Hi ca tnh Bnh Thun ln ny gii cc vt hng v Kinh, hip cng vi
bin binh ca tnh y nguyn phi i, chiu nhn v xp t gn gh, nn km vi Cm
uy ngoi y i trng 2 tn, th mc v th rn mi hng 4 tn, nh n ngy mng 4
thng 6, di bn nhn thun gi ra ca bin ch n qun th Gia nh giao cho cc
vin tng qun, tham tn cha li y, i Ch cho s dng. Bin binh ca tnh Bnh
Thun nguyn phi i, giao nhn xong ri, chun cho ngi vo 3 chic thuyn nguyn
phi y ch v tnh sung vo i ng; cn Cm y ngoi y i trng, th mc, th rn
u lu li qun th sai phi lm vic; bin binh thy qun cng hy tm lu li
y, i c cc thuyn nn phi gii v Kinh, lp tc em bn y ngi km vo ch v.
Li ln ny phi ra 8 tn th mc, th rn i theo lm vic, chun chi cho mi tn 1
thng quan tin, 1 phng go chi dng.
Ngy mng 4 (Nhm Thn), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm,
H Vn Khu, Trn Vn Tr, Nguyn Cng Hon, Mai Cng Ngn, L Tng Sch tu
rng: T ngy 17 thng 5 n nay, bn gic trong thnh, khng c tn no ra th.
Nhng c ngi dm knh Thin l l th v Hong Vn Mo, Trn Khc C, Dng
Phc Tr, Tn Tht Chu trnh l bn y chiu knh thy kho thc trong thnh, bn gic
d ly ct v vn, ch cn thc cha l thin c 3, 4 phn mi; cn cc khon i
lc ging nh s trng k trc trng thy, cc l. Li ngy 17 thng y, binh i
ca v Trung, doanh Thn c l L Vn Trung em v sng Hng y trn ni t mn
hu tin bn ra 1 pht trng vo 1 v sng ln ca gic b gy xung. Ngy 19, tn
binh y li em v sng Hng y trn ni t y bn ra 1 pht va trng vo 1 v sng,
ln ca gic b gy xung. Ngy 20, thy bn gic ln trn thnh dm trng, ngay
khi y binh i Nh, v Hu, Ban trc l Nguyn Vn Ngoan em sng qu sn bn ra
1 pht trng vo 1 tn trong bn gic ng xung cht. Cc ln bn ni trn ny, hin c
Qun v l Hong Phc Li, Nguyn Vn Ngh, L Vn Bn; Qun c Thi Vn Nhin;
Sut i Trng Danh Nghi, Nguyn Vn Gip; Th v Dng Phc T cng mt trng

1. Cha r o gip y ch bng g.
2. Cha r sng ny kiu th no.
79
thy. Xt ra ln ny L Vn Trung bn sng i bc trng vo 2 v sng ln ca gic b
gy , thc l bn cng kh tin; Nguyn Vn Ngoan bn cht 1 tn ca bn gic, cng
thuc v hng c cng. Chng thn chi ra 1 lng bc cp thng cho Nguyn Vn
Ngoan, li chi ra 2 ng tin phi long bng bc hng nh cp thng cho L Vn
Trung, khuyn khch. Li k ny sc cho H v l Tn Tht Ha em v sng ng
Xung tiu chiu vo ch bn gic t hp ng m bn ra cng 30 pht. Trong s y c
9 pht bn trng vo i gc thnh n c n, 13 pht bn vo ch t khng trong
thnh n c n, 1 pht trng vo ch cha thuc sng ca gic n n la bc ln, 2
pht bn vo trong thnh n khng n, 4 pht n ri xung thnh nh n c n, 1
pht n mi ra ngoi ming sng n ngay, ch khng ai b thng c. Cc ln bn
trn ny, hin c Qun v l Ng Tt Khoa, Th v l Tn Tht Chu cng mt trng
thy, hng ngy chua r ti h s. Xt ra ln ny Tn Tht Ha bn ra 30 pht, trong
y c 2 pht n khng n, 4 pht n ri xung thnh nh, 1 pht n n nhanh. Xt
ra li nhiu cng t, ng l nn chiu theo l trng pht. Nhng trong s y c 1 pht
trng vo ch bn gic cha thuc sng la bc chy, hi thuc v hng c cng. V
Tn Tht Ha xin nn min cho vic xt x, v em Tng Vn Lp, Nguyn Cu Khu
l ngi np thuc khng ng mc, 2 tn y u pht ngay mi tn 40 roi, lm rn.
Li t ngy 17 n 20 thng ny, sng ln ca gic my ln bn ra, bin binh phn
n v nhn dn c ngi b thng b cht cng 23 danh th. Trong s y b thng
nh 3 tn, b thng nng 12 tn, b thng ri cht 8 danh th. Li ngy 27 thng 4,
chng thn tun theo ch d, lng phi ra 3 chic thuyn ch "Bnh" hiu t, hiu tht,
hiu thp ng v 1 chic thuyn Tiu hi, cng 4 chic thuyn cng ch sn vt ca cc
tnh v trch ra cc v theo i nh gic lu ngy l V c Trung, qun vin v T,
Ban trc; L Vn Lun, qun vin v Tin thy, qun lnh bin binh trong v chia ngi
vo ch v Kinh dng np. Hin ni r duyn do vo t tu, v t khp cho cc a
phng dc ng t Gia nh tr v Bc n ph Tha Thin u sc cho cc vin th
ng cc n bin trong ht chiu theo phn bin tip h, thuyn i c yn n; v
em nht k ca on thuyn y tin i phc t cho bit. Ngy 18 thng 5, tip c
tnh thn Khnh Ha t ni: Ngy mng 8 thng 5, c vin quyn nhip tn ph n C
Hun thuc tnh y bm l gi Mi ngy mng 6, thy bn V c Trung ngi coi
qun thuyn ch "Bnh" hiu t, hiu thp ng v 1 chic thuyn Tiu hi cng 3 chic
ch n phn bin n y ly ci nc; gi Mo ngy mng 7 u nh neo ch i.
Cn chic thuyn ch "Bnh" hiu tht, cha tng ch n ni. Tnh thn tnh y t
khp cc tnh t Bnh Thun tr v Nam n tnh Gia nh u sc cho cc vin tn th
trong ht d thm v thc dc thuyn y tin i, cc l. Chng thn lp tc khn
sc cho vin tn th n bin Cn Gi v khn t cho cc tnh nh Tng, Vnh Long
u chiu theo phn bin d thm v lm cho n tha. Li ngy 20, vng tip ch d
80

truyn cho chng thn sc cc nhn vin bn sng ln u trn ni t em sng ln
chiu vo i ca thnh ch bn gic em rng, ct nh, vt liu dn by phng b
chng gi; v ch bn gic t hp trong thnh, hng ngy i chiu vo m bn ph,
ct sao cho v vn khng cn st li t g. Chng thn hin ng tun theo thi hnh.
Li thn l Mai Cng Ngn nguyn ch b thng trc, nay bnh phc. Duy c thn
l Nguyn Vn Trng hin ng cha thuc, nhng v kh c cn cha tit ra ht, nn
mu bn tay hy cn sng au, cha c khi. T tu ln, bo cho bit l dng
ln vua xem ri.
Ngy mng 5 (Qu T), vua sai C mt i thn truyn d cho Nguyn Xun,
qun th Gia nh tu bo ln 1 tp v tnh hnh nh dp. Xt ra ln ny quan binh
bn sng ln ra nhiu pht trng lm gy nt sng ln ca gic, git cht bn gic. Bn
c tn trng nh th cng ng khen. Trn l L Vn Trung, binh v Thn c, bn
sng ln Hng y trng lin 2 pht vo 2 khu sng ln ca gic, tr ra qun th
thng cho tin bng bc, th khng k. Chun thng thm cho 1 lng bc na, t
ra c v khch l. Cn vic bn ra n chn a li, gin hoc c vin n nhanh do
ngi np thuc l Tng Vn Lp, Nguyn Cu Khu, tr ra qun th pht ngay
mi tn 40 roi ri, chun li pht ngay mi tn 40 trng na cho s 80 trng, mi
t ra trng pht. Li c tu bn gic d ly ct, vn kho thc, mc cho thc cha
l thin, th gic khn qun qu lm. Cc vin tng qun, tham tn nn tun theo
li d nhiu ln, sc bt nhn vin bn sng ln phi chiu vo ch bn gic em ct,
vn che chn trn thnh y, ngm cho ng m bn ph k kia khng c ch ng
chn, th bn gic u tan thnh bt cm vy. Li thuyn ch "Bnh" hiu tht hin vo
thng trc cng vi cc thuyn ch "Bnh" hiu t, hiu thp ng v thuyn Tiu
hi ln lt vo ca Thun An u c yn n c. Th m vin th ng ca bin
C Hun ht Khnh Ha li khai l 1 chic thuyn y cha tng qua n y, n ni
ph nhiu cng phu mt phen t i d thm, th chc s u? Chun cho tra ly ch
danh tn tn th y x pht ngay 80 trng trng rn. tnh Khnh Ha v qun
th lp tc nh vic t i ni d thm. Chun cho em d ny truyn bo cho bit.
Cng ngy y, Hong Vn n, Hong Vn Minh tu rng: Chng thn trm xt
t ma thu thng 8 nm ngoi n nay, i binh hp ng, nhiu ngi m au, tn
thuc kh nhiu, chng thn nhiu ln chi ra cc th thuc Kinh ti n v mua theo
thi gi, cng l th v Phm Vn Pht i H Chu
1
mua v, v tch thu gia sn ca cc
tn can phm, hp cng c 6.353 cn 4 lng. Cha tr cc hng binh dng, hin nay

1. H Chu: tc l Sanhgapo (Singapore).
81

gn ht sch, xin ban thuc Kinh ra ti n qun th iu tr. T tu dng
ln, vua sai b H truyn d cho Hong Vn n, Hong Vn Minh rng: C tu tnh
y thuc thang lm thi chi cp c phn khng . Chun cho b t cho cc tnh Qung
Ngi, Bnh nh mua ngay theo thi gi mi tnh l 20 n
1
thuc, nhng truyn cho
tnh Bnh nh trc hy em 10 n do ng b ti i, cn tha li bao nhiu u
liu lng thu ngi v thuyn thng khn ch n qun th Gia nh giao cho cc
vin Hong Vn n, Hong Vn Minh chiu nhn chi pht cho qun th Gia nh v
chuyn cp cho qun th Nam Vang, H Tin thuc iu tr.
Ngy mng 6 (Gip Ng), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm,
H Vn Khu, Trn Vn Tr, Nguyn Cng Hon, Mai Cng Ngn, L Tng Sch tu
rng: Ngy thng 4 nm nay, knh vng mt d truyn cho em s binh cc i u
Thnh
2
, tn no ch xc c th tin cy sai khin c, liu lng lu li 3, 5 ngi,
cn th nn liu lng phn phi gii c v Kinh. Chng thn xt nghim nhng tn
trong cc ln ra th ch xc c th tin dng c, th c cc tn mi ra th l bn
Nguyn Vn Tha, Nguyn Vn Sen, H Vn Lin, Nguyn Vn ng v Hong Vn
Hoa, tng cng ngi sai phi. V nguyn trc ghp b lm binh 3 i nht, nh,
tam u Thnh, tr ra nhng ln trn i v m cht, th khng k, nay hin cn thc s
99 tn, chng thn theo d gi bn y ng ng hiu bo yn lng. V xt
ra binh cc i u Thnh y, gin hoc c ngi nguyn can vic theo gic, c ngi
t gic b bt, c gii n qun th gng sc bo hiu nh: dn thn Thanh
Tuyn l Trnh Vn Nhn, Ng Vn Yn, Trn Tin Dng, Nguyn Vn ng, m
Vn Bch, Nguyn Vn Huy, Nguyn Vn Diu, on Vn Sn, Nguyn Vn Tr; dn
thn Tn Vnh l Nguyn Cng Qu; dn thn Khnh Hi l Nguyn Vn Lai; dn
thn Ph Kt l Trn Vn Lu; nguyn ngi Bc K trn dn gian c ngi t gic
b bt l Hong Cng Cht, Cao ng Kin, cng 14 tn ni trn ny, nguyn cc tnh
gii giao n, t khi nguyn nhm Bnh Khu tng qun l Trn Vn Nng, cht,
em bn y ghp vo trong s cc i u Thnh. Chng thn sc em 14 tn y
ng gng ngn; cn 85 tn ra th u kha xch giao tt c cho Nguyn c Hun
phn phi gii np ti b. T tu ln, bo cho bit l dng ln vua xem ri.
Ngy mng 7 (t Mi), vua sai C mt i thn truyn d cho Nguyn Xun,
Mai Cng Ngn, L Tng Sch rng: Nay bn gic phn nghch thnh Phin An khn
kh gi thnh tr tri, vi nm nay, chc tr cng sc yu, sm chiu i cht.
Nhng v vic nh thnh, t i xa vn cho l kh, tt phi xt cho k tnh cho ht,

1. n: cha r mi 1 n l bao nhiu cn, bao nhiu v thuc.
2. i u Thnh l nhng ngi trong quana i gic, u hng quan qun ghp thnh i ng, gi l i u
Thnh. ni: Nhng ngi thnh thc u hng.
82
mi c th gi c chc thng hon ton. Chun cho cc vin tng qun, tham tn,
lnh binh nn em cc tn ra th mi y xt hi k lng, hi li tnh hnh chng gi
trong thnh cc ngy gn y, tc nh l bn gic trn mt thnh hin ch no o h
t chng, ch no by cy g trn, m trong nhng ch o h t chng c lu li
ch t khng no hay khng? tin cho bn gic n khi ln thnh c ch ng chn
chng c li, khi qun ta ln thnh ri, c th do ch t khng y thng xung tip
nh hay khng? Li 4 mt thnh mt no do bn gic no canh gi, canh gi ch
no l rt khn yu, dng vt kin g chng gi? Li sc cho vin nhn dm chiu
knh Thin l phi xem xt cho k, t ni t mt trc tng sang trn thnh mt sau, t
ni t mt hu trng sang trn thnh mt t; cc mt cng theo th m ngm trng,
xem gic lm cch phng gi th no. Nht nht ghi chp, so vi cc tn ra th khai
ra c ng nhau khng? V li, v vic dng binh, ct phi bit mnh bit gic, mi c
th trm trn nh trm trn thng. Cc khon ni trn ny cn nn lng hi cho ht,
ct c 10 phn r rng ch xc, lp tc phi cho mt ngi bit vic i xe nga trm
v tu, tin da vo m ch bo phng lc. i ngy no xung Ch nh
thnh, th mt trn nh thnh cng d nh ch trong bay tay vy. Chun cho em d
ny truyn bo cho bit.
Chng thn knh xt: V vic dng binh, nh thnh l kh, tt phi cn thn ri
sau mi hnh ng, th tin qun khng bao gi khng thng. Bn gic st li thnh
Phin An, liu cht gi thnh tr tri, vi nm nay, ngy cng cng qun. em qun
lnh hng mnh, st n thnh m nh, ch mt trn c th ph bng c. Duy hong
thng ta yu thng tng s, khng n xin vo ni tn n, m mun tnh cng ton
thng. sai p cao ni t, lp phng ng ho, li ch ra thang cao, o kiu gip,
sng ln bi tiu, ng bay la ra, phm nhng kh c nh thnh, khng th g khng
y , li cn tnh k l xa, d truyn cho xt hi tnh hnh chng gi ca bn gic,
c bit r; sc em knh Thin l chiu vo trong thnh dm trng, xt c thc.
Ct mt trng thy tnh hnh ca gic, mu chc t thng khng st vic g, thy
thnh nhn lm vic g cng l vn ton. Bi th tng s knh tun li ch bo, lm
ng c nghi, m thnh tr tri y qu nhin khng my ngy m h c vy. Trong
sch Truyn (Lun ng) c cu rng: "n vic m lo ngh, hay bn tnh m nn vic",
l th y chng?
Tng Sch rng: Binh cc v Kinh nhng ln phi i qun th Gia nh nh dp, khi
tin i nguyn c mang theo kh gii y ; ri sau c v no rt v Kinh, vn lu li
kh gii qun th; v bin binh cc v n canh gin hoc c ngi trn ngi cht,
83
cha kp in . Nu s kh gii nguyn em i y c tha ra nhiu. Nu nht lot lu
li phn n, th kh gii nhiu m s binh t, ngy thng coi gi mi lau, th tt
nhiu kh chu, khng khi thnh ra hng nt, ti khi c vic nh dp, s khng th
cm mang c na, h chng phi em vt hu dng m vo ch v dng ? Nay
chun cho cc vin tng qun, tham tn, lnh binh lp tc xt qun th, tr ra sng
ln cc hng, nn li tt c phn n sung vic nh dp, th khng k, cn bin
binh v no c v Kinh, hin lu li sng trng, gio trng cc hng qun th,
thuc v ngch tha, v bin binh v no mang cm s, cn tha li bao nhiu,
u chun chuyn giao cho tnh Gia nh thu cha; v do tnh y thi thng mi lau,
cho c sch d nhn sc. i binh inh y tip tc in sung c bao nhiu, li pht
ra cp cho dng cng khng hi g. Cn tha li bao nhiu c lu li tnh nhn gi,
xp ng php. i sau khi xong vic nh dp, s do tnh y lm bn tu ln i
Ch ty tin ban cp.
Ngy mng 8 (Bnh Thn), Tng c Hi Yn (Hi Dng v Qung Yn) l
Nguyn Cng Tr tu rng: Thn l mt k th sinh, may c nh vua bit ti u i,
vt lng mong mun, gp qu bn phn, d mun ln cht cng kh bo n c.
Nm ngoi nhn v gic Vn ni lon, c tham d vic qun l, nh cy oai tri, cc
tng sy hp sc, k gian c u s phi np u, vic nh dp thnh cng, thn cng
may c d vo hng y. Trm ngh: Nay thn tui gn 60, nm ngy chng cn bao
lu na, thng ngh kp lc ny m bo hiu, may ra p n trn c t cht. Nay bn
l ca tn gic Khi cn st li, cn dm liu cht gi thnh tr tri. Nu ly binh lc
ca thin h m nh, th ph tan c g l kh. Duy c lng nhn t rng ri ca hong
thng khng n cho tng bin, binh dng xng pha tn n; ln lt phi ra
tng qun, tham tn, i thn n ni, knh theo phng lc ch bo, lm phi vn
ton. t lu nay ht thy cc c nghi u chu o sn sng, ci hn v vn nh vt
trong ni tng cng khng bao lu phi chu git cht. Ly kin thc ca thn thc
khng th hn c cc vin tng qun, tham tn i thn tr tnh, khng phi l
nhn thy cng vic sp xong m xin i cu may n ly cng trng. Mi ri c
triu vo hi, nghe li khuyn bo, th hong thng ta mt ngy cha th lng ngh
ngi n min Nam, th lng k ti con cng khng dm c yn giy pht. Dm xin
mo mui t by t, xin lng nhn t ca thnh thng chun y cho thn i n qun
th Gia nh, lm gip vic qun, ht lng ngu b, mong c chng xong vic yn
b ci, d xng pha ni nc si la bng khng dm t tic mnh. Thn khi lm s
ny khn xit ni s hi i mnh lnh. T tu dng ln, vua ph bo rng: Ngi ra
sc ni b ci, lu n 3 nm ri, sao n li sai i na. Hy nn yn lng chu hu
sung chn c vn.
84
Khu, Trn Vn Tr, Nguyn Cng Hon, Mai Cng Ngn, L Tng Sch tu rng:
Ngy 25 thng 5, c ngi n b trong thnh ra th l ng Th Quang, khai l
ngi tnh Gia nh. Ngy thng 8 nm Minh Mnh th 14 (1833), th theo chng th
ngi Triu Chu l Vng Vn Su vo trong thnh. n ngy thng ging nm th
15, tn Vn Su b n ngoi ly bn trng b cht. Ngy thng 5, th ly nhau tm b
vi ngi Phc Kin l Chu Vn Tit. n ngy thng 2 nm nay, tn Vn Tit cng b
n bn trng b cht. Th hin c thai 3 thng. n ngy thng 5, th bn em 5 l
thuc l nguyn trng trong thnh t lt cho ngi theo o Gia t l tn Trc,
khng bit h g qun u, cho th dng dy xung thnh ra th. V hi th y v s
trng trong thnh, c khai l ngy 15 thng 5, th nghe thy ngi tin cn ca tn gic
Trm l tn Thng, ngi Hi Lng, khng bit h g, qun u, t gic ra vic tn
Ha xng l Ph tng ca gic, ngi Bc K, khng bit h g qun u, v tn Vi,
xng l Thng n ca gic, ngi Hi Lng, khng bit h g qun u, mu nhau
lm ni cng. Tn gic trm lp tc em 2 tn y xt hi th no khng bit, ri thy
tn gic Trm sai bn l em tn Ha chm cht, cn tn Vi giam kha li c trong 5
ngy ri tha ra, cc l. Cn cc khon khc i lc cng ging nh li cc tn ra th
k trc khai. Chng thn hi vn th y, xt v tnh t, khng phi l v c v l
ca tn gic Bang. Li sai kim sot th y, khp ngi v o mc u khng mang theo
giy t g, xt bit l ln ny ra th, tnh hnh l thc. em th y giao cho tnh thn
tnh Gia nh chiu theo nh trc m thi hnh. Li ngy 22 thng 5, binh i nh ty
Cnh tt l L Cng Trang, binh i tht v Tin doanh Thn c l Nguyn Vn Biu
em v sng ng Bnh ngy trung tng qun trn ni t gc t - tin bn ra 2
pht. Trong s y c 1 pht bn trng v sng ln ca gic trn thnh, b v mt mnh
trc ming sng; 1 pht na li trng vo lng v sng y b nghing . Ngy 25,
bn gic trong thnh khing go. Ngay khi y, H v l Tn Tht Lm trng thy,
em sng qu sn bn ra 1 pht trng vo 1 tn trong bn gic cht ngay. Ngy hm
y, bn gic trn thnh em sng trng bn xung, ngay khi y binh i bt v T
doanh Thn c l Vn Khc Vn em v sng ng Bnh ngy trung tng qun trn
ni t gc t - tin bn ra 1 pht trng vo 1 tn trong bn gic cht ngay. Cc ln bn
ni trn ny hin c Qun v l Nguyn Vn Ngh, Nguyn Vn Thng; Qun c l
Nguyn Tin Hn; Sut i l Hong Vn Khoa; i trng l Nguyn Vn n cng
mt trng thy. Xt ra ln ny L Cng Trang, Nguyn Vn Biu bn sng ln ra trng
vo sng ln ca gic b v, bn cng kh tin; Tn Tht Lm, Vn Khc Vn bn ra
u mi ngi bn cht c 1 tn trong bn gic, cng thuc hng c cng. Chng
thn chi ra bc lng cp thng cho Tn Tht Lm, Vn Khc Vn mi tn u 1
lng. Li chi ra 2 ng tin Phi long bng bc hng nh cp thng cho L Cng Trang,
85
Nguyn Vn Biu chia nhau khuyn khch. Li sc cho i nht ty Cnh tt l Tng
Hu Triu; quyn sai i trng i nh, v Tin, doanh Thn c l Trng Vn An
em sng ng Xung tiu chiu vo ch bn gic t hp ng m bn ra 10 pht. Trong
s y 4 pht trng vo i thnh n c n, 3 pht bn vo ch t khng trong thnh
n c n, 1 pht trng vo ca thnh n c n, 1 pht trng vo nh ca gic n c
n, 1 pht trng vo kho dim tiu trong thnh n n la bc chy c 1 khc. Cc ln
ni trn ny, hin c quyn sai Qun v Nguyn c Khanh, V iu Long; Th v
Hong Vn Mo, Trn Khc C hng ngy chua r ti h s. Phng xt Tng Vn
Triu, Trng Vn An ln ny bn ra 10 pht, trong s y c 1 pht bn trng nh ca
gic n c n, nh b st, 1 pht trng vo kho dim tiu la bc chy, cn th u bn
vo trong thnh c ting n, hi thuc v phn c cng. Chng thn chi ra 2 ng
tin Phi long bng bc hng nh cp thng cho Tng Hu Triu, Trng Vn An
chia nhau, t ra khuyn khch. Li t ngy 22 n ngy 25 thng 5, sng ca gic
my ln bn vo, bin binh n canh v nhn dn gin hoc c b thng b cht cng
25 danh th. Trong s y b thng nh 9 tn, b thng nng 11 tn, b thng ri cht
5 danh th. Li ngy 17 thng 5, tip c b Binh t ni: C tnh Vnh Long tp tu
ni v vic chn vin b vo chn qun c, ph qun c b khuyt, cc l. tu
ln, knh vng ch d chun cho khi phc lm Ph qun c sung b, cc l. T nh
chng thn sc ngay cho vin y ln ng i nhn chc, cc l. Xt ra vin Gi Tin
Chim trc y quyn sai lm Ph v y v Hng uy, nay chng thn tun ch
cp bng cho vin y n ngay tnh Vnh Long nhn chc. Cn chc Ph v y v y b
khuyt, chng thn chn ra cai i ngch tha v Trung bo nht, quyn sai Ph v y
v Qung Nam t l Nguyn Vn Lm, quyn sai lm Ph v y v Hng uy
ngi gi chc. Li k trc tnh Khnh Ha t i cc ni ni: Ngy mng 8 thng 5,
c vin quyn nhip tu th n bin C Hun tnh y bm l gi Mi ngy mng 6,
tip thy bn V c Trung ngi qun sut thuyn ch "Bnh" hiu t, hiu thp ng v
thuyn Tiu hi cng 3 chic n phn bin n y; ngy mng 7 u nh neo ch
i; cn 1 chic thuyn ch "Bnh" hiu tht cha thy ch n, cc l. Chng thn
ni km vo tp tu ri. Ngy 26 thng 5, tip c vin Tng c Bnh Ph t ni: c
cc vin tn th ht y phc trnh ni: ngy 13 thng 5, on 4 chic thuyn y ch n
phn bin n Th Ni; n ngy 15 u i qua cui a gii n bin Kim Bng
c thnh thi c, cc l nh th. Vy dm ni km vo. T tu dng ln, bo cho bit
l ln vua xem ri.
Ngy mng 9 (inh Du), vua sai C mt i thn truyn d cho Nguyn Xun,
tu bo ln 1 tp v tnh hnh nh dp hin ti. Trong y ni: Tng Hu Triu ty Cnh
86

tt, Trng Vn An doanh Thn c em sng Xung tiu chiu vo nh trong thnh
bn ra nhiu ch ph nt. Trong y c 1 pht trng vo kho dim tiu trong thnh n
n la bc ln c 1 khc. Bn c tn nh th, thc l c cng ng khen. Nhng ni
l la bc chy 1 khc m khng ni l t chy vt hng g, cha tin bn thng c
ngay. Xt ra trc y c tu ni t cc mt hin p cao hn ln, m ni t v
mt hu do H Vn Khu sc p, ci trng xung trong thnh v mt tin, t
1
, hu
u c khp c, li c cc s Vng Lu, c th t trn trng xung, th trong thnh
c ng khng vic g khng mt trng thy r. Nay sng bn vo kho dim tiu la
bc chy n hn 1 khc m chy y l bn trng ch cha thuc sng n n bc chy
hay l lm chy vt hng g, n ni la chy lu th m khng ni r vo l lm sao?,
hnh nh ngi dm knh Thin l trng ngm m h, cho nn li ni l m cha c
minh bch. Truyn cho tng qun, tham tn xt hi li khon y cho c xc thc,
i ln sau tu bo ni km vo tp tu s xung Ch thi hnh. Li t nay v sau, phm
tu bo phi c mi phn r rng ch xc, khng c hm hn nh th. Cn ni
t mt no cha c th trng xung trong thnh c, lp tc nn liu lng p cao
thm ln, bn gic c c ng mt vic g, khng c ch nu hnh, th bn gic
trong tay ta vy, khng lo g khng bt c. Chun cho em d ny truyn bo cho
bit.
Ngy 12 (Canh T), vua sai C mt i thn truyn d cho Nguyn Xun,
Mai Cng Ngn, L Tng Sch rng: Ln ny vua ch ra thang cao ln nh, c kiu
gip, sng ln bi tiu, ng bay la, giy da cc hng. sai thuyn binh ti n qun
th, vo ngy mng 9 thng ny ra ca bin tin i ri. Ngy no on thuyn y
ch n, truyn cho cc tng qun, tham tn, lnh binh quan mt vin phi thn n
nhn lnh, chn ch xp ng php, i c khi dng n. Trong y c nhiu then
kha my mc, nn phi xp t, ch mt th g nt hng, khi cn dng n,
quan h khng nh. Nu c nn dng chun cho trch ly o kiu gip, ng bay la ra
m dng 1, 2 th cng c. Chi ra bao nhiu lp tc phi ch to b vo. Chun cho
em d ny truyn bo cho bit.
Tng Sch rng: Anh em tn Nguyn Hong Tho, Nguyn Hong Nhin u l con
trai vin Qun cng Nguyn Hong c cht, trc y v thnh Phin An c vic
bin lon, sng sut vic ngha lp nn cng trng vt b n ch qun ph v y.
L v ta ngh li n cha cc tn y khi trc l b ti c cng gip nc, cho nn c

1. T 8a quyn 42 chp l p ni t mt hu cao trn di 2 trng.
87

bit gia thm mc d u hu, cho bn y t thy c m gng sc s dng kp
thi. Khng ng tn Nguyn Hong Nhin cam chu t b hoi i mnh, lm ra mi t,
hin cch chc giao b tra xt, thc l ng ti. Duy c Nguyn Hong Tha t
trc n gi hin vn theo i nh gic, hi bit hng hi c gng. Chun cho tng
qun, tham tn qun th Gia nh lp tc cp bng cho Nguyn Hong Tha i trm
v Kinh, s i n ban, t ra o u hu.
Ngy 14 (Nhm Dn), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H
T ngy 30 thng 5 n ngy mng 1 thng ny, trong thnh c ngi nc Thanh v
ngi Nam K ra th cng 6 tn: mt tn l Khu Hng, mt tn l Ng i N, mt
tn l Trn Vin, mt tn l Hong Quy, mt tn l Lu M, u ngi ph Triu Chu.
Nm trc p theo thuyn bun sang bun bn, ng tnh Gia nh kim n. Ngy
thng 7 nm Minh Mnh th 14 (1833), bn y theo tn gic Bang vo thnh theo gic,
c b lm thy qun ca gic, u khng nhn lm danh mc g ca gic c. Nay
tha c dng dy xung thnh ra th, mt tn l Bi Vn Cc, ngi thn An M,
huyn M Hoa, tnh Qung Ngi. Khai l y c cha l Bi Vn Trung, m l Th Nt,
anh l Bi Vn Tin ti a phn thn y. Nm trc y theo binh v Minh ngha c n
tnh Phin An v lm con nui tn gic Khi. Ngy thng 5 nm Minh Mnh th 14
(1833), tn gic Khi lm lon cho y lm Cai c ca gic. Sau khi tn Khi cht, tn
gic Lc li cho y lm qun lnh ca gic, cng mt ch vi v con tn gic Khi.
Ngy thng 11 nm ngoi, c ngi Hi Lng l tn Diu, khng bit h g, qun
u, xng l Thng n ca gic, t co vi tn gic Trm, gic Hm l y t thng vi
v c v l tn gic Khi. Tn gic Trm, gic Hm bn ui y ra, n ch phn t
mt trc. Nay tha c dng dy xung thnh ra th. V xt hi cc tn y v s trng
trong thnh, c khai l hin nay trong thnh kho thc cha l thin hin cn bao nhiu,
b nc ma thm t, men mc bin cht qu na. Li bn gic trc y lm ra
sng Ph ch bng g
1
, dng th khng c, nay vt b, duy nht ly n chn
a li khng n np thuc ngi vo trn thnh, cc l. Li tn Bi Vn Cc khai
a phn y mt trc mn trong thnh, thy s ngi trong mt y c gn 200 tn.
Trong y s b m, b thng cn c th lm vic c c 30 tn, khng th lm vic
c c 50 tn, cn ngi mnh khe c trn 100 ngi. Cn ba mt t, hu, hu s
ngi bao nhiu, y u khng bit. Li thy tn gic Trm, gic Hm n ch tn
gic Du ni l: Hin nay quan binh lp ho lm ng, nh hm thnh n ni, ly g
phng b? Tn gic Du ni: Khng nn vi vng, lm cho ngi s hi dao ng, i
khi quan binh tin nh, tn y s c phng php c th gi c khng lo ngi g. Li

1. Cch thc lm sng ny ni quyn 42 t 17b.
88
hi y v v con tn gic Khi hin nay cn my danh th. C y khai tn gic Khi c 1
v c tn l Th Hn, ngi Bc K; v c 4 v l: mt ngi l Th o, ngi tnh
Ngh An, mt ngi l Th Phn, mt ngi l Th Thc, mt ngi l Th Ph, u
ngi tnh Gia nh, khng r h g qun u. Sinh c con trai con gi 11 tn, ln
lt trong thnh b m cht 4 tn, hin cn 7 tn: mt tn l i Cu, c 9 tui, hin
nay l Tit ch ca gic; mt tn l Tiu Cu, c 5 tui; mt tn l Th B, c 12 tui;
mt tn l Th Mo, c 10 tui, u l Th Hn sinh ra. Mt tn l Vin, c 8 tui, l
Th o sinh ra. Mt tn l Bi, c 12 tui; mt tn l Th Tm c 8 tui, u Th
Phn sinh ra. Cn Th Thc, Th Ph u khng sinh g. Cc danh th ni trn ny,
hin ti cng mt ch trong thnh, cc l. Cn cc khon khc i lc khai ging
nh li cc tn ra th ln trc khai. Chng thn sai kim sot tn y khp ngi v
o mc u khng mang theo giy t g, xt ra tnh t l thc, em 5 tn ngi nc
Thanh ghp vo phn n canh cho theo qun gng sc bo hiu, nhng nghim ngt
qun thc. Cn tn Bi Vn Cc xt ra l ng c ca bn gic, khng v nh cc tn ra
th khc c, chng thn gii giao tnh thn Gia nh nghim ngt giam cm i
Ch. Li mt t cho tnh thn Qung Ngi theo v qu qun bt thn nhn v nim
phong ti sn ca tn can phm y i xt x. Li t ngy 27 thng trc n mng 1
thng ny, sng ln ca gic my ln bn ra, bin binh v inh ra th hiu lc phn
n gin hoc b thng b cht cng 24 tn. Trong s y b thng nh 5 tn, b thng
nng 10 tn, b thng ri cht 9 tn. Li phng xt phn n canh, cc tn trong
thnh ra th, tr ra cc tn ra th khi trc, nguyn ghp vo binh cc i u thnh,
tun d gii v Kinh, th khng k; cn cc tn ra th chia ghp vo phn n
nghim ngt qun thc hy cn s nhiu, nu vi t cho cc tnh gii giao n cc t
phm, giam cm s c ch cha tin. Chng thn thit ngh i khi lp ho lm ng
xong, s tun d t cho cc tnh gii giao t binh n, phng kp thi dng n. T
tu ln, bo cho bit l dng ln vua xem ri.
Ngy 15 (Qu Mo), vua sai C mt i thn truyn d cho Nguyn Xun,
Mai Cng Ngn, L Tng Sch rng: Ngy 14 thng ny, c cc vin tng qun, tham
tn, lnh binh qun th Gia nh, vo ngy mng 2 thng ny, ng k tu ln mt
tp ni v tnh hnh nh dp. Ta m xem k lng trong tp tu u ni s kin tm
thng c, cha tng bt c 1 tn gic, chm c 1 u gic, m gi l nh dp, th
c nn khng? Xt ra t lu nay tu bo v tnh hnh trong qun v khu cung ca cc
tn ra th, u lc lc ni qua, khng chu xt hi cn thn. Cu th cho xong vic
nh th, c l l lu ngy sinh li, cho nn khng lm chng? nh Tng qun l
Nguyn Xun, Tham tn l H Vn Khu lu ngy kh nhc, v vn n li khng phi
l phn s, ta khng ng trch lm. Nguyn Cng Hon mi nhn chc tham tn, li l
89

ng qun b Hnh, cng s sut nh th l ti sao? Xt ra ln trc c tu trong thnh
ngi nc Thanh cn li khng my, ln ny ra th 5 tn, sao khng em bn y hi
r trong thnh hin ti cn c my ngi nc Thanh, hay l ra th ht c? Tn u
mc ca gic l Bi Vn Cc c y khai tng thng gian vi v c v l tn gic
Khi, ti sao gic khng chm git, li cho y ra bn ngoi nhn th c ra th? Bi
Vn Cc l ngi tin cn nh lng bng ca gic, sao khng hi k v tnh hnh ca
gic n chng gi thc trng ra sao, nht nht ni vo tp tu, r s trng. Th m
khng xt hi qua mt li. Li 4 mt ng ho lp phng cha, thnh nh t k
hoch cp ly cha? u khng ni n! Phm cc khon y phn nhiu s sut. Li
bin binh lp ho, dm trng, trc c Ch truyn cho kim cch che chn, khi b
sng ca gic bn phi, t trc n gi c thi hnh hay khng? Sao m ln ny bin
binh n b n trng phi b thng, b cht cn nhiu n hn 20 tn. Xem t tu
lm cho ngi ta rt khng va . Cc tn ra th t tn Khu Hng n tn Lu M
cng 5 tn u chun bo hiu, nhng phi nghim mt qun thc. Duy c tn Bi Vn
Cc, con nui ca tn gic Khi, truyn cho phi gng kha nghim cn, ty tin
ng thy hay ng b p gii v Kinh xt hi. T nay v sau, phm c tu bo
cn phi tng tn r rng, khng c s lc nh trc, c quan h n s c khng
nh. Cn nh cc tn ln lt ra th, tr ra p km vo on thuyn gii v Kinh th
khng k, ngoi ra hin cn bao nhiu, chia ghp vo phn n no, nu khng ni r,
th sau ny nu c k trn i ly g m tra cu. Nay nn xt xem cc tn ra th, tn ra
th c, hin lu li bao nhiu ngi, ngi mi ra th hin c bao nhiu, tn no chia
ghp vo phn n no, vin no qun thc. Chun cho theo tng khon k khai tu ln.
Nu sau ny bn y c k no trn i, th c vin cai qun phn n y phn bit m
trng tr, nghim lnh cng. Cc tn ra th sau ny, ghp vo n no, vin no qun
lnh, th c theo k tu ni km vo. Li hin nay cc tn ra th hin ghp vo phn
n, nu c vic nh dp, sung lm qun tin khu
1
, cng c nhiu, cc t phm
cc tnh bt tt phi t ly ngay, i sau ny c lc no nn dng, li xung Ch thi
hnh. Chun em d ny truyn bo cho bit.
Ngy 18 (Bnh Ng), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H
Chng thn thit ngh tn Bi Vn Cc l con nui ca tn gic Khi phi nn xt r
u ui, em vic y t vo b, xin i hi r tn can phm y khai ra cc tnh tit
khc, li tip tc xt, v em tn can phm y ng ng xt hi. C tn y khai:
ngy thng 5 nm Minh Mnh th 14 (1833), tn gic Khi hp bn l cp ly thnh
tnh Phin An c, khi y hoc c bn kn hay khng, nguyn u ui th no, y khng

1. Tin khu: qun la bt phi i trc.
90
bit r. Duy vo thng 4 nm y khng nh ngy, tn gic Khi t s giam v nh, thy
tn gic Nh n ch tn Khi ni vi tn Khi l: nghe thy Thi Cng Triu ni l
nay chia t tnh ht, phm nhng sng, kh gii, cc thuyn, thuc n cc th, lp tc
chia i cc tnh. Nu khng c s ngay cn i lc no. Tn gic Khi ni l "vng".
n thng 5, khng nh ngy no, vo ban m thy tn gic Nho, gic Nh n nh t
tn gic Khi xem bi. m y tn gic Khi li t s giam v nh, tn gic Nho n
ni l thy tn gic Khi b giam, nn cng vi tn gic Nh nghi hoc, c vic xem
bi. c mt lt thy Thi Cng Triu li thm, khi ngi n nh, tn gic Khi i
vi Thi Cng Triu thut li u ui vic tn gic Nho, gic Nh xem bi, v mi
Thi Cng Triu cng n ch gic Nho, gic Nh xem bi xem qu bi y, cn ni
chuyn vi nhau th no y nh ngoi khng bit. Ri u ra n ch tn gic Khi
ung nc ch, xong ri u gii tn v. Sng sm hm sau tn gic Khi li n s
giam. Ngy 17 thng y, nghe thy tn gic Khi hn vi Thi Cng Triu v gic Nh,
gic Trm, gic Tin, gic Bt, gic Lc, gic Bn Bang, gic V, gic Tim rng n
ngy 18 nh tn Khi c gi mi n ung ru. Chiu hm y, Thi Cng Triu v
bn cc tn gic y u n ung xong, n ti thy tn gic Khi dt tay Thi Cng
Triu vo nh trong ni chuyn g, y khng bit r. c mt chc, thy tn gic Khi
gi bn gic Nh cng vo. Tn gic Khi t ly vi trng ct ra tng mnh, chia cho
mi ngi mt mnh, qun vo c lm hiu, v sai tn gic Trm, gic Nh, gic V i
trc; tn gic Khi cng vi tn gic Bang, gic Bt, gic Lc, gic Tin v dt tn
Thi Cng Triu cng n xng nui voi chia nhau ngi. Tn gic Khi bn sai tn
gic Tim sp sa ngay cc tht voi. Lc y m canh hai, tn gic Khi bn sai tn
Thi Cng Triu cng cc tn gic u chia ci 5 tht voi vo thnh trc nh bn
trong; tn gic Khi ci 1 tht voi n nh Khm ng nh bn ngoi. Khi n
ca nh giam t, tn gic Khi sai ngi ni di l vin Tng c sai ngi n gi m
ca nh giam c vic. Khi y khng ai tr li. c mt lc, tn gic Khi tr li, ni
va i n ngoi ca Cng Thn, va nghe thy trong thnh pht 1 ting sng, ting
thanh la u nh ln. Tn Khi li n ca Hoi Lai, ngi gi ca l tn Khuyn m
ca cho vo, thy bn tn gic Trm git cht vin nguyn Tng c Nguyn Vn
Qu ri. Khi y n canh ba, i tm bt vin Bch Xun Nguyn cha c. Tn gic
Khi li em bn l ra nh ca ngc theo cc t phm. n lc m m sng, tn gic
Khi v Thi Cng Triu u v nh t. Sng sm hm sau, nghe tin bt ch thn Bch
Xun Nguyn, li thy tn gic Trm, gic Nh gi cch sai bn l em gng g ng
vo tn gic Khi v tn Thi Cng Triu gii n sn dinh Tng c c, li thy p
gii Bch Xun Nguyn n y. Thy cc bn gic qut to ni: "Tn Khi c ti g?".
Tn Khi tr li rng: "Nhn v vin L Vn Duyt, cht, c sc cho y x lm vn
g, nay Bch Xun Nguyn hch y lm vn g ca ring, nn bt em giam". Li hi
91
Thi Cng Triu c ti g. Thi Cng Triu tr li: y l thuc h ca vin L Vn Duyt
cht, nn cng b tra xt n. Thi Cng Triu li ch vo Bch Xun Nguyn ni:
T trc n gi thnh ht khng c vic g, t Bch Xun Nguyn n tr nhm n
gi, lm s th g, n ni mt thnh tr ny, li y v ai? Bn tn gic Tin lp tc qut
to ni: Bch Xun Nguyn c c g thng thng ni cng snh ch trch thng tn
ca L Vn Duyt, li mun hm hi cc tn y. Bch Xun Nguyn nn lng khng tr
li. Ri thy bn tn gic Trm sai bn l em Bch Xun Nguyn giam mt ch. Cn
tn gic Khi v Thi Cng Triu th em giam cng ng n st s c. c mt
chc, thy tn gic Tin n ch giam tn Khi v Thi Cng Triu bo l bn tn gic
Trm sai tho gng cho v yn ngh. Li thy bn tn gic Trm sai ngi gi tn Khi
v Thi Cng Triu n dinh Tng c c ni chuyn. Cc bn gic cng ni: Nay
cp ly thnh tr, nn bu ngi no lm nguyn sy: "Tn gic Khi ni: Thi Cng
Triu vn v kim ton, nn t lm nguyn sy. Thi Cng Triu t chi l tui gi
sc yu. Bn gic y u ni rng: nn t tn Khi lm nguyn sy, Thi Cng Triu
lm Trung qun ca gic, tn Trm lm Tin qun ca gic, tn Nh lm T qun ca
gic, tn Tin lm Hu qun ca gic, tn Lc lm Ph tng ca gic, v lnh hu
qun, tn V lm Binh b thi khanh kim tham ngh ca gic, tn Bang lm Thy
qun Ph tng ca gic, cn danh mc ca gic rt nhiu, khng th nh r c. n
ngy 20, thy Bch Xun Nguyn ra ngoi thnh chm git. Li cch 3 ngy na, thy
tn gic Trm, gic Bang em bn l n cp tnh Bin Ha. n thng 6, khng nh
ngy no, tn gic Trm li cng vi tn gic Nh tin i nh cp cc tnh nh
Tng, Vnh Long. Khi y thy Thi Cng Triu bo vi tn gic Khi xin em qun
bn phn ca mnh v cc i Gio dng n cc a phng nh Tng, Vnh Long,
An Giang, H Tin chiu d dn. Ngy thng 7 nm y, li nghe thy tin Thi Cng
Triu theo v chnh ngha, thu phc li cc tnh Vnh Long, nh Tng, chm git bn
gic Nh, gic T, gic Tu. Tn gic Khi khi mi nghe c tin y cn cha tin. n
khi nghe thy Thi Cng Triu tp hp hng dng v n phn sng T L, tn gic
Khi lp tc sai gic Trm ra chng c li khng ni; ri nhn quan binh tin nh, bn
y ng ca thnh chng gi. Li y nguyn vn vi tn gic Khi, thy ngy thng
12 nm th 14, khi tn Khi m nng sp cht ch cm gin mt vic tn Thi Cng
Triu theo v chnh ngha m thi, ngoi ra khng ni cu g c, cc l. Xt ra u ui
vic tn gic Khi lm phn trong cc bn n ca tn gic Bt, gic Lc, thn l
Nguyn Cng Hon khi b [Hnh] c nh c qua loa. Nay xt li cung ca tn can
phm ny tng cng cha c r rng lm. Chng thn vn hi n cng, tn can
phm y vn khai nh th, ngoi ra khng bit g na, tng cng khng nn tu li na
thm rm. Nhng tn can phm y c khai ra tn gic Nh ni vi tn gic Khi l
Thi Cng Triu bo rng: "Nay chia t tnh ht, cc vt kin nh sng, kh gii, cc
92

thuyn trong thnh u chia i cc tnh. Nu khng nhn lc ny m c s, cn i
lc no". Cu ni y so vi cc quyn n
1
ca tn gic Lc, gic Bt c phn sai khc
nhau. Chng thn khng dm im lng, vy lm tp mt tu ln. T tu dng ln, vua
ph bo rng: Vn bit Thi Cng Triu l th mu vy.
Ngy 19 (inh Mi), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H
Cc ngy mng 4, mng 5 thng ny, c ngi Nam K trong thnh ra th 5 tn: mt
tn l Nguyn Vn Sng, mt tn l Nguyn Vn B, u ngi tnh Bin Ha, nguyn
l binh i Tng c thuc theo nguyn Chnh c l Nguyn Vn Tm chia coi qun.
Nm Minh Mnh th 14 (1833), Cai i i y l tn Trng, ngi Gia nh, khng
bit h g, hin nay xng l Tng c ph tng ca gic, sai bn y ci 2 tht voi
in, 1 tht tn l Voi Nhm, 1 tht tn l Voi Khm em n thn Bnh ng tnh ht
Bin Ha chn nui. Ngy 23 thng 5, bn gic tin cp tnh Bin Ha, bt chi bn
y, sai b 2 tht voi y x y, gii bn y v thnh, cho Vn Sng lm Ph i, Vn B
lm i trng ca gic, u b vo Tng c ca gic, thuc tn gic Trng chia
trng coi. Mt tn l Nguyn Vn Hc, ngi tnh Vnh Long, mt tn l L Vn Bt
ngi tnh nh Tng, mt tn l Hong Vn B ngi tnh An Giang. Ngy thng 7
nm Minh Mnh th 14 (1833), b gic bt em vo trong thnh, cho Vn Hc lm Cai
c b vo v Uy v ca gic, thuc theo tn Cng, xng l Thng n ca gic,
nguyn binh c Thanh Thun, khng bit h g qun u chia qun sut; cho Vn
Bt, Vn Ba lm Cai i b vo v Ton v ca gic, thuc theo tn Trng xng l
Thng n ca gic, ngi Bc K, khng bit h g, qun u chia qun sut. Nay
bn y dng dy xung thnh ra th, v hi bn y v s trng trong thnh, c khai l:
trong thnh nh, bn gic o h su c 3 thc, di 2 trng, ngang 2 thc; li p
ly t che chn n bn vo. Ngy m ln np y c 15 tn, mt l phng
gi ngi trong thnh ra th, mt l dm quan binh tin nh. Li thy bn gic
thng vo ban m chia t a phn canh gi, c cch 3 trng t 1 s, mi s
mt tn u mc ca gic c canh, bn l 5 tn. Tn gic Trm li sai ngi thn tn l
bn Hi Lng, Bc Thun 3, 5 tn i khp 4 mt tun xt, cc l. Li bn tn Nguyn
Vn Hc, L Vn Bt khai ra a phn bn y mt t, thy s ngi trong mt y c
hn 200 ngi. Trong y b m b thng khng lm vic c c hn 40 tn, cn c
th lm vic c c hn 20 tn; cn th u hng inh trng c. V v sng ln nh,
b n ngoi ly bn trng rn v khng th bn c c 20 v. Cn nh cc v sng
3 mt tin, t, hu c b v hay khng v s ngi bao nhiu u khng bit r. Chng
thn li hi bn Nguyn Vn Sng, Nguyn Vn B v vic khi bn gic nh cp tnh

1. Nguyn ch Hn l "n tng", tng tc l quyn, mi tp h s vic n ca tn can phm no gi l n quyn
hay l n tng.
93
Bin Ha th bn y c cng i khng. C khai l: khi y bn y u ci tht voi theo
vi Ph tng l tn Trng ui theo quan binh n cu Vnh Ton, tn gic Trng
li em bn y v thnh tnh Phin An c. Tn gic Khi li sai bn y u ci tht voi
theo vi tn gic Trng n x Trn Bn ht tnh Phin An c nh ph tn ng Vn
Trc, ngi xng sut hng binh theo v chnh ngha. n khi quan qun tin
nh, bn y u ci tht voi theo vi tn gic Trng cng chng li vi quan qun,
cc l. Cn cc khon khc khai ra i lc cng ging nh li cc tn ra th k trc.
Chng thn sai kim xt bn y khp mnh v o mc khng thy mang theo giy t
g, em bn tn Nguyn Vn Hc, L Vn Bt, Hong Vn B ghp vo phn n
canh theo qun gng sc bo hiu chuc ti, nhng nghim ngt qun thc. Cn tn
Nguyn Vn Sng, Nguyn Vn B xt ra trc sau cam lng theo gic, my ln chng
c li quan binh, thc l cng ti vi k gian c, khng v nh nhng k b bt hip i
theo gic c. H nn vin c l ra th m vi khoan tha c, xin em 2 tn can
phm y chm u ru rao cho mi ngi bit, t ra trng rn. Li ngy mng 9 m
mng 6 thng ny sng ca gic bn ra, bin binh n canh v cc tn ra th ghp
vo phn canh gng sc bo hiu, gin hoc b thng b cht 19 tn. Trong s y, b
thng nh 3 tn, b thng nng 12 tn, b thng ri cht 4 tn. Li k trc chng
thn c sc bin binh phn n canh gm sc lp ho c by phn mi, hin
ni km vo tp tu ri. K ny chng thn tun theo ch d t t c sc bin binh
tip tc vic p lp hin c tm phn mi. Li v thnh nh, chng thn c
sc bin binh ty th o rng ra, tin tha c nh ly. Ngy mng 6 thng ny,
vng tip ch d rng: "V khon cp ly thnh nh, rt l ct yu cho vic nh
thnh. Truyn cho cc tng qun, tham tn nn tun theo li d nhiu ln, xem c hi
m lm cho n tha. Phm cng vic nn iu khin cho kho, gi ging h v cho
binh dn, mong sao khng n ni b sng n bn phi, m vic xong cng thnh, mi
l chc gii vn ton". Chng thn hin ng tun hnh. Li ngy mng 3 thng ny,
tip c tnh Bnh Thun t ni: Ngy 27 thng 5, c vin Th ng vnh V N ht y
l Phan Vn Thin bm l: Ngy 24 thng y tip thy Thy qun Cai i l Nguyn
Vn L, Th li l Hong Thin Hnh ngi thuyn ch "Bnh" hiu bt ch n vnh y
ni: bn y vo ngy thng 4, c b Binh cp bng cho qun sut bin binh ngi vo
chic thuyn hiu y xp ch thuc n, dim tiu, lu hunh cc hng n qun th
giao vy, v gi lm gy mt cy st nh di trc ct bum v gy mt mt chic m
neo g. Tnh y phi ngi n ni sa cha tin ch i, cc l nh th. Chng
thn lp tc t cho tnh y thng khn c sc sa cha, thuyn y sm c ch
n qun th. Li thuyn y ngy no bt u i, th mt mt phc t cho bit, mt mt
chuyn t cho 2 tnh Bin Ha, Gia nh u sc cho cc tn th trong ht chiu theo
a phn bin m tip h c yn n. Li k trc thn l Nguyn Vn Trng ch
94
du b thng hin khi c tm phn mi. T tu dng ln, vua sai C mt i
thn truyn d cho Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H Vn Khu,
Trn Vn Tr, Nguyn Cng Hon, Mai Cng Ngn, L Tng Sch rng: Ngy hm
nay c cc vin tng qun, tham tn, lnh binh qun th Gia nh vo ngy mng
10 thng ny ng k tu ln mt tp ni v tnh hnh nh dp. Xt ra, ln ny ngi
ra th l Nguyn Vn Hc, L Vn Bt, Hong Vn Bt cng 3 tn, chun khoan tha
cho ti trc, ghp vo phn n theo qun gng sc bo hiu chuc ti, nhng phi
nghim ngt qun thc. Cn nh Nguyn Vn Sng, Nguyn Vn B, 2 tn y qun
th c thy bn y khai u c ci voi tng cng quan qun chng c, cho l ti c
nng, xin chm u em i ru rao mi ngi, cc l. Xt ra ti ca bn Nguyn Vn
Sng c nhin l ng. Nhng t n khai ra m khng xt bi ti sao, vi em chm,
cn k khng chu khai thc, li cho khoan tha, th l c bng c vo li cung khai
cn nhc ti cho sng hay git cht. Chng ha ra lp ming k c ti khai thc, m
tuyt ng ca k ra th sau ny ? Hung chi khng xt k trc sau, hi r s thc,
ly g xt ti c chnh ng r rng m t ra li bnh ngh tin chc. Nguyn Vn
Sng, Nguyn Vn B, 2 tn y, truyn cho nghim cn gng kha, phi ra bin binh 5,
6 tn nhn tin v Kinh i Ch. Li hin nay qun binh lp ho c tm phn
mi, cng c thc trng ng khen. Chun hy truyn Ch khen ngi trc, i n
khi lm xong, lp tc tun theo d trc thng cp tin cho, khuyn khch. Li
Tng qun l Nguyn Vn Trng ch b thng trc nay gn khi, hi yn lng
ta. Xt ra, nay bn gic c git cht gi vi nm nay, mi ngy cng thm cng
qun, chng sm th chiu cng tt cht ht. Bin binh phn n, chu kh nhc lu
ngy, gp tit ma h nng, cht lc ma xung, kh nng gp nc t bc nng ln.
Chun cho cc vin tng qun, tham tn nn d dt nui ly sc binh, c ngh
ngi cho khi cm nhim. V vic lp ho, hy cn hai phn mi, cng vic cng
khng cn my, khng nn li sai quan binh, chun cho t bt ch gn, dn phu Gia
nh 1.000 tn, Bin Ha 500 tn, lm tip cng vic p lp. Cc dn phu lm vic,
chun cho chiu s cp tin go chi dng. i khi ng ho lp phng, bin binh
u c tha sc. Lc y xung Ch nh thnh, th mt hi trng c th ly c thnh
cng. Li v khon thuyn ch "Bnh" hiu bt, c tnh Bnh Thun bo l: hin sa
cha tt bn. Ngy mng 4 thng ny t n V N ra ca bin, hin mong chc n
Gia nh ri. Chun cho em d ny truyn bo cho bit.
Ngy 24 (Nhm T), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H
Ngy mng 7 thng ny, trong thnh c bn Nguyn Vn Ngha 11 danh th, ngi
Nam K ra th, sc em bn y xt hi, c nh li khai th Nguyn Vn Ngha, L
Vn Thc, L Vn Chiu, L Vn Ci cng 4 tn u qun tnh Gia nh. Ngy thng
95
7 nm Minh Mnh th 14 (1833), b gic bt vo thnh, u cho lm Cai c ca gic.
Nguyn Vn Khu qun tnh An Giang. Nm trc can n trm cp, cnh tay phi c
thch 2 ch "thit o". L Vn Hoa qun tnh An Giang, lu lc n ng thn Tn
Thnh, huyn Bnh Dng, tnh Gia nh. V Vn Nhiu qun tnh Vnh Long; ng
Vn Tin qun tnh Bnh Thun. Khi cn b lu lc n thnh Gia nh c lm thu
kim n. 4 tn ni trn ny, khi bn gic lm lon u cho bn y lm Cai i ca gic.
Ngi n b l Nguyn Th Vn khai th nguyn i theo chng th l L Vn Nhn,
cht, vo trong thnh. Sau khi chng th cht, th ly nhau tm b vi tn L Vn Hoa,
Nguyn Th Lai khai nguyn vn ng trong thnh, nm ngoi th ly nhau tm b vi
tn Nguyn Vn Khu. Nguyn Th ip khai th trc y trong thnh ly nhau tm
b vi tn ng Vn Tin, nay cc th y tha c r nhau dng dy xung thnh ra th,
cc l. Li vo ngy mng 8, trong thnh c ngi Nam K ra th cng 5 danh th:
mt tn l inh Vn Khnh, mt tn l Nguyn Vn L, u ngi tnh Gia nh. Lc
bn gic lm lon, cho bn y lm cai i ca gic. Mt tn l L Vn Bin, ngi tnh
Vnh Long, trc y nhn bn gic cp ly tnh y, em y v thnh, cho y lm Cai c
ca gic. Mt tn l Nguyn Vn Yn, ngi tnh Gia nh, trc y can n ly trm
nga, cnh tay phi c thch 2 ch o m. Ri sau nhn bn gic lm lon, cho y
lm i trng ca gic. Mt th n b l H Th Hoa khai th nguyn i theo chng
th l tn Nh, cht, vo trong thnh. n sau khi chng th cht, th bn ly nhau
tm b vi tn Nguyn Vn L. Nay bn y tha c dng dy xung thnh ra th, cc l.
V xt hi bn y v s trng trong thnh, u khai: hin nay bn gic trong thnh c
trn di 800 tn, trong y b m b thng khng th lm vic c c 200 tn; m
au cn c th lm vic c c 100 tn; cn th u hng mnh khe c. Li bn gic
u s thng sai bn l lm nhiu chng ct 3 cnh cha ng trn thnh, i khi
no quan qun tin vo nh hm, th em chng y nm xung, ngn ng vo.
Li thy tn gic Hm c sc bn gic ct nhiu c cy em phi kh v ch vn g,
mu mun kt lm uc la, nm ra cc s lp ho, nh ngn chn. Li trong bn
gic hin cn 1 tht voi in nui trong ca Vng Khuyt, bn ngoi dng t,
p chn c phn bn dy, cho nn n ngoi ly bn vo tuy c trng cng khng
th thng qua c. Cn v thc v thuc n cc khon ca gic khai ra i lc cng
ging nh li cc tn ra th ln trc khai. Chng thn sc kim xt bn cc tn
y khp mnh v o mc u khng thy mang theo giy t g, xt ra bit bn y ra th
tnh t l thc, em bn Nguyn Vn Ngha, L Vn Ci, L Vn Hoa, Nguyn Vn
Khu, L Vn Chiu, L Vn Thc, V Vn Nhiu, ng Vn Tin, Nguyn Vn L,
L Vn Bin, Nguyn Vn Yn, inh Vn Khnh, cng 12 tn, u ghp vo phn n,
cho theo qun gng sc bo hiu. Cn ngi n b l Nguyn Th Vn khai l v
tn L Vn Hoa, Nguyn Th ip khai l v tn ng Vn Tin, Nguyn Th Li khai
96
l v tn Nguyn Vn Khi, H Th Hoa khai l v tn Nguyn Vn L, xin nn giao
cho chng cc th y nhn lnh. Li tn ra th l Nguyn Vn L khi y c khai ra tn
gic T tc Nguyn Vn T sung l Hu qun ca gic trong thnh, qun thn Bnh
n, tng Ha Lc, huyn Tn Ha, ph Tn An, tnh Gia nh. Cha m tn can phm
y u cht c, em gi rut l Nguyn Th Hi, Nguyn Th Lc, Nguyn Th Dng,
c rut l Nguyn Th en, con gi l Nguyn Th Dung, Nguyn Th Tn; cn v tn
can phm y c 1 th, khng bit h g, hin ti qu tn y, cc l. Xt ra tn can
phm y l hng i u mc ca gic, thn thuc ca tn y nn bt v nim phong
gia sn. Chng thn mt t cho tnh thn Gia nh chiu theo qun ch bt thn
thuc tn y em ra xt x. Li t ngy mng 7 n ngy 12 thng ny, sng ln ca
gic bn ra, bin binh phn n v cc tn ra th ghp vo phn n gng sc bo
hiu gin hoc c b thng b cht cng 29 vin danh. Trong s y b thng nh 10
tn, b thng nng 14 tn, b thng ri cht 5 vin danh. Li nay chng thn vng
tun ch d cp bng cho Cai i i t Tng c l Phm Vn Trng em tng
binh trong c 39 vin danh v bin binh v Kinh tng 10 vin danh, cng 49 vin danh
nhn lnh 8 tht voi chin ca tnh Qung Nam, 3 tht voi Kinh, cng 11 tht do
ng b gii v tnh Qung Nam v t cho cc a phng dc ng chiu theo a
ht h tng. Li ngy mng 8 thng ny vng tip ch d ban cp cho sm qu du v
thuc, sau khi chng thn bng c, thy hong thng ta ngh thng n ni hng
trn, ch c thm ln thi. Chng thn bi lnh xong ri, v em trong o d
truyn bo cho cc tng bin binh dng u bit cm kch. T tu dng ln, vua sai C
mt i thn truyn d cho Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H
Vn Khu, Trn Vn Tr, Nguyn Cng Hon, Mai Cng Ngn, L Tng Sch rng:
Ngy hm nay c cc vin tng qun, tham tn, lnh binh qun th Gia nh ng
k tu bo mt tp ni v tnh hnh nh dp. Xt ra, cc tn ra th ln ny t tn
Nguyn Vn Ngha n tn inh Vn Khnh cng 12 tn, chun cho khoan tha ti
trc ghp vo phn n theo qun gng sc bo hiu chuc ti, nhng phi nghim
ngt qun thc. Tn u mc ca gic l Nguyn Vn T cng l tn can phm ch yu
trong thnh, nguyn qun Gia nh, th m t trc n gi khng chu xt bt thn
thuc ca tn y, bit l t trc phn nhiu hm h cho xong vic. Nay xt ra v v
con trai, con gi, em gi cc danh th ca cc tn can phm y hin thn Bnh n,
huyn Tn Ha. Truyn cho tnh Gia nh lp tc xt bt cho c theo lut thi hnh.
Cn nh bnh binh cc ln n canh, trc y c Ch cho lm nh tranh ngoi
ly di ch hi xa sng n, di n y, c ri ri iu dng, v ban cp
thuc thang sc phi lng cha tr. t lu nay hin khi c bao nhiu, i k
sau ni km vo t tu yn lng ta. Chun cho em d ny truyn bo cho bit.
97

Ngy 26 (Gip Dn), quyn gi n tn Tun ph Bin Ha, Th B chnh s l
Phm Duy Trinh
1
, Th n st s l Nguyn Vin Du tu rng: Ngy thng 2 nm nay
tip c t t ca qun th Gia nh, trong c mt khon ni: Tip c tnh thn t
ni tnh Bnh Thun c vic cnh bo
2
, xin phi ra 1, 2 v n ni cng hp nh dp.
Qun th y ngh trch ra bin binh cc i c Bin Hng m tnh thn phi phng
gi n canh, hin s l 85 vin danh, cp bng cho Chnh i trng sut i 2 i
tht v cu c y l L Vn Tn, L Vn m qun sut bin binh y tr v tnh thn
phng sai phi; ngy no xong vic, sc cho bin binh y li v qun th chiu a phn
n canh phng, cc l. Nay tip qun th chiu hi ni: Hin nay phn n vic
nh dp rt khn, m tnh Bnh Thun hin xong vic, m cha thy bin binh c y
tr v, xin sc ngay cho 2 i tht v cu c Bin Hng thuc tnh thn qun sut
em nguyn s bin binh tr v qun th ngi phng gi phn n, cc l. Xt
ra hin nay sut i 2 i tht v cu c Bin Hng thuc tnh thn l L Vn Tn, L
Vn m khng may b m, khng th sai phi c. Chng thn cng bn vi nhau
lng phi ra th sai Chnh i trng sut i i nh l Nguyn Vn o, quyn tr
Chnh i trng sut i i thp l Bi Vn Qu, u thuc c Bin Hng tnh,
qun sut bin binh cc i c y 100 tn v mang theo 40 chic gio di, 40 cy
sng trng, thuc n theo vi sng mi cy u 50 pht v 4 bc c ui nheo, 1
chic trng trn, i n qun th Gia nh sung vo canh phn n, t tu ln
bo cho bit l dng ln vua xem ri.
Ngy 30 (Mu Ng), Nguyn Xun, Nguyn Vn Trng, Phm Hu Tm, H
Vn Khu, Trn Vn Tr, Nguyn Cng Hon, Mai Cng Ngn, L Tng Sch tu
rng: Ngy 16 thng ny, trong thnh c ngi n b Nam K ra th l Nguyn Th
Hp v con gi th y l Phan Th Khi. hi Th Hp c tn y khai th nm trc
y ly nhau tm b vi tn L Vn Liu, ngi thn Hu c, huyn Thun An, sinh
c 1 con trai l L Vn Doanh. Sau khi th b chng b, th bn ly nhau tm b vi
tn Phan Vn Chu ngi thn Bnh Xun, tnh Bin Ha, sinh c 1 con gi l Phm
Th Khi. Sau nhn b tn Chu b, th i ni khc. n ngy thng 5 nm Minh Mnh
th 14 (1833), tn gic Khi lm lon, th nghe tin chng trc ca th l L Vn Liu
v con l L Vn Doanh u theo gic trong thnh. Tn L Vn Liu hin lm Trung
qun ph thng n ca gic. Th bn vo thnh li tm b vi tn Vn Liu. Ngy
thng 3 nm nay, Vn Liu, Vn Doanh tha c dng dy xung thnh ra th ri, th

1. Quan ch thi triu Nguyn: Ngi ng u tnh ln th gi l Tng c, ng u tnh nh gi l Tun ph.
Bin Ha l tnh nh ng l c chc Tun ph, nhng cha c ngi phm hm gi chc Tun ph, nn Phm
Duy Trinh mi l Th B chnh (thp hn Tun ph) c tm quyn gi n tn chc Tun ph. Phm Duy Trinh
phm hm cha lm chc B chnh, nhng vua cho tm lm chc B chnh, nn gi l Th B chnh, ch th
n st cu di cng th.
2. Cnh bo: tin bo c gic cp.
98
v theo khng kp phi lu li trong thnh. Nay th ku van vi tn Tuyt, ngi Bc
K, xng l Tin qun ph tng ca gic, khng bit h g qun u cho th ra th.
Tn Tuyt vt sch tin bc ca th, ly dy dng m con th ra thnh th. xt hi
th y v s trng trong thnh, c th khai: thy bn gic trong thnh phn nhiu o h
mn trong dc chn thnh , trn che bng gch ngi, vn g chn lp. t lu nay,
nhn ma xung lun, c nhiu ch bn ly, li thm n ngoi ly bn ph ngi v
vn b gy v, kh lng c. Li thy gn y sng ln trn ni t ngoi ly bn
vo thnh nhiu ngi b thng b cht, bn gic trong lng rt s hi. Cn v cc
khon nh thc trong thnh v gi luyn thuc sng, dng phng gi, i lc
cng ging nh li khai ca cc tn ra th ln trc khai. Chng thn sc kim
xt bn y, khp ngi v o mc u khng thy mang theo giy t g, xt ra bit l
bn y ln ny ra th tnh t l thc. em Nguyn Th Hp, Phm Th Khu giao
cho tnh thn Gia nh theo nh trc m thi hnh. Li ngy 13 thng ny, bn gic
trn thnh sa cha ca bn sng. Ngay khi y binh i thp v Trung doanh Thn c l
H Vn Cng, binh i nht v T l V c Vin em v sng ng Tho nghch
trung tng qun trn ni t gc tin hu bn ra 1 pht, trng vo 1 v sng ln
ca gic b gy. Ngy 14, H v ty H v l Tn Tht c em v sng ng Ph
trung tng qun trn ly mt trc dng n chn a li chiu vo trong thnh ch
bn gic t hp ng bn ra 1 pht trng vo ch cha thuc sng ca bn gic, n n
khi la bc ln chy lan sang nh ca gic n hn 1 gi mi tt. Cc pht bn ni
trn ny, hin c Qun v l Trn Vn Hng, Tn Tht T, Phm Vn Cu; Qun c l
Phm Vn Tr; Th v l Hong Vn Mo, Trn Khc C, Tn Tht Chu cng mt trng
thy. Xt ra H Vn Cng, V c Vin ln ny bn ra lm giy 1 v sng ln ca
gic, cng thuc v hng bn kh trng; Tn Tht c bn ra trng vo ch gic cha
thuc sng la chy ln, tuy trong y t chy thuc sng nhiu t th no cha bit
r, nhng khi y li chy lan sang nh ca gic, thc thuc v hng c cng. Chng
thn chc lng chi ra 1 lng bc cp thng cho Tn Tht c; li chi ra 2 ng
tin Phi long bng bc hng nh cp thng cho H Vn Cng, V c Vin chia u
nhau khuyn khch. Li t ngy 13 n ngy 17, sng ln ca gic bn ra, bin binh
phn n v cc tn ra th ghp vo phn n gng sc bo hiu, gin hoc b
thng b cht 26 tn. Trong s y b thng nh 7 tn, b thng nng 14 tn, b
thng ri cht 5 tn. Li xt ra ngy thng 3 nm nay, trong thnh ra th l binh i
Hi lng c Nguyn Gia Bnh v v l Hong Th Qu, con l Nguyn Gia Tin cng
vi th h ca Phm Hu Nguyn l Nguyn Vn ng, ngi Bc K, cng 4 tn,
thn l Phm Hu Tm sc giao cho Ph i i ng v Hu nh doanh V lm l
Nguyn Vn Ha, i trng i nh l ng Vn Nam nhn lnh qun thc, bt n
u ngoi thnh gi bo bn l. Nay c 2 tn y trnh rng: gi Du ngy mng 4 thng
99
ny tn Nguyn Gia Bnh em v con cng vi tn Nguyn Vn ng tha khi s h
ln trn. Li c ca qun v v T nht, doanh V lm l Tn Tht Tng, Nguyn Vit
Triu; quyn sai Ph qun c nh bin Tng l Phng Hu Don trnh rng: ngy
thng 7 nm ngoi cc vin y tha sc nhn lnh cc tn trong thnh ra th l
Nguyn Vn Loan, binh c Bc Thun c, tn La, tn Trng Vn Ha nguyn l
Tng binh trc em v qun thc, cho gng sc bo hiu. Nay c ngi chia canh
gi l quyn sai i trng H Vn Thun, H Vn Lng trnh l cc tn Nguyn Vn
Loan, Trng Vn Ha u tha khi s h ln trn, cc l. Xt ra cc tn ra th,
nguyn vng ch d chia ghp vo phn n theo qun gng sc bo hiu, nhng phi
ngm qun thc, cho h khng trn i c. Th m cc tn chia coi gi khng bit
lng phng gi, cho bn chng ln trn i c, thc l s sut lm. Chng thn
em cc tn chia canh gi l Nguyn Vn Ha, ng Vn Nam, H Vn Thun, H
Vn Lng cng 4 tn u x pht ngay mi tn 80 trng lm rn, v t ngay
cho cc tnh thng sc cho trong ht n bt em ra xt tr ti nng. i sau c lng bt
c hay khng, s xin tc tu. Li ngy 26 thng trc, vng tip ch d truyn xt
bin binh v Hng uy u tha v nguyn tnh. Phng xt bin binh v y hin s 275
vin danh, tr ra ngi b thng b m nn lu li iu dng 54 vin danh, v liu
lu li 4 tn khai tiu s thuc n, cng 58 tn, i sau ny tip tc v sau. V
quyn sai Ph v y v y l Nguyn Vn Lm l nn trch lu li qun th sai
phi, th khng k, cn bin binh 216 vin danh, chng thn cp bng ngay cho
quyn sai Ph qun v l Nguyn Tin Tuyn qun sut, nh n ngy 20 thng ny
tr v tnh sung vo i ng. V xt ra hin ti cc hng bin binh 4 mt, hin nay
p lp ng ho ng khn, hn na bin binh cc v c nhiu ngi m au, trn
trnh nn hin nay phn n canh khng s nn lu li 8.800 ngi. Chng thn
t cho tnh thn nh Tng em s bin binh v Ph Yn m th trc phi i ng
gi tnh y, rt v qun ln s ngi phng gi. Ri ngy mng 5 thng ny,
tip c tnh thn Bnh Thun t ni: hin cp bng cho Trng Vn Phn chiu s
bin binh cc v nguyn coi gi l 620 vin danh. Tr ra trong khi i ng trn i v
cc ln m trc cht cng 51 tn v ngi b m lu li tnh cha, tng sng 312
vin danh, th khng k, hin cn 231 vin danh. Vin y vo ngy mng 1 thng
ny qun sut em bin binh y ln ng v qun th, cc l. Ri n ngy mng 9,
li tip tnh thn tnh y tc t ni: c Trng Vn Phn trnh rng: vin y i n ht
huyn Tuy nh, khng may b bnh nng, xin lu li iu tr, bnh hi khi lp tc ln
ng ngay, cc l. Tnh thn tnh y cp bng cho Cai i i lc v nh Trung bo
l Nguyn Vn Tnh tm qun bin binh y n qun th, cc l. Ngy 17, tip c
Cai i Nguyn Vn Tnh qun sut em s bin binh in cp y, tr ra i ng trn
mt 2 tn, m au 32 tn, v m cht 3 tn th khng k, ch cn 195 tn hin n qun
100

th. sc giao cho nguyn v chiu nhn sung vo i ng. Li ngy 11, vng tip
ch d truyn cho tra xt ngi no k trc bn sng t chy ng phun la ca gic
thng thm cho 3 lng bc; t nay v sau nu c bn trng ch cha thuc ca gic,
th xt cho ra ch danh ngi bn sng y lp tc thng cp. Tr ra cc tn ln trc
bn sng t chy ng phun la, thuc sng cuae gic l pho th Mai Vn Nguyt, L
Vn An, nay tun thng thm cho 3 lng bc, th khng k. V xt ra k ngy 17
thng trc, pho th l Tn Tht Tri, L Vn Hnh, Nguyn Cu , L Vn An em
v sng Ph ch trung tng qun bn ra cng 20 pht, trong s y c 2 pht trng vo
ch gic cha thuc sng, n n la bc ln. hi nhng tn cc ln ra th u khai
bn y khi y c thy n trng vo ch cha thuc sng ca gic la chy khi bc ln,
cn chy mt bao nhiu thuc sng, u khng bit r. Li hi ngi chia trng ngm
l Qun v Tn Tht Tng, Nguyn Vn Thng; Qun c Nguyn Tin Hn; Th v
Hong Vn Mo, Trn Khc C u khai khi la pht ra khi bc ln kh nhiu, cc l.
Chng thn
1
lng chi ra 4 lng bc cp thng cho Tn Tht Tri, L Vn
Hnh, Nguyn Cu , L Vn An chia u nhau khuyn khch. Li knh tun ch d
truyn cho xt nghim ngy m bn gic bn sng ra bao nhiu pht, ni km vo t
tu. Chng thn cho cc v v bn pho th phn n 4 mt: phm thy bn gic
bn sng ln ra th lp tc ghi chp hng ngy. Nay c cc v khai ni: ngy v m 13
thng ny gic bn sng ln ra 72 pht, ngy v m 14 bn ra 75 pht, ngy v m 15
bn ra 90 pht, ngy v m 16 bn ra 114 pht, ngy v m 17 bn ra 88 pht. Cc
ngy ni trn ny cng 439 pht. Li v khon lp ho mi phn tim lm xong.
Chng thn hi ng bn tnh, nhn ng lp ho y sn vo o b ho thng vo
thn thnh, o thnh lm ng i di t, n khi y tin dng n phc a li bn
ph th thn thnh v tung ra, qun ta c th do ch v y m tin thng vo tt c,
tng cng l mt k hoch nh thnh. Nn vo ngy 15 thng ny, chng thn c
sc bin binh v cc tn ra th gng sc bo hiu u 4 gc thnh gn ch lp ho,
mi gc o m 2 ng, v ch o m y dng nhiu vn g che chn ln trn
phng ngi gch trn thnh nm xung; li vo ch o thn thnh dng nhiu ct x
chng gi, phng t thnh st xung. Nay 4 mt hin o sut b ho thng
n chn thnh, li o vo thn thnh u c trn di 4 thc. Hin nay qun ta
gi c khng thng tn g m bn gic cng khng tr c ngn g. Chng thn
hin ng c sc lm tip vic o m. Li ngy 18 thng ny, tip c tnh thn
tnh Bnh nh phc t ni: cc thuyn ln Bnh Dng, Tnh Dng, cc thuyn ch
nh hiu Cu, hiu Thp nht, hiu Thp tam i qua phn bin tnh y u c
yn n c. Li k ny thn l Nguyn Vn Trng ch thng tch c cha thuc

1. Mt ch khng on c.
101
gim c chn phn mi. T tu dng ln, vua d cho b Binh rng: Nay c qun th
Gia nh tu ni cc tn ra th ln trc l bn Nguyn Gia Bnh, Nguyn Vn ng,
Nguyn Vn Loan, Trng Vn Ho tha khi s h ln trn i, cc l. Xt ra bn y
theo gic lu, n sau ra th, c khoan tha, ghp vo phn n c theo
qun gng sc bo hiu. Th m khng bit hi i, li nhn khi s h trn i. Chng
nh loi lang si trong lng lc no cng ngh n ni ng ni nh th, rt l ng
ght. Nhng khng nhng ln ny bn tn Nguyn Gia Bnh, Nguyn Vn ng,
Nguyn Vn Loan, Trng Vn Ha m thi u. T trc n gi, ging nh th cng
nhiu. Tr ra d cho 6 tnh Nam K nghim ngt xt n th khng k, nay li truyn
d cho cc quan a phng t Bnh Thun tr ra Bc thng sc cho cc tng l s ti
u nn cc tn can phm t trc n gi trn i nu c ln qua ht no hoc n
np x thn no, hoc trn v qu qun, th lp tc bt gii trng tr. V treo mc
thng, ai bt c nhng k no lm chc mc ca gic l bn Bc Thun, Hi
Lng nh bn Nguyn Gia Bnh l k chnh yu phm, th chun cp thng cho 200
quan tin. Cn nhng k cam lng theo gic sau khi ra th li trn i, ai bt c gii
np cng u thng cho 50 quan tin. Nu dung tng cha giu th cng phi ti nh
k can phm. Li xt ra tn Nguyn Gia Bnh khi trn i hin c em theo v con, th
tt nhin ln i ng sng hoc ng bin cu may c sng, li nn nghim sc
cho n ca sng ca bin cc s phi xt hi cho k, nu thy c ngi d dng lai lch
ng ng, th lp tc xt hi c thc tnh bt gii lnh thng. Nu dm t dung tng,
mt khi b pht gic ra, tt phi tr ti nng khng tha. Li khng c mn c quy
nhiu, ly n dn lng thin, cng kh chi ci c li y vy.
Quyn XLIII ht.

Quyen 40, 41, 42, 43

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Quyen 40, 41, 42, 43

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

c mt vin - Ni cc triu nguyn

You might also like