:

"O
'O
'CD

co

BF
1598

H673

Zieliski, Tadeuai
Hermes Tr:

toe

D-r t A
/'>

I)

o/tsor

E
l' u

USZ

iwtrsyeiu

LISKI

E
War stawa kii
1

HERMES
TRISMEGISTOS
S T
Z

CYKLU:

U DJ U U

WSPZAWODNICY CHRZECIJASTWA
Z

,/

.1/

ZYGMUNT POMARASK1

SPKA

*?.

HERMES TRISMEGISTOS

Winiet

okadkmv wykona

Jan Rembowski,

TADEUSZ ZIELISKI

D-r

Profesor Uniwersytetu

W ar

eaws kie g

HERMES
TRISMEGISTOS
S T U
Z CYKLU:

WSPZAWODNICY CHRZECIJASTWA

ZAMO
ZYGMUNT POMARASKI

SPKA

1'RAWA AUTORSKI K ZASTRZEONE

/J r
TA I) .s.z z / E / A S /f /
C //
B
N 1 N E 7 E /V // A' R 1 /; T W EN 1
OiV
/*

>'

/-'

fi

>'

f/

>'

Tocania

W . AZARSKIEGO
w Warseawit

9 2

Xiec/iaj

samego
i

cjtowiA

siebie:

mylcy

e jest

pozna

niemiertelny,

e przyczyn mierci jest mio".

Z objawie hermetycznych".

O
si

wspzawodnikach chrzecijastwa"

dawniej:

wiciela

nie

mwio

wiat staroytny, w okresie narodzin Zba-

ugrzz

ostatecznie

samolubstwie, niedowiarreformy pierwszego cesarza

rozpucie; obudne
rzymskiego adnego pokarmu nie daway sercu; filozofja
ostrzya swj dowcip w sporach bezpodnych; z wyzospoglday na modlcych si wspaniae,
conych
obojtne bawany. Wtenczas ozwa si
lecz zimne
gos z Nieba, zwiastujcy pokj ludziom dobrej woli
zostali zbawieni*...
i
ludzie usuchali tego gosu
To wyobraenie o zwycistwie chrzecijastwa nad
otaczajcym je wiatem staroytnym odznacza si prostot i dostpnoci; wszelako, po-pierwsze, jest ono
niesuszne, a po-wtre, jak sdz, obniajc godno
wiata staroytnego, obnia jednoczenie godno chrzecijastwa. Czowiek naiwny zazwyczaj po skoczonej
jest on slawalce upokarza przeciwnika, dowodzc,
gupi, i pody: rozumniejsi atoli ludzie wiedz, e,
by,
stwie

wity
i

poniajc

przeciwnika,

poniaj te

D-r Zieliski: Hermes Trisuiegistos.

siebie.

To samo ma1

wbrew wyoonej powyej opinji, przyjaciel

idei chrzecijaskiej skonny bdzie uzna za podan
inn odpowied na pytanie co do przyczyny jej zwycistwa: zwyciya ona nie przeto, e bya rodkiem jedynym, ale e bya rodkiem najdoskonalszym do osigzbawienia. To wanie zdanie ponicia pokoju duszy

my

tutaj;

dziela autor obecnej rozprawy; rzecz prosta, nie dlatego,

e, jako chrzecijanin, uwaa je za podane, ale dlatego, e, jako badacz, uwaa je za suszne.
Ponowne zbadanie pytania co do wspzawodnikw
chrzecijastwa

jest

jednem

z najpilniejszych

zada

nau-

naszych czasw; a zarazem, dla jego rozwizania rozporzdza ona o wiele obfitszym materjaem,
ni w epokach poprzednich. Papirusy, ktrych tak znaczliczb w ostatnich czasach odnaleziono, a obok nich
dokumenty pokrewne, pozwalaj nam na snucie wnioskw o dziedzinie nieznanej lub mao znanej naszym poprzednikom
o dziedzinie ycia religijnego mas ludoki historycznej

wych; postpy nauk przylegych egiptologji, assyrologji

daj
okrelenia tej czstki, ktr rei innych
ligijne wyobraenia cudzoziemskie wniosy do wspzawodniczcych z chrzecijastwem wiar; nakoniec, pod
wpywem tych materjaw nowych, teksty, znane uprzednio, stany przed nami w nowem wietle i ulegy mniej
lub wicej radykalnemu przewartociowaniu.
To, co powiedziano wyej, stosuje si szczeglniej
do tego prdu, ktremu rozprawa niniejsza jest powicona do hermetyzmu. Nie spodziewam si, aby wyraz

mono

ten wiele czytelnikowi

mwi;

by moe,

wszake,

prze-

czytawszy nasze motto wraz z podpisem, czytelnik zdumiony by uytem w niem sowem hermetyczny* sowem,
z ktrem przywyk on kojarzy zupenie inne wyobraenie, cakiem nie religijne. Tak, sowo to jest jedynym

ladem, jaki hermetyzm pozostawi w naszej wiadomoci. Ale

ono wskazuje,
hermetyzm ongi by potg;
wykad, niej podany, udowodni to w caej
sdz,
i

peni. Nie zataj przed czytelnikiem,

e bezporedni ku

niemu pobudk byy prace, jakie w latach ostatnich

powicili hermetyzmowi uczeni zachodnio-europejscy,
zwaszcza za najnowsza rd nich prca Reitzensteina:
Poimandres" (Lipsk 1904). Czytajc dzieo to, uczuem

yw

dla autora

wdziczno

za materja, jaki przytacza,

jednoczenie widziaem rnic, dzielc nasze sdy

na gruncie najistotniejszych zagadnie co do pochodzenia
znaczenia nauk hermetycznych, rnic, wynikajc, jak mi si zdaje, z nazbyt wybujaej u badacza niemieckiego egiptomanji. Z tej rozbienoci sdw zrodzia si we mnie potrzeba przedstawienia rozwoju oraz
istoty hermetyzmu w tej postaci, jaka wydaje mi si
suszn wedle najnowszych danych naukowych, innemi sowy, potrzeba napisania rozprawy poniszej.
ale

I.

Zarodw hermetyzmu naley szuka w kraju, ktry,

wedle jednomylnego wiadectwa staroytnoci, by ojczyzn samego Hermesa, w Arkadji, mianowicie w tej
jego miejscowoci, ktra otacza najwysz jego gr
Killenc. Komu zdarzyo si, w drodze do Koryntu Aten,
przez zatok korynck, t zachwycajc modr
rzek, wijc si midzy rwnolegemi acuchami gr
Grecji rodkowej Peloponezu, ten z pewnoci pamita
Killen z jej nienym wierzchokiem, ktry tak jaskrawo odbija na tle caego przepychu poudniowej przyrody, ogarniajcej podrnego, na tle sodkiego oddechu morza, po ktrem jego okrt sunie. Killena jest
to stranica Arkadji, a jednoczenie jej symbol; rzeczywicie, to sielankowe wyobraenie o Arkadji, ktre zyskao popularno i u nas dziki pastoraljom wieku XVIII,
bynajmniej nie odpowiada prawdzie. Staroytni znali
jako krain surow, z dugotrwaemi i srogiemi zimami,
gr, dbowemi pokrytych lasami, w ktrych przyi

pyn

pen

tuek mia wszelki zwierz dziki, zwaszcza za niedwiedzie; niedwiedziom wanie zawdzicza ona swoj nazw (Arkadia od greek, arkos = arkos niedwied").

zachodniej tylko czci maj stok prawidoku morzu; we wschodniej, ktr tu mamy na wido-

Rzeki

wy

jej

wpieraj si one w poprzeczne acuchy gr, przez

ktre musz przebi sobie niewidzialn, podziemn droto tak zwane katawotry", przedmiot zabobong;
nej trwogi dla jej mieszkacw w staroytnych
nowych
czasach. Niekiedy, rzeka, przed znikniciem w katawoku,

tworzy jezioro; takie jest synne jezioro Stymfalskie u podna Killeny. Rzecz jasna,
katawotry uchodziy za wstp do strasznego krlestwa cieniw. Jezioro
Stymfalskie syno, jako rzeczywisty przedsionek pieka; tutaj
niegdy krwioercze ptaki Stymfalidy,
polujce na dusze, dopki nie wystrzela ich bohateroswobodziciel Herakles. Jeszcze synniejsza bya druga
rzeka w okolicach teje Killeny, spadajca w bezde
trze,

yy

ze stromej

skay

czarnej

labiryncie

dzikich gr; na-

dalszy
poprostu Straszna Styx, sdzc,
jej bieg tworzy mroczn rzek podziemu, po ktrej cienie umarych
do wiecznej beznadziejnej krainy.
Jej woda uchodzia za miercionon dla ludzi: uywano
na wzr ordaljw redniowiecznych
podczas
jej tedy

zywano

pyn

najuroczystszych i najstraszniejszych lubw. I jeszcze

jedno dziwne
co do tej wody podanie, a mianowicie,
rozpuszczaa w sobie wszelkie moliwe metale; widzimy std
na tern polega szczeglno tego
i
woda Styxu obudzia zaciekawienie take
podania,

kryo

rd

czasach nowszych postabadaczy - chemikw.

nowiono sprawdzi jego suszno. Znakomity Niebuhr
woda Styxu zawiera w sobie
wyrazi domniemanie,
sole siarczane, lecz oparcia dla hypotezy swej nie znalaz.
roku 1813 archeolog duski Broendstedt, pragnc
rozstrzygn zagadnienie w sposb stanowczy, odwiz
do Kopenhagi dla analizy chemicznej szczelnie zakorko-

wan

butelk wody styxowej, wynik atoli analizy nie

by pocieszajcy: okazao si,
jest to woda zwyczajna.
Czytelnik dowie si niebawem, dlaczego uznalimy
za stosowne rozwodzi si o wasnociach chemicznych
wody styxowej; tymczasem wrcimy do rozpocztego opi-

su.

Mieszkacy

kraju niedwiedziego" nie byli rolnika-

do epoki historycznej podrwiwano z nich,

ywili si naturalnemi podami swoich lasw dbowych,
Surowa ich kraina nie rodzia zboa: zielone
zbocza gr, o ile nie szumiay lasem, suyy, jako pastwiska. Arkadjanie, o ile nie yli z myliwstwa, byli pasterzami. Zycie za pasterskie, z jego swobod i dostatkiem wczasu, usposabia ku marzycielstwu, ku wyostrzeniu myli
sowa, ku poezji. Tam, na nienym szczycie Killeny, niebo styka si z ziemi: tam, bg niebios,
Zeus, zapodni bogini-Ziemi, ktr Arkadjanie nazywali poprostu mam", Maj; synem Zeusa
Mai by
mi:

odmi.

Hermes

Killeski.

Hermes da pocztek

wszelkiej rze-

czczono go przeto na Killenie, jako

symbol twrczych si przyrody. Z istoty swej Hermes
czy, ktra istnieje;

by

wszechogarniajcym bogiem Arkadji; jednakowo

wyobraeniu o nim wybiy si na plan pierwszy te

znamiona, ktre warunkowa rodzimy byt Arkadjan. Naprzd tedy Hermes by bogiem-opiekunem ycia pasterskiego; przedstawiano go chtnie w postaci najbardziej

podanego gocia

zwracajcego zbkanego
baranka (Hermes Kriophoros)...
tej roli, wszake,
pasterzy,

wypado Hermesowi wytrzyma szczeglnego rodzaju

wspzawodnictwo: rd ssiadw bujnie krzewi si kult
Apollina Karnejskiego, ktry, jako Apollon Nomios, takby bogiem pasterskim. Arkadjanie nasi nie dali si
zbi z tropu: ich bg by, mimo wszystko, lepszy".
I oto,
w celu udowodnienia tej opinji, pieniarze ich


uoyli piew

bdc,

jak Hermes, niemowlciem jeszcze

zrcznie uprowadzi Apollinowi cae stado bykw.
o

tern,

sposb podkopano ostatecznie powag bogawspzawodnika: rzecz prosta, skoro Apollo nie umia
ten

wasnego upilnowa
wierza jego pieczy

Wspomniaem

stada, to niebezpiecznie

byoby

po-

inne.

pieniarzach;

rzeczywicie, byli
pieniarze w Arkadji. Skadanie pieni byo naturalnym
owocem kontemplacyjnego ycia pasterskiego; bajarze arkadyjscy piewali swe jednostajne, przecige dumki przy
akompanjamencie gry na niewymylnem narzdziu o kilku strunach, ktremu rezonans nadawa w* wydrony, chelys. Instrument w, oczywicie, by podarunkiem Hermesa, ktry w ten sposb sta si i na tem
polu szczliwym wspzawodnikiem Apollina. Rozumie
si, jednak,
waniejsz, nili granie na strunach, rzecz bya tre pieni, dar wizania myli i sw: rwo

nie t umiejtno da czowiekowi Hermes, skd te

sama sztuka tumaczenia" (greckie hermemeuein) otrzymaa od niego swe miano, sam on nastpnie, jako dawca
opiekun mowy, otrzyma zaszczytny przydomek:
i

logios.

Tak troszczy si Hermes

wyznawcw

swoich,

przecie po mierci. Wspominaem ju o tajemniczych katawotrach" ziemi arkad3'jskiej, nastrczajcych ludziom myl o bezpoiedniem
ssiedztwie krlestwa cieniw; pod wpywem tego ssiedztwa zaszo co bezprzykadnego w religjach plemion greckich
tene Hermes
powstao wierzenie,
odprowadza te dusze w wiat zagrobowy, rozrywajc
w ten sposb zason, ktra dla wszystkich pozostaych
bogw i ludzi oddziela oba wiaty od siebie. Czczono
wic Hermesa, jako przewodnika dusz" (psychopompos);

gdy yli;

nie

opuszcza

ich


wada

on

laska,

sot,

mrocznemi drogami

kdy uchodz

fale

to laska; ledwie

cego

ten

ktra nakazuj'- im

tam,

kdy

poda

za nim

prze] ada Styx, tam,

Stymfalskiego. Tak, potna

dotknie ni czowieka czuwaj-

jeziora

Hermes

zasypia natychmiast; ledwie

ni

pi-

dotknie

ten

natychmiast si budzi. Istotnie, jako porednik midzy dwoma wiaty, rozporzdza on t

si
tajemnicz, ktra utajona jest w onie ziemi, w przybytku mierci i snu. Std zrodzio si wyobraenie o Hermesie, jako o bogu czarw i czarodziejstwa; czytelnik
domyli si, zapewne, jego laska zota jest rodzicieltej laski czarnoksiskiej, ktrej
skinienie nadawao
moc i skuteczno zaklciom wszystkich magw czarodziejw czasw nastpnych.
Oto jest znaczenie Hermesa w jego ojczynie arkadyjskiej, w krtkich ujte sowach; lecz, jak wiadomo,' kult jego nie ogranicza si do Arkadji. Arkadja
nie moga wyywi wszystkich swoich synw; nie majc dla nich zboa, wyprawiaa ich we wszelkie strony
wiata greckiego i nie-greckiego. Podrny w wiecie
staroytnym zwaszcza w okresach wczeniejszych by
istot mniej lub wicej bezprawn; po miastach jeszcze
ochrania go Zeus Xenios, ale na drogach nikt si ofj
nie troszczy. I oto nasi Arkadjanie modlili si do swego rodzimego Hermesa, aby dobrotliwie prowadzi" ich
na ich drogach: w ten sposb pozyska Hermes znaczenie nowe, jako bg, bezpieczestwo zapewniajcy na
gocicach, w stosunkach midzy ludmi, a nastpnie
i w stosunkach midzy pastwami. Zota jego laska staa
cego,

ca

si symbolem podry

handlu,

jako symbolem tym

pozostaa dotychczas. Lecz jakie

wdrujcy
bg zele

Arkadjanie?
t.

j.

ycie

co zele

to

pene

pdzili ycie owi

przygd; co im

Hermes tern si

cieszyli.

Dzi

opowieci uda si ubawi lub rozczuli suchaczy to

Hermes bogosawi mowie; jutro uda si korzystnie
sprzeda jak rzecz, za bezcen nabyt to Hermes bogosawi temu targowi; kiedyindziej zdarzy si znale co

to

Hermes posya t rzecz znalezion, ktra od

niego otrzymaa sw nazw (hermaion); gdy za przycinie
potrzeba nie bdzie grzechem skra, co si uda, Hermes przebacza zodziejom. Zstpujemy mimowoli w
poziome krgi wyobrae; c pocz: arkadyjscy poszukiwacze przygd, poza swoim krajem, nienajlepsz cieszyli si saw. Odbio si to rwnie na roli Hermesa

dobrego

do

Olimpie powszechnogreckim: stanowisko jego rd

innych bogw byo zupenie podrzdne, odpowiednie do

pooenia jego czcicieli arkadyjskich, zmuszonych chleba

szuka na obczynie. Ale o tern mowa bdzie niej.
swego boga,

Zato ile naopowiadano o askach

skoro udawao si?, z garci zota, wrci do ojczyzny!

wtenczas rzeczywisto mienia si kolorami bani,
a Hermes, szafarz sowa
dowcipu, nie wymaga bynajmniej cisego przestrzegania prawdy. O najsynniejszych
poszukiwaczach przygd
cae cykle legend: byo
ich, przed innymi, dwch. Jeden, syn rodzony Hermesa,
najwikszy na wiecie przebieglec i owca skarbw, Aumwi o nim
tolykos (Sam-wilk"). Przewysza on
Homer wszystkich swoj umiejtnoci kradziey krzywoprzy sigania: odpuszcza mu to Hermes", t. j. da mu
raz nazawsze, jako synowi, pozwolenie na naduywanie
imienia swego przy lubach. Domyla si tylko moemy opowieci, jakie o sprawkach jego zodziejskich
kryy; tradycja zachowaa nam jeden tylko lad, wskai

kryy

zujcy,

e iest on prarodzicem wszystkich

oszustw wia-

bajkach zachodnio-europejskich, jak w naszych ojczystych. ladem tym jest opowie o tern, jak

ta,

zarwno


zdoby on godn

siebie

10

towarzyszk ycia

osobie Me-

(imi przejrzyste, od medomaj"; znaczy

mdralina"), ktra umiaa przemienia si w rozmaite zwierzta
i
tern przynosia zyski ojcu swemu: zamieni si w konia
ojciec sprzeda j, ona za w pierwotnej swej postaci do
niego wraca. Razu pewnego sprzedana zostaa w ten
sposb Autolykosowi, ktry, rzecz zrozumiaa, pozna
si na sztuce starego, lecz za to uczyni ze swego tecia.
Drugim bohaterem, ulubiecem Hermesa, by przebiegy Odysseusz... Kady si zadziwi: wszak by to krl
Itaki, eglarz, pogromca Troi! Tak, zapewne: w tej postaci wystpuje on u Homera, ktry
prawdopodobnie,
po kilku metamorfozach
przyj uszlachetni posta
stry

prastarego

wczgi

arkadyjskiego.

pierwotnie

by

wczg, o tem dobrze pamitali Arkadjanie,

ktrzy widzieli w nim zaoyciela swego miasta Feneusu,
lecego w ssiedztwie gry Killeny jeziora Stymfalskiego. Tak, by to prastary Hermesa arkadyjskiego uluon tym

sam Hermes, jego ziemska hypostadlatego Hermes opiekuje si nim w Odysseji; dla-

bieniec, albo raczej

za";

si cr Autolykosa;
do Hadesu odbyo si, wedle Aj-

tego matka jego Antykleja zowie

dlatego jego

znijcie

schylosa, przez katawotr" jeziora Stymfalskiego.

Ju

mniemaniem, jakoby Homer dawa najstaroytniejsze formy mitw greckich: nie, mity
owe przeszy u niego przez tygiel kultury joskiej w kolonjach Azji Mniejszej, formy za pierwiastkowe zacho-

dawno rozstalimy si

way si w

Grecji

waciwej, skojarzone

z kultami, ktre

ocaliy je od zapomnienia i spaczenia.

Prastara tosamo mitologiczna Odysseusza z Hermesem pomaga nam zrozumie pewn osobliwo, ktra
w silne wprawiaa zakopotanie mitologw i staroytgenealogj, wea mianowicie
nych i nowoytnych,

11

znany bg arkadyjski, kolorogi Pan, wystPenelopy; genealogja ta

puje, jako syn Hermesa
wszake nie tumaczy jeszcze istoty tego dziwnego bozrozumie, musimy zniy si do naiwnej
ga". Aby
gruboci wyobrae pierwotnych, gdy cudowny instynkt
gatunkw zwierzcych kaza widzie w nich istoty nie
niszego, lecz wyszego rzdu, w porwnaniu ze sabym,
bezradnym czowiekiem. Pasterze arkadyjscy, dla ktrych
karmicielkami
dobrodziejkami, wyobrakozy byway
ali sobie swego boga w postaci koza; sdz nawet,
bya to forma pierwotna religji arkadyjskiej, poprzedzajca hermetyzm. Gdy zapanowa ten ostatni, jako forma
religijna doskonalsza, wypado oba bstwa powiza ze
sob; najnaturalniej byo zrobi Pana synem Hermesa.
Prastary rapsod, ktremu zawdziczamy jedno z najdawautor hymnu homerycniejszych wiadectw o Panie,
kiego" ku czci tego boga nie bez humoru wywiza si
ze swego zadania: nader wdzicznie maluje on przeraenie biednej poonicy na widok kolonogiego rogatego
niemowlcia. Matka ratuje si ode ucieczk, lecz Hermes nie straci gowy: zawinwszy synka w skr zajcz, uda si na Olimp, aby podzieli si radoci z bogami. I, rzeczywicie, wszyscy bogowie si ucieszyli
nazwali go Panem za to,
wszystkim rozradowa serce".
przekadzie logika ginie: autor imi wasne Pan"
wysnuwa ze sowa pan wszystko". Pomimo nieprawdopodobiestwa tej etymologji (Pan, drugi przypadek
Panos oczywicie, nie moe mie nic wsplnego z pan,
dr. prz. panos) zyskaa interpretacja powysza wielk
popularno; wszelako, przenikliwsi potomkowie nie zadle ktrej

dowolili si, rzecz prosta,

naiwn

rza-homerydy. Bg pasterzy
dy,

nastrcza si

stad,

interpretacj pienia-

bg

dzikiej

dla interpretacji bardziej

przyro-

gbokomyl-

12

nej, dla interpretacji />ateistycznej.

Zaczto widzie

w nim

wszechboga", uosobienie przyrody w jej zespole; wynikiem tego rodzaju spekulacyj staa si, ju w okresie
walki chrzecijastwa z pogastwem, tak szeroko znana
legenda o mierci wielkiego Pana". Ale
chrzecijastwo tryumfujce nie strcio wszech boga" pogaskiego
w otcha zapomnienia: wierne dnoci swej do zamieniania bstw zwycionych w demonw, uczynio ono
za*
z Pana z jego licem zwierzcem ducha mroku
Najstarsze wizerunki djaba przypominaj niewtpliwie
kolonogie rogate monstrum, na ktrego widok matka
rodzona w przeraeniu ucieka z
poonicy.
Taki by w los dziwny, oczekujcy w przyszoci
osobliwe bstwo dzikiej Arkadji.
i

oa

II.

Uprzedzilimy fakty; wracamy teraz do Hermesa

hermetyzmu. Nie dalimy dotd odpowiedzi na jedno
pytanie, a mianowicie: czy z
najstarsz arkadyjsk
religj Hermesa czya si jakakolwiek nauka? Postawi pytanie to jest rzecz konieczn, z uwagi na to*
hermetyzm pniejszy, ten, ktry sta si wspzawodnikiem chrzecijastwa, by wanie 'nauk,
przytem,
jak czytelnik przekona si, nauk powan
gbokomyln. Zauwa natychmiast, e, odpowiadajc na pytanie to w sposb twierdzcy, rni si od swoich powysnuwa pniejsz
przednikw, ktrzy skonni
nauk hermetyczn w caoci
ze rde platoRozumie si, od owej najdawskich,
z egipskich.
niejszej nauki hermetycznej, arkadyjskiej^ pozostay niezbyt widoczne zaledwo lady; ale,
co bd, lady
obecnoci swoj wiadcz o tej caoci, ktra je
i

ow

bd

bd

bd

zostawia.

odpowiedzie musi na dwa

pytania, ktre przedewszystkiem umysowi ludzkiemu si
nastrczaj, skoro czowiek przekroczy prg wiadomoci: na pytanie, skd powstalimy,
na pytanie, co si
Wszelka wiedza

religijna

14

nami stanie po mierci. Innemi sowy, musi ona

cz

cz

sobie

kosmogoniczn
zawiera
eschatologiczn.
Zaczniemy od ostatniej. Czytelnik nie zapomnia
i

wyej

tego, co powiedziano

sucych, wedle wierze

o katawotrach" arkadyjskich,

ludowych, za

wstp

do

pa-

c*u si ssiadem bezporednim wiata niewidzialnego, musiay zrodzi si pytania co do tajemnic owego wiata, co do tego,
co oczekuje nas za zason mierci. Powiedziaem ju
take, e dla Hermesa wstp do owego wiata sta otworem; to samo prawo przyznawano te Odysseusz^wi, co
w zupenoci tumaczy si jego tosamoci pierwotn
stwa podziemnego;

tutaj,

gdzie czowiek

Hermesem. Fikcje tego rodzaju nigdy w religjach staroytnych nie powstaj bez celu: podobnie, jak powrt
z Hadesu porwanej Persefony musia
za rkojmi wiarogodnoci wiedzy eleuzyskiej; jak udanie si
z

suy

Orfeusza za zmar Eurydyk byo niezbdnym warunkiem wiary ludzkiej w tajnie orfickie
tak samo w naOdysseusza do
szym w}7padku, znijcie Hermesa
Hadesu mogo by tylko przedmow epick do ksigi
objawie. Czowiek krytyczny, choby skonny do wiary,
zazwyczaj pyta si: skd wiecie to, co opowiadacie nam
Odpowied bywa jedna: od
o krainie bez powrotu"?
boga naszego (albo bohatera).
A on skd wie? Od-

nieunikniona: on by tam, i stamtd, skd

wraca, powrci. Powtarzam, istnienie mitu

powied znw
nikt

nie

podobnem jest niezawodnym ladem istnienia

wiedzy o wiecie zagrobowym rd plemienia, ktre sam
mit stworzyo. Przekonywa nas o tem jeszcze bardziej opoo znijciu

wie o

zstpieniu Odysseusza u Homera:

zbdno jego

ramach fabuy epickiej dawno ju podkrelia krytyka.

Widocznie, tkwio ono mocno w wiadomoci ludu, jeeli

pieniarz nie

uwaa

za

moiiwe

usun

go z fabuy.


Homer

przenosi,

15

wprawdzie,

zstpienie

Odysse-

w krain kimmeryjsk, nie ogldajc

ju etnologja poucza nas, e mamy do czy-

usza za ocean,

soca;

ale tu

wyobraeniem pniejszem, majcem

nienia z

za waru-

nek powstanie obyczaju spalania nieboszczykw, zamiast

pierwotnego ich grzebania. I widzielimy ju,
obok
tej formy podania istniaa inna, staroytniejsza, ta, za
ktr idzie Ajschylos. Nie za oceanem, nie w ojczystej
swej Arkadji bohater arkadyjski, Odysseusz, zstpi do
krlestwa podziemnego; mieszkacy wybrzey jeziora
Stymfalskiego pr/eprawili go na drug jego stron, ku
mrocznej jaskini, przez ktr si spuci. Z mieszkacw

skada si

chr tragedji Ajschylowej (Psychaggoi,

t. j. ,wy woy wacze dusz"); trafem zachowa Arystofanes
prarojeden wiersz z ich chralnej pieni: Jfiermesa
dzica czcimy, my, zamieszkae nad jeziorem plemi".
Mwi to Arkadjanie", tumaczy komentator staroyprzeczytania tej zaginionej dla nas
tny, majcy
tragedji,
i oto, dlaczego: na grze arkadyjskiej Killenie
tych

mono

czczono Hermesa; wskutek tego kultu, od niepamitnych

istniejcego czasw, Hermes uchodzi za ich prarodzica.
piewaj oni te pewnego rodzaju his torje, podobn do mitu.
Przez jezioro rozumie on Stymfalskie, take w Arkadji".
Z tragedji owej niezawodnie dowiedzielibymy si wielu
pewnych oraz ciekawych rzeczy o eschatologji arkanaley,
nie dosza do
dyjskiej; tern bardziej
nas. Opowiada, wprawdzie, szczegowo i Homer o zstpieniu Odysseusza, ale poniewa nie zachowa on loka-

aowa

lizacji arkadyjskiej,

opowie

przeto

zawodn byoby rzecz

jego na karb Arkadjan. Jakbykolwiek

byo, sam

fakt

istnienia

eschatologji

ka

wszake

arkadyjskiej

nie

ulega bodaj adnej wtpliwoci.

Odpowied druga musiaa dotycze

kosmogonji.

co


do

niej

znajdujemy

16

poszlak

nadmienionym wyej

wierszu Ajschylosa, wedle ktrego Arkadjanie czcili Hermesa, jako swego protoplast. Wyobraenie to wydao
si dziwnem komentatorowi staroytnemu, ktry pochodzenie jego tumaczy odwiecznoci kultu Hermesa na
arkadyjskiej Killenie; dla nas tumaczenie takie nie jest
obowizujce, i rzecz bdzie pewniejsz, nie wdajc si
w dociekanie przyczyn, rozumie wiadectwo Ajschylosa
w znaczeniu dosownem, nie baczc na jego niezwy-

ko. A wiadectwo to, istotnie, byo czem niezwykem:

wiemy, e bogowie uchodzili zazwyczaj za protoplastw
rodw monych;

aeby plemi

cae, jak tutaj, nazymogo boga swoim protoplast, jest to zjawisko

jedyne; pospolici miertelnicy pochodz zazwybodaj,
czaj bezporednio od ziemi". Hermetyczna tedy kosmogonja ju tym jednym rysem rnia si od powszechnogreckiej, albo od innych greckich,
e, wedle niej, Hermes by prarodzicem swego ludu, t. j. ludzkoci, ponieale,

wa

wa w

kosmogonjach pierwiastko wych pojcia te schodz si ze sob; moemy, wszake, doczy jeszcze jedno wiadectwo, ktre teraz dopiero, dziki pewnej zdobyczy pomylnej, nauczylimy si rozumie.
Arkadjan inni Grecy
Dawno ju byo wiadomo,
obdarzali szydercz nazw ludzi przedksiycowych"
(prosel6noi); wedug nadmienionego wyej komentatora
arystofanesowego, artobliwe to przezwisko miao swe
rdo w historji,
Arkadjanie w pustyniach swych
yli w okresie przed stworzeniem ksiyca". Znowu, jak
czytelnik widzi, autor nasz powouje si na bistorj";
w obu wypadczy nie uzasadniony bdzie domys,
kach ma on na widoku t sam historj mityczn",
a mianowicie staro-arkadyjski epos kosmogoniczny? Lecz
jakbykolwiek b}^o: nie ulega wtpliwoci,
wedle wy-

17

obraenia arkadyjskiego o pochodzeniu wiata, przodkowie Arkadjan yli w owych ju czasach, kiedy nie
byo jeszcze ani ksiyca, ani (zda si) soca. Innym
Hellenom wydao si tego rodzaju wyobraenie czem
dzikiem; rzeczywicie, wedle kosmogonij pozostaych,
naprzd powsta wiat wraz z ziemi, niebem^i wieccemi na niem gwiazdami, a potem dopiero w tak urzznw osobliwo
dzonej siedzibie zamieszka czowiek.
wierzenia pocigna za sob prby innego wytumaczenia siowa prost lenoi": jedni tumaczyli.
Iem
rzekomego zamtu stao si imi arkadyjskiego jakoby
I

szczepu selenitw"; drudzy

rda

tego upatrywali

niu jakoby storoytnego krla Proselenosa; trzeci

daniu, jakoby

Arkadjanie

pobili

jaki*,

v.

w po-

nieprzyjaci

swych przed wschodem ksiyca. Niema potrzeby obala

tego rodzaju wybiegw; nieistotno ich jest oczywista:
suszno rozumienia dosownego zyska;, niedawno
wietne potwierdzenie.
liczbie papirusw, jakie
by w Egipcie przywiz do Strassburga Reitzenstein,
znalaz si jeden fragment kosmogoniczny, wydany prze-

ze

nastpnie w broszurze: Zv\ ei religionsgeschichtliche

u przeFragen" (Strassburg, 1901). Poniej
kadzie na proz, podkrelajc te sowa, ktre wskutek
o uzuniedostatecznego zachowania si papirusu
peni. Fragment nas:: rozpoczyna si od opowieci o tern,
jak Zeus zrodzi Hermesa,
|

...wyoniwszy pewn czstk pwej wieloksztatnej siy. w

wiecznie mody Hermes, mj bg-prarod/ir Wielekro
wrczy
ojciec nakazywa synowi, aby stworzy] wiai pikny,
mu lask zot, lask potn, lask, ktra sta si miaa raatk
Hermes
wszelkich sztuk przebiegych. Bierze
z ni, paspenienia woli ojca swego; ojciec za, na wyynie
ajc
siedzc, z sercem radosnem spoglda na wielkie dzieo syna.

to jest

dz

D-r Zieliski: Hermes Trifemegistos

dy

18

Spojrza Hermes na cudowny, czworojedyny zard; spojzmruy oczy od wiata, rozlanego wszdzie; zwolna
rza
wzrok umocniwszy, oznajmi mu wadcze sowo: Syszcie, dzieci
wadca, poleca obecnie ywioom za
eteru: sam /jus, rodzic mj
przesta dawnej wani; syszcie sowo boga wszyscy rozejdcie
i

ywam podaniesob
i

si

na miejsca.

Na przyszo w

lepszej

zgo-

wzajemprzenikn was mioci, zaszczepi

abycie w imi losu lepszego zapragnli kojarzy si ze sob".

dzie:

ne,

macie miedzy

zot

dotknie si ywiow: cisza niezmcona ogarna natychmiast wszystek chaos burzliwy; natychmiast wyrzeky si ywioy swych walk nieustannych i, rozchodzc si, usuny si kady na miejsce, nalene sobie. Natychmiast
wiato rozproszone skupio si w jedynym eterze; bezad odwieczny

Tak rzecze

lask

ustpi bogosawionemu porzdkowi.

Ucicha

wa

powszechna. Syn wszechrodzica Zeusa nasampromienisty, cudown wiata siedzib, ruszy w obrt
boski dokoa odnowionej przyrody.
ten sposb stworzy utwier-

przd

eter

dzenie niebieskie; ku ozdobie nieba stworzy! siedem pasw; pasy

poruczy siedmiu duchom-wadcom gwiazd, ktrzy bdzeniem
los wj'tykaj, jeden tu pod drugim, stykajc si ze sob pasami;
zapaliy si wszdzie na sklepieniu niebieskiem wiata.
te

Porodku za
mi, ktr umocni

dwign on na
cie pochyej

podstawach niezomnych zienieruchomej osi, wiodc od

palcego poudnia ku lodowatemu Arktosowi. Tutaj suchy ld opasa on szalon rzek-oceanem, wiecznie burzliw, midzy dwie
jego poowy wsunwszy zatok rodkow, ktra z zachodu cignie
si
do dalekich kresw wschodu, umocniona
tam wysokich brzegw. Tak wok bratniego ldu nieogarnit
rozlaa
si wilgo, bkajcych si fal i wiatrw odwieczna siedziba; ziemsk za
z obu kocw ciskaj bieguny...

potn
tam

byo jeszcze krgu

Heliosa, ani nawet Selena nie wstrzpoganiajc cielice krzywonogie; noc pyna nieustannie, nigdy brzaskowi dnia nie ustpujc, owiecana zaledwo

Nie

saa

lejcami,

blaskiem sabo migoccych gwiazd.


t myl kry

19

Hermes po mglistem powietrzu,

ale nie

nim kroczy wielowadny syn jego Logos, zdobny

par skrzyde chyych, wiecznie prawdomwny, ze
si
sam: wraz

wit

przekonania na wieszczych ustach nieklunnych, czystych zamiarw ojca zwiastun skrzydlaty. Z nim na ziemi zstpuje Hermes,
stwrca wszechwiata, z nim przez cay przebiega ld, wypatrujc
gorliwie miejsc

domw

askawych, gdzie mgby zbudowa

obfitych, miasto, ktre,

rd ludzki jasny

miasto,

sivoje ciasne

pene

przyj

powstawszy, byoby godne

mury.

Lecz krokw swych nie skierowa Hermes ku lodowatemu Arw poszukiwaniu miejsc przychylnych: wiedzia,
w tej
czci wiata otarza ziemi zasona cikiej mgy,
gniot j ze
chmury, smagaj niene zawieje; wiedm
\a tam jest jaowa,
lodow kor pokryta, niezdolna rodu ludzkiego wy.
Ale me
uda si te na poudnie, ku rozpalonym kresom wiata, w poszukiwaniu miejsc przychylnych: wiedzia, e pozbawiona wilgoci, rola
poudniowa nie rodzi ani traw ani odmian zwierzcych,
gr pusnad zwaami ska, nad
tynnych nie wiecz chmury deszczowe,
suchemi piaskami bez ruchu ciy znojne powietrze, nie zna
chodzcego cienia. Nie
pomyla sobie Hermes dwa ldy na
wiat nasz si skadaj: jeden z nich peen mrozw, drugi za
peen ustawicznej spieki; jeden graniczy z Mrktoseni, drugi
iv monoci przyj owocnez wszechpalcym ogniem; oba nie
go nasienia ludzkiego, porodku atoli jest wyspa/ obecnie zajy
osiedla miertelgry: te, rozsunwszy "si, przyjm domostwa

ktosowi,

przyjm te

Oceanu/ 4
pastwisk:
patronkom
najwyszej
z gr
odda we wadanie nimfom,
dotkn si lask/ oto z pord wwozu trysn Ladon. Urodzajny
jego mu natychmiast skrya iv swem onie Arkadja, potem za,
gdy pora nastaa, jawia wiatu upragnion cr, krasolic Dafne.
nych/

strumienie rzek yciotwrczych, cr

znaczeniu kosmogonji

tymczasem

za wska

tej

powiem niebawem,

tylko na wiersze, od ktrych za-

czyna si druga polowa fragmentu.

krgu

Nie

byo

jeszcze

Heljosa, ani nawet Selena...", gdy stworzony zo-

sta rodzaj ludzki.

A wic

w by rzeczywicie
staroytne pojmowa na-

rodzaj

przedksiycowy"; przezwisko
ley dosownie.

20

Ale c powiedzie o caej kosmogonji, z ktr zaktr przeto, nie

poznaje nas fragment przytoczony

znajc jej autora, nazywa bdziemy ~ kosmogonj Strassbursk? Czy mamy tu, istotnie, staroytn kosmogonj
hermetyzmu arkadyjskiego, t wanie historj mitycz-

n", na ktr powouje si

grecki komentator Arystofa-

fotma mitu kosmogonicznego,

jak zachowa nam nasz fragment, zawiera w sobie nauo ywioach, i astrlogj,
spekulacj o Logosie
nie siga ona w staroytno gbiej, poza pocztek stoicyzmu, ktry po raz pierwszy pierwiastki te skojarzy
ze sob, to jest nie si^a poza wiek III przed N. Ch.
Wszelako u podstawy swej ma ona niewtpliwie
kosmogonj staro- arkadyjsk; z niej zapoyczya ide
11
mesa, jako stwrcy wiata, ide stworzenia czowieka przed powstaniem soca i ksiyca, ide Arkadji,
jako kolebki czowieka. Znaczenie za jej polega na tern,
przedstawia nam ona religj hermetyczn, acz zbogacon wczeniem do niej pniejszych spekulacyj filozoficznych, ale zbogacon na gruncie czysto greckim, bez
adnej domieszki pierwiastkw cudzoziemskich, szczeglnesa? Nie,

zapewne;

ta

ow

niej

za

egipskich.

W tym wzgldzie wystpuje ona, jako

ogniwo midzy hermetyzmem staro arkadyjskim a pniejszym hermetyzmem grecko- egipskim

przytem,
i
powiem odrazu, jako ogniwo jedyne; dopiero z chwil
zyskalimy
jej odkrycia
t. j. od roku
1901
zbadania od samej kolebki wzrostu i rozwoju tego hermetyzmu, ktry pniej sta si wspzawodnikiem chrzecijastwa. Nie zrozumia tego jej znaczenia jej pierwszy
wydawca, Reitzenstein, ktry za wszelk cen pragn
j do hermetyzmu grecko-egipskiego; rzecz pronie tu jest miejsce po temu, aby polesta, wszelako,
mizowa z nim co do tego pogldu, lub co do rnych
-

wczy

mono

21

szczegw odtworzenia poematu. Zastrzegajc sobie pole

do wypowiedzenia

czasopimie specjalnem

uwag, nastrczajcych si tutaj, prosz czytelnika, aby przypaprzedewszystkiem na

trzy si rozwojowi hermetyzmu
l

gruncie greckim, aczkolwiek poza-arkadyjskim.

]
)

f.

Cfr.

artyku mj Hermes und die Hermetik"

Religionswissenschaft.

VIII

IX.

Archiv

III.

W jaki

sposb znalaz si Hermes na

cie poza-arkadyjskim,

wida ju poniekd

zauwayli wyej (rozdzia

owym

z tego,

grun-

comy

Przewodnikami jego kuku

byli ci wychodcy z Arkadji, ktrych ubstwo kraju
pdzio do innych pastw Grecji po zarobek. Uboga
dola tych przewodnikw odbia si take na stanowisku
boga, ktremu suyli: Hermes sta si uczestnikiem panI).

teonu greckiego, tak, ale uczestnikiem nie rwnoprawnym, lecz jako suga i zwiastun innych bogw, zwaszcza za Zeusa. Przypomnijmy sobie tego Hermesa, ktrego bogowie w Odysseji posyaj do Kalipso, aby oznajmi jej rozkaz co do Odysseusza: czy w tem posusz-

nem narzdziu

cudzej

atwo rozpozna Hermesa

budowniczego wiata twrc

woli

i
kosmogonji arkadyjskiej,
rodzaju ludzkiego? Zreszt, i w tym wzgldzie zachodzi
rnica midzy obu poematami Homera: ju dawno zauwaono,
Ujada w staroytnych swych czciach nie
zna Hermesa, tu zwiastunk bogw jest Iryda. Dopiero
w Odysseji zastpi j Hermes; jest to rzecz zrozumiaa
wszak widzielimy,
bohater tego poematu by witeziem staroytnej Arkadji; atwo poj,
jego ladem

pody

te

jego bg-opiekun.

23

Przyjcie Hermesa do panteonu greckiego odbywa

si tedy, rzec mona, w naszych oczach; jakkolwiek
by on stosunkowo pnym na Olimpie przybyszem, mimo to nie sta si on tam ani mniej znanym, ani mniej
kochanym. Kult jego szeroko upowszechni si po Helladzie; wszdzie urzdzano ku czci jego igrzyska wita. Od arkadyjskich poszukiwaczy szczcia nauczyli si
i
inni podrni zanosi mody do niego, aby strzeg ich
na gocicach, jako Hermes po-drny": stosy kamieni,
i

uoone rkami pobonych wdrowcw, wiadczyy

stronie jego potgi.

tej

W miejscowociach kulturalniejszych

ustpi pola prostoktnym, rwnie kamiennym supom, tak zwanym hermom"

z gow boga; herm" takich dochowao si mnstwo do
naszych czasw,
one wymowniej, ni wszystko inne,
ten pierwiastkowy przedmiot czci

wiadcz

o rozpowszechnieniu jego kultu.

Najbardziej

bezpieczestwo drg ley na sercu tym, ktrzy jepo nich z towarami: Hermes sta si najdroszym
ordownikiem kupcw, ktrzy modlili si do w niebezpiecznych godzinach swego ycia: on by tym, ktry zapewnia im podr pomyln handel zyskowny, by
bogiem zysku". Wysannicy
heroldowie widzieli swego przyrodzonego patrona w tym, ktremu sam krl bogw powierza tajne zlecenia, celem przekazania ich komu naley, nikomu wicej: tutaj bg przebiegoci, bg
fortelw
grabiey przemienia si w stra wiernoci
prawdy, surowo karzcego tych, ktrzy naduywali
atoli

zaufania, jakie

nich

pooono. Ale poza

nadewszystko bogiem sprawnoci, fizycznej

tern
i

by

on

umysowej:

pod wezwaniem jego imienia urzdzano palestry, w ktboju na pici,

rych modzie zaprawiaa si do walki
drugiem polu. Rwa take do zawodw na jednem
nie skadano mu dziki za dar sowa; daru tego, zreszt,
i

24

potrzebowali zrazu heroldowie kupcy wicej, ni palestranci; z czasem dopiero modzie grecka nauczya si,
i

ceni t pomoc, jak w wyksztaceniu przysze] dziaalnoci wiadczy jej Hermes Logios. Niemniej przecie,
i

naturze jego

bya

to

skadaniu ofiar jzyki

czci Hermesa.

cecha odwieczna: dlatego to przy

zwierzt ofiarnych odcinano ku

Ogromne wic mia znaczenie Hermes w yciu

ludzkiem; kult jego trwae puci korzenie w caej Grecji, ktrej pastwa chtnie wizay go bliszemi lub dalszemi wzy ze swemi naczelnemi bstwami. Wszdzie

by

sug

on najbliszym

heroldem ojca swego Zeusa,

towarzyszcym mu we wszelkich jego podrach...

tego to jeszcze w okresie apostow lud w Listrze

dla-

na-

zywa Barnabasza Jowiszem, a Pawa Merkurjuszem: poniewa on przodkowa w mowie" {Dzieje Apos. 14, u).
Dla rodzonego brata, Apollina, by on jak najlepszym
ludzie
przyjacielem i towarzyszem; wida przytem,

si Apollina, Hermesa za kopoprostu, jako swego towarzysza. Byli, zreszt, pra-

bardziej szanowali
chali

bali

wie rwienikami; o wiele modziej od nich wyglda

drugi boski brat Hermesa, Djonizos, ktrego ten w latach
winogradu... czytelniemowlcych piastuje i bawi
nik pamita, zapewne, synn rzeb Praxytelesa. Wobec bogi byy stosunki inne; wspistnienie kultw boga
wiodo zazwyczaj ku ich pciowemu
i bogini w Grecji
skojarzeniu, przyczem w granicach tego samego pastwa
nie byo w tem nic gorszcego, poniewa skojarzenie to
wyraao si w maestwie. A wic widzimy w jednem
miecie Hermesa w parze z Afrodyt, w drugiem z Demetr, w trzeciem z jej cr Persefona, w czwartem
z Hekat, w wielu z t lub
nimf. Najtrudniej byo
pogodzi go z
legaln jego ojca, z Her, ktra

oz

ow

maonk

25

nadzwyczaj nie lubia dzieci, pochodzcych z nieprawego

swego ma; ale ona, ujrzawszy razu pewnego bosko pikne dziecitko, Hermesa, nie powstrzymaa
si od tego, aby je piersi wasn nie pokarmi
dopiero, dowiedziawszy si, kogo karmi, z gniewem
odraz cofna pier. Trysno mleko bogini, krople jego
rozproszyy si po sklepieniu niebieskiem: std powstaa
mleczna droga"...
Wszystko to byy wyobraenia, krzepice radoci
silniej jeszcze dziaa Hermes na
otuch; ale bodaj,
wyobrani Hellenw inn, chtoniczn" stron swego
jestestwa. Wiemy ju, e, wedle wierze Arkadjan, H rraes mia dostp do pastwa podziemnego. Tutaj koczya si wadza bstw olimpijskich; ani promienny Apollo,
ani Djonizos wesoy nie odwiedzali bladej ki zmarych;
sam Zeus nie przestpowa progu przybytku, na wieki
przekazanego w posiadanie jego bratu, Hadesowi. Dla nas

oa

to rozdwojenie
i

wadzy

dziwnem; trudno

atoli

uznawa

dziwniej

je

nakowo wada

jest

nam

za rzecz

uderza go
tu,

wyobraeniem obcem
niem si oswoi; Grek

boskiej jest
z

zwyk

sam bg jedtam. Oto, dlaczego Hermes arka-

fakt religijny,
i

naturalna; nierwnie
ten

skoro przyjty zosta do panteonu powszechnogreckiego, wyjtkowe zaj w nim stanowisko poreddyjski,

nika

midzy wiatem ywych

zna go ju ostatnia
mieskiego):

roli

pie

wiatem umarych.

Odysseji (przekad L. Sie-

Hermejas, bg Killeny, przypad rczym lotem

Zwoywa dusze gachw. Mia on lnic zotem
rku lask: niech dotknie ni miertelnych lud/i.
Kogo chce snem umorzy, albo ze snu zbudzi.

T lask spdzi

dusze; z

Podobnie nietoperze

tej

szmerem si porway.

norach

witej

skav,

26

Byle jeden z nich odpad od dugiego splotu,

Z piskiem si porywaj wszystkie wraz do lotu:

Z takim piskiem te dusze pomkny tu w lady

Za wybawczym Hermesem w podziemne posady.

pozosta on przez cay czas ycia religji greckiej. Hermes go zabra",

mwiono o czowieku zmarym. Wyobraano wic sobie,
on
po domostwach ludzkich
wypatrywa tylko, komu sdzono krlestwo wiata zamieni na krlestwo mroku;
roli

tej

e kry

rd rozmowy oywionej nastpowao

ieli przeto,

milcze-

powiadano wtenczas,
wszed Hermes". U chrzecijan, jak wiadomo, Hermesa w roli tej zastpuje anio
cichy"; anio czego?
wida to z treci, wyej wskazanej. Jakie znaczenie ma to odprowadzanie duszy? Czy
mniemano,
bez przewodnika dusza nie zdoaaby odnale drogi do Hadesu? Albo,
bez jego przymusu,
bez jego gronej laski nie zgodziaby si opuci miejsc,
bdcych wiadkami jej ycia? Albo, nakoniec,
ochrania j w drodze do krlestwa cieniw i strzeg od niebezpieczestw, grocych jej od potworw wiata podnie,

ziemnego?...

znajdujemy

Zauwa
w

tutaj,

religji egipskiej,

wyobraenie
gdzie Hermesa zastpuje,
to ostatnie

wczenie utosamiony z nim bg, Tot; istniej atoli lady,

dowodzce,
ongi byo ono waciwe rwnie eschato-

(przypomnijmy sobie w obol, ktry dawano nieboszczykowi w celu przejednania strasznego

psa Cerbera). Wogle za nie pobdzimy, w} raajc
domys,
wszystkie trzy tumaczenia kryy rd ludu; wszak i dzi jeszcze odnale je moemy w rozmaitych religji greckiej pomnikach.
odprowadza,
I jak Hermes dusz na tamten wiat
tak samo, w razach wyjtkowych, on rwnie prowadzi
z powrotem do wiata ywych. Zachowaa si do
logji

greckiej

27

staroytna paskorzeba, wynaszych czasw pikna

obraajc Orfeusza Eurydyk; Orfeusz niebacznie spojEurydyk, ktrza poza siebie Hermes bierze za
rej towarzyszy, aby uprowadzi j z powrotem. A skoro tak, to wszelkie obcowanie ywych z umarymi
i

rk

porednictwem Hermesa. Gdy

u Ajschylosa Orestes lub Elektra modl si nad grobem ojca, przedewszystkiem zwracaj si do Hermesa,

moliwe bywa

tylko

za

mody

do uszu j"go duszy; g<y

u tego Ajschylosa Persowie

wywouj dusz zmarego

aeby

ten zanis ich

aeby usysze od niej rad

bagaj Ziemi, Hermesa
krla

swego Darjusza,

krla

godzinie

klaski,

podziemu" o wypuszczenie jej na wiat. Ajscl^los by

czowiekiem gboko wierzcym,
takich, jak on, byo
i

wielu

owych

czasach. Ziemia

bya rdem

spichle-

rzem wszelkiej wiedzy; dusza, do ziemi zstpujc, dostpowaa udziau w tej wiedzy moga, gdy jej dozwolono, podzieli si ni z ywymi. Std pochodzi obrzd nekromancji", jeden z n aj o kro p ni ej szy eh sposobw
czarodziejstwa, std pochodzio te znaczenie Hermesa,
jako krla czarw. Znaczenie to, bardzo doniose ju
w okresie Ajschylosa, miao wzrasta
wzrasta, im
wicej napywao do Grecji magw
czarownikw
wschodnich, chtnie poszukujcych dla swych praktyk
cudzoziemskich oparcia w odwiecznie greckich obrzi

dach

wierzeniach.

Lecz Ziemia
gactwa: krl
ziemi pynie

yy

nietylko wiedzy, ale

bo-

Hades, jest zarazem Plutosem. Z ona

moc yciotwrcza, wstpujca w dojrzez jej

Zboe

ona rwnie

pyn

tajemnicze czary

maowartociowej rudzie wyrastaj

darem Demetry,
Hermesa"; tem mianem zowie

zote.

darem

rdem

jej,

wajce kosy;
sprawiajce,

jest

jest

ale
je

zoto

jest

Ajschylos.

28

Zoto za oh! o tern na wszelkie sposoby piewa

gnca uciech muza pospolitej mdroci: zoto to

pra-

do-

zoto to uycie; zoto

to wadza... zoto to
mier", szepce gos zowieszczy z dalekiej gbi wiadomoci ludowej. Przez dar swj duchy podziemne kana czowieku; kto daru tego dotknie, ten oddaje si w ich wadz. Hermes podarowa barana o zotem runie krlowi Pelopsowi,
od tego czasu kltwa
nie przestawaa nad domem Pelopidw, unoszc
Atreusza,
Agamemnona,
do przedwczesnego grobu
Ajgisthosa, dopki nie odkupi go Orestes. Ten sam
Hermes podobnego barana, jeszcze synniejszego, podarowa Frixowi w Beocji
runo jego zaciyo przeklestwem nad
Jazona z Tessalji, Medea za,
jego wadczyni, jako wcielona kltwa, krya rd wiata
greckiego, przynoszc zagad kademu, kogo si tylko
dotkna. Od tego Hermesa pochodzi rwnie naszyjnik Harmonji"; za posicie tego naszyjnika szczliwcy pacili zbrodni i mierci. Wszystko to s
statek;

d rk

ciy

gow

motywy

same, ktre obecnie, dziki Piercieniowi

Nibelungw", stay si znw dorobkiem wiata ucywilizowanego. Ale mimo to wszystko, pokusa bya ogromna,
kruszcw, by przedmiotem wielu
i Hermes, jako pan
modw i mistrzem wielu czarw. Jak zrobi, aby w raaowartociowej rudzie zrodzio si upragnione zoto? Oto
byo pierwsze pytanie; lecz jego ladem szo natychmiast drugie: jak z robi, aby maowartociowa ruda zamienia si w upragnione zoto? Skoro pytanie zostao
postawione w tej formie
powstaa prawdziwa sztuka
hermetyczna". Ale stao si to dopiero pniej, i mote

wa

o tern

bdzie niej.

IV.

cz

Caa Grecja przyja religj Hermesa, jako

skadow swej religji narodowej; ale upowszechnienie to
swej sawy okupi bg arkadyjski utrat swego znacze-

kosmogonicznego. Pierworodnym synem Zeusa,

stwrc wiata, pozosta on tylko u siebie w domu,

nia

take w sercu tych Arkadjan, ktrzy

kult jego unosili

pastwisk grskich.
poza granice gajw dbowych
Lecz jakkolwiekby by wazki widnokrg tego hermetyzmu odwiecznego i czystego, ma on dla nas wag
wyjtkow, albowiem z niego wanie rozwin si ten,
ktry sta si wspzawodnikiem chrzecijastwa; niechaj
nam przeto wolno bdzie, zanim pjdziemy dalej, nieco
obszerniej uzasadni swe stanowisko wobec tego odwiecznego hermetyzmu arkadyjskiego, ktry tu po raz
pierwszy wprowadzamy w dzieje religji. Skd go zapoyczylimy? Ze wieo odnalezionego eposu kosmogonicznego. A co dao nam prawo skojarzy zasadnicz
jego koncepcj wanie z hermetyzmem staro-arkadyjskira, nie za z grecko-egipskim, o ktrym myla jego
wydawca? Gwnie
prastare przezwisko artobliwe:
ludzie przedksiycowi"
dawane Arkadjanom. Rzeczywicie, ten szczeg rozstrzyga spraw; czy jednak nie
i


nazbyt ryzykowna bdzie

30

rzecz przypuszczenie

takiej

gobi mylenia w dziedzinie spekulacji kotmogOttlcznej

u pdzikich pasterzy kraju Niedwiedziego" W czasach
Bynajmniej; prosz czytelnika, aby
tak zamierzchych?
wnikn w nastpujcy, o wiele bardziej uderzajcy, fakt
Nie wiemy dokadnie, kiedy od Hermesa arkadyjskiego
wyodrbni si ten, ktry pod imieniem Kadmosa albo
Kadmia sta si plemiennym bohaterem Tebaczyk

wadc tak zwanych tajni kabirycznych;

samo Hermesa z Kadmosem dawno ju

ale

to-

dostrzegli

niewtpliw. Przypomnimy sobie teraz,

sowo Kadmos, etymologicznie tosamo ze
sowem Kosmos (Kod-mos), oznacza: wiat, porzdek";
uczeni

uznali za rzecz

wedle mitu w Hermes-Kadmos=Kosmos staje si maonkiem Harmonji, cry Aresa, boga

wojny wani czyli nie jest to kropka w kropk pierw-

przypomnimy,
i

sza

poowa

przytoczonej przez nas kosmogonji,

ktrej

wyoniwszy si z pierwszej wani, kojarzy si

wiatem? Trudno wyobrazi sobie spekulacj bardziej

harmonja,
ze

przejrzyst; a przecie mit o Kadmosie i Harmonji jest mitem bardzo staroytnym, ktry, jak mona si domyla,

zwanego cyklu epickiego. A wic

wtedy ju istniaa kosmogonja hermetyczna,
przytem
w postaci tak jaskrawej wymownej, oderwane jej z sady Kosmos i Harmonja
zajy miejsce tych bogw,
ktrzy je uosabiali, przeistoczyy si w postaci mityczne.
Sdz, e, wobec tak uderzajcego faktu, istnienie hermetycznej kosmogonji staroarkadyjskiej nie bdzie ju
wydawao si ani wtpliwem, ani nieprawdopodobnem.
Nieszczcie chciao,
w tym okresie, gdy powstawaa poezja klasyczna Grekw, Arkadja niewinnie
pasa swoje stada, spoywaa odzie swych lasw dbowych i wyprawiaa na obczyzn nadmiar swej ludno-

znay ju poematy

tak


ci, adnej

nie

31

czujc potrzeby wnoszenia swej ofiary

do powszechnej skarbnicy literatury helleskiej. O tajnikach jej mdroci ludowej wiedzia rzadko kto; do
liczby tych rzadkich nalea Sokrates, gorliwy ucze
prorokini arkadyjskiej Diotimy z Mantineji. Znana jest
powszechnie jego metafizyka mioci, ktr kadzie on
w usta tej swojej mistrzyni: Eros, jako syn Porosa (wy-

nalazczo")
Penji (ubstwo"), jest tak sam alegoryzacj obrazw mitycznych, jak widzielimy w kosmoi

czo si

kilkadziesit po Diotimie zaodrodzenie polityczne Arkadji; zaczto intere-

sowa si

kultami

gonji hermetycznej.

lat

si historycy arkadyjscy. Gwnym rd nich by Araithos; skpe fragmenty, jakie przechoway si z pracy jego o Arco bd, e zwrci on uwag take
kadji, dowodz,
na kosmogonj arkadyjsk. Mino jeszcze p wieku,
i

staroytnociami

kraju; ukazali

bd

kultura grecka wraz

wojskiem Alexandra Wielkienie po raz pierwszy,

tutaj
go zajmuje dolin Nilu,
zblia si ze staoczywicie, ale cilej, ni przedtem
roytn kultur egipsk. Hermetyzm arkadyjski przenosi si na grunt, na ktrym sdzono mu byo pozyska

donioso wszechwiatow.
Jak si to stao? Co do tego moemy tylko snu
domj^sy. Mj domys jest nastpujcy. Istniaa prastara
sakralna midzy Arkadj a znakomitem miastem

czno

greckiem w Afryce pnocnej, Cyren: arkadyjskiego byo pochodzenia gwne bstwo cyrenajskie, bg pastwisk, Arysteusz, a i matka jego Cyrena bya tylko hypostaz" Artemidy arkadyjskiej. Podanie o Hermesiedziecitku istniao te w Cyrenie, dziki czemu w starzec, ktry zodziejsk jego sztuk wyjawi Apollinowi,
otrzyma popularne w Cyrenie imi Battosa; poczucie
cznoci owej skonio Cyren okoo poowy wieku VI

32

zwrceni! si do Arkadji po reformatora ustr

pastwowego* reformatora tego otrzymaa w osobie Da-

(Jo

Cyrena za, z kolei, bya poremonakta z Mantineji.

dniczk midzy kultur greck a egipsk; z Cyreny pochodzi protoplasta poezji alexandryjskiej Kaliimach;
z Cyreny rwnie by rodem najznakomitszy uczony,
Lratosthenes. Ten ostatni by take autorem eposu, pod
nazw Hermes"; czy nie mamy prawa przypuci,
wanie Eratosthenes zapozna mieszkacw Alexandrji
z arkadyjsk kosmogonj hermetyczn? Poniewa epos
zagin, wic sprawdzi tej czci domysu naszego niepodobna; wszelako dla gwnej jego czci, bezporednio
dotyczcej porednictwa Cyreny, weryfikacja jest moliwa. Czytelnik nie zapomnia w przytoczonym przeze
mnie fragmencie tego miejsca dziwnego, gdzie Hermes
postanawia zaoy miasto, zdolne przyj w swe mury
pierwszych ludzi. O tern samem pra-miecie jest mowa
rwnie w pnym djalogu hermetycznym Asklepios",
przypisywanym Apulejuszowi, i tu miasto owo bardzo
niedwuznacznie utosamia si z Cyren (r. 27).
o tern; tak czy inaczej, hermetyzm arkaLecz
co do tego wtpi
dyjski zaniesiony zosta do Egiptu
niepodobna. Ciekawe jest pytanie, w jakiej postaci dosta si do Egiptu; i na to wanie pytanie daje nam odpowied niedawno odnaleziony poemat; jak powiedziaem
jest ogniju, waga jego polega, mianowicie, na tem,

do

wem cznikowem midzy hermetyzmem

arkadyjskim

otrzymalimy trzy
uznane jako pochodne

a greckoegipskim. Przy analizie jego

musiay by
w porwnaniu z religj odwieczn pasterzy arkadyjskich:
to
1) nauka o ywioach, 2) wtargnicie astrologji
3) spekulacja o Logosie. Zastanowimy si nad kadym

pierwiastki, ktre

pierwiastkiem zosobna.

V.

Naprzd, nauka o 3'wioach. Zamierzajc zbudokosmos", t. j. uporzdkowa mateij przedwieczn,

(na tern polega rnica zasadnicza midzy koncepcj hellesk a ydowsk: Bg biblijny stwarza wiat z niczego,
umierza tylko wanice si ywioy istniehelleski
jcego ju wiata), Hermes opuszcza wzrok na czworojedyny", t. j. z czterech skadajcy si ywiow zard"
liczbie ywiow tych jest take ogie; powiata.
niewa jest on rozlany wszdzie, wic wszystka materja
ponie, bg zaledwie zdoa wytrzyma ten blask bezgraniczny. Na jego rozkaz ywioy rozczaj si, ogie skupia
si w eterze, z pozostaych kady zajmuje miejsce waodtd
si one
w imi
ciwe; zapowiada,
mioci, nie za walki. Jest to, w swoich rysach gwnych nauka Empedoklesa; w jaki sposb skojarzono
prno pyta: popularno
z hermetyzmem arkadyjskim
drg po temu musposobw
jej bya tak szeroka,
siao by mnstwo. Po-wtre, wtargnicie astrologji. Doskromnych:
konao si ono, zreszt, w rozmiarach
siedem pasw planetarnych zna ju Platon, wpyw ich
na losy ludzkie sta si dogmatem upowszechnionym ju

wa

bd

czy

do

JD-r Zieliski:

Hermu

Trismegistos.

34

najbliszym po Alexandrze Wielkim. Oczywiciej przy poczeniu tych danych naukowych lub quasiaukowych z naiwnym hermetyzmem Arkadji staroytnej nie obeszo si<; bez osobliwoci: Hermes tworzy siedem pasw planetarnych, wczajc zatem pasy soca
ksiyca,
gdy tymczasem, pniej, gdy zamyla on
stworzy czowieka, ani soca, ani ksiyca jeszcze niema.
My, wszake, wdziczni jestemy poecie za to zaniedbaoczywistoci udowodni monie; dziki niemu, z
astrologiczna naszej kosmogonji bya
emy,
wstawk do pierwiastkowej nauki hermetycznej. Utkwia
ona, jednake, mocno autorytet kosmogonji platonicznej
by ogromn} staro- hermetyczne przeto wyobraenie
ci

cz

ca

przedksiycowoci" rodzaju ludzkiego wypado

za

ska-

na zapomnienie.

Najgwniejszy
o Logosie.

Tu

czuje

atoli

jest

punkt

trzeci,

spekulacja

si najwiksz blizko chrzecija-

pocztku byo Sowo, a Sowo byo u Boga,

a Bogiem byo Sowo. To byo na pocztku u Boga. Wszystko si przez nie. stao: a bez niego nic si nie stao, ca
si stao"... Zali nie wydaje si,
nasz piewca kosmo-

stwa: Na

e
gonji zapragn da grub ilustracj do sw tajemnigbokich ewangelisty? Lecz nie: nie Logos,
czych
i

jako taki, ale wcielenie Logosa (a

sowo

stao si

cia-

em mieszkao midzy nami, pene aski prawdy") jest

t nowin, ktr gosi Jan. Logos za by ju wczeniej
i

wybitnym pierwiastkiem

spekulacji greckiej,

zwaszcza
on w cza-

Nie trzeba dodawa, e, jako taki, by

sach najnowszych przedmiotem jak najywotniejszych zainteresowa rd filozofw: powstay ksigi cae, powicone zagadnieniu co do pochodzenia rozwoju pojstoickiej.

cia

kosmogonicznego Logosa wszechwiatowego". Szcze-

glniej filozoficzna literatura rosyjska posiada

znakomit

prac mam

35

iv dziedzinie nadmienionej

na myli

Nauk

Logosie w jego historji" S. Trubeckoja (Mosk

1900). Rzecz prosta, nie jest intencj moj obnia powag tej lub tych ksiek, ktrym Sim wiele zawdziczam: wszelako wskaza musz na jeden w nich brak,
sprawiajcy,
autorzy ich przeoczyli sam istot sprawy
w zagadnieniu co do pochodzenia badanego przez si
pojcia. Zagadnienie to podejmowali oni z nastawieniem
umysowem metafizykw wspczesnych; tymczasem myl
mitolotej epoki, w ktrej powsta Logos, bya
giczn, nie za metafizyczn,
Logos by o wiele wczeniej mitologernatem, zanim sta si filozofematem. Ot,
jako mitologemat, Logos zrodzi si na gruncie hermiyzmu: ten to rezultat nowy pragnbym wnie w dzieje
Logosu.
Logos, jako pierwiastek twrczy, gra rol donios w ksigach hermetycznych, to, rozumie si, oddawna nie byo tajemnic; ale, poniewa ksigi te
pnego,
pochodzenia
powiemy o nich pniej
przeto okoliczno ta nie posiadaa duej wagi: mniemano,
z Ewangelji,
od stozapoyczyy go
ikw. Nasza kosmogonja Strassburska mniemania tego
nie zachwiaa: pierwszy jej wydawca skonny by wiza
z epok Djoklecjana
przypisywa jej pochodzenie egipskie.
przeciwiestwie do tych mniema jego,
ja, w kosmogonji owej, widz ogniwo poczenia midzy hermetyzmem staro-arkadyjskim a grecko-egipskim;
nie wycza to jednak ewentualnoci,
Logos zapoyczony by przez ni z nauki stoikw.
celu udowodnienia swej tezy co do hermetycznego pochodzenia Logosu, powoam si na okoliczno nastpujc.
o

myl

bd

do
bd

zapomnia tego, co mwiem o najstarszym bogu kolonogim pasterzy arkadyjskich Panie

Czytelnik nie

3b

arkadyjskim. Rozkwit hermetyzmu arkadyjskiego nakaza jego wyznawcom powiza go genealogicznie z bo-

m naczelnym
Mimo to, posta
czywie tkwia
jego

b-miesem; zrobiono go jego synem.

jego, jako demona kolonogiego, upor1

w wyobrani

poniewa za grubo

ludu;

wprawiaa w zakopotanie subtelnych

mylicieli-teo-

wypado podda go interpretacji wzniosejszej alegorja wstpia w swe prawa. Hermetyzm, jak
widzielimy,
bez tego mia skonno do alegoryj ko
logw, tedy

smogonicznych (prosz przypomnie sobie to, co powiedziano wyej o Hermesie-Kosmosie maonce jego Harmonji); nie potrzebowa wic siga daleko po sposoby
interpretacji alegorycznej. Hermes, jak wiemy, obdarzy
i

mow; wyraajc si

czowieka

by

mitologicznie,

ojcem mowy. Lecz rwnoczenie Hermes

cem Pana;

wic Pan

Hermes

by

oj-

mowa, jest to Logos.

rdzen Jakto"? zawoa czytelnik: mowa, ta waciwo
nie ludzka, miaa za sj^mbol bstwo kolonogie?" C
na to wskra: tak jest. Wszak nie logika symbol ten
stworzya: rozwin si on historycznie, jako wynik stopa

jest to

niowej przemiany mitologematu

czytelnik

przekona si

mg

Aby za
przytocz w prze-

filozofemat.

o tem,

kadzie dosownem najstaroytniejsze co do Logosu wiadectwo, zapisane na wiele lat przed powstaniem stoickiej o nim wiedzy, wiadectwo Platona w djalogu Kratilos" (rozdzia 14). Sokrates w rozmowie z Hermogenesem wywodzi, w drodze etymologij nader ryzykownych, istot bogw greckich z ich imion. O Panie mwi,
co nastpuje:
Sokrates.
tem take,
Pan jest dwupostaciowym synem Hermesa, zawiera si czstka rozumu, mj

drogi.

Hermogenes .Jake to?

Sokrates.

Wszak

cza wszystko (to pan)

= Logos)

ozna-

wszystko obraca zawsze

(polei

wiesz,
i

e mowa

take,
bywa w dwoistej postaci,
kamliwa.
Hermogenes. Oczywicie.
a

aei),

wa

37

jest prawdzi-

Dalej:

prawdziwa jej istota jest gadka,

i
boska,
zamieszkuje na wysokociach z bogami; kamliwa za na dole, pord tumu, jako kosmata
koloksztata (tragikon, od tragos = kozie): wszak tam przebywa przewana
mitw zmyle, w rodowisku
Sokrates.

cz

tragicznem".

Hermogenes.

Zapewne.

wic, zaiste, mowa (Logos), wszystko

(to pan) oznaczajca
stale obracajca si (aei polon)
bdzie pasterzem (aipolos) Panem, dwupostaciowym synem Hermesa, od gry gadkim, od dou kosmatym kozloksztatym; a zatem Pan, skoro synem jest Hermesa,
za brat
bdzie albo Logosem, albo bratem Logosa;
jest podobny do brata, w tern niema nic zadziwiajSokrates.

cego.

Uwanie wiadectwo

bdziemy wtpili,
rwnanie Pan = Logos zrodzio si na
gruncie hermetyzmu, jako pojednanie dwu mitologematw: Hermes jest ojcem Pana"
Hermes jest ojcem
Logosa". Wracajc za do kosmogonji Strassburskiej,
z atwoci w jej penym zachwytu opisie Logosa dopatrzymy si lekkiej polemiki z Platonem. Wedug Platona, Logos-Pan dlatego wystpuje pod dwiema postaciami,
jest on
prawd kamstwem; wedle naszego
za bezimiennego autora, Logos jest to bg wiecznie
prawdomwny, ze
sil przekonania na wieszczych
ustach iniekamnych, czystych zamiarw ojca zwiastun
to przeczytawsz}', nie

wit

skrzydlaty*.


Skoro

za

jest

?8
to

tak,

w czeme

tkwi

przyczyna

jego dwoistej postaci? Eiermetyci uczepili si okreleLogos jedna, swego jestestwa cznia platoskiego,
szybuje na wysokociach z bogami, drug za
przebywa na padole rd ludzi.
kosmogonji Strassbur-

ci

dotyczcy sprawy

skiej

tej

ustp

wdzie, znajdujemy go zato

nie

zachowa si wpra-

najstaroytniejszem z pniejszych pism hermetycznych, w Poimandresie (r.

I wtenczas (po stworzeniu bstw planetarnych) boski
Logos wznis si z ywiow padolnych w czyst
wiata i poczy si z Rozumem twrczym: albowiem
by wspistotny z nim". Czytelnik widzi, jak pierwiastkowe wyobraenie mitologiczne stopniowo, w drodze
abstrakcyj kolejnych, oczyszcza si ze swej grubej cielesnoci i przeistacza si w oderwane pojcie metafizyczne. Pan hermetyzmu arkadyjskiego Pan-Logos Platona Logos skrzydlaty kosmogonji Strassburskiej Logos Poimandresa wreszcie uniwersalny Logos Hegla
oto stopnie kolejne tego samego pojcia oderwanego.
A Jan- ewangelista?" spytacie.
Jan stoi poza wstpujc ku wyynom linj te
.

cz

ewolucji.

Sowo

stao si ciaem i mieszkao midzy

prawdy" temi sowy chrzecijastwo

pene aski
odwrotn wskazao drog swemu wspzawodnikowi;
kto je wygosi, ten orzek mier wielkiego Pana.

nami,

VI.

Zanim rozpatrzymy metamorfoza hermetyzmu na

gruncie Egiptu Ptolemeuszw, uzupenimy jedn
jego stron. Zeus rodzi Hermesa, Hermes rodzi Logosa
wesp z nim buduje wiat: lecz budowa wiata nie
czowieka. Jake
jest ukoczona bez swego zwornika
powsta czowiek? Na pytanie to nawet koniec kosmo-

wan

gonji Strassburskiej odpowiedzi

nie

daje; ale

koniec

zapewne, z zakopotaniem zauway,

skada si bez maa z samych moich dopenie. Pozwoliem sobie doczy do nowoznalezionej kosmogonji
ten, jak czytelnik,

arkadyjskiej prastare podanie arkadyjskie,

pierwsz

ludzk bya Dafne, cra najwikszej rzeki arkaZiemi; a poniewa, wedle innego podyjskiej Ladonu
dania arkadyjskiego, przekazanego nam przez Kallimaistot

bya

pierwotnie pozbawiona wd, przeto

wyraziem przypuszczenie,
Ladon z ona ziemi wywoaa cudowna laska Hermesa. Spodziewam si,
odgadem myl kosmogonisty; hermetyzm pniejszy
oparcia nam tu nie daje, gdy o ile mg by, zatar
on wszelkie pierwiastki mitologiczne. Niebawem przejdziemy do owej fazy metafizycznej hermetyzmu. niercha,

Arkadja

40

wnie ciekawszej ze stanowiska filozoficznego; tymczasem

prosz czytelnika, aby uzbroi si w cierpliwo poddotyczas doranej analizy -[tych mitw, pierwszego
tutaj mitologemat by
czcych czowieka, pomnc,
ojcem filozofematu.
A wic, Dafne. Jako Arkadjanka, naley ona w zupenoci do hermetyzmu, lecz ten gbokie o niej chowa
milczenie. Znamy zato mit pikny o tern, jak Apollo,
pokochawszy j, zacz j ciga; jak dziewczyna, nie
chcc mu si odda, przemienia si w drzewo laurowe,
Apollo za, w nadziejach swych zawiedziony, uczyni

swojem drzewem ukochanem. Przebija tu, niezawodnie, lad tego samego wspzawodnictwa midzy
laur ten

religj Hermesa, jakie wyziera te

z grubijaskiego mitu o wykradzeniu przez Hermesa
religj Apollina a

stada Apollinowi. Skoro tak jest,

tedy wolno

nam

po-

stawi pytanie: dlaczego hermetyzm za pierwsz istot

ludzk podawa kobiet? Wspomnijmy wyej nadmieniony, tak wany dla nas wiersz z Psychagogw" Ajscbylosa: Hermesa-prarodzica czcimy, my, plemi zamieszkae nad jeziorami**; podkrelilimy ju osobliwo
tego wyobraenia. Zdaje mi si, e obie te osobliwoci
tumacz si wzajemnie: pierwsz istot ludzk bya dlatego kobieta,

za prarodzica uchodzi Hermes.

moga by tylkto by jego Ada-

Lecz jakbykoiwiek tam byo, Dafne

Ew hermetyzmu arkadyjskiego;
mem? W zwizku z pytaniem tem wymienia

ko

si zazwy-

Pelazga przedksiycowego", syna Ziemi, albo,

wedle innej wersji, syna Niobe. Pelazg Przedksiycowy"
jest nader uspakajajcy; wiadczy,
jestemy na gruncie hermetyzmu; co za do Niobe, to ta, jak czytelnik
czaj

hypostaz" Ziemi, grzystej ziemi arkadyjskiej. Syn Pelazga, Lykaon, maonek Killeny (a wic
widzi, jest tylko

41

cr,
teje gry arkadyjskiej) jest ojcem wiciu synw
jest zatem prawdziwym rodzaju ludzkiego protoplast.
sam atoli Niobe spotykamy te w Tebach, grodzie
Kadmosa- Hermesa
Harmonji, a wic w drugiej ojczynie hermetyzmu; tu jest ona matk siedmiu synw
tylu crek, prarodzicieik atoli si nie staa, gdy
dzieci jej powystrzela Apollo. Jak wida, cudny ten,
wzruszajcy mit o matce - Niobe ma u swego rda to
hermetyzmu;
samo wspzawodnictwo religji Apollina
zgina nieszczsna dziatwa Niobe, matce za, skamieniaej w gr, pozostao tylko strumieniami ez opakiwa
zgub potomstwa. Ale wrmy do Pelazga; etymologicznie, (jak to rozwin Willamowitz) imi jego pokrywa si z imieniem Asklepjosa ( = Eskulapa), ktrego,
rzeczywicie, spotykamy w jego potomstwie, jako syna
Ischisa" arkadyjskiego, w ktrego przezroczystem imieniu (sil") wolno nam uzna hypostaz" Boga Arkai

dji,

t.

j.

Apollo;

Tak,

temu nie przepuci

zabi, Asklepjosa za przyswoi sobie.

Hermesa. Ale,
Ischisa

cika bya

niestety!

dola hermetyzmu,

pki przedstawicie-

lami jego byli Arkadjanie: lud bezsilny, targany

od wo-

uciskany od ssiadw, nie mg te

czoa stawi zaborom ze strony takiej potgi kultural-

jen kantonalnych
nej,

jak Apollo.

tej

wida wszake jedno: kosistotnie koczya si na stworze-

pltaniny mitw

mogonja arkadyjska

pra-czowieka, protoplasty rodzaju ludzkiego; ten

pra-czowiek wydawa z kolei na wiat liczne potomstwo dla krgoci liczb przyjto: po siedmiu synw
po siedem cr, z ktrych rozrodziy sie narody. A nastpnie, czytelnik ju wie,
Arkadja nadmiar swych
dzieci wyprawiaa na obczyzn: one to rozsieway wszdy
ziarna hermetyzmu. Najobficiej wzeszy te ziarna w Cyniu

42

od imienia bogini arkadyjskiej; z Cyreny hermetyzm przedosta tl do Egiptu.

Tu znalaz on gleb wdziczn, na ktrej wzrs, gpotnia
sta si niebezpiecznym wspzawodnikiem
chrzecijastwa.
Stao si to dziki temu,
spotka sir; on tutaj
z dwiema religjami, z ktremi natychmiast nawiza
jak najywotniejsze stosunki; byy to, po pierwsze,
religja staro-egipska; powtre, religja starozakonnego
Jehowy.
renir afrykaskiej, nazwanej

tak

VII.

Systemat

mimo

wszelkie

ostateczn

greckiej,

teologji

swe

tak

zrczny

sw

sankcj
Delfach, dostateczn

usterki, systemat, ktry

najwysz pozyska w

pikny

przebywa w granicach wiata greckiego; ulega wszake niebezpieczestwu, ilekro wstpowa w styczno z mieszkacami
kraju nie-greckiego, innych wyznajcymi bogw. Wro-

by opor

dla wierzcego, dopki ten

zdolno wspczucia innym nie pozwalay Hellenowi ogasza za kamliwe wierze symbolw religijnych narodowoci obcych; byo dla rzecz
dzona

wnikliwo

posiadaj te same dla swych

wierze dane przedmiotowe i podmiotowe, co on dla
swoich. A skoro tak, to z koniecznoci naleao przypuci,
obcy bogowie zgadzaj si z greckimi, rnic si od nich tylko imionami; zadanie polegao na
tern, aeby okreli, jakiemu bstwu greckiemu odpowiada ten lub w bg cudzoziemski.
Zadanie to umysowi Grekw ze szczeglnym na-

jasn,

narodowoci

te

strczao si naciskiem

okresie ich zaznajamiania

si

kultur egipsk.
Egipcie systematy bstw lokalnych ulegy bardzo wczenie unifikacji, wczeniej, ni*
z

44

tym kraj u wiadomo dotrze moga do Grecji;

mimo to jednak przeytki dawnych wszech><
tkwi-

sama

tym

w wiadomoci
wypado ju, w imi

nadal

wszechuogom
jednoci, cofn si w

Egipcjan, gdy

uzna wzajemne prawa hierarchiczne. Takim by

wadca miasta Chmunu. Za obowizek swj uwaam

stwierdzi,
dziedzinie
syjskiego,

e, gdyby
powanej

wiadomoci swe w tej obcej dla siebie

zawdziczam pracy powanego egiptolcga ropiof. B. Turajewa (Bg Tot", 1898 y sdz,
1

mg

skorzysta z tej niezmiernie

trzewej pracy, ustrzegby si wielu przesadnych zapdw
nie zasuyby na zarzut egiptomanji.
Ot, boski ibis Tot od wiekw odbiera cze
w Cbmunu, jako bg wogle, ktry urzdzi wiat swem
sowem; oto, dlaczego, jako czonek systematu oglnoegipskiego, sta si on wadc sw boga". Ale Egipt
to nie Grecja; wadc sw pojmowano tam nie jako
inspiratora mowy, jej polotu twrczego, jej konsekwencji logicznej, jej artystycznego pikna, nie lecz jed3'nie,
jako znawc formu magicznych, wicych ze moce na
tym i na tamtym wiecie. Zwaszcza za
na tamtym.
Znana jest powszechnie boja Egipcjan staroytnych
o los dusz swoich w wiecie zagrobowym. Ile grozio
jej niebezpieczestw w jej pozgonnej drodze ze strony
tajemniczych i okropnych wrogw, czyhajcych na ni,
aby j szarpa i aby jej odebra to nawet widmowe
istnienie, jakie jej zostawia mier! Nieche te moce
wrae wiedz,
Tot ochrania dusz, albo jeszcze lepiej,
Tot utosami si z ni. A wic nieboszczyk
upodabnia si do do Tota: aden bg nie bije go, aReitzenstein

P. Zapiski istoriko-fioogiczeskago fakultieta Pietiersburg-

skago uniwiersytieta".

43

den przewonik nie przeciwi si mu w drodze on jest

Totem, najpotniejszym z bogw". Lecz oto droga

sdzi;
tutaj wadca sw moe mu wywiadczy pomoc
O, boe, modli si do Tota nieboszczyk w ksidze
Umarych" uczy zmarego N. N. bezpiecznym przeciw
nieprzyjacioom jego, jak uczynie bezpiecznym Ozy-

okropnoci przebyta, nieboszczyk

staje

przed

rysa przeciw jego nieprzyjacioom". Jest to cecha niewtpliwie wzruszajca; przed okiem badacza rosyjskiego

usza wszake odwrotna strona tej wiary. Bg

wszechmdroci prawdy" powiada Turajew (str. 52)

nie

wywiadcza usug

sprawiedliwoci
egipskiej: jego ingerencja sprowadza pierwiastek moralny sdu zawiatowego do zera. Uczy on nieboszczyka
formu, ktre moc odbieraj sdziom. Znajomo tormu
tych tudzie imion sdziw czyni czysto moraln rzelich

cz zbdn.

mu

kulturze

W witym jego grodzie znaleziono

te

for-

przeciw zatrzymaniu serca w piekle; formu t

wymawia nieboszczyk w tym czasie, gdy serce jego waone jest na szali. Znajomo owej formuy magicznej
warunkuje pomylny wynik waenia niezalenie od rzeczywistych przymiotw serca. Sam on, jako bg pisemnoci, prowadzi protok sdu, jako wynalazca miar
liczb, pilnuje wagi, przyczem jego rola askawego opiekuna nieboszczyka bierze gr nad funkcj sprawiedliwego prawzoru urzdnika egipskiego i patrona umiejtnoci cisych: pozwala on sobie przeciga szale
r.-a
korzy nieboszczyka".
Taki jest orj^ginaln}' w bg ziemi egipskiej w swych
najzrozumialszych dla postronnego obserwatora rysach.
Gdy zapoznali si z nim Grecy a stao si to bardzo
wczenie
odpowied na pytanie: Kim jest Tot? M
odrazu wydaa im si niewtpliw: przy pierwszem weji


ni

46

na obraz, przedstawiajcy

drog

za^

nie-

boszczyka, prowadzonego przez czcigodne bstwo z go-

(spotykaj si oba typyj, musieli oni

powiedzie sobie: oto nasz Hermes, przewodnik dusz".
Wszelako, hermetyzm grecko-egipski wtenczas jeszcze
nie powsta; widzielimy,
Hermes oglno-grecki zajmowa stanowisko zbyt podlege, aby sta si mg
orodkiem religji. Do tego trzeba byo, aby na grunt
psa lub

ibisa

egipski

wkroczy Hermes

nie

oglno-grecki,

iecz

od-

kosmogoniczny, to za stao si
dopiero
za porednictwem Cyreny, jak widzielimy,
wiecznie arkadyjski

bezporednio graniczcym z zaoeniem Alexandrji, t. j. w pocztku wieku III przed N. Chr. Z walsi nie spotka: Hermesa ju dawno utosamiono
z potnym Totem; ojczyste miasto Tota, Chmunu, oficjalnie zwao si po grecku Hermopolis. Pod godem
tedy Hermesa-Tota religja grecka poczya si z egipsk; nastpstwem tego poczenia by podzia hermetyzmu na wyszy i niszy. Powiemy zaraz tutaj, na czem
polega odrbny charakter mieszaniny grecko-egipskiej
tu i tam: hermetyzm wyszy, jako systemat wiedzy religijnej, pozosta greckim w duszy i tylko stron zeokresie,

wntrzn

przysta do panteonu egipskiego; naodwrt,

hermetyzm niszy, jako systemat praktyk magicznych,
pozosta w istocie swej egipskim, acz wchon w siebie
pierwiastki

jzyk

grecki.

inne cudzoziemskie, a zwaszcza

Wspzawodnikiem chrzecijastwa, oczy-

greckie,

wicie, sta si tylko hermetyzm wyszy.

VIII.

bya tylko jedn z dwch, z ktoremi. hermetyzm grecki zetkn si na gruncie alexandryjskim; drug bya ydowska. Tu wypadnie rai tylko
przypomnie czytelnikowi fakty, dawno mu znane. Alexandrja wprdce staa si naczelnym orodkiem diaspory
ydowskiej: z piciu jej kwartaw dwa byy ydowskie.
ydzi atoli, wszedszy w kre owiaty greckiej, sami stali
Religja egipska

si Grekami; potrzeba

za

skojarzenia kultur}7 greckiej zwasz-

greckiego z wiar ydowsk spowodowaa przeoenie na grecki Starego Zakonu;

pocztek tego przekadu siga wieku III przed Nar. Chr.
Dziki niemu, otwara si
oddziaywania religji ydowskiej na greck,
specjalnie na hermetyzm,
dziedzinie hermetyzmu wszystkie drzwi stay otwocza

narzdzia

jej

jzyka

moliwo
i

gwatownie:
kabalistyka ydowska, pilnie przez rabinw opracowywana ju o i epoki perskiej, przekazaa do rozporzdzenia hermetyzmu cae swe imponujce pandemonium, ca
sw wymyln mistyk liter liczb. Z hermetyzmem wyszym sprawa bv a trudniejsza: religja ydowska uznawaa

rem; przenikanie

odbywao si szybko

tylko jedynego

Boga-Stwrc nieba

ziemi;

niepodobna

48

gdy, wedle zasadniczego

dogmatu swej religji, s.i n Hermes by bogiem stwoi
nym. Lecz tu nauki hermetystw spotkay si z innym,
nader ciekawym prdem.
bylo

[ernu sem,
i

hellenistyczna wogle

Religja
nie

wpyw

wybitny

tryny,

ewemeryzmu

ujawniaa niezmiertej

oryginalnej dok-

zasadzie swej ateistycznej, v edle ktrej bobo-

wie wiary ludowej byli niczem innem, jak tylko ludmi

przebstwionemi. Ani religja egipska, ani religja hermetyczna nie bj^y, oczywicie, ateistyczne; niemniej wszakewemeryzm szed im obu na rk, a oto, dhczeg^
Wedle wierze egipskich, pierwsz dynastj faraonw
bj4a dynastj bogw a wic bogowie byli ongi ludmi.
od pocztku
Co do hermetyzmu, to ju widzielimy,
posiada on skonno do alegoryzacji swoich typw boskich; Hermes jest Kosmosem, Pan jest Logosem. Nie
te imiona alegoryczne byy o wiele
ulega wtpliwoci,
przydatniejsze dla religji, pragncej sta si religja nadnarodowociow,
wszak wiemy, jak bardzo rozpowszechnieniu religji ydowskiej sprzyjaa ta okoliczno,
wyznawcy jej z trwogi nazywali Boga swego poprostu Panem (Adonaj), nie za Jehow lub Jahwe. Za prz}'kadem tedy Pana-Logosa, caa kosmogonja hermetyczna
ulega uoglnieniu. Zeus sta si Rozumem (Nus), zapoyczonym z filozofji Anaxagorasa. Hermes... ten dawno
ju, jak wiemy, by Kosmosem, teraz atoli tumaczenie
to nie wsz3 scy podzielali: grzeszyo ono panteizmem,
gdy tymczasem wszechmocny wpyw Platona nauczy

ludzi

uznawa aktywnego stwrc wszechwiata

miurga.

De-

Hermes tedy sta si wtrym bogiem Rozumem-

demiurgiem"; prcz niego, Rozum stworzy z jednej strony

Logosa (to wyobraenie zachowano) swego pomocnika
w urzdzaniu wiata, z drugiej za Czowieka. Przytem

49

imiona mitologiczne
stay
Zeus, Hermes, Asklepios
si wolne; przedstawiciele ich z dawnych czynnikw
kosmogonicznych przemienili si w ludzi zamierzchej
staroytnoci, ktrzy stali si rdami, albo pierwszymi
odbiorcami objawie hermetycznych. Rwnowaniki egipskie znaleziono dla nich ju dawno: Zeusowi odpowiada Ammon, Hermesowi
Tot (albo, u hermetystw,
Tat), Asklepiosowi
Imhotep. Podczas stapiania ich ze

sob dokona si atoli kompromis: Zeusa zastpi Ammon, Asklepios za pochon Imhotepa; co do Hermesa
zachowano ich obu, przyczem Tat sta si
synem Hermesa wypar Asklepiosa, ktry poprzesta
na skromnej roli ucznia. rdem objawienia by, oczywicie, Hermes; jako prorok religji hermetycznej, zyska
on przydomek Trzykro-Wielkiego (Trisme^istos), odziei

Tata,

to

przeze po Tocie egipskim

Sta sic n prow objawieniach swych zwraca

rokiem krla Ammona,
do niego,
do syna swego Tata,
do
si
miar rozwoju religji
ucznia swego Asklepiosa.
metycznej inne rwnie bstwa przyczay si do tej
czwrki mistycznej: czciciele I*ydy zapragnli przekopa
kana od hermetyzmu ku swej bogini wieloimiennej...
dziczone

).

<

bd

bd

by moe,

albo,

kowa

jej

przekopali go

saw gon.

bd

li

herm tyci,

Tak czy

inaczej,

aby spoytIzyda, jako

Panna wiata, staa si uczennic Hermesa TrzykroWielkiego, zwiastujc tajnie jego synowi swemu Horusowi.

Tak przedstawiao si to zewntrzne hermetyzmu

prcz tego ta w hergrecko-egipskiego; powtarzam,
metymie wyszym niema prawie nic egipskiego. By

moe, hermetyci
J

Cfr.:

byliby

Turajew,

str. 87.

D-r Zieliski: Hermes Trismegistos.

radzi

wczy

do swej

religji

50

staroegipsk wiedz tajemn"; niestety, wszake, wienikt jej nie rozumia,

dza ta bya lak dalece tajemna,
nie wyczajc samych kapanw. Polegaa ona na nie-

zmiernej liczbie mglistych, rozpy wajcych si form, ktrych uczono si napami, w tre ich nie wnikajc; for-

muy

te

kich

przypady do smaku, jak zobaczymy, hermetyzmowi niszemu, dla wyszego wszake nie na wiele
przyda si mogy. Wyszy czerpa garciami penemi
z filozofji greckiej, zwaszcza z Platona, z mitw grecich

interpretacji stoickiej

ze Starego Zakonu;

napotykao przeszkody, gdy rwnowanik starozakonny Hermesa uczowieczonego znaleziono

w osobie prawodawcy ydowskiego, Mojesza, doradcy
faraona egipskiego; Mojesza, ktrego laska cudotwrcza posiada u kabalistw znaczenie, niewiele ustpujce
to ostatnie nie

znaczeniu laski zotej greckiego

wadcy

czarw.

IX.

To, co nazywamy hermetyzmem niszym, wprowadza nas przedewszystkiem w dziedzin magji. Cay wiat
podksiycowy roi si od demonw. Wyobraenie to
znajdziemy te
w hermetymie wyszym, lecz tam ma
ono inne znaczenie. Tam istnieje lk. przed demonami,
jako istotami niebezpiecznemi dla duszy; tu, przeciwnie,
ludzie staraj si nawiza z nimi stosunki w imi wszelakich dbr ziemskich. Panuje nad demonami ksiyc,
po-grecku Hekata, po-egipsku za Tot, czyli wadca
sw". Kto zna te sowa, formuy zaklcia, ten moe posugiwa si demonami. Jacy za byli demoni, o tern da
nam moe wyobraenie modlitwa ponisza, znaleziona
przed laty kilkunasty w jednym papirusie, a przypisywana synnemu magowi Astrampsychesowi (wedle Reiti

zensteina,

str.

20

Wstp we
puj do ona
ty,

in.).

mnie,

kobiet.

wadny

Wstp

Hermesie, jak dzieci wstwe mnie, wadny Hermesie,

gromadzcy pokarm bogw

wadny

Hermesie,

obdarz

ludzi.

Wstp we

mnie urokiem, dostatkiem,

zwycistwem, szczciem, urod, nadobnoci

przeciwko wszystkim.

janiejce Bosti,

mnie,

Znam imi

lica,

si

twoje, na niebiosach

Bathen-bothi, Oamenoth,

Endomuch:

52

wgw

imiona twe u czterech

nieba; znam
one nastpujce: na wschodzie
rwnie twe postaci,
masz p sta ibisa, na zachodzie psiogowca, na pnocy
na poudniu masz posta wilka; wiem,
masz posta
jaka jest twoja trawa: jest to elolla eteberroot; wiem, jakie jest twoje drzewo: hebanowe. Znam ciebie, Hermejakie jest twe miasto:
sie, kim jeste, skd pochodzisz
jest to Hermopolis. Znam take imiona twoje barbarzyskie"... Przytoczone wyej, nie zday si snad autorowi
barbarzyskie: kaza on adeptom swoim
jzyk na nastpujcych: Farnathas, Barachel, Chtha oto
imiona twoje barbarzyskie; a take imi twoje prawdziwe, wyrzezane na witej pycie chramu hermopolskiego, gdzie jest ojczyzna twoja: imi twoje prawdziwe
takie jest twe pitnastobrzmi Oserjarjaches Nomathi
znakowe imi, posiadajce liczb znakw wedle liczby
dni wzrostu ks yca, drugie za imi z siedmiu znakw
takie

wa,

do

ama

wedle liczby

wadcw wiata

(planet),

sum

oblicze-

odpowiadajce liczbie dni Abraxas. Znam ciebie,

Hermesie, i ty mnie znasz; ja jestem tob, a ty jeste
mn. Wstp we mnie i daj mi wszystko pom mi wesp z Dol Dobr i Demonem Dobrym".
modlitwie tej niema prawie ani jednej myli,
ktrej nie monaby byo potwierdzi analogj z formu
staroegipskich. Gwna sia przymusu polega na tern,
autor zna prawdziwe imiona tych, do kogo si zwraca. Ongi, przewodnik dusz
ucz5 nieboszczykw
Tot
poznawa prawdziwe imiona potworw wiata zagrobowego
czonkw straszliwego sdu; obecnie ta sama
nauka obrcona jest przeciwko niemu samemu. Poynia

*)

e jako

T.

j.

cyfr:

wzi

pod uwag warto tychskoro

a=l, ^==2, p=l00, 4=1, 4=200, 4=1, a=60, suma 365.

sum

liter,

53

zna rwnie

jegu imiona barbarzyskie";

rozumie naley ydowskie, jak wskazuje forma Barach6l, wzita z bogatej demonologji kabalistyki ydowtecznie jest

przed sob prbk owej mieszaniny grecko-egipsko-ydowskiej, w ktrej wyraaa si

skiej.

Sowem, mamy

zabobonno

epoki hellenistycznej.
Panna wiata, wielka Izyda, otrzymaa wiedz
od Hermesa, swego mistrza albo, jak opiewa inny warjant od Kamefisa: Suchaj, S) nu mj, Horusie, dostpujesz wiedzy tajemnej, ktr Kamefis staroytny zdoby od Hermesa, wszech rzeczy pisarza, ja za od sta-

sw

roytnego Kamefisa, w owym zarazem czasie, gdy uczci on mnie take czerni doskonaoci (to telei melani").
Ostatnich

sw

nikt

nie

rozumie;

r zdoam je
e w Kamefis

sdz,

wyjani. Przedewszystkiem ustal fakt,

ktrego pojednawcza teologja Panny wiata mianuje
uczniem Hermesa, jest nikim innym, tylko samym Hermianowicie jednem z jego imion prawdziwych"; jasno dowodzi tego modlitwa (Reitzonstein str. 29),

mesem,

Hermes pod koniec nazwany jest wadc I\mef u

Nastpnie za powoam si na ciekaw teje I/ydy opowie wobec Horusa o przygodach swych w witem
miecie Ormanuth (Bcrthelot, Collection des ancies alchimistes grees, 29): Tu zdarzyo si, e jeden z aniogdzie

w, zamieszkujcych pierwsze utwierdzenie niebieskie,

zapragn innie posi. Ja wsz ike nie
ujrza mnie
zgadzaam si, pragnc dowiedzie si, jak wyrabia si
zoto i srebro. Wtenczas odrzek on, e nie ma prawa
i

nauczy mnie

tego,

ale

e
e

anio Amnailes,
wiedzie na moje pytanie".
starszy

jem;

no

nastpnego przyjdzie
tamten bdzie mg odpoIzyda upara si przy s wodnia

sposb od Amnailesa pochodzi umiejtwyrabiania zota

srebra.
taki to

54

Wolno si domyla, e tajemniczy Amnailes jest

to tylko imi barbarzyskie owego Hermesa, ktrego
imi prawdziwe" brzmiao Kmef. Ksigi wite po-

wiada Zosimas (Berthelot, Origines de Talchimie, 9)

ucz nas,
istnieje gatunek dtm<,nw, obcujcych z kobietami; Hermes mwi o nich w swych ksigach o przyrodzie. Staroytne i wite pisma mwi,
niektrzy
anioowie, zapaawszy mioci do kobiet, zstpili na
ziemi
nauczyli je tajnikw przyrody: wskutek tego
zostali wygnani z nieba
na Wieczne skazani tuactwo.
Z tt-go zwizku powsta rd olbrzymw. Ksiga, z kt-

rej uczyli oni sztuk,,

zwaa si Chma; std sowo ch-

ma" oznacza przedewszystkiem sztuk

a mianowicie
chemj. A teraz wspomnijmy,
chema jest to sowo
egipskie, oznaczajce czarno"; teraz, spodziewam si,
stan si zrozumiae sowa Panny wiata, e HermesKamefis uczci j czerni doskonaoci"
to znaczy:
nauczy j chemji" w nagrod za jej mio.
Istotnie, chemja, jak zna Egipt, bya umiejtnoci
wyrabiania zota
srebra, zwaszcza zota. Przy tern sowa wyrabianie" nie naley rozumie zbyt cile; zadanie uchodzio za rozwizane, gdy udawao si osign
metal, majcy wygld zewntrzny zota. Jednym ku temu
rodkiem byo pozacanie, drugim przyrzdzanie spawu,

przypominajcego metal poszukiwany; niekiedy uprawiano zawd rzetelnie, kiedyindziej z niewtpliwym celem oszustwa. Dochoway si do czasw naszych recepty jednej
drugiej kategorji. Recepty te, rzecz prosta,
ceniono bardzo wysoko; przekazywano je z ojca na syna, z mistrza na ucznia, przewanie ustnie; jeli je za
zapisywano, to jedynie jako opor dla pamici, usiujc
wyraa si niezbyt jasno i czstokro rozmylnie myl
zaciemniajc dodatkiem sw zbdnych i zbijajcych
i

z tropu.

aby nie

55

Robiono to z pobudek zarazem praktycznych,

rozgasza tajemnicy,
mistycznych: demony

Bez demonw za niesposb

byo si obej: od nich zaleao powodzenie lub te
niepowodzenie sprawy; wzywano ich przy jej podjciu
waciwemi formuami modlitwami.
taki to sposb
czci skadow chemji bya magja: tak przedstawiao
si czarnoksistwo" egipskie.
tej postaci przejli je od Egipcjan Grecy.
Czy
po raz pierwszy? Stanowczo na pytanie to odpowiedzie
niepodobna. Przytoczyem wyej wiadectwa co do waciwoci chemicznych wody Styxu, co do zota, jako
daru Hermesa; Grecy sami pierwszym chemikiem swoim mienili Demokrata. Na gruncie egipskim widzimy ich
od pierwszych ich krokw w peni posiadania czysto
greckiego mianownictwa umiejtnego, z nieznaczn domieszk egipsk;
jak bd, jeeli nawet przejli
oni chemj od Egipcjan, to przesycili
wasnym duchem badawczym. Nie wystarczay im czysto rzemielnicze recepty o zoceniu lub podrabianiu zota: myl
o jednoci wszechwiata podszepna im myl inn
o moliwoci rzeczywistej przemiany innych kruszcw
w zoto. Myl ta staa si sygnaem dla dugotrwaej
i
podnej pracy naukowej; sztuka" Hermesa przeya
zazdrosne

pismo".

bd

upadek jego kultu

zapewnia rozgos jego imieniowi
w cigu caego redniowiecza chrzecjiaskiego muzumaskiego tudzie pokanej czci czasw nowoytnych. Teraz ulego ono zapomnieniu, jak zapomniana
zostaa koncepcja pierwiastkw oywionych, tylko osierocony wyraz hermetyczny" znawcom przypomina tego,
i

kto ongi

syn,

jako twrca czarnej wiedzy".

X.

do

Lecz
o hermetymie niszym: sprbujemy dotrze do istoty wyszej wiedzy hermetycznej, rzuciwszy
uprzednio okiem na jej rda.
to, po pierwsze, zachowane do naszych czasw djalogi w jzyku greckim,
w liczbie siedemnastu; powtre, wielkie sowo powicenia", zachowane jedynie w przekadzie aciskim, ktry dawniej przypisywano niesusznie Apulejuszowi, pod
nagwkiem Asklepios"; po trzecie,
j nadmieniona
Panna wita", ktrej pokane fragmenty zachowa
nam Jan ze Stobi w swych wypisach. Dziea te nie stanowi bynajmniej caoci tego, co w czasach staroytnych przypisywano Hermesowi Trzykro -Wielkiemu,
nawet gdyby sceptycznie spojrze na wiadectwo Jamblicha, mwice o 20.000 jego ksig, i, skreliwszy par
zer, do liczby tej
take mnogie prace z dzie-

wy

wczy

dziny hermetyzmu

chodz
nej

alchemji.

Dziea

te nie z jednej po-

epoki; najstarsze z nich, Poimandres"

swej redakcji

Hermy, jednego

posuyo

za

rdo

dla

pierwot-

Pasterza"

pierwszych dzie literatury chrzecijaskiej, sigajc w ten sposb ery wczeniejszej, ni

wiek drugi po N. Chr.; najpniejsze (Asklepios) w obecz


nej jego redakcji

57

powstao

epoce cesarza Konstanc-

jus>a (w. IV).

Zaczniemy od Poimandresa", ktrego nagwek

przezroczysty (Poimandres = pasterz mw) zachowa
jeszcze wspomnienie o staroytnym bogu-pasterzu mitologji arkadyjskiej. Jest to sowo objawienia: przemawia,
o ile wolno sdzi, Hermes Trzykro-Wielki. Opowiada

wywoanej arliwem zatopieniem

si w tajniki wszechwiata, objawi mu si sam Poimandres Rozum wadczy", jak sam on siebie nazywa;
dziki jego wspdziaaniu przeywa on na uowost\\<
nie wiata. Ta kosmogonja poirnandresowska" pokrywa
si w gwnych rysach ze Strassbursk, tylko imiona mitologiczne zastpione zostay alegorycznemi. Na pocztku
byo wiato, czyli pierwszy Rozum, tudzie ciemno;
ta ostatnia wyania z siebie wilgotna przyrod", parualc si tsknym gosem. Ze
jc, jak od ognia,
on, jak

ekstazie,

wiata

ku

sprawia,

Logos wity", ktry

dziel si
rozstpuj. Nastpnie

wychodzi

niej

ywioy

pierwszy Rozum", jako dwupciowy, wydaje na wiat

obdarza go wadz nad ywioem
Rozum Demiurga
najwyszym
ogniem; stwarza on siedem bstw planei

poczem Logos z nim si czy. Opuszczone

przez Logosa ywioy nisze stay si prost materj
(hyl), i z ona jej wyday nieme stworzenia". Wtentarnych,

Lecz to, co nastpuje, tak

zmieoryginalne
szkoda byoby skraca
pikne,
nia wykad pierwowzoru.
Wtenczas Rozum, ojciec wszechrzeczy, wiato
i
ycie, zrodzi na podobiestwo swoje Czowieka; pokocha go, jak syna. Albowiem by on pikny,
odbiciem ojc?; w rzeczywistoci tedy bg pokocha swj
obraz wasny. Czowiekowi przekaza wszystkie swe
czas pierwszy Rozum...
i

bdc


stworzenia.

58

Czowiek za, zapatrzywszy

czo

twrplanetarne) zasie

na

Demiurga w ogniu (t. j. na sfery

pragn sam by twrc: ojciec pozwoli mu na to. Znalazszy si w sferze Demiurga, aeby zyska wadze
nad ni, oglda on dziea brata (t. j. bogw planetari

nych),

ci

pokochali go,

go jestestwa. Poznawszy

kady ustpi mu czci

swe-

pozyskawszy udzia
w ich przyrodzie, zapragn on rozerwa obrt sfer i obali wadz tego, kto krluje nad ogniem*.
We fragmencie tym snadnie odnajdujemy motywy
znajome z Ksigi Rodzaju"; poniewa niej znajdziemy
niewtpliwe z niej poyczki, wic nic nam nie przeszkadza przypuci bezporedniego jej wptywu
tutaj.
Lecz jak miao i dziwnie upadek aniow skojarzy si
z upadkiem czowieka! Nie anio, nie
sam Czowiek,
stworzony przez Boga na jego obraz
podobiestwo
i
obdarowany przeze, porwa si do buntu przeciw
niemu i zapragn obali jego wadz". Postanowienie
to wynika std,
bogowie planetarni udzielili mu swej
mocy; wida przeto,
byy to wpywy ze. Jakie to
usiuje Poimandres okreli poniej, ale sztucznie bardzo i w sposb nie przekonywajcy ( 25). O wiele
jest pomylniejsza prba, o ktrej dowiadujemy si od
Serwjusza, staroytnego komentatora Wergilego (do ks.
VI, 714 Eneidy). Wedug niej, dusza czowieka, przechodzc w drodze ku wcieleniu przez sfery planetarne,
zaraa si od powolnego Saturna lenistwem, od ambitnego
Jowisza pych, od wojowniczego Marsa gniewem, od rozkosznicy Wenus rozpust, od lubicego zyski Merkurego
chciwoci, (reszt ja uzupeniam:) od wszechpoerajcego soca obarstwem, od bladego Ksiyca zazdroci. Oto siedem grzechw gwnych podug nauki kokoncepcielnej, na ktrych jeszcze Dante zbudowa
ich istot

sw

59

cj czyca! Ktby pomyla, e korze tej koncepcji

hermetyzmu?
siga a tutaj, w dziedzin astrologji
buntowniczy Czowiek?
Ale c robi grzeszny
I oto wadca caego wiata miertelnego z jego
niememi stworzeniami przeszed skro harmonj nieobaliwszy moc boga;
biesk, rozerwawszy jej sfery
ukaza on niszej Przyrodzie sw pikn botka
ujrzawszy go, e mieci w sobie wszystk moc rzdzcego losu (t. j. planet) oraz podobiestwo boga, Pi
roda umiechna si do w mioci. On za, zobaczywszy w niej podobiestwo swe, odbite w jej wodzie, zai

paa mioci

do niego
zapragn /nij ku niemu;
wraz z pragnieniem zjawia si moc,
czowiek zamieszka w niemem podobiestwie. Przyroda bo chwyt
szy ukochanego w objcia, ogarna go sob i skojarzy/
si oboje', wszak byli par kochankw. I oto dlaczego,
w przeciwiestwie do wszelkich innych istot ziemskich,
nieczowiek jest istot dwoist, miertelny ciaem
miertelny dziki owemu Czowiekowi istotnemu".
? Jedno
o tym wiecie cudownym pov\i
jest jasne: mamy przed sob ju nie Ksig Rodzaju";
jestemy na ziemi greckiej lub grecko-aziatyckiej. C.
wiek zstpuje ku Przyrodzie; Przyroda, zachwycona nieziemsk jego urod, umiecha si ku niemu z mioci:
ie jego wasne
aby nim zawadn, ukazuje mu
odbicie. Istotnie, zstpuje on ku przelicznemu widmu;
oddaje si mu. Gdzie to
wtenczas ona obejmuje go
przypowie t czytalimy? Tak, Narcyza pokochaa nimfa Echo, on za, na cierpienia jej obojtny, lubowa si
wizerunkiem swoim, w strumieniu odbit} m, pki nie
zion duszy... lecz tu niema tego rysu,
nimfa nim
owadna, dziki tej jego
samolubnej. Podobnie,
przeliczny Hermafrodyta, pragnc wykpa si w zdroju,
i

dzy

60

nalecym

do nimfy Salmakidy, uleg jej pokusie

lecz
tu niema mioci ku wasnemu odbicia. Tako, nakoniec,
modzieczy Hylas, ujrzawszy widmo swe w wodzie
zdrojowej, nachyli si ku niemu, lubujc si jego urod,
najady za zdroju, zakochawszy si w nim, pocigny
go ku sobie... Ta wanie opowie ostatnia zawiera
w sobie wszystkie rysy dar.e. Na domiar krya
take rd poetw alexandryjskich: zachoway s; do
Theokryta,
naszych czasw opracowania poetyckie
Apolonjusza z Rodosu, i Kallimacha, to ostatnie
i
w naladownictwie Propercjusza. A nastpnie b<
tera zwano Hylasem; w Czowieku za religji hermetycznej zakochana bya przyroda, materja (hyle); czy
..

mamy

podobiestwo brzmienia uzna za pr/.ypadko

we? Czy nie jest rzecz prawdopodobn, e jaki poeta lub myliciel, uderzony etymologj imienia Hylasa,
nada mitowi o nim interpretacj kosmogoniczn, e
hermetyzm przyj j do swych objawie?
to

Poimandres cignie

dzie

dzisiejsz}'.

kiem,

wydaa

mia w

dalej:

oto

taj,

Przyroda, skojarzywszy si

skryta po
z

Czowie-

na wiat cud cudw: poniewa Czowiek

przyrod harmonji tych siedmiu (bogw

Przyroda te si nie wstrzymaa,
planetarnych)... wic
i urodzia siedmioro ludzi, odpowiadajcych naturze siedmiu wadcw, dwupciowych szybujcych w powietrzu...
A gdy dopeni si czas, wszystka spjnia pciowa ulesobie

ga rozerwaniu z woli Boga, wszystkie istoty dwupciowe rozdzieliy si wraz z czowiekiem, stay si mzkie
eskie same przez si. I tene Bg rzek sowo wii

te:
i

Rocie

mncie si,

niechaj czowiek

niemiertelny, i

mylcy

wszelkie stworzenia i istoty;

pozna samego

przyczyn mierci

zrozumie znaczenie wszechrzeczy".

jest

siebie,

mio,

e jest
niechaj


Tutaj

zapoyczenie

mncie si! tak

tyczyk Psellos, ktry
u

61
z

Ksigi Rodzaju

Rocie

uczony bizanw ojczynie swej przywrci do

ycia badania nad hermetyzmem, zrobi wobec sw nadmienionych uwag nastpujc: Czarownik ten, widocznie, gruntownie zapozna si ze sowem boem; na jego
podstawie wykada on o stworzeniu wiata, nie wahajc
si przytacza dosownych wyrae Mojesza... Mimo
to jednak, nie zachowa on prostoty, jasnoci, szczeroci, nieskazitelnoci
wogle boskoci Pisma; zbdziwszy ladem mdrcw greckich na manowce, wda si
w alegorje, zmylenia fantazje, zeszed z drogi propewnej, albo, cilej mwic, zosta zbity z tropu
stej
przez Poimandresa. A kto zacz jest w Poimandres
snadnie odgadniemy: ten, kogo zowiemy krlem
wiata", albo ktokolwiek z jego wity. Albowiem dj..
kradnie nasze sowa,
jest to zodziej, powiada Bazyli,
nie po to, aby pobor. ci uczy swych stronnikw, ale
mylami
po to, aby oni, przyozdobiwszy sowami
i

jest

oczywiste,

prawdy

bezbono wasn,

uczynili dla

bardziej

przekonywajc

tumu".

Wska

Ale to
jeszcze nie wszystko.
mimochodem na siedmiu synw i siedem cr Czowieka Przyrody, w ktrych czytelnik acno odpozna obie sidemki
Niobidw hermetyzmu arkadyjsko -tebaskiego; liczba
przypada do smaku astrologicznym skonnociom ogu
i
zostaa przeto zachowana. Najciekawsze at-li s, rzecz
objawienia: Niechaj czowiek
prosta, ostatnie sowa
mylcy pozna samego siebie, e jest niemiertelny, i e
przyczyn mierci fest mi/o". Poznajemy w sowach
tych gbokomyln koncepcj, tkwic u podstaw tylu
i

mitw grecko-orjentalnych o modziecach, ktrzy przedAdonisie, Narcyzie, Hylisie: zapodwczenie zginli

62

wasnego, jeft przyczywiekuistego trwania gatunku, ale zarazem przyczymierci osobnika* Niemiertelno dostpna jest
dla osobnika,
dla gatunku, alt- jedna jej posta wycza drug. Praczowiek ma wygld kwitncego monienie,

t.

ust

j.

n
n

dzieca;

le

jestestwa

bd

bd

mgby by

niemiertelnym,
gdyby ukry w sobie moc twrcz swego jestestwa. Ale
na to wanie zgodzi si nie moe bosko zawartego
w caej przyrodzie pdu do ycia przekazywania ycia,
bogini mioci
zapadniania, sama wiecznie -kobieca
Przyroda: oczarowywa ona ukochanego odbiciem jego
osoby w swem jestestwie,
ten, przekazujc
moc
yciotwrc, skazuje sam siebie na zagad, swj wasny byt osobniczy. Taka jest tre antropogonji hermetycznej Poimandresa.
Od niej krok tylko jeden do etyki: skoro
pozbawia czowieka niemiertelnoci osobistej, to odzyska j z powrotem moe on tylko przez wyrzeczenie
jest silny, jak bg;

sw

mio

si mioci tego wszystkiego, co jest z ni zwizane;

std pynie gosicielstwo wyrzeczenia si zmysowoci;
i

dy

propaganda ascetyzmu. Niechaj czowiek

za ycia
ku ternu, aby zby owych darw zgubnych, ktre zawdzicza siedmiu wadcom, bogom planetarnym; wtenczas
los nie bdzie nad nim mia wadzy; czowiek rozerwie
sfery ujarzmiajcej sidemki i, kademu wadcy zwracajc pokolei wzgardzony przez si grzech miertelny,
wzniesie si on do smego nieba.
To rzekszy do mnie, cignie Hermes, Poimandres poczy si znw z mocami; ja za, dziki czynic
chwa Ojcu wszechrzeczy... poczem gosi ludziom
i
pikno pobonoci wiedzy;
O, ludy, synowie ziemi,
nieznajomoci boga,
spaniu
oddajcy si pijastwu
ocucie si, rozproszcie opary wina i mary snu nieroz-

63

usyszawszy, zeszli si zgodnie; wtenczas

rzekem im: Dlaczego wy, synowie ziemi, oddalicie si
mierci, majc do niemiertelnoci prawo? Czycie pokut, wy, idcy manowcami
bratajcy si z niewiedz;
zbdcie ciemnoci, signijcie po niemiertelno, porzuciwszy zgub!
I jedni z nich
opucili mnie z szyderstwem, wszedszy na drog, wiodc ku mierci; drudzy,
do ng moich upadszy, prosili, abym ich uczy. Ja za
kazaem im powsta, staem si przywdc ich rodu
do zbajem ich naucza, w jaki sposb maj

sdnego!

Ci,

dy

wienia.
ich

wod

posiaem

niemiertelnoci.

mienne soca oblicze

dziki skada Bogu. 1
do swego oa".

mow

nich

jo

mdroci,

napoiem

gdy nasta wieczr

si

pogra, kazaem

zoywszy

dziki,

pro-

im

uda si kady

Okoo

czasu narodzenia Chrystusa powstay tedy

nad brzegami Nilu pierwsze gminy hermetyczne. Wezwania do pokuty i porzucenia drg mierci brzmiay
nietylko na ustach uczniw proroka z Galilei: Pasterz

mw"

gromadzi take owczarni, owczarnia ta rosa,

mnoc si u w oczekiwaniu owego dnia, w kti
p
miaa zjednoczy si z nierwnie liczebniejsz trzod
Dobrego Pasterza.
i

XI.

hermetycznej dwa okrelaj

czynniki: po-pierwsze, potrzeba jej wewntrznego rozwoju i samousprawiedliwienia; po-wtre, jej walka z ide
chrzecijastwa. Zaczniemy od czynnika pierwszego: istotnie, niepowodzenie hermetyzmu w kierunku pierwszym
stao si jedn z przyczyn jego niepowodzenia take
w drugim.
Wychodzimy z nowego w dziejach filozof ji, acz bezspornego zaoenia, wyej ju przez nas nadmienionego:
rnitologemat by ojcem filozofematu u czyli, wyraajc si
bez alegorji, myl ludzka, od mitologji przechodzc ku

Rozwj dalszy

idei

ulegaa w tej ostatniej dziedzinie wpywowi pohermetymie

postaci mitycznych.
przedzajcych
arkadyjskim mielimy do czynienia z mitologematem:
Zeus zrodzi Hermesa, Hermes zrodzi Pana"; Pan, jak
widzielimy, wytumaczony zosta, jako Logos Sowo";
lecz skoro tak, przeto Hermes, ojciec jego, musia prze-

filozof ji,

mieni si

w Rozum

(Niis),

poniewa sowo

jest

dzie-

ciciem rozumu. Ale kim bdzie wtenczas Zeus? Wiara

w prymat rozumu bya na pocztku mocna: wyej rozumu sta moe tylko rozum najwyszy, pierwsz}'. A wic

65

Pierwszy Rozum zrodzi Rozum-Demiurga; tak wyglda

droga, wiodca od kosmogonji staro-arkadyjskiej
przez
Strassbursk ku pojmandresowskiej. Tej trjcy herme-

Pierwszemu

Rozumowi, Rozumowi-Demiurgowi
Logosowi przeciwstawia si materja, z ktrej wywioda ona wiat; jestemy tedy na gruncie dualizmu onto-

tycznej
i

Naley mie

uwadze.
Pan atoli, punkt wyjcia owej spekulacji, by bstwem rdzennie arkadyjskiem, nieznanem Grecji pozostaej
do czasw historycznych; w ojczynie wtrej hermetyzmu, w Tebach, obywano si bez niego. Tu przeto
Logosu nie znano; nie b}'o tedy adnej podstaw} ku
temu, aby widzie w Hermesie Rozum. I, rzeczywicie,
myl metafizyczna posza tu inn drog; widzielimy ju,
logicznego.

to na

Hermesa w Tebach utosamiono nie z Rozumem, ale

z Kadmosem-Kosmosem, maonkiem" Harmonji. A wic
bg jest wiatem; jestemy bezwarunkowo na gruncie
Egipcie Ptolemeuszw oba
monizmu panteistycznego.
sploty; zakierunki spotkay si ze sob, stary si
czem, doszedszy do uwiadomienia sobie tej rnorodnoci, rozpoczy walk; w kocu, wobec wroga wspltraktatach, jakie do
nego, sprboway si pojedna.
walki,
pojednania;
nas doszy, znajdujemy odgosy
rozezna si w nich przeto nie jest rzecz atw.

W
i

uwag

Zogniskujmy

naprzd

na kierunku

duali-

stycznym.

Zasadnicz trjc hermetyczn Pierwszy Rozum,

Rozum -Demiurga Logos
wyros z mitologematu,
gdy ten ostatni wj gasl w wiadomoci, zaczto, im dai

lej,

tern bardziej

ujmowa,

jako irracjonaln.

Ju

Logos,

w istocie niewiele czem rni si od Rozumu wszak

by on nie poprostu sowem, lecz sowem-rozumem";
rozgraniczenie

Dr

Zieliski:

za rozumu

pierwszego od drugiego mu-

Hermes Trzykro-Wic!.

66

wyda

si dziwiem. Prbowano zrazu ocali to

rozdwojenie powoaniem si na wyobraenie platoniczne o dwch wiatach, vvieci<- Idej
wiecie zjawisk, vviecie mylanym
wiecie widzianym. Pierwszy
Rozum stworzy wiat mylany; Rozum Demiurg, naladujc go, stworzy wiat widzialny. Istotnie, ju kosmogonja Poimandresa zawiera wstawk w tyra duchu,
lecz wstawka ta nie przyja si. Rzecz o wiele bardziej
kuszc byo podda trjc nasz uproszczeniu, uznajc
baga-stwrc za boga jedynego, rozum za z logesem za
jego narzdzia. Krok ten uczyniono w traktacie Nz 4,
pod nagwkiem: Czara czyli monada". Bg jest demiurgiem, czyli stwrc; logosem obdarzy on wszystkich
ludzi; co za do rozumu, to zapragn, aby ludzie sam
do dyli.
tym celu napeni on czar dla nich wyprawi zwiastuna", aby ten oznajmi duszom: Zanurz
si (baptison) w czar mogca si zanurzy ty, wierzca,
e wstpisz ku temu ktry zesa czar, ty wiedzca, dlau
czego zostaa stwor zona! Kto zacz jest w zwiastun
nie powiedziano; lecz hermetyci widzieli w nim Poimandresa, w stuiuciu IV jeszcze alcbenik Zosimas wzywa towarzyszk sw Theosebj, aby zanurzya si w czar Poimandresa". Godne uwagi: pojcie zanurzy si a
siao

wyraono po-grecku sowem znamiennem,

si

ktre spotyka

u chrzecijan, a znaczy chrzest".

Bg jest przeto monad, nie za trjc; stworzy
on wiat, lecz stworzy go z materji, a materja jest zem;
bg jest to dobro i rdo dobrego, wiat jest jto przybytek za. Myl
spotykamy ju w kosmogonji Poimandresa: a nawet od bogw planetarnych, z ognia stworzonych, Czowiek zarazi si zdronociami, nim jeszcze
podpad mocom Przyrody ywiow padolnych. Cay
traktat .Ys 6 powicony jest rozwiniciu myli,
doi


bro spoczywa tylko

67

bogu, poza nim

za

nigdzie*

4
.

Bg, wiat, czowiek oto jest nowa trjca hermetyc/

Bg jest to dobro bezwzgldne; wiat zo bezwzgldna,
czowiek, od obu pochodzcy, jest skojarzeniem dobrego
myzego. Z bogiem obcuje on przez rozum (nus)
lenie (noesis), ze wiatem
przez czucie (aisthrsis); ku
i

bogu

si

bd

wiod

go posowie boy, ktrych

utosamia
czstkami rozumu boskiego, wcielonemi w czo-

bd

przedstawia si jako jego

wieka (Poimandres"),
zwiastunw (Czara"); ku wiatu wiod go demony
karzce" pochodzce od wiata. Skoro czowiek zd<
wyzby si czu odda si rozumowi, wtenczas wstpuje on ku sferze nadplanetowej tam czy si nanowo
z bstwem; jest to jego odrodzenie" (traktat 13, Mowa tajemna na grze"). Skoro za oddaje si on czuciom zmysowym, wtenczas dusza jego pozostaje na zieludzkich, byflii, zamieszkujc w coraz now ych ciaach
najmniej wszake nie zwierzcych: adne inne ciao nie
moe zmieci w sobie duszy Judzkiej, jako niegodziw
byoby rzecz, aby dusza ludzka zstpowaa w ciao stworzenia niemego: prawo boe stanowi, aeby dusza Ludzka
wolna bya od takiej zniewagi (traktat 10, Klucz"). Ale
Syn boy,
kt w czowieku sprawia to odrodzenie?
odpowiada ,,mowa
a zarazem czowiek, z woli boej",
tajemna". Oczywicie, jak wolno si domyla, Hermes;
i

czytelnik, wszelako, widzi, jak dalece

suszno

rnia Ba-

djabe jest zodziejem".

konsekwentnie, w prakWszystko to brzmi
tyce atoli wahania byy nieuniknione; uchylenie Rozumu-Demiurga pozostawio po sobie luk, ktr wielu
odczuwao, jako luk, domagajc si zapenienia. I oto,
jedni prbuj usun przyczyn, ktra uchylenie to
sprawia, za pomoc innej interpretacji odwiecznej trjcy
zyli

Wielki, utrzymujc,

do

68

hermetycznej. Logos jest synem Rozumu (drugiego, Demiurga), a Rozum czyim jest synem?
Woli", brzmi
odpowied; a zatem, pierwszym bogiem jest Wola. Wszelako ta myl szczeglna, zastpujca prymat rozumu

prymatem woli jakgdyby wyprzedzajca majestatyczn

koncepcj Schopenhauera, przebyskuje tylko w litei

raturze hermetycznej

(Klucz");

miaa ona

nie

w myleniu ludzkiem.
wpywem snad prdw gnostycznych,

gruntu dla siebie

jeszcze

Drudzy, pod

wprowadzaj,
jako bezporedniego stwrc wiata Eona (tr. 11, Rozum do Hermesa"); trzeci
zapoyczonego z egipskiej
zhellenizowanej religji Dobrego Demona (tr. 12), ktry
w ten sposb sta si boskim dziadem Hermesa. Wszelkie atoli zmylenia tego rodzaju byy efemerydami: o ujemnym wobec nich stosunku hermetystw powanych
wiadczy tr. 14-sty, usilnie obstajcy przy cisym dualizmie stwrcy
stworzenia: naley zby gadulstwa

prnego mdrkowania

uzna

tylko

te

dwa

pier-

stworzony i stwarzajcy; ani poredniego, ani

trzeciego obok tamtych niema. O czemkolwiekby rozmyla i cokolwiekby sysza, pamitaj o tych dwch
pierwiastkach i wiedz,
w nich zawiera si wszystko".
Tak przedstawia si dualizm hermetyczny.
Zwrcimy si z kolei ku prdowi panteis tycznemu.
panteizm herTutaj, nadewszystko, pamita naley,
metyczny, podobny w tem do stoickiego, nie by bardzo
cisy: wszak utosamia on (wedle prastarego rwnania:
Hermes = Kosmos) wiat nie z pierwszym, tylko z drugim dopiero bogiem. Pan i stwrca wszechrzeczy, ktrego nazywamy bogiem, zrodzi drugiego boga, widzialnego i podpadajcego czuciu... Zrodziwszy t istot jedyn, pierwsze zajmujc miejsce pord stworze, a wtre po sobie, osdzi,
jest pikna
pena zalet wszelwiastki,

69

cz

pokocha j, jako

swego bstwa. Ot,

aeby by on wielki
dobry, zapragn, aby powsta
kto inny, zdolny oglda to jego dzieo,
stworzy
czowieka, jako odbicie swego rozumu
sowa" (Asklepios", rozdz. 8). Jest to ta sama trjca, ktr widzikich

my

jedn wszake pokan

u dualistw pniejszych, z

rnic: bg, wiat

czowiek wszyscy troje boscy:
Bg pierwsza istota; wiat druga istota pierwsza
zmienna; czowiek druga zmienna
pierwsza mieri

Bg jest niemiertelnym czowiekiem,

czowiek
miertelnym bogiem" (tame tr. 12).
Wszystko to wypadao
nadobnie; wszelako,
przy warunkach nadmienionych, trudna bya odpowied
na pytanie, skd powstao zo. atwo, natomiast, odtelna" (Klucz").

do

powiedzi na to pytanie stanowia si dualistw: dobro

pochodzi od boga, zo
od wiata. Lecz skoro wiat,
by boski, przeto nie mg by zy; i, rzeczywicie,
doskonao wiata jest dogmatem zasadniczym pante-

istw, jak

nych

zo

mg

sw

istnieje;

si

autora

czytelnik

przekona

Asklepiosa".

skd si

tedy

Piknie;

przytoczo-

ale

mimo

wzio? Powstao ono

to

od-

powiada autor traktatu 14-go samo przez si, jak rdza

na kruszcu, jak brud na ciele: wszak nie kowal sprawia rdz, nie rodzice brud na wiat wydaj. Ta odpowied naiwna, oczywicie, nikogo nie zadowolia; wypado uciec si do innych wybiegw. Ju autor traktatu
o Eonie (JSfs 11) w tym celu, jak si zdaje, oddziela
wiat od ziemi; polegajc na tern oddzieleniu, autor
traktatu panteistycznego Ne 9 (O myleniu
czuciu")
i

widzi zo
pie

ziemi,

nie

za w

wiecie, jak

witokradztwa powiedz kiedy

lemika z traktatem dualistycznym X

powiedz"

tumaczy

si

tern,

inni*
5:

przyst-

jawna

po-

czas przyszy

traktat

kadzie si

usta staroytnego

zwizania nie
piono

wic

70

Hermesa.

mona nazwa
trzecie m.
Zo

tego,

zbyt

oczywicie,

ro-

pomylnem; wyst-

przypisano

czowiekowi:

czno

tym celu wypado rozerwa

bezporedni
midzy nim a bogiem. Wbrew formule Asklepiosa wyraono przypuszczenie,
czowiek nie by stworzony przez boga: synem boga by wiat, synem wiata
czowiek (traktaty 9
10). Bg jest dobry, czowiek jest
zy; co za do wiata, to ten, zajmujc stanowisko porednie, z koniecznoci musia zachowa nijako, nie
bdc ani dobrym, ani zym". (Klucz"). Podja t
myl p-panteistyczna Panna wiata" w swej kosmogonji poetyckiej: Bg umiechn si
umiechem swoim stworzy pikn Przyrod". Dalszy jej rozwj mamy
w niedawno znalezionym hymnie hermetycznym (wyd.
Dieterich, Abraxas, 1891): bg mieje si siedmiokrotnie
i za kadym
razem miechem swoim stwarza pierwiastek albo bstwo przyrody; po raz sidmy atoli bg
zamia si i, pord miechu, westchn i uroni z:
powstaa Dusza ludzka".
rozwizanie, znalezione
Niepodobna zarczy,
przez autora Klucza" doprawdy, jest toklucz zagadki
stao si dogmatem, powszechnie przyjtym w hermetyzmie
,

panteistycznym; lecz kto pragn konsekwencji, ten powinien je by przyj i zarazem przeksztaci te inne
czci wiedzy hermetycznej. Dla dualizmu, czowiek, pochodzc od boga, i od wiata, obcuje z pierwszym za
i

drugim za pomoc czucia

(aisthesis); panteici zrazu skonni byli zatrzyma to
niezmiernie przystpne okrelenie (tr. 8), ale z czasem
bg pospostrzegli si (tr. 9): wszak znaczyoby to,
rozumu, a tego przyzbawiony jest czucia, wiat za

pomoc mylenia

(noesis), z

puci

nie

mona:

nie jest

prawd,

jak

utrzymuj

nie-

71

bg pozbawiony by rozumu
c/ucia,
nadmiar pobonoci prowadzi ich do witokradztwa".
to,
wyzbycie
Jeli za jest tak, to nieprawd jest
si czu zmysowych przybliy nas ku bogu; ten ascetyzm, ktry stanowi
istotn hermetyzmu dualistycznego, traci prawo do istnienia w jego odamie panteistycznym. 1 tutaj, dusze, wcielajc si, przechodz
ktrzy, jakoby

cz

zdronociami zaraaj
si od nich. Soce rzeko: dam im wicej wiata. Ksiyc obieca opromieni nastpn za Socem kolej przypomnia, e spodzi on ju Strach,
Milczenie,
Sen,
pami, ktra tyle miaa im da poytku (?). Mars przyzna si, e ma ju dzieci Rywalizacj, Gniew Rozbrat. Jowisz rzek: aby plemi przysze nie yo w wani ustawnej, powoaem dla Szczcie,
Nadziej,
Pokj. Saturn oznajmi,
jest ju ojcem Prawdy
Koniecznoci. Wenus nie daa na si czeka
rzeka;
A ja zel im Pragnienie, Uycie, miech, aby pokrewne nam dusze, skazane cikim wyrokiem, nie po*
niosy kary zbyt wielkiej. / bg ucieszy s$ najbardziej
przez sfery planetarne, ale

nie

sowami Wenery. Ja za rzek Merkury (Hermes), obdarz natur ludzk zrcznoci zapewni jej Mdro.
Rozsdek,
Przekonanie, Prawd" (Panna wiat
Jak wida, autor wyobraa sobie drog ycia ludzkiego
i

bynajmniej nie w sposb ascetyczny; co za, szczeg

niej, do prawa Wenery, to jest ono dla czowieka wrcz

obowizujce. Prosz porwna zjadliw wstawk pan>v/-yteistyczn w traktacie cile dualistycznym

czepiajc si do sw traktatu, e bg jest ojcem, autor
\

wstawki cignie

Dlatego rodzenie d?ieci.jest n

najpoboniejszem jednoczenie sta

dalej:

powaniejszem
niem ludzi zdrowo mylcych; najwiksz jest niedol
bezbonoci zej ze wiata bezpotomnie. Takiego
i

72

czowieka po mierci karz demony; kara za jest taka:

dusza bezdzietnego wstpuje w ciao, nie majce natury ani mskiej ani eskiej, co wyklte jest pod sofim. Nie pozdrawiaj wic, Asklepiosie, bezdzietnych,
lecz przeciwnie, ubolewaj nad nimi, wiedzc, jaka ich
<

czeka kara. Jeszcze niedwuznaczniej wypowiada si autor Asklepiosa" (rozdz. 20

nast): Hermes. Oto dlaczego, Asklepiosie,
w jaki sposb wszelkie rzeczy bywaj pci obojej. Asklepios. Nie wyczajc
boga,
o Trzykro- Wielki!
Hermes. Ani boga, Asklepiosie)
i

bd

bd

nieoywionej,
oywionej. Wszak niepodobna pomyle, aby cokolwiek
z tego, co istnieje, byo bezpodne; odejmij podno
czemukolwiek, co istnieje, a przestanie ono istnie wiecznie... Obie pci pene
potgi twrczej, i zjednoczenie
icb, a raczej jedno ich nie da si ogarn rozumem:

jakiejkolwiek

ani

istoty

moesz

bd

ner,

bd

susznie nazwa
obojgiem imion.

ogarn co

Kupidynem

bd

We-

jeeli umysem mona

jeszcze prawdziwszego i oczywistszego, ni
I

prawda, to waciwie taj rodzenia, ktr w bg caej przyrody obdarzy po wsze czasy wszelkie istoty,
i

ktr tchn tkliwo najwysz, rado, pragniemio bosk. I za niezbdne uznabym rozwin

nie

potg

gdyby nie bya ona znana kademu z autoobserwacji. Ale wystarcza zwrci uwag
na to jedno mgnienie, gdy, wskutek najwyszego uniesienia, jedna natura w drug wlewa pierwiastek ywiza chciwie chonie go i wlania w siecy, druga
bie,
jak wtenczas, wskutek stopienia wzajemnego, kobieta dostpuje potgi mskiej, mczyzna za mdleje
omdleniem kobiety. Akt za owej tak tkliwej a niezbdnej tajni odbywa si dlatego skrycie, aeby boskoci
tamtej natury podczas spkowania pci nie wypatej

moc

owej

tajni,

do rumieni si wobec

Nie

73

drwin profanw, zwaszcza

za

prawda? jake dalecy jestemy od

owych uprzednich szorstkich surowych sw objawie-

bezbonikw".

nia dualistycznego, niechaj

go
ki

mylcy

pozna same-

niemiertelny,
przyczyn mierci jest
Stanowczo jeden tylko krok pozosta do wstaw-

siebie,

mio!

czowiek

jest

witokradczej

traktacie 15 ( 16): nie

bdzi

mio,

ale

sprowadza na manowce".
Obok tego wszystkiego, hermetyzm panteistyczny
rwnie przypuszcza
wstpowania duszy ludzkiej ku bstwu
zstpowania w tein tkwi rnica jego
w ciao zwierzce. Istotnie, rozum
wobec dualizmu
zwie(niis) rozlany jest w caym wszechwiecie; maj go
rzta, u ktrych zowiemy go przyrod", czyli, jak rzeklibymy dzi instynktem (tr. 21). Wstpowanie ku bstwu osiga si przez cnoty, zwaszcza przez pobono;
zstpowanie bywa kar za zdronoci. Schemat oglny
jest przeto jednakowy, zrnicowaa si jedynie tre.
taki to sposb dwoisto prastarego mitologefatalnie
matu
Hermes-Rozum oraz Hermes-Kosmos
zaciya nad caym rozwojem dalszym hermetyzmu;
uwika si on w krzyujcych si ze sob niciach konlogos jest tym, ktry

mono

cepcyj dualistycznych

panteistycznych,

uwika si

Podzia na dwa prdy wierzeniowe przyczyniby si bardzo do wyjanienia sprawy, ale podzia
nie nastpi: wszyscy, wierzcy w Hermesa, naleeli do
tej samej
gminy hermetycznej; ksigi objawienia byy
dorobkiem wsplnym bezrnie, czy miay pierwiastkowo charakter dualistyczny, czy te panteistyczny. Walka uzewntrzniaa si w ten sposb,
do wystpie
jaskrawych tego lub owego kierunku czyniono przypisy
polemiczne o charakterze przeciwnym; nastpnie za
zaczto pisa traktaty pojednawcze, w rodzaju wymibeznadziejnie.

74

nionego wielekro Klucza", w ktrych zmagajce si

ze sob odamy rozpuszczay si w jednoci wyszej,
niekiedy
niedostpnej pojciu. Zbywao snad
lecz
hermetyzmowi na tej wierze pomiennej w niewzruszo-

no

zwyciztwo zapewnia jego

kiemu wspzawodnikowi chrzecijastwu.
objawienia, ktra

wiel-

XII.

O chrzecijastwie niema ani jednej

wzmianki

w trak-

poblie jego czuje si

przy czytaniu uwanem. Gownem poblia tego nastpstwem byo to,
kierunek panteistyczny, im dalej, tem
bardziej bra gr nad dualistycznym.
Rzeczywicie,
chrzecijastwo opierao si na dualizmie, majc u podstawy swej wyobraenie o przeciwiestwie Boga przyrody: hermetyzm dualistyczny, w rodzaju objawie Poimandresa, stanowic typ poredni midzy dualizmem
chrzecijastwa a panteizmem hermetyzmu, by tem satatach hermetycznych; wszelako,

mem

skazany na zagad. Dlatego to ostatnie traktaty

hermetyczne
Panna wiata", Asklepios" mniej lub
wicej jawnie nale do kieruuku panteistycznego. Idea
za ascetyzmu, jak widzielimy, bya wynikiem dualistycznego na wiat pogldu; rzecz prosta, hermetyzm j odtrci. Nie zapominajmy,
walka toczya si na gruncie
egipskim, ktry widzia najwczeniejsze
najjaskrawsze
przykady pustelnictwa chrzecijaskiego; trudno byo
w zawody z ascetyzmem chrzecijaskim
lepiej byo

podj godo

idei

przeciwlegej,

nowiska szczeglniej ciekawe

Przyrody. Z tego stawyej przytoczone zda-


nia o rodzeniu dzieci

si

z tern,

ew

nich

ta polemiczna.

mioci

fizycznej: czytelnik zgodzi

cakiem uchwytnie pobrzmiewa nu-

Nie

lewaj nad nim"

76

pozdrawiaj

bezdzietnego, ale ubo-

aeby poj w zupenoci t rad,

trze-

ba wyobrazi sobie posta mnicha chrzecijaskiego, skazujcego siebie na bezenno, a przeto na bezdzietno.
Robi on to w imi nagrody wyszej, obiecanej przez
Hermes za mwi mu,
jego religj,
nie zyska nagrody, lecz bdzie ukarany przesiedleniem jego duszy
do ciaa bezpciowego, przekltego pod socem. Potpienie ascetyzmu doprowadzio wogle do pobaliwego
na saboci ludzkie wejrzenia. Sprzyjaa temu rwnie
astrologja: bstwa planetarne z gry wytykaj czowiekowi jego wdrwk ziemsk. Jedna tylko cnota jeden
tylko grzech w zupenoci zale od czowieka
maj
przeto wpyw rozstrzygajcy na jego wznoszenie si lub
upadek; cnot
jest pobono, grzechem owym jest

ow

bezbono. Wok soca szybuj

chry demonw,
mnogie
podobne rozmaitym wojskom; yjc w pobliu
rwnie niemiertelnym, i, zajmiertelnych, niedalecy
mujc miejsce porednie, widz sprawy ludzkie; speniaoroni rozkazy bogw, karzc bezbono burzami
i

kanami, byskawicami

n. Albowiem

piorunami, a

jest to grzech

dopuci si

take morem

woj-

najwikszy, jakiego mier-

mog

wobec bogw... wszelkie inne

zdronoci miertelnych, popeniane pod wpywem btelni

bd uniesienia, bd koniecznoci, zwanej losem,

bd niewiedzy, nie podlegaj odpowiedzialnoci w
du,

obli-

czu bogw,

bezbono

tylko jedna podlega karze"

(tr.

Okrelenia Asklepiosa"). Na czem polega bezbo wiadomo: ze stanowiska hermetyzmu bezbonoci

bdzie zdradzi hermetyzm przej do chrzecijastwa.
Wszelkie inne grzechy bg przebacza, tylko odszcze15

no


piestwa

11

nie przebacza: tak uczy religja,

walczca o

byt.

Chrzecijanie synli wogle, jako bezbonicy, ze stan

wiska spoeczestwa pogaskiego
wadz pogaskich;
hermetyztn zawiera przymierze jaknajcilejsze i ze spoeczestwem i z wadzami. Std wynika jego charakter
-

surowo wiernopoddaczy.

nie

istocie,

nic osobliwego; wszystkie religje antyczne

pastwowe, mniej
rzdu.

ciami

lub

byo w tem

to religje

wicej cile zwizane

posta-

Egipcie Ptolemeusze jeszcze nazywali

ziemskiem Hermesa; gdy na wschodzie

bysna gwiazda modego Cezara, naturaln byo rzecz jego wanie ogosi, jako nowego Hermesa. Tak,
mianowicie,
dokumentalnie tumaczy to Reitzenstein

siebie odbiciem

(176

nast.) rozumie naley znaczenie

drugiej

kocowych

strof

ody Horacego:
...inutata

ale

invenem

tigura

almac

in terris imitaris

filius

Maiae, patiens vocari

Caesaris ultor:

serus in coelum redeas

diuue

laetus intersis populo (Juirini

neve

iniuorn

te nostris vitiis

ocior aura
tollat.... i)

Hermetyzmowi wszake

gusta

udao si

wczy

Au-

poczet swoich bstw; nie Hermes, lecz Apollo

sta si opiekunem

modego

ostatni, religja Apollina

gle,

nie

za cesarzy

cesarstwa. Raz jeszcze, raz

pokonaa

religje

cile narodowych

Hermesa.

Wo-

domu Juljuszw

Maji, skrzydlat sw posta na ziemski

pozwl nazywa si Cezara mcicielem: o>y>
na dugo stworzy szczcie ludu Kwiryna; niechaj nie zraaj ci
nasze zdronoci, niechaj jak najpniej lotny wietrzyk uniesie
')

...

zmie, synu

ksztat modziana

ci od

nas do nieba"...

7H

postpw w Rzy-

Flawjuszw, hermetyzm nie czyni

mie; sytuacja

moga zmieni si dla

na lepsze dopiero
pod rzdami Antoninw. Wprawdzie, brak nam danych
take co do ich okresu; dane zaczynaj si dopiero od

wieku

III.

owym

czasie, za

wol

cesarzy,

wystpuje

nowe bstwo wszechogarniajce bg-Soce; oto hermetyzm spieszy przyj je do swego systematu. Ju
i

w traktacie Ns 5 znajdujemy znaczc wstawk ( 3):

Soce jest bogiem najwyszym rd bogw niebieswszyscy bogowie niebiescy podlegaj mu, jako swemu
panu wadcy. Prawdziw atoli teorj kultu soca rozwijaj Okrelenia Asklepiosa" (tr. 15). Soce jest ni
mniej, ni wicej, tylko demiurgem, ktry rzdzi wiatem,
sprowadza istot
wznosi materje. Jednoczenie jest on
ogniskiem istoty mylanej (t. j. zapewne, tego, co Poimandres nazywa nusem): yje ona w jego wietle wraz
z promieniami jego przenika do umysw ludzkich. On
sam za stoi porodku, majc dokoa siebie wiat na
podobiestwo wieca i, niby wonica doskonay, umocniwszy rydwan wiata i przywizawszy go do siebie,
aby nie toczy si bezadnie..." wiat, jako wieniec, wiat,
powikane, lecz w3'obraejako rydwan... przenonie
nie zasadnicze przedstawia si jasno: widzimy przed soKich,

wonic

boskiego z

wano boga-soce

wiecem

wieku

niedo byo

promieni: tak malo-

III.

wczy

do hermetyzmu umiowan religj wadcw: trzeba byo

ich samych.
Wiadomo powszechnie,
nowoci, wprowadzon przez
pryncypat rzymski by kult cesarza: kult genjusza jego
na zachodzie, kult jego samego na wschodzie *); cesarz
sta si prawdziwie bstwem wszechrzymskiem, uznawa-

Lecz

wczy

li

Cfr.

R z y m

e g religja", str. 97

nast.

nem przez
nie

zwizanych

emy

79

pastwow, zwaszcza

religj

wczonem

do adnej

reiigij.

Wyjtek

dociec, hermetyzm.

cowaa Panna wiata",

wnosimy

istniejcych

l<

doktryn

jedyny stanowi, o

Teorj boskoci
i

wojska,
ile

mo-

cesarskiej opra-

przytem, jak si zdaje, przed

odrnia ona jeszcze soce od Demiurga. Wszechwiat, wykada ona,

skada si z czterech czci: nieba, eteru, powietrza ziemi.
niebie zamieszkuj bogowie, a rzdzi nimi Demiurg.
poeterze pyn gwiazdy; rzdzi niemi soce.
wietrzu
demony; rzdzi nimi ksiyc. Na ziemi
mieszkaj ludzie; rzdzi nimi cesarz. Cesarz jest ostatnim rd bogw
pierwszym rd ludzi". Wstpujwiekiem

III:

o tern std,

W
W

kr

we

dusza pochodzi z miejsca, bdcego powy

tych miejsc, z ktrych pochodz dusze inaych ludzi".
Prawdziwy atoli panegiryk wadzy monarszej znajdujemy
w tr. 17
Do krlw", napisanym, jak si z aje, za
Dioklecjana. Bstwa stanowi na wysokociach zgodn
rodzin, prawzr niebieski czwrki cesarskiej, wprowadzonej wanie przez Dioklecjana: Niema tam rd nich
niesnasek, niema zdrad; wszyscy usposobieni
jednakowo; wszyscy maj jeden zamiar, jedno rzdzi nimi
ca

mio

sama
jest dla nich rdem natchnienia, stwarzajc harmonj wszechrzeczy".
Cnota tudzie imi krla jedynie zapewniaj pokj. Basileus (krl)
dlatego tak si nazywa,
lckkiem stpaniem (basei
leia) kroczy na wyynie
wada sowem, stwarzajcym
wiat... Dlatego to nieraz samo imi krla zmusza nieprzyjaciela do odwrotu... czstokro sama podobizna krla
zapewniaa wojsku zwycistwo". Przywyklimy czy
myli tego rodzaju w chwalbach ku czci cesarzw, jauczucie: ta

kie

pochodz wanie

spodziewa si

je

spotka

epoki Dioklecjana; lecz

ktby

traktatach religijnych?

HO

Trzykro- Wielki coraz niej pochyla

przed
dawniej nadziej
CZOla

boga ziemskiego. Sd boy by

opor dla tych, kogo dotyka wyrok krzywdzcy z ust
monarchy
zastpcw jego; teraz zmienia on swe po-

wadz
i

si kornym wykonawc wyrokw monarszych. Jacy przestpcy pyta Asklepios zasuguj

na kary najsrosze?" Ci odpowiada Hermes ktrzy,
ludzkiemi bdc skazani wyroki, sami przyprawiaj si

woanie

staje

mier gwatown,

o ktrych przeto

mona powiedzie,

eni danin nalen zwrcili przyrodzie, ale ponieli kar,

zasuon

przez

swe czyny

(rozdz. 29).

Tak da

herme-

chrzecijanom, ktrzy od sdw cesarskich

odwoywali si do sdu swego Boga: nie nagroda za
mczestwo, ale kara dodatkowa czeka ich na tamtym
wiecie, poniewa mier ich gwatowna, naruszajca
prawa przyrody, jest nowym z ich strony grzechem.
Na caej tedy linji stawiono opr nauce chrzecijaskiej. Ich ascezie przeciwstawiano zasad zadoczynienia instynktom przyrodzonym; ich odmowie czci dla cezarw
ubstwienie monarchy, ich nadziejom, pokada-

tyzm

odpraw

nym w sdzie Boym,

podporzdkowanie tego sdu

wyrokom cesarskim. Rozumie si samo przez si, e
na gruncie zagadnienia co do skadania czci bawanom
prahermetyzm wystpi przeciwko chrzecijastwu
wda,
za pomoc teorji, ktr samo chrzecijastwo
nie omieszkao uzna za suszn.
Autor traktatu 16-go,
z ktrego zachowa si tylko koniec, wychodzi z plato-

nicznego przeciwstawienia wiata widzialnego i niewinaiwnie. Ustala

dzialnego, ktre pojmuje, zreszt,
on istnienie cia bezcielesnych?, jako to: odbicia zwierciade oraz ideje; krl, biorcy w rozmowie udzia (zapewne, Aramon) najzupeniej zgadza si z tem twierdzeniem swego proroka Tata, ten za cignie dalej: Za-

do

81

midzy ciaami a przedmiotami bezcielesnemi, a wic midzy wiatem widzialnym

a niewidzialnym. Dlatego, krlu, skadaj cze posgom
chodz

bogw,

tedy stosunki wzajemne

gdy w
i

nich

zamieszkuj

ideje

wiata

niewidzial-

nego". Zakoczenie jest cokolwiek nieoczekiwane:

wyja-

sdzc,

e mu

nie adnych

niema, natomiast krl wstaje,

wypada zatroszczy si o goci. Wyjanienie, ktrego

brak, znajdujemy zato

metycznych,

najpniejszym

Asklepiosie"

(r.

tu

djalogw her-

A poniewa pomobcowaniu bogw ludzi,

23):

wi mamy 9 pokrewiestwie oraz

to poznaj, Asklepiosie, wadz potg czowieka. Jak bg,
i

Pan nasz ojciec, jest stwrc bogw niebieskich, tak samo

czowiek jest stwrc tych bogw, ktrzy zamieszkuj wiu
tynie, przestajc na pobliu ludzi
Mwisz o posgach
bogw o, Trzykro-Wielki?" Tak, Asklepiosie, o posgach; czyby tob owado zwtpienie? O posgach, oywionych penych uczucia tudzie rozumu, dokonywajcych czynw tak wielkich rozmaitych; o posgach obdarzonych jasnowidzeniem, wyjaniajcych ludziom przyszi

...

ow

losach, proroctwach, snach oraz innem

sposoby,

zsyajcych na ludzi choroby zaszczepiajcych im, wedle

zasug, smutek albo rado, a zarazem wskazujcych
i

sposoby ich uleczenia... (r. 37). Przodkowie nasi... znaleli sposb stwarzania bogw; znalazszy go, dodali do
moc odpowiedni, zapoyczon z przyrody wiata: po-

niewa nie mogli stwarza dusz, tedy wywoali

demonw lub aniow
osadzili je w posgach
i

moc witych

dusze
zapo-

boskich sakramentw, wskutek czego

posgi te zyskay moc tworzenia
zego,
dobrego".
Rozumie si, chrzecijanie przeciwko teorji tej nie miei

liby

sowa

protestu:

podug

posiadaniu demonicznych

tego,

krlu,

D-r Zieliski:

skadaj
Herm i

nich,

t. j.

bawan pogaski by

djabelskich mocy.

cze posgom

Triamegistoa.

bogw!"

dla

Wszelki


dar

wymaga zapaty;

szej

myli

religijnej,

g2

mymy

ledzili kornie roiwj wa-

odpowiednio doktryn nasz prze-

ksztacajc; mymy sdowi waszemu podporzdkowali

trybuna boga naszego; mym^ dla was samych zastrzegli miejsce w naszym panteonie
zatroszczcie si tedy,
moc naszych symbolw nie wygaaeby wiara, sens

say rd

ludzi!...

Hermetyzm nienaprno zawar

wadz

cesarsk:

mierze z
ludzkiej grunt

umyka si

teraz,

przy-

w wiadomoci

gdy

pod jego ng, gdy stronnikw bezbonoci" namnoyo si coraz wicej odwoywa si on do swego sprzymierzeca, aby wrci sobie

dawn potg.

Lecz, niestety,

przymierze

wadz

bywa ratunkiem dla idej gincych! Monarcha, powstawszy, rzek: Ju pora, proroku, abymy zatroszczyli
o goci
A goci byo peno: miasta, wojsi
ska, sam dwr cesarski przepenione byy gomi z Galilei. I Konstantyn zatroszczy si o nich; wydano edykt
Medjolaski. Jeszcze za gorliwiej zatroszczy si o nich
nie

'.

syn jego Konstancjusz: powoli poganie zajli to miejhermesce, ktre naleao poprzednio do chrzecijan,
i

tyzm

szy

poaowa tego, e tak ufnie sd cesarski wywyponad sd boga. Popd naturalny kae nam wsp-

czu zwycionym, chociaby sami byli winowajcami

swej klski; ale
najsurowsi midzy nami, spodziewam
si, nie odmwi wspczucia swego temu przedmierti

nemu szlochowi gincego hermetyzmu, ktry zachowa

si w postaci wstawki w traktacie, wielekro ju przez

nas nadmienionym: Asklepios". Nie zapominajmy,

w djalogu za przemawiajcego podaje si Hermes, pro*
rok zamierzchej przeszoci (r. 24):
Przyjdzie czas,

otoczy bstwo

ktrym okae si,

ca pobonoci

Egipt

naprno

ktrym wszelkie jego pokony przed niem stan si poczynaniem bezpodnem.

czci

arliwej;


Wtenczas bstwo wrci
ny; ziemia,

bdca

83

ziemi do nieba, Egipt bdzie opUll

chway boej, owdowieje,

zapeni pr7\l>\
are

przybytkiem

opi

czona przez bogw. Kraj ten

ob
dy nietylko pjd w zaniedbanie, ale, co gorsza
jal
boja boa stay si uczynkami zdronemi karalne
mi
zakazane. Wkuczas to ziemia
i otarzw,
stanie si ziemia mogi i trupw.
\ Egipcie,
witoei twej ocalej jedynie podania dla potomkw tw
do wiary niepodobne; jedynie sowa ocalej na gazach, wiadkach twej pobonoci. Egipt zaludni Scytowie, Indowie lub inni
barbarzycy; bstwo powrci do nieba; ludzie, opuszczeni pi
nie, zgin wszyscy. Egipt opustoszeje, porzucony pr/ez bogw
ludzi. Ku tobie woam, rzeko wita, tobie przepowiadam pi
szo: potokami krwi zalejesz swoje brzegi; twoje tale bo
nie splamione, ale do dna zatrute. Liczba mogi przewy.
liczb ywych, ci za, ktrzy
bd, z jzyka tylko uchodzi
oni obcy swej ojczynie
za Egipcjan. Czynami swemi

bono
bd
i

ty

dju

bd

bd

Ty paczesz, Asklepiosie? Nastan jeszcze wiksze

nieszczcia. Sam Egipt, owa niegdy tak wierna bogom kraina
witoci wizerunek jedyny, jedyna pobonoci mistrzy -tanie
si przykadem okruciestwa najwyszego; ivenczas owadnie l
mi wstrt, a wiat przestanie budzie <v nich fodtiw i uwiilbh
Cae to dobro, ze wszystkich dbr, jakie byy,
albo bd, naj
wiksze, stanie si przedmiotem zwtpienia; ciar zwali si na
ludzi, z nienawici
wzgard odwrc si oni od tego wiata,
niepoytego rki boej dziea,
zachwycajcej budowy dobra
w rozmaitoci wszelkich orm moliwych narzdzia woli boej,
hojnie darami obsypujcej swe dzieo, jedynego zespou wszystkiego, co powinno budzi uwielbienie, chwa
patrzcych.
Mrok stanie si wtenczas podaszy od wiata, mier poczytana bdzie za lepszy los, ni ycie; nikt nie bdzie zachwyca si
i

mio

czowiek pobony zasynie, jako szaleniec; bezbonik

uchodzi bdzie za rozumnego; obkaniec ujdzie za cnotliwego,
wystpny za prawego. Dusza wszelkie jej przymioty, w imi
ktrych
spodziewa si nieurodzia si niemierteln,
miertelno zyska, stan si, powiadam wam, nietylko pi/
ztnmiotem drwin, ale dwikiem pustym. Wierzcie mi: nit
stiun ycia podlegnie ten, kto wiary dochowa religji Rozumu. N
^o, nic
powstan obyczaje, nowe prawa; nie bdzie nic

niebiosami;

bd

bd


god&egO nieba

bd

niebian

84
tein

sysze
odsun si od

wszysikiem, 'o ludzie

wyznawa. Bogowie,

ku nieszczciu
sanunich, pozostan
tylko demony za; te,
i

poo rk sw

ludzi,

midzy ludmi

za;:

r,a owych bezbonikach

zaczn pobudo wszelkich zamachw zbrodniczej odwagi, do wojny,
do grabiey, do oszustwa, do wszystkiego, co sprzeciwia si naturze dusz. Wtenczas ld stay przestanie by staym, morze
przestanie nosi okrty; niebo nie bdzie aren dla gwiazd, gwiazdy przestan
iszy
po niebie, gos wszelki umilki.
wymuszonej, pody ziemi wygin, ziemia rodzi przestanie, powietrze zastygnie w pospnym bezruchu. Tak nadejdzie staro
wiata; bezbono, bezad, upadek dbr wszelkich. A gdy to
nastpi, Asklepiosie, wtenczas w pan
ojciec, wadca wiata
wszechmogcy
jedyny, przeciwic si w swej dobroci wol
swoj zemu... zniszczy nieprawo wszelk albo potopem, albo
poarem, albo morowem powietrzem, jednoczenie w rny h
miejscach wybuchajcem; przywrci on wiatu dawne jego obli-

sz kujc,

dza

ich

kry

aeby znw sta si przedmiotem, podziwu uwielbienia,

aeby sam on, twrca jego odnowiciel, sta si znw uwielbiony
chwa bogosawiestwem ludzi nowych".

cze,

XIII.
I

Tak zgin hermetyzm mierci uroczyst pen

chway, w purpurowym zachodzie soca mioci ziemskiej,
i

nadziej zmartwychwstania

rd

dalekiej

przyszoci, na

nowych. Tymczasowy stan

wiata pod rzdami chrzecijastwa zdawa si jego prorokom krlestwem ciemnoci mierci, kultem cmentaotarzyska, zamiast dawnego radosnego kultu
ziemi odrodzonej,

ludzi

wity

we fragmencie, wyej
Nie naley dziwi si,
przytoczonym, jako ostatni bojownik mioci do ziemi
wystpuje Egipt: jest to Egipt zhellenizowany, t. j. waciwie Grecja, nie za Egipt faraonw. Ten ostatni, oczywicie, nie mia prawa oskara chrzecijan o to,
cze
oddaj grobom, gdy sam czci je wicej, ni jakikolwiek inny lud na wiecie.
Oskarenie to doskonale zrozumieli chrzecijanie
i nie omieszkali odpowiedzie na nie ustami w. Augustyna. Naley zauway,
chrzecijanie z caem zaufaniem dawali wiar zmylonej chronologji traktatw hermetycznych, zbudowanych na ewemerystycznem uczowieczeniu bogw mitologicznych. Nie uznawali, oczywirzy...

cie,

tosamoci Hermesa-Merkurego

Mojeszem

biblij-

nym

uwaali tego ostatniego za

okresie narodzin Mojesza,
i

bardziej staroytnego:

powiada Augustyn

w Atlas, wielki astro(De civitale Dei XVIII 39),

nom, brat Prometeusza; dziad po kdzieli Merkurstarszego, ktrego wnukiem by Merkury 1 rzykro- Wielki". Rzecz dziwna! Jakie najwyej sto lat dzielio Augustyna od czasu powstania ostatniego traktatu hermetycznego Asklepios", a ju traktat w
zasyn, jakr
dzieo gbokiej staroytnoci, prawie rwnoczesne z Piccioksigiem. Augustyn (Civ. D. VIII 23
n.) przytacza
z zadowoleniem proroctwo** co do nadcigajcej zagady pogastwa, tak podobne temu, jakie #znajdowano
u prorokw Starego Zakonu; aluzja jego atoli do chrzecijaskiego kultu grobw oburza do ywego w. Augustyna. Boleje en snad nad tern
powiada Augustyn
(r. 26),
pami mczennikw naszych wici si bdzie tam, gdzie dawniej stay otarze pogaskie, liczc
na to,
jego ciemni
nieprzychylni nam czytelnicy posobie, jakoby poganie skadali cze bogom w ich
wityniach, my za cze oddajemy nieboszczykom
w ich grobach". Zwraca on Hermesowi zarzut, powoujc si na to,
bogowie pogascy
to rwnie ludzie
umarli, i zapominajc,
ta interpretacja ewemerystyczna bya dawno przez hermetyzm pniejszy zarzucona.
Wogle, stosunek chrzecijan do hermetyzmu by
stosunkiem swoistym: prorok Hermes budzi w nich
wicej bodaj szacunku, ni odrazy. Nie pochwalano go,

zdy
i

e
e

myl

rzecz

jasna,

za

poczet bstw, jaki uznawa; zato

jego o jedynem bstwie najwyszem,

natchnione sowa
niewidzialnem, lecz

dzieach swych rozpoznawanem,

kierunkw
musiay im si podoba. Rnicy czasw
podwczas nie dostrzegano; wszystko, cokolwiek imi
nosio Hermesa Trzykro- Wielkiego, przypisywano temu
i

samemu czowiekowi, ktrym mia by praprawnuk astronoma Atlasa, wspczenika Mojeszowego, panteistycznego Asklepiosa" zarwno, jak dualistycznego Poi
mandresa".
tym za ostatnim wygaszano o jedynym
bogu hermetycznym rzeczy zdumiewaja.ee: zrodzi on boga-Logosa, zrodzi, nastpnie, Rozum-Demiurga, t. j. prawie boga-Duclia... B\ o czem si zdumiewa, wspominajc, zwaszcza, ewangelj Jana: trjca hermetyczna tak
podobna bya do chrzecijaskiej, bdc, jak ona, roztrojeniem Boga jedynego! Zali mona przypuci, aby
w pseudo-proroK wiedzia to, o czem nie wiedzia ani
Mojesz, ani prorocy Starego Zakonu? Zapewne, djabe jest zodziejem", ale czy podobna pomyle, aeby
zwierzy on poganom najwaniejsz prawdziwej religji
tajemnic, ktrej objawienie Bg
do przyjcia Chrystusa? Laktancjusz uwydatni* ten fakt, ale go
nie tumaczy: Nie wiem, jak si to stao, powiada
<ile Hermes odgadn
prawd". Fakt ten oczywicie musia rzuca si w oczy
innym; tern tylko da si
wyjani to,
traktaty hermetyczne zachoway si ww-

odoy a

ca

gdy sam hermetyzm oddawna by zagin.

Poniekd, naley si wdziczno take przypadwieku XIII istnia jeden tylko rkopis konikowi.

czas,

hermetycznego; korzysta ze Micha Psellos,

lermes
uczony wskrzesiciel platonizmu w Bizancjum.
podoba mu si, zapewne, dziki pokrewiestwu swemu
z Platonem; od podejrzenia o herezj odgrodzi si on
gron uwag, ktrej tekst przytoczylimy wyej (r. Xi.
Od jego czasw zmartwychwstao zajcie si hermt
zmem; gdy w wieku XV przeniesiono neoplatonizm do

plexu

autorw przeniesionych zajmowa pierwsze miejsce Hermes: on te nasamprzd przeoony byl

zajcie si Hermesem
na affin. Godzi si pamita,
Italji,

liczbie


nie

pyno

raniej

88

pobudek

historycznych:

czysto

filozoficznych,

wizao si

ono

kierunkiem katolicyzmu humanistycznego.

ciwstawi Arystotelesowi, z ktrego

mistycznym

Naleao

or

tern

prze-

brali schola-

Hermes ten prawie rwienik Mojesza, by sprzymierzecem bardzo

cennym; za Hermesa rczya jego staroytno, a za
stycy, autorytety

Hermes.

inne;

rzecz prosta,

kto, nazwiskiem Lazarcllo,

opracowy wa dla krla neapolitaskiego Ferdynanda Aragoskiego Czar" Hermesa, poprzedziwszy j djalogiem wstpnym midzy sob a krlem; opisuje on, jakie przechodzi udrki, dopki nie owieci go Poimandres Je2us Chrystus. Ty, widocznie, jeste hermetyst,
Lazarello?"
odpowiada
pyta go krl.
Ja, krlu,
ten jestem chrzecijaninem, ale wyznaj bez wstydu,
jednoczenie jestem take hermetyst; wniknij w nauk
Hermesa, a zobaczysz,
nie rni si ona od nauki
chrzecijaskiej". Proroctwo ostatniego hermetysty, rzekby, sprawdzio si: w raz z odrodzeniem" ziemi, wraz
z powrotem mioci ku urodzie wiata otaczajcego,
zmartwychwstaa te nauka Hermesa Trzykro-Wielkiego.
Lecz nie na dugo. Siejb Odrodzenia zaguszyy
zamieszki religijne wieku XVI, gdy za koci zgromadzi si w Trydencie, aby uratowa to, co si dao ratowa, to chorgwi jego, oczywicie, nie bya chorgiew Hermesa. Inne zagadnienia nurtoway wiat religijny; czar Trzykro - Wielkiego by ju poderwany,
gdy na pocztku wieku XVII filolog francuski Caseaubon wymierzy mu cios stanowczy, udowodniwszy bezpodstawno legendy, ktra zrobia ze proroka starego
Egiptu. Odtd prawie przestano go czyta; wydanie
krytyczne, podjte przez Partheya w r. 1854 nie mogo
by ukoczone dla braku zainteresowani. Dopiero w czaPlatona

oto,


pod

89

wpywem

wykopalisk egipskich,
uwaga wiata uczonego, nanowo zwrcia si ku hermetyzmowi.
To nowe zainteresowanie si, oczywicie, miao
ju charakter wycznie badawczy, historyczny; zadaniem za historyka jest wskaza pochodzenie idei badaprzedstawi jej rozwj. Zaznaczyem ju w roznej
rozwizanie zadania tego przez
dziale pierwszym,
pierwszego wspczesnego hermetyst", Reitzensteina,
ktry ide t wyprowadza z Egiptu faraonw, wydaje
mi si nieslusznem; w przeciwiestwie do niego, starasach

ostatnich,

em

zwrci Helladzie to dzieci, ktre przez ni byo

urodzone i, mimo wszelkie egipskie maski, zachowao
w obliczu charakter jej a do koca. Taki by cel pierwszy niniejszej rozprawy; cel drugi polega na tern, aeby zapozna
nasz og, wraliwy na zagadnienia rei

ligijno-1 istoryczne,

ide

religijn,

ktra dwukrotnie,

obu rozstrzygajcych epokach dziejw wszechwiatowych, stawaa si przystani zbawienia dla targanej
zwtpieniami duszy ludzkiej.

V-

BF
1598
H6Z3

Zieliski, Tadeusz
Hermes Trisme^istos

PLEASE

CARDS OR

DO NOT REMOVE

SlIPS

UNIYERSITY

FROM

THIS

OF TORONTO

POCKET

LIBRARY