You are on page 1of 25

POLSKA AKADEMIA NAUK

BIBLIOTEKA KRNICKA

PAMITNIK
BIBLIOTEKI KRNICKIEJ
ZESZYT 30

KRNIK 2013

RADA REDAKCYJNA
Tomasz Jasiski, Witold Molik,
Henryk Olszewski, Barbara Wysocka

REDAKTOR
Barbara Wysocka
SEKRETARZ REDAKCJI
Agnieszka Krlczyk

OPRACOWANIE GRAFICZNE
Maja Popiak

ADRES REDAKCJI
Biblioteka Krnicka PAN, 61-772 Pozna, Stary Rynek 78/79
Paac Dziayskich, tel. 61 852-48-44

Copyright by Biblioteka Krnicka PAN


Printed in Poland

PL ISSN 0551-3790

1. Malarz nieznany, Alphonse-Louis Constant w 1848 r., [w:] P. Chacornac, liphas Lvi,
Paris 1926

Rafa T. Prinke
Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu

UCZE WROSKIEGO LIPHAS LVI


W KRGU POLSKICH MESJANISTW

W zbiorach Biblioteki Krnickiej przechowywany jest najcenniejszy zbir archiwaliw dotyczcych Jzefa Marii Hoene-Wroskiego (1776-1853), wybitnego
matematyka i filozofa, twrcy mesjanizmu polskiego1. Jego zacztkiem byo zakupienie przez Jana Dziayskiego rkopisw matematyczno-fizycznych od przybranej crki filozofa Batyldy Conseillant (1822-1884) w 1875 r.2 Pniej kolekcja
zostaa znacznie powikszona przez archiwum Leonarda Niedwieckiego (18111892), spadkobierc Batyldy i propagatora myli Wroskiego, oraz zbiory Zenona Miriama Przesmyckiego (1892-1937), zafascynowanego postaci pierwszego mesjanisty w rwnym stopniu jak odkrytego przez siebie na nowo Norwida3.
Przesmycki polubi nawet Aniel Hoene, ktra uwaaa si za krewn Wroskiego i usiowaa dochodzi praw do spadku po nim4. W takim te charakterze pisaa
do Jadwigi Zamoyskiej, proszc o udostpnienie jej mowi, dr. filozofii Uniwersytetu Wiedeskiego, zbiorw krnickich5.
1
Zasb ten zosta ostatnio zdigitalizowany i udostpniony w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej
dziki wsparciu finansowemu Fundacji Bankowej im. Leopolda Kronenberga (Bank Citi Handlowy).
Bardzo dzikuj Wojciechowi Zagartowskiemu z Biblioteki Krnickiej PAN za pomoc w odszukaniu
interesujcych mnie materiaw w tym olbrzymim zbiorze.
2
L. ukomski, Twrca filozofii absolutnej. Rzecz o Hoene Wroskim, Krakw 1982, s. 415.
3
Z. Krajewska, Wronsciana i norwidiana krnickie w korespondencji Zenona Przesmyckiego (18921937), Pamitnik Biblioteki Krnickiej 11 (1973), s. 201-225.
4
L. ukomski, Twrca s. 10, stwierdzi, e pokrewiestwa jej z Hoene Wroskim nie dao
si ustali. Prawie na pewno takiego pokrewiestwa nie byo. Aniela, wacicielka eskiej pensji
w Warszawie i jej brat Jan (1849-1921), lekarz okulista praktykujcy w Kijowie i Warszawie, byli dziemi Henryka Hoene, kupca lubelskiego, ewangelika, ktrego dziadek Micha przyby z Saksonii i zmar
w 1807 r. Samuel Dickstein, z ktrym Aniela rwnie si kontaktowaa, odnotowa, e wedug niej w
Micha mia by bratem rodzonym poznaskiego architekta Antoniego Hoene, ojca filozofa (Hoene
Wroski. Jego ycie i prace, Krakw 1896, s. 8-9), ale odrzuci t hipotez jako mao prawdopodobn,
poniewa Antoni by katolikiem i prawdopodobnie pochodzi z Czech lub czeskiego lska.
5
B. Koc, Miriam: opowie biograficzna, Warszawa 1980, s. 79-80.

134

Rafa T. Prinke

W tym samym roku 1875 zmar w Paryu Alphonse-Louis Constant (18101875), synny ju wwczas autor szeregu ksiek na temat magii, wyrastajcych
z tradycji romantycznej, a pisanych pod pseudonimem liphas Lvi, ktre stay
si najwaniejsz inspiracj dla odrodzenia okultystycznego koca XIX w., jak
rwnie dla poetw i malarzy okresu symbolizmu. Wydawa by si mogo, e tych
dwch postaci, wywodzcych si z rnych rodowisk, innej narodowoci, nalecych do rnych pokole, a ponadto o tak skrajnie odmiennych osobowociach
matematyka-racjonalisty i maga-poety nic nie mogo czy. Tymczasem
w zbiorach Biblioteki Krnickiej znajduje si kopia listu Constanta do Hoene-Wroskiego z 6 stycznia 1853 r., ktry przytaczam poniej w caoci6:
Copie de la lettre de M. A. Constant M. Hon Wronski.
Monsieur,
Jai lu avec admiration votre beau livre, et je vous remercierais au nom de lhumanit
tout entire, si javais comme vous le droit de parler en son nom. Vous avez le premier
assign un but incontestable aux immenses travaux du dix-neuvime sicle, et vous
donnez pour bases la synthse universelle que nous cherchions tous, les vritables
colonnes dHercule! Vous pouvez tre incompris longtemps encore, et lon pourra ne
pas vous savoir gr des efforts que vous faites pour venir au-devant de lhumanit;
mais que vous importe? Ne sera-t-elle pas force dalles vous?
Si je croyais que le nom dun homme soit quelque chose, je vous remercierais davoir
immortalis le mien en le transcrivant dans votre livre (lHistoriosophie); mais, jaime
mieux vous remercier davoir fait faire un grand pas mon intelligence dans la voie
de la vritable immortalit.
Recevez, Monsieur, les hommages qui sont dus au gnie encore inapprci; je voudrais
tre digne de vous les offrir au nom de la postrit qui ne manquerait certainement
pas dacquitter le billet quand viendra pour vous le jour de lchance.
Votre sincre admirateur et dvou disciple.
Sign: A. Constant.
Paris, 6 Janvier 1853.
(Conforme loriginal. B[athilde] C[onseillant])

6
Sygnatura BK PAN 2387, t. 2, k. 281v. Jako pierwsza na list ten zwrcia uwag Zofia Krajewska
w swojej edycji listu Niedwieckiego do Przesmyckiego z 1892 r., wraz z ktrym autor przesa adresatowi jego kopi (Wronsciana, s. 227, list 7). Inny odpis tego samego listu znajduje si w Bibliotece
Uniwersyteckiej w Warszawie (Katalog Rkopisw Biblioteki Uniwersyteckiej, Prace Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie 8: 1973, s. 196).

UCZE WROSKIEGO LIPHAS LVI W KRGU POLSKICH MESJANISTW 135

W tumaczeniu na jzyk polski tre listu jest nastpujca7:


Kopia listu Pana A. Constanta do Pana Hon Wronskiego.
Drogi Panie,
Czytaem z podziwem Pask pikn ksik i dzikuj Panu w imieniu caej ludzkoci, jeli mam prawo podobnie jak Pan przemawia w jej imieniu. Pan pierwszy wyznaczy niezaprzeczalny cel dla ogromu prac dziewitnastego wieku. Daje
Pan prawdziwe kolumny Herkulesa jako podstaw syntezy uniwersalnej, ktrych
poszukiwalimy my wszyscy. Moe Pan nie by rozumiany jeszcze dugo. Mog
Panu nie okazywa wdzicznoci za podejmowane wysiki, aby wyj na spotkanie
z ludzkoci. Ale jakie to ma dla Pana znaczenie? Czy to ona nie bdzie zmuszona
wyj na spotkanie z Panem?
Gdybym wierzy, e nazwisko jakiego czowieka jest czym, podzikowabym
Panu za uczynienie niemiertelnym mojego poprzez zapisanie go w Paskiej ksice (Historiozofia). Jednak wol podzikowa Panu za to, e dziki Panu dokona si
w moim umyle wielki krok na drodze do prawdziwej niemiertelnoci.
Prosz przyj wyrazy hodu nalene geniuszowi jeszcze niedocenionemu. Chciabym by godnym zoy je Panu w imieniu potomnoci, ktra z pewnoci nie
omieszka spaci dugu, gdy nadejdzie dla Pana dzie rozrachunku.
Pana szczery wielbiciel i oddany ucze.
Podpisa: A. Constant,
Pary, 6 stycznia 1853.
(za zgodno z oryginaem. B[atylda] C[onseillant])

Jak wynika z listu, Constant napisa wczeniej artyku, ktry Wroski wczy do swojego dziea Historiosophie, za co mu dzikuje. Bya to jedna z dziesiciu czci cyklu opublikowanego na pocztku 1852 r. w Le Moniteur Parisien,
w ktrym Constant przedstawi entuzjastyczne streszczenie doktryny mesjanizmu8. Cz sidm tego cyklu Wroski przedrukowa i doda do niej wasny
komentarz9. Artyku zawiera midzy innymi ostr krytyk Mickiewicza i Towiaskiego, ktrzy ukradli Wroskiemu i wypaczyli znaczenie pojcia mesjanizm
i to zapewne z tego wanie wzgldu polski filozof go przedrukowa10. Jednak
7

Tekst przetumaczya Agata Prinke, za co jej serdecznie dzikuj.


A. Constant, Du mouvement actuel de lintelligence en Europe, Le Moniteur Parisien. Journal politique, littraire et commercial, numery z 23, 26 i 30 stycznia oraz 5, 8, 11, 14, 20, 21 i 26 lutego 1852.
Sygnatura BK PAN 2390, k. 548-576.
9
J.M. Hoen-Wroski, Philosophie absolue de lhistoire de gense de lhumanit. Historiosophie ou
science de lhistoire, vol. 1, Paris, Amyot, 1852 (dedykacja datowana Pary, listopad 1852).
10
Constant pisa o chorobliwej poezji Mickiewicza i urojeniach jakiego ciemnego sekciarza
o nazwisku Towiaski (cyt. w tum. L. ukomskiego, Twrca, s. 374).
8

136

Rafa T. Prinke

Wroski bardzo pochlebnie wyraa si te o sposobie przedstawienia jego filozofii przez Constanta, ktry zrozumia i doceni wag mesjanizmu jako ostatecznego
zwieczenia prawdziwego chrzecijastwa11.
List ten jest jedynym znanym dokumentem wiadczcym o bezporednich
kontaktach midzy Constantem i Wroskim, ale mona si domyla, e zaczy si one wczeniej i trway do mierci Wroskiego 9 sierpnia 1853 r., kiedy to
Constant opublikowa w Revue Progressive obszerne wspomnienie o polskim
filozofie, zaczynajce si od porwnania go do Newtona:
Czowiek, ktrego odkrycia w samej matematyce zatrwoyyby geniusz Newtona,
zaoy w wieku powszechnego i absolutnego wtpienia niewzruszaln odtd podstaw nauki zarazem ludzkiej i boskiej. On pierwszy odway si zdefiniowa istot Boga
i odnale w samej tej definicji prawo absolutnego ruchu i powszechnego stwarzania12.

By te wrd nielicznego grona egnajcych Wroskiego na cmentarzu w Neuilly13, jak rwnie uczestniczy w katalogowaniu pozostaych po nim 70 rkopisw,
obok wdowy po filozofie, jego szwagra, przybranej crki i czterech innych osb,
w tym Leonarda Niedwieckiego14.
Podpisujc si pod listem do Hoene-Wroskiego jako jego oddany ucze,
Constant z pewnoci uczyni to wiadomie, pokazujc swoj fascynacj niezwykym geniuszem Polaka, w duej mierze zapewne dla niezrozumiaym, ale
tym bardziej intrygujcym. Bya to jednak fascynacja krtkotrwaa, jedna z wielu
jakim podlega, zanim odnalaz swoje powoanie w reinterpretacji tradycji magicznej i stworzeniu wspczesnego okultyzmu (ktry to termin po raz pierwszy
pojawia si wanie w jego ksikach).
Urodzony w Paryu jako syn rzemielnika, wczenie osierocony przez ojca, mody Alphonse-Louis zosta oddany do seminarium duchownego w Saint Sulpice15. Po
11
Supplment. Sur labus indigne du mot messianisme, [w:] ibid., s. 236-249 (artyku Constanta z
14 lutego 1852 r. na s. 237-246; krytyka Mickiewicza i Towiaskiego na s. 241; komentarz Wroskiego
na s. 246-249).
12
Revue progressive nr 6 z 1 wrzenia 1853 r., s. 388-392; cyt. w tum. L. ukomskiego, Twrca,
s. 393.
13
Raptularz Leonarda Niedwieckiego, rps. Biblioteki Krnickiej 2415 (cyt. w: L. ukomski, Twrca, s. 392).
14
Katalog zosta sporzdzony 18 grudnia 1853 r., a podpisali go: Veuve Wronski; Montferrier;
Bathilde Conseillant; Francis Lacombe; Lonard Niedzwiecki; A. Constant et Lazare Aug (Lazare
Aug, Notice sur Hoen Wronski, Paris 1865, s. 10).
15
Najwaniejsz monografi Constanta, ktrej autor mia dostp do czci jego korespondencji, pozostaje nadal: P. Chacornac, liphas Lvi: Rnovateur de loccultisme en France (1810-1875), Paris 1926.
Z kilku innych na uwag zasuguj: C. McIntosh, Eliphas Lvi and the French occult revival, London
1972; T. A. Williams, Eliphas Lvi: Master of occultism, University, AL 1975. Znakomity obszerny wstp
i antologie tekstw z okresu rewolucyjnego zawiera: Frank Paul Bowman (ed.), Eliphas Levi, visionnaire
romantique, Paris 1969. Krtkie omwienie jego osoby podaje te: L. ukomski, Twrca, s. 436-441.

UCZE WROSKIEGO LIPHAS LVI W KRGU POLSKICH MESJANISTW 137

uzyskaniu wice diakonackich nie mg jednak przystpi do wyszych wice


duchownych, bo w 1836 r. nawiza romans z nieletni katechumenk. Pomimo to
nie zerwa wizi z Kocioem Katolickim. Po przesuchaniu przed arcybiskupem
Parya otrzyma zgod na zatrudnienie w charakterze kaznodziei w kilku parafiach, malarza freskw w kocioach, a take jako nauczyciela w elitarnej Collge
de Juilly. Nie czu si jednak najlepiej w otoczeniu kocielnym i wkrtce opuci
szko. Po epizodzie grania w objazdowym teatrze osiad w Paryu i zosta dziennikarzem, piszcym o piknych paryankach i ilustrujcym teksty wasnymi rysunkami. Zaoony przez jego koleg z seminarium, Alphonsea Esquirosa (18121876)16, magazyn Les belles femmes de Paris, otworzy Constantowi drzwi do
salonw towarzyskich stolicy. Dziki temu ju w 1839 r. pozna Honoriusza Balzaka w salonie Delphine de Girardin (1804-1855), ktrej portret rysowa. Niewtpliwie ju wwczas nawiza te inne kontakty, by moe take z emigrantami
z Polski. Najbardziej owocn znajomoci z tego okresu bya jednak ta z Flor Tristan (1803-1844), babk Paula Gauguina, dziaaczk socjalistyczn i feministk,
ktr pozna w 1838 r. Pod jej wpywem Constant zaangaowa si w radykalne
ruchy polityczne z nurtu Saint Simona i szczeglnie Charlesa Fouriera17. Bya ona
te przyjacik doktora Louisa Evrata (1797-1871), ktry z kolei przyjani si
blisko z Adamem Mickiewiczem, leczy poet i jego on Celin, a take by lekarzem George Sand. Zarwno Constant jak i Evrat kochali si we Florze Tristan,
ale najpewniej tylko platonicznie18, po tym bowiem jak zostaa postrzelona przez
swojego ma (i Evrat uratowa jej ycie), unikaa bliskich zwizkw z mczyznami. Constant pisa o swej mioci do niej tak:
Kochaj j, ale tylko pod zasadniczym i wycznym warunkiem, e ona nie pokocha ciebie.... ci bowiem, ktrych Madame Tristan kocha, s przez ni niszczeni
(moralnie, ma si rozumie). Jest niczym staroytna Circe, bez swej rdki magicznej; jest syren, ktra nie piewa, ale poera; jest uwielbian wampirzyc, ktra
zabija tw dusz, ale pozostawia ci krew19.

16

A. Zielonka, Alphonse Esquiros (1812-1876): A study of his works, Paris-Genve 1985; J.P. van
der Linden, Alphonse Esquiros: de la bohme romantique la rpublique sociale, Heerlen-Paris 1948.
17
S. K. Groga, Flora Tristan: Life stories, London 1998; D. Beik i P. H. Beik (wybr, tumaczenie
i wstp), Flora Tristan, utopian feminist: Her travel diaries and personal crusade, Bloomington, IN 1993.
Jej korespondencj wydaa S. Michaud, Flora Tristan: La paria et son rve, Paris 2003. Tristan jest te
(wraz ze swym wnukiem) bohaterk powieci Mario Vargasa Llosy, Raj tu za rogiem, tum. D. Rycerz,
Krakw 2010.
18
Sugesti, e Constant i Tristan zostali kochankami wysun P. Leprohon, Flora Tristan, Paris
1979, s. 133-134. Moliwo tak odrzucia S.K. Grogan, Flora Tristan, s. 139. Por. teje: French
socialism and sexual difference: Women and the new society, 1803-44, London 1992.
19
Posowie Constanta do: F. Tristan, Lemancipation de la femme, ou, Le testament de la paria: ouvrage posthume; complete dapres ses notes et publie par A. Constant, Paris 1846, s. 117-118.

138

Rafa T. Prinke

2. Alphonse-Louis Constant, Flora Tristan, ryc.,


[w]: Lettres aux belles femmes de Paris et de la province, 1840

UCZE WROSKIEGO LIPHAS LVI W KRGU POLSKICH MESJANISTW 139

By moe pikna Flora miaa te skonnoci homoseksualne, jak bowiem


wynika z jej korespondencji z Olimpi Chodko (1797-1889), on Leonarda
Chodki (1800-1871), ich wieloletnia serdeczna przyja przeobrazia si w zwizek erotyczny. Olimpia prowadzia do popularny w Paryu salon, poprzez ktry zarwno Flora Tristan, jak i pniej Alphonse Constant, wprowadzeni zostali
w artystyczne i arystokratyczne krgi polskiej emigracji, a take poznali zwizane
z nimi osobistoci takie jak Georges Sand, ktra rwnie przyjania si i korespondowaa z Flor Tristan.
Pozostajc pod wpywem idei socjalizmu utopijnego, a jednoczenie nie odstpujc od swego gbokiego katolicyzmu, opublikowa w 1841 r. Bibli wolnoci,
w ktrej stara si poczy oba podejcia20. W tym samym czasie jego przyjaciel
z seminarium Alphonse Esquiros wyda utrzyman w podobnym duchu Ewangeli ludu21. Oba dziea uznane zostay za obraajce moralno publiczn i nawoujce do obalenia istniejcego porzdku spoecznego, a autorzy skazani zostali na
osiem miesicy wizienia. Constant i Esquiros odsiadywali wyrok w towarzystwie
skazanego wwczas rwnie za podobnie radykalne pogldy spoeczne ksidza
Hugues Felicit Robert de Lamennais (1782-1854), ktry od 1831 r. przyjani si
i wsppracowa z Mickiewiczem (nazywano ich nawet dwoma pielgrzymami
przyszoci22). Wtedy te, w wizieniu Sainte-Plagie, Constant po raz pierwszy
zacz czyta pisma szwedzkiego uczonego i mistyka Emanuela Swedenborga.
Cho nie ma na to bezporedniego dowodu, to wydaje si bardzo prawdopodobne, e pozna ju wczeniej (za porednictwem Tristan i Chodko) albo w tym
czasie (za porednictwem Lamennaisa) rwnie samego Adama Mickiewicza
i to pod jego wpywem zainteresowa si takimi autorami jak Swedenborg, Jakob
Bhme i Louis-Claude de Saint-Martin, ktrych Mickiewicz nie tylko wysoko ceni, ale nawet tumaczy na polski23.
Po mierci Flory Tristan w 1844 r. Constant opracowa, opatrzy przypisami
i wyda jej najwaniejsze dzieo Emancypacja kobiety albo testament pariaski24.
Ju w jego wczeniejszych publikacjach, zarwno katolickich jak i socjalistycznych, pojawia si wtek mesjaniczny. W Biblii wolnoci mesjaszem by lud, ale
ju we Wniebowziciu kobiety, a przede wszystkim w Matce Boga, staje si nim
20

Labb Constant, La Bible de la libert, Paris 1841.


LEvangile du Peuple, Paris 1840 (wydana anonimowo).
22
M. Kridl, Mickiewicz i Lamennais. Studium porwnawcze, Warszawa 1909; Hanna Imbs, Lamennais i Polacy, Roczniki Humanistyczne 34:2 (1986), s. 227-241.
23
Uzna ich za jedynych trzech wspczesnych prorokw. Zob. W. Mickiewicz, ywot Adama
Mickiewicza, Pozna 1894, t. 4, s. 325-326 (wypowied odnotowana przez Aleksandra Chodk
w 1852 r.: Z mistykw nowoczesnych najwikszy jest Boehme [...] Drugi po Boehmie jest Swedenborg
[...] Saint-Martin rozumia dobrze Bohema [...] i jest trzecim prorokiem). Por. te: S. Pigo, Z epoki
Mickiewicza. Studja i szkice, Lww 1922, s. 146 i passim.
24
Zob. przypis 19.
21

140

Rafa T. Prinke

kobieta25. Obie ksiki napisane byy niewtpliwie pod wpywem feministycznych


idei Flory Tristan, ktra rwnie angaowaa si w tworzenie organizacji robotnikw pierwszych zwizkw zawodowych, a take (zapewne przez swj zwizek
z Olimpi Chodko) w akcje na rzecz Polski i Polakw.
Trudno powiedzie, kiedy dokadnie Alphonse-Louis Constant zwiza si
z krgami polskich mesjanistw i czy nastpio to dopiero po poznaniu Flory Tristan, czy te moe ju wczeniej. Z pewnoci jego wasne pogldy z okresu przed
1841 r., a wic przed nawrceniem Mickiewicza na towianizm, skaniaj do sugestii, e znalaz w nich bratnie dusze, propagujce bliskie mu idee. Przyja z Lamennaisem wzmocnia owe salonowe znajomoci z Polakami i rozszerzya ich
krg, aby w kocu zaowocowa wydan w 1846 r. wsplnie z przyjacielem Mickiewicza broszur Los Polski. Protesty demokracji francuskiej i socjalizmu powszechnego26. Pierwszy nakad wynosi 10 000 egzemplarzy, a wydawca zapowiada
wydrukowanie p miliona, a wic zasig jej oddziaywania by bardzo szeroki27.
Zawieraa ona wiersz Henriego Mullota porwnujcy cierpienia Polski do mierci
Chrystusa oraz dwie odezwy Lamennaisgo w imieniu demokracji francuskiej
i Constanta w imieniu wiatowego ruchu socjalistycznego. Najciekawsze w niej
jest uycie upowszechnionego pniej i znanego kademu Polakowi hasa Polska jest Chrystusem narodw28. Wbrew utartej opinii przypisujcej jego autorstwo Mickiewiczowi, nie pojawia si ono nigdzie w dzieach wieszcza. Rwnie
wskazywanie na Kazimierza Brodziskiego jako autora nie znajduje potwierdzenia w jego pismach29. Dociekliwi badacze skrzydlatych sw nie ustalili jej rda, ograniczajc si do oglnikowego stwierdzenia, e w tak formu w latach
40-tych XIX w. ujto wnioski wypywajce z mesjanistycznych utworw Adama
Mickiewicza [...] i Zygmunta Krasiskiego30. Wybitny francuski polonista Daniel Beauvois uwaa, e dziea Lamennaisa czy Montalemberta wyprzedziy [...]
wizje historiograficzne Mickiewicza, a okrelenia takie jak Polska Chrystusem
narodw czy Polska ukrzyowana, przypisywane zwykle Mickiewiczowi, w rze-

25

Labb Constant, LAssomption de la femme, ou le livre de lamour, Paris 1841; tego: La Mre de
Dieu, pope religieuse et humanitaire, Paris 1844.
26
F. Lamennais i A. Constant, Le Deuil de la Pologne. Protestation de la Dmocratie franaise et du
Socialisme universel, Paris 1847 (w rzeczywistoci postdatowane, wydane w 1846 r.).
27
Z. Libiszowska, Angielski przekad Hymnu do Polski de Lamennaisgo, [w:] L. Jakiewicz,
W. Barbasiewicz (red.), Sowiaszczyzna i dzieje powszechne: Studia ofiarowane profesorowi Ludwikowi
Bazylowowi w siedemdziesit rocznic Jego urodzin, Warszawa 1985, s. 250-168, tutaj s. 264.
28
F. Lamennais I A. Constant, Le Deuil, s. 16 (La Pologne est le christ [!] des nations).
29
Tak sugerowa Jan Stanisaw Bystro w swym wpywowym eseju Megalomania narodowa. Zob.
przedruk w: J.S. Bystro, Tematy, ktre mi odradzano. Pisma etnograficzne rozproszone, Warszawa
1980, s. 277-313, tutaj s. 306.
30
H. Markiewicz, A. Romanowski, Skrzydlate sowa, Warszawa 1990, s. 830, poz. 593.

UCZE WROSKIEGO LIPHAS LVI W KRGU POLSKICH MESJANISTW 141

3. Karta tytuowa z: F. Lamennais i A. Constant, Le Deuil de la Pologne, Paris 1847

142

Rafa T. Prinke

4. Tekst z pierwszym znanym sformuowaniem hasa Polska Chrystusem narodw,


[w:] F. Lamennais i A. Constant, Le Deuil de la Pologne, Paris 1847

UCZE WROSKIEGO LIPHAS LVI W KRGU POLSKICH MESJANISTW 143

czywistoci nale do sownika Lamennaisa31. Tymczasem to nie Lamennais


pierwszy uy tej znanej kademu uczniowi w Polsce frazy, ale wanie Alphonse-Louis Constant.
rde takiego ujcia doktryny mesjanistycznej mona doszukiwa si u Simona Ganneau (1805-1851), ktry okoo 1835 r. zaoy polityczno-religijn sekt
ewadystw (nazwa od pierwszych liter imion Ewa i Adam), a sam jako jej prorok
tytuowa si Mapah (od mater i pater). Gosi idee rwnouprawnienia obu pci,
a take androgynicznego pojcia Boga. Przede wszystkim jednak uznawa lud
Francji za zbiorow inkarnacj Chrystusa (grand Christ-peuple), a klsk pod Waterloo za Wielki Pitek w mistycznych dziejach narodu32.
Ganneau przyjani si z Flor Tristan33, a w 1839 r. Constant i Esquiros odwiedzili go i byli pod duym wraeniem jego charyzmy, elokwencji i ekstrawagancji,
ale te jego ideaw spoecznych. Podczas wizyty wyzna im, e jest inkarnacj
krla Ludwika XVII i powrci, aby rozpocz ostateczn rewolucj spoeczn34.
Mapah i jego idee wzbudzay spore zainteresowanie wrd mistycyzujcych Polakw we Francji (i pniej towiaczykw) komentowa je rwnie sam Mickiewicz i widzia w nich oznaki przebudzenia ducha Francji35. Constant i Esquiros
wanie pod wpywem nauk Ganneau napisali wspomniane ju Bibli wolnoci
i Ewangeli ludu, stosujc zasady ewadyzmu do interpretacji Ewangelii36. Jednym
z kluczowych poj w teologii Mapah byo wanie Chrystus-lud, ktre siedem
lat pniej zostao przetworzone przez Constanta w Chrystus-nard, a nastpnie
ujte w formu Polska Chrystusem narodw.
Uwag Constanta przyciga rwnie inny prorok, Pierre Michel (Eugene)
Vintras (1807-1875), twrca sekty o nazwie Dzieo Miosierdzia. Podczas odprawianych przez niego ofiar pojawiay si krwawice hostie i inne cudowne zjawiska. W 1843 r. mia wizj dotyczc odzyskania przez Polsk niepodlegoci
pod warunkiem wybaczenia duchowi cara Aleksandra przez Polakw. Wywoao to wielkie poruszenie wrd towiaczykw, a Mickiewicz wezwa wszystkich
na Msz wit za dusz nieyjcego imperatora w kociele Saint-Germain-desPrs, przed otarzem w. Kazimierza37. Pod jego te wpywem Mickiewicz dokona podziau Koa Sprawy Boej na sidemki, a planowano nawet poczenie obu
31
Wypowied w: Obraz niepeny i ponury. Polska w historiografii francuskiej, angielskiej
i amerykaskiej, Odra 34:1 (1994), s. 15-20, tutaj s. 16.
32
J.S. Bystro, Tematy, s. 306.
33
S.K. Grogan, Flora Tristan, s. 175, 194.
34
. Lvi, Historire de la magie, Paris 1860, s. 520-525.
35
W. Mickiewicz, ywot, t. 3, s. 132-133.
36
A. Zielonka, Alphonse Esquiros..., s. 20.
37
W. Mickiewicz, ywot, t. 3, s. 132-134, 185-189; K. Rutkowski, Najniszy suga rosyjskich carw. Andrzej Towiaski i Rosja, Zeszyty Historyczne 79 (1987), s. 197-212, tutaj s. 200-201.

144

Rafa T. Prinke

grup, kiedy po wstpnych rozmowach Vintras zgodzi si uzna zwierzchnictwo


Towiaskiego. Ju w grudniu 1842 r. przygotowany zosta projekt uroczystoci
zjednoczeniowych, a Mickiewicz zamierza stworzy kaplic wyznawcw Towiaskiego, w ktrej mia zosta umieszczony cudowny kielich Vintrasa. Ostatecznie
nie doszo do tego, Mickiewicz nie zgodzi si bowiem na uznanie pretensji Karla
Wilhelma Naundorfa (1786-1845), podajcego si za syna Ludwika XVI i prawowitego krla Francji, na co nalega Vintras38. Mona powiedzie, e opatrzno
czuwaa nad polskim wieszczem, bo krtko potem Vintras zosta oskarony przez
jednego ze swych wyznawcw o oszustwa finansowe, obraz moralnoci, publiczne praktyki seksualne podczas odprawianych ofiar i inne bezecestwa, za co
skazano go na pi lat wizienia. Po wczeniejszym zwolnieniu w 1845 r. wyjecha
do Anglii, gdzie dalej przewodzi swojej sekcie. Nie wiadomo, czy Alphonse-Louis
Constant kontaktowa si z Vintrasem w okresie jego krtkiego flirtu z Mickiewiczem i Towiaskim, ale podczas swojej pniejszej wizyty w Anglii w 1861 r.
odwiedzi go na emigracji i wraz z hrabi Aleksandrem Branickim uczestniczyli
w odprawianiu ofiary, cho w pniejszych publikacjach uznawa go wrcz za
satanist.
Takie zmiany pogldw byy charakterystyczne dla Constanta. Poszukujc
prawdy o wiecie i o Bogu, najpierw mia zosta ksidzem katolickim, potem
rewolucjonist walczcym o prawa kobiet, aby nastpnie gosi idee polskiego
mesjanizmu. Kiedy jednak pozna Hoene-Wroskiego i zafascynowa si jego
osobowoci, ostro potpi Mickiewicza i Towiaskiego39. Poniewa Mickiewicz
w swoich wykadach w Collge de France w latach 1842-1844 krytykowa mesjanizm Wroskiego, uznajc go za faszywy, w odrnieniu od prawdziwego mesjanizmu Towiaskiego, Wroski zapaa wrcz nienawici do wieszcza
i oskary go o kradzie intelektualn (co te podnosi w swoim artykule Constant). Uzna go rwnie za osob podstawion przez tajemnicz zgraj wadajc wiatem, ktrej istnienie wanie ujawni i dlatego sta si przedmiotem atakw
z jej strony40, a towiaczykw nazywa piekieln szajk (la bande infernale)41.
Constant nie mg w takiej sytuacji pozna Wroskiego w krgach zblionych
do Mickiewicza i Towiaskiego, w ktrych si dotychczas obraca. Istotnie, ich
poznanie nastpio w zupenie innych okolicznociach. W 1846 r. Constant polubi (jako swoj drug on) osiemnastoletni Nomi Cadiot (1832-1888), znan
pniej rzebiark tworzc pod pseudonimem Claude Vignon. W 1852 r. oboje
rozpoczli wspprac z nowopowstaym czasopismem Revue Progressive. Jego wacicielem by Alexandre Sarrazin de Monferrier (1792-1863), matematyk,
38
39
40
41

J. Ujejski, Naundorf, Vintras i towiaszczyzna, Lww 1928.


Zob. przyp. 10.
L. ukomski, Twrca, s. 281.
E. K. Kossak, Boskie diaby, Warszawa 1996, s. 180.

UCZE WROSKIEGO LIPHAS LVI W KRGU POLSKICH MESJANISTW 145

inynier, wynalazca i czonek wielu towarzystw naukowych, a take szwagier Hoene-Wroskiego, ktry od 1810 r. by mem jego siostry Victoire (1785-1865).
Z ca pewnoci Constant i Wroski wwczas spotkali si po raz pierwszy, tym
bardziej, e Revue Progressive opublikowao te teksty samego Wroskiego
i innych autorw o jego dokonaniach42. Pniej sam Constant zamieci w tym
pimie streszczenie filozofii Wroskiego, bez wtpienia autoryzowane przez polskiego filozofa43. Jego ona z kolei publikowaa tam relacje z wydarze artystycznych, podpisujc je ju wwczas Claude Vignon. Zapewne w ferworze pracy
i odkrywania filozofii absolutnej Alphonse-Louis Constant nie dostrzeg, e
Nomi daa si uwie znacznie starszemu od niej Sarrazinowi, tym samym czynic go w pewnym sensie powinowatym Wroskiego44. Ani znajomo z Wroskim, ani czasopismo, ani maestwo Constanta nie przetrway: polski filozof
zmar 9 sierpnia 1853 r.; Revue Progressive przestao si ukazywa pod koniec
tego roku, niedugo po opublikowaniu wspomnienia Constanta o Wroskim45;
a na pocztku 1854 r. zmara crka Constanta, Marie, i Nomi Cadiot odesza od
ma na zawsze (cho nie wrcia do Sarrazina).
Rok 1854 stanowi przeom w yciu Constanta nie tylko ze wzgldu na utrat pracy i rodziny, ale przede wszystkim wtedy wanie powstao jego pierwsze
dzieo okultystyczne, Dogmat wysokiej magii, napisane podobnie jak wszystkie
kolejne pod pseudonimem liphas Lvi46. Pseudonim ten by hebrajskim odpowiednikiem imion Alphonse-Louis, do ktrych niekiedy dodawa Zahed jako
tumaczenie nazwiska. Poniewa stworzony przez niego system magiczny opiera
si szczeglnie na kabale i tradycji hermetycznej, taka metamorfoza jest zrozumiaa. Nie jest natomiast jasne rdo inspiracji do zajcia si zupenie innym
ni dotychczas obszarem twrczoci intelektualnej47. Jeszcze w 1851 r. napisa na
zamwienie Jacquesa Paula Mignea (1800-1875), wybitnego wydawcy rde do
42

Np. anonimowo przedrukowany artyku Wroskiego De causes premires du cholera-morbus z


Bulletins Messianique; Franois-Camille-Antoine Durutte, Etat futur de lacoustique musicale. Dtermination de la vraie gamme diatonique par Hon Wronski, Revue Progressive, novembre 1853.
43
Alphonse Constant, De la dcouverte dune philosophie absolue au dix-neuvime sicle, Revue
Progressive, 1 September 1853.
44
P. Chacornac, liphas Lvi, s. 131; C. McIntosh, Eliphas Lvi, s. 100.
45
Zob. przypis 12.
46
liphas Lvi, Dogme de la haute magie, Paris 1854-1855 (wydawane w czciach, w 500 egzamplarzach).
47
O wpywie mesjanizmu polskiego we Francji na powstanie nowoczesnego okultyzmu tradycji
zachodniej szeroko i szczegowo pisa James Webb, The flight from reason, London 1971; wyd. poprawione pod tytuem The occult underground, La Salle, IL 1974, szczeglnie rozdzia An anatomy of souls,
s. 245-294 (s. 257: To z polskich rde Alphonse Louis Constant, synny Eliphas Levi, uzyska sw
znajomo Kabay; a sam Constant jest odpowiedzialny za praktycznie jednoosobowe przeksztacenie
Tajemnej Tradycji w romantyczn papk, nadajc si do powszechnej konsumpcji. Tumaczenie R.T.
Prinke).

146

Rafa T. Prinke

dziejw chrzecijastwa, obszerny (1250 kolumn) Sownik literatury chrzecijaskiej, ponownie wydany dziesi lat pniej jako sidmy z 53 tomw Nowej encyklopedii teologicznej48. Nie wida w nim jeszcze ani ladu zainteresowa ezoterycznych
autora. W hale powiconym Heinrichowi Corneliusowi Agrippie z Nettesheim
(1486-1535) nie wspomina nawet o jego dziele De occulta philosophia (1533), jednym z podstawowych rde jego pniejszej twrczoci magicznej, a omawia szeroko feministyczn publikacj renesansowego myliciela Declamatio de nobilitate
et praecellentia foeminei sexus (1529) i jego pogldy na maestwo49.
Poniewa owa magiczna metamorfoza Constanta w Lviego nastpia zaraz po
jego fascynacji Hoene-Wroskim i po mierci polskiego filozofa, dotychczasowi
biografowie francuskiego maga zgodnie utrzymywali, e to wanie on wtajemniczy niedoszego ksidza w tajniki kabay i skierowa na ciek ezoteryczn,
ktrej Lvi powici reszt ycia50. Rwnie w literaturze okultystycznej od koca
XIX w. przedstawiany jest jako ucze Wroskiego, a jego polski mistrz jako gboki ezoteryk, cho on sam wielokrotnie dystansowa si od wszelkich tego rodzaju zwizkw51. Co wicej, sam Lvi zamieci jedynie enigmatyczn wzmiank
o Wroskim w Dogmacie wysokiej magii i w Przypowieciach i symbolach (1862),
a w Historii magii (1861) wykpi wrcz Wroskiego, opisujc w rozdziale zatytuowanym Groteskowi faszywi bogowie afer z Pierrem Josephem Arsonem, ktremu to gupcowi polski filozof mia sprzeda tajemnic absolutu za 150 tysicy
frankw. Owo wyrane odcicie si od niedawnego mistrza Paul Chacornac wyjania mitycznym (pono orfickim) nakazem zabicia wtajemniczajcego przez wtajemniczonego, utrwalajc tym samym legend52. Jej gwnym twrc by jednak
Gerard Encausse (1865-1916), najwaniejszy okultysta z pokolenia francuskich
nastpcw Lviego.
Piszcy pod pseudonimem Dr Papus, Encausse zaoy Zakon Martynistw i by bardzo podnym (a take poczytnym) autorem. Jego pierwsza ksika Wspczesny okultyzm (1887) bya prezentacj piciu postaci: Louisa Lucasa
(1816-1863, przyjaciela Lviego, ktry wraz z nim kontaktowa si z Wroskim),
Hoene-Wroskiego, liphasa Lviego oraz yjcych wwczas jeszcze Saint-Yve48

Alphonse-Louis Constant, Dictionnaire de littrature chrtienne, Paris 1851 (=Nouvelle encyclopdie thologique, t. 7, Paris 1861).
49
Ibid., kol. 52-54.
50
P. Chacornac, liphas Lvi, s. 131-141; J. Webb, The occult underground, s. 257; C. McIntosh,
Eliphas Lvi, s. 96-100.
51
Odnone fragmenty z rnych pism wyda J. Braun, Wroski o masonerii, mistycymie
i zwizkach tajnych, Warszawa 1938.
52
P. Chacornac, liphas Lvi, s. 139: A. Constant w swych ostatnich dzieach mao chwali Wroskiego i nader czsto niesusznie go krytykuje, wprowadzajc w ycie synne adagium: wtajemniczony
umierci tego, ktry go wtajemniczy [liniti tuera linitiateur] (tumaczenie za: L. ukomski, Twrca, s. 439).

UCZE WROSKIEGO LIPHAS LVI W KRGU POLSKICH MESJANISTW 147

5. A. Barret, liphas Lvi w 1862 r., ryc., [w:] P. Chacornac, liphas Lvi,
Paris 1926

148

Rafa T. Prinke

sa dAlveydre (1842-1909) i Madame Bawackiej (1831-1891)53. Stworzy w ten


sposb genealogi okultyzmu, wywodzc go od Wroskiego i jego dwch domniemanych uczniw54. Na dziea polskiego filozofa powoywa si w wielu innych publikacjach, cytujc z nich obszerne fragmenty55. W liczcym 1150 stron
Metodycznym wykadzie nauk tajemnych z 1891 r. powici Wroskiemu wiele
miejsca, uznajc go za znawc i eksponenta Kabay56. Mniemanie o kabalistycznej wiedzy Wroskiego i wpywie na przemian Alphonsea Constanta w liphasa
Lvi tak si ugruntowao, e jest uznawane za pewnik rwnie w najnowszych
publikacjach naukowych57, nie mwic ju o uywaniu tego argumentu przez krytykw twrcy filozofii absolutnej58.
Tymczasem wydaje si bardziej prawdopodobne, e jednym z bezporednich
impulsw dla powicenia si stworzeniu magicznej doktryny okultyzmu by nie
Wroski, ale Mickiewicz. Jego to bowiem przywouje w obszernej przedmowie do
pierwszego cznego wydania dwch czci swego magnum opus Dogmat i rytua
wysokiej magii z 1861 r.:
W najbliszej przyszoci chrzecijastwo zmieni rdo caoci swego objawienia, to znaczy przyjmie wakie prawdy magizmu [!] i kabay, jak to uczyni
wielki polski poeta Adam Mickiewicz, ktry stworzy dla tej doktryny now nazw,
nazywajc j Mesjanizmem59.

Nie bya to te przypadkowa wzmianka czy reminiscencja wczeniejszych fascynacji, ale istotny element jego nauczania. Jak pisa prawie dziesi lat po mierci Lviego
jeden z jego najbliszych uczniw, baron Nicola Giuseppe Spedalieri (1812-1887):
53

Papus, Loccultisme contemporain: Louis Lucas, Wronski, liphas Levi, Saint-Yves dAlveydre, Mme
Blavatsky, Paris 1887.
54
W Polsce mit ten akceptowali ju bardzo wczenie i pisali o Lvim i Lucasie jako uczniach
Wroskiego: M. Zdziechowski, Edward Schur i esoteryzm, [w:] tego, Szkice literackie, Warszawa
1900, s. 95-126, tutaj s. 102; A. Nowaczyski, Studya i szkice, Warszawa 1901, s. 60.
55
Odsyacze do innych fragmentw w ksikach Papusa i wydawnictwach wolnomularskich
podaje te anonimowy artyku: Hoene-Wroski i Kabaa, Myl Narodowa, 17:9 (28 lutego 1937),
s. 138-139.
56
Papus, Trait mthodique de science occulte, Paris 1891, s. 99-106, 1005-1008 i wg indeksu.
Por. te omwienie odwoa do Wroskiego w tej ksice Papusa w: S. Dickstein, Hoene Wroski,
s. 245-247.
57
Poza cytowanymi ju monografiami Lviego, osobne hasa w publikacjach encyklopedycznych
powicili Hoene-Wroskiemu jako ezoterykowi m. in.: J. C. N. Webb, [w:] Richard Cavendish (red.),
Man, myth and magic, London 1970-1972, t. 7, s. 3062-3063; Arthur McCalla, [w:] Wouter J. Hanegraaff (red.), Dictionary of gnosis and Western esotericism, Leiden-Boston 2006, s. 1177-1179.
58
A. Bronowski, Filozofia Hoene-Wroskiego oparta jest na Kabale, Wiar i czynem. Pro Christo.
Miesicznik modych katolikw, nr 4 (kwiecie 1938), s. 1-44.
59
liphas Lvi, Dogme et rituel de la haute magie, Paris 1861, s. 52.

UCZE WROSKIEGO LIPHAS LVI W KRGU POLSKICH MESJANISTW 149

liphas Lvi mia racj, kiedy mwi mi, e ludzko nie potrzebuje nowego Objawienia, ale raczej wyjanienia tego, ktre ju posiada. Takie wyjanienie bdzie dane,
jak mwi, przy kocu czasw i bdzie stanowio to, co nazywa Mesjanizmem60.

Poniewa Mickiewicz bardzo powanie zajmowa si Kaba, mistycyzmem


i tradycjami ezoterycznymi61, a wczeniejsze kontakty Constanta z jego otoczeniem i by moe nawet nim samym byy bardzo bliskie (cznie z propagowaniem
jego wersji mesjanizmu i ukuciem frazy Polska Chrystusem narodw), nie ulega wtpliwoci, e okultyzm Lviego stanowi specyficzne rozwinicie tego nurtu
w myli Mickiewicza.
Jzef Maria Hoene-Wroski zmar w 1853 r., a Adam Mickiewicz w 1855 r., wic
nie mogli si ju zapozna z pierwszym magicznym dzieem liphasa Lvi, ktrego powstanie zainspirowali. Polskie kontakty i zainteresowanie Polsk byy jednak
przez Constanta utrzymywane. Zaprzyjani si bardzo blisko z hrabiami Branickimi, szczeglnie Aleksandrem i Konstantym, a take z Madame de Balzac, Ewelin
z Rzewuskich, 1-o voto Hask, ktrej w 1861 r. dedykowa swoj powie Czarownica z Meudon oraz szereg wierszy w zbiorze Przypowieci i symbole wydanych
w kolejnym roku62. Inne wiersze przypisa te jej crce i ziciowi, hrabiemu Jerzemu
Mniszchowi. O swojej przyjani z nimi tak pisa do barona Spedalieri:
Jednym z tych czterech [oddanych przyjaci i uczniw, cznie ze Spedalierim]
jest doktor z Berlina; pozostali dwaj to wielcy polscy arystokraci. Spord nich [...]
doktor z Berlina poczyni wielkie postpy w Kabale, jeden z polskich szlachcicw
jest znakomitym badaczem filozofii hermetycznej, a drugi zakocha si w nauce,
a nauka zamienia go z czowieka przyjemnoci, jakim by wczeniej, w czowieka
obowizku i rozumu63.

w badacz hermetyzmu to Aleksander Branicki, a zakochany w nauce to Jerzy


Mniszech, wybitny entomolog. Co do tosamoci doktora z Berlina, to wikszo
biografw identyfikuje go z Franciszkiem Kandydem Nowakowskim, nauczycielem domowym Branickich, pniej kustoszem biblioteki w Suchej, egiptologiem-amatorem i kolekcjonerem ksiek ezoterycznych64. Pojawiy si te twierdze60

Nicola Spedalieri do Anny Kingsford i Edwarda Maitlanda, 21 sierpnia 1884 r., [w:] E. Maitland,
Anna Kingsford: Her life, letters, diary and work, wyd. 3, London 1913 t. 2, s. 200.
61
Z. Kpiski, Mickiewicz hermetyczny, Warszawa 1980.
62
liphas Lvi, Sorcier de Meudon, Paris 1861.
63
P. Chacornac, liphas Lvi..., s. 207; C. McIntosh, Eliphas Lvi, s. 124-125.
64
K. Estreicher, Franciszek Kandyd Nowakowski, Krakw 1881, s. 7: Z Hr. Branickim zwiedzi
Wschd cay. Rozkopywali groby krlewskie, i zakupywali boki i wykopaliska egipskie. Branicki
obdarowywa go hojnie temi pamitkami, ztd urs zbir wspaniay, jakiego nie mamy drugiego w
kraju. Symbole religijne dawnych Egipcyan, wiody go do badania ich znaczenia. Ztd urosa ch do
badania mitologii wschodniej i mistycyzmu. Otoczy si dzieami z tej dziedziny a to dao pocztek do
uformowania bogatej biblioteki mystykw, badaczy kamienia filozoficznego i alchemikw.

150

Rafa T. Prinke

6. Karta tytuowa powieci liphasa Lviego Le sorcier de Meudon, Paris 1861

UCZE WROSKIEGO LIPHAS LVI W KRGU POLSKICH MESJANISTW 151

7. Dedykacja liphasa Lviego dla Eweliny Rzewuskiej (1-o voto Haskiej, 2-o voto de Balzac)
w jego powieci Le sorcier de Meudon, Paris 1861

152

Rafa T. Prinke

8. Karta tytuowa anonimowego apelu do Napoleona III o udzielenie pomocy powstacom


polskim w 1863 r.

UCZE WROSKIEGO LIPHAS LVI W KRGU POLSKICH MESJANISTW 153

nia, e by to Ernst Georg Friederich Gryzanowski (1824-1888), niemiecki lekarz


i dyplomata, co jednak wydaje si mao prawdopodobne.
Szczegowe omwienie kontaktw francuskiego maga z tym nowym pokoleniem Polonii i ich rnorodnych konsekwencji wymaga osobnego artykuu65. Tutaj wspomnie warto jeszcze, e kiedy w Polsce wybucho powstanie styczniowe,
w liphasie Lvim obudzi si dawny rewolucjonista Alphonse-Louis Constant
i opublikowa anonimowo (podpisujc si jako Polak) Apel Polski do Francji,
wzywajc Napoleona III do udzielenia pomocy powstacom i wypowiedzenia
wojny Rosji66. Przed mierci w 1875 r. ustanowi jedynym spadkobierc swych
ksiek, rkopisw i instrumentw magicznych hrabiego Jerzego Mniszcha, zaznaczajc, e nikt poza nim, jego on i hrabim Aleksandrem Branickim (oraz
Mari Gebhard) nie moe nawet dotyka jego manuskryptw67.
W roku 1873, w yciu liphasa Lviego, pojawi si raz jeszcze Jzef Maria
Hoene-Wroski. Kupi bowiem, w tym wanie roku od handlarza starzyzn,
niezwyky globus, ktry uzna za najwiksze dokonanie Wroskiego. W licie do
barona Spedalieri opisa go szczegowo jako prognometr sucy do poznania wszystkiego co byo, jest i bdzie lub by powinno68. Ten niezwykle ciekawy
obiekt po mierci Lviego odziedziczy hrabia Jerzy Mniszech, a wedug Paula
Chacornaca w 1926 r., po kilku zmianach wacicieli, mia znale si w rkach
znanego okultysty69. W rzeczywistoci sta si wasnoci Konstantego Branickiego (zapewne kupi go od zuboaego pod koniec ycia Mniszcha), a jego wnuk
Adam przekaza go wraz z Bibliotek Wilanowsk w depozyt do Biblioteki Narodowej w Warszawie. Globus Wroskiego skada si z dwch koncentrycznych
globw oraz kilku obejmujcych je piercieni, pokrytych gsto grawerowanymi
napisami w jzyku francuskim. Autorzy zachodni nie wiedzieli o miejscu jego
przechowywania, a w Polsce nie wywoywa szczeglnego zainteresowania badaczy. Jedyny artyku na jego temat, autorstwa Jzefa Babicza, ukaza si w specjalistycznym czasopimie mionikw dawnych globusw i ograniczy si do opisu
liphasa Lvi z ksiki Chacornaca, cho autor wiedzia o miejscu przechowywania zabytku70. Znakomity biograf Hoene-Wroskiego, Lech ukomski, opra65
Obszerniej pisz o tym w: R. T. Prinke, Dwa rkopisy. Polskie tropy u pocztkw Hermetycznego
Zakonu Zotego Brzasku, Hermaion 1 (2012), s. 147-175.
66
Appel de la Pologne a la France par un Polonais, Paris 1863. Autora identyfikuje P. Chacornac, liphas
Lvi, s. 217, dodajc, e bezporedni inspiracj do jej napisania byo internowanie Aleksandra Branickiego w Saratowie. Broszura rozesza si w duym nakadzie i Lvi dosta tysic frankw honorarium.
67
P. Chacornac, liphas Lvi, s. 283-284; C. McIntosh, Eliphas Lvi, s. 139.
68
Opis cytowany in extenso: P. Chacornac, liphas Lvi, s. 136-139. Zob. te: C. McIntosh,
Eliphas Lvi, s. 99-100.
69
P. Chacornac, liphas Lvi, s. 139, przyp. 1.
70
J. Babicz, Der Erdglobus von J. M. Hoene-Wronski als Anschauungsgegenstand des Systems der
Absoluten Philosophie, Der Globusfreund, Nr 25/27 (1977/79, wydany 1978), s. 265-271.

154

Rafa T. Prinke

cowa ekspertyz prognometru na zlecenie Instytutu Historii Nauki, Owiaty


i Techniki PAN i przedstawi wyniki w referacie wygoszonym w listopadzie 1977 r.
Zaprzeczy w niej, by Wroski mg by autorem czy konstruktorem owego aparatu, poniewa nie ma o nim adnej wzmianki w rkopisach polskiego filozofa,
a teksty i ornamenty na nim nie s zgodne z ideami twrcy mesjanizmu71. Ktokolwiek by jego twrc, prognometr z pewnoci zasuguje na szczegowe badania
jako niezwyky artefakt historii intelektualnej XIX wieku72.

ABSTRACT
RAFA T. PRINKE
University School of Physical Education, Pozna

Wroskis disciple - liphas Lvi in the Polish Messianist circle


The Krnik Library owns the richest collection of papers related to the mathematician and
philosopher Jzef Maria Hoene-Wroski (1776-1853), the founder of Polish Messianism. Among
them there is a copy of a letter written to him in 1853 by Alphonse-Louis Constant (1810-1875),
better known under his later literary pseudonym liphas Lvi. He became an admirer of Wroski
(the letter is signed your devoted disciple) and one of the few people present at his funeral. He also
helped Leonard Niedwiecki with cataloguing Wroskis manuscripts. The paper discusses his life
and relations with the Polish aristocratic emigration in France. Of special note is his friendship with
Flora Tristan, the feminist activist, through whom he met Balzac and probably Adam Mickiewicz,
quoted with great admiration in his later books on magic and occultism. It is even possible that
those interests of Lvi were partly inspired by Mickiewiczs readings of Swedenborg, Jakob Bhme
i Louis-Claude de Saint-Martin. The key discovery is that the phrase Poland is the Christ of nations, known to every Polish pupil, was not formulated by Mickiewicz (as is widely believed) but
by Constant in a political pamphlet Le Deuil de la Pologne (1846). After his metamorphosis into a
modern magus, liphas Lvi became a close friend of Madame de Balzac (to whom he dedicated an
occult novel), brothers Aleksander and Konstanty Branicki, as well as Jerzy Mniszech, who became
the sole heir of his magical manuscripts and a curious instrument called prognometer. It is not
known what happened to the manuscripts, but the prognometer is now in the collections of the
National Library as a deposit of the Branicki Library in Wilanw.

71
L. ukomski, Twrca, s. 440-441. Nie udao mi si dotrze do tekstu owego referatu nie ma
go w zbiorach Biblioteki Narodowej ani Biblioteki Instytutu Historii Nauki PAN.
72
Planuj wykonanie cyfrowego modelu Globusa Wroskiego, ktry umoliwi dalsze badania
bez koniecznoci mechanicznego manipulowania oryginaem.

You might also like