------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
35 Chng 3 nhim mi trng tc ng ca nhim
3.1. Bn cht ca nhim Trc khi loi ngi xut hin, mi trng trn qu t hon ton l mi trng nguyn thu, ch c bin xanh, tuyt trng, rng nguyn thu xanh ti m khng c th, khng c nh my, hm m, t.. T khi con ngi xut hin, qu trnh sinh hot v sn xut ca con ngi gy nn nhim mi trng. Nh trnh by nhng chng trc, bn cht ca nhim l s ri lon vn hnh mang tnh tiu cc trong cc chu trnh t nhin, m ngi ta c th nhn ra v o lng c quan st thy mc khc nhau. Cht thi ( Theo Lut BVMT) l loi vt cht c loi ra trong sinh hot, t qu trnh sn xut, hoc t cc hot ng khc. Cht thi c th dng rn, dng lng hoc dng khc. c im ca vn cht thi c t vo im giao nhau ca nhng quan tm ln trong x hi ca chng ta: - S nhn bit v mt hnh tinh qu t vi nhng ti nguyn khong sn v nng lng khng ti to c, c sn vi s lng c hn. - S xut hin nhng bt trc c th xy ra cho mi trng t nhin v c khi cho sc khe ca con ngi do s phn tn khng kim sot c ca nhng cht c hi i hi phi gia tng s lm ch i vi nhng cht thi . - S chuyn bin nhng quy lut kinh t ang iu khin cc hot ng ca chng ta, ci t ra vn t nh l tnh n chi ph qun l cc cht thi. - Gnh nng gia tng ca quy ch dn n nhng rng buc v mu thun cng nhiu gy kh khn cho vic qun l. - Cui cng l v phng din k thut th d hiu rng tt c cc ngnh khoa hc (ha, sinh, nhit ng, a cht, c hc, sinh thi, vt l) l nhng chuyn ngnh cn thit gii quyt vn , iu gii thch v s kh khn a ra c mt cch tip cn n gin v t nhiu trit v nhng cng c qun l cht thi.
Nhn chung, nhim mi trng phn ln do nhng hot ng kinh t khng hp l ca con ngi gy nn nhng cng c nhng nhim do hot ng ca t nhin to thnh. Hu qu ca nhim ny thm ch cn nghim trng hn, phm vi nh hng to ln hn so vi nhim do hot ng ca con ngi v khng th trnh khi. Th d in hnh l ni la phun ra nhng dng phn thch nng chy cao hng trm mt vi hm lng kh sunfuar rt nhiu gy nn s nhim trn mt vnh ai rng ln , thm ch lm bin i kh hu cc b.
nhim mi trng c nhiu dng, bao gm nhim khng kh, nhim ngun nc, nhim t, nhim ting n..vi cc ngun gy nhim mang tnh a dng v lun lun bin i. Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
36
Ngun nc c coi l nhim khi thnh phn v tnh cht l ho sinh hc ca nc b thay i, khng bo m cht lng ca ngun cung cp v cc yu cu khc
Mi trng khng kh b coi l nhim khi cc thnh phn b bin i khc vi trng thi bnh thng. Cht gy nhim l cht c trong kh quyn nng cao hn nng bnh thng ca n trong khng kh hoc cht thng khng c trong khng kh.
S nhim khng kh l kt qu ca vic thi ra cc kh, hi, git v cc lng kh khc c nng vt qu thnh phn bnh thng trong khng kh gy nn cc tc ng c hi hoc gy s kh chu (do mi, do bi, ...).
t b coi l nhim khi s tng nng cht t ti nng c kh nng lm xut hin nhng tc ng bt li n nhng chc nng nh ca t n n s hu hoi ca h sinh thi t .
Ting n ni chung l nhng m thanh gy kh chu, quy ry s lm vic v ngh ngi ca con ngi. Ting n l mt yu t t nhin nhng cng l sn phm ca nn vn minh k thut. Khi ting n lan truyn trong khng kh, chuyn ng m thanh ca cc phn t kh gy ra nhng bin i nh v p sut khng kh m ngi ta biu hin bng p sut m, cng m. Hin nay, ngi ta coi ting n nh l mt ch s nhim mi trng trong thnh ph.
3.2. Cc ngun gy nhim v cc cht gy nhim Cc ngun gy nhim ch yu bao gm: - T hot ng sinh hot; - T hot ng sn xut cng nghip; - T cc hot ng thng mi; - T cc hot ng giao thng i li; - T cc hin tng t nhin
Trong phm vi ca gio trnh ny chng ta tp trung vo cc nhim gy ra do ri lon vn hnh ca cc chu trnh sinh a ha m in hnh l chu trnh carbon v ni t.
nhim gy ra t hot ng cng nghip ho du : Ha du tri qua mt qu trnh pht trin cc k nhanh t nhng nm 1960 v cho php ngnh ha hc a ra c mt lot nhng sn phm mi (cht do, dung mi, cht mu, thuc tr su, keo dnh, vecni...). Sn xut, s dng, thi b tt c nhng hp cht ny u gy nhim hoc cho t, hoc cho mi trng nc, v khng kh cng nh cho ng, thc vt.
Nhng hp cht hu c bay hi l nhng cht gy nhim thu ht s ch ca nh lp php. Cc cht ny c dng ch yu lm nhin liu, dung mi ha tan cc sn phm khuych tn ra mi trng (nh trong cng vic in) nhng cht dn xut cacbua hydro. Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
37 Nhng cht cacbua hydro gy hu qu i vi mi trng, thuc v cc hp cht cacbua hydro thm v cacbua hydro thm nhiu vng, bao gm tt c nhng hp cht bay hi cha mt vng trong phn t (benzen, phenol, naphtalin...).
Cng vi nhng hp cht hu c bay hi, cc sn phm du m khc cng c mt tc ng quan trng ln mi trng. l cc loi cht do, PCB, cc cht ty ra, cc loi thuc tr su, cc loi phenol...
Ta hy xem xt trng hp cc loi thuc tr su lm v d. Thuc tr su chim mt v tr c o trong s nhng cht gy nhim mi trng. Ngc li vi nhng cht gy nhim khc, thuc tr su c ngi ta t nguyn phn tn ra trong mi trng t nhin dit mt s loi su hi. Ngi ta phn ra 3 loi sau y:
a) Cc loi thuc tr su. Bao gm ch yu: - Cc hp cht clor hu c c iu ch bng cch clor ho cc phn t vng thm hoc cc phn t d vng (DDT, lindan). Nhng cht ny khng tan trong nc v bn ti 10 nm. - Cc hp cht photpho hu c l nhng este ca ru v axit ortho photphoric (paration, malation) nhanh chng b phn gii sinh vt trong nc. - Nhng cacbonat l nhng este ca axit N-metyl cacbamic. Nhng loi ny t c hi i vi cc ng vt mu nng.
b) Nhng loi thuc tr nm: Thng dng nht l nhng loi thuc tr nm thu ngn hu c. Chng c dng phi hp vi thuc tr su clor hu c bo qun ht ging.
c) Nhng loi thuc tr c. Nhng loi chnh l: - Cc dn xut ca axit phenoxy axetic. - Cc triazin - Cc loi ur b th,v.v.. - Cc loi thuc tr su th hin nhng tc ng khc nhau ln mi trng: - Nhng tc dng c hi trc tip i vi cc loi ng vt v thc vt. - u c gin tip dy truyn dinh dng, c bit l cc loi chim n su v thu sn. - Lm gim tim nng sinh vt ca nhng loi b nhim thuc. - Lm bin mt nhiu loi v nh vy lm mt cn bng ca cc qun th ng thi lm tng nhanh chng nhiu loi do mt k sn chng lm mi.
Mt c gng quan trng ang c thc hin tng bc sa li nhng hu qu : - a ra nhng loi t c hi hn. - Pht trin u tranh sinh hc. - Lm tng sc khng ca cy trng. - Ti u ho vic ng dng cc loi thuc,v.v..
Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
38 Mt vic cng cn phi c thc hin trong k hoch qun l cc cht thi l vic hu b nhng kho d tr ln thuc tr su thu hi t th trngv nhng bao b bn v thuc cng t ra nhng vn nghim trng cha ni ti nhng sn phm ph ca cng nghip sn xut thuc tr su. Chng ta mi ch nhn mnh y n cc loi thuc tr su tng hp. Cn nhng ngun thuckhc vn c s dng: v c (lu hunh, sunphat ng, st, arsenic) hay nhng cht hu c t nhin (nicotin, rotenon...). Tng cng, khong 31 triu ha trng trt nhn hng nm: - 100.000 tn cht hu c tng hp. - 60.000 tn lu hunh. - 7500 tn ng; thng qua hn 500 ch phm thng mi.
Kh nng gy nhim ca cc loi thuc tr su c th hin Hnh 3.1.
nhim gy ra t hot ng khai thc m v sn xut vt liu xy dng :Theo C. Guillemin, Futurible, n o 20, feirier 1979), mi u ngi trn hnh tinh, mi nm khai thc 8 tn vt liu t t, trong : - 2,5 tn bi thi m than. - 3,3 tn vt liu xy dng. - 1,7 tn nhin liu m. - 150kg kim loi. - 150kg qung phi kim.
Trong qu trnh hot ng, cc cht nhim khng kh pht ra bao gm cc loi bi ; cc loi kh thi t qu trnh t chy l SO 2 , NO 2 , CO, CO 2 v cht thi hu c.
Cc nh my in, cc nh my ha cht, nh my in nguyn t pht ra cc cht phng x. Ngun ch yu do s t than. Cc ht bi t qu trnh t than bao gm s lng ln l cc bon, silicat (SiO 2 ) nhm (Al 2 O 3 ) v Fe 2 O 3 hoc Fe 3 O 2 c pht ra di dng tro bay. Cc cht kh ng thi cng c bc ra t qu trnh t than. Cc yu t (thnh phn kh x) c trnh by Bng 3.1.
Bng 3.1. Cc thnh phn kh x
Ngun x Cht nhim T nh my in (kg/tn than t) T cc ngnh CN khc (kg/tn than t) HCHO 0,023 0,023 CO 0,23 1,38 CH 4 0,1 0,46 NO 2 9,1 9,1 SO 2 34,5 34,5
Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
39
Hnh 3.1. Kh nng gy nhim ca cc loi thuc tr su Thuc bo v thc vt Ph liu sn xut Bao b b nhim bn S nhim qua dy chuyn thc phm Bay hi Tn d trong thc vt c tiu th S nhim bn qua chui thc n S mt cn bng Qun th cn trng Tri theo dng nc - S hp ph v hp th trn t - S phn hu sinh hc/ho hc - Lan truyn di tc dng ca nc nhim ngun nc ngm Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
40 nhim gy ra t cc hot ng giao thng: Khng kh b do cc hot ng ca ng c t, ngoi Oxyt ccbon v hp cht ca ch ra cn c cc kh khc nh Hydrocacbon v Oxinit. Cc cht kh ny di tc dng ca nng lng mt tri, to nn nhng cht gy thnh sng m, kch thch mt, lm tn hi cy ci.
ng c t cn sinh ra nhng cht c th gy ung th thc nghim trn ng vt. Lng kh x ra do cc phng tin t nh sau:
Loi kh thi Lng cht thi (kg/ngy chy xe) HCHO 0,698 x 10 -3
CO 58 x 10 -3
CO 2 5 x x 10 -3
NO 2 2.9 x x 10 -3
SO 2 0.2 x x 10 -3
Ht 0.3 x x 10 -3
nhim gy ra t cc hot ng un nu v si: S nhim bn khng kh t cc l t trong nh l hnh thc sm nht gy nhim bn mc d tc ng cc hi ca n khng nhiu. Cc cht kh thi x ra t un nu v si bao gm :
Aldehyt (HCHO) 0,005 lb/tn than t = 0,002 kg/tn than t. CO 50 1b/tn = 22,7 kg/tn than t. CH 4 10 = 4,54 kg/tn than t. NO 2 8 = 3,63 kg/tn than t. SO 2 76 = 34,5 kg/tn than t.
Cc cht kh gy nhim : Nhng s pht thi kh khc nhau gp phn vo vic lm nhim kh quyn quy m a phng (sng m oxy ha, ma axit...) cng nh ton cu (hiu ng nh knh, l thng tng ozn...).
Nhng loi kh ny ch yu gy ra s ri lon chc nng ca chu trnh cacbon v chu trnh ni t . Chu trnh cacbon b lin ly trong s pht thi ca cc hp cht hu c bay hi , ca CFC, oxyt cacbon (CO), dioxyt cacbon (CO 2 ), metan (CH 4 ) v dioxyt lu hunh (SO 2 ) (sn phm ca qu trnh chy cacbua hydro).
Kh monoxyt cacbon (CO): Kh CO c sinh ra mt cch t nhin do cc ngun khc nhau sinh vt hay phi sinh vt: ni la, qu trnh oxy ha ca ccpecten thc vt, to bin... Sn sinh ra CO do hot ng ca con ngi ch yu l chy rng v s dng nhin liu m
CO, trong khng kh vi nng nh (t 0,1 n 0,2 ppm), tng ln nhng vng th c lng xe t ln lu hnh (ti 20-100 ppm). Ngi ta khng nhn thy c s gia tng hm lng CO trn ton cu theo thi gian, ch yu l do nhng c ch sinh-a-ha lm chuyn ha thnh nhng hp cht khc: Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
41 - CH 4 v CO 2 di tc dng ca mt s vi khun. - CO 2 v H 2 trong tng bnh lu ca kh quyn do phn ng ca cc gc t do: CO + OH - CO 2 + 1/2 H 2
CO c tc dng c hi i vi nhng ng vt mu nng v ngi. Oxyt cacbon kt hp vi nhng hng huyt cu to thnh cacboxyhemoglobin, cht ny khng c c nh oxy na. ngi, 6400 ppm CO gy ra ci cht trong 1/4 gi. Mt nguyn nhn gy ra cht ngi cc mnh li c th xy ra do s t chy khng hon ton trong i sng hng ngy. Cng may mn l nhng vic do cn ngi gy ra khng dn ti s tch t CO trong kh quyn.
Dioxyt cacbon (CO 2 ) : S pht thi CO 2 , ni mt cch cng bng, khng a li hu qu lm ri lon vn hnh ca chu trnh cacbon. Ngc li vi monoxyt cacbon, phn t CO 2 khng c hi v nhng vn do cht t ra c ngun gc vic khi dy ngun cacbon ha thch, s khai thc ba bi nhng nhin liu m, Thm vo l vic ph rng v t chy sinh khi.
S tng gp i hm lng CO 2 trong kh quyn c coi nh bt kh khng trong th k 21 so vi hi u th k ny (300 ppm). Kh CO 2 , mt khc, l mt ch tiu c trng ca mc sng cc cng ng c dn, v vy bin php lm pht thi kh CO 2 trn ton cu phi t nh, trong tnh th l mt b phn ln ca th gii l cc nc ang pht trin hoc rt chm pht trin.
S pht trin kh thi CO 2 , c biu th bng tn cacbon trn u ngi trong mt nm, Hoa K l 5,2. cc nc trong cng ng Chu u l 2,3 (ring Php l 1,8). Con s trung bnh cho cc nc ang pht trin l 0,4. Cho thy s khc bit v mt kinh t gia cc nc.
S tng ln ca CO 2 trong kh quyn hu nh l mt thc t mc du c s ln xung lin tc trong tin trnh bin i. Vai tr iu tit ca cc i dng hoc s tng trng ca thc vt phi c khng nh. Vn khng ch cn quan tm ti bo tn nhng ngun ti nguyn m mt cch khn ngoan hn m khng p dng bin php qun l tit kim hn h thng nng lng.
Nhng s nh gi thng xuyn cho thy thi i tin cng nghip c mt dng trao i hng nm gia bu kh quyn v sinh khi ca lc a l 60 GT (1 gigatn tng ng vi 10 9
tn). Dng trao i gi cn bng gia qu trnh quang hp lm giu thm sinh khi v qu trnh nh oxy lm giubu kh quyn.
Do nhng hot ng nng lng v cng nghip, ngi ta c lng rng dng trao i vi lng 60 Gt v pha kh quyn c b sung hng nm khong 8 Gt (6 Gt do tiu dn hin liu m v 2 Gt do mt rng), cn qu trnh quang hp lun mc ch tiu th 60 Gt. Tc dng ca nhn t iu ho do cc i dng nm gi vai tr ch c th pht huy c mc 4 tn trong 1 nm, iu dn ti l khong 4 Gt c pht thi vo kh quyn. Nh vy bu kh quyn s cha 735 Gt CO 2 . Con s ny phi c xem xt mt cch cn thn, c bit Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
42 l v kh nng iu ho ca i dng, mc d mt cng nghin cu nhiu v vn cn hiu bit rt t.
Kh Mtan: Kh ny c sinh ra mt cch t nhin do s ln men k kh trong t, trong nhng cnh ng ly nc ngt v nc mn. Khi cng cn l do dng kh thot ra khi cc m cacbua hydro. Trong thi i ca chng ta, nhng nguyn nhn nhn tc c bit nhiu, l: - S pht trin ca trng cy nng nghip v chn nui (s ln men trong nhng chung phn ca ng vt nhai li to ra li to ra mt ngun quan trng kh metan). - S tht thot kh metan trong cc m cacbua hydro (30 triu tn/nm). - Kh metan c sn sinh ra bi rc thi sinh hot (v t nhng ph liu ln men c) c cha trong nhng ni thiu khng kh. - Nhng con s lin quan n kh metan rt dao ng. Ta c th ghi nhn lm ch s cc gi tr sau y trn bnh din ton cu. - Rung la (70 triu tn/nm). - Gia sc (75 triu tn/nm). - Tht thot trong qu trnh khai thc nhin liu (50 triu tn/nm). - Do sinh khi thc vt (10 triu tn/nm).
Kh ny cng ging nh CO 2 , khng c hi, nhng chng tham gia mt cch tch cc vo vic gy ra hiu ng nh knh.
Cc hp cht oxyt nit: Tn gi oxyt nit c dng cho cc hp cht l Oxyt nit (NO); Dioxyt nit (NO 2 ) v Oxyt nitric (N 2 O ).
Cc NO x c sn sinh ra trong nhng iu kin nhit cao (si, cng nghip, sn xut nng lng...) v hu ht l trong cc ngc n (diesel, xng). Ngi ta thy rng kh thi ng c n rt giu kh NO, nhng kh ny chuyn ha thnh NO 2 trong qu trnh b ha long trong khng kh: 2NO + O 2 2NO 2
Oxyt nitric (N 2 O) l loi kh c nit nhiu nht trong kh quyn khi khng b nhim (0,25ppm). Kh ny ch dng mt vai tr rt yu trong vic lm nhim bu kh quyn tri vi cc dng kh khc. Hin tng c ngha trong cc dng pht thi l nhng pht thi c lin quan n cc hot ng ca con ngi, s lng cng ln nh cc pht thi t nhin (hot ng ca sinh vt, ni la, xi mn gi).
Cc cht gy nhim mi trng nc : Ngun nc c coi l nhim khi thnh phn v tnh cht l ho sinh hc ca nc b thay i, khng bo m cht lng ca ngun cung cp v cc yu cu s dng khc.
Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
43 Cc cht gy nhim mi trng nc bao gm:
Cc cht thi hu c: l ngun cht gy nhim ch yu trong cc ngun nc mt. C th l cc cht hu c kh b xy ho, hoc cc cht hu c d b oxy ho. Cc cht ny c biu th bng cc ch tiu BOD, Nit tng s, pht pho, COD Trong nc thi sinh hot, hm lng cc cht bn hu c nh sau : BOD 5 = 80 - 120 gam/ngi-ngy m Nit tng s = 8 - 15 g/ng.ng.. Trung bnh 10g/ng Pht pho = 3 - 6 g/ ng.ng. COD = 250 mg/l - 1000 mg/l
Thnh phn cc cht thi hu c s khc nhau tu thuc vo tnh cht ca tng loi cng nghip khc nhau, nc thi ca cc x nghip ch bin thc phm (ng, sa, tht, tm, c, nc ngt, bia ...) cha nhiu cht hu c cn c kim loi nng, sulfua; nc thi ca x nghip c quy c nng axit, ch cao, nc thi nh my bt giy cha nhiu cht rn l lng, cht hu c, mu, lignin, phenol ... vi hm lng ln.
Cc cht hu c b o xy ha thnh CO 2 , H 2 O di tc dng ca cc vi sinh vt hiu kh. Sau tc dng vi NO 3 to thnh N 2 , CO 2 , H 2 O thc hin qu trnh kh Nitrat di tc dng ca cc vi khun kh Nit. Sau l qu trnh phn hu ym kh to ra CH 4 , H 2 S gy nn s nhim.
Cc cht thi cha vi sinh vt: Cc vi sinh vt bao gm vi khun, vi rt cc dng vi khun gy bnh cho ngi. Ngun ch yu l nhim ca nc thi thnh ph, nc ma. Mt s cc x nghip cng nghip tu vo loi sn phm c th cha cc cht nhim vi sinh vt trong nc thi.
Cc cht c hi: Cht phng x t cc nh my ht nhn nguyn t cha mt s lng ln cc cht c v ng thi cn cha cc loi nc lm ngui -> nh hng ti qu trnh t lm
sch ca ngun. Nhng cht kh b oxy ho thng c tch lu t ngun kia v tng dn xung pha h ngun v c nh hng trc tip ti sc kho, s tch t sinh hc s xy ra v theo ng: Vt cha cht phng x chui thc n ngi tiu th.
Cc cht gy nhim mi trng t:
Cc cht ho hc: Cc cht ha hc thng thy trong mi trng t bao gm cc loi phn bn ho hc v cc cht dit cn trng, dit c, c bit trong cc cht dit c cha cc sn phm clo ca phenol khi vo t, cc cht ny lm cho s lng cc trc khun tch t phnol pht trin mnh. Ngoi ra cc hp cht ca ch, thu ngn hp thnh trong t nhng cht cn lng bn vng v truyn vo cy trng.
Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
44 a s cc loi ho cht tr su, dit c u lm nhim cy trng, lm cc r cy b cn ci trong t v cy khng pht trin c. Th d thuc bo v thc vt DDT sau 5 nm s dng vn cn c tm thy 4 - 5% st li trong t do kh b hp th vo cc cu t ca t. DDT nng thp (24 mg/l) gy nn s thay i sinh l ngc ca c, lm cht cc loi chim. DDT rt d dch chuyn vo nc. DDT khi vo c th s tch t thnh cc khi u c tnh. DDT thng tch t trong t, nc, khng kh, sau ri vo bin v c cc thu sinh vt hp th gy nhim thc phm.
Cc cht ha hc mang tnh c hi cao i vi mi trng t l Asen, Flo v ch. Sau khi c hp th, cc cht ny qua con ng thc vt, sa b v vo n ngi. Hm lng cc cht ny trong t khu vc nh my thng cao gp 5-6 ln so vi vng t xa ch 500m.
Cc cht thi cng nghip mang tnh nguy hi: Cc ph thi cng nghip rn to nn ngun quan trng cc cht gy nhim t do cc sn phm ho hc c hi gy ra. Theo c tnh, trong s 50% cc ph thi cng nghip c ti 15% c kh nng gy c hi nguy him. M, gn 10 6 tn cht thi b khng chy, axit n mn hoc gy c hi c x ba bi ra mi trng xung quanh. Nu tnh theo u ngi l 20 kg cht thi cng nghip/nm. Nhng cht ho hc c hi thng gp trong t l asen, flo, ch...
Cc cht phng x: Cc cht phng x t cc v n bom ht nhn hoc cc cht thi phng x pht ra t cc trung tm cng nghip hoc tung tm nghin cu khoa hc lng xung mt t v c tch t li trong t nh cc C 14 , Sr 90 , Cs.... Ngoi ra cn c cc yu t vi lng nh Be, Bo, Se...
Cc cht phng x xut pht t nhng v n bom ht nhn hoc nhng cht thi phng x lng hay rn t cc trung tm cng nghip hay nghin cu khoa hc c th lng xung mt t v tch t . Cc cht phng x ny v d C 14 xm nhp vo c th ng vt v vo t. C 14 tham gia vo chuyn ha ccbon cy c... Mt s thc vt trn t nh nm, a y tch t C 3 gy nguy hi cho ng vt n phi thc vt .
Cc loi vi sinh vt gy bnh: Gm cc trc khun v nguyn sinh ng vt ng rut, cc loi ny lm nhim t do vic s dng phn bn ly t cc h x hoc bn hay do s x cc cht thi sinh hot ba bi. Ngoi ra cn c cc loi k sinh trng nh giun, sn, cc loi nm...Cc loi vi khun gy bnh c th tn ti pht trin trong t b nhim bn cc ph thi hu c nh phn, rc, ph thi cng nghip thc phm v.v.. t c th b nhim bi cc loi trc khun l, thng hn, phy khun t hoc amp. Cc bnh do cc vi khun ny gy ra theo con ng tip xc trc tip gia ngi vi t bn, vi nc bn hoc do rui, b ... Ngoi vi khun gy bnh, trong t cn pht trin cc li cn trng gy bnh, l ni cha trng giun, sn ... iu kin pht trin ca mi loi vi khun gy bnh ph thuc vo lng ma, nhit khng kh, thc vt, nh sng mt tri, m ca t ...Hin nay ngi ta thng dng cc loi vi khun Coli Aerogenes v Bact perfrigens, pht trin trong mi trng phn ti, lm vi sinh vt ch th cho nhim bn phn ca t. Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
45 Cc cht khc: Cc cht rn v c kch thc ln nh vt liu xy dng, ph liu st thp ... hoc cc cht nha tng hp, Polyetilen ... bn vng trong t. Chng kh b phn hy v khi thi vo t s ngn cn s pht trin ca thm thc vt, thay i cu trc t v a hnh. V th ngi ta thng tn dng cc loi ny san nn hoc s dng li.
3.3. c hc sinh thi v cc tc ng, ri ro, nguy c Nh trnh by Chng 1, c cht hc theo nh ngha l nhng cht gy c hi hoc r hn l nhng sn phm nguy him vi con ngi. Phm vi p dng ca mn khoa hc trong nhng thp nin gn y c m rng trong mt khun kh rng hn do s chen ngang ca mt chuyn ngnh mi: sinh - thi - c - cht - hc m Jouany nh ngha nm 1978 nh mt mn nghin cu v tt c nhng tc dng ca nhng cht c hi i vi cc loi ang sng v cc t chc ca chng, mi tng quan ca chng vi cc vt cht v sinh, mi tng quan ca chng vi nhau v ivi ngi. Ngi ta thng phn bit hai kiu tng tc gia nhng cht c c tnh v nhng mc ch tim tng ty theo l tc ng trc tip hay gin tip. Trng hp tc ng gin tip thng tng ng vi s nhim c gn vi nhim mi trng gy ra s nhim bn cc dy chuyn thc n.
Nhng biu hin ca c tnh : Nhng biu hin khc nhau ca c tnh tm hiu c bng nhng php th sinh hc bao gm vic quan st din bin ca mt cc th (hay mt nhm cc th) tip xc vi mi trng c nghin cu trong nhng iu kin thc nghim nht nh. Ngi ta phn bit ch yu hai loi tnh c l c cp tnh v c mn tnh.
c cp tnh: L c tnh gy ra ca mt c th hay ca mt mi trng vi mt liu lng hay mt nng rt cao ca mt cht c, trong mt thi gian rt ngn (mt vi ngy l ti a, thng l 24g).
i vi mt nng ca mt sn phm c c xc nh (x), nng /liu lng gy cht (y) s t vong ca nhng ch th biu th bng mt ng cong ca s t vong ph thuc vo nng (thng c dng "sygmoide" nh hnh v 3.2).
T l t vong (%)
100
50
Nng (x)
Hnh 3.2. ng cong ca s t vong ph thuc vo nng Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
46 c cp tnh c biu th bng: - Liu lng gy cht 50 (DL 50 ): l tr s ca liu lng c a vo nhng c th c th nghim (loi gm nhm (chut) chng hn) c th gy cht 50% ca s c th c th. - Nng gy cht 50 (CL 50 ): l nng ca mt loi ha cht c a vo mi trng sng (thng l mi trng thy sinh) gy cht 50% s c th c th (c chng hn). - Thi gian dng cho cc php th bin ng t mt vi pht n 96 gi.
c di hn: L c gy ra ca mt c th hay mt mi trng vi mt liu lng hay mt nng yu trong mt thi gian rt di (t mt thng n thi gian sng ca nhiu th h sc vt). Loi c tnh gi vai tr c bn trong nhim mi trng (th d: tc ng ca mt n v cng nghip hay ca mt trm x l rc, nhim do t, hu qu ca cc cht ph gia thc phm...) chnh l trong trng hp ny ngi ta dng khi nim vi th gy nhim (micropolluant). Trong tt c cc tc dng gn vi c tnh di hn, c hai tc dng c bit quan trng, l: - Nhng tc dng ln ti sn xut: lm kh cn, lm gim ph, to ra qui thai (d dng c th nh u to, thiu chn tay...); - Gy ung th, bin i gen: ngi ta thy phn ln cc cht bin i gen (s khc thng trong s lng hay cht lng nhim sc th ADN) cng l gy ung th, iu gii thch xu hng hin nay l thay th cc mu th ung th (lu v t) bng mu th bin i gen nhanh hn nhiu v tng i di din cho nguy c gy ung th ca cc cht cn nghin cu.
Nhng nguy c gn vi vi trng gy bnh Cch tip cn v c cht hc v sinh-thi-c-cht-hc c ch yu duy tr bi nhng ri ro gn lin vi s ph cp trong mi trng nhng phn t hu c tng hp hoc cc kim loi v mui kim loi.
Cc loi ph thi dng rn cng l mm gy bnh a li nhng mi nguy hi cho sc khe. c bit l trng hp cht thi thi bnh vin, chn nui gia sc, v c rc thi th. l nc thm thu qua cc lp cht thi m c cc ng vt sng trn vng t (cc loi gm nhm, chim...) c th phn tn cc mm bnh trong lng cc qun th. cc mm gy bnh: cc vi khun nh Mycobacterium Tuberculosis (bnh lao), Pseudomonas (tiu chy), Salmonella (bnh thng hn), Vilrio (dch t) hoc cc loi nm.
Nhng nguy c gn vi rc thi Gerard Keck (Trng th y Lyon, gio trnh c cht hc ca rc thi, DEAINSA Lyon) phn tch nguy c rc thi thnh nguy c cp tnh v nguy c mn tnh.
Nguy c cp tnh: Nhng nguy c cp tnh c gy ra bi: - Ni cha nhng bao b bn, thm ch thuc tr su qu hn (hoc khng cn c php dng): gy c cho loi vt nui; Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
47 - tho tri php vo sng ngi, h ao nhng cht dng bo qun g (linan, penta clorphenol...) gy ra cht c; - Cc v t rc nguy hi, gii phng axit xyanhydric ( do t vt liu xp bng polyurethan) clor hay axit chlohydric ( t t PVC)...
Nhng nguy c mn tnh: Nguy c ny tp trung vo l nhng loi c kh nng tch t sinh hc nh : - Mt s kim loi (thy ngn, cadmi, ch). - Nhng hp cht hu c (PCB, clordioxin, khi chng b tung vo mi trng t nhin).
Trong nhng trng hp ny, cc loi gia sc sng gn ni pht thi, n c v ung nc b nhim c th ni chung cht c s tp trung dn bng con ng thc n:
- Nhng s tp trung quan trng ammoniac, nitrat, nitrit trong mi trng thy sinh, gy ra s d tha cc cht hu c khng b phn gii bi sinh vt (nhng rc thi ca cc bp gia nh, cc trm thanh lc nc, nc cng t chung gia sc...). Tc ng mn tnh a li cho mi trng lm bin i mi trng sinh thi c tr trong dng nc; - Nhng nhim vi sinh vt bt ngun t nhng nc cng ngm, ni chn nui gia sc, v nhng vt ph thi b nm ra khng thn trng, i khi sc vt n phi hoc lm nhim ngun nc sinh hot.
Nhng c trng ca tnh c sinh thi Nhng c th v mt mi trng thng xuyn biu hin vi mt trng thi khc nhau ln v vi th gy nhim, thng vi nng rt nh, iu t ra vn l phi tnh n hai hin tng quan trng: cng lc v i khng.
Cng lc: Tc dng ca mt hp cht c th bin i rt mnh (thng l tng ln) ch cn c s kt hp vi mt cht khc.
i khng: Ngc li, l mt cht c th biu l l phn t i khng theo nh ngha l s c mt ca mt trong nhng phn t ngn cn tc ng ca cc phn t khc. Hin tng khng nht nh l tch cc. Th d trong trng hp ca thuc cha bnh, bn cnh tc dng mong mun, thuc c th b hp th bi nhng c ch ng ho cc phn t khc ca c th.
Liu lng ti a chp nhn c v b qua c Trin khai nghin cu trn hng lot tc dng c hi tng bc dn cc chuyn gia ti xc nh c ngng, l nhng liu lng ti a chp nhn c, cho nhng cht gy nhim chnh trong nc, khng kh v c trong thc phm. Nhng ngng , l hp l ph hp vi s bo v hon ton cho c th, nhng khng th m bo hon ton khng thi trong sn xut hoc tiu th. Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
48 Nhng nguy him g c th i vi sc kho ca con ngi v nhng li ch g c th c do vic s dng cc cht ng quan tm. l cch tip cn kinh t v x hi lm ni dung thc hin mt cuc hi tho v cht ch ca cc tiu chun, trn gic sn xut cng nghip cng nh cho vic lp t nhng thit b x l rc thi.
Kh nng chp nhn mt nguy c: ng biu din kh nng chp nhn nguy c c th c biu din hnh 3.3.
Mc thit hi
Chp nhn c
Kh nng xy ra nguy him
Hnh 3.3. ng biu din kh nng chp nhn nguy c
ng biu din trn y th hin mt s kin s c chp nhn nu mc trm trng ca s thit hi c b li bi s t gy ra nguy him (trng hp ca ht nhn ly lm th d, nu kh nng xy ra nguy him ln nhng mc thit hi nh th kh nng chp nhn vn c). Cn ghi nhn rng s ng cong biu din kh thnh hin thc, ni chung cng kh c x hi chp nhn ch da trn c s yu t khoa hc m b qua nhng gi tr vn ho hay x hi.
Kh nng chp nhn ri ro Khi nim v ri ro, t khi mt s ri lon chc nng c th c ca nhn tc xen vo: cht ph thi c tch ra mt cch bt bnh thng t mt vt th (s c trn du trong mt dng nc) hay d xut hin ca mt vt th khng vn hnh bnh thng (dioxin gn vi vic chy ca mt bin th in).
Kh nng chp nhn ri ro thch hp vi nhng cht thi b c chp nhn hay t nht c lin h vi cc hot ng ca con ngi ang vn hnh bnh thng.
Cn c vo s hp l ca vic xy ra cc s kin, ng biu din ny th hin mt s kin cn ng vc c th c chp nhn nu mc thit hi c b li bi t kh nng xy ra nguy him, m kh nng ny li c b li bi s t ri lon vn hnh ca h thng, hoc hn na nu kh nng ri lon vn hnh ln nhng c b li bi mt kh nng xy ra nguy him t hn, m kh nng ny li c b li bi s t nghim trng ca thit hi.
Khng chp nhn c Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
49
3.4. Cc tc ng ca nhim c nhiu khung phn loi c xut lit k cc tc ng c th c trong khun kh hot ng nhn tc. Nhng tc ng ny khc nhau ch yu v ch im ca tc gi: bo v ng vt v thc vt, sc khe ca con ngi, s cn bng thin nhin. i vi chng ta, ch yu l hiu r hn cc mi quan h gia s qun l cht ph thi v mi trng, phi t gii hn 3 loi tc ng sau y: - Nhng tc ng gn vi thm m v tin nghi. - Nhng tc ng sinh thi. - Nhng tc ng c hi v c hi sinh thi.
Nhng tc ng gn vi thm m v tin nghi Cc tc ng loi ny bao gm mi, ting ng, mu sc, quang cnh, nhng b cc phong cnh, khi... Qun l cc ph thi thng bao hm c tc ng . Nhng th d in hnh nh sau : - Trng hp nhng kiu vt rc, khi rc khng c gi gn cn thn, c th giy hay mng cht do bay lung tung, thu ht qu nhiu chim chc, mi hi hm. - Trng hp nhng l thiu rc, khi pht thi khi qu nhiu gy hi cho khu vc ln cn. - Trng hp nhng n v rc lm phn bn, khng khng ch mi hi thi ca rc hoi mc bc ra. - Trng hp ting n pht sinh do thu thp thng rc, hot ng ca cc cc my nghin.. - Trng hp hot ng ca cc cng trng ngoi tri.
Kiu tc ng ny gy nhiu iu ng ch : - Ting n, mi, mu sc thng thng c thy tng ln mnh bi cc b bao..., hin tng ny cha c cng ngh x l. Gii php l phi y mnh vic gi nghim nhng quy ch chng nhim hay l cht lng cng ngh ca dng c khng tha mn. Ngoi ra t nhiu nm nay, ngi ta p dng bin php kh nhng yu t tc ng, do cc chuyn gia qun l cht ph thi tham gia thc hin.
- S vic thuc loi ng chm n bn cht thm m c th ngy cng nhiu, nhng tc ng n tm thn thn th (tm th) biu hin bng nhng triu chng lm sng (nga trn da, nhc u, hoang mang lo s, suy sp...). V mt , nghin cu tm l v dch t hc phi tr nn mt ngnh rt tch cc ca khoa hc mi trng.
- Sau cng, cn ghi nhn, v cng chnh l mt kh khn thc s, rng khng ai phn i iu cho rng nhng tc ng thm m (mi, mu, ting n) cng gy ra c hi hay c hi sinh thi.
Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
50
Nhng tc ng sinh thi l nhng tc ng biu hin khng o m c, thng qua nhng qu trnh lm bin i v h thc vt, h ng vt v c nc, khng kh v t nh: - Thay i qun th h ng thc vt ca mt con sng. - S bin mt hay ngc li s sinh si qu mc cc loi cy c. - S gim st a dng sinh hc. - Xi mn v nhim mn ca t. - S bin i ca mt s cn bng: hiu ng nh knh, thng tng zn.
Cng rt nn nhn xt ngay t y rng bin gii gia tc ng sinh thi v tc ng gy c hi hay c hi sinh thi l rt kh vch ra trn quan im cho rng cc tc ng thng khng phn bit r ra c u l nguyn nhn, u l hu qu: mt s c c hi thc vt c th l ngun gc ca s bin mt mt loi thc vt no hoc qu trnh tng bt thng ca nhit gn vi hiu ng nh knh c th c coi nh kh nng a n nhng ri lon quan trng trong i sng ca cc loi ng, thc vt v con ngi.
Th d v hiu ng nh knh c th hin hnh 3.4.
Khuych tn do my v kh quyn
Bc x mt tri thy c hp th trc tip
Hp th bi kh gy hiu ng nh knh CO 2 , CH 4 , H 2 O, N 2 O, CFC. Tri t
Hnh 3.4. Hiu ng nh knh Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
51 Hiu ng nh knh: Kh hu Tri t ph thuc vo s cn bng ca cc qu trnh bc x ca ton th t, i dng, v kh quyn. Nhng kh quyn ng vai tr nh mt ci lc nhit lng bng cch "nh by" cc tia bc x, thng qua vai tr trung gian ca cc cht kh, gy ra hiu ng nh knh, bao gm: CO 2 , CH 4 , CFC.
Nhng loi kh xut hin mt cch t nhin trong kh quyn c kh nng hp ph bc x hng ngoi v phn x tr li b mt tri t gy ra hiu ng m c gi l kh nh knh. Cc kh nh knh c tnh nng hp th bc x nhit sng di (bc sng > 4m).
Nh vy hiu ng nh knh l hin tng gy ra s tng nhit ca b mt tri t do s hp ph bc x nhit t mt t vo kh quyn bi cc kh nh knh lm cho nhit kh quyn bao quanh tri t b tng ln.
S d gi l hiu ng nh knh ca kh quyn l v tc dng ca cc kh nh knh trong kh quyn tng t nh lp knh ca cc nh knh trng rau xanh trong ma ng, bc x Mt tri l sng ngn nn d dng xuyn qua lp knh truyn vo trong nh knh trng rau, cn bc x nhit ca bn trong nh knh vi nhit thp, thuc loi bc x sng di, khng th xuyn qua lp knh truyn ra ngoi c v kt qu l mi trng vi kh hu trong nh knh m hn ngoi nh.
Nu nh Tri t khng c tc ng ca cc kh nh knh th nhit b mt ca n c c tnh l 255 o K, tng ng l -18 o C hay 0 o F. Khi c hin tng hiu ng nh knh xy ra th nhit thc t ca b mt tri t b tng thm . C th ni tnh cht nguy hi ca hiu ng nh knh hin nay l lm tng nng ca cc kh nh knh trong kh quyn dn ti lm tng mc nhit t m ti nng do gy ra nhng vn mi trng. Bng 3.2. th hin c tnh ca nhng kh gy hiu ng nh knh ch yu ( bng 3.2. )
Bng 3.2. c tnh ca nhng kh gy hiu ng nh knh ch yu.
CO 2 CH 4 N 2 O O 3 CFC 11 CFC 12 Nng hin nay 354 ppm 1,7 ppm 310 ppb 20-40 ppb 280ppt 484 ppt Mc tng hng nm (%) 0,5 1 0,25 0,5-1 4 7 Thi gian tn ti (nm) 50-200 10 150 0,1 60 120 Kh nng hp th Bi phn t 21 206 2000 12400 15800 Ghi ch : (ppm: 10 -6 , ppb: 10 -9 , ppt: 10 -12 )
Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
52 Th d v s gy c hi ca ammoniac:
Ammoniac cn bng trong nc theo phn ng sau: NH 3 + H 2 O NH 4 + + OH -
Nng NH 3 , cht gy c, tng ln khi tng pH v nhit ; ko theo s cht c.; ko theo s cht c.
Th d v tc ng v s gy c hi ca nit rt v nit rt i vi nc sinh hot:
Nh trnh by chng 2, khi nc b nhim nitrat th cng b nhim nitrit v qu trnh kh ca nitrat.
Nhng ion nitrat v nitrit c nhng tnh cht rt khc nhau mc du c s ging nhau v cu trc. Ion nitrat (NO 3 - ) bn vng do t hot ng, v v th t c hi, tr khi hp th qu nhiu. Thm ch n cn c dng trong thuc cha bnh. Ion nitrit (NO 2 - ) khng bn vng v rt hot ng, chnh v th gy c hi. Tuy nhin s c mt ca nitrat cng l iu khng mong mun v kh nng chuyn ho thnh Nitrit.
Nhng nitrat khi b nut vo phn ln b hp th bi mng rut mt phn sau b quay vng qua tuyn mt trc khi b thi bng ng tiu. Phn cn li ca nitrat b chuyn ha thnh nitrit ming, di tc dng ca enzym (enzym kh nitrat).
Nitrit c hai tc dng gy c ch yu bng s to thnh methemoglobin v nitrosamin ( Hnh 3.5.)
Nitrat
Hng cu
Amin hay Amit Kh
Methemoglobin
Nitrit Nitrosamin
Ngt, thiu oxy (Cyanose) Tc dng gy ung th
Hnh 3.5. Tc dng gy c sinh thi ca nitrit
Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
53 Trong mu, cc nitrit gy ra s chuyn ha hng cu thnh methemoglobin, phn t khng m bo s chuyn giao oxy dn ti s u c mu. l s thiu oxy/tm ngi.
Nhng nitrosamin l nhng phn t hnh thnh t nhng phn ng ha hc gia nitrit v amin (c trong cc c quan sng hay thc n). Cht n gin nht l dimetylnitrosamin.
Ngy nay ngi ta phn nh c 120 hp cht thuc dng nitrosamin, mt s trong dng c tc dng gy ung th (gan, phi, d dy, thc qun...). Tt c mi iu kin u hp li thc qun nitrit chuyn ha thnh nitrosamin (pH axit, nitrit t do, amin th cp c ngun gc thc phm hay thuc cha bnh). Ngi ta v th c th tm thy nhng vt nitrosamin trong mt s loi thc n: thc n mui, c, fomat, bia... Ngoi ung nhiu loi rau cha ng nitrat v nitrit ( bng 3.3. )
Bng 3.3. S tch t nitrat v nitrit trong rau
Loi rau NO 3 - (mg/kg) NO 2 - (mg/kg) C ci 2100 3,3 C rt 180 1,5 Cn ty 1300 0,7 Rau dip 1360 8,7
Nitrat v nitrit, ngoi ra cn c dng bo qun v nhum mu tht v p tht (chng trc khun). Vic s dng cc cht ny ngy cng b kim sot cht ch.
V d v cc tc ng do ma axit S to thnh axit l do qu trnh oxy ha trong khng kh ca SO 2 v NO x . Ngi ta c lng khong 30% l s tham gia ca NO x vo cc trn ma axit (60% do SO 2 ). Nhng khu vc b ma axit ri rt rng v thng xa nhng ni pht thi (Trung u, pha ng nc Php). Nhng v ma axit ri gy nhiu hu qu khc nhau: - Axit ha v lm ngho t, ko theo lm h hi ln i vi rng th d nh Vosges; - Nhng s c v sc khe ca ngi v s lm giu ngun nc vi cc kim loi gy c (ch, nhm...). - Lm h hi cc cng trnh bng xi mng v cc kt cu kim loi.
Cng nn ghi nhn rng, i vi cc NO x , s chuyn ha thnh axit, ch yu xy ra do qu trnh oxy ha trong pha kh: 2 NO + O 2 2 NO 2
2 NO+ H 2 O HNO 3 + HNO 2
axit nitric axit nitr
Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
54 V d v cc tc ng do nhim quang ha hc
Dng nhim ny bao trm t 7 n 10 km cch mt t. Cht gy nhim chnh b lin quan l zn, cht ny bnh thng c mt trong khng kh ch vi nng rt thp. tng i lu, nhng phn ng ha hc gia nhng trng hp cht (oxyt nit, hp cht hu c, CO...) di tc dng ca tia mt tri dn ti s sn sinh ra mt lot cht gy nhim m cht chnh l zn, cng vi nhiu loi axit hay cc cht gy xy ha (aldehyt, nit hu c, nc oxy gi...).
C ch ca nhng tc hi ny rt phc tp v cn t c bit. Cc oxyt nit ng mt vai tr quan trng trong nhng phn ng di y, dng minh ha, nhng c ch thng c a ra: - tng i lu, NO 2 b phn ly bi bc x mt tri. NO 2 + h V NO + O (< 430 nh my) (1) - T zn cng c sinh ra: O 2 + O O 3 (2) - S sn sinh ra zon,tuy nhin, cng b hn ch do phn ng ca n vi NO cung cp bi (1) NO + O 3 NO 2 + O 2 (3)
Lng zon c to thnh ph thuc ch yu vo t l NO 2 /NO.
Nhng hu qu ca nhim quang ha: nhim quang ha y nhanh tc h hng ca mt s vt liu (c bit l cht do) cng nh l gy ma axit (tham gia vo qu trnh oxy ha SO 2 v NO 2 ). Ngi ta c lng tng ca hm lng zon tng kh quyn thp thuc bn cu Bc khong 0,5 - 1%. Cht zon, rt hot ng, tc dng ln chc nng h hp, hp ng vi cc NO x v peroxy-axetyl-nitrat (PAN). Cht PAN cng tc dng ln mt. zn lm bin i cc hot ng quang hp ca cy: lm gim nng sut ...
Vn v tng zon: Lin quan n s ph hoi ca CFC hn l vai tr ph hu ca cc oxyt nit. Clo b mang ln tng cao kh quyn bi cht CFC nhng tc ng ca cc oxyt nit cng khng th loi tr. V rng oxyt nit l ngun gc ca s sinh ra zon trong tng kh quyn thp, chng tham gia vo vic ph hoi kh quyn tng cao bi nhng chu trnh xc tc c dng: O + NO 2 NO + O 2
NO + O 3 NO 2 + O 2
O + O 3 2O 2
Tng quan chung v nhng ngun nhim gn vi cc ri lon chc nng ca cc chu trnh ni t v carbon c th hin Hnh 3.6.
Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
55
Tng bnh lu
50 km Lp zn NO x , N 2 O, H 2 O, Cl x
10 15 km Hiu ng nh knh, CO 2 , N 2 O, CH 4
nhim 2 km Ma a xt quang ho, SO 2 , NO 2 , sng m, HCl NO x ,COV, CO, CH 4
chn nui nng nghip i sng th
Nc ung v thc phm Mi trng thu sinh
Gy c cho ngi v gia sc Gy hin tng ph dng Gy c cho c
Hnh 3.6. Tng quan chung v tc ng nhim gn vi cc ri lon chc nng ca cc chu trnh ni t v carbon
NH 4 +, NO 3 -, NO 2 - Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
56
3.5. Cc bin php gim thiu nhim
C hai cch i ph vi cc cht thi rn v cht thi nguy him do chng ta to nn: Qun l cht thi v ngn chn nhim (cht thi).
Qun l cht thi l mt s tip cn cht thi mc cao l s quan st cc sn phm cht thi nh l mt sn phm khng th trnh khi ca s pht trin kinh t v chng ta c gng qun l cc cht thi theo cch lm gim nh hng c hi ca chng ti mi trng - ch yu bi qu trnh chn hay t chng.
S ngn chn nhim v cht thi l s tip cn cht thi mc thp l quan st hu ht cc cht thi rn v cht thi c hi nh l ngun tim nng m chng ta c th quay vng, lm phn bn, s dng li, hoc khng s dng trong cc v tr hng u . Vi hng tip cn ny, h thng kinh t c s dng lm suy yu vic to ra cht thi c v vic ngn chn cht thi.
Theo t chc quc gia ca M v gio dc khoa hc, hng tip cn cht thi mc thp nn c cc mc ch theo cc bc nh sau: (1). Gim cht thi v nhim; (2). S dng li mt s th c th c; (3). Quay vng v lm phn bn cc cht thi mc nhiu nht c th; (4) X l sinh hc, ha hc hay thiu t cc cht thi m khng gim c, khng s dng li c, hay quay vng hoc ch bin phn c; (5) Chn cc cht thi m s cn kit khi di t hay trong cc hm trn mt t sau khi xt ti mc ch u tin
Ti sao vic to ra t cht thi v t nhim l cch la chn tt nht: (1) Tit kim nng lng v cc ngun nng lng gc; (2) Gim s khai thc, x l, s dng cc ngun m tc ng ti mi trng; (3) Tng cng sc kho cng nhn v s an ton bi vic gim s xut hin cc vt liu c c hay nguy him; (4) Gim chi ph iu khin nhim v qun l cht thi (chi ph ny ang tng rt nhanh hn c t l tng sn phm cng nghip) v kh nng mc phi trong tng lai i vi cht thi c hi v nguy him; (5) Trong cc vn c bn ca s sng th c chi ph thp hn l c gng loi b nhim v qun l cht thi m n to ra.
Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
57
p dng cng ngh sn xut sch hn: Theo nh ngha ca UNEP: Sn xut sch hn l vic p dng lin tc chin lc phng nga tng hp v mi trng vo cc qu trnh sn xut, sn phm v dch v nhm nng cao hiu sut v gim thiu ri ro cho con ngi v mi trng. Trong thc t, cc thay i khng ch n thun l thit b m cn l cc thay i trong vn hnh v qun l ca mt doanh nghip. Cc thay i cn c gi l gii php sn xut sch hn, c th chia lm cc loi:
- Gim cht thi ti ngun: Qun l ni vi l mt loi gii php n gin nht ca sn xut sch hn; Kim sot qu trnh tt hn m bo cc iu kin sn xut c ti u ho v mt tiu th nguyn liu, sn xut v pht sinh cht thi; Thay i nguyn liu l vic thay th cc nguyn liu ang s dng bng cc nguyn liu khc thn thin vi mi trng hn; Ci tin thit b l vic thay i thit b c th nguyn liu tn tht t hn; Cng ngh sn xut mi l vic lp t cc thit b hin i v c hiu qu hn. - Tun hon: Tn thu v ti s dng ti ch l vic thu thp cht thi v s dng li cho qu trnh sn xut; To ra cc sn phm ph l vic thu thp (v x l) cc dng thi c th tr thnh mt sn phm mi hc bn ra cho cc c s sn xut khc. - Ci tin sn phm: Xem xt li sn phm v cc yu cu i vi sn phm ; Thay i v bao b cng c th l yu t quan trng
Cch gim cht thi: Tng mc tiu th Thit k li cc qui trnh sn xut v sn phm s dng t nguyn liu hn. Thit k cc sn phm to ra t nhim v t cc ngun cht thi hn khi s dng. Loi b s ng gi khng cn thit. p dng cng ngh sn xut khng cht thi trong sn xut. Mc tiu ca cng ngh ny l hn ch s dng ti nguyn v gim thiu cht thi, trong tng lai c th gp phn to ra cng ngh hiu qu hn, to ra qu trnh sn xut mi, cng nh bo v v ti s dng ngun ti nguyn thin nhin k c vic chuyn ho cht thi thnh nng lng.
S dng li: S dng li l mt dng ca vic lm gim cht thi - m rng cc ngun cung cp nguyn liu v gim nng lng s dng v gim nhim thm ch hn c ti ch.
Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
58
Hnh 3.7. Gii php sn xut khng cht thi
Cng ngh/ngnh sn xut khng cht thi
Cng ngh/ ngnh ti ch
Ti ch: Chai kiu ca qu trnh ti ch cc vt liu nh kim loi, thy tinh, giy v cht do: ch yu v th cp. Kiu mong mun nht l kiu ch yu hay cn gi l vng lp kn trong cht thi ca ngi tiu th thi ra l c ti ch to ra sn phm mi vi dng tng t (giy bo chuyn thnh giy bo, hp nhm chuyn thnh hp nhm mi...). Vn s dng nhng c phn km hn l kiu th cp hay cn gi l vng lp m trong cht thi c chuyn ha thnh mt s sn phm khc. Qu trnh ti ch ch yu gim tng s vt liu nguyn cht to thnh sn phm i 20-90%, trong khi qu trnh ti ch th cp lm gim lng vt liu nguyn cht s dng ch khong 25%.
Ngnh B Ngnh A Ngi tiu dng Bi ging Sinh thi hc Cng nghip Chng 3- nhim mi trng- Tc ng ca nhim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Ngi son : PGS.TS. Nguyn Th Kim Thi Vin Khoa hc & KTMT - i hc Xy dng
59 Cc chng ngi ca vn ti s dng v ti ch: Qu trnh ti ch tr thnh ngnh kinh doanh c nhiu mo him v tc ng cht t v vn u t. C 3 yu t cn lu tm:
(1) Khng bao gm chi ph mi trng v sc khe vo gi vt liu th trong gi th trng ca ngi tiu th; (2) loi b nhiu loi thu v thm tin tr cp vi cc ngnh cng nghip khai thc hn l ngnh cng nghip ti ch; (3) thiu mt th trng ln v u cho cc vt liu ti ch.
Xut khu cht thi: Mt s thnh ph ca M thiu cc vng bi rc lp t cn thit vn chuyn mt phn cc cht thi rn ca h sang cc bang khc hoc cc quc gia khc. Tuy nhin mt s quc gia t chi s chuyn nhng ny.
To ra c ch chnh sch hp l cho qun l cht thi:
o Khuyn khch cho cc nh u t b vn xy dng cc nh my x l cht thi.
o u t my mc, cng ngh hin i cho cc nh my ang hot ng nhm gim thiu cht thi.
o Nghim cm, x pht i vi nhng c s sn xut thi rc thi ca mnh khng ng ni qui nh, hoc thi cht thi c hi m cha qua x l gy nhim mi trng t, nc, khng kh xung quanh khu vc .
o To iu kin thun li cng nh khuyn khch cc c s sn xut t x l cc cht thi c hi ca mnh trng khi thi ra mi trng ngoi.