Professional Documents
Culture Documents
BIBLIOTEKA KRNICKA
PAMITNIK
BIBLIOTEKI KRNICKIEJ
ZESZYT 30
KRNIK 2013
RADA REDAKCYJNA
Tomasz Jasiski, Witold Molik,
Henryk Olszewski, Barbara Wysocka
REDAKTOR
Barbara Wysocka
SEKRETARZ REDAKCJI
Agnieszka Krlczyk
OPRACOWANIE GRAFICZNE
Maja Popiak
ADRES REDAKCJI
Biblioteka Krnicka PAN, 61-772 Pozna, Stary Rynek 78/79
Paac Dziayskich, tel. 61 852-48-44
PL ISSN 0551-3790
1. Malarz nieznany, Alphonse-Louis Constant w 1848 r., [w:] P. Chacornac, liphas Lvi,
Paris 1926
Rafa T. Prinke
Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu
W zbiorach Biblioteki Krnickiej przechowywany jest najcenniejszy zbir archiwaliw dotyczcych Jzefa Marii Hoene-Wroskiego (1776-1853), wybitnego
matematyka i filozofa, twrcy mesjanizmu polskiego1. Jego zacztkiem byo zakupienie przez Jana Dziayskiego rkopisw matematyczno-fizycznych od przybranej crki filozofa Batyldy Conseillant (1822-1884) w 1875 r.2 Pniej kolekcja
zostaa znacznie powikszona przez archiwum Leonarda Niedwieckiego (18111892), spadkobierc Batyldy i propagatora myli Wroskiego, oraz zbiory Zenona Miriama Przesmyckiego (1892-1937), zafascynowanego postaci pierwszego mesjanisty w rwnym stopniu jak odkrytego przez siebie na nowo Norwida3.
Przesmycki polubi nawet Aniel Hoene, ktra uwaaa si za krewn Wroskiego i usiowaa dochodzi praw do spadku po nim4. W takim te charakterze pisaa
do Jadwigi Zamoyskiej, proszc o udostpnienie jej mowi, dr. filozofii Uniwersytetu Wiedeskiego, zbiorw krnickich5.
1
Zasb ten zosta ostatnio zdigitalizowany i udostpniony w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej
dziki wsparciu finansowemu Fundacji Bankowej im. Leopolda Kronenberga (Bank Citi Handlowy).
Bardzo dzikuj Wojciechowi Zagartowskiemu z Biblioteki Krnickiej PAN za pomoc w odszukaniu
interesujcych mnie materiaw w tym olbrzymim zbiorze.
2
L. ukomski, Twrca filozofii absolutnej. Rzecz o Hoene Wroskim, Krakw 1982, s. 415.
3
Z. Krajewska, Wronsciana i norwidiana krnickie w korespondencji Zenona Przesmyckiego (18921937), Pamitnik Biblioteki Krnickiej 11 (1973), s. 201-225.
4
L. ukomski, Twrca s. 10, stwierdzi, e pokrewiestwa jej z Hoene Wroskim nie dao
si ustali. Prawie na pewno takiego pokrewiestwa nie byo. Aniela, wacicielka eskiej pensji
w Warszawie i jej brat Jan (1849-1921), lekarz okulista praktykujcy w Kijowie i Warszawie, byli dziemi Henryka Hoene, kupca lubelskiego, ewangelika, ktrego dziadek Micha przyby z Saksonii i zmar
w 1807 r. Samuel Dickstein, z ktrym Aniela rwnie si kontaktowaa, odnotowa, e wedug niej w
Micha mia by bratem rodzonym poznaskiego architekta Antoniego Hoene, ojca filozofa (Hoene
Wroski. Jego ycie i prace, Krakw 1896, s. 8-9), ale odrzuci t hipotez jako mao prawdopodobn,
poniewa Antoni by katolikiem i prawdopodobnie pochodzi z Czech lub czeskiego lska.
5
B. Koc, Miriam: opowie biograficzna, Warszawa 1980, s. 79-80.
134
Rafa T. Prinke
W tym samym roku 1875 zmar w Paryu Alphonse-Louis Constant (18101875), synny ju wwczas autor szeregu ksiek na temat magii, wyrastajcych
z tradycji romantycznej, a pisanych pod pseudonimem liphas Lvi, ktre stay
si najwaniejsz inspiracj dla odrodzenia okultystycznego koca XIX w., jak
rwnie dla poetw i malarzy okresu symbolizmu. Wydawa by si mogo, e tych
dwch postaci, wywodzcych si z rnych rodowisk, innej narodowoci, nalecych do rnych pokole, a ponadto o tak skrajnie odmiennych osobowociach
matematyka-racjonalisty i maga-poety nic nie mogo czy. Tymczasem
w zbiorach Biblioteki Krnickiej znajduje si kopia listu Constanta do Hoene-Wroskiego z 6 stycznia 1853 r., ktry przytaczam poniej w caoci6:
Copie de la lettre de M. A. Constant M. Hon Wronski.
Monsieur,
Jai lu avec admiration votre beau livre, et je vous remercierais au nom de lhumanit
tout entire, si javais comme vous le droit de parler en son nom. Vous avez le premier
assign un but incontestable aux immenses travaux du dix-neuvime sicle, et vous
donnez pour bases la synthse universelle que nous cherchions tous, les vritables
colonnes dHercule! Vous pouvez tre incompris longtemps encore, et lon pourra ne
pas vous savoir gr des efforts que vous faites pour venir au-devant de lhumanit;
mais que vous importe? Ne sera-t-elle pas force dalles vous?
Si je croyais que le nom dun homme soit quelque chose, je vous remercierais davoir
immortalis le mien en le transcrivant dans votre livre (lHistoriosophie); mais, jaime
mieux vous remercier davoir fait faire un grand pas mon intelligence dans la voie
de la vritable immortalit.
Recevez, Monsieur, les hommages qui sont dus au gnie encore inapprci; je voudrais
tre digne de vous les offrir au nom de la postrit qui ne manquerait certainement
pas dacquitter le billet quand viendra pour vous le jour de lchance.
Votre sincre admirateur et dvou disciple.
Sign: A. Constant.
Paris, 6 Janvier 1853.
(Conforme loriginal. B[athilde] C[onseillant])
6
Sygnatura BK PAN 2387, t. 2, k. 281v. Jako pierwsza na list ten zwrcia uwag Zofia Krajewska
w swojej edycji listu Niedwieckiego do Przesmyckiego z 1892 r., wraz z ktrym autor przesa adresatowi jego kopi (Wronsciana, s. 227, list 7). Inny odpis tego samego listu znajduje si w Bibliotece
Uniwersyteckiej w Warszawie (Katalog Rkopisw Biblioteki Uniwersyteckiej, Prace Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie 8: 1973, s. 196).
Jak wynika z listu, Constant napisa wczeniej artyku, ktry Wroski wczy do swojego dziea Historiosophie, za co mu dzikuje. Bya to jedna z dziesiciu czci cyklu opublikowanego na pocztku 1852 r. w Le Moniteur Parisien,
w ktrym Constant przedstawi entuzjastyczne streszczenie doktryny mesjanizmu8. Cz sidm tego cyklu Wroski przedrukowa i doda do niej wasny
komentarz9. Artyku zawiera midzy innymi ostr krytyk Mickiewicza i Towiaskiego, ktrzy ukradli Wroskiemu i wypaczyli znaczenie pojcia mesjanizm
i to zapewne z tego wanie wzgldu polski filozof go przedrukowa10. Jednak
7
136
Rafa T. Prinke
Wroski bardzo pochlebnie wyraa si te o sposobie przedstawienia jego filozofii przez Constanta, ktry zrozumia i doceni wag mesjanizmu jako ostatecznego
zwieczenia prawdziwego chrzecijastwa11.
List ten jest jedynym znanym dokumentem wiadczcym o bezporednich
kontaktach midzy Constantem i Wroskim, ale mona si domyla, e zaczy si one wczeniej i trway do mierci Wroskiego 9 sierpnia 1853 r., kiedy to
Constant opublikowa w Revue Progressive obszerne wspomnienie o polskim
filozofie, zaczynajce si od porwnania go do Newtona:
Czowiek, ktrego odkrycia w samej matematyce zatrwoyyby geniusz Newtona,
zaoy w wieku powszechnego i absolutnego wtpienia niewzruszaln odtd podstaw nauki zarazem ludzkiej i boskiej. On pierwszy odway si zdefiniowa istot Boga
i odnale w samej tej definicji prawo absolutnego ruchu i powszechnego stwarzania12.
By te wrd nielicznego grona egnajcych Wroskiego na cmentarzu w Neuilly13, jak rwnie uczestniczy w katalogowaniu pozostaych po nim 70 rkopisw,
obok wdowy po filozofie, jego szwagra, przybranej crki i czterech innych osb,
w tym Leonarda Niedwieckiego14.
Podpisujc si pod listem do Hoene-Wroskiego jako jego oddany ucze,
Constant z pewnoci uczyni to wiadomie, pokazujc swoj fascynacj niezwykym geniuszem Polaka, w duej mierze zapewne dla niezrozumiaym, ale
tym bardziej intrygujcym. Bya to jednak fascynacja krtkotrwaa, jedna z wielu
jakim podlega, zanim odnalaz swoje powoanie w reinterpretacji tradycji magicznej i stworzeniu wspczesnego okultyzmu (ktry to termin po raz pierwszy
pojawia si wanie w jego ksikach).
Urodzony w Paryu jako syn rzemielnika, wczenie osierocony przez ojca, mody Alphonse-Louis zosta oddany do seminarium duchownego w Saint Sulpice15. Po
11
Supplment. Sur labus indigne du mot messianisme, [w:] ibid., s. 236-249 (artyku Constanta z
14 lutego 1852 r. na s. 237-246; krytyka Mickiewicza i Towiaskiego na s. 241; komentarz Wroskiego
na s. 246-249).
12
Revue progressive nr 6 z 1 wrzenia 1853 r., s. 388-392; cyt. w tum. L. ukomskiego, Twrca,
s. 393.
13
Raptularz Leonarda Niedwieckiego, rps. Biblioteki Krnickiej 2415 (cyt. w: L. ukomski, Twrca, s. 392).
14
Katalog zosta sporzdzony 18 grudnia 1853 r., a podpisali go: Veuve Wronski; Montferrier;
Bathilde Conseillant; Francis Lacombe; Lonard Niedzwiecki; A. Constant et Lazare Aug (Lazare
Aug, Notice sur Hoen Wronski, Paris 1865, s. 10).
15
Najwaniejsz monografi Constanta, ktrej autor mia dostp do czci jego korespondencji, pozostaje nadal: P. Chacornac, liphas Lvi: Rnovateur de loccultisme en France (1810-1875), Paris 1926.
Z kilku innych na uwag zasuguj: C. McIntosh, Eliphas Lvi and the French occult revival, London
1972; T. A. Williams, Eliphas Lvi: Master of occultism, University, AL 1975. Znakomity obszerny wstp
i antologie tekstw z okresu rewolucyjnego zawiera: Frank Paul Bowman (ed.), Eliphas Levi, visionnaire
romantique, Paris 1969. Krtkie omwienie jego osoby podaje te: L. ukomski, Twrca, s. 436-441.
16
A. Zielonka, Alphonse Esquiros (1812-1876): A study of his works, Paris-Genve 1985; J.P. van
der Linden, Alphonse Esquiros: de la bohme romantique la rpublique sociale, Heerlen-Paris 1948.
17
S. K. Groga, Flora Tristan: Life stories, London 1998; D. Beik i P. H. Beik (wybr, tumaczenie
i wstp), Flora Tristan, utopian feminist: Her travel diaries and personal crusade, Bloomington, IN 1993.
Jej korespondencj wydaa S. Michaud, Flora Tristan: La paria et son rve, Paris 2003. Tristan jest te
(wraz ze swym wnukiem) bohaterk powieci Mario Vargasa Llosy, Raj tu za rogiem, tum. D. Rycerz,
Krakw 2010.
18
Sugesti, e Constant i Tristan zostali kochankami wysun P. Leprohon, Flora Tristan, Paris
1979, s. 133-134. Moliwo tak odrzucia S.K. Grogan, Flora Tristan, s. 139. Por. teje: French
socialism and sexual difference: Women and the new society, 1803-44, London 1992.
19
Posowie Constanta do: F. Tristan, Lemancipation de la femme, ou, Le testament de la paria: ouvrage posthume; complete dapres ses notes et publie par A. Constant, Paris 1846, s. 117-118.
138
Rafa T. Prinke
140
Rafa T. Prinke
25
Labb Constant, LAssomption de la femme, ou le livre de lamour, Paris 1841; tego: La Mre de
Dieu, pope religieuse et humanitaire, Paris 1844.
26
F. Lamennais i A. Constant, Le Deuil de la Pologne. Protestation de la Dmocratie franaise et du
Socialisme universel, Paris 1847 (w rzeczywistoci postdatowane, wydane w 1846 r.).
27
Z. Libiszowska, Angielski przekad Hymnu do Polski de Lamennaisgo, [w:] L. Jakiewicz,
W. Barbasiewicz (red.), Sowiaszczyzna i dzieje powszechne: Studia ofiarowane profesorowi Ludwikowi
Bazylowowi w siedemdziesit rocznic Jego urodzin, Warszawa 1985, s. 250-168, tutaj s. 264.
28
F. Lamennais I A. Constant, Le Deuil, s. 16 (La Pologne est le christ [!] des nations).
29
Tak sugerowa Jan Stanisaw Bystro w swym wpywowym eseju Megalomania narodowa. Zob.
przedruk w: J.S. Bystro, Tematy, ktre mi odradzano. Pisma etnograficzne rozproszone, Warszawa
1980, s. 277-313, tutaj s. 306.
30
H. Markiewicz, A. Romanowski, Skrzydlate sowa, Warszawa 1990, s. 830, poz. 593.
142
Rafa T. Prinke
144
Rafa T. Prinke
inynier, wynalazca i czonek wielu towarzystw naukowych, a take szwagier Hoene-Wroskiego, ktry od 1810 r. by mem jego siostry Victoire (1785-1865).
Z ca pewnoci Constant i Wroski wwczas spotkali si po raz pierwszy, tym
bardziej, e Revue Progressive opublikowao te teksty samego Wroskiego
i innych autorw o jego dokonaniach42. Pniej sam Constant zamieci w tym
pimie streszczenie filozofii Wroskiego, bez wtpienia autoryzowane przez polskiego filozofa43. Jego ona z kolei publikowaa tam relacje z wydarze artystycznych, podpisujc je ju wwczas Claude Vignon. Zapewne w ferworze pracy
i odkrywania filozofii absolutnej Alphonse-Louis Constant nie dostrzeg, e
Nomi daa si uwie znacznie starszemu od niej Sarrazinowi, tym samym czynic go w pewnym sensie powinowatym Wroskiego44. Ani znajomo z Wroskim, ani czasopismo, ani maestwo Constanta nie przetrway: polski filozof
zmar 9 sierpnia 1853 r.; Revue Progressive przestao si ukazywa pod koniec
tego roku, niedugo po opublikowaniu wspomnienia Constanta o Wroskim45;
a na pocztku 1854 r. zmara crka Constanta, Marie, i Nomi Cadiot odesza od
ma na zawsze (cho nie wrcia do Sarrazina).
Rok 1854 stanowi przeom w yciu Constanta nie tylko ze wzgldu na utrat pracy i rodziny, ale przede wszystkim wtedy wanie powstao jego pierwsze
dzieo okultystyczne, Dogmat wysokiej magii, napisane podobnie jak wszystkie
kolejne pod pseudonimem liphas Lvi46. Pseudonim ten by hebrajskim odpowiednikiem imion Alphonse-Louis, do ktrych niekiedy dodawa Zahed jako
tumaczenie nazwiska. Poniewa stworzony przez niego system magiczny opiera
si szczeglnie na kabale i tradycji hermetycznej, taka metamorfoza jest zrozumiaa. Nie jest natomiast jasne rdo inspiracji do zajcia si zupenie innym
ni dotychczas obszarem twrczoci intelektualnej47. Jeszcze w 1851 r. napisa na
zamwienie Jacquesa Paula Mignea (1800-1875), wybitnego wydawcy rde do
42
146
Rafa T. Prinke
dziejw chrzecijastwa, obszerny (1250 kolumn) Sownik literatury chrzecijaskiej, ponownie wydany dziesi lat pniej jako sidmy z 53 tomw Nowej encyklopedii teologicznej48. Nie wida w nim jeszcze ani ladu zainteresowa ezoterycznych
autora. W hale powiconym Heinrichowi Corneliusowi Agrippie z Nettesheim
(1486-1535) nie wspomina nawet o jego dziele De occulta philosophia (1533), jednym z podstawowych rde jego pniejszej twrczoci magicznej, a omawia szeroko feministyczn publikacj renesansowego myliciela Declamatio de nobilitate
et praecellentia foeminei sexus (1529) i jego pogldy na maestwo49.
Poniewa owa magiczna metamorfoza Constanta w Lviego nastpia zaraz po
jego fascynacji Hoene-Wroskim i po mierci polskiego filozofa, dotychczasowi
biografowie francuskiego maga zgodnie utrzymywali, e to wanie on wtajemniczy niedoszego ksidza w tajniki kabay i skierowa na ciek ezoteryczn,
ktrej Lvi powici reszt ycia50. Rwnie w literaturze okultystycznej od koca
XIX w. przedstawiany jest jako ucze Wroskiego, a jego polski mistrz jako gboki ezoteryk, cho on sam wielokrotnie dystansowa si od wszelkich tego rodzaju zwizkw51. Co wicej, sam Lvi zamieci jedynie enigmatyczn wzmiank
o Wroskim w Dogmacie wysokiej magii i w Przypowieciach i symbolach (1862),
a w Historii magii (1861) wykpi wrcz Wroskiego, opisujc w rozdziale zatytuowanym Groteskowi faszywi bogowie afer z Pierrem Josephem Arsonem, ktremu to gupcowi polski filozof mia sprzeda tajemnic absolutu za 150 tysicy
frankw. Owo wyrane odcicie si od niedawnego mistrza Paul Chacornac wyjania mitycznym (pono orfickim) nakazem zabicia wtajemniczajcego przez wtajemniczonego, utrwalajc tym samym legend52. Jej gwnym twrc by jednak
Gerard Encausse (1865-1916), najwaniejszy okultysta z pokolenia francuskich
nastpcw Lviego.
Piszcy pod pseudonimem Dr Papus, Encausse zaoy Zakon Martynistw i by bardzo podnym (a take poczytnym) autorem. Jego pierwsza ksika Wspczesny okultyzm (1887) bya prezentacj piciu postaci: Louisa Lucasa
(1816-1863, przyjaciela Lviego, ktry wraz z nim kontaktowa si z Wroskim),
Hoene-Wroskiego, liphasa Lviego oraz yjcych wwczas jeszcze Saint-Yve48
Alphonse-Louis Constant, Dictionnaire de littrature chrtienne, Paris 1851 (=Nouvelle encyclopdie thologique, t. 7, Paris 1861).
49
Ibid., kol. 52-54.
50
P. Chacornac, liphas Lvi, s. 131-141; J. Webb, The occult underground, s. 257; C. McIntosh,
Eliphas Lvi, s. 96-100.
51
Odnone fragmenty z rnych pism wyda J. Braun, Wroski o masonerii, mistycymie
i zwizkach tajnych, Warszawa 1938.
52
P. Chacornac, liphas Lvi, s. 139: A. Constant w swych ostatnich dzieach mao chwali Wroskiego i nader czsto niesusznie go krytykuje, wprowadzajc w ycie synne adagium: wtajemniczony
umierci tego, ktry go wtajemniczy [liniti tuera linitiateur] (tumaczenie za: L. ukomski, Twrca, s. 439).
5. A. Barret, liphas Lvi w 1862 r., ryc., [w:] P. Chacornac, liphas Lvi,
Paris 1926
148
Rafa T. Prinke
Nie bya to te przypadkowa wzmianka czy reminiscencja wczeniejszych fascynacji, ale istotny element jego nauczania. Jak pisa prawie dziesi lat po mierci Lviego
jeden z jego najbliszych uczniw, baron Nicola Giuseppe Spedalieri (1812-1887):
53
Papus, Loccultisme contemporain: Louis Lucas, Wronski, liphas Levi, Saint-Yves dAlveydre, Mme
Blavatsky, Paris 1887.
54
W Polsce mit ten akceptowali ju bardzo wczenie i pisali o Lvim i Lucasie jako uczniach
Wroskiego: M. Zdziechowski, Edward Schur i esoteryzm, [w:] tego, Szkice literackie, Warszawa
1900, s. 95-126, tutaj s. 102; A. Nowaczyski, Studya i szkice, Warszawa 1901, s. 60.
55
Odsyacze do innych fragmentw w ksikach Papusa i wydawnictwach wolnomularskich
podaje te anonimowy artyku: Hoene-Wroski i Kabaa, Myl Narodowa, 17:9 (28 lutego 1937),
s. 138-139.
56
Papus, Trait mthodique de science occulte, Paris 1891, s. 99-106, 1005-1008 i wg indeksu.
Por. te omwienie odwoa do Wroskiego w tej ksice Papusa w: S. Dickstein, Hoene Wroski,
s. 245-247.
57
Poza cytowanymi ju monografiami Lviego, osobne hasa w publikacjach encyklopedycznych
powicili Hoene-Wroskiemu jako ezoterykowi m. in.: J. C. N. Webb, [w:] Richard Cavendish (red.),
Man, myth and magic, London 1970-1972, t. 7, s. 3062-3063; Arthur McCalla, [w:] Wouter J. Hanegraaff (red.), Dictionary of gnosis and Western esotericism, Leiden-Boston 2006, s. 1177-1179.
58
A. Bronowski, Filozofia Hoene-Wroskiego oparta jest na Kabale, Wiar i czynem. Pro Christo.
Miesicznik modych katolikw, nr 4 (kwiecie 1938), s. 1-44.
59
liphas Lvi, Dogme et rituel de la haute magie, Paris 1861, s. 52.
liphas Lvi mia racj, kiedy mwi mi, e ludzko nie potrzebuje nowego Objawienia, ale raczej wyjanienia tego, ktre ju posiada. Takie wyjanienie bdzie dane,
jak mwi, przy kocu czasw i bdzie stanowio to, co nazywa Mesjanizmem60.
Nicola Spedalieri do Anny Kingsford i Edwarda Maitlanda, 21 sierpnia 1884 r., [w:] E. Maitland,
Anna Kingsford: Her life, letters, diary and work, wyd. 3, London 1913 t. 2, s. 200.
61
Z. Kpiski, Mickiewicz hermetyczny, Warszawa 1980.
62
liphas Lvi, Sorcier de Meudon, Paris 1861.
63
P. Chacornac, liphas Lvi..., s. 207; C. McIntosh, Eliphas Lvi, s. 124-125.
64
K. Estreicher, Franciszek Kandyd Nowakowski, Krakw 1881, s. 7: Z Hr. Branickim zwiedzi
Wschd cay. Rozkopywali groby krlewskie, i zakupywali boki i wykopaliska egipskie. Branicki
obdarowywa go hojnie temi pamitkami, ztd urs zbir wspaniay, jakiego nie mamy drugiego w
kraju. Symbole religijne dawnych Egipcyan, wiody go do badania ich znaczenia. Ztd urosa ch do
badania mitologii wschodniej i mistycyzmu. Otoczy si dzieami z tej dziedziny a to dao pocztek do
uformowania bogatej biblioteki mystykw, badaczy kamienia filozoficznego i alchemikw.
150
Rafa T. Prinke
7. Dedykacja liphasa Lviego dla Eweliny Rzewuskiej (1-o voto Haskiej, 2-o voto de Balzac)
w jego powieci Le sorcier de Meudon, Paris 1861
152
Rafa T. Prinke
154
Rafa T. Prinke
ABSTRACT
RAFA T. PRINKE
University School of Physical Education, Pozna
71
L. ukomski, Twrca, s. 440-441. Nie udao mi si dotrze do tekstu owego referatu nie ma
go w zbiorach Biblioteki Narodowej ani Biblioteki Instytutu Historii Nauki PAN.
72
Planuj wykonanie cyfrowego modelu Globusa Wroskiego, ktry umoliwi dalsze badania
bez koniecznoci mechanicznego manipulowania oryginaem.