Professional Documents
Culture Documents
(hnh 9).
V d: Mi s chia ht cho 6 u chia ht cho 3.
- Phn on E (mi S khng l P). Ch t v v t nm trong quan h ngang
hng, tc l tt c cc i tng thuc ngoi din ca ch t hon ton tch ri v loi
tr cc i tng thuc ngoi din ca v t, khi SP trng vi S v tch ri P, do
S
+
; P
+
(S v P lun lun chu din), (Hnh 10).
V d: Mi s chn khng l s l.
- Phn on I (mt s S l P). Quan h ch t - v t xy ra theo hai trng hp:
+ Ch t v v t nm trong quan h giao nhau (trng hp ph bin), khi SP
b bao hm c trong S v trong P, do vy S
-
, P
(hnh 11).
V d: Mt s gio vin l nh vn.
S
+
P
+
P
-
S
+
S
+
P
+
S
-
P
-
Hnh 8 Hnh 9
Hnh 10
73
+ Ch t bao hm v t, khi SP b bao hm trong S v trng vi P, do S
-
, P
+
(hnh 12).
V d: Mt s ging vin l gio s.
- Phn on O (mt s S khng l P). Quan h ch t v t c hai trng hp:
+ Ch t v v t nm trong quan h giao nhau (trng hp ph bin), khi SP
b bao hm trong S v tch ri P, do vy S
-
, P
+
(hnh 13)
V d: Mt s sinh vin khng l ng vin
+ Ch t bao hm v t (trng hp t gp), khi SP b bao hm trong S
v tch ri P, do S
-
, P
+
(hnh 14)
V d: mt s nh khoa hc khng l nh trit hc.
Nh vy, trong phn on O, S lun khng chu din, v P lun chu din.
c) Bng chu din ca thut ng trong cc phn on n
S
-
P
+
S
-
P
+
S
-
P
+
Hnh 11
Hnh 12
Hnh 13
Hnh 14
74
Loi
phn
on
n
K
hiu
Cu trc
lgc ca
phn on
n
Tnh chu
din ca
cc thut
ng trong
cc phn
on n
Mi quan h gia S&P
Ton
th
khng
nh
A
S l P
S
+
P
+
P
Ton
th
ph
nh
E
S khng l
P
S
+
P
+
B
phn
khng
nh
I
S l P
S
P
P
+
B
phn
ph
nh
O
S khng l
P
S
P
+
Nhn vo bng c th thy ngay:
+ Ch t ca phn on ton th lun chu din;
S
S
+
p+
P
S
+
P
+
S
+
P
P
+
S
P
+
S
P
+
75
+ Ch t ca phn on b phn lun khng chu din.
+ V t ca phn on ph nh lun chu din;
+ V t ca phn on khng nh (A, I) chu din khi S P
3.4. Quan h gia cc phn on n trn hnh vung lgc
y ch xt cc phn on ging nhau c v ch t v v t; v quan h l
quan h v mt gi tr lgc.
A E
L L
thuc thuc
I O
Hnh 15
Trong cc nh ca hnh vung l cc phn on n A, E, I, O, cn cc
cnh v ng cho biu th quan h gia cc phn on (hnh 15).
a) Quan h mu thun: l quan h gia nhng phn on khc nhau c v cht,
ln lng. Mi quan h ny th hin trn hai ng cho ca hnh vung, l quan
h gia hai cp phn on: A&O; E&I. Chng khng th cng chn thc hoc cng
gi di, m nht thit phi c mt phn on l chn thc, cn phn on kia phi l
gi di v ngc li.
V d: Phn on Mi hnh thc t duy l khi nim (A) v phn on C
nhng hnh thc t duy khng l khi nim (O) l hai phn on mu thun nhau,
trong hai phn on ny s c mt l chn thc (O) v phn on cn li (A) gi di.
Trng hp quan h gia hai phn on E&I tng t: nu E chn thc th I gi
di v ngc li.
V d 1: Mi ngi u khng sng mun tui (E - ng).
Mt s ngi sng mun tui (I - sai).
V d 2: Mt s cn b cng chc l nh qun l (I - ng).
Mi cn b cng chc khng l nh qun l (E - sai).
Mu thun
i lp trn
i lp di
76
Gi tr lgc ca cc phn on n trong quan h mu thun nh sau:
b) Quan h l thuc: l quan h gia cc phn on ging nhau v cht, nhng
khc nhau v lng. l hai cp phn on: (A&I), (E&O)
Trong hai cp ny th cc phn on c lng ton th gi l phn on bc trn
(A v E). Cc phn on c lng b phn gi l phn on bc di (I v O).
Trong quan h ny, nu phn on bc trn chn thc th phn on bc di tt
yu chn thc, v phn on bc di l b phn ca phn on bc trn.
V d 1: Mi c th sng u c hot ng trao i cht (A - ng).
Mt s c th sng c hot ng trao i cht (I - ng).
V d 2: Mi sinh vt khng th tn ti vnh vin (E - ng).
Mt s sinh vt khng th tn ti vnh vin (O - ng).
Nhng nu phn on bc trn gi di th khng th tt yu suy ra phn on
bc di cng gi di, lc ny gi tr lgc ca phn on bc di cha xc nh, n
c th chn thc hoc gi di, v khi ci ton th gi di khng c ngha l mi b
phn trong u gi di.
V d 1: Mi sinh vin u l ng vin (A - sai).
Mt s sinh vin l ng vin (I - ng).
V d 2: Mi km loi khng dn in (E - sai).
Mt s kim loi khng dn in (O - sai).
V d 3: Mi loi c u khng c vy (E - sai).
Mt s loi c khng c vy (O - ng).
Trng hp phn on bc di chn thc cng nh vy. T mt b phn chn
thc th ta cha th xc nh ci ton th chn thc hay gi di. N c th chn thc
hay gi di tu vo i tng phn nh c th.
V d 1: Mt s sinh vin l ng vin (I - chn thc).
Mi sinh vin u l ng vin (A - gi di).
V d 2: Mt s kim loi dn in (I - chn thc).
A = 1 O = 0 O = 1 A = 0
E = 1 I = 0 I = 1 E = 0
77
Mi kim loi u dn in (A - chn thc).
V d 3: Mt s loi c khng c vy (O - chn thc).
Mi loi c u khng c vy (E - gi di).
V d 4: Mt s loi c khng sng trn cn (O - chn thc).
Mi loi c u khng sng trn cn (E - chn thc).
Trng hp phn on bc di l gi di th t tt yu suy ra phn on bc
trn l gi di, v nu c mt b phn trong ci ton th l gi di th khng th c
ton b ci ton th l chn thc.
V d 1: Mt s ngi c th sng mi (I - gi di).
Mi ngi u c th sng mi (A - gi di).
V d 2: Mt s hnh tinh khng chuyn ng (O - gi di).
Mi hnh tinh khng chuyn ng (E - gi di).
T s phn tch trn c th rt ra quy tc chung v gi tr lgc ca cc phn
on trong quan h l thuc nh sau:
- Nu phn on bc trn chn thc th phn on bc di tt yu chn thc,
nu phn on bc di gi di th tt yu phn on bc trn gi di.
- Nu phn on bc trn gi di th gi tr lgc ca phn on bc di cha
xc nh (c th chn thc hoc gi di).
- Nu phn on bc di chn thc th gi tr lgc ca phn on bc trn l
cha xc nh (c th chn thc hoc gi di).
Nu quy c thm gi tr lgc cha xc nh bng du hi (?), (1 v 0), th c
th m t gi tr lgc ca cc phn on trong quan h ny nh sau:
c) Quan h i lp: l quan h gia nhng phn on ging nhau v lng,
nhng khc v cht. l hai cp phn on: (A&E), (I&O).
A = 1 I = 1 A = 0 I = ?
I = 0 A = 0 I = 1 A = ?
E = 1 O = 1 E = 0 O = ?
O = 0 E = 0 O = 1 E = ?
78
- Cc phn on cng c lng ton th nm trong quan h i lp trn (A&E):
chng khng th cng chn thc, m ch c th cng gi di hoc mt chn thc, mt
gi di. Thc cht, hai phn on ny l hai mnh i lp nhau cng phn nh v
mt hay mt lp i tng cng phm cht xc nh, v th khng th c kh nng
hai mnh ny cng chn thc.
V d 1: Mi kim loi u dn in (A - chn thc).
Mi kim loi u khng dn in (E - gi di).
V d 2: Mi sinh vin l on vin (A - gi di)
Mi sinh vin khng l on vin (E - gi di)
C th m t quan h v mt gi tr lgc gia A&E nh sau:
- Cc phn on c cng lng b phn nm trong quan h i lp di (I&O):
chng khng th cng gi di, m ch c th cng chn thc hoc mt chn thc, mt
gi di. C th chng minh nh sau:
Gi s I = 1 suy ra E = 0, lc ny i vi A c hai kh nng (theo quan h i
chi trn:
+ A = 0 O = 1
+ A = 1 O = 0.
Gi s I = 0 E = 1 A = 0 O = 1
Trng hp phn on O chng minh tng t.
V d 1: Mt s kim loi dn in (I - chn thc).
Mt s kim loi khng dn in (O - gi di).
V d 2: Mt s loi c sng nc ngt (I - chn thc).
Mt s loi c khng sng nc ngt (O - chn thc).
C th m t quan h v mt gi tr lgc ca cc phn on trong quan h i
lp di nh sau:
A = 1 E = 0 A = 0 E = ?
E = 1 A = 0 E = 0 A = ?
I = 0 O = 1 I = 1 O = ?
O = 0 I = 1 O = 1 I = ?
79
4. Phn on phc
nh ngha: phn on phc l phn on c to thnh t cc phn on n
nh cc lin t lgc.
Nu trong phn on phc ch c mt loi lin t lgc, th s l phn on
phc hp c bn, cn nu c t hai loi lin t lgc tr ln, th l phn on a
phc hp.
4.1. Phn on phc c bn: da vo quan h ca cc phn on thnh phn,
phn on phc c bn c chia thnh cc dng sau:
a) Phn on lin kt (php hi - ) l phn on phc th hin mi quan h
cng tn ti ca cc i tng hay thuc tnh c phn nh trong cc phn on
thnh phn.
V d: Lao ng l quyn li v ngha v ca mi cng dn.
Phn on trn bao gm hai phn on n:
a - Lao ng l quyn li ca mi cng dn.
b - Lao ng l ngha v ca mi cng dn.
Lin t lgc v th hin s tn ti ng thi hai thuc tnh cng mt i
tng.
- Cng thc tng qut: H
ab
= a b
- Cu trc lgc: (S
1
S
2
) l P; S l (P
1
P
2
); (S
1
S
2
) l (P
1
P
2
)
Tng ng l cc v d sau sau:
+ Mai v Lan u l hc sinh.
+ Anh A l hc sinh gii v on vin xut sc.
+ Lao ng v hc tp l quyn li v ngha v ca cng dn.
- Trong ngn ng t nhin lin t hi thng l: v; va..., va; tuy..., nhng;
chng nhng..., m cn; m; song, (,) v.v..
Gi tr lgc ca cc phn on phc ph thuc vo gi tr lgc ca cc phn
on n thnh phn v c xc nh cn c vo c im ca phn on phc .
Php hi th hin s tn ti ng thi cc thnh phn trong phn on nn n ch ng
khi tt c cc phn on thnh phn cng ng, v sai trong ba trng hp cn li.
80
b) Phn on phn lit (php tuyn): l phn on phc th hin mi quan h
la chn tn ti gia cc i tng hoc thuc tnh c phn nh trong cc phn
on thnh phn, trong nht thit phi c mt tn ti. Tuy nhin, s la chn tn
ti c th xy ra theo hai phng n: tng i l la chn trong tn ti ca i
tng ny khng nht thit loi tr tn ti ca nhng i tng khc, chng c th
cng tn ti; v tuyt i l la chn tn ti, trong tn ti ca i tng ny nht
thit phi loi tr tn ti ca nhng i tng khc, chng khng th cng tn ti. Do
vy, phn on tuyn c chia thnh hai loi:
* Phn on phn lit tng i (php tuyn tng i hay php tuyn yu - v)
V d: Li nhun tng nh nng cao nng sut lao ng hoc gim chi ph sn
xut.
Trong v d ny ta thy rng, mt trong hai hin tng tn ti, hoc c hai u
tn ti.
Cng thc tng qut: T
ab
= a v b
- Cu trc lgc: (S
1
V S
2
) l P; S l (P
1
V P
2
); (S
1
V S
2
) l (P
1
V P
2
)
- Trong ngn ng t nhin lin t tuyn thng l: hoc; hay l; t nht...
Cn c vo c im ca php tuyn yu th gi tr lgc ca n l sai ch khi tt
c cc phn on thnh phn u sai v ng khi c t nht mt phn on thnh phn
ng.
* Phn on phn lit tuyt i (php tuyn tuyt i hay php tuyn mnh - v)
V d: Trong tam gic ABC hoc gc A vung, hoc gc B vung, hoc gc C
vung.
V d trn th hin tnh cht ca php tuyn mnh v khng th c kh nng tt
c cc phn on thnh phn cng ng ( v d trn: trong mt tam gic khng th
cng tn ti hai gc vung) ngha l nhiu lm ch c mt phn on thnh phn l
ng (c mt gc vung) m thi.
Cng thc tng qut: T
ab
= a v b
- Ngn ng t nhin: hoc, hoc...
81
- Cn c vo c trng ca php tuyn mnh th gi tr lgc ca n l ng ch
khi c mt phn on thnh phn l ng v sai khi cc phn on thnh phn cng
ng hoc cng sai.
c) Phn on iu kin (php ko theo - ) l phn on phc v c bn phn
nh mi quan h nhn qu gia cc i tng khch quan, trong phi c mt l
nguyn nhn, thnh phn cn li l kt qu.
V d: Nu hc tp chm ch th kt qu thi s tt.
Trong phn on trn th hin tng a: hc tp chm ch l iu kin v c n
th ko theo s tn ti ca h qu b: kt qu thi tt
Cng thc tng qut: K
ab
= a b
- Cu trc lgc: bn thn cc phn on nguyn nhn a v kt qu b rt nhiu
khi l hi hoc tuyn, ch khng ch n gin l nhng phn on n nh trong v d
trn. Thc ra trong nhng trng hp ta c nhng phn on a phc hp: (S
1
S-
2
) (P
1
V P
2
), ch du tuyn c th l hi v ngc li.
V d: Nu kt qu hc tp tt v c thnh tch nghin cu khoa hc, th sinh
vin s c thng hoc (v) chuyn tip nn bc hc cao hn.
Lin t lgc: (nu, mun, h, ...), th; (v, do)..., nn; suy ra... Nhng ta
thng bt gp trong ngn ng t nhin s phong ph hn nhiu cc lin t ko theo
(nht l trong tc ng, ca dao...).
c trng c bn ca phn on ko theo chn thc l khi iu kin chn thc
th h qu khng th l gi di, v th nu c iu kin th ng nhin s c h
qu, nhng khng c chiu ngc li, ngha l s tn ti ca h qu khng ch do mt
iu kin. iu ny th hin tnh cht ca mi lin h nhn qu: c nguyn nhn th s
c kt qu, mt nguyn nhn c th cho nhiu h qu v mt h qu c th do nhiu
nguyn nhn sinh ra.
Khoa hc cn s dng rng ri cc khi nim iu kin cn v iu kin
. iu kin cn l nu c h qu th c th suy ra c tin . iu kin l khi
c tin c th suy ra h qu.
82
Cn c vo c trng ca php ko theo th gi tr lgc ca n ch sai khi phn
on v iu kin (a) l ng, nhng phn on h qu (b) l sai, ba trng hp cn
li ca phn on ko theo u c gi tr lgc ng.
d) Phn on tng ng (php tng ng - ) l phn on phc th hin
quan h nhn qu hai chiu gia cc i tng, trong mt hin tng ny va l
nguyn nhn, va l h qu ca hin tng kia v ngc li.
V d: mt s chia ht cho 3, khi v ch khi tng cc ch s ca n chia ht cho
3. Ngha l: nu mt s chia ht cho 3, th tng cc ch s ca n chia ht cho 3 v
nu tng cc ch s ca mt s chia ht cho 3, th chnh n cng phi chia ht cho
3.
Cng thc tng qut: a b = [(a b) ( b a)]
Lin t lgc: nu v ch nu; khi v ch khi...
Cn c vo c trng ca php tng ng th n ng khi cc phn on
thnh phn cng ng hoc cng sai v sai khi cc phn on thnh phn khng cng
gi tr lgc.
e) Phn on ph nh (php ph nh - 7) l phn on phc phn nh s
khng tn ti ca i tng phm cht ang xt. Nh vy, nu gi phn on thnh
phn l a, th phn on ph nh l khng th c a.
Cng thc tng qut: 7a
Lin t lgc: khng th, khng c chuyn l, lm g c chuyn...
Phn on ph nh lun c gi tr lgc i lp vi gi tr lgc ca phn on
cho trc.
V d: a - c dn ch; 7a - khng c dn ch.
Bng gi tr lgc ca cc phn on phc hp c bn
a b a b a v b a v b a b a b 7a
1 1 1 1 0 1 1 0
1 0 0 1 1 0 0 0
0 1 0 1 1 1 0 1
0 0 0 0 0 1 1 1
83
Gi tr lgc ca H
ab
= min [a, b] (s nh nht trong a v b)
Gi tr lgc ca T
ab
= {a - b} (bng gi tr tuyt i ca a tr b)
Gi tr lgc ca T
ab
= max [a, b] (s ln nht trong a v b)
Gi tr lgc ca K
ab
= min [1, (1- a) + b] (s nh nht trong 2 s 1 v (1- a) + b)
4.2. Phn on a phc hp l nhng phn on c to thnh t cc phn
on phc hp c bn, ni cch khc, l nhng phn on phc c t hai loi lin t
lgc tr ln. Vic tnh gi tr lgc ca phn on a phc hp cng vn phi da vo
gi tr lgc ca cc phn on phc hp c bn v xt n cng l da vo gi tr
lgc ca cc phn on n to thnh n.
V d: Nu un nc ti 100 c v trong iu kin 1A th nc chuyn t th
lng sang th hi.
y l phn on c cu to t 3 thnh phn v lin kt vi nhau bi 2 phn
on phc c bn l phn on hi v phn on ko theo.
( a b ) c
4.3. Tnh ng tr ca cc phn on phc
Trong ngn ng thng dng vi cng mt t tng ta c th din t bng cc
cu khc nhau m vn m bo gi nguyn ni dung ca n. Nhng cu nh vy c
gi l nhng cu c cng ngha. Tng t trong lgc hc cc cng thc c th khc
nhau v cu trc lgc, nhng gi tr lgc ca chng lun l nh nhau vi mi bin
thin v gi tr lgc ca cc phn on n thnh phn. Nhng phn on c din
t bng cc cng thc nh vy c gi l cc phn on ng tr (gn tng t nh
hng ng thc trong s hc).
V d: Nam va l sinh vin va l on vin (a b) ng tr vi cc phn
on: Khng th c chuyn nu Nam l sinh vin, th khng l on vin; Khng
th c chuyn nu Nam l on vin, th khng l sinh vin; Khng th c chuyn
Nam khng l sinh vin hoc khng l on vin.
Nh vy, thao tc tm cc phn on ng tr chnh l vic tm cch din t cc
phn on mt cch tng ng sao cho cu trc ca phn on din t thay i,
nhng khng lm thay i ni dung ngha ca cu.
Cc cp ng tr c bn:
84
1. a b 7b 7a 2. a b 7(a 7b) 3. a v b 7a b
a b 7a v b a b 7(b 7a) a v b 7b a
a b 7(a 7b) a b 7(7a v 7b) a v b 7(7a 7b)
4. 7(7a) = a
5. Ph nh phn on
Ph nh phn on l thao tc lgc, m trong kt lun thu c nh ph
nh mt phn on bt k.
5.1. Ph nh phn on n bao gi cng cho kt qu l phn on nm trong
quan h mu thun vi n
7A O 7E I
7I E 7O A
5.2. Ph nh phn on phc
7(7a) a 7(a v b) 7a 7b
7(a b) 7a v 7b 7(a b) a 7b
Lu : Cng ging nh trong phn on ph nh, trong thao tc ph nh phn
on, nu em ph nh n i th phn on thu c lun c gi tr lgc ngc vi
gi tr lgc ca phn on cho.
V d: t phn on: Mi nh khoa hc u nghin cu ton hc, nu em
ph nh phn on ny: Khng phi mi nh khoa hc u nghin cu ton hc, ta
s thu c phn on sau: C nhng nh khoa hc khng nghin cu ton hc.
Cu hi tho lun v n tp
1) Trnh by v ngun gc, bn cht v cc c im ca phn on. Mi lin h
gia phn on v cu.
2) Hy ch ra cc cn c khc nhau phn loi phn on. Cho v d i vi
tng loi phn on c nu ra.
3) Trnh by v: cu to, cc c trng v cht v lng, cc kiu phn on n
c bn. Cho v d.
4) Th no l tnh chu din ca thut ng lgc trong phn on n? Trnh by
cch xc nh chu din ca cc thut ng lgc trong cc phn on n c bn.
85
5) Trnh by quan h gia cc phn on n v mt gi tr lgc da trn hnh
vung lgc.
6) Pht biu nh ngha v cc loi phn on phc hp c bn. Lp bng gi tr
lgc ca chng.
7) Nu cch thc chung xc nh gi tr lgc ca phn on a phc hp. Cho
mt v d v hy tnh gi tr lgc ca phn on trong v d y.
8) Th no l tnh ng tr ca phn on phc hp c bn. Hy t tm mt
phn on v pht biu tt c cc phn on ng tr vi n.
Bi tp:
1) Hy s dng cc khi nim trong cng mt nhm c nh du sao* bi tp
s 4 (phn khi nim) xy dng mi kiu mt phn n chn thc; xc nh tnh
chu din ca cc thut ng trong cc phn on .
2) Cho cc phn on:
a) Mi Gio s l ging vin;
b) Mi s chn u chia ht cho 2;
c) Mi s l khng l s chn;
d) Mt s sinh vin l ng vin;
e) Mt s ngi lao ng l tr thc;
g) Mt s on vin khng l cng nhn;
h) Mt s nh khoa hc khng l nh kinh t hc.
Hy pht biu tt c cc phn on nm trong cc quan h khc nhau vi tng
phn on nu trn da vo hnh vung lgc v xc nh gi tr lgc ca chng.
3) Ti mt ngi n c ba v thn. Mt v chuyn ni tht gi l thn ni tht,
mt v chuyn ni di gi l thn ni di, mt v lc th ni tht, lc th ni di gi
l thn khn ngoan. Bit rng, c ba v u c din mo, trang phc ging ht nhau
(khng th phn bit h nh ngoi hnh). H ngi thnh hng ngang trc din th. C
mt ngi xc nh cc v thn ai l ai bng cch hi mi v mt cu hi nh
sau:
Hi v thn th nht: Thn ngi cnh ngi l ai?;
Tr li: Thn ni di;
86
Hi v thn th hai: Ngi l ai?;
Tr li: Ta l thn khn ngoan
Hi v thn th ba: Thn ngi cnh ngi l ai?;
Tr li: Thn ni tht.
Sau khi nghe cc cu tr li, ngi bit c ai l ai. Hi ngi lp
lun th no?
4) Ti mt x c hai xm. Dn mt xm chuyn ni tht, cn dn xm kia
chuyn ni ngc (tht thnh gi v ngc li). Bit rng, h vn qua li giao tip vi
nhau (c th gp ngi ni tht xm ca ngi ni ngc v ngc li). C mt
ngi cn i tm bn mnh xm ni tht. Ngi v n x nhng khng bit
mnh ang xm no. Tnh c gp mt ngi dn s ti, ngi hi mt cu, sau
khi nghe tr li, ngi xc nh c mnh ang xm no. Hi: ngi
t cu hi g v cu tr li ca ngi dn l g m li bit c nh vy.
5) t: a l tri ma, b l tri rt, c l tri hanh kh; hy vit cng thc ca cc
phn on di y:
a) Tri khng nhng ma, m cn rt;
b) Tri khng ma cng khng rt;
c) Tri c ma u m rt;
d) Tri ma nhng u thy m (lu : m l ngc vi kh);
e) Khng th c chuyn tri ma m khng rt;
g) Lm g c chuyn tri m th m khng ma (m l ngc vi rt);
h) Nu tri ma th s m v m;
i) Tri khng ma khi v ch khi kh v rt.
Cho gi tr lgc ca: a =1; b = 0; c =1; hy tnh gi tr lgc ca cc cng thc
trn.
6) Cho cc cng thc lgc:
a) [(a c)(b c)(a v b)] c
b) [(a c)(b d)(a v b)] (c v d)
c) [(a b)(a c)(7b v 7c)] 7a
d) [(a c)(b d)(7c v 7d)] (7a v 7b)
87
Hy tnh: Gi tr lgc ca cng thc a v c vi hai b gi tr:
[a =1; b = 0; c =1]; v [a = 0; b = 1; c =0];
Gi tr lgc ca cng thc b v d vi hai b gi tr:
[a =1; b = 0; c =1; d = 0]; v [a = 0; b = 1; c =0; d = 1];
Hy lp bng y gi tr lgc ca chng v gn cho a, b, c, d l nhng phn
on n tu sao cho khi ghp vo cc cng thc cho, ta c mt cu tng
i c ngha.
7) Ngi ta nghi A v B l hai th phm trong mt v n mng. C bn nhn
chng v h ln lt khai nh sau: A khng git ngi; B khng git ngi; t
nht c mt trong s hai li khai trn l ng; Li khai ca nhng th ba l sai. Kt
qu iu tra cho thy ch ring ngi th t khai ng. Vy ai l k st nhn.
8) C ba k l B, C, D b nghi ng lm tin gi. Bn h khai nh sau:
B: D c ti, cn C khng c ti;
C: Ti khng c ti, t nht mt trong s h c ti;
D: Nu B c ti, th C cng c ti.
Lp bng gi tr lgc ca cc li khai trn tr li cc cu hi di y:
a) C mt li khai c suy ra t li khai khc. l nhng li khai no?
b) Gi thit rng, c ba u v ti, vy ai khai ng, ai khai sai?
c) Gi thit rng, c ba li khai u ng, vy ai c ti, ai v ti?
d) Nu ngi v ti khai ng, k c ti khai sai, vy ai c ti, ai v ti?
9) Pht biu tt c cc phn on ng tr vi tng phn on di y:
a) Mun xy dng ch ngha x hi, th phi c nhng con ngi XHCN;
b) Pht trin kinh t th trng, nhng phi gi vng nh hng XHCN;
c) Nh t bn bc lt cng nhn bng cch tng gi lm hoc gim lng;
d) Khng th tr thnh chuyn gia gii, nu khng c tri thc trit hc;
e) Trng H KHXH&NV phi tr thnh trung tm o to cht lng cao v
nghin cu khoa hc chuyn su;
g) Phi tht gng mu, hoc khng th tr thnh ngi cn b on gii.
10) C ba sinh vin A, B, C cng mt phng KTX. Quy lut i hc ca h nh
sau:
88
- Nu A ngh hc, th B cng ngh hc;
- Nu A i hc, th c B v C cng i hc;
Hi: Nu B i hc, th C c i hc khng?
11) C ba sinh vin A, B, C cng mt KTX, nhng khc phng. H tho thun
vi nhau nh sau: nu ai trong bn h khng phng ngoi gi hc, th t nht mt
trong hai ngi cn li vn ang phng mnh phi bit bn ang u. Hy cho
bit, cc bn ang u, nu khng ai bit bn mnh ang u?
Bi 4
QUY LUT lgc
1. c im ca quy lut lgc
1.1. Tnh khch quan ca quy lut lgc
Th gii quanh ta l chnh th thng nht lin kt vi nhau. Tnh lin h l
thuc tnh ph bin ca cc b phn cu thnh nn n. l kh nng ca cc i
tng tn ti khng phi theo cch ring r, bit lp, m cng nhau, lin kt vi nhau
mt cch xc nh, trong mi lin h v quan h nht nh, to thnh cc h thng
chnh th khc nhau - nguyn t, h mt tri, c th sng, x hi v.v.. Cc mi lin h
l rt a dng: bn trong v bn ngoi, bn cht v khng bn cht, ngu nhin v
tt yu v. v..
Quy lut l mt trong cc dng lin h. Nhng khng phi mi mi lin h u
l quy lut. M ch c nhng mi lin h khch quan, bn trong, bn cht, tt yu, bn
vng, lp i lp li gia cc i tng, hoc gia cc thnh t cu to ln chng, mi
c coi l quy lut. Mi khoa hc u nghin cu nhng quy lut c th ca mnh.
T duy cng c tnh cht lin h. Nhng tnh lin h ca n khc hn, v cc phn t
cu trc y khng phi l bn thn cc i tng, m l cc t tng, tri thc phn
nh v chng, nhng bc nh l tnh ca chng. Tnh lin h y th hin ch,
nhng t tng xut hin v vn ng trong u mi ngi vn l phn nh ca hin
thc khch quan, nhng khng tn ti ring r, c lp vi nhau. Nhng t tng y
lin h vi nhau theo cch xc nh to nn h thng tri thc v cho n tn th
89
gii quan. Cng vi cc hnh thc ca t duy th mi lin h gia cc t tng cng l
c trng quan trng ca t duy. V lgc hc hnh thc nghin cu nhng mi lin h
nh th gia cc t tng, gc li ni dung c th ca chng, nn chng cn c gi
l mi lin h lgc. C rt nhiu mi lin h lgc: gia cc du hiu trong khi
nim v gia cc khi nim vi nhau, gia cc b phn ca phn on v gia cc
phn on vi nhau, gia cc yu t ca suy lun v gia cc suy lun vi nhau.
Trong s cc mi lin h lgc c mt s l quy lut lgc. N cng mang y
cc tnh cht chung nh mi loi quy lut, trong c tnh khch quan, cn ni
ring trong t duy n tc ng n tt c cc t tng khc nhau v ni dung nhng c
cu trc nh nhau, v do vy l c tnh ph bin.
Cc quy lut lgc ca t duy mang tnh khch quan bi n cng tn ti khng
ph thuc vo thc con ngi. S ra i v tn ti ca nhng quy lut ny khng
phi l s sng to ca t duy con ngi m n c ngun gc khch quan tt yu t
i tng c nhn thc. Chnh s tn ti ca hin thc khch quan trong tnh sinh
ng, phong ph, phc tp ca mnh quy nh vo t duy nhng quy tc tt yu cho
qu trnh nhn thc ng n. V th, t duy ch c th phn nh ng n hin thc
khi n phi tun th cc quy lut ca nhn thc bt k ch th nhn thc mun hay
khng mun.
1.2. Tnh ph bin ca quy lut lgc
Vic phn tch cc hnh thc ca t duy (nh lm vi khi nim v phn
on) vn l cha , nu nh khng xem xt c cc quy lut c bn ca t duy thm
thu v tc ng trong chng. Gi l cc quy lut c bn v, th nht, chng c tnh
cht chung, tng qut i vi mi t duy, lm c s cho s vn hnh ca ton b t
duy mi mt khu, mi hnh thc, mi trnh , cp ca n. C th ni, thiu cc
quy lut y s khng c cc hot ng t duy. V cc quy lut y phn nh nhng
thuc tnh, nhng mi lin h cn bn, su sc v chung nht ca th gii khch quan
v cng l l do lm ta gi chng l ph bin. Th hai, chng quyt nh s tc
ng ca cc quy lut khc, khng c bn nh, quy lut quan h ngc (nghch bin)
gia ni hm v ngoi din ca khi nim, lut chu din ca cc thut ng trong phn
on, cc quy tc xy dng suy lun v.v.. Cc quy lut c bn ca t duy li c
90
phn ra lm hai nhm: cc quy lut lgc hnh thc v cc quy lut lgc bin chng,
tuy nhin chng khng hon ton tch ri nhau, m c quan h xc nh vi nhau.
1.3. Phm vi tc ng ca cc quy lut lgc hnh thc
Cc quy lut lgc hnh thc ca t duy l nhng quy lut ch chi phi t duy
trong qu trnh phn nh ng n i tng mt hnh thc ca n (hnh thc y
c hiu l chnh i tng mt phm cht xc nh hay trng thi tnh ti tng
i ca n). l t duy hnh thc phn nh i tng phm cht xc nh, nn cc
quy lut c bn ca n ch tc ng trong phm vi t tng phn nh i tng mt
hnh thc ca i tng.
Trong qu trnh nhn thc, vic phi tun th cc quy lut ca t duy hnh thc
l iu kin cn n c th phn nh ng, chnh xc hin thc khch quan, nhng
cha m bo tnh chn thc ca t tng. iu kin y l vic n cn phi
tun theo nhng quy lut bin chng ca t duy phn nh i tng trong s vn
ng, bin i, pht trin khng ngng.
Nh vy, quy lut t duy hnh thc hon ton thng nht vi quy lut t duy
bin chng, bi v qu trnh nhn thc l qu trnh thng nht gia vic xem xt i
tng trng thi ng im tng i, vi vic nghin cu n trong s vn ng, bin
i, pht trin khng ngng.
Vic tun th cc quy lut c bn ca t duy hnh thc s m bo cho n c
c cc tnh cht c bn ca t duy ng n phn nh chn thc hin thc khch
quan l: tnh nht qun, tnh phi mu thun, tnh xc nh trong qu trnh phn nh v
tnh c c s ca nhng t tng phn nh.
Trong phm vi chng trnh ny chng ta ch nghin cu nhm quy lut lgc
hnh thc c bn l: Lut ng nht, Lut cm mu thun, Lut bi trung, Lut l do
y .
2. Cc quy lut lgc hnh thc c bn
2.1. Lut ng nht
a) C s khch quan ca quy lut. Mt trong nhng c tnh cn bn ca th
gii quanh ta l tnh xc nh v cht ca cc i tng c phn nh trong t duy.
iu c ngha: mc d chng khng ngng chu nhng bin i th trong nhng
91
khong thi gian nht nh chng vn c cn l chng, ng nht vi bn thn. Nh
vy, chng tn ti trong s thng nht bin chng gia trng thi ng im tng i
v trng thi vn ng, bin i khng ngng. Tuy nhin, mc d vn ng v bin
i l tuyt i, vnh vin, nhng iu khng c ngha l cc i tng lun thay
i, khng li du vt g, n mc ta khng th bit c n l ci g? nhn
thc v i tng phm cht xc nh, tc xt xem i tng l g trong mt khong
thi gian, khng gian v mt quan h xc nh, phi tru tng ho n khi s vn
ng, bin i. Vi ngha nh vy, tnh xc nh v cht l c trng c bn ca th
gii vt cht v phm cht xc nh i tng lun l chnh n. Ch c nh th ta
mi c th nhn thc c i tng.
Nh vy, c th khng nh c s khch quan ca quy lut ng nht l tnh n
nh tng i, trng thi ng im tng i ca cc i tng. Quy lut ng nht
quy nh tnh xc nh ca ngh, ca t tng v i tng phm cht xc nh,
cn bn thn ngh tun th quy lut ny phn nh s ng nht tru tng ca i
tng vi chnh n.
b) Ni dung v cng thc ca quy lut: Trong qu trnh suy ngh, lp lun, v
rt ra kt lun th t tng phi l xc nh, mt ngha, lun ng nht vi chnh n.
Cng thc ca quy lut: a l a, k hiu: a a, trong a l mt t tng bt
k phn nh v i tng xc nh no . Ni cch khc, mi ngh u c rt ra
t chnh n v l iu kin cn v cho tnh chn thc ca n. a a - (nu a, th
a), v d: Nu ngi nh cao, th n cao.
Sau y ta s kho st s tc ng ca Lut ng nht trong cc hnh thc ca
t duy.
Trong lch s lut ng nht c pht hin nh vic rt kinh nghim thc tin
s dng cc khi nim v ngn ng din t chng. Quy lut ny tc ng trc ht
trong qu trnh xy dng cc khi nim. Nh bit, mi khi nim c th c xy
dng ng hoc khng ng. Nu cc i tng khc loi c nhm vo mt khi
nim, th khi nim s l bt nh, khng r rng, cn hin thc s b n phn nh
xuyn tc. V d nh, khi chng ta a vo khi nim gia v cc nng phm nh, t,
ht tiu, hnh, ti, dm, ch, sa, c ph... Cn nu khi nim ch bao cha ton nhng
92
i tng nh nhau, th n s r rng v chnh xc, s c ni hm v ngoi din xc
nh. V d: gia v l t, ht tiu, hnh, ti, dm, ng... Lut ng nht tc ng
c khi s dng cc khi nim c sn. Nu cc khi nim thiu tnh xc nh, tnh
n ngha, tnh ng nht, nu chng lun thay i ni hm v ngoi din, th chng
ta khng th s dng chng. Chng hn, ch khi bit ni hm chnh xc ca khi nim
hng ho chng ta mi c th chc chn tr li c rng, mt vt phm no l
hng ho, nu n c lm ra mang bn, cn nu n lm ra tho mn nhu cu
ca ngi to ra n th khng phi l hng ho na.
Mt khc, nu khi nim bt nh v ni hm v ngoi din, th khng th phn
chia cc chng ca n, khng th thit lp quan h gia chng, khng th tin hnh
cc thao tc lgc vi chng.
Lut ng nht c nh hng n cc phn on. Tnh xc nh ca cc khi
nim to thnh chng l tin quan trng cho tnh xc nh ca cc phn on.
Nhng s tc ng ca lut ng nht khng ch hn ch . V bn cht ca cc
phn on l phn nh cc mi lin h v quan h hin thc. Cho nn, nu cc mi
lin h y l xc nh, th cc phn on phn nh chn thc v chng cng phi xc
nh.
Lut ng nht th hin r nht cc phn on kiu: mt tri l mt tri,
chin tranh l chin tranh v. v.. Nhng phn on y bao hm s ng nht ca i
tng vi chnh n. Chng khng him trong thc tin t duy. Mt bin th ca kiu
phn on phn nh s ng nht khch quan y l: kt qu xu cng l kt qu -
l s ng nht loi v chng.
Tm li, mi phn on, khi ghi nhn s ng nht ca cc i tng, u l
khng nh hay ph nh s ng nht y v do vy c th l chn thc hay gi di.
n lt mnh, mi phn on n khi kt hp vi nhau to thnh cc phn on
phc nh, hi, tuyn v. v., th cng u bo ton ni dung xc nh, n ngha ca
mnh. Khng c tnh xc nh y th cng khng th lm r c ngha chn thc
hay gi di ca phn on phc, khng th a n vo nhng kt cu t tng phc
tp hn.
93
Lut ng nht cng tc ng mnh m trong suy lun. S d c th xy dng
tam on lun l v thut ng gia khi lin kt cc thut ng bin lun gi trong cc
tin ln v nh mt ni dung xc nh. Cn cc thut ng bin khng ch gi
nguyn ni dung (ni hm) trong cc tin v kt lun, m nu nh chng khng
chu din cc tin th cng khng c php chu din kt lun (tc l phi gi
nguyn c ngoi din na). Tri li, th tam on lun s khng hp lgc.
Cui cng, nu php chng minh l ng n, th lut ng nht th hin ch,
c lun , c cc lun c u phi bo ton tnh xc nh ca chng trong ton b
qu trnh lun chng.
Lut ng nht tr thnh quy tc cho tng ngh: mt ngh khng th va l
n va l khng phi n. N phi ng nht vi n v gi tr lgc. Nh mi quy lut,
quy lut ny cng phn nh mi lin h bn trong, bn cht v tt yu. y l quan
h ng nht ca t tng vi chnh n cho d c nhc li bao nhiu ln chng na
trong lp lun v c nhng mi quan h th no i chng na vi cc t tng khc.
Khc i th s l t tng khc. V th vic tun th quy lut ny trong nhn thc
m bo tnh nht qun ca t tng.
Lut ng nht yu cu khi phn nh v mt i tng mt phm cht xc
nh (tn ti trong khong thi gian, khng gian v mt quan h xc nh), khi i
tng tn ti vi t cch l n th t duy khng c tu tin thay i i tng phn
nh; khng c thay i ni dung ca t tng hay nh tro ngn t din t t
tng. Chnh iu ny th hin tnh xc nh v nht qun ca t tng khi phn nh
v i tng xc nh. C th phn tch s tc ng ca lut ng nht trong t duy
qua cc yu cu c th sau:
c) Cc yu cu ca lut ng nht v nhng li lgc c th mc phi khi vi
phm chng. T lut ng nht tt yu rt ra mt s cc i hi nht nh i vi t
duy. l nhng chun mc lgc, cc quy tc, c chnh con ngi c kt trn c
s nghin cu quy lut v cn phi tun th t duy c ng n dn n chn l.
C th tm tt chng thnh hai yu cu.
94
Yu cu 1: Phi c s ng nht ca t duy vi i tng v mt phn nh, tc
l trong lp lun v mt i tng xc nh no , t duy phi phn nh v n vi
chnh nhng ni dung xc nh . C s ca yu cu ny l:
Th nht, cc i tng khc nhau th phn bit vi nhau, v th t duy phn
nh i tng no phi ch r ra c n l g? Khng c ln ln vi i tng
khc.
Th hai, cc i tng lun vn ng, bin i; bn thn chng c nhiu hnh
thc th hin trong tng giai on pht trin khc nhau. T duy khi phn nh i
tng phi thc c n ang phn nh i tng hnh thc no, giai on pht
trin no, ch khng c ln ln cc hnh thc v giai on pht trin khc nhau ca
i tng. V d: cuc i mt con ngi phi tri qua nhiu tui pht trin, tui
thiu nin, anh ta l con ngoan, tr gii. Nhng khi trng thnh, vo i, anh ta vi
phm php lut, b x ti v pht t. Ta khng th ni t duy phn nh v ngi l
khng ng nht.
Thc cht ca yu cu ny i hi t duy phi phn nh ng v i tng. C
th s ho yu cu ny nh sau:
Li Ng bin
TD SV TD SV
Phn nh ng Phn nh sai Ngu bin
(Tun theo quy tc) (Khng tun theo quy tc).
- Li ng bin (sai m khng bit): xy ra khi trong t duy do v tnh m khi
qut nhng hin tng ngu nhin thnh tt nhin hoc do trnh nhn thc cn thp
(cha iu kin, phng tin, c s nhn thc, nh gi, xem xt s vt) nn
phn nh sai hin thc khch quan.
V d: + Thuyt a tm trc y quan nim mt Tri quay xung quanh tri
t. Nhn thc sai lm ny l do, con ngi cha c phng tin quan st s
chuyn ng ca cc hnh tinh, ch da vo vic hng ngy quan st thy mt Tri
xut hin hng ng v bin mt hng Ty.
+ Do quan st thy bao gi ting sm cng c nghe thy sau khi c tia chp
lo sng, ngi ta kt lun tia chp l nguyn nhn ca ting sm. Thc ra l hai
95
biu hin v nh sng v m thanh ca cng mt hin tng t nhin phng in tch
tri du gia cc m my, v nh sng lan truyn vi tc ln hn rt nhiu tc
m thanh, nn ta thy tia chp trc khi nghe ting sm.
- Li ngu bin (bit sai m c c tnh mc vo): xy ra khi v mt l do, ng
c, mc ch v li no m ngi ta c tnh phn nh sai lch hin thc khch
quan, nhm bin sai thnh ng, v l thnh hp l.
V d: Trng phi ngu bin trong trit hc Hy Lp c i. V mt trc
quan ngi ta vn thy l mt mi tn khi bt ra khi cung th n s bay n mt v
tr no cch im xut pht mt khong nht nh (t A n B chng hn). Th
nhng, v mc ch chng minh quan im trit hc ca h l khng c vn ng nn
h dng thut ngu bin chng minh rng mi tn c bn ra im A vn
ng im ti A.
C nhng trng hp ngu bin c s dng nh nhng th thut t mc
ch ca ngi t ra.
V d: Mt nh vn M ni: Mt s ngh s quc hi M l nhng tn v li
(phn on I). Sau khi b phn ng d di t pha cc ngh s, ng ta ci chnh l:
Mt s ngh s quc hi M khng phi l tn v li.
Tm li, mi t tng trong mt lp lun cn phi bo ton mt ni dung xc
nh. Ni cch khc, lut ng nht i hi trong mt lp lun v i tng no vi
ni dung xc nh cc du hiu ca n th con ngi phi xoay quanh chnh i tng
y vi chnh ni dung cc thuc tnh ca n, ch c nh vy th t duy con ngi mi
lm r c cc c tnh ca i tng v s khc bit ca n vi cc i tng khc.
Mc d cc i tng ca hin thc khng phi nm trong s ng nht tru tng,
khng vn ng, bin i g c, v v vy m lut ng nht khng th c mang gn
cho tn ti khch quan ngoi t duy. Song cn phi thy rng, khi i tng cn ang
mt trng thi xc nh v cht, trong khi n cha thay i cc thuc tnh, cc du
hiu c bn ca mnh trong qu trnh pht trin, th con ngi cn phi suy ngm v
chnh i tng y vi tt c nhng thuc tnh vn c ca n.
Yu cu 2: Phi c s ng nht gia t tng vi ngn ng din t n. C s
khch quan ca yu cu ny l mi lin h gia t duy v ngn ng din t. Mt t
96
tng, mt ngh bao gi cng phi c vt cht ho ra ngn ng. V th, t
tng, ngh th no? v ci g? ngn ng din t phi th hin ng nh vy, trnh
to ra trng hp t tng, ngh phn nh v i tng ny, nhng ngn ng din
t li cho thy khng phi i tng y m l i tng khc hay c th l i tng
m cng c th l i tng khc (tc khng xc nh). C th s ho yu cu
ny nh sau:
Li S dng t a ngha
TD Ngn ng TD N.N S dng t khng r ngha
(Din t ng) (Din t sai). S dng sai cu trc ng php
V d:
+ S dng t a ngha: V c, v hai, c hai u l v c.
+ S dng t khng r ngha: Cng an bt bn cp git bng xe my.
+ S dng sai cu trc ng php: Ung Kremil S ht au bng, y hi, d
tiu.
Yu cu 3 : T duy ti to phi ng nht vi t duy nguyn mu. C s khch
quan ca yu cu ny l tnh nht qun ca t duy trong nhc li t tng ca mnh
hoc hiu ng t tng ca ngi khc. Trong hot ng thc tin v hot ng nhn
thc con ngi thng xuyn phi din t li hoc hiu ng nhng t tng nh
hnh v i tng. T duy c nh hnh v i tng c gi l t duy nguyn
mu. Cn t duy nhc li hoc hiu li ci t duy c trc l t duy ti to. Khi
chng ta nhc li ng ca mnh hoc hiu chnh xc t tng c nh hnh th
tc l yu cu ny c tun th. Nu ngc li l t duy mc li. Khi yu cu b vi
phm s lm cho t duy thiu nht qun, c th lm sai lch nhng nhn thc ng
c v i tng.
C th s ho yu cu ny nh sau :
Li
TDTT TDNM TDTT TDNM
97
V d : chng ta thng ni : ng li, ch trng th ng, nhng qa trnh
thc hin li sai. chnh l qu trnh t duy ti to (thc hin) khng ng theo t
tng c nh hnh ( th hin trong ng li, ch trng).
Tm li, mi khi nim, mi phn on cn phi c s dng trong mt
tng xc nh v phi bo ton ni dung, ngha ca n trong ton b qu trnh lp
lun.
Khng ng nht cc t tng khc nhau v khng coi nhng t tng ng
nht l khc nhau.
Cc li lgc tng ng thng mc khi vi phm cc yu cu ca lut ng nht
nht l nh tro i tng, v nh tro khi nim, nhm ln trong cc khi nim,
hiu sai t tng.
d) V d v cc trng hp vi phm yu cu ca lut ng nht. Cuc sng din
bin tht mun hnh vn trng v chnh n cung cp cho ta tht nhiu nhng v d sinh
ng ca vic v tnh hay hu vi phm cc yu cu nu.
2.2. Lut mu thun
Lut ng nht gn kt hu c vi lut mu thun. C th ni rng, nu nh
khng c lut th nht th cng khng c lut th hai. ng thi lut mu thun vn
c tnh c lp ca mnh. Nu lut ng nht quy nh tnh xc nh ca t duy ng
n, th s tc ng ca lut mu thun m bo cho tnh nht qun, phi mu thun
ca t duy ng n.
a) C s khch quan lut cm mu thun. Nh ni trn, c s ca lut
ng nht l tnh xc nh v cht ca cc i tng c bo ton trong khong thi
gian xc nh. T suy ra, nu c i tng nh th, th n ng thi khng th
khng tn ti; n khng th c cc thuc tnh xc nh v cht nh th ny v ng
thi li khng c chng, khng th va nm va khng nm trong quan h no vi
cc i tng khc.
c im ca gii hin thc l c s khch quan ca lut mu thun. Quy
lut y c Arixtt pht biu u tin: Khng th ng thi khng nh v ph
nh mt ci g v sau ny c gi tn l lut mu thun. S d c tn gi nh
vy v lut y phn nh mt tnh quy lut tc ng trong lnh vc mu thun lgc, tc
98
l hai t tng loi tr nhau cng v mt ci g . Hay ni theo ngn ng ca lut
ng nht: c hoc v ng nht nhng ci khc nhau v coi l khc nhau nhng
ci thc ra l ging y ht nhau. Tuy nhin, khng phi tt c cc mnh khng hp
nhau u cha mu thun lgc. Chng ta kho st lm v d mt s cp phn on
sau.
m di - ngy ngn. y r rng l hai mnh i lp nhau, nhng
chng ni v cc i tng khc nhau. Hai mnh kiu ny c th ng thi chn
thc. Do vy, y khng h c mu thun lgc, m ch c s phn nh cc thuc
tnh i lp nhau thuc v ngy v m.
Nhng hai phn on i lp nhau v cng mt i tng vn c th ng thi
chn thc, nu i tng c xt thi gian khc nhau. V d: m thng nm cha
nm sng, ngy thng mi cha ci ti - c ngha l ngy thng nm di,
ngy thng mi ngn. y cng khng c mu thun lgc.
Tip n, hai mnh i lp nhau v cng mt i tng, c xt trong cng
mt thi gian vn c th ng thi chn thc, nu n c xt trong cc quan h khc
nhau. V d: ngy thng mi ngn so vi ngy thng nm - ngy thng mi di
so vi ngy thng ging.
Trng hp cui cng, c th ng thi chn thc hay khng hai phn on i
lp nhau v chnh mt i tng, c xt trong cng mt thi gian v trong cng mt
quan h? Khng th. Ngy thng mi so vi ngy thng nm khng th l di v
ng thi li l ngn. Nu suy lun nh th ngha l mc phi mu thun lgc.
b) Ni dung v cng thc ca lut cm mu thun. Nh vy, mu thun lgc l
hin tng ca t duy, khi nu ra hai phn on loi tr nhau v chnh mt i tng
c xt trong cng mt thi gian v cng mt quan h. Mu thun lgc lm l r
mt tnh quy lut l, hai phn on loi tr nhau khng th ng thi chn thc. Tnh
quy lut khch quan y c phn nh trong quy lut mu thun lgc hnh thc v
c pht biu l: Hai phn on i lp hoc mu thun nhau v mt i tng,
c xt trong cng mt thi gian, cng mt quan h, khng th cng chn thc, t
nht mt trong chng gi di.
99
Cng thc ca quy lut l: 7(a 7a). Nhiu khi ta cn ni rng, ch l cng
thc ph nh ca lut ng nht. (ni rng va a va khng phi a l sai th cng c
ngha l a l a hay 7a l 7a).
Lut mu thun c lnh vc tc ng kh rng. Quy lut y trc ht l s khi
qut thc tin s dng cc phn on: phn nh mi quan h mang tnh quy lut gia
hai phn on n: khng nh v ph nh; quan h khng tng thch ca chng v
gi tr lgc: nu mt phn on l chn thc, th phn on kia nht nh l gi di.
V cc phn on phc c cu thnh t cc phn on n, nn lut mu thun cng
tc ng y, nu cc phn on phc y nm trong quan h loi tr nhau.
Quy lut mu thun cng rt nh hng n cc khi nim, c bit l n quan
h gia chng. l cc quan h khng iu ho. Chng hn, mt ngi ho phng,
th ng thi anh ta khng th l khng ho phng (quan h mu thun) hay keo
kit (quan h i lp).
Quy lut mu thun tc ng mnh trong cc suy lun. Din dch trc tip bng
cch bin i phn on tin u da c s trn quy lut ny. Thao tc ny c th
thc hin c l v i tng khng th ng thi thuc v khng thuc v mt lp
xc nh. Tri li th s c mu thun lgc. Trong cc suy lun thng qua quan h cc
phn on n trn hnh vung lgc s tc ng ca quy lut mu thun th hin
ch, nu nh mt phn on no ng th phn on mu thun hay i lp vi n
s sai.
Cui cng, quy lut mu thun c tc ng trong chng minh. Lut ny l c s
ca mt trong cc quy tc cho cc lun c ca php chng minh: chng khng c
mu thun nhau. Khng s c tc ng ca quy lut ny th khng th c php bc b.
Khi chng minh tnh chn thc ca mt lun , chng ta khng th t kt lun v
tnh gi di ca lun im mu thun hoc i lp vi n, nu khng c lut mu
thun.
c) Yu cu phi mu thun ca t tng v cc li lgc thng c trong thc
tin t duy. S tc ng ca lut mu thun trong t duy yu cu con ngi khng
mu thun trong cc lp lun, trong vic lin kt cc t tng. l chn thc th cc
100
t tng phi nht qun, phi mu thun. Mt t tng s l gi di khi c cha mu
thun lgc.
Yu cu cm mu thun lgc c trin khai c th nh sau:
- Th nht: khng c c mu thun trc tip trong lp lun khi khng nh
mt i tng v ng thi li ph nh ngay chnh n.
V d: Trong thng 6 H ni tt c cc mt hng u n nh gi, ch c qut
in, my iu ho l tng gi ti 30% v tri nng qu.
- Th hai, khng c c mu thun gin tip trong t duy, tc l khng nh
i tng, nhng li ph nhn h qu tt suy t n
d) V d v cc trng hp vi phm: Mt ngi ni: m qua, lc ang ng
say ti nhn thy tn trm i vo nh ti.
Hoc: B hi chu: Ny! ng cha y h chu?
Chu p: Chu ng ri .
Nhiu li lgc xy ra do vi phm cc yu cu ca lut mu thun. Cc li ny
rt a dng, nhng tn gi chung ca chng l mu thun lgc. Thc ra, c nhng
ngi lun mu thun vi nhng ngi khc - anh ta y mu thun - v lun lun
hnh ng tri ngc vi ngi khc. Nhng ngi nh th c th ng, c th sai, c
th l thin ti, c th l ngi c vn v tm thn, nhng khng c mu thun
lgc. Nu khng th khng th c bt c cuc tranh lun no. Mu thun lgc ny
sinh ch khi no mt ngi tha nhn hai mnh loi tr nhau cng chn thc.
ngha ca lut mu thun. Vic phi tnh n s tc ng ca quy lut mu
thun trong khoa hc, phn bit mu thun lgc vi mu thun bin chng l c bit
quan trng. Lut mu thun vi cc yu cu ca n cm cc mu thun lgc ch
khng (v khng th) cm cc mu thun bin chng, vn l cc mu thun ca cuc
sng sinh ng, xut hin khch quan trong bn thn hin thc, v nhim v ca t
duy l phi phn nh c cc mu thun y, ch khng phi l cm chng. Lgc
hnh thc khng lin quan g n cc mu thun y, n khng th cng nhn hay
khng cng nhn chng, v chng khng nm trong lnh vc i tng ca n. Cc
mu thun lgc c sc cng ph mnh m, ph hu c ht thy mi kt cu tr tu
cho d phc tp n my. M y chng rt khng n gin v khng d nhn ra
101
nh nhng v d nu trn. Trong cc lp lun khoa hc cc t tng loi tr nhau c
th nm nhng ch khc nhau v pht hin ra chng l rt kh. Vic li cng kh
khn hn na, khi lp lun b chia ct theo thi gian: ci, m lc ny c khng nh,
th rt c th khng c nhn ra i vi chnh ngi ni, li b ph nhn thi im
khc. Nhng khng phi v th m cc mu thun lgc khng gy hi na. Chng l
ph thi tr tu cn tr cc lp lun ca con ngi v i hi phi thng xuyn
c dn sch c th i n chn l mt cch c hiu qu. iu gii thch v sao
trong khoa hc vic cnh bo hay ty tr cc mu thun lgc c ngha ti quan
trng.
Tt nhin, lut mu thun khng v thc ra khng th ch ra, phn on no
trong s loi tr nhau chn thc, cn phn on no gi di. Nhng n a ra tn hiu
bo ng v s bt n ti mt im no ca lp lun v yu cu huy ng cc n
lc tm kim v loi b phn on gi di.
2.3. Lut bi trung (loi tr ci th ba).
n lt mnh lut bi trung gn lin vi lut mu thun, vi s cn thit phi
loi b cc mu thun lgc trong t duy. Nh nu, lut mu thun khng nh: hai
t tng mu thun khng th cng chn thc. Nhng khng cho bit, chng c th
cng gi di khng.
Lut bi trung tr li cu hi y. Theo ngha ny, c th coi n l s b sung
cho lut mu thun (v suy ra, cho c lut ng nht). S tc ng ca n cng b ch
nh bi tnh xc nh ca t duy, tnh nht qun v phi mu thun ca n. Nhng lut
bi trung cn c tnh c lp tng i, c lnh vc tc ng v vai tr ring ca mnh.
a) C s khch quan ca lut bi trung. Cng chnh l tnh xc nh v cht ca
cc i tng, mt ci g tn ti hay khng tn ti, thuc lp ny hay lp khc, n
vn c hay khng c tnh cht no v. v. ch khng th c kh nng no khc.
V th, nu th gii l tnh th, tc l b phn x thnh c khng, th
phn nh tin cy v th gii y t duy cng khng th khng l tnh th. Trong t duy
nht nh phi c tc ng ca lut bi trung.
b) Ni dung v cng thc ca lut bi trung: Hai phn on mu thun nhau
v cng mt i tng, c kho cu trong cng mt thi gian v trong cng mt
102
quan h, khng th ng thi gi di: mt trong chng nht nh phi chn thc, ci
cn li phi gi di, khng c trng hp th ba.
Cng thc ca lut ny: a v 7a, (c th dng tnh cht ng tr suy ra t
lut mu thun: 7(a 7a)).
Chng ta dn ra hai cp phn on khng tng thch lm v d hiu s tc
ng ca quy lut v mi lin h ca n n khi nim.
1) H Ty su H Ty nng
2) H Ty su H Ty khng su.
Ch l, cp th nht v t l cc khi nim i lp nhau (su v nng,
cn cp th hai l cc khi nim mu thun (su v khng su). Gia cc khi
nim y khng ch c s ging nhau, m cn c s khc bit. Cc khi nim i lp
ph nh nhau, nhng khng lp y ngoi din ca khi nim loi chung. Lut mu
thun tr li l chng khng th ng thi chn thc. Nhng chng c th ng
thi gi di, v khng bao qut c tt c cc tnh th c th. C th tr li: H Ty
c su trung bnh. Lut bi trung y khng tc ng.
Cn cc khi nim mu thun (su - khng su) khng ch ph nh nhau,
m cn lp y ngoi din ca khi nim loi chung. Do vy, theo lut mu thun, hai
phn on vi cc v t mu thun nhau khng th cng chn thc. Th chng c th
cng gi di c khng? y l im then cht phn bit hai quy lut vi nhau.
Khc vi cp th nht, cc phn on cp th hai khng th ng thi gi di, v
n gin l y khng c gii php th ba, h hoc l su, hoc l khng su. Mt
trong hai phn on y nht nh phi chn thc. Tnh quy lut y l thuc tnh ca
nhng phn on kiu ny v n c phn nh trong lut bi trung.
Nh vy l lnh vc tc ng ca lut bi trung hp hn so vi lut mu thun:
u c lut bi trung, nht thit c lut mu thun, nhng nhiu ni lut mu
thun tc ng, nhng lut bi trung li khng.
Cng nh cc lut trn, lut ny l kt qu khi qut thc tin s dng phn
on. Nhng nu lut mu thun th hin cc quan h ca chng v tnh chn thc, th
trong lut bi trung - v tnh gi di (mt ng l khng th cng chn thc, mt ng
l khng th cng gi di). Cng nh lut mu thun, lut bi trung ch ni n cc
103
mu thun lgc, cn i vi cc mu thun bin chng th n khng c quyn v
khng th cm c. Lut bi trung tc ng trong quan h gia cc phn on mu
thun (A - O; E - I), iu c ngha l lut bi trung dng loi b nhng mu
thun trong trng hp nu ra nhng phn on tri ngc nhau mt trong ba kiu
sau:
Th nht, khi mt phn on khng nh mt iu g y i vi i tng n
nht, ri phn on khc li ph nh chnh iu (vn v i tng y, trong cng
mt thi gian v mt quan h) (A - E, n nht);
Th hai, mt phn on khng nh iu g v ton b lp i tng, ri
phn on khc li ph nh chnh n i vi mt s ca lp y (A - O);
Th ba, mt phn on ph nh iu g v ton b lp i tng, ri phn
on khc khng nh chnh n vi mt s i tng ca lp y (E - I).
Trong c ba trng hp nu, theo lut bi trung mt phn on nht nh
phi chn thc, cn phn on kia l gi di.
Nhng n khng tc ng trong cc mi quan h qua li gia cc phn on i
lp (A - E, ton th), d lut mu thun tc ng c y: chng khng th ng thi
chn thc, nhng c th ng thi gi di, v vy m khng nht thit tun theo lut
bi trung. S tc ng ca lut bi trung biu hin c trong cc phn on phc (v d,
trong la chn tuyt i (tuyn mnh), khi cc phn on thnh phn ca n cng loi
tr ln nhau, v v vy m khng th ng thi chn thc, hay cng gi di).
Lut bi trung cng th hin trong suy lun v php chng minh. Lut bi
trung l c s ca suy lun trc tip thng qua bin i phn on v thng qua quan
h ca cc phn on mu thun trn hnh vung lgc. Khng th thc hin c
chng minh gin tip nu khng c s tc ng ca quy lut ny: khi xc lp tnh gi
di ca lun no , th bng cch chng ta chng minh tnh chn thc ca phn
, v chng khng th ng thi gi di.
d) Nhng yu cu ca lut bi trung v cc li khi vi phm chng. C th a
ra mt s i hi nht nh cho t duy. Hy nhc li cu chuyn ng ngn sau hiu
tng ca chng. Mt con la phi chu cht i v n khng th la chn mt trong
hai b ng hon ton nh nhau. Con ngi cng hay phi i mt trc tnh trng
104
lng nan, nhng theo kiu khc: la chn mt trong s cc t tng khng nh
nhau, m li cn ph nh nhau. Lut bi trung yu cu phi la chn - mt trong hai
- theo nguyn tc hoc l, hoc l (khng c gii php th ba). iu c ngha l:
trong vic gii quyt vn mang tnh gii php th khng c lng trnh cu tr li
xc nh; khng th tm ci g trung gian, ng gia, th ba.
S vi phm yu cu la chn thng biu hin khc nhau. Nhiu khi chnh vn
c t ra, c nh hnh khng phi theo cch gii php mu thun nhau. Chng
hn, vi cu hi: cu c yu anh ta khng? th khng phi lc no cng tr li c
theo cng thc hoc l, hoc l. V c th yu ai , c th coi thng hoc cm th,
m cng c th c thi bnh thng th . Ni chung, lut bi trung ch tc ng
trong cc mnh mu thun nh nu trn, nhng chng cng phi l nhng mnh
c ngha. Ch khng phi nhng mnh kiu nh Hghen ma mai a ra:
tinh thn mu xanh v tinh thn mu khng xanh. Khng c mnh no trong
s chng l chn thc, v c hai u v ngha. l v ngha th khng chn thc m
cng khng th ni l gi di.
Nhng nu cu hi c nu ra thch hp di dng tnh th phi la chn, th
vic lng trnh cu tr li xc nh, c tm ci g th ba, s l sai lm. ( v d trn,
nu hi cu yu hay khng yu anh y th ch c th chn cu tr li: yu hoc
khng yu).
- ngha ca lut bi trung. Cng nh lut mu thun, lut ny cng khng th
ch ra chnh xc phn on no trong s hai phn on mu thun nhau l chn thc.
Nhng n c ngha ch ra cho con ngi nhng gii hn xc nh tm kim chn
l. Chn l y ch mt trong hai mnh loi tr nhau. Ngoi phm vi y th mi
tm kim l v ch. Cn bn thn vic la chn phn on no trong s chng l chn
thc li phi do cc phng tin khoa hc v thc tin m nhn, c bit, nh s
phn tch c th bin chng i tng nghin cu.
2.4. Lut l do y
Lut ny cng lin h cht ch vi cc quy lut lgc hnh thc nu. Tnh xc
nh ca mt t tng (lut ng nht) m ra kh nng thit lp tnh chn thc hay gi
di ca n trong cc mi quan h qua li vi cc t tng khc (lut mu thun v lut
105
bi trung). Nhng khng th xc lp tnh chn thc hay gi di nu thiu c s tng
ng.
T suy ra s tc ng ca lut l do y . N cn b quy nh bi mt c
im cn bn khc ca t duy ng n l tnh c c s, tnh chng minh c.
a) C s khch quan v ni dung ca lut l do y . Cc i tng xc nh
v cht c quan h nht nh vi nhau, chng pht sinh t cc i tng khc v n
lt mnh, chng li sn sinh ra nhng i tng th ba, bin i v pht trin trong
qu trnh tng tc vi nhau. Suy ra, tt c trong th gii tn ti u phi c c s.
S ph thuc ln nhau trong tn ti khch quan ca cc i tng l c s quan
trng nht cho s xut hin v tc ng trong t duy chng ta lut l do y . Khc
vi ba quy lut trc (do Arixtt pht biu u tin), quy lut ny c Lepnit khm
ph v ln u tin pht biu: Khng mt lp lun no c th c cng nhn l
chn thc nu thiu nhng c s y cn thit. Nhng th no l y ? l
nhng c s l lun v thc t t tt yu rt ra kt lun.
b) Ni dung ca lut: mi t tng nh hnh c coi l chn thc nu nh
r ton b cc c s y cho php xc minh hay chng minh tnh chn thc y.
Cng thc c th l: a chn thc v c b l c s y .
Trong lut l do y , cn c s phn bit gia 2 loi c s : c s khch
quan v c s lgc. C s lgc lin quan cht ch vi c s khch quan, nhng cng
khc vi n. Nguyn nhn l c s khch quan, kt qu tc ng ca n l h qu.
Cn c s lgc c th l vic vin dn nguyn nhn, m cng c th h qu suy ra
mt kt lun khc.
Nu lut ng nht l kt qu khi qut thc tin s dng cc khi nim, cn
lut mu thun v lut bi trung - thc tin xy dng cc phn on, th lut l do y
l kt qu khi qut thc tin suy lun. Lut ny biu th quan h ca nhng t
tng chn thc vi nhng t tng khc - quan h ko theo lgc, xt n cng, l
m bo s tng thch ca chng vi hin thc. Quy lut ny c ngha l, kt lun
lun c y c s trong lp lun ng. Do vy, lnh vc tc ng ca quy lut ny
trc ht l suy lun, ri sau l chng minh. Ngay s tn ti ca chng minh
chng t c quy lut ny. Ngoi ra, mt trong nhng quy tc quan trng nht ca
106
chng minh - khng ch quy tc v tnh tt yu, m cn v tnh y cc lun c - l
do s tc ng ca quy lut ny ch nh. V d, c mi lin h khch quan gia t
duy rnh mch v s trnh by sng sa. V th, nu mun lun chng cho vic mt
ngi trnh by cc t tng ca mnh tht sng sa, th ta c th vin dn vic ngi
suy ngh rt r rng. l c s y . V li, cn c th ni ngc li l: anh ta
t duy r rng, v anh ta trnh by rnh mch. cng l c s lgc y .
c) Nhng yu cu ca lut l do y v cc li do vi phm chng. Lut l do
y t ra cho t duy nhng yu cu sau: mi t tng chn thc cn phi c
lun chng, hay: khng c cng nhn mt t tng l chn thc, nu cha c c s
y cho vic cng nhn y. Ni cch khc, cha nn tin vo bt c ci g: cn phi
da trn c s cc d kin tin cy v cc lun im c kim chng t trc. Lut
ny chng li cc t tng phi lgc, khng lin h vi nhau, v t chc, thiu chng
minh; l thuyt trn tri; cc kt lun thiu sc thuyt phc, ci ny khng c suy
ra t ci khc.
Li lgc quan trng nht do vi phm cc yu cu ca lut l do y l li
ko theo o. N bc l ni thc t khng c mi lin h lgc y gia cc tin
v kt lun, lun v cc lun c, nhng ngi ta li c tng l c mi lin h
y.
- ngha ca lut l do y . D nhin, quy lut ny cng khng cho ta bit
c th nhng c s no l i vi mt kt lun no . N ch tht cht k cng
cho t duy, hng t duy i tm kim nhng c s nh th, n vic m bo cho tnh
c c s ca kt lun.
iu rt quan trng trong nhn thc khoa hc, trc ht l trong cc khoa
hc l thuyt, ni suy lun c vai tr rt cao. V vy, Lepnit nh gi cao khng ch
lut cm mu thun, m c lut l do y . N c ngha to ln i vi vn cn
bn ca l lun nhn thc - v tiu chun chn l. Tiu chun y trc ht l thc tin
x hi - hot ng sn xut - vt cht, chnh tr - x hi, thc t quan st v th nghim
khoa hc. Chnh n cho php phn bit mt cch tin cy nhng tri thc chn thc vi
gi di. Tuy nhin, cn xa mi c chuyn mi tri thc u c th v cn phi kim tra
trc tip trn thc t. iu c th lm bng con ng lgc: mt tri thc c suy
107
ra t tri thc khc c kim chng v c coi l tri thc chn thc. Suy ra,
ngoi thc tin l tiu chun chn l c bn, th cn tiu chun khc - tiu chun lgc
nh l dn xut. V vy, ton b vn ch l ch, cc c s lgc rt ra kt
lun cha. Lut l do y hng ta n vic gii quyt ng vn y.
Vic tun th quy lut ny cng rt quan trng trong hot ng thc tin. Mi
hnh ng ca con ngi nu mun t kt qu mong i th cng phi c c s kh
thi, khng nn ly iu mong mun lm ng c cho hnh ng, nu khng s mc
sai lm ch quan, duy ch.
Tm li, kt thc nghin cu cc quy lut ca lgc hnh thc, chng ta nhn
thy, vic tun theo cc yu cu ca chng l quan trng v cn thit, v chng m
bo cho qu trnh nhn thc tnh nht qun, tnh xc nh, tnh phi mu thun lgc,
tnh c c s v c chng minh.
Cu hi tho lun v n tp
1) Th no l quy lut ca t duy, quy lut ca t duy hnh thc. Nu cc c
im chnh v s tc ng ca cc quy lut t duy hnh thc trong mt hnh thc t
duy t chn.
2) Trnh by c s khch quan, ni dung, cng thc v nu cc yu cu ca lut
ng nht i vi t duy. Cho v d v cc trng hp sai lm khi t duy vi phm cc
yu cu ny.
3) Trnh by c s khch quan, pht biu ni dung, vit cng thc v nu cc
yu cu ca lut cm mu thun i vi t duy. Cho v d v cc trng hp sai lm
khi t duy vi phm cc yu cu ny.
4) Trnh by c s khch quan, pht biu ni dung, vit cng thc v nu cc
yu cu ca lut bi trung i vi t duy. Cho v d v cc trng hp sai lm khi t
duy vi phm cc yu cu ny.
5) Trnh by c s khch quan, pht biu ni dung v nu cc yu cu ca lut
l do y i vi t duy. Cho v d v cc trng hp sai lm khi t duy vi phm
cc yu cu ny.
108
6) Trong mt gi hc vn ti trng ph thng, thy gio yu cu: Cc em hy
phn tch ngha cu ca dao yu nhau my ni cng tro, my sng cng li my
o cng qua. Mt hc sinh khi c yu cu tr li nh sau: Tha thy, cu ny
mun ni giao thng ngy xa cha pht trin .
Hi : tnh hung trn vi phm quy lut lgc no? Hy phn tch.
7) Mt ngi khi c hi ti sao li bit tc phm Ch Pho ca Nam Cao l
mt tc phm ni ting, ng ta tr li: v n c nhiu ngi c.
Hi: tnh hung trn vi phm quy lut lgc no? Hy phn tch.
8) Cc nh l lun thn hc ca nh th Vatican thi thung c lun khng nh
rng Cha tri l ton nng v c th sng to ra mi th. Nh thn hc Cao-ni-l
hi h rng:
- Thng ton nng c th sng to ra mt hn m mnh khng nhc
ni khng?
Gn mt ngn nm qua cc nh thn hc vn khng c cch no tr li cu
hi ny? Ti sao?
109
Bi 4
suy lun
1. nh ngha v c im cu to ca suy lun
1.1. Suy lun v mi lin h gia cc i tng khch quan
a) Bn cht v ngun gc ca suy lun. Chng ta hy so snh 2 loi tri thc ta
c v s dng hng ngy trong cuc sng. Tri thc trc tip v gin tip. Tri thc trc
tip l nhng tri thc nhn c nh cc gic quan kiu nh: cy xanh, giy trng,
chim ht... Chng l phn ng k trong s cc tri thc ca con ngi v l c s
ca tri thc gin tip.
Tuy nhin, cn xa chng ta mi bit v tt c mi iu mt cch trc tip. V
d: cha ai v cha c khi no quan st c vng chu th sng Hng l bin c
mnh mng. Vy m chng ta li c tri thc v iu . Tri thc c rt ra t
cc tri thc khc. Vn l ch, ti nhiu ni thuc vng chu th sng Hng ngi
ta pht hin ra trong nhng lp t su vn cn nhng du vt can-xy do v cc
thu sinh trc y phn hu m thnh. Nhng tri thc khng nhn c theo li
thng tp, trc tip, m mt cch trung gian, nh rt ra t cc tri thc khc, c gi
l tri thc suy lun. V suy lun l hnh thc lgc chim lnh chng.
Nh vy, suy lun l hnh thc t duy phn nh nhng mi lin h phc tp hn
(so vi phn on) ca hin thc khch quan. V thc cht, suy lun l thao tc lgc
m nh tri thc mi c rt ra t tri thc bit. (y l hnh thc t duy th
hin r nht lun im tri thc hot ng sn sinh ra tri thc mi).
S tn ti ca suy lun trong t duy con ngi cng do chnh hin thc khch
quan quy nh. Nu nh c s ca khi nim l tnh cht vt th ca hin thc, cn
ca phn on l mi lin h ca cc i tng, th c s khch quan ca suy lun l
mi lin h qua li, phc tp hn ca cc i tng.
Kh nng khch quan ca cc suy lun l kh nng c s sao chp cu trc t
hin thc, nhng dng t tng. Cn tnh tt yu khch quan ca chng, nh ca
khi nim v phn on, cng gn vi ton b hot ng thc tin ca con ngi. Vic
110
tho mn mt s nhu cu ca con ngi v s xut hin trn c s y nhng nhu cu
khc i hi s tin b ca sn xut x hi, m khng th c s tin b y nu thiu
s tin b ca tri thc. V mt khu lin h cn thit trong vic thc hin s tin b y
chnh l cc suy lun nh l mt hnh thc chuyn t nhng tri thc bit sang
nhng tri thc mi.
b) Vai tr ca suy lun. Suy lun l thao tc c s dng rt rng ri trong t
duy khoa hc v i thng. ngha cc suy lun ch, chng khng ch gn kt cc
tri thc ca con ngi thnh nhng t hp phc tp, kh hon thin, m cn lm
phong ph, mnh m thm nhng tri thc y.
Cng vi khi nim v phn on, suy lun khc phc nhng hn ch ca nhn
thc cm tnh. Khng c g c th thay th suy lun nhng ni m gic quan con
ngi bt lc: vic khm ph nguyn nhn v cc iu kin xut hin ca i tng,
bn cht v cc hnh thc tn ti ca n, cc tnh quy lut pht trin v v. v.. Chng
tham gia to ln cc khi nim v phn on, tr thnh phng tin cho nhn thc
tip theo.
Suy lun c dng nh l phng thc nhn thc qu kh khng cn c th
quan st trc tip c na. Chng hn, nh chng cc nh khoa hc mi c th c
c nhng tri thc c bn v V n ln ca V tr din ra cch y 13 15 t
nm; v s sinh thnh cc thin th c kch thc cc ln (cc thin h, v cc siu
thin h); v s xut hin ca h Mt tri; v ngun gc v bn cht s sng trn tri
t; v s ny sinh v cc thi k pht trin ca x hi loi ngi. Cc nh s hc da
vo nhng mnh l cn st li n nay khi phc li b mt ca nhng th h
ngi t lu mt, np sng ca h. Cc nh khoa hc x hi da vo v lng
nhng biu hin ca i sng x hi vch ra nhng tnh quy lut su sc trong s
pht trin kinh t, x hi, chnh tr v tinh thn ca n.
Suy lun cng quan trng hn hiu tng lai vn cha th quan st trc tip
c. Khng th c cc d bo, phng on trong i sng x hi, nu thiu nhng
kt lun xc nh v xu hng pht trin tc ng trong qu kh, ang tc ng
by gi v ang khai ph con ng i v tng lai. Trong i sng thng ngy ta
cng thng xuyn suy lun trong tng hnh ng.
111
1.2. Cu to ca suy lun. Mi suy lun u gm c 3 b phn:
Tin l tri thc bit, lm c s rt ra kt lun. Nhng tri thc ny bit
c nh quan st trc tip; nh tip thu, k tha tri thc ca cc th h i trc thng
qua hc tp v giao tip x hi; hoc l kt qu ca cc suy lun trc .
Kt lun l tri thc mi nhn c t cc tin v l h qu ca chng.
C s lgc l cc quy lut v quy tc m vic tun th chng s m bo rt ra
kt lun chn thc t cc tin chn thc. Gia tin v kt lun l mi quan h
ko theo lgc lm cho c th chuyn t ci ny sang ci kia. Chnh l do c mi lin
h xc nh gia chng vi nhau cho nn, nu tha nhn nhng tin no , th
mun hay khng cng buc phi tha nhn c kt lun.
Kt lun s chn thc khi c hai iu kin sau: 1) cc tin l chn thc v
ni dung v 2) suy lun tun theo quy tc (ng v hnh thc).
2. Suy lun v mi lin h vi ngn ng
Cng nh mi hnh thc t duy khc, suy lun cng c chuyn ti bng v
ho thn vo ngn ng. Nu khi nim c th hin bng mt t (hoc cm t) ring
bit, cn phn on bng cu (hay kt hp cc cu) ring bit, th suy lun lun
lun l mi lin h ca mt s (hai hoc hn na) cc cu, mc d khng phi l mi
mi lin h ca hai hay nhiu hn cc cu nht nh phi l suy lun (chng hn
nh cc phn on phc khng l suy lun).
Thng thng mi lin h y c din t bng cc t: suy ra, c ngha l,
nh vy l, v rng... Vic din t khc nhau khng phi l tu , m c xc
nh bi trt t sp xp ca cc tin v kt lun. Trong ngn ng thng ngy, khc
vi sch gio khoa lgc hc, trt t ny cng rt tng i. Suy lun c th kt thc
bng kt lun, nhng cng c th bt u t kt lun; kt lun cng cn c th nm
khc gia ca suy lun gia cc tin . V cng l l t nhin: v ci mi ca
kt lun khng l yu t tm l, m l yu t lgc. N khng mang tnh cht ca
iu bt ng d chu hay ca dim phc ngu nhin, khi t s kt hp tu tin
nhng phn on li bt ng thu nhn c ci g . V tt nhin, n khng c t u
bt k b phn ring no ca tri thc xut pht im, nhng c hm cha mt
cch tim nng, di dng n trong ton b cu trc ca tri thc y v ch th hin ra
112
qua s tng tc cc b phn ca n. iu c th so snh vi chuyn, ngn la
khng c que dim, ln v bao dim tch ri nhau, m ch bng ln do ma st ca
ci ny vi ci kia. thu c hin tng mi i hi phi c hnh ng xc
nh, th cng vy, y, trong t duy nhn c tri thc mi i hi phi c mt
n lc tr c nht nh: iu t c nh suy lun.
Quy tc chung din t suy lun bng ngn ng nh sau: nu kt lun ng
sau cc tin , th ngay trc kt lun y l cc t kiu nh, suy ra, c ngha l,
v vy, vy l, t suy ra... Cn nu nh kt lun ng trc cc tin , th
ngay sau n l cc t v, v rng... ri mi n cc tin . Nu nh kt lun c
t gia cc tin , th trc v sau n u phi dng ng thi cc t tng ng.
3. Phn loi suy lun
L hnh thc t duy phc tp hn so vi khi nim v phn on, suy lun ng
thi cng c nhng dng biu hin phong ph hn. Chng khc nhau v s lng cc
tin mt, hai, hay nhiu hn, v kiu cc phn on cu thnh - n hoc phc;
mc chun xc ca kt lun xc thc hay xc sut v.v.. Do vy, phn loi suy
lun cn phi xut pht t chnh bn cht su sc ca hnh thc t duy ny. V mi suy
lun ni chung, khng ph thuc vic n dng no, u l s ko theo lgc t mt
s tri thc ny ra nhng tri thc khc, cho nn ph thuc vo tnh cht ca s ko theo
y, vo xu hng din bin t tng trong suy lun c th chia ra ba nhm suy lun c
bn l din dch, quy np v loi suy.
Din dch (nguyn t latinh: deductio) l suy lun t tri thc chung hn v c
lp i tng ta suy ra tri thc ring v tng i tng hoc mt s i tng. V d
in hnh t thi c i v din dch l:
Tt c mi ngi u cht.
Xocrat l ngi.
---- Xocrat cng phi cht.
Quy np (nguyn t latinh: inductio) l suy lun trong ta khi qut nhng tri
thc v ring tng i tng thnh tri thc chung cho c lp i tng. V d: con
ngi quan st chuyn ng ca tng hnh tinh thuc h Mt tri v kt lun: Tt c
cc hnh tinh chuyn ng t Ty sang ng.
113
Loi suy (nguyn t latinh: traductio) l suy lun m trong tri thc kt lun
c cng cp vi tri thc tin . V d: trn tri t, ni c kh quyn, c s thay
i k tip nhau ca ngy v m, ca cc ma trong nm, v c s sng. Th th, trn
sao Ho tng t nh tri t cng c kh quyn, c s thay i ngy v m, ma
trong nm. Vy, c th trn sao ho c s sng.
Phn loi nh vy l xut pht im hiu ton b s a dng ca suy lun.
n lt mnh, mi nhm li c nhng dng v bin th ring. Chng ta s ln lt
nghin cu chng.
4. Suy lun din dch
Ph thuc vo s lng cc tin , din dch li c chia tip ra thnh hai
loi: trc tip v gin tip. Lu n thut ng trc tip v gin tip c
chng ta dng phn trc khi nu c trng ca suy lun ni chung, y chng ti
nhn mnh thm trnh hiu lm: phn trc cp n tri thc trc tip v gin
tip, cn phn ny l cp n suy lun trc tip v gin tip, tc l n cc loi
ch ca ring tri thc gin tip.
Din dch trc tip l din dch ch c mt tin .
Din dch gin tip l din dch c t hai tin tr ln.
4.1. Din dch trc tip. Mt tin ca din dch trc tip c th l phn on
n m cng c th l phn on phc.
4.1.1. Din dch trc tip c tin l phn on n. Bao gm nm php suy
lun c bn sau y.
a) Php i ch cc thut ng ca phn on tin .
thc hin thao tc ny, cn phi tun th nhng quy tc sau:
- Cht ca phn on kt lun c gi nguyn nh cht ca tin .
- i v tr ca ch t (S) tin thnh v t kt lun v v t (P) tin
thnh ch t kt lun.
- Cn lng t s thay i t tin xung kt lun theo quy tc: thut ng
khng chu din tin , th cng khng c php chu din kt lun. Thng ta
dng n dng o li l: mun thut ng chu din kt lun th n phi chu din
tin . (y cng s l mt trong cc quy tc quan trng nht ca tam on lun).
114
Thao tc i ch cc thut ng lun thc hin c i vi 3 kiu phn on
n:
- Phn on A: c th xy ra mt trong hai trng hp:
+ Nu SP, ---- I: P l S, s d nh vy l v, S tin chu din, cn P
khng chu din, cho nn theo quy tc chung nu trn kt lun phi l phn on b
phn P cng khng chu din. V d: phn on mi gio s l nh khoa hc
chng ta t ch t vo v tr ca v t, cn v t vo v tr ca ch t, th nhn c
kt lun: mt s nh khoa hc l gio s.
trng hp ny S v P nm trong quan h bao hm.
y cn gi l trng hp i ch hn ch.
+ Nu S P ---- A: P l S, l do c ch t v v t tin u chu din.
V d: t tin mi ng vt th bng mang l c, thc hin php i ch ch t
v v t, ta thu c kt lun mi con c u th bng mang. Hnh 18: trong S -
ng vt th bng mang, P c.
trng hp ny S v P nm trong quan h ng nht.
y cn c gi l i ch thun tu.
Tt c cc php nh ngha khi nim c thc hin
ng (nh ngha cn i: ngoi din ca khi nim c
nh ngha bng ngoi din ca khi nim dng nh
ngha)
- Tin l phn on E: ---- E: P khng l S . V d: mi s chn khng
l s l mi s l khng l s chn. Hnh 19: S s chn; P s l; y l
thao tc i ch thun tu bi c S v P u chu din.
trng hp ny S v P nm trong quan h ngang
hng.
P
S
S P
S P
Hnh 17
Hnh 18
Hnh 19
115
- Tin l phn on I: cng c th c hai trng hp tu thuc vo quan h
ca S v P trong phn on.
+ Nu S P ---- I: P l S ch t v v t trong phn on tin u khng
chu din, v cng nh vy kt lun. V d: mt s sinh vin l ng vin mt
s ng vin l sinh vin.
S sinh vin;
P - ng vin
+ Nu P S ---- A: P l S, trong phn on tin ch t (S) khng
chu din, cn v t (P) chu din. V d: mt s nh khoa hc l gio s tt c
cc gio s u l nh khoa hc.
S nh khoa hc; P gio s.
Hnh 21
- Tin l phn on ph nh b phn O: (S khng l P) v nguyn tc, ch
t (S) khng chu din, cho nn khng th tr thnh v t ca phn on mi cng l
ph nh, trong v t lun lun chu din. Nhng cng c hai trng hp xy ra.
- SP ---- O: P khng l S mt s sinh vin khng l ng vin mt s
ng vin khng l sinh vin, l hon ton ng, v kt lun nh vy ph hp vi thc
t.
S P
S
P
P
S
Hnh 20
Hnh 21
116
y c s vi phm quy tc v tnh chu din
ca cc thut ng trong phn on, v th ta mi ni
c l, quy tc y khng l quy lut c bn ca t
duy. Hnh 22
- PS: mt s nh khoa hc khng l gio s. C th c mt trong hai kt
lun: mi gio s khng l nh khoa hc, hoc: mt s gio s khng l nh khoa
hc, c hai u l sai do vi phm quy tc chu din nu trn.
Php i ch cc thut ng tin c ngha to ln trong thc tin t duy.
Nh n mi quan h qua li ca ch t v v t trong phn on c vch ra r hn,
v do vy, m cng tr ln r hn cc mi lin h gia cc i tng c phn nh
trong phn on. Ci nhn ca ta chuyn t ch t c din t chnh xc bng lng
t sang v t sau i ch cng tr thnh ch t, v do vy cng c c lng t
xc nh ca n. Hy nh li nhng khng nh: mi khi nim c din t bng
t, nhng khng phi mi t u din t khi nim hay: mi phn on u l cu,
nhng khng phi mi cu u l phn on. Dn gian c cu: Vng sng lp lnh,
nhng khng phi mi th lp lnh u l vng. Tnh ng n ca php nh ngha
khi nim c kim tra nh php i ch thut ng. Nu sau khi hon v khi nim
cn nh ngha v khi nim dng nh ngha m ngha khng thay i, th l
nh ngha ng.
Tm li, ta c bng tng kt cc trng hp nh sau
Tin Quan h Kt lun
SP I: P l S A: S l P
SP A: P l S
E: S khng l P
S tch ri P
E: P khng l S
SP I: P l S I: S l P
PS A: P l S
SP O: P khng l S O: S khng l P
PS
Khng c kt lun
Hnh 22
117
b) Php i cht ca phn on tin .
thc hin thao tc ny, cn phi tun th nhng quy tc sau:
- Gia nguyn: + lng ca phn on tin ,
+ v tr ch t v v t.
- i: + cht tin t khng nh thnh ph nh kt lun v t ph nh
tin thnh khng nh kt lun,
+ V t tin thnh v t ph nh trong kt lun.
C th kt lun suy ra t tin l cc kiu phn on n nh sau:
- Tin l phn on A: S l P ---- E: S khng l 7P): tt c gio s l
nh khoa hc tt c gio s khng th khng l nh khoa hc.
- Tin l phn on E: S khng l P ---- A: S l 7P: mi thc ti khch
quan khng l thc ti ch quan mi thc ti khch quan l khng phi thc ti
ch quan.
- Tin l phn on I: S l P ---- O: S khng l 7P: mt s sinh vin l
ng vin mt s sinh vin khng th khng l ng vin.
- Tin l phn on O: S khng l P ---- I: S l 7P: mt s sinh vin
khng l on vin mt s sinh vin l khng phi on vin.
Nh c php i cht m tng mi, phong ph hn c vch ra trong phn
on ban u: khng nh mang hnh thc ph nh v ngc li. Hai ln ph nh
bng vi khng nh. Trong ngn ng hng ngy chng ta thng hay ni: khng
phi l khng... thay i sc thi cu ni v nhn mnh.
S kt hp khc nhau gia php i ch v i cht cn to thm hai thao tc
na: i lp ch t v i lp v t.
c) i lp ch t (i ch kt hp i cht):
thc hin thao tc ny, th nht, cn tun th cc quy tc ca php i ch
v php i cht. Th hai, cn thc hin theo trnh t cc bc sau:
- Bc 1: i ch cc thut ng ca phn on tin ;
- Bc 2: i cht ca phn on trung gian thu c sau bc 1.
V d: mi gio s l nh khoa hc u tin ta i ch thut ng v thu c:
mt s nh khoa hc l gio s, tip theo i cht ca phn on va thu c: mt
118
s nh khoa hc khng th khng l gio s. V t ca phn on kt lun khng l
gio s i lp vi ch t gio s ca phn on tin . T m thao tc ny
mang tn gi nh vy.
d) i lp v t (i cht kt hp i ch).
thc hin thao tc ny, th nht, cn tun th cc quy tc ca php i cht
v php i ch. Th hai, cn thc hin theo trnh t cc bc sau:
- Bc 1: i cht ca phn on tin ;
- Bc 2: i ch cc thut ng ca phn on trung gian va thu c sau bc
1.
V d: mi gio s l nh khoa hc u tin l i cht c: mi gio s
khng th khng l nh khoa hc, tip theo i ch ca phn on ny v c: mi
ngi khng l nh khoa hc khng th l gio s. Nh vy, ta t i lp khi
nim ngi khng l nh khoa hc vi v t ca phn on xut pht nh khoa
hc v lm cho n tr thnh ch t ca phn on kt lun. T m thao tc ny
mang tn gi nh nu.
Hai thao tc ny cho php rt ra thm c thng tin b sung vn c phn
on b ci bin, lm r thm nhng ranh gii v sc thi mi ca n.
e) Din dch trc tip da vo quan h cc phn on n trn hnh vung
lgc. Hnh vung lgc biu th quan h mu thun, i lp trn, i lp di, v l
thuc ca cc phn on n. C th tin hnh cc suy din trc tip da vo mi
quan h ca cc phn on n trn hnh vung l gch l v, gia cc phn on nm
trong cc quan h y c s ph thuc xc nh v tnh chn thc hay gi di. V mi
phn on A, E, I, O c th nm trong ba quan h vi cc phn on khc, nn
c th c ba kt lun t mi phn on trn.
- i vi phn on A lm tin , c th suy ra ba kt lun sau: I (quan h l
thuc); 7E (quan h i lp); 7O (quan h mu thun).
Chng hn, vi mi gio s l nh khoa hc lm tin chn thc, th s chn
thc cc kt lun: I - mt s gio s l nh khoa hc; - 7E: lm g c chuyn, mi
gio s khng l nh khoa hc v 7O - khng th c chuyn, mt s gio s khng
l nh khoa hc.
119
Hoc, vi phn on A sai: mi sinh vin l on vin, th t c th kt
lun l, phn on ph nh b phn O: mt s sinh vin khng l on vin chn
thc; cn gi tr lgc ca cc phn on ph nh ton th (E) v khng nh b phn
(I) l khng xc nh, c th i vi v d nu th E: mi sinh vin khng l on
vin cng sai, cn I: mt s sinh vin l on vin ng.
- i vi E lm tin , cng xt tng t nh vy:
E = 1, ---- O = 1; cn A v I cng = 0.
E = 0, ---- I = 1, cn A v O bt nh.
i vi I lm tin , xt tng t:
I = 1, ---- E = 0, cn A v O bt nh.
I = 0, ---- A = 0, cn E v O = 1.
- i vi O lm tin :
O = 1, ---- A = 0, cn E v I khng xc nh.
O = 0, ---- E = 0, cn I v A = 1.
4.1.2. Din dch trc tip c tin l phn on phc
Da vo quan h ng tr gia cc phn on phc lm tin suy ra cc kt
lun. Mi mt phn on phc c bn (ko theo, hi, tuyn yu) u c ba phn on
ng tr. Thnh ra, ng vi tng phn on tin ta u c th din t cng mt ni
dung t tng theo ba cch khc. Quy tc chung l, gi tr lgc ca kt lun phi
tng ng vi gi tr lgc ca tin .
Tm li, din dch trc tip t phn on n v phc khng ch rn luyn tr
c, m nh n c th rt ra t tri thc bit thm thng tin mi, a dng v phong
ph hn v nhng mi lin h qua li ca cc b phn cu thnh t tng. Cn ch
l, tng trng hp c th phi tun th nhng quy tc ring cho loi suy lun y
nhm trnh cc sai lm.
4.2. Din dch gin tip t mt s tin cng c nhiu loi khc nhau.
Trc ht l din dch gin tip t tin l cc phn on n. Nu ch c hai
tin , th tn gi ca n l tam on lun n, cn nu nhiu hn hai th tn gi ca
n l tam on lun phc hp.
120
4.2.1. Din dch gin tip c tin l cc phn on n (Tam on lun)
a) Tam on lun n (dng chnh tc ca tam on lun)
Nu cho ngay t u mt nh ngha v tam on lun, th n cng khng khc
g hn nh ngha chung v din dch, cho nn ta s cho nh ngha thng qua tm
hiu cu to ca n.
- Cu to ca tam on lun n: gm hai tin v mt kt lun, ba thut
ng: nh, ln v gia.
+ Ch t ca kt lun gi l thut ng nh, k hiu bng ch S.
+ V t ca kt lun gi l thut ng ln, k hiu bng ch P.
+ C hai thut ng trn u c mt thm mt ln tin nh hoc ln, tuy
nhin hai tin ngoi chng ra cn c mt thut ng na c mt c hai tin ,
nhng khng c kt lun. Thut ng c gi l thut ng gia, k hiu bng ch
M.
Tin c cha thut ng ln ( p ) gi l tin ln.
Tin c cha thut ng nh ( s ) gi l tin nh.
V d sau y cho thy cu trc ca tam on lun:
Tt c mi ngi (M) u cht (P). (Tin ln vit dng mt)
Xocrat (S) l ngi (M). (Tin nh vit dng hai)
---- Xocrat (S) cng phi cht (P). (Kt lun vit dng ba)
- C th nu nh ngha: tam on lun l suy lun, trong da vo mi quan
h trc tip ca M vi P v vi S cc tin ln v nh, ta suy ra quan h gin tip
gia S vi P kt lun. Nh vy, trong tam on lun M gi vai tr l cu ni gia S
v P, nu v l do no m n khng thc hin c chc nng ny th tam on
lun c coi l khng xy dng c.
- Tuy nhin, suy lun tam on lun vn phi da trn hai tin (nhng chn
l hin nhin khng cn chng minh). Chng l s phn nh thc tin t duy con
ngi qua bao nhiu th k, ca s lp li bit bao nhiu ln mt cu trc t tng.
+ Tin th nht: khng nh hay ph nh v ton th lp cc i tng, cng
c ngha l khng nh hay ph nh v b phn hay tng phn t ring r ca lp .
+ Tin th hai: du hiu ca du hiu l du hiu ca chnh i tng.
121
Trong cc ti liu lgc hc hin nay c hai cch pht biu tin trn u b
ph phn mnh m; tin th hai thm ch cn b coi l sai lm qu s ng; nhng
bn thn tin nhn chung vn bo ton ngha hp l nht nh. Hn th na, n
to thnh c s lgc khi im cho ton b to nh s cc tam on lun c xy
dng trn .
- Cc loi hnh tam on lun. Cn c vo v tr ca M trong cc tin , m c
c thy 4 loi hnh. Di y l v d v s ca tng loi hnh.
+ Loi hnh I: M lm ch t tin ln v lm v t tin nh.
Mi gio s (M) l nh khoa hc (P). M P
ng An (S) l gio s (M). S M
---- ng An (S) l nh khoa hc (P). S P
+ Loi hnh II: M lm v t c hai tin .
Mi sinh vin (P) u phi hc lgc (M). P M
Dng (S) khng hc lgc (M). S M
---- Dng (S) khng l sinh vin (P). S P
+ Loi hnh III: M lm ch t c hai tin .
Mi sch gio khoa (M) u c ch (P). M P
Mi sch gio khoa (M) u l xut bn phm (S). M S
---- mt s xut bn phm (S) c ch (P). S P
+ Loi hnh IV: M lm v t tin ln v ch t tin nh.
Mt s nh khoa hc (P) l gio s (M). P M
Tt c cc gio s (M) u ng knh (S). M S
---- Mt s ngi ng knh (S) l nh khoa hc (P). S P
- Cc quy tc ca tam on lun (c s lgc) c chia thnh hai nhm: chung
cho mi loi hnh v ring cho tng loi hnh.
122
+ Cc quy tc chung cho mi loi hnh. C thy c tm quy tc nh th, trong
ba quy tc cho thut ng, 5 quy tc cho tin .
1) Trong tam on lun ch c php c ba thut ng (S, P, M). Vic vi phm
quy tc ny dn n li sinh thm thut ng. Chng hn, chng ta c hai phn on
vi ni dung khc nhau, khng c gn kt vi nhau bi thut ng gia, th khng
th rt ra c kt lun g. V d: t cc phn on sinh vin khoa ton hc lgc v
gio vin khoa vn ngh h, khng th thu c bt k kt lun no, v y c ti
bn thut ng - hai ch t, hai v t, trong khi khng c thut ng gia gn kt hai
phn on vi nhau.
Li lgc sinh thm thut ng thng xy ra khi s dng cc t ng m khc
ngha. V d: t vi dng ch mt loi qu n c, v ch mt loi cht liu
may o qun. V th, nu chng ta xy dng tam on lun, trong t vi lm
thut ng gia, th khng nhn c kt lun tt suy lgc.
Vi rt ngt.
Qun o may bng vi.
---- Qun o rt ngt.
C s phi l y chnh v do li sinh thm thut ng.
2) Thut ng gia phi chu din t nht mt ln mt trong hai tin . Nu
quy tc ny b vi phm, th mi lin h gia thut ng ln v nh s khng xc nh.
iu c ngha l, kt lun khng tt suy lgc t cc tin .
Mi gio s (P
+
) l nh khoa hc (M
-
).
ng An (S
+
) l nh khoa hc (M
-
).
---- ng An (S
+
) l gio s (P
-
).
Kt lun khng xc nh, v ng An c th khng l
gio s. Nguyn nhn bt nh l ch, thut ng gia (M)
lm v t c tin ln, ln tin nh khng chu din, v
c hai u l phn on khng nh. Hnh 23.
3) Nu thut ng (ln v nh) khng chu din tin , th cng khng c
chu din kt lun. V d:
Mi gio s (M
+
) u l ging vin (P
-
).
M
P
S
S
Hnh 23
123
ng An (S
+
) khng l gio s (M
+
).
---- ng An (S
+
) khng l ging vin (P
+
).
ng ta khng l gio s, nhng vn c th l
ging vin ch sao. Kt lun trn khng ph hp vi
thc t v sai l do P khng chu din tin , m li
chu din kt lun.
4) Nu hai tin u l phn on ph nh th khng rt ra kt lun. t nht
mt trong chng phi l phn on khng nh. V d:
s (M) khng dn in (P).
Nha (S) khng l s (M).
---- Nha (S) dn in (P).
Kt lun gi di. Chng ta thy ngay nu t
ng vo ch ca nha, th kt lun ho ra li chn
thc. Nguyn nhn ca kt lun bt nh l cc phn
on ph nh, thut ng gia khng th gn kt ch
t v v t, n khng thc hin c chc nng trung
gian cu ni gia S v P.
5) Nu mt tin l ph nh, th kt lun cng phi l ph nh.
Mi gio s (P
+
) l nh khoa hc (M
-
).
Mt s ging vin (S
-
) khng l nh khoa hc (M
+
).
---- Mt s (S
-
) khng l gio s (P
+
)
Quy tc ny th hin tnh nht qun, phi mu thun
trong suy lun bi nu c mt tin ph nh m kt
lun l khng nh th t duy s gp phi mu thun l gch
Hnh 26
6) Nu hai tin cng l hai phn on b phn, th khng rt ra c kt
lun. t nht mt trong chng phi l phn on ton th. V d:
Mt s sinh vin (M) l ng vin (P).
Mt s vn ng vin (S) l sinh vin (M).
M
S
M
M
P
S
S
P
M S
Hnh 24
Hnh 25
s
124
---- Mt s vn ng vin (S) l ng vin (P)?
M cng c th khng c vn ng vin no?,
M ti sao li khng phi l tt c?
Hnh 27
Trong trng hp trn v S v P ch r rng quan h vi nhau mt phn thng
qua thut ng gia M, phn cn li khng th xc nh c quan h bi chng
khng c lin h g vi M nn khng th xt mi quan h gia chng vi nhau. Kt
lun thu c khng tt yu l gch.
7) Nu mt tin l phn on b phn, th kt lun cng phi l phn on
b phn. V d:
Mt s cng nhn (P) l on vin (M).
Tt c on vin (M) u c huy hiu on (S).
---- Mt s ngi c huy hiu on (S) l cng nhn (P).
Trong trng hp trn c lp S v lp P u ch c mt phn i tng c xt
n tin nn m bo tnh nht qun v c cn c ca nhn thc, trong kt
lun cc lp i tng cng ch c cp ti di dng phn on b phn.
8) Nu hai tin l phn on khng nh, th kt lun phi l khng nh. (v
d nh v d phn kho st v cu to ca tam on lun).
Mi loi hnh li c cc kiu (modus) khc nhau. Chng khc nhau bi lng
v cht ca cc phn on tin . V mi tin c th l phn on A, E, I, O, cho
nn trong mi loi hnh c th c 16 kiu (4x4), v nh vy, c 4 loi hnh s c 64
kiu (4x16). Chng hn, nu tin ln l phn on A, th c th c cc kiu sau:
AA, AE, AI, AO. Nu tin ln l phn on E, th c th c cc kiu sau: EA, EE,
EI, EO. Nu tin ln l phn on I, th c th c cc kiu sau: IA, IE, II, IO. Nu
tin ln l phn on O, th c th c cc kiu sau: OA, OE, OI, OO. Nhng c
nhiu kiu trong s lit k b loi b do vi phm cc quy tc chung 4 v 6, ch cn
li cc kiu sau l c th ng: AA, AE, AI, AO, EA, EI, IA, IE, OA. Tuy nhin,
khng phi c 9 kiu cho mi loi hnh u ng, mt s s vi phm cc quy tc
ring cho loi hnh v nh vy s tip tc b loi b. Di y chng ta s bit c bao
nhiu kiu ng trong tng loi hnh, kt qu l t 64 kiu tam on lun, ch cn
S
S
P
M
Hnh 28
125
li 19 kiu ng qua kho st thm cc quy tc ring tc ng trong tng loi hnh ca
tam on lun.
+ Quy tc ring cho tng loi hnh tam on lun.
* Quy tc cho loi hnh I.
1) Tin nh phi l phn on khng nh;
2) Tin ln phi l phn on ton th.
Chng minh 1: gi s tin nh l ph nh, theo quy tc chung s 5, th kt
lun phi l ph nh. Nhng trong cc phn on ph nh v t lun chu din. Suy
ra, theo quy tc chung s 3, n (P) cng phi chu din tin ln. Do cng l v t
tin ln, nn n ch c th chc chn chu din y trong trng hp tin ny l
ph nh. Nh vy, c hai tin u l ph nh, iu ny tri vi quy tc chung s
4. C ngha l, iu gi s sai, tin nh khng th l ph nh, n cn phi l phn
on khng nh.
Chng minh 2: V tin nh l khng nh, nn M vi v tr v t trong n,
khng phi lc no cng chu din. V vy, theo quy tc chung s 2, M phi chu din
tin ln, m y n li chim v tr ch t, nn phn on tin ln phi l ton
th. (Lu , vic chng minh cc quy tc ring ca cc loi hnh tam on lun cn li
cng c lm tng t nh trn).
Trong s 9 kiu tho mn quy tc chung, th ch c 4 kiu tho mn thm cc
quy tc ring: AAA, EAE, AII, EIO; l 4 kiu ng ca loi hnh I.
Cc suy lun theo loi hnh I c ngha to ln. l loi hnh ph bin v
phong ph nht. Vic ng dng lun im chung no cho trng hp ring (hoc
n nht) rt in hnh i vi php din dch c tin hnh trn c s ca loi hnh
ny.
* Quy tc cho loi hnh II:
1) Mt trong hai tin phi l phn on ph nh;
2) Tin ln phi l phn on ton th.
D nhin, kt lun lun lun l phn on ph nh (theo quy tc chung 5).
Trong s 9 kiu tho mn quy tc chung, th ch c 4 kiu tho mn thm cc quy tc
126
ring l EAE, AEE, EIO, AOO; l 4 kiu ng ca loi hnh II. Loi hnh ny cng
thng c s dng, nht l khi phi loi ci ring ra khi ci chung.
* Quy tc cho loi hnh III:
1) Tin nh phi l phn on khng nh;
2) Kt lun phi l phn on b phn.
Trong s 9 kiu tho mn quy tc chung, th c ti 6 kiu tho mn thm cc
quy tc ring: AAI, IAI, AII, EAO, OAO, EIO.
* Quy tc cho loi hnh IV:
2) Nu tin ln l khng nh, th tin nh phi l ton th;
3) Nu c mt tin l ph nh, th tin ln phi l ton th.
Trong s 9 kiu tho mn quy tc chung, th c 5 kiu tho mn thm cc quy
tc ring: AAI, AEE, IAI, EAO, EIO; phn kh ln kt lun theo loi hnh IV mang
tnh nhn to. V d:
Mt s tr em ang phi i lm.
Nhng ngi i lm u c nhn lng.
---- mt s ngi c nhn lng l tr em.
Vy, ti sao khng ni l mt s tr em c nhn lng c phi l t nhin
hn khng? nh rng hai kt lun y l tng ng v c th nhn c t nhau
nh php i ch ch t v v t.
Mt s khc nhau nu trn gia cc loi hnh tam on lun l tng i. Trong
nhng iu kin xc nh tam on lun loi hnh ny c th chuyn thnh tam on
lun loi hnh khc. c bit c ngha y l thao tc lgc quy tt c cc loi hnh
tam on lun v loi hnh I, do n quan trng v hay c dng hn c. Chng ta xt
iu v d loi hnh III.
Mi sch gio khoa (M) u c ch (P). M P
Mi sch gio khoa (M) u l xut bn phm (S). M S
---- Mt s xut bn phm (S) c ch (P). S P
Sau khi i ch thut ng i vi tin nh: Mi sch gio khoa u l xut
bn phm thnh Mt s xut bn phm l sch gio khoa, th vn thu c chnh
kt lun y, nhng theo loi hnh I:
127
Mi sch gio khoa (M) u c ch (P). M P
Mt s xut bn phm (S) l sch gio khoa (M). S M
---- Mt s xut bn phm (S) c ch (P). S P
b) Tam on lun rt gn (lun hai on). Trong thc t khng phi lc no
tam on lun cng c din t y vi cc tin ln, nh v kt lun. N
thng c dng rt gn, tc l b qua hoc l mt trong cc tin , hoc l kt lun.
C ba dng rt gn:
- Thiu tin ln. V d: Dng l sinh vin. Nn, anh y phi i hc ng
gi. y tin ln c ngm hiu: mi sinh vin phi i hc ng gi, v th
m n b b qua.
- Thiu tin nh. V d: mi sinh vin phi i hc ng gi. V th, Dng
phi i hc ng gi, y ngm gi nh Dng l sinh vin.
- Thiu kt lun. V d: mi sinh vin phi i hc ng gi m Dng l sinh
vin, v t rt ra kt lun: Dng phi i hc ng gi.
Nh tam on lun rt gn cu ni c ngn gn, sc tch. Ngoi ra chng cn
lm cho ngi c, ngi nghe phi suy ngh. iu gii thch v sao n c s
dng kh rng ri trong vn ni v vit. Chng hn, ngn ng c cu: Thn la, ng
tc gin, l ng sai - l tam on lun rt gn. y ngm hiu, do m b qua
tin ln: mi ngi tc gin u sai. Chng ta khi phc li tam on lun v
dng y :
Mi ngi tc gin u sai.
Thn la tc gin.
Suy ra, Thn la sai.
Thm v d na: mi ngi u ni v iu , m iu c mi ngi ni
n, phi l s tht. Kt lun b b qua: suy ra, iu l s tht. Hay ni nh nh
th: Ti lun ni c au kh, m au kh th c khp mi ni, suy ra: ti khp
mi ni
S d phi khi phc lun hai on v tam on lun dng y l kim tra
tnh ng n ca suy lun. Khi khi phc c 2 iu cn lu : 1) phi gi nguyn hai
phn on c c v ni dung v hnh thc; 2) phn on a thm vo lp ch thiu
128
nht thit phi chn thc. Vic khi phc c tin hnh nh sau. Trc ht trong lun
hai on cho phi xc nh c g v cn thiu g, xc nh xem c hay khng c
kt lun da vo cc thut ng. Trng hp c kt lun ri th ta d dng xc nh u
l ch t (S), u l v t (P), phn on cn li s l mt trong hai tin , nu n c
cha (S) th s l tin nh, thut ng cn li trong phn on ny s l thut ng
gia (M), da vo v t (P) ca phn on kt lun v thut ng gia, chng ta khi
phc li tin ln bng cch xy dng mt phn on n chn thc t P v M.
Tng t nh vy, nu phn on cn li c cha (P) th l tin ln, ta phi i
khi phc tin nh. Nu xc nh lun hai on khuyt kt lun, hai phn on
cho s l hai tin , thut ng no c mt trong c hai phn on s l thut ng gia,
ri da vo chiu hng t tng bc l trong hai phn on y ta xc nh u l
tin ln, u l tin nh bit (S) v (P), ri khi phc kt lun.
c) Tam on lun phc hp
Suy lun t cc phn on thuc tnh khng phi lun lun c dng tam on
lun n vi hai tin . N c th c dng phc cu thnh t mt s cc tam on
lun n. V d:
Tt c thc vt l c th sng.
Tt c cc loi hoa u l thc vt
---- Tt c cc loi hoa l c th sng.
Tip theo, kt lun ca tam on lun trn c th c dng lm tin ln cho
tam on lun mi:
Tt c cc loi hoa l c th sng.
Cm chng l hoa
---- Cm chng l c th sng.
C th, kt lun th nht (trung gian) c th b b qua. Khi ton b suy lun
c dng sau:
Tt c thc vt l c th sng.
Tt c cc loi hoa l thc vt.
Cm chng l hoa
---- Cm chng l c th sng.
129
l tam on lun phc rt gn. N c dng trong nhng trng hp cn
phi khi qut mt chui di cc mi lin h ph thuc ln nhau gia cc lp i
tng.
Cui cng, c th c tam on lun phc, m c hai tin u l lun hai
on (tam on lun n rt gn). Chng c gi l lun tiu kt. V d: ly lun
im trit hc ni ting ca cct: Ti t duy, suy ra, ti tn ti lm tin ln.
(ng ra kn k c nhn xt rng, bn thn cct c chng minh, dng nh
khng phi l suy lun, m l tin c cho hin nhin trc gic, v do vy, l chn
thc v iu kin. Nhng v hnh thc th lun im d sao cng c l mt lun hai
on). Cn tin nh l cu ngn ng c: cn th, cn hy vng c ci bin i
mt cht (th v tn ti tng ng nhau).
Nh vy, t hai lun hai on nhn c lun tiu kt: Ti t duy, suy ra, ti
tn ti, m cn tn ti, ti cn hy vng.
Chng ta khi phc n v tam on lun phc y :
Mi ngi t duy u tn ti.
Ti t duy
---- Ti tn ti.
Mi ngi tn ti u hy vng.
Ti tn ti
---- Ti hy vng.
Vi nhng tnh cht ca tam on lun nht quyt n di hnh thc lun hai
on ca n, cc lun tiu kt thng c dng trong tranh lun..., v n cho php
trnh by cc suy lun phc tp v di dng di dng n gin rt gn. D nhin
chng ta khng th xt c ht cc dng ca tam on lun nht quyt n v
phc. Nhng t nhng iu c trnh by nu kt lun chung v s rt
phong ph ca cc hnh thc tam on lun, v suy ra, v s pht trin cao ca t duy
con ngi c c mt kho tng a dng cc phng tin lgc.
4.2.2. Din dch gin tip c tin l phn on phc
130
S ko theo lgc ca din dch gin tip t cc tin l phn on phc din
ra khng phi do quan h ch-v t nh trong din dch t cc phn on n, m
bng mi lin h lgc gia cc phn on cu thnh phn on phc.
a) Suy lun iu kin l nhng suy lun, trong c t nht mt tin l phn
on ko theo. Ph thuc vo chuyn, c mt hay c hai tin l phn on ko
theo, m ngi ta chia thnh hai dng suy lun iu kin xc nh v thun tu.
- Suy lun iu kin xc nh. c cu thnh t mt tin iu kin v mt
tin l phn on n. Kt lun l phn on nht quyt n. C s lgc ca suy
lun loi ny l mi lin h nhn qu gia hai hin tng, trong mt l iu kin
(nguyn nhn), cn hin tng kia l h qu. Ni chung, c th c 4 phng thc suy
lun iu kin xc nh sau:
+ Khng nh iu kin khng nh h qu.
+ Ph nh h qu ph nh iu kin.
+ Khng nh h qu khng nh iu kin.
+ Ph nh iu kin ph nh h qu.
Tuy nhin, cng ging nh tam on lun n trong s 64 modus c th c,
ch c 19 l ng, th y cng ch c 2 modus ng. (y cng l quy tc ca suy
lun iu kin thun tu)
Th nht l modus ponens khng nh iu kin khng nh h qu. V
d:
Nu hc chm ch, th im thi s tt. A B
Hc chm ch. A
---- im thi s tt B
Th hai l modus tollens ph nh h qu ph nh iu kin. V d:
Nu hc chm ch, th im thi s tt. A B
im thi khng tt . 7B
---- Hc khng chm. 7A
S d ch c 2 modus ny l ng, v xt n cng tnh ng n ca chng
c quyt nh bi nhng mi quan h qua li gia nguyn nhn v h qu trong
hin thc, m cc phn on iu kin l phn nh ca chng. Nu c s tc ng ca
131
nguyn nhn, th c h qu, cn nu khng c h qu, tc l khng c tc ng ca
nguyn nhn.
Cn 2 modus kia khng ng l v, cc mi lin h nhn qu khng n nht.
Mt h qu c th l kt qu tc ng ca nhiu nguyn nhn. Cn mt nguyn nhn
c th gy ra nhiu h qu. iu gii thch v sao, nu khng c nguyn nhn ny,
th vn cha c ngha l, khng th c h qu y: n c th l h qu ca nguyn nhn
hon ton khc. V d:
Nu hc gii sinh vin s c thng. A B
Sinh vin hc khng gii. 7A
---- sinh vin khng c thng (?) 7B
Khng hn nh vy, kt lun nh vy khng hn tt suy lgc t cc tin .
Sinh vin vn c th c thng, nu nh rn luyn tt cc mt khc, m hc tp
cng khng n ni qu km. Mt khc, nu c h qu ny, th cng cha chc n b
gy ra bi chnh nguyn nhn ang xt. V d:
Nu hc gii sinh vin s c thng. A B
Sinh vin c thng. B
---- sinh vin hc gii (?) A
Kt lun nh vy cng khng tt yu. Sinh vin c thng v tham gia tch
cc cc mt cng tc khc.
- Suy lun iu kin thun tu. Khc vi suy lun iu kin xc nh, do c hai
tin u l phn on iu kin, nn kt lun l phn on iu kin.
V d: Nu quyn sch ny th v, ti s c. A B
Nu c sch, ti s khng v bc tranh y na. B C
---- Nu quyn sch ny th v, ti s khng v tranh. A C
Quy tc y l: h qu ca h qu l h qu ca iu kin.
b) Suy lun la chn l suy lun trong t nht mt trong hai tin l phn
on tuyn. Cn c vo tnh cht ca tin cn li, ta chia suy lun la chn thnh
ba dng c bn: xc nh, iu kin v thun tu.
132
- Suy lun la chn xc nh cu thnh t mt tin l phn on tuyn tuyt
i, tin kia l phn on n, kt lun l phn on n. Suy lun ny c 2
modus:
+ Modus ponendo tollens - khng nh ph nh. V d:
S hu ton dn c hnh thc nh nc hoc tp th. A v B
y l hnh thc s hu nh nc. A
---- N khng l s hu tp th. 7B
+ Modus tollendo ponens ph nh khng nh. V d:
i thi hoc hoc trt A v B
Thi khng . 7A
--Thi trt. B
+ Quy tc ca suy lun la chn xc nh:
1) Tin ln l phn on tuyn mnh (tuyt i), tc l cc phng n nu ra
phi loi tr ln nhau. Nu vi phm quy tc ny, th s mc li lgc:
Sch bo thng b ch hoc th v.
Cun sch ny b ch
---- Cun sch ny khng th v.
Kt lun y khng l tt suy lgc, v php tuyn khng phi l tuyn mnh,
m l tuyn yu: sch bo ng thi c th va b ch va th v.
2) Phn on tuyn mnh cn phi bao ht cc phng n. Vi phm quy tc
ny cng dn n sai lm. V d:
C quan nh nc c th l lp php hoc hnh php.
y khng phi l c quan hnh php
---- y l c quan lp php.
Kt lun y cng khng phi l tt suy lgc, v c quan nh nc cn c th l
t php, nhng phng n y li khng c lit k vo tin ln.
3) Trong phn on tuyn mnh khng c php c thnh phn tha:
V hc lc sinh vin c th c xp loi xut sc, gii, kh gii, kh, trung
bnh hoc km.
133
Em ny xp loi kh gii.
---- Em y khng phi l sinh vin xut sc, gii, kh, trung bnh, hoc km.
Kt lun thu c l v ngha, v xp loi ca sinh vin ch bao gm cc loi
xut sc, gii, kh, trung bnh, km. Kh gii y l thnh phn tha.
- Suy lun la chn thun tu. C hai tin u l tuyn tng i, kt lun
cng l tuyn tng i:
A l a
1
v a
2
B l b
1
v b
2
---- a
1
v a
2
v b
1
v b
2
Trit hc thng l ch ngha duy vt hoc duy tm.
Ch ngha duy vt thng l duy vt bin chng hoc duy vt siu hnh.
----Trit hc thng l duy vt bin chng hoc duy vt siu hnh hoc duy
tm.
Cc quy tc y cng tng t nh suy lun la chn xc nh.
- Suy lun la chn iu kin cng lc ly hai quan h: ko theo nhn qu v
la chn tn ti lm c s lgc, v vy m cn c gi l song . N c chia
thnh hai loi ph thuc vo kt lun l phn on n hay phc hp tuyn thnh song
n hoc phc. Tip theo mi loi li c chia tip thnh hai kiu ph thuc vo
kt lun l phn on khng nh hay ph nh thnh song n (phc) xy dng
hoc ph hu. Di y l v d v s suy lun ca 4 kiu:
+ Song n xy dng:
Nu hc xut sc th sinh vin c thng. A C
Nu cng tc tt sinh vin cng c thng. B C
Sinh vin hc xut sc hoc cng tc tt. A v B
---- Sinh vin u c thng. C
+ Song phc xy dng:
Nu c thi gian ri ti s vit sch A C
Nu ngi khng c kho ti s tp th thao. B D
Ti c thi gian ri hoc ti khng kho. A v B
134
---- Ti s vit sch hoc tp th thao C v D
+ Song n ph hu:
Nu sinh vin hc gii th c thng v chuyn tip cao hc.
Sinh vin khng c thng hoc khng c chuyn tip cao hc.
---- Sinh vin khng hc gii.
Nu A, th B v C (A B) (A C)
Khng B hoc khng C 7B v 7C
---- khng A. 7A
+ Song phc ph hu:
Mun cuc sng m no, th phi chm lao ng. A C
Mun c tri thc, th phi chm hc. B D
C ngi li lao ng hoc khng chm hc. 7C v 7D
---- H khng c cuc sng m no hoc thiu tri thc. 7A v 7B
Cc quy tc ca suy lun la chn iu kin chnh l cc quy tc ca suy lun
iu kin v suy lun la chn kt hp li.
Cc suy lun gin tip t cc tin l phn on phc, c bit dng phc
hp ca n, c dng ch yu trong cc khoa hc, cc phng tin thng tin i
chng, khi cn phi phn tch su, chi tit, cn thn cc iu kin xut hin, tn ti
hay pht trin ca i tng, khi phi la chn cc phng n, gii php cho cng vic
no .
5. Quy np
5.1. Bn cht, vai tr v cu to ca quy np
a) Ngun gc v bn cht ca quy np. Quy np ny sinh trong qu trnh hot
ng thc tin ca con ngi t nhu cu khi qut thu nhn nhng tri thc v cc
tnh cht chung ca cc i tng ca th gii xung quanh, v cc mi lin h gia
135
chng. Nhng tri thc chung c gii phng khi ci n nht, c th cm tnh,
ngu nhin rt cn thit vi t cch l phng tin t tng tc ng hiu qu
hn n gii t nhin, n t chc v qun l i sng x hi.
C s khch quan ca s xut hin v tn ti quy np trc ht l bin chng
ca ci chung v ci ring trong chnh hin thc khch quan. Ci ring khng nm
ngoi ci chung, v ci chung khng ngoi ci ring. Ci ring ny lin h vi ci
ring khc thng qua ci chung. n lt mnh, ci chung ch biu hin ra trong ci
ring, thng qua ci ring. Bi cnh cho thy ch c th nhn thc ci chung trn
c s nhn thc ci ring, nhn thc nhng i tng n nht c th.
C s khch quan ca quy np cn l cc mi lin h khch quan, trc ht l
cc mi lin h nhn - qu, gia cc i tng. So snh v i chiu cc i tng
ring r cho php vch ra trong chng nhng mi lin h chung, xc nh, ci ny l
nguyn nhn, ci kia l h qu, hoc ngc li.
Vn l mt nhm suy lun, quy np cn bn khc vi din dch, v chnh qua
biu hin bn cht su xa ca n. Nu trong din dch, t tng vn ng t tri thc
chung hn n km chung hn, th trong quy np l ngc li: t t chung hn n
chung nhiu hn. Trong din dch tri thc c gi nh l c sn. Quy np li vch
ra c ch hnh thnh ln n. V th, nu din dch tri thc chung l xut pht im
ca suy lun, th quy np n li l kt qu.
ngha nhn thc. Quy np cho tri thc mi di dng nhng khi qut bn
cht hn v cc d kin ring nh kt qu cc quan st, cc th nghim... Lnh vc
khi qut rt rng: t nhng khi qut thun tu kinh nghim, n gin nht c tin
hnh trong hot ng thc tin hng ngy, cho n nhng khi qut chung v su nht
mang tnh cht khoa hc v trit hc.
b) Cu to ca quy np cng gm ba b phn:
- Tin : nu din dch tin l nhng phn on ton th (hoc b phn),
khng c tt c l ph nh (nh trong tam on lun) v tnh chn thc ca chng
c xc lp chc chn, th quy np l nhng phn on n nht, ng cht
(hoc tt c cng l khng nh, hoc tt c cng l ph nh), v chng c tnh chn
thc d kin da trn s quan st kinh nghim.
136
- Kt lun ca quy np c bn phi l phn on ton th din t ch yu tri
thc chung (mc d c th l ring, v b phn cc i tng ca lp no ), trong
khi kt lun din dch c th l ring, m cng c th l n nht. Phn on
kt lun cng phi lun ng cht vi cc phn on tin . Nu trong din dch kt
lun lun xc thc, khi c cc tin chn thc v suy din ng quy tc, th trong
quy np kt lun y c th l xc thc, m cng c th ch l xc sut. Trong trng
hp sau mc xc sut c th rt khc nhau t nhng khi qut c xc sut thp,
gn ng, n nhng khi qut kh chnh xc, rt xc nh, gn nh l xc thc.
- C s lgc ca quy np l mi lin h lgc gia cc tin v kt lun, mi
lin h phn nh mi lin h khch quan gia ci ring v ci chung, gia nguyn
nhn v kt qu v chnh n lm cho thnh c th vic chuyn t tri thc v cc i
tng ring r sang cho lp, hay t nhng lp t chung sang lp chung hn.
c) S thng nht quy np v din dch. Quy np khng ng ring, c lp trong
h thng cc suy lun. N gn lin vi din dch. C th ni: khng c din dch
thiu quy np, v ngc li, khng c quy np thiu din dch. Nu nh khng c
nhng tri thc chung nhn c bng con ng quy np, th khng th c din dch
da trn nhng tri thc y. n lt mnh, cc suy lun din dch, trong khi cho cc tri
thc ring hay n nht, th cng cch ny hay khc to ra c s cho s nghin cu
quy np tip theo v cc i tng ring r hay cc nhm ca chng, v suy ra, thu
c tri thc chung mi. C th ni, tri thc nhn loi khng th tin b, nu din
dch v quy np khng lin h bn cht vi nhau. iu gii thch v sao m nhng
cng iu ho vai tr ca mt trong hai nhm suy lun y v h thp vai tr ca
nhm kia u l v cn c v khng c kt qu. Khi Ph. Bcn so snh tam on lun
vi gi ng trinh v sinh, th tt nhin, ng qu sai. Nhng cng l sai i vi
nhng ai cao qu vai tr ca din dch.
V th y cng khng nn t cu hi: nhm no c trc quy np hay
din dch?. Vi t cch l nhng suy lun c bn, chng c nh hnh ng thi
trong qu trnh pht trin ca nhn thc loi ngi. C s ca tnh ng thi y ch,
ci ring khng tn ti trc ci chung hay ngc li; mi lin h v quan h khng
tn ti trc cc i tng, hin tng, v ngc li.
137
5.2. Phn loi quy np. Cng nh din dch, quy np cng c nhiu loi khc
nhau. Nhng loi chung nht l quy np hon ton v khng hon ton. V mi quy
np u l s khi qut, nn s phn bit chng tun theo du hiu: khi qut th
nghin cu ton b hay ch phn no cc phn t ca lp.
a) Quy np hon ton l quy np tho mn hai iu kin, th nht, nghin
cu tt c cc phn t ca lp v, th hai, xc lp c tng phn t trong s chng
c (hay khng c) thuc tnh (hay quan h) no .
V d n gin nht nh sau: hng ngy chng ta quan st thi tit v ghi li
nhng ngy nng trong khong thi gian, chng hn nh mt tun. Chng ta thy l,
tng ngy trong tun quan st u nng, iu cho php rt ra kt lun, c tun u
nng. V d ny lm ta tin l, quy np c hnh thc c th khc vi din dch.
Th hai l ngy nng.
Th ba l ngy nng.
. . . . . .
Ngy n l ngy nng.
Th hai, th ba, ngy n l ton b cc ngy (7ngy) trong tun.
---- Tun nu l tun nng.
S
1
l (khng l) P
S
2
l (khng l) P
. . . . . . . . . . . . . . .
S
n
l (khng l ) P
S
1
, S
2
. . . S
n
. . . l ton b i tng ca lp S.
---- S l (khng l) P
Thot nhn c tng l kt lun so vi cc tin khng b sung thm tri thc
no mi v do vy, khng c ngha g. Nhng ng ra, quy np hon ton vn cho tri
thc mi. Nu cc tin ch c tri thc v cc i tng ring r ca lp, th kt
lun tri thc cp n c lp nh mt chnh th. Suy ra, lp y c nhn thc v
c nh gi di gic mi: lm r ra bn cht, tnh quy lut ca n. V l
d nhin, bi v cc khi nim ci chung, bn cht, quy lut l cng cp .
Chng hn, vic vch ra ci chung tt c hnh tinh h Mt Tri chuyn ng t Ty
138
sang ng m ra kh nng nhn thc su hn cc nguyn nhn v bn cht ca s
to thnh hnh tinh, cc quy lut pht trin ca ton h Mt Tri.
Quy np hon ton, cng nh din dch, c th mang li tri thc xc thc. D
nhin, quy np hon ton ch chn thc, nu tt c cc tin u chn thc v, nu
gia chng v kt lun c quan h ko theo lgc: trong trng hp ny l nu bao
qut c ton b cc i tng ca lp nghin cu v vch ra c tng i tng
c (hay khng c) tnh cht cn quan tm. Nh quy np hon ton c th thu c
nhng tri thc khoa hc quan trng c tnh ph bin nht nh: tt c hnh tinh h
Mt tri u t quay quanh trc ca mnh, tt c cc hnh tinh u c s thay i
ma trong nm. Cn nu xc lp c l, khng phi tt c cc phn t ca lp c
tnh cht chung cn quan tm, th s khi qut s mang hnh thc ca phn on b
phn. Chng hn, mt s kim loi nh hn nc, mt s kim loi l cht lng.
S khi qut c hnh thc khng ch ca phn on khng nh, m cn ca
phn on ph nh. Chng hn: mt s hnh tinh khng c s sng, mt s kim
loi khng l cht rn... Cn lu , chng l nhng phn on b phn xc nh.
Lng t mt s c dng y theo ngha ch mt s (ch mt s kim loi nh
hn nc), ch khng phi theo ngha mt s, m cng c th tt c.
Nhn chung quy np hon ton thng c dng nghin cu cc lp i tng
hu hn vi s lng xc nh. N khng dng c cho cc lp v hn cc i tng.
Ch tr mt s trng hp n c th c dng nghin cu s lng cc trng
hp cn nghin cu l rt nhiu. V d: khi qut v din tin dn s ca mt nc,
tng quan nam-n, la tui, ngh nghip, hc vn, thu nhp, vic lm... trong c cu
dn c, ch c th lm c trn c s tng iu tra dn s. cn l nhng tng kt
hng nm tt c cc ch s v trng thi pht trin kinh t-x hi do cc c quan thng
k nh nc thu thp.
b) Quy np khng hon ton l suy lun v ton b lp i tng trn c s
nghin cu ch mt phn cc i tng ca lp y:
S
1
l (khng l) P
S
2
l khng l) P
. . . . . . . . . . . . . .
139
S
n
l (khng l) P
S
1
, S
2
. . . S
n
. . . l b phn i tng ca lp S.
Cha gp trng hp ngc
---- S l (khng l) P (c th, mi S l (khng l) P
Quy np khng hon ton c dng nghin cu cc lp c lng i tng bt
nh, hay v hn. l nhng lp v hn. N cng c dng nghin cu c nhng
lp hu hn c s lng i tng hn ch v khng kh khn trong vic tnh m
chng, nhng c l do khng cn nghin cu tt c chng. Chng hn, ngi
xc lp tnh dn in ca tt c cc kim loi trn c s tri thc ch v mt s kim loi,
mc d s lng ca chng khng nhiu.
S d quy np khng hon ton c kt lun l do, nu mt tnh cht chung no
c mt phn ng k ca lp, th do hiu lc ca tnh bn cht ca n, tnh cht
y c th c ton b cc i tng ca lp ni chung.
Quy np khng hon ton c ngha nhn thc quan trng v ln hn nhiu so
vi quy np hon ton. quy np hon ton kt lun khng c ph bin sang cc
i tng cha c nghin cu, mc d ton b lp ca chng trong tng th c
xt t kha cnh mi. Cn qua kt lun ca quy np khng hon ton th li din ra s
thuyn chuyn lgc tri thc t phn c nghin cu sang ton b phn cn li ca
lp.
Tuy nhin, chnh u im ny m quy np khng hon ton li hm cha
khim khuyt c bn ca n. Khc vi quy np hon ton, kt lun y, ngay c khi
tt c cc tin l chn thc, cng ch c th l xc sut, mc ny hay khc
tim cn n gn tri thc xc thc m thi. Kt lun quy np cng c th l tri thc
xc thc, nu n l phn on b phn. Tuy nhin, lng t so vi quy np hon
ton c dng y theo ngha hi khc: mt s, m c th l tt c. Suy ra,
chnh nhng khi qut nh th mang tnh cht ca phn on b phn bt nh.
Nu cn c vo vic gii thch c nguyn nhn v bn cht ca i tng
c khi qut kt lun hay cha, th quy np li c phn chia tip thnh hai loi
c bn l ph thng v khoa hc.
140
c) Quy np ph thng (hay quy np thng qua lit k n gin, khi khng gp
phi trng hp ngc li). Cuc sng hng ngy cung cp v lng v d v loi quy
np ny. Chng hn, t mun i ngi ta thy rng, trc khi tri ma chun
chun thng bay thp. Trn c s y h rt ra kt lun: chun chun bay thp th
ma. Kiu d bo thi tit da vo kinh nghim dn gian trc tip v c ghi li
trong ca dao nh th rt nhiu. Tuy nhin, nhng tri thc kt lun nh vy u mang
tnh xc sut. Ch cn gp mt trng hp ngc li l cho thy kt lun l sai.
Hy nh li cu chuyn kinh in vi Thin nga. Trn c s v lng cc quan st t
thng c ngi ta rt ra kt lun: tt c thin nga u trng. Tuy nhin, n khi
thng thng pht trin, ngi chu u c dp t chn ln chu c xa xi v thy
c nhng con thin nga en, kt lun tr thnh sai lm. Con g Raxel ni ting
cng ng phi vn tng t. Raxel k cu chuyn ng ngn sau. C con g c
nui trong chung. Hng ngy ng ch u mang thc ra cho n n. D nhin, t
g kt lun, s xut hin ca thc i lin vi s xut hin ca ng ch. Vo mt ngy
p tri, ng ch i ra chung g khng phi vi nm thc, m vi con dao trn tay...
chnh l trng hp ngc li!
Mc xc sut ca kt lun chn thc thu c trn c s quy np ph thng
ph thuc vo hai iu kin quan trng: s lng cc trng hp c quan st; v
cht lng cc du hiu, tc l mc bn cht ca n i vi lp i tng c
quan st.
Tuy nhin, c nhng iu kin cng cha loi tr khim khuyt c bn
ca quy np ph thng. Mt trong chng ch nhm vo vic lit k gin n cc
trng hp lp li ca mt du hiu v khng c s la chn t gic nhng d kin
in hnh cng nh phn tch chuyn su v chng. Cn iu kin kia ch yu cu s
khi qut c tin hnh trn c s quan st gin n tng cc i tng ngu nhin
ri vo tm nhn v khng i hi nghin cu nguyn nhn ca chnh hin tng.
iu gii thch v sao m bn cnh rt nhiu kinh nghim dn gian (im bo)
ng tin cy vn c khng t nhng khi qut sai lm da trn nim tin m qung...
d) Quy np khoa hc. Nhng im yu nu trn ca quy ph thng c khc
phc phn no bi quy np khoa hc (mc d, ng hn phi gi l quy np khng
141
hon ton khoa hc, v phn kh nhiu quy np khoa hc l quy np hon ton).
Trong quy np khoa hc ngi ta khng ch n gin quan st cc trng hp, m cn
nghin cu bn cht ca chnh hin tng v tr li cu hi: v sao li nh th, m
khng phi th khc?. Chng hn, chun chun bay thp trc khi tri ma l v
nhng con cn trng khc lm mi cho n trc khi ma bay rt thp, chng bay thp
l v trc khi tri ma m khng kh tng ln lm tru nng cnh cn tr chng
bay cao. Nh gii thch c nh th m xc sut chn thc ca kt lun quy np
khng hon ton tng ln ng k. Mt v d khc: nh quy np khng hon ton
ngi bit c rng, kim loi n ra khi nng ln. Nhng c phi tt c cc kim
loi u nh th, hay ch mt s thi? V ch sau khi c thuyt phn t vch ra c ch
ca s n ra y, ngi ta mi lm mt kt lun chung, xc thc l, tt c cc kim loi
u n ra khi b nung nng.
Nu quy np ph thng coi trng vic tng quan cng nhiu cng tt cc trng
hp, th i vi quy np khoa hc vic li khng c ngha ln nh vy. Chuyn
k rng, khm ph ra nh lut vn vt hp dn Niutn ch quan st thy qu
to ri. l chuyn k. Thc ra, ng phi suy t rt nhiu, ti sao qu to li ri
xung, m khng bay ln tri. Tr li cu hi y cng chnh l pht minh ra nh lut
ni ting nu. Nhn chung, v c bn, vic pht minh ra tt c cc nh lut trong
khoa hc u th ny hay th khc gn vi quy np, thng l khng hon ton.
Trong cc khoa hc khc nhau, quy np khng hon ton biu hin khc nhau.
Chng hn trong nhn thc th gii vi m, ni ch yu c s tc ng ca cc quy lut
thng k, th s dng ch yu l quy np thng k. N cng c dng khng km
phn rng ri trong cc nghin cu x hi hc: V d, tm hiu ch s tn nhim nh
lnh o ca nhn dn, xc sut trng c ca ng c vin, iu tra d lun x hi
v nhng vn c quan tm no . Nhng quy lut chung m lgc hnh thc
nghin cu tc ng mi bin th ca quy np khoa hc.
5.3. Cc phng php nghin cu quy np
a) Phng php ging nhau. Ct li ca n l vic so snh, i chiu cc s
kin khc nhau v vch ra trong chng s ging nhau mt im no . V d, ngi
ta mun gii thch nguyn nhn ca cu vng v lm vic phi quan st mt lot
142
trng hp xut hin ca n: trong thi gian c ma, git sng ban mai, nhng
bi nc bn ra bn nhng thc nc, khi tia nng mt tri xuyn qua lng knh v.v.
ngi ta nhn thy rng, mc d c rt nhiu khc bit, chng vn ging nhau mt
im tia nng i qua mi trng mng trong sut hnh cu. l c s lgc rt
ra kt lun v nguyn nhn ca cu vng trong tt c cc trng hp xut hin ca n.
Di y l cng thc ca nghin cu quy np trn c s phng php ging nhau:
ABC. . . c a
ACD. . . c a
AEG. . . c a
---- A l nguyn nhn ca a.
Phng php ny thng c s dng trong cc khoa hc dng nhiu th
nghim, quan st. Tuy nhin, phng php ny cng c th khng cho kt qu ng
tin cy, v nhiu khi khng phi l ton b hin tng A, m ch c phn no ca n l
nguyn nhn gy ra h qu a.
b) Phng php khc bit duy nht. Cc hin tng ging nhau trong nhiu
quan h vn c th khc nhau ch no , m s c hay khng nhng h qu ny
hay khc rt c th gn vi s khc nhau y. V d, cho mt con chut vo chic bnh
h, th n sng. Nu by gi gi nguyn cc iu kin khc, nhng y kn bnh li v
ht ht khng kh ra, chut cht ngay. C ngha l, khng kh l iu kin v nguyn
nhn duy tr s sng. Cng thc:
ABC. . . c a
BC. . . khng c a
---- A l nguyn nhn ca a.
Phng php ny c hiu lc hn c phng php ging nhau, v y ngi ta
khng ch c quan st, m cn tin hnh th nghim cho kh nng to ra nhng
iu kin chuyn bit, khng cn qu cn phi quan st rt nhiu cc trng hp na,
khng cn phi tnh n yu t nhiu nguyn nhn na... Nhng ngay c phng php
ny cng ch cho kt lun xc sut. Nguyn nhn ca a c th khng phi l bn thn
A, m s kt hp vi hin tng B no khc.
143
c) Phng php bin i km theo. Tn gi ca phng php ni ln ni dung
ca n: khi lm thay i mt bi cnh, ngi ta quan st xem c nhng thay i no
i km vi n. Chng hn, i vi con lc ng h, nu chng ta ko di si dy ni
n vi im c nh th n dao ng chm li, ko di thm na, dao ng cng chm
hn. iu c ngha l di xc nh ca dy con lc l nguyn nhn ca mt vn
tc dao ng xc nh ca n. S ca phng php ny nh sau:
A
1
BC. . . c a
1
A
2
BC. . . c a
2
A
3
BC. . . c a
3
---- A l nguyn nhn ca a
Phng php ny cng c s dng rt rng ri trong nhn thc. Tuy nhin,
kt lun theo phng php ny cng ch l xc sut. Chng hn, trong v d trn,
nguyn nhn dao ng chm li ca con lc khng ch l di ca si dy, m cn l
trng lng ca con lc.
d) Phng php phn d. S ca phng php ny nh sau:
ABC. . . c abc
BC. . . c bc
---- A l nguyn nhn ca a
Chng hn, nh phng php ny ngi ta pht hin ra sao Hi vng. Bt
u t vic pht hin ra s kin, chuyn ng ca sao Thin vng khng ph hp vi
qu o c tnh chnh xc cho hnh tinh ny. Ho ra l sai lch qy o ca Sao
ny ln hn nhiu so vi sai lch m cc hnh tinh khc bit c th gy ra. Suy
ra, phn d y cn phi c nguyn nhn. Nh ton hc Le Verier tnh c v tr ca
hnh tinh gi nh y, cn A. Galil th pht hin ra n bng knh thin vn. N chnh
l sao Hi vng.
V hiu lc chng minh phng php phn d c th c quy v phng php
bin i duy nht, nhng cng nh mi phng php khc n cng ch cho kt lun
xc sut. V A c th l nguyn nhn duy nht ca a, mt phn ca nguyn nhn, hoc
ngc li, c cha nguyn nhn trong mnh, ch cha l nguyn nhn trc tip.
144
Trong cc nghin cu thc nghim nhng phng php nu trn c th c
dng ring, hoc kt hp vi nhau. Khng t khi phng php ging nhau c kt
hp vi phng php khc bit duy nht. Nhng ngay c s kt hp ca chng cng
ch gia tng thm kh nng nhn thc, ch cha m bo tuyt i tnh chnh xc ca
kt lun.
5.4. Cc li trong suy lun quy np
Hai li ph bin nht l: nhm ln ko theo nhn qu vi s k tip theo v thi
gian, v khi qut vi vng.
a) Nhm ln ko theo nhn qu vi s k tip theo thi gian ca cc hin tng.
i khi ngi ta cho rng, Sau ci , c ngha l do ci , lm cho mi lin h
nhn qu b ng nht mt cch phi l vi tnh k tip gin n ca chng v thi
gian. Mc d mi mi lin h nhn qu u l lin h trong thi gian (mt ci ny c
trc ci kia), nhng khng phi mi mi lin h trong thi gian u l lin h nhn
qu. Chng hn, ngy k tip sau m, nhng iu khng c ngha, m l nguyn
nhn ca ngy (cng nh ngc li). Hoc: ch v, thy chim n bay v l ma xun
n, m ngh rng, s bay v ca chim n l nguyn nhn ca ma xun, l sai.
b) Khi qut vi vng. Li ny thng xy ra khi, mi ch trn c s ca mt s
cc s kin, nhiu khi l ngu nhin, ngi ta vi khi qut thnh kt lun chung.
trnh sai lm ny, trc khi khi qut cn phi xt cng nhiu trng hp cng tt,
nhiu bi cnh khc nhau cng hay, xt xem h qu gi nh in hnh n mc no.
Cc vn quy np c lgc hc quy np nghin cu. Hin nay n phn
nhnh thnh lnh vc tng i c lp ca lgc hc. Mc d khch th nghin cu
c bn vn l suy lun quy np, nhng bn thn khi nim suy lun quy np gi
y c hiu rng hn nhiu so vi trc y. Chng hn, nu nh lgc hc c in
ca Ph. Bcn - D. Mill ch hn ch nhim v vic nghin cu php ko theo quy
np, th by gi c nhng dng quan h khc, nh chng thc, cng c phn tch.
L thuyt xc sut c s dng rng ri nhm hnh thc ho lgc quy np, cn bn
thn lgc quy np i khi li c coi l hnh thc hin i ca l thuyt xc sut.
145
Cc phng php lun chng v chng thc cc suy lun quy np cng c tch cc
vch tho trong khun kh ca lgc quy np.
6. Loi suy
Nhm suy lun c bn th ba l loi suy, n cng c cc loi hnh khc nhau,
m quan trng v ph bin nht trong s chng l suy lun tng t. Di y s ch
yu ch nghin cu loi hnh ny t gic bn cht v ngha, cu trc v cc kiu
ca n.
6.1. nh ngha v cu to ca suy lun tng t
a) nh ngha suy lun tng t. Suy lun tng t l mt trong nhng thao tc
t tng c xa nht. N xut hin t mu thun khch quan gia nhu cu con ngi
nhn thc s a dng v cht ca th gii vi tri thc hin c v th gii y. S mnh
ca n l tr thnh mt trong nhng phng tin gii quyt mu thun y.
V trong thc t, con ngi nguyn thu, trong khi khng bit nhng thuc tnh
thc ca rt nhiu cc i tng v hin tng xung quanh, nhng mi lin h ca
chng, c gii thch chng da vo s ging ca chng vi nhng th t nhiu
bit, p sang chng nhng tri thc cho d cn hn ch, ngho nn ca mnh. Chng
hn, vic gn ghp nhng nt, nhng c im ca con ngi sang cho thn thnh v
cc th lc siu nhin do con ngi tng tng ra l mt trong nhng tin xut
hin ca thn thoi v tn gio.
Nh mt loi hnh suy lun, suy lun tng t c th c trong t duy trc ht
v, chnh cc i tng v hin tng vn xc nh v cht, v suy ra, l khc vi
nhau, th ng thi c s ging mt cch khch quan vi nhau. V v rng, trong th
gii tt c u lin h vi nhau, nn s ging nhau mt phng din c th lin h
mt cch xc nh vi s ging nhau cc phng din khc. iu l c s khch
quan cho php suy lun tng t. Hng t ln c lp li trong t duy, thao tc y
dn c c tnh cht ca hnh thc lgc n nh v c gi l suy lun tng t.
Cn suy lun tng t tt yu trc ht v, trong qu trnh hot ng thc tin
khng him khi khng th nhn thc i tng ngoi cch so snh n vi nhng i
146
tng khc, hoc c th l do, s so snh, i chiu, cho php thu c tri thc v i
tng n gin hn, nhanh hn v d dng hn.
Ni chung mi php tng t khng ph thuc vo hnh thc th hin ca n
u l suy lun, m nh n t s ging (hoc khc) nhau ca cc i tng mt s
cc c im suy ra s ging (hoc khc) nhau ca chng nhng c im khc.
V d, gia nhit v in c s ging nhau phng thc lan truyn. iu
cho php cc nh vt l thi xa ly cc phng trnh nhit ng hc chuyn sang
lnh vc cc hin tng in. Nh bit, cuc xm lc ln th hai ca thc dn
Php Vit nam t nm 1946 do s u tranh anh dng ca nhn dn ta tht bi
thm hi vo nm 1954. T c th suy lun c l, s tht bi ca quc M
sau ny l khng th trnh khi.
Suy lun tng t biu hin rt a dng: t nhng phng on yu t, km r
rng nht n nhng gi nh chung v su sc hn v s ging nhau ca cc tnh quy
lut ca cc th gii vi m, v m, cng vi nhng h qu khoa hc v trit hc c
suy ra t .
Vn nh mt dng suy lun php tng t cng c nhng c im chung ca
mi suy lun. ng thi n khc ng k so vi din dch v quy np, l mt kiu
suy lun c bit. S khc bit ch yu ca n l ch, t tng suy lun tng t
din tin t n nht n n nht, t c th n c th, t ci chung n ci chung,
tc l tri thc kt lun c cng cp vi tri thc tin .
ng thi suy lun tng t cng gn lin vi din dch v quy np. Mt mt,
n da trn nhng tri thc c khai thc bng con ng din dch v quy np. Mt
khc, n cng cung cp cho chng cht liu rt ra nhng kt lun mi. Cng nh
cc suy lun khc, suy lun tng t cng c kh nng cung cp nhng tri thc mi,
tuy nhin nhng tri thc ny khng ch xc thc, m c xc sut. Tm quan trng ca
suy lun tng t c chng t bi chuyn, trn c s ca n ngi ta rt ra nhiu
kt lun su sc trong trit hc, nhiu pht minh trong cc khoa hc, nhiu sng ch
trong k thut. Thm ch c nhng phng on yu t nht i khi cng phc v c
lc cho nhn loi. Chng hn, nh trit hc Hylp c i Herclt, trong khi coi th
gii quanh ta nh dng sng, pht biu lun im bin chng nn tng v th gii
147
nh qu trnh: tt c u chy, tt c u bin i. Khng th hai ln cng tm mt
khc sng. Mt nh trit hc v khoa hc t nhin Hylp c i khc l mcrit khi
coi nhng ht vt cht nh nht cc nguyn t nh nhng ht bi li ti di nh
nng, kt lun v s chuyn ng v s tng tc ca chng trong cc i tng
c cu thnh t chng.
n thi cn i vt l hc trn c s s ging ca nh sng vi s lan truyn
sng m rt ra kt lun v bn cht sng ca nh sng. Nh suy lun tng t
Phranclin pht biu lun im v bn cht in ca chp. c-uyn trong sinh hc
trn c s tng t vi chn lc thc vt v ng vt nhn to trong iu kin kinh t
gia nh rt ra kt lun v chn lc t nhin v nh gii thch s tin ho ca
cc loi thc, ng vt.
Thin vn hc hin i dng php tng t vi s n thng thng c ngha
nht nh nh hnh quan nim v V n ln ca V tr v v s tin ho sau
ca n. iu khin hc l ngnh khoa hc tng i mi c s dng php tng t
gia cc chc nng iu khin trong cc c th sng v trong cc thit b k thut.
Ngnh khoa hc cc mi ngnh phng sinh hc da c s trn vic ng dng cc
nguyn tc xy dng cc b phn ca c th sng vo vic thit k, ch to cc thit b
cng ngh khc nhau.
Gn lin vi suy lun tng t l vic m hnh ho ngy nay ang c s dng
rng ri trong k thut v cng ngh (xy dng nh ca, ng x, cc con tu v tr,
m hnh ho cc qu trnh kinh t, thm ch c m hnh ho t duy). Trong ngnh du
hnh v tr kt lun v kh nng cc chuyn bay ca con ngi vo v tr c rt ra
trn c s tng t vi vic phng cc ng vt ln v tr t trc.
Cc suy lun tng t c s dng nhiu c trong nghin cu i sng x hi,
v d trong s hc ngi ta tin hnh so snh song song cc thi i, cc s kin, cc
nhn vt cng vi nhng kt lun tng ng; trong x hi hc, trong lut hc cng
vy.
b) Cu to ca suy lun tng t v c bn cng ging nh cc nhm suy lun
khc, tc l cng c tin v kt lun nm trong mi lin h lgc xc nh gia
chng. Nhng cng c nhng nt c bit ring.
148
Cc tin trong suy lun tng t l nhng phn on v hai i tng hay
nhm cc i tng c nhng du hiu khng phi l ng nht vi nhau, m ch
ging nhau, c coi l nh nhau. Mt trong cc i tng trng hp ny c gi
l hnh mu, cn i tng kia l nguyn bn. V li, hnh mu cn c thm nhng
du hiu m khng r l nguyn bn c hay khng.
Kt lun l phn on, trong khng nh s hin tn ca du hiu y.
C s lgc ca kt lun chnh l mi lin h gia cc tin quan h ging
nhau ca chng v ni dung phn nh s ging nhau khch quan ca chnh cc i
tng.
C th trnh by cu trc ca suy lun tng t nh sau:
S
1
c cc du hiu P
1
, P
2
. . . P
n
S
2
c cc du hiu P
1
, P
2
. . . P
n-1
)
---- S
2
c du hiu P
n
D ng nhn v mt s ging nhau no gia suy lun tng t vi tam on
lun. Dng nh y cng c ba thut ng, nhng khng th ni rng mt trong
chng l thut ng ln, thut ng kia l nh; cn thut ng gia khng phi l ng
nht, m ch ging nhau.
Cu to ca suy lun tng t cng kh ging vi cu to ca quy np, v cng
da c s trn nhng phn on n nht (mc d vn c th trn nhng phn on b
phn, hay thm ch ton th). Nhng kt lun khng cp n ton b lp, m ch
n c im ring ca i tng hay nhm i tng.
6.2. Cc quy tc suy lun tng t. Php tng t l ng trong trng hp, nu
s ging nhau ca cc i tng mt s du hiu thc s c ko theo s ging nhau
cc du hiu khc. Cn l sai nhng php tng t m khng tng ng vi s ging
nhau thc s ca cc i tng. Chng hn php tng t gia sao Ho v tri t v
kh nng c s sng trn nh kt qu cc chuyn bay v tr n hnh tinh ny
khng c chng thc. Ngi ta cha pht hin c du hiu ca s sng .
C ba quy tc c bn sau y:
1) S lng cc c im ging (hoc khc) nhau hai i tng so snh cng
nhiu, th kt lun cng chnh xc.
149
1) Cc c im ging (hoc khc) nhau cng bn cht, th kt lun rt ra
cng chnh xc hn.
3) Mi lin h gia cc c im ging (hoc khc) vi c im c rt ra
kt lun cng cht ch, hu c, mang tnh quy lut bao nhiu, th kt lun cng s
cng chnh xc.
Suy lun tng t c phm vi ng dng, m vt khi n tr ln v dng,
thm ch cn c hi. Khng th dng n nu khch th nghin cu c nhng du
hiu loi tr kh nng c du hiu cn mang i. V d, tri t v mt Trng l nhng
thin th ca cng mt h mt Tri, nn ging nhau nhiu mt. Nhng t khng
th suy ra l, trn mt Trng c th c s sng, n gin v trn khng c nc,
khng c kh quyn, l nhng th m thiu chng th sinh vt khng th tn ti.
Khng nn dng suy lun tng t, nu nhng khc nhau l ln qu. c bit phi rt
thn trng khi s dng n trong i sng x hi. Cc hin tng x hi, nhiu khi
tng t nhau n ngc nhin, nhng thuc v cc thi i lch s khc nhau, c th
a n nhng kt qu hon ton khc nhau, v do vy lm cho php loi suy thnh
sai lm. Chng hn, lao ng lm thu rt c trng cho ch ngha t bn c t x
hi chim hu n l. Nhng thi c y n mang tnh ngu nhin, tht thng v
khng c nh hng bn cht n i sng x hi, cn di ch ngha t bn n tr
thnh dng lao ng ph bin, thng lnh v quyt nh b mt ca x hi. V th lm
php tng t gia ngi cng nhn ngy nay vi ngi n l thi c i l vic sai
chc chn.
6.3. Cc kiu suy lun tng t
Cn c vo s ging nhau c th chia tng t ra mt s kiu sau.
a) Cc kiu tng t cn c vo tnh cht ging nhau. Loi suy lun ny nu
cn c vo s ging nhau v cc thuc tnh ca i tng hay v cc mi quan h gia
chng c th chia ra thnh hai dng c bn:
- Suy lun tng t v thuc tnh ca cc i tng c c im l, da trn c
s s ging nhau v thuc tnh no ca hai i tng (hay nhm i tng) rt
ra kt lun, chng c th ging nhau mt s thuc tnh khc na. Chng hn nh,
php tng t nu trn gia nh sng vi m thanh ch ra rng, nh sng cng
150
c cc thuc tnh lan truyn thng, phn x, khc x v.v.. Nhng m thanh cn c
thm thuc tnh sng. Trn c s ngi ta kt lun l c nh sng cng l qu
trnh sng. Cc v d khc v in, v chn lc nhn to u l nhng v d v tng
t thuc tnh.
- Suy lun tng t v quan h gia cc i tng c c im l, cc i tng
c so snh khng c nhng thuc tnh nh nhau, m li c nhng thuc tnh hon
ton khc nhau, mt ngha no , thm ch l khng th so vi nhau c, nhng
chng c nhng mi quan h nh nhau vi cc i tng khc. Theo du hiu y c
th c suy lun tng ng. Chng hn, vic so snh quan h gia ht nhn nguyn t
v cc in t quay xung quanh n, vi quan h ca mt tri vi cc hnh tinh
khin Rudpho xy dng mu hnh tinh nguyn t. Mc d rt r l, nguyn t v h
mt tri l hai th hon ton khc nhau. Hoc, thm mt v d na, gia ton hc v
lgc hc c nhng khc bit rt cn bn, v bn thn cc khch th ca hai khoa hc
y khc nhau. Ton hc nghin cu cc hnh thc khng gian v cc mi tng quan
s lng trong th gii hin thc, cn lgc hc th nghin cu t duy. Nhng li c s
ging nhau ng kinh ngc trong cc quan h, mt mt, gia ton s cp vi ton cao
cp v, mt khc, gia lgc hnh thc v lgc bin chng. C hai u l quan h ca
ci bt bin v ci kh bin, ci ng im v ci vn ng, ci c sn v ci ang
pht trin. Trn c s y, khi bit nhng quan h khc ca ton s cp vi ton cao
cp (chng khng loi tr nhau, m ci ny b sung ci kia), c th suy lun v nhng
im c bit tng ng ca cc quan h gia lgc hnh thc v lgc bin chng.
b) Cc kiu tng t theo mc ging nhau ca cc i tng. S ging nhau
gia cc thuc tnh hay cc mi quan h qua li ca cc i tng c th c nhng
mc khc nhau. V th php tng t cn c cc dng khc na khoa hc hoc
ph thng.
- Suy lun tng t khoa hc c dng rt ph bin trong khoa hc. c trng
ca n l, du hiu c mang i p t cho i tng khc phi lin h mt cch tt
yu vi nhng du hiu ging nhau khc (c th l h qu, hoc nguyn nhn ca
chng). Trong trng hp ny kt lun c th l xc thc.
151
Suy lun tng t ph thng (suy bng ta ra bng ngi) cng c ng dng
rt rng. N c dng nhng ni, m du hiu mang i p t khng gn lin trc
tip vi nhng du hiu ging nhau, nhng c th c lin h nh vy. D nhin, do
vy, php tng t nh th thng cho tri thc xc sut, v nhiu khi sai lm, gi di.
Cui cng cn nhn mnh rng, d c ni n dng tng t c th no chng
na, th hiu qu ln nht ca n ch t c khi kt hp cht ch vi cc hnh thc
suy lun khc, vi cc hnh thc v phng php nhn thc khc.
Cu hi tho lun v n tp
1) Suy lun l g? So snh nh ngha ca cc loi suy lun c bn.
2) Th no l suy lun din dch trc tip? Trnh by v mt trong cc kiu din
dch trc tip c tin l phn on n. Cho v d c th.
3) Trnh by v mt trong cc cch thc suy din trc tip c tin l phn on
phc hp (da vo ng tr ca cc phn on phc hp c bn). Cho v d c th.
4) Trnh by nh ngha, cu to, cc loi hnh v quy tc chung ca tam on
lun. Cho v d v vic vi phm mt trong cc quy tc nu.
5) Pht biu v chng minh cc quy tc ring ca tng loi hnh tam on lun.
Cho mt v d v vic vi phm mt trong cc quy tc nu.
6) Th no l tam on lun rt gn. Trnh by cch thc chung khi phc n
v dng y . Cho v d.
7) Th no l suy lun iu kin? Hy phn bit cc kiu suy lun iu kin vi
nhau. Cho v d v nu quy tc ca chng. V hai ca cc cu:
Thng ai thng c ng i, ght ai ght c tng ty h hng;
Tay lm hm nhai, tay quai ming tr c l kt lun ng hay khng, nu coi
v th nht l chn thc?
8) Trnh by v suy lun la chn: cc kiu hnh v cc quy tc. Cho v d v
tng trng hp. C th rt ra kt lun g t tin giu con t, kh con t v cho
bit loi hnh ca suy lun.
9) Trnh by v cc kiu suy lun kt hp gia suy lun iu kin v la chn
(song ). Cho v d vi tng kiu suy lun nu. Cu ca dao cn duyn k n
152
ngi a, ht duyn i sm v tra mt mnh c th c vit theo cng thc ca
loi song no?
10) Trnh by v nh ngha, cu to ca suy lun quy np, phn loi quy np.
Cho v d ng vi tng loi nu.
11) Th no l quy np khoa hc? Trnh by cc phng php c bn vch ra
nguyn nhn (hoc bn cht) ca hin tng cn nghin cu. Cho v d vi tng
phng php.
12) Nu ngun gc, nh ngha v c im ca php loi suy. Phn tch cc
iu kin php loi suy cho kt lun c tin cy cao.
Bi tp:
1) Hy thc hin cc thao tc i ch, i cht, i lp v t, i lp ch t v
suy lun da trn hnh vung lgc i vi cc tin l cc phn on cho bi s 2
(phn phn on)
2) a) C th suy ra c nhng kt lun no t tin cho sau y v da vo
u suy c nhng kt lun : Nu khng coi trng con ngi th x hi s
khng pht trin.
T quc ta s khng bao gi snh vai c vi cc cng quc nm Chu,
hoc sinh vin chng ta phi hc tp tht gii;
Chng ta phi qun l lp theo ni quy, hoc lp hc c mt trt t;
Nu c mt tin l phn on b phn th kt lun phi l phn on b
phn;
Thut ng phi chu din tin hoc khng c php chu din kt lun.
Hoc l php lut phi nghim minh hoc l chng ta khng c dn ch.
b) Lp bng gi tr l gch ca cc phn on trn.
3) T tin : Khng c t duy l gch nhy bn th khng th l nh khoa hc
gii, c ngi lp lun nh sau:
a) Nu l nh khoa hc gii, th phi c t duy l gch nhy bn;
b) Khng th c chuyn, khng c t duy l gch nhy bn m vn l nh khoa
hc gii;
153
c) Cng khng th c chuyn c t duy l gch nhy bn m li khng phi l
nh khoa hc gii.
d) Nu nh c t duy l gch nhy bn th s l nh khoa hc gii;
e) Khng l nh khoa hc gii th khng c t duy l gch nhy bn.
Hi: Kt lun no l hp l gch, kt lun no l khng hp l gch? hy gii
thch bng cch so snh bng gi tr l gch ca chng vi ca phn on tin .
4) Cho cc phn on:
Khng th hiu cc s kin lch s, nu khng c tr tng tng tt (1)
Nu c tr tng tng tt, th s hiu cc s kin lch s (2)
H khng hiu cc s kin lch s c ngha l khng c tr tng tng tt (3)
Mun hiu cc s kin lch, th phi c tr tng tng tt (4)
a) Hy ch ra nhng cp phn on ng tr. Vit cng thc lgc ca chng v
lp bng gi tr ca mt cng thc t chn.
b) Hy tm mt phn on chn thc lm tin v ch ra phn on no l kt
lun hp lgc c rt ra t n. Da vo tnh cht ng tr hy rt ra cc kt lun khc
t tin chn.
5) Hy s dng cc khi nim trong cng mt nhm c nh du sao* bi tp
s 4 (phn khi nim) xy dng mi loi hnh mt tam on lun ng (tc l
phi tho mn ba iu kin: cc tin u chn thc, khng vi phm cc quy tc
chung v ring ca tam on lun, kt lun hp vi thc t).
6) Bi tp khi phc tam on lun rt gn:
Cu hi chung nh sau: a) Hy khi phc suy lun cho v tam on lun y
, cho bit loi hnh v xc nh tnh chu din ca cc thut ng.
b) Suy lun ca ngi v sao khng hp lgic?
c) M hnh ho quan h gia cc thut ng trong suy lun.
d) Hy thc hin php i cht, i ch (hoc i lp ch t, i lp v t i vi
phn on tin nh (hoc ln, hoc kt lun tu theo bi c th).
e) S dng cc thut ng trong suy lun cho hy xy dng mt tam on lun
ng loi hnh t chn (hoc loi hnh bt buc no .
- V nhiu nh khoa hc l gio s, nn c gio s l nh x hi hc.
154
- Mt s ging vin l gio s, v h l nh khoa hc.
- Mt s nh khoa hc khng l ging vin, v mt s ging vin khng l gio
s.
- V mt s nh khoa hc l gio s, cho nn mt s nh khoa hc l nh qun
l.
- V khng l gio s, nn mt s nh khoa hc khng l nh qun l.
- V mt s ngi lao ng l nng dn cho nn mt s tr thc khng l ngi
lao ng.
- Thut ng ny khng l ch t ca phn on ton th, nn thut ng ny
khng chu din.
- Thut ng ny khng chu din, v khng l v t ca phn on ph nh.
7) Cho cc suy lun K kht thc ny mc o c sa, nn chc l hay i vi Bt
lm y ;
Nh y con hn cha, nn hn l c phc lm y;
V t i m nn ti ti cha gp ma;
L d gh, nhng b y rt thng con chng
Hy tm cc cu ngn ng thch hp hp khi phc thnh suy lun y v
cho bit chng ng hay sai?
8) Cho cc phn on:
Khng th rt ra kt lun, nu c hai tin cng l b phn (1)
Nu c hai tin khng l b phn, th c th rt ra kt lun (2)
Nu khng rt ra c kt lun c ngha c hai tin u b phn (3)
Mun c kt lun, th c hai tin phi khng cng l b phn (4);
a) Hy ch ra nhng cp phn on ng tr. Vit cng thc lgc ca chng v
lp bng gi tr ca mt cng thc t chn.
b) Hy tm mt phn on chn thc lm tin , t b sung thm mt tin
chn thc na xy dng mt suy lun iu kin v rt ra kt lun hp lgc t
chng.
9) Cng hi nh trn vi cc phn on:
Khng c ngn ng th khng th c t duy tru tng (1)
155
Nu c ngn ng th s c t duy tru tng (2)
H khng c t duy tru tng th khng c ngn ng (3)
Mun c t duy tru tng th phi c ngn ng (4)
10) a) C th rt ra kt lun g t hai tin sau:
Nu khng nm vng trit hc hc Mc-Lnin th s khng hc tt chuyn
ngnh v khng th tr thnh nh chuyn mn gii;
Chng ti c th hc tt chuyn ngnh hoc tr thnh nh chuyn mn gii.
b) Cho bit loi hnh ca suy lun, vit cng thc lgic ca n v chng minh
cng thc l hng ng.
c) Pht biu cc phn on ng tr vi phn on tin th nht.
11) Cho hai tin :
Mun c cuc sng m no th phi chm lao ng
Mun c tri thc th phi chm hc
a) Hy t cho thm mt tin na rt ra kt lun hp lgc;
b) Cho bit loi hnh ca suy lun, vit cng thc lgic ca n v chng minh
cng thc l hng ng.
c) Pht biu cc phn on ng tr vi phn on tin th nht.
156
Bi 5
chng minh
Con ngi nhn c cc tri thc gin tip khng ch bng cch suy lun.
Chng minh l cch khc na thc hin qu trnh y trong t duy. N phc tp hn
rt nhiu so vi khi nim, phn on v suy lun. Thc s l, nu phn on bao hm
cc khi nim, nhng khng b quy v chng, v nu suy lun cu thnh t cc phn
on, nhng cng khng c quy v chng, th tnh hung y cng tng t.
Chng minh i hi phi c cc suy lun, phi da ln chng, nhng cng hon ton
khng th b quy v chng, cng khng l mt tng s hc gin n ca chng. Cng
nh phn on th hin l mi lin h gia cc khi nim, cn suy lun di dng
l mi lin h ca cc phn on, th cng vy chng minh l mi lin h ca cc suy
lun (v suy ra, l ca cc phn on v khi nim). Chng minh l lnh vc th hin
s tc ng tng hp hn c ca ton b cc quy lut lgc, c bit l lut l do y
.
Tnh phc tp v cu trc ca chng minh l thm mt bng chng na v trnh
pht trin cao ca t duy con ngi c kh nng v nhng li ch kim tm chn l
m thng xy dng nhng kt cu tr tu phc tp nht. V th cn phi bit cch
tng bc xy dng chng minh, thit lp c mi lin h gia cc b phn ca n.
Nhng cng khng km quan trng hn l phi hiu c ton b php chng minh
nh mt kt cu thng nht. Khng trnh by c chng minh nh mt chnh th, th
cng khng th thuyt phc c ai, thm ch nu c thuc lng cc bc, tng cu,
tng ch ca n.
L thuyt lgc v chng minh khng ch tm n ni dung c th ca cc
chng minh trong tng lnh vc khoa hc v thc tin. N nghin cu chng minh v
mt hnh thc: xem xt bn cht lgc ca mi chng minh, l gii vai tr, ngha v
kt cu ca n, cc loi hnh, cng nh cc quy tc v cc li ca n.
1. nh ngha v c im chung ca chng minh
157
1.1. Chng minh v tnh b quy nh ph bin ca cc i tng
S xut hin v bn cht ca chng minh.
Kh nng khch quan ca chng minh gn lin cht ch vi tnh b quy nh
ph bin ca cc i tng hin thc, m trc tin l vi tnh ph thuc nhn qu ca
chng. Khng c g ny sinh t h v: tt c u c c s t cc i tng khc, mi
bin i v pht trin u din ra trn c s v do tc ng ca ci g . V iu ny
cho php trong t duy phn nh v hin thc c mt s t tng da c s trn nhng
t tng khc, mt s t tng quy nh nhng t tng khc.
Kh nng lgc ca chng minh gn lin vi s hin tn ca cc chn l cha
c xc minh mang tnh khi im. Khi tm ra chn l con ngi c hng truyn
n cho nhng ngi khc. M lm c iu ngi ta phi t tin vo n, tc l
thy c mi lin h tt yu ca n vi nhng chn l khc v thuyt phc nhng
ngi khc v chuyn . Ch c nh vy chn l mi c x hi cng nhn. Nh
chng minh con ngi mi t c mc tiu nh th. Arixtt tng ni: thuyt
phc cn phi c chng minh.
Ngoi ra cn c c nguyn nhn nhn thc lun. Nu nh tt c mi chn l u
t r rng, th chc khng cn n chng minh. Trong thc t ch c mt s
tng i khng nhiu cc chn l l hin nhin v v th khng i hi chng minh.
Trc tin l cc chn l thuc loi s kin, m mi ngi u c th mt thy, tai
nghe.
Tip theo l cc tin (t Hylp l axios ngha l ng tin cy, xc thc),
m i vi con ngi tnh chn thc ca chng c thuyt phc bi ton b thc tin
t trc n nay ca nhn loi. V d: b phn nh hn chnh th, cc tin ca
hnh hc -clt, hay hai tin ca tam on lun trong lgc hc hnh thc.
Cui cng, l cc nh (t Latinh postulatum) cc lun im c ly lm
nim tin (l nhng iu gn ging nh quy c vi nhau ca con ngi). V d: hnh
c v bi compa l ng trn.
Cn li phn ln cc chn l u khng c r rng nh vy, v do , i hi
phi c chng minh. Ranh gii gia cc lun im khng cn chng minh v phi
c chng minh kh linh ng, tng i, c iu kin. Chng hn, mt mt cng
158
vi s gia tng ca cc tri thc con ngi th cng tng thm c s cc tin , cn
mt khc con ngi bng mi cch c gng gim bt chng, chng minh s no
trong chng. V d, trong hnh hc c khng t t cc tin khc bng con
ng lgc rt ra tin -c-lt v hai ng thng song song. Tuy khng thnh
cng, nhng nh pht minh ra hnh hc phi -c-lt, m khng cn c
tin y na. Trong mi trng hp th vn l c ch, nu nh k ta li t hi v
nhng iu m lu nay c coi l hin nhin.
Vic chng minh tnh chn thc ca nhng phn on ny li gi nh chng
minh tnh gi di ca cc phn on khc mu thun vi n, v chn thc v gi di
nm trong quan h ph nh ln nhau.
Tt c nhng ci xc nh bn cht ca chng minh. Chng ta hiu chng
minh l hnh thc t duy, m nh trn c s mt s tri thc chn thc ngi ta xc
lp tnh chn thc hay gi di ca cc tri thc khc. Thut ng chng minh cn
c dng din t chnh qu trnh s dng hnh thc y thao tc, th thut, tng
th cc cch thc lgc xc lp tnh chn thc ca mt lun im no bng con
ng rt n ra t tnh chn thc bit ca cc lun im khc. V d, cn phi
chng minh lun tt c kim loi dn in, th phi tm ra nhng lun im chn
thc khc t c th rt ra c lun . Nhng lun im y c th l: mi cht
c in t t do trong mng tinh th u dn in v kim loi c in t t do trong
mng tinh th, t hai lun im y ta xy dng tam on lun, m kt lun l lun
nu.
Hnh thc ngn ng th hin chng minh l cc kt cu ngn ng tng i
phc tp c cu thnh t mt s cc mnh lin h vi nhau theo cch xc nh
chuyn ti chui cc suy lun.
1.2. Vai tr v ngha ca chng minh. Nh tng suy lun ring r, chng minh
cng nhm mc ch mang li tri thc suy lun gin tip. Nhng nu s mnh ca suy
lun trc tin l rt ra tri thc mi, th chng minh li chuyn trng tm sang vic
xc nh tnh chn thc hoc gi di ca tri thc ang c. iu gii thch v sao
chng minh li l phng tin quan trng to ln sc thuyt phc tc l s t tin
vo tnh ng n ca tri thc.
159
Chng minh c mt mi khoa hc. V l l t nhin. V khoa hc -
khng l tng s nhng thng tin phn tn v lnh vc hin thc ny hay khc, m
l h thng cht ch cc tri thc, ni cc thnh t lin h mt thit vi nhau, ph thuc
v ch nh ln nhau. V th, mt lun im c th ra nhp mt cch hu c vo c
cu ca mt khoa hc ch trong trng hp, nu nh n khng tch ri cc lun im
chn thc khc, m gn kt vi chng, c rt ra t chng, c lun chng bng
chng. Nhim v ca mi khoa hc khng ch khm ph ra v ln ting tuyn b
v chn l c tm ra, m cn phi chng minh chng. Ton hc l hnh mu tiu
biu ca mn khoa hc cht ch, m trong hu nh tt c u da c s trn chng
minh, mt lun im c rt ra t lun im khc bng con ng suy lun lgc. C
th ni rng, ton hc l to lu i s cc chng minh da c s trn khng nhiu
cc tin , nh . Trong thin vn hc nhng v d in hnh l cc chng minh v
s chuyn ng ca tri t quanh mt Tri, quay quanh trc ca mnh v. v.. Trong
vt l hc cng c hng lot cc chng minh v cu to phc tp ca nguyn t, tnh
phi c nh ca v tr v. v.. Trong sinh hc l cc chng minh v ngun gc, bn
cht v tin ho ca s sng, v qu trnh hnh thnh cc loi thc, ng vt v. v..
Trong cc khoa hc x hi chng minh tnh quy lut ca s pht trin x hi, s
tin b ca cc nn vn minh t trnh ny n trnh khc, cao hn.
C nhng lun im t by lu nay cha th c coi l chn thc hay gi di,
khi cha c chng minh tng ng. Chng hn, t trc n nay vn cha c chng
minh v vic c hay khng cc nn vn minh ngoi tri t.
2. Cu to v cc kiu chng minh
2.1. Cu to ca chng minh. Mt php chng minh bt k, khng ph thuc
vo ni dung c th rt khc nhau trong cc lnh vc hot ng khoa hc v thc tin
a dng ca n, u c cu to nh nhau vi ba b phn chnh: lun , cc lun c v
lun chng. Lun l ci, m phi chng minh; lun c l ci, m dng chng
minh; cn b phn th ba tn ti di dng n l lun chng, tc chng minh nh th
no, chng minh bng cch no.
2.1.1. Lun . L lun im c nh hnh, pht biu r rng bng ngn t,
nhng tnh chn thc ca n cn cn phi c xc minh. Chng hn, trong hnh hc
160
lun l cc nh l khc nhau, ci ny c rt ra t ci khc v tt c to ln h
thng khoa hc cht ch. Trong nhiu khoa hc lun thng l gi thuyt c
ngha l lun v thc tin.
Mt lun c chng minh c th c ti s dng nh l lun c.
2.1.2. Lun c. L nhng lun im m t rt ra tnh chn thc hay gi di
ca lun . Cc lun c chnh l vt liu xy dng nn php chng minh, do vai
tr quan trng ca chng trong chng minh m khng t khi bn thn chng c gi
lun l chng minh. Lun c c th l cc tri thc khc nhau: d kin, nh ngha, tin
v nh , cc lun im c chng minh t trc. Trong mt s ln cc
trng hp php chng minh da c s trn cc d kin - bit, c kim tra,
ng tin cy, khng cn gy nghi ng g v tnh chn thc ca chng. Cc d kin
thng c sc thuyt phc rt ln, hn tt c mi li ni; v iu kin l vt chng.
ngha thng thng t d kin (t la tinh c ngha l ci c lm, ci xy
ra) l ng ngha vi cc t chn l, s kin, kt qu. Cn vi t cch l phm
tr ca lgc hc v phng php lun khoa hc th d kin - l tri thc xc thc v
ci n nht. Cc d kin cng c din t bng cc phn on.
Cc d kin khoa hc u c lin h ngun gc su xa vi hot ng thc tin
ca con ngi. Vic la chn cc d kin cu thnh nn tng ca khoa hc thng
din ra qua kinh nghim hng ngy. Quan st v lm th nghim, c bit trong khoa
hc t nhin, lun lun gi vai tr to ln trong vic x l v tch lu cc d kin. V
th, thnh t thc tin ho quyn hu c vo cu trc cc d kin nh l c s ca n,
v nhng tri thc v hin tng ny hay khc ch tr thnh d kin i vi con ngi
sau khi ngi ta lp li c cch thc to ra n trong nhng iu kin thc tin xc
nh. Hy hnh dung l, phn on nc bin thnh hi 100
0
C tr thnh d kin
(chn l) cho mt ngi khng quen bit vi nhng c s ca vt l hc ch sau khi
ngi lnh hi c nhng iu kin, nhng dng c v phng thc s dng n
trn thc t bin nc thnh hi.
Bn cnh cc d kin th trong chng minh cc nh ngha cng c vai tr ph
bin. V d, trong hnh hc nh ngha cc khi nim xut pht - im, ng thng,
mt phng v. v. - u c ngha cn bn chng minh cc nh l v sau. Chng c
161
kh nng thc hin c chc nng lun c ca chng minh v chng vch ra nhng
du hiu bn cht chung (loi) v khc bit (chng) ca i tng, nhng du hiu m
c th lm ny ra nhng du hiu hay thuc tnh khc. V nu vy th c th lun
chng cho cc du hiu hay thuc tnh y, gii thch chng, rt chng ra nh nh
ngha. Theo ngha , nh ngha cc phm tr, khi nim trit hc chung hn c - vt
cht, vn ng, khng gian, thi gian v v. v. c ngha c bit to ln; cng vy
trong vt l l cc khi nim khi lng, nng lng...; trong sinh hc l s sng,
loi...; trong x hi hc l x hi, lao ng, cc quan h x hi...
Nu nh cc d kin v cc nh ngha c dng lm lun c trong mi mn
khoa hc, th mt s khoa hc cn dng cc tin v nh lm lun c, chng hn
trong ton hc, c hc, vt l l thuyt... Mc d, khoa hc lun hng n vic rt
bt cc tin , nhng ngha ca tng tin li tng ln, v chng c cha trong
mnh di dng phi thai ton b nn khoa hc c xy p trn chng. V cng v
vy cng t bao nhiu cc tin nh th th chng phn nh nhng thuc tnh v quan
h ca hin thc cng cn bn hn.
Trong s cc lun c ca chng minh th cc lun c chng minh t trc
chim v tr c bit. Chng ht sc a dng. Trong s chng cc nh lut khoa hc
c ngha quan trng nht. V d, nh lut bo ton v chuyn ho nng lng l c
s cho chng minh khng th ch to ng c vnh cu. Vic chng minh tnh khng
c nh ca V tr da c s trn nh lut vn vt hp dn. Quy lut thng nht gia
c th v mi trng l mt trong nhng lun c chng minh s tin ho ca gii
hu c.
Trong thc t, mt lun c th c chng minh nh cc lun c khc nhau,
cn mt lun c c th s dng chng minh nhng lun khc nhau.
T iu ni c th suy ra, vic phn chia cc b phn ca chng minh ra lm
lun v lun c theo ngha no l tng i, c iu kin. Ci, m trong quan h
ny l lun , th quan h khc li c th l lun c. iu c bit r rng trong
hnh hc. Mt nh l (lun ) va chng minh ngay sau li c dng lm lun
c chng minh nhng nh l mi.
162
2.1.3. Lun chng. Vic c lun v lun c cn cha c ngha l c chng
minh. c c chng minh vi kt qu tt yu l vic tha nhn tnh chn thc hay
gi di ca lun , i hi phi c mi lin h lgc nht qun gia cc lun c v kt
lun t cc lun c y. Cn qu trnh sp xp, t chc cc lun c theo mch lgc xc
nh gi l lun chng. Xng sng lgc ca lun chng l quan h ko theo. Nu
lun c rt ra mt cch lgc t cc lun c, th iu c ngha l, c c s y
cho n; v ngc li, nu cc lun c l cn v , th tt yu lgc rt ra lun t
chng.
Nu nh cc phn on thc hin chc nng ca lun v lun c, th chc
nng lun chng do cc suy lun thc hin. Nh vy, chng minh l h thng cc suy
lun c sp xp theo cch xc nh, m kt lun cui cng ca chui suy lun y
chnh l lun .
2.2. Cc kiu chng minh
Ph thuc vo mc ch, cch chng minh v kiu suy lun dng trong lun
chng c th chia chng minh ra thnh ba nhm chung nht. Vic nm c cc kiu
chng minh l cn thit bit cch s dng chng trong thc t.
2.2.1. Chng minh v bc b
Nu i t bn cht ca chng minh, th c th thy, n theo ui cc mc ch
khc nhau lun chng cho tnh chn thc ca lun hoc tnh gi di ca n. Ph
thuc vo mc ch y m ngi ta chia ra lm hai kiu chng minh: chng minh theo
ngha ring ca t ny v bc b.
a) Chng minh theo ngha ring ca t l lun chng cho tnh chn thc ca
lun . Phn ln cc chng minh trong khoa hc v i thng l kiu chng minh
ny. Bt k mt cng thc, nh l ton hc no cng l v d in hnh ca chng
minh cho kt qu l mt nh l mi. Trong cc chng minh ny lun l nh l
cn chng minh, lun c l cc nh l c chng minh t trc hay cc tin , cn
lun chng l mt kiu din dch xc nh. Mt phn sinh hc nghin cu v s tin
ho ca cc loi, trong lun v s tn ti qu trnh tin ho c lun chng
bng cc lun c nh s thng nht ngun gc ca th gii hu c, cc lun c bo
thai hc, hnh thi hc, c sinh hc, a sinh hc...
163
b) Bc b. L lun chng cho tnh gi di hoc khng chng minh c ca
lun nh cc lun c chn thc. thuyt phc ngi khc v tnh gi di ca lun
th cng i hi c im ta vng chi tng ng l nhng d kin ng tin cy
c chng minh, tc l cc lun im chn thc. Chng hn, Cpecnch xy dng
hn mt h thng cc lun c bc b thuyt a tm ca Pltmi. Trong vt l hc
c nhng chng minh nhm bc b kh nng ch to ng c vnh cu. Trong sinh
hc, c-uyn bng hc thuyt tin ho ca mnh bc b lun tn gio v s bt
bin ca cc loi thc, ng vt.
Bc b c cc dng khc nhau. c th l bc b lun , l ph phn lun c,
l ch ra s thiu mi lin h gia cc lun c v lun . Nhiu khi bc b mang tnh
ton din: ng n tt c cc b phn ca php chng minh.
Chng minh s v ti ca b co l v d ca bc b to n. y chng minh
v ti v thc cht l bc b s phm ti. Nh vy, nu chng minh ngha ring
ca t v bc b c kho cu trong sch gio khoa tch ri nhau th trong thc t
nhiu khi li ho quyn vi nhau: lun chng cho tnh chn thc ca mt lun i
km vi lun chng cho tnh gi di ca phn v ngc li.
Phn trn, khi ni v cc lun c chng minh, chng ta nhc n nhng d
kin hin nhin. Ngoi ra, cn c khi nim khc nh, im tranh ci, im bt
ng. l lun im, m mt bn th khng nh, cn bn kia th ph nhn. Vic
tho lun im bt ng l v d v vic s dng ng thi chng minh v bc b.
2.2.2. Chng minh trc tip v gin tip
Cn c vo cch lun chng ngi ta li chia ra chng minh trc tip v gin
tip.
a) Chng minh trc tip l chng minh, trong ngi ta t chc cc lun c
trc tip dn n tnh chn thc hay gi di ca lun . Trong cc chng minh trc
tip nhim v t ra l: 1) tm kim nhng lun c c tha nhn l c tnh thuyt
phc cao; v 2) thit lp mi lin h lgc gia cc lun c tm c vi lun . Mt
lot cc v d dn ra trn u l nhng v d v chng minh trc tip.
b) Chng minh gin tip l chng minh, trong cc lun c c t chc
lun chng cho tnh chn thc ca lun bng cch lun chng cho tnh gi di ca
164
phn . Theo lut bi trung, nu mt trong s hai lun im mu thun nhau l gi
di, th lun im kia l chn thc. Phn gi di c ngha l, lun chn thc.
Nh vy, chng minh gin tip tri qua cc giai on sau: 1) nu phn v t rt
ra cc h qu mong tm trong s chng t nht l mt gi di; 2) ch ra, ng l
trong s cc h qu c h qu gi di; 3) kt lun rng, phn khng ng; 4) t s
gi di ca phn rt ra kt lun: lun chn thc l iu cn chng minh.
Mt cch ngn gn cc bc trn c m t bng cng thc ca lut chng
minh gin tip nh sau: (7A B) (7A 7B) A; v d: nu s 5 khng l s
nguyn t, c th va suy ra l n chia ht cho mt s khc vi n v chia ht cho n
v (s1), li va suy ra c l n khng chia ht cho s y, y l mu thun, suy ra 5
l s nguyn t.
Hoc n gin hn l theo cng thc: (7A (B 7B)) A; v d: nu 8
khng l s chn, suy ra l, n chia ht v khng chia ht cho 2, l mu thun do
vy iu gi s l sai, kt lun 8 l s chn.
Chng minh gin tip c mt s dng. c th l phn chng hoc chng
minh phn lit.
* Chng minh phn chng l cch chng minh, m bc u tm cch chng
minh tnh gi di ca phn mu thun vi lun cn chng minh; sau dn
phn gi s y n mu thun vi chn l c xc lp, v cui cng t tnh gi
di ca phn rt ra kt lun v tnh chn thc ca lun phi chng minh. V d,
cch chng minh cho cc quy tc ring ca cc loi hnh tam on lun. Hoc, lm
th no Bc s c th chng minh cho bnh nhn l anh ta khng b cm? Bc s c th
gi nh l bnh nhn b cm. Nhng t gi nh y phi suy ra l, bnh nhn phi c
mt s triu chng biu hin nh au u, thn nhit kh cao... Tuy nhin nhng biu
hin y khng h c ngi bnh anh ta khng au u, nhit bnh thng.
Nh vy phn l sai, chnh mi l ng, tc l chng minh xong. C th tm
thy khng t cc chng minh phn chng trong ton hc, c bit trong hnh hc.
Ni ring, trong chng minh phn chng c mt cch gi l dn n phi l. Nu
nh t mnh A rt ra c c B, ln ph nh ca B (7B), th khi ph nh ca A
s l chn thc: (A B) (A 7B) 7A; v d: t phn on lc gic l ng
165
trn suy ra, mt mt l, lc gic c cc gc (l lc gic c ngha l phi c 6 gc),
mt khc, n li khng c gc (v n l ng trn); suy ra, chn thc khng phi l
phn on xut pht, m l ph nh ca n: lm g c chuyn, lc gic l ng
trn => lc gic khng l ng trn (7A => E).
Bc b cng c th c tin hnh di hnh thc chng minh gin tip bng
phn chng. Hnh thc bc b ph bin nht l rt t lun cn bc b ra nhng h
qu mu thun vi chn l. Da vo tnh cht ca t duy ng n l khng c cha
mu thun lgc, chng ta thy, nu nh ch cn mt h qu lgc ca lun l gi
di, th chnh lun y cng gi di. Bng phng thc ny Galil bc b lun
cho rng, vn tc vt ri t do ph thuc vo trng lng ca n. Galil lp lun nh
sau: nu nh lun y l ng, th hai vt c khi lng khc nhau, c buc vo
vi nhau, v th t thp nghing Piza cn phi phi ri vi vn tc ln hn vn tc ca
mi mt trong chng khi ri ring. Nhng, ng thi, vn tc ca h hai vt y, cn
phi bng i lng trung bnh cng vn tc ca hai vt, v vt nh hn s cn tr s
ri ca vt nng hn. Vy thu c hai h qu i lp loi tr nhau, m iu c
ngha l, t ra mt trong chng l gi di, tc l lun ban u l gi di, b bc b.
Mt th thut khc xc lp tnh gi di ca lun l chng minh tnh chn
thc ca phn . Theo lut mu thun, khng nh v ph nh ca lun khng th
cng chn thc, do ch cn chng minh c phn l chn thc th suy ra c
s gi di ca lun . ( bc b lun mi thin nga u mu trng th ch
ra t nht c mt con c mu khng trng).
Trong tt c cc chng minh gin tip nu trn ch c hai tnh th: lun v
phn . Nhng nu s cc kh nng khng hn ch hai: lun im cn phi chng
minh v ph nh ca n, m nhiu hn, th chng ta phi tm cch chng minh khc
nh gii thiu di y.
* Chng minh phn lit. Trong cch chng minh ny tnh chn thc ca lun
c xc nh bng con ng loi tr tt c cc gii php i lp vi n. V d,
chng minh hai vt bng nhau, ta chng minh rng vt cn phi chng minh khng
ln hn, m cng khng nh hn vt so snh vi n, vy n ch c th bng vi vt
kia. V d khc, v n ny do A, hoc B, hoc C (v khng th ai khc) gy ra. Sau
166
ln lt a ra cc chng minh l c A, ln B u khng th gy ra v n y (thut
ng chuyn mn gi l c nhng chng c ngoi phm). Bng cch nh th chng
minh c rng, C l ngi gy ra v n nu. Quan trng y l phi tnh ht cc
phng n, kh nng c th xy ra, tc l php tuyn phi y , khp kn.
S khc bit khch quan gia chng minh trc tip v gin tip cng ht sc
tng i: chng minh trc tip c th chuyn thnh chng minh gin tip, v gin
tip thnh trc tip.
2.2.3. Cn c vo nhm suy lun dng trong lun chng m ngi ta cn chia ra
thnh cc kiu chng minh nh chng minh din dch, chng minh quy np, chng
minh loi suy, v chng minh hn hp.
Vic lnh hi c cc loi chng minh c ngha khng ch l thuyt, m cn
thc tin. N cho php s dng mt cch t gic, v do m c hiu qu hn cc
kiu chng minh tu tng trng hp c th.
Nhng tri thc ca con ngi v th gii xung quanh cng c tch lu nhiu
th cng chng t, con ngi c th s dng tch cc nhng tri thc y khng ch
nhn nhng tri thc mi, m cn to c s cho tnh chn thc ca chng bng con
ng suy lun din dch.
Tuy nhin, cho d trnh pht trin ca mt khoa hc no c cao n my
th n cng khng th khng dng n quy np. Chng hn, hnh hc, b mn c
coi l hnh mu ca khoa din dch cht ch, th bn thn n cng da trn nn tng
vng chc ca cc tri thc hnh hc khi im nhn c bng con ng quy np
nh kt qu rt nhiu cc quan st v thc nhim. Chng minh bng quy np l rt
thng thng trong cc khoa hc nhn vn. C th ni rng, trong cc khoa hc ny
mt chng minh bt k xt n cng u cch ny hay khc hng n kinh nghim,
quan st d kin, lun chng cho lun im chung. Song cn phi lun lun ch
l, chng minh bng quy np, chuyn t cc d kin ring n kt lun chung, cung
cp cho ta khng phi l tri thc xc thc, m ch l xc sut.
Ngi ta thng ph nhn kh nng chng minh ca php loi suy: loi suy
khng l chng minh. Trong thc t, n cng c mt vai tr nht nh trong chng
167
minh, cho d l tng i khng ln. Hiu lc chng minh ca n c th c th
hin r hn trong s kt hp thnh tng th vi cc phng thc chng minh khc.
Cui cng l s ca chng minh:
A
1
, A
2
, . . . A
n
T, trong T lun ; A lun c; l ch quan h
ko theo gia cc lun c v lun .
Cng ging nh trong suy lun th t phn b cc tin v kt lun c th
khc nhau, th chng minh cng khng nht thit bt u t lun , cng nh khng
nht thit kt thc bng lun .
Hn th na, chnh bn thn lun khng phi mi lc u c th nh hnh
di dng mt phn on no . Nhiu khi, c bit trong tranh lun li l c li th
hn khi khng ni ra n dng r rng, m lm cho n r rng nh chng minh, cn
lun th t i th (ngi nghe) phi rt ra.
3. Cc quy tc chng minh
Nh mi thao tc lgc khc, chng minh cng c th ng, c th sai. Vy
c php chng minh ng ta cn tun th nhng yu cu, cn gi l cc quy tc
chng minh, m lgc hc vch tho. Vi phm chng s dn n cc li lgc
tng ng trong chng minh.
Chng ta phn loi cc quy tc chng minh theo cu trc ca n lun ,
lun c, lun chng.
3.1. Quy tc i vi lun
1) Lun chng minh cn phi chn thc. Trong chng minh tnh chn thc
ca lun khng phi c sinh ra, m ch c xc lp, c vch ra. iu c
ngha l c th lun chng tnh chn thc cho lun ny hay tnh gi di cho lun
khc, nhng khng th bin lun gi di thnh chn thc, hay bc b lun chn
thc. Khng th i trng thay en.
Lch s vn ho tinh thn nhn loi chng t rng, mi vi phm quy tc
ny u tht bi. Hy nh n cc v d, khi i ngc li vi nhng kin c
tha nhn rng ri th vn xut hin nhng tng khoa hc hay chnh tr-x hi mi,
chn thc, v mc d c rt nhiu mu ph nhn, song chng cch ny hay cch
khc vn khai ph con ng cho mnh, ri cui cng c x hi tha nhn rng
168
ri. V ngc li, c bit bao mu trong trit hc v tn gio chng minh s tn
ti ca nhng th khng c nh Cha, nhng s tn ti y t by n nay vn c mi
l cha c chng minh.
Quy tc chn thc ca lun l h qu tt yu t bn cht ca chn l nh l
s tng thch ca t tng vi hin thc. Chnh y l ton b u th ca n trc sai
lm. C th ni, ngi i b di chuyn nhanh hn xe my. Nhng khng th chng
minh tc ti a ca ngi chy ln hn tc bnh thng ca xe my.
2) Lun phi c pht biu cht ch, chnh xc, r rng. iu lin quan
n tt c cc thnh t lgc ca lun nh l mt phn on: ch t, v t, cht,
lng. Bi v trong khoa hc v tranh lun c ngi th ra sc chng minh, cn nhng
ngi khc li c gng bc b chnh lun , nhiu khi ch v ngi ta khng hiu
ging nhau v cng mt lun . Ngi ta ch c th chng minh mt lun l ng
hay sai khi n c pht biu mt cch tng minh.
3) Phi gi nguyn lun trong sut qu trnh chng minh. Quy tc ny c
rt ra t quy tc trc v l s k tip lgc ca n. Quy tc ny hon ton khng c
ngha l khng cn phi chng minh thm bt k lun im ph no na, ngoi lun
c bn. Nhng mun g th cui cng cng phi chng minh chnh lun y.
Trong qu trnh chng minh th lun im xut pht chng minh v lun im kt
lun ca thao tc chng minh phi l mt, nht qun.
Chng hn, trong cc phin to th li buc ti chnh lun lun ch c mt: b
co mc ti, cn li bo v cng ch c mt: b co khng mc ti y. V th, v mt
l thuyt c cng t vin v lut s bo cha cn phi chng minh tt c cc iu kin
cn thit cho kt lun ca mnh.
3.2. Quy tc i vi lun c
1) Cc lun c cn phi chn thc. Quy tc ny lin h cht ch vi quy tc th
nht ca lun : chn thc ca cc lun c l iu kin cn (mc d l cha )
nhn c kt lun chn thc. Khng th chng minh mt lun im l ng hay sai
khi ngi ta li da vo nhng lun im m gi tr l gch ca chng cha c
chng minh, hoc l gi di.
169
2) Tnh chn thc ca cc lun c phi c c s c lp vi lun . iu
c ngha l, chng cn phi c cc c s ring chn thc. Nu khc i chng s khng
thc hin c chc nng lgc ca mnh l tr thnh c s ca lun (ch khng
phi l h qu ca n).
3) Cc lun c khng c mu thun nhau. Nu cc lun c mu thun nhau,
th theo lut bi trung mt trong s chng phi l gi di. V nh th l vi phm quy
tc 1 nu trn.
4) Mi lun c l cn, cn tt c chng cng nhau th phi l lun chng
cho lun . Ngha l nhng lun c c dng trong php chng minh phi l
c th a ra kt lun chnh xc v tnh chn thc hay gi di ca lun . Ni khc
i, trong chng minh khng c php c bt c ci g b b qua (khng ) cng nh
khng c c bt k ci g l tha.
3.3. Quy tc i vi lun chng. V mi lin h gia cc lun c v lun
c thc hin bng cc suy lun din dch, quy np v loi suy, cho nn cc quy
tc chng minh i vi lun chng, v thc cht c quy v cc quy tc i vi cc
nhm suy lun . Quy tc chnh y l, lun cn phi c tt suy lgc t cc
lun c, nh kt lun t cc tin trong suy lun. Ngoi ra cn mt quy tc ring cho
lun chng l khng c chng minh vng quanh, tc l khng c ly lun lm
lun c.
Tt c cc quy tc nu cng nhau tc ng trong tng th. Vic vi phm ch
cn mt trong cc quy tc y s lm chng minh tr nn sai lm, khng khoa hc.
4. Cc li trong chng minh
Chng minh l qu trnh mc nhiu li lgc hn so vi mi hnh thc t duy
khc, v chng minh l hnh thc t duy phc tp nht so vi cc hnh thc khc. V
vy, cc li lgc mc phi trong cc hnh thc y cng hay th hin trong chng
minh. Song vn c nhng li ch ring ca chng minh. Chng pht sinh do s vi
phm cc quy tc ring ca n, nn v th cng c lin quan n mi b phn ca
chng minh lun , lun c, lun chng.
4.1. Cc li lun . Ph bin v in hnh nht l li nh tro lun .
N gn lin vi vic vi phm quy tc xc nh v ng nht ca lun . Li ny th
170
hin nh sau, thay v phi chng minh mt lun , th li i chng minh iu khc c
v gn vi lun . Trong tranh lun sai lm ny nhiu khi biu hin ch, i tng
tranh lun khng c chnh xc ho v mi ngi ra sc chng minh iu ca mnh.
V th m cc cuc tranh lun thnh v b.
Mt li gn ging li trn l chng minh qu t, tc l thu hp lun cn
chng minh. V d, chng minh vic cc nc ang pht trin cng c v c bn
tim lc kinh t ca mnh, th cha nu mi ch ra GDP ca h tng trng vi nhp
cao hn rt nhiu so vi cc nc pht trin. Khi nhng ch s nh tnh
hiu qu ca nn kinh t quc dn, nng sut lao ng, hao ph nng lng v nguyn
liu cho mt n v sn phm v. v. khng c ch tho ng.
Nu nh nh tro lun i qu xa n mt lnh vc hon ton khc, th
l li chuyn loi. V d, cc chng minh t lnh vc lut hc b chuyn sang
lnh vc o c v thay v chng minh tnh bt hp php ca hnh vi, th bng nhin
ngi ta li lun chng cho tnh phi o c ca n.
4.2. Cc li lun c. Mt trong nhng li y l sai lm c bn gn lin vi
vic vi phm quy tc chn thc ca lun c, coi lun c gi di l chn thc. Trong khi
th khng th rt ra kt lun chn thc t lun c gi di. Mt li khc c cng
nguyn nhn l li chy trc lun c. N cng b mc phi khi quy tc tnh chn
thc ca lun c b vi phm. Li ny c nhn din nh sau: s dng lun im m
tnh chn thc ca chng cn cha c lm sng t lm lun c. Li th ba
chng minh vng quanh. N l s vi phm quy tc c lp ca cc lun c. Thc
cht ca n l, lun c chng minh nh lun c, ri n lt mnh lun c li
c chng minh nh lun theo nguyn tc: iu ny l khng th c, v rng
n l khng bao gi c th c. Cui cng cn c cc loi lun c uy tn c nhn,
s ng, sc mnh, trong cc li y u c s vi phm quy tc cn v ca lun
c. V d, khng t khi thay v bc b lun no th li i vin dn phm cht c
nhn ca ngi a ra lun y. Hay khi mun thu ht s ng h ca cng chng th
trong qu trnh chng minh ngi ta dng mi cch tc ng ln tnh cm ca h.
Cui cng l li chng minh qu nhiu. Ai chng minh tha, ngi thc ra
khng chng minh g c, y c s vi phm quy tc va ca lun c.
171
4.3. Cc li lun chng. C bn nht trong s chng l li khng suy ra c
ngha l, khng c mi lin h lgc cn thit gia lun v lun c m vn c rt ra
tnh chn thc ca lun . Cc bin th ca n l nh sau: t iu ng trong mt
ngha tng i no suy ra ng trong ngha tuyt i; t ngha tp hp sang
ngha khng tp hp v ngc li. Phng php tt nht trnh cc li kiu ny l
nm bt tt l thuyt suy lun, lnh hi cc suy lut lgc v hon thin thi quen s
dng chng trn thc t.
Tm li, lgc hnh thc, thm ch di dng hin i nht ca n l lgc ton,
ch quan tm n vic lun chng cho lun c khm ph ra t trc bng cch
no m n khng bn tm n cc phng tin tng ng. Theo ngha ny lgc
hnh thc khng th ng vai tr l lgc pht minh. Vai tr y c thc hin bi
lgc bin chng, do n xem xt s nhn thc chn l, v suy ra, c s chng minh n,
l qu trnh bin chng phc tp, trong th hin php bin chng ca ci khch
quan v ci ch quan, ca ci c th v ci tru tng, ca ci tng i v ci tuyt
i v. v.. Vic t c chn l v lun chng cho n trong lgc bin chng ph
thuc trc tip vo vic s dng cc phng php c th c dng thng nht vi
nhau nh lgc v lch s, i t tru tng n c th... Trong qu trnh cng phi
tnh n ton b bin chng ca cc mi quan h qua li gia nhn thc v thc tin
x hi. Do vy, di nh sng ca lgc hc bin chng mi thnh tu ca chng
minh lgc hnh thc vn bo ton c ton b hiu lc ca mnh, nhng cng bc l
tnh tng i, tnh hn ch ca n. C th ni: trong mi qu trnh chng minh bin
chng cho chn l th cc yu cu ca lgc hnh thc u c tc ng, nhng khng
phi mi kt qu nhn c trong lnh vc bin chng u c th l gii c bng
lgc hnh thc. Nhng nhn xt trn s sng r hn khi chng ta kho cu phn mc
cui cng ca chng trnh lgc i cng l vn gi thuyt.
Cu hi tho lun v n tp
1) Trnh by ngun gc, nh ngha chng minh. Hy so snh cu to ca
chng minh v suy lun vi nhau.
2) Phn loi chng minh. Cc cch chng minh. Hy ni v s tc ng ca cc
quy lut l gch hnh thc trong php chng minh. Cho v d.
172
3) Trnh by cc quy tc chng minh. Cc quy lut l gch hnh thc c bn
biu hin s tc ng ca chng qua cc quy tc ny nh th no? Cc li thng mc
phi trong chng minh. Cho v d.
4) Hy chng minh cc quy tc ring ca cc loi hnh c bn ca tam on
lun.
173
Bi 6
Gi thuyt
Vn ny c xt trong s lin h vi vn pht trin ca tri thc khoa hc.
Cch tip cn nh vy phn nhiu vt qua khun kh ca lgc hc hnh thc.
Vic xy dng v pht trin cc gi thuyt khoa hc nm ngoi tm ca t duy hnh
thc, l lnh vc ca t duy bin chng. Lgc hnh thc nu c th th ch gp mt
phn vo vic xc nhn hoc ph nhn mt gi thuyt c xy dng. Trong trng
hp ny gi thuyt i vi lgc hnh thc c t cch mt lun v do vy vic
chng minh hay bc b gi thuyt c tin hnh hon ton theo cc cch xt i
vi lun phn trn.
1. Tin hnh thnh gi thuyt
Lch s khoa hc chng t, mi l thuyt u mang tnh cht hn ch. Sm hay
mun cng n thi im n bc vo xung t vi cc d kin thc t mi bc l
hay mi c pht hin, n khng cn c th thc hin cc chc nng nhn thc lun
(gii thch) i vi cc d kin y na. V d kinh in li vn l c hc Niutn v
ng thi ca cc khch th vi m mi c khm ph vo giai on cui th k XIX
- u th k XX.
Vn c t ra nh sau: nu d kin c ghi nhn tng thch vi l
thuyt, cn l thuyt li l s khi qut ca n, th ti sao li c th c mu thun gia
chng. C th tm cu tr li theo cc cch sau. Cc kh nng ca l thuyt khng
phi l hn hp n mc , nh nh phng php lun khoa hc ni ting I. Lakats
ni, tr thnh nh t ca cc khi nim. L thuyt ang pht trin lun l h thng
m, c ng lc v ngun ni lc m rng cc ranh gii ca mnh, li cun vo
vng nh hng ca mnh nhng vt th l. Tnh a dng ca ngn ng l thuyt
cho php nh nghin cu cun ht thm nhng d liu mi, m tm thi cha khun
vo c nhng quan nim l thuyt ang c.
Khi mt l thuyt khng cn thc hin c cc chc nng nhn thc lun ca
mnh i vi nhng d kin mi na, s b nghi ng v tnh ng n tuyt i v ph
bin ca n, nhng khng phi l b nghi ng v s v dng hon ton hay sai lm
174
tuyt i ca n. Nhng ranh gii pht trin v ng dng ca n c xc lp, m
ch c trong n vn cn m ng c hiu qu cc chc nng nhn thc lun. V
d, hnh hc clit khng mt i gi tr ca mnh i vi khng gian ba chiu, mc
d khm ph ra nhng hnh hc phi clit, m hnh hc clt ch l trng hp
ring ca chng. Trong th gii cc vt th v m th c hc Niutn c k vn phc v
tt cho loi ngi. Vn khng c mt hc thuyt kinh t no c th m t k nguyn
ch ngha t bn hoang s chnh xc hn hay ch t l c bng nh hc thuyt ca
C. Mc, mc d ngy nay c khng t cc l thuyt kinh t hin i hn. L thuyt
kiu y khc bit vi nhng l thuyt khc bi tnh nh hnh xong xui ca n, v
s pht trin tip theo ca n ch i theo chiu rng, nh vic xem xt nhng khch
th bit v nguyn tc, ng dng hay tng t v phm cht vi i tng ca n.
Trong khi th nhng d kin mi li i c lun gii ring cho chng. S
thiu ht mt lun thuyt tng ng c th gii thch tho ng nhng d kin mi
biu th tnh trng khng hong ca khoa hc. Nhng tm ti c bt u thot
khi tnh trng y lun chng t, khoa hc li bc vo thi k pht trin v chiu
su, c nhng hnh thc c trng cho n trc ht l nhn ra vn v nhim v.
Nh vy, con ng xy dng mt l thuyt khoa hc, i ti chn l tt yu
phi tri qua giai on t nhim v v nu vn .
Nhim v khoa hc l vn khoa hc phi gii quyt, v phi c c trng
bng s y cc phng tin cn cho s gii quyt n. Cn nu nh phng tin
cho vic gii quyt vn nu ra l cha , th n ch c gi l vn khoa hc
(nh vy nhim v ch c t ra khi hi cc iu kin v phng tin gii
quyt n, cn nu cha th gii quyt c th iu t ra l vn khoa hc ang
ng).
Cng nh cu trc ca bi ton, cu trc ca nhim v v vn gm c: a/
iu cha bit (iu cn tm); b/ iu bit (iu kin v cc tin ca nhim v
hay vn ). Ci cha bit gn b hu c vi ci bit. Ci bit, th nht, ch ra
nhng du hiu, m ci cha bit cn phi c v, do vy, mc nht nh vch ra
ni dung ca ci cha bit, th hai, ghi li min ca ci cha bit lp cc i
tng, m trong c ci cha bit, tc l thng bo v ngoi din ca n. Nh vy l
175
ci cha bit nhim v hay vn khng tuyt i l ci cha bit. N thc ra l
ci g , m ta i iu bit v n, v nhng tri thc y th hin l ci nh hng
v phng tin cho s tm ti tip theo.
Cc mu thun gia l thuyt v cc d kin l ng lc chnh lm xut hin
trong khoa hc nhng vn v nhim v. Chnh ngha ny m trit gia Popper cho
rng, mt l thuyt ch c xem l khoa hc khi cha ng nhng yu t t ph nh
nhm to iu kin cho l thuyt mi ra i. S hin hu ca mu thun y c th xc
nh nh trng thi tin vn ca cc tri thc khoa hc. u tin l vn , cn sau
l nhim v ch ny sinh khi xut hin nhu cu loi tr mu thun.
Sau khi vn khoa hc hoc nhim v gii quyt vn y c t ra th
cng cuc tm kim li gii cho n cng bt u. Ti giai on pht trin ny ca tri
thc khoa hc th v tr trung tm thuc v gi thuyt.
2. Bn cht v c im ca gi thuyt
Gi thuyt l s gii quyt gi nh mt vn no . C cu tr li chn thc
hin nhin c, ln cu tr li hin nhin gi di u khng th l gi thuyt. Gi tr
lgc ca n nm u khong gia chn thc v gi di v c th tnh c nh
cc nh lut l thuyt xc sut. Do vy m gi thuyt lun c cu trc di dng
mt, hay mt phc hp cc phn on kh nng dng: S c th l P. Tuy nhin, vn
m gi thuyt khoa hc cp n phi lin quan n bn cht, nguyn nhn hay
nhng mi lin h mang tnh quy lut ca mt hin tng no m khoa hc y
quan tm khm ph. Nh vy, gi thuyt l mt loi hnh tri thc. Gi thuyt c mt
s c im c bn sau:
2.1. Gi thuyt cng l mt hnh thc ca t duy hot ng c mc ch, n
xut hin do nhu cu nhn thc, nh gi, nhn nh, lun gii v cc s kin thc
tin. Hot ng ca con ngi l c mc ch. Trong cuc sng cng nh trong
nghin cu khoa hc con ngi lun phi i mt vi s chn la, m la chn
c ng v a ra quyt nh hp thi th phi nhn thc chnh xc bn cht hin
thc. Song kh nng con ngi thi im v khng gian xc nh khng phi l v
bin cho nn khng th nhn thc c ngay mt lc tt c chn l khch quan. Chnh
v vy nhm gip cho vic la chn da trn nhng tri thc c, nhng tri thc nhn
176
c do quan st, lm th nghim v i tng, t duy a ra d bo gii thch v
nguyn nhn, bn cht, quy lut vn ng v pht trin ca n nhm nh hng hot
ng nhn thc v thc tin ca con ngi.
2.2. Mi gi thuyt u c xy dng trn c s lin kt nhng ci bit vi
nhng ci cha bit. Gi thuyt ng vai tr quan trng trong vic xy dng cc l
thuyt khoa hc. Gi thuyt l gi nh c cn c, khng mu thun vi nhng d kin
c xc lp mt cch khoa hc v cc nguyn nhn gy ra mt s s kin, hin
tng xc nh, v cc hnh thc lin h gia cc hin tng. Gi thuyt l hnh thc
chuyn tip t cha bit n tri thc, t nhn thc cc s kin n nhn thc cc mi
lin h, cc tnh quy lut tt yu, n vic hnh thnh l thuyt khoa hc, bc chuyn
tip t mt l thuyt biu hin mt trnh tri thc xc nh ca con ngi mt lnh
vc tng ng no sang l thuyt khc vi trnh tri thc cao hn.
2.3. Trong khoa hc cng hay c nhng gi nh, m cha th c lun chng
hp l trnh pht trin hin thi ca khoa hc v thc tin x hi, v v th chng
th hin ra di dng phng on. V ch sau , theo tch lu ti liu thc nghim
v l lun tng ng, chng mi dn c chuyn thnh cc gi thuyt c lun
chng khoa hc, v sau thnh cc l thuyt khoa hc, nu nh tnh chn thc
ca chng c c s chng minh l thuyt v thc tin ton din. V d in hnh
ca phng on thin ti l gi nh ca cc nh t tng Hy lp c i v cu to
nguyn t ca vt cht. iu kin chnh m gi thuyt khoa hc cn phi tho mn l
tnh c cn c ca n. Gi thuyt cn phi c tnh cht y khng phi ci ngha ca
tnh chng minh c ca n. V rng, gi thuyt c chng minh - l mt
phn ng tin cy ca l thuyt no .
3. Phn loi gi thuyt
3.1. Cn c vo i tng nghin cu gi thuyt c chia thnh:
- Gi thuyt chung l gi thuyt v mt lp s vt, hin tng c ly trong
ton b tnh chnh th vn ton ca n. Trn c s cc d kin khoa hc ngi ta a
ra nhng phn on v nguyn nhn hay quy lut vn ng, pht trin ca c lp s
vt, hin tng . Gi thuyt chung thng c a ra nhm gii thch cc hin
tng mang tnh ph qut trong mt phm vi thi gian, khng gian rng ln. V d:
177
gi thuyt v n ln v s hnh thnh v tr, gi thuyt v cc nn vn minh ngoi tri
t, d bo ca C. Mc v mt khoa hc thng nht trong tng lai, l nhng gi
thuyt chung.
- Gi thuyt ring l nhng gi thuyt v ngun gc, nguyn nhn, quy lut ca
mt b phn hay mt i tng ring r, mt mt, mt kha cnh ring no ca i
tng. Gi thuyt ring thng gn vi cc s vt, hin tng c th mang tnh c bit.
V d, kin ca C. Mc v Ph. nghen v phng thc sn xut chu v con ng
i ln ch ngha x hi ca cc nc lc hu, km pht trin.
Tuy nhin, cng nh mi s phn chia, vic phn chia gi thuyt nu trn ch l
tng i. Trong mt gii hn nht nh ca nhn thc v thc tin, mt gi thuyt
c coi l chung, nhng trong phm vi cc quan h khc n li c coi l ngc li.
3.2. Da vo mc tiu nhn thc gi thuyt c chia thnh:
- Gi thuyt hon chnh l gi nh ton b cui cng ch m mi n lc
nhn thc ca con ngi v bn cht, quy lut ca i tng phi hng ti lun
chng hoc bc b. Cc v d va nu trn u l nhng v d v gi thuyt loi ny.
- Gi thuyt trung gian l nhng gi nh b tr thng c nu ra giai on
u ca qu trnh a ra gi thuyt, chng mang tnh tm thi, mi mt trong chng
gp phn lm r mt mt, mt kha cnh no ca i tng m gi thuyt ton b
hng vo lun gii. Vic lun chng ln lt cho tng gi thuyt trung gian l cc
bc tin dn n lun chng cho gi thuyt ton b. Mi gi thuyt trung gian xc
thc l gp thm phn xc thc cho gi thuyt ton b.
4. Xy dng gi thuyt
Xt trong ton b qu trnh xy dng mt l thuyt khoa hc no , th gi
thuyt khng l khi u ca qu trnh hnh thnh l thuyt. Trc khi nh hnh mt
gi nh no c cn c khoa hc, th trc phi c tch lu s b nhng d
liu thc nghim v l lun cn thit cho iu . V rng, khng phi mi gi nh
tu no u c th l gi thuyt, thc ra ch c gi nh, m, th nht, ho hp
c vi nhng lun im c xc lp mt cch khoa hc trong lnh vc tri thc
tng ng, v, th hai, xc sut chn thc ca lun im y tng i ln. Trc
khi pht biu c iu g v bn cht cc hin tng, v tnh cht cc mi lin h
178
v cc tnh quy lut ca chng, cn phi nghin cu chng mt cch cn trng, nhn
din c cc nt c trng ca chng, nghin cu cc hon cnh ny sinh ra chng,
mi lin h vi cc hin tng khc v. v.. Ch c sau khi nghin cu k lng cc hin
tng y nh khoa hc mi c th t ra gi nh t nhiu c lun chng, ri trn c
s mi xy dng gi thuyt. Nh vy vic xy dng gi thuyt bt k s phi tri
qua hai giai on:
- Giai on phn tch: bt u t s quan st, so snh, i chiu cc d kin
ring l, mi quan h gia chng nhm tm ra s a dng cc c tnh c bit ca
chng.
- Giai on tng hp: l qu trnh tp hp mt cch lgc nhng s kin, nhng
tri thc thu nhn c qu trnh trc vo mt h thng xc nh v theo mt
nh trc ca nh nghin cu. Thc cht ca giai on ny l kt thc vic xy dng
gi thuyt v nguyn nhn, bn cht, quy lut ca cc s kin c pht hin giai
on phn tch. Tuy nhin, phn tch v tng hp khng hon ton tch ri nhau m
song hnh, b sung, h tr cho nhau. Khng th ni, u tin t duy hon thnh phn
tch ri mi chuyn sang tng hp.
5. Kim tra gi thuyt
Mi gi thuyt u c xu hng chuyn thnh tri thc xc thc. S chuyn bin
y lun ng hnh vi s tip tc lun chng cho gi thuyt. S lun chng ny t khi
vn c nu thnh gi thuyt din ra khng cn b hp trong khun kh ca
vn , m vt mnh sang pha so snh, i chiu vi cc d liu bn ngoi c
lin quan n n. Giai on lun chng mi ny c gi l kim tra gi thuyt. Kim
tra l th php phc tp v c cc cch thc khc nhau, u tin c thc hin bng
lp lun lgc chng minh, bc b, chng thc, bi bc. Nh nghin cu so snh h
qu tt suy lgc t gi thuyt vi cc s kin xy ra trong thc t. Kt qu so snh
nm mt trong hai kh nng:
- Th nht: h qu thu c t gi thuyt bng suy lun lgc khng ph hp
vi thc t. Khi phi chnh xc ho li gi thuyt, hoc loi b n xy dng gi
thuyt khc. Cc nh khoa hc thng rt hay phi chi b khng thng tic nhiu
gi thuyt. S phn nh th c gi thuyt ca Niutn v vn tc lan truyn nh
179
sng trong thy tinh, nc v. v. l cao hn so vi vn tc ca n trong khng kh, hay
gi thuyt v ng c vnh cu sau khi khoa hc khm ph ra cc nh lut bo ton.
- Th hai: h qu thu c t gi thuyt ph hp vi s kin thc t, nhng
ngay c trong trng hp c s tng thch nh vy vi mt s cc d kin, th iu
hon ton cha phi l, gi thuyt c chp nhn ngay lp tc v v iu kin. Bi
v vi cch nh trn nh nghin cu thc ra mi ch lm ci vic khng nh h qu
mong khng nh tin (gi thuyt), c ngha l mi chng thc gi thuyt, ch cha
phi l chng minh. Nhng d kin y mi lm cho gi thuyt tr ln ng tin hn, v
l c s xy dng gi thuyt trung gian mi. Mun khng nh hon ton tnh chn
thc ca gi thuyt th phi chng minh.
C hai phng php c bn khng nh hay ph nh tnh chn thc ca mt
gi thuyt. i vi nhiu gi thuyt khoa hc quan trng th y cng l hai bc kt
hp vi nhau to ra s ra i ca l thuyt mi. Nu ch dng mt trong hai phng
php th nhiu khi l cha , cha hon ton chc chn.
- Phng php lgc: ni theo ngn ng ca chng minh, gi thuyt l mt bin
th ca lun , l phn on cn cha bit l chn thc hay gi di, l gi nh
mang tnh xc xut v do tr thnh i tng ca chng minh. Do vy phng
php ny vic chng minh hay bc b gi thuyt hon ton phi tun theo cc cch
thc v quy tc chng minh nu trn.
- Phng php kim tra thc t: sau khi (hoc song song vi) lp lun lgc
chng minh hoc bc b gi thuyt, ngi ta tin hnh tm trn thc t nhng chng
c khng nh hay ph nh gi thuyt. Trong nhiu lnh vc khoa hc, thc tin
khng th a ra nhng chng c trc tip nh vy, th cc nh nghin cu phi lm
th nghim m phng thc tin, to ra nhng chng c cn tm. Trong s chng th cc
th nghim kim tra ng vai tr to ln trong vic la chn mt trong cc gi thuyt
loi tr nhau l chn thc. Nhng th nghim ny c tin hnh khi t nhng gi
thuyt y suy ra nhng h qu mu thun nhau. S chng minh cho nhng h qu ca
mt gi thuyt l s bc b cc h qu ca gi thuyt khc. V iu cng c ngha
l c gi thuyt, m t suy ra nhng h qu nh vy, cng s b coi l gi di. Cn
180
gi thuyt, m l gii php ngc ca gi thuyt kia, mc d cng cn cha c tha
nhn l chn l, nhng cng c c xc sut ng nhiu hn.
Di dng s khai gi thuyt c th cn xa tnh xc thc, nhng theo pht
trin tip theo ca n trong tin trnh nghin cu khoa hc c bn n s cng ngy
cng tin n gn chn l, ri cui cng c lun chng y th bin thnh l
thuyt. Cn nu gi nh gi thuyt dng nguyn thu li khng c cha trong mnh
mt s tri thc khch quan, m ch l s ghi nhn tu tin, th chc n khng khi no
tr thnh l thuyt khoa hc c. Lch s pht trin khoa hc chng t mt iu l,
mi l thuyt khoa hc xc thc ln ln t gi thuyt khng him khi bng con ng
chuyn tip t mt gi thuyt t xc thc hn sang gi thuyt khc nhiu xc thc hn.
iu hon ton tng thch vi lgc hin thc ca s pht trin tri thc khoa hc,
ca bc chuyn tip trong tin trnh nghin cu khoa hc t mt chn l tng i
ny sang chn l tng i khc trn con ng bt tn n chn l tuyt i, t tri
thc km chnh xc sang tri thc chnh xc, y hn.
Khng t khi cc gi thuyt dn dt nh khoa hc n nhng pht minh mi, bt
ng, nm ngoi tm mong i. iu thng hay xy ra khi kim tra gi thuyt, khi
t n dn ra tt c cc h qu c th v so snh chng vi cc s kin ca hin thc
khch quan v vi cc d kin khoa hc c kim tra. Trong khi kim tra gi
thuyt nh khoa hc c th pht hin ra nhng h qu c hiu lc vch ra nhng hin
tng mi ca th gii hin thc, nhng mi lin h v tnh quy lut mi, trc y
cha tng bit. V d in hnh ca trng hp ny l vic khm ph ra cc tia v tr.
Nh bit, cc tia v tr c khm ph trong qu trnh kim tra tnh chn thc ca
gi thuyt khng kh cng dn in v n b in ho bi bc x ca cc cht phng x.
Khi ngi ta bt u kim tra tnh chn thc ca gi thuyt y bng cch xc nh
mc in ho ca khng kh cc cao khc nhau, th ho ra l, cao ln th
khng kh b in ho cng nhiu hn mt cch ng k, so vi b mt tri t. iu
chng t l, khng kh b in ho khng ch do tc ng ca cc cht phng x t
tri t, m cn do tc ng no khc na. Sau cc nh khoa hc li a ra gi
thuyt khc na v chuyn khng kh b in ho bi cc tia v tr xuyn qua kh
quyn, v gi thuyt ny c xc nhn.
181
Tt c nhng iu va trnh by chng t, gi thuyt vi t cch l th thut
nghin cu khoa hc c bit chim v tr quan trng nhn thc cc hin tng
khch quan, ni ring, trong vic hnh thnh cc l thuyt khoa hc. Cc gi thuyt l
con ng duy nht m cc v nhn i trn pht minh ra nhng chn l quan
trng nht. T , qua bi ny chng ta thy r hn mt trong cc chc nng ca
chng minh l phng tin cn thit cho vic vch tho v pht trin gi thuyt
thnh l thuyt. Gi thuyt mcrit v cu trc nguyn t ca vt cht sau ny tr
thnh mt l thuyt c s ca vt l hc. Gi thuyt ca Kant v ngun gc h mt
tri t nhng m tinh vn ln khi u ng vai tr quan trng trong vic hnh
thnh ci nhn bin chng v thin nhin; cc gi thuyt khc nhau v ngun gc s
sng trn tri t (s sng t sinh ra trong ni b tri t; s sng c a n t
cc vt th v tr khc) v s cn thu ht tr lc cc nh khoa hc quan tm gii
p.
Tm li, gi thuyt l xng sng cho mi s tn ti v pht trin ca khoa hc.
Khng c khoa hc no li khng nu gi thuyt. Con ng i ln ca khoa hc lun
lun l s khng nh v ph nh nhng gi thuyt. Cng c th ci hm ny c
coi l chn l th ngy mai b ph nh bi mt gi thuyt khc. Theo dng chy
ca lch s, tri thc con ngi l khng c gii hn v m rng khng ngng, nhng
mi gi thuyt phi c im n v im xut pht t hin thc. l chn l khng
th thay i .
Chnh sa gi thuyt
Kim tra thc tin
Chng minh hoc
bc b bng l gch
Xy dng gi
thuytthuyt
Phn tch, tng hp,
x l Thng tin
L thuyt khoa hc
Mong i Bt ng
182
183
Cu hi tho lun v n tp
1) Th no l gi thuyt khoa hc. Nu bn cht v c im ca n. Trnh by
v cc bc xy dng gi thuyt.
2) C th phn loi gi thuyt nh th no? Th no l kim tra gi thuyt? C
nhng phng php c bn no thc hin vic ?
184
Danh mc ti liu tham kho
- Bi Thanh Qut: Lgc hc hnh thc, H., 1998
- Nguyn Thu Vn, Nguyn Anh Tun: Lgc hc i cng, H., 2003
- Vng Tt t: Lgc hc i cng, Nxb. HQG H Ni, 2000.
- Nguyn Anh Tun, T Duy Hp: Lgc hc hnh thc, Nxb. ng Nai, 2001