Y Khoa Thuc Dung

NGUYEN MINH TIEN
Bien soan
LI GII THIEU
CAM NANG
Y KHOA
THC HANH
gay nay, song song vi s i len cua i song xa hoi, con

ngi cung quan tam nhieu hn en van e sc khoe cua
ban than. Y hoc la mot kho tang kien thc rong ln ma nhan
loai phai mat rat nhieu cong sc e nghien cu. C the chung ta
la mot bo may tinh vi. Cac bo phan, chi tiet nho trong bo may o
hoat ong phoi hp vi nhau rat nhp nhang, di s ieu khien
cua bo nao. Khi co bat c bo phan nao trong c the b tac ong
xau bi cac tac nhan ben trong hoac ben ngoai, eu se dan en
s kho chu cho c the cac mc o khac nhau.
Cuon sach Cam nang y khoa thc hanh thc s la mot cuon
cam nang e tra cu de dang nhng benh ly thong thng, khi
co mot bo phan nao o trong c the b truc trac. Sach day hn
500 trang, c bo cuc thanh nhieu phan chi tiet ve hau het
nhng benh ly thng gap cac he thong trong c the, nh benh
mat, benh tai mui hong, benh he tim mach, benh ng
ho hap... Moi benh ly lai c trnh bay thanh ba phan cu the:
NHA XUAT BAN Y HOC
nguyen nhan, chan oan va cach ieu tr. ac biet, sach nay
con co nhng phan rieng noi ve cac van e oi vi tre s sinh
Cam nang y khoa thc hanh

va tre nho, cac van e ve gii tnh, hng dan cac bien phap ke
hoach hoa gia nh...
Cuon sach c viet vi li van co ong, ngan gon, suc tch
va de hieu, rat phu hp vi ong ao ban oc cac la tuoi,
nganh nghe khac nhau, la mot tai lieu ac biet hu ch trong
Li noi au
pham vi gia nh, co the dung vao viec tham khao cung nh
thc hanh.
Nha xuat ban Y hoc anh gia cao va xin tran trong gii thieu
vi quy v oc gia.
NHA XUAT BAN Y HOC
ach ay vai nam, chung toi co bien soan va gii

thieu cung oc gia quyen Cam nang sc khoe gia
nh,(1) vi nhng thong tin c ban can thiet va hu ch
trong viec bao ve sc khoe gia nh, ngha la nhng g ma
moi ngi eu co the t lam c va can thiet phai lam
e bao ve tot sc khoe cho ban than va nhng ngi than
trong gia nh khi co nhng van e ve sc khoe. Thong
tin phan hoi t oc gia sau khi quyen sach c lu hanh
a khuyen khch chung toi rat nhieu, bi tnh chat thiet
thc, de hieu va de s dung cua quyen sach a c nhieu
oc gia hoan nghenh.
Va ieu o a ong vien chung toi tiep tuc tien hanh
viec bien soan quyen sach nay, vi nhan e Cam nang
y khoa thc hanh. Noi dung sach thc s khong nham
en cac oi tng chuyen mon trong nganh y, ma la muon
cung cap mot so nhng thong tin c ban co the xem la rat
can thiet trong nhieu trng hp x tr benh, khi khong
(1)
Cam nang sc khoe gia nh Nguyen Minh Tien bien soan, NXB Y
hoc, 2003.
Collect By C.T.V - Shmily

co u ieu kien e ieu tr tai benh vien, hoac trong mot
so trng hp la cha can thiet phai vao benh vien.
Nh vay, quyen sach se rat tien dung cho nhng ai
muon tm hieu nhieu hn ve cac van e sc khoe, ngoai
nhng kien thc ch mang tnh pho thong. Ngoai ra, sach
cung se giup ch cho nhng ngi lam cong viec kham va
tr benh nhng khong may man co c moi trng lam
viec ay u, chang han nh cac vung sau, vung nui, hai
ao... hoac tai cac tram y te xa, phng... Trong nhng
ieu kien o, thng th chung ta khong the co c ay
u nhng thong tin tham khao khi can thiet, khong co
u nhng may moc thiet b e ho tr cho viec chan oan
cung nh ieu tr, va nhat la khong co c nhieu ong
nghiep e cung nhau ban bac trc khi a ra nhng
quyet nh x ly kp thi oi vi mot so ca benh quan
trong. Trong nhng trng hp o, quyen sach nay co
the la mot nguon tham khao de s dung cho bat c ai, co
the nhac nh chung ta nhng ieu quan trong can lam
ngay, hng dan trnh t cac bc x tr can thiet oi vi
tng trng hp, va nhat la giup chung ta phat hien ngay
nhng ca benh nghiem trong e kp thi chuyen ngi
benh en ni ieu tr thch hp.
Nhng thong tin c thu thap trong cuon sach nay
that ra a c pho bien tren khap the gii bang Anh
ng, thong qua mang Internet cung nh qua cac hnh thc
truyen ba khac cua To chc Y te The gii (WHO). Tuy
nhien, tren c s nhng muc tieu nham en khi bien
Li noi au
soan nen cong viec cua chung toi la co gang he thong cac
nguon t lieu sao cho chung co the tr nen de s dung
nhat oi vi ngi oc, cung nh trnh bay chung theo
cach de hieu nhat e bat c ai quan tam en cac van e
ve sc khoe cung eu co the s dung c ma khong oi
hoi phai co mot nen tang kien thc sau rong ve y hoc.
ay la mot cong viec kho khan va phc tap, do o
chung toi t biet la, vi nhng han che nhat nh ve nang
lc va trnh o, chac chan se khong the tranh c t
nhieu sai sot. Mac du vay, chung toi van manh dan thc
hien cong viec vi hy vong co the mang lai nhng li ch
thiet thc nhat nh cho ong ao ban oc, bi v khong
phai ai trong chung ta cung may man co c nhng kien
thc chuyen mon sau rong ve y hoc, nhng s that la tat
ca chung ta eu phai oi mat vi nhng benh tat khac
nhau cua chnh mnh hoac cua nhng ngi than thuoc
trong gia nh. Trong nhng trng hp o, mot quyen
sach nh the nay bao gi cung se la mot ngi ban tot
va hu ch.
V the, chung toi rat mong nhan c s cam thong cua
oc gia gan xa ve nhng sai sot neu co trong qua trnh
bien soan, cung nh xin chan thanh on nhan va biet
n moi y kien ong gop xay dng e noi dung cuon sach
trong lan tai ban se c hoan thien hn.
NGI BIEN SOAN
Benh mat
CHAY
NC MAT BAT THNG
Nguyen nhan
Chay nc mat bat thng la trng hp nc mat chay
ra nhieu va khong phai do cam xuc nh bnh thng.
Trong mat co tuyen le chnh va mot so tuyen le phu.
Tuyen le chnh nam goc tren cua m mat tren va ve
pha ngoai. Cac tuyen le phu nam rai rac trong ket mac,
ca m tren va m di. Nc mat do cac tuyen le tao
ra co tac dung gi cho giac mac va ket mac luon am t
va ra troi cac bui bam hay d vat nho lot vao mat. Bnh
thng, nc mat c tao ra lien tuc, sau khi tham t
giac mac va ket mac se chay vao cac lo le nam goc pha
trong cua m mat, roi theo mot oan ong dan chay vao tui
le. Tui le nam trong mot hoc lom cua xng le, co ong le
(le ao) dan xuong hoc mui. Khi ta chp mat, tui le b ep
lai lam cho nc mat t tui le tran ra, chay vao trong hoc
mui theo ong le.
Vi c che hoat ong bnh thng nay, nc mat tuy
c tao ra lien tuc nhng khong chay ra ngoai mat. Ch
khi co nhng cam xuc manh lam cho tuyen le tao nhieu
10
11
Benh mat
nc mat hn mc thong thng, nc mat mi chay ra

khoi mat.
Tuyen le chnh
ng ho hap tren, m mat quam, long mi moc vao

trong, hoac nghen le ao (ong dan nc mat).
Chan oan
Benh s
Kiem tra cac trieu chng nhiem trung ng ho hap
tren.
Cac dau hieu cua d ng.
Cac chan thng.
Tham kham
Xem xet giac mac tm d vat.
C
Ong le
Tui le
Chay nc mat bat thng co the ri vao mot trong hai

trng hp, vi cac nguyen nhan khac nhau nh sau:
Trng hp th nhat, tuyen le tao ra qua nhieu nc
mat do ket mac hay giac mac b kch thch. Nhng
nguyen nhan gay kch thch thng gap nhat la bui
hay d vat lot vao mat, tiep xuc nhieu vi gio, long
mi moc vao trong. Mat b kch thch cung co the la
dau hieu cua d ng.
Trng hp th hai do tac nghen kenh dan lu nc
mat. Nhng nguyen nhan co the la: nhiem trung
12
Xem xet m mat tm cac dau hieu bat thng cua m

mat, long mi.
Quan sat tm long mi trong tuyen le.
Kiem tra cac trieu chng cua viem ket mac.
Neu nghi ng co d vat trong mat, co the lon m
mat ra e quan sat.
ieu tr
Tuy theo nguyen nhan va ket qua tham kham, co the
ap dung mot trong cac bien phap sau:
Neu nghen le ao, co the dung ngon tay an nhe vao
va xoa nan v tr cua tuyen le, moi ngay 2 lan.
13

Neu mat o, cho dung thuoc nho mat co khang
sinh.
Dung gac mem tham nc va am e lau mat thng
xuyen co the giup giam nhe trieu chng.
Co the can gay me e tham do le ao neu viec ieu
tr khong co ket qua keo dai en 6 thang.
Neu co long mi trong tuyen le, dung mot cai kep
loai nho e gap ra.
Cac trng hp nh m mat quam, long mi moc vao
trong co the can phai ieu tr bang phau thuat.
Tranh khong dung thuoc nho mat hoac thuoc m,
tr khi co dau hieu chac chan la viem ket mac.
MAT
Chan oan
Tm cac trieu chng cua viem ket mac nh nga
mat, chay ghen nhieu va mat o ngau.
Tm cac dau hieu nhiem trung mat hoac m mat
quam, long mi moc vao trong.
Neu nghi ng nhiem trung, dung tam bong lay dch
tiet mat e lam xet nghiem xac nh loai vi khuan
gay benh.
Xet nghiem Schirmer c thc hien bang cach
dung mot loai giay tham ac biet at ra di cua
m mat. Quan sat o tham cua giay co the giup xac
nh mc o kho mat. Tuy nhien, trong thc te th
bien phap nay khong giup g nhieu cho viec ieu
tr.
KHO
Nguyen nhan
Mat kho la tnh trang co rat t nc mat, giac mac va
ket mac khong c lam am. Ngi benh cam thay mat
kho chu, cang tc hoac nga, tham ch co the rat au.
Kho mat co the la mot dang benh t phat hoac do
tuoi gia, nhng nguyen nhan pho bien nhat la viem ket
mac. Mot so nguyen nhan hiem gap khac co the la: hoi
chng Sjgren (viem khp dang thap), benh sarcoid,
nhiem Chlamydia trachomatis, viem giac mac, hoi chng
Stevens-Johnson va benh Pemphigus.
14
Benh mat
ieu tr
Cho dung thuoc nho mat co khang sinh neu nghi
ng viem ket mac.
Cho dung thuoc nho mat Hypromellose khi can
thiet thng la cach ieu tr hu hieu nhat oi vi
chng kho mat man tnh.
ieu tr cac benh co the la nguyen nhan gay kho
mat.
e ngh phau thuat trong nhng trng hp m mat
quam, long mi moc vao trong.
15
LEO
MAT
Nguyen nhan
Leo mat xuat hien do cac chan long mi b nhiem trung,
thng co mu, lam cho vien m mat sng o va au. ay
la benh rat thng gap.
Chan oan
Chu yeu da vao s quan sat trc tiep mat.
ieu tr
Dung gac mem tham nc am ap len mat, hoac
xong hi thng xuyen.
Khi cho sng a nhon au, co the nho si long co
chan b nhiem trung, ep nhe cho mu chay ra se giup
ngi benh giam sng au.
Co the cho dung thuoc khang sinh nho mat nh
chloramphenicol neu thay la can thiet.
CHAP
MAT
Nguyen nhan
Chap mat con c goi la nang tuyen Meibonius, la s
sng phong khong gay au khoang gia m mat tren
hoac di, gay ra do tuyen Meibonius b tac nghen. Neu
cho sng qua ln se ep vao giac mac, th lc cua benh
nhan se b m i. Neu nang nay b nhiem trung, m mat
se sng o va au.
16
Benh mat
Chan oan
Chu yeu da vao s quan sat trc tiep mat.
ieu tr
Khoang 1/3 cac trng hp chap mat t khoi ma khong
can ieu tr. Cac trng hp khong t khoi can ieu tr
nh sau:
Neu co nhiem trung cap tnh, cho dung thuoc khang
sinh nho mat nh chloramphenicol va hng dan
benh nhan xong hi nong vao mat thng xuyen.
Thng th nang se v vao ket mac.
Neu chap keo dai hoac nang qua ln, co the phai
e ngh phau thuat. Benh nhan c gay te tai cho,
sau o m mat c lon ngc ra ngoai, nhng cho
co chap c cat va lam sach.
VIEM
M MAT
Nguyen nhan
Viem m mat thng la do dung tay ban dui vao mat,
hoac cung co the la do i kem vi cac benh cham da
hay gau da au, va nhat la viem da tiet ba nhn. Viem m
mat lam cho mat o va nga, tren b m mat co da ong
vay. oi khi trong mat cung o. Benh thng keo dai va
rat de tai phat.
Chan oan
Quan sat ky cac dau hieu mat e xac nh.
17
ieu tr
Dung gac mem tham nc am e ra sach mat
thng xuyen.
Hng dan benh nhan khong c dung tay dui vao
mat.
Cho dung thuoc m co khang sinh boi len m mat
sau khi a lam sach.
ieu tr cac benh da lien quan co the la nguyen
nhan gay viem m mat, nhat la viem da tiet ba
nhn.
Benh rat de tai phat, nen sau khi thuyen giam van
phai tiep tuc ieu tr. Hng dan benh nhan cac
bien phap ve sinh mat e ngan nga tai phat.
LAC
MAT
Nguyen nhan
Lac mat hay le mat la trng hp hai ong t mat
khong nam v tr can oi nh bnh thng, thong thng
la mot trong hai mat b lech i so vi mat kia. Mat b lech
co the hng ve pha trong (le trong) hoac pha ngoai (le
ngoai). Mot so trng hp t gap hn, mat b lech co the
hng len pha tren hoac ve pha di. Lac mat la hien
tng t nhien thng xuat hien tre em v s kiem soat
cac c mat con rat yeu va c che tao s thang hang cua
hai mat cha phat trien. Neu lac mat tiep tuc keo dai
18
Benh mat
sau khi tre c 4 thang tuoi, co the can phai co s lu y.
Tnh trang lac mat cua tre a ln la do s phat trien bat
thng cua c che tao s thang hang cho hai mat, nhng
cung co the la hau qua cua chng vien th, do mat phai
tang ieu tiet nen mot trong hai mat co khuynh hng
lech vao trong. Lac mat ngi trng thanh co the la
dau hieu cua cac benh nao, do day than kinh kiem soat
cac c mat hoac do s bat thng cua chnh cac c nay
.
Chan oan
Chan oan loai tr cac trng hp m mat khac
thng (chang han nh co nep gap tha) tao cam
giac nh mat b lech.
oi vi tre em, cho tre nhn vao mot en pin nho
cach khoang na met va quan sat s phan chieu
anh sang trong giac mac. Neu tre b lac mat, anh
sang se phan chieu khong can oi.
Bao tre nhn co nh vao mot mon o chi nho,
sau o dung mot vat can e che i mot mat cua tre
trong khi quan sat ky mat con lai. Neu tre b lac
mat, ong t trong mat se phai chuyen ong ngay
khi mat kia b che, v tieu iem mat can c ieu
chnh.
Chan oan loai tr cac trng hp u nguyen bao
vong mac, viem vong mac nhiem sac to va uc thuy
tinh the. Cac trng hp nay tuy hiem gap nhng
19

can phai c kiem tra e loai tr. Cach thc hien
nh sau: quan sat mat cua tre qua mot knh soi mat
at cach mat khoang 20 cm. Mat bnh thng phai
co mot cham phan chieu mau o gia ong t (con
ngi). Bat c s khac thng nao trong ket qua
quan sat nay eu phai c xem la dau hieu nghi
ng.
ieu tr
Neu xac nh co lac mat, e ngh benh nhan phai
c nh ky kiem tra chuyen khoa mat nham
xac nh bien phap ieu tr.
Neu xac nh mat bnh thng nhng benh s cho
thay nhieu nghi ng, e ngh benh nhan kiem tra
chuyen khoa mat. Chu y la cac trng hp lac mat
tiem an ch xuat hien khi c the rat met moi. Neu
khong co ieu kien kiem tra ngay, e ngh benh
nhan tr lai tai kham sau 6 thang.
Hau het cac trng hp lac mat tre em eu co the
cha tr c. Khi tre b lech mot trong hai mat,
co the che mat bnh thng lai e buoc mat b lech
phai lam viec, do o phat trien bnh thng th lc
va can oi vi mat kia. Neu khong co ket qua, co
the xem xet viec ieu chnh bang knh hoac bang
phau thuat.
Lac mat ngi ln thng kho ieu tr hn, va
co kha nang la mot tat vnh vien. Tuy nhien, benh
20
Benh mat
nhan van co the eo knh lang tru hoac phau thuat
e khac phuc. Trong trng hp khong khoi phuc
c th lc bnh thng, phau thuat cung giup thay
oi dang ve cua mat e tr nen ngay ngan hn.
MAT
Mat o la mot tnh trang bat thng rat de nhan ra

mat, ac trng la mot mau o ma bnh thng khong co
mat. Mat o khong phai la mot benh, ma la mot dau
hieu chung cua rat nhieu benh mat. Noi cach khac, co
rat nhieu nguyen nhan dan en mat o. V the, khi x
tr mot trng hp mat o, trc het can chu y tm hieu
ngay cac yeu to sau ay:
Mat co au hay khong, va au en mc o nao?
Th lc cua mat co bnh thng khong, va neu co
thay oi th thay oi en mc o nao?
Co chay nc mat hoac co d mat (ghen) hay khong,
va neu co th nhieu hay t?
Benh nhan co nhay cam bat thng vi anh sang,
co s anh sang hay khong?
Co d vat trong mat hay khong?
Da vao nhng ket qua tm hieu tren, co the tien hanh
chan oan phan biet nh sau:
21
1. MAT
VIEM
O KHONG AU
KET MAC
Nguyen nhan
Viem ket mac la benh rat pho bien, thng gap nhat
la trong cac trng hp nhiem trung ng ho hap tren
hoac sot d ng. tre em, viem ket mac thng la do
nhiem trung, trong khi ngi ln th benh nay thng
la do d ng.
Chan oan
Chan oan da vao cac trieu chng ac trng:
Mat o, kho chu, nga va chay ghen, nhng ac
biet khong au. Neu co au mat, phai ngh en mot
benh mat khac.
Trong hau het cac trng hp viem ket mac n
thuan, cac dau hieu ro ret la trong mat o ngau,
d mat (ghen) xanh hay vang chay ra nhieu, lam
cho hai m mat dnh lai vi nhau khi benh nhan
mi ngu day. Neu la viem ket mac do nhiem trung,
trong d mat co lan mu trang. Neu la viem ket mac
do d ng, d mat trong hn nhng m mat sng
phu.
Tm cac dau hieu cua s gian mach ket mac.
Ket mac phu cng ben di m mat.
22
Benh mat
oi vi tre s sinh, can phai yeu cau lam xet nghiem
phan tch chat tiet mat nham xac nh chnh xac
loai vi khuan gay benh.
ieu tr
Mot so trng hp viem ket mac do virus co the t
khoi khong can ieu tr. Viec cham soc, ve sinh mat
la can thiet e tranh cac bien chng khac.
Trong trng hp chan oan xac nh hoac nghi ng
nhiem trung, cho dung thuoc m boi mat co khang
sinh nh chloramphenicol moi ngay 3 lan, hoac dung
dang thuoc nho mat moi ngay 4 lan, lien tuc trong
khoang 2 4 ngay.
Ra sach mat bang nc am, dung gac mem tham
nc lau thng xuyen e d mat khong ong lai
m mat.
Neu chan oan xac nh chac chan khong co nhiem
trung, ngha la viem ket mac do d ng, co the ch nh
dung thuoc nho mat co chat khang histamin. Cung
co the dung thuoc nho mat co cha corticosteroid.
Phai het sc than trong, v cac thuoc nay rat hieu
qua trong viem ket mac do d ng, nhng neu co
nhiem trung th chung se lam cho tnh trang nhiem
trung tr nen nang hn.
ieu tr cac benh co the la nguyen nhan dan en
viem ket mac, nh sot d ng hoac nhiem trung
ng ho hap tren.
23

Viem ket mac la benh lay nhiem, do o can hng
dan benh nhan cac bien phap phong nga nh khong
dung chung khan tay, khan mat... va ve sinh mat
thng xuyen. Tuy nhien, oi vi tre em khi a bat
au lieu trnh ieu tr th kha nang lay nhiem khong
con, nen khong can thiet phai buoc tre ngh hoc.
XUAT
HUYET DI KET MAC
Nguyen nhan va chan oan

Xuat huyet di ket mac la trng hp rat thng
gap, khong co nguyen nhan ro ret. Benh lam cho mat
o nhng hoan toan khong au, khong co d mat (ghen),
khong gay ton thng mat. Benh khong anh hng th
lc va benh nhan khong s anh sang, ong t hoan toan
bnh thng.
ieu tr
Benh thng t khoi nhanh, khong can ieu tr. Tuy
nhien, can theo doi e kp thi chan oan phan biet neu
co benh mat khac.
2. MAT
MONG
O CO AU
GIAC MAC
Nguyen nhan
Mong giac mac la mot trong cac tnh trang thoai hoa
giac mac, lam cho giac mac b mon i mot phan. Benh kha
24
Benh mat
thng gap, nguyen nhan co the la do mot chan thng
nhe mat, nhng cung co the do tuoi gia.
Chan oan
Mat o va hi au nhng khong qua au.
Th lc oi khi co the hi giam.
Mat t nhng khong co d (ghen) mat.
Rat t hoac khong co dau hieu s anh sang.
Thng xuat hien sau mot chan thng nhe trc
o.
Quan sat giac mac di knh hien vi co the giup xac
nh benh.
Nho pham nhuom fluorescein vao mat e phat hien
cac vet tray xc tren giac mac, v mau fluorescein
se dnh lai o va phan chieu khi ta dung tia sang
mau xanh roi vao mat.
ieu tr
ieu tr khi au bang thuoc nho mat Tetracain,
thuoc m boi mat chloramphenicol va dung mieng
che mat. Sau o ch cho dung thuoc m co khang
sinh moi ngay ba lan.
Tai kham sau 24 gi e xac nh ket qua ieu tr.
25
NHIEM
HERPES GIAC MAC
Nguyen nhan
Benh rat thng gap, nguyen nhan thong thng
nhat co the la do cac vet tray xc giac mac, nhng
virus herpes cung co the tan cong gay benh mat bnh
thng.
Chan oan
Mat o va au, cac trng hp man tnh se t au
hn.
Noi len nhieu mun boc co nc quanh hoc mat.
Mat t hoac oi khi chay nc mat.
Chuyen chuyen khoa mat e chan oan loai tr
trng hp loet toa nhanh.
ieu tr
Cho dung dang thuoc m acyclovir (Zovirax) boi vao
mat moi ngay 5 lan.
Sau khi a het cac trieu chng, tiep tuc dung thuoc
moi ngay 3 lan trong 3 ngay.
VAT VAO MAT
D vat vao mat la trng hp rat thng gap, co the t

rat nhe nh nhng trng hp do gio thoi bui vao mat,
cho en nhng trng hp nang nh d vat cam sau vao
26
Benh mat
nhan cau. Trong hau het cac trng hp, d vat eu co
the lay ra ma khong can en cac bien phap x ly phc
tap. Tuy nhien, phai het sc than trong e khong lam ton
thng mat trong qua trnh lay d vat ra khoi mat.
Nguyen nhan
Thng gap nhat la nhng hat bui nho trong khong
kh, khi vao mat co the gay kho chu nhe cho en rat
kho chu, nhng thng khong nguy hiem. t gap hn la
cac manh kim loai, vun go, plastic... b vang manh ra do
cac chan ong manh va tnh c bay vao mat. Cac manh
vun kim loai ghim vao mat cung la loai tai nan lao ong
thng gap cac nha may neu mat khong c bao ve tot
trong khi lam viec.
Chan oan
Mat o va au. au nhieu hay t con tuy theo kch
thc va v tr cua d vat tac ong vao mat.
Chay nc mat. Benh nhan thng co khuynh hng
muon nham mat lai v thay kho chu khi m ra.
Trieu chng kho chu co the giam dan cho du d vat
van nam yen trong mat, do cac phan ng ban au
mat dan i.
Mot so trng hp khong co trieu chng, nhat la
khi d vat xuyen vao nhan cau.
Th lc hi giam, nhng benh nhan thng khong
thay s anh sang.
27

Trong hau het cac trng hp, co the phat hien d
vat bang cach quan sat trc tiep. oi khi can phai
vach mat va lon m mat len.
ieu tr
D vat tren hoac trong ket mac co the lay ra ngay
bang cach ra tay that sach roi vach mat benh nhan
va dung mot mieng vai sach mem e ay nhe d vat
dan dan ra khoi mat. Neu la nhng hat bui nho, co
the cho benh nhan chp mat trong mot chen nc
sach, hoac dung nc sach ra mat lien tuc e lam
troi d vat ra.
Neu d vat nam tren giac mac hoac xuyen nhan
cau, co the can phai nho pham nhuom fluorescein
vao mat e phat hien cac vet tray xc hay xuyen
thung do d vat gay ra. Trong mot so trng hp
can phai cho sieu am hay chup X quang.
Trng hp d vat ln va ghim sau, co the gay te be
mat bang dung dch nho mat roi dung cac dung cu
chuyen dung e gap, lay d vat ra. Sau o cho thuoc
nho mat hoac thuoc m boi mat co khang sinh vao
roi bang lai.
Moi thao tac eu phai het sc chnh xac va than
trong, v co the lam cho van e tr nen tram trong
neu ay d vat i sau hn vao mat.
Sau khi lay d vat ra, co the ve sinh mat bang nc
sach roi cho dung chloramphenicol dang thuoc m
28
Benh mat
moi ngay 3 lan. Neu au nhieu, cho bang mat trong
khoang 4 gi. Kiem tra lai sau 24 gi e chac chan
la khong co bat c trieu chng khac la nao.
TANG
NHAN AP
Tang nhan ap, hay con goi la benh glocom (glaucoma),

la mot benh khong pho bien lam, nhat la tang nhan ap
cap tnh (acute glaucoma) rat hiem gap. Mac du vay, cac
bien chng va tac hai cua benh co the rat nghiem trong,
nen can phat hien sm va ieu tr tot e tranh anh hng
en th lc.
Nguyen nhan
Bnh thng, chat dch trong mat chung ta co mot ap
lc va phai e gi cho phan gia mat co dang tron. Khi
ap lc cua chat dch trong mat gia tang hn mc bnh
thng goi la tang nhan ap. Tang nhan ap gay ra s
chen ep oi vi cac mach mau nho nuoi day than kinh th
giac va lam ton thng cac si than kinh. Benh gay giam
th lc, va trong cac trng hp nang co the dan en mu
hoan toan.
Tang nhan ap cham, phat trien keo dai trong nhieu
ngay goi la tang nhan ap man tnh, hay tang nhan ap
goc m. Nguyen nhan cua tnh trang nay la s tac nghen
dan dan chat dch cua mat tien phong. Benh tien trien
cham trong nhieu nam, ap lc chat dch trong mat tang
cham, dan dan, cho en khi u e gay anh hng cho
29

mat. Benh co tnh di truyen nen thng xay ra nhng
ngi trong cung mot gia nh. Benh phat trien theo tuoi
i, thng bat au t khoang 40 tuoi va tang dan khi ve
gia. Neu ap lc tang rat t, khong can ieu tr v khong
gay trieu chng ang ke. Neu tang nhieu, se co bieu hien
giam th lc va do o can c ieu tr. So ngi b tang
nhan ap man tnh can phai ieu tr tuoi 40 ch khoang
0,05%, trong khi ty le nay o tuoi 80 la 7%.
Tang nhan ap xay ra ot ngot va rat nhanh goi la
tang nhan ap cap tnh, do goc hep ra giac mac lam tac
nghen hoan toan dong dch the. V the, benh con c goi
la tang nhan ap goc ong.
Chan oan
Tang nhan ap cap tnh rat hiem gap, gay au nhieu
mat. Co trieu chng buon non hoac non, au au
ot ngot va co the au d doi vung tren mat hoac
ngay tai mat. Mat m va nhn thay nhng quang
sang trc mat. Trng hp nghiem trong co the
a en khiem th ot ngot, ngha la mat han kha
nang nhn thay. ong t hi gian va thng co
hnh bau duc thay v hnh tron. Mat t va benh
nhan ac biet s anh sang. Thng gap ngi
tren 50 tuoi.
Tang nhan ap man tnh khong co trieu chng, do
nhan ap tang cham va khong lam thay oi th lc
ngay nen benh nhan thng khong biet sm, ch
30
Benh mat
phat hien c luc th lc a giam nhieu. e phat
hien sm, can kham mat nh ky va o nhan ap.
ac biet chu y khi trong gia nh a phat hien co
ngi tang nhan ap.
ieu tr
Tang nhan ap cap tnh la mot trng hp can cap
cu vi cac bien phap ong thi nh thuoc nho, thuoc
uong... e nhanh chong lam ha nhan ap. Ngoai ra,
sau khi a kiem soat c nhan ap cung can phai
phau thuat e ngan nga nhng lan tang nhan ap
tiep tuc xay ra sau o.
Tang nhan ap man tnh co the ieu tr bang thuoc
nho mat Timoptol (Timoptic) e lam ha nhan ap.
Dung loai co nong o t 0,25 0,50%, nho vao mat
moi ngay 2 lan, moi lan 1 giot. Trong thi gian
dung thuoc phai nh ky kiem tra nhan ap e am
bao la thuoc co tac dung. Neu thuoc nho mat khong
co hieu qua, can dung dang vien uong co tac dung
keo dai. Trong trng hp nay, benh nhan thng
phai dung thuoc suot i e gi cho nhan ap khong
tang. Neu dung en thuoc vien cung khong co hieu
qua, khi kiem tra van thay nhan ap tang dan va
th lc giam, co the can e ngh phau thuat e lam
bnh thng s lu thong cua dong dch the trong
mat.
31
3. MAT
AU KHONG O
Mot so trng hp mat b au nhng quan sat mat

thay bnh thng, khong thay co hien tng o mat hay
d mat (ghen). Nhng trng hp nay thng khong phai
benh cua mat, ma la trieu chng cua mot so benh khac
nh gi y sau ay:
Nhng nguyen nhan thng gap

Do b vien th (longsightedness)
Do b chng au na au (migraine)
Do b viem xoang (sinusitis)
Do b au au v cang thang
Nhng nguyen nhan hiem gap

Do b au rang
Do b viem day than kinh hau nhan cau
Do b viem ong mach thai dng
Do b roi loan chc nang khp thai dng ham
di
GIAM
TH LC OT NGOT
Cac trng hp giam th lc ot ngot co the la trieu

chng cua mot so benh nh trnh bay di ay, nhng
cung co the la benh cua mat nh trong trng hp tang
nhan ap cap tnh... Hau het cac trng hp giam th lc
32
Benh mat
ot ngot la nhng ca cap cu nhan khoa can c x tr
nhanh va chuyen ngay en benh vien cang sm cang
tot.

Tac ong mach vong mac
Tac tnh mach vong mac
Bong vong mac
Tang nhan ap cap tnh
Viem ong mach thai dng
Viem day than kinh hau nhan cau
Tai bien mach mau nao
Chng au na au
GIAM
TH LC DIEN TIEN
Giam th lc dien tien co ngha la th lc giam dan i

theo thi gian do mot hoac nhieu nguyen nhan nao o.
Cac trng hp nay thng kho phat hien sm, do ngi
benh khong t nhan biet th lc ang giam dan. Do o,
neu co nghi ng giam th lc, can phai thc hien kiem tra
mat nh ky. Giam th lc dien tien tre em rat can phat
hien sm v co kha nang ieu tr tot. oi vi ngi ln,
neu phat hien giam th lc, trc het nen ngh en viec
kiem tra mat xem co can mang knh hay khong.
33

Tat khuc xa, khuc xa mat khong eu, ngha la lc
hoi tu khong eu nhau hai mat, thng la do mot
mat co van e, nh can th, vien th hoac loan th.
Tat khuc xa gay roi loan th giac v khi ngi benh
nhn vao mot vat th hnh anh c hnh thanh
tren hai vong mac lai khac nhau.
Giam th lc mot trong hai mat do khong c s
dung, nh trong trng hp mat b lac (le). Thng
ch can che mat bnh thng lai e buoc mat b lac
phai hoat ong la co the ieu chnh c th lc.
Benh vong mac tieu ng, la tnh trang benh vong
mac do tieu ng gay ra. Cac mach mau nho cua
vong mac (mao mach) b phnh len, chat dch t o
r ra va xuat huyet trong vong mac. Tren be mat
vong mac hnh thanh cac mach mau bat thng, de
v ra va gay xuat huyet. Xuat huyet con co the xay
ra trong thuy dch va tao thanh mo x trong dch
nay. Giai oan tre cua benh thng la nguyen nhan
dan en mu vnh vien.
Cac benh thoai hoa vong mac di truyen, chang han
nh viem vong mac sac to.
Viem sau mang mach
U tuyen yen: do tuyen yen nam trong mot ho xng
nen so nen khi co khoi u phat trien, ngay ca u
lanh tnh, se e ep vao than kinh th giac, gay roi
loan th trng cua mat.
34
Benh mat
Nhng nguyen nhan thng gap ngi ln tuoi

Tat khuc xa (a noi tren).
uc thuy tinh the, la tnh trang cac si protein
trong thuy tinh the b bien oi, lam cho thuy tinh
the khong con trong suot e cho anh sang de dang
i qua nh trc ay. Benh khong ro nguyen nhan,
nhng thng xuat hien nhng ngi ln tuoi va
gia tang theo o tuoi nen en nay van c xem
nh mot tien trnh t nhien cua s lao hoa. Do thuy
tinh the ngay cang m uc hn nen th lc giam
dan, cho en khi benh nhan nhn rat kem hoac
tham ch khong con nhn c.
Thoai hoa iem vang (hoang iem), la s ton thng
thoai hoa phan trung tam cua vong mac, tao thanh
nhng iem mau vang trang. Thoai hoa iem vang
thng xuat hien ong thi ca 2 mat, lam cho
benh nhan mat th giac phan trung tam, chang
han nh khi nhn vao mot dong ch th khong the
thay c 2 hay 3 ch khoang gia. Benh xuat
hien tuoi gia, en nay van cha ieu tr c,
nhng khong tien trien en mc gay mat th lc
hoan toan.
Tang nhan ap cap tnh, hay con goi la benh tang
nhan ap goc ong (a noi tren).
Benh vong mac tang huyet ap, la tnh trang vong
mac b ton thng do huyet ap cao, gay hep va x
35

va thanh ong mach vong mac. Ton thng vong
mac dan en giam th lc
UC
THUY TINH THE
uc thuy tinh the la benh mat pho bien ngi cao

tuoi, thng xuat hien o tuoi t 50 tr len. Khoang
15% so ngi trong o tuoi t 65 en 75 mac phai benh
nay, va tuoi cang cao th ty le mac benh cang cao hn.
Nguyen nhan
Benh tien trien do cac si protein trong thuy tinh the
b bien oi, tng t nh s bien oi cua long trang trng
khi nau chn. S bien oi nay lam cho thuy tinh the
mat dan i o trong suot, lam cho anh sang khong the
de dang i qua nh trc. Mac du vay, van co mot phan
anh sang i qua c. Tuy theo mc o anh sang con co
the i xuyen qua thuy tinh the, th lc cua benh nhan co
the giam dan, giam mot phan hoac giam hoan toan. Tuy
nhien, cho en khi khong con kha nang nhan ra hnh
anh th benh nhan van co the phan biet c anh sang
va em toi. Cho en nay, nguyen nhan cu the gay ra uc
thuy tinh the van cha c biet ro, nen benh nay van
thng c xem nh mot trong cac dien tien t nhien
cua tuoi gia.
Chan oan
uc thuy tinh the hoan toan khong i kem theo vi cac
trieu chng viem nhiem hay au mat. Do o benh nhan
36
Benh mat
khong co cam nhan g khac ngoai viec th lc giam dan.
Tuy nhien, do benh tien trien cham nen giai oan au
thng khong c phat hien, tr khi benh nhan tuan
thu viec kham mat nh ky va co o th lc. Hau het cac
trng hp uc thuy tinh the c phat hien khi th lc
a giam rat nhieu va thc s gay kho khan cho ngi
benh trong sinh hoat thng ngay.
e chan oan xac nh, co the quan sat mat qua mot
knh soi mat at khoang cach 20cm. Neu mat b uc
thuy tinh the, se phat hien cham phan chieu mau o
gia ong t (con ngi) b che bi cac ng en chay
ngang qua ong t. Viec soi ay mat thng kho khan
do tam nhn b can tr. Trong phan ln cac trng hp,
kiem tra mc o giam th lc cua benh nhan cung co the
xac nh c.
uc thuy tinh the thng xuat hien ca hai mat nhng
khong eu nhau, thng la mot mat tien trien nang hn
can x tr trc.
ieu tr
Bien phap duy nhat hien nay la phau thuat lay bo thuy
tinh the b uc. Sau o, hoac thay bang thuy tinh the
nhan tao, hoac cho benh nhan eo knh, hoac at knh
sat trong. Phng phap thay bang thuy tinh the nhan tao
hien nay c s dung nhieu nhat. Tuy nhien, trong mot
so trng hp, do khong the at thuy tinh the nhan tao
nen van phai ap dung cac bien phap eo knh hoac at
knh sat trong.
37
cung mac
Benh mat
te bao trong thuy tinh the hay dch knh, lam cho ngi
benh nhn thay nh co mot hay nhieu om en l lng
trong khong kh. V the, cho du quay ve bat c hng nao
cung van nhn thay cac iem en ay.
c mat
mong mat
vong mac
giac mac
ong t
than kinh
th giac
thuy tinh the
dch knh
e
CAU TRUC CUA MAT VA

PHAU THUAT IEU TR UC THUY TINH THE
c Dung dao mo rach vao giac mac

d Cat bo mong mat
e G bo thuy tinh the b uc
f at thuy tinh the nhan tao
HIEN
TNG RUOI BAY
Hien tng ruoi bay (floaters, muscae volitantes) la mot

thuat ng y hoc c dung e ch trng hp ma ngi
benh nhn thay trc mat co mot hay nhieu om en
nho, giong nh ruoi bay. Nhng con ruoi nay khong co
that, ma ch la do co nhng ton thng hay thoai hoa cac
38
Do o, hien tng ruoi bay khong phai la mot benh,

ma la dau hieu cua mot so van e bat thng khac nhau
mat. C che ghi nhan hnh anh cua mat phu thuoc vao
5 phan trong suot la giac mac, thuy dch, thuy tinh the,
thuy tinh dch va vong mac. Tren ng i en iem
vang (hoang iem) trong mat, neu anh sang b ngan lai
bi bat c mot vat can nao, chang han nh s thoai hoa
thuy tinh the, thuy tinh dch... th hnh anh c mat
nhan biet se giong nh co mot vat en trc mat.
e x tr hien tng ruoi bay, can co s chan oan
chnh xac nguyen nhan nam phan nao trong cac phan
cua mat. oi khi ay cung co the la dau hieu cua uc thuy
tinh the.
Can chan oan phan biet vi cac trng hp benh
nhan nhn thay cac om en khi b chng au na au.
Trong nhng trng hp nay, cac om en ch c nhn
thay trc cn au au, va thng ch trong mot thi gian
ngan.
Neu benh nhan nhn thay nhng om en rat ln xuat
hien mot cach ot ngot kem theo cam giac loe sang tng
vung, rat co the la do rach vong mac hoac bong vong mac,
can phai chuyen ngay benh nhan en benh vien e co u
ieu kien x tr kp thi.
39
Benh tai, mui, hong
Benh tai, mui, hong

IEC
iec la tnh trang mat mot phan hoac hoan toan kha
nang nghe biet am thanh. iec co the do am thanh khong
c dan truyen vao en tai trong, goi la iec dan truyen.
iec cung co the do tn hieu than kinh khong c dan
truyen len nao, mac du am thanh van c truyen en tai
trong. Trng hp nay goi la iec than kinh. Tnh trang
iec hoan toan thng rat hiem khi xay ra, va hau het
la dang bam sinh. Cac trng hp iec mot phan c
phan loai t nhe en nang bang cach o thnh lc. Ray
tai nhieu khong c lay sach ra khoi tai co the lam giam
mot phan thnh lc, nhng rat hiem khi la nguyen nhan
gay iec hoan toan.
Nguyen nhan
Co nhieu nguyen nhan gay iec, nhng noi chung
thng la do cac benh cua tai, hoac do chan thng, hoac
do s thoai hoa c che nghe. Nguyen nhan cu the cua moi
dang iec co the khac nhau.
Vi cac trng hp iec dan truyen: Am thanh vao
tai ngoai khong c dan truyen vao en tai trong,
co the la do ton thng mang nh, hoac ton thng
40
ba xng dan truyen cua tai gia la xng bua,

xng e va xng ban ap. Ray tai qua nhieu lam
nghen ong tai ngoai la mot nguyen nhan thng
gap ngi ln. Trong mot so trng hp khac,
xng ban ap khong di chuyen c do x hoa tai
nen khong the dan truyen am thanh. oi vi tre
em, viem tai gia nhiem trung va ong dch nhay
trong tai gia cung la nhng nguyen nhan thng
gap nhat.
Vi cac trng hp iec than kinh, tuy am thanh
vao c en tai trong nhng tn hieu khong c
truyen len nao, do ton thng cac cau truc cua tai
trong, hoac ton thng day than kinh thnh giac
noi t tai trong len nao. ay co the la do khiem
khuyet tai bam sinh do yeu to di truyen, cung co
the do chan thng trong luc sinh, hoac do bao
thai b ton thng trong giai oan phat trien. Ton
thng cung co the xay ra sau khi sinh do hau qua
cua chng vang da nang. Tiep xuc vi tieng on lau
ngay cung lam ton thng oc tai va me ao, gay ra
iec than kinh. Mot so loai thuoc, chang han nh
streptomycin va gentamycin co the gay ton thng
than kinh thnh giac (acoustic nerve). Nguyen nhan
t nhien thng gap la s thoai hoa theo tuoi gia
cua oc tai va me ao, c xem nh s giam thnh
lc t nhien do tuoi gia. Co khoang 25% ngi tren
65 tuoi b iec khong hoi phuc do nguyen nhan
thoai hoa nay.
41
Chan oan
Can chan oan phan biet cac trng hp iec mot
tai hoac iec ca hai tai, va iec phat trien dan qua
thi gian hay xuat hien ot ngot.
Neu co kem theo mot trong cac trieu chng nh u
tai, chong mat, buon non... co the la dau hieu b
viem me ao.
Kiem tra cac loai thuoc benh nhan va uong trong
thi gian gan ay e xem co bat c loai thuoc nao
gay anh hng en thnh lc hay khong.
Nhng tre iec bam sinh thng c cha me phat
hien trc tien. Tuy nhien, nhng lan kiem tra nh
ky co the giup phat hien tnh trang mat kha nang
nghe do ong dch nhay tai gia.
Dung dung cu soi tai e phat hien cac trng hp
ray tai lam nghen tai ngoai, hoac viem, thung mang
nh...
Lam th nghiem chc nang nghe e xac nh la
iec dan truyen hay iec than kinh.
ieu tr
Tuy theo nguyen nhan c xac nh, viec x tr tng
trng hp co the khac nhau:
oi vi tre em b iec bam sinh do di truyen, thng
khong the ieu tr c, nen bien phap cai thien
duy nhat la day cho cac em biet giao tiep bang ngon
ng dau hieu.
42
Benh tai, mui, hong

Cac trng hp iec dan truyen do ong dch
nhay trong tai gia c x tr bang phau thuat dan
lu dch ra ngoai qua lo mang nh.
Lam sach ray tai neu ay la nguyen nhan gay giam
thnh lc. Than trong khong gay thng ton cho tai
trong qua trnh lay ray tai. Nen dung nc am bm
vao tai e lam mem ray tai trc khi lay ra.
a so cac trng hp thung mang nh ch can c
bao ve tot, lo thung se t lanh sau mot thi gian.
Nhng neu khong t lanh th phai tien hanh phau
thuat sa cha tao hnh mang nh.
Trong cac trng hp iec dan truyen do x hoa tai,
can phau thuat cat bo xng ban ap va thay the
bang mot vat the nhan tao co kha nang dan truyen
am thanh
Giam thnh lc do tuoi gia thng khong the ieu
tr c, nhng co the giup tang thnh lc bang cac
dung cu tr thnh, khuyech ai am thanh, may nghe
gan vao tai...
CHAT
TIET T TAI
La tnh trang co chat dch chay ra t tai, thng goi la

chat xuat tiet tai. Chat xuat tiet tai co the chay ra lien
tuc hoac gian oan, co the co mui hoac khong mui, co mau
hoac khong mau, co the long hoac ac... tuy theo nguyen
nhan dan en tnh trang nay. Mot trong cac nguyen nhan
pho bien nhat la do viem tai ngoai. Tuy nhien, con co mot
so nguyen nhan khac.
43
Nguyen nhan
Viem tai ngoai, do nhiem trung tai ngoai
Viem tai gia, do nhiem trung tai gia
Thung mang nh
Ray tai
Co d vat trong tai
Nhot trong tai
V xng so (rat hiem gap, thng xuat hien sau
chan thng nang au), nc nao tuy hoac mau co
the chay ra t tai.
Chan oan
Chan oan phan biet cac nguyen nhan khac nhau qua
quan sat tai e phat hien ray tai, d vat trong tai... Neu
can co the dung tam bong lay benh pham gi xet nghiem
e xac nh cac trng hp nhiem trung. Kiem tra thnh
lc giup co them yeu to xac nh benh. Neu benh nhan
va trai qua chan thng au hoac co dau hieu viem tai
gia nang, can cho chup X quang ngay e xac nh kp
thi.
ieu tr
Viec ieu tr tuy thuoc vao nguyen nhan gay ra tnh
trang co chat tiet t tai.
Neu do ray tai nhieu, khong can ieu tr g khac
ngoai viec lam sach tai. Neu benh nhan thay kho
44
Benh tai, mui, hong

chu, co the cho dung thuoc nho tai natri bicarbonat
moi ngay 3 lan, lien tuc trong 4 hoac 5 ngay. Neu
tai van khong sach, co the dung nc am bm vao
tai va hut ra e lam sach.
Neu co d vat trong tai, than trong lay ra khoi tai.
Khong nen co lay d vat ra neu co nguy c lam ton
thng tai, nen chuyen benh nhan en chuyen khoa
e x tr.
Cac trng hp viem tai ngoai cung can lam sach
tai bang cach ra va lam kho thng xuyen. Ch
nh cac dung dch nho vao tai co khang sinh hoac
khang viem hay corticosteroid. Neu viem nang, co
the can cho kem khang sinh dang vien uong. Trong
moi trng hp eu can phai thng xuyen lam
sach va kho tai.
Viem tai gia c ieu tr bang thuoc khang sinh
dang uong, lien tuc trong khoang 7 en 10 ngay,
kem theo vi thuoc giam au nh paracetamol. Sau
ieu tr, benh nhan can c theo doi trong 2 tuan
e am bao ket qua ieu tr tot va khong co bat c
bien chng nao, nhat la oi vi tre em.
Thung mang nh thng ch can cham soc tot benh
nhan, bang tai bang gac sach va kho va cho uong
thuoc khang sinh kem thuoc giam au e ngan nga
nhiem trung vao tai gia. Vet thung thng t lanh
sau khoang 4 en 6 tuan. Neu khong hoi phuc sau
thi gian nay, hoac co kem theo cholesteatoma, co
45

the can phai x tr bang phau thuat va tao hnh
mang nh.
AU
TAI
au tai rat thng gap tre em, co the gay au d doi

va lam cho cac em rat kho chu ng. Nguyen nhan co the
ngay ni tai, nhng cung co the do s roi loan cua cac
cau truc nam gan tai.
Nguyen nhan
Viem tai gia cap, gay au d doi kem theo sot
cao, tai lung bung, co the mat kha nang nghe. Neu
mang nh b thung, dch c thoat ra se lam giam
au rat nhanh.
Viem tai ngoai hay viem ong tai. Co the do nhiem
trung tai cho hoac nhiem trung toan bo ong tai.
Thng co chat xuat tiet tai ( dang chat dch hoac
mu chay ra). Thnh lc co the b giam nhe.
Co d vat trong tai.
Nhiem herpes zoster tao thanh nhng mun nc
trong ong tai. Trong trng hp nay, sau khi ieu
tr dt nhiem trung, tai van con au dai dang trong
nhieu tuan hoac tham ch nhieu thang.
Roi loan chc nang khp thai dng ham di,
au rang... do cac c quan gan tai cung chi phoi
mot nhanh day than kinh nen gay au tai.
46
Benh tai, mui, hong
Chan oan
Dung dung cu soi tai e tham kham, quan sat tai.
Neu mang nh sng o hay uc, co the nghi ng
nhiem trung tai gia. Neu mang nh bnh thng,
co the voi Eustache a b nghen gay tang ap lc
tai gia.
Quan sat ky e tm cac dau hieu cua nhot, mun
nc...
Neu co viem o pha sau tai, co nhieu kha nang b
viem xng chum.
Trng hp nghi ng nhiem trung, co the dung tam
bong lay benh pham gi xet nghiem e xac nh.
ieu tr
ieu tr tuy theo tng nguyen nhan khac nhau:
Trng hp viem tai gia thng ap ng tot vi
khang sinh dang uong. Than trong vi lieu dung
cho tre em, chang han co the dung dang xi-ro
amoxycillin 125mg moi ngay 3 lan cho tre di 3
tuoi, hoac 250mg moi ngay 3 lan cho tre tren 3 tuoi.
Neu b d ng vi nhom khang sinh penicillin, co
the dung erythromycin. Co the dung kem vi thuoc
giam au nh paracetamol.
Trng hp b nghen voi Eustache, ch khuyen benh
nhan dung thuoc giam au va uong nhieu nc am.
Viec nuot nc nhieu lan co the giup voi nay c
lam thong nh lo voi m ra.
47
Benh tai, mui, hong
Trng hp viem tai ngoai nen ieu tr bang khang

sinh dang thuoc nho tai. Neu nghiem trong hn
th cho kem khang sinh dang uong. Neu khong co
ap ng tot trong vong mot tuan, can thay oi loai
khang sinh khac. Co the can lam sach tai bang
cach bm ra.
Ray tai nhieu cung co the la nguyen nhan gay au.
Lay ray tai sach va cho dung thuoc nho tai natri
bicarbonat trong thi gian 4 en 5 ngay. Neu ray
tai van tiep tuc sinh ra nhieu, tien hanh bm ra
tai bang nc am e lam sach.
Nhot trong tai c x tr bang cach cho dung thuoc
giam au. Trong trng hp co nguy c nhiem trung,
cho dung khang sinh. Neu au keo dai trong nhieu
ngay khong dt, co the can x tr bang cach rach
cho nhot e rut nc.
Nhiem herpes zoster c ieu tr bang acyclovir.
Neu co dau hieu boi nhiem vi khuan, cho dung
khang sinh va ra tai bang nc am.
48
Trng hp au tai do thung mang nh thng ch

can cham soc tot benh nhan, bang tai bang gac
sach, kho va cho uong thuoc khang sinh kem thuoc
giam au e ngan nga nhiem trung vao tai gia.
Vet thung thng t lanh sau khoang 4 en 6 tuan
va khi o dau hieu au tai se t khoi.
TAI
U tai la mot tnh trang roi loan chc nang nghe lam
cho benh nhan nghe thay nhng am thanh la nh tieng
ngan vang, tieng ong vo ve, tieng gio thoi u u hay cac am
thanh on ao khac, trong khi thc te khong he co nhng
am thanh nay. Khi b u tai, than kinh thnh giac truyen
cac xung ong en nao khi khong he co cac chan ong
am thanh t ben ngoai truyen vao tai. Nguyen nhan trc
tiep gay ra roi loan nay van cha c ro, nhng co the
co cac kch thch trong au hay trong tai. U tai gay anh
hng ve mat tam ly nhieu hn la mot benh thc the, v
mot so ngi benh cam thay rat kho chu va muon tm
moi cach e xoa bo cac tieng on. Mot so khac co the chap
nhan thch nghi va quen dan vi hien tng la nay. Tieng
on ma benh nhan nghe thay oi khi co the thay oi khac
nhau va tang giam ve cng o.
Cac trng hp nh roi loan chc nang khp thai

dng ham di, au rang... ch cho dung thuoc
giam au va tran an benh nhan. Thng th au
tai se t khoi khi cac nguyen nhan nay khong con
na.
Nguyen nhan
Neu co dau hieu nghi ng viem xng chum, can

chuyen benh nhan en bac s chuyen khoa ngay.
Mot so nguyen nhan sau ay co the gian tiep gay ra

chng u tai:
49

U tai kem theo mat thnh giac thng do tiep xuc
qua thng xuyen vi nhieu tieng on, hoac do tien
trnh thoai hoa cua tuoi gia.
Cac benh tai nh viem me ao, benh Meniere,
viem tai gia, x hoa tai, nhiem oc tai, tac nghen
ong tai ngoai do nhieu ray tai... eu co the kem
theo hien tng u tai.
U tai cung co the la trieu chng khi b phnh mach
hay co khoi u chen ep trong nao.
Viec s dung mot so loai thuoc nh aspirin, quinin
cung co the gay u tai.
U tai cung co the xuat hien sau mot chan thng
au.
Chan oan
Chan oan da vao khai bao cua benh nhan ket hp
vi cac trieu chng i kem.
Chu y en cac dau hieu nh giam thnh lc, chong
mat, au tai...
Tm dau hieu cua cac benh tai nh viem tai gia,
viem tai ngoai... cung nh kiem tra xem ray tai co
qua nhieu trong tai hay khong.
o huyet ap va xet nghiem mau tm cac dau hieu
bat thng va loai tr kha nang benh nhan b thieu
mau (anaemia).
50
Benh tai, mui, hong

Lu y en cac yeu to nh moi trng lam viec, tuoi
tac, nhng chan thng gan ay au, cac loai
thuoc a s dung...
ieu tr
Viec xac nh nguyen nhan quyet nh hng ieu tr,
v chu yeu la ieu tr nguyen nhan ma thoi. Can chu y
en tam trang cua benh nhan, v yeu to tam ly co the lam
cho tnh trang benh tr nen toi te va kho chu hn. Neu
benh nhan chap nhan thch nghi, chang han nh giam
bt s lo au, s set hay bc tc, van e se tr nen de chu
hn. Cac nguyen nhan nguy hiem nh u nao, cao huyet ap
can c chan oan loai tr ngay e tran an benh nhan.
Viec giai quyet cac nguyen nhan neu tren co the giup
lam mat i hien tng u tai, chang han nh lam sach ray
tai, ieu tr viem tai gia, viem tai ngoai... Mot so benh
nhan dung cac nguon am thanh ben ngoai e giam bt
cam giac u tai, chang han nh nghe radio, cassette... Neu
ieu nay giup benh nhan thay de chu hn th cung co the
chap nhan. Hau het cac trng hp u tai khong thuyen
giam can c chuyen en bac s chuyen khoa.
VIEM
MUI D NG
Viem mui d ng la benh pho bien mot so vung va

thng xuat hien vao nhng mua nhat nh trong nam.
S d nh vay la v benh gan lien vi s xuat hien cua
cac tac nhan gay d ng trong moi trng, chang han nh
phan hoa, bui... Benh rat thng gap nhng ngi san
51

co mot benh d ng khac nh hen (suyen), cham... Benh
co khuynh hng xuat hien trong cung mot gia nh nen
co the la co yeu to di truyen. Benh thng xuat hien
n gii nhieu hn nam gii, va thng xuat hien trc o
tuoi 30.
Nguyen nhan
ung nh ten goi, nguyen nhan cua benh nay la do
hien tng d ng, ngha la s phan ng qua mc cua c
the oi vi mot so tac nhan nao o, c goi la tac nhan
gay d ng. Trong khi cac tac nhan nay la vo hai oi vi
nhng ngi bnh thng, th chung lai co kha nang gay
ra phan ng manh me c the cua mot so ngi. Phan
ng manh cua c the trong trng hp nay tao ra mot
lng ln histamin va cac hoa chat gay viem va tiet dch
nhieu niem mac mui cung nh cac xoang mui, lam cho
ngi benh co nhng trieu chng nh hat hi, chay nc
mui, sung huyet mui...
Cac tac nhan gay d ng thong thng la phan hoa,
cac loai cay co, bui, long thu vat... Tac nhan gay d ng
khong giong nhau moi ngi, nen viec ngi benh xac
nh c tac nhan gay d ng la rat quan trong.
Benh tai, mui, hong

cung b viem ket mac, gay o va au. Can chan oan loai
tr viem ket mac nhiem khuan, co the dung tam bong lay
benh pham gi xet nghiem neu co nghi ng.
ieu tr
ieu tr trieu chng bang thuoc khang histamin, ap
ng tot co the lam giam sung huyet mui, giam nga,
giam chay nc mui, nhng co tac dung phu la gay
buon ngu.
Neu viem mui nhe co the dung thuoc giam sung huyet
dang xt hay nho vao mui. Khong dung lien tuc qua
3 ngay v co the lam cho benh nang hn.
Trong mot so trng hp co the ieu tr bang
corticosteroid vi dang dung tai cho.
Thuoc ht sodium cromoglycat co the ch nh dung
thng xuyen trong mua co phan hoa, neu phan hoa
la tac nhan gay d ng, se ngan nga c cn d
ng do thuoc nay c che phan ng cua c the.
Chan oan
Vi mot so loai phan hoa ac biet, viec tiem di da

mot lng nho phan hoa va tiem nhac lai nhieu lan
co the giup c the lam quen vi phan hoa va xoa bo
c hien tng d ng.
Khi tiep xuc vi tac nhan gay d ng, ngi benh thng
thay nga trong mui, trong hong va ca trong mat. Kem
theo o la hat hi, chay nc mui, nc mat. oi khi mat
Trong hau het cac trng hp, neu xac nh chnh

xac tac nhan gay d ng th viec tranh xa tac nhan
ay la bien phap tot nhat.
52
53
CHAY
MAU MUI
Cac trng hp chay mau mui co the can x tr ngay

khi ang chay mau, cung nh co the can x tr sau o e
ngan nga nhng lan chay mau ve sau. Chay mau mui co
the la do nhng va ap, chan thng mui, lam v cac
mach mau rat nho ay, hoac cung co the do cam cum
hay nhiem trung lam troc cac lp vay tren niem mac mui.
Chay mau mui khong do chan thng va xay ra nhieu
lan thng c goi la chay mau cam, co the la dau hieu
cua cac tnh trang bat on nh cao huyet ap, roi loan ong
mau... va can c x tr. Chay mau mui cung thng xay
ra tre em nh mot hien tng kha pho bien va co the
mat i khi cac em ln dan.
Nguyen nhan
Chay mau mui thong thng nhat la do cac chan
thng, va ap lam v cac mach mau ln nhng rat mong
manh vach mui. V the, chay mau mui thng ch xay
ra 1 trong 2 lo mui.
Chan oan
54
Benh tai, mui, hong

Kiem tra cac yeu to lien quan nh huyet ap, tnh
trang roi loan ong mau...
Tm hieu xem benh nhan b chay mau lan au
hay a tng chay mau nhieu lan, va neu a tng
chay mau th vao nhng trng hp nao, thi iem
nao...
Hoi ve cac chan thng trong thi gian gan ay
vung au, mat...
ieu tr
Hau het cac trng hp chay mau mui co the x
tr tot bang bien phap s cu tc thi nh sau: at
benh nhan ngoi t the cui ngi ve pha trc va
ha mieng ra e mau va cac cuc mau ong khong
lam nghen ng th, bop mui lai v tr ngay
di song mui trong vong 15 phut, hng dan benh
nhan ch th bang mieng, sau o buong mui ra t
t e xem mau a ngng chay hay cha. Neu mau
van con chay th tiep tuc khoang 5 phut na. Neu
sau o mau van khong ngng chay th phai chuyen
ngay benh nhan en benh vien.
Tham kham trc tiep bang cach nhn vao mui benh
nhan e co gang phat hien v tr chay mau.
Neu chay mau mui xay ra nhieu lan va co lien quan

en cac tac nhan nh cao huyet ap, roi loan ong
mau... can ieu tr cac benh nay.
Can chu y en lng mau ma benh nhan a mat

i do chay mau mui e co bien phap ap ng kp
thi.
Chay mau mui do chan thng, va ap vao mui...

thng ap ng tot vi bien phap cam mau nh tren.
Can cho benh nhan ngh ngi tai cho va tranh moi
55

s va cham vao mui va b chay mau. Tuy nhien,
neu dong mau van chay dai dang khong dng, benh
nhan co the can c a vao benh vien e can
thiep bang phau thuat hay ot ien.
Chay mau mui nhieu lan tre em (chay mau cam)
thng khong co bien phap ieu tr, ch co gang
cham soc tot moi lan chay mau. Tnh trang nay
thng t mat i khi cac em ln len.
NGET
MUI
Nghet mui la hien tng mot hoac hai lo mui b dch

nhay ngan bt, lam cho ngi benh khong the th mot
cach de dang. Viec phan biet cac trng hp nghet mot
hay hai lo mui thng khong giup ch g cho chan oan,
tr trng hp ac biet la co d vat nam trong mui. Tuy
nhien, can phan biet gia nghet mui cap tnh ch keo dai
trong khoang vai ba ngay vi nghet mui man tnh co the
keo dai en tren 3 tuan le.
NGHET MUI CAP TNH

Nguyen nhan
Cac nguyen nhan gay ra hien tng nghet mui cap
tnh co the la:
Viem mui d ng.
Viem xoang.
56
Benh tai, mui, hong

Nhiem trung ng ho hap tren.
Co d vat trong mui.
Cuc mau ong con lai sau khi b chay mau mui.
Chan thng mui.
Viem niem mac mui (gay sung huyet mui).
Chan oan
Chan oan phan biet cac nguyen nhan tren. Chu y tm
cac dau hieu co the quan sat thay c nh cuc mau ong
trong mui, d vat, cac chan thng mui...
ieu tr
Neu xac nh c nguyen nhan, tien hanh ieu tr
nguyen nhan. Ve ieu tr trieu chng, co the cho dung cac
loai dung dch thuoc nho mui nh sunfarin, napthazolin...
Cac trng hp nghet mui do viem mui d ng co the s
dung cac thuoc khang histamin e lam giam trieu chng.
Trong mot so trng hp, thuoc khang histamin dang
vien uong terfenadin co the mang lai hieu qua tot. Nghet
mui do viem xoang cap tnh thng ket hp vi chay dch
mui mau vang, xanh hay co mau va rat nhay cam vung
mat. ieu tr viem xoang bang khang sinh hoac trong
mot so trng hp can chup X quang e xac nh va ch
nh ra xoang hay phau thuat dan lu xoang.
57
NGHET MUI MAN TNH

Nguyen nhan
Nghet mui keo dai qua lau (tren 3 tuan le) co the do
nhng nguyen nhan ton tai lau dai cha c x tr, chang
han nh lech vach ngan mui, nhiem trung ng ho hap
tren hay viem xoang man tnh...
Chan oan
Giong noi cua benh nhan co am mui, ngha la cho
thay ro mui thng xuyen b nghet.
So mui nhieu trong thi gian b nhiem trung ng
ho hap tren.
ngi ln thng co dau hieu kho th khi ngu,
lam cho giac ngu b gian oan vao ban em, khien
ngi benh thng ngu nhieu vao ban ngay.
Tre em ngay nhieu khi ngu cung co the la dau hieu
cua nghet mui man tnh.
Viem VA la nguyen nhan rat thng gap gay ra
nghet mui keo dai tre em.
Benh tai, mui, hong

mui co the la do bam sinh hoac do chan thng manh vao
mui, nhng neu ay la nguyen nhan gay nghet mui th
eu can phai phau thuat e chnh lai v tr vach ngan.
Viem xoang can ieu tr dt iem vi khang sinh hoac
ket hp ra xoang, phau thuat dan lu xoang... Tre em
viem VA cung co the ieu tr bang khang sinh, nhng neu
khong dt hoac tai phat nhieu lan th can phai tien hanh
phau thuat nao sach.
AU
HONG
au hong la mot cam giac kho, rat hong va kho chu

khi nuot. au hong khong phai la mot benh, ma co the la
trieu chng cua mot trong nhieu benh khac nhau.
Nguyen nhan
Cac benh sau ay thng la nguyen nhan gay au
hong:
Viem hong do lien cau khuan (nhiem lien cau tan
huyet beta).
Loet mieng.
Viem amian.
ieu tr
Cam lanh.
Thuoc xt mui, thuoc nho mui, thuoc giam sung huyet...

ch c dung e ieu tr trieu chng tam thi. Van e
quan trong hn la phai xac nh va ieu tr nguyen nhan
gay ra nghet mui keo dai. Cac trng hp lech vach ngan
Cam cum.
58
Viem thanh quan.

Tang bach cau n nhan nhiem khuan...
59

Mot so benh tre em do nhiem virus nh thuy au,
si, quai b...
Mot so trng hp viem xoang cung gay au hong,
mac du hiem gap hn.
Chan oan
Da vao thi gian cua cac trieu chng. Hau het cac
trng hp au hong do nhiem cap tnh lien cau
khuan va virus eu se giam trong vong 5 en 7
ngay.
Da vao cac trieu chng tong quat cua can benh.
Chang han, cac trieu chng nh sot cao, o mo hoi,
au c, met moi... eu co the cho thay mot trng
hp nhiem trung nghiem trong hn.
Dung en soi e quan sat trc tiep trong hong, tm
cac dau hieu cua viem amian (nhng cho bong
mu...) hoac tang bach cau n nhan nhiem khuan
(cac mang ba trang nh sa...)
S vao hach bach huyet co e xac nh xem co
sng to hay khong.
Phan ln cac xet nghiem thng khong co gia tr
chan oan trong cac trng hp au hong, v khi
co ket qua xet nghiem (sau vai ba ngay) th hau
het benh nhan eu a thuyen giam. Tuy nhien,
xet nghiem mau ac biet quan trong trong chan
oan tang bach cau n nhan nhiem khuan. Trong
60
Benh tai, mui, hong

trng hp xet nghiem au tien cho ket qua am
tnh, can phai lap lai sau o 3 tuan, v vao thi
iem nay benh tr nen de phat hien hn. Neu ket
qua am tnh nhng benh nhan khong co dau hieu
thuyen giam sau 1 en 2 tuan, can tiep tuc lap lai
xet nghiem.
Tang bach cau n nhan nhiem khuan thng c
ngh en khi phat hien mot mang trang pha tren
amian. S vao hach bach huyet vung co thng
thay sng to hn. Thng co cac om xuat huyet
tren vom mieng va cung co the phat hien gan lach
to.
Loet trong mieng cung gay au hong, c phat hien
bang quan sat trc tiep. Hau het cac trng hp loet
mieng la lanh tnh, nhng neu loet keo dai hn 6
tuan th nen xet en kha nang ung th.
ieu tr
Cac trng hp benh do nhiem virus ch can cho
benh nhan dung thuoc giam au va suc mieng bang
dung dch co khang sinh.
Cac trng hp nhiem lien cau khuan neu x tr
ngay bang penicillin se co the lam giam trieu chng
cua benh trong vong 24 gi. Tuy nhien, cha co
phng phap nao e chan oan phan biet gia cac
trng hp nhiem virus va nhiem lien cau khuan,
61

va v the khong the s dung penicillin khi cha co
u c s chan oan phan biet.
Khi benh nhan co dau hieu nhiem oc, co the cho
dung mot loai khang sinh co hieu qua chong lai lien
cau khuan, chang han nh penicillin, hoac dung
erythromycin 250mg 4 lan moi ngay, lien tuc trong
5 ngay.
Cac trng hp viem amian cung gay ra au hong
nh mot trong cac trieu chng chnh. ieu tr tot
amian se lam giam au hong trong vong 24 gi.
Neu trieu chng keo dai hn, hoac quan sat co mu
tren amian, ac biet la mot ben hach amian sng
tay len, can chuyen benh nhan en chuyen khoa e
ieu tr ngay. Mot so trng hp nang can phai
phau thuat cat bo amian.
Tang bach cau n nhan nhiem khuan ch ieu tr
trieu chng bang thuoc giam au va cho benh nhan
ngh ngi. Tranh dung thuoc khang sinh v rat hay
gay ra cac vung ban o tren da. Theo doi va tien
hanh gi xet nghiem mau e co ket qua chan oan
chnh xac trc khi quyet nh ieu tr bang khang
sinh.
Neu benh nhan ang dung thuoc carbimazol (thuoc
ieu tr cng tuyen giap) b au hong, nen ngh ngay
en chng giam bach cau trung tnh (neutropaenia).
Gi xet nghiem lam cong thc mau toan bo ngay e
xac nh.
62
Benh tai, mui, hong

Loet mieng c x tr bang cach ve sinh rang
mieng tot. Suc mieng bang nc muoi hoac dung
dch sat khuan. Ch nh khang sinh chong nam,
chang han nh nystatin 1ml, moi ngay 4 lan neu co
dau hieu b ta (thrust).
SNG
HACH BACH HUYET VUNG CO
Hach bach huyet vung co sng to thng la dau hieu

cua mot trng hp nhiem trung ng ho hap tren hoac
viem hong, nhng oi khi cung la dau hieu cua mot so
van e bat on khac. Hach bach huyet vung co sng to co
the la mot dau hieu rieng le hoac co kem theo au, nhay
cam.
Nguyen nhan
Noi chung, hach bach huyet vung co la mot trong cac
hang rao cua c the e ngan chan s xam nhap cua vi
khuan vao c the. Tai ay, vi khuan b gi lai va b cac
bach cau cua c the tieu diet. Trong qua trnh nay, hach
sng to do co s tch tu cua vi khuan va bach cau. Mot so
trng hp sng gay au, nhng cung co khi khong au.
Cac trng hp gay sng to hach bach huyet co thng
la:
Viem hong.
Viem amian.
au tai.
63

Nhiem trung vung da au.
KHAN
Nhiem trung ng ho hap tren.
Khan tieng, hoac oi khi mat tieng (hay tat tieng), la

trieu chng rat thng gap i kem vi cac trng hp
nhiem trung ng ho hap tren. Benh nhan b thay oi
tieng noi, phat am rat kho khan, tieng noi theu thao kho
nghe va oi khi khong con phat ra tieng noi c na.
Khan tieng thng ch xuat hien trong mot thi gian
ngan va se t khoi, nhng oi khi cung keo dai dai dang
neu nguyen nhan gay khan tieng la nhng benh nghiem
trong cha c ieu tr.
Chan oan
Co the s thay hach bach huyet vung co sng to. Tuy
nhien, ieu quan trong hn la phai chan oan phan biet
vi cac nguyen nhan co the gay ra sng hach. V the, can
kham ky cac vung tai, mui, hong va da au. oi khi
cung can quan sat cac hach bach huyet khac nh ben
va nach e phat hien cac benh toan than.
ieu tr
Cac trng hp do virus gay ra thng khong keo
dai qua 2 tuan, hach se t tr lai bnh thng.
Ch tien hanh ieu tr khi xac nh chac chan nguyen
nhan, chang han nh viem hong, viem amian...
Neu khong the chan oan phan biet, tiep tuc theo
doi trong khoang t 4 en 6 tuan e co them cac
trieu chng giup chan oan phan biet.
Neu hach sng to va keo dai hn 6 tuan, cho lam
cong thc mau toan bo vi cong thc bach cau va
xet nghiem Paul-Bunnell e tm benh ly ac tnh
he tao mau va chng tang bach cau n nhan
nhiem khuan. Neu cac xet nghiem cho ket qua am
tnh, co the tien hanh sinh thiet e loai tr kha
nang b lao phoi.
64
Benh tai, mui, hong

TIENG
Nguyen nhan
Do co gang noi nhieu, noi to lien tuc trong mot thi
gian, lam cang qua mc cac c nho cua thanh quan,
chang han nh nhng ngi dien thuyet, giao vien,
ca s... sau nhng buoi lam viec keo dai va no lc
qua sc.
Nhiem trung ng ho hap tren, cam lanh, viem
hong... dan en viem thanh quan cap tnh lam ton
thng day thanh am trong thanh quan.
Viem phe quan man tnh.
Thanh quan b kch thch nhieu va thng xuyen do
hut thuoc, uong ru qua nhieu.
Lech vach ngan mui, viem mui d ng hoac viem
xoang lam dch nhay i vao thanh quan va gay kch
thch.
65

Polp day thanh am.
Giam nang tuyen giap, do co s tan tao mo tren
day thanh am.
Benh bach hau ( tre em), do viem lam hep ng
th.
Trng hp rat hiem gap la ung th thanh quan.
Chan oan
Chu y cac trieu chng i kem e xac nh nguyen nhan.
Neu khan tieng keo dai, nen chuyen benh nhan en bac
s chuyen khoa e kp thi phat hien cac nguyen nhan
nghiem trong neu co. Cac xet nghiem sau ay thng can
thiet trong chan oan nguyen nhan gay khan tieng:
Lam cong thc mau toan bo.
Chup X quang long ngc.
Kiem tra chc nang gan.
Cac trng hp khan tieng keo dai tren 3 tuan khong
ro nguyen nhan can c chuyen en bac s chuyen khoa
e co u ieu kien chan oan loai tr kha nang ung th
thanh quan (thng phai soi thanh quan).
ieu tr
ieu tr tuy thuoc vao nguyen nhan gay khan tieng
c xac nh.
Trong hau het cac trng hp, day thanh luon can
66
Benh tai, mui, hong

c ngh ngi, v the nen khuyen ngi benh t noi
hoac khong noi trong mot thi gian. Neu ch khan
tieng do day thanh a lam viec qua nhieu th ay
la bien phap duy nhat can ap dung.
Khuyen benh nhan ngng hoac han che viec hut
thuoc, uong ru.
APXE
RANG
Apxe rang la tnh trang co boc mu quanh chan rang do

vi khuan xam nhap va lam chet tuy rang. Apxe rang lam
cho vung ma giap vi rang b nhiem khuan sng au.
Nguyen nhan
Apxe rang thng xay ra sau khi b sau rang.
Apxe rang cung co the xay ra do benh nha chu khi
vi khuan tch tu trong cac boc sau gia rang va
nu (li).
Chan oan
Da vao cac trieu chng va quan sat thc the. Cac trieu
chng ac trng la: au rang, nu (li) sng o va au,
nhat la khi nhai, kem theo sot, au au. Khi benh tien
trien khong c ieu tr kp thi, boc mu co the v, co
mui hoi va benh nhan thay bt au. Thng th rang b
sau co the xac nh c v tr va do o xac nh c
vung apxe rang. Tuy nhien, trong mot so trng hp can
chan oan loai tr kha nang sng tuyen nc bot mang
67

tai bang cach th xem co the s c vao goc ham hay
khong.
Benh tim mach
ieu tr
Cho dung thuoc giam au nh paracetamol, kem
theo vi ieu tr bang khang sinh, chang han nh
penicillin V 500mg, 6 gi mot lan va metronidazol
800mg, 8 gi mot lan.
Dan lu o apxe, ra va sat trung tuy rang.
Sau khi a ieu tr o apxe va rang sau, can x tr
rang b sau, chang han nh tram hoac nho bo (neu
khong the gi lai c na).
Apxe quanh nu rang can rach e lam thoat mu,
x tr cho viem quanh rang, oi khi can phai nho
bo rang.
Neu cac van e cua rang cha c giai quyet, can
e ngh benh nhan en kham benh vi nha s.
HUYET
AP CAO
Huyet ap cao la tnh trang ap lc cua dong mau len

cac thanh ong mach tang cao hn mc bnh thng.
Bnh thng, huyet ap van co tang cao hay giam thap
oi chut tuy theo tnh trang hoat ong cua c the. Chang
han nh, khi luyen tap the thao, chay bo... huyet ap se
hi cao hn so vi khi ngh ngi, nam ngu... Tuy nhien,
thuat ng huyet ap cao c dung e ch mot tnh trang
khong bnh thng, ngha la s gia tang ap lc cua mau
len thanh ong mach a en mot mc vt cao hn cac
thay oi bnh thng. Huyet ap cao xay ra cho bat ky
ai, nhng ty le ngi b benh nay nam gii thng cao
hn n gii, va xuat hien tuoi trung nien cho en tuoi
gia nhieu hn nhng ngi con tre. Rat nhieu ngi b
huyet ap cao nhng khong biet, ch v khong co nhng
lan kiem tra sc khoe nh ky, va do o benh khong c
ieu tr, am tham tien trien cho en khi thc s co the
gay nguy hiem cho sc khoe.
Nh a noi, huyet ap cua mot ngi bnh thng cung
luon dao ong. Khi chung ta chay bo hay hoat ong manh,
huyet ap tang cao oi chut. Khi chung ta lo lang, cang
thang, huyet ap cung tang cao. Khi chung ta hut thuoc
68
69

la, uong ru... huyet ap cung tang. Ngc lai, khi chung
ta th gian, ngh ngi, nam ngu... huyet ap ha thap hn.
Do s dao ong t nhien nay, nen trc khi o huyet ap
cho mot benh nhan va t xa en, bac s thng e ngh
benh nhan ngoi hoac nam ngh khoang 15 phut e huyet
ap tr lai mc bnh thng roi mi o.
Huyet ap c o bang 2 ch so khac nhau, vi n
v la milimet thuy ngan, c viet tat la mmHg, nhng
thong thng hn ch the hien bang 2 con so ngan cach
nhau bi mot dau vach, chang han nh: 140/90.
Khi mau t tim c bm vao cac ong mach tao nen
ap lc cao nhat, ch so o c goi la huyet ap tam thu.
ay la con so ln hn c at trc dau vach.
Khi tim dng ngh gia 2 lan co bop, ap lc mau xuong
thap nhat, ch so o c goi la huyet ap tam trng. ay
la con so nho hn c at sau dau vach. Trong v du va
neu tren, huyet ap tam thu cua benh nhan la 140 mmHg
va huyet ap tam trng la 90 mmHg.
Nguyen nhan
Khoang 90% so benh nhan b huyet ap cao khong ro
nguyen nhan, c goi la cao huyet ap nguyen phat. Mac
du khong co nguyen nhan ro rang, nhng huyet ap cao
rat thng co lien he vi cac yeu to nh beo ph, nghien
ru, nep song t hoat ong hoac co nhieu lo au cang
thang... Ngoai ra, yeu to di truyen cung co the co lien
70
Benh tim mach

quan, v huyet ap cao thng thay xuat hien trong cac gia
nh von a tng co nhieu ngi mac benh nay.
Khoang 10% benh nhan huyet ap cao co the xac nh
c nguyen nhan cu the, goi la cao huyet ap th phat.
Cac nguyen nhan thng gap la:
Hep ong mach chu (bam sinh).
Tien san giat.
Benh than.
Benh tuyen thng than.
Do mot so loai thuoc, chang han nh thuoc nga
thai co estrogen c biet la lam tang nguy c b cao
huyet ap.
Benh tuyen giap.
Benh tieu ng.
Chan oan
Huyet ap cao c chan oan xac nh can c vao tr so
o huyet ap. Tuy nhien, do s dao ong huyet ap t nhien
nh a noi, nen viec chan oan xac nh phai da vao
tr so cua 3 lan o lien tiep trong 3 ngay, vao 3 thi iem
khac nhau trong ngay. Neu cac lan o nay cho ket qua
nh nhau hoac chenh lech khong ang ke, mi co the ket
luan viec benh nhan co b cao huyet ap hay khong. Mat
khac, ngay ca khi a co ket luan va tien hanh ieu tr th
71

viec theo doi thng xuyen huyet ap cua benh nhan van
la mot yeu cau bat buoc.
Tuy nhien, neu lan o au tien cho ket qua huyet ap
rat cao kem theo mot trong nhng bien chng cua tang
huyet ap, chang han nh benh vong mac tang huyet ap,
th co the xem xet ngay viec tien hanh ieu tr.
Huyet ap cao thng khong co cac trieu chng ro ret,
ch tr khi huyet ap a len qua cao mi co cac dau hieu
nh au au, th gap, choang vang va roi loan th giac.
V the, viec chan oan huyet ap cao chu yeu da vao s
phat hien va theo doi qua nhieu lan o huyet ap nh ky.
Nhng ngi co nhieu nguy c cao huyet ap nh ngi gia,
ngi b benh than, ngi nghien ru, ngi beo ph...
can phai c nh ky kiem tra huyet ap e kp thi phat
hien va ieu tr. Nhng ngi bnh thng cung nen kiem
tra huyet ap hang nam e am bao la huyet ap van bnh
thng.
Viec xac nh huyet ap cao khong hoan toan giong
nhau moi ngi. Chang han nh ngi gia huyet ap
co khuynh hng hi cao so vi ngi tre, ngi co the
hnh cao ln huyet ap cung hi cao so vi nhng ngi
thap be... Va neu nh mot ngi ang song trong tnh
trang cang thang, lo lang th ch so huyet ap cao cung
cha the ket luan la co benh. Cac ch so gi y sau ay ch
mang tnh tham khao, can xem xet them cac moi lien he
khac vi cao huyet ap nh a trnh bay tren.
Tr so huyet ap cua mot ngi trng thanh ang trong
tnh trang khoe manh bnh thng la dao ong tren di
72
Benh tim mach

khoang 110/75. Neu ket qua 3 lan o lien tiep trong 3
ngay va vao 3 thi iem khac nhau cho cac tr so cao hn
mc bnh thng nhng:
1. Thap hn 150/90: Cha can ieu tr, nhng nen co
s theo doi, kiem tra nh ky.
2. Cao hn 160/100: e ngh benh nhan en kiem tra
huyet ap 3 lan trong vong 2 tuan tiep theo.
3. Trong khoang t 150/90 en 160/100: e ngh benh
nhan en kiem tra huyet ap 3 lan trong vong 3 en
6 thang tiep theo.
Sau o, neu nhng ket qua t sau lan o th t cho cac
tr so:
1. Thap hn 150/90: Khong can ieu tr, nhng khuyen
benh nhan nen nh ky kiem tra huyet ap.
2. Huyet ap tam trng (ch so thap hn) thng xuyen
gi mc 90 en 99, can tien hanh ieu tr neu co
kem theo mot trong cac nguy c cao ve benh tim
mach nh:
Ln tuoi: t 60 tuoi tr len.
Nghien thuoc.
Nghien ru.
Cao cholesterol.
Co tien s gia nh ve huyet ap cao.
B benh tieu ng.
73

Neu khong co bat ky nguy c nao trong cac nguy c
ke tren, co the cha can ieu tr nhng phai tiep tuc
theo doi huyet ap va hng dan cho benh nhan cac
bien phap ha huyet ap khong dung thuoc. Viec theo
doi trong vong 6 thang sau o neu cho thay huyet ap
tam trng len cao hn mc tren th phai tien hanh
ieu tr bang thuoc.
3. Huyet ap tam trng thng xuyen gi mc 100
en 110, can tien hanh ieu tr neu co kem theo
mot trong cac benh sau ay:
Ph ai tam that trai c xac nh qua hnh
anh chup X quang ngc (CXR) hay ien tam o
(ECG).
Cn thieu mau cuc bo thoang qua.
a tng xay ra cac cn ot qu, au that ngc hay
nhoi mau c tim.
Suy than (tang creatinin, protein nieu, huyet
nieu).
Benh mach ngoai vi.
Benh vong mac do tang huyet ap.
Neu khong co bat ky trieu chng benh nao trong
cac benh ke tren, co the cha can ieu tr nhng
phai tiep tuc theo doi huyet ap hang tuan, va sau o
la hang thang e kp thi phat hien cac thay oi.
Neu sau o huyet ap co giam di mc 160/100, co
the xac nh la cao huyet ap nhe va ch can tiep tuc
74
Benh tim mach

theo doi cung nh hng dan cho benh nhan cac
bien phap ha huyet ap khong dung thuoc. Neu huyet
ap tam trng tiep tuc mc cao hn 100, nen tien
hanh viec ieu tr bang thuoc.
4. Neu huyet ap thng xuyen mc cao hn 160/110,
can tien hanh ieu tr bang thuoc.
5. Neu huyet ap tam trng ln hn 120 va tiep tuc
tang sau moi lan o huyet ap, co kha nang la tang
huyet ap ac tnh, can chuyen en bac s chuyen
khoa hoac e ngh benh nhan vao ieu tr trong
benh vien.
ieu tr
Cac bien phap lam ha huyet ap khong dung thuoc
nen c hng dan cho tat ca cac benh nhan co
huyet ap cao hoac hi cao, do co u iem la khong
co nhng phan ng phu nh khi dung thuoc. Cac
bien phap nay gom co:
Giam tieu thu nang lng (calo) trong ba an
hang ngay, can oi dinh dng hp ly e giam
can nham at c mot trong lng c the va
phai, ly tng.
Khong uong hoac han che toi a viec uong ru.
Giam lng muoi an trong moi ba an, co gang an
nhat hn mc bnh thng trc ay.
Nang luyen tap c the, tap the duc, chi the thao
va sc, co the ap dung cac phng phap ren
75

luyen van ong c the thng xuyen nh chay bo,
i xe ap...
Bo thuoc la.
Giam lng chat beo trong ba an, nhat la cac
chat beo bao hoa (saturated fat) va cholesterol.
ieu tr bang thuoc nen tien hanh theo phng
thc bac thang, co ngha la t nhe en nang. Co
the bat au vi mot loai thuoc thuoc nhom thiazid
(nh hydroclorothiazid, bendrofluazid) vi tac dung
chnh la li tieu, qua o lam ha huyet ap. Chong
ch nh cua nhom thiazid la cac trng hp tieu
ng, benh gout.
Neu nhom thiazid b chong ch nh hoac khong co
hieu qua lam ha huyet ap, co the dung mot trong cac
thuoc thuoc nhom chen giao cam beta (nh atenolol,
nadolol...). Chong ch nh cua nhom thuoc chen
giao cam beta (beta blocker) la cac trng hp tieu
ng, suy tim, hen (suyen), benh mach ngoai vi.
Trong trng hp khong co chong ch nh nhng
thuoc to ra khong co hieu qua kiem soat huyet ap,
co the cho dung ket hp hai loai thuoc va ke se
giup gia tang hieu qua lam giam huyet ap.
Neu ca 2 nhom thuoc tren eu b chong ch nh
hoac to ra khong co hieu qua, co the cho dung mot
trong cac loai thuoc thuoc nhom chen dong calci
vao te bao (calcium-channel blocker) nh nifedipin,
76
Benh tim mach

verapamil... hoac dung mot thuoc thuoc nhom c
che he renin-angiotensin (ACE inhabitor) nh
captopril.
Trong trng hp khong co chong ch nh nhng
viec dung rieng re cac loai thuoc khong mang lai
hieu qua kiem soat huyet ap, co the can nhac viec
dung phoi hp ca 3 hoac 4 nhom thuoc tren vi lieu
thch hp. Muc ch cua viec ieu tr la phai ha
c huyet ap xuong mc di 150/90.
Thng xuyen kiem tra huyet ap e am bao nam
c hieu qua cua viec dung thuoc. Cung co the ap
dung phac o ket hp nh sau: Neu dung nhom
thuoc th nhat khong co hieu qua, cho ket hp
nhom thuoc th hai. Neu van khong at hieu qua,
cho tang gap oi lieu nhom thuoc th hai. Neu van
cha at hieu qua, ket hp them nhom thuoc th ba
va th t. Can nhac kha nang chuyen benh nhan
en bac s chuyen khoa hoac e ngh ieu tr tai
benh vien.
Mot so trng hp sau ay cung can can nhac viec
e ngh benh nhan ieu tr tai benh vien hoac
chuyen en bac s chuyen khoa:
Benh nhan tang huyet ap o tuoi rat tre, di
35 tuoi, kem theo mot hay nhieu nguy c ve cac
benh tim mach.
Huyet ap tang cao ot ngot.
77

Cao huyet ap th phat (tang creatinin, protein
nieu...)
Khong kiem soat c huyet ap, huyet ap tiep tuc
tang cao ngay trong thi gian ang dung thuoc
ieu tr.
Viec ieu tr bang thuoc nen cham dt khi xac nh
huyet ap a c duy tr on nh mc thap hn
150/90 va khong co bat c trieu chng nao cua cac
benh lien quan. Nen giam lieu dan dan trc khi
dt han.
Benh nhan can c theo doi huyet ap thng xuyen
sau ieu tr e am bao phat hien kp thi cac dau
hieu tai phat.
TANG
LIPID MAU
Tang lipid mau la ch chung cac benh chuyen hoa co

tang cao lng lipid hay chat beo trong mau. Mot trong
cac dang chat beo tang cao gay nguy hiem thng gap
nhat la cholesterol. Ngoai ra con phai ke en cac dang
nh triglycerid va lipoprotein.
Lipoprotein la s ket hp cua cac phan t lipid va
protein theo nhng ty le khac nhau. Noi mot cach nom
na th vi ty le protein cang thap, lipoprotein cang co
hai cho sc khoe. Ngi ta phan ra cac loai nh sau:
rat thap (very low density lipoprotein) thng goi tat la
VLDL, thap (low density lipoprotein) thng goi tat la
LDL, va cao (high density lipoprotein) thng goi tat la
78
Benh tim mach

HDL. Tuy nhien, HDL co li cho sc khoe, thng c
goi la cholesterol co li, va khong xep vao nhom lam tang
lipid mau.
Cao cholesterol la nguy c chnh trong s phat trien
benh mach vanh va cac benh tim mach. V the, khi theo
doi cac loai benh nay, can lu y en nong o cholesterol
trong mau ngi benh.
Nguyen nhan
Do di truyen.
Suy tuyen giap (nhc giap).
Tieu ng.
Suy than.
Hoi chng Cushing.
Do dung cac thuoc corticosteroid hay estrogen.
Chan oan
Can chu y tham do tien s benh cua nhng ngi
trong cung mot gia nh.
Quan sat cac trieu chng thng gap benh nay
nh: cac not m da, au bung, beo ph, viem
tuy...
Tien hanh xet nghiem mau e xac nh nong o
cholesterol trong cac trng hp sau:
79

Tang huyet ap.
Hoi chng than h.
Tieu ng.
Suy tuyen giap.
Co tien s mac benh mach vanh hoac bat c nguy

c nao ve cac benh tim mach, chang han nh a
tng b mot cn au tim, phau thuat nghen mach,
tao hnh mach, hoac mot xet nghiem bat thng
cho thay co benh tim...
Phu n ang mang thai.
Co ket hp cac nguy c gay benh cao nh nghien

thuoc la, nghien ru, beo ph, t van ong c
the...
Ket qua chan oan da vao nong o cholesterol
trong mau qua xet nghiem thng c gi y nh
sau:
Tong lng cholesterol o c vao thi iem bat
ky trong ngay luon thap hn 5,5 mmol/L (hoac
thap hn 200 mg/dl) c xem la bnh thng.
Tong lng cholesterol hi cao hn mc tren ket
hp vi cac nguy c gay benh cao nh nghien thuoc
la, nghien ru, beo ph, t van ong c the... c
xem la gia tang nguy c mac benh mach vanh.
Tong lng cholesterol rat cao, chang han nh
tren mc 10 mmol/L gi y cho thay co the la mot
trng hp tang lipid mau do yeu to di truyen.
Can chu y la cholesterol tang cao bat thng trong
mot so trng hp sau:
Tieu ng (diabetes mellitus).
80
Benh tim mach
ieu tr
Khi ket qua xet nghiem mau cho thay ham lng
cholesterol cao hn mc 10 mmol/L, can chuyen
ngay benh nhan en bac s chuyen khoa hoac e
ngh ieu tr tai benh vien.
Khi ket qua xet nghiem mau cho thay ham lng
cholesterol mc t 5,5 mmol/L en 10 mmol/L,
can anh gia toan bo cac nguy c ve benh mach
vanh.
Benh nhan co tien s cac benh tim mach can duy
tr mc cholesterol trong mau (o vao luc bung oi)
khoang di 5 mmol/L. Neu cac bien phap khong
dung thuoc khong giup duy tr c mc cholesterol
trong mau khoang nay, co the cho dung mot trong
cac thuoc lam ha cholesterol thuoc nhom statin,
chang han nh Zocor (simvastatin) vi lieu khi
au khoang 10 mg, moi ngay mot lan.
Tat ca cac benh nhan co mc cholesterol cao eu
nen c hng dan cac bien phap co the giup ha
thap mc cholesterol ma khong can dung thuoc,
chang han nh:
81

Duy tr the trong hp ly, hay noi cach khac la
benh nhan nen ap dung cac bien phap giam can
neu ang trong tnh trang qua can hoac beo ph.
Ch so trong lng c the (body mass index
BMI) c tnh bang trong lng c the (kilogam)
chia cho bnh phng chieu cao (met). Ch so nay
cao hn 28 nam gii hoac cao hn 27 n gii
c xem la bat au ri vao tnh trang beo ph.
Nen co gang giam can sao cho ch so BMI la 25
nam gii va 23 n gii. Cac bien phap giam
can co the la ket hp gia che o an uong va ren
luyen c the.
Giam toi a lng chat beo trong ba an, nhat la
cac chat beo bao hoa va cholesterol.
Theo doi benh nhan vi tan suat kiem tra t nhat

3 thang mot lan.
Hng dan benh nhan tiep tuc che o an kieng
va ren luyen the lc, gia tang van ong c the e
duy tr ket qua a at c.
Neu ket qua cho thay mc cholesterol o ngau nhien
van cao va benh nhan co cac nguy c ve benh tim
mach, e ngh cho kiem tra mc cholesterol va
triglycerid vao luc oi. Neu ket qua o vao luc oi
van cao va keo dai en 3 thang sau o, chuyen benh
nhan en bac s chuyen khoa hoac e ngh ieu tr
tai benh vien.
CHAN
AU CACH HOI
Hng dan benh nhan gia tang lng carbohydrat

trong ba an va cac mon an co t hoac khong co
chat beo, hoac ch dung mot so t chat beo dang
cha bao hoa (unsaturated fat).
Chan au cach hoi (intermittent claudication) la tnh

trang b au tng cn tng t nh chuot rut mot hoac
ca hai chan khi ang i, nhat la cac bap chan, lam cho
benh nhan phai i khap khieng hoac dng lai, thng sau
khi ngh mot chut th bt au, roi trong choc lat lai au
na. V the cung goi la khap khieng cach hoi. Chan au
cach hoi thng la dau hieu cua mot benh co anh hng
lan rong hn, o la x va ong mach. V the, can chu y
tm hieu ky cac trieu chng e phat hien.
Bo thuoc la va han che toi a viec uong ru,

bia...
Nguyen nhan
Ap dung che o an kieng hp ly cho cac benh

nhan co benh tim mach.
Hng dan benh nhan lap bang theo doi cac mon
an hang ngay e qua o xac nh cac mon an co
chat beo bao hoa can loai tr.
Khi lng cholesterol a c kiem soat mc co

the chap nhan, can tiep tuc:
82
Benh tim mach
Do benh x va ong mach lam tac nghen hay hep

cac ong mach chan. Bap chan thng b anh
83

hng nhieu nhat, lam cho benh nhan khong the i
c, nhng neu ngh mot lat th het, do mau c
cung cap u trong thi gian ngh.
Nguyen nhan t gap hn la do hep ong song, lam
cac re than kinh dan en chan b chen ep.
Chan oan
Xac nh cac nguy c lien quan en benh x va
ong mach nh: nghien thuoc la, cao huyet ap, tieu
ng... nhat la khi benh nhan a c chan oan
la x va ong mach t trc.
Quan sat cac dau hieu lien quan en viec cung cap
mau chan va loai tr cac nguyen nhan gay au
chan khac. Cu the la:
Kiem tra mach benh nhan.
Tm nhng dau hieu nh da lanh, khong co long
chan, nhng cho da kho va bong vay.
Kiem tra cac vet chai chan, nhng dau hieu
nhiem nam hay mong chan b cat khong ung
cach...
Tm hieu ve cac ton thng chan trc o, neu
co.
e xac nh x va ong mach, cho kiem tra: huyet
ap, cholesterol trong mau, lng ng trong mau,
ien tam o (ECG).
84
Benh tim mach
ieu tr
Neu benh nhan la ngi nghien thuoc la, khuyen
benh nhan nen bo thuoc la.
Neu benh nhan ang trong tnh trang qua can hoac
beo ph, hng dan benh nhan cac phng thc
e at c mot trong lng c the va phai, ly
tng.
Hng dan benh nhan mot che o ren luyen thng
xuyen, vt qua cn au.
Theo doi benh nhan e am bao la van e ang
c cai thien. Neu khong, can xem xet viec chup X
quang e anh gia ong mach chan.
Neu chan oan xac nh la benh x va ong mach,
co hng ieu tr thch hp oi vi can benh nay.
VA ONG MACH
X va ong mach la tnh trang thanh ong mach

khong con duy tr c s trn lang va co nhieu mang
ba hay va ong vao khien cho long ong mach b hep
lai, do o lng mau lu thong tr nen kho khan. X va
ong mach la nguyen nhan dan en nhieu benh nghiem
trong vi ty le t vong cao, do viec cung cap mau cho cac
bo phan cua c the b tr ngai, ac biet la cac bo phan
chnh yeu nh tim, nao...
85
Nguyen nhan
Khong co mot nguyen nhan duy nhat ro rang, nhng
cac yeu to sau ay gop phan gay ra x va ong mach:
Tuoi gia.
Ty le cao hn nam gii.
Cao huyet ap.
Beo ph.
Nghien thuoc la.
t van ong c the.
Tieu ng.
Nong tnh, hay gay go hoac co nhieu lo au.
Di truyen.
Chan oan
Benh khong co trieu chng ro net trong giai oan bat
au, do mc o x va thng cha u e gay ra bat c
trieu chng g. Khi benh tien trien, lng mau lu thong
trong cac ong mach giam dan hoac tac nghen mi gay
ra cac trieu chng:
au that ngc khi mau khong cung cap u cho c
tim.
Chan au cach hoi khi mau khong cung cap u en
chan.
86
Benh tim mach

Cn thieu mau nao thoang qua khi mau khong cung
cap u cho nao do hep ong mach nao, vi cac trieu
chng nh ot qu keo dai khong qua 24 gi, chong
mat...
e chan oan xac nh, can tien hanh chup X quang
ong mach, sieu am Doppler...
ieu tr
Khi chan oan xac nh can chuyen benh nhan en
ieu tr chuyen khoa e co u ieu kien theo doi va
can thiep kp thi.
Khong co bien phap ieu tr e khoi phuc ong
mach a b h hong. Cac bien phap ieu tr trieu
chng e e phong nguy c tac mach gom co:
Thuoc chong ong mau, e giam nguy c hnh
thanh cac cuc mau ong (huyet khoi) lam tac
mach.
Thuoc gian mach e giup tang them lng mau
lu thong.
Phau thuat tai tao ong mach bang bong e lam
n ong mach b hep, tang lng mau cung cap.
Phau thuat bac cau ong mach vanh khi co nguy
c khong cung cap u mau cho tim.
Phong nga benh bang cach loai bo cac yeu to nguy
c gay benh nh: bo thuoc la, ieu tr cao huyet
ap, giam can, giam cholesterol, ieu tr benh tieu
87
Benh tim mach
ng, van ong thng xuyen va ren luyen c the,

tap the duc eu an... Cac bien phap nay cung giup
lam cho benh cham tien trien.
ANH
TRONG NGC
anh trong ngc (palpitation) la tnh trang tim ap

nhanh va manh mot cach bat thng. anh trong ngc
co the la mot ap ng t nhien cua c the do cac nguyen
nhan cu the nh gang sc, cang thang tinh than hay
hoang s, nhng cung co the la mot trieu chng benh, xay
ra ngay ca trong nhng luc c the hoan toan ngh ngi,
vi nhieu bieu hien benh ly kem theo.
Nguyen nhan
Gang sc qua mc, chang han nh chay nhanh,
khuan vat nang, leo doc...
S hai, cang thang hay qua lo lang.
Dung qua nhieu cac chat kch thch nh ru, tra,
ca phe, thuoc la...
Roi loan nhp tim.
Rung nh.
Cng tuyen giap.
Chan oan
Theo doi dien tien t khi bat au xay ra anh trong
ngc. Neu keo dai qua lau hoac lap lai nhieu lan,
88
kem theo cac trieu chng nh au ngc, kho th,

chong mat... co the cho thay ay la dau hieu cua
mot benh tim mach nghiem trong.
Neu anh trong ngc lap lai nhieu lan, co the e
ngh lam ien tam o theo doi lien tuc 24 gi e
phat hien cac benh tim lien quan (loan nhp, lac
nhp, rung nh...). Co the cho xet nghiem chc nang
tuyen giap.
ieu tr
anh trong ngc do cac nguyen nhan cu the nh
hoat ong qua sc, s hai, dung chat kch thch...
thng khong keo dai, khong lap lai nhieu lan va
khong can ieu tr, ch can loai tr nguyen nhan
anh trong ngc do cac nguyen nhan benh ly can
chan oan xac nh nguyen nhan va tien hanh ieu
tr tuy theo nguyen nhan.
AU
NGC
au ngc la mot trieu chng chung co the ch n gian

la do c va xng b au, nhng cung co the la bieu hien
cua chng thieu mau cuc bo tim co the dan en t vong.
Ca hai trng hp nay eu co mc o pho bien nh nhau,
nen khong the xem thng dau hieu au ngc.
Nguyen nhan
au c va xng.
89

au sun sn.
Viem thc quan.
Chng nong.
Chng au that ngc.
Nhoi mau c tim cap tnh.
Benh mach vanh.
Thieu mau c tim.
Thuyen tac mach phoi.
Benh tim mach

hay co gi y mot trng hp nhoi mau c tim. au
gia ngc, cam giac au rat nh xe va lan ra sau
lng gi y mot trng hp phnh mach tach. Thuyen
tac mach phoi gay ra cn au nhoi va hi th ngan,
don dap.
Cac trieu chng c quan sat thay t ben ngoai
nh suy sup, xanh xao, hut hi, va mo hoi... eu la
cac dau hieu benh ly nghiem trong.
Co nhieu kha nang b nhoi mau c tim hoac phnh
mach tach khi kem theo cac yeu to nguy c sau:
Nhiem trung vung ngc.
Nam gii tren 50 tuoi.
Viem kh phe quan.
Nghien thuoc la.
Chan oan
Co tien s mac cac benh mach vanh, tieu ng,

huyet ap cao hoac tang lipid mau.
Chan oan chu yeu da vao cac trieu chng kem theo
va tien s benh nham xac nh chnh xac nguyen nhan
gay au ngc.
Co ngi than trong gia nh mac cac benh nhoi

mau c tim hoac phnh mach tach.
Chan oan loai tr ngay cac trng hp cap cu

nh nhoi mau c tim, phnh mach tach (dissecting
aneurysm), thuyen tac mach phoi...
Neu benh nhan co tien s cac benh nhoi mau c
tim, phnh mach tach, thuyen tac mach phoi, hoac
co the trang rat yeu, can chuyen ngay en benh
vien.
Xac nh v tr au va tnh chat cua cn au. au
gia ngc, cam giac nen tc va lan sang canh tay
90
Co nhieu kha nang b thuyen tac mach phoi khi

kem theo cac yeu to nguy c sau:
B chng huyet khoi mach sau vao thi gian gan
ay.
Sau phau thuat.
B chan thng.
ang dung thuoc vien tranh thai ket hp.
Nghien thuoc la.
Tien s mac benh huyet khoi.
91

Tham kham vung ngc: th e manh vao ngc e
xac nh loai tr trng hp au c xng.
Nghe e xac nh co tieng co cua viem mang ngoai
tim hay khong, mac du ay la trng hp rat hiem
gap.
Neu benh nhan rat nhay cam vung thng v,
can ngh en viem da day hay chng hoi lu thc
quan.
Kham tong quat toan than, kiem tra mach, huyet
ap, than nhiet e tm them cac dau hieu giup chan
oan phan biet.
ien tam o (ECG) co the giup xac nh cac trng
hp nhoi mau c tim hay thieu mau cuc bo. Tuy
nhien, trong mot so trng hp ket qua van co the
la bnh thng nhng benh nhan mac cac benh
nay.
Chup X quang ngc thng khong co gia tr chan
oan cao, nhng co the giup xac nh cac trng
hp nhiem trung vung ngc hoac nt xng sn.
ieu tr
Viec ieu tr mot trng hp au ngc hoan toan phu
thuoc vao ket qua chan oan xac nh nguyen nhan gay
au ngc. Khi cha co ket luan chnh xac ve nguyen nhan
th moi bien phap ch co y ngha tham do. Cac phan tiep
theo sau ay se trnh bay ro hn ve phng thc ieu tr
sau khi a xac nh c nguyen nhan.
92
Benh tim mach
AU
THAT NGC
au that ngc la mot dang au ngc xay ra do thieu

mau cuc bo c tim. Mau cung cap oxy cho c tim, thieu
mau dan en thieu oxy. V the, au that ngc thng xay
ra vao nhng luc nhu cau oxy tang cao, chang han nh
khi lam viec nang hoac co gang qua sc.
Nguyen nhan
Cac benh mach vanh nh: hep ong mach vanh do
x va, co that mach vanh...
Hep van ong mach chu.
Roi loan nhp tim.
Thieu mau nghiem trong.
Cng tuyen giap.
Chan oan
Khong the chan oan xac nh qua tham kham thc
the, nhng can chu y cac yeu to sau:
Xac nh tnh chat cn au. ac trng cua cn au
that ngc la: au t gia ngc, cam giac nh b e
nang, lan rong len ham, ra sau lng va ra canh tay
(thng la tay trai).
Xac nh s gia tang cua cn au. ac trng cua
cn au that ngc la gia tang khi benh nhan gang
93

sc nhieu hn, chang han nh leo doc, i ngc gio,
chu ng thi tiet lanh, lam viec hay luyen tap
ngay sau ba an no...
khong cho thay dau hieu cua au that ngc nhng

co the cho thay nhng thng ton cua tim trc
o.
Xac nh s thuyen giam cua cn au. ac trng

cua cn au that ngc la thuyen giam khi benh
nhan ngh ngi hoac c cho dung nitrat.
Chup X quang long ngc khong co gia tr chan oan,

tr khi co nghi ng suy tim.
Cac yeu to sau ay lam gia tang nguy c b cn au

that ngc:
Nam gii tren 50 tuoi.
Nghien thuoc la.
Co tien s mac cac benh mach vanh, tieu ng,
cao huyet ap.
ieu tr
Neu cac cn au xuat hien mot cach on nh sau
moi lan benh nhan phai gang sc va mat i khi
ngh ngi, ong thi khong co nhng dien tien khac
hn:
Co ngi than trong gia nh mac cac benh tim

mach (yeu to di truyen).
ieu tr chu yeu la dung thuoc nhom nitrat. Co

the bat au vi dang vien ngam GTN (glycerin
trinitrat), 1 en 2 vien vao moi cn au. Canh
bao benh nhan ve tac dung phu cua thuoc gay
au au.
Tm cac dau hieu cua suy tim (nh sng mat ca

chan, kho th, tang ap lc tnh mach canh) hoac
rung nh.
Chuyen sang dang thuoc uong neu benh nhan can

dung thuoc moi ngay, chang han nh isosorbid
dinitrat 10 20mg, moi ngay 3 lan.
Xet nghiem cong thc mau toan bo e loai tr kha

nang thieu mau nghiem trong.
Co the dung them cac thuoc chen beta nh atenolol

50 100mg, moi ngay mot lan, neu khong co dau
hieu suy tim.
Tang lipid mau.
ien tam o ghi nhan ng bieu dien c ban e

tham khao trong cac chan oan tiep theo. ien tam
o nen thc hien ca vao luc ngh ngi va ngay sau
khi benh nhan gang sc. ien tam o luc ngh tuy
94
Benh tim mach
Nen cho benh nhan dung kem thuoc giam au

aspirin vi lieu 75mg moi ngay, tr khi ang
dung cac thuoc chong ong mau hoac b d ng
vi aspirin.
95

Theo doi trong vong mot tuan e anh gia hieu
qua ieu tr. Neu benh nhan van can phai tiep
tuc ieu tr, hoac co chong ch nh vi cac thuoc
tren, co the chuyen sang dung nhom thuoc chen
dong calci vao te bao (calcium-channel blocker),
chang han nh nifedipin 10mg, moi ngay 3 lan,
hoac amlodipin 5 - 10mg, moi ngay 1 lan.
Hng dan benh nhan ve mot nep song lanh
manh, loai tr cac nguy c co the lam benh tram
trong hn, va phai bao ngay cho bac s biet neu
cn au that ngc co dau hieu dien tien gia tang.
Neu cac cn au co dien tien ngay cang toi te hn,
xay ra vi tan suat thay oi khong on nh, khong
phu thuoc hoan toan vao s gang sc cua benh nhan,
ac biet la benh nhan co the co cn au ca vao
nhng luc ngh ngi va ve em, can xem xet chuyen
ngay en bac s chuyen khoa tim mach, hoac e
ngh benh nhan vao benh vien e c theo doi va
ieu tr.
NHOI
MAU C TIM
Nhoi mau c tim la trng hp ma mot vung c tim b

chet v thieu mau ot ngot. Nhoi mau c tim la nguyen
nhan gay t vong thng gap nhat cac benh ve tim.
Chan oan phat hien va cap cu kp thi co the giup giam
thieu cac ca t vong. Nhoi mau c tim rat thng gap
nhng nc cong nghiep phat trien. Rieng tai Hoa Ky,
moi nam co khoang 1,1 trieu ngi b nhoi mau c tim,
96
Benh tim mach

va cac ty le t vong trong so benh nhan nay la khoang
40%. Benh xay ra nam gii nhieu hn phu n, va nguy
c mac benh gia tang theo tuoi gia.
Nguyen nhan
X va ong mach la mot trong cac nguyen nhan
thng gap nhat. Trong chng benh nay, lng mau
lu thong trong ong mach b can tr do thanh ong
mach khong con trn lang, cong them vi cac mang
ba (va) ong vao lam hep long ong mach. Khi
mot cuc mau ong hnh thanh trong dong mau v
mot ly do nao o b cac mang ba chan lai, chung
hp thanh mot nut chan lam ngan can mot phan
hoac hoan toan s lu thong cua mau. Do s ngan
can nay, lng mau nuoi c tim b cat giam hoac
mat han. Tnh trang nay neu keo dai trong mot
quang thi gian se lam cho mot phan c tim bat au
chet v thieu oxy, va xay ra cn nhoi mau c tim.
Trong mot so trng hp t gap hn, v mot ly do
nao o c cua thanh ong mach bong ot ngot co
lai, lam cho long mach b hep i hoac bt kn hoan
toan, va do o cat giam lng mau en nuoi tim.
Cn nhoi mau c tim cung xay ra tng t nh trong
trng hp tren.
Cac nguyen nhan gian tiep, hieu theo ngha la
nhng yeu to thuc ay, tao ieu kien cho cn nhoi
mau c tim de dang xay ra hoac xay ra mot cach
nghiem trong hn, gom co:
97

Tien s mac benh tim nhng ngi than trong
gia nh (yeu to di truyen).
Tien s mac cac benh nh benh ong mach vanh,
tieu ng, huyet ap cao, tang lipid mau...
Nghien thuoc la.
Huyet ap cao.
Beo ph hoac qua can.
Lng cholesterol trong mau cao.
Thoi quen an nhieu chat beo, nhat la chat beo bao
hoa (saturated fat) t ong vat.
Nep song tnh tai, t van ong c the.
Chan oan
au ngc la trieu chng ien hnh, vi ac trng
cua cn au la xay ra ot ngot, co the au nhe hoac
au rat nhieu, oi khi lan dan len ham di, oi khi
lan ra canh tay trai, nhng cung co khi lan xuong
vung thng v, lam rat de nham lan vi cac benh
khac.
Hi th cua benh nhan ngan va don dap, va mo hoi,
da lanh, anh trong ngc, buon non hoac non, co
the hon me.
Neu co nghi ng nhoi mau c tim du cha xac
nh chac chan can goi xe cap cu ngay trc khi
tiep tuc cac chan oan xac nh.
98
Benh tim mach

o huyet ap, mach e anh gia cung lng tim va
s loan nhp. Tham kham ngc, o ap lc tnh mach
canh, tm cac dau hieu cua suy tim. Nghe tieng tim
thng thay khong co thay oi.
o cac men trong mau co the cho ket qua chan oan
neu tm thay cac men do c tim b ton thng phong
thch ra.
Trong ieu kien co the tien hanh phau thuat th
cho chup ong mach vanh.
ien tam o hoac may kh rung co man hnh e
theo doi tim. Neu co the th ket hp s dung ca hai.
Tuy nhien, ngay ca cac dau hieu bnh thng cua
ien tam o cung khong cho phep loai tr kha nang
b nhoi mau c tim. Theo doi tam o ky thng co
li cho viec phat hien va ieu tr loan nhp tim.
ieu tr
Tran an benh nhan va goi xe cap cu ngay khi co
bat c dau hieu nghi ng nao ve nhoi mau c tim.
Ap dung ngay cac bien phap ieu tr trieu chng
trong thi gian ch i xe cap cu:
Cho dung thuoc giam au manh, chang han nh
diamorphin 2,5 5mg hoac morphin 5 10mg
tiem tnh mach. Tang hay giam lieu tuy theo s
ap ng cua benh nhan.
99

Thuoc chong non tiem tnh mach, chang han
nh prochlorperazin 12,5 mg hay metoclopramid
10mg.
Neu co suy tim, cho dung furosemid 40mg tiem
tnh mach.
Neu huyet ap giam (huyet ap tam thu < 100) va
nhp tim cham (< 50), cho dung atropin 300g
tiem tnh mach. Theo doi va lap lai sau 5 phut, co
the tang lieu en toi a la 1,2mg.
Cho dung aspirin 300mg, tr trng hp benh
nhan ang dung thuoc chong ong mau hoac d
ng vi aspirin.
Trong thi gian ch i xe cap cu, luon canh giac
e san sang oi pho vi nguy c benh nhan b ngng
tim. Kiem tra huyet ap va nhp tim thng xuyen.
Neu co u thi gian, khi chuyen benh nhan en
benh vien nen gi kem theo bang ghi cac chi tiet
lien quan en trng hp benh va tat ca cac thuoc
a s dung.
Trng hp benh nhan en kham benh khi cn
nhoi mau c tim a qua i:
Neu cn nhoi mau c tim xay ra cha qua 24 gi,
chuyen ngay benh nhan en benh vien e thc
hien cac bc chan oan va ieu tr.
100
Benh tim mach

Neu cn nhoi mau c tim a xay ra qua 24 gi,
kiem tra ngay cac trieu chng lien quan. Neu
khong con trieu chng hay dau hieu nao ang
ngai, co the khong can thiet phai chuyen benh
nhan vao benh vien na. Tuy nhien, can kiem tra
lien tuc trong 3 ngay sau o e tm cac dau hieu
suy tim. Neu tat ca eu tot, e ngh benh nhan
tai kham sau mot tuan.
Tat ca benh nhan nhoi mau c tim sau khi a ri
khoi benh vien eu can phai c tai kham sau 2
tuan.
CHAM
SOC SAU NHOI MAU C TIM
Phan ln benh nhan b nhoi mau c tim eu co tien

lng xau. Ty le t vong trong vong 20 ngay sau cn nhoi
mau c tim len en tren 30%, ty le t vong trong vong
mot nam sau cn nhoi mau c tim la 45% 55%, va ty
le t vong trong vong 10 nam sau cn nhoi mau c tim la
khoang 60% 80%. Hau het benh nhan phai c theo
doi, kham benh hoac dung thuoc cho en suot i. V the,
viec theo doi cham soc sau cn nhoi mau c tim la cc ky
quan trong, e co the giup benh nhan sm hoi phuc sc
khoe cung nh kp thi x tr cac bien chng, giam thieu
toi a cac trng hp t vong.
Theo doi
Sau cn nhoi mau c tim, benh nhan can c nh ky
tham kham theo doi e kp thi phat hien cac dau hieu:
101

Loan nhp tim.
Huyet ap cao.
Tieng tim, cac dau hieu suy tim.
Tac dung phu cua thuoc chen beta a dung, chang
han nh l m, giam huyet ap.
Can lu y en nhng anh hng tam ly do cn nhoi
mau c tim e lai benh nhan. Cac dau hieu thng gap
la:
Suy nhc tinh than.
S khong dam tham gia nhng cong viec phai dung
sc nhieu.
Chan nan, bi quan khi ngh en tien lng benh.
Ban than, lo lang va luon cam thay khong yen tam
ve sc khoe ban than.
Cham soc
Qua cn nhoi mau c tim, neu c ieu tr tot th sau 6
tuan benh nhan co the hoi phuc va thc hien c nhng
cong viec bnh thng nh trc ay. Khuyen khch benh
nhan ren luyen the lc mot cach eu an vi mc o
trong gii han sc khoe cho phep, tranh khong en mc
gay au hay met moi. Tot nhat la tap the duc buoi sang
va nhng hoat ong ren luyen thch hp c thc hien
eu an moi ngay. Viec cham soc benh nhan thng phai
lu y en cac van e sau ay:
102
Benh tim mach

Tran an, tao cho da tinh than e giup benh nhan
giam bt cac anh hng tam ly. Khuyen khch benh
nhan tham gia nhng cong viec va sc e co c
niem vui song, giam tam ly bi quan, chan song. Tao
moi trng tnh cam tch cc, han che toi a cac
cam xuc bat li nh nong gian, bc tc, buon kho...
Co gang lam sao cho benh nhan co the hoa nhap
vao cuoc song va loai bo nhng mac cam cung nh
lo lang ve benh tat. Giai thch e benh nhan hieu
la rat nhieu ngi b nhoi mau c tim van co the
song tot neu biet gi gn va co nep song tot.
Hng dan, khuyen khch benh nhan thc hien mot
nep song lanh manh, co li cho sc khoe, loai bo
cac yeu to nguy c. Cu the la:
Khuyen benh nhan khong hut thuoc la, khong
uong ru bia.
Thng xuyen ren luyen the lc vi cac bai tap va
hoat ong thch hp, va sc.
Hng dan benh nhan che o an uong lanh manh
va co gang giam can neu trong tnh trang qua
can hoac beo ph. Trong moi trng hp, nen han
che cac thc an co nhieu chat beo bao hoa va
cholesterol.
Kiem tra nh ky e phat hien va ieu tr ngay
cac chng cao huyet ap, tang cholesterol, tieu
ng...
103

Trong trng hp can phai tiep tuc ieu tr bang
thuoc, co the s dung:
Aspirin dang vien uong, 75mg 150mg moi ngay
1 lan, tr khi benh nhan ang dung thuoc khang
ong mau hoac d ng vi aspirin.
Thuoc chen beta, chang han nh atenolol 50mg,
moi ngay 1 lan, tr khi co dau hieu suy tim hay
bloc tim.
SUY
TIM
Suy tim la tnh trang tim hoat ong yeu i, khong u

sc e cung cap mau cho cac c quan trong c the, trc
het la cho phoi. V the, suy tim co the gay suy yeu toan
dien c the. Mac du la mot benh rat nguy hiem, nhng
may man la hau het cac trng hp suy tim eu co the
ieu tr tot, tr mot so t trng hp co tien lng xau
nh do benh c tim hay benh phoi man tnh. Co 2 trng
hp la suy tim trai va suy tim phai.
Bnh thng, moi phut tim bm i mot lu lng mau
khoang 5 lt. ngi b suy tim, lu lng mau trong moi
phut co the giam xuong ch con t 2 en 3 lt.
Nguyen nhan
Suy tim trai thng do cac nguyen nhan nh:
Cao huyet ap.
Cng tuyen giap.
104
Benh tim mach

tnh mach chu tren
ong mach chu

ong mach phoi
van ong
mach phoi
tam nh phai
van ba la
tam nh trai
van ong mach chu
van hai la
tam that trai
tam that phai
vach
tnh mach chu di
c tim
CAU TAO CUA TIM
Thieu mau.
Ton thng van tim, hep hay h van ong mach
chu, h van hai la.
Benh tim bam sinh, chang han nh hep ong
mach chu.
Loan nhp tim.
Benh mach vanh.
Benh c tim.
C che gay suy tim trai giong nhau trong tat ca cac
trng hp tren. o la: tim trai phai lam viec nhieu
hn e duy tr viec cung cap mot lng mau bnh
thng cho c the. Co hai cach e gia tang hieu qua
hoat ong cua tim trai. Mot la gia tang nhp ap, va
hai la tang kch thc cua tim, lam day vach c tim
105

trai. Tuy nhien, s gia tang hoat ong cua tim ch co
tnh cach ap ng tam thi ch khong the keo dai,
do o tat yeu dan en suy tim trai.
Tim phai co chc nang a mau a kh oxy vao phoi
e nhan oxy. V the, nguyen nhan gay suy tim phai
thng co lien quan en phoi. Suy tim phai thng
do cac nguyen nhan nh:
Tang ap lc phoi.
Cac benh cua phoi, nh viem phe quan man tnh
hoac kh phe thung.
Ton thng van tim (h van ba la).
Benh tim bam sinh, nh hep van ong mach phoi,
h vach tim, t chng Fallot...
Chan oan
Trieu chng sm nhat thng la de met moi, ngay
ca khi khong lam viec qua sc.
Kho th, thng gap suy tim trai, do phoi khong
nhan c u mau. Benh nhan thng th gap, hi
th ngan. Thng kho th khi nam, ngoi da lng
vao tng se de chu hn. Kho th gia tang ve em,
co the kem theo va mo hoi.
Sng mat ca chan va cang chan thng gap suy
tim phai, kem theo la gan to va chng hi trong
ruot (ay bung) gay kho chu, kho tieu.
106
Benh tim mach

Cac bien phap xet nghiem co the giup phat hien
nhng nguyen nhan nh sau:
Cong thc mau toan bo giup phat hien cac trng
hp thieu mau.
Xet nghiem chc nang tuyen giap giup phat hien
cac trng hp nhiem oc giap.
Kiem tra chc nang gan giup phat hien cac trng
hp roi loan trong suy tam that trai.
Chup X quang long ngc giup phat hien cac trng
hp phnh mach tam that trai, tim to.
ien tam o giup phat hien cac trng hp loan
nhp hay nhp tim nhanh, hoac nhoi mau c tim.
Trong cac trng hp sau ay, neu co the can tien
hanh sieu am tim ngay e gia tang kha nang chan
oan:
Benh nhan di 65 tuoi.
Nghe tim thay co tieng r rao nhe, co the la mot
trng hp van tim bat thng can phau thuat.
Cac trieu chng c phat hien mc o nghiem
trong.
Ket qua chan oan khong chac chan, khong phat
hien ro nguyen nhan.
Benh khi phat ot ngot dang cap tnh, can
chuyen ngay en benh vien.
Cac yeu to sau ay co the lam tang them kha nang
nghi ng ve mot trng hp suy tim:
107

Tien s co nhoi mau c tim.
a tng trai qua phau thuat tim.
Thieu mau.
Trong trng hp xac nh mot ca suy tam that trai

cap tnh, can ieu tr ngay vi cac bien phap cap
cu nh sau:
Nhiem oc tuyen giap.
Diamorphin 2,5 5mg tiem tnh mach.
Loan nhp tim.
Furosemid 40mg tiem tnh mach.
Benh mach vanh.
Glycerin trinitrat, vien ngam.
ang dung cac thuoc khang viem khong phai

steroid.
Th oxy neu can.
ang dung cac thuoc chen beta.

Tham kham thc the tm cac dau hieu sau ay:
Tnh mach co noi len do phnh to hn (thng gap
suy tim phai).
Nghe tim thay nhp nhanh, tieng thoi tam thu
nhe mom tim, tieng nga phi.
Sng phu mat ca chan hoac cang chan
Chan oan nguyen nhan qua cac trieu chng nh:
Mach that thng: loan nhp tim.
Huyet ap cao: benh cao huyet ap.
Nghe tim co tieng r rao nhe: benh van tim.
Nhp tim nhanh, mat loi: nhiem oc tuyen giap.
Da xanh xao: thieu mau.
ieu tr
ieu tr nguyen nhan gay suy tim chu yeu phu thuoc
vao ket qua c chan oan.
108
Benh tim mach
Cho benh nhan ngoi e de th hn va giam phu

phoi.
Chuyen benh nhan vao ieu tr trong benh vien.
e kiem soat cac trieu chng nhe, cho dung
furosemid 40mg moi buoi sang. Cung dung cho cac
benh nhan khong ap ng vi thiazid.
e cai thien tien lng benh, cho dung mot loai
thuoc c che he renin-angiotensin (ACE inhabitor),
chang han nh captopril (Capoten) khi au vi lieu
12,5mg, moi ngay 1 lan, tang dan len en 50mg,
moi ngay 3 lan. e bat au s dung captopril, nen
thc hien nh sau:
Xet nghiem kiem tra creatinine va cac chat ien
giai.
Neu khong co dau hieu nguy hiem, ngng dung
furosemid vao moi buoi sang nh lieu ieu tr ban
au.
Cho benh nhan uong captopril 12,5mg vao buoi
sang, sau khi tieu tien, va tiep tuc nam lai tren
109

ging khoang 2 gi sau o e giam bt tac dung
ha huyet ap cua lieu au tien.
Sau o kiem tra huyet ap e am bao la khong
ha xuong qua thap (do tac dung cua thuoc). Neu
huyet ap tam thu > 100 mmHg, co the tiep tuc vi
lieu 12,5mg moi ngay.
Khi xac nh benh nhan co the chap nhan c
thuoc, tang lieu gap oi sau moi tuan, ong thi
lap lai xet nghiem kiem tra creatinine va cac chat
ien giai, theo doi huyet ap sau moi lan tang lieu
e am bao la khong co bat ky dau hieu nguy
hiem nao.
Tranh dung cac loai thuoc li tieu gi kali nh
triamteren, amilorid... va cac thuoc bo sung kali.
Thng xuyen theo doi trong suot qua trnh dung
thuoc. Can nhac viec ngng thuoc khi xac nh
nguyen nhan gay benh a c cai thien.
Hng dan benh nhan cac bien phap khong dung
thuoc co the giup giam nhe nguy c, chang han
nh:
Co gang giam can, neu benh nhan ang trong
tnh trang qua can hoac beo ph.
An nhat, giam bt lng muoi an tieu thu moi
ngay.
Han che toi a cac loai ru, bia...
110
Benh tim mach

Khong hut thuoc la.
Tap the duc eu an moi ngay va thng xuyen
ren luyen the lc vi mc o thch hp.
Giam nhe moi lo au, buon phien hay nhng cam
xuc bat li trong cuoc song. Tao moi trng tnh
cam tch cc e song vui, song thanh than.
BENH RAYNAUD HIEN
TNG
RAYNAUD
Benh Raynaud la mot benh mach mau. Khi ngi benh

tiep xuc vi moi trng lanh th cac mach mau au
ngon tay, ngon chan se co that lai gay tm tai au ngon,
nhat la cac au ngon tay. Benh khong ro nguyen nhan,
thng gap nhieu hn phu n.
Hien tng Raynaud la cac trieu chng tng t nh
benh Raynaud, nhng nguyen nhan c xac nh la do
mot so benh khac gay ra.
Nguyen nhan
Benh Raynaud khong ro nguyen nhan.
Hien tng Raynaud c xac nh la do mot trong
cac nguyen nhan sau ay gay ra:
Cac benh mach mau, chang han nh benh Buerger,
benh x cng mach, benh thuyen tac mach...
Cac benh mo lien ket, chang han nh benh x
cng b, viem khp dang thap, benh Lupus...
111

Do tac dung phu khi s dung mot so cac loai
thuoc nh ergotamin, methylsergid, cac thuoc
chen beta...
Do phai thng xuyen dung tay s dung cac may
moc co o rung ln nh may ca, may khoan...
hoac phai lien tuc lam viec vi cac ngon tay,
chang han nh th ky anh may, nhac cong chi
an...
Chan oan
Chan oan chu yeu da vao cac trieu chng quan sat
thay, chang han nh:
Khi tiep xuc vi nhiet o lanh, cac au ngon tay,
ngon chan trang bech ra, do hien tng co mach.
Sau o, mau chay cham va cac au ngon co mau
tai xanh. Thng kem theo roi loan cam giac nh
te ran, au buot...
Khi c lam am, lu thong mau se c phuc hoi,
cac au ngon co mau o hong tr lai.
oi vi hien tng Raynaud, can chan oan xac nh
nguyen nhan.
ieu tr
oi vi hien tng Raynaud, chan oan xac nh va
ieu tr nguyen nhan gay ra hien tng nay.
112
Benh tim mach

Trong ca hai trng hp, e ieu tr trieu chng
can:
Khuyen benh nhan khong hut thuoc la, v thuoc
la lam cho benh nang hn.
Neu can co the cho dung mot loai thuoc gian mach
nh diazoxid, hydralazin...
Trng hp benh qua nang co the can phau thuat
cat than kinh giao cam co chc nang ieu chnh
ng knh cua mach mau.
Ngoai ra, hng dan benh nhan luon gi am ban tay,
ban chan, chang han nh tap thoi quen eo gang
tay, i tat khi phai tiep xuc vi moi trng lanh.
THIEU
MAU
Thieu mau la tnh trang nong o sac to mang oxy trong

mau (hemoglobin) giam thap di mc bnh thng. Trong
tnh trang bnh thng, nong o hemoglobin trong mau
luon c gi mot mc on nh nh co s can bang gia
viec tao mi hong cau tuy xng va pha huy hong cau
lach. Mot so nguyen nhan khac nhau co the lam cho s
can bang nay mat i, va khi o co kha nang xay ra thieu
mau. V the, thieu mau khong phai la mot benh, ma co
the xem la hau qua cua mot so benh khac nhau, tham ch
la cua tnh trang suy dinh dng, khi thc an khong cung
cap u lng sat e tao hong cau.
113

Cung can biet qua ve chu ky hnh thanh va pha huy
cua cac te bao hong cau mot cach t nhien trong c the.
Hong cau c tuy xng tao ra t mot so cac te bao t
biet hoa goi la te bao goc. Trong mot thi gian khoang
5 ngay, cac te bao nay thay oi hnh dang va tch tu
hemoglobin. Sau o, cac te bao nay ri khoi tuy xng
e vao mau, goi la te bao li. Te bao li can khoang 1
2 ngay e phat trien thanh hong cau, va thc s co the
am nhan c vai tro chuyen ch oxy , dioxid carbon va
oxid nitrit. Hemoglobin chiem khoang 35% khoi lng
trong hong cau va la thanh phan chu yeu giup hong cau
thc hien chc nang chuyen ch. Hemoglobin trong hong
cau co kha nang chuyen ch mot lng oxy ln gap 20 lan
khoi lng t than cua no.
Hong cau thc hien chc nang trong khoang 120 ngay
th tr nen gia yeu. Nhng hong cau gia se b ket lai
trong cac mach mau nho, chu yeu la lach, va b pha huy.
Cac vat lieu cau tao cua hong cau, chang han nh sat,
c c the gi lai va a vao s dung trong viec tao ra
cac hong cau mi.
Nguyen nhan
Moi loai thieu mau thng co nhng nguyen nhan khac
nhau, do o viec chan oan thieu mau can chu y toan dien
nhng yeu to lien quan trc khi co the i en ket luan:
Thieu mau thieu sat: Do thieu sat trong c the, nen
cung thng goi la thieu mau thieu sat. Sat la thanh
114
Benh tim mach

phan chnh cua hemoglobin, nen thieu sat tat yeu
se lam giam kha nang tao thanh hemoglobin tuy
xng. Cac nguyen nhan dan en thieu sat thng
la:
Do thieu sat trong thc an, co the la do an uong
thieu thon, nhng cung co the do cac benh
ng tieu hoa lam cho lng thc an tieu thu b
giam manh, hoac do che o dinh dng sai lech,
ac biet la cac che o an kieng mat can oi ve
dinh dng.
Do mat mau nhieu trong mot thi gian ngan, lam
mat theo lng sat trong mau va c the khong
sao khoi phuc kp, chang han nh cac trng hp
xuat huyet trong ong tieu hoa, xuat huyet ng
tiet nieu, kinh nguyet nhieu bat thng, nhiem
giun moc...
Do ieu tr dai ngay vi cac thuoc khang viem
khong steroid hoac aspirin...
Thieu mau hong cau to: Do thieu vitamin B12 hoac
vitamin B9 (acid folic), anh hng en viec tao hong
cau trong tuy xng, lam cho hong cau co kch thc
to hn bnh thng, do o c goi la thieu mau
hong cau to.
Thieu mau ac tnh: Trong benh thieu mau ac tnh
th thieu vitamin B12 la do c the giam san xuat yeu
to noi tai can thiet cho viec hap thu loai vitamin
nay.
115

Thieu mau bat san: Do tuy xng suy giam kha nang
tao te bao goc, t o giam han kha nang tao hong
cau. Loai thieu mau nay rat hiem gap, c goi la
thieu mau bat san. Cac nguyen nhan gay thieu mau
bat san thng la do anh hng cua tia phong xa
hoac cac loai hoa chat, nhng trong mot so trng
hp ay cung co the la mot benh t phat.
Thieu mau tan huyet: Do cac te bao hong cau b
pha huy sm hn thi gian bnh thng, khien cho
kha nang tao mi hong cau tuy xng khong the
can oi kp. Mac dau tuy xng co kha nang tang
toc o tao hong cau len nhanh hn gap 6 lan so vi
bnh thng, nhng khi cac te bao hong cau b pha
huy con nhanh hn na th van xay ra thieu mau.
S pha huy sm cac te bao hong cau c goi la s
tan huyet, v the nen loai thieu mau nay cung c
goi la thieu mau tan huyet.
Thieu mau do cac benh di truyen: Trong mot so
trng hp, thieu mau con la do nhng khiem
khuyet ve di truyen, tao ra s roi loan trong kha
nang tao hong cau, hoac bat thng trong viec pha
huy hong cau, hoac hong cau co cau truc khong bnh
thng. Da vao s khac biet, ngi ta phan biet
mot so trng hp thieu mau loai nay nh sau:
Thieu mau hong cau liem: yeu to di truyen gay
ra viec san xuat cac hong cau mang hemoglobin
bat thng, goi la hemoglobin S. Hong cau trong
116
Benh tim mach

benh nay b bien dang thanh hnh liem va rat
mong manh, de b pha huy, do o gay ra thieu
mau tan huyet, v toc o pha huy hong cau qua
cao.
Thieu mau hong cau hnh cau: yeu to di truyen
gay ra viec san xuat nhieu te bao hong cau bat
thng, co kch thc hnh cau nho hn so vi
bnh thng. Cac te bao nay co mang te bao bat
thng, de b gi lai lach va roi b pha huy. Khi
toc o pha huy tang nhanh hn toc o tao hong
cau tuy xng th benh nhan se b thieu mau.
Thieu mau a Trung Hai: Benh c goi ten
theo vung xuat hien pho bien nhat. That ra, benh
nay co the gap khap cac vung a Trung Hai,
Trung ong va ong Nam A. ay la benh mau do
yeu to di truyen, lam roi loan qua trnh san xuat
hemoglobin, tao ra cac hemoglobin bat thng,
lam cho co nhieu hong cau b pha huy rat nhanh,
gay thieu mau tan huyet.
Chan oan
Chan oan xac nh thieu mau la da vao cong thc
mau toan bo. Khi nong o hemoglobin thap hn
mc bnh thng co ngha la thieu mau. Cu the,
nam gii la di 13,5g/dl va n gii la di 11,5g/dl.
Lng hemoglobin ngi bnh thng dao ong
trong khoang t 13,5g/dl en 18g/dl nam gii va
11,5g/dl en 16g/dl n gii.
117

Chu y tm hieu cac nguyen nhan gay thieu mau,
chang han nh:
Kinh nguyet that thng, vi lng mau mat i
qua nhieu. Chay mau hau mon cung la mot
nguyen nhan thng gap.
Che o an uong thieu dinh dng, ac biet la thieu
sat. Nhng ngi cao tuoi, ngi an chay, tre em
ang o tuoi phat trien, phu n ang mang thai
hoac cho con bu, ngi lao ong the lc hoac van
ong c the nhieu... eu la nhng oi tng ac
biet can chu y v co nhieu nguy c khong u dinh
dng trong ba an thng ngay.
Benh nhan co tien s thieu mau thieu sat co nhieu
nguy c lap lai.
Cac trieu chng thc the thng gap la: met moi, kho
th, chong mat, au that ngc, anh trong ngc...
Chu y mot so ket qua xet nghiem co the gi y en
nhng nguyen nhan gay thieu mau:
Thieu mau thieu sat thng ac trng vi the
tch hong cau trung bnh thap (<76 fl) va nong o
hemoglobin trung bnh cua hong cau thap (<30g/
dl). Tuy nhien, chan oan xac nh can kiem tra
them sat huyet thanh. Thieu mau thieu sat khi
sat huyet thanh giam (<15mmol/L nam gii va
<14mmol/L n gii).
Kha nang gan sat toan bo cao (>70mmol/L nam
gii va >74mmol/L n gii) cung giup chan oan
118
Benh tim mach

thieu mau thieu sat. Ngc lai, kha nang gan sat
toan bo thap (<45mmol/L nam gii va <40mmol/
L n gii) gi y ve mot trng hp thieu mau
man tnh.
Neu phat hien co hong cau to (the tch hong cau
trung bnh >96fl), can chu y en cac kha nang:
Giam nang tuyen giap: can kiem tra hormon
kch thch tuyen giap (thyroid stimulating
hormone).
Nghien ru: kiem tra gamma sat (glutamyl
transferase).
Thieu vitamin B12 hoac vitamin B9 (acid folic):
kiem tra nong o trong mau.
Phu n ang mang thai.
Va mot so kha nang hiem gap hn nh: thieu
mau ac tnh (o toc o lang hong cau - ESR),
thieu mau do xa tr lieu, hoac thieu mau do
benh gan (xet nghiem chc nang gan).
Cac trieu chng kem theo nh nhieu vet bam tm
tren da, benh nhan de chay mau mui, chay mau
rang, de nhiem trung... cho thay co kha nang la
thieu mau bat san, do bach cau va tieu cau eu
giam.
Thieu mau ac tnh co the co dau hieu mat cam giac
chan. Ngoai ra, ket mac co the hi nht mau va
da mat vang. Trong benh nay, thieu vitamin B12 la
do kem hap thu, v thieu i yeu to noi tai can thiet
119

cho viec hap thu loai vitamin nay. Can xet nghiem
mau e anh gia ve yeu to noi tai nay.
Mot so benh man tnh co the la nguyen nhan gay
thieu mau, chang han nh suy than, viem ruot,
viem khp dang thap... Trong mot so trng hp,
ung th cung co the gay thieu mau.
Thieu mau khi mang thai co the e doa tnh mang
ca trc va sau khi sinh. V the, moi lan kham thai
can lam xet nghiem theo doi nong o hemoglobin,
ac biet la vao tuan th 28 va th 34 cua thai ky.
Nong o hemoglobin giam i mot cach t nhien
trong giai oan mang thai, do mau loang. Mc o
giam thap c xem la bnh thng do mau loang
khi hemoglobin khoang 10 11g/dl vi the tch
hong cau trung bnh va hemoglobin hong cau trung
bnh eu bnh thng. Phu n mang thai c xac
nh thieu mau va can ieu tr khi hemoglobin
<10g/dl.
Trong cac trng hp khong the xac nh nguyen
nhan gay thieu mau, can thc hien ngay cac xet
nghiem chan oan da day-ruot. Thieu mau thng
la bieu hien cua mot so benh nguy hiem sap boc
phat.
ieu tr
Viec ieu tr thieu mau chu yeu tuy thuoc vao chan
oan nguyen nhan gay thieu mau. Nhng gi y sau ay
co the ap dung trong mot so trng hp:
120
Benh tim mach

Thieu mau thieu sat dang nhe (hemoglobin>7g/dl) co
the ieu tr vi vien sulfat sat (Feospan, Toniron...)
200mg moi ngay. Lam cong thc mau toan bo sau
mot thang e kiem tra ket qua. ong thi phai chu
y giai quyet cac nguyen nhan, chang han nh ieu
chnh che o an uong, uong thuoc tay giun, ieu tr
rong kinh...
Neu benh nhan khong dung c vien sulfat sat
do co tac dung phu, co the dung vien sat fumarat
(Fersaday, Fersamal...)
Neu benh nhan gap kho khan trong viec s dung
dang vien uong, hoac cac thuoc nay khong u hieu
qua ieu tr, co the s dung dang thuoc tiem.
Neu thieu mau tram trong (hemoglobin>5g/dl) kem
theo nhieu trieu chng, nen can nhac viec chuyen
en benh vien e truyen mau. Moi lan co the
truyen t 200 300ml mau va cach khoang 4, 5
ngay truyen mot lan cho en khi tnh trang thieu
mau c cai thien.
Mot so benh nhan co cac benh man tnh kem theo
thieu mau nhe (hemoglobin khoang 10g/dl), thng
khong can ieu tr trieu chng thieu mau ma ch can
ieu tr benh. Cac benh nhan nay thng khong co
cac trieu chng thieu mau, va trong thc te cung
khong ap ng vi viec ieu tr thieu mau.
Thieu mau hong cau to can xac nh nguyen nhan
va ieu tr nguyen nhan.
121

Khi xac nh thieu vitamin B12 trong thieu mau ac
tnh, ieu tr bang hydroxocobalamin 1mg tiem bap
tht 3 ngay mot lan, lien tuc trong 2 tuan. Sau o
giam con 3 thang mot lan, keo dai. Lam cong thc
mau toan bo sau mot thang ieu tr e am bao
khong con cac hong cau to, cung nh loai tr kha
nang b chng thieu mau thieu sat, v thieu mau
thieu sat lam cho viec ieu tr bang vitamin B12 tr
nen phc tap hn.
Kha nang thieu acid folic thng la do hap thu kem
trong cac benh ng ruot, nhng trong mot so rat t
trng hp cung co the do che o dinh dng thieu.
Khi xac nh thieu hut acid folic, co the ieu tr
bang dang thuoc vien (Cytopol, Folamin, Folsan...)
vi lieu dung moi ngay 5mg. Tuy nhien, can chac
chan la a ieu tr tot tnh trang thieu vitamin B12,
v benh than kinh ngoai vi do thieu vitamin B12 se
tr nen nghiem trong hn khi s dung acid folic.
Thieu mau khi mang thai thng la thieu mau
thieu sat va c ieu tr bang vien sat fumarat
(Fersaday, Fersamal...) moi ngay mot vien. Co the
dung dang thuoc ket hp cha 100mg sat nguyen to
va 350 g acid folic. Sau 2 tuan ieu tr, kiem tra
nong o hemoglobin. Neu ap ng tot, nong o phai
gia tang khoang 0,5g/dl sau moi tuan ieu tr. Neu
hieu qua ieu tr thap, hoac neu thieu mau nghiem
trong hn, cho gap oi lieu dung. Sau 2 tuan, kiem
tra nong o hemoglobin, neu van thap hn 9g/dl,
122
Benh tim mach

nen chuyen en bac s chuyen khoa hoac e ngh
benh nhan vao ieu tr trong benh vien.
Phu n mang thai nen c ieu tr d phong thieu
sat neu co cac nguy c sau ay:
Che o an uong kham kho, hoac an kieng dai
ngay, an chay...
Thi gian co thai qua gan vi lan mang thai
trc.
Co tien s thieu mau thieu sat.
Tat ca phu n mang thai nen c ieu tr d phong
thieu acid folic vi lieu 4mg moi ngay trong suot 12
tuan le au tien cua thai ky. Lieu cao hn, 5mg moi
ngay, nen dung cho cac oi tng sau ay:
Co tien s thieu acid folic.
Co tien s sinh con b nt ot song, hoac tien s
ngi than trong gia nh b nt ot song.
Co dau hieu hap thu kem.
Co benh hemoglobin.
ang ieu tr bang thuoc chong co giat nh
phenytoin.
Mang thai sinh oi, sinh ba... hoac a mang thai
nhieu lan.
123
Benh ng ho hap
Benh ng ho hap
HEN
PHE QUAN
(SUYEN)
Hen (hay suyen) co ac trng la nhng cn kho th,

kho khe, dien tien ngay cang nang hn va thng nang
ve em. Benh c goi u la hen phe quan e phan biet
vi hen tim cung co cung trieu chng, nhng co nguyen
nhan t tim, do giam lng mau bm i t tim trai.
Hen thng bat au t thu nho, sm hn 5 tuoi, nhng
cung co the phat trien bat c tuoi nao. Khoang 50% tre
em mac benh nay se hoan toan khoi benh khi bc vao
tuoi trng thanh (khoang 21 tuoi). So con lai tiep tuc vi
dien tien nang hn cua benh va phai thng xuyen c
ieu tr bang thuoc. ieu kien thuoc men hien nay cho
phep duy tr i song cho tat ca cac benh nhan b hen
phe quan, nhng co mot so t trng hp rat nang phai
thng xuyen c ieu tr tai benh vien.
Nguyen nhan
Hen phe quan thng xuat hien nhng ngi co c
a ac biet, man cam vi mot so tac nhan gay d ng
hoac co he than kinh de b mat thang bang. Yeu to di
truyen hien nay van c xem la nguyen nhan chnh
hau het cac trng hp hen phe quan. Tuy theo tac nhan
124
gay ra cn hen, ngi ta chia cac benh nhan hen phe

quan thanh 2 nhom:
Hen phe quan ngoai sinh: Benh nhan d ng vi
mot hoac nhieu tac nhan co trong moi trng, va
nhng tac nhan nay gay ra cn hen moi khi tiep
xuc. Cac tac nhan gay d ng thng gap la phan
hoa, bui, long thu vat... Mot so nguyen nhan khac
co the la nhiem virus ng ho hap, tiep xuc qua
lau vi khong kh lanh, nghien thuoc la, cac chat
o nhiem trong khong kh... Benh nhan cung co the
d ng vi mot so loai thc an hoac thuoc ieu tr
benh.
Hen phe quan noi sinh: Cn hen cua benh nhan
hoan toan khong lien quan g en cac yeu to ben
ngoai. Nhom nay thng phat trien muon hn, vi
cn hen au tien thng la theo sau mot t nhiem
trung ng ho hap. Khong ro nguyen nhan gay
cn hen, nhng s cang thang hay lo au co the thuc
ay cn hen xay ra.
Chan oan
Khi co cn kho th lap lai tren hai lan kem theo
dau hieu th kho khe hoac ho khan va benh nhan
ap ng tot vi cac tac nhan lam gian phe quan, co
the ngh en hen phe quan. Cn hen thng thay
oi khac nhau ve cng o, co the t kho th cho
125

en suy ho hap. Benh nhan co cam giac cang trong
long ngc.
Trong cn hen nang, benh nhan khong ngu c,
th rat kho, va mo hoi, tim ap nhanh, co cam
giac bon chon, lo au... Benh nhan khong noi c,
ngoi day thay de chu hn nam, th nhanh va trieu
chng kho khe ngay cang nang hn.
Khi cn hen keo dai hoac rat nang, lng oxy trong
mau xuong thap co the gay tm tai mat, nhat la
moi. Da benh nhan nht nhat, xanh xao va lanh.
Cn nang nh the nay co the gay t vong neu khong
c can thiep kp thi.
Can tm hieu ve cac yeu to nh:
Thi iem xay ra cn hen va thi gian keo dai
cua moi cn.
Cac loai thuoc hay bien phap ieu tr ma benh
nhan ang s dung.
Tac ong cua cn hen oi vi sinh hoat hang
ngay: anh hng en giac ngu, thi gian ngh viec
hay phai bo hoc, mc o chu ng...
Nghien thuoc la hoac song trong moi trng phai
ht khoi thuoc la do ngi khac thai ra (hut thuoc
thu ong).
Tien s nhng ngi than trong gia nh ve hen
phe quan hoac cac benh d ng.
126
Benh ng ho hap
Ban than benh nhan co b d ng hay khong.
Nghe nghiep cua benh nhan co lien quan en cac
cn hen hay khong.
Benh keo dai thng gay ra nhng ton thng thc
the, chang han nh gian phe nang...
Cac cn hen thng xay ra ve em, co the co mot so
dau hieu bao trc, chang han nh hat hi, so mui,
hoac ho khan mot luc... Mot so ngi co the thay
hi tc ngc. Cn hen lam ngi benh th ra kho
hn ht vao nen tao thanh nhng tieng kho khe.
Nghe phoi thay tieng r rao phe nang kem, hai phoi
nhieu ran rt, ran ngay...
Chup X quang long ngc co the giup chan oan xac
nh vi cac dau hieu:
Hai phe trng sang khac thng, hai ben ron
phoi thng co nhng vet en hn v trong cn
hen mau lai cac ong mach.
Long ngc, c hoanh khong di ong luc th.
Cac khoang lien sn rong va khong co gian.
Xng sn nam ngang.
ieu tr
Chu yeu la ieu tr trieu chng, kiem soat cac cn hen
va lam cham tien trien cua benh. Trong cac trng hp
xac nh c tac nhan gay hen, viec kiem soat cac tac
nhan nay cung co y ngha quan trong khong kem.
127

ieu tr khi au vi mot loai thuoc lam gian phe
quan co tac dung nhanh va khong keo dai, chang
han nh salbutamol (Ventolin, Sultanol, Albuterol...)
200g e lam gian phe quan khi cac trieu chng
xuat hien mot cach nhe va khong thng xuyen.
Moi lan kh dung 100g, bm vao mieng, neu dung
2 lan th cach nhau 1 phut, ch s dung khi nao can
thiet. Chu y khong dung qua 6 lan trong mot ngay.
Can ieu tr ngay t giai oan nay e lam cham s
tien trien cua benh, co the duy tr c lng thuoc
lam gian tnh mach mc toi thieu.
Neu benh a phat trien en giai oan gay cn
hen thng xuyen hn, benh nhan luon phai dung
thuoc gian phe quan moi ngay nhieu hn mot lan,
co the cho dung mot loai co tac dung khang viem
nh beclometazon (Becotid, Aldexin, Beconase...)
t 100g en 400g moi ngay. Moi lan kh dung
100g (chia thanh 2 hi, cach nhau 1 phut, moi hi
50g bm vao mot ben mui), moi ngay 2 lan. Chu
y khong c s dung qua 10 lan trong mot ngay.
Thuoc co tac dung cham, thng sau vai ngay ieu
tr. Co the dung phoi hp vi mot loai thuoc lam
gian phe quan co tac dung nhanh nh salbutamol.
Trng hp cac trieu chng tr nen rat nang hoac
benh nhan khong ap ng tot vi cac lieu bnh
thng va can tang lieu, co the dung natri (sodium)
cromoglycat 5mg 10mg (1 2 hi), moi ngay 4
lan, hoac nedocromil 4mg (2 hi), moi ngay 2 4
128
Benh ng ho hap
lan. Neu benh nhan van cha ap ng tot, co the
cho dung eu an thuoc khang viem steroid vi lieu
cao, chang han nh beclometazon 200g 800g
(moi lan 2 4 hi, moi hi 50g bm vao mot ben
mui, cach nhau 1 phut) moi ngay 3 4 lan, phoi
hp vi mot loai thuoc lam gian phe quan co tac
dung nhanh nh salbutamol vao nhng cn can
thiet. Chu y luon phai co mot khoang cach gia 2
hi thuoc.
Khi cac trieu chng tr nen rat nghiem trong hoac
benh nhan khong ap ng vi lieu ieu tr hien tai,
ngoai viec tang lieu va phoi hp cac thuoc nh tren,
co the lan lt th qua mot so cac bien phap sau
ay:
Cho benh nhan ht chat chu van beta (chat kch
thch thu the beta co tnh chon loc cao) co tac
dung keo dai, chang han nh salmeterol 50g
100g (2 4 hi kh dung), moi ngay 2 lan.
Dung vien uong theophylin vi ac tnh giai
phong cham, chang han nh Slo-Phylin, 250mg
500mg, moi ngay 2 lan.
Thuoc ht ipratropium 20g 40g (1 2 hi kh
dung), 3 4 lan moi ngay, hoac oxitropium 200g
(2 hi kh dung), moi ngay 2 3 lan.
Dung vien uong chu van beta (chat kch thch thu
the beta co tnh chon loc cao) co tac dung keo
dai, chang han nh Volmax vien nen 8mg, ngay
2 lan.
129

Thuoc gian phe quan dang kh dung lieu cao,
chang han nh salbutamol (Ventolin). Tuy nhien,
khi ap dung bien phap nay can theo doi chat che
benh nhan. Tuyet oi khong dung thuoc khi co
dau hieu benh hay nhiem trung phe quan. Chu
y khong dung qua 6 lan trong mot ngay.
Khi cac bien phap tren to ra khong kiem soat c
s phat trien cua cac trieu chng, co the can nhac
viec ieu tr bang vien uong steroid trong mot thi
gian ngan, chang han nh prednisolon 40mg vao
moi buoi sang, lien tuc trong 5 ngay, giam lieu con
20mg trong 5 ngay na roi ngng thuoc.
Ngoai viec ieu tr trieu chng bang thuoc nh a
noi tren, can chu y tm ra nhng nguyen nhan tac
ong en can benh nh nghe nghiep, moi trng
song, thoi quen an uong, thuoc la, ru... Can giai
thch ro vi benh nhan ve tac hai cua tng yeu to
va khuyen benh nhan t giac loai tr.
Cac tac nhan gay kch thch can c tm ra e loai
tr, chang han nh phan hoa, bui, long thu... Khi
ngi benh d ng vi mot loai tac nhan nao o,
viec ieu tr se khong mang lai ket qua neu benh
nhan van phai thng xuyen tiep xuc vi tac nhan
gay d ng.
Benh nhan nen tranh dung aspirin va cac thuoc
khang viem khong steroid.
130
Benh ng ho hap
NHIEM
TRUNG NG HO HAP TREN
Nhiem trung ng ho hap la nhng trng hp viem

nhiem t mui cho en cac phe nang noi chung, do virus
hoac vi khuan gay ra.
Nhiem trung ng ho hap tren la nhng trng hp
benh het sc pho bien, ac biet thng gap hn tre em,
bao gom cac viem nhiem tac ong vao mui, hong, xoang
va thanh quan.
Nguyen nhan
Cam lanh.
Viem hong.
Viem xoang.
Viem amian.
Benh bach hau.
Viem thanh quan.
Chan oan
Chan oan chu yeu da vao cac trieu chng e phan
biet nguyen nhan, ac biet la cac trieu chng sau ay:
au hong.
Ho.
au tai.
131

So mui.
Nghet mui.
Chong mat.
Met moi, ue oai.
Kho nuot (khi an hoac uong).
ac biet chu y tm cac dau hieu:
Ap-xe quanh amian.
Viem amian.
Viem tai gia.
Nhiem trung long ngc.
ieu tr
Hau het cac benh nhiem trung ng ho hap tren
thng khong nghiem trong. Neu khong co cac bien chng
phc tap, co the x tr nh sau:
Giai thch cho benh nhan hieu la tnh trang benh t
co gii han nhat nh va khong phat trien nghiem
trong.
Khong nen lam dung thuoc khang sinh khi cha
can thiet va giai thch cho benh nhan hieu ly do.
Cung nen giai thch cho benh nhan hieu ve nhng
u iem cua s ap ng mien dch t nhien cua c
the.
132
Benh ng ho hap
Hng dan cho benh nhan cach s dung ung lieu
lng cac thuoc giam trieu chng nh paracetamol
hoac aspirin e co the t ieu tr.
Khuyen benh nhan ngh ngi nhieu va uong nhieu
nc.
Theo doi cac trieu chng e am bao la khong
co nhng bien chng nguy hiem. Benh thng se
thuyen giam sau 1 en 2 tuan, va so ngay phai ngh
viec cua benh nhan thng khong qua 1 tuan. Neu
co dau hieu nghiem trong hn, can anh gia lai cac
trieu chng benh.
HO
Ho co the n thuan la mot phan xa cua c the e
tong xuat nhng vat can trong ng th, co the la am,
d vat... nhng cung co the la trieu chng cua mot so
benh khac nhau. V the, co nhng trng hp ho ch xuat
hien trong mot thi gian ngan, nhng cung co nhng
trng hp ho keo dai dai dang vi s tien trien ngay
cang nghiem trong hn...
Ho cap tnh la ch chung nhng trng hp ho phat
trien nhanh, vi trieu chng ro net va thng khong keo
dai qua 4 tuan. Nhng trng hp ho keo dai hn 4 tuan
c goi la ho man tnh va can phai c chan oan
nguyen nhan chnh xac e ieu tr.
Co nhieu nguyen nhan gay ra ho, nhng pho bien nhat
la cac trng hp nhiem trung ng ho hap. Ho co the
133

co dch nhay, am, hoac cung co the khong co. Da vao
s khac nhau nay va mot so trieu chng kem theo co the
gi y cho viec chan oan nguyen nhan gay ho.
Nguyen nhan
Do b kch thch bi bui, khoi hoac bat c d vat nao
lot vao ng th.
Do tac dung cua mot vai loai thuoc, chang han nh
thuoc c che chuyen hoa men (ACE).
au hong.
Cam lanh.
Viem phoi, viem mang phoi trong benh viem phoi.
Nghen mach phoi.
Tran kh mang phoi.
Benh lao.
Viem phe quan.
Gian phe quan.
Suy tim sung huyet.
Benh phoi tac nghen man tnh.
Hen phe quan (suyen).
Nhiem trung vung ngc.
Ung th bieu mo phe quan.
134
Benh ng ho hap
Chan oan
Mot so bien phap sau ay co the ho tr cho viec
chan oan:
Khi ho co m, xet nghiem m hoac nuoi cay vi
khuan e xac nh nguyen nhan.
ien tam o trong cac trng hp nghi ng nghen
mach phoi hay suy tim sung huyet.
Da vao cac trieu chng khac nhau e chan oan
phan biet nguyen nhan:
Ho khan, khong co m, co the do hen phe quan,
hoac do dung cac thuoc c che chuyen hoa men
(ACE).
Ho kem theo au ngc co the gap khi viem mang
phoi trong benh viem phoi, hoac tran kh mang
phoi, nghen mach phoi. Co the kem theo sot hoac
cac dau hieu nhiem trung.
Ho ra mau co the la do benh lao, viem phoi hoac
nghen mach phoi.
Ho co m va trong m co mu, co the gap trong
cac benh viem phoi, viem phe quan hay gian phe
quan.
Ho kem theo dau hieu th ngan, hut hi, co the la
dau hieu cua cac benh nh suy tim sung huyet va
benh phoi tac nghen man tnh.
135

Ho kem theo tieng th kho khe la dau hieu cua
hen phe quan hoac nhiem trung ngc.
Ho kem theo sut can, oi khi co sot hoac cac dau
hieu nhiem trung, co the nghi ng ung th bieu
mo phe quan.
ieu tr
ieu tr tuy thuoc vao ket qua chan oan nguyen
nhan:
Cac benh nhiem trung ng ho hap tren thng
khong can phai ieu tr, tr trng hp viem
xoang can ieu tr bang khang sinh. Co the cho
dung cac thuoc lam giam nhe trieu chng nh
paracetamol hoac aspirin va khuyen benh nhan
ngh ngi, uong nhieu nc. Giai thch ve tnh
chat khong nghiem trong cua benh e tran an
benh nhan.
Cac benh nhiem trung ng ho hap di (kh
quan, phe quan, phoi...) can c ieu tr bang
khang sinh. Co the khi au vi cac thuoc nh
amoxycillin hay erythromycin, va cac thuoc coamoxiclav hay ciprofloxacin la ieu tr hang th
hai cho nhiem trung mac phai tai cong ong.
Trong nhng trng hp ho do benh vung ngc
giai oan cuoi co the dung cac thuoc dang xi ro
co cha pholcodin (nh Pholcones, Pholcones
Guaiphenesin...) hoac morphin.
136
Benh ng ho hap
Nen can nhac viec chuyen benh nhan en bac s
chuyen mon hoac e ngh ieu tr tai benh vien neu
chan oan nghi ng cac trng hp sau:
Nhiem trung ng ho hap di.
Nghen mach phoi.
Tran kh mang phoi.
Ung th bieu mo phe quan.
Benh lao.
Suy tim sung huyet.
Hen phe quan.
VIEM
PHOI
Viem phoi la nhng trng hp virus hoac vi khuan

gay viem nhiem phoi, co the mot thuy cua phoi (viem
phoi thuy) hoac khi phat t phe quan roi lan sang mo
phoi (viem phe quan phoi). Viem phoi thng gap
nhng oi tng ma c the co sc e khang yeu, chang
han nh tre em, ngi gia, va nhng ngi thng dung
nhng chat co hai cho c the nh thuoc la, ru bia...
Benh cung co ty le cao hn nam gii so vi n gii.
Nguyen nhan
Hau het cac trng hp viem phoi la do virus hoac
vi khuan.
Mot so rat t co the do cac loai nam, moc, ong vat
n bao.
137

Mot so t trng hp viem phoi khong do nhiem
trung, thng la do:
D ng vi mot so tac nhan nh bui, long suc
vat...
Phan ng vi chat phong xa.
Tac dung phu cua mot so loai thuoc nh amiodaron,
azathioprin...
Chan oan
Chan oan da vao cac trieu chng thc the nh:
Ho co am, thng co mau na vang na xanh.
Sot (nhng ngi gia va tre em oi khi khong
co sot), kem theo cam giac n lanh
Kho th.
au ngc kieu viem mang phoi, thng xuat hien
khi co tran dch mang phoi.
Chup X quang long ngc neu cac trieu chng khong

cho phep chan oan chac chan. Co the thay am
m hnh tam giac chiem mot thuy hay mot phan
thuy.
Xet nghiem m va nuoi cay vi khuan e xac nh
nguyen nhan.
Dung que th nc tieu tm ceton (ketone) neu
nghi ng co mat nc.
Nghe phoi thay co tieng ran no tho, tieng thoi
ong, r rao phe nang giam thuy phoi b viem.
ieu tr
Nhng trng hp co trieu chng mc nghiem
trong, cac oi tng co sc e khang yeu nh tre em,
ngi gia, ngi b ton thng he mien dch, tieu
ng... nen c chuyen en ieu tr tai benh vien
e theo doi va x tr kp thi cac bien chng.
Non hoac tieu chay tre em.
Vi cac benh nhan co sc khoe bnh thng va

khong co cac bien chng phc tap co the ieu tr
bat au vi vien amoxycillin 500mg, moi ngay uong
3 lan, hoac erythromycin 500mg moi ngay 4 lan.
Chong mat, de te nga hoac co dau hieu l m, lu

lan ngi gia.
Co the cho dung mot loai thuoc khang viem khong

steroid e lam giam cac trieu chng.
Ho ra mau.
Tieu t, nc tieu sam mau.

Mot so bien phap kiem tra sau ay co the ho tr cho
ket qua chan oan:
138
Benh ng ho hap
Neu sot khong thuyen giam trong vong 48 gi hoac

co cac dau hieu benh phat trien toan than, can
chuyen ngay benh nhan vao ieu tr tai benh vien.
139
HO
RA MAU
Ho ra mau co the la nhng trng hp n gian vi

mot vai tia mau nho lan trong m cho en rat nang vi
nhieu mau hoac cac trng hp xuat huyet nguy hiem en
tnh mang.
Can phan biet vi cac trng hp non ra mau, cho du
cung co khi mau t ng ho hap tren b nuot vao cung co
the non tr ra sau o. Cac trng hp chay mau mieng,
mui hoac nu cung rat de nham la ho ra mau.
Do kha nang co the la rat nghiem trong nen tat ca cac
trng hp ho ra mau eu can phai c xem xet va theo
doi that than trong.
Nguyen nhan
Nguyen nhan trc tiep la do b v cac mach mau
kh quan, phoi, mui hoac hong. V the, hau nh bat
c benh nao gay ho keo dai eu co the la nguyen
nhan gay ho ra mau, v lam cho cac mach mau b
gian ra qua mc.
Ho ra mau thng gap nhat trong mot so trng
hp sau ay:
Cac benh nhiem trung nh viem xoang, viem
amian, viem phoi, viem phe quan, lao... do phe
quan va phe nang b viem gay ton thng thanh
mach mau.
140
Benh ng ho hap
Benh gian phe quan, do cac phe quan b ph ai,
gian rong, lam cho mach mau b t.
Nghen mach hoac t mach mau trong phoi.
Nguyen nhan lam nghen co the la suy tim, hep
van hai la hoac thuyen tac mach phoi.
Cac trng hp u ac tnh, ung th phoi cung co
the gay ho ra mau do co s xoi mon thanh mach
mau thanh quan, phe quan hoac phe nang.
Chan oan
Th ngan, hut hi va au ngc kieu viem mang
phoi la dau hieu cho thay nghen mach phoi.
Ho co m thng lien quan en viem phe quan
hay viem phoi.
Ho keo dai va sut can co the la do ung th bieu mo
phe quan.
Cac trng hp ung th di can en phoi co bieu
hien ro hoac ang ng... eu can c chan oan
xac nh v rat co the la nguyen nhan gay ho ra
mau. Chang han nh mot benh nhan ung th vu
nguyen phat b di can en phoi co the i kham
benh khi thay ho ra mau.
Chan oan phan biet cac nguon chay mau khac
nhau, chang han nh hong co the chay mau neu
kham thay amian b viem.
141

Kiem tra long ngc e phat hien viem phoi hay
viem phe quan.
Quan sat ky cac hach vung co hay nach neu co nghi
ng ung th bieu mo. Kiem tra trong lng c the
e phat hien sut can neu nghi ng dang ac tnh.
Benh ng ho hap
Trong tat ca cac trng hp khong xac nh c
nguyen nhan va benh tien trien theo khuynh hng
ngay cang xau hn, can nhanh chong chuyen benh
nhan en benh vien e theo doi va ieu tr.
Mot so xet nghiem sau ay co the ho tr kha nang

chan oan xac nh:
Xet nghiem m va nuoi cay vi khuan e xac nh
loai vi khuan gay benh.
ien tam o trong nghen mach phoi cho thay
song S ao trnh I va cac song Q, T ao trnh
III.
Chup X quang ngc e phat hien lao, ung th bieu
mo hay viem phoi.
ieu tr
Viec ieu tr tuy thuoc vao ket qua chan oan xac
nh nguyen nhan.
S dung khang sinh trong cac trng hp co dau
hieu nhiem trung.
Ho ra mau co the lam cho benh nhan rat cang
thang v lo lang, can co s tran an hoac cham soc
thch hp ve mat tam ly. Co the dung vien uong
diazepam (Seduxen, Valium...) hoac tiem tnh mach
e lam du bt nhng trng hp qua cang thang.
142
143
Benh ng tieu hoa

Co nhieu cang thang tinh than hay trai qua nhieu
cam xuc qua manh nh lo buon, au kho, s hai...
Benh ng tieu hoa

ROI
LOAN TIEU HOA
Roi loan tieu hoa la cum t dung e ch chung cac

trieu chng co lien quan en viec tieu hoa thc an nh
au bung, ay hi, buon non, kho chu... S kho tieu sau
ba an cung c goi la roi loan tieu hoa va c mo ta
vi cam giac kho chu phan tren bung, thng la do an
qua nhieu hoac qua nhanh, an nhieu gia v chua, cay hoac
nhieu chat beo, nhat la m ong vat. Kho tieu cung co
mot so trng hp do than kinh, vi nguyen nhan thng
gap la cang thang qua mc. Neu kho tieu keo dai hoac lap
lai nhieu lan, co the co lien quan en cac chng soi mat,
viem thc quan hoac loet da day.
Nguyen nhan
Thc an uong khong lanh manh, nhieu chat beo,
nhieu gia v kch thch.
An uong khong ieu o, an vao luc qua oi, hoac an
qua no, an nhanh, khong nhai ky.
Do dung mot so loai thuoc, chang han nh cac thuoc
khang viem khong steroid hoac aspirin.
Dung nhieu chat kch thch va gay hai cho ng
tieu hoa nh ru, thuoc la, ca phe...
144
Mot so benh ng tieu hoa nh viem loet da day,

soi mat hoac viem thc quan.
Mieng
Hong
Tuyen nc bot
Thc quan
Kh quan
Phoi phai
Phoi trai
C hoanh
Da day
Gan
Ruot non (ta trang)
Ong dan mat chung

Ruot gia
Nang mat
Tuy
Tui mat
Ruot non
(hoi trang)
Ruot non
(hong trang)
Ruot tha
Hau mon
Trc trang
BO MAY TIEU HOA
145
Chan oan
Chan oan chu yeu da vao cac trieu chng va tm
hieu ve nep sinh hoat, che o an uong cua benh
nhan e phat hien va xac nh nguyen nhan.
Mot so trng hp co the khong tm thay nguyen
nhan ro ret, nhng thng th cac trieu chng luon
co khuynh hng giam nhanh va khong keo dai.
Mot so xet nghiem chan oan co the can thc hien
neu benh dien tien phc tap hoac keo dai vi nguyen
nhan cha c xac nh:
Noi soi thng cho ket qua co o chnh xac nhat.
Chup X quang vi thuoc can quang baryt, oi khi
tang lieu gap oi, thng giup phat hien hoac loai
tr kha nang co ung th.
Mot so xet nghiem khac nh kiem tra o pH hay
o ap lc trong thc quan oi khi cung c dung
en.
Cac trng hp co nguy c ung th cao, vi nhieu
trieu chng kem theo ang ng nh bieng an, sut
can nhanh chong, non, roi loan ngon ng, thieu
mau... nhat la khi benh nhan tren 45 tuoi, can c
chuyen ngay en bac s chuyen khoa hoac e ngh
ieu tr tai benh vien.
ieu tr
Trong phan ln cac trng hp roi loan tieu hoa,
khong can thiet phai ieu tr bang thuoc. Ch can
146
Benh ng tieu hoa

xac nh ung nguyen nhan va hng dan ngi
benh loai tr nguyen nhan th cac trieu chng se
nhanh chong bien mat. Chang han nh:
Ngng dung cac thuoc khang viem khong steroid
hoac aspirin.
Ngng hut thuoc la hoac uong ru, ca phe, hoac
giam bt cac chat gia v gay kch thch, giam bt
lng chat beo trong ba an, nhat la m ong
vat.
Khuyen benh nhan gi che o an uong ieu o,
khong e qua oi, khong an qua no, an cham,
nhai ky thc an.
Loai bo cac yeu to gay cang thang tinh than hoac
ngh ngi th gian e vt qua nhng bat on ve
cam xuc...
Cac trng hp do benh ng tieu hoa gay ra, can
ieu tr cac benh o, chang han nh ieu tr viem
loet da day, viem thc quan hay soi mat.
Vi cac trng hp co trieu chng nhe, co the dung
mot loai thuoc khang acid thong thng, chang han
nh magie trisilicat (Alusi) 5g, chia lam 3 lan trong
ngay, uong sau ba an hoac khi au.
Neu benh nhan khong ap ng vi thuoc khang
acid nhe hoac co cac bieu hien viem loet ng tieu
hoa, co the cho dung mot loai thuoc khang thu the
H2, chang han nh Cimetidin, Famotidin... 400mg,
147

ngay 2 lan, lien tuc trong 10 ngay. Neu co ket qua
tot, can ieu tr tiep tuc khoang 3 tuan na.
Cac trng hp roi loan tieu hoa khong co loet, vi
trieu chng roi loan nhu ong ruot nh buon non
hoac trng bung, co the ieu tr bang cac loai thuoc
nh metoclopramid, domperidon hay cisaprid.
Cac trng hp ap ng kem vi thuoc khang thu
the H2 hoac tai phat ngay sau khi ngng thuoc can
c chuyen en bac s chuyen khoa hoac e ngh
benh nhan ieu tr tai benh vien.
LOET
NG TIEU HOA
Loet la mot cho lom tren da hay niem mac hnh thanh
do lp bieu mo b tieu huy. Vet loet co hnh nh mieng nui
la, co the nong hoac sau nhng eu gay viem, au. Trong
thc te, co khoang mot phan nam tong so cac trng
hp loet trong c the la loet ng tieu hoa, bao gom cac
trng hp loet ta trang (chiem khoang 90%), loet thc
quan (chiem khoang 5%), hay loet da day (chiem khoang
5%).
T khoang thap nien 1980 tr ve trc, cac vet loet
ng tieu hoa van c xem la nhng trng hp kinh
nien, hau nh khong the tr dt. Do o, ngi benh phai
an cac thc an nhe, dung thuoc khang acid... Nam gii
o tuoi t 45 en 65 thng b loet ng tieu hoa nhieu
gap oi so vi n gii. Ngoai ra, ngi ta cung biet la
nhng cam xuc manh va s cang thang thng gay ra
148
Benh ng tieu hoa

hoac lam nang them cac vet loet. Ke t khi phat hien
c vi khuan Helicobacter pylori (hay H. pylori) nh mot
nguyen nhan cu the gay ra cac vet loet, viec ieu tr loet
ng tieu hoa noi chung a co s thay oi het sc kha
quan. V co rat nhieu trng hp a co the ieu tr tiet
can thay v thng xuyen tai phat nh trc ay. S hien
dien cua vi khuan H. pylori chiem t 70% (loet da day)
en 90% (loet ta trang) tong so cac trng hp loet ng
tieu hoa.
Nguyen nhan
Nguyen nhan gay loet ng tieu hoa rat phc tap.
Vi khuan H. pylori ong mot vai tro quan trong nhng
khong phai la tat ca. Con rat nhieu yeu to khac lien quan
en cac vet loet ng tieu hoa. Tuy nhien, khi chan oan
thng co the phan biet thanh hai nhom:
Loet do vi khuan H. pylori: la tat ca nhng trng
hp loet ng tieu hoa ma xet nghiem cho thay co
s hien dien cua loai vi khuan nay. Tuy vay, ieu
nay cung khong loai tr kha nang co s ket hp
cua mot so nguyen nhan khac na. Cung can biet
la so ngi b nhiem vi khuan H. pylori rat nhieu
(khoang mot na dan so the gii), nhng khong
phai tat ca eu b loet ng tieu hoa. Nhieu ngi
van khoe manh mac du c the ho co mang vi khuan
H. pylori. V the, ch chan oan xac nh khi co vet
loet i kem vi s hien dien cua vi khuan.
149

Loet do nhng nguyen nhan khac: Cho en nay,
nhng nguyen nhan sau ay c biet la co tham
gia trong qua trnh tao ra cac vet loet. Chung co the
tac dung oc lap, hoac ket hp nhieu nguyen nhan,
hoac ket hp ca vi nhng trng hp co vi khuan
H. pylori. V the, nhng nguyen nhan nay cung can
c xet ti trong nhng trng hp a xac nh vi
khuan H. pylori.
Do thng xuyen s dung thuoc aspirin hay cac
loai thuoc chong viem khong phai steroid, chang
han nh ibuprofen hay naprosin... lam giam manh
sc e khang cua niem mac da day oi vi acid va
pepsin. Trong thc te, khi dung chung vi ca phe
se lam tang tac hai cua thuoc.
Thc uong co con nh ru, bia... cung lam giam
sc e khang cua niem mac da day oi vi acid
va pepsin. Ke ca lng con co trong rat nhieu loai
thuoc dung e ieu tr benh.
Hut thuoc la lam rach niem mac da day. Nhng
ngi hut thuoc la co nguy c b loet da day hoac
ta trang cao hn nhng ngi khong hut thuoc
en 50%. Vi nhng ngi hut thuoc la, cac vet
loet cung se lau hoi phuc hn.
Tien s nhng ngi than trong gia nh b loet
ng tieu hoa.
Chan oan
Chan oan da vao nhng trieu chng bieu hien va
nhng thong tin lien quan c benh nhan cung cap.
150
Benh ng tieu hoa

Can chu y en:
V tr cho au, bieu hien cua cn au va s lien
quan vi cac ba an.
Tnh chu ky cua nhng cn au va thi iem xuat
hien, chang han nh nhng lan benh nhan phai
thc giac trong em...
Cac bieu hien kem theo nh buon non hoac non,
an khong ngon mieng...
Nhng che o an uong ac biet nao ma benh
nhan ang ap dung, chang han nh an kieng, an
chay...
Mc o s dung cac loai ru, bia... hoac nghien
thuoc la.
Dau hieu sut can nhieu trong thi gian gan ay.
Cac trieu chng khac nh ay hi, chua, nong
(chat len rat gat, co cam giac kho chu nh lam
chay ca co hong)...
Xet nghiem tm vi khuan H. pylori nen c thc
hien vi tat ca nhng trng hp a xac nh co vet
loet, bi v ket qua xet nghiem nay se quyet nh
viec ieu tr nh the nao.
ieu tr
Cac loai thuoc khang acid c dung cho cac trng
hp nghi ng co vet loet (do co cac trieu chng au)
nhng cha u xac nh. Thuoc co tac dung trung
151

hoa lam giam o acid trong dch v, qua o giup
giam nhe cn au.
Cac trng hp loet nhe co the bat au vi mot loai
thuoc khang thu the H2, chang han nh cimetidin
800mg hay ranitidin 300mg, dung ve em lien tuc
trong vong 6 tuan cho cac benh nhan loet ta trang
bnh thng, 8 tuan cho nhng ngi co hut thuoc
la hoac b loet do dung thuoc khang viem khong
steroid, va 12 tuan cho ngi loet da day.
Neu cac trieu chng van con sau 4 tuan ieu tr th
tang lieu gap oi.
Neu van khong at c hieu qua, xem xet en viec
thay the bang mot loai thuoc c che bm proton nh
omeprazol 20mg moi ngay, lien tuc trong 4 tuan
oi vi ngi loet ta trang va 8 tuan oi vi ngi
loet da day. Co the tang lieu gap oi trong nhng
trng hp nghiem trong.
Viec ieu tr duy tr bang thuoc khang thu the
H2, chang han nh cimetidin 400mg hay ranitidin
150mg dung ve em, c ch nh cho cac oi tng
sau ay e han che ty le tai phat:
Loet a tng xay ra tren 2 lan trong mot nam.
Tien s loet co xay ra bien chng.
ang phai dung thuoc khang viem khong steroid
hay thuoc chong ong mau.
Ngi gia hoac nhng ngi co sc khoe kem.
152
Benh ng tieu hoa

ieu tr duy tr bang thuoc khang thu the H2 vi lieu
cao, chang han nh cimetidin 800mg hay ranitidin
300mg dung ve em, c ch nh cho cac oi tng
sau ay:
Tai phat v ieu tr vi lieu thap (6 tuan).
Loet co bien chng do duy tr lieu thap (dai
han).
Vi cac trng hp loet do vi khuan H. pylori, nhat
thiet phai s dung khang sinh u lieu ieu tr tiet
can e tranh tai phat. Lieu trnh ieu tr tiet can
giup giam nguy c tai phat trong vong 2 nam t
100% xuong con 5%.
Khi a xac nh vet loet va s hien dien cua vi
khuan H. pylori, nen ieu tr ket hp 2 loai khang
sinh va mot bismuth trung hoa acid (Pepto Bismol).
Vi khuan H. pylori co rat nhieu dang khac nhau,
nen viec s dung cung luc hai loai khang sinh
nham tang them kha nang diet khuan. Mot so loai
thuoc nh metronidazol (Clont, Entizol, Orvagil...)
va tetracyclin (Tetracyn, Hostacyclin, Polfamycin...)
co tac dung rat tot, tr khi ngi benh trc ay a
tng s dung metronidazol. Trong trng hp nay,
co the thay the metronidazol bang clarithromycin.
ieu tr tiet can bang omeprazol 40mg moi ngay,
ket hp vi amoxycillin 500mg, moi ngay 3 lan, va
metronidazol 400mg, moi ngay 3 lan, lien tuc trong
vong 2 tuan.
153

Nhng trng hp tai phat sau o co the can ieu
tr bang thuoc khang thu the H2.
VIEM
THC QUAN HOI LU
Viem thc quan hoi lu (reflux oesophagitis) la tnh

trang thc quan b viem do dch v co cha acid t da day
trao ngc len thc quan. Trong mot so trng hp hiem
hoi, viem thc quan hoi lu co the gap benh nhan sau
phau thuat (chang han nh cat da day) khi mat t da day
trao ngc len thc quan tao moi trng kiem gay viem.
Trng hp nay thng tram trong va kho ieu tr hn.
Viem thc quan hoi lu thng xay ra sau khi b thoat
v khe (hiatus hernia). Viem thc quan keo dai trong cac
trng hp man tnh nghiem trong co the lam hep thc
quan. Khi o can phai nong thc quan hoac ieu tr bang
phau thuat.
That ra, thc quan con co the b viem do nuot phai cac
hoa chat gay bong, rat, nhng trng hp nay khong goi
la viem thc quan hoi lu.
Nguyen nhan
Nguyen nhan trc tiep la do c vong gia thc quan
va da day khong lam tot chc nang ieu hanh mot
chieu cua no. Bnh thng, c vong nay m ra cho
thc an t thc quan i vao da day va co kn lai e
ngan khong cho thc an t da day b trao ngc tr
lai (hien tng hoi lu) khi da day co bop.
154
Benh ng tieu hoa

Co nhieu nguyen nhan khac nhau lam cho c vong
khong co lai hoac co lai khong u kn. Cac nguyen
nhan thng gap nhat la:
Che o an uong: nhieu thc an co tac dung lam
cho c vong co lai yeu hn hoac khong co, gay ra
hien tng hoi lu ma ta a e cap. Cac loai
thc an co tac dung nay la so-co-la, keo bac ha,
cac thc an cay, thc an nhieu chat beo, nhat la
m ong vat, nhng trai cay chua nh cam, quyt,
ke ca ca chua, nc ep trai cay... So-co-la va keo
bac ha co the lam cho c vong khong co lai.
Hut thuoc la co the lam cho c vong khong co lai.
Tnh trang nay keo dai co the lam cho chc nang
cua c vong b mat han.
Giam nhu ong ruot. Trong trng hp nay, viem
thc quan hoi lu thng kem theo vi nhieu trieu
chng khac na.
Phu n ang mang thai. ay la nguyen nhan t
nhien, lam cho hau het phu n mang thai eu
phai trai qua tnh trang goi la om nghen, vi
trieu chng ien hnh nhat la buon non, non,
chua... Tnh trang nay xay ra la do khi t cung
chiem mot the tch ngay cang ln hn, no ay da
day ve pha tren va bat au chen ep c vong, lam
cho c nay khong the hoat ong hoan toan bnh
thng. Ngoai ra, c the ngi phu n mang thai
san sinh mot loai hormon co ten la progesterone,
155

co tac dung lam giam s co c, va do o ma c
vong cung chu anh hng.
giam bt cn au, chu yeu la nh tac dung cua

trong lc.
Nhng ngi beo ph hoac qua can cung co the b

giam chc nang c vong do s don ep cua lp m
tch tu qua nhieu vung bung.
Ngi benh cam nhan rat ro v chua trong mieng

do o acid cua dch v b trao ngc len lan vi
mot phan thc an. Tuy nhien, s cam nhan cua
moi ngi co the khac nhau tuy thuoc vao mc o
cua can benh, t nhng trng hp rat nhe (ch
cam thay co v chua sau khi len, v the thng
goi la chua) cho en trung bnh (v chua kem
theo v ang gat va cam giac nong rat trong co
hong) hay rat nghiem trong (kem theo cn au
rat trong ngc, lan rong, va hang loat cac trieu
chng khac na).
Khi b thoat v khe, acid trong da day cung tham

nhap c vao ca thc quan. Nguyen nhan gay
thoat v co the la do cn ho, non oi, hoac cn ran khi
i tieu, hoac mot s gang sc qua mc va ot ngot...
Cac nguyen nhan khac co the la do thai nghen, do
beo ph, hoac do tuoi gia. Rat nhieu ngi tren 50
tuoi b thoat v khe nho. Tr khi ngi benh co kem
theo cac trieu chng giam nhu ong ruot hoac viem
thc quan lam cho benh tr nen phc tap, bang
khong th khong can phai tr lieu.
Chan oan
Chan oan chu yeu da vao cac trieu chng nh:
156
Benh ng tieu hoa
Cn au thng phu thuoc vao cac ba an, chang

han nh sau nhng ba an qua no, hoac qua nhieu
chat beo...
Mot so xet nghiem co the ho tr cho viec chan
oan, chang han nh:
Soi thc quan cho thay hnh anh viem.
au rat vung trc ngc, thng la pha di

xng c.
Chup X quang co the thay hien tng trao ngc

dch v t da day.
Cam giac nong rat trong long ngc oi khi lan

rong len co va hng ra canh tay. V the, nhng
cn au nghiem trong oi khi co the b nham lan
vi cn au tim.
Dung mot ong mem a vao phan cuoi cua thc

quan e o nong o acid tai ay lien tuc trong
vong 24 gi e xac nh viec acid co i t da day
len thc quan hay khong.
au cang tang them khi nam xuong hay cui ngi

ve pha trc. ng thang ngi len co the lam
Xet nghiem Bernstein: a dung dch acid loang

theo mot ong mem va nho len khoang gia thc
157
Benh ng tieu hoa

che e kp thi phat hien cac trieu chng khac la.
Viem thc quan keo dai tr thanh man tnh co the
gay ra hep thc quan, can ieu tr bang phau thuat
hoac nong thc quan.
quan e xac nh xem co gay ra cac trieu chng

tng t hay khong.
Can chan oan phan biet vi cac trng hp co kem
theo vet loet.
ieu tr
Cac trng hp nhe co the dung thuoc khang acid
e lam giam nhe trieu chng, song song vi viec
loai tr cac nguyen nhan gay benh.
Hng dan benh nhan khi nam ke au hi cao hn
bnh thng.
Chu y en che o an uong. Vi cac oi tng beo ph
hoac qua can can nham en viec giam can. Thanh
phan thc an nen giam manh chat beo, cac chat gia
v chua, cay, kch thch... va noi chung khong nen
an qua no. Theo doi trong lng c the e am bao
la viec giam can ang co tien trien.
Khong an vao gan thi iem trc khi i ngu. Ba
an cuoi cung trong ngay nen c an sm hn bnh
thng va giam bt khoi lng, chon cac mon an
nhe, mon an long, de tieu...
Khong uong ru, khong hut thuoc.
Hau het cac trng hp viem thc quan hoi lu co
the khoi han sau mot thi gian ieu chnh che o
an uong, ngh ngi va loai bo nhng tac nhan co hai
nh ru, thuoc la... Tuy nhien, can theo doi chat
158
HOI
MIENG
Tnh trang co mui hoi thng xuyen trong mieng khong

phai la mot benh ly, nhng no co the la bieu hien cua mot
so benh khac nhau. ac biet can chu y khi tnh trang hoi
mieng keo dai qua lau.
Mui hoi co the xuat phat ngay t mieng, do thc an
dnh lai cac ke rang, lo sau rang... khong c lam
sach, b vi khuan phan hoa, tao thanh cac hoa chat bay
hi loai sulfur, chang han nh hydrogen sulphid. Nhng
mui hoi cung co the do nhng nguyen nhan t cac c quan
khac, nhat la thuoc ng ho hap va ng tieu hoa.
Nguyen nhan
Viem xoang man tnh.
Viem amian.
Nhiem trung ng ho hap.
Nhiem trung nu rang.
Hut thuoc la.
S dung mot so loai thuoc, chang han nh isosorbid
dinitrat, disulfiram...
159
Benh ng tieu hoa

amoxycillin trong vong 2 tuan e loai tr s phat
trien cua vi khuan.
Kho mieng do mot so nguyen nhan, chang han nh

dung thuoc, hoac hoi chng Sjgren...
Hoi mieng cung co the la mot bieu hien cua van e
bat on nao o ve tnh duc.
Chan oan
Chan oan loai tr cac benh ac tnh thuoc ng
ho hap, ng tieu hoa tren hoac roi loan chuyen
hoa.
e ngh en kham nha s e anh gia tnh trang
rang mieng.
Lu y cac trieu chng nhiem trung tai mieng, cac
trieu chng cua viem xoang, viem amian...
ieu tr
Hng dan va khuyen benh nhan ve sinh rang
mieng that tot, chang han nh ngoai viec dung ban
chai rang thong thng can dung them ch lam
sach rang, chat phat hien mang bam...
Cho dung nc suc mieng diet khuan, chang han
nh dung dch 0,2% gluconat chlorhexidin...
ieu tr cac nguyen nhan tuy theo ket qua chan
oan. Neu khong co cac trieu chng nhiem trung,
viec dung khang sinh co the la khong can thiet.
Tuy nhien, cung co the dung metronidazol hoac
160
TIEU
CHAY
Tieu chay la hien tng i tieu ra phan co o long hn

bnh thng, va thng la cung tang so lan i tieu trong
ngay len mot cach bat thng.
Tieu chay t no khong phai la mot benh, ma la trieu
chng cua mot so benh khac nhau, ac biet thng la
bieu hien cua ngo oc thc an. Hau het cac trng hp
tieu chay thong thng khong nghiem trong va t khoi
trong vong 1 hoac 2 ngay, khong can ieu tr. Tuy nhien,
van e cung con tuy thuoc vao nguyen nhan gay ra tieu
chay, nen benh nhan can phai c theo doi chat che e
phat hien kp thi cac trieu chng nguy hiem, nhat la
tnh trang mat nc ngi gia va tre em.
Nguyen nhan
a so cac trng hp tieu chay la do ngo oc hay
nhiem virus t thc an. oc to trong thc an thng
la do cac loai vi khuan sinh ra, chang han nh oc to
cua cac vi khuan Staphylococcus aureus, Clostridium,
Salmonella, Campylobacter jejuni... Cac loai virus co
the gay tieu chay hoac nhiem trung ruot thng la
Norwalk virus, Rotavirus, Adenovirus, Echovirus...
Cac nguyen nhan t gap hn la do sot thng han,
pho thng han, l trc khuan...
161
Benh ng tieu hoa
Trong mot so trng hp, tieu chay co the b gay ra

do nhiem oc thuoc, do d ng vi thc an hoac do
khong dung nap mot loai thc an nao o...
Tieu chay t 4 10 lan moi ngay, thng kem theo

non, c xem la tieu chay mat nc, vi cac bieu
hien kem theo nh sau:
Tieu chay rat hiem khi keo dai tr thanh man tnh,
nhng neu trng hp nay xay ra th thng la
do cac benh nh viem loet ai trang, ung th ai
trang, benh Crohn, benh tui tha, nhiem oc tuyen
giap, hoi chng kch thch ruot...
Benh nhan thay khat nc, thng xuyen oi

uong nc.
Chan oan
Can chan oan phan biet ngay gia tieu chay mat
nc va tieu chay khong mat nc, nham anh gia
ung tnh trang mat nc cua c the benh nhan.
Tieu chay t hn 4 lan trong mot ngay, khong kem
theo non hoac ch non rat t c xem nh tieu chay
khong mat nc. Cac bieu hien kem theo thng
la:
Benh nhan khong thay khat nc, khong thng
xuyen oi uong nc.
Lng nc tieu bnh thng.
Kham li va moi thay am.
162
Lng nc tieu t han i va co mau vang sam.

Kham li va moi thay kho, mat trung sau, nhp
tim va nhp th eu nhanh hn bnh thng.
Dung hai ngon tay veo vao da benh nhan roi
buong ra se nhn thay cac nep da nhan con lai,
qua mot thi gian mi mat i.
tre em di 18 thang tuoi, co hien tng thop
lom, tre ngu khong yen giac, de cau gat.
Tieu chay tren 10 lan moi ngay, thng kem theo
non nhieu, trong phan co the co mau hoac dch
nhay, c xem la tieu chay mat nc nang, vi
cac bieu hien kem theo tng t nh tieu chay mat
nc, nhng vi mc o nghiem trong hn, ac biet
la:
Benh nhan i tieu rat t hoac co the hoan toan
khong tieu.
Dung hai ngon tay veo vao da benh nhan roi

buong ra se thay cac nep da nhan mat nhanh.
Tre em khong kho ngu na ma thng ngu nhieu,

nhng la kieu ngu l m nh thiep i ngay khi
ang ngoi...
tre em di 18 thang tuoi, khong co hien tng

thop lom.
Viec chan oan nguyen nhan rat quan trong, v the

can tm hieu ro ve cac yeu to nh thc an, nc
163
Benh ng tieu hoa
uong, moi trng lam viec hoac sinh song trong

thi gian mac benh. Mot so ngi i du lch xa ve
co the b tieu chay ch n gian la v he vi khuan
thong thng trong ng ruot cua ho b thay oi.
ieu tr
Tuy theo tnh trang mat nc, viec ieu tr trc
het phai kp thi bu lai lng nc b mat cho c
the. ac biet oi vi ngi gia va tre em th ieu
nay co y ngha cc ky quan trong, v neu cham tre
co the se gay hau qua rat nghiem trong.
Trong trng hp xac nh co mat nc, can s
dung ngay dung dch uong glucose (Oresol). Lieu
dung trung bnh trong 24 gi la:
Tre di 6 thang tuoi:
250ml 500ml
T 6 24 thang tuoi:
500 1000ml
T 2 5 tuoi:
750 1500ml
Tren 5 tuoi:
1000 2000ml
Trong trng hp khong co loai dung dch ieu che

san nh tren, co the t pha theo cong thc: 1 muong
ca phe muoi va 8 muong ca phe ng hoa tan vao
1 lt nc.
Co gang xac nh nguyen nhan e phat hien kp
thi cac trng hp nguy hiem.
164
Trong hau het cac trng hp, ngoai viec cho benh
nhan uong nhieu chat long, khong can thiet phai cat
giam khau phan an bnh thng cua benh nhan.
Cac trng hp tieu chay nhe ngi ln co the s
dung loperamid, 2 vien trong lan au tien va sau o
moi lan 1 vien khi i phan long.
Rat han che s dung khang sinh, v thng th
khang sinh khong co may tac dung en dien tien
cua benh. Tuy nhien, khang sinh can c ch nh
trong mot so trng hp sau:
Ngo oc nghiem trong do oc to cua vi khuan
Salmonella: ciprofloxacin 500 mg hoac trimethoprim 200mg moi ngay 2 lan, lien tuc trong 5
ngay.
Ngo oc nghiem trong do oc to cua vi khuan
Campylobacter: erythromycin 500mg, moi ngay 4
lan, lien tuc trong 5 ngay.
Nhiem ky sinh trung n bao Giardia lamblia:
metronidazol, moi ngay 2g, lien tuc trong 3 ngay.
Trong thc te, oi vi cac trng hp nhiem
Giardia lamblia th viec ap ng nhanh vi ieu
tr bang khang sinh la dau hieu chan oan ang
tin cay hn ca viec xet nghiem phan, bi v benh
thng co thi gian u benh en hn 2 tuan, vi
cac trieu chng i phan long, ay hi va khong
co sot.
165

Nhiem khuan Shigella: ciprofloxacin 500mg, hoac
trimethoprim 200mg moi ngay 2 lan, lien tuc
trong 5 ngay.
Cac benh da vung quanh hau mon, chang han nh

vay nen, viem da tiep xuc...
Cac trng hp tieu chay cap tnh xay ra do thay

oi he vi khuan trong ng ruot ngi i du
lch co the ieu tr bang ciprofloxacin 500mg moi
ngay 2 lan, lien tuc trong 5 ngay.
Nhiem nam.
Trong cac trng hp sau ay, can nhanh chong

chuyen benh nhan en benh vien e theo doi va
ieu tr:
Benh nhan co dau hieu mat nc, mac du a c
cho uong dung dch bu nc.
Tieu chay kem theo au bung d doi hoac trng
bung.
Cac dau hieu chan oan khong ro rang.
NGA
HAU MON
Nga hau mon la tnh trang vung da quanh hau mon

nga ngay kho chu. Nguyen nhan gay nga khong phai
luc nao cung co the xac nh c. tre em th nguyen
nhan thng gap nhat la do nhiem giun kim.
Nguyen nhan
Benh hau mon trc trang, chang han nh tr, nt
hau mon...
166
Benh ng tieu hoa
D ng vi mot so loai thuoc dung hau mon.

Mot so benh lam gia tang nguy c nhiem trung,
chang han nh tieu ng (lam nhiem nam) hay
benh gan man tnh...
Nhiem giun kim, do loai giun nay e trng vung
da quanh hau mon.
Chan oan
Chan oan da vao cac trieu chng kem theo e tm
nguyen nhan.
Chan oan xac nh nhiem giun kim khi benh nhan
quan sat thay giun trong phan. Cung co the quan
sat thay trng giun vung da quanh hau mon neu
s dung knh hien vi.
Nhiem giun kim thng xay ra tre em va thng
gay nga nhieu vao ban em.
ieu tr
Hng dan benh nhan ve sinh tot vung hau mon
bang cach ra sach vao moi buoi sang va sau moi
lan i tieu.
Ra sach tay va mong tay sau moi lan i tieu.
167

Dung mebendazol vien 100mg, mot lieu duy nhat,
hoac piperazin, moi lan t 0,2g 1g, tuy theo o
tuoi, ngay uong 2 4 lan sau khi an, lien tuc trong
3 en 5 ngay. Lap lai lieu tren sau 2 tuan e chong
tai nhiem.
Co the ket hp dung thuoc m hydrocortison, nhat
la ve em, e giam bt trieu chng. Neu co dau
hieu nhiem nam, co the dung thuoc khang nam.
NT
HAU MON
Hau mon la khoang 4cm cuoi cung cua ong tieu hoa,
ni phan i qua e thai ra ben ngoai c the. Nt hau mon
la tnh trang co mot vet nt, rach hau mon, lam cho
benh nhan cam thay au buot moi lan ai tien.
Nguyen nhan
Thng la do b loet t c that hau mon lan doc len
tren ong hau mon.
oi khi nt hau mon xuat phat t vet rach lp lot
hau mon do phan cng va kho.
Chan oan
Benh nhan thay au buot hau mon moi khi ai
tien, do c cua hau mon co that.
Co the co mot t mau dnh theo phan.
168
Benh ng tieu hoa

Nt hau mon co the co mot so trieu chng giong
nh tr, nhng ieu khac biet la vet nt co the quan
sat thay vung hau mon. Kham bang tay co the
lam cho benh nhan rat au n.
ieu tr
Chu yeu la ieu tr trieu chng, v vet nt thng
t khoi sau vai ngay, nhat la khi co the kiem soat
c tao bon.
Hng dan benh nhan che o an uong nhieu chat
x, chat long e tranh tao bon va lam mem phan.
Neu s co that lam benh nhan au nhieu, co the
hng dan benh nhan ngam hau mon trong nc
am sau moi lan ai tien e giam s co that, benh
nhan se thay de chu hn.
Cac loai vien nhet hau mon nh Xyloproct hay
Proctosedyl co the dung trc moi lan ai tien e
giup ket trang gian ra va lam cho benh nhan t au
hn.
Cac trng hp nt hau mon nghiem trong, hoac
keo dai khong t khoi, hoac tai phat nhieu lan, co
the phai can thiep bang thu thuat nong hau mon
co gay me, hoac oi khi phai phau thuat cat bo cho
nt.
169
TAO
BON
Tao bon la tnh trang ai tien bat thng, vi phan

kho va cng, lam cho benh nhan phai gang sc moi lan
ai tien va luon co cam giac kho chu, khong thoai mai.
Tao bon khong c xac nh da vao so lan ai tien
nhieu hay t, ma can c vao cach bai tiet phan cua benh
nhan. V the, can phan biet ro gia tao bon vi nhng
trng hp co so lan ai tien t nhng phan van bnh
thng va khong phai gang sc khi ai tien. Vi mot so
ngi, viec i tieu 2 ngay mot lan, hoac tham ch 3 ngay
mot lan co the van la bnh thng, mien la am bao s
eu an va phan khong b kho, cng.
Nguyen nhan
Do che o an uong khong thch hp. Trong thanh
phan thc an co mot lng kha ln chat x (fiber)
ma c the khong hap thu c. Tuy nhien, lng
chat x nay gi vai tro rat quan trong trong viec
thai phan ra khoi c the, v chung lam cho phan to
va mem. Chat x co nhieu trong cac loai thc an
cha tinh bot tho, nh khoai lang, gao lc... Cac
loai rau cai, trai cay... cung cung cap nhieu chat x.
Khi che o an hang ngay khong cung cap u chat
x, rat de gay ra tao bon.
Do lam dung cac loai thuoc nhuan trang.
170
Benh ng tieu hoa

Mot so benh ng ruot co the gay tao bon. Nguyen
nhan la v hoat ong co bop cua cac c thanh ruot
khong c bnh thng, dan en viec phan nam
lai trong ruot lau hn va tr nen en, cng, rat kho
a ra khoi hau mon.
Nhng benh nhan b mat nc nhieu, hoac cac
chng ot qu, benh Parkinson... cung co the b tao
bon. Nguyen nhan la v cac benh nay lam thay oi,
thng la ngan tr, hoat ong cua cac c thanh
ruot.
Mot so benh khac nh hoi chng roi loan tieu hoa,
tieu ng, suy than... cung gay ra tao bon.
Benh Hirschsprung co the gay tao bon tre s
sinh.
Mot so thuoc ieu tr co tac dung phu gay tao bon.
oi khi, tao bon la dau hieu canh bao cua chng
ung th ruot, thng la kem theo cac trieu chng
khac nh: bieng an, sut can nhanh, co mau trong
phan, c the rat moi met, suy nhc va au bung
thng xuyen.
Cac trng hp tao bon keo dai, tr thanh man
tnh thng la do mot nguyen nhan tiem an nao
o hoac do cac thoi quen sinh hoat, an uong khong
thch hp cua benh nhan gay ra.
Chng tao bon thng xuat hien ngi ln tuoi
rat hiem khi tm thay nguyen nhan ro rang.
171
Chan oan
Chan oan phan biet gia tao bon xuat hien tam
thi do mot nguyen nhan cu the nao o vi tao bon
man tnh keo dai rat lau, thng kho tm ra nguyen
nhan cu the.
Chu y cac trieu chng kem theo va lu y che o an
uong, sinh hoat cua benh nhan e tm ra nguyen
nhan gay tao bon.
Khong chan oan xac nh tao bon khi benh nhan
than phien co so lan ai tien qua t (chang han nh
3 lan trong mot tuan), ma phai xac nh viec ai
tien co kho khan hay khong, phan co kho va cng
hay khong...
Can ngh en benh Hirschsprung neu tre s sinh
cham ra phan su va sau o thng xuyen tao bon.
ieu tr
Neu khong co dau hieu ve cac van e sc khoe khac,
viec ieu tr tao bon chu yeu la hng dan benh
nhan thay oi che o an uong va sinh hoat cho phu
hp, khong can va khong nen dung en thuoc men.
Cac van e can lu y cu the nh sau:
Thng xuyen van ong c the, tap the duc moi
buoi sang va han che thi gian nam hoac ngoi
qua lau trong ngay.
Uong nhieu chat long, vi cac loai nc uong khac
172
Benh ng tieu hoa

nhau trong ngay, am bao cung cap u nhu cau
nc cho c the.
An nhieu trai cay, rau cai, cac thc an co nhieu
tinh bot, chat x... Hien co mot vai dc pham
cung cap chat x co the dung c nh Metamucil
hoac FiberCon. Tuy nhien, neu co mot che o an
uong tot th khong can en cac loai thuoc nay.
Tap thoi quen ai tien eu an, vao mot thi
iem nhat nh nao o trong ngay, tot nhat la
buoi sang. Thoi quen nay hoan toan co the tao ra
c vi s kien tr lap lai nhieu lan.
Danh thi gian thoai mai cho moi lan ai tien.
ng bao gi co tam trang non nong, muon rut
ngan thi gian, co sc a phan ra nhanh hn...
ng bao gi hoan lai viec ai tien khi cam thay
co nhu cau. Thng th s tr hoan nay hoan toan
co the thc hien c, nhng lng phan nam
lai trong ruot se tiep tuc b hut nc va tr nen
kho, cng, lam cho viec bai tiet tr nen kho khan
hn.
Viec lam dung thuoc nhuan trang, thuoc nhet hau
mon... thng lam roi loan s co bop cua ruot va
gop phan gay ra chng tao bon man tnh.
Dung tay cha xat tren vung bung thng xuyen co
the giup giam nhe s kho chu cua tao bon va trong
nhieu trng hp co the giup cai thien nhu ong
ruot.
173

Cac trng hp tao bon rat nghiem trong can can
thiep tam thi e lam giam nhe trieu chng th co
the dung:
Thuoc kch thch nhu ong ruot, chang han nh
senna, 2 8 vien, dung vao ban em. Khong nen
dung thng xuyen.
Chat tao khoi phan, chang han nh cam ispaghula,
nhng thng th khong can cac chat nay neu che
o an cung cap u chat x. Cac trng hp s
dung thch hp nhat la vi nhng ngi benh tr,
nt hau mon hoac sau phau thuat m thong ket
trang, hoi trang...
Lactulose 15ml thng c dung moi ngay 2 lan
e giup gi nc trong ruot.
Cac chat lam mem phan nh dau parafin, hydroxid
magnesi dang nhu tng 20ml ch nen dung khi
that s can thiet.
Cac trng hp co trieu chng kem theo khong the
chan oan xac nh, hoac xac nh co cac benh
nghiem trong kem theo tao bon, nen e ngh benh
nhan en ieu tr tai benh vien. ac biet vi cac
tre s sinh nghi ng benh Hirschsprung (vi yeu
cau ieu tr can en phau thuat). Tuyet oi khong
s dung keo dai cac loai thuoc nhuan trang hay vien
nhet hau mon.
174
Benh da lieu
MUN
TRNG CA
Mun trng ca la tnh trang cac mun nho noi len tren
be mat da, thng la da mat, va thng xuat hien nhieu
nhat tuoi day th. Tuy nhien, oi khi mun cung xuat
hien ca nhng ngi trng thanh, tham ch ca tuoi
trung nien na. oi vi hau het moi ngi, mun trng
ca ac biet la tren da mat khong phai la mot van e
sc khoe, ma la van e tham my, gay kho chu trong giao
tiep. Cac ban tre thng khong c thoai mai khi en
d mot tiec vui vi khuon mat ay mun khong biet lam
sao e che giau.
Nguyen nhan
Mun trng ca xuat hien khi cac tuyen bai tiet chat
nhn nho li ti tren da b ngen lai v mot ly do nao o.
Cac tuyen bai tiet nay (sebaceous gland) co chc nang tiet
ra mot loai chat nhn ac biet giup cho da trn lang, bao
ve te bao da va giam bt o bam cua bui ban vao da, gi
cho da co mot o am thch hp va chong lai s xam nhap
cua vi khuan.
175

oi khi, cac tuyen bai tiet nay lam viec khong bnh
thng. Chung tiet ra lng chat nhn nhieu hn mc o
ma cac ong dan co the chuyen tai ra be mat cua da. Khi
ay, lng chat nhn se tch tu dan dan di da va hnh
thanh nhng mun noi len be mat da.
Sau o, mot so xac te bao chet lan vao trong lng
chat nhn tch tu va noi tren, tao thanh mot hon hp
phc tap hn, hnh thanh nhng mun noi co o cng, ta
thng goi la coi mun. Khi nhng coi nay van con di
da, chung la nhng mun trang. Khi ln dan len va troi ra
ben ngoai be mat cua da, chung tao thanh cac mun en.
Mau en cua nhng mun nay la do s tch tu cua mot loai
sac to co mau sam (melanin). Chnh sac to nay la tac
nhan tao thanh mau da cung nh cac vet sam mau khi da
b phi di nang nong.
Cac nguyen nhan thuc ay tien trnh hnh thanh mun
trng ca thng la:
Yeu to di truyen: mun co khuynh hng xuat hien
nhng ngi trong cung mot gia nh. Hay noi
khac i, neu cha me trc ay a tng b mun rat
nhieu, con cai se co nhieu nguy c noi mun hn.
Yeu to tuoi tac va gii tnh: Cac em gai thong
thng bat au co nhng mun noi t khoang 11
tuoi, trong khi cac em trai thng bat au tuoi
13. Vao o tuoi nay, c the bat au san sinh ra
mot lng ln noi tiet to co ten la androgen, tac
ong vao cac tuyen bai tiet chat nhn, lam cho
176
Benh da lieu
chung tiet ra lng chat nhn vt qua mc thong
thng, thuc ay tien trnh hnh thanh nhng
mun noi tren da mat. Mc o san sinh noi tiet
to androgen cac em trai cao gap 10 lan so vi
cac em gai. V the, mun thng xuat hien nam
nhieu hn n.
Tiep xuc vi mot so loai dau nhn cong nghiep
hoac hoa chat, cac loai kem trang iem hoac xa
phong, dau goi...
Tam ly cang thang, nhieu lo lang hay hn gian
cung thuc ay s phat trien cua mun, co the la
thong qua s tac ong en s tiet chat nhn.
Mot so thc an nh so-co-la, cac mon an chien
dau hoac thc uong nh so-a, ca phe... c cho
la co the thuc ay s phat trien cua mun.
Mot vai loai thuoc, chang han nh cac loai thuoc
nga thai, co the co tac dung phu lam cho mun
phat trien nhanh.
oi vi phu n, mun thng phat trien nhieu hn
trong cac giai oan trc va trong thi ky co kinh
nguyet.
Chan oan
Can chan oan phan biet hai loai mun:
Mun lanh tnh khong gay viem (noninflammatory
acne), la loai mun thng gap nhat. Loai mun nay
thng khong lam bien dang da mat, ch xuat hien
177

thanh tng cum, moi cum chng oi ba mun nho,
thnh thoang noi len tren da mat roi t bien mat,
khong e lai dau vet g.
Mun co kha nang gay viem da (inflammatory acne),
t gap hn, thng lien tuc phat trien thanh nhng
vung rong tren da mat, tren co, tren lng, va tham
ch ca vung bung di gan c quan sinh duc. Loai
mun nay co mot t mu vang uc ben trong mun, co
the e lai mot vet seo nho tren da sau khi khoi.
ieu tr
Rat hiem khi phai dung en thuoc men. Thng th
ch can hng dan benh nhan mot so nhng hieu
biet thch hp e co the lam giam nhe s phat trien
cua mun:
Ra mat bang xa phong moi ngay mot hoac hai
lan. Tranh dung cac loai xa phong thm, ac biet
la xa phong kh mui manh, v se lam mat i lp
dau nhn bao ve da mat. Nen dung cac loai xa
phong kh trung nhe. Lam sach da mat mot cach
that nhe nhang, khong cha xat manh. Thng th
viec cha xat manh chnh la mot trong cac nguyen
nhan lam cho mun phat trien nhanh hn.
Han che toi a viec s dung cac loai my pham
dung cho da mat. Nhieu loai my pham khi boi
len thng lam bt cac lo nho li ti tren da mat,
va v the ay nhanh tien trnh tao ra mun. Neu
178
Benh da lieu
bat buoc phai s dung trong mot thi gian ngan
th nen chon nhng loai co dang nc tot hn
la nhng loai dang kem hoac chat dau. Lp my
pham dung tren da mat cang mong cang tot, v
chung se e cho da bai tiet c tot hn. Ngay
sau khi dung, nh ra sach da mat vi xa phong
va nc.
ng co nan sach cac mun noi tren da mat. Thc
te th viec nay chang giup lam bt mun i chut
nao, ma con co the tao thanh nhng vet seo le ra
khong co.
Trong cac t the ngoi xem ti-vi, oc sach, hoac
hoc bai, tranh cach ngoi chong tay len cam hoac
ta khuon mat len bat c mot phan nao o cua
canh tay. Nhng t the nay ngan can s bai tiet
thong thoang cua da mat, tao ieu kien phat sinh
mun de dang hn.
Tranh nhng thc an chien dau, nhieu chat beo
hoac thc uong co cha so-co-la, caffein.
Uong nhieu nc, co the en 7 hoac 8 ly ln moi
ngay. Lng nc tha a vao c the se giup lam
sach moi th, ngan nga tien trnh hnh thanh
mun.
Neu xac nh viec phat trien mun la do tac dung phu
cua mot loai thuoc nao o, co the xem xet viec thay
the dung mot loai thuoc khac.
179

Cac loai kem tr mun thng la nhng hp chat co
cha benzoyl peroxid, sulfur hay acid salicylic, co
the c s dung hu hieu trong viec lam giam tien
trnh hnh thanh mun.
Giam nhe moi lo lang, cang thang ve tam ly bang
cac bien phap khac nhau nh thay oi sinh hoat
hang ngay, tham gia cac hoat ong xa hoi... Tuy
nhien, cach tot hn van la ngan nga hoac tranh ne
cac nguyen nhan gay ra lo lang hay cang thang.
Trong nhng trng hp can thiet phai dung en
thuoc, co the s dung:
Benzoyl peroxid (C14H10O4) nong o 1% en 10%.
Nen khi au vi che pham co nong o thap.
Thuoc boi tai cho co cha acid retinoid, chang
han nh Tretinoin Kefran, boi thuoc moi ngay 1
lan.
Co the dung ket hp. Neu sau 4 tuan ieu tr bang
benzoyl peroxid khong thay hieu qua, co the dung
them Tretinoin Kefran. Ca 2 loai eu c boi len
da moi ngay 1 lan, nhng vao 2 thi iem khac
nhau. (Chang han nh mot loai vao buoi sang va
loai kia vao buoi chieu.) Hai loai thuoc nay ac
biet hieu qua vi loai mun lanh tnh khong gay
viem (noninflammatory acne).
Thuoc khang sinh dang boi tai cho nh clindamycin,
erythromycin hay tetracyclin c s dung vi loai
mun gay viem da (inflammatory acne).
180
Benh da lieu
Acid azelaic co tac dung khang khuan ong thi
cung giup lam bong lp da b sng hoa.
Cac trng hp hp viem da nang co the can
dung en khang sinh dang vien uong, co the dung
Oxytetracyclin 500mg hoac Erythromycin 500mg,
moi ngay 2 lan. ieu tr trong 3 thang, sau o
giam lieu con 250mg, moi ngay 2 lan. Ca 2 loai
khang sinh nay eu co the tang lieu en 1000mg
neu can thiet. Cac loai khang sinh nh minocyclin
va doxycyclin at tien hn nhng co u iem la t
b anh hng bi thc an va dung lieu thap hn
(100 200mg/ngay).
oi vi cac benh nhan dung vien uong tranh thai
ket hp, can chu y nhng iem sau ay:
Neu ang ieu tr bang khang sinh dai ngay, co
the bat au dung vien uong tranh thai ket hp
ma khong can them bien phap tranh thai nao
khac.
Neu ang dung vien uong tranh thai ket hp
va mi bat au ieu tr bang khang sinh, hoac
chuyen sang ieu tr bang mot loai khang sinh
khac, can s dung them mot bien phap tranh thai
khac trong vong 2 tuan.
MUN
TRNG CA O
Mun trng ca o co bieu hien ac trng keo dai la lam

cho da mat ng o, trn bong, nhat la hai vung ma va
181

gia tran, co the co nhng mun o va co mu. Mun trng
ca o thng xuat hien phu n vao o tuoi trung nien.
ieu tr
ieu tr dai ngay vi khang sinh oxytetracyclin
250mg, moi ngay 2 lan. Giam dan en lieu duy tr
250mg moi ngay.
Metronidazol dang boi ngoai da co the dung moi
ngay 2 lan.
Khong boi cac loai steroid v se lam cho benh tr nen
nghiem trong hn.
MUN
COC
La nhng mun noi len vi be mat xu x, chai cng do

cac te bao da b sng hoa. Mun coc rat thng xuat hien
gan ban chan vi mot om en gia va lam cho benh
nhan thay au khi bc chan i.
ieu tr
Mun coc thng t khoi nhanh chong nh kha nang
ap ng mien dch cua benh nhan. Viec ieu tr ch can
thiet khi mun gay nhieu kho chu cho benh nhan.
Dung che pham boi ngoai da co cha acid salicylic,
chang han nh Salactol. Trc tien, ngam mun
trong nc am khoang t phut e lam mem va loai
bo i phan te bao chet bang cach dung mot phien
182
Benh da lieu
a mai hay a bot, sau o boi thuoc len. Lap lai
thng xuyen moi ngay, co the keo dai en 3 thang.
Chu y khong e thuoc dnh vao nhng vung da bnh
thng bao quanh mun.
Lieu phap lanh vi nit long co the c dung cho
nhng mun coc khong ap ng vi thuoc boi. Phng
phap ieu tr nay gay au nhieu nen khong hp vi
tre em. Can cho benh nhan biet trc la viec ieu
tr co the lam cho cho da ni o b phong giop. Neu
co nhieu mun, co the can phai ieu tr chia thanh
nhieu lan, va khoang cach tot nhat gia 2 lan ieu
tr la 3 4 tuan. oi khi co nhng mun rat kho
tr oi hoi phai dung en cac phng phap nao va
ot.
Nhng mun coc gan ban chan nen c e lanh t
nhien, bi v viec ieu tr thng rat kho at hieu
qua tot.
NHIEM
NAM
CANDIDA
Nhiem nam Candida thng gap nhat vung am ao,

nhng cung co the xuat hien nhieu ni khac. Benh co
the lay lan t vung b nhiem ban au en nhieu vung
khac tren c the neu khong c ieu tr kp thi. Trong
mot so trng hp, co the gap nhiem nam Candida ca
ng tieu hoa.
183
Nguyen nhan
Nam Candida thng co mieng, am ao, nhng
khong gay benh c v co s khong che cua mot
so loai vi khuan khac. Khi moi trng vi khuan nay
buoc xao tron, chang han nh do ieu tr dai ngay
bang khang sinh lam chet nhieu vi khuan, hoac do
sc e khang cua c the b suy yeu... nam Candida
se phat trien nhanh va gay benh.
Mot vai nguyen nhan co the lam thuc ay s phat
trien cua nam Candida, chang han nh s thay oi
nong o hormon trong mau khi co thai hoac khi
dung thuoc nga thai...
Benh tieu ng cung tao ieu kien cho nam phat
trien nhanh hn.
Benh da lieu
khi kem theo tieu tien kho. Tuy nhien, mot so
benh nhan co the khong co cac trieu chng nay.
Nhiem nam Candida dng vat gay viem da quy
au.
Nhiem nam Candida mieng tao ra cac mang mau
vang kem, gay au.
Nhiem nam Candida cac nep gap da hoac cac
vung b say tao thanh cac ban san mau o, nga va
cac mang mau trang de bong ra.
Chan oan xac nh da vao xet nghiem cac mau
benh pham, chang han nh huyet trang hoac cac
mang tren niem mac.
ieu tr
Benh co the lay lan qua giao hp. Mac du nhiem

nam Candida thng gap hn n gii, nhng nam
gii khi b lay lan cung co the nhiem nam Candida
dng vat, thng la nhng trng hp b hep
bao quy au.
Dung cac thuoc chong nam, chang han nh nystatin

dang vien uong 100.000 n v, moi ngay 4 lan cho
tre em. Ngi ln dung vien 500.000 n v, moi
ngay 4 lan, co the tang lieu gap oi neu can thiet.
Thuoc c uong sau khi an.
Tre con co the b nhiem nam Candida kem theo vi

hien tng noi say do ta lot.
Co the thay bang amphotericin, moi ngay 1,5g

2g.
Chan oan
Nhiem nam Candida am ao sinh ra nhieu huyet
trang, ong bn va gay nga ngay, kho chu. oi
184
Nen duy tr viec dung thuoc khoang 2 ngay sau khi

a cham dt moi dau hieu nhiem nam.
Benh rat de tai phat. Can hng dan benh nhan
gi ve sinh tot va luon gi kho vung da de b nhiem
185

nam. Neu la ngi co sinh hoat tnh duc, can ieu
tr ca ngi ban tnh e ngan nga viec lay nhiem
qua lai.
LANG
BEN
Benh da do nhiem nam, thng gap vung nhiet i

va ban nhiet i, vi bieu hien tng vung tren da gom
cac mang trang, nau hay hong, co vay nho, thng noi
bat do mau sac khac biet vi vung da chung quanh, nhat
la moi khi tiep xuc vi anh nang. Lang ben thng xuat
hien cac vung da tren than hnh, canh tay, bap ui va
tren co, oi khi lan tren da mat. Benh gay ra do mot loai
nam lam chet da.
ieu tr
Dung thuoc boi tai cho co cha selen sulfur, chang
han nh Selsun. Trc tien, ve sinh toan than bang
cach tam sach vi dung dch tay ra Mercryl Lauryle.
Sau o, lau da that kho roi boi thuoc len tat ca cac
vung da nhiem nam, khong c e sot du ch la
nhng vet nho v se de dang gay tai nhiem. e yen
khoang 15 phut trc khi ra sach. Moi tuan dung
thuoc nh vay 2 lan, lien tuc trong 2 tuan.
Co the thay the bang cach dung kem imidazol boi
thng xuyen moi em, lien tuc trong 2 4 tuan.
Co the dung itraconazol dang vien uong 200mg moi
ngay, lien tuc trong 7 ngay.
186
Benh da lieu
Ve sinh ky quan ao trong suot thi gian ieu tr.
Sau ieu tr, can e ngh benh nhan tai kham moi
thang v benh rat de tai phat.
NGA
DA
Nga da khong phai la mot benh, nhng co the la bieu

hien cua mot so benh. Khi benh nhan b nga da keo dai
khong co nguyen nhan ro ret, can phai c chan oan
ky e loai tr kha nang o la bieu hien cua mot can benh
toan than ang tiem an.
Chan oan
Can thc hien cac xet nghiem chan oan sau ay:
Cong thc mau toan bo.
Toc o lang hong cau.
Xet nghiem chc nang gan.
Creatin huyet thanh, sat huyet thanh, thyroxin
huyet thanh.
o nong o ng trong mau.
Protein nieu.
ieu tr
Neu cac xet nghiem tren cho ket qua hoan toan bnh
thng, khong phat hien c bat c dau hieu benh ly
nao th tien hanh x tr trieu chng nga da nh sau:
187

Chon dung thng xuyen mot loai thuoc lam mem
da, co the la dang thuoc m hoac kem. Nhom
thuoc nay co tac dung lam am nhng vung da qua
kho, lam mem nhng cho da bong vay, va co the
c dung trong ieu tr dai ngay. Thuoc co the
boi len da bat c luc nao, nhng thng co hieu
qua nhat la sau khi tam. Dang thuoc m thng
hieu qua hn dang kem, nhng v chat nhn e
lai tren da nen t c a chuong.
Chon dung mot loai kem steroid boi tai cho, cung
co the ket hp vi mot loai thuoc khang histamin
dang vien uong.
RUNG
TOC
Rung toc khong phai la mot benh, ma la bieu hien cua

nhieu benh. Hay noi khac i, co rat nhieu nguyen nhan
gay rung toc. Khi co dau hieu rung toc keo dai, viec chan
oan can phai chu y en nhieu kha canh khac nhau mi
co the phat hien c nguyen nhan that s.
Nguyen nhan
Cau truc cua moi si toc luon co mot phan chat nhn
mau trang bao quanh chan toc. ay la mot hon hp chat
beo va chat am co chc nang gan chat si toc vao da
au. Chat keo gan nay cang day th toc cang c gan
chat. Ngc lai, neu v mot ly do nao o ma lp keo nay b
kho, mong i th toc se rat de rung. Mot so nguyen nhan
thng dan en hien tng rung toc la:
188
Benh da lieu
Cac benh da au, nhat la nhiem nam.
Chu ng s cang thang keo dai hay co nhng thay
oi quan trong nh phau thuat, benh keo dai, phu
n sau khi sinh con...
Nhiem giun ua.
Do yeu to di truyen, thng la hien tng rung toc
ca vung gay hoi, khi au t hai ben thai dng,
vung tran roi lan rong dan. Thng gap nam gii
nhieu hn n gii.
D ng do tiep xuc vi hoa chat, my pham, thuoc
ngoai da...
Lam dung thuoc khang sinh hay cac thuoc co cha
hormon.
Suy dinh dng, thieu mau...
Roi loan hormon do nhieu nguyen nhan, chang han
nh benh tieu ng, benh tuyen giap, benh tuyen
thng than... hoac nam gii sau tuoi 50, n gii
sau khi man kinh.
Tac dung phu cua thuoc tr ung th hay cac lieu
phap khac, chang han nh xa tr...
Ton thng da au do b phong hoac do dung may
say toc, thuoc nhuom toc, thuoc uon toc... mot cach
khong thch hp. Cung co the do toc b keo manh
qua mc.
189

Tnh trang rung toc tam thi tng vung nho,
tao thanh cac mang hoi vung da tran, hoan toan
khong ro nguyen nhan, thng t khoi trong vong
vai thang.
Chan oan
Can chu y rang rung toc la mot hien tng bnh
thng. Trong thc te, moi si toc cua chung ta co
the ton tai trong khoang t 8 thang cho en 5 nam.
Trung bnh, do co nhng si toc a gia i nen mot
ngi khoe manh co the rung mat t 40 en 120 si
toc moi ngay. ay la ieu hoan toan bnh thng.
Tuy nhien, song song theo o can co mot lng toc
mi c san sinh e bu ap lai so toc rung i, am
bao mai toc luon gi c be day thong thng cua
no. Rung toc can quan tam ieu tr khi lng toc
rung i qua nhieu so vi lng toc sinh ra, bieu hien
bang mai toc ngay cang tha hn hoac tham ch co
nhng mang hoi bat au xuat hien.
Benh da lieu
Tuy nhien, khong phai bao gi cung co the xac
nh c nguyen nhan ro rang. Do o, trong mot
so trng hp van phai chap nhan ieu tr trieu
chng, ngha la co gang lam giam mc o rung toc
va tang kha nang san sinh toc mi.
Mot so trng hp hoi toc do di truyen co the dung
minoxidil e ieu tr.
Hng dan benh nhan mot che o an thch hp
giau dinh dng co the giup giam manh s rung toc.
Che o an cho benh nhan rung toc can co nhieu cac
vitamin nhom B, vitamin A, C va E, cung vi cac
khoang chat nh lu huynh, ong, molybden, silic,
kem, selen... Han che nguon chat am va chat beo
t tht ong vat, thay the bang am thc vat nh
au xanh, au nanh... va s dung cac loai dau thc
vat. Tranh cac thc an ngot nh banh, keo... va han
che toi a ru, bia, thuoc la...
CHAM
Chan oan nguyen nhan la quan trong nhat trong

ieu tr rung toc. V the can chu y en cac trieu
chng kem theo vi rung toc e co the xac nh
nguyen nhan gay rung toc. Trong hau het cac trng
hp, yeu to dinh dng luon gi mot vai tro nhat
nh.
Cham (eczema) la tnh trang viem da, thng gay nga,

oi khi lam da bong vay, bong nc. Co nhieu loai viem
da khac nhau nh viem da tiet ba nhn, viem da tiep xuc,
viem da d ng... Mot so trng hp khong ro nguyen
nhan.
ieu tr
ieu tr nguyen nhan la chu yeu. Khi nguyen nhan
c ieu tr, hien tng rung toc se t cham dt.
Nguyen nhan
Do chu yeu to di truyen, xuat hien nhng ngi
trong cung mot gia nh va thng kem theo mot
190
191

hoac nhieu benh d ng khac nh hen (suyen), viem
mui d ng...
Cac vet cham ong tien (hnh tron) co the xuat hien
bat c ni nao tren da, khong ro nguyen nhan.
Do tiep xuc vi cac hoa chat khac nhau nh bot
giat, nc ra chen...
Do tiep xuc vi quan ao bang cac chat lieu de gay
kch thch nh len, lua, si tong hp...
Rat nhieu trng hp viem da khong ro nguyen
nhan.
Chan oan
Viem da d ng thng gap tre 2 18 thang tuoi.
Tre b nga nhieu vung da, thng la tren mat,
pha trong khuyu tay, pha sau au goi... Da bong
vay va co the xuat hien nhng mun nho mau o.
Do b nga nen tre cao gai lam v cac mun va tao
thanh nhng vung da r nc, co the xay ra nhiem
trung.
Cham ong tien ac trng vi cac vet cham hnh
tron nh ong tien, gay nga va lam bong vay da
thanh tng mang, co the gap bat c v tr nao tren
c the, co ve tng t nh cac trng hp nhiem
nam da.
192
Benh da lieu
Cham tay thng tao thanh nhng mun nc ln,
gay nga, thng long ban tay, kem theo ban tay
co nhieu vay.
Chan oan phan biet vi cac trng hp noi nga
do nhiem nam. Thng th cham xuat hien lan toa
trong khi cac vung nhiem nam thng co ranh gii
rat ro ret.
ieu tr
Neu co the, can chan oan xac nh nguyen nhan
trc khi tien hanh ieu tr. Loai bo nguyen nhan
la phng thc ieu tr hieu qua nhat, chang han
nh hng dan benh nhan dung gang tay e tranh
tiep xuc vi bot giat, nc ra chen... s dung cac
loai quan ao bang chat lieu mem, tham nc, khong
gay kch thch, chang han nh vai cotton.
Hng dan benh nhan luon gi cho da kho va sach,
khong cao gai e tranh lam da tray xc, gi ve
sinh tot e tranh nhiem trung.
Cac trng hp nhe ch can ieu tr bang cac loai
thuoc lam mem da boi tai cho, co the la dang thuoc
m hoac kem. Cac loai thuoc nay lam am nhng
vung da qua kho va lam mem cho da bong vay. Nen
dung thuoc sau khi tam. Dang thuoc m thng co
hieu qua hn, nhng t c a chuong v chat nhn
e lai tren da.
193

Cac trng hp nang hn co the dung en cac loai
steroid dang boi ngoai da vi lieu toi thieu. Ngay
sau khi lieu ieu tr co hieu qua, can giam ngay
en lieu toi thieu. vung da mat hoac khi dung
cho tre em khong bao gi s dung lieu lng tng
ng hoac manh hn 1% hydrocortison. Lieu ieu
tr bang nhom steroid thng c phan ra nh
sau:
Mc o nhe: tng ng hydrocortison 0,5%,
1%.
Mc o trung bnh: tng ng clobetason butyrat
0,05% (Eumovat).
Mc o nang: tng ng betamethason 0,1%
(Betnovat).
Mc o rat nang: tng ng clobetasol propionat 0,05% (Dermovat).
Neu co dau hieu nhiem trung, can ket hp ieu tr
bang cac loai khang sinh co tac dung vi lien cau
khuan, chang han nh flucloxacilin hoac erythromycin.
Neu nga nhieu, co the cho dung mot loai thuoc
khang histamin e lam giam nga, nhat la co the
giup benh nhan khong b mat ngu ve em. Vi tre
em tren 2 tuoi co the dung trimeprazin vi lieu 2mg
cho moi kg can nang.
194
Benh da lieu
Viem da d ng tre em thng keo dai nhieu nam
roi t khoi khi tre ln len. V the, viec ieu tr chu
yeu la kiem soat cac trieu chng cua benh va ngan
nga nhiem trung.
Cham ong tien thng co ap ng vi kem boi da
corticoid nhng khong bao lau se e khang thuoc.
V the benh thng keo dai.
VAY
NEN
Vay nen la mot loai benh ngoai da rat thng gap, tuy
khong nghiem trong lam nhng ac biet rat kho cha
dt, tham ch thng keo dai suot i. Benh gay kho
chu do nhng vung da benh lan rong lam cho ngoai hnh
cua benh nhan tr nen kho coi, anh hng en viec giao
tiep xa hoi v tao ra tam ly e ngai trong giao tiep. Benh
thng xuat hien o tuoi t 10 30 tuoi. Tuy nhien, oi
khi cung gap tre em va ngi gia. Vay nen co khuynh
hng tai phat thanh tng t vi mc o khac nhau. Mot
so yeu to c xem la nhng ieu kien kch thch gay ra
t tai phat nh s cang thang tam ly, cac ton thng da,
d ng vi thc an hay hoa chat, suy nhc than kinh...
Nguyen nhan
Nguyen nhan trc tiep gay ra benh vay nen la do
s sinh san rat nhanh mot cach bat thng cua cac
te bao da, co the nhanh gap 5 10 lan toc o san
sinh bnh thng. Do s sinh san rat nhanh nay,
195

cac te bao da be mat tren cung lien tuc b cac lp
te bao ben di don ay len, trong khi chung cha
co u thi gian e trng thanh hoan toan. Do o,
cac te bao be mat da luon kho va troc ra khoi mat
da sm hn bnh thng, tao thanh nhng mang da
day bao phu bi lp lp te bao da chet.
Tuy nhien, nguyen nhan gay ra s tang sinh bat
thng cua te bao da van cha c hieu ro. Ngi
ta ch biet la benh co lien quan en mot so yeu to
nh:
Di truyen: Benh thng xuat hien nhng ngi
trong cung mot gia nh. Thong ke cho biet neu
cha hoac me a b benh vay nen th con cai co
khoang 25% nguy c se mac can benh nay.
Chung toc: Benh xuat hien vi tan suat khac
nhau cac dan toc khac nhau. Chang han nh ty
le mac benh c biet la khoang 2% dan chau
Au va Bac My, khoang 1,5% dan Anh, khoang
4% dan c. Benh rat hiem gap ngi da
en va hoan toan khong co ngi da o, ngi
Esquimo...
Vitamin A: Mot so nghien cu cho thay tat ca
nhng benh nhan mac benh vay nen eu co ham
lng vitamin A trong mau rat thap. V the, ngi
ta cung nghi ng la co moi tng quan gia s
thieu hut loai vitamin nay vi benh vay nen.
196
Benh da lieu
Chan oan
Can chan oan phan biet cac loai vay nen khac
nhau nh:
Vay nen mang: La loai vay nen thng gap nhat,
vi ac trng la cac mang vay nen xuat hien
tren than hnh va cac chi, ac biet la cac khuyu,
au goi va da au. Benh cung tac ong en cac
mong tay, mong chan, lam cho mong b ro, day
len hay bong troc ra khoi phao mong.
Vay nen giot: Ch thng gap tre em, vi cac
mang vay hnh tron rat nho nhng phat trien rat
nhanh tren mot vung da rong ln, thng la sau
khi b viem hong (nhiem lien cau khuan).
Vay nen mun mu: Loai nay ac trng vi cac mun
nho tren da, co the xuat hien bat c ni nao
tren c the hoac khu tru mot vung rieng biet.
ieu tr
ieu tr chu yeu la kiem soat cac trieu chng, hay
s phat trien cua cac mang vay cung nh s kho
chu cua benh nhan.
ong thi phai ngan nga cac yeu to co the thuc
ay s tien trien cua benh nh tam ly cang thang,
cac ton thng da hoac nhiem trung...
Lam am nhng vung da qua kho va lam mem cho
da bong vay bang cach s dung thuoc lam mem da
197

boi tai cho, dang thuoc m hoac dang kem. Dang
thuoc m thng co hieu qua hn, nhng v co chat
nhn nen t c a chuong.
Mot so trng hp co ap ng tot khi co s tiep xuc
va phai vi anh nang hoac tia cc tm.
Neu phai ieu tr bang thuoc, chon dung cac loai
sau:
Thuoc Alphosyl dang kem (cha nha than a
va allantoin) co the c dung moi ngay t 2 4
lan. Sau khi boi thuoc, cha xat nhe tren vung da
b vay nen. Than trong khong e thuoc dnh vao
mat.
Thuoc dithranol nen khi au vi lieu thap (0,1%)
va tang dan cho en khi at hieu qua (khong qua
2%). Boi thuoc len da hang ngay va e yen trong
khoang 30 phut roi ra sach.
Thuoc Calcipotriol (Dovonex), la mot dan xuat
cua vitamin D. ay la loai thuoc mi a to ra co
hieu qua. Dung boi len vung da b benh moi ngay
2 lan.
Cac loai kem co cha corticosteroid co the c
dung nhng vi s han che toi a. Thng ch nh
thch hp trong cac trng hp vay nen mang keo
dai nhng co so vung da b vay nen khong nhieu.
S dung lieu va phai. Chu y en nguy c lam
mong da neu dung thuoc qua nhieu.
198
Benh da lieu
CHAY
Chay (co ni goi la ch) la loai con trung nho khong
co canh, dai khoang 3mm, ten khoa hoc la Pediculus
humanus captitis, ky sinh tren da au, song lan trong toc
va hut mau, gay nga da au. Chay e trng moi ngay
mot lan, nhieu nhat la 10 trng, vi mot chat keo gan
chat trng vao si toc. Trng n trong khoang mot tuan
sau o. Chay trng thanh co the song c khoang 5
en 6 tuan.
Vet chay can va hut mau tren da au co the quan sat
thay nh nhng om nho mau o, gay nga nhieu. Neu
chay sinh trng qua nhieu, da au nga nhieu lam cho
benh nhan cao gai gay tray xc, co the dan en viem da
hoac tao thanh choc l.
Chay thng gap tre em va phu n nhieu hn nam
gii.
Nguyen nhan
Chay rat de lay lan t ngi nay sang ngi khac,
nhat la nhng ngi trong cung mot gia nh hoac
nhng ngi thng xuyen tiep xuc, chung ung vi
nhau.
Do chu ky sinh san cua chay rat nhanh nen viec
ieu tr thng rat de that bai do tai nhiem. Trng
chay con lai sau moi t ieu tr la nguyen nhan
199

chnh gay tai nhiem. Viec ieu tr khong ong loat
oi vi tat ca moi ngi trong gia nh thng tao
ieu kien cho chay tiep tuc lay lan qua lai.
Chan oan
Bieu hien co chay la nga da au, phai gai nhieu va
thng xuyen.
Trng chay co the de dang quan sat thay bang mat
thng, bam vao cac si toc v tr gan chan toc.
Benh da lieu
Thuoc goi au co cha malathion hay carbaryl eu
co hieu qua tot. Boi thuoc len au, e yen khoang
12 gi roi goi sach. Co the dung lc rang day e
chai sach xac chay va trng sau khi goi.
Cac dung cu a dung nh lc, khan... eu phai
c ve sinh ky, tot nhat la nhung qua nc soi e
diet sach trng chay co the bam vao o.
Can phai ieu tr ung quy trnh va ong loat cho
tat ca moi ngi trong gia nh.
Trng chay sau khi n con lai vo lep bam vao si

toc va ngay cang b ay len xa chan toc hn khi si
toc dai ra. V the, quan sat khoang cach xa nhat t
vo trng en chan toc co the giup anh gia c
thi gian a b nhiem chay.
ieu tr
Thuoc diet chay co the diet sach chay sau khi goi
au, nhng khong the diet het cac trng chay mi.
Do o phai lap lai mot lan ieu tr sau 10 ngay, khi
cac trng chay a n ra.
Dung lc day e chai toc thng xuyen cung co the
diet sach chay, mien la thi gian dung lc phai
lien tuc va khong qua ngan, e cac trng chay sot
lai khi n ra se khong co thi gian tiep tuc sinh
trng.
200
201
Benh truyen nhiem
Benh truyen nhiem

SI
Si la mot loai benh truyen nhiem thng gap chu yeu
tre em, gay sot phat ban va nhieu trieu chng kem theo
cung nh mot so bien chng nguy hiem, ac biet la bien
chng viem nao co the gay t vong.
Trong qua kh, benh si a tng la moi e doa oi
vi tre em tren toan the gii, do tnh chat lay nhiem de
dang, lan truyen nhanh nen co the boc phat trong mot
thi gian rat ngan. Ngay nay, s phat trien cua cac loai
thuoc chung nga a ay lui c can benh nay. Tuy
nhien, nhng nc cham phat trien, moi nam van con
co en hang trieu tre em chet v benh nay.
Nguyen nhan
Benh si gay ra do nhiem phai mot loai virus gay
benh.
Co rat nhieu nguyen nhan lay nhiem, v benh lay
truyen de dang qua khong kh cung nh nhieu hnh
thc tiep xuc khac nhau vi ngi mang virus.
202
Thi gian u benh keo dai en khoang 14 ngay.

Trong suot thi gian nay, tre mang virus co the
a virus vao khong kh va lam lay nhiem cho moi
ngi xung quanh.
Ngi a b benh si mot lan, sau khi khoi benh se
c mien dch t nhien suot i oi vi benh nay.
Thuoc chung nga cung co the tao mien dch vi ty
le thanh cong en khoang 97% cac trng hp c
chung nga.
Tre em di 8 thang tuoi rat hiem khi mac benh
si, nh co khang the nhan c t sa me. V the,
nuoi con bang sa me cung la mot cach bao ve tre
chong lai benh nay.
Chan oan
Cac trieu chng khi au:
Sot
Met moi
Sng hach bach huyet
Chay mui nc
Mat o
Ho
Cac trieu chng khi toan phat benh:
Ban o tren da, co the gay nga, bao gi cung
xuat hien theo th t t tren xuong di, t phan
203

da tren mat, sau au va co, lan dan xuong pha
di than mnh.
Nga mat, nhat la khi nhn ra anh sang.
Hat hi va chay nc mui.
Sau khi phat ban khoang 3 ngay th ban bat au lan
dan va cac trieu chng cung giam dan. Tuy nhien,
mot so bien chng co the xuat hien:
Viem ng ho hap tren hoac viem tai gia nhiem
khuan, vi dau hieu ro net la sot tr lai sau khi
ban a lan, co the kem theo tieu chay, non ma,
au bung... Sot co the rat cao, gay co giat.
Viem nao, thng xuat hien sau khi phat ban
khoang 7 10 ngay, vi cac trieu chng nh au
au, non ma, co giat, hon me. Bien chng nay
tuy rat hiem gap (vi ty le khoang mot phan trieu
so trng hp mac benh) nhng rat nguy hiem, co
the dan en t vong.
Viem phoi te bao ln.
Viem ket mac co mu.
ieu tr
Khong co thuoc ac tr, nen ieu tr chu yeu la giai
quyet cac trieu chng.
Benh nhan can c ngh ngi nhieu tai ging,
uong nhieu nc. Co the dung thuoc giam au ha
204
Benh truyen nhiem

nhiet, chang han nh aspirin, acetaminophen hay
paracetamol e lam giam nhe cac trieu chng. Cung
co the dung cac loai xi-ro e lam giam ho, kem boi
da e lam giam nga... tuy theo mc o cua cac
trieu chng nay.
Can cach ly ngi benh, han che moi tiep xuc ke
t khi phat hien va nghi ng benh nay. ieu nay
nham lam han che s lay lan cua benh.
Khang sinh khong co tac dung oi vi virus gay
benh, nen ch dung khi co dau hieu nhiem khuan
th phat.
Co the can s dung huyet tng mien dch
(immunoglobulin) trong nhng trng hp benh
nhan b ton thng hoac suy yeu he mien dch.
Chung nga
Chung nga benh si c thc hien vao luc tre c
9 en 15 thang tuoi. Ty le thanh cong len en khoang
97% cac trng hp c chung nga. Do o, viec phat
minh va s dung thuoc chung nga (t nam 1963) a ay
lui ro ret can benh nguy hiem nay tre em tren toan the
gii. Rieng tai Hoa Ky, so ca mac benh hang nam vao
khoang au thap nien 1960 la khoang 500.000, a giam
xuong con di 3.500 vao nam 1988. Cho en nam 1999,
so trng hp mac benh c ghi nhan trong nam ch con
khong en 100.
205

Mac du vay, do ieu kien kinh te con kho khan cung
nh s hieu biet cha ay u ve can benh nay, nen nhieu
tre em cac nc cham phat trien van con cha c
chung nga ay u. To chc Y te The gii (WHO) ghi
nhan la hien nay moi nam van co en khoang 1.000.000
tre em chet v benh nay.
Chung nga benh si cho tre em la bien phap n gian
va hieu qua nhat e bao ve cac em chong lai can benh
truyen nhiem nguy hiem nay, va cung la trach nhiem cua
cac bac cha me e gop phan ngan chan s lay lan benh
trong toan xa hoi.
QUAI
Quai b la benh truyen nhiem cap tnh, thng xay ra

chu yeu tre em. o tuoi co nguy c mac benh cao nhat
thng la 5 9 tuoi. Tuy nhien, benh van co the xay ra
bat c o tuoi nao.
Do s lay lan de dang va nhanh chong nen quai b co
the bung phat thanh nhng tran dch ln, e doa nghiem
trong en sc khoe cua nhieu ngi, nhat la cac trng
hoc, ni tre em thng xuyen tiep xuc tap trung. T
khoang nam 1967, thuoc chung nga benh quai b c
phat minh va s dung rong rai a giup ay lui nguy c
nay.
206
Benh truyen nhiem
Nguyen nhan
Benh quai b gay ra do mot loai virus, chu yeu tan
cong vao cac mo hach va mo than kinh.
Virus gay benh co rat nhieu trong nc bot cua
ngi a mac benh. T o c ngi benh a vao
khong kh khi noi, ho hoac nho nc bot... Virus
troi noi l lng trong moi trng khong kh va lay
nhiem sang ngi khac.
Thi gian u benh keo dai khoang 15 21 ngay.
Trong thi gian 1 tuan trc khi bat au co trieu
chng benh cho en 2 tuan sau khi co trieu chng
benh, ngi benh co the gay lay benh cho nhng ai
tiep xuc, gan gui vi ho.
Ngi a b benh quai b mot lan, sau khi khoi benh
se c mien dch t nhien suot i oi vi benh
nay, v ch co mot chung virus duy nhat gay benh.
Thuoc chung nga benh quai b hien ang c s
dung rat co hieu qua va hoan toan an toan.
Chan oan
Cac trieu chng khi au thng rat nhe, bao
gom:
Sot nhe, keo dai trong 2 3 ngay.
Cam giac met moi.
Bieng an, an khong ngon.
207
Benh truyen nhiem
Kho mieng.
ty le kha hiem hoi, viem tinh hoan co the dan

en vo sinh.
Cac trieu chng khi phat benh:

ac trng la sng tuyen mang tai (2 tuyen nc
bot nam v tr goc xng ham, ngay ben di va
pha trc tai), co the mot ben hoac ca 2 ben.
Tuyen mang tai sng lam cho goc ham khong the
s nan c, ieu nay giup phan biet vi benh
hach bach huyet vung co hay ham di. Sng
tuyen mang tai thng keo dai trong khoang t 7
10 ngay.
Hai tuyen mang tai co the cung luc sng au,
nhng cung co the ch mot trong hai tuyen. Trong
trng hp sng mot tuyen th khi tuyen nay xep
xuong, tuyen con lai se bat au sng len.
au bung, thng do viem tuy tang hoac viem

buong trng.
Virus tan cong vao day than kinh thnh giac co
the gay iec, nhng bien chng nay rat hiem
gap.
ieu tr
Khong co thuoc ieu tr ac hieu, nen chu yeu la
kiem soat cac trieu chng.
Cho ngi benh ngh ngi tai ging va uong nhieu
nc. Han che tiep xuc e tranh lay lan.
Cac trieu chng chung la sot, au au, kho nhai,

bieng an. Tat ca trieu chng thng mat i sau
khoang 12 ngay.
Thuoc giam au va ha nhiet thong thng nh

aspirin, acetaminophen hay paracetamol e giam
nhe cac trieu chng.
Chan oan xac nh oi khi can xet nghiem tm

khang the chong virus trong mau ngi benh, nuoi
cay nc bot hoac nc tieu.
Vi cac trng hp b viem tinh hoan, co the ieu

tr hieu qua vi prednisolon 40mg, moi ngay mot
Benh quai b co the gay cac bien chng nh:
Khi co dau hieu nghi ng viem mang nao, can

chuyen ngay benh nhan en ieu tr tai benh vien,
ngay ca khi viec ieu tr khong khac biet may, bi
v benh nhan can sm c choc do tuy song (thu
thuat rut dch nao tuy) e xac nh ngay viec co hay
khong vi khuan gay viem mang nao.
Viem mang nao lympho bao cap tnh.

Viem tinh hoan, xay ra khoang mot phan t so
ca benh nam gii sau tuoi day th. Khi b viem
tinh hoan, mot hoac ca hai ben tinh hoan sng
len va au trong vong 2 4 ngay roi xep. Vi mot
208
209
Chung nga
Chung nga benh quai b thng c thc hien cung
luc vi chung nga benh si, khi tre c 9 en 15 thang
tuoi, va neu tre nhat cung khong nen e qua 4 tuoi. Thuoc
chung nga benh quai b chnh thc c s dung tai Hoa
Ky t nam 1967. Trc o, vao nam 1964, ngi ta ghi
nhan khoang 212.000 ca benh quai b tai quoc gia nay.
Sau khi s dung thuoc chung nga, cho en nam 1999 th
tong so cac trng hp mac benh quai b ch con khong
en 400 ca.
Chung nga la phng thc n gian nhat e chong lai
benh quai b. Thuoc hoan toan an toan va hieu qua, co the
tao ra kha nang mien dch suot i cho tre.
RUBELLA
Benh rubella, hay rubeon, trc ay thng c xem
nh mot dang si nen van goi la benh si c (German
measles), la mot benh truyen nhiem nhe, co the gay ra
nhng vung ban o va lam sng phong cac hach bach
huyet. Benh thng xuat hien nhat o tuoi 6 12 tuoi.
Tuy nhien, cung co the gap bat c o tuoi nao. Khoang
mot phan t so trng hp nhiem benh khong co ban o,
va benh co the t khoi hau nh khong c nhan biet,
mac du ket qua th mau co the cho thay viec nhiem benh.
Rat hiem khi thay benh nay xuat hien o tuoi tren 40.
210
Benh truyen nhiem

Mac du la mot benh nhe va hiem khi co bien chng
nguy hiem, nhng benh rubella ac biet nguy hiem oi
vi phu n co thai. Khi b mac benh vao 4 thang au tien
cua thai ky th thai nhi ang phat trien co nhieu nguy c
b thng ton nang ne, co the mac phai nhieu d tat khac
nhau va ty le t vong sau khi sinh ra len en khoang
20%. Neu mac benh rat sm sau khi co thai, co nhieu
nguy c b say thai.
Trc kia, rubella la mot benh kha pho bien, nhng
nh co tiem chung m rong nen hien nay so trng hp
mac benh a giam rat nhanh.
Nguyen nhan
Benh gay ra do mot chung virus co ten la
Rubivirus.
Ngi mang virus co the lam lay lan benh cho nhieu
ngi qua viec a virus vao khong kh. Virus ton
tai trong khong kh dang nhng hat nho l lng
va lay nhiem cho bat c ai tiep xuc.
Ngi me mang virus cung lay truyen sang cho
con.
Thi gian u benh thng la t 2 3 tuan, nhng
thng gap nhat la khoang 17 18 ngay.
211
Benh truyen nhiem
Chan oan
Thi gian u benh thng khong co trieu chng g
ca.
Khi benh phat khi, mot so trieu chng sau ay
thng xuat hien:
Sot nhe.
Sng hach bach huyet pha sau co va sau tai,
trong mot so trng hp co the sng ln cac hach
bach huyet khap c the, ke ca trong nach va
di hang.
Xuat hien cac vung ban o khong gay nga
khoang ngay th hai hoac th ba, thng bat
t vung da mat, lan en than hnh va cac
Trieu chng phat ban nay thng bien mat
o khoang 3 ngay.
vao
au
chi.
sau
Mot so trng hp hiem gap hn, co the co sot

cao, au au trc khi phat ban.
Mot so tre co the b au cac khp xng.
Say thai, thng xay ra khi mac benh sm ngay

sau khi mang thai.
Thai nhi se mac phai mot hoac nhieu d tat bam
sinh nh: iec, benh tim, an on, ban xuat huyet,
bai nao, bien dang xng, uc thuy tinh the va
mot so benh khac cua mat. Tre sinh ra co ty le t
vong khoang 20% ngay t khi con nho. Nhng tre
con song tiep tuc mang virus gay benh, co nhieu
kha nang lam lay nhiem cho ngi khac.
ieu tr
Khong co thuoc ac hieu. Chu yeu van la phong
benh va ieu tr bang cach theo doi, kiem soat cac
trieu chng.
Cac trieu chng benh kha m nhat nen phai het
sc chu y chan oan phan biet vi nhieu benh khac
co trieu chng tng t.
Chan oan xac nh khi can thiet c thc hien
bang cach phan ly virus t benh pham phet hong
hoac xet nghiem tm khang the chong virus trong
mau.
Trong hau het trng hp, cac trieu chng se qua i

va benh khoi nhanh, khong e lai di chng g. Bien
chng thnh thoang co the gap la viem a khp,
thng xuat hien sau khi het phat ban.
Chung nga
oi vi phu n co thai mac benh trong khoang 4

thang au tien cua thai ky, benh tr nen cc ky
nguy hiem vi nhng nguy c sau ay:
Chung nga benh rubella c thc hien vao luc tre 9

en 15 thang tuoi, hien nay thng ket hp cung luc vi
thuoc chung nga benh si va benh quai b, goi la mui
212
213

tiem chung MMR (MMR = measles + mumps + rubella).
Moi loai benh nay eu co thuoc chung nga rieng, nhng
s ket hp trong mot lieu MMR tao ieu kien de dang
hn cho viec chung nga, v co the ong thi bao ve tre
khoi 3 can benh truyen nhiem quan trong. Neu v mot
ly do nao o, tre khong c tiem chung ung lch trong
thi gian t 9 en 15 thang tuoi, nhat thiet phai cho tre
tiem MMR trc o tuoi en trng, ngha la khoang di
5 tuoi.
Mac du la mot benh rat pho bien trc ay, nhng nh
co thuoc chung nga, so trng hp mac benh tai Hoa Ky
moi nam a giam t nhieu ngan trng hp xuong con
khong en 360 trng hp.
Benh rubella can ac biet lu y oi vi tat ca phu n
mang thai, do tnh chat nguy hiem cua benh oi vi thai
nhi. Tat ca phu n khi co thai can c kiem tra tnh
trang mien dch oi vi benh nay, va neu trc o cha
c tiem thuoc chung nga th nhat thiet phai c tiem
globulin mien dch ngay.
Phu n co thai cung can chu y han che toi a viec tiep
xuc vi ngi b benh rubella. Neu la phu n cha chung
nga, sau khi tiep xuc vi ngi benh can i kham benh
ngay. Hien co the tao mien dch thu ong trong nhng
trng hp can thiet bang cach tiem globulin mien dch,
thng la e bao ve kp thi cho thai nhi.
Thuoc chung nga co tac dung t nhat la 3 ngay sau
khi tiem. V the, ngay sau khi tiem thuoc chung nga ma
214
Benh truyen nhiem

tiep xuc ngay vi ngi benh la khong an toan. Chu y
khong dung thuoc chung nga cho phu n a co thai, va
phu n sau khi tiem thuoc chung nga can c canh bao
la khong nen co thai trong khoang thi gian 1 thang sau
o.
Thuoc chung nga co the gay mot vai tac dung phu,
nhng noi chung la an toan. Cac trieu chng co the co sau
khi tiem thuoc chung nga la:
Khoang 1 tuan sau khi tiem: kho chu, sot nhe, noi
ban. Sot co giat co the co vao luc nay vi ty le thap
en mot phan ngan.
Khoang 3 tuan sau khi tiem: Sng tuyen mang tai,
co the xay ra vi ty le khoang 1%.
Viem nao co the co vi ty le ch mot trong 300.000
trng hp tiem chung.
HO
GA
Ho ga la benh nhiem khuan ng ho hap cap tnh ac

biet nguy hiem tre em. Tre s sinh di 6 thang tuoi co
the chu anh hng rat nghiem trong do benh nay. Benh
gay viem toan bo ng ho hap. Khoang 50% trng hp
mac benh nay xuat hien tre em di 2 tuoi. Tuy nhien,
thnh thoang benh cung thay xuat hien ngi trng
thanh. Thuoc chung nga a giup ay lui can benh nay
tren toan the gii, vi so trng hp benh giam manh
nhng ni tre c tiem chung.
215
Nguyen nhan
Benh gay ra do mot loai vi khuan hnh que co ten
la Bordetella pertussis.
Benh lay nhiem qua ng ho hap, ngi b lay
benh la do ht phai loai vi khuan nay trong khong
kh, do ngi co benh thai ra khi ho, khac... Do o,
viec tiep xuc vi ngi benh lam tang nguy c mac
benh.
S lay lan cua benh sang ngi khac rat kho e
phong, do kha nang lay lan rat cao trong thi gian
u benh cua ngi benh, la luc ma cac trieu chng
cua benh cha c phat hien.
Chan oan
Thi gian u benh thng keo dai khoang 1 tuan,
nhng cung co khi lau hn.
Sau o benh phat trien thanh hai giai oan. Giai
oan au tien keo dai khoang t 7 en 10 ngay vi
cac trieu chng sau ay:
Cn ho khan ngan thng ch co vao ban em.
Chay mui nc.
au mat.
Sot nhe.
Giai oan tiep theo co the keo dai t 8 en 12 tuan,
vi cac trieu chng sau ay:
216
Benh truyen nhiem

Nhng cn ho khan t 10 en 20 tieng mot lan,
xuat hien ca ngay lan em.
Nhng cn ho dai d doi cham dt bang mot tieng
lay hi vao that manh rat ac trng, do ngi
benh khong th c trong khi ho. Vi tre s
sinh, khong the nhan ra tieng lay hi nay.
Non ma, gay ra do cn ho.
Ngng th tng quang, co the lau hn 10 giay.
Co giat.
Neu ho nhieu co the gay ra cac trng hp chay
mau mui, chay mau nhng mach mau be mat
ngoai mat.
Neu ngi benh non nhieu co the gay mat nc, suy
dinh dng.
Trong mot so trng hp, co the xuat hien viem
phoi, tran kh mang phoi, gian phe quan.
Chan oan xac nh oi khi co the can cay vi khuan
gay benh. Lay benh pham e chan oan bang cach
dung tam bong quet pha sau mui trong giai oan
au cua benh.
Chup X quang ngc co the la can thiet khi muon
kiem tra tnh trang cua phoi.
217
ieu tr
Khong co thuoc ac tr. Khang sinh khong co tac
dung may trong giai oan ho nhieu. Viec ieu tr
do o chu yeu la theo doi va kiem soat cac trieu
chng.
Neu phat hien benh sm, dung erythromycin lien
tuc trong 10 ngay co the giup han che kha nang lay
benh va ong thi rut ngan c thi gian benh.
Bao ve ng ho hap cho tre co benh bang cach
luon gi am. Tranh nhng tac nhan co the kch
thch cn ho, chang han nh khoi thuoc la. Khi tre
ho nhieu, dung tay xoa hoac vo nhe vao lng co the
tao cam giac de chu hn cho tre.
Cho tre an thanh nhieu ba nho trong ngay, khong
cho an qua nhieu trong mot ba.
Cho tre uong that nhieu nc.
Ho ga co the keo dai nhieu thang, va co nguy c tai
phat rat cao trong nhng nam sau o. V the, viec
cham soc, theo doi benh can c chu y ung mc.
Chuyen benh nhan en ieu tr tai benh vien ngay
khi co cac dau hieu nghiem trong nh:
Tm tai sau cn ho.
Co giat.
The trang suy sup, rat yeu t.
218
Benh truyen nhiem

Ho nhieu va keo dai khong thuyen giam sau 6
tuan.
Chung nga
Viec chung nga ho ga cho tre thng c thc hien
ngay t khi c 2 3 thang tuoi. Hien nay, thuoc chung
nga c ket hp ca 3 loai trong mot mui tiem DTP, bao
gom thuoc chung nga cac benh bach hau (diphtheria),
uon van (tetanus) va ho ga (pertussis). Tre phai c tiem
u 3 mui. Mui tiem th hai luc 3 4 thang tuoi va mui
tiem th ba luc 4 5 thang tuoi. Sau o, can tiem nhac
lai mot mui na vao khoang 4 5 tuoi. Thi gian gia
cac mui tiem co the thay oi, nhng khong c rut ngan
hn 1 thang.
Chung nga ho ga khong at hieu qua bao ve tuyet
oi, ngha la tre van co the mac benh. Tuy nhien, mc
o benh se nhe i rat nhieu va thi gian benh c rut
ngan so vi tre khong c chung nga. Chang han nh,
tai Hoa Ky hien nay van ghi nhan moi nam khoang 7.800
trng hp mac benh ho ga, nhng so trng hp t vong
v benh nay trung bnh moi nam ch co khong en 5
trng hp!
Mat khac, kha nang bao ve cua thuoc giam dan theo
thi gian, nen can co nhng mui tiem nhac lai. Neu
khong, ngi trng thanh co the mac benh. Ho ga
ngi trng thanh thng ch la benh nhe, nhng ieu
nguy hiem chnh la s lay nhiem cho tre em.
219

Chung nga ho ga co the co mot so tac dung phu khong
mong muon, va mot ty le rat thap cac bien chng nghiem
trong. V the, xet theo mc o nguy hiem cua benh nay
khi mac phai tre em th ty le rui ro cua thuoc chung
nga la hoan toan co the chap nhan c. Cac phan ng
co the co sau khi chung nga la:
Sot nhe trong khoang 1 2 ngay. ay la phan
ng thng gap nhat va hoan toan khong co g
ang lo ngai.
Tre b kch thch manh, co giat. Phan ng nay
hiem gap, xay ra vi ty le khoang 1 trong 100.000
trng hp.
Ton thng nao. ay la trng hp rat hiem, xay
ra khoang mot lan trong khoang 300.000 trng
hp tiem chung.
e giam thap hn na nguy c xay ra cac bien chng
nghiem trong, can chu y khong s dung thuoc chung
nga trong cac trng hp sau:
Tre co tien s benh ong kinh.
Tre ang b sot cao.
Tre a tng co phan ng vi nhng thuoc chung
nga trc o.
Tre co dau hieu than kinh khong on nh.
Ch thc hien viec chung nga cho tre sau khi a giai
quyet c cac van e tren.
220
Benh truyen nhiem
VIEM
MANG NAO
Viem mang nao (meningitis) co the gay ra do mang

nao b nhiem vi khuan hoac virus. Viem mang nao do
virus la benh thng gap, kha nang lay nhiem cao en
mc co the bung phat thanh dch, ac biet la trong nhng
thang mua ong. Viem mang nao do vi khuan t gap hn,
nhng lai nghiem trong hn nhieu, co nguy c e lai di
chng ton thng nao.
Nguyen nhan
Bat c loai vi khuan hay virus nao khi tan cong
vao mang nao eu gay viem mang nao. Mac du
vay, hau het cac trng hp viem mang nao do vi
khuan thng ri vao mot trong 3 nhom sau ay:
Haemophilus influenzae, Streptococcus pneumoniae
va Neisseria meningitidis.
Viem mang nao do meningococcus la loai thng
gap nhat co the lay truyen nhanh chong thanh dch.
Viem mang nao do vi khuan lao hien nay rat hiem
gap do benh lao a c nga va tr hieu qua.
Chan oan
Da vao cac trieu chng nh:
Sot cao.
au au d doi.
221

Buon non hoac non.
Chung nga
Cng gay, co khong cui xuong c.
Mac du la mot benh truyen nhiem nguy hiem, nhng

cho en nay viec chung nga viem mang nao van ch
mang lai nhng ket qua rat han che. Nguyen nhan la v
co qua nhieu chung vi khuan gay benh nen khong the co
mot loai thuoc chung nga hieu qua vi tat ca. Mat khac,
thuoc cung khong co tac dung bao ve lau dai nen khong
phai la bien phap kha thi cho tat ca moi ngi.
Viem mang nao do virus thng co trieu chng tren

nhng xuat hien nhe hn, nen co ve tng t nh
benh cum. Ngc lai, viem mang nao do vi khuan co
bieu hien cap tnh, cac trieu chng xuat hien nhanh
va nghiem trong, benh nhan co the nhanh chong ri
vao trang thai l m roi hon me, tren da co the noi
ban xuat huyet. Cac om xuat huyet nay khi dung
tay an vao van khong mat mau.
ieu tr
ieu tr tuy thuoc vao ket qua chan oan.
Viem mang nao do virus thng khong can ieu tr,
benh thng khoi nhanh va khong e lai di chng.
Viem mang nao do vi khuan c xem la mot trng
hp cap cu noi khoa, can c ieu tr ngay bang
khang sinh thch hp.
Neu ieu tr kp thi, benh nhan co nhieu kha nang
hoi phuc hoan toan. Tuy nhien, van co mot so t
trng hp e lai di chng ton thng nao.
Do tnh chat nghiem trong cua can benh, tat ca cac
trng hp co dau hieu nghi ng viem mang nao
eu nen c ieu tr trong benh vien e co u ieu
kien theo doi va x tr kp thi.
222
Benh truyen nhiem
V the, cac bien phap phong nga viem mang nao trong
thi gian xay ra dch benh la vo cung quan trong. Can
tranh tiep xuc vi benh nhan. Co the ch nh khang sinh
d phong neu xet thay la can thiet. Chang han nh co
the dung rifampicin (Rifadin, Rimactan... ) vi lieu 5mg
cho moi kg the trong, 12 gi mot lan trong vong 2 ngay,
dung cho nhng ai can phai tiep xuc, gan gui vi benh
nhan.
TINH
HONG NHIET
Benh tinh hong nhiet la benh truyen nhiem thng

gap tre em, con c goi la benh ban o. Benh thng
gap nhat o tuoi t 2 10 tuoi. ac trng cua benh la
nhng vung o tren da, lam cho toan than cua tre co mau
o ti.
Nh co thuoc khang sinh, benh nay hau nh a c
loai bo nhng nc phat trien.
223
Nguyen nhan
Benh gay ra do lien cau khuan Streptococcus nhom
A, cung la loai lien cau khuan gay viem hong.
Ngi mang vi khuan co the lay benh cho ngi
khac qua tiep xuc trc tiep, qua moi trng khong
kh, hoac qua s dung chung mot so o dung.
Chan oan
Thi gian u benh thng la khoang t 2 en 4 ngay,
oi khi cung keo dai en 7 ngay. Viec chan oan
da vao cac trieu chng khi phat benh nh:
Non ma.
Sot cao.
au hong.
au au.
Sau khoang 12 gi th cac vung o tren da noi len,
gom rat nhieu cac om nho li ti mau o, thng
xuat hien trc het co va ngc, sau o lan ra rat
nhanh nhng khong xuat hien tren mat. Vung xuat
hien day ac nhat thng la co, nach va di hang.
Sot co the len cao en tren 400C.
Ban o keo dai khoang 6 ngay va sau o da b bong
ra.
224
Benh truyen nhiem

Hai ma ng o va quanh mieng xuat hien mot vung
tai nht thay rat ro.
Trong vai ngay au, li co mot lp bn trang day
bao phu, roi xuyen qua o tiep tuc moc len nhng
om o. Lp bn bao phu nay bong ra vao ngay th
ba hoac th t, e lo ra mat li mau o ti vi cac
om o van con moc len.
Chan oan xac nh co the can cay vi khuan sau
khi lay benh pham hong.
ieu tr
ieu tr chu yeu bang khang sinh. Co the ch nh
penicillin V 250mg dang vien uong, moi ngay 4
lan.
Neu d ng vi penicillin, co the oi sang dung
erythromycin.
Lieu trnh ieu tr co the keo dai en 10 ngay.
Co the dung paracetamol vi lieu thch hp e giam
nhe cac trieu chng.
Bien chng cua benh neu khong c ieu tr co the
la benh thap khp cap tnh, viem than - tieu cau
than. oi khi co the co viem than, viem phoi... Tuy
nhien, viec ieu tr bang khang sinh a giup loai
tr han cac nguy c nay.
225
TANG
BACH CAU N NHAN NHIEM KHUAN
Benh truyen nhiem
Chan oan
Tang bach cau n nhan nhiem khuan (infectious

mononucleosis) la benh truyen nhiem co ac iem gay
sot cao, lam cho tre met moi, ue oai va lam sng to cac
hach bach huyet. Hach bach huyet vung co sng rat to,
co the s thay ngay ben di cam. Benh co the xuat hien
nh nhng trng hp rieng biet, nhng cung co the bung
phat thanh dch benh.
Thi gian u benh t 7 10 ngay. Sau o, xuat hien

cac trieu chng nh:
Benh xay ra moi la tuoi, nhng thng gap nhat la

o tuoi thanh thieu nien, nhieu nhat la trong khoang
15 17 tuoi. Thi gian u benh t 7 10 ngay, thi gian
phat benh co the t 1 8 tuan, nhng thng gap nhat
la trong khoang t 2 4 tuan. Sau khi khoi benh, benh
nhan co the van tiep tuc tnh trang sc khoe yeu t trong
nhieu thang.
Hach bach huyet vung co sng to, cung co the

ca cac hach khac trong c the.
Nguyen nhan
Sot cao (390C - 400C), co the keo dai t vai ngay

cho en vai tuan.
Bieng an, an khong ngon, sut can nhanh.
Met moi, ue oai.
au hong, co the rat nghiem trong.
au au.
oi khi co au nhc c bap.
Trong mot so t trng hp co nhng om nho noi
thanh vung tren da, co the la nhng om phang
hoac noi com len be mat da.
au bung.
Lach to.
Benh gay ra do mot loai virus co ten la EpsteinBarr.
Mot so bien phap sau ay co the c ap dung trong

chan oan xac nh benh:
C che lay benh van cha c ro lam, nhng vi

khuan co the lan truyen de dang qua tiep xuc trc
tiep nh hon moi, hoac qua nc bot cua benh nhan.
Sau khi xam nhap vao c the, virus nhan len trong
cac lympho bao (bach cau n nhan) lam cho cac te
bao nay thay oi hnh dang.
Cong thc mau toan bo va phet mau thng cho

ket qua tang bach cau trung tnh khoang 10 20
x 109/L.
226
Trong mau cua benh nhan thng xuat hien

khang the heterophile, c xem la mot yeu to
chan oan kha chnh xac.
227

Xet nghiem chc nang gan thng cho thay co bat
thng nhng khong nghiem trong.
Xet nghiem Monospot cho ket qua dng tnh
hau het cac ca benh tang bach cau n nhan
nhiem khuan, nhat la khi thc hien vao khoang
3 tuan sau khi phat benh. Ket qua am tnh gia
thng gap khi xet nghiem c thc hien vao
tuan au tien.
t khi co bien chng, nhng thnh thoang co the
gap:
Viem gan.
Viem phoi, hiem gap hn.
V lach.
Mot so van e khac thuoc he than kinh, mau va
ng ho hap.
ieu tr
Khong co thuoc ac tr. V the, ieu tr chu yeu la
theo doi va kiem soat cac trieu chng.
Khang sinh khong co hieu qua tr benh, ngc lai
co the lam cho da noi man o nhieu hn.
Khuyen benh nhan ngh ngi, uong nhieu nc,
dung thuoc giam au neu cac trieu chng gay kho
chu nhieu.
Neu au hong nhieu, dung metronidazol 200mg, moi
ngay 3 lan co the lam giam ton thng hong.
228
Benh truyen nhiem

Neu cac trieu chng keo dai hoac nghiem trong,
dung prednisolon 30mg, moi ngay mot lan, lien tuc
trong mot tuan.
Neu co dau hieu tram cam nghiem trong hn cac
trieu chng khac, co the dung mot trong cac loai
thuoc chong tram cam nh imipramin (Imizin,
Tofranil...), amitriptylin (Laroxyl, Tryptizol, Elavil...
), desipramin hay nortriptylin.
Hau het cac trng hp benh t khoi sau khoang 4
tuan, hoac cung co the keo dai en 8 tuan. Mot so
t trng hp co the co hoi chng met moi keo dai,
co the la nhieu thang. Trong tat ca cac trng hp,
can quan tam ung mc en s hoi phuc sc khoe
cua benh nhan sau cn benh.
BAN
O NHIEM KHUAN
Ban o nhiem khuan (erythema infectious) la mot benh

truyen nhiem dang nhe, gay nhiem khuan ng ho hap
tren, thng gap nhat tre em trong o tuoi t 5 14
tuoi. Tuy nhien, thnh thoang benh cung thay xuat hien
ngi trng thanh, va co the gay nguy hiem ac biet
cho phu n co thai.
Benh co the bung phat thanh dch do s lay lan de
dang qua tiep xuc vi ngi benh. Vao cuoi the ky 19,
benh nay c xep vao hang th 5 ve mc o pho bien,
229
Benh truyen nhiem
ng sau cac benh si (measles), quai b (mumps), si c

(rubella), va thuy au (chickenpox). V the, benh nay oi
khi cung c ngi phng Tay quen goi la benh th
nam (fifth disease).
tren than mnh. Cac om o dan dan lien ket lai

thanh vung hoac thanh tng mang dai, nhat la
tren tay, chan, va thng noi ro hn sau khi tam
nc nong. Ban o thng keo dai khoang t 7
en 10 ngay roi t khoi. Tuy nhien, ban co the
xuat hien tr lai neu da b kch thch, hoac phi
ra trc tiep di anh nang, hoac mot so tac nhan
khac nh luyen tap the lc, tam, hay cang thang
tam ly...
Nguyen nhan
Benh gay ra do mot chung virus goi la pavovirus.
Benh ch co kha nang lay nhiem trong giai oan
au. Khi ngi benh a noi ban o th kha nang lay
nhiem hau nh khong con na. V the, can han che
toi a viec tiep xuc vi ngi benh trong giai oan
au cua benh.
Chan oan
Thi gian u benh khoang t 4 14 ngay. Trong giai
oan au tien nay, benh nhan thng co sot nhe va
cam giac met moi, ue oai. Sau o, cac trieu chng
sau ay xuat hien:
Hai go ma noi len nhng vung o, tng phan
vi mot vung tai nht xung quanh mieng. V the,
benh nay con c goi la benh o ma (slapped
cheek disease).
Sot.
Da noi o tng vung, phat trien t 1 en 4 ngay
sau khi ma a noi o. Cac vung da o thng
xuat hien nhat tay, chan va oi khi cung noi
230
Trong mot so trng hp rat hiem gap, co the co

au khp.
ieu tr
Khong co thuoc ac tr cho benh nay. Do o, viec
ieu tr chu yeu la theo doi va kiem soat cac trieu
chng.
Dung paracetamol hoac aspirin vi lieu thch hp
e lam giam nhe cac trieu chng.
Kem boi da calamin (co cha oxid kem) co the giup
giam nga tren da.
Khuyen benh nhan ngh ngi va uong that nhieu
nc.
Ban o nhiem khuan rat t khi gay ra cac bien
chng, nhng neu ngi benh co kem theo cac roi
loan ve mau, bao gom cac chng thieu mau nh
thieu mau hong cau liem, thieu mau a Trung
Hai... benh co the se gay thieu mau nghiem trong.
231

Benh hiem thay ngi trng thanh, nhng thnh
thoang co the co nhng trng hp nghiem trong.
Neu phu n mac benh nay trong thi gian mang
thai, trong mot so rat t trng hp co the dan en
say thai. Trong mot so trng hp, benh co the gay
au khp, viem khp.
Benh thng t khoi va khong e lai di chng, mac
du cac vung ban o co the noi tr lai nhieu lan sau
o khi co cac kch thch tren da hoac khi tiep xuc
trc tiep vi anh nang... Tuy nhien, sau mot lan
mac benh th ngi benh thng co kha nang mien
nhiem lau dai, rat hiem khi mac benh lan na.
THUY
Nguyen nhan
Benh gay ra do mot chung virus herpes co ten la
varicella-zoster.
Benh lay nhiem manh trong giai oan khoang 2
ngay trc khi cac trieu chng xuat hien va keo dai
khoang 7 ngay khi a phat benh. Trong giai oan
nay, can co cac bien phap ac biet e phong lay
nhiem.
Virus gay benh lay truyen qua moi trng khong
kh, do ngi benh a vao khi ho, hat hi... Tiep
xuc trc tiep nh cam nam cac vat dung co virus
bam vao cung co the b lay benh.
AU
Benh thuy au, hay benh au mua, la mot benh nhiem

khuan nhe co ac iem tieu bieu la nhng vung da nga
o rat de phan biet va kem theo co sot nhe. Benh thng
gap tre em, nhat la tre em di 10 tuoi. Ngi trng
thanh hiem khi mac benh, nhng khi mac benh th hau
het cac trng hp eu nang, ac biet la phu n co thai
co the anh hng nghiem trong en thai nhi. Tai Hoa
Ky, c tnh trung bnh moi nam co khoang hn 4 trieu
trng hp mac benh, va khoang 95% ngi My khi en
tuoi trng thanh eu a tng trai qua can benh nay.
Hien thuoc chung nga thuy au a c s dung nhng
van con trong giai oan tiep tuc nghien cu phat trien.
232
Benh truyen nhiem
Chan oan
Thi gian u benh thng keo dai khoang 2 tuan.
Sau o, cac trieu chng sau ay xuat hien:
Sot nhe hoac au au, co the la khoang vai gi
trc khi bat au noi len cac vung ban o tren
da.
Noi len cac vung ban o tren da, chu yeu la tren
than mnh, gom rat nhieu cac not nho li ti roi
nhanh chong phat trien thanh cac mun nc gay
nga, co ng knh khoang 2 3mm. Do b nga,
ngi benh co the gai nhieu lam tray xc da va
gop phan lam cho cac vung ban o lan nhanh
233

ra khap c the, cho en long ban tay, ban chan,
niem mac mieng, da au... eu co the co ban o.
Sau thi gian phat benh khoang 2 10 ngay, cac
mun nc kho i va ong thanh cac vay nho pha
tren cua mun.
Cac not o nh tren co the noi len thanh nhieu
t noi tiep nhau.
oi khi co nhng not o xuat hien quanh vung
mieng va phat trien thanh cac vet loet lam cho
viec an uong tr nen kho khan.
Trong mot vai trng hp co the co ho d doi.
Benh phat trien ngi trng thanh co the gay
viem phoi nang, kho th va sot cao.
ieu tr
Khong co thuoc ac tr. Viec ieu tr chu yeu la
theo doi va kiem soat cac trieu chng. a so trng
hp benh t khoi, nhng benh nhan can tiep tuc
c ngh ngi khoang 7 10 ngay sau o. Thng
th nhng ngi benh trng thanh phai ngh ngi
nhieu hn tre em.
Khuyen benh nhan ngh ngi tai ging, han che
tiep xuc vi nhieu ngi khac, nhat la phu n co
thai vao 3 thang cuoi cua thai ky.
Dung paracetamol vi lieu thch hp e lam ha sot
va giam bt cam giac kho chu. Khong bao gi cho
234
Benh truyen nhiem

ngi benh dung aspirin hoac cac loai acid salicylic
khac v co the tang nguy c mac phai hoi chng
Reye.
Giai thch cho ngi benh hieu la khong nen cao
gai nhieu lam tray xc da. Cho dung cac loai kem
boi ngoai da nh calamin e giam nga, hoac cho
ngi benh tam trong dung dch nc am co pha
mot nam soda bicarbonat.
Mac quan ao thoang mat, v u nong c the co ve nh
lam cho cac cham thuy au cang nga hn.
Neu co choc tren da, dung acid fusidic boi moi ngay
3 lan, hoac dung flucloxacillin dang vien uong.
Thuoc khang histamin dang vien uong oi khi cung
co the dung e giam nga.
Cac trng hp nang co the ieu tr vi acyclovir,
nhat la khi ngi benh co kem theo benh cham
da.
Cac trng hp nhiem trung th phat tren da co
the ieu tr bang khang sinh thch hp.
Cac trng hp co dau hieu suy yeu he mien dch
can e ngh chuyen ngay en benh vien e theo doi
ieu tr. Co the can phai tiem truyen globulin mien
dch oi vi benh thuy au va benh zona (varicella
zoster immune globulin).
235

Khi ngi benh co cac dau hieu ac biet sau ay,
cung can xem xet ngay viec chuyen en ieu tr tai
benh vien:
Ho nhieu.
Co giat.
Th nhanh.
Tre ri vao trang thai l m khac thng.
Sot keo dai hoac tai phat nhieu cn.
Bc i khong vng.
Co mu chay ra t cac mun tren da.
Vung da bao quanh cac mun o cung chuyen sang
mau o.
Cac trng hp co nguy c bien chng cao co the
can ieu tr vi acyclovir tiem tnh mach lien tuc
trong 5 ngay va can c theo doi tai benh vien.
ang s dung hoa tr lieu hoac ang uong cac loai

corticosteroid chang han) va tre s sinh, thng
mac benh do ngi me a nhiem benh vao cuoi
thai ky.
Sau khi khoi benh, ngi benh co kha nang mien
dch t nhien kha lau oi vi benh nay, nhng
virus co kha nang van tiep tuc tru an trong cac
mo than kinh e sau o hoat ong tr lai gay
benh zona (con goi la benh herpes zoster).
Hoi chng Reye mac phai ngay sau cn benh la
trng hp rat hiem gap, nhng neu co se cc ky
nghiem trong, co the dan en t vong.
Chung nga
Tai nhiem vi khuan Streptococcus qua cac vet

tray xc tren c the do tre b nga va cao gai.
Tre em co benh cham ac biet cang de nhiem
khuan hn.
Cho en nay, thuoc chung nga benh thuy au van con

la van e nghien cu cha hoan chnh. Hnh thc mien
dch thong dung hien nay la mien dch thu ong c
tao ra bang cach tiem truyen huyet thanh mien dch oi
vi benh thuy au va benh zona (varicella zoster immune
globulin), ch c ap dung han che vi mot so ca benh
nghiem trong hoac co nguy c bien chng cao. Mac du
vay, trong con so c tnh hn 4 trieu trng hp benh
thuy au moi nam tai Hoa Ky, van co en khoang 100
trng hp t vong v benh nay.
Viem phoi va viem nao, nhng viem nao rat hiem

gap. Nhng tre em de gap phai cac bien chng
nay la nhng tre em co he mien dch suy yeu (do
Thuoc chung nga thuy au c chnh thc s dung

tai Hoa Ky t nam 1995, co the dung cho tre t 12 thang
tuoi tr len cung nh nhng ngi ln tuoi cha tng
Benh thuy au tre em thng nhe va t khoi

sau khoang 7 10 ngay, t khi co bien chng. Tuy
nhien, trong mot so trng hp co the xay ra:
236
Benh truyen nhiem
237

mac benh nay. Theo ket qua nghien cu, C quan quan ly
Thc, Dc pham Hoa Ky (The United States Food and
Drug Administration FDA) cho biet la loai thuoc chung
nga nay c d oan se co hieu qua ngan nga khoang
70% 90% trng hp mac benh. Mac du ngi c
chung nga van mac benh, nhng vi mot dang rat nhe
va sau khi khoi benh th c mien nhiem vi benh.
Tuy nhien, tac dung cua thuoc chung nga tren thc te
van cha c chnh thc ghi nhan, va cac nha khoa hoc
van cha quyet nh chnh xac c la thuoc co the tao s
mien dch suot i hay kha nang mien dch se giam dan
theo thi gian. Va neu nh kha nang mien dch giam dan
theo thi gian, th nhng a tre c chung nga khi ln
len van co kha nang b mac benh.
Khi cha co nhng cau tra li chac chan va thoa ang
t pha cac nha nghien cu th oi vi benh thuy au hien
nay viec phong benh, ngan nga lay nhiem van la bien
phap can phai chu y hang au.
CUM
Benh cum (influenza) oi khi van quen goi la cam cum,
la mot benh do nhiem khuan ng ho hap, de dang
lay lan va boc phat thanh dch tng vung. Cac trieu
chng oi khi tng t vi chng cam lanh. Trong hau
het cac trng hp, benh t khoi sau khoang mot tuan.
Tuy nhien, vi nhng ngi benh co the trang kem hoac
suy yeu he mien dch, benh co the gay ra nhieu bien
238
Benh truyen nhiem

chng nguy hiem. Hn na, mc o nguy hiem cua benh
khong phai luc nao cung nh nhau. Trong lan bung phat
thanh dch nam 1918 Tay Ban Nha, benh cum a gay t
vong cho hang trieu thanh nien ang o tuoi khoe manh.
ay la tran dch cum toi te nhat a tng c ghi nhan
tren toan the gii. Trong nhng nam 1918 1919, rieng
tai Hoa Ky co hn na trieu ngi chet v benh cum, va
so t vong v tran dch nay tren toan the gii la hn 20
trieu ngi.
Ngoai virus gay benh cum ngi, trong t nhien con
co rat nhieu loai virus gay benh cum ln, nga, ong
vat co vu, cho en chim choc, gia cam... Mot nguy c mi
va phat sinh gan ay do s bien dang cua cac chung
virus gay benh cum. Nam 1997, lan au tien tai Hong
Kong ngi ta a phat hien ra mot loai virus gay benh
cum ga a bien dang va gay benh ngi. Cho en nay
a xay ra dch nho nhieu nc tren the gii do virus
cum ga bien dang thanh mot loai virus co the gay benh
cho ngi. Hien co nhieu tranh cai ve kha nang lay lan
trc tiep t ngi sang ngi. Va neu ieu nay thc s
xay ra, benh cum se tr thanh mot tai hoa khung khiep
cho con ngi.
Nguyen nhan
Virus gay benh cum rat a dang. Nhn chung, hien
cac loai virus gay benh cum c phan thanh 3
dong chnh goi la virus cum A, virus cum B va
virus cum C.
239

Virus cum A: la dong virus nguy hiem nhat, bao
gom nhieu loai virus gay benh cum ong vat co
vu va cac loai chim. a so cac trng hp benh
cum ngi la do virus thuoc dong nay gay ra,
vi nguy c bung phat thanh dch rat cao.
Virus cum B: la dong virus co the gay benh cum
ngi va cac loai chim, vi nhng trieu chng
benh nhe hn so vi virus cum A nhng cung co
kha nang phat trien thanh dch benh.
Virus cum C: la dong virus ch thuan tuy gay
benh cum ngi. Cac trieu chng benh rat nhe,
tng t nh cam lanh, oi khi hoan toan khong
co trieu chng. Dong virus nay hoan toan khong
phat trien thanh dch benh.
Sau khi mac benh cum mot lan, c the co kha nang
mien dch oi vi loai virus a gay benh. Tuy nhien,
do cac dong virus A va B lien tuc thay oi, nhat la
virus cum A co the thng xuyen tao thanh cac loai
virus mi, nen ngi a mac benh cum van co the
mac benh lan na khi tiep xuc vi loai virus mi a
thay oi khac hn trc o.
Virus cum A nguy hiem hn, thng gay ra cac trieu
chng benh nang ne hn va cung lam cho ngi
benh suy nhc nhieu hn.
Virus cum lay lan de dang va nhanh chong qua
240
Benh truyen nhiem

moi trng khong kh cung nh qua nhng tiep xuc
trc tiep vi ngi benh, hoac dung chung cac vat
dung.
Chan oan
Benh phat trien nhanh, sau khi nhiem virus th
thi gian u benh la khoang 1 2 ngay. Trong thi
gian nay, cha co bat c trieu chng nao.
Cac trieu chng tieu bieu khi phat benh la:
Rung mnh, cam giac n lanh.
Sot cao khoang 390C.
au au.
au nhc c bap va cac khp, moi met.
Ho khan.
au ngc.
au hong.
Nghet mui hoac chay nc mui.
Bieng an, an khong ngon.
oi khi co buon non hoac non nhng khong kem
theo tieu chay.
Trong hau het cac trng hp, neu khong co bien
chng th cac trieu chng se bat au giam nhe sau
3 ngay, va dt han sau khoang 7 10 ngay. Tuy
nhien, s met moi va ho co the con keo dai cho en
mot vai tuan hoac lau hn na.
241

Cac trng hp bien chng co the la viem phoi
cap tnh (co nguy c t vong) hoac nhiem trung lan
rong en thanh quan, kh quan, phe quan, xoang,
tai gia...
Benh cum thng lam nang them mot so benh san
co, chang han nh hen (suyen), viem phe quan man
tnh, viem tai man tnh...
Neu c the a nhiem virus Herpes simplex trong
tnh trang ngu yen, benh cum co the kch hoat virus
nay gay ra nhng mun nc quanh mieng.
ieu tr
Khong co thuoc ac tr. Viec ieu tr chu yeu la theo
doi va kiem soat cac trieu chng.
Khuyen ngi benh ngh ngi nhieu va tranh tiep
xuc vi ngi khac. Uong nhieu nc, an thc an
nhe, de tieu va co gang an lam nhieu lan, v moi
lan ngi benh thng khong an c nhieu.
Ngam nc am e giam au hong. Noi xong hi
nc co the giup giam nhe cac trieu chng phoi.
Benh truyen nhiem

can c theo doi ky ngay t khi co nhng trieu
chng au tien. Neu co ieu kien, nen ieu tr tai
benh vien e co the x tr kp thi cac bien chng.
Tuy khong phai la thuoc ieu tr c benh cum,
nhng cac loai thuoc sau ay co the giup giam nhe
mc o va han che s phat trien cua benh:
Thuoc amantadin (Symmetrel) hoac rimantadin
(Flumadin) dang vien uong co the lam giam nhe
benh do virus cum A nhng khong co tac dung
oi vi virus cum B, va ch hieu qua khi c s
dung ngay trong vong 24 gi sau khi xuat hien
cac trieu chng.
Thuoc oseltamivir (Tamiflu) dang vien uong va
zanamivir (Relenza) dang thuoc ht co the co tac
dung vi ca virus cum A va virus cum B.
Khi co dau hieu boi nhiem vi khuan, co the s dung
loai khang sinh thch hp e ieu tr.
Sau khi khoi benh cum, viem phe quan-phoi thng
gap ngi gia yeu hoac suy nhc, vi cac trieu
chng ang ng la ho co m, hut hi, au ngc
hoac sot keo dai. ieu tr vi flucloxacillin 500mg
dang vien uong, moi ngay 4 lan.
Dung paracetamol vi lieu thch hp e giam nhe

trieu chng, nhng khong bao gi cho ngi benh
dung aspirin v co the lam tang nguy c gay hoi
chng Reye.
Chung nga
Cac oi tng co sc khoe kem, tre em, ngi gia,

ngi co he mien dch suy giam, ngi co benh tim,
Thuoc chung nga benh cum la mot thach thc ln oi

vi toan nhan loai. ay la mot trong so t benh pho bien
242
243

en mc hau nh khong co mot ai cha tng mac phai. Va
nhieu ngi trong chung ta thng xuyen mac benh cum
nhieu lan trong i. Moi ngi trng thanh trung bnh
co the mac benh cum t 2 3 lan trong mot nam, trong
khi tre em co the mac benh en 10 lan trong mot nam.
V the, nhng no lc nghien cu y hoc a tap trung vao
viec tm ra thuoc chung nga benh cum nhieu hn la i
tm mot loai thuoc ieu tr benh nay.
Thuoc chung nga c tao ra t virus cum A va virus
cum B a chet co hieu qua en 70% trong viec phong
benh, va kha quan hn nhieu trong viec ngan nga cac
bien chng nguy hiem cua benh. Tuy vay, nhng tr ngai
hien nay cha the vt qua la:
Do s thay oi nhanh chong cua cac dong virus
cum, nen thuoc chung nga muon duy tr hieu qua
cung can c thay oi moi nam e ap ng ung
vi cac loai virus ang gay benh. Noi mot cach
khac, loai thuoc chung nga rat hieu qua cua nam
nay se co the khong con hieu qua trong nam ti, do
cac virus gay benh a bien oi. Do oi hoi nghien
cu va thay oi lien tuc nh the, nen thuoc chung
nga hau nh khong the c san xuat ai tra vi
gia thanh re va kp thi cung cap u cho quang ai
quan chung.
Cung do s thay oi cua virus, nen tac dung cua
thuoc chung nga khong the keo dai ma ch han
che trong mot thi gian ngan. Nh vay, e ngan
244
Benh truyen nhiem

nga mot cach hieu qua benh cum, moi ngi eu
phai c chung nga t nhat moi nam mot lan.
ieu nay lam cho giai phap chung nga tr nen
thieu tnh kha thi oi vi ong ao quan chung, do
van e chi ph cung nh lng thuoc ap ng.
Hien cac nghien cu y hoc van cha giai quyet c cac
van e nay. Do o, thuoc chung nga van ch la giai phap
u tien cho mot so oi tng han che, chang han nh cac
oi tng co sc khoe kem, he mien dch suy yeu, hoac co
nhieu nguy c xay ra bien chng.
Trong khi o, giai phap kha thi oi vi tat ca moi ngi
van la phong benh bang cach han che lay nhiem, cham
soc tot ngi benh e phong nga cac bien chng do suy
yeu sc khoe. Mot so ngi e ngh s dung vitamin lieu
cao, nhat la vitamin C e tang cng sc e khang. Tuy
nhien, giai phap nay cha co chng c khoa hoc ve hieu
qua cua no.
SOT
RET
Benh sot ret (malaria) la mot benh nhiem ky sinh

trung lay lan qua vat chu trung gian la muoi Anophele khi
loai muoi nay chch hut mau cua ngi benh va sau o
chch vao c the nhng ngi khoe manh. Trc ay, sot
ret la mot benh kha pho bien khap ni, nhng ngay nay
th To chc Y te The gii (WHO) ghi nhan khoang 100
quoc gia chu anh hng ang ke cua benh nay. Hau het
245

la thuoc cac vung nhiet i va can nhiet i, ac biet la
cac quoc gia ong Nam A va mot phan chau Phi. Tai Bac
My, t bung phat cuoi cung cua benh sot ret c ghi
nhan vao thap nien 1880. T o en nay, sot ret khong
con la benh pho bien vung nay na.
Moi nam, tren toan the gii co khoang hn 300 trieu
trng hp mac benh sot ret c ghi nhan, va trong so
nay th co khoang 1,5 trieu trng hp t vong v sot ret.
V the, nhn chung th benh sot ret van con la mot trong
nhng moi lo ngai ln cua toan nhan loai, ac biet la
cac nc cham phat trien.
Ky sinh trung gay benh sot ret co the phat trien kha
nang khang thuoc. V the, viec ieu tr ngay cang kho
khan hn khi cac loai thuoc hieu qua trc ay dan dan
khong con tac dung na.
Nguyen nhan
Benh sot ret ngi gay ra do bon loai ky sinh
trung thuoc chung Plasmodium:
Plasmodium falciparum la loai pho bien nhat
vung nhiet i va lay truyen chu yeu trong mua
ma. ay la loai ky sinh trung gay benh nguy
hiem nhat, chiem khoang mot na so trng hp
mac benh, va chiem en 90% so trng hp t
vong v benh nay.
246
Benh truyen nhiem

Plasmodium vivax la loai co kha nang lay lan
rong nhat, ca nhng vung kh hau nhiet i
cung nh kh hau on i.
Plasmodium malariae cung xuat hien ca nhng
vung kh hau nhiet i va kh hau on i, nhng
vi mc o t hn so vi Plasmodium vivax.
Plasmodium ovale la loai hiem gap nhat, ch song
c vung nhiet i va c tm thay chu yeu
mien ong chau Phi.
Toan the gii co khoang 390 loai muoi thuoc chung
Anophele, trong o co khoang 60 loai truyen benh sot
ret, va thng th moi vung sot ret ch co khoang
mot hay hai loai chnh lam lay truyen benh.
Ky sinh trung gay benh sot ret trai qua mot chu ky
sinh trng kha phc tap bao gom mot giai oan
muoi va mot giai oan ngi:
A. Khi mot con muoi cai Anophele b nhiem ky
sinh trung gay benh sot ret, no se lay nhiem
cho ngi b no chch bang cach a vao mau
cua ngi ay cac bao t (sporozoite) cua ky
sinh trung.
B. Cac bao t sau khi vao mau th theo mau
en c tru tai gan. Tai ay, chung sinh san
theo loi vo tnh bang cach t tach oi thanh
2 te bao mi dang amp t dng goi la
merozoite.
247

C. Cac merozoite nay ri khoi gan i vao vong
tuan hoan va bat au xam nhap vao cac te
Benh truyen nhiem

trung bao t
amip t dng
muoi chch ngi
bao hong cau.

te bao gan
D. Trong te bao hong cau, merozoite sinh san

nhanh chong bang hnh thc phan sinh, lam
te bao hong cau
cho so lng tang len rat nhanh, va cuoi cung
trung bao t
hp t
giao bao giong cai
chung lam v te bao hong cau.
giao bao hp nhat
E. Khi te bao hong cau v, mot so merozoite

tiep tuc xam nhap vao cac te bao hong cau
giao bao giong c
khac, trong khi mot so khac phat trien trong

mau thanh cac giao bao (gametocyte) co gii
tnh.
F. Cac giao bao giong c va giao bao giong cai
eu se i vao c the muoi Anophele khi muoi
chch hut mau ngi benh.
G. Khi a vao c the muoi, cac giao bao trng
thanh tai ay va bat au sinh san bang cach
ket hp giao bao giong cai vi giao bao giong
c, tao thanh cac hp t (zygote).
H. Cac hp t (zygote) tiep tuc phat trien thanh
bao t (sporozoite) va ch i c a vao
mau ngi e bat au mot chu ky sinh san
mi. (Xem hnh minh hoa trang ben)
248
giao bao giong c
CHU KY SINH TRNG CUA KY SINH TRUNG SOT RET
Chan oan
Thi gian u benh thng la khoang t 1 2 tuan,
nhng cung co the keo dai en mot thang. Trong
trng hp ngi nhiem ky sinh trung a dung thuoc
chong sot ret nhng khong u lieu e tr benh, thi
gian u benh co the keo dai en mot nam.
Trieu chng tieu bieu la nhng cn ret run xen ke
vi nhng lan sot rat cao, co the tren 400C. Khi cac
te bao hong cau b pha v hang loat, chung thai vao
trong mau nhieu chat thai, chat oc... C the phan
ng tao thanh cn sot cao. V the, cn sot ret bat
au bang cn lanh ot ngot, va khong bao lau sau
o la cn sot cao, va mo hoi va than nhiet ha xuong
rat nhanh.
249

Nhng cn sot ret au tien thng xuat hien xen ke
nhau trong khoang 12 gi. Sau o, ngi benh hoan
toan kiet sc, thng la nam liet tai ging.
Nhng cn sot ret noi tiep nhau de dang dan en
tnh trang thieu mau nghiem trong do toc o pha
v hong cau qua nhanh.
Khoang cach gia nhng cn sot ret tuy thuoc vao
loai ky sinh trung gay benh. Vi cac loai Plasmodium
falciparum, Plasmodium vivax, va Plasmodium
ovale, thi gian tieu bieu la khoang 2 ngay mot lan,
co ngha la 2 cn sot ret cach nhau mot ngay, dan
gian thng goi la sot cach nhat. Vi sot ret gay ra
do ky sinh trung Plasmodium malariae, trung bnh
khoang 3 ngay benh nhan lai len cn sot ret mot
lan.
Benh truyen nhiem

thng xuat hien khi ngi benh a dung mot loai
thuoc ieu tr sot ret nao o.
ieu tr
Chon dung mot trong cac loai thuoc chong sot ret
nh Quinin, Chloroquin, Primaquin, Proguanil,
Pyrimetamin... Co the dung ket hp khi co dau hieu
ky sinh trung a e khang vi mot loai thuoc nao
o.
Ngi benh can c cham soc tot e tranh suy
sup sc khoe. Cac trng hp benh nang co the can
c truyen mau.
Mot so thuoc chong sot ret c bao che bang cach
ket hp hai hay nhieu loai thuoc trong cung mot
vien, co the tang them hieu qua ieu tr va giam thap
kha nang b khang thuoc, chang han nh Fansidar,
Aralen, Camoprim, Metakelfin, Daraclor...
Chan oan xac nh nhat thiet phai qua xet nghiem

mau, va e xac nh benh, va e xac nh chnh
xac loai ky sinh trung gay benh, mi co c s e
ieu tr hieu qua. Trong mot so trng hp, ket
qua xet nghiem co the phat hien ky sinh trung gay
benh sot ret ngay ca khi ngi benh cha xuat hien
bat c trieu chng nao.
e viec ieu tr at hieu qua, nhat thiet phai dung

ung va u lieu. Khong c ngng thuoc khi het
sot, v ky sinh trung van cha b tieu diet het, do o
kha nang tai phat cao va cang kho ieu tr hn.
Neu cac trieu chng rat ro net nhng xet nghiem

mau cho ket qua am tnh, can tiep tuc thc hien
nhieu lan na. Mau mau c lay khoang 6 12 gi
mot lan, cung co the chon lay vao luc benh nhan
ang sot cao. Ket qua am tnh ngi benh sot ret
Phng an ieu tr d phong, ngha la dung thuoc

khi cha nhiem benh, c ap dung vi nhng ngi
co nguy c nhiem benh cao, chang han nh ngi i
vao vung sot ret... Khong c dung thuoc Quinin
trong ieu tr d phong.
250
251

Cac bien phap phong nga can c ap dung triet
e nhng vung co nhieu nguy c nhiem benh, bao
gom:
Diet muoi.
Bao ve c the khong e cho muoi chch: mac
quan ao dai, ngu man (mung), hun khoi vao buoi
chieu...
Dung thuoc chong sot ret khi co nguy c nhiem
benh cao.
CHOC
Choc la benh nhiem trung ngoai da rat de lay lan,
thng gap tre em. Tuy nhien, ngi trng thanh oi
khi cung mac phai. Choc thng xuat hien trc tien
nhng vung da nh mat, ban tay, canh tay, chan... Sau o
lan ra cac vung chung quanh do ngi benh cao gai.
Nguyen nhan
Benh gay ra do vi khuan Streptococcus nhom A hay
Staphylococcus.
S xam nhap cua vi khuan qua da thng bat au t
mot ton thng tren da nh vet cat, vet l do mun
rop, vung da b cham, b cao gai tray xc...
Benh phat trien de dang va lay lan nhanh trong
thi tiet nong.
252
Benh truyen nhiem

Benh lay lan do tiep xuc trc tiep vi ngi benh
hoac do dung chung cac o vat, dung cu...
Chan oan
Benh khi au vi cac mun nc mau o xuat hien
tren da. Cac mun nay de v, va khi v ra th tao
thanh mot vung da am, r nc, dan dan kho lai
thanh nhng vay mau vang sam, hay mau mat ong.
Cho ong vay co the kho hoac tiep tuc r nc.
Choc phat trien vung da quanh mieng thng
rat de nham vi cac mun rop moi gay ra do virus
Herpes simplex. Tuy nhien, mun rop moi thng
nho hn so vi choc.
Vung da b benh co the lan rong ra, hoac tiep tuc
xuat hien nhng vung da benh khac tren c the.
Cac trng hp nang co the lam sng cac hach bach
huyet vung co, nach... tuy theo v tr vung da b
benh, co the kem theo sot.
Cac bien chng co the co la nhiem trung huyet,
viem cau than...
ieu tr
Dung xa phong diet trung va nc am e ra sach
vung da b benh, ong thi lam mem cac lp vay
kho cng. Sau o lau kho.
253

Dung thuoc m hoac kem co cha khang sinh boi
len vung ton thng moi ngay 3 4 lan.
Khuyen ngi benh, ac biet la tre em, khong nen
cao gai nhieu v se lam ton thng da va lam lan
nhanh cac vung da b benh.
Cac trng hp nang hoac nhiem trung lan rong,
co the dung kem khang sinh dang vien uong, chang
han nh flucloxacillin 250mg moi ngay 4 lan trong
5 ngay. Benh nhan d ng vi penicillin co the thay
bang erythromycin.
Song song vi viec ieu tr, cac vat dung ca nhan
cua ngi benh nh khan, goi, chan, man... can
phai c ve sinh va kh trung triet e, tot nhat la
nau qua nc soi.
Phong nga
Khi co xuat hien choc, tuyet oi khong dung chung
cac vat dung ca nhan vi ngi benh.
Han che toi a cac tiep xuc trc tiep vi ngi
benh, nhat la tre em khong nen chi chung vi tre
co benh.
Tre em ang en trng co the phai ngh hoc khi b
choc, nhng mot khi a tien hanh viec ieu tr th
khong can thiet phai ngh hoc na.
254
Benh truyen nhiem
MUN
ROP MOI
Mun rop moi la nhng mun nc nho, phat trien

quanh mieng, thng tap trung thanh tng cum. Benh
gay ra do mot chung virus goi la Herpes simplex.
Loai virus nay pho bien en noi hau het moi ngi eu
a tng b nhiem (hn 90% dan so the gii). Tuy nhien,
trong a so trng hp th virus khong gay ra bat c
trieu chng benh nao. Chung thng ngu yen trong cac
mo than kinh va ch i cac ieu kien kch hoat e gay
benh.
Nguyen nhan
Nguyen nhan trc tiep la virus Herpes simplex. Tuy
nhien, khong phai tat ca nhng ai nhiem virus eu
phat trien thanh benh, nen phai xet ti cac nguyen
nhan kch hoat s hoat ong cua virus.
Mun rop moi co the b thuc ay phat trien nhanh
khi co cac ieu kien sau ay:
B nhiem trung nang.
Tam ly cang thang, lo lang hay xuc ong manh.
Tiep xuc trc tiep vi anh nang hay gio lanh.
Benh cum.
C the suy nhc, kiet sc.
Phu n vao nhng ngay sap co kinh nguyet.
255
Chan oan
Chan oan chu yeu da vao quan sat trc tiep cac
ton thng. Virus gay benh co the c xac nh
qua quan sat chat dch cua mun nc di knh
hien vi ien t, nhng ieu nay thng khong can
thiet.
Trieu chng au tien thng la cam giac nga ran
quanh mieng, thng vao khoang t 4 en 12 gi
trc khi bat au xuat hien cac mun rop.
Cac mun rop nho bat au noi len, co the nga hoac
au, c bao quanh bi mot vung da viem o nhe.
Trong khoang vai ngay th cac mun nay v ra va
hnh thanh nhng vay cng gia.
Sau vai tuan th tat ca eu mat i va benh t
khoi.
ieu tr
Khong co thuoc ac tr cung nh khong co cach nao
e ngan nga viec nhiem virus. Viec ieu tr chu
yeu la giup giam nhe cac trieu chng va han che
cac ieu kien kch hoat s hoat ong cua virus.
Giam nhe s kho chu bang thuoc giam au dang
vien uong hoac kem boi tai cho, chang han nh
idoxuridin.
Thuoc khang virus, acyclovir, dang uong co the giup
256
Benh truyen nhiem

ngan cac t boc phat cua mun rop, nhng t co kha
nang loai tr c hoan toan virus.
Dang kem boi trc tiep acyclovir, dung moi ngay 5
lan, co the co hieu qua neu c dung ngay vao giai
oan phat trien au tien cua mun.
Trong trng hp co ton thng ben trong mieng
hoac mun rop phat trien nhieu trong mieng, dung
valaciclovir dang vien uong 500mg, moi ngay 2 lan,
hoac acyclovir dang huyen dch 200mg (5ml) cho tre
tren 2 tuoi, 100mg (2,5ml) cho tre di 2 tuoi, dung
moi ngay 5 lan, lien tuc trong 5 ngay.
BENH
ZONA
Benh zona (shingles) hay con goi la benh herpes zoster,

la mot benh do nhiem virus, gay ra do chnh loai virus
gay benh thuy au, virus varicella-zoster.
Benh zona co mc o pho bien kha cao. Tai Hoa Ky,
khoang 20% dan so mac benh nay vao mot thi iem
nao o trong i, va moi nam eu co khoang na trieu
ngi mac benh. Ty le mac benh gia tang theo o tuoi va
thng gap hn nhng ngi b ton thng hoac suy yeu
he mien dch.
Nguyen nhan
Nguyen nhan trc tiep la do virus varicella-zoster,
nhng c che gay benh en nay van cha c hoan
toan lam ro.
257

Ly thuyet c chap nhan hien nay cho rang sau
khi mac benh thuy au, virus varicella-zoster xam
nhap vao cac mo than kinh mot trong 2 ben cua
cot song. V ly do nay ma benh zona luon phat trien
mot ben c the. Virus c tru trong cac mo than
kinh nhieu nam di s khong che cua he mien
dch c the. Khi co mot ly do nao o lam cho he
mien dch cua c the suy yeu, chang han nh tuoi
gia, benh tat, thng ton... virus se bat au hoat
ong va gay viem cac te bao than kinh. Cac mun
nc se bat au phat trien tren vung da nam ngay
ben tren cac te bao than kinh b viem, tao thanh
hien tng ban zona ac trng cua benh nay.
Chan oan
Ban au, ngi benh thay nga ram ran, hoac co
the la cam giac au rat vung b benh. Trong vong
24 gi sau o, tai ay se noi len hang loat mun rop.
Ban au thng ch la nhng mun nho mau o, sau
o tr thanh san nga, roi bong nc, va dan dan
phat trien thanh mun mu, ong vay cng, va cuoi
cung thanh seo.
Ban zona thng ch xuat hien ve mot ben cua than
hnh, thng gap nhat la nhng vung lan rong t
na tren cua cot song cho en long ngc, nhng cac
vung da mat, bung va tay chan oi khi cung
chu anh hng.
258
Benh truyen nhiem

Ban zona thng t khoi sau vai tuan, khong co
bien chng g. Khoang 50% so ngi b benh zona
sau tuoi 60 co the b au va de kch thch vung da
b benh, keo dai en 6 thang.
Mot lan noi ban zona co the tao kha nang mien
dch suot i oi vi benh nay.
Cac bien chng co the gap la:
Nhiem khuan th phat tren da, thng la do cac
mun nc b cao gai tray xc, vi cac mang da
troc vang hay ong vay.
Chng au day than kinh keo dai sau khi ban a
dt, thng gap ngi ln tuoi.
ieu tr
Thng dung thuoc giam au e lam giam nhe trieu
chng.
Khi co dau hieu nhiem khuan th phat, ieu tr
bang thuoc m hoac kem co cha khang sinh boi
tren da, hoac dung vien uong flucloxacillin 250mg
moi ngay 4 lan.
e ieu tr au day than kinh sau khi ban a dt,
dung amitriptylin 25mg vao moi buoi toi, tang lieu
en 25mg moi ngay 3 lan oi vi cac benh nhan tre
tuoi. Cung co the thay bang carbamazepin 100mg
moi ngay, co the tang lieu en 100mg, moi ngay 4
lan.
259

a co chng c cho thay nhng cn au gay
ra do benh zona co the c giam nhe khi dung
valaciclovir dang vien uong vi lieu 1g, moi ngay 3
lan, lien tuc trong 7 ngay cac benh nhan tren 50
tuoi, trong vong 72 gi ngay sau khi cac trieu chng
xuat hien.
Neu vung ban zona lien quan en mat, nen chuyen
benh nhan en bac s chuyen khoa mat e kiem
tra. Neu cac vung ban lan rong nhanh chong, nen
e ngh benh nhan vao ieu tr tai benh vien.
NHOT
Nhot la mot trng hp nhiem trung da pho bien, hnh
thanh mot hoac nhieu vung da b viem cha ay mu,
thng la nhiem trung nang long. V tr noi nhot thng
la pha sau co hoac cac vung da am nh nach, ben... nhng
cung co the la bat c v tr nao tren c the. Trai vi cach
ngh cua nhieu ngi, nhot khong phai la ket qua cua viec
ve sinh da kem, ma la do lay nhiem vi khuan t nhng
nguon khong xac nh c.
Nguyen nhan
Nguyen nhan thng gap la do nhiem vi khuan
Staphylococcus aureus. Thong thng, loai vi khuan
nay van c tru trong mui cung nh co rat nhieu
trong moi trng khong kh, trong nc, bam tren
260
Benh truyen nhiem

da... Tuy nhien, e gay benh th vi khuan nay can
co nhieu ieu kien thuan li khac.
Vi khuan thng xam nhap vao da qua cac lo chan
long hoac cac vet thng nho. Nhng ngi co he
mien dch suy yeu, ngi benh tieu ng, hoac
nhng ngi ma da co nhieu chat nhn thng de
b nhot hn.
Chan oan
Trieu chng khi au la mot cho sng nho di da,
lam cho da tr nen nhay cam hn. Cho sng lan
rong dan va vung da nay tr nen o, au, s vao
thay hi nong am.
Dan dan, gia nhot tr nen mem hn va co bong
mu.
Trong khoang vai ba ngay, lng mu tang dan va
t thoat len be mat cua nhot, tao thanh mot iem
nho mau vang, hay con goi la au nhot.
Khi au nhot v, mu thoat ra th cam giac au nhc
do bong mu c giam nhe.
Co the co viem mach bach huyet neu nh nhot xuat
hien khu vc co hach bach huyet.
oi khi can lay benh pham la mu trong nhot e cay
vi khuan nham xac nh loai khang sinh hp ly e
261

ieu tr. Kiem tra glucose nieu e loai tr benh tieu
ng.
Thong thng nhot t khoi sau khoang 1 2 tuan.
Neu nhot thng xuyen tai phat, dung tam bong
ngoay mui lay benh pham e xac nh viec benh
nhan mang vi khuan gay nhot trong ngi.
ieu tr
Khong dung tay nan mu hay co lam v nhot, v co
the lam nhiem trung lan rong.
Dung thuoc giam au neu nhot gay au nhieu.
Dung kem boi da co sulphat magnesi e boi len
nhot, co the giup nhot mau v mieng va cung mau
lanh hn.
Sau khi nhot v mieng va thoat mu, can ra sach
vi xa phong diet khuan va nc am, sau o dung
gac kho bang lai e bao ve vung da nay khong b
nhiem trung.
Vi cac nhot qua ln hoac cang tc va gay au qua
lau, co the dung chlorid ethyl xt len gay te roi dung
dao mo rach nhot, nan nhe cho mu thoat ra. Sau o
bang lai bang gac kho.
Neu co dau hieu viem mach bach huyet, cho dung
flucloxacillin 250mg, moi ngay 4 lan, lien tuc trong
5 ngay.
262
Benh truyen nhiem

Neu xac nh ngi benh mang vi khuan
Staphylococcus (gay tai phat thng xuyen) th cho
dung kem naseptin va flucloxacillin dang vien uong.
Hng dan ngi benh dung xa phong diet khuan
e tam trong vong 2 tuan.
Vi cac nhot ln bat thng, gay au nhc nhieu,
hoac keo dai tren 2 tuan, nen chuyen en bac s
chuyen khoa e xac nh nguyen nhan va ieu tr.
VIEM
GAN
Viem gan A la loai benh truyen nhiem pho bien hau

het cac quoc gia tren the gii. ac biet, cac nc ngheo
hoac ang phat trien co ty le mac benh nay vt xa cac
nc phat trien. Tuy nhien, ngay ca nhng nc phat
trien th hien nay van cha khong che c hoan toan s
lay lan cua can benh nay. Neu khong co s phong nga
hoac kiem soat kp thi, viem gan A rat de dang boc phat
thanh nhng vu dch lan tran khap vung.
au nam 1988, benh viem gan A ot nhien boc phat
nhanh chong tai Thng Hai. Trong vong 2 thang, hn
300.000 ngi a mac benh.
Tai Hoa Ky, viem gan A boc phat thanh dch khoang
10 nam mot lan, va gan ay nhat la vao nam 1995 a
co hang tram ngan ngi cung luc nhiem benh ch trong
vong mot vai thang. Moi nam, tai Hoa Ky co khoang t
125.000 en 200.000 ngi nhiem benh nay.
263
Nguyen nhan
Virus gay benh viem gan A lan au tien c nhan
dang vao nam 1973 va c goi ten la Hepatitis A,
thng goi tat la HAV (Hepatitis A virus). Virus
nay sinh trng nhanh va rat de lay lan trong moi
trng, qua thc an, nc uong, cac chat thai...
Virus gay benh viem gan A co nhieu trong mo hoi,
nc bot, nc tieu, nhng nhieu nhat la trong phan
cua ngi benh.
Trong t nhien, HAV hien dien hau nh khap ni,
nhng nhieu nhat la nhng ni co ieu kien ve
sinh moi trng kem.
Khi HAV theo thc an hoac nc uong xam nhap
vao c the, chung tap trung cac te bao gan va sinh
trng cc nhanh. T o, mot so ln vi khuan se
theo ong dan mat xuong ng ruot va theo phan
i ra ngoai.
HAV co mot lp vo boc rat kien co, co the giup
chung song sot c trong nhieu nam vi nhiet o
lanh en am 200C. Neu b lam kho i, HAV van co
the tiep tuc gi nguyen ven trang thai trong nhieu
tuan.
Vi s ton tai va lan truyen de dang trong t nhien,
cac vung bun lay nc ong co the la ni tap trung
264
Benh truyen nhiem

HAV. T o, chung xam nhap vao c the cac loai
sinh vat song ay va ton tai trong o. Khi con
ngi bat lay cac loai so, oc, tom, cua... e an, co
the se b nhiem HAV. Ngay ca viec tam trong cac
ao ho cung co the la nguyen nhan nhiem benh.
Thc an nau ky co the diet c HAV kha de dang,
v ch can nhiet o tren 850C keo dai hn mot phut
la chung se b tieu huy.
Noi tom lai, cac nguon lay nhiem chnh cua viem
gan A la nc uong khong un soi, thc an khong
nau chn hoan toan hoac an song nh rau cai, trai
cay, va tiep xuc trc tiep vi ngi benh hoac cac
o dung cua ngi benh co mang virus.
Kha nang lay lan chu yeu cua ngi mang virus la
khoang thi gian 2 tuan trc khi xuat hien cac
trieu chng. Vao giai oan hoi phuc cua benh nhan
th kha nang lay lan khong con na.
Chan oan
Thi gian u benh thay oi t 15 50 ngay.
Phan ln cac trng hp viem gan A xuat hien
tre em thng khong co trieu chng. oi khi, ngi
trng thanh cung co the mac benh ma khong co
hoac co rat t cac trieu chng.
Trong trng hp phat trien cac trieu chng, nhng
trieu chng sau ay thng gap nhat:
265
Benh truyen nhiem

vong 7 10 ngay nhng trng hp viem gan A
dang ac tnh (fulminant hepatitis).
Cam giac kho chu ot ngot.

Sot.
Buon non.
au bung.
Bieng an.
Tieu chay, phan co mau xanh.
au khp.
Vang da, vang mat (cung mac).
Nc tieu sam mau.
Mot so dau hieu khac co the co la:
Cong thc mau toan bo cho thay co tang lympho

bao.
Neu thi gian ong mau (Prothrombin time) gia
tang la dau hieu cho thay co suy gan.
Ch co khoang 0,3% so benh nhan viem gan A co
nguy c chuyen sang the ac tnh, vi cac dau hieu
nh:
Lach to.
au au.
Gan mem va kho s nan.
Sot cao, than nhiet thay oi bat thng.
Cac trieu chng tren thng rat nhe, tham ch oi

khi rat de nham lan vi mot trng hp cam cum.
V the, chan oan xac nh thng phai da vao
mot so xet nghiem ac trng:
Xet nghiem chc nang gan (LFT) khi co vang
da, se thay men ALT (Alanine amino transferase)
va bilirubin tang cao trong mot thi gian ngan.
Neu benh chuyen sang dang tai phat (relapsing
hepatitis), men ALT se gia tang va ha thap theo
tng chu ky.
Xet nghiem mau tm khang the chong virus viem
gan A (HAV-IgM). Khang the nay tang cao trong
266
Xet nghiem nc tieu co bilirubin, ngay ca trong

cac trng hp khong vang da.
Non ma va tieu chay.

Mot so rat t trng hp chuyen sang the vang da
mat (cholestatic hepatitis). Trong nhng trng hp
nay, benh nhan phat trien dau hieu vang da, vang
mat keo dai t 1 3 thang, ngay ca khi xet nghiem
cho thay men gan a tr lai bnh thng. Benh
khong ang lo ngai, v thng dien bien theo chieu
hng tot vi s hoi phuc dan dan cua benh nhan.
ieu tr
Khong co thuoc ac tr viem gan A. Viec ieu tr
chu yeu la theo doi va kiem soat cac trieu chng.
267

Ngi benh can c ngh ngi nhieu. S dung
thuoc giam au vi lieu thch hp e lam giam nhe
cac trieu chng nh au c, khp, au bung...
Trong hau het cac trng hp, benh keo dai trong
khoang t 2 14 ngay roi t khoi. Cac trng
hp chuyen sang the ac tnh thng keo dai trong
khoang 3 6 tuan. Tuy nhien, trang thai met moi
noi chung co the keo dai sau o en 2 3 thang.
Hng dan benh nhan che o dinh dng hp ly e
tao ieu kien hoi phuc, ong thi tuyet oi khong
uong ru t nhat la trong vong 6 thang.
Benh nhan a mac benh viem gan A mot lan, sau
khi khoi benh se co kha nang mien dch t nhien
oi vi benh nay.
Chung nga
Thuoc chung nga viem gan A hien a c s dung
rong rai vi hieu qua cao, kha nang tao mien dch keo dai
en 7 8 nam hoac co the la suot i. Nguyen nhan duy
nhat han che viec s dung thuoc chung nga cho tat ca
moi ngi ch la van e chi ph. Trong ieu kien thc te,
khi cha co kha nang tiem chung cho tat ca moi ngi,
cac oi tng sau ay can c u tien s dung thuoc
chung nga:
Tre em sinh trng nhng vung co nguy c
268
Benh truyen nhiem

nhiem benh cao, hoac phai en song nhng
vung nay.
Ngi co nhu cau i en va lu tru tai cac vung
ang co nguy c nhiem benh.
Ngi ln tuoi, gia yeu hoac suy nhc, khi th
mau khong co s hien dien cua khang the chong
virus gay benh viem gan A (HAV-IgG).
Nhng ngi do nghe nghiep phai tiep xuc vi
moi trng co kha nang lay nhiem cao, ve sinh
moi trng kem...
Nhng ngi do nghe nghiep phai thng xuyen
tiep xuc vi benh nhan.
Thuoc chung nga thng can phai tiem 2 mui, cach
nhau t 6 12 thang. Thi gian mien dch a c am
bao chac chan la 7 8 nam, cho du mot so nghien cu cho
rang thuoc co hieu lc suot i.
Thuoc chung nga ch bat au co hieu lc khoang 4
tuan sau khi tiem, v ay la thi gian can thiet e c the
tao ra khang the HAV-IgG. Trong nhng trng hp can
co hieu qua tc thi, ngi ta thng s dung huyet thanh
mien dch (immune globulin) e tao kha nang mien dch
ngay sau khi tiem thuoc.
VIEM
GAN
Viem gan B la benh truyen nhiem hien co khap ni

tren the gii, vi mc o nguy hiem vt xa so vi benh
viem gan A. Hien tren the gii co khoang 300 trieu ngi
269

ang mac benh viem gan B man tnh, va c tnh moi
nam co chng 250 ngan trng hp t vong.
Rieng Viet Nam, so ngi nhiem virus gay benh
viem gan B c c tnh la khoang t 15% en 20% dan
so. Khoang 10% trong so nay co nguy c phat trien thanh
viem gan B man tnh.
Viem gan B tien trien co the gay ra x gan va viec s
dung ru, bia cang thuc ay qua trnh nay xay ra nhanh
hn. Viem gan B cung la mot trong nhng nguyen nhan
chnh gay ra viem gan cap tnh (acute hepatitis) va ung
th gan (liver cancer).
Nguyen nhan
Benh viem gan B gay ra do mot loai virus thuoc
nhom Hepadnavirus, la mot trong nhng loai virus
co kch thc nho nhat hien a c biet. c
nhan biet lan au tien vao nam 1970 qua knh hien
vi ien t, loai virus nay co ng knh 42nm,(1)
c goi ten la virus viem gan B (hepatitis B virus
HBV).
Mac du co kch thc cc nho, virus viem gan B co
mot lp vo rat chac chan e bao ve nen co the song
trong thien nhien rat lau ma khong b thay oi. Moi
trng lanh en am 200C keo dai 15 nam khong gay
Nanometer, viet tat la nm, n v o lng co gia tr chieu dai cc
nho, ch bang 1 phan ty cua met.
(1)
270
Benh truyen nhiem

tac hai cho HBV. Neu nhiet o xuong en am 800C,
HBV co the chu ng c 2 nam. Vi ieu kien
nhiet o bnh thng trong phong, HBV co the song
c 6 thang, va neu nh b lam kho trong vong t
3 en 4 tuan, HBV van gi nguyen c kha nang
tan pha te bao gan khi xam nhap vao c the.
Virus viem gan B tap trung chu yeu trong mau ngi
benh. Trong cac mo va dch tiet cua c the cung co
virus, nhng t hn.
Virus viem gan B se b tieu diet neu un soi 1000C
trong vong t 1 en 5 phut. Mot so hoa chat co kha
nang diet virus nay la glutaraldehyd, chloroform
hoac formalin. Cac bien phap nh tia cc tm
(ultraviolet radiation), ether hoac con khong u
manh e diet c HBV.
Virus viem gan B lay lan chu yeu qua ng mau,
cac loai kim tiem khong tiet trung va hoat ong
tnh duc. Tuy nhien, moi tiep xuc trc tiep vi ngi
benh hoac dung chung cac vat dung, dung cu... cung
eu co kha nang lay lan benh, nhat la khi co cac
vet tray xc ngoai da.
Chan oan
Cac giai oan dien tien cua viem gan B c mo ta
tom gon trong bieu o sau ay:
271
Benh truyen nhiem
Virus viem gan B

Xam nhap c the
Khoi benh
Viem gan B cap tnh
Mang HBV trong c the

Viem gan B man tnh the tiem an
Viem gan B man tnh the hoat ong

X gan
Ung th gan
Trong bieu o dien tien tren, ta thay sau khi HBV

xam nhap vao c the, ngi benh se phat trien
thanh viem gan B cap tnh. Do cac trieu chng
qua m nhat, nen rat nhieu benh nhan hoan toan
khong c phat hien trong giai oan nay.
Thi gian u benh thng keo dai t 1 4 thang
hoac lau hn, tuy thuoc vao so lng virus b
nhiem vao c the. Noi chung, so lng virus cang
ln th thi gian u benh cang ngan.
Giai oan cap tnh cung khac nhau tng trng
hp benh. Khoang 50% hoan toan khong co trieu
chng g. Khoang 40% co the co cac trieu chng
nh met moi, au nhc t chi, c the kho chu, hi
272
nong sot, da b nga hoac noi may ay... Ngi

benh thng ue oai, mat sc, mieng nhat ang,
buon non, an mat ngon. Mot so benh nhan cam
thay au bung phan tren, di ha sn phai.
Mot khi da tr nen vang hoac nc tieu tr nen
sam mau, nhng trieu chng au nhc ban au t
nhien se giam dan mot cach nhanh chong. Luc
nay, benh nhan cam thay rat khoe mac du da
van tr nen ngay mot vang hn. Trang thai nay
thng keo dai t 1 en 3 thang.
Sau giai oan cap tnh, hau het ngi benh se
t khoi ma khong e lai di chng g. Mot so t
tuy khoi benh nhng tiep tuc mang HBV trong
ngi va tr thanh nguon lay nhiem cho ngi
khac cung nh cho chnh mnh, v co the vao mot
luc nao o ho se nhiem benh tr lai dang viem
gan B man tnh. Ch co khoang 10% trng hp
chuyen sang viem gan B man tnh.
Giai oan man tnh tiem an keo dai rat lau, co
the la t 15 35 nam. Trong giai oan nay, HBV
am tham sinh san tran ngap trong c the ngi
benh ma khong co bat c dau hieu benh nao. Sau
o, benh chuyen sang giai oan hoat ong, thng
la do he mien dch cua c the v mot ly do nao o
bat au nhan ra va tan cong HBV. Tuy nhien, do
virus a sinh san qua nhieu nen kha nang khoi
benh la hau nh khong co. Benh bat au chuyen
dan sang cac giai oan x gan va ung th gan.
273

Do cac trieu chng cua benh viem gan B thng rat
m nhat, tham ch nhieu khi khong co. V the, viec
chan oan chu yeu phai da vao cac ket qua xet
nghiem.
Xet nghiem thng cho thay ham lng cac men
ALT (Alanine amino transferase) va AST (Aspartate
amino transferase) trong mau tang cao, thng t 5
8 lan so vi ham lng bnh thng. Tuy nhien,
ket qua nay cha co y ngha chan oan xac nh.
Ngoai ra, co the can thc hien xet nghiem mau e
tm:
Khang nguyen be mat cua virus viem gan B
(Hepatitis B surface antigen HBsAg). Ket qua
xet nghiem dng tnh se xac nhan viec nhiem
virus viem gan B. HBsAg tang nhanh trong vong
t 1 10 tuan sau khi nhiem benh. Khi c the
vt qua giai oan benh, HBsAg se giam dan va
hoan toan bien mat trong vong t 4 en 6 thang.
Neu HBsAg khong mat i ma tiep tuc hien dien
lau hn 6 thang, ieu o co ngha la benh a
phat trien thanh viem gan B man tnh (chronic
hepatitis). Co khoang chng 10% so trng hp
mac benh chuyen sang the man tnh.
Khang the chong khang nguyen be mat cua HBV
(Hepatitis B surface antibody HBsAb). S hien
274
Benh truyen nhiem

dien cua khang the nay cho thay c the a co kha
nang chong lai HBV, hay noi cach khac, ket qua
chan oan la khong co viem gan B v ngi nay
a co kha nang mien dch (immune) vi benh.
Tuy nhien, trong thc te do co nhieu chung virus
gay viem gan B khac nhau, nen trong mot so t
trng hp (khoang 25%) ngi mang khang the
HbsAb van co the mac benh viem gan B neu gap
phai mot chung virus khac. Khi trng hp nay
xay ra, ca 2 xet nghiem tm HbsAg va HbsAb eu
cho ket qua dng tnh. Va nh vay ket qua chan
oan la co viem gan B.
Khang the chong lai khang nguyen cua nhan
HBV (Hepatitis B core Antibody HBcAb). Co 2
khang the thuoc loai nay: HBcAb IgM va HBcAb
IgG. HBcAb IgM la loai khang the xuat hien va
gia tang nong o rat nhanh trong thi gian b
viem gan B dang cap tnh. Sau khi ay lui giai
oan benh, nong o khang the nay trong mau
se giam dan. HBcAb IgG la loai khang the phat
sinh va ton tai lau dai trong c the, tao ra kha
nang mien dch lau dai oi vi HBV. HBcAb IgM
cung tang cao khi benh tai phat. V the, theo doi
khang the nay trong mau co the giup hieu c
dien tien cua benh.
Ngoai ra, mot so phng phap chan oan khac cung
co the can c ap dung e xac nh benh va tnh
275

trang dien tien cua benh, chang han nh phng
phap sieu am gan (ultrasonography), CT scan, liverspleen scan hoac sinh thiet gan (liver biopsy).
ieu tr
Hien cha co thuoc ieu tr ac hieu. Viec ieu tr
viem gan B tuy thuoc vao giai oan dien tien cua
benh.
Giai oan viem gan B cap tnh hoan toan khong co
thuoc ieu tr. Ngi benh can c ngh ngi, vi
che o dinh dng ay u, nhieu chat dinh dng,
de tieu hoa. Co en 90% so benh nhan se t khoi
hoan toan khong can ieu tr. Viec dung thuoc
khong ung ch nh trong giai oan nay thng
ch co hai cho c the.
Sau giai oan cap tnh, can thc hien ay u cac
xet nghiem chan oan e xac nh viec benh nhan
khoi benh hoan toan hay chuyen sang giai oan
man tnh. Ket qua chac chan thng ch co the co
c sau o khoang 6 thang, nen viec theo doi benh
nhan sau giai oan benh la cc ky quan trong.
Giai oan viem gan chuyen sang man tnh (chiem
khoang 10% cac trng hp) hoan toan khong co
trieu chng benh, chu yeu c chan oan xac nh
da vao cac xet nghiem nh a trnh bay tren.
Viec ieu tr trong giai oan nay nham muc ch
276
Benh truyen nhiem

ngan can s sinh trng cua HBV trong c the ngi
benh. Hien co 2 loai thuoc c dung pho bien la:
Interferon, dang tiem di da (subcutaneous
injection), moi tuan 3 ong, lien tuc t 6 thang 1
nam. Thuoc co mot so phan ng phu nen nhat
thiet phai c s dung vi s ch nh va theo
doi cua bac s. Vi lieu ieu tr nay, khoang 30%
benh nhan at c ket qua chan ng s sinh
trng cua HBV. Ket qua nay la kha han che, nen
co ni a ap dung lieu ieu tr manh hn, moi
ngay mot ong trc khi i ngu, lien tuc trong 4
thang, at ket qua dt benh khoang 40% benh
nhan. Tuy nhien, do cac tac dung phu cua thuoc
nang hn nen viec theo doi khi ieu tr rat can
thiet.
Lamivudine (Epivir-HBV) dang vien uong, moi
ngay mot vien, lien tuc t 8 12 thang. Thuoc co
gia thanh re hn so vi Interferon, de s dung hn
va cac tac dung phu nhe hn. Tuy nhien, nhc
iem cua thuoc la ch lam km ham mc o sinh
trng cua virus ch khong giup khoi benh hoan
toan. Ngoai ra, thuoc co anh hng en bao thai
nen khong c dung cho phu n co thai. Phu n
ang ieu tr bang thuoc nay cung c khuyen la
khong nen co thai.
Khi benh a chuyen sang giai oan gay thng ton
cho gan, viec ieu tr thng khong con hieu qua
277

na, chu yeu ch la cham soc sc khoe ngi benh
va han che toi a cac yeu to thuc ay nhanh tien
trnh cua benh, chang han nh thuoc la, ru, sinh
hoat that thng, thieu ngh ngi...
Chung nga
Hien a co thuoc chung nga benh viem gan B vi hieu
qua len en hn 90% trng hp, vi tac dung bao ve keo
dai. Tuy nhien, do tr ngai ve mat chi ph, thuoc chung
nga viem gan B hien van cha c tat ca moi ngi s
dung. Tuy nhien, ay qua la mot ieu rat ang tiec, v
neu xet theo nhng ton that nghiem trong ma can benh
nay a va ang gay ra cho con ngi, th chi ph chung
nga qua that van con re hn rat nhieu.
Tre em t s sinh cho en 15 tuoi.

Nhng ngi tiem chch ma tuy.
Nhng ngi thng xuyen loc than.
Nhng ngi ong tnh luyen ai hoac thng co
quan he tnh duc vi nhieu ngi.
VIEM
GAN
Viem gan C la mot trong nhng benh truyen nhiem

nguy hiem nhat, van c xem la mot hiem hoa cho toan
nhan loai. Hien co khoang hn 3% dan so the gii mac
benh viem gan C, vi chng 170 trieu ngi mang virus
gay viem gan C (Hepatitis C virus HCV) trong c the.
Tat ca than nhan song chung trong gia nh vi

ngi a nhiem HBV.
Hn 85% ngi nhiem HCV co nguy c mang virus lau

dai, so vi HBV th ty le nay ch co khoang 10%. Trong
so ngi b nhiem HCV, 60% co nguy c b viem gan man
tnh, vi mc o nguy hiem cao hn nhieu so vi viem gan
B man tnh, bi v co en 12% benh nhan co nguy c b x
gan va t 1 en 5% se b ung th gan. Hn the na, hien
nay cha co thuoc chung nga viem gan C.
Nhng ngi thng xuyen tiep xuc vi mau va

dch tiet cua benh nhan, chang han nh nhan
vien y te, ngi lam cong tac xet nghiem...
Tai Hoa Ky, hien co hn 4 trieu ngi ang b viem

gan C man tnh, va c tnh se co t 8.000 en 10.000
trng hp t vong moi nam v can benh nay.
Nhng ngi co tiep xuc qua da va niem mac

vi mau va cac chat dch b nghi ng la co cha
HBV.
Mac du rat nguy hiem nh the, nhng hau het cac

trng hp viem gan C cap tnh cung nh man tnh eu
khong bieu hien trieu chng g ang ke. Mot trong nhng
trieu chng thng gap nhat la ngi mac benh cam
thay met moi nhng ay lai co the la trieu chng cua
Trong ieu kien hien tai, khi cha the chung nga cho
tat ca moi ngi, cac oi tng sau ay nen u tien c
chung nga:
Nhng ngi phai truyen mau hoac che pham cua

mau do cac yeu cau ieu tr khac.
278
Benh truyen nhiem
279

qua nhieu benh khac va tham ch con la mot trang thai
thng gap ngay ca khi khong co benh. V the, so ngi
mac benh c phat hien kp thi rat t. Vao nam 1995,
ngi ta cong bo mot ket qua xet nghiem khoang hn
na trieu ngi c xac nh la mang virus viem gan C
Phap. Trong o ch co hn 15% la a biet c mnh b
nhiem HCV so con lai hoan toan khong hay biet g ca!
Nguyen nhan
Benh viem gan C gay ra do mot loai virus thuoc
loai ARN co kha nang thay oi ac tnh di truyen
mot cach het sc nhanh chong va de dang. Tuy a
gay benh t lau, nhng phai en khoang au nam
1974 th virus gay benh viem gan C mi c nhan
dang mot cach khong ro rang, va c goi la virus
gay viem gan khong A, khong B (non-A, non-B
hepatitis). Ch en khi phat trien c ky thuat
nghien cu cac phan t cc ky nho be (molecular
biologic techniques), cac nha khoa hoc mi quan
sat ro c loai virus gay benh nay va chnh thc
goi ten no la virus viem gan C (Hepatitis C virus
HCV).
Virus viem gan C lay lan chu yeu qua tiep xuc trc
tiep bang ng mau. Benh khong lay lan qua thc
an, nc uong hoac cac yeu to moi trng khac,
cho du trong nc bot va mo hoi cua ngi benh co
280
Benh truyen nhiem

cha mot t HCV. Cac nghien cu cung xac nh ro
la trong tinh dch cung nh dch tiet t am ao eu
khong co cha HCV. Tuy nhien, trong thc te co
khoang 5% trng hp nhiem HCV do lay lan qua
hoat ong tnh duc. ieu nay c giai thch la do
cac yeu to nh: phu n ang co kinh nguyet hoac
viem nhiem bo phan sinh duc, hoac do cac say
sat co chay mau xay ra trong hoat ong tnh duc.
Nhng trng hp hoan toan bnh thng ma lay
lan do hoat ong tnh duc cha c chng minh.
Hai con ng lay lan chnh cua HCV la qua truyen
mau va qua viec s dung chung cac dung cu tiem
chch khong tiet trung. Tuy nhien, nhng trng
hp tiep xuc khac vi virus vao luc c the ang co
cac vet tray xc cung eu co the dan en nhiem
benh. Trong thc te co en 30% benh nhan hoan
toan khong xac nh c mnh a b lay nhiem t
au, chnh la ri vao cac trng hp nay.
Mot so nguyen nhan cu the khac la nhng trng
hp tiep xuc trc tiep vi mau cua benh nhan, nh
cac nhan vien y te, hoac qua cac dch vu cong cong
khong am bao vo trung nh cao mat, xam mnh,
cham cu, cao gio, cat le... Ngay trong cac benh
vien, s sot trong viec tiet trung cac dung cu y khoa
cung co the la nguyen nhan dan en lay nhiem
HCV.
281

Benh cung lay lan trc tiep t ngi me khi sinh
con ra, nhng vi mot ty le tng oi thap, khoang
hn 5%.
Benh khong lay truyen qua sa me, nen ngi me
khong can tranh viec cho con bu.
Chan oan
Thi gian u benh thng keo dai t 7 8 tuan sau
khi vi khuan xam nhap vao c the. Sau o, khoang
30% so ngi b nhiem HCV co the cam thay hi
kho chu nh b cam cum nhe.
Mot so ngi khac co the co cac trieu chng nh
au au, met moi, au nhc khp xng va bap tht.
Nhieu khi co the cam thay buon non, kho chu, au
bung, tieu chay, an kem ngon, giam trong lng c
the... oi khi b sot hoac noi nga ngoai da. Khoang
30% so ngi nhiem HCV co the co cac dau hieu
vang da, vang mat...
Cac trieu chng noi tren thng nhe, keo dai t 6
8 tuan, t t thuyen giam roi hoan toan bien mat
sau mot thi gian ngan. Sau o benh khoi han hoac
chuyen sang mot trong cac tien lieu sau:
Tiem an, khong hoat ong (dormant)
Tiep tuc phat trien thanh the man tnh hoat ong
(chronic active)
282
Benh truyen nhiem

Khoang 80 en 90% so ngi b nhiem HCV se
chuyen sang giai oan viem gan C man tnh, Trong
so o co khoang 60 70% la viem gan C man tnh
the phat trien. S phat hien kp thi ngay t giai
oan nay giup gia tang kha nang ieu tr benh en
mc toi a.
Do cac trieu chng cua benh viem gan C rat m
nhat, trong rat nhieu trng hp lai hau nh khong
co trieu chng g, nen viec chan oan phat hien
va xac nh benh chu yeu da vao cac ket qua xet
nghiem.
Chan oan phat hien sm la yeu to rat quan trong
trong viec ieu tr benh viem gan C, bi v cho
du kha nang ieu tr benh nay hien nay a mang
lai nhieu ket qua kha quan, nhng viec ieu tr se
khong co may ket qua neu nh phat hien benh vao
giai oan qua muon. Chan oan phat hien chu yeu
nh vao cac th nghiem mau thong thng trong
nhng lan kham sc khoe nh ky. Neu phat hien
co s tang cao cua men gan ALT trong mau, can
ngh ngay en kha nang viem gan.
Yeu to th hai c xem nh dau hieu cua viem gan
la bilirubin. Chat nay khi tang cao en tren 0,40mg
trong mot lt mau se bat au tao ra hien tng
vang da, vang mat. Khi xet nghiem mau cho thay
bilirubin tang cao, can ngh en kha nang viem
gan.
283

Khi a nghi ng co viem gan C, can tiep tuc thc
hien xet nghiem mau tm khang the chong HCV
(Heppatitis C Virus-Antibody). Ket qua xet nghiem
dng tnh co the cho phep ket luan la benh nhan
ang mac benh viem gan C.
Trong qua trnh ieu tr, co the thc hien xet
nghiem Quantative HCV-ARN e theo doi dien tien
cua benh. Loai xet nghiem ac biet nay cho phep
em c tong so HCV trong 1 cm3 mau cua benh
nhan vao tng thi iem khac nhau. Neu so lng
HCV khong giam bt sau 6 thang ieu tr, co the
xem nh phng phap ieu tr ang ap dung khong
mang lai hieu qua.
Ngoai ra cung can xac nh kieu loai di truyen
(genotype) cua virus viem gan C. Neu genotype c
xac nh la loai 1, benh nhan can ieu tr khoang
mot nam. Neu la loai 2 hoac loai 3, thi gian ieu
tr la khoang 6 thang. Nhng loai khac co the phai
ieu tr t 6 en 12 thang, tuy theo tng trng
hp.
Mot so xet nghiem khac cung c ap dung e gop
phan theo doi dien tien cua benh. Chang han nh,
nong o alfa-feto-protein trong mau tang cao co the
xem la dau hieu cua ung th gan, thi gian ong
mau (Prothrombin time) gia tang la dau hieu cua
suy giam chc nang gan, sieu am gan giup quan sat
284
Benh truyen nhiem

hnh dang, kch thc cua gan va phat hien cac bat
thng, sinh thiet gan giup anh gia mc o viem
gan...
Tien lng
Noi chung, sau giai oan viem gan C cap tnh se co
khoang 10 en 15% so benh nhan may man c
hoan toan khoi benh, khong can ieu tr g ca.
T 20 en 25% benh nhan se chuyen sang giai oan
man tnh am tham. HCV cac benh nhan nay
khong hoat ong, do o ho khong co trieu chng
g va cung khong b thng ton gan. Nhng ngi
may man nay rat hiem khi chuyen sang x gan,
nhng ho co kha nang lay truyen HCV sang ngi
khac.
T 60 en 70% benh nhan viem gan C se chuyen
sang viem gan C man tnh the phat trien. Trong so
nay, phan ln c tien lieu cung khong t vong v
benh, v cac thng ton cua gan nhe va phat trien
cham. Nhng co khoang 20% se phat trien thanh
x gan sau 10 en 20 nam, tham ch co the chuyen
sang ung th gan. Ty le ung th gan hang nam do
benh nay la khoang t 1 en 5%.
ieu tr
Benh dien tien am tham, cac trieu chng m nhat
hoac khong co, nen ket qua ieu tr hau nh phu
285

thuoc hoan toan vao kha nang phat hien benh sm.
Benh c phat hien cang sm th hieu qua ieu tr
cang cao hn.
Trong suot giai oan nhiem HCV cho en khi phat
trien viem gan C cap tnh, khong co bat c loai
thuoc men hay phng phap ieu tr nao co hieu
qua tac ong vao tien trnh cua benh.
Khi benh chuyen sang the man tnh, viec ieu tr
co the bat au cang sm cang tot. Neu benh nhan
khong c phat hien vao au giai oan nay, benh
se am tham tien trien va kha nang ieu tr ngay
cang tr nen kho khan hn.
Muc ch cua viec ieu tr trong giai oan viem gan
C man tnh la tang cng he thong mien dch cua c
the va ngan can HCV tan cong cac te bao gan con
lanh manh, cung nh ngan can khong cho HCV tiep
tuc tang trng. Hien nay, viem gan C c ieu tr
ket hp 2 loai thuoc Interferon va Ribavirin, thay v
la dung n oc tng loai nh trc ay. Vi dang
thuoc mi cua Interferon la PEG-Interferon, hieu
qua ieu tr c nang cao va tac dung keo dai hn,
moi tuan ch can tiem 1 lan, thay v 3 lan nh cac
dang thuoc trc ay. Neu phat hien kp thi va
ieu tr bang PEG-Interferon ket hp vi Ribavirin
trong vong 6 thang, ty le khoi benh len en 88%
oi vi benh nhan viem gan C loai 2 va loai 3. oi
286
Benh truyen nhiem

vi cac loai C1a, C1b... ty le khoi benh cung len en
khoang 50% vi thi gian ieu tr la 1 nam. Thuoc
co nhieu tac dung phu nen nhat thiet phai c s
dung vi s hng dan va theo doi cua bac s ieu
tr.
HIV/AIDS
HIV la ten goi tat cua mot loai virus (Human immuno
deficiency virus) gay ra hoi chng suy giam mien dch mac
phai con ngi (Acquired immuno deficiency syndrome
AIDS). Nh vay, nhiem HIV la tien e e dan en
AIDS, nhng t khi nhiem HIV cho en khi phat trien
AIDS can mot thi gian nhat nh khong giong nhau
moi ngi, t vai thang cho en 15 nam. Cac bac s
thng dung cum t AIDS e ch nhng trng hp HIV
a phat trien va gay ra hien tng suy yeu mien dch cho
benh nhan.
c phat hien lan au tien vao nam 1981, cho en
cuoi thap nien 1980 a co khoang 100.000 ngi a c
chan oan la mac benh AIDS, va khoang mot na trong
so o a t vong. en nam 2003, To chc Y te The gii
(WHO) cho biet a co khoang 40 trieu ngi tren toan the
gii hien ang song trong tnh trang nhiem HIV hoac a
tien trien thanh benh AIDS, trong so o co khoang 2,5
trieu tre em di 15 tuoi. To chc nay cung c tnh la
t nam 1981 cho en cuoi nam 2002 co khoang 20 trieu
ngi a chet v benh AIDS, trong o co khoang 4,5 trieu
287

tre em di 15 tuoi. Ch rieng trong nam 2003 a co en
3 trieu ngi chet v benh AIDS va them 5 trieu ngi
nhiem HIV. HIV/AIDS a thc s tr thanh mot tai hoa
khung khiep cho toan nhan loai.
Nguyen nhan
Virus gay benh AIDS thuoc nhom lentivirus, nam
trong chung virus Retroviridae, con goi la retrovirus.
Hien a c biet co 2 chung HIV. HIV1 la loai
virus chu yeu gay benh AIDS tren khap the gii,
trong khi HIV2 ch c tm thay chu yeu Tay
Phi.
HIV co the c tm thay trong mau, tinh dch, nc
bot, nc mat, mo than kinh, tuyen sa va dch tiet
c quan sinh duc cua ngi nhiem HIV. Tuy vay,
benh ch lay truyen chu yeu qua tinh dch va mau,
nen nhng tiep xuc trc tiep vi ngi benh nh
bat tay, om hon, tro chuyen... thng khong gay lay
nhiem. Cac hnh thc lay nhiem chu yeu cua HIV
la:
Hoat ong tnh duc vi ngi b nhiem HIV.
Dung chung cac dung cu tiem chch vi ngi b
nhiem HIV.
Ngi me nhiem HIV lay truyen cho a con khi
mang thai, khi sinh n va khi cho con bu.
Nhng gii han trong s lay nhiem HIV c giai
288
Benh truyen nhiem

thch phan nao la do s yeu t cua loai vi khuan
nay khi tiep xuc vi moi trng. Khi b ay vao moi
trng, HIV nhanh chong b tieu diet. No ch co the
song c vi nhng ieu kien thch hp trong c
the, trong mau. HIV hoan toan khong lay nhiem
theo mot so phng thc thng gap cac benh
truyen nhiem khac, chang han nh qua vet can
chch cua con trung hoac ht phai virus do ngi
benh thai vao khong kh. V the, nguyen nhan lay
nhiem HIV cho en nay van c tin la ch gii han
trong 3 hnh thc lay nhiem chu yeu va ke tren.
HIV xam nhap vao c the se bat au tan cong mot
loai te bao trong mau c goi ten la te bao CD4
(hay lympho bao T4). Te bao CD4 nhiem HIV co
the b pha v do b HIV xam nhap vao va nhan
oi ngay ben trong te bao, hoac HIV co the i vao
trang thai bat hoat tam thi. Khi cac te bao CD4
b pha huy nhieu, he mien dch cua c the se suy
yeu, v chc nang cua te bao nay la giup cho cac
te bao mien dch khac ap ng vi s xam nhap
cua vi khuan, do o ma c the se de dang b s tan
cong cua cac tac nhan gay benh t moi trng. C
the ngi bnh thng co khoang 1000 te bao CD4
trong mot microlt (mot phan trieu lt). Khi cac te
bao nay b pha huy en mc ch con di 200 te bao
trong mot microlt, he mien dch cua c the se suy
yeu va khong con kha nang ap ng vi hau het cac
tac nhan gay benh t moi trng.
289

Khong phai tat ca nhng ngi b nhiem HIV eu
se tien trien benh. Co khoang 1% so ngi nhiem
HIV c biet la sau o hoan toan khoi benh, vi
cac xet nghiem cho thay HIV va khang the chong
HIV eu khong con trong mau cua benh nhan. Co
the la c the cua nhng ngi nay co mot kha nang
e khang oi vi loai virus nay. Mot so khac mang
virus bat hoat trong mot thi gian dai, co the en
10 15 nam. Nhng mot khi a chan oan la AIDS
th hau het benh nhan eu co tien lng xau, bi
hien nay cha co bat c loai thuoc hay phng thc
ieu tr nao oi vi benh nay.
Chan oan
Giai oan au tien sau khi nhiem HIV thng ch
co nhng trieu chng nhe va khong ro net, rat de
nham lan vi cac trng hp benh ly khac. Neu
hoan toan khong co s can thiep cua thuoc men,
Benh thng dien tien tuan t nh sau:
T 1 3 tuan sau khi nhiem HIV, xuat hien cac
trieu chng tng t nh mot trng hp cam
cum, chang han nh sot, au hong, au au, nga
da, nhay cam cac vung hach bach huyet, va mot
cam giac hi kho chu khong ro nguyen nhan. Cac
trieu chng thng keo dai khoang 1 4 tuan.
Trong giai oan nay HIV tang sinh nhanh chong
trong mau ngi benh, theo mau i khap c the,
290
Benh truyen nhiem

va ac biet tap trung cac c quan thuoc he bach
huyet.
Sau o, he mien dch cua c the bat au s e
khang vi HIV, lam giam s tang sinh cua virus
nhng khong u sc e loai tr hoan toan. Ngi
nhiem HIV i vao mot giai oan khong co trieu
chng, co the keo dai en 10 nam hoac lau hn
na. Trong suot giai oan nay, mac du sc khoe co
ve nh bnh thng nhng HIV trong c the lien
tuc tang sinh va khong ngng pha hoai he mien
dch cua c the. Hau het nhng ngi nhiem HIV
trong giai oan nay van hoan toan khong biet la
mnh ang mang HIV trong ngi, nen co the vo
tnh lay truyen HIV cho nhng ngi khac, nhat
la nhng ngi co quan he tnh duc vi ho.
Khi so lng te bao CD4 trong mot phan trieu
lt mau xuong thap hn 200, cac trieu chng sm
cua AIDS bat au xuat hien, va co the keo dai t
vai thang cho en nhieu nam. Trong giai oan
nay, cac trieu chng co the khong nghiem trong
en mc e doa tnh mang, nhng thng lam
cho benh nhan suy yeu rat nhieu. phu n, trieu
chng sm cua AIDS co the la s nhiem nam
thng xuyen tai phat am ao. Cac trieu chng
khac biet bao gom sut can nhanh chong va met
moi, suy nhc, sot cao theo chu ky, tieu chay
thng xuyen tai phat, cac vung nga tren da,
291

hoac nhiem nam trong mieng. Tuy khong co nguy
c t vong v nhng trieu chng trong giai oan
nay, nhng mc o nghiem trong thng u e
benh nhan phai tm en benh vien. Va do o ma
a so ngi nhiem HIV thng c phat hien
vao giai oan nay.
Tiep theo la giai oan toan phat cua benh AIDS,
vi ac trng la nguy c nhiem trung tang cao
bat thng do so lng te bao CD4 trong mau
tiep tuc giam thap. Nguy c nhiem trung thng
gap sm nhat la chng viem phoi do nhiem nam
Pneumocystis carinii. Nguyen nhan la v loai nam
nay thng xam nhap vao c the cua hau het
chung ta ngay t nho va song trong phoi nhng
khong gay benh, do chu s khong che cua he
mien dch c the. Khi AIDS lam cho he mien dch
suy yeu, nam Pneumocystis ngay lap tc co c
hoi e gay benh bang cach ngan can s cung cap
oxy cho mau. Do thieu oxy, benh nhan thng
th nhanh, hi th rat ngan va kem theo sot,
ho khan. Ngoai chng viem phoi nay, ngi mac
benh AIDS cung thng phat trien mot so benh
nhiem nam khac. Khoang 23% ngi benh AIDS
nhiem nam Cryptococcus, gay ra chng viem mang
nao (meningitis). Khoang 10% ngi benh AIDS
nhiem nam Histoplasma capsulatum, gay ra cac
trieu chng sut can nhanh chong kem theo sot va
va cac bien chng ng ho hap. Benh lao phoi
292
Benh truyen nhiem

do nhiem vi khuan Mycobacterium tuberculosis
cung phat trien nghiem trong hn nhng ngi
benh AIDS. Nhiem vi khuan Mycobacterium
avium co the gay cac trieu chng nh sot, thieu
mau va tieu chay. Ngoai nam va vi khuan, ngi
benh AIDS cung gia tang nguy c nhiem cac loai
virus, ac biet la nhom herpesvirus. Trong nhom
nay, thng gap nhat la cac loai cytomegalovirus
(CMV) gay benh vong mac co the lam mu mat,
virus Epstein-Barr (EBV) gay ung th mau, virus
Herpes simplex (HSV) gay au mieng, c quan
sinh duc hoac hau mon.
Trong thi ky phat trien tiep theo, nhieu roi loan
than kinh co the xuat hien khi HIV xam nhap
vao nao bo, goi chung la sa sut tr tue do benh
AIDS.
oi vi tre em, cac trieu chng thng nghiem
trong ngay t au. Hn mot na so tre s sinh
nhiem HIV chet trc khi c 2 tuoi.
Tham kham co the thay nhng dau hieu bat thng,
chang han nh ph ai hach bach huyet.
Benh nhan thng sut can nhanh chong khong ro
nguyen nhan.
Tuy nhien, viec chan oan xac nh phai qua th
mau tm khang the khang HIV. Ket qua dng tnh
xac nhan viec nhiem HIV, nhng cha the ket luan
benh AIDS. Mot so ngi nhiem HIV nhng khong
293

tien trien benh ma thuoc loai ngi lanh mang
virus. Trong mot so trng hp, khi ngi benh
mi nhiem HIV cha bao lau th ket qua xet nghiem
co the la am tnh. Neu co cac yeu to nghi ng khac,
can thc hien lai viec th mau sau 6 thang.
Chan oan benh AIDS thng da tren 2 yeu to:
ket qua xet nghiem HIV dng tnh va tnh trang
nhiem trung hoac bu bat thng. Trong nhng
ieu kien cho phep, xet nghiem em te bao CD4
trong mau can c thc hien. Benh nhan c
chan oan xac nh khi so lng te bao CD4 xuong
thap hn 200 trong mot microlt.
ieu tr
Cho en nay van cha co bat c loai thuoc hay
phng thc ieu tr nao thc s co the xem la ieu
tr c benh AIDS. Cac bien phap can thiep cua
y hoc hien nay ch at c hieu qua ngan can s
tien trien cua benh va oi pho kp thi vi cac trieu
chng do benh gay ra.
Ngoai cac nghien cu khoa hoc van ang c tiep
tuc e nham en kha nang ieu tr c benh AIDS,
viec oi pho vi can benh nay hien nay nham en
2 muc ch: am bao mot cuoc song tot nhat cho
nhng ngi a nhiem HIV hoac ang phat trien
benh AIDS, va han che toi a s phat trien, lay lan
cua HIV trong cong ong. e at c 2 muc ch
294
Benh truyen nhiem

tren, moi ngi trong xa hoi can thong nhat mot so
nhan thc ung an ve can benh nay:
Hieu ro cac hnh thc lay lan chu yeu cua HIV, o
la qua hoat ong tnh duc, dung chung kim tiem
chch va lay lan t me sang con. T o, tch cc
ap dung cac bien phap phong nga co hieu qua
trong hoat ong tnh duc, tiem chch cung nh
can nhac ky trc khi quyet nh sinh con sau khi
a c chan oan HIV dng tnh.
Khong nen oi x phan biet va cach ly oi vi
nhng ngi nhiem HIV, bi nguy c lay nhiem
khong nam trong cac hoat ong giao tiep thong
thng vi ngi mang HIV.
Tch cc phat hien sm cac trng hp nhiem HIV
e tranh tnh trang vo tnh gieo rac HIV trong
cong ong. Van ong va giao duc kien thc chung
ve HIV/AIDS trong cong ong co the giup thuc
ay viec phat hien sm cac oi tng nhiem HIV,
thong qua viec cac oi tng co nguy c cao se t
nguyen tien hanh cac xet nghiem chan oan HIV,
ong thi cung giup cho nhng ngi a nhiem
HIV co mot nhan thc ay u ve trach nhiem han
che s lay lan trong cong ong.
An ui va ong vien nhng ngi a nhiem HIV
e ho co the tiep tuc mot cuoc song bnh thng
trong xa hoi, v thi gian t khi nhiem HIV cho
en toan phat benh AIDS co the keo dai en 10
295

nam hoac lau hn. Benh nhan khong can thiet
phai au buon kho s trong suot quang thi gian
nay, ma ngc lai co the co mot cuoc song tot hn
neu biet chap nhan s that. Hn the na, nhng
tien trien kha quan trong nghien cu khoa hoc
hien a co the giup benh nhan keo dai hn na
thi gian song khoe manh, va trong tng lai van
co the hy vong ve mot s thanh cong hoan toan
trong viec ay lui benh AIDS.
San khoa
NHNG
IEU CAN BIET TRC KHI MANG THAI
Mang thai la mot hien tng hoan toan t nhien cua

phu n sau khi lap gia nh. Tuy nhien, trong mot so
trng hp th viec mang thai co the dan en nhng hau
qua bat li ve sc khoe cho ngi me hoac thai nhi, va
ieu o hoan toan co the tien lieu trc neu nh ngi
phu n c t van bi mot bac s chuyen khoa trc khi
quyet nh mang thai. Khi khong co ieu kien e c t
van trc tiep, nhng kien thc sau ay co the la can thiet
cho mot phu n trc khi mang thai.
Hut thuoc la: Phu n nghien thuoc la trc khi
quyet nh mang thai can nhan biet ay u nhng
tac hai cua thuoc la oi vi sc khoe cua ban than
va thai nhi. Tot nhat la nen co gang bo thuoc la
mot thi gian trc khi bat au mang thai.
Uong ru: Cac loai ru, bia hay cac thc uong
co con noi chung eu khong tot cho ca ngi me
va thai nhi, ac biet la nong o ru trong mau
tang cao trong thi gian mang thai co the dan en
hoi chng thai ru, vi hau qua la a tre sinh
ra mang nhieu d tat va phat trien khong bnh
thng.
296
297

Che o dinh dng: Ngi phu n can co mot che o
dinh dng can oi va ay u e am bao sc khoe
tot trc khi bat au mang thai. ac biet che o an
giau acid folic (co trong nhieu loai rau xanh, trai
cay, ngu coc...) hoac bo sung acid folic (400g/ngay)
trc khi co thai va keo dai trong suot 3 thang au
tien cua thai ky se giup giam manh nguy c khuyet
tat ong than kinh.
Trc thi gian mang thai nen tranh cac thc an
de gay nhiem benh nh thc an khong tiet trung,
thc an lanh, tht nau cha chn nh... Tat ca cac
loai rau va trai cay eu phai c ra sach trc
khi an.
Bo sung cac thc an giau calci, nhat la oi vi nhng
phu n co nguy c thieu hut cao, chang han nh phu
n a sinh nhieu con hoac song trong gia nh co
che o an thng ngay ngheo dinh dng.
Khong nen uong vitamin A lieu cao. Tot nhat la ch
dung theo s hng dan cua bac s.
Kiem tra cac benh thieu mau a Trung Hai, thieu
mau hong cau liem va thieu mau hong cau hnh cau.
Neu mac phai cac benh nay, ngi phu n can nhan
thc ay u ve nguy c di truyen cho a tre trc
khi quyet nh mang thai.
Kiem tra khang the benh rubella (rubeon) trc khi
co thai lan au tien. Benh nay ac biet nguy hiem
oi vi phu n co thai, do o neu cha co khang the
298
San khoa
chong lai benh nay th nhat thiet phai c tiem
phong vaccin trc khi co thai. Ch nen co thai sau
khi a tiem vaccin phong benh rubella t nhat la
mot thang.
Kiem tra huyet ap: Phu n cao huyet ap van co
the mang thai, vi ieu kien phai c theo doi
va ieu tr thch hp e am bao kiem soat c
huyet ap. Methyldopa va mot so thuoc chen beta
nh propranolol c xem la an toan va hieu qua
trong thi gian mang thai.
Kiem tra benh tieu ng: Benh tieu ng gay
anh hng rat xau en thai nhi. Nguy c t vong
trc sinh co the en 10%, ngay ca khi kiem soat
tot lng ng mau. Nguy c d dang bam sinh co
the xay ra, nhng ty le nay c giam bt neu co
the kiem soat tot c ng mau trc va trong
thi gian mang thai. Mc o Hb glycosyl hoa phai
c kiem tra trc khi ngng bien phap nga thai.
Ngi phu n can nhan thc ay u ve cac nguy c
noi tren trc khi quyet nh mang thai.
Benh ong kinh: Phu n mac benh ong kinh sinh
con ra se co nguy c co d tat bam sinh cao gap 2
lan so vi bnh thng. Tat ca cac thuoc chong co
giat (ieu tr benh ong kinh) eu lam tang ty le
quai thai vi nhng mc o khac nhau. Ngi phu
n can nhan thc ay u ve cac nguy c tren trc
khi quyet nh mang thai.
299

Cac bien phap nga thai: Phu n s dung cac bien
phap nga thai nh vien uong tranh thai hon hp
hoac dung cu tranh thai at trong t cung can phai
ngng cac bien phap nay va tranh thai t nhien
mot thi gian trc khi mang thai.
Phu n a tng b say thai can c kiem tra e
tm nhng bat thng co t cung hoac bat thng
ve nhiem sac the.
CHAN
OAN CO THAI
Co 3 dau hieu thong thng nhat thng xuat hien khi

phu n bat au mang thai:
Tat kinh: Tat kinh hay mat kinh la dau hieu quan
trong nhat cho thay mot phu n a co thai. Tuy
nhien, dau hieu nay ch chnh xac nhng phu n
khoe manh bnh thng, co kinh nguyet ieu hoa,
va khong co dau hieu cang thang tam ly vao thi
iem tat kinh. Trong nhng trng hp khac, dau
hieu nay co the b chan oan sai lech do hien tng
cham kinh. Ngoai ra, khi ngi phu n thc s tat
kinh, oi khi van co ra mau trc ky kinh nguyet
thng le mot vai ngay, goi la hien tng mau
bao. Mau bao ch ra rat t, khong nhieu nh khi
hanh kinh, va ch mot vai ngay la dt. Hien tng
mau bao xay ra la do thai va c hnh thanh
(phoi) di chuyen vao t cung, chui vao niem mac t
cung lam to.
300
San khoa
Om nghen: Om nghen hay nghen la mot s thay oi
t nhien ma ngi phu n cam nhan c ngay sau
khi mang thai. Cac dau hieu ien hnh la cam giac
non nao, kho chu, hi lm giong, buon non hoac
non. Ngoai ra thng kem theo cac trieu chng nh
them an chua, them an nhng mon an la ma trc
ay cha tng muon an. Ve mat tam ly cung thay
oi, tnh kh tr nen that thng, hay buon bc,
gian doi vo c, oi khi cau gat. ieu nay co nguyen
do t s mat can bang trong he than kinh t chu
(than kinh thc vat), do co s thay oi bat ng cua
he noi tiet, ket hp vi nhng bien chuyen ve tam
ly co that nh s vui mng, non nao, lo s... nhat
la vi nhng phu n tre va mi co thai lan au
tien. Om nghen bnh thng khong keo dai qua 3
thang, va co the c rut ngan thi gian neu ngi
phu n co c mot moi trng tnh cam tot ep
va s nang , chia se cua nhng ngi than quanh
mnh.
Cang tc vu: Sau khi co thai, ngi phu n thng
cam thay hai vu to dan len, cang tc. Cac hat nho
quang vu ngay mot noi ro len hn nh hat tam. Num
vu va quang vu trc ay mau hong, gi chuyen dan
sang mau tham en.
Ba dau hieu noi tren la nhng dau hieu ma ngi phu
n co the t nhan biet. Tuy nhien, e chan oan xac nh,
ngay sau khi nghi ng co thai, can i kham thai tai benh
vien hay bac s chuyen khoa. Khi i kham thai ngoai viec
301
San khoa
tra v tr cua thai nhi nham phat hien cac trng hp
khong bnh thng, chang han nh ngoi ngc...,
xac nh s phat trien bnh thng cua thai nhi va
sc khoe cua ngi me, d kien ngay sinh n va bao
cho san phu biet e co s chuan b, ong thi hng
dan san phu ve viec chon ni sinh am bao an toan
cho ca me va con. Vao lan tham kham nay, ngi
me cung c tiem phong uon van mui th hai.
xac nh chac chan viec co thai, ngi phu n con nhan

c nhng ch dan can thiet e cham soc thai nhi, biet
cach phong nga va phat hien sm nhng tr ngai hay
bien chng co the anh hng en viec sinh n, ong thi
cung la c hoi e kiem tra phat hien cac benh nguy hiem
co the gay anh hng cho thai nhi, hoac phat hien cac
trng hp thai bat thng nh cha trng, cha ngoai
t cung....
KHAM
THAI NH KY
Khong co mot quy nh bat buoc ve viec tham kham

thai trong thi gian mang thai. Tuy nhien, e am bao
sc khoe cho ca me va con cung nh chuan b tot cho giai
oan sinh n, ngi phu n mang thai nen tham kham
nhieu lan theo gi y nh sau:
Lan 1: Trong 3 thang au tien cua thai ky, sau khi
a chan oan xac nh viec co thai. Yeu cau cua lan
tham kham nay la e phat hien kp thi cac benh
nguy hiem co the anh hng en thai nhi va cac
trng hp thu thai bat thng e kp thi x ly.
Lan 2: Trong 3 thang tiep theo cua thai ky. Yeu cau
cua lan tham kham nay la theo doi s phat trien
bnh thng cua thai, kiem tra s thch nghi va cac
van e sc khoe cua ngi phu n trong giai oan
mang thai. Ngoai ra, ngi phu n mang thai cung
se c tiem phong uon van mui th nhat.
Lan 3: Vao thang au tien trong 3 thang cuoi cua
thai ky. Muc ch cua lan tham kham nay la kiem
302
Cac lan tiep theo: Mot lan vao thang th 8 va vao

thang th 9 th moi tuan mot lan cho en ngay
sinh.
Khi c tham kham eu an vao cac thi iem nh
tren, ngi phu n mang thai se giam en mc toi thieu
cac nguy c rui ro co the xay ra cho ca me lan con, am
bao sc khoe va s phat trien tot cua thai nhi cho en khi
chao i. Ngoai ra, trong cac lan tham kham thai, ngi
phu n mang thai se c hng dan tat ca nhng kien
thc can thiet e co the t cham soc tot cho sc khoe cua
mnh va thai nhi, chuan b tot ve ca tam ly va sc khoe
cho s ra i cua a tre.
XUAT
GIAI
HUYET TRONG THAI KY
OAN AU TIEN
Giai oan au tien c xac nh ay la trong 14

tuan au cua thai ky. Xuat huyet am ao trong giai oan
nay co the la dau hieu say thai.
303
Chan oan
Xac nh mc o ra mau nhieu hay t, co hay khong
co cac cuc mau ong, va co kem theo au vung chau
hay khong.
Kiem tra nhom mau Rh (yeu to Rhesus).
Kham am ao e xac nh co t cung m hay ong.
Thng khong can kham am ao neu ch ra mau t
va khong au. Co t cung m cho thay co nguy c
say thai hoac thai chet trong t cung. Neu co ieu
kien, thc hien viec sieu am co the giup phat hien
van e ma khong can kham am ao.
ieu tr
Neu ngi phu n b xuat huyet am ao co nhom
mau Rh am, can tiem di da 500 n v quoc te
khang the chong yeu to D, trong vong 72 gi ke t
khi bat au ra mau.
Neu xuat hien cac om mau nho am ao nhng
khong kem theo au, ch can khuyen benh nhan
ngh ngi nhieu.
San khoa
Neu tnh trang say thai a xay ra hoan toan, ngha
la thai nhi va nhau thai a c a ra het, va tnh
trang ra mau a c kiem soat, co the ch can cho
benh nhan ngh ngi va theo doi. Tai kham sau o
e am bao khong co bien chng bat thng nao
xay ra. Neu tiep tuc xuat huyet am ao, can chuyen
benh nhan en theo doi tai benh vien.
GIAI
OAN SAU
Giai oan sau c xac nh la t tuan th 15 tr i.

Trong giai oan nay, moi trng hp xuat huyet am ao
eu nen c tham kham, theo doi tai benh vien, cho du
viec xuat huyet co the kem theo au hoac khong. Trong
giai oan nay cung khong c tham kham am ao. Ra
mau nhieu va au co nguy c bong nhau non. Neu ngi
benh thuoc nhom mau Rh am, tiem di da 500 n v
quoc te khang the chong yeu to D, trong vong 72 gi ke
t khi bat au ra mau.
NON
KHI MANG THAI
Neu xuat huyet am ao nhieu va au, kem theo co

cac cuc mau ong, can e ngh a ngi benh vao
benh vien.
Buon non hoac non khi mang thai thng la dau hieu
bnh thng, la mot trong cac trieu chng cua hien tng
om nghen. Trieu chng nay thng se het vao khoang
tuan th 14 16. Do o, can giai thch e tran an benh
nhan ve tnh chat khong nguy hai cua hien tng nay.
Neu kham am ao thay co t cung m, chuyen ngay

ngi benh en benh vien.
Co the han che non bang cach khuyen benh nhan an

thc an long, uong nhieu nc, chia cac ba an trong ngay
304
305

ra thanh nhieu ba nho va khong an mot lan qua no, han
che cac thc an nhieu chat beo, nhat la m ong vat.
Trong nhng trng hp bat thng, khi non rat nghiem
trong co the lam suy yeu sc khoe, mat nc... can can
nhac viec chuyen benh nhan en tham kham va ieu tr
tai benh vien. e giam nhe, co the cho dung promethazin
25mg vao buoi sang va 50mg vao buoi chieu.
NONG
La hien tng thc an sau khi vao da day b a ngc

len thc quan, vi mot lng acid trong da day a c
tron lan nen tao ra cam giac nong rat ni co hong, nhieu
khi lan rong va phat trien thanh mot cn au khap vung
ngc.
Hien tng nay xay ra mot cach hoan toan t nhien
khi mang thai, do s ln len cua thai gay chen ep the
tch vung bung, lam cho c vong gia thc quan va da day
khong the ong kn lai nh bnh thng. nong co the
tram trong hn khi benh nhan thng xuyen dung vien
sat bo mau.
San khoa
Sau 2 lan th ma cho ket qua co glucose nieu th can
thc hien th nghiem dung nap glucose sa oi nh sau:
o lng ng trong mau khi oi.
Cho benh nhan dung mot lng ng glucose
khoang 75g.
o lng ng trong mau sau o 2 gi.
Neu ket qua o luc oi > 5,8 mmol/L, hoac ket qua o
sau o 2 gi > 7,8 mmol/L cho thay hien tng tieu ng
thai nghen. Can e ngh chuyen benh nhan en bac s
chuyen khoa.
PROTEIN
NIEU
S hien dien cua mot lng nho protein trong nc

tieu la hoan toan bnh thng (protein nieu vet). Khi
chan oan protein nieu can kiem tra huyet ap e loai tr
kha nang nhiem oc thai nghen, tien san giat. Th nc
tieu gia dong (MSU) e loai tr nhiem trung ng tiet
nieu.
Co the giam nhe bang cach khuyen benh nhan chia

nho cac ba an trong ngay. Neu kho chu nhieu, co the cho
dung thuoc khang acid co ham lng natri thap, chang
han nh Maalox 10ml, dung sau moi ba an.
Neu th MSU cho ket qua am tnh, can loai tr cac

dang benh than qua viec kiem tra creatinin huyet thanh
va protein nieu trong 24 gi. Protein nieu trong thi ky
thai nghen c xac nh khi > 300mg/L. Chuyen chuyen
khoa neu chan oan cho ket qua xac nh.
GLUCOSE
THIEU
NIEU
e am bao ket qua chnh xac ve lng ng trong

nc tieu, nen lay mau nc tieu vao sang sm.
306
MAU KHI MANG THAI
Hien tng thieu mau nang trong thi gian mang thai
ac biet nguy hiem v co the lam tang nguy c t vong
307

chu sinh. Kem theo o, neu co xuat huyet hau san se e
doa en tnh mang ngi me va thai nhi. Do o, thai phu
thieu mau can c phat hien sm e co nhng bien phap
ieu tr kp thi.
Nguyen nhan
Xem muc Thieu mau (trang 113).
Chan oan
Hemoglobin c o thng xuyen vao nhng lan
kham thai.
Nong o hemoglobin giam xuong trong thi gian
mang thai do mau loang. Mc o giam thap trung
bnh thng la 10g/dl en 11g/dl, so vi nong o
bnh thng n gii la 11,5g/dl en 16g/dl. Do o,
thieu mau khi mang thai c chan oan xac nh
khi nong o hemoglobin < 10 g/dl.
San khoa
gap oi lieu dung. Sau 2 tuan tang lieu, kiem tra
nong o hemoglobin, neu mc <9g/dl, nen chuyen
en bac s chuyen khoa.
ieu tr d phong bang vien sat: Nen ap dung oi
vi cac phu n co nguy c thieu sat cao, chang han
nh nhng ngi a sinh con nhieu lan, co tien s
thieu mau thieu sat, song trong nhng gia nh co
che o an uong ngheo dinh dng, ngi an chay...
ieu tr d phong vi folat: Nen ap dung oi vi tat
ca phu n mang thai, vi lieu 400g moi ngay trong
3 thang au tien cua thai ky. Tang lieu en 500g
oi vi cac phu n co nguy c nh:
Trc ay a sinh con b nt ot song hoac co
ngi than trong gia nh b nt ot song.
Co tien s thieu folat.
Kha nang hap thu kem.
Benh hemoglobin.
ang ieu tr bang thuoc chong co giat, chang
han nh phenytoin (Dihydan, Diphedan...).
ieu tr
Hau het cac trng hp thieu mau nhe thng la
do thieu sat (Fe) va c ieu tr bang Pregaday
moi ngay mot vien (cha 100mg sat nguyen to va
350g folat). Kiem tra nong o hemoglobin sau 2
tuan ieu tr. Hieu qua ieu tr c xac nh khi
nong o hemoglobin tang t nhat la 0,5g/dl moi
tuan. Neu khong at hieu qua nay, hoac tnh trang
thieu mau tr nen nghiem trong hn, co the tang
308
D oan sinh oi, sinh ba...

a mang thai nhieu lan.
RH
AM
Khoang 15% phu n co yeu to Rhesus (Rh) am. Tnh

trang nay ac biet nguy hiem khi ngi phu n mang
thai a con co Rh dng, v c the ngi me co the tao
309

ra khang the chong lai nhom mau cua a con, goi la bat
tng hp Rhesus. Trng hp nay co the gay ra thieu
mau tan huyet s sinh a tre.
Chan oan
Xet nghiem mau c thc hien vao cac lan kham
thai tuan th 28 va th 36 e sang loc cac khang
the Rh.
ieu tr
Nhng ba me co Rh am can c tiem khang the
chong yeu to D (khang D) sau khi sinh e nga s
phat trien cua khang the khang D.
Dung 500 n v quoc te (IU) huyet thanh mien
dch khang D (anti-D immunoglobulin) cho tat ca
cac phu n co Rh am ngay sau khi:
Say thai t nhien sau tuan th 12.
Ket thuc thai nghen.
Choc mang oi qua bung.
Co thai ngoai t cung.
Ra mau trc khi sinh.
TIEN
SAN GIAT
La tnh trang benh rat nghiem trong co the xay ra cho

phu n mang thai vao khoang tuan th 20 cua thai ky, bao
gom cac trieu chng huyet ap cao, phu va protein nieu.
Tien san giat xuat hien khoang 7% san phu, thng gap
310
San khoa
nhng phu n co thai lan au tien va di 25 tuoi hoac
tren 35 tuoi, va thng gap hn na nhng phu n mac
benh tieu ng, cao huyet ap hoac benh than. Tien san
giat khong c ieu tr tot se co nguy c san giat, co the
gay t vong cho ca ngi me va thai nhi.
Chan oan
Nghi tien san giat khi huyet ap tang cao en >140/90
mmHg (so vi bnh thng la 110/75 mmHg) sau
tuan th 20 cua thai ky, hoac huyet ap tam trng
tang tren 20 mmHg so vi lan kham thai trc o.
Protein nieu cung la mot dau hieu khac cua tien san
giat.
Co the co hien tng phu mat trc xng chay
hoac phu toan than.
X tr
e ngh benh nhan en kham tai benh vien, trong
khi van tiep tuc theo doi hang ngay ve huyet ap,
protein nieu, tnh trang phat trien cua thai.
Neu protein nieu gia tang, nen e ngh vao benh
vien e c theo doi.
Nhng trng hp nhe co the dung thuoc ha huyet
ap e kiem soat huyet ap. Trng hp nang xay ra
gan ngay sinh hoac co nguy c xay ra cn san giat
can c theo doi trong benh vien e co the giuc
sinh hoac cho sinh mo ngay lap tc.
311
NGOI
LECH
La cac trng hp bat thng ve v tr cua thai nhi.

Ngoi xien, ngoi ngang hay ngoi ngc eu la nhng trng
hp can c kham tai benh vien t tuan th 34 cua thai
ky.
AU
CAO
Thuat ng au cao co ngha la thai nhi nam hoan

toan ben ngoai xng chau. ieu nay khong quan trong
lam oi vi nhng phu n a sinh con nhieu lan qua
ng am ao, nhng co the can chu y oi vi cac phu n
sinh con lan au tien.
Trc khi chan oan, phai am bao bang quang hoan
toan rong. e ngh benh nhan dung khuyu tay co nang
phan tren c the len co the lam cho au thai tut xuong.
Phu n sinh con so nen kham bac s chuyen khoa vao
tuan th 34 cua thai ky va sieu am e anh gia v tr cua
banh nhau. Ngay ca nhng phu n a sinh con nhieu lan
cung can kham e anh gia v tr nhau thai vao tuan th
38 cua thai ky.
AU
LNG
au lng la mot trieu chng pho bien nhieu phu n

khi mang thai, thng la au vung that lng do gian
day chang. ay la mot hien tng bnh thng khong
can phai lo lang. Hng dan ngi benh ve nhng t the
312
San khoa
ung, tranh viec n cot song vao luc ng cung nh luc
ngoi. Co the dung mot vat pha sau lng co tnh an
hoi. Tranh nang nhng vat nang.
RA
MAU SAU KHI SINH
San dch sau khi sinh thng dt trong vong 6 tuan,

nhng cung co the keo dai them 1 2 tuan na. Tuy
nhien, ch can co dau hieu thc s ngay cang giam dan
va chuyen sang mau hong hay nau, san phu co the khong
can lo lang.
Neu san dch co mau van o va t, co the dung
vien uong ergometrin 500g 3 lan moi ngay, lien
tuc trong 3 ngay.
Neu co nghi ng viem noi mac t cung, dung Coamoxiclav moi ngay 3 lan, lien tuc trong 7 ngay.
Neu ra mau nhieu, nhat la co cac cuc mau ong,
hoac kem theo sot cao, can chuyen benh nhan en
bac s chuyen khoa. Co the can sieu am e quyet
nh viec nao t cung.
SOT
SAU SINH
Sot sau khi sinh thng la do nhiem trung, nhng cung

co the do nguyen nhan khac. Cac nguyen nhan thng
gap la:
Nhiem trung ng nieu (urinary tract infection).
Huyet khoi tnh mach sau (deep veins thrombosis).
313
San khoa
Nhiem trung vu.
Tien s gia nh co ngi than b tram cam.
Viem noi mac t cung, thng kem theo dch thai

co mui hoi va au bung di, can a vao benh
vien e nao t cung va ieu tr bang khang sinh
tiem tnh mach. Trong trng hp dch thai co mui
hoi khong kem theo sot co the ieu tr tai nha vi
amoxycillin va metronidazol hay co-amoxiclav.
Nhng bat on trong quan he tnh cam gia ngi

benh vi than nhan, nhat la vi ngi me.
TRAM
CAM SAU SINH
Tam trang buon nan vo c sau khi sinh la mot hien

tng tam ly bnh thng. Khoang 50% 70% phu n
trai qua mot tam ly buon ba vo c sau khi sinh, thng la
trong tuan au tien. Tram cam la mot trang thai nghiem
trong hn, xuat hien khoang 10% 15% san phu va
thng keo dai trong khoang 3 thang au tien sau khi
sinh.
Chan oan
Benh nhan thng khong t y thc c trang thai
tram cam ma ho ang chu ng. V the, viec chan
oan thng kho khan.
Chan oan thng da vao cac bieu hien thc te
ket hp kiem tra nhng nguyen nhan ve the trang,
chang han nh thieu mau, giam nang tuyen giap...
Can chu y mot so yeu to nguy c co the dan en
tram cam sau khi sinh:
Co tien s tram cam trong qua kh.
314
Nhng bat on trong quan he hon nhan.

Nhng yeu to gay cang thang tam ly trong cuoc
song.
Nhng bat on ve tam ly, tnh cam trong thi gian
mang thai.
Phu n sinh con lan au tien.
ieu tr
Cac yeu to tnh cam, tam ly ong vai tro quan trong
trong viec lam giam s tram cam. Ngi benh can
c gan gui, chia se tnh cam, co c hoi e boc lo
nhng suy ngh, tam s rieng t.
Dung thuoc chong tram cam neu trang thai tram
cam to ra ngay cang tram trong hn. Hau het cac
loai thuoc eu co i vao sa me. Dung lofepranin
70mg 210mg vao moi buoi toi co the am bao an
toan khi ang cho con bu. oi khi co the can en
lieu cao hn.
KIEM
TRA SAU SINH
Thng c thc hien vao tuan th 6 sau khi sinh,

nham kiem tra anh gia tnh trang sc khoe cung nh
tam ly cua ngi phu n.
315

Khi kiem tra sau sinh, cac yeu to sau ay thng c
chu y:
Tnh trang ra mau am ao.
Tnh trang san dch sau khi sinh.
Giac ngu.
Cac yeu to tnh cam, tam ly, cac dau hieu bnh
thng hay bat thng.
Cam giac kho chu vung ay chau.
San khoa
NHNG
VAN E KHI CHO CON BU
Nhng van e nay sinh khi cho con bu thng khong

nghiem trong, nhng lai co the gay nhieu lo lang hoac
cang thang ve tam ly, nhat la oi vi nhng ngi me tre
mi co con lan au tien. V the, ngoai cac bien phap cu
the e x tr trong tng trng hp, ngi me cung can
c giai thch va tran an ve tng van e e co the thc
s yen tam la se khong co g nghiem trong anh hng
en sc khoe a be.
Bien phap nga thai can ap dung.
Benh rubella.
Xay ra hau het cac ba me mi co con lan au tien,

va ieu nay la hoan toan bnh thng. Bau vu me hoat
ong theo c che tng quan gia cung va cau, va ch bat
au tiet ra nhieu sa khi c kch thch bi nhng lan
tre bu. V the, ch n gian la tiep tuc cho tre bu, khong
bao lau dong sa tiet ra se nhieu hn. Tuy nhien, mot vai
nguyen nhan khac cung co the gay hien tng t sa va
can hieu ro e co bien phap x tr thch hp.
Huyet ap, nhat la vi nhng phu n co tang huyet

ap trong thi gian mang thai trc o.
Trong lng c the.
Bung di trong t the gian c. Khi c thang bung
co khoang cach ang ke (co the a 3 ngon tay vao
gia), nen chuyen en bac s ieu tr vat ly san
khoa.
Nhng bat thng vu, chang han nh au au
vu.
Ton thng vung ay chau. Giao hp co the khong
con thay au nhng van con cam giac au va nhay
cam vung ay chau.
316
SA
Nguyen nhan
Nhng lan cho bu au tien, bau vu cha c kch
thch nen tiet sa han che.
Ngi me qua met moi vao luc cho con bu, nhat la
nhng lan cho bu ve em.
317

Ngi me co nhieu cang thang ve tam ly, bc tc, lo
au hoac s hai. Yeu to tam ly rat quan trong trong
viec lam cho s tiet sa giam i. S thay oi tam ly
sau khi sinh thng lam ngi me kho ngu ve em,
gop phan tang them s moi met. Ngoai ra, moi
trng tnh cam khong tot ep, thieu s cam thong
cua nhng ngi cham soc co the tao nen tam ly
bc tc, buon nan. Khi bu khong u sa, tre khoc
nhieu cang lam cho ngi me lo lang, cang thang
hn, va do o sa cang t i.
Che o an uong khong hp ly, khong cung cap u
dinh dng cho ngi me.
Tre khong c cho bu eu an, thng la do co cho
tre bu dam them sa bnh.
Chan oan
Tnh trang t sa thng c nhan ra do bieu hien
khong thoa man cua a tre khi c cho bu. Tre
thng khoc nhieu khi mut khong u sa t vu me.
Ngi me cung co the nhan biet khi vu tiet t sa.
Tm hieu cac yeu to lien quan, thi gian bieu sinh
hoat hang ngay cua ngi me, cac yeu to tam sinh
ly... e xac nh nguyen nhan gay t sa.
318
San khoa
X tr
X tr tng trng hp tuy thuoc vao ket qua chan
oan nguyen nhan gay t sa.
Neu t sa trong nhng lan cho bu au tien, ch can
tiep tuc cho tre bu, sa se tiet ra ngay cang nhieu
hn.
Ngi me can c ngh ngi nhieu hn, nhat la
khong e thieu ngu. Trong nhng thang au tien,
tre co nhu cau bu khi oi, nen thng la nhng lan
bu cua tre cach nhau mot quang thi gian nao o,
bat ke la ngay hay em. ieu nay thng lam cho
ngi me met moi v giac ngu em b gian oan.
Do o, ngi me can co thi gian ngh ngi vao ban
ngay e bu lai. Khi giam bt hoac xoa bo c s
met moi vao luc cho con bu, viec tiet sa se c cai
thien ang ke.
Tao moi trng tnh cam, tam ly tot ep hn. Nhng
ngi cham soc cho ngi me can co s cam thong
thch hp, chia se nhng u t lo lang cua ngi
me tre va an ui, khuyen khch ngi me vt qua
nhng cang thang ve tam ly. Ban than ngi me
cung can c giai thch ve ieu nay e t mnh co
gang duy tr mot trang thai tam ly quan bnh, thoai
mai. ieu o se giup cho hoat ong tiet sa tr lai
bnh thng.
319

Cai thien che o dinh dng cho ngi me. Nhng
quan iem kieng khem trc ay thng khong co
c s khoa hoc va rat de dan en tnh trang suy
dinh dng. Ngi me can c an ay u cac thc
an giau dinh dng mi co the u sa cho con bu.
Do s tiet sa phu thuoc vao s kch thch cua nhng
lan cho tre bu, nen can phai cho tre bu khong han
che, bat c khi nao tre oi. Moi lan cho tre bu, bau
vu c kch thch se tao ieu kien tiet sa nhieu
hn. Ngc lai, neu v s tre bu khong u sa ma
cho tre bu dam sa bnh, bau vu se khong nhan
c nhng kch thch u e tiep tuc tiet ra nhieu
sa, va do o sa ngay cang t i.
AU
VU AU HOAC NT
Thng la do t the ngam num vu cua tre khong ung.

Can phai cho tre ngam het ca quang vu, au vu sat vi
vom mieng tre e tranh s co sat vi li. Nen cho tre
bu lien tuc en khi no sa, khong gian oan nhng lan
bu cua tre.
Thng th cac loai kem thoa, thuoc m boi tai cho
rat t khi co hieu qua.
Co the dung sa me boi len cho au vu au va e
cho kho i.
Thng xuyen gi num vu kho cung han che au
au vu.
320
San khoa
ng e bau vu qua cang. Neu cha en gi tre bu
ma bau vu qua cang, co the nan bt ra mot t sa.
BAU
VU CANG TC
Cho tre bu ung t the.

Cho tre bu thng xuyen.
Vat bt sa ra neu vu cang tc vao luc tre khong
bu.
Dung vai mem tham nc am ap len bau vu co the
lam giam nhe s cang tc.
Trong mot so trng hp, ap khan lanh len bau vu
sau moi lan cho bu cung co hieu qua.
VIEM
VU
Nguyen nhan
Co the do nhiem trung qua au num vu, xay ra
trong thang au tien cho con bu.
Viem vu cung co the la do s thay oi nong o cac
hormon trong c the.
Khoang mot na so trng hp co the khong do
nhiem khuan, thng lien quan en t the cho con
bu, tnh trang cang tc vu hoac tac ong dan sa.
321
Chan oan
Vu b viem thng sng o, s thay nong am, gay
au.
Neu viem do nhiem trung, thng kem theo sot.
Co the dan en ap-xe vu.
ieu tr
Kiem tra t the cho tre bu. Can cho tre bu ung t
San khoa
HAN
CHE TIET SA
S tiet sa se giam i mot cach hoan toan t nhien

khi ngi me khong cho con bu trong vong 5 ngay.
Neu can han che tiet sa sm hn, chang han nh
trong trng hp a tre chet sau khi sinh, co the
dung bromocriptin 2,5mg moi ngay mot lan trong
2 3 ngay. Sau o tang len 2 lan moi ngay trong 2
tuan.
the.
Neu ch au mot ben vu, cho tre bu vu au trc.
Xoa bop bau vu trong luc ang cho tre bu co the lam
tang dong chay cua sa ve au vu, giam bt s cang
tc.
Nan bt sa e giam cang tc vao luc tre khong
bu.
Trng hp xac nh nhiem trung, co the ieu tr
bang flucloxacillin 500mg moi ngay 4 lan, hoac thay
bang erythromycin neu benh nhan d ng vi nhom
penicillin. Co the dung kem thuoc giam au. Can
chu y la viec ieu tr bang khang sinh co the lam
thay oi mui v cua sa va co the gay tieu chay cho
a be.
322
323
Phu khoa
Chan oan
Trieu chng thc the thng bao gom:
Met moi.
Phu khoa
Phu.
au au.
au lng.
HOI
au bung di.
CHNG TIEN KINH NGUYET
La mot so nhng trieu chng thc the va tam ly xay ra

vao thi iem 1 2 tuan trc khi ngi phu n co kinh.
Cac trieu chng nay thng bat au trc hay sau thi
iem rung trng va keo dai cho en luc co kinh.
Khoang 90% phu n trai qua hoi chng tien kinh
nguyet vao mot thi iem nao o trong i. Trong mot so
trng hp, cac trieu chng co the nghiem trong en mc
gay anh hng en sinh hoat trong i song.
Nguyen nhan
Nguyen nhan cu the van cha c xac nh. Hien
cac nguyen nhan sau ay c nghi ng nhng cha
c chng minh:
S thay oi cac hormon (noi tiet to) estrogen va
progesteron.
Thieu vitamin E, vitamin B6, magnesi, prostaglandin.
324
Trieu chng tam ly thng bao gom:

Tram uat.
De cau gat, gian doi.
Cang thang.
Can phan biet gia hoi chng tien kinh nguyet (co
cac trieu chng thc the) vi tnh trang roi loan tam
ly tien kinh nguyet (thng khong co cac trieu chng
thc the) thng phat trien ngay cang nghiem trong
hn.
ieu tr
Nang ve tam ly, an ui va chia se cam giac bc
doc cua ngi benh co the mang lai hieu qua tot.
Hng dan ngi benh gia tang van ong c the,
lam tang s giai phong endorphin co the lam cho
cac trieu chng giam nhe va de chu hn.
325
Phu khoa
Chu y en che o an uong ieu o, ay u va can

bang dinh dng, am bao duy tr on nh nong o
ng trong mau.
Acid mefenamic 250 500mg, moi ngay 3 lan, co

the bat au t khoang 12 ngay trc khi co kinh,
dung lien tuc cho en khi co kinh c vai ngay.
Neu phai dung thuoc, nen khi au vi vitamin B6

(pyridoxin), 10mg moi ngay.
Thuoc li tieu oi khi c dung e ieu tr dch

trong giai oan hoang the.
Co the dung progesteron va progestogen khi nghi

ng thieu mot phan progesteron trong giai oan
hoang the cua chu ky. Do o, viec ieu tr ch ap
dung trong giai oan hoang the.
Co the dung Bromocriptin 2,5mg moi ngay 1 lan

trong giai oan hoang the e ieu tr au vu theo
chu ky.
Progesteron t nhien hap thu kem qua ng

uong, do o thng c dung qua ng hau mon
hay am ao, moi ngay t 100 800mg.
Progesteron tong hp dang uong, chang han
nh dydrogesteron 10mg moi ngay 2 lan hoac
norethisteron 5mg moi ngay 3 lan. Vien uong
tranh thai cha progesteron cung co the dung co
hieu qua.
Estrogen co the c s dung khi nguyen nhan cua
cac trieu chng c cho la do hoat ong cua buong
trng, v estrogen c che rung trng.
Vien cay di da estradiol 100mg hoac mieng dan
qua da estradiol (2x100g) dung moi tuan 2 lan,
ieu tr ket hp vi mot dang progesteron vien
uong, chang han nh norethisteron 5mg moi ngay,
t ngay th 19 26 cua chu ky kinh nguyet e ngan
nga tang san noi mac t cung.
326
CHAY
MAU AM AO NGOAI CHU KY KINH NGUYET
HOAC SAU GIAO HP
Cac trng hp chay mau am ao ngoai chu ky kinh

nguyet neu thnh thoang mi xay ra mot lan khong phai
la trieu chng ang lo ngai. Tuy nhien, neu chay mau
xay ra thng xuyen, can xem xet tm hieu nguyen nhan.
Chay mau lien tuc la dau hieu gi y mot trng hp
ung th bieu mo (carcinoma), tr khi xac nh c mot
nguyen nhan khac.
Nguyen nhan
Co thai.
Do dung thuoc tranh thai.
at dung cu tranh thai trong t cung.
Viem noi mac t cung.
Ung th noi mac t cung.
327
Phu khoa
Ung th co t cung.
va chay mau am ao bat thng keo dai tren 3

thang, e ngh lay ra va thay bang mot bien phap
tranh thai khac.
U x t cung.
Tray xc co t cung.
Polyp.
Chan oan
Lam th nghiem thai nghen.
Neu co polyp co t cung, co the van xoan va sinh

thiet, gi i lam mo hoc. Chuyen bac s chuyen
khoa neu ay polyp nam tren noi mac co t cung.
Neu co dau hieu nhiem trung, co the ieu tr bang
khang sinh.
Chan oan loai tr ngay cac trng hp ac tnh nh

ung th...
AU
Chay mau sau giao hp co the do tray xc co t

cung.
La tnh trang au va kho chu trong suot thi gian

hanh kinh hoac ch ngay trc thi gian hanh kinh.
Phu n tren 40 tuoi luon can c kham chuyen

khoa, tr khi trieu chng chay mau a c giai
quyet sau khi loai tr mot nguyen nhan nao o,
chang han nh polyp.
au kinh nguyen phat la trieu chng pho bien hau

het cac thieu n khi co kinh lan au va co the keo dai en
2 3 nam. au thng giam sau tuoi 25 va hiem khi keo
dai en luc sinh con.
Khi chay mau am ao xay ra lien tuc khong ro

nguyen nhan, nhat thiet phai chuyen benh nhan
en bac s chuyen khoa.
au kinh th phat la trng hp au xay ra tuoi

trng thanh, do mot so nguyen nhan benh ly cu the,
chang han nh lac noi mac t cung, viem vung chau...
ieu tr
Neu ang dung vien uong tranh thai hon hp va
chay mau am ao bat thng keo dai tren 3 thang,
e ngh thay the mot loai vien tranh thai co lng
progesteron cao hn.
Neu co dung dung cu tranh thai at trong t cung
328
BUNG KINH
au bung kinh oi khi co the kem theo vi hoi chng

tien kinh nguyet, nhng cung co the khong co.
au kinh nguyen phat

Thng gap hau het cac thieu n co kinh lan au
tien, xay ra trong vong 12 thang sau khi bat au co
kinh nguyet.
329
Phu khoa
au kinh nguyen phat la trieu chng t nhien,

khong kem theo benh ly vung chau.
Thng co s thay oi khac nhau ve mc o va thi

gian au.
au thng xuat hien vung bung di, au thanh

tng cn hoac am vung lng di. Co the co buon
non hoac non.
au co the bat au trc khi co kinh va tiep tuc keo

dai suot thi gian hanh kinh.
Cac cn au thng bat au trc khi hanh kinh

va keo dai khong qua 12 gi. Khoang 10% trng
hp au co the nghiem trong en mc phai ngh
viec. Trong hau het cac trng hp, au thng co
khuynh hng gii han trong 2 ngay au tien cua
ky kinh.
Cac chat c che prostaglandin synthetase, chang
han nh acid mefenamic 250mg 500mg, moi ngay
3 lan, hoac naproxen 250mg 500mg moi ngay 2
lan co the giup giam nhe cac trieu chng.
Dung vien uong tranh thai hon hp co the co hieu
qua, d nhien la trong trng hp co nhu cau tranh
thai. Tac ong cua thuoc co the la do lam giam san
xuat prostaglandin trong noi mac t cung.
au kinh th phat
au kinh xuat hien vao o tuoi trng thanh,
thng la khoang mot vai nam sau khi bat au co
kinh nguyet, kem theo mot benh ly vung chau nh
viem noi mac t cung, viem vung chau, lac noi mac
t cung...
330
Khi tham kham co the dung mo vt va tham kham

bang hai tay e phat hien benh ly vung chau.
Neu ang dung dung cu tranh thai at trong t
cung, co the xem xet viec lay ra va chuyen sang
dung mot bien phap tranh thai khac.
Neu co cac trieu chng viem vung chau, lam nut
gac sau trong am ao va mang trong co t cung, ke
ca nut gac benh chlamydia trong moi trng van
chuyen ac biet. Cho dung khang sinh thch hp.
LAC
NOI MAC T CUNG
Lac noi mac t cung la tnh trang nhng manh noi

mac t cung xuat hien nhng v tr bat thng, chang
han nh trong khung chau.
Lac noi mac t cung thng gap phu n t 25 40
tuoi, co the gay ra vo sinh. Lac noi mac t cung la nguyen
nhan chu yeu gay au kinh th phat.
Nguyen nhan
Nguyen nhan chac chan gay ra lac noi mac t cung
van cha c xac nh. Trong dien tien thc te,
mot so manh noi mac t cung troc ra trong thi
331

gian hanh kinh troi ngc vao voi trng va lot vao
khung chau, sau o dnh chat va phat trien tai
ay.
Nhng manh noi mac t cung lac cho van ap ng
vi chu ky kinh nguyet giong nh noi mac trong
t cung, ngha la van chay mau theo chu ky kinh
nguyet. Lng mau nay khong the thoat ra ngoai
c nen tu lai thanh boc mau ln dan sau moi ky
kinh, gay au kinh.
Chan oan
Lac noi mac t cung thng gay chay mau am ao
bat thng va chay mau nhieu trong giai oan hanh
kinh.
au bung di kem theo au lng. au thng gia
tang mc o nhieu hn ve cuoi ky kinh.
au khi giao hp.
Co the kem theo mot so cac trieu chng ng
tieu hoa nh tieu chay hoac tao bon, au moi lan
ai tien...
oi khi co chay mau trc trang vao giai oan hanh
kinh.
Mot so t trng hp lac noi mac t cung khong co
trieu chng.
Chan oan xac nh qua noi soi o bung, tham kham
vung khoang bung bang may noi soi.
332
Phu khoa
ieu tr
Dung cac chat c che prostaglandin synthetase,
chang han nh acid mefenamic 250mg 500mg,
moi ngay 3 lan, hoac naproxen 250mg 500mg moi
ngay 2 lan khi co au vung chau.
Co the dung vien tranh thai ket hp loai co ham
lng progesteron cao, chang han nh Eugynon, khi
co kem theo nhu cau tranh thai.
Progestogen, chang han nh dydrogesterone hoac
medroxyprogesterone 30mg moi ngay.
Danazol 100 800mg moi ngay, tuy theo mc o
kiem soat cac trieu chng. Tac dung phu chu yeu la
tao nam tnh.
Cac trieu chng tram trong can chuyen chuyen khoa,
co the can phai phau thuat loai bo boc mau ket hp
vi dung thuoc. Trong mot so trng hp, khi benh
nhan vao tuoi man kinh hoac quyet nh khong co
con na, co the phau thuat cat bo t cung.
RONG
KINH
Rong kinh la tnh trang chay mau am ao nhieu mot

cach bat thng khi hanh kinh, thng khoang tren 90ml,
so vi mc o thong thng trung bnh ch co khoang
60ml. Can phan biet vi a kinh la tnh trang rut ngan
chu ky kinh nguyet, khien cho ngi benh co nhieu ky
333

kinh hn so vi ngi bnh thng. Neu lng mau ra
nhieu nhng eu an th hiem khi co lien quan en benh
ly vung chau.
Nguyen nhan
Do s mat can bang gia 2 loai hormon kiem soat
chu ky kinh nguyet la estrogen va progesteron, lam
cho lp noi mac t cung tr nen qua day, va do o
lng mau ra nhieu hn.
Rong kinh cung co the do mot so benh t cung nh
u x t cung, polyp, viem vung chau...
Trong mot so trng hp la do dung dung cu tranh
thai at trong t cung.
Chan oan
Xac nh lng mau ra trong moi ky kinh nhieu en
mc o nao.
Mau ra eu an hay co dau hieu bat thng, co hay
khong co cac cuc mau ong.
Tm hieu cac trieu chng cua benh thieu mau.
Xac nh nong o hemoglobin.
Tham kham vung chau e phat hien cac nguyen
nhan benh ly, chang han nh u buong trng hay u
t cung... Co the sieu am vung chau neu can.
Kiem tra hormon kch thch nang noan (FSH) neu
nghi ng la giai oan man kinh.
334
Phu khoa
Phu n di 40 tuoi b rong kinh thng t nguy c
co lien quan en benh ly thc the. Neu la phu n
tren 40 tuoi, can tham kham ky e phat hien cac
benh ly thc the.
Neu rong kinh khi phat ot ngot, can xem xet
ngay en viec chuyen chuyen khoa.
ieu tr
Neu ang dung dung cu tranh thai at trong t
cung, e ngh lay ra va xem xet viec thay the bang
mot bien phap tranh thai khac.
Hng dan ngi benh ghi chep ay u thong tin
ve moi ky kinh nguyet.
Dung acid mefenamic 250 500mg, moi ngay 3 lan.
Ch dung trong luc hanh kinh, vao khoang vai ngay
khi co chay mau nhieu nhat.
Neu kem theo nhu cau tranh thai, cho dung vien
tranh thai ket hp vi ham lng progesteron cao
co the co hieu qua.
Progestogen, chang han nh norethisterone 5-10mg
moi ngay 2 lan, t ngay th 19 en ngay th 26
cua chu ky kinh nguyet. Neu chu ky kinh nguyet
b rut ngan, bat au lieu trnh keo dai 8 ngay nay
vao khoang 10 ngay trc ky kinh. Ly do s dung
progestogen van cha c giai thch ro.
335

e kiem soat khi ra mau qua nhieu, cho dung
norethisterone en lieu toi a 10mg, moi ngay 3
lan. Thng th mau se ngng chay sau 48 gi. Khi
o, giam lieu con 5mg, moi ngay 2 lan, lien tuc
trong 12 ngay. Thng th benh nhan co the b
chay mau khi ngng thuoc.
Trong mot so trng hp, co the can nhac s
dung:
Thuoc khang tieu fibrin, chang han nh acid
aminocaproic, 1 2 goi, moi ngay 4 lan, hoac
ethamsylate 500mg, moi ngay 4 lan trong thi
gian hanh kinh. Ch dung ngan han.
Danazol 200mg moi ngay, lien tuc trong 3 thang.
Rat thng gap tac dung phu.
Khi benh nhan to ra khong ap ng vi ieu tr,
can nhac viec chuyen chuyen khoa, co the phai ieu
tr bang phau thuat cat bo noi mac t cung hoac t
cung.
VO
KINH
Vo kinh co ngha la khong co kinh nguyet vao thi

iem c d kien nh thong thng, tr trng hp mat
kinh t nhien khi co thai. Vo kinh co the gay ra nhieu
lo lang khi ngi benh khong hieu ro nguyen nhan va co
the lien tng en nhieu he qua xau khac, chang han nh
kha nang sinh san.
336
Phu khoa
Vo kinh nguyen phat xuat hien ngay t khi mi ln
len, ngha la mot thieu n en tuoi co kinh nguyet nhng
khong thay xuat hien kinh nguyet, thng la do nhng d
tat bam sinh. Co the phat hien qua tham kham bo phan
sinh duc ngoai va tm nhng ac tnh sinh duc th phat
nh to vu, long vung mu, nach... Neu phat hien cac bat
thng, chuyen bac s chuyen khoa.
Vo kinh th phat la tnh trang vo kinh xuat hien sau
mot thi gian a co kinh nguyet nh bnh thng, tr
trng hp co thai. Nguyen nhan thng gap nhat la s
giam can nhanh, cac roi loan tnh cam hoac sau khi dung
thuoc tiem tranh thai, ngha la co lien quan en vung
di oi trong nao bo. Luon phai loai tr kha nang co
thai. Ngoai cac nguyen nhan tren, hau nh cac trng
hp khac eu lien quan en s roi loan cac hormon kiem
soat kinh nguyet.
Chan oan
Chan oan vo kinh th phat thng phai lu y en
cac yeu to nh:
Ngay bat au nhng ky kinh thong thng.
Thi iem ky kinh cuoi cung.
Chu ky kinh nguyet khi con bnh thng.
Cac thay oi nh giam can, cang thang tam ly.
337

Cac loai thuoc ang dung, nhat la vien tranh thai
ket hp.
AU
Tuyen vu tiet nhieu sa, thng xay ra trong tang

prolactin huyet.
Chan oan
Cac trieu chng man kinh, chang han nh suy

buong trng sm.
Chng ram long, xay ra trong hoi chng buong
trng a nang.
Ngoai ra, co the can tien hanh mot so xet nghiem
chan oan nh:
VUNG CHAU
Ngoai chng viem vung chau, au vung chau con la

dau hieu cua nhieu benh ly khac nh:
Viem ruot tha.
Thai ngoai t cung.
U nang buong trng v.
Lac noi mac t cung.
Prolactin huyet thanh, thng tang trong prolactin

huyet.
Do o, khi chan oan viem vung chau can chan

oan loai tr cac benh ly tren.
FSH/LH huyet thanh, tang trong trng hp man

kinh sm.
au vung chau tai phat nhieu lan rat co the la dau

hieu cua lac noi mac t cung, nhat la khi khong ap
ng vi ieu tr bang khang sinh.
Testosterone huyet thanh, thng tang nhe cung

vi LH va oi khi prolactin trong hoi chng buong
trng a nang.
T4 huyet thanh.
X tr
Neu cac xet nghiem mau cho ket qua bnh thng,
vo kinh co the la do vung di oi. Benh nhan nen
c giai thch tran an la hien tng vo kinh roi se
qua i va kinh nguyet se tr lai nh trc.
Neu cac xet nghiem mau cho ket qua bat thng,
chuyen chuyen khoa thch hp.
338
Phu khoa
Chan oan xac nh viem vung chau qua mot so xet

nghiem cac benh pham nh:
Vung am ao sau
Niem mac co t cung.
Chlamydia trong moi trng van chuyen ac biet,
neu co the c.
ieu tr
ieu tr bang khang sinh, bao vay ca benh lau,
chlamydia va kha nang nhiem khuan bao gom ca
cac loai vi khuan hieu kh va k kh.
339

S dung doxycyclin 100mg moi ngay 2 lan, lien tuc
trong 2 tuan, cung vi metronidazol 400mg moi
ngay 2 lan, lien tuc trong 5 ngay.
Neu phan lap c lau cau, dung them mot lieu
amoxycillin 3g hoac ciprofloxacin (Ciflox) 500mg.
Neu dung dung cu tranh thai at trong t cung, co
the e nguyen trong thi gian ieu tr.
ieu tr ca cho ngi ban tnh bang doxycyclin
100mg, moi ngay mot lan, lien tuc trong 10 ngay.
Neu au rat nghiem trong hoac ap ng kem vi
ieu tr bang khang sinh, nen e ngh chuyen
chuyen khoa.
KH
H VA CAC BENH LAY QUA NG TNH DUC
Kh h la t ch chung cac chat tiet bat thng chay ra

t am ao. Nguyen nhan gay kh h thng gap nhat la
nhiem nam Candida va Gardnerella. Trong hau het cac
trng hp, can chan oan loai tr tray xc co t cung
hay co d vat trong am ao. Lay benh pham vung sau am
ao, va benh pham co t cung hay nieu ao neu nghi ng
benh lau.
Nam gii oi khi cung co dch thai t nieu ao, va tat
ca nhng trng hp nay eu nen en kham tai chuyen
khoa sinh duc-tiet nieu.
340
Phu khoa
Nhiem nam Candida

Trong c the ngi phu n bnh thng, nam Candida
van thng co am ao va mieng, nhng khong gay
benh v chu s kiem soat cua mot so vi khuan khac cung
nh he mien dch c the. Neu v mot ly do nao o, moi
trng vi khuan thay oi hoac he mien dch c the suy
yeu, nam Candida se bat au gay benh. Benh lay lan qua
ng tnh duc.
Trieu chng ien hnh la am ao nga ngay va tiet ra
nhieu chat thai mau trang, ong ba, thng kem theo
tieu tien kho va giao hp au.
ieu tr bang mot loai imidazol, chang han nh
clotrimazol 200mg at trong am ao vao ban em, lien
tuc trong 3 em. Kem clotrimazol 1% co the dung kem e
giam nga am ao.
Mac du benh ap ng tot khi c ieu tr nh tren,
nhng kha nang tai phat nhieu lan rat thng xay ra,
can x tr nh sau:
Hng dan benh nhan ve nhng ieu nen tranh,
chang han nh tranh dung cac loai o lot bang nylon
hoac qua chat, tranh dung cac loai xa phong thm,
tranh giao hp trong suot qua trnh ieu tr...
e ngh ieu tr ong thi cho ngi co quan he
tnh duc vi benh nhan.
341

Neu can, dung thuoc chong nam dang vien uong,
chang han nh itraconazol 200mg, ngay 2 lan, ch
dung trong 1 ngay.
Phu khoa
Neu cac trieu chng tai phat, co the can ieu tr
ong thi cho ngi co quan he tnh duc vi benh
nhan.
ieu tr d phong gian oan, chang han nh at

imidazol vao am ao moi tuan mot lan.
Nhiem Trichomonas
Neu co kha nang nhiem nam Candida do dung

thuoc khang sinh (lam roi loan moi trng vi khuan
thng tru am ao), co the ieu tr d phong bang
thuoc at am ao.
Nhiem Trichomonas la benh lay qua ng tnh duc,

nhng oi khi cung lay gian tiep qua viec dung chung cac
o dung ca nhan vi ngi benh. Benh cung co the lay t
me sang con trong qua trnh sinh n.
Neu co lien quan en giao hp, co the at thuoc vao

am ao sau khi giao hp.
Trichomonas la mot loai ong vat nguyen sinh (vi sinh

vat n bao). Nhiem Trichomonas thng gay ra viem am
ao, vi bieu hien la chat tiet t am ao hi ac, co mui
hoi, co mau hi xanh hoac hi vang va co bot. Ngi benh
thng au khi giao hp.
Neu mot trng hp tai phat trc ay a c

chan oan bang nuoi cay, xac nh c do nam
Candida hoac Gardnerella, ieu tr tai phat khong
can chan oan van la hp ly, va ch can lay benh
pham neu nh viec ieu tr khong lam cac trieu
chng mat i.
Nhiem nam Gardnerella

Nhiem nam Gardnerella thng c cho la khong lay
lan qua ng tnh duc. Bieu hien ac trng la chat tiet
t am ao co mau xam hay vang, hi loang va co bot, co
mui tanh.
ieu tr
Dung Metronidazol 400mg moi ngay 2 lan, lien tuc
trong 7 ngay.
342
ieu tr
Dung Metronidazol 400mg moi ngay 2 lan, lien tuc
trong 7 ngay.
Can phai ieu tr ong thi cho ngi co quan he
tnh duc vi benh nhan e tranh tai phat.
Chlamydia
Chlamydia lay truyen qua ng tnh duc va la mot
trong nhng nguyen nhan chnh gay viem vung chau.
Phan lap oi hoi phng phap cay te bao ma trong
nhieu trng hp ieu kien khong cho phep. Lieu trnh
343
Phu khoa
chuan ieu tr viem vung chau cung bao gom ca ieu tr

Chlamydia.
trieu chng nh chat tiet am ao mau trang nh mu, tieu

tien au buot...
ieu tr
ieu tr
Khi co ieu kien, nen chuyen en ieu tr tai benh
vien chuyen khoa tiet nieu-sinh duc.
Dung Doxycyclin 100mg moi ngay 2 lan hoac

erythromycin 500mg moi ngay 4 lan, lien tuc trong
10 ngay.
Sau khi ieu tr can tien hanh th nghiem xac nh
ket qua ieu tr.
Benh lau (gonorrhea)

Benh lau lay truyen qua ng tnh duc, la mot benh
pho bien tren khap the gii. Benh gay ra do vi khuan
Neisseria gonorrhoeae, oi khi cung co the lay t me sang
con trong qua trnh sinh n. Rieng tai Hoa Ky, moi nam
co khoang 356.000 trng hp mac benh nay. Benh nhan
nen c chuyen en chuyen khoa tiet nieu-sinh duc.
Thi gian u benh keo dai t 2 10 ngay. Cac trieu
chng phat benh thng la co dch tiet trang nh mu
chay ra t am ao, tieu tien au rat.
Benh lau khong ieu tr kp thi co the lan sang nhieu
c quan khac nh gay viem tuyen tien liet, viem mao
tinh-tinh hoan... Phu n b viem phan phu co the dan
en thai ngoai t cung hay vo sinh. Vi khuan cung co the
theo ng mau gay viem khp, nhiem trung mau, gay
ton thng nao, tim... Co nguy c gay t vong.
Chan oan xac nh da vao xet nghiem tm vi khuan
gay benh nieu ao, co t cung, trc trang... khi co cac
344
Amoxycillin 3g, dung n oc. Neu co dau hieu khang

thuoc hoac benh nhan d ng vi nhom penicillin,
co the thay bang Cefotaxim, Ciprofloxacin hoac
Spectinomycin.
Nen ieu tr ong thi cho ngi co quan he tnh duc
vi benh nhan, ngay ca khi khong co trieu chng
benh.
Sau t ieu tr, can xet nghiem e xac nh ket
qua ieu tr.
Mun coc sinh duc

La nhng mun coc mem nam ben trong hay quanh am
ho, hau mon, dng vat, thng goi la mong ga. Mun coc
sinh duc gay ra do mot loai virus co ten la Papilloma.
Nhom virus nay hien a c biet co en hn 50 chung
khac nhau gay benh ngi. Chung virus gay ra mun
coc sinh duc la chung th 6, ngoai ra con co cac chung
ac biet la chung th 2 gay mun coc trong long ban tay,
chung th 13 gay cac ton thng mieng, chung th
16 va 18 co kha nang lien quan en ung th, va mot so
chung khac gay cac benh hiem gap da, co kha nang
phat trien ung th.
345

Mun coc sinh duc lay truyen qua ng tnh duc. T luc
nhiem virus cho en khi xuat hien mun coc thi gian u
benh co the keo dai en 18 thang. Mun thng khong
gay au nhng can phai ieu tr tch cc v hien nay no
c cho la co lien quan en ung th co t cung.
ieu tr
Dung podophyllin 25% boi trc tiep len mun coc.
Tranh dung thuoc nay khi co thai. Boi thuoc cach
khoang t 3 7 ngay.
Can ieu tr ong thi cho ngi co quan he tnh
duc vi benh nhan, neu khong se rat de tai phat do
nhiem benh qua lai.
Trong mot so trng hp co the can phau thuat cat
bo.
Nen thc hien xet nghiem knh phet hang nam neu
chan oan la co mun coc sinh duc.
Hng dan benh nhan s dung bao cao su khi giao
hp nh mot bien phap phong benh neu xet thay co
nguy c lay nhiem.
Herpes sinh duc

Herpes sinh duc, hay thng goi la mun rop sinh duc,
la benh gay ra do virus herpes, tao thanh nhieu not phat
ban au c quan sinh duc. Cac not nay thng noi len
thanh tng t. Tuy vay, a so trng hp nhiem virus
346
Phu khoa
herpes khong boc lo trieu chng g. Rieng tai Hoa Ky,
ngi ta c tnh co khoang 20% dan so tren 12 tuoi la
co nhiem virus herpes, va khoang 90% trong so o hoan
toan khong biet mnh ang mang virus.
Trong nhng trng hp virus thc s gay benh, thi
gian u benh thng la khoang 1 tuan. Mot so trng hp
khac co the keo dai ca nam t luc nhiem virus cho en
khi phat benh.
Khi phat benh, ngi benh thay nga ngay, co cam
giac bong rat va noi len nhieu mun nc nho vung c
quan sinh duc. Cac mun nc nay sau o v ra, e lai
nhng vet loet nho, rat au. Cac vet loet thng lanh sau
khoang 10 21 ngay. Hach bach huyet vung ben co the
sng to va au. Ngi benh met moi, au au va sot. Phu
n thng au khi tieu tien v nc tieu dnh vao nhng
cho loet.
Benh lay truyen qua ng tnh duc, nhng cung co
khoang 1/3 so trng hp nhiem benh qua cac ton thng
mieng.
ieu tr
Cho en nay, benh nay van c xac nh la khong
the ieu tr dt hoan toan, ma ch co the ngan nga
khi cha nhiem virus hoac co gang lam giam nhe
i mc o nghiem trong cua can benh ma thoi. V
the, kha nang phai chu ng nhng t tai phat la
thng gap.
347

Ra bang dung dch muoi pha loang (mot muong ca
phe muoi pha trong na lt nc) hoac ap nc a
len cho au co the giup lam giam nhe cam giac kho
chu.
Dung thuoc giam au vi lieu thch hp.
Dung Valaciclovir 500mg moi ngay 2 lan, lien tuc
trong 5 ngay, bat au trong vong 7 ngay ke t khi
co cac trieu chng benh au tien, cang sm cang
tot.
Thuoc khang virus nh acyclovir giup vet loet bt
au va mau lanh hn.
Cac t tai phat thng de xuat hien khi ngi
benh co tam ly lo lang, buon bc, hoac trc chu ky
kinh nguyet, sau khi giao hp, sau khi tam nang,
hoac thng gap nhat la khi sc khoe suy yeu. Cac
t tai phat thng khoi nhanh khong can ieu tr,
nhng neu nghiem trong co the dung thuoc giam
au, kem boi acyclovir hoac Valaciclovir dang vien
uong vi lieu nh tren, s dung ngay trong vong 48
gi ke t khi bat au cac trieu chng.
Neu tai phat thng xuyen va nghiem trong, dung
acyclovir dang vien uong vi lieu thap (200 400mg,
moi ngay 2 lan. Can co s theo doi cua bac s.
Phu n co thai co tien s herpes sinh duc can phai
lay benh pham tm virus vao cuoi thai ky, v herpes
348
Phu khoa
s sinh co the xay ra cho a tre ngay ca khi ngi
me khong bieu hien trieu chng g.
RAM
LONG
La tnh trang bat thng xuat hien phu n, lam

cho ho co nhieu long mot so v tr giong nh nam gii,
chang han nh tren mat, than hnh va cac chi.
Nguyen nhan
a so trng hp phu n ram long la do the tang,
ac biet la phu n An o, mien nam chau Au...
ay la nhng trng hp ram long mang tnh di
truyen trong gia nh, oi khi xuat hien sau khi
man kinh.
Nguyen nhan gay ram long co the la do tang chuyen
hoa androgen (noi tiet to nam), lam cho chat nay co
nong o cao bat thng trong mau.
Cung co the do dung thuoc steroid ong hoa.
Ram long cung co the la mot trong cac trieu chng
cua hoi chng buong trng a nang.
Tang san tuyen thng than bam sinh.
Chan oan
Chan oan chu yeu la da vao cac trieu chng kem
theo e loai tr cac benh lien quan. Chu y en cac
trieu chng nh vo kinh, thieu kinh, phat trien nam
tnh...
349

Nen kiem tra huyet thanh testosterone. Neu ket qua
tang cao, nen chuyen chuyen khoa.
Neu khong co bat c trieu chng nao i kem, ram
long khong can thiet c xem la mot benh ly, va
do o viec ieu tr ch mang tnh tham my.
ieu tr
Khi khong co trieu chng kem theo va mc o ram
long khong qua nghiem trong, ieu tr chu yeu bang
cac bien phap tham my nh cao, lam nhat mau
hoac mat mau long, boi cac loai kem lam rung long.
Tuy nhien, phng phap duy nhat e lam mat long
vnh vien la ien phan.
Khi co kem theo cac trieu chng, co gang chan oan
phan biet cac benh lien quan. Kiem tra huyet thanh
testosterone va chuyen en chuyen khoa khi co ket
qua bat thng.
Khi khong co trieu chng kem theo nhng mc o
ram long qua nghiem trong gay kho chu, kiem tra
huyet thanh testosterone va chuyen en chuyen
khoa khi co ket qua bat thng. Co the e ngh
ieu tr bang ien phan.
PHAT
HIEN SM UNG TH VU
Ung th vu va ung th co t cung la 2 loai ung th

thng gap nhat phu n nc ta. Ung th vu co kha
nang ieu tr tot neu c phat hien sm. Neu phat hien
350
Phu khoa
vao luc khoi ung th a qua ln, viec ieu tr se rat kho
khan, ton kem nhieu va t mang lai hieu qua. Ung th vu
thng gap nhat phu n trong o tuoi 35 45, hiem khi
gap nhng o tuoi khac, nhat la di 30.
Ung th vu thng xuat hien di dang mot khoi u
cng, dng nh co nh va khong gay au trong vu. Giai
oan nay khong gay ra bat c kho chu nao cho ngi
benh, v the t c chu y en va khoi u am tham phat
trien.
Viec phat hien sm ung th vu khong kho khan, ch
can ngi phu n co mot so hieu biet c ban va tap thoi
quen thng xuyen t kham vu tot nhat la moi thang
mot lan e phat hien cac bat thng. Viec chan oan
xac nh tat nhien la can co nhng xet nghiem chuyen
mon tiep theo sau o, nhng ieu quan trong nhat van la
s phat hien kp thi cua chnh ban than ngi benh.
T kham vu
Thc hien t kham vu vao thi iem khong co kinh
nguyet, v tuyen vu thng cang trong cac giai oan
hanh kinh.
Trc het, ng trc gng va quan sat ky hai vu.
Luc au ng thang, sau o hi nghieng ngi ra
trc. Co gang phat hien:
S khac biet bat thng ve kch thc va hnh
dang cua 2 vu. Lu y la vu ben thuan tay (chang
351

han tay phai) thng hi ln hn mot chut, ieu
nay khong co g bat thng.
Quan sat be mat da tren 2 vu, tm nhng cho lom
xuong hoac san sui, khac thng.
Quan sat num vu e tm cac vet loet hoac r nc,
thng co the la mau vang hoac o nh mau. Co
the dung ngon tay an nhe quanh quang vu va
num vu e phat hien.
Sau o, tiep tuc kham vu bang tay. Vi t the nam
nga, dung mot cai goi ke di vai phai, tay phai d
len au, dung cac ngon tay trai lan lt an nhe len
tng vung cua vu phai e do tm nhng cho tao cam
giac noi com. oi ngc t the ve ben trai, dung tay
phai e kham vu trai. Chu y ch dung cac ngon tay
an nhe xuong, khong bop nan, v khi bop nan th
co the b nham lan khi cam thay mo tuyen vu hi
cng.
Cuoi cung, van t the nam nga, dung tay phai
kham nach trai va dung tay trai kham nach phai
e tm xem co cho nao noi com bat thng trong
nach hay khong.
Viec t kham vu nh tren rat n gian, de lam, nhng
la bien phap hu hieu nhat e phat hien sm cac trng
hp ung th vu. D nhien, khong phai tat ca cac khoi u
bat thng c phat hien vu eu la ung th. Trong
nhieu trng hp, o co the ch la nhng bu lanh (bu
si-tuyen) hoac nhng trng hp khac nh nang vu, si
352
Phu khoa
boc... Tuy nhien, s phat hien sm mot trng hp ung
th vu co y ngha rat quan trong en noi chung ta co the
chap nhan nhng nham lan con hn la bo sot mot khoi
ung th e cho no am tham phat trien. Viec chan oan
xac nh thng phai do bac s chuyen khoa thc hien,
qua mot so ket qua xet nghiem chan oan nh sieu am, X
quang vu (chup nhu anh)...
MAN
KINH
Man kinh la hien tng cham dt kinh nguyet, xay

ra t nhien phu n trong o tuoi t 45 55, do buong
trng khong con trng rung (suy buong trng), dan en
viec giam manh noi tiet to estrogen va tang androgen,
gonadotropin trong mau. S giam manh estrogen la
nguyen nhan gay ra cac roi loan khi man kinh.
Chan oan
Chan oan xac nh mot trng hp man kinh chu
yeu da vao cac trieu chng bieu hien: boc hoa (lam
da mat o, nong bng) va va mo hoi, am ao kho,
giao hp au... kem theo mot so trieu chng tam ly
nh lo au, tram cam...
Khoang 70% phu n khi man kinh trai qua trieu
chng nong bng mat va va mo hoi ve em, co
the keo dai t 2 5 nam hoac lau hn.
Phan ln phu n khi man kinh xay ra trieu chng
kho am ao. S suy giam estrogen lam cho lp
353

niem mac am ao b teo mong, am ao de nhiem
trung va au khi giao hp.
nh la man kinh, nhng ngay ca mot mc o tang

nhe thoi cung co the gi y kha nang nay.
Trong mot so trng hp khac, phan co bang

quang va nieu ao cung b teo, co the gay ra hoi
chng nieu ao, lam ngi benh co cam giac ay
bang quang va muon i tieu lien tuc.
Cac trieu chng roi loan chuyen hoa sau thi ky

man kinh thng xuat hien rat tre, co the trong
khoang 10 15 nam sau o, chang han nh chng
loang xng lam xng de gay, tang tch tu m lam
tang nguy c x va ong mach va nguy c mac cac
benh ong mach vanh, cac cn ot qu tim mach...
Cac roi loan khac thng gap la roi loan giac ngu,
hay quen, mat kha nang tap trung, de khoc, lo
lang, chan sinh hoat tnh duc...
Can chan oan loai tr cac trng hp ac biet
nh:
Co thai.
Roi loan chc nang tuyen giap.
Ngoai ra, can kiem tra huyet thanh FSH (follicle
stimulating hormone) khi chan oan nghi ng cac
oi tng:
Phu n a cat bo t cung.
Phu n s dung vien tranh thai ket hp (COCP)
hoac lieu phap thay the hormon (HRT) va thng
xuyen xay ra hien tng chay mau thu hoi, tng
t nh mau kinh nguyet.
Phu n a tng b vo kinh do dung vien tranh
thai ch co progesteron (POP).
Nhng ngi b thieu kinh hoac vo kinh va nhng
trieu chng man kinh sm, trc tuoi 45.
Neu huyet thanh FSH > 20U/lt th chan oan xac
354
Phu khoa
ieu tr
Cung cap cho benh nhan nhng hieu biet can thiet
ve hien tng man kinh, giai thch e ho biet rang
ay la mot chuyen bien t nhien khong the tranh
khoi, va khong co g phai lo lang ve nhng thay oi
trong c the.
Hng dan benh nhan ve s thch nghi vi nhng
thay oi va tao mot moi trng tnh cam, tam ly
thch hp, giam bt nhng cang thang trong i
song vao giai oan man kinh.
D phong cac benh tim mach va benh loang xng
bang cac bien phap thch hp.
Trong nhng trng hp cac trieu chng man kinh
qua nghiem trong, viec ieu tr co the thc hien
bang cach s dung hormon thay the, ngha la cung
cap mot lng estrogen cho c the e lam giam nhe
cac trieu chng do suy giam estrogen. Mot so benh
355
Phu khoa
nhan khong the s dung lieu phap thay the hormon

nay, chang han nh do b ung th vu, co the s dung
cac loai thuoc chen beta.
Cac trng hp chay mau am ao khong eu, chay
mau rat nhieu hoac gay au eu khong phai dau
hieu bnh thng cua man kinh, can chuyen ngay
en bac s chuyen khoa e tm hieu nguyen nhan,
co the can phai sinh thiet noi mac t cung.
Chay mau am ao ngay cang t dan i khi en gan
o tuoi man kinh. Bat ky trng hp chay mau am
ao nao xay ra khoang 6 thang hoac lau hn na
sau ky kinh nguyet cuoi cung eu can phai chuyen
ngay en bac s chuyen khoa e chan oan loai tr
cac benh ac tnh.
LIEU
PHAP THAY THE HORMON
(HRT)
Viec s dung lieu phap thay the hormon, ngoai kha

nang lam giam nhe cac trieu chng cua man kinh con
giup ngan nga cac nguy c lien quan en nhng roi loan
sau khi man kinh, chang han nh chng loang xng va
cac benh tim mach, x va ong mach... V the, lieu phap
nay nen c can nhac s dung cho tat ca phu n vao cac
giai oan tien man kinh, hau man kinh, va nhat la nhng
phu n man kinh sm.
Estrogen c s dung n oc se kch thch noi mac t
cung, co the dan en tang san noi mac t cung hoac lam
gia tang nguy c ung th than t cung. Do o, trong lieu
356
phap thay the hormon, ngi ta thng dung estrogen

kem theo vi progesteron e giam thieu nguy c tren.
S dung lieu phap thay the hormon (HRT)

Thuoc co the c s dung dang vien uong, mieng
dan tren da, hoac dang kem boi ngoai da, vi cung mot
muc ch la cung cap eu an estrogen cho c the theo
mot lieu lng a tnh toan trc.
Neu dung loai vien uong, lieu trnh cho moi thang
thng la:
T ngay au tien en ngay th 14 cua chu ky kinh
nguyet, dung vien uong estrogen.
Trong 10 ngay tiep theo, dung vien uong
progesteron.
Sau o ngng thuoc hoan toan trong nhng ngay
con lai cua ky kinh, khoang 1 tuan. e ngi dung
thuoc de nh, thuan tien hn trong viec dung
thuoc, oi khi nha san xuat cung kem theo v thuoc
nhng vien gia dc (placebo vien thuoc hoan
toan khong co hoat tnh) e uong vao nhng ngay
nay. Trong giai oan nay thng xay ra chay mau
am ao, nhng khong phai kinh nguyet t nhien
ma hoan toan la do tac dung cua viec dung thuoc,
c goi la chay mau thu hoi, vi lng mau co
mau nhat hn, t hn kinh nguyet bnh thng va
ch keo dai 2 hoac 3 ngay. Chay mau nhieu va keo
357
Phu khoa
dai la mot dau hieu bat thng va can phai en

kham ngay vi bac s chuyen khoa.
c trng hp bat thng nao, nhat la kha nang b

ung th.
Neu dung mieng dan tren da, estrogen trong mieng

dan se c giai phong dan dan trc tiep vao mau,
khong qua gan, va ngi benh can c cho uong
kem progesteron.
Trong mot so trng hp, lieu phap thay the hormon

khong the c ch nh v co the mang lai mot so
nguy c khac cho ngi benh, chang han nh lam
ong mau bat thng, gia tang kha nang b ung
th hoac tai phat ung th. Mot cach cu the, lieu
phap thay the hormon khong c ch nh trong
cac trng hp sau:
Cung co the dung dang mieng cay di da, vi

kha nang giai phong dan dan mot lng estrogen
on nh vao mau, va phai cay lai sau khoang vai
thang. Cac dang cay di da va dan tren da thng
at tien hn so vi dang vien uong.
e ieu tr cac trieu chng nh kho am ao, co the
dung dang kem e boi trc tiep vao am ao. Thuoc
se tham qua da va nhanh chong i vao mau. Tuy
nhien, giai phap nay thng ch c dung ngan
han.
Mot so tac dung phu co the xuat hien, chang han
nh cang au vu, nc, cang bap chan...
Thi gian ieu tr thng la t 2 5 nam. Can
thng xuyen thc hien mot cach eu an cac xet
nghiem nh: kiem tra can nang, huyet ap, kham vu
va vung chau, lam knh phet co t cung, sinh thiet
noi mac t cung... Cac xet nghiem nay giup bac s
ieu tr theo doi nhng chuyen bien ve sc khoe
cua ngi benh, cung nh phat hien kp thi bat
358
Ngi nghien thuoc la nang.

Ngi benh thuyen tac mach.
Ngi b benh gan hoac than nghiem trong.
Ngi b benh tui mat.
Ngi cao huyet ap nang.
Ngi co cac khoi u ac tnh vu hay noi mac t
cung.
Ngi b x cng tai, v co the tr nen nghiem
trong hn khi dung lieu phap nay.
u va nhc iem cua lieu phap thay the hormon

Mot so u iem co the nhan thay la:
ieu tr hieu qua cac trieu chng boc lo ro cua giai
oan man kinh.
Ngan nga c benh loang xng, cac benh tim
mach, x va ong mach...
Mot so nhc iem cua lieu phap nay la:
359

Hien tng chay mau am ao tr lai mot cach
eu an theo quy trnh dung thuoc, xay ra rat
nhieu phu n con t cung. Hien tng nay thng
c goi la s chay mau thu hoi, bat au ngay
sau khi ngng thuoc progesteron, thng keo dai
ch vai ba ngay, vi lng mau co mau nhat hn
va t hn kinh nguyet bnh thng. Mot so phu
n man kinh thay kho chu vi hien tng nay, v
ho ngh rang sau khi man kinh ho co quyen oi
hoi c sach se. Trong thc te, neu ieu chnh
ham lng thuoc ang s dung se co the lam giam
hoac mat i hien tng nay. Nhng cac chuyen
gia y te cho rang nh vay se khong co li cho kha
nang ngan nga benh tim.
Tang nhe nguy c ung th vu, lien quan en thi
gian dung thuoc.
Nhng ieu can lu y

Estrogen ch nen dung vi lieu lng duy tr thap
nhat va u e co hieu qua.
S dung estrogen lien tuc moi ngay ch nen ap dung
cho nhng phu n a cat bo t cung, chang han vi
lieu dung Premarin 0,625 1,25mg moi ngay.
Cac phu n con t cung nen c cho dung ket hp
estrogen vi progesteron. Lieu trnh ieu tr thng
c s dung la dung estrogen lien tuc trong 14 ngay
au, sau o la khoang 10 ngay dung progesteron.
360
Phu khoa
Lieu trnh nay se tao ra s chay mau am ao eu
an moi thang, tng t nh kinh nguyet. Cac che
pham thng dung la: Nuvelle hay Prempak-C.
Mot so dang thuoc mi co the tao ra chu ky chay
mau am ao 3 thang 1 lan (nh Tridestra). Loai
thuoc nay nen c dung cho nhng phu n vao giai
oan tien man kinh, co the lam cho cac trieu chng
kinh nguyet xuat hien tr lai vao giai oan ngng
thuoc cuoi chu ky (hoac giai oan dung gia dc).
Mot so dang thuoc mi ket hp dung lien tuc
estrogen va progesteron, lam dt han hien tng
chay mau am ao (nh Premique, Kliofem). Cach
dung thuoc lien tuc nay ch nen dung cho nhng
phu n sau man kinh t nhat la 1 nam. Trong giai
oan bat au dung thuoc, co the co chay mau am
ao bat thng do tac dung phu thng gap cua
thuoc. Nhng neu chay mau keo dai, can chan oan
loai tr nhng bat thng noi mac t cung, va
nen can nhac chuyen sang cach dung thuoc theo
chu ky nh trc ay.
Vien uong tranh thai ket hp (COCP) c dung
vi lieu thap cung co hieu qua giong nh lieu phap
thay the hormon, cung giup tranh c benh loang
xng. Vi nhng phu n khoe manh va khong hut
thuoc, co the ch nh dung thuoc nay cho en khi
man kinh.
361

Tibolone phoi hp hoat tnh estrogen, progesteron
va androgen yeu, khong tao ra hien tng chay mau
am ao, nhng tac dung phu thng gap la r nhng
vet mau nho.
Kem estrogen dung boi vao am ao trong nhng
trng hp co van e ve tiet nieu-sinh duc va ngi
benh khong muon dung dang vien uong hoac b
chong ch nh. Thc ra, thuoc van c hap thu
e co tac dung toan than, va neu s dung trong
mot thi gian dai van can phai kem theo vien uong
progesteron t 10 14 ngay moi thang e chong lai
s tang san noi mac t cung.
Trong thi gian s dung lieu phap thay the hormon,
ngi benh can c theo doi trong thi gian 3
thang, sau o la kiem tra nh ky 6 thang hoac moi
nam mot lan. Muc ch theo doi va kiem tra nham
phat hien nhng dau hieu bat thng, vi mot so
yeu cau nh:
362
Phu khoa
ieu nay khong co g phai lo lang, nhng can loai
tr kha nang co thai.
Theo doi cac yeu to thong thng nh huyet ap,
can nang.
Kham am ao, ch thc hien khi co s chay mau
am ao bat thng.
Kiem tra knh phet mau.
Chup nhu anh (X quang vu).
BENH
CO T CUNG
Co t cung la bo phan nhay cam vi rat nhieu benh

ly pho bien phu n. Viec theo doi, kiem tra sang loc
thng xuyen bo phan nay co the giup phat hien kp thi
nhieu benh ac tnh, giup cho viec ieu tr de dang va co
hieu qua hn so vi nhng trng hp phat hien tre.
Ngi phu n cung can c hng dan ve nhng
kien thc c ban e phong nga ung th co t cung,
chang han nh:
Phat hien cac trng hp chay mau am ao bat

thng. Tnh trang chay mau am ao bat thng
la pho bien trong khoang 2 3 thang au tien
dung thuoc, nhng sau thi gian nay th chay mau
am ao bat thng can phai c lu y tm kiem
nguyen nhan.
Bo thuoc la giup ha thap nguy c b ung th co t

cung.
Mot so phu n con t cung co the khong co hien

tng chay mau thu hoi sau khi dung progesteron.
Phng phap nga thai bang mang ngan am ao

co the gop phan bao ve co t cung.
Gia tang so ngi quan he tnh duc se lam tang

nguy c mac benh.
Giao hp vi nhng ngi co mun coc sinh duc
lam tang nguy c, tr khi co s dung bao cao su.
363

Mot so nguyen tac sau ay co the giup phan loai cac
oi tng sang loc e theo doi, kiem tra benh co
t cung:
Tat ca phu n trong o tuoi t 20 64, a tng
co quan he tnh duc, eu phai c kiem tra sang
loc t nhat 5 nam mot lan.
Viec kiem tra sang loc khong can thiet oi vi
nhng phu n cha tng co sinh hoat tnh duc.
Nhng phu n t 65 tuoi tr len co ket qua xet
nghiem knh phet am tnh khong can thiet phai
tiep tuc theo doi kiem tra. Nhng phu n t 65
tuoi tr len cha bao gi lam xet nghiem knh
phet nen c khuyen khch thc hien xet nghiem
nay.
Cac ch dan theo doi sau o hoac chuyen chuyen
khoa e soi am ao tuy thuoc vao ket qua xet
nghiem knh phet.
Cac trng hp sau ay can c ch nh thc hien
xet nghiem knh phet co t cung:
Chay mau am ao ngoai thi ky hanh kinh.
Chay mau am ao sau khi giao hp.
Quan sat co t cung thay co nhng dau hieu ang
nghi ng.
364
Phu khoa
Cac trng hp nhiem trung

Nhiem Trichomonas: ieu tr bang khang sinh dang
vien uong. Can ieu tr ca cho ngi co quan he tnh
duc vi benh nhan.
Nhiem nam Candida: ieu tr khi xuat hien cac
trieu chng.
Nhiem Actinomyces israelii hoac cac chung
Actinomyces khac: thng la khi co dung dung cu
tranh thai at trong t cung.
Neu khong thay xuat hien trieu chng g, lay
dung cu tranh thai at trong t cung ra, g bo
phan ch cot va gi i nuoi cay e xac nh. Thay
the ngay bang mot dung cu mi thng se lam
mat i s hien dien cua Actinomyces. Lap lai xet
nghiem knh phet sau 6 thang, roi sau o la hang
nam.
Neu co kem theo cac trieu chng nh au vung
chau, giao hp au, co chat tiet ra t am ao, lay
dung cu tranh thai at trong t cung ra, g bo
phan ch cot va gi i nuoi cay va ngoay benh
pham co t cung. Neu xac nh co Actinomyces,
ieu tr bang penicillin lieu cao 2 3g moi ngay,
lien tuc trong vong 3 thang. Thay the bang mot
bien phap tranh thai khac.
Nhiem Herpes simplex: neu khong co trieu chng g
th khong can ieu tr.
365

Nhng thay oi do viem: khong can thiet phai ieu
tr, nhng neu can co the thc hien ngoay benh
pham vung sau am ao va tm Chlamydia.
VO
SINH
Vo sinh la tnh trang khong thu thai nhng cap nam

n co sinh hoat tnh duc bnh thng, khong ap dung bat
c bien phap tranh thai nao, trong thi gian t 2 nam
tr len. Khoang 15% so ngi co quan he hon nhan chu
anh hng cua tnh trang nay. Rieng tai Hoa Ky, c tnh
co khoang 6 trieu cap v chong b vo sinh. Tuy nhien,
khoang mot na trong so o co the co con neu c ieu
tr cac nguyen nhan gay vo sinh.
Qua trnh thu thai trai qua nhieu giai oan khac nhau,
va s tr ngai bat c au trong so nhng giai oan nay
eu dan en vo sinh. Trc het, tinh dch cua ngi an
ong c tao ra trong cac tinh hoan phai co u cac ieu
kien bnh thng e co the thu tinh vi trng cua ngi
phu n, c tao ra trong buong trng. Trong qua trnh
giao hp, tinh dch c phong ra vao giai oan xuat tinh
phai c a sau vao trong am ao cua ngi phu n. T
o, tinh trung i vao t cung roi ngc len cac voi trng
(2 ong noi buong trng vi t cung) va tiep xuc vi trng.
Neu sau khi tiep xuc, trng c thu tinh va cac ieu kien
tiep theo eu thuan li, trng thu tinh se i t voi trng
vao t cung, roi bam vao niem mac t cung va tiep tuc
phat trien thanh bao thai.
366
Phu khoa
Nguyen nhan
Khoang 1/3 so trng hp vo sinh la khong giai
thch c nguyen nhan, hoac co nguyen nhan ket
hp ca 2 ngi mi gay ra vo sinh.
Tuoi tac la mot trong cac nguyen nhan anh hng
en ca hai gii nam va n. N gii co kha nang
thu thai cao nhat vao o tuoi 18 19 va duy tr
kha nang nay cho en khoang 25 tuoi. Sau o,
nong o cac hormon trong mau giam nhe dan va
do o kha nang thu thai cung giam theo cho en
tuoi 35. T sau 35 tuoi, kha nang thu thai xuong
thap rat nhanh cho en tuoi man kinh (t 45
55) th xem nh kha nang thu thai khong con
na. nam gii, kha nang co con khong suy giam
theo nhng iem moc ro rang nh vay, nhng
thc te la ngi an ong cang ln tuoi th kha
nang co con cang giam i.
Nhiem sac the bat thng mot trong hai ngi
hoac ca hai cung la nguyen nhan gay vo sinh,
nhng thng hn la gay ra cac trng hp say
thai. Co en khoang 60% cac trng hp say thai
trong 3 thang au tien cua thai ky la do cac bat
thng ve nhiem sac the.
Cac benh lay qua ng tnh duc nh lau, chlamydia
neu khong c ieu tr cung thng la nguyen
nhan dan en vo sinh. Trong rat nhieu trng
367

hp, cac benh nay khong boc lo trieu chng va do
o ngi benh hoan toan khong biet mnh ang
mac benh. Trong khi o, nhng can benh nay van
am tham phat trien va gay ra nhng ton thng
khong hoi phuc cho cac c quan sinh duc. Chang
han, phu n co the dan en benh viem vung
chau, gay ton thng t cung, voi trng, buong
trng. Benh cung gay ra tnh trang thai ngoai
t cung, thng nhat la thai phat trien trong voi
trng, mot tnh trang co the gay nguy hiem en
tnh mang. Con nam gii, cac benh lay qua
ng tnh duc co the dan en tnh trang tinh
trung khong co kha nang thu tinh vi trng.
Mot nguyen nhan va c kham pha gan ay
la vo sinh gay ra do he mien dch cua c the. V
nhng ly do con cha c biet, mot so ngi,
nam gii cung nh n gii, c the tao ra mot loai
khang the ac biet co kha nang tan cong va tieu
diet tinh trung. Cac khang the nay cung gay ra
vo sinh qua viec lam cho tinh trung bam lai vi
nhau thanh tng cum nen khong the thu tinh vi
trng.
Khoang 1/3 so trng hp vo sinh la do cac benh ly
cua ngi phu n, chang han nh:
Khong rung trng: Thng khong ro nguyen nhan,
nhng co the do mat can bang noi tiet to, do cang
368
Phu khoa
thang tam ly, do cac benh cua buong trng nh
bu hoac nang...
Tac nghen voi trng: thng xay ra sau viem vung
chau, lam ngan can tinh trung en vi trng.
D tat bam sinh khong co mot hoac hai voi trng,
hoac voi trng a b cat bo.
Benh cua t cung, nh u x t cung, lac noi mac
t cung.
Dch nhay co t cung co khang the diet hoac
lam bat ong tinh trung. Trong mot so trng
hp, dch nhay co t cung qua am ac en mc
tinh trung khong the di chuyen qua o c.
Bat thng nhiem sac the (yeu to di truyen).
Khoang 1/3 so trng hp vo sinh co nguyen nhan
do ngi an ong, thng la:
Khong san xuat u tinh trung khoe manh, co qua
t hoac khong co tinh trung. Ve mat so lng, mac
du cuoi cung ch co mot tinh trung duy nhat i vao
trng thu tinh, nhng nhng ngi an ong co so
lng tinh trung di 20 trieu trong mot mililt
tinh dch thng giam kha nang co con. Ve mat
pham chat, tinh trung phai khoe manh, khong
b d dang, co kha nang di chuyen tot. Nhng
tinh trung kem kha nang di chuyen se khong the
i qua het oan ng t am ao en voi trng
e tiep xuc va thu tinh vi trng. Tinh trung d
dang cung khong co kha nang thu tinh vi trng.
369

Trong mot so trng hp, tinh trung co i song
qua ngan nen sau khi xuat tinh khong en c
vi trng.
Tac nghen ong sinh tinh hoac ton thng ong
phong tinh (thng xay ra sau nhiem trung ng
sinh duc nh benh lau) lam cho tinh trung khong
xuat ra c.
Benh gian tnh mach bu.
S phat trien bat thng cua tinh hoan do benh
noi tiet hoac ton thng tinh hoan (viem tinh
hoan) lam tinh trung b yeu.
S dung cac chat co oc, thuoc la, ma tuy... lam
giam so lng tinh trung.
Khong a c tinh trung vao am ao, nh trong
trng hp b liet dng hoac cac benh anh hng
en s xuat tinh.
Trng hp hiem gap hn la do bat thng nhiem
sac the hoac benh di truyen (nh x hoa dang
boc).
Chan oan
Do co rat nhieu yeu to anh hng en viec thu thai,
nen kha nang thu thai khong bao gi co the la
100%, ma can co mot khoang thi gian nhat nh.
Ngi ta c tnh rang trong mot thang, ty le thu
thai trung bnh nhng cap v chong hoan toan
khoe manh bnh thng va giao hp eu an cung
370
Phu khoa
ch co 20%. Noi chung, trong nhng ieu kien bnh
thng, viec chan oan vo sinh ch nen bat au
xet en sau khi mot cap v chong a co quan he
tnh duc bnh thng vi nhau t nhat la 12 thang,
khong ap dung bat c bien phap tranh thai nao ma
khong xay ra thu thai. Khoang 90% phu n bnh
thng co thai trong khoang thi gian nay.
Xac nh cac ieu kien bnh thng e thu thai,
chang han nh giao hp eu an vao thi gian rung
trng (t ngay th 8 17 cua chu ky kinh nguyet
moi thang).
Khi chan oan cac nguyen nhan, nen at van e
ca 2 pha. V the, cac cap v chong vo sinh nen cung
en kham benh.
Chan oan xac nh can loai tr cac nguyen nhan
benh ly. Tien hanh ghi nhan va khao sat cac loai
thuoc ma ho a s dung, cac benh tat ma ho a trai
qua. ac biet cung chu y en moi trng lam viec
co tiep xuc vi cac chat oc hai hay khong. Neu
khong tm ra nguyen nhan gay vo sinh, tiep tuc
tien hanh viec chan oan tng ngi.
Chan oan n gii bao gom:
Tm hieu chu ky kinh nguyet, theo doi than nhiet
trong chu ky kinh e xac nh ngay rung trng,
xet nghiem mau va nc tieu e xac nh viec co
rung trng bnh thng hay khong.
371
Phu khoa
Chup X quang t cung, voi trng e phat hien cac

dau hieu bat thng.
Soi o bung e khao sat c quan sinh duc va phat
hien cac bat thng nh bu hoac nang.
Tm cac dau hieu mat can bang noi tiet to nh
ram long, noi mun, beo ph...
Chan oan nam gii bao gom:
Kham thc the e phat hien cac viem nhiem hay
bat thng dng vat, tinh hoan, bu, tuyen tien
liet.
Tm cac dau hieu mat can bang noi tiet to nh vu
ln, ram long tren than mnh hoac tren mat.
Phan tch tinh dch e xac nh so lng va pham
chat. Tinh dch thng c lay ra bang cach thu
dam sau khi ngi an ong a khong xuat tinh
trong t nhat la 48 gi, sau o c a i xet
nghiem ngay trong vong 2 gi.
Nhng gia tr bnh thng cua tinh dch c ghi
nhan nh sau:
The tch tinh dch:
> 2ml
So lng tinh trung:
> 20 trieu/ml
Tinh trung di ong:
> 50%
nhng gia tr tren c xem la toi thieu e ap ng

ieu kien thu tinh c vi trng.
ieu tr
ieu tr tuy theo nguyen nhan c chan oan.
Trong nhng trng hp khong xac nh c
nguyen nhan, thng nen hng dan benh nhan
nhng bien phap nang cao tong trang nh thay oi
che o an uong tot hn, giam hoac bo ru, thuoc la,
loai tr nhng cang thang tam ly trong i song...
Trng hp xac nh vo sinh do ngi phu n
khong rung trng, co the ieu tr bang clomiphen
50mg moi ngay, lien tuc trong 5 ngay, bat au t
ngay th 2 cua chu ky kinh nguyet. Sau khi dung
thuoc, theo doi e xac nh viec rung trng thong
qua lng progesteron tang vao ngay th 19 21.
Neu xac nh khong rung trng, tiep tuc ieu tr
t th hai vi lieu gap oi (100mg), cung trong 5
ngay. Ch ieu tr en t th ba ma thoi.
Hnh thai bnh thng: > 50%

That ra, trong mot mililt tinh dch cua ngi khoe
manh co the cha en 100 trieu tinh trung, va moi
lan xuat tinh co the t 3 4ml tinh dch, nhng
372
373
Benh ng tiet nieu
Benh ng tiet nieu

NHIEM
TRUNG NG TIET NIEU
ng tiet nieu bao gom cac c quan tham gia trong

viec bai tiet nc tieu nh than, be than, nieu quan, bang
quang, nieu ao. Nhiem trung ng tiet nieu la tnh
trang nhiem trung bat c c quan nao trong ng tiet
nieu.
Nhiem trung thng gay viem, nhng viem nieu ao
co the co nhiem trung hoac khong. Viem bang quang va
viem ai than, be than hau nh bao gi cung do nhiem
trung. Viem nieu ao thng gap nam gii nhieu hn,
nhng neu xet chung ve nhiem trung ng tiet nieu th
ty le mac benh n gii lai cao hn nam gii. ieu nay co
the la do nieu ao cua n gii ngan hn (khoang 3,8cm)
so vi nieu ao cua nam gii (khoang 20cm), v the vi
khuan t am ho rat de dang xam nhap vao bang quang va
gay viem nhiem. Hau mon cung la ni thng co vi khuan
bam lai, e roi t o se co dp xam nhap vao ng tieu
qua am ho. Ngoai ra, am ho phu n rat de co vi khuan
tch tu, neu khong c lam sach ung mc.
Giao hp nam n oi khi cung la nguyen nhan gay
nhiem trung ng tiet nieu cho phu n. Do s co xat khi
giao hp, vi khuan b ay len bang quang de hn, v lo
tieu nam rat gan ca am ao. Tham ch co khi dng vat
374
la nguon mang vi khuan en, neu khong co nhng bien

phap ve sinh thch hp.
Nhiem trung ng tiet nieu rat thng gap nhng
phu n co sinh hoat tnh duc, phu n co thai, phu n man
kinh va nam gii b ph ai tuyen tien liet. Cac bieu hien
thong thng la i tieu nhieu lan, kho tieu va nc tieu
uc, oi khi au hoac nhay cam vung tren mu hay that
lng. Cac trng hp nang co the tieu ra mau, sot cao.
Tuy nhien, co en mot na so trng hp xuat hien cac
trieu chng nhiem trung ng tiet nieu phu n khong
mang thai khong phat hien thay nhiem khuan, nen viec
ieu tr bang thuoc trong nhng trng hp nay la khong
can thiet.
Nguyen nhan
Viem nieu ao thng do cac benh lay qua ng
tnh duc, chang han nh benh lau.
Vi khuan gay cac benh nhiem trung ng tiet nieu
thng t trc trang lan sang. Mot so trng hp
cung co the do vi khuan t ng mau. Mot so vi
khuan gay nhiem trung ng tiet nieu thuoc loai
kho nuoi cay nh Chlamydia, Gardnerella.
Viem teo am ao.
Thng ton do giao hp.
Nhiem trung ng tiet nieu nam gii thng
xuat hien sau mot yeu to tao ieu kien thuan li cho
375
Benh ng tiet nieu
nhiem trung, chang han nh nghen ng tieu hay

hep nieu ao.
trung ang ke khi so lng mot loai vi khuan vt

qua 105/ml va so lng bach cau ln hn 50/mm3.
Nhiem trung ng tiet nieu n gii co the xay ra

bat c luc nao, nhng co ty le cao hn phu n co
thai.
Viec nuoi cay vi khuan trong mau nc tieu gia

dong thng can c thc hien cac oi tng sau
ay:
Mot so nguyen nhan co the gay nhiem trung ng

tiet nieu ca nam lan n la soi than, u bang quang,
bat thng bam sinh ng tiet nieu.
Phu n co thai.
Tat cot song che oi, chan thng tuy song lam anh
hng en kha nang lam trong bang quang, rat de
dan en nhiem trung ng tiet nieu.
Benh nhan phai at ong thong ng tieu.
Chan oan
Tre em.
Nam gii.
Benh nhan khong ap ng vi ieu tr bang khang
sinh.
Benh nhan co cac trieu chng dai dang ng
tiet nieu.
Da vao cac trieu chng thng gap nh tieu nhieu

lan, kho tieu hoac buot rat khi tieu, nc tieu uc
hoac tieu ra mau, sot.
Vi cac trng hp nhiem trung tai phat, co the

can co mot so xet nghiem chan oan ay u hn,
chang han nh:
Co the dung que th nc tieu e kiem tra s hien

dien cua protein, nitrat va bach cau do nhiem trung
hay viem gay ra trong nc tieu. Neu ket qua cho
thay khong co protein, nitrat va bach cau, co kha
nang cac trieu chng benh a xuat phat t mot
nguyen nhan khac hn la nhiem trung ng tiet
nieu.
Chup X quang vung bung khong chuan b e phat

hien soi can quang.
Xet nghiem mau nc tieu gia dong qua soi knh

hien vi, nuoi cay vi khuan, tm hieu o nhay cam
khang sinh. Chan oan xac nh mot mc o nhiem
376
Sieu am ng tiet nieu hoac X quang ng tiet

nieu co dung thuoc can quang e loai tr seo vo
than do lan nhiem trung trc.
Nam gii co cac trieu chng tng t nhng khong
b nhiem trung rat co the b viem tuyen tien liet.
Trieu chng kem theo thng la cam giac kho chu
pha sau 2 tinh hoan, co the co tiet dch au dng
vat. Can xet nghiem mau nc tieu gia dong e
377

xac nh loai tr nhiem trung ng tiet nieu. Chan
oan xac nh viem tuyen tien liet bang xet nghiem
mau nc tieu au dong buoi sang e soi knh hien
vi, cung co the xet nghiem dch tiet au dng vat
lay c sau khi xoa tuyen tien liet.
ieu tr
ieu tr thng tuy thuoc vao oi tng. Nhiem
trung ng tiet nieu vi mc o cac trieu chng
khong nghiem trong thng c ieu tr nh sau:
Phu n: Dung Trimethoprim 200mg, moi ngay 2
Tre em tren 12 tuoi va nam gii: Dung
Trimethoprim 200mg, moi ngay 2 lan, lien tuc
trong 7 10 ngay.
Phu n vi cac trieu chng lam sang cho thay
co lien quan en ton thng than nh sot, au
vung that lng: Dung Trimethoprim 200mg, moi
ngay 2 lan, lien tuc trong 7 10 ngay.
Phu n co thai: Dung Cephalexin 1g moi ngay
2 lan, lien tuc trong 7 10 ngay, hoac nitrofurantoin MR 100mg moi ngay 2 lan, lien tuc trong
7 10 ngay.
378
Vi cac trng hp nhiem trung tai phat, can chan

oan xac nh vi khuan gay benh va am bao s
dung ung loai khang sinh thch hp. Tiep tuc s
Benh ng tiet nieu

dung khang sinh thch hp trong 7 10 ngay. Neu
cac xet nghiem chan oan trong trng hp tai phat
cho ket qua bnh thng, co the tien hanh ieu tr
khang sinh d phong. Nen chia khoang lieu ieu
tr dung vao ban em.
Neu xac nh nhiem trung tai phat co lien quan
en hoat ong tnh duc, co the dung 1 lieu khang
sinh trong vong 2 gi sau khi giao hp.
Cac trng hp nam gii co trieu chng tng
t nh nhiem trung ng tiet nieu nhng thc
s khong nhiem trung, neu chan oan xac nh la
viem tuyen tien liet co the ieu tr bang doxycyclin
200mg moi ngay hoac ciprofloxacin 500mg moi ngay
2 lan, lien tuc trong 3 tuan hoac lau hn neu cac
trieu chng cha dt han.
Phong nga
Nhiem trung ng tiet nieu co the phong nga co
hieu qua bang mot so bien phap nh sau ay:
Tap thoi quen tieu tien ngay khi co nhu cau. Viec
nhn tieu lam lu gi nc tieu trong bang quang,
tao ieu kien cho vi khuan phat trien. Hn na,
sau khi nhn tieu mot thi gian, lan i tieu tiep
o thng khong lam trong hoan toan bang quang.
Lng nc tieu sot lai se la moi trng tot cho vi
khuan phat trien.
379
Benh ng tiet nieu
Uong nhieu nc, lam gia tang lng nc tieu, tao

ieu kien lam sach vi khuan trong ng tiet nieu.
moi lan giao hp. ieu nay cung giup ngan nga
nhieu benh nhiem trung nguy hiem khac na.
N gii can ve sinh tot am ho. Khi dung giay ve

sinh sau khi i tieu phai chui t pha trc ra sau
(t am ho ra hau mon), khong lam ngc lai. Neu
khong, vi khuan se c a t hau mon en am ho
va de dang gay nhiem trung. Neu co thoi quen i
tieu moi ngay mot lan, co the ket hp tam sau khi
i tieu se am bao an toan hn, v khi tam co the
lam sach hau mon va am ho de dang hn la dung
giay ve sinh.
Chon phng thc nga thai thch hp, tranh dung

mang ngan am ao. Mang ngan am ao thng ep
vao bang quang va lam cho nc tieu trong bang
quang khong the c a het ra ben ngoai, tao
ieu kien cho vi khuan phat trien manh. V the,
mang ngan am ao thc s lam tang nguy c nhiem
trung ng tiet nieu.
Khong dung quan lot bang chat lieu vai nylon v

khong thoang kh, gay nong va am, tao ieu kien
de dang cho vi khuan phat trien. Dung loai cotton
se giup gi mat va hut am tot hn. Ben ngoai cung
nen chon loai quan thoang rong, khong qua chat.
Phu n nen tieu tien sau moi lan giao hp. Cho du
viec giao hp khong tao ra vi khuan, nhng hoat
ong giao hp thng lam ay sau nhng vi khuan
ang co san trong am ho vao ng tieu. Viec i
tieu sau khi giao hp giup a nhng vi khuan nay
ra ben ngoai.
Khong dung cac loai chat kh mui hoi, cac loai xa
phong thm, nc tam sui bot... Nhng hoa chat
nay that ra tao ieu kien de gay nhiem trung hn.
Tap thoi quen lam sach ca am ho va dng vat trc
380
Nhng benh nhan co dau hieu au khi giao hp nen

dung chat boi trn khi giao hp e han che nhng
thng ton co the gay nhiem trung.
SOI
TIET NIEU
La tnh trang soi than, nieu quan hay bang quang, do

s ket tua cua cac loai muoi va khoang chat co trong nc
tieu. Viec hnh thanh soi tiet nieu co lien quan en moi
trng song. Ty le soi than va soi nieu quan thng cao
hn soi bang quang cac nc phat trien, trong khi ty le
soi bang quang lai kha cao cac nc ang phat trien.
Soi tiet nieu rat thng tai phat. So benh nhan tai phat
trong vong 7 nam sau ieu tr chiem ty le en 70%.
Nguyen nhan
Khong ro nguyen nhan cu the, nhng ty le mac
benh dng nh co lien quan en gii tnh. Ty le
mac benh nam gii cao gap 3 lan so vi n gii.
381

Soi thng xuat hien trong nhng trng hp co
dau hieu mat nc nhe, co le do o am ac cua
nc tieu gia tang. V the, benh thng gap nhieu
nhat vao mua he, khi thi tiet nong bc.
Soi cung thng xuat hien sau thi gian nam liet
ging, t van ong do benh tat...
Soi calci oxalat va soi phosphat chiem en 70%
trong cac trng hp soi than va soi nieu quan.
Oxalat la mot san pham chuyen hoa cua c the, van
hien dien bnh thng trong nc tieu, khi ket hp
vi calci th tao thanh mot loai muoi kem hoa tan.
Khi co nhieu oxalat trong thc an, nc uong, nong
o oxalat trong nc tieu se tang cao va sinh ra soi.
Soi calci oxalat cung co the la dau hieu au tien cua
roi loan chuyen hoa do cng nang tuyen giap.
Khoang 20% trng hp soi tiet nieu la do nhiem
trung, thng kem theo nhiem trung ng tiet
nieu. Thanh phan soi gom calci, magnesi, phosphat
ammoni. Nc tieu b kiem hoa, cha nhieu ammoni
do tac ong cua vi khuan oi vi ure trong nc tieu.
Soi than do nhiem trung co khi rat ln, chiem toan
bo cac ong va phan tren cua nieu quan, be than, co
hnh dang nh sng nai.
Soi acid uric ch chiem khoang 5%, thng gap
benh nhan mac cac benh gout, ung th hoac mat
nc man tnh. Soi cystin rat hiem, xuat hien mot
382
Benh ng tiet nieu

loai benh chuyen hoa di truyen lam benh nhan tieu
ra cystin.
Che o an ngheo dinh dng, t protein va phosphat
thng gay ra soi bang quang. Do o ma soi bang
quang thng co ty le cao cac nc ngheo hoac
ang phat trien.
Nghen ng tieu hay nhiem trung lau ngay cung
gay ra soi bang quang, va ay la nguyen nhan chu
yeu cho cac trng hp soi bang quang cac nc
phat trien. Thanh phan soi bang quang co the thay
oi tuy theo o kiem hay acid cua nc tieu.
Chan oan
Soi than hay nieu quan thng bieu hieu bang cn
au quan vung that lng mot ben, kem theo non.
Chan oan xac nh bang huyet nieu vi the. Nhng
cn au lng hoac au vung that lng cha c
chan oan nguyen nhan eu co the la do co soi.
Neu co trieu chng au nghiem trong, tien hanh
khan cap viec phan tch mau nc tieu ngay e tm
te bao mau. Chup UIV trong cn au co the cho
thay chnh xac v tr cua soi, chc nang cua 2 than
va nhng cho tac nghen.
Neu au khong nghiem trong, tien hanh lan lt
cac xet nghiem chan oan sau ay:
Lay mau nc tieu gia dong gi soi knh hien vi
va nuoi cay vi khuan.
383

Chup X quang bung khong chuan b. Khoang 90%
soi ng tiet nieu co the c nhn thay tren
phim X quang.
Sieu am kiem tra ket qua.
Lam cong thc mau toan bo va toc o lang hong
cau.
Xac nh cac chat ien giai, ure, creatinin, urat.
Xac nh ham lng calci, phosphat va phosphat
kiem.
Neu co the c, phan tch thanh phan hoa hoc
cua soi.
Cac trng hp sau ay can xem xet viec chuyen
ngay en ieu tr tai chuyen khoa:
Cac trieu chng cho thay co soi nhng hoan toan
khong co ieu kien thc hien cac xet nghiem chan
oan xac nh.
Chup UIV cho thay co nhng cho tac nghen.
Chan oan xac nh soi qua ln khong the t
ong ra ngoai theo ng tiet nieu.
au quan than nghiem trong khong ap ng vi
cac bien phap ieu tr.
Co dau hieu suy giam chc nang than.
Kem theo nhiem trung.
ieu tr
ieu tr tc thi cn au quan than bang thuoc giam
au, an than va cho benh nhan ngh ngi tai ging.
384
Benh ng tiet nieu

Neu khong au nhieu, co the dung cac thuoc khang
viem khong steroid dang vien uong hoac vien uong
pethidin.
Neu can ho tr bang thuoc e giai quyet cac trieu
chng, co the cho dung diclofenac 75mg tiem bap
(hoac 100mg qua hau mon) hay pethidin 100mg tiem
bap, neu can ket hp vi prochlorperazin 12,5mg
tiem bap e giam non.
Hng dan benh nhan uong that nhieu nc e
gia tang kha nang a soi ra khoi nieu quan, bang
quang, nieu ao. a so cac trng hp soi co kch
thc nho hn 5mm c thai ra ngoai ma khong
can can thiep g.
Cac trng hp soi qua ln hoac kem theo nhiem
trung nghiem trong, co the can chuyen chuyen khoa
e xem xet viec lay soi ra bang phau thuat, tranh
ton thng cho than. Tuy nhien, vi ky thuat tien
tien, a so soi co the c nghien nat va lay ra
bang ong soi bang quang hoac bang may sieu am
tan soi. Do o, phau thuat lay soi thng ch ap
dung vi nhng trng hp soi qua ln.
Soi tiet nieu co ty le tai phat cao. Sau ieu tr nhat
thiet phai hng dan benh nhan nhng bien phap
can ap dung thng xuyen e giam nguy c tai
phat:
385

Che o dinh dng ac biet, chu y giam thap cac
thanh phan tao soi.
Tap thoi quen uong that nhieu nc.
TIEU
KHONG T CHU
La tnh trang tieu tien ngoai y muon, benh nhan

khong the kiem soat c hoat ong tieu tien cua c the.
Tieu khong t chu hay mat t chu tieu tien co the rat
thong thng tre em do he than kinh kiem soat bang
quang cha phat trien hoan chnh, ngi gia do c vong
quanh nieu ao suy yeu theo tuoi tac, nhng cung co the
do nhieu nguyen nhan khac khi xuat hien moi o tuoi.
Theo c tnh co khoang 60% ngi cao tuoi b mat t chu
tieu tien, n gii chiem ty le cao hn nam gii. Khoang
20% phu n tren 20 tuoi b mat t chu tieu tien mot
mc o nao o. Benh co the ieu tr hieu qua, nhng tam
ly benh nhan lai thng che giau khong i kham benh,
nen benh co the am tham keo dai. Tieu khong t chu do
sang chan va c bc nieu khong on nh thng la nhng
nguyen nhan chnh chiem en 90% cac trng hp mat
t chu tieu tien.
Nguyen nhan
Tieu khong t chu do sang chan: Mot lng nho
nc tieu thoat ra ngoai y muon khi ngi benh
nhac mot vat nang, van ong qua sc, ho hay hat
386
Benh ng tiet nieu

hi vi mot lc kha manh... Thng gap phu n,
nhat la sau khi sinh, do c vong nieu ao b gian.
Tieu khong t chu do thoi thuc: Ngi benh co cam
giac thoi thuc muon i tieu kem theo s bat lc
trong viec kiem soat bang quang, bang quang co
bop ngoai y muon. Tieu khong t chu do thoi thuc
thng xay ra khi ang i hoac ngoi, nhng thng
nhat la bat au khi thay oi t the ot ngot. Khi
nc tieu a bat au thoat ra, dong chay se lien tuc
khong kiem soat c cho en khi bang quang hoan
toan trong rong.
Tieu khong t chu hoan toan: Do c vong hoan toan
khong hoat ong, nen ngi benh mat han s kiem
soat bang quang. Trong mot so trng hp, co the
do nc tieu khong i qua c vong, nh co lo do
bang quang-am ao, hoac nieu quan lac cho, cam
vao nieu ao thay v la vao bang quang.
Tieu khong t chu do ong nc tieu: Benh nhan
b ong nc tieu thng xuyen do co tac nghen,
khien nc tieu khong the chay het ra nh bnh
thng, chang han nh trong trng hp ph ai
tuyen tien liet. Bang quang b cang dan en nc
tieu nho giot lien tuc khong kiem soat c.
Mot so nguyen nhan trc tiep cu the la:
Do dung nhieu thuoc li tieu, cac loai thc uong
co tac dung li tieu...
387
Benh ng tiet nieu
Do dung nhieu cac loai thuoc chong tram cam,

lam suy giam kha nang kiem soat cua he than
kinh.
thi gian gan ay, loai tr kha nang do dung qua

nhieu cac thc uong co tnh chat li tieu nh ca
phe, thc uong co con.
Benh ng tiet nieu: nhiem trung, soi bang

quang, bu.
Tm hieu cac loai thuoc ma benh nhan a dung gan

ay, loai tr kha nang do dung nhieu cac thuoc li
tieu, thuoc chong tram cam.
Sa t cung hoac sa am ao.

Thieu kha nang kiem soat cua nao bo. tre em
la hien tng ai dam do he than kinh cha phat
trien ay u. ngi ln tuoi va ngi b ton
thng tam than, ton thng nao hoac tuy song
do chan thng hoac do co benh.
Cac trang thai cang thang tam ly qua mc, lo
lang, tc gian...
C vung chau yeu, gay khung chau, ung th tuyen
tien liet.
Bang quang b kch thch, c bang quang co bop
tng cn lam tang ap lc bang quang, ay nc
tieu ra ngoai nieu ao, gay cam giac muon i tieu
lien tuc.
Chan oan
Tm hieu tien s cac benh sa sut tr tue, ot qu,

Parkinson, x cng rai rac, sa a em, ton thng
tuy song, phau thuat vung chau.
anh gia c vung ay chau bang cach yeu cau benh
nhan co gang nang vung ay chau len trong khi bac
s thc hien cac thao tac kham vung chau.
Dung que th nc tieu e kiem tra mau, ng,
protein va nitrit.
Gi mau nc tieu gia dong phan tch e phat
hien cac trng hp nhiem trung, viem, tieu ng
hoac mat am, ong thi soi knh hien vi, nuoi cay
vi khuan va xac nh o nhay vi khang sinh.
Sieu am, chup X quang he tiet nieu co tiem thuoc can
quang vao tnh mach. Chup X quang luc benh nhan
i tieu e chan oan nguyen nhan tac nghen.
Neu co au khi tieu tien, co gang chan oan loai tr

cac trng hp nhiem trung ng tiet nieu, viem
teo am ao hay co tac nghen ng tieu.
o ap lc bang quang e xac nh chc nang bang

quang la bnh thng hay co bat thng cua than
kinh kiem soat bang quang.
Tm hieu cac thc uong benh nhan a dung trong
Soi bang quang e tm soi, bu...
388
389
ieu tr
ieu tr tuy thuoc vao nguyen nhan c chan
oan.
Trong a so trng hp, khong can en thuoc ma
ch can hng dan benh nhan mot so bien phap
thch hp:
Giam can, neu benh nhan ang qua can hoac beo
ph.
Bo thuoc la.
Chu y che o dinh dng nhieu chat x, tranh tao
bon v co the lam cho benh tram trong hn.
Tranh nang cac vat nang hay lam nhng viec
nang.
Benh ng tiet nieu

boi am ao estrogen hoac uong thuoc theo lieu phap
thay the hormon (HRT).
Kem theo viec luyen tap kiem soat bang quang, co
the dung thuoc e on nh hoat ong cua c bc
nieu, chang han nh dung oxybutynin 2,5 5mg
moi ngay 3 lan, propanthelin 15mg moi ngay 4 lan,
hoac imipramin 25mg dung moi buoi toi hay dung
moi ngay 2 lan. Mot khi a lay lai c kha nang
kiem soat bang quang, a so benh nhan co the duy
tr c s cai thien nay ma khong can tiep tuc
dung thuoc.
Benh nhan thng can en s ho tr ve mat tam
ly.
Luyen tap thng xuyen c vung ay chau, cai

thien trng lc va tang sc chu ng. Hng
dan benh nhan co that vung bang quang pha
trc va vung bung pha sau, em cham t 1 en
4 roi t t th gian ra. Lap lai nhieu lan bai luyen
tap nay, moi lan t nhat la 1 gi hoac lau hn. Co
the tap vao bat c luc nao trong ngay.
Luyen tap kiem soat bang quang bang cach co
gang giam dan so lan i tieu e tang lng nc
tieu ln hn, qua o luyen c kha nang c che
nhng co that bat thng cua c bc nieu.
Neu co dau hieu viem teo am ao, ieu tr bang kem
390
391
Cac van e ve tnh duc

ong tnh duc, va ieu o tao ra tam ly lo lang,
cang thang, c che s ham muon tnh duc.

T
HAM MUON TNH DUC
La tnh trang bat thng xuat hien ca 2 gii, nhng

thng gap phu n nhieu hn. Ngi benh mat i cam
giac hng phan thong thng va khong co hoac co rat t
ham muon tnh duc. t ham muon tnh duc thng xuat
hien trong mot thi gian ngan vao mot thi iem nao o
trong i ngi, va ieu o la bnh thng, khong co g
ang lo ngai. Tuy nhien, neu tnh trang nay keo dai, can
phai xem xet en nguyen nhan gay ra e ieu tr, v neu
khong se co the anh hng en cuoc song chung trong
gia nh.
Nguyen nhan
t ham muon tnh duc co the la mot dang roi loan
tnh duc, thng xuat hien tuoi tre va c cai
thien qua thi gian, thng do mot trong 2 ngi
hoac ca hai khong co u nhng kinh nghiem ve
tnh duc vao giai oan ban au.
t ham muon tnh duc co the gay ra do ngi benh
co nhng kho khan khong vt qua c trong hoat
392
t ham muon tnh duc cung co the gay ra do an

tng manh cua nhng kho khan trong lan giao
hp au tien, hoac do b au, hoac khong nhan c
khoai cam, hoac gap phai nhng tr ngai nhat nh
nao o t ban tnh. Thng th ieu nay tao ra mot
tam ly e de, s set dan en c che s ham muon
tnh duc.
t ham muon tnh duc con co the la ket qua cua s
giao duc tnh duc qua nghiem khac va khong ay
u, tao ra mot thai o tnh duc sai lech, cng nhac
dan en c che s ham muon tnh duc t nhien.
t ham muon tnh duc co the la dau hieu cua mot
sc khoe khong tot hoac ang suy nhc, co the
ang co mot hoac nhieu benh ly tiem an.
Chan oan
Khong can thiet phai chan oan ieu tr neu tnh
trang ch xuat hien lan au tien va khong keo dai
qua lau. Benh nhan nen c tran an rang nhng
trng hp nh vay la bnh thng va co the xay ra
vi bat c ai trong mot quang thi gian ngan.
Tham kham thc the thng khong can thiet, tr
khi co dau hieu nghi ng ve roi loan noi tiet to hoac
cac benh c quan sinh duc.
393

Tao moi trng trao oi ci m vi benh nhan,
tao ieu kien e benh nhan de dang chia se tat
ca nhng cam nhan, suy ngh va nhng kho khan
trong hoat ong tnh duc. Thong qua o e tm hieu
nguyen nhan gay benh.
Neu can thiet, co the tiep xuc vi ca 2 ben e co u
thong tin ve nhng van e tr ngai trong hoat ong
tnh duc cua ho.
Mot so loai thuoc co tac dung phu lam giam ham
muon tnh duc, chang han nh thuoc chong tram
cam, thuoc an than, thuoc ha huyet ap, thuoc nga
thai... Uong ru qua nhieu cung gay ra t ham
muon tnh duc.
ieu tr
Thng khong phai dung en thuoc, tr khi co s
chan oan chnh xac ve nhng benh lien quan.
Hng dan cho benh nhan ve nhng hieu biet c
ban trong hoat ong tnh duc, loai bo nhng nhan
thc sai lech va co gang giup ho quen i nhng an
tng khong tot trc ay.
Vai tro ho tr lan nhau cua ca hai ngi la rat quan
trong. Can co s trao oi thoai mai gia oi ben
e tranh nhng an c khong boc lo. Moi ngi nen
hieu c nhng g ma ban tnh cua mnh thch
hoac khong thch, va s trao oi ve chu e nay gia
394

oi ben la can thiet, hoan toan khong nen tranh
ne.
Yeu to tam ly ong vai tro quan trong. V the, hai
ngi can phai quan tam en nhau nhieu hn trong
cuoc song, ngay ca nhng viec nho nhat trong sinh
hoat thng ngay. ieu o tao ra s gan bo than
thiet ve tnh cam va tang them sc cuon hut lan
nhau.
Neu co lien quan en van e sc khoe, can cai thien
sc khoe hoac ieu tr bat c benh tat nao gay suy
yeu.
GIAO
HP AU
Giao hp au co the gap ca hai gii. n gii, au co

the vung ngoai hoac sau trong vung chau.
Nguyen nhan
au vung ngoai thng do cac benh c quan sinh
duc nh lau, mun coc sinh duc, chlamydia... Co the
au vung xng mu hoac quanh am ho.
Mot so loai thuoc diet tinh trung dung phoi hp vi
muc ch tranh thai co the gay cam giac au rat
ca hai ngi.
Nam gii b au khi giao hp co the do co bat thng
c quan sinh duc, chang han nh dng vat b
cong khi cng, da quy au b hep.
395

Viem tuyen tien liet gay ra cam giac au nhoi nh
dao am quy au, cung co the gay au khap vung
chau hoac tao cam giac bong rat.
Viem bang quang, nhiem trung ng tiet nieu cung
la nhng nguyen nhan gay au, thng gap hn
phu n.
Giao hp au co the do ngi phu n b kho am ao,
thieu chat nhn lam cho viec giao hp kho khan va
de gay au, thng gap nhat la sau giai oan man
kinh.
Benh ly tam than cung co the gay au khi giao hp,
chang han nh lam co that c am ao khong ung
luc khien dng vat kho a vao va gay au.
Giao hp au cung co the do ngi phu n cha c
kch thch u e khi day ham muon tnh duc.
Phu n khi giao hp b au vung sau co the la:
Benh vung chau, chang han nh bu t cung,
thai ngoai t cung, nang buong trng...
Lac noi mac t cung lam day niem mac t cung.
Viem voi trng man tnh
Gian tnh mach vung chau.
Benh co t cung, chang han nh bu hoac
nhiem trung.
Chan oan
Da vao cac trieu chng kem theo va tham kham
thc the e tm nguyen nhan gay au.
396

Thc hien cac xet nghiem can thiet e chan oan
xac nh cac benh lien quan.
Chu y en cac yeu to tam ly co the la nguyen nhan
sau xa dan en nhng phan ng bat thng khi
giao hp, chang han nh co that c am ao.
ieu tr
Ho tr benh nhan ve tam ly, giai toa nhng cang
thang hay lo lang khong hp ly.
Co the xac nh viec au do ngi phu n cha c
kch thch u bang cach hng dan viec kch thch
am vat nhieu hn trc moi lan giao hp. Neu co
ket qua tot, co ta nen trao oi vi ban tnh e ngi
nay thc hien viec o.
ieu tr nguyen nhan benh ly gay au a c xac
nh, neu co.
Kho am ao co the ieu tr trc tiep bang kem boi
am ao estrogen, kem theo ieu tr bang lieu phap
thay the hormon neu a qua giai oan man kinh.
Co the dung cac loai dau boi trn am ao e giam
au khi giao hp.
S dung thuoc giam au mc o thch hp.
Han che hoac ngng han viec giao hp neu nh
ang ieu tr cac benh lay qua ng tnh duc. Tien
hanh ieu tr cung luc cho ca 2 ngi va ch giao
hp sau khi ket thuc ieu tr co hieu qua.
397
LIET
DNG
Con goi la bat lc, la tnh trang xay ra nam gii khi
dng vat khong ap ng vi cac kch thch tnh duc,
khong cng len e co the thc hien hoat ong giao hp.
Thc ra, hau het moi ngi eu co mot vai lan trai qua
tnh trang liet dng, va o khong phai la ieu ang lo
lang. Tuy nhien, neu lap lai nhieu lan hoac keo dai gay
tr ngai cho hoat ong tnh duc bnh thng, viec tm
hieu nguyen nhan va ieu tr la can thiet. Cung can biet
them la yeu to tam ly ong mot vai tro cc ky quan trong
trong viec gay ra tnh trang liet dng. V the, viec ieu
tr bang tam ly thng mang lai hieu qua tot.
Nguyen nhan
Hn mot na so trng hp liet dng co nguyen
nhan sinh ly. Cac trng hp khac co the do nhieu
nguyen nhan, trong o nguyen nhan tam ly la mot
trong nhng nguyen nhan chnh.
Tnh trang liet dng thnh thoang xay ra mot
ngi an ong khoe manh bnh thng co the la
dau hieu cua s lam viec qua sc, thieu ngh ngi
hoac suy nhc c the.
Viec s dung mot so loai thuoc co the tam thi
gay ra tnh trang liet dng, chang han nh cac
thuoc chen beta, thuoc chong tram cam, thuoc c
che chuyen hoa men angiotensin...
Uong ru qua nhieu.
398
Chan oan
Neu liet dng co lien quan en cac yeu to ben
ngoai, co nhieu kha nang la xuat phat t nguyen
nhan tam ly. Chang han nh dng vat co the
cng len vao buoi sang hoac khi thu dam, nhng
lai khong ap ng vao luc giao hp.
Cac nguyen nhan sinh ly c nhan manh hn neu
liet dng khong hoan toan, ngha la dng vat co
cng len nhng khong u o cng.
Tm hieu ve nhng thuoc ma benh nhan a dung, ve
sinh hoat tnh duc trc ay khi con bnh thng,
ve che o an uong, nhat la cac thoi quen uong ru
va hut thuoc la...
Tm hieu ve tien s cac benh cao huyet ap, benh
tim thieu mau cuc bo, benh than kinh t quan, cac
dau hieu roi loan noi tiet to...
Thc hien mot so xet nghiem kiem tra nh kiem tra
cong thc mau, lng ng trong mau, testosteron,
chc nang tuyen giap, prolactin, LH va FSH. Neu
ket qua xet nghiem cho thay co bat thng th tiep
tuc tham do cac benh lien quan.
ieu tr
ieu tr cac benh tuy theo ket qua chan oan.
Trong cac trng hp xuat phat t nguyen nhan
tam ly, nen c s ho tr cua mot nha chuyen mon
ve tam ly gii tnh.
399

Hng dan benh nhan mot so van e e vt qua
cac tr ngai tam ly, lay lai s t tin trong hoat
ong tnh duc. Thng th phai co s no lc cua ca 2
ngi, va s khuyen khch, ong vien cua ngi v
co gia tr rat ln trong s hoi phuc cua ngi chong.
Hoat ong giao hp nen tam ngng mot thi gian
vi nhng li khuyen cho ca hai ngi nh sau:
Ngi chong nen nhan thc ung ve tnh trang
cua mnh, khong nen lo lang thai qua.
Ngi v nen co thai o cam thong, ac biet ng
to ra quan tam nhieu en van e nay. Nh vay se
giup giam nhe ap lc tam ly cho ngi chong.
Thai o tot nhat la pht l i, roi van e se
troi qua. Du sao i na, ngi chong cung can co
mot thi gian e hoi phuc, neu van e khong co
nguyen nhan nghiem trong nao.
Khi xay ra liet dng, can c ngh ngi ung
mc va giam bt nhng cong viec nang nhoc.
Khong hut thuoc, khong uong ru bia. Ngoai viec
anh hng khong tot en kha nang hoat ong
tnh duc, ru bia va thuoc la con la nguyen nhan
gay ra nhieu van e sc khoe khac na.
Hay kien nhan vi van e. oi khi tam ly thoai
mai, t nhien co the la phng thc tot nhat giup
ngi benh nhanh chong t hoi phuc.
400
XUAT
TINH SM
La tnh trang xuat tinh xay ra qua sm, trc khi

dng vat kp a vao am ao, hoac cung co the la ngay
khi va a vao. Xuat tinh sm la tnh trang rat thng
gap, nhat la nhng ngi tre mi giao hp lan au tien.
Tuy nhien, ngi trng thanh thnh thoang cung xay
ra tnh trang nay. Van e thng khong nghiem trong
va ngi benh co the t vt qua vi nhng ch dan can
thiet.
Nguyen nhan
Xuat tinh sm thng la do s mat quan bnh ve
mat tam ly, khi co s kch thch qua mc hoac do
nhng lo lang ve van e tnh duc.
Neu ngi benh khong nhan thc ung c van
e, mot vai lan xuat tinh sm co the tr thanh
nguyen nhan gay lo lang, tao ap lc tam ly, va ieu
nay lai tr thanh nguyen nhan cho nhng lan xuat
tinh sm co the tiep tuc xay ra sau o.
ieu tr
S bnh on ve tam ly la yeu to quan trong. Ngi
benh can c tran an ve tnh chat tam thi cung
nh khong nghiem trong cua van e.
Hng dan ngi benh ky thuat kch thch ngat
quang e gia tang kha nang t che khi giao hp.
401

Trong ky thuat nay, ngi an ong ngng moi s
kch thch ngay khi co cam giac gan xuat tinh, va
th gian trong khoang 30 giay. Sau o lai tiep tuc.
Tien trnh co the lap lai nhieu lan. Lau dan, ngi
an ong se lay lai c kha nang kiem soat va se
xuat tinh nh bnh thng.
KHONG
AT CC KHOAI
Cc khoai la khoai cam cao nhat co the at c ca

hai ngi khac phai qua hoat ong giao hp. Tuy nhien,
moi ngi at en cc khoai theo mot cach khac nhau va
cung co the vao thi iem khac nhau. Rat t khi ca hai
cung at en cc khoai cung mot luc. Khong phai lan giao
hp nao cung at en cc khoai, nhat la phu n. Khong
at c cam giac cc khoai trong mot vai lan giao hp
la ieu rat bnh thng, nhng neu tnh trang keo dai, co
the co nhng nguyen nhan can ieu tr.
Cc khoai nam gii xay ra vao thi iem xuat tinh,
mot loat s co c lien tiep xuat hien doc theo ong dan t
tinh hoan, tuyen tien liet va dng vat. S co c nay phoi
hp e tao ap lc ay tinh dch vot manh ra khoi dng
vat, ong thi cung tao ra cam giac thch thu cc o, hay
cc khoai.
Cc khoai n gii co the xay ra ong thi vi nam
gii, nhng cung co the xay ra trc hoac sau o. Cam
giac cc khoai xuat hien khi phan vach am ao pha
402

ngoai co that manh thanh tng cn nhp nhang, nhieu
lan. Cam giac thch thu xuat hien au tien am vat roi
lan ra khap c the.
Khoang 30 50% phu n co mot quang thi gian nhat
nh nao o trong i khi ma viec giao hp rat kho at
en cc khoai. Khoang 10 15% trong so o khong bao
gi at en cc khoai. So con lai ch thnh thoang mi
at c.
Nguyen nhan
Yeu to tam ly ong vai tro quan trong. Khi co nhieu
lo lang hoac thieu cam giac say me, thch thu vi
ngi ban tnh, rat co the se khong at c cc
khoai. Khi hai ngi ang co van e bat hoa, thng
t khi giao hp co the at en cc khoai.
Hoat ong giao hp cha co u kinh nghiem hoac
thieu s hieu biet hoa hp gia hai ngi.
Thieu s kch thch tnh duc, nhat la n gii. Ve
mat t nhien, c the n gii can thi gian kch thch
lau hn e at c cam giac cc khoai (khoang 13
phut), trong khi nam gii th thi gian ngan hn
nhieu (khoang 3 phut). V the, neu ngi an ong
khong co s quan tam ung mc th ngi phu n
rat t khi at c cam giac cc khoai.
Mot so van e tam ly cung co the dan en tnh
trang khong at c cc khoai, chang han nh
403

chan thng sinh duc xay ra t luc con tre, tram
cam, tnh e then, nhan thc c che ve hoat ong tnh
duc, s co thai, lo lang ve kha nang hoat ong tnh
duc cua ban than khong ap ng vi ban tnh...
Khong at en cc khoai cung co the do nhng benh
ly thc the gay au khi giao hp, do o han che kha
nang at en cc khoai.

hp va giao hp, do o co the cai thien ang ke tam
ly khi giao hp, tao ieu kien de dang hn cho viec
at en cc khoai.
ieu tr cac benh lien quan neu co, nhat la cac van
e gay au khi giao hp.
Chan oan
Chan oan loai tr cac benh lay qua ng tnh
duc, cac bat thng c quan sinh duc, cac nguyen
nhan gay au khi giao hp.
Tm hieu cac nguyen nhan tam ly, cac van e lien
quan en sinh hoat tnh duc, nhat la nhng tr
ngai co the gay ra tam ly lo lang.
ieu tr
T van tam ly la quan trong. Can giai toa nhng
nhan thc sai lam ve tnh duc neu co, tran an va
giai thch e ngi benh hieu ro nguyen nhan cua
van e, nham tao ra tam ly thoai mai khi giao
hp.
Trong phan ln cac trng hp, s quan tam cua ca
hai ngi co the giup tao ra s hieu biet lan nhau
ve cac ap ng tnh duc, cac hoat ong tien giao
404
405
Cac bien phap tranh thai

KHAI
NIEM CHUNG
Cac bien phap tranh thai la nhng bien phap nham

muc ch kiem soat s thu tinh e tranh s co thai ngoai
y muon sau giao hp. Co nhieu bien phap tranh thai khac
nhau, moi bien phap co the phu hp vi mot so ngi
nhat nh nhng lai co the khong phu hp vi nhng
ngi khac. Ngoai ra, s ket hp ong thi 2 hay nhieu
bien phap oi khi cung c ap dung e gia tang hieu qua
cua viec tranh thai. Noi chung, viec chon la bien phap
tranh thai thng da vao cac yeu to sau ay:
An toan: Bien phap tranh thai c la chon phai
am bao tnh an toan, khong gay anh hng xau
en sc khoe cua ngi s dung. Mot bien phap co
the an toan vi ngi nay nhng lai gay ra tac dung
phu khong the chap nhan c mot ngi khac.
V the, can phai co s la chon thch hp.
Hieu qua: Trong thc te moi bien phap tranh thai
eu co nhng gii han nhat nh ve mat hieu qua.
Hau nh cha co bien phap nao at hieu qua 100%.
Ty le that bai cua moi bien phap tranh thai co
the khac nhau, va ty le nay cung khac nhau moi
406
ngi. Do o, can chon la bien phap thch hp tuy

theo tng oi tng, phu hp vi o tuoi, tnh trang
sc khoe, nghe nghiep...
Khong co tac dung vnh vien: Tr cac trng hp
triet san, hau het nhng ngi s dung cac bien
phap tranh thai eu ch nham muc ch tranh thai
tam thi trong nhng thi gian nhat nh, chang
han nh ch e gia tang khoang cach gia 2 lan
sinh con. Khi muon co con, cac bien phap tranh
thai se c ngng lai. V the, mot bien phap tranh
thai thch hp khong nen anh hng en kha nang
co thai cua ngi s dung trong mot thi gian qua
dai sau khi ngng s dung.
De s dung: Bien phap tranh thai thch hp la bien
phap khong gay kho khan nhieu trong viec s dung,
khong anh hng en sinh hoat thng ngay cung
nh hoat ong tnh duc cua ngi s dung.
Cac bien phap tranh thai hien ang c s dung
thng rat kho ap ng c mot cach ly tng ca 4
yeu cau tren. Tuy nhien, moi bien phap co mot so mat
u iem nhat nh va co the la phu hp vi mot so oi
tng. Viec t van e ngi s dung chon la bien phap
tranh thai thch hp thng can ch ro nhng u nhc
iem cua tng bien phap cung nh xem xet cac yeu to
thch hp oi vi tng oi tng khac nhau, chang han
nh o tuoi, tnh trang sc khoe, nghe nghiep... Viec ket
407

hp s dung ong thi 2 hay nhieu bien phap tranh thai
co the la can thiet e nang cao tnh hieu qua.
Cac bien phap tranh thai pho bien nhat hien nay gom
co: vien uong tranh thai ket hp, vien uong tranh thai
progestogen n thuan, progestogen dang tiem va dang
cay di da, dung cu tranh thai at trong t cung (at
vong), mang ngan am ao, bao cao su, tranh thai t nhien
da vao chu ky rung trng, xuat tinh ngoai am ao...
Ngoai ra con co cac bien phap triet san co the c ap
VIEN
UONG TRANH THAI KET HP
Vien uong tranh thai ket hp la ten goi cua loai thuoc
tranh thai s dung ket hp 2 loai hormon la progestogen
va estrogen.
Tac dung tranh thai cua vien uong tranh thai ket hp
la ngan s rung trng, lam cho chat nhay co t cung ac
lai khien cho tinh trung kho i vao t cung. Thuoc cung
lam cho noi mac t cung mong i.
dung nam gii hoac n gii neu nh khong co nhu cau
Chong ch nh
sinh con lan na.
Cac trng hp sau ay tuyet oi khong c s dung

vien uong tranh thai ket hp:
Hau het cac bien phap nga thai ang c chon s

dung rong rai eu co hieu qua tranh thai cao. Tuy nhien,
mot thc te la cac trng hp that bai (co thai trong thi
gian ang s dung mot bien phap nga thai) thng cao
hn nhieu so vi c tha nhan tren ly thuyet. ieu nay
Benh huyet khoi tnh mach hoac nghen mach.

Benh tim (bat thng van tim hay thieu mau cuc
bo).
Cao huyet ap (>160/100 mmHg).
thng xuat phat phan ln t s thieu hieu biet cua ngi
Tang lipid huyet.
s dung, khong van dung mot cach thch hp hoac khong
au au migraine hay au au tng vung.
tuan thu nhng ch dan chuyen mon. Tranh thai la mot

yeu cau lien tuc va lau dai, v the ma moi s sot cua ngi
s dung, du ch mot hai lan, cung eu phai tra gia. Nhng
kien thc tong quat sau ay ve cac bien phap tranh thai,
cung nh cac ch dan thiet thc cho tng bien phap, hy
Ung th vu hoac co t cung.

T 4 tuan trc cho en 2 tuan sau phau thuat
ln.
Va mot so trng hp hiem gap nh:
vong se giup ch phan nao cho nhng ngi co nhu cau s
Benh gan the hoat ong.
dung cac bien phap tranh thai.
Tang hong cau
408
409

Thieu mau hong cau liem.
Roi loan chuyen hoa porphyrin.
Cha trng trong thi gian gan ay.
Tang prolactin huyet.
Bien chng cua benh tieu ng.
Cac trng hp sau ay can het sc than trong khi ch
nh s dung vien uong tranh thai ket hp:
Tien s gia nh co ngi mac benh ong mach.
Benh tieu ng.
Huyet ap hi cao hn bnh thng.
Nghien thuoc la nang.
Can nang qua mc.
Gii han o tuoi: Nhng phu n nghien thuoc la nen
ngng dung vien uong tranh thai ket hp khi en
tuoi 35. Khong co gii han o tuoi oi vi nhng
phu n khoe manh va khong hut thuoc.
au au migraine the thong thng.
Cach dung
Vien uong tranh thai ket hp c dung theo chu
ky kinh nguyet, moi ngay 1 vien vao cung mot thi
iem, lien tuc trong 21 ngay au va ngh thuoc 7
ngay cuoi, sau o bat au ngay chu ky mi. Tuy
nhien, e de s dung, nha san xuat thng kem
410

theo trong v thuoc 7 vien thuoc khac mau khong co
hoat tnh (gia dc) hoac cha sat (Fe) co tac dung
bo mau. Nh vay, ngi s dung co the dung thuoc
lien tuc, tranh c tnh trang nham lan hay quen
thuoc do co thi gian ngng thuoc.
Neu bat au dung thuoc t ngay au tien cua chu
ky kinh nguyet, co the khong can them bat c bien
phap tranh thai nao khac.
Neu bat au t ngay th 5 cua chu ky kinh nguyet,
can s dung them mot bien phap tranh thai khac
trong vong 7 ngay au tien dung thuoc.
Neu l quen mot vien thuoc, uong ngay vao luc va
nh ra va uong vien ke tiep vao thi iem nh bnh
thng. Neu thi gian quen thuoc di 12 gi, xem
nh khong co anh hng g. Neu thi gian quen
thuoc a keo dai hn 12 gi, can phai ap dung them
mot bien phap tranh thai khac trong vong 7 ngay
sau o.
Neu l quen t 2 vien thuoc tr len, uong ngay
2 vien vao luc va nh ra. Neu la loai thuoc chia
nhieu pha khac nhau, khi quen nhieu vien thuoc
th uong mot luc 2 vien gan ay nhat, sau o uong
vien ke tiep vao thi iem nh bnh thng. Can
s dung them mot bien phap tranh thai khac trong
vong 7 ngay sau o.
Nen chon khi au vi loai thuoc nhe nhat khong
gay rong huyet. Ham lng estrogen (ethinyles-
411

tradiol) khong c vt qua 20 35g. Khi lng
progestogen trong thuoc qua thap se gay rong huyet.
Tot nhat la chon mot loai thuoc co ham lng thap
nhat nhng u e khong gay rong huyet.
Nhng phu n co cac yeu to nguy c mac benh tnh
mach (bao gom nhng phu n co ch so trong lng
c the > 30, co dau hieu gian tnh mach, co cac
benh gay bat ong c the, co tien s gia nh co
ngi b huyet khoi tnh mach sau) khong nen dung
cac thuoc progestogen the he th ba (desogestrel
hoac gestodene) nh Femodene, Marvelon, Mercilon,
Minulet, Triadene va Tri-Minulet v cac thuoc nay
lam gia tang nguy c mac benh huyet khoi tnh
mach sau.
Nhng phu n di 30 tuoi khong co cac yeu to nguy
c ve benh ong mach nen dung cac loai thuoc co
levonorgestrel hay norethisterone, chang han nh
Microgynon 30, Loestrin 20 hoac 30, hay Ovran 30.
Neu co cac yeu to nguy c mac benh ong mach
hoac cam thay kho chu vi cac thuoc nay, co the
chon dung cac thuoc cha progestogen the he th
ba.
a so phu n de thch hp vi cac loai thuoc mot
pha hn la loai thuoc ba pha vao giai oan au.
Neu s dung mot trong cac thuoc khang sinh pho
412

rong, nh ampicillin, tetracyclin, griseofulvin... se
lam thay oi moi trng vi khuan trong ruot va lam
giam hap thu estrogen. V the, can ap dung them
mot bien phap tranh thai khac trong thi gian dung
khang sinh va 7 ngay sau khi ngng thuoc. Tuy
nhien, neu ieu tr dai han bang khang sinh, khong
can cac bien phap tranh thai khac, v vi khuan
ng ruot se phat trien tnh khang thuoc.
Mot so roi loan tieu hoa nh non, tieu chay tram
trong co the lam giam hap thu hormon. V the, can
phai dung them mot bien phap tranh thai khac
trong nhng giai oan nay va sau o 7 ngay.
Cac tac nhan gay cam ng men gan nh phenytoin,
carbamazepin, griseofulvin va phenobarbiton lam
gia tang chuyen hoa, do o loai ca estrogen va
progestogen ra khoi mat. Neu phai dung mot trong
cac thuoc tren, can khi au vi lieu cao estrogen
> 50g va giam thi gian ngh thuoc cuoi chu ky
xuong con 4 ngay. Neu van xay ra rong huyet, th
dung moi ngay 2 vien cha 30g estrogen.
Khi muon oi t mot loai thuoc nay sang dung mot
loai thuoc khac, neu loai thuoc mi co cung ham
lng estrogen hoac cao hn loai thuoc cu, ch bat
au uong lai sau 7 ngay ngng thuoc. Ngc lai, neu
loai thuoc mi co ham lng estrogen thap hn loai
thuoc cu, co the bat au ngay.
413
Neu muon lam cham lai ky kinh nguyet, chang han

vao nhng ngay i ngh, co the bat au t thuoc
mi ngay, bo qua giai oan ngng thuoc. Vi cac
loai thuoc chia nhieu pha tr Synphase uong ca
nhng vien thuoc phu them cua pha cuoi cung trong
v thuoc mi. Nh vay se lam cham lai ky kinh mot
so ngay tng ng vi so vien thuoc uong them
trong pha cuoi cung cua v thuoc.
Ngoai ra, can lu y mot so nguy c khi ang dung

vien uong tranh thai ket hp, chang han nh:
Neu muon ngng thuoc e co thai, tot nhat la nen

chuyen sang dung mot bien phap tranh thai khac
trong vong 3 thang (khong uong thuoc) va cho ti
khi co t nhat la mot chu ky kinh nguyet t nhien
qua i roi mi co thai.
Nguy c mac benh ong mach noi chung gia tang

gap 3 lan. Tuy nhien, thong ke cho thay khong
co s gia tang ang ke nguy c nhoi mau c tim
ngi s dung thuoc, tr khi co nghien thuoc la.
u nhc iem
Vien uong tranh thai ket hp co u iem ln la hieu
qua tng oi cao va de s dung. Ty le that bai tren
ly thuyet la khoang 0,1 3%, mac du co the hi cao
hn tren thc te.
Mot so tac dung phu co the xay ra khi dung thuoc
la:
Thuoc co the gay chay mau am ao bat thng
khi bat au s dung. Tuy nhien, van e thng
ch xay ra trong khoang 2 3 thang au tien ma
thoi.
Co the co cam giac buon non, nhay cam au
vu, tang can bat thng, cang thang tien kinh
414
nguyet, phu toan than do gi nc, tram cam,

kh h th phat do tray xc co t cung, au au,
giam ham muon tnh duc, nam da...
Hut thuoc la: Neu hut moi ngay tren 15 ieu thuoc
khi ang dung thuoc, co the lam gia tang nguy c
mac benh he tuan hoan len gap 3 lan.
Cao huyet ap phat trien khoang 5% so ngi

dung thuoc sau 5 nam.
Nguy c t vong do nghen mach khi dung thuoc
progestogen the he th ba la khoang 5 phan trieu.
Tuy nhien, e bu lai th cac loai thuoc nay giup
giam thap nguy c xuat hien nhng cn au tim
hoac nhoi mau c tim.
Co s tang nhe nguy c ung th vu trong thi gian
s dung vien uong tranh thai ket hp va sau khi
ngng thuoc 10 nam. Nguy c tng oi thap nay
co ve nh khong lien quan en thi gian s dung
thuoc. Mot u iem ln hn la viec dung thuoc se
bao ve chong lai ung th buong trng va ung th
noi mac t cung.
415
Mot so van e khi dung thuoc

Chay mau am ao keo dai: Chay mau am ao bat
thng xay ra trong khoang 2 3 thang au tien s
dung thuoc la bnh thng. Nhng neu keo dai hn,
can phai co s lu y:
Mot so tac dung phu sau ay cua thuoc co the la

do lng estrogen qua cao va co the giam nhe bang
cach chuyen sang mot loai thuoc khac co thanh
phan chnh la progestogen, chang han nh Loestrin
30, Microgynon 30 hay Eugynon 30:
Kiem tra e phat hien ton thng co t cung.
Buon non
Kiem tra tng tac thuoc, co the lng hormon

thc s c hap thu la qua thap.
Chong mat
oi sang dung mot loai thuoc co ham lng

progestogen cao hn, hoac chuyen sang dung mot
loai thuoc ba pha.
Tang can theo chu ky
Neu van khong co hieu qua, oi sang dung mot

loai thuoc khac co ca ham lng progestogen va
estrogen eu cao hn.
Khong xuat hien chay mau am ao vao cuoi chu ky
dung thuoc. ay cung la giai oan hanh kinh bnh
thng. Khi dung thuoc co progesteron, viec ngng
thuoc co tac dung tao ra hien tng chay mau am
ao sau o, tng t nh khi hanh kinh, c goi
la hien tng chay mau thu hoi. ieu nay c
thay ro nhng phu n man kinh khi dung lieu
phap thay the hormon (HRT). Trng hp hoan
toan khong chay mau am ao vao thi gian ngng
thuoc thc ra cung khong co hai, nhng co the ieu
chnh bang viec oi sang mot loai thuoc khac co
ham lng progesteron thap hn. Can kiem tra ky
xem co phai la a co thai hay khong.
416
Cang thang tien kinh nguyet

Phu ne do gi nc trong c the
Kh h
Mot so tac dung phu sau ay cua thuoc co the
la do lng progestogen qua cao va co the giam
nhe bang cach chuyen sang mot loai thuoc khac
co thanh phan chnh la estrogen, chang han nh
Brevinor, Mercilon, Trinordiol, Logynon, Marvelon
hay Dianette:
Kho am ao
Tang can eu an
Tram cam
Mat ham muon tnh duc
Met moi
Nhay cam au vu
Mun trng ca
Ram long
417
VIEN
UONG TRANH THAI N THUAN
La loai vien uong tranh thai ch cha duy nhat mot

loai hormon la progestogen. Tac dung tranh thai tng t
nh loai vien ket hp, nhng thch hp hn vi mot so
oi tng khong dung c loai vien ket hp, chang han
nh:
Phu n a ln tuoi, nhat la phu n tren 35 tuoi
nghien thuoc la. (Chong ch nh vi vien ket
hp.) oi vi phu n tren 40 tuoi, vien n thuan
cha progestogen cung co tac dung tng ng
nh vien ket hp, nhng co the lam giam bt
cang thang tien kinh nguyet va cac trieu chng
man kinh.
Phu n ang cho con bu.
Nhng phu n chong ch nh vi vien ket hp
do b cao huyet ap, tieu ng, au au migraine,
benh huyet khoi tnh mach hoac nghen mach.
Nhng phu n cam thay kho chu do cac tac dung
phu cua estrogen trong vien ket hp, chang han
nh phu ne do nc, tang can theo chu ky, au
au, nam da.

Co tien s hoac ang mac phai cac benh ong
mach nghiem trong, hoac co nguy c cao oi vi
cac benh nay.
Tien s co thai ngoai t cung.
B cha trng trong thi gian gan ay.
Cach dung
Neu bat au dung thuoc t ngay au tien cua chu
ky kinh nguyet, khong can them bat c bien phap
tranh thai nao khac.
Neu bat au dung thuoc vao gia chu ky kinh nguyet,
nen ap dung them mot bien phap tranh thai khac
trong vong 7 ngay au tien.
Neu ang dung vien tranh thai ket hp chuyen
sang dung vien n thuan, co the dung thuoc lien
tuc khong can thi gian gian oan, va khong can
them bat c bien phap tranh thai nao khac vao luc
mi oi thuoc.
Chong ch nh
Dung thuoc eu an moi ngay mot vien vao cung

mot thi iem, co the xe dch trong khoang 2 3
gi. Thuoc co hieu qua cao nhat 5 gi sau khi uong,
v the nen chon gi uong thuoc phu hp vi thoi
quen giao hp.
Khong dung vien tranh thai n thuan cho cac oi

tng sau ay:
Neu l quen 1 vien thuoc, uong ngay vao luc va

nh ra, va uong vien ke tiep vao thi iem nh
Nhng phu n ang chuan b e c phau thuat

ln.
418
419
bnh thng. Neu thi gian quen thuoc a tre qua 3

gi, co the anh hng en kha nang tranh thai, can
ap dung them mot bien phap tranh thai khac trong
vong 7 ngay sau o. Neu co giao hp sau khi quen
dung thuoc qua 3 gi, can ap dung cac bien phap
tranh thai sau giao hp.
Chay mau am ao bat thng. a so phu n dung

thuoc co mot chu ky chay mau vao khoang t
ngay th 25 en 35 sau khi dung thuoc, nhng
lng mau thng khong nhieu. Mot so trng
hp khac co the xay ra vo kinh.
Neu b non, tieu chay tram trong trong thi gian

dung thuoc, van tiep tuc dung thuoc. Can phai ap
dung them mot bien phap tranh thai khac trong
thi gian benh va sau o 7 ngay.
Nhay cam au vu, thng ch co trong khoang 2

3 thang bat au dung thuoc.
Viec dung thuoc khang sinh khong gay anh hng

g en vien tranh thai n thuan.
u nhc iem
Vien uong tranh thai n thuan co nhng u iem
giong nh vien ket hp, o la de s dung va co hieu
qua tranh thai cao neu c s dung ung cach. Ty
le that bai tren ly thuyet la khoang 0,3 4%, mac
du trong thc te co the hi cao hn. Do o, vien
uong tranh thai n thuan la kha nang thay the
thch hp e chon dung trong cac trng hp khong
the dung vien tranh thai ket hp.
Hoan toan khong co chng c nao ve viec thuoc nay
lam gia tang nguy c b huyet khoi.
Mot so tac dung phu co the co khi dung thuoc la:
420
Buon non.
CAC
DANG THUOC TIEM VA CAY DI DA
Thuoc tiem bap tht

Thuoc tiem cha progestogen cung co tac dung c che
rung trng. Chong ch nh oi vi thuoc tiem cung tng
t nh vi loai vien uong n thuan cha progestogen.
u iem cua thuoc tiem la co tac dung keo dai, thng
t 2 3 thang mi lap lai mot mui tiem. Do o, thuoc
tiem ac biet thch hp vi nhng ngi hay quen thuoc,
cung nh vi nhng ngi khong thch hp vi cac bien
phap tranh thai khac. Hieu qua tranh thai ac biet cao,
vi ty le that bai toi a ch vao khoang 2%.
Nhc iem cua dang thuoc tiem la do tac dung keo dai
nen khong the thay oi tac dung tranh thai trong vong 2
3 thang sau khi a tiem thuoc. Thuoc gay ra tac dung
phu sm sau khi tiem nen thi gian chu ng cac tac
dung phu cung keo dai hn.
Cac tac dung phu thng gap la:
421
Chay mau am ao bat thng.
TRANH
Mat kinh.
Cac bien phap tranh thai sau giao hp la cac bien phap
can s dung trong nhng trng hp e ngan nga viec
co thai ngoai y muon sau khi a thc hien viec giao hp
trong mot ieu kien thieu an toan, khong dung cac bien
phap tranh thai hoac vao thi iem ma bien phap tranh
thai ang dung khong am bao tac dung. Hien co 2 bien
phap tranh thai sau giao hp thng c s dung la s
dung hormon va s dung dung cu tranh thai at trong t
cung.
Kha nang co thai tr lai sau khi ngng thuoc

thng rat tre, co khi keo dai en mot nam.
Tang can.
Loai thuoc thng dung la Depo-Provera, moi lan
tiem mot mui 3 ml (co cha 150mg medroxyprogesterone
acetate, tiem bap tht sau, khong c tiem tnh mach),
3 thang tiem mot lan. Mui tiem au tien phai c thc
hien trc ngay th 5 cua chu ky kinh nguyet mi co hieu
qua nga thai ngay.
THAI SAU GIAO HP
Thuoc cay di da
S dung hormon
Thuoc c bao che thanh dang mieng cay di da,

cha progestogen e giai phong dan dan vao mau. Mieng
cay thng c cay di da mat gap cua canh tay va
c thay the 5 nam mot lan. Thuoc bat au co tac dung
tranh thai khoang 24 gi sau khi cay. Can than khong
dung cho ngi a co thai.
Dang vien uong cha hormon vi lieu lng thch hp,

c dung trong vong 72 gi sau khi giao hp, co tac dung
ngan khong cho trng lam to. Thuoc khong the at hieu
qua 100% (ty le that bai khoang 1 2%) nen sau o mot
thang can thc hien cac xet nghiem chan oan e xac
nh viec co thai hay khong.
Do tac dung tranh thai cao va keo dai, bien phap nay
van thng c xem nh mot hnh thc triet san co
the thay oi. e ngng tac dung tranh thai, ch can lay
mieng cay ra khoi da.
Tac dung phu cua thuoc cung tng ng nh khi dung
vien tranh thai n thuan. Chay mau am ao bat thng
va keo dai thng la nguyen nhan chnh dan en viec
phai lay mieng cay ra mot so ngi.
422
Cac tac dung phu co the co la:

Buon non. Neu co non trong vong 2 gi sau khi
uong thuoc, co the thuoc uong vao khong am bao
tac dung, can dung them mot lieu khac.
Chay mau am ao co the xay ra khoang vai ba
ngay sau khi uong lieu thuoc th hai, va ky kinh
nguyet ke tiep co the se cham lai vai ba ngay.
423
Trong trng hp co thai, viec dung thuoc nay

cha c chng minh la khong anh hng xau
en thai nhi.
Can chu y la cac trng hp tren thuoc ve nhng oi

tng chong ch nh neu dung vong tranh thai nh mot
bien phap tranh thai lau dai.
e at hieu qua tranh thai sau giao hp, s dung ngay

2 vien thuoc co cha 250g levonorgestrel va 50g ethinylestradiol, chang han nh Schering PC4 hay Ovran 50.
Sau o 12 gi, uong tiep 2 vien na.
Neu c at vao t cung trong vong 5 ngay sau khi

giao hp, bien phap nay at hieu qua tranh thai 100%.
Vong tranh thai c lay ra sau ky kinh nguyet ke tiep.
Trong cac trng hp b chong ch nh tuyet oi vi

estrogen, co the dung 0,6mg levonorgestrel trong vong 12
gi sau khi giao hp, tng ng vi mot lieu 20 vien
Microval (moi vien cha 0,03mg levonorgestrel).
Dung dung cu tranh thai at trong t cung

Dung cu tranh thai at trong t cung (hay vong tranh
thai) co the co tac dung tranh thai sau giao hp neu c
dung trong vong 5 ngay sau khi giao hp. Mac du co mot
so chong ch nh oi vi phng phap nay nh se e cap
phan ke tiep, nhng neu c dung vi muc ch tranh
thai sau giao hp, mot vai trng hp chong ch nh van
co the c ap dung nh:
Phu n co tien s thai ngoai t cung.
Phu n cha tng sinh con.
Phu n b viem vung chau trong thi gian gan
ay (vi ieu kien ang c ieu tr bang khang
sinh).
424
DUNG
CU TRANH THAI AT TRONG T CUNG
La mot dung cu bang chat deo n thuan hoac thng

hn la bang chat lieu ong, co hormon tranh thai, hoac
cung co the bang thep khong g, co cac si nha deo
dnh vao e khi at trong t cung th cac si nay tho ra
am ao, c at vao trong t cung vi muc ch tranh
thai, nen thong thng c goi la vong tranh thai. Vong
tranh thai co tac dung lam thay oi lp noi mac t cung,
e khong con thch hp cho trng lam to. Mot vai loai
vong tranh thai ac biet con c che tao e co the tiet
ra progesteron.
Vong tranh thai thng c at vao t cung vao ngay
th 4, th 5 cua chu ky kinh nguyet. Mac du cung co the
at vong tranh thai vao nhng ngay khac trc khi rung
trng (ngay th 14), nhng ngi ta thng chon at sm
hn.
Chong ch nh
Phu n co chay mau am ao bat thng cha ro
nguyen nhan.
425

Co thai hoac nghi ng co thai.
Benh viem vung chau trong vong 6 thang gan ay.
Tien s co thai ngoai t cung.
Phu n cha tng sinh con.
Phu n b rong kinh (chay mau am ao qua nhieu
khi hanh kinh) hoac thong kinh (au nhieu khi
hanh kinh).
Co ung th ng sinh duc hoac co dau hieu nghi
ng ung th.
T cung co dau hieu bat thng.
Phu n mac cac benh lay qua ng tnh duc.
Phu n co quan he tnh duc vi nhieu ngi.
Cach dung
Vong tranh thai co the at vao t cung trong nhng
ngay cuoi ky kinh hoac ngay khi bat au chu ky
kinh nguyet mi, e am bao loai tr kha nang co
thai. e thuan tien, ngi ta thng at vong tranh
thai vao ngay th 4 hoac th 5 cua chu ky kinh
nguyet.

khac e am bao an toan, v hieu qua tranh thai
cha c phat huy trong thi gian nay.
Vong tranh thai thng co cac si nha deo nho ra
am ao qua co t cung, e giup ngi s dung co the
kiem tra va am bao la vong ang nam ung v tr.
Sau khi at vong vao t cung, ngi s dung phai
t kiem tra hang tuan trong vong 6 tuan, va sau
o phai kiem tra hang thang, tot nhat la vao thi
iem cuoi moi ky kinh nguyet.
Neu khi kiem tra khong thay si nha deo, co the
vong tranh thai a i sau vao t cung, hoac a gay
thung t cung. Can thc hien cac ch dan sau:
Kham thai e loai tr kha nang co thai.
Neu khong co thai, ap dung ngay mot bien phap
nga thai tam thi khac.
en kham chuyen khoa ngay e c x ly thch
hp.
Ngay sau khi at dung cu tranh thai trong t cung,

can phai tranh giao hp trong vong 48 gi sau o.
Vong tranh thai co hieu qua keo dai nhieu nam.

Ngi s dung can biet ro ky han cua loai vong
ang s dung e thay the ung luc. Co loai c
dung trong 3 5 nam, co loai en 10 nam. Ngoai
ra, neu khong co nguyen nhan thc s can thiet,
khong nen thay oi vong.
Trong khoang 6 tuan sau khi at vong tranh thai,

van phai ap dung them mot bien phap tranh thai
Do tac dung phu lam tang s chay mau kinh nguyet,

nen sau khi s dung vong tranh thai mot thi gian
426
427

nen c chan oan xet nghiem e am bao khong
b thieu mau.
Neu muon lay vong tranh thai ra khong dung na,
tot nhat la nen lay ra vao thi iem ang hanh
kinh.
Neu can lay vong tranh thai ra vao khoang gia chu
ky kinh nguyet, nen ap dung mot bien phap tranh
thai nao o trong khoang thi gian 7 ngay trc khi
lay vong tranh thai ra.
Neu ngng s dung vong tranh thai vi muc ch
chuan b co thai, nen co thi gian ch t nhat la
1 thang sau khi a lay vong tranh thai ra. ieu
nay nham giup cho lp noi mac t cung co u thi
gian tai tao e tr lai trang thai bnh thng nh
trc.
Phu n a man kinh sau mot nam, neu co s dung
vong tranh thai can phai lay ra.
u nhc iem
Dung cu tranh thai at trong t cung ch thc hien
mot lan (thng do nhan vien y te thc hien) nhng
co tac dung tranh thai lau dai, hieu qua tranh thai
cao, rat thch hp vi nhng oi tng muon tranh
thai dai han. Ty le that bai vao khoang 0,3 2%.
Cac tac dung phu co the tr nen nghiem trong
mot so ngi dung, ac biet la au bung khi co
428

kinh va chay mau am ao qua nhieu trong thi gian
hanh kinh. Mac du cac tac dung phu nay thng ch
xuat hien trong khoang 3 thang au tien sau khi
at vong tranh thai, nhng cung co mot so ngi
khong chu ng c.
Nguy c ln nhat khi s dung vong tranh thai la
mot so ln cac trng hp phu n co thai sau khi
at vong tranh thai eu la thai ngoai t cung.
Mot so van e khi at vong tranh thai

Sau khi at vong tranh thai, co the co nhng cn
au quan ruot trong vong 2 3 ngay.
Hien tng r mau am ao bat thng tao thanh
nhng vet mau nho co the xay ra vao nhieu thi
iem trong chu ky kinh nguyet au tien sau khi at
vong tranh thai.
Chay mau am ao vao ky kinh nguyet co the nhieu
hn va keo dai hn.
Cac chat dch tiet thong thng am ao cung co
the nhieu hn.
Khi co roi loan kinh nguyet kem theo au vung
chau, can chan oan ngay e loai tr kha nang co
thai ngoai t cung.
Neu xay ra trng hp vong tranh thai i sau vao
t cung hoac gay thung t cung, can x ly kp thi.
Trc het dung kep Spencer a vao ong co t cung
429

e tm si nha deo. Neu khong thanh cong, co the
can phai sieu am. Tuy theo v tr c tm thay, can
tm cach nhe nhang lay ra cang sm cang tot e
giam nguy c nhiem trung t cung.
Trng hp co thai sau khi at vong tranh thai,
can en bac s chuyen khoa e lay vong tranh thai
ra ngay cang sm cang tot va tiep tuc theo doi.
Neu khong the lay vong ra bang cach keo cac si
nha deo, nen e nguyen v tr hien tai. Trong
trng hp nay, se co nguy c say thai (khoang
25%), nhiem trung t cung hoac sinh thieu thang.
Neu tuoi thai > 12 tuan, e ngh benh nhan en
kham ngay vi bac s san khoa.
BAO
CAO SU
Bao cao su la mot trong nhng bien phap tranh thai co

hnh thc n gian nhat nhng co the mang lai hieu qua
tranh thai hau nh cao nhat, vi ieu kien c s dung
ung cach. Bao cao su con la bien phap tranh thai duy
nhat ap dung cho nam gii co tac dung bao ve ngi s
dung mot cach hieu qua chong lai cac benh lay qua ng
tnh duc, ke ca HIV/AIDS. Bien phap nay co the c s
dung bi bat c ai va bat c luc nao, hoan toan khong co
yeu cau chong ch nh nh hau het cac bien phap tranh
thai khac.
Bao cao su c lam bang nha deo hoac cao su latex,
rat mong va co o dai khoang 17cm, c boi trn e de
430

s dung. Hau het cac san pham bao cao su ngay nay eu
c phu mot lp chat diet tinh trung e gia tang tac
dung tranh thai.
Cach dung
Bao cao su c san xuat va cho vao hop cha co
hnh dang nh mot mu chup nho, vi mot vien tron
quanh mieng bao. Ch lay bao cao su ra khoi hop
ngay trc luc s dung.
Chup bao cao su vao au dng vat vao luc dng
vat a cng cng, ng vien tron quay ra ben
ngoai. Can thc hien viec nay trc khi a dng
vat vao am ao. Mot so ngi cho rang ch can
dung en bao cao su vao giai oan sap xuat tinh, va
ay chnh la nguyen nhan dan en that bai, v mot
phan tinh dch co the c giai phong t rat sm.
Keo nhe ng vien tron t ngoai au dng vat
ve hng trong, bao cao su cuon tron se c xo
dai ra om chat quanh dng vat. Keo sat ng
vien quanh mieng bao cho en cuoi dng vat e
am bao tinh dch khong b trao ra va chay vao am
ao.
Dung 2 ngon tay bop nhe vao num nho au bao
cao su e ay het khong kh ra, can than khong
lam rach bao. ay la cho se cha tinh dch, nen neu
khong kh khong c ay ra het, khi xuat tinh co
the lam cho bao cao su qua cang dan en v bao.
431

Sau khi xuat tinh, rut dng vat ra ngay vao luc
van con ang cng. Dung tay gi ni ng vien
quanh mieng bao va rut ra t t e am bao tinh
dch khong tran chay ra t ni ay.
Sau khi a lay bao cao su ra, tuyet oi khong e
dng vat cham vao am ho.
Bao cao su ch dung duy nhat mot lan roi bo. Neu
xem ay la bien phap tranh thai chu yeu th phai
ap dung cho tat ca cac lan giao hp.
u nhc iem
Neu s dung than trong va ung cach thc, ty le an
toan cua bao cao su gan nh la tuyet oi. Cac trng
hp that bai thng ch la do ngi s dung s sot
lam ri vai tinh trung, hoac khong tuan thu ung
cac bc quy nh. Trong thc te, ngi ta c tnh
ty le that bai nay la khoang di 1%.
Nhc iem chnh cua bao cao su oi vi mot so
ngi la lam mat hoac giam khoai cam khi giao
hp. Mac du mot so ngi khac van at c khoai
cam nh bnh thng.
MANG
NGAN AM AO
La mot dung cu nho bang cao su, mong, co hnh ban

cau, vien ngoai la mot vong kim loai, c at cheo vao
ben trong am ao, mot b cua mang chan nam pha di
co t cung, b oi dien ta len b xng mu. Mang ngan
432

am ao co nhieu kch thc khac nhau e thch hp vi
c the tng ngi. Can phai chon loai mang ngan co kch
thc va van nhat. Mang ngan am ao luon c dung
phoi hp vi thuoc diet tinh trung, c at vao trc moi
lan giao hp va lay ra sau o. Mang ngan c s dung
nhieu lan trong vong 1 2 nam tuy theo loai, sau o thay
mi.
Cach dung
Sau khi c hng dan, ngi phu n co the t
mnh a mang ngan vao am ao. V cong viec at
vao va lay ra phai thc hien thng xuyen moi lan
giao hp, nen khuyen khch ngi phu n biet t
a vao va lay ra tai nha. Can chon loai mang ngan
co kch thc va van, thch hp vi moi ngi.
Co the a mang ngan am ao vao bat c luc nao
trong vong 6 gi trc khi giao hp, nhng thuoc
diet tinh trung phai c a vao am ao t nhat
la 2 gi trc khi giao hp va sau khi a a mang
ngan vao am ao. Can tieu tien va ra tay that
sach trc khi a mang ngan vao am ao. Co the
ket hp boi thuoc diet tinh trung vao mang ngan
trc khi a vao.
Sau khi giao hp, e mang ngan nam yen trong
am ao t nhat la 6 gi. Sau o lay mang ngan ra,
khong c e lau qua 24 gi.
433

Trong trng hp co giao hp tiep trong vong 6 gi,
khong can lay mang ngan ra nhng phai cho them
thuoc diet tinh trung vao (t nhat la 2 gi trc khi
giao hp).
Trong khi s dung phai thng xuyen kiem tra xem
mang ngan co b thung hay khong, nhat la nhng
mang ngan c s dung t 1 nam tr len..
Trong thi gian s dung mang ngan, neu tang can
hoac sut can qua 3kg, can thay mot loai mang ngan
khac co kch thc phu hp hn.
Thay mang ngan mi ung theo ky han cua loai
mang ngan c quy nh bi nha san xuat, thng
la t 1 2 nam.
Trong thi gian mi bat au s dung mang ngan
am ao, nen ap dung them mot bien phap tranh
thai khac cho en khi viec kiem tra xac nh c
tnh phu hp va hieu qua cua bien phap nay.
u nhc iem
Mang ngan am ao ch co hieu qua tranh thai tng
oi, do o nhat thiet phai dung ket hp vi thuoc
diet tinh trung. Ty le that bai thng vao khoang
4%.
Khong co cac tac dung phu ang ke. Tuy nhien,
ngi mi s dung lan au tien can c theo doi
434

kiem tra cac van e sc khoe chung trong khoang
10 ngay sau khi bat au s dung, va sau o la kiem
tra sc khoe hang nam.
Ngi s dung phai thng xuyen thc hien viec
at vao, lay ra, va phai chu y kiem tra v tr cua
mang ngan sau moi lan at vao.
THUOC
DIET TINH TRUNG
Thuoc diet tinh trung co the dang thuoc xt, dang

kem, dang thach hay vien at am ao, thng cha hoat
chat chnh la nonoxynol-9 vi tac dung tieu diet tinh
trung, ngan nga s thu thai.
Thuoc diet tinh trung khi c dung nh mot bien phap
tranh thai duy nhat co hieu qua tranh thai rat thap, ch
khoang hn 70%. o la cac loai thuoc vien at am ao
hoac dang chat long c a vao am ao bang mot dung
cu giong nh ong tiem. Du la thuoc vien hay chat long,
v tr cua thuoc khi a vao am ao cang gan co t cung
cang tot. Nen a thuoc vao am ao trc khi giao hp
trong thi gian khong qua 20 phut. Neu co nhng lan giao
hp tiep tuc sau o na, can phai dung them thuoc. Ch
nen ra sach thuoc sau khi giao hp t nhat la 6 8 gi.
Cach dung pho bien hn cua thuoc diet tinh trung la
ket hp vi nhieu bien phap tranh thai khac, v no giup
tang them hieu qua tranh thai cua bien phap a chon.
435

Thuoc diet tinh trung c ket hp vi cac bien phap
s dung bao cao su, mu chup co t cung, mang ngan am
ao...
CAC
BIEN PHAP TRANH THAI T NHIEN
KHAI
NIEM CHUNG
Cac bien phap tranh thai t nhien la cac bien phap

nham at c hieu qua tranh thai nhng khong s dung
bat ky loai thuoc hay dung cu nao, ch da vao nhng quy
luat t nhien c nam bat ro va van dung vao viec thay
oi thi iem giao hp hay phng thc giao hp.
PHNG
PHAP TNH VONG KINH
C s cua quy luat

Chu ky kinh nguyet cua ngi phu n lien quan
chat che en kha nang thu thai. Noi cach khac,
chnh chu ky kinh nguyet cua ngi phu n ieu
khien va quyet nh nhng thi iem ma ngi phu
n co the thu thai.
u iem chung cua cac bien phap nay la do khong

dung thuoc cung nh khong a bat ky d vat nao vao c
the nen khong co van e chong ch nh hoac cac phan
ng phu lien quan en sc khoe va i song.
Khi ham lng estrogen trong c the ngi phu

n gia tang, lp noi mac t cung day len, chuan
b ieu kien e co the on trng a thu tinh t
voi trng xuong lam to. Giai oan nay c goi la
giai oan tang sinh, co thi gian khoang 14 ngay,
nhng thng thay oi tuy theo chu ky kinh nguyet
dai hay ngan moi ngi.
Nhc iem chnh cua cac bien phap nay la do da

tren nhng quy luat t nhien, nen ngi s dung phai
hieu that vng va van dung chnh xac, phu hp vi hoan
canh cua mnh th mi co the at hieu qua tranh thai cao.
Trong thc te, oi vi a so ngi co nhu cau tranh thai
th nhng bien phap nay rat kho thc hien ung yeu cau,
va do o ty le that bai la kha cao, co the len en 10%.
Tuy nhien, neu chung ta biet rang mot quoc gia tien tien
nh Nhat Ban van a chuong dung chu yeu la cac bien
phap tranh thai t nhien cung vi bao cao su, th viec tm
hieu ky ve cac bien phap tranh thai t nhien co le khong
phai la ieu khong can thiet.
Vao gia chu ky kinh nguyet, trng trng thanh

hoan toan (trng chn) va rung, ham lng
progesteron gia tang, lam cho cac te bao noi mac
t cung phnh to va gi nc, tao ieu kien de dang
e trng a thu tinh co the bam vao lam to. Ngoai
ra, khi trng rung, chat nhay co t cung t dang
sen set bat au tr nen loang, dai va nht, tao ieu
kien de dang cho tinh trung i qua va di chuyen vao
t cung e len voi trng. Giai oan tiep theo nay
c goi la giai oan che tiet, thng co thi gian
on nh la 14 ngay.
436
437

Sau thi ky trng rung, neu khong co trng thu
tinh, ngha la khong xay ra thu thai, kha nang san
xuat estrogen va progesteron tai buong trng se
giam thap. Cac te bao sung nc cua noi mac t
cung khong can thiet na, t ong bong troc ra. T
cung co bop ay cac manh noi mac va mau xuong
am ao, bat au giai oan hanh kinh vi mot lng
mau kinh nguyet va cac manh noi mac c a ra
theo ng am ao. Trong trng hp co xay ra thu
thai, trng a thu tinh se en bam vao noi mac t
cung va lam to, hien tng kinh nguyet mat i nh
dau hieu au tien cua viec mang thai.
Sau khi trng rung, than nhiet ngi phu n tang
cao hn bnh thng khoang 0,3 0,50C va duy tr
s gia tang nay cho en khi bat au chu ky kinh
nguyet ke tiep. Khi giai oan hanh kinh va cham
dt (sach kinh), co t cung giam tiet chat nhay va
ngi phu n cam thay am ao kho. Sau o, chat
nhay dan dan xuat hien dang sen set, tao cam
giac am t am ao.
Toan bo chu ky keo dai trung bnh khoang 28 ngay,
co the ngan hn mot so ngi va dai hn mot so
ngi khac, co the dao ong trong khoang 24 35
ngay. Chu ky kinh nguyet du ngan hay dai nhng
luon duy tr c tnh on nh, eu an la dau hieu
cua mot sc khoe tot. Khi co cac benh gay roi loan
kinh nguyet th chu ky nay se thay oi that thng,
khong con eu an na.
438

Moi chu ky kinh nguyet c tnh khi au (ngay
th nhat) t ngay bat au hanh kinh, keo dai cho
en ngay cuoi cung trc ngay hanh kinh au tien
cua chu ky ke tiep.
Van dung trong viec tranh thai

1. Phng phap tnh ngay
Da vao chu ky kinh nguyet, ngay rung trng c
tnh toan la vao ngay th 14 trc khi bat au chu
ky kinh nguyet mi. Tuy nhien, e s tnh toan nay
c chnh xac, yeu cau quan trong la ngi phu n
phai co kinh nguyet ieu hoa, on nh.
Tinh trung sau khi xuat tinh co kha nang song
trong c the ngi phu n t 4 6 ngay, trng sau
khi rung co the tiep tuc song t 1 2 ngay, nen s
giao hp vao khoang 6 ngay trc khi trng rung
va 2 ngay sau khi trng rung cung co kha nang thu
thai. Thi gian trng rung co the dao ong trong
khoang 2 3 ngay. Nh vay, thi gian co the thu
thai c tnh toan la khoang 11 ngay, keo dai t
trc khi trng rung 6 ngay va sau khi trng rung
2 ngay.
Tuy nhien, chu ky kinh nguyet cua ngi phu n
thng co s dao ong moi thang, nen ngay khi
au moi ky kinh co the sm hn hoac muon hn,
moi ky kinh co the dai hn hoac ngan hn. e am
bao tnh an toan, ngi s dung phng phap tnh
439

ngay phai ghi chep lai t nhat la 6 chu ky kinh
nguyet lien tuc, qua o xac nh chu ky kinh dai
nhat va chu ky kinh ngan nhat. Gia s mc o
chenh lech gia 2 chu ky nay la 5 ngay, thi gian
co the thu thai se c tnh toan la: 11 + 5 = 16
ngay.
Theo s tnh toan tren, nhng ngay co kha nang thu
thai se la nhng ngay phai tranh giao hp. Thc te cho
thay la mc o hieu qua cua phng phap tnh ngay rat
han che, v tnh chat phc tap va nhng ngay kieng c
keo dai. Hn na, theo ban nang t nhien th nhng ngay
kieng c nay lai la nhng ngay ma ngi phu n gia
tang s ham muon tnh duc nen rat kho kiem che. V the,
ngi ta lay phng phap nay lam c s va ap dung them
mot so phng phap khac na e tm ra mot cach chnh
xac hn nhng ngay giao hp an toan.
2. Phng phap theo doi nhiet o c the

Da vao s tang than nhiet t 0,3 0,50C sau khi
trng rung, phng phap nay xac nh sau khi nhiet
o a tang on nh c 3 ngay th giao hp bat au
an toan. Tuy nhien, co nhieu ly do khac cung co the
lam cho than nhiet tang, v the van phai lay phng
phap tnh ngay tren lam nen tang, xac nh tng
oi giai oan rung trng, sau o mi s dung ket qua
theo doi nhiet o c the e xac nh chnh xac hn
ngay rung trng.
Theo phng phap nay, khi xac nh than nhiet tang
on nh c 3 ngay lien tuc th co the bat au giai
440

oan giao hp an toan, keo dai cho en khi bat au
ky kinh ke tiep.
3. Phng phap theo doi chat nhay co t cung

Da vao tnh chat thay oi cua dch nhay co t
cung, phng phap nay xac nh 3 giai oan trong
chu ky kinh nguyet cua ngi phu n:
Giai oan kho: La khoang vai ba ngay sau khi
sach kinh, ham lng estrogen giam manh lam
cho co t cung tiet ra rat t dch nhay, ngi phu
n co cam giac kho am ao rat ro ret.
Giai oan t: La thi gian gan luc rung trng,
khi lng estrogen ngay cang c gia tang, lam
cho dch nhay co t cung tiet ra ngay cang nhieu
hn. Ngi phu n co cam giac am t trong am
ao. Lng dch nhay tiep tuc gia tang va ngay
cang loang hn, cho en thi iem trng rung
th dch nhay tr nen loang, nht va rat dai. Mot
giot chat nhay vao thi iem nay neu at gia hai
ngon tay roi nhe nhang keo dai ra se co kha nang
tao thanh mot si dai khoang 8 12cm.
Giai oan sau rung trng: Do lng progesteron
gia tang, dch nhay co t cung bat au tr nen
ac hn, t dan i, co mau uc va dnh. Cam giac
kho am ao dan dan tr lai, keo dai cho en giai
oan hanh kinh ke tiep.
Theo phng phap nay, giao hp co the an toan
trong giai oan kho va khoang 4 ngay sau khi dch
441

nhay bat au xuat hien am ao. Thi ky tranh
giao hp keo dai cho en khoang 4 ngay sau khi
co dch nhay loang va dai bao hieu thi iem rung
trng. Giao hp an toan trong giai oan sau rung
trng, keo dai en ky kinh ke tiep.
4. Van dung ket hp

Da vao u va nhc iem cua cac phng phap tren,
co the a ra mot phng phap van dung ket hp
nhng iem de nhan biet nhat e xac nh cac thi
iem giao hp an toan nh sau:
Giao hp an toan bat au sau giai oan hanh
kinh, keo dai cho en khi chat nhay bat au xuat
hien am ao th cham dt.
Sau khi chat nhay chuyen sang trang thai loang
va dai, theo doi than nhiet e xac nh s gia
tang nhiet o. Khoang 4 ngay sau khi chat nhay
a het loang va dai, va t nhat la than nhiet a
tang on nh c 3 ngay, giao hp an toan co the
tiep tuc va keo dai cho en ky kinh ke tiep.
u nhc iem
Nh a noi, u iem cua bien phap tranh thai nay
la hoan toan t nhien, khong co tac dung phu, do
o co the ap dung cho bat c oi tng nao.
Nhc iem cua bien phap nay la neu khong co s
tuan thu nghiem ngat se de dang dan en that bai.
442

Mat khac, bien phap nay co the gay kho chu cho
mot so ngi ve mat sinh ly bi v giai oan kieng
c (quanh thi iem rung trng) cung chnh la giai
oan ma ham muon tnh duc cua ngi phu n len
cao nhat.
Hieu qua tranh thai cua bien phap nay thng rat
cao vao giai oan sau khi rung trng, nhng co the
ch tng oi vao giai oan trc khi rung trng. Do
o, ty le that bai co the len cao vao giai oan nay.
e khac phuc nhng nhc iem cua bien phap
nay, ngi s dung co the dung ket hp vi mot
bien phap tranh thai khac na, chang han nh s
dung bao cao su.
XUAT
TINH NGOAI AM AO
La bien phap rut dng vat ra khoi am ao vao thi

iem gan xuat tinh, va do o tinh dch c phong thch
ben ngoai am ao. Mac du bien phap c thc hien nham
muc ch tranh thai, nhng trong thc te ty le that bai
kha cao v nhng ly do sau ay:
Mot lng rat nho tinh dch (cha tinh trung) co
the a c phong thch trc giai oan xuat tinh
thc s ma ngi an ong nhan biet c. Ch
mot lng rat nho nay cung van co kha nang gay
ra thu thai.
443

Mot phan tinh dch tuy c phong thch ben
ngoai am ao nhng neu khong can than co the
dnh vao nhng vung quanh am ho, rat co the
chay vao am ao, luc o ang sung t dch nhay,
rat thuan tien cho s di chuyen cua tinh trung.
Do kha nang song sot cua tinh trung khi vao c
c the ngi phu n co the keo dai t 4 6 ngay,
nen nhng s sot nay tuy co ty le rat thap nhng
van co the dan en thu thai.
Kha nang kiem soat giai oan xuat tinh cua ngi
an ong thng co gii han, va trong rat nhieu
trng hp anh ta khong the lam chu hoan toan
tnh the e co the rut dng vat ra ung thi
iem can thiet nh d tnh.
Ngoai ra, nhieu ngi thay kho chap nhan bien phap
giao hp ngat quang nay v cho rang no lam mat i
nhng khoai cam thng co cua nhng lan giao hp bnh
thng.
TRIET
SAN
Triet san la nhng giai phap tranh thai hau nh vnh

vien, ch ap dung vi mot so oi tng han che a xac
nh chac chan la khong co nhu cau sinh con na. Triet
san co the c ap dung nam gii hay n gii, tuy theo
s chon la cua hai ngi.
444
Triet san nam

Triet san nam c thc hien bang phau thuat that
ong dan tinh. Hai ong dan tinh hai ben dan tinh trung
t tinh hoan ra c cat t han va that chat lai. Phau
thuat c thc hien nhanh chong va de dang, ch can
khoang 15 20 phut, va ch can gay te tai cho. Phau
thuat co rat t nguy c va bien chng so vi triet san n.
Sau phau thuat, hoat ong phong tinh van xay ra nh
bnh thng, nhng trong tinh dch khong co tinh trung,
v tinh trung khong the i qua ong dan tinh nen c
tinh hoan hap thu tr lai. Trong vong 3 thang sau phau
thuat, kha nang thu thai van co the xay ra do lng tinh
trung con sot lai trong ong dan tinh. Qua thi gian nay,
can thc hien khao sat mau tinh dch e am bao chac
chan la hoan toan khong co tinh trung. Sau o, cap v
chong nay khong can dung bat c bien phap tranh thai
nao khac na.
Trong khoang 2.000 ca triet san theo cach nay, co the
co xay ra 1 trng hp xuat hien tinh trung tr lai trong
tinh dch, thng la sau mot thi gian dai. o la do nhng
au ong dan tinh b cat ri a t ong dnh lai vi nhau.
e x tr, ngi ta thc hien phau thuat tr lai lan na.
Trong trng hp ngi triet san thay oi y nh ban
au va muon sinh con, co the tien hanh phau thuat noi
cac ong dan tinh tr lai, nhng mc o thanh cong ch
445

at khoang 50% ma thoi. Do o, ngi quyet nh triet
san can c bao trc ve ieu nay e can nhac ky hn
quyet nh cua mnh.
Triet san n
Triet san n c thc hien bang cach that hoac cat
voi trng e ngan ng tinh trung i en gap trng.
Phau thuat thng c thc hien trong benh vien, benh
nhan nhap vien trc mot ngay va c theo doi mot
ngay sau phau thuat trc khi xuat vien.
Phng phap triet san n thng c chon la khi:
Ngi phu n quyet nh chac chan la khong
muon sinh con na va khong muon s dung bat
c bien phap tranh thai nao khac.
Ngi phu n vao tnh trang neu mang thai se
e doa en sc khoe ban than hoac co nguy c cao
sinh con mac benh di truyen nang.
Phau thuat triet san n co the c thc hien bang
nhieu cach, nh qua soi o bung hoac rach da di ron e
m ng vao o bung. Cung co the cat va that voi trng
qua ng rach am ao...
Ty le that bai cua phng phap nay rat thap, ch vao
khoang 5 tren 10.000 trng hp. Nhng trng hp co
thai sau khi a triet san thng la thai ngoai t cung.
Trong trng hp ngi phu n triet san thay oi y
nh ban au va muon sinh con, co the tien hanh vi phau
446

thuat e phuc hoi kha nang sinh san, vi ty le thanh
cong vao khoang 70 75%.
TRANH
THAI OI VI PHU N SAP MAN KINH
Mac du kha nang thu thai giam dan i khi phu n

ngay cang ln tuoi, nhng ngay ca en tuoi sap man kinh
th kha nang co thai van co the xay ra. V the, viec ap
dung cac bien phap tranh thai van la can thiet cho en
khi kinh nguyet t nhien a mat han c mot nam.
Tuy nhien, thi iem man kinh khong giong nhau
moi ngi. Co nhng phu n man kinh sm, co nhng
phu n khac man kinh muon hn, thng dao ong rat
ln trong khoang 45 55 tuoi. Trong khi o, viec s
dung cac loai vien tranh thai ket hp cha estrogen va
progestogen hay vien progestogen n thuan eu co tac
dung tao ra hien tng chay mau thu hoi tng t nh
mau kinh nguyet. ieu nay gay kho khan cho viec xac
nh man kinh phu n, v khong the biet c la kinh
nguyet t nhien a cham dt hay cha. Do o, vao thi
iem nghi ng man kinh, can phai ngng dung cac loai
vien tranh thai, chuyen sang s dung mot loai bien phap
tranh thai khac, chang han nh mang ngan am ao.
Sau khi ngng thuoc, neu xac nh chac chan kinh
nguyet a cham dt, th viec s dung cac bien phap tranh
thai ch can tiep tuc trong vong mot nam na.
447

Trong trng hp kinh nguyet van con tiep tuc, cac
bien phap tranh thai nen c duy tr nh trc.
Trong ca hai trng hp, vao o tuoi nay van nen bat
au s dung lieu phap thay the hormon (HRT) va ket hp
tranh thai bang mang ngan am ao.
Mot phng phap kiem tra khac co the c dung thay
the, o la kiem tra FSH huyet thanh (hormon kch thch
nang noan). Neu ket qua cao (khoang > 20U/lt) th nen
ngng dung vien uong tranh thai, chuyen sang dung bien
phap tranh thai bang mang ngan am ao. Sau o mot
thang, lap lai kiem tra huyet thanh FSH. Neu ket qua
van con cao, co the khong can dung bat c bien phap
tranh thai nao na ca.
TRANH
THAI OI VI PHU N SAU KHI SINH
Thng th phu n sau khi sinh con cha can phai ap

dung cac bien phap tranh thai, v cha co kha nang xay
ra thu thai. Tuy nhien, thi gian khong can dung cac bien
phap tranh thai nay keo dai bao lau con tuy thuoc vao
mot so yeu to:
Mc o an toan ch c am bao khi ngi phu
n cha co kinh nguyet tr lai.
Kha nang thu thai giam manh va keo dai (co the
en 6 thang) khi ngi me nuoi con hoan toan
bang sa me. Ngc lai, neu ngi me cho tre bu
sa bnh va t cho tre bu, kha nang thu thai se gia
tang va xay ra sm hn.
448

Trong bat c trng hp nao th sau khi a tre
c 6 thang tuoi can phai ap dung mot trong cac
bien phap tranh thai mi am bao an toan.
Nh vay, trong vong 6 thang sau khi sinh con, neu
ngi me cha thay co kinh nguyet tr lai va ang nuoi
con hoan toan bang sa me th khong can phai s dung
bat c bien phap tranh thai nao. Tuy nhien, can phai ap
dung ngay mot trong cac bien phap tranh thai neu co cac
trng hp sau ay xay ra:
Tre bu t, khoang cach cac lan bu ban ngay cach
nhau hn 4 gi va ban em cach nhau hn 6 gi.
Ngi me thay xuat hien kinh nguyet tr lai.
Can chu y la hien tng ra mau tham giot trong
khoang 6 8 tuan sau khi sinh khong phai la
kinh nguyet.
Tre bat au an dam va giam tren 20% thi gian
bu sa me.
Neu cac ieu kien neu tren khong c ap ng va
ngi me quyet nh can phai s dung mot trong cac bien
phap tranh thai, can lu y cac van e sau:
Vien uong tranh thai co the bat au t tuan th 4
sau khi sinh. Khi dung vien uong tranh thai trong
thi gian con cho con bu, tranh dung loai vien
ket hp co estrogen, v loai hormon nay co the c
che tiet sa. Thay v vay, cac ba me ang cho con
bu nen dung vien uong tranh thai n thuan ch
cha progestogen.
449

Dung cu tranh thai at trong t cung co the c
at vao tuan th 6 sau khi sinh, co ket hp kiem
tra sau sinh.
Mang ngan am ao co the bat au s dung vao
tuan th 6 sau khi sinh, co ket hp kiem tra sau
sinh.
Neu quyet nh triet san, phau thuat m o bung
qua ng rach di ron co the c thc hien sau
khi sinh khoang 2 tuan.
Nhi khoa
KIEM
TRA SC KHOE NH KY
Tre s sinh
Viec kiem tra sc khoe tong quat cho mot tre s sinh
can c thc hien ngay trong vong 24 gi sau khi chau
be chao i. Khoang 2,5% tre em co d tat bam sinh, va
s phat hien sm cac d tat nay thng giup cho viec ieu
tr de dang hn. Ngoai ra, viec kiem tra tong quat cung
giup anh gia tnh trang sc khoe chung, chc nang ho
hap, va xac nh nhng nhu cau cham soc ac biet cho
tre neu co. Yeu cau kiem tra thng bao gom cac phan
sau ay:
Can o: Can trong lng c the va o vong au cua
tre.
Ngoai dang: Tm cac yeu to d dang. anh gia
trng lc c. Neu co vang da xuat hien trong vong
24 gi can phai co s quan tam kp thi.
au: Tm cac dau hieu bat thng trong hnh dang
hop so co the nan sa. Thop trc ay len bat
thng co the gi y tran dch mang nao va can phai
sieu am chan oan ngay.
450
451
Nhi khoa
Mat: Kiem tra s khac biet ve kch thc cua 2

mat. Neu co, ieu nay thng gi y co nhiem trung,
hoac khuyet tat phat trien, hoac chng tang nhan
ap bam sinh, can ieu tr tc thi. Kiem tra cham
phan chieu mau o gia ong t (con ngi) e
loai tr uc thuy tinh the.
C quan sinh duc: Kiem tra v tr bnh thng cua

tinh hoan trong bu. Loai tr cac d tat lo tieu ong
thap, lo tieu ong cao hay tnh trang lng tnh.
Mui: Tm cac dau hieu tac nghen.
Xng song: Loai tr d tat veo cot song. Loai tr

bat c d tat co the co nao cua tuy song bang cach
quan sat cac vet cham, u cuc hay nhng vung co
long cot song.
Mieng: Kiem tra xem co h ham ech (khoang trong

chay doc theo ng gia vom khau cai) hay khong.
D tat nay tuy hiem gap (khoang 0,2%) nhng can
phat hien sm e x tr kp thi. Tre b h ham ech
khong the bu me ma phai bu sa trong loai bnh
co num vu ac biet. Phau thuat va ham ech thng
phai i en khi tre c 1 tuoi.
Ngc: Quan sat c ong cua long ngc khi tre th.
Nghe phoi neu thay can.
Tim: Thng nghe thay tieng thoi tre s sinh.
Nghe lai sau khi tre c 8 tuan tuoi se de phan
biet hn.
Bung: Tm cac dau hieu trng bung hoac kch thc
ln bat thng cua cac c quan. Loai tr kha nang
ch co mot ong mach ron.
Ben: Kiem tra mach ui, thng khong co khi hep
ong mach chu. Tm dau hieu cua thoat v.
452
Hau mon: Kiem tra loai tr trng hp khong co lo

hau mon. Neu quan sat thay tre a i phan su, co
the loai bo kha nang d tat nay.
Hong: Loai tr d tat trat khp hang bam sinh. au

xng ui thong thng nam ung vao mot khp
lom cua xng chau (o coi), nhng trong trng hp
lech au xng ui bam sinh th au xng khong
nam trong khp lom hoac khong gan chat vao nen
rat de b trt ra. S nan ky vung hong co the phat
hien d tat nay.
T 6 en 8 tuan tuoi
Lan kiem tra nay thng ket hp vi lan tiem chung
au tien. Ngoai ra, tre co the se c cho uong bo sung
vitamin K. ieu nay kha quan trong oi vi nhng tre
em c nuoi bang sa me. Viec bo sung vitamin K co the
giup ngan nga chng xuat huyet hop so do thieu vitamin
K.
Noi dung kiem tra lan nay nham am bao s phat
trien bnh thng cua tre cung nh tiep tuc phat hien cac
453

d tat (neu co) ma lan kiem tra trc a khong phat hien
c:
Kiem tra s phat trien toan dien cua tre cung nh
cac van e ve phat trien thnh giac, th giac.
Quan sat chung e anh gia mc o nang ong, s
ap ng cua tre trong cac ieu kien, tm dau hieu
phat trien cac d tat...
Quan sat tren da e phat hien cac dau hieu bat
thng.
Nhi khoa
can nam ro ve cac mui chung nga va thi iem e am
bao khong bo sot bat c lieu tiem chung nao cho tre. Lch
tiem chung cho tre nh sau:
o tuoi
S sinh
2 thang
Theo doi s tang trng c the, lap bieu o tang

trong, vong au va chieu cao cua tre.
3 thang
Tm cac dau hieu bat thng mat nh chuyen ong

khac thng cua cac ong t, lac mat hay khong co
kha nang nh th.
4 thang
Nghe tieng thoi tim e tm dau hieu bat thng.

Kiem tra c quan sinh duc, loai tr cac kha nang d
tat nh lo tieu ong thap, lo tieu ong cao hay tnh
trang lng tnh.
Loai tr kha nang trat khp hang bam sinh.
Tiem chung
Viec tiem chung cho tre em ngay nay a tr thanh mot
chng trnh m rong cap quoc gia. Tat ca tre em sinh
ra eu phai c chung nga nhng benh quan trong a
c a vao chng trnh. Tuy nhien, cac bac cha me
454
Mui tiem chung

Lao (BCG), viem gan B
(neu ngi me mang HBV)
Bach hau + uon van + ho
ga (DTP), bai liet, viem
mang nao, viem gan B
mang nao, viem gan B
mang nao
9 - 15 thang
Si + quai b + rubella
(MMR), viem gan B, thuy
au
3 - 5 tuoi
Ho ga, bai liet, si + quai

b + rubella (MMR)
10 - 14 tuoi
15 - 19 tuoi
Lao (BCG)
Bach hau, uon van, bai
liet
Mot so lieu tiem chung gom 2 mui tiem hoac nhieu hn,
phai c tiem u lieu mi co the phat huy tac dung bao
ve tre chong lai can benh o.
455
VANG
DA TRE S SINH
Vang da trong vong 24 gi sau khi sinh luon la dau

hieu benh ly.
Bilirubin huyet thanh nen c kiem tra tre b
vang da ro ret. Chuyen bac s chuyen khoa neu
nong o cao hn mc gii han theo o tuoi cua tre.
Vang da sinh ly xuat hien sau 48 gi va thng mat
i trong khoang 7 10 ngay.
Vang da tiep tuc ton tai sau 10 ngay tuoi (14 ngay
tre sinh non) la dau hieu khong bnh thng va
phai c chuyen ngay en chuyen khoa e chan
oan.
Neu vang da keo dai lien quan en sa me, trieu
chng nay thng phai mat dan i trc khi tre
c 6 tuan tuoi.
NUOI
TRE BANG SA ME
Sa me co ty le thch hp cac thanh phan dinh dng

thiet yeu giup tre ln len va phat trien tot nhat trong
giai oan au i. Sa me la mot nguon dinh dng san
co, re tien, de tieu hoa, gan nh la vo trung, c cung
cap cho tre vi mot nhiet o thch hp, va cha cac khang
the cua ngi me e bao ve tre chong lai mot so benh tat.
Viec cho tre bu con mang lai nhng cam giac tnh cam
tuyet vi khong g thay the c cho ca me va con.
456
Nhi khoa
Mot so ba me gap kho khan, nhat la khi bat au cho
con bu. Nhng vi s kien tr va thi gian, nhng kho
khan ay thng se qua i. Nhng kho khan thng gap
nhat la khi tre khong chu ngam vu, bau sa cang tc
hoac au au vu, hoac khong u sa cho tre bu. (Xem
them muc Nhng van e khi cho con bu, trang 317)
Bau sa me hoat ong theo c che tng ng gia cung
va cau. V the, tre cang bu nhieu th vu me cang tiet ra
nhieu sa hn. Sau vai ngay bu me, mot thi gian bieu
eu an se c thiet lap cho ca me va con e am bao
tre c bu ay u. Viec cho bu dam bang sa bnh se
lam roi loan qua trnh thiet lap s can bang nay, va do
o ch nen ap dung khi co s ch dan cua bac s trong
nhng trng hp toi can thiet ma thoi. Neu cn oi cua
tre c ap ng bang sa bnh, bau sa cua ngi me se
khong nhan c s kch thch can thiet e tiet ra u sa
cho tre bu.
e duy tr nguon sa ay u cho tre, ngi me can mot
che o dinh dng can oi va phai uong that nhieu nc.
Phai am bao nguon nang lng ma ngi me can them
e nuoi dng tre se c cung cap t nhng thc an lanh
manh nh trai cay, rau cai, sa, au...
NUOI
TRE BANG SA BNH
Khong phai la s chon la toi u, nhng trong mot so

trng hp nhat nh, chang han nh v ly do sc khoe,
457

ngi me van phai chap nhan giai phap nuoi con bang
sa bnh, va ieu nay nen co s t van cua bac s.
Nuoi con bang sa bnh co the giup ngi me giam nhe
yeu cau ve nang lng, va ac biet la ngi khac cung co
the giup trong viec cho tre bu. Co the se co nhng van
e phat sinh trong khi cho tre bu sa bnh, trong o co ca
nhng trng hp d ng vi protein trong sa bo.
Cac loai sa bot ac biet danh cho tre s sinh c
dung tot hn sa bo, v sa bo thng co ham lng sat
va cac vitamin A, C, D, E rat thap. Nen dung cac loai sa
bot nay cho en khi tre c 1 tuoi. Cho tre bu u theo
nhu cau, trung bnh thng la khoang 150ml moi ngay
cho moi kilogam can nang cua tre, chia lam 6 lan cho bu.
Cac loai sa che bien t au nanh hien nay ch nen dung
khi tre c xac nh la d ng hoac khong dung nap c
sa bo.
Khi tre a lam quen vi mot loai sa c chon, nen
han che thay oi neu khong co ly do thc s can thiet.
Khong nen thay oi sa ch v tre hay khoc em hoac to
ve bt rt, kho chu, v nhng dau hieu nay thng co
nguyen nhan khac. Viec thay oi loai sa thng khong
co ch g.
e pha sa cho tre, luon phai dung nc a un soi va
e am nhiet o khoang 40 500C. Ty le pha che lng
nc va lng sa bot phai tuan theo ung nh ch dan
cua nha san xuat. Tat ca nhng th nh bnh sa, num vu
458
Nhi khoa
va cac dung cu dung e pha sa eu phai c tiet trung
trc khi dung e tranh nhiem khuan.
CHO
TRE AN DAM VA CAI SA
Cho tre an dam

Co the bat au cho tre an dam sau 6 thang tuoi, trong
khi van tiep tuc cho tre bu sa me. An dam nen c hieu
la qua trnh giup tre chuyen dan t viec bu sa sang dung
thc an. Trc khi c 6 thang tuoi, sa la nguon cung
cap toan bo chat dinh dng can thiet cho tre. T sau 6
thang tuoi, he tieu hoa cua tre a phat trien u e tieu
hoa c nhng thc an phc tap hn va se co nhng dau
hieu cho thay tre a co the san sang cho viec an dam,
chang han nh tre van to ra con oi sau khi a bu xong,
hoac oi bu nhieu lan hn.
Qua trnh chuyen oi t viec cho tre bu sa sang an
thc an ac hoan toan can phai thc hien dan dan. Mot
so tre chap nhan thc an ac ngay tc th, trong khi mot
so tre khac can thi gian lau hn e lam quen. Khong
co nhng quy tac nhat nh e tuan theo trong viec nay,
chang han nh nen bat au vao luc nao, nen keo dai bao
lau hoac nen cho an nhng thc an g. ieu quan trong
hn het la mot thai o tch cc va linh hoat.
Trong vai tuan le au tien, ch can giup tre lam quen
vi dang thc an va viec an bang muong. Lng thc an
rat t, xem nh khong can thiet cung cap dinh dng.
459

Nen chon thi iem bat au that thoai mai. Buoi tra
co the la thi iem tot nhat e cho be an ba an au tien,
v tre co the de chap nhan hn la vao buoi sang khi tre
qua oi, hoac buoi chieu khi tre co the met moi. Cho tre
bu mot na lng sa nh bnh thng, sau o van be tre
trong long va cho an mot vai muong thc an. Sau o cho
tre tiep tuc bu.
Bot gao, bot ngu coc hay rau cai xay, trai cay xay
nhng tranh cac trai cay ho cam quyt la nhng thc an
khi au tot nhat, bi v t co kha nang gay ra phan ng.
Neu tre khong chap nhan thc an, hoac b tieu chay, non
ma, hoac noi ban o, hay tranh dung thc an o trong
vai tuan. Cac thc an co am nen c xay nghien chung
vi rau cai vao luc tre co the an c mot lng thc an
ang ke. Nen co gang s dung thc an t lam lay nha,
chon nhng mon an ti song. Tranh ng cho muoi vao
thc an cua tre. Nhng thc an co ng nh cac loai
banh ngot nen han che e tranh beo ph va chng sau
rang ve sau. Thay oi cac mon an sao cho that a dang,
nhieu mui v, e tre co the nem th qua c nhieu loai
thc an khac nhau.
Khi tre c 9 12 thang tuoi, nen cho tre an thanh
3 ba eu an vao nhng gi nhat nh, tot nhat la theo
vi nhng ba an cua gia nh. Ke t giai oan nay, nen
cho tre bu dam thay v la an dam, ngha la ch cho tre
bu bo sung sau khi a cho an. Chu y cho tre uong nhieu
460
Nhi khoa
nc hn, nc trai cay pha loang la tot nhat. Tranh
nhng loai thc an qua nhieu chat x (fibre) v thng
co khoi lng ln nhng cung cap t dinh dng va nang
lng, khong hp vi tre. Can bo sung thng xuyen cac
loai vitamin nh A, D va C. Neu tre a biet dung kem
anh rang co flour, viec bo sung flour co the la khong can
thiet.
Cai sa
Cai sa ngha la ngng khong cho tre bu na, hay noi
khac i la chuyen han t che o an dam kem theo bu sa
sang che o an toan thc an ac.
Thng th viec cai sa la khong can thiet neu nh che
o an dam trc o c thc hien tot. Tre se ngng bu
vao luc thch hp, khi cac ba an trong ngay cung cap cho
tre ay u dinh dng va ca s ngon mieng. Va trong moi
tng quan t nhien, khi tre t bu dan th sa me cung se
t dan, nen viec ngng bu se khong co van e g.
Tuy nhien, neu v ly do nao o ma ngi me can ngng
viec cho bu sm hn, nen thc hien theo nguyen tac giam
dan, tranh s thay oi ot ngot co the anh hng en
tam ly cung nh sc khoe cua tre.
Ngay ca khi a ngng viec cho tre bu me, cung van nen
duy tr viec cho tre bu hoac uong mot lng sa bot nhat
nh trong ngay, thng la sau cac ba an hoac vao buoi
461

toi trc khi i ngu, e am bao bo sung ay u nhng
chat dinh dng can thiet cho s phat trien cua tre.
TRE
KHOC NHIEU VA THAT THNG
Nhieu ngi cho rang viec khoc nhieu la hien tng

t nhien tre em. Thc ra khong phai vay, tre em khoc
nhieu bao gi cung co mot nguyen nhan nhat nh, va
viec sm phat hien ra nguyen nhan lam tre khoc la can
thiet co the giup duy tr s phat trien bnh thng cua
tre.
ieu trc tien la phai chan oan loai tr cac nguyen
nhan benh ly thc the, chang han nh xoan ruot, long
ruot hoac cac trng hp nhiem trung cap tnh...
Tre con o tuoi t 2 tuan cho en 3 thang rat thng
co nhng cn khoc em tng nh khong sao lam nguoi
c. Tre thng khoc thet len va co ap chan tay rat d
doi, nh the ang het sc au n, va mat o bng len.
Mot nguyen nhan thng gap gay ra hien tng nay la
lng khong kh tre mut vao khi bu khong c a ra
het, gi ay ang i qua ruot non va gay ra cam giac au
n cung nh tao ra nhng cn co that manh.
Trong cac trng hp khoc em, thng th tre khoc
nh the rat au n va keo dai khoang vai gi vao au
hom. Hien tng nay co khuynh hng thng gap
nhng tre bu sa me hn la nhng tre bu sa bnh, va co
nhieu kha nang la tre khoc do oi. Ngay ca khi tre va
462
Nhi khoa
mi bu cach o khong lau, cung nen th cho tre bu mot
lan na vao luc nay. Khi cho tre bu sa me, nguon sa
thng giam i vao buoi toi do ngi me met moi, va tre
can c bu nhieu lan hn. Ngoai ra, s cang thang cua
ngi me khi tre khoc nhieu cung khien cho tuyen sa
tiet ra t hn, va lam tram trong them van e.
Be tre len vai va i lai trong nha mot luc co the lam
cho tre bt khoc. Xoa ban tay tren lng hoac tren bung
oi khi cung co the tam thi lam cho tre nn khoc. Neu
cho tre bu sa me, ngi me can ngh ngi nhieu trong
ngay e am bao co u sa cho tre bu vao buoi toi. Mot
so san pham ban tren th trng c quang cao la lam
cho tre het khoc em, nhng cha he co chng c ang
tin cay nao ve nhng li quang cao o.
TAO
BON
Tao bon hiem khi xuat hien nhng tre bu hoan toan
sa me, nhng la van e thng gap nhng tre bu sa
bnh.
Can phan biet gia tao bon thc s vi thoi quen i
tieu t lan. Tre co the ch i tieu vai ba lan trong mot
tuan, nhng neu phan mem va viec i tieu de dang th
khong co van e g. Ch xac nh tao bon khi phan cng
va co bieu hien kho khan khi tre i tieu.
Nguyen nhan gay tao bon tre khong phai bao gi
cung c biet ro, nhng co the la do uong khong u
463

lng nc hoac dung cac loai thc pham che bien san
nhng pha che khong thch hp. tre ln tuoi hn, tao
bon cap tnh thng xay ra sau nhng benh gay sot.
Chan oan loai tr cac kha nang:
Benh Hirschsprung, khi tre cham i phan su va
sau o tao bon keo dai. Chup X quang ai trang co
thuoc can quang e xac nh oan ruot b hep.
Nt hau mon, thng kem theo co t mau trong
phan. Nt hau mon lam tre au khi i tieu va do
o co khuynh hng nn lai nhng lan i tieu.
Can cho tre uong that nhieu nc. Nc trai cay pha
loang, khong ng, thng la tot nhat. Thng xuyen
xoa bop vung bung co the lam tre thay de chu hn va
cung co tac dung lam tang s co bop cua ruot. Vi tre em,
han che toi a khong nen dung en thuoc xo.
UN
La tnh trang tre mat t chu trong viec i tieu, dan

en i phan ra ngay trong quan ngoai y muon. Thng la
do tao bon keo dai chuyen sang man tnh, cang trc trang
lam cho c that trong hau mon gian ra. Khi o, c that
ngoai hau mon khong chu c ap lc va e phan thoat
ra. Hau het tre em co the t kiem soat viec i tieu vao
khoang 3 4 tuoi, va tnh trang a un a tre 4 tuoi
phai c xem la bat thng.
464
Nhi khoa
Can kiem tra cac ton thng thc the, chang han
nh vet nt hoac loet hau mon.
Kiem tra ap lc ruot ket va phan trc trang.
Yeu to tam ly la quan trong, can co gang giup tre
lay lai s t tin e co the dan dan vt qua tnh
trang a un.
Co the thut hau mon e ay khoi phan ra. Neu tre
kho chu nhieu, cung co the thay bang viec dung
thuoc xo, chang han nh xi-ro senna cho tre ln
hn 6 tuoi, 5 10ml dung vao buoi sang. Co the
dung thuoc xo ngan han nh dung dch lactulose
cho tre 5 10 tuoi, 10ml, moi ngay 2 lan la va u
cho nhng ca tao bon cap tnh.
Khuyen khch cho tre uong that nhieu nc va ieu
chnh che o an uong, gia tang cac mon co nhieu
chat x.
Nhng trng hp kho ieu tr co the oi hoi dung
xi-ro senna thi gian dai vi lieu giam dan e tang
phan xa da day-ruot.
Khuyen khch tre tap thoi quen i tieu sau moi ba
an e tang phan xa da day-ruot. Phai am bao cho
tre co tam ly thoai mai, khong b hoi thuc khi i
tieu.
465
AI
DAM
La tnh trang tre khong t chu trong viec tieu tien,

dan en tieu trong quan hoac ngay tren ging ngu vao
ban em.
ai dam la mot hien tng bnh thng va pho bien
tre em, do s phat trien he than kinh kiem soat bang
quang cha hoan chnh. Thong thng th hau het tre
em di 3 tuoi eu ai dam, khoang 10% tre em tiep tuc
ai dam cho en 5 tuoi, va khoang di 5% tre em van
con ai dam cho en 10 tuoi. Ty le ai dam cac em trai
nhieu hn cac em gai, va thng co lien quan en yeu to
tien s gia nh. Khoang 1% tre em b ai dam do nhng
nguyen nhan benh thc the, chang han nh d tat bam
sinh ng tiet nieu, nhiem trung ng tiet nieu, a nieu
hay benh than kinh bang quang. Neu a chan oan loai
tr cac nguyen nhan benh ly thc the, khong can phai
qua lo lang ve nhng trng hp tre ai dam trc khi
c 10 tuoi, v thng van e se t mat i. Tuy nhien,
mot so bien phap tch cc co the giup tre sm t chu hn
trong viec tieu tien va do o khong con ai dam na.
Theo doi va ghi nhan cac lan ai dam cua tre trong
mot thi gian lien tuc e xac nh co thi gian nao
tre ngng ai dam hay khong. Neu co, co the loai
tr cac nguyen nhan thc the, tr ra trng hp
nhiem trung ng tiet nieu cap tnh.
466
Nhi khoa
Tre thng ai dam vao ban em, khi ngu say. Neu
tre ln hn 4 tuoi van con ai dam vao ban ngay co
the la dau hieu benh than kinh bang quang va can
chuyen chuyen khoa e chan oan ky hn.
Tm hieu ve tien s gia nh. ai dam thng co
khuynh hng xuat hien nhng gia nh ma cac
the he trc ay cung a tng ai dam.
Dung que th nc tieu e kiem tra glucose va
protein nieu. Lay mau nc tieu va nuoi cay neu co
nghi ng nhiem trung ng tiet nieu.
Khong can ieu tr bang thuoc neu nh tre khong co
bat c dau hieu benh ly thc the nao. Mot so bien phap
sau ay co the giup cai thien van e:
Khong cho tre uong nc nhieu vao buoi toi, trc
gi i ngu.
Nhac nh hoac a tre i tieu tien trc gi ngu.
Sau khi ngu khoang 2 3 gi nen anh thc tre day
i tieu tien. Lap lai nhieu lan e tap thanh thoi
quen cho tre.
Khong nen ray la hoac lam cho tre cam thay xau ho
v ai dam. ieu nay tao ra tam ly mac cam, lo s
va cang lam cho tre mat t tin, cang lam cho van
e tr nen tram trong hn.
Vi nhng tre a ln, khoang 7 10 tuoi, co the
hng dan tre t anh dau vao mot bang theo doi
467

nhng em co ai dam trong thang. ieu nay giup
tre co s co gang t cai thien va t thay c mc
o tien trien cua mnh, do o co y ngha khuyen
khch rat ln.
MAT
NGU
Mat ngu co the la van e pho bien tre em vi nhng

mc o khac nhau. Tre co the khong chu ngu ung gi,
hay thc giac nhieu lan trong em, hoac thc day rat
sm. Trong hau het trng hp, ay ch la van e thoi
quen va c giai quyet n gian vi s ieu chnh thch
hp, tr mot so t trng hp co nguyen nhan cu the,
chang han nh benh tat hay nhng am anh tam ly.
Tap cho tre thoi quen i ngu ung gi vi y thc ky
luat, khong cho phep tre vi pham quy nh ve gi
ngu.
Khi tre vi pham quy nh ve gi ngu, hay to ro thai
o cng ran e tre hieu la se khong c nhng bo
ve van e nay.
am bao nhng ieu kien thch hp cho giac ngu cua
tre nh anh sang, s yen tnh, nhiet o phong...
Khch le tre nhng lan i ngu ung gi, chang han
nh khen thng, nhng ng bao gi trng phat
tre v khong ngu.
Tot nhat la nen ngng moi hoat ong cua gia nh
vao sau gi tre i ngu. Khong the oi hoi tre ngu
468
Nhi khoa
yen trong khi ban van con e en sang, tro chuyen
trong phong khach hay lam mot cong viec nao
o...
Thay oi thoi quen, cu the la gi ngu cua tre, khong
phai la van e co the thc hien trong mot vai hom.
Ban can co s kien tr va quyet tam cho en khi tre
hoan toan quen thuoc vi yeu cau mi.
a tre i kham benh neu van e keo dai kem theo
nhng bieu hien benh ly bat thng khac.
HAM
TA
La tnh trang vung da ni quan ta lot cua tre b au

rat, xuat hien nhieu om nho mau o, oi khi co the phat
trien thanh nhng vung phong giop va r nc do nhiem
trung hay nhiem nam.
Nguyen nhan thng la do da non cua tre b kch thch
bi ta t nc tieu, hoac e qua lau khong thay. Hau het
tre em eu co the b ham ta, nhng nhng trng hp
benh hay khi b tieu chay thng lam cho tre de b ham
ta hn. Ngoai ra, mot so tre em co ve nh de b ham ta
hn nhng tre em khac. Nhiem nam Candida thng la
van e rat de kem theo vi ham ta.
Gi ta kho bang cach thay ta cho tre thng xuyen
va ngay sau khi tre lam t ta, tranh khong e da
tre phai tiep xuc qua lau vi nc tieu.
469

Thnh thoang nen co nhng quang thi gian thch
hp khong dung ta e be mat da vung quan ta
c thong thoang.
Moi lan thay ta eu phai ra sach va lau kho vung
quan ta trc khi quan ta mi vao.
Neu co dau hieu nhiem nam, co the dung kem chong
nam. Boi eu kem len da moi lan thay ta.
Viem da do nam Candida thng co bieu hien ban
o tren da vi cac vung ton thng chung quanh
va thng anh hng en nhng cho co nep gap
da, trong khi viem da do amoniac trong nc tieu
thng khong anh hng en nhng nep gap da. Co
the dung mot loai kem imidazol hay kem nystatin
ket hp vi mot loai kem co steroid, chang han nh
Timodin e boi len ton thng.
KHAM
SC KHOE TRC TUOI I HOC
Lan kham sc khoe nay la mot trong nhng lan kiem

tra thng b bo qua khi cac bac cha me khong nhan
thay co g bat thng tre. Mac du vay, khong nen chu
quan khi quyet nh bo qua lan kiem tra nay, v co the co
nhng phat hien quan trong giup x tr kp thi cac van
e bat on neu co.
Yeu cau kham sc khoe trc tuoi i hoc thng bao
gom:
470
Nhi khoa
Kham va tham do tong quat e phat hien bat c
van e bat on nao ve the chat cung nh tinh than.
Kiem tra s tang trng bnh thng ve the chat
qua ghi nhan trong lng c the va chieu cao.
Kiem tra s phat trien bnh thng cua th giac,
thnh giac, kha nang s dung ngon ng va nang lc
ng x, giao tiep cua tre.
Kiem tra tim va 2 tinh hoan.
Cac xet nghiem chan oan chi tiet hn ch can thiet
khi co nhng dau hieu ang nghi ng hoac lam cho
cac bac cha me khong yen tam.
Kiem tra viec thc hien lch tiem chung.
CAC
VAN E VE HO HAP
So mui
Rat hiem khi phai dung en thuoc khang sinh. Co the
dung xi-ro paracetamol e giup tre giam bt s kho chu.
Neu tre kho bu, co the dung thuoc chong ngat, chang han
nh dung dch nho mui tre em xylometazolin, 2 giot moi
ben mui, moi ngay 3 lan. Ch dung toi a khong qua mot
tuan.
Ho
Ngoai tr cac trng hp co trieu chng ro rang nh
ho ga, viem phoi... hau het cac trng hp ho tre em
thng la viem tieu phe quan hay viem tac thanh quan.
471
Viem tieu phe quan

Viem tieu phe quan thng gay ho kch thch, lam tre
th nhanh, kho bu, nhat la khi co kem theo so mui. Tham
kham nghe thay tieng kho khe, nhat la khi th ra.
Cham soc tot cho tre la yeu cau quan trong. ieu tr
khang sinh thng khong co hieu qua. Chuyen en chuyen
khoa neu cac trieu chng tr nen tram trong hay tre to
ra rat met, kho bu.
Viem tac thanh quan

Viem tac thanh quan thng kem theo sot, so mui,
au hong, kem theo co th rt va ho khan. Cham soc tot
bang cach gi tre trong phong am va am, bang cach xong
hi nc nong trong phong. Cac trieu chng thng giam
nhe trong vong 10 20 phut sau o. ieu tr khang sinh
thng khong co hieu qua. Chuyen en chuyen khoa neu
tre b co rut gian sn hay to ra rat met.
Nhi khoa
Chan oan hen phe quan tre em di 5 tuoi hau
nh phai da hoan toan vao benh s. Lu y en cac
trieu chng nh:
Ho lien tuc ve em ( tre con t tuoi).
Cn th kho khe, thng xuat hien sau khi tre
gang sc, hoac do nhiem trung ng ho hap tren,
hoac b kch thch bi cac tac nhan gay d ng.
Tien hanh chup X quang ngc neu co nghi ng,
chang han nh khi tre nhiem trung ngc tai dien
nhieu lan hoac ap ng kem vi ieu tr.
Tranh cac tac nhan gay d ng. Nhng ngi nghien
thuoc la trong gia nh nen bo thuoc.
Hen phe quan co the c phat hien va ieu tr sm

tre em di 5 tuoi. Tuy nhien, ieu nay cha c xac
nh la co anh hng hay khong en s phat trien ve sau
cua can benh nay.
e lam gian phe quan, co the cho tre di 2 tuoi

dung loai ong ht co nh lng vi khoang cach
thch hp gia 2 lan ht. Xi-ro lam gian phe quan,
(chang han nh salbutamol 2mg, moi ngay 3 lan va
vao luc co cn hen) thng co nhieu tac dung phu
hn va kem hieu qua, nhng van c a chuong
dung hn trong cac ca benh nhe hoac vi muc ch
ieu tr tham do e chan oan. Tre t 3 5 tuoi
co the cho dung ong ht vi khoang cach thch hp
gia 2 lan ht.
Can chan oan phan biet gia cn hen phe quan

vi cac trng hp nhiem virus cap tnh gay ra cn
kho th tre con rat t tuoi.
May kh dung phun mu t khi can en v loai ong

ht nh lng ngat quang re tien hn ma van co
hieu qua tng ng.
Hen phe quan tre di 5 tuoi
472
473

Hng dan cac bac cha me biet cach t x tr cac
cn hen cua tre trong chng mc ma ho co the thc
hien c.
Thng xuyen kiem tra s thch hp cua viec dung
thuoc, ky thuat s dung ong ht va nhng van e
gay lo lang cho cha me a tre, nhat la trc khi co
s thay oi lieu ieu tr tang hay giam.
Viec s dung thuoc tuy thuoc vao mc o cac trieu
chng, vi gi y cac mc o t nhe en nang nh
sau:
Mc nhe: Ch s dung mot loai thuoc gian phe
quan, chang han nh salbutamol 200g, vao nhng
luc can thiet, moi ngay khong qua mot lan.
Mc trung bnh: Ngoai thuoc gian phe quan nh
tren, cho dung them cromoglycat bang cach s
dung ong ht nh lng ngat quang, vi lieu 10mg
moi ngay 3 lan, hoac mot loai thuoc ht co steroid,
chang han nh beclomethason toi a 400g moi
ngay, hoac fluticason toi a 200g moi ngay.
Mc nang: Chuyen bac s chuyen khoa e xem
xet tang lieu s dung thuoc ht co steroid, hoac
s dung them mot loai thuoc chu van beta (chat
kch thch thu the beta co tnh chon loc cao) co
tac dung keo dai, chang han nh salmeterol hay
thuoc xanthin giai phong t t. Cung co the phai
dung them mot loai steroid dang vien uong.
474
Nhi khoa
Trong nhng trng hp can phai nhanh chong kiem
soat trieu chng, s dung ngay mot lieu trnh 5 ngay
vi prednisolon dang hoa tan vi lieu 1 2mg cho
moi kilogam trong lng c the tre di 1 tuoi, va
20mg moi ngay cho tre t 1 5 tuoi.
CO
GIAT
La tnh trang tre b mat y thc tam thi, chan tay co

giat khong kiem soat c, thng keo dai trong vai phut
nhng cung co the lau hn. Co giat kha pho bien tre
em. Co nhng trng hp co giat khong co sot va nhng
trng hp co giat xay ra khi b sot cao. Thong ke cho
biet la trong khoang 20 tre em th co 1 em a tng b co
giat do sot cao, thng goi la lam kinh.
Co giat khong do sot

Vi nhng tre em di 6 thang tuoi, khi xay ra co
giat khong do sot eu can phai a vao theo doi va
ieu tr tai benh vien.
Tre ln tuoi hn b co giat khong do sot thng lien
quan en cac van e than kinh, can chuyen en
chuyen khoa than kinh e chan oan.
Khong nen e cho nhng tre em a tng b ong
kinh i xe ap. Co the cho phep cac em bi loi,
nhng phai co s theo doi cua ngi ln.
Khoang hn 60% trng hp co giat tre em co
khuynh hng t thuyen giam. Co the tham khao y
475
Nhi khoa
kien bac s e ngng dung thuoc chong co giat neu

tre khong con co giat trong vong 2 3 nam.
giat do viem nao hoac viem mang nao, khi he than kinh
trung ng b ton thng do nhiem trung.
Trong trng hp xay ra co giat, can co cac bien

phap x tr tc thi nh sau:
Do c che va giai thch tren, nen sot cao gay co giat

tre thng xuat phat t mot nguyen nhan nhiem
trung, thng gap nhat la nhiem trung ng ho
hap tren. Tuy nhien, cung can chan oan loai tr
ngay cac trng hp nhiem trung cap tnh.
am bao gi thong ng th cua tre.

S dung diazepam tiem tnh mach cham vi lieu
0,3mg cho moi kilogam trong lng c the cua tre,
hoac dung qua ng trc trang vi lieu 2,5mg
cho tre di 1 tuoi, 5mg cho tre t 1 3 tuoi, va
10mg cho tre ln hn 3 tuoi.
Chuyen ngay en benh vien neu cn co giat van
tiep tuc.
Co giat do sot
Co giat do sot hay thng goi la lam kinh la tnh
trang kha pho bien, vi khoang 5% tre em chu anh hng
cua tnh trang nay. Co giat do sot co the xay ra tre t 6
thang cho en 5 tuoi, nhng thng gap nhat la vao nam
2 tuoi.
Nguyen nhan sot cao gay co giat tre la do c che
ieu nhiet cua nao cha u trng thanh, nen than nhiet
co the tang qua nhanh khi tre b cac trng hp nhiem
trung. Than nhiet tang nhanh ot ngot se kch thch cac
te bao nao, lam phat ra cac xung ong en cac c va lam
c co that lai. Cn co giat do sot khong co ton thng nao
i kem, can chan oan phan biet vi cac trng hp co
476
Chan oan loai tr viem mang nao. Kham ky tai va

hong, tm cac dau hieu nhiem trung. Kham ngc,
kham bung.
Co the can gi mau nc tieu e nuoi cay.
Chuyen ngay en benh vien trong cac trng hp:
Tre di 18 thang tuoi.
Co dau hieu nghi ng viem mang nao.
Cn co giat keo dai hn 10 phut.
Tre co dau hieu rat met.
Co nhng dau hieu than kinh dai dang.
Trong mot cn sot nhng co en 2 lan co giat hoac
nhieu hn.
Co the e tre ngh ngi tai nha neu nh cn co giat
keo dai khong qua 10 phut va sau o tre hoi phuc
hoan toan.
Khoang 30 40% tre em b co giat do sot co nguy
c tai phat cn co giat tiep theo trong vong 6 thang
sau o. Co the ngan nga viec xay ra cn co giat
477

bang cach gi cho than nhiet cua tre khong len qua
cao, cu the la:
ieu tr kp thi cac benh nhiem trung.
Ngay khi co dau hieu tre bat au sot, cho tre mac
quan ao thoang mat, dung khan tham nc am
lau mat va lau khap than hnh, dung quat e quat
mat, giup tre thoat nhiet nhanh. at tre nam
trong phong thoang mat.
Cho tre uong paracetamol ung lieu quy nh. Co
the dung tiep mot lieu th 2 sau 4 6 gi neu tre
cha het sot.
BAO
Khi tre ln dan len, yeu cau ve an toan cung can thay
oi cho phu hp. Chang han nh, mot a tre va chap
chng biet i can phai c bao ve tranh leo len cac bac
cau thang hoac en gan cac goc ban nhon, trong khi mot
a tre ln hn can phai c day cho biet cach i xe ap
va s an toan tren ng pho.
Cac loai thuoc phai c cat gi trong tu thuoc ngoai
tam tay cua tre, va tot nhat la phai c khoa lai. Cac
loai thuoc dung theo toa bac s khong c cat gi trong
nha vi muc ch d phong, va cac loai thuoc ban t do
phai am bao la khong qua han. Khi can thai bo thuoc,
phai am bao khong bo nhng ni ma tre co the lay
VE TRE
Thong ke cho thay la o tuoi t 1 en 15 tuoi, so tre

em b chet v tai nan nhieu hn so tre em chet v benh
tat. Nhieu tai nan co the phong tranh c neu nh chung
ta biet tuan theo mot so cac quy trnh an toan, day cho
tre biet cach tranh nhng nguy hiem khi i tren ng
pho hoac tren san chi, va han che toi a nhng nguyen
nhan gay nguy hiem cho tre.
Ban chat t nhien cua tre con la to mo. Ngay ca moi
trng trong nha cung co rat nhieu nguyen nhan co the
gay nguy hiem, chang han nh cac o cam ien, day ien,
li dao cao, ca knh, phong tam, ho bi, cac dung cu
thong thng e t sa cha o gia dung, dung cu lam
vn...
478
Nhi khoa
c.
Bong la va bong nc soi la nhng nguyen nhan chnh
co the nghiem trong en mc gay ra cac trng hp t
vong. Phai day cho tre biet tranh xa bep lo. Mot khung
bep cao co the giup giam bt nguy c tre s vao xoong
chao nong ang nau. Tay cam cua xoong chao phai xoay
vao pha trong hay pha sau khung bep. Cac nguyen lieu
nau an co the nguy hiem oi vi tre can phai c gi
ni an toan, co khoa.
Neu ban co vn cay quanh nha, nhng hoa chat c
dung trong viec lam vn se rat nguy hiem cho tre neu
chung nuot vao. Luon luon cat gi nhng hoa chat nay
ni an toan va khoa ky. Neu ban va phun thuoc len cay
479

trong, phai day cho tre biet la khong c an cac trai cay
hay la cay.
Can phai day cho tre biet cach chi cac tro chi mot
cach an toan. Cau trt, u quay hay bat c tro chi van
ong nao cung eu co nhng nguy c rui ro nhat nh. Ch
cho phep tre chi nhng tro chi thch hp vi la tuoi.
San chi phai co be mat mem, chang han nh co co xanh
hoac trai cat. Khi tre chi nhat thiet phai co s giam sat
cua ngi ln.
Benh he noi tiet

TIEU
NG
La tnh trang thieu hoac khong co noi tiet to insulin

cua tuyen tuy. Insulin la mot trong nhng noi tiet to gi
vai tro quan trong trong viec hap thu glucose vao te bao
e ap ng nhu cau nang lng cua te bao va hap thu vao
gan e d tr. Khi thieu insulin, nong o glucose trong
mau se tang cao bat thng, gay ra a nieu va khat nhieu.
C the mat kha nang s dung va d tr glucose gay ra sut
can nhanh, oi, met moi. Tieu ng gay roi loan chuyen
hoa chat beo va tang thoai hoa cac mach mau nho. Co hai
loai tieu ng khac nhau:
Tieu ng type I
La loai tieu ng phu thuoc insulin, ngi benh can
c ieu tr bang cach cung cap insulin. Benh thng
xuat hien nhng ngi di 35 tuoi, thng gap nhat
la trong khoang 10 16 tuoi. Benh tien trien nhanh, cac
te bao tiet ra insulin tuy b huy hoai va s san xuat
insulin b ngng hoan toan. Neu khong c ieu tr bang
cach cung cap insulin, ngi benh se suy sup rat nhanh,
i vao hon me va t vong.
480
481
Tieu ng type II
La loai tieu ng khong phu thuoc insulin, ngi benh
khong can c cung cap insulin. Benh thng xuat hien
va tien trien cham, chu yeu o tuoi 40 45. Do benh
tien trien cham, rat nhieu trng hp ngi benh khong
c phat hien va thng ch tnh c biet c qua nhng
lan kham sc khoe nh ky. Trong tieu ng loai nay,
insulin van c c the san xuat ra nhng khong u ap
ng nhu cau cua c the, nhat la vi nhng ngi tang can
qua mc. oi vi benh nay, viec cung cap insulin cho c
the thng khong can thiet, ma can phai ieu chnh che
o an uong, sinh hoat, giam can va ket hp dung thuoc
e kiem soat tnh trang benh.
Benh he noi tiet

nguy c x va ong mach, cao huyet ap, roi loan tim
mach. Do o, viec chan oan sm va ieu tr tch cc co y
ngha rat quan trong.
Cac yeu to lam tang nguy c benh tieu ng

Nhng ngi tren 65 tuoi.
Nhng ngi qua can hoac beo ph.
Co tien s gia nh ve benh tieu ng hay cac
benh tim mach.
Phu n co tien s b tieu ng trong thai ky (tieu
ng thai nghen).
Phu n co tien s sinh con nang hn 4,5kg.
Tieu ng type I t gap hn nhng nguy kch hn, tien

trien nhanh hn, va ac biet thng xuat hien nhng
ngi tre tuoi. Trong khi o, tieu ng type II thng
gap hn, chiem en hn 90% cac trng hp tieu ng,
nhng benh tien trien cham va ch gap o tuoi trung
nien va ln tuoi. Ca hai trng hp tieu ng eu b
nghi ng la co lien quan en yeu to di truyen. Tieu ng
type II con ac biet co moi lien quan en beo ph. Khoang
80% ngi benh tieu ng type II co can nang vt qua
mc bnh thng.
Benh tieu ng neu khong c chan oan va ieu tr,
keo dai trong nhieu nam co the dan en benh vong mac
do tieu ng, benh than kinh ngoai bien va co nhieu
482
Phu n co tien s say thai khong ro nguyen nhan.

Khi co cac trieu chng sau ay, can tien hanh ngay cac
xet nghiem chan oan benh tieu ng:
Khat nc nhieu, a nieu, sut can nhanh.
Nhiem trung tai dien, nhat la nhiem trung da.
Cac trieu chng benh than kinh, chang han nh
au, mat cam giac, d cam...
Thay oi ang ke th lc.
Co cac trieu chng khong giai thch c, chang
han nh met moi...
483
Chan oan xac nh benh tieu ng

Nong o ng c o trong mau mau tnh mach
toan phan.
Benh he noi tiet

o nong o ng glucose trong mau sau o 2
gi:
Neu ket qua ln hn 10mmol/L, chan oan xac
nh tieu ng.
Chan oan xac nh tieu ng khi nong o ng

trong mau luc oi > 6,7mmol/L, hoac khi nong
o ng trong mau vao thi iem ngau nhien >
10mmol/L.
Chuyen benh nhan en benh vien ngay neu ket
qua cho thay nong o ng trong mau vao thi
iem ngau nhien > 25mmol/L, hoac benh nhan co
aceton-nieu va the trang khong c khoe.
Tat ca phu n co thai va tre em khi chan oan
xac nh tieu ng cung can chuyen en ieu tr
tai benh vien.
Chan oan khong chac chan khi nong o ng
trong mau luc oi vao khoang 5 6,6mmol/L, hoac
khi nong o ng trong mau vao thi iem ngau
nhien vao khoang 6,7 9,9mmol/L.
Khi chan oan khong chac chan, can tien hanh th
nghiem dung nap ng glucose qua ng uong.
Cach thc hien nh sau:
484
Neu ket qua trong khoang 6,7 10mmol/L,

chan oan tnh trang giam dung nap ng
glucose. Nhng benh nhan nay can c tiep
tuc theo doi hang nam. Khoang 15% so benh
nhan nay se phat trien thanh benh tieu ng
trong vong 10 nam sau o.
ieu tr
Muc tieu cua viec ieu tr tieu ng la:
Kiem soat tot cac trieu chng, giup benh nhan
duy tr sc khoe.
Kiem soat tot nong o ng trong mau e ngan
chan nhng bien chng ve lau dai. Nong o ng
trong mau can phai c duy tr cac mc:
Nong o vao luc oi la 6,7mmol/L
Nong o toi a < 10mmol/L
Nong o khoang 2 gi sau khi an < 6,7mmol/L
Benh nhan khong c hut thuoc la va nen an

khau phan cha carbohydrat mc trung bnh
trong vong 3 ngay.
Duy tr HbAlc di 7%.
Trong luc bung oi, vao sang sm, an vao 75g ng

glucose, hoac uong 350ml dung dch Lucozad.
ieu tr tch cc tnh trang cao huyet ap va tang

cholesterol trong mau.
Ngan nga xay ra glucose nieu vao luc oi.
485
Benh he noi tiet

Trng hp giam glucose huyet t 2 gi chieu
en ba an chieu hoac t gia khuya en trc
ba an sang la do a dung qua nhieu insulin loai
tac dung keo dai vao cac gi tng ng buoi sang
hoac buoi chieu. Giam lieu insulin khoang 4 6
n v.
Phat hien sm cac bien chng nham giam thieu

cac nguy c:
au that ngc, nhoi mau c tim va benh mach
mau nao.
Loet chan va cat cut chi do benh mach ngoai vi,
benh than kinh do tieu ng.
Mat th lc do benh vong mac tieu ng.
Suy than do benh than v tieu ng.
Cung cap cho ngi benh nhng ch dan kp thi
va hieu qua trong che o an uong va sinh hoat
hang ngay e co the duy tr tot sc khoe trong
thi gian ieu tr.
Benh nhan tieu ng type I c khi s ieu
tr vi lieu insulin thch hp tuy theo tng benh
nhan va co s ieu chnh tang giam lieu, vi muc
ch ngan nga khong e xay ra tnh trang giam
glucose.
Tang lieu insulin neu glucose huyet len cao va
giam lieu insulin khi glucose huyet xuong thap.
Trng hp giam glucose huyet trong khoang
t 10 gi sang en ba an tra hoac t ba an
chieu cho en gia khuya la do a dung qua nhieu
insulin loai tac dung nhanh vao cac gi tng ng
sang hoac chieu. Giam lieu insulin khoang 2 4
n v.
486
Giam glucose huyet c ieu tr bang cach cho

uong glucose. Neu benh nhan bat tnh, ieu tr vi
glucose 50% tiem tnh mach vi lieu 20 50ml,
hoac glucagon 1mg tiem bap tht, tiem di da hay
tiem tnh mach. Glucagon nen c d phong e
ngi co trach nhiem cham soc benh nhan s dung
vao trng hp khan cap.
Benh nhan tieu ng type II c ieu tr khi au

vi viec ieu chnh che o an uong hp ly, nham
en giam can trong trng hp qua can hoac beo
ph, va tranh dung cac loai ng tinh che.
Khong nen s dung cac loai vien uong ha ng
huyet hay insulin trc khi th qua mot che o an
uong hp ly t nhat la 2 3 thang, tr khi benh
nhan co the trang qua yeu t hoac co mc ng
huyet qua cao, vt tren 25mmol/L.
oi vi nhng benh nhan co can nang qua mc,
co the bat au vi mot loai metformin, chang han
nh Glucophage 500mg, moi ngay 2 lan, vi ieu
kien a kiem tra chc nang gan va than bnh
thng. Tang lieu moi thang vi mc o thch
487

hp, en mc toi a la 1g, moi ngay 2 lan. Dung
them mot loai sulphonylurea (Tonbutamide,
Glibenclamide, Clopropamide, Gliclazide...) e ha
ng huyet, neu nh metformin to ra khong u
e kiem soat ng mau.
oi vi nhng benh nhan co can nang trung bnh,
cho dung mot loai sulphonylurea, chang han nh
Glibenclamide, 5mg moi ngay (2,5mg ngi gia).
ieu chnh lieu dung tuy theo mc o ap ng cua
benh nhan, vi lieu toi a la 15mg moi ngay. Canh
bao benh nhan ve nguy c giam glucose huyet va
hng dan bien phap x tr khan cap cho ngi
co trach nhiem cham soc benh nhan. Dung them
mot loai metformin neu van cha kiem soat tot
c ng mau.
Neu nh cac loai vien uong ha ng huyet va che
o an uong hp ly van cha mang lai hieu qua
kiem soat tot ng mau, co the can phai bat au
viec ieu tr vi insulin.
Theo doi va cham soc benh nhan tieu ng

Benh nhan tieu ng type I va nhng ngi co
trach nhiem cham soc benh nhan hang ngay can
c hng dan e co kha nang t x tr mot so
trng hp can thiet, nhat la phai biet cach t theo
doi lng ng trong mau tai nha, ke ca acetonnieu. Theo doi nong o ng trong mau bang cach
488
Benh he noi tiet

dung giay th, tot nhat la vi mot dung cu o. Nen
o ng mau trc moi ba an va trc khi i
ngu.
Nhng benh nhan tieu ng type II ln tuoi ch can
th nc tieu la u. Nen th nc tieu vao khoang 2
gi sau ba an. Moi tuan ch can th nc tieu mot
ngay vi 3 lan th lien tiep sau 3 ba an, tot hn la
moi ngay eu th nhng ch th mot lan.
Trong cac trng hp benh tai dien nhieu lan, can
lu y:
Viec ieu tr tieu ng bang insulin hay vien
uong ha ng huyet nhat thiet khong c giam
lieu hoac bo sot trong suot thi gian benh tai
dien. Benh nhan tieu ng type I thng can
phai dung nhieu insulin hn trong nhng lan tai
phat.
Benh nhan tieu ng khong ieu tr bang insulin
(type II) thnh thoang co the b nhiem toan ceton
trong thi gian benh tai phat, va khi o co the
can dung insulin.
Khi benh tai phat, nen tang them so lan t theo
doi ng mau tai nha.
Khuyen khch benh nhan uong nhieu nc hn.
Nen duy tr che o an co lng carbohydrat
thch hp hang ngay, co the dung thc uong co
carbohydrat neu can.
489
Benh he noi tiet
Neu mc ng glucose trong mau vt tren

13mmol/L, hoac lng ng trong nc tieu
chiem t 2% tr len, tang them lng insulin t
2 4 n v moi ngay cho en khi kiem soat tr
lai c mc ng mau.
Kiem tra mc ng mau va nc tieu do benh
Chuyen benh nhan en benh vien neu nh benh

nhan non va khong the uong nc, khong dung
c carbohydrat, hoac b nhiem toan ceton hay
co dau hieu mat nc.
Tnh ch so trong lng c the (body mass index
Hng dan benh nhan theo doi va phat hien nhng

bat thng ban chan, nh nhng cho chai san,
mong chan moc vao, ngon chan chai phong...
nhan t theo doi va ghi nhan.

o lng ng trong mau vao thi iem ngau
nhien.
BMI) e xac nh tnh trang qua can hoac beo
ph. Neu can, e ngh che o an kieng e giam
can.
Kiem tra protein nieu. Neu co, gi mau nc tieu
gia dong e soi knh hien vi va nuoi cay va o
lng creatinin huyet thanh. Neu lng protein
Hng dan benh nhan ve nhng dau hieu canh bao

cua giam glucose huyet, nh ng khong vng, kho
tap trung, au au, run ray...
trong nc tieu cao, o protein trong nc tieu
Hng dan benh nhan ve che o dinh dng thch

hp, vi cac thc an thuoc nhom carbohydrat phc
hp (a phan t) giau chat x phai cung cap t nhat
la 50% nhu cau nang lng. Cac nguon cung cap
carbohydrat n (ng n), chat beo, ru va
muoi eu phai han che toi a. Nhng benh nhan co
can nang qua mc can phai xem xet en mot che o
an kieng thch hp giup giam can.
ng. Tang cng viec kiem soat trieu chng
Trong thi gian ieu tr, benh nhan can c tham

kham nh ky t nhat la 6 thang mot lan, vi cac
yeu cau kiem tra nh sau:
490
24 gi. Neu ket qua cao, chan oan loai tr cac

nguyen nhan khong phai la benh than do tieu
tieu ng va ieu tr tch cc cao huyet ap ngay
ca vi trieu chng nhe.
Kiem tra hang nam nen thc hien vi cac yeu cau
sau:
Huyet ap
Th lc
ay mat (lam gian ong t bang tropicamid 1%).
Co the nh ky thuat vien thc hien soi ay mat
hoac chuyen chuyen khoa mat e chup ay mat.
491

Xet nghiem mau:
HbAlc
Creatinine huyet thanh
Cholesterol va triglycerid huyet thanh
Kiem tra chan:
Mach
Phan xa
Cam giac rung va cham kim
Co dau hieu loet
ROI
LOAN CHC NANG TUYEN GIAP
La tnh trang tuyen giap hoat ong khong bnh thng

do co benh. Co hai trng hp roi loan la nhc giap,
tuyen giap hoat ong yeu i, va cng giap, tuyen giap
hoat ong gia tang. Ca hai trng hp roi loan nay eu
dan en nhieu roi loan trong hoat ong chung cua c the,
do chu anh hng cua ham lng cac noi tiet to c san
xuat bi tuyen giap, nhat la thyroxine (T4).
NHC
GIAP
La tnh trang tuyen giap hoat ong suy yeu, giam

mc o san xuat cac noi tiet to nh thyroxine (hay tetraiodothyronine - T4), triiodothyronine (T3) va calcitonine.
Giam nang tuyen giap thng gap ngi ln tuoi vi
nhng trieu chng khong ac hieu, do o ngng th
492
Benh he noi tiet

nghiem thng la thap. Suy tuyen giap tre em neu
khong c phat hien va ieu tr se dan en cham ln,
cham phat trien sinh duc va c che s phat trien bnh
thng cua nao.
Nguyen nhan
Nhc giap co the la mot benh t mien, do c the
tao khang the chong lai tuyen giap, lam giam san
xuat noi tiet to, chang han nh trong trng hp
viem tuyen giap Hashimoto.
Suy tuyen giap cung co the do phau thuat cat bo
mot phan tuyen giap.
Suy tuyen giap cung co the do dung iod ong v
phong xa e ieu tr cng giap gay ra.
Khoang 1% ngi trng thanh b suy tuyen giap
khong ro nguyen nhan, phu n ln tuoi thng co
ty le benh cao nhat.
Chan oan
Noi tiet to tuyen giap kch thch tao nang lng.
Do giam san xuat noi tiet to tuyen giap nen ngi
benh thng co cac dau hieu:
Met moi.
Ngu nhieu.
Yeu c.
493

Chuot rut.
Tim ap cham.
Da kho va troc vay.
Rung toc.
Giong noi khan.
Tang can dang map do tch tu m.
Hoi chng phu niem, da va cac mo b day len.
Phnh tuyen giap.
Tuy theo mc o nang hay nhe cua tnh trang suy
tuyen giap, cac trieu chng tren co the xuat hien
cac mc o khac nhau. Suy tuyen giap nhe co
the khong co trieu chng hoac co rat m nhat. Suy
tuyen giap nang se xuat hien ro net tat ca cac trieu
chng tren.
o ham lng TSH (hormon kch thch tuyen giap)
huyet thanh e sang loc. Ket qua bnh thng cho
phep loai tr ca hai kha nang nhc giap va cng
giap.
Neu TSH cao, o ham lng thyroxine (T4) t do
trong mau. Neu ket qua cho thay T4 thap, chan
oan xac nh nhc giap.
Trong giam nang tuyen giap tiem an, ket qua TSH
huyet thanh cao nhng ham lng T4 t do lai bnh
thng. Trong trng hp nay, viec bat au cung
494
Benh he noi tiet

cap T4 cho benh nhan vao luc nao la tuy thuoc vao
ch nh cua bac s ieu tr.
Nhng kho khan trong viec chan oan bang cac
xet nghiem chc nang tuyen giap ngi ln tuoi
thng do cac benh khong lien quan en tuyen giap
hoac do tac dung cua cac loai thuoc ang s dung.
ieu tr
Hau het cac trng hp giam nang tuyen giap
ngi ln tuoi co the ieu tr tot. Nen e ngh
chuyen en benh vien nhng benh nhan tre tuoi
hoac co the trang qua yeu t.
ieu tr giam nang tuyen giap bang thyroxin dang
vien uong. Bat au vi lieu 100g moi ngay (50g
cho benh nhan tren 50 tuoi). Dung lieu 25 50g
cho nhng benh nhan qua ln tuoi hoac co benh
tim. Neu khi au vi lieu thap hn, moi thang
tang lieu 25g moi ngay va gi nguyen sau khi at
en 100g moi ngay.
Kiem tra TSH moi thang mot lan. Ngng thuoc
ngay khi TSH tr lai bnh thng.
Lieu duy tr thong thng la 100 150g moi ngay.
Vi cac benh nhan tre tuoi, neu mc TSH a c
kiem soat nen giam lieu thyroxin e tranh loang
xng.
495

Trong thi gian ieu tr, benh nhan can c theo
doi kiem tra hang nam. Cac xet nghiem chc nang
tuyen giap phai c thc hien nhng benh nhan
tre tuoi, hoac khi co nghi ng ve mc o ieu tr
thieu hoac tha. o ham lng TSH huyet thanh
la cach tot nhat e theo doi ieu chnh viec ieu tr
bang thyroxin v phng phap nay cho phep anh
gia chc nang tuyen giap trong nhng tuan trc
o. Tuy nhien, mc T4 huyet thanh thay oi nhanh
hn so vi mc TSH, v the mc T4 co the van bnh
thng ngay ca khi benh nhan khong tuan thu viec
ieu tr trong thi gian trc o va ch mi bat au
ieu tr ngay trc thi iem kiem tra.
CNG
GIAP
La tnh trang tuyen giap gia tang hoat ong, san xuat
qua nhieu noi tiet to thyroxin.
Nguyen nhan
Cng giap co the la mot benh t mien, chang han
nh benh Basedow (hay benh Grave). Trong benh
nay, khang the cua c the kch thch s san xuat
noi tiet to cua tuyen giap. ay la dang cng giap
thng gap nhat.
Nguyen nhan hiem gap hn la do tuyen yen tiet
ra qua nhieu TSH (hormon kch thch tuyen giap).
Tnh trang nay co the xay ra khi b u tuyen yen.
496
Benh he noi tiet

U tuyen giap, trong mot so trng hp cung u mc
o e gay cng giap.
Chan oan
Phnh tuyen giap.
Yeu c xng va c tim, co the co loan nhp tim.
Co cam giac an ngon do tang chuyen hoa, nhng
van sut can.
Loi mat, xuat hien khoang 30 50% benh nhan.
Mat loi ra va phu ne mo quanh nhan cau lam mat
nhn trng trng.
Chan oan xac nh khi xuat hien cac trieu chng
bang cach thc hien cac xet nghiem. o ham lng
TSH huyet thanh e sang loc. Neu TSH giam, tiep
tuc tien hanh o lng T4 t do trong mau. Chan
oan xac nh cng giap khi ket qua cho thay T4
t do co mc o cao.
Neu mc T4 t do la bnh thng, co the can tiep
tuc o mc T3 (triiodothyronine) t do e chan oan
chng nhiem oc T3. Co khoang di 5% benh nhan
cng giap ri vao trng hp nay.
ieu tr
ieu tr tuy thuoc vao nguyen nhan gay cng giap
a c chan oan xac nh.
497

Trong khi ch i ket qua chan oan xac nh,
co the dung ngay mot loai propranolol (Inderal,
Obsidan...) vien 40mg, moi ngay 3 lan e nhanh
chong giam nhe cac trieu chng, neu ieu o la can
thiet. Dung ket hp vi carbimazol.
Lieu ieu tr co the bat au vi carbimazol, 20
40mg moi ngay va duy tr cho en khi bnh giap,
thng la sau 4 8 tuan. Sau o van tiep tuc dung
thuoc nhng giam lieu duy tr con 5 15mg moi
ngay. Carbimazol hiem khi nhng co the gay
mat bach cau hat, vi bieu hien nh au hong.
Tham kham lam sang va o ham lng T4 huyet
thanh 6 thang mot lan e anh gia chc nang tuyen
giap.
Khi quyet nh ngng ieu tr, can kiem tra mc
TSH va T4 t do e anh gia chc nang tuyen giap.
Khong can thiet phai theo doi benh nhan hn mot
nam sau o, nhng can canh bao benh nhan ve
kha nang xuat hien tr lai cac trieu chng. ieu tr
bang carbimazol tiep tuc trong 18 thang co the giup
khoi benh suot i.
BEO
PH
La tnh trang trong lng c the vt qua mc bnh

thng va khong can oi vi chieu cao. Beo ph c xac
nh da theo ch so trong lng c the (body mass index
498
Benh he noi tiet

BMI). Cach tnh ch so nay la lay trong lng c the
chia cho bnh phng chieu cao.
V du: Mot ngi cao 1,7 met, nang 65kg, se co ch so
trong lng c the (BMI) la:
65 : (1,7 x 1,7) = 22,5
Cung vi chieu cao nay, neu can nang en 90kg, ch so
BMI se la:
90 : (1,7 x 1,7) = 31
Can c vao cach tnh BMI nh tren, ngi ta xac nh
tnh trang beo ph da theo ch so BMI nh sau:
T 25 29,9 :
qua can (hay beo ph o I)
T 30 39,9 :
beo ph nhe (o II)
Tren 40
beo ph nghiem trong (o III)
Beo ph ang la van e gay lo ngai nhieu nc tren

the gii, ac biet la cac nc phat trien. Khoang 30% dan
so nc Anh b beo ph o I, khoang 3% beo ph o II va
0,3% beo ph o III. Tai Hoa Ky, trc nam 1960 co 31%
dan so b beo ph. Ty le nay tang them 13% trong nam
1960, va tang gap oi trong khoang t nam 1980 2000.
Rieng so tre em va thanh thieu nien b beo ph gan nh
a tang gap 3 lan trong thi gian nay.
Cac chuyen gia y te a xac nh moi tng quan gia
tnh trang beo ph va sc khoe. Ty le t vong v cac loai
benh tat khac nhau tang gap oi nhng ngi co ch so
BMI la 35, va tang vot theo cap so nhan khi ch so BMI
499

tang cao hn na. Tai Hoa Ky, thong ke cho thay co en
70% cac trng hp benh tim lien quan en beo ph, va
nhng ngi beo ph c xac nh la co nguy c b cao
huyet ap cao gap 2 lan so vi ngi bnh thng. Phu n
beo ph cung co nguy c b ung th vu cao gap 2 lan so vi
ngi khong b beo ph.
Beo ph khong phai la benh, nhng la nguyen nhan
lam cho rat nhieu benh tr nen tram trong hn, trong o
cac benh nguy hiem nhat la:
Cao huyet ap
Benh tim thieu mau cuc bo
Tieu ng
Cac benh ng ho hap
Viem khp
Soi mat
Gian tnh mach
Cac bien phap giam can

Nguyen tac au tien e giam can la so nang lng
a vao c the (tnh bang calori) phai thap hn
so calori tieu thu trong ngay. Nh vay, mot mat
can phai giam cung cap nang lng qua thc an,
mot mat cung can phai gia tang mc tieu thu calori
hang ngay bang cach tang cng hoat ong c the.
Xac nh mot che o an uong thch hp vi nhng
nguyen tac chung can c tuan thu het sc nghiem
500
Benh he noi tiet

ngat, chang han nh giam tht ong vat, m beo,
tang chat x (fiber), nhieu rau cai, trai cay, ngu
coc... Nen co s t van cua mot chuyen gia dinh
dng hoac bac s ieu tr trc khi chon la mot
che o an uong thch hp e theo uoi.
Khong nen yeu cau giam can qua nhanh. Vi che o
an uong cung cap khong qua 1000 calori moi ngay,
ngi benh co the hy vong giam can t 0,5 1kg
moi tuan.
Che o an gi y thch hp vi a so ngi beo
ph thng cung cap t 1200 1500 calori moi
ngay, trong o thanh phan thc an thuoc nhom
carbohydrat chiem 60%, chat beo (tot nhat la t
nguon thc vat hoac chat beo cha bao hoa) chiem
30%, va chat am (van la u tien cho am thc vat)
chiem 10%. Theo che o an nay trong vong 20 tuan
co the se giup giam c khoang 10% trong lng
c the.
Viec s dung thuoc e giam can a c xac nh
la hoan toan khong co li. Thuoc ch co tac dung
trong thi gian ngan va co the gay ra nhng roi
loan trong c the.
Can ieu chnh che o sinh hoat thng ngay, gia
tang mc o hoat ong nh i bo, chay bo, giam
thi gian nam hoac ngoi, ac biet la phai duy tr
eu an viec tap the duc buoi sang. Tot nhat la
nen chon mot mon the thao thch hp e tham gia
thng xuyen.
501
Benh he than kinh

Nhng nguyen nhan hiem gap la:
Benh Meniere
Benh he than kinh
X va ong mach ngi gia

U nao, ot qu nao
Cn thieu mau tam thi
CHONG
MAT
La tnh trang roi loan cam giac thang bang, tao ra ao

giac la moi th chung quanh ang quay tron theo chieu
ngang hoac theo chieu doc. Cam giac quay tron nay xay
ra ngay ca khi ngi benh nam yen khong c ong.
Ngi benh rat thng mo ta nham lan gia nhng
cam giac choang vang, ngay ngat, de te nga hay gan ngat
xu vi chong mat. Do o, can hoi ky ve cam giac thc
s cua ngi benh e xac nh co ung la chong mat hay
khong.
Chong mat khong phai la benh, ma la trieu chng xuat
hien trong mot so benh khac nhau. Chong mat thng
kem theo cam giac buon non, va trong mot so trng hp
co the co rung giat nhan cau.
Nguyen nhan
Nguyen nhan thng gap nhat la viem me ao tai
(viem ong ban khuyen). Viem me ao xng thng
xay ra do mot benh nhiem trung nh cum, viem tai
gia...
502
Thieu nang ong mach song nen

U than kinh thnh giac
X cng rai rac
Benh tam than, lien quan en s am anh, s
khoang trong...
Chan oan
Viem me ao tai thng kem theo buon non, non
va rung giat nhan cau. Benh nhan bc i lao ao,
khong vng. Viem me ao xng thng xuat hien
sau mot benh nhiem trung khong c ieu tr tot
nh cum, viem tai trong hoac viem tai gia.
Benh Meniere thng gay ra tng t chong mat
nghiem trong, co the lam ngi benh te nga, kem
theo cac bieu hien nh giam thnh lc, u tai, rung
giat nhan cau. Giam thnh lc hay u tai cung co the
la dau hieu cua u than kinh thnh giac.
Chong mat do x va ong mach ngi gia thng
xuat hien vao nhng khi di chuyen au ot ngot.
503
Benh he than kinh
Chong mat do cac nguyen nhan khac c chan

oan da vao cac trieu chng kem theo.
Chan oan xac nh thng can phai kham mat,
kham tai va he thong than kinh. oi khi can chup
X quang cat lp nao.
ieu tr
Sau khi chan oan loai tr cac trng hp ac tnh,
can tran an benh nhan ve tnh chat tam thi,
thoang qua cua cn benh. Hau het cac trng hp
nghiem trong cung ch keo dai trong khoang 2 3
ngay va thng bnh phuc hoan toan sau khoang 6
tuan.
Viem me ao do cac benh nhiem trung khong c
ieu tr triet e se co nhieu nguy c tai phat. Do o,
can ieu tr tot cac benh nhiem trung, viem me ao
se t khoi.
Hng dan benh nhan ren luyen i bo nhieu hn e
c the t tao kha nang bu tr.
Neu can ieu tr trieu chng, co the ch nh
prochlorperazin dang vien uong 5mg, moi ngay 3
lan, hoac tiem bap tht 12,5mg neu benh nhan b
non nhieu.
Khi co nhng dau hieu nghi ng trong chan oan
hoac khi benh keo dai hn thi gian d kien, can
504
chuyen benh nhan en chuyen khoa e c chan

oan ky hn.
AU
AU
La mot tnh trang c hieu theo ngha rat bao quat,

t cam giac hi cang thang, kho chu trong au cho en
nhng cn au d doi lam benh nhan phai om au lan lon.
Trong hau het cac trng hp, au au thng la phan
ng cua c the trc mot nguyen nhan bat li nao o, va
rat hiem khi la bieu hien cua benh ly nghiem trong. Co
en hn 80% cac trng hp au au la do cang thang,
trong khi o ch co khoang 4 trong so 100.000 trng hp
au au la do benh ly nghiem trong.
Khoang 8 12% so ngi trng thanh b au na
au.
Nguyen nhan
Nguyen nhan thng gap nhat la do trai qua s
cang thang: lam viec cang thang qua lau, hoac
qua lau trong moi trng nhieu tieng on, hoac lien
tuc gap phai nhng van e gay lo lang, bc doc hay
cang thang, hoac sau mot chuyen i xa met moi...
Cac nguyen nhan benh ly rat a dang, thng gap
nhat la cac benh nhiem trung ng ho hap tren,
nhat la viem xoang.
Chng au na au.
505

au rang.
Chan thng au.
Viem khp xng co.
Mot so nguyen nhan hiem gap la:
U nao
Xuat huyet di mang nhen
Cao huyet ap
Viem ong mach thai dng
Phnh ong mach nao va tang ap lc noi so
Viem mang nao
Chan oan
Chan oan loai tr cac trng hp ac tnh da vao
trieu chng nghiem trong kem theo.
Neu khong co cac trieu chng nghiem trong kem
theo, viec chan oan chu yeu la theo doi ky va kp
thi phat hien cac trieu chng xau khi chung va
xuat hien.
au au do cang thang c xac nh qua tm hieu
moi trng sinh hoat, tnh chat lap lai cua cn au
au trong nhng ieu kien nhat nh, mc o khong
nghiem trong cua cn au, cam giac au cang khap
au va cam giac bo chat hoac nhay cam tng v tr
tren da au, thng khong kem theo buon non.
506
Benh he than kinh

Chng au na au thng co nhng bieu hien ac
trng la:
au mot ben au, au d doi, e am, da au cang
giat theo nhp mach va au nang hn khi lam
viec.
Buon non hoac non. Benh nhan co the s tieng
ong, s anh sang.
Cn au co the keo dai t 4 72 gi va lap lai
nhieu lan.
Roi loan th giac xuat hien khoang 20% cac
trng hp au na au.
Cac dau hieu nghiem trong can lu y la:
au au ot ngot.
au au xuat hien lan au tien va ac biet nghiem
trong.
au au tien trien, cang luc cang tram trong
hn.
Khi phat au au sau 50 tuoi.
au au co thay oi mc o y thc.
Co chan thng au trong thi gian gan ay.
Cac dau hieu thc the khac thng, ac biet la
than kinh khu tru.
Co trieu chng cua viem mang nao.
Cac ong mach thai dng nhay cam au.
507
Benh he than kinh
Khong ap ng ieu tr.
gi khong c qua 6 mg va lieu toi a trong mot

tuan khong c qua 12 mg.
Khi co mot trong cac dau hieu tren hoac khi viec
chan oan co nghi ng, khong chac chan, can chuyen
ngay benh nhan en chuyen khoa.
ieu tr d phong vi nhng benh nhan au

thng xuyen co the dung propranolol 40 mg, moi
ngay 2 3 lan, hoac pizotifen 1,5 3 mg moi buoi
toi.
ieu tr
au au do cang thang ch can ngh ngi, dung
thuoc giam au neu can, va tran an benh nhan ve
tnh chat khong nghiem trong cua can benh.
Cn au na au thng khi phat do mot so tac
nhan nhat nh, chang han nh do met moi, cang
thang, do uong ca phe, ru, khi b khat hoac oi.
Hng dan benh nhan nhan ra cac tac nhan va
loai tr la bien phap tot nhat e ngan nga nhng
cn au na au.
Cac thuoc giam au ch co tac dung han che trong
ieu tr bc au. Co the cho dung paracetamol,
codein va dihydrocodein.
oi khi cung can dung thuoc chong non nh metoclopramid. Cung co the s dung cac loai thuoc ket
hp giam au va chong non, nh Migraleve.
Neu cac thuoc tren khong mang lai hieu qua, dung
mot loai ergotamin nh Gynergen, Cornutamin
hoac Gynofort, vi lieu 1 2 mg moi lan uong,
sau na gi dung tiep neu cn au cha giam.
Thuoc c dung han che, lieu toi a trong 24
508
AU
MAT
au mat co the do nhieu nguyen nhan khac nhau,

nhng thng khong the phan biet ro rang. Mot so benh
nhan tram cam co the b au mat hoan toan do nguyen
nhan tam ly.
Nguyen nhan
au day than kinh sinh ba
Viem xoang
Nhiem trung rang hay rang b len chat
Roi loan chc nang khp thai dng ham di
au na au
Viem ong mach thai dng (hiem gap)
Chan oan
au day than kinh sinh ba thng gay au d doi,
au nh bong rat hoac nh kim cham vung phan
bo cua mot hay nhieu nhanh cua day than kinh so
509

nao th V, au mot ben va au nhieu hn khi cham
nhe vao hoac khi tiep xuc vi gio lanh.
Roi loan chc nang khp thai dng ham di
thng gay au vung trc tai, au nhieu hn khi
an, thng kem theo tieng luc cuc khp.
au do cac nguyen nhan khac c chan oan da
vao nhng trieu chng kem theo.
ieu tr
au day than kinh sinh ba thng ch can dung
thuoc giam au. Hau het cac trng hp eu thuyen
giam sau vai tuan. Neu au nghiem trong, cho dung
Carbamazepin 100mg moi ngay 3 lan. Co the tang
lieu en 200mg tuy theo ap ng cua benh nhan.
Mot so trng hp khong ap ng ieu tr co the
can chuyen en chuyen khoa e xem xet ieu tr
bang phau thuat cat nhanh day than kinh sinh ba
b anh hng.
Roi loan chc nang khp thai dng ham di thng
t khi phai ieu tr bang thuoc. Tran an benh nhan
ve tnh chat khong nghiem trong cua benh. Hng
dan benh nhan khi an nen chuyen sang nhai pha
khong au, tranh cac thc an cng, tranh nhai qua
lau. Neu au nhieu co the cho dung mot loai thuoc
khang viem khong steroid. Nhng trng hp qua
nghiem trong, chang han nh ham rang b khoa
chat, nen chuyen en chuyen khoa.
510
Benh he than kinh
LIET BELL
Liet Bell la s t phat t day than kinh chi phoi cac
c bam da mot ben mat, tao ra s bien dang cua mat
pha ben nay. Benh nhan co the cam thay au sau tai
trc khi b liet, nhng thong thng hn la mot ben mat
b liet ma hoan toan khong co au.
Chan oan
Loai tr kha nang herpes bang cach tm dau hieu
cac mun nc tai hay mieng.
Kiem tra xac nh la benh nhan co the nham mat
ben b liet e tranh cho giac mac khong b ht mon.
Neu khong, phai co hng x tr thch hp.
Kiem tra cac day than kinh so nao khac e am
bao la van bnh thng.
Cac trng hp tai bien mach mau nao lien quan
en nron van ong cua day than kinh so nao th 7
cung co the gay liet mat tng t, nhng khac biet
iem la benh nhan co the nhng long may ben
phan mat b anh hng. Trong liet Bell th benh
nhan khong the lam c ieu nay.
ieu tr
Khoang 65% trng hp liet Bell t khoi hoan toan
trong vai tuan, khong can ieu tr. Cac trng hp
khac co the mat thi gian lau hn e hoi phuc.
511

Co the rut ngan thi gian hoi phuc bang cach cho
dung prednisolon 40mg moi ngay, lien tuc trong 1
tuan, sau o giam lieu thap dan sao cho sau 3 tuan
na th khong con dung thuoc.
Neu benh nhan khong the nham mat ben b liet,
cho dung nc mat nhan tao nho vao mat, chang
han nh hypromellose. Hng dan benh nhan bang
mat vao buoi toi e tranh seo giac mac.
Neu benh chuyen bien tot hn vao khoang ngay th
10, o la dau hieu tien lng tot.
Cac benh nhan tre tuoi thng co tien lng tot.
oi vi cac benh nhan b liet mat keo dai, co cng
hay mat bien dang nhieu, co the can xem xet en
kha nang phau thuat tham my.
TAI
BIEN MACH MAU NAO
La ton thng mot phan nao do khong c cung cap

u mau hoac do r mau qua vach mach. ieu nay se gay
anh hng en cac cam giac, van ong hay chc nang co
lien quan en vung nao b ton thng.
Tai bien mach mau nao la mot trong nhng nguyen
nhan gay t vong hang au cac nc phat trien. Rieng
tai Hoa Ky, tai bien mach mau nao la nguyen nhan gay
t vong ng hang th ba, va la nguyen nhan hang au
512
Benh he than kinh

gay ra cac di chng khuyet tat keo dai suot i. Theo c
tnh, moi nam co khoang 700.000 ngi My b tai bien
mach mau nao. Mac du c cham soc vi nhng ieu
kien y khoa hien ai nhat, trong so nay van co en 25%
phai t vong. Neu tnh chung nhng thiet hai vat chat
do tai bien mach mau nao gay ra cung nh nhng chi ph
cham soc sc khoe e oi pho vi tnh trang benh nay,
moi nam Hoa Ky phai tieu ton en hn 40 ty o-la!
Nhn chung, khoang 50% benh nhan b tai bien mach
mau nao co hy vong hoi phuc gan nh hoan toan sau lan
tai bien au tien. Mot so khac hoi phuc cham hn. a
so benh nhan b liet van co kha nang tap i tr lai. Co
khoang 5% trng hp e lai di chng tan tat suot i va
benh nhan can c cham soc lau dai.
Nguyen nhan
Nh a noi, tai bien mach mau nao xay ra khi co
s thieu mau mot vung nao. Nhng nguyen nhan
thng gap gay ra tnh trang nay la:
Mau ong: tac nghen do cuc mau ong tao nen
thanh ong mach, do o mau khong the c
a en e nuoi mot vung nao nao o. Khoang 40
50% trng hp tai bien mach mau nao la do
nguyen nhan nay.
Nghen mach, hay thuyen tac mach, la tnh trang
tac nghen do mot khoi (thng la cuc mau ong)
trong ong mach nao. Nguyen nhan nay gay ra
513

khoang 30 35% trng hp tai bien mach mau
nao.
Xuat huyet nao: do v mot mach mau va chay
mau ben trong hoac tren be mat nao. Nguyen
nhan nay chiem khoang 20 25% cac trng
hp tai bien mach mau nao, nhng thng anh
hng en mot vung nao rong hn, vi nhng
trieu chng ot ngot va nghiem trong hn, vi ty
le t vong cung cao hn nhieu so vi cac nguyen
nhan khac.
Nhng yeu to nguy c co the xem la nguyen nhan
gian tiep dan en cac trng hp tai bien mach
mau nao la:
tai bien mach mau nao, v chung lam tram trong

hn cac benh cao huyet ap va x va ong mach.
Chan oan
Cac trieu chng co the xay ra ot ngot va tien
trien rat nhanh, ch trong vai phut cho en vai gi,
nhng cung co the keo dai en vai ngay, tuy thuoc
vao tnh chat cua ton thng nao.
Cac trieu chng co the xay ra nhieu mc o khac
nhau, tuy thuoc vao v tr, nguyen nhan va mc o
lan rong cua ton thng. Cac trieu chng sau ay la
thng gap nhat:
au au
Cao huyet ap, lam suy yeu thanh ong mach, tao
ieu kien cho mach mau de dang b v.
Choang vang
X va ong mach, lam hep ong mach, tao ieu

kien cho cac trng hp tac nghen de dang xay
ra.
Roi loan th giac
Cac benh tim nh rung nh (mot kieu loan nhp

tim), ton thng van tim va nhoi mau c tim. ay
la cac nguyen nhan tao thanh cuc mau ong
tim, roi c di chuyen theo dong mau en nao.
Tai ay, khi ong mach u hep e cuc mau b gi
lai th s tac nghen xay ra.
Benh a hong cau, tang lipid mau, nghien thuoc
la cung la nhng nguyen nhan lam tang nguy c
514
Benh he than kinh
Lu lan, giam tr nh
Noi kho hoac khong noi c
Kho nuot
Cac trieu chng sau ay xuat hien trong trng hp
nghiem trong:
Mat y thc nhanh chong
Hon me
Benh nhan co the nhanh chong t vong hoac b cac
di chng tan tat khong the hoi phuc ve the chat
hoac tam than.
515
Benh he than kinh
Tai bien mach mau nao ban cau nao u the (thng
la ban cau trai ngi thuan tay phai) co the gay
roi loan ngon ng, tieng noi.
tnh mach hoac at ong thong mui da day. Thay oi

t the benh nhan thng xuyen e tranh viem phoi
hoac loet da.
Ton thng cac vung nao ieu khien van ong

ban cau phai se lam suy yeu hoac liet na ngi
ben trai, va ngc lai. Liet nhe mot ben hoac liet
na ngi la hau qua cua trng hp tai bien mach
mau nao nghiem trong.
Cac trng hp tai bien mach mau nao do thuyen

tac mach, cho dung thuoc chong ong mau hoac lam
tan cuc mau ong.
Neu cac trieu chng xay ra nhanh va ch ton tai

khong qua 24 gi, sau o hoi phuc hoan toan, giai
oan nay c goi la cn thieu mau tam thi.
Chan oan xac nh can chup X quang cat lp nao
e loai tr cac trng hp nh u nao, ap-xe nao,
viem nao hoac xuat huyet di mang cng.
Choc tuy song e chan oan loai tr viem mang
nao.
Can thc hien cac xet nghiem e xac nh nguyen
nhan va mc o lan rong cua ton thng nao:
ien tam o.
ieu tr bang aspirin trong nhieu trng hp to

ra rat hieu qua trong viec giam thap nguy c tai
phat.
Cac di chng sau hoi phuc nh kha nang van ong
va cam giac co the can c ieu tr bang vat ly tr
lieu. Nhng benh nhan roi loan ngon ng can tap
noi.
Cac benh nhan co nhieu nguy c tai phat can c
ieu tr tot cac benh ly nh cao huyet ap, tieu ng,
tang cholesterol trong mau, va nhat la nen khuyen
benh nhan bo thuoc la.
RUN
Chup X quang mach mau va chup cong hng t.
La tnh trang c ong theo nhp xay ra khong t y

cac c, thng nhat la tay, chan, ham, li hoac au.
Run xay ra do tnh trang co that xen ke nhanh vi gian
c.
ieu tr
Benh nhan mat y thc hoac trong trang thai l m
can c lam thong ng th, nuoi an bang truyen
Nguyen nhan
Nhng cn run run tam thi xay ra hau nh tat ca
moi ngi, vao nhng luc xuc ong manh, do s gia
Xet nghiem mau.

Chup X quang ngc.
516
517

tang noi tiet to epinephrin (adrenalin) cua tuyen
thng than.
Run nhe va keo dai thng xuat hien ngi ln
tuoi hoac oi khi khong ro nguyen nhan.
Run cung co the la tnh trang co lien quan en yeu
to di truyen, thng gap trong cung mot gia nh,
vi tnh chat cn run hi manh va nhanh hn (6
10 lan/giay).
Run keo dai co lien quan en benh ly, run giat (4
5 c cung van ong trong mot giay) co the la do
hoi chng Parkinson.
Run cung la trieu chng xuat hien trong cac benh
x cng rai rac, benh Wilson, cng giap, ngo oc
thuy ngan, benh nao do gan ngi nghien ru.
Mot so thuoc ieu tr co tac dung phu gay run, nh
amphetamin, thuoc chong tram cam, lithi, caffein,
salbutamol...
Chan oan
Chan oan tuy theo nguyen nhan, loai tr cac
trng hp benh ly da vao nhng trieu chng kem
theo.
Run theo t the, chu yeu la run nhe, nhanh, ac
biet la hai ban tay va run nhieu hn khi duoi
canh tay ra, thng la do xuc ong manh hoac do
cng giap. Cac nguyen nhan benh ly tuy hiem gap
518
Benh he than kinh

nhng can c chan oan loai tr qua xet nghiem
mau, kiem tra chc nang tuyen giap, o lng con
trong mau, ngo oc carbon monoxid. Can tm hieu
ve cac loai thuoc ma benh nhan ang dung, chang
han nh salbutamol...
Run khi ngh ngi va giam khi van ong thng la
dau hieu cua hoi chng Parkinson.
ieu tr
Cac trng hp khong co nguyen nhan benh ly
khong can ieu tr. e giam cn run tam thi, co
the cho benh nhan uong mot t ru hoac thuoc
chen beta.
Run nhe c ieu tr chu yeu bang thuoc chen beta
propranolol (Inderal, Obsidan...) 40mg, moi ngay 2
lan, tang lieu moi tuan tuy theo ap ng cua benh
nhan, cho en 80 160mg mot ngay.
Chuyen chuyen khoa neu nh trieu chng ngay
cang tram trong hn mac du a s dung u lieu
thuoc chen beta nh tren.
BENH PARKINSON
Benh ly roi loan than kinh kiem soat cac c, gay run
tay, run chan, cng va yeu c, kho gi thang bang khi i
ng. Hoi chng Parkinson la nhng trng hp co cac
519

trieu chng tng t nh run, cng , kho noi hoac noi
lap, c ong cham chap va da mat tr khong bieu lo cam
xuc, nhng co cac nguyen nhan khac nhau nh ngo oc
carbon oxid, mangan, thuy ngan... hoac di truyen nh
trong benh Wilson, hoac do dung cac thuoc an than, thuoc
chong tram cam... Hoi chng Parkinson cung thng xuat
hien khoang 1% nhng ngi tren 60 tuoi.
Thng th giai oan au cua benh Parkinson cha gay
anh hng en tr nang, nhng giong noi co the cham
va ngap ngng, ch viet tr nen rat nho. Ngi benh rat
thng b tram cam. Khoang mot phan ba so benh nhan
vao giai oan cuoi co bieu hien mat tr.
Nguyen nhan
Cho en nay nguyen nhan gay benh cu the van
cha c xac nh, mac du a co nhieu nghien cu
cho thay la benh co lien quan en yeu to di truyen
va cac tac ong t moi trng cung nh s phat
trien khong bnh thng cua te bao.
Quan sat tien trien cua benh cho thay co nguyen
nhan trc tiep t s giam sut trong san xuat
dopamin cua mot so te bao than kinh ac biet.
ngi benh Parkinson, cac te bao co chc nang san
xuat dopamin b huy diet hang loat, dan en giam
manh chat nay trong c the. Do thieu dopamin,
mot so te bao than kinh lien quan khong c kch
thch ung mc, dan en ngi benh mat kha nang
520
Benh he than kinh

kiem soat cac hoat ong cua ban than. Tuy nhien,
nguyen nhan cua hien tng va noi tren van cha
c lam ro.
Mot cong trnh nghien cu c cong bo tai Hoa Ky
vao nam 2000 cho thay ngi benh Parkinson con
co s giam so lng cac si than kinh tim. Do o,
cac nha nghien cu tin rang benh Parkinson cung
gay anh hng en day than kinh cac c quan
khac nam ben ngoai nao bo. ieu nay giai thch
mot so cac trieu chng thng gap benh nay nh
tut huyet ap, tao bon, kho tieu...
Chan oan
Benh Parkinson tien trien cham. Cac trieu chng
ban au m nhat, t c chu y, thng ch run nhe
mot ban tay, canh tay hay mot ben chan.
Ngi benh thng run khi ngh ngi va giam run
khi c ong hoac lam viec.
Dan dan, benh gay anh hng en ca hai ben c
the, gay cng, yeu va run c, lam ngi benh i keo
le chan va lao ao, mat thang bang.
Khi benh phat trien, benh nhan i nhng bc
ngan, run ray va mat kha nang kiem soat. Ban tay
cung run lien tuc, run nhieu hn khi ngh ngi va
giam bt khi van ong.
521
Benh he than kinh
Run co the lan en au, lam ngi benh thng co

dang ieu gat gu.
Nen bat au vi lieu L-dopa thap nhat, 100mg moi
Ngi benh co dang ieu cng nhac, cham chap va

dan dan tr nen kho khan ngay ca khi thc hien
nhng cong viec n gian trong sinh hoat thng
ngay nh an uong, tam ra, thay quan ao...
tang lieu sau nhieu tuan cho en khi at hieu qua
ieu tr
Cho en nay van cha co thuoc ieu tr benh
Parkinson. Viec ieu tr chu yeu nham en kiem
soat tot cac trieu chng va lam cham tien trien cua
benh.
Levodopa (hay L-dopa) la loai thuoc chnh c s
dung trong ieu tr benh Parkinson. Tac dung cua
thuoc da tren c che la khi vao nao chat nay se
c chuyen thanh dopamin. Tuy nhien, khi dung
n oc co en 95% thuoc c c the chuyen hoa
thanh dopamin trc khi vao c nao bo, do o
gay ra nhieu tac dung phu hn la tac dung ieu tr
chnh. e khac phuc nhc iem nay, ngi ta dung
ket hp levodopa vi carbidopa, giup tang them
lng levodopa en nao trc khi chuyen thanh
dopamin. Cac loai thuoc ket hp theo cach nay hien
c dung pho bien la Sinemet, Atamet... Ngoai ra
con co loai thuoc tng t ket hp carbidopa va
benserazid c ban vi nhan hieu Madopar cung
rat co hieu qua trong ieu tr benh Parkinson.
522
ngay mot lan. Tuy theo s ap ng cua benh nhan,

ieu tr tot nhat, co the en 400 800mg/ngay,
chia ra nhieu lan. Lu y cac tac dung phu cua thuoc
co the la buon non, non, bieng an va giam huyet ap
t the.
Neu can thiet co the dung them cac thuoc chong
tiet cholin tong hp, chang han nh trihexyphenidyl
(Triphenidyl, Artane...), benzhexol... Cac thuoc nay
co tac dung tot vi nhng benh nhan va b cng
va b run. Lieu khi au 2mg, moi ngay 2 lan,
tang dan cho en 5mg, moi ngay hai lan. Lu y tac
dung phu cua thuoc co the gay kho mieng, buon
non, chong mat, tao bon, kho ieu tiet mat, mach
nhanh.
Cac trng hp sau ay nen chuyen benh nhan en
bac s chuyen khoa hoac e ngh ieu tr tai benh
vien:
Benh nhan con tre tuoi.
Chan oan khong chac chan.
Khong ap ng vi ieu tr.
Benh nhan khong chu c cac tac dung phu cua
thuoc.
523

ieu tr co hieu qua trong thi gian au nhng sau
o benh tien trien va ieu tr khong con mang lai
hieu qua.
ONG
KINH
La tnh trang roi loan hoat ong nao vi nhng hoat

ong ien nao bat thng, gay ra cn ong kinh vi s
mat kiem soat hoat ong cua c the, thng bieu hien ro
qua cac cn co giat, cng , th khong eu hoac ngng
th. Cn thng ch xuat hien trong thi gian ngan roi
qua i, nhng ngi benh thng phai mat khoang vai
gi e hoi phuc hoan toan tr lai trang thai bnh thng.
Mot so ngi b ong kinh van co the song bnh thng
va khong co trieu chng g khac la gia cac cn.
Mot so benh nhan b ong kinh vao tuoi thieu nien va
t khoi khi trng thanh ma khong can ieu tr. Mot so
khac phai dung thuoc ieu tr lien tuc, va mot so khac kem
may man hn, ngay ca khi c ieu tr bang thuoc van
tiep tuc duy tr cac cn ong kinh khong thuyen giam.
Nguyen nhan
Cn ong kinh xuat hien do s roi loan cua hoat
ong nao. S roi loan nay co the gay ra do mot so
can benh, hoac cung co the do chan thng. Cac
nguyen nhan cu the thng la:
Chan thng vung au.
524
Benh he than kinh

Chan thng khi sinh n.
Nhiem trung nao hoac mang nao.
U nao.
Tai bien mach mau nao.
Ngo oc ma tuy.
Roi loan do cai ma tuy hoac cai ru.
Roi loan chuyen hoa.
Mot so trng hp ong kinh hoan toan khong
ro nguyen nhan, va mot so khac co the la do di
truyen.
Chan oan
Chan oan can phan biet hai trng hp: ong kinh
cuc bo (lien quan en mot vung gii han trong nao)
va ong kinh toan the (anh hng en mot vung
rong ln tren toan nao bo, gay mat y thc). Tuy
nhien, cac trng hp ong kinh cuc bo cung rat
de dang lan rong tr thanh ong kinh toan the. V
the, co the da vao mc o tac ong cua cn ong
kinh e phan biet:
Cn nang: Trong cn ong kinh, ngi benh mat
han y thc, toan than cng roi co giat lien
hoi, th khong eu hoac co the ngng th. Khi
cn qua i, cac c bap nhun ra, co khi ngi benh
tieu tieu khong t chu, tri giac roi loan, mat nh
hng, au au, buon ngu. Tat ca trieu chng mat
525

i sau vai gi, do mat y thc nen ngi benh
khong nh c g ve chuyen a xay ra. Neu cn
nang keo dai khong c ieu tr kp thi rat co
the dan en t vong.
Cn nhe: Cn ong kinh xay ra rat nhanh, thng
khong keo dai qua 1 phut nen thng goi la cn
vang y thc, oi khi rat kho nhan ra, v ch bieu
hien bang s mat y thc thoang qua, khong kem
theo te nga hoac co giat. Cn nhe thng gap
tre con hn la ngi ln. Quan sat ky trong khi
cn xay ra co the thay cac ngon tay giat nhe,
chp mat hoac chep moi.
Cn cuc bo n gian: Trong cn ong kinh ngi
benh van gi c y thc, ch co mot so roi loan
bat thng thoang qua nh co giat nhe, mot so
ao giac ve th giac, khu giac, v giac. Noi chung,
ngi benh van gi c y thc, nhan biet c
cn va co the nh e ke lai.
Cn cuc bo phc tap: cung goi la cn ong kinh
thuy thai dng. Ngi benh mat han y thc ve
moi trng chung quanh, an, mat phan ng
vi hoan canh, nhn ve ngoai thay long ngong,
vung ve, hoac chep moi mot cach khong y thc.
Do mat y thc nen ngi benh thng khong nh
g ve viec a xay ra.
Chan oan xac nh cac cn ong kinh thng kho
khan do rat t khi khai thac c nhieu thong tin
526
Benh he than kinh

t ban than benh nhan. Can chu y tm hieu them
nhng ngi a chng kien cn ong kinh xay ra.
Mot so xet nghiem co y ngha ho tr chan oan
nhng thng khong giup a en ket luan, chang
han nh:
ien nao o
ien tam o (e chan oan loai tr cn loan nhp
tim)
Chup X quang cat lp nao
Xet nghiem mau
Cac trng hp sau ay can nhanh chong chuyen
benh nhan en ieu tr tai benh vien:
Cn ong kinh xay ra lan au tien
Khong chan oan c nguyen nhan
Cn ong kinh keo dai
Benh nhan co chan thng vung au.
ieu tr
Ngay khi xay ra cn ong kinh, can x tr cap cu
nh sau:
at benh nhan nam nghieng ben trai. Nen ke goi
mem di au va tranh khong e bat c vat cng
nao gan cho benh nhan nam.
Ni long quan ao, nhat la co.
Kiem tra mach ong mach canh.
527

am bao ng th thong va benh nhan van con
ang th.
S dung ngay diazepam 10mg nhet hau mon (5mg
cho tre em).
Goi xe cap cu ngay neu nh:
Cn ong kinh tiep tuc keo dai en 5 phut hoac
lau hn.
Sau khi dt cn lai khi phat mot cn khac na.
Cn ong kinh a qua i nhng benh nhan van
khong hoi phuc y thc.
Sau cn ong kinh, can hng dan nhng ngi
than cua benh nhan biet cach x tr cap cu khi len
cn. Ch nh diazepam 10mg nhet hau mon khi co
cn tai phat.
Trc khi tiep tuc dung thuoc chong co giat, can
kiem tra cac loai thuoc ma benh nhan ang s dung
e xac nh co cac loai thuoc tng tac vi thuoc
chong co giat hay khong, ac biet thng gap la
cac loai vien uong tranh thai. Hieu qua tranh thai
cua ca hai loai vien uong tranh thai (vien ket hp
va vien n thuan) eu b giam khi s dung chung
vi carbamazepin, phenytoin, phenobarbiton va
primidon. e am bao tac dung tranh thai, phai s
dung loai vien tranh thai co ham lng estrogen ln
528
Benh he than kinh

hn 50g, hoac nen chon dung mot bien phap tranh
thai khac.
Lu y cac tac dung phu cua thuoc chong co giat:
Carbamazepin: buon ngu, chong mat, au au, roi
loan da day-ruot
Phenytoin: mun trng ca, ram long, tang san li,
trang thai l m, rung giat nhan cau, tang mc
o suy tim
Natri valproat: tang can, rung toc, au bung, buon
non, run, roi loan kinh nguyet phu n, giam
tieu cau, viem gan nhiem oc (phai kiem tra chc
nang gan trc khi dung thuoc cung nh thng
xuyen theo doi trong thi gian s dung thuoc).
Hng dan benh nhan tm ra cac tac nhan khi
phat cn ong kinh e ne tranh. Mot so benh nhan
thng khi phat cn ong kinh do anh sang chp
loe, do s met moi hoac sau khi uong ru...
Neu nhng cn ong kinh van tiep tuc tai phat sau
khi a dung thuoc, tang lieu thuoc chong co giat
sao cho u e kiem soat cac cn ong kinh nhng
khong gay tac dung phu qua mc.
e ieu chnh hieu qua lieu s dung, co the can
theo doi nong o thuoc trong mau benh nhan. Nong
o nham en khi s dung carbamazepin la 20
50mol/L va khi s dung phenytoin la 40 80mol/
L.
529

Neu cn ong kinh khong kiem soat c ngay ca
khi a dung lieu toi a cac loai thuoc chong co giat,
chuyen benh nhan en chuyen khoa hoac e ngh
vao ieu tr tai benh vien.
Neu cn ong kinh a kiem soat c, duy tr viec
s dung thuoc va theo doi kiem tra hang thang lien
tuc trong vong 6 thang en 1 nam. Yeu cau cua moi
lan kiem tra la:
Theo doi mc o cac tac dung phu cua thuoc.
Mc o thch hp cua loai thuoc ang s dung:
lieu lng, so lan xay ra ong kinh neu co, tng
tac thuoc...
Xet nghiem chc nang gan.
Muc luc
Li noi au ..................................................................7
Benh mat ...................................................................11
Chay nc mat bat thng .......................................... 11
Nguyen nhan .............................................................11
Chan oan .................................................................13
ieu tr ......................................................................13
Mat kho ......................................................................14
Nguyen nhan .............................................................14
Chan oan .................................................................15
ieu tr ......................................................................15
Leo mat .......................................................................16
Nguyen nhan .............................................................16
Chan oan .................................................................16
ieu tr ......................................................................16
Chap mat ....................................................................16

Nguyen nhan .............................................................16
Chan oan .................................................................17
ieu tr ......................................................................17
Viem m mat ...............................................................17
Nguyen nhan .............................................................17
Chan oan .................................................................17
ieu tr ......................................................................18
530
531
Lac mat .......................................................................18

Nguyen nhan .............................................................18
Chan oan .................................................................19
ieu tr ......................................................................20
Mat o ........................................................................21
1. Mat o khong au ...................................................22
Viem ket mac..............................................................22
Nguyen nhan .............................................................22
Chan oan .................................................................22
ieu tr ......................................................................23
Xuat huyet di ket mac .............................................24
Nguyen nhan va chan oan .......................................24
ieu tr ......................................................................24
2. Mat o co au ........................................................24
Mong giac mac ...........................................................24
Nguyen nhan .............................................................24
Chan oan .................................................................25
ieu tr ......................................................................25
Nhiem herpes giac mac ..............................................26
Nguyen nhan .............................................................26
Chan oan .................................................................26
ieu tr ......................................................................26
D vat vao mat ............................................................26
Nguyen nhan .............................................................27
Chan oan .................................................................27
ieu tr ......................................................................28
532
Muc luc
Tang nhan ap ..............................................................29

Nguyen nhan .............................................................29
Chan oan .................................................................30
ieu tr ......................................................................31
3. Mat au khong o ...................................................32
Nhng nguyen nhan thng gap .................................32
Nhng nguyen nhan hiem gap ...................................32
Giam th lc ot ngot ..................................................32
Giam th lc dien tien .................................................33
Nhng nguyen nhan thng gap ngi ln tuoi ........35
uc thuy tinh the ........................................................36
Nguyen nhan .............................................................36
Chan oan .................................................................36
ieu tr ......................................................................37
Hien tng ruoi bay ....................................................38
Benh tai, mui, hong ................................................40
iec............................................................................40
Nguyen nhan .............................................................40
Chan oan .................................................................42
ieu tr ......................................................................42
Chat tiet t tai ...........................................................43
Nguyen nhan .............................................................44
Chan oan .................................................................44
ieu tr ......................................................................44
533
Muc luc
au tai ........................................................................46
Nguyen nhan .............................................................46
Chan oan .................................................................47
ieu tr ......................................................................47
au hong ....................................................................59
Nguyen nhan .............................................................59
Chan oan .................................................................60
ieu tr ......................................................................61
U tai ............................................................................49
Nguyen nhan .............................................................49
Chan oan .................................................................50
ieu tr ......................................................................51
Sng hach bach huyet vung co ....................................63

Nguyen nhan .............................................................63
Chan oan .................................................................64
ieu tr ......................................................................64
Viem mui d ng .........................................................51

Nguyen nhan .............................................................52
Chan oan .................................................................52
ieu tr ......................................................................53
Khan tieng ..................................................................65

Nguyen nhan .............................................................65
Chan oan .................................................................66
ieu tr ......................................................................66
Chay mau mui.............................................................54

Nguyen nhan .............................................................54
Chan oan .................................................................54
ieu tr ......................................................................55
Apxe rang ..................................................................67

Nguyen nhan .............................................................67
Chan oan .................................................................67
ieu tr ......................................................................68
Nget mui .....................................................................56
Benh tim mach .........................................................69

Huyet ap cao .............................................................69
Tang lipid mau ...........................................................78
Chan au cach hoi .....................................................83
X va ong mach .....................................................85
anh trong ngc ........................................................88
au ngc ...................................................................89
au that ngc ............................................................93
Nhoi mau c tim ........................................................96
Nghet mui cap tnh .....................................................56

Nguyen nhan .............................................................56
Chan oan .................................................................57
ieu tr ......................................................................57
Nghet mui man tnh....................................................58
Nguyen nhan .............................................................58
Chan oan .................................................................58
ieu tr ......................................................................58
534
535

Cham soc sau nhoi mau c tim .................................101
Suy tim.....................................................................104
Benh Raynaud Hien tng Raynaud.......................111
Thieu mau................................................................113
Benh ng ho hap ..............................................124

Hen phe quan (suyen) ..............................................124
Nhiem trung ng ho hap tren ...............................131
Ho ...........................................................................133
Viem phoi ................................................................137
Ho ra mau ................................................................140
Benh ng tieu hoa ............................................144

Roi loan tieu hoa ......................................................144
Loet ng tieu hoa ..................................................148
Viem thc quan hoi lu ............................................154
Hoi mieng................................................................159
Tieu chay .................................................................161
Nga hau mon .........................................................166
Nt hau mon ............................................................168
Tao bon ...................................................................170
Benh da lieu ...........................................................175
Mun trng ca ...........................................................175
Mun trng ca o ......................................................181
Mun coc ..................................................................182
Nhiem nam Candida ................................................183
536
Muc luc
Lang ben ..................................................................186
Nga da ...................................................................187
Rung toc ..................................................................188
Cham ......................................................................191
Vay nen ...................................................................195
Chay ........................................................................199
Benh truyen nhiem...............................................202

Si ...........................................................................202
Quai b ....................................................................206
Rubella ....................................................................210
Ho ga.......................................................................215
Viem mang nao .......................................................221
Tinh hong nhiet .......................................................223
Tang bach cau n nhan nhiem khuan .....................226
Ban o nhiem khuan ................................................229
Thuy au..................................................................232
Cum.........................................................................238
Sot ret ......................................................................245
Choc ........................................................................252
Mun rop moi .........................................................255
Benh zona................................................................257
Nhot ........................................................................260
Viem gan A ..............................................................263
Viem gan B ..............................................................269
Viem gan C ..............................................................279
HIV/AIDS .................................................................287
537
Muc luc
San khoa ..................................................................297
Viem vu ...................................................................321
Nhng ieu can biet trc khi mang thai ...................297
Han che tiet sa.......................................................323
Chan oan co thai ....................................................300
Phu khoa .................................................................324

Hoi chng tien kinh nguyet ......................................324
Chay mau am ao ngoai chu ky kinh nguyet
hoac sau giao hp ........................................327
au bung kinh .........................................................329
au kinh nguyen phat ......................................329
au kinh th phat ............................................330
Lac noi mac t cung .................................................331
Rong kinh ................................................................333
Vo kinh ....................................................................336
au vung chau .........................................................339
Kh h va cac benh lay qua ng tnh duc ..............340
Nhiem nam Candida ........................................341
Nhiem nam Gardnerella ...................................342
Nhiem Trichomonas .........................................343
Chlamydia........................................................343
Benh lau (gonorrhea) ........................................344
Mun coc sinh duc .............................................345
Herpes sinh duc ...............................................346
Ram long .................................................................349
Phat hien sm ung th vu .........................................350
T kham vu ......................................................351
Man kinh .................................................................353
Kham thai nh ky....................................................302

Xuat huyet trong thai ky............................................303
Giai oan au tien ...................................................303
Giai oan sau ...........................................................305
Non khi mang thai ...................................................305
nong .....................................................................306
Glucose nieu ............................................................306
Protein nieu .............................................................307
Thieu mau khi mang thai ..........................................307
Rh am ......................................................................309
Tien san giat ............................................................310
Ngoi lech .................................................................312
au cao ...................................................................312
au lng ..................................................................312
Ra mau sau khi sinh .................................................313
Sot sau sinh ..............................................................313
Tram cam sau sinh ...................................................314
Kiem tra sau sinh......................................................315
Nhng van e khi cho con bu ....................................317
t sa ........................................................................317
au vu au hoac nt ................................................320
Bau vu cang tc .......................................................321
538
539
Muc luc
Lieu phap thay the hormon (HRT) .............................356
Cac dang thuoc tiem va cay di da .........................421
Benh co t cung ....................................................363
Thuoc tiem bap tht ..........................................421
Vo sinh ....................................................................366
Thuoc cay di da ............................................422
Benh ng tiet nieu ...........................................374
Tranh thai sau giao hp ............................................423
Nhiem trung ng tiet nieu.....................................374
S dung hormon ...............................................423
Soi tiet nieu..............................................................381
Dung dung cu tranh thai at trong t cung ........424
Tieu khong t chu ....................................................386
Dung cu tranh thai at trong t cung ........................425
Cac van e ve tnh duc........................................392

t ham muon tnh duc ...............................................392
Giao hp au ...........................................................395
Liet dng ................................................................398
Xuat tinh sm ...........................................................401
Khong at cc khoai ................................................402
Cac bien phap tranh thai ....................................406

Khai niem chung ......................................................406
Vien uong tranh thai ket hp ....................................409
Chong ch nh ................................................409
Cach dung........................................................410
u nhc iem ..............................................414
Mot so van e khi dung thuoc ...........................416
Vien uong tranh thai n thuan ...............................418
Chong ch nh ................................................418
Cach dung........................................................419
u nhc iem ..............................................420
540
Chong ch nh ................................................425
Cach dung........................................................426
u nhc iem ..............................................428
Mot so van e khi at vong tranh thai ...............429
Bao cao su ................................................................430
Cach dung........................................................431
u nhc iem ..............................................432
Mang ngan am ao ..................................................432
Cach dung .......................................................433
u nhc iem .............................................434
Thuoc diet tinh trung ................................................435
Cac bien phap tranh thai t nhien ............................436
Khai niem chung ......................................................436
Phng phap tnh vong kinh .....................................437
C s cua quy luat ............................................437
Van dung trong viec tranh thai..........................439
u nhc iem ..............................................442
Xuat tinh ngoai am ao ............................................443
541
Muc luc
Triet san ..................................................................444
Cac van e ve ho hap ..............................................471
Triet san nam ...................................................445
So mui..............................................................471
Triet san n ......................................................446
Ho ...................................................................471
Tranh thai oi vi phu n sap man kinh ...................447

Tranh thai oi vi phu n sau khi sinh ......................448
Viem tieu phe quan ..........................................472

Viem tac thanh quan ........................................472
Hen phe quan tre di 5 tuoi .........................472
Nhi khoa ..................................................................451
Co giat .....................................................................475
Kiem tra sc khoe nh ky .......................................451
Bao ve tre ................................................................478
Tre s sinh........................................................451
Benh he noi tiet.....................................................481

Tieu ng ...............................................................481
Roi loan chc nang tuyen giap .................................492
Nhc giap ..............................................................492
Cng giap ..............................................................496
Beo ph ....................................................................498
T 6 en 8 tuan tuoi .........................................453

Tiem chung ......................................................454
Vang da tre s sinh ................................................456
Nuoi tre bang sa me ...............................................456
Nuoi tre bang sa bnh .............................................457
Cho tre an dam va cai sa ........................................459
Cho tre an dam ................................................459
Cai sa .............................................................461
Tre khoc nhieu va that thng ..................................462
Tao bon ...................................................................463
a un ......................................................................464
ai dam ..................................................................466
Mat ngu ...................................................................468
Ham ta ....................................................................469
Kham sc khoe trc tuoi i hoc ...............................470
542
Benh he than kinh ................................................502

Chong mat ...............................................................502
au au ...................................................................505
au mat ...................................................................509
Liet Bell ...................................................................511
Chan oan ...............................................................511
ieu tr ....................................................................511
Tai bien mach mau nao............................................512
Run ..........................................................................517
Benh Parkinson ........................................................519
ong kinh ................................................................524
543

Y Khoa Thuc Dung

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Y Khoa Thuc Dung

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NGUYEN MINH TIEN

gay nay, song song vi s i len cua i song xa hoi, con

NHA XUAT BAN Y HOC

Cam nang y khoa thc hanh

ach ay vai nam, chung toi co bien soan va gii

Collect By C.T.V - Shmily

Cam nang y khoa thc hanh

Collect By C.T.V - Shmily

NC MAT BAT THNG

Collect By C.T.V - Shmily

Cam nang y khoa thc hanh

nc mat hn mc thong thng, nc mat mi chay ra

ng ho hap tren, m mat quam, long mi moc vao

Chay nc mat bat thng co the ri vao mot trong hai

Xem xet m mat tm cac dau hieu bat thng cua m

Collect By C.T.V - Shmily

Cam nang y khoa thc hanh

Collect By C.T.V - Shmily

Cam nang y khoa thc hanh

Collect By C.T.V - Shmily

Cam nang y khoa thc hanh

Cam nang y khoa thc hanh

Mat o la mot tnh trang bat thng rat de nhan ra

Cam nang y khoa thc hanh

Cam nang y khoa thc hanh

HUYET DI KET MAC

Nguyen nhan va chan oan

Cam nang y khoa thc hanh

HERPES GIAC MAC

VAT VAO MAT

D vat vao mat la trng hp rat thng gap, co the t

Cam nang y khoa thc hanh

Tang nhan ap, hay con goi la benh glocom (glaucoma),

Cam nang y khoa thc hanh

Cam nang y khoa thc hanh

Mot so trng hp mat b au nhng quan sat mat

Nhng nguyen nhan thng gap

Nhng nguyen nhan hiem gap

Cac trng hp giam th lc ot ngot co the la trieu

Nhng nguyen nhan thng gap

Giam th lc dien tien co ngha la th lc giam dan i

Cam nang y khoa thc hanh

Nhng nguyen nhan thng gap

Nhng nguyen nhan thng gap ngi ln tuoi

Cam nang y khoa thc hanh

THUY TINH THE

uc thuy tinh the la benh mat pho bien ngi cao

Cam nang y khoa thc hanh

CAU TRUC CUA MAT VA

c Dung dao mo rach vao giac mac

TNG RUOI BAY

Hien tng ruoi bay (floaters, muscae volitantes) la mot

Do o, hien tng ruoi bay khong phai la mot benh,

Benh tai, mui, hong

Benh tai, mui, hong

ba xng dan truyen cua tai gia la xng bua,

Cam nang y khoa thc hanh

Benh tai, mui, hong

La tnh trang co chat dch chay ra t tai, thng goi la

Cam nang y khoa thc hanh

Benh tai, mui, hong

Cam nang y khoa thc hanh

au tai rat thng gap tre em, co the gay au d doi

Benh tai, mui, hong