Ngy Xun, lm Bn v ngh thut cu i

Trn Vn Sng
(ThS, i hc dn lp Ph
Xun)
Cu i - ting Hn gi l doanh thip (doanh ngha l
ct, thip ngha l mnh giy c vit ch) hoc doanh lin
(lin c ngha l i nhau) - mt hnh thc vn chng c
o ca Vit Nam. Tuy chu nh hng t vn hc Trung Quc,
nhng sang Vit Nam, cu i c Vit ho v mang tnh
dn tc m nt. Ngi chi cu i phi th hin c ti tr
thng minh v bn lnh ng x ca mnh. l vn hiu bit
su rng, s thng minh nhanh tr, khu kh ch hng ca ngi
i. V vy, yu cu ca cu i phi ht sc ngn gn, sc
tch v ; ng thi phi trau chut, gt gia v li.
1. Nhng nguyn l ngn ng hc ca cu i
Theo cc nh nghin cu ngn ng, mt cu i hay phi
p ng c nhng nguyn tc c bn sau:
1/ Cu i phi c hai v: v ra v v i. Cu i ch
c mt v th cha thnh cu i hon chnh. Hai v ca
cu i phi i nhau tng phn, i nhau tng ting, i
nhau tng v i c li. Cc ting i nhau phi cng t loi
vi nhau.
Nht nguyt hai vng treo trc mt
Giang sn mt gnh nng trn vai.
2/ Cc ting cui nhp ca hai cu phi i nhau v ng nt thanh iu : bng ( ngang, huyn) i vi trc (hi,
ng, sc, nng) hoc ngc li.
Nh ca lm than, con th di ly ai rm
cp

Cng vic nh b b, v tr trung lm k

e loi.
3/ S ting, tc m tit, l n v ca cu i. Cu
i thng gp l mi v c t nht 4 n 5 ting tr ln.
Song v mt nguyn tc, mi v c th l mt ting. Chng
hn, thin i vi a... Suy cho cng, cu i lun c
ting chn, v hai v phi i xng, cn bng nhau v
ting. Theo chng ti, cu i hay khng nht thit phi l
cu i di gm nhiu ting. C khi ch c hai ting nh trong
giai thoi ba sng, bn mt lin quan n L Qu n. Khi
ng bn ca cha nhn ra khc sng r ba cnh nh m tht ln
tam xuyn ( ba sng) th L Qu n tng truyn mi c 7
tui, nhanh tr i li l t mc ( bn mt ) v nhn
thy ng khch c eo mc knh. y l mt cu i hay.
T i vi tam, u l s t. Mc i vi xuyn, u
l danh t. Ch tam dng ng s thnh ch xuyn th
ch t dng ng s thnh ch mc. Tuy mi v i
y ch c hai ting nhng nh ngn cnh trong giai thoi m
c th bit c rng l nhng phn thuyt lin quan n
nhng phn xc nh. Phn lin quan n tam
xuyn l cnh qu ca L Qu n, cn phn lin quan
n t mc l ngi bn ca ng b.
4/ Cc t i nhau hai v i phi cng trng ngha vi
nhau hoc phi thuc hai trng ngha c th i ng vi nhau
mt cch khng khin cng.
Tri sinh ng T Ct
t nt con b hung.
Tri i vi t, u l danh t; sinh i vi nt, u l
ng t, ng T Ct i vi con b hung, cng u l danh t.

5/ Cu trc ca v sau phi ng dng vi cu trc ca v

trc. ng thi, hai v i phi hi ho vi nhau v ni dung
hoc v hon cnh chng c sng tc. Chng hn, th ly v
i ca thi s h on minh ho cho c im ni trn.
V i da trng v b bch ca on Th im, t bao
i nay vn l mt thch . R rng, sau khi Trng Qunh b
tay bi phc Th im th t c ch kim c bit bao hc gi v
gii bnh dn trn tr tm cu p, song cho n nay
vn cha c ai tm ra c v i li tht chnh. Ci kh ca v
i ny l phi tun th ba yu cu khng th thiu c,
l:
+ i t gc: da th phi i vi tht, xng, gn, mu; nu
chm chc th

mi, ming, mi, tc, tai, chn, tay, mt..;

trng th phi i vi en, chm chc th vng, xanh, ,

xm, nu, hung, ta...; v th phi i vi g, p, nn, th,
m, nh...
+ i t chuyn ngha: b bch phi ng ngha l da
trng, nhng b bch cn chuyn ngha thnh t tng thanh (v
ku thnh ting b bch). Ci kh li nm ch .
+ i ngha bng: cn c vo xut x cu i cho thy, b
im ang tm, iu ni ln ci b quyt cuc i
c dn dng phi by! Qunh xut hin mong c chim
ngng th, cu i ca b im Trng Qunh ri ngay t
thc cnh. Vy da trng v b bch y khng phi ch
c da trng m cn c ngha khc bit su kn hn, va
khiu khch va thch !
V c im ni trn m cho n nay, cu i lm thay
Trng Qunh i li v i ca thi s h on th rt
nhiu, nhng tt c u khng c xem l v i chnh: tri
xanh mu thin thanh, rng su ma lm thm, sen xu mc

lin tc, ngi sau v nhn hu, mo mc ku meo meo, ting

trong ging thanh thanh...
2. Cu i - mt kiu chi ch c o
Chi cu i l cch kim t bc nht. Mi v ch
khong trn di hai chc t, c khi ch 5 n 7 t, thm ch hai
t m khi qut c c khng gian, thi gian, nhn tnh th
thi trong thin h. V vy, c th tm thy trong cu i
mi hnh thc chi ch c o v y sng to; y,
chng ti ch mun nu ra mt s hnh thc chi ch thng
gp nht.
+ Chi ch ng m:
Hin tng ng m xut hin khi c nhng n v ging
nhau v mt m thanh nhng khc nhau v mt ngha. C
nhiu cch chi ch ng m khc nhau, tu thuc vo ti
nng s dng ngn ng ca ngi chi cu i.
- Con nga con nga , con nga khng con nga
Thng m nhn thng m nhn, thng m nhn khng
nhn thng m.
1 v 4 l ng t, 2 v 3 l danh t; nhn1 v nhn4
l ng t, nhn2 v nhn3 l t t ca t m nhn (b nhn).
- Rui u mm xi u
Kin b a tht b.
u1 v b1 l ng t; u2 v b2 l danh t.

+Chi ch ng ngha:
Hin tng ng ngha xy ra khi hai n v ging nhau
hoc gn ging nhau v mt ngha. Kiu chi ch ng
ngha nhm ch yu cho thy bit ti ca ngi chi cu i
trong vic chn nhng t ng ng ngha mt cch thng
minh v d dm.
-Kin u cnh cam b qun qut
Nga v lng bi chy lanh chanh.
+ Chi ch va ng m va ng ngha:
Trong thc t, hin tng ng ngha thng kt hp vi
hin tng ng m, ch t khi s dng mt mnh.
-Chung g k p chung vt;
C dic tc phng c m.
K, p, tc, phng (Hn Vit) ng m vi cc t thun Vit
k (bn chn), p (st), tc (l), phng (cho) , v ng ngha
vi g, vt, dic, m.
- Th vo chu th ng th trng, th cng thm th
khng c y
V cy mnh v ra v ma, v b ma v t c lng.
Trong cu i ny c bn t th v bn t v ng
m. ng thi c bn cp t ng ngha Hn Vit - Thun
Vit : th1= hu, th2 = trng, th 3= mun, th4 = y; v1=
mnh, v2 = ma, v3= ma, v4= lng.
+ Chi ch bng ni li:
Ni li l hnh thc chi ch thng bt gp trong cc
ngn ng n tit nh ting Vit. Bi l ranh gii gia cc m
tit rt r rng, v hu ht cc ph m u u c th kt
hp vi bt k vn no c mang thanh iu, c bit trong a
s trng hp u to nn nhng ting c ngha.
- Con c i b trong ci

Con mo ci nm trn mi ko.

- Mo ct ui nm mt ui ko;
Chim vng lng u ti vng lang.

+ Chi ch bng thnh ng, tc ng, ca dao:

Hnh thc chi ch bng thnh ng, tc ng, ca dao xy
ra khi trong hai v i xut hin cc thnh ng, tc ng, ca
dao hoc c ton cu i, hoc mt phn ca v i.
Chng hn cu i c Trn Qu Cp lm tng mi ngi v c
chng b nn m thuyn cht ui ngoi khi gn ln
ci miu th chung. Trong v i th hai c mt thnh ng.
- Chch bng gng loan, mt thm hai su, mi bc tc.
Gy con cho qu, ba chm, by ni, chn lnh nh.
Cn cu i sau li s dng hai cu tc ng vo hai v,
khng thm bt mt t no, d i khng chnh lm nhng nghe
rt m tai.
- Gi c chng nh rng c vy, gi khng chng nh ci xay
cht ngng;
Con c cha nh nh c nc, con khng cha nh nng nc
t ui.
Nhiu trng hp, dng hai cu ng dao lm thnh hai v i:
- Yu nhau nh bu nh rt, nh hy vo thng, nh bnh con
quay, nh xoay th tin, nh bn hng t;
Ly y c bu c bn, c vn cm xi, c ni cm np,
c p bnh chng, c lng h ri.
3. Cu i ca cc bc cao nhn
Nhc ti ngh thut chi cu i, ngi ta thng ngh ti
c Tam nguyn Nguyn Khuyn, N thi s H Xun Hng v
on Th im... y l nhng nh vn, nh th ni ting
trong nn th ca dn tc. Nh vy, cu i l loi hnh vn
hc i hi nhiu s gia cng v mt ngn t. Mc nh Chi
v i gii, ti tr hn ngi nn c vua Nguyn phong l
lng quc trng nguyn. Tng truyn, mt ln b ma, n
yt kin vua Nguyn chm, vin quan coi ca bt ng phi i

c mi cho vo vi v i sau: Qu quan tr, quan quan b,

nguyn qu khch qu quan ( qua ca quan chm, quan coi ca
ng ca, mong khch i qua ca ). V i gm bn ch
quan( li l t ng m) v ba ch qu tht l him hc v
kh i, nhng Mc nh Chi ng khu lun : Tin i d, i
i nan, thnh tin sinh tin i (Ra v i trc th d, nhng
i li v i mi kh, xin nhng tin sinh i trc). Vin
quan nghe xong nh m ca mi ng vo.
Cn cu i ca b cha th Nm th lun him hc
v cng ht sc tinh qui : Ti ba mi khp cnh cn khn,
nch cht li ko ma vng bng qu ti - Sng mng mt lng
then to ho, m toang ra cho thiu n rc xun vo.
Ti vit cu i ca c Tam Nguyn th khng ch vo
u c. Nguyn Khuyn c loi cu i cho loi i
tng khc nhau. Chng hn, vit cu i cho ngi v th rn th
: Nh ca lm than, con th di ly ai rn cp - Cng vic
nh b b, v tr trung lm k e loi. Cn cu i lm cho
ngi chng bun g th: Lng to ho y st ri, nho nhc
con tm m - Gnh cn khn ai x na, lc cc trng nui con.
Hay cu i vit cho ngi v mt chng lm ngh hng tht,
mt lng th chng nui con th : T thi bt tit canh chung
thu - Ngn liu i b dc im trang(Bn ma tm tit bn
chung thu - Dm liu g b mun im trang).
Nm ht Tt n, lm bn v ngh thut chi cu i
ca cha ng ta ngy xa mi thy ht c s tinh luyn v ngn
t v ti tr ng khu ca ngi chi cu i. T mt th loi
vn hc c kh khan nhng li tr thnh th chi tao nh ca cc
bc thm Nho. Ngh thut chi cu i vn tip din cho
n hm nay vi nhng sc thi vui ti hn, nhng cng dn

d hn. N tr thnh nt p vn ho in su vo tm thc

ngi Vit , nht l khi mi dp xun v.
Tht m, da hnh, cu i ;
Cy nu, trng pho, bnh chng xanh.

Hu, 20/11/04
T.V.S