TEORETYCZNE PODSTAWY SYMULACJI PRZEPYWU

NIEUSTALONEGO I USTALONEGO W KORYTACH OTWARTYCH

Opracowa:
Tomasz Dysarz

Pozna 2012

Tomasz Dysarz

Teoretyczne podstawy symulacji

Spis treci

1. Wprowadzenie

2. Rwnania przepywu nieustalonego

3. Interpretacja rwna St. Venanta

4. Warunki pocztkowo brzegowe

5. Rwnania ruchu ustalonego

6. Podsumowanie

10

Bibliografia

11

Tomasz Dysarz

1.

Teoretyczne podstawy symulacji

Wprowadzenie
Celem niniejszego opracowania jest moliwie krtkie omownie rwna stanowicych

podstaw modeli symulacyjnych typu HEC-RAS. Inspiracj do stworzenia takiego opisu s

zajcia dydaktyczne prowadzone przez autora opracowania na Uniwersytecie Przyrodniczym
w Poznaniu.
Przedstawiony tekst nie stanowi kompletnego opracowania. Jest raczej oryginalnym
podsumowaniem wczeniejszych opracowa. Przyjto zaoenie, e opis ten ma by w miar
prosty i nie przeadowany skomplikowan teori. Uwag powicono jedynie najbardziej
zoonemu elementowi podstaw teoretycznych, tzn. rwnaniom ruchu wody w ich
podstawowej postaci. Pozostae elementy s dostatecznie zrozumiale przedstawione w opisie
technicznym do HEC-RAS'a (Brunner, 2010) lub polskim tumaczeniu do poprzednich wersji
tego oprogramowania (Pasiok, 2008).
Sposb prezentacji rwna jest inny ni w podobnych opracowaniach tego typu. Nie
przedstawiono szczegowego wyprowadzenia rwna. Zamiast tego zamieszczono stosowne
odwoania do literatury oraz przedstawiono ich interpretacj. Podejcie takie wydaje si
waciwe, jeeli wemiemy pod uwag profil wyksztacenia studentw kierunkw
przyrodniczych, do ktrych niniejsze opracowanie jest adresowane. W miar moliwoci
interpretacj rwna sprowadzano do innych prostszych koncepcji znanych z kursw fizyki
lub mechaniki pynw, np. II zasada dynamiki Newtona, rwnanie Bernoulliego.
Przedstawiony tekst skada si z szeciu czci. Po wprowadzeniu zamieszczono opis
rwna St. Venanta. Cz trzecia to prba ich interpretacji. Problem warunkw
dodatkowych i sposoby ich zadawania przedstawiono w czci czwartej. W ostatniej cz
zamieszczono krtki podsumowanie. Do opracowania doczono rwnie krtk bibliografi.

2.

Rwnania ruchu nieustalonego

Jednym z najbardziej podstawowych modeli matematycznych opisujcych przepyw w

korytach rzecznych s tzw. rwnania St. Venanta. Znajduj one zastosowanie w analizach
ruchu

podunego,

tzn.

przypadkach,

gdy

przepyw

mona

traktowa

jako

jednowymiarowy. Dodatkowe ograniczenie jest nakadane na reim przepywu. Rwnania St.

Venanta mona stosowa tylko w przypadku przepyww wolnozmiennych. Wwczas
uprawnione jest przyblianie rozkadu cinie w pionie rozkadem hydrostatycznym. To
2

Tomasz Dysarz

Teoretyczne podstawy symulacji

podstawowe dla wyprowadzenia rwna St. Venanta zaoenie nie ogranicza ich
praktycznego zastosowania. Mog one by stosowane zarwno w problemach klasycznego
wyznaczania ukadu zwierciada wody, poprzez modelowanie propagacji fali wezbraniowej,
szacowanie jakoci i termiki wody rzecznej, na uproszczonych przypadkach transportu
rumowiska koczc.
Ukad rwna St. Venanta jest ukadem dwch rwna rniczkowych czstkowych.
S one matematycznym zapisem dwch podstawowych zasad okrelajcych cechy przepywu
rzecznego, tzn. zasady zachowania masy i zasady zachowania pdu. Pierwsza ich wersja
zostaa wyprowadzona przez Barre de Saint-Venanta w roku 1871 (Szymkiewicz, 2000). Bya
to tzw. wersja niezachowawcza nadajca si do modelowania przepyww w korytach o
przekroju regularnym. Rozwj metod komputerowych w drugiej poowie XX wieku pozwoli
na rozwizywanie coraz bardziej zoonych problemw. Dlatego wiksz popularno
zyskay tzw. wersje zachowawcze nadajce si modelowania przepywu w korytach
nieregularnych. Dlatego poniej zostanie przedstawiona jedna z takich form rwna St.
Venanta.
Przyjmujc, e zmiennymi niezalenymi s czas t oraz odlego x liczona wzdu
cieku zgodnie z kierunkiem przepywu, rwnanie zachowania masy mona zapisa
nastpujco:
A Q
+
=0
t x

(1)

W powyszym wzorze A jest polem przekroju czynnego a Q objtociowym nateniem

przepywu. Z kolei rwnanie zachowania pdu wyglda nastpujco:
Q Q2
h
+
+g A
g A s 0 +g A S f =0
t x A
x

( )

(2)

gdzie h jest napenieniem koryta w przekroju, g przypieszeniem ziemskim, s0 spadkiem dna a

Sf tzw. spadkiem hydraulicznym. Ostatni z parametrw opisuje efekty rozpraszania i strat
energii mechanicznej w trakcie przepywu wody. Zgodnie z jednym z podstawowych zaoe
stosowanych przy konstruowaniu modelu, spadek hydrauliczny mona wyznacza jak dla
ruchu ustalonego. Zaoenie to pozwala wyznacza spadek hydrauliczny na podstawie
uproszczonych formu empirycznych o oglnej postaci
QQ
Sf = 2
K

(3)

Tomasz Dysarz

Teoretyczne podstawy symulacji

gdzie K jest tzw. moduem przepywu. Jest to wielko zalena od lokalnych charakterystyk
przekroju poprzecznego takich jak pole przekroju A, obwd zwilony P oraz szorstko dna
koryta n. Zgodnie z popularnym rwnaniem Manninga modu przepywu wyznaczany jest
jako
5/3

K=

3.

A
2/ 3
nP

(4)

Interpretacja rwna
Wyprowadzenia przedstawionych rwna St. Venanta mona znale w licznych

pozycjach literatury (np. Cunge i in., 1980; Sawicki, 1998; Szymkiewicz, 2000). Jednak dla
zrozumienia ich istoty wystarczy uproszczona interpretacja przedstawiona poniej. Zamy,
e analizowany jest odcinek rzeki (ryc. 1) zamknity przekrojami xj-1 oraz xj+1. Wewntrz
znajduje si przekrj xj. Zdefiniujmy objto kontroln przypisan do przekroju xj zamknit
przekrojami porednimi xj-1/2 oraz xj+1/2. Zamy, e oba rwnania s cakowane w takiej
objtoci kontrolnej.
x j+1/2

A Q

( t + x )dx=0

(5)

x j1 /2
x j+1/2

x j1 /2

Q Q2
h
+
+g A
g A s0 +g A Sf dx=0
t x A
x

( )

(6)

Pierwsze z rwna atwo uproci wprowadzajc tzw. rednie pole przekroju czynnego na
dugoci odcinka x.
x j+1/2

1
A j=
A dx
x x

(7)

j1 /2

Warto przy tym zauway, e iloczyn x Aj jest rwny objtoci wody Vj zgromadzonej na
dugoci objtoci kontrolnej. Dlatego rwnanie (5) mona zapisa jako
dV j
+Q j +1/ 2Q j1 /2=0
dt

(8)

Przyjmujc, e Qj-1/2 jest dopywem Ij do objtoci kontrolnej a Qj+1/2 jest odpywem Oj,
otrzymujemy proste rwnanie retencji opisujce funkcjonowanie pojedynczego zbiornika o
chwilowej objtoci Vj.
dV j
=I jO j
dt

(9)

Tomasz Dysarz

Teoretyczne podstawy symulacji

xj-1

xj-1/2

xj

xj+1/2

xj+1

Ryc. 1 Schemat odcinka rzeki

Rwnanie (6) wymaga wprowadzenia pewnego uproszczenia zanim cakowanie

zostanie przeprowadzone. Mona wykaza, e dla stosunkowo mao nieregularnych koryt
ponisze przyblienie jest prawdziwe
A

h 1

Ah
x x 2

( )

(10)

Jeeli tak, to rwnanie (6) mona zapisa jako

x

dQ j Q2
+
dt
A

Q2
A

x j+1/2

( ) ( )

j +1/ 2

1
+ g [( A h )j +1/ 2( A h ) j1/ 2 ] [ g A (s 0S f )] dx=0
j 1 /2 2
x

(11)

j1 /2

gdzie Qj jest rednim nateniem przepywu w objtoci kontrolnej. Indeksy j-1/2 oraz j+1/2
oznaczaj odpowiednio wielkoci zdefiniowane w przekrojach dopywowym i odpywowym.
Interpretacja rwnania bdzie moliwa, jeeli rwnanie (11) zostanie przemnoone przez
gsto wody oraz wprowadzona zostanie zaleno midzy nateniem przepywu Q a
redni prdkoci w przekroju U postaci
Q=U A

(12)

Wwczas rwnanie (11) mona przeksztaci do postaci

d
2
2
( x A j U j )+( U A )j +1/ 2( U A ) j1/ 2=
dt
1
= gAh
2

1
g Ah
2
j1/ 2

) (

j+1 /2

x j+1/2

x j+1/2

(13)

+ g A s 0 dx g A S f dx
x j1 /2

x j1 /2

Poniewa xAj jest mas wody zgromadzonej w objtoci kontrolnej, to elementy znajdujce
si w nawiasie reprezentuj lokalny pd. Cay pierwszy czon jest lokaln zmian pdu w
czasie. Zgodnie z definicj natenia przepywu (12), drugi i trzeci czon lewej strony
rwnania to odpyw i dopyw pdu do objtoci kontrolnej. Caa lewa strona rwnania
reprezentuje tzw. pochodn substancjaln pdu (Puzyrewski i Sawicki, 1998). Dlatego
rwnanie (13) mona zapisa jako

Tomasz Dysarz

Teoretyczne podstawy symulacji

D P j 1
= gA h
Dt
2

1
gAh
2
j1 /2

) (

x j+1/ 2

j+1 /2

x j+1/ 2

+ g A s 0 dx g A S f dx
x j1/2

(14)

x j1/2

W rwnaniu (14) symbolem P j oznaczono pd.

Poniewa 1/2gh to pole trjkta par hydrostatycznych wzdu gbokoci w danym
przekroju, to dwa pierwsze czony prawej strony reprezentuj siy parcia hydrostatycznego w
przekrojach xj-1/2 oraz xj+1/2. Trzeci czon atwo zidentyfikowa jako sumaryczne
oddziaywanie siy grawitacji posugujc si zaoeniem niewielkiego spadku dna. Jest to
zaoenie charakterystyczne dla analiz ruchu wolnozmiennego w kortach otwartych. Pozwala
ono zapisa
sin tan =s0

(15)

gdzie jest ktem midzy dnem i poziomem. Wwczas iloczyn przypieszenia ziemskiego g
i spadku dna s0 jest rzutem siy grawitacji na kierunek rwnolegy do dna. Ostatni czon
mona przeksztaci posugujc si wczeniej wspomnianym zaoeniem o wyznaczaniu
spadku hydraulicznego jak dla ruchu ustalonego. Zgodnie z tym zaoeniem naprenia na
dnie wywoane tarciem wyznacza si jako

= g

A
S
P f

(16)

Dlatego elementy pod cak w ostatnim czonie mona zapisa jako Pdx. Iloczyn Pdx jest
powierzchni, na ktrej dziaaj naprenia a cay iloczyn jest elementarn si tarcia.
Ostatnia caka opisuje sumaryczne oddziaywanie siy tarcia na caej dugoci objtoci
kontrolnej.
Rwnanie (14) mona zapisa jako
D P j
= F
Dt

(17)

gdzie prawa strona jest sum si uwzgldnianych w opisie ruchu wody. Skadaj si na ni
siy parcia hydrostatycznego, sia grawitacji oraz sia tarcia. Jest to zapis drugiej zasady
dynamiki Newtona dla poruszajcego si pynu. Zasada ta jest rwnowana zasadzie
zachowania pdu.

Tomasz Dysarz

4.

Teoretyczne podstawy symulacji

Warunki pocztkowo brzegowe

Rozwizaniem ukadu rwna St. Venanta w postaci (1) i (2) s dwie funkcje:

natenie przepywu Q oraz napenienie kanau h. Funkcje te zmieniaj si w czasie t oraz na

dugoci kanau, tzn. wzdu wsprzdnej x. Dlatego dziedzin rozwizania jest obszar
paszczyzny Oxt. W najprostszym przypadku pojedynczego odcinka rzeki obszar ten bdzie
zdefiniowany jako:
0x L

t0

(18)

gdzie L jest dugoci kanau.

t

(dx/dt)2

(dx/dt)1

(dx/dt)2

(dx/dt)1

(dx/dt)1

(dx/dt)2

t=0
x=0

x=L

Ryc. 2 Ukad charakterystyk dla rwna St. Venanta w warunkach ruchu spokojnego

Rwnania (1) i (2) w tak zdefiniowanym obszarze nie definiuj jednoznacznie

rozwizania. Poniewa problemem jest nieustalony, zagadnienie musi by uzupenione
stosownymi warunkami pocztkowo brzegowymi. Sposb zadawania warunkw
dodatkowych zaley od typu rwnania bd ukadu rwna. Ukad rwna St. Venanta jest
ukadem hiperbolicznym (np. Sawicki, 1998; Szymkiewicz, 2000). Jak kady taki ukad
posiada liczb rzeczywistych charakterystyk rwn liczbie rwna. W tym przypadku bd to

(dxdt ) =U g h
1

(dxdt ) =U +g h

(19)

Tomasz Dysarz

Teoretyczne podstawy symulacji

Charakterystyki definiuj specyficzne kierunki przenoszenia zaburze w obszarze

rozwizania. Ich wzajemny ukad jest zaleny od rodzaju ruchu definiowanego liczb Frouda
Fr.
Fr=

U
g h

(20)

W korytach rzecznych zazwyczaj panuje ruch spokojny, tzn. liczba Frouda Fr jest mniejsza
od 1. Wynika z tego, e rednia prdko przepywu U jest mniejsza od prdkoci
rozchodzenia si fali (gh)1/2. Dlatego ukad charakterystyk dla obszaru rozwizania (18)
wyglda jak na ryc. 2 .
Liczba dodatkowych warunkw zadawanych na granicach obszaru rozwizania musi
by rwna liczbie charakterystyk wchodzcych do obszaru z danego brzegu. Dlatego warunki
pocztkowo brzegowe musz by zadane w nastpujcy sposb.
1. warunek pocztkowy

t = 0, 0 x L

dwa warunki

2. warunek brzegowy dopywowy

x = 0, t 0

jeden warunek

3. warunek brzegowy odpywowy

x = L, t 0

jeden warunek

Zazwyczaj jako warunek pocztkowy podaje si znane natenia przepywu Q(x,t=0) oraz
znane napenienia kanau h(x,t=0). W praktycznych przypadkach czsto zakada si, e s one
rozwizaniem rwnania ruchu ustalonego. Podstawow form warunkw brzegowych s
hydrogramy przepywu lub stanu. W przypadku brzegu dopywowego warunek taki zadaje si
jako znan funkcj Q(x=0,t) lub h(x=0,t). Problem brzegu odpywowego jest troch bardziej
zoony. Teoretycznie mona postpowa w sposb analogiczny do poprzedniego zadajc
znane funkcje Q(x=L,t) lub h(x=L,t). Jednak w praktyce bardzo czsto s to informacje,
ktrych poszukujemy. Dlatego na brzegu odpywowym czciej zadaje si warunki mieszane
w postaci zwizku midzy Q i h, np. krzywa konsumpcyjna, rwnanie Manninga, warunek
ruchu krytycznego, charakterystyki budowli pitrzcej, itp.

5.

Rwnania ruchu ustalonego

W wielu zagadnieniach hydrologicznych i hydromechanicznych istnieje konieczno

wyznaczania ukadw zwierciada wody w warunkach ruchu ustalonego. W takim przypadku

przydatna okazuje si uproszczona wersja przedstawionego wczeniej ukadu (1) (2).
Warunki ruchu ustalonego jednoznacznie definiuje brak zmiennoci czasowej
parametrw przepywu takich jak prdko U, napenienie h, itp.. Oznacza to moliwo
8

Tomasz Dysarz

Teoretyczne podstawy symulacji

pominicia pochodnych czasowych w rwnaniach (1) i (2). Pierwsze z nich sprowadzi si

wwczas do postaci
Q=const

(21)

co w praktyce jest podstawowym warunkiem przepywu ustalonego. Drugie z rwna

przyjmie posta

( )

d Q2
dh
+ g A g A s0 +g A S f =0
dx A
dx

(22)

Uwzgldniajc (21) oraz zaleno midzy napenieniem h a polem przekroju czynnego A,

rwnanie (22) mona przeksztaci do postaci
dh s 0S f
=
dx 1Fr2

(23)

Przyjto rwnie, e ewentualne zmiany ksztatu przekroju poprzecznego s na tyle mae, ze

mona je uzna za nieistotne.
Rwnanie (23) jest podstawowym rwnaniem opisujcym zmiany napenienia kanau
h na jego dugoci x w warunkach ruchu ustalonego. Wyprowadzenia i analizy jego postaci
oraz wynikw mona znale w licznych pozycjach literatury (np. Sawicki, 1998). Jest ono
tosame z klasycznym rwnaniem Bernoulliego dla przepywu w korytach otwartych. Wida
to wyranie po dyskretyzacji rwnania (22) midzy dwoma przekrojami, np. xj oraz xj+1 (rys.
3.1).
1
x

[( ) ( ) ]
Q2
A

j+1

Q2
A

+g As

h j +1h j
g A s s 0+g As S fs =0
x

(24)

Wielkoci z indeksem s oznaczaj redni na dugoci kanau midzy xj oraz xj+1.

Uwzgldniajc fakt, e spadek dna jest przeciwny do gradientu rzdnych dna, po serii
przeksztace uzyskujemy
U2
U2
z j +h j+ j =z j +1+h j +1+ j+1 +S fs x
2g
2g

(25)

Rwnanie (23) jest rwnaniem rniczkowym zwyczajnym. Jego rozwizaniem jest

funkcja h=h(x) okrelona dla 0xL. Moe by dyskretyzowane za pomoc procedury (24)
(25) lub za pomoc innych metod numerycznego rozwizywania rwna rniczkowych
zwyczajnych. Zazwyczaj jest wykorzystywane w tzw. zadaniach prostych. Oznacza to
wyznaczanie napeniania kanau wg procedury od przekroju do przekroju. Konieczne w
tym przypadku jest podanie napenienia w jednym z przekrojw. Jest to tosame z
klasycznym zagadnieniem pocztkowym Cauchy.
9

Tomasz Dysarz

6.

Teoretyczne podstawy symulacji

Podsumowanie
Przedstawione opracowanie stanowi bardzo pobieny opis rwna St. Venanta. Moe

by traktowane jako swego rodzaju wstp do studiowania teorii lecej u podstawy symulacji
przepywu wody w korytach otwartych. Intencj autora byo stworzenie opisu na tyle
prostego, e ju lektura tych kilku stron umoliwi zrozumienie samej koncepcji. Jednak
naley pamita, e nie jest to opracowanie kompletne i powinno by analizowane wraz z
innymi podrcznikami wymienionymi w tekcie.

10

Tomasz Dysarz

Teoretyczne podstawy symulacji

Bibliografia
Brunner G.W. (2010): HEC-RAS River Analysis System Hydraulic Reference Manual, US
Army Corps of Engineers, Hydrologic Engineering Center (HEC), Report No. CPD-69,
(http://www.hec.usace.army.mil/software/hec-ras/hecras-document.html)
Cunge J.A., Holly F.M.jr, Vervej A. (1980): Practical aspects of computational river
hydraulics, Pitman Advanced Publishing Program.
Pasiok R. (2008): Hydraulika HEC-RAS, Polskie tumaczenie fragmentw publikacji HECRAS. Hydraulic Reference Manual wydanej przez Hydrologic Engineering Center
(HEC), PPC Sp. z o.o., (http://ppc.wroclaw.pl)
Puzyrewski R., Sawicki J. (1998): Podstawy mechaniki pynw i hydrauliki, Warszawa,
Wyd. Naukowe PWN
Sawicki J. (1998): Przepywy ze swobodna powierzchni, Warszawa, Wyd. Naukowe PWN
Szymkiewicz R. (2000): Modelowanie matematyczne przepyww w kanaach otwartych,
Warszawa, Wyd. Naukowe PWN

11