Chàng Ngây Thơ - Voltaire

Dch t bn ting Php: Canide ou Voptmisme (Candide
hay ch ngha lc quan).

Bn dch ting Vit ca T Xuyn.
D rt c gng nhng chng ti vn cha lin lc c
vi dch gi. V mc ch pht trin chung, chng ti xin mn
php ti bn cun sch ny trong chng trnh T sch Tinh
hoa Tri thc Th gii, v bn quyn v nhun bt, xin dch gi
vui lng lin h vi Qu Dch thut Phan Chu Trinh.
CANDIDE - CHNG NGY TH /Voltaire.
VOLTAIRE
CANDIDE
CHNG NGY TH
T Xuyn dch
NH XUT BN TRI THC
Cun sch ny c dch v xut bn
trong chng trnh
T sch Tinh hoa Tr th c Th gi i
vi s h tr v ti chnh ca
QU DCH THUT PHAN CHU TRINH
53 Nguyn Du, H Ni
Tel: (84-4) 9454 661; Fax: (84-4) 9454 660
v
Ga m Bo o k GAMI book
11 Phm Hng, H Ni
Te: (84-4) 768 7141; Fax : (84-4) 768 7140
L I NH XU T B N
T khi ra i, Candide hay ch ngha l c quan (Candide
ou loptimisme) gn lin vi tn tui ca Voltaire v tr
thnh mt trong nhng tc phm kinh in c v vn chng
ln trit l. Chnh v l , tc phm c a vo danh mc
T sch Tinh hoa Tri thc Th gii do Qu dch thut Phan
Chu Trinh v Nh xut bn Tri thc trin khai,
Qua tm hiu, chng ti c bit ngay t nm 1928,
Vit Nam, Candde c Nguyn Vn Hiu chuvn ng.
Tuy nhn, bn dch ny hin chi tn ti dng vi phim
Th vin Quc gia. Bn dch th hai l ca T Xuyn di
tiu Candide - Chng Ngy Th , c dch min Nam
trc nm 1975. V bn th ba l ca V c Phc v L T
Lnh, in chung trong Vonte, Zadich - Truy n ch n l c, Nxb
Vn hc, 1980-1981.
Cbo ti nay, chng ti vn cha c iu kin tip cn vi
bn dch u tin ca Nguyn Vn Hiu. Tuy nhin, vi
khong thi gian gn mt th k k t khi c dch, chng
ti e rng bn dch y c l khng cn ph hp vi c gi
hin nay.
Bn dch th ba cho php c gi tip cn vi tc
phm ca Voltaire vi s chnh xc v ngn ng v nhng
ch gii ht sc cn thn. y cng l bn dch kh ni ting,
nht l i vi cc c gi min Bc.
CANDIDE - CHNG NGY TH
Tuy nhin, chng ti chn bn dch ca T Xuyn bi
chnh ci duyn v tinh thn Voltaire ca n, du cho u
, khi c i chiu vi bn gc, vn cn nhng sai st (v
cj l iu kh trnh khi vi bt k bn dch no!)
Chng hn, c mt s cu sai v , i ch dch gi b st
hoc lc bt. Vi nhng ch nh vy, bn tho c
hon thin, trong qu trnh bin tp, chng ti mn php
tham kho bn dch ca V c Phc v L T Lnh. Chng
ti xin chn thnh cm n, v rt mong hai ng th tt cho
s tin trm hu tu ny!
Cun sch c bin tD da trn nguvn tc tn trng
ti a nguyn bn bn dch. i vi cc a danh, chng ti
nguyn cch phin m theo li c nhm gi li khng kh
c ca cu chuyn. Ngoi ra, chng ti c chinh sa nhng t
a phng theo chun ting Vit, b sung cc ch thch
(nhng ch thch c ghi ND l ca dch gi), v c bit l
b sung i vi cc phn b lc b (c in nghing
trong cun sch) v c thm tiu s tc gi.
Xin trn trng gii thiu ti c gi tc phm Candde -
Chng Ngy Th cng Li gii thiu ca nh nghin cu vn
hc Cao Vit Dng.
Nxb Tri thc
VOLTAIRE (1694-1778)
GII THI U TC GI
V TC PH M
Voltaire (tn tht l Franois-Marie Aroet) sinh ti Paris
(1694-1778) l vn ho Php sng mt cuc sng si ni,
c tnh ham thch tm hiu nhng g mi l v nhng trng
thi x hi ng thi.
ng vit rt nhiu, loi: tiu thuyt, trit l, truyn
ngn, kch bn v th. Vi mt ging vn chm bim, ng
ni ln nhng b't bnh trc s k th tn gio, tr c s xm
phm t do c nhn; cun Correspondance (Th tn) ca ng
gm n 18.000 bc th.
V thi khng xu thi, ng b cc nh quyn qu th
on, mun lm hi; c hi ng phi trn trnh nh mt
ph n c th lc l b du Chtelet Cirey trong mt thi
gian.
ng du lch ngoi quc kh nhiu, nht l nc Anh,
mt nc m ng tin tng l c ch x hi hon thin
hn nc Php; ng hc vn chng Anh, vit sch bng
Anh ng pht biu t tng.
Cun Candide- Chng Ngy Th c a ng nhm mc ch
tr li cho trit thuyt ca Rousseau v Thng v nht l
phn i ch trng ca trit gia Leibniz, theo mi s
trn i u s cng ngv cng hon thin hn, nn con
ngi phi lc quan.
ng a ra mt nhn vt chnh, c tnh tnh cht phc,
qu lc quan, tht th n mc ngy th nn ngi ta phi
gi l chng Ngy Th. Chng tri qua bao nhiu tai bin,
hon nn m vn c kh kho, tin vo li ca thy mnh l
trit gia Pangloss dy rng c lc quan, th gian s hon
thin. Chng gp bao nhiu ngang tri, bao nhiu bt
cng, nghch cnh, b hon nn, gian nan, chm ni song vn
khng tm c hnh phc m chng t vo mt ngi p,
ngi yu tha thit ca chng.
Lu lc vo mt th gii hong kim (x Eldorado, mt x
tng tng) chng ly \ c ngc vng chu bu kim
cng, thnh mt ti sn a chng ln a v ngi giu
mnh nht th gii; vy m, n khi tm c ngi p, th
nng ht nhan sc, tr thnh n l, tng b bn i bn li
nhiu ln; cuc sng sng gi ca nng lm cho nng ht
p, li cn sinh tnh nng ny, cc cn. Lc ny ht tin,
chng chi c th mua mt ming vn cng v v cc bn
c sng i an phn th thng.
Cun Candide khai thc cc thc ti x hi, chin tranh
cht chc, ng t, dch hch, mt thu s c b x bn,
mt n ti t cht khng c quan ti, mt cng nhn b ch
cht tay chn. Bao nhiu bt cng trong mt ch phong
kin tn c.
Tc gi a ra mt bi hc: sng trn i, nn bc b cc
thuyt l vin vng, qu cao xa, nn sng thc t' v trng vo
s lm vic mi to c hnh phc.
Cn ni thm rng cun Candide xc phm n nhiu
nh quyn qu, nn tc gi khi xut bn phi k mt bit
hiu khc, ch khng k l Voltaire, v s b tr th. ng lo
xa cng ng v cun Candide ngy 2 thng Ba nm 1759 b
hi ng Genve t co v ra lnh ha thiu (em t ni
cng cng).
10
VI T S NGY TH
Cao Vit Dng
Candide ri khi thin ng: l motif lp li t nht
hai Tn trong Candide. Thin ng u tin chnh l lu
i ca ngi nam tc Thunder-ten-tronckh x
Westphalie, ni hi t s v i ng k ca trn th (ha
thn l ngi nam tc), tnh yu nng nn (vi nng
Cungonde xinh p) v tri thc ton vn ( tin s
Pangloss, ngi thy ca Candide) - Chng kt lun rng
sau ci dim phc c sinh ra l nam tc Thunder-ten-
tronckh, n ci dim phc bc nh l c sinh ra l c
Cungonde; k n dim phc bc ba l c nhn thy c
sut ngy v sau cht dim phc bc t l c nghe nhng
li thuyt ging ca Pangloss tin sinh, trit gia gii nht
trong tinh v do l trit gia gii nht hon cu (tr.30).
Thin ng th hai, x Eldorado kh n kh ri bn
Nam M, l biu tng ca tin bc. Vn Candide phi
i mt l nhng thin ng khng bn vng, lu i
ca ngi nam tc l ni chng khng th (v b ui i),
Eldorado l ni chng khng mun v t nguyn ri i.
Cho n cui truyn, mt thin ng khc khim tn hn
nhiu Tn li xut hin, v rn ny th chng ta khng bit
Candide trong bao lu; nhiu kh nng l vnh vin,
nh vic kt thc tc phm ti gi . C th ni rng
Candide phi ri khi cc thin ng v c tnh ngy
th nm ngay trong ci tn ca chng (candide trong
ting Php l tnh t ca candeur, dng ch phm cht
ngy th v thun khit ca mt tm hn), cn s d chng
vn tip tc n c cc thin ng sau ny l nh phm
cht th hai c trng ca chng, lc quan (nhan y
ca tc phm l Candide ou roptimisme, Candide hay
ch ngha lc quan).
iu ng ngc nhin l ch kp mang y tnh o
c ny li c x l di ngi bt ca mt nh vn nh
Voltaire, mt ngi khng my c danh ting v c ngy
th ln lc quan.
*
* *
S bi quan m Voltaire dnh cho cuc i ni chung bt
ngun t nhng s kin m chnh ng vp phi. Khi cn
tr, ng b tng ngc Bastille v vit cc tc phm chm
bim kch quan Nhip chnh thi , v s nhiu rn na
quay tr li ni y, n nm 1726 li v xch mch vi hip
s de Rohan m b nh qu tc cho ngi ly gy nh p
ngay trn ph, sau cn phi lu vong sang Anh.
Bi quan vi con ngi v vi x hi vn cha phi l tt
c, Voltaire cn bi quan c vi thin nhin. Nm 1759 khi
Voltaire cho in Candide (cc chuyn gia v Voltaire thng
nht cho rng tc phm c vit mt nm trc )
cng l khi trit gia mi tu c c ngi Genve v bt
u thc s bit n cnh thoi mi v vt cht v thc
hin c gic m khu vn c trong u t lu nay
(chng ta hiu v sao thin ng th ba trong Candide
nht thit phi c khu vn!) Tuy nhin, trong cnh in
vin , nhng ting vng bi thm t th gii bn ngoi
I 2* r-
Vit s ngy th
di v vn rt mnh m: hai thm ha din ra lin trong
hai nm: ng t ln Lisbonne cui nm 1775 v
nhng vin cnh kinh hong ca cuc chin tranh By
nm t c lan ti. Cuc ng t l ngun gc cho bi
th di thuc loi ni ting nht trong s nghip sng tc
vn chng ca Voltaire (ngoi cc v kch v nhng tc
phm vn xui ging nh Candide, Zadig hay Memnor),
v cng c ti hin trong Candide, c vit khng lu
sau khi xy ra s kin (cc chng rv, V, VI ca tc
phm), ni Candide mt i nh t thin J acques v ng
thi tin s Pangloss b treo c.
Ging vn ca Voltaire cng khng bao gi ngy th.
Ngay trong Candide, ng cng dnh c mt chng di
(chng XXII) kch cay c thnh ph Paris v nh
th nhn tin, tnh s vi mt s i th ca mnh, tin s
trit hc Gauchat (C c trm cun sch vit cu th m
khng cun no li cu th bng sch ca Gauchat, tin s
trit hc - tr.150), mt tc gi tn l Truble (ng ta
vit ra tt c nhng iu m ai cng bit), v c bit,
nh bo Frron nhn c c mt lot nhng li phi bng
thc th:
l mt k xu ming, hn sng bng ngh ni xu
tt c cc v kch, tt c cc din vin. Hn on ght ai
thnh cng, nh k hon quan ght k cn bit th
hng; hn l con rn c trong vn chng, sng trong
nc c v bn ry. Hn l k bn vn v loi.
- Th no l k bn vn v loi?
- N l mt k vit cho y giy, mt con rn c, kiu
nhtn Frron (tr.148).
Voltaire tng vit c mt v kch ch nho ring
Frron. n y chng ta nn ni mt cht v nhn vt
13
c bit ca lch s vn chng v bo ch Php ny.
Frron (1718-1776), tng dy hc ri b ngh v b lun
c dng tu ca mnh (dng Tn), gia nhp hi Tam im,
lm ngh bo v dnh rt nhiu tm tr v thi gian
trong s nghip phn i v bi xch Voltaire. Freron
khng t Tn vo ngc v thi vit bo chuyn chi
trch l mt vic rt nguy him (nht l khi t bo qu
thnh cng, c qu nhiu c gi). Tuy nhin Frron
cng gy dng c hai t bo rt ln, khng ngng
cng kch cc nh trit hc ni chung v Voltaire ni
ring, thm ch c cng trnh Bch khoa ton th s
cng c lc sut sp v nhng li phn i ca
Freron, vn rt c uy th' v nhiu quan h thi . Ngy
nay nhn li, cuc i u gia Voltaire v Frron
thng c coi l cuc chin gia hai b c tuyt vi
nht ca th k XVIII, mt bn l trit gia lng danh,
bn kia l nh ph bnh ln nht ca th k. Mt bi th
ni ting ca Voltaire vit i nu c mt con rn cn
Frron th n s ln ra cht ch khng phi Frron;
Frron p li s khiu khch nh sau: Trong cu
chuyn ny s khng c g l l nu Voltaire chnh l con
rn. Qu thc vi ti ng ta ln ra cht v tc ti v
mt phn nh v nc c ca ti. Candide l thm mt
c hi na i th ln ca Voltaire b a ra ch nho
thm t, nhng li l rt d khin ngi pht ngn phi
ra ta di h thng lut php hin i.
V s xu tnh (v do , khng ngy th trong
trng) ca Voltaire, ngi ta cn c th k rt nhiu cu
chuyn. Chng hn nh chi v mt cuc tranh chp mt
ng ci gia hng xm ti Ferney m Voltaire sn sng
t co Charles de Brasses thiu trung thc v trong sut
* nm nm tin hnh mt chin dch chng de Brasses,
14
Vit s ngv th
khin cho nh thng thi khng th vo c Vin Hn
lm. Voltaire nht nh khng phi l mt Candide.
Voltaire, l mt ngi theo ch thuyt bi quan
(ging nh nh thng thi Martin trong Candide) em lc
quan ra bn; l mt ngi khng cht ngy th, ng li
t tn cho mt trong cc nhn vt s c hu th' nh
nht t ng l chng Ngy Th.
*
* *
Th' nhuig, con ngi Voltaire phc tp hn mt s
tnh t. L mt ngi c th gi l xu tnh, hay bng,
nhng ng thi ng cng li chp nhn n mt n hu
du ngho i ca nh th Corneille v Ferney nui
nng (cng chnh v chuyn ny m Voltaire chu s chi
trch ca Freron, ngi cho rng trit gia chi lm vy v
mc ch tt p cho danh ting ca mnh). ng cng
ng ra bnh vc Giulio Cesare Vanini, ngi b kt ti
cht vo nm 1619 v vit mt tc phm trit hc, v nht
l thnh cng trong vic cu mng J ean Calas, mt
ngi theo o Tin lnh Toulouse b kt n git con
trai mnh v anh ta c nh ci o. V vic ny ko di
t nm 1762 n nm 1766, v cui cng ngh vin Paris
quyt nh g ti cho Calas. v khng ai ph nhn
uc vai tr ca Voltaire trong cng trnh Bch khoa
ton th , biu tng ca phong tro nh sng ti Php,
cng nh mt thi nht qun chng li nhng iu
tm thng, chng th lc thn quyn cng nh th
quyn ng thi.
Giai on Voltaire vit Candide (cui nhng nm 1750,
nh ni trn) nm khong gia cuc lull vong di
ng ng ca trit gia (t 1750 n 1778 - ng tr v
15
Paris trong vinh quang, ging nh mt ngi b lu y v
i sau ny, Victor Hugo, v cht ngay sau ; ngi ta
ni rng ng cht v kit sc trc vinh quang ca chnh
mnh). Cuc lu vong ca Voltaire cn cay ng ch n
l mt cuc lu vong p: ngoi vic b ht hi khi
nc Php, ng cn khng c ch ng bn cnh mt
ngi tng mt thi l bn thn ca mnh, vua Frederic II
nc c, nh chn mt ni trung gian l Thy S
sng (Lausanne, Genve, Ferney). Mt n nh mnh
thm na vo tnh cm ca Voltaire l ci cht ca ngi
bn thn, b du chtelet (1749).
Trong thi gian lu vong , Voltaire cn phi chng
kin t xa s thay i ca i sng tr thc Paris: mt th
h mi y ti nng xut hin, l nhng ngi nh
Diderot, dHolbach, dAlembert v Rousseau, nhng
ngi tuy ng c nhiu lin lc v cng tc, nhng mi
quan h khng phi lc no cng tt p. Cc mt mi ln
ngi: tc phm ca vn ho Anh Richardson (tc gi
Pamela, mt trong nhtig ngi u tin ca vn hc theo
ch ngha lng mn, m cng hng ti chu u l
Goethe v Rousseau), nhc v kch t sn. Cc sng tc
vn hc ca Voltaire khng th khng c phn li thi
trong bi cnh y.
Voltaire l mt ngi lu vong chung thn, ngay c khi
c c ngi Genve th ng vn thy nh th mnh b
ct t khi cc gi tr ph qut. Thc s l khng c
thin ng no dnh cho Voltaire c.
*
* *
Candide lun c mt trong tt c cc tuyn tp tc
phm vn xui ca Voltaire. Bn cnh Zadig, Memnon,
16
Vit s ngy th
Micromgas, l tc phm lng danh nht ca ng,
nhiu khi c nh gi l tc phm vn chng giu tnh
trit hc nht m Voltaire tng vit. Tuyn tp tc phm
gn y nht ca t sch La Pliade, c tp hp di
ci tn Romans et contes (tiu thuyt v truyn) c 26
tc phm, th Candide c xp th 11, ngha l vo
khong gia, v cng thng c coi l c vit vo giai
on Voltaire t n nh cao ca ti nng.
C th coi l mt tiu thuyt, mt truyn, hoc
xt v dung lng, mt truyn va theo nh cch gi
ca ngy nay. Nhng thc t rt kt xp th loi cho
Canie cng nh rt nhiu tc phm vn hc khc ca
Voltaire, c vi t ra trc khi cc phng thc s p x p
theo th loi tr thnh quy phm, khi m tiu thuyt cng
chi mi ra i v cn cha c dnh cho mt v tr mt
tin. Vn ny tng lm au u cc chuyn gia v
Voltaire, v trong lch s cc tuyn tp Voltaire c rt
nhiu khc bit ( chi dn ra y mt s rn xut bn
quan trng: bn ca anh em nh Cramer, 1776, cng l
bn ton tp cui cng in khi Voltaire cn sng; bn ca
Bouillon, 1778; bn quan trng ca Kehl, 1784; v cc bn
hin i ca Van Tieghem nm 1930, bn ca Groos nm
1932, bn ca Bnac nm 1949 v bn ca Pomeau cc
nm 1961 v 1966). y s khng i su vo vn vn
bn v cc thay i v la chn tc phm cho tuyn tp,
cng nh th t sp xp ca chng, nhng cng cn nhn
mnh Voltaire trc ht l mt trit gia (tc phm ni
ting nht ca ng ngy nay c l l T i n tri t h c),
ng cn l mt nh vit kch danh ting, mt nh th, v,
iu ny khng th b qua, mt nhn vt ln ca th k
XVIII.
17
*
* *
L mt trit gia c sng tc vn hc (iu ny cng
khng khc my Diderot, tuy rng Rousseau th rt
khc), cc tc phm ca Voltaire theo l tt nhin c mt
S c im lin quan nhiu n trit hc. Trong chng c
rt nhiu th, c th ni l tt c mi th trong v tr, c
rt nhiu li ni, nhng lun lun thiu vng mt s ct
then cht ca tc phm vn chng: tm l nhn vt,
s dn dt ct truyn, v c bit l cc chuyn ha.
Nhn vt ca Voltaire nh chng ta thy trong
Candide, xut hin v vnh vin gi nguyn tm l c,
khng c bin i. Do , cc nhn vt y ging nh cc
hng s - rt c th coi nhng nhn vt ny gn vi cc
quy lut ph qut, ci ch hng ti v ch suy t ca
cc trit gia in hnh.
Chng ta c Candide (v ng thi, thy ca chng,
Pangloss), ngi lc quan. C hai u khng khng tin
rng mi s kin u c mt cu cnh, mi s vic u
nht thit phi i n mt cu cnh hon bch hn (tr.29)
Trc s tra vn ca nh ho tm J acques, Pangloss tr li
nh sau: nhng bt hnh ring bit xy thnh s hu
hnh ca ton th; nh vy cng c nhiu s bt hnh
ring bit bao nhiu th s hu hnh cng cng cng hon
thin by nhiu (tr.49). C nhng lc trit thuyt cng
nhc b nghing ng, chng hn nh khi nng
Cungonde m Candide gp li sau ny ni rng: Hay l
Pangloss tin sinh la ti mt cch tn c, khi ng bo
ti rng: Cyn tm, mi vic ri s tt hn (tr.68), hay
thm ch c lc chnh Canide dao ng: ng Pangloss
i! Chng Ngy Th la ln, ng khng on c cnh
Vit s ngy th
tng gh gm nh th ny... Thi t nay ti khng cn tin
ch ngha lc quan ca ng na (tr.127).
Th nhng, nh mt th cao su hay l xo lun quay tr
li trng thi ban u sau khi chu mt s tc ng ca
ngoi cnh, Candide vn gi mt nim tin chc chn vo
ci tt p; khng mt cn bo bin, khng mt trn ng
t hay s c c-hin nhin no ca con ngi khin
c chng qun i nhng g c hc (mt s kin
nh trit hc, vi y ngha hi hc ca cm t
ny). Trong Candide, nhng cu chuyn (ng hn l cc
i thoi) quan trng hn nhng g xy ra thc s: v bn
nhau gia hai con tu trn bin ngay trc mt chi phc
v cho cc lp lun trao i gia Candide v Martin: vi
Martin ngi ng h quan im cho rng mi th trn i
l xu, v th' gii c dn dt bi ci c, th cuc bn
git cng cho thy quan im khng sai, cn vi
Candide, khi con cu t trn mt con tu kia dt vo ng
con tu chng ang trn th l thuyt lc quan
Pangoss b lung lay nhiu khi li c dp sng dy.
l mt th gii khng chp nhn thay i. Candide tr
thnh ngi b ui khi thin ng vi tm thc nh
nhm nht trong lch s vn hc.
Mt hng s khc l nh thng thi Martin, ngi bi
quan ton phn. Martin bin lun nh sau: nhn qua Tri
t ny, hay ni ng hn l ci ht bi ny, ti phi tin l
Thng b qun Tri t cho mt th c qu no
. [...] Ti ch thy thnh ph no m li khng mun
tn ph thnh ph bn cnh, cha bao gi nhn thy mt
gia nh no m li khng mun tiu dit gia nh khc
(tr.136). Trong khi , nh thng thi m Candide gp
Paris li l ngi nhn mi th qua lng knh ca s mu
19
thun: Vi ti th mi vic trn i u mu thun ht:
khng ai bit c mnh thuc cp bc no, nhim v ca
mnh l g, mnh lm g v phi lm g? Ngoi tr ba n
ny kh vui v v on kt cn th chi thy nhng xung
t kh : gio phi ny chng gio phi kia, quc hi
chng gio hi, vn nhn chng vn nhn, nnh thn
chng nnh thn, ti phit chng dn chng, v chng
chng, b con chng b con (tr.152). Lin quan trc tip
hn c n cuc i ca Candide, ngi nam tc anh trai
Cungonde th ng inh vo s phn bit tng lp x hi
v vin vo nht nh khng cho Candide ly em gi
mnh.
Cc nhn vt chnh ph ca Candide khng bao gi
thay i kin. Cc thi khc nhau cng c khi c
t lin k nhau, ging nh mt th php ca Voltaire,
chng hn nh on sau:
Tn thy th ming va hut gi va chi th:
- y tt phi c g lm li lc cho mnh.
ng Pangloss lm bm trong ming:
- Nguyn nhn ca tai nn ny l do u?
- y l ngy tn th ri. chng Ngy Th la ln.
(tr.52)
Xt v din ngn m tc phm s dng, Candide nm
gia i thoi trit hc thun ty v kch hi (m in
hnh v khun mu l kch ca Marivaux). Mt c im
v hnh thc quan trng ca hi kch l s tp hp ng
o cc nhn vt chnh v ph kt thc, m y l
on khu vn Propontide. Kch hi cng thng khng
nhn vt cht, v thng s dng ci cht nh l mt
yu t' y tnh nh nhm: nhn vt lin tc b tng l
20
Vit s ngy th
cht nhng sau ny s gp li trong mt hon cnh khc.
Ci cht y ging nh mt cuc di tr, n a nhn vt
di chuyn mt cch v hnh trong khng gian, s nng n
ca ci cht c gim tr hon ton tnh cht bi thm.
Thm mt c im na l yu t ngu nhin c tn
dng ti a, iu ny gip tc gi to c nhiu tnh tit
hn, nhng mt tri ca n l khin cho cu chuyn lun
b y ra xa khi s t nhin.
Tuy nhin, cng c th ngh rng Voltaire xut
cui truyn cng nh ri rc trong Candide mt gii
php nht nh cho tnh cht ngn ngn ngn t ca cc
tc phm vn hc theo hi hng trit hc, l t b
trit l: Hy lm vic m ng l s, Martin ni, l
phng tin duy nht c c cuc sng tm tm. C
ci x hi thu nh bc vo d nh ng khen y; mi
ngi lm vic theo kh nng ca mnh. Mnh t nh b
mang n nhiu iu (tr.211). Th nhng, vi trit hc t
b trit l cng l t b thin ng, v khng c g chc
chn s t b s c thc hin vi mt tm thc nh
nhm...
21
HNH TRNH CA CANOIDE
/
(20-21)
Xch o
SU R I NA M
i #l
EL D O RA D O
3000 km
(24-25 261
Hnh ttnh ca Candide
Hnh trnh ca b gi
Hnh trnh ca Cungonde
S chng
22
111-121
CMtlMIMplt
(29-301
2000 km
.I
fl&..........
- R o s to ck }
RotterdamUirecht
* * * * - LtDio
...........l|H|| \
t
/ J Ao*
7
I

s w Coiulintimplt* ,
S ^ l5boM .............. . y s t u m i
1 \wbt r-r-is. Cap H^ " "
------------...x
,? Tripoli ^
A l e u n d m
HNH THlNM C* t CI V CUNGONO
23
i '
CA ND D E /
Chn g Ngy Th
dch t nguyn bn ti ng c c a ti n s Ralph1
Vi nhng ph thm c tm thy tron g ti ca tin s
k hi ng cht M in den 2, n m 1759, Gia t k n guyn.
1Candide l sn g tc ca chn h Vo l taire, ch k hn g phi l tc
phm d ch. Theo m t s n h n ghin cu, Vo l taire ba ra th
che m t bn thn g tr, n g thi giu ct.
2Thn h ph x Wesphal ie. Qu n i Php b bi trn y
vo n gy 1thn g Tm n m 1759. Tt ph n y c thm vo
n m 1761. N n hn m n h tm qu an trn g ca Chin tran h By
n m (1756- 1763) i vi s hn h thn h ca tru yn .
25
Ch ng I
CHNG nGY TH C NUI N NG
TRONG M T TA L U I T T P
Ti vng Westphalie, c ta lu i ca Nam tc
Thunder-ten-tronckh3; mt chng thanh nin tnh tnh
hin hu, hn nhin sng trong ta lu i ny. B din ca
chng phn chiu tm hn chng. Chng xt on vic i
thng thn, vi mt tinh thn gin d nht; v l do y
ngi ta gi chng l chng Ngy Th4. Nhng gia nhn
hu h trong nh t lu nm nghi ng chng l con ca b
em nam tc vi mt ngi trng gi cng xm, sng
lng thin; nhutig b khng mun ci ng trng gi
ny v ng chi c th minh chng c 71 chi tc ca ng5,
3Thuner-ten-trnckh: khng gi ln mt t ting c c th
n o. l m t phn g tc hn l m chi s chi tai ca n gn n g
c. K l l t Thu n d er k hin n gi ta n gh n gay n tin g
A n h (to n n erre) v t To n n erre de D ieu (Thin L i).
4Ting Php l Can d id e (trong trng, tht th, ngy th v.v...)
- ND.
5Mt nh qu tc c th t cao t i v chng y chi tc thuc
tn g l p qu phi do t tin ca ng ta c chnh thc tha
n hn l qu tc. Vn l r rn g y c m t s phn g i
n c ci m chi n im t ho l qu tc c, cn n ghim n gt
hn n hiu so vi Php i vi n hn g cu c hn n hn k hn g
cn bao nhiu trong t tng chi th b tht lc v s tn
nhn ca thi gian.
Nam tc l mt trong nhng lnh cha th lc nht
vng Westphalie; lu i ca ng c mt ca ln v nhiu
ca s. Phng khch trong lu i c trang tr bng mt
tm thm p. Nhng con ch canh gi cc sn nui gia
sc ca ng gp li thnh mt on qun khuyn i sn
khi cn thit; nhng gia nhn sn sc cho s nga kh
nhiu. ng tr t trong lng c coi nh l v Tuyn y
ca ring ng. Tt c mi ngi u ku ng l c
ngi6v h ci khi ng nho bng.
B nam nc nng chng ba trm nm chc cn
Anh, c ngi ta knh trng v thn th y ca
b; trong cc cuc tip tn ca gia nh, b t ra c t
cch, b li cng c tn trng hn. Con gi b l
Cungonde mi 17 tui, hng ho, cao ln, ti p.
Con trai ca nam tc ging cha v mi phng
din. Thy dy hc ca cu, ng Pangloss, l v thnh
sng trong nh. Chng Ngy Th tun theo nhng li
gio hun ca ng vi mt lng tin tng theo tui tc
ca cu v tnh tnh cu.
ng Pangloss va dy cc khoa siu hnh-thn-v tr-
tn g xn g. Nhn g n h n ghin cu ph h hc, n ht l t th'k
XVI , cn g c n im say m qu tc, n im say m y cn c
tn g l n bi n hn g cu c iu tra- than h l c ca m t s n c
qu n ch chu u . Nhn g chc v n am tc, di co n m t ca
Vo l taire, r tht n c ci.
6 Tin g Php l m o n seign eu r: tc v d n h rin g cho cc
ho n g thn , cn g tc v cn g k han h, chn h qu yn tin h l ...
28
u minh hc7. ng minh chng mt cch chc chn rng
mi vic phi c nhn, c qu; nu khng c nguyn nhn
th khng c hu qu; ng cn t cho mi ngi thy rng
trn th gian ton thin ny, ta lu i ca c ngi
p nht trong tt c cc lu i v b Nam tc l mt
phu nhn hon thin nht. ng ni rng:
c s chng minh cho thy rng mi s kin u c
mt cu cnh, mi s vic u nht thit phi i n mt
cu cnh hon bch hn. Cc ngi hy nhn nh rng
To ho sinh ra ci mi l mang knh, bi vy con ngi
chng ra mi mang knh; chn l mang giy, bi vy
chng ta mi mang giy. Nhng tng sinh ra l c
o thnh nhng vin xy c't lu i; bi vy c ngi
mi c mt lu i rt p, v Nam tc th lc nht trong
tinh phi mt ni p nht. Nhng con heo sinh ra ta
n tht; bi vy chng ta mi n tht heo sut nm. Nhng
k no ni rng mi vic u tt trn i8l nhng k
7Ting Php l I'a mtaphisico-thoogo-cosmolonigoogi . T
cosmolonigologie c ghp t hai t cosmologie (v tr lun)
v nigaud (n g m vi nigo, n gha l n gc n ghch).
Cosmologie l khi nim \i tr hc khi ngun t nh trit hc
c Christian Wo l ff (1679- 1754) (hc tr ca L eibn iz), chi k ho a
hc th gii n i chu n g. M au pertu is (1698- 1759), ch th ca
Vol taire, cho xu t bn Essai de cosmologie [Tiu l u n v vi
tr hc]. Nhn g n h n gha k qu c trc ht tc n g ti c
gi l thu yt bin thn [tho ice] ca L eibn iz (1710), m cha
Castel , tro n g Mmoires de Trvoux [Hi k Trvo u x] n h
ngha nh mt hc thuyt vt - a l - thn hc.
8Nguyn vn ting Php: tout est bien [mi vic u tt] m
chi cu n i n i tin g ca n h th A n h Po pe, tro n g Essay on Man
[Tiu lun v con ngi -1733]: Whatever is, is right [D l
ci g, th cn g tt thi].
Chng Ngy Th c nui nng trong...
29
ngu n; ng l ra phi ni rng mi vic u tt hn ht
trn i ny.
Chng Ngy Th ch nghe k nhng li ging thuyt
y, v chng nhn thy c Cungonde9p cc k du
khng bao gi chng dm khen c iu y. Chng kt lun
rng sau ci dim phc c sinh ra l nam tc
Thunder-ten-tronckh, n ci dim phc bc nh l c
sinh ra l c Cungonde; k n dim phc bc ba l c
nhn thy c sut ngy v sau cht dim phc bc t l
c nghe nhng li thuyt ging ca Pangloss tin sinh,
trit gia gii nht trong tinh v do l trit gia gii nht
hon cu.
Mt hm c Cungonde i do gn lu i, trong mt
khu rng nh, nhn thy trong bi rm, tin s Pangloss10
ang dy mt bi hc vt l th nghim11cho th t hu
phng ca thn mu c, mt ch tc nu, rt p v rt d
dy. V c Cungonde c nhiu thin t v khoa hc nn
9Ci tn hm mia mai bi mt Cng nng c cng mang
tn n y c phon g thn h n m 1012, v chng t s tron g
trn g ca mn h c th chu c l a thiu.
10Ghp t hai ting Hy Lp, ngha l tout-langue (tout tt c,
m i; angue. ci l i, n gn n g), m chi trit gia Pan gl o ss hay l
s v' tt c mi vic. Vol taire xy dng n hn vt trit gia
Pan gl oss da trn hn h mu Pan u rge, n hn vt tron g tc phm
ca R abel ais, thy ca Pen tagruel . Ta c l do tin rn g
Voltaire c li Rabelais trong khi sng tc Candide.
11Ting Php: leon de physiqu e exprimentale, nhi tiu
m t cu n sch n i tin g th' k XVI I I : Le on de phvsique
exprimentale ca tu vin trng Nollet. Vo l taire vit nm
1739: Thuyt bin thn n o ca L eibn iz m chn g man g n
mt th nghim ca Nollet.
30
c ng yn khng th quan st nhng th nghim lp
i lp li ca tin s m c c chng kin; c thy r
rng l do12khin tin s lm cuc th nghim, nhng hu
qu v nhttg nguyn nhn; c tr v lng dao ng, c
suy ngh rng c cng c ngy tr thnh thng thi v
thnh l do cho chng Ngy Th tr trung; ngi cng c
th l l do ca c.
Tr v lu i, c gp chng Ngy Th v mt thn
thung; chng Ngy Th cng mt. c cho chng vi
mt cu nht gng v chng p li bng cu ni m
chng khng hiu l mnh ni g. Ngy hm sau, sau ba
n tra, mi ngi bc ra khi phng n, cn
Cungonde v chng Ngy Th ng sau tm bnh phong.
Nng lm rt khn mi soa xung t, chng ci xung
nht ly v a li cho nng; nng cm tay chng mt
cch v t v chng cng v t hn tay nng vi mt s
nng nn, xc cm v duyn dng v cng. Bn mt bng
ny la, hai ming gp nhau, bn u gi run ry ri bn
tay h lc hng. Nam tc Thunder-ten-tronckh lc y
i ti gn tm bni phong, nhn thy ci nhn v ci qu
y; ng bn t ui chng Ngy Th ra khi ta lu
i. Nng Cungnde ngt xu v khi tinh dy nng b b
Nam tc tt cho my ci. Tt c mi ngi u hoang
mang trong ta lu i p nht v kh i nht y.
Chng Ngy Th c nui nng trong...
12Raison suffisante: l d y , mt nguyn tc ca Leibniz:
...chng i no c ci g xy n m khng c mt nguyn
n hn hoc ch t l mt l do xc nh, n gha l ci c th dng
gii thch theo cch tin n ghim ti sao ci l i tn ti v
ti sao n l i hn tt c n hn g cch k hc n h th.(L eibn iz,
ThodiceBin thn lun], 1, 44).
31
Nhn thy ci nhn v ci qu y;
bn t ui chng Ngy Th ra khi lu i
(M inh ha cho Candide ca M oreau le Jeune)
Chng II
CHnG NGY TH
~ 5 HG CHUriQ V I rQ I B O QIA L I13
B u i k hi n i thin n g y, chn g Ngy Th i
m t chn g d i, k hn g bit l i u , m t m l n hn l n
tri, thin h tho n g n g l i ta l u i t y giam hm
tiu th p n ht tro n g cc thiu n , co n ci trn g gi.
Chn g k hn g n ba chiu , n m l n ra ru n g, gia hai
l u n g cv, tro n g k hi tri tu yt. Hm s au , chn g rt
cn g, l t b ti tin h k cn c tn l t n h Val d be rgho ff-
tracbk - d ik d o rff14. Khn g c n g xu d n h ti, va i
va m t, chn g bu n ru n g trc ca m t qu n n .
Hai n gi bn o m u xan h15 n hn xt chn g; m t n gi
n i:
3 Bo Gia L i l phin m ca t Bugares, chi nhng b tc
ngi Ph (n ay l min ng Bc nc c) [ND ].
't Val d berghoff- trarbk - d ik do rff: phc hp ph m v dan h t,
m phng ting c. Tuy nhin, vic xc n h nhng yu t
l c th: val d (rng), berg (ni), ho ff (sn ), dik (rm), d orff
(l ng xm). Cn t trarbk ging nh mt s sn g to phng
tng.
5 M u n g phc ca nhng ngi m l n h Ph ni ting. Do
tn ti di ch qun ch qun s m l i t dn n n nc
Ph l un thiu n ng ra trn .
- Bn i, y l mt thanh nin ng hong; b cao ca
chng ng vi kch thc i hi.
H li bn chng Ngy Th v mi dng ba ti mt
cch rt nh nhn. ***
Chng ni mt cch khim nhng kh i:
- Tha hai ng, hai ng cho ti ci hn hnh qu
ln. Nhng ti khng 'c tin tr nh hng.
Mt trong hai ngi vi p:
- Xin ng ch quan tm. Nhng ngi c tc phong
nh ng khi lo tr tin ai. Chng hay b cao ca ng c
c nm b nm tc chng?16
- Vng tha ng ng tm thc ca ti, chng va
ni va ng l n thi l .
- Vy th, tha ng, mi ng ngi vo bn vi chng ti,
khng nhng chng ti xin chu mi tin ph tn, m cn
khng bao gi chng ti cho php mt ngi nh ng li
thiu tin. V li, ngi ta sinh ra l gip ln nhau.
- Chnh hin trit Pangloss thng ni vi ti iu
y; v ti nhn thy trn i mi vic u hon ho hn.
Hai ngi xin vi chng Ngy Th nhn ly vi ng
tin vng; chng cm ly v toan lm giy bin nhn,
nhng ngi ta khng chng lm th; ri c ba ngi n
ung.
Cu chuyn bt u.
- C bao gi ng yu tha thit khng?
;6M t b (pied ) - o m 324. - M t tc - n a b (n v o l n g
hi trc), khong 1,8 m [ND].
34
- Vng, c.
- Ti yu tha thit c Cungonde.
- Khng, mt trong hai ngi hi li, chng ti mun
hi ng c yu tha thit vua Bo Gia Li17khng?
- Khng! V ti khng thy Ngi bao gi.
- Ti sao ng khng bit Ngi. Ngi l ng vua kh i
nht, chng ta phi nng ly chc cho vua trng th.
- Ti rt vui lng, tha hai ng.
Ri chng a ly ln chc th18.
- Th l ri. By gi ng l ngi ng h, nng ,
bo v vua Bo Gia Li. ng l v anh hng ca nh vua.
S may mn ca ng hon thnh v vinh quang ca
ng c bo m.
Hai ngi lin xing chn chng v dn chng n mt
lin i. Chng b ngi ta bt quay bn hu, quay bn t,
tp tnh rt ri h que thng nng, nm xung nhm
qun ch, tp bn v nh chng ba mi gy. Hm sau,
chng li tp, t vng v hn hm trc v chng chi phi
nhn hai mi gy thi; hm sau na ngi ta chi cho
chng c mi gy v chng c cc chin hu coi nh
mt ngi phi thng.
Chng Ngy Th sng chung vi...
*7R rn g l vn cha tn ti n h n c Bu l garie. Nc Bu l garie
chi c thit l p vo th' k XI X, bn g cch t gii phn g k hi
ch h ca n gi Th Nh K. u chn g cho php ngi
ta, vo th k XVI I I , d d n g n hn ra vu a Ph Fred eric I I .
18 Ngi ta k hn g n gn n gi chu c cho say n hn g tn bin h",
thm ch p h n hp n g bn g vi l c.
35
Chng Ngy Th rt ngc nhin, ch^hiu ti sao
chng tr thnh mt v anh hng. Trong mt ngy ma
xun tt tri, chng i do19u thng v nhn v pha
trc; chng suy lun rng c n ca loi ngi v cng
l c n ca loi th, l c t tin dng hai ci chn
ca mnh. Chng i cha c hai dm th bng c bn v
anh hng khc, cao su b, bt kp chng, tri tay chng
em v phng giam kn. Ngi ta ly php l ra m hi
chng mun chu mt trong hai hnh pht ny. Hoc l
chu cho c lin i nh bng roi ba mi su rn20, hoc
l chu 12 pht n ch vo trong u. Chng bin lun
rng ch ca cor. ngi phi c t do nn chng
khng mun mt hnh pht no c. Song v ch; phi la
chn mt hnh pht; rt cuc v ci quyn t do m
Thng cho con ngi chng phi nhn ly hnh pht
nh p, chng chu c hai lt. Lin i gm c hai
nghn ngi; th l chng phi chu bn nghn roi nh t
trn c xung ti t. v ngi ta ang tin hnh lt th
ba, chng b try da chy mu, thy chu khng ni na
bn xin mt n hu l bn b u chng. Ngi ta cho
chng c hng n hu y, ly bng bt mt chng, bt
chng qu gi xung. Nhm lc vua Bo Gia Li va i
qua, Ngi hi bit c ti trng ca chng: vua vn l
ngi ti tr ln. Ngi hi thm v chng Ngy Th v bit
c rng chng l mt thanh nin gii siu hnh hc,
19m chi vic o n g thn g d in ra, tc n g ti m i n gi
l n h. T m vic trn g pht tr n n tn n hn .
20 Vn l - theo Vo l taire - y k hn g phi l s phn g i
tro phn g, m l m t co n s n g qu y ch, m n g trch d n
n hiu l n tro n g tc phm ca m n h.
36
khng bit g v nhng vic th nhn nn vua n x cho
chng. Lng lng ca vua c ca tng trong tt c
cc bo ch v c truyn tng mi v sau. Mt nh gii
phu gii cha tr cho chng lnh cc vt thng sau ba
tun l bng cc phng thuc cao truyn t i
Dioscoride21. Cc vt thng ln da v chng c th i
ng c khi vua Bo Gia Li gy chin vi vua
Abares22.
Chng Ngy Th sng chung vi...
21D ioscoride: thy thuc Hy Lp sng vo thk I .
22Theo Votaire, Abares l mt quc gia ca ngi Scythes, cng
n h n gi Bu l gares, tc n gi xm chim v tn ph n g
u t th k VI n th k I X. Ngi Php (A bares) v ngi
Ph (Bu l gares), hn g qu a n hn g cu c chin ca m n h, bi vy,
chm m tro n g s tn bo thi tru n g i. Nhn g hn ngi
ta c th n hn :a m t s m chi c him thi n g tn h ca
Fred eric I I k hi tc gi l a chn t Bu l gares: t "bo u gre" phi
sin h t bu l gare ban u chi m t n gi theo d gio , m t k c
thi giao cu hu mn .
37
Ch ng III
CH rQ NGY TH
THOT KH I TAY NG I B O GIA L I
Khng g p , lanh l, huy hong v c k thut
bng hai o binh i din nhau. Ting kn, ting trng,
ting sng thn cng khai ha, gp li thnh mt m iu
m n trong ha ngc cng cha thy bao gi. Nhng
ting sng thn cng bn ng gn su nghn ngi mi
bn; k' n lnh pho th h ht nhng binh lnh thin
chin chng chn, mi ngn ngi, thy cht y mt
t, sau n nhng li l cng lm cho vi ngn ngi b
mng. Tt c ln ti chng ba vn nhn mng. Chng
Ngy Th run ry nh mt nh trit hc, chng c sc n
np trong cuc git tht ngi hng dng y.
Sau cht, trong'khi vua hai bn cho lnh ht bi Thnh
ca Te Deum trong mi tri binh23th chng Ngy Th
quyt nh i ch khc m suy lun v nhn vi qu.
Chng i trn ng xc ngi hp hi ti mt lng bn
23 Ht bi Te Deum n gha hn h n g t n sau k hi chin thn g.
y, m ia m ai l c hai bn u t n, vi thn g th vo th k
XVI I I , k t qu ca cu c chin l k hn g r rn g. Thn g Tm n m
1758, Ngi Ph v n gi o tran h ci v chin thn g ca trn
Zo rn d o rf thu c v bn n o.
cnh. Lng ny thnh ng tro tn v n l mt lng
Abares, b i phng thiu ri, theo lut ca cng
php24. Ch ny nhng ng gi, thn th y vt n, nm
nhn nhng ngi n b hp hi v b ct c, vn m con
vo ci v mu me m a; ch kia nhng thiu n b m
bng sau khi tha mn nhng nhu cu t nhin ca vi
v anh hng, ang trt ra nhng ting th di cui cng;
nhng ngi khc b chy lng chng ku gi ngi ta
lm n git cht h cho ri. Nhng mng c tung te trn
mt t, bn cnh nhng khc chn, khc tay.
Chng Ngy Th trn cho tht mau n mt lng khc;
lng ny v bn phe Bo Gia Li nn nhng anh hng
Abares i x n nh th kia. Lc no chng cng gim
trn nhng tay chn ang giy gia hoc i qua nhng ni
nt, thot ra c bi chin trng. Cn mt t lng
thc trong ci ti ca chng. V chng chng bao gi qun
Cungonde. Lng thc bt u thiu thn khi chng
n c nc H Lan. nghe ngi ta ni rng dn
nc ny giu c v theo o C c, nn chng khng
th ng rng h xu vi chng v tin rng h cng i x
tt vi chng25nh hi chng cn trong lu i ca v
=4 Ngha l l u t ca con n gi, hay l u t qu c t, coi n h qu y
in h n hn g qu an h ban g giao , k c n hn g xu n g t qu n s.
Cu n sch qu an trn g d n h cho vn n y l cu n sch ca
Gro tiu s ngi H L an : Du droit de la guerre et de a paix (L u t
v chin tran h v ha bn h, 1625). Gro tiu s v n hn g n gi k
tc n g dn g l n trn g phi L u t T n hin n i tin g, m
n gn h gio d c cm tro n g cc trn g i hc Php.
2S hiu c ci o tn g n y, cn phi n h l i s thn h
vn g k hc thn g ca H L an vo th k XVI I , t c c vu a
Php L o u is XI V (vu a M t tri). Vo l taire n hiu rn l u l i y.
40
chng Ngy Th thot khi tay.
nam tc, trc khi b ui i chi v cp mt p ca c
Cungonde.
Chng cha tay xin tin nhng ngi c v b v; tt c
mi ngi u cho chng hay rng chng s b bt giam
vo tri gio ho dy chng sng26.
K' n chng gp mt ngi n ng va hng hn
din thuyt trong mt gi ng h v lng t thin, ti
mt phng t tp y thnh gi. Nh hng bin y nhn
thong qua v ni vi chng:
- Anh n y lm g? C phi v chnh ngha27khng?
Chng Ngy Th p mt cch khim nhng:
- Nu khng c nhn th khng c qu; mi vic trn
i u lin quan vi nhau v sp xp cho cuc i tt
hn ln mi. Mi vic c Tri sp xp khin ti b
ui ra khi nh c Cungonde, ri b nh n, cho n
by gi ti phi n xin v cho ti lc ti c th kim n
c.
Nh hng bin hi tip:28
" l mt thin ng trn mt t t L a Have n
A m sterd am ", (th n gy 7 thn g M i n m 1772). H L an cn g
l m t n i t n n cho n hn g n n n hn b tru y hi.
26 C chu u , d t d n hiu , u xu a u i n m v v du th du
thc, tt n hin , vi hiu l c v tn h n ghim k he hn n hn g
nc Bc u v nhng nc theo o Tin l nh.
27Ting Php: bonne cause (chnh ngha). Nhng cause cng c
n gha l n gu yn n hn . Chn g Ngy Th hiu t n y theo n gha
th hai (v chng l hc tr ca trit gia Pan gl oss) n n l i l un
bn v n hn qu, gy n n tnh trn g n g ni g b ni vt.
28 h hng bin n y l mc s Tin l n h [ND ].
41
- Bn i! Bn c th tin rng c Gio hong l ngi

chng Thin Cha gio khng?
- Ti cha bao gi nghe ni iu y. Ti khng bit
Ngi c chng Thin Cha hay khng? iu m ti bit l
hin gi ti khng c g n.
- Vy th my khng ng c n. Thng khn nn,
my bc i. My hy xa tao ra.
V ca din gi l u ra ca s v trng thy mt
ngi n ng vn cn hoi nghi vic gio hong l k
chng Thin cha, lin ln u chng mt... y.
tri! S ngoan o lm cc b qu trn bit bao
Mt ngi cha h lm php ra ti29, tn l J acques
trng thy cch i i tn c nh th i vi mt ngi
ng loi, mt ngi i hai chn, khng c lng c cnh
nhng c mt linh hn; ng ta dt chng v nh cho
chng tm ra v a bnh cng ru bia chng n
ung. ng tng cho chng hai ng tin florin v mun
dy chng lm vic trong xng vi Ba T sn xut ti H
Lan ca ng. chng Ngy Th x di ng v ku ln ting:
Pangloss tin sinh tht ni ch l: Tt c mi vic trn
29 Ngi n y l m t "bo n an abaptist": thn h vin ca gio phi
Ti ty hay Ti than h ty, m t gio phi ca o Tin l n h, ta i
k hp vn g Westphal ie v H L an . Phi n y ch trn g ra ti
l i n hn g n gi m phi n y cho l cha iu k in chu
php ra ti. c im n i bt n ht ca phi n y l ch trn g
chi l m php Thn h ty hay ra ti cho n hn g ai c th t m n h
cn g k hai tu yn xn g c tin v n hn g n gi c chu php
Thn h ty tro n g cc trn g hp k hc, n h k hi cn n h, cha
thc c g, u phi c Thn h ty l i mi tr thn h Kit
hu thc th.
42
Chng Ngy Th thot khi tay.
th gian ny u cng tt hn mi ln. Ti v cng xc
ng bi lng lng cc k ca ng, hn l lng cng
rn ca ci ng ti va mi gp v v ng ta.
Ngy hm sau trong khi chng i do, chng gp mt
ngi rch ri ti t, mt ui, mi st, ming mo, rng
en, ni phu pho t trong cung hng, ho s s v khi
khc m th mt ci rng rt ra.
43
Chng Ngy Th trn cho tht mau ti mt lng khc
(M inh ha cho Candide ca M oreau l e Jeune)
CH riQ NGY TH G P L I THAY c ,
TRI T QIA PAHGLOSS
Chn g I V
Chng Ngy Th v lng bc i hn l v gh s, cho
ngi ngho kh y hai ng tin m ng J acques tng
cho chng.
Con ngi chi cn da bc xng y chy nc mt
nhn chng chc vo chng v mun nhy n m chng.
Chng Ngy Th s hi li li. Ngi ny lin ni:
- Chao i! Anh khng nhn ra Pangloss ca anh hay
sao?
- Tri t i! ng ni g vy? ng l ngi thy yu
qu ca ti hay sao? M ng li trong tnh trng gh
tm nh th ny? ng gp s bt hnh g? Ti sao ng
khng trong ta lu i p nht? C Cungonde by
gi ra sao? Phi! C Cungonde, hn ngc trong m
thiu n, giai phm ca To ha y?
- Ti khng th ni c na. Pangloss p.
Chng Ngy Th lin dt ng vo trong chung b ca
ng J acques, em ra mt t bnh tha cho ng n. Khi
Pangloss hi lc, ng bt u ni:
- C Cungonde ? C cht ri!
Nghe cu y chng Ngy Th ngt ngi i, Pangloss
phi ly mt t dm cn li trong chung b, thoa cho
chng hi tinh. Chng m mt ni:
- Cungonde cht ? Th th cn g l hon thin trn
th gian ny na? Phi chng c au kh v thy ti b
ph thn c t ui ra khi lu i?
- Khng u. C b m bng bi nhng tn lnh Bo
Gia Li sau khi b hip dm. Chng cn mun p b u
ng nam tc. V ng mun che ch cho c. Cn b nam
tc b chm ra tng mnh; a con trai b l con u
ca ti, cng chu s phn nh ch n; cn ta lu i th
b ph ht, khng cn mt ht thc, khng cn mt con
tru, khng cn mt con vt, khng cn mt gc cy.
Nhng chng ta c bo th mt cch xng ng:
Qun Abares ph tan tnh lnh th ca mt v lnh
cha Bo Gia Li.
Sau khi nghe nhng li y chng Ngy Th ngt xu
Tn na; khi hi tinh chng ni chuyn huyn thuyn
iu, ri hi nh trit hc Pangloss u l l lun c nhn
c qu, u l l do lm cho nh trit hc n nng ni
ny? Pangloss p:
- Chi cn c mt tnh thng, tnh thng l s an i
cho loi ngi; tnh thng duy tr c v tr, c linh
hn ca tt c nhng ngi cn bit cm xc. Tnh
thng m du!
- Than i! Ti bit ci tnh thng y l vua cha
ca tm hn con ngi; n l tm hn ca nhng tm hn
con ngi. N khng bao gi c ngha g, khi ti hn
nng v nhn c hai mi ci t. Nhng ti lm sao
46
mt nguyn nhn tt p y li c th sinh ra mt hu qu
gh gm tin sinh?
Pangloss bn k li mi s vic:
- Chc anh cn nh c Paquette, c gi xinh p hu h
b nam tc. Ti c m c y trong vng tay m
hng th nhng sng khoi ca Thin ng, by gi
tr thnh nhng hnh pht ca a ngc m anh thy
ngi ti. V n m c y b thi r a, m c khi c ch t
ri c ng nn. Paquette th a k t ng ph m t m t th y
tu dng Fran os r t thng thp0, ng i i u tra g c
gc c a cn b nh; b i l ng ta c c n t m t n b
t c gi, b ny nh n t m t i u k binh, ng i u k
binh ny nh m t b h u t c m c c, b h u t c
ny gi l i t m t th ng, anh th ng nh n t m t th y
tu dng Tn, lo ny h i cn t p s , ly th ng t m t
trong nh ng ng i i theo Christophe Colomb! n ti,
ti s ch ng cho ai c a 31 n a, b i v ti s ch t.
- i, Pangloss! chng Ngy Th ku ln, ph h m i
l lng lm sao! Ch ng ph i qu d l ngu n g c c a n
sao?
- Khng h , con ng i v i v p, l m t c i g
t i c n thi t trong nh ng ci trc tuy t c a m i gi i, m t
thnh ph n c n thi t; b i v n u Colomb khng tm c,
trn m t hn o chu M , ci cn b nh u c ni
gihg , ci cn b nh lun ngn tr gihg ni, v c ng l
Chng Ngy Th gp li thy c...
30 S tru l c v n gu dt ca n hn g thy tu d n g Fran o is l mt
tro n g n hn g ti ch' giu tru yn thn g. Vo l taire cn k hn g
qu n ch giu n hn g tu s d n g Tn n g tn h.
31Pan gl o ss m c bn h gian g mai.
47
c i i l p v i nh ng m c ch c a t nhin y, th chng
ta lm g c scla, c ng ch ng c r p son32; c ng c n
phi th y r ng cho n nay, trn hnh tinh c a chng ta,
cn b nh y l c a ring chng ta, c ng nh vi c l s v y.
Ng i Th N h K , ng i n , ng i Ba T , ng i Tu,
ng i Xim, ng i Nh t u cn ch a bi t n 11; nhi g
c m t l do y m h l t h bi t c n trong
vi th k n a. Trong kh i ch i, n lan tru n trong
chng ta, v nh t trong nh ng i qun hng h u c
t p h p t nh ng lnh nh thu l ng thi n, c nui
d v t t , nh ng ng i quy t nh v n m nh ca nh ng
qu c gia; ng i ta c th b o m r ng khi ba nghn con
ng i ang nh nhau trn ci chi n tr ng c dn ra
cho nhiTig i qun t ng quan l c l ng i u, th
m i bn c hai nghn ng i m c b nh giang mai.
Chng Ngy Th lin ni:
- Nhng by gi vic trc ht l phi lm cho tin
sinh ht bnh.
- Nhng ti bit lm sao by gi? Ti khng c tin v
trn khp th gian ny ngi ta khng th tr bnh hoc
bng b ra ry mt vt thng nu ngi ta khng c
tin, hoc khng c mt ngi no tr tin cho mnh.
Nhng cu cui cng ny lm cho chng Ngy Th
quyt nh: Chng s ti nh ho tm l ng J acques;
chng s qu gi trc mt ng ta m t mt cch cm
ng tnh cnh ca nh trit hc, sau nh ng ta b tin
:>2 Ngi chu u hc t Mexico cch sn xut son (mi\nhum
hn g iu ) bt u t rp so n , mt l o i su c a vo chu
u .
48
ra cha bnh cho Pangloss. Trit gia ny chi mt c mt
mt v mt tai v chng bnh nan y, nhng ng l mt
nh thng thi, vit vn gii v bit ton php mt cch
hon ton. Nh ho tm lin nhn Pangloss lm ngi gi
s sch. Sau hai thng, ng phi i Lisbonne v cng vic
thng mi. Trn chic tu bun ca ng, ng em theo
c trit gia Pangloss v chng Ngy Th.
Pangloss gii thch cho ng tt c mi vic u din
tin mt cch hon thin hn nh th no. J acques khng
ng v p:
- Con ngi lm h hng c thin nhin; h k hn g
sinh ra l loi ch si nhng sau h tr thnh ch si.
Thin Cha khng cho h sng thn cng, khng cho h
li l, v kh, vy m h lm ra li l v sng thn cng
t tiu dit ln nhau. Ti cn c th ni thm rng
trong nhng v khnh tn th ta n chim ot ti sn
ca nhng ngi b khnh tn m gian ln tin bc ca
nhng ch n.
Nh trit hc cht mt lin ci li:
- Tt c nhng s kin y u l ti cn; nhng bt
hnh ring bit xy thnh s hu hnh ca ton th;
nh vy cng c nhiu s bt hnh ring bit bao nhiu
th s hu hnh cng cng cng hon thin by nhiu.
Trong khi J acques ang l s th gi ln ni ln t
pha; con tu gp bo gh gm, khi gn ti hi cng
Lisbonne.
Chng Ngy Th gp li thy c...
49
BO T , M TU, NG T,
KHI r CHO PANGLOSS, JACQUES V
CHrG NGY TH RA SAO
Phn na hnh khch trn tu v mt nhc v tinh thn
cng thng, khng cn sc m lo s nguy him na; h
phi t trn. Cn phn na tht ra nhng ting ku la hay
qu xung cu nguyn. Trong khi y, nhng cnh bum
rch t ti, ct bum gy nt; chic tu sp b v i. Ai
mun lm g th lm, ai cn sc th chng tr bo t; khng
c ai ch huy, khng ai nghe li ai na. J acques ph tay vo
vic lo li: ng b mt thy th ang cn tc gin nh
mt n, lm cho ng ng ln trn ng vn. Nhng trong
khi nh ng th anh chng thy th ny b tu lc mnh
n vng ra ngoi, mc kt vo mt ct bum gy. J acques
sn lng t thin, chy n cu anh li anh ln tu. v s c
gng qu sc, ng t ln xung bin, trc cp mt lnh
lng ca tn thy th khng thm ng ngng ti ng,
mc cho ng b ln sng dm xung bin, chng Ngy Th
chy ti gn n nhn ca chng, trng thy ng ni ln mt
pht ri chm lun mt dng, chng mun nhy xung
bin cu ng nhng trit gia Pangloss ngn cn bng cch
bin lun rng hi cng Lisbonne c lp ra l cho
J acques phi cht chm . Trong khi ng bin lun mt
Chn g V
cch thin tiip3 nh vy th chic tu b, tt c mi ngi
u cht, ngoi tr Pangloss, chng Ngy Th v tn thy
th hung d, con ngi lm cht oan ngi c
J acques. Tn khn nn sung sng bi vo b, cn
Pangloss v chng Ngy Th c a ln b trn mt tm
vn.
Khi hi tinh, h i b ti thnh ph Lisbonne; h
cn mt t tin, hy vng rng khi phi cht i, sau khi
thot cht v bo t.
H ti thnh ph, nc mt gin gia, thng nh n
nhn, th bng thy t lay chuyn di chn. Nc bin
dng ln cung lon ti bn tu v lm tan v nhng chic
tu b neo . Nhng trn bo la cun tro tn bay
khp ng ph, cc cng vin. Nh ca sp ; nhng
mi nh chng cht trn nn nh. Ba vn ngi n ng,
n b, tui, b bp di nhng ng nt34. Tn
thy th ming va hut gi va chi th:
- y tt kim chc c y.
ng Pangloss lm bm trong ming:
- Nguyn nhn ca tai nn ny l do u?
- y l ngy tn th ri. Chng Ngy Th la ln.
Tn thy th chy nh cung lon trn nhng ng
nh nt, bt chp c ci cht tm tin, tm thy l y
33Tin g Php: a priori (tin n ghim , thin tin ...): m t l p l u n
c gi l a priori k hi n c da trn k hn g phi n hn g s
vic, m trn n hn g l l theo trt t l ogic.
:i4Trn n g t L isbo n n e d in ra vo n gy 1thn g M i mt
n m 1755. N gy ra mt m chy l n . Theo n hn g n gi
l m chn g, n k hin cho 25.000 n 30.000 n gi cht.
52
Bo t, m tu, ng t.
chim ly, ri say xin, v, khi d ru, y mua nhng c
n ca c gi d di u tin m y gp, trn chnh nhng
nt ca nh ca hoang tn, gia nhng ngi ang hp
hi v ngi cht. Pangloss ko tay o ca y m ni:
- Bn i! Bn ang lm iu c, bn khng tun theo l
tr ph qut sao?
- M kip! Tao l thy th, sinh Batavia35; bn rn
tao bc qua cy thnh gi trong bn cuc hnh trnh qua
nc Nht3Ch my tht kho tm c ngi ni v
l tr ph qut!
Vi mnh bay ti lm cho chng Ngy Th b
thng. Nm xung t, ct bi y ngi, chng ku vi
Pangloss:
- Chao i, cho ti cht ru v du, ti cht mt.
Pangloss li ni chuyn khc:
- ng t khng phi l mt chuyn mi. Tinh Lima
bn chu M nm ngoi cng b ng t nh y.
Nhng nguyn nhn ging nhau u sinh ra nhng hu
qu ging nhau; chc l mt lung dim sinh chy di
t t Lima37n Lisbonne.
35Batavia: th ca Java, thu c a ca H L an , c sn g l p
n m 1619 (hin n ay l D jak arta).
36T th k XVI I , n gi Nht cm n gi n c n go i. Chi
n gi H L an l c qu yn bu n bn gn Nagasak i, vi iu k in
b tt c cc d u hiu Kit gio , n ht l phi d m l n cy thn h
gi n h m t cam k t b o.
37Trn n g t L im a [k in h ca Pro u ] xy ra, n hn g
n hiu n m trc trn n g t L isbo n n e (1748). y,
Pan gl o ss l n gi pht n gn n hn g gi thu yt cp n ht n ht v
n gu n gc ca n g t.
53
- C l khng g ng hn na, chng Ngy Th ni,
nhng v Cha, cho ti cht du v ru38.
- Sao c, c l l th no? Trit gia p, ti c quyt
rng mi iu c chng t c ri.
Chng Ngy Th nm bt tinh v Pangloss em n
cho chng mt cht nc ly ci ging gn bn.
Hm sau kim c mt t thc phm o nhng
ng nh nt, h em n, li sc c mt cht. K
h lo cu gip nhng nn nhn thot cht. Vi ngi c
h cu gip i h mt ba n ngon m ngi ta
khng th ng l lm c y.
C nhin ba n bun b, nhng thc khch va n
va chy nc mt, nhng Pangloss an i h:
- Bin c ny cn kh lm , v nu y khng c
mt ni la th ch khc chc c mt ni la ang phun,
cn tai hi bit my: tt c mi vic y cn hn
nhng ch khc.
Mt ngi mc o en nh b, vn l ngi quen
thuc vi Php nh, ng gn bn Pangloss l php gp
kin:
- Hnh nh ng khng tin c ti t truyn; v nu ci g
cng hon ho hn th u c s sa ng, s trng pht39?
Pangloss tr li mt cch l php hn:
38m chi n hn g gio iu thn k hi ca o Thin Cha.
39 y, tn n hn vin ca Php n h n y n hc n ti t
tn g, A d am v E ve n tri cm , n n m i c s sa n g v trn g
pht.
54
- Ti xin li Ngi; v cht chc v tai ha cng l nhng
s tt trong ci th gii hon ho ny.
- Vy ngi khng tin t do hay sao?
- Xin ngi tha li cho ti; t do c th tn ti vi s cn
thit tuyt i; chng ta cn phi c t do, v ch
quyt lit...
Pangloss cha dt cu th ngi kia ht hm ra hiu
cho tn hu cn eo kh gii ang hu ru Porto hay
Oporto cho ng ta.
Bo t, m tu, ng t...
55
NG I TA TI N HNH
V THIU S NG HAY HO rH TH NO
NGAn NG T, V CHNG NGY TH
B M T RA SAO
V ng t ny thiu ri ba phn t thnh ph
Lisbonne. Cc nh hin trit trong nc nhm hp, tho
lun v ng v mt phng tin trnh cho thnh ph
ny khi b thin tai tiu dit hon ton. H quyt nh
tho ngh ca trng i hc Combre, l em vi ngi
ra thiu ni cng cng trong rtit cuc cng l thn
linh40. l b quyt hiu nghim ngn cn ng t.
V th h bt mt ngi Biscaye b co l ly ngi m
nui mnh v hai ngi B o Nha n tht g m b
m41. Sau ba cng kin ngi ta tri trit gia Pangloss
cng vi d ca ng ta l chng Ngy Th; mt ngi
Chn g VI
40Nghi l m nn nhn l nhng ngi b Php nh kt ti l
d gio . Theo Vo l taire, cu c thiu sn g n y d in ra n gy 20
thn g Su n m 1756. Hn h n h trn thc t, ba v thiu sn g,
vo n gy 8 thn g M i n m 1756, n gy 28 thn g Chn n m
1757 v 27 thn g Tm n m 1758, l k hn g c l in qu an ti trn
n g t v b can l n hn g n gi k hn g b k t ti t hn h.
41n tht g b m, m chi ngi Do Thi.
phm ti ni trit l, cn mt ngi nghe vi v tn
thnh. Thy tr b a n hai phng ring bit rt mt m,
cha bao gi c nh sng mt tri chiu vo. Tm ngy sau,
h bn cho c hai thy tr mt b qun o san-betino ma
qui, i ln u h mt ci m giv; m o ca chng
Ngy Th c sn hnh ngn la ngc xung v hnh ma
qu khng c ui, khng c mng vut; cn ma qu m
o Pangloss th c ui v mng vut; nhng ngn la th
bc ln. C hai n bn nh vy b dn i cc ni nh mt
m c, c nhng ting ht m du pha ting nhc n o.
Chng Ngy Th b nh n vo t trong khi mi ngi
xem u ca ht. Cn ngi tinh Biscaye cng hai ngi n
tht g b ha thiu. Pangloss b n tht c d rng
khng phi l tp qun. Cng ngy hm y li c ng t
xy ra vi nhng ting v gh s.
Chng Ngv Th mu me y ngi, hong ht, php
phng lo s, li b giam cm, lng t hi lng: Nu mi
vic u hon thin hn nh y th nhng ni khc
ra sao? Khi ta gp nhng ngi Bo Gia Li, ta b nh
n, vic y cn c th b qua c. Cn ngy nay
Pangloss tin sinh, nh hin trit gii nht thin h m
cng b treo c trc mt ta khng bit v l do g? CR
nh t thin J acques, ngi hon ho nht trong loi
ngi, ti sao ng li b cht ui ca bin? Cn c
Cungonde na, hn ngc trong gii thiu n, sao c li b
ngi ta m bng?
Chng quay i, ng khng vng, sau khi c nghe
thuyt gio, b nh n, c tha ti v ban phc, th c
mt b gi n hi chuyn chng v bo:
- Con i! Hy can m v i theo ta.
58
Mt v thiu sng, trch t b c Cu chuyn Php nh
c a Marsollier, 1759
CHrG rGY TH
C B QI CHAM s c v
G P L I NH NG NG I CHrG YU QU
Chng Ngy Th khng th ly li can m nhng cng
c i theo b gi n mt tp lu ti tn; b a cho chng
mt h thuc m thoa vo cc vt thng v cho chng
n ung no bng. B chi cho chng mt ci ging kh
sch s; gn bn ging mc mt b qun o. B bo
chng: Con hy n ung ri nghi ngi. Cu xin c m
ng trinh, thnh Antoine x Padoue v thnh J acques x
Compostelle ph h cho con: Ngy mai ta s tr li, chng
Ngy Th ht sc ngc nhin v mi vic va xy ra v v
nhng g chng phi chu ng, nht l b gi t thin,
chng mun hn tay b. B bo Khi cn! Con c n ung,
bi thuc ri ng k. Ngy mai ta s tr li y.
Chng Ngy Th d au n vn c th n ngon ng k.
Hm sau b gi em ba im tm cho chng, thm li
lng chng, t tay bi cho chng mt th thuc khc; k
n b cn em ba n tra v ba n ti cho chng na.
Nhng hm sau na, b li lm ng nh vy, khng
thiu th g. Chng Ngy Th hi b: B l ai m c lng
tt nh vy? Ti bit tr n sao y? Ngi ph n tt
Chn g VI I
bng khng bao gi tr li. Mt bui ti b li n, nhng
khng em theo ba n m chi bo chng: Con hy i
theo ta v ng ni na li. B du cnh tay chng cng
i vi chng mt on ng n mt vng thn qu ln
cn. C hai ti mt cn nh c lp, chung quanh l cy ci,
vn ho. B g ca, tc th cnh ca m ra. B dn
chng Ngy Th ln mt ci thang ti mt cn phng cn
vng, bo chng ngi xung mt ci gh' di lt nhung la.
Ri b i ra ngoi, khp ca li. Chng Ngy Th tng l
gic chim bao; trc y l mt gic mng hi hng, by
gi l mt gic mng m i.
Lc sau b gi tr li: b kh nhc nng mt ngi
n b run lp cp, tm vc oai nghim eo nhng n
trang bng ngc qu, mt che khn chong mng. B bo
chng Ngy Th: Con hy ko khn chong ny xung!
Chng li gn, tay run ry ko chic khn chong ra. Th
ngc nhin thay! Chng tng nm mng, thy c
Cungonde, chng nhn r th chnh l c ta. Chng khng
cn sc ng vng na, khng cn ni c mt li
no, chi qu phc xung. C Cungonde ng mnh trn
chic gh di. B gi a cho c hai ngi hai ly ru khai
v; h ung ri ly li c bnh tnh ni chuyn vi
nhau. Lc u h ch tht ra c nhng ting ct on
khng thnh cu, ri hi han nhau, tr li nhau, m a
nc mt. B gi bo hai ngi ng gy ting ng, ri
b cho h ni chuyn t do.
Chng Ngy Th hi:
- Sao? C cha cht ? Ti gp li c c B o
Nha sao! Ngi ta khng hip dm c, khng m bng c
nh li trit gia Pangloss ni vi ti sao?
62
- C chuyn y, nhng ngi ta khng phi bao gi
cng cht do hai tai bin ny.
- Cn thn ph v thn mu c c b git ch?
- Vic c tht, c va p va khc.
- Cn anh c42th sao?
- Anh ti cng b git cht.
- Ti sao c ti c nc B o Nha? Sao c bit ti
y m cho ku ti n cn nh ny?
- Ti s ni tt c cho anh hay, nhng trc ht anh
phi cho ti bit tt c nhng g xy ra cho anh t lc
anh tng ti ci hn v ti, ri anh b t ui i.
Chng Ngy Th vng li v knh cn k chuyn li mi
vic xy d anh cn yu ui v au n. Tt c mi vic
c k li vi mt ging ngy th. C Cungonde nhn
ln tri, nh l thng tic ci cht ca ng J acques v ng
Pangloss. Sau khi y, n lt c thut li nhng vic
xy ra; chng Ngy Th nghe tht k khng st mt li
no, hai mt m ln nhn thng vo c.
Chng Ngy Th c b gi chm sc v...
42u tc phm, khi gii thiu v gia nh nam tc, Voltaire
khng ni r con trai ca nam tc l anh hay em c
Cungonde. chng IV, khi chng Ngy Th gp li thy c v
hi chuyn v gia nh nam tc, Pangloss c nhc n con trai
ca ng b nam tc: "a con trai b l con u ca ti,
cn g chu s phn n h ch n " [tc l c Cu n go n d e]. y v
nhng chng sau, chng trai ny li c cho l anh ca c
Cungonde. c s khng nht qun nh vy phn v tc gi
k hn g n i r ("frre" u c th hiu l an h trai ho c em trai),
phn v c l d ch gi k hn g ch .
63
B b o chng Ngy Th :
"Con hy ko khn chong ny xu ng!"
(Minh h a cho Candide ca M oreau l e Jeune)
Ch ng VIII
C U CHUY N V c curGor DE
C Cungonde thut li nh sau:
- Lc y ti ang ng trn ging, mt gic ng say,
khi qun Bo Gia Li ko n lu i tt p ca ti.
Chng ct c cha ti v anh ti, chm m ti thnh tng
khc. Mt tn Bo Gia Li cao ln ti su b thy ti ngt
i v cnh tng rng rn y, n hip ti; ai ng hnh
ng ca n lm cho ti tinh li. Ti ku la m , vng vy,
co cn n v mun mc mt n na m khng bit rng
mi iu din ra trong lu i chi l mt vic rt thng
thng, gin d: hn m ti mt nht dao vo cnh sn
bn tri n by gi cn vt so.
- ! Lm sao ti coi c vt so y. Chng Ngy Th
ni mt cch kh kho.
- Khoan d, ng hp tp, ri anh s c coi; nhng
by gi ti k tip cu chuyn
- Th k tip i.
- Mt tn i y Bo Gia Li bc vo; ng thy ti
mu me m a, cn tn lnh th chng ly th lm phin.
Vin i y ni gin v s thiu l php ca n, nn git n
ngay trn mnh ti. K n, ng cho lnh bng b vt
thng ca ti v dn ti v bn doanh nh l mt t
binh. Ngi ta ct cho ti lm bp cho vin i y, git
qun o cho ng, khng nhiu my. ng ta thy ti c
nhan sc; phi nhn nhn iu y. Ti cng thy ng ta d
thng v mu da trng du; song ng ta khng gii trit
l v khng c thng minh cho lm. Ti thy r rng l
ng khng c gio dc do mt thy gii nh Pangloss
tin sinh. Sau ba thng n xi ht tin v chn ti,
ng ta bn ti lm n l cho mt ngi Do Thi tn
Issacar, tng bun bn u c H Lan v B o Nha,
mt ngi c tt yu thit tha n b. Anh Do Thi ny
qun qut bn ti nhng anh khng th chinh phc c
ti, v ti khng c li anh ta hn c hi tn lnh Bo Gia
Li hm hip. Mt thiu n danh gi nh ti c th b
hm hip mt ln nhng v th m c hnh li cng cao
hn. Tn Do Thi mun chinh phc ti mi dn ti v ta
nh vng nng thn, tc l ta nh hin nay ti . T
trc n gi ti vn tng lu i thn ph ti l p
nht trn gian, nhng ti rm!
Mt hm v quan tn gio Php nh gp ti i l nh
th, ng cho ngi n mi ti v nh ni chuyn b mt.
Ti c dn v ta lu i ca ng. Trong khi ni
chuyn, ti cho ng bit tng chi ca ti thuc v dng di
quyn qu. ng lin thuyt phc ti, cho ti hay rng ly
mt anh Do Thi l h thp danh gi ca ti bit chng
no! ng cho ngi i n gp Issacar, ngi Do Thi
mua ti lm n l, khuyn anh ny nhng ti li cho
ng. Anh Issacar l ch ngn hng ca triu nh, c th'
lc, nn khng chu. ng quan bn da s lm ti ha
thiu anh ta. Sau cht, anh Do Thi b hm da qu, nn
mi chu tha hip bang mt bin php nh vy: ta nh
66
Cu chuyn v c Cungonde
ny v con ngi ti s tr thnh ca chung c hai ngi;
a n h Do Thi c gi nhng th hai, th t v ngy l
Sab bat 43; cn v php quan th c hng nhng ngy
cn li trong tun. Cuc tha ng ny ko di su thng.
Nhng khng phi c trn tru m m. Cng c nhng
chuyn xung t xy ra v mt chi tit khng c d
tr trc; bi v khng bit c l m th By n ngy
Ch nht thuc v lut c hay lut mi nn cng chng
bit n thuc v ca ai44. V phn ti, ti khng c c hai
ngi cho n by gi v c l v th m ti c c hai
ngi yu ti tha thit.
Sau cht, dt tai ha ng t v cng l hm
da anh Do Thi, v php quan t chc v ha thiu. Ti
hn hnh c ng ta mi n . Ti c xp cho ngi
mt ch tt. Sau l nh th, trc khi hnh hnh ti
phm, ngi ta mi cc b cc c n ung tha th. Tht
ra ti rng rn khi thy nhng ngi b thiu trc: hai
ngi Do Thi, mt ngi tnh Biscaye, mt con ngi
lng thin. Nhng ti bng ngc nhin, bi ri, kinh hi
bit bao khi thy mt ngi ging nh Pangloss tin sinh,
mt b che lp bi ci m ma qu. Ti di mt nhn k th
thy ngi y b tht c; ti rng rn t xiu; khi tinh li,
th ti li thy anh b lt trn, tht v cng kinh khng,
hi hng, au n, tuyt vng. Ni tht vi anh, da anh
cn trng tro hn, hng ho hn c da anh chng i y
Bo Gia Li ca ti. Thy vy, s cm phn ca ti cng
43Ngy l Sabbat: n gy th By, n gy n ghi n gi d n h cho
vic th phn g thn l in h tro n g o D o Thi.
44L u t c l l u t ca Cu c (l u t ca n gi D o Thi), l u t mi
l l u t ca Tn c (l u t ca n gi C c gio ). Vn l ci
m b tran h chp y k hn g bit thu c v th By hay Ch n ht.
67
CNDIDE - CHNG NGY TH
tng ln gp bi. Ti mun tht ln: Ti d man, bay hy
ngng tay. Ti khng cn sc m la tht na, m nu c
th cng v ch. Ti t hi: Ti sao chng Ngy Th yu
du v tin sinh Pangloss li b lu y n Lisbonne
m ngy nay chu thm ha nh th ny, ngi th b
nh trm roi, ngi th b treo c theo lnh ngi php
quan, l ngi yu qu mnh? Hay l Pangloss tin sinh
la ti mt cch tn c, khi ng bo ti rng: C yn
tm, mi vic ri s tt hn.
Tm thn dao ng, khng cn lm ch c thn
kinh, ti tng phi cht v xc ng. u c ti thy li
bao thm cnh c: thn ph ti, thn mu ti, anh trai ti
b tn st; thi lo xc ca tn lnh v li Bo Gia Li;
nht dao m g m ti; ri n th k ti lm n l, hu
h vin i y Bo Gia Li; k li qua tay tn Do Thi
Issacar, lo php quan. Ti xc ng nht l lc thy
Pangloss b hnh ti v anh th b x nh. Ti m tng
li ci hn anh tng ti rn u, sau bc bnh phong,
trong ci ngy gp anh ln cht. Ti t n cha xui
khin sao anh li ti c y. Ti gi gm b gi chm
sc cho anh v khi no thun tin th dn anh n vi ti.
B lm ng li ti nh b. By gi ti c th sung sng
gp li anh, tm s vi anh v nghe anh tm s. Nhng
by gi chc anh i lm ri, ti cng ang rt i. chng
ta hy bt u n ung .
Th l hai ngi ngi vo bn n. Sau ba n, h li ra
gh trng k ngi ni chuyn. ang ni chuyn th h
thy ngi Do Thi Issacar, mt trong hai v ch nh,
bc vo. Hm nay l ngy l Sabbat; anh ta ti hng
quyn li ca mnh v' t ni lng si m i vi
Cungonde.
68
Minh h a trong Voltaire,
Tiu thuyt v truyn, Bouillau, 1778
CHNG rQY TH
GI T M T LC HAI M NG NG I
Chn g I X
Tn Issacar ny l mt tn nng tnh nht trong nhng
ngi Do Thi m ta tng thy Isral k t khi ngi Do
Thi b cm t Babylone45n nay. Y la ln: ch ci
Galile46, mi chia s mi tnh vi tn quan ta ca tn
gio Php nh cn cha sao? M li cn thm thng
khn nn ny na? Ni ri, y rt mt li dao nhn m
lun lun y em theo phng thn; nhng y c d u
i th ca y cng c v kh, l mt on kim m b
gi nht vo b y phc khi giao cho chng Ngy Th.
Chng lin rt kim, du tnh tnh chng hin lnh by
lu nay; chng m tn Do Thi cht nm sng st trn
sn nh, di chn c Cungonde. c la ln: c M i!
Chng ta s ra sao y? Mt ngi b git ti nh ti! Nu
cng l can thip th chng ta nguy mt!
Chng Ngy Th p:
45 Ngi D o Thi b Nabu cho d o n o so r y ti Babyl o n e vo n m
587 tCN.
46C th hiu l ch ci C c. Vi Cha Je s u s tro n g chu yn
tr v A i Cp l u l i Gal il e n n n gi k hn g theo o C
c thn g gi n gi theo o C c n h vy m t st.
- Nu trit gia Pangloss khng b treo c th ng
gip cho chng ta mt li chi bo trong trng hp cc
oan ny, v ng l mt nh i hin trit. Nay khng c
ng, chng ta hy thinh b gi.
B gi l mt ngi rt khn ngoan. B va bt u
cho kin th cnh ca nh bn hng m ra. Lc y l mt
gi m, k nh bt u ngy ch nht, l ngy ca ngi
php quan. Ngi bc vo trong phng; trng thy chng
Ngy Th tay cm on kim; di t mt t thi nm
di; c Cungonde s hi, cn b gi th ang l lun, cho
kin.
Lc ny chng Ngy Th suv lun: Nu ng ln ny
m ku ln th chc chn ng ta c th lm cho ta b x
ha thiu; c Cungonde cng s c th chu chung s
phn nh ta. ng ta tng cho nh ta tn nhn. Ta li
l k tnh ch ca ng, khng cn do d g na." Suy lun
vn tt v mau l, chng khng cho ng quan ta qua
khi cn ngc nhin; chng m cho ng mt nht kim
t bn ny qua bn kia bng, v y t thi nm bn cnh
tn Do Thi. Cungonde lin ni: Li thm mt ci cht
na. Chng ta phi i xa ni ny; gi cht ca chng ta
ti. Em khng hiu ti sao anh bm sinh l ngi nhu m
m nay li c th trong hai pht git mt ngi Do Thi
v mt ng ta?
Chng Ngy Th tr li: Khi ngi ta si tnh v ghen
tung, sau khi b php lut nh n au n, th ngi
ta khng cn bit g na!
B gi ct tin g bo c hai n gi: Hin n ay c ba co n
nga ging tt trong chung nga, sn sng yn cng.
Chng Ngy Th hy chun b nga ngay lp tc; cn c
72
c sn kim cng, ngc vng, chu bu. Chng ta hy
mau ln nga, trn n thnh Cadix47; tri ang yn b
ang lng, tht l mt cuc hnh trnh ti p, trong
m trng sng. Tuy mng t ti chi cn mt bn, song
ti cng c th ngi nga c.
Chng Ngy Th a ba con nga ra; chng cng b
gi v c Cungonde ci nga i mt mch ba mi
dm. Trong khi h ang cao chy xa bay th hi thnh
Sainte-Hermandad48n ngi nh, ngi ta mai tng c
ngi trong mt nh th p, cn th ngi ta nm tn
Issacar ra bi rc. C ba ngi ti tinh nh Avacna49,
gia vng ni Sierra Morena v vo c ng mt qun
tr.
Chng Ngy Th git mt lc...
47 Caix: hi cn g ca Ty Ban Nha trn b i Ty D ng.
8D n bin h ca Ta n Php n h.
49A vacn a: a d an h k hn g xc n h c.
CHNG NGY TH ,
CUrQOriDE V B GI
C C KH NH TH NO KHI T I CADIX.
BA nQ I XU nQ TU V T BI N
Ti qun tr, c Cungonde va ni va khc:
- Ai n cp ngc vng v kim cng ca ti n?
Chng ta s sng ra sao y v lm g sng? u cn
kim ra c ngi giu c nh anh Do Thi v ng quan
ta y, tng li cho ti nhng bo vt khc na?
- Than i! B gi ni, ti rt nghi ng ng linh mc
dng Franois, m qua cng ng tr vi chng ta trong
cng mt qun Badajoz50. Ti khng dm c on mt
cch to bo, nhng ti thy ng ta vo phng chng ta
hai Tn v ng ta ri qun tr trc chng ta kh lu.
- Ti cn nh, chng Ngy Th ni, trit gia Pangloss
thng chng minh rng tt c ca ci trn ci i u l
ca chung cho mi ngi, ai cng c quyn hng ngang
nhau. Theo nguyn tc y, th ng linh mc phi li cho
chng ta mt phn ca ci, chng ta hon tt cuc
Chn g X
5 Bad ajo z: thn h ph Ty Ban Nha, n m bin gii vi B o
Nha.
c M i!... M t ng i b gi t t i nh ti
hnh trnh ca chng ta. Nhng nay chng cn g ht c,
phi chng c Cungonde xinh p ca ti?
- Khng cn mt xu nh. C p.
- Vv th phi lm sao y? chng hi.
- Chng ta hy bn mt trong ba con nga ca chng
ta, b gi bn vy. Ti s ngi trn con nga ca c nng,
sau lng c v chng ta s ti Cadix.
Ti qun tr, lc 'y c mt tu vin trng dng Thnh
Benoit nhn mua con nga vi gi r. Nh vy m chng
Ngy Th, Cungonde v b gi di qua Lucena, chillas,
Lebrixa, v cui cng n Cadix. Ti y ngi ta ang
trang b cho mt on tu v tp trung qun lnh n
p nhng lini mc dng Tn m ngi ta t co l xch
ng dn chng x Paraguay chng li vua Y Pha Nho51v
vua B o Nha gn thnh ph Thnh Th52, chng
Ngy Th v phc v trong qun i Bo Gia Li nn
c thu dng; trc mt v tng chi huy nhm qun s
b nh, chng biu din ti ngh mt cch khn kho,
lanh l, uy nghi, n ni chng c chi huy mt lin i
b binh. Th l chng c chc i y. chng xung tu
vi c Cungonde, b gi, cng hai ngi hu cn v hai
con nga ging tt m chng ly ca ngi php quan
B o Nha.
5' Y Pha Nho : Phin m Hn Vit theo k iu c ca t E spagn e
(Ty Ban Nha).
52Vu a Ty Ban Nha n hn g l i cho B o Nha thn h ph
Thn h th (Sain t- Sacrem en t), n m tro n g vn g tru yn gio d n g
Tn ca Paragu ay, Nam M . Cc gio s d n g Tn b k t ti v
gy n n n hn g cu c n i d y ho c tr gip cho n hn g n gi
D a n i dy.
76
Chng Ngy Th, Cungonde v.
Trong khi vt bin, ba ngi bn lun v trit l ca
Pangloss. Chng Ngy Th ni:
- Chng ta sp n mt th gii khc; c l ti tt c
mi vic u hon ho. V chng ta phi nhn rng trong
th' gii ca chng ta, ngi ta phi than phin mt cht
v phng din vt cht v tinh thn.
C Cungonde ni:
- Em yu anh ht lng, nhng em cn vng vn trong
lng v nhng vic trng thy, b th thch.
- Mi vic s tt hn, chn g Ngy Th ci li. Bin c
ca th gii mi thy tt hn nhng bin c ca u
chu chng ta; n yn lng, v t gi ln53. Chc chn Tn
Th gii s l th gii hon ho hn tt c cc th gii
khc.
C Cungonde ni:
- Cu Cha cho c nh vy, nhng em qu kh s
nn lng em ng kn, khng cn cho hy vng no lt
vo.
B gi xen vo ni:
- C nng than phin s phn nhng c nng
khng gp nhng au kh bng ti.
Cungonde mun bt ci v thy b gi ni chi; sao
b li dm qu quyt l kh hn c, nn c ni li vi b:
- B i! Ti chi thy b kh hn ti nu b b hai tn
Bo Gia Li hm hip, nu b b m hai nht dao vo
53Chi gi m u dch, gi n n h thi qu an h n m thi t n g
san g Ty vn g n hit i.
77
bng, nu ngi ta ph tiu hai ta lu i ca b, nu
ngi ta git trc mt b hai ngi m v hai ngi cha,
v nu b nhn thy hai ngi yu ca b b nh trong
mt cuc l ha thiu. Cn phi thm rng ti sinh ra
dng di nam tc vi 72 i qu tc, m sau phi i lm
ch bp.
- Tha c nng, b gi p, c nng khng bit dng
di ca ti; nu ti ni r ra th chc l c nng phi
ngng ht li phn on ca c nng.
Li ca b gi gy mt s t m cc im trong u c
ca c Cungonde v chng Ngy Th.
78
Ch ng XI
C U CHUY M C A B GI
B gi thut li cuc i ca b:
Hi trc mt ti u c tot nhon v vin nh
ngy nay, mi ti u c sa xung ti gn cm, v ti u
c phi l ti i. Ti l con gi ca c Gio hong
Urbain th Mi v cng cha x Palestrine54. Ti c
nui dng cho ti mi bn tui trong mt cung in
m nu so snh th cc lu i ca hng nam tc nc
c ca cc ng chi ng l chung nga. Mt ci o di
ca ti tr gi hn tt c nhng bo vt lng ly ca tinh
Westphalie. Ln ln, ti cng p, cng duyn dng, cng
ti ba; gia nhng cuc vui chi, ti c hng nhng
s tn knh v c tng lai sn ln. Hn l ti gi tnh,
ngc ti y n; m ngc th mi l ngc ch! Trng
tro, sn chc, c dng nh ngc ca V n Mdicis; v
cp mt mi p lm sao, m mt mi p lm sao! Lng
my mi en lm sao! nh long lanh lo ln trong mt ti
54Gio ho n g U rbain th M i k hn g tn ti. Ban u Vo l taire
t tn l Cl em en t XI I , n gi cai tr t n m 1730 n 1740.
Pal estrin e l m t thn h ph gn R o m e, thu c v d n g h
Barberin i. M t thn h vin ca d n g h n y l gio ho n g di
ci tn rbain VI I I (1623- 1644).
t hn tia sng long lanh ca cc v sao, nh nhng thi s
ch ' i tng ca ngi. Nhng th t thay qun o cho ti u
phi ngy ngt khi nhn pha trc hoc pha sau ca ti.
Tt c nhng ngi n ng c l u mun bin thnh
nhng th t y.
V sau, ti nh hn vi mt ng hong ti cao x
Massa-Carrara55cng p nh ti, tnh tnh du hin v
kh i, thng minh li dim tnh. Ti yu chng nh l
mi ngi yu ng ln u tin, vi lng nng nhit.
Hn l c chun b, tht l huy hong, cha bao gi
thy: Nhng cuc vui c m ra, no hi h, no ua
nga, nhng cuc ht trin min. Trong ton quc i
L i cc thi s tn g ti n hn g bi s o n n e t56 m k hn g bi
no l tm thng. ang khi ti ln n inh im ca
hnh phc th mt b hu tc gi, trc kia l tnh
nhn ca ng hong y, mi ng n nh dng scla57.
ng hong ln ra cht sau cha y hai gi qun qui
au n. Song vic ny chi l vic nh. Thn mu ca ti
tht vng v du khng au kh bng ti, b cng mun
i xa t lu trnh ni bun thm. B c mt tha t
rt p gn tinh Gates8; m con ti dng mt chin
thuyn ra i, mt chin thuyn m vng nh bn th
thnh Pierre La M. Bng nhin mt tu cp bin
Sal59xng ti v trn ngp chin thuyn ca chng ti.
Qun lnh ca chng ti chng tr nh lnh ca gio
55Massa-Carrara: mt lnh a nh thuc nc , Toscane.
56Th th bn kh, mi bn cu.
57Scl a l m t thc ung hp m t thi by gi.
58Gate: ni nghi dng pha Nam La M.
59 M t cn g thu c M aro c.
80
Cu chuyn ca b gi
ho n g, n gha l bn chn g u qu gi, b v k h, u
hn g, xin tha cht.
Bn gic bin l in bc l t chn g ti, k hin chn g ti
m n h trn n h n hn g. Thn m u ca ti, n hn g th t v
cho n c ti cn g b n a. Bn cp bin l t qu n o
chn g ti m au l k hc thn g. C iu l m cho chn g ti
n gc n hin hn n a l chn g thc tay vo ch k n ca
chn g ti, n i m ph n chi thn g thc m vt. Hn h
n g y rt k ' l i vi ti. S au ti m i hiu rn g
chn g m u n tm xe m chn g ti c giu ht xo n k hn g;
l m t tc l c t ra t thi s c tro n g n hn g
n c bn k hai m d n chn g phiu l u n go i bin 60. Ti
cn g c bit rn g n hn g hip s tu hn h o M al te61
k hn g bao gi b qu a tc l y k hi h bt c n gi Th
Nh K d l trai hay gi. l m t qu y n h tro n g qu yn
co n n gi m n gi ta k hn g bao gi vi phm .
Ti k hi phi n i, cc bn cn g tha hiu m t thiu
n cn g m u thn b bt l m n l , a n M aro c, th cc
k h bit bao : Cc bn cn g n im c chn g ti au
n th n o tro n g chic tu ca bn gic bin . Thn m u
ca ti hi y cn rt p; n hn g th t ca chn g ti,
n hn g ph n hu h cn g vic tro n g phn g, c n han sc
m n gi ta k hn g bao gi c th thy c tro n g to n ci
Phi chu . R in g ti, th ti c sc p m hn , d u yn d n g
60 Ng d n ca n hn g qu c gia n y thn g n g thi l cp
bin .
61Nhn g hip s o M al te: dn g tu m an g tn h qu n s, c
thit l p M al te t n m 1518 n 1798. D n h rin g cho n hn g
qu tc chu u , d n g tu n y chu yn tm vo vic chn g l i
n hn g tn Hi gio.
81
c bit v hy cn trinh trng. Nhng ti khng th gi
c bao lu: Bng hoa ti thm dnh cho ng hong
x Massa-Carrara, nay b tn tng cp bin chim ot.
Tn ny l mt thng mi da en gh tm; th m n cn
tng l hn hnh cho ti lm . Tt nhin thn mu ti
v ti phi khe mnh lm mi c th chu ng c
nhng cuc th thch cho n khi ti Maroc. Chng ta
hy b qua nhng vic khng ng nhc li y.
Khi chng ti ti ni th Maroc ang chm m trong
mu la: nm mi ngi con trai ca hong Muley
Ismal62 c mi ngi mt phe ng, khin cho trong
nc xy ra nm mi cuc ni chin, gia nhng ngi
da en, gia nhng ngi da xm v gia nhng ngi lai
hai ging. Tht l mt cuc tn st lin tc trong ton ci
quc.
Chng ti va ln b th nhng tn da en ca mt
phi th ch vi phe hi khu ca tu ti, chy n cp
chin phm. Chng cp kim cng, vng bc, ri sau
n con ngi chng ti, m chng coi cng l qu vt
ng gi. Ti c chng kin cuc chin u d di cha
bao gi c th thy di tri u ca cc bn. Ngi
phng Bc khng c mu hung hng. H khng pht r
pht di v ph n trong khi s r di y l ph bin
chu Phi. Nu trong huyt qun ca ngi u chu c sa
th huyt qun ca dn min ni Atlas63v cc x ln cn
li c la. H nh nhau cung nhit nh nhng con s
62M u l ey I sm al : cai tr t n m 1672 n 1727. Co n s' n m mi
a con trai m an g tn h phn g i, n hn g thc t v n hn g cu c
xu n g t th k hn g.
63A tl as: d y n i qu an h M aro c v A l grie.
82
Cu chuyn ca b gi
t, nhng con cp, nhng con rn a phng; k no
thng th c chim ot chng ti. Mt th dn nm
cnh tay mt ca mu thn ti, trong khi vin ph thuyn
trng ca chic tu ch ti, gi cnh tay tri; mt binh s
a phng ging ly mt chn ca b, trong khi mt tn
gic nm ly chn cn li. Nhng th t ca chng ti hu
ht cng b tranh ginh, xu x gia bn tn lnh nh th.
Vin thuyn trng ca ti giu ti ng sau lng; y cm
mt thanh m tu chm tt c mi ngi xng n. Sau
cht ti trng thy tt c nhng th t v c thn mu ti
na b xu x, cht ra tng khc, bi nhng con vt hung
c tranh ginh nhau. Tt c mi ngi trong chin
thuyn ca ti u cht ht cho n c vin thuyn
trng. Cn ti hp hi trn ng t thi. Nhng cnh
tng rng rn nh vy cng xy ra trong sut ba trm
dm; vy m ngi ta khng qun nm bui l cu
nguyn mi ngy, m c gio ch Mohamet truyn
cho dn Hi phi tun theo.
Ti kh nhc lm mi ra khi ng t thi, lt n mt
gc cy cam ln trn b sui; ti t khu v kinh hi,
mt nhc, tht vng v i. Lin ti ngt i trong mt
gic ng di gia ci sng v ci cht. Bng nhin ti thy
nh c bn tay t trn da ti. M mt th thy mt ngi
da trng, v mt nng hu, th di v lm bm cu ting
: M tr c m t mo m ch lm g * !
64Ngu yn vn tin g : o che sciagura d essere senza coglioni! I
(n gha en : Khn g c cu mi bt hn h l m sao !) Ngu i n y j
chn g sau , t gii thiu m n h l m t ca s b ho n .
83
Vin thuyn tr ng c a ti gi u ti ng sau l ng,

y c m m t thanh m t u chm t t c m i ng i xng n
CU CHUY n TI P
V rHnQ AU KH C A B GI
Chn g XI I
"Ti ngc nhin v sung sng c nghe ni ting ,
ting m ca ti, v ti cng khng km ngc nhin v
nhng li tht ra ming ngi y; ti p li ng ta rng
cn c nhiu ni bt hnh cn ln hn nhiu so vi ni
bt hnh m ng va than phin. Ti ni vn tt ng nghe
nhng s khng khip m ti va tri qua, ri ti t xung
v kit lc. ng a ti vo mt nh k cn, cho ti -n
ung, an i ti, ca tng ti rng ng cha bao gi thy
ngi p bng ti. ng cng cho hay l khng bao gi
ng hi tic v vic lm n cho ngi ta m khng c
n p. ng ni:
- Ti sinh ti thnh ph Naples65. Ti y mi nm c
hai, ba ngn tr trai b hon; c a cht yu, c a sng,
cn c nhng a c ging trong tro nh ph n, li cn
c a ln ln cai tr t nc66. Ti nh mt cuc gii
65M t thn h ph ca .
66 y tc gi n i n n hn g ca s b thin n gay t n h gi
c gin g cao (so pran o ). Tro n g s n y c Carl o Bro schi, cn
gi l Farin el l i (1705- 1782) sin h ra Napl es. Sau s n ghip ca s
phu c kt qu tt m c c mt ging thanh tao; ti
tr thnh nhc s trong tiu gio ng ca b cng cha
xPalestrine...
Ti la ln:
- T ra l tiu gio ng ca thn mu ti!
- Ca thn mu c sao? ng va hi va chy nc
mt. Vy ra c l c b m ti chm sc, dy d cho n
nm su tui? Lc y c bt u c nhan sc nh by
gi.
- Chnh ti y! Cn thn mu ti b chm tng khc,
nm trong ng t thi cch y chng bn trm thc.
B gi k tip:
Ti thut cho ng ta nghe mi vic xy n cho ti.
V ng cng k cho ti nghe ti sao ng c mt Maroc.
Nguyn ng c mt cng quc C c gio phi i
thng thuyt vi vua Maroc mt hip c theo cng
quc y s cung cp cho nh vua thuc sng v i bc
cng chin thuyn gip vua dit tr cuc bun bn ca
nhng ngi C c khc. ng kt lun:
- S mng ca ti hon tt. Ti s xung tu
Ceuta67 v nc. Ti s a c i theo v i Li.
Khth n ti, m tr c m t mo m ch lm g c!
Ti cm n ng m nc mt m a. Nhng thay v
a ti v , ng ta li a ti n tnh Alger, bn ti cho
vin h qu an g, n g n Ty Ban Nha v tr thn h sn g thn
bn cn h Phil ippe VI .
6? Ceu ta: Hi cn g Ty Ban Nha, n hn ra eo bin Gibral ta.
86
Cu chu yn tip v n hn g au k h...
vin th trn tinh ny. Ti va b bn xong th bnh ch
hch lan trn t chu, sang u chu, Phi chu, v gy
tai hi d di cho tinh Alger. Tha c nng, c thy
ng t nhng bao gi c thy bnh dch hch cha?
Cungonde p:
- Cha bao gi ht!
- Nu c bit bnh dch hch, c s thy n cn gh
gm hn ng t nhiu. N rt thng xy ra Phi
chu. Ti mc phi bnh y. C hy tng tng tnh
cnh ca ti: con gi rut v Gio hong m trong thi
gian c ba thng phi chu ngho kh, n l, b hm hip
gn nh thng nht, v phi thy thn mu b cht ra
bn khc, ri i kh, chng kin cnh chin tranh, sut
cht v b bnh dch hch Alger. Vy m ti khng cht,
cn v th trn v tt c cung tn ca ng li cht ht.
Khi bnh dch hch chm dt, ngi ta em bn
nhng n l ca v th trn. Mt anh li bun mua ti,
a ti i Tunis68. Y bn li ti cho mt li bun khc; tn
ny li bn ti cho mt ngi Tripoli69. T Tripoli ti li
b a i Alexandrie70, t Alexandrie ti li b bn i
Smyrne71 v t Smyrne ngi ta bn ti n
Constantinople. Sau cht ti vo tay mt v chi huy qun
i bo v vnh Azof?2chng li qun Nga ang vy hm.
68 Th ca Tunisie.
69Mt tinh thuc Th Nh K.
70Thnh ph cng Ai Cp.
71Mt tinh ca Th Nh K.
72A zo f: Nga ho n g Pierre i vy hm v xm chim cn g
A zo f ca Th Nh K, bn b bin en vo n m 1695- 1696.
87
Vin chi huy ny l mt ngi ho hoa phong nh.
ng em theo mnh tt c n t v ti. ng cho chng ti
trong mt pho i nh c hai hon quan v hai chc
lnh canh gc. Ngi ta git ngi Nga rt d di v cng
b lnh Nga tr th git khng k trai gi, gi tr. Qun
Nga vy hm vnh Azof, quyt bt qun s phe chng ti
u hng v ht lng thc. Song bn phe chng ti th
khng hng. Binh s b bao vy i qu phi tht hai hon
quan n v khng n th s khng gi c li th. Sau
h tnh n tht n cc ph n.
Trong nhm ti c mt v gim mc Hi gio. ng
ging thuyt cho binh s v khuyn h ng n tht chng
ti hon ton. ng ni vi h: Cc bn ch ct mt bn
mng ca mi b ny m n. n nh th ngon phi bit.
Nu cn na th vi ngy sau li c tht ti73. Tri s
chng gim cho hnh ng t thin ca cc bn, v cc
bn khng git ngi. Cc bn s c Tri cu.
V gim mc y c ti hng bin, thuyt phc c
m lnh. Chng ti phi chu ct mng, au tng nh
mun cht c. V gim mc dt thuc cho chng ti nh
ngi ta vn lm cho tr va ct bao quy u.
Bn lnh va n ba tht ngi m chng ti cung cp
cho h, th cc tu Nga ch qun b. Bn chng ti,
khng mt tn lnh no thot cht. Song nhm n b
chng ti khng c h . u cng thng thy c
nhng y s gii phu ngi Php: mt trong s h, rt gii,
chm sc chng ti. ng ta cha khi cho chng ti, v
7: Vo l taire mn chi tit k l n y t thn h Jero m e v c v tm
c vi n n n s d n g n n hiu rn.
88
sut i ti vn nh rng, khi vt thng ca ti lnh hn,
ng ta g gm ti. Hn na, ng ta cn ni tt c chng
ti hy khuy kha i thi; ng cho bit thng khi c
cuc vy hm vn xy ra nhng vic n tht ngi nh
vy, l quy lut ca chin tranh.
Khi ch em bn gi chng ti i ng c, ngi ta gi
chng ti n Mc T Khoa74. Ti b chia phn cho mt
nh qu tc; ng ny cho ti lm vn v thng nh ti
mi ngy hai chc roi. Nhng chi hai thng sau ng cng ba
chc lnh cha khc b x t \ nhng chuyn li thi trong
triu nh. Li dng tnh th y, ti b trn. Ti i khp
nc Nga, lm hu gi cho qun ru Riga ri Rostock,
Vismar, Leipsick, Cassel, Utrecht, Leyde, La
Haye, Rotterdam75- Ti gi nua v au kh v lc no cng
nh mnh tng l con gi mt gio hong. Ti mun t t c
trm rn song ti li vn cn yu i. C l s nhu nhc
bun ci y l mt tng tai hi nht ca con ngi: cn
g ngu xun bng mnh c mt gnh nng trn vai mun
trt b xung t m sao li c vc n mi mi. V cn g
ngu xun bng gh tm bn thn mnh m li c kh
kh gi ly n; tay vn c vut ve con rn c xu x mnh
cho n lc n n n tri tim mnh?
Ti cc x m s phn bt ti i qua, trong cc tu
qun m ti lm k hu h, ti tng thv v s k chn i
Cu chuyn tip v nhng au kh...
74Phin m Hn Vit ca t M o sco u , th ca Nga.
75B gi i qu a n c Nga t M o sco u n R iga (tro n g vn g
Bal tic), n n hn g hi cn g ca c R o sto ck v Wism ar, i
xu n g L eipsick (vn g Saxe), r san g pha Ty v Cassel (vn g
Hesse), ri l i i l n H L an , l u l i U trecht, L evd e, L a Have,
R o tterd am .
89
cay ng, vy m chi c c 12 ngi dm kt liu au
kh ca h: ba ngi mi da en, bn ngi Anh, bn
ngi Genve, v mt gio s c tn l Robeck76. Ti kt
thc cuc gian lao bng s i lm ti t cho ngi Do Thi
Issacar; ng ta phi ti sn sc bn c nng v t ti
quan tm n nhng hon nn ca c hn l ca ti.
ng l ra ti khng bao gi thut li cho c nghe chuyn
ti. Song c gi li k c ca ti v c thng l trong
khi con tu i xa l hnh khch thng k cho nhau nghe
nhng cu chuyn ca mnh, cho bun. Ti l ngi
tng tri vic i, ti hiu th thi nhn tnh. By gi ti
mun yu cu c nng th by ra mt tr chi; c hy
mi mi hnh khch tu ny k chuyn v cuc i h
cho chng ta cng nghe. Nu c ai chn ngn cuc i,
cho mnh l kh s nht trn gian, kh s hn c ti, th
ti xin chu cho c dng u ti xung bin.
?6Gio s R o beck , sin h n m 1672, l m t l thu yt gia v s t
t, t n gu vn cht u i n m 1739.
90
Chn g XI I I
CHNG NGY TH BU C LNG PH I
CCH BI T C P GONDE V B QI
C Cungonde nghe xong cu chuyn ca b gi, bn
thi l vi b ng theo nghi thc i vi cp bc qu tc
ca b v gi tr ca b. C cng chp nhn ngh ca
b: c yu cu hnh khch rn lt thut li cuc i ca
mnh cho tt c mi ngi cng nghe. Chng Ngy Th v
c phi chu l l. Chng ni thm: Tic rng
trit gia Pangloss c ng y th chc
l ng s pht biu lm cao ki e^^f c^au kh vt cht v
s au kh tinh thn lan trn trn daWl^fc^bien c. Ti
s cm thy sc kho l php a
lun i vi kin ca ng.
Trong khi mi hnh khch lun phin nhau k li cc
bin c ca mnh, con tu lng l i trn bin ti hi cng
Bunos-Ayres77.
Tu cp bn. C Cungonde, i u Ngy Th v b gi
n ving thm Tng trn Don Fernando dIbaraa y
77Bu n o s- A yres: Th ph ca chn h qu yn R io de Pl ata, thu c
a Ty Ban Nha.
Figueora y Mascarenes y Lampourdos y Souza78. V lnh
cha ny c mt thi kiu hnh, cho xng ng vi ci
tn di thng ca ng. ng nghch mi ln, thng u, uy
nghi nhn tri, ging ni anh thp khi tip khch; ai n
cho ng thy thi hin ngang y cng mun nh cho
b ght. ng c tnh ham thch n b n cung nhit.
Bi vy c Cungonde i vi ng l ngi p nht i,
ng ni cha bao gi thy ngi p n th. iu ng
hi c trc ht l c c phi l v i u Ngy Th
khng? Thi ca ng khi a ra cu hi y lm cho
chng Ngy Th sng st. chng khng dm ni c l v
chng v s tht c cha phi l v. chng cng khng
dm ni c l em v iu nv cng khng ng na; li ni
di nh vy rt hp thi vi ngi xa79v cng cn c
ch cho ngi i nay na; song chng Ngy Th c mt
tm hn trong trng qu, khin chng khng th ni sai
s tht. Chng p: C Cungonde sp cho ti ci hn
hnh c ci c. V ti xin Ngi Tng trn s ng ra
lm ch l kt hn ca chng ti.
Don Fernando dIbaraa y Figueora y Mascarenes y
Lampourdos y Souza vnh ru mp ln, mim ci cay
78Ci tn h cu, c to ra vi nhng li vit lng nhng, th
hin s so rng trong tnh t kiu ca ngi Ty Ban Nha.
79m chi sch Sng th trong Kinh Thnh khi Abraham xng v
m n h l em gi, n n g tr thn h v k hn g chn h thc ca
pharao n , ri vu a A bim el ech. Co n trai n g l I ssac cn g l m
n h th vi v m n h l R ebecca. l m t ch v s l a chn
tro n g n hn g cu c tran h l u n v Kin h Thn h. Tm l i, Can d id e
cn cao n go hn c A braham (v hn c D es Grieu x tro n g
Manon Lescaut).
92
Chng Ngy Th buc lng phi.
ng ri lnh cho i u Ngy Th i duyt binh trong
lin i ca chng, chng tun lnh. V tng trn li vi
c Cungonde. ng t tnh vi c, th rng ng yu c,
ngay ngy mai s lm l ci vi c nu c chu v hn l
s c hnh nh th hay theo bt c tc l no khc m
c mun, sao cho xng vi s quyn r ca c. C xin ng
mt khc ng h suy ngh v hi kin b gi, ri s
quyt nh.
B gi tr li c:
- C c by mi hai th h qu tc song c khng
c ng xu dnh ti. By gi chi cn gt u l c tr
thnh v phu nhn ca mt lnh cha th lc nht Nam
M , l i c b ru m p xin h p. C m u n gi tit hn h
chng li mi th thch chng? Th c chng b bn
ngi Bo Gia Li hm hip ri sao? K n mt ngi
Do Thi, mt i php quan c hng nhng duyn
sc ca c. Lc ly lon, ngi ta c quyn x s. Th tht
rng nu ti a v c, ti s khng phi e ngi g m ly
lun ng tng trn, gip cho i u Ngy Th thng quan
tin chc.
Trong lc b gi em kinh nghim v tui tc ra gp
cho c Cungonde, th mt chic tu nh i vo bn, trn
tu c mt v php quan v mt s cnh binh. Vic xy ra
nh sau ny:
B gi trc kia on ng l v mc s dng
Franois ly cp tin bc v chu bu ca c
Cungonde khi c hp tp trn trnh vi chng Ngy Th.
V mc s y sau em bn vi mn bo vt cho mt
nh kim hon. Nh bun bn ny nhn ra c my mn
93
n trang m v i php quan mua tng c
Cungonde ngi yu... Th l v ly cp b. Mc s b
bt v th ti, nn b x gio.
Do v ny m ngi ta truy ra l c Cungonde tu
thot. Lut php cho lnh theo di bn c n tn Cadix.
Ri khng b mt th gi, ngi ta cho mt ci tu ui
theo bn c, n tn hi cng Bunos-Ayres. Tc th c tin
n v php quan trn tu c nhim v truy n nhng k
st nhn git cht Ngi i php quan ca Tn gio
Php nh.
Lc ny tht nguy cho bn c Cungonde. B gi tui
tc v khn ngoan bn bo c: Lc ny c khng th trn
trnh na v c khng phi l k st nhn. V li v Tng
trn yu c s che ch cho c, khng cho c b tra tn.
Vy c c li y.
Cn chng Ngy Th? B gi i kim chng ngay lp
tc: b bo chng: Anh trn lin i, nu khng trong mt
gi na anh s b x ha thiu. Khng cn mt pht ng
h b ph c naNhng lm sao chng ri c
Cungonde v trn i u by gi?
94
Chn g XI V
CHriG NGY TH V CACAMBO
C C C QIO S DNG T r
r TI P PARAGUAY
Ti tnh Cadix trc y, chng Ngy Th c thu
dng mt tn y t. Ngi ta cn thy hng ngi ny
kh nhiu min duyn hi Y Pha Nho v cc thuc a. Y
l ngi Y Pha Nho mt phn t sinh ti tinh Tucuman80
con mt ngi lai. Lc nh y l mt l sinh trong dn
nhc nh th, sau lm ngi gip l, ri lm ngh:
thu th, thy tu, nhn vin pht th bu in, i lnh, v
lm bi nga. Y tn l Cacambo, rt mn ch v ch y rt
tt vi y.
Cacambo thng yn cng gp cho hai con nga ging
tt ca ch.
- Thy i! Chng ta phi theo li khuyn ca b gi.
Chng ta phi i gp, phi phng nga chy cho mau
khng cn c th quay c nhn li na.
80 Ngha l an h chn g y t n y c m t phn t d n g m u l
ngi Ty Ban Nha, tc l co n m t n gi n n g d a trn g vi
mt ngi l ai ho c m t ngi n n g l ai vi m t ph n d a
trn g. Tu cu m an hin n ay l m t thn h ph ca A rgen tin e.
Chng Ngy Th nc mt gin gia:
- Hi Cungonde yu qu ! Ti phi b c li vo lc
ng Tng trn sp lm l thnh hn cho chng ta. T
ngn dm phng xa, c c a ti y, c s tr nn
th no?
- C y s tr nn th no l tu c y, Cacambo ni.
Ph n h khng bao gi phi bi ri v h: Tri ph h
cho h. Chng ta hy chy l ln.
- Mi tnh a ta i u? Chng ta s ti u? Chng ta
s lm g khi khng cn Cungonde na?
- Th c thnh J acques x Compostelle. Chng ta s
tham chin vi nhng gio s dng Tn, gip h nh
gic. Ti bit r ng i, ti s dn thy n vng
quc81ca h. H s sung sng c tip nhn mt i
u bit thao luyn qun s theo li Bo Gia Li. Thy s
c giu c, vinh quango Khi ngi ta khng nhn c
may mn th' gii ny th ngi ta i tm may mn th'
gii khc. Thy c nhng s vic mi, lm c nhng
s vic mi, tht l mt thch th ln lao.
- Mi tng x Paraguay cha?
- C n hin l ti . Ti tng lm tu phi
trng trung hc Assomption x y. Ti bit chnh ph
ca h cng nh ti bit nhng ng ph Cadix. Chnh
ph y tht l ng khm phc. Vng quc ca h,
ng knh c ba trm dm. chia ra thnh ba mi
tinh. Chnh ph gi tt c nhng sn vt trong nc, cn
nhn dn th chng c g; tht l mt giai phm c l tr v
81Nm 1755- 1776, n gi ta tin rn g m t gio s d n g Tn
c bu l m vu a Paragu ay.
96
cng bng. i vi ti th ti thy khng g thnh thin
bng vic chnh ph ca cc cha gy chin vi vua Y Pha
Nho v B o Nha, tn st nhng dn ca hai x y.
Chng ta hy tin mau ln. Thy s l ngi sng nht
i. Cc cha s hi lng bit bao khi thy mt i u bit
cch luyn binh theo li Bo Gia Li, n gip sc cho h.
Hai thy tr n gii tuyn u tin; Cacambo bo vi
ngi lnh gc rng c mt v i y mun xin ni chuyn
vi ngi t lnh. Mt s quan lin chy n b t lnh bo
tin. Trc ht chng Ngy Th v Cacambo b tc kh
gii; ngi ta gi hai con nga ca h li. Hai thy tr
c dn vo gia hai hng binh s. v t lnh ngi
trong cng, u i m ba kha, o sn tay, gm eo bn
hng, tay cm on thng82. ng ra mt du hiu, tc
th hai mi bn binh s bao quanh hai ngi khch. Mt
trung s ni vi hai ngi rng h phi ch i, v t lnh
khng th ni chuyn vi h by gi. v linh mc hng
tinh khng cho php mt ngi Y Pha Nho no ni g, nu
khng c s hin din ca ng; v ngi Y Pha Nho khng
c trong x qu ba ting ng h.
Cacambo hi:
- Th by gi linh mc hng tnh u?
Vin trung s p:
- Ngi ang i duyt binh sau khi hnh l nh th.
Hai ng phi ch ba gi na mi c hn chn ngi.
82 M ba kha (bonnet trois cornes): m ca nhng gio s
d n g Tn . M barrette vu n g ca n hn g gio s d n g Tn t
l n trn ba "k h" n a cho. Ngn gio l m t o n thn g c
cc h s qu an l c qu n m an g cho n thi Cch m n g Php.
Chng Ngy Th v Cacambo...
97
Cacambo bn ni:
- Nhng i y y khng phi ngi Y Pha Nho m l
ngi c. Hai thy tr ti i cn rut, chng ti c th
n g trong khi ch i ngi linh mc tr v?
Vin Tru n g s i l in ti phn g ca v t l n h thu t
li nhng li ca khch. V t lnh vui mng ni:
- Tht l i n Cha! V khch y l ngi c th ta
c th tip chuyn ng ta. Anh hy ra mi ng vo, ngi
ti nh l nghi mt ca ta.
Lin sau , ngi ta dn chng Ngy Th vo trong
mt phng ca nh lp l, trang tr bng mt ct cm
thch xanh, m vng v nhng lng cao nui cc th
chim him c. Mt ba n thnh son c dn ra, nhng
mn n ng trong chn bng vng. Trong khi nng dn
Paraguay n bp nu ngoi ng nng gt, th v linh
mc t lnh tht khch trong nh mt y.
ng l mt ngi cn tr trung ti p, mt phng
phnh, da hi trng, hng ho, my vnh ngc, mt lanh
li, tai , mi cht, dng iu kiu cng, nhng khng
phi li kiu cng ca ngi Y Pha Nho, cng khng phi
li kiu cng ca mt gio s dng Tn... Ngi ta em tr
li cho khch v kh ca h; dt hai con nga ca h vo
ct gn nh nghi mt. Cacambo ly c cho nga n v
lun lun dm chng hai con nga, phng s bt
trc c th xy ra.
Khi v linh mc t lnh bc vo nh, chng Ngy Th
hn gu o ca ng. Ch khch ngi vo bn n. V linh
mc t lnh hi khch bng ting c:
- Vy ra ng l ngi c sao?
98
- Vng, tha Cha, ng nh th.
Hai bn i thoi vi nhau bng ting c v khng
nn c s cm ng ln ngc nhin.
- ng tnh no nc c? V linh mc hi.
- Tha Cha, ti tinh Westphalie bn thu. Ti sinh
trng trong lu i ca Nam tc Thunder-ten-tronckh.
- Tri i! C th nh vy chng? V t lnh la ln.
- Php l k diu thay! chng Ngy Th la tip.
- Chnh anh y sao? Linh mc hi.
- Khng th nh th c. Chng Ngy Th ni
Hai ngi ng ln m nhau, nc mt m a. Lc
sau chng Ngy Th ni tip:
- T ra l in h m c l co n trai ca n am tc v l an h trai
ca c Cungonde! Ngi khng b bn ngi Bo Gia Li
git hay sao? Nay li thy ngi l gio s dng Tn
Paraguay! Th gii tht lm chuyn l. Than i! Nu
Pangloss tin sinh khng b x gio, th ngy nay tin sinh
sung sng bit bao!
V t lnh cho nhng tn n l da en83v nhng k
hu h bn x ra ngoi, ng ni chuyn ring vi chng
Ngy Th. ng khng ngt li cm n cha v thnh
Ignace84 by ra cuc hi ng ny. ng m ly chng
Ngy Th, khun mt ca h tm trong nc mt. Chng
Ngy Th ni thm:
Chng Ngv Th v Cacambo...
83Nhng thy tu Nam M c quyn s hu n l.
84Thnh Ignace thnh Loyola, ngi sng lp ra dng Tn
(1491-1556).
99
- Ngi s cn ngc nhin gp bi, xc ng trm phn,
nu ti bo tin ngi hay rng c Cungonde em gi ngi
vn cn sng, mnh kho, trong khi c tin n c b m
bng.
- Cn sng sao? u?
- nc lng ging ny. C dinh ca ng Tng trn
Bunos-Ayres. Cn ti th nh ti y l tham chin.
Trong cu chuyn gia hai ngi, mi ting ni l mt
k d. H ci m tm lng, ht tm tr nghe nhau ni.
Tm hn h chi ngi trong khe mt. H l ngi c
nn c tnh dng ba rt lu, cho ti tn lc v linh mc
hng tinh tr v. Trong khi n v linh mc k cho chng
Ngy Th nghe nhng vic xy n vi ng.
100
CHNG NGY TH
GI T ANH RU T C A nQ I YU
Chn g XV
V t lnh thut li cho chng Ngy Th cu chuyn
nh sau: Sut i ti, khng bao gi ti qun ci ngy
kinh khng ti thy ngi ta git thn ph ti, thn
mu ti, v hm hip em gi ti. Khi qun lnh Bo Gia
Li rt lui, ti khng cn thy ngi em gi ng qu
y u na. V chng b ln mt ci xe b, m ti, ba
ti v ti, cng hai n t, ba ngi t trai nh b ct c
cht, ri em chn chng ti trong tiu gio ng
dng Tn, cch xa lu i ca chng ti hai dm. Mt
gio s vy nc php cho chng ti; nc php mn
gh gm. Vi git trng vo trong mt ti: V linh mc
thy hai m mt ti mp my; ng s tay ln ngc ti
thy tim ti cn p. Th l ti c cu khi cht v
sau ba tun ti khng thy ng na. Anh Ngy Th, hn
anh cn nh ti l ngi tr p; sau ti li cng tr
p hn, bi vy linh mc b trn Croust85, rt thn
g5 Cha Cro u st, hiu trn g trn g Co l m ar, tm cch l m hi
Vo l taire, k hi Vo l taire l u l i Co l m ar n m 1754. Vo l taire c vi con
ngi n y m t mi him th dai d n g. Tu y n hin , n g n y chi
xu t hin tro n g Candide vo n m 1761, thay cho cha D id rie, gio
s d n g Tn t c bit n hn v tt n hin , m an g tn h h cu.
tnh vi ti86. Ngi cho ti bn o s tu; t lu ti c
gi i La MV linh mc trng cn tuyn mt s
thanh nin dng Tn ngi c. Vua x Paraguay tip
dng ht sc t ngi Y Pha Nho dng Tn; vua thch
ngi ngoi quc hn d b lm ch. Ti c linh
mc trng nhn ring i lm vic trong rung nho
ny87. Vy nhm ba ngi chng ti: mt ngi Ba Lan,
mt ngi Tyrol v ti, c phi n Paraguay
phc v. Lc mi n, ti c vinh hnh lm chc ph
t v mang lon trung y. Ngy nay ti ln n nh mc
v i t trong qun i; chng ti s chin i cng
quyt chng nhng binh s ca vua Y Pha Nho; ti ni
chc vi anh l chng s b bi trn v tiu dit. Nay
tri gi anh n y ph lc cho chng ti.
Nhng c tht l Cungonde em gi yu qu ca ti,
hin nay dinh ng trn th Bunos-Ayres khng?
Chng Ngy Tk th rng tht nh vy. C hai ngi
li gin gia nc mt.
V nam tc88 khng ngt m ly chng Ngy Th m
hn, gi chng l anh em v coi chng nh cu tinh. ng
ni:
- Nh vy, chc l chng ta s thng trn, ko binh vo
thnh ph y gii thot cho Cungonde.
- l tt c iu ti mong c, chng Ngy Th p.
Ti tnh ci c Cungonde v n nay ti vn cn hy vng.
86m chi r rng s ng tnh.
87Rung nho: n d thn g dng trong Kinh Thnh.
88 Chc qu tc cha tru yn co n n i, n n v i t n y l n am tc
[ND]
102
- My mun vy sao, hn xc, v nam tc la ln.
My li dm tr trn xin ci em gi ta, mt ngi c by
mi hai th h qu tc. Tao thy my v lim s qu mi
dm ni vi tao nh to bo y.
Chng Ngy Th ing hn v nhng li mng nhic.
Chng p:
- Tha linh mc, tt c nhng th h qu tc trn i
ny khng c ngha l g c. Ti cu em ca ngi ra
khi tay mt ngi Do Thi v mt i php quan.
Pangloss tin sinh tng ni con ngi bnh ng nh
nhau. Em gi ngi th n ti rt nhiu v mun ly ti
lm chng.
- iu , tao s xem sao, khn khip!
V nam tc trc y trong lu i Thunder-ten-
tronckh, nay l linh mc dng Tn, kim chc t lnh, ni
nng ni ln cu y; ng thi ng ly sng gm nh
mt ci ln mt chng Ngy Th.
Lin lp tc, chng Ngy Th rt gm ca mnh ra,
m su vo bng nam tc. Ri chng rt gm ra, li
gm m mu cn nng, chng bt u khc: Cha i!
Con git ch c ca con, bn con, anh v con. Con l
ngi tt nht i, vy m con git cht ba ngi,
trong s' c hai linh mc.
Cacambo ng gc ngoi ca nh nghi mt, chy vo.
Ch anh ni: By gi chi c bn r sinh mng ca chng
ta. Qun s s vo y. Chng ta phi can m chin u,
v kh cm tay. Cacambo l ngi tng thy cc tai
bin bt thn, nhanh tr tm cch i ph. Anh ly ci o
en ca linh mc chong vo cho ch, i cho ch chnh
Chng Ngy Th gi t anh ru t...
103
ci m ca ngi b git v hi ch nhy ln nga. Tt c
mi ng tc ca anh din ra chi trong chp mt. Anh
ni: Chng ta phi chy trn v ngi ta s tng thy l
mt linh mc dng Tn, chy i cho l. Khi h bit chuyn
v ui theo chng ta th chng ta ti bin gii ri.
Hai thy tr phng nga chy nh bay khi Cacambo
ni cu y. Anh ta va cho nga chy va la ln bng ting
Y Pha Nho: Trnh ch, cho linh mc i t i vic gp!
104
CHUY N X Y RA GI A HAI TH Y TR
KHI G P HAI THI U n , HAI c o r KH
V M NG I R OREILLONS
Chng Ngy Th v ngi thuc h i xa, m trong
tri cha ai bit ci cht ca gio s dng Tn ngi c.
Anh Cacambo cn thn em y va li bnh m, dm
bng, scla v tri cy, cng mt vi chai ru cht. Hai
thy tr trn hai con nga, phiu bt n mt x l, khng
tm ra mt con ng no. Sau cht, h n mt cnh
ng ti p c nhng sui chy qua. H cho nga n c.
Cacambo mi ch n lt d v mnh n trc lm
gng. Chng Ngy Th p: Ta lm sao n c dm
bng khi m ta git con trai ca ngi nam tc, v
thy trc l khng bao gi ta gp li mt c Cungonde
yu kiu na! Cn ko di nhng ngy sng khn nn ca
ta lm g, v ta s phi eo kip sng tha ni xa xi,
trong n nn, tht vng, ri cn nht bo Trvoux ni g
na ch?89.
Ni vy, chng khng chu n g. Lc mt tri ln, hai
ngi i lc nghe nhng ting ku nh nh ting ph n.
Chn g XVI
Nht bo Trvo u x l t bo ca cc gio s d n g Tn , c l p
ra n m 1701 Trvo u x, ch trn g chn g l i cc n h trit hc.
CANDIDE - CHNG NG TH
H khng bit l ting bun hay vui. Nhng h cng
hp tp ng ln, lo s v hong ht, nh thng thng
bt c ai mi n x l, thy ci g cng s. Ting rn ri
tht ra t hai thiu n trn trung ang chy nh nhng,
trong khi hai con khi va ui theo va cn mng t.
Chng Ngy Th thy m ti nghip; chng hc bn
khi vi ngi Bo Gia Li. V chng c th bn rt mt
tri cy m khng ng n h. chng bn cm khu sng
Y Pha Nho, bn hai pht, trng cht hai con khi.
- Cm n Cha, chng ni. Bn Cacambo yu qu i
ta gii thot c hai ngi khi mt nguy c ln. Nu
phm ti git mt i php quan v mt ngi Do
Thi th ta chuc c ti bng vic cu mng cho
hai thiu n. C l l hai c thuc mt gia nh c th
lc v chc l vic ny s em li cho ta nhng li lc
ln trong x.
Chng tnh tip tc ni th li chng cng li khi thy
hai c gi m xc hai con khi mt cch u ym m khc v
tht ra nhng ting ku au n. Sau chng ni vi
Cacambo:
- Ta khng d h li c lng tt n th!
- Thy i, thy lm mt k cng: thy git hai
tnh nhn ca hai c.
- Tnh nhn ca hai c? Mi ni gin sao? Ai tin c!
- Thy i, thy thy ci g cng cho l l k ht. Ti sao
thy ngc nhin? Ti sao thy li thy k l khi vi x c
tc nhng con kh c n sng ca cc b cc c? Ging
kni y c mt phn t l ngi cng nh ti c mt phn
t l ngi Y Pha Nho.
106
- Than i'Ta cng tng nghe ni i xa c nhng
bin c nh th xy ra. Cc s tp chng sinh ra nhng
dng thn tai nhn, nhng dng thn cm ng iu90.
Pangloss tin sinh cho hay rng nhiu danh nhn thng c
tng c thy. Nhng ta th cho l chuyn hoang ng.
- By gi chc l thy phi tin. Khng c hc hnh
th c x nh vy . iu m ti lo ngi l hai ph n kia
c th gy cho chng ta nhiu chuyn li thi.
Nhng suy ngh ehn chn y thc chng Ngy Th phi
b cnh ng; thy tr ko nhau vo mt khu rng nh.
Hai thy tr n ba chiu ti y; v c hai, sau khi nguyn
ra vin php quan B o Nha, th trn Buenos-Ayres v
ngi nam tc, h ln ra trn mt khong t ru phong
m ng. Thc dy h khng th no c ng c v tay
chn b tri bng nhng thng kt bng v cy. Ging r
Oreillon91dn c y tri h v hai c thiu n t co
hai thy tr v vic git hai con khi. Hai thy tr b bao
quanh bi nm chc r Oreillon, trn trung, v trang
cung tn, ba ru lm bng . Nhng tn khc sa son
ni nu tht v nhng mc nng; h la ln:
- N l ngi dng Tn! chng ta s c bo th!
Chng ta hy n tht mt con ngi dng Tn.
Cacambo ni:
Chuy n x y ra gi a hai th y tr khi...
9 Nhn g hn h tn g tro n g thn thoi n a n gi n a vt. Th k
XVI I I rt qu an tm ti vn qu i thai. M t s n gi cho rn g
n hn g thn n g n i... thc ra l sn phm ca s giao cu gia
k hi vi n b. Vo l taire hn h n h cn g tin n h th.
9>Cu n Lch s ng i Inca ca Garcil aso de l a Vega c n i v
n hn g "n gi O rejo n e hay n gi D a tai to Bc Paragu ay
(tai to d o n hn g tran g sc l m bin d n g).
107
- Ti ni vi thy m! Hai thiu n c th lm kh
d cho chng ta.
Chng Ngy Th thy ni nc si v nhng ci mc
tht, la ln:
- Chng ta chc s b nu hay nng tht y. chao i!
Pangloss tin sinh s ni sao nu tin sinh thy trng thi
thin nhin thun ty92 trong hon cnh ny? Mi vic
u hon thin, ni vy cng c. Song ta phi nhn
rng sau khi mt c Cungonde li sa vo tay r Oreillon
na, s' phn ta mi b y a lm sao!
Cacambo vn khng ri tr v ni:
- Chng ta ng tuyt vng. Ti bit cht inh th ng
ca ging r ny. ti i ni chuyn vi h
- Anh ng qun ni vi h rng nu tht ngi th v
nhn o lm sao, v vic y tri vi o C c.
Cacambo ct ting ni vi m r:
- Cc ng i! Hm nay cc ng tnh n tht mt gio s
dng Tn sao? Tht khng cn g xng ng bng khi phi
x tr nh th vi k th ca mnh. Tht vy! Lut thin
nhin dy ta phi git ngi v trn khp th gii, iu y
thng xy ra. Nu chng ti khng s dng quyn n tht
ngi th chnh l v chng ti cn c mn n va ming
hn. Cc ng khng c nhng lng thc nh chng ti.
Chc hn th n tht k th cn hn l ling c qu n
chin li phm ca mnh. Song cc ng i, cc ng khng
c quyn n tht bn ca cc ng. Cc ng tng l ngi
92 y, Vo l taire m ia m ai R o u sseau v theo R o u sseau , tt n ht
l co n n gi cn c tr v vi thin n hin tr n n l n g
thin v gi c bn tnh t nhin ca mnh.
108
sp em nng tht l mt gio s dng Tn m thc ra
chnh li l ngi bnh vc cc ng . ng ny l k th
ca nhng k th ca cc ng, vy m sp b cc ng em
nng tht. Ring phn ti, th ti sinh trng x cc
ng; ngi m cc ng thy y l ch ti. ng ta khng
phi l mt ngi dng Tn m ng li va git mt gio
s dng Tn, ly qun o ca hn mc nn cc ng hiu
rm. Mun chng minh li ti ni, cc ng c ly ci o
ca ng ny, em treo ca i vng qu'c ca cc gio s
dng Tn. Ri cc ng d hi xem c phi l ch ti va
git mt s quan dng Tn khng? Cc ng cn c th gi;
nu cc ng thy ti ni di th cn c th n tht chng
ti. Nhng ti ni tht . Cc ng rt hiu bit cc
nguyn tc lut cng, nhng phong tc," tp qun y,
nn cc ng s phi n x cho chng ti.
Bn r Oreillon thy nhng li l ny hp lH c hai
thn ho ca h i bng xe n iu tra s tht. Hai ngi
ly tr thng minh m lm nhim v, v tr v vi nhng
tin tt lnh. Bn r Oreillon bn ci tri cho hai ti nhn,
i x vi h lch s, tng h nhng thiu n, cho h ung
nc gii kht v dt h i khp b ci m vui mng rao
ln cho mi ngi r: y khng phi mt ngi dng
Tn! y khng phi mt ngi dng Tn!
Chng Ngy Th khng ngt li thn phc: Dn tc
ny ng knh bit bao! Ngi h, phong tc h, ng
phc bit bao! Nu ti khng m cht anh trai ca c
Cungonde th gi ny chc t b n tht ri. Du sao,
thin nhin thun tu cng tt tht; khi m nhng ngi
ny bit ti khng phi l dng Tn th h tha git ti, li
cn x tt vi ti, bng bit bao hnh ng chn thnh!
Chuy n x y ra gi a hai th y tr khi...
109
Hai thi u n tr n tru ng ang ch y nh nhng,
trong khi hai con khi v a u i theo v a c n mng t
CHNG riG Y TH V THU C H
M X ELDORADO93 K L
Chn g XVI I
Khi hai thy tr n bin thy x ca r Oreillon,
Cacambo ni vi ch:
- Thy thy khng? Bn cu ny cng ch tt lnh g
hn bn cu kia. Tt hn chng ta tr v u chu bng
con ng no ngn nht.
- Lm sao tr v? chng Ngy Th hi. v i u y?
Nu ti v x s ti th bn ngi Bo Gia Li v Abares
tn ph, git cht ht ri; nu ti tr li B o Nha, ti s
b ha thiu; nu li x ny, chng ta c th b nng tht
bt c lc no. V li lm sao m gii quyt c vn ri
b th' gii m c Cungonde ang sng?
- Chng ta quay sang Cayenne94, Cacambo p. Chng
ta s gp ngi Php vn l ngi i khp th gii; h c
th gip chng ta. C l Cha s thng hi chng ta.
93E l d o rad o : "x s vn g", t n c tn g tn g, ph y vn g
v qu , m n hn g n gi i chin h phc chu M v n hn g k
phiu l u tm k im Nam M sau cu c chin h phc ca n gi
Ty Ban Nha.
94Cayen n e: thu c a ca Php, n m rt xa Paragu ay.
Tht ra n Cayenne khng phi d. Hai ngi khng
bit r phi i pha no. C nhng ni cao, sng ln, hang
, nhng gic cp, nhng ngi rng, khng bit bao
nhiu chng ngi vt gh gm. Nga ca h cht v
mt nhc; lng thc kh cn phi n tri cy rng
sut c thng tri. Sau cng h i n mt con sng nh,
hai bn b da mc. Th l h c da nui h sng v
nui hy vng cho h.
Cacambo vn thng a ra nhng li khuyn khn
ngoan khng km g b gi trc. Anh bo vi chng Ngy
Th:
- Chng ta khng cn sc na, chng ta i nhiu
ri. Ti thy mt ci thuyn trng bn b sng; ta hy
cht tri da vo, lm thnh mt ci ghe nh ri chng ta
i theo dng sng. Mt con sng lun lun dn ti mt
ni c ngi . Nu khng gp g thch th th t ra cng
gp ci g mi l.
- Vy chng ta i, chng Ngy Th tr li. Ta nh ph
thc cho Cha
Hai thy tr cho thuyn trn sng, gia hai bn b c
ch hoa c mc, c ch kh khan, cn ci, c ch phng
phiu, c ch gh gh, cng i cng thy khc sng rng
hn. Sau cht con sng dn n mt vng m chung quanh
c ni cao bao ph; nhng ngn ni cao cht vt ti tri c
v rng rn. Hai thy tr liu mng dn thn vo ln nc,
di vm ni cao y. Ti mt ch n, khc sng teo li, y
thuyn ca hai ngi tri mau l v gy ting ng khng
khip. Sau hai mi bn gi i trong khc sng ti tm, h
mi thy c nh mt tri. Nhng chic thuyn ng vo
sn ni, b tan ra. Hai ngi phi bm vo hang hc, i t
112
hang n sang hang kia, ng di n mt dm. Sau cng,
h thy mt chn tri rng ln bao la, c nhng dy ni v
i chung quanh. X ny c trng tria; cy ci va mn
nguyn nhu cu, va cho c v ngon mc. Trn ng
s, nhng xe lm bng cht g bng lng v theo mt kiu
khc thng; chon y ng, hay c th ni l trang tr
cho ng s. Nhng xe ny do cc con tru ln, lng
ko, chy mau hn tt c cc loi nga ging Andalousie,
Testuan v Mequinez; nhng ngi n ng v n b ngi
xe u l ngi p c bit.
Chng Ngy Th ni: Vy m cng c mt x tt p
hn Westphalie ca chng ta. Ri chng bc ln b, cng
vi Cacambo ti mt lng gn nht. Vi a tr trong lng
bn qun o bng vc, nhiu, thu vng, rch t ti, ang
chi o u lng. Hai con ngi t th gii khc n
y, ng yn lng xem tr con chi. Nhng ng o ca
chng ging nh nhng dng tin ln mu lng lnh; c
ng bng vng, c ng bng qu, bng ngc xanh, .
Hai khch b hnh thy m thm, mun lm mt vi
ng. y l nhng qu t gi m ming nh nht
cng c th dng nm ngi vng ca vua Mogol95.
Cacambo ni: Cc cu b chi o ny phi l con vua
trong x. Mt hng chc bng ra ku chng vo trng
hc. Chng Ngy Th lin ni: ng ny chc l thy dy
cc hong t.
Nhng a tr rch ri b li trn mt t nhng
ng o v tt c nhng vt gii tr ca chng; chng
vo trng hc. chng Ngy Th lm cc vt y chy
95Ho n g ca m t vn g triu hn g thn h n , n i tin g
v c n hiu vn g n gc.
Chng Ngy Th v thu c h n x ...
113
theo m tr v khm nm a cho v gia s nhng ng
vng v nhng bo thch m cc ng hong b qun;
chng ra du hiu, ni cho thy gio hiu. V hng chc
cm ly, mm ci, ling xung t, rt ngc nhin nhn
chng Ngy Th ri tip tc i.
Hai ngi li ci xung nht cc ng vng v cc
ng nh o lm bng cc th cm thch mu. chng
Ngv Th la ln: Chng ta n y l x no vy? Bn tr
y chc l c gio dc lnh mnh lm nn chng
khinh r c vng v bo thch. Cacambo cng ngc nhin
nh ch. Hai ngi i n ngi nh u lng, kin thit
nh mt ta lu di u chu. Mt m ng ngi lng
chy ra xem. Trong nh cng tp np nhng ngi hiu
k dm ng hai khch l. Mt th m nhc du dng, m
i vang ln; mt mi n ngo ngt ta ra trong bp.
Cacambo dm vo ca nghe ngi trong nh ni
chuyn; anh nhn ra h ni ting Prou l ting m ca
anh. Nguyn l anh sinh trng tinh Tucuman, trong
mt lng ch ni rt ting Prou. Anh bo vi ch: ti
lm thng ngn cho thy, chng ta c vo y. Nh ny l
mt qun n.
Lin c, hai tr trai v hai em gi mi h ngi vo bn;
l hai em hu bn, chong o nm vng, tc bi bng
ming bng c eo qu. Nh hng dn n, mt ba n
thnh son: bn t cho, mi t c mt con vt nu; mt
con bin hm, hai con khi quay rt ngon v ba trm con
chim by trong mt a; nhng mn garu thm tho;
nhng bnh ngt thng hng n trng ming. Tt c
trong nhng a lm bng thu tinh trong sut. Ngi
hu bn, c trai ln gi, thay phin nhau rt ru ngt
lm bng ma.
114
Cc thc khch phn nhiu l thng gia, hay ch xe
vn ti, tt c u l php cc , hi vi cu kn o, thn
trng, vi Cacambo v tr li tho ng nhng cu hi
ca anh ny.
n ung xong, chng Ngy Th cng Cacambo tng
l phi tr tin xng ng nn trn bn hai ng vng
m mnh lm c, ch qun v v ng bt ci ln
ting v lc sau trn tnh c ri h mi ni: Tha hai
ng, chng ti thy hai ng tht l ngi ngoi quc;
chng ti khng quen vi hnh ng ca hai ng. Xin li
hai ng, khi ny chng ti ci vang v th hai ng tr
tir bng nhng th tri ng x chng ti. C l hai
ng khng c tin bn x, song iu y khng cn thit
khi cc ng n n ung y. Tt c nhng nh hng m
ra l gip cho vic bun bn c thun tin, nn tin
n ung do chnh ph i th96. Qu ng n y khng
c ngon ming v y l mt lng nh. cc ni khc,
qu ng s c tip i xng ng hn.
Cacambo thng dch cho ch nghe nhng li y. Chng
Ngy Th li cng t v thn phc hn. Hai ngi ni vi
nhau:
- X ny l x g m tt c mi nc khc u cha nghe
ting? Cc vic y khc hn hon ton cc vic x ta.
Chc l y mi vic u hon thin. Trn i chc chn
phi c mt x hon thin nh th ch. Du Pangloss tin
sinh c ni g i na, ti cng thy rng mi vic x
Westphalie u c xu xa phn no ch khng hon ho.
chng Ngy Th v thuc h n x...
96Chi ch ca ngi Inca. H lp ra cho du khch nhng
trm dng chn phc v min ph n d phng v lc
khng bu.
115
TH Y TR CACAMBO
TH Y G X ELDORADO
Chn g XVI I I
Cacambo biu l tnh t m v hi ch qun nhiu s
vic; ch qun p: Ti rt ngu dt khng hiu g cho
lm nhng cng thy sng d chu. Song y c mt c
gi trc lm quan trong triu, nay t quan v hu; c
l ngi thng thi nht trong nc, li l ngi d cm
thng; ti gii thiu cc ng vi c. Ch qun lin dn
Cacambo n nh c gi. chng Ngy Th nay ch l mt
ngi ph, i theo Cacambo. C ba ngi vo trong mt
ta nh rt n gin, v ca chnh chi c lm bng bc
v nhng bch bn ca cc cn phng chi lm bng vng,
nhng c chm tr nh nhn n i nhng bch bn
ca nhng nh giu c nht cng khng n t. Phng i
tht ra chi nm hng ngc v bch ngc. Nhng trt t
trong nh, s sp xp rt ngn np, b li cho tt c s
gin d cc k y.
C gi tip hai ngi ngoi quc trn mt chic trng
k c nm lm bng lng chim; c tht khch bng
ru ngt trong nhng bnh bng kim cng. Sau khi
gii kht, c vui lng tha mn tnh t m ca khch, tr
li cc cu hi ca h. C ni:
- Ti c mt trm by mi hai tui. Thn ph ti
xa vn lm k s tu tng nh vua. Ngi qua i. Khi
cn sng, ngi c k cho ti nghe nhng cuc cch mng
k d ca x Prou m ngi chng kin. Vng quc
chng ti ngy nay nguyn trc l nc ca ging ngi
Inca; ging ngi ny di dt ra khi nc mnh
chinh phc mt phn th gii, nhng h tht bi v b
ngi Y Pha Nho tiu dit.
Cc hong thn cn li trong nc khn ngoan hn;
c c nc ng , cc ng y ra lnh cm dn chng
khng bao gi c ra khi vng quc b nh ca chng
ti. Nh vy m chng ti gi c tnh cch thun phc v
c sng hnh phc. Ngi Y Pha Nho bit rt m h v
x ny v t cho ci tn l x Eldorado. Cch y chng
mt trm nm c mt ngi Anh l hip s Raleigh97 ti
gn y, nhng khng vo c trong x; v x chng ti
c bao bc chung quanh bng nhng ni cao, v nhng
hang hc him tr khng th no vt qua ni, nn chng
ti c bo v, thot khi lng tham lam gian c ca cc
nc u chu, vn l nhng nc thm kht cung nhit
nhng cc v nhng ht ct trn mt t ny khin
chng ti khng sao hiu ni. Nu c th chim ot nhng
v ct y, h dm git chng ti khng cn mt con ".
Cuc m thoi kh di, i t hnh thc chnh ph n
nhng phong tc tp qun ca x ny; khch hi c gi
n c ph n trong nc, nhng cuc vui cng cng,
97Ngi Walter Raleigh: nh hng hi ngi Anh, ngi thm
him vng Amazone nm 1595, theo yu cu ca n hong
Elisabeth Nht, tm kim x Eldorado. ng li mt
truyn k v chuyn du hnh ca mnh m Voltaire c.
118
Thy tr Cacambo thy g .
nhng ngh thut. Sau cht chng Ngy Th vn ham
thch siu hnh hc nn nh Cacambo hi c gi trong x
ny c o khng? C hi mt:
- Cc ng c th nghi ng chng ti chng? Cc ng c
th cho chng ti l nhng k bi bc chng?
Cacambo bn knh cn hi c tn gio ca s Eldorado
l tn gio g? C gi li mt Tn na:
- C th c hai th tn gio chng? Ti tin tng tn
gio ca chng ti l tn gio ca tt c mi ngi; chng
ti th Thng t ti cho ti sng.
Cacambo tip tc thng dch nhng thc mc ca
chng Ngy Th:
- Dn chng y ch th mt Thng chng?
- B ngoi th nh th, khng c hai hay ba, hay bn
tn gio. Ti th tht rng th gii ca cc ng nu ra
nhiu vn kh c bit v tn gio.
Chng Ngy Th khng ngt hi c gi ng knh y
nhiu iu khc na; chng mun bit dn chng
Eldorado c cu nguyn Thng khng? C gi p:
Chng ti khng cu nguyn Thng v chng ti
khng cu xin Ngi g c: Ngi cho chng ti y
lm ri; chng ti chi cn c t lng tri n Ngi.
Chng Ngy Th t m mun thy nhng linh mc,
nn hi cc v y u? C gi p:
- Cc bn i! Tt c chng ti u l linh mc. Mi
bui sng, quc vng v tt c cc gia trng cng ht
bi thnh ca T n Tri, trong khi y nm su ngn nhc
cng long trng ha nhc theo.
119
- Th' no? Qu quc khng c nhng thy tu ging
o, tranh lun, cai tr tn , v ha thiu nhng
ngi khng cng kin sao?
- Phi in khng th mi nh vy. chng ti khng
in; y tt c chng ti u cng mt kin nh nhau.
Ti khng hiu ng ni n cc thy tu l c ngha g.
Chng Ngy Th nghe nhng li c gi ni, thy rt
khoi ch v t nh thm: Tht l khc hn vng
Westphalie v ta lu i ca ngi nam tc: Nu ng
Pangloss i thm x Eldorado th ng khng ni
rng lu i ca nam t c p nht trn gian; tht l cn
phi i cho bit bit y.
Sau cuc m thoi kh lu, c gi c lng tt sai
ngi nh a ra mt c xe c su con tru ko, c cho
mi hai ngi y t nh xe a hai ngi ngoi quc
n triu nh. C ni:
- Qu ng hy th cho ti, v tui tc nn ti khng hn
hnh i theo cc ng. Quc vng chng ti s tip i
cc ng, khng n ni cc ng phin lng. Nu c ai
lm cho cc ng bt mn, chc cc ng s tha th cho v
phong tc mi x mi khc.
Chng Ngy Th v Cacambo ln xe ra i, su con tru
ko xe chy nh bay, cha y bn ting ng h n
cung in nh vua, u th . Cng vo cao hai trm
hai mi b v rng mt trm b98; khng th bit c
cng y lm bng cht g. Chi c th ni rng n c lm
bng mt th t gi hn rt nhiu nhng cc , si v
98Tng ng vi khong 66 m chiu cao v 30 m chiu rng.
120
ct, gp trn ng m ngi ta gi tn l: vng bc, chu
bu, kim cng.
Hai chc thiu n p gc bn ngoi, n chng Ngy
Th v Cacambo xung xe; a h vo phng tm cho h
tm ra sch s ri thay qun o, bn mt th o may
bng lng chim rt mm nh. Sau n nhng i s quan
v nhng i n quan ca triu nh a h n b kin
vua. H i gia hai hng, gm mt ngn nhc cng mi
bn, c nhc theo thng l n khch. i gn n ngai
vng, Cacambo hi mt s quan phi cho ra sao khi bi
yt long nhan: Phi qu gi hay nm p bng xung t;
phi chp tay ln u hay ng sau t; phi lim bi
di b ngc hay phi lm c chi g khc, im li nghi l
phi nh th no? V s quan p: Theo thng l th
phi m ly vua v hn hai bn. Theo li dn y, chng
Ngy Th v Cacambo thi hnh ng theo th tc. H
c vua tip n mt cch rt nng nhit khng th
tng tng c. Vua mi h li trong cung dng ba
vi ngi.
Trong khi ch i, hai ngi c a i xem cc ni
trong thnh ph: nhng dinh th cao n tn my xanh;
nhng ch trang tr bng c ngn ct tr; nhng my
nc trong, nhng my nc phun ra th nc mu
hng; li cn c c th my nc trong c ru ngt chy
ra, ti cc cng vin lt qu tit ra mi qu v mi inh
hng. Chng Ngy Th xin c i xem ta n v ngh
trng. Ngi ta tr li chng rng x ny khng c cc
th y, dn khng kin tng bao gi. Chng hi c lao
khng, ngi ta tr li l khng. Ni m chng rt thch
th c i v rt ngc nhin l lu i khoa hc, trong y
121
CANDIDE - CHNG NGY .TH
c mt hnh lang cao ngn cp", cha y nhng dng c
vt l v ton hc.
Sau khi mt trn bui chiu, i xem c mt phn
ngn ca thnh ph100, ngi ta a hai khch ngoi quc
tr v cung in nh vua. Chng Ngy Th c mi d
ba n, ngi bn quc vng, mt bn l Cacambo, ngi
thuc h ca chng; nhiu b qu phi cng d tic.
Khng bao gi c ba n ngon n th v cng khng bao
gi vua li t ra vui v trong ba n nh rn ny. Cacambo
thng dcli nhng li vng ngc ca nh vua ni vi khch
v d l dch li, nhng li y vn nguyn tnh cht l li
vng ngc. cng l iu khin chng thy l.
Hai thy tr trong x gn mt thng. Chng Ngy
Th khng ngt ni vi Cacambo: Bn i, mt rn na
ti phi ni rng ta lu i m ti sinh trng, chng
ng gi g nu so snh vi y. Chi c iu ng tic l c
Cungonde khng c y, cn bn th hn bn cng nh
mt ngi yu no u chu. Nu chng ta tr v th
gii ca chng ta, vi mi hai con tru cht y ca
x Eldorado, chng ta s giu hn tt c cc quc vng
gp ti sn li, chng ta khng cn s cc i php quan
na; v chng ta s c th chuc li d dng c
Cungonde.
Nhng li ny lm hi lng Cacambo. Thi thng,
con ngi thch i xa ri tr v x s khoe khoang
nhng iu tai nghe mt thy, lm cho mnh thnh ngui
99Khong 1.500 m.
100C th m chi thnh ph Mexico m s trng l ca n
lm nhng ngi Ty Ban Nha sng st.
122
danh gi x mnh, n ni hai con ngi sung sng
quyt nh khng sung sng na, xin co bit quc
vng v x. Vua p:
Nh vy hai ng lm mt vic di dt. Ti bit rng x
ny khng ng gi g cho lm, nhng ngi ta cng sng
c cuc i kh tt p. Cc ng nn li. Ti khng c
quyn g lu cc ng v l mt p ch m lut php v
phong tc x chng ti khng chp nhn. Tt c mi ngi
u t do. Cc ng mun i lc no ty ; nhng ra khi x
ny rt kh. Khng th no i ngc dng sng c v
nc chy rt mnh. Lc cc ng i xui dng n y
c cng l mt php l ri. Con sng ny chy mnh
di nhng vm hang . Nhng ni bao bc chung quanh
nc chng ti qu cao, chng khc no nhng bc tng
s. Ngi ta khng th vt qua c v nu trn ni
xung th phi i sut nhng hang thm. Tuy nhin v hai
ng quyt tr v, ti s ra lnh cc k s my mc ca
ti ch to cho cc ng mt ci my c th ch cc ng vart
qua cc ngn ni, khi cc ng ra khi x ny n pha
bn kia ni, th khng c ai i theo cc ng ht. V thn dn
ca ti c li nguyn khng ra khi x v h khn
ngoan, khng chu ph li nguyn y. Cc ng ch c th
yu cu ti cho cc ng tt c nhng g cc ng mun.
Cacambo lin ni:
- Chng ti chi xin hong thng cho vi con tru ch
lng thc, v nhng cc cng bn ry ca qu quc.
Vua bt ci v ni:
- Ti khng hiu sao ngi u chu cc ng li thch
ci th bn mu vng y. Cc ng c ly bao nhiu cng
c. Xin chc hai ng i c vn an.
123
Vua ra lnh ngay lp tc cc k s phi ch to mt ci
my ko hai du khch l k vt qua ni, ra khi x. Ba
ngn nh vt l gii tham gia lm vic ny. Ci my c
hon tt sau mi lm ngy, v tn ph chng hai mi
triu ng liu - tin bn x. Ngi ta hai thy tr
Cacambo ngi vo trong my. Hai con tru ln c
thng yn cng y dng thay nga cho hai du
khch, mt khi vt qua ni t chn xung mt t;
hai chc con tru loi chuyn ch c cht y lng
thc trn lng; ba chc con khc ch nhng vt qu, l,
lm qu cho hai du khch; nm chc con na ch nhng
vng, ngc, kim cng. Nh vua du dng m hn hai
chng lng t.
Cuc ra i ca hai du khch tht l mt cnh ngon
mc. Chng Ngy Th v Cacambo cng nhng con tru
c cc k s chun b cho trong ci my ch, mt
cch vng vng. Cc nh vt l t bit hai ngi, chc h
thng l bnh an. chng Ngy Th by gi chi cn mong
v nhanh cho Cungonde coi nhng con tru vi
mn qu l, qu gi.
Chng Ngy Th nh thm:
Chng ta c tin tr cho ng Th trn Bunos-
Aires, nu ng ta nh gi tin chuc Cungonde. Chng
ta s xung tu i Cayenne xem c th mua mt x no
khng.
124
HAI NG I ri SURINAM;
CHrG NGY TH L M QUEr V I MARTIN
Chn g XI X
Ngy th nht hai thy tr cm thy thl l d chu. H
c kch thch bi ngh rng h s giu c ln; ca ci
ca h s hn c nhng kho tng chu, u chu, Phi
chu gp li. Chng Ngy Th khoi tr, thnh thong
ng li khc tn Cungonde ln cy. n ngy th hai,
hai con tru ca h sp xung bi snh ry, khng ln
c, phi b mng, tt c c cht trn lng chng b
chm ht. Hai con tru khc vi ngy sau cng cht v mt
nhc. K n by hay tm con khc cht i trong mt bi
sa mc. Vi ngy sau na, nhng con tru khc bc ht
sa xung h su. Rt cuc sau mt trm ngy ng, chi
cn li hai con tru.
Chng Ngy Th bo vi Cacambo:
- Bn i, bn c thy khng, tt c ca ci trn i u
c th tiu tan, chi cn c hnh v dim phc c gp
li c Cungonde l bn vng m thi.
- Ti cng ngh nh vy, nhng chng ta cn hai con
tru vi nhng ngc vng chu bu, nhiu hn kho tng
ca vua Y Pha Nho. Thy nhn ka: Ti thy mt thnh
ph ng xa m ti ng l tinh Surinam101thuc v
ngi H Lan. chng ta kh nhc ti cc , by gi
bt u thy c may mn c sung sng ri y.
i ti gn thnh ph ny h c gp mt ngi mi
da en nm di trn mt t, chi c c mt ci qun ct
bng vi xanh che thn, con ngi khn kh ny li mt
mt chn tri v mt bn tay phi.
Chng Ngy Th dng ting H Lan hi anh ta:
- Cha i! Anh ang lm g trong ci trng thi gh rn
nh vy?
- Ti ch ch ti l ng Vanderdenur, mt nh bun
ln.
- Phi chng ng Vanderdendur i x vi anh nh
th' ny?
- Tha ng vn g, l l thng. Ngi ta cho ti ch
c mt ci qun ct bn, mi nm cho hai ln. Chng
ti lm vic xng lm ng. Khi b ci cn mt mt
ngn tay, th ngi ta ct ct lun c bn tay102. Khi chng
ti mun trn th ngi ta cht ct mt chn103. Ti
trong c hai trng hp y. Cc ng n ng u chu,
chnh l vi ci gi au kh ny. Vy m khi m ti bn ti
vi mi ng cus ti min duyn hi Guine, th b ni
vi ti rng: Con i, con hy cm t v lun lun tn
knh nhng mc s ca chng ta, cc ngi s gip con
101Thu c a ca H L an n m n gay cn h Gu yan e thu c Php.
102Ngi ta cht tay n l k hi cht v ho i th.
103L u t v n gi D a en d o L o u is XI V ban hn h qu y n h ct
chn tro n g trn g hp b trn .
126
sng sung sng. Con c hn hnh lm n l cho
nhng lnh cha da trng v do m con lm giu cho
ba m. Than i! Ti khng bit ba m ti c giu khng,
chi bit cc v lnh cha y khng lm cho ti sung sng
cht no. Con ch, con kh, con kt cn t cc kh hn
chng ti c ngn rn. Nhng mc s H Lan l ngi
lm cho chng ti theo o, Ch nht no cng ni vi
chng ti rng tt c mi ngi u l con ca ng Adam,
u l ngi da trng hay da en. Ti khng phi l hc
gi v khoa chng hc; nhng nu nhng nh truyn gio
y ni ng, th tt c chng ta u l anh em h hng.
Vy m, cc ngi cng bit, ngi ta khng th c x vi
b con h hng mt cch gh tm nh th' ny.
- ng Pangloss i! Chng Ngy Th la ln, ng khng
on c cnh tng gh gm nh th ny... Thi t nay
ti khng cn tin ch ngha lc quan ca ng na.
- Ch ngha lc quan l ci g vy? Cacambo hi.
- Than i! Chng Ngy Th p, l tnh tin tng
cung nhit rng tt c mi vic u tt, khi m ngi ta
gp ton iu xu.
V chng chy nc mt, nhn li ngi mi da en;
chng va khc va i vo thnh ph Surinam.
iu th nht m hai thy tr d hi c l bn tu
khng c mt chic tu no i Bunos-Aires. Ngi m h
hi c tin y chnh l mt ch tu Y Pha Nho. ng ta
iu nh vi chng, ha gip chng vi mt gi c phi
chng. ng hn hai ngi n mt qun n. chng Ngy
Th v ngi thuc h trung tn Cacambo n ch ng ta
y cng vi hai con tru.
Hai ngi n Surinam...
127
Chng Ngy Th vn tnh bp chp k li chuyn cho
ngi ch tu nghe nhng chuyn phiu lu ca chng
v th tht vi ng rng chng mun gii thot cho c
Cungonde. ng ch tu lin ni: Ti khng th a
ng n Bunos-Aires c v ti s b treo c v n c
ng cng vy! Ngi p Cungonde hin l i thip ca
ngi tng trn. Chng Ngy Th nghe tin nh st nh
ngang u; chng khc than ri ko Cacambo ra ch
khc ni nh: Bn thn mn i, ti nh anh vic ny:
Chng ta mi ngi c kim cng trong ti tr gi nm
hay su triu; anh khn kho hn ti, vy ti nh anh i
chuc c Cungonde. Nu vin tng trn lm kh d, th
anh tng ng y mt triu. Nu ng khng chu, anh tng
ln hai triu. Anh khng phi l ngi git i php
quan nh ti, ngi ta s khng lm g anh. Cn v phn
ti, ti s trang b mt ci tu khc n Venise ch
anh: y l mt x t do, khng phi lo s bn ngi
Bo Gia Li, bn ngi Abares, bn ngi Do Thi hay
bn i php quan104.
Cacambo khen ngi quyt nh khn ngoan y. Anh
thy tht vng phi xa ch anh, nay tr thnh ngi
bn thn thit nhng ngh n vic c th gip ch cho
bn, anh li vui mng v trn p c s au lng ly bit.
Hai ngi m nhau, m a nc mt. Chng Ngy
Th cn dn bn ng qun b gi v n c b i na.
104Ven ise l m t chn h th cn g ha v c tin g l thn h ph
gii tr. Nhn g tt c n hn g m iu t v thn h ph n hn m n h
qu yn l c n g s ca Nh n c Php n h, th ch chn h tr
c t ra bo v an n in h n i b ca n n Cn g ha thn g
qu a n hn g th tc t tn g b him n ht v bo tn n ht.
128
Hai ngi n Surinam.
Cacambo i lin ngy hm y: Tht l mt ngi tn
tm vi bn.
Chng Ngy Th cn li thnh ph Surinam t lu
na, ch gp mt ch tu khc chu ch chng n
nc cng vi hai con tru cn li. Chng thu dng vi
ngi y t v mua tt c nhng g cn thit cho mt
cuc hnh trnh kh di. Sau cht, ng Vanderdendur, l
ch mt chic tu n iu nh vi chng, chng Ngy
Th hi ng: ng i bao nhiu tin tr chng ti n
Venise, ti v nhng ngi i theo ti, cng nhng hnh
l v hai con tru m ng thy ? Ch tu i mi
ngn bc, chng Ngy Th khng ngn ngi ng thun
lin.
Sau ngi ch tu ngh thm: Cha ch! Thng cha
ny ng chu ci gi mi ngn mt cch d dng th
hn cng c th tr hai chc ngn. Ngh vy, y tr li ni
vi chng Ngy Th rng y chi c th a chng n Venise
vi ci gi hai chc ngn, chng Ngy Th lin p:
- Th ng s c hai chc ngn!
H, tay li bun ngh thm, thng cha ny bng lng
tr hai vn cng d dng nh mt vn. Hn tr li v ni
rng nu km ba vn th hn khng th ch chng Ngy
Th n Venise c, chng Ngy Th tr li:
-Th ba vn!
Ngi ch tu Ha Lan rn ny li ny ra mt ngh
khc na: ! ba chc i vi hn chng c ngha l g;
c l hai con tru ca hn ch nhng s tin ht sc ln.
By gi ta hy ng ni ni g ht, ta hy ly trc ba vn,
ri hy tnh sau.
129
Chng Ngy Th em bn i hai vin kim cng nh
m vin nh nht cng tr tin cho ch tu. chng
tr trc cho y s tin. Hai con tru c a xung
tu. Chng Ngy Th xung mt chic tu nh hn i
theo, khi ra khi chng s ln chic tu ln. Ch tu
khng mt th gi, ging bum nh neo, cho chic tu
ln chy trc; gi thi mnh gip y c mn nguyn.
Chng Ngy Th nhn theo chic tu i mau l, ri mt
ht, chng tht thn v ngc nhin: Tri i! y l mt
v lng gt xng ng vi con ngi Cu Th gii.
Chng tr li ln b, lng au nh ct, v chng mt tt
c ca ci m chng hi vng c th giu c ln, sn nghip
bng sn nghip ca hai mi v quc vng.
Chng n vn phng ng thm phn H Lan; trong
lc bi ri chng g ca kh mnh; vo trong phng v
thm phn, chng trnh by vic va xy ra v ni ln
ting hn thng l. ng ta bt u pht chng mi
ngn bc v ti gy huyn no; sau ng nghe chng
Ngy Th ni vi mt thi kin nhn, ha vi chng s
xt x khi vin ch tu tr v: v ng bt chng phi np
mi ngn bc tin ph tn x n.
Th tc t tng ny lm cho chng Ngy Th phi tht
vng. C nhin chng phi tri qua bao nhiu bin c
au n gp ngn Tn. Nhng rn ny thi lnh lng
ca ng ta v lng gian xo ca ng ch tu ot ca
ca chng, lm cho chng phi chm m trong mt ni
bun u ut. Lng c c ca con ngi xut hin trong
u chng vi tt c b mt xu xa bi i. chng chi cn
nhng ngh au bun.
Sau cng chng gp. mt tu Php sp i Bordeaux.
Chng khng cn phi em theo hai con tru ch kim
130
Hai ngi n Surinam.
cng na, chng chi i c mt mnh nn thu mt cn
phng trong tu vi gi va phi. Trc khi tu nh neo,
chng tuyn b mun la chn mt ngi bn ng
cng i vi chng, song phi c mt iu kin: ngi ny
phi l ngi au kh nht tnh v chn i n cc .
Ngi n kim chng xin i rt ng, nu thu c mt
ci tu ch cng khng ht. chng Ngy Th la chn
trc hai chc ngi c v mt kh i v cam oan l
mnh iu kin. Chng hp h trong phng mi dng
mt ba. Chng yu cu mi ngi k li cuc i mnh
mt cch trung thc, chng xt xem ai l ngi chn
i nht, th chng s mi i du lch; cn nhng ngi
khc li s lnh mt s tin tng khim tn.
Bui ni chuyn ko di n tn bn gi sng. Trong
khi nghe chuyn mi ngi, chng Ngy Th nh n cu
ca b gi ni trong chuyn tu i Bunos-Aires, l khng
c ai au kh hn b. Nghe mi bin c xy ra cho mi
ngi, chng li ngh n Pangloss. chng t nh thm:
Nu nh Pangloss tin sinh c mt y, chc ngi s
phi bi ri xt li l thuyt ca ngi. Chc chn chi c x
Eldorado l ni m vic u hon ho, ch khng c ni
no khc trn mt t. Sau chng quyt nh chn
mt nh thng thi bc phc lm vic mi nm cho
cc th qun105 Amsterdam. Chng xt ra khng cn c
g ng chn ngn bng ci ngh y.
Nh thng thi ny b v ot ht ca ci, b con
trai nh p v b mt ngi con gi v c i theo mt
105Chn h l cc n h xu t bn . Ngn h xu t bn H L an k h
n n g n g v n i tin g, qu yn tc gi n hn chu n g c bo h.
131
tn B o Nha. ng li va mt vic lm, mt vic m
ng nh sng lay lt by lu. ng cn b cc mc s
Tin lnh Surinam ngc i v h coi ng nh l mt
phn t Socin.106Phi tha nhn l c mt s t ngi
cng bc phc nh ng; nhng chng Ngy Th hi vng
rng ng s gii khuy cho chng trong cuc hnh trnh.
Sau khi nh thng thi c la chn, nhng ngi
khc t v bt bnh v h tng mnh cn kh hn ng,
m khng c la chn, chng Ngy Th lm du lng
phn ut ca h bng cch tng mi ngi mt trm ng
bc.
106 Tn m t gio phi ca o Tin l n h b co i l d gio v
bc l i m t s gio l (Cha Ba n gi, s thn thn h ho Jesu s).
Cc ng n ng u chu,
chnh l vi ci gi au kh ny
Ch ng XX
I U G X Y RA TRr Bl r
V I CHNG rG Y TH V MARTiri
Nh thng thi gi Martin th l c xung tu i
Bordeaux vi chng Ngy Th. C hai ngi u bit
i v au kh kh nhiu. V ngay c khi con tu c phi
ging bum ra khi t Surinam n Nht Bn qua mi
Ho Vng, h vn c th m thoi vi nhau v ci kh
tinh thn v ci kh vt cht.
Chng Ngy Th c li hn ng Martin, v chng m
p hy vng gp li ngi yu Cungonde, cn ng Martin
khng c g hy vng. Du chng Ngy Th mt c
mt trm con tru ch nhng ngc vng chu bu,
ng gi bng tt c cc kho tng trn Tri t, u chng
lun lun nh n v lng gt ca vin ch tu H Lan,
song khi chng ngh n ti sn cn li trong ti, v khi
chng ni chuyn v c Cungonde nht l sau ba n, th
chng li nghing v thuyt ca trit gia Pangloss. Chng
hi ng Martin:
- Th no, ng Martin, ng c kin g v cc cu
chuyn ca ti? ng ngh sao v ci kh vt cht v ci
kh tinh thn?
- Tha ng, cc mc s ca ti t co ti theo phi
Socin. Nhng tht ra ti theo thuyt thin c cng ng107.
- ng ni gin sao? Hin nay u cn tn gio phi y?
- Cn c ti l tn . Ti khng th no tin tng khc
c.
- ng b ma qu m nh sao? N trong thn th ca
ng?
- Ma qu xen vo vic i qu nhiu, nn n c th
trong thn th ti cng nh khp mi ni khc. Ti th
nhn vi ng rng nhn qua Tri t ny, hay ni ng
hn l ci ht bi ny108, ti phi tin l Thng b
qun Tri t cho mt th c qu no . Song ti lun
lun x Eldorado ra ngoi. Ti ch thy thnh ph no
m li khng mun tn ph thnh ph bn cnh, cha bao
gi nhn thy mt gia nh no m li khng mun tiu
dit gia nh khc. cc x trn Tri t ny, k yu ght
cay ght ng k mnh m vn mp xung trc mt
nhng k mnh; cn k mnh coi k yu nh by tru
107Ting Php: m an ichism e. Mi cuc tr chuyn v ci c u
d n n m t cch hp l o gic vic n i v o M an es hay cn gi l
o thin c. Hc thu yt n y m an g tn n gi sn g l p (Persan
M an es) xu't hin vo th k I I I , b Gio hi kt ti l d gio.
Hc thu yt n y cho rn g v tr l s u tran h gia hai cn
n gu yn n gan g bn g v i k hn g: ci Thin v ci c. C' n hin ,
l m t gii php k h d cho vn v ci c. Tu y n hin , th
k XVI I I , n gi ta c k hu yn h hn g n g n ht o So cin vi
o M an es.
108 Tin g Php: gl o bu l e (tiu cu ). Vo l taire dn g n h l n gi
u tin d n g t n y gi Tri t, n hm n hn m n h s n h
b ca Tri t v co n n gi tro n g v tn .
136
ly lng v em bn tht. Hng triu k st nhn xng pha
t u ny n u kia ca lnh th u chu, git
ngi cp ca trong k lut, hu c n; v h khng cn
bit m vic g lng thin hn. Ti nhtg tnh c v thi
bnh, c nhng ngh thut ny n, con ngi b giy
v bi lng thm mun, lo u v ngi, hn c cc tnh b
vy hm v chu nhng tai ha. Nhng lo bun b n cn
tn khc hn c nhng au kh ca x hi. Tm li ti
thy vic i qu nhiu, au kh qu nhiu n phi tin
tng l thuyt thin c cng ng.
Chng Ngy Th ci:
- Tuy vy khp ni cn t nhiu iu tt.
- C th c, song ti khng bit iu tt y u?
Trong khi ang m lun, bng h nghe mt ting
sng ln n. Ting n cng tng thm. Mi ngi ly vin
knh ra nhm. Ngi ta thy hai tu bn nhau, cch xa
nhau chng ba dm; v gi thi nn hai tu y b y ti
gn chic tu Php, ngi ta li cng thy r hn hai chic
tu chin. Sau cht, mt chic tu bn mt pht trng
phc sn tu ch, lm cho n bt u chm, chng Ngy
Th v ng Martin thy r chng trm ngi trn boong
thng. Chic t ang chm; h gi tay ln tri ku la
rng rn; lt sau tu chm hn. ng Martin ni:
- Coi ! Con ngi i x vi nhau nh th !
- Tht l c ci g ma qui trong \1ny. chn g Ngy
Th p.
Ni xong cu y, chng thy vt g chi bi li bn
cnh tu ca chng. Ngi ta cho th mt chic xung
xung xem r l vt g. Th ra l mt con tru lng
i u g x y ra trn bi n...
137
. Chng Ngy Th vui mng khi thy li con vt y, lng
vui cn ln hn c ni bun khi mt trm con ch kim
cng v bo vt, ly c t x Eldorado.
V thuyn trng Php nhn ra rng thuyn trng
chic thuyn bn chm chic tu ch l mt ngi Y Pha
Nho, cn thuyn trng chic tu chm l mt tn cp
bin H Lan; chnh tn ny ot bo vt ca chng
Ngy Th. Tt c cc bo vt y chm xung bin theo tn
cp; chi cn mt con tru sng st, chng Ngy Th ni
vi Martin:
- ng thy khng? i khi k lm iu c cng phi
n ti. Ci tn khn nn ch tu H Lan xng ng chu
S phn ny.
Martin p:
- n g vy! Nhng sao tt c cc hn h k hch trn tu
li cng chung s phn? Thng pht k cp, cn
ma qu th nhn chm nhng ngi khc.
Chic tu Php cng chic tu Y Pha Nho tip tc cuc
hnh trnh trong khi chng Ngy Th v Martin tip tc
m lun, ko di c mi lm ngy m kt qu th cng
nh ngy u tin. Nhng cui cng, hai ngi cng c
tr chuyn vi nhau, trao i kin, an i nhau.
Chng Ngy Th vut ve con tru:
- Ta tm thy mi th ta c th gp li Cungonde.
138
Ch ng XXI
TU T I G r B BI r PHP,
HAI rQ I V H M L r
thy b bin nc Php, chng Ngy Th hi
Martin:
- ng c bao gi n nc Php cha?
- C. Ti i thm nhiu tinh; c nhng tinh phn
na s dn chng in r, vi tinh khc dn chng qu
qu quyt, vi ni khc ngi ta bnh thng va hin
lnh va ngu ngc; c ni ngi ta lm ra v thng minh.
Trong tt c cc tinh, cng vic chnh ca dn l i tnh,
vic th hai l phi bng, cng vic th ba l ni xm.
- Nhng ng Martin i, ng thm Paris cha?
- C, ti thm Paris, mt ni c tt c cc iu
va ni. Mt ni hn n m tt c mi ngi u
tm th vui m khng ai tm thy. t ra ti c cm tng
nh vy. Ti Paris khng lu; mi n, ti b bn
mc ti ti hi ch Saint-Germain109ly ht tt c nhng
109Cng vi hi ch Saint-Laurent, hi ch Saint-Germain l
mt trong hai hi ch ln Paris. N din ra t ngy 3 thng
Hai n ngy 3 thng T. Nhng tr vui v din cnh y
(chng hn nh din kch) thu ht nhiu du khch.
g ti c; vy m ngi ta cho ti l thng n cp; ti b t
tm ngy. Sau ti lm ngh sa bi cho mt nh in,
c tin i b n H Lan. Ti quen bit vi bn hn
cm bt, bn hn chuyn ko b ko ng v bn
hn cung tn. Ngi ta ni Paris cng c nhng ngi
rt nh nhn, ti mong rng c th tin c.
- i vi ti, th ti khng cn tnh t m m mun
thm nc Php na, ng cng on bit ti sao? Khi m
ti sng mt thng Eldorado, th ti chi cn mt vic
lo tnh l gp mt li c Cungonde. Ti s n Venise
gp c; chng ta s i qua nc Php ti nc . ng
c i theo ti khng?
- Ti rt mun... Ngi ta ni thnh ph Venise chi tt
cho nhng nh qu phi Venise; tuy nhin ngi ta
cng tip n t t nhng ngi ngoi quc khi h c tin
nhiu. Cn ti ngho nn, ng th giu c, ti s theo ng
i khp ni.
Chng Ngy Th cht hi:
- ny, ng Martin, ng c tin hay khng rng Tri t
nguyn thu chi l mt i dng110, nh l cun sch ca
v thuyn trng ni?
- Ti khng th no tin c, cng nh khng th tin
bao nhiu chuyn o tng m t lu nav ngi ta vn
tuyn truyn.
" m chi n hn g hc thu yt k ho a hc thi by gi, m theo ,
n i n o n c hn h thn h tro n g m t i dn g ban s. Ngi ta
a ra l m bn g n hn g v s bin c tm thy rt xa bin ,
trn n hn g in h n i. Vo l taire vn l u n giu ct n hn g l thu yt
n h th.
140
Tu ti gn b bin Php.
- Chng bit Tri t ny c hnh thnh v cu cnh
no? Chng Ngy Th hi.
- lm cho chng ta in ht. Martin p.
- ng c tin chuyn hai ph n yu loi khi x r
Oreillon, nh l ti k cho ng nghe khng?
- Ti khng thy g k l trong s am m ca hai ph
n y. Ti tng thy nhiu vic k l hn nn khng
cho chuyn y l l k.
- ng c tin l con ngi c tn st ln nhau mi mi
nh ngy nay khng? ng c tin h cn mi mi l nhng
k n cp, gian xo, di tr, bi bc, n cp, nhu nhc,
l lt, hn h, tham lam, say sa, bin ln, a st, phi
bng, trc tng, cung tn, gi o c v ngu di?
Martin hi li:
- ng c tin rng diu hu lun lun n tht chim b
cu khi chng bt gp?
- Chc hn l th.
- Loi diu hu gi mi c tnh, th ti sao ng mong
loi ngi thay i c tnh c.
- ! C s khc nhau ch! V ch t do...
Trong khi ni n y, tu ti bn Bordeaux.
141
Chng XXII
BI M C X Y r CHO HAI NG I
N C PHP
Chng Ngy Th chi gh Bordeaux bn vi vin
si m chng ly c Eldorado v mua mt ci gh tt
c hai ch ngi111, v chng khng cn xa ri c nh
Hin trit Martin ca chng na. Chng ch tc gin phi
xa con tru ca chng m chng nhng li cho Vin Hn
lm Khoa hc Bordeaux, vin ny ngh ly con tru
lm ti pht gii thng nm y cho ai gii thch
c ti sao lng con tru li . Gii thng rt cuc
c pht cho mt nh thng thi min Bc chng
minh b i A hn B, km c, b phn chia b i z nn con cu
phi v cht v bnh u cu112.
111Mt chic xe du lch.
112Bnh u cu (clavele) l mt cn bnh d ly gia nhng
co n vt l y l en . Vo l taire l thn h vin ca Vin Hn l m
Bo rd eau x. Nhn g chc hn y n g ch giu vin Hn l m
Berl in v gim c ca n l M au pertu is, n gi m Vo l taire
ch trch gia n hn g n gi k hc v qu qu yt rn g "k hn g c
bng c no khc ngoi s tn ti ca Thng trong z ngang
bng vi BC b phn chia bi A hn B" (Voltaire, Diatribe du
docteur Akakia).
Tuy chng khng mun ln Paris song lc y, chng
thy tp np nhiu ngi, trong cc qun tr trn ng.
H ni rng:
- Chng ti i Paris.
S tp np y m cho chng cng mun i thm th
.
Chng vo xm Saint-Marceau113v cm thy y nh I
l mt ngi lng ti tin nht Westphalie.
Chng va vo tr mt qun th b bnh nh do mt
nhc gy ra. V chng eo mt ht kim cng ln ngn
tay v trong s hnh l ca chng c mt ci thng nh ht
sc nng, chng lin thy hai y s m chng khng mi
cng n sn sc cho chng; cn vi ngi na n kt
bn tm giao khng mun ri chng; hai b m o n
nu cho cho chng. Martin ni vi chng Ngy Th:
- Ti cn nh rn th nht ti n Paris, cng b au, >
song khi y ti ngho, khng ai n sn sc cho ti c,
khng c y s, khng c bn thn, khng c b m o.
Vy m ti cng ht bnh.
Chng Ngy Th b ngi ta cho ung thuc v chch
mu nhiu qu n ni bnh nng ln. M t th y tu c a
gio x n, du dng yu c u chng mua m t phi u
khon gnh ' sang th gi i bn kia. Candide khng
mu n lm th . Cc b m o th m b o rng l m t
m t m i. Candide tr l i r ng chng khng ph i l ng i
theo mi. Martin mu n nm lo th y tu qua c a s . Lo
th y tu th nh n xt r ng ng i ta s khng mai tng
113L i vo pha Nam Paris.
144
Bin c xy n cho hai ngi.
chng Ngy Th . Martin ni r ng ng s mai tng lo th y
tu n u lo c ti p t c r y r. Cu c ci c cng ngy cng
hng. Martin hch vai v u i c'lo th y tu m t cch th
b o, l nguyn nhn ca m t v b b i l n m ng i ta
ph i l p bin b n.
Chng Ngy Th khi bnh. Trong khi dng bnh
li sc, c nhiu ngi danh gi n dng ba chiu vi
chng. Ngi ta t chc nhng canh bc ln. Chng rt
ngc nhin l khi chia bi khng bao gi con ch n vi
chng. Martin th khng ly g lm l.
Trong nhng ngi tip n long trng chng th
, c mt v tu vin trng ngi nh b ngi x
Prigord, thuc hng ngi nhm l, hp tp, sn lng
tt, hi han mn trn; hng ngi y rnh rp nhng
ngi ngoi quc gh qua y v k cho h nghe cu
chuyn tai ting trong thnh ph, ngh vi h nhng
cuc vui t gi. ng ta trc ht a chng Ngy Th v
Martin i xem din kch. Ti rp ht, ngi ta din mt v
bi kch mi. chng Ngy Th c sp xp ngi bn cnh
my nh tr thc c ting knh kiu. Tuy vy chng cng
phi khc khi xem vi mn din xut hay. Trong lc nghi,
mt ngi ngi bn ni vi chng: ng rm khi ng
khc; n din vin y l mt c o rt d, cn nam din
vin ng tr vi c y li cn d hn. V kch th d hn
na. Tc gi khng bit mt ting Rp vy m tch
tung li l chuyn xy ra nc Arabie. Hn na anh ta
l ngi khng tin nhng tng tin nhin. Ngy mai
ti s em cho ng coi hai chc quyn sch chng li ng
ta. Chng Ngy Th hi ng tu vin trng:
- Tha ngi, ti Php c bao nhiu v kch?
145
- Nm ngn hay su ngn v.
- Th th qu nhiu . C bao nhiu v hay? *
- Mi lm hay mi su v.
Martin ni xen vo:
- Cng nhiu qu y.
Chng Ngy Th rt bng lng c o ng vai n
hong Elisabeth trong mt v bi kch nht nho m ngi
ta thng a ra din mt vi ln. chng ni vi Martin:
- C o y, ti rt a, c ta hao hao ging Cungonde.
Ti mong c n cho c ta.
V tu vin trng ngh a chng n gii thiu vi
c. Vn sinh trng c, chng hi c thuc v hng
ngi no, v Php ngi ta i x ra sao vi nhng c
o ng vai n hong Anh?
V tu vin trng p:
- Phi phn bit tng trng hp: cc tinh, ngi ta
mi h i n ung; Paris ngi ta tn trng h khi h
cn p; v ling h ra ng, khi h cht.
- N hong m b ling xc ra ng sao? Chng Ngy I
Th la ln. 1
- Phi, ng vy, ngi tu vin trng ni ng y.
Martin xen li vo. Ti Paris khi c Monime i sang
ci khc nh ngi ta ni. Ngi ta t chi, khng cho
hng o ht hng nhng vinh d ca cuc mai tng,
ngha l c mc nt vi nhng k ngho kh khu ph,
trong mt ngha a ti tn; c Monime b chn ct mt
mnh trong mt gc ng Bourgogne; chc tm hn c
146
phi au bun lm v c l mt ngi c t tng qu
phi114.
Chng Ngy Th ni:
- Tht l v php.
Martin p:
- Bit lm sao by gi? Hng ngi phi chu s
phn nh th. ng hy tng tng tt c nhng mu
thun, tt c nhng s khng thch hp c th xy ra trn
i; ng s thy chng trong chnh ph, trong ta n,
trong gio hi, trong cc ni du h, ca ci quc gia l bch
ny.
Chng Ngy Th li hi:
- Phi chng ngi ta hay ci ct Paris?
V tu vin trng p:
- Phi, nhng ngi ta va ci va mun in ln
c: Ngi ta phn nn mi th, vi nhng trn ci
n vang, k c trn ci khi lm nhng vic b i nht.
Chng Ngy Th hi tip:
- Con ngi kh hi ny115l ai vy? Anh ta ni bit
bao iu xu v v kch lm cho ti khc v cc din
vin m ti rt a thch.
Bin c' xy n cho hai ngi...
114Adrienne Lecouvreur (1692-1730): khi nghip vo nm 1717
trong vai Monime, trong v Mithrdate ca Racine, b Gio hi
k hai tr n h tt c n hn g d in vin k hc, c cht trc k hi c
th n n n v c m ai tn g n h Vo l taire m iu t.
115Nguyn vn l ce gro s cochon: g heo mp y.
147
V tu vin trng p:
- l mt k xu ming, hn sng bng ngh ni xu
tt c cc v kch, tt c cc din vin. Hn on ght ai
thnh cng, nh k hon quan ght k cn bit th
hng; hn con rn c trong vn chng, sng trong
nc c v bn ry. Hn l k bn vn16v loi.
- Th no l k bn vn v loi?
- N l mt k vit cho y giy, mt con rn c, kiu
nh tn Frron.u7
Chng Ngy Th v Martin cng v tu vin trng m
lun nh vy khi xung thang ra v, nhn theo m khn
gi. Chng Ngy Th ni:
- Du ti nng lng gp c Cungonde, ti cng mun
mi c o Clairon118dng ba ti vi ti, v ti thy c
tht kh i.
Tu vin trng khng phi l ngi quen bit vi c
Clairon. C chi giao du vi hng ngi lch s. ng p:
- Ti nay c mc bn vic khc. Nhng ti s c hn
hnh dn ng n mt b qu phi c ting, v ng m
116Ting Php: "folliculaire" (nh bo lng vt, k xo tr), l
mt t mi chc hn do Vo l taire sn g to v chi m t n h bo
ti, ngi vit vn kch chng ti cn g. Voltaire to nn
t n y t t "feu il l e" (l , t bo ) v t "fo l l icu l e" c d n g
tro n g thc vt hc (qu k h d n g l ) v tro n g gii phu hc (ti
n an g n h).
117Frro n : cy bt c a, chng i kch lit vi Voltaire [ND].
118 C o Cl airo n (1723- 1803): n gh s n i tin g, tham gia
n g n hiu v bi k ch ca Vo l taire, chn g hn v Tancrde. Tn
c chi xu t hin tro n g tiu thu yt n m 1761.
148
thoi vi b m bit c thnh ph Paris nh l ng
sng y bn nm.
Chng Ngy Th vn tnh t m, nhn li ngay v
c mi n nh mt b cui xm Saint-Honor. Ti
y ngi ta ang nh bi. Mi hai tay con119thiu no,
tay cm nhng cy bi nh cm cun s nh ghi nhng
chn n thua, nhng v thng trm en. Mt s yn
lng nng n ng ch cn phng. Cc tay con nt mt
xanh xao; ngi lm ci c v lo u; ngi gn bn anh ci
l n gia ch, nhn bng con mt sc so vo sng bi,
xem c k no nh du bi khng. B yu cu h un li
cc cy bi cho thng thn, vi mt s ch nghim khc
nhng l php; b khng h' t ra on gin v lo mt
khch. B t nhn l De Parolignac hu tc phu nhn.
Con gi b mi mi lm tui, cng ngi trong cc m
tay con; nng nhy mt ra hiu, khi c tay con no thua
bc d ngn gian ln b li nhng tn c ca may ri.
V tu vin trng v chng Ngy Th cng ng Martin
bc vo. Khng ai hg dy cho h, khng ai nhn h
na v ai cng chm ch n l bi.
Chng Ngy Th ph bnh:
- B Nam tc Thunder-ten-tronckh cn lch s hn
nhiu.
Song ng tu vin trng li gn gia ch ni nh vo tai
b hu tc. B khom ngi ng dy lng chng, n n
ci duyn dng cho chng Ngy Th; b cho ng
Martin bng mt ci nghing u rt qu phi. B gi
ngi em mt b bi, mt ci gh cho chng Ngy Th
Bin c xy n cho hai ngi...
119Chi cc con bc: "nh con" i lp vi "nh ci".
149
ngi. Chng nh thua nm mi ngn quan trong hai
vn. Sau ngi ta mi dng ba n ti. Chng Ngy Th
khng c v g xc ng v thua bi. Bn bi hu ni nh
vi nhau bng ngn ng ca h:
- Chc lo ny phi l mt tay qu tc Anh giu ln.
Ba n din tin thng thng nh cc ba n khc
Paris. Trc ht ngi ta yn lng; k n l nhng ting
x xo, nghe khng r; ri n nhng cu vui a phn
nhiu v v, nhng tin tht thit, nhng li l lun sai rm,
mt cht chnh tr v nhiu li ni xu, phi bng; ngi ta
cng ni n c nhng sch mi xut bn. ng tu vin
trng hi:
- Cc ng c thy cun tiu thuyt ca ci ng
Gauchat120, tin s trit hc cha?
- D , mt thc khch p, nhng ti khng th c
ht c. C c trm cun sch vit cu th m khng
cun no li cu th bng sch ca Gauchat, tin s trit
hc. Ti chn ngy nhng sch ng ght y, xut bn
trn ngp; chn n ni ti i nh bc cn hn.
ng tu vin trng hi:
- Cn cun Melanges ca Truble121th qu v ngh sao?
B Hu tc De Parolignac p:
- Ch! c bun cht i c! ng ta vit ra tt c
nhng iu m ai cng bit; ng ta trnh trng tho lun
120Gabriel Gauchat (1709-1774), i th ca cc nh trit hc v
Vo l taire.
121Trublet (1677-1770), mt i th khc ca Voltaire.
150
nhng s vic chi ng suy ngh hi ht. ng ta chim
hu t tng ca ngi khc m ng chng c g. ng ta
li lm h ht t tng m ng ta nh cpTht ti chn
ngy ng ta; nhng ti khng cn phi chn ngy na v
ti chi c c vi trang thi.
Ti bn n c mt ngi ra v thng thi v thc; ng
ta ni vi ting ng h lun iu ca b hu tc. Ri
ngi ta bn n cc v kch. B lu tc hi ti sao c
nhng v c em din vi rn, song ngi ta khng sao
c ni. ng thng thi gii thch cho b hiu c nhng
v kch din th hay m li khng c gi tr g; ng vn tt
chng minh rng ngi ta ly mt vi tnh hung trong
tiu thuyt ra m trnh by trong v kch th khng . V
kch phi c ci g mi m khng k d; phi t ra thm
trm v lun lun t nhin; phi bit lng ngi m pht
biu ting ni ca lng; kch tc gia phi c hn th cao c
m khng cho mt vai no trong v kch c v l thi s;
phi thm hiu ngn ng ca vai din, t cho vai y
nhng ngn t thun ty ca h; duy tr mt s ha iu
lin tc.
ng ni thm:
- Ai m khrg tn trng cc nguyn tc y c th sng
tc mt hai v kch c hoan nghnh trn sn khu
nhng khng bao gi c lit vo hng cc vn nhn
danh ting. C rt t v bi kch hay: C nhng v hay v
i thoi; nhng v khc li chi c nhng l lun chnh
tr, lm cho khn gi bun ng; nhng v kch khc na t
nhng o mng, vit bng li vn th l, vi nhng li ni
di dng, nhng ting ku gi thn linh, nhng li khuyn
rn sai rm, nhng tng tm thng, nhlig so ng.
151
Chng Ngy Th chm ch nghe nhng cu gii thch
v mun c mt nim v ngi pht ngn y. V chng
c b hu tc xp ch ngi cnh b, chng xch li hi
nh vo tai b xem ngi l ai?
B p:
- l mt nh thng thi khng nh bc bao gi.
Thnh thong ng tu vin trng mi ng ta ti dng
ba vi ti. ng ta rt am hiu v cc kch tc v sch
v v ng c mt v bi kch em din th b khn gi
hut gi ch bai, ng cn c mt tc phm in xong ch
c mt cun ra khi tim sch; l cun ng gi tng
ti.
Chng Ngy Th bn ni:
- Nu vy ng ta l mt danh nhn, mt Pangloss na.
Chng quay li pha ng ta, l php hi:
- Tha ng, ng c tin rng mi vic trn i s hon
ho hn v khng th ra ngoi nh lut y, trn th gii
vt cht cng nh th gii tinh thn?
- Tha ng, ti khng suy tng nh vy. Vi ti th
mi vic trn i u mu thun ht: khng ai bit c
mnh thuc cp bc no, nhim v ca mnh l g, mnh
lm g v phi lm g? Ngoi tr ba n ny kh voii v v
on kt cn th ch thy nhng xung t kh : gio phi
ny chng gio phi kia, quc hi chng gio hi, vn
nhn chng vn nhn, nnh thn chng nnh thn, ti
phit chng dn chng, v chng chng, b con chng b
con: tht l mt trn gic v tn.
Chng Ngy Th ci li:
152
Bin c" xy n cho hai ngi.
- Ti thy nhig vic xu xa hn na. Nhng mt
hin trit c rn b x gio, c dy ti rng tt c nhng
vic y s hon thin hn, chi l ci bng m ca mt
bc tranh p.
- Nh hin trit ca ng coi thng thin h qu!
Martin xen li vo. Nhng ci bng m ca ng ta l
nhng vt en gh tm.
- Nhng vt en y l do con ngi gy ra. chng Ngy
Th ni. V con ngi khng th trnh khi chng.
- Vy khng phi li ca con ngi, Martin ni thm
vo.
Phn ng nhng con bc ngi n chng hiu g v
nhng cu tham lun v, nn h c ung ru. Martin th
l lun vi nh thng thi, chng Ngy Th th thut li
mt phn cc cuc phiu lu ca mnh cho n gia ch
nghe.
Sau ba n, b hu tc dn chng Ngy Th vo vn
phng ca b, mi chng ngi trn mt ci gh di v hi:
- Vy l ng vn cn yu tha thi t c Cungonde, dng
di nam tc Thunder-ten-tronckh?
- Tha b vng.
B hu tc n n ci du dng:
- Nghe ng ni bit ngay ng l mt ngi c tr tui
sng Westphalie; mt ngi Php th tr li nh sau:
Tht tnh, ti yu c Cungonde; nhng nhn thy b,
th tha b, ti o s khng yu c y na.
- Vy tha b, ti s p li nh b mun.
153
- i tnh ca ng i vi c ta bt u t lc ng lm
ci mi soa cho c ta, phi vy khng? Ti mun by gi
ng lm cho ti ci dy nt ca ti.
- Xin ht lng tha b.
Ri chng lm dy nt ln.
- Ti mun ng nt li cho ti!
Chng li nt li cho b.
- ng thy khng? ng l ngi ngoi quc. B hu
tc ni. Thng ti vn cho cc ngi yu ti Paris
phi ch ti mi lm ngy ti mi tip. Vy m vi ng
ti phi quy hng ngay t m du, v phi dnh vinh d
cho mt trang thanh nin vng Westphalie.
Ngi p va thy hai ht kim cng ln lng lnh
trn hai bn tay ca v khch qu; b ng li khen ngi,
nng nn kho lo, n ni hai chic nhn kim cng t
tay chng lt ngay sang tay b.
Khi ra v vi ng tu vin trng, chng cm thy mt
cht hi hn v bt trung tn vi c Cungonde. ng tu
vin trng thng cm vi ni lng u bun ca chng.
ng chi c chia mt phn nh trong s nm mi
ngn quan m ch sng bc n c ca chng Ngy
Th v gi tin hai ht kim cng, na l tng, na l
cng ot. nh ca ng l hng th cng lu cng
tt, nhng li lc m s quen bit vi chng Ngy Th
cn c th em li cho ng. ng t kin v c
Cungonde rt nhiu, trong khi ni chuyn vi chng; v
chng cho ng hay chng s xin l i c v YT b t trung tn,
khi no chng gp li c Venise.
154
Bin c x y n cho hai ng i.
ng tu vin trng cng gia tng s nh nhn v s
quan tm i vi chng: ng nghe tt c nhng li chng
ni, vi thi ch mm du, c i vi vic chng lm
v vic chng mun lm. ng hi:
- Tha ng, vy ra ng c hn vi c y Venise sao?
- Vng, tha tu vin trng. Nht quyt, ti phi n
Venise gp c.
Chng Ngy Th thy khoi ch v c c ngi ni v
iu m mnh a thch; theo thi thng ca chng,
chng thut li cho ng nghe mt phn cuc phiu lu ca
chng vi c gi danh ting x Westphalie y.
Tu vin trng hi:
- Ti chc l c gi thng minh y c vit cho ng
nhng bc th dim tnh lm?
- Ti khng nhn c bc th no ca c. ng th
ngh coi: sau khi v c m ti b ui ra khi ta lu i,
ti khng th th t g vi c; k n ti hay tin c cht;
ri ti gp li c, ri ti li mt c; sau cht ti gi cho c
y mt bc th ha tc, trong khi chng ti cch nhau hai
ngn nm trm dm, ti cn ch c hi m.
ng tu vin trng chm ch nghe, t v m mng
mt cht. Trc khi ng co bit hai khch ngoi quc,
ng hn h m thm.
Sng hm sau khi thc gic, chng Ngy Th nhn
c mt bc th nh sau:
Ngi yu mn ca em, tm ngy ri em b bnh
thnh ph ny. Em nghe tin anh cng n y. Em s bay
vo vng tay ca anh; nu em c ng c. Em bit anh
155
c gh Bordeaux, nn em Cacambo trung tn v b gi
li , h s theo em n y sau. Vin tng trn
Bunos-Aires ot tt c ca ci, nhng em cn li tri
tim anh. Anh hy n thm em ngay. S hin din ca
anh s lm cho em ht bnh hoc cht v vui mng.
Bc th thm thit y, bc th bt ng y, lm cho
chng Ngy Th vui sng khng t c. Bnh trng ca
c Cungonde cng lm cho chng au n v cng. Gia
hai ni lng y, chng thu xp ht s vng v kim cng
ca chng, ri cng Martin n khch sn m c
Cungonde ang tr. Chng run ry xc cm, bc vo
phng c. Tim p mnh, lng thn thc, chng mun
vn bc rm trn ging ln; chng mun nh sng lt
vo. Ngi gi hu h vi ngn cn:
- Coi chng! nh sng s git cht c y!
Ri n t khp rm li.
Chng Ngy Th va khc va hi:
- Bnh tnh ra sao? Em Cungonde? Nu em khng ra
khi mng c th hy ni vi anh!
Ngi t gi p lin:
- C khng ni c!
Lc ny, ngi nm trong mng a ra mt bn tay
trn tra m chng Ngy Th ti xung nhng git nc
mt; sau chng kim cng vo y bn tay nng.
Chng em theo mt ci ti y vng m chng trn
mt ci gh bnh.
Trong khi chng Ngy Th ang cm xc mnh th
bng nhin c mt s quan cnh v bc vo, theo sau l v
156
tu vin trng bn chng v mt tiu i cnh st. vin s
quan ni:
- Hai tn kh nghi y ri!
Ri ng ra lnh cc dng s ca ng bt hai ngi b
vo lao.
Chng Ngy Th tht ra cu:
- Ti Eldorado, ngi ta khng i x vi du khch
ngoi quc nh th ny.
ng Martin tip li:
- Ti li cng tin thm thuyt thin c cng ng ca ti.
Chng Ngy Th hi vin s quan:
- Ngi em chng ti i u y?
- i ti mt hm ti ca lao.
Martin khi bnh tm tr li, suy on ra rng ci b t
nhn l c Cungone y l mt tn n tng lng gt;
ci ng t xng l tu vin trng y cng l mt tay lng
gt; cn tn s quan cng l mt tn lng gt na.
Chng Ngy Th khng mun theo ui nhng th tc
php lut phc tp, chng li nng lng gp c c
Cungonde tht, nn chng nghe theo li khuyn ca ng
Martin, ngh biu vin s quan ba vin kim cng nh,
ng gi mi vin ba ngn bc. Vin s quan cm gy ng
ni:
- Tha ng, du ng c phm nhng ti ty nh, ng
vn l ngi lng thin nht trn th gian. Ba vin kim
cng! Mi vin ba ngn bc! Tha ng, u ti c phi
cht, ti cng khng n b ng vo ngc ti. Ti y
157
ngi ta bt tt c nhng ngi ngoi quc. Nhng xin
ng c mc ti g cho. Ti c mt ngi em Dieppe,
vng Normandie; ti s a ng ti v nu ng c mt
vin kim cng tng hn th hn s sn sc cho ng t t
cng nh ti.
Chng Ngy Th hi:
- Nhng ti sao ngi ta bt tt c nhng ngi ngoi
quc?
V tu vin trng ct ting p:
- bi v mt tn kh rch o m x Artois nghe
ni nhng iu xng by: vic khin hn phm ti git
vua, khng ch v xy ra hi thng Nm nm 1694, m
cn c v thng Mi hai nm 1594, v cn nhiu tn v
li khc nghe nhng li xng by m phm ti y vo
nhng nm khc thng khc122.
Th l vin cnh v gii thch r thm.
Chng Ngy Th la ln:
- Chao i! Nhng k gh gm! Khng ng nhng v
kinh tm nh th ny li xy ra mt t nc m dn
chng nhy ma, ca ht. Liu ti c th ra khi x ny cp
tc, mt x m khi dm chc gin hm beo! Ti chi thy
loi gu x ti! Ti chi thy loi ngi x Eldorado m
thi. Tha s quan, ti cu n cha m nh ng a ti
n Venise, ni ti ch gp li c Cungonde.
122Trn thc t c nhiu v bt gi sau cuc mu st ca
Damien i vi vua Louis XV ngy 5 thng Mt nm 1757.
Damien sinh ra Arras nm 1715. Thng Nm nm 1610 xy ra
v m st ca Ravaillac. Nm 1594, J ean Chtel m st Henri IV.
158
Vin s quan ni li gii thch thm.
- Ti chi c th a ng n min nam Normandie.
Lin , vin s quan ci cm xch cho mi ngi, ni
rng mnh bt rm. ng cho ngi a chng Ngy
Th v ng Martin n Dieppe, giao vo tay ngi em ca
ng.
Lc ny c mt chic tu H Lan nh ngoi khi.
Nh ba vin kim cng na lm qu, m ngi em ca
vin s quan tr thnh ngi tn tm nht trn i;
hn a chng Ngy Th v nhng ngi i theo chng
xung tu
Chic tu sp i hi cng Portsmouth nc Anh.
khng phi l ng i Venise, nhng chng Ngy Th
cng vui lng v thot c ci ha ngc, chng s tnh
chuyn i Venise sau, khi c c hi.
Bin c" xy n cho hai ngi...
159
Chng XXII
CHNG NGY TH V MARTIN
T I MI N DUYN H I ANH R i B I NGAY
Trn chic tu H Lan, chng Ngy Th la ln:
- Pangloss tin sinh i! ng Martin i! C Cungonde
yu qu i! Th gii ny l ci g vy?
Martin p:
- L mt ci va in r va gh gm!
- ng bit nc Anh, y ngi ta c in nh
nc Php khng?
- Cng l mt s in r nhng l in r theo mt li
khc. Hn ng bit rng hai nc y gy chin vi nhau
chi v vi tha t tuyt ph gn x Gia N i'23, h chi
ph vo cuc chin tt p ny mt s tin ng gi hn
c gi x Gia N i. Nu mun bit nc ny in r hn
nc kia th no th ti s tr thin ca ti khng cho ti
ni chc c. Ti chi c th ni i khi l nhng ngi
Anh m ta sp gp l nhng ngi rt u su bun t.
'23Phin m Hn Vit ca t Canada. D nhin, Canada khng
phi l nguyn nhn chnh ca chin tranh gia Anh v Php
nh Voltaire tng.
ang ni chuyn, tu ti bn Portsmouth. Trn bn
mt m ng dn chng t li, chm ch nhn mt
ngi kh to ln b bt mt, ng trn boong thng mt
chic tu trong on thy lc. Bn qun s ng i din
vi ngi y, bn mi ngi ba vin n vo u ngi
kia, mt cch bnh thn v cng. Tt c dn chng xem
xong ra v, ht sc hi lng.
Chng Ngy Th hi:
- Nhng vic ny l chuyn g vy? V ma qu no m
nh n ni nh th? Ngi va b git vi nghi
thc l ai?
- Ngi y l mt c.
- V ti sao li git ngi c y?
- V ng ta khng chu git cho tht nhiu ngi. ng
ta tc chin vi mt c Php, tu ca ng khng ti
gn tu ca Php bn git.
- Nhng ti thy v c Php cch xa v c Anh
mt khong cng nh ng ny cch xa ng kia.
- iu y khng th ci c l l tt nhin ri. Song
x ny thinh thong li phi git mt c khch l
nhng ngi khc124.
Chng Ngy Th chong vng v thy chng tai gai
mt v nhng iu trng thy v nghe thy, n ni chng
124 c Byng b hnh hnh trong vnh Portsmouth ngy 14
thng Ba nm 1757 v thiu tnh chin u trc hm i
Php khi hm i py ang vy hm Port-Mahon, trn o
Minorque (1756).
162
Chng Ngy Th v Martin ti.
thng lng vi ng ch tu H Lan a chng i Venise
ngay lp tc du chng c b lng gt, cp ca nh
Surinam.
Vin thuyn trng sn sng sau hai ngy. Tu i ven
min duyn hi Php v i ngang qua hi cng Lisbonne,
khin chng Ngy Th sc nh li nhng chuyn c y
m rng rn. Tu vo eo bin v ti a Trung Hi, sau
cht n Venise.
Chng Ngy Th m Martin hn v la ln:
- i n Cha! Ti y ti s gp li c Cungonde
xinh p ca ti. Ti trng cy vo Cacambo cng nh t
trng cy vo ni ti. Mi vic u tt p, mi s u
hon ho, mi s s hon thin hn mi.
163
Ch ng XXIV
G P L I C PAQUETTE
TRONG TAY M T T s
Khi va ti Venise, chng Ngy Th cho i tm
Cacambo ti tt c cc qun ru, cc tim c ph, cc ni
bun hng bn phn, song khng thy anh ta u.
Ngy no chng cng phi ngi xung cc tu b mi
ti: khng c tin tc g ca Cacambo ht.
Chng ni vi Martin:
- Sao y? Ti mt th gi i t Surinam ti
Bordeaux, t Bordeaux ti Paris, t Paris ti Dieppe, t
Dieppe ti Portsmouth, ri i ven bin B o Nha, Y Pha
Nho, vt qua sut a Trung Hi, li phi Venise vi
thng, m c Cungonde vn cha thy n! Thay v gp
c, ti li gp phi ci m n b l bch v mt ng tu
vin trng! C l Cungonde cht ri, thi ti chi cn
c cht theo c cho ri. i! Nu c x Eldorado cn hn
l tr li ci t u chu xu xa ny! ng bn Martin i,
ng ni c lv bit bao: Mi s u l o nh, u l tai
ha!
Chng bun th thm, khng cn mun d cc bui
ha nhc, cc cuc gii tr trong ngy hi gi trang. Khng
mt b qu phi no khu gi c lng ham thch ca
chng. Martin bo chng:
- Tht ra ng cht phc qu, nn mi tin rng mt tn
y t ging lai, c nm su triu trong ti li i n tn
cng th gii m tm ngi yu ca ng ri dn ti Venise
cho ng. Nu y kim c th y ly c ta lm V; nu y
khng kim c th y ly mt ngi v khc. Ti khuyn
ng hy qun i tn y t Cacambo v ngi p
Cungonde ca ng.
Nhng li ca Martin khng khuyn ni chng Ngy
Th. Chng cng au bun thm. ng Martin khng ngt
li gii thch cho chng thy trn th gian ny c rt t o
c v hnh phc, ngoi tr x Eldorado l ni khng ai
i ti c.
Lc hai ngi tho lun v trong khi chng Ngy Th
mong ch Cungonde, chng bng thy qung trng
Saint-Marc, mt thanh nin tu s phi Thatin125khoc
tay mt thiu n. Tu s c v khe mnh, lanh l, mt
sng, i ng hin ngang. Thiu n rt p, va i va
ht. Nng nhn tu s mt cch say m v thinh thong li
bo hai m phng phnh ca ng.
Chng Ngy Th bo Martin:
- t ra ng cng phi nhn nhn rng cp ny sung
sng. T trc n gi ti gp ni no c ngi , th
ni c nhng k kh s, ngoi tr x Eldorado; by gi
ti dm c rng thiu n v tu s kia l ngi rt sung
sng.
125Dng tu Thatin c lp ra vo th k XVI . Qung
trng Saint-Marc l qung trng ni ting nht Venise.
166
Gp l i c Paquette trong tay.
Martin ci li:
- Ti c rng h khng sung sng. Chng ta ch mi
h i n l ng s thy ti on khng m.
ng lin tip xc vi hai ngi, ng li khen ngi h,
mi h v nh hng ca mnh dng ba. Mn n s gm
c m ng, chim a a, trng c chin; ru th c bn th
ho hng: ru Montepulciano, ru Lacrima-christi,
ru o chypre v ru Samos. Khi c mi, c thiu
n mt, cn tu s nhn li ngay. C i theo tu s v lic
mt nhn chng Ngy Th, c tht sc, ngc nhin, bi ri,
mt c bng m v vi git l. Va vo phng ca chng
Ngy Th, c lin ni:
- i! Chng Ngy Th! Khng nhn ra Paquette hay
sao?
T ny n gi chng Ngy Th u c nhn c v
u c cn bn m tng n Cungonde. Gi y nghe
c ni, chng mi la ln:
- Chao i! C Paquette! Phi chng v c m ng
Pangloss lm vo cnh au thng nh l ti
thy?
- Than i! chnh ti l Paquette y. Th ra ng h i
c ht chuyn v ng Pangloss ri. Ti bit tt c
nhng au kh gh gm xy ra cho gia nh b nam tc
v c Cungonde xinh p. Ti th vi ng rng s phn
ti cng bun thm khng km. Khi ng cn nh, ng
thy ti ngy th bit bao. Mt tu s dng Franois, l
ngi ti n xng ti, cm d ti d dng. Nhng
chuyn k tip tht l gh gm. V nam tc t
ui ng i, cng li trc xut ti ra khi lu i. Nu
167
khng c mt y s gii sn sc cho ti th ti cht ri.
t lu sau v th n y s y, ti phi lm ngi tnh ca
ng ta. V ng ghen lng ln ngy no cng nh ti tn
nhn. Vin y s y li l ngi xu x nht i, cn ti th
kh s nht i, ti b nh p hng ngy chi v mt
ngi n ng m ti khng h yu. ng cng bit mt
ngi n b tnh nng ny m lm v mt y s th nguy
him bit chng no. v y s y bt mn v nhng c x
ca b v, mt hm nhn b b cm nh ng cho b ung
mt th thuc rt nhim mu khin b phi thit mng
sau hai gi qun qui au n. Song thn b kin y s v
ti st nhn. ng ta b trn v ti b bt b t. Nu ti
khng c cht nhan sc th ti khng th thot ti.
ng quan ta th ti ra vi mt iu kin l ti cho
ng k v ng y s. chng bao lu ti li b mt thiu n
khc, mt tnh ch, y ti ra khi nh. Th l ti phi
tip tc sng bng ci ngh gh tm ny, ci ngh gy
vui th cho phi cc ng m i vi ph n chng ti li
l mt vc thm su kh. Ti n Venise hnh ngh. A!
C bao gi ng c th tng tng c ci ngh ny ra
sao: phi mn trn mt ng gi li bun, mt lut s,
mt thy tu, mt anh li , mt tu vin trng, ai cng
nh ai; li cn phi chu nhng li chi ra, nhng si
nhc; c khi phi i mn mt ci vy ca ch em m
bn ri cho mt thng cha kinh tm tc ln; li c khi
b mt khch lng chi mc ht s tin va kim c
vi mt khch khc; c khi bi cnh st bt gi lm tin,
trong khi y, chi thy vin cnh ca tui gi khng khip,
hay mt nh thng v mt ng rc. ng ngh n
nhng nng ni y, ng s phi kt lun rng ti l mt
kip ngi kh nht trn gian.
168
Gp li c Paquette trong tay.
Paquette tm s nh vy vi chng Ngy Th, trong
mt quy ru, trc s hin din ca ng Martin. ng
ny bo vi chng:
- ng thy khng? Ti thng phn na cuc nh c
ny !
ng Giroffee - ngi i cng vi Paquette - th ang
ngi trong phng n, ung ru khai v, ch ba n sp
dn ra.
Chng Ngy Th nghe xong cu chuyn ca Paquette,
hi li c:
- Nhng c t ra v vui ci, hi lng, khi ti gp c hi
ny; c ca ht, c bo m v tu s, t ra mnh l ngi sung
sng, ch u c kh s nh c ni.
- , tha ng, cng l mt au kh ca ngh ny.
Hm qua ti b mt s quan nh v ot tin, hm nay
ti li phi ci ct vi mt tu s.
Chng Ngy Th khng cn c th nghe thm na.
Chng xin nhn l thua ng Martin trong v nh c v
ng ni ng l. Sau mi ngi ngi vo bn n, c
c Paquette v v tu s. Trong khi n ung ai cng t ra vui
v, Khi gn xong ba, ngi ta ni chuyn tm tnh vi
nhau ci m hn. chng Ngy Th hi v tu s:
- Tha cha, cha c v hng th mt s phn m ai
cng thm mun. Sc kho xanh ti chi rng trn nt
mt cha. Sc din cha t ra cha hnh phc. Cha li c mt
c gi p tiu su gii mun. Chc cha rt hi lng vi
ngh lm tu s Thatin ca mnh.
- Tht ra, tha ng, ti li mun trm h tt c cc tu s
Thatin. C trm rn, ti mun ni la thiu ri tu vin
169
ri xin lm dn Th Nh K. Hi ti mui lm tui, thn
mu ti p buc ti phi bn ci o di kh ny b c
th tng phn sn nghip cho ngi anh ng khinh bi
ca ti. Trong tu vin th xy ra nhng vic ganh ght,
chia r, in r. Tht tnh ti c hnh l thuyt gio vi
Tn vng v c cht tin, song b tu vin trng ot
mt phn na. Tin cn li, ti dng bao gi. Nhng
mi khi tr v tu vin, ti li mun p u vo tng
phng ng cho ri. Cc bn ng nghip ca ti cng
trong mt tnh trng nh vy.
Martin xoay li pha chng Ngy Th hi:
- By gi ng thy ti thng ton th cuc nh c
cha?
Chng Ngy Th tng Paquette hai ngn bc v ng
Giroffee mt ngn ng, ri ni vi Martin:
- Ti xin tr li ng rng vi s tin y h s sung
sng.
- Ti khng tin; c l ng s lm cho h kh hn vi s
tin y.
- Vic ra sao th s bit, chi c mt iu lm cho ti
c an i l c nhng ngi mnh tnh khng bao gi
gp c m li c gp. Nu nh ti gp li c
con tru ca ti v Paquette, th th no cng s thy
c Cungonde.
- Ti ao c c nh vy v c ngy c s to hnh
phc cho ng, song ti vn c nghi ng.
- ng cng rn qu.
- y l v ti tng tri nhiu ri.
170
Gp li c Paquette trong tay.
Chng Ngy Th li bo Martin:
- ng hy nhn nhng ngi cho du thuyn kia: h
chng lun lun ca ht sao?
- ng khng thy h trong nh h, vi v di con th
ca h. V nguyn th c s lo ngh ca mnh th nhng
anh cho thuyn cng c nhng lo ngh ca cc anh y. C
nhin nu xt tng qut th s phn ca anh cho thuyn
kh hn s phn ca v nguyn th, nhng theo ti s sai
bit khng c l bao v khng ng cu xt.
Chng Ngy Th li hi:
- Ngi ta ni r ng c ng nguyn lo ngh vin
Pococurent sng trong ci lu i tt p kia bn sng
Brenta; ng ta tip n ngi ngoi quc n cn lm.
Ngi ta cho rng ng ta khng bao gi u phin.
- Nu vy ti cng mun i thm mt ngi him c
nh th.
Chng Ngy Th lin bo bn xin php Pococurante
c n thm ng ngy mai.
171
Ch ng XXV
I D THUY r N THAM
L NH CHA POCOCURENT,
rH QU T C THNH VEP ISE
Chng Ngy Th cng ng Martin i thuyn gng
n trn sng Brenta n cung in ca nh qu tc
Pococurent126. Nhng khu vn ca ng c trang tr
bng nhng pho tng rt m thut; cung in xy ct
theo mt li kin trc mi. Ch nhn chng su mi
tui, giu c ln, tip n hai du khch t m mt cch l
php song khng c nim n cho lm; chng Ngy Th
bt mn cn ng Martin th khng.
Trc ht hai thiu n p, qun o sch s, em kem
scla ra mi khch, th kem lm rt kho. Chng Ngy
Th tm tc khen nhan sc hai c, s duyn dng v kho
lo ca hai c.
- l hai thiu n d thng, ngh s Pococurent
ni, i khi ti cho hai c y nm chung ging ti v ti
chn ngn cc b qu phi; chn li lm dng ca cc
b, lng ghen tung, s ganh ght, s quu qu, tnh nh
nhen, knh kiu, di dt ca cc b; li cn phi lm th
126Poco curante: ting ngha l " v t l".
hoc mn ngi lm th tng cc b. Nhng hai thiu
n ny bt u lm ti bun chn.
Sau ba n tra, chng Ngy Th i tn b trong hnh
lang trng by nhng bc ha; chng phi ngc nhin
ngm ngha, hi hai bc u l ca danh s hi ha no?
- l ca Raphael127, ng ngh p. Ti mua cch
y vi nm, vi mt gi khc cao, chi v tnh ho danh;
ngi ta ni rng l nhng tc phm c gi tr nht
. Nhng hai bc ha y khng lm ti hi lng my; mu
hi bun, xm; mt ngi trong bc ha khng trn
tra v khng ni bt; qun o th ch ging vi. Tm li,
du ngi ta ni sao i na, ti khng thy bc ha t
ng cnh thin nhin; ti chi a mt tc phm khi n
lm ti thy nh l ng trc mt cnh thin nhin tht
s; nay khng c tc phm no loi y. Ti c nhiu bc
ha, nhng ti khng bun nhn n na.
Trong khi ch ba n ti, ng Pococurent cho c mt
bn nhc ha tu. Chng Ngy Th thy iu nhc m
du. ng ngh ln ting ph bnh:
- Ting huyn no ny chi c th mua vui trong na
gi; nu ko di hn na, n lm mi ngi mt nhc,
du khng ai dm ni ra. Ngy nay m nhc chi l mt
ngh thut trnh by nhng ci kh khn, m ci g c
tnh cch kh khn th khng lm cho ngi ta vui thch
lu di c. C l ti a nhc kch hn, nu ngi ta
khng lm cho v nhc kch thnh qui g khin ti bt
bnh. Ai a thch th c i xem: c nhng v nhc kch chi
xen vo hai hay ba bi nhc l lng, khng thch hp,
127Raphael (1483 -1520): danh ha ngi .
1 7 4
i du thuyn n thm l nh cha.
ph trng cung hng c ca s. Ai thch cm ng th
c i xem mt kp ht ct ting ln ca trong vai Csar v
Caton128nhng th ngh thut ngho nn 'y m nc
t ho, v cc vua cha tr gi rt t.
Chng Ngy Th tham lun mt cht song vi mt
cch kn o. Martin th ng vi ngh s Pococurent129.
Ch v khch ngi vo bn n. Sau ba n, h a
nhau vo phng c sch, chng Ngy Th thy mt cun
sch ca Homre130, ng rt p, ng li khen ngi theo
s thch ca chng:
- Tht l cun sch gy thch th cho Pangloss, trit gia
danh ting nht nc c.
- Nhng n khng lm cho ti thch th cht no - ng
Pococurent lnh lng ni. Khi xa ngi ta lm cho ti
tng rm l c sch y rt khoi; nhng trong sch t
nhng trn chin c lp i lp li hoi, m li ging nhau:
nh ng v th n lun hi n ra m ch ng lm g quy t nh;
vai Hne trong kch l i tng ca cuc chin m chi
l mt vai tr Iu m, thnh Troie b vy hm m li khng
b chim ot131. Tt c bao nhiu s kin y lm cho ti
bun n cht c. Ti c hi cc nh thng thi xem h
c bun nh ti khng, h tr li ti rng cun sch y
cm trn tay l li phi b xung lin, song vn phi n
128Canton: k m st Csar.
129m chi nhng cuc bt chin thi by gi v nhc kch, m
nhc , Php.
'3 Homre: thi s Hy Lp, c xem l tc gi ca anh hng ca
ni ting Illiad v Odysse.
31Trong Iltiad, cuc vy hm thnh Troie ko di 10 nm.
175
trong t sch v n l mt pho tng c; n ging nh
nhng huy chng st ri, khng th bn c.
Chng Ngy Th hi:
- Chc ngi khng ngh nh th v Virgile?
- Ti cho rng cun th nh, th t v th su trong b
L 'Enidd32 ca ng y th rt hay, nhng cc nhn vt ca
ng th khng cn g lnh lng v kh cho bng: Ene
hiu tho; cloanthe kho mnh; Achates bn tt; Ascanius
cn t tui, tr con; vua Latinus kh di; hong hu Amata
th ph ho, Lavinia th v v. Ti a cc tc phm ca
Tasse v nhng chuyn ngn ca Arioste1^ hn.
- Tha ngi, ti mn php hi ngi c thch c
Horace134khng?
- Trong y c nh ng chm ngn m con ngi lch s
trn i d s dng. C ng trong nhng cu th, chng
in su vo trong tr nh. Nhng ti t ch n cuc du
hnh ca tc gi ti Brindes v nhng li m t ca ng
v mt ba n khng ngon lnh, cng cuc ci v gia g
Pupilus no bng li l tc tn, vi mt ngi li chua
nh dm. Ti rt gh tm phi c nhng cu th th tc
ca ng chng li cc b gi v cc m ph thu; v ti
cng chng hiu th ng ta gi tr ch no khi ng ta ni
vi ng bn Maecenas ca mnh rng nu ng ta c xp
vo hng cc thi s tr tnh th vng trn cao c ca ng ta
s va vo cc v tinh t. K kh di lun lun mn chung
r2 nide-. s thi gm mi hai ca khc ca Virgile (70-19
trc Cng nguyn).
'S3Arioste (1474-1533): thi s ngi ,
*34Horace (65-8 trc Cng nguyn): thi s ngi La M.
176
mt tc gi c a thch, cn ti th ti c sch l
cho ti; ti c ci g ti p dng c.
Chng Ngy Th vn c gio dc bng phng
php cng rn, khng cho chng c c tinh thn xt
on, nn chng rt ly m l khi nghe ng ngh
Pococurent ni nhng iu y. Martin th cho li suy t
ca ng l hp l.
- ! y l mt tc phm ca Cicron1^, chng Ngy
Th a n. Chc hn vi mt i danh nhn nh th, ngi
khng phi bun t.
- Ti khng c ng ta bao gi - ng ngh p. - Du
tc gi y c bo cha cho Rabirius hay Cluentius cng
chng quan h g. Ti bit kh nhiu v n, c ng nh
mt thm phn, nn khng cn c thm v no na. Ti
a thch nhng tc phm trit l ca Cicron hn. Nhng
khi ti nhn xt rng ng ta nghi ng tt c mi s, th ti
thy ng cng nh ti thi, ti kt lun rng ti cng hiu
bit nh ng. Ti khng cn n ai c.
- ! y l tm mi cu n S U tp cc thin kh o c u
ca mt vin hn lm khoa hc, Martin tip li. C th c
g b ch trong pho sch ny.
- Nu nh mt trong nhng tc gi pho sch y ch cho
ngi ta bit ngl ch to kim gt, th cng gi l b ch, -
ng Pococurent p. Song ti ch c thy trong sch y
nhng h thng kh khan, khng c g ch li c.
- ka! Bao nhiu l v kch ti thy c, bng ting
, ting Php, ting Y Pha Nho, chng Ngy Th la ln.
i du thuyn n thm l nh cha...
Cicron (106-43 trc Cng nguyn): lut s chnh khch,
trit gia ngi La M.
177
p
- Phi, v ngh s p, c n ba ngn v m ti khng
thy c ba t kch c gi tr. Cn nhng cun thuyt
gio kia, tt c khng ng gi bng mt chng ca
Snque136; nhng cun sch thn hc s kia, ti
khng bao gi m ra mt cun, v cng khng c ai c.
Martin nhn thy nhng ngn cha y sch vit bng
ting Anh, lin ni:
- Ti tin rng mt ngi theo phi cng ha s a c
nhng sch y. Chng c vit mt cch rt t do.
ng Pococurent p:
- Phi, c t do vit iu g mnh suy ngh th tt p
lm sao! l mt c quyn ca con ngi. Trong khp
nc chng ti, ngi ta ch vit ra nhng g ngi ta
khng c suy ngh; nhng ngi ci t quc ca
nhng Csar, ca nhng Antonin, khng bao gi c
pht biu kin g nu mt thy tu dng Thnh
Dominique137khng cho php. Ti rt bng lng v s t
do m cc nh hin trit Anh pht biu, nu tinh thn b
ng ng lm h li ci tinh hoa ng trng ca t do
cao qu y.
Chng Ngy Th thy mt tc phm ca Milton^8, hi
ch nhn c cho tc gi y l mt danh nhn chng? ng
Pococurent p:
136Snque (khong th k IV trc Cng nguyn n nm 65
sau Cn g n gu yn ): trit gia L a M .
137Nhng thy tu dng thnh D ominique gi mt vai tr qu an
trn g tro n g Fhp n h.
138 M il to n (i6o 8- i674): n h th A n h, tc gi ca m t s thi
thn h k in h, Thin ng m t.
178
i du thuyn n thm l nh cha.
- ng y ? Con ngi man r y ph bnh rt di
chng u ca Kinh Cu c139bng mi cun th, li
cng rn? Ci tn bt chc vng v ngi Hy Lp y
lm lch lc nim v s khai thin lp a. Trong khi
Mose hnh dung ng Bt dit to ra th gian bng li
ni, th tc gi th l y li cho rng ng Cu th' ly ci
compa trong mt ci t ca tri m to ra Tri t. Ti
u phi ngi a thch tc gi; ng ta lm h hng c
nim v a ngc v ma qu ca Tasse, m t qu Lucifer
khi l loi cc, khi l ging ngi ln; ng lp li c trm
ln nhng li ging nhau, tho lun v thn hc; trong khi
t bt chc Arioste khi ng ny m t ra s sng to ra
ha kh khi hi, ng ta li t mt cch trnh trng
cnh ma qu bn sng thn cng ln tri. Ti cng nh
mi ngi khc , khng ai tin c nhng chuyn k d
bun thm y. Hn ph i gia Ti li v T thn vi nhng
con rn m Ti li sinh sn, lm cho ngi no c thc
u phi nn ma; vic m t rt di v mt nh thng
chi hay i vi nhng k o huyt. Tp th m m, k d
v ng tm y, ngay t lc xut bn b khinh bi. Ngy
nay ti coi n cng nh nhng ngi ng thi trong t
quc n i x vi n. Rt cuc, ti ni nhng iu g
ti suy ngh, ch'ti khng cn mun ngi khc cng
phi suy ngh nh ti.
Chng Ngy Th bun ru v nhng li ni y; chng
tn trng Homre, chng a thch Milton, chng ni nh
vi Martin:
- Than i! Ti rt lo s rng ng ny s khinh bi thm
t nhng thi s ca nc c chng ta.
1:WChi phn Sng t h k tro n g Kin h Thn h.
179
- C th cng chng hi g ln. Martin p.
Chng Ngy Th lm bm: ! Ci ng ny t cao t
i bit bao; ng ta cho mnh l mt danh nhn cao c,
khng c tc gi no lm cho ng hi lng.
Sau khi xem cc cun sch trong phng c sch, ba
ngi i ra vn. Chng Ngy Th ng li khen ngi khu
vn tt p. Ch nhn lin ni:
- Ti khng thy khu vn no v v bng khu vn
ny; y chng ti chi c nhng cy ci tm thng;
mai kia ti s trng li cy ci theo mt d n cao nh
hn.
Khi hai ngi khch t m co bit ch nhn, chng
Ngy Th ni vi Martin:
- Chc ng phi chu rng ng ngh s y l ngi sung
sng nht v ng cao c hn tt c nhng g m ng c.
Martin ci li:
- ng khng thy sao? ng y chn ngn tt c nhng
g m ng ta c! lu lm Platon ni rng nhng bao t
tt hn ht khng phi l nhng bao t ht hi tt c
nhng mn n140.
Chng Ngy Th ni tip:
- Nhng ngi ta cng thy vui thch khi c th ch bai
tt c v nhn thy nhng li rm nhng ci m k khc
cho l tt p, ng c ng khng?
- ng ni vy c ngha l ngi ta thy vui th trong
lng chi v ch bai v ni mnh khng thy g vui th?
Tro n g C ngho (R pu bl iqu e) ca Pl ato n .
180
i du thuyn n thm lnh cha.
- Vy th chi c ti l sung sng khi ti gp li c c
Cungonde.
- ng nn hy vn g l phi lm. Martin kt lun.
Th ri ngy thng tri qua; Cacambo vn khng thy
tr li. Chng Ngy Th au bun qu, n ni chng
khng cn quan tm n vic c Paquette v tu s Girole
khng tr li cm n chng.
181
Ch ng XXVI
CHNQ NGY TH V MARTIM
D NG B A V I SU NG I NGO I QU C
Mt bui ti, chng Ngy Th v Martin sp sa i n
vi nhng ngi ngoi quc tr cng nh hng, th bng
nhin pha sau lng chng, c mt ngi n ng mt
my en bng nh thoa m, nm ly tay chng v ni:
- Xin ng sn sng i vi ti; ng cn i gp.
Chng ngonh li th thy Cacambo. Chng chi ngc
nhin v sung sng nu nh c thy Cungonde. Tuy
vy chng cng c th mng in ln c khi gp li
Cacambo. Chng m ly ngi bn c m hi:
- Cungonde khng c y sao? C ta u? Anh
hv a ti n vi c ti cng vi c cht v vui sng.
- Cungonde khng c y. C tn Constantinople.
- tn Constantinople ! Tri i! Nu nng tn n c
Trung Hoa, ti cng bay lun n ... Chng ta i lin
c khng?
Cacambo p:
- Chng ta s i sau ba n ti. Ti khng ni nhiu li
c; ti l mt tn n l, ch ti ang ch ti. Ti phi
n hu ng ta dng ba. ng ch h mi ni mt cu g
v phi sn sng ch ti cng i.
Chng Ngy Th na mng na au n; chng sung
sng c gp li ngi bn trung tn v ngc nhin sao
anh ta li thnh n l. Chng thy trn tr hy vng v sp
gp li ngi yu. Tri tim p mnh, u c bi ri,
chng cng Martin ngi vo bn n, c c su ngi ngoi
quc n Venise d ngy hi gi trang.
ng Martin vn im tnh khi nghe nhng bin c ca
Cacambo.
Cacambo rt ru cho mt ngi trong su ngoi nhn
y; ri n khi n xong anh ni nh vi ng ta: Tu Hong
thng, tu sn sng. Hong thng s i khi no ngi
mun. Ni xong anh ta i ra ngoi.
Nhng thc khch ngc nhin nhn nhau khng ni
mt ting. K' n mt tn y t khc bc li gn ch
m ni:
- Tu B h, xe ca B h ti Padoue141, cn thuyn
rng sn sng.
ng ch ra du cho tn n bc i ra. Tt c thc khch
nhn nhau, cng ngc nhin hn. Tn y t th ba tin
li gn thc khch ngoi quc th ba v ni:
- Tha Quc vng, Quc vng khng th y lu
hn na, k h thn chun b y .
Ri anh ta b i ngay.
Chng Ngy Th v Martin tng l mt tr vui a
trong ngy hi ho trang.
141Padoue: thnh ph bn cnh Venise.
184
Chng Ngv Th v Martin dng ba vi.
Lin lc y, mt tn n bc th t n ni vi ngi
ch th t:
- Hong Thng s i khi no Ngi mun. Ri anh ta
li ra ngoi nh tt c nhng tn n l trc.
K n tn th nm bc vo v cng ni nh nhng
tn trc vi ch nhn ng th nm. n tn n l th
su bc vo ni mt cch lnh lng vi thc khch th
su ngi bn cnh chng Ngy Th:
- Tu B h, ngi ta khng cho B h v k h thn
chu na. Chng ta c th b bt giam m nay. k h
thn thu xp mi cng vic ring ca h thn. Xin co bit
B h.
Tt c cc y t i ri, su ngi ngoi quc cn ngi
li vi chng Ngy Th v Martin, chm m trong yn
lng nng n. Sau chng Ngy Th ph v s yn lng, ni
trc:
- Tha cc ngi, tht l mt tr a c bit. Ti sao tt
c cc Ngi u lm vua? Ring c ti v Martin l khng
lm vua nc no ht.
Ch nhn ca Cacambo trnh trng ct ting v ni
bng ting :
- Ti khng a u. Ti l vua Achmet Tam1"'2. Ti
lm vua Th Nh K nhiu nm: ti trut ngi anh ti;
chu ti trut ngi ti; ngi ta chm u cc v thng
th ca ti; ri ti sng nhng nm cn li trong lnh
cung. Chu ti l vua Mahomed thnh thong cho php ti
^2A chm et Tam : vu a Th Nh K t 1703 n 1730. n g m t
nm 1736 trong mt cung in c k dnh ring cho nhng ng
vua Th Nh K b ph trut.
185
i du lch cho c sc kho. V th ti n y d l hi
gi trang.
Ngi tr tui ngi gn Achmet ni tip:
- Ti l Ivan43; trc y lm hong ton th nc
Nga. Ti b trut ph t lc cn nh; song thn ti b bt b
t. Ngi ta nui nng ti trong khm ng. Thnh thong
ti c php i du lch, c lnh i theo coi chng ti
khng b trn. Ti n Venise d hi gi trang.
Ngi th ba ni:
- Ti l Charles douard144, vua nc Anh. Thn ph
ti nhng ngi cho ti. Ti tranh u gi ngi bu.
Th nn ngi ta mc tim ca tm trm ngi theo ti
trong cuc chin u, ngi ta cn ly tim ca h p vo
m h. Cn ti b cm t. Ti n La M thm thn
ph ti cng b trut ph nh ti. Lun th ti i d hi
gi trang Venise.
Ng i th t ln ti ng:
Ti l vua Ba Lan145; hon c nh chi n tranh l y i
t n c m ti c th a k ; cha ti c ng t ng tr i
qua nh ng th t b i nh th ; ti cam chu s ph n nh vua
143Ivan VI: con trai ca chu gi sa hu Anna, c tn xng l
sa hong ngay lc mi cho i (1740) v b Elisabeth, con gi
ca Pierre i ' ph' trut nm 1741. ng ny b x t di
triu Catherine II, nm 1764.
144Charles douard (1720-1788): con trai t ca J acques II (b
trut ngi nm 1688 v sng La M). ng toan tnh xm lc
x cosse nm 1745 nhng tht bi Culloden.
145A u gu ste I I (1696- 1763): Tu yn hu x Saxe, vu a Ba L an t 1733
n 1763. Nm 1756, qu n i ca Fed eric I I n c Ph bu c
ng phi ri b "t nc c tha k" ca ng, tc l x Saxe.
186
Chng Ngy Th v Martin dng ba vi.
Th N h K Achmet, sa hong Ivan v vua Charles
douard, cam chu Tr i cho m t cu c sng lu di v
ti n Venise d h i gi trang.
Ngi th nm ct ting ni:
- Ti cng l vua ca dn Ba Lan146. Ti lm mt vng
quc ca ti n hai rn, nhng Tri thng, li cho ti
lm vua mt nc khc, ti ti thi hnh nhiu iu ch
quc li dn, hn c cc v vua ca dn Samates lm c
trn b sng vistule. Ti an phn th thng v i Venise
d hi gi trang.
Cn li ng vua th su ni chuyn ca mnh:
- Tha cc ngi, ti khng c s nghip ln lao nh cc
ngi, song ti cng tng lm vua. Ti y l vua
Thodore147, c ct ln ngi bu o Corse. Trc
kia ngi ta tng gi ti l Hong thng nay ngi ta
gi ti l ng cng l t t lm. Ti tng cho c tin
khi lm vua, nay khng c ng xu dnh ti; ti tng c
hai Th trng hu cn, nay chi c mt tn n bc. Ti
ng tr trn ngai vng ri b bt sang Anh b ngc, ng
46Stanislas Leczynsky (1677-1766): Ln ngi vua Ba Lan nm
1704, nhng b Pierre i ' sn ui nhiu nm. Do Louis XV,
ngi ly con gi ng thc y, ng li c ng quang mt
Tn na vo nm 1733, nhng ngay sau li b ngi Nga v
ngi Ph sn lng. Nm 1738, ng chp nhn l hu tc vng
Loraine v Bar. Samartes l tn c ca Ba Lan. Sng Vistule l
con sng chy qua vng Varsovie.
47Theodore de Neuhoff (1694-1765): ngi c c bu lm
vua o Corse nm 1736 vi s gip ca quc trng Tunis.
ng chy trn 8 thng Lun n, sau b b t v n nn
trong 7 nm.
187
trn rm r lao thnh Lun n. Ti rt lo ngi s b c
x nh vy ti y, du l ti i d hi gi trang nh cc
ngi.
Nm v vua nghe v th su k chuyn, thy ng lng
trc n cao thng. Mi v tng vua Thodore hai mi
ng s canh sm y phc. Chng Ngy Th tng ng
mt vin kim cng ng gi hai ngn ng.
Nm ng vua ngc nhin hi nhau:
- Ci ng y l ai vy m giu c, c th tng gp
trm rn s tin ca mi ngi chng mnh?
Mi ngi hi chng Ngy Th:
- Ngi c phi l vua khng?
Chng p:
- Tha cc ngi, khng. Ti khng h ham mun lm
vua.
Mi ngi bn n ra v khch sn, th li gp bn v
hong t cng mt a v v cnh ng chin tranh; h cng
n d cc cuc vui cui cng ca ngy hi.
Nhng chng Ngy Th khng tm ti cc tn
khch y. chng ch lo tnh n vic i Constantinople
gp li c Cungonde yu qu.
188
Ch ng XXVII
TRONG CU C HNH TRNH
T I COrSTArTiriOPLE, CHNG NGY TH
G P L I NAM T C V PANGLOSS
Nhn c vin thuyn trng n n ph Th Nh
K Achmet v Constantinople, tn n bc trung thnh
Cacambo xin c cho chng Ngy Th v ng Martin
cng i mt chuyn tu.
C hai ngi xung tu lm l bi yt v hong khn
cng y.
Trn con tu v nc Th, chng Ngy Th ni vi
Martin:
- Th l c n. su ng vua b trut ph dng ba
vi chng ta, trong s c mt v c ti gip tin
bc. C l cn c nhng v khc na v phc hn. Ring
ti th ti mt mt trm con tru m cn hy vng c
n Constantinople gp li ngi p Cungonde. Bn
Martin yu qu i, mt rn na ti ngh li, thy Pangloss
ni ch l, mi vic u hon ho.
Martin p:
- Ti chc ng c nh vy.
- Nhng ny ng bn, c phi l chng ta n Venise
tri qua mt cuc phiu lu kh tng tng c
khng. Trn i c bao gi ta thy, hay nghe ni n su
ph ngi chung bn dng ba vi nhau.
- iu y cng cha k l bng cc bin c xy ra
cho chng ta, Martin p. Su ng vua mt ngi l chuyn
thng. Cn nh ci vinh hnh ca chng ta c dng
ba vi su ng vua l vic nh, khng ng k.
Chng Ngy Th li chy i kim Cacambo trn tu,
m ly ngi t c, va l bn qu ca chng, ri hi:
- Cungonde ca ti ra sao? Nng vn p lng ly
ch? Nng c kho mnh khng? Nng vn lun lun yu
ti ch? C l anh tu cho nng mt ta lu i
Constantinople?
- Tha ng ch yu qu, Cacambo p, c Cungonde
hin nay ang ra chn a cho mt hong thn c rt t
bt a trn b bin Propontide148; c l n l trong gia
nh mt v qun vng c, tn l Ragotski14^, ngi c
vua Th tr cp cho ba ng quy mi ngy sng.
iu ng bn hn ht l c Cungonde khng cn p
na; by gi c xu gh gm!
- Chao i! p hay xu v hi! Ti l con ngi lng
thin. Bn phn ca ti l phi yu c u c p hay xu.
Nhng ti sao c li phi lm vo cnh ti tin n nh th,
khi m ti gi anh nm, su triu ng lo cho c?
148Bin Marmara.
149Ragotski (1676-1735): Hong thn Hungary tng ni ln
chng li ngi o vi s gip ca nc Php, tr thnh vua
xTransylvanie v lui v Th Nh K sau tht bi ca ng.
190
Trong cuc hnh trnh ti.
Cacambo p:
- ng vy, ti phi tr cho v Tng trn Bunos-
Aires hai triu chuc c Cungonde. cn bao nhiu
tin th b mt tn hi tc cp ot ht. Tn cp cn
a chng ti n mi Matapan, n Milo, n Nicarie,
n Samos, n Petra, n Dardanelles, n Marmara,
n Scutari^0. C Cungonde v b gi hu h ti nh mt
hong thn m ti ni, cn ti lm n l cho mt ph
Th Nh K.
- Tht l bao nhiu tai bin dn dp, gh gm! Nhng
may sao ti cn vi vin kim cng, ti s c th chuc c
Cungonde d dng. C iu ng bun l by gi c tr
nn xu x!
Chng quay li hi Martin:
- Th no? kin ng ra sao? Ai ng ti nghip hn
ht? Su v ph hay l ti?
Martin p:
- Ti u bit c. Ti u c trong tim cc ng?
- Ch! Nu Pangloss tin sinh c mt y th ng c
th tr li cho ti c.
- Ti khng bit Pangloss tin sinh ca ng dng ci
cn no m cn lng nhng kh nhc ca cc ng hu
xt on. iu m ti c th tin on l trn mt t c
c hng bao nhiu triu ngi kh cc hn su v ph
kia.
'50Tt c nhng a danh ny u nm ven b ng a Trang
Hi.
191
Chng Ngy Th p:
- iu y c th c ch!
Vi ngy sau, tu i vo eo bin Hc hi, chng
Ngy Th bt u chuc Cacambo vi mt gi rt cao. Ri
chng thu mt chic thuyn i n b bin Propontide,
tm Cungonde chuc ra, u c ta xu n th no
chng na.
Trong s nhng ngi t kh sai cho thuyn, c hai
ngi cho rt d, thnh thong li b thuyn trng cm
roi gn b, nh ln hai vai trn.
Sn mi t tm, chng Ngy Th nhn k hn. chng
li gn hai ngi vi v mt thng hi. Nhn mt h,
thy c vi nt ging vi nt mt ca Pangloss v ca v
nam tc, tc linh mc dng Tn, v l anh c
Cungonde.
Cm ngh y lm cho chng xc ng, bun ru. chng
li cng nhn k hn na. chng ni vi Cacambo:
- Bn i, ni tht cho anh nghe: nu ti khng thy
tn mt ng Pangloss b x treo c, nu nh ti khng
t tay m cht ng linh mc nam tc, th chc l ti
phi quyt hai tn cho thuyn ny l hai ng y.
Nghe c nhng ting Pangloss v nam tc m
chng Ngy Th va ni ra, hai t nhn cho thuyn bng
tht ra mt ting ku ln, ngng tay cho li, lm ri c
hai chic bi cho. Vin thuvn trng chy n, nhng
roi n vun vt trn lng hai ngi. Chng Ngy Th la
ln:
- Hy ngng tay! Hy ngng tav! Mun bao nhiu tin,
ti cng s tr cho ng!
192
Mt trong hai t nhn ct ting hi:
- T ra chng Ngy Th y ?
Ngi t th hai hi tip:
- Sao? Chnh l chng Ngy Th y ?
Chng Ngy Th nhn li rn na ri ni:
- Phi chng gic mng? Ti m hay tnh? Ti ang
trong thuyn ny hay khng? Phi chng ng nam tc
m ti git? Phi chng ng Pangloss m ti thy x
gio?
C hai ngi tr li:
- Chnh hai chng ti y!
Martin ngc nhin hi tip:
- Sao? ng chnh l nh i hin trit Pangloss y ?
Chng Ngy Th ni gp vi vin thuyn trng:
- Tha ng thuyn trng, ng i bao nhiu cho ti
chuc Nam tc Thunder-ten-tronckh, mt trong nhng
nam tc ni ting ca quc? V c ng Pangloss, nh
siu hnh hc thm thy nht ca nc c?
Vin thuyn trng p:
- ch tn C c! V hai tn t kh sai tn C
c ny l th nam tc ln v trit gia ln, nn ta i
phi chuc nm chc nghn ng s canh.
- ng s c tr s tin. ng hy cho thuyn i l
nh chp, n ngay Constantinople, ti s tr tin ng
ngay lp tc. ng hy a ti ti ni tr ng ca c
Cungonde.
193
Vin thuyn trng theo ngh ca chng Ngy Th,
cho thuyn i tht l ti thnh ph', l nh cnh chim bay.
Trn chin thuyn, chng Ngy Th m ly v nam
tc v ng Pangloss m hn nhiu ln; chng hi:
- Lm sao m nam tc cn sng, ti git ngi ri
m? Cn thy Pangloss yu qu ca ti, ti sao thy cn
sng sau khi b x tht c? V ti sao c hai ng li thnh
t nhn kh sai cho thuyn nc Th Nh K ny?
V nam tc hi:
- C tht l em gi Cungonde ca ti cn sng x
ny khng?
- Tha, ng nh th. Cacambo tr li.
Pangloss th la ln:
- Tr i i, thy tr chng mnh li gp nhau!
Chng Ngy Th gii thiu vi hai ngi trit gia
Martin v ngi bn trung thnh Cacambo. Tt c mi
ngi m ly nhau, ni vi nhau bao nhiu cu hn huyn
tm s. Chin thuyn i nh bay v cp bn.
Ngi ta tm mt ngi Do Thi n chng Ngy
Th bn cho anh ta mt vin kim cng, ly nm mi
ngn ng. Vin kim cng y ng gi ti mt trm ngn
ln, nhng anh Do Thi ly Abraham ra m th rng anh
ta khng th c hn s tin nm chc ngn, chng Ngy
Th a s tin cho vin thuyn trng, chuc hai
ngi t kh sai. Pangloss cm ng qu, qu xung m
chn ngi gii thot cho mnh. Cn ng nam tc
cm n bng mt du hiu nghing u v ha s tr li
S tin cho chng Ngy Th lin khi no c dp. ng li
hi thm:
194
- C th chc l em gi ti Th Nh K khng?
Cacambo p:
- Khng g chc chn cho bng. C nng ang trong
gia nh mt hong thn v ra chn a.
Chng Ngy Th cho kim hai ngi Do Thi na n
bn thm my vin kim cng ri tt c thu mt chic
thuyn i gii thot cho c Cungonde.
195
Ch ng XXVIII
BI N C X Y RA CHO CHNG rG Y TH ,
CUrGOHDE, MARTIN, PANGLOSS...
Chng Ngy Th ni vi v nam tc:
- Mt rn na ti xin li ngi vi vic m xuyn qua
bng.
- Ta ng nhc li chuyn c na. Tht ra lc y ti
qu nng, ti th nhn nh th. Nay anh mun bit ti
sao ti b y i cho chin thuyn, ti ni r li u ui
cu chuyn anh nghe. Sau khi mt s huynh y t cha cho
ti lnh vt thng, ti b mt ng Y Pha Nho bt cc, b
vo lao Bunos-Ayres trong thi gian em gi ti i
khi y. Ti xin tr v La M, phc v bn cnh linh mc
gio on trng. Ti c c i lm cha tuyn y
Constantinople, ti ta i s Php. Lm vic cha c
tm ngy, th mt bui chiu ti gp mt thanh nin s
quan ni dch trong hong cung cn trai tr. Tri qu
nng bc, chng thanh nin i tm v ti cng i tm
lun th. Ti khng bit rng mt ngi C c b bt gp
trn trung vi mt ngi Hi gio l mt trng ti. vin
php quan h lnh nh ti mt trm roi vo gan bn
chn ri kt n ti i lm kh sai di chin thuyn. Ti
khng tin rng ngi ta c th lm mt vic bt cng hn
th na. By gi ti khng bit ti sao em gi ti li lm
bp cho ng hong Transylvanie lnh nn Th?
Chng Ngy Th hi:
- Cn Pangloss tin sinh, ti sao ti gp li c tin
sinh ngv nay?
- ng th t l anh thy ti b treo c; lc u ti b
x thiu trn gin ha. Nhng hn anh cn nh, lc sp
thiu ti th tri ma nh thc chy; h khng cn lm
sao chm la v gi thi nh bo; h bn i ra ti x gio
v khng th lm g khc hn. Ngi x gio ti khng
phi l ngi bit rnh vic tht c. Tht ra ngh thiu
ngi th y gii lm. Y khng quen x gio. Ci thtig tht
c b thm nc ma, nn khng tht cht; si thng y
b tht nt vng v. V vy ti khng tt th hn. Mt y s
gii phu sau mua t thi ti, em v nh tp m x.
Trc ht ng rch mt vt dao t rn n xng quai
xanh ca ti. Khi b dao rch, ti tht ln mt ting ln,
n ni vin y s hong hn t nga. ng ta khip s, b
chy v cn b t thang na. B v ng phng bn nghe
ting ng, lin chy qua phng m xem chuyn g xy ra.
B thy vt m ca ti cn kinh hong hn c chng; b
chy ra u cu thang v dn cc ln ngi chng b. Khi
hai ng b hon hn, ti nghe b bo vi ng:
- ng i, ti sao ng m t thi mt tn t gio? ng
khng bii rng ma qu mi trong xc tn t gio ny
hay sao? ti chy i ku mt linh mc tr dit t ma!
Ti hong s khi nghe cu y. Thu ht tn lc cui
cng ti la ln:
- ng b hy thng hi ti.
198
Sau ht ng y s gii phu, ngi B o Nha, tr nn
bo dn: ng may li ch da b m; v ng cng sn sc
cho ti. Mi lm ngy sau, ti bnh phc. ng y s kim
cho ti mt vic lm, xin cho ti lm bi nga cho mt hip
s Malte. Ch ti k t lu d b i Venise v n y ng
khng cn tin mn ti na. Ti phi lm cng cho mt
li bun Venise v theo ng n Constantinople.
Mt hm, ti ngng cung vo thm mt gio ng
Hi gio. Trong gio ng ch c mt gio s gi v mt
n tn rt p, ang c kinh. V ca c h c; c eo
trc ngc mt b hoa gm nhiu loi ho: hoa tuy lp,
hoa hng, hoa mu n, mao lng, hu d hng, lin
hng. Ri c lm rt b hoa xung, ti chy n, lm
ln, knh cn gi li cho C151. Ti chn ch ng sng
kh lu, n ni v gio s gi ni gin, nhn thy ti l
mt tn C c, ng ku cu. Ngi ta bt, dn ti n
mt php quan. ng ny ra lnh nh ti mt trm roi
vo lng bn chn v kt n ti kh sai, y i cho
thuyn trong mt chin thuyn. Xung thuyn, ti b xch
v t vo mt chic gh di cho thuyn, ngay bn
cnh ng nam tc. Cng chin thuyn ny c bn thanh
nin gc gc tinh Marseille, nm linh mc Napoli v hai
tu s Corfou. H cho ti hay cc vic nh th ny thng
xy ra mi ngy. ng nam tc cho rng ng b x bt
cng hn ti, song ti th li ngh rng tm trung vi mt
ngi Hi gio th ti nng hn l gi b hoa vo ngc cho
mt thiu n. Hai chng ti thng tranh lun vi nhau
v hng ngy thng b nh hai mi roi gn b vo
Bin c xy ra cho chng Ngy Th...
Cch hnh x ny tri ngc vi quy nh ca o Hi, nhng
l tp qun ca ngi chu u, th hin s tn trng ph n.
199
lng; cho ti ngy cc din bin ca v tr kt hp li v
a anh ti y ri chuc chng ti ra.
- ng Pangloss thn mn, ti xin php hi ng: khi ng
b tht c, ri rch da bng, k n b nh n, b y i
kh sai cho thuyn, th ng c cn ngh l mi vic s
hon ho hn, hay khng?
Pangloss p:
- Ti vn gi nguyn nim lc u, v ti l mt trit
gia, ti khng th thay i kin c. Leibniz khng th
Tm c, thuyt iu ha n nh l thuyt ng nht
trn i.
200
Chng XXIX
CHNG NGY TH
TI r G cur Gor DE
Trong khi chng Ngy Th, v nam tc, trit gia
Pangloss, Martin v Cacambo k cho nhau nghe nhng
cuc phiu lu ca mi ngi, trong khi h tham lun v
nhng bin c phi hp v khng phi hp, v nhng l
nhn qu, v s kh vt cht v s kh tinh thn, v t do
v tnh tt yu, v nhng an i c th tm ra trong lc lm
vic cho thuyn Th Nh K, th h ti b bin
Propontide, thy cn nh ca ng hong lu vong m c
Cungonde lm ngi hu h. iu th nht h trng
thy l c Cungonde cng b gi ang phi qun o trn
dy km.
V nam tc xm mt li trc cnh tng y. Cn
chng Ngy Th, ngi yu hin du ca c Cungonde
thy c mu da xm, ging ni kh khan, mt ni tia
mu, m nhn nheo, cnh tay nng chy, trc da; chng
lui li ba bc, rng rn sau li bc ti v x giao, c m
chng Ngy Th v anh ca c; mi ngi m hn b gi.
Chng Ngy Th lo tin chuc c hai ngi.
Sn c mt ming t bn cnh, c th trng tia
c. B gi khuyn chng Ngy Th nn thch nghi vi
hon cnh mi, ch i sau ny may ra s phn c kh
hn chng?
C Cungonde khng bit l mnh xu x; v khng
ai bnh phm cho c hay. C tng mnh cn nhan sc,
nn ni vi mt ging tuyt i, nhc li vi chng Ngy
Th nhng li ha c; ging c qu quyt n ni chng
khng dm chi t. chng ni cho v nam tc bit l
chng s ci em gi ng.
Nam tc nghim ngh p:
- Ti khng bao gi chu c mt s nhc nh nh
vy v pha em gi ti v s hn xc ca ng. Ngi ta
sau ny khng bao gi trch mc ti v vic hn y,
song con ci ca em gi ti s khng c gia nhp giai
cp qu tc nc c na. Khng, em gi ti chi c th ly
chng cp nam tc.
Cungonde qu xung m chn anh, m a git l;
ng anh vn khng lay chuyn.
Chng Ngy Th bt bnh ni:
- Hi anh ch in r kia, ti cu anh khi kip kh
sai cho thuyn, ti b tin chuc anh. Ti li chuc c
em gi anh na; nng ang lm ti i, ra chn a cho
ngi ta. Nng ang xu x m ti vn chu ci lm v.
Vy m anh cn mun ngn cn sao? Nu ti khng nn
c cn gin th ti li git anh rn na.
- Anh mun git ti th c git, nhng anh khng th
c i em gi ti khi ti cn s ng.
202
iu th nht h trng thy l c Cungonde
cng b gi ang phi qun o trn dy km
(Minh ha cho Candide ca Moreau le Jeune)
Chng XXX
K T LU n
Chng Ngy Th, trong thm tm khng cn thm
mun g m ci c Cungonde. Nhng thi hn xc
cc ca ng nam tc lm cho chng quyt nh phi
lm php ci. V li c Cungonde nng lng thc gic
chng mi, nn chng khng n bi c. chng hi kin
ng Pangloss. ng Martin v ngi bn trung tn Cacambo.
Pangloss tho mt bn iu trn trong ng chng minh
rng nam tc khng c quyn g ngn cn em gi v nng
c quyn ly chng Ngy Th, theo php lut ca quc
c m ci s c hnh theo th l mt m ci bi tc.
Martin bn nn ling Nam tc xung bin. Cacambo kt
lun: nn giao tr ng ta cho vin thuyn trng Th Nh
K ng ta nm li mi gian kh t lu na v khi no c
tu th gi ng ta v La M, tr li cho gio on, kin ny
c ng thanh chp thun. B gi cng t tn thnh.
Song khng ai ni cho em gi nam tc hay.
Ngi ta b tin ra thi hnh cng vic tri chy. Mi
ngi u hi lng la c mt gio s dng Tn v
trng pht c tnh kiu hnh ca mt nam tc c.
C nhin, mt ngi nh chng Ngy Th, sau bao
nhiu tai ha, li tr nn giu c ln nh nhng vng bc
chu bu ly c x Eldorado, m ci c Cungonde,
chung sng vi trit gia Pangloss, trit gia Martin v
ngi bn trung thnh Cacambo, th cuc i ti p
bit chng no; chng c th sng mt cuc i xa hoa,
trong mt x hi qu phi. Nhng chng b nhng
ngi Do Thi la gt bao nhiu ln ri by gi chng chi
cn c mt khu t mi mua c. V chng cng ngy
cng xu x v i tnh thnh ngi nng ny, quu qu,
khng chu ni. B gi th tn tt, li kh tnh hn c
Cungonde. Cacambo lo trng rau trn ming t, em i
bn ti Constantiople; anh mt nhc v lm vic qu
nhiu, anh phi than thn trch phn. Pangloss th tht
vng v khng c ni danh trong mt i hc ng
c, nh ng mong mun. Cn ng Martin, ng cng
quyt tin rng khp mi ni, ngi ta u gp nhng
chuyn chng may song ng cn kin tm xem xt vic
i. Chng Ngy Th cng Martin v Pangloss i khi
tranh lun v siu hnh hc v lun l hc. Nhn qua ca
s, ngi trong nh thng thy nhng tu i qua, ch
y nhtig vin chc cao cp, nhng ph ch gio, nhng
php quan, b y i Lemnos, Mitylne, Erzeroum.'s- H
nhn thy nhng vin chc cao cp khc, nhng ph ch
gio khc, nhng php quan khc th ch cho nhng
ngi b trc xut v n lt h li b trc xut. H nhn
thy nhng ci du ng ra l b nhi rm d tng
hin din chnh ph ca cc vua Th Nh K. Cnh
tng y lm cho mi ngi li tho lun nhiu hn. Khi
khng c g tranh lun th thy bun n cng cc. Mt
hm b gi dm nu ra cu hi:
152Lemnos, Mitylne hin nay l nhng hn o thuc Hy Lp.
Erzeroum: thnh ph' ca Th Nh K.
206
Kt lun
- Ti mun bi t y au kh hn v bun hay l
ngi ta au kh v b hm hip c trm ln bi nhng tn
gic da en, b treo c sau mt cuc ha thiu, b rch
bng, b lm vo cnh kh sai cho thuyn, tri qua tt c
nhng kh i m chng ta gp? So snh vi cnh bun
y, th u au kh hn.
- l mt vn tr ng i. Chng Ngy Th p.
Cu hi ca b gi pht sinh ra nhng ngh mi, ng
Martin phi kt lun rng: con ngi sinh ra l tri qua
nhng cn ging t ca lo s, hay l lm vo cnh rt
bun chn ca s bt ng, chng Ngy Th khng ng
nhng chng khng ni qu quyt iu g. Pangloss nhn
nhn rng ng au kh gh gm, nhng ng c rn
thuyt minh rng tt c mi vic s hon ho, nn by gi
ng khng thay i kin.
Sau cng, mt vic xy n minh chng cho nhng
nguyn tc ng ght ca Martin, lm cho chng Ngy
Th li cng do d hn bao gi ht. l vic mi ngi
trong nh mt hm thy c Paquette v tu s Girole
bc vo trong nh, trong mt trng thi khn kh cc
; cp ny cho hay rng h n ht ba ngn ng bc,
h b nhau ri chp ni li t duyn, gia nh lc c,
k n b bt vo d lao sau trn thot; tu s Girole th
nhp tch Th Nh K, cn Paquette tip tc lm ngh c,
ln lc khp ni m khng sng.
Nghe xong cu chuyn Martin ni vi chng Ngy Th:
- Ti on trc vi ng m: Tin ng cho h s tiu
tan ht v h s kh nh thng, kh hn trc na l
khc. ng v Cacambo tng c bao nhiu triu trong ti
207
m by gi cng khng sung sng hn c Paquette v v
tu s ny.
Pangloss tip li ni vi c Paquette:
- Con i! Tri a con n vi chng ta. Con c bit
rng v con m ta mt mt con mt, mt ci tai v ci
u mi. By gi con n nng ni ny! Th gian l ci chi
chi vy?
Bi n C m i trn y khi n cho m i ng i cng ni
trit l nhiu hn.
Bn lng ging c mt gio s o Hi, ni danh, c
coi nh l trit gia thm thy nht ca nc Th Nh K.
Mi ngi ng ko nhau n xin kin ca ng.
Pangloss lm pht ngn vin:
- Tha tin sinh, chng ti n thnh tn . Xin tin
sinh gii thch cho chng ti ti sao con vt k d l ci
con ngi ny li c To ha sinh ra trn Tri t?
- Anh t ra vn y lm g? u phi l vic ca
anh?
- Nhng, tha tin sinh, trn mt t y ry nhng
iu xu xa, au kh.
- Xu hay tt, c quan h g!
Khi Hong Th gi mt chic tu sang Ai Cp, ngi
u c phi bn tm xem nhng con chut cng trong
hm tu c thoi mi khng?
Pangloss hi:
- Vy th phi lm g trn i?
208
Kt lun
- Anh chi c vic lng thinh.
- Ti n y l mong c tho lun vi tin sinh
mt cht v ci nhn v ci qu, v th' gii hon thin, v
nguyn nhn ci xu, v tnh cht ca tm hn, v v
thuyt iu ha tin nh.
Nghe nhng cu y, v gio s o Hi co t Pangloss
v ng s m c a l i.
Trong khi hai ngi tr chuyn, th c tin loan truyn
rng ngi ta va bp c cht hai v i thn cng mt
gio s cao cp; trc ngi ta git nhiu ngi
trong phe ca ba ng, ng cc nhtig ngi y, m vo
rut gan h. Thm ha ny lm si ni d lun khp ni,
trong vi ting ng h. Pangloss, chng Ngy Th v
Martin, khi tr v, gp mt ng gi hin hu ng hng
mt, di mt cy cam ca nh ng. Pangloss, v t m
cng nh thch tranh lun, lin hi thm ng gi:
- V gio s va b git tn l g?
ng gi p:
- Ti cng khng bit. V li ti khng bi t tn h mt
gio s no hay mt v i thn no. Ti tuyt i khng
bit cc bin c' m ng va cho nghe. Ti c thnh kin
rng thng thng nhng k lm vic cng, vn cht
mt cch khn kh. V ng i cho h! Khng bao gi
ti mun bit tin tc th . Ti chi sai ngi n
bn hoa qu m ti trng ta.
Ni xong, ng gi m ca mi khch vo nh. Hai con
trai v hai con gi ng tht i h nhiu loi nc qu t
lm ly t qu kamac m vi v thanh yn, t cam, to,
209
chanh, chui, o lc, c ph Moka khng h trn ln cht
no vi c ph ca Batavia v cc o153. Sau hai ngi
con gi li em nc hoa xc vo ru ca chng Ngy
Th, ca Pangloss v ca Martin.
Chng Ngy Th hi:
- Tha c chc c c vn t c rng ri lm?
- Ti chi c hai mi thc t154, ti trng ta cng vi
cc con ti. S lm vic lm cho trnh c ba iu l
bun ru, tt xu v s i hi.
Chng Ngy Th khi tr v nh suy ngh rt nhiu v
nhng li ni ca ng gi. Chng ni vi Pangloss v
Martin:
- ng gi hin hu y c l sung sng hn c su ng
vua m chng ta c vinh d ngi cng bn dng ba.
Pangloss p:
- Cng c danh vng ln cng nguy him l n, nhi u
trit gia ng nh vy. Tht vy, Eglon cha t dn
Moabite b Aod m st; vua Absalon th b treo tc ln
cy, vua Nadab, con trai ca J eroboam th b Baaza git
cht, vua la th b git bi Zambri; Ochosias th b mng
bi J hu, Athalie th cht di tay J oada155. Cc vua
J oachim, J echonias, Sdcias, tr thnh n l. Cc ng
cng bit s phn ca cc nhn vt nh Crsus, Astyage,
Darius, Denys x Syracuse, Pyrrhus, Perse, Annibal,
J ugurtha, Arioviste, Csar, Pompe, Nron, Othon,
153Batavia hin nay l Djakarta, Indonesia.
154Ting Php: vingt arpents (tng ng vi 7-8 hecta).
155Nhng tn ngi trong Cu c.
210
K t l un
vitellius, Domitienlr>6, Richard Nh nc Anh, douard
Nh, Henri Lc, Richard Tam, Marie Stuart,
Charles Nht, ba ng vua Henri nc Php, hong
Henri T^?? Cc ng cbit...
Chng Ngy Th ni:
- Ti cn bit rng chng ta phi trng tia khu vn
ca chng ta.
Pangloss ni:
- Anh c , b i v khi con ng i c em vo v n
den th anh ta b em vo dyvX operaretur eum158
m lao ng ri; iu ch ng t rng con ng i khng
ph i c sinh ra nghi ng i.
- Hy lm \i c m ng l s , Martin ni, l ph ng
ti n duy nh t c c cu c s ng tm t m.
C ci x h i thu nh b c vo d nh ng khen y;
m i ng i lm vi c theo kh nng c a mnh. M nh t
nh b mang n nhi u i u. Cungonde th t s l r t
x u x, nh ng c tr thnh m t ng i lm bnh ng t tuy t
v i; Paquette th thu tha; b gi th lo vi c gi t gi .
Ng i anh em Girole th kh i ph i ni; anh ta l m t
th m c c khi, v c ng tr thnh m t con ng i l ng
thi n; cn Pangoss th thnh tho ng ni v i chng Ngy
Th : "M i s ki n mc n i nhau trong th gi i u vi t
nh t c th ; b i v r t cu c, n u anh khng b t kh i
156Nhng tn ngi trong lch s c i.
157Nhng tn ngi thuc lch s cn i.
58Trch t Kinh Thnh, Sng th k \ II, 15, c ngha " m lm
vic".
211
to lu i p v tnh yu c a c Cungonde, nu anh
khng b a t i Php nh, n u anh khng ch y n chu
M , n u anh khng cho ng nam t c m t nht ki m, n u
anh khng m t h t nh tig con c u c t x
Eldorado, th anh khng y n mn thanh yn
d m v o l c."
Chng Ngy Th tr l i:
- ng l nh th , nh ng ph i trng tia khu v n c a
chng ta .
212
rI n BI U TM T T
c u c I V TC PH M C A VOLTAIRE
Ngy 21/11/1694: Frangois-Marie Arouet cho i -
Voltaire t cho mnh khng ph i l con trai c a Franqois
Arouet, cng chig vin, m l c a ng de Rochebrune, c a
s quan kim thi s.
1704-1711; h c t i tr ng dng Tn Louis-le-Grand -
thnh tch h c hnh r t xu t s c.
1710: xu t b n m t t p th .
1712-1715/ lui t i nh ng salon vn h c v x h i; b t u
nghin c u v lu t php, tham gia vo m t phi b ngo i
giao t i La Haye, nh ng l i b tr v Paris v v ng tr m tnh
i (1713). ng c thn sinh mu n g i ng t i Sant-
Domingue (1713). Vi t m t bi th ca ng i (1713) v m t bi
th tro phng (1714).
Thng Nm n thng Mi nm 1716: b l u y t i
Suy-sur-Loire v nh ng v n th v Philippe d' Orleans
(quan nhi p chnh Php t 1715 n 1722).
Thng Nm nm 17x7 n thng Tm nm 1718: B giam
Iig c Bastille v cng l do - V bi kch u tin ca ng
Oedipe l m t thnh cng (1718) - Dng bt danh Voltaire.
1719-1724: Nh n c m t tr c p nm 1722. nhiu
thng t i H Lan (1722): Lin minh hay Henri i / b n
kh i tho c a tr ng ca La Henriade.
1725/ Lm vi c cho tri u nh. Vi t m t bi kch v m t hi
kch.
1726-1728: 1/26: thch u tay i: b t ng giam v r i
c phng thch sang Anh. ng l i y t thng Nm
nm 1726 n thng M i m t nm 1728. Tr ng ca La
Henriade c xu t b n Lun n.
1730: Th v ci cht ca c Lecouvreur, n ngh s ny
khi ch t b nm xc ra ng, Thnh cng l n v i bi kch
Brutus. B t u t nm 1730, ng lm giu nh nh ng giao
dch ti chnh.
1731; Chuyn v Charles XII.
1732: Thnh cng vang d i v i v bi kch Zaire.
1733 ' Bt u nh ng m i lin h v i b du Ch teet ko
di 16 nm.
Nhng bc th trit hc (Les lettres philosophie) bu c
ng ph i n nu nh b du Ch telet, t i lu i Crey, vng
Loraine.
1736: b t u trao i th t v i ng i m t ng lai s tr
thnh Vila Frederic Nh c a n c Ph . Bi th Le
Mondain bu c ng ph i tr n H Lan.
1737; Nhng yu t ca trit hc Newton.
1739: Xu t b n nh ng ch ng u tin c a Th k ca
Louis XIV. Tc ph m ny b tch thu.
1740: G p Frederic Nh lc ny tr thnh vua Ph .
1741: Thnh cng l n v i v bi kch Mahomet Llle
nh ng nh ng ng i sng o lm cho v kch c in l i
Paris. Lm cng vi c ngo i giao bn c nh Frederic Nh.
1743-1744-' Anh em nh Argenson, nh ng b n h c c c a
Voltaire tr thnh b tr ng b Chi n tranh v Ngo i giao.
214
Nin biu tm tt.
1745: K t giao v i b Denis.
1743: Bi kch Mrope, m t trong nh ng thnh cng nh t
ca Voltaire. Lm \i c cho Frederic Nh -1743-1747
1746: c b u vo Vi n Hn lm Php.
1747; Xu t bn cu n Memnon, cu chuyn phng ng
(.Memnon, histoire orientale), phin b n u tin c a Zadig.
Cng ngy ng cng b th t sng tri u nh.
1748: Truv n k L monde comme il va c xu t b n l n
u trong t ng t p (8 t p) ca ng - ^adig.
1749/ B du Chteet qua i sau m t ca kh, k t qu
c a m i quan h c a b v i nh th Saint-Lambert.
1750: Kh i hnh n Berlin.
1752: Frederic Nh cho t m t bi vn kch gim
c Vi n Hn lm Berlin c a Voltaire. Chuy n k
Micromgas; Th k ca Louis XIV. Kh i tho T in trit
hc (Dictionnaire phiosophique).
1753: R i Berlin (thng Ba); b b t m t cch tu ti n theo
l nh c a Frederic Nh Francfort ( thng Su).
1755-' C ng Thu S v i b Denis. Vi t Th v thm
ha ca Lisbonne, xu t b n vo thng Ba nm 1756.
1756; Chin tranh B y nm. Thng M i hai nm 1756:
can thi p khng k t qu c u c Anh Byng.
Lun v phong tc, cho xu t b n nh ng chuyn k m
Gic mng ca Platon (Le song de Paton), Scamentao du k
(L'histoire des voyages de Scarmentado).
1757; Bi vi t "Genve" c a Bch khoa ton th gy tai
ti ng Thu S: Voltaire b t co l truy n c m h ng cho
d'Alembert. Voltaire th th ng l ng ha bnh cho n c
Php v Frederic Nh.
215
1758: F/e?Candie.
1759: Thng M t: Candide c xu t b n Lun n,
Amsterdam, Paris.
1760: Rousseau g i cho ng m t b c th lng nh c - M t
lo t nh tig chuy n k chm bi m ch ng l i nh ng ph n-tr t'
gia.
1761: Xu t b n bnh lu n v Corneille tr c p cho b
Corneille. Can thi p gip cho m t m c s Tin lnh b k t t i
ch t (Toulouse).
1762: X y ra v nh Calas. Tr c xu t nh ng gio s dng
Tn kh i Php. Kh u hi u "Hy nghin nt s b i" (Ecrasez
l in fame) l n u tin xu t hi n.
1763: Chuyn lun v khoan dung. (Trait sur
tolerance).
1764: T in trit hc cm tay (Dictionnairephilosophique
portatif).
1765: Ph c hi danh d cho nh Calas.
1766: Hnh hnh k s La Barre, ng i c t m t cy
thnh gi. Ng i ta t T in trit hc trn xc c a ng
ny.
1767: L'ingenu.
1768: Cng cha Babylone (La Princesse Babyone)
(chuy n k ). Nh ng tc ph m c a Voltaire b t u trn
ng p chu u.
1770-1772: Nhng cu hi v Bch khoa th (Questions
sur l'encyclopdie).
1773: B nh t t lm suy gi m s c lm vi c c a ng.
1774: Chuy n k B c trng (Taureau blanc).
216
Nin biu tm tt.
1775: Nh n c t Turgot, b tr ng c a Louis XVI
nh ng bi n php thu kho c l i c x Gex (Ferney).
1776: La Bible enfin explique.
1778: Du lch t i Paris - Thnh cng lm cho suy ki t -
Qua i ngy 30 thng Nm tu i 84.
1789: T ng t p s gm 70 t p c xu t b n d i s
chi o ca Beaumarchais.
1791: c a vo i n-Pantheon.
217
Mc L C
L i nh xu t b n
Gi i thi u tc gi v tc ph m
Vi t s ngy th
Chng I
CHNG NGY TH C NUI NNG
TRONG MT TA LU I TT P
Chng li
CHNG NGYTH SNG CHUNG
VI NGI BO GIA LI
Chng III
CHNG NGY TH THOT KHI
TAY NGI BO GIA LI
Chng IV
CHNG NGY TH GP LI THY c,
TRIT GIA PANGLOSS
Chng V
BO T, M TU, NG T,
KHIN CHO PANGLOSS, JACQUES
V CHNG NGY TH RA SAO
Chng VI
NGI TA TIN HNH v THIU SNG
HAY HO NH TH NO NGN NG T,
V CHNG NGY TH B N T RA SAO
Chng VII
CHNG NGY TH C B GI CHM SC
V GP LI NHNG NGI CHNG YU QU
Chng VIII
CU CHUYN V C CUNGONDE
Chng IX
CHNG NGY TH GIT MI' LC
HAI MNG NGI
Chng X
CHNG NGY TH, CUNGONDE V B GI
c c KH NH TH NO KHITICADIX.
BA NGI XUNG TU VT BIN
Chng XI
CU CHUYN CA B GI
Chng XII
CU CHUYN TIP V NHNG AU KH
CA B GI
Chng XIII
CHNG NGY TH BUC LNG
PHI CCH BIT CUNGONDE V B GI
Chng XIV
CHNG NG\ 'TH V CACAMBO
C CC GIO S DNG TN
N TIP PARAGUAY
Chng XV
CHNG NGY TH GIT ANH RUT
CA NGI YU
61
65
71
75
79
85
91
95
101
57
219
Chng XVI
CHUYN XY RA GIA HAI THY TR
KHI GP HAI THIU N, HAI CON KH
V M NGI R OREILLONS
Chng XVII
CHNG NGY TH V THUC H
N X ELDORADO K L
Chng XVIII
THY TR CACAMBO THY G x ELDORADO
Chng XIX
HAI NGI N SURINAM;
CHNG NGY TH LM QUEN VI MARTIN
Chng XX
iU G XY RA TRN BIN
VI CHNG NGY TH V MARTIN
Chng XXI
TU TI GN B BIN PHP,
HAI NGI VN M LUN
Chng XXII
BIN C X N CHO HAI NGI
NCPHP
Chng XXIII
TI MIN DUYN HI ANH RI B I NGAY
Chng XXIV
GP LI C PAQUETTE TRONG TAY MT TU s
Chng XXV
I DU THUYN N THM LNH CHA
POCOCURENT, NH QU TC THNH VENISE
105
111
117
125
135
139
143
161
165
173
220
Chng XXVI
DNG BA VI SU NGI NGOI QUC
Chng XXVII
TRONG CUC HNH TRNH
TI CONSTANTINOPLE, CHNG NGY TH
GP LI NAM TC V PANGLOSS
Chng XXVIII
BIN C XY R A. CHO CHNG NGY TH,
CUNGONDE, MARTIN, PANGLOSS..
Chng XXIX
CHNG NGY TH TI NG CNGONDE
Chng XXX
K t lu n
Nin bi u tm t t
cu c i v tc ph m c a Voltaire
189
197
201
205
213
183
221

Chàng Ngây Thơ - Voltaire

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Chàng Ngây Thơ - Voltaire

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dch t bn ting Php: Canide ou Voptmisme (Candide

hay ch ngha lc quan).

- Bn i! Bn c th tin rng c Gio hong l ngi

Vin thuyn tr ng c a ti gi u ti ng sau l ng,

You might also like