PHÇN 1. C Së Khoa Häc Cña T©M Lý. I. B N Chêt Hiön Tîng T©M Lý Ngêi 1. KH I Niöm T©M Lý

www.hanhchinhvn.
com 1
T©m lÝ häc ®¹i c¬ng

---------------
PhÇn 1. C¬ së khoa häc cña T©m lÝ.
I. B¶n chÊt hiÖn tîng t©m lÝ ngêi
1. Kh¸i niÖm T©m lÝ:
ThÕ giíi t©m lÝ cña con ngêi v« cïng k× diÖu vµ phong phó. T©m lÝ bao gåm tÊt c¶ nh÷ng hiÖn tîng tinh thÇn x¶y ra trong ®Çu ãc con ngêi, g¾n liÒn vµ ®iÒu hµnh, ®iÒu chØnh mäi
hµnh vi, hµnh ®éng, ho¹t ®éng cña con ngêi. Khoa häc nghiªn cøu vÒ çc hiÖn tîng t©m lÝ cña con ngêi gäi lµ t©m lÝ häc.
2. B¶n chÊt cña t©m lÝ
Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh¼ng ®Þnh r»ng: t©m lÝ ngêi lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vµo n·o ngêi th«ng qua chñ thÓ, t©m lÝ ngêi mang b¶n chÊt x· héi vµ cã tÝnh lÞch sö
a.Sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vµo n·o ngêi th«ng qua chñ thÓ.
- TL ngêi kh«ng ph¶i do thîng ®Õ, do trêi sinh ra còng kh«ng ph¶i do n·o tiÕt ra nh gan tiÕt ra mËt mµ TL ngêi lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vµo n·o con ngêi th«ng qua “l¨ng kÝnh
chñ quan”.
- TG kh¸ch quan tån t¹i b»ng çc thuéc tÝnh kh«ng gian, thêi gian vµ nã lu«n lu«n vËn ®éng. Ph¶n ¸nh lµ thuéc tÝnh chung cña mäi sù vËt, hiÖn t îng ®ang vËn ®éng, ph¶n ¸nh lµ sù t¸c ®éng
qua l¹i gi÷a çc lo¹i vËt chÊt, kÕt qu¶ lµ ®Ó l¹i dÊu vÕt (h×nh ¶nh) t¸c ®éng ë c¶ hai hÖ thèng t¸c ®éng vµ chÞu sù t¸c ®éng. VD: níc ch¶y, ®¸ mßn; viªn phÊn viÕt lªn b¶ng ®en ®Ó l¹i vÕt
phÊn trªn b¶ng vµ ngîc l¹i b¶ng lµm mßn viªn phÊn, ®Ó l¹i vÕt trªn viªn phÊn (ph¶n ¸nh c¬ häc); c©y cèi híng vÒ ¸nh s¸ng …
Ph¶n ¸nh lµ s¶n phÈm cña n·o bé con ngêi, nã diÔn ra tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p vµ cã sù chuyÓn ho¸ lÉn nhau: tõ ph¶n ¸nh c¬, lÝ, ho¸ ®Õn ph¶n ¸nh sinh vËt vµ ph¶n ¸nh XH, trong ®ã cã
ph¶n ¸nh T.lÝ.
Ph¶n ¸nh t©m lÝ lµ mét ph¶n ¸nh ®Æc biÖt:
+ §ã lµ sù t¸c ®éng cña hiÖn thùc kh¸ch quan vµo hÖ thÇn kinh, vµo n·o bé con ngêi – tæ chøc cao nhÊt cña vËt chÊt. ChØ cã hÖ thÇn kinh vµ n·o ngêi míi cã kh¶ n¨ng nhËn ®îc sù t¸c ®éng
cña hiÖn thùc kh¸ch quan, t¹o ra trªn n·o h×nh ¶nh tinh thÇn (t©m lÝ) chøa ®ùng trong vÕt vËt chÊt, ®ã lµ çc qu¸ tr×nh sinh lÝ, sinh ho¸ ë trong hÖ thÇn kinh vµ n·o bé. Nh C.M¸c ®· nãi:
tinh thÇn, t tëng, t©m lÝ ch¼ng qua lµ vËt chÊt ®îc chuyÓn vµo trong ®Çu ãc, biÕn ®æi trong ®ã mµ cã.
+ Ph¶n ¸nh t©m lÝ t¹o ra “h×nh ¶nh t©m lÝ” (b¶n sao chÐp) vÒ thÕ giíi. H×nh ¶nh t©m lÝ lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh TG kh¸ch quan vµo n·o bé. Song h×nh ¶nh t©m lÝ kh¸c vÒ chÊt
so víi çc h×nh ¶nh c¬ lÝ ho¸ sinh vËt ë chç:
* H×nh ¶nh t©m lÝ mang tÝnh sinh ®éng vµ s¸ng t¹o. VD: h×nh ¶nh TL vÒ mét cuèn s¸ch trong ®Çu mét ng êi biÕt ch÷ kh¸c xa vÒ chÊt víi h×nh ¶nh vËt lÝ vËt chÊt ë trong g¬ng lµ h×nh
¶nh “chÕt cøng”.
* H×nh ¶nh TL mang tÝnh chñ thÓ, chÞu ¶nh hëng cña chñ thÓ vµ phô thuéc vµo chñ thÓ. NghÜa lµ con ngêi ph¶n ¸nh TG b»ng h×nh ¶nh t©m lÝ th«ng qua “l¨ng kÝnh chñ quan” cña m×nh.
TÝnh chñ thÓ nµy thÓ hiÖn ë chç:
Cïng nhËn sù t¸c ®éng cña TG vÒ cïng mét hiÖn thùc KQ nhng nh÷ng chñ thÓ kh¸c nhau cho ta nh÷ng h×nh ¶nh TL víi nh÷ng møc ®é vµ s¾c th¸i kh¸c nhau.
Còng cã khi cïng mét hiÖn thùc KQ t¸c ®éng ®Õn mét chñ thÓ duy nhÊt nhng vµo thêi ®iÓm kh¸c nhau, hoµn c¶nh kh¸c nhau, víi tr¹ng th¸i c¬ thÓ, tinh thÇn kh¸c nhau sÏ cho ta thÊy møc ®é
biÓu hiÖn vµ çc s¾c th¸i TL kh¸c nhau ë chñ thÓ Êy.
+ ChÝnh chñ thÓ mang h×nh ¶nh TL lµ ngêi c¶m nhËn, c¶m nghiÖm vµ thÓ hiÖn râ nhÊt. Cuèi cïng th«ng qua çc møc ®é vµ s¾c th¸i TL kh¸c nhau mµ mçi chñ thÓ tá th¸i ®é, hµnh vi kh¸c nhau
®èi víi hiÖn thùc.
VËy do ®©u mµ t©m lÝ ngêi nµy kh¸c víi TL ngêi kia vÒ TG?
§iÒu ®ã do nhiÒu yÕu tè chi phèi. Tríc hÕt, do mçi con ngêi cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng vÒ c¬ thÓ, gi¸c quan, hÖ thÇn kinh vµ n·o bé. Mçi ngêi cã hoµn c¶nh sèng riªng, ®iÒu kiÖn gi¸o dôc
kh«ng gièng nhau, ®Æc biÖt mçi ç nh©nthÓ hiÖn møc ®é tÝch cùc ho¹t ®éng, tÝch cùc giao lu kh¸c nhau trong cuéc sèng. V× vËy t©m lÝ cña ngêi nµy kh¸c víi TL cña ngêi kia.
Tõ luËn ®iÓm trªn, ta cã thÓ rót ra mét sè kÕt luËn thùc tiÔn sau:
+ TL cã nguån gèc lµ TGKQ, v× thÕ khi nghiªn cøu còng nh khi h×nh thµnh, c¶i t¹o TL ngêi ph¶i nghiªn cøu hoµn c¶nh trong ®ã con ngêi sèng vµ ho¹t ®éng.
+ TL ngêi mang tÝnh chñ thÓ, v× thÕ trong d¹y häc gi¸o dôc còng nh trong quan hÖ øng xö ph¶i chó ý nguyªn t¾c s¸t ®èi tîng, chó ý ®Õn çi riªng trong TL mçi ngêi.
+ TL lµ s¶n phÈm cña ho¹t ®éng vµ giao tiÕp, v× thÕ ph¶i tæ chøc ho¹t ®éng vµ çc quan hÖ giao tiÕp ®Ó nghiªn cøu h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t©m lÝ ngêi
b. B¶n chÊt x· héi TL ngêi
TL ngêi lµ sù ph¶n ¸nh HTKQ, lµ chøc n¨ng cña n·o, lµ kinh nghiÖm XH lÞch sö biÕn thµnh çi riªng cña mçi ng êi. TL con ngêi kh¸c xa víi TL cña çc loµi ®éng vËt cao cÊp ë chç: TL ng êi cã
b¶n chÊt XH vµ mang tÝnh LS.
www.hanhchinhvn.com 2
B¶n chÊt XH vµ tÝnh LS cña TL ngêi thÓ hiÖn nh sau:

+ TL ngêi cã nguån gèc lµ TGKQ (TN&XH), trong ®ã nguån gèc XH lµ çi quyÕt ®Þnh (Q§ luËn XH). Ngay c¶ phÇn tù nhiªn trong TG còng ® îc XH ho¸. PhÇn XH cña TG quyÕt ®Þnh TL
ngêi thÓ hiÖn ë çc quan hÖ KTXH, çc mèi quan hÖ ®¹o ®øc, ph¸p quyÒn, çc mèi quan hÖ con ng êi víi con ngêi tõ quan hÖ gia ®×nh, lµng xãm, quª h¬ng, khèi phè cho ®Õn çc quan hÖ
nhãm, quan hÖ céng ®ång … Çc mèi quan hÖ trªn quyÕt ®Þnh b¶n chÊt TL ng êi, lµ sù tæng hoµ çc mèi quan hÖ XH. Trªn thùc tÕ, nÕu cã ng êi tho¸t ly khái çc quan hÖ XH, quan hÖ con
ngêi víi nhau th× TL sÏ mÊt ®i b¶n tÝnh ngêi.
+ TL ngêi lµ s¶n phÈm cña ho¹t ®éng giao tiÕp cña con ngêi trong çc mèi quan hÖ Xh. Con ngêi võa lµ mét thùc thÓ TN võa lµ mét thc thÓ XH. PhÇn TN ë con ngêi (®Æc ®iÓm c¬ thÓ,
gi¸c quan, thÇn kinh, n·o bé) ®îc XH ho¸ ë møc cao nhÊt.
Lµ mét thùc thÓ XH, con ngêi lµ chñ thÓ cña nhËn thøc, chñ thÓ cña ho¹t ®éng giao tiÕp víi t çch lµ mét chñ thÓ tÝch cùc, chñ ®éng s¸ng t¹o. TL cña con ngêi lµ s¶n phÈm cña con ngêi víi t çch
lµ chñ thÓ XH do ®ã TL con ngêi mang ®Çy ®ñ dÊu Ên XH vµ LS cña con ngêi.
+ TL cña mçi ç nh©n lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh lÜnh héi, tiÕp thu vèn kinh nghiÖm XH, nÒn VHXH th«ng qua ho¹t ®éng vµ giao tiÕp trong ®ã gi¸o dôc gi÷ vai trß chñ ®¹o. ho¹t ®éng cña
con ngêi vµ mèi quan
hÖ giao tiÕp c¶u con ngêi trong XH cã tÝnh quyÕt ®Þnh.
+ TL cña mçi con ngêi h×nh thµnh ph¸t triÓn vµ biÕn ®æi cïng víi sù
ph¸t triÓn cña LS ç nh©n, LS d©n téc vµ céng ®ång. TL cña mçi con ngêi chÞu sù chÕ íc bëi LS cña ç nh©n vµ cña céng ®ång.
+ Tãm l¹i TL ngêi cã nguån gèc XH, v× thÕ ph¶i nghiªn cøu m«i trêng XH, nÒn v¨n ho¸ XH, çc quan hÖ XH trong ®ã con ngêi sèng vµ ho¹t ®éng. CÇn ph¶i tæ chøc cã hiÖu qu¶ ho¹t ®éng
d¹y vµ häc trong gi¸o dôc còng nh çc ho¹t ®éng chñ ®¹o ë tõng giai ®o¹n, løa tuæi kh¸c nhau ®Ó h×nh thµnh, ph¸t triÓn TL con ngêi.
*øng dông ngµnh:
+ Nhµ qu¶n lÝ cÇn XD mèi quan hÖ qua l¹i trong néi bé tËp thÓ, g¾n kÕt tõng phÇn vµo ho¹t ®éng chung cña TT ®Ó khi ra Q§ ®¶m b¶o sù tån t¹i vµ ho¹t ®éng cña TC, tr¸nh sù bÌ ph¸i trong
TC.
+ Nhµ QL cÇn t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó cÊp díi ho¹t ®éng tÝch cùc, hoµn thiÖn b¶n th©n. Nhµ QL cÇn cã nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc trong viÖc tæ chøc nh©n sù v× t©m lÝ cña conn gêi
ph¸t triÓn, biÕn ®æi cïng víi sù ph¸t triÓn biÕn ®æi cña LSXH loµi ngêi.
3. Chøc n¨ng cña t©m lÝ
+ §Þnh híng cho ho¹t ®éng, vÒ ®éng c¬, môc ®Ých.
+ §iÒu khiÓn, kiÓm tra ho¹t ®éng b»ng ch¬ng tr×nh, kÕ ho¹ch,ph¬ng ph¸p, ph¬ng thøc tiÕn hµnh.
+ §iÒu chØnh ho¹t ®éng cho phï hîp víi môc tiªu ®· x¸c ®Þnh, phï hîp víi ®iÒu kiÖn vµ hoµn c¶nh thùc tÕ.
II. Ho¹t ®éng giao tiÕp vµ t©m lÝ

A. Ho¹t ®éng
1. Kh¸i niÖm.
Díi gãc ®é triÕt häc, ho¹t ®éng lµ mèi quan hÖ biÖn chøng cña chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ. Chñ thÓ lµ con ngêi, KT lµ hiÖn thùc KQ. H§ ®îc xem lµ qu¸ tr×nh cã sù chuyÓn ho¸ lÉn nhau gi÷a hai
cùc: CT vµ KT.
Díi gãc ®é sinh häc, ho¹t ®éng lµ sù tiªu hao n¨ng lù¬ng thÇn kinh vµ b¾p thÞt cña con ngêi khi t¸c ®éng vµo HTKQ nh»m tho¶ m·n nhu cÇu VC vµ TT.
Díi gãc ®é t©m lÝ häc, ho¹t ®éng ®îc hiÓu lµ ph¬ng thøc tån t¹i cña con ngêi trong TG.
Ho¹t ®éng lµ mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a con ngêi vµ TG (kh¸ch thÓ) ®Ó t¹o ra s¶n phÈm c¶ vÒ phÝa TG vµ c¶ vÒ phÝa con ngêi (chñ thÓ).
Trong mèi quan hÖ ®ã, cã hai qu¸ tr×nh diÔn ra ®ång thêi, bæ sung cho nhau, thèng nhÊt víi nhau.
+ Qu¸ tr×nh thø nhÊt lµ qu¸ tr×nh ®èi tîng ho¸, cßn gäi lµ qu¸ tr×nh “xuÊt t©m”. TL cña con ngêi (chñ thÓ) ®îc béc lé, kh¸ch quan hãa trong qu¸ tr×nh lµm ra s¶n phÈm. Nhê ®ã chóng ta míi
cã thÓ hiÓu ®îc TL con ngêi th«ng qua ho¹t ®éng.
+ Qu¸ tr×nh thø hai lµ qu¸ tr×nh chñ thÓ ho¸, cßn gäi lµ qu¸ tr×nh “nhËp t©m”: con ngêi chuyÓn néi dung kh¸ch thÓ vµo b¶n th©n m×nh t¹o nªn t©m lÝ, ý thøc, nh©n çch cña b¶n th©n. §©y
lµ qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh TG, qu¸ tr×nh nhËp t©m.
Nh vËy trong ho¹t ®éng con ngêi võa t¹o ra s¶n phÈm vÒ phÝa TG, võa t¹o ra t©m lÝ, ý thøc cña m×nh hay nãi kh¸c ®i, TL. ý thøc, nh©n çch ® îc béc lé, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trong ho¹t
®éng.
2. §Æc ®iÓm ho¹t ®éng
+ H§ bao giê còng lµ H§ cã ®èi tîng. §T cña H§ lµ çi ta t¸c ®éng vµo nh»m lµm thay ®æi hoÆc chiÕm lÜnh. §ã lµ ®éng c¬, ®éng c¬ lu«n lu«n thóc ®Èy con ng êi ho¹t ®éng. VD: ®èi tîng
cña häc tËp lµ tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o …chóng cã kh¶ n¨ng tho¶ m·n nhu cÇu nhËn thøc – häc tËp cña con ngêi nªn nã trë thµnh ®éng c¬ ®Ých thùc thóc ®Èy con ngêi tÝch cùc häc tËp.
+ H§ bao giê còng cã chñ thÓ, do chñ thÓ thùc hiÖn, cã thÓ lµ mét hoÆc mét nhãm ngêi.
+ H§ bao giê còng cã tÝnh môc ®Ých. M§ cña H§ lµ lµm biÕn ®æi TG (kh¸ch thÓ) vµ biÕn ®æi b¶n th©n (chñ thÓ).TÝnh môc ®ich g¾n liÒn víi tÝnh ®èi t îng. TÝnh M§ bÞ chÕ íc bëi néi
dung XH.
+ H§ vËn hµnh theo nguyªn t¾c gi¸n tiÕp. Trong ho¹t ®éng, con ngêi ph¶i sö dông sö dông çc c«ng cô lao ®éng, ng«n ng÷ ®Ó t¸c ®éng vµo ®èi t îng. Nh÷ng c«ng cô ®ã gi÷ chøc n¨ng trung
gian gi÷a chñ thÓ vµ ®èi tîng t¹o ra tÝnh gi¸n tiÕp cña ho¹t ®éng. §iÒu nµy chØ ra sù kh¸c biÖt vÒ chÊt gi÷a ho¹t ®éng cña con ngêi víi hµnh vi b¶n n¨ng cña con vËt.
3. CÊu tróc
Gåm 6 thµnh tè cã mèi quan hÖ biÖn chøng víi nhau:
+ VÒ phÝa chñ thÓ bao gåm 3 thµnh tè: Ho¹t ®éng – Hµnh ®éng – Thao t¸c (®¬n vÞ thao t¸c cña ho¹t ®éng – mÆt kÜ thuËt)
+ VÒ phÝa ®èi tîng bao gåm 3 thµnh tè: §éng c¬ – Môc ®ich – Ph¬ng tiÖn ( néi dung ®èi tîng cña ho¹t ®éng – mÆt t©m lÝ)
S¬ ®å kh¸i qu¸t cÊu tróc vÜ m« cña ho¹t ®éng:
Chñ thÓ Kh¸ch thÓ
Ho¹t ®éng cô §éng c¬

thÓ
Hµnh ®éng Môc ®Ých
Thao t¸c Ph¬ng tiÖn
S¶n phÈm
4. Ph©n lo¹i
a. XÐt vÒ ph¬ng diÖn ph¸t triÓn ç thÓ, cã 4 lo¹i H§: vui ch¬i – häc tËp, lao ®éng – ho¹t ®éng XH.
b. XÐt vÒ ph¬ng diÖn s¶n phÈm (vËt chÊt hay tinh thÇn, H§ ®îc chia thµnh hai lo¹i H§ lín:
+ H§ thùc tiÔn: híng vµo çc vËt thÓ hay quan hÖ, t¹o ra s¶n phÈm vËt chÊt lµ chñ yÕu.
+ H§ lÝ luËn: diÔn ra víi h×nh ¶nh, biÓu tîng, kh¸i niÖm … t¹o ra s¶n phÈm tinh thÇn.
Hai lo¹i H§ nµy lu«n lu«n t¸c ®éng qua l¹i, bæ sung cho nhau.
c. XÐt vÒ ph¬ng diÖn ®èi tîng H§: H§ ®îc chia thµnh 4 lo¹i:
+ H§ biÕn ®æi: H§ híng tíi lµm thay ®æi hiÖn thùc: TN-Xh-CN.
+ H§ nhËn thøc: lµ lo¹i H§ tinh thÇn, ph¶n ¸nh TGKQ nhng kh«ng lµm biÕn ®æi çc vËt thÓ thùc, quan hÖ thùc.
+ H§ ®Þnh híng gi¸ trÞ: lµ H§ tinh thÇn x¸c ®Þnh ý nghÜa cña thùc t¹i víi b¶n th©n chñ thÓ.
+ H§ giao lu (giao tiÕp): lµ H§ thiÕt lËp vµ vËn hµnh mèi QH cña con ngêi víi nhau .
Tãm l¹i, con ngêi cã rÊt nhiÒu lo¹i H§ kh¸c nhau, g¾n bã mËt thiÕt víi nhau. Sù ph©n lo¹i chØ lµ t/®èi.
B. Giao tiÕp
Sèng trong XH, con ngêi kh«ng chØ cã quan hÖ víi TG SVHT b»ng H§ cã ®èi tîng, mµ cßn cã QH víi nhau, víi XH. QH ®ã lµ giao tiÕp
1. Kh¸i niÖm
GT lµ mèi quan hÖ gi÷a con ngêi víi con ngêi, thÓ hiÖn sù tiÕp xóc TL gi÷a ngêi vµ ngêi, th«ng qua ®ã con ngêi trao ®æi víi nhau vÒ th«ng tin, c¶m xóc, tri gi¸c lÉn nhau, ¶nh hëng t¸c ®éng
qua l¹i víi nhau. Nãi çch kh¸c, GT lµ qu¸ tr×nh x¸c lËp vµ vËn hµnh çc quan hÖ ngêi – ngêi, hiÖn thùc ho¸ çc QHXH gi÷a chñ thÓ nµy víi chñ thÓ kh¸c.
Mèi QH giao tiÕp gi÷a con ngêi víi con ngêi cã thÓ x¶y ra víi çc h×nh thøc kh¸c nhau:
+ GT gi÷a ç nh©n víi ç nh©n
+ GT gi÷a ç nh©n víi nhãm
+ GT gi÷a nhãm víi nhãm, gi÷a nhãm víi céng ®ång.
GT võa mang tÝnh XH, võa mang tÝnh chÊt ç nh©n. TC XH cña GT thÓ hiÖn ë chç, nã ®îc n¶y sinh, h×nh thµnh trong XH vµ sö dông çc ph¬ng tiÖn do con ngêi lµm ra, ®îc truyÒn tõ thÕ
hÖ nµy qua thÕ hÖ kh¸c. TC ç nh©n thÓ hiÖn ë néi dung, ph¹m vi, nhu cÇu, phong çch, kÜ n¨ng GT cña mçi ngêi.
2. Chøc n¨ng
a. CN th«ng tin: Qua GT, con ngêi trao ®æi, truyÒn ®¹t tri thøc, kinh nghiÖm víi nhau
b. CN c¶m xóc: GT kh«ng chØ béc lé c¶m xóc mµ cßn t¹o Ên tîng, c¶m xóc míi gi÷a çc chñ thÓ
c. CN nhËn thøc vµ ®¸nh gi¸ lÉn nhau :Trong GT, mèi chñ thÓ tù béc lé quan ®iÓm, t tëng, th¸i ®é, thãi quen cña m×nh, çc chñ thÓ kh¸c cã thÓ nhËn thøc ®îc vÒ nhau vµ lµm c¬ së ®¸nh gi¸
lÉn nhau.
d. CN ®iÒu chØnh hµnh vi: Trªn c¬ së nhËn thøc vµ ®¸nh gi¸ lÉn nhau, tù ®¸nh gi¸ b¶n th©n, mèi chñ thÓ cã kh¶ n¨ng tù ®iÒu chØnh hµnh vi cña m×nh vµ t¸c ®éng ®Õn hµnh ®éng cña chñ
thÓ kh¸c
3. Ph©n lo¹i
a. C¨n cø vµo ph¬ng tiÖn GT, chia thµnh 3 lo¹i:
+ GT b»ng ng«n ng÷: lµ h×nh thøc GT ®Æc trng cña con ngêi b»ng çch sö dông nh÷ng tÝn hiÖu chung cña ng«n ng÷.
+ GT b»ng tÝn hiÖu phi ng«n ng÷: GT qua cö chØ, nÐt mÆt, ®iÖu bé. Sù kÕt hîp gi÷a çc ®éng t¸c kh¸c nhau thÓ hiÖn s¾c th¸i kh¸c nhau.
+ GT vËt chÊt: th«ng qua hµnh ®éng víi vËt thÓ.
b. C¨n cø vµo kho¶ng çch, cã hai lo¹i:
+ GT trùc tiÕp: lµ GT mÆt ®èi mÆt, çc chñ thÓ trùc tiÕp ph¸t vµ nhËn tÝn hiÖu cña nhau
+ GT gi¸n tiÕp: lµ GT qua th tõ, ph¬ng tiÖn KT hoÆc cã khi qua ngo¹i c¶m, thÇn giao çch c¶m …
c. C¨n cø vµo quy çch giao tiÕp: chia thµnh 2 lo¹i
+ GT chÝnh thøc: GT diÔn ra theo quy ®Þnh, thÓ chÕ, chøc tr¸ch . çc chñ thÓ ph¶i tu©n thñ mét sè yªu cÇu x¸c ®Þnh. VD: GT gi÷a gi¸o viªn vµ HS, gi÷a çc nguyªn thñ QG…
+ GT kh«ng chÝnh thøc: lµ GT kh«ng bÞ rµng buéc bëi çc nghi thøc mµ dùa vµo tÝnh tù nguyÖn, tù gi¸c, phô thuéc vµo nhu cÇu, høng thó, c¶m xóc … cña çc chñ thÓ. VD: GT gi÷a çc ç
nh©n trªn mét chuyÕn xe, cïng xem mét trËn ®¸ bãng …
C. T©m lÝ lµ s¶n phÈm cña H§ giao tiÕp

1. Quan hÖ GT vµ ho¹t ®éng
NhiÒu nhµ TL häc cho r»ng, GT nh lµ mét d¹ng ®Æc biÖt cña ho¹t ®éng. XÐt vÒ mÆt cÊu tróc, GT cã cÊu tróc chung cña ho¹t ®éng. GT còng diÔn ra b»ng çc hµnh ®éng vµ çc thao t¸c cô
thÓ, sö dông çc ph¬ng tiÖn kh¸c nhau nh»m ®¹t nh÷ng môc ®Ých x¸c ®Þnh, tho¶ mµn nhu cÇu cô thÓ. H¬n n÷a, GT cã çc ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña mét ho¹t ®éng: cã chñ thÓ, cã ®èi t îng…
GT còng lµ mét ho¹t ®éng.
Mét sè nhµ TL häc kh¸c cho r»ng GT vµ ho¹t ®éng lµ hai ph¹m trï ®ång ®¶ng, ph¶n ¸nh hai lo¹i quan hÖ cña con ng êi víi thÕ giíi. H§ ®îc hiÓu lµ quan hÖ víi ®èi tîng lµ vËt thÓ, giao tiÕp lµ
quan hÖ víi con ngêi. Trong cuéc sèng, H§ vµ GT cã quan hÖ qua l¹i víi nhau:
+ Cã trêng hîp, GT lµ ®iÒu kiÖn cña mét H§ kh¸c. VD: trong lao ®éng SX th× GT lµ ®iÒu kiÖn ®Ó con ngêi phèi hîp víi nhau nh»m thùc hiÖn mét ho¹t ®éng chung.
+ Cã trêng hîp, H§ lµ ®iÒu kiÖn ®Ó thùc hiÖn mèi quan hÖ giao tiÕp gi÷a con ngêi víi con ngêi. §iÓn h×nh lµ trong giao tiÕp vËt chÊt, GT phi ng«n ng÷, çc hµnh ®éng, cö chØ, ®iÖu bé
lµ ®iÒu kiÖn thùc hiÖn viÖc trao ®æi th«ng tin, c¶m xóc, VD: çc diÔn viªn móa, kÞch c©m giao tiÕp víi kh¸n gi¶.
Cã thÓ nãi, H§ vµ GT lµ hai mÆt kh«ng thÓ thiÕu cña cuéc sèng con ngêi, nã cã vai trß quan träng trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t©m lÝ, nh©n çch con ngêi.
2. TL lµ s¶n phÈm cña H§ vµ GT
CN duy vËt BC ®· kh¼ng ®Þnh: TL con ngêi cã nguån gèc tõ bªn ngoµi, tõ thÕ giíi KQ chuyÓn vµo n·o ngêi. Trong TG ®ã, çc quan hÖ XH, nÒn v¨n ho¸ XH lµ çi quyÕt ®Þnh t©m lÝ ng -
êi.
B»ng H§ vµ GT, con ngêi víi t çch lµ chñ thÓ tiÕp thu çc kinh nghiÖm XH, LS, biÕn nã thµnh TL, nh©n çch. Nãi çch kh¸c, TL lµ s¶n phÈm cña H§ vµ GT. H§ vµ GT, mèi quan hÖ gi÷a
chóng lµ quy luËt tæng qu¸t h×nh thµnh vµ biÓu lé TL ngêi.
PhÇn 2. Ho¹t ®éng nhËn thøc

NhËn thøc lµ mét trong ba mÆt c¬ b¶n cña ®êi sèng t©m lÝ con ngêi (nhËn thøc, t×nh c¶m vµ hµnh ®éng). Nã quan hÖ chÆt chÏ víi çc mÆt kia, nh ng kh«ng ngang b»ng vÒ nguyªn t¾c. Nã
còng cã quan hÖ mËt thiÕt víi çc hiÖn tîng t©m lÝ kh¸c cña con ngêi.
NhËn thøc lµ mét qu¸ tr×nh. ë con ngêi qu¸ tr×nh nµy thêng g¾n víi môc ®Ých nhÊt ®Þnh nªn nhËn thøc cña con ngêi lµ mét ho¹t ®éng. ®Æc trng næi bËt cña ho¹t ®éng nhËn thøc lµ ph¶n
¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan. Ho¹t ®éng nµy gåm nhiÒu qu¸ tr×nh kh¸c nhau, thÓ hiÖn nh÷ng møc ®é ph¶n ¸nh kh¸c nhau vµ mang l¹i nh÷ng s¶n phÈm kh¸c nhau vÒ hiÖn t îng kh¸ch quan (h×nh
¶nh, h×nh tîng, biÓu tîng, kh¸i niÖm).
A. C¶m gi¸c vµ Tri gi¸c

1. C¶m gi¸c
a. Kh¸i niÖm
Mäi sù vËt, hiÖn tîng chung quanh ta ®Òu ®îc béc lé bëi hµng lo¹t nh÷ng thuéc tÝnh bÒ ngoµi nh: mµu s¾c, kÝch thíc, träng lîng, khèi lîng, tÝnh chÊt … Nh÷ng thuéc tÝnh ®ã ®îc liªn hÖ
víi bé n·o ngêi nhê cã c¶m gi¸c, t¸c ®éng ®Õn tõng gi¸c quan cña con ngêi vµ cho con ngêi nh÷ng c¶m gi¸c cô thÓ.
C¶m gi¸c lµ h×nh thøc ®Çu tiªn mµ qua ®ã mèi liªn hÖ t©m lÝ cña c¬ thÓ víi m«i trêng ®îc thiÕt lËp. C¶m gi¸c lµ mét møc ®é ph¶n ¸nh t©m lÝ ®Çu tiªn, thÊp nhÊt cña con ngêi nãi chung
vµ cña ho¹t ®éng nhËn thøc nãi riªng.
Do ®ã, cã thÓ hiÓu: C¶m gi¸c lµ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ ph¶n ¸nh tõng ®Æc ®iÓm, tõng thuéc tÝnh riªng lÎ, bÒ ngoµi cña sù vËt, hiÖn t îng ®ang trùc tiÕp t¸c ®éng vµo çc gi¸c quan cña con
ngêi.
b. §Æc ®iÓm
+ C¶m gi¸c lµ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ, nghÜa lµ cã n¶y sinh, cã diÔn biÕn vµ cã kÕt thóc mét çch râ rµng, cô thÓ.Khi kÝch thÝch ngõng t¸c ®éng th× c¶m gi¸c ngõng t¾t.
+ C¶m gi¸c chØ ph¶n ¸nh tõng thuéc tÝnh riªng lÎ, cô thÓ cña sù vËt hiÖn tîng th«ng qua ho¹t ®éng cña tõng gi¸c quan chø kh«ng ph¶n ¸nh ®îc trän vÑn, ®Çy ®ñ çc thuéc tÝnh cña sù vËt,
hiÖn tîng.
+ C¶m gi¸c ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan mét çch trùc tiÕp, tøc lµ sù vËt, hiÖn tîng ph¶i t¸c ®éng trùc tiÕp vµo çc gi¸c quan cña con ngêi th× míi t¹o ra ®îc c¶m gi¸c.
+ C¶m gi¸c cña con ngêi kh¸c xa vÒ chÊt so víi c¶m gi¸c cña cña con vËt.
c. B¶n chÊt
B¶n chÊt cña c¶m gi¸c ë con ngêi mang tÝnh chÊt x· héi, ®ã lµ ®iÓm kh¸c nhau c¨n b¶n vÒ chÊt so víi CG cña con vËt, BC Xh ®ã ë ngêi ®îc thÓ hiÖn ë nh÷ng ®iÓm sau:
+ §èi tîng ph¶n ¸nh cña c¶m gi¸c ë ngêi ngoµi sù vËt hiÖn tîng vèn cã trong tù nhiªn ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh cña SVHT do con ngêi s¸ng t¹o ra trong qóa tr×nh lao ®éng qu¸ tr×nh H§ vµ GT,
tøc lµ cã b¶n chÊt x· héi.
+ C¬ chÕ sinh lÝ cña c¶m gi¸c ë ngêi kh«ng chØ giíi h¹n phô thuéc ë hÖ thèng tÝn hiÖu th nhÊt mµ cßn chÞu sù chi phèi bëi H§ cña hÖ thèng tÝn hiÖu thø hai lµ hÖ thèng tÝn hiÖu ng«n
ng÷, tøc còng cã b¶n chÊt x· héi.
+ CG ë ngêi chØ lµ møc ®é ®Þnh híng ®Çu tiªn s¬ ®¼ng nhÊt chø kh«ng ph¶i lµ møc ®é cao nhÊt, duy nhÊt nh ë mét sè loµi ®éng vËt. CG ë ngêi chÞu sù t¸c ®éng vµ ¶nh hëng cña nhiÒu
hiÖn tîng TL kh¸c cña con ngêi.
+ C¶m gi¸c cña con ngêi ®îc ph¸t triÓn m¹nh mÏ vµ phong phó díi ¶nh hëng cña cña ho¹t ®éng vµ gi¸o dôc, tøc c¶m gi¸c cña con ngêi ®îc t¹o ra theo ph¬ng thøc ®Æc thï cña XH, do ®ã mang
®Ëm ®Æc tÝnh XH (VD: do ho¹t ®éng nghÒ nghiÖp mµ cã nh÷ng ngêi thî dÖt ph©n biÖt ®îc tíi 60 mµu ®en kh¸c nhau hay cã ngêi ®Çu bÕp “nÕm” ®îc b»ng mòi hay cã ngêi “®äc” ®îc
b»ng tay, cã ngêi thî “®o” ®îc b»ng m¾t. ngêi gi¸o viªn cã thÓ “nh×n” ®îc b»ng tai ý thøc häc tËp cña häc sinh phÝa sau lng m×nh…)
. Vai trß
+ Lµ h×nh thøc ®Þnh híng ®Çu tiªn cña con ngêi trong hiÖn thùc kh¸ch quan, t¹o nªn mèi liªn hÖ trùc tiÕp gi÷a c¬ thÓ vµ m«i trêng chung quanh.
+ Lµ nguån cung cÊp nh÷ng nguyªn vËt liÖu cho chÝnh çc h×nh thøc nhËn thøc cao h¬n. “C¶m gi¸c lµ viªn g¹ch x©y nªn toµn bé l©u ®µi nhËn thøc”. Lª-nin ®· viÕt: “TÊt c¶ hiÓu biÕt ®Òu
b¾t nguån tõ kinh nghiÖm, tõ c¶m gi¸c, tri gi¸c”. “NÕu kh«ng cã c¶m gi¸c th× chóng ta kh«ng thÓ biÕt g× vÒ nh÷ng h×nh thøc cña vËt chÊt, còng nh nh÷ng h×nh thøc cña vËn ®éng”.
+ CG lµ ®iÒu kiÖn quan träng ®Ó ®¶m b¶o tr¹ng th¸i ho¹t ®éng cña vá n·o, nhê ®ã ®¶m b¶o ho¹t ®éng thÇn kinh (ho¹t ®éng tinh thÇn) cña con ng êi ®îc b×nh thêng. Çc nghiªn cøu ®· cho
thÊy t×nh tr¹ng “®ãi” c¶m gi¸cth× çc chøc n¨ng sinh lÝ vµ t©m lÝ cña con ngêi sÏ bÞ rèi lo¹n.
+ CG lµ con ®êng nhËn thøc hiÖn thùc kh¸ch quan ®Æc biÖt quan träng ®èi víi nh÷ng ngêi bÞ khuyÕt tËt. Ngêi mï, c©m, ®iÕc ®· nhËn ra nh÷ng ngêi th©n vµ hµng lo¹t ®å vËt lµ nhê c¶m
gi¸c, ®Æc biÖt lµ xóc gi¸c.
e. Quy luËt
+ Quy luËt ngìng c¶m gi¸c: Muèn cã c¶m gi¸c th× ph¶i cã kÝch thÝch vµo çc gi¸c quan vµ kÝch thÝch ®ã ph¶i ®¹t tíi mét giíi h¹n nhÊt ®Þnh, giíi h¹n mµ ë ®ã kÝch thÝch g©y ra ® îc c¶m
gi¸c gäi lµ ngìng c¶m gi¸c. CG cã hai ngìng:
- Ngìng CG trªn: lµ cêng ®é kÝch thÝch tèi ®a ë ®ã vÉn cßn g©y ®îc CG.
- Ngìng CG díi: lµ cêng ®é kÝch thÝch tèi thiÓu ®ñ ®Ó g©y ®îc CG. Kh¶ n¨ng c¶m nhËn ®îc kÝch thÝch nµy gäi lµ ®é nh¹y cña CG. Mçi gi¸c quan thÝch øng víi mét lo¹i kÝch thÝch nhÊt
®Þnh vµ cã nh÷ng ngìng x¸c ®Þnh.
VD: Ph¹m vi gi· ngìng CG díi vµ ngìng CG trªn cña CG nh×n (thÞ gi¸c) ë ngêi lµ nh÷ng sãng ¸nh s¸ng cã bíc sãng tõ 390 mμ – 780 mμ. Ph¹m vi gi÷a hai ngìng CG nµy lµ vïng CG ®îc trong
®ã cã mét vïng ph¶n ¸nh tèt nhÊt.
CG cßn ph¶n ¸nh sù kh¸c nhau gi÷a çc kÝch thÝch. Nhng kÝch thÝch ph¶i cã mét tØ lÖ chªnh lÖch tèi thiÓu vÒ cêng ®é hay vÒ tÝnh chÊt th× ta míi c¶m thÊy cã sù kh¸c nhau gi÷a hai
kÝch thÝch. Møc ®é chªnh lÖch tèi thiÓu vÒ cêng ®é hoÆc tÝnh chÊt cña hai kÝch thÝch ®ñ ®Ó ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a chóng gäi lµ ngìng sai biÖt, ngìng SB cña mçi Cg lµ mét h»ng
sè.VD: ®èi víi CG thÞ gi¸c lµ 1/100, thÝnh gi¸c lµ 1/10 …
+ Quy luËt thÝch øng: Lµ kh¶ n¨ng thay ®æi ®é nh¹y c¶m cña c¶m gi¸c cho phï hîp víi sù thay ®æi cña cêng ®é kÝch thÝch, khi cêng ®é kÝch thÝch t¨ng th× gi¶m ®é nh¹y c¶m vµ ngîc l¹i.
VD: khi ®ang ë chç s¸ng cã cêng ®é kÝch thÝch cña ¸nh s¸ng m¹nh, ®i vµo chç tèi lµ chç cã cêng ®é kÝch thÝch yÕu th× lóc ®µu ta kh«ng nh×n thÊy g× nhng dÇn dÇn sau ®ã ta míi thÊy râ
lµ do sù thÝch øng cña CG, trêng hîp nµy lµ t¨ng ®é nh¹y cµm cña CG nh×n.
QL thÝch øng cã ë tÊt c¶ çc lo¹i c¶m gi¸c nhng møc ®é thÝch øng kh¸c nhau. C¶m gi¸c thÞ gi¸c cã kh¶ n¨ng thÝch øng cao, c¶m gi¸c ®au hÇu nh kh«ng thÝch øng. Kh¶ n¨ng thÝch øng cña
c¶m gi¸c cã thÓ ph¸t triÓn do rÌn luyÖn. VD: c«ng nh©n luyÖn kim cã thÓ chÞu ®ùng ®îc nhiÖt ®é lªn tíi 50oC - 60oC trong hµng giê ®ång hå.
+ Quy luËt t¸c ®éng lÉn nhau: Çc c¶m gi¸c kh«ng tån t¹i ®éc lËp mµ lu«n t¸c ®éng qua l¹i. Trong sù t¸c ®éng nµy, çc c¶m gi¸c lµm thay ®æi tÝnh nh¹y c¶m cña nhau vµ diÔn ra theo quy
luËt: Sù kÝch thÝch yÕu lªn mét c¬ quan ph©n tÝch nµy sÏ lµm t¨ng lªn ®é nh¹y c¶m cña mét c¬ quan ph©n tÝch kia, sù kÝch thÝch m¹nh lªn 1 c¬ quan ph.tÝch nµy sÏ lµm gi¶m ®é nh¹y
c¶m cña mét c¬ quan ph. tÝch kia.
Sù t¸c ®éng lÉn nhau cña çc c¶m gi¸c cã thÓ diÔn ra ®ång thêi hay nèi tiÕp trªn nh÷ng c¶m gi¸c cïng lo¹i hay kh¸c lo¹i. Cã hai lo¹i t ¬ng ph¶n: TP nèi tiÕp vµ TP ®ång thêi. VD: sau mét kÝch
thÝch l¹nh th× mét kÝch thÝch Êm ta thÊy cã vÎ nãng h¬n, ®ã lµ TP nèi tiÕp. Mét ngêi cã lµn da ng¨m ng¨m mÆc bé ®å tèi (x¸m, ®en…) ta thÊy hä cµng ®en h¬n, ®ã lµ TP ®ång thêi.
Cí së sinh lÝ cña quy luËt nµy lµ mèi liªn hÖ trªn vá n·o cña c¬ quan ph©n tÝch vµ quy luËt c¶m øng qua l¹i gi÷a hng phÊn vµ øc chÕ trªn vá n·o.
2. Tri gi¸c
a. Kh¸i niÖm:
Kh¸c víi c¶m gi¸c, tri gi¸c lµ mét møc ®é míi cña nhËn thøc c¶m tÝnh, nã kh«ng ph¶i lµ tæng thÓ çc thuéc tÝnh riªng lÎ, mµ lµ mét sù ph¶n ¸nh sù vËt, hiÖn tîng nãi chung trong tæng hoµ çc
thuéc tÝnh cña nã.
VËy, tri gi¸c lµ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ ph¶n ¸nh mét çch trän vÑn nh÷ng ®Æc ®iÓm, thuéc tÝnh bÒ ngoµi cña sù vËt, hiÖn tîng ®ang trùc tiÕp t¸c ®éng vµo çc gi¸c quan cña con ngêi.
b. §Æc ®iÓm:
+ Nh÷ng ®Æc ®iÓm gièng víi c¶m gi¸c:
- Còng lµ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ, tøc lµ cã c¶ 3 giai ®o¹n :n¶y sinh, diÔn biÕn vµ kÕt thóc, chØ ph¶n ¸nh thuéc tÝnh trùc quan, bÒ ngoµi cña sù vËt, hiÖn tîng
- Còng ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan mét çch trùc tiÕp khi chóng t¸c ®éng vµo çc gi¸c quan cña con ngêi.
+ Nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c víi CG:
- Tri gi¸c ph¶n ¸nh mét çch trän vÑn çc thuéc tÝnh bÒ ngoµi cña sù vËt, hiÖn t îng mµ CG th× chØ ph¶n ¸nh riªng lÎ. TÝnh trän vÑn cña tri gÝac lµ do tÝnh trän vÑn kh¸ch quan cña b¶n
th©n sù vËt, hiÖn tîng quy ®Þnh. Kinh nghiÖm cã ý nghÜa rÊt lín ®èi víi tÝnh trän vÑn nµy, cho nªn chØ cÇn tri gi¸c mét sè thµnh phÇn rieng lÎ cña SVHT ta còng cã thÓ tæng hîp ® îc çc
thµnh phÇn ®ã vµ t¹o nªn h×nh ¶nh trän vÑn cña SVHT.
- Tri gi¸c ph¶n ¸nh sù vËt hiÖn tîng theo nh÷ng cÊu tróc nhÊt ®Þnh. CÊu tróc nµy kh«ng ph¶i tæng sè çc c¶m gi¸c mµ lµ sù kh¸i qu¸t ®· ® îc trõu xuÊt tõ çc c¶m gi¸c ®ã trong mèi liªn hÖ qua
l¹i gi÷a çc thµnh phÇn cña cÊu tróc Êy ë mét kho¶ng thêi gian nµo ®ã.
- Tri gi¸c lµ qu¸ tr×nh tÝch cùc, g¾n liÒn víi ho¹t ®éng cu¶ con ngêi. Tri gi¸c mang tÝnh tù gi¸c gi¶i quyÕt mét nhiÖm vô nhËn thøc cô thÓ nµo ®ã, lµ mét hµnh ®éng tÝch cùc trong ®ã cã sù
kÕt hîp chÆt chÏ cña çc yÕu tè cña c¶m gi¸c vµ vËn ®éng.
Tuy tri gi¸c lµ giai ®o¹n cao h¬n c¶m gi¸c nhng vÉn thuéc giai ®o¹n
nhËn thøc c¶m tÝnh, chØ ph¶n ¸nh ®îc nh÷ng thuéc tÝnh bÒ ngoµi, riªng lÎ cña sù vËt hiÖn tîng ®ang trùc tiÕp t¸c ®éng vµo çc gi¸c quan con ngêi. §Ó hiÓu biÕt thËt s©u s¾c vÒ TN-XH
vµ b¶n th©n, con ngêi ph¶i thùc hiÖn giai ®o¹n nhËn thøc lÝ tÝnh.
. Vai trß:
- Víi t çch lµ mét møc ®é nhËn thøc c¶m tÝnh cao h¬n CG, Tri gi¸c lµ lµ thµnh phÇn chÝnh cña nhËn thøc c¶m tÝnh, nhÊt lµ ë ngêi trëng thµnh.
- Tri gi¸c lµ ®iÒu kiÖn quan träng cho viÖc ®Þnh híng hµnh vi vµ ho¹t ®éng cña con ngêi rtong m«i trêng chung quanh. H×nh ¶nh cña tri gi¸c thùc hiÖn chøc n¨ng ®iÒu chØnh çc hµnh
®éng.
- Cã vai trß lµ h×nh thøc tri gi¸c cao nhÊt, tÝch cùc nhÊt, chñ ®éng vµ cã môc ®Ých lµ: kh¶ n¨ng quan s¸t (®Æc biÖt lµ çc lÜnh vùc nghÖ thuËt, héi ho¹, kÞch, ®iÖn ¶nh …), ®iÒu nµy ®·
lµm cho tri gi¸c cña con ngêi kh¸c xa víi tri gi¸c cña con vËt
d. Quy luËt
+ QL vÒ tÝnh ®èi tîng:
H×nh ¶nh trùc quan mµ tri gi¸c ®em l¹i bao giê còng thuéc vÒ mét sù vËt hiÖn t îng cña TG bªn ngoµi. TÝnh ®èi tîng cña tri gi¸c nãi lªn sù ph¶n ¸nh HTKQ ch©n thùc cña tri gi¸c vµ nã ® îc
h×nh thµnh do sù t¸c ®éng cña SVHT xung quanh vµo gi¸c quan con ngêi. TÝnh ®èi tîng lµ c¬ së cña chøc n¨ng ®Þnh híng cho hµnh vi vµ ho¹t ®éng cña con ngêi
+ QL vÒ tÝnh lùa chän
Tri gi¸c cña con ngêi kh«ng ®ång thêi ph¶n ¸nh tÊt c¶ çc SVHT ®ang trùc tiÕp t¸c ®éng, mµ nã chØ t¸ch ra mét sè t¸c ®éng trong v« vµn nh÷ng t¸c ®éng ®Ó tri gi¸c mét ®èi t îng nµo ®ã, lµ qu¸
tr×nh t¸ch ®èi tîng ra khái bèi c¶nh. §Æc ®iÓm nµy nãi lªn tÝnh lùa chän cña tri gi¸c.
QL nµy cã nhiÒu øng dông trong thùc tÕ nh kiÕn tróc, trang trÝ, nguþ trang vµ trong d¹y häc nh tr×nh bµy ch÷ viÕt lªn b¶ng, thay ®æi mµu mùc hoÆc g¹ch díi nh÷ng ch÷ cã ý quan träng.
+ QL vÒ tÝnh ý nghÜa
Tri gi¸c ë ngêi g¾n chÆt víi t duy, víi b¶n chÊt cña SVHT, nã diÔn ra cã ý thøc, tøc lµ gäi ®îc tªn cña SVHT ®ang tri gi¸c ë trong ãc, xÕp ®îc chóng vµo mét nhãm, mét líp SVHT nhÊt ®Þnh,
kh¸i qu¸t vµo nh÷ng tõ x¸c ®Þnh. Ngay c¶ khi tri gi¸c mét SVHT kh«ng quen biÕt ta vÉn cè g¾ng ghi nhËn trong ®ã mét çi g× ®ã gièng víi çc ®èi t îng mµ ta quen biÕt hoÆc xÕp nã vµo
mét lo¹i SVHT ®· biÕt, gÇn gòi nhÊt ®èi víi nã.
+ QL vÒ tÝnh æn ®Þnh
TÝnh æn ®Þnh cña tri gi¸c lµ kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh SVHT kh«ng thay ®æi khi ®iÒu kiÖn tri gÝac thay ®æi., song chóng ta vÉn tri gi¸c ® îc SVHT ®ã nh lµ SVHT æn ®Þnh vÒ h×nh d¸ng, kÝch
thíc, mµu s¾c. §ã lµ tÝnh æn ®Þnh cña tri gi¸c. VD: tríc mÆt ta lµ em bÐ, xa h¬n sau nã lµ chµng thanh niªn, trªn vâng m¹c mÆc dï h×nh ¶nh em bÐ lín h¬n chµng thanh niªn nh ng ta vÉn c¶m
thÊy chµng thanh niªn lín h¬n em bÐ.
+ QL tæng gi¸c
Sù phô thuéc cña tri gi¸c vµo néi dung ®êi sèng t©m lÝ con ngêi, vµo ®Æc ®iÓm nh©n çch cña hä ®îc gäi lµ hiÖn tîng tæng gi¸c. Nh vËy, chøng tá r»ng chóng ta cã thÓ ®iÒu khiÓn ®îc tri
gi¸c.
+ ¶o gi¸c
¶o gi¸c lµ tri gi¸c kh«ng ®óng, bÞ sai lÖch, nh÷ng hiÖn tîng nµy tuy kh«ng nhiÒu song nã cã tÝnh quy luËt. Ngêi ta lîi dông quy luËt nµy ®Ó øng dông vµo trong çc lÜnh vùc kiÕn tróc, héi
ho¹, trang trÝ, trang phôc …
B. T duy vµ Tëng tîng

1. T duy
a. Kh¸i niÖm
Trong thùc tÕ cuéc sèng, cã rÊt nhiÒu çi mµ ta cha biÕt, cha hiÓu. Song ®Ó lµm chñ ®îc thùc tiÔn, con ngêi cÇn ph¶i hiÓu thÊu ®¸o nh÷ng çi cha biÕt ®ã, ph¶i v¹ch ra çi b¶n chÊt, mèi quan
hÖ, liªn hÖ cã tÝnh quy luËt cña chóng. Qu¸ tr×nh nhËn thøc ®ã ®ã gäi lµ t duy.
T duy lµ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ thuéc nhËn thøc lÝ tÝnh, lµ mét møc ®é nhËn thøc míi vÒ chÊt so víi c¶m gi¸c vµ tri gi¸c ë giai ®o¹n nhËn thøc c¶m tÝnh. T duy ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh,
b¶n chÊt bªn trong, nh÷ng mèi kiªn hÖ vµ quan hÖ cã tÝnh quy luËt cña SVHT trong hiÖn thùc kh¸ch quan mµ tríc ®ã ta cha biÕt.
Qóa tr×nh ph¶n ¸nh nµy lµ qu¸ tr×nh gi¸n tiÕp, ®éc lËp vµ mang tÝnh kh¸i qu¸t, ®îc n¶y sinh trªn c¬ së ho¹t ®éng thùc tiÔn, tõ sù nhËn thøc c¶m tÝnh nhng vît xa çc giíi h¹n cña nhËn thøc
c¶m tÝnh.
b. B¶n chÊt
T duy cña con ngêi mang b¶n chÊt XH. BCXH cña t duy ®îc thÓ hiÖn ë nh÷ng mÆt sau ®©y:
+ Mäi hµnh ®éng t duy ®Òu dùa vµo kinh nghiÖm mµ çc thÕ hÖtríc ®· tÝch luü ®îc, tøc lµ dùa vµo kÕt qu¶ ho¹t ®éng nhËn thøc mµ XH loµi ngêi ®· ®¹t ®îc ë tr×nh ®é ph¸t triÓn LS lóc
®ã.
+ T duy sö dông vèn tõ ng÷ do çc thÕ hÖ tríc s¸ng t¹o ra víi t çch lµ ph¬ng tiÖn biÓu ®¹t, kh¸i qu¸t vµ gi÷ g×n çc kÕt qu¶ ho¹t ®éng nhËn thøc cña loµi ngêi.
+ Qu¸ tr×nh t duy ®îc thóc ®Èy bëi nhu cÇu cña XH, nghÜa lµ ý nghÜ cña con ngêi ®îc híng vµo viÖc gi¶ii quyÕt çc nhiÖm vô cÊp thiÕt,, nãng hæi nhÊt cña giai ®o¹n LS ®¬ng ®¹i.
+ T duy mang tÝnh tËp thÓ, tøc lµ TD ph¶i sö dông çc tµi liÖu thu ®îc trong çc lÜnh vùc tri thøc liªn quan, nÕu kh«ng sÏ kh«ng gi¶i quyÕt ®îc çc nhiÖm vô ®Æt ra.
+ T duy lµ ®Ó gi¶i quyÕt nhiÖm vô v× vËy nã lµ s¶n phÈm cña sù ph¸t triÓn XH-LS, cã tÝnh chÊt chung cña XH loµi ngêi.
c. §Æc ®iÓm
Lµ mét møc ®é míi cña nhËn thøc lÝ tÝnh, kh¸c xa vÒ chÊt so víi nhËn thøc
c¶m tÝnh. TD con ngêi víi t çch lµ chñ thÓ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau:
+ TÝnh cã vÊn ®Ò: T duy chØ xuÊt hiÖn khi gÆp nh÷ng hoµn c¶nh, nh÷ng t×nh huèng “cã vÊn ®Ò”, tøc lµ t×nh huèng chøa ®ùng mét môc ®Ých, mét vÊn ®Ò míi mµ nh÷ng hiÓu biÕt cò ph -
¬ng ph¸p cò kh«ng cßn ®ñ søc ®Ó gi¶i quyÕt.Hoµn c¶nh (t×nh huèng) cã vÊn ®Ò kÝch thÝch con ngêi t duy ®Ó t×m çch thøc gi¶i quyÕt míi ®Ó ®¹t ®îc môc ®Ých.
+ TÝnh gi¸n tiÕp: TÝnh gÝ¸n tiÕp cña TD ®îc thÓ hiÖn tríc hÕt ë chç con ngêi sö dông ng«n ng÷ ®Ó t duy. Nhê ®ã con ngêi sö dông çc kÕt qu¶ nhËn thøc vµo qu¸ tr×nh t duy ®Ó nhËn
thøc çi bªn trong, b¶n chÊt cña SVHT. TÝnh gi¸n tiÕp cßn thÓ hiÖn ë chç trong qu¸ tr×nh t duy con gêi sö dông nh÷ng c«ng cô, ph¬ng tiÖn ®Ó nhËn thøc ®èi tîng mµ kh«ng thÓ trùc tiÕp tri
gi¸c chóng. Nhê cã tÝnh gi¸n tiÕp mµ t duy con ngêi cßn cã thÓ ph¶n ¸nh ®îc c¶ qu¸ khø vµ t¬ng lai.
+ TÝnh trõu tîng vµ kh¸i qu¸t: T duy cã kh¶ n¨ng trõu xuÊt khái SVHT nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng dÊu hiÖu ç biÖt, cô thÓ chØ gi÷ l¹i nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt chung cho nhiÒu SVHT. Trªn
c¬ së ®ã mµ kh¸i qu¸t nh÷ng SVHT riªng lÎ nhng cã nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt chung thµnh mét nhãm, mét lo¹i, mét ph¹m trï. §ã lµ tÝnh kh¸i qu¸t cña TD. Nhê ®ã con ngêi kh«ng chØ cã thÓ
gi¶i quyÕt ®îc nh÷ng nhiÖm vô hiÖn t¹i mµ cßn cã thÓ gi¶i quyÕt ®îc c¶ nh÷ng nhiÖm vô cña t¬ng lai.
+ T duy quan hÖ chÆt chÏ víi ng«n ng÷: TD vµ ng«n ng÷ cã mèi quan hÖ chÆt chÏ, mËt thiÕt víi nhau, t duy ph¶i dïng ng«n ng÷ ®Ó lµm ph¬ng tiÖn cho m×nh. nÕu kh«ng cã ng«n ng÷ th×
qu¸ tr×nh t duy ë con ngêi kh«ng thÓ diÔn ra ®îc. §ång thêi çc s¶n phÈm cu¶ t duy (kh¸i niÖm, ph¸n ®o¸n …) còng kh«ng ®îc chñ thÓ vµ ngêi kh¸c tiÕp nhËn. Ng«n ng÷ cè ®Þnh l¹i çc kÕt
qu¶ cña t duy vµ nhê ®ã lµm kh¸ch quan ho¸ chóng cho ngêi kh¸c vµ cho c¶ b¶n th©n chñ thÓ t duy. Nhng ng«n ng÷ kh«ng ph¶i lµ t duy mµ chØ lµ ph¬ng tiÖn cña t duy.
+ T duy quan hÖ mËt thiÕt víi nhËn thøc c¶m tÝnh: TD thêng ph¶i b¾t ®Çu tõ nhËn thøc c¶m tÝnh, trªn cí së cña nhËn thøc c¶m tÝnh ,mµ lµm n¶y sÞnh “t×nh huèng cã vÊn ®Ò”. NhËn thøc
c¶m tÝnh lµ mét kh©u cña mèi liªn hÖ trùc tiÕp gi÷a TD víi hiÖn thùc, lµ c¬ së, chÊt liÖu cña nh÷ng kh¸i qu¸t hiÖn thùc theo mét nhãm, líp, ph¹m trï mang tÝnh quy luËt trong qu¸ tr×nh t
duy. Ngîc l¹i TD vµ nh÷ng s¶n phÈm cña nã còng chi phèi, ¶nh hëng m¹nh mÏ ®Õn çc qu¸ tr×nh nhËn thøc c¶m tÝnh, lµm cho kh¶ n¨ng c¶m gi¸c cña con ngêi tinh vi, nh¹y bÐn h¬n, lµm cho
tri gi¸c cña con ngêi mang tÝnh ý nghÜa.
* ý nghÜa rót ra ®èi víi gi¸o dôc:
- Ph¶i coi träng viÖc ph¸t triÓn TD cho HS. Bëi lÏ kh«ng cã kh¶ n¨ng TD, HS sÏ kh«ng thÓ häc tËp, kh«ng hiÓu biÕt, kh«ng thÓ c¶i t¹o ®îc tù nhiªn, XH vµ rÌn luyÖn ®îc b¶n th©n.
- Muèn kÝch thÝch HS t duy th× ph¶i ®a HS vµo çc “t×nh huèng “cã vÊn ®Ò”, v× PP nµy thóc ®Èy HS suy nghÜ, kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc nhËn thøc cña HS, ®éc lËp s¸ng t¹o khi gi¶i
quyÕt “t×nh huèng “cã vÊn ®Ò”.
- Ph¸t triÓn TD ph¶i g¾n víi trau dåi ng«n ng÷ cho HS. Ph¶i n¾m ®îc ng«n ng÷ th× míi cã ph¬ng tÞªn ®Ó t duy tèt.
- Ph¸t triÓn t duy ph¶i g¾n liÒn víi rÌn luyÖn c¶m gi¸c, tÝnh nh¹y c¶m, n¨ng lùc quan s¸t vµ trÝ nhí cña HS. Bëi lÏ nÕu thiÕu nh÷ng tµi liÖu c¶m tÝnh th× t duy kh«ng thÓ diÔn ra ®îc.
d. Vai trß cña t duy
T duy cã vai trß hÕt søc to lín ®èi víi ®êi sèng vµ ho¹t ®éng nhËn thøc cña con ngêi:
+ TD më réng giíi h¹n cña nhËn thøc, t¹o ra kh¶ n¨ng ®Ó vît ra ngoµi nh÷ng giíi hn¹ cña kinh nghiÖm trùc tiÕp do c¶m gi¸c vµ tri gi¸c mang l¹i, ®Ó ®i s©u vµo b¶n chÊt sù vËt, hiÖn t îng vµ
t×m ra nh÷ng mèi quan hÖ cã tÝnh quy luËt quy luËt gi÷a chóng víi nhau.
+ TD kh«ng chØ gi¶i quyÕt nh÷ng nhiÖm vô tríc m¾t tron ghiÖn t¹i mµ cßn cã kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt tríc c¶ nh÷ng nhiÖm vô trong t¬ng lai do n¾m b¾t ®îc b¶n chÊt vµ quy luËt vËn ®éng cña
tù nhiªn, x· héi vµ con ngêi.
+ TD c¶i t¹o l¹i th«ng tin cña nhËn thøc c¶m tÝnh lµm cho chóng cã ý nghÜa h¬n cho ho¹t ®éng cña con ngêi. TD vËn dông nh÷ng çi ®· biÕt ®Ó ®Ò ra gi¶i ph¸p gi¶i quyÕt nh÷ng çi t¬ng
tù, nhng cha biÕt, do ®ã tiÕt kiÖm ®îc c«ng søc cña con ngêi.
Nhê cã TD mµ con ngêi hiÓu biÕt s©u s¾c vµ v÷ng ch¾c h¬n vÒ thùc tiÔn vµ nhê ®ã hµnh ®éng cña con ngêi cã kÕt qu¶ cao h¬n.
e. Çc qu¸ tr×nh t duy
+ X¸c ®Þnh vÊn ®Ò vµ biÓu ®¹t vÊn ®Ò:
TD chØ n¶y sinh khi con ngêi nhËn thøc ®îc t×nh huèng,hoµn c¶nh “cã vÊn ®Ò”, tøc lµ x¸c ®Þnh ®îc nhiÖm vô t duy vµ biÓu ®¹t ®îc nã.ChÝnh vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt ®îc x¸c ®Þnh nµy
quyÕt ®Þnh toµn bé çc kh©u sau ®ã cña qu¸ tr×nh t duy, quyÕt ®Þnh chiÕn lîc t duy. §©y lµ giai ®o¹n ®Çu tiªn, rÊt quan träng cña qu¸ tr×nh TD.
+ Huy ®éng tri thøc, kinh nghiÖm:
Sau khi ®· x¸c ®Þnh ®îc nhiÖm vô cÇn gi¶i quyÕt, chñ thÓ TD huy ®éng çc tri thøc, kinh nghiÖm liªn quan ®Õn vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt ®ã, nghÜa lµ lµm xuÊt hiÖn nh÷ng liªn tëng. ViÖc lµm
xuÊt hiÖn nh÷ng tri thøc, kinh nghiÖm cã liªn quan, phô thuéc vµo nhiÖm vô ®· ®îc x¸c ®Þnh.
+ Sµng läc çc liªn tëng vµ h×nh thµnh gi¶ thuyÕt:
Çc tri thøc kinh nghiÖm vµ liªn tëng xuÊt hiÖn tho¹t ®Çu mang tÝnh chÊt réng r·i, bao trïm, cha khu biÖt nªn cÇn ph¶i ®îc sµng läc cho phï hîp víi nhiÖm vô ®Æt ra. Trªn c¬ së sµng läc mµ
h×nh thµnh gi¶ thuyÕt, tøc lµ mét ph¬ng ¸n, dù kiÕn çch gi¶i quyÕt cã thÓ ®èi víi nhiÖm vô TD.
+ KiÓm tra gi¶ thuyÕt:
Sù kiÓm tra cã thÓ diÔn ra trong ®Çu hay trong ho¹t ®éng thùc tiÔn. KÕt qu¶ KT sÏ dÉn ®Õn sù kh¼ng ®Þnh, phñ ®Þnh hay chÝnh x¸c ho¸ gi¶ thuyÕt ®· nªu. Trong tr êng hîp gi¶ thuyÕt bÞ
phñ ®Þnh th× mét qóa tr×nh TD míi l¹i b¾t ®Çu tõ ®Çu.
+ Gi¶i quyÕt nhiÖm vô:
§©y lµ kh©u cuèi cïng cña qu¸ tr×nh TD.Khi gi¶ thuyÕt ®· ®îc KT vµ kh¼ng ®Þnh th× nã sÏ ®îc thùc hiÖn, nghÜa lµ ®i ®Õn c©u tr¶ lêi cho vÊn ®Ò ®îc ®Æt ra. Còng cã khi sau khi gi¶i
quyÕt vÊn ®Ò nµy l¹i ®Æt ra mét vÊn ®Ò mµ chñ thÓ cã nhu cÇu gi¶i quyÕt, lóc ®ã mét qu¸ tr×nh TD míi l¹i b¾t ®Çu.
Trong qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt nhiÖm vô, con ngêi gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n, thêng th× cã 3 nguyªn nh©n chñ yÕu:
- Chñ thÓ kh«ng nhËn thÊy mét sè d÷ kiÖn cña bµi to¸n (nhiÖm vô).
- Chñ thÓ ®a thªm vµo bµi to¸n mét ®iÒu kiÖn thõa.
-TÝnh khu«n s¸o, cøng nh¾c cña t duy.
f. Çc thao t¸c t duy
TÝnh giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh TD chØ ph¶n ¸nh ®îc mÆt bÒ ngoµi, cßn néi dung bªn trong mçi giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh TD l¹i lµ mét qu¸ tr×nh phøc t¹p, diÔn ra trªn c¬ së cña nh÷ng thao t¸c
TD ®Æc biÖt (thao t¸c trÝ tuÖ hay thao t¸c trÝ ãc). Çc nhµ TL häc cßn gäi nh÷ng thao t¸c TD lµ nh÷ng quy luËt bªn trong, quy luËt néi t¹i cña TD.
+ Ph©n tÝch - tæng hîp:
Ph©n tÝch lµ dïng trÝ ãc ®Ó ph©n tÝch ®èi tîng thµnh nh÷ng bé phËn, thuéc tÝnh, mèi liªn hÖ vµ quan hÖ qua l¹i gi÷a chóng ®Ó nhËn thøc ®èi tîng s©u s¾c h¬n.
Tæng hîp lµ dïng trÝ ãc ®Ó hîp nhÊt nh÷ng bé phËn, thuéc tÝnh, thµnh phÇn ®· ®îc ph©n tÝch thµnh mét chØnh thÓ. PT vµ TH cã quan hÖ qua l¹i mËt thiÕt víi nhau vµ bæ sung cho nhau
t¹o thµnh sù thèng nhÊt kh«ng t¸ch rêi ®îc. PT lµ c¬ së cña TH, TH diÔn ra trªn c¬ së ph©n tÝch.
+ So s¸nh:
Lµ qu¸ tr×nh dïng trÝ ãc ®Ó x¸c ®Þnh sù gièng nhau hay kh¸c nhau, ®ång nhÊt hay kh«ng ®ång nhÊt, b»ng nhau hay kh«ng b»ng nhau gi÷a çc ®èi t îng nhËn thøc. Thao t¸c nµy liªn quan
chÆt chÏ víi thao t¸c ph©n tÝch – tæng hîp vµ rÊt quan träng ë giai ®o¹n ®Çu nhËn thøc TG xung quanh cña trÎ em.
+ Trõu tîng ho¸ vµ kh¸i qu¸t ho¸:
Lµ qu¸ tr×nh dïng trÝ ãc ®Ó g¹t bá nh÷ng mÆt, nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng mèi liªn hÖ, quan hÖ thø yÕu kh«ng cÇn thiÕt vÒ ph¬ng diÖn nµo ®ã vµ chØ gi÷ l¹i nh÷ng yÕu tè cÇn thiÕt ®Ó
TD.
Kh¸i qu¸t ho¸ lµ qu¸ tr×nh dïng trÝ ãc ®Ó hîp nhÊt nhiÒu ®èi tîng
kh¸c nhau thµnh mét nhãm, mét lo¹i theo nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng mèi liªn hÖ quan hÖ chung nhÊt ®Þnh. Nh÷ng thuéc tÝnh chung nµy gåm hai lo¹i: thuéc tÝnh chung gièng nhau vµ thuéc tÝnh
chung b¶n chÊt.
TT ho¸ vµ KQ ho¸ cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, chi phèi vµ bæ sung cho nhau nh mèi QH gi÷a ph©n tÝch vµ tæng hîp nhng ë møc ®é cao h¬n.
Trªn ®©y lµ nh÷ng thao t¸c TD c¬ b¶n. Khi xem xÐt chóng trong mét hµnh ®éng TD cô thÓ cÇn chó ý :
* Çc thao t¸c TD cã mèi QH mËt thiÕt víi nhau, thèng nhÊt víi nhau theo mét híng nhÊt ®Þnh do nhiÖm vô TD quy ®Þnh.
* Trong thùc tÕ, çc thao t¸c TD ®an chÐo nhau chø kh«ng theo tr×nh tù m¸y mãc nªu trªn.
* Tuú theo nhiÖm vô vµ ®iÒu kiÖn TD, kh«ng nhÊt thiÕt trong hµnh ®éng TD nµo còng ph¶i thùc hiÖn tÊt c¶ nh÷ng thao t¸c trªn.
g. Ph©n lo¹i t duy
Theo lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn TD, chia lµm 3 lo¹i:
+ TD trùc quan hµnh ®éng
+ TD trùc quan h×nh ¶nh

+ TD trõu tîng (TD tõ ng÷ - logic)
Theo h×nh thøc biÓu hiÖn vµ ph¬ng thøc gi¶i quyÕt nhiÖm vô, TD ë ngêi trëng thµnh chia lµm 3 lo¹i:
+ TD thùc hµnh: §©y lµ lo¹i TD mµ nhiÖm vô ®îc ®Ò ra mét çch trùc quan, díi h×nh thøc cô thÓ, ph¬ng thøc gi¶i quýªt lµ nh÷ng hµnh ®éng thùc hµnh. VD: TD cña ngêi thî SC xe m¸y khi cã sù
cè…
+ TD h×nh ¶nh cô thÓ: lµ loai TD mµ nhiÖm vô ®îc ®Æt ra díi h×nh
¶nh cô thÓ vµ viÖc gi¶i quyÕt nhiÖm vô còng dùa trªn nh÷ng h×nh ¶nh trùc quan ®· cã. VD: Khi ta nghÜ xem tõ CQ vÒ nhµ ®i ®êng nµo ng¾n nhÊt …
+ TD lÝ luËn: lµ lo¹i TD mµ nhiÖm vô ®îc ®Æt ra vµ viÖc gi¶i quyÕt nhiÖm vô ®ã ®ßi hái ph¶i sö dông nh÷ng kh¸i niÖm trõu tîng, nh÷ng tri thøc lÝ luËn. VD: TD cña HS khi nghe gi¶ng
trªn líp …
2. Tëng tîng
a. Kh¸i niÖm
Còng gièng nh TD, TT chØ n¶y sinh tríc mét hoµn c¶nh cã vÊn ®Ò. Trong nhiÒu trêng hîp, khi ®øng tríc mét t×nh huèng cã vÊn ®Ò con ngêi kh«ng thÓ dïng TD ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò mµ
ph¶i sö dông mét qu¸ tr×nh nhËn thøc cao h¬n ®ã lµ tëng tîng.
TT lµ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ ph¶n ¸nh nh÷ng çi cha tõng cã trong kinh nghiÖm cña ç nh©n b»ng çch x©y dùng nh÷ng h×nh ¶nh míi trªn c¬ së nh÷ng biÓu tîng ®· cã.
b.§Æc ®iÓm
+ ChØ n¶y sinh tríc nh÷ng hoµn c¶nh, t×nh huèng cã vÊn ®Ò, tøc lµ tríc nh÷ng ®ßi hái míi, thùc tiÔn cha tõng gÆp, tríc nh÷ng nhu cÇu kh¸m ph¸, ph¸t hiÖn lµm s¸ng tá çi míi, nhng chØ khi
tÝnh bÊt ®Þnh cña hoµn c¶nh qu¸ lín.
+ TT lµ mét qu¸ tr×nh nhËn thøc ®îc b¾t ®Çu vµ thùc hiÖn chñ yÕu b»ng h×nh ¶nh nhng vÉn mang tÝnh gi¸n tiÕp vµ kh¸i qu¸t cao so víi trÝ nhí. BiÓu t îng cña TT lµ mét h×nh ¶nh míi ®îc
XD tõ nh÷ng biÓu tîng cña trÝ nhí, nã lµ biÓu tîng cña biÓu tîng.
+ TT liªn hÖ chÆt chÏ víi nhËn thøc c¶m tÝnh, nã sö dông nh÷ng biÓu tîng cña trÝ nhí, do nhËn thca c¶m tÝnh thu lîm cung cÊp.
c.Vai trß
+ TT cÇn thiÕt cho bÊt k× ho¹t ®éng nµo cña con ngêi. Sù kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a lao ®éng cña con ngêi vµ ho¹t ®éng b¶n n¨ng cña con vËt chÝnh lµ ë biÓu tîng vµ kÕt qu¶ mong ®îi do TT
t¹o nªn. TT cho phÐp con ngêi h×nh dung ®îc kÕt qu¶ trung gian vµ cuèi cïng cña lao ®éng.
+ TT t¹o nªn nh÷ng h×nh mÉu t¬i s¸ng, chãi läi, hoµn h¶o mµ con ngêi mong ®îi vµ v¬n tíi (lÝ tëng), nã n©ng con ngêi lªn trªn hiÖn thùc, lµm nhÑ bít nh÷ng nÆng nÒ, khã kh¨n cña cuéc
sèng, híng con ngêi vÒ phÝa t¬ng lai, kÝch thÝch con ngêi hµnh ®éng ®¹t ®îc nh÷ng kÕt qu¶ lín lao.
+ TT cã ¶nh hëng râ rÖt ®Õn viÖc häc tËp cña HS, ®Õn viÖc tiÕp thu vµ thÓ hiÖn çc tri thøc míi, ®Æc biÖt lµ ®Õn viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc còng nh ph¸t triÓn nh©n çch nãi chung.
d. B¶n chÊt
+ VÒ néi dung ph¶n ¸nh: TT ph¶n ¸nh çi míi, nh÷ng çi cha cã trong kinh nghiÖm cña ç nh©n hoÆc XH. Çi míi Êy ®îc tëng tîng t¹o ra díi h×nh thøc biÓu tîng míi b»ng çch s¸ng t¹o ra nã,
XD nªn nã trªn c¬ së nh÷ng biÓu tîng ®· cã.
+ VÒ ph¬ng thøc ph¶n ¸nh: Kh¸c víi TD lµ qu¸ tr×nh v¹ch ra nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt cña SVHT, nh÷ng mèi liªn hÖ quan hÖ cã tÝnh quy luËt th«ng qua sù vËn hµnh cña thao t¸c TD, TT t¹o
ra nh÷ng h×nh ¶nh míi (biÓu tîng míi-biÓu tîng cña TT) trªn c¬ së nh÷ng biÓu tîng ®· biÕt nhê çc ph¬ng thøc hµnh ®éng: ch¾p ghÐp liªn hîp, nhÊn m¹nh, ®iÓn h×nh ho¸, lo¹i suy…
+ VÒ ph¬ng diÖn kÕt qu¶ ph¶n ¸nh: s¶n phÈm cu¶ TT lµ çc biÓu tîng cña TT. §ã lµ mét h×nh ¶nh míi do con ngêi t¹o ra trªn c¬ së nh÷ng biÓu tîng cña trÝ nhí. Nhng kh¸c víi biÓu tîng cña
trÝ nhí, biÓu tîng cña TT lµ h×nh ¶nh míi, kh¸i qu¸t h¬n, do con ngêi tù s¸ng t¹o ra trªn c¬ së cña biÓu tîng trÝ nhí.
e. Mèi quan hÖ
N»m trong nÊc thang nhËn thøc lÝ tÝnh, TD vµ TT cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nhau, bæ sung cho nhau khi gi¶i quyÕt mét t×nh huèng cã vÊn ®Ò.
Khi con ngêi ®øng tríc mét t×nh huèng cã vÊn ®Ò, thêng cã hai hÖ thèng ph¶n ¸nh ®îc diÔn ra: mét hÖ thèng diÔn ra trªn c¬ së çc h×nh ¶nh, mét hÖ thèng diÔn ra trªn c¬ së kh¸i niÖm. Hai
hÖ thèng nµy thêng diÔn ra ®ång thêi, bëi v× chóng cã liªn quan chÆt chÏ víi nhau. Sù lùa chän mét ph¬ng thøc ho¹t ®éng ®îc thùc hiÖn b»ng nh÷ng ph¸n ®o¸n logic g¾n liÒn víi nh÷ng biÓu
tîng vÒ mét ph¬ng ¸n ho¹t ®éng sÏ ®îc thùc hiÖn nh thÕ nµo ®ã.
TT thêng x¶y ra khi tÝnh bÊt ®Þnh cña hoµn c¶nh qu¸ lín. NghÜa lµ khi t×nh huèng, hoµn c¶nh cã vÊn ®Ò, thiÕu nh÷ng th«ng tin râ rµng, s¸ng tá, khã cã thÓ dïng TD ®Ó gi¶i quyÕt ®îc.
Nh vËy, TT ®f· t×m ra ®îc mét l«Ý tho¸t trong hoµn c¶nh cã vÊn ®Ò khi TD bÕ t¾c. TT cho phÐp ta nh¶y cãc qua mét vµi giai ®o¹n nµo ®ã cña TD mµ vÉn cø h×nh dung vµ ®îc kÕt qu¶ cuèi
cïng. Ngîc l¹i, nhê cã TD mµ TT cña con ngêi mang tÝnh kh¸ch quan, hiÖn thùc h¬n, gi¶m bít sù bÊt hîp lÝ, thiÕu chÝnh x¸c, thiÕu chÆt chÏ vèn lµ ®iÓm yÕu cña qu¸ tr×nh TT.
TD vµ TT ®Òu thuéc nh÷ng nÊc thang nhËn thøc lÝ tÝnh. Chóng cã nh÷ng ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau
Gièng nhau:
+ VÒ néi dung ph¶n ¸nh: TD vµ TT ®Òu n¶y sinh khi con ngêi r¬i vµo “hoµn c¶nh cã vÊn ®Ò” mµ nÕu chØ b»ng c¶m gi¸c, tri gi¸c thuÇn tuý con ngêi kh«ng thÓ gi¶i quyÕt ®îc.
+ VÒ ph¬ng thøc ph¶n ¸nh, TD vµ TT ®Òu ph¶n ¸nh HTKQ mét çch gi¸n tiÕp, mang tÝnh kh¸i qu¸t qua l¨ng kÝnh chñ quan cña ç nh©n. Trong qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh HTKQ, TD vµ TT ®Òu sö
dông ng«n ng÷ vµ lÊy tµi liÖu c¶m tÝnh lµm chÊt liÖu, c¬ së ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®Æt ra vµ lÊy thùc tiÔn lµm tiªu chuÈn ch©n lÝ.
+ VÒ kÕt qu¶ ph¶n ¸nh, c¶ TD vµ TT ®Òu cho ta mét çi míi, cha hÒ cã trong kinh nghiÖm cña ç nh©n hoÆc cña XH. §µnh r»ng nh÷ng çi míi ®ã ®Òu ®îc XD trªn c¬ së cña nh÷ng çi ®·
cã.
Kh¸c nhau:
+ Néi dung ph¶n ¸nh: TD thêng x¶y ra khi “t×nh huèng cã vÊn ®Ò” víi nh÷ng d÷ kiÖn, tµi liÖu râ rµng, s¸ng tá. Cßn TT thêng x¶y ra khi “t×nh huèng cã vÊn ®Ò”, tríc nh÷ng ®ßi hái míi cha
tõng gÆp víi nh÷ng tµi liÖu, d÷ kiÖn kh«ng râ rµng, thiÕu s¸ng tá, tøc lµ tÝnh bÊt ®Þnh cña hoµn c¶nh qu¸ lín.
+ Ph¹m vi ph¶n ¸nh: TT ph¶n ¸nh çi míi, çi cha biÕt b»ng çch XD nªn h÷ng h×nh ¶nh míi trªn c¬ së nh÷ng biÓu t îng ®· cã. TD v¹ch ra nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt, nh÷ng mèi liªn hÖ quan
hÖ cã tÝnh
quy luËt cña hµng lo¹t SVHT trªn c¬ së nh÷ng kh¸i niÖm.
+ KÕt qu¶ ph¶n ¸nh: NÕu kÕt qña cña TD lµ nh÷ng kh¸i niÖm, nh÷ng ph¸n ®o¸n vµ suy lÝ cña con ngêi vÒ TGKQ, th× kÕt qu¶ cña TT lµ nh÷ng biÓu tîng (h×nh ¶nh) vÒ TGKQ, nh÷ng biÓu
tîng ®ã lµ çi míi, mang tÝnh s¸ng t¹o vµ kinh nghiÖm.
C. TrÝ nhí
1. Kh¸i niÖm
TrÝ nhí ®îc biÓu hiÖn lµ sù ghi l¹i, gi÷ l¹i vµ lµm xuÊt hiÖn (t¸i hiÖn l¹i) nh÷ng g× ç nh©n thu ® îc trong ho¹t ®éng sèng cña m×nh. NÐt ®Æc trng nhÊt cña trÝ nhí lµ lµ trung thµnh víi tÊt c¶
nh÷ng g× ç nh©n ®· tr¶i qua, tøc nã ho¹t ®éng mét çch m¸y mãc vµ thËt thµ. TrÝ nhí kh«ng lµm thay ®æi chót g× trong çc yÕu tè ®· ®îc ç nh©n tr¶i qua.
TrÝ nhí lµ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ ph¶n ¸nh nh÷ng kinh nghiÖm ®· cã cña ç nh©n díi h×nh thøc biÓu tîng, bao gåm sù ghi nhí, gi÷ g×n vµ t¸i t¹o l¹i sau ®ã ë trong ãc çi mµ con ngêi ®· c¶m
gi¸c, tri gi¸c, xóc c¶m, hµnh ®éng hay suy nghÜ tríc ®©y.
2. Vai trß
+ TrÝ nhí lµ qu¸ tr×nh t©m lÝ cã liªn quan chÆt chÏ víi toµn bé ®êi sèng con ng êi, liªn hÖ chÆt chÏ qu¸ khø víi hiÖn t¹i, lµm c¬ së ®Þnh híng cho t¬ng lai. Kh«ng cã trÝ nhí th× kh«ng cã kinh
nghiÖm, kh«ng cã kinh nghiÖm th× kh«ng thÓ cã bÊt k× mét ho¹t ®éng nµo, do ®ã còng kh«ng thÓ h×nh thµnh nh©n çch ®îc.
+ TrÝ nhí lµ mét ®iÒu kiÖn kh«ng thÓ thiÕu ®îc ®Ó con ngêi cã ®êi sèng t©m lÝ b×nh thêng. TrÝ nhí còng lµ ®iÒu kiÖn ®Ó con ngêi h×nh thµnh xóc c¶m, h×nh thµnh nh©n çch, h×nh
thµnh vµ ph¸t triÓn çc chøc n¨ng t©m lÝ bËc cao, ®Ó con ngêi tÝch luü ®îc kinh nghiÖm vµ sö dông vèn KN trong cuéc sèng, ®¸p øng ngµy cµng cao nh÷ng yªu cÇu cña ç nh©n vµ XH.
+ TrÝ nhí cã vai trß ®Æc biÖt to lín ®èi víi nhËn thøc. Nã lµ c«ng cô lu gi÷ l¹i çc kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, nhê ®ã con ngêi cã thÓ häc tËp vµ ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña m×nh.
+ TrÝ nhí cung cÊp cho nhËn thøc t©m lÝ mét çch trung thµnh vµ ®Çy ®ñ çc tµi liÖu do nhËn thøc c¶m tÝnh thu nhËn.
+ TrÝ nhí rÊt quan träng v× nã kh«ng lµm mÊt ®i nhËn thøc sau çc qu¸ tr×nh nhËn thøc ®· kÕt thóc, khi cÇn nã sÏ xuÊt hiÖn l¹i.
3. Çc qu¸ tr×nh cña trÝ nhí
a. Qu¸ tr×nh ghi nhí:
Lµ giai ®o¹n ®Çu tiªn cña ho¹t ®éng nhí, lµ qu¸ tr×nh t¹o nªn dÊu vÕt (“Ên t îng”) cña ®èi tîng trªn vá n·o, ®ång thêi còng lµ qu¸ tr×nh g¾n ®èi tîng ®ã víi nmhwngx kiÕn thøc ®· cã. Qu¸
tr×nh ghi nhí rÊt cÇn thiÕt ®Ó tiÕp thu tri thøc, tÝch luü kinh nghiÖm.
HiÖu qña ghi nhí phu thuéc chñ yÕu vµo ®éng c¬, môc ®Ých, ph¬ng thøc hµnh ®éng cña ç nh©n.C¨n cø vµo môc ®Ých ghi nhí ngêi ta chia ghi nhí thµnh 2 lo¹i:
+ Ghi nhí kh«ng chñ ®Þnh: lµ sù ghi nhí kh«ng cã môc ®Ých ®Æt ra tõ tríc, kh«ng ®ßi hái ph¶i nç lùc ý chÝ hoÆc kh«ng dïng mét thñ thu¹t nµo ®Ó ghi nmhí, tµi liÖu ®îc nhí mét çch tù
nhiªn. Nhng kh«ng ph¶i mäi sù kiÖn ®Òu ®îc ghi nhí mét çch kh«ng chñ ®Þnh nh nhau. Møc ®é ghi nhí phô thuéc vµo sù hÊp dÉn cña néi dung tµi liÖu, néi dung TL mµ cã kh¶ n¨ng t¹o ra sù
tËp trung chó ý cao ®é hay mét xóc c¶m m¹nh mÏ th× sù ghi nhí sÏ ®¹t hiÖu qu¶ cao.
+ Ghi nhí cã chñ ®Þnh: Lµ lo¹i ghi nhí theo mét môc ®Ých ®Æt ra tõ tr íc, nã ®ßi hái sù nç lùc ý chÝ nhÊt ®Þnh vµ cÇn cã nh÷ng thñ thuËt ph ¬ng ph¸p nhÊt ®Þnh ®Ó ®¹t ®îc môc ®Ých ghi
nhí. Th«ng thêng cã hai lo¹i ghi nhí chñ ®Þnh:
- Ghi nhí m¸y mãc: lµ lo¹i ghi nhí dùa trªn sù lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn mét çch ®¬n gi¶n, t¹o ra mèi liªn hÖ bÒ ngoµi gi÷a çc phÇn cña tµi liÖu ghi nhí, kh«ng cÇn hiÓu néi dung TL.
Çch ghi nhí nµy thêng ®îc t×m mäi çch ®a vµo trÝ nhí tÊt c¶ nh÷ng g× cã trong tµi liÖu rÊt chi tiÕt vµ chÝnh x¸c mµ kh«ng dùa trªn sù hiÓu biÕt néi dung nªn trong trÝ nhí gåm toµn
nh÷ng TL kh«ng liªn quan g× víi nhau, häc vÑt lµ mét biÓu hiÖn cña çch ghi nhí nµy. Çch ghi nhí dÉn ®Õn sù ghi nhí h×nh thøc, tèn nhiÒu thêi gian, khi ®· quªn khã håi tëng l¹i ®îc.
uy nhiªn trong CS cã lóc l¹i rÊt cÇn thiÕt nhÊt lµ khi ta ghi nhí tµi liÖu kh«ng cã néi dung kh¸i qu¸t nh sè ®iÖn tho¹i, sè nhµ, ngµy th¸ng n¨m sinh…
- Ghi nhí ý nghÜa: lµ lo¹i ghi nhí dùa trªn sù th«ng hiÓu néi dung cña tµi liÖu, trªn sù nhËn thøc ®îc mèi liªn hÖ logic gi÷a çc bé phËn cña TL ®ã, tøc ghi nhí trªn c¬ së hiÓu ®îc b¶n chÊt cña
nã. ë ®©y qu¸ tr×nh ghi nhí g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh t duy vµ TT nh»m n¾m lÊy logic néi t¹i. Do ®ã ngêi ta cßn gäi lµ ghi nhí logic.
Ghi nhí ý nghÜa lµ lo¹i ghi nhí chñ yÕu trong ho¹t ®éng nhËn thøc, nã ®¶m b¶o cho sù lÜnh héi tri thøc mét çch s©u s¾c, bÒn v÷ng, Ýt tèn thêi gian h¬n ghi nhí m¸y mãc nh ng l¹i tiªu hao
n¨ng lîng thÇn kinh nhiÒu h¬n.
* Lµm thÕ nµo ®Ó cã trÝ nhí tèt?
Muèn cã trÝ nhí tèt ph¶i luyÖn tËp thêng xuyªn ®Ó n©ng cao kh¶ n¨ng ghi nhí, gi÷ g×n vµ t¸i hiÖn TL ghi nhí. Muèn ghi nhí tèt cÇn ph¶i thùc hiÖn theo çc yªu cÇu sau ®©y:
+ Ph¶i tËp trung chó ý cao ®é khi ghi nhí, ph¶i cã høng thó, say mª víi TL ghi nhí, ph¶i ý thøc ®îc tÇm quan träng cña TL ghi nhí vµ x¸c ®Þnh ®îc t©m thÕ ghi nhí l©u dµi ®èi víi TL.
+ Ph¶i lùa chän vµ phèi hîp çc lo¹i ghi nhí mét çch hîp lÝ nhÊt, phï hîp víi tÝnh chÊt vµ néi dung cña TL, víi nhiÖm vô vµ môc ®Ých ghi nhí. Trong ho¹t ®éng häc tËp, ghi nhí logic lµ h×nh
thøc tèt nhÊt. Muèn vËy, ®ßi hái ngêi häc ph¶i lËp dµn bµi cho TL häc tËp, tøc lµ ph¸t hiÖn nh÷ng ®¬n vÞ logic cÊu t¹o nªn bµi ®ã. Dµn ý ® îc xem lµ ®iÓm tùa ®Ó «n tËp vµ t¸i hiÖn TL
khi cÇn.
+ Ph¶i biÕt phèi hîp nhiÒu gi¸c quan ®Ó ghi nhí, ph¶i sö dông çc thao t¸c trÝ tuÖ ®Ó ghi nhí TL, g¾n TL ghi nhí víi vèn kinh nghiÖm cña b¶n th©n.
* Çc biÖn ph¸p ghi nhí logic:
+ Ph©n chia tµi liÖu thµnh çc ®o¹n;
+ §Æt cho mçi ®o¹n mét tªn thÝch hîp víi néi dung cña nã;
+ Nèi liÒn nh÷ng ®iÓm tùa thµnh mét tæng thÓ phøc hîp b»ng mét tªn gäi thÝch hîp nhÊt;
- Nh÷ng biÖn ph¸p quan träng kh¸c ®Ó tiÕn hµnh ghi nhí logÝc lµ nh÷ng biÖn ph¸p ph©n tÝch, tæng hîp, m« h×nh ho¸, so s¸nh, ph©n lo¹i
vµ hÖ thèng ho¸ tµi liÖu. CÇn ph¶i sö dông thµnh th¹o çc biÖn ph¸p nµy.
- BiÖn ph¸p t¸i hiÖn tµi liÖu díi h×nh thøc nãi thÇm (cho m×nh nghe) còng quan träng ®Ó ghi nhí logic. Nªn nãi thÇm kho¶ng 2-3 lÇn vµ nªn ghi chÐp nh÷ng ®iÒu t¸i hiÖn ® îc díi h×nh thøc
nµy ra giÊy. Khi dïng biÖn ph¸p nµy cã thÓ tiÕn hµnh theo tr×nh tù sau:
+ Cè g¾ng t¸i hiÖn toµn bé TL mét lÇn.
+ TiÕp ®ã t¸i hiÖn tõng phÇn, nhÊt lµ nh÷ng phÇn khã.
+ T¸i hiÖn toµn bé TL.
+ §Þnh híng vµo toµn bé tµi liÖu.
+ Ph©n chia TL thµnh nh÷ng nhãm yÕu tè c¬ b¶n.
+ X¸c ®Þnh nh÷ng mèi liªn hÖ trong mçi nhãm.
+ X¸c ®Þnh nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a çc nhãm.
- ¤n tËp còng lµ mét biÖn ph¸p quan träng ®Ó ghi nhí mét çch v÷ng ch¾c vµ l©u dµi. §©y lµ biÖn ph¸p sau khi ®· lµm nh÷ng viÖc trªn, nh ng kh«ng nªn lÆp l¹i y nguyªn TL ®· ghi nhí mµ
nªn g¾n TL díi nh÷ng h×nh thøc vµ vËt liÖu kh¸c ®Ó luyÖn tËp.
b. Qu¸ tr×nh gi÷ g×n:
Lµ qu¸ tr×nh cñng cè v÷ng ch¾c nh÷ng dÊu vÕt h×nh thµnh trªn vá n·o trong qu¸ tr×nh ghi nhí. NÕu kh«ng cã sù gi÷ g×n th× kh«ng thÓ nhí bÒn, nhí chÝnh x¸c ® îc. Cã hai h×nh thøc gi÷
g×n: tiªu cùc vµ tÝch cùc. Gi÷ g×n tiªu cùc lµ sù gi÷ g×n dùa trªn sù t¸i hiÖn lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn mét çch gi¶n ®¬n tµi liÖu cÇn ghi nhí th«ng qua çc mèi liªn hÖ bÒ ngoµi gi÷a çc
phÇn tµi liÖu nhí ®ã. Cßn gi÷ g×n tÝch cùc lµ sù gi÷ g×n ®îc thùc hiÖn b»ng çch t¸i hiÖn trong ãc tµi liÖu ®· ghi nhí mµ kh«ng cÇn ph¶i tri gi¸c tµi liÖu ®ã.
* Lµm thÕ nµo ®Ó gi÷ g×n tèt?
- Ph¶i «n tËp mét çch tÝch cùc, nghÜa lµ «n tËp b»ng çch t¸i hiÖn lµ chñ yÕu. ViÖc t¸i hiÖn TL cã thÓ tiÕn hµnh theo tr×nh tù sau:
+ Cè g¾ng t¸i hiÖn toµn bé TL mét lÇn.
+ TiÕp ®ã t¸i hiÖn tõng phÇn, nhÊt lµ nh÷ng phÇn khã.
+ T¸i hiÖn toµn bé TL.
+ §Þnh híng vµo toµn bé tµi liÖu.
+ Ph©n chia TL thµnh nh÷ng nhãm yÕu tè c¬ b¶n.
+ X¸c ®Þnh nh÷ng mèi liªn hÖ trong mçi nhãm.
+ X¸c ®Þnh nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a çc nhãm.

+ X©y dùng cÊu tróc logic cña TL dùa trªn mèi liªn hÖ gi÷a çc nhãm.
- Ph¶i «n tËp ngay, kh«ng ®Ó l©u sau khgi ghi nhí TL.
- Ph¶i «n tËp xen kÏ, kh«ng nªn «n tËp liªn tôc mét m«n häc.
- ¤n tËp ph¶i cã nghØ ng¬i, kh«ng nªn «n tËp trong mét thêi gian dµi.
- CÇn ph¶i thay ®æi çc h×nh thøc vµ PP «n tËp.
c. Qu¸ tr×nh t¸i hiÖn:
Lµ qu¸ tr×nh lµm sèng l¹i nh÷ng néi dung ®· ghi nhí vµ gi÷ g×n. Tµi liÖu thêng ®îc t¸i hiÖn díi ba h×nh thøc: nhËn l¹i, nhí l¹i vµ håi tëng.
+ NhËn l¹i: lµ h×nh thøc t¸i hiÖn khi sù tri gi¸c ®èi tîng ®îc lÆp l¹i, tri gi¸c l¹i mét lÇn n÷a nh÷ng th«ng tin, kiÕn thøc ®· tri gi¸c tr íc ®©y. Sù nhËn l¹i cã ý nghÜa trong ®êi sèng mçi ngêi, nã
gióp con ngêi ®Þnh híng trong hiÖn thùc
tèt h¬n vµ ®óng h¬n.
+ Sù nhí l¹i: Lµ h×nh thøc t¸i hiÖn kh«ng diÔn ra sù tri gi¸c l¹i ®èi tîng, nhí l¹i kh«ng diÔn ra tù nã mµ bao giê còng cã nguyªn nh©n, theo quy luËt liªn tëng, mag tÝnh chÊt chÆt chÏ vµ cã
hÖ thèng.
+ Håi tëng: Lµ h×nh thøc t¸i hiÖn khã kh¨n, rÊt cÇn cã sù cè g¾ng nhiÒu cña trÝ tuÖ. §©y lµ mét hµnh ®éng trÝ tuÖ phøc t¹p mµ kÕt qu¶ cña nã phô thuéc vµo viÖc ç nh©n ý thøc râ rµng,
chÝnh x¸c ®Õn møc nµo néi dung cña nhiÖm vô t¸i hiÖn. Trong håi tëng, nh÷ng Ên tîng tríc ®©y kh«ng ®îc t¸i hiÖn mét çch m¸y mãc mµ thêng ®îc s¾p xÕp kh¸c ®i, g¾n víi nh÷ng sù
kiÖn míi.
* Lµm thÕ nµo ®Ó håi tëng çi ®· quªn?
VÒ nguyªn t¾c, mäi SVHT t¸c ®éng vµo n·o ®Òu cã thÓ t¸i hiÖn sau t¸c ®éng.
+ Quªn kh«ng ph¶i lµ mÊt tÊt c¶, ph¶i l¹c quan tin tëng r»ng nÕu cè g¾ng ta sÏ håi tëng l¹i ®îc.
+ Ph¶i kiªn tr× håi tëng, khi ®· håi tëng sai th× lÇn håi tëng tiÕp theo kh«ng nªn lÆp l¹i çch thøc, biÖn ph¸p ®· lµm mµ cÇn ph¶i t×m ra biÖn ph¸p, çch thøc míi.
+ CÇn ®èi chiÕu, so s¸nh víi nh÷ng håi øc cã liªn quan trùc tiÕp víi néi dung TL mµ ta cÇn nhí l¹i.
+ CÇn sö dông sù kiÓm tra cña t duy, cña trÝ tëng tîng vÒ qu¸ tr×nh håi tëng vµ kÕt qu¶ håi tëng.
+ Cã thÓ sö dông sù liªn tëng nhÊt lµ liªn tëng nh©n qu¶ ®Ó håi tëng vÊn ®Ò g× ®ã.
4. Sù quªn
Kh«ng ph¶i mäi dÊu vÕt Ên tîng trong n·o cña chóng ta ®Òu ®îc gi÷ g×n vµ lµm sèng l¹i mét çch nh nhau, nghÜa lµ trong trÝ nhí cña chóng ta cã hiÖn tîng quªn. Quªn lµ kh«ng t¸i hiÖn l¹i
®îc näi dung ®· ghi nhí tríc ®©y vµo thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh. Quªn còng cã nhiÒu møc ®é: quªn hoµn toµn (kh«ng nhí l¹i, nhËn l¹i ® îc), quªn côc bé (kh«ng nhí nhng nhËn l¹i ®îc). Ngay c¶ khi
®· quªn hoµn toµn còng kh«ng cã nghÜa lµ çc dÊu vÕt ghi nhí ®· hoµn toµn mÊt ®i, kh«ng ®Ó l¹i mét dÊu vÕt nµo. Trong thùc tÕ, nã vÉn cßn l¹i dÊu vÕt nhÊt ®Þnh trªn vá n·o, chØ cã
®iÒu ta kh«ng lµm cho nã sèng l¹i khi cÇn thiÕt mµ th«i.
Ngoµi ra cßn cã hiÖn tîng quªn t¹m thêi, nghÜa lµ trong thêi gian dµi kh«ng thÓ nµo nhí l¹i ®îc, nhng mét lóc nµo ®ã ®ét nhiªn nhí l¹i ®îc, ®ã lµ hiÖn tîng sùc nhí.
Sù quªn còng cã nhiÒu nguyªn nh©n, cã thÓ do qu¸ tr×nh ghi nhí, cã thÓ lµ do quy luËt øc chÕ ho¹t ®éng thÇn kinh (øc chÕ ng îc, xu«i, tíi h¹n) trong qu¸ tr×nh ghi nhí, hay do kh«ng g¾n ®îc
vµo ho¹t ®éng hµng ngµy, kh«ng phï hîp víi nhu cÇu, së thÝch, høng thó ç nh©n hoÆc Ýt cã ý nghÜa thùc tÕ ®èi víi ç nh©n.
Sù quªn diÔn ra theo nh÷ng quy luËt nhÊt ®Þnh, quªn çi tiÓu tiÕt, vôn vÆt tríc, quªn çi ®¹i thÓ, chÝnh yÕu sau, quªn diÔn ra kh«ng ®Òu, ë giai ®o¹n ®Çu th× tèc ®é lín, sau ®ã gi¶m dÇn.
Quªn lµ mét hiÖn tîng hîp lý, h÷u Ých. Qua nghiªn cøu ngêi ta ®· chøng minh r»ng quen kh«ng hoµn toµn lµ dÊu hiÖu cña mét trÝ nhí kÐm, mµ ng îc l¹i nã lµ yÕu tè quan träng ®Ó trÝ nhí
ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶.
* Lµm thÕ nµo ®Ó håi tëng çi ®· quªn.
VÒ nguyªn t¾c, mäi SVHT t¸c ®éng vµo n·o ®Òu cã thÓ t¸i hiÖn sau t¸c ®éng.
- Quªn kh«ng ph¶i lµ mÊt tÊt c¶, nÕu cè g¾ng ta sÏ håi tëng l¹i ®îc.
- Ph¶i kiªn tr× håi tëng. Khi ®· håi tëng sai th× lÇn håi tëng tiÕp
theo kh«ng nªn lÆp l¹i çch thøc, biÖn ph¸p ®· lµm mµ cÇn ph¶i t×m biÖn ph¸p çch thøc míi.
- CÇn ®èi chiÕu, so s¸nh víi nh÷ng håi øc cã liªn quan trùc tiÕp víi nh÷ng néi dung tµi liÖu mµ ta cÇn nhí l¹i.
- CÇn sö dông sù kiÓm tra cña t duy, cña trÝ tëng tîng vÌ qu¸ tr×nh håi tëng vµ kÕt qu¶ håi tëng.
- Cã thÓ sö dông sù liªn tëng, nhÊt lµ liªn tëng nh©n qu¶ ®Ó håi tëng vÊn ®Ò g× ®ã.
5. Ph©n lo¹i trÝ nhí
a. Dùa vµo tÝnh chÊt cña trÝ nhí, ngêi ta ph©n chia thµnh 4 lo¹i:
+TrÝ nhí h×nh ¶nh:
lµ nhí vÒ mét Ên tîng m¹nh cña çc sù vËt hiÖn tîng ®· t¸c ®éng vµo çc gi¸c quan cña chóng ta tríc ®©y. Dùa vµo çc c¬ quan c¶m gi¸c tham gia qu¸ tr×nh trÝ nhí mµ trÝ nhí h×nh ¶nh ®îc
chia thµnh trÝ nhí nghe, trÝ nhí nh×n …Vai trß cña mçi lo¹i trÝ nhí h×nh ¶nh còng rÊt kh¸c nhau: ngêi lµm nghÒ nÊu ¨n, trÝ nhí mïi vÞ trë nªn rÊt quan träng, ngêi nghÖ sÜ, trÝ nhí nghe
nh×n l¹i quan träng h¬n, ngêi mï th× trÝ nhí xóc gi¸c, khøu gi¸c rÊt quan träng, nã “bï trõ” cho sù khiÕm thÞ cña hä.
+ TrÝ nhí xóc c¶m:
Lµ trÝ nhí vÒ nh÷ng xóc c¶m, t×nh c¶m diÔn ra trong ho¹t ®éng tríc ®©y. Nh÷ng xóc c¶m, t×nh c¶m ®îc lu gi÷ l¹i trong trÝ nhí sÏ béc lé nh lµ nh÷ng tÝn hiÖu ®Æc biÖt hoÆc thóc ®Èy con
ngêi ho¹t ®éng, hoÆc nh¾c nhë hä nh÷ng ph¬ng thøc hµnh vi tríc ®©y ®· g©y ra nh÷ng xóc c¶m, t×nh c¶m ®ã. Sù t¸i mÆt ®i hay ®á mÆt lªn khi nhí ®Õn mét kØ niÖm cò lµ do ¶nh h ëng
cña trÝ nhí xóc c¶m g©y nªn. TrÝ nhí xóc c¶m cã vai trß ®Æc biÖt quan träng ®Ó ç nh©n c¶m nhËn ®îc gi¸ trÞ thÈm mÜ, ®¹o ®øc trong hµnh vi, cö chØ, lêi nãi vµ nghÖ thuËt.
+ TrÝ nhí vËn ®éng: lµ trÝ nhí vÒ nh÷ng qu¸ tr×nh vËn ®éng Ýt nhiÒu mang tÝnh chÊt tæ hîp. Tuú thuéc vµo lÜnh vùc con ng êi thêng xuyªn ho¹t ®éng mµ lo¹i trÝ nhí V§ nµy hay trÝ nmhí
V§ kia ph¸t triÓn m¹nh mÏ. Lo¹i trÝ nhí nµy cã vai trß ®Æc biÖt quan träng ®Î h×nh thµnh kÜ x¶o trong lao ®éng ch©n tay. NÕu kh«ng cã trÝ nhí vËn ®éng chóng ta sÏ lu«n lu«n ph¶i häc l¹i
(nh míi gÆp ph¶i lÇn ®Çu) nh÷ng thao t¸c ch©n tay cña mçi hµnh ®éng. Tèc ®é h×nh thµnh nhanh vµ møc ®é bÒn v÷ng cña nh÷ng kÜ x¶o lao ®éng ch©n tay ® îc xem nh lµ tiªu chÝ ®Ó
®¸nh gi¸ trÝ nhí vËn ®éng tèt. Sù “khÐo ch©n khÐo tay”, nh÷ng “bµn tay vµng” … lµ nh÷ng dÊu hiÖu cña trÝ nhí vËn ®éng tèt.
+ TrÝ nhí tõ ng÷-logic: lµ trÝ nhí vÒ nh÷ng mèi quan hÖ, liªn hÖ mµ néi dung ®îc t¹o nªn bëi t tëng cña con ngêi, nã lµ lo¹i trÝ nhí ®Æc trng cho con ngêi. TrÝ nhí nµy ph¸t triÓn trªn c¬ së sù
ph¸t triÓn cña trÝ nhí vËn ®éng, xóc cµm vµ h×nh ¶nh, nã cã vai trß ®Æc biÖt quan träng trong ho¹t ®éng nhËn thøc cña häc sinh.
b. Dùa vµo môc ®Ých, trÝ nhí ®îc chia 2 lo¹i: TrÝ nhí kh«ng chñ ®Þnh vµ chñ ®Þnh.
+ TrÝ nhí kh«ng chñ ®Þnh: lµ trÝ nhí mµ trong ®ã viÖc ghi nhí, gi÷ g×n vµ t¸i hiÖn mét çi g× ®ã ® îc thùc hiÖn mét çch tù nhiªn kh«ng cã môc ®Ých ®Æt ra tõ tríc. TrÝ nhí nµy gi÷ vai trß
quan träng trong CS con ngêi, nhê nã mµ ta thu ®îc nhiÒu kinh nghiÖm sèng cã gi¸ trÞ mµ tèn Ýt n¨ng lîng thÇn kinh.
+ TrÝ nhí cã chñ ®Þnh: Lµ lo¹i trÝ nhí mµ trong ®ã sù ghi nhí, gi÷ g×n vµ t¸i hiÖn ®èi t îng theo môc ®Ých ®Æt ra tõ tríc. Con ngêi thêng sö dông çc biÖn ph¸p kÜ thuËt ®Ó ghi nhí. TrÝ
nhí cã chñ ®Þnh cã sau trÝ nhí kh«ng chñ ®Þnh, nã cã vai trß hÕt søc to lín trong ho¹t ®éng vµ trong c«ng viÖc.
c. Dùa vµo thêi gian tån t¹i cña th«ng tin, trÝ nhí ®îc chia thµnh 3 lo¹i:
+ TrÝ nhí ng¾n h¹n: Cßn gäi lµ trÝ nhí tøc thêi, lµ lo¹i trÝ nhí mµ sù ghi nhí (t¹o vÕt), gi÷ g×n (cñng cè vÕt), vµ t¸i hiÖn diÔn ra ng¾n ngñi, chèc l¸t. Qu¸ tr×nh nµy cßn ch a æn ®Þnh nhng cã
ý nghÜa rÊt lín trong viÖc tiÕp thu kinh nghiÖm. TrÝ nhí nµy lµ c¬ së cña trÝ nhí dµi h¹n.
+ TrÝ nhí dµi h¹n: Lµ lo¹i trÝ nhí mµ sù ghi nhí, gi÷ g×n vµ t¸i hiÖn th«ng tin ®îc kÐo dµi sau nhiÒu lÇn lÆp l¹i sau giai ®o¹n ghi nhí mét kho¶ng thêi gian cho ®Õn m·i m·i,do vËy th«ng tin
®îc gi÷ l¹i dµi l©u trong trÝ nhí. Nã rÊt quan träng ®Ó con ngêi tÝch luü tri thøc. ®Ó trÝ nhí nµy cã chÊt lîng tèt, ç nh©n cÇn luyÖn tËp ®Ó cñng cè, t¸i hiÖn
nhiÒu lÇn víi nh÷ng biÖn ph¸p, çch thøc kh¸c nhau.
+ TrÝ nhí trung h¹n: Cßn gäi lµ trÝ nhí thao t¸c lµ lo¹i trÝ nhí sau giai ®oan trÝ nhí ng¾n h¹n vµ ë tríc giai ®o¹n cña trÝ nhí dµi h¹n. VÒ mÆt b¶n chÊt, trÝ nhí thao t¸c lµ trÝ nhí lµm viÖc,
tøc lµ ®îc huy ®éng tõ trÝ nhí dµi h¹n (cã kho c¶ trÝ nhí ng¾n h¹n) ®Ó ç nh©n thùc hiÖn nh÷ng thao t¸c hay hµnh ®éng khÈn thiÕt, ®Æc biÖt lµ çc hµnh ®éng phøc t¹p. TrÝ nhí thao t¸c
còng rÊt cÇn ®Ó thùc hiÖn çc hµnh ®éng lêi nãi. VD: lu gi÷ vµ sö dông nh÷ng th«ng tin ng«n ng÷ tõ khi b¾t ®Çu häc ®Ó hiÓu toµn bé mét ®o¹n v¨n, mét v¨n b¶n hay l u gi÷ sö dông ch¬ng
tr×nh (kÕ ho¹ch) lêi nãi ®· lËp ®Ó thùc hiÖn ®Õn cïng mét lêi nãi.
PhÇn 3. Nh©n çch vµ sù h×nh thµnh nh©n çch

A. Nh©n çch
1. Kh¸i niÖm
Khi nghiªn cøu vÒ ph¶n ¸nh t©m lÝ th«ng qua ho¹t ®éng vµ giao tiÕp, khoa häc kh«ng chØ quan t©m ®Õn b¶n th©n qu¸ tr×nh ®ã mµ cßn quan t©m ®Õn chñ thÓ cña nã n÷a, ®ã lµ nh©n
çch. Nh©n çch trong t©m lÝ häc lµ mét ph¹m trï nÒn t¶ng rÊt c¨n b¶n. nh©n çch vµ sù h×nh thµnh nh©n çch lµ vÊn ®Ò trung t©m cña t©m lÝ häc vµ lµ “m¾t l íi” cña c¶ hÖ thèng khoa
häc vÒ con ngêi, võa cã ý nghÜa lÝ luËn võa cã ý nghÜa thùc tÕ to lín.
+ Con ngêi: Võa lµ thùc thÓ tù nhiªn võa lµ thùc thÓ XH. Bµng th©n thÓ, m¸u thÞt vµ bé n·o cña m×nh, con ngêi thuéc vÒ TG tù nhiªn. MÆt kh¸c con ngêi võa lµ chñ thÓ, võa lµ kh¸ch thÓ
trong çc mèi quan hÖ XH, v× thÕ sù ph¸t triÓn cña con ngêi chÞu sù chi phèi cña çc quy luËt XH. Gi÷a hai mÆt TN_XH thèng nhÊt víi nhau t¹o thµnh mét cÊu tróc chØnh thÓ – con ngêi.
+ Ç nh©n: Lµ kh¸i niÖm ®Ó chØ mét con ngêi cô thÓ, víi t çch ®¹i diÖn cho céng ®ång loµi ngêi, lµ thµnh viªn cña XH loµi ngêi. Ç nh©n lµ mét thùc thÓ sinh vËt-XH vµ v¨n ho¸, nhng ®-
îc xem xÐt cô thÓ riªng tõng ngêi, víi nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m sinh lÝ vµ XH ®Ó ph©n biÖt ç nh©n nµy víi ç nh©n kh¸c vµ víi céng ®ång.
+ Ç tÝnh: Lµ kh¸i niÖm ®Ó chØ çi ®¬n nhÊt, çi ®éc ®¸o cã mét kh«ng hai trong t©m lÝ hoÆc sinh lÝ cña ç thÓ ®éng vËt hoÆc ç thÓ ngêi.
+ Chñ thÓ: Khi ç nh©n thùc hiÖn mét çch cã ý thøc, cã môc ®Ých mét ho¹t ®éng hay mét quan nhÖ XH th× ç nh©n ®ã ®îc coi lµ chñ thÓ.
+ Nh©n çch: Kh¸i niÖm nh©n çch chØ bao hµm phÇn XH – t©m lÝ cña ç nh©n víi t çch thµnh viªn cña XH, lµ chñ thÓ cña çc mèi quan hÖ XH vµ ho¹t ®éng cã ý thøc.
Nhµ t©m lÝ häc X«-viÕt X.L.Rubnstein ®· viÕt: “Con ngêi lµ ç tÝnh do nã cã nh÷ng thuéc tÝnh ®Æc biÖt, con ngêi lµ nh©n çch do nã x¸c ®Þnh ®îc quan hÖ cña m×nh víi nh÷ng ngêi
chugn quanh mét çch cã ý thøc”.
NC lµ mét kh¸i niÖm réng vµ phøc t¹p cña TL häc. Cã rÊt nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ nh©n çch trong TL häc.
Quan ®iÓm sinh vËt ho¸ nh©n çch: coi b¶n chÊt nh©n çch n»m trong çc ®Æc ®iÓm h×nh thÓ, ë gãc mÆt, ë thÓ tr¹ng, ë b¶n n¨ng v« thøc …
Quan ®iÓm x· h«i ho¸ nh©n çch lÊy çc quan hÖ XH (gia ®×nh, hä hµng, lµng xãm…) ®Ó thay thÕ mét çch ®¬n gi¶n, m¸y mãc çc thuéc tÝnh t©m lÝ cña ç nh©n.
Cã nh÷ng quan ®iÓm chØ chó ý ®Õn çi chung, bá qua çi riªng, çi ®¬n nhÊt cña con ngêi, ®ång nhÊt nh©n çch víi con ngêi, ngîc l¹i mét sè quan ®iÓm kh¸c chó ý tÝnh ®¬n nhÊt cã mét
kh«ng hai cña nh©n çch. §ã lµ nh÷ng quan ®iÓm sai lÇm.
Çc nhµ TL häc khoa häc cho r»ng, kh¸i niÖm nh©n çch lµ mét ph¹m trï XH, cã b¶n chÊt XH-LS, nghÜa lµ néi dung cña nh©n çch lµ néi dung cña nh÷ng ®iÒu kiÖn LS cô thÓ cña XH ® îc
chuyÓn vµo trong mçi con ngêi. Mét sè ®Þnh nghÜa vÒ nh©n çch:
+ “Nh©n çch lµ mét ç nh©n cã ý thøc, chiÕm mét vÞ trÝ nhÊt ®Þnh trong XH vµ ®ang thùc hiÖn mét vai trß XH nhÊt ®Þnh” (A.G. Covaliov)
+ “Nh©n çch lµ con ngêi víi t çch lµ ke mang toµm bé thuéc tÝnh vµ phÈm chÊt t©m lÝ, quy ®Þnh h×nh thøc ho¹t ®éng vµ hµnh vi cã ý nghÜa x· héi” (E.V.Sorokhova)
+ “Nh©n çch lµ ç thÓ ho¸ ý thøc x· héi” (V.X.Mukhina)
Tõ nh÷ng ®iªï tr×nh bµy trªn, cã thÓ nªu lªn mét ®Þnh nghi· vÒ nh©n çch nh sau:
Nh©n çch lµ tæ hîp nh÷ng ®Æc ®iÓm, nh÷ng thuéc tÝnh t©m lÝ cña ç nh©n quy ®Þnh b¶n s¾c µ gi¸ trÞ XH cña con ngêi.
+ Tríc hÕt, NC kh«ng ph¶i lµ tÊt c¶ ç ®Æc ®iÓm ç thÓ cña con ngêi mµ chØ bao hµm nh÷ng ®Æc ®iÓm quy ®Þnh con ngêi nh lµ mét ç thÓ, mét thµnh viªn cña XH, nãi lªn bé mÆt TL
XH, gi¸ trÞ vµ cèt çch lµm ngêi cña mçi ç nh©n.
+ NC kh«ng ph¶i lµ mét nÐt, mét phÈm chÊt TL riªng lÎ mµ lµ mét cÊu
t¹o TL míi. Nãi çch kh¸c, NC lµ tæng hîp nh÷ng ®Æc ®iÓm TL ®Æc tr ng víi mét c¬ cÊu x¸c ®Þnh. Do ®ã kh«ng ph¶i con ngêi sinh ra lµ ®· cã NC. NC ®îc h×nh thµnh dÇn trong qu¸ tr×nh
tham gia ç mèi quan hÖ cña con ngêi.
+ NC quy ®Þnh b¶n s¾c, çi riªng cña ç nh©n trong sù thèng nhÊt biÖn chøng víi çi chung, çi phæ biÕn cña céng ®ång mµ ç nh©n ®ã lµ ®¹i biÓu. VD: mçi S.viªn VN ®Òu lµ nh©n çch
duy nhÊt víi tÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng biÖt cña m×nh, song ®Òu cã çi chung cña con ngêi VN lµ t×nh yªu quª h¬ng, ®Êt níc cña m×nh.
+ NC biÓu hiÖn trªn 3 cÊp ®é: cÊp ®é bªn trong ç nh©n, cÊp ®é liªn ç nh©n vµ cÊp ®é siªu ç nh©n.
ë cÊp ®é thø nhÊt, NC ®îc thÓ hiÖn díi d¹ng ç nh©n, ë tÝnh kh«ng ®ång nhÊt, ë sù kh¸c biÖt víi mäi ng êi, víi çi chung. ChÝnh v× vËy, gi¸ trÞ NC ë cÊp ®é nµy lµ tÝnh tÝch cùc cña nã
trong viÖc kh¾c phôc nh÷ng h¹n chÕ cña hoµn c¶nh vµ nh÷ng h¹n chÕ cña b¶n th©n. Cã thÓ nãi ph©n tÝch NC ë cÊp ®é bªn trong ç nh©n lµ xem xÐt NC tõ bªn tron b¶n th©n m×nh nh mét
®¹i diÖn cña toµn XH.
¥ cÊp ®é thø hai, NC ®îc thÓ hiÖn trong çc mèi quan hÖ, liªn hÖ víi nh©n çch kh¸c. NC n»m trong mèi quan hÖ liªn nh©n çch, t¹o nªn ®Æc trng cña mèi NC.
Gi¸ trÞ cña NC ë cÊp ®é nµy ®îc thÓ hiÖn trong çc hµnh vi øng xö XH cña chñ thÓ. Nh vËy, ph©n tÝch NC ë cÊp ®é liªn ç nh©n lµ ®· t¸ch NC ra thµnh çc møc ®ä trong nhãm cña nã
¥ cÊp ®é cao nhÊt, cÊp ®é siªu CN, NC ®îc xem xÐt nh lµ mét chñ thÓ ®ang tÝch cùc ho¹t ®éng vµ g©y ra nh÷ng biÕn ®æi ë ng êi kh¸c. ë cÊp ®é nµy, gi¸ trÞ NC ®îc x¸c ®Þnh ë nh÷ng
hµnh ®éng vµ ho¹t ®éng cña NC nµy cã ¶nh hëng nh thÕ nµo tíi nh÷ng NC kh¸c.
2. §Æc ®iÓm NC
Nã thÓ xem NC nh lµ mét cÊu truc TL æn ®Þnh, thèng nhÊt, mang tÝnh tÝch cùc vµ tÝnh giao lu víi t çch lµ chøc n¨ng XH, gi¸ trÞ XH, cèt çch lµm nh©n çch cña ç nh©n. V× vËy, ngêi ta
thêng nãi tíi 4 ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña NC nh sau:
a. TÝnh thèng nhÊt cña NC:
NC lµ mét chØnh thÓ thèng nhÊt çc thuéc tÝnh, ®Æc ®iÓm TL-XH, thèng nhÊt gi÷a phÈm chÊt vµ n¨ng lùc, gi÷a ®øc vµ tµi cña con ng êi. TÝnh thèng nhÊt cña NC cßn thÓ hiÖn ë sù thèng
nhÊt hµi hoµ gi÷a çc cÊp ®é: cÊp ®é bªn trong ç nh©n, cÊp ®é liªn ç nh©n vµ cÊp ®é siªu ç nh©n. §ã chÝnh lµ sù thèng nhÊt gi÷a t©m lÝ, ý thøc víi ho¹t ®éng giao tiÕp cña NC.
b. TÝnh æn ®Þnh cña NC:
Nh÷ng thuéc tÝnh TL lµ nh÷ng hiÖn tîng TL t¬ng ®èi æn ®Þnh vµ bÒn v÷ng. NC lµ tæ hîp nh÷ng thuéc tÝnh TL t¹o thµnh bé mÆt t©m lÝ-x· h«Þ cña ç nh©n, quy ®Þnh gi¸ trÞ lµm ng êi vµ
phÇn nµo nãi lªn b¶n chÊt XH cña hä. V× thÕ çc ®Æc ®iÓm NC còng nh cÊu tróc NC khã h×nh thµnh vµ còng khã mÊt ®i.
Trong thùc tÕ, tõng nÐt nh©n çch cã thÓ thay ®æi trong qu¸ tr×nh sèng cña con ng êi nhng nh×n mét çch tæng thÓ th× chóng vÉn t¹o thµnh mét cÊu tróc trän vÑn, t ¬ng ®èi æn ®Þnh. ChÝnh
v× vËy, chóng ta míi cã thÓ dù kiÕn tríc ®îc hµnh vi cña mét NC nµo ®ã trong t×nh huèng, hoµn c¶nh nµy hay hoµn c¶nh kh¸c.
c. TÝnh tÝch cùc cña NC:
NC lµ chñ thÓ cña ho¹t ®éng vµ giao tiÕp, lµ s¶n phÈm XH. V× thÕ, tÝnh tÝch cùc lµ mét thuéc tÝnh cña NC. TÝnh tÝch cùc cña NC ® îc biÓu hiÖn tríc hÕt ë viÖc x¸c ®Þnh mét çch tù
gi¸c môc ®Ých ho¹t ®éng, tiÕp ®ã lµ sù chñ ®éng tù gi¸c thùc hiÖn çc ho¹t ®éng, giao tiÕp nh»m hiÖn thùc ho¸ môc ®Ých.
¥ ®©y, NC béc lé kh¶ n¨ng tù ®iÒu chØnh vµ chÞu sù ®iÒu chØnh cña XH, ®©y còng lµ biÓu hiÖn tÝch cùc cña NC. Tuú theo møc ®é vµ lo¹i h×nh ho¹t ®éng mµ môc ®Ých cña nã ® îc
nh©n çch x¸c ®Þnh lµ nhËn thøc hay c¶i t¹o TG, nhËn thøc hay c¶i t¹o chÝnh b¶n th©n m×nh.
Gi¸ trÞ ®Ých thùc cña NC, chøc n¨ng XH vµ cèt çch lµm ngêi cña ç nh©n thÓ hiÖn râ nÐt tÝnh tÝch cùc cña NC. TÝnh tÝch cùc còng biÓu hiÖn râ trong qu¸ tr×nh tho¶ m·n míi çc nhu
cÇu cña nã. Kh«ng chØ tho¶ m·n víi çc ®èi tîng cã s½n mµ nhê c«ng cô, nhê lao ®éng, con ngêi ®· lu«n lu«n biÕn ®æi, s¸ng t¹o ra çc ®èi tîng míi, çc ph¬ng thøc tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu
ngµy cµng cao cña b¶n th©n.
Qu¸ tr×nh ®ã lu«n lµ qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cã môc ®Ých tù gi¸c, trong ®ã con ngêi lµm chñ ®îc nh÷ng h×nh thøc ho¹t ®éng cña m×nh, do sù ph¸t triÓn Xh quy ®Þnh nªn.
d. TÝnh giao lu cña NC:
NC chØ cã thÓ h×nh thµnh ph¸t triÓn tån t¹i vµ thÓ hiÖn trong ho¹t ®éng vµ trong mèi quan hÖ giao l u víi nh÷ng NC kh¸c. Nhu cÇu giao lu, giao tiÕp ®îc xem nh lµ mét nhu cÇu bÈm sinh
cña con ngêi. Th«ng qua quan hÖ giao tiÕp víi ngêi kh¸c, con ngêi gia nhËp çc quan hÖ XH, lÜnh héi çc chuÈn mùc ®¹o ®øc vµ hÖ thèng gi¸ trÞ XH, ®ång thêi còng th«ng qua giao tiÕp
mµ con ngêi ®îc ®¸nh gi¸,
®îc nh×n nhËn theo quan hÖ XH.
§iÒu quan träng lµ qua giao tiÕp, con ngêi cßn ®ãng gãp çc gi¸ trÞ NC cña m×nh cho ngêi kh¸c vµ cho XH. Giao tiÕp chÝnh lµ ®iÒu kiÖn ®Ó cho NC biÓu hiÖn c¶ 3 cÊp ®é cña m×nh.
§Æc ®iÓm nµy cña NC lµ c¬ së cña nguyªn t¾c “gi¸o dôc trong tËp thÓ, b»ng tËp thÓ” do A.X.Macarenco x©y dùng.
3. CÊu tróc cña nh©n çch
Gièng nh bÊt k× mét SVHT nµo, nh©n çch còng cã mét cÊy tróc nhÊt ®Þnh, ® îc ®Æc trng bëi mét tæ chøc nhÊt ®Þnh. Tuú theo quan niÖm vÒ b/chÊt nh©n çch, mçi t¸c gi¶ ® a ra nh÷ng
c/tróc kh¸c nhau:
- A.G. C«valiov cho r»ng trong cÊu tróc nh©n çch bao gåm: çc qu¸ tr×nh TL, tr¹ng th¸i TL vµ çc thuéc tÝnh TL ç nh©n.
- Quan ®iÓm coi nh©n çch bao gåm 3 lÜnh vùc c¬ b¶n: nhËn thøc (gåm c¶ trÝ thøc vµ n¨ng lùc trÝ tuÖ), t×nh c¶m (rung c¶m, th¸i ®é) vµ ý chÝ (phÈm chÊt ý chÝ, kÜ n¨ng, kÜ x¶o, thãi
quen).
- K.K Platon cho r»ng nh©n çch gåm 4 tiÓu cÊu tróc:
+ TiÓu cÊu tróc cã nguån gèc sinh häc: bao gåm khÝ chÊt, giíi tÝnh, løa tuæi vµ c¶ nh÷ng ddawcj ®iÓm bÖnh lý.
+ TiÓu cÊu tróc çc ®Æc ®iÓm cña çc qóa tr×nh TL: çc phÈm chÊt trÝ tuÖ, trÝ nhí, ý chÝ, ®Æc ®iÓm cña xóc c¶m …)
+ TiÓu cÊu tróc vÌ vèn kinh nghiÖm: tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o, thãi quen
+ TiÓu cÊu tróc xu híng nh©n çch: nhu cÇu, høng thó, lý tëng, thÕ giíi quan, niÒm tin …
- Quan ®iÓm coi cÊu tróc nh©n çch bao gåm hai mÆt thèng nhÊt víi nhau lµ ®øc vµ tµi (phÈm chÊt vµ n¨ng lùc), cã thÓ tãm t¾t cÊu tróc theo híng nµy qua b¶ng sau:
PhÈm chÊt (®øc) N¨ng lùc (tµi)

- PhÈm chÊt x· héi - N¨ng lùc x· héi ho¸:
(hay ®¹o ®øc, kh¶ n¨ng thÝch øng,
chÝnh trÞ): TG hoµ nhËp, tÝnh mÒm
quan, lÝ tëng, dÎo, c¬ ®éng, linh ho¹t
niÒm tin, lËp trêng trong cuéc sèng.
… - N¨ng lùc chñ thÓ ho¸:
- PhÈm chÊt ç kh¶ n¨ng thÓ hiÖn
nh©n (hay ®¹o tÝnh ®éc ®¸o, ®Æc
®øc, t çch): çc s¾c, çi riªng, çi b¶n
tÝnh nÕt, ®øc lÜnh cña ç nh©n.
tÝnh, çc thãi, tËt - N¨ng lùc hµnh ®éng:
- PhÈm chÊt ý chÝ: kh¶ n¨ng hµnh ®éng cã

tÝnh môc ®Ých, môc ®Ých, chñ ®éng
tÝnh tù chñ, tÝnh tÝch cùc, cã hiÖu qu¶.
kØ luËt, tÝnh qu¶ - N¨ng lùc giao tiÕp:
quyÕt, tÝnh phª kh¶ n¨ng thiÕt lËp vµ
ph¸n. duy tr× mèi q/hÖ víi
- Cung çch øng xö: ngêi kh¸c
t¸c phong, lÔ tiÕt,
tÝnh khÝ.
- GÇn ®©y trong mét sè tµi liÖu TL häc cña çc t¸c gi¶ trong níc xem nh©n çch bao gåm 4 bé phËn:
+ Xu híng nh©n çch
+ Nh÷ng kh¶ n¨ng cña nh©n çch
+ Phong çch hµnh vi cña nh©n çch
+ HÖ thèng “çi t«i” (cÊu t¹o tù ý tthøc) – hÖ thèng ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh hµnh vi cña nh©n çch.
- Quan ®iÓm kh¸ phæ biÕn xa nay coi nh©n çch gåm 4 thuéc tÝnh TL phøc hîp, ®iÓn h×nh cña ç nh©n: xu híng, tÝnh çch, khÝ chÊt vµ n¨ng lùc.
Tãm l¹i, cÊu tróc cña nh©n çch kh¸ phøc t¹p, bao gåm nhiÒu thµnh tè cã mèi quan hÖ qua l¹i chÕ íc lÉn nhau, t¹o nªn mét bé mÆt t¬ng ®èi æn ®Þnh nhng còng rÊt c¬ ®éng.
Nhê cã cÊu tróc t©m lÝ cña nh©n çch nh vËy mµ con ngêi cã thÓ võa biÓu hiÖn phong çch, b¶n chÊt cña m×nh, võa cã thÓ lµm chñ ®îc b¶n th©n, thÓ hiÖn tÝnh mÒm dÎo, linh ho¹t cao
víi t çch lµ chñ thÓ ®Çy s¸ng t¹o, phï hîp víi çc ®iÒu kiÖn kh¸c nhau trong ho¹t ®éng vµ giao tiÕp.
B. Çc phÈm chÊt t©m lÝ cña NC

 T×nh c¶m
1.Kh¸i niÖm:
TC lµ thuéc tÝnh t©m lÝ, lµ nh÷ng th¸i ®é thÓ hiÖn sù rung c¶m cña con ngêi ®èi víi nh÷ng SVHT cã liªn quan ®Õn nhu cÇu vµ ®éng c¬ cña hä.
TC ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan c¬ b¶n nhÊt cña con ngêi, TC mang tÝnh chñ thÓ s©u s¾c.
2. §Æc ®iÓm
Ngoµi nh÷ng ®iÓm gièng víi sù ph¶n ¸nh cña nhËn thøc mang tÝnh chñ thÓ,TC cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng.
+ Néi dung ph¶n ¸nh:
Trong khi nhËn thøc chñ yÕu ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh vµ çc mèi quan hÖ cña b¶n th©n TG th× TC ph¶n ¸nh mèi quan hÖ gi÷a çc SVHT víi nhu cÇu vµ ®éng c¬ cña con ngêi.
+ Ph¹m vi ph¶n ¸nh:
Mang tÝnh lùa chän, nghÜa lµ chØ cã nh÷ng SVHT nµo cã liªn quan ®Õn sù tho¶ m·n hay kh«ng tho¶ m·n nhu cÇu hoÆc ®éng c¬ cña con ngêi míi g©y nªn c¶m xóc. V× thÕ, ph¹m vi ph¶n
¸nh cña TC cã tÝnh lùa chän h¬n so víi nhËn thøc.
+ Ph¬ng thøc ph¶n ¸nh:
NhËn thøc ph¶n ¸nh TG b»ng h×nh ¶nh, biÓu tîng, kh¸i niÖm cßn TC ph¶n ¸nh TG, thÓ hiÖn th¸i ®é cña con ngêi b»ng h×nh thøc rung c¶m. Ngoµi ra víi t çch lµ mét thuéc tÝnh TL æn ®Þnh,
tiÒm tµng cña NC, TC mang ®Ëm mµu s¾c cña chñ thÓ h¬n so víi nhËn thøc. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh TC l©u dµi, phøc t¹p h¬n nhiÒu vµ ®îc diÔn ra theo nh÷ng quy luËt ®Æc trng, kh¸c víi
qu¸ tr×nh nhËn thøc.
TC ®îc h×nh thµnh vµ biÓu hiÖn qua xóc c¶m. Xóc c¶m vµ TC ®Òu biÓu thÞ th¸i ®é cña con ngêi ®èi víi TG nhng xóc c¶m vµ TC còng cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau sau:
* Xóc c¶m:
- Cã c¶ ë ngêi vµ ®éng vËt. XC cã tríc TC.
- Lµ mét qu¸ tr×nh t©m lÝ.
- Cã tÝnh nhÊt thêi, biÕn ®æi phô thuéc t×nh huèng.
- Thùc hiÖn chøc n¨ng sinh häc, gióp c¬ thÓ ®Þnh híng, thÝch nghi víi m«i trêng bªn ngoµi víi t çch mét ç thÓ.
- G¾n kiÒn víi ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn, b¶n n¨ng.

* T×nh c¶m:
- ChØ cã ë ngêi, TC cã sau xóc c¶m.
- Lµ thuéc tÝnh t©m lÝ.
- Cã tÝnh æn ®Þnh l©u dµi.
- Thùc hiÖn chøc n¨ng XH giøp con ngêi ®Þnh híng, thÝch nghi víi XH víi t çch lµ mét nh©n çch.
- G¾n liÒn víi ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn, víi ®Þnh h×nh ®éng lùc thuéc hÖ thèng tÝn hiÖu thø hai.
3. §Æc ®iÓm ®Æc trng cña TC
+ TÝnh nhËn thøc:
TC n¶y sinh trªn c¬ së nh÷ng xóc c¶m cña con ngêi trong qu¸ tr×nh nhËn thøc. YÕu tè nhËn thøc, rung ®éng vµ ph¶n øng c¶m xóc lµ 3 yÕu tè n¶y sinh TC, t¹o nªn TC.
+ TÝnh x· héi:
Do TC chØ cã ë con ngêi nªn nã mang tÝnh XH, thùc hiÖn chøc n¨ng XH, h×nh thµnh trong m«i trêng XH chø kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ph¶n øng sinh lÝ ®¬n thuÇn.
+ TÝnh kh¸i qu¸t:
TC cã ®îc lµ do tæng hîp ho¸, ®éng h×nh ho¸, kh¸i qu¸t ho¸ nh÷ng xóc c¶m cña ®ång lo¹i.
+ TÝnh æn ®Þnh:
Xóc c¶m lµ th¸i ®é nhÊt thêi, cã t×nh huèng cßn t×nh c¶m lµ nh÷ng th¸i ®é æn ®Þnh, kÕt cÊu t©m lÝ æn ®Þnh. Nã khã h×nh thµnh vµ còng khã mÊt ®i. V× vËy mµ TC lµ mét thuéc tÝnh
t©m lÝ, mét ®Æc trng quan träng cña nh©n çch con ngêi.
+ TÝnh ch©n thùc:
ThÓ hiÖn ë chç, TC ph¶n ¸nh chÝnh x¸c néi t©m thùc, th¸i ®é thùc cña con ngêi mµ rÊt khã cã thÓ che dÊu ®îc b»ng nh÷ng ®éng t¸c gi¶ hay nguþ trang (vê nh kh«ng buån nhng thùc ra buån ®Õn
nÉu ruét).
+ TÝnh ®èi cùc (hai mÆt):
G¾n liÒn víi sù tho¶ m·n nhu cÇu cña con ngêi. Trong mét hoµn c¶nh nhÊt ®Þnh, mét sè nhu cÇu ®îc tho¶ m·n, cßn mét sè nhu cÇu bÞ k×m h·m hay kh«ng ®îc tho¶ m·n, t¬ng øng víi ®iÒu
®ã TC con ngêi mangtÝnh ®èi cùc: yªu – ghÐt; buån – vui …
4. Vai trß.
- TC lµ ®éng lùc thóc ®Èy con ngêi hµnh ®éng, gióp con ngêi vît qua khã kh¨n, trë ng¹i trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng,
- Lµ nguån ®éng lùc m¹nh mÏ kÝch thÝch con ngêi t×m tßi ch©n lÝ. Ngîc l¹i, nhËn thøc lµ c¬ së cña TC, chi phèi TC. NhËn thøc vµ TC lµ hai mÆt cña mét vÊn ®Ò nh©n sinh quan thèng
nhÊt cña con ngêi.
- TC cã mèi quan hÖ vµ chi phèi toµn bé çc thuéc tÝnh t©m lÝ cña con ng êi, tÊt c¶ biÓu hiÖn cña xu híng nh©n çch. TC lµ mÆt nh©n lâi cña tÝnh çch, lµ ®iÒu kiÖn vµ ®éng lùc ®Ó
h×nh thµnh n¨ng lùc, lµ yÕu tè cã quan hÖ qua l¹i víi khÝ chÊt con ngêi.
5. Quy luËt cña t×nh c¶m.
+ QL thÝch øng:
TC còng cã hiÖn tîng thÝch øng gièng nh c¶m gi¸c. Mét TC nµo ®ã cø lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn mét çch ®¬n ®iÖu th× ®Õn mét lóc nµo ®ã nã
trë nªn chai d¹n (thÝch øng).
+ QL c¶m øng hay t¬ng ph¶n
Sù xuÊt hiÖn hay suy yÕu ®i cña mét TC nµy cã thÓ lµm t¨ng hoÆc gi¶m mét TC kh¸c x¶y ra ®ång thêi hoÆc nèi tiÕp nã. §ã lµ hiÖn tîng c¶m øng (hay t¬ng ph¶n) trong TC.
+ QL pha trén
Trong cuéc sèng t©m lÝ cña mçi ç nh©n, nhiÒu khi hai TC ®èi cùc cã thÓ nhau x¶y ra ®ång thêi cïng lóc nhng kh«ng lo¹i trõ nhau mµ pha trén vµo nhau. VD: giËn mµ th¬ng, ghen tu«ng, dçi
hên trong t×nh yªu …
+ QL di chuyÓn
TC con ngêi cã thÓ di chuyÓn tõ ®èi tîng nµy sang ®èi tîng kh¸c khi kh«ng lµm chñ ®îc TC cña m×nh. “giËn ç chÐm thít”, “v¬ ®òa c¶ n¾m” …§ã lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña quy luËt di
chuyÓn
+ QL l©y lan
TC con ngêi cã thÓ l©y truyÒn tõ ngêi nµy sang ngêi kh¸c. HiÖn tîng vui l©y, buån l©y, ®ång c¶m, th«ng c¶m gi÷a ngêi nµy víi ngêi kh¸c lµ con ®êng chñ yÕu h×nh thµnh TC.
+ QL vÒ sù h×nh thµnh TC
Xóc c¶m lµ c¬ së cña TC. TC ®îc h×nh thµnh do qóa tr×nh tæng hîp ho¸, ®éng h×nh ho¸, kh¸i qu¸t ho¸ nh÷ng xóc c¶m ®ång lo¹i (cïng mét ph¹m trï, mét ph¹m vi ®èi t îng)… VD: TC cña con
çi ®èi víi cha mÑ lµ xóc c¶m thêng xuyªn xuÊt hiÖn do liªn tôc ®îc cha mÑ tho¶ m·n nhu cÇu, dÇn dÇn ®îc tæng hîp ho¸, h×nh ®éng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸ mµ thµnh.
TC ®îc x©y dùng tõ nh÷ng xóc c¶m nhng khi ®· ®îc h×nh thµnh th× TC l¹i l¹i thÓ hiÖn qua çc xóc c¶m ®a d¹ng vµ chi phèi çc xóc c¶m.
6. Çc møc ®é cña TC:
* Mµu s¾c xóc c¶m cña c¶m gi¸c lµ çc s¾c th¸i c¶m xóc ®i kÌm theo qu¸ tr×nh c¶m gi¸c nµo ®ã. VD: c¶m gi¸c vÒ mµu xanh da trêi g©y cho ta mét c¶m gi¸c nhÌ nhÑ, l©ng l©ng dÔ chÞu,
c¶m gi¸c vÒ mµu ®á g©y cho ta c¶m xóc r¹o rùc, nhøc nhèi …
Mµu s¾c xóc c¶m cña c¶m gi¸c mang tÝnh chÊt cô thÓ, nhÊt thêi, kh«ng m¹nh mÏ, g¾n liÒn víi mét c¶m gi¸c nhÊt ®Þnh vµ kh«ng ®îc chñ thÓ ý thøc mét çch râ rµng ®Çy ®ñ.
* Xóc c¶m: lµ nh÷ng rung c¶m x¶y ra nhanh chãng nhng m¹nh mÏ, râ rÖt h¬n so víi mµu s¾c xóc c¶m cña c¶m gi¸c. Nã mang tÝnh kh¸i qu¸t h¬n vµ ®îc chñ thÓ ý thøc Ýt nhiÒu râ rÖt h¬n so
víi mµu s¾c xóc c¶m cña c¶m gi¸c.
* Xóc ®éng vµ t©m tr¹ng: lµ hai mÆt cña ph¶n ¸nh xóc c¶m, nã do cêng ®é, tÝnh æn ®Þnh vµ tÝnh ý thøc cao hay thÊp cña xóc c¶m quy ®Þnh.
Xóc ®éng lµ mét d¹ng cña xóc c¶m cã cêng ®é rÊt m¹nh x¶y ra trong mét thêi gian ng¾n vµ khi x¶y ra con ngêi thêng kh«ng lµm chñ ®îc b¶n th©n, kh«ng ý thøc ®îc hËu qu¶ cña hµnh ®éng cña
m×nh.
T©m tr¹ng lµ mét d¹ng xóc c¶m cã cêng ®é võa ph¶i hoÆc t¬ng ®èi yÕu, tån t¹i trong kho¶ng thêi gian t¬ng ®èi l©u dµi. §ã lµ rt¹ng th¸i xóc c¶m bao trïm lªn toµn bé ho¹t ®éng cña con ng êi,
¶nh hëng râ rÖt ®Õn toµn bé hµnh vi cña con ngêi trong mét thêi gian kh¸ dµi. HiÖn tîng stress lµ tr¹ng th¸i c¨ng th¼ng ®Æc biÖt cña xóc c¶m, nã cã thÓ g©y ¶nh hëng tèt hoÆc xÊu ®Õn ho¹t
®éng cña con ngêi.
* T×nh c¶m lµ th¸i ®é æn ®Þnh cña con ngêi ®èi víi hiÖn thùc xung quanh vµ ®èi víi b¶n th©n, lµ thuéc tÝnh æn ®Þnh cña nh©n çch. So víi çc møc ®é nªu trªn, TC cã tÝnh kh¸i qu¸t h¬n,
æn ®Þnh h¬n vµ ®îc chñ thÓ ý thøc mét çch râ rµng h¬n.
Trong TC cã mét lo¹i ®Æc biÖt, cã cêng ®é rÊt m¹nh, thêi gian tån t¹i l©u dµi vµ ®îc ý thøc râ rµng ®ã lµ sù say mª. Cã say mª tÝch cùc (häc tËp, nghiªn cøu) nhng còng cã nh÷ng say mª tiªu
cùc (®am mª cê b¹c, rîu chÌ …)
7. Çc lo¹i t×nh c¶m
C¨n cø vµo ®èi tîng tho¶ m·n nhu cÇu, ngêi ta chia TC ra thµnh hai nhãm: TC cÊp thÊp vµ TC cÊp cao.
+ TC cÊp thÊp: lµ nh÷ng TC liªn quan ®Õn sù tho¶ m·n hay kh«ng tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu sinh häc cña c¬ thÓ.
+ TC cÊp cao: lµ nh÷ng TC liªn quan ®Õn sù tho¶ m·n nhu cÇu tinh thÇn. TC cÊp cao gåm cã TC ®¹o ®øc, TC trÝ tuÖ, TC thÈm mÜ, TC ho¹t ®éng vµ TC mang tÝnh chÊt TG quan.
- TC ®¹o ®øc: lµ lo¹i TC liªn quan ®Õn sù tho¶ m·n hay kh«ng tho¶ m·n nhu cÇu ®¹o ®øc cña con ng êi. Nã biÓu hiÖn th¸i ®é con ngêi ®èi víi çc yªu cÇu ®¹o ®øc, hµnh vi ®¹o ®øc. (t×nh
mÉu tö, t×nh bÇu b¹n …)
- TC trÝ tuÖ: lµ nh÷ng TC n¶y sinh trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng trÝ ãc, liªn quan ®Õn sù tho¶ m·n hay kh«ng tho¶ m·n nhu cÇu nhËn thøc cña con ng êi. TC trÝ tuÖ ®îc biÓu hiÖn ë sù ham
hiÓu biÕt, ãc hoµi nghi khoa häc, sù nh¹y c¶m víi çi míi.
- TC thÈm mÜ: lµ nh÷ng TC liªn quan ®Õn nhu cÊu thÈm mÜ, nhu cÇu vÒ çi ®Ñp. Nã biÓu hiÖn th¸i ®é thÈm mÜ cña con ngêi ®èi víi hiÖn thùc xung quanh, nã ¶nh hëng lín ®Õn sù ®¸nh
gi¸ çi ®Ñp, thÞ hiÕu thÈm mÜ cña ç nh©n.
- TC ho¹t ®éng: lµ sù thÓ hiÖn th¸i ®é cña con ngêi ®èi víi mét ho¹t ®éng nµo ®ã, liªn quan ®Õn sù tho¶ m·n hay kh«ng tho¶ m·n nhu cÇu thùc hiÖn ho¹t ®éng ®ã.
- TC mang tÝnh chÊt TG quan: lµ møc ®é cao nhÊt cña TC con ngêi. ¥ møc ®é nµy, TC trë nªn rÊt bÒn v÷ng vµ æn ®Þnh, cã tÝnh kh¸i qu¸t cao, trët thµnh mét nguyªn t¾c tron th¸i ®é vµ
hµnh vi cña ç nh©n. VD: tinh thÇn yªu níc, tinh thÇn t¬ng th©n t¬ng ¸i)
 Thuéc tÝnh TL cña nh©n çch
Nh©n çch ®îc coi lµ mét cÊu tróc gåm 4 nhãm thuéc tÝnh TL ®iÓn h×nh lµ : xu híng, n¨ng lùc, tÝnh çch, khÝ chÊt. Còng gièng nh mét vec t¬ cã ph¬ng, chiÒu, cêng ®é vµ tÝnh chÊt.
Xu híng nãi lªn ph¬ng híng ph¸t triÓn cña nh©n çch, n¨ng lùc nãi lªn cêng ®é cña nh©n çch, khÝ chÊt vµ tÝnh çch nãi lªn chÝnh chÊt, phong çch cña nh©n çch.
1. Xu híng nh©n çch:
Lµ mét thuéc tÝnh TL phøc hîp ®iÓn h×nh cña ç nh©n, bao gåm mét hÖ thèng ®éng c¬ quy ®Þnh tÝnh tÝch cùc ho¹t ®éng cña ç nh©n vµ quy ®Þnh sù lùa chän th¸i ®é cña nã. Xu híng
nh©n çch thêng biÓu hiÖn ë mét sè mÆt chñ yÕu:
Nhu cÇu, høng thó, lý tëng, thÕ giíi quan, niÒm tin …
+ Nhu cÇu: lµ ®ßi hái tÊt yÕu mµ con ngêi thÊy cÇn tho¶ m·n ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn. Nhu cÇu con ngêi cã nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau:
- Nhu cÇu bao giê còng cã ®èi tîng. Khi nµo nhu cÇu gÆp ®èi tîng cã kh¶ n¨ng tho¶ m·n th× lóc ®ã nhu cÇu trë thµnh ®éng c¬ thóc ®Èy con ngêi ho¹t ®éng nh»m tíi ®èi tîng.
- Néi dung cña nhu cÇu do nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ ph¬ng thøc tho¶ m·n nã quy ®Þnh.
- Nhu cÇu cã tÝnh chu kú.
- Nhu cÇu cña con ngêi kh¸c xa vÒ chÊt so víi nhu cÇu cña con vËt ë chç nhu cÇu con ngêi mang b¶n chÊt x· héi.
Nhu cÇu cña con ngêi rÊt ®a d¹ng: nhu cÇu vËt chÊt g¾n liÒn víi sù tån t¹i cña c¬ thÓ nh : ¨n, ë, mÆc …, nhu cÇu tinh thÇn bao gåm: nh u cÇu nhËn thøc, nhu cÇu thÈm mü, nhu cÇu giao
tiÕp, nhu cÇu ho¹t ®éng XH.
+ Høng thó: lµ th¸i ®é ®Æc biÖt cña ç nh©n ®èi víi ®èi tîng nµo ®ã, võa cã ý nghÜa ®èi víi cuéc sèng, võa cã kh¶ n¨ng mang l¹i kho¸i c¶m cho ç nh©n trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng.
- Høng thó biÓu hiÖn ë sù tËp trung cao ®é, ë sù say mª, ë bÒ réng vµ chiÒu s©u cña høng thó. Høng thó n¶y sinh chñ yÕu do tÝnh hÊp dÉn vÒ mÆt c¶m xóc cña néi dung ho¹t ®éng.
- Høng thó lµm n¶y sinh kh¸t väng hµnh ®éng, t¨ng hiÖu qu¶ cña ho¹t ®éng nhËn thøc, t¨ng søc lµm viÖc. V× vËy, cïng víi nhu cÇu, høng thó lµ mét trong hÖ thèng ®éng lùc cña nh©n çch.
+ LÝ tëng: Lµ mét môc tiªu cao ®Ñp, mét h×nh ¶nh mÉu mùc t¬ng ®èi hoµn chØnh, cã søc l«i cuèn con ngêi v¬n tíi.
- LÝ tëng võa cã tÝnh hiÖn thùc võa cã tÝnh l·ng m¹n. Cã tÝnh hiÖn thùc v× bao giê lÝ tëng còng ®îc XD tõ nhiÒu “chÊt liÖu” cã thùc trong cuéc sèng. Song lÝ tëng l¹i cã tÝnh l·ng m¹n, lµ
h×nh ¶nh mÉu mùc cha cã trong hiÖn thùc mµ chØ cã thÓ ®¹t ®îc trong t¬ng lai, lÝ tëng trong chõng mùc nµo ®ã ®i tríc cuéc sèng vµ ph¶n ¸nh xu thÕ ph¸t triÓn cña con ngêi.
- LÝ tëng cßn mang tÝnh lÞc sö vµ giai cÊp: lÝ tëng cña ngêi n«ng d©n trong x· héi phong kiÕn kh¸c víi lÝ tëng cña ngêi n«ng d©n sèng díi chÕ ®é XHCN; lÝ tëng cña çc nhµ TB kh¸c víi
lÝ tëng cña ngêi CS.
- LÝ tëng biÓu hiÖn tËp trung nhÊt cña xu híng nh©n çch, nã cã chøc n¨ng x¸c ®Þnh môc tiªu, ®iÒu khiÓn toµn bé ho¹t ®éng cña con ng êi, trùc tiÕp chi phèi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn
t©m lÝ ç nh©n.
- LÝ tëng kh¸c víi íc m¬ ë chç, trong lÝ tëng chøa ®ùng mÆt nhËn
thøc s©u s¾c cu¶ chñ thÓ vÒ çc ®iÒu kiÖn chñ quan vµ kh¸ch quan ®Ó v¬n tíi lÝ tëng, ®ång thêi chñ thÓ cã t×nh c¶m m·nh liÖt ®èi víi h×nh ¶nh mÉu mùc cña m×nh. ChÝnh v× thÕ, lÝ t -
ëng cã søc l«i cuèn toµn bé cuéc sèng cña con ngêi vµo çc ho¹t ®éng v¬n tíi lÝ tëng cña m×nh. Tuy vËy, íc m¬ cã thÓ lµ c¬ së cho sù h×nh thµnh lÝ tëng cao ®Ñp sau nµy.
+ ThÕ gií quan: lµ hÖ thèng çc quan ®iÓm vÒ tù nhiªn, x· héi vµ b¶n th©n, x¸c ®Þnh ph ¬ng ch©m hµnh ®éng cña con ngêi. TGQ khoa häc lµ TGQ duy vËt biÖn chøng mang tÝnh khoa häc,
tÝnh nhÊt qu¸n cao.
+ NiÒm tin: lµ mét s¶n phÈm cña TGQ, lµ kÕt tinh çc quan ®iÓm, tri thøc, rung c¶m, ý chÝ ® îc con ngêi thÓ nghiÖm trë thµnh ch©n lÝ bÒn v÷ng trong mçi ç nh©n. NiÒm tin t¹o cho con
ngêi nghÞ lùc, ý chÝ ®Ó
hµnh ®éng theo quan ®iÓm cña m×nh, lµ lÏ sèng cña con ngêi.
2. §éng c¬ cña nh©n çch
VÊn ®Ò ®éng c¬ cña nh©n çch lµ vÊn ®Ò trung t©m cña cÊu tróc nh©n çch. §éng c¬ theo nghÜa réng nhÊt ®îc hiÓu lµ çi thóc ®Èy con ngêi ho¹t ®éng nh»m tho¶ m·n nhu cÇu, lµ çi
lµm n¶y sinh tÝnh tÝch cùc vµ quy ®Þnh xu híng cña tÝnh tÝch cùc ®ã. §éng c¬ lµ ®éng lùc kÝch thÝch trùc tiÕp, lµ nguyªn nh©n trùc tiÕp cña hµnh vi.
Quan ®iÓm sinh häc ho¸ ®éng c¬ cña çc nhµ TL häc t s¶n gi¶i thÝch nguån gèc cña ®éng c¬ chñ yÕu trªn b×nh diÖn sinh vËt, coi b¶n n¨ng vµ nh÷ng nhu cÇu sinh vËt lµ nguån n¨ng lîng,
®éng lùc chñ yÕu thóc ®Èy con ngêi ho¹t ®éng.
Çc nhµ TL häc X«-viÕt quan niÖm ®éng c¬ lµ sù ph¶n ¸nh nhu cÇu. Nh÷ng ®èi tîng ®¸p øng nhu cÇu nµy hay nhu cÇu kh¸c tån t¹i trong hiÖn thùc kh¸ch quan, mét khi chóng béc lé ra, ®îc chñ
thÓ nh¹n biÕt (ý thøc ®îc) sÏ thóc ®Èy, híng dÉn con ngêi ho¹t ®éng. Nãi kh¸c ®i, khi nhu cÇu gÆp ®èi tîng cã kh¶ n¨ng tho¶ m·n th× nã trë thµnh ®éng c¬ ho¹t ®éng. §éng c¬ lµ sù biÓu thÞ chñ
quan cña nhu cÇu.
Nh×n chung , çc nhµTL häc thèng nhÊt víi nhau r»ng, trong nh©n çch cã hÖ thèng çc ®éng c¬ ®îc s¾p xÕp theo thø bËc. Thø bËc nµy kh«ng ph¶i lµ bÊt biÕn mµ cã tÝnh c¬ ®éng, mÒm dÎo,
cã thÓ thay ®æi tuú theo çc ®iÒu kiÖn cô thÓ. Ho¹t ®éng cña con ngêi cã thÓ cã nhiÒu ®éng c¬ thóc ®Èy, song bao giê còng cã ®éng c¬ chiÕm u thÕ - ®éng c¬ cã søc thóc ®Èy m¹nh nhÊt
quyÕt ®Þnh ho¹t ®éng cña ç nh©n.
Toµn bé çc thµnh phÇn (çc mÆt biÓu hiÖn) cña xu híng nh©n çch nh: nhu cÇu, høng thó, lÝ tëng, niÒm tin … lµ çc thµnh phÇn trong hÖ thèng ®éng c¬ cña nh©n çch, lµ ®éng c¬ cña
nh©n çch, lµ ®éng lùc trùc tiÕp cña hµnh vi.
Cã nhiÒu çch ph©n lo¹i ®éng c¬:
- §éng c¬ ham thÝch vµ ®éng c¬ nghÜa vô.
- §éng c¬ qu¸ tr×nh vµ ®éng c¬ kÕt qu¶.
- §éng c¬ gÇn vµ ®éng c¬ xa.
- §éng c¬ ç nh©n vµ ®éng c¬ xµ héi, ®éng c¬ c«ngviÖc.

- §éng c¬ bªn ngoµi vµ ®éng c¬ bªn trong.
- §éng c¬ t¹o ý vµ ®éng c¬ khÝch thÝch …
Çc lo¹i ®éng c¬, çc thµnh phÇn trong hÖ thèng ®éng c¬ cã quan hÖ chi phèi lÉn nhau. Tuú theo sù kh¸c nhau vÒ néi dung, tÝnh chÊt còng nh vÞ trÝ cña chóng trong cÊu tróc mµ t¸c ®éng
thóc ®Èy cña chóng ®èi víi ho¹t ®éng cña chñ thÓ lµ kh¸c nhau vµ dÉn ®Õn kÕt qu¶
ho¹t ®éng kh¸c nhau.
3. TÝnh çch
a. Kh¸i niÖm:
Lµ thuéc tÝnh t©m lÝ phøc hîp cña ç nh©n bao gåm mét hÖ thèng th¸i ®é cña nã ®èi víi hiÖn thùc vµ thÓ hiÖn trong hÖ thèng hµnh vi, cö chØ, çch nãi n¨ng t¬ng øng.
Trong cuéc sèng hµng ngµy ta thêng dïng tõ “tÝnh t×nh”, “tÝnh nÕt”, “t çch” … ®Ó chØ tÝnh çch. Nh÷ng nÐt tÝnh çch tèt thêng ®îc gäi lµ “®Æc tÝnh”, “lßng”, “tinh thÇn” … Nh÷ng
nÐt tÝnh çch xÊu thêng ®îc gäi lµ “thãi”, “tËt” …
TÝnh çch mang tÝnh æn ®Þnh vµ bÒn v÷ng, mang tÝnh thèng nhÊt vµ ®ång thêi còng mang tÝnh ®éc ®¸o, riªng biÖt, ®iÓn h×nh cho mçi ç nh©n. V× thÕ tÝnh çch cña ç nh©n lµ sù
thèng nhÊt gi÷a çi chung vµ çi riªng, çi ®iÓn h×nh vµ çi ç biÖt. TÝnh çch cña ç nh©n chÞu sù chÕ íc cña x· héi.
b. CÊu tróc:
TC cã cÊu tróc rÊt phøc t¹p, bao gåm h.Ö thèng th¸i ®é vµ hÖ thèng hµnh vi, cö chØ, çch nãi n¨ng t¬ng øng.
*HÖ thèng th¸i ®é cã 4 mÆt sau ®©y:
- Th¸i ®é ®èi víi tËp thÓ vµ x· héi, thÓ hiÖn qua nhiÒu nÐt TC nh: lßnh yªu níc, yeu CNXH, th¸i ®é chÝnh trÞ, tinh thÇn ®æi míi, tinh thÇn hîp t¸c céng ®ång…
- Th¸i ®é ®èi víi lao ®éng, thÓ hiÖn ë nh÷ng nÐt TC cô thÓ nh: lßng yªu lao ®éng, cÇn cï, s¸ng t¹o, lao ®éng cã kØ luËt, tiÕt kiÖm, ®em l¹i n¨ng suÊt cao …
- Th¸i ®é ®èi víi mäi ngêi, thÓ hiÖn ë nh÷ng nÐt TC nh: lßng yªu th¬ng con ngêi theo tinh thÇn nh©n ®¹o, quý träng con ngêi, cã tinh thÇn ®oµn kÕt, t¬ng trî, tÝnh cëi më, th¼ng th¾n, c«ng
b»ng …
- Th¸i ®é ®èi víi b¶n th©n, thÓ hiÖn ë nh÷ng nÐt TC nh: tÝnh khiªm tèn, lßng tù träng, tinh thÇn tù phª b×nh.
* HÖ thèng hµnh vi, cö chØ, çch nãi n¨ng cña ç nh©n:
§©y lµ sù thÓ hiÖn cô thÓ ra bªn ngoµi cña hÖ thèng th¸i ®é nãi trªn. HÖ thèng hµnh vi, cö chØ çch nãi n¨ng rÊt ®a d¹ng, chÞu sù chi phèi cña cña hÖ thèng th¸i ®é. Ng êi cã TC tèt, nhÊt qu¸n
th× hÖ thèng th¸i ®é sÏ t¬ng øng víi hÖ thèng hµnh vi cö chØ çch nãi n¨ng. Trong ®ã th¸i ®é lµ mÆt néi dung, mÆt chØ ®¹o cßn hµnh vi, cö chØ, çch nãi n¨ng lµ h×nh thøc biÓu hiÖn cña
TC, chóng kh«ng t¸ch rêi nhau, thèng nhÊt h÷u c¬ víi nhau.
TC cã quan hÖ chÆt chÏ víi çc thuéc tÝnh, çc phÈm chÊt kh¸c cña nh/çch nh: xu híng, khÝ chÊt, t/ c¶m, ý chÝ, kÜ x¶o, thãi quen, vèn sèng cña ç nh©n.
4. KhÝ chÊt.
a. Kh¸i niÖm: lµ t©m lÝ phøc hîp cña ç nh©n, biÓu hiÖn cêng ®é, tiÕn ®é vµ nhÞp ®é cña çc ho¹t ®éng t©m lÝ, thÓ hiÖn s¾c th¸i cña hµnh vi, cö chØ, çch nãi n¨ng cña ç nh©n.
KC cã c¬ së sinh lÝ lµ çc kiÓu thÇn kinh, quy ®Þnh nhÞp ®é, tiÕn ®é cña çc ho¹t ®éng t©m lÝ, do ®ã lµ nguyªn nh©n g©y ra sù kh¸c biÖt râ rÖt trong nh÷ng ®Æc ®iÓm bªn ngoµi cña
hµnh vi con ngêi. Tuy nhiªn KC mang b¶n chÊt XH.
KC kh«ng tiÒn ®Þnh çc gi¸ trÞ ®¹o ®øc-XH cña nh©n çch. Nh÷ng ngêi cã KC hoµn toµn kh¸c nhau cã thÓ cã cïng mét gi¸ trÞ ®¹o ®øc ï© ngîc l¹i.
KC kh«ng tiÒn ®Þnh nh÷ng nÐt tÝnh çch cña ç nh©n. KC lµ nÒn t¶ng tù nhiªn cña cña TC, Trong mét møc ®é ®¸ng kÓ, KC quy ®Þnh h×nh thøc thÓ hiÖn cña TC vµ ¶nh h ëng ®Õn møc
®é dÔ dµng hay khã kh¨n trong viÖc h×nh thµnh çc nÐt TC.
KC kh«ng tiÒn ®Þnh tr×nh ®é n¨ng lùc cña nh©n çch. Nh÷ng ngêi kh¸c nhau vÒ KC vÉn cã møc ®é ph¸t triÓn n¨ng lùc nh nhau vµ ngîc l¹i.
Nh vËy, KC kh«ng tiÒn ®Þnh çc thuéc tÝnh phøc hîp cña nh©n çch, song çc ®Æc ®iÓm vÒ ®éng th¸i trong sù thÓ hiÖn cña tÊt c¶ çc thuéc
tÝnh nh©n çch ®Òu bÞ phô thuéc vµo KC ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh.
b. Çc kiÓu khÝ chÊt:
* KC vµ c¬ së sinh lÝ:
- KiÓu KC lµ sù kÕt hîp kh¸c nhau gi÷a cña nh÷ng thuéc tÝnh KC cã quan hÖ qua l¹i víi nhau mét çch cã quy luËt. Ngay tõ thêi cæ ®¹i, danh y ng êi Hy l¹p lµ Hyp«crat (460 – 356 TCN) ®·
cho r»ng: con ngêi cã 4 kiÓu KC vµ do sù chiÕm u thÕ cña 1 trong 4 chÊt níc trong c¬ thÓ víi nh÷ng ®Æc tÝnh kh¸c nhau quy ®Þnh nªn.
ChÊt níc chiÕm u thÕ KiÓu KC
t¬ng øng
M¸u ë tim cã ®Æc tÝnh  H¨ng h¸i
nãng
Níc nhên
(ë n·o cã ®Æc tÝnh  B×nh th¶n
l¹nh lÏo)
Níc mËt vµng (ë gan, cã 
Nãng n¶y
®Æc tÝnh kh« r¸o)
Níc mËt ®en (ë d¹ dµy, 
¦u t
cã ®Æc tÝnh Èm ít)
Ngµy nay çch gi¶i thÝch cña Hyp«crat kh«ng cßn phï hîp n÷a nhng nh÷ng tªn gäi cña kiÓu khÝ chÊt vÉn ®îc sö dông. I.Papl«p ®· chøng minh r»ng sù kÕt hîp gi÷a 3 thuéc tÝnh: tÝnh c êng
®é, tÝnh c©n b»ng vµ tÝnh linh ho¹t cña hai qu¸ tr×nh thÇn kinh c¬ b¶n lµ hng phÊn vµ øc chÕ t¹o ra 4 kiÓu thÇn kinh c¬ b¶n lµm c¬ së cho 4 kiÓu khÝ chÊt.
+ KiÓu m¹nh mÏ, c©n b»ng, kinh ho¹t  H¨ng h¸i
+ KiÓu m¹nh mÏ, c©n b»ng, kh«ng linh ho¹t  B×nh th¶n
+ KiÓu m¹nh mÏ, kh«ng c©n b»ng  Nãng n¶y
(Hng phÊn m¹nh h¬n øc chÕ)
+ KiÓu yÕu  “¦u t”
* KiÓu KC h¨ng h¸i: Ngêi thuéc KC kiÓu nµy thêng lµ ho¹t b¸t, vui vÎ, yªu ®êi, sèng ®éng, ham hiÓu biÕt, c¶m xóc kh«ng s©u, dÔ h×nh thµnh vµ dÔ thay ®æi, nhË thøc nhanh nh ng còng
chãng quªn, t©m hån híng ngo¹i, cëi më, dÔ thÝch nghi víi m«i trêng míi.
* KiÓu KC b×nh th¶n: Ngêi thuéc kiÓu KC nµy thêng lµ ngêi chËm c¹hp, ®iÒm tÜnh, ch¾c ch¾n, kiªn tr×, a sù ng¨n n¾p, trËt tù, kh¶ n¨ng kiÒm chÕ tèt, nhËn thøc chËm nhng ch¾c ch¾n,
t×nh c¶m khã h×nh thµnh nhng s©u s¾c, Ýt a c·i cä vµ kh«ng thÝch ba hoa, cã tÝnh ú khi
khëi ®éng ho¹t ®éng, khã thÝch nghi víi m«i trêng míi.
* KiÓu KC nãng n¶y: ngêi cã kiÓu KC nµy thêng cã ®Æc ®iÓm lµ hµnh ®éng nhanh, m¹nh, hµo høng, nhiÖt t×nh, cã tÝnh hay g¾t, nãng n¶y, mÖnh lÖn, quyÕt ®o¸n, dÏ bÞ kÝch ®éng,
th¼ng th¾n, ch©n t×nh, kh¶ n¨ng kiÒm chÕ thÊp.
* KiÓu KC ¦u t: Ngêi cã kiÓu KC nµy thêng cã biÓu hiÖn: ho¹t ®éng chËm ch¹p, chãng mÖt mái, lu«n hoµi nghi, lo l¾ng, thiÕu tù tin, hay u sÇu, buån b·, xóc c¶m khã n¶y sinh nh ng rÊt s©u
s¾c, cã cêng ®é m¹nh vµ bÒn v÷ng. ë kiÓu KC nµy con ngêi thêng cã sù nh¹y bÐn, tinh tÕ vÒ c¶m xóc, giµu Ên tîng, trong quan hÖ thêng mÒm máng, tÕ nhÞ, nh· nhÆn, chu ®¸o vµ vÞ tha,
hä thêng hay sèng víi néi t©m mét m×nh (híng néi) ®Æc biÖt lµ khã thÝch nghi víi m«i trêng míi.
Mçi kiÓu khi chÊt trªn cã mÆt m¹nh, mÆt yÕu. Trªn thùc tÕ, ë con ngêi cã nh÷ng khÝ chÊt trung gian bao gåm nhiÒu ®Æc tÝnh cña 4 kiÓu KC trªn: KC cña ç nh©n cã c¬ së sinh lÝ thÇn
kinh nhng KC mang b¶n chÊt XH, chÞu sù chi phèi cña çc ®Æc ®iÓm XH, biÕn ®æi do rÌn luyÖn vµ gi¸o dôc.
Sù kh¸c nhau gi÷a TÝnh çch vµ KhÝ chÊt:
TÝnh çch KhÝ chÊt

- Thuéc tÝnh TL cña - Thuéc tÝnh TL
ç nh©n gåm mét hÖ biÓu hiÖn cêng ®é,
tiÕn ®é, nhÞp ®é cña

thèng th¸i ®é víi
çc ho¹t ®éng t©m
hiÖn thùc vµ thÓ
lÝ, thÓ hiÖn s¾c th¸i
hiÖn trong hÖ thèng
cña hµnh vi, cö chØ,
hµnh vi, cö chØ, çch
çch nãi n¨ng cña ç
nãi n¨ng t¬ng øng.
nh©n.
- Néi dung cã nguån
- Nguån gèc cña khÝ
gèc ph¹m trï x· héi.
chÊt lµ çc kiÓu ho¹t
- CÊu tróc t¹o bëi hÖ ®éng thÇn kinh
thèng th¸i ®é, hµnh
- CÊu tróc t¹o lËp bëi
vi.
ho¹t ®éng thÇn kinh
5. N¨ng lùc
a. Kh¸i niÖm: Lµ tæ hîp çc thuéc tÝnh ®éc ®¸o cña ç nh©n phï hîp víi nh÷ng yªu cÇu cña mét ho¹t ®éng nhÊt ®Þnh, ®¶m b¶o cho ho¹t ®éng cã kÕt qu¶ tèt.
N¨ng lùc kh«ng ph¶i lµ mét thuéc tÝnh TL xuÊt s¾c nµo ®ã mµ nã lµ tæ hîp ç thuéc tÝnh TL cña ç nh©n.
NL võa lµ tiÒn ®Ò, võa lµ kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng. NL võa lµ ®iÒu kiÖn cho ho¹t ®éng ®¹t kÕt qu¶ nhng ®ång thêi NL còng ph¸t triÓn ngay trong chÝnh ho¹t ®éng Êy.
NL lµ s¶n phÈm cña lÞch sö. Sù ph©n c«ng vµ chuyªn m«n ho¸ lao ®éng ®· dÊn ®Õn sù ph©n ho¸ vµ chuyªn m«n ho¸ NL ng êi. MÆt kh¸c mçi khi nÒn v¨n minh nh©n lo¹i dµnh ®îc nh÷ng
thµnh tùu míi th× l¹i xuÊt hiÖn ë ngêi nh÷ng n¨ng lùc míi vµ nh÷ng NL ®· cã tríc ®©y b©y giê chøa ®ùng mét néi dung míi.
b. Çc møc ®é cña n¨ng lùc:
Dùa vµo tèc ®é tiÕn hµnh vµ chÊt lîng s¶n phÈm ho¹t ®éng, ngêi ta ph©n biÖt 3 møc ®é ph¸t triÓn cña NL: n¨g lùc, tµi n¨ng vµ thiªn tµi.
- N¨ng lùc lµ mét møc ®é nhÊt ®Þnh cña kh¶ n¨ng con ngêi, biÓu thÞ kh¶ n¨ng hoµn thµnh cã kÕt qu¶ mét ho¹t ®éng nµo ®ã.
- Tµi n¨ng lµ møc ®é NL cao h¬n biÓu thÞ sù hoµn thµnh mét çch s¸ng t¹o mét ho¹t ®éng nµo ®ã.
- Thiªn tµi lµ møc ®é cao nhÊt cña NL biÓu thÞ ë møc kiÖt xuÊt, hoµn chØnh nhÊt cña nh÷ng vÜ nh©n trong LS nh©n lo¹i.
c. Ph©n lo¹i:
NL cã thÓ chia lµm hai lo¹i: NL chung vµ NL riªng biÖt
- NL chung lµ NL cÇn thiÕt cho nhiÒu lÜnh vùc ho¹t ®éng kh¸c nhau, ch¼ng h¹n nh÷ng thuéc tÝnh vÒ thÓ lùc, trÝ tuÖ (quan s¸t, trÝ nhí, t duy, tëng tîng, ng«n ng÷ …) lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt
gióp cho nhiÒu lÜnh vùc ho¹t ®éng cã kÕt qu¶.
- NL riªng biÖt: (NL chuyªn m«n) lµ sù kÕt hîp ®éc ®¸o çc thuéc tÝnh chuyªn biÖt ®¸p øng yªu cÇu cña mét lÜnh vùc ho¹t ®éng chuyªn m«n vµ lµ ®iÒu kiÖn cho cho ho¹t ®éng nµy ®¹t kÕt
qu¶ cao, ch¼ng h¹n nh NL to¸n häc, NL th¬ v¨n, héi ho¹, ©m nh¹c, s ph¹m, thÓ dôc, thÓ thao …
Hai lo¹i NL chung vµ NL chuyªn biÖt lu«n cã sù bæ sung hç trî cho nhau.
d. Mèi quan hÖ gi÷a NL vµ t chÊt, NL vµ thiªn híng, NL vµ tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o.
+ N¨ng lùc vµ t chÊt:
T chÊt lµ nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng cña ç nh©n vÒ gi¶i phÉu sinh lÝ bÈm sinh cña n·o bé, cña hÖ thÇn kinh, cña c¬ quan ph©n tÝch, c¬ quan vËn ®éng t¹o ra sù kh¸c biÖt gi÷a con ng êi víi
nhau.
T chÊt lµ c¬ së VC cña sù ph¸t triÓn NL. T chÊt cã ¶nh hëng tíi tèc ®é, chiÒu híng vµ ®Ønh cao ph¸t triÓn n¨ng lùc.
Tuy vËy kh«ng thÓ suy ra trùc tiÕp r»ng n¨ng lùc kh¸c nhau lµ do t chÊt kh¸c nhau quyÕt ®Þnh. Çc ®Æc ®iÓm bÈm sinh, di truyÒn cã ®îc b¶o tån vµ thÓ hiÖn ë thÕ hÖ sau hay khong vµ
thÓ hiÖn ë møc ®é nµo, ®iÒu ®ã hoµn toµn do hoµn c¶nh sèng quyÕt ®Þnh.
Nh vËy t chÊt lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn h×nh thµnh n¨ng lùc, nhng t chÊt kh«ng quy ®Þnh tríc sù ph¸t triÓn cña n¨ng lùc. Trªn c¬ së cña t chÊt nµo ®ã, cã thÓ h×nh thµnh nh÷ng n¨ng lùc
rÊt kh¸c nhau. VD: cïng thuéc kiÓu thÇn kinh yÕu, ngêi nµy h×nh thµnh n¨ng lùc kÜ thuËt, ngêi kh¸c l¹i h×nh thµnh n¨ng lùc v¨n häc … Cã thÓ kÕt luËn r»ng: dùa trªn ®iÒu kiÖn xuÊt ph¸t lµ
t chÊt, sù h×nh thµnh n¨ng lùc lµ qu¸ tr×nh ho¹t ®éng tÝch cùc cña ç nh©n trong nh÷ng ®iÒu kiÖn XH thuËn lîi.
+ N¨ng lùc vµ thiªn híng:
Khuynh híng cña ç nh©n ®èi víi mét ho¹t ®éng nµo ®ã ®îc gäi lµ thiªn híng.
Thiªn híng vÒ mét lo¹i ho¹t ®éng nµo ®ã vµ n¨ng lùc ®èi víi ho¹t ®éng Êy th êng ¨n khíp víi nhau vµ cïng ph¸t triÓn víi nhau. Thiªn híng m·nh liÖt cña con ngêi ®èi víi mét lo¹i ho¹t ®éng nµo
®ã cã thÓ coi lµ dÊu hiÖu cña nh÷ng n¨ng lùc ®ang h×nh thµnh.
+ N¨ng lùc vµ tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o:
Tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o cã quanhÖ mËt thiÕt nhng kh«ng ®ång nhÊt víi n¨ng lùc. Tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o trong mét lÜnh vùc nµo ®ã lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó cã n¨ng lùc trong lÜnh
vùc Êy.
Kh«ng thÓ cã nh÷ng n¨ng lùc to¸n nÕu kh«ng cã tri thøc vÒ to¸n … ngîc l¹i, n¨ng lùc gãp phÇn lµm cho viÖc tiÕp thu tri thøc, h×nh thµnh kÜ n¨ng kÜ x¶o t¬ng øng víi l/vùc cña n¨ng lùc
®ã ®îc dÔ dµng
vµ nhanh chãng h¬n.
Nh vËy, gi÷a n¨ng lùc vµ tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o cã sù thèng nhÊt
biÖn chøng. Mét ngêi cã n¨ng lùc trong mét lÜnh vùc nµo ®ã cã nghÜa lµ ngêi Êy ®· cã tri thøc, kÜ n¨ng , kÜ x¶o nhÊt ®Þnh cña lÜnh vùc nµy. Nhng khi cã tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o thuéc
mét lÜnh vùc nµo ®ã kh«ng nhÊt thiÕt lµ sÏ cã ®îc n¨ng lùc vÒ lÜnh vùc ®ã.
H×nh thµnh n¨ng lùc lµ mét qu¸ tr×nh phøc t¹p bao gåm trong nã qu¸ tr×nh tiÕp thu tri thøc. B¶n th©n qu¸ tr×nh h×nh thµnh n¨ng lùc lµ mét thµnh tè cña qu¸ tr×nh mang tÝnh chÊt chØnh thÓ vµ trän
vÑn nhng rÊt phøc t¹p cña sù ph¸t triÓn nh©n çch tron gho¹t ®éng vµ b»ng ho¹t ®éng
 ý chÝ
a. Kh¸i niÖm: Lµ mét phÈm chÊt TL cña ç nh©n, mét thuéc tÝnh TL cña nh©n çch, thÓ hiÖn n¨ng lùc thùc hiÖn nh÷ng hµnh ®éng cã môc ®Ých ®ßi hái ph¶i cã sù nç lùc kh¾c phôc khã
kh¨n.
ý chÝ ®îc xem lµ mÆt n¨ng ®éng cña ý thøc, mÆt biÓu hiÖn cô thÓ cña ý thøc trong thùc tiÔn, bëi v× ë ®ã con ng êi tù gi¸c ®îc môc ®Ých cña hµnh ®éng, ®Êu tranh ®éng c¬, lùa chän ®îc
çc biÖn ph¸p vît qua mäi trë ng¹i, khã kh¨n ®Ó thùc hiÖn ®Ðn cïng môc ®Ých ®Ò ra.
Y chÝ bao gåm c¶ mÆt n¨ng ®éng cña trÝ tuÖ, mÆt n¨ng ®éng cña t×nh c¶m, ®¹o ®øc, lµ h×nh thøc ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh hµnh vi tÝch cùc nhÊt cña con ng êi. Gi¸ trÞ ch©n chÝnh cña
ý chÝ kh«ng ph¶i chØ ë cêng ®é ý chÝ m¹nh hay yÕu mµ ®iÒu chñ yÕu lµ ë néi dung ®¹o ®øc cã ý nghÜa cña môc ®Ých mµ ý chÝ nç lùc v¬n tíi.
b. PhÈm chÊt cña ý chÝ
Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn nh÷ng hµnh ®éng cã ý chÝ, nh÷ng phÈm chÊt ý chÝ cña con ngêi ®îc h×nh thµnh, nh÷ng PC nµy võa ®Æc trng cho ç nh©n víi t çch lµ mét nh©n çch, võa cã ý
nghÜa to lín cho ®êi sèng vµ lao ®éng cña con ngêi. Cã PC ý chÝ lµm cho con ngêi trë nªn tÝch cùc h¬n, cã nh÷ng PC ý chÝ gióp con ngêi k×m h·m hµnh ®éng cña m×nh khi cÇn thiÕt.
Mét sè PC ý chÝ c¬ b¶n cña nh©n çch:
+ TÝnh môc ®Ých:
Lµ PC ®Æc biÖt quan träng cña ý chÝ, gióp con ngêi ®iÒu chØnh hµnh vi híng vµo môc ®Ých tù gi¸c. TÝnh môc ®Ých cña ý chÝ phô thuéc vµo thÕ giíi quan, vµo néi dung ®¹o ®øc vµ
tÝnh giai cÊp cña nh©n çch mang ý chÝ.
+ TÝnh ®éc lËp:
Lµ PC ý chÝ cho phÐp con ngêi quyÕt ®Þnh vµ thùc hiÖn hµnh ®éng theo nh÷ng quan ®iÓm vµ niÒm tin cña m×nh, kh«ng bÞ chi phèi bëi nh÷ng t¸c ®éng bªn ngoµi. Tuy nhiªn tÝnh ®éc
lËp cña ý chÝ kh«ng cã nghÜa lµ sù b¶o thñ, bíng bØnh, chèng l¹i sù ¶nh hëng tõ bªn ngoµi, bÊt luËn ®óng hay sai.
+ TÝnh quyÕt ®o¸n:
Lµ kh¶ n¨ng ®a ra nh÷ng quyÕt ®Þnh kÞp thêi, døt kho¸t trªn c¬ së tÝnh to¸n c©n nh¾c kÜ cµng, ch¾c ch¾n. TiÒn ®Ò cña tÝnh quyÕt ®o¸n lµ tr×nh ®é trÝ tuÖ vµ sù dòng c¶m. Ngêi cã
tÝnh quyÕt ®o¸n lu«n hµnh ®éng cã suy nghÜ, dòng c¶m, nhanh nh¹y, ®óng lóc, kh«ng dao ®éng vµ hoµi nghi.
+ TÝnh kiªn cêng:
Nãi lªn cêng ®é cña ý chÝ, cho phÐp con ngêi cã nh÷ng quyÕt ®Þnh ®óng ®¾n, kÞp thêi trong nh÷ng hoµn c¶nh khã kh¨n vµ kiªn tr× thùc
hiÖn ®Õn cïng môc ®Ých ®· x¸c ®Þnh.
TÝnh kiªn cêng, bÒn bØ, kh«ng cã nghÜa lµ sù l× lîm, bíng bØnh theo ®uæi môc ®Ých mét çch mï qu¸ng mµ lµ sù theo ®uæi môc ®Ých ®· ®îc ý thøc râ rµng víi sù n¨ng ®éng cña trÝ tuÖ
vµ t×nh c¶m trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn môc ®Ých.
+ TÝnh dòng c¶m:
Kh¶ n¨ng s½n sµng vµ nhanh chãng v¬n tíi môc ®Ých bÊt chÊp khã kh¨n nguy hiÓm cho tÝnh m¹ng hay lîi Ých cña b¶n th©n.
+ TÝnh tù kiÒm chÕ, tù chñ:
Lµ kh¶ n¨ng vµ thãi quen kiÓm tra hµnh vi lµm chñ cña b¶n th©n m×nh, k×m h·m nh÷ng hµnh ®éng ®îc cho lµ kh«ng cÇn thiÕt hoÆc cã h¹i trong trêng hîp cô thÓ.
Çc PC ý chÝ cña nh©n çch nãi trªn lu«n lu«n g¾n bã h÷u c¬ víi
nhau, hç trî cho nhau t¹o nªn ý chÝ cao cña con ngêi. Çc PC ý chÝ ®îc thÓ hiÖn trong çc hµnh ®éng ý chÝ.
 Hµnh ®éng ý chÝ
a.Kh¸i niÖm: H§YC lµ hµnh ®éng cã ý thøc, cã chñ t©m, ®ßi hái nç lùc kh¾c phôc hkã kh¨n, thùc hiÖn ®Ðn cïng môc ®Ých ®· ®Ò ra.
b. §Æc ®iÓm:
- H§YC chØ xuÊt hiÖn khi gÆp khã kh¨n, trë ng¹i, v× vËy ý chÝ lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan.
- Nguån gèc kÝch thÝch H§YC kh«ng ph¶i lµ cêng ®é vËt lý cña kÝch thÝch mµ lµ c¬ chÕ ®éng c¬ ho¸ hµnh ®éng, trong ®ã chñ thÓ nhËn thøc ý nghÜa cña kÝch thÝch ®Ó tõ ®ã quyÕt ®Þnh
cã hµnh ®éng hay kh«ng.
- H§YC cã môc ®Ých ®îc ý thøc mét çch râ rµng vµ chøa ®ùng néi dung ®¹o ®øc.
- H§YC bao giê còng cã sù lùa chän ph¬ng tiÖn vµ biÖn ph¸p tiÕn hµnh ®Ó ®¹t ®îc môc ®Ých.
- H§YC lu«n cã sù ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh, kiÓm tra cña ý thøc, lu«n cã sù nç lùc kh¾c phôc khã kh¨n, trë ng¹i, thùc hiÖn ®Õn cïng môc ®Ých ®Ò ra.
c. CÊu tróc: Mét H§YC thêng cã 3 giai ®o¹n sau:
* Giai ®o¹n chuÈn bÞ: §©y lµ giai ®o¹n hµnh ®éng trÝ tuÖ, giai ®o¹n suy nghÜ c©n nh¸c çc kh¶ n¨ng kh¸c nhau, gåm çc kh©u:
- X¸c ®Þnh môc ®Ých, h×nh thµnh ®éng c¬: trong giai ®o¹n nµy con ngêi ý thøc mét çch râ rµng môc ®Ých hµnh ®éng cña m×nh, ®Êu tranh ®éng c¬ ®Ó chän lÊy mét môc ®Ých, ®éng
c¬ næi bËt. ViÖc ®Êu tranh ®éng c¬ ®îc diÔn ra trong suèt qu¸ tr×nh ho¹t ®éng.
- LËp kÕ ho¹ch hµnh ®éng ®Ó ®¹t ®îc môc ®Ých.
- Chän nh÷ng ph¬ng tiÖn vµ biÖn ph¸p hµnh ®éng cô thÓ.
- QuyÕt ®Þnh hµnh ®éng.
* Giai ®o¹n thùc hiÖn hµnh ®éng: ViÖc chuyÓn tõ quyÕt ®Þnh hµnh ®éng ®Õn viÖc thùc hiÖn hµnh ®éng lµ sù thay ®æi vÒ chÊt, v× ®ã lµ sù chuyÓn biÕn tõ ý thøc, nguþÖn väng thµnh
hiÖn thùc. Sù thùc hiÖn quyÕt ®Þnh cã thÓ diÔn ra díi hai h×nh thøc:
H×nh thøc hµnh ®éng bªn ngoµi
H×nh thøc hµnh ®éng bªn trong (hay k×m h·m çc hµnh ®éng bªn
ngoµi). Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn hµnh ®éng cã thÓ gÆp nh÷ng khã kh¨n, trë ng¹i, ®ßi hái ph¶i nç lùc ý chÝ v ît qua nh»m thùc hiÖn ®Õn cïng môc ®Ých ®· ®Þnh. Cã hai lo¹i khã kh¨n trë
ng¹i : KK trë ng¹i bªn trong (chñ quan) vµ KK trë ng¹i bªn ngoµi (kh¸ch quan). ý chÝ thÓ hiÖn tËp trung vµ râ rµng khi nã kh¾c phôc çc khã kh¨n, ®¹t môc ®Ých ®Ò ra b»ng sù nç lùc cña b¶n
th©n.
* Giai ®o¹n ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ cña hµnh ®éng: Trong qu¸ tr×nh hµnh ®éng con ngêi lu«n ®èi chiÕu ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ hµnh ®éng cã thÓ trë thµnh sù kÝch thÝch vµ ®éng c¬ ®èi víi hµnh
®éng tiÕp theo, gióp con ngêi cã nh÷ng cè g¾ng míi ®Ó cã nh÷ng thµnh c«ng míi.
Ba giai ®o¹n trªn ®©y cña hµnh ®éng ý chÝ cã liªn quan mËt thiÕt víi nhau, tiÕp nèi nhau vµ bæ sung cho nhau. Tuy nhiªn, trong ®iÒu kiÖn thùc tÕ nhÊt ®Þnh cã hµnh ®éng ý chÝ rót gän,
tøc lµ kh«ng nhÊt thiÕt ®Çy ®ñ çc giai ®o¹n trªn.
 Hµnh ®éng tù ®éng ho¸, kÜ x¶o vµ thãi quen
Hµnh ®éng ý chÝ lµ hµnh ®éng ®Æc trng cña con ngêi. Tuy nhiªn ho¹t ®éng cña con ngêi kh«ng chØ bao gåm toµn nh÷ng hµnh ®éng ý chÝ, Bªn c¹nh hµnh ®éng ý chÝ, con ngêi cßn cã mét
lo¹i hµnh ®éng
phèi hîp, hç trî cho hµnh ®éng ý chÝ, ®ã lµ hµnh déng tù ®éng ho¸.
Kh¸i niÖm: H§T§H lµ hµnh ®éng vèn lóc ®Çu lµ hµnh ®éng cã ý thøc, cã ý chÝ nh ng do lÆp l¹i nhiÒu lÇn hoÆc do luyÖn tËp mµ vÒ sau trë thµnh tù ®éng, nghÜa lµ kh«ng cÇn cã sù
kiÓm so¸t trùc tiÕp cña ý thøc mµ vÉn ®îc thùc hiÖn cã kÕt qu¶.
VD: Khi míi tËp ®¸nh m¸y th× viÖc ®¸nh m¸y lµ mét hµnh ®oäng cã ý thøc, thÞ gi¸c cña ta võa tËp trung vµo bµn phÝm, võa tËp trung vµo mµn h×nh, nh ng ®Õn khi ta ®· th¹o råi th× kh«ng
cÇn ph¶i nh×n vµo bµn phÝm, mµn h×nh n÷a mµ mäi thao t¸c vÉn diÔn ra mét çch chÝnh x¸c, nghÜa lµ hµnh ®éng ®· trë nªn tù ®éng ho¸.
Cã hai lo¹i hµnh ®éng tù ®éng ho¸: KÜ x¶o vµ thãi quen.
KÜ x¶o lµ H§T§H ®îc h×nh thµnh mét çch cã ý thøc, nghÜa lµ H§ T§H nhê luyÖn tËp. Cßn thãi quen lµ lo¹i H§T§H æn ®Þnh, trë thµnh nhu cÇu cña con ngêi.
Hµnh ®éng kÜ x¶o cã ®Æc ®iÓm sau:
+ Kh«ng cã sù kiÓm so¸t thêng xuyªn cña ý thøc, kh«ng cÇn sù kiÓm tra b»ng thÞ gi¸c
+ §éng t¸c mang tÝnh chÊt kh¸i qu¸t, nhuÇn nhuyÔn, kh«ng cã ®éng t¸c thõa, kÕt qu¶ cao, Ýt tèn kÐm n¨ng lîng thÇn kinh vµ b¾p thÞt.
Thãi quen còng lµ mét hµnh ®éng T§H nhng nã cã nh÷ng ®iÓm kh¸c so víi kÜ x¶o:
KÜ x¶o Thãi quen

- Mang tÝnh chÊt kÜ - Mang tÝnh chÊt nhu
thuËt cÇu, nÕp sèng
- §îc ®¸nh gi¸ vÒ - §ù¬c ®¸nh gi¸ vÒ
mÆt kÜ thuËt, thao mÆt ®¹o ®øc: cã thãi
t¸c: cã kÜ x¶o míi quen tèt, thãi quen
tiÕn bé, cã kÜ x¶o cò xÊu, cã thãi quen cã
lçi thêi lîi, cã thãi quen cã h¹i
- Ýt g¾n víi t×nh - Lu«n lu«n g¾n víi
huèng t×nh huèng cô thÓ
- Cã thÓ Ýt bÒn - BÒn v÷ng, ¨n s©u
v÷ng, bÞ mai mét vµo nÕp sèng.
nÕu kh«ng thêng - H×nh thµnh b»ng
xuyªn luyÖn tËp nhiÒu con ®êng nh rÌn
cñng cè luyÖn, kÓ c¶ con ®-
- Con ®êng h×nh êng tù ph¸t, b¾t chíc.
thµnh chñ yÕu cña
kÜ x¶o lµ luyÖn tËp
cã môc ®Ých vµ cã
hÖ thèng
Quy luËt h×nh thµnh:
KÜ x¶o ®îc h×nh thµnh nhê luyÖn tËp, nghÜa lµ do sù tËp lÆp l¹i mét çch cã môc ®Ých, cã hÖ thèng çc thao t¸c, dÉn ®Õn sù cñng cè vµ hoµn thiÖn hµnh ®éng (H§ trë nªn kh¸i qu¸t,
thuÇn thôc) Qu¸ t×nh luyÖn tËp ®Ó h×nh thµnh kÜ x¶o diÔn ra theo nh÷ng quy luËt sau:
+ Quy luËt tiÕn bé kh«ng ®ång ®Òu: Trong qu¸ tr×nh luyÖn tËp, kÜ x¶o cã sù tiÕn bé kh«ng ®ång ®Òu: Cã lo¹i kÜ x¶o khi míi luyÖn tËp th× tiÕn bé nhanh, sau ®ã chËm dÇn. Cã lo¹i kÜ
x¶o khi míi luyÖn tËp th× tiÕn bé chËm nhng ®Õn mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh nã l¹i t¨ng nhanh.
Cã trêng hîp khi b¾t ®Çu luyÖn tËp, sù tiÕn bé t¹m thêi lui l¹i sau ®ã t¨ng dÇn lªn.
N¾m ®îc quy luËt nµy, khi h×nh thµnh kÜ x¶o cÇn kiªn tr×, kh«ng nªn nãng véi, chñ quan ®Ó luyÖn tËp cã kÕt qu¶.
+ Quy luËt “®Ønh” cña ph¬ng ph¸p luyÖn tËp
Mçi PP luyÖn tËp kÜ x¶o chØ ®em l¹i mét kÕt qu¶ cao nhÊt ®èi víi nã mµ th«i. KÕt qu¶ ®ã gäi lµ “®Ønh” cña PP luyÖn tËp dã. Muèn ®¹t ®îc kÕt qu¶ cao h¬n ta ph¶i thay ®æi PP luyÖn
tËp ®Ó cã “®Ønh” cao h¬n.
Quy luËt nµy cho ta thÊy râ sù cÇn thiÕt ph¶i thêng xuyªn thay ®æi PP gi¶ng d¹y, häc tËp vµ c«ng t¸c.
- Quy luËt vÒ sù t¸c déng qua l¹i gi÷a kÜ x¶o cò vµ KX míi:
Trong qu¸ tr×nh luyÖn tËp KX míi, nh÷ng KX ®· cã ¶nh hëng râ rÖt ®Õn ®Õn viÖc h×nh thµnh KX míi. Sù t¸c ®éng qua l¹i nµy diÔn ra theo hai chiÒu híng sau:
- KX cò ¶nh hëng tèt, cã lîi cho viÖc h×nh thµnh KX míi, ®ã lµ hiÖn tîng di chuyÓn kÜ x¶o (hay cßn gäi lµ céng). VD: ®· biÕt ®¸nh m¸y ch÷ thñ c«ng (m¸y c¬) råi th× viÖc so¹n th¶o v¨n b¶n
b»ng m¸y vi tÝnh dÔ dµng h¬n.
- KX cò ¶nh hëng xÊu, g©y trë ng¹i cho viÖc h×nh thµnh KX míi, ®ã lµ hiÖn tîng “giao thoa” kÜ x¶o. VD: mét ngêi ch¬i bãng bµn gái, khi chuyÓn sang ch¬i cÇu l«ng nh÷ng ®éng t¸c ph¸t
bãng, c¾t xo¸y bãng bµn lóc ®Çu còng ®îc sö dông ®Ó ph¸t bãng hay ®ì bãng, ®iÒu ®ã lµm cho viÖc ch¬i cÇu l«ng khã kh¨n h¬n.
Do ®ã khi luyÖn tËp h×nh thµnh kÜ x¶o míi cho HS, ta cÇn t×m hiÓu vµ tÝnh ®Õn çc kÜ x¶o ®· cã ë HS.
+ Quy luËt dËp t¾t kÜ x¶o:
Mét kÜ x¶o ®îc h×nh thµnh nÕu kh«ng luyÖn tËp, cñng cè vµ sö dông thêng xuyªn th× sÏ bÞ mai mét, suy yÕu vµ cuèi cïng cã thÓ bÞ mÊt h¼n (dËp t¾t). VD: mét ng êi ch¬i bãng bµn giái nhng
kh«ng luyÖn tËp cñng cè thêng xuyªn th× nh÷ng kÜ n¨ng kÜ x¶o trong viÖc thùc hiÖn çc thao t¸c ch¬i bãng sÏ bÞ mai mét ®i.
Ngoµi ra chóng ta thÊy cã sù dËp t¾t kÜ x¶o t¹m thêi khi con ngêi cã nh÷ng xóc ®éng m¹nh mÏ, khi bÞ mÖt mái.
Quy luËt nµy cho ta thÊy râ viÖc “v¨n «n vâ luyÖn” cã tÇm quan träng ®Õn møc nµo.
--------------------------------------
Hµ Néi – 01/2007
Khoa Khoa häc Hµnh chÝnh
Häc viÖn Hµnh chÝnh Quèc gia

PHÇN 1. C Së Khoa Häc Cña T©M Lý. I. B N Chêt Hiön Tîng T©M Lý Ngêi 1. KH I Niöm T©M Lý

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

PHÇN 1. C Së Khoa Häc Cña T©M Lý. I. B N Chêt Hiön Tîng T©M Lý Ngêi 1. KH I Niöm T©M Lý

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.hanhchinhvn.

T©m lÝ häc ®¹i c¬ng

B¶n chÊt XH vµ tÝnh LS cña TL ngêi thÓ hiÖn nh sau:

II. Ho¹t ®éng giao tiÕp vµ t©m lÝ

Chñ thÓ Kh¸ch thÓ

Ho¹t ®éng cô §éng c¬

Hµnh ®éng Môc ®Ých

Thao t¸c Ph¬ng tiÖn

C. T©m lÝ lµ s¶n phÈm cña H§ giao tiÕp

PhÇn 2. Ho¹t ®éng nhËn thøc

A. C¶m gi¸c vµ Tri gi¸c

B. T duy vµ Tëng tîng

+ TD trùc quan h×nh ¶nh

+ X¸c ®Þnh nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a c¸c nhãm.

PhÇn 3. Nh©n c¸ch vµ sù h×nh thµnh nh©n c¸ch

PhÈm chÊt (®øc) N¨ng lùc (tµi)

- PhÈm chÊt ý chÝ: kh¶ n¨ng hµnh ®éng cã

B. C¸c phÈm chÊt t©m lÝ cña NC

- G¾n kiÒn víi ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn, b¶n n¨ng.

- §éng c¬ c¸ nh©n vµ ®éng c¬ xµ héi, ®éng c¬ c«ngviÖc.

Sù kh¸c nhau gi÷a TÝnh c¸ch vµ KhÝ chÊt:

TÝnh c¸ch KhÝ chÊt

tiÕn ®é, nhÞp ®é cña

KÜ x¶o Thãi quen

You might also like