Henk Engel

Autonome architectuur en het stedelijk project I

Autonomous A rchitecture and the Project of the City
As language signifies the whole of a people's men
tality) definition is bound by the limitations of a
language that coincides with a certain mentality . . .
This phenomenon is even more evident in older,
time-honoured languages (such as Latin) and
therifore) based on my participation in a seven
)
years experiment) I am now convinced that it is
impossible for northern and southern me'talities to
reach agreement on the terminology of definfJion.
Neither in politics) nor in art or science. Perhaps
the least subjective of visual arts) architecture) will
by her silent presence be able to generalise visual
awareness.
Theo van Doesburg, 'architectuur-diagnose',

1924

Daar de taal de gehele mentaliteit van een volk inhoudt)

zal begripsformulering slechts mogelijk zijn binnen de
perken van een taal) die met een bepaalde mentaliteit
identiek is. (. . .) In talen met grotere en ouder traditie (de
latijnse) is het nog veel sterker en ik spreek volkomen uit
ervaring) als ik zeg) dat ik na een zevenjarig experiment
tot de overtuiging ben gekomen) dat het daarom onmoge
lijk is) dat Noordelijke en Zuidelijke mentaliteit zich op
het gebied der begripsterminologie zouden kunnen ver
staan; noch in politiek) noch in kunst) noch in weten
schap. Wellicht dat de beeldende kunst en in het
bijzonder de minst subjectieve) de architectuur, door haar
sprakeloze verschijning het beeldend bewustzijn zal kun
nen veralgemenen.
Theo van Doesburg, 'architectuur-diagnose',

1924.

On 13 June 2003 Carel Weeber, after thirty

Op 13 juni 2003 heeft Carel Weeber, na drieendertig

three years of being its professor of architecture,

jaar, afscheid genomen als hoogleraar Architectuur van

took his leave of the Delft University of

de Faculteit Bouwkunde

Technology

tot buitengewoon hoogleraar in 1970 was een belang

(Tu

Delft) Faculty of Architecture.

ru

Delft. Zijn benoeming

In 1970, during the early days of the democra

rijk wapenfeit in de beginperiode van de gedemocra

tised department of architecture, his being

tiseerde afdeling Bouwkunde. Van de voordracht van

one man) one vote

appointed a named professorship was a major

de algemene vergadering -

achievement. Of those nominated by the

benoeming van hoogleraren was Carel Weeber de

- tot

General Assembly - one man, one vote - he

enige interne kandidaat die door het College van

was the only internal candidate that had the

Bestuur werd overgenomen. Weeber had naam

support of the Board of Governors. Weeber had

gemaakt met de Prix de Rome (1966), als ontwerper

Reconstructie

earned his reputation by being awarded the Prix

van de decors voor de opera

de Rome of 1966, by designing the set for Peter

Peter Schat en als architect van het Nederlandse

Schat's Opera

Reconstruction

of 1969 and as the

architect of the Dutch Expo pavilion in the

Osaka world exhibition of 1969-1970, co-oper
ating with Bakema.
Initially, young professor Weeber mainly

(1969) van

paviljoen voor de Wereldtentoonstelling in Osaka, in

samenwerking met Bakema 1969-1970.
Als jong hoogleraar heeft Weeber zich in de jaren
zeventig met name verdienstelijk gemaakt met de
bestuurlijke ondersteuning van studenteninitiatieven

made himself useful by administratively support

in onderwijs en onderzoek. Door zijn bestuurlijke

ing the 1970s' student initiatives on education

betrokkenheid bij de discussies over de positiebepaling

and research. His commitment to the debate on

van het architectonisch ontwerpen in het weten

the status of architectural design within academ

schappelijk bedrijf van de universitaire opleiding en

ic science, and on the role historical research

de rol van het historisch onderzoek daarin als kriti

should play in critical reflection upon that

sche reflectie van het vak, verloor Weeber zijn status

status, estranged him from the 196os' 'wonder

van 'wonderboy' uit de jaren zestig. Hij werd een

boy' he once was. He became controversial. Still,

omstreden figuur. Tach was zijn rol in deze kwesties

he was never an ideological leader in these mat

niet die van een ideologisch voorman. Weeber bracht

ters. Weeber never held strong views: he acted

geen uitgesproken standpunten in, maar was een soort

like some kind of games master. Unfortunately,

spelleider en verolgens, waarschijnlijk ongewild, de

this attitude also turned him into a sitting target.

kop van jut. Met zijn entree in een reguliere architec

Joining a regular firm of architects once more

tenpraktijk verandert dit. In 1979 geeft Weeber in

tipped the scale. In 1979, Weeber presented his

zijn geloofsbrieven af met de publicatie van het artikel

20

OASE No. 62

Plan

credentials by publishing an article in

Plan

'Formele objectiviteit in stedebouw en architectuur

magazine'Formele objectiviteit in stedebouw

en architectuur als onderdeel van rationele ,

als onderdeel van rationele planning'.

Het is blijkbaar niet makkelijk de verbindingen te

planning' (Formal Objectivity in Urban Design

zien vanWeebers architectenpraktijk en de lotgevallen

and Architecture as Part of Rational Planning).

Apparently it is not easy to show the connec

van het architectuuronderwijs in Delft. In

Carel eber
architect, verschenen in 1989 in de reeks Monograjieen
van Nederlandse architecten, heeft Ed Taverne daartoe

tions betweenWeeber's architectural practice

and the ups and downs of TU Delft's department

een poging gedaan. Hij steltWeeber, met zijn streven

of architecture. Ed Taverne made an effort, pub

naar objectiviteit in stedenbouw en architectuur,

Carel eber architect in the 1989 series

Monograjieen van Nederlandse architecten. In it, he

de hoogleraren Van Eyck en Bakema.Taverne projec

lishing

opposesWeeber's pursuit of objectivity in urban

design and architecture to the

Forum ideology

propagated by Van Eyck and Bakema. Also, he

interpretsWeeber's entire

oeuvre, including his

1964 graduation project, from the perspective of

tegenover de ideologie van

Forum, uitgedragen door

teert daarbij'Formele objectiviteit in stedebouw en

architectuur' op het hele oeuvre vanWeeber, zelfs op
zijn afstudeerproject uit
project,

1964. Zowel zijn afstudeer

Kreatief Centrum Rijnmond, als het Prix de

Rome-antwerp voor het Centraal Station te

'Formele objectiviteit in stedebouw en architec

Amsterdam

tuur'.

zoek naar'de mogelijkheden voor het ongedaan

Taverne looks upon both the

1964 gradua
Kreatief Centrum Rijnmond, on the
centre of the Rijnmond area and the 1966

(1966) beschouwt Taverne als een onder

maken van de door Bakema zo gewaardeerde overlap

tion project

ping van stedebouw en archjtettuur' . In deze ont

.
award winning Prix de Rome design for the

'ontkoppeld om opnieuw als zelfstandige elementen

Amsterdam central station as studies of'how to

te kunnen opgaan in een zeer gearticuleerde (mega)

eliminate the overlapping of urban design and

structuur' .

werpen zouWeeber beide disciplines juist hebben

Taverne geeft in zijn constructie van het oeuvre

architecture, so highly valued by Bakema' .

Supposedly, these designs show Weeber separat

van CarelWeeber een merkwaardige draai aan de

ing said disciplines in order for them to'once

poging, tien jaar eerder, van Umberto Barbieri om via

again merge, as autonomous units, into a highly

het werk vanW im Quist, Jan Hoogstad en Carel

articulated (mega) structure' .

Weeber een uitweg te forceren uit de 'nieuwe truttig

heid' van de jaren zeventig. In'De nieuwe truttigheid

W hile re-constructingWeeber's oeuvre,

(Plan nr. II, 1979) beschouwde

Taverne offers a curious explanation of

is dood, wat nu?'

Umberto Barbieri's attempt, ten years earlier, to

Barbieri de Nederlandse architectuur van de jaren

force his way out of the

nieuwe truttigheid (new

zeventig als het resultaat van de onzalige coalitie van

parochialism) of the seventies, using the work of

de Forum-ideologie en de opbouwwerkersmentaliteit

W im Quist, Jan Hoogstad and CarelWeeber. In

van Nieuw Links. De dood van de nieuwe truttigheid

'De nieuwe truttigheid is dood, wat nu?' (Exit

die Barbieri verkondigde, was op dat moment nog

the New Parochialism,W hat is Next?), pub

niet zozeer een feit, maar veeleer een wens.Weebers

lished in

Plan magazine no. II, 1979, Barbieri

'Formele objectiviteit ...' , dat in hetzelfde nummer

maintained that the Dutch architecture of the

van

seventies had been the outcome of an unlucky

voren geschoven als programma van een neorationa

coalition between

Forum ideology and the New

Left's community worker attitude.At the time,

the

nieuwe truttigheid had not as yet actually

Plan stond afgedrukt, werd door Barbieri naar

listische tendens.
In

1989 neemt Taverne dezelfde tekst als uitgangs

punt om lijn te brengen in het heterogene werk van

exited: Barbieri's use of the past tense rather

Weeber. Hij verliest daarmee de dynamiek in de

expressed his own wishful thoughts. Published

architectonische cultuur uit het oog en ook de

in the same issue of

beweeglijkheid vanWeeber in zijn reacties daarop.

Plan magazine Barbieri

brought upWeeber's'Formele objectiviteit...' as

the programme for a Neo-Realistic movement.
In

1989, Taverne continues to give an outline

Het zal niet meevallen aan deze anachronistische

lezingWeebers meer recente wending tot hetW ilde
Wonen en wat daarop mogelijk nog zal volgen, toe te

ofWeeber's work, again interpreting its hetero

voegen. Nog meer vraagtekens roept Taverne op met

geneity solely in terms of'Formele objectivi

zijn oordeel over de opleiding in Delft na de demo

teit ...' In doing so, he ignores both the vitality

cratisering. Daarover schrijft hij: 'Vergeleken met de

Autonome architectuur en het stedelijk project- Henk Engel

21

of architectural culture and the agility of

verregaande heror ientaties, de speurtocht naar de con

Weeber's reactions. Fitting in Weeber's most

text van de architectuur in de zin van traditie, geschie

recent line, Het Wilde Wonen (liberal living), and

denis en stad, zoals die gelijktijdig in bijvoorbeeld

whatever may follow in with this anachronistic

Parijs, Milaan ofVenetie plaatsvond, heeft er zich in

view is no picnic.

Delft weliswaar een mentaliteitsverandering voorge

Taverne's view of

TU

Delft's democratised

department of architecture, however, is even

daan, maar die betrof in eerste instantie de sociale ver

houding tussen staf en studenten, tussen architect en

more questionable. He wr ites: 'Compared to the

samenleving, en heeft niet geresulteerd in een verdie

far-reaching reorientation and the search for

ping van het culturele gehalte van het bouwen: de

architectural context in terms of tradition, history

architectuur. Daarmee heeft het Nederlandse bouwen

and city that simultaneously took place iq_ Paris,

niet aileen grate schade opgelopen, maar is zij uit oog

Milan andVenice, Delft may have changed 1ts

punt van professionaliteit en wetenschappelijke inhoud

outlook on social relationships between staff. and

internationaal gezien achterop geraakt.'

students, between architect and community, but

Deze diagnose lijkt wat kart door de bocht en

failed to enhance the cultural values of building

beneemt het zicht op de veranderingen in het werk

and to advance architecture. Dutch architecture

van Weeber die zich juist in die periode voordoen.

has lost out here, is both professionally and scien

Weeber begint zijn tekst over 'Formele objectiviteit . .. '

tifically lagging behind internationally.'

met de vaststelling dat de Nederlandse architectuur

Taverne appears to be cutting corners here,

sinds het begin van de jaren zeventig in een impasse

cutting off our view of the changes in Weeber's

verkeerde. Als eerste reden voert Weeber aan: 'te plot

work during that particular period. 'Formele

selinge en schijnbaar moeiteloze overschakeling van de

objectiviteit...' begins by Weeber stating that

ontwerppraktijk van hoogbouw naar laagbouw'. Daar

Dutch architecture has been in deadlock since

kan aan worden toegevoegd een algemene herwaarde

the early seventies. Firstly, Weeber say s, because of

ring van de historische steden. Stadsontwikkeling

'designer's (too) sudden and seemingly effortless

wordt niet langer gezien als een probleem van stads

conversion from high-rise to low-rise' . An addi

uitbreiding, maar ook als een probleem van behoud

tional reason was the general revaluation of his

en vernieuwing van de bestaande stad.

toric cities at the time. Urban design is no longer

just a matter of city expansion: preservation and
renovation become an issue.
Secondly, Weeber explains the deadlock by

Als tweede reden voor de impasse noemt Weeber:

'de volledige onderwerping van de objectiveerbaarheid
van de architectuur, ofwel het verdwijnen van de
architectonische discipline. Dit geschiedde na de eufo

'the slaughter of architecture's objectification, in

r ie van de anti-autoritaire en op maatschappelijke

other words the elimination of the architectural

relevantie gerichte beweging. De architectuur is in de

discipline. T his took place subsequent to the anti

hoek gedreven en lijkt sindsdien nog slechts te legiti

authoritarian and pro-social relevance move

meren via andere disciplines; zij lijkt gesociologiseerd,

ment's euphoria. Architecture was dr iven into a

geantropologiseerd, geeconomiseerd, gehistoriseerd.

corner and now needed sociology, anthropology,

Deze laatste tendens werd reeds ingeluid door het blad

economics or history to establish its legitimacy.

Forum tussen 1959 en 1964. Het gevolg is een ont

Such had also been the tenor of Forum magazine

werpproductie die a-architectonisch is.'

during the years 1959 to 1964. T he net result is

non-architectural design.'
Weeber depicts the crisis of architects that

De situatie die Weeber schetst, is afleesbaar als een

crisis in het werk van juist die architecten die zich in
de jaren zestig hadden opgeworpen als de erfgenamen

were once the 1960s' self-appointed heirs of

van de Moderne Beweging. Na 1970 speelt het werk

modernism. After 1970 the output ofVan den

van het architectenbureauVan den Broek en Bakema

Broek and Bakema architects is immaterial to

geen noemenswaardige rol meer in het stadsontwerp.

urban design. On the other hand Aldo van Ey ck

Aldo van Ey ck daarentegen groeit uit tot de spraak

becomes the emblem of a fresh approach to

makende architect van een andere benadering van

architecture and urban design - but only after

architectuur en stedenbouw, maar niet voordat zijn

a remarkable change of course, marked by his

werk een opmerkelijke koerswijziging heeft onder

1970 design for the Amsterdam Nieuwmarkt

gaan. Zijn antwerp voor de Amsterdamse Nieuw

buurt and the accompany ing manifesto Stadskern

marktbuurt uit 1970 met het bijbehorende manifest

als donor (Heart of the City as Donor).

Stadskern als donor markeert deze wending.

22

CASE No. 62

T here is no reason whatsoever to assume

Er is geen enkele reden te veronderstellen dat

Weeber excludes his own work from said dead

Weebers eigen werk niet evenzeer door de gesigna

lock. T here is not all that much difference

leerde impasse getroffen is geweest.Veel verschil is er

between Van Eyck and Bosch's designs for the

niet tussen de ontwerpen van Van Eyck en Bosch

Amsterdam Nieuwmarktbuurt (1970-1984) and

voor de Nieuwmarktbuurt (1970-1984), de Jordaan

Jordaan (1972-1980) and the city centres of

(1972-1980), de binnenstad van Zwolle (1971-1975)

Zwolle (1971-1975) and Dordrecht (1971-1982)

en die van Dordrecht (1971-1982) enerzijds en

on the one hand, and Weeber's urban renewal of

Weebers stadsvernieuwingsprojecten Bleijenhoek in

the Dordrecht Bleijenhoek (1973-1979), the

Dordrecht (1973-1979), Molslaan in Delft (1976-1979)

Delft Molslaan (1976-1979) and the Rotterdam

en Delfshaven Binnendijks in Rotterdam

Delfshaven Binnendijks (1977-1980) on the

(1977-1980). Evenmin is het aannemelijk te maken

other. Neither is it likely that, ten years later,

dat Weeber eind jaren zeventig zou zijn teruggevallen

Weeber would fall back on his mid-sixties work

op zijn werk uit de jaren zestig om de gesignaleerde

to overcome the deadlock. A closer look at his

impasse te doorbreken. Nadere beschouwing van zijn

1964 graduation project Kreatief Centrum

afstudeerproject Kreatief Centrum Rijnmond uit 1964

Rijnmond may elucidate the gap between 1964

kan verhelderen wat de afstand is tot zijn werk aan

and the late seventies, when 'Formele objec

het eind van de jaren zeventig, toen hij 'Formele

tiviteit ...' was wr itten.

objectiviteit...' schreef.

Carel Weeber started graduating in the

autumn of 1962. During that same period, the
Bouwkundige Studiekring

(BSK,

architectural

Carel Weeber begon zijn afstuderen in het najaar

van 1962. In dezelfde periode _w.erd door de
Bouwkundige Studiekring

(BsK)

een tentoonstelling

study group) staged both an exhibition and a

en conferentie georganiseerd over 'Autonome archi

conference on autonomous architecture.T he

tectuur' . Het initiatief voor de tentoonstelling kwam

initiative was Michiel Polak's. Substantially, he,

van Michiel Polak. Inhoudelijk was hij samen met

Jean Leering and Pjotr Gonggrijp were respon

Jean Leering en Pjotr Gonggrijp verantwoordelijk.

sible.Weeber was involved in the preparations.

Weeber maakte de voorbereidingen van nabij mee.

Being a

BSK

member from 1961 to 1964, he

designed the exhibition bill and, with Max

Hij was van 1961 tot 19641id van de

BSK,

ontwierp

het affiche voor de tentoonstelling en verzorgde

Risselada, took care of the exhibition layout.As

samen met Max Risselada de inr ichting ervan. Het

far as I know, Weeber's Kreatief Centrum

project Kreatief Centrum Rijnmond is, zover ik weet,

Rijnmond was actually the first design showing a

het eerste antwerp dat direct kan worden gerelateerd

direct link to the

aan de Delftse discussie over autonome architectuur.

TU

Delft discussion on

autonomous architecture. Its commentary men

In de toelichtingen bij het antwer p vinden we

tions important elements from this discussion.

belangr ijke elementen daaruit terug. Tegelijkertijd

T he text also shows how deeply impressed

getuigen deze teksten van de enorme weerklank die

Weeber had been by Constant Nieuwenhuis'

de voordracht in Delft van Constant Nieuwenhuijs

deliver ing a speech on Nieuw Babylon and

over Nieuw Babylon en het Unitair Urbanisme bij

Unitair Urbanisme at Delft. Now during the

Weeber had gevonden. Het is juist van een aantal

1970s, Weeber clearly distances himself from

uitgangspunten die met betrekking tot autonome

some of the assumptions formulated on

architectuur waren geformuleerd en de visie op de

autonomous architecture, as well as from

stedenbouw die Constant naar voren had gebracht,

Constant's view on urban design: his work

dat Weeber in de jaren zeventig afstand neemt en aan

enters a new stage.

zijn werk een andere wending geeft.

Comparing Dutch and Italian efforts during

the same period, as Taverne did, shows only dif

Een vergelijking met hetgeen in de tussenliggende

periode in Italie werd ondernomen, waar Taverne

ferences but also some striking similarities.

naar verwijst, brengt niet aileen verschillen maar ook

However, after

opmerkelijke overeenkomsten aan het licht. Daarbij

ClAM

was discontinued in 1959

there was hardly any contact, let alone an inter

moet echter in gedachten worden gehouden dat na

changing of experiences, between Dutch and

de opheffing van

Italian progressive architects for years. In the

contact is geweest, laat staan uitwisseling, tussen de

1960s, the Team 10/Forum network was domi

progressieve Nederlandse architectuur en de Italiaanse.

nating contacts between the Netherlands and

In de jaren zestig worden in Nederland de internatio-

ClAM

in 1959 er jarenlang nauwelijks

Autonomous A rchitecture and the Project of the City- Henk Engel

23

the rest of the world. Only in the 1970s did the

nale contacten gedomineerd door het netwerk van

student movement, more specifically Umberto

Team ro/Forum. Pas in de jaren zeventig komen via

Barbieri, reestablish contact with Italy's progres

de studentenbeweging, met name door toedoen van

sive architects. At first, the exchange is limited to

Umberto Barbieri, opnieuw contacten tot stand met

TU

Delft's department of architecture, to publi

de progressieve architectuur in ItaW. Aanvankelijk

cations in B-news, the faculty's infozine. During

blijft deze uitwisseling beperkt tot de Faculteit

the late 1970s however, Italian Rationalist

Bouwkunde in Delft en tot publicaties in B-nieuws,

themes show up in Plan magazine and are

het infor matieblad van de faculteit. Eind jaren zeven

promoted by the department of architecture of

tig, via het tijdschrift Plan en vooral door de activitei

the Rotterdam Arts Council (RKS)- chairman:

Carel Weeber. Now, they appear on the agenda
of Dutch architecture. 1
1. S.U. Barbieri,

F. Claessens, and H. Engel, 'Giorgio

Grassi en Tendenza gezien vanuit Nederland', in:

Giorgio Grassi, De logische constructie van de

architectuur, Nijmegen

1997, pp. 179-235.

S. U. Barbieri, 'Een architectonische speurtocht: de

'
RKS en AIR , in: Umberto Barbieri,Jan de Heer, Hans

Oldewarris (eds.), Carel Weeber 'ex' architect,

Rotterdam 2003.

ten van de sectie architectuur van de Rotterdamse

, Kunststichting onder voorzitterschap van Carel
-, /Weeber, worden de thema's van het Italiaanse rationa
lisme naar buiten gebracht en op de agenda van de

Nederlandse architectuur geplaatst. 1

1. S.U. Barbieri,

F. Claessens, H. Engel, 'Giorgio Grassi

en Tendenza gezien vanuit Nederland', in: Giorgio

Grassi, De logische constructie van de architectuur,
Nijmegen 1997, pp. 179-235; S.U. Barbieri,

'

'Een architectonische speurtocht: de RKS en AIR ,

in: Umberto Barbieri,Jan de Heer, Hans Oldewarris
(red.), Carel Weeber 'ex' architect, Rotterdam 2003.

2.02

24

OASE No. 62

Carel Weeber
2.01 Centraal Station, Amsterdam, Prix de Rome 1966:
isometrie/
Central Station, Amsterdam, Prix de Rome 1966: isomet
ric rendering

2.02 Studie naar vrijstaande zelfbouwhuizen: het Wilde

Wonen, 1997/
Study into freestanding self-built homes: 'liberal living',
1997

2.03 Maquette Kreatief Centrum Rijnmond,

Noordereiland Rotterdam, AfstudeerprojectTU Delft
1964/
Creative centre Rijnmond, Noordereiland Rotterdam,
model of final graduation projectTU Delft 1964

2.04 Nederlands Paviljoen Wereldtentoonstelling 1970,

2.03

Osaka, i.s.m Jaap Bakema/

With Jaap Bakema, Pavillion ofThe Netherlands at the
Japan World Exposition 1970, Osaka

2.05 Woningbouw Bleyenhoek, Dordrecht, 1973-1979

(gedeeltelijk gesloopt in 1998), Weeber's eigen 'Nieuwe
truttigheid "/
Housing Bleyenhoek, Dordrecht, 1973-1979 (partly demol
ished in 1998): Weeber's own 'Nieuwe truttigheid'

Aldo van Eyck

,.,...-.,.

2.06 Woningbouw, Zwolle 1971-1975/

Housing, Zwolle 1971-1975

2.04

2.05

2.06

Autonome architectuur en het stedelijk project- Henk Engel

25

ClAM:

ClAM in het museum

Museum Piece

In September 1959, Carl Weeber, aged twenty

September 1959, eenentwintig jaar oud, begint Carel

one, starts his fourth year of study at

Weeber aan zijn vierde studiejaar in Delft. Diezelfde

TU

Delft.

In that same month, the eleventh and last ClAM

maand congresseert ClAM voor de elfde en tevens de

congress takes place. On this occasion ClAM is

laatste maal. ClAM wordt bij die gelegenheid door een

discontinued by a limited number of invitees.

beperkte groep genodigden opgeheven. Het congres

The congress took place at the Kroller-Moller

vond plaats in Nederland, in het Kroller-Miiller

museum in Otterlo, the Netherlands, on the ini

Museum te Otterlo, op uitnodiging vanTeam 10, het

tiative ofTeam 10, the preparatory committee

voorbereidingscommite van het tiende congres te

for the tenth congress, which was held in

Dubrovnik, 1956. Naar aanleiding van de opheffing

Dubrovnik in 1956.As a reaction to ClAM's

van ClAM schrijft Er nesto Rogers in het oktobernum

'
discontinuation, Ernesto Rogers wr ites an .

mer van Casabella (nr. 232, 1959) een redactioneel

editorial for the October issue of Casabella(no.

onder de titel 'I ClAM al Museo': 'The title should be

232, 1959) 'I ClAM al Museo': 'The title should

explained immediately: Museums are architectonic

be explained immediately: Museums are archi

organisms for the conservation of the documents of

tectonic organisms for the conservation of the

historic experience, not things which are dead fore

documents of historic experience, not things

ver, but things which, in spite of their having fallen

which are dead forever, but things which, in

out from the active cycle of life, are still worth while

spite of their having fallen out from the active

exhibiting and studying.(...) Those who have belong

cycle of life, are still worth while exhibiting and

ed to the ClAM may be proud of having taken part in

studying . . . .Those who have belonged to the

a community of men who have been collaborating

ClAM may be proud of having taken part in a

for years in a movement which truly deserves to be

community of men who have been collaborat

placed in that imaginary museum housing works pro

ing for years in a movement which truly

ven by the intelligence and the morality which went

deserves to be placed in that imaginary museum

into them.The ClAM represents the moment of grea

housing works proven by the intelligence and

test commitment and solidarity in modern architectu

the morality which went into them.The ClAM

re: a commitment still valid today and more and more

represents the moment of greatest commitment

necessary if we are not to abandon the debate and

and solidarity in modernist architecture: a com

our hope for a progressive architecture.'

mitment still valid today and more and n1ore

Bij de presentatie van het werk van de deelnemers

necessar y if we are not to abandon the debate

aan het congres in Otterlo had een heftige confronta

and our hope for a progressive architecture.'

tie plaatsgevonden naar aanleiding van de ontwerpen

During the presentation of the work of the

participants in the Otterlo congress, there had

van de Italiaanse architecten. Giancarlo De Carlo

presenteerde een woongebouw in Matera en Ernesto

been some hot debate on the designs of the

Rogers deTorre Velasca in Milaan.Ignazio Gardella

Italian architects. Giancarlo de Carlo submitted

presenteerde het weinig opzienbarende kantinege

a residence at Matera, Ernesto Rogers submitted

bouw voor Olivetti in Ivrea, maar zijn antwerp voor

the MilanTorre Valesca. Ignazio Gardella sub

een huis op Zattere in Venetie was juist het mikpunt

mitted an unpretentious design for the canteen

geweest van een scherpe kritiek van Reyner Banham

of the Ivrea-based Olivetti company, his design

op 'Neoliberty' , de Italiaanse revisie van de moderne

for a residence in Zatterre, Venice, however, had

architectuur. 2

been central to Reyner Banham's scathing criti

cism on 'Neoliberty' , the Italian architectural
revisionist movement.2

De polemiek rond N eoliberty, die door Banham

over de grenzen van Italie was getild, leidde er in
Otterlo toe dat de Italianen te midden van het gezel

The N eoliberty controversy, exported from

Italy by Banham, managed to isolate fully the

schap nieuwe vaandeldragers van het modernisme

volkomen gei'soleerd raakten. Met name Peter

Italian delegation among the display of fashion

Smithson en Jaap Bakema openden in naam van de

able modernist colours in Otterlo. In the name

moderniteit een frontale aanval op de samenspraak

of modernism, Peter Smithson and Jaap Bakema

met de geschiedenis en het inspelen op lokale tradi

launched a frontal attack on historical dialogue

ties die in de Italiaanse ontwerpen werd getoond. Er

and feeling for local traditions, both apparent in

was geen enkel begrip voor de intenties die aan het

the Italian submissions.There was no sympathy

werk van de Italiaanse architecten ten grondslag

26

OASE No.

62

at all for the intentions fundamental to the

lagen. Volgens Rogers was er sprake van een complete

Italian work. Rogers spoke of a complete break

communicatiestoring. Een gemeenschappelijke grond

down in communication. There was no longer

voor discussie was verdwenen. Voor Rogers behoort

any common ground for debate. To Rogers,

ClAM na Otterlo tot het verleden. ClAM als organisatie

after what happened in Otterlo, ClAM is history.

van moderne architecten was dood. Maar Rogers ver

ClAM, the organisation of modernist architecture,

dedigt ClAM als een historische ervar ing die van bete

had demised. But Rogers still holds that the his

kenis zal blijven. Daarom is ClAM het waard bijgezet te

toricity of ClAM remains valuable. Therefore,

worden in het museum. Als museumstuk staat het

ClAM deserves a place in a museum. As a muse

werk van ClAM open voor iedereen en stelt het zich

um piece, the work of ClAM is available for all,

teweer tegen degenen die haar aileen voor zichzelf als

shirking those claiming its inheritance.

erfenis opeisen.

A similar situation arises in the Netherlands.

In Otterlo, September 1959, Team 1o's Dutch

In Nederland ontstaat een vergelijkbare situatie. In

Otterlo presenteren de Nederlandse leden van

members Aldo van Eyck enJaap Bakema pres

Team 1o,Aldo van Eyck enJaap Bakema, Forum num

ent Forum no. T 'Het verhaal van een andere

mer 7 (september 1959): 'Het verhaal van een andere

gedachte' (The Story of a Different Idea). The

gedachte'. Dit eerste nummer van de redactie Apon,

first issue, edited by Apon, Bakema,Van Eyck,

Bakema,Van Eyck, Hardy, Hertz berger en Schrofer

Hardy, Hertzberger and Schrover, summarises

geeft via welgekozen citaten een resume van de intel

ClAM's intellectual inheritance, well-chosen

lectuele erfenis van ClAM en opent een perspectief

quotes opening up new vistas of urban design

and architecture:

une casbah organisee. Forum

voor een nieuwe vorm van architectuur en steden,,...

bouw: 'une casbah organisee'. Forum verwierp de

rejects the separation between the two disci

scheiding tussen de disciplines 'architectuur' en 'ste

plines and seeks to consolidate them into one

denbouw' en pleitte voor de vervanging van beide

single discipline: urban architecture.

door een enkele discipline van de architect-urbanist.

As was to be expected, the first few issues of

De eerste nummers van de nieuwe Forum-redactie

Forum under new management raise strong

roepen, zoals te verwachten, hevige reacties op bij de

objections among the older generation of mod

oudere generatie moderne architecten. Met name Van

ernist architects. Van Tijen, to name but one,

Tijen trekt van leer tegt:n de in zijn ogen romantische

lashes out at what he sees as the romanticism of

opvatting van het 'casba1sme'. Opmerkelijker is de

'casbahism'. The reactions of the younger gener

reactie van de jongste generatie. Een jaar na Otterlo,

ation are more remarkable. In December 1960,

in december 1960, verschijnt in de

one year after Otterlo, the first issue of the mag

nummer van het tijdschrift

azine

Delftse

School is published. The introducto

ry 'W hy' describes the position of this student's

dende 'Waarom' wordt aan

TH

Delft het eerste

Delfise School. In het inlei

Forum gerefereerd en de

eigen positie van dit studenteninitiatief beschreven:

'Er is in Nederland geen architectuurforum meer.

initiative, referring to Forum.

'The Netherlands has lost its architectural

Wel is er een uitstekend tijdschrift onder de naam

forum. We truly admire the excellent magazine

Forum, waarvoor we veel bewondering hebben, maar

that is published under the name "Forum";

de redaktie ervan is zo entoesiast voor zijn eigen

however, its editors are obsessed by their own

ideeen, dat er geen plaats is voor andere gedachten.

ideas, leaving no room for divergence. All other

De overige nederlandse architektuurbladen houden

Dutch architectural magazines stick to the rep

zich aan de verwerpelijke konventie van tolerantie

rehensible convention of tolerating the

tegenover alles wat gematigd is. In deze krantjes

mediocre. These utterances only demonstrate an

heerst een etiese, vr iendelijke toon. In ieder werk van

ethics of kindness. Dutch architecture has its

een nederlandse architekt is nog wel iets goeds te vin

good points, so why slash it? By publishing this

den. Waarom zou men het dan kraken? W ij willen

2. Reyner Banham, 'Neoliberty:The Retreat from

2. Reyner Banham, 'Neoliberty:The Retreat from

Modernist Architecture', The Architectural Review,

Modern Architecture', The Architectural Review, nr. 747

no. 747 (1959). The Italian debate had ignited some

(1959). De discussie was in ltaW al enkele jaren eerder

years previously, cf.: Manfredo Tafuri, Storia

ontbrand, zie: Manfredo Tafuri, History of Italian

dell'architettura italiana, Turin 1982. Manfredo Tafuri,

Architecture, 1944-1984, Cambridge Mass./Londen 1989,

History of Italian Architecture, 1944-1984, Cambridge

pp. 52-59 (oorspronkelijk: Storia dell'architettura italiana,

Mass./London 1989, pp. 52-59.

Turijn 1982).

Autonomous Architecture and the Project of the City- Henk Engel

27

magazine we want to clear the air, get r id of the

met dit blad trachten mee te helpen de sfeer te zuive

odd solemnity, romanticism and mysticism that

ren van de vreemde plechtstatigheid, romantiek en

adorns Dutch architecture, increasingly confus

mystiek, waarmee de nederlandse architektuur is

ing the wider audience, professionals and stu

getooid en die bij leek, vakman en ons, studenten,

dents alike.'

de verwarring steeds groter maakt.'

Delftse School, when mentioned, is usually

Als het tijdschrift Delftse School ter sprake komt,

described as the voice of modernism, opposed

wordt het doorgaans beschreven als spreekbuis van het

to the traditional architectural movement of the

modernisme en geplaatst tegenover het traditionalisme

same name led by Granpre Moliere. T he appro

van de architectuurstroming Delftse School met haar

pr iation of the name 'Delftse School' alone was

leidsman Granpre Moliere. Aileen al de toe-eigening

taken as a manifesto against the supremacy of

van de naam Delftse School zou een manifest zijn

traditionalism within

waarmee de hegemonie van het traditionalisme in de

ru

Delft's departrrie9-t of

architecture. T his 'Delft vendetta' has taken on

Delftse opleiding werd aangevochten. Deze Delftse

quite mythical proportions. More important

vendetta is tot op de dag van vandaag van mythische

though, considering the work of Carel Weeber,

waarde. Toch is het van meer belang, zeker als we het

is the fact that its editors not only targeted

werk van Carel Weeber in beschouwing nemen, dat

Moliere but also, like Rogers and Casabella

de redactie van de Delftse School met haar pijlen niet

magazine, sought to claim the inheritance of

aileen op Moliere mikte, maar evenals Rogers met het

modernism.

tijdschrift Casabella, naast Team 10/Forum een eigen

In this respect, of course, mentioning

ruimte opeiste voor de toe-eigening van de erfenis

Casabella and Delftse School in one sentence is

slightly outre. Under Rogers, Casabella magazine
had developed into a well-established, interna

van de Modernen.
Natuurlijk is het gewaagd in dit verband Casabella
naast de Delftse School te plaatsen. Casabella was sinds

tionally recognised magazine since 1953.3

1953 onder directie van Rogers uitgegroeid tot een

Actually, Delftse School was no more than a

gerenommeerd, internationaal erkend tijdschrift.3 De

school paper. True, it rejoiced in the protection

Delftse School daarentegen was niet meer dan een stu

of a modernist celebrity, professor Van den

dentenblaadje, dat zich weliswaar kon verheugen in de

Broek - professor Froger called it 'Van den

bescherming van een moderne coryfee, professor Van

Broek's rag' - but was hardly read outside

den Broek - professor Froger sprak over de Delftse

TU

Delft's department of architecture. Still, the

School als 'het blaadje van Van den Broek' - maar het

themes addressed by both magazines are

lezerspubliek reikte nauwelijks verder dan de Delftse

remarkably similar. Two subjects in particular are

bouwkundeopleiding. Er is echter een opmerkelijke

worth mentioning: autonomous architecture,

overeenkomst in de thema's die in beide tijdschriften

and the contemporary significance of large

werden aangesneden. Met name twee onderwerpen

urban projects.

springen eruit: het concept van autonome architec

First linked in his graduation project, those

are exactly the two subjects crucial to Carel
Weeber's professional growth. However, they are

tuur en de actuele betekenis van grote stedelijke pro

jecten.
Dit zijn precies de twee onderwerpen die beslis

also important in a wider context. In the

send zijn geweest voor Carel Weeber in zijn vorming

Oppositions magazine during the mid- 1970s,

als architect en die in zijn afstudeerproject voor het

architecture's recent reorientation was related to

eerst met elkaar werden verbonden. Deze onderwer

it re-thinking its autonomous dimension, and to

pen zijn echter ook in een wijder verband van

the urban typomorfological studies that were

belang. In het tijdschrift Oppositions werd rond het

consequently initiated.

midden van de jaren zeventig de recente herorientatie

In 1976, in an early publication on the work

of Aldo Rossi in America, Peter Eisenman wrote

van de architectuur in verband gebracht met de her

bezinning op de autonome dimensie van de architec

that doubtlessly, the publication of Aldo Rossi's

tuur en het typomorfologisch stadsonderzoek dat in

L)architettura della citta in 1966 had radically

dit verband was ge!nitieerd.

changed architecture's countenance. According

to Eisenman the introduction of the concept

In een van de erste publicaties over het werk van

Aldo Rossi in Amerika schreef Peter Eisenman in

autonomous architecture was a major contribu

1976, dat zonder twijfel het aangezicht van de archi

tion to that change. He thought it might

tectuur sinds de publicatie van Rossi's Architectuur van

28

OASE No. 62

become as consequential as once modernism's

functionalism.4
Anthony Vidler even spoke of'a new para

de stad ( 1966) radicaal is veranderd. Een belangrijke

bijdrage tot die verandering was volgens Eisenman de

introductie van het concept van autonome architec

digm of architecture' . Architecture was no

longer connected to Enlightenment abstractions,

tuur. Dit concept zou volgens Eisenman wel eens

or to the technological utopia of modernism,

tijds de functionalistische doctrine van de Moderne

but to urban reality:'The actual city provides a

Beweging.4

basis for classification, the temporal forms of its

even vergaande consequenties kunnen hebben als eer

Anthony Vidler sprak zelfs over een nieuw paradig

artefacts provide the basis for its reconstruction.'

So, designs are to be based on:'the transforma

niet langer met de abstracte natuur van de Verlichting

tion of selected prototypes - in whole or in part

en evenmin met de technologische utopie van de

ma in de architectuur. De architectuur verbindt zich

- into new units that derive their communica

Moderne Beweging, maar met de realiteit van de stad:

tive strength and discerning potential from the

'De bestaande stad verschaft het materiaal voor classi-

understanding of these transformations.' 5

3. Led by Rogers,

ficatie en de vormen van haar artefacten door de tijd

heen verschaffen de basis voor een recompositie.' Het

Casabella continuita wins interna

tional respect and becomes the leading voice of

on twerpen berust dan op 'de transformatie van gese

Italian architectural culture during the years 1953-

lecteerde typen tot - geheel of gedeeltelijk - nieuwe

1964. Its alliance with the ' centro studi' consisting of

eenheden die hun communicatieve kracht en potenti

Aldo Rossi, Luciano Semerani, Francesco Tentori and

eel kritisch vermogen ontlenen aan het begrijpen van

Silvana Intori dates from 1959. Cf.: Francesco

deze transformaties' .5

Tentori, 'Dall'officina di "Quadrante", in: Sergio

Polano (ed.), IO

maestri dell'architettura italiana, Milan

.,r.....-

3. Onder leiding van Rogers verwerft

Casabella continuita

!988, pp. 225-232.

internationaal aanzien en is van 1953 tot 1964 een toon

4 Peter Eisenman, introduction to: Rafael Moneo,

aangevend orgaan van de Italiaanse architectonische cul

tuur. In 1959 wordt aan het tijdschrift een ' centro studi'

'Aldo Rossi:The Idea of Architecture and the

Modena Cemetery',

Oppositions no.

5 .AnthonyVidler, 'TheThirdTypology',

Oppositions

FrancescoTentori en Silvana Intori. Zie: Francesco

Ten tori, 'Dall'officina di "Quadrante"', in: Sergio Polano

no. 7, 1976, pp. 1 -4. Cf.:AnthonyVidler, 'The

Production ofTypes' and 'The Idea ofType:The
Transformation of the Academic Ideal, I750-I83o',

Oppositions no.

verbonden, bestaande uit Aldo Rossi, Luciano Semerani,

5, 1976, p. I .

8, 1977, pp. 93-II3.

(red.), IO

maestri dell'architettura italiana, Milaan

1988,

pp. 225-232.
4. Peter Eisenman, inleiding bij: Rafael Moneo, 'Aldo
Rossi:The idea of Architecture and the Modena
Cemetery',

Oppositions nr.

5, 1976, p. I .

5 .AnthonyVidler, 'The third typology',

Oppositions n r . 7,

1976, pp. 1 -4. Nederlandse vertaling in: Leen van Duin,

Henk Engel (red.),

Architectuuifragmenten, Delft

1991,

pp. 71 -79. Zie ook:AnthonyVidler, 'The production of

types' en 'The idea of type: the transformation of the
academical ideal, 1750-I83o',

Oppositions nr. 8,

1977,

pp. 93-II3.

2.07

Casabella 276, 1962

2.08

Forum 3, 1962

2.09

Delftse School nr. 7, 1962

2.10

Oppositions 5, 1976

Autonome architectuur en het stedelijk project- Henk Engel

29

De eerste stappen van Tendenza

Tendenza's First Steps

Rogers' Casahella magazine has historical reflec

Onder leiding van Rogers krijgt in Casahella de histo

tion playing a key role. In 1959, it forms an

r ische reflectie een belangr ijke rol toegemeten. Het is

alliance with a study group: mostly young archi

met name een jongere groep architecten, waarvoor

tects, digging up the historical roots of

binnen Casahella in 1959 een plaats wordt gecreeerd

modernist architecture in order to bring the

in de vorm van een onderzoeksgroep, die het histori

conversation round to architectural theory and

sche spitwerk rand de wortels van de moderne archi

so overcome the limitations of the Neo liberty

tectuur op een meer theoretisch vlak brengen en de

debate. Aldo Rossi's contributions on the subject

beperkingen van de discussie over N eoliberty weten

linked modernist architecture to Enlightenment

te overwinnen. De bijdragen van Aldo Rossi in dit

verband plaatsen de moderne architectuur in relatie

architecture.6
Rossi subscribes to the historical approach of
modernist architecture that was first advanced
by Emil Kaufmann in Von Ledoux his

I;

Corhusier (1933) and consequently developed in

met de architectuur van de Verlichting.6

Rossi sluit zich aan bij een geschiedkundige bena
dering van de moderne architectuur die voor het
eerst door Emil Kaufmann naar voren is gebracht in

Three Revolutionary Architects, Boullee, Ledoux and

Von Ledoux his Le Corhusier (1933) en vervolgens uit

Lequeu (1952) and The Architecture in the Age of

gewerkt in Three Revolutionary Architects, Boullee,

Reason (1955). Unlike Pevsner, who finds the

Ledoux and Lequeu (1952) en The architecture in the Age

roots of modernist architecture in the Arts and

of Reason (1955).Anders dan Pevsner, die de wortels

Crafts movement, and unlike Giedion, who sees

van de moderne architectuur zoekt in de Arts and

budding modernist architecture in nineteenth

Crafts-beweging, en Giedion, die de moderne archi

century technological developments blossoming

tectuur ziet ontkiemen uit de technische ontwikke

during the cubist revolution in painting,

lingen van de negentiende eeuw en tot wasdom laat

Kaufmann associates the principles of modernist

komen uit de 'kubistische revolutie' in de schilder

architecture with the crisis in baroque architec

kunst, brengt Kaufmann de principes van de moderne

ture and with the onset of- his words- an

architectuur in verband met de crisis van het architec

autonomous architecture around 1800.

tonische systeem van de barok en de aanvang rand

Hans Sedlmayr is inspired by Kaufmann's

studies, but he thoroughly despairs of the
demise of civilisation. In Verlust der Mitte (1948)

18oo van wat hij noemt een autonome architectuur.

Hans Sedlmayr pakt de studies van Kaufmann op,
maar vanuit een extreem cultuurpessimistische visie.

and Die Revolution der modernen Kunst (1955), he

In Verlust der Mitte (1948) en Die Revolution der moder

calls art's autonomy 'a symptom of the disease of

nen Kunst (1955) diagnosticeert hij het autonoom

contemporary civilisation' .Those same studies

worden van de kunsten als een van de symptomen

move Rossi, on the other hand, to revert to

van de 'cultuurziekte' van de moderne tijd. Rossi

rationalist principles in order to overcome func

daarentegen gr ijpt de studies van Kaufmann aan om

tionalism's limitations. The young Italians are

terug te keren naar de principes van het rationalisme

aware of the different interpretations of the

om de beperkingen van het functionalisme te over

history of modernist architecture and look upon

winnen. De jonge Italianen zijn zich bewust van de

them, more or less, as alternatives.

verschillende lezingen van de geschiedenis van de

Considering the history of modernist archi

tecture, an extension of the usage of the notion

moderne architectuur en zien die in zekere zin als

alternatieven.

is no longer the point. The Italian approach

In de beschouwing van de geschiedenis van de

leads to a dismantling of what used to be a

moderne architectuur gaat het hun niet meer om de

homogenous movement.7 By showing the dif

uitbreiding van wat onder dit begrip gevat kan wor

ferent tendencies within modernist architecture,

den. Hun benadering leidt tot een demontage van

the young Italians inevitably come to face a

wat tot dan toe als een homogene beweging was

choice. They cannot appeal to modernism any

gepresenteerd.7 Met het zichtbaar maken van ver

more. Moving along will imply the develop

schillende tendensen binnen de moderne architectuur

ment of a new trend.As will be discussed later,

stellen de jonge Italianen duidelijk het probleem van

in Delft the introduction of the notion

de keuze. Zich beroepen op de Moderne Beweging is

'autonomous architecture' remained directed at

niet meer mogelijk.Verdergaan betekent het verder

a synthetic understanding of modernist architec-

ontwikkelen van een bepaalde tendens. In vergelijking

30

OASE No. 62

ture, notwithstanding developments in Italy.

The gathering of Italian architects around
Rossi that would, in the 1970s, become known
as Tendenza, found its bsic principles in the
modernist current that may be considered a

met Italie blijft de introductie van het begrip autono

me architectuur in Delft gericht op een synthetisch
begrip van de moderne architectuur, waarover later
meer.
De groep Italiaanse architecten rond Rossi, die in

continuation of the classical tradition. It was not

de jaren zeventig bekend zou worden als Tendenza,

its style, however, that inspired them, but its

zocht zijn uitgangspunten in de strorning binnen de

focus on the theory of architecture. Like Loos,

Moderne Beweging die beschouwd kan worden als

they reject the idea that architecture should,

een voortzetting van de klassieke traditie, echter niet

could, design original forms. These have a life

zozeer als stijl, maar vanuit architectuurtheoretisch

of their own (Henri Focillon, La vie des Formes,

gezichtspunt. Net zoals Loos keren ze zich tegen de

1934), are the sediment, the formalisation of

architectural experience. This put both the study

moeten en kunnen worden uitgevonden. De vormen

of the city - the ultimate architectonic phe

hebben een leven van zichzelf (Henri Focillon, La vie

idee dat nieuwe architectonische vormen zouden

nomenon - and the problems of architectural

des Formes, 1934), ze zijn het sediment, de formalise

design in a new perspective.

r ing van architectonische ervaring. Dit opende een

Studies on city architecture made use of

notions originating from linguistics (Ferdinand
de Saussure), philosophical anthropology
(Claude Levi-Strauss), social geography (Jean

nieuw perspectief voor de studie van het bij uitstek

architectonische fenomeen, de stad, en van de proble
matiek van het architectonisch ontwerpen.
In de studie van de archituur van de stad wer

Tricart), and from Marcel Poete's work on the

den noties verwerkt uit de....lingu1stiek van Ferdinand

history of the city. Quoting Rossi on this type

de Saussure, de structurele antropologie van Claude

of research: 'Here, the significance of permanent

Levi-Strauss, de sociale geografie van Jean Tricart, en

elements is similar to that of those in language.

het historisch stadsonderzoek van Marcel Poete. Rossi

This is clearly demonstrated by the analogies

zegt over deze vorm van onderzoek: 'De betekenis

between research on cities and linguistic

van de permanente elementen in het stadsonderzoek

research, particularly when it comes to the com

is vergelijkbaar met die van de permanente elementen

plexity of transformation and to per manent ele

in de taal. Dit wordt vooral duidelijk als we zien dat

ments.'S Similarly, the debate on architectural

het stadsonderzoek analogieen vertoont met het taal

design included notions from Victor Sjklowskij's

onderzoek, in het bijzonder waar het gaat om de

investigations into the specific characteristics of

complexiteit van de veranderingsprocessen en om de

poetic language compared to everyday speech.9

permanente elementen.'8 In het verlengde hiervan

The debate on city and territory, on new

6. Aldo Rossi en Vittorio Grego tti, 'L'influenza del
6. Aldo Rossi and Vittorio Gregotti, 'L'influenza del

romanticismo europeo nell' architettura di Alessandro

romanticismo europeo nell'architettura di Allessandro

Anto nelli', in: Casabella continuita nr. 214, 1957. Aldo

Antonelli', Casabella continuita no. 214, 1957.Aldo

Rossi, 'Una critica che respingiamo. Recensione a:

Rossi, 'Una critica che respingiamo. Recensione a:

H. SedlmayrLa rivoluzione dell'arte moderna Milano

H. SedlmayrLa rivoluzione dell' arte moderna

1958', Casabella continuita nr. 219, 1958;Aldo Rossi, 'Emil

Milano 1958', Casabella continuita no. 219, 1958. Aldo

Kaufmann e l'architettura dell'illuminismo', Casabella

Rossi, 'Emil Kaufmann e l'architettura dell'illuminis

continuita nr. 222, 1958;Aldo Rossi, ' AdolfLoos,

mo', Casabella continuita no. 222, 1958. Aldo Rossi,

1870-1932', Casabella continuita nr. 233 (monografisch

'AdolfLoos, 1870-1932', Casabella continuita no. 233

nr.), 1959. Deze teksten zijn ook opgenomen in: Aldo

(monographic edition), 1959. T hese articles are also

Rossi, Scritti scelti sull'architettura e la citta, 1956-1972,

publis hed in: Aldo Rossi, Scritti scelti sull' architettura e

Milaan 1975.

la citta, 1956-1972, Milan 1975.

7.Verhelderend in dit verband is: Giorgio Ciucci, 'T he

7. Illustrative in this respect is Giorgio Cuicci, 'T he

formative years', Casabella nr. 619-620, januari-februari

Formative Years', Casabella no. 619-620,

1995 (speciaal dubbelnummer ter nagedachtenis van

January/February 1995 (special double issue dedicat

Manfredo Tafuri), pp. 13-25. Ciucci verwijs t hierin naar

ed to the memory of Manfredo Tafuri), pp. 13-25.

de lezingen die Tafuri eind jaren vijftig in Rome gaf

Here, Cuicci refers to lectures given in Rome during

waarin hij op aanschouwelijke wijze het begrip moderne

the late fifties, in which Tafuri demonstrated the

architectuur liet exploderen.

explosiveness of the notion 'moder nist architecture'.

8. Aldo Rossi, Architectuur van de stad, Nijmegen 2002,

8. Aldo Rossi, Architectuur van de stad, Nijmegen 2002,

p. 16. ( oorspronkelijk: Aldo Rossi, L' architettura della citta,

p. 16. Aldo Rossi, L' architettura della citta, Padua 1966.

Padua 1966).

Autonomous Architecture and the Project of the City- Henk Engel

31

urban dimension as well as on the materialisa

werden in de beschouwing van het architectonisch

tion of new business centres (meant to relieve

ontwerpen noties ge1ntroduceerd uit het onderzoek

historic city centres) were decisive factors to the

van V ictor Sjklowskij naar de specifieke kenmerken

ourse Rossi's gathered architects struck out on.

van de poetische taal in relatie tot het alledaagse taal

Contributors were, among others, Aymonino,

gebruik.9
Van doorslaggevende betekenis voor de r ichting

Tafuri, Rossi, Semerani and Polessello: the fresh

produce of the universities of Rome, Milan and

waarin het begrip autonome architectuur door de

Venice, and also, representing the older genera

groep architecten rond Rossi is uitgewerkt, was de

tion: Samona, Quaroni and De Carlo. T he dis

discussie over de stad en het territorium, de nieuwe

cussion marked an important moment for

stedelijke dimensie en de inzet van de nieuwe zaken

Casabella magazine. Tafuri wrote:' Casabella

entered a new era with a sequence of mono
graphs dedicated to the American scene, to
office districts, to the "city-region", to the

-,

centra ter ontlasting van de historische stadscentra.

/ Jonge architecten van de universiteiten van Rome,

Milaan en Venetie, onder wie Aymonino,Tafuri,

..
. Rossi, Semerani en Polesello, maar ook Samona,

Milanese intercommunal plan, and to large

Quaroni en De Carlo van de oudere generatie, lever

national and international competitions.'10

den hieraan hun bijdragen. De discussie markeert een

In the context of this debate, Aldo Rossi ques

belangrijke wending in het tijdschrift Casabella.Tafuri

tioned the role of the architectural project and

schrijft hierover: 'Casabella entered a new era with a

critically conceptualised the way megastructural

sequence of monographs dedicated to the American

designs might absorb not only all urban func

scene, to office districts, to the "city-region", to the

tions but also exclude future developments in

Milanese intercommunal plan, and to large national

advance.

and international competitions.'10 In de context van

In Megastructure, Urban Futures of the Recent

Past, Reyner Banham points out the significance

dit debat stelde Aldo Rossi de vraag naar de rol van

het architectonisch project aan de orde en formuleer

of the Italian debate to the pioneering phase of

de een eerste kritiek op de ontwerpen voor mega

megastructures. However, he does not mention

structuren die niet aileen aile mogelijke stedelijke

the fact thatTendenza's later developments orig

functies in zich opslorpen, maar ook mogelijk toe

inate from that same pioneering phase. II Mega

komstige ontwikkelingen bij voorbaat absorberen.

structures were a response to the separation of

the functions living, working and recreating,
which

ClAM

had declared the alpha and omega

of modernist urban design in the

1933

Charte

d'Athene. Metabolists and structuralists wanted

In Megastructure, Urban Futures of the Recent Past

wijst Reyner Banham op het belang van de Italiaanse
discussie over deze thema's voor de eerste ontwikke
lingen van de megastructuren. Hij vermeldt echter
niet dat juist deze pioniersfase van de megastructuren

to restore the complexity and versatility of

ook de bakermat is van de latere ontwikkeling van

urban life. Megastructures' creation was not a

Tendenza . II Megastructuren werden gepresenteerd als

new kind of building, but a new urban struc

antwoord op het uiteenleggen van de functies wonen,

ture: three-dimensional cities, no longer housing

werken en recreatie, dat door

autonomous buildings.

d'Athene

Locomotiva

2, submitted

by Rossi's team

competing for the commission of a

1962 Turin

business centre, may in this respect be taken as a

(1933)

ClAM

in het Charte

tot de alfa en omega van de moderne

stedenbouw was uitgeroepen. De metabolisten en de

structuralisten wilden de complexiteit en veelzijdig
heid van het stedelijk leven opnieuw een plaats hie

renouncement. Tafuri, who had submitted his

den. Megastructuren creeren daarvoor niet een nieuw

'Studio

soort gebouwen, maar een nieuwe type stedelijke

'
AVA ,

said the work of Rossi's team was

'one of the most polernical projects presented to

structuur: een stedenbouw in drie dimensies waarin

the competition for the office district ofTurin' .

zelfstandige gebouwen niet meer bestaan.

Rossi's team proposed to create a business cen

Rossi nam afstand van deze voorstellen en

tre in the form of one single colossal building:

Locomotiva

such a project implied committing architecture

voor een nieuw zakencentrum inTurijn

on a metropolitan scale, of a radically urban

in dit verband gezien worden als een statement.

quality.T he design for the business centre once

Tafuri, die zelf met zijn Studio

again directed attention to the factors perma

aan de prijsvraag vanTurijn, noemde de inzending

nent to urban growth.T hrough their work,

van het team van Aldo Rossi: 'one of the most pole-

32

OASE No. 62

2, de

prijsvraaginzending van zijn team

AVA

(1962),

kan

had deelgenomen

Rossi and his team distanced themselves from a

'culture of architecture and urban design, caught

mical projects presented to the competition for the

and almost obsessed by the big picture, by the

voor 'het zakencentrum te realiseren in de vorm van

general urban design, having lost its actual

een enkelvoudig, kolossaal gebouw: een project van

understanding of singular intervention'. 12

Some years later Rossi, Mattioni, Polesello

dit type werd opgevat als een architectonisch project

and Semerani expressed their disapproval of the

een radicaal stedelijke kwaliteit. Het antwerp voor het

megalomania of early 1960s' architecture. Rossi

zakencentrum brengt opnieuw kenmerken naar voren

office district ofTurin'. Het team van Rossi stelde

van een metropolitane schaal, als een architectuur van

and Polesello even renounced their submission

die in de groei van de stad als een permanente factor

to the Turin commission in this respect. T he

embr yonic assumptions formulated in Citta e ter

optreden.' Rossi en zijn teamgenoten namen met dit

project afstand van een 'architectonische en steden

ritorio negli aspetti funzionali e fugurativi della pianificazone continua (r965) had, however, been

sedeerd door het probleem van het geheel, van het

defined during the preceding discussion on the

new dimension of urban ter ritory.T heir own
point of view had been determined by means of
Locomotiva

bouwkundige cultuur die bevangen is en bijna 1geob

algemeen antwerp van de stad en het concrete begrip
van de enkelvoudige interventie had verloren.' 12
Enkele jaren later for muleerden Rossi, Mattioni,
Polesello en Semerani een kr itiek op de megalomane

2.

schaal van de architectonische voorstellen uit het

9 Giovanna Gavazzeni and Massimo Scolari,'Note

metodologiche per una ricerca urbana' with an intro

9. Giovanna Gavazzeni,Massimo Scolari,'No,te metodo

duction by Aldo Rossi, Lotus no. 7, 1970, pp. 40-47.

logiche per una ricerca urbana' met een introductie V)JOr

On Sjklowkij's distinction between the study of lan

Aldo Rossi,Lotus nr. 7, 1970, pp. 40-47.Voor het onder

Russisch Formalisme:
Teksten van Sjklowskij,Jacobson, Ejchenbaum, Tynjanow,

Sjklowskij heeft gemaakt,zie:

guage and that of literature:

scheid tussen taalonderzoek en literatuuronderzoek dat

Nijmegen 1982.

Russisch Formalisme. Teksten

van Sjklowskij,Jacobson, Ejchenbaum, Tynjanow, Nijmegen

10. Manfredo Tafuri, Storia

1982.

dell'architettura italiana,
Turin 1982. Manfredo Tafuri,History of Italian
Architecture, 1944-1985,Cambridge Mass./London

10. Manfredo Tafuri,History

of Italian Architecture,

1944-1985, Cambridge Mass./Londen 1989,p. 76.

1989,p. 76. At the Rome architectural faculty,in the

In de architectuurfaculteit van Rome was Tafuri in het

academic year 1961-62,Tafuri was one of the instiga

studiejaar 1961-1962 een van de organisatoren van een

tors of a conference on

conferentie over 'citta territorio' en het vijfdejaars ont

form design for the

werpproject voor het centro direzionale Centocelle aan

citta territorio and on the fifth

centro direzionale Centocello which

was located at the Autostrada edging Rome. T he par

de Autostrada in de periferie van Rome. Tot de deelne

ticipants included among others Alberto Samona,

mers aan de conferentie in Rome behoorden onder

Lodovico Quaroni,Carlo Aymonino and V ieri

anderen Alberto Samona,Lodovico Quaroni,Carlo

Quilici,all competing - with their teams - for the

Aymonino en V ieri Quilici,die met verschillende teams

Turin commission. Also: Reyner Banham,

ook aan de prijsvraag voor Turijn hebben deelgenomen.

Megastructure, Urban Futures of the Recent Past, London

1978,p. 64. More on Tafuri's contribution to this

Zie: Reyner Banham,Megastructure, Urban Futures of the

Recent Past, Landen 1978,p. 64. Uitvoeriger over de

episode in Italian architecture: Giorgio Cuicci,'T he

bijdrage van Tafuri aan deze episode van de Italiaanse

FormativeYears',Casabella no. 619-620,

architectuur: Giorgio Ciucci,'T he formative years',in:

January/February 1995 (special double issue dedicat

Casabella nr. 619-62o,januari-februari 1995 (speciaal

ed to the memory of Manfredo Tafuri),

dubbelnummer ter nagedachtenis van Manfredo Tafuri),

pp. 13-25. More on the work of the Rome faculty:

pp. 13-25. Het werk van de Faculteit in Rome is gepu

Carlo Aymonino,Citta Territorio:

Un Esperimento
Didattico, Bari 1964. Cf.: Carlo Aymonino,II significato
della citta, Rome/Bari 1975,pp. 47-66 and

bliceerd in: Carlo Aymonino, Citta

pp. II6-123.

1975,pp. 47-66 en pp. II6-123.

II. Reyner Banham,Megastructure,

Urban Futures of the

Recent Past, London 1978,pp. 64-69.

Territorio: Un
Esperimento Didattico, Bari 1964. Zie ook: Carlo
Aymonino, Il significato della citta, Laterza, Rome/Bari

II. Reyner Banham,Megastructure, Urban Futures of the

Recent Past, Landen 1978,pp. 64-69.

12. Aldo Rossi,E. Mattioni, G. Polesello and L.

12 Aldo Rossi,E. Mattioni, G. Polesello en L. Semerani,

Semerani: 'Citta e territorio negli aspetti funzionale e

'Citta e territorio negli aspetti funzionali e figurativi

Atti del X
Congresso INU, Trieste, 14-16 October 1965,also pub
lished in: Aldo Rossi, Scritti scelti sull'architettura e citta,

Atti del X Congresso

INU, Trieste 1965,opgenomen in: Aldo Rossi, Scritti scelti
sull' architettura e citta, 1956-1972,Milaan 1978,p. 297.
Voor de toelichting op Locomotiva 2 van Gianugo
Polesello,Aldo Rossi en Luca Meda,zie: Casabella conti
nuata nr. 278, 1963.

figurativi della pianificazione continua', in:

1956-1972,Milan 1978,p. 297. Commentary to

Locomotiva 2 by Gianugo Polesello,Aldo Rossi and

Luca Mede,in: Casabella continuita no. 278, 1963.

della pianificazione continua',in:

Autonome architectuur en hetstedelijk project- Henk Engel

33

The city is seen as a structure that realises

itself over time. Analysing urban design, topog
raphy and monuments are taken as permanent
elements. Architecture and urban design, their
differences irrelevant in this respect, are always
about interventions that are limited by space
and time. The way they both differ from new
ways of territorial planning however, is impor
tant. Architecture and urban design are always
about tangible, accurately specified material
changes in an existing environment.
This position opposes the inclusion of'

1-

unconditional planning and unrestrained ae..thetics into architectural design. Such an inclu
sion would absorb and thus eliminate the
political, architectural and other choices that are
always facing continuous territorial planning.
For a project to remain tangible, an architectural
design should clearly reflect such crucial choic
es. The actual form of an architectural design
expresses an unambiguous proposition. Its reali
sation creates a new urban permanency, facilitat
ing continuity and, as such, inspiring subsequent
activity and style. Only thus can architecture

begin van de jaren zestig. Rossi en Polesello namen in

dit opzicht ook afstand van hun prijsvraaginzending
voor Turijn. De uitgangspunten voor verder onder
zoek die in

Citta e territorio negli aspetti funzionali e

jigurativi della pianificazione continua (r965) werden
geformuleerd, waren echter in de voorgaande discus
sie over de nieuwe dimensie van het stedelijk territo
rium bepaald. Hun eigen standpunt daarin was met
behulp van

Locomotiva 2

vastgesteld.

De stad wordt beschouwd als een bouwwerk waar

van de realisatie zich uitstrekt in de tijd. In de ont
wikkeling van de steden worden de topografie en de
monumenten als duurzame elementen geanalyseerd.
Bij architectonische en stedenbouwkundige projecten
gaat het altijd om in ruimte en tijd begrensde inter
venties. Het onderscheid tussen architectuur en
stedenbouw is daarbij niet relevant. Het onderscheid
van beide met de nieuwe vormen van territoriale planning daarentegen is dat wel. In architectuur en
stedenbouw gaat het altijd om concrete, precies om
schreven materiele veranderingen van een bestaande
omgeving.
Deze stellingname keerde zich tegen de opname
van open planningsmethoden en een open esthetiek
in het architectonisch ontwerp. Het probleem van de

play its unique role.

politieke, architectonische en andersoortige keuzen

waarvoor een continue planning van het territorium

zich telkens weer gesteld ziet, wordt met deze metho
den in het architectonisch ontwerp geabsorbeerd en
uit de weg geruimd. Om een concreet project te blij
ven moet het architectonische ontwerp het moment
van keuze juist glashelder maken. In zijn welbepaalde
vorm formuleert het architectonisch project een
eenduidige propositie. Realisatie ervan creeert in de
ontwikkeling van de stad een nieuw stedelijk feit dat
continui"teit mogelijk maakt en aldus volgende acties
en vormen zal voortbrengen. Aileen op die manier
speelt de architectuur een rol die aileen zij kan
vervullen.

34

OASE No.

62

Aldo Rossi
2.11 Eerste uitgave L'architettura della citta, (1966)/
First edition L'architettura della citta, (1966)

2.12 Doorsnedes Locomotiva 2, prijsvraaginzending

nieuw zakencentrum in Turijn, 1962/
Sections of Locomotiva 2, Rossi's competition entry for
a new business centre in Turin, 1962

2.13 Maquette Locomotiva 2, prijsvraaginzending nieuw

zakencentrum in Turijn, 1962/
Model of Locomotiva 2, Rossi's competition entry for a
new business centre in Turin, 1962

2.11

..

..

2.12

2.13

Autonomous Architecture and the Project of the City- Henk Engel

35

Autonome architectuur in Delft

Autonomous Architecture in Delft

The notion 'autonomous architecture' was

In Delft volgde de uitwerking van het begrip auto

developed along other lines in Delft.The layout

nome architectuur een ander spoor. De opzet van de

of the exhibition 'Autonome architectuur'

tentoonstelling 'Autonome architectuur' volgde de

(autonomous architecture) followed Giedion's

benadering van Giedion: de tentoonstelling toonde

approach, showing parallel developments in

de parallelle ontwikkeling in architectuur en schil

architecture and painting. Jean Leering was

derkunst. Jean Leering hield zich met name bezig

responsible for the painting section, Michie!

met het deel schilderkunst, Michie! Polak en Pjotr

Polak and Pjotr Gonggrijp took care of archi

Gonggrijp verzorgden het deel architectuur. Anders

tecture. Unlike Giedion, those staging the exhi

dan Giedion stelden de samenstellers van de ten

bition were not satisfied to reconstruct the

toonstelling zich niet tevreden met een reconstructie

cubist revolution in painting in a way that

would have it, quite suddenly, cause an architec:...
tural revolution.The concurrence of painting

van de kubistische revolutie in de schilderkunst die

dan plotsklaps tot een omwenteling in de architec
tuur zou hebben geleid. Voor Polak en Gonggrijp

and architecture in the work ofTheo van

vormde de ontmoeting van schilderkunst en archi

Doesburg led Polak and Gonggrijp to query

tectuur in het werk vanTheo van Doesburg het uit

the course architecture had stayed to get to that

gangspunt voor een zoektocht naar het traject dat in

point. Aided by Kaufmann, they followed the

de architectuur was afgelegd om op dit punt uit te

trail right back to Enlightenment architecture.

On three occasions, Polak and Gonggrijp
reported on the exhibition preparations in Van
den Broek's 'Commentaarcolleges' (commentary

komen. Met behulp van Kaufmann werd het spoor

getraceerd tot de architectuur van de Verlichting.
Van het voorbereidende werk aan de tentoonstel
ling werd verslag gedaan in drie inleidingen van

lectures). Delftse School no. 7 covered them as

Polak en Gonggrijp in de 'Commentaarcolleges' van

well.Their article advances: 'In order to grasp

Van den Broek. In Delftse School nummer 7 werd

what is happening now, we need to plunge into

the year

1925 (De Stijl magazine, etc. ). In order

daarvan een verslag gepubliceerd. Het verslag opent

met de stelling: 'Om te weten wat nu aan de hand is

to understand we need to get acquainted with

moeten we duiken in het jaar

the father(s) of De Stijl theory. It is suggested

het te kunnen begr ijpen moeten we de vader(s) van

1925 (Stijl e. d.) Om

Boullee, Ledoux, Durand and Lequeu are precur

de Stijl kennen. Boullee, Ledoux, Durand en Lequeu

surs ou utopistes?Their work is marked by sym

worden opgevoerd als "precurseurs ou utopistes?"

metry. Schinkel and Loos are intermediate

Hun werk wordt gekenmerkt door simmetrie.

stations on the track that leads to the De Stijl

Schinkel en Loos vormen de tussenstations op weg

theory. Schinkel: asymmetric arranging of sym

naar de Stijl. Schinkel: a-simmetr isch groeperen van

metric elements. Loos: Raumplan, shells. Finally

simmetrische onderdelen. Loos: Raumplan, schillen.

Van Doesburg: planes.' Below the series of

Van Doesburg tenslotte: vlakken.' De reeks tekenin

sketches, .illustrating the text, the remark: 'Now:

gen die de tekst begeleidt, sluit af met de aanteke

Louis Kahn, Aldo van Eyck.'

ning: 'Nu: Louis Kahn, Aldo van Eyck' .

The leitmotif of the 'Autonome architectuur'

De lijn die in de tentoonstelling 'Autonome

exhibition is an original construction, not to be

architectuur' werd uitgezet, is een or iginele con

found in contemporary literature.To Giedion,

str uctie. In de toen gangbare literatuur is deze niet te

modernist architecture had defeated the mal

vinden. Voor Giedion was de moderne architectuur

leable self-sufficiency of Enlightenment archi

juist de overwinning op de plastische verzelfstandi

tecture. In Spatharocker und Romantischer

ging van de Verlichtingsarchitectuur. In Spdtharocker

Klassizismus

und Romantischer Klassizismus

(1922), Giedion regarded romantic

classicism as the typical expression of bourgeois

(1922) beschouwde

Giedion het romantisch classicisme als de typische

individualism: the nineteenth century plurality

uitdrukkingswijze van het burgerlijk individualisme

of styles its extreme consequence. On the other

en zag hij het stijlpluralisme van de negentiende

hand, in Von Ledoux his Le Corhusier

eeuw als een extreme voortzetting daarvan.

(1933),

Kaufmann suggests direct architectural continu

Kaufmann daarentegen suggereerde in Von Ledoux

ity between Enlightenment and modernism.

his Le Corhusier

Merging the narrations of Giedion and

Kaufmann creates an apparently continuous

36

CASE No.

62

(1933) just een directe continu!teit

van de architectuur van de Verlichting en naar de

Modernen.

architectural development. Giedion's detour past

Door de verhaallijnen van Giedion en Kaufmann

painting and the slumbering architectural possi

in elkaar te schuiven ontstaat een continue ontwikke

bilities of steel- and reinforced concrete con

str uction, items he needed to fill the gap

lingslijn in de architectuur. De omweg via de schil

between Enlightenment and modernism, were

van de nieuwe staal- en gewapend-betonconstructies,

derkunst en de sluimerende architectonische potenties

no longer necessary. T he histories of architec

die Giedion nodig had om het hiaat tussen de archi

ture, painting and also music could be shown

tectuur van de Verlichting en die van de Modernen

to coexist independently. But that did not finish

op te vullen, was overbodig. Architectuur, Schilder

the job.
Kaufinann had opposed autonomous archi

kunst en ook muziek konden als zelfstandige ontwik

kelingslijnen naast elkaar getoond worden. Maar

tecture to what he called'the baroque architec

daarmee was de klus nog niet geklaard.

tural system' . Giedion did likewise descr ibing

the characteristics of romantic classicism ten

Kaufmann had het begrip van autonome architec

tuur geformuleerd in oppositie tot wat hij het archi

years earlier. During their training, they had

tectonisch systeem van de barok noemde. Giedion

both been influenced by Heinrich Wolfflin's

deed dat niet anders toen hij tien jaar eerder de ken

new method. In analysing architectural styles,

merken beschreef van het romantisch classicisme.

Wolfflin compared chronologically successive

Beide waren geschoold in de nieuwe methode van

styles, opposing them on the basis of formal

Heinrich Wolillin. Wolillin ging in zijn analyse van

polarities. Studying the architecture of around

architectonische stijlen te werk door vergelijking van

1800, Giedion and Kaufmann take the same

twee in de tijd aan elkaar grenzende...stijlen, om deze

line. T he results are almost identical. Kaufmann

vervolgens in oppositie tot elkaar te beschrijven met

writes:'Die Verselbstandigung der Teil ist das

behulp van formele polariteiten. Giedion en

wichtigste Ergebnis des architektonischen

Kaufinann gaan in hun de studies van de architectuur

Regenerattionsprozessen vom Ausgang des 18.

rand 1800 op dezelfde marrier te werk. De uitkom

Jahrhunderts. Das neue Prinzip der Autonomie

sten zijn vr ijwel identiek. Kaufmann schrijft:'Die

dildet nicht, daB architectonischen Gebilde von

Verselbstandigung der Teile ist das wichtigste Ergebnis

fremden, auBerarchitektonischen Gesetzen

des architectonischen Regenerationsprozesses vom

beherrscht werden. ( . ..) Die neue Fiigung der

Ausgang des 18.jahrhunderts. Das neue Prinzip der

Teile bedeutet den freien ZusammenschluB von

Autonomie duldet nicht, daB architectonischen

Individuen, die ihr Eigenleben nicht zu opfern

Gebilde von fremden, auBerarchitektonischen

brauchen, deren Form nur dem eigenen Zweek

Gesetzen beherrscht werden. (. .) Die neue Fiigung

gehorcht. Ihr inneres Gesetz bestimmt ihre

der Teile bedeutet den freien ZusammenschluB von

Gestalt. So ist der neue antibarocke GrundriB zu

Individuen, die ihr Eigenleben nicht zu opfern brau

verstehen, so ergibt sich eine vollig neue

chen, deren Form nur dem eigenen Zweek gehorcht.

Beziehung aller Teile, der Teile untereinander

Ihr inneres Gesetz bestimmt ihre Gestalt. So ist der

und der Teile zum Ganzen, bis es am Ende der

neue antibarocke GrundriB zu verstehen, so ergibt

logisch fortschreiende Entwicklung keine Teile

sich eine vollig neue Beziehung aller Teile, der Teile

mehr gibt, sondern nur unabhangige Einheiten.

untereinander un<:l der Teile zum Ganzen, bis es am

Die innerlich begriindete Form laBt alles

Ende der logisch fortschreitende Entwicklung keine

Streben nach Bildwirking als sinnlos erscheinen.'

So, Giedion and Kaufinann's descriptions of
the results of their analytical studies on style are
alike: not a surpr ise, given their common scien
tific background. Unexpected, however, are their

Teile mehr gibt, sondern nur unabhangige Einheiten.

Die innerlich begriindete Form laBt alles Streben
nach Bildwirkung als sinnlos erscheinen.'
De overeenkomst in de uitkomst van de stijlanaly
tische studies van Kaufinann en Giedion op het vlak

dissenting appreciation and assessment of the

van de beschrijving is, gezien hun gemeenschappelijke

implications of Enlightenment architecture to

wetenschappelijke achtergrond, niet verbazend.

modernist architecture. Kaufmann speaks of'das

Verrassend is het verschil in de waardering en de

Ideal stolzer Isoliertheit' . To Giedion, this just

inschatting van de betekenis van de architectuur van

shows the schism within romantic individual

de Verlichting voor die van de Modernen. Kaufmann

ism. He misses a common goal, creating unity.

spreekt van'das Ideal stolzer Isoliertheit' . Giedion ziet

Spatbarocker und Romantischer Klassizismus show

daarin slechts de'verscheurdheid' van het romantisch

him nostalgically pondering baroque:'T he basic

individualisme. Hij mist het gemeenschappelijke doel

Autonome architectuur en het stedelijk project- Henk Engel

37

principle of baroque was to subordinate all

dat eenheid sticht. Zijn blik blijft in Spatbarocker und

elements, remaining interdependent, to a large

Romantischer Klassizismus met een zekere nostalgie

system and to lead them through new phases,

gericht op de barok: 'De grondgedachte van de

step by step until a centre is reached.' According

barokperiode was: Alle delen aan een groot systeem te

to Giedion, the late baroque series of classicist

onderschikken, in onderlinge afhankelijkheid te hou

plazas in Nancy, Karlsruhe and Bath are the ulti

den en in steeds nieuwe stappen, volgens een trapsge

mate in baroque urban design.

This remains Giedion's leitmotif in Space,

wijze opeenvolging naar een middelpunt te leiden.'

Met de pleinreeksen in Nancy, Karlsruhe en Bath

Time and Architecture (1941). In it, he celebrates

voert het laatbarokke classicisme, volgens Giedion, de

the beginning of the great new tradition of

erfenis van de barok tot een hoogtepunt in de steden

modernist architecture, Le Corbusier its., '.

bouw.

emblem. Now how can such a gap - Kaufinann

dates the beginning of modernist architecture

Dit standpunt blijft voor Giedion ook een van de

leidende gedachten in Space, Time and Architecture

around 1800, Giedion dates it around 1920- be

(1941). Daarin viert hij de moderne architectuur en

bridged? That was the problem facing those

met name het werk van Le Corbusier als het begin

staging the 'Autonome architectuur' exhibition.

van een nieuwe grote traditie. Hoe dit verschil in

It was not only a matter of dates, but of con

struing what modernist architecture actually had

plaatsing van het beginpunt van de moderne architec. tuur- Kaufmann rond 1800 en Giedion rond 1920-

wanted to achieve. In the early 1960s, critics

te overbruggen? Dat was de vraag waarvoor de

were only too willing see the modernism

samenstellers van de tentoonstelling 'Autonome archi

realised in urban expansion as the result of

tectuur' zich gesteld hadden. Dit was niet alleen een

Kaufmann's 'Ideal stolzer Isoliertheit' .

kwestie van datering. Het ging ook om de uitleg van

Finally, using the work of Van Doesburg

instead of Le Corbusier's highly complex oeuvre

wat nu eigenlijk het doel was waarnaar de moderne

architectuur streefde. Begin jaren zestig waren critici

turned out to be just the thing. Van Doesburg's

grif bereid de realisaties van het modernisme in de

theoretical observations added a clear perception

stadsuitbreidingen te zien als de uitkomst van

of the vanishing point of autonomous art.

Kaufmanns 'Ideal stolzer Isoliertheit' .

According to Mondriaan in De Stijl magazine's

Het ei van Columbus was de vervanging aan het

first issue: 'The contents of all arts being the

eind van de rit van Le Corbusier, met een uiterst

same, their representative potentials are not

complex oeuvre, door Van Doesburg. De theoretische

identical. Each art form will have to realise its

bespiegelingen van Van Doesburg leverden een helder

own potential: once realised this remains

begrip van het verdwijnpunt waarnaar de autonome

restricted to the genre. Each art form has its

kunsten zich bewegen. Mondriaan had in het eerste

own mode of expression.' In Klassiek- Barok-

nummer van De Stijl verklaard: 'Waar de inhoud aller

Modern (1918),Van Doesburg declared that

kunst eenzelfde is, zijn de mogelijkheden van uitbeel

painting in its purest form was 'aesthetic

ding in elke kunst verschillend. Die mogelijkheden

arrangement of colour, no more' . And architec

moeten door elke kunst op eigen terrein gevonden

ture 'aesthetic (and practical) ar rangement of

worden en zullen gebonden blijven aan dat terrein.

space, no more' . Conversely, in 1924 Van

Elke kunst heeft haar eigen uitdrukkingsmiddel.'

Doesburg says: 'The view on architecture that

In Klassiek- Barok- Modern (1918) bepaalde Van

will soon saturate Europe will be characteristi

Doesburg dat de schilderkunst in haar meest zuivere

cally anti-allegorical, anti symbolical, anti-orna

vorm 'esthetische kleurindeling is, zonder meer' . En

mental, in short, anti-form.'13

de architectuur 'esthetische (en praktische) ruimte

A form no longer signifies by using specific

indeling, zonder meer' . Als keerzijde van deze bepaling

referrals. Still, content - one and the same in all

formuleert Van Doesburg in 1924: 'De karakter istieke

arts according to Mondrian - certainly is an

verschijning van het architectuurbeeld dat binnen

issue for Nieuwe Beelding. The way colour, sound

afzienbare tijd geheel Europa zal beheersen is anti

and space are arranged, is seen as the direct,

allegorisch, anti-symbolisch, en anti-decoratief- kort

abstract yet tangible expression of a new aware

om anti-vorm.'13

ness of time and space. In 1924, Van Doesburg

De vorm als betekenisdrager waarvan het gebruik

renames the 'Tesseract' : 'Howard Hinton's poly

berust op specifieke verwijzingen, heeft afgedaan.

topical standard in 4 sizes' . Replacing the cube,

Toch gaat het in de Nieuwe Bedding wei degelijk

38

OASE No. 62

it supposedly would: 'come near the outlines.. .

of new architecture.'

om inhoud en die is, zoals Mondriaan heeft gezegd,

voor alle kunsten gelijk. De aard van de kleurinde

All these elements from De Stijl theory can

also be found in the propositions Polak and
Gonggrijp wrote to summarise their line of rea

ling, klankindeling, ruimte-indeling wordt beschouwd

als directe, abstract-concrete, uitdrukking van een
nieuw ruimte- en tijdsbewustzijn. In 1924 noemt Van

Doesburg de 'Tesseract', 'Howard Hinton's maatpoly

soning:
'Autonomous architecture- independent architec- thoop in 4 afinetingen'.Die zou in plaats van de
kubus 'het grondschema (niet te verwarren met

ture.
I. Negative: architecture that does not

"grondvorm") der nieuwe architectuur (. . . ) nabij

imitate, or literary: architecture that is not

komen.'

narrative, has no story to tell.

Alle hier genoemde elementen uit de theorievor

2. Direct echo of spiritual awareness

ming van De Stijl keren terug in de stellingen waarin

(intellectual). Seeks ultimate unity.

Polak en Gonggrijp een samenvatting gaven van hun

3. Pre-eminently the result of an abstract yet

betoog:

tangible architectural style.Use of

'Autonome architektuur- zelfstandige architektuur.

materialised abstractions.

I.

4 Principally regular, so open to questioning, as

regularity implies possible fundamental mis

Negatief gezegd: architektuur die niet nabootst, of

literair: architektuur die niet vertelt, geen verhaaltje
heeft.

2. Direkte weerslag van het geestelijk bewustzijn

takes which are debatable.

5. Requires professional skills (rational ones,

though romantic ones are implied)

(intellektueel). Zoekt naar grtst mogelijke een"'

heid.

3. Bij uitstek het resultaat van een abstrakt-reele

architectural-expressive
constructio-economical

bouwwijze. Gebruik van abstrakties in reele toe

6. Uses the unity of opposites

stand.

relativity of opposites

4 Is pr incipieel wetmatig, dus diskutabel, aangezien

- interdependence of united opposites

de mogelijkheid aanwezig is tot principiele fouten

- unity of opposites

die diskutabel zijn.

Finally Le Corbusier: "1' architecture est le jeu

5. V raagt vakkennis (rationed, impliceert daarnaast

correct et magnifique des volumes sous la

ook romantisch)

lumiere" (architecture is the precise and magnif

plastisch-architektonisch

icent game of space and light).'

konstruktief ekonomisch

Of these, the sixth proposition is the most

6. Maakt gebruik van de eenheid van tegendelen

tentative. T he 'unity of opposites' appears to

relativiteit van tegendelen

have a lot in common with Aldo van Eyck's

verbonden zijn van tegendelen in een eenheid

'paired phenomena'.T he clarity of this notion

eenheid van tegendelen.

(used by Van Eyck and others) is enhanced by

Tenslotte nog Le Corbusier: "1' architecture est le jeu

realising that the unity of opposites is a way to

correct et magnifique des volumes sous la lumiere".'

express the idea of the fourth dimension.In one

De zesde stelling is het meest speculatieve onder

of his essays, Van Doesburg called the 'Tesseract'

dee! van dit programma. De genoemde 'eenheid van

an 'Einfache Darstellung des neuen (zentrischen

tegendelen' lijkt veel van doen te hebben met Aldo

und peripherischen) Raums der architektonis

van Eycks 'duofenomenen'. Maar ook de betekenis

chen Gestalltung' (a simple expression of the

dat dit begrip voor Van Eyck had, wordt waarschijn

new (centred and peripheral) space in architec

lijk verhelderd als we weten dat 'de eenheid van

tural design) in this sense. 14 Exactly the termi

tegendelen' een van de formuleringen is van de idee

nology Polak and Gonggrijp used to construct

13. Theo van Doesburg, 'Architectuur- diagnose',
Architettura no. 15, 1924, pp. 61-63. Reprint in:Theo
van Doesburg, Naar een beeldende architectuur,
Nijmegen 1983, p. 100.
14. The motif of the fourth dimension in visual art is
discussed extensively in: Linda Dalrymple

The Fourth Dimension and Non-Euclidean

Geometry in Modern Art, Princeton, New Jersey 1983.

Henderson,

van de 'vierde dimensie'. In die zin noemde Van

Doesburg in een van zijn verhandelingen de
'Tesseract' een 'Einfache Darstellung des neuen (zen
trischen und peripher ischen) Raums der architektoni13. Theo van Doesburg, 'Architectuur- diagnose', in:
Architectura nr. 15, 1924, pp. 61-63. Herdruk in:Theo van
Doesburg, Naar een beeldende architectuur, Nijmegen 1983,
p. IOO.

Autonomous Architecture and the Project of the City- Henk Engel

39

continuity: from Enlightenment architecture till

schen Gestaltung'.14 Het is juist deze formulering die

modernism.Their selection of subjects focuses

Polak en Gonggrijp gebruikten om de architectuur

attention to the intrinsic imbalance of a simulta

van de Verlichting tot en met de Modernen als een

neously centred and peripheral orientation of

aaneengesloten cyclus te beschrijven. Ze vestigden in

space.

hun selectie van ontwerpen de aandacht op het

Unlike Giedion, Polak and Gonggrijp did

not use this formal polarity to oppose modernist
architecture to romantic classicism, but just to

telkens verschuivend evenwicht in een gelijktijdig

gecentreerde en een perifere orientatie van de ruimte.
Deze formele polariteit werd door Polak en

fill the gap between the two. Otherwise, their

Gonggrijp niet gebruikt om de moderne architectuur

method was indeed inspired by analytical studies

tegenover het romantisch classicisme te stellen, zoals

on style.Typically, the analysis develops in

Giedion had gedaan, maar juist om de afstand tussen

twofold. First, an architectural styl js charac

beide te overbruggen.Voor het overige echter gingen

terised by the specifically architecturl elements

zij wel degelijk volgens de stijlanalytische methode te

in its stock of designs. Further analysis describes

werk. Kenmerkend voor deze werkwijze is dat de

the architectural system that allows the elements

analyse zich in twee stappen voltrekt. In eerste instan

to unite, become malleable spatial boundaries.

tie wordt een architectonische stijl gekarakteriseerd

The architectural system is considered deci

sive to the specific nature of a style. Separate

door het vormrepertoire: de specifieke architectoni

sche elementen. Verdergaande analyse geeft een

elements are persistent, a system is not.

beschrijving van het architectonisch systeem volgens

Kaufmann says: 'There always have been and

welke de elementen zijn samengesteld tot plastische

always will be revivals. Still, there is a big differ

en ruimtelijke begrenzingen.

ence between Gothic and N eo-Gothic architec

Het architectonisch systeem wordt bepalend geacht

ture....To wit, their systems are different, as

voor de specifieke aard van een stijl. Vormelementen

goes for Roman and Renaissance architecture,

blijven hardnekkig voortbestaan, een systeem niet.Zo

etc.'. He adds: 'Systems are directly connected to

zegt Kaufmann:'Er zijn altijd revivals geweest en die

the general mentality of a certain period'. rs

zullen er ook altijd zijn. Er is echter een groot ver

This approach made it possible for those

schil tussen de gotiek en neo-gotiek. ( ...) Het is de

staging 'Auto nome architectuur' to collect and

verandering van het systeem dat het verschil uitmaakt

display work that looked, at first sight, utterly

tussen Gotiek en N eo-gotiek, tussen de architectuur

miscellaneous.Alongside work of the architects

van de Romeinen en die van de Renaissance, etc.'

mentioned earlier, work by, among others,

Hij voegt daar aan toe:'Systemen staan in direct ver

Lequeu, Gaudi and Dada was added. Especially

band met de algemene mentaliteit van een bepaalde

the attention focussed on Van Doesburg's pseu

periode.'rs

donymous Dadaist work meant to demonstrate

the fact that the analysed architectural outline

Deze benadering opende voor de samenstellers van

de tentoonstelling 'Autonome architectuur' de moge

could become manifest in many shapes and

lijkheid op het eerste gezicht zeer uiteenlopende wer

forms.r6 This approach also implied that archi

ken bijeen te brengen. Aan het werk van de

tectural research is fully aimed at revealing a

eerdergenoemde reeks architecten werden in de ten

certain 'mentality' or 'state of mind', which can

toonstelling nog werken toegevoegd van onder ande

also take shape in other arts.The notion

ren Lequeu, Gaudi en de dada1sten.Juist de aandacht

'autonomous architecture' thus gradually loses

its analytical value.

verschillende pseudoniemen had verricht, toonde aan

rs. Emil Kaufmann, Architecture in the Age if Reason,

New York

16.

1968 (1955), p. 76.

In this respect, also note Van Doesburg's co-opera

tion with Schwitters.

Amsterdam

1974.

voor het dada1stische werk dat Van Does burg onder

Cf.

K. Schippers, Holland Dada,

Further analysis of Schwitters'

assemblages and collages and of th e way his work is

related to Van Doesburg and El Lissitzky's elemen
tarism in: John Elderfield, Kurt Schwitters, L ondon

1985.

dat het geanalyseerde grondprincipe zich met

gebruikmaking van zeer verschillende 'materialen' kan
manifesteren. r6 Deze benadering houdt echter ook in
dat het onderzoek van de architectuur zich geheel en
al richt op het zichtbaar maken van een bepaalde
'mentaliteit', of'geestesgesteldheid', die net zo goed in
de andere kunsten gestalte kan aannemen. Het begrip
'autonome architectuur' verliest daarmee gaandeweg
analytische waarde.

40

OASE

No. 62

14. Voor een zeer uitgebreide behandeling van het motief

van de vierde dimensie in de beeldende kunsten, zie:
Linda Dalrymple Henderson, The Fourth Dimension and
Non-Euclidean Geometry in Modern Art, Princeton, New

Jersey 1983.

\
\
{

15. Emil Kaufinann, Architecture in the Age <if Reason, New

.,_Mhe'TRE

'

(12.t.<..o

York 1968 (1955), p. 76.

16. In dit verband is met name de samenwerking van Van

Ne...
.u

Doesburg met Schwitters van belang. Zie: K. Schippers,

Holland Dada, Amsterdam 1974. Voor een diepgaande

analyse van de assemblages en collages van Schwitters en

de verwantschap van zijn werk met het elementarisme
Le000)'(

__.II 1/K:L II_..-

van Van Doesburg en El Lissitzky, zie: John Elderfield,

5 H'"'TI<' f.

Kurt Schwitters, Landen 1985.

r_.H NI::. EL

,Llk.u-,

(V6RL-.e.

KA12R

'\

''

-)

vAI<J

t= >'k.

l?A.<A+i-

Lou

ill

LOO

..

+='Ak..l

l:'E

CNNh
VJ

'N CLA..A.Q

\Jt;;RZ.t;;U>.sTA..U4

\1

0c-E-r

TAA_"!...._J

2.14

\,E-f22tl-.f':ST;Q.I\j
\JA

\ L

HuQ. .....

"""'-

DOFBd .(-

f>XTI<
r> "'-l4

2.14

,-"',Y"

f---+

lU

cWUTA'"-cf-

A.U)o

::Jk.

'I

u-. lo.Jic:.tl-

-----

t-)l)

,__; T
t:'t..C'-ELP

A <, Mf"'Tl? <xt

12.1;::: "-'
V "hHE

P--<

t-'1-\F E

ru ...

Ct

A...>c: t:F"">v

,.,.__Qf' 1\
Ol\JT

Tentoonstelling 'Autonome architectuur':

Toelichting Michie! Polak en Pjotr Gonggrijp in Delftse

School nr.7, 1962/
Exhibition 'Autonome architectuur': commentary of
Michiel Polak en Pjotr Gonggrijp in Delftse School nr.7,
1962

2.15

Theo Van Doesburg

2.15 Tesseract, 1924

Autonome architectuur en het stedelijk project- Henk Engel

41

Investigations in Collective Form

Investigations in collective form

Comparing the interpretations of the notion

De uitwerkingen van het begrip autonome architec

'autonomous architecture' by Tendenza and by

tuur door Tendenza en de Delftse

the Delft

opmerkelijk verschil. De Italiaanse benadering leidde

BSK,

remarkable differences come to

BSK

tonen een

light. T he Italian approach led to a deepened

tot een verdieping van het begrip van de architecto

understanding of architectural forms. Notions

nische vormen. Verwerking van noties uit de structu

originating from structural linguistics inspired

rele lingui'stiek voerde het onderzoek naar de studie

researchers to study the city as it is: as the field

van de stad zoals die is: de stad als veld van de archi

of architecture language. In the preface to the

tectonische taal. In het voorwoord bij de tweede editie

second edition of L' architettura della citta, Rossi

van L' architettura della citta vat Rossi de uitgangspunten

summarises the basic principles as follows: 'If we

van het onderzoek als volgt samen: 'Als we de stad als

understand the city to be architectu.r{1, then we

architectuur opvatten dan houdt dat de erkenning in,

recognise the autonomy of the discipline. Not,

dat architectuur een autonome discipline is, echter

however, in an abstract sense, but becase archi

niet in een abstracte zin, maar omdat de architectuur

tecture actually creates the city, connecting the

de stad feitelijk voortbrengt en daarin het verleden

past with the future. So it does not evaporate

met de toekomst verbindt. Architectuur vervluchtigt

into a metaphor of urban architecture, its deno

hier dus niet tot een oneigenlijk begrip van stedelijke

tation changing whenever the scale (of the city)

architectuur waarvoor met de veranderende schaal

does. On the contrary, I want to define architec

zich nieuwe betekenissen aandienen. In tegendeel,

tural design, define how it becomes an urban

het gaat er mij om de betekenis te bepalen van het

architectonisch antwerp en hoe dit tot een stedelijk

fact.'
T he crux of Italian research is the reuse of
the method of topological analysis. Typology is
an instrument for the description and classifica

feit wordt.'
De crux in het Italiaanse vormonderzoek is het
opnieuw in gebruik nemen van de methode van

tion of that which has been represented or

typologische analyse. Als descriptief instrument is de

designed. Style analysis is an instrument for the

typologie gericht op de beschrijving en classificatie

definition of the 'quality', in other words the

van 'wat' is afgebeeld of ontworpen. Stijlanalyse gaat

characteristics resulting from an artistic process.

het daarentegen om de bepaling van de 'hoedanig

Typological analysis uses the fact that the recog

heid', d. w. z. de onderscheidende kenmerken die door

nisability and communicative powers of forms

een artistiek procede teweeg zijn gebracht. Typolo

are based on the (historical) experiences shared

gische analyse maakt gebruik van het feit dat de her

within a culture, creating a common back

kenbaarheid en het communicatieve vermogen van

ground. Since the beginning of the twentieth

vormen berusten op de (historische) ervaring die,

century, the avant-garde scene that overvalued

als gemeenschappelijke achtergrond, in een cultuur

both the experiment and originality had gradu

gedeeld wordt. In het avant-gardistische milieu waar

ally been replacing typological analysis by style

experiment en originaliteit als hoogste waarden gol

den, was sinds het begin van de twintigste eeuw de

analysis. 17
T he Delft approach towards autonomous
architecture, held ransom by the newly discov

typologische analyse geheel overvleugeld door de

stijlkritische methode. 17

ered 'original' fundamentals of De Stijl, did not

In de Delftse benadering van autonome architec

involve a debate on the position of typology in

tuur, die zozeer in de ban was van de herontdekking

architecture. Typology set aside, the ground was

van de 'oorspronkelijke' beginselen van De Stijl, was

laid for a 'shapeless, non-narrative architecture

juist het typologiebegrip in de architectuur in geen

that has no story to tell', according to Van

enkel opzicht een punt van discussie. De vernietiging

Doesburg. He first wrote about it in 1921, in

van het typologiebegrip is de grondslag van wat Van

'De Betekenis der Mechanische Esthetiek voor

Doesburg als een vormloze, niet-narratieve architec

de Architectuur en de andere Vakken': 'T he

tuur betitelde; een architectuur die geen verhaaltjes

development of architecture, or iginally a craft,

vertelt. Van Does burg schreef daarover (voor het eerst)

remained limited to var iations on a certain type.

in 1921, in 'De Betekenis der Mechanische Esthetiek

T he new art form however is shapeless and nei

voor de Architectuur en de andere Vakken': 'De ont

ther has an a priori structure nor wants one.'

wikkeling der architectuur uit het handwerk bracht

T his was the first issue addressed in the 1924

het niet verder dan tot var iaties op een bepaald type.

42

CASE No.

62

Tot een beeldende architectuur manifesto: 'A healthy

development of architecture (and art in general)
can only be based upon the rejection of"form"
implying a priori type.'
Van Doesburg's proposition floored the entire
conceptual capacity of architecture, dragging
along the science that had united architecture
and urban design for so long. Therefore

TU

Delft

De nieuwe kunst daarentegen is vormloos, kent geen

schema a-priori en wil die ook niet kennen.' In I924
werd dit het eerste punt van het manifest Tot een
Beeldende Architectuur: 'De grondslag voor een gezonde
ontwikkeling der architectuur (en der kunst in het
algemeen) is elk begrip van vorm in de zin van voorop
gesteld type te overwinnen.'
Met deze stelling had Van Doesburg het hele

studies into autonomous architecture and into

begripsvermogen van de architectuur onderuitgehaald

the urban project are not naturally linked. In

'De realisering van het neo-plasticisme in de

bouw altijd hadden verbonden. Een vanzelfsprekende

en daarmee ook de kennis die architectuur en steden

verre toekomst en in de huidige architectuur'

verbinding van het onderzoek naar autonome archi

(Realising Neo-Plasticism in the Distant Future

tectuur en het stedelijk project is in de Delftse studies

and in Contemporary Architecture) Mondrian

dan ook niet aanwezig. In 'De realisering van het

had said that 'Neo-plasticism may only be fully

neo-plasticisme in de verre toekomst en in de huidige

realised in a multitude of buildings, as a city' ,

architectuur' had Mondriaan weliswaar verkondigd

but as yet the

dat 'aileen in veelheid van gebouwen, als stad, het

ru

Delft students had seen noth

ing come of it. Recent experiments in that

Neo-Plasticisme volkomen te realiseren' is, maar daar

direction, such as Van Eyck and Bakema's

van was in de ogen van de Delftse studenten tot dan

designs for Buikslotermeer, were seriously lack

toe weinig terechtgekomen. ..Qok recente experimen

ten in die r ichting, zoals d; ontwerpen van Van Eyck

ing.
Discussing the Buikslotermeer designs
Michiel Polak made a point, refer ring to a pic
ture of a baker's cart in an arcade: 'Masterly
opening the iio exhibition Van Eyck profiled

en Bakema voor Buikslotermeer, schoten ernstig

tekort.
In de bespreking van de ontwerpen voor Buik
slotermeer bracht Michiel Polak naar voren, reagerend

the post-war inheritance of dadaists, construc

op een prent van een galerij met bakkerskar: 'Bij zijn

tivists and cobra. Therefore I had expected to

magistrale opening van de tentoonstelling iio gaf Van

see a plastic-wrapped bun glide from a stainless

Eyck een doorsnede over de erfenis van dada1sten -

steel pipe, not a baker's cart. I see dada wearing

constructivisten - cobra van na de oorlog. Ik had hier

a bourgeois coat here - the baker's cart, the

verwacht dat een in plastic verpakt kadetje uit een

flagstones, it is oppressively snug to me: why this

roestvrij stalen pijp zou glijden in plaats van een

bakkerskar. Hier heeft het dada verhaal een bourge

compliance with popular demand.'

A little later on Polak said that an allegedly

ois-jasje aangekregen - de bakkerskar, de stoepjes, ik

industrial approach should at least show:

vind het benauwend knus geworden, waarom zo toe

'I. Interchangeability of elements; 2. Integrated

geven aan direkte vraag.'

functions, both a) in the construction and b) for

use; 3. Efficient use of light materials. These

Verderop in de discussie stelde Polak dat van een

industriele aanpak van het project verwacht zou

should result in mobility, that is growth, change.'

mogen worden: 'I. verwisselbaarheid van de elemen

Two questions for further discussion emerged:

ten, 2. functie integratie, a) constructief en b) in het

'4. Was it not possible to assimilate these three

gebruik, 3. doelmatig gebruik van lichte material en.

points in the development and manufacture of

Met als resultaat mobiliteit, d. w. z. groei, verandering.'

housing?

Daaruit volgden twee vragen voor verdere discussie:

5. W hat use of forms (integrated in the con

'4 was het niet mogelijk om met de ontwikkeling

struction) will lead to ultimate mobility? (Cf.

van de woonvormen, de fabrikatie als hoven bedoeld

closed form discussion Team Io).'18 This is the

aan te pakken?

proper perspective for appraising Weeber's grad

uation project.

5. welk vormgebruik (integraal met de constructie)

zal leiden tot de juiste mobiliteit? (zie closed-form-

17. G.C.Argan, 'Het concept van de architectonische

17. G.C.Argan, 'Het concept van architectonische typo

typologie', in: Leen van Duin and Henk Engel (eds.),

logie', in: Leen van Duin, Henk Engel (red.),

Architectuuifragmenten, Delft 1991, pp. 65-70.

Architectuuifragmenten,

G.C.Argan, 'Sul concetto di tipologia architettonica',

kelijk: G.C. Argan, 'Sul concetto di tipologia architettoni

in: G.C. Argan,

Progetto e destino,

Milan 1965.

ca', in: G.C.Argan,

Delft 1991, pp. 65-70. Oorspron

Progetto e destino,

Milaan 1965.

Autonomous Architecture and the Project of the City- Henk Engel

43

After having a good look around, Weeber

submitted a proposal for his graduation project

discussie Team 10) '18 Het is in dit licht dat we naar

het afstudeerproject van Weeber moeten kijken.

on 9 January 1963. T he subject of study was to

Na een eerste orientatie diende Weeber op

be Kreatiif Centrum, the location Noordereiland

9 januari 1963 de aanvraag voor het afstuderen in.

Rotterdam (a small Rotterdam island in the

Als onderwerp van studie vermeldde hij Kreatiif

Maas river, 23,2 hectare). In 1964, the finished

Centrum, met locatie het Noordereiland Rotterdam

project certainly set tongues wagging. W hat it

(23,2 ha). Het project was na voltooiing in 1964 zeker

amounted to, however, was not exactly clear

spraakmakend. Wat het project precies behelsde, is ech

right away. On the exhibition bill, Stylos called

ter niet direct duidelijk. In de aankondiging van de

it a study of 'both the relocation and expansion

tentoonstelling van het project noemde Stylos het een

of the current Rotterdam city centr', Weeber's

studie van 'verplaatsing zowel als uitbreiding bestaande

proposals were characterised as 'support struc

centrum' van Rotterdam. De voorgestelde architectuur

ture'. 19 Head supervisor professorVan den Broek

werd gekarakteriseerd als 'dragerstructuur'. 19 De

considered it: 'a remarkable, in a way visionary

hoofdmentor, professor Van den Broek, zag in het pro

interpretation of architecture and urban design:

ject 'op zekere visionaire wijze een bijzondere inter

a texture, in it: a city!'An article in Industrieel

pretatie van architektuur en stedebouw: een stramien

Bouwen magazine introduced it as the new

maken waarin een stad'. In een artikel in Industrieel

regional centre of the Rijnmond area

Bouwen werd het project gepresenteerd als regionaal

(Rotterdam and its surroundings), part of a

centrum van Rijnmond en tegelijkertijd als een frag

future urban design that would one day cover

ment van een toekomstig netwerk van stedelijke

the entire Randstad Holland. According to the

bebouwing dat zich over de gehele Randstad Holland

article, Weeber's project demonstrated that

zou moeten uitstrekken. Het project van Weeber zou

industrial (domestic) building was possible and

niet aileen aantonen dat industriele woningbouw

that future urban design would reap the fruits of

mogelijk is, maar dat de toekomstige stedenbouw als

new production techniques and computerisa

geheel de vruchten zou plukken van nieuwe produc

tion.

tie- en computertechnieken.

Kreatiif Centrum Rijnmond united nearly all

Kreatiif Centrum Rijnmond verenigde vrijwel alle

the themes raised under megastructures colours

thema's in zich die op dat moment onder het label

at the time. In his project, Weeber suggested the

'megastructure' aan de orde werden gesteld. In het

total demolition of the nineteenth-century

project stelde Weeber voor de negentiende-eeuwse

buildings on the island, replacing them by a

bebouwing van het Noordereiland geheel te slopen

completely new, three-dimensional city struc

en te vervangen door een compleet nieuwe, driedi

ture. T hough studying architecture, Weeber's

mensionele stadsstructuur. Weeber had zich als archi

work was actually an urban plan. T he approach

tectuurstudent in feite een stedenbouwkundige

he chose was still in the making. During the

opgave gesteld. Hij koos daarbij voor een benadering

year 1962, some of it began to dawn on the

die pas vrij recent in ontwikkeling was. Juist in 1962

Netherlands. Forum 2 and 3, of February/March

begon daarvan ook in Nederland het een en ander

respectively August 1962, featured Bakema, Van

door te dringen. In de nummers 2 en 3 (februari

Eyck and Hertzberger airing their views on

maart en augustus 1962) van Forum brachten Bakema,

megastructures and referr ing to the international

Van Eyck en Hertzberger hun opvattingen over

discussion on the subject.

On the subject of Dutch contributions to
early megastructure developments, Reyner

megastructuren naar voren en verwezen daarbij ook

naar de internationale discussie over dit onderwerp.
Wat betreft de Nederlandse bijdragen aan de eerste

Banham mentions, in Megastructure, Urban

ontwikkelingen van megastructuren noemt Reyner

Futures of the Recent Past, Habraken's De dragers

Banham in Megastructure, Urban Futures of the Recent

en de mensen

( 1961), the submission for the Tel

Aviv City Centre commission byVan den Broek

Past de publicatie van De dragers en de mensen van

Habraken in 1961, de prijsvraaginzending vanVan

and Bakema ( 1962), and Nieuw Babylon, a project

den Broek en Bakema voor het Stadscentrum van Tel

launched by sculptor/painter Constant

Aviv uit 1962 en Nieuw Babylon, een project dat door

Nieuwenhuys during a lecture at the Stedelijk

de beeldend kunstenaar Constant Nieuwenhuijs op

Museum in Amsterdam on 20 December

1960.20

het Stedelijk Museum te Amsterdam. 20

44

OASE No. 62

20 december 1960 werd gelanceerd in een lezing in

Weeber tackled the issue in an individual

graduation project. This was empathically not
done anywhere else. In Megastructure, Urban

Weeber pakte deze problematiek bij de kop in een

individueel afstudeerproject. Dat was elders in de
wereld juist niet het geval. In Megastructure, Urban
Futures of the Recent Past maakt Reyner Banham dui

Futu res of the Recent Past, Reyner Banham points

out that the development of megastructures in

delijk dat de ontwikkeling van megastructuren in het

the early 196os was mainly academic. Several

begin van de jaren zestig vooral gezien moet worden

universities had lecturers and groups of students

als een academisch verschijnsel. Docenten en groepen

plunge into studies of the wasteland between

studenten aan verschillende universiteiten stortten

new theories of planning that were getting

zich in studies van een braakliggend terrein tussen

more abstract all the time, and the actual archi

nieuwe planningstheorieen, die een steeds abstractere

tectural design of tangible projects.

vorm aannamen, en het architectonisch antwerp van

Megastructures are the result of what we would

concrete projecten. Megastructuren zijn het resultaat

now call investigative design. The subject of the

van wat we nu ontwerpend onderzoek noemen. Het

various studies could best be described as urban

object van onderzoek van de verschillende studies kan

situations about half a mile square.

The first study Banham mentions is the 1959

het best worden omschreven als'urban situations

Boston Harbour Project by Kenzo Tange and a

group of

MIT

students. Also, and this is remark

about half a mile square' .

Als eerste studie noemt Banham het Boston Harbour
Project, waaraan Kenzo Tange in 1959 met studenten

able, the aforementioned work done at the

van het

Italian universities of Florence, Milan and

eerder vermelde werk aan de Js,aliaanse universiteiten

MIT

had gewerkt. Opmerkelijk noemt hij het

Rome. Moreover, Banham mentions the lectures

van Florence, Milaan en Rome. Verder vermeldt

and research of Fumihiko Maki, who was guest

Banham onder andere het onderwijs en onderzoek

professor at Washington University, St. Louis.

van Fumihiko Maki aan de Washington University in

Maki was one of the founders of the Japanese

St. Louis. Maki was een van de oprichters van de

Metabolists. In 1964, he published Investigations

Japanse groep metabolisten. In 1964 publiceerde hij

in Collective Form. According to Banham, on this

Investigations in Collective Form. Hierin zou volgens

occasion the notion of'megastructures' first

Banham de term 'megastructure' voor het eerst in een

appeared in print.

publicatie zijn verschenen.

Maki's publication clearly shows that the

Uit de publicatie van Maki komt duidelijk naar

early 196os' search for architectural bases for

urban projects developed along a variety of

voren dat in het begin van de jaren zestig het zoeken

naar architectonische uitgangspunten voor stedelijke
projecten zich in verschillende richtingen ontwikkel-

18. Architectural commentary, reporting on the

Buikslotermeer discussions held on 6 and 20

18. 'Architectuurkornmentaar, verslag discussie over de

November 1963, in: Delftse School no. 10, 1964.

Buikslotermeer, 6 en 20 nov. 1963', Delftse School nr. 10,

19. In the cafe- actually a corridor- of the TU

1964.

Delft department of architecture located at Oude

19. Stylos organiseerde in de koffiegang van het gebouw

Delft, Stylos staged an exhibition about this 'interest

van Bouwkunde aan de Oude Delft een tentoonstelling

ing' 'last project involving Van den Broek'.There, on

van dit 'interessante' en tevens 'laatste afstudeerprojekt

19 November 1964, Weeber took the opportunity to

olv. prof.Van den Broek'.Weeber gaf bij die gelegenheid

deliver a lecture, elucidated by slides, on his project.

op 19 november 1964 een lezing over het project, met

The project was also presented in 'Cornmentaar

dia's. In de 'Cornmentaarcolleges' van 28 april en 12 mei

colleges' of 28 April and on 12 May 1965 it was pre

1965 werd het project nogmaals gepresenteerd, samen

sented once more, along with three other graduation

met drie andere afStudeerprojecten. Een verslag daarvan

projects. A report appeared in Delftse School no. 13,

verscheen in Delftse School nr. 13, 1965.Van den Broek

1965. Earlier, Van den Broek had already raised pub

zorgde eerder al voor publicatie van het project in het

licity by getting Weeber's work published in

nieuwe tijdschrift Industrieel Bouwen 1. Onder de kop 'Is

Industrieel Bouwen 1, a new magazine. In it, under the

industriele woningbouw mogelijk?' werd in dit blad het

heading 'Is industriele woningbouw mogelijk?' (Is

project en de achterliggende gedachten uitvoerig

Industrial Housing Possible?) the project and the phi

beschreven. Studiegroep Industrieel Bouwen TH Delft,

losophy behind it were described extensively.

'Is industriele woningbouw mogelijk?',

Studiegroep Industrieel Bouwen TH Delft, 'Is indus

Industrieel Bouwen 1, nr. 2, Delft 1964, pp. 52-58.Voor het

triele woningbouw mogelijk?', Industrieel Bouwen 1,

overige is hier gebruikgemaakt van verschillende docu

no. 2, Delft 1964, pp. 52-58.

menten die in het bezit zijn van Carel Weeber.

20. Mark W igley, Constant's New Babylon, The Hyper

20. Mark W igley, Constant's New Babylon, The Hyper

Architecture of Desire, Rotterdam 1998, p. 9

Architecture of Desire, Rotterdam, 1998, p. 9.

Autonome architectuur en het stedelijk project- Henk Engel

45

lines. Maki found three paradigms: composition

de. Maki onderscheidde drie paradigma's: 'compositio

al form, mega-structure (form) and group form.

nal form', 'mega-structure(form)' en 'groupform'.

According to Maki, megastructures are charac

'mega-structures' worden volgens Maki gekenmerkt

terised by a 'large frame in which all functions

door: 'a large frame in which all functions of a city or

of a city or parts of a city are housed. It has

part of a city are housed. It has been made possible by

been made possible by present day technology.

present day technology. In a sense it is a man-made

In a sense it is a man-made feature of the land

feature of the landscape. It is like the great hill on

scape. It is like the great hill on which Italian

which Italian towns were built.' Fundamenteel voor

towns were built.' Fundamental to megastruc

het concept van 'mega-structure' is het onderscheiden

tures is that different parts of a building have a

van verschillende 'levenscy cli' van gebouwonderdelen.

different life cy cle. The distinction between

,
long-life elements and those that will shortly by

De onderscheiding van elementen met een lange

in need of replacement becomes manifest in a

korte tijd aan vervanging toe zijn, manifesteert zich in

levensduur ten opzichte van elementen die binnen

permanent, collective infrastructure that guides ....

een vaste, collectieve, infrastructuur die het proces van

processes of individual interpretation, change

individuele invulling, verandering en groei stuurt.

and growth. On this subject, Maki refers to

Maki verwijst hiervoor naar de metabolistische theo

Kenzo Tange's metabolic theory.

rie van Kenzo Tange.

Perspective and definition of the problem are

important to the nature of a study as well. In

Minstens zo belangrijk voor de aard van het

onderzoek is het perspectief en de probleemstelling

the commentary to the proposal for his gradua

van het onderzoek. Weeber vermeldde hierover in de

tion project,Weeber said he wanted to 'express

toelichting bij de aanvraag voor het afstuderen, dat

architecturally ' an idea that could only be

het hem ging om 'een architectonische uitdrukking'

realised in the entirety of the city. The 'limited

van een gedachte die aileen in de stad als geheel kan

task' he set himself was to at least realise 'the

worden gerealiseerd. In de 'beperkte opgave' die hij

core of this idea in an actual city '. As Weeber

zich stelde, wilde hij ten minste 'de kern van dit idee

formulated the basis for his graduation project:

in een bestaande stad' verwezenlijken. Weeber formu

'Human individuality, now threatened by the

leerde het uitgangspunt van zijn afstudeerproject zo:

masses, is pre-eminently found in creativity.

'De individualiteit van de mens, die nu in de massa

Creativity enhances awareness: if the creative

verloren dreigt te gaan, wordt bij uitstek in creativiteit

individual is introvert, the creative collective is

hervonden. Creativiteit leidt tot bewustwording; richt

extrovert. Collectivity is not a threat (to the

het individu zich in zijn creativiteit naar binnen, als

individual) but its strength, as long as creativity

collectiviteit richt het zich naar buiten. De collecti

and collectivity exist as paired phenomena. The

viteit vormt geen bedreiging, maar is zijn kracht, mits

degree of creative development depends on

creativiteit en collectiviteit als duofenomenen bestaan.

human surroundings. The ultimate surrounding

De mate van ontsluiting van de creativiteit is afhanke

is the city, being the most complex man-made

lijk van de omgeving waarin de mens zich bevindt.

materialisation, opposed to the unaffectability of

De omgeving bij uitstek is de stad, als meest com

plexe materialisering door de mens, in tegenstelling

nature.
However, conditions are:
an architectural conception of high quality.

tot de ongerepte natuur.

Als voorwaarde geldt echter:

a chance to guilelessly meet with sources,

'n Hoge kwaliteit als architectonische conceptie.

able to arouse as y et unaware, active parts of

'n Argeloze ontmoetingsmogelijkheid met actuele

society.

bronnen van ontsluiting van nog onbewuste,

(Old-established theatres, concert halls and

actieve bestanddelen van de samenleving.

museums will not do. These are the last

(De bestaande vormen van theaters, concertzalen

strongholds of last century 's bourgeoisie. )'

en musea voldoen hier niet aan. Zij zijn de laatste

On the location he say s: 'The Noordereiland in

burchten waarin de vorigeeeuwse bourgeoisie zich

the Nieuwe Maas. Here, make people meet,

nog staande kan houden).'

meet their possibilities, their happiness and

Over de gekozen locatie zegt hij: 'Het Noordereiland

misfortune, their art, their harbours and their

in de Nieuwe Maas. Hir de ontmoeting maken voor

city, amid two main elements of visible nature,

de mens met zijn medemens, zijn mogelijkheden,

air and water.'

zijn geluk en zijn ongeluk, zijn kunst, zijn havens en

46

OASE No. 62

The philosophy behind his project marks

zijn stad; ternidden van twee hoofdelementen van de

Weeber a pioneer of 1960s culture but also

demonstrates his updating of the formulae of

zichtbare natuur, lucht en water.'

Dutch 1920s avant-gardists such as Mondrian

and Van Doesburg. Of several early megastruc

ligt, herkennen we Weeber als pionier van de cultuur

In de gedachte die aan het antwerp ten grondslag

van de jaren zestig, maar ook hoe typische formules

ture developments, both at home and abroad,

Nieuw Babylon is the one most closely linked to

- Mondriaan, Van Doesburg - door hem werden

Kreatiif Centrum Rijnmond. Their titles alone

geactualiseerd. Van de verschillende eerste ontwikke

van de Nederlandse avant-garde uit de jaren twintig

exemplify this. To me, the reason for this is obvi

lingen van megastructuren in binnen- en buitenland

ous. Notwithstanding their appreciation for

sluit Kreatiif Centrum Rijnmond het meest direct aan

Forum magazine and its architects, the Delft stu

dents involved in Delftse School and the

lijk. De reden daarvoor lijkt voor de hand te liggen.

bij Nieuw Babylon. Aileen de titel al maakt dat duide

Bouwkundige Studiekring chose to be critical

Ondanks de sympathie voor het tijdschrift Forum en

and distant while busily developing a position of

de Forum-architecten kozen de Delftse studenten die

their own.
Constant's Unitair Urbanisme was overtly radi

Bouwkundige Studiekring voor een kritische distan

betrokken waren bij het tijdschrift Delftse School en de

cal. No other subject was discussed as much,

tie en probeerden ze een eigen positie te ontwikke

neither in Delftse School nor in Van den Broek's

len.

'Commentaarcolleges' . Delftse School's first issue

Constants Unitair Urbanisme presenteerde een uit

in January 1961 already had Patrice Girod and

gesproken radicaal standpunt. In de DeJ!,tse School en

Moshe Zwarts reporting on Constant's lecture

in de 'Commentaarcolleges' van Van den Broek is

in the Stedelijk Museum. In the next issue, his

geen onderwerp waaraan zo veel aandacht werd

Delft lecture of 6 February 1961 was published

besteed. Direct in het tweede nummer van de Delftse

in full. The following issue reported on the

School Ganuari 1961) deden Patrice Girod en Moshe

discussion resulting from that lecture, and the

Zwarts verslag van de lezing van Constant in het

letters exchanged discussing the subject were

Stedelijk Museum. In het volgende nummer werd de

also published.

lezing afgedrukt die hij op 6 februari 1961 in Delft

The main object of censure in the discussion

had gegeven. Het verslag van de discussie naar

was the separation of urban functions, which

aanleiding van deze lezing, tezamen met de per brief

had been declared the basis of modernist urban

wisseling gevoerde discussie, verscheen in het daarop

design in the Charte d'Athene. By now, this line

volgende nummer.

of criticism was quite familiar among profes

sionals; however Constant radically changed its

Mikpunt van kritiek in het betoog over Unitair

Urbanisme is de scheiding van de stedelijke functies,

bearing. This analytical approach lacked popular

die in de Charte d'Athene tot uitgangspunt van de

culture, city life a source of creativity a new

moderne stedenbouw was verklaard. Deze kritiek was

unity, said Constant. Urban designers were pillo

onderhand in vakkringen niet ongebruikelijk, maar

ried. Their proposals had perhaps improved

Constant gaf daaraan een radicale wending. Wat in

hygienic conditions but were, on a cultural

deze analytische benadering volgens hem ontbrak, was

level, ruled by fear of the general public.

de cultuur van de massa, het stadsleven als bran van

Given the discussion, the lecture stirred up

creatie en nieuwe eenheid. De stedenbouwkundigen

quite a bit of Delft mud. Constant's opinion on

werden aan de schandpaal genageld. Hun voorstellen

its calibre however was telling them all r ight:

hadden rnisschien in hygienisch opzicht verbeteringen

'reactions are disappointing. I am addressing the

gebracht, maar werden in cultured opzicht geregeerd

department of architecture of a polytechnic

door angst voor de massa.

here, not some philosophical or theological fac

Gezien de discussie maakte de lezing in Delft heel

ulty!' Weeber took it to heart. He based his

wat los. Het commentaar van Constant op het gehalte

graduation project on the Nieuw Babylon ideolo

van de discussie loog er echter niet om: 'De reaktie

gy but then continued to fully develop its logi

valt tegen. Ik spreek hier voor een technische hoge

cal consequences to architecture and urban

school, afdeling architectuur en stedebouw en niet

design. In his own way, he took up where the

voor een filosofische of teologische fakulteit.' Weeber

'Autonome architectuur' exhibition had left off.

heeft zich deze kritiek ter harte genomen. Hij nam

het ideologische program van Nieuw Babylon als uit-

Autonomous Architecture and the Project of the City- Henk Engel

47

gangspunt voor zijn afstuderen, maar richtte zich

vervolgens geheel op de logische consequenties ervan
voor architectuur en stedenbouw. Daarbij trok hij, op
zijn marrier, de lijn door die in de tentoonstelling
'Autonome architectuur' was uitgezet.

2.16

--{)_

[][I]

--,;;ll

[l)]

J
1
2.17

2.18

48

OASE No. 62

Jaap Bakema
2.16 Project voor het Stadscentrum van Tel Aviv, 1962/
Project for the city centre ofTel Aviv, 1962

2.17 Woningbouw Buikslotermeer, Amsterdam 1962-1963

met bakkerskar/
Housing Buikslotermeer, Amsterdam 1962-1963 with
baker's cart

2.18 Woningbouw Buikslotermeer, Amsterdam 1962-1963/

Housing Buikslotermeer, Amsterdam 1962-1963

Kenzo Tange
2.19 Met studenten, Boston Harbour Project, 1959/
With students, Boston Harbour Project, 1959

2.20 ProjectTokyo Bay, 1960/

Tokyo Bay project, 1960

Constant Nieuwenhuys
2.21 - 2.22 Nieuw Babylon, 1960/
New Babylon, 1960

2.19

2.20

2.21

2.22

Autonome architectuur en het stedelijk project- Henk Engel

49

Van utopie naar context

From Utopia to Context

Both the proposal for Weeber's graduation proj

De toelichtingen van Weeber bij de aanvraag voor

ect and his mid-ter m review are accompanied

het afstuderen en bij een tussenpresentatie van het

by reflections on De Stijl and Nieuw Babylon

antwerp zijn vooral bespiegelingen rond thema's van

themes, in particular on creativity and the rela

de De Stijl en Nieuw Babylon. Ze gaan met name

tion between individuality and collectivity.

over creativiteit en de verhouding individualiteit-col

There is little left of this in his post graduation

lectiviteit. In latere toelichtingen, na voltooiing van

comments. On De Stijl theory, all that is left is

het afstudeerproject, keert daarvan niet veel meer

the remark that architecture is creating the

terug. Van De Stijl vinden we aileen nog dat architec

division and arrangement of space. In a nut

tuur 'de vorming van de ruimteverdeling en ruimte-

shell, one might say that is quite correct. It is

1ndeling' is. Maar dat is dan ook de kern, zou je

not about creating symbolical objects. Thus

Weeber outruns those who staged the

kunnen zeggen. Architectuur is niet de vorming van

symbolische objecten. Hierin gaat Weeber verder dan

'Autonome architectuur' exhibition. In Kreatief

de samenstellers van de tentoonstelling 'Autonome

Centrum Rijnmond, the fourth dimension is not

architectuur' . In Kreatief Centrum Rijnmond is de vier

an extra spatial dimension, to be conjured up

de dimensie niet een extra dimensie van de ruimte,

by a specific constellation of three-dimensional

die door een specifieke constellatie van een dr iedi

architectural objects. Weeber seems to have

mensionaal architectonisch object zou kunnen wor

pinned his faith on another explanation, stem

den opgeroepen. Weeber lijkt meer heil te hebben

ming from Van Doesburg as well: the fourth

gezien in een andere uitleg, die overigens ook op Van

dimension is time, in a time-space continu

Doesburg teruggaat: de vierde dimensie als de factor

um. 21 The fourth dimension understood as

tijd in een ruimte-tijdcontinuiim. 21 De vierde

movement and change within a three-dimen

dimensie wordt opgevat als beweging en verandering

sional framework turns up frequently in nlegas

in een driedimensionaal raamwerk, die we in veel

tructure essays.

verhandelingen over megastructuren tegenkomen.

Rather than being interested in the creations

and history of De Stijl, Weeber's main argument

Eerder dan in specifieke creaties van De Stijl en

wat daaraan vooraf is gegaan, lijkt Weebers interesse

was and is its future: a Mondrianesque annul

(toen en nog steeds) meer te liggen bij wat na De

ment of architecture. This ranks De Stijl with

Stijl in het verschiet ligt; bij een Mondriaaneske

Nieuw Babylon. Constant expected the absorp

Opheffing van de Architectuur. Dat brengt De Stijl

tion of art by collective creativity, caused by

op een lijn met Nieuw Babylon. Constant zag de

computerisation and the increase in spare time.

kunst opgaan in collectieve creativiteit.

In the magazine Industrieel Bouwen Weeber sug

Automatisering en steeds meer vrije tijd zouden dit

gested that his Noordereiland design might be

bewerkstelligen. In het tijdschrift Industrieel Bouwen

seen as 'part of an infrastructural chain. Once

bracht Weeber het denkbeeld naar voren, dat zijn

this infrastructural link had been programmed

antwerp voor het Noordereiland beschouwd zou

and several variables processed, it would only

kunnen worden als 'deel van een infrastructurele

be a matter of having the computer extrapolate

keten. Was eenmaal dit infrastructurele ketenstuk

and calculate each new link and have it print its

geprogrammeerd en waren de diverse veranderlijke

computations of construction, dimension and

factoren verwerkt, dan w4s het verder een kwestie

specification. Thus, an industrial approach to

van de computer die iedere verlenging van de keten

urban design would indeed be possible.'

zou extrapoleren en uitrekenen, en daarbij bereke

This we now recognise as a typically

ningen van constructie, maatvoering en detaillering

Weeberian move. His public interventions

op een briefje gaf. Op deze wijze zou inderdaad een

never cease to approach architecture's contin

industriele aanpak van de stedebouw mogelijk zijn.'

ued existence as disputable. That is what links

Het is een onderhand typisch Weeberiaanse wen

Ret Wilde l-%nen and Kreatief Centrum Rijnmond.

ding. In Weebers publieke interventies wordt de

Many have been riled by his attitude. But it is a

architectuur telkens benaderd vanuit het perspectief

point Weeber will not give up. For once Nieuw

van haar mogelijke verdwijning. Dat is wat het W ilde

Babylon has been realised, in whatever shape or

Wonen verbindt met Kreatief Centrum Rijnmond.

form, architects, too, will have a right to spare

Menigeen heeft hij daarmee tegen zich in het harnas

time.

gejaagd. Maar juist daarin is Weeber zeker conse-

50

OASE No.

62

In the mean time, awaiting that moment,

quent. Want als Nieuw Babylon eenmaal daar is, in

welke vorm dan ook, dan moeten architect en ste

Weeber has proved himself a pioneer concern

ing the realistic approach of urban reform,

denbouwer toch ook hun vr ije tijd gegund worden.

working on the Forum Area in The Hague, the

Zwarte Madonna (Black Madonna) its apex.

met zijn werk aan het Forumgebied in Den Haag

Like Mies van der Rohe's towers in Chicago,

wel pionierswerk verr icht voor een realistische

the Z warte Madonna grows more sublime as

more post- or hypermodern architecture is

benadering van stedelijke herstructureringen en is de

added to her surroundings. She ought to be

Evenals de torens van Mies in Chicago wordt de

Ondertussen, voor het zover is, heeft Carel Weeber

Zwarte Madonna een van zijn belangrijkste werken.

restored to her full splendour, if only to affirm

Zwarte Madonna, naarmate er meer post- of hyper

this blossoming beauty. Both the Forum Area

(1977-1989) and the realisation of the Zwarte

moderne bouwsels omheen verschijnen, met de dag

Mado nna clearly show the relevance of the 1979

heid bevestigd te zien, zou men moeten wensen dat

text 'For mele objectiviteit ... ' - more than for

instance the Venserpolder (1980-1982).

Meer dan de Venserpolder (1980-1982) toont het

This 'rappel a 1' ordre' first criticises the con

fusion of ideas caused by, in his opinion, Forum

subliemer. Aileen al om deze toenemende schoon

de Z warte Madonna in voile glorie hersteld wordt.
stedenbouwkundig antwerp voor het Forumgebied
in Den Haag (1977-1989) en de realisatie van de

and its editors Apon, Bakema, Van Ey ck, Hardy,

Zwarte Madonna (1982-1985) de relevantie van de

Hertzberger en Schrover (1959-1964). In 1961,

tekst 'Formele objectiviteit. . . ' .

Van Tijen said: 'The architect is not responsible

Dit 'rappel a l' ordre' begint met eekritiek o p de

for society, but for architecture: partly for the

begripsverwar ring die het tijdschrift Forum onder

building that is done, and wholly for his own

redactie van Apon, Bakema, Van y ck, Hardy,

work. Those who do not separate the two can

Hertzberger en Schrofer (1959-1964) naar zijn

not advance architecture.' Weeber agreed. In

mening had veroorzaakt. Weeber sloot zich aan bij de

doing so, he implicitly opposed the way the

kritiek die Van Tijen in 1961 for muleerde: 'De archi

democratic movement's social commitment had

tect is niet verantwoordelijk voor de maatschappij.

gone overboard.

Hij is aileen verantwoordelijk voor de architectuur,

Weeber's last shot was fired at a specifically

ten dele voor het bouwen en volledig voor zijn

technical issue: the vrije blokkenplan (free block

eigen werk. Als men dat niet uit elkaar houdt, kan

plan). 'To the development of progressive ideas,

men de architectuur niet bevorderen.' Daarmee kriti

the end of functionalism meant the beginning

seerde Weeber tegelijkertijd het op hoi geslagen

of a period subjected to the rejection of rational

maatschappelijk engagement van de democratise

principles. The city was designed as if it was a

r ingsbeweging.

sculpture: basically unlimited and three-dimen

Aan het slot richtte Weeber zijn pijlen op een

sional. A Neo-plasticist painting, enlarged and

specifiek ontwerptechnisch vraagstuk: het vrije blok

three-dimensional.' Especially urban designers

kenplan: 'Na het functionalisme brak in de progres

were called to order.They ought to look upon

sieve ontwikkeling een periode aan waarin rationele

their profession as a designing discipline, not just

beginselen werden verlaten. Het stadsontwerp, werd

coin articulate objectives. Urban design's objec

gezien als ware het een dr iedimensionale vrije

tivity lies within two-dimensionality : 'Even a

plastiek. Het neoplasticistisch schilderij werd vergroot

city map may be . . . a valid basis for consensus,

en in drie dimensies vertaald.' Hij riep met name de

without any need to discuss the quality of

stedenbouwers tot de orde. Zij zouden hun vak als

three-dimensional perception.'

ontwerpende discipline opnieuw serieus moeten

'There are many examples of such objective

nemen en niet aileen verbale doelstellingen moeten

townscapes known throughout the history of

for muleren. De objectiviteit van de stedenbouw ligt

urban design. They show the streets, plazas,

in het plattevlak: 'Het stadsplan op kaart kan reeds

avenues and canals belonging to the public area

(.. . ) een legitieme basis voor consensus zijn zonder

arranging themselves in unison with artefacts

dat hierbij de dr iedimensionale belevingskwaliteit aan

like building and infrastructure, all carry ing a

de orde hoeft te worden gesteld.'

21. Linda Dalrymple Henderson, The Fourth

Dimension and Non-Euclidean Geometry in Modern Art,
Princeton, New Jersey 1983, pp. 334-338.

21. Linda Dalrymple Henderson, The Fourth Dimension

and Non-Euclidean Geometry in Modern Art, Princeton,
New Jersey 1983, pp. 334-338.

Autonomous Architecture and the Project of the City- Henk Engel

51

variety of meanings, values and functions.'

'De geschiedenis van de stedebouw kent voorbeel

'A good working relationship with architecture'

den van stadspatronen die dit objectieve karakter heb

will develop only when urban design has

ben. Volgens deze patronen rangschikken zich samen

restored its own formal objectivity first. Real

met de stedelijke openbare ruimten, zoals straten,

urban design 'needs the essentials of the design,

pleinen, lanen, singels enz. , de artefacten, zoals gebou

by their internal, formal self-evidence, to be

wen en infrastructuren; aile dragers van wisselende

absorbed by and become a reproductive force

betekenissen, waarden en functies.' Pas als de eigen

within the actual building.'

formele objectiviteit van de stedenbouw is hersteld,

Weeber still aims his criticism at urban design

and hardly mentions architecture, as he did on

zou 'een goede operationele relatie met de architec

tuur weer mogelijk zijn' . Een stedenbouwkundig plan

his graduation day in 1964. However, at that

is 'indien het plankarakter, als gevolg van een eigen

time it led him to plea for three-dimensional

interne (formele) evidentie, door het gebouwde zelf

urban design: architecture and urban design act- ...

kan worden overgenomen en zich hierin ook repro

ing as one single discipline. Weeber and Bakema

duceert' .

were of one mind on the issue. The architect

urbanist however would solely develop solid

Evenals bij gelegenheid van zijn afstuderen richt

Weebers kritiek zich hier op de stedenbouwkundige

permanent structures. Detailing and later adapta

praktijk en komt de architectuur nauwelijks ter spra

tions are beyond his reach.

ke. Het verschil is dat zijn kr itiek in 1964 uitmondde

Expressing the malleability and passage of

time is beyond the reach of the architect.

in een pleidooi voor een dr iedimensionale steden

bouw: een project waarin architectuur en stedenbouw

Weeber is at variance with the expressive func

als een enkele discipline zouden moeten optreden. In

tionalism ofVan den Broek and Bakema on this.

dit opzicht zat Weeber toen op een lijn met Bakema.

Quoting from the discussion following Polak

De architect-urbanist zou zich echter strikt moeten

and Gonggrijp's introduction on autonomous

beperken tot het ontwerpen van de stabiele, perma

architecture might clarify matters. Van den

nente structuur. De individuele invullingen en veran

Broek: 'I myself find dynamic forms more

deringen in de loop van de tijd behoren niet tot zijn

intriguing, provocative. I am a child of my time.

discipline.

We do not live in static times.' Weeber: 'It is

amazing anyone ever thought of building

Expressie van beweging en verandering, van de

factor tijd, ligt buiten het bereik van de architectuur.

dynamically at all. But now that we live in

Hierin wijkt Weeber af van het expressief functiona

dynamic times our attention is drawn towards

lisme van Van den Broek en Bakema. In dit verband is

the static, thus reinforcing the dynamic.'22

een fragment uit de discussie na de inleiding over

Weeber's point of view agrees with ].J.P. Oud's

autonome architectuur van Polak en Gonggrijp ver

commentary to his design for the Rotterdam

helderend. 'Van den Broek: Dinamische vormen vind

Beurs (Exchange). The dynamics of its hybrid

ik voor mezelf intrigerender, prikkelender. Ik ben een

programme and constant need of change made

kind van mijn tijd. Onze tijd is niet statisch. Weeber:

Oud design an Exchange facilitating said

Verwonderlijk dat men ooit dinamisch is gaan bou

dynamics, yet: 'without damaging architecture' .

wen. Maar nu wij in een dinamische tijd leven, gaat

Both the column grid and the uniform alloca

men weer aandacht schenken aan het "statische",

tion of windows in its facades contribute to

zodat daardoor het "dinamische" wordt versterkt.'22

reducing its heterogeneity to an ultimate form,

Het standpunt van Weeber is verwant aan dat wat

ready to cope with any alteration that might

].J.P. Oud in 1926 formuleerde in zijn antwerp voor

come to face it. 23

Remarkably,

TU

de Beurs in Rotterdam. Het dynamische gegeven van

Delft considerations on

het programma, dat bovendien aan 'voortdurende ver

autonomous architecture fail to pay attention to

andering' onderhevig zou zijn, was voor Oud aanlei

either Oud's Beurs or Van Eesteren's Amsterdam

ding tot een antwerp dat deze dynamiek weliswaar

Rokin (1923), Berlin Unter den Linden (1925)

mogelijk maakt, echter 'zonder dat de architectuur

and Paris city centre (1826). For these represent

hiervan schade ondervindt' . Het kolommengrid en de

the kind of architectural interventions, in actual

uniforme verdeling van ,de ramen in de gevels herlei

cities, that exemplifies De Stijl's turn to realism.

den de heterogene elementen van het programma tot

Architecturally, Weeber's graduation project is an

de meest algemene vorm; een vorm die tevens

extrapolation of outlines sketched earlier. But

hestand is tegen mutaties van het programma die zich

52

OASE No. 62

his design ignores the limits of architectural

in het verdere verloop van de tijd zouden kunnen

facades are missing: Oud's main inspiration! His

commentary to the Beurs design eventually

evenmin als de ontwerpen van Van Eesteren voor het

intervention. In Weeber's graduation project, the

results in a statement on the quality of facades

of large urban buildings. During the same peri
od, Ludwig Hilberseimer came to similar con

voordoen.23

Het is opmerkelijk dat het Beursontwerp van Oud

Rokin in Amsterdam (1923), Unter den Linden in

Berlijn (1925) en het Centrum van Parijs (1926) in de

Delftse beschouwingen over autonome architectuur
onder de loep zijn genomen. Het zijn juist deze

clusions.
Thus 'Formele objectiviteit ... ' is about more

architectonische interventies in bestaande steden die

limitations, should have limitations forced upon

afstudeerontwerp gezien worden als een extrapolatie

heart, turning from three-dimensional structures

wordt echter juist de begrenzing van de architectoni

than just urban design. The main conclusion

seems to be that architecture, having no intrinsic
it.Trying to reconstruct Weeber's change of

aan De Stijl een realistische wending hebben gegeven.

Voorzover het de architectuur betreft, kan Weebers

van de lijn die toen is uitgezet. In Weebers antwerp

to two-dimensional urban design, there are sev

sche interventie genegeerd. In zijn antwerp ontbreken

cussion on the 1977 assignment for the design of

motief van overdenking. Zijn toelichting bij het

eral moments worthy of our attention. The dis

de gevels. Juist die waren voor Oud het belangrijkste

the Rotterdam Central Library should probably

beursontwerp spitst zich uiteindelijk toe in uitspraken

the blue. Earlier Weeber criticised the megas

gebouwen van grate afmetingen. Ludw

Academisch Medisch Centrum (hospital) and

sies van gelijke strekking.

some pointed conclusions.

'Formele objectiviteit. ..' niet aileen van stedenbouw

be considered pivotal but does not appear out of

tructural qualities of the 1974 Amsterdam

the exhibition 'Bouwen (20- (40' also inspired

over de hoedanigheid van de gevels van stedelijke

Hilberseimer formuleerde rond dezelfde tijd conclu

Vanuit deze optiek is het belang van de tekst

In 1970 Weeber was appointed project man

kundige aard. De belangrijkste conclusie lijkt dat er

drage aan het Nieuwe Bouwen' (17 September

wordt ingevoerd die niet van binnenuit ontwikkeld

ager of the exhibition on 'De N ederlandse bij

to 7 November 1971) by Jean Leering of the Van

Abbemuseum. To Leering, it concluded a series

of exhibitions devoted to art in the 1920s and

voor het architectonisch project een begrenzing

kan worden en dus van buitenaf wordt geforceerd. Als

we nu proberen te reconstrueren hoe de wending van

een dr iedimensionale structuur naar een tweedimen

'3os. However the relevance of such an exhibi

sionale stedenbouw in Weebers werk tot stand is

'Both the events at

verdient. De discussie rond de prijsvraag voor de

tion had declined after the events of 1968-69:

TU

Delft's department of

architecture (resulting among other things in the

publication of

De Elite) and the fundamental

debate among architects that even got public

gekomen, dan is er een aantal momenten dat aandacht

Centrale Bibliotheek in Rotterdam in 1977 moet

waarschijnlijk als keerpunt worden beschouwd, maar

komt niet uit de lucht vallen. Eraan vooraf gaat

opinion involved made the need for another

Weebers kritiek op de megastructuur van Academisch

bition was emphatically staged within a social

1971 for muleerde bij de tentoonstelling 'Bouwen

starting point felt.' The 'Bouwen '20- '40' exhi

and cultural context. The perception of that

Medisch Centrum in 1974 en de conclusies die hij in

'2o- ' 4o' .

In 1970 werd Weeber door Jean Leering gevraagd

context would show, more clearly than any

work of art could ever do, that architecture: 'was

als projectleider voor de samenstelling van een ten

still facing the same old dilemma.'

toonstelling over 'De Nederlandse bijdrage aan het

bition catalogue, by]. Nycolaas, N. Luning Prak

tember-7 november 1971). Leering zag deze tentoon-

Especially the Delft contribution to the exhi-

22. 'Architektuurkommentaar', Delftse School no. 7,

1962, p. 6.
23.J.].P. Oud, 'Motto "X"', commentary to the rough
design of the Rotterdam Beurs, 15 November 1926,
typescript, archive J.J.P. Oud, NAi. Cf. Henk Engel,
'Architecture without Characteristics', in: Delft
University ofTechnology, The architecture annual
1995-1996, Rotterdam 1997, pp. 66-72.

Nieuwe Bouwen' in het Van Abbemuseum (17 sep

22. 'Architektuurkommentaar', Delftse School nr. 7, 1962,

6.
23.].].P. Oud, 'Motto "X"', toelichting tot het voorlopig
schetsontwerp voor een beursgebouw te Rotterdam, 15
november 1926, typoscript, archiefJ.J.P. Oud, NAi. Zie:
p.

Henk Engel, 'Archite cture without characteristics', in:

Delft University ofTechnology, The architecture annual

1995-1996, Rotterdam 1997, pp. 66-72.

Autonome architectuur en het stedelijk project- Henk Engel

53

and Yap Hong Seng, expressed such strong views

stelling als afsluiting van de reeks tentoonstellingen

on context that only one conclusion could be

gewijd aan de kunst van de jaren twintig en dertig.

drawn. It was drawn by Carl Weeber, in his

Echter de actualiteitswaarde van een dergelijke ten

introductory notes: 'Architecture must not be

toonstelling was na de gebeurtenissen van 1968-1969

overrated, especially in a society that has more

niet meer zo vanzelfsprekend: 'De gebeurtenissen op

urgent needs than those architecture can fulfil,

de afdeling Bouwkunde Delft (waarvan onder andere

needs that render architects and their work pow

de publicatie De Elite de neerslag vormt) en de prin

erless.' W ith these words, Weeber puts aside the

cipiele diskussies, die allerwege onder architecten,

modernist Utopian pretensions that played a key

maar ook onder het publiek ontstonden, deden de

role during the 196os. His perception of reality

noodzaak gevoelen een ander uitgangspunt te nemen.'

changed. The observations preceding the above

Voor de tentoonstelling 'Bouwen '2o-'4o' werd geko

remark are therefore immanently significant.

zen de architectuur van het Nieuwe Bouwen in

Nederland nadrukkelijk te plaatsen in de historische

context van maatschappij en cultuur. Meer dan het
werk zelf zou het inzicht in de maatschappelijke en
culturele context aantonen dat de architectuur
ondanks aile verschillen, 'nu nog steeds voor hetzelfde
dilemma staat als toen'.
Met name de Delftse medewerkers aan de tentoon
stelling -]. Nycolaas, N. Luning Prak en Yap Hong
Seng - zorgden met hun bijdragen in de catalogus
voor een overkill aan context, waaruit slechts een con
clusie mogelijk was. Die werd onder woorden
gebracht door Weeber in zijn inleidende aantekenin
gen: 'De architectuur mag niet overschat worden,
zeker niet in een samenleving waarin aan behoeften
die door middel van architectuur bevredigd kunnen
worden, behoeften vooraf gaan waartegen de architek
tuur en daarmee het werk van architekten machteloos
staat.' Met deze uitspraak neemt Weeber afscheid van
de utopische pretenties van het modernisme, die in de
jaren zestig in verhevigde mate op de voorgrond
waren geplaatst. Het opende een ander zicht op de
realiteit. In die zin zijn de constateringen die aan deze
uitspraak voorafgaan, van verstrekkende betekenis.

2.23

2.24

54

OASE No.

62

Carel Weeber
2.23 Carel Weeber, situatie Kreatief Centrum Rijnmond,
Noordereiland Rotterdam, AfstudeerprojectTU Delft,
1964/
Creative centre Rijnmond, Noordereiland Rotterdam,
site plan of final graduation projectTU Delft, 1964

2.24- 2.25 Maquette Kreatief Centrum Rijnmond,

Noordereiland Rotterdam, AfstudeerprojectTU Delft,
1964/
Creative centre Rijnmond, Noordereiland Rotterdam,
model of final graduation projectTU Delft, 1964

2.26 Dwarsdoorsnede Kreatief Centrum Rijnmond,

Noordereiland Rotterdam, AfstudeerprojectTU Delft,
1964/
Creative centre Rijnmond, Noordereiland Rotterdam,
cross section of final graduation projectTU Delft, 1964

J.J.P.Oud
2.27 Beurs Rotterdam, prijsvraag project, 1926/
Rotterdam Stock Exchange, project competition, 1926

Ludwig Hilberseimer
2.28 lndustrieel gebouw, 1922/
Industrial gebouw, 1922

;or

2.25

2.26

2.27

2.28

Autonomous Architecture and the Project of the City- Henk Engel

55

E F

.:;:JiL..I

I I - m

d..::-+- !

! i .jfiJ

..::i. LU. Jl::.,=-- :L.:...--=1-.: L..L=

:J.L'-::lL

_l___._c____L_Lc:d!f

1ti

d!MO!:td.____..:l:.:d=.::dii

d.Llcill:--- d-

,g

b
a

PRIMAtRE

DRAGERSSTRUCTUUR

gnmate n_tkuctuur 1n pr111C1pe

pikF karakter:-

..

-:c<;;; it::,t

F,:

.....

E
I

V
"0
c

-""""' '" A. f(ot Vt(',n.N-

;:

'""

8,

: -

..
B

EF

il
>'!>01>

..

Jtfii' EFtQ

Oiti5C

-. ----

I '

P RINCIPE

1T

Rl.lt

!'!
I

. -j

t
!is

12n1tlm

SECUNOA!RE STRLX.:TUUR(en)

ltttfff 'SfA"'-t.Q:)WSI"MJCT'rE. rus!.fN ot "iwtlttN.

Y.,OEJ:ifll MAIMSf.UC:f\AitOEIllN
Pl.R&iNTt:N tlri UOlfUilif!C"H. ORAGt: ot:: F.N
'YA.. Q U:Cllitlo\!IRE StM.Iet"UUit tN '6EPA\.EN
0E stOJNt..u.: lfRAt.41ENfo4,U,fM- 0 luutJi
Wtnrfl "E.Ef.'f (X)tt 'SMCEF'<KMVO t.C:f
Of;lii0 i,D!W!MN'

SYSTEf..M

t. _:

yt:

1
f

-- .. -

..

- ...
, -

__t.:_

--

-- --

{;

'1li -

-.
Q.

''

t
2:--:--I

';,

. Iilii
1311
.
' !?

St

j 1

; ..

&) t
E

-+--

l t

., ! i
tt. L: 1T- HI J
Jh
:!

--

L-
-

-4--

,--- !51--

stram1en,k.okmmen secundatre structuur wordt rn

breectte -ndltlrg met door de
pr1ma1re struc_tuur bep<ekj

NC IP

bJ!i

'!

. AI RlJf'

S. N.' P Rllv!
.
.

'

]IRE l

$:. UND..

CTUUR

ST

I()
r-.

de o bOuVJ van de sec nda1re

wordt
door
de bestemm1ng; n kan overal
anders ZtJn Heett mtnder permanent k.arakter.Wordt opge
bouwd Ult IlChte onderdelen

s trucfuur

bepaa'id

0 -

Pr.tt.f'l.U:NM.UlN'SJ\.'\1
Vtt!!f;i-Nl)I'.JiiGI-1(lp(!O.(,MM(fi
UfC;ItrQE.an.UStNn5t.

;
,;.r;

.RNt(l'i
tUit-i
M:)EkBJ#fE.Ji!/ -.&:lWOflt&.IM't
\:S:r!'!
t
... ..... ,i'.V>- g'!l'..c
" .- t
"'
' ..

?f.;_,,/"\t ;l ;..

;,.m

:s.t;!.:t:.:I.:\l:i

3 --:-ff!1c+!ifffiH-HtW:z;-L
. I

\ ,

, , ,

1 1 . 11

. r'

'

'

. \

_ ;

""""lt!..f>

Carel Weeber
2.29 Constructiesysteem

;)r5;:t{ r

WA-';i \'t(,'itf. f.rl!i;9'l.f'-""'

BLAD 18

Kreatief Centrum

Rijnmond, Noordereiland Rotterdam,

AfstudeerprojectTU Delft, 1964: 'Is industriele

woningbouw mogelijk?'/

Creative centre Rijnmond, Noordereiland, Rotterdam,

structural system of final graduation projectTU Delft,
1964: 'Is industrial production of housing possible?'

OASE No. 62

ff:<M '.".:Jl.l"*IO

M'-f c<c,.
, :;

1:0X50

?
.tll"O

.;>II

t.a (llki!1;

}i
._
; Ev

l +J
1 l

:,...f\"l.-ll:" :<N'< f.!! Qir.f!f!IIJ\

.. _.

rt- t ill

!'

..

'

;i

-- ---j-------

,. j

--

"

E. :r.

..P

...e
I

__

'

-
------
........ -

-+-- ---
t

I
It

'1 t
'L
; ;;:;(J
: r :-
;
;
li

t
--9;.-,:-_:
__

r1

..

-"'-""""''"''

E PREFLEX BALK 1 20

::t::--rt+

56

OOORSI'i ICOLDfvllvEN 1 :20

.11.00

...,,..

tttr:r-.

-(

'J'Wt,.,....l\\lWI'Io.iirdle

-2
-75><50

t>a)R$Nllll'1t(.

'ii

l<.OLOM>lN

...... "

.. ll00ft>H"'-!'$TVI< 1;<",
+-g+ lJil.H1.. V&.0Efri

""

m-:rr1

r%

.;-,l rn.. ;

. _i_,-i _ r t--t
,:..,._j
&'f'a
c_;r-

..

:_

v-_T-. { I=
_.
.--------- . Jt==
+
.

t\)1)!':!1)

...
&0\o'L

-c-:!2

____
_

..

!"'
!!

b-:c

'il_

:ro'i =- g:_

, 'g
;E

:-
. -t. "<'' .

:il

'1"'

lt!o!'l!

ioi \f)

: 6
';....,..

:; "
"'
;:::;::
::.::: ...
...,_. :'"'_';;'; "';:.: ''\'

lllif
.

lll: .. J -
-,
'

- r - :
__

_r

:.;:;.:.":::.::(::;::. ";::

---

""W"

;,:o;,-;'; .;'''"'

.. 5

>tr:r.r.;..r.t.;.c:
"'"00:"" ""

""" """ cc-""'""'-'"''.-,

n!IQ- 0'\.f-*'f..KU MEl H'",,>.li.h ,. en

1,500

PRINCIPE oooRSNEOE.1 500

....

J-_f

_t-

"

r_'l.l\.ftl'"''W"' AH

-u.

PRIMAIRE 5TR'J(.TUUR 1:200

:;lfTI 1\0t'o. lJ!>'::.it' t. ... i;t,.,.

(tJU((J.< !.f-'.r;J(ltu;;.(Y.Jf'I!Ul'::
'"' "'"'""''
"''-'"'' .

lti
. )5

PLATTEGRt.')ND

tJ;:'!.:-- '"
.

: . >c:::6:c:.:;:"'
JW;itJi""'""'
'-::;';l'ot..,.t,i:

_;:.

VLOER,VELO

U!TGAN3SPUNT:

r-

r;::gy{e.:mmaten

PRINCIPE

PRINCIPE:.

1:200

SY5TEM

<ttEMAfN ''-""" :OObo<' '

_dij_Jb:.:o:.c.L___ b,.L=l]

mi
1IDI

c-

I I

tl

:--111
.
:r;l
T .

Ill

UJJ,UJJL

. - -:

+ ___, +- 21
i

....

;LC-"l "

PRINCIPE VLOER

\,0

Architecture 'ohne Eigenschaften'

Architectuur 'ohne Eigenschaften'

In de catalogus Bouwen (2cr (40 formuleerdeWeeber

In the Bouwen (2cr (40 catalogueWeeber had

expressed his doubts about TU Delft's percep

zijn twijfels over wat in Delft, in navolging van

tion, following De Stijl, of the essence of

De Stijl, als de essentie van autonome architectuur

autonomous architecture: a principle of unde

was aangemerkt: het principe van vormloosheid in de

fined form, rejecting any narrative power. 'The

zin van verwerping van elk narratief vermogen.

consequences of the functionalist period are

'De betekenis van de periode van het functionalisme

m ainly moral' , saysWeeber. 'The battle for

im proved living conditions has been fought here

ligt op de eerste plaats op het morele vlak' , schrijft

Weeber. Als verschijningsvorm echter is de architec

by a handful of architects, commissioners and

public bodies.' According toWeeber, the new

tuur van het Nieuwe Bouwen volgens hem vooral

style of building is architect's architecture. The

heeft er nauwelijks belangstelling voor. 'Dit vaak in

public is hardly interested, 'contrary to its inter

tegenstelling met de architectuur uit het verre verle

een architectuur voor architecten. Het grate publiek

est in the architecture of the distant past. The

den. Hetzelfde geldt voor deformaties als

same goes for deformations like Madurodam

Madurodam, KleinWalcheren en Openluchtmusea.'

and KleinWalcheren (miniatures), and open-air

'V isueel komfort' is niet de sterkste kant van de archi

museums.' The architecture of the 1920s and '30s

tectuur van de jaren '20-'40' . De originele voorbeel

is not strong on visual comfort. Original exam

den van de moderne architectuur ontbreekt het aan

ples of modernist architecture lack 'tokens':

metaphors, symbols and allegories that are

'betekenissen die voor de waardering door de opper

essential to the appreciation the general public

vlakkige toeschouwers opgebracht, Vl)...-essentiele aard

schijnen en waarschijnlijk liggen ophet vlak van

will muster up. Possibly these are indispensable

metaforen, symbolen en allegorieen. Bij een gramma

grammatical elements of a language meant to

tika van een taal die moet bijdragen aan het visuele

contribute to visual comfort.

komfort, mogelijk onontbeerlijke elementen.'

Long before Charles Jencks' The Language of

Ruim voor de publicatie van The Language of Post

Post-Modern Architecture was published in 1977,

Modern Architecture van Charles Jencks (1977) en zelf

even before Robert Venturi's 1972 Learning from

nog voor Robert Venturi's Learning from Las Vegas

Las Vegas, Weeber realised that modernist archi

(1972) kwamWeeber tot de conclusie dat de moderne

tecture was failing as a mass-medium. For the

architectuur als massamedium een zeer gebrekkig ver

time being his choice of segments, ornaments

schijnsel was. Vooralsnog kwam deze vaststelling in

and materials reinforcing the small-scale archi

zijn architectuur tot uiting in de verwerking van gele

tecture of the traditional Dutch town reflected

dingen, beeldmotieven en materialen die inspelen op

his views. In this respect his early 1970s refor m

de kleinschalige architectuur van de traditionele

matches Van Eyck's and in a broader sense the

Hollandse stad. In dit opzicht spoort de wending die

architecture advocated by theWerkgroep

zich in het begin van jaren zeventig in zijn werk

NieuweWoonvormen (Study Group New

voordoet met die in het werk van Van Eyck en in

Housing Types).

meer algemene zin met de architectuur die door de

Three years after Bouwen (2cr (40Weeber

Werkgroep Nieuwe Woonvormen werd gepropa

reviewed the design of the Amsterdam

geerd.

Academisch Medisch Centrum (AMc).24 The

Amsterdam AMC is to be 'one of the largest

Drie jaar na Bouwen (2cr (40, schreefWeeber een

kr itiek op het antwerp voor het Academisch Medisch

buildings in the world' .Weeber illustrates this by

Centrum in Amsterdam.24 Het AMC zal 'een der

comparing the maps of the AMC, the

grootste gebouwen ter wereid' worden. Dat maakt

USA

Pentagon and the Dutch town of Elburg. The

Weeber direct duidelijk door eenvoudige grafische

size of their built-up areas coincides. As if that

vergelijkingen van de plattegrond van het AMC met

was not enough, he demonstrated that the AMC

die van het Pentagon in de Verenigde Staten en het

'footprint' was of a size allowing the Rome

stadje Elburg in Nederland. De maten van de drie

Saint Peter Cathedral, the Madrid Escorial,

bouwwerken komen overeen. Alsof dit nog niet

24. Carel Weeber, 'Academisch medisch centrum: een

24 Carel Weeber, 'Academisch medisch centrum: een der

der grootste gebouwen ter wereld. Achterhaalde

grootste gebouwen ter wereld. Achterhaalde stedebouw

stedebouwkundige principes slaan toe in bouwwerk',

kundige principes slaan toe in bouwwerk',

Wonen- TAIBK no.

TAIBK nr.

24, 1974, pp. 6-ro.

Wonen

24 1974, pp. 6-ro.

Autonome architectuur en het stedelijk project- Henk Engel

57

Stockholm town hall, the London Parliament

buildings and the Paris Opera to congregate.
The Amsterdam AMC is a megastructure on

genoeg is, toont een andere tekening dat in de 'foot

print' van het AMC de Sint Pieter in Rome, het
Escorial bij Madrid, het stadhuis van Stockholm, het

the brink of actual realisation. Other than in the

parlementsgebouw in Londen en de Opera van Parijs

1960s Weeber was not amused: 'The design just

bijeengepakt kunnen worden.

shows a system of columns, floors, staircases, ele

Het AMC is een megastructuur, maar een die op het

vators and walls and does not anticipate a live

punt stond werkelijk gerealiseerd te worden. Weeber

able built environment.' In ten years,

was, anders dan in de jaren zestig, niet enthousiast:

megastructures, once the architect-analyst's

'Het antwerp is helaas niet meer geworden dan een

exper imental model, had become a toy of social

stelsel van kolommen, vloeren, trappen, liften en wan

forces, leaving the architects empty-handed.

den, en biedt geen uitzicht op het totstandkomen van

'The design for the Amsterdam AMC fails -hen

een leefbare gebouwde omgeving.' Na tien jaar was

it comes to city planning: the functional disinte

'megastructure' niet meer een experimented model

gration and unnecessary scaling up are stem:.

uit de laboratoria van de architectuur, maar een

ming from certain social circumstances.'

instrument van maatschappelijke krachten waar archi

Professional criticism may be less sweeping,

tecten geen greep op hebben: 'De belangrijkste gebre

but it can show a design's internal flaws. Weeber

ken van het AMC-ontwerp liggen in het

went on to do just that. Weeber uses the criteria

planologisch-stedebouwkundig vlak: functionele des

he developed in his commentar y to his Prix de

integratie en onnodige schaalvergroting voortkomend

Rome design in his criticism. 25 The abstract

uit bepaalde aspecten van het maatschappelijk stelsel.'

way in which he formulated the characteristics

of an architectural structure is now actualised in

Een vakmatige kritiek is minder verstrekkend, maar

kan wel de interne gebreken van het antwerp aan het

his review of the Amsterdam AMC design: by

licht brengen. Dat doet Weeber vervolgens ook. In

comparing it to existing buildings. These are

zijn kritiek maakt hij gebruik van criteria die hij in

deployed to acquire knowledge about the new

de toelichting bij zijn antwerp voor de Pr ix de

design. The above-mentioned examples demon

Rome had uitgewerkt. 25 Wat hij daar in abstracte ter

strate the size of the Amsterdam AMC but also

men als de kenmerken formuleerde van een architec

allow other comparisons.

The Pentagon may be a boring building, but

tonische structuur, wordt in zijn beschouwing van het

AMC-ontwerp concreet door vergelijkingen met

its pentagonal megaform makes the internal sys

bestaande gebouwen. Het al bekende arsenaal van

tem of corr idors slightly more understandable to

bouwwerken wordt ingezet om kennis te verkrijgen

those who need to find their way inside the

van een nieuw antwerp. De aangehaalde voorbeelden

building. Elburg shows similar features. Its out

geven inzicht in de omvang van het AMC, maar maken

line is rectangular, neutral but clear-cut. The

ook vergelijkingen op andere vlakken mogelijk.

relation between outline and network of streets

is understandable. This network of Elburg main

Het Pentagon mag een saai gebouw zijn, maar de

vijfhoekige megavorm zorgt er wel voor dat het

roads, streets and alleys is hierarchic, thus facili

interne gangenstelsel enigszins overzichtelijk en bevat

tating orientation. The Amsterdam AMC design

telijk is voor degenen die zich in het gebouw moeten

lacks such structural spatial features, says Weeber,

kunnen orienteren. Het stadje Elburg vertoont dezelf

not to mention the hopeless distribution of the

de kwaliteiten. De omtrek is rechthoekig, neutraler,

programme.

maar duidelijk bepaald. Er is een bevattelijke samen

Note that Weeber uses historic examples as

hang van omtrek en intern stratenstelsel. Bovendien is

his source of information on internal arrange

er in Elburg een hierarchie van hoofdstraten, straten

ment of space and is less interested in their

en stegen, die or ientatie makkelijker maakt. Het zijn

appearance. In doing so he gets quite close to

deze structured ruimtelijke kwaliteiten die AMC-ont

Rossi. Rossi's commentary to his designs for the

werp volgens Weeber mist, nog afgezien van de hope

1966 Monza San Rocca and the Milan

laze distributie van het programma.

Gallaratese (1969-1970) are instructive. In it,

Belangrijk in dit verband is dat Weeber hier histo

Rossi investigates the compositional possibilities

r ische voorbeelden gebruikt als bron van kennis, niet

of forms characterised by 'distributive indiffer

als beeld maar om izicht te krijgen in de structuur

ence' . San Rocca is based on the court type, its

van 'ruimteverdeling' . Daarmee komt hij dicht bij de

facilities grouped around an open square.

werkwijze van Rossi. De toelichting bij de ontwerpen

58

OASE No. 62

Gallaratese is based on the arcade type, a long

van de wooneenheid San Rocca in Monza (1966) en

outer corr idor opening onto facilities. In both

het woongebouw Gallaratese in Milaan (1969-1970) is

cases the facilities may be arranged at will. Both

in dit opzicht verhelderend. In deze ontwerpen wor

forms are generic, that is indifferent to the dis

den de compositorische mogelijkheden onderzocht

tribution of functions. Architecturally however

van bouwvormen die gekenmerkt worden door wat

th ey are definitely predetermined.

Rossi een 'distributieve indifferentie' noemt. De

Rossi points out that distr ibutive indifference

wooneenheid San Rocca is gebaseerd op het hoftype,

sh ould not be mistaken for typological indiffer

waarbij de gebruiksruimten rond een open vierkant

ence: 'Typological indifference assumes space is

zijn geplaatst. Het woongebouw Gallaratese gaat uit

some kind of container - that is if there ever

van het galer ijtype, waarbij een lange buitengang toe

w as any clear assumption at all - a kind of vol

ume that may hold any quality, signify anything.

gang geeft tot de gebruiksruimten. In beide gevallen

kunnen de gebruiksruimten naar believen worden

Typological indifference means architectural dis

ingedeeld. Beide bouwvormen zijn generiek, dat wil

or der: I am not referring to expressionist disor

zeggen met betrekking tot de distributie van het

der but to non-architectural disorder of choices

not made. Distributive difference on the other

gebruik indifferent. In architectonisch opzicht zijn ze

hand is intrinsic to architecture; which was con

echter geenszins onbepaald.

Distr ibutieve indifferentie moet volgens Rossi

firmed by studying the ancient buildings I have

beslist niet worden verward met typologische indiffe

been working on so often. It has the value of a

rentie: 'Typologische indifferentie komt voort uit de

law.T he transformation for instance of

hypothese van de ruimte als "coner" - als hierbij

amphitheatres (Aries, Lucca, Rome, etc.) clearly

show that even pre-urban transformations have

ooit al van een duidelijke hypothese sprake was - een

ultimate architectural precision potentially offers

worden gevuld.Typologische indifferentie betekent in

ultimate distributive freedom and, generally

' 6
speaking, ultimate functional freedom.2

zozeer aan de expressionistische wanorde, als wel aan

However one needs to remember that Italian

Rationalism did not get through to Delft until

soort volume die met elk attribuut en betekenis kan

de architectuur wanorde; hierbij refereer ik niet
de wanorde van de non-architectuur, van de niet
gemaakte keuze. Distributieve indifferentie is daaren

the late 1970s.T he enlightening debate on the

tegen eigen aan de architectuur; de transformatie van

design for the Rotterdam Central Library clear

oude bouwwerken, waarmee ik me meerdere malen

ly demonstrates this gap between Weeber's work

heb beziggehouden, bevestigen deze stelling. Zij heeft

and Italian Rationalism. CF!rel Weeber and Jaap

de waarde van een wet; de voorbeelden van de trans

Bakema were adversaries in a closed competi

formatie van de arnfitheaters (Aries, Lucca, Rome,

tion.Aldo van Eyck being a member of the

etc.) maken duidelijk dat, nog voordat er sprake was

jury, Carel Weeber faced two of Forum's former

van stedelijke transformaties, de hoogste architectoni

bigwigs. Mter the results - Bakema and Boot

sche precisie - in deze gevallen van het monument -

had won - were made public, on 13 January

potentieel de hoogste distributieve vr ijheid bood en

1978 Delft saw the confrontation, covered by

in meer algemene zin de grootst mogelijke functione

Wonen-TAIBK of May 1978.jan de Heer was

le vr ijheid.'26

being provocative, needling Van Eyck. I com

pared the designs, wondering about their impli
cations to urban design.

Zoals eerder opgemerkt moeten we echter in

gedachten houden dat het Italiaanse rationalisme pas
in de tweede helft van de jaren zeventig in Delft

I said: 'Bakema specifies the relation between

begon door te dringen. Duidelijk merkbaar is dit in

building and city using run lines, Weeber uses

de discussie over de ontwerpen voor de bibliotheek in

alignments. Run lines connect, alignments limit.

Rotterdam. Een discussie die bijzonder verhelderend

In this respect these designs each clearly repre

is, juist omdat de afstand tussen het werk van Weeber

sent an architectural choice .... Bakema's design

en het Italiaanse rationalisme er zo duidelijk in naar

arranges activities. T he road that connects them

voren komt. In een besloten prijsvraag streden Carel

fixes their sequence.Traffic fixes the main struc

Weeber en Jaap Bakema om de eer. Met Aldo van

ture of the building, must make it understand25. Bouwkundig Weekblad no. 3, 1967, pp. 38-39.
26.Aldo Rossi, 'Due progetti',
pp. 62-67.

Lotus no. 7, 1970,

Eyck in de jury werd het een treffen tussen Weeber

en de twee kopstukken van het oude Forum. Nadat de
25.

Bouwkundig Weekblad nr. 3, 1967, pp. 38-39.

26.Aldo Rossi, 'Due progetti',

Lotus nr. 7, 1970, pp. 62-67.

Autonomous Architecture and the Project of the City- Henk Engel

59

able .... In Weeber's design activities are reduced

uitslag bekend was gemaakt - het antwerp van

to a general standard, levelled out by the use of

Bakema en Boot had gewonnen - vond in Delft op

volume quantities; "the programme is a prereq

13 januari 1978 de confrontatie plaats. Een verslag

uisite of the design". Activities are not arranged,

daarvan staat in JiVOnen- TAIBK van mei 1978.)an de

they are given room, facilitated.Van Eyck calls

Heer hield een prikkelend betoog waardoor Van Eyck

this given "room" empty, because it is not thor

direct op de kast zat. Ik vergeleek de ontwerpen en

oughly "marked". But Weeber arranges space by

stelde de vraag hoe beide ontwerpen in het verband

using boundaries, slices with holes in them.'

van de stad gedacht werden.

I concluded: 'Weeber's reuse of traditional tech

Ik stelde: 'Door Bakema wordt de relatie

niques is not in any way connected to the ideal

gebouw-stad gedacht met behulp van looplijnen,

typologies for public buildings. In this sene

door Weeber met behulp van rooilijnen. Looplijnen

Weeber's design raises an important questipn in

vorm_en verbindingen, rooilijnen vormen grenzen. Op

my mind.' Weeber said he would have to think

dit niveau stellen deze twee ontwerpen, glashelder een

about that and added: 'I do use the morphology

architectonische keuze aan de orde. (...) In het ant

of surroundings, but not the typology of adja

werp van Bakema worden activiteiten geordend. De

cent buildings, it is true. The thought had not

volgorde wordt ontworpen door de weg die ze ver

occurred to me. ... I do think the building is as

bindt. Het verkeer vormt de hoofdstructuur van het

clear-cut as similar buildings of that time.'

gebouw, deze moet het gebouw begrijpelijk maken.

The debate on the commission for the

( ... ) In het antwerp van Weeber worden activiteiten

Rotterdam Central Library marked the begin

herleid tot gemeenschappelijke maat, via de benodig

ning of a period of intensive architectural

de volumekwanta gelijk gemaakt; "het programma is

research and public debate.Weeber's designs of

de randvoorwaarde van het antwerp". De activiteiten

that period are his contribution. His 'Formele

worden niet geordend, er wordt ruimte voor gemaakt,

objectiviteit. .. ' may be taken to act as a theoret

ter beschikking gesteld. Deze ruimte noemt Van Eyck

ical anchorage. In it, he explicitly formulates a

leeg, omdat ze niet van plek tot plek "gemerkt" is.

different orientation concerning urban design.

Weeber deelt de ruimte door middel van grenzen,

Its equivocal consequences to architectural

schijven met gaten erin.' Ik besloot met de opmer

design can only be deduced from his work. In

king: 'Het opnieuw in gebruik nemen van traditionele

all cases, the main issues are the limitation and

ontwerptechnieken heeft bij Weeber elke band met

appearance of the architectural object. Of his

de ideale typologieen van openbare gebouwen verlo

designs for the Spijkenisse underground stations

ren. Dit laatste lijkt me het belangrijkste probleem,

(1978-r985), the Centraal Station in particular is

dat door het antwerp van Weeber wordt opgeroepen.'

a forceful remake of a given type of building, as

Weeber antwoordde dat hij daarover zou moeten

is his Rotterdam De Schie P rison (r985-1989).

nadenken en vervolgde: 'Hoewel ik de morfologie van

Both designs have been compared to the work

de omgeving oppak, doe ik dat niet met de typologie

of Rossi and Durand. Weeber's large residential

van openbare gebouwen uit de omgeving. Dat is zo.

buildings - the bulk of his work - resists such

Het is ook niet in mij opgekomen. ( ... ) Ik beweer wel

comparisons. Outstanding examples are the

dat het gebouw de vorm van helderheid heeft van dit

Rotterdam Peperklip (1979-1982) and The

soort gebouwen uit die tijd.'

Hague Zwarte Madonna (r982-r985).

Both entertaining and sound is Joost

De discussie over de prijsvraag voor de bibliotheek

in Rotterdam was het begin van een periode van

Meuwissen's view of De Peperklip.27 His analy

intensief architectonisch onderzoek en openbaar

sis contributes to making 'Formele objec

debat. Weebers bijdrage daaraan ligt besloten in de

tiviteit . ..' more explicit. It also suggests that it is

ontwerpen die hij in die periode maakte. Zijn tekst

not all that self-evident that 'the essentials of a

'Formele objectiviteit ...' kan in theoretisch opzicht

plan can be absorbed by and become a repro

als ankerpunt gezien worden.Voor de stedenbouw

ductive force within the actual building' . De

formuleert hij daarin expliciet een ander orientatie.

Peperklip appears to be a splendidly isolated

De consequenties voor het architectonisch ontwerpen

architectural object. However, the large form of

zijn alleen in zijn ontwerpen te achterhalen en niet

the building is not based upon an architectural

eenduidig. De centrale problematiek is in alle gevallen

type but randomly refers to the shape of a bent

de begrenzing en de verschijningsvorm van het archi

open paperclip, open, to taste, to phallic inter-

tectonisch object.Van de metrostations in Spijkenisse

60

OASE No. 62

p retation. That is why De Peperklip, along with

contemporary Weeber buildings, was associated

(1978-1985)

is met name het antwerp voor Station

Centrum een overtuigende bewerking van een gege

w ith pop art.

Meuwissen calls De Peperklip 'an unusual

ven gebouwtype. Het antwerp voor gevangenis De

interpretation of the closed building block':

'Architecturally, it is unambiguous, but its mean

beide ontwerpen is gewezen o.p verwantschap met het

Schie in Rotterdam

(1985-1989)

is dat ook.Voor

werk van Rossi en ook van Durand. De ontwerpen

voor grate woongebouwen, het merendeel van

ing is vague.' 'It is complicated, appears to hesi

tate between being a singularly beautiful
building and being a closed building block

Weebers werk, verzetten zich tegen een dergelijke

located around a public place.' 'It is not just a

en De Zwarte Madonna in Den Haag

large classic building with courtyard (of the

European type . . . ) but rather an area that had to

zijn in dit opzicht markant.

be build on, finding itself closed after the street

aileen vrolijke maar ook steekhoudende beschouwing

gewijd. 27 Zijn analyse geeft een opmerkelijk inzicht

plan has been plotted.' Meuwissen calls the char

interpretatie. De Peperklip in Rotterdam

(1979-1982)
(1982-1985)

Aan de Peperklip heeft Joost Meuwissen een niet

acter of the urban building block weak.Van

Doesburg might have called it amorphous, not

dat in 'Formele objectiviteit . . . ' onuitgesproken bleef.

committed to any architectural type. This puts

sprekend is dat formele evidentie van een steden

'For mele objectiviteit . . . ' and its first realisation,

bouwkundig plan 'door het gebouwde zelf kan

the urban design for the The Hague Forum

worden overgenomen en zich hierin ook reprodu

Ook wordt duidelijk dat het helemaal niet zo vanzelf

Area, in a new perspective. The large form of

ceert'. De Peperklip verschijnt alen architectonisch

the Zwarte Madonna, one of the Forum Area

object dat geheel op zichzelf st;at. De 'grate vorm'

building blocks, has no random basis, like De

van het gebouw is echter niet ontleend aan een archi

Peperklip, but is based instead upon objective

tectonisch type, maar aan een willekeurige referent:

urban planning. But how objective a basis is

een opengebogen paperclip, waaraan, zo men wil, een

this?
Traditionally urban building blocks were

fallische of welke betekenis ook gehecht kan worden.

architectural figures arranging the division of

pen van Weeber uit die per iode, in verband gebracht

urban building lots, opening up and dividing

met popart.

Om die reden is de Peperklip, en ook andere ontwer

parcels of land. The building blocks were used

Meuwissen beschouwt de Peperklip als 'een bij

to generate streets and squares, to make room

zonder interpretatie van het gesloten bouwblok': 'Het

for a selection of architectural objects like hous

architectonisch beeld van de Peperklip is eenduidig,

es, sometimes interspersed with other buildings:

maar de betekenis is vaag.' De Peperklip toont 'een

it balanced mutual relationships. It is not part of

complexe aarzeling tussen zijn verschijning als enkel

the city /house analogy, but a formal figure

prachtig gebouw of als gesloten bouwblok dat rand

preparing the development of a city, from a

om een openbare ruimte ligt': 'Het is niet zozeer een

multitude of houses. In itself, a building block is

groat, klassiek gebouw met binnenhof (het type

not an architectural type. But when it comes to

Europees gebouw. ..) alswel een continu te bebouwen

scales and measures, this architectural figure

oppervlak dat nu eenmaal gesloten is als het straten

(especially when rationalised) has always referred

patroon is uitgezet.' Meuwissen noemt het karakter

van het stedelijk bouwblok week.Van Doesburg zou

to a conventional type of building. Around

1900,

Stiibben wrote: 'An area meant for large

gezegd kunnen hebben: het stedelijk bouwblok is

rentable houses needs blocks and streets of

vormloos; het kent geen architectonisch type. Dit

another kind, size and orientation than an area

werpt een bijzonder licht op 'Formele objectiviteit. .. '

meant for factories or detached single-family

dwellings.'28

en de eerste toepassing daarvan in het stedenbouw

W hen, however, urban building blocks are

kundig antwerp voor het Forumgebied in Den Haag.

De 'grate vorm' van de Zwarte Madonna, een van de

being replaced by single buildings and thus

bouwblokken die in het Forumgebied gerealiseerd

transfor n1ed into architectural objects, the con

zijn, wordt niet bepaald door een willekeurige refe

nection between urban planning and what has

rent, zoals in de Peperklip het geval was. Daarvoor in

actually been built no longer has any conven-

de plaats treedt de objectiviteit van het stedenbouw-

27.]oost Meuwissen, 'Peperklip te Rotterdam',

XIV no. 9, I983, pp. 29-36.

Plan

27.]oost Meuwissen, 'Peperklip te Rotterdam',

Plan XIV

nr. 9, I983, pp. 29-36.

Autonome architectuur en het stedelijk project- Henk Engel

61

tional basis.The urban building block has been

kundig plan. Maar hoe objectief is de grondslag daar

stripped of its meaning and has become a screen

van?
Het stedelijk bouwblok is van oudsher een steden

on which imaginary visualisations are projected.

The Dutch architect Berlage recognised this fact

bouwkundige figuur die de verdeling van stedelijke

early on. Philosophically, he immediately came

bouwgrond regelt; de ontsluiting en verdeling van

up with an alternative, which was later radi

percelen. Met het bouwblok werden straten en plei

calised by Oud and Hilberseimer and, more

nen gevormd en werd plaatsgemaakt voor een verza

recently, actualised by the realisation of the

meling architectonische objecten (huizen, al of niet

Zwarte Madonna. In Bouwkunst and

gemengd met andersoortige gebouwen). Het bouw

Impressionisme (Architecture and Impressionism)

blok regelde de onderlinge verhoudingen. Het bouw

of r894, Berlage wrote: 'Once, a block of specu

blok staat buiten de klassieke analogie van stad en

lation houses was a single unit: now, each hrise

huis. Het is een syntactische figuur die het mogelijk

is fully turned out like an old Dutch residenc

maakt uit een veelheid van huizen een stad te vor

in order to avoid monotony ....Just imagine

men. Het bouwblok zelf is niet een architectonisch

how cr isp, beautiful and simply large, befitting

type maar, zeker in een gerationaliseerde vorm, altijd

its character, such a building block might stand,

een referentie aan een conventionele bebouwingsty

impressionistically angular, a silhouette of several

pologie. Zo schreef Stiibben rond 1900: 'Ben stadsdeel

entrances showing some simple, varying details.

bijvoorbeeld, dat hoofdzakelijk bestemd is voor het

For the sacrosanctity of public roads urges you

bouwen van grote huurhuizen, moet blokken en

to look upon the silhouette as essential.'

straten van andere aard, andere afmetingen en andere

Berlage foresaw an architecture that would be

orientatie hebben, dan een stadsdeel voor fabrieken

simultaneously flat and solid. Only the outline

of voor vrijstaande eengezinshuizen. Het onderscheid

matters: mass housing-construction frees us from

betreft ( ...) zowel de blokken als het netwerk van

the anguished search for symmetry while put

straten.'28

ting in thousands and thousands of windows,

Op het moment echter dat het stedelijk bouwblok

the dizzy despair of modern neighbourhoods.

wordt ingenomen door een enkel gebouw en wordt

Hilberseimer concluded that the facades of very

getransformeerd tot een architectonisch object, ont

large buildings, unable to represent an inner

valt aan de verbinding van het stedenbouwkundig

structure, are actually no longer facades at all.

plan n1.et het gebouwde de conventionele grondslag.

'Historically, windows have always been inde

Vanaf dat moment is het stedelijk bouwblok een lege

pendent elements: sections, accents, representing

vorm: een scherm voor projectie van imaginaire

an axis....The windows of a residential block

voorstellingen. In Nederland is dit al vroeg onderkend

or high-rise have complete lost their

door Berlage. Hij for muleerde meteen ook een sto1-

autonomous significance. Because of their large

cijns alternatief, dat door Oud en Hilberseimer werd

numbers, they no longer contrast but are

geradicaliseerd en met de realisatie van de Z warte

absorbed, become part and component of the

Madonna opnieuw een actuele betekenis heeft gekre

surface itself. The window no longer relieves its

gen. Berlage schreef in Bouwkunst en Impressionisme

monotony, it evenly lights up the walls.'29

(r894): 'In plaats van een blok speculatie-huizen, als

Remarkably, architects of other nationalities

een geheel op te vatten wordt nu van elk huis een

have built all the successful Dutch projects

oud-Hollands huis gemaakt, volgens volledig pro

developing these themes: Giorgio Grassi 's

gramma, onder het motief, het ontgaan van eentonig

Groningen Public Library (1989-1992), Hans

heid. (...) Hoe kernachtig mooi en eenvoudig groot,

Kallhoffs' Amsterdam

KNMS

island Pireaus hous

volkomen bij het karakter passend, zou een bouwblok

ing (1989-1994) and Diener and Diener 's

Amsterdam

KNMS !Java

island dwellings

speculatiehuizen kunnen verr ijzen impressionistis

kantig, gesilhouetteerd met enkele eenvoudige varie

(I995-20or). Having the yield to one of Hans

rende details van de verschillende ingangsdeuren. De

Kallhoff's major urban building blocks would

onschendbaarheid van den openbaren weg geeft u

be ultimately cynical.

immers ernstig in overweging, het silhouet wel als

hoofdzaak te moeten beschouwen.'

Translation: Maria van Tol

Berlage voorzag een architectuur die vlak en mas

sief tegelijk is.Alleen de contour geldt: 'De huizen
bouw "en masse" verlost (ons) van een angstig zoeken

62

OASE No. 62

naar symmetrie in de plaatsing der duizende en nog

eens duizende vensters, de duizelig makende wan
hoop der moderne buurten.' Hilberseimer verbond
hieraan het inzicht dat de omhulling van zeer grote
gebouwen het vermogen verliest tot representatie van
de interne geleding en in feite ophoudt fac;ade te zijn.
'In de historische architectuur is het venster altijd een
zelfstandig element: geledingsfactor, accent of repre
sentant van de assen. (...) De vensters van een woon
blok of een torenhuis hebben deze betekenis van
zelfstandig bouwdeel volledig verloren. Ze vormen
door hun grote aantal niet langer een contrast met
het vlak, maar gaan erin op, zijn enkel nog een stuk
en bestanddeel van het vlak zelf. Het venster onder
breekt niet meer het muurvlak, maar verlevendigt het
gelijkmatig.'29
Het is opmerkelijk dat de meest geslaagde projec
ten in Nederland, die in deze lijn verder zijn gegaan
(wellicht vanuit een andere achtergrond), zijn ontwor
pen door buitenlandse architecten: Openbare
Bibliotheek in Groningen van Giorgio Grassi
(1989-1992), het woongebouw Piraeus op het KNMS
eiland in Amsterdam van Hans Kollhoff (1989-1994)
en de woongebouwen van Diener & Diener op de
aansluiting van het KNMS- en het Java-eiland
(1995-2001). Het is aileen cynisch te noemen, als de
Zwarte Madonna nu zou moeten wijken voor een
paar torens van Hans Kollhoff.
28.]. Stiibben, 'Ober den Zusammenhang zwischen

28.]. Stiibben, 'Ober den Zusammenhang zwischen

Bebauungsplan und Bauordnung' (On the

Bebauungsplan und Bauordnung', in: Stiidtebauliche

Connection Between Building Plans and

Vortriige, Bd. 2, Heft 4, 1909, p. 7. Henk Engel, Franvois

Regulations), in: Stiidtebauliche Vortriige, book 2, no. 4,

Claessens, 'Massawoningbouw, object van stadsanalyse en

1909, p. 7. Henk Engel, Franvois Claessens,

architectuur', in: Susanne Komossa e.a. (red.), Atlas van

'Massawoningbouw, object van stadsanalyse en archi

het Hollandse bouwblok, Bussum 2002. Zie ook: Giorgio

tectuur' (Mass Housing: Subject of City Analysis and

Piccinato, LA costruzione dell'urbanistica, Germania

Architecture), in: Susanne Komossa e.o. (eds.), Atlas

1871-1914, Rome 1977. Duitse vertaling: Stiidtebau in

van het Hollandse bouwblok (Building Block Atlas of

Deutschland 1871-1914: Genese einer wissenschajtlichen

Holland), Bussum 2002. Cf.: Giorgio Piccinato, LA

Disziplin, Braunschweig/Wiesbaden 1983.

costruzione dell'urbanistica, Germania 1871-1914, Rome

29. Ludwig Hilberseimer, 'Grossstadtarchitektur', in: Der

1977. German translation: Stiidtebau in Deutschland

Sturm XV no. 4, 1924, pp. 177-189. 'De favade', zegt de

1871-1914: Genese einer wissenschafllichen Disziplin,

kunsthistoricus Alois Riegl in Die Entstehung der

Braunschweig/Wiesbaden 1983.

Barockkunst in Rom (1908), 'kon pas ontstaan met het

29. Ludwig Hilberseimer, 'Grossstadtarchitektur ', Der

venster, die de verbinding tussen binnen en buiten tot

Sturm XV no. 4, 1924, pp. 177-189. In the 1908 Die

stand brengt. (... ) De favade is een wand die tegelijkertijd

Entstehung der Barockkunst in Rom, art historian Alois

verraadt dat zich daarachter een ruimte bevindt die zich

Riegl says: 'The facade could only be created simul

in de diepte uitstrekt. (... ) Het woord fayade: gezicht,

taneously with the window-linking inside to outside.

spiegel van de ziel; geen gezicht zonder ogen, en geen

. . .The facade is a wall betraying the fact that, behind

favade zonder vensters. (... ) De favade herinnert aan iets,

it, a space extends.. .. The word facade: face, mirror

dat tegelijkertijd niet zichtbaar en, minder nog, tastbaar

of the soul; no face without eyes, no facade without

is. De favade is van huis uit een "malerisches", optisch

windows .... The facade reminds us of something

element.'

that is not visible and even less tangible.The facade is

home to a picturesque optical element.'

Autonomous Architecture and the Project of the City- Henk Engel

63

2.31

2.30

T: l t ! 1 TJ r I!

[:
T illl n n _Irrrr
ITII
T IT
- .-- ---- -----:= ;::=
q rrrrri
l rrJTfTT
: II j : ; I 1

l T I-, n q f I,-i
rr
ffTfJTTTn-1
:
:

; 1 ,

nf
: lr r
: ;pl : 1 ,

..LL

:::....----:-::---:j" A- j j j -- --- -- i

r lffTT T- -- --r-

r- rj-

- j j _ j_j
____

___ _

__

__

. .
----- -
-

TTI'TTTTTTTr rTI f'l

11r I f I

I Tl 1 I

J' I

;a-

2.33

64

OASE No.

62

____ ___

------

r i.-j

--

_:

I II-

, ___ J._ ___ .L_ _ _ l_ ___ j____ j_ ___ f'!:.t-:-L____ J__ _. __

l-,.._,... -- - ----------- - -----

!i;t*;lii ::;

lJJJ.U.BiWlifr:'ji'LLLI J.LLL LLf'Jirl6,- --

'liJIL

I
r___L
__ --

0 0-1

__

FITTTITT'"TTTrrrTTTrTTrTT'I'"T"I-I'l'ITT'TTTTTTTTTTr-rT-rTTTl'TTl'T<-rT-,

Q_ 9 _1 l..LI.I.J_::J LLLLLUJJJLr:=iJ.oJ LJ I LIJLIJLL

__

r:tLLLLLLLLLLU

Carel Weeber over het antwerp van het Academisch

Medisch Centrum in Amsterdam (AMC) in 1974, 'Een der
grootste gebouwen ter wereld':/
Weeber on the design for the new hospital on the
Amsterdam periphery (AMC) in 1974, 'One of the world's
largest buildings':

2.30 Schaalvergelijking met het Pentagon/

Scale comparison with the Pentagon

2.31 Schaalvergelijking met Elburg/

Scale comparison with Elburg

(NL)

2.32 Schaalvergelijking met Sint Pieters Basiliek/

Scale comparison with Saint Peter Basilica

Aldo Rossi
2.33 Woongebouw, Gallaratese, Milaan, 1969-1973:
gevels, plattegrond woonlaag, een unit en begane grond/
Residential building, Gallaratese, Milan, 1969-1973:
elevations, housing floor, one unit and ground-floor plan

2.32

2.34 Prijsvraaginzending met Giorgio Grassi, woning

bouw San Rocco, Monza, 1966/
Competition entry with Giorgio Grassi, housing San
Rocco, Monza, 1966

-
-_rl._ :_
_h
_

.-
,-w

b.
-
_

.
.
.

-dJ
_c:r:

-:J
:
_

_
c
--_ rr T_
_
._ rrr

- m DE
ffi
.rn.
il-= -,
m r:- P- mi
J
- r.f=l
y
J t=t
r-1 y
y
r-'
'
H-i
r-t-!
.EE
.tE
_EE;
_EEJ-r--t
r
."-_
- _co
_
_- _fur
. - ._

..

'

'

ro

T'

t-l L-J

'

t---

h--i
1--L-t

p
JR
t-t _
l 14
_ TIT utELIT U:rrry-JLITTITl:IJEBt:rJTTffi..
.J... J-r:l,.. rn.r.lll.

- -

__

. ,

-t

t--ld

'

--ld

&EBLrr TTI&
- '--

- 1 .-L .

2.34

Autonome architectuur en het stedelijk project- Henk Engel

65

C\1
tO

c::i
z
LU
(/)
<(
0

c.o
c.o

Aldo Rossi
2.35 'Due progetti' in Lotus nr. 7, 1970: San Rocco,
Monza (boven), onder Gallaratese, Milaan (onder)/
'Due progetti' in Lotus no. 7, 1970: San Rocco, Monza
(top)_en Gallaratese, Milaan (bottom)

Carel Weeber
2.36 Project voor een Centrale Bibliotheek in Rotterdam,
1977: Schijvenstructuur/
Project for a Central Library in Rotterdam, 1977: struc
ture of slabs

2.37 Metrostation Spijkenisse-Centrum, 1978-1985/

Metropolitan railway station Spijkenisse-Centrum,
1978-1985

2.38 Project voor een Centrale Bibliotheek in Rotterdam,

1977: meervoudige opdracht gemeente Rotterdam/
Project for a Central Library in Rotterdam, 1977: entry in
a closed competition
2.37

...-

2.38

Autonomous Architecture and the Project of the City- Henk Engel

67

Carel Weeber
2.39 Gevangenis De Schie, Rotterdam, 1985-1989:
perspectieftekening met tegenover gelegen Van
Nellefabriek/
De Schie prison, Rotterdam, 1985-1989: perspective
drawing with the Van Nelle factory across

2.40 Woningbouw De Peperklip, Rotterdam, 1979-1982/

Housing De Peperklip, Rotterdam, 1979-1982

2.41 Maquette Forumgebied, The Hague, 1979/

Model of Forum Area, The Hague, 1979

2.42 Plan-masse perspectieftekening in rood, geel en

blauw van het Forumgebied, Den Haag, 1979: het blok
achteraan rechts is wat later de Zwarte Madonna wordt/
Plan-masse perspective drawing in red, yellow and blue
of Forum Area, The Hague, 1979: the block in the back on
2.41

the right is to become the Zwarte Madonna

2.43 Plattegrond Forumgebied, Den Haag, 1979/

Plan of Forum Area, The Hague, 1979

,-

plan weeber
2.42

2.43

Autonome architectuur en het stedelijk project- Henk Engel

69