You are on page 1of 25

LEPRIEUREDEMIMIZAN

ETSONEGLISE
Chapitre1:HISTOIREDULIEUCULTUELDE
MIMIZAN
1COMMENTAIREGENERALSURL'HISTORIQUEDELA
CONSTRUCTION
L'histoiremdivaledeMimizanestmalconnueenraisondelapauvretdes
sourcescritesetarchologiques.Undesseulstmoignagesdecettepriode
estleclocherporchedel'ancienprieurbndictin.Lepartiarchitecturalet
lessculpturesdecetdificedmontrentl'importancequedevaitrevtirlaville
deMimizancettepoque.Atraversl'histoiredecelieucultuel,ilestdonc
possibled'entr'apercevoircet"ged'or".Malheureusement,lescampagnes
dedmolitionduXIXesiclenousempchentlaussideretracer
prcismentl'volutiondecelieu.Cependant,enutilisantleslgendes,les
archivesetlesdocumentsarchologiques,nousallonsessayerd'apporter
quelquesrenseignementssurlachronologiedesdiffrentestapesdelaviedu
monument.

2DUVeSIECLEAUXeSIECLE
D'aprsunelgenderacontedanslebrviairedeLescarimprimen1541,
l'gliseactuelledeMimizanauraittconstruitel'emplacementd'undifice
religieuxdatantduVIesicle.Cettepremireconstructionauraittdifie
enhommageSaintGalactoiresurlelieummeoilfutmartyrisparles
Visigoths.
Al'heureactuelle,lesdonnesarchologiquesnenouspermettentpasde
vrifierlavracitdecettelgende.Certes,unniveauarchologiquea
rcemmenttdcouvertsouslechevetdel'glise.Ils'agitdesrestesd'une
constructiondetraditionantique"soigneetprsentantunminimum
d'ornementationarchitecturale".Malheureusement,lesvestigesassocis
cettebtisse,tellesdestuilesrebordetdesfragmentsd'architectures,ne
nouspermettentpasd'attribuerunechronologieprcisecesold'occupation
(antiquittardiveouhautmoyenge).Lafonctiondecetdificenous
chappegalement.S'agissaitild'unevilla,d'unmonumentcultueloupublic
?FautilvoirdanscesresteslestracesdubtimentconsacrSaint
Galactoireoualorsatoneuunerappropriationd'uncultepaenparles
chrtiens?Autantdequestionsauxquellesnousn'avonspasencorede
rponses.

3DUXeSIECLEAUXIIIeSIECLE

Lesdiffrentestudesmenessurl'architectureetl'artdel'difices'accordent
pourlesdaterdelafinduXIIesicleaudbutduXIIIesicle.Pourtant,des
textesetdesdocumentsarchologiquessembleraientattesterdelaprsence
d'unegliseromane.Parconsquent,l'glisegothiqueestellelersultatd'un
uniqueprojetoulersultatd'unagrandissementd'unegliseromaneprimitive
?Afind'essayerderpondrecettequestion,nousallonsregarderetcritiquer
lessourcescritesetarchologiquesdontnousdisposons.Nousproposerons
ensuiteunechronologiedelaconstructiondel'glise.
3.1Sourcescrites
SuiteauxinvasionsarabesetnormandesduIXeetXesicles,lesstructures
religieusesdelaGascogneavaientcompltementdisparu.Afinderemdier
cettecarence,leducdeGascogneGuillaumeSanche(997)auraitalors
dciddereleverl'abbayedeSaintSeveraprssavictoiredfinitivesurles
NormandsTalleren982.Afind'assurerl'panouissementdecetteabbaye,il
ladotadenombreuxbiens.Or,parmilesquelquesdonationsfaitesdansle
diocsedeBordeaux,ontrouvel'gliseNotreDamedeMimizan.Apartirde
cettedate,l'glisedeMimizandevientdoncunprieurdpendantdel'abbaye
mredeSaintSever.LessuccesseursduDucGuillaumeSanche,Bernard
(1010)etSancheGuillaume(1032),confirmrentcettedonationen1009
puisen1012.Lorsdecettedernireconfirmation,leducdotagalement
NotreDamedeMimizand'unefranchisequepossdaitunclercnommFort.
IlestdoncpossiblequelacrationdelasauvetdeMimizanremontecette
date.CeprivilgeauraitpermisauprieurdeMimizandes'accrotredurantle
XIesicle,aupointdedevenirl'undesprincipauxdificesreligieuxdela
rgion,sil'onencroitlamappemondedel'ApocalypseduMoineBatusde
Liebana.
Surlabasedecesdiffrentessourcescrites,ilsembleraitqu'unvocable
ddiSainteMarieexistaitMimizanlafinduXesicle.Cependant,les
documentsdontsontissuscettehypothsedoiventtreinterprtsavec
prcaution.Eneffet,ilatdmontrquelachartedefondationetde
dotationdeGuillaumeSancheetlesconfirmationsparsesfilssontdesfaux
rdigsaucoursduXIesicle.Enoutre,letermed'ecclesianotdansl'acte
dedonationneportepasdesignificationprciselafinduXesicle.
3.2Sourcesarchologiques
Dupointdevuearchologique,diffrentslmentsattesteraientgalementde
laprsenced'unegliseromane.Cesargumentsreposenttoutd'abordsurdes
lmentsdcoratifsdestyleromantrouvsauXIXedanslesdcombresdu
chevet(briquesrebords,oves,billettesetsculptures).Enoutre,leparti
architecturaldecechevet,constituparuneabsideflanquededeux
absidiolesetd'unclochermonumentalsurlacroisedutransept,s'inscrirait
plusdansunetraditionromane.Enfin,dupointdevuedumodede
construction,ilestpossiblequelechevetfutconstruitengarlucheeten
pierrescoquillirescontrairementaurestedel'dificeessentiellement
maonnenbrique.Or,cettedisparitdesmatriauxpourraitsignalerune
antrioritduchevetparrapportaurestedel'difice.
Cestracesarchologiquesconforteraientl'hypothsed'unegliseromanedont
ontauraitplusoumoinsentirementmodifilapartieoccidentalelafindu
XIIesicle.Cependant,dercentssondagesarchologiquesnevontpasdans

cesens.Eneffet,lesfondationsduchevetsontsparesdubtimentde
traditionantiqueparunimportantdptdesableolienstrile.Cela
dmontreraitquelechurdel'glisen'apassuccduneconstruction
datantdelafinduXesicle.Deplus,iln'existepasunenettediffrencedans
lestechniquesdeconstructiondesfondationsentrelechevetetlerestede
l'difice.Cesdeuxargumentstendraientdoncmontrerl'existenced'un
uniqueprojetdeconstructionpourcetteglise.
3.3Essaidechronologiedelaconstructiondel'difice
Cesnombreusescontradictionsd'ordrehistoriqueetarchologique
tmoignentenralitdeslacunesdenotredocumentationconcernantla
constructionduprieurdeMimizan.Ilnousestdoncactuellementimpossible
derpondredfinitivementlaquestiondel'existenced'unegliseromane
Mimizan.
Cependant,unactede1136pourraitapporterunclaircissementcedlicat
problme.CetacteconcerneladonationparGuillaumeXdeladmededeux
nassessurl'tangdeMimizanl'abbayedeStSever.Or,cedons'estfaitsur
l'auteldeSainteMariedeMimizancequiprouvequ'unepartiedel'glise
existaitaudbutduXIIesicle.
Entenantcomptedecettedate,desdonnesarchologiquesetdestendances
stylistiques,B.Bizotproposeunehypothsequenoussommesenclins
suivre.D'aprscetauteur,lesfondationsdel'gliseauraienttjetesdansla
premiremoitiduXIIesicle.Laconstructionauraitdbutparlechevet
pourensuiteprogresserversl'ouest.Enraisondel'ambitionduparti
architectural,laconstructiondel'dificeseseraittaledansletempspourse
terminerunpeuaprs1200.Leprogrammearchitecturaletartistiqueaurait
alorschangencoursderouteafindes'adapterauxtendancesstylistiquesde
l'poque.Ainsi,encoursdechantier,lesarchitectesauraientabandonnle
styleromanafind'opterpourunnouveauprogrammeplusmoderne(votes
d'ogivedanslanefetleclocherporchechoixd'unclocherporche
sculpturesavecinfluencesgothiques).LeclocherPorcheauraittla
dernirepartieconstruite,peuttreverslesannes12101220.

4DUXIIIeSIECLEAUXXeSIECLE
LerleimportantquedevaittenirleprieurdeMimizanaucoursdesXIIeet
XIIIesiclesdanslenorddesLandesallaitpetitpetits'estomper.Ilfaut
probablementvoirdanscettechutelaconvergencedeplusieursfacteurstel
l'ensablement,ladiminutiondunombredeplerinsouencoreladisparition
desroiducsenAquitaine.Petitehistoiredecette"genoir":
4.1Del'abandonlaruine:XVIIeauXVIIIesicle
Vers1650,lesmoinesbndictinsvontquitterleprieurdeMimizan.Les
causesdecedpartnoussontobscures.Auraientilstappelsparl'abbaye
deSaintSeverquimanquaitdereligieux?Auraientilsfuidevantl'avance
dusablequiensevelissaitlesculturesetleshabitations?Entoutcas,suite
cetabandon,l'glisevatomberendcrpitudecarlescursn'arriventpas
obtenirdel'argentpoureffectuerlesrparations.En1671,onrduitle

nombred'autelspourn'engarderquetrois.En1731,lecurBoutys'inquite
del'tatdevtustdutoitduclocherPorche.Ilseraremplacvers1740par
unetoituredeuxpansfaiblepente.En1734,unoragebranleleclocher
delacroisedutransept.En1770,ceclocherserarenversparunnouvel
ouragan.Leslzardessontdeplusenplusnombreusesauniveauduchevetet
lecurLostenousditen1778quesa"ruineestinvitableetsansremde".
Eneffet,douzeansplustard,leclocherdelacroises'effondreetentrane
danssachuteletranseptetlechur.
Paralllementcettephasededlabrementdel'glise,uneautremenacese
prsente:lesable.Eneffet,en1778,laduneadjrecouvertlejardindu
curetn'estplusqu'9mtresduclocherPorcheet12mtresduPresbitre.
Lesdunesarrtentgalementleseauxquitransformentlesprsenmarcage.
Cettemenacevacependanttreenrayepartirde1783grceauxeffortsdes
habitantspourfixerladune.
4.2Delaruinelarestauration:XIXeetXXesicles
Suitel'effondrementduchevet,destravauxderestaurationvonttremens.
Entre1805et1818,legrosuvrevatreeffectuafindeparerauplus
urgent.Lanefvaalorstrefermeparunmurderefendauniveaudela
quatrimetraveorientale.Latoiturevagalementtrerestaureetdesautels
provisoiresserontinstalls.Ensuite,vers1825,lestravauxvonts'attacher
parfairel'intrieurenconstruisantunesacristie,desfontsbaptismauxettrois
autelsenstuc.
Malgrcestravaux,l'glisecontinuedevieillir.En1846,lesdeuxcloches
sontflespuisen1852c'estl'ensembleduclocherPorchequimontredes
faiblesses.Ilseraalorsentirementrestaurde18521856depuislesmurs
jusqu'lacharpenteenpassantparcertainesmouluresdutympan.
Malgrcesrfections,l'tatdel'glisealarmeencorelamunicipaliten1866.
Enoutre,l'dificeestdevenutroppetitpourlaparoissedeMimizan.Un
projetderestaurationetd'agrandissementestalorsenvisagmaisserarefus
enraisonduprixexcessifdestravaux.Onsecontenteradoncd'unerparation
rapidedelatoitureetd'unrenforcementdesmurspardescontreforts.Ces
travauxnesontpassuffisantsetl'glisecontinuedesedgradersibienqu'un
rapportde1887prconiselaconstructiond'unenouvelleglise.En1897,le
conseilmunicipalordonneladmolitiondelanefquiseraeffectuedeuxans
plustard.Leclochervachapperdejustesseladmolitioncaren1902,sa
destructionestdemande.Heureusement,ilvatresauvparladcisiondes
monumentshistoriquesquiclassentleportailen1903.Suitecetvnement,
leportailserarestauren1907.
Larellerestaurationduclocherporchevacommenceren1981.En1986,les
travauxmenssurlebtimentseronttermins.C'estcemomentlquele
btimentestclassMonumentHistorique,carauparavant,seulleportail
possdaitcetitre(donnen1903).Aprs1996,lesrestaurationss'attaquent
auxsculpturesetauxpeinturesduportailetdevraientsefinircourant2001.
Trsrcemment(anne2000),l'UNESCOadcidd'inscrireleclocher
PorchedeMimizanaupatrimoinemondialdel'humanit.

CHAPITRE2:ARCHITECTURE
ICOMMENTAIREGENERALSURL'EDIFICE
Construitselonlepland'unecroixlatine,l'dificeavaitdesproportions
importantes.Ildevaitmesurer44,60mtresdelongpourunelargeurde21
mtresauniveaudutransept.Lahauteursousvotedelanefdevaitavoisiner
les12mtres.
Ladestructionduchuren1790,delanefen1899etl'arasementplusou
moinstotaldesfondationsen1900rendentdlicateladescriptionduplanet
del'lvationdel'dificenotammentpourlechevet.Dessondages
archologiquesetdesdescriptionsantrieuresladmolitionpermettent
cependantdereconstituerlesgrandstraitsdel'glisemdivale.
1.1Clocherporche
Lapartieoccidentaledel'dificeestactuellementlaseulequiestconserve.
Ellepossdeunclocherporche,entirementconstruitenbriques,deforme
approximativementcarre(6,90mx6,38m).Lesanglesnordouestetsud
ouestsontcontrebutspardescontrefortsdeuxressautssitusdansle
prolongementdesmurs.Lesfaadesouest,nordetsudsontouvertesparun
arcbrisenbriquesdoubleressauts.Lemurorientalestpercparunportail
sculptquipermetl'accslanef.Lapartiebasseduclocherpossdeune
voted'ogivedontlesnervuresreposentsurdescorbeauxsculpts.Entre
cettevoteetletoit,ilexisteunesallehauteouvertepardepetitesfentres
rectangulaires.Onaccdecettepiceparunetourelled'escalieramnage
dansl'anglenordouestdel'glise.
1.11Murouest:
L'arcadeouestmesureenviron7mtresdehauteurpourunelargeurd'environ
3mtres60.L'arcadeestconstitued'unsoubassementsurlequelreposeun
pieddroitamnagdanslemur.Ilexisteun"pseudochapiteau"formde
troisbriquesensailliepartirduquelpartl'arcbris.
1.12Mursnordetsud:
Cesdeuxbaiessontlespluslargespuisqueleurouverturemesure5mtres.
Ellespossdentdescolonnesgminesquisontsituesdepartetd'autredes
retombesdesarcsbriss.Cescolonnesreposentsurlemmesoubassement
quisupportelescolonnesduportailoriental.Ellessontcouronnespardes
chapiteauxsculptsdemiengagsdanslemur.Commepourleurs
soubassements,lesabaquesdeschapiteauxsontsituslammehauteurque
lesabaquesdeschapiteauxduportail.
1.13Murest
L'brasementdelabaiedumurorientalcomportetroiscolonnesetquatre

colonnettesalternativementdistribuesenfonctiondeleurrlestructurel.En
effet,lescolonnessoutiennentlestroisvoussuresproprementditestandisque
lescolonnettessontsituesauxretombesdescordonsquisparentles
voussures.Lemurorientalestparcouruparunsoubassementetunecorniche.
Cesoubassement,quel'onretrouveauniveaudesarcadesnordetsud,
supportelescolonnesetlescolonnettesduportail.Lacorniche,quantelle,
estsituedansleprolongementdesabaquesdeschapiteauxduportailet,
indirectement,avecceuxdeschapiteauxdesarcadesnordetsud.Dechaque
ctduportail,cettecornichepermetd'accueillirdeuxstatuesenrondde
bossed'aptresquisontsemblablescellesdelagaleriesuprieure.Eneffet,
audessusduportailproprementdit,ontrouveunegaleriecomposed'une
statueduchristengloireetdedixdesesaptres.Ellesreposentsurun
deuximeressautamnagdanslatotalitdumur.Entrecettegalerieetl'arc
formeretdelavote,lemuratdcordepeinturesmurales.
1.2Lanef
Lanefcomportaitunvaisseaucentralformdequatretraves
approximativementcarres(6mx6m).Elletaitbordepardeux
collatrauxconstitusdequatretravesdeplanrectangulaire.Lesmurs
gouttereauxpossdaientdescontrefortsplatsressautsquitaientsitusdans
leprolongementdechaquetrave.Leclocherporcheetlatourelled'escalier
contribuaientgalementrenforcerl'difice.L'ensembledelaneftait
construitenbrique.Lepremiertagedel'lvationtaitformparunsriede
quatregrandesarcadesquis'ouvraientsurlescollatraux.Audessusdecet
tage,ilexistaitunmuraveugle.
1.21Levaisseaucentral
Lespiliersdesgrandesarcadesonttousuneformeidentiquebasesurun
noyaucarrauquelsontadosssdesdosseretsressauts.Cettedisposition
permetderecevoirchaquelmentstructureldel'lvation(arcsdoubleaux,
nervuresogivalesouarcsdesgrandesarcades).Enguisedechapiteaux,les
piliersnepossdaientqu'unemoulurefaitedetroisbriquesensaillie.Lesarcs
desgrandesarcadestaientbrissetpossdaientsoitunprofilsimple(plat)
soitpluscomplexe(mplatcontourndedeuxtoresentredeuxmoulures).La
neftaitcouverteparunevoted'ogiveassezplateenbrique.Leprofildes
nervurestaitformparungrostoreentourpartroistorespluspetits.Laclef
devotetaitplateetdpourvued'ornementation.
1.22Lescollateraux
Lesmursgouttereauxdescollatrauxtaientpercsparquatrefentrescequi
craitunclairageindirectdelanef.Levotementdescollatrauxtait
diffrentdeceluiadoptpourlanefpuisqu'ilfaitappeldesberceauxbriss
transversaux.Cetypedevotementcontrebutaitefficacementlevaisseau
centraldelanefetpermettaitparlmmedediminuerlatailledes
contrefortsextrieurs.Pouramliorerlecontrebutement,lahauteurdes
votesdescollatrauxtaitlgrementinfrieurecelledelanef(11,65m
contre12,15m).
1.3Lechevet
Letranseptdevaittreformpartroisvaisseauxd'uneseuletravedeplan

carr.Lesquatrepiliersdelacroisedutranseptsoutenaientunclocher
monumental.Lesdeuxcroisillonsdevaienttreunpeupluslargequelanefsi
bienqueletranseptdevaitfairesaillieparrapportaurestedel'difice.
Cependant,lesproportionsexactesdecetranseptsontencoremalconnueset
l'existencedeportailsleursextrmitsn'apaspuencoretredmontre.
LeChurpossdaituneabsidecentralesituedansl'axedel'glise.On
estimequesalongueurdevaitapprocherles12mtrespourunelargeur
identiquecelleduvaisseaucentraldelanef,soit6mtres.Cetteabsidetait
flanquepardesabsidiolesquis'ouvraientsurlanef.Lenombreexactdeces
absidiolesn'estpasencorersoluetdpendenpartiedel'tenduedutransept
quel'onconsidre.PourE.Goyheneche,ilauraitexistquatreabsidioles
tandisquepourB.Bizot,iln'yenauraiteuquedeux.Ilestprobableque
l'abside,etpeuttreaussilesabsidioles,aienttprcdesd'unetrave
droite.
L'absencededocumentationhistoriqueetarchologiquenousempchede
connatrelaformedel'lvationduchevet.Dupointdevuedumodede
construction,ilsepourraitquelagarlucheetlespierrescoquilliresnefurent
plusemployesquedanslerestedel'dificeconstruitquasiexclusivementen
brique.

2CONSIDERATIONSSTYLISTIQUES
Laprsenced'unclocherporchesurlafaceoccidentaledelanefs'inscritdans
unelonguetraditioncarolingiennequiseralargementreprisel'poque
romaneetgothique.Demme,lechurchelonndel'glisedeMimizan
reprendlemodleutilisparlamajoritdesmatresd'uvrebndictins.IL
estissudel'glisedeClunyIIconstruiteauXIesicle.
Enrevanche,lemodedevotementdelanefestbeaucoupplusoriginal.En
effet,cemodlebaspardesberceauxtransversauxdanslescollatraux
contrebutantlevaisseaucentralvotd'Ogivenepossdepasd'quivalent
danslesLandes.Cepartis'apparenteceluiquifutadoptpardenombreux
architectesromansduPoitou.Maisilestsurtouttrsprochedupartiquiavait
tchoisi,lafinduXIIesicle,pourdifierlanefdelacollgialedeSaint
SeurindeBordeaux.
Lavoted'ogiveduclocherporchedeMimizanestarchaque.Lesnervures
toriquessontgrossesetlacldevoteneportepasdedcorparticulier.Si
l'onrecoupecetteimpressionavecleportailsculptqu'ilabrite,onpeutfaire
remonterlaconstructionduclocherporcheaudbutduXIIIesicle.
ContrairementauxdificesgothiquesduGers,l'emploidelabriquepourla
constructionmonumentaledanslesLandesestrare.Enoutre,cematriau
apparattardivementdanscedpartementpuisquelespremiersexemples
connusdatentduXIVesicle(EglisedeVilleneuvedeMarsan,Faadede
SainteQuitteried'Airesurl'Adour).L'glisedeMimizanseraitdoncle
premierdificelandaisemployantlabriquecommelmentfondamentalde
construction.

ChapitreIII:Lasculptureduclocherporche

LemurorientalduclocherPorcheestpercparunebaiequidonnaitl'accs
lanef.Cetteouvertureestencadreparunensemblesculptformd'un
portailetd'unegalerie.Unetelleuvrenes'arrtepassonaspect
esthtique.Eneffet,traverselle,ilestpossibled'approcherl'Homme
mdivaletsonenvironnementcar:
"Lemoyengeaconul'artcommeunenseignement.Toutcequ'iltaitutile
l'hommedeconnatre:l'histoiredumondedepuissacration,lesdogmes
delareligion,lesexemplesdessaints,lahirarchiedesvertus,lavaritdes
sciences,desartsetdesmtiers,luitaientenseignsparlesvitrauxde
l'gliseouparlesstatuesduporche.Lacathdraleetmritd'treappelede
cenomtouchant,quifutdonnparlesimprimeursduXVesicleundes
premierslivres:"laBibledespauvres".Lessimples,lesignorants,tousceux
quel'onappelait"lasainteplbedeDieu",apprenaientparlesyeuxpresque
toutcequ'ilssavaientdeleurfoi"
E.Mle(1931)

1ICONOGRAPHIEETDESCRIPTIONDUPORTAIL
1.1Commentairegnralsurleportail
Lepremierniveauduportailestconstitupardescolonnettesquijalonnent
l'brasementdelabaie.Lesabaquesdeleurschapiteauxsculptsformentune
cornichesurlaquellereposeledeuximeniveauduportail.Ilestconstitu
d'untympanornd'unescnedel'adorationdesmagesetdetroisvoussures
reprsentantrespectivementlaparaboledesviergessagesetfolles,des
prophtes,etuncycleduzodiaquedoubldestravauxdesmois.Descordons
dcoratifssontintercalsentrelesarchivoltes.
1.2Lescolonnettesetleschapiteauxdel'brasement.
L'brasementdelabaiedonnantsurlanefpossdeunensemblede14
pidroitsreposantsurunsoubassement.Ellessontdistribuesalternativement
enfonctiondeleurrlestructurel.Eneffet,lescolonnessoutiennentlestrois
voussuresproprementditestandisquelescolonnettessontsituesaux
retombesdescordonsquisparentlesvoussures.
Leschapiteauxnesontpashistoris.Danslapartiedroitedel'brasement,les
corbeillessontornesdepalmettestandisqu'gaucheellespossdentdes
crochetsbourgeonnantsentrelesquelssedistinguentdepetitesfleursavec
leurtige.Lesabaquesformentunecornichecontinuequiparcourtl'ensemble
dumuroriental.Ilssontornsd'unfeuillagestylis.
1.3LETYMPAN:L'adorationdesMages

1.3.1Commentairegnralsurletympan:
Laformedecetympanesttrsoriginalecarilestenformedecroissant.Cette
solution,quinepossdepasd'quivalantenFrance,futprobablementadopte
pouraugmenterlahauteurdupassageensonmilieu.Encontrepartie,cette
formeintroduitunecontraintepourlesculpteurpuisquelesdeuxextrmits
ducroissantsontrduitesetfermestandisquelazonecentraleestlargeet
ouverte.Uneborduredefeuillestrflesdlimitelazonecentraledutympan.
Lascnequiorneletympanestinspiredel'vangiledeMatthieu(2,112):
"1JsustantnBethlemdeJude,autempsduroiHrode,voiciquedes
magesvenusd'OrientseprsentrentJrusalem2etdemandrent:"Oest
leroidesJuifsquivientdenatre?Nousavonsvu,eneffet,sonastreselever
etsommesvenusluirendrehommage."3Inform,leroiHrodes'mut,et
toutJrusalemaveclui.4Ilassemblatouslesgrandsprtresaveclesscribes
dupeuple,ets'enquitauprsd'euxdulieuodevaitnatreleChrist.5"A
BethlemdeJude,luirpondirentilscarc'estcequiestcritparle
prophte:"6EttoiBethlem,terredeJuda,tun'esnullementlemoindredes
clansdeJudacardetoisortiraunchefquiserapasteuretmonpeuple
Isral."7AlorsHrodemandasecrtementlesmages,sefitprciserpareux
ladatedel'apparitiondel'astre,etlesdirigeasurBethlemendisant:"
Allezvousrenseignerexactementsurl'enfant8etquandvousl'aureztrouv,
avisezmoi,afinquej'aille,moiaussi,luirendrehommage."9Surces
parolesduroi,ilssemirentenrouteetvoiciquel'astre,qu'ilsavaientvu
sonlever,lesdevanaitjusqu'cequ'ilvnts'arrteraudessusdel'endroit
otaitl'enfant.10Lavuedel'astrelesremplitd'unetrsgrandejoie.
11Entrantalorsdanslelogis,ilsvirentl'enfantavecMariesamre,et,
tombantgenoux,seprosternrentdevantluipuis,ouvrantleurcassettes,
ilsluioffrirentenprsentdel'or,del'encensetdelamyrrhe.12Aprsquoi,
unsongelesayantavertisdenepointretournerchezHrode,ilsprirentune
autreroutepourrentrerdansleurpays."
1.3.2Leschevauxdesroismages
Laplacerduiteacontraintlesculpteursuperposerlestroischevauxet
creruneimpressiondeperspectiveparlebiaisdelapositiondesttes.
Malgrlechoixdecettecomposition,lesculpteuratobligdefaire
dborderlattedudernierchevalsurlebandeauvgtal.
Ceschevauxsontentiers,leurcrinireestrassembleenmchesetleurqueue
tombejusqu'ausol.Leurharnachementestconstitud'unebride,d'uneselle
d'armereposantsurunecouverture.Onpeutsupposerqu'ilssontattachs
l'arbrequileurfaitface.
1.3.3Lestroisroismages
Lestroismages(Gaspar,MelchioretBalthazar)sontreprsentsencostume
royalavecunelonguerobeetunecouronne.Contrairementd'autres
reprsentations,ilssontassezpeudiffrencispuisqueleurl'ge,leurraceet
leurshabitssontidentiques.Nanmoins,leursprsentssontdistincts,bien
qu'ilsoitdifficiledeconnatreprcismentleurnature.Lemagedumilieuse
distinguegalementparsonabsencedebarbe.
Lapositiondeleurcorpssuitunecompositionfrquemmentutiliseaucours

duXIIeetXIIIesicles:lesmagesavancentverslaVierge,lepremierest
agenouillpourfairesonoffrandeetledeuximeseretourneversle
troisime.Onpeutnoterqueleursbottessontmuniesd'peronspointus.
1.3.4Etoile12branches
Cettetoilereprsentetrscertainementl'astrequiaguidlesroismagesvers
l'enfantjsusetsamre.
1.3.5Arbres
Lasymboliquedecesdeuxarbresn'estpasclaire.Unepremire
interprtationlesarapprochsdel'arbredeviedcritdanslaGense.Dansce
cas,ilsannonceraientlavenuedeJsusChristetsamortsurlacroix.J.
Lacoste,desonct,voitdanscesarbresunerfrencel'arbredeviedela
JrusalemNouvelle.Ilssontalorsunesourcedenourritureetdegurison.
1.3.6LaVierge
Lamreduchristestreprsenteselonletypede"laViergeenMajest".En
effet,laviergeestcouronneetelleestassisesuruntrneavecsonenfantsur
sesgenoux.Samaingaucheretientl'enfanttandisquecellededroitedevait
tenirunobjetactuellementdisparu(unfleuron?).
LesculpteurachoisidereprsenterlaViergedevuefacialeavecuncorps
droit,presquerigide.Cechoixfaitressortiruneattitudehiratiquequi
contrasteaveclenaturalismedesautrespersonnagesquisontvussouventde
profiletcourbs.Cetteimpression"d'absencedelascne"estassezproche
decelleduChristengloiredelagaleriesuprieure.
1.3.7EnfantJsus
L'enfantJsusestgalementcouronn.Lapositiondelamaindroitedu
christ,pouce,indexetmajeurtendusetlesdeuxderniersreplis,est
caractristiquedusignedebndiction.Cegestedevaits'adresserauxmages.
Samaingauche,quantelle,tientunlivrequisymboliseprobablementla
bible,c'estdirelaparoledeDieu.
1.3.8SaintJoseph
CepersonnageatidentificommelepreduChristenraisondesonbton
deplerinetdesonbonnetctelpointu.Ilestassisetilreposesattesurle
pommeaudesacanne.Ilsembledoncendormiouensonge.Onpeut
supposerqu'ilreoitl'ordredefuirenEgypteafind'viterlesmenaces
d'Erodequiveuttuerl'enfantDieuquivientdenatre.
1.3.9Femmevoile
Cettefemmevoileestassise.Samaindroiteestappuyecontresoncur
tandisquesonautremainsembletendue,lapaumetourneversnous.Son
identitestproblmatique.Ilpourraits'agirdel'unedesdeuxsagesfemmes
quiontaidMarieenfanter.Danscettescne,ellesymboliseraitlemiracle
delavirginitdelaVierge.Cependant,lapositiondesmainsdece
personnageestintriguante.J.Lacosteavudanscettefemmeuneallusionau
miracledeSalom.Eneffet,d'aprslesvangilesapocryphes,cettefemme

auraitvusamainsedesscherlorsqu'elledoutadelavirginitdeMarie.Mais
samainfutimmdiatementgurielorsqu'ellel'approchaduchrist.D'autres
auteursontgalementidentificettefemmecommelamredeMarie,Sainte
Anne.Cettehypothseparaitcependantmoinsvraisemblable.
1.3.10Unecoupesousunarcpolylob
Cettecoupepourraitrappelerlebaindel'enfantJsusetvoquerparcebiais
lebaptme.Eneffet,dansl'iconographiemdivale,labaignoireprend
souventl'aspectd'uncaliceeucharistique.Danscecas,l'arcpourraitdonctre
assimilunbaptistre
1.4Cordonintrieur:
1.4.1Commentairegnralsurlecordonintrieur:
Cecordonpermetdesparerletympandelavoussureintrieure.Ilestorn
demotifsvgtauxetdetroisreprsentationsfiguratives.Deuxd'entreelles
sontsituesauxextrmits(personnagesmonstrueux)etuneautreestplace
surlacl(belier).
1.4.2Motifvgtal
Lefeuillagequiornelapresquetotalitducordonintrieurestenfaitform
parlarptitiond'unseulmotifvgtal.Cemotifestconstitudecinq
feuillestreflesruniesparuncordage.
1.4.3Lesmonstresanthropomorphes
Lesdeuxpersonnagessitusauxretombesducordonintrieursont
agenouills.Malgrleursallureshumaines,cesdeuxfiguresdonnentune
impressionmonstrueuse.Cettemonstruositestdonneparlesgrandes
oreillesdeceluidedroiteetl'attitudedeceluidegauchequiestentrainde
dvorerquelquechose.
1.4.4Leblier
Cettereprsentationanimaleestsituesurlaclducordon,justeendessous
dupalaisdudivinpouxquiornelavoussureintrieure.Ilportesursesreins
unecroixgrecque.Sil'onrapprocheleblierdel'agneau,ilsymbolisealorsle
sauveuretrappellesonsacrifice,sonuvrerdemptriceetsonbaptmepar
SaintJeanBaptiste.
"29Lelendemain,voyantJsusvenirlui,il(JeanBaptiste)dit:"Voici
l'agneaudeDieu,quitelepchdumonde."EvangileselonSaintJean
(1,29)
1.5VOUSSUREINTERIEURE:Lesviergesfolles,lesviergessages.
1.5.1Commentairegnralsurlecordonintrieur:
Lavoussureintrieureestorned'unescneissuedelaparaboledeMatthieu

:lesviergessagesetlesviergesfolles.
"1AlorsilenseraduRoyaumedesCieuxcommedesdixviergesquis'en
allrent,muniesdeleurslampes,larencontredel'poux.2Orcinqd'entre
ellestaientsottesetcinqtaientsenses.3Lessottes,eneffet,prirentleurs
lampes,maissanssemunird'huile4tandisquelessenses,enmmetemps
queleurlampes,prirentdel'huiledanslesfioles.5Commel'pouxsefaisait
attendre,elless'assoupirenttoutesets'endormirent.6Maisminuituncri
retentit:"Voicil'poux!Sortezsarencontre!"7Alorstoutescesvierges
serveillrentetapprtrentleurslampes.8Etlessottesdediresauxsenses
:"Donneznousdevotrehuile,carnoslampess'teignent."9Maiscellesci
leurrpondirent:"Iln'yenauraitsansdoutepasassezpournousetpour
vousallezpluttchezlesmarchandsetachetezenpourvous."10Elles
taientpartiesenacheterquandarrival'poux:cellesquitaientprtes
entrrentavecluidanslasalledesnoces,etlaportesereferma.
11Finalementlesautresviergesarrivrentaussietdirent:Seigneur,
Seigneur,ouvrenous!12Maisilrpondit:"Envritjevousledis,jene
vousconnaispas."13Veillezdonc,carvousnesaveznilejournil'heure."
EvangileselonSaintMatthieu(25,113)
LadernirephrasedelaparaboledeMatthieuatinterprteparlesPres
del'EglisecommeunrapportsymboliqueavecleJugementdernier.Ainsi,les
viergesauxlampesallumescorrespondentauxlusetcellesprisentau
dpourvusontlesdamns.
AMimizan,lesculpteuradisposlesviergessagessurlesclaveauxde
gauche,lesviergesfollessurceuxdedroiteetlepalaisdel'pouxsurle
claveaucentral.Onpeutnoterqu'ilaintroduit,consciemmentounon,une
distorsionparrapportautextesacr,puisqu'ilareprsent12viergesaulieu
de10.Cetteanomalieestpeuttremettreenrelationavecl'archivoltedu
zodiaque.Eneffet,les6moisoladuredujouraugmentepourraient
correspondreaux6viergesauxlampesallumesetles6moisoladuredu
jourdiminueauxviergesauxlampesteintes.
1.5.2LesviergessagesetFolles.
Pournousaiderreconnatrelesviergesfollesdesviergessages,lesculpteur
apositionnlalampedeboutourenverse.Hormiscetattribut
iconographique,onestfrappparlagrandediversitquiexistedansces
sculptures.Eneffet,l'artisteajousurlacomposition(seule,binme),les
positions(corps,mains,draps),lesformes(vtements,vgtaux,coiffures)
etlesexpressions(sereine,dsespoir,coquetterie)dechacunedesfemmes
afindelesdistinguer.
Deuxviergessontparticulirementremarquables.Lapremireestsituesur
letroisimeclaveaugauche.Cettestatueconstituecertainementl'unedesplus
bellesuvresduportailetdmontrelesqualitsartistiquesdusculpteur.En
effet,lacompositionestparfaitementquilibreetledrapestlafois
ralisteetharmonieux.L'autresculptureremarquableornel'extrmitdroite
delavoussure.Malgrsafortedgradation,leralismedel'expression
persiste.Lepathosdelascneestaccentuparleregarddecettefemmequi
estorientverslespectateuretl'inviteainsipartagersadouleur.
1.5.3LePalais

L'organisationarchitecturaledupalaisestliel'iconographiegnralede
l'archivolte.L'ailegauchequiestorienteverslesviergessagesestajoureet
possdeunerichedcoration(colonnecannele,colonnetorsade,coupole).
Cettepartiedgagedoncunaspectmerveilleuxquiinviteles"lus"
pntrerdanslaJrusalemCleste.Cetteinvitationestmatrialiseparla
porteouvertecequiad'ailleurscontraintlesculpteurdcalerverslagauche
latourd'angle.Enrevanche,l'ailedestineauxviergesfollessembleplus
hostile.L'ensembleestmassif,laporteestsolidementverrouilleetun
appareillageenpierreornelatourd'angle.
Dupointdevuedel'organisationdubtiment,lesculpteurajuxtaposdes
modulessanssesoucierdelasymtriedel'ensemble.Aucontraire,ona
mmel'impressionqu'ilavolontairementcrundsquilibreafindefaire
ressortiruneimpressiondecomplexitetdediversit.
1.5.4L'Epoux
L'pouxestnimbetsymboliseleSauveur.Ilestassissurunsigequiest
situdansunepicemunied'unecoupole.Ildonnelabndictionauxvierges
sagesdesamaindroitetandisquesonautremainreposesurunlivre.
1.6Cordonmdial:
1.6.1Commentairegnralsurlecordonintrieur:
Cecordonsparelavoussureintrieure(viergesfollesetviergessages)dela
voussuremdiane(lesprophtes).Ilestorndemotifsvgtauxetdedeux
reprsentationsfiguratives.Cessculpturessontsituesauxdeuxextrmits
del'arc.
1.6.2Motifvgtal
Commepourlesautrescordonsvgtauxdutympan,ladcorationfloraleest
formeparlarptitiond'unseulmotifvgtal.Cemotifestconstitud'une
fleurcentrale(3ptalesetunpistilstylis)delaquellepartdechaquect
unefeuille5lobes.
Lemotifdelaclestcependantoriginal.Ilestformdecinqtigesliesdont
lestroistigescentralessontmuniesd'unefeuilletrilobeetdontlesdeux
tigeslatralessontenroules.
1.6.3Personnages
Seullepetitpersonnageagenouilldegaucheestencorevisible.Ileffectue
unegrimaceens'tirantlabouchel'aidedesesdeuxindex.Sursondosest
disposun"linteau"quidonneaupersonnagel'impressiondesupporterle
poidsducordon.
1.7Voussuremdiane:LESPROPHETES
1.7.1Commentairegnralsurlavoussuremdiane:
Lavoussuremdianeestornededouzepersonnagesquionttinterprts
commedesprophtesenraisondesphylactresqu'ilsportent:cesrouleaux

miouvertsrappelantqu'ilsn'eurentqu'unevritmirvle.Lesprophtes
bibliquessontlesporteparoledeDieuquilesachoisispourrvlerses
volontsetsesdesseins.
Al'exceptiondetroispersonnages(David,ElieetlaSibylle),lessculptures
nesontpasidentifiablesprcisment.Ilestprobablequecetteabsence
d'attributiconographiqueaittcomblepardesmots,actuellementdisparus,
surlesphylactres.Malgrcetterserve,ilestprobablequelesculpteurse
soitassezpeutsoucidelesdiffrenciercar,dansl'espritmdival,ilstaient
considrscommel'ombredesaptres.
Diffrentslmentsiconographiquespourraientsuggrerlethmebibliquede
"l'arbredeJess".Cetteparabolebibliquesymbolisel'arbregnalogiquedu
ChristpartirdeJess,preduroideDavid,carJsussedsignaitcomme
"lerejetonetlapostritdeDavid".Jean(22,16).Cerapprochement
iconographiqueesttoutd'abordsousentenduparlesprophtesmais
galementparlaprsenced'unroienqualitd'anctresduChrist(David)et
d'uneSibylle.Enoutreundcorvgtalparcourtl'ensembledel'archivolteet
sembleportercertainsdesdouzepersonnages.
Silamajoritdespersonnagesnepeutpastredistingue
iconographiquement,enrevanchel'artistenelesapasreprsentsdefaon
semblable.Ainsi,commepourlesviergesdelavoussureintrieure,ilexiste
unegrandediversitentrelessculptures.Cettediversitreposesurlaposition
descorps(debout,assis,jambecroise)etdesmains,surl'orientationdes
corps(face,,profil)ainsiquesurladispositionetlaformedesdrapsetdes
coiffures.
1.7.2David
HuitimefilsdeJess,Davidavcuentre1000et960avantJ.C.Ila
succdSal,lepremierdesroisd'Isral.Ilvarenforcerlepouvoirdujeune
royaumeetluidonnerunecapitale:Jerusalem.L'artchrtienvatrs
largementpuiserdanslesnombreuxaspectsglorieuxdecepersonnage.A
Mimizan,lesculpteurachoisidereprsenterDavidentantqueroimusicien.
Eneffet,DavidacomposdespsaumeslagloiredeDieuqu'ilchantaiten
s'accompagnantdesaharpe.Lesculpteurs'estdoncinspirdumodle
traditionnelenlereprsentantg,barbu,couronnetportantsoninstrument
demusique.
1.7.3Elie
Ceprophteavcuvers864avantJ.Cetvaconsacrersavierepousserles
cultesdesdieuxtrangersquisontsesyeuxdesfauxdieux.Cettemission
divineobligeraEliefuirdansledsertdenombreusesreprisesaucoursde
savie.Cessjoursaudsertvontinspirerlesartisteschrtienspuisqu'ilsy
voientuneprfigurationdelaviedesermites.C'estcetteimagequiat
choisieMimizan.Ilesteneffetpauvrementvtu,commel'occasionde
soninterventiondevantleroid'IsralAchab:"C'taitunhommeavecune
toisonetunpagnedepeauautourdesreins."Deuximelivredesrois(1,8)
1.7.4Sibylle
NenAsieMineuredurantl'antiquit,lemythedesSibyllesestpassen

GrcepuisRome.Cesfemmeslisaientdansl'aveniretlespresdel'Eglise
ontalorsvudansleursprophtiesl'annonceduMessie.Denombreuses
sibyllesonttreprsentesdansl'artchrtienmaisMimizan,aucunattribut
iconographiquespcifiquenepermetdel'identifierprcisment.
1.7.5Prophtesupportparunechauvesouris
Undesprophtesestsupportparunechauvesouris.Nousnesavonspass'il
s'agitd'unattributiconographique,d'uneplaisanterieoutoutsimplementd'un
lmentpurementdcoratif
1.8Cordonextrieur:
1.8.1Commentairegnralsurlecordonextrieur:
Cecordonsparelavoussuremdiane(lesprophtes)delavoussure
extrieure(lezodiaque).Commepourlesdeuxautrescordons,ilestornde
motifsvgtauxetdedeuxreprsentationsfigurativessituesauxdeux
retombesdel'arc.Cecordonneparcourtpasl'ensembledutympancaril
dmarreaumilieudesclaveauxinfrieursdelavoussureduzodiaque.
1.8.2Motifvgtal
Ladcorationfloralereposesurlarptitiond'unseulmotifvgtal.Cemotif
estconstitudequatrefeuillestrilobesnouesquisontintercalesavecune
feuilletrilobetigevase.
1.8.3Personnages
Deuxpersonnagessontsitusauxretombesdel'arc.Dufaitdeleurposition,
onal'impressionqu'ilssupportentlepoidsducordon.Cettesensationest
particulirementvisiblesurl'hommededroitecarilestagenouilletsesert
desonbrasdroitpourfacilitersonaction.
1.9Voussureexterne:LEZODIAQUE:
1.9.1Commentairegnralsurlavoussureextrieure:
Lethmegnralquiorneladernirevoussurereprsentelecycledu
zodiaqueetlestravauxdesmois.Cedcoupageastronomiqueetagrairea
permisl'EglisedefairecomprendreauxpaysanslesactionsdeDieusurles
Hommes.Ainsi,depuislacrationdumonde,letempsestjalonnparces
cyclesnaturels.
Enraisondelatailledecettearchivolte,lesculpteuraintroduitdeuxautres
thmesquin'ontprobablementaucunerelationaveclecycleduzodiaque.Ces
deuxscnesornentlesclaveauxdesextrmitsdel'archivolte.Celuide
gauchereprsenteunescnedelutteentreunchevalieretunliontandisque
celuidedroitemontreunhommeetsonmulet
Lecycleduzodiaquecommencegauchedel'archivolteetsetermine
droite.Orsil'onsuitcettelecture,ons'aperoitquecertainssigneszodiacaux

necorrespondentpasauxmoisetleurtravaux:
Lesraisonsexactesdecesanomaliesnouschappentencore.Sil'onpeut
exclurelaperturbationparlemontagedesclaveaux,enrevanche,ilest
possiblequ'unepartdeceserreurssoitduel'ignoranceiconographiquedu
sculpteur.Nanmoins,certainesdesinversionsobservesseretrouventen
Espagne.Ilestdoncpossiblequelesculpteuraitintroduitdesmodles
hispaniquesdansunprogrammefranais.
Lessculpturesdesdouzesignesduzodiaquenousmontrentunevisiondela
vieruraleautourdeMimizanauMoyenAge.Sil'onprendencomptedans
cetteapprochelesdformationsstylistiquesetculturellesintroduitesparle
sculpteur,ilestpossiblededgagercertainsaspectsethnologiquesdumonde
ruralmdival.
Ainsi,cesdiffrentesscnesnousmontrentleshabitsdespaysansen
fonctiondessaisons(braies,chausses,robeslongues,pelisson,chaperon,).
Lesoltaitlabourl'aided'unecharrueanaloguelacharruegyptienne
dutempsdespharaons.C'estuninstrumentprimitif,sansroue,lgeretun
seulmanche.
Lescralessemessontmoissonnesentl'aidedelafaucilleetnon
d'unefaux.Puis,ellessontbattuesauflaumoderne,semblableaux
instrumentsutilisspendantplusieurssiclesdansnoscampagnes.
LesoldesLandestaitfavorablelaculturedelavigneetdeschnes
1.9.2Janvier:Verseau
Pourillustrerlepremiermoisducalendrierchrtien,lesculpteurareprsent
ledieuantiqueJanus.Cepersonnagemythologiqueestledieudel'ancienne
RomeetdieudesPortes.Commeelles,ilaunedoubleface:l'unequiregarde
l'annequicommenceetl'autrequiesttourneverscellequisetermine.Le
verseauestsymbolisparunpersonnagequiversedel'eausurlattede
Janusbifrons.Cettereprsentationvoqueprobablementlesfortes
prcipitationss'abattantenjanviersurlesLandes.
1.9.3Fvrier:Poissons
Sousunarctrilob,unhommeestassis.Lemoisdefvriertantleplusfroid,
cetteprioden'estpasfavorableauxtravauxdeschamps.Onrestedonc
l'abridanssamaisonpoureffectuerdespetitstravaux.Deuxpoissons
symbolisentlesignezodiacal.
1.9.4Mars:Taureau
Avecl'arrivedutempsplusclment,lestravauxagricolesreprennent.Pour
illustrercela,lesculpteurareprsentunpaysan,accompagnd'unenfant,
taillantunarbrel'aided'uneserpette.Cettescneestsurmonteparun
taureau
1.9.5Avril:Balance
Surceclaveauonobserveunefemmequisepromnedansunespacearbor
quel'onpeutinterprtercommeunjardin.Ilsemblequ'elletientdanssamain
gaucheunefleur.Lesignedelabalanceestassocicepersonnage.

1.9.6Mai:Lion
Lemoisdemaiestreprsentparuncavalier.S'ilnefaitnuldoutequece
personnageestseigneur,ilestenrevanchedifficiledeprcisersonactioncar
leslmentsqu'iltientdanssesmainssontdtriors.Estilentrainde
chasser,defairelaguerre,devisitersesterres?Unlionstylisestreprsent
ausommetduclaveau.
1.9.7Juin:Cancer
Malgrlafortedgradationdececlaveau,onpeutobserverunhommequi
moissonneleseiglel'aided'unefaucille.L'crevisse,symbolisantlecancer
surmontecepersonnage.
1.9.8Juillet:Scorpion
Pourornerlemoisdejuillet,lesculpteurareprsentunpaysanarmd'un
flautenuenl'air.Ilestdoncoccupbattreleblqu'ilarangsespieds.A
sadroite,onobservedesgerbesquisontencorelies.Asagauche,le
sculpteuraplacunrcipientservantpeuttreramasserlegrain
frachementbattu.Lesigneduscorpionestsymbolisparunesalamandre.
1.9.9Aot:Vierge
Unpaysanfauchesonchampcarlemoisd'Aotestlapriodeol'onfaitla
secondecoupedufoin.Deuxsculpturessontassociescettescne:une
femmeetunetoilesixbranchesencadrededeuxentrelacs.La
reprsentationfmininesymboliselesignedelaviergetandisquel'toileest
probablementlpourvoquerlesforteschaleursdumoisd'aot.
1.9.10Septembre:Blier
Septembreestlemoisdesvendanges.Lesculpteuradoncreprsentun
paysanentraindefouleraupiedleraisindansunecuve.Paralllementcette
action,ilcueilleleraisinqu'ilmetdansunpanier.LesigneduBlierest
associcettescne
1.9.11Octobre:Sagittaire
Ceclaveaureprsenteunhommebrandissantunbtonetmenantson
troupeaudeporcsdansunechnaieafinqu'ilspuissentsenourrirdeglands.
Unpersonnagemihommemichevaletarmd'unarcbandsymbolisele
Sagittaire.
1.9.12Novembre:Chienchassantunlivre
LemoisdeNovembrenousmontreunescnedelabour.Eneffet,unhomme,
tenantdanssamaingaucheunaiguillon,guideunecharruetirepardeux
bufs.Surceclaveau,lesignezodiacalestremplacparunescnedechasse.
Eneffetonobserveunchienquimordlacrouped'ungigantesquelivre.
1.9.13Dcembre:lecapricorne
Lestravauxdeschampstanttermins,lesculpteuravaitreprsentun

hommeassisdanssamaisonetattabldevantunetablechargedemets.Le
signeducapricornetaitassocicettescne.Malheureusementcettescne
estpresqueentirementdtruiteaujourd'hui.
1.9.14Scnedelutte
Cepremierclaveauestornpardeuxscnes.Lapremirereprsenteun
chevalierpiedquicombatencorpscorpscontreunlion.L'quipementdu
guerrieresttrsminutieusementdtailletdmontreencoreunefoisl'adresse
dusculpteur:cottedemaille,heaumeconiquenasal,haubert,perons,
bouclier,pe.L'autrescneestsitueauxpiedsdulutteur.Ils'agitd'un
hommetendu,levisagedtournducombat,lesjambescroises,lesmains
surlapoitrineetdontlattereposesurlatted'unautrepersonnage.La
questiondelarelationentrecepersonnagecouchetlechevaliersepose.Or,
actuellement,aucunerponsen'atapporte.D'ailleursl'iconographiedece
claveaunouschappe.S'agitild'uneallusionaucombatdesvicesetdes
vertus,ducombatdeSanson,outoutsimplementducombatentrel'hommeet
l'animal?
1.9.15HommeetMulet
Lasculpturedcorantleclaveauinfrieurestl'heureactuellepresque
entirementdtruite,empchantainsisalecture.Ellereprsentaitunhomme
accompagnd'unmuletsymbolisantpeuttreleprophteBalaametson
nesse.
1.10Arcextrieur:
1.10.1Commentairegnralsurl'arcextrieur:
Cetarcdcoratifdlimitelabordureextrieureduportail.Sasurfaceest
recouvertepardeuxtypesd'entrelacsquiserunissentauniveaudelacl.
Auxretombesdel'arc,onobservedeuxpersonnages.
1.10.2Entrelacs
Danslapartiedroitedel'arc,lesentrelacssontcompossdetroisrinceaux
perlsetdontlerinceaucentralseddoublepourlaisserpasserlesdeux
autres.Enrevanche,danslapartiegauche,lesentrelacsnepossdentque
deuxrinceauxperlsquisontalternativementornsdefeuillesd'acanthe.
1.10.3Personnages
Lepersonnagesitulagauchedel'arcnepossdequ'unegrossette
d'aspectmonstrueuse.Desesgrandesoreillesdroitespartentlesdeux
rinceaux.Lepersonnagededroiteestplusoumoinscachparlesentrelacs.Il
estassis,lespiedsjoints,etiltientdanssesmainslesrinceaux.

2VERSUNEINTERPRETATIONGLOBALEDUPORTAIL

LesdiffrentesscnesquiornentleportaildeMimizanpeuventtre
interprtesisolment:
Lesmages:GlorificationdelaParoledeDieuincarnauseinducollge
apostolique.
ProphtesetleBaptme:Rdemption
ViergesSagesetFollesetlestravauxdesmois:allusionauJugement
dernier
Nanmoins,pourJ.Lacoste"Unepensebeaucoupplusforteexiste,quiles
regroupetoutesetquilesconvertitensupportstangiblesd'unedmonstration.
"Pourcetauteur,cetteclsetrouveraitdansledernierchapitrede
l'ApocalypsedeJeantraitantdelaJrusalemFuture.
"1Puisjevisuncielnouveau,uneterrenouvellelepremierciel,eneffet,et
lapremireterreontdisparu,et,demeriln'yenaplus.2EtjevislaCit
Sainte,Jrusalemnouvelle,quidescendaitduciel,dechezDieuelles'est
faitebelle,commeunejeunemarieparepoursonpoux.3J'entendisalors
unevoixclamer,dutrne:"VoicilademeuredeDieuavecleshommes.Il
aurasademeureaveceuxilsserontsonpeupleetlui,Dieuaveceux,sera
leurDieu"
Apocalypse(21,13)
"9Alors,l'undesseptAngesauxseptcoupesrempliesdesseptderniers
flauxs'envintmedire:"Viens,quejetemontrel'Epousedel'Agneau."
10Ilmetransportadoncenespritsurunegrandemontagnedegrande
hauteur,etmemontralaCitsainte,Jrusalem,quidescendaitduciel,de
chezDieu"
Apocalypse(21,910)
"23Elle(laville)peutsepasserdel'clatdusoleiletdeceluidelaLune,
carlagloiredeDieul'aillumine,etl'agneauluitientlieudeflambeau.
24Lesnationsmarcherontsalumire,etlesroisdelaterreviendrontlui
porterleurstrsors.25Lesportesresterontouverteslejouret26l'onviendra
luiporterlestrsorsetlefastedesnations."
Apocalypse(21,2326)
"1Puisl'AngememontralefleuvedeVie,limpidecommeducristal,qui
jaillissaitdutrnedeDieuetdel'Agneau.2Aumilieudelaplace,departet
d'autredufleuve,ilyadesarbresdeViequifructifientdouzefois,unefois
chaquemois,etleursfeuillespeuventgurirlespaiens."
Apocalypse(22,12)
"6Puisil(l'ange)medit:"Cesparolessontcertainesetvraiesle
SeigneurDieu,quiinspirelesprophtes,adpchsonAngepourmontrer
sesserviteurscequidoitarriverbientt"
Apocalypse(22,6)
"16Moi,jsus,j'aienvoymonAngepublierchezvouscesrvlations
concernantlesglises.JesuislerejetondelaracedeDavid,l'toileradieuse
dumatin.17L'espritetl'pousedisent:"Viens!"Queceluiquicoutedise
:"Viens!"Etquel'hommeassoiffs'approche,quel'hommededsir
reoivel'eaudelavie,gratuitement"
Apocalypse(22,1617)

D'aprsl'interprtationdeJ.Lacoste,onauraitdoncunevocation
symboliquedelaJrusalemnouvelle.Cettevilleestlafoiscitclesteet
citmessianiqueetparconsquentestuneimagedel'Eglise.

3LAGALERIEDESAPOTRES
3.1Commentairegnralsurlagaleriedesaptres
Endessusduportailproprementdit,ontrouve12statuesd'aptresentourant
unchristauttramorphe.Dixdesaptressontsitussurlemmeressautdu
murquelechristetdeuxd'entreeuxsontplacsendessous,surlacorniche
dupremierressaut.Cesdeuxaptresgarnissentdonclescoinonsduportail.
Laraisonprcisedecettepositiondeuxniveauxdesaptresn'estpasencore
rsolue.Cetensemblevientild'ailleursd'unportailquis'levaitsurlect
suddel'gliseparexemple?LaTourporchen'taitellepasprvuedansle
programmeoriginaldel'gliseobligeantainsidescendredeuxstatuesdont
laplacetaitdsormaisoccupepardesmurs?Ous'agitildelaposition
d'origine,trahissantalorsuneinfluencenavarraise?
IssudumotgrecApostolos,aptresignifie"envoy"etcorrespondaux
disciplesquelechristaenvoysdanslemondepourtmoignerdesagrce,
desarsurrectionetdesonEvangile.Lenouveautestamentprsente12
aptres:Andr,Barthlemy,JacquesleMajeur,JacquesleMineur,Jean,
JudasIscarioth,JudasThadde,Matthieu,Pierre,Philippe,Simon,Thomas.
AcettelisteseraajoutMatthiasquiremplaceraletraitreJudasIscariothet
plustard,onadonnlenomd'aptredessaintsquiontpoursuivi
l'vanglisationdesnationscommeSaintPaul,SaintMartinouSaint
Boniface.
Lenomdechaquesaintestinscritsurlemuretfaciliteainsileur
identificationcarcertainspersonnagesneportentpasd'attribut
iconographiquespcifique.Or,d'aprscesindications,deuxdesaptrescits
danslenouveautestamentn'ontpastreprsents.IlmanqueeneffetJudas
ThaddeetJacqueslemineur.IlsonttremplacsparSaintPauletBarnab
Commepourlespetitspersonnagessculptsduportail,l'artisteaintroduit
unegrandediversitdanslacompositiondessculptures.Cettediversit
s'exprimeparlatailledesaptres,parl'orientationetlamorphologiedesttes
(ge,cheveux,barbe,formedesyeux,),parlapositionetl'actiondesmains
ouencoreparladispositiondesdraps.Cespetitesvariationscrentune
impressiondeviequicontrasteaveclapositionfigeduchrist.Eneffet,
commepourlaviergedutympan,sapositionstrictementfrontaleluidonne
uneexpressionintemporelle.
Commepourl'iconographiedutympan,ilestpossiblequ'ilexisteunepense
plusglobalederrirecetteassociationdesaptresetduChrist.PourE.
Goyheneche,cettegalerieseraitgalementunevisionapocalyptique:
"4Vingtquatresigesentourentletrne,surlesquelssontassisvingtquatre
Vieillardsvtusderobesblanches,avecdescouronnesd'orsurleursttes.5

Dutrnepartentdesclairs,desvoixetdestonnerres,etseptlampesdefeu
brlentdevantlui,lesseptEspritsdeDieu.6Devantletrne,ondiraitune
mertransparenteautantqueducristal.Aumilieudutrne,autourdelui,se
tiennentquatreVivants,constellsd'yeuxpardevantetparderrire.7Le
premiervivantestcommeunlionledeuximeVivantestcommeunjeune
taureauletroisimeVivantcommeunvisaged'hommelequatrime
Vivantestcommeunaigleenpleinvol"
Apocalypse(4,47)
L'artistedeMimizanauraitalorsremplaclesvieillardsparlesaptres,
commecefutlecaslammepoquedansdiffrentesglises.
3.2Thomas
LenomaramenThomassignifie"jumeau"etdansl'EvangiledeJean,il
portelesurnomdeDidymosquisignifie"jumeau".Lesthologiens
expliqurentcesurnomparlefaitqueThomasauraittlefrrejumeaude
Jsus.LesartistesfirentalorsressemblerlesvisagesdeThomasetduChrist.
Adeuxreprisescetaptreafaitpreuved'incrdulit.Ilrefusaeneffetde
croirelarsurrectiondeJsusetl'AssomptiondeMarie.D'aprsune
lgende,ThomasauraittenvoyenIndepourconstruirelepalaisduroi
Gundophorus.C'estpourcetteraisonqu'ilestdevenulesaintpatrondes
btisseurs.
3.3Barnab
S'appelantenralitJoseph,lenomdeBarnabluiatattribuparles
aptres.Cesurnomsignifie"Hommedurconfort"ou"Filsdela
consolation".NChypre,d'unefamilledeLvites,ilentredansla
communautdeJrusalem.IlvaintroduirePauldanscettemme
communautetvaaccompagnercetaptreAntiochepuisdanssonpremier
voyagedemission.Dansl'artchrtienilestsouventreprsentl'vangilela
maincarilgurissaitlesmaladesenappliquantl'vangiledeMatthieusurle
corpsdesmalades.Onl'honoraitcommesaintpatrondestisserands,
protecteurdelagrleetdelamlancolie.
3.4Simon
Simonatsurnommle"Zlote"enraisondesonancienneappartenance
unesectejuiverigoriste.AprslaPentecte,JsusenvoieSimonenmission
enEgypte.Ensuite,ilseraitpartiprcherenPerseavecl'aptreJudeThadde.
Acetteoccasion,ilsserontgorgspouravoirrenversdesidolespaennes.
3.5Matthieu
Avantdedeveniraptre,MatthieutaitreceveurdesimptsCapharnam.Il
rdigealepremierdesquatrevangilesetparti,selonlalgende,vangliser
l'Ethiopie.Durantcettemissioniltriomphededeuxmagesetdeleurdragon.
Matthieuestlepatrondesbanquiersetdesagentsdufiscetsonsymbole
vangliqueestl'ange.
3.6JacquesleMajeur
FilsdeZbde,frreandel'aptreJeanl'EvanglisteetcousindeJsus.

AvecPierreetJean,ilestl'undesdisciplesprivilgisdeJsusquiassistrent
satransfigurationpuissonagoniesurlemontdesoliviers.Ilpartitprcher
enSyriepuisrevintJrusalemoilseradcapit,vers44,surlesordres
d'HrodeAgrippa.
Lafindesavietanttrsmalconnue,denombreuseslgendessontnes.La
plusclbreenfaitl'vanglisateurdel'Espagneountombeauluiest
consacr(SaintJacquesdeCompostelle).Cettespulturesuscitel'intrtde
trsnombreuxplerinset,audbutdel'anmil,ceplerinagedevientl'undes
plusimportantsdel'occident.LastatuedeJacquesMimizanestl'unedes
plusanciennesreprsentationsdel'aptreentantqueplerin(coquille,bton,
panetire).Cechoixpeuts'expliquerparlasituationdel'EglisedeMimizan
surlecheminctiermenantSaintJacquesdeCompostelle.
3.7Pierre
PierreetsonfrreJeanvivaientCapharnamoilsexeraientlemtierde
pcheur.Jsuslesappelaetilsdevinrentsespremiersdisciples.Trsproche
delavieduChrist,Pierrevajoueruntrsgrandrledanslaconstructionde
l'Eglise.IldevintlepremierchefdelacommunautchrtiennedeJrusalem,
puisvers44,ilseraitpartiprcherRome.Vers64,Pierreseracrucifila
tteenbasl'occasiondesrpressionsantichrtiennesmenesparNron.
SurlareprsentationdePierreMimizan,onnotelaprsenced'unecldans
samain.CesymboleestunchoautextedeMatthieuconcernantlaremise
desclsduroyaumedesCieuxPierreparJsus:
"18Ehbien!moi(Jsus)jetedis:TuesPierreetsurcettepierrejebtirai
monEglise,etlesportesdel'Hadsnetiendrontpascontreelle.19Jete
donnerailesclsduRoyaumedescieux:quoiquetuliessurlaterre,cesera
tenudanslescieuxpourli,etquoiquetudliessurlaterre,ceseratenu
danslescieuxpourdli."
EvangiledeMatthieu(16,1819)
3.8Paul
NTarse,enAsieMineure,vers10,ilestnaturaliscitoyenromain.Avant
saconversion,ilperscutalespremierschrtiensdeJrusalem.Puis,surle
chemindeDamas,Jsusluiapparut.Alorsgde25ans,ilseconvertitau
christianismeetchangeasonnomdeSaulenPaulparhumilitcarenlatin
Paulussignifie"petit".
Pauln'estpasproprementparlunaptrecariln'ajamaisconnuJsus.
Nanmoins,ilestconsidrcommel'aptrequiavanglislaGrceet
Rome.Danslesannes60,ilrencontrel'aptrePierreRome.Ilsseronttous
lesdeuxarrtspuismartyrissparNron.Etantuncitoyenromain,Paulaura
leprivilged'tredcapitl'pe.L'instrumentdesonsuppliceest
reprsentMimizan.
3.9Jean
FilsdelasurdeMarieSalometfrredel'aptreJacquesleMajeur,il
exeraitlemtierdepcheursurlelacdeGnsareth.AvecPierreetJacques,
ilfaitpartiedesdisciplesprfrsdeJsusetcetteparticularitexpliquesa
positiondanslagaleriedeMimizanpuisqu'ilestlagaucheduChrist.Ala
dispersiondesaptres,ilreoitl'ordred'vangliserl'Asie.Ils'installealors
EphseoMarielesuit.IlycrirasonvangilepuisuneApocalypse.D'aprs

unelgende,Jeannefutpasmartyris.Eneffet,ilauraitsubiuneassomption
comparablecelledelavierge.Sonemblmeestl'aigleetilestlepatrondes
libraires.
3.10Philippe
PhilippeestoriginairedeBethsadeenGalile.LeNouveauTestamentnous
renseigneassezpeusurlaviedel'aptreetc'estsurtouttraverslalgende
dorequenousleconnaissons.D'aprscelleci,Philippeseraitpartien
missiondanslesuddelaRussieavantd'trearrtetemmendevantla
statuedeMarspourtresacrifi.C'estalorsqu'undragonsurgit.Cetanimal
tualeprtreetdeuxsoldatset,desonhaleineempoisonne,ilrendittoute
l'assistancemalade.Encontrepartiedeladmolitiondel'idole,Philippe
guritlesmaladesetressuscitalemort.Cependant,quelquetempsplustard,
ilseracapturnouveau.Ilseraalorslapidpuiscrucifi.Philippeestle
patrondeschapeliersetdespatissiers.
3.11Matthias
AprslamortdeJudasIscarioth,untirageausortfutorganispourle
remplaceretMatthiasfutchoisi.LeNouveauTestamentnenousdonnepas
d'autresinformationssurlaviedecepersonnage.Cependant,diverses
lgendesnousdcriventlafindesavie.Pourcertaines,ilestmort
paisiblementenJude,pourd'autresilatcrucifiRomeetencorepour
d'autresilatlapidpuisdcapitlahacheTrves.
3.12Andr
OriginairedeBetsade,AndrestlefrreandePierreetcommeluiest
pcheursurlelacdeTibriade.C'estlepremieraptresuivreleChristet
tientdoncuneplacemajeureparmilessaintsd'Occident.D'aprslalgende
dore,ilprchaenGrce,enAsieMineureetenRussie.En60,ilfut
martyrisparpendaisonsurunecroixauxmontantsobliques.
3.13Barthlemy
DesonvrainomNathanael,Barthlemynejoueaucunrledansles
EvangilesetdanslesActesdesaptres.AprslamortduChrist,ilpartit
vangliserl'Arabie,laMsopotamieetl'Inde.Ilfutcorchvifpuiscrucifi
enArmnie.Cesuppliceluivautd'trelesaintpatrondetouslescorpsde
mtierquitravaillentlapeauetlecuir:bouchers,tanneurs,
3.14LeChristauttramorphes
LeChristestassissuruntrneinscritdansunemandorlequadrilobeorne
defeuillage.Derriresattecouronne,unnimbecrucifrecroix
fleuronneestsculpt.Samaingauchetientlelivresacrtandisqu'ilbnitde
samaindroite.Entresespiedsestreprsentunmotifvgtalsymbolisant
peuttrel'arbredevie.Danslescoinonssontreprsentslesemblmesdes
quatrevanglistes:l'Homme(SaintMatthieu),l'aigle(SaintJean),lelion
(SaintMarc)etlebuf(SaintLuc).
CettereprsentationduChristauxttramorphesestdirectementinspirede
l'ApocalypsedeSaintJean:

"6Devantletrne,ondiraitunemertransparenteautantqueducristal.Au
milieudutrne,autourdelui,setiennentquatreVivants,constellsd'yeux
pardevantetparderrire.7Lepremiervivantestcommeunlionle
deuximeVivantestcommeunjeunetaureauletroisimeVivantcomme
unvisaged'hommelequatrimeVivantestcommeunaigleenpleinvol"
Apocalypse(4,67)

4CONSIDERATIONSSTYLISTIQUESDELASCULPTURE
DUCLOCHERPORCHEDEMIMIZAN
4.1Influencesespagnoles
CetteapprochestylistiqueduportailetdelagaleriedeMimizana
particulirementbienttudieparJ.Lacoste.Cetauteurvoittoutd'abord
uneoriginestylistiqueespagnoledanslesstatuesdeMimizanetplus
particulirementavecl'unedesuvresmajeuresdelafinduXIIesicle:le
porchedelagloiredelacathdraledeSaintJacquesdeCompostelleralis
parleMatreMathieu.Cetteinfluenceestvisibledanslaformeetleportdes
manteaux(drapsvolumineux,chuteencascade),dansl'aspectdesplis
(gras),danslaphysionomiedesttes(structurerectangulaire)etdescorps(un
peulourds).Lesbandeauxdcoratifsmontrentgalementdegrandes
similitudesentrecesdeuxoeuvres.
Cesressemblancestmoignentdoncdelaconnaissanceapprofondiedu
sculpteurdeMimizanpourletravaildumatreespagnol.Ilestdoncfort
probablequelesculpteurdeMimizanaitparticipauchantierdela
cathdraledeSaintJacquesavantdevenirtravaillerMimizan.Sicette
hypothseestjuste,l'ensembleduportaildeMimizanpourraitdaterdudbut
XIIIecarleportaildelagloireatterminpeuaprs1200.
LeMatreMathieun'apasseulementinfluenclesculpteurdeMimizan.Il
existeainsienEspagneunensembled'dificesmontrantdesaffinitsavecle
porchedeMimizanetdatantdudbutXIIIe:
GALICE
PortailoccidentaldelaCathdraled'Orense
PortaildelacathdraledeTuy
CASTILLE
PortailoccidentaldelaCathdraledeCiudadRodrigo(Salamanque)
VoussuresdeSantoDomingodeSoria(BurgosetSoria)
ChapiteauxdelasallecapitulairedeBurgodeOsma(BurgosSoria)
Portaild'AhedodeButron(BurgosetSoria)
PortaildeCerezodeRiotiron(BurgosetSoria)
EglisedeButrera(BurgosetSoria)
ReliefdeVillasanadeMena(BurgosetSoria)
SantoDomingodeSilos:affinittrsfortesetMaitredeSilosestprochede
Mathieu
NAVARRE

PortailseptentrionaldeSanMigueld'Estella
SantiagodePuentelaReina(Mmeartiste?)
4.2Influencesfranaises
DiffrentslmentsdansleportaildeMimizandmontrentquelesculpteura
galementacquisunvocabulairedcoratifl'espritgothique.Ceslments
gothiquessontvisiblesdanslescordonsdcoratifssitusentrelesvoussures,
dansleschapiteaux,danslesvgtationsplaquessurlesfondsdes
archivoltesetdanslespetitspersonnagesgrimaantdescordonsdcoratifs...
Orcetapprentissagenes'estpasfaitenEspagnemaisenFrance.Si
l'influenceduPoitouetdelaSaintongeseressentdanslareprsentationde
l'archivolteduzodiaque,ilsemblequel'artistedeMimizanaitacquisson
lgerbagagegothiquelorsdelaconstructiondel'glisedeSaintSeurinde
Bordeaux.Eneffet,outrelemmepartiarchitecturalentrelesdeuxdifices,
lasculptureesttrssimilaire.DansleportailsuddeSaintSeurincommenc
audbutXIIIe,onretrouvedanslespersonnageslesmmescaractres
physiques,lesmmestypesd'habillementetlesmmestypesdegestes.Du
pointdevuedeslmentsdcoratifs,onnotegalementdegrandes
similitudesdanslesreprsentationsarchitecturalesetdanslesmotifs
vgtaux,
4.3LesdiffrentesactivitsdusculpteurdeMimizan
D'aprssonanalysestylistique,J.Lacosteaessaydereconstituerla
dmarchedusculpteurdeMimizandurantsonactivit.
Formationdansl'atelierdeCompostelleetrencontredesculpteursquise
rpandirentenCastilleetenNavarre.
PeuttretravailenNavarre
VaenFranceetparcourtlaSaintonge
IltravailleSaintSeurinetacquiertpendantcechantierdeslments
dcoratifsgothiques
SculpteleportaildeMimizanetestpeuttregalementlematred'oeuvre
RetourneenEspagneoilraliseleportaildeSantiagodePuentelaReina

You might also like