Eeen 213 Elektri̇k-Elektroni̇k Mühendi̇sli̇ği̇ni̇n Temelleri̇

EEEN 213 ELEKTRK-ELEKTRONK
MHENDSLNN TEMELLER
DERS NOTU

2010-2011
2
DORU AKIM DEVRE ANALZ Topak
DREN, OHM KANUNU, VE G
1. ELEKRK ENERJS ve ZELLKLER
Bugn elektrik anda yaamaktayz. Kullandmz enerjinin byk bir
blm elektrik enerjisidir. Evlerde ve i yerlerinde elektrik enerjisini k enerjisine
evirerek, aydnlatma amacyla kullanmaktayz. Yine elektrik enerjisini s enerjisine
kolayca evirebilen, elektrik ocaklar ve sobalar, kullanlmasnn basit ve temizlii
nedeniyle vazgeilmez durama gelmitir. lkemizin ou blgesinde buna ilaveten
kullanlmas kolay ve elektrik ocaklarna oranla elektrik tketimi daha az olan elektrik
enerjisinden yaralanlarak klimalar son yllarda yerlerini almtr.
En ileri dzeydeki haberleme cihazlarnn altrlmasnda elektrik
enerjisinden yaralanlr. Radyo, televizyon, telefon, hesap makineleri ve bilgisayar
gibi bir ok cihaz, elektrik enerjisinden baka bir enerji eidi ile almazlar. Yine
evlerde kullanlan sprge, amar, bulak makinesi ve dier birok kk
cihazlarda mekanik enerjinin elde edilmesinde, elektrik motorlarnn kullanlmas
kanlmazdr. Elektrik motorlarnn dier motorlara gre daha kk boyutta
yaplabilmesi altrlp durdurulmasnn basit bir anahtarla mmkn olmas, zel bir
bakm gerektirmemesi ve sessiz almalar, ev cihazlarnda elektrik enerjisinin
kullanlmasnn en nemli nedenlerindendir.
Elektriin sanayide kullanlma yerleri de saylmayacak kadar fazladr. Elektrik
makinelerinin verimlerin yksek olmas, yani kaybn minimum olmas, kumandalarnn
kolayl ve yaplarnn basit olmas, dier enerji makineleri yannda n sray
almalarna neden olmutur. Elektrik enerjisinin s etkisinin dier bir uygulama alan
da endksiyon frnlardr. Bu frnlarda s enerjisi, stlacak olan maddenin her
yerinde ayn lde meydana getirildiinden, her yeri ayn anda pier veya ergir.
rnein bir endksiyon frnnda pien ekmein, her taraf ayn anda snp
pieceinden kabuk olumaz. Bunlara evlerde kullandmz mikrodalga frnlarn da
rnek gsterebiliriz.
Kullanlaca yere kadar en az kayp gtrlebilen en uygun enerji, elektrik
enerjisi, yine dier eitlerine en kolay evrilebilen bir enerjidir. Elektrik santrallerinde
retilen elektrik enerjisi, binlerce kilometre uzaklktaki yerleme merkezlerine, iletim
hatlar ile kolayca iletilebilir. Kullanma amacna uygun olarak mekanik, s veya k
ve kimyasal enerjilere kolaylkla evrilir.
Elektrik enerjisi, akmlatrlerde kimyasal enerjiye dntrlerek depo etme
olana bulunduu gibi, kk de olsa, elektik enerjisi kondansatrlerde de dorudan
depo edilebilir.
BLM 1
3
Elektrik enerjisinin kimyasal etkisinden yaralanlarak, madenler zerindeki
yalar gibi istenmeyen maddeler temizlenir. Maddelerin kaplanmas ile ilgili bir dal
olan galvonoteknik ve son zamanlarda gelien galvonoplastik ile elektroliz yoluyla saf
maden elde etme sanayileri, elektriin kimyasal alandaki uygulamalarnn
balcalardr.
Elektrik enerjisinin zelliklerini yukarda ksaca aklamaya altk. Elektrik
enerjisi gelien teknolojide grld kadar ile her zaman yerini alacak ve biz bu
zelliklerini aklamaya devam etmek zorunda kalacaz.
2. LETKENLER, YALITKANLAR ve YARI LETKENLER
Atomun d yrngesinde deiik sayda elektron bulunabilir. Fakat bu
elektronlar says sekizden fazla olamaz. D yrngede sekiz elektronu bulunan
atomlar bir nevi kararllk kazanmtr. sekiz elektronlu d yrngelere doymu
yrnge denir. Doymu yrngenin elektronlar ekirdee daha sk olarak
baldrlar. u halde d yrngeleri doymu olan atomlar, elektronlarn kolay kolay
brakmazlar ve dardan elektron alamazlar. Bu bilgileri verdikten sonra serbest
elektronlar fazla olan maddelere, elektrik akmn iyi ileten anlamna gelen iletken
denir. Bunlara rneklendirmek gerekirse bakr, alminyum ve demir gibi. Btn
metaller iletkendir.
Serbest elektronlar ok az olan maddeler, elektrik akmn iyi iletmezler veya
hi iletmezler. Byle serbest elektronu az olan maddelere, elektrik akmn iletmeyen
anlamna gelen yaltkan szc kullanlr. Yaltkanlara rnek olarak cam, kauuk,
pamuk, ya ve hava gsterilebilir.
yi bir iletken madde ile iyi bir yaltkan madde arasndaki fark, bir sv ile bir kat
arasndaki mekaniksel fark kadar byktr. Her iki zellikle, maddenin atom yaps ile
ilikilendirilir. Akkanl katlar ile svlar arasnda bulunan maddeler olduu bibi,
elektrikte de iletken ve yaltkan olan maddelerde vardr. Byle maddelere yar
iletken denir. Bu maddelerin bulunmas ve kullanlmaya balamasyla bugn
elektroniin hzl geliimini salamtr. Bu maddeler germanyum, silisyum ve karbon
gibi.
3. DRENCN FZKSEL BOYUTU
Direnci elektrik akmna gsterilen zorluk olarak tanmlamtk. Bir iletkenin
elektrik akmna gsterdii zorluk (yani o iletkenin direnci), iletken iinde hareket
eden elektronlarla, o iletken iindeki atom ve dier paracklar arasndaki
srtnmelerden meydana gelir. Bu konuda, bir borudan akan suyun karlat
zorluu rnek olarak gsterebiliriz. Boru dar ve i yzeyi fazla girintili kntl ise
suyun akna kar belli bir zorluk ortaya karacaktr. Ayn ekilde borunun uzunluu
arttka, iinden geen suya gsterdii diren artacaktr.
4
Bir iletkenin direnci de, o iletkenin boyuna, apna cinsine gre deiir.
rnein bir iletkenin uzunluu ile direnci doru orantldr. letkenin uzunluu arttka
diren de artar. Buna karlk iletkenin kesiti ile diren ters orantldr. Buna gre
iletkenin kesiti arttka diren azalr, kesiti azaldka diren artar. Bunlardan baka,
diren, iletkenin cinsine gre de deiir. rnein ayn uzunlukta ve ayn kesitte bakr
ile alminyum iletkenin direnleri birbirinden farkldr. Burada z diren kavram
karmza kar. zdiren, 1 metre uzunluunda ve 1 mm
2
kesitindeki bir iletkenin
direncidir ve btn iletkenin zdirenleri birbirinden farkldr. zdiren sembol ile
gsterelim ve ro olarak okunur.
Btn bunlardan baka, ortamn scakl da iletkenin direncini etkileyen
faktrdr. Bu konu, ileride ayr bir balk altnda incelenecektir.
Aadaki tabloda, baz iletkenlerin zdirenleri gsterilmektedir.
LETKEN ZDREN()
Gm 0.016
Bakr 0.017
Altn 0.023
Alminyum 0.028
Demir 0.012
letkenlerin zdirenleri
Bu tablodaki deerler, iletkenlerin oda scaklndaki (20 C) zdirenleridir.
Bir iletkenin direnci aadaki formlden hesaplanr.
=
S
L
R
Bu formldeki harflerin anlam ve birimleri;
R: letkenin direnci (ohm)
L: letkenin uzunluu (metre)
: letkenin zdirenci (ohm)
S: letkenin kesiti (mm
2
)
Bir iletkenin direncini etkileyen faktrler
5
rnek:
Uzunluu 20 metre, kesiti 2 mm
2
olan bakr telin direncini hesaplaynz.
zm:
Bakrn zdirenci =0.017 ohm
= = = 17 . 0 017 . 0
2
20
S
L
R
rnek:
Uzunluu 50 metre, kesiti 3mm
2
olan alminyum telin direncini hesaplaynz.
zm:
Alminyumun zdirenci 0.028 ohm dur.
= = = 575 , 0 028 . 0
3
50
S
L
R
bulunur.
rnek:
ap 3 mm ve uzunluu 50 km olan bakrdan yaplm hattn direncini
hesaplaynz. Bakrn zdirenci=0.017 dir.
zm:
nce iletkenin kesitini bulalm daha sonra diren formlnde yerine koyup
bakr iletkenin direncini bulalm.
= =
= =
=
0 , 126 017 , 0
065 , 7
000 , 50
S
L
R
mm 065 , 7
4
3 . 14 , 3
4
d
S
2
2 2
6
3.1 DRENCN SICAKLIKLA DEM
letkenin direnci, scaklkla doru orantldr. Buna gre scaklk arttka
iletkenin direnci de artar. Devre dizaynlarnda, direnler bir bir hesaplanr yle seilir.
Bu nedenle diren ok hassas bir noktada bal ise ve iinden geen akm sonucu
snarak deeri deimi ise, devrenin almas etkilenebilir. Direnlerin zerinde
belirtilen omik deer, oda scaklndaki (20 C
o
) diren deeridir.
Metallerin direnci, 0(sfr) derece ile 100(yz) derece arasnda dorusal olarak
deiir. Aadaki ekilde metallerin direncinin scaklkla deimesi grlmektedir.
Metalin direncinin scaklkla deiimi
Yukardaki ekilde R
1
bir direncin t
1
scaklndaki deeri, R
2
ise ayn direncin
t
2
scaklndaki deeridir. Grld gibi scaklk arttka direncin omik deeri
artmtr. Her metalin bir T katsays vardr. Bu, teorik olarak o direncin deerinin sfr
ohm olduu scaklk deeri demektir. Aadaki tabloda eitli iletkenlerin T
katsaylar verilmektedir.
METAL T, KATSAYISI
Kurun 218
Gm 243
Bakr 235
Alminyum 236
inko 250
Pirin 650
Bir direncin deiik scaklk da ki deeri aadaki formllerle hesaplanr.
2
1
2
1
t T
t T
R
R
+
+
=
7
Bu formlde ki harflerin anlamlar;
T: Metalin katsays
t
1
: Birinci scaklk
R
1
: Direncin t
1
scaklndaki deeri
t
2
: kinci scaklk
R
2
: Direncin t
2
scaklndaki deeri
rnek:
Bir bakr iletkeninin 20 derecedeki direnci 5 ohm dur. Bu iletkenin 50 derecedeki
direncini bulunuz.
zm:
Bakrn T katsays 235 tir. Bu deerler formlde yerine konulursa;
( ) ( )
= =
+
+
=
+
+
=
+
+
=
58 , 5
255
285 . 5
20 235
50 235 5
t 235
t 235 R
R
ekersek yi R formlnde
t 235
t 235
R
R
1
2 1
2
2
2
1
2
1
bulunur.
rnek:
Bir alminyum iletkenin 30 derecedeki direnci 10 ohm olduuna gre bu
iletkenin 100 derecedeki direncini hesaplaynz.
zm:
Alminyumun T katsays 236 dr. Bu deerleri formlde yerine konulursa;
( ) ( )
= = =
+
+
=
+
+
=
+
+
=
36 , 4
266
1160
266
236 . 5
30 236
100 236 10
236
236
R
ekersek yi R formlnde
1
2 1
2
2
2
1
2
1
t
t R
t T
t T
R
R
bulunur.
8
4. DREN RENK KODLARI
Direnlerin iki nemli karakteristii olduunu biliyoruz. Bu karakteristikler;
a- Direncin omik deeri
b- Direncin gc
Olarak tanmlanr ve devrede kullanlacak direnlerin seiminde bu byklkler
dikkate alnr. imdi srayla bu byklkleri inceleyelim.
4.1 DRENCN OMK DEER
Direnlerin omik deerleri ya zerinde dorudan doruya rakamla yazlr.
Yada renk kodlar aracl ile belirtilir. Aadaki rneklerde direnlerin omik
deerleri ve toleranslar dorudan doruya rakamla yazlmtr.
Dier grup direnler ise (genellikle 0,125 ve 0,25 wattlk direnlerde) omik
deer, direncin zerindeki renk bantlaryla ifade edilir. Genellikle, direnlerin zerinde
drt (4) tane renk band bulunur. Bu bantlarn soldan tanesi direncin omik
deerini; en sadaki bant ise direncin toleransn verir. Aadaki ekilde direncin
zerindeki bulunan renk bantlar grlmektedir.
Diren zerindeki renk bantlar
9
rnek:
Bir diren zerindeki renk bantlarnn, soldan itibaren sar, mor, portakal ve gm
yaldz renginde olduklarn kabul edelim.
Buna gre en soldaki sar 4 saysn temsil ettii iin diren deerinin rakam 4 olur.
Soldan 2.renk mor ve diren deerinin 2. rakam 7 olur. Bylece 47 rakam bulunur.
Soldan 3. renk portakaldr ve portakal rengi 3 rakamna karlk geldii iin, 47
saysnn yanna tane 0(sfr) konulur ve direncin omik deeri olarak 47,000
veya 47 k bulunmu olur. Soldan 4. rengin tolerans gsterdiini biliyoruz. Bu
dirente soldan 4. renk gm yaldz olduundan, tolerans %10 olarak bulunur.
Buna gre bu direncin omik deeri;
R= 47 k %10
Toleransn %10 olmas demek, bu direncin deeri, evre artlarna gre (rnein s)
%10 artabilir veya azalabilir demektir.
Aadaki tabloda, diren renk bantlarnn karlklar olan saylar grlmektedir.
RENK SAYI TOLERANS
Siyah 0

Kahverengi 1
%1
Krmz 2
%0,1
Portakal 3
%0,01
Sar 4
%0,001
Yeil 5

Mavi 6

Meneke(Mo
r)
7

Gri 8

Beyaz 9

Gm
Yaldz
- % 10
10
Altn Yaldz - % 5
Renk Band Yok
(Gvde Rengi)
- % 20
Diren Renk Kodlar
rnek:
zerindeki renk bantlar, soldan itibaren kahve, siyah ve krmz olan direncin
omik deerini ve toleransn hesaplaynz
Renk bantlarn ve renklerin say karlklarn ekilde gsterdik. Burada dikkat
edilirse 4.bant yok bunun anlam toleransn % 20 olduunu anlamamz gerekir. Buna
gre verilen renk bantlarna gre direncin omik deerini bulursak;
10.10
2
% 20
=10
3
0,2.10
3
= 1 k 200
veya 800 ile 1.2 k deerini gsterir.
rnek:
ekilde bant renkleri verilen direncin omik ve toleransn bulunuz.
11
zm:
Direncin renk bantlar verildiine gre bu renklerin say deerlerini yazarsak;
= 68 % 5
= 68 0.05 (68)
= 68 3,4
omik deeri 64,6 ile 71,4 arasnda deiir.
4.2 STANDART DREN DEERLER
Standart diren deerleri ve % 5, % 10 tolerans deerlerinin verildii bir tablo
oluturalm. Yukarda verilen rneklerde grdmz gibi direncin zerinde yazan
deeri verdii gibi tolerans deerleri aralndaki deeri de alabilmektedir. rnein
1k % 10 direncin deeri 1k olabildii gibi minimum 900 veya maxmum1.1 k
da olabilir. Aadaki tabloda koyu renkler standart renkleri ak renk deki deerler
ise tolerans deerlerini vermektedir.
12
Diren Deerleri
()
Kilo ohm
(k)
Mega ohm
(M)
0.01 1.0 10 100 1000 10 100 1.0 10.0
0.11 1.1 11 110 1100 11 110 1.1 11.0
0.12 1.2 12 120 1200 12 120 1.2 12.0
0.13 1.3 13 130 1300 13 130 1.3 13.0
0.15 1.5 15 150 1500 15 150 1.5 15.0
0.16 1.6 16 160 1600 16 160 1.6 16.0
0.18 1.8 18 180 1800 18 180 1.8 18.0
0.20 2.0 20 200 2000 20 200 2.0 20.0
0.22 2.2 22 220 2200 22 220 2.2 22.0
0.24 2.4 24 240 2400 24 240 2.4
0.27 2.7 27 270 2700 27 270 2.7
0.30 3.0 30 300 3000 30 300 3.0
0.33 3.3 33 330 3300 33 330 3.3
0.36 3.6 36 360 3600 36 360 3.6
0.39 3.9 39 390 3900 39 390 3.9
0.43 4.3 43 430 4300 43 430 4.3
0.47 4.7 47 470 4700 47 470 4.7
0.51 5.1 51 510 5100 51 510 5.1
0.56 5.6 56 560 5600 56 560 5.6
0.62 6.2 62 620 6200 62 620 6.2
0.68 6.8 68 680 6800 68 680 6.8
0.75 7.5 75 750 7500 75 750 7.5
0.82 8.2 82 820 8200 82 820 8.2
% 5 ve % 10 toleransl ve standart diren tablosu
Yapacanz devrede kullanacanz direnleri bu tablodan seerek standart direnler
kullanabilirsiniz. Aksi taktirde standart olmayan direnleri piyasadan bulmanz
imkanszdr.
5. ELEKTRK DEVRES ve KANUNU
GR
Elektrik devresi, elektrik akmnn yoludur diye tanmlanabilir. Elektrik akmn
oluturan elektrik ykleri, elektrik devresinden geerek, retecin elektrik enerjisinin
alcs da baka bir enerjiye dnmn salar. Bu blmde elektrik devresi,
zellikleri , eitleri, elektrik devrelerine uygulanan prensip ve uygulama rnekleri
verilecektir.
13
5.1 ELEKTRK DEVRES VE ELEMANLARI
Elektrik enerjisi ile alan herhangi bir aygtn altrlabilmesi iin iinden
srekli elektrik akm gemesi gereklidir. Bu da ancak aygtn devresine balanan
elektrik enerjisi kayna ile temin edilebilir. Enerji kaynann bir ucundan kan
elektrik ykleri, bir yol takip ederek, dier ucuna ularlar. te bir elektrik enerjisi
kayna yardm ile, bir elektrik aygtnn altrlabilmesi iin srekli elektrik akmnn
getii yola elektrik devresi denir.
ANAHTAR SGORTA
ALICI
RETE
S
LETKEN
ekil3.1
rete: Her hangi bir enerjiyi, elektrik enerjisine dntren aygtta elektrik enerji
kayna veya rete denir. Pil, akmlatr, dinamo, alternatr v.b.gibi;
Anahtar (Devre Kesici): stenildii zaman elektrik akmnn gemesini veya elektrik
akmn keserek alcnn almasn durduran devre elemanna denir.
Alc: Elektrik enerjisini istenilen baka bir enerjiye dntren aygtlara alma veya
alc denir. Elektrik sobas, elektrik motoru, elektrik oca gibi
Sigorta (Devre koruyucu): Elektrik devresinden geen akm iddeti bazen
istenilmeyen deerlere ykselebilir. Bu gibi durumlarda devre elemanlar zarar grr.
Akm iddetinin belli bir deerinin stne kmasn nlemek iin elektrik devresini
sigorta ile korunur.
letken: Elektrik devre elemanlarnn birbirine balantlar metal tellerle yaplr. Bu
tellere uygulamada iletken denir. letkenler, elektrik akmna kar ok az zorluk
gsteren bakr, alminyum gibi metallerden, genellikle daire kesiti olarak yaplrlar.
Elektrik devrelerinin zelliklerine ve amalarna gre deiik devre elemanlar
ve l aletleri de ayn devreye ilave edilebilir. Bu elemanlar ve l aletleri olan
Ampermetre, Voltmetre Wattmetre gibi; ileriki konularmzda ve sorularmzda ska
kullanacaz.,
14
5.2 ELEKTRK DEVRE ETLER
Elektrik devreleri, altklar alclara gre adlandrlrlar. Zil devresi,
aydnlatma devresi, motor devresi, radyo devresi gibi
Elektrik devreleri, uygulanan gerilim byklklerine gre de adlandrlrlar. Alak
gerilim devresi, orta gerilim devresi, yksek gerilim devresi v.b. gibi
Elektrik devresi, devreden geen akmn iddetine gre de adlandrlrlar. Hafif
akm devresi, kuvvetli akm devresi v.b. gibi...
Elektrik devreleri, devreden geen akmn, almatan gemesine gre; ak
devre, kapal devre ve ksa devre olarak da adlandrlrlar.
Ak devre: Devre akmnn, isteyerek veya istemeden devreden gemesini nledii,
devrenin bir noktadan ald almacn almad devrelerdir. Dier bir tarifle
direncin sonsuz olduu durumdur. Bu durum karmza ska rastladmz
devrelerde aratrma yaparken ok dikkat etmemiz gereken durumdur. Bu durumu
net bir ekilde tarif etmek gerekirse akmn 0 gerilimin olduu durumdur.
S
S
Ak devre Kapal devre
S
Ksa devre
ekil3.2
Kapal Devre: Devre akmnn normal olarak getii, alcnn, normal alt
devredir.
Ksa Devre: Devre akmnn, almaca ulamadan ksa yollardan devresinin
tamamlamasdr. Genellikle istenmeyen bir devre eidi olup, yapaca hasardan
devre elemanlarnn korunmas iin, mutlaka bir sigorta ile korunmas gerekir. Dier
bir tarifle direncin sfr olduu duruma ksa devre denir.
15
6. ELEKTRK AKIMI
Elektrik akm, elektronlarn bir noktadan dier bir noktaya akdr. Elektrik
akm birimi, iletkenin kesitinden bir saniyede geen elektron miktar olarak
tanmlanr. Buna gre bir kesitten, bir saniyede 6,25.10
18
elektron geiyorsa bu
akmn iddeti 1 AMPERdir. Formlle gsterirsek;
t
Q
I =
Q:Elektrik yk(kulon)
I=Akm(amper)
t=Zaman(saniye)
rnek:
Bir iletkenin kesitinden bir saniyede 12 kulonluk elektron akmaktadr. Geen akmn
iddetini bulunuz.
A 12
sn 1
Culon 12
t
Q
I = = =
6.2 DORU AKIM
Zamann fonksiyonu olarak yn ve iddeti deimeyen akma doru akm
denir. Doru akm, D.C gerilim kayna tarafndan beslenen devrelerde oluur. Doru
akm iletken iinde daima tek ynde ve ayn iddette akan akmdr.
16
7. POTANSYEL, GERLM, ELEKTROMOTOR KUVVET
ekildeki elektrik devresinde elektrik akm A noktasndan B noktasna
akmasnn nedeni, bu iki noktann zt cins elektrik yklere sahip olmasdr. Dolaysyla
bu iki nokta arasnda bir gerilim vardr. A ve B noktasnn potansiyelleri U
A
ve U
B
ise,
bu iki nokta arasndaki gerilim(potansiyel fark),
S
A
B
U = U
AB
ekil3.3
U=U
AB
=U
A
-U
B

Olur. Burada;
U
A
=A noktasnn potansiyeli (Volt)
U
B
=B Noktasnn potansiyeli (Volt)
U =U
AB
=A ve B noktalar arasndaki gerilim (Volt)
A noktasnn potansiyeli (U
A
), A noktasn ile toprak arasndaki llen
gerilimdir. B noktasnn potansiyeli (U
B
) ise, B noktas ile toprak arasndaki llen
gerilimdir. Topran potansiyeli sfr kabul edilir.
retecin srekli olarak elektrik enerjisi veren ve bir kutbu elektron
fazlal(negatif kutup), dier kutbu da elektron azl(pozitif kutup) olan kaynaklardr.
reteler bir elektrik devresine balandklarnda, retecin negatif(-) kutbundan kan
elektronlar, elektrik devresi elemanlarndan geerek retecin pozitif(+) kutbundan
devresini tamamlarlar. Elektrik devresine akmn srlmedii ak devre durumuna,
retecin ularndaki potansiyel farkna Elektromotor kuvvet (EMK) denir ve ksaca E
ile gsterilir. Elektromotor kuvvet, elektrik yklerini harekete geiren kuvvet demektir.
Gerekte de EMK, devrede elektrik akmnn domasna sebep olan kuvvettir. Fakat
bu terimdeki kuvvet dorudan, bu bykln fiziksel kuvvet cinsinden bir byklk
olduunun anlam karlmamaldr. EMK birimi de VOLTdur.
ekildeki anahtar kapal iken alc rete ularna balanmtr. Bu durumda
alcnn ularndaki potansiyel farkna Gerilim dm veya ksaca Gerilim denir
rete ularna bir alc bal iken, retecin iki ucu arasndaki potansiyel fark da E
olmayp, U olur. nk yukardaki belirtildii gibi E, retecin ularna alc bal
deilken olan potansiyel farkdr. Gerilimin st katlar Kilo,Mega volt askatlar
mili,mikro volttur. Birim dnmleri 1000er 1000er byr ve klr.
17
A B
R
1 R
2
ekil3.4
rnek:
ekildeki A noktasnn potansiyeli 40 V, B noktasnn potansiyeli 25V tur. A ve B
noktalar arasndaki gerilim(potansiyel fark)i bulalm.
zm:
A noktasnn potansiyeli
U
A
= 40 Volt ve B noktasnn potansiyeli,
U
B
= 25 Volt
Deerler topraa (0 noktasna) gre olan gerilimlerdir. A ve B noktalar
arasndaki gerilim,
U
AB
= U
A
-U
B
= 40-25= 15 Volt
Bulunur.
8. DREN ve OHM KANUNU
Bir elektrik devresinde, elektrik enerjisi baka bir enerjiye dntren alc
ularna uygulanan gerilimle, alc zerinden geen akm arasnda u bant U/I
oran daima sabittir. Bir devrenin gerilimi hangi oranda artarsa, akmda o oranda
artacaktr. Bu sabit sayya Elektrik Direnci veya ksaca DREN denir. Diren R
harfi ile ifade edilir. Dier bir tanmla akmn akna zorluk gsteren elemandr.
Bu tanmlardan yola karak;
forml yazlabilir. Bu formldeki harflerin anlamlar ve birimleri,
R: Alcnn direnci (OHM)
I: Alcnn zerinden geen akm iddeti (AMPER)
U: Alc ularna uygulanan gerilim (VOLT)
Burada ohm direncin birimidir. Ohm (omega) sembol ile gsterilir.
I
U
R =
18
OHM: Bir iletkenin ularna bir voltluk bir gerilim uygulanr ve bu iletkenin
zerinden bir amperlik akm akyorsa bu iletkenin direnci bir ohm denir. Ohm kk
bir birim olduundan ast katlar mevcut deildir. Bundan dolaydr ki st katar vardr.
1 ohm =1.10
6
Mega ohm (M)
1 ohm = 1.10
3
Kilo ohm (K) dur.
rnek: 100 ohmluk direnci kohma dntrelim.
zm: 100ohm= 100.10
-3
= 1.10
-1
=0.1 Kohm
rnek: 1.2 kohm deerindeki direnci ohm deerine dntrelim
zm: 1.2 kohm= 1.2.10
+3
=1200 ohm bulunur.
Direncin tersine eit olan,
deerine iletkenlik denir. Formlde kullanlan harflerin anlamlar ve birimleri;
G: letkenlik (Siemens)
R: Diren (Ohm)
letkenliin birimi direncin tersi olup 1/a eittir. Bu durumda un tersi olan mho
olarak adlandrlr. Fakat uygulamada pek kullanlmaz. Direncin sembol karmza
aadaki ekillerde kmaktadr.
Diren sembolleri
Forml R=U/I dan I=U/R ye dntrrsek burada alcnn iinden geen akm
iddetinin alcnn ularna uygulanan gerilimle doru, alcnn direnci ile ters orantl
olduu grlr. Bu tanma OHM KANUNU denir. Formlde grlecei zere elektrik
devresinden geen akm, gerilim bydke artar diren bydke azalr.
Ohm kanunu formln incelemeye alrsak;
Diren sabitken,
R
U
I =
Gerilim, bydke akm artar. Gerim kldke akm azalr.
R
R
1
G =
19
Gerilim sabitken;
R
U
I =
Diren bydke akm azalr. Diren kldke akm artar
8.1 OHM KANUNU LE GERLMN BULUNMASI
rnek: U= I.R formlnden yaralanarak ekildeki devrede gerilim kaynann
deerini bulalm.
S
R
100
I = 2 A
ekil3.5
zm: Volt 200 100 . 2 R . I U = = = bulunur.
rnek: ekildeki devrede bilinmeyen kaynak gerilimini ohm kanunundan
yararlanarak bulalm.
S
R
1k
I = 0,5 A

ekil3.6
zm: U=I.R formlnde verilen deerler yerine konulursa;
1k= 1.10
+3
=1000 birim dnmnden sonra,
U= 0,5A.1000 = 500 Volt bulunur.
Ohm kanunu ile kapal bir devrede gerilim deerlerini bu ekillerde bulunabilir.
Bu bir diren zerinde den gerilim dm de olabilirdi. Bu tr sorular kitabn
ilerleyen sayfalarnda bulabilirsiniz.
20
8.2 OHM KANUNU LE DRENCN BULUNMASI
rnek: Aadaki ekildeki devrede verilen deerler yardm ile bilinmeyen diren
deerini bulalm.
S
R
I = 1 A
10 V
ekil3.7
zm: Ohm kanunu formlnde verilen deerler yerine konulursa, devreye bal
olan zerinden 1 Amperlik akm aktan diren deeri;
bulunur. deeri 10
A 1
V 10
I
U
R = = =
rnek: Aadaki ekildeki devrede verilen deerler yardm ile bilinmeyen diren
deerini bulalm.
S
R
I = 0,5 A
12 V
ekil3.8
zm: Deerler yerine konularak,
8.3 OHM KANUNU LE AKIMIN BULUNMASI
rnek: Aadaki ekilde verilen deerler yardm ile kaynaktan ekilen akm
bulalm.
S
R
100
I = ? A
12 V
ekil3.9
21
zm: ekilde de grld gibi bilinmeyen I deeri, bu deeri de bulmak iin,
formlde yerine konulduu taktirde kaynaktan ekilen akm bulunur.
mA 120 I Amper veya 12 , 0
100
V 12
R
U
I = =
= =
bulunur.
rnek: Aadaki ekilde verilen deerler yardm ile kaynaktan ekilen akm
bulalm.
S
R
30 k
I = ? A
12 V
ekil.3.10
zm: Formlde yerine konmadan nce birim dnm olup olmadna bakmak
gerekir. Dikkat edilirse R deeri K cinsinden verilmi. Bunu formlde yerine
koymadan a dntrrsek;
R= 30 k = 30.10
+3
=30.000
mA 4 I veya A 004 , 0
30000
V 120
k 30
V 120
R
U
I = =
= = bulunur.
rnek: Bir elektrik motoru 220 Voltluk bir gerilimle almakta ve direnci ise 10 dur.
Bu elektrik motoru hattan ne kadarlk bir akm ektiini bulalm.
Amper 22
10
V 220
R
U
I =
= =
bulunur.
rnek: ekildeki devrede 100 ohm zerinden geen akm ohm kanunundan
yararlanarak bulalm.
S
R
100
I = ? A
10 V
ekil3.11
22
zm: Kaynak gerilimi 10 V ayn zamanda diren ularnda da grleceinden,
direncin zerinden geen akm,
Amper 1 , 0
100
10
=
= =
V
R
U
I
Eer kaynak gerilimi 30 Volt olmu olsayd direncin zerinden geen akm ise,
olurdu. Amper 3 , 0
100
30
I = =
8.4 GRAFKLE OHM KANUNUNUN GSTERLMES
10 ohmluk bir diren eleman gerilim deeri 10 volttan 10ar volt ykseltilerek 100
volt dire ularna uygulandnda bu deerler nda bu diren zerinden geen
akm deerleri not edilir ve I (akm), U(gerilim) eksenleri dorultusunda 10 ohmluk
direncin grafii kartlr. Bu durumu laboratuar da deneysel olarak kantlayabiliriz.
R=10 OHM in U ve I deerleri I= U/R den I deeri bulunur ve tabloda yerine yazlr.
Bu tablodaki deerleri grafie dkersek 10 ohm luk direncin grafiini karm oluruz.
U I
10 V
20 V
30 V
40 V
50 V
60 V
70 V
80 V
90 V
100 V
1 A
2 A
3 A
4 A
5 A
6 A
7 A
8 A
9 A
10 A
ekil3.12 Direncin I-U grafii
Dikkat edilirse ohm kanunu forml nedenli doru olduu grlmektedir.
Ohm kanunu formllerini bir gen yardmyla pratik olarak birlikte yazabiliriz.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
U (Volt)
I(Amper)
R (Diren)
23
Burada hangi byklk hesaplanmak isteniyorsa o karakterin zerini ekilde
grld gibi kapatyoruz. Aadaki ekillerde, bu metotla akm, gerilim ve diren
deerini bulabiliriz.
ekil3.13 Gerilim, akm ve diren veren formller
9. OHM KANUNU LE LGL SORU VE ZMLER
Soru: ekildeki devrede eleman zerinden geen akm bulunuz.
I = ? A
U
100 V
R 20
ekil3.14
zm: I=U/R formlnde deerleri yerine yazarak 20 ohm luk diren zerinden
geen akm bulunur.
bulunur. Amper 5
20
V 100
R
U
I =
= =
Sizlerde ayn ekildeki devrede voltaj deeri 50 volt olduundaki akm bulunuz
24
Soru: ekildeki devrede 1k zerinden geen akm bulunuz.
I
U
50 V
R
1
ekil3.15
zm: ekilde verilen devrede gerilim deeri 50 V ve diren deeri 1 K bu
deerleri ohm dntrerek I=U/R formlnde yerine koyarak,
mA 50 A 10 . 50
10 . 1
V 50
k 1
V 50
R
U
I
3
3
= =
= =

bulunur.
Problem: ekil3.16daki devrede 1k zerinden geen akm bulunuz.
U
50 V
R
1
ekil3.16
zm: Dikkat edilirse verilen diren deeri k cinsinden bu verilen deeri ohm
deerine dntrelim. R=1k = 1000 = 1.10
-3
dnm yaplr.
Ohm kanunu formlnde U=50 V, R= 1.10
-3
yerlerine konularak;
mA 50 r Ampe 10 . 50
10 . 1
V 50
k 1
V 50
R
U
I
3
3
= = =
= =

Bulunur. Sizlerde ayn devre de 1k yerine 10k balayarak zerinden geen akm
bulunuz.
25
Problem: ekildeki devrede 5 M zerinden geen akm bulunuz.
I
U
25 V
R
5
ekil3.17
zm: Burada yapmamz gereken birim dnm olup olmadna bakp varsa
dnm yapmak;
5 M= 5.10
6
dnm yaplr.Formlde yerine konulursa;
A 5 A 10 . 5
10 . 5
V 25
M 5
V 25
R
U
I
6
6
= =
= =

bulunur.
Sizlerde ayn devrede 5 M yerine 1 M balyarak zerinden geen akm bulunuz.
Problem: Bir devreye 100 M ve ularna 50 KV baland taktirde bu eleman
zerinden geen veya 50 kVluk kaynaktan ekilen akm bulunuz.
zm: Burada gerilim kayna 50 KV ve diren deeri 100 M verilmitir. Bu
deerlerin dnm yaplmas gerekir.
50kV=50.10
3
V
mA 5 , 0 A 10 . 5 , 0
M 100
kV 50
R
U
I
3
= =
= =

Akm bulunur
Sizlerde 10 M ve 2kV olduu durumda diren zerinden geen akm bulunuz.
Problem: ekildeki devrede 100 zerinden geen akm 5 Amper ise bu 5 Amperi
sren gerilim deerini bulunuz.
I= 5 A
U=?
R
100
I= 5 A
ekil3.18
26
zm: Eleman zerinden geen akm I=5 A, elemann deeri R=100 bu deerler
ohm kanunu formlnde yerine konulduu taktirde kaynak gerilimi;
Volt 500 100 . A 5 R . I U = = = Bulunur.
Sizlerde eleman zerinden 8 Amper getii taktirde kaynan geriliminin ne olacan
bulunuz.
Problem: ekildeki devrede 50 zerinden 5 mA getiine gre kaynan gerilimi
ve voltmetrenin gsterdii deeri bulunuz.
I= 5mA
U=?
R
50
V
ekil3.19
zm: Burada dikkat edilirse akm deeri Amperin askat olarak verilmitir. Bu
deeri amper olarak dntrmek gerekir.
5 mA=5.10
-3
Amper olur. Bu deeri ohm kanunu formlnde yerine koyarsak kaynak
gerilimi;
mV 250 V 25 , 0 ) 50 ).( A 10 . 5 ( ) 50 ).( mA 5 ( R . I U
3
= = = = =

bulunur. Bu deer ayn zamanda voltmetrenin gsterdii deerdir.Sizlerde ekildeki
devrede 22 zerinden 10mA getiine gre voltmetrenin gsterdii deeri bulunuz.
Problem: ekildeki devrede akm 10 mA olduuna gre gerilim deerini bulunuz.
I= 10mA
U
R
3.3
ekil3.20
zm: 3.3 k direncin ektii akm 10 mA olduuna gre yine faydalanacamz
forml ohm kanunu forml olacaktr. Verilenler yerine konulursa,
27
V 33 ) 10 . 3 , 3 ).( A 10 . 10 ( ) k 3 . 3 ).( mA 10 ( R . I U
3 3
= = = =

bulunur. Burada yine dikkat edilmesi gereken birim dnmleri yaplmas gerekir.
Sizlerde ayn devre iin kaynaktan 5 mA ekildii zamanki gerilim kaynann
deerini bulunuz.
Problem: ekildeki devrede kaynaktan 3 A ekildiine gre bu kaynaktan 3A
ekilmesine sebep olan diren deerini bulunuz.
I= 3mA
U
12V
R
ekil3.21
zm: Kaynak gerilimi 12 V ve kaynaktan ekilen akm 3 mA formlde yerine
konulursa;
= = = = =

k 4 10 . 4
10 . 3
V 12
mA 3
V 12
I
U
R
3
3

bulunur. Ayn devre iin 3 A ekildii durumdaki diren deerini bulunuz.
Problem: ekildeki devrede kaynak ularna balanan voltmetre 150 V ve devreye
ampermetre ise 5 mA gsterdiine gre l aletlerinin verdii deerler nda
direncin deerini bulunuz.
R
V
A
5 mA
ekil3.22
zm:Dikkat edilirse Ampermetrenin gsterdii deer diren zerinden geen akm
ve voltmetredeki gerilim deeri ise diren ularndaki gerilim deerini vermektedir.
Gerekli birim dnmlerini yaptktan sonra formlde yerine konularak diren deeri;
= = = = =

k 30 10 . 30
10 . 5
V 150
mA 5
V 150
I
U
R
3
3

bulunur. Sizlerde ayn devre iin voltmetrenin gsterdii deer 50 V, ampermetrenin
gsterdii deer ise 500 mA iin diren deerini bulunuz.
28
U (Gerilim
Deeri)
I (Akm Deeri) R (Diren Deeri)
64 V 16
1,5 A 23
9 V 0,36 A
36 V 25 k
120 V 1,5 M
8 mA 4,7 k
38 V 76 A
450 mV 0,03 k
0,2 kV 800 mA
5200 pA 1,85 M
Tablo 1
Problem:Tablo1 de eksik yerleri ohm kanunundan yararlanarak doldurunuz. Bu
problemde imdiye kadar ohm kanunu ile ilgili zm olduumuz problemleri tablo 1
zerinde diren, akm ve gerilim deerlerini dolduracak ekilde verilmitir.
Problem: Aadaki boluklar ohm kanunundan yararlanarak doldurunuz.
U (Gerilim
Deeri)
I (Akm Deeri) R (Diren Deeri)
0,42 A 200
48 V 25
160 V 6,4 A
3 mA 15 k
24 V 1,2 M
110 V 550 A
33,3 mA 0,5 k
90 MV 3,6 mA
1000 pA 0,44 M
1,41 kV 470 k
100 V 22 k
Tablo 2
10. AKIMIN ve GERLMN YN
Elektrik akm ve ynnn negatif (-) kutuptan, pozitif (+) kutba doru olarak
kabul edilir. Gnmzde zellikle elektronik alannda yazlm kitaplarda kabul edilen
akm yndr. Ancak devre emalarnda akm ynnn sembolik olarak
gsterilmesini etkiler, teorik hesaplamalarda ve pratik uygulamalarda sonular
etkilemez. Bu sebeple alnan sembolik yn pratikte negatife veya negatiften pozitife
akmas hibir deer deiikliine sebebiyet vermez.
29
Bir direnten akm getii zaman, bu diren ularnda bir gerilim dm
meydana gelir. Diren ularnda den gerilim yn, akm ynne gre baklr. Akm
negatif kutuptan pozitif kutba doru akt kabul edildiinde, (bu teoride kabul
edilebilir) akmn dirence giri yapt taraf, diren zerinde den gerilimin negatif
kutbu, akm direnten k yapt taraf ise diren zerinde den gerilimin pozitif
kutbudur. Aadaki ekilde bir elektrik devresinde, diren zerinde den gerilimin
yn grlmektedir.
I
R
+
-
A
B
I
R
+
-
A
B
U
Bir diren zerinde gerilimin yn Bir diren zerinde gerilimin yn
ekil3.23(a) ekil3.23(b)
Yukardaki grlen ekil3.23(a)daki devrede akm, gerilim kaynann (-)
kutbundan karak R direncinin A ucundan giri yapmakta ve B ucundan k
yapmaktadr. Bylece, direncin A ucu (-), b ucu ise (+) olur. Diren ularnda den
gerilim llmek istenirse D.C Voltmetrenin (-) ucu direncin a ucuna, (+) ucu ise
direncin B ucuna paralel balanmaldr
Bir elektrik devresinde iki direncin seri olarak balandn dnelim. Bu
durumda da her diren ayr ayr ele alnr ve akmn giri ve k ynlerine gre o
diren ularnda den gerilimin kutuplar belirlenir. Aadaki ekilde seri bal
diren zerinde den gerilimlerin ynleri grlmektedir. Devreyi iyi bir ekilde
incelersek akmn ve gerilimin ularnda nasl bir durum oluuyor onu net bir ekilde
grebiliriz.
I
R2
+
- C
D
R1
+
-
A
B
U
ekil3.24 Seri bal diren zerinde den gerilimlerin yn
Yukardaki ekil3.24de akm R
1
direncinin ucundan giri B ucundan k
yapmaktadr. Bu direncin A ucu (-), B ucu (+) olur. R
2
direncinin C ucundan giren
akm D ucundan kmaktadr. Buna gre R
2
direncinin C ucu (-), D ucu (+) olur.
R
1
diren ularnda den gerilim bir D:C voltmetre ile llmek istendiinde,
voltmetrenin (-) ucu R
1
direncinin A ucuna, (+) ucu ise direncin B ucuna
balanmaldr. R
2
direnci ularnda den gerilimi lmek istendiinde ise
voltmetrenin (-) ucu R
2
direncinin C ucuna, (+) ucu ise D ucuna balanmaldr.
30
D.C akm devrelerinde akm D:C ampermetrelerle, gerilim ise D:C
voltmetrelerle llr. Bunlarn bir arada olan aletlere multimetre veya AVO (AMPER,
VOLT ve OHM) denir. Aadaki ekillerde D.C Ampermetre ve D.C Voltmetre
ekilleri grlmektedir.
Voltmetre sembolleri
ekil3.25 Ampermetre sembolleri
D:C ampermetreler devreden geen D:C akm ler ve devreye seri balanr.
D.C ampermetrelerin (+) ve (-) ular vardr. Devreye balanrken ampermetrenin (-)
ucunun akmn giri yapt noktaya, (+) ucunun ise akmn k yapt noktaya
balanmas gerekir. Aadaki ekilde D.C ampermetrenin devreye balanmas
grlmektedir.
I
+
-
A
R
+
ekil3.26 D.C. ampermetrenin devreye balanmas
D.C. Voltmetreler iki nokta arasnda D.C. gerilim ler. D.C. Voltmetreler,
gerilimi llecek elemana paralel olarak balanr. D.C voltmetrenin bir ucu (-) dier
ucu ise (+) dr. Gerilim lerken, voltmetrenin (-) ucu gerilimin (-) ucuna,
voltmetrenin(+) ucu ise gerilimin (+) ucuna balanr. Aadaki ekilde D.C voltmetre
kullanlarak diren ularnda den gerilimlerin llmesi grlmektedir.
Burada R
1
direncinin ularndaki gerilim dmn bir voltmetre, R
2
ularndaki gerilim dmn ise dier voltmetre lmektedir.
V
Voltmetre
Ampermetre
A
31
I
R
2
+
-
R
1
+
-
U
V
V
+
-
+
-
ekil3.27 D.C voltmetrenin devreye balanmas
11. ENERJ ve G
Giri: Gnlk yaantda kullanlan enerji reten sistemler ve bu enerjiyi kullanan
cihazlarda istenen en byk zellik herhangi bir enerjinin dier enerjilere kolaylkla
dntrlebilmesi ve bu dnm srasnda kayplarn en az olmasdr. Elektrik
enerjisi ve elektrikli cihazlarda bu zellik dier enerji ekillerine ve cihazlarna oranla
daha stn zellikler gsterir. Bu blmde, elektrik ii, gc ve uygulamalar
anlatlacaktr.
11.1 VE ENERJ
Etrafmzda oluan deiimleri i, bu ii oluturan yetenekleri de enerji olarak
tanmlamtk. rnein bir elektrik motorunun dnmesi ile bir i yaplr, ve bu ii
yaparken de motor bir enerji kullanr.
Mekanik : bir cismin, F kuvveti etkisi altnda L uzunluuna gitmesi ile yaplan i
olup,
W = F . L
forml ile hesaplanr. Bu formlde;
F = Kuvvet
L = Alnan yol
W = tir
MKS birim sisteminde, uzunluk metre (m), kuvvet newton (N) alndndan i birimi de
newton metre (Nm) veya ksaca joule (jull) olur. Ve (J) ile gsterilir.
Ularndaki gerilim U volt ve ierisinde t saniye sresince Q kulonluk enerji miktar
geen bir alanda grlen i ;
W = U . Q
Q = I . t yerine kullanlrsa;
W = U . I . t forml bulunur.
32
W = elektrik ii (enerji) ( joule )
U = alc gerilim ( volt )
I = alc akm ( amper )
t = alcnn alma sresi ( saniye ) dir.
Bu retecin verdii i ise ayn yoldan
W = E . I . t forml ile bulunur.
W = retecin verdii i ( joule )
E = retecin EMK s (Volt)
I = retecin verdii akm ( amper )
t = retecin alma sresi (saniye)
Elektriksel i birimi Volt Amper saniye ( ksaca V .A s ) dir. Doru akmda 1 VA= 1
Watt alndnda elektrikteki i birimi de Watt .saniye (Ws ) veya joule olur.
3600 Ws = 1 Watt saat (1 Wh)
3600000 Ws = 1000 Wh = 1 kiloWatt saat (1kWh ) uygulamada ok
kullanlr.
rnek: 110 voltluk bir doru akm ebekesinden 2A eken bir cihazn bir gnde sarf
ettii ii(enerji) bulalm
W = U . I .t
= 110 . 2 . 24 = 5280 = 5,28 kWh bulunur.
11.2 DRENCN GC
Direncin gc, zerinde s olarak harcayabilecei g demektir. Direnlerin
gc, boyutlar ile doru orantldr. Buna gre direncin boyutlar bykse gc
yksek, boyutlar kkse gc dk demektir. Diren zerinde harcanan g,
direnten geen akmla, zerinde den gerilimin arpmna eittir. O noktaya
balanacak direncin gc buna gre seilmelidir. Direncin gc, zerinde s olarak
harcanacak gten daha kk diren seilirse o diren ar sdan dolay yanar.
Piyasada, 0.125(1/8)Watt, 0.25(1/4) Watt, 0.5(1/2) Watt, 1 Watt, 5 Watt ve
daha yukar gte direnler bulunabilmektedir. Direnlerin gcnn omik deerle bir
ilikisi yoktur. Buna gre omik deeri dk fakat gc yksek direnler bulunduu
gibi bunun tersi, omik deeri yksek, gc dk direnlerde vardr.
33
Bir cihaz veya malzemenin bykl hakkndaki bilgi verebilmek,
yapabilecei ii ne kadar srede yapabileceini syleyebilmek iin, birim zamanda
yapt iin bilinmesi gerekir. te birim zamanda yaplan ie g denir. (P) ile
gsterilir ve
. I . U
t
U.I.t
P ya ve
t
W
P = = =
Buradan ;
U
ELEKTRKL
ISITICI
I
ekil3.30
Dikkat edilirse gerilim U= I . R den g formlnde yerine konulursa
P = U . I = (I . R) . I = I
2
. R Watt bulunur.
Eer gerilim belli ise I=U/R formlnden g formlnde yerine konulursa;
P = U . (U / R) = U
2
/ R Watt
olarak ta bir diren zerinde harcanan gc bulabiliriz. Buradaki formlde;
P = cihazn gc veya alnan g (Watt)
U = uygulanan gerilim ( Volt)
I = ekilen akm veya elemann zerinden geen akm ( Amper )
MKS birim sistemine gre (J/s) dir. Buna ksaca Watt denir W ile gsterilir. Bu birim
as ve st katlar mevcuttur. Bunlar kendi aralarnda biner biner byr biner biner
klr.
1W = 1000 mW
1000 W = 1 kW
10
6
W = 1 kW dr.
34
rnek: ekildeki devrede yukarda anlatlan formlle devredeki diren zerinde
harcanan gc bulunuz.
U
12V
R
500
I
ekil3.31
zm: mA 24
500
V 12
R
U
I =
= =
P = U.I = (12V).(24 mA) = (12V).(0,024A)= 0,288W=288 mW
Gerilim deeri kullanlmadan zm yaplabilir.
P = I
2
.R = ( 24.10
-3
A )
2
.500 = 0,288 W = 288 mW
Akm deeri kullanlmadan zm yaplabilir.
mW 288 W 288 , 0
500
V 12
R
U
P
2 2
= =
= = bulunur.
rnek: Mersinde elektriin kWh 100TL dir Bir evde kullanlan televizyonun gc
500W ve 2 saat, mzik seti 75W 4saat, Klimann gc 1500W 30 dakika, elektrik
ocann gc 2kW 45 dakika, altna gre harcanan toplam enerjiyi ve ka
liralk s arfiyat olduunu bulunuz.
Televizyon : (0.5kW).(2 saat) = 1 kWh
Mzik seti : (0.075kw).(4saat) = 1.5kWh
Klima : (1.5kw).(0.5saat) = 0.75kWh
Elektrik oca : (2kw).(0.75saat) = 1.5kWh
Toplam yaplan i : = 5.05kWh
Harcanan elektrik enerjisi :(5.05kWh) .(100 TL) = 505TL
35
rnek: Aadaki ekillerdeki gc her devre iin bulunuz.
U
10V R
I= 2A
U
R
50
I= 2A
(a) (b)
U
5V
R
10
I
(c)
ekil3.32
zm: ekil3.32(a) Devrede harcanan g, bu devre diren deeri bilinmedii iin
P=U.I = 10V.2A = 20W
ekil3.32(b)Devrede harcanan g, bu devrede kaynan deeri bilinmedii iin
ekil3.32(a) da kullanla forml iimize yaramayacaktr. O zaman akm ve devresinin
olduu forml kullanlacaktr.
P=I
2
.R= 2
2
A.50 =200 W
(c)Devrede harcanan g; Akm bilinmediine gre (a) ve (b) de kullanlan formlleri
kullanlamayacandan dier bir g forml olan;
P = U
2
/ R =5
2
V/10 = 25V/10 = 2.5 W bulunur.
rnek: Bir direncin harcad g 100 W zerinden den gerilim dm ise 120V
dur.Buna gre diren zerinden geen akm bulunuz.
zm : P= U.I g formlnden U.I/U=P/U eitliin her iki tarafn U ya blersek
I= P/U forml bulunur. Deerler yerine konulursa
mA 833 A 833 , 0
V 120
W 100
I = = = bulunur.
36
rnek: Aadaki ekillerdeki devrelerde kullanlan karbon direncin zerinden geen
akma gre ka wattlk diren kullanlmas gerekir bulunuz.
I= 10 mA
U
R
1000
U
10V
R
62
(a) (b)
ekil3.28
ekil3.28 (a) daki diren zerinde harcanan g;
mW 100 P veya Watt 1 , 0 P
) 1000 .( ) A 10 . 10 ( ) 1000 .( ) mA 10 ( R . I P
A 10 . 10 mA 10
2 3 2 2
3
= =
= = =
=
Bu devrede direncin zerinden geen akma dayanabilmesi ve yanmamas iin

1/8W(0.125W) lk diren seilmesi yeterlidir.
ekil (b) deki diren zerindeki harcanan g;
Watt 6 . 1
62
) V 10 (
R
U
P
2 2
=
= =
Bu devrede kullanlacak direncin gc 2 Wlk seilmesi gerekir. Aksi taktirde bu
devre iin daha kk wattl diren seilirse sdan dolay yanar.
rnek: Aadaki devrelerde kullanlan direnlerin omik ve g deerleri zerlerinde
verilmitir. Acaba bu devreler iin uygun g deerleri seilmimidir? Bulalm.
I= 10 mA
U
24V
R 1/2W 1.5K
U
9V
R 1/4W
100
(a) (b)
U
5V
R 1 W
10
(c)
ekil3.29
37
zm: ekil3.29(a) iin 24Vluk kaynaktan ekilen ve 1.5 kohm diren zerinde
harcanan g;
W 384 , 0
1500
) V 24 (
k 5 , 1
) V 24 (
R
U
P
2 2
=
= =
bu devre iin (0.5)W lk diren seilmi diren zerinde harcanan g P=0,384 W,
0.384W<0.5W olduundan bu devre iin seilen direncin g deeri uygundur.
ekil3.29(b) deki devredeki direncin harcad g;
Watt 81 , 0
100
V 81
100
) V 9 (
R
U
P
2 2 2
=
= =
Diren en az 0,81 Wlk olmas gereklidir. Dikkat edilirse seilen direncin gc
1/4W(0.25W) uygun deildir. nk direncin zerinde harcanan g
P=0,81W>0,25W bundan dolay bu devre iin g deeri uygun deildir. Bu devreye
1Wlk diren balanmas gerekir.
ekil3.29(c) deki devrede diren zerindeki harcanan gc bulursak;
W 5 , 2
10
) V 5 (
R
U
P
2 2
=
= =
diren zerinde harcanan g bulunur. Devreye balanan direncin gc 1Wlk
seildiinden ve 2,5W<=1W olacandan seilen direncin g deeri uygun deildir.
2,5 W veya 3 Wlk diren seilmelidir.
rnek: Bir 200 luk ve 2 Wlk bir direncin zerinden max. Geen akm bulunuz.
zm:
mA 100 A 1 , 0 I
01 , 0 I
W 2 ) 200 .( I
W 2 R I P
2
2
2
=

=
bulunur. Bu diren max. 100 mAlik akma dayanr. Bunun zerindeki bir akm
uyguland taktirde diren ar sdan dolay yanar. Bunun iin direncin sadece omik
deeri yeterli deil diren seilirken o direncin o devreye dayanp dayanmayaca da
gz nnde tutulmaldr.
17
SER DEVRELER VE KROFUN GERLM KANUNU
ELEKTRK DEVRELERNN HESAPLANMASI
SER DEVRELER
2.1 DRENLERN SER BALAMASI
2.2 SER DEVREDE AKIM
2-3 TOPLAM (EDEER) DREN
2-4 SER DEVREDE OHM KANUNU
2-5 GERLM KAYNAKLARININ SER BALANMASI
2-6 KIRCHHOFFUN GERLMLER KANUNU
2-7 GERLM BLCLER
2-8 SER DEVREDE G
BLM 2
18
2-1 DRENLERN SER BALANMASI
Devrelerde diren sembolleri karmza aadaki ekil 2.1 (a) ve (b) deki gibi
karmza kmaktadr. Bu semboller devreler ska karmza kacak ve birimi ohm
() olarak bilinecektir. Bu birimi nceki konularda aklamasn yapmtk. Tekrar bir
hatrlatma yaparsak ohm kk bir birim olduu iin askatlar mevcut olmayp st
katlar vardr. Bunlar kilo ohm (k) ve mega ohm (M) dur. Bu birimler aras
dnmler 1000er 1000er byr 1000er 1000er klrler. Bu birim dnmlerini
rneklersek;
1 = 10
-6
M 1 = 10
-3
k
100 = ..........k? 520 k =........... ?
bunlar zersek; 100 = 0,1 k, 520 k = 520.000 olduunu grrz.
Bu diren deerlerini teorik olarak bu ekilde yapld gibi l aleti ile de direncin
deerinin ka olduunu da lerek bulabiliriz. Direncin deerini lmede kullanlan
l aletinin ismi ise OHMMETREdir. Bu aklamalar ve hatrlatmalardan sonra
direnler tek bir ekilde devrede kullanld gibi birden fazlas da ayn devrede
kullanlabilir. Bu direnlerin kendi aralarndaki biri birinin ucuna balant ekillerine
gre isimlendirilirler. Direnlerin birinin k ucunun dierinin giri ucuna o direncinde
k ucunun dierinin giri ucuna balanma ekline direnlerin seri balanmas
denir. Ksaca akmn deimedii ayn akmn tm elemanlarn zerinden getii
durumdur. Bu balant ekline rnek verirsek daha iyi anlalr.
(a)
(b)
(c)
ekil 2.1 Direnlerin seri balant ekli
19
eitli Seri Diren Balants
Diren eleman devrede ekil 2.1 deki gibi balandklar gibi ekil 2.2 deki gibi
de balanr. zerlerinden dikkat edilirse ayn akm takip ettii grlr. Seri balantda
elemanlar zerinden geen akm ayndr.
R
1
R
2
+A
-B

R
1
R
2
+A
-B
R
3

+A
-B

(a) (b) (c)
+A
-B
(d)
ekil 2.2 Direnlerin seri balanmas ve akmn zerlerinden geii
2.2 SER DEVREDE AKIM
Devreden akmn akmas iin diren ularna bir gerilim kayna balanmas gerekir.
imdi direnleri seri balayp ularna bir gerim uygulayp zerlerinden geen akm
inceleyelim.
R
1
R
2
R
3
1,03
A
+
_
U
1,03
A
1,03
A
1,03
A
ekil 2.3 (a) Seri bal direnlerin zerinden geen akm
20
R
1
R
2
R
3
U
I
ekil2.3 (b)
Dikkat edilirse direnler seri balanp ve bu direnlerin ularna bir g
kaynana balanm bu elemanlar zerinden bir akm ekilde grld gibi
gemekte. Bu akmda devreye seri balanan ampermetre ile kaynaktan ve
direnlerden geen akmlar ekil 2.3 (a) da grld gibi llr. Bu llen akma
bakarsak kaynaktan ekilen akm devrede bal olan diren zerlerindeki ile ayn
deeri gstermektedir. Seri balamada kaynaktan ekilen akmla elemanlar
zerinden geen akm ayndr. Bu seri devre zelliklerinden bir tanesidir.
2-3 TOPLAM (EDEER) DREN
Direnler (pasif eleman) bir veya n tanesini seri balayabiliriz. Bu baladmz
seri bal direnlerin tek bir diren haline getirme ilemlerine toplam veya edeer
diren bulma denir. Direnlerin seri balanmas ve toplam diren deerlerini zerinde
gsteren ekiller gsterelim.
+
_ U
10 10
+
_
U
10
10
20
(a) (b)
+
_ U
1
1
1
1+1+1 = 3
(c)
ekil 2.4 Direnlerin seri balanmas ve Edeeri
21
ekil 2.4 de direnler bir, iki, ve tanesi kendi aralarnda seri balanm yanlarnda
ise bu direnlerin toplam deerleri bulunmutur. Grld zere n tane diren de
olsa ekil 2.4 (a)deki devrede olduu gibi tek bir diren ekline getirilir. Bu hale
getirmek iin direnler seri bal ise bu direnlerin omik deerleri kendi aralarnda tek
tek toplanr. Bunu forml haline getirsek;
n 3 2 1 e T
R ......... R R R R veya R + + + + =
genel forml ortaya kar. Bir devrede 4 tane diren seri balanmlarsa;
4 3 2 1 E T
R R R R R R + + + = =
Eer devrede 6 tane diren seri balanm ise;
6 5 4 3 2 1 T
R R R R R R R + + + + + =
gibi diren deerleri kendi aralarnda skalar olarak toplanr. Bu formllerin hepsi
genel formlden kmaktadr. Eer direnler birbirleri ile seri bir ekilde balanmsa
bu deerler toplanacak tek bir diren haline getirilecektir.
rnek 2.1:
ekil 2.5 deki devrede verilen direnlerin edeerini bulunuz.
U
56 100
27
5.6 10
= R
3
R
2
R
1
R
5
R
4
+
_ U
R
T
ekil 2.5
198,6
5,6 10 27 100 56
R R R R R R R
5 4 3 2 1 E T
=
+ + + + =
+ + + + = =
bulunur. 5 tane diren yerine ayn ii yapan R
T
balamamz yeterli olur.
22
rnek 2.2:
Aadaki ekil 2.6 da ki devrelerin toplam direncini bulunuz.
+
_
U
R
1
1
R
2
2.2

R
3
4.7
R
4
10
+
_ U
R
1
4.7
R
2
10
R
3
1
R
4
2.2
(a) (b)
ekil2-6
zm 2.2:
ekil 2.6 (a) da ki devre iin;
= + + + = k 9 , 17 k 10 k 7 , 4 k 2 , 2 k 1 R
T

ekil 2.6 (b) deki devre iin;
= + + + = k 9 , 17 k 2 , 2 k 1 k 10 k 7 , 4 R
T

bulunur. ekil 2.6 (a) ve (b) deki direnler ayn deerli olmas nedeniyle toplam diren
deerleri eit kmtr. Burada dikkat edilmesi gereken durum deerleri ayn balant
yerleri farkl da olsa toplam diren deeri ayn kar.
23
rnek 2.3:
Aadaki ekil 2.7 deki devrede ohm metrenin gsterdii deer 17900 olduuna
gre R
4
direncinin deeri ka k dur.
ekil 2.7
Devrede grld gibi direnler zerinden herhangi bir akm akmad ve
diren ularnda gerimin olmad gzkyor. Devredeki S anahtar devreyi
kesmektedir. Eer S anahtar devreyi kesmemi olsa bu balant ve llen deer
yanl olurdu. Diren lerken direncin ularnda ve zerinden herhangi bir akm
akmamas gerekir. Direnlerin tam deerinin grlebilmesi iin diren ularnda
direnlere seri veya baka tr bir balant olmamas gerekir. ekil 2.7 de olduu gibi.
Devre de lm hatas olmad tespitini yaptktan sonra R
4
direncini bulalm.
Ohmmetrenin gsterdii balant ekline gre toplam direnci vermektedir. Buna gre;
=
+ + =
+ + + =
+ + + =
k 10 R
) k 7 , 4 k 2 , 2 k 1 ( - 17,9 R
ekersek; ' R R k 7 , 4 k 2 , 2 k 1 k 9 , 17
R R R R R
4
4
4 4
4 3 2 1 T
bulunur.
Ayn Deerli Direnlerin Seri Balanmas
Direnler farkl deerlerde seri balanabildikleri gibi ayn deerli direnlerde
birbirleri ile seri balanabilirler. Bunlarda tek bir diren haline aldrlabilir. Bu gibi
durumda aadaki forml kullandmz taktirde edeer diren deerini bulabiliriz.
24
nR R R
T E
= =
Bu konuyu rnek vermek gerekirse; 22 luk sekiz adet direnci seri baladmzda
edeer direncin deerini bulalm.
= = = 176 22 . 8 nR R
T

bulunur. Bu rneimizi direnlerin seri balama forml ile bulmu olsaydk, ilem
kalabal daha fazla olacakt.
2-4 SER DEVREDE OHM KANUNU
Ohm kanunu tek bir dirente uygulanabildii gibi n tane direncin seri
balanmasnda da kullanlabilir. imdiye kadar seri balanan direnlerin edeerini
bulduk, fakat bu direnler gerilim kayna balayp bu direnler zerlerinden geen
akmlar, diren ularndaki gerilim dmlerini bulmadr. Ohm kanununda grm
olduklarmz seri devrede kullanalm ve devrenin analizini yapalm. Aadaki devre
zerinde ohm kanunu tekrar hatrlayalm.ekil 2.8 de direnlerin seri ve o direnlerin
edeerini gstermekte ve edeer diren deeri R
T
= R
1
+R
2
+R
3
olduunu ekil
zerinde nasl bulunduunu grdk. devreden geen toplam akm ise;
T 3 2 1
T
R
U
R R R
U
I =
+ +
= ayn sonucu verecektir.
R
1
R
2
R
3
U
+
_
+
_
U
R
T
=R
1
+R
2
+R
3
ekil 2.8

rnek 2.4:
15 Voltluk bir gerilim kaynann ularna 1 k, 500, 3,3 k ve 2700 direnleri seri
balanyor. 3,3 k direncin zerinden geen akm bulunuz.
25
zm 2.4:
Soruyu bir devre zerinde gsterirsek sorunun basit olduu ortaya kacaktr.
U=15 V
1 500
3.3
2700
R
3
R
2
R
1
R
4
A
+
_
+
_
ekil 2.9
Devrede elemanlar seri balandklar iin toplam diren formln kullanrsak;
= + + + = = k 5 , 7 k 7 , 2 k 3 , 3 k 5 , 0 k 1 R R
E T

Kaynaktan ekilen akm, ayn zamanda 3,3 k dan da geen akmdr. Bunu bulmak
iin ohm kanununu kullanrsak;
mA 2 A 10 . 2
7500
V 15
k 5 , 7
V 15
I I
3
3 , 3 T
= =
= =

bulunur.
rnek 2.5:
ekil 2.10 deki devrede 25 Vluk kaynaktan ekilen akm ve elemanlar zerinden
geen akm bulunuz.
U=25 V
82 18
15
10
R
3
R
2
R
1
R
4
+
_
ekil 2.10
26
zm 2.5:
Devede grld gibi direnler birbirleri ile seri bal edeer formln kullanarak
bu direnleri tek bir diren haline getirelim.
= + + + = + + + = 125 10 15 18 82 R R R R R
4 3 2 1 T

bulunur. Devre ekil 2.11 deki halini alr.
+
_
U
25V
R
T
=125
ekil 2.11
Kaynaktan ekilen akm bulunur. Ayn zamanda elemanlar zerinden geen akmda
bulunmu olur. nk tm elemanlar devreye seri bal.
rnek 2.6:
Aada ekil 2.12 de LED (k veren elektronik eleman) 5Vluk bir kaynaa seri bir
direnle balanyor. Led zerinden 5mAlik bir akma ve 250 luk bir diren zellii
gsteren bir elemandr. Buna gre lede seri balanacak direncin deerini bulunuz.
+
_
U
5V
5mA
LED
10
+
_
U
5V
5mA
250
R
S
R
L
ekil 2.12
zm 2.6:
lk yapmamz gereken toplam direnci bulmak.
.
250
250
=
+ = + =
T S
S L S T
R R
R R R R

Burada R
S
ve R
T
deerleri belli deil R
T
yi akm ve gerilim deerleri belli olduu iin o
deerlerden faydalanarak bulabiliriz.
mA 200 I
A 2 , 0
125
V 25
R
U
I
T
=
=
= =

27
= = = = 1000 1
5
5
k
mA
V
I
U
R
T
T

bu deer toplam diren yerine yazlrsa lede seri balanacak diren deeri bulunur.
gerekir balanmas seri lede diren 750 250 - 1000 R
250 R R
S
T S
= =
=

rnek 2.7:
ekil 2.13 deki devrede bal olan voltmetre 2.5Vtu devredeki ampermetre ise
25mAi gsterdiine gre; diren deerlerini bulunuz.
+
_
U
R
1
R
2
R
3
R
4
U
R1
=2.5V U
R2
=3V U
R3
=4.5V U
R4
=2.5V
V
2,5V
A
25 mA
ekil 2.13
= = = =
= = = =
= = = =
= = = =
80
A 10 . 25
V 5 , 2
mA 25
V 5 , 2
I
U
R
180
A 10 . 25
V 5 , 4
mA 25
V 5 , 4
I
U
R
120
A 10 . 25
V 3
mA 25
V 3
I
U
R
100
A 10 . 25
V 5 , 2
mA 25
V 5 , 2
I
U
R
3
4
4
3
3
3
3
2
2
3
1
1
diren deerleri bulunur. Bu devreyi Electronics Workbench program ile deneyip
grebilirsiniz. Dikkat edilirse direnler seri balanma durumunda kaynaktan ekilen
(ampermetrenin gsterdii deer) akm elemanlar zerinden aynen gemektedir.
lerleyen konularda seri devrede akmn ayn gerilim deerlerinin deitiini
greceiz.
28
2-5 GERLM KAYNAKLARININ SER BALANMASI
Direnlerde olduu gibi gerilim kaynaklar da seri balanabilir. Gerilim
deerlerini ykseltmek iin veya gerilim deerini drmek istendiinde kaynaklar
seri balayabiliriz. Aadaki ekil 2.14 de adet pil birbirleri ile balanm ve
ularna bir lamba balanmtr. Bu gerilimin edeerini inceleyelim bu lambann
ularna ka volt gerilim gelmektedir grelim.
+
_
1.5V
+
_
+
_
1.5V 1.5V
LAMBA
S
4.5 V
U
1
U
2
U
3

ekil 2.14
Dikkat edilirse seri balamada kaynaklar (+) kan dier kaynan (-) ucuna
balanmtr. Kaynaklar seri balamak iin bu ekilde yapmak gerekir. ekildeki gibi
balant yapld taktirde lambann ularndaki gerilim;
Volt 5 , 4 V 5 , 1 V 5 , 1 V 5 , 1 U U U U
3 2 1
= + + = + + =
gerilim deeri bulunur. ekil 2.15 daki devrede balant ekline gre lambann
ularndaki gerilim ka volt olduunu grelim.
ekil 2.15
Volt 5 , 1 V 5 , 1 V 5 , 1 V 5 , 1 U U U U
3 2 1
= + = + =
deeri bulunur.
29
rnek 2.8:
Aada ekil 2.16 de verilen elektrik devresine bal gerilim kaynaklarnn toplam
deerini ve bu kaynak yerine ka voltluk tek bir kaynak balasak ayn ii yapar
bulunuz.
zm 2.8:
ekil 2.16 deki devre incelenirse kaynaklar birbirlerine seri olarak balanm bu
durumda kaynaklarn deerlerinin toplam bize lambann ularndaki
gerilim deerini ve edeer kaynan deerini verecektir.
ekil 2.16
Volt 18 V 3 V 5 V 10 U U U U
3 2 1
= + + = + + =
bulunur. Bu kaynan yerine tek bir 18 Voltluk kaynak ekil 2.16 deki gibi
balayabiliriz. Tabi ki verecei gc de uygun olmas artyla.
rnek 2.9:
ekil 2.17 deki devrede gerilim veya diren ularndaki gerilim deerini bulalm ve
ayn grevi yapacak edeer kayna diren ularna balayalm.
25 V
15 V
U
2
U
1
+
_
R
+
_
R 10 V
ekil 2.17
30
zm 2.9:
ekil 2.17 deki kaynaklar birbirlerine balanm balantda elemanlar (-) ular
birbirine (+) ular birbirlerine balanm bu durumda byk deerli olan kaynaktan
kk deerlikli kaynan deerini karp byk deerlikli kaynan yn alnr. Bu
diren ularnda (+), (-) olarak belirtilmitir. Diren ularndaki gerilimi bulursak;
V 10 V 15 V 25 U U U
1 2
= = =
bulunur. Bu kaynan ayn grevini yapacak ekil 2.17 de gsterilmitir.
rnek 2.10:
ekil 2.18 da verilen devrede diren ularnda gerilim dmlerini bulunuz.
12
6
10
20
18 V
U
1
U
2
U
4
U
3
+
+
+
+
_
_
_
_
I
TOPLAM
ekil2.18
Diren ularndaki gerilim dmlerini bulursak;
10V 0,5A.20 I.R U V 5 10 . A 5 , 0 R . I U
V 3 6 . A 5 , 0 R . I U V 6 12 . A 5 , 0 R . I U
4 4 3 3
2 2 1 1
= = = = = =
= = = = = =
diren ularndaki gerilim dmleri bulunur. Bu gerilim dmleri toplam dikkat
edilirse kaynak gerilimine eittir. Bu ileriki konuda bir kanun ad altnda incelenecektir.
A
V
R
U
I
R
R R R R R
T
T
T
T
5 , 0
48
24
48
20 10 6 12
4 3 2 1
=
= =
=
+ + + =
+ + + =
31
2.6 KIRCHHOFFUN GERLMLER KANUNU
Kapal bir elektrik devresinde, seri bal direnlerin zerinde den gerilim
dmlerinin toplam devreye balanan gerilim kaynann ularndaki gerilime eittir.
Bu ifade ettiimiz tanm bir devre zerinde gsterirsek;
+
_
U
U
R1
U
R2
U
R3
U
R4
+
+
+
+
_ _
_
_
ekil 2.19
n 3 2 1
U .. .......... U U U U + + + =
Kirchhoffun gerilimler kanunu formln genellenmi olarak ortaya kar
Kirchhoffun gerilimler kanunun baka bir tarifi, kapal bir elektrik devresinde
gerilimlerin toplam sfra eittir.
+
_
U
U
R1
U
R2
U
R3
U
R4
+
+ +
+
_
_
_
_
ekil 2.20
0 U U U U U
4 3 2 1
=

Krchhoffun ikinci tanma gre forml ortaya kar bu forml ilerleyen
konularmzda ska kullanlacaktr. Kanunun laboratuar ortamn da kantlanmas iin
ekil 2.21 deki gibi balant yaplrsa voltmetrelerin gsterdii deerlere bakarak
kanunun nedenli doru olduu gzkr.
32
+
_
U
10 V
R
1
R
2
Voltmetre 3
10 V
Voltmetre 2
4.5 V
U
1
U
2
V
V
V
ekil 2.21
rnek 2.11:
ekil 2.22 de verilen devrede diren ularndaki gerilim dmleri verildiine gre
kaynak gerilimini bulunuz.
+
_
U
10 V
R
1
R
2
+
+
_
_
5 V
10 V
ekil2-22
zm 2.11:
Kirchhoff gerilim kanunundan yararlanarak kaynak gerilimini bulabiliriz.
U= 5V+10V=15 V
Bulunur.
rnek 2.12:
ekil 2.23 deki devrede U
3
gerilim deerini kirchhoff gerilimler kanunundan
yararlanarak bulunuz.
+
_
U
50 V
U
R1
U
R2
+
_
12 V
25 V
U
R3
+
_
+
_
ekil-2.23
33
zm 2.12:
Kirchhoffun gerilimler kanunun ikinci bir tanmlanmasn yapmtk. Kapal bir
devrede gerilimlerin toplamnn sfra eit olduunu sylemitik. Buna gre R
3

direncinin ularndaki gerilim dmn bulursa;
V 13 U
V 0 U V 37 V 50
V 0 U V 25 V 12 V 50
0 U U U U
3
3
3
3 2 1
=
=
=
=
bulunur.
rnek 2.13:
ekil2.24 deki devrede R
4
direncinin deerini kanunlardan yararlanarak bulunuz
+
_
U = 100 V
R
2
= 47
R
4
+
+
+
+
_
_
_
_
U
2
U
3
U
1
U
4
R
3
= 100
R
1
= 10
ekil 2.24
zm 2.13:
Ohm kanunundan yararlanarak diren ularndaki gerilim dmlerini bulalm.
V 20 ) 100 ).( mA 200 ( R . I U
V 4 , 9 ) 47 ).( mA 200 ( R . I U
V 2 ) 10 ).( mA 200 ( R . I U
3 3
2 2
1 1
= = =
= = =
= = =
diren ularnda ki gerilim dm bulunur. Daha sonra kirchhoffun gerilimler
kanunundan yararlanarak R
4
direnci ularndaki gerim dmn bulalm.
bulunur. V 4 , 68 U dan V 0 U V 6 , 68
0 U V 20 V 4 , 9 V 2 V 100
0 U U U U U
4 4
4
4 3 2 1
= =
=
=
34
R
4
direnci ularndaki gerilim dmn ve zerinden geen akm seri olduu iin
ayn akm R
4
zerinden de getiinden ohm kanununu bu diren iin uygularsak;
bulunur. 343
mA 200
V 6 , 68
I
U
R
4
4
= = =
bu diren deeri standart diren deeri deildir. Bu diren deerine en yakn %5
toleransl 330 ohmluk diren balayabiliriz.
rnek 2.14:
ekil 2.24 deki devreyi ele alalm. ohm kanunu ve kirchhoffun gerilimler kanunundan
yararlanarak bu devreyi inceleyelim.
U=20 V
3 5
2
U
1
= 6 V
+
_
U
3
= 4 V U
2
= 10 V
+ + +
_ _ _
14 V 4 V 0 V
2
20 V
ekil 2-25
zm 2.14:
ekil 2.25 deki devre seri bir devre olduu iin toplam diren formlnden;
= + + = + + = 10 2 5 3 R R R R
3 2 1 T

toplam diren bulunur. Kaynaktan ekilen akm;(kaynan gerilim deeri verilmi)
bulunur. akm ekilen kaynaktan Amper 2
10
V 20
R
U
I
4
=
= =
Bu bulunan akm elemanlar seri olduklarndan tm diren zerinden ayn akm
geeceinden, diren ularndaki gerilim dmleri;
V 4 A 2 . 2 U
V 10 A 2 . 5 U
V 6 A 2 . 3 U
3
2
1
= =
= =
= =
35
diren ularndaki gerilim deerleri bulunur. ekil zerinde de gsterildii gibi 3
ohmluk diren zerinde 6 Vluk gerilim dm olmu dier direnlere kalan gerilim
ise;
V 14 V 6 V 20 U U
1
= = kalmtr.
kinci diren olan 5 ohmluk diren 10 Vluk gerilim dmne sebebiyet vermi geriye
R
3
direncine kalan gerilim ise;
V 4 ) V 10 V 6 ( V 20 U U U
2 1
= + =
nc(2 ohm) dirence kalan gerilim deeridir. Dikkat edilirse kapal bir devrede
gerilimlerin dm kaynak gerilimine eitlii grlmektedir. Kirchhoffun kanunu
tekrar bu devrede de kantlanm oldu.
rnek 2.15:
ekil2.26 deki devrede ab ularndaki gerilimi kirchhoffun gerilimler kanunundan
faydalanarak bulunuz.
U=24 V
2 1
3
U
3
U
2
U
1
+
_
+ +
+
_
_
_
Uab = ?V
ekil 2-2 6
zm 2.15:
ab ularndaki gerilimi bulmak iin nce edeer direnci ve kaynaktan ekilen akm
bulmamz gerekir.
= = + + = + + = 000 . 6 k 6 k 3 k 1 k 2 R R R R
3 2 1 E

kaynaktan ekilen akm;
mA
k
V
R
U
I
E
4
6
24
=
= =
bulunur. Bu akm seri devrede tm elemanlardan akacandan R
1
eleman zerindeki
gerilim dm;
36
V 8 A 10 . 4 . 10 . 2 mA 4 . k 2 I . R U
3 3
1 1
= = = =

bulunur. Bu deeri kaynak geriliminden kartrsak ab ularndaki gerilimi buluruz.
Veya ab ularndaki gerilim ve R
1
eleman zerindeki gerilimin toplam kaynak
gerilimini vereceinden;
16V 6V - 24V b Ua den; Uab V 8 V 24
Uab U U
1
= = + =
+ =

bulunur. Bu bulduumuz gerilim deeri aadaki ekil 2.27 de gsterildii gibi bir
ksm R
2
direnci dier kalan ksm ise R
3
direnci zerinde gerilim dm olarak
grnecektir.
ekil 2.27
2-7 GERLM BLCLER
Seri direnlerden oluan bir devrede akm sabittir. Yine seri bal direnlerin
ularnda den gerilim, sabit olan bu akm ile her bir direncin arpmna eittir. Buna
gre her direncin ularnda den gerilim o direncin deeri ile doru orantldr. Seri
bal direnlerden omik deeri yksek olann zerinde IxR formlnden dolay, omik
deeri dk olan direncine gre daha fazla gerilim der. Seri bal direnler eit ise
zerlerinde den gerilim de eit olur.
Bir gerilim kayna ve seri bal direnlerden oluan devreye gerilim blc
olarak dnlebilir. Her direncin zerine den gerilim I.R
x
forml ile
hesaplandn biliyoruz. Ayn ekilde devre akm I=U/R
E
forml ile bulunduunu
biliyoruz. Burada akm deerini U=I.R
x
formlnde yerine yazarak seri bal herhangi
bir direncin ularndaki gerilim dmn bulabiliriz.
37
Bu aklamalardan sonra gerilim blc formln kartrsak;
X X
R . I U = (1.Forml) kaynaktan ekilen akm
E
R
U
I =
I akm forml bir(1) de yerine konulursa;
ise dzenlenir R
R
U
U
X
E
X
=
Gerilim blc forml kar.
x: 1,2,3.......n , diren saylardr.
Bu forml dorudan direncin zerinde den gerilimi verir. Bu formlde kullanlan
karakterlerin anlam ve birimini aklayalm.
U : Kaynak gerilimi (Volt)
R
E
: Edeer(toplam) diren (ohm)
R
X
: zerinde den gerilimi hesaplanacak diren (ohm)
U
X
: R
X
direnci zerinde den gerilim (Volt)
rnek 2.16:
ekil 2.28 deki elektrik devresinde kaynak gerilimi ve pasif elemann omik deeri
verilmi, R
1
direnci ularndaki gerilim U
1
, R
2
direncinin ularndaki gerilim(U
2
)
deerini gerilim blc formln kullanarak direnlerin ularndaki gerilimi bulunuz.
+
_
U
10 V
R
1
= 82
+
+
_
_
U
1
U
2
R
2
= 68
ekil 2.28
38
zm 2.16:
Gerilim blc formlmzde devrede verilen deerleri yerine koyarsak;
= + = + = 150 68 82 R R R
2 1 E

Volt 47 , 5 V 10 ).
150
82
( U ).
R
R
( U
E
1
1
=
= =
bulunur. R
2
ularndaki gerilimi imdi nceki grm olduumuz kirchhoffun gerilim
kanunundan yaralanarak bulalm, daha sonra gerilim blc formlnden
bulduumuz deerle karlatralm.
2 1
U U U + = den U
2
yi ekersek
V 53 , 4 V 47 , 5 V 10 U U U
1 2
= = =
Bulunur. Gerilim blc formln kullanarak zersek;
bulunur. V 53 , 4 V 10 ).
150
68
( U ).
R
R
( U
E
2
2
=
= =
Dikkat edilirse her iki yntemle de ayn sonucu verir. Bu da olmas gereken bir
durum.
rnek 2.17:
Aada ekil 2.29 da verilen devrede gerilim blc formln kullanarak aadaki
klarda belirtilen gerilim deerlerini bulunuz.
(a) AB aras (b) AC aras (b) BC aras (c) BD aras (d) BD aras (e) CD aras
+
_
U
25 V
1
8.2
3.3
+
+
+
_
_
_
R1
R3
R2
A
B
C
D
ekil-2.29
39
zm 2.17:
Seri bal diren elemanlarnn edeer diren deerini bulursak;
= = =
+ + = + + =
12500 10 . 5 , 12 k 5 , 12 R
k 3 , 3 k 2 , 8 k 1 R R R R
3
E
3 2 1 E

gerilim blc formlnde R
E
deeri yerine konularak rnekteki klar
cevaplandrabiliriz
(a) V 2 V 25 ).
k 5 , 12
k 1
( U ).
R
R
( U
) T E (
1
AB
=
= =
=
(b) Gerilim deeri AC aras istendii, AC arasnda R
1
ile R
2
seri bal olduundan bu
ularn gerilimi;
V 4 , 18 V 25 ).
5 , 12
k 2 , 9
( U ).
R
R R
( U
E
2 1
AC
=
=
+
= dur.
BC ularnda gerilim deeri sadece R
2
ularndaki gerilim, bu ulardaki gerilim;
V 4 , 16 V 25 ).
k 5 , 12
k 2 , 8
( U ).
R
R
( U
E
2
BC
=
= =
(d) BD deeri arasndaki gerilim deeri R
2
ve R
3
direnleri ularndaki gerilim
dmleri burada R
x
deeri R
2
ile R
3
direnlerinin toplam olacaktr. Bu aklamadan
sonra U
BD
;
V 23 V 25 ).
5 , 12
k 5 , 11
( U ).
R
R R
( U
E
3 2
BD
=
=
+
= dur.
(e) Son olarak CD arasndaki gerilim ise sadece R
3
ularndaki gerilim dmdr.
Bu aklamadan sonra U
CD
;
V 6 , 6 V 25 ).
k 5 , 12
k 3 , 3
( U ).
R
R
( U
E
3
CD
=
= = dur.
40
Potansiyometre ile Gerilimin Blnmesi
imdiye kadar sabit deerli direnlerle kaynak gerilimini istediimiz veya
istemediimiz deerlere bldk bu deerleri eitli elektronik devrelerde kullanp
eitli elemanlar veya devreleri blm olduumuz gerilimle altrabiliriz. En
basitinden elektronik bir eleman olan transistrn Beyz-Emiter gerilimi gerim blc
direnlerle srlmekte. Bu en basit rneklerden biri. Bu sabit diren deerleri ile
yaplmakta fakat dnmek gerekirse bir g kaynann 0-30V arasnda
ayarlanmas ve 1(bir) voltluk aralkla gerilimin ihtiya olduu durumda sabit deerli
diren balamak mantkl olmasa gerek, bu ii yapacak olan potansiyometre ksaca
pot dediimiz elektronik eleman kullanrz. Bu eleman bacakl bir eleman olup
elektronik devrelerde ok sk karmza kan bir elemandr. Grld gibi bu
elemanda bir gerilim blc bir elemandr. Bu elemann gerilimi nasl bld
ekil2.31 de durumunda incelenmitir.
+
_
U
R1
R2
R3
R4
T
R
A
N
S
I
S
T
R
U2 = ?
ekil 2.30
ekil 4-30 imdiye kadar
anlatmaya altmz
gerilim blme ileminin
elektronik devrede
kullanld en basit devre
bu devredeki U
2
gerilimi;
U
R R
R
U ). (
2 1
2
2
+
=
Yandaki ekilde bacakl
eleman olan
potansiyometre (pot) orta
noktasnda iken
voltmetrenin gsterdii
gerilim deerini grn.
Potun 3 nolu baca 1 nolu
bacak tarafna getirilmi
halde voltmetrenin bu
eleman zerinde lt
deeri grn.
41
ekil 2-31
Potansiyometre ile ularna uygulanan gerilimi istediimiz deerde lineer bir pot
taktmzda nolu bacaktan alma imkanmz yani istediimiz gerilim deerini elde
etme(gerilimi blme) imkanna sahip oluruz. Bunu pratik olarak yapma imkan olduu
gibi sabit direnlerde teorik olaraktan yaptmz gibi potla da teorik olarak yapabiliriz.
Potla ilgili rnek, rnek 2.18 de verilmitir.
rnek 2.18:
ekil 2.32 deki lineer direnlerin bal olduu kapal bir devrede 5k ve 10k sabit
diren ve 10kluk bir potansiyometre seri balanm bu elemanlar 24Vluk kaynakla
beslenmitir. Potansiyometrenin ularndaki gerilimi potansiyometrenin 0 ve 10k
(min.-max) deere ayarland durumdaki ekilde gsterilen;
(a) U
1
in (min-max) gerilim deerlerini (b) U
2
(min-max.) gerilim deerlerini
+
_
U
24 V
+
+
_
_
+
_
5
10
10
+
_
U
24 V
+
+
_
_
+
_
5
10
10
U
2

(a) (b)
ekil 2.32
zm2.18 (a):
Potansiyometrenin ayarnn 10k da iken ki gerilim deerine E diyelim ve
potansiyometre ularndaki bu devre iin gerilim deerini bulalm.
V 6 , 9 V 24 ).
k 10 k 10 k 5
k 10
( E =
+ +
=
Potun hareketli ucu 2
nolu tarafa getirilmi
vaziyette iken
voltmetrenin gsterdii
deeri grn
Potun max. Deerinde iken
Bu devrede potansiyo-
metrenin ularndaki gerilim
dm
42
Pot deeri 10 k da iken U
1
geriliminin alaca deer;
V 6 , 9 V 6 , 9 ).
k 10
k 10
( E ).
k 10
k 10
( U
1
=
=
Pot deeri 0(sfr)a ayarland zamanki U
1
deeri;
V 0 V 6 , 9 ).
k 10
0
( U
1
=
=
bu sonulara gre bu devre iin U
1
in alaca deer aral;
V 6 , 9 U 0
1
aralnda istediimiz gerilim deerini elde edebiliriz.
(b) ekil 2.32(b) deki devrede istenen U
2
gerilimini bulmak iin aadaki ilemlerin
srayla yaplmas gerekir;
10 k luk pot deeri 10 k a ayarlandnda potun ularndaki gerilim;
V 6 , 9 V 24 ).
k 10 k 10 k 5
k 10
( U
2
=
+ +
=
10 k luk pot deeri 0a ayarlandysa;
V 16 V 24 ).
0 k 10 k 5
k 10
( U
2
=
+ +
=
U
2
gerilimi bulunan deerlere gre alaca snrlar V 16 U V 6 , 9
2
arasnda
olacaktr.
2-8 SER DEVREDE G
Seri devrede elemanlar zerinde harcanan glerin toplam devredeki
kaynaklarn harcad gce eittir. Bu ifadeleri forml haline getirir ve genelletirirsek
aadaki seri devre iin g formlmz ortaya kar.
P
T
=P
1
+P
2
+P
3
+...................Pn
Seri devrede g forml
P
T
:Kaynaktan ekilen g (Watt)
43
P
1
,P
2
,..............P
n
:Seri bal direnler zerinde harcanan gler(Watt)
N tane diren eleman seri devreye balansalar bunlarn zerlerinde bir g
harcamas olacaktr bu harcanan glerin toplam devredeki kaynaklarn verdii gce
eit olacaktr. G forml g konusunda verilmiti. Bu forml akm, gerilim ve
diren deerlerinin belli olduu duruma gre inceleyelim.
Bu bulduumuz ve incelediimiz kaynan gc, ayn formllerden
faydalanlarak eleman zerlerinde harcanan P
1
,P
2
,........P
n
glerini de bulmamza
yarar. rnein bir direncin ularndaki gerilimi ve zerinden geen akm biliniyorsa
P
1
=I
1
.U
1
gibi deerleri yazlp o direncin harcad g bulunabilir. Konunun daha iyi
anlaabilmesi iin rnekler yapalm.
rnek 2.19:
ekil 2.33 deki devrede kaynan ve elemanlarn harcad gleri bularak, direnler
zerinde harcanan glerin toplamnn kaynaktan ekilen gce eit olduunu
gsterelim.
10
56
22
15 V
R
1
R
3
R
4
+
+
+
_
_
_
12
R
2
+
_
ekil 2.33
zm 2.19:
Kaynaktan ekilen gc bulmak iin hangi forml kullanacamzn seimini verilere
bakarak karar vermeliyiz. Bu rnekte kaynak gerilimi verildiine gre P
T
=U
2
/R
E
formln kullanmamz zmn daha hzl bir ekilde yaplmasna olanak
salayacaktr.
= + + + = + + + = 100 22 56 12 10 R R R R R
4 3 2 1 E

Kaynaktan ekilen akm ve Kaynan ularndaki
gerilim deeri belli ise bu formlden.
Akm ve Edeer(toplam) diren biliniyorsa
kaynaktan ekilen g
Kaynak ularndaki gerilim deeri ve kaynan bal
olduu direnlerin deerleri biliniyorsa;
44
Watt 25 , 2
100
V 225
100
V 15
R
U
P
2 2
E
2
T
=
= =
bulunur. Elemanlar zerinde harcanan gleri bulmak iin ayn g formllerini
kullanmamz zme ulatracaktr. Burada elemanlarn deeri belli; ya akm veya
bu eleman ularndaki gerilime ihtiya var. En mantkls elemanlar seri bal olduklar
iin akm bulmak, akm bulduktan sonra g forml olan P
x
=I
x
2
.R
x
formlnden
yararlanarak elemanlar zerindeki gleri bulabiliriz.
mA 150 A 15 , 0
100
V 15
R
U
I
E
= =
= =
W 25 , 2 W 495 , 0 W 260 , 1 0,270W 0,225W P P P P P
0,495W ) .(22 (0,15) P W 260 , 1 ) 56 .( ) 15 , 0 ( P
W 270 , 0 ) 12 .( ) A 15 , 0 ( P W 225 , 0 ) 10 .( ) A 15 , 0 ( P
4 3 2 1 T
2
4
2
3
2
2
2
1
= + + + = + + + =
= = = =
= = = =
eit olduu grlr.
Eleman zerinden geen akm,
eleman deerleri belli bu deerleri
g formlnde yerine koyarak
bulabiliriz.
45
PARALEL DEVRELER VE KROFUN AKIMLAR KANUNU
PARALEL DEVRELER
3.1 DRENLERN KEND ARALARINDA PARALEL BALANMA
3.2 DRENLERN GERLM KAYNAINA PARALEL BALAMA
3.3 KIRCHHOFFUN AKIMLAR KANUNU
3.4 PARALEL DEVREDE EDEER(TOPLAM) DREN
3.5 PARALEL DEVREDE OHM KANUNU
3.6 AKIM BLME KADES
3.7 PARALEL DEVREDE G
BLM 3
46
3.1 DRENLERN KEND ARALARINDA PARALEL BALANMASI
Birden fazla direncin ularna ayn gerilim uygulanp, her birinden ayr ayr
akm geebilecek ekilde balanmalarna Paralel Balama denir. Paralel balant;
direnlerin birer ularnn birbirleri ile birletirilmesi ile elde edilir. Bu balant ekline
akmn bu elemanlar zerinden geileri aadaki ekilde gsterilmitir.
R
1
R
2
A
B
+
_
U
R
1
+
_
R
2
+
_
(a) (b)
+
_
U
R
1
+
_
R
2
+
_
+
_
U
R
1
+
_
R
2
+
_
(c) (d)
ekil 3.1
ekil3.1 (a) deki devrede iki diren ular birbirine balanarak bir paralellik
oluturmulardr. ekil5-1(b,c,d) ise bu paralel diren ularna bir gerilim balanm
ve bu balant ekillerinin deiik balama ekilleri gsterilmitir.
Bu direnler n tanesi birbirleri ile paralel balanabilir. Bunu ekil olarak bunu
kat zerinde gstermek zor olacandan n tene deil biz drt direnli bir paralel
balama yapalm ve akm yollarn da ekil zerinde gsterelim.
+
_ U
R
1
+
_
R
2
+
_
R
3
+
_
R
4
+
_
I
T
ekil3.2
47
ekil3.2 deki devre incelenirse kaynaktan ekilen akm diren elemanlarnn
zerlerinden nasl bir yol takip ettii daha iyi grlecektir. ekil3.3 de de eitli
paralel balama ve akmn bu elemanlar zerinden ak ekilleri grlmektedir.
R
1
+
_
R
2
+
_
A
B

+
_ U
R
1
+
_
R
2
+
_
(a) (b)
+
_
U
R
1
+
_
R
2
+
_
+
_
U
R
1
+
_
R
2
+
_
(c) (d)
ekil3.3
3.2 DRENLERN GERLM KAYNAINA PARALEL BALAMA
Paralel balamada kaynak gerilimine balanan bir diren o balanan
kaynan gerilimine eit olacaktr. Eer n tane diren bir gerilim kaynana paralel
baland taktirde kaynak ularndaki gerilim diren ularnda aynen grlecektir.
Buradan anlalaca zere paralel bal direnlerin ularndaki gerilim deerleri
birbirlerine eit fakat zerinden geen akmlar farkl olacaktr. Bu gerilimin eitliini
ekil3.4 zerindeki devrede bal olan voltmetrelerin gsterdii deerlere dikkatli
bakldnda ifade edilen konu daha iyi anlalr.
+
_
U
R
1
+
_
R
2
+
_
R
3
+
_
R
4
+
_
12 V 12 V 12 V
12 V 12 V 12 V
ekil3.4
48
Direnlerin ularna balanan gerilim kaynann deeri 12 V llrken R
1
, R
2
, R
3
ve
R
4
diren ularnda voltmetrenin gsterdii gerilimde 12V dur. Bu durum paralel
devre zeliklerinden bir tanesidir. Bununla ilgili saysal bir rnek konunun daha iyi
anlalmasn salar.
rnek3.1:
ekil3.5 :R
4
direnci ularndaki gerilimi bulunuz.
+
_
U
12 V
R
1
1
+
_
+
_
+
_
+
_
+
_
R
2
3
R
3
2
R
4
5
R
5
7
U
1
U
2
U
3
U
4
U
5
ekil3.5
zm3.1:
ekil3.5e baktmz da direnlerin hepsi birbirlerine paralel bal olduunu
gryoruz. Bu devrede sanki R
4
direnci paralel bal deil gibi grnse de o diren de
paralel bal bu durumda paralel devre zelliinden kaynak gerilimi 12 V olduuna
gre R
4
elemanlar ularnda ayn gerilim grlr. Sadece bu diren ularnda deil
tm diren ularnda 12V grlr.
5 4 3 2 1
U U U U U U + + + + = =12 V
3.3 KIRCHHOFFUN AKIMLAR KANUNU
Elektrik devrelerinin zmlerinde, zellikle kark devrelerde ohm kanunun
kullanlmas yeterli olmaz. Bu tip devrelerde , devredeki eitli akm ve gerilimlerin
hesaplanmasnda kirchhoffun ikinci kanunu olan akmlar kanunu kullanlr.
Kirchhoffun gerilimler kanununu seri devrelerde incelemitik. Akmlar kanununu da
imdi inceleyelim.
Kirchhoffun akmlar kanunu bir elektrik devresinde bir noktaya giren
akmlarn toplam, o noktay terk eden yani kan akmlarn toplamna eittir. Bu
tanmn dier bir tarifle giren akmlarn toplam ile kan akmlarn cebirsel toplam
o(sfr)a eittir. Paralel bal devrelerde ska bavuracamz bu tanmlama (akmlar
kanunu) bize devrelerin zmnde faydal olacaktr. Bu tanmlamalar ekil3.6 da
gsterilmitir.
49
Dm
I
1
I
2
I
3
I
4
I
5
I
6

I
T
I
1
I
1
I
2
I
2
I
3
I
3
I
T
R
1
R
2
R
3
U

(a) (b)
ekil 3.6
ekil 3.6 deki devrede gerilim kaynandan ekilen I
T
akm paralel bal diren
zerinden geerek tekrar I
T
olarak gerilim kaynana deeri deimeden girmektedir.
Bu devrede nasl giren akm kan akma eitse tm paralel devrelerde ayndr. Bu
rneimizden bu durumu forml haline aldrr ve bu forml genelletirirsek aadaki
forml oraya kar;
) n ( 3 2 1 ) n ( G 3 G 2 G 1 G
I ........ I I I I ........ I I I + + + + = + + + +
bu formle kirchhoffun akmlar kanunu denir. Formldeki harflerin anlam;
I
G
=Dme giren akm (Amper )
I
=Dmden kan akm ( Amper )

Kirchhoffun akmlar kanununu bir devrede l aletlerinin balanm ekliyle
bir devrede formln doruluunu saysal deer olarak ekil zerinde gsterelim.
(ekil3.7)
50
ekil3.7
ekil3.7 de kaynaktan ekilen akm I
T
devreye seri bal ampermetre (akm len
alet), 3Ai gstermekte bu akmn 1Ai direncin birinden dier ksm(2A) dier diren
zerinden gemektedir. Bu akmlar elemanlar zerinden getikten sonra tekrar 3A
olarak kaynaa varmaktadr. Bu genel formlde yerlerine konularak formln
doruluu kantlanm olur.
I
T
=I
1
+I
2
den 3A= 1A + 2A = 3A
Paralel bal devrede kirchhoffun akmlar kanunu ile ilgili rnekler zp kanunun
daha iyi anlalmasn salayalm.
rnek3.2:
Aadaki ekil3.8 de verilen elektrik devresine A ve B
noktalarndaki(dmlerindeki) akmlar kirchhoffun akmlar kanunundan
+
_
U
R
1
+
_
R
2
+
_
A
B
I
T
I
1
5mA
I
2
12mA
ekil3.8
51
zm3.2:
A noktasna giren akm I
T
kan akmlar ise I
1
ve I
2
dir. Buna gre A noktasna giren I
T
akmn;
mA 17 mA 12 mA 5 I I I
2 1 T
= + = + =
bulunur. B noktasna ise giren akmlar I
1
, I
2
ve kan akmlar ise I
T
durumuna
gelmitir. Buradan unu gzden karmamak durumundayz. Bir dmden kan
durumunda iken dier dme(noktaya) giren durumuna geiyor. Bu aklamay
yaptktan sonra;
I
T
= I
1
+ I
2
= 5mA + 12mA= 17 mA
Ayn akm deeri bulunur.
rnek3.3:
ekil3.9 deki devrede R
2
direnci zerinden geen akm kirchhoffun akmlar
kanunundan yararlanarak bulunuz.
+
_
U
R
1
+
_
R
2
+
_
+
_
I
T
= 100 mA
R
3
I
1
=30 mA
I
3
=30 mA
I
2
ekil3.9
Kirchhoffun (kirof) akmlar kanununu formln uygularsak;
bulunur. 50mA I den, mA 20 mA 30 mA 100 I
sek ker e yi ' I mA 20 I mA 30 mA 100
2 2
2 2
= =
+ + =

ekil3.9 da grlen A
noktasna 100 mA
giri yapyor ve A
noktasndan kanlar
ise 30mA, 20mA ve I
2
dir.
52
rnek3.4:
Kirchhoffun akmlar kanununu uygulayarak A
1
ve A
2
ampermetresinin gstermesi
gereken deeri bulunuz.
+
_
U
R
1
+
_
R
2
+
_
+
_
A B
A
5 A
A
A
1
A
A
2
A
1,5 A
A
1A
R
3
ekil3.10
gemekte dier kalan akm ise A
1
ampermetresi zerinde grlecektir. Bu deeri
bulursak;
A 5 , 3 A 5 , 1 A 5 I I A 5 , 1 A 5
A1 1 A
= = =
A
1
ampermetresi gsterir.
B noktasna giren akm A
1
ampermetresindeki deer olacaktr. B noktasndan kan
A
2
ve R
2
eleman zerinden geen 1A grldne gre kirchhoffun akmlar
kanunundan faydalanarak A
2
ampermetresinin gsterdii;
deer. gereken gstermesi sinin ampermetre A 2,5A 1A - 3,5A I
akmlar dm) noktsnda( B
2 A2
= =
+ =
2 A
I A 1 A 5 , 3

Bulunur.
A
2
ampermetresinin gsterdii bu deerde R
3
eleman zerinden geen akmdr.
3.4 PARALEL DEVREDE TOPLAM(EDEER) BU DRENLERE
GERLMN UYGULANMASI
Bu noktaya gelene kadar direnleri tek ve birbirleri ile seri baladr ve bu
direnlerin ularna bir gerilim uygulandndaki durumlarn inceledik. Bu direnler
seri balanabildikleri gibi paralel balanabildiklerini ekillerle balantlarn yaptk. Bu
baladmz paralel diren ularna bir gerilim uygulandnda ne gibi durumlarn
olutuunu ekillerle devreler zerinde inceleyelim ve formlletirelim.
ekilde grlen A
noktasna kaynaktan
ekilen ve ampermetrenin
gsterdii deer 5A
girmekte ve bu akmn
1,5Ai R
1
eleman
zerinden,
53
+
_
U
R
1
+
_
I
T
=I
R1
+
_
U
R
1
+
_
R
2
+
_
I
T
I
1
I
2
(a) (b)
ekil3.11
ekil3.11 (a) da tek bir dirence gerilim kayna balandnda bu diren zerinden
kaynaktan ekilen (I
T
) akm ayn deeri R
1
direnci zerinden gemekte iken
ekil3.11(b) de ise iki diren paralel balandnda kaynaktan ekilen (I
T
) akm
direnlerin deerleri orannda bir ksm(I
1
) R
1
zerinden dier ksm(I
2
), R
2
direnci
zerinden gemektedir. Anlalaca zere kaynaktan ekilen akm(I
T
) kollara
ayrlmaktadr. Bu akmlarn teori olarak bulmak istediimizde imdiye kadar grm
olduumuz ohm ve kirchhoffun akmlar kanundan faydalanarak bulalm.
formlyd kanunu akmlar Kirchhoff
n 2 1 T
I ... .......... I I I + + =
Kaynak gerilimi U, paralel diren ularnda aynen grleceinden kaynaktan ekilen
toplam akm ve eleman zerlerinden geen akmlar,
R
U
I
R
U
I
R
U
I
2
2
1
1
T E
T
= = =
=
...........n tane yazabiliriz.
Ohm kanunundan bulup kirchhoffun akmlar kanunu formlnde yerine koyarsak;
n 2
2
1
1
T E
R
U
... .......... ..........
R
U
R
U
R
U
+ + + =
=
eitliin her iki tarafn Uya blersek
n 2 1 T E
R
1
... .......... ..........
R
1
R
1
R
1
+ + + =
=
bu forml dzenlendiinde;
)
R
1
( . .......... .......... )
R
1
( )
R
1
(
1
R
n 2 1
T E
+ + +
=
=

54
forml bu hale gelir. Bu forml n tane paralel bal direnlerin edeer(toplam)
direncin bulunmasndaki genel formldr.
Direncin tersinin iletkenlik olduunu nceki konularda renmitik. letkenlik
1/Rx olduuna gre; iletkenlik cinsinden edeer diren formlmz iletkenlik belli ise
aadaki ekli alr. (x=1,2,.....n)
n 2 1
T E
G ... .......... .......... G G
1
R
+ + +
=
=
(iletkenlik biliniyorsa)
bu formlden de paralel bal direnlerin edeeri bulanabilir. Bu anlattklarmz bir
devre zerin de ekilsel olarak gsterelim.
+
_
U
R
1
+
_
R
2
+
_
R
3
+
_
R
n
+
_
I
T
I
1
I
2
I
3
I
n
+
_ U R
E
+
_
I
T
I
T
=
ekil3.12
ekil3.12 deki devrede kaynaktan ekilen akmn diren elemanlar zerinde nasl
blndn ve n tane direncin tek bir diren haline getirilebildii grlyor. Bu
edeer diren haline getirilmesine saysal bir rnekle devam edelim.
rnek3.5:
ekil3.13 deki devrede paralel bal direnlerin yerine bunun edeeri olan direnci
bulunuz.
+
_ U R
1
+
_
R
2
+
_
R
3
+
_
I
T
I
1
I
2
I
3
100 57 22
ekil3.13
zm3.5:
Edeer formln kullanarak;
55
bulunur. diren plam) edeer(to = =
+ +
=
=
+ +
=
0 , 13
8 , 76
1
5 , 45 3 , 21 10
1
)
22
1
( )
47
1
( )
100
1
(
1
)
R
1
( )
R
1
( )
R
1
(
1
R
3 2 1
E
Eer devrede ikiden fazla diren paralel bal deilse pratiklik asndan (genel
formlden karttmz) iki diren paralel balandndaki forml;
2 1
2 1
E
R R
R . R
R
+
=
Bu forml kullanarak bir rnek yapalm.
rnek3.6:
ekil3.14deki devrede paralel bal direnlerin edeerini bulunuz.
+
_ U
R
1
+
_
R
2
+
_ 680 330
ekil 3.14
zm3.6:
ki diren paralel bal durumundaki formlnde diren deerlerini yerine koyarak;
=
=
+

=
+
=
=
222
010 . 1
000 . 224
330 680
) 330 ).( 680 ( .
2
2 1
2 1
R R
R R
R
T E

bulunur. Bu zm direnlerin n tane balama durumundaki formlden yaralanarak
sizler zp irdeleyiniz.
Eit deerli direnlerin paralel balanmas durumunda;
Eer n tane ayn deeri diren paralel baland ise ksa yoldan;
56
n
R
R
T E
=
=

bu formlle bulabiliriz. Bu forml kullanacamz bir rnek yaparsak;
rnek3.7:
ekil3.15 deki devrenin toplam direncini eit deerli diren formln kullanarak
bulunuz.
+
_
U R
1
+
_
R
2
+
_
R
3
+
_
+
_
I
T
R
4
+
_
R
5
ekil3.15
zm3.7:
5 tane 100 ohmluk diren paralel bal olduundan, bu deeri formlde yerine
koyarak;
=
= = 20
5
100
n
R
R
E

bulunur. Sizlerde genel diren formln kullanarak zm tekrarlayp bulduunuz sonucu bu
deerle irdeleyiniz.
3.5 PARALEL DEVREDE OHM KANUNU
Bu kanunu paralel devrede de kullanabiliriz. Devrelerin analizini(akm, gerim
ve g) yaparken, bize bu deerleri bulmamza yardmc olur. Paralel devrede ohm
kanununu kullanarak eitli rnekler yaparak bu kanunun paralel devrede ne denli
nemli olduunu gsterelim.
rnek3.8:
ekil3.16 deki devrede kaynaktan ekilen akm bulunuz.
57
+
_
U
100 V
R
1
+
_
R
2
+
_
100
56
A
B
I
T
ekil3.16
zm3.8:
Kaynaktan ekilen akma sebebiyet veren R
1
ve R
2
direnlerinin ncelikle edeerini
bulup, kaynan gerilim deeri bilindii iin ohm kanunu formlnde deerler yerine
konularak bulunur.
bulunur. I
akm; I gre na uyguland gerilim 100V ularna diren Bu
T
T
A 79 , 2
9 , 35
V 100
9 , 35
156
5600
) 56 ( ) 100 (
) 56 ).( 100 (
R R
R . R
R
2
2 1
2 1
E
=
=
=
=
+

=
+
=
rnek3.9:
ekil3.17 de verilen elektrik devresinde elemanlar zerinden geen kol akmlarn
bulunuz.
+
_
U R
1
+
_
R
2
+
_
R
3
+
_
I
1
I
2
I
3
1 2.2 560
ekil3.17
zm3.9:
Elemanlar paralel bal olduu iin kaynak gerilimi ayn zamanda R
1
, R
2
ve R
3
diren
ularnda da grnecektir.(Paralel devre zelliinden dolay) Eleman deerleri de belli
olduundan ohm kanunu formlnde bu deerler konularak;
58
mA 1 , 9 A 10 . 1 , 9
10 . 2 , 2
V 20
k 2 , 2
V 20
R
U
I
mA 20 A 10 . 20
10 . 1
V 20
k 1
V 20
R
U
I
3
3
2
2
3
3
1
1
= =
= =
= =
= =
mA 7 , 35
560
V 20
R
U
I
3
3
=
= = bulunur. Eer kaynaktan ekilen akm da istenmi olsayd,

bulunurdu. mA 8 , 64 mA 7 , 35 mA 1 , 9 mA 20 I I I I
3 2 1 T
= + + = + + =
Sizlerde; kaynaktan ekilen akm, kirchhoff kanunu ile bulduumuz toplam akm ohm kanunundan
rnek3.10:
ekil3.18 de verilen deerler yardm ile elemanlar zerinden geen akmlar bulunuz.
+
_
U R
1
+
_
R
2
+
_
R
3
+
_
I
T
=10 mA
I
1
I
2
I
3
220 560 1
ekil3.18
zm3.10:
ekil3.18 baktmzda, diren deerleri ve bu direnlerin kaynaktan ektii toplam
akm verilmi. Bu akmdan yararlanarak kaynan gerilimini daha sonrada bu
bulduumuz gerilim ayn zamanda diren ularndaki gerilim olacandan, eleman
zerlerinden geen akm;
=
+ +
=
=
+ +
= + + =
136
mS 1 mS 79 , 1 mS 55 , 4
1
)
k 1
1
( )
560
1
( )
220
1
(
1
)
R
1
( )
R
1
( )
R
1
(
1
R
1
R
1
R
1
R
1
3 2 1
3 2 1 E
E
R den,
(mS: G=1/R iletkenlik, biriminin Siemens(S) olduunu nceki konularda renmitik.
mS ise Siemens ise as katdr. (1S=1000 mS) )
59
mA 4 , 2 A 0024 , 0
560
V 36 , 1
R
U
I
mA 18 , 6 A 00618 , 0
220
V 36 , 1
R
U
I
V 36 , 1 ) 136 ).( A 10 . 10 ( ) 136 ).( mA 10 ( R . I U
2
2
1
1
3
E T
= =
= =
= =
= =
= = = =
mA 36 , 1 A 00136 , 0
10 . 1
V 36 , 1
k 1
V 36 , 1
R
U
I
3
3
3
= = =
= =
3.6 AKIM BLME KADES
ou zaman paralel bal iki direnten herhangi birisinden geen akmn
bulunmas gerekebilir. Akm blme kaidesi forml, paralel ularda den gerilimin
hesaplanmasna gerek olmakszn paralel bal eleman zerinden geen akmlar
bulmamz salar.
Paralel bal kollardan geen akmlar, kollardaki direnle ters orantldr. Buna
gre kk diren zerinden byk akm, byk diren zerinden ise kk akm
geecektir. Bu ifade ettiklerimiz nda bir paralel bal devre zerinde inceleyerek,
gerilim blme kaidesini nasl formlletirdiysek akm blme kaidesinin de formln
bu ana kadar rendiimiz yntemler nda kartalm.
I
1
I
2
R
1
R
2
U
ekil3.19
ekil3.19 de grnd gibi paralel bal diren ularnda bu devreye bal U
kaynann gerilimi diren ularnda aynen grlmekte. Buna gre kaynaktan ekilen
akm ve kol akmlar formlleri;
60
koyarsak; yerine formlnde I ve I
deerini gerilim bulduumuz bu U ekersek; deerini
I I koyarsak yerine I R
yerine R sonra dan hatrlatma bu grmtk. konularda nceki formlleri bu
I , I ,
2 1
T T T E
E
2 1
T
2 1
2 1
2 1
2 1
2 2
2 1
2 1
2 1
2 1 E
T
I ).
R R
) R . R (
( U
R . R
U ). R R (
R R
R . R
U
R R
R . R
R
U
R
U
R
U
I
+
=
+
=
+
=
+
=
= = =
formller bulunur. Bulmu olduumuz formller akm blme kaidesi formldr. Bu
formlleri kullanabileceimiz bir rnek yapalm.
rnek3.11:
ekil3.20deki verilerden yaralanarak I
1
ve I
2
akmn bulunuz.
I
1
I
2
R
1
R
2
U
100
47
ekil3.20
61
zm3.11:
Verile baktmzda kaynaktan ekilen toplam akm ve diren elemanlarnn deeri
verilmi. Burada dme gelen akm iki kola ayrlacaktr. Ayrlma deerlerini akm
blme kaidesinden bulalm.
mA 0 , 32 mA 100 ).
147
47
( I ).
R R
R
( I
T
2 1
2
1
=
=
+
=
bulunur. Akmlar kanunundan bu deerlerin doruluunu gsterirsek;
mA 100 mA 0 , 68 mA 0 , 32 I I I mA 100
2 1 T
= + = + = = ayn deer grlr.
3.7 PARALEL DEVREDE G
Paralel devrede kaynaktan ekilen g elemanlar zerinde harcanan gce
eittir. Bu seri devrede, paralel devre ve kark devrede de ayndr.
n 3 2 1 T
P .... .......... .......... P P P P + + + + =
P
T
:Kaynan devreye verdii g (Watt)
P
1
,P
2
,...P
n
:Devredeki pasif elemanlarn harcad g (Watt)
G formlleri seri devrede aklamt. Bu formller aynen paralel devre
iinde geerlidir. Bu konuyla ilgili rnekler yapalm ve konun anlalmasna yardmc
olsun.
rnek3.12:
ekil3.21deki devrede kaynaktan ekilen g ve direnler zerindeki gleri bulunuz.
+
_
U
R
1
+
_
R
2
+
_
R
3
+
_
68 33 22
I
T
= 2A
ekil3.21
62
zm3.12:
Toplam kaynaktan ekilen akm 2A, bu akmn getii elaman deerleri devrede
grlyor. Gc bu iki deerden faydalanarak bulabiliriz.
=
= = 1 , 11
)
22
1
( )
33
1
( )
68
1
(
1
R R
T E
devrenin edeer direncini bulduumuza
gre kaynan bu elemanlara verdii toplam gc edeer diren ve toplam akmdan
bulabiliriz.
Watt 4 , 44 ) 1 , 11 .( ) A 2 ( R . I P
2
T
2
T T
= = = Kaynan gerilim deerini bulup
elemanlar paralel bal olduklarndan eleman ularndaki gerilim kaynak gerilimine
eittir. Gerilim deerini bulduktan sonra Pn=U
2
/Rn formlnde deerler yerine
konularak diren ularndaki harcanan gler bulunur.
W P W P
V A R I U
E T
9 , 14
33
) 2 , 22 (
, 25 , 7
68
) 2 , 22 (
2 , 22 1 , 11 . 2 .
2
2
2
1
=
= =
=
= = =
W 6 , 44 W 4 , 22 W 9 , 14 W 25 , 7 P , W 4 , 22
22
) 2 , 22 (
P
T
2
3
= + + = =
=
63
SER-PARALEL (KARIIK) DEVRELER
SER-PARALEL DEVRELER
4.1 DRENLERN SER-PARALEL BALANMASI
4.2 SER-PARALEL DEVRELERN ANALZ
BLM 4
64
4.1 DRENLERN SER-PARALEL BALANMASI
Direnler seri, paralel ve tek balanabildikleri gibi bu balama ekillerinin bir
arada bulunmasna seri-paralel(kark) balama denir. ekil4.1de bu balamalar
ekilsel olarak inceleyelim. Sonra bu balamalara direnler balayarak karklk
durumunu artralm.
R
1
R
2
R
3
A B
C

R
1
R
2
R
3
A
B
C
R
1
seri (R
2
//R
3
)
(a) (b)
R
1
R
2
R
3
A B
C
U
I
T
I
T
I
2
I
3
(c)
ekil4.1
ekil4.1(a) da diren birbirleri ile kark balanmtr. ekil4.1(b)deki
ekilde bu direnlerin nasl birbirleri ile balant durumunu ekil zerinde
gsterilmitir. Devre zerinde gsterildii gibi R
1
direnci R
2
ve R
3
direncinin
paralelliine (R
1
+R
2
//R
3
) seridir. Bu devreye bir gerilim kayna balandnda
kaynaktan geen akm seri eleman ve paralel bal eleman zerinde akmn seri
eleman zerinden kaynaktan ekilen akmn aynen getiini, paralel direnler
zerinden nasl kollara ayrldn ekil4.1(c) de gsterilmektedir. Bu balant eklini
ne kadar ekilsel devre zerinde inceler ve kark hale getirirsek kark balamay
baktmz anda hangi diren hangisi ile seri hangisi ile paralel olduunu grmemiz
daha hzl olur. ekil4.1deki devreye ekil4.2de gsterildii gibi direnler ekleyerek bu
eklediimiz direnlerin balanma durumunu inceleyelim.
65
ekil4.2deki devrede ekil4.1(a)deki devreye R
4
direnci balanarak devre
tekrar izilmi. ekil4.2(b) deki ekilde ise bu balanan R
4
direncinin nceki
direnlere balant ekli gsterilmitir. Bu balanan diren R
1

R
1
R
2
R
3
A B
C
R
4
R
1
R
2
R
3
A B
C
R
4
(a) (b)
ekil4.2
direncine seri (R
2
,R
3
) direnlerine ise paraleldir. Bu devreye bir diren daha
balayalm ve bu balanan direncin nceki direnlere balant eklini aklayalm.
Devreye ekil4.3(a)da grld gibi R
5
direnci eklenmi bu diren R
2
ye seri
R
3
direncine paralel, bu paralel blok R
4
ve R
1
direncine seri bal durumdadr.
R
1
R
2
R
3
A B
C
R
4
R
5
R
1
R
2
R
3
A
B
C
R
4
R
5
R
4
Seri R
1
(R
2
Seri R5) // (R
3
)
(a) (b)
ekil4.3
Bu devreye R
6
direnci ekleyelim. Bu eklediimiz direncin dier direnlere
balant ekli aklayalm.
ekil4.4(a) de gsterildii gibi R
6
direnci, (R
4
,R
1
) direnlerine paralel bu paralel
blok, ekil4.4(b)de gsterildii gibi (R
2
ile R
5
seri bu serilik R
3
e paralel) bu gruba
seridir. Bu devreleri daha da kark hale getirebiliriz bunun sonu yoktur. nemli olan
serimi, paralel mi anlamamz iin akmn kollara ayrlp ayrlmadna bakmak gerekir
bir devrede akm kollara ayrlmyorsa bu elemanlar birbirleri ile seri kollara ayrlyorsa
bu direnler birbirleri ile paralel baldr.
66
R
1
R
2
R
3
A B
C
R
4
R
5
R
6
R
1
R
2
R
3
A B
C
R
4
R
5
R
6
(R
4
seri R
1
) // (R
6
)
(a) (b)
ekil4.-4
Bu konu ile rnekler yaparsak anlalmas birazda artacaktr. Bu konu ilerleyen
zamanlarda srekli kullanlaca iin biraz daha anlamak iin rnekleri ok yapmamz
gerekir. nk devrede elemanlarn birbirleri ile balantlarnn durumunu
gremezsek bulacamz deerler batan yanl olacaktr. Teknik elemann hatas
lmle sonulanacandan hatann minimuma ekilmesi lmcl hatalar yaplmamas
gerekir. Bulacanz gerilim 22V iken hata zerine 220 V bulduunuzu dnn bu
deerler zerine yapacanz aletin ve bu kullancn decei durumu sizler taktir
edin. Bunun iin ilerleyen konularda bu devrelere bakld an balant eklini
grmeniz gerekir.
rnek4.1:
ekil4.5 de devreye bal direnlerin balant ekillerini ve kaynaktan ekilen akmn
takip edecei yollar aklaynz.
A
B
R
1
R
2
R
3
R
4
U
ekil4.5
zm4.1:
R
1
direnci kaynaa seri balanm ve kaynaktan ekilen akm ayn deeri
deimeden bu eleman zerinden akar. R
2
ve R
3
direnleri birbirleri ile paralel
balanm bu paralellik R
1
elemanna seridir. Kaynaktan ekilen akm R
1
elemanndan aynen geerek R
1
ve R
2
direnlerinin oranlar dahilinde bu elemanlarn
zerlerinden geip kaynaa ayn deerde varmaktadr.
67
A
B
R
1
R
2
R
3
R
4
U
I
2
I
1
I
T
I
T
ekil4.6
rnek4.2: ekil4.7deki devrede elemanlarn balant durumlarn inceleyiniz.
A
B
R
1
R
2
R
3
R
4
R
5
R
6
R
7
A
B
R
1
R
2
R
3
R
4
R
5
R
6
R
7

(a) (b)
ekil4.7
4.2 SER-PARALEL DEVRELERN ANALZ
Bu konu bal altnda
Toplam(edeer) Diren
Toplam Akm ve Kol akmlar
Eleman zerindeki Gerilim Dmleri incelenecektir.
Aklama: ekil4.7(a) deki devre kark grnmekle birlikte son derece balant
ekilleri aktr. Bu devreyi tekrar anlamanz iin ekil4.7(b)deki gibi tekrar izdiimiz
de grld gibi R
1
,R
4
seri bu serilik R
2
ye ve (R
3
seri R
5
,R
6
paralelliine) parantez
iindeki gruba paraleldir.
68
4.2.1 TOPLAM(EDEER) DREN
Direnlerin kark balandklarnda bu diren topluluunun tek bir diren
haline aldrtmak gerekir.bu edeer diren haline getirmek iin seri, paralel
devrelerde grm olduumuz formllerden faydalanmak gerekir. Edeer haline
getirilirken hangi noktalar arasnda edeer bulunacaksa; (her noktaya gre edeerlik
deiir.) Bunu da unutmamak gerekir. nce paralel kollarda seri diren balants
varsa bu seri devrede grm olduumuz edeer diren forml kullanlarak o
koldaki diren tek bir diren haline getirilir daha sonra bu paralel kol, paralel
devredeki edeer diren forml kullanlarak tek bir diren haline getirilir. Son olarak
bu elemana seri eleman varsa seri devre olduu gibi edeer diren bulunur.
rnek4.3:
ekil4.8 deki verilen direnler kark balanm, bu direnlerin A-B ularndaki
edeer(toplam) diren deerini bulunuz.
R
1
R
2 R
3
A
B
100
100
100
ekil4.8
zm4.3:
ekil4.8deki devrede R
2
ve R
3
direnleri paralel balanm ve bu direnlerin omik
deerleri eit, R
2
//R
3
paralellii R
1
direncine seri olarak baldr. R
2
//R
3
paralel ve
deeri eit olduu iin, formlde deerler yerine konulursa paralelliin edeeri
bulunur daha sonrada bu deer R
1
e seri olduu iin toplanr ve AB ularnn
edeeri bulunur.
bulunur. 150 50 100
seri R ve R imdi bulunur.
50
100 100
100 . 100 .
veya 50
2
100
3 2 1
1 3 2
2 1
2 1
3 2 3 2
= + = + = =
=
+

=
+
= = = =

R R R R
R R
R R
R
n
R
R
E AB
69
rnek4.4:
ekil4.9daki elektrik devresinin edeer direncini bulunuz.
R
1
R
2
R
3
R
4
R
5
R
6
U
100
47
68
39
75
47
ekil4.9
zm4.4:
Bu devrede R
2
, R
3
seri, bu serilie R
4
//R
5
+R
6
grubu paraleldir. Bu paralellik R
1
direncine seridir. Bu aklama nda edeer diren;
99,8 24,8 75 R R R
4 , 48
39 68
) 39 ).( 68 (
R R
R . R
R , 94 47 47 R R R
5 - 4 6 6 5 4
5 4
5 4
5 4 3 2 3 2
= + = + =
=
+

=
+
= = + = + =

R
1
100
R
2-3
R
4-5-6
94
98,8
U
ekil4.10
bulunur. 4 , 148 4 , 48 100 R R R
direnci edeer devrenin 4 , 48
8 , 98 94
8 , 99 . 94
) R ( ) R (
) R ).( R (
R
AB 1 E
6 5 4 3 2
6 5 4 3 2
AB
= + = + =
=
+

=
+
=

70
4.2.2 TOPLAM AKIM VE KOL AKIMLARI:
Toplam akmn buluna bilmesi iin edeer diren ve kaynan gerilim deeri
verilmi olmas gerekir. Kol akmlar seri devrede ve paralel devrede grm
olduumuz kanununlar dan karlan formlleri kullanarak kol akmlarn ve kaynan
akmn bulabiliriz. ekil4.19 daki devrede kaynan gerilim deeri verilmi olsayd;
IT=U/R
E
formlnden bulunurdu. Bu devre iin kaynak gerilimi 30V olmu olsa idi
toplam akm;
mA 202
4 , 148
V 30
R
U
I
E
T
=
= =
bulunurdu. Kol akmlarn akm blme kaidesinden ve kirchhoffun gerilim
kanunlarndan yaralanarak bu deerlerle devredeki tm direnlerin zerinden geen
akmlar bulabilirdik. Bu ilemleri yapabileceimiz bir rnek yapalm.
rnek4.5:
ekil4.11deki kark bal direnlerin ularna bir 50Vluk bir kaynak balandnda
R
4
direnci zerinden geen akm bulalm.
U
50V
R
1
R
2
R
3 R
4
560
330
330 560
I
T
I
1
I
2
I
3
I
4
ekil4.11
zm4.5:
R
4
direnci zerinden geen akm bulmak iin bu elemann zerindeki gerilimi veya I
2
akmnn bulunmas gerekir. Her iki deerden de bulabiliriz. imdi I
2
deerini bularak
zm yaplacaktr. I
2
akmn bulmak iin R
2
,R
3
ve R
4
direnlerinin edeerini bulup,
kaynak bu kola paralel balandndan I
2
akmn buluruz. Sonra akm blme kaidesi
formlnden I
4
akmn buluruz. Bu ifadeler nda zm;
71
bulunur. mA 5 , 34 mA 93 ).
890
330
( I ).
R R
R
( I
akm; geen den direncin R n, kaidesinde blme Akm
bulunur. akm toplam koldaki o, mA 93
538
V 50
R
U
I
538
890
) 560 ).( 330 (
330
R R
R . R
R R
2
4 3
3
4
4
) 4 3 2 (
2
4 3
4 3
2 ) 4 3 2 (
=
=
+
=
=
= =
=

+ =
+
+ =

rnekte istenmemi ama R
3
direnci ve R
1
direncinin zerinden geen akmlarn da
bulunmas istenmi olsayd; o zaman R
3
direnci zerinden geen I
3
akmn akmlar
kanunundan, I
1
i ohm kanunundan aadaki gibi zlrd.
mA 09 , 0
560
V 50
R
U
I
mA 5 , 53 mA 5 , 34 mA 93 I I I burdan I I I
1
1
4 2 3 4 3 2
= =
= = = + =
Sizlerde bu rnei imdiye kadarki grm olduumuz konulardan yararlanarak farkl
ynden znz.
4.2.3 ELEMAN ZERNDEK GERLM DMLER
Direnlerin kark balantlarnda gerilim dmlerini bulmak iin elemanlarn
balant ekillerini iyi grebilmek gerekir. Bu balant ekillerini doru grdkten
sonra seri-paralel devreleri incelerken kullandmz formlleri kullanarak kark
devrede bal diren ularndaki gerilim dmlerini doru bir ekilde bulmu oluruz.
Bu konu ile ilgili ekil4.12 deki elektrik devresini inceleyelim.
1) V
1
ve V
2
voltmetresinin gsterdii gerilim deerleri eittir. Eit olmasnn
nedeni R
1
, R
2
direnleri paralel bal.
2) V
3
voltmetresinin gsterdii deer ise V
4
+V
5
voltmetrelerinin gsterdii
deerlerin toplamna eittir. nk R
3
direnci R
4
ve R
5
direncine paralel bal, V
3
voltmetresinin gsterdii gerilim ayn zamanda B-C ularnn gerilimidir.
3) V
4
gerilimi ve V
5
gerilimini gsteren voltmetrelerin deerlerini gerilim blme
kaidesinden bulabiliriz.
4) V
1
ve V
3
voltmetrelerinin toplam kaynak gerilimi Uya eit olacan
kirchhoffun gerilim kanununu hatrlarsak nedenli doru olacan grmemiz
gerekir.
72
ekil4.12
rnek4.6:
ekil4.12deki devreyi ematik olarak izelim ve bu voltmetrelerin gsterdikleri
deerleri teorik olarak zelim.
ekil4.12
zm4.6:
A ve B ularndaki paralel direnler R
1
ve R
2
direnlerinin edeeri(R
AB
);
=

=
+
= 688
k 2 , 3
) k 2 , 2 ).( k 1 (
R R
R . R
R
2 1
2 1
AB

73
B-C ularndaki R
3
direnci R
4
ve R
5
direnlerine paralel (R
4
+R
5
)//R
3
;
= = + = + k 01 , 1 1010 680 330 R R
5 4

V U
R
R
V V U
R
R
R R
k
k k
R R R
R R R
R
T
BC
T
AB
BC AB
BC
100 ).
1335
647
( ). ( U , 5 , 51 100 ).
1335
688
( ) ( U
kullanarak
kaidesini blme Gerilim bulunur. 1335 647 688 R
647
81 , 2
) 01 , 1 ).( 8 , 1 ( ) .(
BC AB
E (T
5 4 3
5 4 3
= = =
= =
= + = + =
=

=
+ +
+
=
=
U
1
=U
2
=U
AB
=51,5V ve U
3
=U
BC
=48,5 V (Paralel olduklarndan)
rnek4.7:
ekil4.13deki devrenin analizini yapnz.
R
1
R
3
8
6 4
8
R
4
U
36 V

ekil4.13
zm4.7:
Devrenin analizi akm, gerilim ve glerin bulunmasdr. Bu analize devrenin edeer
direncini bularak balayalm. ekil4.13 deki devrede R
1
+(R
2
//(R
3
+R
4
)) balanmtr.
Bu devrenin edeerini ekil4.14de ayrntl olarak ekiller zerinde edeer
bulunmutur.
R
1
R
2
8
6
4
8
R
4
U
36 V
R
1
R
2
8
6
12
U
36 V
R
3
(a) (b)
74
R
1
8
4 U
36 V
R
T
12
U
36 V

(c) (d)
ekil4.14
ekil4.15de ise edeer dirente olduu gibi ekillerle kademeli olarak kaynaktan
ekilen ve elemanlar zerindeki akmlar bulunmutur.
R
T
12 U
36 V
R
1
8
4 U
36 V
3 mA
3 mA
+ -
24 V +
-
12 V
(a) (b)
(c) (d)
ekil4.15
ekil4.14(d)deki devrede edeer diren ve ekil4.15(a)da toplam akm
gstermektedir. Toplam akm teorik olarak aadaki ekilde;
= + =
+ +
+
+ =
+ +
+
+ = k 12 k 4 k 8
k 4 k 8 k 6
) k 4 k 8 .( k 6
k 8
R R R
) R R .( R
R R
3 3 2
4 3 2
1 E

mA 3
k 12
V 36
R
U
I
k 12 k 4 k 8
k 4 k 8 k 6
) k 4 k 8 .( k 6
k 8
R R R
) R R .( R
R R
E
T
3 3 2
4 3 2
1 E
=
= =
= + =
+ +
+
+ =
+ +
+
+ =
75
bulunur. ekil4.15(b)deki devrede gerilim kaynana seri bal olan 8k ve 4k
zerinden bu toplam akm bu elemanlar zerinden gemekte ve bu akmn bu eleman
ularnda oluturduu gerilim dm;
V 12 ) k 4 ).( mA 3 ( U V 24 ) k 8 ).( mA 3 ( U
) k 4 ( ) k 8 (
= = = =

ekil4.15deki devrede grld gibi U
4k
ularndaki gerilim ayn zamanda 6k ile
12k diren ularnda paralel olmalarndan dolay grlecektir. Bu elemanlarn
zerinden geen akm;
mA 1
k 12
V 12
I mA 2
k 6
V 12
I
12k ) k 6 (
=
= =
=

Dikkat edilirse kirchhoffun akmlar kanunu yine bu devrede de kantlanm
oldu. mA 3 mA 1 mA 2 I I mA 3 I
) k 12 ( ) k 6 ( ) k 8 (
= + = + = =

ile devrenin analizi yaplm olur.
76
ELEKTRK KAYNAKLARI
GERLM ve AKIM KAYNAI
5.1 BAIMSIZ GERLM KAYNAI
5.2 BAIMSIZ AKIM KAYNAI
5.3 GERLM KAYNAINDAN AKIM KAYNAINA DNM
BLM 5
77
5.1 GERLM ve AKIM KAYNAI
5.1.1 BAIMSIZ GERLM KAYNAI
Gerilim kaynaklarn imdiye kadar eitli devrelerde balama ve sembol
olarak ok sk kullandr. Kullandmz kaynaklarn hepsi bamsz gerilim kayna ve
sembolleriydi. Bamsz gerilim kaynan anlatmaya balamadan baml gerilim
kaynana biraz aklk getirelim. Baml gerilim kayna devrede herhangi bir
parametreden etkilenen kaynaktr. Bu parametreye gre artar veya azalr. rnein
U
1
=k.R gibi; bamsz gerilim kaynaklar ise hibir eyden etkilenmeyen devreye
srekli enerji pompalayan kaynaklardr. Aktif bir elemandr enerji verir. zerinden ne
kadar akm ekilirse ekilsin ularndaki gerilim deeri deimeyen kaynaklardr. Bu
kabul ettiimiz gerilim kayna ideal gerilim kaynadr. Gerekte bu imkanszdr.
Nedenine gelince sonsuz akm verecek bir kaynak u anda retilmemektedir. Bunun
nedenine gelecek olursak; bir kuru pilin gerilimi devresine verdii akm arttka
ularndaki gerilim deeri azalr. Bu sebeple bu bamsz gerilim kaynamz ideal bir
kaynak deildir. Devrelerde kullanacamz kaynaklar ideal kaynak olarak
dnecek bu kaynaklarn U deeri deimeden sonsuz akm ve sonsuz gce sahip
olduu kaynaa DC gerilim kayna olarak isimlendireceiz. Pratikte bu ideal gerilim
kaynana en yakn rete, i direnci ok kk olan akmlatrlerdir. ekilen akm
kk olduunda da bamsz DC gerilim kayna gibi altklarn yaklak olarak
kabul edebiliriz. ekil5.1de sembolleri grlmektedir.
(a)deal Bamsz DC Gerilim Kayna (b) deal Baml DC Gerilim kayna
ekil5.1
5.1.2 BAIMSIZ AKIM KAYNAI
Ular arasndan geen akm kendi ular arasndaki gerilimden etkilenmeyen
bir akm kaynadr. Aktif bir elemandr. Akm pompalayarak enerji retir. Gc
sonsuzdur. akm sabit olan tiplerine bamsz DC akm kayna, devrenin herhangi
bir parametresinden etkilenen akm kaynana ise baml akm kayna
denmektedir. Bu kaynaklarn sembolleri ekil5.2 de gsterilmektedir.
78
(a)deal Bamsz DC Akm Kayna (b)deal Baml Gerilim Kayna
ekil5.2
Bu kaynaklarn devrede bal olduu durumlar iin ana zellik vardr.
1- Bir gerilim kaynan kendisine seri bal bir direnle bir akm kaynan da
kaynaa paralel bir direnle dnlr.
2- deal bir gerilim kaynana paralel bal direnler ve akm kaynaklar devre d
3- deal akm kaynana seri bal diren ve gerilim kaynaklar devre d braklr.
ekil5.3
ekil5.3 de ideal ve gerek gerilim kaynann durumunu gsteriyor.
Laboratuarnzdaki 12Vluk gerilim kaynanzn i dirensiz hali ideal gerilim kayna
ile isimlendirdiimiz durum, i direnli hali ise gerek de kullandmz gerilim kayna
halidir. nk gerekte kullanlan kaynaklarn azda olsa bir i direnleri mevcuttur.
Genelde bu devre zmlerinde ihmal edilir, sanki kaynamz ideal kaynakm gibi
dnerek devrelerin analizi yaplr. Aada bu konu ile ilgi rnek5.1 verilmitir.
rnek5.1:
Laboratuarnzda ekil5.4deki 12Vluk gerilim kaynanzn i direnci 2 olduuna
gre gerek gerilim deerini(devreye verdii gerilim) bularak bu gerilime 22luk bir
yk direnci balayp zerinden geen akm bulunuz.
79
ekil5.4
zm5.1:
nce kaynan d devreye verdii geek gerilim deerini, daha sonra bu deerle R
L

yk direncinin zerinden geirdii akm bulalm. Kaynan i direnci kaynaa seri ve
ayn zamanda R
L
direncine de seridir. Buna gre kaynan d devreye verdii gerilim
deeri;
A 5 , 0
22
V 11
R
U
I V 11 V 12 .
2 22
22
U
L
L
L T
=
= = =
+

=
bulunur. deal bir gerilim kayna olduunu varsaym olsaydk o zaman yk direnci
R
L
eleman zerinden geen akm;
A 545 , 0
22
V 12
R
U
I
L
L
=
= =
deer sapmas olacakt. Kk direnler balandnda llen deerle teorik olarak
zlen sonularda kkte olsa sapmalar olacaktr. nk zmlerde kaynan i
direnci ihmal ediliyor. Kaynaa balanan diren deerleri klar ve daha yksek
deerlerde bu sapmalar biraz daha az olacaktr. Burada bir gerilim kayna denildii
anda ona seri bir direnle dnmemiz gerekiyor.
deal ve gerek akm kaynan da ekilsel olarak inceleyip bu konu ile de bir
rnek yaparak bu konunun da anlalmasn salayalm.
80
ekil5.5 Gerek akm kayna
deal akm kayna durumu ve gerek de kullandmz akm kaynann eklini5.5de
grmektesiniz. Grdnz zere gerek akm kayna ona paralel bir i direnle
dnmemiz gerekir. nk kaynan azda olsa mutlak ve mutlak direnci vardr.
Nedeni ise bu kaynaklarda iletkenler kullanlmakta, iletkenlerinde biz biliyoruz ki
kkte olsa bir diren zellii gsterir. Kaynan i direnci ideal kaynaa paralel
bal olduundan devreye balanan elemanlara paralel durumunda olacaktr. Akm
kayna ile de bir rnek yaparak konun daha iyi anlalmasn alayalm.
rnek5.2:
ekil5.6 deki devrede ideal akm kaynann deeri 20mA yk direnci 1k, kaynan
i direncinin zerinden geen akm 2mAolduuna gre akm kaynann i direncini
bulunuz.
ekil5.6
81
zm5.2:
Bu deerlere gre ykn zerindeki gerilimi bulabiliriz
9
10 . 2
18
2
18
R
2 18 20 I
.
18 ) 10 . 1 ).( 10 . 18 ( 1 . 18 .
3
3 3
= = = =
= =
= = = =
k
A
V
mA
V
I
U
mA mA mA
V A k mA R I U
L
L L L
ekli tekrar izilmemesi iin U
L
ve I
deerleri ekil5.6 zerinde gsterilmitir.

5.1.3: GERLM KAYNAINDAN AKIM KAYNAINA DNM
Gerilim kaynan akm kaynana dnm yaplabilir. Bu dnm
esnasnda kaynan i direncinin omik deeri deimeden i diren gerilim kaynana
seri bal durumdayken akm kaynana paralel balanr. Akm kaynann akm
deeri ohm kanunundan I=U/R
formlnde deerler yerine konularak bulunur. Bu

ifadelerimizi ekilsel olarak ekil5.7 de gsterilmitir.
ekil5.7 Gerilim kaynandan Akm kaynana dnm
ekil5.8 Gerilim kaynandan akm kaynana dnm deerin bulunmas ve yk
direncinin kaynaklara balant durumu
82
5.1.4: AKIM KAYNAINDAN GERLM KAYNAINA DNM
Akm kaynandan gerilim kaynana dntrlrken gerilim kaynann
deeri ohm kanunundan yaralanarak bulunur. Gerilim kaynann i direnci ise akm
kaynann i direncine eit olduundan deeri ayn fakat balant ekli seri olacaktr.
ekil5.9 da grld gibi;
ekil5.9 Akm kaynandan gerilim kaynana dnm ve ohm kanunundan
gerilimin deerinin bulunmas
ekil5.10 Akm kaynann gerilim kaynana dnm ve akm kaynann yn ile
dnm yaplrkenki gerilim kaynann ayn ynde olmas ve yk direnlerinin
zerlerinden ayn ekilde akmn ak
83
rnek5.3:
ekil5.11 (a)deki devrede 6k zerinden geen akm, akm kaynan gerilim
kaynana dntrmek suretiyle bulunuz.
ekil5.11
ekil5.11 (a)daki devrede direnler paralel bal olduundan (b) deki gibi devreyi
tekrar izebiliriz. Buradaki 3kluk diren kaynan i direnci olarak alp bu akm
kaynamz ohm kanunundan yaralanarak ekil5.11(c) de grld gibi;
V 45 ) k 3 ).( mA 15 ( U = =
bulunur. ekil5.11 (c)deki devrede grld gibi gerilim kayna haline
dntrdkten sonra elemanlar birbirine seri halini aldndan 6kluk direncin
zerinden geen akm;
mA 5
k 9
45
R
U
I
T
=
= =
rnek7-4:
ekil5.12(a)deki devre gerek bir gerilim kayna ve akm kayna dnm
verildiine gre, bu gerilim kaynann;
(a) Gerilim kaynann ular ksa devre yaplmas durumunda,
(b) Gerilim kaynann ular ak devre durumunda,
(c) Gerilim kaynana 500 baland durumda klara gre gerilim kaynann
ve akm kaynaklarnn ekillerini izerek deerlerini bulunuz.
84
zm5.4: (a)
ekil 5.12(b) deki devrede grld gibi gerilim kaynann ular ksa devre
edildiinden d devreye verdii gerilim sfr, gerilim kaynandan ekilen akm ise
ekil zerinde bulunan deer kadardr. Bu deer ayn zamanda gerilim kaynandan
akm kaynana dnmde akm deeridir. (I=15V/500=30mA)
(b) ekil5.12(c) deki devrede gsterildii gibi d devreye verecei gerilim ular ak
devre durumunda, bu gerilim kaynann olmas gereken bir durumudur. Gerilim
kayna bota iken ular ak devre durumundadr. Bu kaynaktan 0 akm
ekilmektedir. Bu kayna akm kaynana dntrdkten sonraki ularndaki gerilim
deerini ohm kanunundan = = ) 500 ).( mA 30 ( U 15V ve akm kaynann ular ak
devre durumundadr.
ekil5.12(d) de grld gibi gerilim kaynana ve dnm yaplan akm
kaynana bir 500 deerinde bir diren baland ekli grlmektedir. Bu elemann
zerinden geen akm bulmak iin nce bu direncin ularndaki gerilimi daha sonra
zerinden geen akm bulabiliriz.
mA 15
500
V 5 , 7
I
gerilim zerindeki direnci yk V 5 , 7 V 15 .
) 1000 (
) 500 (
U
L
L
=
=
=
=
Gerilim kaynan akm kaynana dnm yaptralm ve bu yk direncini bu
kaynaa balayp zerinden geen akm ve yk direnci ularndaki gerilimi tekrar
bulalm. Diren deerleri eit ve direnler paralel olduundan akm kaynann
deerinin yars yk direnci zerinden geer, yk direncinin zerinden geen akm
bulduumuza gre ohm kanunundan ularndaki gerilimi de aadaki ekilde
bulabiliriz.
V 5 , 7 500 . mA 15 R . I U mA 15 mA 30 ).
2
1
( I
L L L L
= = = = =
ayn deer bulunur. Bu beklediimiz bir sonu olmas gerekir. Aksi taktirde farkl
km olsayd, bir yerlerde yanllk yaplm olurdu.
85
(a)
(b)
( c)
(d)
ekil5.22
Sizlerde bu rnek iin gerilim kaynann direnci 1k ve kaynan voltaj deeri 10V
durumuna gre rnek5.4nin klarn yapnz
86
DEVRE ZM YNTEMLER
6.1 EVRE(LMEK) AKIMLAR YNTEM
6.2 DM GERLMLER LE DEVRE ANALZ
6.3 WHEATSTON(VESTON) KPRS
BLM 6
87
DEVRE ANALZ YNTEMLER
Devre analizi yntemlerini incelemeden devenin analizinin ne anlama geldiini
hatrlayalm. Devre analizi elektrik veya elektronik devrelerde akm, gerilim ve g
hesaplama iidir. Tanmlanmas en ksa ve en dorusudur. Devre analizine
gemeden bu konuda kullanacamz baz tanmlamalar yapalm.
Dm: veya daha fazla elemann mterek olarak baland noktadr.
Yol:Devrenin bir noktasndan dier bir noktasna kadarki elemanlar dizisidir.
Kol:zerinde bir tek elemann bulunduu en ksa yoldur.
evre: Biti noktas ile balang noktas ayn olan kapal yol.
Gz: inde bir kol bulunan en kk kapal yol.
Devrelerin analizi yaplrken bazen imdiye kadarki grm olduumuz
kanunlar yeterli olmaz. Devrede ift kaynakla besleniyor ve birden fazla gz
olduunda kanunlar yeteli olmaz. Bu blmde bu durumlarda bize yardmc olacak
yntem eitlerini bu yntemlerle nasl zm yaplaca anlatlacaktr.
6.1 EVRE(LMEK) AKIMLAR YNTEM
evre akmlar ynteminde devrenin her bir gz iin bir evre akm seilir.
Gzlerden seilen evre akmlarna gre kirchhoff(kirof)un gerilimler denklemi, her
gz iin yazlr.gz adedi kadar bilinmeyen evre akm ve denklem bulunur. Denklem
zlerek her bir gzn evre akmlar hesaplanr. evre akmlarndan kol akmlar
kolaylkla bulunabilir. Bu konuda gz says kadar denklem kacandan bu denklem
zm yntemlerinden yok etme veya matris, determinant zmlerinin ok iyi
bilinmesi gerekir. Bu konu matematik konusundan aratrlarak hatrlanmas gerekir.
Aksi taktirde evre denklemlerinin bulunmas bir ie yaramayacaktr. imdi ekil6.1
deki devreyi evre akmlar ynteminin kurallarn uygulayarak ve anlatarak evre
akmlarn ve bu evredeki kol akmlarn bulalm. (Devrede bal akm kaynaklar
varsa bu kaynan edeeri gerilim kaynana dnm yaplarak devre .Y. ile
zlr)
ekil6.1
88
ekil6.1 deki devrede iki gz vardr. Bu devre zm iin iki adet denklem
yazlacaktr. lik yapmamz gereken her gz iin kirofun gerilimler kanunundan
gzlerin denklemini oluturmaktr. I
1
ve I
2
gz iin setiimiz gz akmlardr. Bu
akmlarn dolat yerleri ekilde gsterilmitir. Bu akmlarn dolat yerlere gre
gerilimler denklemi;
denklemi gerilim 2.gzn ). ( .
denklemi gerilim 1.gzn ). ( .
1 2 1 2 3 2
2 2 2 1 1 1
U R I I R I
U R I I R I
= + +
= + +

Matematiksel dzenlemeler yaplarak bu devre iin gzlerin gerilim denklemleri kar.
2 2 2 1 1 1
1 3 2 2 1 1
U I ). R R ( R . I
U R . I ) R R .( I
= + +
= + +

1.gzn ve 2.gzn denklemleri elde edilir. Bu devrede diren ve gerilim
deerlerinin verildiini dnerek gz akmlar denklem zmnden faydalanlarak
I
1
ve I
2
akmlar bulunur. Bu akmlar bizim iin ama deil sadece kol akmlarn
bulmamz iin ara grevini yaparlar. Gz akm deerleri bulunduktan sonra devreye
baktnzda 1.gz akm R
1
zerinden ayn deerde, R
3
zerinden ise 2.gz akm
ayn deerde akmaktadr. Bu durumda R
1
elemannn akm 1.gz akmna, R
3
elemannn akm ise 2. gz akmna eittir. Denklemi yazarken dikkat edilirse R
2

elemannn zerinden 1.ve 2. gz akmlarnn her ikisi de akmaktadr. Bu elemann
akm, gz akmlarnn ynleri ayn ise toplam farkl ise gz akmlarnn farkna, yn
saysal deeri byk olann ynn almas ile bulunur. Gz akmlarnn ynlerini
keyfi alabiliriz. Bu zm yapacak kiinin keyfine kalm, fakat alnan yne gre
denklem doru olarak oluturulmas gerekir. Denklem doru bir ekilde oluturulursa
sonuta hibir saysal deiiklik olmaz sadece pozitif veya negatif deer kacaktr.
Bu bulunan deerin mutlak deeri alnabilir. nk akm skalar byklktr. Deer
negatif kmsa sadece akm seilen ynde deil tam tersi ynde akyor anlam
karlmaldr. Bu aklamalarmz saysal deerli bir rnek zerinde gstererek
anlalmasn salayalm.
89
rnek6.1:
ekil6.2deki devrenin, evre akmlar ynteminden yaralanarak gz, eleman(kol)
zerlerinden geen akmlar ve eleman ularndaki gerilim deerlerini bulunuz.
(a)
(a) (b)
ekil6.2
ekil6.2 (a) deki devrede iki gz olduundan bu gzn akmlar I
1
ve I
2
olarak ve
ynleri saat ibresi ynnde alnmtr. Bu gz akmlarna gre 2, diren zerindeki
gerilim (2)(I
1
)=2I
1
ve kutuplar ekil zerindeki gibi olur. 6 diren ularndaki
gerilim de ohm kanununa gre 6I
2
kutuplar ekildeki gibidir. Bu direnlerin gz
akmlarnn kol akmlarna eit olduunu grebilmeniz gerekir. 2 direnten I
1
6
direnten ise sadece I
2
akmlar getiinden gz akm ile kol akmlar eittir. 4
diren ularndaki gerilim bu eleman zerindeki akm (I
1
-I
2
) dir. nk 1.gz iin bu
eleman zerinden devredeki kaynan daha fazla akm aktt dnlr. Bu gz iin
4 zerindeki gerilim 4(I
1
-I
2
), 2.gz iin ekil6.2(b)de gsterildii gibi akm deeri (I
2
-
I
1
)den 4(I
2
-I
1
) olur.
( c)
ekil6.2
Eer akm ynleri farkl olmasayd , farklar deil toplamlar olurdu. Dikkat edilirse 4
zerinden her iki gz akm da akmakta ve bu akmlarn ynleri farkl olduu iin
birbirlerinden kartlmtr. Farkl olmasayd (I
1
+I
2
) gibi bir durum
oluurdu.ekil6.2(c)de kaynaklarn ve bu kaynaklarn diren ularndaki gerilim
90
dmlerinin kutuplarn bu ekil zerinde gsterilmitir. Bu aklamalardan sonra
her gz iin gerilimler kanunu uygulayarak denklemlerini oluturalm.
0 18 ) I I ( 4 6I Gz . 2
16 ) I I ( 4 2I Gz . 1
2
2 1 1
= + +
= +

denklemi elde edilir. 1.gzdeki denklemde 16Va eitken 2.gzde gerilimlerin toplam
0a eit gsterilmitir. Bunun nedeni 2.gzn akm yn kaynan devreye srd
akmla ters olduundandr. Her iki durumu grmeniz asndan bu tip rnek
verilmitir. Bu denklemi dzenleyerek tekrar yazalm.
18 I 10 I 4
16 I 4 I 6
2 1
2 1
= +
=

denklem dzenlenir. Gz akmlar bilinen bir matematiksel yntemle zlr. Burada
zm matrisle yaplarak gz akmlar aadaki ekilde yaplacaktr.
nce a bulunur.
44 ) 4 . 4 ( ) 10 . 6 (
10 4
4 6
det = =

=
gz akmlarn da gerilim deerlerini yerlerine koyarak matrisle zersek;
A 2
44
) 4 . 18 ( ) 10 . 16 (
10 18
4 16
I
1
=

=

=
Bulunan gz akmlarnn sonularn irdelersek 1.gz akm 2A km, pozitif deer
olarak grlmektedir. Bunun anlam alnan gz akm yn dorudur. Bu kaynak
devreye alnan ynde akm aktt grlyor. Gerilim kayna artdan eksiye doru
akm aktt iin pozitif kacan zm yapmadan da grebilirdik. Alnan ynn
tersi alnm olsayd ve denklem doru oluturulursa sonu skaler olarak deeri
deimeyecek sadece negatif olacakt. Bunu 2.gzde grmekteyiz bu sonucu saysal
hi deitirmez. Sadece deeri negatif kar. Alnan ynde deil tersi ynde akmn
akt dnlmesi gerekir. Bu sonulara gre 2 zerinden alnan ynde 2A, 6
zerinden (-1A) alnan ynn tam tersi ynde akm akmaktadr.
A 1
44
) 16 . 4 ( ) 18 . 6 (
18 4
16 6
I
2
=

=

=
91
Devre zerindeki 4 zerindeki akm ekil6.2(b) deki ekil zerinde gsterildii her iki
duruma gre bulursak;
A 3 ) A 2 ( ) A 1 ( I I I
veya A 3 ) A 1 ( A 2 I I I
1 2 4
2 1 4
= = =
= = =

bulunur. Akm bu eleman zerinden 1. gz akm ynnde akmaktadr.
rnek6.2:
ekil6.3 deki verilen devrede eleman ularndaki gerilim dmn evre akmlar
ynteminden yararlanarak bulunuz.
ekil6.3
ki gzl, iki gz akm olacaktr. Bu akmlara gre gzlerin gerilim denklemi;
9 6 ) I I ( 10 . 2 , 2 I 1,5.10 2.gz
12 6 ) I - (I 2,2.10 I 10 gz . 1
1 2
3
2
3
2 1
3
1
3
+ = +
= + +

denklem dzenlenirse;
15 I 3,7.10 I 2,2.10 -
6 I 2,2.10 - I 3,2.10
2
3
1
3
2
3
1
3
= +
=

92
(a)
(b)
ekil6.4
ekil zerinde deerlerini ve kutuplar gsterdiimiz deerleri denklemi zerek
bulabiliriz.
6 6
3 3
3 3
10 . 7 10 ). 84 , 4 84 , 11 (
10 . 7 , 3 10 . 2 , 2
10 . 2 , 2 10 . 2 , 3
det = =

=
mA 74 , 8
10 . 7
). 2 , 13 48 (
10 . 7
15 10 . 2 , 2
6 10 . 2 , 3
det
I
mA 89 , 7
10 . 7
10 ). 33 2 , 22 (
10 . 7 , 3 15
10 . 2 , 2 6
det
I
6
3
6
3
3
2
6
3
3
3
1
=
+
=
=
=
+
=
=
gz akmlar bulunur.bu gz akmlarndan faydalanlarak I
2,2k
deerini bulursak;
93
V 11 , 13 ) k 2 , 2 ).( mA 85 , 0 ( U
mA 85 , 0 mA 74 , 8 mA 89 , 7 I I I
k 2 , 2
2 1 k 2 , 2
= =
= = =
1k zerinden 1.gz 1,5k zerinden 2.gz akm aktndan bu diren ularndaki

gerilim deerleri aadaki ekilde bulunur.
V k mA k I U
V k mA k I U
k
k
11 , 13 ) 5 , 1 ).( 74 , 8 ( 5 , 1 .
89 , 7 ) 1 ).( 89 , 7 ( 1 .
2 5 , 1
1 1
= = =
= = =
rnek6.3:
ekil6.5(a)deki devrenin her gz iin gerilimler denklemini oluturarak matrisle
zlecek duruma getiriniz.
(a)
(b)
ekil6.5
94
ekil6.5(a)deki devrede akm kayna olduundan bu akm kaynan gerilim
kaynana dntrerek ekil6.5(b) deki haline aldrld. Verilen gzl devre ve
gz akm ekilde gsterildii gibi ynler belirlenmi kol akmlarnn gz akmlar
karlklar ekil zerinde gsterilmitir. Bu gzlerin gerilim denklemini aadaki
ekilde oluturabiliriz.
Akm kayna gerilim kaynana dnm yaplarak ohm kanunundan deeri
bulunur.
24V ) (0,4A).(60 U = =
Her gzn evre denklemini kirofun gerililer kanunundan oluturulur.
-15 170I 40I - 30I -
24 40I - 150I 60I -
-12 30I - 60I - 90I
se; dzenlenir denklem bu
0 15 )30 I - (I )40 I - (I 100I 3.gz
24 50I )40 I - (I )60 I - (I gz . 2
12 24 60 ) I I ( 30 ) I (I 1.gz
3 2 1
3 2 1
3 2 1
2 3 2 3 3
2 3 2 1 2
2 1 3 1
= +
= +
=
= + + +
= + +
= + +
denklemi 3x1 matrisle deerlerini yazarak bulabiliriz veya yok etme metoduyla da
zlebilir. 3x1 matrisin deerleri denklemden yazalm;
15
24
12
I
I
I
170
40
30
40
150
60
30
60
90
3
2
1
bu matris zlrse gz akmlar bulunur. Bu bulunan akmlarda yaralanarak kol
akmlarnn deeri de bulunmu olur.
95
6.2 DM GERLMLER LE DEVRE ANALZ
Dm gerilimleri ile devrelerin analizleri yaplabilir. Bu yntemle devre analizi
yapmak iin analizi yaplacak devrede gerilim kaynaklar bulunuyorsa bunun edeeri
olan akm kaynana dnm yaplp devre tekrar dzenlenmesi gerekir. Yeni
oluacak devrede dmler belirlenip, en kalabalk dm noktas referans dm
tayin edilerek o dm topraklanmas gerekir. Aktif dmlere bir isim verilerek(U
1
,
U
2
veya U
A
, U
B
gibi) bu dmlere kirofun akmlar kanunu her dm iin ayr ayr
uygulanr. Dme giren akmlar pozitif kan akmlara negatif mant dnlrse;
1.dmden kan akm dier dme giren olduunu unutmamak gerekir.
1.dmde ayn akm negatif durumunda iken dier dme girdii iin pozitif
olacaktr. Dmlere giren aktif elemanlarn ynleri giren, kan durumunda bal ise
ayn yn almak zorunluluu vardr. Fakat bamsz kol akmlarn istediiniz ynde
alabilirsiniz. O kollar iin seiminizi hangi ynl kullanm iseniz srekli ayn yn o
devrede o kol iin kullanmak zorundasnz. Kollarn zerinden geen akmlar dm
gerilimleri eitinden yazarak oluturduunuz denklemde yerine yazarak dm
gerilimlerini matematik kurallar ile zm yaparsnz. Dm gerilimleri bulunduktan
sonra kol akmlar ve o kolun gerilimleri bu ekilde bulma imkanna sahip olursunuz.
ki dm arasndaki bir direncin zerinden geen akm ile referans dm arasnda
kalan bir direncin zerinden geen akm dm gerilimleri eiti aadaki ekilsel ve
teorik olarak gsterilmitir. (U
1
>U
2
>........>0)
ekil6.6
10 direncin bal olduu dmler U
1
ve U
2
dmleri bu dmlerin potansiyel
fark bu eleman zerindeki gerilimi verir. Bu gerilimin diren deerine blm(ohm
kanunu) o kolun zerinden geen akm verecektir. Burada dikkat edilirse 1.dmn
geriliminin yksek potansiyelde olduu kabul edilmitir. Referans dm tayin
ettiiniz dm toprakladnzdan o dmn gerilimi sfr olacaktr. Ondan dolay
100 direncin ularndaki gerilim sadece 1.dmn gerilimine eittir.
96
Bu szle ifade ettiklerimizi bir rnek zerinde uygulamasn yapalm.
rnek6.4:
ekil6.7(a)de verilen elektrik devresinde kol akmlarn dm gerilimleri yntemi ile
bulunuz.
(a)
ekil6.7
zm6.4:
ekil6.7(a)daki devreye baktnzda devrede iki aktif kaynak mevcut. Bu kaynan
birisi gerilim kayna. Bu kayna, zm dm gerilimleri yntemi ile
yaplacandan akm kayna edeerine dntrlmesi gerekecektir. Akm
kaynana dnm yapp ekli tekrar izilirse ekil6.7(b)deki gibi olacaktr.
(b)
97
(c)
ekil6.7
ekil6.7(c)deki devrede akm kaynana dnm yapldktan sonra devre
dml devre haline gelmitir. En kalabalk dm noktas referans dm tayin
edilmi bu dm topraklanmtr.(U
3
gerilimi sfra ekilmitir.) referans dm
seimi zm yapan kiiye gre de deiebilir. Ancak kalabalk dm semede
fayda vardr, bu dm topraklandnda bu noktann potansiyelinin sfr olaca
bilinmelidir. Bu aklamalardan sonra direnlerin zerlerinden geen akmlar dm
gerilimleri eitinden yazalm.
= =
= =
= =

8
U
I I
4
U U
I I
2
U
I I
2
8 3
2 1
4 2
1
2 1

bu eitlii yazdktan sonra aktif dmlere kirofun akmlar kanununu uygulamadan
ekil6.7(c)deki devrede akm kaynaklarnn ynleri hi deitirilmeden dier kol
akmlar keyfi aln grlmektedir. Buradaki keyfilik ilk dmde seilen yn eer
kan alnd ise bu kol aktif ikinci dmle ortaklaa bal durumunda ise bu kolun
zerinden geen akm kan alnamaz bu dme giren olarak iaretlemek
zorunluluu vardr. (I
2
akm 1.dmden karken 2.dme giren durumunda)
nk akm ayn eleman terk ediyorsa dier tarafa giriyor durumundadr. Akm
ynleri belirlendikten sonra aktif dmlere kirofun akmlar kanunu uygulanr. Bu
devrede giren akmlar pozitif kan akmlar negatif kabul edilmitir.
denklemi kanunu akmlar 2.dmn 0 I I A 2
denklemi kanunu akmlar 1.dmn 0 I I A 1
3 2
2 1
= +
=

98
denklem dzenlenirse;
A 2
8
U
4
U U
" A 2 I I
1A )
4
U U
(
2
U
ger.eiti dm akmlarn A 1 I I
2 2 1
3 2
2 1 1
2 1
=
=
=
+ = +
dm gerilimleri eitini yazdmz denklem dzenlenirse;
A 16 3 U 2
A 4 U U 3
2 1
2 1
=
=

aktif dmlerin dm gerilimleri denklemi oluturulmu olur. Bu denklem
matematiksel yntemlerle zlrse dm gerilimleri bulunur. Bu denklemi matris
halinde gstererek, determinantla zm yapalm.(yok etme metodu ile de
yaplabilir)
7 ) 1 . 2 ( ) 3 . 3 (
3 2
1 3
det
16
4
U
U
3 2
1 3
2
1
= =
V 4
7
28
7
16 ) 12 (
7
) 1 . 16 ( ) 4 . 3 (
3 16
1 4
U
1
=

=
V 8
7
56
7
8 ) 48 (
7
) 4 . 2 ( ) 16 . 3 (
16 2
4 3
U
2
=
=
Dm gerilimleri bulunur. Bulunan gerilim deerleri U
2
>U
1
olduuna gre 4
zerinde 2.dmden 1.dme doru akmaktadr. Bu bulunan dm gerilimlerine
gre kol akmlar aadaki gibi nceden yazm olduumuz kol akmlarn dm
gerilimleri eitinde deerleri yerine yazarak bulabiliriz.
A 1
8
V 8
8
U
I
A 1
4
V 8 V 4
4
U U
I A 1
2
V 2
2
V 2 V 4
2
V 2 U
I
2
3
2 1
2
1
1
=
=
=
= =
=
Bu deerler bulunur. Sonular irdelersek I
2
akm (-1A) km olmas neticeyi
deitirmez. Buradaki negatiflik akmn 1.dmden 2.dme doru deil tam tersi
aktn gstermektedir. Bunun olaca U
2
>U
1
den grlmektedir. nk U
2
potansiyeli U
1
e gre daha yksek kmt. Bilindii zere akm potansiyeli yksekten
alaa doru akm aktmaktadr. Dier bir durum ise I
1
akm bulunurken 2Vluk
99
deerin gelmesi rnein ekli6.7(a)deki devrede gerilim kaynann deeri 2V
dmn gerilimi ise 4V bulundu. Bunlarn fark ise 2 diren ularndaki gerilimi
vereceinden
ekil6.8
ekil6.8de grld gibi (
+ + +
+ + V 2 V U V 4
2 R
) 2 diren ularndaki gerilim
+ + + +
= + = V 2 V 4 V 2 V U
2 R
deeridir. Bu direncin zerinden geen akm
bulduumuz ekildedir. 2Vluk gerilim kaynann yn tersi durumunda tabi ki
karlmayacak toplanacaktr. Dm ynteminde bu durumlarla ska karlalaca
iin detayl ekilsel olarak gsterilmitir.
rnek6.5:
ekil6.9(a)deki devrede I
4k
zerinden geen akm dm gerilimleri yntemi ile
bulunuz.
(a)
ekil6.9
100
zm6.5:
Bu rneimizin zmn de diren deerleri ile deil de iletkenlik deerleri
cinsinden yazarak bulalm diren deerlerinin iletkenlik eitlerini bulalm.
S 0,25.10
4k
1
R
1
G S 0,5.10
2.10
1
2k
1
R
1
G
S 0,5.10
2k
1
R
1
G ) siemens ( S 10
10 . 1
1
R
1
G
3 -
4
4
3 -
3
3
3
3 -
2
2
3
3
1
1
=
= = =
= =
=
= = =
= =

(b)
ekil6.9
Her dm iin kirofun akmlar kanunu uygularsak; ekil6.9(b)deki devrede
elemanlarn zerlerinden geen akm, iletkenlik ve dm gerilimleri arp olarak
gsterilmitir. Giren akm kan akma eit olacandan;
denklemi 2.dm U 10 . 5 , 0 10 . 30 ) U U ( 10
denklemi 1.dm ) U U ( 10 U . 10 . 5 , 0 10 . 30 10 . 50
2
3 3
2 1
3 -
2 1
3
1
3 3 3

+ =
+ = +

denklemleri dzenleyerek matrise deerleri yazp determinantla dm gerilimlerini
bulalm.
30 U 75 , 1 U
80 U U 5 , 1
2 1
2 1
=
=

625 , 1 1 625 , 2
75 , 1 1
1 5 , 1
det det = + =
=
101
bu rnek iin U
1
dm gerilimini bulmaya gerek yok nk R
4
direnci sadece U
2
dm ve referans dme bal durumda, bu elemann zerinden geen akm
aadaki ekilde bulunabilir.
V 54 , 21
625 , 1
80 45
30 1
80 5 , 1
det U
2
=

= =
V 39 , 5 ) V 54 , 21 ).( S 10 . 25 , 0 ( U 10 . 25 , 0 I
3
2
3
k 4
= = =

Sizlerde dier kol akmlarn kol gerilimlerini ve bu elemanlarda harcanan gleri
bulunuz.
6-3 WHEATSTON(VESTON) KPRS
Veston krs uygulamada deeri bilinmeyen direnlerin deerini lerek ve teorik
olarak bulmada ok kullanlan bir yntemdir. ekil6.10 da grld gibi balants
yaplr. Devre zerindeki R
X
deeri bilinmeyen R
v
ise AB ularnn gerilimlerinin eit
olmasn salayan direntir. Kprde ayarlanabilen R
v
direnci sayesinde AB ularnn
gerilimini eit oluncaya kadar ayarlanr bu eitlik ok kk akm ve gerilimleri
lebilen galvanometre sayesinde grlr. Galvanometre zerinde o(sfr) akm
deeri grld anda bu durumdan AB ularnn gerilimlerinin eit olduu
anlamamz gerekir. Aksi taktirde bir akm deeri grlrse bu ularn henz gerilim
deerlerinin eit olmad ve R
v
direncinin deerini azaltmak veya artrmak
gerekebilir. Bu aklamalar nda ve nceki bilgilerimizi hatrlayarak aadaki
ilemleri gerekletirirsek deeri bilinmeyen direncin deerini bulma formlmz
oluturabiliriz.
ekil6.10
ekilerek; R ve blnrse tarafa taraf forml iki bu .R I .R I
se gsterilir le direnler bu eitliini R ve R sonra yazdktan frml bu
ayarland ile direnci Rv olmasn eit i gerilimler ularnn AB R . I R . I
U U
X 4 2 v 1
4 v
2 2 X 1
B A
=
=
=
102
bulunur. )
R
R
.( R R
R
R
R
R
4
2
V X
4
2
V
X
= =
Veston kprs ile deeri bilinmeyen direncin deerini veren forml. Bu formlde
kullanlan harflerin anlamlar;
R
x
:Omik deeri bilinmeyen diren(ohm)
R
v
.AB ularndaki gerilim deerini o volta ayarlamamz salayan pot.
R
1
ve R
2
:Omik deeri belli olan direnler(ohm)
rnek6.6:
ekil6.11deki devrede verilen deerler dorultusunda Rx direncinin deerini bulunuz.
ekil6.11
=
= = 446 )
560
100
.( 2500 )
R
R
.( R R
4
2
v x

103
DEVRE TEOREMLER
7.1 SPERPOZSYON TEOREM
7.2 THEVENN TEOREM
7.3 NORTON TEOEREM
BLM 7
104
Birden fazla kaynak bulunan dorusal ve ift ynl bir elektrik devresinde
herhangi bir koldan geen akm veya kolun ularndaki gerilim sperpozisyon
yntemi ile bulunur.
Dorusal ve ift yn bir elektrik devresinde herhangi bir koldan geen akm
veya kolun ularndaki gerilim kaynaklardan her birinin ayr ayr bu koldan geirdikleri
akmlarn veya kolun ularnda meydana getirdikleri gerilimlerin cebirsel toplamna
eittir.
Bu yntem, devre zmlerinde ok ie yarar. Gerilim veya akm kaynaklar ile
beslenen lineer devrelere uygulanr. Devrede ka aktif kaynak varsa, sra ile
kaynaklardan yalnz bir tanesi devrede braklarak dierleri, gerilim kaynaklar ise
ksa devre, akm kaynaklar ise ak devre yaplr. rnek vermek gerekirse; kaynaklar
gerilim kayna ise devredeki herhangi bir kolun akm bulunmas isteniyorsa sra ile
her gerilim kaynann o koldan geirdii akmlar bulunur. Bu bulunan akmlarn
cebirsel toplam kol zerinden geen akm verir. (akmlarn ynleri dikkate alnr) Bu
konu ile ilgili rnekler yaparak konun anlalmasn salayalm.
rnek7.1:
ekil7.1 deki devrede gerilim kaynaklar, direnlerden oluan devre iin R
2

elemannn zerinden geen I
2
akmn sperpozisyon yntemi ile bulunuz.
ekil7.1
zm7.1:
I
2
akmnn bu yntemle zlebilmesi iin yntemin uygulanmas gerekir. Burada ilk
yaplacak devreyi tek kaynak kalacak ekilde tekrar izmek gerekir.
(a) (b)
105
(c) (d)
ekil7.2
ekil7.2 (b)deki devresinde, ekil7.1 devredeki verilen U
2
gerilimini devreden
kartlm o ular ksa devre edildii ekil zerinde grlmektedir. Edeer(toplam)
diren ve kaynaktan ekilen toplam akmn bulunmas ekil7.1de gsterilmitir.
ekil7.1 eklindeki devrede akm blme kaidesinden faydalanlarak I
2(1)
akmn
ynn gstererek bulunmas gsterilmitir. U
1
kayna R
2
eleman zerinden aktt
akm ve ynn buluk devrede ikinci bir kaynak olduundan bu elemann zerinden
U
2
kaynann akmn da ekillerle ve teorik olarak aadaki ekilde bulunur.
ekil7.2de ayn I
2(1)
deki ilemler tekrar edildii taktirde bu akm bulabiliriz.
Yapacamz ekillerde de grld gibi U
1
gerilim kaynan devre d brakp, U
2
gerilim kaynan devreye balamak olacaktr. lemleri yeni devreye gre zmek
olacaktr.
(e) (f)
Devredeki direnlerin U
1
kaynandan ektii
toplam akm(c) deki devre
iin;
1
1 T
3 2 1 1 T
U
I
R // R R R
=
+ =
ekil(d) deki devrede
grld gibi U
1
geriliminin
R
2
eleman zerinden geirdii
akm, akm blme kaidesinden;
1 T
3
) 1 ( 2
I )
R R
R
( I
+
= bulunur..
U
1
gerilim kayna ksa
devre edilir ve U
2
tekrar
devreye balanr.
Devrenin edeer direnci ve
U
2
den ekilen I
T2
akm
R
T2
=R
3
+R
1
//R
2

2 T
2
2 T
R
U
I = bulunur.
106
R
2
direnci zerinden U
1
ve U
2
gerilim kaynaklar I
1(1)
, I
2(2)

akmlar aktmaktadr. Burada
ynlerine baktmzda her iki
kaynaktan ekilen akmlarn
ynleri ayn olduundan
I
2
=I
1(1)
+I
2(2)
bulunur.

(g) (h)
rnek7.2:
ekil7.3(a)deki devrede R
3
eleman zerinden geen akm sperpozisyon yntemi
ile znz.
(a)
ekil7.3
ekil7.3(a) deki zm istenen devreyi ekil7.3 (b) de olduu gibi U
2
kaynan
devreden karp bu ular ksa devre ettikten sonra U
1
geriliminin R
3
direnci
zerinden aktaca akmn deeri aadaki gibi bulunur, yn ekilde gsterildii
gibidir. Akmn yn bilindii zere gerilim kayna d devreye pozitiften negatife
doru akm aktt iindir. Bu aklamalardan sonra (b) deki devrede gsterilen I
3(1)
deerini bulalm.
U
2
gerilimin kaynandan
ekilen I
2(2)
akm akm blme
kaidesinden faydalanlarak;
2
2 1
1
) 2 ( 2
I )
R R
R
( I
+
= bulunur.
107
=

+ =
+
+ = k 69 , 1
k 2 , 3
k 2 , 2 . k 1
k 1
R R
R . R
R R
3 2
3 2
1 1 T

(b)
(c )
ekil7.3
(c) deki devrenin edeer direnci bulunur. R
T1
direncine eit kmas verilen deerler
dorultusundadr. Bu her zaman ayn kmaz. U
2
kaynann ekilen toplam akm,
daha sonra akm blme kaidesinden R
3
eleman zerinden geen I
3(2)
akmnn
deerini;
bulunur.
akm; geen zerinden
R n kaidesinde blme akm
3
mA 69 , 3 I
mA 8 , 11 ).
k 2 , 3
k 1
( I ).
R R
R
( I
mA 8 , 11
k 69 , 1
V 20
R
U
I
) 1 ( 3
1 T
3 2
2
) 1 ( 3
1 T
1
1 T
=

=
+
=
=
= =
Bu akm sadece U
1
gerilimi devrede iken
R
3
direncinin zerinden akan akmdr.
ekil7.3(c) deki devreye U
1
karlp U
2
tekrar balanm ve
ekil tekrar izilmitir. Bu kaynan
R
3
eleman zerinden geirdii
akm U
1
kaynann devrede
bal durumda yaptmz gibi
zersek;
=

+ =
+
+ =
k 69 , 1
k 2 , 3
k 2 , 2 . k 1
k 1
)
R R
R . R
( R R
3 1
3 1
2 2 T
108
mA 88 , 8
k 69 , 1
V 15
R
U
I
2 T
2
2 T
=
= =
mA 78 , 2 mA 88 , 8 ).
k 2 , 3
k 1
( I ).
R R
R
( I
2 T
2 1
1
) 2 ( 3
=
=
+
=
bulunur. Bu akmn yn de ekil7.3(c) zerinde gsterilmitir. Dikkat edilirse
kaynaklarn bu eleman zerlerinden geirdikleri akmlarn ynleri farkldr.
Bu bulunan deerlerin skaler toplam R
3
zerinden geen akm verecektir.
910 mA 78 , 2 mA 69 , 3 I I I
) 2 ( 3 ) 1 ( 3 T 3
= = = A(mikro Amper)
deerin pozitif kmas akmn ynn U
1
kaynann aktt akm ynnde olduunu
gsterir.
rnek7.3:
ekil7.4(a) grlen devrede 1 k diren ularndaki gerilimi sperpozisyon teoremi
ile bulunuz.
ekil7.4(a)
Devrede tane aktif kaynak olduu grlyor. Sperpozisyon teoreminde her
kaynan analizi yaplacak elemann zerinden geirdikleri akmlar ayr ayr
bulunduuna gre devrede bir kaynak brakacak ekilde devreyi tekrar izip devrede
braktmz kaynan 1k zerindeki oluturduu gerilimi bulalm.
ekil7.4 (b)
109
10mAlik kaynak 4k ve 1kluk diren zerinden akar. nk 3k diren 25Vluk
kaynan ksa devre edildiinden dolay 3k zerinden bu kaynak akm
aktmamaktadr. 10mAlik akm kaynann 1k diren zerinde oluturduu gerilimi
bulmak iin akm blme kaidesinden I
1k
zerinden geen akm bulunur ohm
kanunundan bu eleman zerindeki 10mAlik kaynan oluturduu gerilim dm
bulunur.
V 8 ) k 1 ).( mA 8 ( U mA 8 mA 10 ).
k 4 k 1
k 4
( I
1 k 1
+
= = =
+

=
10mAlik kayna devreden kartp 25Vluk kayna devreye balayalm. eklini
izerek bu kaynan 1k diren ularndaki gerilim dmn bulalm.
ekil7.4 (c)
Akm kaynan karttmz ular ekil7.4(c) de grld gibi ak devre halinde
braklmtr. Bunu nceki konularmzda ak deve olacan ifade etmitik. Bu
hatrlatmadan sonra devrede bal olan 25Vluk aktif kaynan 1k ularndaki
oluturduu gerilim dmn bulalm. Devreye baktmzda 1k ile 4k birbirleri ile
seri bu serilik 25V ve 3k dirence paralel durumdadr. Gerilim blme kaidesinden
1k direncin ularndaki U
2
gerilimini;
bulunur. V 5 V 25 ).
k 4 k 1
k 1
( U
2
+
=
+

=
iki aktif kayna devrede tek brakp 1k zerinde oluturduklar gerilim dmlerini
bulduk. Devreye tek balamamz gereken tek bir aktif kaynak oda 15Vluk gerilim
kaynadr. Bu kaynak devrede kalacak ekilde dier aktif kaynaklar karp bu
kaynan 1k zerinde oluturduu gerilim dmn bulalm.
110
ekil7.4(d)
ekil7.4(d)ki devreye dikkatli bakldnda 1k zerinden bu kaynan akm
aktmad grlr. Nedenine gelince kardmz 25Vluk kaynan ularndaki ksa
devreden dolaydr. 1k zerinden akm gemedii iinde gerilim dm; U
3
=0 olur.
Devredeki aktif kaynaklarn 1k diren ularndaki oluturduklar gerilim dm;
V 3 V 0 ) V 5 ( ) V 8 ( U U U U
3 2 1 k 1
+ + +
= + + = + + =
bulunur. Bu rnekte 1k zerinde harcanan g de istenmi olsayd. Sperpozisyon
yntemi ile bulunan gcn doru olarak bulunup bulunamayacan gsterelim. 1k
zerindeki gerilim 3V olarak bulmutuk, g formlnden elemann harcad g;
mW 9
10
3
R
U
P
3
2
k 1
2
k 1
k 1
=
= =

bulunur. Bu yntemle bulunan g dorumu? Onu grelim. Devredeki aktif
kaynaklarn 1k dirence verdikleri gleri ayr ayr bulup bu bulduumuz gle
karlatralm eer sonu birbirine eit karsa bu yntemle bulunan gler dorudur
aksi durumda bu yntemle g bulunmaz yorumu yapmak gerekir.
10mAlik kaynan 1k iin harcad g mW 64
10
V 8
R
U
P
3
2
k 1
2
1
1
=
= =
25Vluk kaynan 1k iin harcad g mW 25

10
V 5
R
U
P
3
2
k 1
2
2
2
=
= =
15Vluk kaynan 1k iin harcad g mW 0

10
V 0
R
U
P
3
k 1
2
3
3
=
= =
111
Bu kaynaklarn 1k iin harcadklar toplam g;
mW 89 mW 0 mW 25 mW 64 P P P
3 2 1
= + + = + +
bulunur. Kaynaklarn harcad gle P
1k
bulunan g farkldr. Bu yntemle bulunan
g doru deildir. nk sperpozisyon teoremi lineer deerler iin kullanlan bir
teoremdir. G ise lineer deildir.
7.2 THEVENN TEOREM
Thevenin teoremi; bir yada daha fazla gerilim kayna ile beslenen lineer
devre zmlerini kolaylatran bir yntem olup, u biimde tanmlanr. A ve B gibi
ular olan bir devrenin bu ularna bir direncin baland zaman, bu direnten
geen akm
R R
U
I
T
AB
+
= dr.
ekil7.5
Burada U
AB
; A,B ular arasnda R direnci yokken bu ular arasndaki llen
potansiyel fark. R
T
; devredeki btn gerilim kaynaklar, ksadevre, akm kaynaklar
ak devre yaplarak elde edilen A,B ular arasndaki toplam direncidir. Bylece, R
T

ile U
AB
seri balanarak elde edilen devreye AB arasnda gzken devrenin
THEVENN EDEER devresi denir. ekil7.5de grld gibi elektrik devresinin
AB ularndaki thevenin edeerini verir. Buradaki U
AB
gerilimine Thevenin edeer
gerilimi olan U
TH
=U
AB
ve R
T
direncine ise R
TH
olarak kullanlacaktr. Orijinal devrede
bal iken R direnci zerinden geen ve ularndaki gerilim deeri ne bulunursa, o
orijinal devrenin Thevenin edeeri oluturulur R direnci thevenin edeerine
balanr ve hesaplamas veya doru llrse ayn deeri bulursunuz.
112
ekil7.6 Orijinal devre ve o devrenin Thevenin edeeri
Elektrik, elektronik devreler kark olabilir. Devrenin analizini thevenin teoremi ile
yaplacak olursa hata yapma oran sfra iner. imdi bu admlar maddeler halinde
aklayalm.
1) Analizi yaplacak kol orijinal devreden kartlr. karlan bu noktaya bir isim
verilir. (A,B veya 1,2 gibi)
2) Devreden btn kaynaklar kartlr.karlan gerilim kayna ise o ular ksa,
akm kaynaklar ise ak devre yaplr. karlan (analizi yaplacak) kol ularndan
baklarak o ularn edeer direnci bulunur. Bu bulunan edeer diren, kartlan
kol ularnn thevenin edeer direnci(R
TH
)dir.
3) Analizi yaplacak kolun (1.maddede karlan kol) ularnn Thevenin edeer
devresi izilir.
ekil7.7 Orijinal devre ve AB ularnn Thevenin edeeri
4) kartlan kol thevenin edeer devresine (AB ularna) balanr. Kirofun
gerilimler kanunu uygulanarak kol akm bulunur.
113
rnek7.4:
Yukardaki maddeleri uygulayarak ekil7.8 deki devrede R
4
direncinin zerinden
geen akm bulunuz.
ekil7.8 (a) Orijinal devre
zm7.4:
(b)
ekil7.8(c)
)
R R
R . R
( R R
2 1
2 1
3 TH
+
+ =
Thevenin direnci bulunur.
Akm bulunacak kol
(R
4
) devreden kartlr
bu ular A B ile
isimlendirilir. ekil7.8
(b) de gsterildii gibi
olur.
Devredeki tm
kaynaklar devreden
kartlp AB
ularnn Thevenin
edeer direnci
bulunur. ekil7.8 (c)
deki devrenin.
114
ekil7.8 (d)
U ).
R R
R
( U U U
2 1
2
2 R AB TH
+
= = =
deeri bulunur. Bu deer bulunduktan sonra AB ularnn thevenin edeer devresi
ekil7.8 (e)deki gibi izilerek R
4
direnci zerinden geen akm bildik kanundan
yaralanarak bulunur.
ekil7.8 (e) AB ularnn thevenin edeer devresi
Bu rneimizi elimizde l aleti olduu taktirde AB ularnn Thevenin edeer
devresini oluturmak iin ekillerle gstererek aklayalm ve laboratuarnzda
sizlerde deney setinizde oluturarak bulunuz.
R
4
ularndaki Thevenin gerilimini lmek iin ekil7.9(a) daki devrede gsterildii
gibi bulunur.
ekil7.9 (a) AB ularnn U
TH
geriliminin lme ve teorik deeri
Kaynak ekil7.8 (d) eklideki
gibi tekrar devreye balanr, AB
ularnn gerilimi bulunur. Bu
gerilim U
TH
gerilimidir. U
AB
gerilimi ise R
3
eleman ak
devre durumunda, zerinden
akm gemeyeceinden R
3

direncinin ularndaki gerilim 0V
olduundan U
AB
R
2
direncinin
ularndaki gerilime eittir.
4 TH
TH
4
R R
U
I
+
=
115
AB ularnn R
TH
edeer direncini ohmmetre ile ekil7.9 (b)deki ekilde balayarak
lp,Thevenin edeer devresini oluturarak ltnz deerleri yerine yazmak
suretiyle edeer devreyi oluturmu olursunuz.
(b)Ohmmetre ile R
TH
nin bulunmas (c) Thevenin edeeri
ekil7.9
rnek7.5:ekil7.10(a)deki devrenin AB ularnn thevenin edeerini bulunuz.
(a) (b) U
TH
geriliminin bulunmas
ekil7.10
ekil7.10(a)deki devrenin AB ularndaki thevenin edeer gerilimi ekil7.10(b) deki
gibi R
2
ve R
3
direnlerin ularndaki gerilime eittir. Bu gerilimi gerilim blme
kaidesinden aadaki gibi bulunur.
V 08 , 4 V 10 ).
100 47 100
22 47
( U ).
R R R
R R
( U
3 2 1
3 2
TH
=
+ +
+
=
+ +
+
=
Thevenin edeer direnci devreden aktif kaynaklar kartlarak ekil7.10(c)deki
grlen AB ularndan bakldnda direnlerin balant ekillerine baklarak
aadaki ekilde bulunur.
116
ekil7.10 (c)
rnek7.6:
ekil7.11(a)deki devrede 8,65 zerinden geen akm thevenin teoremi ile znz.
ekil7.11(a)
zm7.6:
Akm bulunacak direnci devreden kartarak o ulara AB ismi verilerek, bu ularn
thevenin gerilimi aadaki ekilde bulunur.
ekil7.11 (b)
ekil7.11(b)deki devrede U
A
ve U
B
gerilimi gerilim blme kaidesinden bulunur. Bu
gerilimlerin fark U
AB
gerilimini verir, ayn zamanda thevenin gerilimi bulunmu olur.
nk U
AB
gerilimi thevenin gerilimine eittir.
117
V 7 V 8 V 15 U U U U
V 8 V 10 ).
2 8
8
( U V 15 V 20 ).
15 5
15
( U
B A AB TH
B A
+
= = = =
=
+

= =
+

=
bulunur. AB ularnn edeer direnci, devredeki tm kaynaklar kartldktan sonraki
direncidir. Bu ekil7.11 (c) deki ekil zerinde gsterilmitir. Bu ulardan bakldnda
devredeki direnlerin balant durumlarna gre edeer diren bulunur. Bu bulunan
edeer diren ayn zamanda thevenin edeer direncidir.
(c)
ekil7.11(d) Thevenin edeer devresi
rnek7.7:
ekil7.12(a)deki veston kprs eklinde verilen devrenin R
L
yk direncinin
zerinden geen akm thevenin yntemi ile bulunuz.
zm7.7:
ekil7.12(a)da verilen devrenin R
L
yk direncinin zerinden geen akmn bulunmas
iin bu ularn thevenin edeeri bulunmas gerekir. Bu edeeri oluturan deerler
U
TH
ve R
TH
deerleridir. ncelikle R
L
direncini ekil7.12(b) gsterildii gibi devreden
kartlr bu ulara grld gibi AB ular ad verilmitir. Veston kprs eklinde
verilen devre daha iyi anlalmas iin ekil(c)de olduu gibi tekrar izilerek
elemanlarn balant ekilleri daha iyi grlr hale getirilmitir. Bundan sonra U
TH

bildik kanunlardan ekil7.12(d)deki gibi bulunur.
=
+

+
+

=
35 , 5
8 2
8 . 2
15 5
15 . 5
R
TH
A 5 , 0
65 , 8 35 , 5
V 7
R R
U
I
65 , 8 TH
TH
65 , 8
=
+
=
+
=
118
(a)
(b)R
L
devreden kartlr (c) Devrenin ak gsterimi
(d) U
TH
gerilimi AB ularnn gerilimleri farkdr. (e) U kayna ksa devre edilir.
U ).
R R
R
( U ).
R R
R
( U U U
4 3
4
2 1
2
B A TH
+
+
= =
119
ekil7.12
rnek7.8:
rnek 7.13de saysal deeri olmadan incelediimiz devreyi aadaki ekil7.13
zerinde gsterilen deerler dorultusunda R
L
direncinin zerinden geen akm
Thevenin yntemi ile bulunuz.
ekil7.13
(g) AB ularnn Thevenin
edeer devresi, R
L
yk
direncinin edeer devreye
balants ve zerinden geen
akm;
L TH
TH
L
R R
U
I
+
=
(f) U ksa devre edildikten
sonra direnlerin balant
ekli bu duruma gelir
(R
TH
=R
1
//R
2
+R
3
//R
4
)
(g) AB ularnn Thevenin
edeer devresi, R
L
yk
direncinin edeer devreye
balants ve zerinden geen
akm;
L TH
TH
L
R R
U
I
+
=
120
zm7.8:
Bu rneimizi thevenin teoreminin balangcnda maddeler halinde zmn daha
kolay bir ekilde zlebileceini sylemitik. Bu rnekte bu admlar uygulayarak
zm yapalm.
1) adm: Analizi yaplacak kol (R
L
) devreden karlr
2) adm: devredeki aktif kaynaklar devre dna karlr karlan kaynak gerilim
kayna(U=24V) ise ksa devre edilir.
3) O kol ularndan baklarak
= + =

=
+
+
+
=
529 307 222
1240
) 560 ).( 680 (
1010
) 680 ).( 330 (
R R
R . R
R R
R . R
R
4 3
4 3
2 1
2 1
TH
Bulunur.
4) Kaynak gerilimleri tekrar devreye balanr, bu kaynaklarn analizi yaplacak
kol(RL) ularndaki gerilim bildik kanunlardan
yararlanlarak
5,32V 10,84V - 16,16V
).24V
1240
560
( - ).24V
1010
680
(
)
R R
R
( U ).
R R
R
( U U U
4 3
4
2 1
2
B A TH
= =

=
+
+
= =
bulunur.
5) Analizi yaplan kol ularnn thevenin edeer devresi izilerek, thevenin
edeer devresine analizi yaplan
kol balanr. Kirofun gerilimler kanunundan faydalanlarak analizi yaplacak kolun
ularndaki gerilim
121
V 48 , 3 V 32 , 5 ).
529 k 1
k 1
( U ).
R R
R
( U
TH
TH L
L
L
=
+

=
+
=
bulunur. Ohm kanunundan yararlanarak o kolun zerinden geen akm
mA 48 , 3
k 1
V 48 , 3
R
U
I
L
L
L
=
= =
bulunur. G formlnden yaralanlarak o kolun harcad g
mW 11 , 12 W 10 . 11 , 12
) 10 . 48 , 3 ).( V 48 , 3 ( mA 48 , 3 . V 48 , 3 I . U P
3
3
L L L
= =
= = =
bulunur. Bu kolun thevenin yntemi ile bylelikle analizi yaplm olur.

Sizlerde ayn ekil iin R
L
yk direnci, U ayn kalmak koulu ile, R
1
=2,2k, R
2
=3,3k,
R
3
=3,9k ve R
4
=2,7k olduuna gre R
L
direncinin analizini imdiye kadar
rendiiniz tm yntemlerle zp sonular karlatrnz.
rnek7.9:
ekil7.14(a)deki devreye R
L
yk direnci olarak, 1k ve 2k diren balanarak bu
eleman ularndaki gerilimleri thevenin yntemi ile ekillerle gstererek bulunuz.
ekil7.14 (a)
zm7.9: Adm adm ekillerle gstererek teorik olarak zm yapalm.
122
(b)
(c)
(d)
e
Her kayna AB ularndaki gerilim deerleri gerilim ve akm blme kaidelerinden
faydalanlarak U
1
=30V, U
2
=12V bulunur. Bu kaynaklarn AB ularndaki gerilimlerin
kutuplarna bakldnda
Yk direnci
devreden
kartlr. AB ile
isimlendirilir.
Gerilim kayna ksa,
akm kayna akdevre
edildikten sonra AB
ularnn R
TH
elemanlarn
balant durumlarna
gre;
= = k 1 k 3 // k 5 , 1 R
TH

123
V 18 V 12 V 30 U U U
2 1 TH
= = =
bulunur. Bulunan bu deerler Thevenin edeer devresinde gsterilir ve yk direnci
balanarak yk direnlerinin gerilimleri bulunur.
(f)
ekil7.14
R
L
=1k; V 9 ) V 18 .(
k 1 k 1
k 1
) U .(
R R
R
U
TH
L TH
L
L
=
+

=
+
=
R
L
=2k; V 12 ) V 18 .(
k 2 k 1
k 2
) U .(
R R
R
U
TH
L TH
L
L
=
+

=
+
=
Grld gibi devreye istediiniz kadar yk direnci balayp analizini az bir ilemle
yaplabilmektedir. Bu Thevenin teoreminin zelliinden kaynaklanmaktadr. Aktif
devrede sadece bir koldaki deiik elemanlarn analizi yaplaca durumda Thevenin
teoremi kullanmakta fayda vardr. ki direncin analizini bu rnekte ksa yoldan
yapldn grdnz. Bu rnein evre akmlar ynteminde yapldn dnrseniz
1k iin yapm olduunuz tm ilemlerin aynsn 2k iinde yapmanz gerekecekti.
Buda zaman ve ilem kalabalndan baka bir ey deildir.
7.3 NORTON TEOEREM
Norton teoremi, thevenin teoreminin deiik bir biimi(dal) olup A ve B gibi iki
ucu olan lineer aktif bir devrenin bir R
N
direnci ile paralel bir I
N
akm kayna biimine
sokulma olana verir. Bu biimde elde edilen devreye NORTON EDEER akm
kayna ad verilir. Bu akm kaynann edeer gerilim kayna ise Thevenin
Edeer gerilim kaynadr. Norton edeer akm kayna devresinde;
124
I
N
: Verilen devrenin AB ular ksa devre yaplmas ile oluan evre akmdr.
R
N
: Devredeki gerilim kaynaklarnn ksa devre, akm kaynaklarnn ak devre
yaplmalarndan sonra AB arasndaki devrenin toplam direncidir.
Bir elektrik devresinde her hangi bir kolun analizi norton teoremi ile bulunmas
gerekirse aadaki admlar uyguland zaman devrenin zm daha salkl
olacaktr.
1) Analizi yaplacak kol devreden kartlr. kartlan bu noktaya bir isim verilir.
(rnein; A,B veya 1,2 gibi)
2) Devreden btn kaynaklar kartlr. kartlan gerilim kayna ise ksa devre,
akm kayna ise ak devre yaplr. karlan(analizi yaplacak) kol ularndan
baklarak o ularn edeer direnci bulunur. Bu bulunan edeer diren ayn
zamanda R
N
edeer direncidir.
3) Devreden kartlm olan akm ve gerilim kaynaklar devreye tekrar ayn
yerlerine balanarak devreye bilinen konunlar veya teoremler uygulanarak analizi
yaplacak kolun ularnn ksa devre akm bulunur. Bu bulunan ksa devre akm
ayn zamanda I
N
akmdr eittir.
4) Analizi yaplacak kolun(1.maddede karlan kol) norton edeer devresi
ekil7.15 deki gibi izilir.
ekil7.15 Norton edeer devresi
5) kartlan kol norton edeer devresine (AB ularna) balanarak kirofun
akmlar kanunu uygulanr, kol akm bulunur.
Burada teorik olarak norton teoremi ile zmn admlarn anlattk. Yaplan durumu
ekil zerinde gsterirsek daha anlalr olacaktr.
125
ekil7.16 Elektrik devresi ve norton edeeri
Burada dikkat edilirse R
TH
direnci ile R
N
direnci ayndr. nk devredeki direnlere
her iki teoremde de ayn ilem uygulanmaktadr. Deien sadece balant ekilleri
farkldr. nceki konulardan hatrlanrsa bir gerilim kayna ona seri bir diren, akm
kayna ise kaynaa paralel bir direnle dnlmesi anlatlmt. Bundan dolaydr ki
Thevenin ve Norton teoremleri biri birinin dalidir. Birbirine dnm yaplabilir.
ekil7.17Norton Edeer devresi Thevenin Edeer devresi
126
N N TH
N TH
TH
N
R . I U
R R
U
I =
=
=
devredeki herhangi bir kolun analizini norton edeer devresinden bulunmusa ayn
ilemi thevenin edeer devresi oluturmaya gerek yoktur. Birbirine dnm
yaplabildiine gre basit bir ilemle thevenin edeer devresi oluturulabilir.
ekil7.17 de grld gibidir. Bunu bir rnekle aklarsak;
rnek7.10:ekil7.18(a)deki verilen elektrik devresinde AB ularnn thevenin
edeer devresini oluturup bu edeeri norton edeer devresine dntrnz.
(a)
(a) (b)
(c) (d)
(d) (f)
ekil7.18
127
ekil zerinde bulunan deerleri aklayarak bulalm. AB ularnn R
TH
direncini
bulmak iin gerilim kaynaklar ekil7.18 (b)de grld gibi ksa devre edildiinde
direnlerin balant durumu 20//10 eklindedir.
=
+

= 67 , 6
10 20
10 . 20
R
TH

ekil(c) deki devrede grld gibi 30V ve 18V kaynaklar devrede ve bu kaynaklar
20 ve 10 seri balandklar iin zerlerinden bir akm gemektedir. Fakat
30V>18V olduu iin akmn yn ekilde olduu gibi ;
A 4 , 0
30
V 12
30
V 18 V 30
I =
=
ekil7.18(d)de gsterildii gibi 20 direncin ucundaki gerilim dm;
V 8 ) 20 ).( A 4 , 0 ( U
20
= =

bulunur. Bu gerilim ile U
TH
toplam (kirofun gerilimler kanunundan)
V 22 V 8 V 30 U V 30 V 8 U
TH TH
= = = + dan
AB ularnn thevenin gerilimi bulunur. ekil7.18 (c)deki gibi Thevenin edeer
devresi izilir, deerler zerine yazlr. Ayn ekilde norton edeer devresi de izilip
zerlerine I
N
ve R
N
deerleri yazlr. Bu deerler aadaki gibi bulunur.
= = =
= = 67 , 6 R R A 3 , 3
67 , 6
V 22
R
U
I
TH N
TH
TH
N

Thevenin teoremi ile Norton teoremi birbirlerinin duali olduu bu rnekle daha iyi
grlm olur. Bu rnein tam tersi bir rnek vermek gerekirse; aadaki norton
edeerinin, Thevenin edeerine dnmn grrsnz.
ekil7.19
128
V 12 20 . A 6 , 0 ) R R .( I U
TH N N TH
= = = =
Kaynan pozitif ksm akm kaynann akm srd yndr. Balantda o ynl
olmutur.
rnek7.11:
ekil7.20de verilen devrede 100 zerinden geen akm Norton teoremi ile
znz.
ekil7.20
zm7.11:
100luk direnci ve devredeki gerilim kaynaklarn devreden kartarak ekil7.20 (b)
AB ularnn R
N
direnci bulunur.
ekil7.20 (a)
Gerilim kayna ksa devre edildiinde 200 direnler birbirlerine paralel 800 diren
bunlara seri durumda olduundan R
N
aadaki gibi bulunur.
=
+

+ = 900
200 200
200 . 200
800 R
N

AB ularnn Norton edeer direnci bulunur. Norton akmn bulmak iin kaynak
tekrar devreye balanr, AB ular ksa devre edilerek bu kaynan ksa devre akm
bulunur. Bu bulunan akm Norton akmna eittir.
129
ekil7.20 b
ekil7.20(c) deki devreler ak bir ekilde I
N
akmnn bulunuunu gstermektedir. Bu
deerlerin bulunmasn formllerle gstermek gerekirse aadaki zm gibi
yaplmas gerekir.
ekil7.20 c
A 01 , 0 )
200 800
200
).( A 05 , 0 ( I A 05 , 0
)
200 800
800 . 200
( 200
V 18
I
N
=
+

= =
+

+
=
bulunur. Norton edeer devresinin eklini ve analizi yaplacak kolu norton edeer
devresine balyarak ularndaki gerilim bulunur.
ekil7.20 d
V A I U
N
9 ) 90 ).( 01 , 0 ( )
900 100
900 . 100
.(
100
= =
+

=

130
Aadaki ekil7.21 zerinde 2,2k direncin norton teoremi ile o ularn norton
edeer devresi oluturulmutur. Norton edeer devresinde bal ampermetre
35mA ksa devre akm gstermektedir. 2,2k direnci balandnda ampermetrenin
gsterdii deeri teorik olarak sizler bulunuz.
ekil7.21
131
KONDANSATRLER
8. KONDANSATR
8.1 KAPASTE
8.2 KONDANSATR ETLER
8.3 KAPASTEY ETKLEYEN FAKTRLER
8.4 KONDANSATRLERN SER BALANMASI
8.5 KONDANSATR ULARINDAK GERLM
8.6 KONDANSATRLERN PARALEL BALANMASI
8.7 KONDANSATRLERN PARALEL- SER BALANMASI
BLM 8
132
8. KONDANSATR
Kondansatr iki ulu enerji depolayan elektronik bir elemandr. letken levhalar
arasna konulan dielektrik(elektrii iletmeyen) maddesi elektrik ykn depo etme
zelliine sahiptir. nk, elektron ve protonlar yaltkan maddede hareket ederek bir
yere gidemezler. Yaltkan maddelerin yk depo edebilme zelliklerinden
yararlanlarak en temel elektronik devre elemanlarndan biri olan kondansatr imal
edilmitir.
8.1 KAPASTE
Kondansatrn yk depo edebilme yeteneine kapasite ad verilir. Her
kondansatr istediimiz kadar yk depo edemez. Bunu etkileyen faktrler bu konu
ad altn ilerleyen zamanda daha kapsaml incelenecek, yk depo edebilmesi iin bu
ulara mutlaka bir potansiyel uygulanmas gerekir.
ekil8.1 Kondansatrn yaps ve semboller
ekil8.1de grld gibi kondansatr, iki iletken levha ve bunlarn arasna konan
dielektrik maddeden olumaktadr. Yapl bu ekildedir. Bu kondansatr ularna bir
gerilim balanmadan kondansatrn durumunu ve bu kondansatr ularna bir
gerilim balandnda ki ne gibi durumlarn olutuunu ekillerle gsterip
aklamalarla anlalmasn salayalm.
133
(a) Ntr(dearj durumu)
ekil8.2 Kondansatrn ntr ve arj
Bir kondansatrn ularna bir gerilim uygulanmad durumda bu kondansatr
ekil8.2(a)deki gibi ntr durumdadr. Kondansatrn ularna (b)deki gibi bir gerilim
kayna balandnda bu kondansatr zerinden akm ak olacak ve kondansatr
levhalar ekilde grld gibi yklenmeye balayacaktr. Bu yklenme uygulana
gerilim eerine ulaana kadar devam edecektir. Bu ekil8.2(c)deki durumunu
alacaktr. Bu kondansatrn arj olmas demektir. Artk bu kondansatr gerilim
kaynandan kardnz anda kondansatr ular uyguladnz gerilim deerini
gsterir. ekil8.2(d)de U deerinde arj olmu bir kondansatr grlmektedir.
Levhalar elektron ykleri ile dolan kondansatrn bir diren veya iki ucu ksa devre
(b) Gerilime balanan
bir kondansatrn A B
levhalarnn yk
oluumu
(c) Kondansatr zerinden
akm ak A B uygulanan
gerilim deerinde olduu
anda kesilir.
(d) Kondansatrn levhalar
(+) ve (-) yklerle uygulanan
gerilim deerinde yklenmi
hali
134
edilerek yklerin boaltlmasna kondansatrn dearj denir. ekil 8.3de grld
gibi kondansatrn (-) ykl levhasndaki elektronlar, (+) ykl levhaya hareket
ederler. Elektronlarn bu hareketi dearj akmn meydana getirir. Dearj akm,
kondansatrn her iki plakas da ntr olana kadar devam eder. Bu olayn sonunda
kondansatr ular arasndaki gerilim sfra iner. Kondansatr boalm olur.
ekil8.3 Kondansatrn Dearj
ekillerde de grld gibi kondansatrlerde, elektrik ykleri bir yaltkanla ayrlm
olup iki iletken levha da birikir. Levhalardan birisi protonlardan oluan pozitif yke,
dieri ise elektronlardan oluan negatif yke sahip olurlar.
Kondansatrlerde kapasite birimi Faradtr. Bir kondansatr ularna bir voltluk
gerilim uygulandnda o kondansatr zerinde bir kulonluk bir elektrik yk
oluuyorsa kondansatrn kapasitesi bir faradtr denilir. Farad ok yksek bir birim
olduundan faradn askatlar olan mikrofarad(F), nanofarad(nF) ve pikofarad(pF)
kullanlr.
Bu birimler aras dnm kendi aralarnda aadaki ekilde olur.
1F=10
6
F veya 1F=10
-6
F
1F=10
9
nF veya 1nF=10
-9
F
1F=10
12
pF veya 1pF=10
-12
F
rnek8.1:
Aadaki klarda verilen kondansatr deerlerini F deerine dntrnz.
(a) 0,00001F (b) 0,005F (c) 1000pF (d) 200pF
zm8.1:
(a) 0,00001F x 10
6
= 10F (b) 0,005F x 10
6
= 5000F
(c) 1000pF x 10
-6
=0,001F (d) 200pF x 10
-6
= 0,0002F
135
rnek8.2:
Aadaki klarda verilen kondansatr deerlerini pF deerine dntrnz.
(a) 0,1.10
-8
F (b) 0,000025F (c) 0,01F (d) 0,005F
zm8.2:
(a) 0,1.10
-8
F x 10
12
=1000pF (b) 0,000025F x 10
12
=25.10
6
pF
(c) 0,01F x 10
6
=10000pF (d) 0,005F x 10
6
=5000Pf
(a) Mika Kondansatr: Mika kondansatrlerde, ok ince iki iletken levha ve bunlarn
arasnda yaltkan olarak mika kullanlmtr. Bu kondansatrlerde d kap olarak
genellikle seramik maddesi kullanlmtr. Mika kondansatrler genellikle 50pikofarad
ile 500 pikofarad arasnda kk kapasiteleri elde etmek iin imal edilirler.
(b) Kat Kondansatrler: Kat kondansatrlerde iki iletken levha ve bunlarn
arasnda yaltkan olarak kat kullanlmtr. letken maddeler ve bunlarn arasndaki
kat ok ince olup, bir silindirik yap oluturmak zere birbiri zerine sarlmtr. Kat
kondansatrlerde d kap olarak genellikle plastik kullanlr. Orta byklkte
kondansatr elde edilmek iin kullanlr.
Seramik kondansatrler: bu kondansatrlerde dielektrik madde olarak seramik
kullanlr. Ayn miktar kapasite seramik kondansatrlerde, kat kondansatrlere gre
ok daha kk boyutlarda elde edilir. Disk biimindeki seramik kondansatrler
mercimek kondansatrler olarak adlandrlmaktadr.
(d)-Deiken kondansatrler: Deiken kondansatrlerde, sabit metal plakalar
rotor, dnebilen biimde yataklanm metal plakalar ise stator olutururlar. Bir mil
tarafndan dndrlen stator, rotoru oluturan plakalarn arasna taraf biiminde
geerek kapasiteyi oluturur. Deiken kondansatrlerde karlkl plakalar arasndaki
hava, dielektrik madde olarak grev yapar. Stator ile rotoru oluturan levhalar tam ii
ie getiklerinde kondansatrn kapasitesi maksimum deerine ular., levhalar
birbirinden tamamen ayrldnda ise kondansatrn kapasitesi minimum deerine
iner. Deiken kondansatrler genellikle kapasitesi 0 pikofarad ile 500 pikofarad
arasnda deiecek ekilde imal edilirler. Deiken kondansatrler uygulamada radyo
alclarnn istasyon seme devrelerinde kullanlr.
(e)Elektrolitik kondansatrler: Elektrolitik kondansatrlerde asit eriyii gibi bir
elektrolitik maddenin emdirildii bez, yaltkan madde olarak kullanlr. Bu yaltkann iki
yanndaki alminyum plakalar da kondansatrn iletken ksmdr. Bu plakalardan bir
tanesi dorudan doruya kondansatrn d kabna baldr. Elektrolitik
kondansatrler byk kapasite deerlerini salamak zere imal edilirler. Tipik
136
kapasite deerleri bir mikrofarad ile 2000 mikrofarad arasndadr. Daha nce grm
olduumuz kondansatrlerin tersine, elektrolitik kondansatrler kutupludur. Yani
pozitif ve negatif ular vardr. Bundan dolaydr ki devreye balantlarnda pozitif
kutup pozitife negatif negatife balanmas gerekir aksi taktirde kondansatr
patlayabilir.
Kapasite, bir kondansatrn elektrik yk depo edebilme yetenei olduunu
aklamtk. Kondansatr levhalarna uygulanan gerilim, plakalarda elektrik yk
meydana getirir. Uygulanan gerilim arttka, levhalardaki elektrik yk de artar. Bu
nedenle, kondansatrn depo ettii elektrik yk, ularna uygulanan gerilimle doru
orantldr. Kondansatrn depo edebilecei elektrik yk, kapasite ile de doru
orantldr. Bylece bir kondansatrn ularna uygulanan gerilim, depo ettii elektrik
yk ve kondansatrn kapasitesi arasndaki iliki aadaki formlle ifade edilir.
Q=C.U
Formlde kullanlan Q kondansatrn depo ettii elektrik ykn(kulon), C
kondansatrn kapasitesini(Farad), U ise kondansatr ularna uygulanan gerilimi
temsil etmektedir.
rnek8.3:
Aada klarda verilen deerlere gre isteneni bulunuz.
(a) Bir kondansatrn depo ettii elektrik yk 50C, bu elemana 10V
uygulandnda bu kondansatrn kapasitesi nedir.
(b) Kondansatrn kapasitesi 2F bu kondansatrn ularndaki gerilim 100 V
olduuna gre kondansatrn levhalarndaki yk ne kadardr.
(c) Kondansatrn kapasitesi 100pF, levhalarndaki elektrik yk 2C olduuna
gre bu kondansatrn ularndaki gerilim ne kadardr.
zm8.3:
kV 20
F 10 . 100
C 10 . 2
pF 100
C 2
C
Q
U (c)
C 200 C).(100V) (2 C.U Q (b)
F 5 F 10 . 5
V 10
C 10 . 50
V 10
C 50
U
Q
C ) a (
12
6
6
6
= =
= =
= = =
= = =
= =
137
Kondansatrlerin dikkat edilmesi gereken iki durumu vardr. Bunlardan birincisi
alma gerilimi dieri ise kapasitesidir. Buna gre kondansatr kullanlacak yerlerine
gre ka voltluk kondansatr kullanlacak ise o deerli kondansatr kapasitesini ve
gerilim deeri seilmelidir. Kondansatrn zerindeki gerilim deeri 25V iken siz 30V
luk bir devrede kullanrsanz o kondansatr yanma ile kar karya brakrsnz.
Kapasite deerleri uygun deerde standart deer bulunamadysa o zaman istediiniz
kapasitede kondansatr elde etmek iin kondansatrleri seri veya paralel balayarak
elde etme imkanna sahipsiniz.
Kondansatrlerin seri balann ve bu balantda deerlerin bulunma
formllerini kademe kademe kartalm.
ekil8.4(a) deki devrede iki kondansatr seri bal ve bu ulara bir U gerilim
kayna balanm. Kondansatrlerin balangta kaynaktan bir akm ekmesi ve
belli bir sre sonra bu akmn ak kesilmesi ekil8.4(b) grlmektedir.
Kondansatrn ykleri kaynan verdii ykle eleman zerlerindeki ykler eit
oluncaya kadar akm akmakta ykler eit olunca akm ak durmaktadr. Bu durumu
u ekilde yazabiliriz.
2 1 T
Q Q Q = =
Kirofun gerilimler kanunundan;
2 1
U U U + =
(a) Kondansatrlerin seri balanmas ve ularndaki gerilim
138
(b) Kondansatrlerin seri balanmas, arj olmas ve akmn o olmas
ekil8.4
U=Q/C deerleri eitliin her iki tarafna yazlrsa;
2 1 T
C
Q
C
Q
C
Q
+ =
eitliin her iki taraf Q ye blnerek;
2 1 T
C
1
C
1
C
1
+ =
)
C
1
( )
C
1
(
1
C
2 1
T
+
=
elde edilir. Bu forml genellersek n tane kondansatrn seri baland durumun
formln yazalm.
n 3 2 1 T
C
1
.. ..........
C
1
C
1
C
1
C
1
+ + + + =
n 3 2 1
T
C
1
.. ..........
C
1
C
1
C
1
1
C
+ + + +
=
139
rnek8.4:
ekil8.5de grld gibi tane deiik kondansatrler birbirleri ile seri balanm.
Bu kondansatrlerin edeerini bulunuz.
ekil8.5
zm8-4:
Seri balama formlnde deerler yerine konularak bulunur.
F 8
1
F 5
1
F 10
1
C
1
C
1
C
1
C
1
3 2 1 T
= + + =
F 35 , 2 F
425 , 0
1
)
F 8
1
( )
F 5
1
( )
F 10
1
(
1
C
T
= =
=
8.5 KONDANSATRN ULARINDAK GERLM
Kondansatr ularnda bir gerilim meydana gelecektir bu gerilim deeri yk ve
kapasitesine bal olarak deiecek olduunu nceki konularmzda incelemitik.
Kirofun gerilimler kanunundan elemanlar seri bal olduklarndan
U )
C
C
( U
x
T
x
=
buradaki C
x
; hangi kondansatr ularndaki gerilimi bulacaksanz o kondansatrn U
x
deeridir. (C
1
, C
2
gibi)
140
rnek8.5:
ekil8.6deki devrede kondansatr seri balanm ularna 25V gerilim
uygulanmtr. Bu kondansatrlerin ularndaki gerilim deerlerini bulunuz.
zm85:
Kondansatrler seri balandklar iin seri devrede akmlar eit olacandan kirofun
gerilimler kanunundan yararlanabilirsiniz.
ekil8.6
F 0588 , 0 F
17
1
C
F 2 , 0
1
F 5 , 0
1
F 1 , 0
1
C
1
C
1
C
1
C
1
T
3 2 1 T
= =
= + + =
Voltaj formlnde deerleri yerine koyarak eleman ularndaki gerilim deerleri;
V 35 , 7 V 25 ).
F 2 , 0
F 0588 , 0
( U )
C
C
( U
V 94 , 2 V 25 ).
F 5 , 0
F 0588 , 0
( U )
C
C
( U
V 7 , 14 V 25 ).
F 1 , 0
F 0588 , 0
( U )
C
C
( U
3
T
3
2
T
2
1
T
1
=
= =
=
= =
=

= =
Bulunur.
Kondansatrler paralel balandklarnda kaynaktan ektikleri akm kollara
ayrlarak devresini tamamlayacaktr. Kaynan gerilim deeri bu elemanlar zerinde
aynen grlecektir. Kaynaktan ekilen yk elemanlar zerinde grlecek bu yklerin
toplam kaynan ykne eit olacaktr.
141
edilir. elde C C C
blnrse ya U' tarafn iki her eitliin U . C U . C U . C
Q Q Q
2 1 T
2 1 T
2 1 T
+ =
+ =
+ =
ekil8.7 Paralel kondansatrler ve Q
T
=Q
1
+Q
2
ekil8.8 n tane kondansatrn paralel balanmas
ekil8.8de olduu gibi n tane kondansatr biri birine paralel balandndaki genel
formlmz iki kondansatr paralel balandnda kardmz formlmz
genelletirirsek;
n 3 2 1 T
C . .......... C C C C + + + + =
olur. n tane kondansatr paralel balant genel forml ortaya kar.
142
rnek8.6:
ekil8.9deki devrede elemanlarn deerleri verilmi, bu elemanlar paralel
balanmtr. Bu devrenin edeer kapasitesini ve kondansatrlerin yklerini, toplam
yk bulunuz.
ekil8.9
zm8.6:
pC 3700 pC 500 pC 2200 pC 1000 Q Q Q Q
pC 500 V 10 . pF 50 U . C Q
pC 2200 V 10 . pF 220 U . C Q
pC 1000 V 10 . pF 100 U . C Q
) pikokulon ( pC 3700 V 10 . pF 370 U . C Q
pF 370 pF 50 pF 220 pF 100 C C C C
3 2 1 T
3 3
2 2
1 1
T T
3 2 1 T
= + + = + + =
= = =
= = =
= = =
= = =
= + + = + + =
8.7 KONDANSATRLERN PARALEL-SER BALANMASI
Kondansatrler seri, paralel devrelerde ayr ayr balanabildikleri gibi bu
balantlarn iki durumu bir devre zerinde bulunabilir. Bu balama ekline kark
balama denir. Direnlerde olduu gibi devrede edeer kapasitenin bulunabilmesi
iin devredeki paralel bal kondansatrler nce tek bir kondansatr haline getirilerek,
devredeki elemanlarn balant durumlarna gre seri veya paralel balant formlleri
kullanlarak edeer kapasite bulunur.
rnek8.7:
ekil8.10(a)da grlen devredeki kondansatrlerin ularndaki gerilim deerlerini
bulunuz.
143
(a) (b)
(c)
ekil8.10
ekil8-10(a)daki devreyi C
2
//C
3
olduundan bu paralelliin edeeri formlde
deerler yerine yazlarak;
F 18 F 8 F 10 C C
3 2
= + = +
bu deer C
1
kondansatrne seri haline geldi. Seri balama formlnde deerler
yerine yazlrsa ekil8.10(b) grlen edeer kapasite bulunur.
F 2 , 7
F 18 F 12
) F 18 ).( F 12 (
C
T
=
+

=
kaynaktan ekilen toplam yk;
C 36 ) F 2 , 7 ).( V 5 ( C . U Q
T T
= = =
ekil(c) zerinde gsterilen deer bulunur. C
1
eleman kaynaa seri bal olduundan
toplam yk aynen bu kondansatrn zerinde grleceinden bu elemann
ularndaki gerilim ve C
2
, C
3
elemanlarna kalan gerilim;
144
V 2
F 18
C 36
V 3
F 12
C 36
C
Q
U
1
1
1
=
= =
bulunur. C
2
, C
3
paralel bal olduklarndan bu gerilim her iki kondansatrn ularnda
grlecektir. Bu kondansatrlerin ykleri ise farkl olacaktr. C
2
, C
3
kondansatrlerin
depolad yk miktarlar ise;
C 16 ) V 2 ).( F 8 ( U . C Q
C 20 ) V 2 ).( F 10 ( U . C Q
3 3 3
2 2 2
= = =
= = =

bulunur. Bu rnekte kondansatrlerin ularndaki gerilim ve ykleri ayr ayr bulunmu
oldu.
145
ELEKTRO MANETZMA VE ELEKTRO MANETK
NDKSYON
9. MANYETZMA
9.1 MIKNATIS
9.2 KULON KANUNU
9.3 MANYETK ALAN ERSNDEK AKIM TAIYAN LETKENE ETK EDEN
KUVVET
9.4 NDKSYON
9.5 ZENDKSYON
9.6 BOBNDE DEPO EDLEN ENERJ
9.7 BOBNLERN BALANTI EKLLER
BLM 9
146
9. MANYETZMA
Bu gelien dnyada her alanda kullanlan elektrikli aletlerin byk bir
ounluunun yapmnda mknats ve onun meydana getirdii manyetik alan
zelliklerinin kullanldn gz nnde bulundurursak, bu aletlerin yapsn
kavrayabilmek iin manyetizma konusuna ne kadar nem vermemiz gerektii ortaya
kar.
9.1 MIKNATIS
Demir, nikel, kobalt ve bunlarn alamlar gibi, cisimleri kendisine doru
ekme zellii gsteren herhangi bir maddeye mknats denir. Bir mknatsn yanna
yaklaldnda mknats zellii kazanan, yani demir, nikel, kobalt ve bunlarn
alamlarn ekebilen maddelere de ferromanyetik maddeler denir. Sonradan
mknatslanan bu maddelerin manyetik zellikleri olduka dktr. Dier baz
maddeler ise manyetik etki altna sokulduklarnda ekme zellii gstermezler, bu tip
maddelere de antimanyetik maddeler denir.
9.2 KULON KANUNU
Mknatslarda ayn adl kutuplarn birbirlerini ittiini, farkl kutuplarn ise birbirlerini
ektiini kulon kanunu ile ispatlanmtr.
N N
tme Kuvveti
r

N S
ekme Kuvveti F
r

ekil 9.1
ekil 9.1 deki Q
1
ve Q
2
yklerinin arasndaki uzaklk r olduuna gre, yukardaki
sonulardan bu iki yk arasndaki kuvvet,
2
2 1
r
.m m
k F =
147
olur. Bu forml, kulon kanununun matematiksel ifadesidir. Burada k, yklerin
bulunduu ortama ve kullanlan birim sistemine bal bir katsaydr. MKS birim
sisteminde,
r o
4
1
k

=
dir. Burada,
o
(epsilon) boluun dielektrik katsays adn alr ve deeri,
2 2 12
9
o
/Nm C 10 . 85 . 8
10 . 36
1
=

dir.
r
ise ortamn bal dielektrik katsaysdr.
r
katsays birimsiz olup, bir ortamn
dielektrik katsaysnn, boluundan ne kadar byk olduunu gsterir. rnein mika
iin,
r
= 6dr. Bunun anlam, mikann dielektrik katsaysnn boluunkine gre 6 kat
daha byk olduudur.
Kuvvet formlnde k sabiti yerine konulursa matematiksel ifadesinde;
2
2 1
.
4
1
r
m m
F
r o
=

bulunur.
o
n deeri de yerine konulursa;
2
2 1
9
. 10 . 9
r
m m
F
r
=

mknatslar arasndaki itme veya ekme bu formle bulunur. Formlde kullanlan
karakterlerin anlamlar
F = Ykler arasndaki kuvvet (Newton)
m
1
m
2
= Kutuplarn iddeti, (Kulon)
r = Ykler arasndaki uzaklk (metre)
r
= Yklerin bulunduu ortamn bal dielektrik katsays,
9.3 MANYETK ALAN ERSNDEK AKIM TAIYAN LETKENE ETK
EDEN KUVVET
Manyetik alan iinde bulunan bir iletkenden akm geirilirse, iletkenle manyetik alan
arasnda oluan etkiden dolay iletken manyetik alann dna doru itilir. N ve S
kutuplar arasnda dzgn bir manyetik alan vardr. Bu alann iine soktuumuzda
iletkenden akm geirirsek, iletken etrafnda dairesel kuvvet hatlar oluur. Bu hatlar N
148
ve S kutbu arasndaki hatlarla ayn ynde ise birbirlerini glendirir., aksi ynde ise
zayflatr. Kuvvet hatlarnn glenen taraf iletkeni zayf tarafa doru iter.
Dzgn bir manyetik alandaki iletkenden akm geirildiinde iletkeni alann dna iten
kuvvet, iletkenin uzunluu, manyetik ak younluu ve iletkenden geen akmla doru
orantldr. Buna (B.I.L) kaidesi denir.
CGS birim sistemine gre aadaki forml ortaya kar.
10
. . L I B
F = din
bu formldeki harflerin anlamlar ise;
F: letkeni alan dna iten kuvvet (din)
L: letkenin uzunluu (cm)
B: Manyetik ak younluu (gauss)
I: letkenden geen akm (amper)
rnek:
Manyetik ak younluu 1500 gauss olan bir manyetik alan iindeki iletkenden geen
akm 150 Amperdir. letkene etki eden kuvveti hesaplaynz. letkenin uzunluu 10 cm
dir.
zm:
din
L I B
F
4
10 . 225
10
10 . 150 . 1500
10
. .
= = =
MKS birim sisteminde ise;
F=B.I.L
Forml ile hesaplanr. Burada;
F: letkeni alan dna iten kuvvet (Nevton)
L: letkenin uzunluu (m)
B: Manyetik ak younluu (tesla)
I: letkenden geen akm (amper)
rnei birde MKS birim sisteminde zersek;
1 weber/m
2
=10
4
gauss olduuna gre,
B=1500 Gauss=0,15 weber/m
2
F=B.I.L=0,15.150.0,1=2,25 newton bulunur.
149
9.4 NDKSYON
Manyetik Alann Etkileri
Manyetik alan ierisinde, iinden akm geen bir iletken konulursa, manyetik
alan ile iletken arasnda bir kuvvetin meydana geldiini biliyoruz. Meydana gelen bu
kuvvete elektro manyetik kuvvet denir.
inden akm gemeyen bir iletken, manyetik alan iinde hareket ettirilirse, bu
iletkenin iki ucu arasnda bir potansiyel fark meydana gelir. Meydana gelen bu
potansiyel farka endksiyon elektromotor kuvvetidenir. Bu iletkenin iki ucu bir alc
zerinden birletirilecek olursa, iletkenden bir akm geer. u halde, manyetik alan,
iinden akm geen iletkene etki ederek onda bir mekanik kuvvet, hareket halindeki
bir iletkene etki ederek onda da bir endksiyon elektromotor kuvveti meydana getirir.
Endksiyon Elektromotor Kuvvetinin elde Edilmesi
Bir iletken grubu manyetik alan iinde hareket ettirilirse, bu iletken grubu da bir
elektrik akm meydana gelir. Bobin eklinde sarlm bir iletken grubunun ularna
galvanometre balayalm. ubuk eklinde bir mknats bu iletken grubunun iine
daldrlrsa galvanometrenin bir ynde sapt grlr. ubuk mknats bobin
ierisinden sratle geri karlrsa, galvanometre yine sapar. Fakat bu sapma yn
birinci sapma ynne gre ters yndedir. Eer ubuk mknats sabit tutulup, bobin
ubuk mknats ynnde hareket ettirilirse, hareket ynne bal olarak galvanometre
iki ynl bir sapma gsterir. ubuk mknatsn veya bobinin hareketi durursa
galvanometre de herhangi bir sapma olmaz.
Bu olaydan u sonular karlabilir.
1) Galvanometreden geen akm, yalnz bobin veya ubuk mknats hareket ettii
zaman meydana gelmektedir. Bobin veya mknats hareketsiz durursa akm
meydana gelmez.
2) Meydana gelen akmn yn bobinin veya ubuk mknatsn hareket ynne
baldr.
3) Galvanometrenin sapmas, iinden bir akmn getiini gsterir. Bu akm ise
endksiyon yoluyla bobinde meydana gelen elektromotor kuvvetin etkisiyle
meydana gelir.
Endksiyon EMKnin Yn ve Lenz Kanunu
Manyetik alan ierisinde hareket eden bir iletkende bir endksiyon
elektromotor kuvveti meydana geldiini grdk. Eer hareket eden bu iletkenin ular
birletirilirse bir kapal devre meydana gelir. Ve bu elektromotor kuvvetin etkisiyle
iletkenden bir akm geer. letkenden geen bu akmn yn Lenz kanunu ile bulunur.
150
Lenz kanunu u ekilde ifade edilir. Endksiyon elektromotor kuvvetinin meydana
getirdii akm, kendisini meydana getiren akm deimesine veya harekete kar
koyar.
Lenz kanunu aadaki gibi aklanabilir. ekil9.2(a)de grld gibi bir iletkenin
manyetik alan iine doru hareket ettirildiini dnelim iletkenin manyetik kuvvet
izgilerini kesmesi sonucu iletkende bir endksiyon emk meydana gelir. Bu emk
iletkenden bir akm geirir. letkenden geen akma gre iletken etrafndaki manyetik
alann yn iletkenin sa tarafndaki manyetik alan iddeti artarken, sol taraf daki
alan iddeti azalr. Bu yzden, iletkeni sola doru hareket ettirmeye alan bir kuvvet
meydana gelir. Bu kuvvet ise kendini meydana getiren harekete kardr.
ekil9.2(b)de ubuk mknats saa doru hareket ettirilirse sarmda bir
endksiyon emek meydana gelir ve devreden bir akm gemesine neden olur.
(a) (b)
ekil9.2
Sarmdan geen akmn ynne bal olarak meydana gelecek manyetik
aknn yn, sarmn etrafndaki manyetik aknn azalmasna kar olacak ekildedir.
Yani bu manyetik ak ubuk mknatsn hareketine kar bir kuvvet oluturur. Bunun
sonucu olarak endksiyon emk ni meydana getiren harekete kar konmu olur.
Faraday kanunu ve Endksiyon EMK nn Deeri
Manyetik alan iinde hareket eden bir iletken, manyetik kuvvet izgilerini
keser. Bunun sonucu olarak iletkende bir endksiyon emk meydana geldii ve
iletkenden bir akm geirdiini biliyoruz. letkende meydana gelen bu endksiyon emk
nn deeri faraday kanunu ile bulunur. Endksiyon emk nn deeri 1851 ylnda
Faraday tarafndan u ekilde ifade edilmitir.
151
Endksiyon sonucu iletkende meydana gelen emek nn deeri, manyetik
aknn deiim hz ve sarm says ile doru orantldr. Manyetik alann (), t zaman
aralnda olan deiimi olsun. Manyetik alann deiim hz da,
t

olmaktadr. Bu ifadeyi, manyetik aknn birim zamandaki deiimi olarak da
syleyebiliriz. Buna gre endksiyon bobinin de emknin deeri,
t
N E
=
olmaktadr. Bu formlde,
E: Bobinde indklenen endksiyon emk (volt)
N: Bobinin sarm says
:Manyetik alandaki deiim(Weber)
t:Zaman aral
CGS birim sisteminde manyetik aknn birimi maxwell (1 maxwell=10
-8
weber)
idi. Buna gre bobinde meydana gelen emk,
8
10 .
t
N E

=
olur. Eer bir sarm bir saniyede 10-8 maxwellik bir ak tarafndan kesilirse, sarmda
bir voltluk endksiyon elektromotor kuvveti indklenir demektir.
Sabit bir manyetik alan iinde bir iletkenin hareket etmesiyle, iletkende bir emk
endklendiini grdk. letkenin hareketinden doan bu emk te hareket endksiyon
emk ti denir.
ekil9.3 Hareket endksiyon emknn meydana gelii
152
Hareket endksiyonu emk tinin deeri, manyetik ak younluuna, iletkenin
uzunluuna, iletkenin hareket hzna ve iletkenin hareket yn ile manyetik alann
yn arasndaki ilikiye baldr. Buna gre meydana gelen emk,
E= B. l. V
Olur. Bu formlde,
E=iletkende endklenen endksiyon emk (volt)
B=Manyetik ak younluu (Tesla)
l =letkenin manyetik alan iindeki uzunluu (metre)
V= letkenin hz (metre/saniye)
rnek: Manyetik ak younluu 2 Tesla olan bir alan iine 0.5m uzunluunda bir
iletken 5m/sn lik bir hzla hareket ettirilirse, meydana gelen emk ne olur.
E= B. l. V=2.0,5.5=5 Volt
Olur.
9.5 ZENDKSYON
zendksiyon Olay ve EMKi
inden akm geen bir iletken etrafnda bir manyetik alan meydana geldiini
biliyoruz. Eer bu iletken ekil9.4de grld gibi bobin haline getirilirse etrafndaki
manyetik alan iddetlenir. Bylece bobin iinden geen akmn deiiminin meydana
getirdii deiken manyetik alan ortam iinde bulunur. Yani bobin, bizzat kendisi
tarafndan meydana getirilen deiken manyetik alan iinde olduundan, bobinde bir
endksiyon emeki meydana gelir. Bobinin, kendi oluturduu manyetik alan iinde
kalarak, kendisinde endkledii emki imdiye kadar incelediimiz endksiyon
olaynda emk bir d manyetik alan tarafndan meydana getirilir. zendksiyon ise
manyetik alan, bobinden geen akma ve bobinin sarm saysna bal olarak bobin
tarafndan oluturulur.
ekil9.4 zendksiyon olay
153
Bu devredeki S anahtar kapatlrsa bobinden bir akm geer. Bu akm bobin
etrafnda bir manyetik alan meydana getirir. Manyetik alann deeri ykseldike,
bobinde meydana gelen endksiyon emkinin deeri de ykselir.
Lenz kanununa gre, bu emk bobinden geen akm artyorsa onu azaltmaya,
azalyorsa onu artrmaya alr.
zendksiyon katsays ve Hesab
zendksiyon emki lenz kanununa gre kendini meydana getiren manyetik
kuvvet izgilerindeki deiiklie kardr. Bylece, bobinden geen akmdaki herhangi
bir deiiklie, bobinin kar koyma yeteneine, bobinin zendktans denir. Ksaca
bobinin endktans diye anlr. Endktans L harfiyle gsterilir ve birimi Henridir. Henri
H harfiyle gsterilir. Ve u ekilde tanmlanr.
Bir bobinde saniyede 1 amperlik deiiklik 1 voltluk emk endklyorsa, bobinin
endktans 1 henridir denir.
Bir bobinde manyetik aknn zamana gre deiimi sonucu o bobinde
meydana gelen emk nn deerini bulmutuk. Eer ayn bobinde manyetik aknn,
zamana gre deiimi alnrsa, bobinin endktans aadaki gibi olur.
i
N L
=
Bu formlde,
L= Bobinin endktans (Henri)
N= Bobinin sarm says
=Manyetik alandaki deiim (Weber)
i=Akmdaki deiim (Amper)
formlde grld gibi bir bobinin endktans, bobinin sarm says sabit
kalmak koulu ile, bobinden geen akmdaki deiime baldr. Eer iinde demir
ekirdek bulunmayan bir bobinin endktansn, relktans da dikkate alnarak
hesaplanmak istenirse,
m
2
R
N
L = Bu formlde,
L=Bobinin endktans (Henri)
N=Bobinin sarm says
R
m
= Relktans (1/henri)
154
Bir bobinin endktans, bobinin lleri ile deiir. Bobinin endktansn artrmak iin
ferromanyetik malzemeler ok kullanlr. Buna gre bobinin endktans,
l
S . . N
L
2

=
olarak yazlabilir. Bu formlde,
N=Bobinin sarm says
=ortamn geirgenlii (henri/metre)
S=Bobinin ekirdeinin kesiti (metre
2
)
l=Bobinin uzunluu (metre)
rnek:
ekil9.5de grlen deerlere gre bu bobinin endktansn bulunuz. Ortamn
geirgenlii, =0,25.10
-3

ekil9.5
mH 5 , 62
01 , 0
) 1 , 0 ).( 10 . 25 , 0 ).( 5 (
l
S . . N
L
3 2 2
= =
=

9.6 BOBNDE DEPO EDLEN ENERJ
inden akm geen bir bobin etrafnda bir manyetik alann olutuunu
biliyoruz. Ayrca bu alandan dolay bobinde bir zendksiyon emk nn meydana gelir.
Bu emk Lenz kanununa gre bobinden geen akm artarsa onu azaltmaya, azalrsa
onu artrmaya alr. Yani bobinden geen akm artarsa bu akmn bir ksm
ekil9.6(a)de grld gibi manyetik alan olarak depolanr. Eer akm azalrsa yine
ekil9.6(b)de grld gibi daha nceden manyetik olarak depo edilen bu enerji
akm olarak devreye geri verilir.
155
(a) (b)
ekil9.6
Bylece depo edilen enerjinin miktar bobinin endktans biliniyorsa kolayca
bulunabilir. Buna gre depolanan enerji,
2
I . L .
2
1
W =
olur. Bu formlde,
W=Bobinde depo edilen enerji (Jul)
I=Bobinden geen akm (Amper)
rnek:
zendksiyonu katsays 20H olan bir bobinden geen akm 10 A olduuna gre
bobinde depo edilen enerjiyi bulunuz.
Jll 1000 A 10 . H 20 .
2
1
I . L .
2
1
W
2 2
= = =
Bobin Sembol
(Sabit deerli bobin) Deiken (varyabl) bobin
156
9.7 BOBNLERN BALANTI EKLLER
Bobinlerin Seri Balanmas
Bobinlerin deerlerini artrabilmek iin birbirine seri balanr. Bobinler seri
balandklarnda zerlerinden geen akm tm elemanlarda ayndr.
ekil9.7 Bobinlerin seri balants
ekildeki gibi n tane bobin seri balandklarnda bu bobinlerin edeer(toplam)
endktans, devredeki bobin endktanslarnn toplamna eittir.
n 3 2 1 T
L ...... .......... L L L L + + + + =
rnek:
ekil9.8 zerinde verilen bobin deerlerine gre bobinlerin toplam endktansn
bulunuz.
ekil9.8
H 10 . 49 H 49 H 4 H 5 H 30 H 10 L L L L L
6
4 3 2 1 T

= = + + + = + + + =
Bobinlerin Paralel Balanmas
Paralel bal bobinlerde akmlar kollara ayrlarak devrelerini tamamlarlar.
Ularndaki gerilim, tm paralel bal bobinlerde ayn deeri gsterir. ekil9.9 da
grld gibi n tane bobin paralel balanmtr.
157
ekil9.9 Bobinlerin Paralel Balanmas
N tane bobin paralel balandnda bunlarn tek bir bobin haline aldrlmasna toplam
endktans denir. Toplam endktans formlm aadaki gibi olur.
n 3 2 1 T
L
1
..... ..........
L
1
L
1
L
1
L
1
+ + + + =
)
L
1
( ..... .......... )
L
1
( )
L
1
( )
L
1
(
1
L
n 3 2 1
T
+ + + +
=
Genel forml ortaya kar. Eer sadece iki bobin paralel balandnda pratiklik
asndan toplam endktans aadaki ekilde bulunabilir.
2 1
2 1
T
L L
L . L
L
+
=
rnek:
Aada ekil9.10 zerinde deerleri verilen bobinler paralel balandklarna gre
edeer endktans bulunuz.
ekil9.10
mH 25 , 1
mH 8 , 0
1
)
mH 2
1
( )
mH 5
1
( )
mH 10
1
(
1
)
L
1
( )
L
1
( )
L
1
(
1
L
3 2 1
T
= =
+ +
=
+ +
=
Bobin Ularndaki Gerilim
Bobin bir DC gerilim kaynana baland taktirde bobin ularnda bir gerilim
grlr. Bobin eer saf bir bobinse akmn zamana gre deiimi ile bobin
ularndaki gerilim deeri bulunur. Burada grld gibi bobin ularndaki gerilim
158
zamana ve zerinden geen akma, bobinin endktans deerine gre ularndaki
gerilim deeri deimektedir. Bu durumu aadaki ekilde yazabiliriz.
ekil9.11 Bobinin Dc kaynaa balants
Bu formln kullanlaca bir rnek yaparak anlatlmak isteneni saysal deerlerle
gsterirsek konu daha iyi anlalacaktr.
rnek:
ekil9.12(a)de bobinin sarm says sarld nvenin ap ve uzunluu ekil zerinde
gsterilmitir. Bobinin endktansn bularak, Grafik de grlen bobin zerinden geen
akmn zamana gre deiimi verilmektedir. Bu zaman aralndaki bobin ularndaki
gerilim deiim erisini ve deerini bulunuz. (Demir nvenin geirgenlii r =400
boluun geirgenlii o=(4.10
-7
))
(a) (b)
ekil9.12
nce bobinin endktansn bulup daha sonra bu bobinin zerinden geen akma gre
ularndaki gerilim deerlerini bulalm.
mH 87 , 9
10 . 4
) 10 . 854 , 7 ).( 10 . 026 , 5 .( 100
l
S . . N
L
10 . 026 , 5 ) .10 400(4 o r. m 10 . 854 , 7
4
) m 01 , 0 (
4
d .
S
2
5 4 2 2
4 7 - 2 5
2 2
= =
=
= = = =

t
I
L U
L
=
159
bobinin endktans bulunur. Grafikte akmn zaman araln kademe, kademe
inceleyerek bobin ularndaki gerilim deerini bulalm.
t=0 dan t=4ms t=4ms aralndaki akm bobin zerinden 0A- 0,5A, I=0,5A getii
grlyor. buna gre bobin ularndaki gerilim;
V 23 , 1 )
s 10 . 4
A 5 , 0
( H 10 . 87 , 9
t
I
L U
3
3
4ms) ile 0 t ( L
= =
=

=

t=4ms dan t=6ms t=2ms zaman deiimi aralnda, akm grafikte grld gibi
0,5A akmda zamana gre deiim olmad grlyor. I=0 buna gre bobin
ularndaki gerilim bulunursa;
V 0
s 10 . 2
0
10 . 87 , 9
t
I
L U
3
3
6) t ile 4 t ( L
= =
= =

bulunur. nk akmdaki deiim sfrdr.
t=6ms den t=8ms aralndaki zaman deiimi t=2ms=2.10
-3
s akmdaki deiim ise
I=(-0,3A)-(-0,5A)=-0,8A olmaktadr. Buna gre bobin ularndaki gerilim;
V 95 , 3
s 10 . 2
A 8 , 0
10 . 87 , 9
t
I
L U
3
3
) 8 t ile 6 t ( L
=
= =

t=8ms den t=9ms aralndaki zaman deiimi t=1ms=1.10
-3
s akmdaki deiim ise
I=0A-(-0,3A)=0,3A olmaktadr. Buna gre bobin ularndaki gerilim;
V 96 , 2
s 10 . 1
A 3 , 0
10 . 87 , 9
t
I
L U
3
3
) 9 t ile 8 t ( L
= =
= =

bulunur. Bulduumuz gerilim deerlerini akm ve gerilim grafii olarak birlikte
gstermek gerekirse, grafik zerinde bulunan sonularn daha iyi irdelenmesi
salanabilir.
160
Grafik: rnek de verilen ve sonucun grafii
161
DORU AKIMDA GEC OLAYLAR
BLM 10
162
Kondansatrn arj ve Dearjn Ampermetre ve Voltmetre ile Gsterilmesi
Kondansatrn arj ve dearjn incelemi i durumunda elektron ve
protonlarn hareketlerini ekillerle gstermitik. imdi bu kondansatrn bir diren ile
devreye balayp bu ular gerilim kayna ile beslemeye alalm. Kondansatrn ve
direncin ularndaki gerilim ve akm durumlarn gzlemleyelim.
(a) Kondansatrn anahtar kapatldnda zerinden geen akm ve ularndaki
gerilimin ampermetre ve voltmetredeki grn
(b) Kondansatrn ularndaki gerilimin kaynak gerilimine eit olduu anda zerinden
herhangi bir akmn akmay ve diren ularndaki gerilim sfr deeri gstermesi
ekil10.1
Bir kondansatre seri bir diren balayp bu elemanlara gerilim uyguland
anda kaynaktan bir sre akm geecektir. Bu akmn gemesi kondansatr
ularndaki gerilim deeri kaynak gerilim deerine eit oluncaya kadar devam
edecektir. Bu arada ekil10. (a) da ampermetre anahtar kapatlr kapatlmaz max.
akm kaynaktan ekildii iin byk deer gsterecek daha sonra kondansatrn
gerilimi arttka akm azalacaktr.
163
ekil10.1 (c)Kondansatrn dearjnda ampermetrenin ve voltmetrenin gsterdii
deer
ekil10.1(a)da voltmetre ise sfrdan balayarak kondansatr ularna
balanan kaynan deerine kadar ykselecektir. Bu kaynak gerilimi deerinde arj
olan kondansatr ekil(c)de grld gibi gerilim kaynan kardktan sonra
kondansatrn yk diren zerinden harcanr. t=0 annda ampermetre yksek
deerden sfra doru, voltmetrede max. dan sfra doru deer gsterecektir. Bu
akan akmda dearj akm ile adlandrlr. Bu kondansatr arj ve dearjnn sresi
direncin ve kondansatrn kapasitesine baldr. Bu geen sreye RC zaman
sabitesi denir. Forml olarak;
= RC
zaman sabitesini bulunabilir. :(tau)zaman sabitesi(saniye)
rnek10.1:
Bir seri RC devresinde diren deeri 1M ve 5F seri balanmtr. Kondansatrn
arj sresini(zaman sabitesi) bulunuz.
s 5 ) 10 . 5 ).( 10 . 1 ( RC
6 6
= = =

Kondansatrn diren ile bir gerilim kaynana balanarak arj olayn grdk.
Her kondansatr ayn zamanda arj olamaz bunun zerinden geen akm ve
kondansatrn kapasitesine bal olarak deiecektir. Zaman sabitesi yukarda
forml elde edilmiti. Bu duruma gre t=0 annda kondansatrn zerinden geen
akm max. Daha sonra kondansatr arj olduka bu sfra inecektir. Aadaki forml
bir kondansatrn zerinden geen akmn formln verir.
RC / t
e
R
U
) t ( i

=
164
i(t):kondansatr zerinden geen deiken akm
U:Kondansatr ularna uygulanan gerilim
RC:zaman sabitesi
t:zaman(sn)
ekil10.2
ekil10.2 deki devrede anahtar kapatld anda kondansatr zerinden geen
akmn deiim erisini t=0 anndan t= anna kadarki durumunu zamana bu
aralklarda deerler vererek grafiksel gsterirsek aadaki grafik kondansatr
zerinden geen akm gsterir.
ekil10.3
t=0 iin kondansatr zerinden geen akm bulursak dier deerleri de sizler bularak
akm grafiinin doruluunu grrsnz.
R
U
1 .
R
U
e .
R
U
e .
R
U
) 0 ( i
e
R
U
) t ( i
0 RC / 0
RC / t
= = = =
= =
akm iin 0 t
t=0 annda(anahtar kapatld anda) kondansatr zerinden kaynak gerilimi ve
diren deerine bal olarak max. Deerde akm akt grlyor. Sizlerde t deerleri
vererek eitli zamanlardaki akmlar bulunuz.
165
rnek10.2:
ekil10.4deki devrede elemanlarn deerleri verilmitir. Bu deerler dorultusunda
kondansatr zerinden geen akmlar;
(a) t=0s (b) t=0,05s (c)t=0,1s (d)t=0,2s (e)t= 0,5s
bulunuz
ekil10.4
zm10.2:
Akm formlnde deerleri yerine yazlmas ile bulunabilir. nce bu devrenin zaman
sabitesini bulalm.
1 , 0 ) F 10 . 1 ).( 10 . 100 ( RC
6 3
= =

a dan e ye kadar verilen zaman deerlerini formlde yerlerine koyarak kondansatr
zerinden geen akmlar bulalm.
mA 0013 , 0 e .
k 1
V 20
e .
k 1
V 20
e
R
U
) 5 , 0 ( i s 5 , 0 t ) e (
mA 0271 , 0 e .
k 1
V 20
e .
k 1
V 20
e
R
U
) 2 , 0 ( i s 2 , 0 t ) d (
mA 0736 , 0 e .
k 1
V 20
e .
1k
20V
e
R
U
) 1 , 0 ( i 0,1s (c)t
0,121mA .e
k 1
V 20
.e
1k
20V
e
R
U
) 05 , 0 ( i s 05 , 0 t ) b (
mA 2 , 0 1 .
k 1
V 20
e .
k 1
V 20
e
R
U
) 0 ( i s 0 t ) a (
5 1 , 0 / 5 , 0 RC / t
2 1 , 0 / 2 , 0 RC / t
1 1 , 0 / 1 , 0 RC / t
0,5 - 0,05/0,1 - RC / t
1 , 0 / 0 RC / t
=
= = =
=
= = =
=
= = =
=
= = =
=
= = =

sonu bulunur. Burada dikkat edilirse zaman getike kondansatrn zerinden akm
ak azalyor. Sreyi biraz daha artrsak akm grafikte gsterdiimiz gibi sfr
olacaktr.
166
Direncin zerindeki ve Kondansatr Ularndaki Gerilim
Kondansatre seri bal bir diren ularndaki gerilim dm ohm
kanunundan faydalanlarak bulunabilir. Diren kondansatre seri bal olduundan
kondansatr zerinden geen akm ayn zamanda diren eleman zerinden
geeceinden t=0 annda diren ularndaki gerilim dm max. Olacak, akm
azaldka ve akm sfr olduunda diren ularnda herhangi bir gerilim dm
mantken olmayacaktr. Bunu formllerle ifade ederek gsterelim.
bulunur. Volt e . U ) t ( U
nden; gtrecei birbirini deeri R ) e .
R
U
.( R ) t ( U
r. yazlabili kanunundan ohm ) t ( i . R ) t ( U
RC / t
R
RC / t
R
R
=
=
=
diren ularndaki gerilim bulunduuna gre kondansatr ularndaki gerilim kirofun
gerilimler kanunundan faydalanlarak kondansatr ularndaki gerilim aadaki
ekilde olur.
Volt ) e 1 ( U ) e . U ( U ) t ( U U ) t ( U
ekilirse; ) t ( U ) t ( U ) t ( U U
RC / t RC / t
R C
C C R

= = =
+ =
kondansatr ularndaki gerilim forml bulunur.
ekil10.5 Kondansatrn arj esnasndaki gerilim erisi
rnek10.3:
ekil10.6 deki verilen devrede anahtar 50s kapatldnda kondansatrn
ularndaki gerilimi hesaplaynz.
167
ekil10.6
zm10.3:
Devredeki verilerle kondansatr ularnda 50s sonra gerilim deeri formlde
deerler yerine yazlarak kondansatrn ularndaki gerilim deeri bulunabilir.
V 8 , 22 ) 543 , 0 1 ( V 50 U
) e 1 ( V 50 ) e 1 ( V 50 ) e 1 ( U ) s 50 ( U
s 82 F 10 . 01 , 0 . 10 . 2 , 8 RC
C
61 , 0 s 82 / s 50 RC / t
C
6 3
= =
= = =
= =

rnek10.4:
ekil10.7 deki devrede kondansatrlerin dolma esnasnda ve ful dolduu anda
kaynaktan ekilen akmlar ve eleman zerlerindeki gerilimleri bulunuz.(Diren
deerleri ohm cinsindendir)
ekil10.7 (a)
zm10.4:
ekil10.7 deki devrede anahtar kapatld anda C
1
kondansatrnn zerinden akm
akacandan R
1
direncinden akm gemediinden diren ularnda gerilim 0V tur. C
2
eleman R
2
direncine seri balandndan akmlar eit olacaktr. Ksaca
kondansatrler ful olana kadar ksa devre eklini alacak devrede hi diren
gstermeyecektir. Bu duruma gre kaynaktan ekilen akm(ekil(b)deki devreye
gre;
168
A 4
15
V 60
I
15 30 // 30 R // R R
T
3 2 T
=
=
= = =
toplam akm bulunduuna gre bu akm diren deerleri eit olan R
2
ve R
3
elemanlarndan ikier amper olarak ekil(b) deki gibi akacaktr.
Kondansatrler ful dolduklar anda DC devrede ak devre zellii
gstereceinden gerilim kaynandan ekilen akm ekil(c) deki grld gibi
olacaktr. Bu durumda devre elemanlarnn balant ekline gre;
A 5 , 1
40
V 60
I
40 30 10 R R R
T
3 1 T
=
=
= + = + =
Dikkat edilirse kondansatrler ful dolduu andan sonra kaynaktan ekilen akm
dme gsteriyor. Kondansatrler DC de ak devre zellii gsterdii unutulmamas
gerekir.
(b)
(c)
169
Kondansatr ularndaki gerilim deerleri bu geen akmlara gre;
r. akmayacakt akk zerinden eleman R oldulduu devre a r kondansat
nk grlr. aynen gerilim i ularlar direnci R V 45 30 . A 5 , 1 U
grlr. aynen gerilim i ularlar direnci R V 15 10 . A 5 , 1 U
2
3 C2
1 1 C
= =
= =
ekil10.7(c) de ak bir ekilde grlmektedir.
DC devrede Bobin ve Direncin Seri balanmas
Bobinler kendi aralarnda devrelerde tek olarak kullanlabildikleri gibi diren
elemanlar ile birlikte devrelerde seri olarak veya deiik ekillerde balanabilirler.
Burada bobini direnler seri balayarak incelemeye alnacaktr. Saf bir bobin
olmadndan mutlaka bobinin ierisinde azda olsa bir omik diren grlr. Bobinin
omik direncini ohmmetre ile lerek bulunabilir. Yukardaki konularda saf bir bobinin
ularndaki gerilimi incelemitik. Zamana bal bir durum sz konusu idi. Bobin ilk
anda bir akm akna zorluk gsteriyor daha sonra zt emk nn deeri dtke
zerinden akmn akmasna msaade ederek gemesine izin veriyor. bu msaade
etme durumu bobinin ve buna bal direncin deeri ile orantldr. Buna zamana
sabitesi denir. Zaman sabitesi (to) aadaki gibi bulunur.
R
L
=
Bobin ularndaki gerilim deeri ise aada gsterilen formlle bulunabilir.
) R / L ( t
L
e . U ) t ( U

=
ekil10.8 diren ve bobinin seri balants
bobin ularndaki zamana gre gerilim erisi
170
Dikkat edilirse grafikte bobin ularndaki gerilim anahtar kapatlr kapatlmaz(t=0)
bobin ularndaki gerilim kaynak gerilimine e bir gerilim deeri grlmekte daha
sonra zaman ilerledike ularndaki gerilim azalarak 0(sfr) olmaktadr. Demek ki
bobin akmn dalgalanas durumunda ularndaki gerilim artmakta akm sabit deerde
kald durumda ise bobin ularndaki gerilim o olmaktadr. Bu konu ile ilgili saysal
bir rnek yaparak bobin ularndaki gerilim deiimlerini saysal olarak grelim.
rnek10.5 :
ekilde saysal deerleri verilen devrede;
a- t=0 da bobin ularndaki gerilimi,
b- t=5 da iken bobin ularndaki gerilimi,
c- Zaman sabitini
d- t=0,4ms deki bobin ularndaki gerilimi,
e- 3 deerindeki bobin ularndaki gerilim deerini,
f- t=0,4s deki kaynaktan ekilen akm bulunuz.
zm10.5:
ekil10.9 rnein ekli Bulunan deerlere gre bobin ularndaki gerilim
a- t=0 annda V 24 e . V 24 e . V 24 e . U U
0 ) 100 / mH 50 ( 0 ) R / L ( t
) 0 t ( L
= = = =

=

b- t=5
V 1608 , 0 0067 , 0 . V 24 e . V 24 e . U e . U e . U U
5 5 / 5 ) L / R ( t
) 5 t ( L
= = = = = =

=

c- s 10 . 5 , 0 ms 5 , 0
100
H 10 . 50
100
mH 50
R
L
3
3
= =
= =
d- t=0,4ms V 78 , 10 e . V 24 e . V 24 e . U U
8 , 0 10 . 5 , 0 / 10 . 4 , 0 / t
L
3 3
= = = =

e- t=3 V 19 , 1 e . V 24 e . V 24 U
3 / 3
) 3 ( L
= = =

171
Kirofun gerilimler kanunundan faydalanlarak aadaki bant yazlabilir.
Volttur. e 1 ( U e . U U ) t ( U
) t ( U U ) t ( U ) t ( U ) t ( U U
) R / L ( t ) R / L ( t
R
L R L R

= =
= + =
buradan t=0 annda U
L
(t)=U kaynak gerilimine eit olacandan U
R
(t)=0 dr. Kirofun
gerilimler kanunundan kaynaktan ekilen akm aadaki ekilde bulunabilir. (zaman
deeri ms olarak verilmi, bu zaman saniyeye evirmek gerekir)
107,8mA i(t)
A 1078 , 0 45 , 0 . 24 , 0 e . 24 , 0 e .
100
V 24
) e 1 .(
R
U
R
U
) t ( i
8 , 0 10 . 5 , 0 /( ) 10 . 4 , 0 (
)
R
L
( t
r
) 3 3
=
= = =
= = =

1

ALTERNATF AKIMIN TEMEL ESASLARI
1. DORU VE ALTERNATF AKIMIN KARILATIRILMASI
2. SNSODAL ALTERNATF AKIMIN ELDE EDLMES
3. ALTERNANS, PERYOT, FREKANS
4. AISAL HIZ, DALGA BOYU
5. KUTUP SAYISI LE DEVR SAYISININ FREKANSA ETKS
6. ALTERNATF GERLM VE AKIMIN DEERLER
7. SNSODAL BR DALGANIN VEKTREL GSTERL
8. FAZ ve FAZFARKI
BLM 1

2

ALTERNATF AKIMIN TEMEL ESASLARI
1. DORU VE ALTERNATF AKIMIN KARILATIRILMASI
Elektrik enerjisi, alternatif akm ve doru akm olarak iki ekilde retilir. Bugn
kullanlan elektrik enerjisinin %90ndan fazlas alternatif akm olarak
retilmektedir. Bunun eitli nedenleri vardr. Bunlar sra ile inceleyelim.
Elektrik enerjisinin uzak mesafelere ekonomik olarak iletilmesi iin yksek
gerilimlere ihtiya vardr. Belirli bir g, mesafe ve kayp iin iletim hattnn
kesiti, kullanlan gerilimin karesi ile ters orantl olarak deiir. Doru akmn
elde edilmesinde kullanlan dinamolar (D.A. jeneratr) yksek gerilimli olarak
yaplamazlar. Komtasyon zorluklarndan dolay, ancak 1500 volta kadar D.A
reten genaratrler yaplabilmitir. Alternatif akm reten alternatrlerden ise
230, 6300, 10500 ve 20000 volt gibi yksek gerilimler elde edilebildii gibi,
transformatr denilen statik makinelerle bu gerilimleri 60 kV, 100 kV ve daha
yksek gerilimlere ykseltmek de mmkndr. Elektrik enerjisinin tanmas
yksek gerilimli alternatif akmlarla yaplr. Hattn sonundaki transformatrlerle
bu yksek gerilim, kullanma gerilimine dntrlr.
Cva buharl redresrlerle yksek gerilimli alternatif akm, yksek gerilimli
doru akma evirerek enerjiyi tamak ve hattn sonuna inverterlerle dk
gerilimli alternatif akma evirmek mmkn olduu halde, uygulamada fazla
kullanlmamaktadr.
Byk gl ve yksek devirli DA jeneratrleri komtasyon zorluklarndan
dolay yaplamazlar. Alternatrler ise, byk gl ve yksek devirli olarak
yaplabilirler. Bylece elde edilen enerjinin kilovat saat bana maliyeti ve
iletme masraflar dk olur. Alternatrler 200000 kVA, 400000 kVA gcnde
yaplabilirler.
Sanayide sabit hzl yerlerde alternatif akm motoru (endksiyon motoru),
doru akm motorundan daha verimli alr. Endksiyon motoru, D.A.
motorundan daha ucuz, daha salam olup, bakm da kolaydr. D.A.
motorunun tek stnl, devir saysnn dzgn olarak ayar edilebilmesidir.
Doru akmn tercih edildii veya kullanlmasnn gerekli olduu yerler de
vardr. Elektrikli tatlar, galvano teknik (maden kaplamacl) ve madenlerin
elektrikle artlmas tm elektronik sistemler ve haberleme sistemlerinde D.A
ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ Topak

3

kullanlr. Bu gibi yerlerde doru akm genellikle, alternatif akmn D.Aa
evrilmesi ile elde edilir.
2. SNSODAL ALTERNATF AKIMIN ELDE EDLMES
2.1 SNSODAL EMK (ELEKTRO MOTOR KUVVET)
ekil1.1 de grld gibi, N S kutuplarnn meydana getirdii dzgn
manyetik alann iinde bulunan iletken, kuvvet izgilerini dik kesecek ekilde
hareket ettirildiinde, iletkende bir emk indklenir.
ekil2.1 Sinsoidal emknn elde edilmesi
l aletinin ibresi sapar. letken ters yne doru hareket ettirildiinde, l
aletinin ibresi ters ynde sapar. ndklenen emkin yn deiir. letken
manyetik kuvvet izgilerine paralel olarak iki kutup arasnda hareket
ettirildiinde, l aletinin ibresi sapmaz. Yani iletkende hibir emk
indklenmez.
Faraday kanununa gre, bir iletken kuvvet izgilerine dik olarak hareket
ettirildiinde bir saniyede 10
8
maksvellik bir aky kesiyorsa, bu iletkende 1
voltluk bir emk indklenir.
Manyetik kuvvet izgileri younluu B gavs (maksvel/cm
2
) iletkenin boyu (L)
cm ve iletkenin hz V cm/sn olduuna gre, iletkenin bir saniyede tarayaca
alan (L.V) cm
2
ve iletkenin 1 saniyede kestii manyetik izgileri (BLV) maksvel
olur.
letkende indklenen emk, CGS birim sisteminde e=B.L.V. 10
-8
volt

4

MKS sisteminde, e = B. L. V. Volt
B: Manyetik ak younluu, weber/m
2

L: letkenin boyu, metre
V: letkenin hz, m/saniye
e: Emk, volt
ekil1.2 deki elektromknatsn N ve S kutuplar arasnda dzgn bir manyetik
alann olduunu kabul edelim. Bu alann iinde, saat ibresi ynnde dairesel
olarak dnebilen dz bir iletken bulunuyor. letken dndrldnde, manyetik
kuvvet izgilerini kestii iin iletkende bir emk indklenir.
ekil1.2 (a) NS kutuplar iinde iletken hareketi (b) A.A dalga ekli


5

Alternatif akmn Osilaskop ekran grnts
ekil1.2a da grld gibi, V dairesel hzn 2 annda; manyetik kuvvet
izgilerine dik Vf ve manyetik kuvvet izgilerine paralel Vf hz olmak zere iki
bileene ayralm. V hz ile dndrlen iletken 2 annda manyetik kuvvet
izgilerini Vf gibi bir hzla dik olarak keser. letkenin manyetik kuvvet izgilerini
dik kesme hz,
Vf = V sin dr.
letkende indklenen emk, iletkenin manyetik kuvvet izgilerini dik kesme hz
ile doru orantldr. Hzn manyetik kuvvet izgilerine paralel olan bileeni Vt =
V. Cos dr. Manyetik kuvvet izgilerine paralel olan hz ile iletkende
indklenen emk arasnda hibir iliki yoktur. Yani, iletkenin manyetik kuvvet
izgilerine paralel hareket etmesi iletkende hibir emk indklemez.
Dzgn dairesel bir hzla dzgn bir manyetik alan iinde dnen iletkende
emk,
e = B. L. V. sin forml ile hesaplanr.
ekil1.2a daki iletkende, deiik anlarda indklenen emkleri bularak ekil1.2b
deki emk erisi izilebilir.
1. annda: letken V hz ile manyetik kuvvet izgilerine paralel hareket ediyor.
Bu anda =0 dr. letken manyetik kuvvet izgilerini dik olarak kesmiyor. Yani,
Vf= V. sin 0 = 0 dr. u halde 1. annda iletkende indklenen emk sfrdr.
2. annda: letken manyetik kuvvet izgilerini kesme as 45 dir. Manyetik
kuvvet izgilerini dik kesen hz bileeni Vf=V.sin 45 dir. letkende Vf ile orantl
olarak bir emk indklenir.

6

3. annda: iletkenin manyetik kuvvet izgilerini kesme as =90 dir.
Vf=V.sin 90=V olur. letkenin kestii manyetik kuvvet izgilerinin says
maksimum olduundan, indklenen emk da maksimum olur. 3 annda, iletken
S kutbunun tam altndadr.
4. annda: iletken kuvvet izgilerini =135 lik bir a ile keser. Manyetik
kuvvet izgilerini dik kesen hz bileeni 3 anndan sonra azalmtr. Vf=V.sin
235=V.sin(90+45), 4 annda indklenen emk azalr.
5. annda: iletken ntr ekseni zerinde ve manyetik kuvvet izgilerine paralel
olarak V hz ile hareket eder. =180 dir. E=B.L.V.sin180=0 volt olduu
grlr.
1,2,3,4 ve 5 anlarnda iletken manyetik kuvvet izgilerini soldan saa doru
olan bir hareketle kesmitir. 5. anndan sonra iletkenin manyetik alan iindeki
kuvvet izgilerini dik kesen hareketinin yn deiir. Sadan sola doru olur.
Dolaysyla, 5. anndan sonra iletkende indklenen emkin de yn deiir.
6. annda: iletken manyetik kuvvet izgilerini kesme as =180
0
+ 45
0
= 225
0
olur. ndklenen emk negatif ynde biraz artmtr.
7. annda: iletkenin manyetik kuvvet izgilerini kesme as =270
0
yani 90
0
dir. Bu anda iletken N kutbunun altnda ve kestii ak maksimum olduu iin
indklenen emk de maksimum olur.
8. annda: letken manyetik kuvvet izgilerini dik kesme hz azald iin
indklenen emk azalr. 1. annda indklenen emk tekrar sfr deerine der.
=90
0
iken, vf = V.sin =V. sin 90 = V olacaktr. Bu durumda iletkenin
manyetik aky dik kesme hz yksek deerde olacandan, indklenen emk
de maksimum deerde olur.
e= B. L. V. 10
-8
= Em
Buna gre, manyetik alan iinde dairesel olarak dnen dz bir iletkende
indklenen emkin genel ifadesi,
e= Em. Sin
Olur. asnn deerine gre, deiik anlarda indklenen emkin yn ve
deerini bu formlle ifade edilir. Alternatif gerilimin herhangi anndaki deeri
bulunabilir. Dier bir ifade ilen bu forml alternatif gerilimin ani deer
formldr.

7

Dzgn bir manyetik alan ierisindeki bir iletkenin ularnda indklenen emki
adm adm incelendi. letken indklenen emk sfrdan balayarak 90
0
de pozitif
maksimuma ykselip 180
0
de sfra dmekte sonra ters ynde 270
0
de
negatif maksimuma ykselip tekrar 360
0
de sfra dmektedir. letkenin
srekli dnmesi ile bu deiik periyodik olarak tekrarlanmaktadr. Bu deiime
gre elde edilen emke alternatif emk denir. retilen alternatif emkin deiim
erisi grafik olarak ekil1.2b de grlmektedir. Bu grafikte as yatay
eksende ve retilen emk dikey eksende gsterilmitir. Emk, asnn sins
ile orantl olarak deitiinden elde edilen bu eri sins erisidir. Dolaysyla,
retilen emk de sinsoidal bir emk dr.
Bir iletkende dndrlmekle elde edilecek emk kk olur. ekil1.3 de
grld gibi, bir sarml bir bobin N ve S kutuplarnn arasnda dndrlrse,
sarmn her iki kenarnda indklenen emkler birbirine eklendii iin tek
iletkene gre, iki kat emk elde edilir. N S kutuplar arasna bir sarml bobin
yerine (n) sarml bir bobin konur ve bobinin ular da ekil1.3 deki gibi
bileziklerle balanrsa, bobin dndrldnde indklenecek olan emkin (n)
kat olur. nk, (n) sarmn her birinde indklenen emkler, birbirine seri bal
olduu iin, birbirine eklenir. Bileziklere srtnen fralar yardm ile bobinde
indklenen sinsoidal emk, bir alcya ekil1.3de grld gibi uygulanabilir.
rnek1.1
Manyetik alan ierisinde, sabit hzla dndrlen bir iletkene indklenen
emkin maksimum deeri 24 volttur. Bu iletkenin = 45
0
iken indklenen
gerilimin ani deeri nedir?
zm 1.1:
Em= 24 volt ani deer forml e = Em. sin
=45
0
ise sin = sin45 = 0,707 e= 24 x 0,707 = 19 Volt

8

ekil1.3 retilen emke yk direncinin balanmas
Sinsoidal emek R direncine uygulannca devreden alternatif bir akm geer.
Ohm kanununa gre, herhangi bir anda direnten geen akm,
Sin
R
E
R
Sin E
i
m m
= =
.
ifadesinde,
m m
I R E = / deeri yerine konulursa,
sin .
m
I i =
ifadesi akmn herhangi bir anndaki genel ifadesini verir. Bu akmda
sinsoidal bir akmdr. ekil1. 4de emk ve akmn dalga ekilleri grlmektedir.
90 180 270 360
+ E
m
- E
m
e= E
m
.Sinwt
- I
m
+ I
m
i=I
m
.Sinwt

ekil1.4 Emk ve Akmn dalga ekilleri

9

3. ALTERNANS, PERYOT, FREKANS
Alternatif akmn retilmesi mekanik jeneratrlerden elektronik olarak ise
sinyal jeneratrlerinden elde edilebilir. Doru akmda olduu gibi alternatif
akmnda sembol ve dalga ekli, ekil 1.5 de grld gibidir.
Gerilim (+V)
ve Akm (+I)
Zaman (t)
Negatif maksimum
Pozitif maksimum
Gerilim (-V)
ve Akm (-I)

ekil1.5 A.A sembol ve dalga ekli
Alternans: Alternatif akm ekil1.5 de grld gibi sfrdan pozitif
maksimum deere daha sonra sfra gelme durumuna pozitif alternans,
sfrdan eksi maksimum deere daha sonra tekrar sfra gelmesine negatif
alternans denir. ki alternansnn birlemesi ile bir saykl (cycle) oluur.
Alternatif gerilimi bir devreye balanrsa akmn ak alternanslara gre
deiir. Bu deiim ekil 1.6 da olduu gibidir.
(a) Pozitif alternans: devrede oluturduu akmn yn

R
U
I
+
-

10

(b) Negatif alternans: devrede oluturduu akmn yn
ekil1.6
Periyot: Bir saykln olumas iin geen sreye periyot denir. N S kutbu
arasndaki bir iletken veya bobin 360 derece dndrldnde indklenen
emk bir sins dalgalk deiime urar. Bobine iki devir yaptrldnda
indklenen emk iki sins dalgas izer. Bir periyot 360 dir. Periyot T harfi ile
ifade edilir. Birimi ise saniyedir. ekil1.7de sinsoidal dalgann periyodu
grlmektedir.

(t)
U
Peryot (T) 1. Saykil 2. Saykil

ekil1.7 Sinsoidal dalgann periyodu
rnek3.1 ekil1.8de grlen dalgann periyodu ka saniyedir.
0 4 8 12 t (s)
U
ekil1.8
zm3.1 ekil1.9 da gsterildii gibi periyodun belirlenmesinde sfrdan
sfra veya (pozitif, negatif) tepe deerinden tepe deerine olan zaman
aralna baklarak bulunur.

R
U
I
+
-

11

0 4 8 t (s)
U
T
T
T
T
Sfrdan sfra
Tepeden tepeye
ekil1.9 Periyodu belirleme ekli
Bu aklamalardan sonra dalgann periyodu 4s dir.
T=4 s
Frekans: Alternatif akm veya gerilimin bir saniyede oluan periyot saysna
veya saykl saysna frekans denir. Frekans f harfi ila ifade edilir. Birimi
saykl/saniye, periyot/saniye veya Hertzdir. Periyot ile frekans arasndaki ifade
u ekildedir.
f
1
T
T
1
f = =
Frekansn birimi olan hertzin as katlar mevcut deildir. st katlar ise
kiloherzt, megaherzt ve gigaherzt olarak sralanabilir. Bu dnmler ise;
1Hz = 10
-9
GHz
1Hz = 10
-6
MHz
1Hz = 10
-3
kHz kendi aralarnda biner biner byr ve klr. ekil1.10da
dk ve yksek frekans grlmektedir. Dikkat edilirse (a) da bir saniyede iki
saykl oluurken (b)de ise saykl olumaktadr. Bu duruma gre de
dalgalarn frekans deimektedir. Trkiye de kullanlan alternatif gerilimin
frekans 50 Hz olduu da bilinmelidir. Bu demektir ki sinsoidal dalga bir
saniyede elli kez olumaktadr.

12

1 s
U
(t)
U
1 s
(t)
(a) (b)

ekil1.10
rnek3.2
ekil1.10 da verilen gerilimin frekansn bulunuz.
1 s
U
(t)
U
1 s
(t)
(a) (b)

ekil1.10
zm3.2
nce (a) daki dalga eklinin frekansn bulmak iin bir saniyedeki saykl says
bulunur. Burada 1 saniyede iki saykl olumaktadr. Bu durumda periyot T=1/2
=0.5 s dir.dalgann frekans ise;
Hz 2
5 0
1
= =
.
f
ekil1.10 (b)deki dalga eklinin frekansn bulmak iin ise bir saniyedeki
saykl says bulunur. Burada 1 saniyede saykl olumaktadr. Bu durumda
periyot T=1/3 =0.3333 s dir.dalgann frekans ise;
Hz 3
3333 . 0
1
f = =
rnek3.3
Alternatif gerilimin bir periyodunun olumas iin geen sre 10 ms ise bu
gerilimin frekans nedir?

13

zm3.3
Alternatif gerilimin periyodu bilindiine gre frekansla periyot arasndaki iliki
formlnden;
T=10 ms = 10.10
-3
s Hz 100
s 10 . 10
1
ms 10
1
T
1
f
3
= = = =

bulunur
4. AISAL HIZ, DALGA BOYU
Asal Hz: N ve S kutuplar arasnda dnen bir bobinde indklenen emkin
frekans, bobinin devir says ve bobinin asal hz ile doru orantldr.
Dndrlen bir bobinin birim zamanda kat ettii aya asal hz denir. Asal
hz, derece/saniye veya radyan/saniye ile ifade edilir.
r=1 o
A
B
r
ekil1.11
ekil1.11 de grld gibi, yarap r olan bir ember zerindeki A noktas
hareket ederek tekrar A noktasna geldiinde katettii yol 2r ve tarad ada
360 dir. A noktasnn ember zerinde yar ap kadar bir yol alarak B
noktasna geldiinde, katettii aya 1 radyan denir. A noktas bir devrinde
(2r /r=2) radyanlk bir ay taram olur. Yar ap 1 olan bir ember
zerindeki bir noktann bir devrinde katettii a 2 radyandr. u halde, 360
derece 2 radyana, radyan 180 eder. Asal hz genellikle radyan/saniye ile
ifade edilir. Ve (omega) harfi ile gsterilir. N ve S kutuplar arasnda
dndrlen bir bobinin asal hznn rad/s oluunu kabul edelim. Bobinin
her hangi bir t saniyede katettii a t dir. Bobinde indklenen emkin
herhangi bir anndaki deeri e=Em.sin dr. bobinin herhangi bir t
zamannda katettii a olduuna gre,
=t yazlabilir. Emk e=Em.sint olur.
Bir sins dalgas (1 periyot) 360 yani 2 radyandr. Frekans (f) olan bir emk,
bir saniyede f tane periyot izer. Emkin asal hz,

14

=2f radyan/saniye olur. Bu deer emk formlnde yerine konulursa
alternatif gerilimin herhangi bir anndaki deer forml ortaya kar.
e =Em.Sin=Em.Sint=Em.Sin2ft olur.
rnek3.4: Bir alternatrde retilen 60 Hz frekansl sinsoidal emkin
maksimum deeri 100 Volttur. Emkin asal hzn 0,005 saniyedeki ani
deerini hesaplaynz.
zm3.4: Asal hz, rad/s 377 60 . 2 f 2 = = =
T=0,005 saniyedeki as, radyan 89 , 1 005 , 0 . 377 t = = = bulunur.
Volt 1 , 95 951 , 0 . 100 sin . Em e
951 , 0 sin108 sin 108 3 , 57 . 89 , 1 ) 2 / 360 .( 89 . 1
0 0 0
= = =
= = = = =
Dalga Boyu: Elektrik akm saniyede 300000 kmlik bir yol kat eder. Akmn
frekans f olduuna gre, bir saniyede f kadar dalga meydana getirir. Bir
dalgann kaplad mesafeye Dalga Boyu denir. (lamda) harfi ile gsterilir.
Birimi metredir.
f
10 . 3
f
300000
8
= =
: Dalga boyu, metre f=Frekans, periyot/s = Herzt
rnek3.5: Frekans 50 Hz olan alternatif akmn dalga boyu ka metredir?
zm3.5: metre 10 . 6
50
10 . 3
f
10 . 3
6
8 8
= = =
rnek3.6: Dalga uzunluu 1600 m olan stanbul radyosunun yayn frekansn
bulunuz?
zm3.6: kHz 187
1600
3.10
f ekersek; f formden
f
10 . 3
8 8
= = =

15

5. KUTUP SAYISI LE DEVR SAYISININ FREKANSA ETKS
ekil1.2 (a) da olduu gibi N ve S kutuplar arasndaki iletkenin bir devrinde
iletken 360 veya 2 radyanlk bir a kat eder. letkende bir periyotluk bir emk
indklenir. letken dakikada N devirle dndrlrse, indklenen emkin
frekans (n/60) herz olur. u halde, indklenen emkin frekans, saniyedeki
devir says ile doru orantldr. Kutup says arttka dalga says da
artacandan frekansta bu dorultuda artacaktr.
Bir alternatif akm alternatrnn kutup says (2P) ve dakikadaki devir says
da N olduuna gre, indklenen emkin frekans,
60
N . P
f =
forml ile hesaplanr. Formldeki harflerin anlamlar;
f: Frekans, Herzt
P: ift kutup says (ayn adl kutup says)
N: Dakikadaki devir says, Devir/dakika
Drt kutuplu bir alternatrde rotorun bir devrinde iletken 360 lik bir geometrik
ay katetmi olur. Emk ise (2.360) elektriki derecelik ay kat eder.
rnek3.7
4 kutuplu bir alternatrden, 50 Hz frekans ve 100 Hz frekansl alternatif akm
retilebilmek iin, rotor ka devirle dndrlmelidir?
zm3.7:
P
60.f
N ekersek; N formden
60
N . P
f = =
d/d 1500
2
60.50
N Hz 50 f = = = f=100 d/d 3000
2
100 . 60
N = =
rnek3.8:
6 kutuplu bir alternatr 1000 d/d ile dndrlmektedir. retilen emkin maksimum
deeri 200 volttur. (a) Frekans; (b) Asal hz (c) t=0,01 saniyedeki emkin deerini
hesaplaynz?
zm3.8:(a)
Hz 50
60
3.1000
60
N . P
f = = =

16

Tablo3.1 50 Hz Frekans alternatrn kutup saylar ve devirleri
6. ALTERNATF GERLM VE AKIMIN DEERLER
Ani Deer: Alternatif akmn elde edilii incelenirken manyetik kutuplar
arasnda hareket eden iletken manyetik kuvvet izgilerinin kesme asna gre
bu iletkende bir gerilim indklemesi meydana gelmekte ve bu gerilim deeri an
ve an deimekte olduu grlmekte idi. Bu durumda gerilimin veya akmn
herhangi bir anndaki deerine ani deer olarak tanmlamak gerekir. Ani deer
kk harflerle ifade edilir. Gerilim u, akm i, g p gibi. Alternatif gerilimin
herhangi bir zamandaki eerini;
e=Em.Sint =Em.Sin
bulunur. Alternatif akmn ani deeri ise;
i=Im.Sint=Im.Sin
bulunur. Alternatif gerilim ve akmn n tane ani deerini bulmak mmkndr.
Maksimum Deer: Alternatif akmn elde edilmesi incelenirken ekil1.2 de
grld gibi iletken nc konumda iken en byk emk indklenmekte idi.
letken balang konumundan, bu konuma gelmesi iin 90 lik bir dnme
yapmas gerekir. Yedinci konumda, yani iletkenin 270 lik dnmesi sonunda
yine en byk emk indklenmekte, fakat yn ters olmakta idi. te alternatif
Kutup Says(2P) 2 4 6 8 10 12
Devir Says (d/d) 3000 1500 1000 750 650 500
(b)
0
0 0
180 14 , 3 ).
180
( rad ).
(rad)
180
( derece
14 , 3 01 , 0 . 314 t radyan/s 314 50 . 14 , 3 . 2 50 2 f 2
=
=
= = = = = = =
(c) Volt 0 0 . Em 180 Sin . Em t Sin . Em e
0
= = = =

17

emkin bu en byk deerlerine tepe deeri veya maksimum deeri denir.
Maksimum deer emek iin Em, gerilim iin Um ve akm iin Im sembolleri ile
gsterilir. ekil1.12de grld gibi.
Gerilim (+V)
ve Akim (+I)
Zaman (t)
Negatif maksimum
-Em,-Um,-Im
Pozitif maksimum Em,Um,Im
Gerilim (-V)
ve Akim (-I)
0
90
270 360 180

ekil1.12 Alternatif akmn maksimum deerleri
Ortalama Deer: Alternatif gerilimin veya akmn yarm periyot iinde ald
btn ani deerlerin ortalamasna ortalama deer denir. Byk harflerle
ifade edilir. Ortalamay ifade eden or ksaltmas konulur. Uor(avg), Ior, Por
gibi
Alternatif akmn bir periyodunda pozitif alternans ve negatif alternanslar
vardr. Pozitif alternans ve negatif alternanslar birbirlerine eit olduu iin bir
periyodun ortalama deeri sfrdr. Fakat yarm periyodun ortalama deeri sfr
deildir. Alternatif akmn erisi sins erisi olduu iin bu erinin ortalama
deerini elde etmek iin, erinin yarm periyodu zerinde eit aralkl ani
deerler alnr ve bunlarn ortalamas bulunur. Dier bir ifade ile yarm
periyodun alan taranarak taranma deerine blm ile de bulunur.
Gerilim (+V)
ve Akim (+I)
Zaman (t)
0
90
270 360 180
45 135
U=Um.sinwt
Um
-Um
ekil1.13

18

ekil1.13de grlen sinsoidal gerilimin yarm alternansnda her 5 derece
iin ani deerleri hesaplanrsa bu yarm alternansta 36 ani deer vardr. Elde
edilen gerilimi 36ya blndnde ortalama deer ortaya kar.
Ortalama deer=ani deerler toplam/ani deer says=0,636 Um
Bu alan entegral ile bulunur ve alan yarm periyoda blnerekten ayn sonu
bulunabilir.
( )
bulunur
t) d(
0
m
m
m m m m
m
2 / T
0
m m ort
U . 636 , 0
U . 2
) 2 .(
U
)) 1 ( ) 1 ( (
U
)) 0 cos( ( ) cos( (
U
)
0
) t cos(
U
t sin
2
U . 2
) t ( d t sin . U
T
2
) t ( d t sin . U
2 / T
1
U
=
= = =

Bu sonulardan sonra u tespit yaplabilir. Bir sins erisinin ortalama deeri,
maksimum deerinin 0,636 katna eittir. Bu sinsoidal akm iinde aynen
geerliktedir. ekil1.14 de akmn ortalama deeri Ior(I
avg
) grlmektedir.
Zaman (t)
0
90
270 360 180
U=Um.sinwt
Im
Akim (A)
Ior=0,636 Im
ekil1.14
Efektif (Etkin) Deer: Alternatif akmda en ok kullanlan deer, etkin
deerdir. Bu deer; bir direnten geen alternatif akmn, belirli bir zamanda
meydana getirdii s enerjisine eit bir enerjiyi, ayn direnten geen doru
akm ayn zamanda meydana getiriyorsa, doru akmn deerine alternatif
akmn etkin deeri denir. ekil1.15 de alternatif akm ve doru akma
balanan direnler ayn sy verir. Byk harflerle ifade edilir. U, I, E, P gibi
veya U
eff
=U
rms
gibi. Alternatif akmn veya gerilimin l aleti ile llen
deeridir.

19

Sinyal
Jenaratr
R
Ueff=Urms
R
Udc=Ueff=Urms
Udc
ekil1.15 DC gerilime edeer olan A.A efektif deeri
Alternatif akmda ii yapan gerilim efektif deeridir. Bu deeri bir periyotta ani
deerlerin karesinin ani deer saysna blmnn kare kkne eit olarak
tanmlanr.
Gerilimin etkin deeri;
m
2
n
2
2
2
1
U 707 , 0
n
u ......... u u
U =
+ + +
=
Akmn etkin deeri;
m
2
n
2
2
2
2
I 707 , 0
n
i ..... .......... i i
I =
+ + +
=
formlleri ile bulunur. Buradan da grld gibi efektif deer tepe deerinin
0,707 katna eittir. Bu bulunan deeri entegralle de bulunabilir.
m
m
2
0
2
m eff
U 707 , 0
2
U
) t ( d ) t sin U (
T
1
U = = =

rnek3.9:
ekil1.16 da grlen alternatif gerilimin tepe(U
p
), tepeden tepeye (U
pp
), efektif
(U
eff
) ve ortalama (U
ort
) deerlerini bulunuz.

20

0
1
2
3
4
5
U
-U
t
ekil1.16
zm3.9: Alternatif dalgann tepe eeri U
p
=U
m
=4,5 V olduu grlr. Bu
deer ile dier alternatif gerilim deerleri formllerle bulunur.
V 87 , 2 ) 5 , 4 .( 636 , 0 U 636 , 0 U U
V 18 , 3 ) 5 , 4 .( 707 , 0 U 707 , 0 U U
V 9 ) 5 , 4 .( 2 U 2 U
m avg ort
m rms eff
p pp
= = = =
= = = =
= = =
bulunur.
7. SNSODAL BR DALGANIN VEKTREL GSTERL
Byklkler genellikle, skalar ve vektrel byklklerdir. Yalnz genlii olan
byklkler skalardr. Ktle, enerji ve scaklk derecesi gibi deerleri gsteren
byklkler skalardr ve bunlar cebirsel olarak toplanabilirler. Genlii,
dorultusu ve yn olan byklk vektrel bir deer skalar byklkleri ihtiva
eder. A.A. devrelerine ait akm, gerilim, emk ve empedans gibi deerler
vektreldir. A.A gerilim sinsoidal bir dalga eklinde olduundan bunun
vektrel gsterimi aklamak gerekir.
ekil1.7 grlen B vektrnn, saat ibresinin ters ynnde (omega) asal
hz ile dndn kabul edelim. Herhangi bir t annda, B vektrnn katettii
a =t dir. B vektrnn dik bileeni ( Y eksenindeki bileeni) B.Sin veya
B.Sint dir. Deiik zamanlardaki B vektrnn durumunu gsteren katettii
alar X ekseni zerinde alndktan sonra vektrn bu anlardaki dey
bileenleri

21

(a) (b)

ekil1.7 Dnen vektrn oluturduu sins erisi
tandnda ekil1.7 (b)deki sins erisi elde edilir. Sins erisinin maksimum
deeri, B vektrnn genliine (boyuna) eittir. u halde bir sins erisi,
asal hz ile dnen ve genlii sins erisinin maksimum deerine eit olan bir
vektrle gsterilebilir.
90 180 270 360
- I
m
+ I
m
i=I
m
.Sinwt
w
0 0
I
m
(a) (b)
ekil1.8 Sinsoidal akm ve vektrel gsterimi
i=I
m
.Sint alternatif akmn, maksimum deeri I
m
olan ve asal hz ile saat
ibresinin ters ynnde dnen bir vektrle, ekil1.8 (b) deki gibi gsterebiliriz.
e= Em.sint emkin erisi ve vektrel gsterilii ekil1.9 grlmektedir.
90 180 270 360
+ E
m
- E
m
e= E
m
.Sinwt
w
0 0
E
m
ekil1.9 Sinsoidal emk ve vektrel gsterimi

22

Dnen B vektrnn t=0 annda X ekseni (referans ekseni) ile as yaptn
kabul edelim. Vektrn herhangi bir t annda X eksen ile yapt a =(t+0)
dr. Bu andaki vektrn dey bileeni B.Sin(t+0) olur. t=0 annda dey (B
Sin) olduundan, B vektr saat ibresine ters ynde asal hz ile
dndnde izecei sins erisi, sfr deerinden deil (B. Sin) gibi bir
deerden balar. ekil1.10 deki sins erisinin herhangi bir andaki deeri ile
b=B.Sin(t+)
ifade edilebilir.

90
180
270 360
B
0
0
x
B B
,
.
+ = t
ekil1.10
X ekseninden kadar geride olan B vektrnn asal hz ile saat ibresinin
ters ynnde dnmesi ile izecei sins erisi ekil1.11 de grlyor. Sins
erisi t=0 annda (A.Sin) gibi negatif bir deerden balar. Bir zaman sonra
t= olduunda B vektr yatay referans ekseni zerine gelir.
90 180 270 360
B
0
0
x
b
wt
w
ekil1.11
A vektrnn dey bileeni sfr olur. bu anda eri de sfrdr. t annda, B
vektrnn X ekseni ile yapt a (=) olur. Sins erisinin herhangi bir
anndaki deeri,
b=B.Sin(t-)
ile ifade edilir.

23

X ekseni zerinde bulunan genlikleri farkl A ve B vektrleri, asal hz ile
saat ibresinin ters ynnde dndrldklerinde izecekleri sins erileri
ekil1.12 de grlyor. Bu iki sins erisi, ayn anda sfr ve ayn anda
maksimum deerlerini alrlar. Sadece genlikleri farkldr.
90 180 270 360
0
x
b
wt
w
0
A B
B
A
a
ekil1.12 Ayn fazl iki vektrn sins erisi
X ekseni zerindeki B vektr ve kadar geride A vektr asal hz ile
dndrldnde izecekleri sins erileri ekil1.13 grld gibi olur.
90 180 270 360
0
0
x
b
wt
w
0
A
B
B
A
a
Faz farki
A
1
0
ekil1.13 Aralarnda as olan iki vektrn sins erisi
B erisi sfr deerinden balad halde, A erisi (-A
1
) deerinden balar,
kadar sonra A erisi sfr deerini alr. B (+) maksimum deerini aldktan sonra
da A (+) maksimum deerini aldktan kadar sonra A (+) maksimum deerine
ular. B ve A erileri u ekilde ifade edilir.
b=B.Sint a= A.sin(t-)
8 FAZ ve FAZFARKI
Alternatif akm ve emkleri gsteren vektr veya erilerin balang eksenine
(x ekseni veya referans ekseni) gre bulunduklar duruma faz denir. eit
faz vardr. Bunlar sfr faz, ileri faz ve geri fazlardr.

24

Sfr faz: Eer sinsoidal bir eri t=0 annda sfr zerinden balayarak pozitif
ynde artyorsa, bu eriye sfr faz erisi denir. Eer asal hz ile saat
ibresinin ters ynde dnen bir vektrn t=0 annda referans ekseni ile yapt
a sfr ise bu vektre sfr faz vektr denir. ekil1.7 de sfr fazl bir alternatif
gerilim erisi grlmektedir.
leri faz: ekil1.10 daki B vektr ileri faz vektr ve erisi de ileri faz erisidir.
Geri faz: ekil1.11 deki B vektr geri faz vektr ve eride geri fazl eridir.
nk, t=0 annda B vektr X ekseninden kadar geridedir. nk, t=0
annda B vektr X ekseninden kadar geridedir. Belirli bir zaman geciktikten
sonra, B vektr referans ekseni zerine gelir ve bu anda da eri sfr
deerindedir.
Faz Fark: Vektrlerin ve erilerin aralarnda bulunan a veya zaman farkna
faz fark denir. Ksaca eriler arasndaki zaman farkdr. Alternatif akm
sinsoidal bir eri olduundan vektrel toplan ve vektrel olarak kartlmas
gerekir. nk alternatif akmn veya gerilimin zamana gre deimektedir.
lerleyen konularda faz ve faz fark oluturan durumlar meydana gelecektir.
Bundan dolaydr ki konunun anlalmas iin bu konu zerinde biraz fazla
durulmutur. Fakat daha da detaya girilmemi bu detaylar dier mesleklerin
ana konulardr.
rnek3.10
ekil1.14 de A, B ve C alternatif gerilim erileri izilidir. Alternatif gerilimlerin
fonksiyonlarn, faz durumlarn ve yazarak 90 deki gerilim deerini bulunuz.
90 180 270 360
0
C
wt 45
B
A
- 20
U (volt)
10
8
5

ekil1.15

25

zm3.10:
Alternatif gerilimin erilerinin faz durumuna bakldnda A ile gsterilen
alternatif gerilim 0 fazl, B ile gsterilen alternatif gerilim 20 ileri fazl, C ile
gsterilen alternatif gerilim ise 45 geri fazldr. Bu dorultuda alternatif gerilim
denklemleri aadaki gibi olur.
V u
V u veya
u veya
C
B
A
66 5 707 0 8 45 8 45 90 8
7 4 110 5 20 90 5
10 90 10
, ) , sin( . ) sin( . ) sin( . ) ( Sin . U
, ) sin( ) sin( ) ( Sin . U ) ( Sin . U u
V sin Sin . U Sin . U u
C m
B m B m B
m m A
= = = = =
= = + = + = + =
= = = =
o o o
o o o
o

26

ALTERNATF AKIM DEVRELER
DEVRE ELEMANLARI
Alternatif akm devrelerinde akmn geiine kar eit diren gsterilir.
Devre elemanlar dediimiz bu direnler; R omik diren, L endktansn
endktif direnci ve C kapasitansn kapasitif direncinden ibarettir. Bu elemanlar
devrelerde tek olarak kullanlabildii gibi hepsinin bir arada kullanld
devreler de mevcuttur. Bu elemanlarn alternatif gerilimdeki davranlar
incelenecektir.
TEMEL DEVRELER
Alternatif akmda eit devre vardr. Banlar; direnli devreler(omik devre),
bobinli devre(endktif devre) ve kondansatrl devre (kapasitif devre) dir.
Temel devrelere uygulanan U gerilimi ve devrenin I akm etkin deerlerdir. I
devre akm, uygulanan gerilime ve devre elemannn direncine bal olarak
deiir. Devre elemanlar D.C de olduu gibi alternatif akmda da seri, paralel
ve seri-paralel (kark) balanrlar. Devre elemanlarnn ideal olmas; R omik
direncinde endktif diren etkisinin bulunmamas, L ve C elemanlarnda omik
diren etkisinin ve g kaybnn olmamas demektir.
1 OMK DEVRE
1.1ALTERNATF AKIMDA DREN
Alternatif akm devrelerinde, endktif ve kapasitif etkisi bulunmayan saf
dirence omik diren denir. R harfi ile gsterilerek birimi ohm() dur. Diren
olarak eitli deerlerde ve glerde elemanlar olduu gibi elektrikli stclar,
zgara ve t gibi elektrikli ev aletleri de mevcuttur. Saf omik direnli btn
amalarn, eit gerilimli doru akm ve alternatif akm devrelerinde
kaynaklardan ektikleri akmlar da birbirine eittir. Yksek frekansl A.A
devrelerinde kullanlan byk kesitli bir iletkenin direnci, D.A daki direncinden
biraz daha byktr. A. A. Daki iletkenin etkin kesiti biraz daha kk olur. A
A da direncin bymesi, iletken kendi iinde alternatif akm deimeleri
dolays ile doan emkden ileri gelir. Bu emkler akm iletkenin d yzeyine
doru iterler. Buna deri olay denir. 50 Hz frekansl A.A devrelerinde bu olay o
kadar deildir.
BLM 2

27

1.2 OMK DEVREDE OHM KANUNU
Alternatif gerilime balanan bir diren ekil2.1 de grlmektedir. Diren
ularna sinyal generatrnden sinzoidal bir gerilim uygulandnda bu diren
zerinden bir akm ak olacaktr. Bu akmn dalga ekli de uygulanan
alternatif gerilimin dalga ekli ile ayndr. Deien sadece genlii olacaktr. Bu
dalga ekli devre zerinde gsterilmitir.
8888
R
U
U
R
I

ekil2.1 Omik devre
Sinyal generatrnden diren ularna uygulanan u=Um.sint sinzoidal
alternatif gerilim uygulandnda diren zerinden geen alternatif akm ohm
kanunu ile bulunur.
t Sin
R
U
R
t Sin U
R
u
i
m m
=
= = Akmn maksimum deeri

R
U
I
m
m
= olduundan, alternatif akmn ani deeri aadaki ekli alacaktr.
t Sin . I i
m
=
Bu deerin dalga ekli ekil2.1 de devre zerinde grlmektedir.
Alternatif akmn herhangi bir zamandaki deerini bu formle bulmak
mmkndr. Eer herhangi bir zamandaki deeri deil de etkin deer olarak
direncin zerinden geen akm;

28

R
U 2
2
R
U
.U 2 U
2
U
U
m
m
m
= = = = = = = =
R .
U .
R .
U I
I
R
U
I
m m m
m
2 2 2
olur. Bu deeri ampermetre ile llerek bulunabilir. A.A devresinde saf bir
omik diren, D.A devresinde de ayn etkiyi gsterir. Bu nedenle doru akmda
kullanlan kanunlar aynen alternatif akm devrelerinde de uygulanr.
(wt)
i=Im.Sinwt
U=Um.Sinwt
Um
Im
90 180 360
U,I
w
U
I
o
ekil2.2
ekil2.2 de omik diren ularna uygulanan gerilimin ve diren zerinden
geen akmn dalga ekli ve vektr diyagram grlmektedir.Alternatif bir
gerilim bir diren ularna uygulandnda direncin ularndaki gerilim
dorultusundan diren zerinden geen akm artmakta, diren ularndaki
gerilim deeri azaldka bunun paralelinde akmda azalmaktadr. Bu durum
ekil2.2 de grld gibi gerilimin maksimum olduu yerde akmda
maksimum, gerilimin sfr olduu yerde akmda sfr olmaktadr. Bu nedenle
akmla gerilim ayn fazdadr. Diren eleman akmla gerilim arasnda bir faz
fark oluturmamaktadr. Vektr gsteriminde I akmn etkin deeri, U ise
gerilimin etkin deerini gstermektedir.
rnek2.1
ekil2.3 deki devrede, alternatif akm kaynandan ekilen akm bularak bu
akmn direnler zerindeki gerilim dmlerini hesaplaynz.
R
1
R
2
1 kohm
560 ohm
110 V
U
ekil2.3

29

zm2.1
Direnler bir birleri ile seri balandklarndan bu direnlerin edeeri(toplam
diren);
= + = + = k . k R R R
T
56 1 560 1
2 1

Ohm kanunundan faydalanarak kaynaktan ekilen akm, ayn zamanda bu
direnler seri bal olduu iin ayn akm geecektir. Akm etkin deeri;
mA .
k .
V
R
U
I
T
5 70
56 1
110
=
= =
direnler zerinden bu geiyorsa, bu diren ularnda bir gerilim dmne
sebebiyet
verecektir. Diren ularndaki etkin gerilim dmleri;
R
1
zerindeki gerilim dm: V 5 70 1 5 70
1 1
. ) k ).( mA . ( R . I U = = =
R
2
zerindeki gerilim dm: V 39.5 ) mA).(560 = = = 5 70
2 2
. ( R . I U
V 110 V) V = + = + = 5 39 5 70
2 1
. ( ) . ( U U U
Bu rnekte grld gibi kapal bir devrede gerilim dmlerinin toplam
kaynak ularndaki gerilime eittir. Bu kiroffun gerilimler kanununun alternatif
akm devrelerinde de aynen geerlikli olduunu gstermektedir.
Doru akmdaki ohm kanunu ve kiroffun gerilim ve akm kanunlar alternatif
akmda da aynen geerliktedir. Kiroffun gerilimler kanunu; kapal bir devrede
veya kaynak ularndaki gerilim eleman ularndaki gerilim dmlerinin efektif
deerlerinin toplamna eittir. Bu bir devrede l aletleri ile gsterimi ekil2.4
de verilmitir.

30

V V V V
R
3
R
1
R
2
U
+ +
=
ekil2.4 Kiroff un gerilim kanunu
ekil2.4deki devrede kaynak ularndaki gerilim deerini len
voltmetrenin gsterdii deer, diren ularndaki gerilim dmlerini gsteren
voltmetrelerin gerilim deerlerinin toplam olarak grlmektedir. Buda kirofun
gerilimler kanununun alternatif akmda da aynen geerli olduunu
gstermektedir.
rnek2.2
ekil2.5a daki elektrik devresindeki R
3
direnci ularndaki gerilim deerini ve
ekil2.5b deki devrede kaynaktan ekilen akm bulunuz.
U U
R
1
R
2
R
3
R
1
R
3
12 V
8 V
24 V
10 A
3 A

(a) (b)
ekil2.5
zm2.2
Kirofun gerilimler kanunu uygulanarak kaynak geriliminin elemanlar zerinde
dtnden ;
V 4 V 8 - V 12 - V 24 den
2 1 3 3 2 1
= = = + + = U U U U U U U U

31

Kirofun akmlar kanunundan yaralanarak kaynaktan ekilen akm bulunur.
A 13 A 3 A 10
2 1
= + = + = I I I
T

Bulunan bu deerler etkin deerlerdir.
1.3 OMK DEVREDE G
Omik devrede g akmla gerilimin arpmna eittir. R direnci ularna
uygulanan gerilim sinzoidal olduundan direncin zerinde harcanan g bu
akm ve gerilim deerlerinin arpm ile o andaki diren zerinde harcanan ani
g bulunur.
p= u.i Watt
Diren ularna uygulanan gerilim u= Um.Sinwt
Diren zerinden geen akm i=Im.Sinwt
Herhangi bir andaki g p= (Um.Sinwt).(ImSinwt) wt Sin Um
2
. Im . =
(wt)
i=Im.Sinwt
U=Um.Sinwt
Um
Im
90 180 360
U
I
p
270
wt Sin Um p
2
. Im . =
G erisi
G erisi incelendiinde u sonular elde edilir. G erisi her zaman
pozitiftir. kici yarm periyotta, gerilim ve akm negatiftir. Negatif gerilim ile
negatif akmn arpm olan g de pozitiftir. Bu, direncin her iki alternansta
ebekeden g ektiini gsterir. Dirente harcanan g, direnten geen
akmn ynne bal deildir.


32

Akm ve gerilim erilerinin her yarm periyodunda ani g sfrdan maksimum
deere ve sonra tekrar sfra der. Bylece akm ve gerilimin bir periyodunda
g iki defa maksimum ve sfr deerlerini alr.
G erisi de sins erisine benzer. Yalnz bu erinin frekans, akm (veya
gerilim) frekansnn iki katna eittir. G ekseninin ekseni yukarya kaym
durumdadr. Diren zerinden geen akm ve gerilim deerleri dzenlendii
taktirde diren zerindeki ortalama g forml ortaya kar.
I U P
or
. =
dirente sarf edilen gcn ortalama deeri, direnten geen alternatif akmn
ve gerilimin etkin deerlerinin arpmna eittir.
2 KAPASTF DEVRE
2.1KONDANSATRN YAPISI VE ETLER
Kondansatr iki ulu enerji depolayan elektronik bir elemandr. letken levhalar
arasna konulan dielektrik (elektrii iletmeyen) maddesi elektrik ykn depo
etme zelliine sahiptir. nk, elektron ve protonlar yaltkan maddede
hareket ederek bir yere gidemezler. Yaltkan maddelerin yk depo edebilme
zelliklerinden yararlanlarak en temel elektronik devre elemanlarndan biri
olan kondansatr imal edilmitir.
Kapasite

Kondansatrn yk depo edebilme yeteneine kapasite ad verilir. Her
kondansatr istenildii kadar yk depo edemez. Bunu etkileyen faktrler bu
konu ad altn ilerleyen zamanda daha kapsaml incelenecek, yk depo
edebilmesi iin bu ulara mutlaka bir potansiyel (gerilim) uygulanmas gerekir.
ekil2.6 Kondansatrn yaps ve semboller

33

ekil2.6de grld gibi kondansatr, iki iletken levha ve bunlarn arasna
konan dielektrik maddeden olumaktadr. Yapl bu ekildedir. Bu
kondansatr ularna bir gerilim balanmadan kondansatrn durumunu ve bu
kondansatr ularna bir gerilim balandnda ki ne gibi durumlarn
olutuunu ekillerle anlalmas salanacaktr.
Bir kondansatrn ularna bir gerilim uygulanmad durumda bu
kondansatr ekil2.7(a) deki gibi ntr durumdadr. Kondansatrn ularna
ekil2.7 (b)deki gibi bir gerilim kayna balandnda bu kondansatr
zerinden akm ak olacak ve kondansatr levhalar ekilde grld gibi
yklenmeye balayacaktr. Bu yklenme uygulana gerilim eerine ulaana
kadar devam edecektir. Bu ekil2.7 (c)deki durumunu alacaktr.
(a) Ntr(dearj durumu)

ekil2.7 Kondansatrn arj
(b) Gerilime balanan bir
kondansatrn A B
levhalarnn yk oluumu
(c) Kondansatr zerinden akm ak
A B uygulanan gerilim deerinde
olduu anda kesilir.
(d) Kondansatrn levhalar (+) ve (-)
yklerle uygulanan gerilim deerinde
yklenmi hali

34

Bu kondansatrn arj olmas demektir. Artk bu kondansatr gerilim
kaynandan kardnz anda kondansatr ular uyguladnz gerilim
deerini gsterir. ekil2.7 (d)de U deerinde arj olmu bir kondansatr
grlmektedir. Levhalar elektron ykleri ile dolan kondansatrn bir diren
veya iki ucu ksa devre edilerek yklerin boaltlmasna kondansatrn dearj
denir. ekil2.8 de grld gibi kondansatrn (-) ykl levhasndaki
elektronlar, (+) ykl levhaya hareket ederler. Elektronlarn bu hareketi dearj
akmn meydana getirir. Dearj akm, kondansatrn her iki plakas da ntr
olana kadar devam eder. Bu olayn sonunda kondansatr ular arasndaki
gerilim sfra iner. Kondansatr boalm olur.
ekil2.8 Kondansatrn Dearj
ekillerde de grld gibi kondansatrlerde, elektrik ykleri bir yaltkanla
ayrlm olup iki iletken levha da birikir. Levhalardan birisi protonlardan oluan
pozitif yke, dieri ise elektronlardan oluan negatif yke sahip olurlar.
Kondansatrlerde kapasite birimi Faradtr. Bir kondansatr ularna bir voltluk
gerilim uygulandnda o kondansatr zerinde bir kulonluk bir elektrik yk
oluuyorsa kondansatrn kapasitesi bir faradtr denilir. Farad ok yksek bir
birim olduundan faradn askatlar olan mikrofarad(F), nanofarad(nF) ve
pikofarad(pF) kullanlr. Bu birimler aras dnm kendi aralarnda
aadaki ekilde olur.
1F=10
6
F veya 1F=10
-6
F
1F=10
9
nF veya 1nF=10
-9
F
1F=10
12
pF veya 1pF=10
-12
F

35

rnek2.3
Aadaki klarda verilen kondansatr deerlerini F deerine dntrnz.
(a) 0,00001F (b) 0,005F (c) 1000pF (d) 200pF
zm2.3
(a) 0,00001F x 10
6
= 10F (b) 0,005F x 10
6
= 5000F
(c) 1000pF x 10
-6
=0,001F (d) 200pF x 10
-6
= 0,0002F
rnek2.4
Aadaki klarda verilen kondansatr deerlerini pF deerine dntrnz.
(a) 0,1.10
-8
F (b) 0,000025F (c) 0,01F (d) 0,005F
zm2.4
(a) 0,1.10
-8
F x 10
12
=1000pF (b) 0,000025F x 10
12
=25.10
6
pF
(c) 0,01F x 10
6
=10000pF (d) 0,005F x 10
6
=5000Pf
Mika Kondansatr:
Mika kondansatrlerde, ok ince iki iletken levha ve bunlarn arasnda
yaltkan olarak mika kullanlmtr. Bu kondansatrlerde d kap olarak
genellikle seramik maddesi kullanlmtr. Mika kondansatrler genellikle
50pikofarad ile 500 pikofarad arasnda kk kapasiteleri elde etmek iin imal
edilirler.
Kat Kondansatrler:
Kat kondansatrlerde iki iletken levha ve bunlarn arasnda yaltkan olarak
kat kullanlmtr. letken maddeler ve bunlarn arasndaki kat ok ince
olup, bir silindirik yap oluturmak zere birbiri zerine sarlmtr. Kat

36

kondansatrlerde d kap olarak genellikle plastik kullanlr. Orta byklkte
kondansatr elde edilmek iin kullanlr.
Seramik kondansatrler:
bu kondansatrlerde dielektrik madde olarak seramik kullanlr. Ayn miktar
kapasite seramik kondansatrlerde, kat kondansatrlere gre ok daha
kk boyutlarda elde edilir. Disk biimindeki seramik kondansatrler
mercimek kondansatrler olarak adlandrlmaktadr.
Deiken kondansatrler:
Deiken kondansatrlerde, sabit metal plakalar rotor, dnebilen biimde
yataklanm metal plakalar ise stator olutururlar. Bir mil tarafndan
dndrlen stator, rotoru oluturan plakalarn arasna taraf biiminde geerek
kapasiteyi oluturur. Deiken kondansatrlerde karlkl plakalar arasndaki
hava, dielektrik madde olarak grev yapar. Stator ile rotoru oluturan levhalar
tam ii ie getiklerinde kondansatrn kapasitesi maksimum deerine ular.,
levhalar bir birinden tamamen ayrldnda ise kondansatrn kapasitesi
minimum deerine iner. Deiken kondansatrler genellikle kapasitesi 0
pikofarad ile 500 pikofarad arasnda deiecek ekilde imal edilirler. Deiken
kondansatrler uygulamada radyo alclarnn istasyon seme devrelerinde
kullanlr.
Elektrolitik kondansatrler:
Elektrolitik kondansatrlerde asit eriyii gibi bir elektrolitik maddenin
emdirildii bez, yaltkan madde olarak kullanlr. Bu yaltkann iki yanndaki
alminyum plakalar da kondansatrn iletken ksmdr. Bu plakalardan bir
tanesi dorudan doruya kondansatrn d kabna baldr. Elektrolitik
kondansatrler byk kapasite deerlerini salamak zere imal edilirler. Tipik
kapasite deerleri bir mikrofarad ile 2000 mikrofarad arasndadr. Daha nce
grm olduumuz kondansatrlerin tersine, elektrolitik kondansatrler
kutupludur. Yani pozitif ve negatif ular vardr. Bundan dolaydr ki devreye
balantlarnda pozitif kutup pozitife negatif negatife balanmas gerekir aksi
taktirde kondansatr patlayabilir.
Kapasite, bir kondansatrn elektrik yk depo edebilme yetenei olduunu
aklamtk. Kondansatr levhalarna uygulanan gerilim, plakalarda elektrik
yk meydana getirir. Uygulanan gerilim arttka, levhalardaki elektrik yk de
artar. Bu nedenle, kondansatrn depo ettii elektrik yk, ularna uygulanan

37

gerilimle doru orantldr. Kondansatrn depo edebilecei elektrik yk,
kapasite ile de doru orantldr. Bylece bir kondansatrn ularna
uygulanan gerilim, depo ettii elektrik yk ve kondansatrn kapasitesi
arasndaki iliki aadaki formlle ifade edilir.

Formlde kullanlan Q kondansatrn depo ettii elektrik ykn(kulon), C
kondansatrn kapasitesini(Farad), U ise kondansatr ularna uygulanan
gerilimi temsil etmektedir.
rnek2.5
Aada klarda verilen deerlere gre isteneni bulunuz.
a) Bir kondansatrn depo ettii elektrik yk 50C, bu elemana 10
V uygulandnda bu kondansatrn kapasitesi nedir.
b) Kondansatrn kapasitesi 2F bu kondansatrn ularndaki
gerilim 100 V olduuna gre kondansatrn levhalarndaki yk
ne kadardr.
c) Kondansatrn kapasitesi 100pF, levhalarndaki elektrik yk
2C olduuna gre bu kondansatrn ularndaki gerilim ne
kadardr.
zm2.5:

kV 20
F 10 . 100
C 10 . 2
pF 100
C 2
C
Q
U (c)
C 200 C).(100V) (2 C.U Q (b)
F 5 F 10 . 5
V 10
C 10 . 50
V 10
C 50
U
Q
C ) a (
12
6
6
6
= =
= =
= = =
= = =
= =

Kondansatrlerin dikkat edilmesi gereken iki durumu vardr. Bunlardan
birincisi alma gerilimi dieri ise kapasitesidir. Buna gre kondansatr
kullanlacak yerlerine gre ka voltluk kondansatr kullanlacak ise o deerli
kondansatr kapasitesini ve gerilim deeri seilmelidir. Kondansatrn
zerindeki gerilim deeri 25V iken siz 30V luk bir devrede kullanrsanz o
kondansatr yanma ile kar karya brakrsnz. Kapasite deerleri uygun

38

deerde standart deer bulunamadysa o zaman istediiniz kapasitede
kondansatr elde etmek iin kondansatrleri seri veya paralel balayarak elde
etme imkanna sahipsiniz.

Kondansatrlerin seri balann ve bu balantda deerlerin bulunma
formlleri kademe kademe kartlabilir.

ekil2.9(a) deki devrede iki kondansatr seri bal ve bu ulara bir U gerilim
kayna balanm. Kondansatrlerin balangta kaynaktan bir akm ekmesi
ve belli bir sre sonra bu akmn ak kesilmesi ekil2.9(b) grlmektedir.
Kondansatrn ykleri kaynan verdii ykle eleman zerlerindeki ykler eit
oluncaya kadar akm akmakta ykler eit olunca akm ak durmaktadr. Bu
durumu u ekilde yazabiliriz.
2 1 T
Q Q Q = =
Kirofun gerilimler kanunundan;

2 1
U U U + =

(a) Kondansatrlerin seri balanmas ve ularndaki gerilim

39

(b) Kondansatrlerin seri balanmas, arj olmas ve akmn o olmas

ekil2.9
U=Q/C deerleri eitliin her iki tarafna yazlrsa;

2 1 T
C
Q
C
Q
C
Q
+ =
eitliin her iki taraf Q ye blnerek;

2 1 T
C
1
C
1
C
1
+ =

)
C
1
( )
C
1
(
1
C
2 1
T
+
=
elde edilir. Bu forml genellersek n tane kondansatrn seri baland
durumun formln yazalm.
n 3 2 1 T
C
1
.. ..........
C
1
C
1
C
1
C
1
+ + + + =
n 3 2 1
T
C
1
.. ..........
C
1
C
1
C
1
1
C
+ + + +
=

40

rnek2.5
ekil2.10 da grld gibi tane deiik kondansatrler bir birleri ile seri
balanm. Bu kondansatrlerin edeerini bulunuz.

ekil2.10
zm2.5
Seri balama formlnde deerler yerine konularak bulunur.

F F F C C C C
T
8
1
5
1
10
1 1 1 1 1
3 2 1
+ + = + + =
F F
F F F
C
T

35 , 2
425 , 0
1
)
8
1
( )
5
1
( )
10
1
(
1
= =
+ +
=
2.4 KONDANSATRN ULARINDAK GERLM
Kondansatr ularnda bir gerilim meydana gelecektir bu gerilim deeri yk ve
kapasitesine bal olarak deiecek olduunu nceki konularmzda
incelemitik. Kirofun gerilimler kanunundan elemanlar seri bal
olduklarndan
U )
C
C
( U
x
T
x
=
buradaki C
x
; hangi kondansatr ularndaki gerilimi bulacaksanz o
kondansatrn U
x
deeridir. (C
1
, C
2
gibi)

41

rnek2.6
ekil2.11 deki devrede kondansatr seri balanm ularna 25V gerilim
uygulanmtr. Bu kondansatrlerin ularndaki gerilim deerlerini bulunuz.

ekil2.11
zm2.6
Kondansatrler seri balandklar iin seri devrede akmlar eit olacandan
kirofun gerilimler kanunundan yararlanabilirsiniz.
F F C
F F F C C C C
T
T

0588 , 0
17
1
2 , 0
1
5 , 0
1
1 , 0
1 1 1 1 1
3 2 1
= = + + = + + =
Voltaj formlnde deerleri yerine koyarak eleman ularndaki gerilim
deerleri;

V V
F
F
U
C
C
U
V V
F
F
U
C
C
U
V V
F
F
U
C
C
U
T
T
T
35 , 7 25 ).
2 , 0
0588 , 0
( ) (
94 , 2 25 ).
5 , 0
0588 , 0
( ) (
7 , 14 25 ).
1 , 0
0588 , 0
( ) (
3
3
2
2
1
1
= = =
= = =
= = =

Bulunur.

Kondansatrler paralel balandklarnda kaynaktan ektikleri akm kollara
ayrlarak devresini tamamlayacaktr. Kaynan gerilim deeri bu elemanlar
zerinde aynen grlecektir. Kaynaktan ekilen yk elemanlar zerinde
grlecek bu yklerin toplam kaynan ykne eit olacaktr.

42

edilir. elde C C C
blnrse ya U' tarafn iki her eitliin U . C U . C U . C
Q Q Q
2 1 T
2 1 T
2 1 T
+ =
+ =
+ =

ekil2.12 Paralel kondansatrler ve Q
T
=Q
1
+Q
2

ekil2.13 n tane kondansatrn paralel balanmas
ekil2.13de olduu gibi n tane kondansatr biri birine paralel balandndaki
genel formlmz iki kondansatr paralel balandnda kardmz
formlmz genelletirirsek;
n 3 2 1 T
C . .......... C C C C + + + + =
olur. n tane kondansatr paralel balant genel forml ortaya kar.
rnek2.7
ekil2.14deki devrede elemanlarn deerleri verilmi, bu elemanlar paralel
balanmtr. Bu devrenin edeer kapasitesini ve kondansatrlerin yklerini,
toplam yk bulunuz.

43

ekil2.14 rnek
zm2.7:
pC pC pC pC Q Q Q Q
pC V pF U C Q
pC V pF U C Q
pC V pF U C Q
pikokulon pC V pF U C Q
pF pF pF pF C C C C
T
T T
T
3700 500 2200 1000
500 10 . 50 .
2200 10 . 220 .
1000 10 . 100 .
) ( 3700 10 . 370 .
370 50 220 100
3 2 1
3 3
2 2
1 1
3 2 1
= + + = + + =
= = =
= = =
= = =
= = =
= + + = + + =
2.6 KONDANSATRLERN PARALEL-SER BALANMASI
Kondansatrler seri, paralel devrelerde ayr ayr balanabildikleri gibi bu
balantlarn iki durumu bir devre zerinde bulunabilir. Bu balama ekline
kark balama denir. Direnlerde olduu gibi devrede edeer kapasitenin
bulunabilmesi iin devredeki paralel bal kondansatrler nce tek bir
kondansatr haline getirilerek, devredeki elemanlarn balant durumlarna
gre seri veya paralel balant formlleri kullanlarak edeer kapasite
bulunur.
rnek2.8
ekil2.15(a)da grlen devredeki kondansatrlerin ularndaki gerilim
deerlerini bulunuz.

44

(a) (b)
ekil2.15 (c)
zm2.8:
ekil2.15(a)daki devreyi C
2
//C
3
olduundan bu paralelliin edeeri formlde
deerler yerine yazlarak;
F F F C C 18 8 10
3 2
= + = +
bu deer C
1
kondansatrne seri haline geldi. Seri balama formlnde
deerler yerine yazlrsa ekil(b) grlen edeer kapasite bulunur.
F
F F
F F
C
T

2 , 7
18 12
) 18 ).( 12 (
=
+
=
kaynaktan ekilen toplam yk;

C F V C U Q
T T
36 ) 2 , 7 ).( 5 ( . = = =

45

ekil(c) zerinde gsterilen deer bulunur. C
1
eleman kaynaa seri bal
olduundan toplam yk aynen bu kondansatrn zerinde grleceinden bu
elemann ularndaki gerilim ve C
2
, C
3
elemanlarna kalan gerilim;

V
F
C
V
F
C
C
Q
U
2
18
36
3
12
36
1
1
1
=
= = =
bulunur. C
2
, C
3
paralel bal olduklarndan bu gerilim her iki kondansatrn
ularnda grlecektir. Bu kondansatrlerin ykleri ise farkl olacaktr. C
2
, C
3
kondansatrlerin depolad yk miktarlar ise;

C V F U C Q
C V F U C Q

16 ) 2 ).( 8 ( .
20 ) 2 ).( 10 ( .
3 3 3
2 2 2
= = =
= = =
bulunur. Bu rnekte kondansatrlerin ularndaki gerilim ve ykleri ayr ayr
bulunmutur.
Kondansatrn arj ve Dearjn Ampermetre ve Voltmetre ile
Gsterilmesi
Kondansatrn arj ve dearjn incelemi i durumunda elektron ve
protonlarn hareketlerini ekillerle gstermitik. imdi bu kondansatrn bir
diren ile devreye balayp bu ular gerilim kayna ile beslemeye alalm.
Kondansatrn ve direncin ularndaki gerilim ve akm durumlarn
gzlemleyelim.

ekil2.16(a) Kondansatrn anahtar kapatldnda zerinden geen akm ve
ularndaki gerilimin ampermetre ve voltmetredeki grn

46

ekil2.16(b)Kondansatrn ularndaki gerilimin kaynak gerilimine eit olduu
anda zerinden herhangi bir akmn akmay ve diren ularndaki gerilim sfr
deeri gstermesi

Bir kondansatre seri bir diren balayp bu elemanlara gerilim uyguland
anda kaynaktan bir sre akm geecektir. Bu akmn gemesi kondansatr
ularndaki gerilim deeri kaynak gerilim deerine eit oluncaya kadar devam
edecektir. Bu arada ekil(a)da ampermetre anahtar kapatlr kapatlmaz max.
akm kaynaktan ekildii iin byk deer gsterecek daha sonra
kondansatrn gerilimi arttka akm azalacaktr.

ekil2.16(c)Kondansatrn dearjnda ampermetrenin ve voltmetrenin
gsterdii deer
ekil2.16(a)da voltmetre ise sfrdan balayarak kondansatr ularna
balanan kaynan deerine kadar ykselecektir. Bu kaynak gerilimi
deerinde arj olan kondansatr ekil2.16(c)de grld gibi gerilim
kaynan kardktan sonra kondansatrn yk diren zerinden harcanr.
t=0 annda ampermetre yksek deerden sfra doru, voltmetrede max. dan
sfra doru deer gsterecektir. Bu akan akmda dearj akm ile adlandrlr.
Bu kondansatr arj ve dearjnn sresi direncin ve kondansatrn
kapasitesine baldr. Bu geen sreye RC zaman sabitesi denir. Forml
olarak;
RC =

47

zaman sabitesini bulunabilir. :(tau)zaman sabitesi(saniye)
rnek2.9: Bir seri RC devresinde diren deeri 1M ve 5F seri balanmtr.
Kondansatrn arj sresini(zaman sabitesi) bulunuz.
s 5 ) 10 . 5 ).( 10 . 1 ( RC
6 6
= = =

Kondansatrn diren ile bir gerilim kaynana balanarak arj olayn grdk.
Her kondansatr ayn zamanda arj olamaz bunun zerinden geen akm ve
kondansatrn kapasitesine bal olarak deiecektir. Zaman sabitesi
yukarda forml elde edilmiti. Bu duruma gre t=0 annda kondansatrn
zerinden geen akm max. Daha sonra kondansatr arj olduka bu sfra
inecektir. Aadaki forml bir kondansatrn zerinden geen akmn
formln verir.

RC / t
e
R
U
) t ( i

=
i(t): Kondansatr zerinden geen deiken akm
U: Kondansatr ularna uygulanan gerilim
RC: Zaman sabitesi
t: Zaman(sn)
ekil2.17
ekil2.17deki devrede anahtar kapatld anda kondansatr zerinden geen
akmn deiim erisini t=0 anndan t= anna kadarki durumunu zamana bu
aralklarda deerler vererek grafiksel gsterirsek aadaki grafik kondansatr
zerinden geen akm gsterir.

48

ekil2.18
t=0 iin kondansatr zerinden geen akm bulursak dier deerleri de sizler
bularak akm grafiinin doruluunu grebilirsiniz.

R
U
1 .
R
U
e .
R
U
e .
R
U
) 0 ( i
e
R
U
) t ( i
0 RC / 0
RC / t
= = = =
= =
akm iin 0 t
t=0 annda(anahtar kapatld anda) kondansatr zerinden kaynak gerilimi
ve diren deerine bal olarak max. Deerde akm akt grlyor. Sizlerde t
deerleri vererek eitli zamanlardaki akmlar bulunuz.
rnek2.10:
ekil2.19deki devrede elemanlarn deerleri verilmitir. Bu deerler
dorultusunda kondansatr zerinden geen akmlar;
(a) t=0s (b) t=0,05s (c)t=0,1s (d)t=0,2s (e)t= 0,5s
bulunuz.

ekil2.19
zm2.10
Akm formlnde deerleri yerine yazlmas ile bulunabilir. nce bu devrenin
zaman sabitesi bulunur.

49

1 , 0 ) F 10 . 1 ).( 10 . 100 ( RC
6 3
= =

a dan e ye kadar verilen zaman deerlerini formlde yerlerine koyarak
kondansatr zerinden geen akmlar bulunur.
mA e
k
V
e
k
V
e
R
U
i s t e
mA e
k
V
e
k
V
e
R
U
i s t d
mA e
k
V
e e
R
U
i
k
V
e
R
U
i s t b
mA
k
V
e
k
V
e
R
U
i s t a
RC t
RC t
RC t
RC t
RC t
0013 , 0 .
1
20
.
1
20
) 5 , 0 ( 5 , 0 ) (
0271 , 0 .
1
20
.
1
20
) 2 , 0 ( 2 , 0 ) (
0736 , 0 .
1
20
.
1k
20V
) 1 , 0 ( 0,1s (c)t
0,121mA .e
1
20
.e
1k
20V
) 05 , 0 ( 05 , 0 ) (
2 , 0 1 .
1
20
.
1
20
) 0 ( 0 ) (
5 1 , 0 / 5 , 0 /
2 1 , 0 / 2 , 0 /
1 1 , 0 / 1 , 0 /
0,5 - 0,05/0,1 - /
1 , 0 / 0 /
=
= = =
=
= = =
=
= = =
=
= = =
=
= = =

Burada dikkat edilirse zaman getike kondansatrn zerinden akm ak
azalyor. Sreyi biraz daha artrsak akm grafikte gsterdiimiz gibi sfr
olacaktr.
2.7 DRENCN ZERNDEK VE KONDANSATR
ULARINDAK GERLM

Kondansatre seri bal bir diren ularndaki gerilim dm ohm
kanunundan faydalanlarak bulunabilir. Diren kondansatre seri bal
olduundan kondansatr zerinden geen akm ayn zamanda diren eleman
zerinden geeceinden t=0 annda diren ularndaki gerilim dm max.
Olacak, akm azaldka ve akm sfr olduunda diren ularnda herhangi bir
gerilim dm mantken olmayacaktr. Bunu formllerle ifade ederek
gsterelim.
bulunur. Volt . ) (
) . .( ) ( U
) ( . ) (
/
/
R
RC t
R
RC t
R
e U t U
e
R
U
R t
t i R t U
=
=
=
diren ularndaki gerilim bulunduuna gre kondansatr ularndaki gerilim

50

kirofun gerilimler kanunundan faydalanlarak kondansatr ularndaki gerilim
aadaki ekilde olur.

Volt ) 1 ( ) . ( ) ( ) ( U
ekilirse; ) ( U ) ( ) (
/ /
C
C
RC t RC t
R
C R
e U e U U t U U t
t t U t U U

= = =
+ =
kondansatr ularndaki gerilim forml bulunur.

ekil2.20 Kondansatrn arj esnasndaki gerilim erisi
rnek2.11
ekil2.20deki verilen devrede anahtar 50s kapatldnda kondansatrn

ekil2.20
zm2.11
Devredeki verilerle kondansatr ularnda 50s sonra gerilim deeri formlde
deerler yerine yazlarak kondansatrn ularndaki gerilim deeri bulunabilir.

51

V V U
e V e V e U s U
s F RC
C
s s RC t
C
8 , 22 ) 543 , 0 1 ( 50
) 1 ( 50 ) 1 ( 50 ) 1 ( ) 50 (
82 10 . 01 , 0 . 10 . 2 , 8
61 , 0 82 / 50 /
6 3
= =
= = =
= =

rnek2.12
ekil2.21 deki devrede kondansatrlerin dolma esnasnda ve ful dolduu anda
kaynaktan ekilen akmlar ve eleman zerlerindeki gerilimleri bulunuz.(Diren
deerleri ohm cinsindendir)

ekil2.21(a)
zm2.12
ekil2.21deki devrede anahtar kapatld anda C
1
kondansatrnn
zerinden akm akacandan R
1
direncinden akm gemediinden diren
ularnda gerilim 0V tur. C
2
eleman R
2
direncine seri balandndan akmlar
eit olacaktr. Ksaca kondansatrler ful olana kadar ksa devre eklini alacak
devrede hi diren gstermeyecektir. Bu duruma gre kaynaktan ekilen
akm(ekil(b)deki devreye gre;
A
V
I
R R R
T
T
4
15
60
15 30 // 30 //
3 2
=
=
= = =
toplam akm bulunduuna gre bu akm diren deerleri eit olan R
2
ve R
3
elemanlarndan ikier amper olarak ekil(b) deki gibi akacaktr.

52

Kondansatrler ful dolduklar anda DC devrede ak devre zellii
gstereceinden gerilim kaynandan ekilen akm ekil(c) deki grld gibi
olacaktr. Bu durumda devre elemanlarnn balant ekline gre;

A
V
I
R R R
T
T
5 , 1
40
60
40 30 10
3 1
=
=
= + = + =

Dikkat edilirse kondansatrler ful dolduu andan sonra kaynaktan ekilen
akm dme gsteriyor. Kondansatrler DC de ak devre zellii gsterdii
unutulmamas gerekir.
(b)
(c)
Kondansatr ularndaki gerilim deerleri bu geen akmlara gre;
45 30 . 5 , 1 U
15 10 . 5 , 1
C2
1
V A
V A U
C
= =
= =


53

ekil2.21(c) de ak bir ekilde grlmektedir.
rnek2.13
ekil2.22 deki devrede (a) anahtar kapatld anda I1 ve Ic akmlarn, (b)
anahtar kapatldktan uzun bir sre sonra I1 ve Ic akmlarn ve kondansatrn
120V
S
40 ohm
80 ohm
50 mikro F
I
C
I
1
ekil2.22
zm2.13
(a) S anahtar kapatld anda (t=0) kondansatr bo olduu iin 80 ohmluk
direnci ksa devre edeceinden I
1
= 0 olur. t= 0 da Uc=0
Kondansatrden geen akm A I
c
3
40
120
= = olur.
(b) Anahtar kondansatr arj oluncaya kadar uzun bir zaman kapal kaldna
gre, kondansatrden geen arj akm sfr olur. Ic = 0 Bu durum
kondansatr devreden karlsa devrede hibir deiiklik olmaz. Bu durumda
devre, 80 ohmluk diren ile 40 ohmluk direnten ibaret seri bir devre
durumundadr.
A I 1
40 80
120
1
=
+
=
80 ohm direncin ve kondansatrn ularndaki gerilim,
V U
c
80 80 1 = =

54

2.8 ALTERNATF AKIMDA KONDANSATR
Alternatif Akmn Kondansatrden Geii
ekil2.23a da bir kondansatre sinzoidal bir emk uygulandnda devreden
bir alternatif akm ak balar. Devreye balanan ampermetre vastas ile
devreden geen akm llebilir. Kondansatrn levhalar arasnda yaltkan
bir madde bulunduu halde, devreden alternatif bir akmn nasl getiini
inceleyelim. Kondansatre uyguladmz sinzoidal emkin deiim erisi
ekil2.23b de grlmektedir.
C
A
e=Em.Sinwt
i A
B

(wt)
e=Um.Sinwt
Um
180 360
e
90
(a) (b)
ekil2.23
Tam sfr annda anahtar kapattmz kabul edelim. Emk sfrdan balayarak
pozitif maksimum deerine doru ykselecektir. Kondansatr bo olduu iin
Uc= 0 dr. Emkin pozitif yarm periyodunda, A ucu (+) pozitif ve B ucu da (-)
negatif olsun. ekil2.24 (a) da grld gibi bir elektron akm (-B) ucundan
(+A) ucuna doru akacaktr. Kondansatrn levhalarnda gsterildii gibi
ykler (arjlar) toplanr. Kondansatrn levhalar arasnda arjla doru orantl
olarak deien potansiyel fark meydana gelir. Devreden geen arj akm sfr
annda maksimum deerinde olur. nk bu anda, kondansatrn ularndaki
gerilim sfrdr.
S
C
A
e=Em.Sinwt
A
B
+
+ +
Uc
I arj
(w t)
e=Em .Si nw t
Em
180 360
e
9 0
i
(a) (b)
ekil2.24 kondansatrden alternatif akmn geii

55

Kondansatrn ularndaki Uc gerilimi, uygulanan emke zt yndedir.
Kondansatr dolduka Uc gerilimi artt iin arj akm azalmaya balar.
Uygulanan emk (+Em) deerine ulatnda kondansatr dolduu iin
ularndaki potansiyel fark Uc=Em olur. Bu anda /2 annda devreden geen
arj akm da sfr olur. arj akmnn deiim erisi ekil2.24 (b) de
gsterilmitir.
/2 (90) den sonra devreye uygulanan emk, Em deerinden azalmaya balar.
Bu durumda kondansatrn ularndaki Uc gerilimi ebeke emkinden byk
olaca iin kondansatr dearj olmaya balar. ekil2.25 (a) da grld gibi,
devredeki elektron akm kondansatrn negatif levhasna doru olur. Dearj
akm, arj akmna ters yndedir.
AB ularndaki ebeke gerilimi azaldka dearj gerilimi azaldka dearj akm
da byr. () de ebeke gerilimi sfr olduu anda dearj akm maksimum
deerine ular. ekil2.25 (b) de, sfrdan negatif maksimum deerine
ykselen dearj akmnn deiim erisi grlyor. () de kondansatr dearj
olduu iin ularndaki gerilim sfra der.
S
C
A
e=Em.Sinwt
A
B
+
+ +
Uc
I dearj
I dearj

(wt)
e=Em.Sinwt
Em
180 360
e
90
i
- Im
(a) (b)
ekil2.25 Kondansatrden alternatif akmn geii
() anndan sonra ebeke emki yn deitirerek (- Em) deerine doru
artmaya balar. ile 2 arasnda A ucu (-) ve B ucu da (+) olur. annda
kondansatr dearj durumundadr. ekil2.26 (a) da grld gibi, devrede
elektron akm (-) A dan (+) B ye doru olur. Bu elektron akm kondansatr
levhalarn ekilde gsterildii gibi yklemeye balar. Kondansatr dolduka
ularndaki (uygulanan emke zt ynde olan) gerilim Uc de artmaya balar.

56

S
C
A
e=Em.Sinwt
A
B
+
+ +
I arj
I arj

(wt)
e=Em.Sinwt
Em
180 360
e
90
- Im
270
(a) (b)
ekil2.26
de arj akm maksimumdur. 3/2 annda kondansatr dolduu iin Uc = -
Em olur. Kondansatrn arj akm da sfra der, 3/2 anndan sonra,
ebeke emki (-Em) deerinden azalmaya balar. Bu durumda kondansatrn
ularndaki potansiyel fark ebeke emkinden byk olaca iin, kondansatr
ebeke zerinden dearj olmaya balar. ekil2.27 (a) da kondansatrn
negatif levhasndan pozitife doru dearj elektron ak grlyor. ebeke
gerilimi 2 annda sfr olduu an, kondansatrn dearj akm maksimum
deerine ular.
S
C
A
e=Em.Sinwt
A
B
+
+ +
Uc
I dearj
I dearj
(wt)
e=Em.Sinwt
Em
180 360
e
90
- Im
270
(a) (b)
ekil2.27
ekil2.27 (b) de dearj akmnn 3/2 ile 2 arasndaki erisi
grlyor.kondansatre uygulanan emkin bir periyotluk deiiminde
kondansatrn arj ve derj akmlar devreden geen akm meydana
getirirler. Baka bir deyile, devreden geen alternatif akm kondansatrn
dielektriinden geen akm deil, kondansatrn arj ve dearj akmdr. Bu
akma genellikle, kondansatrden geen alternatif akm denir.
ekil2.24, 25, 26 ve 27 de para para gsterilen devre akmn uygulanan
emkle birlikte yeniden izelim. ekil2.28 da grld gibi, kondansatrden
geen akmn deiim erisi incelendiinde; sinzoidal bir akm oldu, yalnz
uygulanan emk 90 ileride bulunduu grlr.

57

Uygulanan emk E= Em.Sint, Akm ise i= Im.Cost=Im.Sin(t + /2) olur.
(wt)
e=Em.Sinwt
Em
180 360
e
90
i
- Im
270
i=Im.Sinwt
.
90
.
I
0
E
W
ekil2.28 Kondansatrden geen akmn ve uygulanan emkin deiim erileri
ve vektr diyagram
Kondansatrn levhalar arasnda arj ve dearjdan dolay meyadana gelen
potansiyel fark,uygulanan emke zt yndedir. Kondansatre uygulanan emke
eit ve180 faz fark olarak izilecek bir eri bize kondansatrn levhalar
arasnda meydana gelen Uc geriliminin deiim erisini verir. ekil2.29 de
kondansatre uygulanan emkin, geen akmn ve Uc geriliminin deiim
erileri grlyor.
(wt)
e=Em.Sinwt
Em
180
360
e
Uc
i
90
- Im
270
Uc=Em.Sin(wt-180)

0
(wt)
e=Em.Sinwt
Em
180 360
e
90 270
T/4
ekil2.29 Kondansatre uygulanan ekil2.30 Kondansatre
uygulanan
emk, geen akm ve Uc erileri Sinzoidal emk

Kondansatrden Geen Alternatif Akmn Hesaplanmas
Kondansatre uygulanan sinzoidal emkin erisi ekil2.30 da grlmektedir.
Kondansatrden geen akm, levhalarda toplanan arjn deiimine baldr.
Kondansatrden geen akmn ortalama deeri,

zaman geen
deiimi arj
=
or
I veya ksaca
t
Q
I
or
=

58

kondansatrn arj, kapasitesi C sabit olduuna gre uygulanan gerilime
baldr.
C e Q . =
arj deiimi de gerilim deiimi ile doru orantldr. e C Q . =
ekil2.29 daki kondansatre uygulanan emkin 0 ile /2 arasmdaki T/4
periyotluk parasn alalm. Burada emk 0 ile Em arasnda deimektedir.
Elektromotor kuvvetin deiimi Em dir. e= Em
Kondansatrden geen akmn ortalama deeri,
T E C
C C
I
m or
/ ) . . 4 (
. .
= =
= = =
T/2
Em
t
e
zaman geen
deiimi gerilim C.
zaman geen
deiimi arj

Uygulanan emkin frekans f olduuna gre,
f
T
1
= dir. Yukardaki ifadede T
yerine 1/f yazlrsa;
m
m
or
E C f
f
E C
I . . . 4
1
. . 4
= =
kondansatr zerinden geen ortalama akm bulunur. Akmn maksimum
deeri,
or m
I I .
2
= olduuna gre
2
. . . . 4 .
2

m or
E C f I = den
m m
E C f I . . . . 2 =
bulunur.
Kondansatrn zerinden geen alternatif akmn etkin(rms) deeri,
2
m
ef
I
I = dir.
Kondansatrden geen akmn etkin deeri;
2
. . 2
2
m m
E
C f
I
= dzenlenirse,
ef ef
E C f I . . 2 = bulunur. Alternatif akmn ve
gerilimin efektif deerlerinin yanna indis kullanlmaz. Eer Ief=I, Eef=E olarak
yerlerine formlde konulursa frekans cinsinden kondansatr zerinden geen
akm forml ortaya kar.

59

E C f I . . 2 =
Biliniyor ki asal hz f 2 = dir. Bu deer kondansatr zerinden geen
akm formlnde yerine konulursa asal hz cinsinden akm forml aadaki
gibi olur.
.C.E = I
rnek2.14
100 flk bir kondansatre etkin deeri 100 Volt olan ve frekans 50 Hzlik bir
alternatif gerilime balandnda bu kondansatr zerinden geen akm
bulunuz.
zm2.14
Alternatif akmn kondansatr zerinden geen akm formlnden
faydalanlarak;
Amper 14 , 3 100 . 10 . 100 . 50 . 2 . . 2
6
= = =

E C f I
Kapasitif Reaktans ve OHM kanunu
Kondansatr ularna bir alternatif gerilim uygulandnda kaynaktan ekilen
akm E C f I . . 2 = forml ile hesapland bulunmutu. Bu ifadeden;
C f
E
I
. = 2 ve
C f I
E
. 2
1
=
yazlabilir. Alternatif akm devresinde gerilimin akma oran biliniyor ki elektrik
akmna kar gsterdii zorluu verir. Bu durumda E/I oran sabit kalr.

Kapasitif devredeki E/I oranna kapasitif reaktans denir. Birimi ohmdur ve Xc
ile gsterilir.
C C f I
E
X
c
.
1
. 2
1

= = =

60

Doru akm devresinde gerilim, akm ve diren arasndaki ilikileri veren ohm
kanununun benzer ekilde, kapasitif devrede E, I ve Xc arasndaki ilikiler iin
kullanlabilir. Kapasitif devrede ohm kanunu;
c
x
E
I =
I
E
X
c
=
c
X I E . =
Kapasitif reaktans formlne bakldnda
C f
X
c
. 2
1
= incelendiinde u
hususlar grlr
.
(a) Kapasitif reaktans, frekansla ters orantl olarak deiir.
(b) Kapasitif reaktans, kondansatrn kapasitesi ile ters orantldr.
rnek2.15
Kapasitesi 50 F olan bir kondansatrn;
a) 50 Hz deki
b) 1000 Hz deki
c) Sonsuz frekansdaki
d) Doru Akmdaki kapasitif reaktanslarn hesaplaynz.
zm2.15:
a) = = = 66 , 63
50 . 50 . 2
10
. 2
10
6 6
C f
X
c

b) = = = 18 , 3
50 . 1000 . 2
10
. 2
10
6 6
C f
X
c

c) =
= = 0
50 . . 2
10
. 2
10
6 6
C f
X
c

d) = = =
50 . 0 . 2
10
. 2
10
6 6
C f
X
c
(D.A da reaktans sonsuzdur.)

61

rnek2.16
ekil2.31 da verilen alternatif akm devresinde kondansatrn kapasitif
reaktansn ve kaynaktan ektii akm hesaplaynz.
0,005 mikro F
U= 5 V
f=10 kHz
ekil2.31
Cevap 2.17
Kapasitif reaktans;
= = = k 18 , 3
50 ). 10000 .( 2
10
. 2
1
6
Hz C f
X
c

Kaynaktan ekilen akm;
mA
k 3,18
V
I dan 57 , 1
5
. =
= = =
c
c
X
U
X I U
Kapasitif Devrede G
nceki konulardan biliniyor ki kapasitif devrede akmla gerilim arasnda 90
faz fark olumakta ve akm gerilimden 90 ileri fazdadr. Herhangi bir andaki
kondansatrn harcad g, o anda akm ile emkin arpmna eittir. e i p . =

9 0
P = e . i
e = E m . S i n w t
i = I m . c o s w t
0 e = 0
p = e . i = 0
i = 0
p = e . i = 0
t
P
I
e
ekil2.32 Kapasitif devrede g dalgalar

62

ekil2.32 de grld gibi eitli anlardaki akm ve gerilim deerleri
arplarak bulunan gler iaretlenmek suretiyle gcn deiim erisi
izilebilir. Uygulanan emkin ve akmn herhangi bir andaki deeri,
e Em.Sinwt ve i= Im.Cos wt
bu deerler p= i.e formlnde yerlerine konulduu taktirde gerilim ve akmn
deerleri dorultusunda ani g forml ortaya kar.
t Sin I E t Sin t Cos t Sin
t Cos t Sin I E t Cos I t Sin E i e p
m m
m m m m

. . . 2 .
2
1
.
. . . . . . .
.
2
1
p den = =
= = =
Gerilim ve akmn deerlerini efektif deer cinsinden yazldnda kondansatr
zerinde harcanan g bulunur.
t E.I.Sin2 p
2
I

2
E

m m
=
= = = I E t Sin
I E
p
m m
2 .
2
.
2
E: Uygulanan emkin etkin deeri, Volt
I: Geen akmn etkin deeri, amper
p: Herhangi bir andaki g (ani g), Vatt
Ani g forml incelendiinde, gcnde sinzoidal olarak deitii yalnz
frekansnn, gerilim veya akm frekansnn, iki kat olduu grlr.
ekil2.32 deki g erisinin, emkin yarm periyodunda tam bir periyotluk
deimeye urad yani 1 periyot izdii grlr. Yatay zaman ekseninin
stndeki g erisi pozitif, alt ksmndaki de negatif gc gsterir. G pozitif
iken, kondansatr ebekeden g ekerek levhalarnda enerji depo eder. G
negatif iken, kondansatr levhalarnda depo ettii enerjiyi ebekeye (kaynaa)
geri verir.
G erisinin altnda kalan alan depo edilen enerjiyi veya dearjda geri verilen
enerjiyi gsterir. ekil2.31 de grld gibi, arjda depo edilen enerji,
dearjda geri verilen enerjiye eittir. Bu durumda ortalama g sfr olur.

63

G erisi de akmn iki kat frekansa sahip bir sins erisidir. Bir sins
erisinin bir periyottaki ortalama deeri sfrdr. u halde kapasitif bir devrede
ortalama g sfrdr.
Kapasitif devrede, 90 faz farkl akm ile gerilimin arpmna reaktif g denir.
Reaktif g Q harfi ile ifade edilir. Birimi ise VAr tir.
Q=E.I VAr
Gerilim ve Kapasitif reaktans belli ise
c
c
X
U
Q
2
=
Akm ve Kapasitif reaktans belli ise
c c
X I Q .
2
=
rnek2.18
ekil2.33 de alternatif gerilime balanan kondansatrn harcad gc
hesaplaynz.
0,001 mikro F
U= 2 V
f=2 kHz
ekil2.33
zm2.18
Kondansatr ularndaki gerilim belli, kapasitif reaktans bulunarak
kondansatrn harcad g bulunur.
VAr VAr
k
V
X
U
Q
k
F Hz C f
X
c
c
c

503 10 . 503
96 . 7
) 2 (
96 . 7
) 10 . 01 . 0 ).( 10 . 2 ( 2
1
. 2
1
6
2 2
6 3
= =
= =
= = =

64

3.ENDKTF DEVRE
ALTERNATF AKIMDA BOBN
ekil2.34(a) da grld gibi saf bir zindkleme bobinin sinzoidal alternatif
bir gerilim uygulandnda ekil2.34(b) deki gibi bobinden sinzoidal bir akm
geer. Bu akmn meydana getirecei manyetik aks da sinzoidal olarak
deiir ve akmla ayn fazdadr.
Bobinden geen akmn meydana getirecei sinzoidal manyetik ak, bobinin
kendi sarmlarn sard iin, bobinde zindkleme emk meydana getirir.
U
L

9 0
0
1 8 0 2 7 0 3 6 0
i = I m . s i n w t
= m . s i n w t
w t
(a) (b)
90
0
180 270 360
i=Im.sinwt
T/4
e
Z

90
0
180 270 360
i=Im .sinwt
T/4
e
Z
(b) (d)
ekil2.34 zindkleme bobinli A.A devresi
Bobinde indklenen zindkleme emkin nasl deitiini srayla incelemesi
yaplrsa;
(1)ekil2.34(c ) de grld gibi, 0 ile 90 arasndaki yarm alternans ele
alalm. Akm sfrdan balayp artarak (+Im) deerine, manyetik ak 0 dan

65

balayarak (+m) deerine ulayor. Bobinden geen artan akmn meydana
getirdii artan aksnn indklendii zindkleme emki Lenz kanununa gre,
kendisini meydana getiren aknn veya akmn deiimine mani olacak
yndedir. Akm pozitif ynde artt iin zindkleme emk negatif olur.
Akmn deiim hz t i veya manyetik knn deiim hz t , ilk
balangta yani 0 de (-) maksimum deerinden balar, azalarak 90 de sfr
olur. ekil2.34c de zindkleme emkin deiim erisi grlmektedir.

dt
d
-N veya
= =
z z
e
dt
di
L e
0 - 90 aras T/4 periyotta, ) ( ) ( +
+
dt
d
ve
dt
di
olduu iin formllerden zt
emkinin
z
e negatif (-) olaca anlalr.
(2) ekil2.34(d) de grld gibi, 90 den sonra akm azalarak (+Im)
deerinden sfra der. 90 ile 180 arasnda, pozitif yarm periyodun ikinci
yarsnda, akmn azalma hz 90 de sfr, 180 de ise maksimumdur. Akmn
metdana getirdii bobini saran manyetik akda, 90 de (+) maksimum
deerinden azalarak 180 de sfra der. Bobini saran manyetik akdaki
azalmann incelenecei zindkleme emki de sfr, 180 de akmn deiim
hz di/dt maksimum olduu iin zindkleme emki de (+) maksimum olur.
ekil2.34(d) de zindkleme emkin deiim erisi grlyor.
(3) ekil2.34(e) de grld gibi, 180 ile 270 arasnda akm yn
deitirerek (-Im) deerine doru ykselecektir. 180 de akmn deiim hz
maksimum olduu iin zindkleme emki (zt emk) maksimumdur. 270 de
akmn deiim hz sfr olduundan, zindkleme emki de sfr olur. akm
artt iin zindkleme emki de akma ters ynde, akm negatif olduundan
zindkleme emki de pozitif yndedir. ekil2.34(e) de zindkleme emkin
180 270 arasndaki deiim erisi grlyor.
(4) ekil2.34 (f) de grld gibi, 270 den sonra, akm negatif maksimum
deerden azalarak 360 de sfr deerini alr. Akm azaldndan zindkleme
emki akmn azalmasna mani olabilmesi iin akmla ayn ynde olur. akm
negatif olduu iin emkde negatif olur. akmn deiim hz (di/dt) 270 de sfr
olduundan zindkleme emki de sfr olur. akmn deiim hz 360 de
maksimum olduu iin zindkleme emki de maksimum deerini alr.
ekil2.34(f) de, 270 ile 360 arasnda zindkleme emkin deiim erisi
grlyor.

66

ekil2.34 (c, d, e ve f) deki zindkleme emkin deiimini gsteren erileri
birletirerek yeniden izelim. ekil2.35de izilmi hali grlmektedir.
9 0
0
1 8 0 2 7 0 3 6 0
i = I m . s i n w t
T / 4
e
Z

90
0
180 270 360
i=Im.sinwt
T/4
e
Z
(e) (f)
ekil2.34
ekil2.35 deki zindkleme bobininden geen akm ile zindkleme emkin
erileri incelendiinde, zindkleme emkin akmdan 90 geride olduu
grlr. Veya akm, zindkleme emkinden 90 ileridedir.
ekil2.34 (a) da grld gibi, zindkleme bobinine sinzoidal bir U emki
uyguladk ve bobinden sinzoidal bir akm geti. Sinzoidal akmn meydana
getirdii sinzoidal manyetik aknn etkisi ile bobinde bir zindkleme emki
indklendi. ekil2.35 de grld gibi zindkleme emki akmdan 90
geridedir. Bobinden akmn gemesine sebep olan U ebeke gerilimi ile
zindkleme emki arasnda 180 faz fark vardr. Baka bir deyile,
zindkleme emki ebeke gerilimine zttr. Bundan dolay zindkleme
emkine zt emk da denir. zindkleme emk, bobine uygulanan gerilime eittir.
90
0
180 270 360
i= Im .sinw t
e
Z
ekil2.35 zindkleme bobininden geen akmn ve zt emkin deiim erisi
ekil5.16 daki zindkleme emkin deiim erisine 180 faz farkl olarak
izilecek sinzoidal bir eri, bobine uygulanan alternatif gerilimin deiim
erisi olacaktr.

67

ekil2.36 da, zindkleme bobininden geen akmn, bobine uygulanan
gerilimden 90 geride olduu grlr. u halde, bir zindkleme bobininden
geen ak, uygulanan gerilimden 90 geri kalr.
90
0
180 270 360
e
Z
U
I
e
X
i U

U
E
X
I 90
90
(a) Self bobinin u, i ve e erileri (b) vektr diyagram
ekil2.36
Alternatif Akmda zindkleme EMKin Hesaplanmas
Bir zindkleme bobininden geen sinzoidal akmn meydana getirdii
sinzoidal manyetik ak bobin iletkenlerini sard iin bobinde, kendisinden
(akdan veya akmdan) 90 geride zindkleme emkini indklediini biliyoruz.
ekil2.37 de, self bobinden geen sinzoidal akmn ve aknn deiim
erileri grlyor.
9 0
0
1 8 0 2 7 0 3 6 0
i = I m . s i n w t
= m . s i n w t
w t
ekil2.37
zindkleme emkin ortalama deeri,
t
I
L
t
N
E
or
= .
.
formlleri ile
bulunur. ekil 2.37de, 0 ile 90 arasnda akmn deiimi
m m
I I I = = ) 0 ( dr.

68

0 ile 90 arasnda geen zaman t = T/4 yami periyodun drtte bir zamandr. I
ve t deerleri yukardaki formlde yerine konulursa;
T
I
L
T
I
L
t
I
L E
m m
or
4
4
= =
=
Alternatif akmn frekans f olduuna gre T=1/f dir.
m
m
or
fLI
f
I
L E 4
1
. 4 = =
bulunur. Gerilimin ve akmn efektif deer cinsinden formlde yerlerine
konulduunda forml aadaki ekilde dzenlenmi olur.
LI I L f E
ef ef
. . . . 2 = =
rnek2.19
Endktans L=4 henri olan bir bobinde 50 Hz frekansl 2 amperlik bir AA
getiinde, bobinde indklenen zindkleme emkini bulunuz.
zm2.19:
V 2512 800 2 . 4 . 50 . 2 . . 2 = = = = I L f E
Endktif Reaktans
zindkleme bobinine uygulanan emk, bobinden geen alternatif akmn
indkledii zindkleme emkine eit ve ters yndedir. u halde, zindkleme
emkini (zt emkini) veren I L E
z
. . = forml bize bobinin ularna uygulanan
alternatif gerilimi (ebeke gerilimini) verir.
I L U I L f U . . . . . . 2 = =
U: Bobine uygulanan alternatif gerilimin efektif (etkin, rms) deeri, volt
: Alternatif akmn asal hz, Radyan/saniye
L: Endktans, henri
I: Bobinden geen akmn efektif deeri, amper
Yukardaki formlde gerilimi akma blndnde aadaki ifade ortaya
kar.

69

L f
I
U
. 2 = =

Bobine uygulanan gerilimin bobinden geen akma oran bize bobinin elektrik
akmna kar gsterdii zorluu (direnci) verir. zindkleme bobinin iinden
geen akma kar gsterdii zorlua endktif reaktans denir. Endktif
reaktans
L
X harfi ile gsterilir. Birimi ohmdur.
L f X L X
L L
. . . 2 ya ve . = =
formlleri ile bulunur. Bir bobinin endktif reaktans, frekansla ve bobinin
endktans ile doru orantldr. Hava ve manyetik olmayan madde nveli bir
bobinin endktans sabit olduu iin reaktans yalnz frekansla deiir.
Reaktans bobine uygulanan U gerilimi ile deimez.
rnek2.20
Endktans 4 henri olan bir bobinin 25 Hz, 50 Hz ve 100 Hz frekanslarda
alternatif akma kar gsterdii zorluu (endktif reaktans) hesaplaynz.
zm2.20
25 Hz deki endktif reaktans;
= = = 628 4 . 25 . . 2 . . . 2 L f X
c

= = = 1256 4 . 50 . . 2 . . . 2 L f X
c

= = = 2512 4 . 100 . . 2 . . . 2 L f X
c

BOBNLERN BALANTI EKLLER
Bobinlerin Seri Balanmas
Bobinlerin deerlerini artrabilmek iin birbirine seri balanr. Bobinler seri
balandklarnda zerlerinden geen akm tm elemanlarda ayndr.

70

L1 L2 L3 L4
A
B

ekil2.38 Bobinlerin seri balants
ekil2.38deki gibi n tane bobin seri balandklarnda bu bobinlerin
edeer(toplam) endktans, devredeki bobin endktanslarnn toplamna
eittir.

n 3 2 1 T
L ...... .......... L L L L + + + + =
rnek2.21
ekil2.39 zerinde verilen bobin deerlerine gre bobinlerin toplam
endktansn ve 50 Hz deki endktif reaktansn bulunuz.
L1 L2 L3 L4
A
B
10 mikro H 30 mikro H 5 mikro H 4 mikro H
ekil2.39
zm2.21:
= = = =
= = + + + = + + + =
0153 0 10 49 50 2 2
10 49 49 4 5 30 10
6
6
4 3 2 1
. ) . .( . fL L . X
H . H H H H H L L L L L
T T L
T
Bobinlerin Paralel Balanmas
Paralel bal bobinlerde akmlar kollara ayrlarak devrelerini tamamlarlar.
Ularndaki gerilim, tm paralel bal bobinlerde ayn deeri gsterir.
ekil2.40da grld gibi n tane bobin paralel balanmtr.

71

L1 L2 L3
LT
A
B
Ln
ekil2.40 Bobinlerin Paralel Balanmas
n tane bobin paralel balandnda bunlarn tek bir bobin haline aldrlmasna
toplam endktans denir. Toplam endktans forml aadaki gibi olur.
n 3 2 1 T
L
1
..... ..........
L
1
L
1
L
1
L
1
+ + + + =
)
L
1
( ..... .......... )
L
1
( )
L
1
( )
L
1
(
1
L
n 3 2 1
T
+ + + +
=
Genel forml ortaya kar. Eer sadece iki bobin paralel balandnda
pratiklik asndan toplam endktans aadaki ekilde bulunabilir.
2 1
2 1
T
L L
L . L
L
+
=
rnek2.22
Aada ekil2.41 zerinde deerleri verilen bobinler paralel balandklarna
gre edeer endktans ve 100 Hz deki endktif reaktansn bulunuz.
L1 L2 L3
LT
A
B
10 mH 5 mH 2 mH
ekil2.41

72

zm2.22:
= = =
= =
+ +
=
+ +
=
8 62 10 100 100 2 2
25 1
8 0
1
2
1
5
1
10
1
1
1 1 1
1
3
3 2 1
. ) . .( . L . f X
mH ,
mH ,
)
mH
( )
mH
( )
mH
( )
L
( )
L
( )
L
(
L
T L
T
Endktif Devrede OHM Kanunu
Alternatif akmda ohm kanunu DC de olduu gibi akm gerilim ve diren
(endktif reaktans) arasnda aadaki gibi bir bant vardr.
L L
I.X U X = = =
I
U
X
U
I
L
Burada DC de deien sadece diren yerine endktif reaktans (Xc)
gelmektedir.
rnek2.23
ekil2.42 de grlen devrede bobinin kaynaktan ektii akm hesaplaynz.
5 V
f=10 kHz
L=100 mH

ekil2.42
zm2.23
Birim dnmlerini yaparak zme balanmas gerekir.
10 kHz=10.10
3
Hz ve 100 mH=100.10
-3
H
= = =

6283 10 100 10 10 2 2
3 3
) . ).( Hz . ( L . f X
L


73

Ohm kanunundan, A
V
X
U
I
L
ef
=
= = 796
6283
5

rnek2.24
ekil2.43 de grlen devrede bobinler seri balanmtr. Bu elemanlarn
ularna 20 V, 50 kHzlik gerilim uygulandna gre; toplam endktans,
devrenin endktif reaktansn, kaynaktan ekilen akm ve bobin ularndaki
gerilim dmlerini bulunuz.
20 V
f=50 kHz
=200 mH
U1
L
2
L
1
=100 mH
U2
ekil2.43
zm2.24:
Toplam endktans;
mH H . ) H . ( ) H . ( L L L
T
300 10 300 10 200 10 100
3 3 3
2 1
= = + = + =

Toplam endktif reaktans;
= = = = + =

k . ) H . ).( Hz . .( L . f X X X
T L L LT
24 94 94247 10 300 10 50 2 2
3 3
2 1

Kaynaktan ekilen akm, Ohm kanunundan faydalanlarak bulunur.
mA . A .
V
X
U
I
LT
212 0 1210 2
94247
20
4
= =
= =

Bobin ularndaki gerilim dmleri;
V , ) H . . Hz . . ).( A . , ( ) fL .( I X . I U
V , ) H . . Hz . . ).( A . , ( ) fL .( I X . I U
L
L
33 13 10 200 10 50 2 10 12 2 2
66 6 10 100 10 50 2 10 12 2 2
3 3 4
1 2 2
3 3 4
1 1 1
= = = =
= = = =


74

Endktif Devrede G
Saf bir zindkleme bobininden geen akmn, uygulanan emkten 90 geride
olduu biliyoruz. Herhangi bir andaki g o andaki akm ile emkin arpmna
eittir. p= e.i ekil2.44 de grld gibi, deiik anlardaki akm ve gerilim
eerlerini arparak bulunan ani gleri iaretlemek sureti ile gcn deiim
erisi izilebilir.
Em
P=i.u
i
Im
Pm
p
i
u
wt
ekil2.44 Saf zindkleme bobininin g erisi
ekil2.44 deki ekilde de grld gibi akm ve gerilim deerlerinin etkin
deerlerinin arpm ani gc vereceinden ani g forml ortaya kar.
t Sin . I . E p = 2
ekil2.44 deki g erisi ve ani g ortalama forml incelendiinde gcnde
sinzoidal olarak deitii, yalnz frekansnn emk veya akm frekansnn iki
kat olduu grlr. G, emkin yarm periyodunda tam bir periyotluk
deimeye urar veya bir periyot izer. Yatay zaman ekseninin stndeki g
erisi pozitif, alt ksmndaki eride negatif gc gsterir. G pozitif iken
zindkleme bobini ebekeden g ekerek manyetik alan eklinde depo
eder. G negatif iken bobin manyetik alan eklinde depo ettii enerjiyi ve
negatif g erisi altnda kalan da ebekeye geri verilen enerjiyi gsterir. Bu iki
alan birbirine eit olduu iin enerjiler de eittir. Bu durumda ortalama g
sfrdr. Bobinde aktif g(P) ile isimlendirilen g sfrdr. Bobinde harcanan
g reaktif gtr. Bu g Q harfi ile ifade edilir ve birimi VAr dir.
L
L
X .
X
U
Q I . U Q
2
I Q = = =
2

75

rnek2.25
Efektif deeri 10V, frekans 1 kHz olan alternatif akm ularna 10 mH bobin
balanyor. Bu elemann harcad gc bulunuz.
zm2.25:
VAr , , ). A . ( X . I Q
mA
,
V
X
U
I
, ) H . ).( Hz . .( L . f X
L
L
L
59 1 8 62 10 159
159
8 62
10
8 62 10 10 10 1 2 2
3 2
3 3
= = =
=
= =
= = =
rnek2.26
ekil2.45 de grlen devrede 50 mH bobinin harcad gc bulunuz.
L
3
=40 mH
L
2
=
20 mH
L
1
=50 mH
U= 10 V
f=2.5 kHz
ekil2.45
zm2.26
gcn bulunabilmesi iin bu eleman zerinden geen akmn bulunmas
gerekir. Bu akmda kaynaktan ekilen akma eit olduu iin devrenin edeer
endktif reaktans bulunarak zme ulalabilir.
= = =
= = =
= = =
628 10 40 10 5 2 2 2
314 10 20 10 5 2 2 2
4 785 10 50 10 5 2 2 2
3 3
3 3
3 3
2 2
3 3
1 1
) H . ).( Hz . , .( fL X
) H . ).( Hz . , .( fL X
, ) H . ).( Hz . , .( fL X
L
L
L

76

VAr , , . ) A , ( X . A ,
V
X
U
I
.
X X
X . X
X X
L
LT
L L
L L
L LT
079 0 4 785 01 0 01 0
994
10
994
628 314
628 314
785
2
1
3 2
3 2
1
= = = =
= =
=
+
+ =
+
+ =
2
I Q

77

ALTERNATF AKIMDA SER DEVRELER
3.1 R-L (DREN - BOBN) SER BALANMASI
3.2 R-C (DREN - KONDANSATRN) SER BALANMASI
3.3 R-L-C (DREN-BOBN - KONDANSATR) SER BALANMASI
3.4 R-L-C SER DEVRESNDE G
BLM 3

78

ALTERNATF AKIMDA SER DEVRELER
Diren, bobin ve kondansatr elemanlar tek olarak devrede kullanld gibi
bu elemanlar kendi aralarnda eitli balantl olarak ayn devrede
kullanlabilirler. Balama eitlerinden bu elemanlarn ayn devre zerinde seri
balant ekilleri oluturularak alternatif akmda davranlar incelenecektir.
R
L
U

R
U
C
R-L seri devresi R-C Seri devresi
U
L
C

R
U
L
C
L-C seri devresi R-L-C seri devresi
ekil3.1Alternatif Akm seri balant devre ekilleri
Seri bal alternatif akm devrelerinin nemli kural vardr. 1) Seri bal
btn elemanlardan ayn akm geer. Bunun iin devrenin vektr diyagramnn
iziminde, akm referans vektr olarak alnr. 2) Devreye uygulanan U
gerilimi, elemanlarn ularnda den gerilimlerin vektrsel toplamna eittir. 3)
Devrenin akma kar gsterdii toplam zorluk (diren), devre elemanlarnn
ayr ayr gsterdii zorluklarn vektrsel toplamna eittir.
3.1 R-L (DREN - BOBN) SER DEVRES
eitli retimlerde R-L seri devresine rastlamak mmkndr. Bunlar elektrik
makineleri, floresan lamba tesisatlar, trafolar gibi seri R-L zellikleri gsterir.
Bu elemanlar laboratuar ortamnda seri balanp ularna sinyal
jeneratrnden bir alternatif akm verildiinde devre elemanlarndaki akm ve

79

gerilim deiimleri ve oluturduklar faz farkllklar grlebilir. Bu faz farklar
osiloskop da grlebilecei gibi teorik olarak da ilerleyen konularda
hesaplanmas yaplacaktr. ekil3.2 de diren ve bobinin seri
balandklarnda ularndaki gerilim erisi ve zerinden geen akm erileri
eleman zerlerinde gsterilmitir.
ekil3.2 R-L seri devresinde akm ve gerilim erileri
ekil3.2 deki devre incelendiinde sinyal jeneratrnden bir akm
ekilmektedir. nceki konularda elemanlarn tek olarak alternatif akmdaki
davranlar incelenirken diren elemannn zerinden geen akmla ularnda
den gerilim arasnda faz fark meydana getirmedii sadece akmn
genliinin deitii aklanmt. Bobin eleman ise zerinden geen akmla
ularndaki gerilim arasndaki gerilim arasnda 90 faz fark meydana geldii
de nceki konularda aklanmt. Bu hatrlatmalardan sonra bu elemanlar seri
balandnda, seri devre zelliklerinden, kaynaktan ekilen akm aynen bu
elemanlardan geeceinden referans alnacak olan akmdr. Bu referans
dorultusunda eleman ularndaki gerilimi ve kaynak geriliminin vektrnn
izimi ve gerilim genin elde edilmesi ekil3.3 de gsterilmitir.

80

.
90
U
L
I I
0
0
U
R
U
R
I
U
L
U
W
W
W
I U
R
U
.
.
U
L
Gerilim geni
W
ekil3.3 R-L seri devresinde gerilim genin elde edilmesi
ekil3.2 deki R-L seri devresinde sinyal jeneratrnden ekilen I akmdr. Bu
akm elemanlar zerinden geerken diren ularnda U
R
= I.R ve endktif
reaktansn ularnda U
L
= I.X
L
gerilim dmlerine sebep olur. Yukarda da
akland gibi dirente den U
R
gerilimi iinden geen akmla ayn fazda ve
zindkleme bobinin reaktif direncinde den U
L
gerilimi ise iinden geen
akmdan 90 ileri fazdadr. Kirofun gerilim kanunu uygulandnda kaynak
gerilimi eleman ularndaki gerilim dmlerinin toplamna eit olacaktr. Fakat
alternatif akm vektrsek olduundan cebirsel toplanmaz vektrsel toplanmas
gerekir.
U=U
R
+U
L

ekil3.3 deki devrede dikkat edilirse kaynak gerilimi akmdan as kadar
ileri fazdadr. Vektr diyagramnda gsterilen akm ve gerilim vektrleri,
sinzoidal akmn ve gerilimin etkin deerini gsterirler. Gerilim geninden
gerilim deerleri ve akmla gerilim arasndaki R-L devresindeki faz as
aadaki ekilde olur.
2 2 2
L R
U U U + = dik genden
2 2
L R
U U U + =
)
U
U
(
U
U
cos
U
U
sin
R
L R L 1 -
R
L
tan
U
U
tan , = = = =

81

2 2
L R
U U U + = formlnde U
R
ve U
L
deerlerini akm ve diren deerleri
cinsinden eitlii yazlarak formlde yerlerine koyalm.
2 2
2 2 2
L
L L L R
X R
I
U
X R I ) X . I ( X . I R . I U
+ =
+ = + = = =

(I.R) U U
2
L
Ohm kanunu hatrlanrsa gerilimin akma oran bize, ohm olarak devrenin
geen akma kar gsterdii zorluu verir. Omik diren ve endktif reaktansn
akmn akna gsterdii zorlua empedans denir. Empedans Z harfi ile ifade
edilir ve birimi ohmdur.
dir. tan as faz arasndali gerilim akmla den

1 -
)
R
X
(
R
X
tan
Z X R
I
U
L L
L
= =
= + =
2 2
ekil3.4 de empedans geninin karlmas grlmektedir.
U
R
U
.
U
L
Gerilim geni
U
R
/I
U/I
.
U
L
/I
R
Z
.
X
L
Empedans
geni

ekil3.4 Empedans geni elde edilmesi
R-L seri devresinin empedans, empedans dik geninden Z ekilirse diren
ve endktif reaktansdan faydalanlarak bulunur.
2 2 2 2 2
L L
X R Z X R Z + = + = ,
Ayn zamanda Ohm kanununa gre I U Z = dr. Buradan devre akm
aadaki gibi bulunur.

82

2 2
L
X R
U
I
Z
U
I
+
= = veya
rnek3.1
ekil3.5 deki seri bal elemanlar zerinden 200 A gemektedir. Bu akm
veren devre gerilimini ve akmla gerilim arasndaki faz fark asn bulunuz.
R
L
U, 10 kHz
10 k ohm 100 mH
ekil3.5
zm3.1:
o
1 31 628 0
10
28 6
36 2 8 11 200
8 11 28 6 10
28 6 100 10 2 2
1 1 1
2 2 2 2
, ) , ( tan )
k
k ,
( tan )
R
X
( tan
V , ) k , ).( A ( Z . I U
k , ) k , ( ) k ( X R Z
k , ) mH ).( kHz ( L . f X
L
L
L
= =
= =
= = =
= + = + =
= = =

R-L Seri Devresinde G
U gerilimi ve kadar geride I akmnn gerilimle ayn fazl ve gerilimle dik fazl
bileenleri vardr. Gerilimle ayn fazl olan bileeni diren eleman zerinde
harcanan gc dik fazl bileeni ise bobin zerinde harcanan gc ifade eder.
ekil3.6 da grlmektedir.
U
I
a
I
q
I
ekil3.6

83

Akmn aktif bileeni Ia ve reaktif bileeni ise Iq dir. R-L seri devresinde akmn
aktif bileeni = cos . I I
a
ve reaktif bileeni ise = sin . I I
q
dir. G akmla
gerilimin arpmna eit olduu nceki konularda anlatlmt. Bu duruma gre
diren eleman zerinde harcanan g aktif g ve bobin zerinde harcanan
g ise reaktif g olacaktr. Bu glerin formleri aadaki gibidir.
Aktif g = cos . I . U P Reaktif g = sin . I . U Q formlleri ile bulunur.
Burada cosye g katsays denir. Aktif g devrenin i yapan gcdr.
Istclarn ve motorlarn aktif gleri belirtilir. Reaktif g, devrede kaynaktan
ekilip sonra kaynaa geri verilen gtr. Bunun iin reaktif g i yapmaz.
Bobin ve kondansatr reaktif g eken elemanlardr. Bunlarn dnda birde
grnr g vardr. Bu gte alternatif akm kaynaklarnn glerinin
belirtilmesinde kullanlr.
rnek3.2
Bir alternatif akm motoru 220 Vluk ebekede alken 3 Alik akm ekmekte
ve g katsays cos=0,8 dir. Buna gre bu motorun aktif ve reaktif gcn
bulunuz.
zm3.2:

VAr ) , .( . sin . I . U Q
, , sin Watt ) , .( . cos . I . U P
396 6 0 3 220
6 0 86 36 528 8 0 3 220
= = =
= = = = = =
o
36,86 0,8 cos
R-L Seri Devre zellikleri
a) Devre akm, devre geriliminden as kadar geri fazdadr. Bu
sebepten R-L devrelerine geri g katsayl devreler de denir.
b) Omik diren ularndaki omik gerilim dm akmla ayn
fazdadr.
c) Endktif reaktansn ularndaki gerilim dm, akmdan 90
ileri fazdadr.
d) U devre gerilimi, U
R
ve U
L
gerilim dmlerinin vektrel
toplamna eittir.
e) Devrenin Z empedans, R ve X
L
direnlerinin vektrel toplamna
eittir.

84

Seri bal diren ve kondansatr elektronik devrelerde ska karmza kan
bir durumdur. Genellikle btn kondansatrlerin bir diren etkisi gsterdii iin,
Alternatif akm kaynana balanan her kondansatrden bir R-C seri
devresine sahiptir. Yani her kondansatrn kapasitif bir de direnci vardr.
ekil3.7de sinyal jeneratrne seri balanm R-C elemanlar ve dalga
ekilleri grlmektedir.
ekil3.7 R-C seri devresi ve dalga ekilleri
ekil3.8 de devre ekli ve vektr gsterimi izilen R-C seri devresinde
alternatif bir gerilim uygulandnda; devreden alternatif bir akm geer. Bu
akm R direnci ularnda U
R
, kapasitif reaktansta U
C
gerilim dmleri
meydana getirir. Diren eleman akmla gerilim arasnda faz fark meydana
getirmez iken kapasitif reaktans ise akmdan 90 geri fazl bir gerilim
dmne sebebiyet verir. Bu durum vektr diyagramnda grlmektedir.
R
U
C

U
I
U
C
U
R
0
ekil3.8 R-C seri devresi ve vektr diyagram
Vektr diyagramndan kaynan gerilimi U
R
ve Uc gerilimlerinin vektrel
toplamna eit olacaktr.

85

2 2 2
C R
U U U + = den )
U
U
( U U U
R
C
C R
1 -
tan = + =
2 2

0
U
U
R
U
C
R
Z
X
C

ekil3.9 Gerilim ve empedans geni
Empedans dik geninde pisagor bantsndan R-C devresinin akma kar
gstermi olduu zorluu verir. Bu zorlua R-L devresi incelenirken empedans
olarak ifade edilmiti burada da ayn ifade kullanlacaktr. Bu ifadenin forml
aadaki gibidir.
R
X
X R
I
U
Z
C
C
1 - C
tan
R
X
tan Z = = + = =
2 2

Kaynaktan ekilen akm Ohm kanununa gre gerilimin empedansa blm
olarak anlatlmt R-C devresinde kaynaktan ekilen akm aadaki ekilde
bulunur.
C
X
Z
U
I
+
= =
2
R
U
I
R-C Seri Devre zellikleri
a) Devre akm, devre geriliminden faz as kadar ileri fazdadr. Bu
sebepten R-C devrelerine ileri g katsayl devreler de denir.
b) Omik direncin ularndaki U
R
gerilim dm, akmla ayn fazdadr.
c) Kondansatrn ularndaki U
C
kapasitif reaktans gerilim dm,
akmdan 90 geri fazdadr.
d) U gerilimi U
R
ve U
C
gerilim dmlerinin vektrel toplamlarna eittir.
e) Devrenin empedans, R ve X
C
direnlerinin vektrel toplamlarna
eittir.

86

rnek3.3:
ekil3.10 da verilen alternatif akm devresinde devrenin empedansn ve faz
asn bulunuz.
R
U
47 ohm
100 ohm
X
C
ekil3.10
zm3.3:
Empedans;
= + = + = 110 100 47
2 2 2 2
) ( ) ( X R Z
C

Faz as
o
8 67 2
47
100
1 1 1
, ) ( tan ) ( tan )
R
X
( tan
C
= =
= =

rnek3.4
ekil3.11 deki alternatif akm devresinde kaynaktan ekilen akm ve g
katsaysn bulunuz.
R
U= 10 V
f=1,5 kHz
C
2,2 k ohm
0,02 mikro F
ekil3.11
zm3.4
=

=
= k ,
) F , )( kHz , ( fC
X
C
3 5
02 0 5 1 2
1
2
1


87

Devrenin empedans = + = + = k , ) k , ( ) k , ( X R Z
C
74 5 3 5 2 2
2 2 2 2

Kaynaktan ekilen akm mA ,
k ,
V
Z
U
I 74 1
74 5
10
=
= =
G katsays cos
38 0 45 67
45 67 4 2
2 2
3 5
1 1 1
, ) , cos( cos
, ) , ( tan )
k ,
k ,
( tan )
R
X
( tan
R
X
tan
C C
= =
= =
= = =

o
o
3.3 R-L-C (DREN-BOBN - KONDANSATR) SER
BALANMASI
Seri bal R-L-C den meydana gelen ekil3.12 deki devreye alternatif bir
gerilim uygulandnda devreden sinzoidal bir akm elemanlar zerinden
akmaya balar. Bu akm eleman ularndaki gerilim ve kaynak gerilimi ile
ekil3.12de vektr diyagramnda gsterildii gibi bir faz fark meydana getirir.
Devredeki bobinin endktif reaktansna veya kondansatrn kapasitif
reaktansna gre devre R-L veya R-C seri devre zellii gsterir.
R
U
L
C

I
U
C
U
R
U
L
0
U
L
- U
C
U
ekil3.1 2R-L-C seri devresi ve vektr diyagram
Devredeki R, L, C elemanlarndan geen bu R direnci ularnda
R . I U
R
= gerilim dmne, L zindkleme bobinin ularnda
L L
X . I U = gerilim

88

dmne, C kondansatrnn ularnda
C C
X . I U = gerilim dmne sebep
olur.
Dirente den U
R
gerilimi akmla ayn fazdadr. Akmla gerilim arasndaki faz
fark sfrdr. zindkleme bobininde den gerilimle akm arasndaki faz fark
as 90 dir. Gerilim akmdan 90 ileri fazdadr. Kondansatrde den gerilim
ise akmdan 90 geridedir. Bu duruma gre izilen vektr diyagramnda
grld gibi U
L
ve U
C
gerilimleri ayn doru zerinde fakat vektr ynleri
farkl durumdadr. Bu vektr diyagramnda U
L
>U
C
olarak kabul edilerek
izilmitir. Vektr diyagramndan U gerilim forml ortaya aadaki gibi
kacaktr.
2 2 2 2
) U U ( ) U U ( U U
C L C L R
+ = + =
2
R
U U
vektr diyagramndan;
)
U
) U
( tan
U
) U
U
) U U (
sin
R
C
R
C C L
= =
=
L
L R
(U
(U
tan
U
U
cos
1
R . I U
R
= ,
L L
X . I U = ve
C C
X . I U = gerilim denklemine yerlerine yazlmas ile
kaynan gerilimi
2 2
) X X ( R . I U
C L
+ = diren kapasitif, endktif reaktanslar
ile gerilim forml elde edilir.
Elde edilen gerilim formlnde eitliin her iki taraf I ya blnrse U/I durumu
akmn akna zorluk gsterme durumunu ifade ettiini biliyoruz. Bu oranda
empedansdr.
Z
R
cos
X
tan
L
=
= + =
+ =
R
X
) X X ( R Z
) X X ( R .
I
I
I
U
C
C L
C L
2 2
2 2
Kaynaktan ekilen akm
2 2
) X X ( R
Z
U
I
C L
+
= =
U
I veya

89

R-L-C Seri Devre zellikleri
a) Endktif reaktansn kapasitif reaktanstan byk olmas (X
L
>X
C
)
R-L-C seri devresi R-L devre zellii gsterir.
b) Endktif reaktansn kapasitif reaktanstan kk olmas (X
L
<X
C
)
R-L-C seri devresi R-C seri devre zellii gsterir.
c) Endktif reaktansn kapasitif reaktansa eit olmas (X
L
=X
C
)
devre rezonans durumundadr.
X
L
>X
C
Durumu: R-L-C seri devresinde X
L
endktif reaktans X
C
de kapasitif
reaktanstan byk olduu durumdur. Bu deerlerin durumuna gre eleman
ularndaki gerimi dmleri U
L
>U
C
dir. ekil3.12de bu durumun vektr
diyagram izilmitir. Bu vektr diyagramndan karlan formllerle devrenin
analizi yaplabilir.
X
L
>X
C
olduu iin devre akm, devre geriliminden as kadar geridedir.
Devrenin faz as ve g katsays aadaki formllerle bulunur.
Z
R
cos veya
X
tan veya
L
= =
=
U
U
cos
R
X
U
U U
tan
R
C
R
C L
rnek3.5
ekil3.13 deki alternatif gerilime seri balanan R, L, C elemanlar ularndaki
gerilim dmlerini ve akmla gerilim arasndaki faz fark asn hesaplaynz.
R
U
X
L
X
C
10 V
75 ohm 25 ohm
60 ohm
ekil3.13

90

zm3.5
nce devrenin empedans bulunarak balanmas gerekir.
o
25
75
35
26 7 60 121
03 3 25 121
08 9 75 121
121
8 82
10
8 82 35 75 60 25 75
1
2 2 2 2 2 2
= =
=
= = =
= = =
= = =
=
= =
= + = + = + =
) ( tan )
R
X X
(
V , ) ).( mA ( X . I U
V , ) ).( mA ( X . I U
V , ) )( mA ( R . I U
mA
,
V
Z
U
I
, ) ( ) ( ) ( ) ( ) X X ( R Z
C L
C C
L L
R
C L
1 -
tan

X
L
<X
C
Durumu: Devrede endktif reaktansn, kapasitif reaktanstan kk
olduu durumdur. Bu duruma gre L eleman ularndaki gerilim C eleman
ularndaki gerilimden dk olacaktr. Buda devrenin R-C seri devre zellii
gstermesi demek olacaktr. Devrenin gerilimi vektr diyagram izilerek
karlabilir.
2
) U U ( U U
L C R
+ =
Devrenin empedans ve akm gerilim arasndaki faz as aadaki formllerle
bulunur.
R
X X
R
X
) X X ( R Z
L C L
L C

=
= + =
1 - C
tan
X
tan
2

2

X
L
=X
C
Durumu: Endktif reaktansn ve kapasitif reaktansn eit olduundan
UL ve UC gerilim deerlerinin eit olduu durumdur. Endktif reaktansn ile
kapasitif reaktan arasnda 180 faz fark olduundan reaktansn toplam sfrdr.
Dolays ile devre saf omik devre zellii gsterir. Diren zerinde kaynan
gerilimi grlr. Bu duruma seri rezonans denir.

91

Seri bal R-L-C devresinde; endktif reaktans ile kapasitif reaktansn
birbirlerine gre byk, kk veya eit olmas devrenin zelliini deitirir.
Akmn aktif bileeni diren eleman zerinde harcanan aktif gc, reaktif
bileeni ise bobin veya kondansatr zerinde harcanan reaktif gc verir. Bu
g formlleri aadadr. Bu hi unutulmamaldr ki aktif g omik diren
zerinde harcanan gtr.
VAr U.I.sin Q Watt = = cos . I . U P

92

ALTERNATF AKIMDA PARALEL DEVRELER
4.3 R-L-C (DREN-BOBN - KONDANSATR) SER BALANMASI
BLM 4

93

PARALEL DEVRELER
Alternatif akm paralel devrelerinin zelliklerinin zellikleri seri devrenin
zelliklerinden tamamen farkldr. Seri devrelere gre paralel devrelerin
hesaplanmas biraz daha zordur. Paralel devreler bunun iin gerekli
hesaplamalarla devrenin edeeri olan seri devre durumuna getirilir.
Seri devrede kendine zg zellikleri olduu gibi paralel devrenin de kendine zg
zellikleri vardr. Bu zellikler ilerleyen konularda zmlerle yol gsterilecektir.
a) Devre elemanlar hepsi kaynaa paralel bal olduundan kaynan
gerilimi eleman ularnda aynen grlr. Paralel devrede
deimeyen U gerilimi referans vektr olarak alnr.
b) Paralel devrede eleman ularndaki gerilim deimezken kaynaktan
ekilen akmlar elemanlar zerinde eitli kollara blnr. Kaynaktan
ekilen akm, kollar zerinden geen akmlarn vektrel toplamna eittir.
c) Paralel bal kollardaki direnleri terslerinin vektrel to-
plamna eittir. Devre elemanlar kendi aralarnda da paralel olarak
(R-L), (R-
C), (R-L-C) ve (L-C) olarak balanabilirler. Bu balantlarn ekil
4.1 de grlmektedir.
U L R
I
+

U C R
I
+

R-L paralel devresi R-C paralel devresi
U L R
I
+
C

U L
I
+
C
R-L-C paralel devresi L-C paralel devresi
ekil 4.1 Paralel bal devre eitleri

94

ekil 4.2 deki devrede R-L eleman birbirleri ile paralel balanarak bu eleman
ularna alternatif bir emk balanmtr. Bu uygulanan sinzoidal alternatif
gerilim elemanlar zerinden yine sinzoidal bir akma aktacaktr. Bu
kaynaktan ekilen I akm elemanlar zerinden kollara ayrlarak tekrar
kaynakta I olarak devresini tamamlayacaktr. Kirofun akmlar kanunun dan
kaynaktan ekilen akmla eleman zerinden geen akmlarn vektrel
toplamna eit olacaktr. Bu ifade aadaki gibi yazlabilir.
I =I
R
+ I
L

U
L R
I
+
I
L
I
R

0
I
R
I
U
I
L
w
ekil4.2 R-L paralel devre ve vektr diyagram
ekil 4.2 de vektr diyagram izilmitir. Bu vektr izilirken devrede
deimeyen elemanlarn ularndaki gerilim baz alnarak izilmitir. Diren
eleman R
1
akmla gerilim arasnda faz fark oluturmad iin gerilimle ayn
fazl izilmi, bobin eleman L
1
ise, akm gerilim arasnda 90
o
geri fazda
aktmaktadr. Bu dorultuda vektr diyagram izilmi, kaynak akm I,
gerilimden as kadar geri fazda olduu izilmitir. Vektr diyagramnda
kaynaktan ekilen akmn denklemi hipotens bantsndan ;
I
2
= I
2
R
+ I
2
L
I =
2 2
L R
I I +
bulunur. Devre elemanlar kaynaktan ekilen akmn denklemi ise
R
U
I
R
=
L
L
X
U
I =
Z
U
I =
den bulunabilir. Burada hipotens bantsnda kol akmlar yerine yazlmak
suretiyle devrenin forml karlabilir.

2 2 2
L R
I I I + =

95

L
X
U
R
U
Z
U
= =
2
2
2
2
2
2
L
X
U
R
U
Z
U
= =
U
2
parantezine alnr. Her iki taraf U
2
blnerek bulunur.
2 2
2 2 2
1 1
1 1 1
L
L
X R
X R Z
+
= = =
1
Z
Devrenin akm ile gerilimi arasndaki faz asn ve g katsaysn ekil 4.2
vektr diyagramndaki dik genden hesaplanabilir.

R
L
I
I
tan = veya tan=
L
X
R
cos=
R
Z
Z U
R U
I
I
R
= =
Paralel R-L devresin de akm gerilimden geri kald iin devre geri g
katsayldr.
Paralel devrede yeni baz tanmlamalar yaparak ekil 4.2 deki vektr
diyagramn tekrar izelim. Biliniyor ki, R, X
L
ve Z akmn akmasna zorluk
gsteren durumlardr. Bunlarn tersi durum yani 1/R, 1/X
L
ve 1/Z ise akmn
akmasna kolaylk gsteren durumlardr.
1/R : R direncinin iletkenlii denir. G harfi ile gsterilir. Birimi ( ) / 1 veya
siemens dir.
1/X
L
: X
L
endktif reaktansn tersine elektrik akmna gsterdii kolayla
sseptans denir. B harfi ile ifade edilir. Endktif sseptans B
L
, kapasitif
sseptans da Bc harfleri ile gsterilir. Birimi ( ) / 1 veya siemens dir.
1/Z : Elektrik akmna gstermi olduu kolayla admidans denir. Y harfi ile
ifade edilerek birimi 1/ veya siemens dir.
G
R
=
1

L
L
B
X
=
1
Y
Z
=
1

Bu bilgilerden sonra iletkenlik sseptans ve admidans olarak vektr
diyagramna ekil 4.3 deki gibi olur.

96

0
I
R
I
I
L
I
L
=U/X
L
I
R
=U/R
I=U/Z
0
I
R
I
I
L
I
L
=1/X
L
I
R
=1/R
I=1/Z
0
B
G
Y
(a) Akm geni (b) Admidans geni
ekil4.3

ekil 4.3a da akmlar geninde her kenar Uya blnerek (b) deki vektr
diyagram ortaya kar. Bu diyagramdan devrenin direnci bulunur.
( )
2
/ 1 Z = ( )
2
/ 1 R +( )
2
/ 1
L
X
Z
1
= ( ) ( )
2 2
/ 1 / 1
L
X R +

ekil 4.3 deki iletken, sseptans ve admidans deerleri yerlerine konulursa
devrenin admidans forml ortaya kar.
2 2
L
B G Y + =
Devrenin akm, gerilimi admidans deeri ile bulunmas gerektii durumda
aadaki formllerden bulunabilir.
Y
I
U =
U
I
Y =
rnek4.1
ekil4.4 deki alternatif akm devresinde, devrenin edeer admidansn ve
empedansn bulunuz.
U
L R
+
330
ohm
f=1kHz 100mH
ekil4.4
zm4.1
Admidansn bulunabilmesi iin nce G ve B
L
nin deerinin bulunmas gerekir.

97

ms
R
G 03 , 3
330
1 1
=
= =
Endktif reaktans X
L
= 2fL = 2(1000Hz)(100mH) = 628
Bobinin sseptans
L
L
X
B
1
= =1,59ms
Devrenin admidans Y
T
=
2 2
L
B G + =
2 2
59 , 1 03 , 3 + = 3,42 ms
Admidansn tersi empedans verir = = = 292
42 , 3
1 1
ms Y
Z
T
T

rnek4.2
ekil 4.5 de verilen Alternatif Akm devresinde kaynaktan ekilen akm ve
akmla gerilim arasndaki faz fark asn bulunuz.
U=10V
L R
+
2.2
kohm
f=1.5kHz
150mH
ekil 4.5
zm4.2
nce toplam admidansn bulunmas gerekir. Admidansn bulunmas iinde;
X
L
=2fL=2(1,5khz).(150mH) = 1,41 k

s
k X
B
L
L
709
41 , 1
1 1
=
= = s
k R
G 455
2 . 2
1 1
=
= =
Y
T
=
2 2
L
B G + =
2 2
) 709 ( ) 455 ( ms ms + = 842 s
I
T
= V.Y
T
=(10V)(842s)=8,42mA bulunur. Akmla gerilim arasndaki faz as;

98

=
0 1 1
3 . 57
41 . 1
2 . 2
tan tan =

k
k
X
R
L
Paralel bal R direnci ile C kondansatr seri balanp ularn Alternatif bir
gerilim uygulandnda kaynaktan sinzoidal bir I akm ekilir. R direncin
zerinden I
R
akm ve C kondansatr zerinden de I
c
akm akar. Bu akan
akm diren elemann gerilimi ile ayn fazda olurken kondansatr elemannda
ise ularndaki gerilimden akm 90
o
ileri fazdadr. Bu aklamalar nda R-C
paralel devresi ve bu devrenin vektr diyagram ekil 4.6 daki gibi olur.
U
C R
I
+
I
C
I
R

0
I
R
I
U
I
C
w
(a) R-C paralel devresi (b) Vektr diyagram
ekil 4.6
Vektr diyagramndaki taral dik genden pisagor bants uygulandnda
R-C paralel devresinin kaynaktan ekilen akm forml ortaya kar.
2 2 2
c R
I I I + = I =
2 2 2
c R
I I +
ohm kanununa gre kol akmlar ve kaynaktan ekilen akm yazlabilir.
R
U
I
R
=
c
c
X
U
I =
Z
U
I =
Ohm kanunundaki I
L
, I
C
ve I eitlikleri akm formlnde yerine yazlrsa
devrenin empedans bulunur.

2
2 2
1 1 1
c
X
R Z
= =
) X / ( ) R / (
Z
C
2 2
1 1
1
+
=
2 2
2
1 1
1
C
X / R /
Z
+ =

99

2 2
.
c
c
X R
X R
Z
+
=
Devrenin faz as ve g katsays vektr diyagramndan hesaplanabilir.
I
I
tan
c
= veya tan=
c
X
R U /

R
Z
Z U
R U
I
I
c
= = =
/
/
cos
Paralel R-C devresinde, akm geriliminden kadar ileride olduundan
bu devreye ileri g katsayl devre denir. Gerilim geninden admidans
genini elde edilii ve admidans forml aadaki ekil4.7deki gibi olur.
0
1/Z
1/R
1/X
C

0
Y
G
B
C
ekil4.7 Admidans geni
Admidans geninden R-C devresinin admidans forml
Y=
2 2
c
B G +
rnek4.3
ekil 4.8 deki R-C paralel devresinde kaynaktan ekilen akm, kol akmlarn
devre gerilimi ile akm arasndaki faz fark asn hesaplaynz.
U
R
I
+
I
C
I
R
220
ohm 12 V
150
ohm
ekil 4.8

100

zm4.3
Eleman ularndaki gerilim kaynak gerilim eit olduuna gre
A
V
R
U
I
R
5 . 54
220
12
=
= = mA
V
X
U
I
c
c
80
150
12
=
= =
I
T
=
2 2
c R
I I + =
2 2
) 80 ( ) 5 , 54 ( ma mA + = 96,8 mA
Akmla gerilim arasndaki fark as ;
=tan
R
c
I
I
1
=tan
o
.
mA .
mA
7 55
5 54
80
1
=

rnek4.4:
ekil 4.9 da verilen R-C paralel devresinde kaynaktan ekilen akm ve
akmla gerilim arasndaki faz fark asn bulunuz.
U
C R
I
+
I
C
I
R
2,2
kohm 10 V
f=1,5kHz
0,02
mikro F
ekil 4.9
zm4.4
Kaynaktan ekilen akm bulunabilmesi iin nce admidansnn bulunmas
gerekir.
Kondansatrn Sseptans : B =
c
s
k X
c
188
31 . 5
1 1
=
=

101

Direncin iletkenlii: G= s
k R
455
2 . 2
1 1
=
=
Toplam Admidans: Y
T
=
2 2
c
B G + =
2 2
) 188 ( ) 455 ( ms ms + = 492s
I
T
=V.Y
T
= (10V).(492s) = 4,92 mA
Akmla gerilim arasndaki faz as
=tan
o
c
k
k
X
R
5 . 22
31 . 5
2 . 2
tan
1 1

4.3 R-L-C (DREN-BOBN - KONDANSATR) SER
BALANMASI
Diren, bobin ve kondansatr elemanlar ayn devrede paralel balanp
ularna sinzoidal bir gerilim uygulandnda kaynaktan ekilen I akm, R
eleman zerinden geen akm gerilimle ayn fazdadr. Bobinden geen I
L

akm gerilimle 90
o
lik bir faz fark meydana gelir. Gerilim I
L
akmndan
90
o
ileri fazdadr. Kondansatr zerinden geen I
c
akm gerilimi de
90
o
ileridedir.
ekil 4.10 da R-L-C devresi ve vektr diyagram bu bilgiler dorultusunda
izilmitir.
U
L R
I
+
C
I
C
I
L
I
R
0
I
R
I
U
I
C
w
I
C
-I
L
I
C
>I
L
I
L
0
I
R
I
I
C
I
L
-I
C
U
I
L
I
C
<I
L
(a) (b) (c)

ekil4.10

102

R-L-C paralel bal elemanlarn oluturduu devrede durumda karlalr.
a) Endktif reaktansn kapasitif reaktanstan byk olmas X
L
> X
c

b) Endktif reaktansn kapasitif reaktanstan kk olmas X
L
< X
c

c) Endktif reaktansn kapasitif reaktanstan eit olmas X
L
= X
c

X
L
> X
c
durumunda endktif reaktansn; kapasitif reaktanstan deer olarak
daha byktr. Bu durumda bobin zerinden geen I
L
akm, kondansatr
zerinden geen I
c
akmndan daha kk olacaktr. X
L
> X
c
durumunda
vektr diyagram ekil4.10(b) de izilmitir. Vektr diyagramndan kaynaktan
ekilen akm forml aadaki gibi olur.
I=
2 2
) (
L c R
I I I +
bu formlden bulunduu gibi ohm kanunundan faydalannca aadaki gibi
bulunabilir.
L
L
X
U
I =
C
C
X
U
I =
R
U
I
R
=
Z
U
I =
Bu eitlikler vektr diyagramnda karlan devre akm formlnde yerine
konulursa devrenin admidans bulunur.
I= ( ) ( )
2 2
/ / /
L c
X U X U R U + = U
2 2
) / 1 / 1 ( ) / 1 (
L c
X X R +
Eitliinin her iki taraf U deerine blnerek devrenin empedans,
empedansn tersi ise admidans aadaki ekilde olur.
2 2
) / 1 / 1 ( ) / 1 (
1
L c
X X R
Z U
I
+ = =
2 2
) / 1 / 1 ( ) / 1 (
1 1
L c
X X R
Z
Y
+
= =
bulunur. G katsays deiik ekillerde bulunabilir. G katsaysnn deerini
aadaki formller yardm ile bulunur.
R
Z
cos = = =
Z U
R U
I
I
cos
R

Akmla gerilim arasndaki faz fark as nin bulunmas ise aadaki
formllerde bilinen deerler yerlerine konularak bulunur.

103

G
B B
tan
L C
=
X
L
<X
C
durumunun vektr diyagram ekil4.10 (c) de izilmitir. Bu durumda
endktif reaktans, kapasitif reaktanstan kk olduu durumdur. Bu da I
C

akmnn I
L
akmndan kk olduu anlamna gelir. X
L
>X
C
durumundaki
formllerde sadece (I
C
-I
L
) yerine (I
L
-I
C
) konulmas ile tm formler kartlabilir.
2 2
) I I ( I I
C L R
+ =
burada ohm kanunundaki formller kullanlarak devrenin empedans ve
admidans bulunur.
2
2 2
1 1 1
1
) B B (
)
X X
( )
R
(
Z
C L
C L
+ =
+
=
2
G Y
akmla gerilim arasndaki faz as ve g katsays forml ise aadaki
ekilde
R
Z
cos tan
1 -
=
= )
G
B B
(
G
B B
tan
C L C L

X
L
= X
C
durumunda ise endktif ve kapasitif kollardan eit akmlar geer. Bu
akmlar arasnda faz fark 180
o
olduu iin, bu iki akmn aritmetik fark
sfrdr. Dolaysyla devrenin toplam akm, omik R koldan geen akma eittir
ve g katsays birdir. Bu devreye paralel rezonans devresi denir. Bu
durumun vektrel ekil 4.11 deki gibidir.

0
I
R
I
R
=I
U
I
C
I
L

ekil 4.11

104

rnek4.5
ekil 4.12 de R-L-C elemanlar paralel balanarak ularna efektif deeri 5v
olan bir sinzoidal bir gerilim uygulandnda kaynaktan ekilen akmlar, kol
akmlarn ve akmla gerilim arasndaki faz fark asn buluruz.
U
X
L
R
I
T
+
X
C
I
C
I
L
I
R
10 ohm 15 ohm 2,2 ohm 5 V
ekil4.12
zm4.5
Elemanlar zerinden geen akm ohm kanunundan yararlanlarak bulunur.
A
V
R
U
I
R
27 . 2
2 . 2
5
=
= = A
V
X
U
I
c
c
1
5
5
=
= = I A
V
X
U
L
L
5 . 0
10
5
=
= =
Kaynaktan ekilen toplam akm X
L
> X
c
durumundaki formlden
I=
2 2
) (
L c R
I I I + =
2 2
) 5 , 0 1 ( ) 27 , 2 ( A A A + = 2,32A
Kaynaktan ekilen akmla gerilim arasndaki faz fark as ;
=tan
o
R
L C
.
A .
A .
I
I I
4 12
27 2
5 0
1
=

Devrenin vektr diyagram ekil 4.13 de izilmitir.
0
I
R
I
T
U
I
C
w
I
L
=12,4
ekil4.13 vektr diyagram

105

RLC elemanlar bir devrede birer tane bulunduklar gibi ayn elemandan
birden fazlada olma durumlar mevcuttur. Bu elemanlarn seri, paralel veya
seri-paralel balantlarda olabilir. Bu devrelerde devreyi tek bir kondansatr,
diren ve bobin olarak edeerleri hesaplanarak bulunur. Devre yine tek RLC
devre haline gelir. Devre seri durumda ise seri devre zellikleri paralel ise
paralel devre zellikleri uygulanlarak analizi yaplr.
RLC seri devresinde; kapasitif reaktans ile endktif reaktansn birbirlerine gre
byk, kk ve eit olmas zelliini deitirir. RLC seri devresinde akm
gerilimden kadar geride veya ileride olduu gibi, akm ile gerilim ayn fazda
yani =0 olabilir. Buna gre devrenin g katsays cos ileri, be cos geri ve
cos=1 olur. Devreye uygulanan U geriliminden, devrenin I akm kadar
ileride veya geride ise ortalama g P (aktif g) ve reaktif g Q aadaki
formllerle bulunur.
cos . .I U P = sin . .I U Q =

106

KOMPLEKS SAYILARIN ALTERNATF AKIM
DEVRELERNE UYGULANMASI
5.1 R-L (DREN BOBN) SER DEVRES
5.2 R-C (DREN KONDANSATR) SER DEVRES
5.3 R-L-C (DREN BOBN KONDANSATR) SER DEVRES
5.4 R-L (DREN BOBN) PARALEL DEVRES
5.5 R-C (DREN KONDANSATR) PARALEL DEVRES
5.6 R-L-C (DREN BOBN KONDANSATR) PARALEL DEVRES
BLM 5

107

GR

Sinzoidal emkleri ve sinzoidal akmlar dnen vektrlerle gsterilmiti.
Kompleks saylarla vektrlerin toplanmas, karlmas, arplmas ve
blnmesi ilemlerini abuk ve doru olarak kolayca yaplabildii matematik
de incelendiinde grlr. Burada kompleks saylarn nasl olduu
anlatlmayacaktr. Bu herhangi bir matematik kitabndan incelendiinde
anlalacan umarm. Kompleks saylar bize vektrlerin herhangi bir
dereceden kuvvetlerini ve kklerini kolayca bulunabilme olana da
salamaktadr. Alternatif akm devrelerinin zmlerinde byk kolaylklar
salayan bu saylar devrelerin zmlerinde ska kullanacaz. Vektrlerin
toplanmasnda ve karlmalar iin dik bileen vektrleri halinde bulunmalar
gerekir. Dik bileen vektrlerini arpmak, blmek ve bir kuvvete ykseltmek
mmkndr. Fakat uzun ve zordur bu ilemleri kutupsal veya sl vektrlerle
yapmak daha kolay ve ksadr. Yalnz kutupsal ve sl vektrlerle kk alma
ilemi yaplabilir. Herhangi bir vektrn ekilde gsterilir.
Dik bileenli vektr gsterilii jAy Ax A + =
Trigonometrik gsterilii + = sin j (cos A A
Kutupsal gsterilii = A A
Bu hatrlatmalardan sonra nceki konularda incelenen devre balant
eitlerinin analizlerini kompleks saylarla analizi yaplacaktr.
5.1 R-L (DREN BOBN) SER DEVRES
ekil5.1 de seri balanm olan RL devresi kirofun gerilimler kanunundan,
kaynan gerilimi elemanlar zerinde den gerilimlerin toplamna eittir. Bu
kompleks saylarla ilk incelediimiz alternatif akm devresi olduundan
aklamal olarak ilemleri ve formlleri kartalm.
R L
U
I
U
R
U
L
ekil5.1 RL Seri devresi
RL eleman ularna bir alternatif bir U gerilimi uygulandnda bu kaynaktan
bir akm ekilecektir. Devre seri olduundan bu akm deeri devre elemanlar

108

zerinden aynen geecektir. Fakat ularndaki gerilimle bu akm arasnda
elemanna gre bir faz farkll oluturacaktr. Bunu nceki konularda
elemanlar devrede tek olarak baladmzdaki akmla gerilim arasndaki faz
farklklarn aklamtk. Diren eleman zerinden geen akm ve ularndaki
gerilimle herhangi bir faz fark oluturmamakta fakat bobin zerinden geen
akmla ularndaki gerilim dm ile 90 faz fak oluturmakta, akm
gerilimden 90 geri fazda kalmakta olduu nceki konulardan biliniyor. Seri
devrede akm deimedii iin baz olarak veya balang ekseni olarak akm
alnr. Bu aklamalarla gerilim ve empedans genlerini oluturalm.
I
Sanal eksen (+j)
0
jU
L
U
R
U=U
R
+jU
L
U
Reel eksen Reel eksen
I
Sanal eksen (+j)
Z
jX
L
R
Z=R+jX
L
ekil5.2 RL seri devresinin gerilim ve empedans geni
Akm seri elemanlardan ayn akt iin balang ekseninde alnm, U
R

diren akmla gerilim arasnda faz fark oluturmad iin U
R
gerilimi de
genlii kadar akmla ayn eksende izilmitir. Bobin eleman zerinden bir
akm getiinde ularndaki gerilim, akmdan 90 ilerde olduundan sanal
eksende jU
L
olarak ekil5.2 de gsterilmitir. Devre geriliminin dik bileenler
ve kutupsal gsterilii aadaki gibi olur.
)
U
U
( tan U U jU U U
R
L
L R R R
1 2 2
+ = + =
RL seri devresinin edeer empedans ise ekil5.2 deki empedans
geninden dik bileen ve kutupsal eklinde gsterimi aadaki ekildedir.
)
R
X
( tan X R jX R Z
L
L L
1 2 2
+ = + =
Empedans genine biraz matematiksel ilemler yapldnda devrenin akm
ile gerilimi arasndaki faz fark asn, devrenin empedans ve faz as
bilindiinde devre eleman deerlerinin bulunmas gibi formller ortaya
karlabilir.
R
X
Z
X
sin
L L 1 - 1 -
tan
Z
R
cos = = =
1


109

=
=
=
tan . R X
cos . Z R
sin . Z X
L
rnek5.1
Alternatif akm devresinde R=2 ohm diren ile L=0,01 H deerlerindeki iki
eleman seri balanarak ularna 200 V, 50 Hz lik bir gerilim uygulandnda
kaynaktan ekilen akm bulunuz.
zm5.1
Devrenin empedansnn bulunabilmesi iin endktif reaktansn aadaki
ekilde bulunur, bulunan bu deer devrenin empedansnda kullanlr.
A
(
V 200
I
X R Z 3,14 H)
L
o
o
o
5 , 57 72 , 53
) 5 , 57 723 , 3
5 , 57 723 , 3 14 , 3 2 01 , 0 ).( 50 .( 2 2
=

=
= + = + = = = = j j Hz fL X
L

rnek5.2
250 V ,50 Hz lik bir gerilimle beslenen endktif devreden 10 A gemekte ve
750 W harcanmaktadr.R ve L deerleri ile sistemde grnen, harcanan ve
reaktif gleri bulunuz.
zm5.2:
7,5
10
750W
I
P
R
2 2
= = = = = = 25
10
250
A
V
I
U
Z aktif g diren eleman
zerinde harcand iin buradan diren deeri bulunur.
= = =
o
54 , 72 85 , 23 ) 5 , 7 ( ) 25 (
2 2 2 2
R Z X
L
bulunur. Akmla gerilim
arasndaki faz fark as
rad/s 314 (geri) 0,3 cos = = =
o
54 , 72
mH 76 H = = = = 076 , 0
314
85 , 23
L
X
L

110

VA j A V I U S 2385 750 54 , 72 2500 54 , 72 10 . 250 . + = = = =
o o
buradan reel
deer aktif gc, sanal deer de reaktif gc vereceinden P=750 W, Q=2385
VAr
5.2 R-C (DREN KONDANSATR) SER DEVRES
ekil5.3 de grlen devrede diren eleman ile kondansatr eleman seri
balanp ularna bir alternatif gerilim uygulandnda bu gerilimin devre
elemanlar zerinde iki bileeni vardr. Diren eleman zerindeki gerilim
dm akmla ayn fazda, kondansatr ularndaki gerilim dm ise
akmdan 90 geri fazdadr.
U
C
U
R
U
I
R
C
ekil5.3
Bu aklamalar dorultusunda seri devre olduundan akm referans ekseninde
alnarak devre vektr aada ekil5.4 deki gibi izilir.
I
U
R
+j
-j
-jU
C
U=U
R
-jU
C

I
R
+j
-j
-jX
C
Z=R-jX
C
Z
Gerilim geni Empedans geni
ekil5.4
ekil5.4 deki gerilim geninden devrenin gerilim reel eksende olan U
R

gerilimi ile sanal eksende olan U
C
geriliminin toplamna eit olacaktr.

111

) ( tan
1 2 2
R
C
C R C R
U
U
U U jU U U

+ = =
gerilim deeri ve faz as buradan bulunur ve devrenin empedans da ekil5.4
deki empedans geninden dik bileenler ve kutupsal gsterim eklindeki
forml bulunur.
) ( tan
1 2 2
R
X
X R jX R Z
c
C L

+ = =
Empedans forml dikkat edilirse vektrel olarak bulduumuz formln
aynsdr. Burada reel deer diren elemann, sanal ksmn da kapasitif
reaktans oluturmaktadr. Kapasitif reaktansn X
C
nin nne j getirilmitir. Bu
da (-90) ifade eder. Empedans geninden devre ile ilgili aadaki formller
kartlabilir.
Empedans deeri ve faz as bilindii durumda devre elemanlarnn deerleri
bulunabilir.
R
X
Z
R
Z
X
R Z X
C C
C
1 1 1
tan cos sin
tan . sin .

= = =
= = =

X Z.cos R
C
rnek5.3
Saf bir R direnci ile bir kondansatr seri balanmtr. Sisteme 120 volt, 100
Hz uyguland zaman devredeki akm 2,5 amper ve sistemde harcanan g
240 W tr. R direnci ile C kapasitesinin deerini hesaplaynz.
zm5.3
Diren elemannn deerini devrede harcanan aktif g bu eleman zerinde
harcand iin g formlnden diren deeri bulunabilir.
= = = =
I
P
R
2
4 , 38
5 , 2
240
.
2
2
A
W
R I P
Devre akm ve devre gerilimi bilindiine gre devrenin empedans ohm
kanunundan faydalanlarak bulunur.

112

= = = 48
5 , 2
120
A
V
I
U
Z
Empedans forml kullanlarak, bu formlden kapasitif reaktans ekilirse
kondansatrn kapasitif reaktansnn deeri hesaplanabilir.
= = = + = X
C
8 , 28 4 , 38 48
2 2 2 2 2 2
R Z X R Z
C

kapasitif reaktans formlnden kapasite ekilirse, buradan devreye bal olan
kondansatrn deeri bulunur.
F
.100.X 2
1
C
C

29 , 55
8 , 28 . 100 . 2
1
. 2
1
= = = =
C f
X
C
bulunur.
5.3 R-L-C (DREN BOBN KONDANSATR) SER
DEVRES
Alternatif akm devrelerinin zmnde devrede diren, bobin ve kondansatr
seri veya paralel ekil5.4 de balandklarnda devre elemanlar zerlerinden
geirdikleri akmlarla bir faz fark meydana getirdikleri bu ana kadar defalarca
ifade edilmiti. Bunun ak olarak elemanlarn zelliklerine gre; diren akmla
gerilim arasnda faz fark sfr, bobin eleman ularndaki gerilim akmdan 90
ileri fazda ve kondansatr ularndaki gerilim akmdan 90 geri fazdadr. Buda
kompleks saylarla ifadesi biliniyor ki +j, 90 yi ve j de (-90) ile
gsterilmektedir. Bu durumda kapasitif reaktans deerinin nne (-jX
C
),
endktif reaktansn nne ise (+j) konulacaktr. Bu gsterimde jX
L
olur.
ekil5.5 de bu durum gsterimi yaplarak bu devrenin kompleks zm
formlleri kartlmtr.
U
C
U
R
U
I
R
C
L
U
L
ekil5.5 RLC seri devresi

113

Yukardaki aklamalar dorultusunda devrenin gerilim geni ve empedans
genini izerek RLC devresinin formlleri kartlr. RLC seri devresinde
kapasitif reaktansn endktif reaktansa eit, byk ve kk olduu durumlar
mevcuttur. Bu nceki konularda ak bir ekilde incelemesi yaplmt. Bu
hatrlatmalar nda X
L
<X
C
durumunun empedans ve gerilim geni
ekil5.6daki gibi olur.
I R
+j
-jU
C
U=U
R
-j(U
C
-U
L
)
U
U
L
-j(U
C
-U
L
)

I
R
+j
-jX
C
Z=R-j(X
C
-X
L
)
Z
X
L
-j(X
C
-X
L
)
Gerilim geninin elde edilmesi Empedans genin elde Edilmesi
ekil5.6 RLC seri devresinde X
L
<X
C
durumu
Devre gerilimi, gerilim geninden;
) ( tan ) ( ) (
1 2 2
R L C L C R L C R
U U U U U U U U j U U + = =

bulunur. devrenin empedans, empedans geninden bulunur.
) ) ( ( tan ) ( ) (
1 2 2
R X X X X R X X j R Z
L C L c L C
+ = =

R
X X
L c
=
1
tan
bu dik genden matematik kurallar dorultusunda g katsays ve akmla
gerilim arasndaki faz fark alar da bulunabilir. Bu vektrel zmde ayrntl
bir ekilde aklanmt. Ayrca devre elemanlar ularndaki gerilim
dmlerinin deerleri de aadaki gibi bulunur.
R I U
R
. = ) .(
L L
jX I U = ) .(
C C
jX I U =
dikkat edilirse X
L
<X
C
durumu devrenin RC seri devre zellii tadn ve
X
L
>X
C
durumu ise devre R
L
seri devre zellii tar.

114

rnek5.4:
ekil5.7 deki alternatif akm devresinde deerleri verilen RLC elemanlar seri
balanarak bu devreye alternatif bir gerilim uygulanmtr. Bu devrede
kaynaktan ekilen akm, devrenin g katsaysn, eleman zerlerindeki
gerilim dmlerini bulunuz.

U
C
U
R
U=220V
50 Hz
I
R= 10 ohm
C=150 mikro F
L=0,1 H
U
L
ekil5.7
zm5.4:

= = =
= = =
23 , 21
10 . 150 . 50 . 2
1
. 2
1
X
4 , 31 1 , 0 . 50 . 2 2
6
C
j
C f
j fL X
L

o
48 , 45 26 , 14 17 , 10 10 ) ( = + = + = j X X j R Z
C L

A 48 , 45 14
48 , 45 26 , 14
220
o
o
=
= =
Z
U
I
V I jX
I jX
I R U
C
L
R
o o o
o o o
o o
48 , 135 22 , 297 48 , 45 14 . 90 23 , 21 . U
V 52 , 44 440 48 , 45 14 . 90 4 , 31 . U
V 48 , 45 140 48 , 45 14 . 10 .
C
L
= = =
= = =
= = =

115

5.4 R-L (DREN BOBN) PARALEL DEVRES
Seri devrelerde karmak saylarn alternatif akma nasl uyguland vektrel
gsterimlerle aklanmt. Paralel devrede de ayn kurallarla kompleks saylar
paralel devrede de uygulanarak devre zm yaplabilir. Paralel devre
zellikleri kullanlarak paralel devrenin zm, elemanlarn balantlarna
gre zm kompleks saylarla yapalm. ekil5.8 deki RL paralel devresinin
devre empedans, kaynaktan ekilen akm, eleman zerlerinden geen
akmlarn formllerini kartalm.
U
jX
L
R
I
+
I
L
I
R
ekil5.8 RL paralel devresi
Devre elemanlarnn toplam empedansnn bulunmas iin, eleman
deerlerinin tersi alnp toplandn da bulunur. Kark devrelerde ilemlerin
basit olmas iin devre elemanlarnn isimlerini Z
1
(Z
1
=R), Z
2
(Z
2
=jX
L
) gibi isim
verilerek edeer empedans forml aadaki gibi olur.
n
Z
..... ..........
Z Z Z
1 1 1 1
2 1
+ =
RL devresi iin devre empedans bu genel formlde yerine konularak
aadaki gibi olur.
L
L
L T
jX R
) jX .( R
X R Z Z Z +
= + = + =
T
Z
1 1 1 1 1
2 1
Kaynaktan ekilen akm ve kol akmlar ohm kanunundan faydalanlarak
bulunur.
o
90
= = = =
L L T
X
U
jX
U
R
U
Z
U
I
L R
I I

116

0
I
R
I
U
-jI
L
w
-j
I=I
R
-jI
L

0
G
Y
U
-jB
L
w
-j
Y=G-jB
L
ekil5.9 RL paralel devresinin akm ve admidans geni
Paralel devrede ekil5.9daki RL paralel devresi akmnn dik bileenler ve
kutupsal gsterim olarak aadaki gibi olur.
)
I
I
( tan I I jI I I
R
L
L R L R
+ = =
1 2 2

rnek5.5:
ekil5.10 da verilen R
L
paralel devresinin;
1- Devrenin admidansn
2- Devrenin empedansn
3- Kaynaktan ekilen akm ve kol akmlarn hesaplaynz.
U
jX
L1
R
I
+
I
L1
I
R
jX
L2
10
ohm
2 H
4 H 20 V
I
L2
ekil5.10
zm5.5
Devreye bal olan elemanlar Z
1
=R=10 ohm, Z
2
=jX
L1
=2 H ve Z
3
=jX
L2
olarak
tanmlayalm.

117

a)
S , ,
)
,
,
( tan ) , ( ) , ( S , j , ) , j ( ) , j ( S , Y Y Y Y
S , j ,
j jX Z
Y
S , j S ,
j jX Z
,
R Z
Y
T
L
L
o
o
o
o
o
4 82 756 0
1 0
75 0
75 0 1 0 75 0 1 0 25 0 5 0 1 0
25 0 90 25 0
90 4
1
4
1 1 1
5 0 90 5 0
90 2
1
2
1 1 1
1 0
10
1 1 1
1 2 2
3 2 1
2 3
3
1 2 1
1
=
+ = = + + = + + =
= =
= = = =
= =
= = = = =
= = =
2
Y S
b)
o
o
4 82 32 1
4 82 756 0
1 1 1
, ,
S , , Y Z
Y
T T
T
=

= = =
T
Z
c)
A A j ) S , j .( V Y . U
jX
U
Z
U
I
A ) S , .( V Y . U
jX
U
Z
U
I
A ) S , .( V Y . U
R
U
Z
U
I
A , , ) S , , .( V Y . U
Z
U
I
L
L
L
L
R
T
T
T
o
o o
o o
90 5 5 25 0 20
90 10 90 5 0 20
2 1 0 20
4 82 12 15 4 82 756 0 20
3
2 3
2
2
1 2
1
1
1
= = = = = =
= = = = =
= = = = =
= = = =
5.5 R-C (DREN KONDANSATR) PARALEL DEVRES
imdiye kadar diren elemannn devre gerilimi ile bir faz fark oluturmad
sadece alternatif akmn genliini deitirdiini grdk. Fakat devrede bobin
veya kondansatr seri veya paralel balansnlar bu akmla gerilim arasnda bir
faz fark getirdii bu faz farkndan dolay da kompleks saylarn sanal
ekseninde yer ald grlm oldu. Artk u aklamay yapmakta hibir
saknca yoktur. Eer devrenin zm kompleks saylarla zlecekse
endktif reaktans deerinin nne +j (+90 yi ifade eder), kapasitif reaktan
nne ise j (-90 yi ifade eder) koyarak devrenin istenen deerleri kompleks
zmlerle bulunabilir. ekil5.11deki RC paralel devresinin bu aklamalarla
zmn yapalm.

118

rnek5.6
ekil5.11 deki devrenin kaynaktan ekilen akm, elemanlar zerinden geen
akmlar ve devrenin empedansn hesaplaynz.
U
R
I
T
+
I
C
5
ohm
- J4
ohm
40V
I
R
ekil5.11
zm5.6
Paralel bal olduundan, paralel devre zellikleri hatrlanrsa devre gerilimi
eleman zerlerinde aynen grlr. Bu duruma gre ohm kanunundan
devreden ekilen akm ve kol akmlar bulunur.
A j A
V
j
V
jX
U
A
V
R
U
I
C
R
5 90 5
90 4
20
4
20
4
5
40
= =

=

=
= =
= =
o
o
C
I
paralel devrede kirofun akmlar kanunu uygulanrsa devrenin kaynaktan
ektii I
T
akm bulunur.
A , , tan A j A I I I
C R T
o
3 51 4 6
4
5
5 4 5 4
1 2 2
= + = + = + =

=
= = =
o
o
3 51 25 6
3 51 4 6
40
, ,
, , Z
U
I
I
U
Z

5.6 R-L-C (DREN BOBN KONDANSATR) PARALEL
DEVRES
RL, RC paralel devresindeki yapm olduumuz aklamalar RLC devresinde
de geerlidir. RLC devresinde sanal deer olarak her iki eleman bal olduu
iin bu elemanlar arasnda 180 faz fark oluturmaktadr. Kompleks eksenin
bobin ve kondansatr sanal deerin birisi pozitif dieri ise ayn eksen zerinde
negatif de olmaktadr. rnek5.7de RLC paralel devresini aklamal zmn
yapalm.

119

rnek5.7
ekil5.12deki RLC paralel devresine 5sinwt gerilimi uygulanmaktadr. Kol
akmlarn, devrede harcanan gc ve diren zerinden geen akm
ampermetre ile lldnde gsterecei deeri bulunuz.
U
X
L
R
I
T
+
X
C
I
C
I
L
I
R
10 ohm 5 ohm 2 ohm 5sinwt V
ekil5.12 RLC paralel devresi
zm5.7

Kompleks saylarla zm yaplacak olmasndan dolay kaynan gerilimi
dikkat edilirse u=5sinwt olarak verilmitir. Bu kompleks gsterimde eiti tepe
deeri ve a deeri olarak yazlr.
V U
o
0 5 =
Burada eer gerilim deeri u=10sin(wt+45) verilmi olsayd bu durumda
aadaki ekilde yazlrd.
V U
o
45 =10
bu aklamalardan sonra rnekte zm istenen kol akmlar ohm
kanunundan zlr.
A ,
V
R
U
I
R
5 2
2
5
=
= = A , A , j
j
V
jX
U
I
L
L
o
90 5 0 5 0
10
5
= =
= =
A jA
j
V
jX
U
I
C
C
o
90 1
5
5
= =

=
=
G, kaynaktan ekilen akm ile gerilimin arpm o devrede harcanan gc
verdii g konusunda aklanmt. Buna gre bu devrenin harcad gc
bulmak iin kaynaktan ekilen akm bulmak gerekir. Bu akm da kirofun
akmlar kanunundan faydalanlarak bulabiliriz.
A
o
3 11 55 2
5 2
5 0
5 0 5 2 5 0 5 2 1 5 0 5 2
1 2 2
, , I
,
,
tan ) A , ( ) A , ( A , j A , ) A j ( ) , j ( A , I I I I
C L R
=
+ = + = + + = + + =


120

Devrenin grnr g bulunarak, devre harcanan aktif ve reaktif g bulunur.
VA , j , ) , j , ( ,
) , sin j , (cos , VA , , A , , . V I . U S
5 2 5 12 196 0 98 0 75 12
3 11 3 11 75 12 3 11 75 12 3 11 55 2 5
+ = + =
+ = = = =
o o o o

Grnr gcn kompleks saylarn dik bileen eklideki gsteriminde reel
deer aktif (P, wattl gc), sanal deer ise reaktif (Q, VAr) gc verir. Bu
aklamalardan sonra P=12,5W ve Q=2,5 VAr bulunur. Aktif g diren
eleman zerinde harcanan gtr.
Diren zerindeki akmn l aleti ile lldnde, ampermetre efektif akm
leceinden bulunan I
R
akm maksimum akmdr. Onun iin bulunan akmn
efektif deeri 0,707 ile arplmas gerekir.
l aletinin gstermesi gereken I
R
akm aadaki bulunan deer olmas
gerekir.
A , I
R
5 2 = bu deer maksimum deer A , ) A , .( , I
R
76 1 5 2 707 0 = = l aletinin
gstermesi gereken deer 1,76 A dir.

121

ALTERNATF AKIM DEVRE YNTEM VE TEOREMLER
LE ZM
6.1 EVRE AKIMLAR YNTEM
6.3 DM GERLMLER YNTEM
6.4 THEVENN TEOREM
6.5 NORTON TEOREM
BLM 6

122

GR
Alternatif akmn zmnn yaplabilmesi iin, doru akm devrelerinde
kullanlan devre analizi yntemlerinin ve kanunlar alternatif akmda da aynen
kullanlmaktadr. Devre analizi yntemlerinin zmnn kolay bir ekilde
olmas iin karmak saylarla ilemler yaplacaktr. Doru akm devre analizi
yaplrken edeer diren eleman Re ile alternatif akmda ise Z olarak
isimlendirilir. Devre analizi yntemlerinin anlalmas kolay olan evre akmlar
yntemi ile devrelerin analizi yaplmaya balanacaktr.
6.1 EVRE AKIMLAR YNTEM
Elektrik devrelerinin zmlerinde baz kanununlar kullanlarak devrelerin seri,
paralel ve kark balantlarnn zmnde kullanarak devre elemanlarnn
zerlerinden geen akm, ularnda gerilim dmn ve kaynaktan ektikleri
akmlar bu konuya kadar eitli devreler zlmt. Fakat baz devrelerde bu
kanunlarn devrenin analizini yapmak iin yeterli olmad durumlar oluur. Bu
durumlarda devre analizi yntemlerinin herhangi birinin kullanlmas gerekir.
Bu analiz yntemlerinden evre akmlar yntemi kendine zg baz kurallar
dorultusunda kirofun kanunlar uygulanarak her gzn akmlar bulunarak,
bu akmlardan devre elemanlarnn kol akmlar bulunmu olur. Kol akmlar
bulunduktan sonra kol ularndaki gerilim dm ve gc de bu dorultuda
bulunmu olacaktr. Devre analizi demek, devre elemannn akm, gerilim ve
gcnn hesaplanmas demektir. evre akmlar ynteminde gz akmlar
says devrenin bamsz ka gzl olduu duruma gre deimektedir. Devre
eleman deeri verilmeden ekil6.1 deki iki gzl devrenin kirofun gerilimler
kanunundan faydalanlarak evre akmlar denklemi kartlr.
Z
1
Z
2
Z
4
+
+
Z
3
U
1
U
2
I
1
I
2
ekil6.1
Denklemi yazmadan devreye balanan gerilim kaynann yn ile ilgili bir
aklama yapmak gerekir. Devreye bal olan gerilim kaynann pozitif ile
gsterilen yn evre akm yn ile ayn ynl ise gzdeki elemanlar

123

zerindeki gerilim dmlerinin toplam sfra eit veya kaynak gerilimi,
eleman zerinde den gerilim dmlerinin toplamna eittir. Bu aklamalar
nda bu devre iin evre akmlar denklemi aadaki gibi olur. (evre
akmlarnn yn istenildii gibi seilebilir. Sonu pozitif km ise alnan
ynde akm aktn, negatif deer km ise alnan ynn tersi ynde akmn
akt anlalmas gerekir. Bulunan sonucun mutlak deeri alnarak bu akm
kullanlacak yerlerde kullanlmas gerekir.)
2 2 4 1 2 3 2
1 2 1 3 2 1 1
U I . Z ) I I ).( Z Z (
U ) I I ).( Z Z ( I . Z
= + +
= + +

evre akmlar denklemi dzenlendiinde, dzenlenmi denklem ortaya kar.
2 2 4 3 2 1 3 2
1 2 3 2 1 3 2 1
U I ). Z Z Z ( I ). Z Z (
U I ). Z Z ( I ). Z Z Z (
= + + + +
= + + +

Z
2
Z
3
- (I
1
I
2
) (I
2
I
1
)

ekil6.2
Devre iki gzl olduundan iki denklem bulunmutur. Bu denklemler
matematik kurallar dorultusunda evre akmlar bulunur. Bu kaynakta
denklem zmleri matris ve determinant yardm ile zmn bulunmas
salanacaktr. evre akmlar bulunduktan sonra bu akmlardan kol akmlar
eitlikleri bulunarak devre elemanlarnn zerinden geen akmlar bulunur. Bu
devrede Z
1
elemannn zerinden I
1
akm, (Z
2
, Z
3
) elemanlarndan (I
1
-I
2
) veya
(I
2
-I
1
) akm ve Z
4
empedans zerinden ise I
2
gz akm grlr.
rnek6.1
ekil6.3 de verilen alternatif akm devresindeki gz akmlarn hesaplaynz.
Her gz yazlrken o gzn akmnn
dier gz akmndan yksek kabul
edilerek ekil6.2 de gsterildii gibi
yazlmas gerekir. Akm ynleri ayn
olmu olsayd, karlmazd
toplanmas gerekirdi.

124

Z
1
Z
2
Z
3
+
+
U
1
U
2
12 V
6 V
j 8 ohm
ekil6.3
zm6.1
ekil6.3 de verilen alternatif akm devresi iki gzl bir devredir. Bundan
dolaydr ki iki gz akm dolamaktadr. ekil6.4 de gz akmlarnn yn
gsterilerek gzler belirlenmi ve bu gz akmlar ile her gz iin kirofun
gerilim kanununu uygulanm ve evre denklemi oluturulmutur.
Z
1
Z
2
Z
3
+
+
U
1
U
2
i
1
i
2
R=10 ohm
12 V
6 V
j 8 ohm
j 4 ohm
+
+
+
+
ekil6.4

2 2 3 1 2 2
1 2 2 1 1 1
U i . Z ) i i .( Z
U Z ). i i ( i . Z
= +
= +
denklem dzenlendiinde evre akmlar denklemi aadaki ekli alr.
2 2 3 2 1 2
1 2 2 1 2 1
U i ). Z Z ( i ). Z (
U i ). Z ( i ). Z Z (
= + +
= + +

empedans deerlerini yerlerine yazarak denklemi tekrar yazarak, bu
denklemin zmn matris ve determinantla zm yaplr.

125

6 4 8 8
12 8 8 10
2 1
2 1
= +
= + +
i ). j j ( i ). j (
i ). j ( i ). j (

+
6
12
4 8
8 8 10
2
1
i
i
.
j j
j j

40 32 8 8 4 8 10
4 8
8 8 10
j ) j . j ( j ). j (
j j
j j
+ = + =
+
=
A ,
j
) . j ( )) j .( (
j
j
i
A
j j
) j . ( ) j . (
j
j
i
o
90 5 1
40 32
12 8 8 10 6
6 8
12 8 10
0
40 32
0
40 32
8 6 4 12
4 6
8 12
2
1
=
+
+
=

+
=
=
+
=
+

=

=
Birden fazla kaynak bulunan dorusal ve ift ynl bir elektrik devresinde
herhangi bir koldan geen akm veya kolun ularndaki gerilim sperpozisyon
yntemi ile bulunur.

Dorusal ve ift yn bir elektrik devresinde herhangi bir koldan geen akm
veya kolun ularndaki gerilim kaynaklardan her birinin ayr ayr bu koldan
geirdikleri akmlarn veya kolun ularnda meydana getirdikleri gerilimlerin
toplamna eittir.
Bu yntem, devre zmlerinde ok ie yarar. Gerilim veya akm kaynaklar ile
beslenen lineer devrelere uygulanr. Devrede ka aktif kaynak varsa, sra ile
kaynaklardan yalnz bir tanesi devrede braklarak dierleri, gerilim kaynaklar
ise ksa devre, akm kaynaklar ise ak devre yaplr. rnek vermek gerekirse;
kaynaklar gerilim kayna ise devredeki herhangi bir kolun akm bulunmas
isteniyorsa sra ile her gerilim kaynann o koldan geirdii akmlar bulunur.
Bu bulunan akmlarn toplam kol zerinden geen akm verir. (akmlarn
ynleri dikkate alnr) Bu konu ile ilgili rnekler yaparak konun anlalmasn
salayalm.
rnek6.2
ekil6.5 deki alternatif akm devresindeki kondansatr ularndaki gerilimi
sperpozisyon yntemi ile hesaplaynz.

126

+
+
U
1
U
2
R=30 ohm
25 V
5 V
-j40 ohm
j20 ohm
ekil6.5
zm6.2
Sperpozisyon yntemi ile zlen ilk rnek olduu iin bu rnek aklamal
bir ekilde zme gidilecektir. Sperpozisyon ynteminde devrede ne kadar
aktif kaynak olursa olsun devrede tek kaynak kalacak ekilde devre tekrar
izilir. Devreden kartlan akm kayna ise ak devre, gerilim kayna
kartlm ise o ular ksa devre edilir. Pasif elemanlarn yerleri ve tm
elemanlarn deerleri deitirilmezler. Bu devre iin ilk U
1
kaynan devrede
brakp devreyi tekrar izelim.
+ +
U
1
R=30 ohm
25 V
-j40
ohm
j20 ohm
+
Kisa
devre
v
1
R=30 ohm
v
1
j40
25 V
U
1
(a) (b)
U
1
devre iken devrenin empedans bulunarak kondansatr ularndaki gerilimi
gerilim blme yntemi ile bulunur. ekil6.5 (a) da akmn akna gre
kondansatr ularndaki gerilimin kutuplar gsterilmitir.
o
o
o o o
90 40
90 20
0 800
40 20
90 40 90 20
1
=

=
j j
) ).( (
Z
bu sonu ekil6.5 (b) de gsterilmitir. Gerilim blme yntemi bu devre iin
uygulanrsa 25V luk kaynan kondansatr ularndaki gerilim dm
aadaki ekilde bulunur.

127

V j12) (16 V + = ==
=
+
=
o
o
o o
87 36 20 25
13 53 50
90 40
40 30
90 40
1 1
, V ).
,
( U ).
j
( v

+
U
2
5 V
+
+
R=30 ohm
-j40
ohm
j20 ohm
+
Ksa
devre
v
1
v
1
24
-36,87
j20 ohm
U
2
5 V
(c) (d)
ekil6.5 (c) deki devrede U
2
gerilim kayna kalacak ekilde devre ekil tekrar
izilmi U
1
kayna ise ksa devre edilmitir. Devrede kalan kaynan
kondansatr zerindeki gerilim dm deeri, nce edeer empedans
bulunarak gerilim blme kaidesinden kondansatr zerindeki gerilim dm
bulunmu olur.
=

=

=
o
o
o o o
87 36 24
13 53 50
90 1200
40 30
90 40 0 30
2
,
, j
) ).( (
Z
V ) , j , ( V , , V ).
, ,
,
(
U ).
, j
,
( U ).
j , j
,
( U ).
j ,
) ,
( v
59 4 52 3 51 52 78 5 5
64 15 77 20
87 36 24
6 5 20
87 36 24
20 4 14 20
87 36 24
20 87 36 24
87 36 24
2 2 2 2
= =

+

=
+

=
+

=
o
o
o
o o
o
o
Her iki kaynanda gerilim dmleri ayn kutup da olduundan kondansatr
ularndaki gerilim dmleri toplanr. Fark olsayd kartlrd. Buna gre
kondansatr ularndaki gerilim dm aadaki gibi olur.
V
o
79 20 88 20 41 7 52 19 59 4 52 3 12 16
2 1
, , V ) , j , ( V ) , j , ( V ) j ( v v U
C
= + = + + = + =

128

6.3 DM GERLMLER YNTEM
Dm gerilimleri ile devrelerin analizleri yaplabilir. Bu yntemle devre analizi
yapmak iin analizi yaplacak devrede gerilim kaynaklar bulunuyorsa bunun
edeeri olan akm kaynana dnm yaplp devre tekrar dzenlenmesi
gerekir. Yeni oluacak devrede dmler belirlenip, en kalabalk dm
noktas referans dm tayin edilerek o dm topraklanmas gerekir. Aktif
dmlere bir isim verilerek(U
1
, U
2
veya U
A
, U
B
gibi) bu dmlere kirofun
akmlar kanunu her dm iin ayr ayr uygulanr. Dme giren akmlar
pozitif kan akmlara negatif mant dnlrse; 1.dmden kan akm
dier dme giren olduunu unutmamak gerekir. 1.dmde ayn akm
negatif durumunda iken dier dme girdii iin pozitif olacaktr. Dmlere
giren aktif elemanlarn ynleri giren, kan durumunda bal ise ayn yn
almak zorunluluu vardr. Fakat bamsz kol akmlarn istediiniz ynde
alabilirsiniz. O kollar iin seiminizi hangi ynl kullanm iseniz srekli ayn
yn o devrede o kol iin kullanmak zorundasnz. Kollarn zerinden geen
akmlar dm gerilimleri eitinden yazarak oluturduunuz denklemde
yerine yazarak dm gerilimlerini matematik kurallar ile zm yaparsnz.
Dm gerilimleri bulunduktan sonra kol akmlar ve o kolun gerilimleri bu
ekilde bulma imkanna sahip olursunuz. ki dm arasndaki bir direncin
zerinden geen akm ile referans dm arasnda kalan bir direncin
zerinden geen akm dm gerilimleri eiti aadaki ekilsel ve teorik
olarak gsterilmitir. (U
1
>U
2
>........>0)
ekil6.6
10 direncin bal olduu dmler U
1
ve U
2
dmleri bu dmlerin
potansiyel fark bu eleman zerindeki gerilimi verir. Bu gerilimin diren
deerine blm(ohm kanunu) o kolun zerinden geen akm verecektir.
Burada dikkat edilirse 1.dmn geriliminin yksek potansiyelde olduu

129

kabul edilmitir. Referans dm tayin ettiiniz dmm toprakladnzdan
o dmn gerilimi sfr olacaktr. Ondan dolay 100 direncin ularndaki
gerilim sadece 1.dmn gerilimine eittir. Bu szle ifade ettiklerimizi bir
rnek zerinde uygulamasn yapalm.
rnek6.3
ekil6.7 deki alternatif akm devresinde dm gerilimler yntemi ile endktif
reaktansn zerinden geen akm hesaplaynz.
5 A
4 ohm
J2 ohm
-j5 ohm
1 A
i
1 i
2
ekil6.7
zm6.3
ekil6.7deki alternatif akm devresinde aktif dmleri belirleyerek en
kalabalk dm referans dm tayin edelim. Devre elemanlarnn
zerlerinden geirdikleri akmlar ve ynlerini ekil6.8 de gsterilmitir.
Kirofun akmlar kanunundan dm denklemini admidans cinsinden
yazlrsa;
) (
2 1 2 1 1 1
U U Y U Y i + = 1. dm denklemi
2 2 3 2 2 1
). ( i U Y U Y Y + = + 2. dm denklemi bu denklemler dzenlenirse,
2 2 3 2 1 2
1 2 2 1 2 1
). ( ). (
). ( ). (
i U Y Y U Y
i U Y U Y Y
= + +
= + +

dm gerilimler denklemi elde edilir. Bu denklem kirofun akmlar
kanununda, bir dme giren akmlar kan akmlara eit olduunu ifade etmi
olduundan bu kanunla kartlmtr. evre akmlarnda olduu gibi bu
denklem zldnde dm gerilimleri bulunur. bu denklemin zm
matris ve determinant ile zlebilir.

130

+
+
2
1
2
1
3 2 2
2 2 1
.
i
i
U
U
Y Y Y
Y Y Y
bu matris determinantla zlrse;
3 2 3 1 2 1
2
2 3 2
2
2 3 1 2 1
2
2 3 2 2 1
3 2 2
2 2 1
.
. . ) )( ( det
Y Y Y Y Y Y
Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y
Y Y Y
Y Y Y
+ + =
+ + + = + + =
+
+
=
Deerler , 0 25 , 0
1
o
= Y
o
90 5 , 0
2
= Y ve
o
90 2 , 0
3
= Y bu deerler
determinant da ki yerlerine konulur ilemler yaplrsa
o
87 , 36 125 , 0 =
deeri bulunur. bulunduktan sonra 1. dm gerilimi aadaki ekilde
bulunur.
V j V
Y i Y Y i
Y Y i
Y i
U
) 4 , 6 8 , 4 ( 13 , 53 8
87 , 36 125 , 0
90 1
) 90 5 , 0 )( 0 1 ( ) 90 2 , 0 90 5 , 0 )( 0 5 ( ) (
det
2 2 3 2 1
3 2 2
1 1
1
= =

=
+
=
+
=
+

=
o
o
o
o o o o o
V j V
j j j j
j i Y i Y Y
i Y
i Y Y
U
) 14 8 ( 26 , 60 12 , 16 74 , 119 12 , 16
87 , 36 125 , 0
87 , 82 016 , 2 ) 2 25 , 0 ( 2 25 , 0 5 , 2 5 , 0 25 , 0
) 5 )( 90 5 , 0 ( ) 1 )( 5 , 0 25 , 0 ( . ) )( (
det
1 2 2 2 1
2 2
1 2 1
2
= =

=
+
=
+
=
+
=
+ +
=

+
=
o o
o
o
o

131

5 A 1 A
Y
2
(U
1
-U
2
)
1
2
U
1
U
2
Y
1
=0,25 0 S
Y
3
=0,25
90 S
Y
3
U
2 Y
1
U
1
0 V
Y
2
=0,5
-90 S
ekil6.8
2. dmn gerilimi bulunur. bobin eleman 1. ve 2 dm gerilimleri arasnda
bal ve ekil6.8 de bobin zerinden geen akm denklemin de deerler
yerlerine yazlarak bobin zerinden geen akm bulunur.
A
A j j
j j U U Y i
L
o
o
83 , 22 12 , 4
) 6 , 1 8 , 3 ( ) 6 , 7 2 , 3 ( 5 , 0
) 14 8 ( ) 4 , 6 8 , 4 ).( 90 5 , 0 ( ) .(
2 1 2
=
+ = + =
= =
6.4 THEVENN TEOREM
Thevenin teoremi; bir yada daha fazla gerilim kayna ile beslenen lineer
devre zmlerini kolaylatran bir yntem olup, u biimde tanmlanr. A ve B
gibi ular olan bir devrenin bu ularna bir direncin baland zaman, bu
direnten geen akm
R Z
U
I
TH
AB
+
= dr.
ekil6.9

132

Burada U
AB
; A,B ular arasnda R direnci yokken bu ular arasndaki llen
potansiyel fark. R
T
; devredeki btn gerilim kaynaklar, ksa devre, akm
kaynaklar ak devre yaplarak elde edilen A,B ular arasndaki toplam
empedansdr. Bylece, Z
T
ile U
AB
seri balanarak elde edilen devreye AB
arasnda gzken devrenin THEVENN EDEER devresi denir. ekil6.6de
grld gibi elektrik devresinin AB ularndaki thevenin edeerini verir.
Buradaki U
AB
gerilimine Thevenin edeer gerilimi olan U
TH
=U
AB
ve Z
T
direncine ise Z
TH
olarak kullanlacaktr. Orjinal devrede bal iken R,X
C
veya
X
L
direnci zerinden geen ve ularndaki gerilim deeri ne bulunursa, o
orijinal devrenin Thevenin edeeri oluturulur R, X
C
veya X
L
direnci thevenin
edeerine balanr ve hesaplanr. Veya llerek de ayn deer bulunur.

ekil6.10 Orijinal devre ve o devrenin Thevenin edeeri
Elektrik, elektronik devreler kark olabilir. Devrenin analizini thevenin teoremi
ile yaplacak olursa hata yaplmayacaktr. Maddeler halinde aklayalm.
1- Analizi yaplacak kol orijinal devreden kartlr. karlan bu noktaya bir
isim verilir. (A,B veya 1,2 gibi)
2- Devreden btn kaynaklar kartlr. karlan gerilim kayna ise o ular
ksa devre, akm kaynaklar ise ak devre yaplr. karlan (analizi
yaplacak) kol ularndan baklarak o ularn edeer empedans bulunur.
Bu bulunan edeer empedans, kartlan kol ularnn thevenin edeer
direnci(Z
TH
) dir.
3- Analizi yaplacak kolun (1.maddede karlan kol) ularnn Thevenin
edeer devresi izilir.

133

ekil6.11 Orijinal devre ve AB ularnn Thevenin edeeri
4- kartlan kol thevenin edeer devresine (AB ularna) balanr.
Kirofun gerilimler kanunu uygulanarak kol akm bulunur.
Bu maddeleri uygulayarak bunu saysal bir rnek zerinde zmn thevenin
yntemi ile yapalm.
rnek6.4
ekil6.12 daki alternatif akm devresinde R direnci ularndaki (ab ile
gsterilen kolun) thevenin edeer devresini bulunuz.
+
U
12 V
-j200 ohm
500 ohm
R
j100 ohm
a
b

ekil6.12
zm6.4
Thevenin edeeri bulunacak kol devreden kartlarak devredeki tm aktif
kaynaklar devreden kartlr. kartlan bu devre iin gerilim kayna
olduundan bu ular ksa devre edilir. ekil6.13 (a) de grld gibi
thevenin edeeri bulunacak kol ularndan baklarak thevenin edeer
empedans bulunur.

134

-j200 ohm
500 ohm
Kisa
devre
j100 ohm
a
b
Z
TH
ekil6.13(a)
o
o
o o
8 21 52 538 200 500
90 100
10 2
500
200 100
90 200 90 100
500
4
, , j
j j
) ).( (
Z
TH
= + =

+ =

+ =

kartlan kaynaklar devreye tekrar yerlerine balanarak kanun ve
yntemlerden faydalanlarak, tehevenin edeeri oluturulacak ularn
thevenin gerilim deeri bulunur. ekil6.13(b) de gsterilmitir.
+
U
12 V
-j200 ohm
500 ohm j100 ohm
a
b
U
TH
ekil6.13(b)
o
0 24 12
100
200
12
200 100
200
=
= V ).
j
j
( V ).
j j
j
( U
TH

bulunan bu deerler thevenin edeer devresinde yerine yazlarak ab
ularnn Thevenin edeer devresi ekil6.13(c) deki gibi oluturulmu olur.

135

+
U
24 V
a
b
ZTH=
538,52 21,8
R
ekil6.13(c) Devrenin Thevenin edeeri
Diren deeri 200 ohm deerinde balanm olsayd, diren zerindeki
akmda aadaki ekilde bulunurdu.
Amper , ,
, ,
V
I
o
o
95 15 59 6
200 8 21 52 538
24
=
+
=
6.5 NORTON TEOREM
Norton teoremi, thevenin teoreminin deiik bir biimi(dual) olup a ve b gibi
iki ucu olan lineer aktif bir devrenin bir RN direnci ile paralel bir IN akm
kayna biimine sokulma olana verir. Bu biimde elde edilen devreye
NORTON EDEER akm kayna ad verilir. Bu akm kaynann
edeer gerilim kayna ise Thevenin Edeer gerilim kaynadr.
Norton edeer akm kayna devresinde;
IN: Verilen devrenin AB ular ksa devre yaplmas ile oluan evre akmdr.
RN: Devredeki gerilim kaynaklarnn ksa devre, akm kaynaklarnn ak
devre yaplmalarndan sonra AB arasndaki devrenin toplam direncidir.
Bir elektrik devresinde her hangi bir kolun analizi norton teoremi ile bulunmas
gerekirse aadaki admlar uyguland zaman devrenin zm daha
salkl olacaktr.
1- Analizi yaplacak kol devreden kartlr. kartlan bu noktaya bir
isim verilir. (rnein; A,B veya 1,2 gibi)
2- Devreden btn kaynaklar kartlr. kartlan gerilim kayna ise
ksa devre, akm kayna ise ak devre yaplr. karlan(analizi
yaplacak) kol ularndan baklarak o ularn edeer direnci

136

3- bulunur. Bu bulunan edeer diren ayn zamanda Z
N
edeer
direncidir.
4- Devreden kartlm olan akm ve gerilim kaynaklar devreye tekrar
ayn yerlerine balanarak devreye bilinen konunlar veya teoremler
uygulanarak analizi yaplacak kolun ularnn ksa devre akm
bulunur. Bu bulunan ksa devre akm ayn zamanda I
N
akmdr
eittir.
5- Analizi yaplacak kolun(1.maddede karlan kol) norton edeer
devresi izilir.
ekil6.14 Norton edeer devresi

6- kartlan kol norton edeer devresine (AB ularna) balanarak
kirofun akmlar kanunu uygulanr, kol akm bulunur.
Bu maddeleri uygulayarak saysal bir rnek zlrse norton yntemi daha
anlalr ve devrelerin analizi yaplabilir.
rnek6.5
ekil6.15(a)deki devrenin ab ularnn norton edeer devresini oluturunuz.

137

4 mA
-j3
kohm
26
90 V
j5 kohm
1
kohm
-j2
kohm
a
b
12 kohm
ekil6.15(a)
zm6.5
Norton yntemini aklarken ab ulardaki kollarn kartlp, kartlan kol
ularnn empedansnn bulunmas iin devredeki tm aktif kaynaklar
devreden kartlarak (kartlan kaynak gerilim kayna ise ksa devre, akm
kayna ise ak devre yaplr) devrenin o ularndaki edeer empedans
bulunur denilmiti bu dorultuda edeer empedans ekil6.15(b) de ve teori
zm aadaki gibi olur.
-j3
kohm
j5 kohm
a
b
Ksadevre
12 kohm
Z
N
ekil6.15(b)
ekil6.15(b) grld gibi, gerilim kayna ksa devre edilince paralel bal
olanj3 kohmluk kapasitif reaktans ksa devre olmutur. Devrenin ab
ularndaki empedans j5 k ve 12 k seri durumdadr.
= + = k k j k Z
N
o
62 , 22 13 5 12 bulunur.
Devrenin ab ularnn norton akmn sper pozisyon yntemi ile bulabiliriz. Bu
akm istenilen kanun veya yntemlerden yaralanarak bulunabilir.

138

-j3
kohm
j5 kohm
a
b
12 kohm
+
i
1
26 90 V
ekil6.15(c)
mA
V
j k
V
i
o
o
o o
38 , 67 2
62 , 22 13
90 26
5 12
90 26
1
=
=
+
= ekil6.15(c) deki devren i

1
akm
bulunur.
ekil6.15(d) devrede akm kayna kalacak ekilde ve gerilim kayna
devreden kartlarak ular ksa devre edilmitir. Buna gre sperpozisyon
yntemi kullanlarak zersek;
4 mA
-j3
kohm
j5 kohm
12 kohm
i
2
ekil6.15(d)
mA mA
k
mA
k j k
k
i
o o
o
o
o
o
38 , 67 54 , 1 0 4 ).
62 , 22 13
90 5
( ) 0 4 )(
5 12
90 5
(
2
=

=
+

=
Her iki kaynan ab ularndan geirdikleri akmn ynleri ayn olduu iin bu
iki akm toplanr. Bu akm ab ularnn norton akmdr.
mA mA mA i i i
N
o o o
38 , 67 54 , 3 38 , 67 54 , 1 38 , 67 2
2 1
= + = + =
bulunan bu akmlar ve norton edeer devresi izilerek deerleri zerine
yazlm ekli, ekil6.15(d) grlmektedir.

139

a
b
mA i
N
o
38 , 67 54 , 3 =
= k Z
N
o
62 , 22 13
ekil6.15(d): Norton edeer devresi

140

REZONANS
7.1 SER REZONANS
7.2 PARALEL REZONANS
BLM 7

141

7. REZONANS
Herhangi bir sistemde rezonans olabilmesi iin iki eit enerji depo edebilen
elemann mevcut olmas gerekir. rnein mekanik bir sistemde ktle ile yayn,
bir elektrik devresinde ise L ve C bulunmas lazmdr. Eer bir sistemde bir
tane enerji depo edebilen eleman varsa, bu sistemde rezonans
bahsedemeyiz. rnein, RL seri veya RL paralel devrelerde rezonanstan sz
edilemez.
L ve C li bir elektrik devresinde uygulanan gerilim ile geen akm ayn fazda
ise, bu devre rezonans halindedir denir.
7.1 SER REZONANS
1. Frekans Deiiminin RLC Seri Devreye Etkisi
ekil7.1 (a) daki RLC seri devreye uygulanan kaynan gerilimi sabit kald,
frekansnn deitiini kabul edelim. R direnci frekansla deimez, sabit kalr.
Endktif reaktans fL 2 X
L
= , frekansla doru orantl olarak deiir. f=0 iken
= = f , 0 X
L
olduunda =
L
X olur. Kapasitif reaktans fc 2 / 1 Xc = ,
frekansla ters orantldr, = f olduunda = = =
C
X iken , 0 f ve 0 Xc
olur.
ekil7.1 (b) de RLC devresindeki R, X
L
ve X
C
nin frekansla deiim erileri
gsterilmitir. Devrenin empedans
2 2
) (
C L
X X R Z + = her frekans iin
hesaplanarak deiim erisi izilmitir.
f
100 V
R
L
C
100
0,1 F
0,1 H
I

I
C
I
R
I
L
0
{
I
C
{
I

c

=

w
c
.
U
I
L
= U/wL
Frekans
I
R
= U/R
I
f
o
I
C
(a) RLC Seri Devresi (b) Frekansla R, X
L
, ve
Znin deiim erileri
ekil7.1

142

ekil7.1 (a) daki RLC seri devresi eitli frekanslar iin zlerek deerler
tablo 7.1 de gsterilmitir.
F Hz R X
L
X
C
X
L
-X
C

2 2
X R Z + =
R
x
= art
i=E/ZA
159 100 100 10 k -9900 9900 -89.4 0.0101
660 100 415 2415 -2000 2002 -87.2 0.0499
1245 100 781 1281 -500 509 -78.7 0.1965
1515 100 952 1052 -100 141 -45 0.707
1590 100 1000 1000 0 100 0 1.000
1760 100 1105 905 200 223 63.4 0.0488
2575 100 1618 618 1000 1005 84.3 0.995
15900 100 10000 100 --00 9900 -89.4 0.0101
Tablo 7.1

ekil7.1 deki devrede endktif reaktans kapasitif reaktansa f
0
frekansnda eit
olur. Bu frekansta devrenin empedans Z=R olduunda kaynaktan ekilen
I=U/Z=U/R akm, gerilimle ayn fazdadr. f
0
a devrenin Rezonans Frekans
denir.
RLC Seri Devresinin Rezonanstaki zellikleri
a) Endktif reaktans, kapasitif reaktansa eittir. X
L
= X
C

b) Empedans minimumdur ve devrenin direncine eittir. Z=R
c) Devreden geen akm maksimumdur. I=U/Z=U/R
d) Devre akm gerilimle ayn fazdadr. =0
e) Kaynak gerilimi R direncinde den gerilime eittir. U
R
=U,
Kondansatrn ularndaki gerilim bobinin ularndaki
gerilime eittir. U
C
=U
L
X
L
=X
C
durumunun salad f
o
rezonans frekansn hesaplayalm.
C f
L f
o
. . 2
1
. . 2
0
= 1 . . . 4
2 2
= L C f
o

C L
f
. 2
1
.
0
= Rezonans frekans forml

L=Henri ; C=Farad; f
0
= Rezonans frekans, Hertz

143

Rezonans frekans L ve C nin arpmna baldr. L ve C nin arpmlar ayn
olan L ve C si farkl devrenin rezonans frekans ayn olacaktr. ekil7.1 deki
devrenin rezonans frekans,
Hertz f 1590 ) 10 . 1 , 0 . 1 , 0 2 /( 1
6
0
= =

Bu devrede
4 6
10 10 . 1 , 0 . 1 , 0

= = LC dr. L nin deeri 10 kat artrldnda
(L=1H) devrenin yine ayn frekansta (f
0
=1590 Hz) rezonansa gelebilmesi iin
Cnin 10 kat kk bir deerde olmas (C=0.01 F) gerekir. u halde
4
10 deeri LC

olan saysz RLC devresi hazrlanabilir. Btn bu devreler
1590 Hz de rezonansa gelir.
ekil7.1(a) daki devrede L/C oran 10
6
dr. Rezonansta X
L
=X
C
=1000 dur. L
iki kat artrlr ve C nin de yars alnrsa (iki kat kltlrse), LC arpm sabit
kald iin devrenin rezonans frekans deimedii halde rezonanstaki X
L
=X
C
deeri iki kat artarak 2000 olur.
ekil7.1(a) devresinin 1515 Hz deki X
L
=952 , X
C
=1052 dur. Devrenin
reaktans X=X
L
-X
C
= -100 olduu halde L/C oran 4 kat artrldnda 1515
Hz deki reaktans X= X
L
-X
C
= - 200 iki kat artm olur. Dolaysyla, L/C oran
arttka empedans byyeceinden akm azalr. Akm erisi L/C oran arttka
sivrileir. ekil 7.2 de farkl L/C oranl devrelerdeki akmn deiim erisi
grlyor.
A
K
I
M

_

I
0
1
frekans
6
10 . 4 =
C
L
f
o

ekil 7.2 RLC seri devrelerinde L/C oranlar iin akm deiim erileri
2. Direncin Etkisi

Rezonans frekansn veren forml incelendiinde direncin frekans
etkilemedii grlr. R direncinin kk veya byk olmas empedansn
minimum deerini deitirir. Dolaysyla rezonansta devreden geen

144

maksimum akmn deerini R direnci tayin eder. rnein ekil7.1 (a) daki
devreden rezonansta geen akm I
o
=100/100=1A dir. R=50 iken ayn
devreden rezonansta geen akm I
o
=100/50=2A olur.

ekil 7.3 de frekansla akmn deiim erisi grlyor. R kldke akm
erisi sivrileir. R bydke de akm erisi yaylr, yani sivrilii gider.
A
m
p
e
r
0
I
0
=1
I
0
=2
fo
frekans
R=50
R=100
ekil 7.3 RLC Seri Devrede direncin akm erisi zerindeki etkisi
3.Rezonans Devresinin Kalite Katsays: (Q)
Seri rezonans devresindeki R direncini azaltmak ve L/C orann artrmak,
devreden geen akmn frekansla bal olarak deiimini veren erinin
sivrilemesine sebep olduunu biliyoruz.
Endktans ve kapasitansa sahip olan AA devresinde reaktif g al verii bu
iki devre elemannda olur. Kaynan verdii g, endktif g ile kapasitif g
arasndaki fark kadar olur. Bu da devrenin edeer reaktansnda sarf edilen
gce eittir.
Rezonans halinde endktansn reaktif gc, kondansatrn reaktif gcne
eittir. Bu durumda kaynak devrenin direncinde s eklinde kaybolan hakiki
gc (aktif gc) salar.
Seri RLC devresi rezonansta iken, endktanstaki veya kapasitanstaki reaktif
gcn hakiki gce oranna, rezonans devresinin kalite katsaysna veya Qsu
denir.
Burada kullandmz Q harfini, reaktif g iin ve elektrik yk veya arj iin
kullanlan Q harfleri ile kartrmamak gerekir. Kalite katsaysndan
bahsederken devrenin Q katsays deyimini kullanmak suretiyle teki
Qlerden ayrt edilmi olur.

145

g Hakiki
g aktif
Q
Re
=
Genellikle seri rezonans devresinde R direnci bobinin direnci olduundan Q
katsays iin bobinin Qsu ifadesini kullanrz.
Reaktif g =I
2
X
L
ve hakiki g P=R.I
2
ifadesini Q formlde yerine koyalm.
R
L
R
X
Q
R I
X I
Q
L L
= = = ;
.
.
2
2
yi
LC 2
1
fo frekans rezonans ve fL 2 L
= = Q de yerine koyarsak;
C L
R
Q /
1
=
RLC deerleri cinsinden bulunur. Bir rezonans devresinin Q katsays,
devrenin R direncine ve L/C oranna bal bir katsay olduu Q forml
ifadesinden anlalr.
R direncinin ve L/C orannn rezonans erisi zerindeki etkisine gre, Q
katsays bydke rezonans erisinin sivrilecei sonucu karlr.
Dolaysyla, devre baz frekanslar daha iyi seebilir.
rnek 9.1
Endktans 50H ve direnci 5 olan bir bobine 200 pf lik bir kondansatr seri
balanmtr. Bu seri rezonans devresinin Q sn bulunuz.
zm 9.1
1. zm Q formlden ,
100 500 .
5
1
10 . 200
10 . 50
.
5
1
12
6
= = =
Q

146

zm 9.1
2. zm Devrenin rezonans frekansn bulduktan sonra Q=X
L
/R forml
kullanarak da bulunabilir.
MHz
C L
f
o
59 . 1
10 . 200 . 10 . 50 2
1
. 2
1
12 6
= = =

100 5 / 500 R / X Q
500 10 . 50 . 106 . 59 , 1 . 2 L f 2 X
L
6
0 L
= = =
= = =
4. Rezonansta Gerilim Ykselii

RLC seri rezonans devresinde frekans deitike kondansatrn ularnda
den U
C
ve U
L
gerilimleri de deiir. ekil7.1 (a) devresinde frekans
deitike devredeki U
R
, U
L
ve U
C
gerilim dmleri eitli frekanslar iin
hesaplanarak Tablo 7.2 hazrlanmtr.
Tablo 7.2 Frekansla U
R
, U
L
, U
C
gerilimlerinin Deimesi ;
f Hz U
R
=I
R
volt U
L
=I.X
L
volt U
C
=I.X
C
volt
159 0,01 1,01 101
660 4,99 20,7 120
1245 19,65 153,5 252
1515 70,7 675 747
1590 100 1000 1000
1760 44,8 495 406
2575 9,95 161 61,5
15900 1,01 101 1,01
Tablo 7.2

Rezonansta endktansn ve kondansatrn ularndaki gerilimler maksimum
deere (1000 volt) kmakta, rezonansn ileri tarafndaki frekanslarda ise U
L

ve U
C
gerilimlerinin dk olduu tablodan grlmektedir.

Rezonansta endktansn veya kondansatrn ularndaki gerilimin artna
rezonanstaki gerilim ykselii denir.

147

R
X
U X
R
U
U
R
X
U X
R
U
U
R E Z E I X I U X I U
C
C C
L
L L
C C L L
. . ; . .
/ / ; . ; .
= = = =
= = = =
X
L
/R=Q yukardaki ifadelerde yerlerine konursa; rezonanstaki gerili ykselii
bulunur.
U
L
= U.Q U
C
= E .Q

U, kaynann rezonans frekansndaki emkidir. Q katsays genellikle birden
byk olduu iin, Kondansatrn ve endktansn ularndaki gerilimden ok
byktr. Q ye gerilim ykseltme katsays da denir.
Rezonansta, U
L
ve U
C
gerilim dmleri birbirine eit ve zt olduu iin, R
direncinin ularndaki gerili kaynak gerilimine eittir.
Rezonanstaki gerilim ykseliinden radyolarda istifade edilir. Radonun anten
giriindeki akort devresi ekil 7.4 de grlyor. Bu devredeki jeneratrn
sembol anten kuplaj ile meydana gelen sinyali gsterir. Bu devre bir seri
rezonans devresidir. C varyabl (deiken) kondansatrn ayar ederek devre
rezonansa getirildiinde, kondansatrn ularndan alnan gerilim U sinyal
geriliminin Q kat kadar olur. Bylece antenden gelen zayf U Sinyali
kuvvetlendirilmi olur: Byle bir devrenin Q su 100 civarnda olabilir.
R
L
100
0,1 H
C
U
C
U
ekil 7.4 Rezoanasta gerilim ykselii Radyo anten akort devresi.
5. Seicilik
Seri RLC devresinden geen akmn frekansla deiimi ekil 7.5 de
grlyor. Rezonansta devreden geen akm Io maksimumdur. Bu anda U
C

ve U
L
gerilimlerini de devreye uygulanan gerilimin Q kat kadardr. Frekans,
(fo) rezonans frekansndan daha kk olduka devrenin empedans

148

byyeceinden devreden geen akm azalmaya,dolaysyla U
L
ve Uc
gerilimleri de klmeye balar. Devreye uygulanan gerilimin frekans
rezonans frekansndan itibaren arttka, yine empedans byr ve akm
azalmaya balar.
f
1
f
0
f
2
frekans
0
I
0
0,707 I
0
ekil 7.5 RLC seri devrede frekansla akmn deiim erisi.
f
1
ve f
2
frekanslarnda devreden geen akm, Io rezonans akmnn (1/ 2 )
veya 0.707 kat kadar olmas bir akord devresi iin yeterli kabul edilir f
1
den
kk ve f
2
den byk frekansl sinyaller bu akort devre tarafndan yeterli
iddette alnmazlar.
f
1
ve f
2
frekanslarnda devreden geen akmlarn devrede sebep olduklar
g kayb
2
0
2 2
I . R
2
1
)
2
0 I
( R I . R P = = = vattr. Rezonanstaki g kayb P=R.I
0
2
olduuna gre f
1
ve f
2
frekanslarndaki g kayplar rezonanstaki g
kaybnn yarsna eittir. Rezonans erisi zerindeki f
1
ve f
2
frekanslarnn
verdikleri noktalara yar g noktalar denir.
(f
2
-f) bize bant geniliini verir. Rezonans frekans f
1
ve f
2
frekanslarnn
geometrik ortalamasna eittir.

2 1
. f f fo =
f
1
frekansnda devreden geen akm I
1
=(1/ 2 ) I0 olduuna gre devrenin
empedans rezonanstaki deerinden 2 kadar artm demektir. Rezonansta
Z=R olduundan f
1
deki empedans da Z
2=
2 R dir. Empedansn
Z= R 2 X X R
C L
2
= + olmas iin X
L
-X
C
=R olmas gerekir.

Frekansn f
0
dan f
2
ye ykselmesinden dolay X
L
deki art (R/2) olduu iin bu
iki deer arasndaki fark (X
L
/X
C
) =R olur.


149

Frekans fo dan f
1
e dnce X
L
deki azalma (R/2), X
C
deki artma (R/2) olduu
iin X
C
-X
L
=R olur.

f
2
deki X
L
nin artmas R/2, f
1
deki X
L
nin artmas R/2 olduuna gre X
L2
-X
L1
=R
olur.
L R f f
R f f L R L f L f

2 / ) (
) ( 2 ; 2 2
1 2
1 2 1 2
=
= =

Buraya kadar elde edilen ifade bize bant geniliini verir. Elde edilen bant
genilii formlnde eitliin her iki tarafn (f
0
) a blerek ters evirtelim.
R
L f
f f
fo
0
1 2
2
=

Elde edilen bu ifadenin (formln) eitliin sa taraf bize devrenin Q sunu
verir.
Q f f f
R
L f
f f
fo
Q
/
2
0 1 2
0
1 2
=
=
Devrenin Q su arttka, rezonanstaki gerilim ykselmesi artacandan

devrenin duyarll(sensivitesi) byd gibi bant genilii daralaca iin
devrenin seilii (selekvitesi) de artar.
7.2 PARALEL REZONANS
1. Frekans Deiiminin RLC Paralel Devreye Etkisi

ekil7.6 saf R, L ve C elemanlarnn paralel balad bir devreyi gsteriyor.
Uygulanan kaynan emri (U) sabit kald halde frekansnn deitiini kabul
edelim. R direncinden geen akm frekans deiikliinden etkilenmeyecei
iin sabit kalr. Frekans arttka L endktansnn reaktans artaca iin bu
koldan geen akm azalmaya balar. Frekans arttka C kondansatrnn
reaktif direnci azalaca iin bu koldan geen akm artar. ekil 7.7 de
kollardan geen akmlarn frekansa bal olarak deimeleri grlyor.

150

U
R
C
L
I I
R
I
C
I
L
f

I
C
I
R
I
L
0
{
I
C
{
I

c

=

w
c
.
U
I
L
= U/wL
Frekans
I
R
= U/R
I
f
o
I
C
ekil 7.6 RLC paralele devre ekil 7.7 RLC paralel devrede
kollardan geen akmlarn deiim
erileri

RLC paralel devrede direnten geen I
R
akm,devreye uygulanan emk ile ayn
fazda; L den geen I
L
akm U den 90 ileridedir.kaynaktan ekilen akm I
R
, I
L

ve I
C
kol akmlarnn vektrel toplamlarna eittir. ekil 7.8 (a ) da vektr
diyagram grlyor. Kaynaktan ekilen akm,
I
C
I
L
-I
C
0
I
c
I
R
I
U
I
L

0
I
C
I
L
I
R
=I
U
(a) (b)
ekil 7.8 RLC paralel devresinin vektr diyagram
ekil 7.6 daki RLC paralel devresinde kaynaktan ekilen akm ile U= kaynak
emki ayn fazda olduunda, devre rezonans halindedir. ekil 7.8 (b) de
grlyor. Rezonansta I=I
R
dir, yani devre akm minimumdur.
ekil 7.7 de I
L
=I
C
eitlii fo frekansnda salad iin bu frekansa rezonans
frekans denir. Devrenin rezonans frekansn I
L
=I
C
eitliinden hesaplayalm.

151

LC
f
C f L f C f U L f E
o

2
1
. 2 2 / 1 . 2 . 2 /
0
0 0 0
=
= =
Paralel devrede rezonans frekansn veren forml, seri devrenin rezonans
frekansn veren formln aynsdr.

RLC Paralel Devrenin Rezonanstaki zellikleri
a) Kaynaktan ekilen akm minimum, devrenin empedans
maksimumdur.
b) I
L
=I
C
olduundan, X
L
=X
C
olur.
c) Kaynaktan ekilen akm R direncinin ektii akmdr.
d) Devre akm, kaynak gerilimi ile ayn fazdadr. =0
e) L ve C dene geen akmlar, kondansatrn ve endktansn karlkl
arj ve dearjndan meydana gelir.
f) Kaynaktan ekilen g dirente s eklinde kaybolan gtr
2.Rezonansta Akmn Ykselii :
RLC paralel rezonans devresinde R direnci ok byk seilirse, rezonansta
kaynaktan ekilen akm ok kk olur. I =I
R
=U/R.L ve C den geen akmlar
X
C
ve X
L
reaktif direnler kk seilmek suretiyle artrlabilir. Bunun
sonucunda L ve C dene meydana gelebilen kapal devreden geen akm
(Tank akm) kaynaktan ekilen akmdan ok byk olur.
Paralel rezonans devresinde devrenin Q katsays, endktanstaki veya
kapasitansta ki reaktif gcn hakiki gce (dirente s olarak kaybolan gce)
orandr.
L
L
X
R
Q
R E
X E
g aktif
g reaktif
Q = = =
/
/
2
2
Dikkat edilirse paralele rezonans devresinin Q katsays seri rezonans
devresindeki Q nun tersine eit olduu grlr.

152

Paralel rezonans devresindeki I
L
veya I
C
akm I
L
=U/X
L
dir.
U yerine U=I
R
.R yazarsak, I
L
=I
R
.R/X
L
bulunur.
I
R
=I, Q =R/X
L
ifadesini yerlerine yazarsak rezonansta L ve C den geen akm
(tank akm) veren forml bulunur.
I
L
=I.Q
I
L
=I.Q forml, rezonansta endktanstan veya kondansatrden geen akmn
ykseliini verir.
3. Pratik Paralel Rezonans Devresi
Kaypsz saf bir self bobini yapmak imkanszdr.bobini meydana getiren
letkenlerin direnlerinden dolay s eklinde bir g kayb meydana
gelir.Gerek bir self bobini endktansa seri bal R direnci ile gsterilir.Bir
kondansatrn dielektiriinde s eklinde kaybolan g ok kk olduu iin
ihmal edilebilir.ekil9.9 (a) da pratik (gerek) bir paralel rezonans devresi
grlyor.
Kondansatrden geen Ic akmn gerilimden Ic akmn gerilimden 90 ileride,
bobinden geen I
B
akm da gerilimden
B
kadar geride alarak ekil 7.9. (b) de
grlen vektr diyagramn izelim.
U
R
C
L
I
I
C I
B

0
I
C
I
L
I
R
U
b
I
b
I
(a) (b)
ekil 7.9 Pratik paralel rezonans devresi ve vektr diagram
Kaynaktan ekilen akm, I
B
ve I
C
akmlarnn vektrel toplamna eittir. Ib akm
I
R
ve I
L
bileenine ayralm. Bu devrenin rezonansa gelebilmesi iin kaynaktan
ekilen I akm ve U geriliminin ayn fazda olmas (=0) lazmdr. ekil9.9 (b)

153

deki vektr diyagram dikkatlice incelirse, bobinden geen I
B
akmnn I
L
bileeninin I
C
akmna eit olduunda I ile U nin ayn fazda olaca grlr.
b
Zb
Xb
R
I
B
ve sin
b
deerlerinin hesaplayp I
L
= I
B
.sin
b

ekil 7.10 empedans geni ifadede yerlerine koyarak I
L
yi bulalm.
ekil 7.10 da bobinin empedans geni grlyor. Bu genden,
2
L
2
L
B L b
2
L
2
B
X R
X
Z / X sin X R Z
+
= = + =
yazlr. Bobinden geen akm,
2
L
2
B B B
X R
U
I Z / U I
+
= =
I
B
akmnn I
L
bileeni,
2
L
2
L
2
L
2
L
2
L
2
L
X R
X
. U
X R
X
.
X R
U
I
+
=
+ +
=
bulunur. Kondansatrden geen akm I
C
= U/X
C
dir.

C
2
L
2
L
X / U
) X R (
X
. U =
+

C
2
L
2
L
X
1
X R
X
=
+
ifadeden rezonans frekansn hesaplayalm.

C f 2 / 1
1
) L f 2 ( R
L f 2
0
2
0
2
0

=
+

2 2
0
2 2
L f 4 R C / L + = ,
I
C
= I
L
I
R
= I
B
. cos
b

I
L
akm I
L
= I
B
.sin
b


154

L
CR
1
LC 2
1
f
2
0
=

nolu ifadede R yerine Q / L f 2 R
0
= ifadesini
koyarak f
0
hesaplayalm.
2
2
C
o
Q 1
Q
L 2
1
f
+
=

a) Rezonans frekansn veren formller incelendiinde u
neticeler kartlabilir.
b) Gerek paralel rezonans devresinin rezonans frekans, ideal
paralel devrenin rezonans frekansndan biraz kktr.
c) Seri ve ideal rezonans devrelerinin rezonans frekanslar
devrenin direncine bal olmad halde pratik paralel
rezonans devresinde rezonans frekans devrenin direncine
baldr.
d) Eer CR
2
/L >1 olursa rezonans formldeki kk iindeki ifade
negatif kar. Bu devrenin rezonans frekans yoktur. yle ki
bu devrede hibir frekansa rezonans gelmez.
e) Eer bobinin Q su 10 dan byk ise (Q>10) formln kk ii
1 alnabilir. Byle bir durumda rezonans frekans f
0
=1/2 LC
olur.
rnek 7.2
ekil 7.11 deki paralel devre hangi frekansta rezonansa gelir.
zm 7.2
ekil 7.11 den geen akmlarn vektr diyagramn izelim,ekil 7.12 Bu
devrenin rezonansa gelmesi yani E ile I nn ayn fazda olmas iin I
L
= I
C
olmaldr.

155

U
R
L
= 6
C
L = 1mh
I
I
1 I
2
R
C
= 4
20 f

0
I
C
U
I
1
I
2
I
1
I
L
ekil 7.11 Paralel Devre ekil 7.12 Vektr Diyagram
Hz 722
) 10 . 20 /( 10 4
) 10 . 20 /( 10 6
.
10 . 20 . 10 2
1
f
, frekans rezonans Devrenin
C / L R
C / L R
.
LC 2
1
f
X R
X
) X R (
X

X R
1
. E I
; den sin ifade X R / X sin ; X R / E I ) X R /( X . E I
; den
X R
1
1 sin ,
X R
E
I
6 3 2
6 3 2
6 3
0
2
C
2
L
o
2
C
2
C
C
2
L
2
L
L
2
L
2
L
L
2
L
2
L L 2
2
L
2
C
2 2
C
2
C C C
2
C
2
C
2
C
2
C
1
=
+
=
+
=
+ +
=
+ = + = + =
+
=
+
=

forml incelenirse u neticeler karlr.

a. R
L
2
>L/C ve R
C
2
>L/C ise devrenin rezonans frekans vardr.
b. R
L
2
< L/C ve R
C
2
<L/C ise kk ii pozitif olacandan devre yine
rezonans gelebilir.

156

c. R
L
2
<L/C ve R
C
2
>L/C ise kk ii negatif olacandan devre hibir
frekansta rezonansa gelmez.
d. R
L
2
= R
C
2
=L/C olduunda devre her frekansta rezonans
halindedir.
e. Rezonans frekans devrenin R
L
ve R
C
direnleri ile deiir. ekil
7.13 de bir direnle rezonansa getirilen paralel rezonans devresi
grlyor.
C L
R
C
R
L
R
ekil 7.13 Diren akortlu paralel rezonans devresi

157

G VE G KATSAYISININ DZELTLMES
8.1 G GEN
8.2 G KATSAYISI
8.3 G KATSAYISININ DZELTLMES
8.4 G KATSAYISININ KONDANSATRLERLE DZELTLMES
BLM 8

158

8. G VE G KATSAYISININ DZELTLMES
8.1 G GEN
Alternatif akm devrelerinde, devreye uygulanan ebeke gerilimi ile devre
akm arasndaki asnn, devrede bulunan omik veya reaktif direnlere
bal olarak deitiini biliyoruz.
I
w
I
I
m
o
b
a
U
ekil8.1
ekil 8.1 deki vektr diyagramnda, akm gerilimden kadar geridedir. I
akmn dik bileenlere ayralm. I
w
bileeni gerilimle ayn fazda ve I
m
bileeni
de U gerilimine diktir.
sin . I I
m
= cos . I I
w
=
Gerilimle ayn fazda olan Iw akmnn, U gerilimi ile arpm, Watt olarak hakiki
(aktif) gc verir.
P=Iw.U Iw yerine (I cos ) yazalm. P=U.I.cos
Alternatif akm devrelerinde hakiki gc veren bu ifadeyi daha nce
bulmutuk. Iw bileenine Wattl akm veya aktif akm denir
Reaktif G Q=U.I.sin
Reaktif gcn birimi Volt-Amper-Reaktiftir. Ksaca VAR olarak gsterilir.
1000VAr =1kVAr ve 10
6
VAr = 1megaVAr (MVAr) Akmn gerilime dik olan I
m
bileenine reaktif akm (vatsz akm veya mknatslama akm) denir.
Bir alternatif akm devresine uygulanan U gerilimi ile devre akm Inn
arpmna grnr g veya zahiri g denir. Grnr gcn birimi
VoltAmper(VA) dir. S harfi ile gsterilir.
1000 VA = 1 kVA ve 10
6
VA = 1 MVA (Mega Volt Amper)
S = U . I

159

ekil 8.1 deki oab akmlar genini izelim. ekil 8.2 (b) deki akmlar genin
her kenar U ile arptmzda, kenarlar ( U.I.cos ) ve (U.I.sin) ve U.I olan
g geni elde edilir.

ekil8.2 (c)
U
I

I
I cos
I.sin

S=U.I
P=U.I cos
Q=U.I.sin
geri
(a) (b) (c)

ekil 8.2 Akm geride olduu duruma gre g geni
G geninde reaktif, aktif ve grnr gler arasnda iliki yazlabilir.
2 2
Q P S + =

Alternatif akm devrelerinde akm, uygulanan gerilimden geride olduu gibi
ileride de olabilir .
8.2 G KATSAYISI
Bir alternatif akm devresindeki hakiki (aktif) gcn ,grnr gce oranna
devrenin G Katsays denir.

G katsays = P/S = U.I.cos/U.I = Cos
G katsays cos ile gsterilir. as, alternatif akm devresine uygulanan U
gerilimi ile I akm arasndaki adr. asnn sinsne, kr g katsays
veya reaktif g katsays denir.
Sin = Q / S
Bir alternatif akm devresinde ,akm gerilimden ileride veya geride olduu gibi
,akm ile gerilim ayn fazda da olabilir.Buna gre g katsaylar cos ileri
cos= 1 ve cos geri olmak zere ekilde ifade edilir.
Alternatif akm kaynaklarn balanan eitli alclarn ektikleri akm ile
ularndaki gerilim arasndaki faz fark , alcnn yapsna gre deiir.
Eer alcnn ektii akm, ularndaki gerilimden ileride ise bu alcya ileri g
katsayl yk denir. Eer alcnn ektii akm, ularndaki akm ile ayn fazda
ise bu alcya g katsays 1 olan yk denir. Bir alcnn ektii akm,
ularndaki gerilimden geri kalrsa, bu alcya geri g katsayl yk denir.

160

Bir alternatif akm ebekesindeki saf bir selften geen akm, ularndaki
gerilimden 90
o
geri kalr. = 90 olduuna gre g katsays cos = cos 90 =
0 olur. u halde, saf bir self g katsays sfr geri olan bir yk durumundadr.
Bir alternatif akm ebekesine balanan kondansatrden geen akm,
ularndaki gerilimden 90 ileridedir. Cos90 = 0 olduuna gre, kondansatr
g katsays sfr ileri olan bir yktr.
Bir fazl Alternatif akm devrelerinde kullanlan g formllerini bir arada
yazalm:
Hakiki G : P = U.I.cos=I
2
.R = U
2
/R
Kr G : Q=U.I.sin =I
2
.Xe = U
2
/Xe
Grnr G : S=U.I=I
2
.Z=U
2
/Z
G Katsays : cos=P/S =P/E.I
=
Re/Z
Reaktif G Katsays : sin= Q/S
rnek 8.1
120 Voltluk AA kaynandan 2 amper eken tek fazl bir motorun g
katsays 0,85 dir. Motorun ektii hakiki ve grnr gc hesaplaynz.
zm 8.1
P = U.I.cos= 120.2.0,85 = 204 watt
S=U.I = 120.2 =240 VA
rnek 8.2
Tek fazl bir alternatrn devresindeki voltmetreden 220 V ampermetreden
20A ve fazmetreden cos = 0,8 deerleri okunmutur.Buna gre alternatrn:
a) Aktif gcn
b) Grnr gcn
c) Kr gcn
d) Kr g katsaysn hesaplaynz .
zm 8.2
a-) P=U.I. cos= 220.20.0,8 = 3520 watt

161

b-) S=U.I =220.20 = 4400 VA
c-) S =
2 2
Q P + den Q =
2 2
P S Q=
2 2
3520 4400 = 2640 VAr
d-) sin= Q/S =
4400
2640
= 0,6
8.3 G KATSAYISININ DZELTLMES
Endktif (selfli) bir ykn kk olan g katsaysnn daha byk bir deere
ykseltilmesi iin yaplan ilemlerin tmne, g katsaysnn dzeltilmesi
veya kompanzasyon denir.
G katsays dk (0,3-0,5) olan endktif yklere, motorlar, transformatrler,
bobinler, floresan lamba balastlar rnek gsterilebilir.
Dk g Katsaysnn Sakncalar :
1. Alternatr ile transformatrlerin gleri ve verimleri der. 240 KVA
lk ve 1200 V luk tek fazl bir alternatr ele alalm. Alternatrn akm I
40000/1200=200A dir. Deiik g katsayl ykler balayarak alternatrden
ekilen aktif gleri hesaplayalm:
a-) G katsays 1 olan omik bir yk balandnda alternatr en byk aktif
gcn verir.
P= U.I. cos= 1200.200.1.10
-2
= 240 KW
b-) R-L elemanlarndan meydana gelen ve g katsays 0,80 olan endktif bir
yk balandnda alternatrden ekilen aktif g:

P=1200.200.0,80.10
-2
= 192 KW olur.
Grlyor ki, dk g katsayl bir yk baland zaman, alternatr normal
akmn(200A) verdii halde normal gcn verememektedir. Dolaysyla,
daha dk gte altndan verimi de der.
2. G katsaysnn dmesi orannda, ebekeyi besleyen alternatr ve
trafonun grnr glerinin bymesi gerekir. rnein, bir atlyedeki
motorlarn toplam gc 80 KW ve g katsays 0,80 olsun. Bu motorlarn
besleyecek olan trafonun grnr gc

S = P/cos= 80 / 0,80 = 100 kVA olmaldr.
Toplam g yine 80 KW, fakat g katsays 0,60ya derse trafonun grnr
gc,

162

S
2
= 80 / 0,60 = 133 KVA olmaldr.
Demek ki, g katsays dnce ayn aktif gc, grnr gc daha yksek
olan bir trafo ile beslemek gerekecektir.
3. Besleme hatlarndaki g kayplar ve gerilim dmleri artar.
rnein ,gc 1 KW ve gerilimi 200 V olan tek fazl bir alternatre g
katsays 0,90 olan bir yk balanrsa ekilen akm:
I
1
= P/U.cos =1000/200.0,90=5,55

A olur.
Ayn alternatre g katsays 0,60 olan bir yk balandnda ekilen akm:

I
2
= 1000/200.0,60 = 8,35 A olur.
Grlyor ki, her iki durumda da gerilim ve harcanan g ayn olmasna
ramen, g katsaysnn klmesi nedeniyle ekilen akm artmaktadr.
Dolaysyla, yk besleyen hattaki (R.I
2
) s kayb daha byk olacak ve
hattaki gerilim dm artacaktr. Bunu nlemek iin daha byk kesitli iletken
kullanmak gerekecektir. Ayn zamanda , sigorta ve alter akmlar da
ykselecei iin tesisatn maliyeti artar.
Yukarda aklanan sakncalar gidermek iin g katsaysnn ykseltilmesi
gerekir. Uygulamada, g katsaysnn ykseltilmesi iin genellikle
kondansatrler kullanlr. nk, kk ve hafiftirler, dnen paralar
olmadndan bakmlar kolaydr. Fiyatlar ucuzdur, iletme gcnn bymesi
halinde devreye ek kondansatrler kolaylkla balanabilirler.
G Katsaysnn ykseltilmesi ile elde edilen kazanlar zetleyelim:
1- Alternatrn ve trafonun grnr gleri klr.
2- Ayn kablolardan (iletim hatlarndan) daha fazla aktif enerji iletilir.
3- Enerji iletim hatlarndaki kayplar azalr.
4- Reaktif g iin denmesi gereken mebla tasarruf edilir.

163

8.4 G KATSAYISININ KONDANSATRLERLE
DZELTLMES
1. Kondansatrn Seri Balanmas:
ekil 8.3 (a) da grlen motorun devresine ekil 8.3(b) deki gibi 308 mF lk bir
kondansatr seri balayalm.

Motorun empedans Z
M
=U/I = 120/10 = 12
G katsays, cos = 0,70 =45,6
Motorun omik direnci, R = Z
m
.cos
m
=12.0,70 =8,4
Motorun reaktif direnci , X
m
= Z
m
.sin = 12.sin 4,5 =8,6
Kapasitif reaktans, Xc = 10
6
/C = 10
6
/2.60.308 =8,6

Seri devrenin toplam (edeer) empedans, Z
e
=
2 2
) (
C L
X X R +

Ze =
2 2
) 6 , 8 6 , 8 ( 4 , 8 + = 8,4 . Omik yk, nk X
l
= Xcdir
ebekeden ekilen akm, I =U/Z = 120 / 8,4 = 14,3 A
Akm ile gerilim arasndaki a = 0 dr
Devrenin g katsays, Cos = Cos 0 = 1
Motorun ularndaki gerilim, Um = Z
m
.I = 12.14,3 = 172 V
120 V
60 Hz
M
1.Fazl
A
840 W
cos =0,7
I=10 A
120 V
60 Hz
M
1.Fazl
A
840 W
cos =0,7
I=14,3 A
C=308 mikro F
(a) (b)
ekil 8.3

164

Gc 840 W ve G katsays 0,70 geri olan bir motorun devresine seri olarak
308mF lk bir kondansatr baladmzda, devrenin g katsaysn 1e
karm oluyoruz. Yalnz, bu arada ebekeden ekilen akm 14,3 ampere ve
motorun ularndaki gerilim de 172 Volta ykselmi olur. Bu da motor iin
tehlikelidir, hi arzu edilmez. u halde, bir kondansatr yke seri balayarak
g katsaysn dzeltmeye almamalyz.
2.Kondansatrn Paralel Balanmas :
G katsaysn dzeltmede, alternatif akm devresine kapasitif reaktif g
vererek, ebekeden ekilen grnr gc azaltrken, ykten geen akmn ve
ularndaki gerilimin sabit kalmasn salamak gereklidir.

Paralel devrenin zelliklerinden biri, kollardan birindeki deiiklik, toplam akm
deitirdii halde, teki kollardan geen akmlar etkilememesidir.

Motora uygulanan gerilim ve geen akm sabit tutabilmek iin ekil8.5 te
grld gibi, kondansatr paralel balamak gerekir.

rnek 8.3
840 W, cos= 0,70 geri g katsayl bir motor 120 V 60 Hz Freakansl bir
ebekeye baldr.
a-) Sistemin G katsaysn 1e karmak iin ka F lk kondansatr motor
ularna paralel balamak gerekir.
b-) Ampermetrelerin gsterecekleri deerleri bulunuz.
120 V
60 Hz
M
1.Fazl
A
840 W
cos =0,7
I
mot
=10 A
C=158 mikro F
A
A
I
C
=7,14 A
I=7 A
U
S=1200 VA
P=840 W
Qc=860 VAr
Qm=860 VAr
U
I
mot
=10 A
Iw
I
c
I
m

(a) (b) (c)
ekil 8.4

165

zm8.3
a-) Motorun ektii grnr g,
Q
m
= S.sin = 860 70 , 0 1 1200
2
= VAr
G katsaysnn 1 olmas iin ebekeden reaktif g ekilmemelidir. Motora
lazm olan 860 VAr lk gc kondansatrn salamas gerekir.
Qc = Qm = 860 VAr olur.
Kondansatrn reaktif gc,
Qc = Ic
2
. Xc = Uc
2
/Xc 860 = 120
2
/ Xc , Xc = 120
2
/860 = 16,7
Kondansatrn kapasitesi :
Xc = 10
6
/ C den C= 10
6
/Xc = 10
6
/ 2 .60.16,7 = 158 F olarak bulunur.
b-) ekil 8.4(c) deki vektr diyagramndan.
Imot = P/U.cos = 840 / 120 .0,70 = 10 A
Cosm = 0,70 , m = 45,6
Motorun ektii reaktif akm,

Im = I.sinm = 10 . sin 45,6 = 7,14 A.
Kondansatrn akm , motorun reaktif akmna eit olmaldr
Xc = 16,7 olduuna gre, Ic = U/Xc = 120 /16,7 = 7,14 A
ebekeden ekilen akm, motor akmnn Iw bileeni olan Wattl akma eit
olmaldr. nk cos =1 dir.
Ic, Im ve Iw akmlarnn vektrel toplam da ebekeden ekilen akm verir.
___________
I= Iw
2
+(Im-Ic)
2
= Iw.
I = Iw=Imot.cos

166

Sonu
158 Flk kondansatr, motorun ektii 860 VAR reaktif gc salad iin
ebekeden yalnz 840 Wattlk aktif g ekilir.Dolaysyla sistemin g
katsays 1e ykselmi olur.
Ekonomik sebeplerden dolay g katsaysnn 1e deil 0,90a ykseltilmesi
istenir.
Bunu bir rnekle aklayalm .
rnek 8.4
6KV ve 50 Hzlik ebekeden beslenen bir fabrikadaki motorlarn toplam gc
2000KW ve g katsays 0,60 Geridir. Fabrikann g katsaysn (a)0,90 ve
(b) 1e ykseltmek iin ebeke giriine balanmas gereken kondansatrn
kapasitesini hesaplaynz.
6 kV
50 Hz
M
1.Fazl
200 kW
cos =0,6
C
I
1
I
c
I
mot

1
U Iw
I
c
=I
m2
I
m
I
m2
I
m1
I
1
I
mot
(a) Motora kondansatrn paralel balanmas (b) Vektr Diyagram
ekil 8.5

Problemi zmeden nce, kondansatrn kapasitesini veren genel forml
ekil 8.5(b) deki akmlar vektr diyagramna gre karalm.
tg = Im / Iw, Im = Iw . tg

tg
1
= Im
1
/ Iw, Im
1
= Iw . tg
1

Im
2
= Im Im
1

Im
2
= Iw. tg Iw. tg
1
veya Im
2
= Ic
Ic = Im
2
= Iw (tg tg
1
)
Ayn zamanda , Ic = w .U.C / 10
6
ve Iw = Pmot/Udur

167

w .U.C / 10
6
= (Pmot / U ).(tg tg
1
)
C=
2
6
.
10 .
U w
Pmot
.(tg tg
1
)
Pmot = Motorun gc, (dk Cos li yk)W, = Asal hz, raydan/saniye,
U=ebeke gerilimi (Volt), tg = (motorlarn) g katsays asnn tanjant,
tg
1
=kompanzasyondan sonraki g katsay asnn tanjant, C=Paralel
balanacak kondansatrn kapasitesi F.
cos = 0,6 ; = 58 10 ; tg = 1,335

cos
1
= 0,9 ;
1
= 25 50 ; tg
1
= 0,484
cos
1
= 1 ;
1
= 0 ; tg
1
= tg0 = 0
= 2f = 2 . 3,14 . 50 = 314 rad/saniye
C =
2
6
.
10 .
U w
P
.(tg - tg
1
)
C =
2
6
6000 . 314
10 . 2000000
. (1,335 0,448) = 150 F
b-) C =
6000 . 6000 . 314
10000000 . 2000000
. (1,335 0) =177F
Sonu
G katsaysn 1 yapmak ile 0,9 yapmak arasnda elektriki bir fark yoktur.
Fakat kondansatrler arasnda 27Flk bir kapasite fark vardr.
Kondansatrlerin fiyatlar kapasitelerine gre tespit edildiinden, cosnin
0,9a ykseltilmesi daha ekonomik olur.
168

FAZLI DEVRELER
9.1 VEKTRLERN FT HARFLERLE GSTERLMES
9.2 K FAZLI AKIM
9.3 FAZLI SSTEM
9.4 G LMEK
9.5 FAZLI SSTEMDE G KATSAYISININ DZELTLMES
9.6 KARIIK RNEK PROBLEMLER
BLM 9
169

9. OK FAZLI AKIMLAR
Alternatif akm reten jeneratrlere Alternatr denir. Eer bir alternatr yalnz
bir sins dalgas eklinde emk retirse, 1 fazl alternatr denir. imdiye kadar
incelediimiz elektrik devrelerindeki kaynaklar hep 1 fazl kaynaklard. Eer bir
alternatr 90 derece faz farkl iki sinsoidal emk retiyorsa buna iki fazl
alternatr denir. Eer bir alternatr aralarnda 120er derece faz fark bulunan
sinsoidal emk retiyorsa, byle bir kaynaa da fazl alternatr denir.

Enerjinin iletimi ve retimi bakmndan ok fazl sistemin bir fazl sistem
stnlkleri :
a-) Ayn boyuttaki iki veya fazl alternatr bir fazldan daha fazla g
verir.
b-) ok fazl alternatrde kilowattsaat bana enerjinin maliyeti bir
fazldan daha dktr.
c-) ok fazl enerji iletim hatlar bir fazl hatlardan daha ucuzdur.
rnein fazl enerji iletim hattnn bakr arl edeer 1 fazl hattn
kadardr.
9.1 VEKTRLERN FT HARFLERLE GSTERLMES
Birden fazla gerilim ve akm kayna veya 2 ve 3 fazl gerilim kaynaklarn
ihtiva eden akm ve gerilim vektrleri iin sistemli bir gsterme ekli kabul
edilirse problemlerin zmnde hata yapma ihtimali azalr.
ekil 9.1 (a) daki E vektrn ele alalm. Bu vektrn balangc O ve u
ksmda Adr vektrn yn Odan Aya dorudur. Bu vektr ift harfle (E
O
A)
eklinde gsterebiliriz. (OA) harfleri bize vektrn ynn de gstermi olur. E
vektrnn tersi olan (180 derece faz farkl) E vektr ift harflerle (E
AO
)
eklinde gsterilir. Bir vektrn alt yanndaki harflerinin yeri deiirse vektr
180derece dndrlm olur.
E
AO
= -E
OA

170

A o -E E
E
OA
E
AO

A F
D
C
B
I
Ao
I
Bo
I
oF
I
oD
I
oC
O
(a) (b)
ekil 9.1. Vektrlerin ift harfle gsterilii
ekil 9.1 (b)deki O dm noktasna gelen ve giden akmlarn ynleri
iaretlenmi ve vektryel olarak gsterilmilerdir. Dm noktasna gelen
akmlarn vektryel toplam, ayrlan akmlarn vektryel toplamna eittir.
I
AO
+ I
BO
= I
OC
+ I
OD
+ I
OF
Eitliin bir tarafn dier tarafa tayalm,
I
OA
+ I
OB
+ I
OC
+ I
OD
+ I
OF
= 0
Dikkat edilirse, akm vektrleri eitliin bir tarafna veya teki tarafna
aktarldnda balang veya son harflerin yer deitirdii grlr.
ekil 9.2deki seri RLC devresinde AD ularndaki gerilim, her elemann
ularndaki gerilimlerin vektryel toplamna eittir.
U
AD
= U
AB
+ U
BC
+ U
CD
171

U
AD
U
AB
U
BC
U
CD
A
B
C
D
ekil 9.2 Seri RLC devre
9.2 K FAZLI AKIM
NS kutuplar arasnda dndrlen bir bobinde sinsoidal bir emk indklenir.
ekil 9.3te grld gibi statora bir bobin yerletirilir ve ortadaki NS kutbu
dndrlrse , kutuplarn manyetik aks tarafndan kesilen bobinde sinsoidal
bir emk indklenir. Pratikte kullanlan alternatif akm jeneratrlerinin byk
gl ve yksek gerilimli olanlar hep bu tipte yaplrla yani bobinler sabit
tutularak kutuplar dndrlr.
N S
Bobin
ekil 9.3

ekil 9.4 (b) de grld gibi , A ve B bobinleri birbirine dik olarak statora
yerletirilir, ortadaki NS kutuplar dndrlrse, A ve B Bobinlerinin ularndan
90 derece faz farkl sinsoidal iki emk alnr.
Dikkat edilirse bileke vektrn ilk harfi birinci
vektrn ilk harfi, bileke vektrn ikinci harfide
nc vektrn ikinci harfi olduu grlr. Toplanan
vektrlerden birinci (U
AB
) vektrnn ikinci harfi (B),
ikinci (U
BC
) vektrn birinci harfi (B) ve ikinci harf C,
nc U
C
vektrnn ilk harfi de Cdir
ekil 9.4 (a) da grld gibi NS kutuplar
arasn birbirine dik iki bobin yerletirilir,
bobinlerin ular mildeki 4 bilezie
balanrsa, kutuplar dndrldnde A
bobininde ve B bobininde indklenen
sinsoidal emklar arasnda da 90ar
derece faz fark olur.
172

N
S
B
A

N S
Bobin
A
a
b B
(a) (b)
ekil 9.4 ki fazl alternatif emknn elde edilmesi.
A ve B bobinlerinde indklenen emklarn deiim erisi ekil 9.5te grlyor.
Bobinlerin sarm saylar birbirine eit olursa, emklarn da genlikleri dolaysyla
etkin deerleri birbirinin ayn olur. ekil 9.5te A bobininin emks Bden 90
derece ilerdedir.
0
e
a
e
b
t
90
o
180
o
360
o
E
A
E
B
ekil 9.5 Sinsoidal A ve B emklar
ekil 9.4deki jeneratrlere iki fazl alternatrler ve elde edilen emklere de iki
fazl alternatif akm denir. Emk larn herhangi bir andaki deerleri
e
a
= Em . Sinwt e
b
= Em . Sin (wt 90)
ki fazl jeneratrdeki A ve B bobinlerinde indklenen emklarn etkin
deerlerinin 120 Volt ve bobinlerin ularna balanan omik direnlerin 12er
ohm olduunu kabul edelim. ekil 9.6 (a) da grld gibi fazlardan 10
amper akm ekilir.
173

12
12
a
b
E
aA
=120/0
o
E
bB
=120/-90
o
A
B
10 A
10 A

12
12
a
b
E
aA
E
bB
A
R
A
I
B
0
I
A
=10A
E
oA
R
B
(a) (b)
ekil 9.6 ki fazl sistem
Her iki fazn yan yana olan dn iletkenleri yerine A B ular birletirilerek tek
bir hat ekilirse, ekil 9.6 (b) elde edilir. E
aA
gerilimi ile IaA akm, E
bB
gerilimi
ile I
bB
akm ayn fazdadr. nk, omik direnle Cos = 1 olan ykler baldr
u halde, I
aA
akm ile I
bB
akm arasndaki faz fark 90 derecedir. Mterek
olan dn iletkenine (Ntr hatt) denir. Ntr hattndan geen akm, 90derece
faz farkl I
aA
ve I
bB
akmlarnn vektryel toplamlarna eittir. ki d hat
arasndaki potansiyel fark da vektryel ilemle bulunabilir.
A
E
o
B
=
1
2
0
/
-
9
0
o
E
Ao
=120/-180
o
E
oA
=120/0
o
o
E

A
B
E

A
B
90
o

o
I
oA
=10/0
o
I
oB
E
oB
E
oA
I
n
= 2.I
(a) (b)
ekil 9.7 ki fazl sistemde gerilim ve akm vektr diyagramlar.
ki fazl sistemde iki d hatlar arasndaki gerilim ekil 9.7 (a) daki vektr
diyagramndan bulunur.
E
oA
= E
oB
= E
f
olduundan, E
AB
= E
AO
+ E
OB
, E
AB
= 2 .Ef
EAB = 2 . 120 = 170 Volt .
ekil 9.7 (b)deki vektr diyagramndan ntrden geen akm hesaplayalm.
174

In = 2 .I In =
2 2
B A
I I + =
2 2
10 10 + = 2 .10 = 14,14 A.
u halde iki fazl bir sistemde iki d hat arasndaki potansiyel fark faz
emklarnn 2 katna, ntr akm da faz akmnn 2 katna eittir.
ki fazl sistemde g bir faz gcnn iki katna eittir.
P = 2 . E . I . cos
E = faz gerilimi, I = Faz akm, cos = ykn g katsays
9.3 FAZLI SSTEM
1. FAZLI EMKN ELDE EDL
NS kutuplar arasna ekil 9.8 (a) da grld gibi tane bobin 120er
derece faz farkl olarak yerletirilerek dndrlrse, aralarnda 120 er derece
faz fark olan tane sinsoidal emk elde edilir. Her bobinin ular mildeki alt
bilezie balanrsa, bileziklere srtnen fralarla bobinlerde indklenen emk
lar darya alnarak ykler balanabilir. ekil 9.8 (b) de A, B ve C bobinlerinde
indklenen 120er derece faz farkl emklarn deiim erileri grlyor.
A
B
C
c
b
a
N
S

0 t
E
A
E
B
E
C
60
o
90
o
120
o
180
o
270
o
360
o
(a) (b)
ekil 9.8 fazl emkin elde edilii ve emklerin deiim erisi
A, B ve C bobinlerinin sarm saylar bir birine eit olursa indklenen emk
lerin maksimum deerleri, dolaysyla etkin deerleri de bir birine eit olur. Bu
120 er derece faz farkl ve maksimum deeri ayn olan eri aadaki
gibi ifade edilir.
175

e
A
= E
m
. Sin t
e
B
= E
m
. Sin (t 120
o
)
e
C
= E
m
. Sin (t 240
o
)
ekil 9.8 incelendiinde, A bobininde indklenen emk (+Em) deerini aldktan
120 sonra B bobininde indklenen emk (+Em) deerini alr. B den 120
sonra C bobininde indklenen emk (+Em) deerine ular. C bobinindeki emk
A bobinindeki emk dan 240 geri veya 120 ileridedir. C bobinindeki emk A
bobinindeki emk dan 240 geri vaya 120

ileridedir.
2. Yldz (Y) Bal sistem
ekil 9.9 (a) da A , B ve C bobinlerinin durumu indklenen emklerin vektr yel
gsterilileri izilmitir. Bobinlerin son ular (a,b ve c) birletirilirse, ekil 12.9
(b)de Y bal sistem ve vektr diyagram elde edilir.
ekil 9.9 (b)de grld gibi, 120 derece faz farkl bobinin son
ular birletirilerek elde edilen noktaya (o) denir ve A, B ve C ularndan ve
odan birer hat karrsak, ABC faz hatlarn ve sfr hattn ilave eden bir
sistem elde ederiz. Buna yldz sistem denir. Faz hatlar ile ntr arasndaki
gerilimler birbirine eit ve 120er derece faz farkldrlar. Herhangi bir faz hatt
ile ntr arasndaki gerilime <<Faz Gerilimi>> denir.

C
B
A
a
b
c
E
aA
E
cC
E
bB

C
B
A
0
E
aA
E
cC
E
bB
0
A
B
C

120
o
0
E
oC
E
oA
E
oB

(a) (b)
ekil 9.9 fazl emklarn yldz balanmas ve vektr diyagram
a. Fazlar Aras Gerilim (Hat Gerilimi) :
A,B ve C fazlar arasndaki gerilimlerin vektr diyagramlarn izmeye ve
fazlar aras gerilimin mutlak deerini faz gerilimi ile ifade etmeye alalm.
176

ekil 9.9 (b)deki devrede AB faz hatlar arasndaki E
AB
gerilimi, E
OA
ve E
OB
faz gerilimlerinin vektrel toplamna eittir.
E
AB
= E
AO
+ E
OB
ekil 9.10da E
AB
vektr E
AO
= -E
OA
vektr ile E
OB
vektrnn bilekesi
alnarak izilmitir. BC faz hatlar arasndaki E
BC
gerilimi E
BC
= E
BO
+ E
OC
dir.
CA faz hatlar arasndaki gerilim de
0
E
B
C
E
C
A
E
A
B
E
o
B
E
Ao
=-E
oA
E
o
A
E
B
o
E
o
C
E
Co
=-E
oC
120
o
30
o
120
o
60
o
30
o
ekil 9.10 Yldz sistemde faz ve fazlar aras emklar vektr diyagram
E
CA
= E
CO
+ E
OA
vektrel toplamna eittir. ekil 9.10da E
BC
ve E
CA
fazlar
aras gerilimlerin izilileri grlyor. Vektr diyagram incelendiinde E
AB
,
E
BC
ve E
CA
fazlar aras gerilimlerinin de (hat gerilimlerinin) arasnda 120er
derecelik faz fark olduu grlyor.
E
AB
vektrnn genlii (mutlak deeri) vektr diyagramndan hesaplanabilir.
E
AB
= 2(E
OB
)cos30
o
= 2.(E
OB
) 3 / 2 = 3 . (E
OB
)
Faz gerilimleri birbirine eit olduu iin fazlar aras gerilimlerde birbirine
eittir. E
AB
= E
BC
= E
CA
= E. Fazlar aras gerilim faz geriliminin 3 katna
eittir.
E= 3 .Ef
177

b. Yanl yldz balama
fazl emknn indklendii A,B ve C faz bobinlerini yldz balarken son
ularn (a,b,c) bir kpr ile birletirmemiz gereklidir. Yldz kprsn
yaparken fazlardan her hangi birinin ularn kartrmamz neticesinde son
ucu diye balang ucunu dier fazlarn son ular ile birletirebiliriz. ekil
9.11 (a)da grld gibi nc fazn ularn kartrarak balang ucu
Cyi dier birinci ve ikinci fazlarn son ular ile birletirelim.Birinci faz emky X
ekseni zerinde E
OA
vektr ile, ikinci faz emks birinci faz vektrnde 120
derece geride E
OB
vektr ile gsterilir.nc fazn emks birinciden 120
derece ileride veya ikinci fazdan 120 derece geridedir. nc fazn ularn
ters balamakla bu fazn emks 180 derece dndrlm olur.
ekil9.9(b)deki nc faz emksn gsteren E
OC
vektr 180 derece
dndrlnce ekil9.11(b)deki vektr diyagramndaki gibi E
Cc
vektr ile
gsterilir. ekil 9.9(b) ve ekil 9.11(b) vektr diyagramlar karlatrldnda,
tek fark E
OC
vektrnn ters olarak izilmesidir.
fazl bir alternatr yldz balandktan sonra fazlar aras emklerini bir
voltmetre ile lerek yldz balanmann doru veya yanl olduu hemen
bulunabilir
Doru yldz balamada fazlar aras emkda faz emklarnn 3 katna eittir.
ekil 9.11 (b)deki vektr diyagramnda grld gibi yanl yldz
balamada fazlar aras emklardan biri faz emksnn 3 katna eit olduu
halde dier fazlar ars emklar faz emklarna eittir.
E
AB
= 3 .Ef E
AC
= Ef E
BC
= Ef
u halde fazlar ars emklar faz emksnn 3 katna eit ise alternatr
(alternatif akm jeneratr) doru yldz baldr. Fazlar aras emklardan ikisi
faz emksna eit ise alternatr yanl yldz baldr.

C
B
A
a
b
c
0
C
B

120
o
30
o
E
oA
E
cC
E
oB

(a) (b)

ekil 9.11 yanl yldz bal sistem
178

c. Yldz Sistemde Akmlar
A,B ve C faz emklarn ekil 9.12 (a)da grld gibi eit omik diren
balayalm. Fazlarn dn iletkenleri yerine direnlerin ucunu ve fazlarn
a,b ve c sonularn birletirerek tek bir iletken ekelim. Bu iletkene Ntr hatt
denir. ekil 9.12(b)deki yldz sistem elde edilir. Burada kaynak ve yk yldz
balanm, 0 noktalar da bir hatla birletirilmitir.
R
1
= R
2
= R
3
olduundan her fazdan ekilen I
OA
, I
OB
ve I
OC
akmlar birbirine
eittir.Yk omik olduu iin her faz akm kendi faznn emksyla ayn
fazdadr. Faz emklar 120er derece farkl olduklarna gre, faz akmlar
arasnda da 120er derece faz fark vardr. ekil 9.13de faz emklarnn ve
faz akmlarnn vektr diyagram grlyor.
ekil12.12 (b)de grld gibi yldz sistemde faz akm hat akmna
eittir.Faz akmlar bir birine eit olduu iin hat akmlar da bir birine eittir.
| I
OA
| = | I
OB
| =| I
OC
| = If
| I
AA
| = | I
BB
| = | I
CC
| = I
I
hat
= I
faz

C
B
A
0
E
aA
E
cC
E
bB
C
B
A R
1
R
2
R
3
0 '
I
BB
I
AA
I
CC
I
OO
(b)
ekil 9.12 Yldz Sistem ve yldz dengeli ykn balan.
eit direnli ykn yldz balanmas ile meydana gelen fazl yke <<
fazl dengeli yk>> denir. Yldz sistemde hat akmlar faz akmlarna
eittir.
Kaynan sfr noktas (0) ile ykn sfr noktas (0) n birletiren iletkene
Ntr Hatt demitik. Bu hattan geen Ioo ntr akmn (0) veya (0) dm
noktalarna Kiriofun akm kanununu uygulayarak bulabiliriz.
179

I
OA
+ I
OB
+ I
OC
= I
OO

I
AO
+ I
BO
+ I
CO
= I
OO

Bir birine eit 120
o
faz farkl akm vektrnn bilekesi sfrdr.
u halde dengeli ykl yldz sistemde ntrden geen akm sfrdr.
120
o
0
E
oC
E
oA
E
oB
120
o
120
o
I
oA
I
oB
I
oC

120
o
I
oA
I
oC
I
oB
0
I
r
=-I
oC
a) Faz EMKlar ve faz akmlar vektr diyagram b) Akmlarn vektrel toplam
ekil 9.13
fazl Y bal bir kaynaa, faz empedanslar bir birine eit fazl yldz bir
yk balayalm, ekil 9.14 (a).
C
B
A
0
E
aA
E
cC
E
bB
C
B
A
0'
I
BB
=I
B
I
AA
=I
A
I
CC
=I
C
I
n
=I
OO
ZA
Z
C
Z
B

0
E
oC
E
oA
E
oB
a) Empedansl dengeli yk b) Vektr diyagram

ekil 9.14
Her fazdan ykn ektii faz akmlar faz emklerinden empedansn as
kadar geri kalr. ekil 9.14 (b) de faz emklerinin ve faz akmlarnn vektr
diyagram grlyor. I
A
, Z
A
empedansndan geen akm; I
B
, Z
B
den geen
akm ve I
C
de Z
C
den geen akmdr. Ntrden geen akm 120
o
farkl I
A
, I
B
ve
I
C
akmlarnn vektr yel toplamna eittir.
180

A
OA
A
Z
E
I =
B
OB
B
Z
E
I =
C
OC
C
Z
E
I =
In = I
A
+ I
B
+ I
C

rnek 9.1
ekil 9.14 (a) da ki devrede ykn empedanslar Z
A
= Z
B
= Z
C
=
30 30 dir.
fazl Y bal alternatrn faz emklar
= 0 120V E
OA
,
= 120 120V E
OB
,
= 120 120V E
OC
dir.
a) Hat akmlarn, b) Ntrden geen akmn hesaplaynz. c) Faz
emklerini ve hat akmlarn gsteren vektr diyagramn iziniz.
zm 9.1
a) A 30 4
30 30
0 120
Z
E
I
A
OA
A
=
= =

= = 150 A 4
30 30
120 120
Z
E
I
B
OB
B

o
o
o
90 A 4
30 30
120 120
Z
E
I
C
OC
C
=
= =
b)
A 0 ln
0 j 0 ) 4 j 0 ( ) 2 j 46 , 3 ( ) 2 j 46 , 3 ( ln
90 4 150 4 30 4 I I I ln
C B A
=
+ = + + + =
+ + = + + =
o

c) Vektr diyagram, ekil 9.14 deki diyagram benzeridir. Yalnz, = 30
o

alnacaktr.
3. gen ( ) Bal Sistem
ekil 9.15 (a) daki fazl alternatrn faz bobinlerinin ular ekil 9.15 (b)
deki gibi balandnda gen ( ) balant elde edilir. gen bal bir
alternatrn emk lerinin vektr diyagram ekil 9.15 (c) de grlyor
181

C
B
A
a
b
c
E
aA
E
cC
E
bB
A
B
b
C
c
a
E
CB
E
AC
E
BA
B
A
C
120
o
120
o
120
o
E
cC
E
bB
E
aA
B
C
A

a) b) gen balant c)Vektr diyagram
ekil 9.15 gen bal sistem
fazl alternatr gen balandktan sonra A, B ve C faz hatlar arasndaki
emk lerin faz emk lerine eit olduu diyagramndan grlyor.

u halde, gen bal bir jeneratrde fazlar aras emk ler faz emklerine
eittir.
E = E
faz

fazl bir jeneratrn gen balanmasnda herhangi bir yanll nlemek
iin, fazlar arasndaki balantdan ikisi yaplr. nc balant yaplmadan
nce ekil 9.16 (a) da grld gibi ak iki uca bir volt metre balayarak
ular arasndaki gerilim llr. Ular arasndaki gerilim sfr ise balant
dorudur. Ak olan bu iki u bir birine balanarak gen balant tamamlanr.
Eer volt metreden bir faz geriliminin iki kat okunursa balant ekil 9.16 (b)
deki gibi yanltr. Bu iki u balanrsa alternatrn sarglar arasnda ar bir
akm dolar.
A
b
B
c
C
a
E
aA
E
cC
E
bB
V

E
c
C
E

b
B
E
aA
B
C
A

(a) Doru gen balant
182

V
A
b
c
C
a
E
aA
E
cC
E
bB
2E
f

E
bB
E
cC
E
aA
A a
C
c

(b) Yanl gen balant
ekil 9.16 gen sistem
a.gen Sistemde Akmlar
fazl bir jeneratrn A,B ve C fazlarnn ularna deerleri bir birine eit
tane omik diren balayalm ekil 12. 17 (a) da grlen fazl devre elde
edilir. R
1
=R
2
=R
3
faz emk leride bir birinin eit olduu iin her fazdan ayn
deerde akmlar ekilir. A fazndan ekilen I
aA
akm faz emk i E
aA
ile ayn
fazdadr. I
bB
faz akm faz emki E
bB
ile, I
cC
nc faz akm da E
cC
faz emki
ile ayn fazdadr.

ekil 9.17 (a) daki devrede yan yana ekilen ift iletkenleri birletirerek tek hat
ektiimizde ekil 9.17 (b) deki devre elde edilir. Burada jeneratr gen R
1
R
2
ve R
3
yk direnleri de gen balanm olur. bal alternatrden kan
hat (A, B ve C hatlar ) bal R
1
R
2
ve R
3
direnlerine baldr.
R
1
E
aA
A
B
C
c
a
b
A
b'
B
c'
C
a'
R
2
R
3
I
aA
E
bB
E
cC
I
aA
I
cC I
aA
I
3
I
2
I
1
I
bB
I
cC
I
cC
I
aA
183

R
1
E
CA
A
B
C
A
B
C
R
2
R
3
I
AA
E
AB
E
BC
I
aA
I
cC I
aA
I
3
I
2
I
1
I
BB
I
CC
ekil 9.17 gen sistem
ekil 9.17 (b) deki () gen sistemde AA iletkeninden I
AA
akm, (a)
devresindeki iki iletkenden geen akmlarn vektr yel farkna eit olduu
grlr.
I
AA
= I
aA
-I
bB

I
AA
akmn ekil 9.17 (b) devresindeki A dm noktasna kirofun akm
kanununu uygulayarak da bulabiliriz.
I
AA
+ I
bB
= I
aA
I
AA
= I
aA
I
bB

BB hattndan geen I
BB
akm ile C
C
hattndan geen I
cC
akm da ayn
ekilde bulunabilir.
B noktasna uygulanan Kirof kanunundan,
I
BB
= IbB I
cC
C noktasna uygulanan kirof kanunundan,
I
CC
= I
cC
IaA
Alternatr yke balayan hattan geen I
BB
I
AA
ve I
CC
akmlarna ksaca
HAT AKIMI denir. Alternatrn faz sarglarndan geen akmlara da FAZ
AKIMI denir. ekil 9.17 (a) dan (b) ye geildiinde faz emkleri ile fazlar aras
emkler arasnda u ilikiler yazlabilir ;
E
aA
= E
CA
, E
bB
= E
AB
, E
cC
= E
BC

Faz emkleri ile ayn fazda olan faz akmlarnn vektr diyagramn izdikten
sonra, vektryel ilemlerini yaparak, hat akmlarnn da vektr diyagramn
ekil 9.17 (c) de grld gibi izebiliriz.

Faz akmlar bir birine eit ve 120 er derece faz farkl olduu gibi, hat akmlar
da bir birine eit ve 120 er derece faz farkldrlar. I
AA
hat akmn vektr
diyagramndaki ikiz kenar genden hesaplayalm;
184

0
1
2
0
o

3
0

o
1
2
0
o
3
0
o
E
cC
=E
BC
I
CC I
cC
-I
aA
-I
bB
-I
AA
-I
aA
I
bB
-I
cC
-I
BB
E
bB
=E
AB
E
aA
=E
CA
ekil 9.17 ( c ) gen sistemde hat ve faz akmlar vektr diyagram
2
3
2 30 2
'
= = IaA Cos IaA I
AA
o

. 3
' aA AA
I I =
f cC bB aA
I I I I = = = ' ( faz akm )
I I I I
CC BB AA
= = =
' ' '
( hat akm ) olduundan genel olarak,
f
I I . 3 = olur.
gen sistemde, fazl alternatrn fazlar dengeli ykl ise alternatrden
ekilen hat akm, faz akmnn 3 katna eittir. fazl alternatr iin
sylediimizi fazl yk iinde syleyebiliriz. fazl dengeli bir ykn faz
akm, jeneratrden ektii hat akmnn ( ) 3 / 1 ne eittir.
Hat akmlarn veren yukardaki formlleri alt alta yazarak topladmzda sfr
bulunur.
I
AA
+ I
BB
+ I
CC
= 0
u halde, gen sistemde hat akmnn vektr yel toplam sfrdr.
ekil 9.17 (c) deki vektr diyagramnda , bir birine eit ve 120 er derece faz
farkl hat akm vektrleri grlyor.
gen bal fazl bir alternatre empedanslar bir birine eit gen bir yk
ekil 9.18 (a) da ki gibi balayalm Faz empedanslarnn alar ise,
185

alternatrn her fazndan geen akm, faz geriliminden kadar geri kalr.
Alternatrn faz ve fazlar aras gerilimlerini, faz ve hat akmlarn gsteren
vektr diyagram ekil 9.18 (b) de grlyor.
E
CA
A
B
C
A
B
C
I
A
E
AB
E
BC
I
CA
I
BC I
AB
I
B
I
C
Z1
Z
2
Z
2
ekil 9.18 (a) Empedansl dengeli gen ykn gen bal alternatrden
beslenii
0
E
BC
E
CA
E
AB
I
cc
I
BC
-I
BC
-I
CA
I
CA
I
AB
-I
AB
-I
AA
-I
BB
ekil 9.18 ( b) gen sistemde emkler ve faz ile hat akmlar vektr diyagram
4. Fazl Sistemde G
a. Dengeli ykl Yldz Sistemde G
Bir fazl A.A da g P = U.I . cos vattr. fazl Y bal dengeli bir ykte
harcanan g, bir fazn gcnn 3 katna eittir.
Py = 3 Uf . If . Cos
186

fazl yke sarf edilen gc, hat akm ve fazlar aras gerilimle ifade
edebilmek iin Uf = U / 3 ; If = I deerlerini eitlikteki yerlerine yazalm;
Py = 3 (U / 3 ). I.Cos
Py = 3 . U .I . Cos
Py = Dengeli ykl Y sisteminde g, vat (W)
U = Fazlar aras gerilim, volt (V)
I = Hat akm, amper.
b. Dengeli Ykl gen Sistemde G
Dengeli ykl gen bal bir alternatrden ekilen g veya gen bal
dengeli bir ykte sarf edilen g, bir fazda sarf edilen gcn 3 katna eittir.
P = 3Uf . If . Cos
Uf yi fazlar aras gerilim, If yi de hat akm cinsinden ifade ederek
formlde yerine yazalm;
P = 3 . U . I .Cos
Y ve bal dengeli yklerin ektikleri toplam gleri veren formllerle
karlatrlrsa ayn olduklar grlr. u halde, dengeli yl Y ve
sisteminde g;
(P = 3 . U . I . Cos) forml ile hesaplanr.
5.Faz Sras

fazl bir sistemde Y bal bir alternatrn rettii 120 er derece Faz farkl
A, B ve C (R,S,T) faz emklerinin srasn bilmek dengeli ve dengesiz fazl
yklerin faz ve hat akmlarnn hesab ve vektr diyagramnn izimi iin
gereklidir.
ekil 9.19 (a) da fazl Y bal bir alternatrden A,B,C ve O (R,S,T ve O)
hatlarnn k grlyor. ekil 9.19 (b) deki vektr diyagram faz emkleri
arasndaki ilikiyi gsteriyor. A faznn E
OA
faz emki, B faz E
OB
emkinden
120 ileride veya E
OB
, E
OA
den 120 geridedir. B faznn E
OB
emki C faznn
E
OC
emkinden 120 ileridedir. Bu sistemde faz sras A B C dir.

= = = 120 , 0 , 120 E E E E E E
OA OB OC

187

ekil 9.20 (a) da grld gibi alternatrn A ve C fazlarnn ularn
deitirirsek, (b) deki vektr diyagramnda grld gibi faz sras C B A
(ACB) olur. E
OB
, E
OC
den 120 geride, E
OA
da E
OB
den 120
o
geridedir.

= = = 120 , 0 , 120 E E E E E E
OA OB OC

ekil 9.21 (b) de grld gibi fazlar aras emkleri gsteren vektr diyagram
incelendiinde faz srasnn A B C olduu grlr. E
AB
den 120
o
geride E
CA
vektr gelir. E emklerin altndaki birinci harflere baklrsa faz srasnn A B C
olduu anlalr.

= = = 120 , 120 . 0 E E E E E E
CA BC AB

C
B
A
O
O

0
E
o A
E
o B
E
o C

ekil 9.19 Yldz bal alternatrn faz sras ABC

C
B
A
O
O

0
E
oC
E
oB
E
oA

ekil 9.20 fazl sistemde faz sras CBA
188

G
3
A (R)
B (S)
C (T)

0
E
CA
E
AB
E
BC

ekil 9.21 Faz sras ABC
6. Dengeli Fazl Ykler
fazl bir A.A ebekesine balanan dengeli yldz ve gen yklerden geen
faz ve hat akmlarnn bulunmasn, akm ve gerilim vektr diyagramlarnn
izilmesini ve ebekeden ekilen gcn hesaplanmasn rnek problemler
zerek aklamaya alalm
rnek9.2
Faz gerilimi 120V olan fazl Y bal bir alternatre balanan dengeli 3 fazl
yk 40 kW ekiliyor. Ykn g katsays 0,855 geridir. Hat ve faz akmlarn
hesaplaynz.
zm9.2
V Uf U 208 120 . 3 3 = = =
A 130 If I
A 130
855 , 0 . 208 . 3
1000 . 40
UCos 3
P
I
= =
= = =

rnek 9.3
ekil 9.22 deki dengeli 3 fazl ykn 3 fazl ebekeden ektii hat akmn ve
ykn fazlarndan geen akmlar hesaplaynz. Gerilim ve akmlar vektr
diyagramn iziniz.
189

U
AB
=110/-120
o
U
BC
=110/0
o
U
CA
=110/120
o 5/45
o
5/45
o
5/45
o
I
A
I
C
I
B
I
AB
I
CA
I
BC
A
B
C

U
CA
U
BC
U
AB
0
I
c
I
C
A
-
I
C
A
-
I
B
C
I
B
C
I
A
B
-
I
A
B
I
B
I
A
45
o
15
o
45
o
15
o
45
o
15
o

a) (b) Vektr diyagram
ekil 9.22 3 fazl dengeli yk ve vektr diyagram
zm 9.3
gen ykn her fazndan geen akmlar bulalm .
7 , 5 2 , 21 165 22
45 5
120 110
j A
Z
U
I
AB
AB
= =

= =

55 , 15 55 , 15 45 22
45 5
0 110
j A
Z
U
I
BC
BC
= =
= =

2 , 21 7 , 5 75 22
45 5
120 110
j A
Z
U
I
CA
CA
+ = =
= =

Ykn kesine kirofun akm kanunu uygulayalm ,

= = = 135 1 , 38 75 22 165 22
CA AB A
I I I

= = = 15 1 , 38 165 22 45 22
AB BC B
I I I

= = = 105 1 , 38 45 22 75 22
BC CA C
I I I
190

rnek 9.4
rnek problem 9.3 kompleks saylar kullanmadan znz.
zm 9.4
gen bal ykn her fazna uygulanan gerilim ebekenin fazlar aras
gerilimine eittir.
Faz akm, A
Z
U
I
f
22
5
110
= = =
Ykn her fazndan 22A getiinde ebekeden ekilen hat akmlar bir birine
eit ve faz akmnn 3 kat olacaktr.
A U 1 , 38 3 . 22 = =
Faz empedanslarnn as 45 olduuna gre faz akmlar gerilimden 45 geri
kalr. 120 faz farkl hat gerilimlerinden 45 er derece geri kalan faz akmlar
arasnda da 120 er derece faz fark olur. Gerilimler ve faz akmlar vektr yel
olarak gsterildikten sonra izim yolu ile de I
A
, I
B
ve I
C
hat akmlar ekil 9.22
(b) de grld gibi izilebilir.

rnek 9.5: ekil 9.23 (a) daki dengeli yldz ykn, (a) ebekeden ektii
akmlar ve ntr akmn (b) ekilen gc bulunuz. (c) vektr diyagramn
iziniz.
Z
Z
Z
20 /-30
o
20 /-30
o
20 /-30
o
I
C
I
C
I
B
I
B
I
A
I
A
U
OA
=120 /0
o
U
OC
=120 /120
o
U
OB
=120 /-120
o
A
0
B
C
U
oC
U
oA
U
oB
0
30
o
30
o
30
o
I
C
I
A
I
B
ekil 9.23 Dengeli yldz yk ve vektr diyagram
191

zm 9.5
(a) I
A
faz akm ( hat akm) U
OA
faz geriliminden (30) ileride olur. nk,
empedansn as (-30) olduuna gre bu empedans seri R C den meydana
gelmitir. Ykn dier faz empedanslar da ayn olduu iin teki faz akmlar
da faz gerilimlerinden 30ar derece ileride olurlar.
A I I I
C B A
6
20
120
= = = =
Ntrden geen akm I
0
, 120 faz farkl I
A
, I
B
ve I
C
akmlarnn vektr yel
toplamna eittir. Bu toplamda sfrdr. I
0
= 0
b) P = 3 . Uf . If . Cos = 3.120.6.Cos 30
o
= 1870 vat
c)Vektr diyagramnn izimi: U
OA
vektr referans ekseninde alnr. U
OB
120 geride, U
OC
de120 ileride vektrlerle gsterilir. 6A lik faz akmlar da faz
gerilimlerinden 30 ileride alnr.
rnek 9.6 : ekil 9.22 (a) da ki dengeli gen ykn ebekeden ektii hat
akmn gen yk edeer yldz yke evirerek bulunuz.

zm 9.6 : Dengeli gen ykn faz empedans
= 45 5 Z olduuna
gre, edeer yldz ykn faz empedanslar
= 45
3
5
3
Z
Zy olur. ekil 9.24
(a) da edeer yldz ykn ebekeye balan grlyor.
ekil 9.24 (a) da ki Y ykn her fazna uygulanan gerilim fazlar aras gerilimin
(1/ 3 ) ne eit olduuna gre bir fazn edeer devresini ekil 9.24 (b) de ki
gibi izebiliriz. Bu edeer devreden hat akm kolayca bulunur.
Z
1
Z
3
Z
2
5/3 /45
o
I
C
I
B
I
A
U
AB
=110 /-120
o
U
CA
=110 /-120
o
A
0
B
C
U
BC
=110 /0
o
5/3 /45
o
5/3 /45
o

Z
1
U
f
= 3 / 110
5/3 /45
o
I
(a) (b) Yldz ykn bir faznn edeer devresi
ekil 9.24 Edeer yldz yk
192

A
Z
Uf
I

= = 45 1 , 38
45
3
5
3
110

Her fazn 38,1A lik hat akmlar, faz gerilimlerinden 45 geri kalr.
7 . Dengesiz Fazl Ykler
fazl A.A ebekesine balanan dengesiz yldz ve gen yklerden geen
faz ve hat akmlarnn ve ykn ektii gcn hesaplanmas, vektr
diyagramnn izilmesi gibi konular rnek problemler zerek aklayalm.
rnek 9.7
fazl gen bal bir stcnn omik direnleri R
1
= 20, R
2
= 40 ve R
3
=
25 dur. Fazlar aras 400V olan fazl ebekeye balanan ykn ektii hat
akmn ve ykn fazlarndan geen akmlar hesaplaynz.
zm 9.7
ekil 9.25 (a) da ykn ebekeye balan grlyor. R
1
direncinden geen
I
1
akm U
RS
fazlar aras gerilimi ile ayn fazdadr.
A I 20
20
400
1
= =
R
2
direncinden geen I
2
akm U
ST
A I 10
40
400
2
= =
R
3
direncinden geen I
3
akm da U
TR
A I 16
25
400
3
= =
193

400V
R
2
=40
I
R
I
T
I
S
I
3
I
2
R
S
T
I
1
400V
R
3

=
2
5

R
1
=
2
0
A
B
C
U
T R
U
R S
U
A B
0
I
T
I
2
I
2
= 1 0 A
I
3
= 1 6 A
- I
3
- I
1
I
1
= 2 0 A
f
6 0
o
6 0
o
6 0
o
6 0
o
6 0
o
6 0
o
d
I
R
I
S
(a) (b) Vektr diyagram
ekil 9.25 Dengesiz gen yk
U
RS
gerilimini referans ekseninde alarak , U
ST
ve U
TR
gerilim vektrlerini
izdikten sonra gerilimlerle ayn fazda olan faz akmlarnn da vektrlerini
izdiimizde ekil 9.25 (b) de grlen vektr diyagram elde edilir.
A,B ve C dm noktalarna Kirofun akm kanununu uygulayarak hat
akmlarn bulalm:

A dm noktas : I
R
= I
1
I
3
( vektrel )
B dm noktas : I
S
= I
2
I
1
( vektrel )
C dm noktas : I
T
= I
3
I
2
( vektrel )
I
R
= I
1
+ (-I
3
) yazlabilir. I
1
vektr ile (-I
3
) vektrnn toplam I
R
akmn verir.
Dier akmlar iinde ayn ilemler yaplr. ekil 9.25 (b) deki vektr
diyagramnda bu vektr yel toplamlar gsterilmitir.
I
R
akmn, odf dik genine Pisagor teoremini uygulayarak bulabiliriz.
2
3
2
3 1
) 60 sin . ( ) 60 cos .
o o
I I I + +
A 3 , 31 85 , 13 28 ) 866 , 0 . 16 ( ) 5 , 0 . 16 20 (
2 2 2 2
= + = + +

I
R
akmnn I
x
ve I
y
bileenlerini, I
1
ve (-I
3
) vektrlerinin x ve y eksenindeki
bileenlerinden bularak , I
R
akmn
2 2
y x R
I I I + = forml ile de
hesaplayabiliriz.

2 2 2
1
2
1 2
) 866 , 0 . 20 ( ) 5 , 0 . 20 10 ( ) 60 sin . ( ) 60 cos . ( + + = + + =
o o
I I I I
S

194

A I
S
5 , 26 ) 32 , 17 ( 20
2 2
= + =
2 2 2
2
2
2 3
) 866 , 0 . 10 ( ) 5 , 0 . 10 16 ( ) 60 sin . ( ) 60 cos . ( + + = + + =
o o
I I I I
T

A I
T
7 , 22 66 , 8 21
2 2
= + =
rnek 9.8
ekil 9.26 (a) da grld gibi yldz bal dengesiz bir yk, fazlar aras
gerilimi 380V olan fazl drt hatl bir ebekeye balanmtr. a) Her fazdan
geen akm b) ntr hattndan geen akm c) Ykn ektii toplam gc
bulunuz.
zm 9.8
a) R
1
direncinden geen I
A
akm U
OA
faz gerilimi ile ayn fazdadr.
A I
A
22
10
220
= =
R
2
direncinden geen I
B
faz akm U
OB

A I
B
10
22
220
= =
R
3
direncinden geen I
C
faz akm U
OC
A I
C
6 , 17
5 , 12
220
= =
U
OA
, U
OB
ve U
OC
faz gerilimlerini 120er derecede faz farkl vektrle
gsterildikten sonra, I
A
, I
B
ve I
C
akmlarn da vektr yel olarak izdiimizde
ekil 9.26 (b) de ki vektr diyagram elde edilir.

b) Ntr hattndan geen akm I
A
, I
B
ve I
C
akmlarnn vektr yel toplamna
eittir. Faz akmlarnn x ve y eksenlerindeki bileenlerine ayralm. ekil 9.26
(b)Ntr akmnn x eksenindeki bileeni I
xn
= I
A
(I
B
+ I
C
) Cos 60
195

R
1
=10
I
C
I
C
I
B
I
B
I
A
I
A
U
OA
=220 /0
o
U
OB
=220 /-120
o
U
OC
=220 /120
o
A
0
B
C
I
n
R
3
=12,5
R
2
=22
I
B
U
OB
38,8
o
120
o
60
o
30
o
U
OC
I
C
I
N
U
OA
I
A
y
x
ekil 9.26 Dengesiz yldz yk ve vektr diyagram

I
xn
= 22-10.0,5 17,6.0,5 = 8,2
Ntr akmnn y eksenindeki bileeni
I
yn
= I
c
Sin 60
o
I
B
Sin 60
o
= 17,6.0,866-10.0,866 = 6,59
A 5 , 10 ) 59 , 6 ( ) 2 , 8 ( I
2 2
N
= + =
b. ebekeden ekilen toplam g, her fazn ektii glerin toplamna eittir.

P = P
1
+ P
2
+ P
3
P = 220.22 + 220.10 + 220.17,6 = 10912vat
9.4 G LMEK
Herhangi bir ykn ebekeden ektii g vat metre ile llr. Bir fazl bir
ykn ektii gc lmek iin vat metrenin akm bobini devreye seri, vat
metrenin gerilim bobini de devreye paralel olarak ekil 9.27 de grld gibi
balanr. Vat metrenin akm bobininden ykn ektii akm getii, gerilim
bobinine de ykn ularndaki gerilim uyguland iin l aletinin ibresi vat
olarak ykn ektii gc gsterir.
196

Z
1
W
U
I

Z
A
Z
C
ZB
O
A
B
C
W
W
W
fazl yldz bal bir ykn fazl A.A ebekesinden ektii toplam gc
lmek iin ykn her fazna ekil 9.28 (a) da grld gibi birer vatmetre
balanr.
fazl gen bal bir ykn ebekeden ektii toplam gc lmek iin de
ykn her fazna ekil 9.28 (b) de grld gibi birer vat metre balanr.
Yldz veya gen bal yk dengeli ise, vat metrelerin gsterdii faz gleri bir
birine eit olur. ebekeden ekilen toplam g vat metrelerden birinin
gsterdii deerin (bir fazn gc) katna eit olur. Ykler dengesiz ise,
ebekeden ekilen toplam g vat metrelerin gsterdii deerlerin toplamna
eittir.
Dengeli ykn ektii toplam g : P = 3.P
1

Dengesiz ykn ektii toplam g : P = P
1
+ P
2
+ P
3

ekil9.27Vatmetre ile g
lmek
ekil9.28a)Yldz ykn faz
glerinin llmesi
197

Z3
Z
2
Z
1
A
B
C

A
B
C
W
W
W
FAZLI
YK
Suni Ntr
U
U

ekil 9.28 fazl ykn gcn lmek
Yldz ykn sfr noktas klemens tablosuna (u balant noktasna), gen
ykn de faz ular ayr ayr klemens tablosuna karlmam ise, her fazn
gcn lecek ekilde vat metreleri ekil 9.28 de grld gibi
balayamayz.
Bu durumda yldz ve gen yklerin ebekeden ektii gc lmek iin
tane vat metre ekil 9.28 (c) deki gibi balanr. Burada tane e vat metrenin
gerilim bobinlerinin birer ular fazlara gerilim bobinlerinin dier ular da bir
birine balanmtr. Bylece meydana getirilen suni ntr noktas ile her vat
metrenin gerilim bobinine ( U/ 3 ) gerilimi uygulanm olur. Vat metre bir tane
ise , eit direnci y balayp ABC fazlar uygulandnda yldz noktas suni
ntr olur. Vatmetre ile her fazn gc llebilir.
Yk dengeli olursa, vatmetrelerin akm bobinlerinden geen hat akmlar ayn
olaca iin vatmetrelerin gsterdii deerler de bir birine eit olur.
Vatmetrelerden birinin gsterdii deerin kat ebekeden ekilen toplam
gc verir. Yk dengesiz olursa, vatmetrelerin akm bobinlerinden geen
akmlar farkl olaca iin vatmetrelerin gsterecekleri deerlerde farkl olur.
Vatmetrelerden okunan deerlerin toplam ebekeden ekilen toplam gc
verir.
P = P
1
+ P
2
+ P
3
(a) gen ykn faz glerinin
llmesi
(b) fazl ykn ektii gcn
vat metre ile llmesi
198

a) ki Vat metre Metodu ( Aron Balants )
fazl dengeli ve dengesiz yklerin ebekeden ektii glerin llmesinde
en ok kullanlan iki vatmetre metodudur. Bu metodun dier metotlara
stnlkleri unlardr:
a) Yldz ve gen yklere ayn balant uygulanr.
b) Dengeli ve dengesiz yklerin ektikleri gleri deil iki vatmetre
ile lmemizi salar.
c) Dengeli yklerin g katsaylar vatmetrelerin gsterdii deerlerden
bulunabilir.
1. Dengeli Yldz Yk
Dengeli yldz ebekeden ektii gc lmek iin iki vatmetre ekil 9.29 (a)
da grld gibi balanr. Birinci vatmetrenin akm bobininden geen akm I
A

gerilim bobinine uygulanan gerilim de U
AB
dir. kinci vatmetrenin akm
bobininden geen akm I
C
, gerilim bobinine de U
CB
fazlar aras gerilimi
uygulanmtr. Vatmetrelerin gsterdii deerleri bulmak iin akmlar ve
gerilimleri gsteren vektr diyagramn izmeye alalm. Dengeli yldz ykn
geri g katsayl olduunu kabul edelim. Yk dengeli olduu iin U
AO
, U
BO
,
U
CO
faz gerilimleri bir birine eit ( U/ 3 ) ve 120 er derece faz farkldr. 120
faz fakl vektrle faz gerilimleri izildikten sonra her faz akm faz
geriliminden kadar geride olarak alnr. Birinci vat metreye uygulanan U
AB

gerilimi U
AO
ve U
OB
faz gerilimlerinin vektr yel toplam alnarak izilir. kinci
vat metreye uygulanan U
CB
gerilimi de, U
CO
ile U
OB
faz gerilimlerinin vektr yel
toplam alnarak izildiinde ekil 9.29 ( b ) deki vektr diyagram elde edilir.

Z
A
Z
C
ZB
O
A
B
C
W
W
I
A
I
C
I
B
P
1
P
2
30
o
30
o
I
C
I
A
I
B
U
CB
U
AB
U
CO
-U
BO
U
AO
(a) ki vat metrenin balan (Aron Balants) (b) Vektr diyagram
ekil 9.29 Dengeli yldz ykn iki vat metre ile gcnn llmesi
199

Vektr diyagram incelendiinde, U
AB
fazlar aras gerilimi ile U
AO
faz gerilimi,
U
CB
fazlar aras gerilimi ile U
CO
faz gerilimi arasnda 30ar derecelik faz fark
olduu grlr. Birinci vat metreye uygulanan U
AB
gerilimi ile I
A
akm
arasndaki faz fark (30+), ikinci vat metreye uygulanan U
CB
gerilimi ile I
C
akm arasndaki faz fark da (30-) dir.
P
1
= U
AB
. I
A
. Cos(30+)
kinci vat metrenin gsterdii deer;
P
2
= U
CB
. I
C
. Cos(30-)
G formlndeki U
AB
ve U
CB
mutlak deeri yerine U ve I
A
ile I
C
mutlak
deerleri yerinede I yazalm.
Birinci vat metrenin gsterdii deer;
P
1
= U . I . Cos(30+)
P
2
= U . I .Cos(30-)
Vat metrelerin gsterdii deerleri toplayalm.
P
1
+ P
2
= U . I . ( Cos (30+) + Cos (30-) )
ki a toplamnn ve farknn kosins,
Cos ( ) = Cos . Cos Sin . Sin
Forml ile hesaplanr. G ifadesindeki kosinsleri bu formle gre aalm.
P
1
+ P
2
= UI. ( Cos30
o
. Cos Sin30
o
. Sin + Cos30
o
Cos +
Sin30
o
.Sin)
P
1
+ P
2
= U.I . 2 Cos 30
o
. Cos
Bulunur. 2 Cos30
o
= 2. 3 2 3 = yerine alnrsa
P
1
+ P
1
= 3 .U.I.Cos
Bulunur. Bu forml dengeli fazl sistemde toplam gc veren formldr. u
halde, iki vat metrenin gsterdii deerlerin toplam bize, fazl dengeli
ykn ebekeden ektii gc verir.
2. Dengeli gen Yk
ekil 9.30 (a) da dengeli gen yke iki wattmetrenin balan grlyor.
ekil9.29 (a)daki yldz yke wattmetrelerin balan ile karlatrldnda
wattmetre balanlarnda bir fark olmad grlr. Birinci wattmetrenin
gerilim bobinine Uab gerilimi uygulanm ve akm bobininden Ia hat akm
200

gemektedir. kinci wattmetrenin akm bobininden Ic hat akm gemekte ve
gerilim bobinine de Ucb gerilimi uygulanmtr.

Vektr diyagramnn iziminde u yol takip edilir
Uab fazlar aras gerilimi referans ekseni (x ekseni) zerinde alnr. Uabden
120 derece geride Ubc ve Uabden 120 derece ileride Uca vektrleri izilir.
Dengeli gen ykn g katsays cos geri olarak kabul edelim. Bu
durumda ykn I
1
, I
2
ve I
3
faz akmlar faz gerilimlerinden as kadar geri
kalrlar. Uabden kadar geride I
1
akm vektr, Ubcden kadar geride (I
2
)
vektr, Ucadan kadar geride I
3
vektr izilir. A ve C dm noktalarna
kirsdchoffun akm kanununu uygulayarak Ia ve Ic hat akmlar bulunabilir.Ia
akm , I
1
ve (-I
3
) vektrlerini toplayarak; Ic akm da I
3
ve (-I
2
) vektrlerini
toplayarak bulabiliriz. Ucb gerilim vektr Ubcnin tersi olarak alndnda ekil
9.30 (b)deki vektr diyagram elde edilir.Vektr diyagram incelendiinde I
1
ile
Ia arasndaki a 30 derece, Ia ile Uab arasndaki ann da (30 +) olduu
grlr. Ic ile (-I
2
) arasndaki a 30 derece, Ucb gerilimi ile Ic arasndaki a
da (30 ) derecedir. Yk dengeli olduu iin Ia, Ib ve Ic hat akmlar birbirine
eit ve 120er derece faz farkldrlar.
A
B
C
W
W
P
1
P
2
Z2
Z
3
Z
1
I
C
I
B
I
A
I
1
I
3
I
2
U
CA
U
CB I
C
U
AB
-I
C
I
3
I
1
I
2
-I
1
I
A
I
B
-I
2

30+
ekil 9.30
Birinci wattmetreden okunan g, P
1
= U.I.cos(30+)
kinci wattmetreden okunan g P
2
= U.I.cos(30 )
Bu iki g toplanr ve gerekli trigonometrik ilemler yaplrsa forml elde edilir.
P
1
+ P
2
= 3 U.I.cos
201

3.Dengesiz Yldz ve gen Ykler :

ki vat metrenin gsterdii deerlerin cebirsel toplamn dengesiz yldz ve
gen yklerin ebekeden ektii toplam gce eit olduunu ispatlayalm.
ekil 9.29 (a)daki yldz ykn dengesiz olduunu kabul edelim. Herhangi bir
anda ykn ebekeden ektii g, fazlarn ani glerinin toplamna eittir

P = U
AO
.I
A
+ U
BO
.I
B
+ U
CO
.I
C

Kirschoffun akm kanununa gre herhangi bir anda O noktasna gelen
akmlarn geometrik toplam 0dr.

I
A
+ I
B
+I
C
= 0
I
B
= -(I
A
+ I
C
)
Akmlar g ifadesindeki yerine yazalm.
P = U
AO
. I
A
U
BO
. (I
A
+I
C
) + U
CO
. I
C

P = (U
AO
U
BO
) . I
A
+ (U
CO
U
BO
) . I
C

bulunur. Elde edilen g ifadesinde birinci terimi birinci vat metrenin, ikinci
terimi de ikinci vat metrenin gsterdii deerlerdir .

(U
AO
U
BO
). I
A
= P
1

(U
CO
U
BO
). I
C
= P
2

u halde, ebekeden ekilen gcn ani deeri vat metrelerin gsterdikleri ani
glerin toplamna eittir.
ekil 2.30(a)daki gen ykn dengesiz olduunu kabul edelim. Ykn
ebekeden ekecei herhangi bir andaki g, her fazn ektii ani glerin
toplamna eittir.
P = U
AB
. I
1
+ U
BC
. I
2
+ U
CA
. I
3

Kirschoffun gerilim kanununa gre kapal gen bir devrede gerilim
dmlerinin geometrik toplam 0dr.
U
AB
+U
BC
+ U
CA
= 0
202

Gerilim denklemindeki eitlikten U
CA
y bulup g eitliinde yerine yazalm.

U
CA
= - (U
AB
+ U
BC
)
P = U
AB
. I1 + U
BC
. I2 - (U
AB
+ U
BC
).I3
P = (I
1
I
3
) . U
AB
+ (I
2
I
3
). U
BC

U
BC
= -U
CB
ifadesini yerine koyalm
P = (I1 I3).U
AB
+ (I3- I2) . U
CB
bulunur.
fadenin birinci terimi birinci vat metrenin, ikinci terimi de ikinci vat metrenin
gsterdii deerlerdir.
u halde, herhangi bir dengeli veya dengesiz ykn ebekeden ektii toplam
g, iki vat metrenin gsterdii deerlerin cebirsel toplamna eittir.
fazl drt hatl ebekelerde iki vat metre ile dengesiz yklerin gleri
llemez. Vat metrelerin bal olmad faza, yeni ykler ilave edildiinde
birinci ve ikinci vat metrelerden geen akmlar ve vat metrelerin gerilim
bobinlerine uygulanan ebeke gerilimi sabit kald iin, vat metrelerin
gsterecekleri deerler deimez. Dolayas ile, fazn birine yeni ykler ilave
edildii halde, vat metrelerin gsterdii toplam g sabit kalmtr.
4. G Katsaysn Vatmetrelere Etkisi
Dengeli fazl yklerde iki vat metre ile yaplan Aron balantsnda ( ekil
9.29 (a) ve ekil 9.30 (a) ) vat metrelerin gsterdii deerlere veren formlleri
yeniden yazalm.
P1 = U.I.Cos(30+) P2 = U . I Cos (30-)
eitli g katsaylar olan yklerde vat metrelerin gsterecei deerleri
inceleyelim.
a) Cos = 1 olan yk : G katsays bir olan dengeli bir ykte
birinci ve ikinci vatmetrelerin gsterdii deerler bir birine eittir.
P
1
= P
2
= U.I.Cos30
o
P
1
= P
2
= ( 3 /2) U.I
bulunur.
Vat metrelerin her biri toplam gcn yarsn gsterir.
203

b) Cos = 0,866 ileri ve geri olan yk : G katsays 0,866 ileri
olunca 30
o
olur. G formllere = 30
o
yazalm.
P
1
= U .I Cos(30+ 30 ) = U.I Cos60 = U.I / 2
P
2
= U.I Cos(30 30 ) = U.I Cos 0 = U.I bulunur.
Birinci vat metre toplam gcn (1/3) n, ikinci vat metre ise toplam gcn (
2/3) n gsterir.

G katsays 0,866 geri olursa, = -30 olur. Birinci vat metreden P
1
= U.I
Cos0= U.I deeri, ikinci vat metreden de P
2
= U.I Cos60 = ( 1 / 2 )U.I deeri
okunur.
c) Cos = 0,5 geri olan yk : Cos =0,5 , = 60 olur. Vat
metrelerin gsterdikleri deerler.
P1 = U.I Cos (30 60 ) = U.I Cos (-30 ) = ( 3 /2) U.I
P2 = U.I Cos(30 +60) = U.I Cos 90 = 0 bulunur.
kinci vatmetre 0 deerini gsterirken birinci vat metre ykn ektii toplam
gc gsterir
d) Cos < 0,5 olan yk : Ykn g katsays 0,5 den kk
olursa, as 60 den byk olaca iin g ifadesindeki Cos
(30 + ) deeri 90 den byk olur
90 den byk alarn kosins negatif olduu iin vatmetrelerden birinin
gsterdii deer negatiftir. Bu, vat metrelerden birinin ters sapmas demektir.
Birinci veya ikinci vat metrelerden hangisinin ters sapaca g katsaysnn
ileri veya geri (yani asnn + veya - ) oluuna gre deiir.
Ykn ektii toplam gc bulmak iin ters sapan vat metrenin gerilim
bobininin ular deitirilir. Ve vat metrenin gsterdii deer okunur. Dier vat
metrenin gsterdii deerden ters sapan vat metreden okunan deer
karlarak toplam g bulunur.

5. ki Vatmetre le G Katsaysn lmek
Dengeli fazl yklerde vat metrelerin gsterdii P
1
ve P
2
deerlerinden
yklerin katsaylar bulunabilir. Vat metrelerin gsterdii deerler,
P
1
= U.I.Cos (30

+ )
P
2
= U.I.Cos (30 ) bu iki deerin fark ;
,
P
2
P
1
= U.I. Cos ( 30 ) U.I Cos (30 + )
204

Gerekli trigonometrik ilemlerle sadeletirelim .
P
2
P
1
= U . I ( Cos30
o
. Cos + Sin30 . Sin Cos30
o
. Cos
+ Sin30
o
. Sin)
P
2
P
1
= U . I .2Sin30
o
. Sin
Sin 30
o
= 1/2 deerini yerine yazalm.
P
2
P
1
= U.I . Sin bulunur. Vat metrelerin gsterdii deerlerin
toplamn daha nce bulmutuk.
P
1
+ P
2
= 3 . U . I . Cos

Vat metrelerden okunan deerlerin farkn toplamna blelim.

Co
Sin
P P
P P
. 3
1 2
1 2
=
+

tg
P P
P P
.
3
1
1 2
1 2
=
+

1 2
1 2
. 3
P P
P P
tg
+
=
tg hesaplandktan sonra trigonometrik cetvellerden ve Cos bulunur.
rnek 9.9
gen yk 200V fazl bir ebekeye balanmtr. Ykn birinci faznda
10 luk diren, ikinci faznda 8 luk endktans ve nc faznda 7 luk bir
kapasitans vardr. Ykn ektii toplam gc iki vat metre metodu ile lmek
iin gerekli balant yaplmtr. (ekil 9.31) a) Ykn ebekeden ektii faz ve
hat akmlarn, b) A ve C faz hatlarna bal olan vat metrelerin gsterdikleri
deerleri hesaplaynz.

zm 9.9
Her fazdan geen akm ve faz gerilimleri ile faz akmlar arasndaki alar
bulalm.
a) A I
AB
20
10
200
= = , U
AB
ile ayn fazda
A I
BC
25
8
200
= = , U
BC
den 90 geride
205

57 , 28
7
200
= =
CA
I , U
CA
dan 90 ileride
ekil 9.31 (b) deki vektr diyagramnda 120 faz fakl U
AB
, U
BC
ve U
CA
faz
gerilimleri izildikten sonra faz akmlar alarna gre izilmitir.
A
B
C
W
W
P
1
P
2 I
C
I
B
I
A
I
AB
I
CA
I
BC
7
10
8
200/120
o
200/0
o
200/-120
o
U
CA
-U
BC
U
AB
U
BC
I
B
I
BC
-I
AB
I
AB
I
C
I
CA
I
B
-I
BC
I
CA
30
o
96,6
o
83,4
o
30
o
30
o
60
o
30
o
30
o
30
o
ekil 9.31 Dengesiz gen yk, akm ve gerilim vektr diyagram
A, B ve C noktalarna Kirofun akm kanununu uygulayarak hat akmlarn
hesaplayalm.
I
A
= I
AB
I
CA
, I
B
= I
BC
I
AB
I
C
= I
CA
I
BC
Bu vektryel toplamlar vektr diyagram zerinde yapalm.
206

A Sin Cos I
A
97 , 46 ) 30 . 5 , 28 ( ) 30 . 5 , 28 20 (
2 2
= + + =
o o

A Sin Cos I
B
46 , 43 ) 30 . 25 ( ) 30 . 25 20 (
2 2
= + + =
o o

A Sin Sin Cos Cos I
C
96 , 26 ) 30 . 25 30 . 57 , 28 ( ) 30 . 25 30 . 5 , 28 (
2 2
= + + =
o o o

b) Birinci vat metrenin gsterdii deer,
U
AB
ile I
A
arasndaki a, tg
1
= 14,25/43,7 = 0,32
1
= 17,7
o
P
1
= U
AB
. I
A
. Cos
1
= 200. 46,97 . Cos 17,7
o
= 8949 vatt
kinci vat metrenin gsterdii deer ,
= = 120 200 U U
BC CB
= 60 200 = 4 , 83
, 3
7 , 26
arctg
= 6 , 96 9 , 26 I
C

U
CB
ile I
C
arasndaki
2
=60+96,6=156,6
P
2
= 200 x 26,96 .Cos156,6 = 200.26,96 . (-0,918) = - 4949vat
Ykn ektii toplam g , P = 8949 4949 = 4000vat.

gen ykteki elfin ve kondansatrn ektii gler sfrdr. O halde
ebekeden ekilen g 10 luk dirente s eklinde sarf olur.
P = R . I
AB
2
= 10 .(20)
2
= 10.400 = 4000 vat

u halde, yukarda vat metrelerin gsterdii deerlerle bulduumuz g
dorudur.
207

9.5 FAZLI SSTEMDE G KATSAYISININ DZELTLMES
Y K c o s
G E R
R ( A )
S ( B )
T ( C )
O
C
Y
I
1
I
I
C

1
I
C
0
I
W
U
I
1
I
I
m1
I
m
(a) (b)
ekil 9.32 G katsaysnn Y bal kondansatrle dzeltilmesi
G katsays ok kk olan fazl dengeli bir ykn g katsaysn, ekil
9.32(a) da grld gibi, kondansatr balayarak dzeltmek istiyoruz. Ykn
g katsays Cos geri ve ektii hat akm da I dr. ekil 9.32 (b) deki vektr
diyagramnda grld gibi I akm faz geriliminden kadar geridedir. I akm
gerilimle ayn fazda olan I
W
(vatl akm veya reel akm ) ve gerilime 90

dik. I
m
(mknatslama akm) bileenlerine ayrlr. Sistemin g katsaysn Cos
1
e
ykseltebilmek iin devreye balanan kondansatrn ekecei akm I
C
= I
m

I
m1
olmaldr.
Ykn ebekeden ektii,
Grnr g ( zahiri g) , S = 3 . U.I . 10
-3
kVA
Hakiki g (aktif g) , P = 3 . U . I Cos . 10
-3
kW
Reaktif g ( kr g ) , Q = 3 U . I .Sin . . 10
-3
kVAr

1
Q
C
( k V A )
0
P ( k W )
S
1
( k V A )
S
Q
1
( k V A r )
Q ( k V A r )
ekil 9.33 Grnr, aktif ve reaktif gler vektr diyagram

208

ekil 9.33 de gler vektr diyagram izilmitir. Hakiki g referans (x ekseni)
ekseninde, reaktif g y ekseninde alndktan sonra bu iki deerin vektrel
toplam alnarak grnr g bulunur.
Ykn katsays Cos
1
e ykseldiinde ebekeden ektii hakiki g ayn
kalr. ebekeden ekilen reaktif g Q
1
deerine der. Devreye balanan
kondansatrlerin verecei Q
c
reaktif gc, yke lazm olan Q reaktif gcn bir
ksmn karlad iin ebekeden ekilen reaktif gte azalma olur.
Dolaysyla g katsays da byr.
Ykn katsays Cos den Cos
1
e karmak iin gerekli olan Q
c
reaktif gc (Q-Q
1
) dir.
Q
c
= Q Q
1
Yldz bal kondansatrn ebekeden ektii hat veya faz akm I
c
, fazlar
aras gerilim U olduuna gre kondansatrlerin verdii toplam reaktif gc
bulalm.
Q
c
= 3 . Uf . I
c
= 3 .(
3
U
) .Ic = 3 . U . I
c

Qc = 3 . U . I
Yldz bal kondansatr grubunun bir fazndan geen akm,
Cy
U
Xc
Uf
I
c
1
3
= = , Cy I
c

3
3
= bulunur.
Cy
U
U Qc .
3
. . 3
= , Qc = U
2
. . Cy
Yldz bal kondansatr grubunun bir fazndaki kondansatrlerin kapasitesi
yukardaki formlden bulunur.
2
U
Qc
Cy = Cy = farad , Qc = reaktif g, VAr ( volt amper
reaktif)
= asal hz , 2f ; U = fazlar aras (hat) gerilimi,
volt
Kondansatr grubunun verdii g kvar (kVAr) ile ifade edersek, mirofarad
olarak her fazn kapasitesi,
209

f
U
Qc
Qy
10 .

2
9
= forml ile hesaplanr.

ekil 9.32 de ykn g katsaysn dzeltmede kullanlan kondansatrler
yldz baldrlar. Kondansatrler gen bal olduklarna gre, ekil 9.34 de ki
gibi, kondansatr grubunun bir faznn kapasitesini veren forml kartalm.
VA olarak kondansatr gurubunun gc,
Qc = 3 . U .I
c
Hat akm I
c
= 3
Xc
U

I
c
= 3 . U. C I
c
nin bu deerini (61) de yerine
yazalm.
Qc = 3 . U
2
. C
Bir faznn kapasitesi
2
3U
Qc
C =
C = farad, Qc = VA (volt amper), U = fazlar aras gerilim, volt =
asal hz, radyan/saniye,
Kapasiteyi mikrofarad ve Qc yi de (kva) olarak ifade edelim.

f
3
10 .
2
9
U
Qc
C =
2
U
Qc
Cy = forml f
3
10 .
2
9
U
Qc
C = ile karlatrlrsa, toplam gleri ayn
olan kondansatrlerin yldzdaki bir faznn kapasitesinin gen balamadaki
faz kapasitesinin 3 kat olduu grlr.
Cy = 3 C
210

YK cos
GER
S
T
O
C
I
1
I
I
C
R

ekil 9.34 gen bal kondansatrlerle g katsaysnn dzeltilmesi
Bir fabrikann ebekeden ektii hakiki g P kilovat ve g katsays Cos
geridir. Fabrikann g katsaysn Cos
1
e ykseltmek istiyoruz. Fabrikaya
monte edeceimiz yldz veya gen bal kondansatr gurubunun
kapasitesini hesaplamaya alalm.
ekil 9.33 deki gler vektr diyagramndaki Q, Q
1
reaktif glerini P ( kw),
ve
1
bilinenleri yardm ile bulalm.
Q = P . tg , Q
1
= P . tg
1
gerekli olan kondansatr gurubunun gc; Qc=Q
- Q
1
, Qc = P (tg tg
1
)
Yldz bal kondansatr gurubunun bir faznn kapasitesini ( Cy) bulmak iin
Qc yerine yazalm.
) .(
.
10 .
1
2
9

tg tg
U
P
Cy =
Cy = Bir faznn kapasitesi, (mikrofarad)
P = Fabrikann veya her hangi bir ykn hakiki gc, kw (kilovat)
U = fazl ebekenin fazlar aras gerilimi (hat gerilimi), volt
= 2 f , A.A. n asal hz, radyan/saniye
= Fabrikann dk olan g katsaysnn as, derece
1
= Sistemin dzelttii g katsaysnn as, derece
211

gen bal kondansatr gurubunun bir faznn kapasitesini C bulmak iin
Qc yerine ifadeyi yazalm.

) .(
. 3
10 .
1
2
9

tg tg
U
P
C =

rnek 9.11
1000 kw, Cos = 0,6 geri olan bir fabrika 380/220 volt, 50 Hz li fazl bir
ebekeden besleniyor. Fabrikann g katsaysn Cos
1
= 0,9a kartmak
iin kondansatr kullanmak istiyoruz. a) Fabrikadaki ebeke giriine
balayacamz kondansatr gurubunun kva olarak gcn, b) Kondansatr
gurubu (Y) bal olduuna gre bir faznn kapasitesini Cy = ?, c)
Kondansatrler gen balandnda bir fazn kapasitesini C = ?
hesaplaynz.
zm 9.11
a) P = 1000 kw , Cos = 0,6 Cos
1
= 0,9 un trigonometri
cetvelinden alarn ve tangentlerini bulalm.
= 53
o
; tg 53
o
= 1,33 ;
1
= 26
o
; tg 26
o
=
0,488
Qc = P (tg tg
1
) = 1000 ( 1,33 0,488) = 832 kva
b) f
U
Qc
Cy 18500
50 . 2 . 380
10 . 842
.
10 .
2
9
2
9

= = =
c) f
U
Qc
C 6 , 6166
50 . . 2 . 380 . 3
10 . 842
. . 3
10 .
2
9
2
9

= = =
f
Cy
C 6 , 6166
3
18500
3
= = =
9.6 KARIIK RNEK PROBLEMLER
rnek 9.12
fazl bir alternatrn faz gerilimi 231 V ve faz akm 38 A dir. Hat gerilimi ve
hat akmn alternatr a) gen b) yldz balandna gre hesaplaynz.
212

zm 9.12 :
balant : U = Uf = 231 V
I = 3 . If = 1,73 . 38 = 65,8 A

Y balant : U = 3 . Uf = 1,73 . 231 = 400 V
I = If = 38 A
rnek 9.13
3 fazl bir elektrikli stcnn her faznn direnci 12,5 dur. 380 V luk hat
geriliminde stc a) Yldz b) gen balandna gre faz gerilimini, faz ile hat
akmlarn ve glerini hesaplaynz.
zm
Y balant
V 220
3
380
3
U
Uf = = = A 6 , 17
5 , 12
220
R
Uf
If = = =
I = If = 17,6 A
Py = 3 .U.I = 1,73 . 380 . 17,6 = 11600 vat
balant
Uf = U = 380 V
A 4 , 30
5 , 12
380
R
Uf
If = = = I = 3 .If = 1,73 . 30,4 = 52,7 A
P = 3 . U .I = 1,73 . 80 . 52,7 = 348000 vat
rnek 9.14
rnek 9.13 deki fazl stcnn beslenmesinde ekil 9.35 deki gibi hattn biri
kesildii zaman hat akmlar ve gler ne olur?
zm

Y balant
Re = 2 R = 2 . 12,5 = 25
A 2 , 15
25
380
Re
U
I
1
= = =
P
1
y = U . I
1
= 380 . 15,2 = 5776 vat
213

R
R R
R
S
T
U

R
S
T
U
R R
R
a) Y balant b) gen balant
ekil 9.35
balant :
=
+ +
=
+ +
+
= 33 , 8
5 , 12 5 , 12 5 , 12
5 , 12 . 25 ) .(
Re
R R R
R R R

A
U
I 6 , 45
33 , 8
380
Re
1
= = =

P
1
= U . I
1
= 380.45,6 = 17328 vat
rnek 9.15
223 V 3 fazl bir ebekeden gen bal bir stcnn ektii hat akm 15,4 A
olduuna gre faz direnlerini ve gcn hesaplaynz.
zm 9.15
= = = 1 , 25
3
4 , 15
223
3
I
U
Rf
P = 3 . U .I = 1,73 . 223 . 15,4 = 5950 vat
rnek 9.16
127/220 V, fazl bir ebekeye gen bal olan bir su stma cihaznn hat
akm 14,7 A dr. a) stcnn faz direncini ve gcn b) hat gerilimi 380 V olan
fazl ebekeye bu stc nasl balanr? Hat akm ne olur? c) (b) deki
214

balant hattnn biri kesilince akm ve g ne olur? d) (c) durumundaki g
normal gcn yzde kadr?
zm 9.16
a) A
I
If 48 , 8
73 , 1
7 , 14
3
= = = Uf = U = 220 V
= = = 9 , 25
48 , 8
220
If
U
R P = 3 .U.I = 1,73 . 220 . 14,7 =
5600 W
b) 380 V luk ebekeye stc yldz balanrsa normal alr. nk faz
gerilimi yine 220 volttur.
A
U
P
I 48 , 8
380 . 73 , 1
5600
. 3
= = =
c) A
R
U
I 33 , 7
9 , 25 . 2
380
2
1
= = = P
1
= U.I
1
= 380.7,33 = 2790W
d) 1 , 50
6 , 5
79 , 2 6 , 5
100 .
0
0
1
0
0
=
=
P
P P
P
rnek 9.17
3 fazl bir motorun etiketinden u deerler alnmtr. 12 PS; 30 A; 220 V () :
Cos = 0,89: verim 0,867 a) motor hangi 3 fazl ebekelerde Y ve alr
m? b) motorun ektii grnr gc ve yldz ile gen balamalardaki hat
akmlarn bulunuz. c) kr ve hakiki gleri hesaplaynz.
zm 9.17
a) V
380
220
Y = ; ,
220
127
: V veya 220 V hatl ebeke
S = kvA 45 , 11
59 , 0 . 867 , 0
736 , 0 . 12
= I
Y
= A
U
S
4 , 17
380 . 3
11450
. 3
= =
I
= A
U
S
30
220 . 73 , 1
11450
. 31
= =
215

b) Cos 0,89 : = 27
o
; Sin = 0,454
P = S.Cos = 11,45 . 0,89 = 10,2 kw
Q = S . Sin = 11,45 . 0,454 = 5,2 k VAR


Eeen 213 Elektri̇k-Elektroni̇k Mühendi̇sli̇ği̇ni̇n Temelleri̇

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Eeen 213 Elektri̇k-Elektroni̇k Mühendi̇sli̇ği̇ni̇n Temelleri̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

EEEN 213 ELEKTRK-ELEKTRONK

Bu devrede direncin zerinden geen akma dayanabilmesi ve yanmamas iin

=Dmden kan akm ( Amper )

= = bulunur. Eer kaynaktan ekilen akm da istenmi olsayd,

deerleri ekil5.6 zerinde gsterilmitir.

formlnde deerler yerine konularak bulunur. Bu

1k zerinden 1.gz 1,5k zerinden 2.gz akm aktndan bu diren ularndaki

25Vluk kaynan 1k iin harcad g mW 25

15Vluk kaynan 1k iin harcad g mW 0

bulunur. Bu kolun thevenin yntemi ile bylelikle analizi yaplm olur.

= = Akmn maksimum deeri

2.3 KONDANSATRLERN SER BALANMASI

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ Topak

= ekil6.15(c) deki devren i

= Rezonans frekans forml

4. Rezonansta Gerilim Ykselii

Devrenin Q su arttka, rezonanstaki gerilim ykselmesi artacandan

forml incelenirse u neticeler karlr.

(a) (b) (c)

a) Empedansl dengeli yk b) Vektr diyagram

Ykn kesine kirofun akm kanunu uygulayalm ,

ekil 9.33 Grnr, aktif ve reaktif gler vektr diyagram

= forml ile hesaplanr.

You might also like