Bi ta ca anh Thun Phong

Hi k 50 nm m ht
Vit xong v ng thnh tp thin Hi-k
50 nm m ht, anh Vng-Hng-Sn trao n
cho ti b tc-phm c-bit nht ca anh: cbit, chng phi v tc-phm vit k, ng
tt, m c-bit v l tt c gan rut ca anh
tri qua na th-k say m thch th.
Ti va rt qua hai pho sch, ti va trm tr
khen qu, khen hay, nhng ti t nhin ct ting ku tri, khi
cht thy u tc-phm hng ch vit sn: Bi ta ca anh
Thun-Phong.
Anh Vng-Hng-Sn tng gi ting tri-m ca anh trong gi
sng in khuya t Mi C-Mau ch t lm l n sng Bn-Hi;
my lp sinh vin vn-khoa, t Bn-Ngh n Sng Hng,
tng hp ly say sa nhng hng th ca thi-vn min Nam v rt
nhiu tp ch dn i cho hng vn c-gi khng bit bao
nhiu vn-phm ca anh. Anh cn g phi nh Thun-Phong ny
ta: Thun-Phong ny sc c bao lm hi? Uy-tn ca anh, ai
cng bit, chc khng ch nm b r trong gii-hn ch S ca
nc Vit-Nam ta. Vy m anh mun c t ch ca Thun-Phong
trc thin hi-k ca anh. Anh mun gm thm hoa, mun
hng thm sc, mun B-Nha c T-K? Hoa hng c tha
trong s-nghip vn-chng ca anh, khng kho ngn gi gi l
Thun-Phong, s thi cho hoa bay hng h? Ha chng mun c
mt bn, th bn ng bnh tng lin?
Tuy khng tng cn mui chia hai, nhng cng khc ci vi
dn tc tri bao cn du bin, anh vi ti l hai bn b lm chung
mt bnh khc thng: bnh vn-ngh v bnh c. Bnh ti nh,
m bnh anh nng. Khi nghe tin ci-lng sp c lm l knim ng tun, bnh anh pht xung ln, hnh anh khai nhng
bnh-trng ca anh tri qua nm mi nm tri; ri bnh anh li

khin mt bn ng bnh c nghe trc:n B-Nha ln dy

lung i.Hi bn T-K! Tri-m hi c hay?
Vy ngi bn ng bnh phi ha n ph m, mi khi ph lng
hoi-vng. Gi l ph ha, ch k thit Gi ny ch c vn mn
sn khu, a hi n v vut ging ca, thi mt cho ng dy
nhng hi ca-cm, nhng Nm Ph, T Sn mi khi ph lng
hoi-vng. Gi l ph ha, ch k thit Gi ny ch c vn mn
sn khu, a hi n v vut ging ca, thi mt cho ng dy
nhng hi ca-cm, nhng Nm Ph, T Sn, m Hi-k 50 nm
m ht chp-ch hi-sanh ri.
Chng ti sng c qu na trm nm!
Ci-lng cho i c na th-k! Ci u di ba thu ca
nhng ch- qua, n nay ti cn gim chn trong vng bn
vn-ngh ca ti, trong lc bn Vng vn ln, rn vn ln,
c vn ln, trn ng ngc i ca c v trn sn-khu lelot ca cm ca. Ri t ch anh vn ln, anh day mnh li, vt
tm mn nhung cho bn ng bnh v bn ng iu nhn li Nm
mi nm su-khu; chc ai cng nng coi; chc ai cng i
thng thc tc-th ci duyn thut chuyn ca Vng-Hng-Sn.
Vy ti xin trn trng np mnh.
THUN - PHONG Si-Gn, 9-12-1966

Hi k 50 nm m ht - bi ta ca Vng
Hng Sn
Nm 1966, ti xin anh Thun-Phong ta, th nay ti cn vit
bi ta na lm chi? Nhng xin cho ti minh oan i iu:Tp
sch nh ny, khi vit bi khng la ngy, nn xu hy t: vit
xong t hm
4-XII-1966, n khi mun xut bn th lc c mi... Cho n ngy
nay vn cha thnh hnh. Sch son ri, ti c vic phi ra Hu.
Ch chi khi y, ti n li, giao cho mt bn chuyn mn nh

my gim th hay bit my. ng ny ti khng lm nh vy. Ti

lm bing khng mun t mnh d xem li, nn mi ra c i. Ti
c nn li Si-Gn, n ngy 18-12-1966 c nghe nh hcgi H-Hu-Tng din-thuyt v ti K nim 50 nm cilng.
Ch chi ti ng i nghe, chng l may cho ti v may cho cun
sch. n nghe din-thuyt ni trng Quc-gia m-nhc, ti gp
y: mt cu sinh-vin trng i-hc S-phm, nay t lm
gio-s kim ngh xut bn sch. T y, y xng l c hc vi ti.
Gp y, ci mi xi quy. Sau bui din-thuyt, y theo ti v nh
trong Gia-nh, ni ly cho c tp bn tho, ha s cho nh
my k cng, lnh bao gm kim duyt v s rn in cho kp
bn st do trc xun inh-mi. Thy ngi ta th li, - li y
ni vi ti, sao cho bng thy giao sch cho ti xut bn, nh vy
tnh thy tr thm mn mi, thy c cm, ti cng c cho. Nghe
bi tai, ti trao bn tho cho y. Ngy 19-12-1966, ti ln ng ra
Hu, li c khoe trc vi cc bn sinh vin i-hc Vn-khoa
ngoi y rng hy ch t ngy sch rao bn, nh mua gim,
cng l m ti-liu thuc mn ang hc: vn-chng min Nam.
i Hu v, vn khng tin tc cun sch... Pho inh-mi n gin.
Tt qua lu hoc, nng lng ti i tm y. Thy v i, - y ni
tnh kh, - rn ch n ngy 2-3-1967, ti s em v nh thy m
nhm, mt phn ba tin nhun bt. Sch in gn xong, ch
cn hai xp na l ri. Kt v b ngh Tt v th b bt i lnh
bn. Cn thn, y a ti ra ca, li c tr cho ti tp bn tho
km thm mt bn nh my. Ti em v, m y em ra c,
khin trn m khng ng c. tng ch th, tri i, sch
nh my sai bt ht, trt ro ht. Vn ti vn l vn min Nam,
nay i thnh vn ging Bc. Mi trang mi c bn nm li. T ci
chp cha (ti vit) i ra ci chm che (bn nh my):
Nguyn nh (vit tay) ra Nguyn Onh (nh my); Trn-NgcVin (vit tay) tr nn Trn-n-vin,... v.v. v v.v...

Nu c theo bn nh my ny m in sch, sp ch v ln khun,

th cun sch in ra s lm cho c gi ci ti thi u. Trng n
sng, 13-2-67, ti lt t v nh y, i li tp bn tho s II (ph
lc bi ca), em ht v nh, v t y hai tp sch nm chnh nh
trong t, hi duyn nh gi chng, nh bnh mc ma... Sau
ti c gi cho y hai bc th m bo, mt bc ngy 4-3-67,
mt bc 20-3-67, xin y hy b cng nh my, b cng in my
xp d dang na chng, ng cho ti in sch li, nhng y khng
tr li... Ti tng cun sch ht xui, ng u vn cn. Sau ,
c ngi gii thiu ng hong, ti giao sch cho mt c quan
xut bn khc. Sch giao ngy 1-7-1967. Cho n ngy 13-41968, ti i my ln mi ly c sch v... Sau khi in my hng
khi mu rao s xut bn, ri cng vic u li hon , vn nm
khng cc ca.
l ln nh cun sch sa ly.
Nay ti cm ci t nh my ly m trong thm tm lng tin
mt. Ti tng hay l s mng? Nh li ngy 16-11-1918, c mt
nhm k-gi gi t chc ti rp ht Ty ng Catinat (T-Do
ngy nay) mt bui ht. Theo ti, l bui ht khi u khin
ngi thu y ny ra ngh tip tc mi, trnh din v sa i mi
v m mn cho li ht ci-lng ngy nay. Nu sch ti cho i
kp bn li thng mi-mt nm 1968, th ng lc lm k-nim
50 nm Ci-lng v tp hi-k 50 nm m ht ny cng cha l
qu ma. Cho nn ti ni: hay l s mng v tin nh? Nay li
ta, vit ti T-C-TRAI, Mi Ty VN-NG Ph, s 5 ng
Nguyn-Thin-Thut (Gia-nh)
VNG-HNG-SN
Ngy 6-5-1968

Chng I - Mnh ni mnh nghe

Ti mun li sau ny, nhng g ti bit v ht: ht bi v cilng. Nhn ci-lng c 50 tui u, nn ti vit v cilng trc. Ri nu thun tin v cn mnh gii, ti s m v
son v ht bi sau.
Nhng ti chn ci ging chuyn mn kho cu. Ngm trc
xem sau, lm sao dm ni bit r v thu o trit hai ngnh
ngh thut su sc, lm rm him nht, kh nht trn i: t ht
bi, tuy kch-cm nhng tinh ba rt ging Vit-Nam, n ci-lng
ngt lm, sc bn m mi tn tin?
Nh vy, nhng trang sau y, ni ng hn, ch tm tt nhng
hiu bit gi l, nhng nghe thy qua loa ca mt tn lo-sanh
trn i ch ham hc hi v ghi chp mi khng thi, nay mun
dn li, thu xp li nhng g mt my sut nm chc nm d, t
nm 1945 cho n hin gi, mun thu thp nhng g lm lt khi
st cnh g, khi ng t ng xa nghe ngng, nhng lun lun
sut mt i, vn m eo ui theo ngh ca ht, nay mun t tp
nhng ti-liu sn c y lm mt thin hi-k tm-s nhan l:
Mnh ni, mnh nghe (Pour moi seul).
gi l n tui bt tri thin mng, tng cng nn n chp
li chi nhng g lm xao ng t nm tui 16, bng bt tui 20,
qua hi m thm nhng cha chn nn nh hin nay. Gm li,
ng c i mi c bit. Ting oanh sc bm, nu c chm mnh
vo tim, l vo thi bui no ka? Ch nay, ch cn mt cht tnh
thng chn tht m l , hay ni vn-hoa, cn nhng g
nh gng nh qu, d lo d tn.
Ln thn cht chi
Ung cho mnh trt khng sanh con gi? Nu c con gi ln, lc
ny khng thiu chi r ng-sng la? Ni ci ting n t
sch h Vng, nay lc ra mt m cng lm ca hi-mn cu
r c-nhn, tn-s? M c sao m hc tr c n nh lng ny
qu ng vy c? Hay l sao Vn-khc chiu ca, mun pht
tng ri y? i-hc Vn-khoa c, i-hc S-phm c. Ti lui
khng ngt, m nh Vn-ng u c kp mi o mi no u!

Cn-th c, ti ham hc qu m! Mp l c, v ra trng by gi

phi lo tm b ly li sc ch! C mt anh l lc, lng-git-cpbng-hm-h, tp ht thuc phun nc ming pho pho; khin
nh li ai kia thu bn chc nm v trc! ch chi c con gi, t
chm thng ny!
Hc tr c n chi v nh thy, n mm thm v lu. M bit u
chng, nay ra trng thnh danh, n ving thy, trc thm ly
tho, sau xem nh xem ca, nghe ni lo c sch v xa nhiu
lm! Mt ngi n cy vit bi cho tp san ca y qun l. Em !
Ci ngh vit mn nh qua, ai cy th lm! nh tnh s-
nm xa, xin em c li. Duy nh cho, tin nhun bt rn rt v
sng phng nh! Khi mch lng chng cng c by nhiu! C
mt anh i bng xe Honda mi toanh, ni chuyn l php, con
mt a nhy nhy! Anh khng ni nhiu, cung knh v gy gn:
- Xin thy din-thuyt gim cho mt chuyn. ti:
Nm chc nm k-nim ht ci-lng.
1) Lm mai, kim v p cho n ? N ch cm n m ch. Thy
mnh t ng xa hai a n ko tay nhau lnh mt, khi tn
iu thuc thm. Ri con du b mt n trc, n nh ng mai
n ng b ng vi!
2) Lnh n gim, xa-nhe (signer) cho n c tin xi, m n cc
kh g? Bc bo lm m! Lnh n cho n ly tin mua xe mi, cho
mnh n bi, sut cn mnh l khc. Bng nh con n c khi, hn
mi, n li c m ra ta, ngi lnh n b trng ta xch m tn
tc ra, ku ln, nghe pht ght. Lnh n m n c chui thi phi
khng?
3) Gc cu y, va ni ti hai ch ny l c ngi ci, nh qua
tr mt dy: tip xc vi ngi trng thng m gc chn tro
cng ngng ln bn, ngi vch c phi ci cng (l cng ci,
cng thi). Gc cu y, tc l th tiu-khin lp xa: lm ci ngh
i by cu trong rng. Ti khng ni i bt cu hay bt c u
nh! Ngh gc cu phin phc lm: phi sm chim mi cho tinh
khn, sm by cho bn nhy, th b mt hai ngy cng toi, rng

r phi nng ngoi tri, la c ch no thun tin bn ph

trng trn, ly by ra gi, kim ch tt n np, chc cho cu
nh n bo n gy, gho cho cu rng pht tc xung thi ti m
cn x vi cu nh, ch cho hai con say trn, s git l dy thn
thng cho by sp, bt c con no, em v la chn k cng,
lp nng nhu tn s t ru , lp o b em ra ch, con no
mp gi cng hai ba cc bc l cng, cn con no tt m ging
hay, gy i gy ba, s dng nui cng thm tn la tn lng
son lc thip! Khng chi cng b ph my ngy cng toi, bo hi
nh v ch cm, con i xin tin ht tc! Gc cu, c-nhn chm
ngu s ba l thm phi. Nh vy m mi y, trong tp san
Constellation s 219 thng juillet 1966 c bi ni v ngh i sn
nh sn hnh l. Bi y nhan l la passion merveilleuse des
chasseurs-photographes (th vui k l ca nhng bc th sn
ph nhm), ti khuyn cc bn snh Php-vn nn kim mua m
c. Trong bi k chuyn my anh th sn gii ngh, thi ngh st
sinh git th, cc b v mng cha kp no, cc anh i ngh mua
my chp hnh ti tn vo rng lm tum lm hm np ch chp
nhng cnh l, rnh hai con chim h-h, hai con c th mn n,
ph bn nm ngy tri thu vo my nh bng con h c u
ym con h ci, nh con chim g bt rn v nui con, cng phu
cn kh bng mi ngh i sn v ti nghip cc b mng ht, v
cc ng chng cn b vng nh hn i ct bm sn bn. hay!
gc cu kiu mi l lm vy ?
4) n nh ngh thut cm chu th khi ni: cm chu y l
nh trng chu cho ht bi din. Li my ai khen? Chu t ? Kp
ht trong bung n x nho cho nghe m ngp. Gi mc dch! da
tru u phi ng cha g n m n khng dm nh. Ht kh c
rt hng m n khng chu cho m m mnh nh! Chu ri
rng ? nh lung tung, khng kho con m hng gh u cha
chi chi ng: Th d xm khng nn nt! nh lu b nnh
con Lu-Kim-nh! Bo hi mnh mua gh ngi y khng nghe
c cu no cho ng ng tin!.
Nhng theo ti, anh hc tr c i xe Honda i, trong bn ci ngu
c-nhn li, sao cho bng ci ngu tn thi m ti cho l ngu
bc nht, duy thi xa cha c nn khng lit k vo cu c-ng

bt h kia thi. V l ngh cm nh o v, din-thuyt khng

cng!. Nu cho php, ti ngh i cu kia li l:
Trong i c bn ci ngu: din-thuyt, lm mai, gc cu, cm
chu!
Nhng ai sn tnh hiu c, khng mun b ci ngu i lnh n
gim, xin c thm n vo on cht, cho s ngu thm nhiu.
Nhng cn mt ngu ty tri na l ngh vit sch kho cu. Ti
ci ngi din thuyt khng cng, ti li chn ngh vit sch loi
kho cu! m n nh xut bn, h xua hai tay nh mnh m
bnh dch vo nh. Thng tnh, h chu in v xut bn c ri,
bn ba nm cha c mt vi trm cun. C phi l ph sn c
i ng khng? Duy ly sch kho cu y m tng biu th i
thi anh em ginh git nh tm ti. M tng khng cng cha
. Phi cu xin thnh gio, v phi k h tn, h mi
bng lng. Cha ht, ri h lm mt cun sch, ch chi h chu ra
qun mua gim cho mnh thu hi i cht vn ling; khng u,
s tin y th h mua xng nht, ng tm cho c nh,
ly ch k cn thn. Ti ni y l nhn vi anh Honda! Ti t chi
s ngu din thuyt. Nhng nh anh m ti c quyn ny. Din
thuyt s vn nt cu . In nhn vo tp san l lm mt mu tn
v cho ai kia hng nc nht! Nn th ngu cho b, ti vit
cho xong tp kho cu ny. Ngh cho cng trnh cp ca cp cm,
su tp cp nhp - chy gic khng mt, ngt v hn nm chc
nm tri, khng l sau ny ly lm giy cun kn lim theo? V
mc du ti liu cn cha nh mun, ti cng xin vc vch
bi l trm trng hin bn c.

Ti bit g v gc tch ht ci lng

Ti c truy nguyn gc tch iu ht ci-lng nhng rt cuc
ti xin chu thua, vic lm qu sc, duy rn em ht ra y nhng
ti-liu thu thp c qu v mc tnh mun t nm sanh ca
ci-lng vo nm no ty mi ngi, ch ring ti, khi cilng ra i, ti cn hc trng tnh Sc-Trng, cha sc hiu
bit v ph bnh.

Lc y (li 1916-1920) vic i i y trong cc tnh min Nam

ch i bng tu thy v tin tc t tnh ny qua tnh n khng mau
l, d dng nh hin nay.
Cn nh by gi? V chng thi cuc hin nay cha thun tin i
iu tra ti ch. Nu ch ht chin tranh s i t ni tra cu li e
qu tr. y ti khng ln mt kho cu v ch xin tom gp cc
ti-liu ti gn gi c, trnh by ra y cho cc hc-gi chuyn
vin sau ny b tc nhng ch ti cn thiu st, ha may s tm
ra ng ngy sanh ca ht ci-lng. Duy khi i nghe mt hc-gi
din thuyt ti trng Quc-gia m-nhc ngy 18-12-1966, gn
nh qu quyt ci-lng sanh vo 50 nm trc, tc nm 1916,
c dp t l k-nim 50 nm ci-lng vo nm 1966 l va,
ti thy tc. Cho n nay ti khng dm ci vi ai c, m du
ci cng khng li, mt khi b Thng-tin nm y lm l k
nim 50 nm ci-lng ri. Ti khng qui tu cng cn cho ai
ra iu ci-lng. Nay ht ci-lng ang trong thi k c
dng v chuyn bin mi ngy nh my ni gi bay... Ai ai cng
m thch, ai ai cng v ngc khoe cng rng mnh ni trc. Ci
lm chi cho mch lng. Cn c theo sch v thu thp v nhng
li ca ngi ln hn ti ni li, v nu ti khng lm th bui s
khi ca ci-lng, l do s ngu nhin, s tnh c, l do lng i
quc m nn. Lng i quc ca mt s ngi b mt nc, c tm
li tri u ln cho tinh thn quc gia cn tn ti. Ngi min
Nam c ci hay l khi bit dng bo lc ch hi thn vo t, th h
khng dng bo lc. H c nn lng thng nc, chn giu
trong mt b ngoi lu lng chi bi... Thu y ta phi bit, bn
lnh kn ch sn cng khng va, vn rnh m ch dp lp cng
cho Ty... Nhng ngi c u c th k b lu y bt b, cn st
li ngi d d, ca c tha, li gi k n chi c bc nh lc
ng qun thm-t. Cng may thay n ca bi bc tht cng
chn, do h tm c mt mc ch cho cuc i. V cng do
, trong gii n ca, thy ngh ca mnh bt b khinh bc li
thm c trng vng l khc, nn thng t hp trong phng
cc nh kh gi, hoc ch hi nh tim ht tc, tim hay l th
bc, va trau gii ngh thut va tp ca cho vui, bt chc ngi
Php gi l nhc thnh-phng, dch ch musique de
chambre ca Ty ch ta lm g c phng c bit chi n?
Trc na, ti cc tnh Nam-k khng c gin n c nhc Vit,

ch c gin nhc l (t d Bc-Liu c Nhc Kh), thng dng

vo cc cuc m ma nh ho. Mi khi c m tang, vo lc canh
khuya, sau bui t bui tng kinh, thng cc thy nhc v thy
cha by ra i ch nh nu cho trng thc sng m, v
nhn dp y, h cng ha n, tp dt ca cho ng nhp,
nh con bun ng. Sau thnh thi tc, mi dp quan-hn-tang-t,
thm ch l mng tn quan, tn gia, khai bng, khnh h, m
gi, m ci u c mi h lun cho rm m. Ngi Vit tnh
d di khng hay king c, sau bui tng kinh khc k th ha n
m n bn vui cng bt chp, tha s vong nh s tn, n
cho ngi nm nghe chi nh thu sanh tin! Trc nm 1915,
cha c tnh no dm a gin n ca ln din trn su khu
cng khai. Tnh khi u vic ny c l l tnh M-tho, v danh
ting khng thua Si-Gn(1).V gin n ti-t ra n cho cng
chng i xem ht bng thng thc ch quy phim, y nh giou tung bn ht bi l gin n ca ng T Triu M-Tho.
Nghin cu n y cng ng lng, v ai dm chc ng
Triu th my? Trong quyn lun-n Php-vn La musique
vietnamienne traditionnelle son rt cng phu, tc gi l TrnVn-Kh vit rng: ng ni mnh l Trn-Quang-Dim (1853-1925)
(tr. 98); c rut l Trn-Ngc-Vin (trang 109); b ny thin-ngh
n tranh; 10 tui n gii ri v cha mnh l Trn-Vn-Chiu,
t By Triu (tr. 109).
Tri li, theo ng Trn-Vn-Khi, trong tp kho cu in rono
Ngh-thut sn-khu Vit-Nam Thanh-Trung Si-Gn xut
bn nhng khng ghi nm, tr. 58, th M-Tho li nm 1910 c
gin c-nhc ca T Triu l Nguyn-Tng-Triu ngi x Ci-Thia
(tr. 19).
Nh thy c ti l ng Trn-Vn-Chiu, trc lm trn vn-phng
v gc lp ti Chasseloup, th:
1) T Triu l cha ca c Hai Nhiu. ng thin ngh cy km,
nhng thin ti li lc th km By Triu, trng tn v cng MTho nh nhau. C Hai Nhiu, tng ca thnh-phng ti nh hng
Cu-Long-Giang v lm say m khch n chi thu y bng
bi Giang Nam m u bng cu: m m xun l m m
xun, nguyn ca ng Phm-ng-ng t ra.

2) By Triu, nm 1912 v hc trng Chasseloup, nhng ch hc

hai nm v thi hc k bi trng nm 1913. Lc vo trng,
Triu c ng Dim dy n km ri nhng cha gii. Sau nh
ng i H lm ngh gc ca trng, ng c chi n, nn Triu
thng ln nh concierge n chi v nh nng luyn tp thm
sn thin t tri ph nn Triu n cng ngy cng pht. V dy
T-lan, theo ng Chiu, th Triu tm ra ti trng vy. ng Dim
c dy ng Chiu n bn bi h. Cn C Ba Vin, c dy n
trng o tm n-hc Gia-Long, do ng Dip-Vn-Cng em v
(li 1915-1916). Sau C b tnh nghi lm quc s cng vi em r l
gio-s B, nn thi dy v trng o tm cng dp mn dy n
lun. Vic T Triu n rp Thy H nm 1910 M-Tho c th
ng. (Thut theo li ng Trn-Vn-Chiu v nghe ngy 13-5-1968
ti phng pht hu-bng Ngn-kh Si-Gn).
Rp ht bng thy H sau ch M-Tho. Nguyn i y c lo
Lopold lp ra rp Casino Si-Gn (rp y ngy nay vn cn
v-tr c l rp Casino ng Pasteur). Lopold by ht bng thu
tin, v chnh anh ta ra lm o-thut vi lp trc khi chp bng.
Thy H bt chc theo, mi gin n T Triu n n v ca vi
bn trc tm mn nh trn sp cao mi ti th t v th by.
y l li n ca trc cng chng v trn sn khu. ng thi
trn Si-Gn, nh hng Cu-Long-Giang trc ch Mi, ng LThnh-Tn ngy nay, mi chiu th t v th by cng c n ca
c nhc cho quan khch nghe v ung khai v. Nhng nh vy cilng cng cn phi thai ch cha sanh. Then cht cu chuyn,
theo ti, gm v do bn c-hi:
1) ht bi hoi, ht bi mi, cng chn tai tht ha nhm;
2) nm 1918, gic tri Ty, gi -Nht Th-Chin (1914-1918),
v khuya, bng Ty thng trn ngang, cho nn mng qu,
ton-quyn Albert Sarraut ni tay nhm mt cho php bn tr-thc
by ra mt cuc ht trc ly tin dng mu-quc hng vt
thng chin-tranh, sau nht c lng tin, bn ny by chnh
n bin ht bi ra mt ngh thut canh tn, ci lng khc.

4) C-hi him c v mt bt ng khc rt may cho tin v

vn-ha nc nh l ngi min Nam lp c sng tr, nhn
dp ton-quyn Albert Sarraut ni tay cho php lp hi lp gnh
ht, v nm 1918, bn Php gic dt, ng Sarraut mun cho
dn bn x lng qun vic nc v khng lm quc s bn cho
dn tha h ht xng, tha dp dn trong Nam bn trau gii
ngh n ca v a ti t salon ln sn khu...

Nay th hi ngi ng u cng bui

tin khi l ai?
Kh ni cho ng. Hay l mun ni t sai th phi di dng. S khi
nn k cng cho ng Tng-Hu-nh. K ngi c gan a ln
sn khu thit th, gy dng thnh hnh ht ci-lng nh ngy
nay li l thy Andr L-Vn-Thn, qu Sa-c.
Tng-Hu-nh.- n chi bc nht t Vnh-Long vo nm 19151920, th c thy Ph Mi-Hai, m danh Tng-Hu-nh, gi thy
Ph, v tng lm ph-tng t Vng (Vnh-Long) v gi Mi-Hai l
theo th hng trong gia-nh. Lc sanh tin, thy hay t chc n
ca tic tng, g, bi bc, lm thi, th. Kp nm c gic
1914-1918, thy t chc ht do quyn tin gip quc-tri, nhng
cha bao gi ln ht ti Si-Gn. Ha chng thy l ngi ham
do chi khp y, nn thy tng gh M-Tho ng m ti y
ch sng p tu ha ln Si-Gn, nhn dp c l thy
tng xem ht bng c n ti-t ti M, cng nh thy tng ln
ngi ung ru nh hng nh nh Cu-Long-Giang gc dEspagneAviateur Garros, nay l gc L-Thnh-Tn Th-Khoa-Hun, v nh
ti nh hng Thy By Phng gi Lng-Hu khch-sn ng
Carabelli, nay l ng Nguyn Thip, thy thy gin n ti-t,
thy chp bng bn v nh by n ca ngi trn vn nga v.v...
Kinh-lch Qun hay Hun.- Cng mt lc ti Vnh-Long, thu y c
ng kinh-lch Qun hay Hn. ng bit ch Hn nhiu, lm vic
ti Ta-n, thu y chc gi kinh-lch hay gi tt l ng kinh. S
trng t bi ca, thnh hnh nht l bn T-i On, thanh m
ng iu, la ch n n. ng kinh-lch (tn ng phi chng l
Trn-Quan-Qun?) tng c sng kin vo thi y, ngh ch ra mt

cy n km th cho cy nguyt cm c in. ng mun cho cy

n ca ng ku hn, c m thinh nhiu hn cy nguyt sn c.
Tic thay n ca ng ch ra, knh cng khng quen mt nn lu
ngy b b qun v khng ng nh quan im cng chng quen
nhn v quen xi. Cng tic thay nay cy n ng kinh-lch Qun
sng ch tht lc v kiu v cng khng cn li. Ch chi
cn th cy n y ng nhp vo vin bo-tng m-nhc. n
y mi thy nc ta cn thiu mt m-nhc quc-gia hc-hiu
(conservatoire national de musique) vy. V n bao gi mi c?
Phm-ng-ng.- Cng ti Vnh-Long, thu y, cn c ng Phmng-ng, mt thy n k cu t Vng, c thc danh cng
nh c thc ti, thin ngh cy n bu (c huyn). ng gc gc
Min Trung vo, sanh c hai trai, ly tn x t tn, mt
ngi tn Cn, mt ngi na tn Long, v ng ng ti qun CnLong. Mt bi ca t i in hnh, trong bi c cu: Nn ti danh
s ng-ng... chng minh v nh du bc u ngh n
ca ti t. Bi T-i ny c in trong b Thp ti-t xut bn
ngy 15-6-1915 ti nh in de LUnion, Si-Gn, v nh vy, y l
mt ti liu qu ch cho ta bit c l ngun gc ngh thut cilng bt u t nhng bi ca sn xut ti t Vnh-Long ny.
Nm 1952, ti c em bi ny ln ca trn i Pht-thanh Si-Gn.
Sng ba sau, chng ti nhn c ca mt v phu-nhn gi tng
1.000 ng ung tr. Sau r li phu-nhn l i-n ng TngHu-nh. Nguyn vn bi T-i y nh sau:
65. Tng thy Ph-tng TNG-HU-NH (Vnh-Long) sng tu vn
miu (T-i)
Vnh-Long tnh xa Thnh-miu quan th,
T khi tht th n gi
H t m khng ngi sa sang.
T-nin xui c mt chng,
Tng ng bn chnh hnh Bnh-Long

Qun lng Long-Chu

Hiu Tnh-Trai
Quyt danh l Hu-nh,
Thi n ra ti,
Tu c miu hn xa
Thm song ng a.
Tng-gia cm thnh xa
Lo ht lng sm tra
Bn dn mng cu nhn-ngha
Thnh-minh nay vng
Hng hu rc r
T linh tam ta
Bi cm ngi trc nc nh
o Nho chng ha
Miu mn tn bi ti ai
u khng ng ngy nay
C Tng-gia ra sc mnh
Tng ch ng thng
Bo b ngha tam cang
Tu miu vn an

B quan hi ai ai
Xin thng ngi ng lm trai
Cho sum vy trong bn b
Ch bung li cu thng k
Nm kinh du mt l nay tc cn
Nay Thnh-miu ri
Xun t cn noi du hng theo ngi trn
S, nng, cng, thng,
Khuyn bn dn nay r mt
Hiu Tnh-Trai ny
Cm ngha trc ng ng
Mch nc qun vng.
Bn bn mn mt xem
Cung vin tng khng thua xa
Anh hung, Tam hao
Rng thng lang hong thin cao
N no ph sao
Cng gip phc nh sau
Tng tng c cng phu

Hi ai ai,
Bt chc ngi hn l tu
am vng, v cha
Tri Pht u hu ton lon
Chng bng khuyn con
Bo ngha thng vi tin.
Nay Tng-gia lp chi vn mn
Nn ti danh s ng-ng
Mi ph ca truyn thin h
ng tng ngi i danh
Ngha y lu sau ngi Nho-o
Noi theo chc ny
Sau suy nn vn
Cm ng thng rng.
Phm quan ch l dn
C nc vui hi mt nh
Vnh-Long Tng-gia Thi-Thc tn tro
Tnh-Trai hiu, danh thnh ngn nm.
Nhng theo ring ti, ba ng nh, Qun, ng cng cha phi
l hu-t ngnh ci lng. Tuy tui tc ln, kinh nghim nhiu,
nhng ba ng cha c cng chnh thc em ngh n ca ln sn-

khu Si-Gn. ng thi lc y, trong Nam ang c mt lung gi

huyn b: lng i quc chi dy. Khng chng i na, v nh
vn khng li, khng lm nh khng chin c na, th ngm
ngm nu nung lng si thng nc. Ba ng nh, Qun, ng
c cng ngi t son bi ca ngha, ngi li a cc bui n
ca nh vy i khp mit sng Tin sng Hu, t t M-Tho qua
Sa-c, Vnh-Long. V nhn y l bi su tm v nguyn thy
ngnh ci-lng, ti xin dp mt bn ci chuyn b ngoi gi gip
Ty quyn tin nh gic c, v ch mn vi gng kn k nh
sau lm ci mc ch r s bin chuyn ca ngnh ht bi qua cilng.
1) H-Vn-Trung. Gng th nht l gng ng H-Vn-Trung t
Biu-Chnh cng cc bn ng liu lm vic cc ty soi-ph v t
s Si-Gn cm u l ng L-Quang-Lim, gi c-ph By, lp
ra gnh ht ht do t nh Ht Ty Si-Gn xung cc ch LcTnh, ht tung Gia-Long tu quc, Php-Vit nht gia (thu y
phi vy mi c v khng ni chuyn nht gia, th Ty khng
cho ht). Gnh ny din na ht bi na kch, xim y o gip th
mn theo xa, nhng din t theo tn thi, ni li sung r
rng cho d nghe ch khng ht Nam ht khch. Cng trong gnh
ny c cc k gi gia nhp, ti cn nh tn, nh Nguyn-VinKiu, ng-Thc-Ling, Nguyn-Chnh-St, Nguyn-ThnhPhng, thy Hoi, v.v... (ng Tng-Hu-nh c l cng c theo
trong gnh). V y l mt bng c khc:
2) ng-Thc-Ling. m 16 thng 11 nm 1919, ng ngThc-Ling, nhn i ngang nh Ht Ty ng Catinat, nh n
nm ngoi, vng ton-quyn A. Sarraut, anh em vn hu lp hi
ht khuyn cung quc tri ln th t, khi th ht ti rp ny
trong m 16 novembre 1918, m nm nay m ny li vng
tanh, nn cm xc vic c m lm bi thi nh sau:
Qu si gn h vin cm tc"
Nm ngoi m ny ht rp Ty,
Nm nay hiu qunh ngh bun thay,

Bn tung Php-Vit cn roi du,

Bn kp cm ca lc by.
Dp tt khin nn nhiu s l,
Lng thnh vn c my ai hay.
Xin ng bn trn cho Nhng c,
M mt ngn thu cuc ht ny
ng-Thc-Ling
(Trch quyn Vit-Trung tiu lc ca Nguyn-Thnh-Phng son,
nh in Nguyn-Vn-Ca, Si-Gn xut bn nm 1920, tr. 53)
Tc-gi c xem dp ht ny quan trng nhiu trong vic chn
hng ngh-thut nc nh, nn vit cu kt bi thi: M mt
ngn thu cuc ht ny.
Ti lp li na: cn c theo bi th trn y, vy th nh gip
quc-tri, nn ton-quyn A. Sarraut cho php lp gnh ht, v
tha dp t ta bn bnh trng ngh cm ca.
3) Nguyn-Thnh-Phng. Mt cng-s-vin khc na ca gnh y
l ng Nguyn-Thnh-Phng, thi-gia, k-gi, nghip-ch ln
Nguyt-Lng (Tr-Vinh), cn li bi thi nh sau, cng nh du
bui pht huy ngh-thut cm-ca bui y:
1) Tng khuyn quyn kch x, Qui -Lai -Thut:
Trt thng tri eo ca h-trng,
Nc non ln li khp qu hng.
By tr bn dng ngi thin c,
Gp ca mua vui khch t phng

Tm mn chung n n i-Php
Bn than ring chnh bui Tin-Vng.
Ai i c bit cho chng ?
Tru ln cng tiu chu ting thng.
(Nguyn-Thnh-Phng.
- Vit-Trung tiu lc, 1920, tr.54)
2) Vnh ht bi
Gng i trm thy ca ca cng,
Ngh kip h-du ngn ngm lng.
Son phn l li o kp c,
Nc non tr trn Tng-Phin chung;
Nng hi ua tha ti cao thp
Bi mt ghnh nhau pha nnh trung.
Oai th ly lng c nghip tm,
B-vng ri cng phi tay khng.
(Nguyn-Thnh-Phng.
- Vit-Trung tiu lc, 1920, tr.48)
4) Thy Hoi. Cng trong gnh ht quc tri ht tung Php-Vit
nht gia ny, c mt cng chc tn Nguyn-Vn-Hoi lm s to
tc Si-Gn, lc i ht ng vai cha Nguyn nh, ang ht k

ngi ni tr t trn, hi bo-chng Nam-k cy Nguyn-ThnhPhng son cu iu vn, cu y nh vy:

Nh ci bc trn, rng tit tng phu.
Thnh mng:
L vai tung chnh, v quc vong gia.
(Vit-Trung tiu lc, 1920, tr.55)
Tin y ti xin mch v ti-liu c, trong tp Nam-Phong s 19
thng Ging 1919 c hai nh:
a) Mt nh Phm Qunh chp chung vi L-Quang-Lim, ch hi
Khuyn-hc Long-Xuyn v chung vi Nguyn-Vn-C, qun-l
i-Vit tp-ch Long-Xuyn;
b) Mt nh na chp chung cc ngi c chn trong gnh ht
nhc trn y, di nh : Phng tung ca hi cc nh bo
Nam-k i din cc ni c-ng v vic quc tri nm 1918.
Gnh ny khi xung din ti ch Sc-Trng, ti c c Ba ti dt
i xem. C ngi khuyn ti nn lc b on ny, v c tn
dng mt bui nnh Ty; nhng ng v mt nghin cu, tm
hiu bui u ca ht ci-lng, ti li cho ti-liu ny l quan
trng nht, v y l then cht cho ta thy ngh thut nh che
giu di quc tri, lc quyn: nh lm th Ty khng ni g,
nn sau bnh trng mnh, cng ngy cng mnh thm na m
tr nn ngh ht ci-lng ngy nay vy.

Ht bi hay ht b?
Trc l ht bi, sau bin th ra ht ci-lng, v ny mm rt
mnh. Cc k-gi bui y, nh L-Hong-Mu chng hn, cho
thy c canh tn ci cch, bn chi b danh-t ht bi, va vit
trn bo va h ho xin thay vo v dng hai ch ht b th
cho ht bi, nh vy c v mi hn v tng u l ng ngha
hn.

Ci t-oan mi mi u thay i v dng ch khng nhm li

nhm ch cho n nay vn cha ty sch, v du danh-t ht
bi l ng, thnh thong vn cn thy hai ch ht b xut
hin di nhiu ngi bt ng n. y ti xin min bn, v ht
no li khng ra b? V cu th ca Phan-Vn-Tr vnh ht-bi:
Hn chi chng ni bi l bc (1) chng minh v trnh cho
ti khi ni nhiu.
S d ti nhn mnh v lp i lp li nhiu ln v bui trnh din
ht bi tn tin c tnh cch nnh Chnh-ph Thc-dn nm
1918 (16 novembre) l v ti thy y l ci mc r rt v vng
chi cho v rc cm ca da bm ni m n ln ln ra, ln hi
tr nn nghnh ht ci-lng thit th. Nay nhn xem b sch
kho cu Php-vn ca ng Trn-Vn-Kh La musique
vietnamienne traditionnelle,- Les Presses Universitaires de France,
1962, ti tra ni trang 90 v ngun gc ci-lng, ti xin tm tt
i khi, trong trang, tc gi vit c Ba nh ca bi T i On
Bi Kim thi rt ti nh thy Ph Mi-Hai Vng-Lim vo nm
1918 v ti-liu ny tc-gi trch lc bo Php La Dpche
dIndochine s 2739 ngy 21-9-1937 bi ca ng Nguyn-VnHanh vit. Theo ng Hanh, ln th nht din tung ht ci-lng
ti nh thy Ph Mi-Hai (Vng-Lim) l ngy 15-11-1918, k
i din ni Sa-c v Vng-Lim.
ng Nguyn-Vn-Hanh gn y t trn. Ti khng bit ng da
theo ti-liu no m vit rng tung Php-Vit nht gia do thy
Ph Mi-Hai vit, v ng ni din ln u ti Vng-Lim m 1511-1918. Cn c theo tp Vit-Trung tiu lc ti cn gi c v
bi th ng tr. 20 tp Hi-k ny (th ng-Thc-Ling) th tung
Php-Vit nht gia din ln th nht ti Rp Ht Ty m 16-111918. Cn ti-liu v vic c Ba nh ca bi T-i-On ti nh
Thy Ph Mi-Hai m 15-11-1918 v khai sanh cho ht cilng t y...- vic y ti khng chi ci, v vn ngoi s hiu
bit ca ti v nm 1918 ti cn hc trng tnh Sc-Trng nh
ni ni on trc. Duy ti xin mn php trch lc on sau
y do mt ng bn lo thnh, c Trn-Vn-Khi vit.

I. Lch-s ci-lng. Trc kia ri rc trong cc tnh Nam-phn

c nhng ban ti-t n ca trong cc cuc l ti t-gia nh tn
hn, thng quan, gi qui, v.v... Nhng khng bao gi c n ca
trn sn khu hay trc cng chng.
Qua li nm 1910, M-Tho c ban ti-t ca Nguyn-Tng-Triu,
ngi Ci-Thia (1) tc gi T Triu (n km), chn Qun (n c
huyn), Mi L (thi tiu), By V (n c), c Hai Nhiu (n
tranh), c Ba c (ca). Phn nhiu ti-t ny c chn i trnh
by c nhc Vit-Nam ti cuc trin-lm Php. Khi v, h cho
bit rng Ban t-chc c cho h n ca trn sn-khu c cng
chng n nghe ng o.
Ci -kin n ca trn sn-khu pht sinh t . Thy H, ch
rp ht bng Casino, sau ch M-Tho, mun cho rp ht mnh
c ng khch, bn mi ban ti-t T Triu n trnh din mi
ti th by v th t trn sn khu, trc khi ht bng. Li n ca
trn sn khu c cng chng hoan-nghinh nhit-lit.
Lc by gi, li nm 1912, chng ti tng hc ti tnh-l M-Tho,
c n xem. Cch chng dn sn khu cn n s. Ci mn bc
dng lm tm phong (fond), k c lt mt b vn, trc b vn
mt ci bn chn cheo. Hai bn sn khu c cy king xem
rm m v khn gi c cm gic ng trc mt ci phng
khch hng trung lu. Cc ti-t u ngi trn b vn v mc
quc-phc xem nghim-trang. C Ba c ca rt hay v bit cc
bi c-in. Nht l c ca bn T-i on Bi-Kim Nguyt-Nga
rt duyn-dng.
Bn T-i lp u:
Kim t khi thi rt tr v,
Cng ti my ham b vui chi,
Kim tha: Ti bt thng thi.
Con d no khng lo b cng danh,

Tui con cn xun xanh.

Ci n m cha, con cha p n, cha i!
y l mt bi ca i-thoi gia Bi-ng, Bi-Kim v NguytNga. N khi ngun cho cc son-gi t nhng bi ca c i p
cho iu Ci-lng sau ny.
Trong thi k y, M-Tho l u mi xe la i Si-Gn. Cc du
khch min Ty Nam-phn nh Vnh-Long, Sa-c, Cn-Th,
Bc-Liu, Rch-Gi, v.v... mun i Si-Gn, u phi gh trm MTho ngh mt m ri sng p xe la.
Trong s du khch c ng Ph Mi-Hai Vnh-Long l ngi hm
m cm ca. Khi gh M ng nghe c Ba c ca bi T i vi mt
ging gn nh c i p, nhng c khng ra b. Sau v nh ng
ny ra kin cho ngi ca ng trn vn c ra b. iu ca ra b
pht sinh t , li nm 1915-1916.
Qua nm 1917, ng Andr Thn Sa-c lp gnh ht xic, c
thm t mn ca c ra b. Kp c By Thng, Tm Cang, o c c
Hai Cc.
K nm 1918, ng Nm T M-Tho chuc ban ca-kch ca ng
Thn v sm thm tranh cnh, y phc, c ng Trng-Duy-Ton
son tung. iu ht ci-lng chnh thc thnh hnh t . Mi
tun gnh ng Nm T ht ti M-Tho ba m ri ln rp Eden
Ch-Ln ba m. Trong t lu gnh ng-bo-Nam ca c T S v
gnh Nam-ng-Ban ca ng Hai Cu M-Tho ra i. Trong c
nhiu o kp tr danh xut hin nh c Nm Ph, c By PhngH, c T Sng, kp Hai Gii v Nm Chu, v.v...
T iu ci-lng cng pht trin mnh v nhiu ban c
thnh lp:
Vn-H-Ban Ch-Ln, Tn-Phc-Nam Sc-Trng v S-ng-Ban
Long-Xuyn v.v... Ln ln iu ci-lng em trnh din TrungPhn v Bc-Phn v c ng bo cc ni i m.

(Trch Ngh-thut sn-khu Vit-Nam: Ht-bi, Ci-lng, Thoikch ca ng Trn-Vn-Khi, bn rono ca Thanh-Trung th x
Si-Gn, khng nm in, trng 19 v 20.)
Bi ca ng Trn-Vn-Khi rnh r, y , khng ai chi ci c.
Nhng y l thin hi-k nn xin cho ti tip tc. Ti c su
tm bi T-i-On Bi Kim thi rt. Thu cn i hc, a no
cng thuc nm ba cu, nay gp hi li, ai cng xng thuc,
nhng khi ca th th qun u qun ui. Ngi trong iu, hoc
ba hoc ch nhng ch qun, nn khng ton bch. Tin y ti
xin php mt lp u, mt lp xang di I, mt lp xang di II, v
cha trng ch lp xang vn v lp hi th, anh em no cn
nh xin b tc v gi cho ti xin mt bn vi.
Bi ca BI-KIM THI RT, iu T-i-On
Lp u.
KIM t khi thi rt tr v,
BI-NG mng nhic nhn tr
Trch KIM rng ham b n chi
(bn khc: Trch sao chng ham b vui chi).
KIM tha: Ti bt thng thi
Con dm no khng lo b cng-danh
Tui con cn xun xanh
n m cha cha n.
BI-NG nghe
Ting n non vut ve khuyn KIM,
Thi con nh, ng khuya sm vi cha.

Lp xang di I.
Na m va lc canh ba
Nghe trn lu kia ai than th
KIM mun tng trong duyn c
Bc ln bn thy
Mt trang m o,... x my.
Tc b ri chng ci,
KIM khen nhan sc ai ty (... ai hoi)?
KIM gi mu ct ting ho
NGUYT-NGA ng bn lun so o
Nghe ting ho, gi vui ng dy
Chp tay cho thy (ct ting cho thy)
Chng hay n chi y?
Lp xang di II.
KIM phn l bc thang my
V nh nghe cha ni li
Rng sn lng c nui mt gi
Sc khuynh thnh li thm bit phi
Lng y s m

Hm nay mi tng.
(trng cha trng chp lp xang vn v lp hi th. Lp xang
vn. Lp hi th. )
Ngy nay vic c trn 50 nm c nh li, ring v tnh Sc-Trng
l tnh la go nhiu v c nhiu tay kh khi, chnh nm 1918 c
thy Cai-tng Hu K-Sch, mt mnh xut 40.000 ng bc
quyn quc-tri k th t (1918) git gii nht, lm cho tnh ScTrng c tn ng u s cc tnh Nam-k mua quc-tri nm y.
Ti li nh cc nm 1915 (k nht), 1916 (k nh) v 1917 (k ba)
t chc v khuyn khch lc quyn, ti ch Sc-Trng vn by
cc m c bit ht bi ht ti nh lng, duy nm 1918 (k t)
mi c my ng my thy Si-Gn xung ht tung Php-Vit
nht gia, Gia-Long tu quc. Nm trc, ti nh r, c gnh ht
bi C Ba Ngon Ch-Ln xung ht ti ch Sc-Trng, v nm
y ng Ph Tham bin Nguyn-Ph-Qu c i mt gnh ht khc,
c c Su Sn lm o chnh, n ht chung ph lc v hai c
o, c Su Sn lm m v c Nm Nh lm v kp kh TrnNht-Chnh, i p nhau trn sn khu thi din ti ngh: o
vn (Su Sn) lm m chng nhic cay nhic ng nng du l
C Nm Nh, c Nm ti non hn ht khng li, ch cn nc khc
tht tnh, m i! m! m i! Khn gi u mi lng, ti cng
cm lng khng u v trch thm ngi trng tn vi ti sao qu
c. u ng manh nha m ht cng t y!
ng Hai Kh (Bc-Liu). Nu phi k cng u, ng lm hu-t
ci-lng na th sao li khng k ng Hai Kh Bc-Liu? Nghe
u ng sng li nm 1915, n vi chc nm sau, ng bn
Thun-Phong tng bit mt. ng Hai Kh au c x, ngn tay co
rt v ngo-ngoe rt kh. Th m ng c ti ring, khng ai bt
chc c. Ai mun th ti c n nh, ban u ng gi mng
cho xem, ch thy trng, kn, chp cha tr tr trong y, th ri
khch ra ngi salon, ng Kh chun v mng, mt mnh n, ri
bng nghe trn b c nhc khua ng c tit tu nhp nhng y
nh c c bn nm ngi ha-tu: trng x, kn thi, n ko -e,
chp cha lng-tng-xa, cc vic u do mt mnh ng Nhc Kh
(Nhc-sanh Kh) iu khin. Khng ai bit ng lm cch no m
c nh vy, c ngi lm tng ni rng ng Kh nh trng

bng ngn chn kp li, nhng cn tay no n, ming no thi

kn, ri phng la, chp cha khng phi t nhin n khua mt
lt c? Qu l diu thut, v dt bit ngi nghe li t ai ci
hn.
Tr li Trn-Vn-Nhiu Rch-Gm (M-Tho). Tnh ti khng chu
ni ci g ni mt ln v a tr i tr li. C ngi trch nh vy l
lm cm, nhng trch th ti chu, duy ti thy ni lm vy m
nhiu ngi nh, nn tt ln ti vn khng cha. Ti c n
ving ti ch, m ng By Triu, trn m ch r rng Trn-VnChiu, sanh nm 1897, mt ngy 10-7-1931, tui va 34. Sao
ng Tri sm cp thin ti? Con ng l Trn-Vn-Kh, nu khng
c chin tranh, t bn ny, mai mt danh ti. Nay ng Php,
tin-s vn-chng vi lun n kho v m nhc c in VitNam (la musique vietnamienne traditionnelle, les Presses
Universitaires de France) v tng lu din v lm thm danh VitNam khp tri u. Ch xng ng ca ng l qun th trng
Quc-gia m-nhc Si-Gn. ng c ngi em l Trn-Vn-Trch li
chu chn vi ti hay trong x v nu chu xut dng ca ht, ti
dm chc, cng nh ai, t na khi ngho.
Trn-Ngc-Vin. Ti xin gp cht ti liu v gia nh nh ti-t vn
s By Triu. B Trn-Ngc-Vin l ch, nay m chn gia hai m
v chng em trai By Triu ti lng Vnh-Kim. B t th ngy 25-81944, th 60 tui. B tng lp gnh N-ng-Ban M-Tho. B
bit ca v s dng cy thp lc ti mt. B tng lm cch
mng, khng s vo khm, v c nm cm t nhiu ln. ng
v gii m-thut v vn-ha, b c cng o to mt m o cilng v ngi li lc ting nhc i khng ai khc hn l c
Nm Ph.
Nguyn-Tri-Khng. Cu ca Kh v Trch, ngi ny cch nay
trn bn mi nm vn i ti v k ti nh em t, y l ng xtrng cu, Nm Khng, Nguyn-Tri-Khng, t trn ngy 6-101962, th 78 tui. Cc ti-liu v ch trn m ch, ti c v
chp bui i Rch-Gm ngy 4-4-1965. ng Khng n cy c
tuyt diu v thi tiu rt hay. Lc sanh tin, ng c t bi ca
Ty-chay chi-noa, ti c chp bn phn tp II, nhng tp ny
cha t in ra sch. ng cng thng xung phong vo nhng bui

ha tu ngha hip. Ti Rch-Gm ti cn bit v tng nghe c

Nm Chung l o ht bi xut sc ng thi vi ng Dip-VnCng v vua Thnh-Thi. Cng vi b T Bn, c Nm Chung l
hai c o tin bi ngnh ht bi, cng nh c Nm Nh gnh b
Ba Ngon, cho n nay cha c ai thay th v snh ti bng.
Nm Chung, T Bn, Su Sn, Nm Nh, Ba Quyn l nhng o
ht bi sanh ra c mt lp ri khi tn, khng ai thay th.
chng minh lp sau mun ni ui lp trc, ti xin c vi t d:
nh c Kim-Cc gnh Nm Chu l nh c Cc, v By Thng
gnh thy Thn; v t-ni, Nm Sa-c, tc danh Kim-Chung, l
nhc c Nm Chung x Rch-Gm.
Phan-Hin-o, Tn-Th-Tng. Nhc li, T Triu, c Ba TrnNgc-Vin, ng Nguyn-Tri-Khng u c cng ln trong bc
u ngnh ci-lng x M-Tho. Ni chi ng, Rch-Gm gii v
nghip cm ca, cng d hiu, v xt ra y l qu hng nhau rn
ng Phan-Hin-o. Trong b iu c h kim thi tp ca
Nguyn-Lin-Phong (nh in de lUnion Si-Gn xut bn nm
1915), tr. 39-40 c vit: ng Phan-Hin-o, ngi tnh M-Tho,
thi u tn-s, hnh trng thanh lch, tnh nt thip lip thng
minh, lc ngi ra Hu hc c-nghip, th c hc ng iu n
Hu cng nhiu, n khi thi u ri, vua ban c, bin, o mo cho
v vinh qui, ng t lu, quyn ngi c-hc-chnh ti tnh M, tc
thnh mn ng ngi, lc nh nc li thu th Nam-k, ngi
vi ng Tn-Th-Tng toan b ra gip vic nc vi Langsa, hai
ng cng nhau tr chuyn ly lm tng c, ri th ngi ring
ngh phn mnh lm sao khng bit, ngi tr v lng Vnh-Kimng tc danh l Ch-Gia, ngi bn t t, cn mt mnh ng
Tng gip vic nh nc lm ti c-ph-s (1). Lp sau ng
Phan-Thanh-Gin, duy ngi vi ng Tng l vn hc phm hnh
c ting, thn ho trong su tnh c t bn cu ht rng:
Lp sau Thanh-Gin ting n,
L Phan-Hin-o vi Tn-Th-Tng.
ng thi nho nh vn chng,

ng thi thi ph tt ng diu cng.

ng v thc ti Kim-ng,
ng ra gip nc bng ng tng tri,
Mt cn mt mt trn ngh,
Ngn thu gng tc Nam-k danh nho.
Thi rng:
Ni du vn-tinh rng v son
Ri ro thi th ting khng trn;
Ci b ch mi lm vun qun
C bin n xa ngh ho don
Tri k my li ghi bng nh
D i mt gic nn hi ngon.
Khc n Lu-thy tri dng bch,
M ging km tranh iu Hu cn.
(tr. 39-40 iu C H Kim Thi Tp, Nguyn-Lin-Phong)
Nay ti cng khng ng nhn ni chuyn n ch x Vnh Kim li
ko ra chuyn ng Tn-Th-Tng v ng Phan-Hin-o. ti
mun nhn mnh rng ngi Ch-Gia, Rch-Gm hc n c cn
bn, c gc gc, v hai ng Tng v o c ra hc nghip ti Hu
v c th nghip n ngoi y. Chuyn theo Ty b ra ngoi, phi
nhn nhn hai ngi c cng em ngh-thut n vo truyn b
trong Nam. Nht l cu Ba Tng, ai ai thu y cng bit ting, n
chi ht xch, n ch, bc bi, t tng ng nm , v bnh
sanh l ngi bt c ch, tuy u Ty m gip bn, cu nguy

nhiu ngi, v trn i chu ngho khng tham ca hi, cha

chc ngi khc c nh ng. Cn ti n v lm thi-ph th khi
ni.
Lc nh ti c nghe khu truyn cu dn-diu ny:
Nc Nam c bn m-miu: NGN c, THIU v, TAM tiu, DNG
n.
Theo sch kho cu Trn-Vn-Kh dn trn, tr.107, Dng v Tam
u l thy n nhc-s hu danh thi trc ca t Hu.
Lc, L, Sang, Ngha. Trong tp Ca dao ging lun ca ng bn
Thun-Phong, (-Chu xut bn, tr. 77) c cu:
ng-Nai c bn rng vng: Lc ha, L ph, Sang n, Ngha
thi.
Trong bn ngi, Th.P ghi Ngha l Bi-Hu-Ngha, son tung
Kim-Thch k-duyn (1). Theo ng bn, cu y xa v ln n
ng Bi-Hu-Ngha ln sao? Cho ti hi: Lc, L l hai ng no?
n nh Sang, c phi chng y l Phng-Hong-San, tc-gi
tp Bn n tranh xut bn xa nht, t nm 1909 (nh in PhtTon, Si-Gn) v ha may duy c ti cn gi c mt bn ti
nh. Theo l Sang y phi vit khng G, nhng t Nam-k vo
i y cho n nay cng vy, San v Sang vit ln xn lm, xin
hiu cho.
V cho php ti bn rng ra mt cht: nu nhn nhn PhngHong-San n gii, th cu ny nn hiu mi c gn y, li nm
1915 thi v li nm ti bit c ng Ngha khc, rt gii v thi
ph, nguyn l gio-th dy ch Nho trng trung-hc M-Tho, c
li mt v i, cha ai i c:
Hng-V khc Ngu C, ng cu Hng-V! Tn thit ca ng l
Trnh-Hoi-Ngha, dng di Trnh-Hoi-c. ng c dch b truyn
tu Qun-Anh-Kit ra quc-ng bn, nht in nm 1907 (cng ch
nh ti cn mt b!) Nh vy trong cu th ta bit c hai ng,

cn hai ng Lc, L na cha bit, th cu tr li cng cha dt

khot.
Tr li tm hiu hu-t ci-lng l ai, xin cho ti nhn mnh v
ghi cng cho ng Andr L-Vn-Thn, v ng Mnh-T Trng-DuyTon.
ng trc l bu gnh, ng sau l thy tung bt h. L-Vn-Thn
l mt cng-t qu Sa-c, n chi kht ting, dm xi hn thy
Ph Mi-Hai, thm c tui tr hn v thuc nhm tn tin c
hc nhiu nm ni trng trung-hc Chasseloup Si-Gn. Ra
trng, Andr Thn c i lm c tu coi sc mt chic tu thy
ca hng Ty chy ng t Hu-Giang ln M-Tho gi
Messageries Fluviales. Sau thi lm v quanh nm lu lng
chi bi, thng cng cc thy n v cc danh-ca i t nh cc
i-in-ch quen t tnh ny qua ch n, t chc ca ngm n
ch. Sau kinh nghim v dn ln bn lp gnh v a ln din
trn sn-khu Si-Gn, rp Modern, ng dEspagne (sau ti s
ni r hn).
-Vn-Y. Cng t tung c n , vit cu ca kh khi, n ni
ngang tng iu bi Hnh-Vn T Hi ni on trc, li l cng
ca ng Mnh-T Trng-Duy-Ton, mt nh cch mng tng vi
ng -Vn-Y (cn sanh tin) theo ph Hong-thn Cng-, lulc qua ti c-quc, dc lng xin vin tr tnh vic chng Php,
nhng vic bt thnh... n y ti khng vi kt lun v xin
nhng cng trnh tm ngi khai sanh cho iu ci-lng cho hc
gi c ti liu y hn.
Nay ti xin tm tt nhng g ti bit:
a) Rch-Gm (Sm-Giang, M-Tho, cng gi Vnh-Kim, Ch
Gia), ngh n bit t ng Phan-Hin-o, Tn-Th-Tng du
hc t Hu v du nhp ngh n vo Nam;
b) Bc-Liu, c ng nhc-sanh Hai Kh, thin ngh nhiu cy
n v ng l ngi Minh-Hng, tng th gio n Tiu (TriuChu) ti mt p nh c gi u g t vt. Nh pha iu
Tiu nn ch ra iu Vng-c Bc-Liu sau ny.

c) Vnh-Long, trc c ba ng: Tng-Hu-nh, Kinh-lch Qun,

v Phm-ng-ng, trau gii nghip cm ca khng cho mt gc;
d) Si-Gn, c nhin nhiu ngi bit n, nhng ch n salon
hay n nh hng cho khch ung khai-v, trong s c NguynLin-Phong v con l Nguyn-Tng-B, gi T B, l ngi i dy
n khp lc-tnh nhiu ngi quen bit;
e) Sa-c, thy Andr L-Vn-Thn lp gnh xic pha ci-lng,
c ng Mnh-T Trng-Duy-Ton l thy tung, t nhiu bi ca
i quc.
f) cch vi nm sau, gnh thy Thn r (r nm no ti khng
bit) duy nh
Thy Nm T, Chu-Vn-T (M-Tho). Ngy 19-3-1922 ti cn c
xem Si-Gn rp Modern, ng dEspagne, thy Thn em
gnh ht ln din ti y, hiu Cirque Jeune Annam. Khi
gnh thy Thn r, th M-Tho c thy Chu-Vn-T gi Thy
Nm T, vt xc gnh ny, r ht cc ti-t v chuc lun tung
tp ca thy Thn ri lp gnh ca mnh. Thy Nm T em gnh
ht ln din ti Si-Gn ngy u, k 1922, l 12-11-1922 chiu
theo t chng trnh bui ht ti cn ct gi trong h s (ti-liu
s 203 trong phn ph-lc, tp II). Gnh thy Nm T vo nm
1922 c ln din ti Si-Gn v cng din trong Ch-Ln, ti c i
d xem, v lc y ti r kp o gnh thy Nm T l do gnh
Andr L-Vn-Thn sang qua, khi r gnh. Nh vy, theo ti, ngy
ra i ca ci-lng, nn tra tm khong gia nm 1918-1919 ch
n nm 1922 l cht. Theo ring ti, c l trc nm 1920, v
nm y (1920) bn anh em hc trng M-Tho i ln trng
Chasseloup-Laubat u c trong tp bi ca nhng bi bt h ca
Trng-Duy-Ton t: Bi-Kim thi rt, lo qun ca bnh tm kh
chin, du-cha-quy chin v.v... Nhng nay hi li anh em u
phn vn bt nht. Vy cn tra cu ni xut x, hi li nhng
ngi cn sng st Sa-c, M-Tho cho chc. Ti khng mun
ni nhiu v khng mun ln mt hc gi. V cng v th ti
la nhan sch ny l tp hi k ca mt ngi m ht vy thi.
Nay ti nh g th vit ny, khng cn trt t cng khng cn g

b luyn cu vn, y l ti ni sao th vit vy kiu mn m

bui tr d tu hu. V gnh thy Thn, khi din Sa-c hay
Vnh-Long (?) ti cn nh v cn hc trng tnh Sc-Trng cha
c i xem. Duy khi ti ln hc Si-Gn vo gia nm 1919, v
nh khong nm 1920-1921 g , ti c hn hnh c xem
gnh xic Andr Thn din ti rp Modern-Thtre ng
dEspagne c (nay l ng L-Thnh-Tn), rp ny sau d ra ct
ph lu, xm c-l Mac-Phsu, nay l ch nh bo Chnh o v
nh xut bn Gi Vit (thut theo li ng Thun-Phong). Thy
Andr Thn nh ni l con nh giu x Sa-c, bit n chi xi
ph nh phn ng cc cu cng-t lc tnh, cn kinh doanh
lm n ln c s sch th zro. Thy hc Chasseloup Si-Gn,
nhn lc y thy gnh xic Hu-K Harmstrong-circus (c xung
Sc-Trng v ti c i xem din vi Ba ti), thy bn xic Hu-K
ht bc, th thy ny bt chc, v Sa-c qu nh t hi anh
em by ra lp gnh ht xic.
Ho-Tng-Thng-Cang, c Cc, c Thon, c Mo, c Marguerit
Tn,- v.v...- Trong gnh i khi c thy Ho chuyn luyn bp tht
v biu din v (nhy dy, nho ln trn u), thy Tng (LngVn-Tng) lm tr o-thut v thy Thng, thy Cang, lc y u
l cng-chc k lm bn trng tin s a-ht, k l em ng ks (Lng-Vn-M), u b s lang bt k h, i y i ,
phng ng sang, n cm nh hng Ty (bungalow) v hnh ngh
mi l, i dy, nh u, nhy vng la, ca ht n ch, khe ru
sng qu!! Ti khng dm chc vic xy ra nm no, duy ti nh
c tng tn mt xem gnh thy Thn din ti rp Modern.
C Hai Mo. Nhn dp l c ngh hc, ti ra trng, mn phng
ti khch-sn ca ng Trn-Quang-Nghim nm xa li 1919-1920
ng dEspagne, mt dy vi rp Modern.
Ln u tin ti ng gp mt tin-n trn-gian. Tra hm y,
ti i n cm tim ri v phng nm ngh. Bng c ai y mnh
cnh ca phng, ca li khng kha. Thy ti lunh qunh v n
mc qu s si, mt ging ci trong-tro chm dt bng hin
ca tin-nga: c Hai Mo, o nh u v i dy gnh thy Thn,
nhn chy kim con chn n nui st dy, c qua phng ti...
m li ti i xem ht thy li ngi tin bui ban tra, nhng

nay bn thun hng st da, c ang nho ln trn u, khin

hn va ti bay theo bng c v hnh dng c, mi my thng sau,
khi v trng vn cha nhp xc, m no nh m ny ti chim
bao v khi cn lt sch cng thy hin hnh mt m-n nhan nh
ngc. Chnh m ny, ti c xem thy Tng ht thut, trong
bng ti ni c thua g lo Lopold, v c Mo nho u th khi
ni! n lp giu Bi-Kim thi rt, (ti chp bi T-i, tng
cng nn chp ra y lun bi Bnh-bn vn, lm ti-liu; bi
y nh vy:
Tc ti thay, con thi rt tc thay
Phi thi ti thi tr con ni chi
No hay u c lo thi tin:
Ai nhiu tin hn th tn ng cao!
Con khng thm lo nn mi rt ngay,
Tn-s-xu con th khng u!
Mua danh vng, con mng chi trng
Xin cha ma hn cng ng gin chi con!
Cng danh v khng cng bng,
Th con cam vc ci cy cho xong,
Tic by lu hng ha ng cng,
Tng chim ni khoa u kha ni,
Ti con c thua mt no?
Ri xung thi kha thi lo tin,
Con thy vy em d thm ght

Khng thm lo mt xu na cha!

Rn khoa sau, th mun danh,
Ch em tin em tin mi danh
Th con cam chng chu cha.
Nm nay v thi khng u,
Ch hi sau hu ot th-khoa.
(bi s 137 trong tp m ht s II).
Bi ca ny, s-t v sinh-vin trng Si-Gn lp 1922-1923 khng
ai l khng thuc. Thm ch ti quartier europen, ti Ty lai cng
bp b hc ca. C mt ng hong-t Cao-Min cng l l ca bi
Bnh-bn vn Bi-Kim thi rt. Khng bit t nm no v ai t,
nhng hp dn gh, n nay ca li cn git gn nh bn nm
chc nm v trc: vn mi v vui, thm rt bnh dn v rt ging
min Nam.
Tr li m ht, sau lp xic, li by mt lp tung ca ra b: dn
mt b vn t, bn tm, c chng king xanh bn gc, ba thy
n khn en o di, ngi k n tranh k n km, k khc thi
tiu, cho mt c o hay mt anh kp, ng hay ngi ca ra
b, khi nhc tay ln khi h tay xung.
m ti xem din tung Ty-Kiu gp T-Hi (xem bi Hnh-Vn
Mt yng hng... chp) cha phi l dp u tin ti c d
khn iu ht mi c ca ra b ny. Lc ti cn hc ti trng
tnh Sc-Trng, ti c d xem bn k ht quyn tin gip
quc-tri chng gic c, nhng nm 1915, 1916, 1917 v 1918.
Ba nm u ti nh tnh nh cy gnh ht bi C Ba Ngon trn
Si-Gn xung din, c c Nm Nh xut sc trong nhiu vai
tung c bit va thin ngh lm Trng-Phi oai v, va lm o
Lu-Kim-nh m miu, duy nm 1918 mi c gnh ht ca my

ng my thy din tung Gia-Long tu quc. Nay ti r li c ba

giai on nh du bui phi thai ca ci-lng:
1) t 1915, bt u ch v t bi ca mi, thay nhng bi c
t nm 1909 (tp bi ca in ch quc ng xa hn ht l tp Bn
n tranh v bi ca Ch bt PHNG-HONG-SANG, dit par
INH-THI-SN dit PHT-TON, vente et rparation de bicyclettes
et vente de livres en quc-ng, in ln th t, SAIGON, Pht-Ton,
Libraire-Imprimeur, 55-57 rue dOrmay. Ngoi ba ngy xut
bn l Janvier 1910, nhng trang trong li dcembre 1909.
Trong tp c nhiu bn n v bi ca. Nu tp 50 nm m ht
bn chy, ti s in tp nh gm cc bi ca nhng nm xa nay
khng u cn tng tr; t 1909 n 1916.
2) cng li nm y, c l l n nm 1917, ra i gnh thy Ph
Mi-Hai Vnh-Long v gnh Andr Thn Sa-c. Lc y c
phong tro bt chc theo Ty, cho rng nh vy mi sang, con
ci t tn c tn Thnh ng u Andr, Philippe. Ti Sa-c
c hi lng hu la tn l Sadec-Ami v c l l theo ging
Ty l Sa--ka-mi. Thm ch iu ca ra b li b mt du v
c nghe nh carabeau.
Va ri, ti gp mt thy c gc gc Sa-c c c cho ti
nghe cu lin do ng kinh-lch Hi tng cho gnh ht thy Thn
khi lm l khai trng, trong cu c cc tn nhng kp chnh
Tng, Thng, Ho, nhng khng nh son nm no:
Cu y nh vy:
LNG cao TNG mu khai h-vin,
THNG t anh HO th s v.
Cu ny ca ng Nguyn-Vn-Cng, gio-s dy v trng
Chasseloup-Laubat c cho chp nhn i lnh lng hu tr.
3) n nm 1918 c gnh ca c-ph By v ng-Thc-Ling
lm bu. Gnh ny do my ng my thy ng tung v t
rng khng phi chnh thc ht bi, nn la danh-t ht b

gi, khin v sau du iu ht ny cht nhng danh t ht

b cn tn ti rt lu v khin nhiu ngi lm ln v dng
thay cho danh t ht bi chnh cng.
Cc iu ca ra b, ht b v ci-lng sau ny u chu nhhng cc bui ht nhng k bi trng do cc trng trung-hc
Taberd, M-Tho, trng tnh Sc-Trng di thi ng c Ty
Franois Gros dy v tp ht theo kiu ht Ty-phng, sau ngi
mnh p dng qua iu ht mi, trc khi t tn l ht ci-lng.
(ng Franois Gros b bnh bi hai chn, nhng dy rt gii. Ti cn
nh mt nm bi trng li 1913-1914, ng dy ht bng ting
Php, c mt cu hc tr lp nht ht y ht Ty, rt c hoan
nghinh, v cu y l Trn-Quang-Cnh, khng ai khc hn l cha
ca kp Hu Phc ngy nay ). Chng ta khng nn vong bn
v qun n cc nh tin bi, phn ng l cc gio-s trng
Php, c sng kin du dt v dy cho ta bit mt ngh-thut
ht ca khc vi iu ht bi thi y. Tnh Sc-Trng tuy b nh
nhng o to rt nhiu o kp ci-lng danh ting. V vic xy
ra lu qu ti khng nh r lm, nhng nh mi mi vo nhng k
bi trng nm 1920-1921-1922, (ti ln hc t thng 9 nm
1919), t trng Si-Gn tr v x, mi k ti u c xem tp
tung ht ci-lng trong xm nh l pha sau tri lnh M-t. y
l bc s khi ca gnh ng thy thuc Trn-Vn-Minh, lng y
s ti. ng Minh hc thuc H-Ni v. ng gc gc M-Tho,
cho nn ti nh nhn mt dp no ng v x thm qu hng,
ng gp c hi xem din ci-lng. Bn v Sc-Trng, sn tin sn
th lc li sn thy ngh mi d ht bc, ng bn lp gnh. Gnh
ny ly hiu l g ti khng nh, nhng thy trong tp Nghthut sn-khu Vit-Nam ca ng Trn-Vn-Khi trang 20, thy
vit Sc-Trng c gnh Tn-Phc-Nam, ti nh t l gnh ny.
C Ba Nhn, Hai Nh, Ba Tho, By C, kp T t (Phm-Thu). Gnh thy thuc Minh din c i ba nm, lm khng li
cc gnh khc nn dp, trong gnh ti cn nh cc c o, nh c
n tn: Nh, Tho, C, nhng tri nht l c Ba Nhn, sau i
gnh Trn-c v thc sm v bnh ho lao. Bn phe kp c anh
c, hc tr lp nht trng tnh, anh giu tnh kh v duyn
dng, tng c tng lai nhiu, ng u s khng c th. Mt
kp cha pht v cn mai mt l T t Phm-Th-u, v sau l

kp nht ca gnh Phng-Ho. T t c ngi anh l gio-vin

dy Bang-Long (Ging-Nc) qun Long-Ph (Sc-Trng). Nh
anh nui dng v cho n hc, nhng t c nghip T nn thi
hc sm nhy qua ngh ca-xng. Cho n nay tng kp
Thnh-c cha hn ti v ngi ca hay nht vn xng t Trn nhc danh mt thin ti sm khut, mt ngi sao rc r
nay tt v cha c thay th.
V thy tung ca gnh thy thuc Minh, c n ba ngi: ngi
lnh vai o-din l thy T Quc, lm y-t trn dng ng tnh
l; ngoi ra c ng gio Quyn v ng gio Trn-Tn-Chc trng
nom t cc v tung, c hai cng dy trng tnh Sc-Trng,
ng Quyn dy lp t, ng Chc dy lp nh, c hai u hc vn
uyn thm. ng Chc, thy ca ti, l mt ngi hc rng, gii c
Php-vn v Vit-ng. T d khi ng son tung Chu-Mi-Thn ly
th, khi ng t t v, ng vit nhiu cu ng nghnh. Ti nh
bn Vn-Thin-Tng, cu nht v l Chu-Mi-Thn k t th
vu... v trong mt bn Hnh-Vn khc, ng li vit: H ly t,
v.v... R rng l ng lt v chuyn t vn ca Php cu Je
soussign, etc..., ng cha? C nhin nhng bi ca ca ng Chc
v ng Quyn t, m nhun vn-chng, tic thay ti khi y
i hc xa nn khng gi c bi no lm k nim. Anh em
ng hc vi ti, nh ai c, xin lm n cho ti xin mt bn vi.
C Kiu, By Cnh. Cng trong gnh thy thuc Minh Sc-Trng
c c Kiu ca kh nht. y l thn mu ca kp Hu-Phc ca
gnh Thanh-Minh Thanh-Nga. Trong gnh v gin n c trngta Cnh (Trn-Quang-Cnh) l c thn sinh kp ti danh HuPhc. Cu By thin ngh cy v-cm, n bn Vng-c iu c
khng ch ch v cng vi thy By Thng dy trng B-Tho
(Thun-Ha, Sc-Trng) chuyn mn cy mandoline, l hai ngi
u tin ph nhc Vit qua n Ty ch Sc-Trng thu y.
Trong khi Sc-Trng c ng thy thuc Minh lp gnh th ng
thi c nhiu gnh khc c lp ra, nh ti chu-thnh M-Tho,
c:
Ton-n-ban Trn-Ngc-Vin, trong gnh o to c mt ngi
sao rng r l c Nm Ph.

Gnh ng Hai Cu. Tng ng vi gnh C Ba Vin, c ng ch

l th bc l ng Hai Cu lp trc gnh ng-Bo-Nam, ri sau
cho r v lp li gnh Ti-ng-Ban, v vic ny xy ra M-Tho,
nn ti khng bit rnh lm. Trong gnh c kp Gii l pht mau,
y ha hn ri li mt sm. Trong tp Nhng mnh tnh Nghs ca S-Tin, Chn-L, H-Ni xut bn, 1952, trng 135 c
on vit cm ng, ti xin chp y nguyn vn:
Ni n y, T t vo m rng ly ra mt tm hnh cho ti (STin) coi, ri ni: - y l hnh anh Hai-Gii, mt kp ht c
nht v nh ca sn khu ci-lng Nam-k. Ngi chim c
tri tim c Nm Ph ln u tin v du dt ngi sao rc r ny tr
nn mt c o c ting tm lng ly.
trong ti mt hm din Tham ph ph bn anh Hai Gii v au
nng khng th ra trnh by ti ngh c; khn gi la , bt ch
gnh phi khing ci thn hnh khng kheo, vi b mt nhn nh
ca anh ra sn khu cho xem ri mi chu ngi cho n tan, nu
khng h s i tin li.
Anh lm trn s mng mt kch s tin phong, cho ti noi theo
tm gng xn ln.
Khi anh nhm mt xui tay trt hi th cui cng, sn-khu min
Nam mt mt kch-s hy sinh tn lc vi ngh. C bn ng
nghip bi ngi cm ng. Nht l C Nm Ph l ngi au n
v cng, v trn ng i, khng nhng hai ngi d dang st
cnh nhau ngm hoa thm c l, m cn thiu mt i tri-k c
tm hn yu ngh thut hn tnh i. C ku tri gim t ln s
vo chic quan-ti ph che mt kip ti hoa bc s m tng
lai cn ha hn nhiu vi H-trng.
Than khc chn ri, gi mun ghi li mt k-nim chua xt
nhng ngy chung sng vi ngi kch-s i ti, c v trn mt
quan ti rt t lng ca ht bi Vn-thin-tng B-L-H m lc
sng anh Hai Gii tp luyn cho C.

Ni xong vi cy n km, T t va n va ca Vn-Thin-Tng

lp I cho ti nghe nh sau:
V tnh kia, ci thn sanh sao ng cay?
Thng thay! ng khi gian trun, bng khung trong lc chia
tay, ym ly nh cng chng,
V tnh nh hn vi, nn mi sanh ly;
a nhau bt tay dn d, n lc c l ngi c ngh ti cht
tnh To-Khang?
Tay dng chn ny hm nay, khuyn lng nhn, vng lng rui
dung vo n nc Tn,
Cch ni i, bc nh vc thm rn d,
Lo trong khi, qua o i ngang gnh chp chng,
Qua n chn, sm th nhn t my hng, cho hn, ci iu m
lnh dng no,
Thit thm thit thng k nh ngi trng
Thit rt bn tm lng,
Xa xi lung thm cho chng, lt bi hng dy thn...
Ca dt, T t ni: - C ca xong bi ti va ca, mi cho php a
quan-ti ngi yu ra chic xe tang ln ng vnh bit.
(S-Tin. Nhng mnh tnh ngh s, tr 135-137).
Nay tr li k tip cc kp hu danh trc c trong gnh ng Hai
Cu, cn qu anh Nguyn-Thnh-Chu, Tm Mo (nay M-Tho) v
Ba Du. Anh Du ny, chnh ti c nghe anh ht. Ngi ta n lc
M-Tho, m no khng c Du, khn gi i tr giy, ly tin li v
cch ca c bit ca anh: anh ca l nh lt rau, chy ua vi n,

nhng khi ting n dt l cu ca ca anh n n phong phc.

Nht l vai Mnh-Lng n nhn, anh lm coi rm lm (sau Nm
Chu c th vai ny nhng khng bng). Nay Du ra Bc, ni
nhiu v anh khng tin... Ti xin nhng cho cc v c cu x MTho b tc on ny, m ti cho l quan trng nht, v s nh
du bui phi thai ca ngnh ci-lng m nhau rn xut pht
vn t y, cng nh cc tay rng ct, Nm Chu, C Nm Ph,
C By Phng-H u c y. Mt iu cho n nay ti vn cn
tic l tuy ti c hc trng ln Chasseloup-Laubat Si-Gn,
nhng ti cn tham, ao c mun c hc Vit-ng vi cc thy
dy quc-vn trng trung-hc M-Tho , qu ng NguynKhc-Hu, Nguyn-Duy-Tm, v.v... Thy dy ti Si-Gn l ng
Nguyn-Vn-Mai, tuy dy tt tnh, thng ti nh con , nhng
lng ti c mong mun c hc vi ng Yn-sa Dip-Vn-Cng,
khi y thi lm quan Hu, lui v lm gio-s. ng c bng t-ti
i Php, li lu thng Hn-t, ng dy trng trung-hc
Chasseloup-Laubat n kha 1919-1920 th v hu khng dy
na, thit l ng tic. My ln bi trng ti i ngang M-Tho
n tu thy v Sc-Trng v thi gian eo hp v tin ti khim
khuyt, ti khng c tr li y hc hi v ngun gc cilng, sau ny khn ln th qu mun.
Nm 1919 ln hc trng Si-Gn, mt v khng c ngi bo
lnh -thnh (correspondant), hai l nh Ba ti cng con cho
tin b ti kh ri rng nn mi cha nht hay ngy ngh l ti
u xin ra, mn phng tm ng nm th n cm nh my
ung nc phong-tn Si-Gn.
Trn ch. Ti c mt bn hc c, trc cng hc tnh Sc-Trng v
c gia th hn ti nhiu nhng sau sa st, cha m mt, anh Trnch b ci, bn b hc v nhy qua tp ht. Trn-ch c tng cho
ti nhiu b truyn Tu n nay ti cn gi lm ca qu, v nh n
xa, li 1919, mi ln ra trng ti u kim anh lin lc, t h
tiu, tch c-ph, rt l tng c. D u anh sut ly tnh langbt v sut cht na ti nhy trng khng bit tr nn kp
ht hay khing rng v dn -co!
Gnh ht Tn-Thinh. Anh Chn ch theo gnh Tn-Thinh, trc khi
gnh ny kh v tu s-nghip ch Sa-c th ng ch

Cu-ng-Lnh ti nh mi mi nh l mn ph tp tung
ng Kitchner (nay l ng Nguyn-Thi-Hc), vic ny ti
khng dm chc (1) v anh ch vi ti thng hn gp nhau khi ti
qun nc khi ti trng B-Ngh -Hu-V (nay ng HunhThc-Khng) v c anh bn chung, Tng-Thin-Lng, hc y,
hoc trng dy thu ng Mac-Mahon (Cng-L) m bn
chng ti, anh Chn, hc vi ng Georges Bois, v cng ngh v
m-thut.
T Long, Nm Phi, Hai Thin. Ti nh ba anh kp Long, Phi,
Thin ny u l bn ng gnh vi anh Chn ch. Anh Chn cp
vi mt c o ht sau ny ni danh ti sc mt thi v khi c
danh ting ri th b ri anh Chn ca ti v Chn ch lc lc thng
ti, tp hoi m khng pht, ch ng vai ph lm u ng lc
lm chu cho v lm n soi chm u, chm mi ch Chn chn,
sau bt bn theo cng-t bt i n nem trn Th-c v b
anh Chn ti khng cht n tnh.
C Hai ng. C Hai ng, c b tc hoe hoe, cc bn gi tc
, ng tung Tu rt n n, c ci ging khn khn, khao
khao ging th, (nhiu ngi m c v ging ). B li c c nt
mt lai lai, mi cao mt sng, v ci mt Le Mur (Ct-Tng), o
qun mt mu, khi ht g lt, khi c-ph-sa, thm lai ng qun
c thu ren i cc, lm cho c tng v p khng t. Sau c
ly chng giu c Sc-Trng, ri thi ngi tr li sn-khu
mt thi gian ri lu m cht nm no ti khng nh.
Vn-H-Ban, V-H-Ban. ng thi vi gnh Tn-Thinh trong ChLn c gnh Thy Mi Vui, lm vic S Cnh-st, trc lp ra
gnh Vn-H-Ban, sau tch ra gnh th t tn l V-H-Ban
chuyn v tung Tu.
Gnh-Phc-Cng. V sau gnh C Ba Ngon l gnh ht bi,
giao li cho con trai l ng Nguyn-Ngc-Cng (mt cui nm
1945) cng gi Cu T Cng lm ch. Cu T bn lp thm mt
gnh ci-lng t tn l gnh Phc-Cng. Mt mnh hai v:
bn ht bi l chng C Nm Nh, mt thin ti bc mng trun
chuyn, bn ci-lng l chng C Nm Ph, a tnh. Gnh Phc-

Cng lc y s trng din tung Tu, c bit nht l tung X

n Bng-Qu-Phi, trc kia do gnh Vn-H-Ban sng tc.
By Nhiu, C Nm Ph, C Ba Lu. Trong tung C Nm Ph th
vai Bng Qu-Phi n non mu m tnh t bao nhiu th C Ba Lu
xut sc trong vai b ch Thin-Kim by nhiu, thm kp By
Nhiu ng thi xun tr, th vai Tng Chn-Tn mui mn, lm
vua m nh vy n b khng ai ght. B ba ny qu c mu
ngh-s, cho n nay ht li tung y cha ai b kp.
Ti qun, vit na tp m cha xng tn! Ti khi cn nh, l
con ch l th bc, c my ch th Ba ti nui trong nh,
nh ch Hai Yn, dy ti r r my cu T-i-On Gia, Hn-gia
x-tc i di, Khin nn ng-Trc hng thi..., sau anh T,
anh Hui, anh Siu dy ti qut l n c-huyn v thi ng tiu.
Nhng tri khin ti hc khng nn thn cy no, n th ngn
chai ngt, ng tiu th ch thuc my cu u bn Bnh-bn vn
Liu tn liu xng u, mun chi mo m s au c...u. Sau ln hc
Chasseloup ti vn mang theo cy tiu v c ti ti, cm nc
xong t trong nh n ra, h nghe thi cu liu tn liu hng no
th bit lin c ti . Sau ti i qua hc nhc Ty, mi chiu
th nm thay y phc tim tt, trnh giy php ra ca, m cy vcm (sau b Th cp Thnh-M-An, Sc-Trng( leo ln lu khch
sn Htel de France, ng Catinat, hc trn bn nm vi gio-s
nhc kim thy gc lp Sersot, khi ra trng chuyn mn ko vcm vi cu b ko xe, xe ko b! n chng ti thi hc i lm
vic cng cn n, (nh vy m ti quen vi ng Nguyn-TriKhng, anh Ba Hu v anh T Thnh...), nhng khi i t tc n
cm thng ni tim th bc ln ng Bonard (L-Li) b ch
nh l bc Nm Hy nho ti B my c s n my hay sao m
tp ni th Vn-Tin, ni v Bi-Kim, thi ng tiu nh thng m,
n c huyn nh thng ui? Mun nh tao lu di, tt hn
hy bn nhng th i, S. ? Ti vng li Bc Nm ti v t
y ti thi hc n, cng rt may cho thnh gic c bc anh em
chung nh chung xm. Tuy vy ti cn gi mi mt tnh quen t
nh l ti a thch v c tm su tp nhng g ti mua c,
dnh lu vi ht bi v bi ca. Ti ring cc ti-liu v ht bi
mt khi khc s ly ra nghin cu, nay ti xin k ra y nhng
sch him c ti thu lm v bi ca t trc. Nh nhng tp

nh ny m ti c bit theo nm theo th t, nhng bi ca c

c thng-hnh v lu dng trong gii ti-t min Nam, c
th k khai trong tp hi k II c l ti s in sau nu bit c
ngi cn dng v mua, ch nay in bt t e n m khn.
Sau y l nhng bn n v bi ca t nm 1909 n nm 1915,
Si-Gn v lc-tnh, nhng ai c c ch quc-ng vn mua
v v thng n v ca trong nh nhng bn ny. Ti sao y nhan
sch lm ti liu:
Bn n tranh v bi ca
Ch bt: Phng-Hong-Sang
Edit par inh-Thi-Sn, dit Pht-Ton
Vente et rparation de bicycletteset vente de livres en quc-ng
In ln th t
Si-Gn Pht-Ton, libraire-imprimeur 55-57 rue dOrmay Janvier
1910 (tr. nh li vit Dcembre 1909)
Qua nm 1915 r ln in ra mt lot n bn tp bi ca, m theo
ti, tc gi nhng bi y khng bin danh tnh li, ngoi tr
vi bi nh k thc nn ra tn c, nh bi c cu Ti nay
danh-s ng-ng c ni on trc (tr. 26) hoc bi T-i
Lc-Vn-Tin c cu:
Ty-Minh xem truyn tng, Thanh Phong t ph r rng (tc
gi l Thanh-Phong); hoc bi T-i khc: Nay ta ngi huyn
Tn-Ha, Hun-Trai t t tnh Hong (tc gi l Hong Hun-Trai)
v.v... k d tuy tp T ti t, hay l Thp hay Lc ti-t
v.v... l phn bit cun ny cun n, ch cc tn h ngoi
ba thay son gi u khng ng s tht v c khi ba t cng
cha bit chng, t nh ng ng-Tin-Nhiu, ng ng-c-Li,
ng ng-Nhiu-Hn, v.v. v v.v. chung qui, theo ti, l trchlc-gia hoc xut-bn-gia khng tn thit. Trong phn ph lc,
Hi-K tp II, ti cn thn cho chp li cc bi ca ti c, v
y l nhng ti liu c gi tr nh du mt thi-i, cc nh su

tm, vit tung c th cn c vo m xt bit c ng tin

trin, nt bc ln hi nhng rt vng chi ca -tng v cch
thc ca ngi lp trc t bi ca t nhng nm xa, m bn
in ch quc ng xa nht, theo ti l bn in ln th t nm 19091910 ca Phng-Hong-San, trc ti tm cha thy bn no.
Di y ti xin ghi li theo cc tp in, nhng bi ca c c.
Ti ch bin chp nhng ta, nhng cu u mi bi cho bit. Khi
no cc c-gi cho ti bit c s ngi yu cu, ti s in
lm tp Hi-k II.

Tr li bn phim
Trong nm tn c 1946 ti Sc-Trng, ti chy v dn gia-ti v
rung Bng-xa-mo (Bann-Thmo) lng Ha-T (Sc-Trng) bn v
khng hao mt vt g; ri thng 3 nm 1947 ti b s nghip chy
mnh khng ln Si-Gn v lun trn ny cho n nay, gia-t tnhuyn u li nh ca Ba ti v cng l nh ca cc em ti
nay ch Sc-Trng.
Trong khi vng mt, ch lc mt ba tp bi ca nh, sau ti tmkim mi cho n nay vn cha gp li v theo ti ba tp y kh
quan trng v vit vo lc bin chuyn, vo giai-on gay cn ca
ngh cm ca trong Nam ang chuyn mnh:
1) Bn n km ca Nguyn-Tng-B. Tp th nht, mt, l tp
bn n km ca ng Nguyn-Tng-B, gm li hai-mi bi ca
dy n km xut bn trc nm 1923. Lc nh, ti tng bit mt
ng Nguyn-Tng-B khi ng th cm thi xung ch Sc-Trng
ngi dy n. ng trng ngi, dng dy mnh khnh p trai,
u tc en huyn, nhng tc bi theo xa hay ct ngn nay ti
khng nh chc, tnh phong lu lun lun thch ngm xi-g, khi
khc ht thuc bao xanh Bastos th khng ct u y nguyn
tra iu thuc trong ng t bt nc v thnh thong gt g va
dy n va nhp ly c-nhc sec. ng dy cho bit v ha n
nhp c mt bn T-i, ng nhn cng nm ng bc, trong
khi y cm nc n ti nh ngi hc n, v phi nh cung
phng sang trng c ru Ty c nhp v vo nh! Nm ng

bc lc y khng phi nh, thm cm nc hu h nn ngi ta

ngn... hc khng bao nhiu.
Nguyn-Lin-Phong. Nguyn-Tng-B l mt phong-lu ti-t, dn
Si-Gn, con ng Nguyn-Lin-Phong, tc-gi b iu-c h-kim
thi-tp, in nm 1915. ng Nguyn-Lin-Phong cng l tay n
danh ting nh Nguyn-Tng-B. Nm ng B xung Sc-Trng c
truyn ngh n tranh cho Cu Hai Nguyn-Vn-Vinh, cu xtrng, i in-ch lng Ha T. Trc khi v Si-Gn ng B
li cho Cu Hai Vinh vi gi by chc ng bc ln, mt cy tb thng trc nguyn cy mc rut, mt ng ng c ln nc
thm en, phm ton ng, u n chm di tuyt kho, tic thay
v sau cy t-b qu ny khng bit v tay ai, ngy nay mt trm
ngn bc c th kim c ch cy n t Nguyn-Tng-B kim
mt khng ra. ng Nguyn-Vn-Vinh hc c ngh n ca
Nguyn-Tng-B v sau c truyn li nh anh Bnh l bn hc
ca ti lc nh. Bnh cht nm no ti khng nh. Cn Cu Hai
Vinh, v sau lm rung tht bi, gia-nh suy vi, Cu Vinh mt, v
con ly tn, s-nghip tiu iu, cy n mt tch, tht l rt ung.
2) Tp bi ca ca Mnh-T Trng-Duy-Ton. Tp th nh mt l
tp bi ca ca ng Mnh-T, mt nh vn v nh cch mng c
u c. Gi tp sch l ba cc bc, nay ng ngn vng. mt
v khng ai c cun khc li cng tic nhiu. Ti nh li l cu ca,
vit rt hay, rt hng. Nhiu bi rt in trong nh-thp-t hiu,
ton gng hiu-t, thanh quan, v c n , nh bi h y bt
nh h t ngi n b chng cht v h n, con cng cht v cp
x, th m vn mi x hc y. c Khng i ngang hi sao
khng di i x khc khi nn cp, b tr li: y c quan
thanh. S h khng bng s quan tham nhng. Mnh-T tin-sinh
tng sinh sng Vnh-Long, ng thi vi cc ng Phm-ngng, Trn-Quang-Qun, tng vit v lm ch-bt bo TrungLp l c-quan Vit-ng ca t Php-vn lImpartial.
3) Tp bi ca ca Nguyn-Trung-Hu. Tp th ba mt l tp
ca ng Thun-c Nguyn-Trung-Hu. ng l bn tin bi. Sau
ti c gp ti thi-x Diu-Tr ca ng Din-Hng v b SongThanh, gc ng Th-Khoa Hun v Nguyn-Du Si-Gn. Ti
gp li Thun-c mt ln na trn Thnh-tht Cao-i Ty-Ninh.

Ti cha hi v tp bi ca, c bit u ba gp Ty-Ninh cng l

ngy vnh quyt. Ti nay cng tic tp nh ny, nh trong y, vn
chng chn lc khc hn nhiu tp khc. Thun-c l mt thi-s
c ting min Nam, mt c-s c o hnh, mt ngi i-quc
chn chnh tng lm thi v chia nm cm t vi nhiu bn nh
Trn-Vn-Hng...
Nay nu cho php ti lm cm tm tt chng rt di ny, gi
gip ch cht no trong vic mai sau mun tm manh mi nm
sinh ca iu ht ci-lng.
Ti s k li y v xin cc bn tra cu k li gia nhng nm
1917-1921, v nh thy t 1909 (xut bn tp n tranh
Phng-Hong-San) ch n nm 1915 l nm r ra mt lc lin
tip bn tp dy ca ngy: 12 juin 1915. 18 bi ca Lc tit, ngoi ba v mt c huyn, mt kp m cy km, mt n
cy c v ba c ca. 15 juin 1915. 19 bi ca thp ti-t, ba v
mt kp thi tiu, mt c, mt g sanh, mt go, mt c n
tranh, mt c km, mt c n t-b, mt c n c-huyn, hai
c ca. Trong tp ny c bi tng ng Tng-Hu-nh, mt bi i
Ty vi cu Min-np-xng, quan tham-bin... v.v... y l nhng
bi thng dng hn ht trong iu ca ra b v sau. 16 juin 1915.
21 bi ca, tp T ti-t: hai c, ca, v n tranh; hai n
ng: km v c. Hai-mi-mt bi gm Trng-Phi th c thnh;
tch Thoi-Khanh, Chu-Tun; - T-Hu chc cm hi-vn; B-Nha
T-k; o-vin kt ngha; v chuyn Ty-Kiu; nh vy l linh
ng lm, va bit tch c va bit chuyn nay, c bi t ci ghen
ca n b, bi khc k gn ln chuyn -ph. 29 aot 1915. 19
bi ca ton bn t-i, nhan Bt-ti-t, ba v mt kp n
c, mt kp n go, mt c n km, mt c n tranh, mt c
t-b, mt c c huyn v hai c ca. Tp ny ti cho l quan
trng hn c v do nhc s hu danh Nguyn-Tng-B son v c
tn hn hoi. Trong tp c : truyn Tu tch Phi-Long tr th
cho chng, chuyn v Ng-Vn-Thiu b tn, tch Tng Thi-T ty
tu st tng (trm Trnh-n), Ngu-Cao to m khc Cao-Lng,
ton l tung tch bn ht bi c din, nay ph vo bi ca, n
khuyn noi gng xa, lng ngha kh, lng u i qun vng...
Mt on mi, vit ra bi ca ngha bnh dn: coi l chnh-chung
gp mo, n b ghen...

Nm 1915, c ca chp, c ca thnh phng; cha c ca trn snkhu.

Mt iu cht xin dn: mun bit r nm no sanh ra ht cilng, tng nn iu-tra li k nhng chi tit ny:
- Thy Ph Mi-Hai, Tng-Hu-nh c lp gnh ht khng v lp
nm no, u?
- B Trn-Ngc-Vin lp gnh N-ng-Ban nm no? Dp gnh
nm no?
- ng Hai Cu, ch l th bc, lp Nam-ng-Ban nm no?
- Nm no, ng lp li gnh Ti-ng-Ban?
- Gnh ng-Bo-Nam v Nam-ng-Ban l mt hay hai gnh
khc? Gnh no c trc?
- Gnh Thy Nm T c t nm no?
- Gnh Tp-ch-Ban Tht-Nt (Long-Xuyn) kp chnh l By
Nhiu lp nm no?
- Gnh Tn-Thinh-Ban?
- Gnh Vn-H-Ban?
- Gnh V-H-Ban?
- Gnh Phc-Cng?
- Gnh Trn-c, Cn-Th?
- Gnh Hunh-K?
- Gnh Phng-Ho?

- Gnh Thy thuc Minh, Sc-Trng?

Cc ti-t hu danh cn sanh tin nh c: Phng-H, By Nam
(Si-Gn), Su Ngc-Sng (Vng-Tu), Thanh-Loan (ngoi Bc),
Thanh-Tng (?), Marguerite Tn o gnh Andr Thn (VnhLong)...
V cc anh: Ba Vn (cn i ht), Duy-Ln (i pht thanh), Nm
Chu (Si-Gn), By Nhiu bn qun nh Ph-Ha ng TrnQuang-Khi, Nm N (?), Tm Mo (M-Tho); T Trang, mt,
Tm Danh, Ba Du, cn ngoi Bc, ngoi ra khng nh ht v
khng k xit...

Chng II - Bit bao nhiu ni by nhiu

11-11-1922, nhm th by, l nh chin Php, hc tr ngh hc.
Ti xin ra trng v ti li ti i xem ht gnh thy Nm T t MTho ln din ti rp Modern, 212 ng dEspagne c.
Din tung Kiu, lp Thanh-Minh to m gp Kim-Trng (xin xem
chng trnh ti cn gi, chp ni phn ph-lc, Hi-k tp II,
trng 410, s 203).
Qua ti th by 25 thng 11 cng nm ny, gnh thy Nm T ln
Si-Gn na, din tip lp Ty-Kiu kt duyn cng Bc-Hnh
(xem Ph-lc, t chng-trnh s 204). Cch t lu, gnh thy Nm
T ln Si-Gn din na, cng ti rp Modern l rp thun tin
nht -thnh thu y. Khi ni l ti cng tm th ra xem cho
c. V ti xem kha hai m ti th by v cha nht mt
th tung Trang-Chu mng h-ip (chng-trnh s 205).
31-3/1er-4-1923. C mt m khng bit 31-3 hay 1-4 nm 1923,
c quan khch n xem cht rp, v trong s ti nhn bit c mt
C Ba Tr l hoa-khi s Mt i v mt ngi n ng sn
sn, hi ra l Su Ng, vua c bc ng thi. Ti ch l mt
bch-din th sanh, n thng by 1923 mi ra trng, thng

chn mi lm ngh co giy tp s, nhng vi mi-chn ci xun,

sn tin trong ti, v li cha m th xa, ti trn quyn xa dm
ng v thm thung: Hn na i H bt u t . S d nay
ti nhc tn hai ngi Ba Tr, Su Ng, l v, ti xin nhn mnh,
ci-lng bui y rt lin quan vi nhm c bc v nhm chi bi.
Ch c nhm bc c tin nhiu, n chi nh nc chy v
thng cung cp gin tip cho ca-s hai phi. im c bc cho
tin cho gi, cm nh chu tin xu m li hn v tuy cng thua
m vn chp git bc ht cht no cng tay, h t dm r ti
ci y s xi quy. im ci khng giy li dnh tin nui c,
trc m ht bi, m thng L B p trai, nay m kp ci-lng
Tit Giao, trong tn tung ot ngc tn thi, c Me Ty, c t
thi ln lt thng Ty thng chng bt lc mua vui thm vi trai
tn, kp c sc. Thm ch, ci vi ci, cng hc nhau c v mt
m n trn qun nem Th-c ti vn gp n cng-t Su
Hng ch o H. i n nem lt na ca ring v din li ring
tung Nguyn Thnh-Tn giu vi n tha tng Lch-Qun-Ngc
(tung Mnh-L-Qun gi trai).
T Lung, Chn Tng, Nm Hy, T Mu, T Nhn, Huyn c, Su
Nhiu, Su Ng, ti u bit mt, k th t chc xung ghe ln i
n tm nghe n ngoi sng gi mt, k mi ring c X. v nh,
kp trai th sn c T Nh, c Su Hng, a xe i do mui, t
mnh cm li, Delage, Hotchkiss... Ring ti v bng b c ba
Tr khi d mt cu: bn thy thng thy k n lng bao nhiu,
ai thm... sau ti gp li, c dp cng khng thm li, tr a!!
Mun bit r cch n chi thu y, khng ai bit rnh hn anh By
Nhiu, v lc anh cng b mi, cng c c mi v ti xin php
anh By cho ti trch ra y bi anh vit trong bo Bui Sng
ngy 1-2-1960 nh sau:
Cch y 48 nm (1922), lc ti cn l kp vn i ht cho gnh
Tp-ch-Ban Tht-Nt (Long-Xuyn); nh cp c ging ca
T-i on pha xun ca kch-s tin-phong Hai Nhiu, qu c
v bnh lao hi 1924, kp chnh gnh Tn-Thinh ng vai quan ba

trong v ca kch Bch-Tuyt kin trinh ca hai c son-gi LmHoi-Ngha v Nguyn-Quc-Biu, ging ca ca anh Ba L dy
cho nhiu kch-s thu y...
Hi thu y, u cng thch nghe T-i on ging xun nn
kp Hai Gii (M-Tho) c ci tn vang lng khp x.
Ti b ti c m nhm nn cng c nu cao tn tui trong vai
Chu-B-Ha trong v Chu-Trn phi ngha ca c son gi Mc
Qun Nguyn-Trng-Quyn (xin li khng phi khoe) ca T-i
xun trong lp m m khc cha nn ngi ta nu tn ti l Gii
, Gii troa g g ...
Gnh T.T.B. mon men ln Si-Gn din ti rp Modern-cinma
ng dEspagne (L-Thnh-Tn by gi). Sau ri m din v
C.T.P.N. ti rp Modern ti c cu T Lung, cu Hai Mn v vi
cu c v phong-lu, nhng tay bc kht ting, v tn hutrng rc ti xung chic Si-Gn th lu bu xung ln n
nhu. m khng nh m no, c trng sng phn chiu trn
mt sng Si-Gn, thy nc tung tng nhiu t sng a con
nhp nh ln hp... thy nhc u. Ri ting n nh ting
thp-lc ting tiu rao ln nghe r rt vo von bun o ! ! Th
ra y cuc i chi thuyn h t chc hn hoi cho ti
thng thc ging ca ca anh Ba L.
Nu bn khng bit anh Ba L, m bn cn nh kch-s Hai Nhiu
(Tn-Thinh) ca ging xun T-i on mt su mt mi vi Ba L
th li nhc ny khng ngoa v cng khng lm sao ti t cho
ng nhng ging trm bng du dng, pha xun, ai, o, on, l,
l ngn, l vng cu, l trm ngn di c ht mt cch ti tnh,
m anh sng ch trong cc bi on thun-ty c in.
Anh khng bit n mt cy no ht, anh t cm song lang v
nhp tht chc khng trt mt li. Ti ci l anh ng ca, anh bit
cy n no chinh dy hay ng tiu sai bc, anh ku ti t ni
ngay, m khng b qua mt ch ca mt nhp no c. nhc vi
cu ca T-i-on bi cht chng... ti ni c!

Than th than t rng tri dy! - ging th (un ngt) n rng

(ging un trm) n ch tri dy (xung ph v trm).
2. Ra v ly a chu my, hai ch ly a v chu my bng ri
trm, ci iu ca c bnh trc tht ti.
3. Cnh dim i chng an thn, cu th ba qu ti trong ci
ging na xun na o thm hai ci .. v d: Cnh dim i
(l) chng an thn. Cu th ba lm ti ni c, c vi ging
tht l l v hay khng ch ni. Nh ti nghe Hai Nhiu ca
ging ny cu th ba km Ba L xa qu, mc du ca Ba L
truyn li cho Hai Nhiu. n lp xang di, anh ca mt cu dng,
ngha l dt ba cu xang di, mt cu anh chuyn hai ging, tht
xut sc, tht l mt thin ti. T Thch, T t v Tm Tha cng
c ging ny m km rt xa. y cu dng T-i: Sng sao thc
vy du rch mt manh em cng cn th (chuyn lun) sng sao
(thm) thc vy, du rch mt manh anh cng cn th.

Khng th vit c nhiu ging trong hai cu ny. Ri lc anh

hng, mun kiu chi, cng cu dng anh li thm sng sao a thc vy, du rch mt manh em cng cn th h h h h h
h h. Trong by ch h h, anh cho by ging chuyn theo cy
n kht nt. Ti ch lc u. Anh truyn nhng ging ca on
pha xun, ai, o, l v.v... trong cc du sc, nng, hi, mi du
anh un nhiu ging qu hay, truyn li cho ngi th nht l
kch-s Hai Nhiu, Ba Nam, Chn Pht, sau, T Hng, Ba Ky, Tm
Cang v Hai Gii. n sau, T Thch, T t, cho ti Tm Tha u
lai ln khng ng ging ca Ba L. Nh T Thch ca Vn-ThinTng cu: Ni i quan lt xng tn n... ch lt v ch
n... l ca T Thch ging c mt phn mi; ngi kch-s ca 4
phn 10 theo ging ca Ba L ch c Hai Nhiu v Ba Nam.
n mt bi nh nh L con so, Ba L dy Tm Cang m hi
Tm Cang l con so khng ai l c ging nhng anh Ba L
bo rng: Tm Cang ca th ng ging m m thinh si hn. Anh

ni: Ai em con so sang sng, Tm Cang li pht m ra: i i

m (ci m) con so sng sang sng sng sng sang sang sng
ai em con so sang sng!... khng ai ca cho ng m thinh ca
n v mi ngi ca u theo n, thnh ra trt m m sai ngha.
Anh gii thch: T t ti-t cho ti thp-nh ti-t v c-in, n
c mt cn bn thun ty vng chc, khng phi mun ca sao
th ca, nh vy l mt iu ngh ti-t.
Anh ch ra ging xun l anh ly trong ba bi ln Nam-xun, Ai v
o-ng-cung m v trong bi T-i-on l v anh ty theo
trng hp, ty theo nhng ngi nghe ca. V trong nhc iu bi
T-i-on kh ca nht, v ci ging on ca n, nu ngi snh
iu th thch ca ng iu, ch n l bi bun ng nht.
Anh ni ty trng hp l ty theo ngi nghe. Cho nn trong bi
T-i-on anh pha cc ging xun-ai-o, trong mt vi cu l
nh un ging, ging l, v.v... cho l tai cho ng gc, ch on
l on, ai l ai, xun l xun, v.v... bi no theo iu khng
c pha ch, lm mt tnh cht thun ty ca c-in th cha
phi l ti-t.

Hi thu m anh c c nhn thc sn khu ca kch rt t

nh.

Anh ni: ngi o kp no dm ca ht bi T-i-on trn sn

khu, th ngi l thnh. V th anh mi truyn cho cc kchs ni trn nhng ging on pha xun l ko khn gi theo di vi
mnh lc ng tr, ng lm cho khn gi chn.
Nh ti, nghe anh ca nhiu ln nhiu bi v on, nh T-i,
Phng-hong, Phng-cu, Vn-Thin-Tng, v.v... mi ln ca mi
ln khc, c nhiu ging l lng hay khng t xit. Lc no, nu
anh c tm s no n su mun th anh ca on tht on, mt
ging thng thit bi ai c th ri l khi nhn ci nt mt thiu no

ca anh, tht l hn ca lai lng. Anh c i tt. Tt y nh thi-s

L-Bch (c ru thnh mi c thi thn)? Cn anh, c c-nhc, anh
ca mi trm hng. Cng nhu nhiu cng ca hay, ung nh h
chm, l ci l ung ru khng bit say.
(trch bo Bui Sng, 1-2-1960. By Nhiu)
II. T ci m i chi thuyn, ti m anh Ba L, v ht u
hai cu Lung Mn cng cho xe rc ti v , Ba L xem ti
nh a em yu mn, anh thch xem ti ht, ti m anh ca, dn
dn tr thnh i bn tm ng.
m n anh i chi khuya, tr v vi b mt nh tng, nhng
khng chunh-chong, anh vui ci vn v v bo rng: Em nh
i (gi ti), anh ca ngc v ht Qung cho em nghe nh!
Tam ti-t (thng trc) rao ln v ha tu, th anh cho v hai ly
ci c-nhc; tay cm song-lang... N v: tam ti-t khy ln bi
lu-thy-trng. Ngi ta n t cu u lu-thy, cn anh li bt
ng ui ca ti! Ti tng ba nay anh thm ru nhiu say l l
nn ca trt! Ti chng nghe n cu dt lu-thy: km liu liu
phn x phn liu ho song lang cng va xung ci CC, th anh
cng va ca dt cu u lu-thy!! Tnh mi tnh na mng thm
lo, rt n rp vi cu n dt lu-thy!
C nh ci r ln. Anh ung thm hai ly ci na v vui ci la
ln: Ht Qung n! n va v, anh cng chp ngay: (bi h)

Hi

triu Minh, xa vn c ngi Vng ng,

Sanh ng c ba con ry t trai n Vn, Kiu
Ch Hai,
Tit v vang...
Nu cch xa va nghe th l ht Qung-ng ch khng
phi l bi h. Khi dt bi h, anh ni: Mun kiu c chi gii

khuy ch thu no bi ng-i-h li ca ging Qung? Trong iu

ca ti-t phi phn bit Bc v On c bit ba bi H, Thng,
Xng-x hay Long-ng, Vn gi, n c hai ging: theo ti-t v l
nhc, khng em ging lu-thy, ty-thi qua bn bi h c,
cng nh T-i-on, Phng-hong khng em ging qua ba bi
Nam-xun, Ai v o-ng-cung c.
Anh L ni tip: Khi no i ca m, nu c nhc s khc, th ngi
ti-t (ca-s) phi c cn bn vng chc thun ty c in, nhp
nhng chc chn mi tranh th. Bi ngh n, ngi nhc-s hay
th nhng tay ca, ai cng c ming ngh, ming ngh l hay
ph nhau cho rt, cho trt ng ra mt khinh khnh kiu ngo
ma mai, nhiu khi quu n... mu. Cho nn ngi ta hay ni
ngh n ca mnh mc lm!
H ng vi tay l l lo ph, lo chi ri ch khen nhau u t,
khng th dung ha do m m thanh sai lc phi mt cht
iu ngh v m nhc c in.
C nhiu nhc-s cng nh ca-s thng hay sanh chng v hay
ch thm, v d mt cu n 7 ch, h li chm v c th 10 ch,
nh ca cng vy, rit ri sai iu ht.
(trch bo Bui Sng 3-2-1960. By Nhiu)
Ca ht trn sn khu d dng hn ca ti-t. Bi sn khu lun
lun ngi n v ngi ca phi n rp nhau, l ca trt v n
theo th khng ai ry r g c. Cn ca ti-t, c hai n v ca u
rnh rp, c th th, xem chng nhau, nu bn n yu, th bn ca
ph, bn ca yu th bn n ph, nhn chm nhau gia thp mc
s th, do m ngh chi ca ta t ai tn trng.
m no ti cng nghe anh Ba L k chuyn n ca, ti say m
hng m thc sut sng.
Anh Ba L, trung ngi, da ngm, i mt sng, ming c duyn
khi anh ct ging, tnh vui v, nhanh nhn, rt bnh dn. Thch
chi vi bn ngho, khng kiu cch, khng khoe khoang, khng
ly ngh ca hnh din, t ni m n lc hng, ni, ni qun

cm nc. Ngi ca anh khim tn, n bn hay kim nhng

chuyn vui tru bn, d mn lm.
Ai hiu anh, anh chi ht mnh, ai tin khinh anh (ti ca do),
anh tm cch lnh xa, khng bao gi ln ci nhng ngi qung
tin ra i ly ting ca. V vy ngi ta m ra ght anh.
(trch bo Bui Sng, 3-2-1960. By Nhiu).
III. C ln, tnh S., nhn m tn hn ca mt gio vin no
(qun tn) ngi ta ln Si-Gn tm hai cu Lung v Mn, cho rc
anh Ba L v tam ti-t (nhc-s thng trc) xung ca gip
vui.
m tn hn mt quan khch sang trng, phn nghe c n
ca do cc tay ching Si-Gn xung, thin h chen chn ginh
ch ng nh m ht cng nh? Anh Ba thy cch sp t
khng ng hong, nn c ngi lm l ung cn ly ny ti ly kia,
rng l c-nhc do anh em theo. Cc quan chc thu trong
bn thn sn cht thc phong, h xem ci ngh xng ca l
v loi cho rng bn ca do l phng h tin kim cm!
Nhng ngi ca-s Ba L khng bao gi h thp nhn cch. Khi h
hng ng o, chm ch trn gi da chiu bng, oai nghi trong
b u-phc, hch dch vi iu x-g, vi ly ru Ty, th ci m
ti-t ny phi n ca gip vui cho h hng n nhu!
Ch hn v vi ng c mu mt bo anh Ba L: - ! Ba! Ca ln i
em! Ngi khc ra lnh: - My ngi ti-t hy la bi no cho
xut sc nh!
Lp trong va nhu va n va Thuyt-ng, Tam-Quc, tung
ra t, lp ngoi thin h chen ln ginh ch ng gy om sm,
anh Ba L c thn nhin nhu nghe h ci nhau...
- a! Ny gi cha c cu no? Ca ln i ch!
- Ca cho ai nghe? Anh Ba L ni. n th c B-Nha sn y, m
T-K l ai u ch?

- Ti sao thy ni cu ?
- V cha phi gi ca!
- Ti chng no?
- Chng no khng cn nghe ting ngi lm n o, mi c th ca
ln thng thc!
- y khng cn, m ci m!!! Ca cho vui cho rm m m!!!
Anh Ba L p: Vng! Nu ng bo y khng cn th qu ng
rc chng ti ti y cng v ch. Ti xin php ni rng ngi ca
l cho ngi bit thng thc lng nghe, do ti mi ni BNha n phi c T-K nghe, nh vy m ting n mi xut thn,
ging ca mi xut hn... Qu ng li bo rng: m ci cn ca,
m ti-t khng th lm cho rm m c. V li hi no ti gi,
chng ti cha tng i ca cho rm m! Nu qu ng mun cho
rm m ha vi nhng s nhn nhp n o th ch c ht Snng, c trng, c phng la, c kh ma mi l rm m! Qu ng
khng cn, chng ti cng xin t bit...
Ni dt li, Ba L v ba nhc-s mang n ra xe nh chy thng v
Si-Gn.
Vang bng mt thi ri chm trong qun lng
Cch hai nm sau (1924), ti i khp Si-Gn/Ch-Ln tm anh Ba
L, nhng khng ai r bit anh phiu bt phng tri no!
Ti c gng tm nhng bn tri-k ca anh mi hay anh Ba L lm
chng bnh au gan t gi ci i ti Ch-Ln.
Lc anh cht, cc anh em mnh ai ny lo ci sng trong lc tht
thi n khng ai bit r m ca ngi ca-s ti danh vng
t no?
Mi cho n by gi ci tn Ba L chm theo qun lng.

Ging ca ca anh Ba L ch cn lu li mt phn mi cho T

Thch, T t, Ba Nam v Tm Tha thi. Bn danh ca ny, tuy
khng c ging nh kch-s Hai Nhiu, Ba L, nhng d m v
iu ngh hy cn man mc trong tm hn. n nay h nm
tay nhau i v ci h v cc lc.
Nhc anh Ba L, lng ti cm xc mn thng. Nh n nm bn
danh ca ti sc lng ti se li no nng.
Nm nay, nhn ngy tn nin, ti chnh lng hoi cm, nh anh
Ba L, nh ging ca c nht v nh ca thi xun tui tr!
Than i! Mt danh ca ti tun vang bng mt thi khng cn ai
nhc nh, khng lu li hng v trm hng, khng cn ging
oanh vng cho ngi ca-s no k nghip.
Nm nm m ca cc bn ngh-s hy cn phi sng p nng.
Cn nm m ca anh Ba L ai c bit vng c tch no... nu
cn, chc cng phng l h lng!
Nh n bn xa, mt pht mc nim, mt nn hng lng!
Ngi tri-k i! hy chng cho!
Kch-s By Nhiu
(trch bo Bui Sng 5-2-1960. By Nhiu)
(C ba bi k trn, nhan l Nm mi nhc ngi bn c: Anh
BA L, mt danh ca c nht v nh. K c ca kch-s By Nhiu,
vit knh ving hng hn anh Ba L v tng cc bn nghs danh ca ng thi v tng lai. Nay ti xin php ng bn By
Nhiu ng vo tp ny, trng cu hn trn bo.)
By Nhiu, ng bu Nguyn-Ngc-Cng v ti
Con ngi duyn dng, tc gi bi Nh Ba L d dm trn y,
quen vi ti t tui thanh-xun, v nay ti cng thm mn v c

ci ging vn rt ni min Nam nh ti. Anh t khai trong mt

bi bo khc ngy 31-5-1961 ng trong L SNG, rng:
* nm 1918, anh leo trng trn hc, th lang bang theo gnh
... v m mt c o gi C Ba lu lc, k gia nh hay tin, ln
bt anh em v trng cho hc li (vi ti-liu ny, chng ta bit
thm nm 1918 c ht ci-lng ca gnh ... no y ri.
Nh vy ci-lng ra i trc 1918 ?)
* nm 1919, nng n vi n hn vi ch, anh li b hc mt
phen na b ch ngha thnh-hin theo nghip T.
* nm 1920, anh lp gia nh, nhng bng vn cn m n, m
C Ba lu lc. Anh ni: l tung x-hi ca gnh . (gnh .
no ti cha bn ra).
* nm 1921 anh li b gia nh, gi v con li nh, u qun
gnh T. (Ti nh T... y l Tp-ch-Ban, Tht-Nt, Long-Xuyn
phi vy khng?)
T 1921 (ngy 18-10-1921) (ng bn nh rt gii), anh ra sn
khu v say m nghip T ch cha bit ht, ch ham ht cho to
ting, ging c ht, ... o mo (anh rt tht tnh, v ti bit lc
nh, i n tnh no anh cng c thng nh ni tnh ,
trong khi anh vn cn l con chim gii ht gii bay v bay cha
mi cnh...)
Bn nm lin tip anh theo ngh ht, nhng cha nm c bquyt ca ngh, t anh nhn nhn ht hay, hay d khng bit (anh
ni khim chng?), ch bit thu y rn ca li bng hng m
khng mt ai bit v tay khen gim. Trong bn nm y anh v
sng chung vi anh em on ht, anh vng nhiu tt xu v
bit lm nhn tnh vi ch Ph Dung. Anh c tn phong kp
nht v v p trai, lm em nui, anh vit lm con rt
nhiu m. (Ti khen anh rt thnh tht v dng ch rt st
ngha. Nh ti ni em nui, anh ni thng lm con ca m
v thm cu: Trong (chuyn m, con) c nhiu chuyn xu xa
b i k sao cho xit).

Bn nm vui say m khng tin. Ngh ng mt ch, trc tng

ph sc khe th nhiu. Cui nm 1924, anh hi tin cho ch gnh
T... Anh thi li 2.000 ng mt s bc rt ln (1) (Cu ny cho ta
thy mt kha cnh ca ci-lng lp trc khng c cho lnh tin
trc, khng c tin k contrat, v.v... v theo li anh thut, 2.000
ng y anh ly, anh mn thm xi hng thng...)
Tr tin cho ch gnh, tuy cha thm nhng thy chn, anh
quay v gia nh v ngi ngh-s lang bt qui thun v con gia
nh c nui v n bm. (sic)
Hai thng sau, u nm 1925, anh gia nhp gnh P. (ti nh l
Phc-Cng?) v ni y anh k giao ko c 5.000 ng (lnh
trc tr ln hi ch cng cha phi lnh dt nh hin ti).
Lng mi thng 150 ng, cao hn gnh T. bi nh v lm
xp cc anh em (chef de troupe). (sic) tin so snh, ti xin
ni, nu anh i ng thng hc n bng thnh-chung, anh ra
lm gio vin, bt qu 80 ng, (c bng
brevet lmentaire) anh ra lm th k, gii lm 65 ng mi
thng (c bng diplme) m hai hng ny u c t mo nh
kp ci-lng p trai nh anh thu y!! Ti mn php anh,
lt thut thay anh bc ng tri ni ca anh qua nhng bi
anh vit cho bo L Sng trong tun thng 6 nm 1961. Ti lt
b nhng on anh b hm chm hm cho n tho nh sau bui
din tung G ch T-Chu ni x s ca anh l ch LongXuyn. Ti mun qua tp Hi-k v ht bi s ni n ng
Nguyn-Ngc-Cng, bu gnh i-Phc-Cng, nhng bit
cun ny c ra i chng? Tin y ni pht: Cng mt cui nm
1945 v gnh ht Phc-Cng, theo li anh bn Su Xng (em
ca Cng), ra i nm 1925 v khi tp tung ng
Lefebvre c (nay Nguyn-Cng-Tr). Xng th lm ch gnh cilng Phc-Tng, khai trng u tin ti rp Thnh-Xng nm
1928 do cc o kp bn Tn-Thinh qua (Chn Pht, Ba Ngu, Su
Chu, v.v...)
Theo anh Su Xng, ti r li, gnh Tn-Thinh lc trc tp tung
ng Boresse, tc danh ng B-Rt l ng c nh n ,
gi n sng nhiu nht, Ba Tu c su gi chiu i ngang qua l

b ko c v ngay, ch ba cc bc thi! Boresse nay l ng bcs Yersin.

Nhc c Nm Ph, By Nhiu v Bu Cng, l nhc on ng
ca ci-lng m ba ngi ny c cng hoch nh bui u. Ba
nhn vt ny c cng vi ngnh ci-lng rt ln. Trong ba ngi,
duy anh By l cn, v hin bn qun c-phe di mi nh PhHa ng Trn-Quang-Khi, sau khi n cm Lc-tnh, do khp
Bc-Trung-Nam qua n Php-quc. Ngi ngh-s lo thnh ny
nh con chim mi cnh v ngh ni mi nh ny. Chc anh mnh
gii lu di.

Hai bui ht quan trng: 3 v 4 thng 11

nm 1923
C th ni y l hai m ht c sc v quan trng nht, v phn
t chc, c ng Cao-Qunh-C trng nom v gin n, v ng
Cao-Hoi-Sang trng nom v tung vit, a Lc-Vn-Tin ln sn
khu nh Ht Ty ng Catinat c, di danh hiu m d hi
long trng (soire de gala), ly v tin n nm ng (5$) mt
ch ngi hng gia (fauteuil dorchestre) gip cc hi: Khuyn-hc
Nam-k, hi Patronage laque cochinchinois, hi tc cu Ngi
Sao Gia-nh.
Theo chng trnh ti cn ct gi (chp qua phn ph-lc, Hi-K
II s 207) th cc din vin nay ti xin chp y li kim im
ngi cn k mt:
S-Vng................................... L-Quang-Li
Thi-s....................................... Nguyn-Vn-Ch
Thng-th..................................Nguyn-Thi-Sang
Lc-ng..................................... .Nguyn-Vn-Th
Kiu-Cng.....................................V-Bu-Nguyn

Vn-Tin...................................... Phm-Trung-Ng
T-Trc....................................... Nguyn-t-Khanh
Hn-Minh..................................... Nguyn-Tn-Pht
Bi-Kim.......................................L-Quang-Nhun
Trnh-Hm......................................Nguyn-Vn-Toi
Ng-lm-qun................................ Nguyn-Vn-Li
Lo-b...........................................C By Hu
Nguyt-Nga....................................C Su T-Ngc-Diu
Hunh-Trang...................................C T Quyn
Phi-Loan........................................C Hai Ngc
Gin n: qu ng Hu, Lng, Thnh, Ph.
Trn t chng trnh ti gi k, nay ti cn thy th bt ca ti 45
nm v trc, nhn thch th nghe ht trn sn khu, ti nguchngoc bng vit my chp c bi th nh sau, khng dm chc
ng c nguyn vn, cng khng ti cn xt nim lut, duy gi
li lm k-nim nhng nt lng mn bui thiu thi:
Kp ngm bn cu u:
Thng nhau ri bit gp nhau khng?
Tng bui chia phui ly nh rng.
Vng mng khen dy gi bi,
St cm bao thu hn non sng.
o tip bn cu sau:

(?) (?) kh nhn vng trng bc, (st 2 ch u)

ng-cc ring au phn m hng.
V v mt phng tri vng bt,
N tnh no ht lc trng mong!
(Nay c li, thy thit l khng c g ti chu b st! V ci
nghip nh su tp gn c khc cc bn tn tin l vy!) C Su
T-Ngc-Diu (tn p qu) nh ng vai Nguyt-Nga tnh t m
sau c chng danh gi v cng nhau ni tc mn i.
Nh ni ni on trc, ti xut b trng i kim tam hn
tht phch ca ti, v khi xem ht thy Thn ni rp Modern, ti b
C Hai Mo ht hn trong b thun mu hng b st da. Bui
tra phng tr ni Lc-tnh khch lu, c lm tr i bt chn
chy qua phng tn th sanh, bo hi ti m mng sut thng.
y l ngi n b con gi ti thy ln th nht khc vi nhng
ngi tng thy qua, qua lp o di l-gio hay qun lnh en
rng huch. Con mt ti ngy nay l mi cng v. Trong gnh thy
Thn cn vi c o hoa-khi na l c Josphine, nay cn mnh
gii ti Vnh-Long v c Marguerite Tn, k v thinh danh ti
sc, c l cn tri hn c Hai Mo na, v ti nh trong rp thy
Thn vn treo vi cng ca cc khch yu hoa ngi khen ngp
mt.

Li ca ra b c a ln sn khu
C o ng cng mt ch, khi ca, a ht tay ny k tay kia
ln ngang ngc nh c l-xo thc y, b tch th cng cng, hoc
c ngi khng cc kch nhc nhch trn b vn t, bn tm.
Gi th din li by gi cho thanh nin xem h s ci cho m
mt. Nhng vo thu y, l vn minh tt bc, lm m mt xit
bao ngi, v ln hi b cc cng-t bt bt cc v lm th thip,
duy cc c o chnh c i bn hn hoi th li, nhng khng
ko cho gnh khi ri r gii tn.

C Cc, xut sc vai Ty Kiu v vai v Trang-T ly v p sng

thng ng cp vi chng l kp By Thng, n t vai KimTrng, vai Trang-T c bn, ng Thng cao ro ngi, mc o rng
xanh chch khn be xem tuyt th. C Thon, kp Cang l bn
vng, thin ngh vai Thy-Vn v Cang thng th vai kp v.
Nh ni thy tung gnh thy Thn l ng Mnh-T TrngDuy-Ton, thng mn cu ca ting ht gi tm lng i quc,
kch thch lng ngui lnh ca cng chng ham m vt cht qun
lng vic nc nh. Khi T Hi ra ca: Mt yn hng, ging TriuThng-Sn (c chp ni on trc), mi ln u lm phn khi
hm nng ch bt khut ca cc ngi b my chc nm
h nn . Nhng gnh thy Thn c l v n xi huy hot qu,
thm thi cnh tranh k khc thy ngh mi ci-lng d kim
tin nn M-Tho mc ra nhiu gnh v thy Nm T thc
hnh hn ai, sn ca qu lm, bn ng vai chim tu h. Gnh
thy Thn va r, gnh thy Nm T dng ln vi bao nhiu o
kp danh ting bn kia sang qua, c l em theo lun v tung
tp. V thy Nm T, nh ni, l ngi ht sc thc hnh, nn
bit thu v da nha, v nu nh hiu c no cn tng tr,
mi ln em ra quy ht, cu khi u bt h l: y l ban ht
ci lng ca Thy Nm T ti M-Tho. Ht cho da Path-Phono
nghe chi...
Nhng vic thuc v thy Thn v thy Nm-T u xy ra MTho, ti khi y xa, hoc Sc-Trng hoc Si-Gn, ch nghe khu
truyn nn khng bo m phn thc s. Nh cc bc k cu cao
minh dy cho.

Ting nhc trong t

Nm 1946, mt s thn-ho tnh Sc-Trng, trong c ti, b
nhm Nng-Dn Cu-quc tim quyn hnh chnh, bt nht trong
khm tnh-ng, buc v ti lnh m vi thi cuc.
Trong thi gian ngn ngi b mt t-do, ti vn yu i, bng
chng l bi nh sau ( ng mt ln nm 1965 tp k-yu
Thanh-Minh/Thanh-Nga).

Lc y ti nh tri bt u lnh, bo tin sp dt ma, nh mi

mi u cng vo li hai-mi thng chp. Anh em b nht ngang
xng bn vi nhau e bt t trong ny n tt cng cha bit
chng. Mt bui chiu n, chng ti khm c ba bn ngy,
chiu y cm nc xong, mt ng bc-s, bn thn t lc nh, nay
ng kt vng lao-l, cng ti th bch b trong sn khm. Xy
nghe t mt tri giam c ting ln dy n c. Anh bc-s ly mt
hi ti, ti ci m rng: Thi bui lon ly, bn chng cho php
mang n vo khm th cn g trt t? Mt khi trt t mt, th
i ta t kh trng c s cng-minh soi n ri! Ni vy ri cng
qun... Khng ng qua hm sau ting n li hin: Nghe nonut my dy bun bc, Dng than nim tm-tc by lu. (Tb-hnh)
Khng nhn c na, anh bc-s v ti phn ln theo hng c
ting n. Qua khi sn nh la v xay go, th n khm ti
giam ti t hnh. Ni y, trong mt ca s ti om-om, nghe vng
ra ting n trong tro. Bui y lnh trng d di. V li chng ti,
c th ni, vn l n anh trong x, mt ng l bc-s cm u s
y-t s ti, cn ti mi my ngy trc, ni khng phi khoe, tng
mi ngy k tn vo s cm t, v c thanh-nin bu ln lm
ph-tnh-trng mt thi gian, vic cn rng rng qu nn xp
khm vn tha h chng ti t do i khp trong khm khng
ni mt li. Nh vy chng ti bc tr ti ca s khm ti. Chng
ti nh thn giy lu mi nhn thy bng mt ngi b tc xa
trn trung ngi a lng ra pha chng ti, hai chn cm trong
cy st to c cm tay. Ting n bt t lu. Ti ln ting cho
v khng qun t mt iu bastos mi, nhm hng ngi
ngi m phng mnh vo. L nh chp, ngi y mt tay chp
iu thuc a ln mi ht mt hi ngon lnh gn nh nut lun
c khi, cn li tay kia vi ko mnh m rch che khc thn qu
la l, mt c ch kho v thanh khin ti ngc nhin v nh li
cng v hng phai phn lt nn ngi thiu-ph bn Tm-Dng
mi n che na mt phi chng? Ri ngi y l php tha:
D, ban ny khng phi ti n. y ti ht gi ming! Nhn
chng ti hi v phm ti chi m thn b nht khm d, ngi y
tn-ngn ri tr li: D, trc kia lm ngh bn cho mn
theo ghe chi la, khng d chuyn ht la, ch ly ghe ch
lu n dc v sng trn, khin Nht-binh chn bt. Nay trn

ch thuyn v cc thy-th khc nh kho lo liu u thot khi

vng lao l, ch cn mt thn ny c th, st li nm y my
thng, khng bit mai sao s ra th no? Ngi y li ni tip
ch chi c c trong tay mt cnh ui tru hay mt cht l, bt
c l g cng c, min cho c v s ly lm li g, khi y
mun thi bn no ging no, s ging y khng khc nghe n c
th thit. Nhng anh bc-s v ti, anh em tay khng, nh xin
cho nghe tm mt bn n ming sung. Ngi y gc u vng
li, thy y nut nc ming lau ming ri bm hai tay trc mm,
ln hai ngn tr vo trong, ri va thi va ht... Chng ti ngoi
ny ng nghe, qun c cnh t y, ngy nay nh li r l mt
diu-thut c mt khng hai. Ban u y gi ln dy, -e -e kim
bc, kim bc xong ri bt u y rao Nam, rao i ri, sang
qua bi H n non, ri no tu-m hng hn, no ht khch thc
gic, no Xun-n thm th, thit l khng sai ting n nh n
c mt cht no. Ti cn giy hai chc trong ti, s ln xp nh
gi vo... Anh em v khm cn trm tr tic cho ngi c ti m
khng c phn. m y ca ngc m toc cho chng ti ra khi
khm, k s bin-chuyn ca thi cuc nm t-du (1946) dn
dp ti tp ti hoi, khin bn thn chng ti cn cha chc c
yn, h hung thn ngi ngh s xu s. Cho n nay tin tc m
hao ca anh chng ti cng khng bit v sng hay cht no hay.
C ch chng ti hn tht, nhng cnh ng nh lc mun lm
qun-t khng d.
Ti-bt. Chp li bi ny, ti hay tin bc-s Nguyn-Vn-Sang, ng
bn ti ni trong bi ny, t trn v xc ha-tng vo u
thng Ging Mu-thn (1968). Tha anh Ba bc-s: anh l mt cnhn, mt n-nhn ca ti; nay anh mt, chc hng hn anh
yn vui ni Lc-cnh. Nay ti sng tr tri trong cnh lon lc nh
vy, chng no mi n phin? (Chp sng 27-5-1968, c tin
nh nhau ng ng C, ng bo trong xm tn c v gii
nghim 24/24).

Mt nm quan trng nh du tin ci lng:

1921-1922
Theo ring ti, ti cho nm 1921-1922 mi l quan trng nht
cho ngh-thut ci-lng. H-Ni, cc sinh vin Cao-ng gc

min Nam nh Nguyn-vn-Tu, Trn-quang-Hin, L-quang-H,

Ng-vn-Ngh, Phm-cng-Bnh, on-quan-Tn, Chu-hng-o,
v.v... (k khng ht, xin min th), my ln bi trng tr v Namk khi tr ra H-Ni, u em nghip cm ca, bt chc th cm
th nh n anh trong Nam v truyn b iu ht ci-lng ra x
ngn nm vn vt ln u vo k nhp trng nm 1921.
ng Phm-cng-Bnh, sau lm gio-s dy trng Chasselouplaubat v trng Nt-manh S-th (Ecole Normale dInstituteurs)
lc ra H-Ni hc c vic bun tm s ring, bn ly vit ra
tung Ti-c ph-nhn-tm ri khi bi trng th em bn
tung y v Si-Gn. Thng Chn nm 1922, anh Triu-vn-Yn, lc
y cn lm th-k ta Nh dinh Thng-th, phnh bng, xut tin
cho in bn tung, nay ti cn ct gi c mt bn, ngoi ba c
chua cn-thn: cm in li v dng bn tung ny m ht. Nm
1923 (Qu-hi), trng t-thc Hunh-cng-Pht, 35 ng
Kitchner (nay Nguyn-thi-Hc), ly tung ny em ra tp cho cc
hc sanh din dp bi trng. Ht lm ba m, c ghi r trong
chng trnh:
- Th by 20-1-23: din cho qu quan v thn bng ca bn
trng xem;
- Th t 24-1-23: din cho hc sanh bn trng xem;
- Th by 27-1-23: din cho ph huynh v thn bng ca hc sanh
ni bn trng xem.
Trn chng trnh (Ph-lc s 208), ti chp li khng sai mt ch.
Personnages:
Phan-Hu-Ch............. ng-Tn-Su
L-Ngc-Th............... L-Vn-Thin
L-Cng.......................P. Ng. Hip-Ngh
L-Nng.....................H-Vn-Ch

Cu Hai-Vn................ E. Nhng
Thng Qut.................. L-Hu-Din (h ng ca Phan-Hu-Ch)
Tu-Bo...................... P. Ng. Hip-Ngh
Tiu-cng..................... Ng. Vn-Khu
Thng Bi................... Ng. Vn-Khu (h ng ca cu Hai-Vn)
T-t tm s
Tuy trong chng-trnh vit lm vy, nhng ngi ng vai LNgc-Th, v sau i li do ph-n ng v y l mt n sinh ti
tnh nhng bc mng nh l tin nh. Nng c nhiu ngi
, v tr nn mt nn nhn ca x hi h n xa hoa. Nng l ci
bng va qu bp; bn n ng l bao nhiu con ong ch toan nt
nhy, ong gi c, ong non c, v ong nhim nc ri cng c.
Bun tnh, nng th cm-th, c mt lc, trc ca xn xao khng
thiu g ngi a k n. Nng c tn, nhng nhiu ngi ch
bit nng di danh hiu L-Ngc-Th trong tung bt h Ti c
ph nhn tm m nng ng nm y mt cch xut sc.
C n-sinh ny, t tay c chp trong tp th ca ti, bi bt c
nh sau, do c lm mnh n, v nay ti cn ct trong t qu.
T THN
Mt bng n khuya khc ln vi,
Tn canh say tnh gin thay i
Bi hng lm lc cn ma nng,
M phn nhiu phen chu lp vi.
Cm st nhng ng xui l thm

Tang thng u hn phn bo tri.

No ngi chung i trong tri t,
Gang tc ny xin nhn mt li.
Trn-Qu-Anh, t Chn nh(L-Ngc-Th) (10-8-1927)
Bi th ngy nay ti cn ct k, ch vit ca c Chn, mi ln
thy, mi ngm ngi. R l mt bi th khu kh ngn nm bc
mng, v ng k nht l bi t thn y, c say c khc, c lm
ti cn ph trt s 65 ng Bonard c, nay ph vn cn nhng
lt trong hm hp gn nh thng th Ch Si-Gn. C Chn ca
hay, c cht nhan sc. Khi gp ti m 10-8-1927, th c tri
qua bit bao tay c-mi, bc-s, th-k, v bn cng-t khng lm
g ht v ch bit ph i con gi...; chnh c can m, tic mnh
khng cn trong sch nn khc t khng ni chuyn kt tc
trm nm vi tn th-sanh--tr, ng-gh-b, gn-gn ny. Li
1931, ti tr ln Si-Gn, cn gp li c Chn: c ci tha th, hai
a mng mng ti ti, c th nhan sc xung, tr nn ngi
tht tnh, bt c ch, khng ba trn, khi khc khi reo ci, khng
bn c no dm nhn...; cn ti, trong ti khng tin, khng
can m gnh thm ci kh ca c, ti cng l mt thng u
khc...
Lun y ti chp mt bi th ch ca mt khch si tnh, mn nh
c Chn, lm vo mt m khuya ma gi nm 1927:
Nht im tn ng nht phin tnh,
C phng i nh bn thm canh.
Ph trm ln t chung knh hng,
Ai on ng tng c iu thinh.
Nguyt chiu mn song vn tn lon,
Nhn su bn chm l lu thanh.

Tm t v hng ty nhn thc,

D...(1) bi hi c Qu-Anh.
Bi th ch y, cng chnh tc-gi dch ra nm nh sau:
Mt bng n khuya mt tm tnh,
Ngi than vi bng sut nm canh.
Bn cha vng ting chung knh ng,
Ngoi ca ku su ging iu oanh.
Trng gii y sn my ko gng,
Ngi bun na gi ly trng oanh.
Ni nim bit k cng ai nh?
Ng ngn canh di vng Qu-Anh.
Hai ch ng ngn y th cho tn ca tc-gi, mun giu, v
t th cha cn, ng cn lm thm c hai bi na, cng nh
C Chn nh.
._ Ka lau ngn gi thi hiu,
Bit u ma sm nng chiu l u?
Hn gi th trng b ch ng,
Mt ng, hai gin, bn ba trng.
My nm tnh-t dn di-dc,
Na gnh tng-t quy nng gng.

Thng cng n lng, thi cng i,

Oan th chu ting, ming th khng.
Ma du git l trn lai lng,
Bin lp su un ni chp chng.
Nht d tri tnh hi Qu-Anh,
Bng lng i trut lng khng nh.
Xt phn b liu phn nn bc,
Ti kip ph hoa kip rt mnh.
Ti sc m chi tri ght b,
Gi trng cho phi nhy tan tnh.
Trn oan sch t l xng trng.
E ni khng ngi pht c xanh.
Trong tp th ca ti, Chn sa mt bi, nay c li y nh li
khc trc cho thn phn ca mnh sau ny:
en bc xa nay ci th tnh,
Ngh cng ngn ngm mt i mnh.
Ti hoa cha c ngi vun bn,
Bc mng nh khng k gi gn.
Chn sui cam phai tuyt gi,
Trn m cn lnh m ru xanh.

Trm nm u r tnh ngang tri,

R ng hng nhan vng t khanh.
Cng trong tp, ti c mt bi bn cu, lm trc lc cn hc
trong trng; bn ch u Nguyt-Giang Vng-Hng, NguytGiang l tn ch do c Minh-Mng dch hai ch Sng Trng tc
Sc-Trng qu c:
Nguyt khuyt ri ra c thu trn,
Giang-h ct cch phn con con.
Vng-hu mc k say mi tc,
Hng ta trm hoa chung sc son.
V.H.S.
l mt bi nh, ti lm nh t thut, C vit ni theo, ha
lun trong tp, v chp lun cho ti:
Nguyt ng my che n bng hnh.
Giang-h au n lc linh inh.
Vng su xit k lng ta thm
Hng phn phiu lu ngn ni tnh.
T.Q.A.
Ch chi c bt ging on trng ha may cn sng n nay cng
cha bit c. Ngi no bit C Chn, c my trang ny, s
ngh sao? Ti khng mun khc t t v khng c quyn em tm
s phi by trong mt tp hi k s in thnh sch. Duy phi ni
ko nng bn lng: S d hai ti khng thnh bn trm nm l ti
C Chn cao thng, h ri c khng mun lm h mt
ngi th nh. Nay TI VN H, cn c thc, thn th chn vi

t tm, ngy nay e b ht ct hay nm m sang bng. Ti c

my hng khc mun. Xin c bit cho.
(C ngi ni C Chn cht v chn Min Trung?)
Qua c trung trc cn trung sau. Cng li nhng nm , ti
thng v trong Ch-Ln, xem ni rp Cin Eden, ng Tng-c
Phng, quen gi rp T Di, nay ph ct li mi p hn, tc
rp L Ngc, 102 ng Tng-c Phng ngy nay. Thu y,
thng c gnh ht thy Nm T hoc gnh Vn-H-Ban ca Thy
Mi Vui din ti y. Mt m, tnh c hay ba sanh hu hnh, ti
mua giy hng nht, hng gh th ba th t g , khin ti c
ngi gn mt c n sinh rt p, mc o tm than y nh mu ng
phc lp ca trng n Gia-Long. Sau r li, Tri-Pht-ThnhThn i, l C Nm PH.. Lc y c ngh ht M-Tho v r gnh,
v vy c ln Ch-Ln, - theo li c ni, - xem ngi ta din m
hc thm. Ba y, trong ti ti ch cn khng ti NM NG
BC, v bnh m C Hai Mo tr li vi ti, k ny cn d gp bi
v bng bt hn trc nhiu. Ti c chic o ma xu x, (u c
d gp nh vy m mn va), thot c mt m gi chen v
ngi gh bn cnh, ti bi ri vi chic o knh cng, c o tm
ci ng la v t tay ko chic o t ln i hai a, ti mng
khng bit ly g m so snh, ri hai a c cm tnh vi nhau t
pht y. Mi ln h mn, chng ti ng nhau thng cm. C hi
ti v lp mn ri, ti va khp va run nhng xem chng nhng
cu ti tr li c c tn ng. Vn ht, ti khng dm m hi
m mt li no v ti nh ch cn NM NG trong ti. Ra rp, c
bao ti mt chn ht g chng, ti ngi hp m rn cm nc
mt, gin mnh khng c tin nhiu mi ngi p v H cho
n i cho n b bao mt chn ht g chng! Ti khn nn
n khng dm ly v ra tr tin s thng chc bn lc-tu-chc
v c ng thy. C cn mun g thm na m ti v c tnh nht
nht mt c hi tt. Hai ti th bch b khng bit bao
lu, ti mun a c mt i ng, nhng c t chi khng cho
bit nh,... k chia tay. T y ngy nh m trng, ban ngy ti i
lm, l thn xc vo s m hn gi u u. Bng c tin c ht
trong Ch-Ln. Ti mn anh em c nm ng bc, i xe in
v Ch-Ln tin xe tn mt cc bc, mua v thng hng v ca
mt ng hai bc, ri vn ht ti li b t ng Tng-c Phng

Ch-Ln v ph tr 65 ng Bonard Si-Gn, sung sng nh ln

my, v thy mt nng tin m tng. Gnh ht c di v din
trong Gia-nh, ti li nhn n sng, nhn tin ti ti th b dc
theo ng xe in v ch B-Chiu xem c din. Mt hm c
gp nhau. Ti bm mi t n xin k t cng-tra trm nm thit
th. C ci: Anh n lng TM CHC, khng ti mua phn!
Ri v ngho i mi vi nhau sao c? Ch lm au lng nhau,
lm kh cho nhau. Th lm tnh nh vy, c ngy no hay ngy
ny.
Trc nm o chnh (1945) ti c gp mt ln na ti tnh nh
Sc-Trng, th c ang i cho gnh quc-gia kch on, c BiuChnh H-Vn-Trung lm bu v mt c-mi theo lm k-. C bt
chp. Nht-Bn a-phng mi c xem chp bng l thin din
lp thi s ton-quyn Decoux u hng. C ngi gh danh d, ti
c sp ngi k bn c: c thay my i chng, ti tri qua
hai i v... Trn mn nh Decoux qu gi, c day mt qua ti
nhc mi tnh hai-mi-hai nm trc. m y ti v khng nhm
mt, thm tic mi ngi p v mi duyn st s. Ri sau , c
cng ni danh... ti th gia-nh tan r mt ln na, thn tr li i
lm cng nh xa! Ti v t cao khng bc n nh ng
dAyot, m cng v ghen khng nhm ch... Bng hay tin t ngt
ngi p v bo bnh, ra i vnh vin ng xun thi. Ti
khng a c na tc ng cng khng nim c na nn
nhang. Mi ln c vic i ngang ngha-a -thnh, ti u lic
chng ni gc pha c c nm m c my bit? Li c ci v tht
nm no: NG LNG ANH TM CHC... ti ghi mi tm can.
Gi p a tnh nh c, coi vy m thy xa. Ti c tnh chn ch
do d m b qua c hi duy nht. Ti li khng can m
nm tay gi hu . C tng c tha cho ti ti hng ton
hnh-phc. C no d ci s ca ti hnh-phc ch thy t ng
xa. Nay c nm yn ni m ti cn phi vt ln vi i n
bao lu na? C thng tic cho ti, m th vy, cn hn
gn nhau chi ng ri thy chic bi-tinh, b tri!!!
Ti vit ti my ch bi tinh b tri thy khuya xp tp i ngh,
v nh sng ngy s vit qua chuyn gnh ht khc, nhng k
m mng thy nh thiu thiu cht n g i vi ngi ti-n
tng bao ti n ht g chng, v sut i ch bit thng nhau

sung qua ci tnh ht g cn trong v. Sng ngy ti c my

hng l-th nh sau v xin php c gi cho ti dng ting Ty:
Pour moi Seul.
Sng sm cha kp n sng, ti lc cc ti-liu thuc v tiu-s C
Nm, ct trong cc bo dnh by nay, ti c:
Nm Ph, ngi gy trong b y phc Trung-Hoa lng ly, ang qu
lt u gi li gn... vua, By Nhiu sm vai vua v Nm Ph sm
vai Bng Qu-Phi... my chc nm qua, ti cn trng thy r rt
tng iu b ca Nm Ph mt y l v ci ging v cng o no
khn khn ang ca T-i-on: i thi! mau liu ci thn ny...
nhm mt cho qua...! Nm Ph, By Nhiu sang Paris v cc
bo ch Php hi ht sc ca ngi. Tht l mt thin ti, c l
cn lu ta mi thy xut hin mt ngi so snh.
(Bc-s Anh-Tun, bo Ngn-Lun, s 2324, 18-9-1962)
Ti xp tp h s, lt qua tp khc, thy c ngi nnh hn, tn
mt c o nh c huy chng vng gnh Thanh-Minh Thanh-Nga
cho rng tng ng c Nm Ph? Ti dp, dp mt bn, v x
tp ny ra gc bn. Tra cu n tm gi sng, gp bi c trong
bo Ting Di ngy 28-10-1948 ca ng Kiu-Quc-S, ng ny
vit:
C o ht c thn hnh ng hai ch b liu nht, ngoi c
Nm Ph, tng chng cn ai (n y ti chu. S). C Nm Ph,
tht ra khng phi l mt ngi p(1) nhng v tha tht o l
duyn dng ca c l mt quyn r say m na tin na tc cho
ai l ngi xem c ht, c gn gi quen bit vi c.
c va n y ti tc qu, xp tp h s ny li, lt t vit l
ko bay mt. Ai i ci ngi mnh ang tn th trong tr m
khoi v trong mt si tnh rng l thn tng sng nm 19231944 ca i tnh th-mng, p nh vy thi ch mun p lm
sao na, p cha thy ai hn, vi mnh l nh vy, th m c
ngi nay dm ni: Khng phi l mt ngi p.... Ti bit y
l mt li hnh vn xo va h xung ni on trn k tn ln
ni phng ni on k, va ni cho C Nm va ni cho ng tc-

gi, nhng ti vn khng chu, v th xem k li cc em ca c,

no By, no Chn, no Mi, c ai p hn nht l c duyn hn
c Nm? H ci g khng phi ca mnh l thua, l khng bng ci
ca mnh c, du c trong mt lc? Phi vy khng, ng KiuQuc-S?
Ti th tht, n b V.N. p nh c Nm l nht hng ri, nht l
theo ti, c c ci ging c bit tnh t, chng nhng mi ln ri
nc mt tri Ty, Chc v x, m i vi ngi Vit ta, nu c
khc c ngi thc kt v t (ti ni cho ti, cu th-k
pht ngn tnh Sa-c). Sau cn ngui ngoai, ti c tip bi ca
K.Q.S. thy mnh gin by, nhn nhn c nhiu on ng vi s
tht nn xin mn php K.Q.S. chp ra y lun lm pho ti-liu v
C Nm:
C Nm Ph, mt thin ti. T C o....... quen bit vi c (xem
on trc, trnh ri)........ mt tm thn mnh khnh, nh
ngi nhng khng m yu, vi mt i trn cha ng mt
thng minh khng b bn, vi i mt sng p c mt tri
thanh th, c l hin thn ca tnh t, ca m say, ca mt tm
hn ngh-s. Cn mt c im khin ngi ta phi n c l
tri vi cc c o khc ni ting, c c mt ging khn khn, c
phi ging ng chng? nh mt nhc, nh nghn ngo, nh tc
ti, nn ngh thut ca c thm mt -v m tha thit.
Sang Vn-H-Ban. Bc th nh sang Vn-H-Ban ca thy Mi
Vui, Ch-Ln, ti c mi rng dn. Tuy nhin, ngh thut ca c
vn cn theo l li c, cha thot ch t do pht trin v cha
iu kin pht huy thin ti c c hon ton. Nhng v tung
c ng vi B Th nh Triu-Kinh-Nng (a Khung-Dn)
chng hn, ngy nay, khng c my ngi nhc n.
Ny, hy xem c bc. Ra cho i, c trong mt gia nh cng
chc ng con tnh M-Tho, ni sn xut nhiu ngh s anh ti
cho sn khu. Nhng anh em ca c u c i hc t nhiu,
hoc gi n np cng chc nh cha, hoc pht huy ti nng
theo s c, ch c c, hi thay, c vn m c vi bnh m ch n
theo c t nh n ln(1) v gy nhiu nh hng tai hi cho
ngh thut sn khu ca c. Nhng tri b li cho c c mt

thin t mt thng minh m hu ht gii sn khu cha d c

ngi b kp. Nn c thnh cng, ni ting, u cng l...
thin l d nhin vy.
..... qua sn khu. Nm c 13 tui, phong tro ca ht Vnh-Long
(gnh thy Ph Mi-Hai), Sa-c (gnh Thy Thn) vang di
n M-Tho. C lin theo ting gi thing ling ca tm hn, bc
vo sn khu ca Nam-ng-Ban, do anh em th bc ti tnh lp
nn.
Bc u Nam-ng-Ban, ngi sao ca c cha sng t lm, v
cnh c, cn c mt thin ti, m by gi nhc n, ai c dp
thng thc qua, u ngm ngi thng tic. y l kp Hai Gii,
hung chi cn c Ba Du, mt anh h, m lc y m no khng c
Du l khn gi i tr giy?
Hai Gii! Hai Gii! Trong tt c kp ht, c l ch c Gii l p
trai, c s o hoa v c mt ging ca no nng nht! (Ngh-s
sn khu by gi, ca hay l mt gi-tr c bit.) Khn thay, nh
Rudolph Valentino, vo hi 18 tui th anh mt. Anh cht i, li
bao nhiu ngm ngi cho ngi yu mn anh m cng nhng
cho mt bn gi mt thin ti nh anh, c dp... c ny n v
rng bc tin ln. y l C Nm Ph.
........ vo lu i danh vng Phc-Cng. C hi, i vi cuc
thng trm ca mi ngh s tht v cng quan h. C hi n vi
C Nm Ph l mt c hi hn hu a c ln i vinh quang.
Ngi ng vai tung quan h trong ngh thut sn khu ca C
l ng Nguyn-Ngc-Cng.
Bc th ba ca C, nh ly trn Vn-H-Ban, a C vo
mt lu i khng phi kim cng m l ni C c iu kin
pht trin ht nng lc sc tch t lu.
ng Nguyn-Ngc-Cng dng C ng vi s-trng ca C,
ngoi ra ng cn tn lc tm ht cch pht huy ci ti v song ca
C.

Hung chi quanh C Nm, cn bao ph mt vng nhng ngi sao

ang thi t rng nh: By Nhiu, Tm Danh, Ba Du, Tm Mo, Ba
Vn, v.v... mt lc lng v song sn sng nng c tin n
nc thang tuyt vi ca danh vng. No ngng bc gnh
Phc Cng u, C cn bc. Phen ny C bc chung vi C
Phng-H ban Phi-Phng, mt tng trng ca hai phng giao
u. Thm mt nhm hu ti ph ha: T t, Hai Tin, Chn Mm,
v.v... Nhng hai Phng khng th giao u c mi, nn C bc
thm mt bc khc, i-Phc-Cng, vi cuc tng hp ngh
s: Nm Chu, By Nhiu, T Anh, Ba Vn, Ba Du, v.v...
Bc n y, C thy c th to cho mnh mt cnh sng mi,
nn C n thn iu khin ban Nam-Phi vi T t, Tm Mo, DuyLn, By Nh. y l mt bc sang ngang, em li cho C nhiu
phn vng chc a-v kch trng.
Gn y C c sn xut mt cng trnh mi, on ca v Nam
Phi, cha c ting di v nh hng kh quan no, cn ch thi
gian nh ot.
T nhng ngn v song. Ngi ta bo c Nm Ph l hin thn ca
s au kh. Li ni y tuy khng ng lm, nhng cng tng
trng c s trng ca c, v kch phm l phn nh ca tm
hn. Tm hn c l tm hn ca k si tnh m ui c th b tt
c tha mn lng yu t sn khu n cuc i. C p dng
lng yu chan cha trong tt c vai tung thch ng vi ti nng
C. Thm vo ci thin ti tri ring ph cho C, C to
c nhiu kch phm bt h. V ai on no nng, trong T vng
n thc, Lan v ip, Bng-Qu-Phi, ng b, trang hong, i
cc, nh Ty-Hoa vng-n, b huyn trong V u nn ni?, l
lt quyn r, m say nh trong Sc git ngi, Phng-Nghinh, v thng minh ng ngn nh vai Mi trong a hoa rng. C
Nm Ph l ngi ng nhiu vai tung, kh cho ai thay th nht.
S trng ca C lun lun biu dng trong cc vai tung chan
cha nim yu, tnh cm l ni o le chua xt ca ci lng. Ta th
nhn thc ci hay trong vai Bng Qu-Phi, mt vai tung s c
(1) ca C, tng lm cho khn gi Ba-L mm lng v st si

khc. (Li ca bo Intransigeant ph bnh trong dp Phc-Cng

i d cuc u xo Php nm 1931).
C Nm Ph trong vai Bng Qu-Phi, mt b hong dim l, tht
tha, a tnh, b x t hnh v gi hiu b trung.
Trong mn nh vua vo cung vn ti, c biu dng v quyn
r, m say mt cch tuyt vi. Khi khn cu tha thit, khi tc ti
nghn ngo, khi da hy mnh lc nhn bit nh vua vn mt lng
yu qu. Mi mn mi sc bin i t nhin lm sng li trang tnh
s trong thm cung ai on. n mn ch Thi-hu cng ng x
n, th t nhng v u lo, s hi khi lnh trn k ti, nt tht sc
khi nghe lnh x tam ban triu in, ton thn run ly by, i
mt m l nhn vo bn n vua ph, n ni... tht vng hon
ton, l mt ngh thut v cng iu luyn.
Ci hay ca c Nm Ph trong vai tung y l c thnh tht
sng, sng hon ton vi tm hn v tnh cm vi ngi xa.
n mt vi lm l. Ca khng ng nhp, hc chng thuc tung,
tp dt cu th l nhng lm l ca c Nm Ph, nu vo mt
c o khc s thnh nhng tai hi gm gh, nhng vi c, ch
l mt ng t vng di khng lm gim bt nt yu kiu ca
bc tranh t-n.
C c nhng ci hay xut chng, lm kinh ngc mi ngi, v c
khng cn l c na m l hin thn ca vai tung c ng trong
nhng gi trn sn khu. Nhng ch vi nhng vai tung thch ng
vi ti nng c thi, tri li c s ba bi, bi ri n l lng khi
gp phi vai tung khng hng th, khng rung ng c lng
c, khng lm c say m n xut thn trong mu sc.
Mt phn thng tinh thn. Ngh-thut ca c Nm Ph l mt
ngh-thut thun tnh cm. T nay cho n ngy c vng bng
trn kch trng, mt danh d cao qu nht ca c l c chim gi
c cm tnh nng hu, mt hoi tng m du trong lng ca
khn gi t phng.
(Kiu-Quc-S, trong bo Ting Di, ngy 28-10-1948).

Bi trch lc di, c hp dn; ti mun gi ton bch, khng ct

xn on no, c gi ly cng tm nhn xt. Trc khi dt
qua chuyn khc, ti xin ng Kiu-Quc-S min chp dm
ngy ng sao ng dm ch pho thn tng khng xinh p, v
lun tin cng xin ch c gi tha th ci tt di dng ca ti v
sn y, xin vong hn ngi khut mt bit cho. Nm no, lu
lm ri, ti i xem cin khuya rp Majestic Catinat, gp C i vi
em gi C, cn ti li i vi ngi khc, khng phi v nh. C
ng ti nh vi cp mt la dame aux camlias, khi nhn li cha
ca Armand Duval nn xa nhau m t rut, cn ti ti lm lt v
c thng u ti hu p ci li ty nh, v chng ti cng
khng bit n th...
(Vit thm sng 12-11-1966) V.H.S.
Vn-H-Ban. Cng mt lt vi gnh Thy Nm T, c gnh Vn-HBan ca Thy Mi Vui (Ch-Ln) chuyn mn ht tung Tu.
Trong gnh c kp T Thch, bui y ti chm l ngh ring n
t nhng bi on, nh T-i, Vn-Thin-Tng, nhng sau r
li, khi c lot bi ca anh By Nhiu, th Thch cn nhng sb l Ba L, mt ngh-s ca ti-t m theo t thut B.N. ng tn
lm thy cho nhiu th h ca s.
C Hai Xim, Nm Thin, C Hai N, gnh Sng Chung, C By
Phng-H. Cng gnh Vn-H-Ban ny, c c Hai Xim, gc bn
ht bi, nay sang qua ci-lng u qun gnh Vn-H, th vai
Bch Thu-H, ma theo ht bi v ca theo ci-lng nn thu y
ai ai cng cho l xut sc. Ti nh lc y kp Nm Thin ng cp
vi c Hai Xim th vai chnh coi c n. C sao nay anh Nm
li lu m trong gnh Sng Chung? C Hai N, lc lm vai t tt
lau mt cho kp Dng-Tn-Bo trong tung Mc-Qu-Anh dng
cy cng l duyn dng lm. Cn ni g C By Phng-H lc y
ng vai Mc-Qu-Anh th ai ai cng m, l lc y C By cn
nh qu t! Nhng khi c trong bung bc ra ct ting trong-tro
ni li:
Mc-ct-tri mt mnh lm ch, nhm lu la trn nh tung
honh, Cha Phin-Vng Mc V l danh, thip Mc-th Qu-Anh l

hiu. Sc c nh Hng-Vng cn thiu, (ch) V thng

lc bt san (?) Phi-ao php qu tin truyn, x tin ngh hay qu
s m! Than i! Bi cha gp ai ngi qun t (?) Nn nh cam
an th vi ch hng? Ngy hm nay vng vy vi non sng, ngun
tm s bn cng cy c.
Tip ca vng c:
Toi lng cao-sn lu thy, Minh nguyt ph ch vi thanh phong.
Thung dung nc tr vi non Bng, Tri cha thu dng n hng.
Trc sn tuyt im b tng, khi din v khi th ta li thng hoa.
Cng v tri sanh ta l phn gi, u c bit anh hng trong bn
bin l ai? Bi vy cho nn ta c xng vng ni sn tri...
(Bi ny cn thiu v khng dm chc ng vi nguyn vn; xin
nh cao minh ch gio): C By ni li ri tip ca bi ny, th ti
tng lc y ai cng nh ti, u nn th v thm khen c o no
y nhan sc v ti ngh tuyt trn.
Nm 1924. thy ci ngng ci gn ca k ny, xin nhc mt
vic c nay nh m cn thn thn. Qu khng c ci g m ti
khng mun khng ham. Thm ch tin khng c, b th cng
khng m o bng nhiu vic lu. Ngy mng mt thng ba d. l.
1924, ti i xem ht ci lng ti rp Modern ng dEspagne
Si-Gn. L lay ti c ngi gn c Ba Tr, lc y ang sng chi
trong tin, trong nhan sc v sm xe hi c ti-x ph, dnh
m ca. C Ba ngi mt dy gh thng hng vi bc-s Trinh, Ta
T v Su Ng. Tr tru thay, bn tay mt v st gh c l gh
ca k ny. C ngi xem m mi nc hoa lm ti ngy ngt v
khi na chng c ra v, ti ht bit trn sn khu ht ca nhng g
v khi v nh, ti thc trng m t bi ny, nay chp ra y
cho thy ci cn r ca tui xun hiu sc:
Xem ci-lng ng m-n (c Ba Tr)
Duyn k ng gp nng quc sc,
Khch a tnh ng mt qun nheo!

Mi y sao li nh bo?
Gi de va st, gp cho k dang.
T chi by! nng mt ngc,
Khch c phng trn trc nm canh
Cn duyn sao c mnh mnh,
Cha vui sum hip nh chia phui!
Nng tho bc, ta ngi ngi thm,
Khch lui chn, y dm m li:
Phin c tin ngi chi,
Cho y xem tha, sc tri phi chng?
Khen cha ch! Khun trng y n,
Cng nhn lu cng mn nt hng
Cn tri, cn bin, cn sng,
Cn cu tnh i, cn lng tng t.
Ngh cng t sao i khng ni?
li chi my i su phin.
Vt i cn cht tnh ring,
Nng i nng cho nghing nga lng.
La nhm kh trng dt tt
K t y bt bt gic tin

Ngy su my khc no yn
m trng canh ln cng in o lng!
Than i, sa dng bin i,
D g toan tr li non nhn?
Lng thng lng li h sn,
Du mn bia kh khn lng thng...
1-3-1924
Ci ngng cn cha chu bung tha, tin th trong ti vng hoe,
m d tha th thng. V s lm, Trng My, ng -Hu-V,
trn mt tun l, b ph ht tt c mi vic, rn ch bi sa t
thm mt bi th bt c m khng dm gi, ch ct trong cp cho
n ngy nay:
Mm ming ci duyn a hi ng,
Xui lng thi khch bit bao thng
Du dng m o ghen thm,
Yu iu mnh mai liu km nhng.
Ngc tt Lam in ai ni gi,
Hoa ti Thng-Uyn nc mi hng.
Ct xong ng-Tc ch tin n,
Nhn vi ai kia ch gi thng.
Th ri , lo i ci v. C Ba Tr vt vt ln nh diu gp gi,
ln xe xung nga my chc nm trng. Ti th mt rng sch

mt ti o qun, sau cn m ba ci snh a b, Bng

vi chc nm sau, gp nhau li ni bn ti-xu trong Ch-Ln, sau
trn 1945. C mt phong nm no, nhng hi ti, hi thy
nhan sc c nay km hn trc th no? Ti tr li: Ti ch bit
ngi p c hnh chp treo trong t king nh photo Khnh-K
lc cn i hc Chasseloup v khin ti thnh thi-s, xin li,
thnh th th nm n. C ci ri thu dng ti lm b th sut
my thng trng, C thut tiu s cho ti ly notes, va thy
hay hay, k c bn ti-liu cho mt ng bn nh vn (ng T.T.Q.)
ti khng ni g, nhng xin ngng chp chuyn tiu-s nhi b
ma, ch gi li n hm nay hnh bng mt ngi nm xa tng
vi ba bc trm bc ngn qua ca s, nay khng c n mt xuten co gi v vn nut cm en ko di ci kip sng tha
khng bit n chng no? Nh mt m nm cnh bn n vi
C Ba, khi ch Ph-Dung n lm bn m m m m, bng thy
m c tr nn hng ho, lng nheo t t, mi dc da, rng cn
tt, ti nhn lu bng s khan, may l ti gia c mt ai ri,
khng c ai , em ai ny v, t ci kh cn ai hn na! Nm
xa c l a hoa, ti l v rc. Ci nm gp ti-xu, c
thnh v rc, nhng th ti tri c-ky, khng mun kt thnh
b. Tuy vy bng vn tic, v bt qu l b qut, ch chi hai v rc
gp nhau sm, rp li vi nhau, bit u chng bin ng s ng
bng? Khng chi cng bit mi la dame aux camlias Nam-Vit.
1926. Gnh Phc-Cng. Nm 1926, gnh Phc-Cng ln ht
rp Si-Gn: kp By Nhiu lm Tng Chn-Tn, C Nm Ph th
vai Bng Qu-Phi, hay n i Chnh-Ph gi c i sang Php
din ti Paris dp u xo nm 1931, n khch sut my thng
trng, tuy khn gi lang-sa khng hiu ni mt cu bn rn hay
cu vng-c mui, v ch hiu qua mu m b tch ca o kp.
Ti cn gi c mt tm chng trnh gnh Phc-Cng din
truyn Thuyt ng, v Ng-Vn-Thiu b tn, By Nhiu b lm
Vn-Thiu, Gi-th do C Nm Ph ng, h n ai on iu (tiliu s 209 Hi-k tp II).
Gi ch ngi:
Hng nht ...................... 1 ng

Hng nh......................... 0,60 (su cc)

Hng ba.......................... 0,30 (ba cc bc)
1943. Bng i mt khong di, ti i v Sa-c (1928-1932) ScTrng (1932-1936) v Cn-Th (1936-1943), tuy vn xem ht nh
c nhng khng gp chuyn no gay cn, cng nhng tung c
din i din li. Nm 1943 ti i tr li Si-Gn th lnh Nht-Bn
y ng. m th th 13-1-1943, ti rp Nguyn-Vn-Ho, c
ht i-Hi ch ban, theo chng trnh ti hin c (s 210 Ph-lc
Hi-k tp II) mt kp o danh ting:
C Nm Ph v Tm Mo, Nm nh .....................gnh Nam-Phi
By-Nhiu.......................................................... gnhNam Phng
C Thanh-Tng................................................... gnh Thanh-Tng
Tm Danh.......................................................... gnh Danh-ng
C Mi Truyn .................................................gnh Song Phng
C By Nam v ton ban .....................................gnhPhc
Cng
Tung chia lm ba lp:
1) V u, cho Thng-ch Ptain;
2) din tung Ngc-n bo phu-cu, tung Tu do hai gnh PhcCng v Song-Phng ng hp din (chng-trnh, Ph-lc s
210);
3) tung chnh T--tng l mt tung rut ca gnh PhcCng thm c ngh-s thng thng ng li vai c: phi tt
phc lm mi d khn c nhng dp ny: c Nm Ph ng vai
ngi v hin; Tm Danh lm anh chng ghin sau sa st n i

lm phu ko xe; cc vai khc chia nhau gia cc c T ThanhTng, By Nhiu, Tm Mo, Nm nh, v.v...
Gi ch ngi tng: 2g, 1g50, 1g20, 0,70, 0,40.
1926. Ngha-Hip-Ban. Nam-Hng-Ban. Ci nm 1926 l nm g
m ti Si-Gn, c bc rn rn, nh xc Su Ng gn nh cng
khai, mt mnh lo ny bao-thu hai ch em Nm v By, hai c
o danh ting, khi vui sm xon c bm, khi ghen t o qun
sch bch v nh hoa bit ni bng roi my n rm mu...
Vua c bc Su Ng lp gnh Nam-Hng-Ban, ngi p (c
B.N.) lm bu. Nhng phn sng me trong Ch-Ln b chng theo
ph, tin v khng c di-do nh trc, phn l l v bao nhiu
tin ly ra hn lp ngn-hng Phan-Thit b chng sang ot, rt
cuc tnh kh gnh r v Su Ng cng vo t, khi ra mt mi c
bc v cht st nghip... ng nh li thy T Nn tin on: bn
tay ch sanh-mng t, bn tay v th cn nguyn, th l hai
ngi cch mt ly thn, chng s ngi t; ngi v ny c tay
cm ca, nu ra t khng li nhau th chng st nghip, qu
tht S.N. ra t, trch v ngoi tnh, khng n nhau na, N. nh
me nh u thua m ngh ch cha ly xu b k khc
git t lu, nn con ma ngho ko n tr tay khng kp. Gnh
Nam-Hng-Ban chuyn din tung tu, N. li ghen, nn c o
chnh cng l bu B.N. ch ng vai xu x: Chung-V-Dim dxoa, o-Tam-Xun na mt thit na mt l lem, kp chnh v
o chnh cm ng qu gn, cm cp lc cm mui mn trn
sn khu.
Cng nm 1926, gnh Ngha-Hip-Ban ca ng Nguyn-Vn-u
lp ra, chng-trnh ti cn gi (Ph-lc s 211 tp hi-k II), c
Nguyn-Cng-Mnh v Nguyn-Trng-Quyn lm thy tung. Phn
bin son th vng chc, nhng y phc v cch trang sc km mthut n gn l lng: kp v o v mc o nhung c b kiu
pyjama chung quanh vin cp ng bin bng lng tru trng
tot, u i khn xp, chn i giy Tu. Thng dng bt-tt di
nt ln tn hng, v mc qun i bt chc cch n vn ca
phng xic. Anh kp ch o no cng c o chong v tay cm
on ao hay trng cn. Cng nhng tung ca cc gnh khc
din: Anh-hng no tam-mn-giai, Tang-i gi gi, S Vn t

lu, Tra n Quch He, X n Bng Qu-Phi ..., sau rt ht khng

li cc gnh ln v r gnh.

Cn nhiu gnh ht na sng cht vt, cht v

danh...
1927. Nm 1927, ti ci v. Ngi cu ca v (nay hai ti lyd), ng Dng-Vn-Gio tng trch yu ti: Th lm kp cho hay
nh Nguyn-Thnh-Chu, hn l lm vic cho Ty! Cu ni y
tht ra m C By Phng-H ht ti Nh Ht Ty, c th vai McQu-Anh dng cy v ngi ng cp vai tng nh p trai
Dng-Tn-Bo, khng ai khc hn l anh Nm Chu.
Kp tc thm, ghen trong bng, v lc y c o duyn dng sp
lt vo tay Bch-cng-t Phc Georges. Ra din trn sn khu,
kp nh gic thit v nh tht mnh. C o ban u cha bit,
cn h hn gho: Ai m th mnh ! Ai h m m! (Cu
bn ht bi c). Nhng kp hm hm, p gio no tay gio
ny, c o thm mt, nc mt dm d: Cng-t i! xin nng
tay cho thip nh! Vic nm xa nm xa trn bn chc nm,
khng bit ngi ng s cn nh chng??
1928-1929. Np cnh g xem t mc ru. Ti i i Sa-c lm
th-k pht ngn ti Ta-b. C By Phng H xung din. Cu T
Phc Georges, ch gnh Hunh-k c nh mi hai ti n xem
ht. y l v cm tnh ring ch thu y c cch hi l, mt
thng l vn cn tn ti nhiu ni l mi gnh n ht ti tnh
phi c th giy mi c bit ng thng ngn ng bn ng
chnh, thay mt cho s kim duyt, phng trong khi ht c ni
li xc phm chnh-ph chng. M h mi thy thng ngn th
phi mi cp, c khi ng b mc u chn th con v bc ti
a nhau i xem th, khng cho vo ca c mn dn i. Mi ri
bn Ta-b li phi mi thy k lm vic S Cm, phng lnh
trng m chm lm kh khng cho ht. Nhng m y ti khng
i giy mi m mua v ng hong, li v bung ng sau cnh
g ph tnh m o v gp kin vi Cu T. Nh vy m ti
mc kch mt lp hi-hc khng c trong chng trnh. C By
hm y din tung v, din c hai ba mn, thm mt, nn khi
v bung, c tm ngi trn chic gh my m s nh ngi i

nn khng coi trc. Mt anh kp v ht phin trc c vo bung

nm x hi trn chic rng ln, lc y cn xi ru dn bng keo,
nn anh cn thn trc khi nm g ru ra cho khi vng. n
lt anh xut hin, anh ngi dy kim hoi khng thy b ru
mnh mi u y, anh chy gip bung ht, ming lm bm
.m. thng no ly ru tao!! Kim mi khng c ru v tng qu
v n phin mnh ra tung, anh bn bc i ra sn khu, va
ca ht va ly tay o rng che ming v cm. Thot ti phin c
By xut hin, b ru nhn nhn sau mng c m c khng hay,
c va xy lng, anh kp vt thy b ru mnh lm mt, mng
qunh quu nhy mt nhy chp vo pha hu c By m rp l
vo cm mnh, vic xy ra mau nh chp nhng cng cho mt
m khn gi my hng u lanh mt thy ht t u ch cui,
khng nhn ci c nn ng r ci ln gn b rp. Khi ni
o kp trn sn khu rn din nh thng cho lp chuyn,
nhng trong mn thy c s bi hoi c tru c m nn lt t
cho b mn xung. Pha ny c ngi nghe lm v vit nhi ti,
hoc gi y cng ng thy nh ti, ti khng cn bit, duy chuyn
c sao ni vy, cn tin cng khng l phn ca c gi. Lc ny l
lc qun o kiu Ct-Tng (Le Mur) thnh hnh v cng lc ny
C By ng trong thi k o tin h h, c din tung x-hi,
mi ln ct ging ca Qung, cht ui cu y--y nghe gn b rp!
Ngy nay lp sau ca tn pht nhiu. Nghe k li hi xa v so
snh vi ln hi kim thi, thy nhiu ch khc. V ging ngm th
theo iu Bc, nay nh Radio quen tai, ch chu xa duy c T
t r r cu con c vng v anh Ty en l cn nghe ging
ging. Nm no ti nh ti Sc-Trng T t n chi, ly da
Huyn-Chu-N quy nghe li, ri t ca li bn , nhng
bt hi khng bng khi vo da, t ng ti chu my v chn lun
cn bun vo ly Bisquit-Soda vng lm.
1932-1933. Nhng nm ny nn kinh-t khng hong honh hnh
nng nht trn mnh t min Nam cng nh khp hon cu.
Chng lnh th ch ngi cu rut th nm ca t ni m m
mt kp ht c. Khng nghe li khuyn gin, ng lm ng
vin-ngoi n lng hm chnh tht bn xm Thing-c ngang
ch Vnh-Long, Cu Nm b nh b v con khn gi theo anh
kp. Cu Nm ti tuy n ng v rt p trai, nhng n tru xa
thuc, khin ti nh n ng Cn Hu gp sau ny. Cu Nm gi

bnh tri ti dm chc n b khng kho bng v ngh nu

nng hn c cc tay u bp thin ngh. khng, lm ng nh
giu n lng v, Cu m chn ri ly tin nh lp gnh cilng, c dp theo anh kp nghe ca, m lc y phi nhn nhn
anh kp ny c mt ging khc hn ging t-Chi-Chu-Thch.
Anh kp i thu da, Cu cng i theo. Anh kp n u, Cu theo
n . Gnh ht l l, Cu v vt tin nh. Ngi v hin khng
cho, Cu li nh n ti. Mi sau hay tin cu tht vng, ung c
dc v xc chn trn Nam-Vang. Anh kp sau lm bu, nay
cht. ... Vng vng ting chung cha...
Gnh Hng-Nht. Mt b ba chuyn ng tung Tu lp Quan
Cng hin thnh. Mi Bu lm vai ng, Su Lc vai Quan Bnh,
Nm Dip vai Chu Thng: ban u cng chng thy l, x
n xem, nhng sau hi ngn trch thm gnh ht g trch thng
dm ly Thn-Thnh lm tr, nn tha ln. Mi Bu c ti ly t
st nn tng rt kho, sau cht bnh trn x -Lt. Su Lc nay
cng ra ngi thin c, v b ba ny y nh l gnh Hng-Nht
nu ti khng lm. Mi Bu c ging ca ht va do dt,
va du dng: anh chu kh chi vi kp ht Qung trong Ch-Ln
v hc tp t ln hi n iu b, ht Tu. Mt anh no trn nn
dm mt Quan Cng trng y nh trong tranh th. Trong nhiu vai
v, Mi Bu ca sang sng thanh m cao vt lanh lnh nh ting
chung ngn tht l xut sc. Anh cng l mt tay n c ting
v thch ca trn cy t-b nhng bn xa Nam xun, Nam ai,
Giang-Nam, Trng tng-t. Chnh anh thuc nhng bn rt c
T-Hu chc cm hi vn v.v... t ngi dm ca dm n. Mi
Bu l mt trong nhng kp th gio c iu Tu tp luyn c
cn bn v c phng php lut l nht nh ca iu ny. Tung
Tam Quc, lp Quan Cng i chin Bng c, b ba Bu, Lc,
Dip din ri khng c gnh no din n qua c. Trong gnh
Hng-Nht c C Su Nt ni danh mt lc, sau c c chng nn
thi ht, ra lm b ch qun di gc cy ip to ng Hai B
Trng, Tn-nh.
Gnh Hunh-K ca C By Phng-H v Cu T Phc Georges.
Ti c nhiu cm tnh ring i vi Cu T. Nay Cu ra ngi
thin c, tp hi-k ny v chng l mt ni xo bn thp

cm, nn xin cho php ti nhc li vi on nh Cu T c

hu:
Bc-Liu l x n chi, giu la go giu mui giu tin. iu
Vng-c cng t tnh Bc pht ra... Nhng Bc-Liu cn lm th
vui khc: th n cho Tiu vi ht vt mui v cua mui gic
khuya, th xung bin n s huyt hoc n nhn chn ti vn,
khi n da hu ti gc trng ngoi bi bin... v c dp phng
xe chy cho mt, sau s ln m phng ti ph Sc-Trng. Ti
ch ny, mt nm n c cuc ng ca hai cng-t: mt chng
en a, th ba, sanh trng trong rung mui tnh Bc, nn c
ngi trong x gn cho m-hiu Hc cng-t khi no trc mt
s nnh bng danh t Cu Ba H.; mt chng trng tro, th t,
sanh trng ti x sng su nc chy, tri cy h, t TinGiang (M-Tho), n chi ho phng, nn c cc tay em tng hai
ch Cu T ngt xt, v i din vi chng Hc, y l Bch
cng-t c s o hoa. Ngi c cu tnh Sc cn nh vi giai
thoi l th v hai cu: ti c vit ra y nhng khng m bo
ng y s tht, v vic lu ngy mo m khng n khun. M
thit tng khng nn qu cu n v cng chng cn bit ch
xc lm g, duy nh mt m n, Cu Ba ngi xem ht hng gh
danh d, Cu T v n khch v t tnh thn thin cng xung
ngi gn m o. Bui ht v khuya gn vn. Cu Ba ly v
thuc ra ht, lay hoay th no m mt t giy con cng (nm
ng bc thu y) t trong ti bng ri xung t, m qut dim
g cng khng sn trong tay, bo hi chng Hc-cng-t bt k
gia m ht ang hi cp lc trn sn khu, chng ngi chm
hm xung t s song di nn xi-mng d dy nh lo th
may nh mt cy kim, b tch lm cm y nh lo thy bi m
m tin hon, trng tht bun ci. Bch-cng-t thy b tch,
mc c gim nn hi:
- Toa lm g k cc vy?
- Moa kim t giy con cng, .m., mi rt xung y m mt tiu
nh c ma giu!
- N! moa cho mn cy uc! Ni ri Bch-cng-t va t
mt t giy onh (vingt, hai chc bc) soi sng cho Hc-cng-t

thu hi t giy con cng, ng giy hai chc khi phi vic ti cn
bt k s g, h hung anh va nh ri mt t cn con nm ng
m anh lnh qunh nh h o mt qu...n?
Cng ti ch Sc-Trng, cch khng lu, chng Bch-cng-t
ng nn mt cch gin tip. Nm n, qun mt nm no, Cu a
gnh ht t ch M-Tho xung din mt vng Hu-Giang v gnh
ht ang ph ti ti ch Sc-Trng va c mt hm. Vn ngi
phong lu ho hip nn i n u T Phc c dt b h em t
tay chn theo ng lm. Trong m c mt anh chng lai, c
Php-tch (sau nm o chnh 1945, tng lm Cnh-st-trng ti
G-Cng), lc y anh ny cha gp thi nn theo np gi lm hv cho Cu T, va vui va hc thm c nhiu vic. Sau mng
anh c eo cm cm cy ch la, Browning 6m/m 35. Sng sm
ba , Cu T t li xe nh, Fiat Sport, a cc em t i n sng.
Qun Hi-Nm ny lm xu mi c danh v bn caf ng iNgi, nay l Hai-B-Trng, qun bn kia ng trc dy ph
nh Ba ti . Chic xe u khng c st l, nn c mt cai Phlch, by lu c-xc ni ch u ght, nay tn cai li sn si i
bin pht. Cu T, qun t, nhn li mt cch rt lch s. Nhng
Cai nh ta nht quyt nh lm bin-bn mt i pht hai i pht
cho c mi bng lng. Thy Cai ta lm qu trn, anh chng lai
h-v nng rut binh ch, bn ng ra can thip. Cho hay: mt
nm ch c mt pht ri... Chuyn l chuyn ca Cu T, bng
chuyn qua cho chng lai chu ng. Anh Cai sng ny gi, bng
sn s v thch :
- My my Ty, my c sng. My gii bn tao chi?
- Ti khng chc anh. C bc coi m coi! M anh thch ti, ti
bn anh !
- My gii bn c.t tao y n!!
Mt ting sng n. Chng lai dn khng c, qu bn ngay ch
. Cai ta nm cho mt ng. Cu chuyn i n im tm bt
thnh. Chng lai i ngay li bt t np mnh v trnh vi C. Vi
bng lp khng kh, nhn-chng trong qun nc cng nh bng
quan li xm u nhn nhn c s khiu-khch v thch ca

anh Cai c xc, v.v... Chng lai b t nh, nhng mn t ra, ti

vn bt tay v cho hi nhau, trng nhau, v c ch ca chng
ch Sc-Trng cn nhiu ngi nhc nh. Nu cc bn c dp gh
ch Sc-Trng hin gi trn con ng Hai-B-Trng, nu gp ph
lu no hai cn bin thnh mt rp chp bng nho nh, nh y l
ni nhau rn ca k vit my hng ny, - nh hng ha ca phthn chng ti li, v ch tn Cai tr n lm phch khng nn
li, v bn kia l ph nhng tim nc nm n nay tr nn
mt ca hng tp ha, nhn khng ra.
1938. Ti cn gi mt chng trnh hng da Bka nm 1938,
ngoi ba c in hnh C By Nam ang trong thi k xun sc v
hnh Nm Chu cn nheo nho t mng khng mp nng nh by
gi. (Ti-liu s 212 phn ph-lc tp Hi-k II). Nm 1938 l nm
r ca cc o v kp ang sung sc, thm nh c cch thu m
thanh vo da nha nn mt i nh cn gi c nhng ging
ht ca c: tung Ty-Hoa Vng-n, sau ny i li l Dn chng
trc php-trng
- Ph-phng, c da Nm Ph, By Nam, Ba Vn, Nm Chu ca Tythi v bn Tu; v mt da Nm Chu v By Nhiu ca Nam-xun
v Vn-thin-tng;
- S-Vn cng-cha c Nm Ph v By Nhiu ca Vng-c; mt da
na c By Nam, c Nm Ph, By Nhiu ca khc-hong-thin v
xun-n.
- T vng n thc, C Nm Ph v By Nhiu ca Ty-thi v Vngc. Nghe da ny, nh li tt c iu b qu phi trang nh v tnh
t ca Anh By v C Nm, xng ng l tin phung hu ti ca
ngh-thut ci-lng.
Cng trong gnh i-Phc-Cng ny khi ra Bc, ti rp ThngLong, hng Bc, Mi Bu tr ti din tung Quan Cng i chin
Bng c, c Kim-Cc, con By Nhiu ng vai Quan Bnh, v c
By Nam ha trang lm Bng c. Ging ca ca Mi Bu v c
By Nam ging ht ging Tu, thm c mt ngi ngh-s thi
a hi th kn dm Tu, gi h cn hay nm cn, nn bui
din v cng khoi tr.

Cng nm 1938, gnh ht Phng-Ho cho thu da trng vng

21 da: Uyn-ng bt gi, Hiu tnh kh x, i tnh giai cp, Gi
trn ngha tnh, Ni au ngi m, i on ra n.
C By Phng-H, C Ba Hui, C T Sng, kp T Thch, Tm
Mo, By Nh, ton l go ci ca gii ci-lng thi y.
Ngoi ra, hng Bka cng thu da mt nhm danh ca ti-t
khng ng trn sn khu ci lng nhng n t trong iu ca
thnh phng:
- 4 da Gi bt lnh lng vi c Hai ca Vng-c; c Ngc-N
ca xun-tnh v ca bnh-bn-chn;
- 1 da tung Thng ai? vi c Ngc-N ca tng-t, c c km
ph ha;
- 1 da tung m khuya vi c Ngc-N ca xng-x (kmviolon);
Trong khi y, gnh Trn-t (Trn-t-Ngha) thu ht o kp
gnh Hunh-K r em v cho mnh, y nh trc Thy Nm T
vt xc gnh Thy Thn. Gnh Trn-t cho thu da trng tm:
Tung La lng son, trn b 4 da:
C T Sng ca Vng-c,
C Phng-H v Nm Chu ca Hnh-vn i p;
C Phng-H v kp T t ca Xun tnh;
C Phng-H, c T Sng, v Nm Chu l Hu, giao duyn ca lu
thy.
Tung Khc oan v lng c Phng-H v c T Sng ca Vngc.

 Tung Mnh lc i tnh: 2 da

C Phng-H Nam-ai, l-Hu, ca thp tnh.
C Phng-H cng vi T t ca Vng c.
Tung Ting ni tri tim, c T Sng v T t ca Xun-tnh.
Tung Huyn-chu-n, Nm Chu v T t ca Vng c.
Tung Hn chinh ph (4 da): Phng-H Nm-Chu;
Tung Bng-hu binh nhung 2 da: Phng-H, T Sng, Nm
Chu;
Tung T-Qun ct Khng-Th 2 da:
C Phng-H v T t ca Ty-thi Qung v c-bn Qung;
C Phng-H v c T Sng ca bn Tiu v Liu-thun-nng.
Lc ny c By v Nm Chu snh ti ca bi Jai deux amours,
ging Ty li Vit. Li cng c ngi ch mun nghe n ha iu
Si-Gn, nn hng Bka khng b qua dp tt, thu lm 5 da:
(trng tm).
- T-i-on vi tranh, c, km, tiu, chung;
- Vn-thin-tng, Khc hong-thin: Tranh, c, km, tiu, chung.
- Nam xun, Xun-n: Tranh, c, km, tiu, chung.
- Tu-m, liu-thun-nng, k ba, nhn lc vi.
- Chc ngy Tt: song h, kim-tin, lc a.
V loi trng vng, da ha n ra 7 da:
- Tranh-km-violon Vng c lp trc v lp sau (2 da)

- Violon Ty-thi, Xun-n

- Km Hi ngn tiu
- Tranh L chun chun, T-i.
- C Bi h
- Tranh Ph lc.
Cng mt lc, da Bka thu Ht-bi, gnh Hunh-Tr-Ph thu da
ngm sa-mc vi nhc-s J. Tnh n violon v ngm, c Chu-thBn, Chu-th-Nm, m-mng-Hon khi ngm Kiu, khi sa-mc,
khi bng mc, hoc ni hoc mu hoc ngm thi ng. Ngi
Min Trung c cung cp da Hu, khi c Nhn, khi khc c Sm,
c t tranh nguyt nh bu a hi: Bng trng trn vnh, Su
chong trng da, Do thuyn di trng, Sng tng i ng,
Cch tr sng Tng, Ting chung Linh M, Nhn bt tri,
Xn xao anh yn, v.v... Ha n iu Hu, th c da Cu Tn,
cu t n nguyt hi T-i hoc Nam ai; cu Song, v t n
nguyt, nh bn Nam Bng v.v...
C ba da bng chu mi: c bng Mi ri bi chu mi B (2
da) v dng bng, tin lc (1 da). (Nhng da ny m bn
chy, v sang lun bn Php cho cc b ly hng.)
Kinh Pht c 5 da:
Gio th k tng: Kim cang khai x, Ph-mn Quan m, Sm, ,
phan kinh i Bi, Ch ni mo, 12 cu nguyn B, 10 cu nguyn
thp s.
Ni th iu kim thi c ba da:
- C Thanh-Tr ni ging Ai: Nguyt-Nga cng H,
- C Thanh-Tr ni ging xun: Phc Hu-Dung,

- C Thanh-Tr ni ging xun: ng tha To.

Lp giu c bit c ba da:
- Mn v nm sa,
- Thng Trm mc mu, thng Trng hng gia ti;
- Hi , ni lo, o in, thy Php sai ng.
Bn da ht bi:
- Phng-Nghi-nh, c Ba Cang ht dng ru, Nam ai,
- ng-Dng Trng Bn: C Ba Cang, Hai Chi: Tu-m, thn.
- Lu Kim-nh h san: C Ba Cang ht khch, Nam,
- i chin Vng-Ngn-Nng: C Ba Cang, Hai Chi: k bi hoa,
tu m.
Trc v xa hn c l da ht ca Thy Nm T ht cho da
Path, nhng ti thiu ti liu, dm mong s b tc ca hi ni
cao minh.
Theo bng lit k trn, nay c thy bun ng nhng ng u
l nhng ti liu qu ha ca s tin trin ca ngnh ca ht v
ging pht m Vit-Nam. Vi khc lit ca chin tranh, lm g
cn li cho nhng nh kho c, kho v ca ht, lm lun n cao
hc v ting ni v.v..., ngh ti thm bun.
Nm 1940. m th by 6 thng 1 nm 1940, ti nh ht ln
ng Catinat (T Do) hi c-Tr-Th-Dc t chc ht gip hi
Bo-tr chin-s, din tung T vng n thc ca ng NgVnh-Khang phng tc theo tung Php la Dame aux camlias
ca kch-gia tr danh Alexandre-Dumas fils. Tung ny c
din ti Nh Ht Ln ny mt ln ri ngy 11-6-1932 do y-ban
M-thut Vit-Nam t chc (Bi-Quang-Chiu, Lu-Vn-Lang, TrnVn-Kh). Tung T vng sau c khai thc bnh trng

mi v mi ln ht rt c cng chng hoan nghinh, thm ch c

mt c o nh ng vai ny (l vai n t ca c Nm Ph ng
cp vi By Nhiu trong i-Phc-Cng-Ban), nh ng vai y
m c ny c gii n chi ly tn trong vai tung t tn cho c
lun t , y l C Ba T Vng, ni danh ti sc mt thi, nhng
khng khc con bm hoa he, nghe u sau c rt kh s v
thiu s lo xa v cng v cht ti tn. Tung T Vng nm
1940 khi em ra din, i lm tung on t lng cho nghe
mi. Trc , vo nm 1931, ng Dip-Vn-K tr li tung tr
tnh ny v i lm tung B i y vi nhng ch din c
mt ln m 7-2-1931 ri dp lun. Rt tic ti khng c bn y,
duy cn ba bi ca nh ti liu lm k nim Dip-qun. Ba bi y
l:
1) mt lp T-i-on i kho v duyn
Ngh cho i kho v duyn
Ch kim tin ng u nhn ngi,
Khch m hng bnh ri trm gy,
Cng bi hi ng, n khin ngi lm ly
Cn nh ti phn o t liu yu,
Cnh hn vi, eo ui gia nh,
Nhng m, nu g duyn cng ch giu sang
E n khi dng t ph phng,
N cang thm cng sanh vic d dang.
By gi kh ni th than,
L lng duyn, bo tan my hip,
Tnh kia thm ri t lng.

Ngh cng chng th khng,

ng buc di ng, sau khi n nn.
2) iu xang-x-lu, k nht, Trong i my mt chi?
Trong i my mt chi,
u ym l li, cuc say trn ci.
No giai nhn, chi mi o m hnh,
Phn im, hng trang, ging tin iu Hn
Ngi chung tnh, k thanh th,
Mi hng tri, d yu du,
Khi cu ca, ting ht,
Khi chn ru y vi, th mi phong lu.
3) iu xang-x-lu, k nh, Con ngi phi mua vui.
Con ngi phi mua vui,
tiu khin cht chi, gii khuy s i.
Lng tao nhn, vi cung n chn ru,
Ci cnh ph sanh, c chi ly mnh?
No cng hu, nhng khanh tng,
G t vng, nhm xng trng,
Trm nm trong thm thot,

Nh gic mng Hunh-Lng, ngh chng ra chi!

(ba bi ny chp trong ng Php thi bo v sao lc vo Hik II di s 200-201 v 202). C phn iu luyn v cch t
la ch vn khc vi cc bi ca ng thi. Dip-Vn-K l con ng
Dip-Vn-Cng, m l c vua Thnh-Thi).
Ti xem k nhng bi ph bnh v v ht ny, va bi ca gios L-B-Cang ng trong tp ch ng-Nai s 9 ngy 15-6-1932,
va bi vit k cu vn chn lc ca ngi anh c, ng onQuan-Tn, ng trong bo Nay s 5 v 6 ngy 23-2-1940 v 1-31940.
Nm 1942. Ngy 25 thng Chp nm 1942, binh Nht ng trn
thnh Si-Gn, hm ng no cng gp b kaki xc xch
nhng gng mt hm hm, cy gm eo lng lng m thit v
chm thit. nh lc t tng ngi dn bn x, Chnh-ph
bo h by ra Hi Trao-i Sanh-vin. Nhn c hi y cc sinhvin i-hc H-Ni tr xung Si-Gn v nhm Trn-Vn-Kh
Lu-Hu-Phc gi thip mi (s 213 Ph-lc Hi-k II), ti n d
thnh ti Nh Ht Ln ng Catinat nghe: a) mt bi din-vn
v Thanh-nin hot-ng do Hunh-Vn-Ting, i biu hi Traoi Sanh-vin (AGEI), c; b) tip theo , c ha tu mt bn
nhc Trn Bch-ng do Nguyn-Ngc-Minh, tng-th-k AGEI
iu khin c mt Trn-Vn-Kh, Lu-Hu-Phc ph gip. Tht
l mt bui khiu gi hn i-quc ca ton dn Nam-Vit, s phn
khi, lng ho hc kh t nn li. Trong khi ha tu, ti ngi nghe
bao nhiu ng bo knh cn lng thinh, nh c bao nhiu hn
linh cc t-s cc trn Ch-Ha, Cn-Giuc hay u u, bay ro
ro trn khng vi ting trng r r, ting kn n non nhp vo hi
th nng hc ca thnh gi cm ng n tt .
Nm 1943-1946. Nhng nm ny ti lui v qu c Sc-Trng, con
thuyn b hon chn, ch nng khoan, thm o thn hn
thc gic v sng my nm vi Ba ti lc y trn by mi
tui. V qu ri li thy vui vui, qun c my nm bn chi ln
hp gia t -thnh cht vt. Ti mn li ca tnh trn ng
i Bc-Liu ngang tri lnh tp mt vung nh ngi ba cn c
in nc nh bi m ch tn nm ng mi thng. Nh rng

minh mng, thc n r r, nn mi ln gnh Phng Ho xung,

anh em trong bn ht u tu li nh ti by n bnh hi tm
cng nng. Nh m ti quen vi C Nm Sa-c. Mt k nim
nh l T t thch n c bng ko kho tiu, nhng chi cha qu v
t ch n khc u, khc ui v li cho ngi khc n, v ni cho
c c lm cn gan trong bng ch khng c mc ra. C
Su Ngng, tn tuy xu, nhng chung tnh vi t v th tit vi t
n nay. Su Ngng khen cnh nh c v trang-vin u-tch. Tra
tra t thch ngi gh xch u nhu ru thuc ngm nhn sm.
C khi ra chung g, lm trng mi, nt ti ngon lnh. Sng
cha nht, t ngm nho nh bi Anh Kha mt mnh ti
nghe, hoc tm tnh nhng bui lang bt k h, hoc nhc thi
oanh lit m ht trc tng, em t, me Ty, ngy ngy thc bi-da,
xoa bi Mc-chc, hoc ln trng ua cho nga ! t ln ht
trn Nam-Vang, au ban tri ri cht v khng thuc men, chn
s si sau b Ngng ln ly ct hi h em v, Chnh-ph Cme li lm kh, xng kh t nt phi gi chung vi thp vt ln
vn, ni cho d nh la ba anh lnh Th gi ranh gii, k tht
t sp hi l h bng giy bc th thit. Ti nghip cho T t,
Phm-Vn-u, mt i ti ba, con gi n b m mt, nhng
cht khng bng anh bn hng ch en bui ny. Khi hay tin t
cht, anh T Chi, mt kp-ng-bu, ch gnh b hin-th b ri,
khc chn thnh bn cu thng thit ng khu:
T t em i! Vi cht u?
cho k thm vi ngi su!
Nhng thng ng cht sao khng cht?
Li cht chi thng ng sng lu!
K l m ch v u tang tc ch, ngi y l T Chi ang gt
g khc bn trong cn tu nhp.
C T Thanh-Tng, C Kim-Thoa, c Su Ngc-Sng, c Tng-Vi,
my c u c n cm bnh dn gnh Phng-Ho. C Thanh-Tng
p nh bc tranh, nhng c Su Ngc-Sng va p va bit
n, thm duyn dng nh hoa bit ni.

Nm 1947, T Hlne say nh nh, ngi n u c tra vi chng

ti git ngy gi trn xm nh nh l C-lao Ph-Nhun, ti
ang bun v b nh Sc-Trng, nay l thn v-tch-s ngi
chung mt bn cy trng xp x vi cc ngi sao sng lng mt
thu ny, nh li cnh gia nh tan r, ng ng khin ti ca nho
nh nhi ging vn da M dy con ca c T Sng: nht gi
ln hai, nh trai ln mt, bng bng bt bt, mt mt hai hai, em
cng mun n di!! C Su ngi xa nghe khng r, bt ti
ca li, khi c hiu v sau, c vo v ti tht mnh, ming chi
ng: mc dch anh vy h! y , khi chng ti khng bit lm
g cho nn thn, ch dt chin tranh bng cch y, v than i,
chng ti ch n nay ngt trn hai mi nm m no thy
dt!
Nm 1947. Nm 1945-1946, mi lo chy gic, gic Nht gic Ty,
gic Nng-dn cu quc, gic Th, v.v... u nm 1947, ScTrng chu khng thu, ti p xe l k cht trc khi cc cu nh
ng i xung Hu-Giang b t ph, v ti ln Si-Gn tr li xin
mt ch cng nht ni vin bo-tng trong vn tho-cm. C
Nm Sa-c a ti n d hai nm cng T ti nh Cu Quan
(gnh cu Bu Thng, do con l Khnh-Hng iu khin). Ni y
ti hc xem ht bi v lm quen vi cc kp c hc thc: Tm Tri,
T Hun, Su Hu...). K cng T nm 1948, ti d kin mt vi
tc qun cha tng thy. Mt iu ti nhn thc trc tin l vo
nhng nm , vic cng T l em mt nim tin vng chc vo
lng ngh-s tri qua s th thch ca chin-tranh ly lon,
khng nh my nm sau ny ch xem l mt cuc vui n ung
hi ng hn l mt k nim tin tng knh thnh.
Cng T nm 1948. Nm 1948, l cng T rt c trt t. Ht bi
cng trc, ri mi n lt ci-lng, cng qua ngy khc k .
Ba ti d kin l phin cng ca nhm ht bi, kp v o t tu
ng, chia nhau theo th t nin k, phn ct rnh ri c n
phin mnh ra hnh l. Mi ngi t la mt cu ht rut by lu
a thch nht ht ln knh dng vi lng thnh cho thnh T
nghe. Th d kp Tm Tri, trc gnh Cn-Th nay ln nhp gnh
Hai Thng nh Cu Quan, y s trng vai Vng t- trong lp
Phng-Nghi-nh, ba y khn en o di ra x T ri chp hai tay

ht cu Ngc ch tr tr... ht dt cu ly ba ly ri lui ra nhng

ch cho ngi k. Tc l phi trnh nhng cu ht t vn hoc
qu thm th v e rng h. Nm y ti nghip cho kp T Hun,
cng l tay c hng, ang au lit ging, cng rn gng cy
ngi xc nch ra ly T. Hun nh thn, c ht c na cu ht
khch, ti lng tai nghe k r l mt th ting cao vt, nhng
khng phi l ting ngi, c l l ting thing ling t y lng
nhit thnh, hoc t ci di ci m no a n. T Hun ht
c na v u, ri ht tip khng ni na, ui hi qu nm
mp trc bn th, hai hng ly nh rng rng, khch bng quan
khng cm git ly cng khc theo. Sau phi khing anh trnh
mt bn cho cuc l tip tc. Nghe ni khng my hm l T
Hun th hi cui cng. Cng dp y ti nghe ni li rng nhng
trng hp nh Hun, nu c kp no tp s cn non ngh m
mun th gio th hy ly ra mt xin trc vi Hun bng lng cho
tn lm thy. Khi Hun bng lng th ngi kia nghim nhin l
hc tr phi ra cng sn sc cho thy, chy thuc v nui dng
t t. Khi thy gn hp hi, th phi tc trc sn gn bn, i khi
vut mt th ngi cht s truyn ngh li trong my hi th cui
cng. Nh vy ngi hc tr s tha hng ci hi m v ngh
thut ca thy li. Ti tng nh c tin, nh lng thnh, ngi
mt s thy nh ngh mnh cha mt, v ngi hc tr inh ninh
thy truyn ngh hay, truyn hi m ting thanh cho mnh, tc
nhin s tr nn kp hay kp gii v mi ln ht s vng bng tin
c hn thy theo ph h t tin ly mnh thm v ht pht hn
trc. Trong l cng T nm y ti hc nhiu v ngh thut ht
bi v tic cho mnh bt ti khng sc gip ci ngh y khi
bc suy tn trc mt. Kp Chn Ti, Tm Hin, Su Hu (va mt
u nm 1968), cc c Hai Nh ( mt mi y), c Ba t, c
Ba t, cng khng trnh c lut o thi. Nm y ti nghe
nhiu cu chng tai nh c ngi lm tng ni T ht bi do T
ht bi Tu sang nn tn hy l Hng-To-Xc, ti mun ni sao
khng gi Hng-tu-x, Hng-tu-chc, nhng ti dn v ngy
cng v hn khi no vit tp sau Hi-k v ht bi, s xin tr li.
Cng nm 1948, thnh lp Hi ngh-s i hu tng t. Nhng
ci s o kp ht bi cng nh ci-lng, hay kch-ngh ti-t
cin sau ny, l nhm kh tnh: khi mnh lnh vn c tnh ti
tn, xem thng s tng thn tng i, n khi bng x chiu t,

T khng i na, khi y con chim khng ni m u, li trch

x hi qun mnh, hoc hi tng-t c m b ri ta. Khi cn
nh tui nha sng y mnh, th sm xe hi mi v thc bi da,
hi ngh-s tin nguyt lim gip cho hi hot ng c ngi
khc lo gim, ci tnh khng lo hu l tnh chung ca ngi Vit,
cng khng hi u m trch bao ng v trit l.
Nm 1949. Ngy 6-10-1949 l ng ngy rm thng tm m-lch
nm K-su. o l gi T. Ti n rp Thnh-Xng xem tung
Thch-Sanh L-Thng do gnh ci-lng gc ngi Bc din. Theo
chng trnh thy ghi tn Ba Ty, Hong-Giang, Quang-Hu,
Hng-Cng, Hi-Th, Sn-Minh, Su c, Vn-By, Lu Lc, Lu
Li v kp Ba Cng Php va v. Bn phe o c cc c KimAnh, Ngc-Chng, Minh-Ngc, Kim-Thanh, L-Thy v h VnTrinh. Li c tu nhc Ty v c nhc kch do em B Nam Thanh,
Kim-To, cc c Bch-Hp, L-Thy, Quang-Hu v nhc-s LThng. Nhng tn v danh hiu, m hiu y, ngy nay c v
kim im li, khng khi bun bun v ngh s khng khc tinh t
trn khng trung, qua mt thi gian th thch c ngi sao cn
sng chi, c ngi li lu m, ty gp cnh m thanh tnh hay
m ti tri chuyn ma.
Cng t nm ny 1949, ti bt tt sa , m ht khng nhm li.
C l ti gi m cha hay? Ti thy nh i nhng g l lng bui
nh: khng nng th xch ph ch ba th tn tin m cho;
thch nm nh vn nh my thu thanh va vui tai khng tn tin
li thu nhiu tin li: trnh bnh ngi lu au thn au lng,
trnh qu lu n nh mi thin-oai ch ngi bc-mng, thm
trnh khi bt tay cho nhng nhn vt mnh khng mun gp.
V chng cc c bn ng trang la thn mn i khng ch
mnh. Ch trng ln: k yn gic ngn thu, k vin du bit x,
k no cn li du con chu cht lng thng. T t ngy nay
nu c sng li, s ci vi ti mt ba ngon lnh m nhn nhn
cc c non tr ngy nay ca tri hn lp trc v i con ng
c vch sn, duy cc kp ngy nay vn cha sch ci tt kp
lp trc l t bit lo xa, hung chi kp xa tuy lng t, m khng
c thu, cn kp nay tt m tht nhng thu li tc vn khng
dung tha v ni na thnh ra mnh lm chuyn v gii ti gnh
bn c mn.

 Cha nht 23-10-1949. Ban chn-hng ht bi ca hi Khuynhc, sau ly tn l Hi khuyn-l c-ca do ng Thn-Vn NguynVn-Qu v ng bc-s V-Duy-Thch ng u cng sng lp, ba
y t chc din tung Trm Trnh-n, do hai bn L-Vn-Km (nay
mt) v Nguyn-Vn-Qu t sp tung li gn hn trc.
Nhng bui ht bi c t chc lm vy khng khc trn ma ro,
lm mt m khn gi khng t, tic thay my trn ma vnha nh vy vn t qu khng thm ni ci sa-mc x-hi lc
lng ham mi ni c nh hin nay.
22-4-1951. 17 thng ba Tn-Mo. nh Tn-An, 36 bis ng
Nguyn-Bnh-Khim o l cng k yn c din ht bi. ng Hitrng Hunh-Minh-Chu (nay mt) c mi v chng ti i d.
31-8-1951. Trong lng T-Qun Gia-nh o l cng gi Lcng. ng Trn-Vn-Ch, ngoi gi ng Ph K (nay t trn)
nm y mi ti xem ht, din tung San-Hu trn ba m 1, 2 v
3 thng 9 dng lch.
12-9-1951. Nm nay Hi i-hu Tng-t Ngh-s t chc l Gi
T long trng ti hi-qun c cc kch gia ht i-hi hu ThnhT, sau ban ti-t i Pht-thanh v nhn vin hng da ASIA
ha ca hp tu nhc c-in. 8 gi ti, ht bi ht hai xut:
a) tung Phng-Nghi-nh vi cc c Nm , Su B, cc kp
By Lp v Nm Ky ng din xut;
b) tung San-Hu th ba (c Ba t v kp Chn Ti).
10-2-1952. nh Ph-Trung, 162 hm V-Di-Nguy, Ph-Nhun, t
chc l gi c Bnh-Giang Qun-Cng V-Di-Nguy;
8-12-1952. Hi Khuyn-l c-ca, hi qun 119 ng Bc-s
Yersin, n l lc thnh c giy Th-hin-ph chun ph (ngh-nh
s 2370 ngy 6-11-1952).

Trc khi bc qua nm khc, ta hy ngng li y, th so snh

s hot ng ca hai gnh ln ci-lng trong nm 1952 (theo di
cc bo):
Gnh HOA SEN (By Cao) Gnh NM CHU
gm cc ti-t: VIT KCH gm:
Cc c: Bu-Ngc, Ngc-Nui, Cc c: Su Nt, Ngc-n,
Ngc-Ming, Kim-Lung, Hai N, T-N, Su Hu;
Phi-Yn, L-t... Ngh-s: Ba Thu, Hong Kinh,
Ngh-s: Vit-Hng, Bu-Ti, Nm Thin, Ba Vnh, T Tm,
Ba Ty, Vn-Khe, Hai Su Ba Sanh, By Nhiu
v H: T Rm, Gic, Nm Hng. v Nm Chu.
Cc tung din: Cc tung din:
Duyn ai, rp Ha-Bnh Tm-tnh thn n, rp Ph-Ha
(Xm Ci)......... 26-6-1952 (Tn-nh)....... 11-6-1952
T vng (rp Aristo) 11-7-1952
Phn gin-ip Chng thnh-kin (tung ca (Nguyn-VnHo)....... 5-7-1952 T Chi )
(Nguyn.V.Ho)......... 6-7-1952 (Ng.V.Ho)... 17-7-chiu
Thiu tin ph
Chic o ma ng, Vit-Long (Ng.V.Ho).... 17-7-ti
(Bn c)..... 9-7-1952 Bn ma

(Ng.V.Ho).... 17-7-1952
L c vng (ng-v-i) Hoa cui ma
i-th-gii...... 22-7-52 (nh Ph-Ha)..... 22-7-1952
4-1-1953. Hi Khuyn-l c-ca ht ti nh Cu Quan, tung NaTra lc tht c Hai Nh ng vai Na-Tra, xut sc. Qua lp sau
din tung San-Hu do C Ba t ng vai Nguyt-Kiu.
9-1-1954. Hi Khuyn-l c-ca ht ti rp Aristo, tung Trng
Phi th c-thnh v Thn-N dng Ng-linh-k: c Su B vai Titng-Lung, c Ba c v c Ba t chia vai Thn-n. Vai L-Hu
do c Hai Nh ng cn vai inh-San kp lo do Su Hu ng.
15-5-1954. Hi Khuyn-l c-ca trnh din tung Trng-n vng
do Thn-Vn son. Tung lch-s c gi-tr, kp o xng vai v
mu m ng iu. Y phc sa li theo quan nim mi hp thi
i; chch khn be, mc o rng mu vng, v.v... Lnh mc o tay
nt ch theo c thi, tay pht c o...
Cc vai chia ra:
Trng-Trc...........................C Nm Sa-c,
Trng-Nh............................C Ba t,
Thnh-Thin cng-cha.........C Hai Nh
Thi-Sch.............................. Kp Hu-Thoi
T-nh................................ Kp Chn Ti,
Nhng vai na gm Su Hu, L-Vn-Tn, Nguyn-Vn-Mch, By
Lp, c Nguyn-Th-Ngc, v.v... Anh Nguyn-Vn-Thnh (nay
mt) nh trng. (Nay mun sp tung nh vy tht kh v cc
kp o tha, lp c ra i, lp mi cha o to).

 7-1-1956. Hi Khuyn-l c-ca din tung San-Hu, lp Ba, ni

rp Thng-Nht:
n-nh.............................. Chn Ti,
Nhc................................ Su Hu,
Thin-Lng ...........................T Tng,
T-Trnh............................... Chn Lung
Nguyt-Kiu .........................C Hai Nh
B th .................................C Hunh-Nga
ng-mu............................. C Ba Sng
10-11-1956. Ti Th-c, ni qun Con G Quay ba nay n l
khai trng. Anh Nguyn-Ngc-Minh, bc-s Th-y l ch nhn cho
din tung ht bi Phng-Nghi-nh. Ti ng trong ban t-chc,
nhn dp c mi ng Ph-m -thng-ch cu triu ngKhnh/Khi-nh, c Hng Nguyn-Hu-Tin (nay mt) n d
xem.
Cc vai lp c ct nh sau:
L-B.............................................C NmSa-c,
iu-Thuyn (lp bi nguyt)......... ..C Ba t,
(lp bi yn v h Nghi-nh)............C Nm ,
T-........................................... .Chn Lung,
ng-Trc ......................................Tm Mo,
L-Nhu ...........................................Hu-Thoi,
Qun canh ......................................Thiu-Ca.

 20-1-1957. Hi Khuyn-l c-ca t chc ti rp Bu Thng, nh

Cu Quan, bui ht bi din li tung Ng bin bo phu cu
nguyn l tung rut ca c Nm Nh gnh c Ba Ngon (c bi
khen ti C Nm ni phn ph-lc s 42). Nay ht li tung ny,
phi chia cc vai ra nh sau (nm vai ca c Nm Nh khi trc,
by gi phi bn c o chnh ng mi xem c):
Vai ci v in, ht bi hnh kht
(kht ci)............................. ..................C Nm Sa-c
Vai lo trng....................... .................C Ba t,
Vai hu-ha-thng.................. ..............C Cao-Long-Ng,
Vai Sn-ng, mi v, c nh kim.........C Nm (2 vai)
Ngh cho bn c o nay m ti ch bng mt c o lp xa,
thy cng phu iu luyn v ti ngh xut chng ca C Nm Nh
l th no. Khi ni c Nm l o gii cc vai m miu Lu-Kimnh h san hay Phn-L-Hu cu Hng-thy-trn th nh ri,
nhng c Nm c hc v gii lun vai kp v nh Trng Phi th
c-thnh phi thy c din mi bit ti phi thng v c ht v
i ging nghe nh kp Hnh thu trc ch khng bit l
ging n b. Hnh th vai Trng Phi hay cho n i v sau,
kp no ng vai Trng Phi m no th quen ni m nay ti
lm Hnh, thay v ni ti ng vai Trng Phi. Hnh tr nn
ng t thay v danh t, l tht. Lp (li 1915?) c n hai
kp tn Hnh, u ng vai Trng Phi, khng kp no n qua, v
trong gnh gi Hnh Ln v Hnh Nh.
12-4-1958. Ban ca-v c-nhc Vit-Nam (trc kia l ban ca-v
trong Ni-ph Hu), di s bo tr ca Nha V-tuyn truynthanh v ca Nha Quc-Gia du-lch, c t chc din ti rp ThngNht ly tin tr gip tr s sanh cc vng Dinh in. Din c
thy l mi-hai lp, gm nhc-thiu, ma kim, mi bi Phmtit, M-v-khc, Ma qut, Ng i, Phng-v-khc, v Tam
Quc, Ty-Du, Nam-hng nam-tr, Chin tu, Ma bng cng gi l

lc cng ton l nhng bi bn l tai iu ma l mt, dn min

Nam ci lc lm n xa nay cha tng thy, v l nghi tit ca
triu-nh Hu, bao gi.
2-9-1959. Hi Thng-cng qu t din hai ngy gi cng L
thng-cng, thy c ca ti, ng Nguyn Vn Cng, dy v
trng Bn-quc Chasseloup, lm hi-trng, ng xy chu cho
ht bi din v t ra snh iu lm.
10-1-1960. Hi Khuyn-l c-ca din ti sn khu trng Qucgia m-nhc ly tin tng Cy Ma Xun cho gia-nh ngh-s,
tung Tng tu n-Hng-Tn.
Qua ngy 17-1-1960, li din thm mt ti, tung i yn
on-Hng-Ngc.
30-10-1960. ng Trn-Vn-Kh, t Php-quc gi th yu cu ti
cho trch lc vi on trong bng nha thu thanh bi din vn
ca ti ni v ht bi, iu Niu-Ni, nay tng tr ti Nhn-chng
hc-vin (Muse de lHomme Paris) ng thuyt trnh cho i v
tuyn BBC. Ti nhn li.
8-10-1961. Hi Khuyn-l c-ca din ti trng Quc-Gia mnhc lp Hong-Phi-H qui Chu, trong tung Phong-Thn. Cc vai
chnh:
Hong-Phi-H.................................. Minh-T
Thi-s Vn-Trng........................... Tm Hin
Tr-Vng...................................... Thnh-Tn
T ............................................. Thiu-Ca, By Lp,
T Tn, Tm Vn.
Gi-th .............................................C Ba t
t-K .............................................C Nm

Hong Qu-Phi................................... C Ngc-Lng

i bo tin .........................................C Ba Sng
Bin tung kp................................... Hu-Thoi.
28-1-1962. Hi Khuyn-l c-ca mi i d nhm ti hi-qun 119
ng bc-s Yersin d l trao qu Tt v khon i cc ngh-s
trong Hi.
Thng Ging dng lch 1962 (Tn-Su). ng H-Vn-Lang, mt
k gi k cu v lo thnh c d phong tro ty-chay Chi-na nm
1919, c hip sc cng kp Thnh-Tn (ban Bu Thng c), son
tung Anh-hng Nguyn-Hu i chin G-ng-a. Tung do nh
in c-Hng n-qun, 109 ng Bi-th-Xun, Si-Gn, xut bn.
Tn trng quyn tc-gi, ti khng in tung ny vo phn phlc. Qu v mun c, xin bin th hi ng H-Vn-Lang hoc bn
Thnh-Tn, theo a-ch i Pht-thanh, s 3 ng Phan-nhPhng, Si-Gn.
Cha nht 5-5-1963 (13 thng 4 nm Qu-Mo). y l mt ba
k nim Tam sanh hu hnh, khng mun m nn. Du u thai
my kip cng cha t gp li. Nguyn ln th nht ti chn
n t Paris, n ba nay c su ngy v nh li hm nay
l ng mt ba Cha nht ri rnh trn t lang-sa lch s. Ti
cha vi i thm cc ni quen bit cm n gip ti c cuc
Ty-du ny. iu ti ngh trc nht l nh n n thm ca mt
qu ph Php, b Christine Bruel, trc c Si-Gn, v tuy cng
ti khng ng quc-tch nhng c can m cho ti mn mt
s bc to, nh ti to lp c mi nh Vn-ng hin nay
che ch gia-nh ti trong Gia-nh. Hay tin b b bo bnh v t
trn t lu, nhng khng r phn m b nm ni ngha-a no.
V chng Paris c nhiu ngha-a danh ting. Ti chng theo
ting gi ca thnh tm v lng dn lng hm nay th no cng
phi n m b t mt b hoa khim tn tng nim v tri
n. B hoa mua t sng sm v c theo sch dn-o (guide),
ti i mtro tm trc nht n ngha a cimetire du Pre
Lachaise trn nng cao ni gc ng La Roquette v i-l

Mnilmontant. Mc du s st sng v mc du thin tm thin

ch ca ng qun th, chng ti tra d tm mi trong cc s b c
mi nhng khng sao thy c tm phiu cn cc nh ch r
nm m b C. Bruel nm khu no. ng Qun-th ct ngha cho
ti r c l ngha-a hu danh La Chaise tuy rng n 47 mu Ty
(47 Ha) nhng dng mai tng t nhiu i ni tip nn cht
nt khng cn ch trng v Chnh-ph ch th t lu ngng cho
chn ct ni y. ng khuyn ti nn chu kh i thm d ni
ngha-a Montmartre, tn thi hn v c l cn ch mai tng. Th
l ti vng li, t t vin qun-th c lng ch bo, m b hoa
ti, ln xe ng n c ngha-a Montmartre ni con
ng Rachel. Ti va c va d cc m ch cc khu, gp gn
m cc tin nhn Php c danh ghi trong sch s, no Cavaignac,
Alexandre Dumas Fils, v.v... nay xin min k trnh rm r.
Duy tm mi m-ch ngi thiu-ph Php n nhn ca mnh nm
xa m tm mi sut na ngy m cha gp. Khi ti l bc chn
mi rng n khu s 15, bng gp bt ng mt ngi m thm kn
nhng c nt c o, trong thm tm khi va thy ti nh
cho l khng phi mt ngi m tm thng. Qu nhin khi bc
li gn, ti c k my hng ch khc trn m ch th l m
ca b:
Alphonsine Plessis, dite Marie Duplessis,la Dame aux camlias,
dAlexandre Dumas fils,
(+ 1847)
By gi m b C.B., mun tm m khng sao tm gp, trc sau
cht lng i i tin n, hn b c linh xin chng chiu cho d
ny. Sn y gp bt ng m ca nng Tr-Hoa-n Php by lu
mnh tng c khc truyn tnh i cao thng ly k, v tng xem
my phen din qua ting Vit, no T vng n thc, no on
t lng, no B i y vi, nay sn b hoa ch thnh nim cu
n kh n m t tang tng sng, ti bn cung knh t ln mt
lnh cm thch ca b danh k mt t nm 1847 (Thiu-Tr
tht nin) (inh-mi), lm rm khn vi hn m-Tin Php c
hay. Khng gp m n-nhn li gp m hu-khi m-n, hay l
tam sanh hu hnh? Du sao ti khng tic bui sng quang ng

ch tm ch thnh, Cha nht 5-5-1963 sng gia hn ma ti thnh Paris hoa l.

Qua c hai thng Paris, thng nm v thng su 1963 m ni
chuyn bng ngi ta sut i bn! Ba ti cn nh rnh rnh
nh mi y l ba ving m ti-nhn t. Cn mt ba i dng
cm vi ng thy c trng Chasseloup, ng Bernard Bourotte,
hai ng b v ngh h hn vi ti v a ti n mt nh hng rt
sang, n chung mt phng vi mt nhm kch s tn tui de la
Comdie Franaise. Nh hng y nay cng khng cn nh hn
ng no, duy nh hm y, ru ng ng qun pht mnh ngi
bn tri Php nn ni chuyn c hi to ting. Khng ng ang n
bn ny ang ni bn ny bng nghe bn kia bn ngh-s cht
mi cao c ting v tay, git mnh ng nh thng mn ra ch, sau
ng thy gii ngha rng bn h khen mnh thng ngoi quc no
u ni ting Ty kh n! Ni h nghe c v hiu c! H
qu hp chng khi tng mnh ni kho nh bn Paris chnh
cng? Khng, ti khng dm nhn li ny. Ti chng qua nh
con nga m, thu nay c vo rng u m bit s khi! Mt ln
na ti v ti nh nga m, xin ch nghe lm tng u ti dm v
mnh vi h!
Mt ba khc cng ng k nim l ba i xem ht phng n
ti Paris. Tng h ci g Paris l bc nht. Khng d v rp ht,
coi vy m rp Si-Gn cng c hng kh n, mt phn no li
sng hn Paris. Ti ni y l v phn bn t tin nh ti, n tri
chui v ti kinh- Php phi tr gn ba chc bc ta, du n km
vi ph-mt cng hi ht ngn qu. i xem ht y kh khn
qu: phi mua v t my ngy trc, n khi v ca phi l-x
cho bn m ca, v mt t chng trnh cng phi nhm x cho
a nh pht r-ram, khi n ch gi o chong o lnh, khi gi
vo nh khi ly ra u phi c cht tin mua lng, v khi n ch
ngi, ci gh tr tr th m khi khch bc vo, c tn b
chot, n x ca n ko gh ri n cng cha tay, khng cho
khng c, phi cho em cht ny cho em khen qua l khch n
chi bit xi tin. Ci l-x, buc boa (pourboire), lm cho ti
sm ngn ci nc v ngoi ca ci vn-minh Paris, v bt ti nh
li khi t chn ln t Ph-tang th li khc hn: cng th ci lx pourboire y, m ngi Nht li hiu khc, t ch ln xch va-

ly ln phng khch sn ng-Kinh ch n bc ti li xe taxi,

mi khi khch tha phng cho tin nc h li tr mt gn nh
mun sng s, mun ngy ng: chng ti cng l ngi nh ng
nh b, no phi y t nh ai m ng hay b hng lm phc
cch , coi r nhn phm chng ti cch ! Thit l kh lng,
hn chi c ngi ni: ng l ng, Ty l Ty, thm phi! Ba i
xem ht, ht cng khng hay g hn nhng bui xem din SiGn, rp ht ting rng rp ti-t nhng trong mt ti thy ln
xn khng khc g cc rp Xm G, rp ch Ph-Nhun bn mnh.
Cho tin cng gin, khng cho cng ry, thit l ra x ngoi mi
mi u kh tm. nh trong bng, phen ny v nh th cht rc
x nh m sng hn v hp vi vai tung mt hn s nh mnh.
Cho xut ngoi, dn phi bit trng nhn phm, m khng cho
em tin ti theo kha kh, th duy cn i b cho r gi, ng i
xem ht v ng ngoi ng n bnh ng, ng ngi khc n.
18-7-1964. Ti i d i hi thi-ca-v-nhc-kch ca i Phtthanh t chc rp Hng-o. V vic rt gn, nhiu ngi cn nh,
ti xin min thut.
29-5-1965. Gnh Thanh-Minh Thanh-Nga n mng ti nh ng (Ch-Ln) l gnh c mi-lm tui. Tp s vng k-nim
v ti gi, c ch k cc ngi c mt bui l vui y.
T ngy 5 n 9 thng 10 dng-lch 1965 (12 n rm thng 9
t-t), x Bnh-Ha (Gia-nh) cng l k-yn v lm l gi T
linh-thn nh Ng Nm v la ht nhng tung c sc nh sau:
5-10-65. Ng H bnh Ty (ch Thanh ly Thn):
ch Thanh................................... Mi S,
Lu Khnh................................... Tm Vn,
Cp Man....................................... By Lp,
Thoi-Ba cng cha ......................C Nm ,
T-n........................................... C Ba Sng.

 6-10-65. Mnh-L-Qun thot hi:

Mnh-L-Qun .....................................C Nm ,
Hong-ph Trng-hoa......................... C Ba t,
T-nh-Tuyt....................................... C By S,
Lu-Yn-Ngc..................................... C Ngc-Lng,
Mnh-phu-nhn ...................................C Ba Sng,
ng-Bnh-Vng................................. Minh-T.
7-10-1965. Ng-h bnh nam. ch H sa ao. on Hng-ngc
c-nhc v i yn on Hng-ngc, hai lp ht chung mt
lt:
on Hng-ngc................................ C Ba
Hunh Lan-anh.................................. C Nm
ch H............................................ Minh-T
......................................................... ri Hong Sc
ch Lung......................................... Thnh-Tn.
8-10-1965. Long-Phng phi duyn v tn vng Tng-NgcLong Tiu Anh-Phng (cng gi Tiu Anh-Phng lon tro).
Tiu Anh-Phng............................ C Ba t
Tng M-Lan ................................C Nm .
9-10-1965. Hi chu ht Phng-Nghi-nh
iu-Thuyn........................................ C Ba t ri C Nm

Vng T- ......................................Mi S ri Chn Lung

ng Trc........................................... Thnh-Tn
L B ................................................. Minh-T.
Thit khng d nh nh m c ngi kho la tung v o kp
chn lc k cng nh vy.
14-12-1965. Anh bn Nguyn-Vn-Mo M-Tho, l mt ngh-s
c cu v c cng ln vi ci-lng nh anh Nm Chu, hm nay
t chc mt m ht ti h-vin vin trng ti ch M, gii
thiu ban vn-ngh Lc-Hng ca anh ra cng o to. Anh c
nh mi v chng ti v c Nm xung tng cng din
tung bt h Phng-Nghi-nh. Cc vai khc do ngh-s chuyn
nghip gnh Trc-Vin sn ti ch ng tip din, cha hai vai
chnh:
L-B .......................................... C Nm Sa-c
iu-Thuyn.................................. C Nm .
Nm 1966. Nng n tm, ng bn lo thnh Nm Chu cho ra
i gnh nh Chiu-Dng, ti cha kp i xem th dp. Vnha bn x ta l vy, ai thng n lm th phi chu ngho. Ring
ti, nhc n Anh Nm, bn tai cn vng vng li nhic ca Cu
Ba Dng-Vn-Gio: Nn lm kp cho xut sc hn lm k qun
cho Ty. Ti lm k qun tht, nhng m nm ngh li, sut na
i lm by ti m lng tm khng thn, ngy nay di Sui
Vng, Cu Ba c xt cho chng?
Lm cm thm my hng. T ry, ti khng i xem ht na. Tui
khng cho php xa x sc khe. Li na, kch ngoi i, c
nh gic thit, xem cha chn hay sao? V rp ngi lu thm
au lng li gp nhiu vic chng. Nm nh, vn my thu
thanh nho nh cng nghe cc ging quen, li c quyn vn tt.
By gi sng ty ni l gan v bao t, sng cha? Tin-nga,
ngc-dng, cng bng tha. M sc, mt xanh i vi tui ny

khng kho l nhng mn gim th. Ting trong ht ngt, nghe

ri hy b ngoi tai; king nh: coi chng bnh tng khu nhp!
Nh nghe: tui gi ng ham ni by, khng cht cng -t kh
thn: ha tng khu xut. Bao nhiu k-c, vit n y, ti cho
l nhiu. Bi l giy trng l mt ti ln. Tp s dy, nn
xp li, nhng cho k khc c chuyn ni hay ho hn. Bao nhiu
ti li phm, cng v ci tt nh dai v ham nhc vic v ngi
xa. Ly bnh-tm m lun: ht bi ci v ci. Ri s n phin
ht ci-lng. Ai li khi cht; lut to-ha nh, nhn vt o
ng. Mun cho n sau tin, th n trc phi bit trnh vt
ng i. Thm mt iu: C u c t c ui, My thng d
cht ht, ai nui c u? Ngy nay ta cng thy r v sao t ngi
hc n. Tr nhng bc thin ph ngn ti, th b ko xe, xe
ko b nh ti u b my thu thanh, my truyn hnh ot ch.
Ci thch th nn nt ting n la ch cho ti, xuy tiu b ngn
nay cng t thy. Ht ca cng s ht thi. Khng c g tn ti c
lu. Cu chua cay Thng ngn k lc bc chc khng mng, ly
chng th bc eo vng tay nay cng qu ma. Rung nh
i ch. Trong gii ca xng cng vy. Nm Ph, T t mt.
Nhng ngi cn li, c By Phng-H, Nm Chu th gi nua. t
Tr-n, Thnh-c, Hu-Phc, Thanh-Nga hay cc c o khc
hin cn qu sm cha ph bnh c.
Bo Tin Sm s 562 ngy 24-10-1966 cho hay tin thnh lp Hi
Ngh-s nhng nay cng chm trong bng ti. Xa ti nhn cm,
i b, tin xem ht. Nhng nay tui gi, hng hi khng
cn.
Thng ai tic ai? Ti mun dng th gi bui chiu tn nhc
ngi xa. Ti c trnh khng vit thin kho cu c t
do, mc tnh ln thn trong thin hi k. Bi l hi-k, tha h
nh c m g bin ra m y, bit bao nhiu ni by nhiu, ni
khng bit chng no thi m cng khng cn bit cn th g
ni na. Ch chi ti v ngc khoe y l tp kho cu chc mm
nh cua ti tri th trch ti c. ng ny ti vit hi-k
mt mnh ti c, mt mnh ti nghe Pour moi seul, n no
trch ti? Ti tm s, k l, mc ti. Ti vit ln xn, nhng l
tt thu nay, bo cha l cha lm sao? Theo ti, lm lm sao
cho ngi c thy vui vui m phn ln ti trc, ngi y hc

m khng d ri , bao nhiu ti hi lng. Trn i ti ght ci

g mt th, n ci n cng vy, trn mm phi cho ti la ti gp
mn no t ti, nh vy mi c hng th, ch p ti n rng
mt mn, du ngon ti cng chn nh thng. S d ti ko di l
nh nhung. Ti khng nh nhng ngi c ch n ch ngi,
c a-v. Tnh ti a ni pha lng nn bnh sanh ti thch trn sn
khu vai h giu. V vai Trnh Gio-Kim vng tc, ti thy th hn
vai vua vai tng qu nghim, qu bun. Trong i ti khng a
nhng ci g c sp t trc, cho rng c phng tng bt ng
mi c t nhin v c nn th. Ght nht l ci ngi ta lm sn
ri sa m mn, lm ti khn, ch gii g ci ch khen v li.

Cc vai h tuy khng quen ch vn chu v duyn

dng
Ti chm nht l Ba Vn. Nhng khen ph-m tt o c ch chi?
V lun lun ngi c ti nhiu khi thng qu hp. Su c,
trc theo gnh Tn-ng-Ban ca L-Quang-S, giu c duyn.
Thm duyn cho tung Ai bn n tnh ca c son-gi Su Hi.
Ri lui v pha c-phe mi nh Ph-Thnh (Ch i). Nay cn
chng?
T Rm, sn khu Vit-Hng/Minh Ch, giu tnh. Vai Nht-ng
trong Ngi p bn t. T Rm ng chung vi kp Vn-Trnh,
li l cp bi trng n nht: ng ln x Thi v Dng sng
ha hn. Chc chng ci c th phi c tng qua trung
ngho. Phi bit khc thm khng cho ai thy, trc khi tm ra
thang thuc trng sanh khng tn tin mua: chc chng ci.
H Trng, H T, c duyn v chc ci ng mc (gnh Tn-H,
Mng-Vn, Pht-thanh); tung m kinh khng, Thuyn v,
S chin thng ca tri tim.
L Tm trc i gnh Hoa-Sen v Thanh-Tao. y l mt anh h
phng tng ti-t. Ti-t cho n i nh xe th-m ng BQuo mt lc. Nhng ngy nay con nga n c v n la thit
b con nga Lam bng st ginh ng chy. Qun-t khi xa
tht thi, ln rng t than nh Trn-Khnh-D. L vn m
khng b th qut tr Hu. Ngy nay tin ha hn, c ngi

lui v pha c-phe. Rt i By-Nhiu, tng i Ty trc hn ai,

tng n cm qun khp Trung-Bc v Nam-k 21 tnh, nay cng
phi ty khch, khi hc quy, khi xu xu ni, t xt xi qua
tch thn-x. Nh vy, ngho m trong sch.
Cn h Phc-Lai, h T-Vng, ti khng bit ngy nay ra sao?
Cng nh ngi chc ti ci my chc nm v trc, ni lm chi
s b kim duyt v i ra ngoi n: Ba Du. Ba Du, vai MnhLng trong tung Mnh Lng n nhn.
H Gic, tuy h m qun t, khng mun nh nhi anh ch
giu. i cho gnh Hoa-Sen, ri Vit-Hng, Minh-Ch, k bn
cho Tiu, cho trng di dc cu ch Y. Khi ni sau trn t
kch nm 1968, lm g c na vi ha-pho, ha-tin bui
chin tranh tn khc ny.
Mt anh h bn nht, k cu trong ngh, l h Minh gnh KimChng. i cho gnh Kim-Thoa, ri Kim-Chng, ri Thanh-Hng
ri o li Kim-Chng nh c.
Mt ti-t phng tng, lang bt k h theo cch ca mnh, tri
qua nhiu gnh: Mng-Vn, Vit-Hng/Minh-Ch, Xun-Liu, Hoa
Lan, l h Hai Vinh.
Cn bit bao nhiu h cht ngho v bnh hon, cht mn v danh
sau khi moi rut gan em s trng chc c ting ci gin tan
ca khn gi: nhng h c (gnh thy thuc Minh, Sc-Trng),
h L, h Lu, h Tn-Lc cht ti nh thng Ch Ry. Sng ny
ti xin tng nim cc anh bng my git nc mt cm tnh
khm phc ng bn mi.
Mt anh cn mnh gii, hay ng vai Lo, ting ca nay nghe hi
rn hi mt v s tui trm trm tui ti, nhng cn phong
Thy Ba Ch trong tung Gi nga truy phong, ngi y chc
ci tnh kh, nhng khng bao gi chu xng mnh l H: Ba Vn,
mt ngh-s tin phong bn ca T t, ca T-Anh, Nm N, Nm
Chu... (Cc ti-liu t Su c n Hai Vinh, vit i cng theo
ng Mng-Long, bi trong Ting Chung 30-1-1962 v xin cm n
tc-gi. VHS)

Cc kp p trai ang thi sung sc

Ti khng xp hng v s mch lng. Ti xin ni v nhng ngi ti
tng thy din, hoc c cm tnh ring bit vi ti. Mt s khc,
ti vit da theo ng L Trn, bo Ting Chung 30-1-1962:
t-Tr-n. Nhc li ti kp hng dn T t Sc-Trng. Theo
anh L Ngc-Tr, mt bn thn kh kim, th danh t hng dn
do hng din ni tri. Nhng theo ti, bit u chng hng
dn do hng vn l c ni xu c chuyn ci chi nhng
hon ton khng c . T t mt di mi cao, c s o hoa. t
Tr-n, tri li mt trn v tnh t a giao thip. Ct ging ht
cho ghe trong Ngi bn chiu, nm nh nghe ging qua i
Pht-thanh hm i hm li mi tra tra, khin nh Trng-Chi
trong mi tnh a vi c tiu th i cc trong gi-s.
By Cao. va kp chnh va gim-c gnh Hoa Sen, nh nh
gc gc x Bc-Liu th phi? Bit vit tung, bit lancer o.
Thnh cng cht no trn sn khu: tung L c vng, Chic o
ma ng, Ting ni khng gian, Phn gin-ip, Duyn ai v na
na. Nhng t khi chin tranh nm 1968 lm cho vng Ph-Lm
nm trong gii nghim 24 ting trn 24, khng i c m bit
khi Ph-Lm ng v Lc Tnh, khu t khu nh c bng ln
HOA SEN ra th no? (Mai 1968).
By X. Khng bit nn xp vo hng H chng trc hay t
vo chng Kp ny? c trong bo thy tt ln kp p trai, vi
thn hnh bao go ch xanh, p ch no? Tnh a mc ngoo, c
lc cao hng dm ng vai kh vai To-Tho bn ht bi, nhng
thnh thong lm -t Lu Linh, li vi tnh ham chc ci, nu
tp Hi-K c ngy ti bn, ti s tr By X qua nhm cc anh h
trc l phi ch hn.
Thnh-c. C tin trong tay th phung ph: thch bao my bay
taxi v i -t mi nh ta thay s-mi. Ca hay, ging m, p trai.
Tnh d v tha thi n khng bit trng mi tnh nh. Co u
my lt? Thch bi-da v chi bng trn. Nh mi p bng. Ngi
K-Sch (Sc-Trng), sng su nc chy.

 Minh-Ch. ng cp bu vi Vit-Hng, bu b, mng khng

thnh, tr li kip ve, ht ca lnh lt. Th thng t phc, v
nhiu v con b.
Hong-Giang. n nh ti vi Vit-Hng, ti vi ly v ht mt
hi ht gi Pall Mall ca khch. Ngy nay, nu anh cn nh, tng
ti th no? Du sao ti cha, b thuc. Thch anh v vc tm
thc, m sao ting v my thu thanh sang sng n c khi t?
Gnh Nam-Hng nm 1949 t Bc vo Nam, c tn anh u
s. Nhng ngi kia nay v u? Trn hai mi nm theo
nghip cm ca, chuyn v vai c lng, trai l, ging rang rng
khi nhu , (tu lng kh), lc hng mu ng cng bit ct a.
Hu-Phc. Ti c cm tnh nhiu khi nh n Cu By Cnh,
thn sinh Hu-Phc. Nh Cu By l nh mt khong i nin
thiu, tao luyn bn bn n, nh vy l H chng? Nghe trn
i, Hu-Phc nn nt t ting ca t ch n n, nu Cu By
cn t bng lng lm. Hu-Phc c hiu vi m, bit thng
ngh, hy rn trau gii thm. Mm m c duyn, bi ngi cha
cng mm. Bravo! Hu-Phc!
Vit-Hng. Bit nhau t lc my nm o chnh Sc-Trng,
chuyn c nm xa, V.H. cn nh? Nh lc y, V.H. ca B Ba bn
hng c my ngi con, vy xin hi V.H., c my con by gi? Ca
hay, p trai, pht m ng, mi cu tht ra u c ngha. ng
vai thng Thn th kh ai bt chc (tung on-Tuyt).
Vi c o n khch. Vn ny kh nht: kh ni n cc c o
tr, cng nh kh ni n cc c b ci tui tr li sau lng! C
ai ca mi cu: Ti tui va i mi v y l ma xun (Jai
vingt ans et cest le printemps!). T thuc nnh m cn.
Thanh-Nga. Khi tp ny cha in th c sng chi trn sn khu,
c cha chng. Ht hay thm c m cng. Cha nm chn tn
kh... K c xut gi, chn ng gii kch-trng mt lc. Cng
may, nay ting sng nh t bao nhiu d-lun kia. C c
th gi bc vo cuc i vi mt nhp iu khc. Chc c
thnh cng. eo huy-chng vng Thanh-Tm trc hn ai. Ln

hi khc bit, my ln ng vai ai, ct ting ca nghe nh cht

cha bao nhiu ai-on-su-tnh. Lc trc, trn sn khu ngi
no ng cp lm c khng va lng th c vo bung khc vi
m, nay c khc vi ai, v chn tn kh, ka, trc mt.
Ngc Nui. Nui bng g, xin hi V.H.? Bng cam-l, cht sng
trong tro hng mm ngc gia m thanh? Bng kim-cng?
Bng ngc pha-ly lng lnh? V.H. ni vi ti Nui cng nh ngi
ta, v khi hai ngi n nh chi, ti thy Nui: n cm hai chn
lng, n ung cm chng v gi ci co (corps)! C ngi trch c
lm oai vi V.H., nhng ti tn thnh. Tun-m thng bin chng,
lng tay cng th... s m ro.
Kim Hong. Nu vit khng g th l chic vng bng vng.
Thm ch g th phn li c n. C g, hong l vng, mu
vng, vng nh lu-hong men mt, hay vng nh ng hong-
sn khu ht? Ti ln thn v nh li i ln thn ca ai: lm em
du cho hai ch Nm v By, u c o danh ting. Thot keo r
h tan, theo ng cp kt duyn v chng gi vi mt cy vt
tennis c hng p nh Mai, c Kim-Hong trn sn khu, ng
vai tnh t cn tnh t hn ai ht c. sanh phn gi, thm l gi
p, Ha-cng mun ch bt, bt n ton ng nut ton cay.
Cng cay ng lm ht cng hay, ch tnh ln cn v kinh nghim
cng thm!
t Bch-Lan. K v hoa lan, ti thy trng. C lan t-tm,
bch-ngc, v-hi, li c lan t thi, n bn ma; c th mc
lan trung tim lm tm en nh ry mc. Trng tot t vnh n
rut th cha c. l lan trng, thm s t, tho no chng ly
gia trn ai? Phen u thot cnh chng li dng sc ti, phen nh
c nhng bt thnh, n khi r ri h keo li t t bng
ging ht trn sn khu cng nh trn i, khin c cu ca em
con nui chng nm khm. Lm tin ra bc triu m ai n,
ht lm bu n th vai o chnh cho gnh K.C., ri li lp gnh
c bng sen trang im. Ch rng: hng nhan a trun, gi th
c m thnh th cp y c hn nhn no b? Nhng sch
xa ni: Minh-qun lng-t tao phng d, ti-t giai-nhn t
ng nan. Nay c sa dy n khc, chc c ha nhp lu bn.

 Nm Ph, Thanh-Loan, C By. Ba ngi ba ti-ngh khc nhau.

Ti nhc C Nm nhiu ri, nay khng ni na. C n t ngh
khc, vai Bng Qu-Phi l biu hiu. C By Phng-H ti cng c
ni ri. Tuy tui cao nhng ti ngh vn cn, nhiu ngi bit
ting nn ti khng ni. Mt ngi nay vng bng trn snkhu, nhng ti-ngh cn c nhc l c Ba Thanh-Loan. Thu
c ng vai Lan trong gnh Nm Chu, ng vai n y-t, hoc cc
vai tung x-hi khc, mi ln xem ht v, ti mng tng thy
bng mt c n sinh o tm, duy khc mt iu l c ging mt
hc tr ngy th trng Gia-Long tht nhng n ni ro r hn bi
phn, thm ca hay v ci ging th khn khn cng d gy thm
cm tnh. Lc Sc-Trng nm 1947 ti chy ln t tc ph lu 34
L-Li, gp li c m kh ni nn li. K hay tin c g ngha vi
mt nh vn vit bo, nhng c tm s g c b ra Bc. C ra
ngoi y, ci g cn mi li y l gng mt ngi con hy sinh
c gnh nng gia nh cha m anh em, gng mt ngh-s tin
phong c gan c u c, tng ch dy hc tr nh c ThanhNga,... Trong tung V v Tnh, trong bao nhiu vai Thu v vai
Lan trong Lan v ip, tng cn lu mi c ngi thay th.
Khc cc bn khng cn. Ti ving cc vai h v kp, li vi
vi c o tr, dt mn h kim, nay xin cho ti iu c khc
bn quen:
T Anh. Mt ngi ti mn v tic nhiu l bn T Anh. T Anh
c vc mnh cao ro, bit banh li bit nh c. Anh c mt tt
nh, trn sn khu mi khi ca a lc lc hai vai, nhng t ai ,
duy thy anh l kp bnh trai nht nh c ba mi nm v trc,
ting ca khn khn lm cho cc c ngi xem u m mt nht l
vi b tng rt bt rt cng t kng, phi mt iu l thi y
ng chung sn khu vi cc ngi sao sng chi T t, Nm
Chu, T Chi, nn sao T Anh phi lit vo hng nh. Ht cho
gnh Phng-Ho, ri Kim-Thoa, ri Nm Chu, anh chng p trai
T Anh cho n trng tui v khi gn mt vn cn dng iu th
sinh. Di lp hc tr y c ai ng T Anh l mt cy ru,
ung khng thua ai v cu ni ng nghnh ca anh ti cn nh l
Cho v n!, Cho v mt hi, ng b ri mt git! T Anh tt
nt, say ri i ng, khng ni ng n ai. Hm ti gp T Anh
trong bung ht nh Tn-An (t H), anh ang sm tung, vn

o thung khot cha tay v vn chn Nam-Vang. Anh cho ti

bng ci bt tay, khng ni nhiu li, gia mi tnh chn tht
khng ni v tng cn nhiu gp g, d u li l mt ln cht
bt tay vnh-quyt. Cu Minh trong T nh Nguyt, hc tr
ngho trong L ngc cnh vng, Chng Phi c ngi cha ghin
ru trong Khi ngi in bit yu, T Anh i! bao gi gp li
nhau, du trong gic chim bao cng qu. Tng lm kp chnh, c
lc lm vua, trn sn khu, n bng, mang hia, i mo, nhng
l gi tm; vai tung ti nh mi l vai jeune premier (kp t,
kp p), mc com-l, thng thm, rt -l-gng trong cc tung
x-hi. Cho ti nay ti cha bit tn cng cm anh l g.
Hunh-Th-Trung, lng danh T Chi. C K.T. Trong bi ny, ti
khc v tic cho T Chi, v trng danh d mt minh tinh lp
trc, nay l mng-ph phu-nhn mt bc-s ng hng, va
iu c va h kim, xin cho ti min nhc tn ngi c ca T
Chi, m li ti anh, anh khng bit gi trn duyn kim ci. Anh t
lm, anh T: c gnh ht ln, trn -t di th ca-n (Hnh-vn
c), anh lm ch c vi-la v ghe chi ht, nhng anh bn ht ly
tin gi qun ru, ri ln hi anh n qun lai-rai t ln t
hi, tr cho n ht. Anh c hai ngi v ni tip, c hai u l
hu-khi v danh ca bc nht, nhng anh khng c ho phu-th,
anh thm tt ln lm ch gnh m bt dung tha a no, lun c
con i, v a -co, tho no ngi ta khng chn ngn anh?
C P.H. nim cu tnh bt nhn, cn cht tnh thng, lp gnh
mi mi anh ng vai L Thi-Bch, anh th vai L Trch-Tin nc
la-ve n say mm, khi n phin ra tung, anh say tht tnh ch
khng say gi, n An-Lc-Sn cng phi lc u! Bn gnh K.T.
th anh va l bu va l kp chnh, i xung lc tnh, ht ma-tin, hn ba gi chiu m cha c mt kp chnh sm tung v
mc m phng h h vi con i, nay ni li cn mc c! Sao anh
khng nh phong c, tuy ch Ty t, ch thu y anh bit ch
Anh mt cy thm anh thng tho ch Hn, v m ru v ci
kia m anh h phm gi anh. B.C. con gi anh nay di
Hunh-tuyn, xa c hiu vi anh th no? Tung t vng chi,
anh mt my nm tao lon, anh khng li cun no. Anh
khng nh thu, trc kia nh cy n on, anh ln tn gin nh
nh li, trc cng C By, sau duyn n bt thnh, anh gp
mt minh-tinh va chm n, anh o to n thnh ngi sao sng

sn khu ci lng, trc du dt l thy vi tr, sau mui mn

n con b con l. Sau thi ht c v lp qun bn ru, anh li
lai vng, ung n qun v anh u sp-thn-v. C tr li ht,
anh nh nh theo, ht tnh cn tin... trch sao khng chn.
Nhc li chuyn c, trc mi nm, c mt c gi trc mi
hai, mi ba tui, xinh nh hoa u Hu-Giang, trn cha m, n
bn tu Cn-Th tm cch theo ghe ht. C gi nh trn trong
cc bnh cc thng hng ha dc lng ln theo vi ch l c
Kim-Hui, mt c o ht, tng sng chi mt thi-gian trong
gnh Trn-t v gnh Hunh-K. Nm mi-bn tui, c gi nh
qu tp ca v ca c v ra ht vi v tung tin-tri L tay
trt nhn chm. T Chi lc y lm thy tung cho gnh Vnh-ban, thy sc, thy b, rp tm gip c thm mt ch ti (ti
ngh, ti ba; nht phin ti tnh, thin c ly). Mt ngi sao l
dng trn sn khu ci lng ri . Ging oanh hp dn, b tch
kho v trn tra, khng mp cng khng m, va p va thi
dy my, c gi nh qu nay l o m vn cha c tn. theo
tn cc ch (Tu) th bt duyn, tr phi tn b Phng-H; cng
cha bit la tn cho ku nh trong tiu-thuyt mi, Bch-Nga,
Bch-Thy, bn ly m dch tn Tu kia ra tn mt chic vng
vng: Th. ny bt c h khng, Bit u Hip-Ph m mong
chu v (Kiu) Ch lt ch Kim, em cng lt ch Kim, xin li ti
n l tn c ri !
Nm nm tao luyn trn sn khu Hip-Thnh H-Ni, c lc y
s trng cc vai bun, v cc b chch khn m qu, nhum
rng en cng nh cc c o the khn ng, u m mt vi mt
c gi min Nam, ht rt ging Nam, ang mn mn o t, ging
trong tro, nt duyn dng thm n my ch ngn c ht chan
cha cm tnh. Ci-lng u c cc c quen th o, nh
tr v c l ri y! Nhng c gi Hu-Giang u khng dng
chn ni . Anh T Chi cha b bi nh lc sau, cng thm
gng cng tao luyn cho ging ru cm kia tr nn sc bn nh
ngn c kim trong gii th cm thi. Trong nhiu v ngy nay
khng bit u cn st m su tm, Ti xin cha, Hai mt
cn tr, nhng nhan cn st li trong h s cho ti tic hi
hi v nh trong tr nhng bc lng ly ca c hc tr ngoan
ng trong cc tung t bi mt ng thy c ti m nhiu tt.

Lc y nhc cc phim chp-bng-ni va du nhp Si-Gn, v

c T Chi p dng vo cc tung ca-kch ca anh va son
xong v trong Ti xin cha... n Hai mt cn tr c khai
thc trit ti ngh chm n ca c gi t x hoa sng Min
Ty, p ring bit vi sc p Hu-Giang, ca c gi Vit c
cht mu Tu trong huyt qun.
Hng da Bka cho ra i mt m da thu ting ht ca c
gi ny qua cc bi ca Vit m nhc Ty, trc xa lc da c iLin gi Bc.
Ting nhn ku sng l mt tc phm tin phung trong gii
nhc ci-cch. Gnh K.T. tuyn thm gin nhc ma-n (1) Benito
lm xm thm cho gnh. Lo thy tung T Chi hip tc vi
nh lo thnh Nm Chu bit khai thc ngh thut iu-luyn
v ging oanh c-o ca c gi tm giu tn. T Chi cho ra
tung Em mun t do trnh by nt c o trn sn khu
ca mt ti t bit lt ht ngha bn tung qua vai mt thiu
ph lng ln nh con tun m t dy, lng lon nh... Trong khi
y, khng chu st km, Nm Chu son tung N du a ra
nhng hm hc chn chng ca mt i ti-t t t bng x,
v hai bn ng nghip ti ba, mt An-Ha (Bn-Tre) l T Chi
mt M-Tho cng x sng su nc chy l Nm Chu, c hai
ngi nh ti c bit ca c gi qu sm pht din xut ti
tnh, c hai a ln sn khu kha cnh v tm trng ca tm hn
ph n, tri qua ni u-bun kh t sau bui hoan lc b v ca
kip n b. Tung cng kh, c gi qu din cng hay. C ng
xut sc vai M-L cng-cha, ht bi Bun tn thu v
ng xut thn mt vai trong m ng, ht bi Hn Vngphu, hi du dng ha vi hi th ly hi, ting m p ta ra su
sc v khiu gi cm su vo tri tim th mng ca mt sinh
vin trng thuc, sau ny tr nn bn chung tnh trm nm. Ni
ch tnh c mun trung thnh vi chng, nhng T Chi h n
cng ngy cng t. Ti cho c c l khi c la v bit nghe theo
ting ni tri tim. Ch tic sn khu mt bng mt sao, mt
ngi sao xut chng trn vm tri ca kch.
T t, Phm-th-u. Ti vit hn khc anh T Chi v tic v
gin anh T, ti tn, ham nhu lm sao n mt s nghip,

mt lun c v, tr nn mt Lu Linh min t i n u anh

em u s v lnh xa n mun ha ra xu bng. Bi th T Chi
khc T t ni on trc qu l ting bi-ai thng thit ca anh
va khc bn cng va khc cho mnh.
T t l ngi Sc-Trng ln, c danh Si-Gn v ti hnh din
thm ly v ti cng l dn tnh Sc.
M-Tho, nm chc nm v trc, c kp Gii, ti ba nhng
mng bc, cht yu b gnh Nam-ng-Ban mt mt ct tr v
b c Nm Ph mt chng mt mt kp tm u hip, ng ht
cp xng sc xng ti. Bng u t Sc-Trng ln chng ny, cng
mt gng mt c cp mt sng, p trai nh Gii khng km
mt nt no. Ti ca tri cc bn ng trang la n nu dng
danh t xut chng cng khng thn, thm tri gi ring tng
mt duyn dng phi thng, thm ch ci tt ni chi lin ming,
khng s mch lng, anh em cng u ci v khng hi u
trch mc... T gnh Thy Thuc Minh, Sc-Trng, nh cu By
Cnh ng thn Hu-Phc rn luyn dy ca chc nhp, lt ch ti
tnh, hi m v quyn r, b tch ho hoa phong nh, c mo,
nu gi th c s hng nhan, ngt ni l trai, nn gi c s o
hoa, nhng ph thn qu c ca ti dy l hng dn! T gi
gnh Sc, qua gnh Tn-Hng, ng v ng cp vi kp T
Thch, n t vn-thin-tng v t-i-on, v cng vi c Ba
Hui (Hui hay Hui?, v l Kim-Hu, dch ra ting Vit)? sn
sng tr thm c bit ti h thy th bt chc c lin, v li
c i chung gnh vi ton bn go ci, tho no T t ngh
cng iu luyn thm. Ri t Tn-Hng nhy qua gnh Ti-ngBan, ni y ng vi ti-t thng thng Nm Chu, Tm Mo
(hai cu hc tr c trng Trung-hc M-Tho b trng i theo
ngh cm ca) v gp c By Phng-H. Ngh nghip my ngi
ny ng pht trin nh nhau. Vit n y, chng ng ng, ti
xin trch lc mt on bo ny b tc m ti-liu ring ca ti
v bn thn T-t:
Vn-Phc vi cuc lm reo co trc u. Mt ngi kp ng ra
lm ch mt ban ht, T t l ngi u tin. Gnh y l gnh
Vn-Phc do mt giai-nhn(1) yu ngh-thut, xut mt s
vn rt ln cho anh iu-khin vi Tm Mo(2), Ba Cng, Mi

Bu, v.v... Nhng v tui tr, thiu kinh nghim, nn Vn-Phc

khng sng c bao lu v gy nn mt giai thoi v cng l
th: cuc lm reo c mt khng hai m cng l k d nht trong
cc cuc lm reo (grve). chng li ch-nhn, a s kp khng
bi thc, khng nh cng m l... co trc u. Bng nhin, trong
mt m ht, khn gi v cng kinh ngc khi thy t Tit-Cng
n Ng-K, M-Tng, Tit-Qu, v.v... ng no ng ny cng... trc
u. V lc y cn mc o di, bt khn ng, nn v tm hay c
, lc nh gic ln xn, rt mt khn, ph nhng ci u trng
bc.
(Trch Ting Di ngy 25-11-1948, bi ngy 30-12-46, k tn
K.Q.S.)
T t, nhc li, khi r gnh Vn-Phc th xung phong vo gnh
Tn-Thinh, Trn-t, Phi-Phng, Phng-Ho, Nam-Phi, Con Tm, v
kt liu cuc i ngh-s ti ba mng bc di l c Phng-Ho
trong tung Mt m trng trong ng-uyn, vai Ng-Trung-Cnh,
mt s thn tnh t, nu din li, t khng ai thay th cho bng.
Ni v s trng th T t c tri ph cho mt ci duyn thinnhin. T t ni ra l c ngi ci, ri c l li cng khng ngi
gin. c ci duyn y b ti i cng gy cm tnh v c
mo. Thm c ci duyn y trn sn khu th vi lp lang
thuc lu ri nay thm ci duyn tri cho ca T t sn c, cho
nn c th gi anh l mt ngh s tt chng. Ht hay, gy nhiu
cm tnh, ri qun hoc s st, nh duyn dng che ch, s ph
bnh ca cng chng nu c cng khng khe kht.
Ni v s on, T t cng c ch chng khng, khi b bn cy bi
m-chc hnh xc hoc v thiu c cung cp nn b nga trn
m-trng, hoc ch v b cc c h-ly-tinh rt ht nha sng ca
chng Tit-Giao T t, nn c m anh khng nghin cu ng
mc hoc qun, st, cng, ch bin trn sn khu...
Nhng s h y, thay v b cng chng trch ch, l thay li lm
cho t c tn thng hoan h nhit lit: ni theo ngh, y l T
i; ni theo i y l duyn tri ph-h, ni theo ting lng l c
B cu N!

Trc khi cht, by im, ti rp Palikao (Ch-Ln) anh din xut

thn vai Nh-Nam-Vng Trnh-n, v khi dn ln Nam-Vang, t b
ln tri tri ri tt hi trong mt miu nh b th B (xem bi
Ngc-Linh vit trong giai-phm Thanh-Minh Thanh-Nga nm
1965).
Anh Trn-Hu-Trang, lc cn bn Nam-Phi (Trang mt ngoi Bc
nm 1966) c son ra tung Mng Hoa Vng khi sang qua
gnh Phng-Ho, tung i lm Mt m trng trong ng-uyn
vn T t ng vai chnh-s i-thn tnh t Ng-Trung-Cnh.
iu ma gn gng, tay ma n nhp n, c chn ng hn ai
c, trong vai tung ny T t lt ht tinh thn tru-tng ca
ngh-thut tng trng ca-v Trung-Hoa (iu Bc-Kinh). l ni
v iu b ht Tu. Cn trong tung Lan v ip, vai cu ip
mi l xng nht ca bao nhiu kh nng anh kp a tnh ny.
Anh lm bao nhiu nc mt ca cc c tiu th khu-n
Nh-H, Sng-Hng, Bn-Ngh, Hu-Giang? Khi ht ging Qung
th ging hng dng, nh si nh ni, nh ht ngc ht xon ai
xao ng trong bu-trp. Khi ca bi on, th lm ly d yu, d
ght, d cn mi, vo tai d cm nht vi iu-b nh nhng
nh khiu v, m du nh v khc trn bng. Ti cn nh mt m
xem anh ng vai Nguyn- trong tung Mnh-L-Qun thot
hi, c By Phng-H th vai L-Qun gi trai thi u lm Lch
Tha-tng. Vua v ti t nga rong chi trong vn ng-uyn,
hai ngi i n di cm liu, Nguyn- ng ng, v mt hai
ng-Bnh-Vng quyt Lch Tha-tng l gi qun thoa gi
trai, Nguyn- mun th cho bit mt hoa da ngc kia l da thit
hay da c phn t, bn gi roi ln cao vi qut nhnh liu cn
ma ng trn l, nga Lch Tha-tng va tr ti, ht ma ri
trn m, C By tay g cng nga tay vut m, cp mt nhn
vua nh trch sao qun h thn? Nguyn- nh t hi b tch
ra sao, Tha-tng trch mt bng c ch m-thm ra sao, c by
nhiu b v tch n rp theo nhp trng n reo, khng mt li
tht ra, phim cm m hay tt bc n xut thn, thit l hay
khng ch ni. Khng ung tin khch i xem m khng ung
cng T t v C By dy cng hc tp vi kp Qung BchCm-ng t Hng-Kng sang Si-Gn truyn ngh ma cm
cho ng-nghip-hu Duyt-Nm Phm-Th-u v TrngPhng-Ho. Nay C By cn m T t ra ngi thin c, bit

c c hi no xem din li lp ny? Ni na e kh ngn git ly.

Ngh cho: ti ba lm chi, ho hoa phong nh lm chi, m s kip
g, khi v hin ln ht ct trn t Cao-Min em v, trc phi
ha-tng, my bn Nam-Vang mi ng thun cho mang ct ra
khi ranh gii, v di-hi T t c cn li chng hm y l my
chic rng giu c trong ti ngi v chung tnh? Bui sng 145-1961, hi ct v tro tn anh T t, t nm yn trn t nghatrang Hi ngh-s i-hu Si-Gn. Trn hnh chp ngy 18-5-1961
khi l an tng xong, ng trc m ch nhn thy c Nm-Chu,
Phng-Vn-Qu, Trn-Tn-Quc, Ba-Thu, Duy-Ln, t (hi vin
NSAH), Tiu-Xi ( t trn) v gia quyn thn nhn gm Ch-Linh
(con trai) v v v a chu ni.
Mt im son trc khi dt chng ny l ch T i x vi chng
cng l him c. Lc c By cn ht mt i khi, th theo c By
lnh tin chu; C By ngh ht th ch T i lm phu lm gm
hay lm chi cc hn na cng chng t nan, nhng vn tng nht
nhi chung vi chng. Lc ti cn Cn-Th, ch dy khiu-v. Cn
t c duyn cho n cht li khng bit bao nhiu l bn, bn
gi nhiu hn.
Cn s st nhiu. Nu k v ti-t qu vng hay mai mt th
lm sao ti bit cho ht? Ti xin kt mt trng hoa trng tng
nim cc ngi xu s, v thnh tm ghi n cng lao cc bn
ng gp cho Vn-ha nc nh.
cho y chng ny, ti xin trch sau y bi ca ng bn
Thanh-Tm v ba ngi ti khng quen bit nhng vn l kp c
hng (bi trong bo Bui Sng ngy 21-9-1959):
Paul Tn. Kch-s ti hoa, ng tung rt sng v c duyn. Ti
ngh trn vn, bit ba li din (Ty, Tu, kim-hip). Nng ct
ca gnh Tin-Ha, c rt nhiu cm tnh ca c hai phi. Lc
i din Hu-Giang, m no vng Paul Tn l khn gi n n ra
guichet tr v i tin. Mt ca s c bit sut i cho n cht
khng ca Vng-c c, v hi ngt khng cho php anh mui
su cu, mc d vy, bt chp nh l, sut i dc ngang thao
tng trn sn khu vi vai chnh khng h ca mt cu Vng-c
v khng bit phn trng canh, y vy m nh ci thin nhin,

nh bit ti ht anh t to cho anh mt a-v cao trong lng

ci-lng Nam-Vit. Paul Tn cht trong kh s v c c ni nh
thng Th-Ngh.
(Theo Thanh-Tm)
Tn-Thnh. C tm thn H-php. Ni ting trc hn t Tr-n
v su cu Vng-c. Ni sn khu Tn-Tn, ni ting trong vai sthn Ng-Trung-Cnh trong v Mng Hoa-Vng nhng so snh
vai ny vi T t th cn km T t kh nhiu kh xa. c sc l
ting ca rt ln v r rt v du khng c micro, bng sau cht
cng nghe ging ca mui ln cao tt ca anh. Hng c ko
v vy thch Tn-Thnh lm. Anh ng nhiu vai, u khng xut
sc lm, nhng mun tm ch hng ch th cng kh tm.
(Theo Thanh-Tm)
Kp Nm B. K v ngh nghip, Nm B cn phi khim
nhng ng sau nhiu bn vo bc n anh k. Nhng nu
vn hay, ni mt bi th hay cng c c tn nhc i, th
Nm B n t vai To-Tho. Nm B l kch-s cn lu danh mi
mi vi mt vai To-Tho. Ch ni vai To-Tho k n m khi sanh
tin, Nm B lm ma lm gi, lm kh lm d iu cho
bu v nhng ngi mua gin ht. H m no rao bng ht
Hu-Dung o trn sn khu Tin-Ha m vng mt Nm B
trong vai To-Tho l khn gi u tr giy b ra v tt c.
(thut theo Thanh-Tm)
Nu k v cc ti-t cn hin ti th kh hn na l cha y np
quan, cha thuc v s, cng khng nn ni by gi. Nhng nga
ming qu cng phi tm cch no h hi.
C Su Ng.S.. Mt ngi nay v n ti Vng Tu, chn ngh iu
luyn v chn bit ti ca ht trong bt bin. Ging ca no nng bi
thit, cng gip c xut sc trong cc vai ai-bi trong cc gnh
ln lp trc y. Vc ngi tm thc, mt khi c th vai cc nhong, cng cha n-, vi sng mi cao, cp mt sng, t ai
dm b v nhan sc. C bit n nh, c ca n t nhiu ngi, c

mang mt tm hn ngh-s, c mun dc ngang theo thch

phng s ngh thut, ang n lng cao, c khng mng, c sang
gnh khc tm chn ng cho va , mt s bt ng l c i
nhiu gnh ri t nhm Con Tm c v ngh cnh trn PhNhun trong mt cn ph tnh mch v cao ro. Sau c tr li
vi nhm Nm Chu trong vi v tung ti rp Thnh-Xng. Ti
ngh ang cao, bng c lui v Phan-Thit, ni nhau rn, ri ng
mt ci, do li mi ca mt bn cng ngh, c gt pht cc cng
n vic lm, tc tc vo Si-Gn, ri rt lui ra Cp, vui vi
ting gi v ln sng bc. Ngi ti-nhn y l C Su Ng. S.
Ti khng c quyn ni, du l khen, cc c Bch-Thun, Bch-Sn,
Kim-Chung, Ngc-Giu, v.v... v xin hn qua dp khc.
Duy ti mun ng khung su bc nh v hnh k sau y,
chm nt chng Hi-k l-th ny, hai tm khng ng k lc
v ct trong bo ch, nhng nay cng tr nn him c v ng
dnh nh du mt th h. y l:
1) hnh mt c gi cn v qu, u mt en r ba by, c eo
dy chuyn che khut bng mt b hoa cm trc ngc. l
hnh oanh vng thu trc ca t M-Tho, na mu Vit, na
mu Tu: c Trng-Phng-Ho, m danh bt h nhiu ngi bit
hn l C By Phng-H.
2) Tm hnh th hai cng ca ngi ti-nhn y, trong b quan v
ba lon, u i kt i y, khun mt no li thm trn, cng l
C By Phng-H.
Cn li bn tm khc, c carte postale, nay vn cn r rt cha
phai:
3) Mt tm ti qu nht, v c ch vit tay ni sau lng souvenir
mon chri v k tn... l hnh ti-n c Nm Ph t M-Tho,
do nh tr danh Hng-K, H-Ni chp. Trong nh, c i tc gi,
bn tay i cc mng nhn mi vit a ln che ngc, cp mt
m mng cha ng bao nhiu nc mt thm su, hay c mt
bin i y vi, v y l c ng vai cng-cha Ty-phng
trong mt bn tung nhi Php.

4,5,6) Ba tm sau rt chp chung c hai ch em l c By PhngH v c Nm-Ph. ng cp, c By gi trai, c Nm l S-Vn
cng-cha, cng cha l tha tht tnh t li ng u nghing
nghing vo vai ng Hong-t P.H. qu l ng vi danh t le
prince charmant (ng hong gin xinh) li ng vi ci g ta hiu
qua bn ch phong-lu cng-t trong truyn Tu.
Nm ri (1966) ti c dp gh thm Nm Chu ti nh, anh Nm
lc y va qua khi mt cn bnh tuy khng nng nhng dy da,
khi ti nhc chuyn xa bui nh, nhc n hai ti-nhn ny, anh
ni nh v tnh kh C Nm c hu hn! v n nay nhiu ngi
cn nh tic.
Ti xin mn lm li kt thc chng ny.
Vi su tm nh y, my chc nm v trc, mun mua bao
nhiu, c n nh nhip nh m mua. Nhng sau lon o chnh,
chnh ng bc-s Anh-Tun tng vit bi nh hai c, c Nm v c
By, khng bit c cn gi c bc nh no chng? V cc nh
bo tng ng nh, lm clich, vit thin kch-trng, xin hi c
cn gi ti-liu hay ho no chng?
Ring ti, ti cn c hnh T t, v cc hnh ba cc tp tung
c mt quen quen: T-Anh, T Chi, By Nh, Su Hu, c By
v o kp gnh Trn-t... Nhng lm sao c tin lm
khung ch in li? nh ct lm ti liu c lc no hay lc
ny, mt i khi ly ra by cho cc thn hu xem chi bui tr d
tu hu vy thi. Tr li ti-liu dng vit tp nh ny, ti
tng nn tin vo mt duyn may, v c sao sut my chc nm
d, nht l tri qua cuc chy gic, my nm ht tn c ri di c,
giy m vn vt y vn cn nguyn, khng mt mt?
Cn nh v nhng bi ca chp li theo tp ca hai a ti chp
lc nh, ti nhn nhn c phn h ln thiu trt t,... Nhng y
l ti trch li theo s tun t chp vo lc y. Trong tp c, nhng
bi ca y, vn nht ci c hn li chp sau ci mi c, khng ng
theo ngy thng sng tc, hoc gi nhng cu sao lc c sai lc
khc vi nguyn vn, ti cng xin ch c-gi vui lng min chp,

mt ln na ti xin ni r ti gi nguyn tc thn trng trong phn

tom gp ti liu, khng khc no ti ng vai ngi i ch mua
thc n v cho ngi nu bp hoc nh ngi thu ch gch ch
vi em v np, n nh vic by bin lm cho thnh ci bnh
ngon, xy dng cho thnh mt ta lu i khang trang thm m,
va p va c nhiu phng tin, nhng vic y, qu sc ca ti,
xin nh cc tay chuyn mn khc, xo th hn, c kh nng hn,
v sn m ti-liu ny s khai thc v trnh by li theo mun
ca mi ngi, mi s nng.
Ti ch l mt tn th vng, v y l mt thin Hi-K khng hn
khng km ca mt hc-sanh gi.
May thi, tp ny c tn dng v bn chy, ti c tin , s
cho in tip theo mt tp Hi-k II v cc bi ca c t nm
1910 n sau v nu cn th gi ti s son nt mt tp Hi-K
III ni v ht bi v nhng giai thoi hoc nhng g ti hiu v ti
bit v ngh-thut ny. Xin tha trc, ton l nhng tp kh
khan, bn khng chy, dng v nghin cu ch xem chi th chn
pho.
Vit xong ngy 10 thng 11 dng-lch 1966 (28 thng 9 m lch
Bnh-Ng). Gim in mt ln vo nm 1967 (thng Hai); mt ln
cui nm 1967, u khng xong. Phen nh, ly v t thng T d. l.
1968, v t cm ci nh my ly nhng sng vn n nh vn
chy, bit c in thnh sch chng, xin hi ng Tri? nh my ti
trang ny vo ngy 21-5-1968 (25 thng 4 .l. Mu-Thn).

Tng lun - Th nh du lch trnh tin trin ca

ngh thut ci lng
Ht ci lng l a con chi c, con tp tng: Dnh-ng c tha,
v cha l cc ng i xa, st li, lm ngh vit bo, vn-nhn,
m thu y gi l ch bt, vit nht trnh;
Ngoan ngon, duyn-dng, bi bo-thai do m l ngi bnh dn
gc min Nam, nn ci lng nhy hiu, sng lng v bt chc
mau, n cp gii nhng g t mnh thy m tai v vui mt, pht
sinh t ht-bi m khng ging ht-bi, mu huyt do m-nhc

cung-cp m i xa ng hn m-nhc, cho nn c th ni ht

ci-lng l m-nhc bc ti mi mi, khng bao gi dng chn
v bit mi mt.
Ti mt ci, l v chng con khng khai-sanh, nay ln khn
mun lp b i n gia-ti, khin gp nhiu bi ri:
Mt ngi trong ngh, ko theo mt s nhn chng sng thi
, ni rng: phong tro ca kch c tn l ci-lng m manh
nha t nm 1916. Tuy ni lm vy nhng truyn khu (ni
ming) ch khng dng chng c theo giy t, trnh bng trnh c
ch xc trc ta n cng chng. Phm ni khng cha v
khng c giy t chng minh th phi nh du hi, cn ng hoc
ch hu cu.
Mt s hc gi khc, da vo lun-n thi tin-s ca mt hc gi
kim nhc-s tr danh l Trn-Vn-Kh (la Musique vietnamienne
traditionnelle, les Presses Universitaires de France, 1962), th nh
khai sanh ci-lng vo nm 1918. Tuy ni vy nhng khng dng
chng ra y . (Nu cn, tm xem bi Nhn bn v ngun gc
ca ci-lng. Th xt li mt phng php S-hc ca HunPhong trong tun-bo Ha-ng, s 88 ngy 12-11-1966).
Nhng nh ni, bi con khng cha, nn mnh ai mun khai tn
cha m v khai nm sanh thng lm sao cng c. Ring ti,
mt ln na ti xin thanh minh khng l hc-gi hay kho-cu-gia
cht no, ti xin ng vai nhn-chng gi, bit lm sao ni lm
vy, bit bao nhiu ni by nhiu, v trc d-lun b tnh, ti
khai rng:
Vo nm 1916 cho ti nm 1918, nghip cm ca trong Nam vn
vn c nhng ti-liu ti bit c v su-tm c sau y:
34 bi ng n, c-phong, ging nh Nho, do Phng-HongSan dy n tranh, nh in Pht-Ton in ln th t thnh tp, ngoi
Janvier 1910, trong Dcembre 1909, c l sch c nn in
ba li, v tp bi ca ny l c nht, trc ti khng gp tp
no xa hn tp ny;

 18 bi ca Lc ti-t ngy in 12-6-1915 ln th nht,

ng-Tin-Nhiu, inh-Thi-Sn;
24 bi ca Thp ti-t ngy in 15-6-1915, ln th Nht,
ng-c-Li, inh-Thi-Sn;
21 bi ca T ti-t ngy in 16-6-1915, ln th nht,
ng-Nhiu-Hn, inh-Thi-Sn;
Cn mt m na, nh bn n km Nguyn-Tng-B, tp bi ca
Mnh-T Trng-Duy-Ton v tp bi ca Thun-c Nguyn-HuHu, ti lm mt k chy lon 1946-47, nn khng trnh ra y
c. Ti xin khai thm l khng c cun no xa hn nhng cun
k trn. V ni 116 bi lit k trn, cho php ti ni rng: cho ti
nm 1916/1917/1918 min Nam ch bit ca khi khi v cha c
ca ra b.
Phi i t gn dt chin-tranh bn Php-quc, tin bc trong x
ng-Dng b rc ra ba phen quc-tri, n k th t, di
ch- ton-quyn Albert Sarraut, dn c ni rng cho lp hi
h ht xng, nn cc ch bt, k gi, vn-nhn, thn-ho, t tp
nhau li (Huyn Ca, Bi-Quang-Chiu, c-ph By, H-VnTrung, Nguyn-Vin-Kiu, Nguyn-Chnh-St, Nguyn-T-Thc,
Nguyn-Thnh-Phng, ng-Thc-Ling, vn vn) bn chia nhau
cc vai tung v ln sn khu ln u, ht quyn tin quc-tri,
gip Php nh gic chng c-quc. V chng thin ch c tha,
nhng cc ngi ny khng phi ht thy u thin ngh v ht
bi, nn h bn canh ci, ch bin, mt mt dng xim y hatrang theo c, lc y thy B-a-Lc mang b l-phc o tm
ca gim-mc o Da-T ln sn khu l ci-lng lm, mt
mt khc h ni li ch khng ht Nam ht Khch, cho nn mi c
danh t ht b t y (16-11-1918, ht ti Nh Ht Ty Si-Gn,
tung Gia-Long tu quc, Php-Vit nht gia).
Bt bn thy hay hay, t ngy 16-11-1918 ht ti Nh Ht Ty
Si-Gn ri tip tc khng ngng, bnh trng khng thi, m
u cho ngh mi, ly ngh n v ca ra b ra chnh n, thm
tht mi, va canh tn, va ci cch, thm ch c ngi khng a,
ch ci nu canh ln, nhng ch bai g cng khng li, v con

tp-tng vn mnh dn d nui nn ci-lng thnh hnh lc no

cng khng hay bit v mc ra nh nm u ma:
- Vnh-Long (Vng Lim) c thy Ph Mi-Hai, Tng-Hu-nh;
- Sa-c c gnh xic pha ca ra b ri ci-lng Andr L-VnThn;
- Sc-Trng c gnh Thy Thuc Trn-Vn-Minh;
- M-Tho c nhiu gnh: Th Cu, C Ba Vin, Thy Nm T;
- Ch-Ln c gnh Thy Mi Vui;
- Si-Gn c gnh Tn-Thinh, tp tung ng Boresse nay l Dr
Yersin;
- Long-Xuyn c gnh Tp-ch-Ban (Vng-Vn-C); vn vn v
vn vn...
Nhng qu quyt nhng gnh ny mc ra ngy no v rt lui r
gnh ngy no, th ti khng bit c v xin nhng li cho nhn
chng khc.
Ngun-gc ci-lng. Mt li cht, theo ti hiu, th ci-lng l
a con c va, lm chi m ha thit, nh ht bi to nn hnh
hi nng ct, nhng ngy nay v c ci ny, hn tr sp v s
b ngoi lai nh-hng v chi phi: pha nhc mi nhc l nhiu
qu, khng bit chng no mi chu tr hnh v thun ty li. V
nhng iu ti khai trn y tuy vi ging nh bn ct, du khng
trng cng c ba, khng ng phong phc cng trm trm khng
xa s tht cho lm:
a) Chuyn t ht bi, ban u vn ht da theo khun kh c:
tung vit theo truyn, Trm Trnh-n, V Ng-Vn-Thiu b tn,
Cao-Lng vt thit xa, Ngu-Cao to m, Thoi-Khanh Chu-Tun
(t trc n 1918...) k li xen tung x-hi li xa: Vn-Tin ui,
Bi-Kim thi rt (1919) v mnh dn trong nhng hi cp lc
trong truyn Thy-Kiu (1922-1923).

b) Tuy ly t ht bi, nhng mun tch ra ring, ht bi

tng trng nhiu qu v la li ln ting qu, tri li ci lng ca
r-r cho thm mui v bt u chng tranh cnh nh bn Nh
Ht Ty cho thm rm thm l mt. T nm pht nguyn (19161917) cho n nm thnh hnh (1920-1921), ca th gi ng m
iu, theo ch bn n xa, b tch th cng cng cng y nh
c l-xo thc y: h a tay mt th h tay tri, gi tay t th b
tay hu xung, khn gi va thy ngui ngui gn chn, th gnh
ht lt t tr li truyn Tu (1923-1924) khai thc tung Pht
(gnh Tn-Thinh (1924-1925) bit d khn gi Tu, Min bng
tung Pht)...; ri t 1925 n 1930 r ln khng bit bao nhiu
gnh m m. T y phong-tro ci-lng thnh hnh nht
Nam-K. Mc ch ca n l b bt li tng trng ca ngh-thut
ht bi c-truyn, v thm vo nhng tinh-ba t-nh ca mquan u-Php v iu ha tt c vi ngun nhc c-in v nhc
mi va m tai, va hp dn hn...
kho dng mt bc tranh linh ng ph din mt khu rng
hay mt lu tranh qun cc... nn nh lc ny l lc hc nhy
m hc khiu v v vt o ti mc ct-x.
V m nhc th b nhng li ht Nam, ht Khch, b lun li
xng, bch, hng, tn, ch gi v khai thc thm cch ni li
cho tht mui ru du-dng hp vi li m nhc ting n ti-t r
r ro rc... Nhc phm chnh cn li su bi Bc, gia v thm
nhiu iu nhc mnh v phn khi: bnh-bn vn, kim-tin, mutm-t, Khng-Minh ta lu, v thm nhiu nhc m-i tr tnh:
Vng-c, Trng-tng-t, T-i-on, Vn-thin-tng, v.v...
Li 1938-1940, nhiu gnh nhiu ngh-s c ci-cch m-nhc
Vit-Nam. T Chi, gnh Kim-Thoa, ban nhc Benito, nhm KimChung, ban Paul Tr gnh Phng-Ho, em nhng bn nhc Ty
ph ra ting Vit. V ci li m-nhc Ty-ha y dn ng m
li cho iu m-nhc ci-cch sau ny vy. (Tuy nhin, n cng
gy nn nhiu chuyn ng bun ci trn sn khu, t d ng
vua mc ng-bo thu rng, mang ru nm chm che mt ming
mm, li khiu v bc iu tango t tnh T-Vng ct
Khng-th, hoc mt b mng-ph, mc vy m, ca bn Jai

deux amours trong vai v Thi-T khi b T-qun tru gho. Kp

bi mt vn vn, b th tin, mi tn m lng ngc, cn rn ca
su cu Vng-c tht mui ri mi chu nm xung sn khu t
gi ci i, v.v...)
Nm 1948, m-nhc ci-lng li tin thm mt bc na: cc
ngh-s thy dng m-nhc Ty-ha khng ph-hp vi ging ht
ca ngi Vit bn tr li dng nhng nhc kh c-in v ph
thm nhng bn mi c tn khiu gi: Phong-nguyt, Hoi tnh,
Lc-xun-hoa, Tn-Phong, Chu-lang iu-khc, v.v...
Tm li, ci-lng Vit-Nam l mt ngh-thut thun ty v nhc,
nhc thnh-phng. Mt li ni li, mt cu ngm, mt cu ca, u
l nhng ting nhc, n vi ting tranh, ting km. Bn n nghthut ci-lng, tc l bn n nhng bc tin trin v m-nhc
vy.
Gn y, ngh-thut sn-khu ci-lng ang bin chuyn mnh
v mt nt c sc, mt hng khc, cha ai dm chc s a v
u v kt qu ng nh mun hay s bi hoi ra sao. Ngh-s
ci-lng ch trng chng nhng v nhc m cn ch trng c v
li. Li ca ht ci-lng phi l li ni ca tht-t, khng phi l
nhng li i-ha, nhng cu bay bm nhng rng tuch. T y
nhm ngh-s hiu sn khu l phn nh ca cuc i v nh
ngh-s 1966 sp sau bit xc nhn ci chn gi-tr ca nghthut. Ngh-thut sn-khu khng cn l tr chi tiu-khin ca
mt nhm quan liu sung tc, ca mt nhm ngi n khng ngi
ri, nh quan nim trc kia hiu. Ci-lng c ci s mng
cao c, ph din ln s tht ca x-hi, nhng trng thi lm than
ca dn en, truyn b nhng phng php ci-t x-hi, v
gieo rc tinh thn u tranh cho dn tc. T cy c huyn n
chic m cn bit em tch Su Trng tr th, Thy thng Chnh
bn bin l ly v mnh, n sn khu on th ci-lng
tuyn truyn cho lng i quc chung... Ci-lng lun lun bin
chuyn v dung ha tr nn ngnh ca-kch x-hi, nhng bit
s dng chn li hay s cn thay i na?
Ngy xa bn Php-quc, Napolon -nht bt cc c Giohong em v Paris, Napolon i ln i xung nh con h d, bo

hao hm hc, va trch mc va e da, va van ln, rt cuc

c Gio-hong khng nao nng, (hoc lm tnh?) h hai ch nh
tri nh, con h t nhin lm lnh li: Tragdiante?
Comdiante? (Bi-kch ? Hi-kch ?) l mt sen ci-lng bn
Php, mt tn kch i st vi s bn tri u.
Ngy nay, trong ngc ti t hnh ti mt tnh nh min Nam, anh
t ti dng hai ngn tay thc vo ming, ht gi bi H, ri Tum, ri Xun-tnh, anh t t y trong cnh cht tng trng
cho sc mnh cho s sng trng tn ca linh hn Vit (xem
bn phn Ph-lc bi Ting nhc trong t).
X-hi loi ngi, bt c u, ban s v mc mc th no, cng
bit din tr tiu khin. Dn mi da en, sng trong rng su
ni thm x Bc-Phi cng c tr nhy ma trong nhng cuc vui
reo mng r. B lc da t M-chu cng c li din tung gy
m la cm tri khin ngy nay khp ni bn si con bt
chc trong nhng m t tri lin hoan. Loi ngi, va bit
hp thnh on-th, l bit lm tr din gii khuy. Duy tr
din vng no l ngh-thut hp nht n khp vi nhu cu ca tr
c vng y. T ngy o-Duy-T, tc gi bi ph Nga-longcng, v qun s gip Cha Si xy ly Thy ngn binh Cha
Trnh t Bc khng cho trn vo Nam, khi ng cho nhp iu Htbi vo Bnh-nh, ng ci-t ngh-thut ht tung (nay gi l
ht-bi Bnh-nh), v ti sao khi iu ht-bi ny truyn xung
min Nam, nhng C l, Trng qun, khng theo vo? (1) V iu
ht-bi min Nam c th ni c nhiu pha trn vi iu n iu
ht Chm, - tr nn iu n ca x Hu, - ri pha ln mt phen
na vi iu du-dng nhc Min, nhc Tiu (Triu-chu) bn tr
nn n ca iu Si-Gn, iu Bc-Liu chng hn.
Con lai l con khn, con tp-tng l con ngoan; bi m bnh dn,
cha t ching nn s bin chuyn lanh l bay bm ca a tr b
c va l Ci-lng vn thay i bin ha khng ngng khng
thi.
Thm mt iu v phi nhn nhn mt ln na, v ci-lng khng
khai sanh chnh thc, nn mc ai mun t tui ca n bao nhiu
cng c. Mt ni khc na l bun v n t hc, ch c v vit

c ch quc-ng! Cc thy tung c u c, c cht vn Nhohc nh Trng-Duy-Ton, Nguyn-Hu-Hu, Nguyn-Trng-Quyn,

Quc-Biu, khng cn. Cc tung lp 1925-1935, kp cung
cp nhu-cu khn gi i mi, mi mi, nn tung km iu
luyn. Mt phn do khn gi qu d di, thm ch ht khng thuc
tung, cng trn sn khu cng khng thy ai ni g, t y cilng tr nn km v m-quan n gn nh hn tp.
Ni na s chn tai v mch lng. V ni cng khng ht. V cng
khng thy ai chu vit nn ti nh bo vc vch my hng,
khng d m c trn trm trang, trong y bit bao l sai lc v
c khi ch nghe lm, nhng d vy, cng xin cho trnh by trt
th, cng nh bit bao tm s, ngoi , l ng khng nn ni
ra, nhng l thin Hi-k 50 nm m ht, xin rng lng tha
th trt th, v ch xin nh y l cht t ti liu c, khng cn
u na, v tng nn chp li lm mt tp du khng hay, cng
ng dnh v sau cho hng thc gi c ti liu tra cu.
Gia-nh, ngy 13-11-1966
Ti Bt. T xun Mu-Thn, u nm 1968, tnh hnh trong nc
cng khn trng. Bn tri Ty, c cuc thm d M Harriman Bc
Xun-Thy; tri Nam, di V-tuyn 17, khp u u cng c nh
chy, ngi s nghip tiu tan hoc, bn thn lm mi cho sng
n. Ci-lng nm v lnh gii nghim. Nm nhng cng phi
n sng, nghe lnh tng ng vin s c. Nu c, kp i lnh,
khn gi cng i lnh, ri cn ai ht v cn ai coi ht? en ti qu,
nn khng em vo tp hi-k m ht ny.
H hi phn gii.
VNG-HNG-SN - Gia nh 22-5-1968 (26 thng t m lch
Mu-Thn)

i cng trong my hng

ghi li cho d nh cu chuyn dng-di lum-thum k-l t
trc, cng gi chm dt thin hi-k 50 nm m ht ny, theo
ring ti, c th ni:

a) cho n nm 1915, ti min Nam, v chnh ti Si-Gn, cc

ti-t cn ca cc bi c kiu c thoi v khng bao gi khi ca
c ra b; c th v l thi k thai nghn hay tng hnh tng
trng ca ca ht;
b) bt u t 1916, c ca i thoi, nhiu ngi v gi l ca
ra b. in hnh nht l bi T-i-on Bi-Kim thi rt pht
khi t Vng-Lim (Vnh-Long) nh thy Ph Mi-Hai. y l thi
k trng n bin ra nhng nhng cha bit xe t;
c) m 16-11-1918, ti Rp Ht Ty Si-Gn, c din tung
Php-Vit nht gia cng gi Gia-Long tu quc. Thi k ny,
con tm bit ko ch, nhng cha kho nh si t tm cilng sau ny; tuy vy nn k l thi k phi thai ca ci-lng
c;
d) sau m 16-11-1918, Andr Thn trc, ri Nm T sau, a
ci-lng ln sn khu thit th. Nm 1922 chnh l nm in
hnh, din tung Trang-T th v v tung Kim-Vn-Kiu my phen
ti rp M-Tho ri ln din ti rp Ch-Ln v rp Modern Si-Gn.
Lc ny ht ci-lng ra i v thnh hnh tht s. Con tm
lanh ln v si ch sn, thu sc li chc chn. Mt si t ko
ra Bc do sinh vin trng Cao-ng. Tnh n 1968, si t c
50 nm v bin bin ha ha thin hnh vn trng khng bit s
i n u m on trc c;
e) t nm 1938 cho n nm o chnh 1945, nhm Kim-Thoa
ca T Chi v gnh Kim-Chung tm cch pha phch nhc Ty vo
cu ca bi bn c Vit;
f) sau nm o chnh (1945) n nm hi c (1946-1947) ht
ci-lng ti din v vn dng tung c em ra ht li;
g) bt u, vi nm gn y, ci lng pha thm c nh v Ty,
u kim, nh chng, va ca va ht ging Tu ging u-M...
Ci-lng tha ng nhu cu v-s, ca-s t mi, tr nn mt
ni xo bn thp cm hay tp-pn-l, hn n v mt v

thun ty. Khng kho ci-lng s tr mnh chuyn qua mt

ngh thut khc... Ch c tng-lai mi bit.
V.H.S - 4-12-1966

Phng nghi nh (T-i)

gia Hn-gia x tc i di,
Khin nn ng-Trc hng thi,
C bi tri, khin ngi o in.
Li thm c L anh-hng,
Tnh bo tn, trong i nghinh ngang
hin tt nng
Cng mt phe gian-thn
D khi qun
Bt chc theo
Ci gng Vng Mng
Sang ot c-
Ch lm quyt xung chn Trng-An
p ly thnh nghinh ngang
-mi u sa sang
Cng mt phn gia quyn
Ty c ng bin
ng bc ln ngai vng

Trc i yn l bn
Vn v tro ng
Chc hai hng nghim trang
-dn Bc-a nghim trang
Trc dn ra chm hn trm mng
L B mu thn
Ly th cp Trng n
Du ai tr sng mu khn
Kh gi phn gian nnh
Quan T- mu kn
Tr v suy tnh,
iu-Thuyn con hi nghe cha phn trn.
Nay Hn-tht xy vn
V bi nnh thn
Cha nh lin hn ci k nay hay
Nh con tho lng ngay
Cu sanh linh khi cn nc la
n c ny thnh
Xin tc t nin.

Trc a cho L Phng-Tin

Sau quyn cng ng-cng
iu-Thuyn bng lng
Nguyn trm nm bo b n thm.
Quan T- an tm
Thnh ng-cng ph hi
My trang m-n ca xang
Ca ging tng tang
Khin ch cng ng ngo
iu-Thuyn hu bn
Chuyn vn t khc ni
Con ny thit con ti
Ti xin dng cho quan i-thn.
Hi xa-phu x kp n cn
Ra i va ng na ng
L Phng-Tin chy theo cn li
Hi quan T- lm sao
g dun vi ta khi trc
M li qun li
a cho g ng-cng?

T- t thy chung
B gin cm lng ny.
i thi thi tr li cu nh
Lng nghe th, s tnh lm sao.
Ch. Bi ca ny coi vy m v cng quan trng. Lp xa thng
hay dng mi khi c tic yn nhng ch quan khch th em ra
n ca chi, cng nh trong bui ht khi h mn thay lp hay khi
vn ht a quan khch v, c th v nh bn Madelon li 1918,
bn cho Ptain li b Nht chim ng (1942), gn nh bn
Quc-thiu ngy nay. -ngha th n, kh ni ra c, nhng
khch bng quan ngi nghe u nh nhau hiu ngm i nh
Hn-gia x-tc y hiu l c-nghip nc nh ang b Ty son
ot, cn ng-Trc, L-B th ty ni, ty a phng, ty c-hi,
c khi l mt tn quyn-thn tr mt nnh Ty, hoc mt tn
quan li hnh chnh c c hoc c nha tro ng, hoc tm
thng hn na l vin c cnh-st ham gi a st pht nh
p, mt ch qun, mt c-mi tham n, mt thy k mt ch cai
hch dch, u c th c. Trong khi dn chng b u khp
ming, ku la khng thu th y l bi bnh dn ni ln ni kh
ca mt nhm ngi b mt nc, ch c ngi Phng ng tng
b h p bc hiu nhau m thi.
V.H.S. (24-5-68)

Ng trm Trnh n
tc-gi Nguyn Tng B, tr. 5-6-7 tp Bt ti t xut bn ngy 298-1915. Bi s 98 tp Hi-k II). T-i
Nm, by nm bin S non Tn,
Tn toan giy gi cng thn
Cuc phong trn my ln gian nan

Trnh-n mi nhc bn tr
Trc sau ph trn ngh vi anh
Theo chng ri bn n
Tri bao nhiu dm ngn.
Tnh huynh
c tro nha quc gia an nh,
Ti Nh-Nam-thnh
Tng xa, nh nhng khi
Lc tai nn y
Du mt cn bao qun,
Cn d lnh cho ng hn,
Phng a, Si-Vinh,
Trn my trng, tt tnh.
Tri, ni i sng
Sng sa ngn gi thi l
Cng chu lng n o.
Tc, gng trung
Ni, t sanh rui giong tng cng,
t rng, tri di

Khng nao nng lt phai.

Ring than, phn d dang
N ph phng chi
Chng nh b lao kh
Khng tng nim cng t
Mt ng, lng ng
Nga nghing x ci b.
Lnh, phng ra mt hi
Cng danh ph qu phi ri
Bit, ai m, ku oan.
H, ai xui
Ngi cha ti, i thi, vnh bit,
Ni chn php trng
Khn i chi th than
Tnh say, tnh, gic say
i thi ri ai xui khin
Rng ri, rng ri,
Chn tay cht tay chn
Phi ht s cng n
Xit bao nhiu thm hi

Tic, tic by thn,

My lc toan tn
Hy ai lm nn th.
Ta h, ta h,
Ngng din kiu thin thng
S h sm thng
i, ci s v thng.
Em i, anh d l ra ri,
Khi khng sng dp gi di
Anh cam ly thn th mng
Tm lng ny no an
Bit no nao anh em thy mt,
Li mi ming ln.
Anh mang ting git em.
Du du, b qu cng
C, s ni khng d.
Vi, thm thay, ku chng thu tri,
Tng, cng bi,
Anh lm li say.

Ch. Bi ca ny cha dt khot vi ht bi v ly mn nhiu i

cng nh s hp dn c sn ca ht bi. Khi no b oan c, b
mt iu bt cng kh ni, gii by, th ly bi ny ra ca h
cht tm s bn lng: trn vua hn m, di cnh ng ngi c
cng khng c hng: Hn Tn, Trnh-n, Nguyn-Vn-Thnh
v.v...
V.H.S. (24-5-68)

Ng trm Trnh - n (S 99 hi k II)

Nghe, hong kinh gia-tng tr v,
Bo tin phu-tng phn la
Tam-Xun u t b
Tic thng, thng tic, khng chng
Gin phng phng nghim trn ch qun,
Ko thng vo Trng-An
Tng cha ra gp nng.
Cho em du,
Li, bi anh ung say qu
Nh a, m h
Git ng v c.
Em khng lng xao lng
Anh n no khng ngh
Vi qun tnh chung thy

V con hu yu,
Phng lnh ra chm liu
Em chng xit ni phin
Nhn sa im ng nhn tin.
Song ng l v cang.
Hay u ha bt kinh
H khin xui tr trinh my to,
Anh n bng no
Khng nh ngi cng lao
Anh xin th mng em i
Vng huynh t hi
L qun thn u h li
Em bao nh bt ti
Phn em, lm ti
Dm p anh th bi,
S, cng bi yu Kiu
Trm em ca bu tin triu,
th quyn ngo kiu
T, vng huynh,
Xin phi giao MAI, PHNG (Hn-T-Mai v Hn-Phng)

Cho em, tr th.

M in t tin phu.
Phu-lang, hi phu-lang
Xt phn chng, xui n th
Thi h, vn h,
H u, h bi u.
Trong giy pht, xa nhau
Bi u, vn ti hm su.
Ti, ti, by vng huynh,
Thip vi, vong linh
Chn D-i cho siu thot
Ma phin, ma phin
Ti thin mng, ti thin
Git ly a lin lin
Minh minh, hn hi nan in
Em, thi bt thm ng phin
Anh giao tc t trn tin
Mc em git tha liu bin.
Anh dm no ym n

T thch em phn thy tr gin.

Trn ngha, v chng
Cho ph hn ni sng.
Chu th hi chu th
Cho tp tc phng th
Yng, trm nm tc du cng thn
Bia, cng trn
V vi cc ln.
Ch. Bi th nh Ng trm Trnh-n ny dnh cho ph-n ca,
trch vic tnh duyn b chia r v ni bt cng no . Ht bi ht
lc ny th cp lc, gay cn, hp dn iu. Bn ci-lng sau
c c By Nam th vai o-Tam-Xun bo phu cu l hay,
nhng cng phi mn li bn ht bi v mu m u din nh
bn ht bi: no im nhn sa trc mt, no im my mt
thinh khng, ri cng con i chy bo tin d, pht binh bch gip
ko c trng i mng chng, pha xt thm cung bt Hn-T-Mai,
pha Cao-Hoi-c mt bn v trung quyt g ti cho vua, mt bn
v ngha quyt gip o-th tr th, lm cho bn mnh l NhNam-Vng Trnh-n h d cht no ni chn sui... Tung Tu c
th ni n su vo mu huyt -ng, du ngi theo Ty-hc
khi xem tung o-Tam-Xun bo phu cu cng bit khoi tr nh
xem tung L-nh (Le Cid) bn tnh bn hiu.
V.H.S. (24-5-68)

V ng Thiu b tn
S 100 Hi-k II) (Bt ti-t, tr. 9-10-11-12. Tc-gi: Nguyn TngB. Xut bn 29-8-1915)
Binh, thin binh vn m pht c

Ra vy Ng-Thiu mt gi
Cm thng v v chng yu th
C thai thm cc ni mnh,
Xong lt ng ngn trng binh oai,
Lnh vng chng gai
Ch c hai v chng.
Mt cy thng
Vn long ong rui giong my vng,
Chng nng nao lng
Tin nghim, hi tin nghim
Cng di du ni nguy him
Trn i ng khng xao xuyn
Dn an nh vui thanh yn,
Gian-thn, m mu,
Gy ha ra hn cu.
Su mi bn yn trn,
Phn vng mi tm rn rn
Thin h u phn vn
Trn chn b nga ngu

Tu sc chi m m v
Tng t, c
Ra tay quyt y x
Phu nhn gng theo yng
Sao mt my coi nhn nh
i thi ri lm sn
Trc mt th binh ngn cn
t tri c hay
Ai cu ra khi ry
Sanh gia chin trng,
Qun reo tng cht ng
Trc sau u n tn.
Thm thng nng n c
Vi cao xanh vi vi ng h,
May thot khi vng
Trong vn t nht sanh.
Tn bay, mi tn bay
V theo chng bn gt
Ni h, ni h,
mn nguyt khai ba

Bung ting khc tu oa

Binh gic theo vang dy
THIU trc bng ai con
Rn trin sc hng anh
M mt ng o sanh
Ai d, ai d
V mu vn hn m
B tn nng
THIU tr v trn
Thng, thm thng Ng Thiu tai nn,
Ng v cu v khi nn
Nh mi tn hn phiu phch lc,
Rng ri chn tay,
m ly thy ln yn vt chy,
Xa khi gic ri,
Mi tm tng hin th.
B thng hi thin thng
Bit bao nhiu on trng.
i, em i s h tri,

Ni chin a,
Hy cn thm ri.
Ch. y l mt bi ca hp vi tm hn ngi min Nam bun
sn t khi mi sanh. Tm hn y thm s anh hng ca k ra trn
v gp nhiu th thch. Ht bi trnh din tung c h n i ,
va gin k nnh lm cho c chin tranh, va gin v tin cha gi b
hi, nay gp cnh v bn rn chia tay khng nh, vui trong
lng v thy v hin bit hy sinh v ngha, mng v nay c con phi
liu cht ai con va nh va chy, v.v... c pha gay cn lm
cho tung linh ng. Nay gom-gp li trong mt bi ca ni thng
vi linh hn bn trong ca ngi ci lc lm n, ch mun yn
kim cm nui gia nh m cng khng c vi su cao thu
nng, n nn, v au con m, chic thn b v nh Ng Thiu b
vy. Phi c gp cnh canh khuya ng vng bng c ting n
ng ca t trong chi rch i, em i, s h tri... thit l no
nut v khi y mi hiu lc lng ca bi T-i va bnh dn va
cn thit nh cm ca ngi ngho: khng cn cm trng c
ti, du cho cm hm ting ci ngon!
V.H.S. (24-5-68)

Vn tin
trch tp T ti-t (16-6-1915), tr.33-34-35. S 92 Hi-k II. Tcgi xng tn Thanh-Phong.
Ty, Ty-Minh xem truyn tng
Thanh-Phong t ph r rng
Qun ng-thnh c chng Vn-Tin
Theo theo thy cao san
C ti tin phang
Vn v thng mi ng

T thy lui
Ving an an cha m ti na ng
Pht chc gp Hn-Minh
Bn kt bn kim lang.
Ch em t c c th
Bi vng li cha dy d
Dm bao ni lao lao kh
Su mang dan du bn lng bn lng
Oan hi oan thn ny
Phn son vi cng bi chng Phong-Lai
Tai-ng on tai ng
Xy may u u gp bn
Ra oai hm
Sc b kp T-Long
Cu ri xong.
Nhn, n n nhn,
Ch n tnh, cha cha tr
Dm qu nh xin quy qu
Ly cha gi t t t

Tc t cho tha tm lng, tm lng

Thng chnh thng v tnh,
bn mnh,
Xung Sui Vng cha tan
Thin cng gin thin cng,
Kho lng l chi by t
Gp g i hi,
Duyn vi r phng loan
Dang d dang,
Ng ngn ngn ng
No ra v than than th
eo su, eo su,
n-nhn hi n-nhn
Tc d bng khung
Bit hay chng hi chng?
Thi Kim-Lin, dy xe loan,
Tri qua min du th
m lng, ra v,
Tri xanh hi tri xanh,
R bn yn anh

Trch sao duyn mng mnh.

Vn vn chng trt bc phong trn,
Li thm hiu ngha trm phn,
Quyt trm nm, nm ch d
No li ngi nhn
Du ngy sau sau lu lc
Liu a hoa tn,
Gi trn mt vi ai,
Ch i hai.
sinh Vn, Vn-sinh
Bit sao cho trn tnh.
Duyn sao duyn lt lo thnh lnh
Ha bc tng, dnh ngy sau.
Ch. S d ti chp bi T-i ny ra y, mt l v tp T-ti-t
ngoi ba tc gi l ng-Nhiu-Hn, mt tn nghi l gi-to,
v chnh bi ny c xng tn l Thanh-Phong r rng, khin ti
phi chp hi li nhng ngi c cu Si-Gn ln tui hn ti,
phi chng y l ng Thanh-Phong, t Gio Si, bit hiu l
Bng-Dinh, mt nh th kht ting my chc nm v trc tng
dch truyn v vit bo?
Mt l khc l ti thy bi ca cht phc ging ni hin lnh y nh
ging cc c gi nm su mi nm v trc t Lc-Tnh Nam
K, thm ci cch ly i ly li ting ca ting n, tuy ti khng
tho nhng cng dm ni l iu t-i c-phong thi trc.

n tuy t ch nhng nh li ngi qun-t, khng d li no.

Khng nh nay ting n l lng hp tp nghe bt nh bui chy
gic, bui b b rp t ph lung tung.
V.H.S. (24-5-68)

Vn minh
ca Hong-Hun-Trai trch trong tp Thp ti-t ng-c-Li
trng 3-4-5 . Hi-k II bi s 53.
nay ta nay ngi huyn Tn-Ha (Cu-kho)
Hun-Trai t t tnh Hong,
Ph vn trng mt bi khuyn ca
Li dm khuyn cng chng ta
Hc i ng-A
Cng ging nh da vng
Bn ng bang
Rn m ku nhau thc dy
Lo lng vic i
ng c ng m man.
Xin bt lng tranh lm quan
Hy hip hn bun bn
Cho rnh ngh tnh ton
Ri cng thy v bc ngn

 xem nhm xem nhm

Ca ci mun vn
Li nhiu ngi khn ngoan
Khn ngoan u n khoanh tay ngi vy
khch vi Ch
N ot li ca ta.
ta hi chng ta
Xin b nhng li kiu ngo
Cng my iu gian tr
Mt lng nong n, ng ph
Du mun vic chi cng thnh.
mi li b rng nh
L b rng nh
B rng nh hi ng bang
ng bang i
Hip nht tm vy nn bn
Th cng c ngy
i s phi kh kham.
Nam dn nc An Nam,
Thn tru b nh kham

Thi thi, thi thi

Rn sc hy rn sc
Lm cho ht sc
Th mi bit c tri
Ti ti ti than
Ht ti ri than
Li nhiu ln bm gan
Dn lng, dn lng
Gng ch hi gng ch
Ma ng thi tr
Sau c l gp th
chu su chu a cuc Nam-k
Chinois chn Lin-k
a bn cm cng thng bn cho
Lp lu i nghinh ngang
Ca chng ta n thu ot
Sm xe vi tu
Li vch mt lm sang.
Xin ch c phn nn

A th t do ta kt mt lng
Ngy sau ng m my Vit bang.
Ch. Bi ca ny may thi tc gi cn li danh tnh v ngy
son: ngy son, ta nh trc ngy in thnh tp 15-6-1915; v
tc gi xng tn r rng l Hong Hun-Trai huyn Tn-Ha, nay
thuc vng Cu-Kho (Si-Gn). Trong bi, tc gi dng danh-t, t
nh chinois, b rng nh, kh kham khin ta c th nh
va bit Php-vn, va snh Hn-t li dng ting rng thay v
lm sao, l mt vn s mit ngoi (Trung) vo y; thm na
ging vn oan trang tn thi rt khc ging min Nam trn tut
nm na. Nu khng c ngy ghi 15-6-1915, ta c th lm vn nay
ri. Nhng c danh t An-Nam chng minh vit trc nm
o chnh 1945 vy.
Vn cch nay trn nm mi nm m vy k l mi lm v c
s tnh ng, cnh tnh ng bo bt m thi u lm quan v
khuyn ch tm nhiu vo thng trng thng mi. Bn nm
sau, 1919, xy ra cuc ty-chay chi-noa (-ch hng ha Tu)
l kt qu mt phn ca bi ca trn y vy. Nhng ngi chng
ta khng bn ch: vng vy l v b hip sau chng d ni ngt l
u v , thng mi vn trong tay ngi ngoi, m chng
nhng thng mi khng thi u.
V.H.S. (25-5-68)

Mt bi t i khc pha ting Ty

nhan l Bi ca i Ty trch tp Thp ti-t 15-6-1915, trng
38-39
Xa, trc xa sang trng bc ngn
K lui ngi ti nhn nhng
Lc ng thi lm thy gio quan
K t ngy lm vic Tn-An,

Ngi giu k sang

u ti lui nhn nhng
Min-np-xng(1) quan tham-bin
Quan Chnh ph lin
i u xo nc lang-sa
Khi i v nh cho nhc-gia
Quyt lu lc i ti nc non vi ngi
Tng i mt v mi
Qua ti x ngi
Bn phng tri u l thay
Nhn xem ra tnh k l
Ngi l x, x l ngi
Lng nh n qu hng
Tu lui ti ng-l (Anglais)
Ti thnh Mc-xy (Marseille)
Cng gn thnh Ba-ri (Paris)
Thin h hi
Chng bit bao nhiu ngi
Bng ng nm su thng trng

Lm t ra bc ngn
B im m chng cn bao nhiu
Ti bn i Ty
Ai ai cng vy
Min ti Ty ri
Du sng thc cng ng
Mn cuc u di chn
Bc xung tu rng rng
Hai ng Ba-ri (Paris)
T gi Si-Gn tr li
Thng xt nhau v cng
Mn cuc chi ra v
Thi thi, thi thi
Ngi tr v M-Tho
K li ht lo
Ti tr li Vng-G
Bng v ti qu nh
M con cha v ra mng
Vt mt heo m i tic
Mi tng mi lng

Thin h dp du
u ng nn ng.
n nay tin ht bc khng
Thy tr li Si-Gn
Vic lm n gia o bt bnh
Anh em bn c, chng ai nhn ti ai.
Ch. Bi ny s d chp ra y l mun thy t nm 1900
c mt snh ting Ty ri. Phong tc thu y: ni ting Ty l
cho thy mnh n hc t mi bi chuyn ch th ch v th
ting ngoi-quc y qu nn qun mt ting nc nh ri,
khng ly lm nhc li xem chng rng vinh, t v nh lp
trc cc thy hng ni pha ch Nho vo ting ni ca ng b,
sao khng thy ai trch? C ngi c cu cao nin no Tn-An
vui lng cho bit ng gio quan no y? C phn m theo bi
ca t-thut ny: Xng mnh l gio quan th khng phi gio
lng ri. Gio quan y, theo ti, l hc tr trng bn-quc thi
u hng trn nn b ra lm gio nh nc, hng k b lm
thng-ngn k-lc, hng sau rt s b lm thy k cc s nh dy
thp, trng tin. Nm 1900, ng ni ting Php mt cy cho
nn quan tham-bin, quan chnh ph lin, i u xo nc langsa. ng qua bn, n chi lm t ra bc ngn, b im m cn
chng bao nhiu. Bun ci l ng dt a-d m cng khng
giu: ti gn thnh Marseille, cng gn thnh Paris??, ri no c
mo m, khi chia tay t gi: bc xung tu rng rng; cn
nguyn bi ca c th ni l ng ng khu khi n ti u cao
hng ca ti cho nn khng sp t trc, bi vy c nhiu t
lp i lp li, nh trn trc xa sang trng bc ngn, k lui
ngi ti nhn nhng, ri cha m c ba hng ni li na:
k giu ngi sang, u ti lui nhn nhng, sau rt ng t cnh
ngho tng, lp li: n nay tin ht bc khng, Thy tr li SiGn, vic lm n gia o bt bnh, anh em bn c, chng ai nhn
ti ai. Ni tht, ti vit li ch ny, khng mt cht c c ci

ng, m thm phc ng l khc. ng tho n, bit t bi ca v

li ca khng giu, c sao ni vy, ch chi ti bit n v c ti nh
ng th tp hi-k khng ln thn lm vy. C Tin-in xa gn
cht mun t tc-phm ca mnh, tht l c l.
Vit ngy 25-5-1968 (c lnh gii-nghim 24/24 trong vng) V.H.S.

Kh sai Cn nn
Tc gi: Nguyn Tng-B. S 106 hi-k II (Tp Bt ti-t xut
bn ngy 29-8-1915, tr. 24, 25, 26)
Ni Cn-Nn hi-o gia vi,
Ti-nhn ra trm ngn,
Chu c hn, ni nm ni n.
Thng thay cc kh khn ngn
Sm i lm, ti v tri trng,
t tri thu chng
nm ba phen lon
No th than
Bi ri ro khin xui vn hn,
Ngh li thm cng
T vi, nc, minh mng
xa ri, v con
Ti khn cng thng nh,

Sng ct phn, i lm s,
Ln bin, tro non,
Bit thu nao vung trn.
Cch tr x Si-Gn
Ra y lng tng mt hn
Lui ti u thon von.
Bt m hao
Vn lao ao, du sao phi chu,
Ln lc mi chiu
Cam mt ni qunh hiu
m khuya, thy chim bao
Tnh gic he, thao thc.
Xt ti mnh khng c
Nhc nhn mi sc,
Php cng nh ng,
Bi ti ta li ngh.
B x s ng b
i no chng bit s nh
V nh l Vng phu.
Bit qu hng

Thm thit thng kh sai vin a.

Cng vic nng n
Khng xit ni t th.
Tai nghe, my vng canh
Ting vang dy iu u,
Ly su, ly su,
Thn thc mng lo u
Mt my chau
Bit no nao tr v.
Vng v lc m khuya,
Tng ni n kia
Ngn gi l, sng bay.
Cao dy, cao dy,
Xt soi hi c hay
Ra n ni nay
Bit thu nao sum vy.
Nghe xp-l hiu lnh tu
Ngng trng th c tin c
Mau sng ra on ren hi d.

Coi tin nh c khng,

Ng hn cn tht gia tnh ng
Ko ngi tm lng
Nhng thm bc su ng.
Thng thin b du du
a to th lao t,
Vi thm xa gc bin chn tri
May thp cnh,
Bay v thnh thi.
Ch. Hn Cn-Nn hay Cn-Ln hi-o sau gi l Cn-Sn t
sau nm o chnh (1945) l mt t-thnh ngc-tht mt suthnh nhc n tn ai cng gh tm. Mt iu l nht, ghi li cho
bit, l o b Php xm chim t 28-11-1861 n ngy 56-1862 mi k hip c vi Phan-Thanh-Gin v Lm-Duy-Hip
ot lun t Nam-k su tnh. Nhng phm-nhn ca triu-nh
Hu gi ra ( non trm ngi) c Php tr v quan s ti tnh
Bnh-Long (H-Tin by gi) (theo ng Trn-Vn-Qu, Cn-Ln Slc, Thanh-Hng Si-Gn, 1961).
T nm 1862 cho n 9-3-1945, Php gi ra y bit bao nhiu ti
nhn b n kh sai v cc phm-nhn chnh-tr khng lm ti g
khc hn l ti thng nc: Th-khoa Hun, Nguyn-An-Ninh,
nhm ng-kinh ngha-thc v cc ngi lin can n Phan-XchLong m lun dp ti ghi ra y nh v t ngi bit:
- Phan-Xch-Long, chnh danh l Phan-Pht-Sanh, ngoi ku l
Lc, b Php em ra x buc ti lm gic xng hong- x ta
i-hnh Si-Gn t 5 n 12-11-1913; sau giam khm Si-Gn, c
nhm em t l T Mt Ch-Ln ko ra ph khm, ph khng xu,
Ty bt em ra x bn ti ng-Tp-Trn Si-Gn (ch hng

trng ua c) lm hai tp: ngy 22-2-1916 em 38 ngi ra x

bn ti ng-Tp-Trn; ngy 16-3-1916, bn thm 13 ngi na
cng ti ng-Tp-Trn.
Nghe u Php dy bn nhng ngi ny v s c cuc khi lon
c th xy ra, ch k trung sau khi bn ri th cc h s ln
c gim-quc Php u c n x ti t hnh thnh ra cc
ngi ny thc oan, v lc ngi Php dn m i cho m
chuyn, duy h c pht thuyn chuyn cc quan a-phng ra
lnh hnh quyt cho thy c cht cng bnh... Nu ta bit tnh
trng bi ri lc trn -nht th chin cha ng ng bn uChu, th ta mi thy ci can m ca Nguyn Tng-B vo nm
1915 dm son bi Kh sai Cn-nn ny. Li l nh ngy th,
ton thng v nh nh, nhng vi tm l ngi Vit, nh u m
nc u, khi ct ting ca ln t nhin tc cnh sanh tnh, lng iquc phn khi v bng dy t y lng, cho nn ti dm ni nh
hng bi t-i ny khng sao lng c.
Xa s giao thip t Php qua y u bng tu bin, ng i
trn nm su chc ngy k bn i bn v cho nn mi c chuyn
ri tr bn ba coi mng ngi nh mng th. Bi ca ny nay nghe
ca li cn cm ng:
Thng thin b du du,
a to th lao t.
Vi thm xa gc bin chn tri,
May, thp cnh,
Bay v thnh thi.
V.H.S 25-5-68 gii nghim 24/24

C ng tranh thng
Bnh-bn ca, (s 120 tp hi-k II):

Dc mt lng chng ni thng bi

R nhau hn thng cuc ty chay
Bc Nam thiu chi anh ti
D lm thinh, d li chng hay
Khch L-Thin nhiu ting ng cay
Mng chng ta cho l l di
Ngi tay mt n xem thnh bi
Tranh thng cuc kp lp hm nay
Hi ng bang tm ch khoan hoi
Ko kiu-c cht khch ch bai
Di tranh thng mi ng chen vai
Hn bc mun tn hao ch ni
Du mn hi km cng bao ni
Gip x-hi nn cuc thng-mi
Ta ng mua nhau cho chc bit oai
ng bang, ng bang, ng bang,
Khi nhit thnh xin ng lt phai
Dy on-th rn buc lu di
S t nm cng thng an bi
Mi li to chng ta thu li

Ph on tc dn Vit-Php vui thay.

(Bi ny ng Nguyn-Tri-Khng Rch-Gm cho ti li nm
1924-25 v ni lm nm 1919, khi c cuc ty-chay Chi-noa)

Kiu khc T Hi
Hnh-vn (s 123 Hi-k II)
Ly i trng,
Ly i trng,
Khc bn T-cng,
Bi nghe li thip,
Gia m qun nhung,
Chn chn ho-kit.
Nm nm bch chin,
By gi y phi sch tay khng.
V hiu trung dng k phc tng.
B-vng s nghip,
Thn th anh hng,
Pht thnh tro bi,
C nhn i! T-cng!
Mun chung ngn t,
Tng vi nhau cng

Hay ni ph lng
Cuc trm nm thnh khng!
Phn bt bo thi chng cn mong
Mt no trng thy,
Th thi mt thc cho xong.
Quc-Biu (Nht-Tn-bo, 6-9-1923)

Kiu n cp chung
(S 126 tp hi-k II)
Tm ci chung vng,
Mn ci chung vng,
Khnh bc ny y.
Lng ti u dm
Tng chuyn gian tham
Nam-m-a-di--pht!
V cn tng
Phi em theo ngt ng xa
Tri Pht no em lng gia pht.
Ngi mang ha,
Gp hang hm,

Cn g thn phn
Phn hng nhan, hng nhan!
Kh sao l kh
Chng khc thn bo
Tri ni phong trn,
Ci bin trm lun, trm lun!
M mt no thy u m i,
Can trng phn gi,
nh theo bng nguyt hng Ty.
(chp theo tp bi ca hc tr trung-hc M-Tho li 1922)
V.H.S