You are on page 1of 35

Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác

Chương 2 Các phương pháp chứng minh

Chương 2 :

Các phương pháp chứng minh

Chứng minh bất ñẳng thức ñòi hỏi kỹ năng và kinh nghiệm. Không thể khơi khơi mà ta
ñâm ñầu vào chứng minh khi gặp một bài bất ñẳng thức. Ta sẽ xem xét nó thuộc dạng bài
nào, nên dùng phương pháp nào ñể chứng minh. Lúc ñó việc chứng minh bất ñẳng thức
mới thành công ñược.
Như vậy, ñể có thể ñương ñầu với các bất ñẳng thức lượng giác, bạn ñọc cần nắm vững
các phương pháp chứng minh. ðó sẽ là kim chỉ nam cho các bài bất ñẳng thức. Những
phương pháp ñó cũng rất phong phú và ña dạng : tổng hợp, phân tích, quy ước ñúng, ước
lượng non già, ñổi biến, chọn phần tử cực trị … Nhưng theo ý kiến chủ quan của mình,
những phương pháp thật sự cần thiết và thông dụng sẽ ñược tác giả giới thiệu trong
chương 2 : “Các phương pháp chứng minh”.

Mục lục :
2.1. Biến ñổi lượng giác tương ñương ………………………………………... 32
2.2. Sử dụng các bước ñầu cơ sở ……………………………………………... 38
2.3. ðưa về vector và tích vô hướng ………………………………………….. 46
2.4. Kết hợp các bất ñẳng thức cổ ñiển ……………………………………….. 48
2.5. Tận dụng tính ñơn diệu của hàm số ……………………………………… 57
2.6. Bài tập ……………………………………………………………………. 64

The Inequalities Trigonometry 31


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh

2.1. Biến ñổi lượng giác tương ñương :


Có thể nói phương pháp này là một phương pháp “xưa như Trái ðất”. Nó sử dụng các
công thức lượng giác và sự biến ñổi qua lại giữa các bất ñẳng thức. ðể có thể sử dụng
tốt phương pháp này bạn ñọc cần trang bị cho mình những kiến thức cần thiết về biến ñổi
lượng giác (bạn ñọc có thể tham khảo thêm phần 1.2. Các ñẳng thức,bất ñẳng thức
trong tam giác).
Thông thường thì với phương pháp này, ta sẽ ñưa bất ñẳng thức cần chứng minh về
dạng bất ñẳng thức ñúng hay quen thuộc. Ngoài ra, ta cũng có thể sử dụng hai kết quả
quen thuộc sin x ≤ 1 ; cos x ≤ 1 .

Ví dụ 2.1.1.

π
1 − sin
CMR : 14 > 3 cos π
π 7
2 sin
14

Lời giải :
Ta có :
π 3π π 5π 3π 7π 5π
1 − sin = sin − sin + sin − sin + sin − sin
14 14 14 14 14 14 14
π  π 2π 3π 
= 2 sin  cos + cos + cos 
14  7 7 7 
π
1 − sin
⇒ 14 = cos π + cos 2π + cos 3π (1)
π 7 7 7
2 sin
14
Mặt khác ta có :
π 1 π 3π 5π π 4π 2π 
cos =  cos + cos + cos + cos + cos + cos 
7 2 7 7 7 7 7 7 
π 2π 2π 3π 3π π
= cos cos + cos cos + cos cos (2)
7 7 7 7 7 7
π 2π 3π
ðặt x = cos ; y = cos ; z = cos
7 7 7
Khi ñó từ (1), (2) ta có bất ñẳng thức cần chứng minh tương ñương với :
x + y + z > 3( xy + yz + zx ) (3)
mà x, y, z > 0 nên :
(3) ⇔ (x − y )2 + ( y − z )2 + (z − x )2 >0 (4 )

The Inequalities Trigonometry 32


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
Vì x, y, z ñôi một khác nhau nên (4) ñúng ⇒ ñpcm.

Như vậy, với các bất ñẳng thức như trên thì việc biến ñổi lượng giác là quyết ñịnh
sống còn với việc chứng minh bất ñẳng thức. Sau khi sử dụng các biến ñổi thì việc giải
quyết bất ñẳng thức trở nên dễ dàng thậm chí là hiển nhiên (!).

Ví dụ 2.1.2.

CMR : a 2 + b 2 + c 2 ≥ 2(ab sin 3x + ca cos 2 x − bc sin x )

Lời giải :
Bất ñẳng thức cần chứng minh tương ñương với :
( ) ( )
a sin 2 2 x + cos 2 2 x + b 2 sin 2 x + cos 2 x + c 2 ≥ 2ab(sin x cos 2 x + sin 2 x cos x ) +
2

+ 2ca cos 2 x − 2bc sin x


(
⇔ a 2 cos 2 2 x + b 2 sin 2 x + c 2 − 2ab cos 2 x sin x − 2ca cos 2 x + 2bc sin x )
(
+ a sin 2 x − 2ab sin 2 x cos x + b 2 cos 2 x ≥ 0
2 2
)
⇔ (a cos 2 x − b sin x − c ) + (a sin 2 x − b cos x ) ≥ 0
2 2

Bất ñẳng thức cuối cùng luôn ñúng nên ta có ñpcm.

Ví dụ 2.1.3.

CMR với ∆ABC bất kỳ ta có :


9
sin 2 A + sin 2 B + sin 2 C ≤
4

Lời giải :
Bất ñẳng thức cần chứng minh tương ñương với :
1 − cos 2 B 1 − cos 2C 9
1 − cos 2 A + + ≤
2 2 4
1 1
⇔ cos 2 A + (cos 2 B + cos 2C ) + ≥ 0
2 4
1
⇔ cos 2 A − cos A cos(B − C ) + ≥ 0
4
2
 cos(B − C )  1 2
⇔  cos A −  + sin (B − C ) ≥ 0
 2  4
⇒ ñpcm.
ðẳng thức xảy ra khi và chỉ khi ∆ABC ñều.

The Inequalities Trigonometry 33


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
Ví dụ 2.1.4.

π
Cho α , β , γ ≠ + kπ (k ∈ Z ) là ba góc thỏa sin 2 α + sin 2 β + sin 2 γ = 1 . CMR :
2
2
 tan α tan β + tan β tan γ + tan γ tan α  2 2 2
  ≤ 1 − 2 tan α tan β tan γ
 3 

Lời giải :
Ta có :
sin 2 α + sin 2 β + sin 2 γ = 1
⇔ cos 2 α + cos 2 β + cos 2 γ = 2
1 1 1
⇔ + + =2
1 + tan α 1 + tan β 1 + tan 2 γ
2 2

⇔ tan 2 α tan 2 β + tan 2 β tan 2 γ + tan 2 γ tan 2 α = 1 − 2 tan 2 α tan 2 β tan 2 γ


Khi ñó bất ñẳng thức cần chứng minh tương ñương với :
2
 tan α tan β + tan β tan γ + tan γ tan α  2 2 2 2 2 2
  ≤ tan α tan β + tan β tan γ + tan γ tan α
 3 
⇔ (tan α tan β − tan β tan γ ) + (tan β tan γ − tan γ tan α ) + (tan γ tan α − tan α tan β ) ≥ 0
2 2 2

⇒ ñpcm.
tan α tan β = tan β tan γ

ðẳng thức xảy ra ⇔ tan β tan γ = tan γ tan α ⇔ tan α = tan β = tan γ
tan γ tan α = tan α tan β

Ví dụ 2.1.5.

CMR trong ∆ABC bất kỳ ta có :


A B C  A B C
cot + cot + cot ≥ 3 tan + tan + tan 
2 2 2  2 2 2

Lời giải :
Ta có :
A B C A B C
cot + cot + cot = cot cot cot
2 2 2 2 2 2
A B C  x, y , z > 0
ðặt x = cot ; y = cot ; z = cot thì 
2 2 2  x + y + z = xyz
Khi ñó bất ñẳng thức cần chứng minh tương ñương với :

The Inequalities Trigonometry 34


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh

1 1 1
x + y + z ≥ 3 + + 
x y z
3( xy + yz + zx )
⇔ (x + y + z ) ≥
xyz
⇔ ( x + y + z ) ≥ 3( xy + yz + zx )
2

⇔ (x − y ) + ( y − z ) + (z − x ) ≥ 0
2 2 2

⇒ ñpcm.
ðẳng thức xảy ra ⇔ cot A = cot B = cot C
⇔ A=B=C
⇔ ∆ABC ñều.

Ví dụ 2.1.6.

1 1 2
CMR : + ≤
3 + sin x 3 − sin x 2 + cos x

Lời giải :
Vì − 1 ≤ sin x ≤ 1 và cos x ≥ −1 nên :
3 + sin x > 0 ; 3 − sin x > 0 và 2 + cos > 0
Khi ñó bất ñẳng thức cần chứng minh tương ñương với :
(
6(2 + cos x ) ≤ 2 9 − sin 2 x )
(
⇔ 12 + 6 cos x ≤ 18 − 2 1 − cos 2 x )
⇔ 2 cos 2 x − 6 cos x + 4 ≥ 0
⇔ (cos x − 1)(cos x − 2) ≥ 0
do cos x ≤ 1 nên bất ñẳng thức cuối cùng luôn ñúng ⇒ ñpcm.

Ví dụ 2.1.7.

π π
CMR ∀ ≤ α ;β < ta có :
3 2
2  1  1 
−1 ≤  − 1 − 1
cos α + cos β  cos α  cos β 

Lời giải :
π π 1
Từ ∀ ≤ α ;β < ⇒ 0 < cos α ; cos β ≤
3 2 2

The Inequalities Trigonometry 35


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh

0 < cos α + cos β ≤ 1



do ñó  1
0 < cos α cos β ≤ 4
ðặt a = cos α + cos β ; b = cos α cos β
Bất ñẳng thức ñã cho trở thành :
2−a 1− a + b

a b
2
2−a 1− a + b
⇔  ≤
 a  b
⇔ (2 − a ) b ≤ a 2 (1 − a + b )
2

⇔ a 3 − a 2 − 4ab + 4b ≤ 0
( )
⇔ (a − 1) a 2 − 4b ≤ 0
Bất ñẳng thức cuối cùng ñúng vì a ≤ 1 và a 2 − 4b = (cos α − cos β ) ≥ 0 ⇒ ñpcm.
2

Ví dụ 2.1.8.

Cho các góc nhọn a và b thỏa sin 2 a + sin 2 b < 1 . CMR :


sin 2 a + sin 2 b < sin 2 (a + b )

Lời giải :

π 
Ta có : sin 2 a + sin 2  − a  = 1
2 
2 2
nên từ ñiều kiện sin a + sin b < 1 suy ra :
π π
b< −a ; 0 < a+b <
2 2
Mặt khác ta có :
sin 2 (a + b ) = sin 2 a cos 2 b + sin 2 b cos 2 a + 2 sin a sin b cos a cos b
nên thay cos 2 b = 1 − sin 2 b vào thì bất ñẳng thức cần chứng minh tương ñương với :
2 sin 2 a sin 2 b < 2 sin a sin b cos a cos b
⇔ sin a sin b < cos a cos b
⇔ 0 < cos(a + b )
(ñể ý 2 sin a sin b > 0 nên có thể chia hai vế cho 2 sin a sin b )
π
Bất ñẳng thức sau cùng hiển nhiên ñúng do 0 < a + b < ⇒ ñpcm.
2

The Inequalities Trigonometry 36


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
Ví dụ 2.1.9.

Cho ∆ABC không vuông. CMR :


( )
3 tan 2 A tan 2 B tan 2 C − 5 tan 2 A + tan 2 B + tan 2 C ≤ 9 + tan 2 A tan 2 B + tan 2 B tan 2 C + tan 2 C tan 2 A

Lời giải :
Bất ñẳng thức cần chứng minh tương ñương với :
( ) ( )( )(
4 tan 2 A tan 2 B tan 2 C − 4 tan 2 A + tan 2 B + tan 2 C − 8 ≤ 1 + tan 2 A 1 + tan 2 B 1 + tan 2 C )
 1  1  1   1 1 1  1
⇔ 4 − 1 − 1 − 1 − 4 + + − 3 − 8 ≤
 cos A  cos B  cos C   cos A cos B cos C 
2 2 2 2 2 2
cos A cos 2 B cos 2 C
2

4  1 1 1  1
⇔ − + + ≤
cos A cos B cos C  cos A cos B cos B cos C cos C cos A  cos A cos 2 B cos 2 C
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

3
⇔ cos 2 A + cos 2 B + cos 2 C ≥
4
1 + cos 2 A 1 + cos 2 B 3
⇔ + + cos 2 C ≥
2 2 4
⇔ 2(cos 2 A + cos 2 B ) + 4 cos C + 1 ≥ 0
2

⇔ 2 cos( A + B ) cos( A − B ) + 4 cos 2 C + 1 ≥ 0


⇔ 4 cos 2 C − 4 cos C cos( A − B ) + 1 ≥ 0
⇔ (2 cos C − cos( A − B )) + sin 2 ( A − B ) ≥ 0
2

⇒ ñpcm.

Ví dụ sau ñây, theo ý kiến chủ quan của tác giả, thì lời giải của nó xứng ñáng là bậc
thầy về biến ñổi lượng giác. Những biến ñổi thật sự lắt léo kết hợp cùng bất ñẳng thức
một cách hợp lý ñúng chỗ ñã mang ñến cho chúng ta một bài toán thật sự ñặc sắc !!!

Ví dụ 2.1.10.

Cho nửa ñường tròn bán kính R , C là một ñiểm tùy ý trên nửa ñường tròn. Trong hai
hình quạt nội tiếp hai ñường tròn, gọi M và N là hai tiếp ñiểm của hai ñường tròn với
ñường kính của nửa ñường tròn ñã cho. CMR : MN ≥ 2 R 2 − 1 ( )
Lời giải :

π
Gọi O1 ,O2 là tâm của hai ñường tròn. ðặt ∠CON = 2α (như vậy 0 < α < )
2
và OO1 = R1 ; OO2 = R2
Ta có :
∠O2 ON = α
π
∠O1OM = −α
2

The Inequalities Trigonometry 37


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
Vậy :
π 
MN = MO + ON = R1 cot  − α  + R2 cot α = R1 tan α + R2 cot α
2 
Trong ∆ vuông O1 MO có :
π 
R1 = O1O sin − α  = (R − R1 ) cos α
2 
R cos α
R1 (1 + cos α ) = R cos α ⇒ R1 =
1 + cos α
Tương tự :
R sin α
R2 = OO2 sin α = (R − R2 ) sin α ⇒ R2 =
1 + sin α
Do ñó :
R cos α sin α R sin α cos α
MN = ⋅ + ⋅
1 + cos α cos α 1 + sin α sin α
R sin α R cos α
= + C
1 + cos α 1 + sin α
sin α + cos α + 1
=R
(1 + sin α )(1 + cos α ) O1
O2
α α α
2 cos  sin + cos 
2 2 2
=R 2 M O N
 α α 2 α
 sin + cos  .2 cos
 2 2 2
1
=R
α α α
cos  sin + cos 
2 2 2
2R
=
sin α + cos α + 1
 π
mà sin α + cos α ≤ 2  α −  ≤ 2 ⇒ MN ≥
2R
( )
= 2 R 2 − 1 ⇒ ñpcm.
 4 2 +1
π
ðẳng thức xảy ra ⇔ α = ⇔ OC ⊥ MN .
4

2.2. Sử dụng các bước ñầu cơ sở :


Các bước ñầu cơ sở mà tác giả muốn nhắc ñến ở ñây là phần 1.2. Các ñẳng thức, bất
ñẳng thức trong tam giác. Ta sẽ ñưa các bất ñẳng thức cần chứng minh về các bất ñẳng
thức cơ bản bắng cách biến ñổi và sử dụng các ñẳng thức cơ bản. Ngoài ra, khi tham gia
các kỳ thi, tác giả khuyên bạn ñọc nên chứng minh các ñẳng thức, bất ñẳng thức cơ bản
sử dụng như một bổ ñề cho bài toán.

The Inequalities Trigonometry 38


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh

Ví dụ 2.2.1.

Cho ∆ABC . ðường phân giác trong các góc A, B, C cắt ñường tròn ngoại tiếp ∆ABC
lần lượt tại A1 , B1 , C1 . CMR :
S ABC ≤ S A1B1C1

Lời giải :
Gọi R là bán kính ñường tròn ngoại tiếp ∆ABC thì nó cũng là bán kính ñường tròn
ngoại tiếp ∆A1 B1C1 . A
B1
Bất ñẳng thức cần chứng minh tương ñương với :
2 R 2 sin A sin B sin C ≤ 2 R 2 sin A1 sin B1 sin C1 (1)
C1
B+C C+A A+ B
Do A1 = ; B1 = ; C1 = nên :
2 2 2
(1) ⇔ sin A sin B sin C ≤ sin B + C sin C + A sin A + B
2 2 2 B C
A B C A B C A B C
⇔ 8 sin sin sin cos cos cos ≤ cos cos cos (2)
2 2 2 2 2 2 2 2 2
A B C
Vì cos cos cos > 0 nên : A1
2 2 2
(2) ⇔ sin A sin B sin C ≤ 1 ⇒ ñpcm.
2 2 2 8
ðẳng thức xảy ra ⇔ ∆ABC ñều.

Ví dụ 2.2.2.

CMR trong mọi tam giác ta ñều có :


7 A B C
sin A sin B + sin B sin C + sin C sin A ≤ + 4 sin sin sin
4 2 2 2

Lời giải :
A B C
Ta có : cos A + cos B + cos C = 1 + 4 sin sin sin
2 2 2
Bất ñẳng thức ñã cho tương ñương với :
3
sin A sin B + sin B sin C + sin C sin A ≤ + cos A + cos B + cos C (1)
4

mà :

The Inequalities Trigonometry 39


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
cos A = sin B sin C − cos B cos C
cos B = sin C sin A − cos C cos A
cos C = sin A sin B − cos A cos B
nên :
(1) ⇔ cos A cos B + cos B cos C + cos C cos A ≤ 3 (2)
4
Thật vậy hiển nhiên ta có :
1
cos A cos B + cos B cos C + cos C cos A ≤ (cos A + cos B + cos C )2 (3)
3
3
Mặt khác ta có : cos A + cos B + cos C ≤
2
⇒ (3) ñúng ⇒ (2) ñúng ⇒ ñpcm.
ðẳng thức xảy ra khi và chỉ khi ∆ABC ñều.

Ví dụ 2.2.3.

Cho ∆ABC bất kỳ. CMR :


1 1 1
+ + ≥1
1 + 2 cos A + 4 cos A cos B 1 + 2 cos B + 4 cos B cos C 1 + 2 cos C + 4 cos C cos A

Lời giải :
ðặt vế trái bất ñẳng thức cần chứng minh là T.
Theo AM – GM ta có :
T [3 + 2(cos A + cos B + cos C ) + 4(cos A cos B + cos B cos C + cos C cos A)] ≥ 9 (1)
3
mà : cos A + cos B + cos C ≤
2

và hiển nhiên : cos A cos B + cos B cos C + cos C cos A ≤


(cos A + cos B + cos C )2 ≤ 3
3 4
⇒ 3 + 2(cos A + cos B + cos C ) + 4(cos A cos B + cos B cos C + cos C cos A) ≤ 9 (2 )
Từ (1), (2) suy ra T ≥ 1 ⇒ ñpcm.

Ví dụ 2.2.4.

CMR với mọi ∆ABC bất kỳ, ta có :


a 2 + b 2 + c 2 ≥ 4 3S + (a − b ) + (b − c ) + (c − a )
2 2 2

Lời giải :
Bất ñẳng thức cần chứng minh tương ñương với :

The Inequalities Trigonometry 40


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh

2(ab + bc + ca ) ≥ 4 3S + a 2 + b 2 + c 2 (1)
Ta có :
b2 + c2 − a2
cot A =
4S
c + a2 − b2
2
cot B =
4S
a + b2 − c2
2
cot C =
4S
Khi ñó :
(1) ⇔ 4S  1 + 1 + 1  ≥ 4 3S + 4S (cot A + cot B + cot C )
 sin A sin B sin C 
 1   1   1 
⇔ − cot A  +  − cot B  +  − cot C  ≥ 3
 sin A   sin B   sin C 
A B C
⇔ tan + tan + tan ≥ 3
2 2 2
⇒ ñpcm.
ðẳng thức xảy ra khi và chỉ khi ∆ABC ñều.

Ví dụ 2.2.5.

CMR trong mọi tam giác, ta có :


A B B C C A 5 r
sin sin + sin sin + sin sin ≤ +
2 2 2 2 2 2 8 4R

Lời giải :
A B C
Áp dụng công thức : r = 4 R sin sin sin , ta ñưa bất ñẳng thức ñã cho về dạng
2 2 2
tương ñương sau :
A B B C C A A B C 5
sin sin + sin sin + sin sin − sin sin sin ≤ (1)
2 2 2 2 2 2 2 2 2 8
A B C
Ta có : cos A + cos B + cos C = 1 + 4 sin sin sin
2 2 2
Do ñó :
(1) ⇔ sin A sin B + sin B sin C + sin C sin A − 1 (cos A + cos B + cos C − 1) ≤ 5 (2)
2 2 2 2 2 2 4 8
Theo AM – GM, ta có :
A B  A B
cos cos  cos cos 
2 + 2 ≥ 2 ⇒ sin A sin B  2 + 2  ≥ 2 sin A sin B
2
cos 
B A 2 B A 2 2
cos cos  cos
2 2  2 2

The Inequalities Trigonometry 41


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
A B 1 B A
⇒ 2 sin sin ≤  sin A tan + sin B tan 
2 2 2 2 2
Tương tự ta có :
B C 1 C B
2 sin sin ≤  sin B tan + sin C tan 
2 2 2 2 2
C A 1 A C
2 sin sin ≤  sin C tan + sin A tan 
2 2 2 2 2
Từ ñó suy ra :
 A B B C C A
2 sin sin + sin sin + sin sin  ≤
 2 2 2 2 2 2
1 A B C 
≤  tan (sin B + sin C ) + tan (sin C + sin A) + tan (sin A + sin B )
2 2 2 2 
 A B B C C A
⇒ cos A + cos B + cos C ≥ 2 sin sin + sin sin + sin sin 
 2 2 2 2 2 2
Khi ñó :
A B B C C A 1
sin sin + sin sin + sin sin − (cos A + cos B + cos C − 1) ≤
2 2 2 2 2 2 4
1 1 1 1
≤ (cos A + cos B + cos C ) − (cos A + cos B + cos C − 1) = (cos A + cos B + cos C ) =
2 4 4 4
3
mà cos A + cos B + cos C ≤
2
A B B C C A 1 5
⇒ sin sin + sin sin + sin sin − (cos A + cos B + cos C − 1) ≤
2 2 2 2 2 2 4 8
⇒ (2) ñúng ⇒ ñpcm.

Ví dụ 2.2.6.

Cho ∆ABC bất kỳ. CMR :


3
 a2 + b2 + c2  a 2b 2c 2
  ≤
 cot A + cot B + cot C  A B C
tan tan tan
2 2 2

Lời giải :
Ta có :
a2 + b2 + c2
= 4S
cot A + cot B + cot C
nên bất ñẳng thức ñã cho tương ñương với :

The Inequalities Trigonometry 42


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh

a 2b 2 c 2
64S 3 ≤ (1)
A B C
tan tan tan
2 2 2
Mặt khác ta cũng có :
a 2 = b 2 + c 2 − 2bc cos A ⇒ a 2 ≥ 2bc − 2bc cos A
A
⇒ a 2 ≥ 4bc sin 2
2
A
4bc sin 2
a2 2 = 2bc sin A = 4 S
⇒ ≥
A A
tan tan
2 2
Tương tự ta cũng có :
b2 c2
≥ 4S ; ≥ 4S
B C
tan tan
2 2
⇒ (1) ñúng ⇒ ñpcm.

Ví dụ 2.2.7.

CMR trong mọi tam giác ta có :


(1 + b + c − bc ) cos A + (1 + c + a − ca ) cos B + (1 + a + b − ab) cos C ≤ 3
Lời giải :
Ta có vế trái của bất ñẳng thức cần chứng minh bằng :
(cos A + cos B + cos C ) + [(b + c ) cos A + (c + a )cos B + (a + b) cos C ] − (ab cos C + bc cos A + ca cos B )
ðặt :
P = cos A + cos B + cos C
Q = (b + c ) cos A + (c + a ) cos B + (a + b ) cos C
R = ab cos C + bc cos A + ca cos B
3
Dễ thấy P ≤
2
Mặt khác ta có :
b cos C + c cos B = 2 R(sin B cos C + sin C cos B ) = 2 R sin (B + C ) = 2 R sin A = a
Tương tự :
c cos A + a cos C = b
a cos B + b cos A = c
⇒Q = a+b+c
Và ta lại có :

The Inequalities Trigonometry 43


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh

a2 + b2 − c2 b2 + c2 − a2 c2 + a2 − b2
ab cos C + bc cos A + ca cos B = + +
2 2 2
2 2 2
a +b +c
⇒R=
2
3
⇒ P + Q + R ≤ + (a + b + c ) −
a2 + b2 + c2
= 3−
(a − 1)2 + (b − 1)2 + (c − 1)2 ≤ 3
2 2 3
⇒ ñpcm.

Ví dụ 2.2.8.

Cho ∆ABC bất kỳ. CMR :


R+r ≥4 3 S

Lời giải :
Ta có :
abc 2 R 3 sin A sin B sin C S
R= = =
4S 8 2 sin A sin B sin C
S S 8 2 sin A sin B sin C
r= = =
p R(sin A + sin B + sin C ) sin A + sin B + sin C
Vậy :
1 S 1 S 8 2 sin A sin B sin C
R+r = + +
2 2 sin A sin B sin C 2 2 sin A sin B sin C sin A + sin B + sin C
Theo AM – GM ta có :
R+r 3 S S sin A sin B sin C

3 8 sin A sin B sin C (sin A + sin B + sin C )
mà :
3 3
sin A + sin B + sin C ≤
2
3 3
sin A sin B sin C ≤
8
4S S
⇒ R+r ≥3 = 4 3 S ⇒ ñpcm.
4
4 27 .3 3

Ví dụ 2.2.9.

CMR trong mọi tam giác ta có :

The Inequalities Trigonometry 44


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
2 2
8 S  ab ab bc bc ca ca 8  S 
  ≥ + + ≥  
3  2r  a+b b+c c+a 3 R 

Lời giải :
Theo AM – GM ta có :
ab ab bc bc ca ca ab + bc + ca
+ + ≤
a+b b+c c+a 2
2
8 S 
Do S = pr ⇒   =
(a + b + c ) 2

3  2r  6
Lại có :
ab + bc + ca (a + b + c )
2

2 6
2
8 S  ab ab bc bc ca ca
⇒   ≥ + + ⇒ vế trái ñược chứng minh xong.
3  2r  a+b b+c c+a
Ta có :
a + b + c = 2 R(sin A + sin B + sin C )
3 3
sin A + sin B + sin C ≤
2
⇒ a + b + c ≤ 3R 3
Theo AM – GM ta có :
S2 = p ( p − a )( p − b ) ( p − b )( p − c ) ( p − c )( p − a ) ≤ p abc
8
abc
2 p
8 S  8 8 9 abc 9abc
⇒   ≤ ⋅ = ⋅ =
3 R  3 a+b+c 2
2 a + b + c (a + b ) + (b + c ) + (c + a )
 
 3 3 
Một lần nữa theo AM – GM ta có :
9abc 9abc ab ab bc bc ca ca
≤ ≤ + +
(a + b ) + (b + c ) + (c + a ) 3. 3 (a + b )(b + c )(c + a ) a + b b + c c + a
⇒ vế phải chứng minh xong ⇒ Bất ñẳng thức ñược chứng minh hoàn toàn.

Ví dụ 2.2.10.

Cho ∆ABC bất kỳ. CMR :


4
a8 b8 c8  abc 6 
+ + ≥  

2 A 2 B 2 C  3 R 
cos cos cos
2 2 2

The Inequalities Trigonometry 45


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
Lời giải :
Áp dụng BCS ta có :
a8
+ +
b8

c8
+ b4 + c4 (a 4
)
2

A B C A B C
cos 2 cos 2 cos 2 cos 2 + cos 2 + cos 2
2 2 2 2 2 2
mà :
A B C 9
cos 2 + cos 2 + cos 2 ≤
2 2 2 4
4
 abc 
  = 16 S
2 2
( )
 R 
Vì thế ta chỉ cần chứng minh : a 4 + b 4 + c 4 ≥ 16S 2
Trước hết ra có : a 4 + b 4 + c 4 ≥ abc(a + b + c ) (1)
( ) ( )
Thật vậy : (1) ⇔ a 2 a 2 − bc + b 2 b 2 − ca + c 2 c 2 − ab ≥ 0 ( )
[ ] [ ] [
⇔ a 2 + (b + c ) (b − c ) + b 2 + (c + a ) (c − a ) + c 2 + (a + b ) (a − b ) ≥ 0 (ñúng!)
2 2 2 2 2
] 2

Mặt khác ta cũng có :


16 S 2 = 16 p( p − a )( p − b )( p − c ) = (a + b + c )(a + b − c )(b + c − a )(c + a − b ) (2 )
Từ (1), (2) thì suy ra ta phải chứng minh : abc ≥ (a + b − c )(b + c − a )(c + a − b ) (3)
ðặt :
x = a+b−c
y =b+c−a
z = c+a−b
vì a, b, c là ba cạnh của một tam giác nên x, y, z > 0
Khi ñó theo AM – GM thì :

abc =
( )( )( )
(x + y )( y + z )(z + x ) ≥ 2 xy 2 yz 2 zx = xyz = (a + b − c )(b + c − a )(c + a − b )
8 8
⇒ (3) ñúng ⇒ ñpcm.

2.3 ðưa về vector và tích vô hướng :


Phương pháp này luôn ñưa ra cho bạn ñọc những lời giải bất ngờ và thú vị. Nó ñặc
trưng cho sự kết hợp hoàn giữa ñại số và hình học. Những tính chất của vector lại mang
ñến lời giải thật sáng sủa và ñẹp mắt. Nhưng số lượng các bài toán của phương pháp này
không nhiều.

Ví dụ 2.3.1.

The Inequalities Trigonometry 46


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
CMR trong mọi tam giác ta có :
3
cos A + cos B + cos C ≤
2

Lời giải :

Lấy các vector ñơn vị e1 , e2 , e3 lần lượt trên các cạnh AB, BC , CA .
Hiển nhiên ta có : A
(e + e
1 2) ≥0
+ e3
2
e1
⇔ 3 + 2 cos(e , e ) + 2 cos(e , e ) + 2 cos(e , e ) ≥ 0
1 2 2 3 3 1

⇔ 3 − 2(cos A + cos B + cos C ) ≥ 0


3 e3
⇔ cos A + cos B + cos C ≤ B
2 e2 C
⇒ ñpcm.

Ví dụ 2.3.2.

Cho ∆ABC nhọn. CMR :


3
cos 2 A + cos 2 B + cos 2C ≥ −
2

Lời giải :
Gọi O, G lần lượt là tâm ñường tròn ngoại tiếp và trọng tâm ∆ABC .
A
Ta có : OA + OB + OC = 3OG
Hiển nhiên :
(OA + OB + OC ) ≥ 0 2

⇔ 3R + 2 R [cos(OA, OB ) + cos (OB, OC ) + cos(OC , OA)] ≥ 0


2 2
O
⇔ 3R + 2 R (cos 2C + cos 2 A + cos 2 B ) ≥ 0
2 2
B C
3
⇔ cos 2 A + cos 2 B + cos 2C ≥ −
2
⇒ ñpcm.
ðẳng thức xảy ra ⇔ OA + OB + OC = 0 ⇔ OG = 0 ⇔ O ≡ G ⇔ ∆ABC ñều.

Ví dụ 2.3.3.

The Inequalities Trigonometry 47


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
Cho ∆ABC nhọn. CMR ∀x, y, z ∈ R ta có :
1 2
yz cos 2 A + zx cos 2 B + xy cos 2C ≥ −
2
(x + y2 + z2 )
A
Lời giải :
Gọi O là tâm ñường tròn ngoại tiếp ∆ABC .
Ta có :
(xOA + yOB + zOC ) 2
≥0
O

B C
⇔ x 2 + y 2 + z 2 + 2 xyOA.OB + 2 yz OB.OC + 2 zxOC.OA ≥ 0
⇔ x 2 + y 2 + z 2 + 2 xy cos 2C + 2 yz cos 2 A + 2 zx cos 2 B ≥ 0
1 2
⇔ yz cos 2 A + zx cos 2 B + xy cos 2C ≥ −
2
(
x + y2 + z2 )
⇒ ñpcm.

2.4. Kết hợp các bất ñẳng thức cổ ñiển :


Về nội dung cũng như cách thức sử dụng các bất ñẳng thức chúng ta ñã bàn ở chương
1: “Các bước ñầu cơ sở”. Vì thế ở phần này, ta sẽ không nhắc lại mà xét thêm một số ví
dụ phức tạp hơn, thú vị hơn.

Ví dụ 2.4.1.

CMR ∀∆ABC ta có :
 A B C  A B C 9 3
 sin + sin + sin  cot + cot + cot  ≥
 2 2 2  2 2 2 2

Lời giải :
Theo AM – GM ta có :
A B C
sin + sin + sin
2 2 2 ≥ 3 sin A sin B sin C
3 2 2 2
Mặt khác :
A B C
cos cos cos
A B C A B C 2 2 2
cot + cot + cot = cot cot cot =
2 2 2 2 2 2 A B C
sin sin sin
2 2 2

The Inequalities Trigonometry 48


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
1
(sin A + sin B + sin C ) sin A cos A + sin B cos B + sin C cos C
= 4 = 2 2 2 2 2 2
A B C A B C
sin sin sin 2 sin sin sin
2 2 2 2 2 2
3 sin
A A B B C C
cos sin cos sin cos
3 2 2 2 2 2 2
≥ ⋅
2 A B C
sin sin sin
2 2 2
Suy ra :
 A B C  A B C
 sin + sin + sin  cot + cot + cot  ≥
 2 2 2  2 2 2
A B C A A B B C C
3 sinsin sin sin cos sin cos sin cos
9 2 2 2 2 2 2 2 2 2
≥ ⋅
2 A B C
sin sin sin
2 2 2
9 A B C
= 3 cot cot cot (1)
2 2 2 2
A B C
mà ta cũng có : cot cot cot ≥ 3 3
2 2 2
9 A B C 9 9 3
⇒ ⋅ 3 cot cot cot ≥ ⋅ 3 3 3 = (2)
2 2 2 2 2 2
Từ (1) và (2) :
 A B C  A B C 9 3
⇒  sin + sin + sin  cot + cot + cot  ≥
 2 2 2  2 2 2 2
⇒ ñpcm.

Ví dụ 2.4.2.

Cho ∆ABC nhọn. CMR :

(cos A + cos B + cos C )(tan A + tan B + tan C ) ≥ 9 3


2

Lời giải :
Vì ∆ABC nhọn nên cos A, cos B, cos C , tan A, tan B, tan C ñều dương.
cos A + cos B + cos C 3
Theo AM – GM ta có : ≥ cos A cos B cos C
3
sin A sin B sin C
tan A + tan B + tan C = tan A tan B tan C =
cos A cos B cos C

The Inequalities Trigonometry 49


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
1
(sin 2 A + sin 2 B + sin 2C ) sin A cos A + sin B cos B + sin C cos C
= 4 =
cos A cos B cos C 2 cos A cos B cos C
3
3 sin A cos A sin B cos B sin C cos C
≥ ⋅
2 2 cos A cos B cos C
Suy ra :
3
(cos A + cos B + cos C )(tan A + tan B + tan C ) ≥ 9 ⋅ cos A cos B cos C sin A cos A sin B cos B sin C cos C
2 cos A cos B cos C
93
= tan A tan B tan C (1)
2
Mặt khác : tan A tan B tan C ≥ 3 3
9 3 9 9 3
⇒ ⋅ tan A tan B tan C ≥ ⋅ 3 3 3 = (2)
2 2 2
Từ (1) và (2) suy ra :

(cos A + cos B + cos C )(tan A + tan B + tan C ) ≥ 9 3


2
⇒ ñpcm.

Ví dụ 2.4.3.

Cho ∆ABC tùy ý. CMR :


     
     
 tan A + 1  +  tan B + 1  +  tan C + 1 ≥4 3
 2
tan  
A 2
tan  
B 2 C 
 tan 
 2  2  2 

Lời giải :

 π
Xét f ( x ) = tan x ∀x ∈  0 ; 
 2
Khi ñó : f ' ' ( x ) =
A B C
Theo Jensen thì : tan + tan + tan ≥ 3 (1)
2 2 2
 π
Xét g ( x ) = cot x ∀x ∈  0 ; 
 2
 π
Và g ' ' ( x ) = 2(1 + cot 2 x )cot x > 0 ∀x ∈  0 ; 
 2
A B C
Theo Jensen thì : cot + cot + cot ≥ 3 3 (2)
2 2 2
Vậy (1) + (2)⇒ ñpcm.

The Inequalities Trigonometry 50


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
Ví dụ 2.4.4.

CMR trong mọi tam giác ta có :


3
 1  1  1   2 
1 + 1 + 1 +  ≥ 1 + 
 sin A  sin B  sin C   3

Lời giải :
Ta sử dụng bổ ñề sau :
Bổ ñề : Cho x, y, z > 0 và x + y + z ≤ S thì :
3
 1  1  1   2
1 + 1 + 1 +  ≥ 1 +  (1)
 x  y  z  S
Chứng minh bổ ñề :
Ta có :
1 1 1  1 1 1 1
VT (1) = 1 +  + +  +  + +  + (2)
 x y z   xy yz zx  xyz
Theo AM – GM ta có :
1 1 1 9 9
+ + ≥ ≥ (3)
x y z x+ y+z S
S
Dấu bằng xảy ra trong (3) ⇔ x = y = z =
3
Tiếp tục theo AM –GM thì :
S ≥ x + y + z ≥ 33 xyz
S3 1 27
⇒ ≥ xyz ⇒ ≥ 3 (4)
27 xyz S
S
Dấu bằng trong (4) xảy ra ⇔ x = y = z =
3
Vẫn theo AM – GM ta lại có :
2
1 1 1  1 
+ + 
≥ 33  (5)
xy yz zx  xyz 
S
Dấu bằng trong (5) xảy ra ⇔ x = y = z =
3
Từ (4)(5) suy ra :
1 1 1 27
+ + ≥ (6)
xy yz zx S 2
S
Dấu bằng trong (6) xảy ra ⇔ ñồng thời có dấu bằng trong (4)(5) ⇔ x = y = z =
3
Từ (2)(3)(4)(6) ta có :

The Inequalities Trigonometry 51


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
3
9 27 27  3
VT (1) ≥ 1 ++ 2 + 3 = 1 + 
S S S  S
Bổ ñề ñược chứng minh. Dấu bằng xảy ra ⇔ ñồng thời có dấu bằng trong (3)(4 )(6)
S
⇔ x= y=z=
3
Áp dụng với x = sin A > 0 , y = sin B > 0 , z = sin C > 0
3 3 3 3
mà ta có sin A + sin B + sin C ≤ vậy ở ñây S =
2 2
Theo bổ ñề suy ra ngay :
3
 1  1  1   2 
1 + 1 + 1 +  ≥ 1 + 
 sin A  sin B  sin C   3
3
Dấu bằng xảy ra ⇔ sin A = sin B = sin C =
2
⇔ ∆ABC ñều.

Ví dụ 2.4.5.

CMR trong mọi tam giác ta có :


l a + lb + l c ≤ p 3

Lời giải :
A
2bc cos
2 = 2bc p( p − a ) 2 bc
Ta có : la = = p( p − a ) (1)
b+c b+c bc b+c
2 bc
Theo AM – GM ta có ≤ 1 nên từ (1) suy ra :
b+c
l a ≤ p( p − a ) (2)
Dấu bằng trong (2) xảy ra ⇔ b = c
Hoàn toàn tương tự ta có :
l b ≤ p( p − b ) (3)
lc ≤ p( p − c ) (4)
Dấu bằng trong (3)(4) tương ứng xảy ra ⇔a=b=c
Từ (2)(3)(4 ) suy ra :
(
l a + lb + l c ≤ p p − a + p − b + p − c (5) )
Dấu bằng trong (5) xảy ra ⇔ ñồng thời có dấu bằng trong (2)(3)(4) ⇔ a = b = c
Áp dụng BCS ta có :

The Inequalities Trigonometry 52


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh

( p−a + p−b + p−c )2


≤ 3(3 p − a − b − c )
⇒ p − a + p − b + p − c ≤ 3p (6)
Dấu bằng trong (6) xảy ra ⇔ a = b = c
Từ (5)(6) ta có : l a + lb + l c ≤ p 3 (7 )
ðẳng thức trong (7 ) xảy ra ⇔ ñồng thời có dấu bằng trong (5)(6 ) ⇔ a = b = c
⇔ ∆ABC ñều.

Ví dụ 2.4.6.

Cho ∆ABC bất kỳ. CMR :


a3 + b3 + c3 2r
≥ 4−
abc R

Lời giải :
abc
Ta có : S= = pr = p( p − a )( p − b )( p − c )
4R
2r 8S 2 8 p( p − a )( p − b )( p − c ) (2 p − 2a )(2 p − 2b )(2 p − 2c )
⇒ = = =
R pabc pabc abc

=
(b + c − a )(c + a − b )(a + b − c ) = a 2 b + ab 2 + b 2 c + bc 2 + c 2 a + ca 2 − a 3 − b 3 − c 3 − 2abc
abc abc

2r a 3 + b 3 + c 3 a b b c c a a +b +c
3 3 3
⇒ 4− = +6− + + + + +  ≤
R abc b a c b a c abc
⇒ ñpcm.

Ví dụ 2.4.7.

Cho ∆ABC nhọn. CMR :


 a b  b c  c a 
 + − c  + − a  + − b  ≥ 27abc
 cos A cos B  cos B cos C  cos C cos A 

Lời giải :
Bất ñẳng thức cần chứng minh tương ñương với :
 sin A sin B  sin B sin C  sin C sin A 
 + − sin C  + − sin A  + − sin B  ≥ 27 sin A sin B sin C
 cos A cos B  cos B cos C  cos C cos A 

The Inequalities Trigonometry 53


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh

 sin C  sin A  sin B 


⇔ − sin C  − sin A  − sin B  ≥ 27 sin A sin B sin C
 cos A cos B  cos B cos C  cos C cos A 
1 − cos A cos B 1 − cos B cos C 1 − cos C cos A
⇔ ⋅ ⋅ ≥ 27
cos A cos B cos B cos C cos C cos A
 A  1− x2
 x = tan 2  2x
cos A =  tan A =
  1+ x 2
1− x2
 y = tan B 
 1− y2  2y
ðặt  2 ⇒ cos B = 2
và tan B =
  1+ y  1− y2
C
 z = tan  1− z2  2z
 2 cos C = tan C =
0 < x, y, z < 1  1+ z 2
 1− z2

1−
( )(
1− x2 1− y2 )
Ta có :
1 − cos A cos B
=
( )(
1+ x2 1+ y2
=
) (
2 x2 + y2 )
cos A cos B ( )(
1− x2 1− y2 ) (
1− x2 1− y2 )( )
( )(
1+ x2 1+ y2 )
Mặt khác ta có : x 2 + y 2 ≥ 2 xy
1 − cos A cos B 2x 2y
⇒ ≥ ⋅ = tan A tan B (1)
cos A cos B 1− x 1− y2
2

1 − cos B cos C
Tương tự : ≥ tan B tan C (2)
cos B cos C
1 − cos C cos A
≥ tan C tan A (3)
cos C cos A
Nhân vế theo vế ba bất ñẳng thức (1)(2)(3) ta ñược :
1 − cos A cos B 1 − cos B cos C 1 − cos C cos A
⋅ ⋅ ≥ tan 2 A tan 2 B tan 2 C
cos A cos B cos B cos C cos C cos A
Ta ñã biết : tan A tan B tan C ≥ 3 3 ⇒ tan 2 A tan 2 B tan 2 C ≥ 27
Suy ra :
1 − cos A cos B 1 − cos B cos C 1 − cos C cos A
⋅ ⋅ ≥ 27
cos A cos B cos B cos C cos C cos A
⇒ ñpcm.

Ví dụ 2.4.8.

CMR ∀ ∆ABC ta có :
36  2 abc 
a2 + b2 + c2 ≥ p + 
35  p 

The Inequalities Trigonometry 54


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
Lời giải :
Bất ñẳng thức cần chứng minh tương dương với :
36  (a + b + c ) 2abc 
2
a 2 + b 2 + c 2 ≥  + 
35  4 a + b + c 
72abc
( )
⇔ 35 a 2 + b 2 + c 2 ≥ 9(a + b + c ) +
2

a+b+c
Theo BCS thì : (a + b + c ) ≤ 3(a + b + c )
2 2 2 2

(
⇒ 9(a + b + c ) ≤ 27 a 2 + b 2 + c 2
2
) (1)
a + b + c 3
 ≥ abc
3
Lại có :  2 2 2
 a + b + c ≥ 3 a 2b 2c 2
 3
( )
⇒ (a + b + c ) a 2 + b 2 + c 2 ≥ 9abc
(
⇔ 8(a + b + c ) a 2 + b 2 + c 2 ≥ 72abc)
72abc
(
⇔ 8 a2 + b2 + c2 ≥ )
a+b+c
(2)
Lấy (1) cộng (2) ta ñược :
72abc
( ) ( )
27 a 2 + b 2 + c 2 + 8 a 2 + b 2 + c 2 ≥ 9(a + b + c ) +
2

a+b+c
72abc
( )
⇔ 35 a 2 + b 2 + c 2 ≥ 9(a + b + c ) +
2

a+b+c
⇒ ñpcm.

Ví dụ 2.4.9.

CMR trong ∆ABC ta có :


B−C C−A A− B
cos cos cos
2 + 2 + 2 ≥6
A B C
sin sin sin
2 2 2

Lời giải :
Theo AM – GM ta có :
B−C C−A A−B B−C C−A A− B
cos cos cos cos cos cos
2 + 2 + 2 ≥3 2 ⋅ 2 ⋅ 2 (1)
3
A B C A B C
sin sin sin sin sin sin
2 2 2 2 2 2

The Inequalities Trigonometry 55


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
mà :
B−C C−A A− B B+C B−C C+A C−A A+ B A− B
cos cos cos 2 sin cos 2 sin cos 2 sin cos
2 ⋅ 2 ⋅ 2 = 2 2 ⋅ 2 2 ⋅ 2 2
A B C A A B B C C
sin sin sin 2 cos sin 2 cos sin 2 cos sin
2 2 2 2 2 2 2 2 2
=
(sin B + sin C )(sin C + sin A)(sin A + sin B )
sin A sin B sin C
Lại theo AM – GM ta có :
sin A + sin B ≥ 2 sin A sin B

sin B + sin C ≥ 2 sin B sin C

sin C + sin A ≥ 2 sin C sin A
⇒ (sin B + sin C )(sin C + sin A)(sin A + sin B ) ≥ 8 sin A sin B sin C


(sin B + sin C )(sin C + sin A)(sin A + sin B ) ≥ 8 (2)
sin A sin B sin C
Từ (1)(2) suy ra :
B−C C−A A− B
cos cos cos
2 + 2 + 2 ≥ 33 8 = 6
A B C
sin sin sin
2 2 2
⇒ ñpcm.

Ví dụ 2.4.10.

CMR trong mọi ∆ABC ta có :


2
r
sin A sin B + sin B sin C + sin C sin A ≥ 9 
R

Lời giải :
Bất ñẳng thức cần chứng minh tương ñương với :
R sin A sin B + R sin B sin C + R sin C sin A ≥ 9r 2
a b b c c a
⇔ ⋅ + ⋅ + ⋅ ≥ 9r 2
2 2 2 2 2 2
⇔ ab + bc + ca ≥ 36r 2
Theo công thức hình chiếu :
 B C  C A  A B
a = r  cot + cot  ; b = r  cot + cot  ; c = r  cot + cot 
 2 a  2 a  2 a

The Inequalities Trigonometry 56


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh

 B C  C A  C A  A B
⇒ ab + bc + ca = r 2  cot + cot  cot + cot  + r 2  cot + cot  cot + cot  +
 2 2  2 2  2 2  2 2
 A B  B C
+ r 2  cot + cot  cot + cot 
 2 2  2 2

Theo AM – GM ta có :
 B C  C A  B C  C A
 cot + cot  cot + cot  ≥  2 cot cot  2 cot cot  = 4 cot C cot A cot B (1)
2

 2 2  2 2   2 2  2 2 
Tương tự :
 C A  A B
 cot + cot  cot + cot  ≥ 4 cot A cot B cot C (2 )
2

 2 2  2 2
 A B  B C
 cot + cot  cot + cot  ≥ 4 cot B cot C cot A
2
(3)
 2 2  2 2
Từ (1)(2)(3) suy ra :
 C A  A B  C A  A B
 cot + cot  cot + cot  +  cot + cot  cot + cot  +
 2 2  2 2  2 2  2 2
 C A  A B A B C
+  cot + cot  cot + cot  ≥ 123 cot 2 cot 2 cot 2 (4)
 2 2  2 2 2 2 2
A B C A B C
Mặt khác ta có : cot cot cot ≥ 3 3 ⇒ cot 2 cot 2 cot 2 ≥ 27 (5)
2 2 2 2 2 2
A B C
Từ (4)(5) suy ra : 123 cot 2 cot 2 cot 2 ≥ 12.3 = 36 (6)
2 2 2
Từ (4)(6) suy ra ñpcm.

2.5. Tận dụng tính ñơn ñiệu của hàm số :


Chương này khi ñọc thì bạn ñọc cần có kiến thức cơ bản về ñạo hàm, khảo sát hàm số
của chương trình 12 THPT. Phương pháp này thực sự có hiệu quả trong các bài bất ñẳng
thức lượng giác. ðể có thể sử dụng tốt phương pháp này thì bạn ñọc cần ñến những kinh
nghiệm giải toán ở các phương pháp ñã nêu ở các phân trước.

Ví dụ 2.5.1.

2x  π
CMR : sin x > với x ∈  0 ; 
π  2

Lời giải :

The Inequalities Trigonometry 57


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
sin x 2  π
Xét f (x ) = − với x ∈  0 ; 
x π  2
x cos x − sin x
⇒ f ' (x ) =
x2
 π
Xét g ( x ) = x cos x − sin x với x ∈  0 ; 
 2
 π
⇒ g ' ( x ) = − x sin x < 0 ∀x ∈  0 ;  ⇒ g ( x ) nghịch biến trên khoảng ñó.
 2
π 
⇒ g ( x ) < g (0) = 0 ⇒ f ' ( x ) < 0 ⇒ f ( x ) > f   = 0 ⇒ ñpcm.
2

Ví dụ 2.5.2.

3
 sin x   π
CMR :   > cos x với  0 ; 
 x   2

Lời giải :
Bất ñẳng thức cần chứng minh tương ñương với :
sin x 1
> (cos ) 3
x
1
⇔ sin x(cos )

3 −x>0
1
 π
f ( x ) = sin x(cos x )

Xét 3 −x với x ∈  0 ; 
 2
2 1 4
f ' ( x ) = (cos x ) 3 − sin 2 x(cos x ) 3 − 1

Ta có :
3
2 1 4 7
 π
f ' ' ( x ) = (cos x ) 3 (1 − sin x ) + sin 3 x(cos x ) 4 > 0 ∀x ∈  0 ; 
− −

3 9  2
⇒ f ' ( x ) ñồng biến trong khoảng ñó ⇒ f ' (x ) > f ' (0) = 0
⇒ f ( x ) cũng ñồng biến trong khoảng ñó ⇒ f ( x ) > f (0) = 0 ⇒ ñpcm.

Ví dụ 2.5.3.

CMR nếu a là góc nhọn hay a = 0 thì ta có :


2 sin a + 2 tan a ≥ 2 a +1

Lời giải :

The Inequalities Trigonometry 58


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
Áp dụng AM – GM cho hai số dương 2 sin a và 2 tan a ta có :
2 sin a + 2 tan a ≥ 2 2 sin a 2 tan a = 2 2 sin a + tan a
π
Như vậy ta chỉ cần chứng minh : sin a + tan a > 2a với 0 < a <
2
 π
Xét f ( x ) = sin x + tan x − 2 x với x ∈  0 ; 
 2
Ta có :
1 cos 3 x − 2 cos 2 x + 1 (1 − cos x )[1 + cos x(1 − cos x )]  π
f ' ( x ) = cos x + 2
− 2 = 2
= 2
> 0 ∀x ∈  0 ; 
cos x cos x cos x  2

 π
⇒ f ( x ) ñồng biến trên khoảng ñó ⇒ f (a ) > f (0) với a ∈  0 ;  ⇒ sin a + tan a > 2a
 2
⇒ 2 2 sin a + tan a ≥ 2 2 2 a = 2 a +1
⇒ 2 sin a + 2 tan a ≥ 2 a +1 (khi a = 0 ta có dấu ñẳng thức xảy ra).

Ví dụ 2.5.4.

CMR trong mọi tam giác ta ñều có :


13
1 + cos A cos B + cos A cos B + cos A cos B ≤ (cos A + cos B + cos C ) + cos A cos B cos C
12

Lời giải :
Bất ñẳng thức cần chứng minh tương ñương với :
13
1 − 2 cos A cos B cos C + 2(cos A cos B + cos A cos B + cos A cos B ) + 1 ≥ (cos A + cos B + cos C )
6
13
⇔ cos 2 A + cos 2 B + cos 2 C + 2(cos A cos B + cos A cos B + cos A cos B ) + 1 ≥ (cos A + cos B + cos C )
6
13
⇔ (cos A + cos B + cos C ) + 1 ≤ (cos A + cos B + cos C )
2

6
1 13
⇔ cos A + cos B + cos C + ≤
cos A + cos B + cos C 6
3
ðặt t = cos A + cos B + cos C ⇒ 1 < t ≤
2
1  3
Xét hàm ñặc trưng : f (t ) = t + với t ∈ 1; 
t  2
1  3
Ta có : f ' ( x ) = 1 − 2 > 0 ∀t ∈ 1;  ⇒ f ( x ) ñồng biến trên khoảng ñó.
x  2
 3  13
⇒ f (x ) ≤ f   = ⇒ ñpcm.
2 6

The Inequalities Trigonometry 59


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
Ví dụ 2.5.5.

Cho ∆ABC có chu vi bằng 3. CMR :


13
( )
3 sin 2 A + sin 2 B + sin 2 C + 8 R sin A sin B sin C ≥
4R 2

Lời giải :
Bất ñẳng thức cần chứng minh tương ñương với :
3.4 R 2 sin 2 A + 3.4 R 2 sin 2 B + 3.4 R 2 sin 2 C + 4(2 R sin A)(2 R sin B )(2 R sin C ) ≥ 13
⇔ 3a 2 + 3b 2 + 3c 2 + 4abc ≥ 13
Do vai trò của a, b, c là như nhau nên ta có thể giả sử a ≤ b ≤ c
3
Theo giả thiết : a + b + c = 3 ⇒ a + b > c ⇒ 3 − c > c ⇒ 1 ≤ c <
2
Ta biến ñổi :
T = 3a 2 + 3b 2 + 3c 2 + 4abc
( )
= 3 a 2 + b 2 + 3c 2 + 4abc
[ ]
= 3 (a + b ) − 2ab + 3c 2 + 4abc
2

= 3(3 − c ) + 3c 2 + 4abc − 6ab


2

= 3(3 − c ) + 3c 2 + 2ab(2c − 3)
2

= 3(3 − c ) + 3c 2 − 2ab(3 − 2c )
2

3
vì c < ⇒ 2c − 3 < 0 ⇒ 3 − 2c > 0
2
2 2 2
a+b 3−c 3−c
và ab ≤   =  ⇒ −2ab ≥ −2 
 2   2   2 
2
3−c
Do ñó : T ≥ 3(3 − c ) + 3c 2 − 2  (3 − 2c )
2

 2 
3 27
= c3 − c2 + = f (c )
2 2
3 27 3
Xét f (c ) = c 3 − c 2 + với 1 ≤ c <
2 2 2
 3 
⇒ f ' (c ) = 3c 2 − 3c ≥ 0 ∀c ∈ 1;  ⇒ f (c ) ñồng biến trên khoảng ñó.
 2
⇒ f (c ) ≥ f (1) = 13 ⇒ ñpcm.

Ví dụ 2.5.6.
r2 p 28
Cho ∆ABC bất kỳ. CMR : + ≥
S r 3 3

The Inequalities Trigonometry 60


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
Lời giải :
Ta có :
 A ( p − b)( p − c )
tan =
 2 p( p − a )
 B ( p − c )( p − a ) ⇒ tan A tan B tan C = p − a ⋅ p − b ⋅ p − c
tan =
 2 p( p − b ) 2 2 2 p p p
 C ( p − a )( p − b )
tan =
 2 p( p − c )
r2 S p( p − a )( p − b )( p − c ) p −a p −b p −c
và = 2 = = ⋅ ⋅
S p p2 p p p
2
r A B C
Do ñó : = tan tan tan
S 2 2 2
Mặt khác :
p a+b+c a+b+c 2 R(sin A + sin B + sin C )
= = =
A
r
2( p − a ) tan (b + c − a ) tan A 2R(sin B + sin C − sin A) tan A
2 2 2
A B C
cos cos cos
2 2 2 A B C
= = cot cot cot
A 2 2 2
sin
A B C 2
cos sin sin
2 2 2 A
cos
2
Khi ñó bất ñẳng thức cần chứng minh tương ñương với :
A B C A B C 28
tan tan tan + cot cot cot ≥
2 2 2 2 2 2 3 3
1 A B C 28
⇔ + cot cot cot ≥
A B C 2 2 2 3 3
cot cot cot
2 2 2
A B C
ðặt t = cot cot cot ⇒ t ≥ 3 3
2 2 2
1
Xét f (t ) = t + với t ≥ 3 3
t
1
⇒ f ' (t ) = 1 − 2 > 0 ∀t ≥ 3 3
t
( )
⇒ min f (t ) = f 3 3 = 3 3 +
1
3 3 3 3
=
28
⇒ ñpcm.

Ví dụ 2.5.7.

The Inequalities Trigonometry 61


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
CMR với mọi ∆ABC ta có :
3 3
(2 R + a )(2 R + b )(2 R + c ) < 8R 3
e 2

Lời giải :
Bất ñẳng thức cần chứng minh tương ñương với :
3 3
2R + a 2R + b 2R + c
⋅ ⋅ <e 2
2R 2R R
3 3
 a  b  c 
⇔ 1 + 1 + 1 + <e 2

 2 R  2 R  2 R 
3 3
⇔ (1 + sin A)(1 + sin B )(1 + sin C ) < e 2

Xét f ( x ) = ln(1 + x ) − x với 0 < x < 1


1 x
⇒ f ' (x ) = −1 = − < 0 ∀x ∈ (0 ;1)
1+ x 1+ x
⇒ f ( x ) nghịch biến trên khoảng ñó ⇒ f ( x ) < f (0 ) = 0
⇒ ln(1 + x ) < x
Lần lượt thay x = {sin A, sin B, sin C} vào bất ñẳng thức trên rồi cộng lại ta ñược :
ln(1 + sin A) + ln(1 + sin B ) + ln(1 + sin C ) < sin A + sin B + sin C
⇔ ln[(1 + sin A)(1 + sin B )(1 + sin C )] < sin A + sin B + sin C
⇔ (1 + sin A)(1 + sin B )(1 + sin C ) < e sin A+sin B +sin C
3 3
3 3
mà sin A + sin B + sin C ≤ ⇒ (1 + sin A)(1 + sin B )(1 + sin C ) < e 2
⇒ ñpcm.
2

Ví dụ 2.5.8.

Cho ∆ABC . CMR :


(1 + cos A)(1 + cos B )(1 + cos C ) ≥ 125
2 2 2

16

Lời giải :

Không mất tổng quát giả sử C = min{A, B, C} .Ta có :

(1 + cos 2 A)(1 + cos 2 B ) = 1 + 1 + cos 2 A  1 + cos 2 B 


1 + 
 2  2 
( )( )
Xét P = 4 1 + cos A 1 + cos B = (3 + cos 2 A)(3 + cos 2 B )
2 2

⇒ P = 9 + 3(cos 2 A + cos 2 B ) + cos 2 A cos 2 B


1
= 9 + 6 cos( A + B ) cos( A − B ) + [cos(2 A + 2 B ) + cos(2 A − 2 B )]
2

The Inequalities Trigonometry 62


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
1
= 9 − 6 cos C cos( A − B ) +
2
[
2 cos 2 ( A + B ) + 2 cos 2 ( A + B ) − 2 ]
= 9 − 6 cos C cos( A − B ) + cos 2 C + cos 2 ( A + B ) − 1
do cos( A − B ) ≤ 1
⇒ P ≥ 9 − 6 cos C + cos 2 C = (3 − cos C )
2

mà cos C > 0
( ) (
⇒ P 1 + cos 2 C ≥ (3 − cos C ) 1 + cos 2 C
2
)
1
Mặt khác ta có : 0 < C ≤ 60 0 ⇒ cos C ≥
2
1 
( )
Xét f ( x ) = (3 − x ) 1 + x 2 với x ∈  ;1
2

2 
1 
⇒ f ' (x ) = 2(x − 3)( x − 1)(2 x − 1) ≥ 0 ∀x ∈  ;1
2 
⇒ f ( x ) ñồng biến trên khoảng ñó.
 1  125 125
⇒ f (x ) ≥ f   = ( )( )(
⇒ 1 + cos 2 A 1 + cos 2 B 1 + cos 2 C ≥ )
⇒ ñpcm.
 2  16 16

Ví dụ 2.5.9.

Cho ∆ABC bất kỳ. CMR :


 1 1 
2 +  − (cot B + cot C ) ≤ 2 3
 sin B sin C 

Lời giải :
2
Xét f ( x ) = − cot x với x ∈ (0 ; π )
sin x
2 cos x 1 1 − 2 cos x π
⇒ f ' (x ) = − 2
+ 2
= 2
⇒ f ' (x ) = 0 ⇔ x =
sin x sin x sin x 3
π  2
⇒ max f ( x ) = f   = 3 ⇒ − cot x ≤ 3
3 sin x
Thay x bởi B, C trong bất ñẳng thức trên ta ñược :
 2
 sin B − cot B ≤ 3
 ⇒ ñpcm.
 2 − cot C ≤ 3
 sin C

The Inequalities Trigonometry 63


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
Ví dụ 2.5.10.

1 7
CMR : < sin 20 0 <
3 20

Lời giải :
1
ðặt a = sin 20 0 ⇒ 0 < a < sin 30 0 ⇒ 0 < a <
2
3 3
Ta có : = sin 60 0 = sin 3.20 0 = 3 sin 20 0 − 4 sin 3 20 0 ⇒ 3a − 4a 3 =
2 2
3 3
⇒ 4a 3 − 3a + = 0 ⇒ a là nghiệm của phương trình : 4 x 3 − 3x + =0
2 2
3
Xét ña thức : f ( x ) = 4 x 3 − 3x +
2
3 3−2
Ta có : f (− 1) = −1 + = <0
2 2
3
f (0) = > 0 ⇒ f (− 1) f (0) < 0 Bởi vì f ( x ) liên tục trên toàn trục số .Do ñó ña thức
2
f ( x ) có một nghiệm thực trên khoảng (− 1; 0 )
  1  27 3 − 46
f  = >0
 3 54 1  7 
Lại có :  ⇒ f f <0
f  7  1000 3 − 1757  3   20 
  20  = 2000
<0

1 7 
⇒ ña thức f ( x ) có một nghiệm thực trên khoảng  ; 
 3 20 
1 3−2 3+2 1
Lại có : f   = < 0 và f (1) = > 0 ⇒ f   f (1) < 0
2 2 2 2
1 
⇒ ña thức f ( x ) có một nghiệm thực trên khoảng  ;1
2 
 1 1 7 
Bởi vì a ∈  0 ;  ⇒ a là nghiệm thực trên khoảng  ;  ⇒ ñpcm.
 2  3 20 

2.6. Bài tập :

Cho ∆ABC . CMR :

The Inequalities Trigonometry 64


Trường THPT chuyên Lý Tự Trọng – Cần Thơ Bất ñẳng thức lượng giác
Chương 2 Các phương pháp chứng minh
5
2.6.1. 3 (cos 2 A − cos 2C ) + cos B ≤
2
2.6.2. 3 cos 2 A + 2 cos 2 B + 2 3 cos 2C ≥ −4
2.6.3. ( ) ( )
5 + 1 (cos 2 A + cos 2 B ) − 3 + 5 cos 2C ≤ 4 + 5
A B C 2π
2.6.4. tan + tan + tan ≥ 4 − 3 với ∆ABC có một góc ≥
2 2 2 3
1 1 1 1
2.6.5. + + ≤
a 2 b 2 c 2 4r 2
abc a 3 b 3 c 3
2.6.6. ≥ + +
r ra rb rc
a b c 3abc
2.6.7. + + + <2
b + c c + a a + b (a + b )(b + c )(c + a )
1 1 1 3 1
2.6.8. + + ≥ + tan A tan B tan C
sin 2 A sin 2 B sin 2C 2 2
A B C a+b+c
2.6.9. a tan + b tan + c tan ≥
2 2 2 3
sin A sin B sin C 1
2.6.10. ≤
(sin A + sin B + sin C ) 6 3
2

A B C
2.6.11. 1 + cos A cos B cos C ≥ 9 sin sin sin
2 2 2
2.6.12. m a + mb + m c ≤ 4 R + r
2.6.13. ha hb + hb hc + hc ha ≤ p 2
2.6.14. a 2 ( p − b )( p − c ) + b 2 ( p − c )( p − a ) + c 2 ( p − a )( p − b ) ≤ p 2 R 2
2.6.15. (1 − cos A)(1 − cos B )(1 − cos C ) ≥ cos A cos B cos C

The Inequalities Trigonometry 65

You might also like