JAARBOEK V O O R

MUNT- EN PENNINGKUNDE
41

KON. NED. GENOOTSCHAP

VOOR

MUNT- EN

A M S T E R D A M 1954

PENNINGKUNDE

D E AFSPIEGELING VAN EEN P O L I T I E K CONFLICT

R O M E I N S E D E N A R I E N U I T H E T J A A R 53 V O O R

OP

CHR.

door
J. W. SALOMONSON

T a l van
geladen

spanningen

waarmee

in het tijdperk

der

de politieke a t m o s f e e r te R o m e

burgeroorlogen

en

triumviraten,

e e n stempel g e z e t op de v o o r het n a g e s l a c h t b e w a a r d
l e v e r i n g . M e n vindt

de afdruk

van

dit stempel op

was

hebben

gebleven overde v o o r - en

de

keerzijden v a n munten w e l k e in deze tijd in omloop k w a m e n . H e t is

de b e o e f e n a a r der r o m e i n s e n u m i s m a t i e k immers b e k e n d , dat een deel
van

de

voorstellingen

op

deze

munten,

h e e r s e n d e politieke o m s t a n d i g h e d e n ,

onder

invloed

propagandistisch

van

was

tijdelijk

gententio-

neerd.
A a n g e z i e n dit in v e e l g e v a l l e n tot g e v o l g h a d dat o n d e r w e r p e n
de b e e l d e n a a r s en keerzijden w e r d e n

o n t l e e n d a a n situaties w e l k e de

a l g e m e n e a a n d a c h t der partijen t r o k k e n , kan het n a u w l e t t e n d

der

muntsymbolen

vanuit

een hier speciaal op ingesteld

er soms t o e leiden dat e e n v e r r a s s e n d e

wordt waargenomen.

voor

reflex v a n

bestuderen
gezichtspunt

zulk e e n

situatie

D e voorbeelden daarvan bestaan te over.

O o k het o n d e r s t a a n d e

stelt zich ten

doel de a f s p i e g e l i n g v a n

een

h i s t o r i s c h e g e b e u r t e n i s uit een b e p a a l d e m u n t v o o r s t e l l i n g op t e v a n g e n .
H e t punt v a n

uitgang

vormt

in dit g e v a l de o n m i s k e n b a a r

politiek

g e k l e u r d e s y m b o l i e k w e l k e is a a n te treffen op d e n a r i n v a n V a l e r i u s
1

M e s s a l a uit het j a a r 5 3 v . C h r . ( P I . I I I , 1 ) ) .
D e voorzijde
Romabuste

en

van
de

Messala's
signatuur

denarin

van

de

vertoont

een

muntmeester:

traditionele

MESSAL. F ( =

M e s s a l a F i l i u s ) . D e v o o r s t e l l i n g op de keerzijde is s a m e n g e s t e l d

uit

e n k e l e l o s s e a t t r i b u t e n en een inscriptie. In het midden v a n het b e e l d

b e v i n d t zich een g r o t e lege sella curulis, g e f l a n k e e r d d o o r de
S en c { S e n a t u s C o n s u l t o ) . O n d e r
een s c e p t e r en e e n k o n i n g s d i a d e e m .
nistisch

type.

Zijn

schacht

de poten v a n

letters

de sella liggen

D e s c e p t e r is v a n G r i e k s - H e l l e -

vertoont

kleine

geledingen

en

wordt

b e k r o o n d d o o r e e n g r a n a a t a p p e l . In het v e l d b o v e n de l e g e sella s t a a n
de w o o r d e n
mijn v a d e r ) .

PATRE COS ( =
De

scepter,

p a t r e c o n s u l e : tijdens het
het

diadeem

en

de

consulaat

s e l l a curulis

zijn

van
alle

J.

W . SALOMONSON

o n m i s k e n b a a r politiek getinte s y m b o l e n . D a a r o p berust o n z e v e r w a c h

ting d a t e e n politieke aanleiding b e s t a a n heeft v o o r h e t g e e n in
s y m b o l e n tot uitdrukking g e b r a c h t
De

door M e s s a l a gesigneerde
2

republikeinse
te m a k e n

munten ).

dat

vervaardigd.

denarin

behoren

U i t de a a n w e z i g h e i d

zij in r e c h t s t r e e k s e
Het

opschrift

deze

werd.

opdracht

patre

cos

tot

der
van

bevat

de

zeldzame

letters s / c
de

senaat

een

is

op

werden

chronologische

a a n w i j z i n g w a a r u i t is af te leiden dat M e s s a l a ' s d e n a r i n tijdens

c o n s u l a a t v a n zijn v a d e r in omloop g e b r a c h t w e r d e n . M e t deze

het

vader

kan om v e r s c h i l l e n d e r e d e n e n w a a r o p wij hier niet h o e v e n in te g a a n ,

s l e c h t s M a r c u s V a l e r i u s M e s s a l a , de consul v a n het j a a r 5 3 v . C h r .
3

g e m e e n d zijn ) . O m t r e n t

de

hieruit

volgende

datering

b e s t a a t dan o o k in de v e r s c h i l l e n d e h a n d b o e k e n
overeenstemming

der

nagenoeg

munten
algemeen

) . Z o a l s zal blijken is deze d a t e r i n g o o k in het licht

v a n de h i s t o r i s c h e interpretatie

w a a r t o e zij h e t p e r s p e c t i e f opent,

de

meest w a a r s c h i j n l i j k e .
A l g e m e e n is het tot nog toe a a n o n d e r z o e k e r s v a n M e s s a l a ' s m u n t e n
o p g e v a l l e n , dat in de voorstelling

der

keerzijde

als

het

ware

a n t i t h e s e v a n politieke b e g i n s e l e n ligt o p g e s l o t e n . S c e p t e r en
b e h o r e n tot de s y m b o l i s c h e r e p r e s e n t a n t e n

der m o n a r c h i e . M e n

e c h t e r h o e fel-ideologisch juist deze b e w i n d s v o r m

werd

afgewezen.

De

vast

onderdeel

der

curulische a m b t s z e t e l
republikeinse

door

de

daarentegen

vormde
en

met

een n a u w k e u r i g

a a n g e g e v e n dat het de schijn

kreeg

vaststaand
of

door

de

een
was

verbonden.

H e t wil nu v o o r k o m e n dat op M e s s a l a ' s munten het c o n t r a s t

deze a t t r i b u t e n ,

weet

republiek

overheidsrepresentatie

z o d o e n d e n a u w met de instellingen der r e p u b l i e k

een

diadeem

oogmerk,

tussen

werd

republikeinse

sella

curulis de op het k o n i n g s c h a p zinspelende s y m b o l e n e r o n d e r "

wrden

gehouden.

inzicht

Verschillende verklaringen
5

v o o r g e s t e l d ) ' , zonder

geheel te

o o r z a a k m i s s c h i e n in het feit

zijn op

kunnen

grond

van

dit

overtuigen.

Dit

vindt

dat men v e r z u i m d e

om de

zijn

historische

i n t e r p r e t a t i e v a n de v o o r s t e l l i n g afhankelijk t e stellen v a n de c h r o n o
l o g i s c h e g e g e v e n s der inscriptie. W i j zullen d a a r o m

in het

volgende

n a a r e e n v e r k l a r i n g zoeken w a a r b i j de s y m b o l i e k en de d a t e r i n g
van elkaar worden
Indien
patre

cos

wij
en

uitgaan
de

niet

gescheiden.
van

de

voorstelling

veronderstelling,
op

dat

M e s s a l a ' s munten

de

inscriptie

naar

betekenis

een sluitend g e h e e l v o r m e n , dan zou dit o n g e v e e r h e t v o l g e n d e

b e d u i d e n : T i j d e n s het c o n s u l a a t v a n M . V a l e r i u s M e s s a l a , de

kunnen
vader

v a n M e s s a l a de m u n t m e e s t e r , w e r d e n b e p a a l d e m o n a r c h i s c h e v e r s c h i j n -

POLITIEK CONFLICT IN 5 3 V. CHR.

selen op politiek g e b i e d door het w e t t i g e r e p u b l i k e i n s e g e z a g

bedwon

g e n s c e p t e r en diadeem l e g d e n het a f t e g e n de s e l l a c u r u l i s " . M e n

kan zich zeer w e l v o o r s t e l l e n dat e e n b o o d s c h a p v a n deze inhoud
aangebracht

op

een

serie

denarin

welke

onder

het

was

rechtstreekse

toezicht v a n de s e n a a t w e r d g e s l a g e n . Klaarblijkelijk s p r a k de s e n a a t
d a a r i n een v o n n i s uit o v e r het e i g e n m a c h t i g e en d e r h a l v e m o n a r c h i s c h
opgevatte optreden
bezorgdheid

van iemand

opgewekt

had.

politieke doelstelling v a n

dit

die in het j a a r 5 3 zijn a r g w a a n

Vermoedelijk
op

evenwel

machtsusurpatie

was

beluste

en

aan

de

personage

tijdens o f door het c o n s u l a a t v a n V a l e r i u s M e s s a l a p a a l en p e r k g e s t e l d ,

z o d a t de s e n a a t o v e r zijn t e g e n s t a n d e r triumpheerde. T e r e r e d a a r v a n
w e r d , v o l g e n s de

hier

ontvouwde

hypothese,

op

de

denarin

van

M e s s a l a junior e e n p r o p a g a n d i s t i s c h z e g e t e k e n g e s l a g e n . W a n n e e r m e n
tot h e t inzicht is g e k o m e n , dat

deze mogelijkheid b e s t a a t ,

levert

schriftelijke o v e r l e v e r i n g een i n t e r e s s a n t e aanvulling op het

de

veronder

stelde. 'Het blijkt g e m a k k e l i j k te zijn om iemand a a n t e w i j z e n t e g e n

wie

de b e d o e l d e o v e r w i n n i n g s p r o p a g a n d a

van

senaatszijde

kon

zijn

g e r i c h t . In alle b r o n n e n w e l k e o n s v o o r het j a a r 5 3 v . C h r . t e n d i e n s t e
staan

) zijn a a n d u i d i n g e n t e vinden. H e t heet, dat R o m e bij de w i s s e

ling der j a r e n 5 4 / 5 3 v. C h r . zich b e v o n d in een t o e s t a n d v a n de uiterste

b e r o e r i n g in v e r b a n d met het feit, dat een dictatuur d r e i g d e t e w o r d e n
ingesteld
Pompei

door
ingens

Cn.

Pompeius!:

seditio

in

urbe

...

propter

fuit..." ).

dictaturam

Pompeius

was na

zijn

b e r u c h t e c o n s u l a a t in het j a a r 5 5 v . C h r . , niet n a a r de hem t o e g e w e z e n

provincie Spanje vertrokken.

Hij b l e e f

zich o p h o u d e n

in

de

naaste

o m g e v i n g v a n R o m e met het doel om zijn invloed in de leidende k r i n g e n

v a n de h o o f d s t a d

te versterken. D e conferentie van L u c c a met

haar

g e v o l g e n h a d hem afhankelijk g e m a a k t v a n C a e s a r en hij b e o o g d e nu

zijn v e r z w a k t e positie t e g e n o v e r deze te herstellen. Hij w i l d e tot
doel de steun v a n

de senaatspartij

verwerven

in d e h o o p

dat

dit
deze

b e r e i d zou zijn om zich in zijn leiding te s c h i k k e n . M a a r d e a a n v o e r

d e r s d e r o l i g a r c h e n b l e k e n geenszins g e n e i g d te zijn hem hierin t e g e
m o e t te k o m e n . N a de e r v a r i n g e n v a n zijn t w e e d e c o n s u l a a t
zij g e g r o n d e r e d e n e n

g e n o e g om a a n

zijn g o e d e t r o u w

hadden

t e twijfelen.

Z i j b l e v e n zich resoluut t e g e n zijn invloed v e r z e t t e n . H e t g e v o l g

dat

Pompeius

moest

trachten

hen

met

geweld

te

dwingen.

was

Daarbij

b e d i e n d e hij zich v a n een zeer doeltreffend middel: de a n a r c h i e . Z i j n

plan w a s om in de politieke situatie in de h o o f d s t a d

een

dusdanige

v e r w a r r i n g te s t i c h t e n , dat de t o e s t a n d o n d r a g e l i j k zou w o r d e n . O p dat

m o m e n t m o e s t e n zijn h a n d l a n g e r s

ingrijpen

en luid v e r k o n d i g e n

dat

J . W . SALOMONSON

4
s l e c h t s de instelling

van

een

dictatuur

tot het herstel der o p e n b a r e

onder

Pompeius

kon

voeren

orde.

Officieel sprak Pompeius verontwaardigd

ling v a n e e n dictatuur a a n s t u u r d e .

t e g e n dat hij op de i n s t e l

M a a r zijn v e r l a n g e n s v o r m d e n

een

publiek geheim ) .
In 5 4 v . C h r . w a r e n de o m s t a n d i g h e d e n

o n g e m e e n gunstig v o o r h e t

s l a g e n v a n zijn plannen. A n a r c h i s t i s c h e w o e l i n g e n en c o r r u p t i e b e r e i k
ten v a n z e l f een kritisch h o o g t e p u n t bij de v e r k i e z i n g e n v o o r h e t c o n s u
laat v a n het j a a r 5 3 v . C h r . D e t o e s t a n d droeg duidelijk de s y m p t o m e n
v a n h e t n a d e r e n d einde der republiek. H o e o n b e l a n g r i j k e r het c o n s u l a a t
w e r d v o o r de leiding der s t a a t s z a k e n toen in g r o t e t r e k k e n
d e c o n t r o l e v a n het t r i u m v i r a a t

d e v e r k i e z i n g s s t r i j d in de hoop zich v a n
het

c o n s u l s c h a p m e e s t e r te

onder

des te g r e t i g e r w i e r p men zich op

kunnen

de m a t e r i l e v o o r d e l e n

maken.

D e tresviri

van

stookten

onrust a a n en b e n u t t e n de o n o v e r z i c h t e l i j k e situatie om hun

de

politieke

h a n d l a n g e r s n a a r v o r e n te s c h u i v e n . C a e s a r steunde v o o r de

candida-

tuur

optimaat

van

Domitius

53

C.

Memmius

Calvinus

toe

C a e s a r s candidaten

te

en

was

laten.

bereid

daarnaast

Pompeius

werkte

de

in

t e g e n en v e i n s d e de c a n d i d a t u u r

het

geheim

v a n de libertijn

M . A e m i l i u s S c a u r u s , zijn v r o e g e r e q u a e s t o r en l e g a t u s , t e s t e u n e n . In
w e r k e l i j k h e i d w a s hij alleen b e d a c h t op het a a n w a k k e r e n v a n de onrust
en de v e r w e r v i n g
candidaat
van

van

de h i e r v a n

a f h a n k e l i j k e dictatuur.

v a n het j a a r w a s M . V a l e r i u s
9

d e m u n t m e e s t e r ) ! Hij

w e l k e h a a r hoop op hem h a d
brieven nadrukkelijk

was

de

Messala,

favoriet

van

de

De

vierde

de

vader

senaatspartij

gevestigd. C i c e r o n o e m d e hem in zijn

Messala noster"

1 0

) . Vanzelfsprekend

ondervond

deze c a n d i d a a t de t e g e n w e r k i n g v a n C a e s a r en P o m p e i u s . V o o r a l de
l a a t s t e t o o n d e zich s t e r k t e g e n hem g e k a n t , en h a d r e e d s in h e t v o r i g e
j a a r zijn c a n d i d a t u u r

v o o r het c o n s u l a a t

verhinderd.

Verschillende schandaalaffaires, gepaard

c o r r u p t i e b e l e t t e n dat
gehouden.

Zij

de

werden

verkiezingen

verschoven

g a a n d e .aan

op

naar

de

ongebreidelde

normale

September.

tijd

Maar

werden
ook

in

S e p t e m b e r leidde een incident tot uitstel. M e m m i u s had, op i n s t i g a t i e

v a n P o m p e i u s , v o o r de s e n a a t onthullingen

gedaan over een verkie

z i n g s c o m p l o t , w a a r i n hijzelf, D o m i t i u s en b e i d e nog in functie

consuls v a n 5 4 v . C h r . w a r e n

staande

betrokken.

M e m m i u s had gehoopt h i e r m e e zijn e i g e n z a a k te d i e n e n . M a a r

onthulling h a d een a v e r e c h t s

gevolg

en

kostte

hem

de

gunst

de
van

C a e s a r die zijn steun introk. T e g e l i j k liet P o m p e i u s plotseling A e m i l i u s

Scaurus

vallen.

En

Messala

de

enige

nog

niet

gecompromitteerde

POLITIEK CONFLICT IN 5 3 V. CHR.

candidaat

werd

officieel

van

kuiperij" beschuldigd

door

een

van

P o m p e i u s ' felste h a n d l a n g e r s , Q . P o m p e i u s Rufus. In O c t o b e r w a r e n

alle c a n d i d a t e n v o o r het c o n s u l a a t v a n 5 3 v. C h r . in s t a a t v a n b e s c h u l
diging g e s t e l d en het b e g o n er n a a r uit te zien dat h e t k o m e n d e j a a r
zou

aanvangen

met een i n t e r r e g n u m

b e s c h o u w d als e e n v a s t s t a a n d feit
b e r e i k t : het n i e u w e

jaar

begon

1 2

1 1

).

Eind

November

werd

dit

) . P o m p e i u s h a d zijn doel volledig

met

een c o m p l e t e a n a r c h i e ,

zonder

r e g e r i n g , z o n d e r de h o o g s t e u i t v o e r e n d e b e a m b t e n . H e t w a s met z e k e r
heid te v o o r z i e n dat de i n t e r r e g e s w e l k e e l k a a r om de vijf d a g e n bij
hun

taak moesten vervangen

niet o p g e w a s s e n z o u d e n

blijken

tegen

de moeilijkheden v a n het h a n d h a v e n der orde en het d o e n p l a a t s h e b b e n

der v e r k i e z i n g e n . V r o e g e r o f later moest de t o e s t a n d hun uit h a n d e n
lopen en

onhoudbaar

worden.

T e r w i j l deze gebeurtenissen zich openlijk afspeelden in de v o o r g r o n d

v a n het politieke t o n e e l , w e r d op de a c h t e r g r o n d h e t gefluister o v e r
de dictatuur h a r d n e k k i g a a n g e w a k k e r d v a n a c h t e r de coulissen
v o o r t d u r e n d luider. M e n m e r k t dit duidelijk a a n de inhoud v a n C i c e r o ' s
gelijktijdig g e v o e r d e c o r r e s p o n d e n t i e . H i e r i n is v o o r het e e r s t
v a n het b e s t a a n

van

geruchten

over

een

dreigende

sprake

instelling

der

dictatuur in J u n i 5 4 v. C h r . : ,,. . . e r a t aliqua suspicio d i c t a t u r a e . . , "

In

de

loop

van

de

volgende

maanden

namen

de

praatjes

1 3

toe.

).
In

" O c t o b e r w e r d e n de m e n s e n ernstig o n g e r u s t en a a n het eind dier m a a n d

v o r m d e de dictatuur het o n d e r w e r p v a n de dag in de politieke discussie.
Concrete

aanwijzingen

voor

het

ontbreken:

,,. . . est nonnullus

tus...").

In

November

).

T w e e voor

duidelijker

1 5

gevaar

odor

werd
het

de

bleven

dictaturae,
gehele

volgende

echter
sermo

situatie

jaar

nog

vrijwel

quidem

mul-

plotseling

veel

aangewezen

volkstri

b u n e n , b e i d e n f e r v e n t e m e d e s t a n d e r s v a n P o m p e i u s , k o n d i g d e n openlijk
a a n , dat zij bij de a a n v a a r d i n g

v a n hun

indienen v o o r de instelling der dictatuur

a m b t s t a a k een w e t
onder Pompeius.

zelf w e e s alle v e r a n t w o o r d e l i j k h e i d v o o r dit v o o r s t e l v a n

zouden

Pompeius
de

hand,

o f s c h o o n g e e n m e n s geloof s c h o n k a a n deze v e r k l a r i n g . D e a a n v o e r
ders van

de s e n a a t s o l i g a r c h i e in R o m e w a r e n

ernstig bezorgd

de t o e s t a n d . W a n t h o e w e l de supporters v a n P o m p e i u s

over

rondbazuinden,

dat het a u t o r i t a i r e b e w i n d s l e c h t s tijdelijk zou dienen v o o r het h e r s t e l

v a n de o r d e en de a f w i k k e l i n g v a n de v e r k i e z i n g e n , d a c h t

iedereen

bij het w o o r d d i c t a t u u r " t e r s t o n d a a n het s c h r i k b e w i n d v a n S u l l a

1 6

).

D i t s c h u d d e de oppositie w a k k e r en schiep de j u i s t e a t m o s f e e r v o o r
een k r a c h t i g e t e g e n a c t i e . D e z e b e g o n o n d e r het m o m v a n een a a n t a l
p r o c e s s e n . In schijn w a r e n deze g e r i c h t t e g e n v o o r a a n s t a a n d e

personen

J . W . SALOMONSON

uit d e o m g e v i n g v a n P o m p e i u s . In feite w a r e n het de e e r s t e a a n v a l l e n

op d e s t e r k e m a n " zelf. S p o e d i g d a a r n a

k r e g e n de a a n v a l l e n

een

openlijk k a r a k t e r . E r t r a d e n m e n s e n v o o r het v o e t l i c h t met de m e d e

deling dat zij g e e n middel zouden s c h u w e n om e e n dictatuur te v o o r
k o m e n . M i l o v e r k l a a r d e zich b e r e i d om deze a c t i e met zijn g e w a p e n d e
h u u r b e n d e te s t e u n e n

1 7

) . O n d e r deze o m s t a n d i g h e d e n

w a s het v o o r

P o m p e i u s o n m o g e l i j k om t e h a n d e l e n z o n d e r dat zijn p l a n n e n

ernstig

g e v a a r liepen te mislukken. Hij t r o k zich d e r h a l v e v o o r l o p i g terug uit

de onmiddellijke o m g e v i n g v a n

R o m e en liet het a a n

handlangers

o v e r om de- g e m o e d e r e n v e r d e r

aanvaarding

der

dictatuur.

Met

zijn politieke

rijp te m a k e n v o o r

deze t o e s t a n d

eindigde

de

het j a a r 5 4

v. C h r . 1 8 ) . '
In de e e r s t e m a a n d e n v a n 5 3 v. C h r . o n t w i k k e l d e de situatie zich
zoals P o m p e i u s h a d

gehoopt

en v o o r z i e n . D e r e g e r i n g

der

tussen-

k o n i n g e n " b l e e k uit te lopen op een t o t a l e m i s l u k k i n g . Z i j w a r e n niet

bij m a c h t e om de v e r k i e z i n g s i m p a s s e te d o o r b r e k e n . O n d e r v e r s c h i l
lende v o o r w e n d s e l s wisten a g e n t e n van

P o m p e i u s de comitin voort

d u r e n d te beletten. D e e n e k e e r w a r e n
ander maal pleegde

een

volkstribuun

de auspicin o n g u n s t i g ,
obstructie

met

een

veto

een
1 9

).

N i e t t e m i n b l e v e n de leiders der s e n a a t s p a r t i j , o n d e r de a a n v o e r i n g v a n
C a t o , zich o n v e r b i d d e l i j k t e g e n de m a c h i n a t i e s v a n P o m p e i u s v e r w e r e n .
G e l e i d e l i j k a a n zagen zij k a n s k r a c h t i g e r m a a t r e g e l e n t e n e m e n .
voornaamste voorstander van

de w e t tot de instelling der

De

dictatuur

kon w o r d e n b e d r e i g d met ontzetting uit zijn a m b t indien hij het zou

w a g e n de w e t in te d i e n e n

2 0

) . E e n a n d e r e zeer a c t i e v e m e d e w e r k e r

v a n P o m p e i u s w e r d o p g e s l o t e n op g r o n d v a n o n g e o o r l o o f d e a g i t a t i e .
V e r d e r e sancties werden dreigend
Het
tussen

is duidelijk

dat

de s e n a a t s p a r t i j

aangekondigd.

het zich op

d e z e wijze t o e s p i t s e n d e

en de m e d e s t a n d e r s

van

Pompeius

conflict
in

beide

k a m p e n a a n l e i d i n g g a f tot p r o p a g a n d i s t i s c h e c a m p a g n e s . V a n s e n a a t s
zijde w i e r p men zich op als v o o r v e c h t e r v a n de r e p u b l i k e i n s e v r i j h e i d s
t r a d i t i e ( l i b e r t a s ! ) . P o m p e i u s d a a r e n t e g e n w e r d . zoals z o v e l e s t a a t s
lieden met e i g e n m a c h t i g e a m b i t i e s uit deze tijd

ervan beticht een

m o n a r c h i s t i s c h e a l l e e n h e e r s c h a p p i j te willen v e s t i g e n
b e k e n d v a n de a n t i - P o m p e i a a n s e p r o p a g a n d a

2 1

) . E r is g e n o e g

uit het j a a r 5 3 v . C h r .

om dit te k u n n e n v a s t s t e l l e n . P o m p e i u s w e r d d o o r deze
afgeschilderd

als

een

tyran,

een

verkapte

o m t r e n t deze feiten b e r u s t op f r a g m e n t e n

koning".

propaganda
Onze

kennis

uit e e n pamflet dat in het

k a d e r v a n de p r o p a g a n d a in 5 3 v . C h r . is o n t s t a a n en op e e n p o l i t i e k e

POLITIEK CONFLICT IN 5 3 V. CHR.

a n e c d o t e w e l k e o o k tijdens de g e b e u r t e n i s s e n v a n dit j a a r in omloop

werd

gebracht.

Een

der p a m f l e t s c h r i j v e r s

uit het j a a r 5 3 v . C h r . w a s

B r u t u s , de l a t e r e leider en m e d e s t a n d e r

M.

Junius

v a n de m o o r d e n a a r s v a n

de

d i c t a t o r C a e s a r . O p dit tijdstip stond hij vijandig t e g e n o v e r P o m p e i u s ,

zowel

uit

politieke

overtuiging

als

om

persoonlijke

redenen,

daar

P o m p e i u s v e r a n t w o o r d e l i j k w a s v o o r de dood v a n zijn v a d e r . T i j d e n s
de w o e l i g e g e b e u r t e n i s s e n v a n het interregnum
hij

een

kort

schotschrift

tegen

Pompeius

titel , , D e D i c t a t u r a C n . P o m p e i "
uiteraard gericht

tegen

de

2 2

).

dictatuur,

onder

in 5 3 v. C h r .
de

richtte

veelbetekenende

In a l g e m e n e s t r e k k i n g w a s
maar

het

bevatte

dit

verder

alle

m o t i e v e n w e l k e de s e n a a t s p r o p a g a n d a t e n d i e n s t e s t o n d e n om P o m p e i u s
persoonlijk t e c o m p r o m i t t e r e n . U i t e e n c i t a a t bij S u e t o n i u s

kunnen

wij o p m a k e n dat de betiteling rex w e r d a a n g e w e n d om hem als v i j a n d

v a n de r e p u b l i e k t e k e n s c h e t s e n . E e n z e k e r e O c t a v i u s zou hem
t y r a n n e n t i t e l zelfs in de a a n w e z i g h e i d v a n een talrijk g e h o o r
toegeroepen:

,, . . . c o n v e n t u m a x i m o cum

r e g u m

deze

hebben

appellasset...

ut

M . B r u t u s r e f e r t . . . " . D i t klinkt allerminst o n w a a r s c h i j n l i j k . D e term

rex

werd

ganda,

gaarne

sedert

de

uitgespeeld
dagen

der

in

de

republikeinse

Gracchen. Dit

politieke

wordt, voor

proga-

zover

het

P o m p e i u s a a n g a a t , treffend gellustreerd d o o r e e n a n e c d o t e bij V a l e r i u s

Maximus

2 4

) . In h e t j a a r 5 3 v . C h r . w a s P o m p e i u s , als g e v o l g v a n een

lichte verwonding

a a n het b e e n , g e n o o d z a a k t om in het o p e n b a a r

te

v e r s c h i j n e n met e e n v e r b a n d . H i e r i n zou e e n v a n zijn f e r v e n t e t e g e n s t a n d e r s , M . F a v o n i u s , a a n l e i d i n g g e v o n d e n h e b b e n , om in e e n p o l i t i e k e

redevoering

de insinuatie uit te s p r e k e n
van

diadeem

was, het verkapte

monarchische

ambi-

w a n t tot P o m p e i u s , die een wit v e r b a n d om zijn b e e n

droeg,

zich met de o p m e r k i n g ,

zijn

een

ties:

richtte Favonius

symbool

dat P o m p e i u s ' v e r b a n d

,,het doet

e r niet t o e

aan

w e l k deel v a n het l i c h a a m e e n diadeem zich b e v i n d t " , terwijl hij met

de h e k e l i n g v a n

dit kleine

lapje

stof

zijn

vonnis

over

Pompeius'

m o n a r c h i s c h e m a c h t s p o l i t i e k uitsprak . . . " .
D e ongeregeldheden

en intriges duurden intussen v o o r t tot Juli 5 3

v . C h r . T o e n p a s s l a a g d e de leider der s e n a a t s p a r t i j , C a t o , erin

om

P o m p e i u s d o o r e e n t a k t i s c h e zet in het n a u w t e drijven en hem

er,

o n d e r de d r u k der publieke opinie, toe te d w i n g e n v o o r l o p i g v a n zijn

p l a n n e n a f t e zien en zich a a n het gezag v a n de s e n a a t te
pen

2 5

onderwer-

) . A a n de l a n g e tijd v a n o b s t r u c t i e t e g e n de v e r k i e z i n g e n

kwam

h i e r m e e een einde. M . V a l e r i u s M e s s a l a de v a d e r v a n de m u n t m e e s t e r
en C n . D o m i t i u s C a l v i n u s w e r d e n b e k l e e d met het c o n s u l a a t v o o r het

J . W . SALOMONSON

nog overblijvende deel van het j a a r 5 3 . H e t g e v a a r van de instelling

der dictatuur, inhaerent aan het uitstel van de verkiezingen leek v o o r
lopig b e z w o r e n . W i j zijn g e n e i g d om a a n
voor

de

senaatspartij

aanleiding

te nemen dat

dit

succes

g e w e e s t is tot de s y m b o l i e k op

de

d e n a r i n v a n M e s s a l a junior. In het licht v a n de politieke g e b e u r t e

nissen v a n het j a a r 5 3 v. C h r . w o r d t deze s y m b o l i e k z o n d e r
begrijpelijk. W i j vinden er

de

propagandistische

welke ook domineerden

in de a n d e r e

gezindheid

De

dier

dagen.

en opzettelijk v e r b o n d e n
m a c h t i g e en d e r h a l v e
republiek

scepter

motieven

uitingen der

op

terug

anti-Pompeiaanse

M e s s a l a ' s munten,

malicieus

met het k o n i n g s d i a d e e m , t e k e n d e de e i g e n

m o n a r c h i s c h " u i t g e l e g d e , als v e r r a a d

gebrandmerkte

twijfel

in

politieke

doelstelling

van

aan

Pompeius.

de
Als

s y m b o l i s c h e t e g e n h a n g e r v a n dit op h o o g v e r r a a d en t y r a n n i e z i n s p e
lende

motief

zien wij

representant van

de

sella curulis,

onmiskenbaar

fungerend

O v e r i g e n s duurde de triumfantelijke s t e m m i n g v a n de
maar

als

,,bona fide" republikeinse b e g i n s e l e n .

kort. Z e s m a a n d e n

senaatspartij

n a d a t M e s s a l a en D o m i t i u s hun

ambt

als

consul h a d d e n a a n v a a r d , laaide het s m e u l e n d e v u u r der a n a r c h i e w e e r

op in v o l s t r e k t letterlijke zin met de b r a n d v a n de C u r i a , v o l g e n d
op de n o o d l o t t i g e v e r m o o r d i n g v a n C l o d i u s . D i t m a a l zag de s e n a a t s
partij zich w e l g e d w o n g e n om met de s t e r k e m a n " tot een a c c o o r d
t e k o m e n t e r wille v a n het herstel der o p e n b a r e o r d e . P o m p e i u s k r e e g
de titel C o n s u l S i n e C o l l e g a " en v e r w i e r f zo in e e n v o o r de s e n a a t
a a n v a a r d b a r e v o r m , de o n b e p e r k t e b e v o e g d h e d e n w e l k e hij w e n s t e te
bezitten

2 6

) . V a n a f dat o g e n b l i k v e r s t o m d e plotseling de a g i t a t i e t e g e n

P o m p e i u s . Z o moet men a a n n e m e n , dat o o k de a n t i - P o m p e i a a n s e p r o p a

g a n d a op M e s s a l a ' s munten h a a s t i g w e r d o n d e r d r u k t . D i t zou ^
zekere

hoogte

de

grote zeldzaamheid

v e r k l a r e n ! Z o wijst e e n s a m e n h a n g e n d e

van

deze

tot op

munten

kunnen

r e e k s feiten op het

bestaan

v a n de mogelijkheid dat de voorstelling op de keerzijde v a n M e s s a l a ' s

d e n a r i n v e r b a n d hield met een politiek conflict dat p l a a t s h a d in h e t
jaar 53 v. Chr.
E e n sterk argument

ter o n d e r s t e u n i n g

van

deze

veronderstelling

w o r d t g e v o r m d door het feit, dat het s y m b o l i s c h e motief v a n M e s s a l a ' s

munten zich in de l a a t s t e j a r e n v a n het b e s t a a n der r e p u b l i e k n o g e e n s ,
met e e n k l e i n e v a r i a n t op a n d e r e d e n a r i n h e r h a a l d e . H e t c i v i e l e a c c e n t
der s y m b o l i e k v a n M e s s a l a ' s munten, tot u i t d r u k k i n g g e b r a c h t in

de

sella curulis, k r e e g hier e c h t e r , o n d e r de i n v l o e d v a n de b u r g e r o o r l o g ,

een m i l i t a i r e " r e t o u c h e . B e k e n d e d e n a r i n

) uit c. 4 3 / 4 2 v .

Chr.,

g e s i g n e e r d d o o r de toen t e g e n A n t o n i u s en O c t a v i a n u s m o b i l i s e r e n d e

POLITIEK CONFLICT IN 5 3 V. CHR.

Brutus,

vertonen

een

Victoria" welke haar

voet

zet op

een

scepter

( P I . I I I , 2 ) . D e l a a t s t e heeft o o k h i e r w e e r de g r a n a a t a p p e l tot b e k r o n i n g .
Een

diadeem

ambtszetel

wordt

van

door

V i c t o r i a met

M e s s a l a ' s munten

werd

beide handen
in dit

beeld

verscheurd.
vervangen

De
door

de p e r s o n i f i c a t i e v a n de k r i j g s r o e m . M a a r o o k h i e r k o m t in de s y m b o
liek der v o o r s t e l l i n g t o t uiting

dat

vierd

eigenmachtige

heeft

over

tyrannie

monarchische experimenten

en
van

de

de r e p u b l i k e i n s e

dictator

ideologie

ambitie,
Julius

. in

gezege
casu

de

Caesar.

*) E . A. Sydenham, The Roman Republican Coinage, London 1952, nr. 9 3 4 .

'-) Sydenham (nr. 9 3 4 ) geeft als zeldzaamheidsgraad 7 (very r a r e ) .
)
Zie vooral H. A. Grueber, Coins of the Roman Republic in the British Museum,
London 1910, I nr. 3927, met aantekening.
)
E . Babelon, Description
historique
et chronohgique
des monnaies
de la
rpubhque
romaine, Paris 1'885, Valeria nr. 13; Grueber I nr. 3927; Sydenham nr.
934; K. Pink, The Triumviri Monetales and the Structure of the Coinage of the
Roman Republic, N e w Y o r k 1952, 39 nr. 77 Ak; A. Alfldi, Schweiz.
Numismatische
Rundschau
3 6 ( 1 9 5 4 ) , p. 15. De laatste kondigt een nadere bespreking aan in de
feestbundel-Mattingly 1955, de Schw. Num. Rundschau 1955 en het Bulletin de la
Socit royale de Lund (Caesar-Sudien I I I ) .
)
Z i e hiervoor Grueber I nr. 3927 noot.
) D e voornaamste dezer bronnen zijn: Cassius Dio X L , 4 5 ; Plutarchus Pomp.
54; Appianus B . C. II, 19 en 20; Cicero's correspondentie vcor de jaren 5 3 / 4 passim.
Moderne literatuur: E d . Meyer, Caesars Monarchie und das Principat des Pompeius,
Stuttgart 1918; M. Gelzer, Pompeius, Mnchen 1949, p. 174 e.v.
)
Julius Obsequens 64. .
8) App. B . C. II, 20; Cicero Q. fr. III, 6, 4.
9) Cic. Att. I V , 15, 7.
)
Cic. Q. fr. III, 3, 2.
)
Cic. Q. fr. III, 2, 3 .
)
C i c . Q. fr. III, 6, 3 / 4 .
)
Cic. Q.' fr. II, 13, 5.
)
Cic. Att. IV, 18, 3.
)
Cic. Q. fr. III, 6, 4.
)
Dio X L , 4 5 .
)
Cic. Q. fr. III, 6, 6.
)
Cic. Q. fr. III, 7, 3.
)
Dio X L , 4 5 .
)
Pint. Pomp. 54.
)
V o o r de betekenis v a n het politieke delict Regnum Affectare" in de republi
keinse tijd, zie Pauly-Wissowa, Real-Encyclopdie
I A kol. 709 (Rosenberg).
~)
M . Schanz-C. Hosius, Geschichte der rmischen Literatur bis zum
Gesetzge
bungswerk des Kaisers Justinian, Mnchen 1909, I, 2, p. 2 2 1 .
)
Suetonius Caes. 49.
)
Valerius Maximus V I , 2, 7.
- j Zie hiervoor Meyer, p. 209 e.V.; Gelzer p. 181 e.v.
)
Plut. Pomp. 54.
2T) Sydenham nr. 1298.
3

1 0

1 1

1 2

1 3

1 4

1 3

1 ( i

1 7
1 5

1 9
2 0
2 1

2 3

2 4

>5

2 H

10

J . W . SALOMONSON

SUMMARY
Reflexion

of a political

conflict

on a denarius

of 53 B.C.

T h e re

p u b l i c a n d e n a r i u s S y d . 9 3 4 is d i s c u s s e d . T h i s coin, with t h e m o n e y e r ' s

name m e s s a l a

F ( i l i u s ) , w a s issued in the s e c o n d h a l f o f t h e y e a r 5 3

B . C . b y s p e c i a l o r d e r o f the S e n a t e ( s c ) during the c o n s u l s h i p o f

M.

V a l e r i u s M e s s a l a , the moneyer's father

points out that

the reverse, showing

(patre cos). The

a sceptre and

author

a diadem

"kept

d o w n " s y m b o l i c a l l y b y a curule c h a i r , alludes to the p o l i t i c a l situation

a t R o m e in t h a t
tried

year. A

s u r v e y o f this

to s e c u r e d i c t a t o r i a l p o w e r

situation

but e n c o u n t e r e d

is g i v e n :
resolute

in s e n a t o r i a l q u a r t e r s . F i n a l l y , he w a s f o r c e d to a b a n d o n
time b e i n g his d i c t a t o r i a l p l a n s a n d this v i c t o r y o f t h e

Pompey

resistance
for

the

senatorial

p a r t y w a s c o n f i r m e d b y the consulship o f M e s s a l a ( s e n i o r ) .
In t h e political p r o p a g a n d a w h i c h a c c o m p a n i e d t h e c o n f l i c t , P o m p e y
was

impeached

of ,.monarchical" inclinations. Henceforth

g e s t e d t h a t the r o y a l a t t r i b u t e s
legs o f the curule c h a i r
,.suppressed"
b y the sella

senate

autocratic

which

is

sug
the

ambitions

characterized

A n a n a l o g o u s i m a g e on a coin o f B r u t u s ( S y d . 1 2 9 8 )

V i c t o r y treading

conclusion.

o f the

it is

on p u r p o s e b e l o w

symbolise Pompey's

b y the a u t h o r i t y

curulis.

represented

a s c e p t r e a n d tearing a diadem supports

this

P L A A T III

Romeinse denarin uit 53 en 43/2 v. Chr.

Vroege tetradrachme van Alexander

Consecratie-munten van Marciana en Matidia