Archeo UW 2013

Nr 1 (2013)
Archeo UW
Siedziba IA UW Szkoa Gwna archeologii (fot. M. Bogacki)
Archeo UW
Seria popularnonaukowa
wydawana przez
Instytut Archeologii
Uniwersytetu Warszawskiego
Nr 1 (2013)
Warszawa 2013
Redaktor naczelny Wydawnictw Instytutu Archeologii UW:

Wojciech Nowakowski
Redaktor:
Ludwika Joczyk (ludwika.sawicka@uw.edu.pl)
All rights reserved

2013 Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
ISSN
ISBN
Projekt okadki, skad i amanie: Ludwika Joczyk
Korekta: Kamila Zdrojewska
Adres redakcji: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
Krakowskie Przedmiecie 26/28, 00-927 Warszawa
www.archeo.uw.edu.pl
www.archeo.uw.edu.pl/auw
archeouw@uw.edu.pl
Spis treci:
Od redakcji
Tomasz Nowakiewicz, Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz

Zoto, boto i uczeni czyli o midzynarodowej konferencji
w Mrgowie i Pieckach (Sacrificial Lake in Czaszkowo, Masuria.
Traces of Unknown Cults and Interregional Contacts
of Balts in Late Antiquity, 1013 czerwca 2012 r.)
Bartosz Kontny
Do trzech razy sztuka. Z dziejw archeologii podwodnej na
Uniwersytecie Warszawskim 19
Maciej Micicki
Archeologia dowiadczalna, czyli praktyczna strona teorii
26
Jerzy Mizioek
Archeologia wyobrani: XVIII-wieczna wizja willi Pliniusza
pod Rzymem i jej wizualizacja w 3D
32
Agnieszka Tomas
Armia rzymska i prostytucja mit czy rzeczywisto?
43
Martin Lemke
Scodra. Tajemnicza stolica Ilirw
56
Tomasz Kowal
Risan krlewska stolica nad Bok Kotorsk.
Turystyczne miasto z ciekaw histori
66
Roksana Chowaniec
Sycylia, ziemia bogini Demeter
76
Miosz Giersz, Patrycja Przdka-Giersz

Na tropach przodkw Inkw: dziesi lat polsko-peruwiaskich
bada archeologicznych na pnocnym wybrzeu Peru
84
Miosz Giersz, Wiesaw Wickowski

Wrd szkieletw i mumii: obyczaje grzebalne prekolumbijskich
mieszkacw peruwiaskiej pustyni
96
Wojciech Wrblewski
Mistrz. Wspomnienie o Jerzym Okuliczu-Kozarynie
109
Od redakcji
Szanowni Pastwo,
z najwiksz przyjemnoci oddajemy w Pastwa rce pierwszy
numer nowej, popularnonaukowej serii Archeo UW. Czasopismo
wydawane jest przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Autorami s pracownicy i studenci Instytutu, ktrzy mog
w ten sposb zaprezentowa szerszemu gronu wyniki swoich
bada w przystpnej i atrakcyjnej formie.
Seria bdzie ukazywaa si jednoczenie w dwch postaciach
tradycyjnego czasopisma oraz w formacie pdf. Wydanie elektroniczne mona znale na stronie www.archeo.uw.edu.pl/auw,
wydanie tradycyjne dostpne jest w siedzibie Instytutu.
W tym numerze szerokie spektrum tematw od wynikw
rewelacyjnych bada w pnocno-wschodniej Polsce przez rezultaty pracy naukowej na terenach antycznej Grecji i prowincji
rzymskich, efekty prac z najnowszymi technikami komputerowymi i eksploracyjnymi po gone ostatnio sukcesy polskich
archeologw w Peru.
W imieniu redakcji zapraszam do lektury!
Ludwika Joczyk
Tomasz Nowakiewicz
Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz
Zoto, boto i uczeni
czyli o midzynarodowej konferencji w Mrgowie

i Pieckach (Sacrificial Lake in Czaszkowo, Masuria.
Traces of Unknown Cults and Interregional
Contacts of Balts in Late Antiquity,
1013 czerwca 2012 r.)
Zastosowana parafraza tytuu synnej ksiki C.W. Cerama
Bogowie, groby i uczeni jest nieprzypadkowa. Nawizanie do
tej fundamentalnej pozycji uzasadnia, czsto w ostatnim czasie
formuowana, opinia o przeomowym dla polskiej archeologii
znaczeniu bada prowadzonych na unikatowym stanowisku bagiennym w Czaszkowie (gm. Piecki, pow. Mrgowo). Wydaje si
jednak, e okrelenie to mona uzna za nie w peni adekwatne.
Chcc wyrazi si precyzyjnie, naleaoby stwierdzi, e dokonane
w tym miejscu odkrycia otwieraj nowy rozdzia na polu znacznie
szerszym ni polska archeologia. Jest nim bowiem archeologia
europejska rozumiana jako nauka o przeszoci caych poaci
kontynentu, a nie tylko jego skrawka ograniczonego do urokliwego, ale terytorialnie niewielkiego obszaru Mazur. Oznacza to, e
dotychczasowe wyobraenia o procesach kulturowych ksztatujcych obraz barbarzyskiej czci staroytnej Europy wymagaj
bardzo powanych korekt. Z zadaniem tym bd musieli si rycho
zmierzy badacze przynajmniej kilku europejskich krajw.
***
eby unikn goosownego epatowania podniosym tonem,
naley pokrtce przypomnie efekty wspomnianych wykopalisk.
Badania wykopaliskowe prowadzone s w Czaszkowie od 2010r.
przez zesp badaczy z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii
Nauk, kierowany przez dr. Tomasza Nowakiewicza (IA UW) i dr
Aleksandr Rzeszotarsk-Nowakiewicz (IAiE PAN)1. Dotychczasowe
1 Na skuteczn realizacj bada wpyw miao yczliwe wsparcie ekspedycji udzielone
przez p. Otoli Siemieniec, burmistrza Mrgowa (w sezonie 2010), p. Mari Jarczewsk, wjta
Piecek (w sezonie 2010), p. Agnieszk Kurczewsk, kolejnego wjta Piecek (w sezonach
Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz, Tomasz Nowakiewicz
Piecki i jezioro
Nidajno
(fot. K.Trela)
prace ujawniy unikatowy charakter tego stanowiska, a take

pozwoliy oszacowa jego znaczenie i potencja badawczy. Na
podstawie uzyskanych danych mona stwierdzi, e rozpoznawane
miejsce penio w okresie wpyww rzymskich i wdrwek ludw
(tj. w 1. poowie I tysiclecia po Chr.) rol miejsca kultowego
oponadregionalnym, wykraczajcym poza wspczesne granice
Polski zasigu. Dowodem odprawianych tu rytuaw jest bardzo
liczna seria zabytkw, niewtpliwie intencjonalnie umieszczanych
w przeszoci w wodach dawnego jeziora Nidajno.
Zabytki, ktrych czna liczba przekracza p tysica przedmiotw, to prawie bez wyjtku militaria i czci pasa. Taka struktura
depozytu wskazuje na odprawianie przez wojownikw szczeglnego kultu, ktrego lady nie byy dotychczas rejestrowane na
ziemiach polskich. Jednak cech szczegln zarwno zespou
zabytkw, jak i caego stanowiska jest seria niezwykle cennych
importw pochodzcych ze rodowiska wschodniorzymskiego.
Wrd nich wyrniaj si dwa elementy paradnego zotego
miecza, zdobione wzorem z wizerunkami lww, ptakw i delfinw.
2011 i 2012), a take pomoc p. Jagody Pietrzykowskiej, dyrektorki Gimnazjum w Pieckach,
p.Krzysztofa Pietrzykowskiego z firmy Instalatorstwo elektryczne i p. Konrada Talara
zfirmy Talcomp systemy bezpieczestwa. Szczeglne podzikowania nale si wacicielom ziemi, na ktrej zlokalizowane jest stanowisko pp. Halinie i Tadeuszowi Zaskim,
a take p. Katarzynie Swat i p. Zdzisawowi Piaskowskiemu z Piecek.
Zoto, boto i uczeni...
Innym, zaskakujcym znaleziskiem jest srebrna i zocona figurka

spa zatknitego na elaznej tulei, bdca zapewne elementem
znaku bojowego lub rodowego. Zarejestrowano te seri oku
pasa w postaci srebrnych, zoconych i emaliowanych pytek,
zdobionych take (cho nie wycznie) wizerunkami zwierzt.
Za zupenie wyjtkowe mona uzna przedstawienia mitycznego
bestiarium (m.in. hipokampw i koziorocw) na duych, bardzo
precyzyjnie wykonanych okuciach. aden z tych przedmiotw
nie ma analogii w znanym materiale archeologicznym.
Podczas bada zarejestrowano take drewniane konstrukcje,
niewtpliwie suce w niektrych przypadkach jako ruszty, na
ktrych umieszczano zatapiane przedmioty, w innych natomiast
jako pomosty wykorzystywane podczas sprawowania kultw.
Dokadne rozpoznanie tych obiektw wymaga jednak przeprowadzenia dugotrwaych, kosztownych i skrupulatnie prowadzonych
bada, dlatego obecnie ich funkcj (a take rozmiary i cechy
konstrukcyjne) mona szacowa tylko z pewnym prawdopodobiestwem i wycznie na podstawie rozpoznania sondaowego.
Widok na
stanowisko (fot.
T. Nowakiewicz)
Okucie
palmetowe
in situ (fot.
T.Nowakiewicz)
Okucie
palmetowe po
konserwacji (fot.
M. Bogacki)
10
***
W nastpstwie kadego sezonu wykopaliskowego pojawia si
przede wszystkim pilna konieczno zabezpieczenia znalezisk.
Naturalnie czynnoci te podejmowane s nie tylko wobec wybranych zabytkw, np. najciekawszych i majcych najwiksz
warto poznawcz przedmiotw, ale obejmuj wszystkie
wydobyte zziemi znaleziska. W praktyce oznacza to podjcie
zakrojonych na szerok skal dziaa zwizanych z konserwacj
i odpowiednim opracowaniem setek przedmiotw, z ktrych
zdecydowan wikszo stanowi niewielkie fragmenty drewna
albo bezksztatne grudki rdzy. Pracom tym towarzyszy potny
zestaw bada laboratoryjnych i specjalistycznych
analiz, ktrych zakres
jest niezwykle szeroki
i obejmuje prby okrelenia wieku badanych
przedmiotw, identyfikacj gatunkow drewna,
badanie skadu chemicznego metali, okrelenie
stopnia korozji itd. Wszystkie te dziaania Instytutu dostarczaj

nowych danych, ktre w efekcie prowadz do weryfikowania
wstpnych zaoe i formuowania nowych interpretacji na
temat stanowiska. Innymi sowy, kady z takich krokw przyblia nas do poznania jego dziejw iwyjanienia zwizanych
z nim tajemnic. Ale paci si za to nie tylko pienidzmi, ale
take czasem. I zarwno w jednym, jak iw drugim przypadku
s to kwoty niemae.
Okucie in
situ (fot. A.
Rzeszotarska-Nowakiewicz)
i po konserwacji
(fot. M. Bogacki)
11
Szczegy orna***
mentu zoomorJedn z najwaniejszych kwestii zwizanych z zaskakujcymi
ficznego (fot.
wynikami bada w Czaszkowie staa si potrzeba, a waciwie
M. Bogacki)
konieczno, szerokiego upublicznienia wiedzy o dokonanych tu

odkryciach. Same znaleziska najczciej nie zaspokajaj apetytw
archeologw wane jest take miejsce ich znalezienia, jego
blisze i dalsze ssiedztwo, cechy regionu itp. Skompletowanie
wszystkich tych danych jest zawsze potrzebne dla uzyskania
penego obrazu, pozwalajcego na wiarygodn ocen znaleziska.
W przypadku zabytkw z Czaszkowa oznaczao to konieczno
zaprezentowania ich nie tylko w sposb adekwatny do ich jakoci i naukowego znaczenia, ale take umoliwiajcy poznanie
miejsca, z ktrego one pochodz. Warunek ten zosta speniony,
arodkiem do realizacji tego zaoenia staa si midzynarodowa
konferencja zorganizowana w Mrgowie w dniach 1013 czerwca
2012 r. pt. Sacrificial Lake in Czaszkowo (Masuria). Traces of
Unknown Cults and Interregional Contacts of Balts in Late Antiquity (Jezioro ofiarne w Czaszkowie [Mazury]. lady nieznanych
kultw i dalekosine kontakty Batw w pnej staroytnoci).
W spotkaniu, zorganizowanym w mrgowskim Hotelu Anek,
wzili udzia badacze z 10 krajw i ponad 20 orodkw naukowo-
12

-muzealnych Polski, Biaorusi,
Danii, Estonii, Francji, Litwy,
Niemiec, Rosji, Ukrainy i Wielkiej Brytanii. Zaproszenie
tak licznego grona badaczy
byo moliwe dziki wsparciu
finansowemu udzielonemu
organizatorom, tj. Instytutowi
Archeologii UW i Instytutowi
Archeologii i Etnologii PAN
przez wadze samorzdowe
regionu: Powiatu Mrgowskiego, Gminy Piecki i Gminy Miasto
Mrgowo. W kosztach przedsiwzicia partycypoway te firmy
prywatne: Talcomp systemy bezpieczestwa i Agroturystyka
Nad witym Jeziorem. Wszystkim tym podmiotom organizatorzy
winni s podzikowanie za stworzenie moliwoci zorganizowania
konferencji, ktrej efekty odbiy si szerokim echem wnaukowym wiecie caej pnocnej Europy.
Przedmiotem obrad byy przede wszystkim kwestie metodyczne
zwizane z badaniami prowadzonymi na podobnych stanowiskach
(analogii dostarczaj gwnie duskie i pnocnoniemieckie
bagna ofiarne z Pwyspu Jutlandzkiego), jak i prba analizy
typologicznej i chronologicznej znalezisk. Dla wszystkich byo
jasne, e wstpne datowanie stanowiska bagiennego w Czaszkowie i pochodzcych z niego znalezisk mieci si pomidzy III
aschykiem V w. Jednak wiele spord znalezionych tu najbardziej
spektakularnych zabytkw to przedmioty wysokiej klasy, nie
majce cisych analogii w znanym materiale archeologicznym.
Ten brak analogii uniemoliwia zastosowanie cisych porwna,
co z kolei utrudnia dokadne okrelenie chronologii znalezisk.
Kwesti t komplikuje dodatkowo fakt, e niekiedy czas, jaki
upywa pomidzy wytworzeniem przedmiotu a umieszczeniem
go w ziemi, moe by mierzony caymi pokoleniami. Niezalenie
od tych trudnoci jasne jest, e liczne znaleziska z Czaszkowa
prezentuj cechy typowe dla staroytnych warsztatw rdziemnomorskich i nadczarnomorskich. Ich pojawienie si na Mazurach
z pewnoci dowodzi istnienia zjawisk, ktrych dotychczas nie
dostrzegano podczas formuowania pogldw na temat przeszoci
tej czci kontynentu. Te zjawiska to rnorodne aspekty dale-
Uczestnicy
konferencji
podczas
zwiedzania
stanowiska w
Czaszkowie
(fot. T. Herbich)
13
14

kosinych relacji handlowych, wojennych i dyplomatycznych
czcych Mazury z odlegymi obszarami Rzymu i Bizancjum,
ale take terenami germaskiego i stepowego Barbaricum. Wraz
z odkryciem zaskakujcych materiaw z Czaszkowa problemy
te stay si niezwykle aktualne i z satysfakcj mona stwierdzi,
e omawiane byy przez tak liczne i doborowe midzynarodowe gremium badaczy po raz pierwszy wanie w Mrgowie
iwPieckach.
Podstaw dyskusji byy referaty wygoszone podczas kilku
tematycznych sesji. Zostay one poprzedzone sowem wstpnym
wygoszonym podczas otwarcia konferencji przez p. Otoli Siemieniec burmistrz Mrgowa i p. Boen Wokowicz zastpc
wjta gminy Piecki.
Pierwsza cz obrad powicona bya omwieniu zagadnie
wstpnych i prezentacji danych na temat stanowiska i otaczajcego go rodowiska przyrodniczego. W tym czasie po raz
pierwszy publicznie pokazane zostay zabytki, ktre wywoay
u goci niezwyke poruszenie. Po ich prezentacji omwiona
zostaa archeologiczna specyfika podobnych miejsc (za przykad
posuyy tu stanowiska z Danii, Litwy i otwy). Uzupenieniem
i podsumowaniem materiaowej czci obrad bya, zrealizowana w drugiej czci dnia, wycieczka na stanowisko poczona
zprezentacj miejsca bada, a zakoczona piknikiem w Pieckach.
Tematem pierwszej sesji drugiego dnia konferencji bya interpretacja fenomenu tego miejsca, przedstawiona w kontekcie
znalezisk skandynawskich, batyjskach i nadczarnomorskich.
Seria referatw definiujcych status przedstawicieli staroytnych
elit cywilizacji batyjskich, germaskich i stepowych pozwolia
lepiej zrozumie znaczenie analogicznych materiaw mazurskich.
Umoliwiajc lepsze poznanie mazurskich realiw (i mylc
przede wszystkim o zagranicznych uczestnikach konferencji)
zorganizowana zostaa kolejna wycieczka, tym razem po wybranych stanowiskach archeologicznych Pojezierza Mrgowskiego.
Jej finaem bya ostatnia sesja referatowa odbyta na Grze
Czterech Wiatrw, gdzie tematem dyskusji byy rne nietypowe
znaleziska mazurskie.
15
Mrgowo z
lotu ptaka
(fot. K. Trela)
16
***
Promocja wynikw wykopalisk w Czaszkowie jest nie mniej
wana ni kontynuowanie bada. Oczywiste jest, e efekty pracy
naukowej nie powinny by ani utrzymywane w tajemnicy gabinetw czy laboratoriw, ani te dystrybuowane w ograniczonym
krgu branowych odbiorcw. Pomimo istnienia takiej praktyki,
dostrzegalnej niekiedy take w archeologii, zasadniczo nie widzimy powodw, aby w jakikolwiek sposb tumaczy zasadno
takich dziaa. Przeciwnie, uwaamy, e wiedza majc swoich
autorw jest jednoczenie dobrem publicznym, ktre powinno
by szeroko dostpne. Dziki temu mamy jednak prawo spodziewa si, e troska o bezpieczestwo stanowiska stanie si
rwnie spraw publiczn. W tym kontekcie naley przypomnie,
e o ile znaleziska archeologiczne jako dobro narodowe nale
do Pastwa, to ziemia na ktrej zlokalizowane jest stanowisko,
jest ju wasnoci prywatn. Bezpieczestwo czaszkowskiego
bagna a wic zasadno przyszych bada gwarantowane
jest wic przez dwie normy prawne (prawo wasnoci i ustaw
o ochronie zabytkw) i uszanowanie tych gwarancji jest spraw
najwyszej wagi.
Przy innej okazji sformuowalimy myl, ktr warto powtrzy
na zakoczenie tego tekstu. Mamy nadziej, e wyniki bada
wCzaszkowie, ktre obecnie komentowane s ju na obydwu pkulach globu ziemskiego stan si take elementem wspierajcym
poczucie lokalnej tosamoci mieszkacw regionu (Czaszkowa,
Piecek, Pojezierza Mrgowskiego i caych Mazur) i przyczyni si
do rozbudzenia zainteresowania przeszoci.
W dobie deprecjonowania nauk humanistycznych bdzie to dla nas
satysfakcjonujcym
osigniciem.

***
Lista uczestnikw konferencji:
dr Jacek Andrzejowski (Pastwowe Muzeum Archeologiczne, Warszawa),
dr Anna Bitner-Wrblewska (Pastwowe Muzeum Archeologiczne, Warszawa), dr Ruth Blankenfeldt (Centrum Archeologii Batyckiej i Skandynawskiej,
Szlezwik, Niemcy), dr Audron Bliujien (Instytut Historii i Archeologii
Regionu Morza Batyckiego, Uniwersytet w Kajpedzie, Litwa), mgr Algis Bliujius (Kajpeda, Litwa), dr Mateusz Bogucki (Instytut Archeologii i Etnologii
Polskiej Akademii Nauk), prof. Aleksander Bursche (Instytut Archeologii
Uniwersytetu Warszawskiego), Andrew Curry (Berlin, Nowy Jork), dr Jan
Gancewski (Uniwersytet Warmisko-Mazurski w Olsztynie), dyr. Tomasz
Herbich (Instytut Archeologii i Etnologii PAN), dr Mirosaw Hoffmann
(Muzeum Warmii i Mazur, Olsztyn), prof. Jrgen Ilkjr (Muzeum w Moesgrd, Dania), prof. Lars Jrgenssen (Muzeum Narodowe w Kopenhadze,
Dania), dr Anna Juga-Szymaska (Warszawa), mgr Beata Jurkiewicz
(Warszawa), prof. Michel Kazanski (Narodowe Centrum Bada Naukowych,
Pary, Francja), prof. Igor Khrapunov (Taurydzki Narodowy Uniwersytet,
Symferopol, Ukraina, Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej
w Lublinie),
dr Bartosz Kontny (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego), mgr Anna Lasota (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagielloskiego
w Krakowie), Maksym Levada (Ukraiskie Centrum Rozwoju Muzealnictwa,
Kijw, Ukraina), prof. Ulla Lund Hansen (Instytut Saxo, Uniwersytet Kopenhaski, Dania), prof. Renata Madyda-Legutko (Instytut Archeologii
Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie), dr Boris Magomedov (Instytut
Archeologii Ukraiskiej Narodowej Akademii Nauk, Kijw, Ukraina), dr Anna
Mastikova (Instytut Archeologii Rosyjskiej Akademii Nauk, St. Petersburg, Rosja),
prof. Magdalena Mczyska (Instytut Archeologii Uniwersytetu dzkiego),
dr Heino Neumeier (Muzeum Prehistorii i Historii Wczesnoredniowiecznej,
Berlin, Niemcy), prof. Anne Nrgrd Jrgensen (Duska Agencja Kultury,
Kopenhaga, Dania), dr Tomasz Nowakiewicz (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego), prof. Wojciech Nowakowski (Instytut Archeologii
Uniwersytetu Warszawskiego), Ester Oras (Katedra Archeologii, Uniwersytet
w Cambridge, Wielka Brytania), dr Jaroslav Prasslov (Centrum Archeologii
Batyckiej i Skandynawskiej, Szlezwik, Niemcy), dr Marzena Przybya (Instytut
Archeologii Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie), dr Christine Reich
(Muzeum Prehistorii i Historii Wczesnoredniowiecznej, Berlin, Niemcy), dr Judyta Rodziska-Nowak (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagielloskiego
w Krakowie), dr Mirosaw Rudnicki (Instytut Archeologii Uniwersytetu
17

Warszawskiego),
dr Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz (Instytut

Archeologii i Etnologii PAN), prof. Jan Schuster (Instytut Archeologii Uniwersytetu dzkiego), mgr Roman Shiroukhov (Muzeum Historii i Sztuki
w Krlewcu, Rosja), mgr Vital Sidarovich (Katedra Archeologii, Biaoruski
Uniwersytet Pastwowy, Misk), mgr Konstantin Skvortzov (Muzeum Historii
i Sztuki w Krlewcu, Rosja), prof. Ewa Smolska (Instytut Geografii Fizycznej
Uniwersytetu Warszawskiego), dr Jarosaw Sobieraj (Muzeum Warmii i Mazur,
Olsztyn), mgr Jarosaw Strobin (Gdask), mgr Izabela Szter (Instytut
Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego), dr Andres Tvauri (Instytut Historii
i Archeologii, Uniwersytet Tartu, Estonia), mgr in. Jacek Wielgus (Gliwice),
dr Wojciech Wrblewski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego), mgr Mariusz Wyczkowski (Muzeum im.Wojciecha Ktrzyskiego
wKtrzynie), mgr Dariusz yowski (Muzeum Warmii i Mazur, Mrgowo).
Uczestnicy
konferencji
18
Bartosz Kontny
Do trzech razy sztuka.
Z dziejw archeologii podwodnej na Uniwersytecie

Warszawskim
Archeologia podwodna to dziedzina ju dojrzaa: profesjonalne
badania archeologiczne pod wod prowadzone s na wiecie od
ponad p wieku. Podwodne wykopaliska prowadzi si na wrakach,
w ruinach portw, zatopionych miastach i osadach czy wodnych
miejscach kultu. Eksploruje si rwnie konstrukcje strzegce
przed najedcami dostpu do portw lub zatok, a take dawne
puapki na ryby.
Mimo do dugiej historii,
archeologia podwodna dugo
nie chciaa zagoci na stae na
Uniwersytecie Warszawskim. Nie
znaczy to jednak, e nie podejmowano prb jej zaszczepienia.
Pierwszym dziaaniom w tej
materii patronowa Zdzisaw
Skrok, jako student, a potem abJezioro Salt.
Poszukiwania
solwent i krtko pracownik Katedry Archeologii Uniwersytetu
pnojesiennoWarszawskiego. Organizujca si wkocu lat 60. XX w. grupa -wczesnozimowe,
studentw-petwonurkw (niekoniecznie studentw archeologii), czyli archeologom
aura niestraszna
zostaa wkrtce zrzeszona w Akademickim Klubie Turystyki
Podwodnej Wrak. By to wci okres pionierski w nurkowaniu. Kandydaci na petwonurkw speni musieli wyrubowane
wymagania (jake to dalekie od wspczesnego fun-divingu!),
a i szkolenia byy bardzo wymagajce, zarwno pod wzgldem
nabywanych umiejtnoci, jak i wiedzy. Nic zatem dziwnego, e
znaczcy udzia w wiecie nurkowym miay kluby akademickie.
Cho szkolenie koczyli przewanie bardzo dobrze wyszkoleni
adepci nurkowania, to jednak dotkliwie daway si we znaki
niedostatki sprztowe. Kamizelek ratunkowo-wyrwnawczych
wzasadzie nie stosowano, a pancerny (ze wzgldu na sztywno)
skafander mokry STOMIL-u Grudzidz czy aparat powietrzny
przypaday na kilka osb. Niezbdne byy wic wymiany sprztu.
19
Bartosz Kontny
Nieoczekiwane
trudnoci.
Ptasia Wyspa,
jesie (1995 r.)
Grupa
podwodniakw.
Festyn w
Biskupinie
(1995 r.)
20
Odbywao si to na brzegu akwenu, niezalenie

od aury. Przy tym nie dla kadego wystarczao
drogocennego ekwipunku: osoby odbiegajce od
przecitnej musiay zadowala si nurkowaniem
w koszuli czy kalesonach (oldskulowa frakcja towotowcw, tj. osb prbujcych odizolowa si od
niskiej temperatury otoczenia towotem lub innymi
smarami, bya ju na wymarciu).
W takich to warunkach w kocu lat 60. i na
pocztku lat 70. XX w. prowadzono poszukiwania
archeologiczne, we wsppracy z archeologami
z Uniwersytetu Warszawskiego. Zwiadem podwodnym objto koryto Bugu w miejscowoci Otarze-Goacze,
obok reliktw osady neolitycznej, rejon Pwyspu Kula na mazurskich jeziorach Jagodnym i Bocznym (na brzegu usytuowane
jest m.in. grodzisko redniowieczne oraz nekropola z okresu
wpyww rzymskich w Bogaczewie) oraz jezioro arnowieckie.
Poszukiwano nawet szcztkw mamuta w gliniance pod Putuskiem. Wyniki nie byy jednak oszaamiajce i w 1975 r. klub
ograniczy swoj aktywno do szkole, cho zapis o zwizku
zarcheologi pozosta w statucie. W tej formule klub przetrwa
Do trzech razy sztuka...
do lat 90., kiedy to gboka (nomen omen) zmiana struktury uprawiania petwonurkowania w Polsce doprowadzia do obumarcia
Wraka, mimo e otworzyy si pierwsze, bardzo ograniczone
moliwoci wyjazdw naukowych. Dziki temu, na przeomie lat
80. i90., w wykopaliskach podwodnych, m.in. w Holandii na
stanowisku Aanloop Molengat czy wraku Zeerobbe, brali udzia
studenci archeologii i wrakowcy
Piotr Sadurski i Rafa Werbanowski.
Wrak poszed na dno, ale nie dotyczy to archeologii na Uniwersytecie
Warszawskim.
Pocztek lat 90. to okres, kiedy Instytut Archeologii przeywa
swj rozkwit: po mrocznych latach
na uczelni zapanowaa nareszcie
rzeczywista wolno nauki (za si
woku krci). Program ksztacenia
w zakresie archeologii mg by modyfikowany bez, naoonych pniej,
powanych ogranicze ministerstwa
czy ram wynikajcych z wdraania
procesu boloskiego. W tych okolicznociach miaa miejsce druga
prba wprowadzenia archeologii
Ptasia Wyspa
(wiosna 1996 r.)
Objazd
naukowy dla
studentw.
Gdask
(1998 r.)
21
Bartosz Kontny
Silni, zwarci,
gotowi. Szurpiy
(2010 r.)
Znaleziska z
Suwalszczyzny.
Jezioro
Kluczysko
(2010 r.)
22
podwodnej na Uniwersytet Warszawski.

Dziki aktywnoci grupy studentw
(wymieni naley m.in. Paulin Kuback,
Wojciecha Kowalczyka, Kazimierza Kotlewskiego, Roberta Matackiego i autora
niniejszego artykuu) oraz przychylnoci
dyrekcji Instytutu Archeologii (profesor
Tomasz Mikocki) i Centralnego Muzeum
Morskiego w Gdasku (dr Jerzy Litwin),
rozpoczy si regularne zajcia dla
studentw, prowadzone w Gdasku oraz
w Warszawie. Rwnoczenie powstao
studenckie koo naukowe archeologii podwodnej, ktre grupowao coraz liczniejszych petwonurkw-archeologw. Chtnych
byo coraz wicej, bowiem petwonurkowanie stawao si coraz
popularniejsz form rekreacji. Czonkowie koa prowadzili
poszukiwania, gwnie we wsppracy z Ekspedycj Galindzk
Instytutu Archeologii, w rejonie jeziora Salt Wielki, niedaleko
Mrgowa. Najbardziej obiecujce wyniki przynioso rozpoznanie
w rejonie Ptasiej Wyspy, dziki ktremu pozyskano fragmenty
koci zwierzcych i ludzkich oraz uamki ceramiki, datowane na
wczesn epok elaza, pozostajce w zwizku ze sabo jeszcze
wwczas rozpoznanymi ladami osadnictwa na wyspie. Wyniki
tych poszukiwa byy pniej wykorzystywane w publikacjach
naukowych.
Niestety, i tym razem nie byo dane zaistnie na stae archeologii podwodnej w Warszawie, cho rezultaty byy bardziej
obiecujce ni za pierwszym razem. Oprcz opisanych wyej,
naley wspomnie opublikowan pniej prac magistersk Pauliny Kubackiej, powicon odziom
znad Jeziora ebsko.
Ziarno zostao jednak zasiane:
kolejni studenci archeologii, dziaajcy w koach naukowych (m.in. koo
WODOLOT), wspierali ekspedycje
ldowe prospekcjami podwodnymi
(nie tylko w Polsce: wymieni mona
choby dziaania w Risan w Czarnogrze) i uczestniczyli w festynach
archeologicznych w Biskupinie. Dawni studenci-podwodniacy

rozwijali si naukowo, take na Uniwersytecie. Pod koniec lat
90. prowadzone byy nawet zajcia powicone archeologii
podwodnej (prof. Iwona Modrzewska-Pianetti i Bartosz Kontny),
zakoczone objazdem naukowym po placwkach muzealnych,
zarzdzanych przez Centralne Muzeum Morskie.
Nareszcie: udao si. Koniec pierwszego dziesiciolecia XXI w.
przynis sukces w postaci wspieranych z funduszy europejskich
studiw podyplomowych w zakresie archeologii podwodnej
(wielka w tym zasuga dr. Radosawa Karasiewicz-Szczypiorskiego
Krym, Zatoka
witej Trjcy
Trudy nauki.
Jez. askie
(2010 r.)
23
Bartosz Kontny
Szkolenie
studentw.
Jezioro
Legiskie
(2012 r.)
24
i mgr Magdaleny Nowakowskiej),

ktrych kolejne edycje ciesz si
popularnoci w wiecie nurkowym.
To poruszyo lawin wydarze,
ktrych wynikiem jest obecno
archeologii podwodnej, wykadanej
w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego zarwno
przez pracownikw Instytutu, jak
i profesorw wizytujcych. Prowadzone s wiczenia w zakresie
nauki technik poszukiwawczych,
dokumentacyjnych i eksploracyjnych dla studentw archeologii.
Prowadzono przy tym poszukiwania podwodne, choby wkompleksie osadniczym z epoki elaza w Szurpiach na Suwalszczynie czy na jeziorze Legiskim na Pojezierzu Mrgowskim.
Nawizana zostaa wsppraca w zakresie bada podwodnych
z archeologami z Kuwejtu, Gruzji czy Danii, ale najdusz
metryk maj podwodne badania archeologw warszawskich
na Krymie. Poszukiwania, prowadzone od kilku lat przez mgr
Magdalen Nowakowsk na poudniowych wybrzeach pwyspu,
odsaniaj kolejne kotwicowiska, a nawet potencjalne wraki.
Kolejnym krokiem bdzie rozpoczcie eksploracji...
Do Instytutu zgaszane s take odkrycia przypadkowe,
nastpnie dokumentowane i zabezpieczane przez pracownikw
(tzw. wrak z Jabonnej prawdopodobnie relikt XVIII-wiecznego
odrzaka/berlinki, rejestrowany przez mgr. Zbigniewa Stasiaka).
Nie mona pomin, zakoczonych sukcesem, poszukiwa upw
z potopu szwedzkiego, zatopionych podczas przeprawy przez
Wis. Ich odnalezienie stanowio ide fixe profesora Tomasza
Mikockiego, wieloletniego dyrektora Instytutu. Po jego mierci
zrealizowa j dr Hubert Kowalski. Ponadto pracownicy Instytutu bior udzia wprojektach organizowanych przez Centralne
Muzeum Morskie w Gdasku. Mona w tym miejscu wymieni
ekspedycj Wiatrem gnane, kierowan przez mgr Iwon Pomian
z Centralnego Muzeum Morskiego, ktrej wymiernym rezultatem
byo zadokumentowanie ponad czterdziestu dzia szwedzkich
zkoca XVIIIw., stanowicych adunek wraku, spoczywajcego na
ponad 40 m gbokoci. Ogromne znaczenie miay take badania

wZatoce Wrakw na czele z dr. hab. Waldemarem Ossowskim
rwnie zMuzeum Morskiego (udokumentowano wwczas kilka
wrakw, m.in. z okresu redniowiecza) oraz na take prowadzonych przez ostatniego zwymienionych legendarnym dla
polskiej archeologii podwodnej stanowisku, redniowiecznym
wraku W-5, tzw. Miedziowcu. W 2012 r. powoany zosta do ycia
Zakad Archeologii Podwodnej, cho archeolodzy podwodni obecni
s take w innych zakadach. Trzon aktywnych podwodniakw
tworz mgr Artur Brzska, dr Bartosz Kontny i mgr Magdalena
Nowakowska, ale bez wsparcia nurkujcej wicedyrekcji w osobie
dr. Radosawa Karasiewicz-Szczypiorskiego efekty nie byyby tak
udane. Kadry wic s, a jak wiadomo (cho zniechlubnych
ust) kadry to podstawa! Naley mie nadziej, e zapau nie
zabraknie...
Nasza kadra:
kurs na nurka
zawodowego III
klasy (2011 r.)
(fot. W. Mattya)
25
Maciej Micicki
Archeologia dowiadczalna,
czyli praktyczna strona teorii
Studenckie Koo Naukowe Archeologii Dowiadczalnej dziaa

przy Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego od
2004 r. W obecnym skadzie zostao reaktywowane w 2012 r.,
pod opiek naukow dr Roksany Chowaniec. Gwnym celem,
jaki sobie postawilimy jest przeprowadzanie eksperymentw
archeologicznych zwizanych z rnymi aspektami ycia czowieka, poczwszy od epoki kamienia, po pne redniowiecze
iczasy nowoytne. W ramach naszych eksperymentw staramy
si przede wszystkim rekonstruowa realia ycia w przeszoci
od codziennoci do rozwiza niejasnych dla wspczesnego
czowieka. Wszystkie przeprowadzane eksperymenty bazuj
na rdach archeologicznych, pisanych oraz ikonograficznych,
nierzadko wspomaganych rdami etnograficznymi. Poprzez
swoj dziaalno zajmujemy si take popularyzacj wiedzy
oprzeszoci i archeologii jako nauki.
Archeologia dowiadczalna jest w ostatnich latach bardzo
popularn i prnie rozwijajc si metod badawcz, majc
na celu pomoc w interpretacji znalezisk archeologicznych oraz
przekazw historycznych. Archeolog na stanowisku najczciej
znajduje gotowy przedmiot lub jego fragmenty, nie zawsze s
Mocowanie
do buta ywy
jednak uchwytne dla badacza takie kwestie, jak przeznaczenie
wykonanej
znaleziska czy sposb jego wykonania. Poprzez przeprowadzanie
podczas
eksperymentu
eksperymentw archeologicznych nierzadko udaje si znale
(fot. A. Charycka)
odpowiedzi na te pytania. Ponadto
archeologia dowiadczalna bywa
pomocna rwnie przy weryfikacji
istniejcych ju teorii na temat
ycia codziennego wprzeszoci.
Jednym z pierwszych projektw
Koa by eksperyment majcy
na celu wykonanie yew z koci
rdstopia i rdrcza byda, czyli
koci dugich znajdujcych si tu
26
nad racicami w koczynach przednich i tylnych zwierzcia. ywy

kociane s czstym znaleziskiem
archeologicznym, pojawiaj si
take w przekazach historycznych. Chcielimy sprawdzi, czy
na takich ywach faktycznie
mona byo jedzi, jak szybko,
jak je mocowano do stp i czy
dao si je wykona przy uyciu
prostych narzdzi dostpnych
wgospodarstwie domowym. Staralimy si odtworzy cay proces produkcyjny od momentu przygotowania koci (wygotowania
ich z misa), poprzez ich obrbk rbanie siekier, szlifowanie
piaskowcem i pilnikiem, wiercenie otworw noem i rnego
rodzaju dutami. Wykonalimy dwie pary yew: z otworami
umoliwiajcymi przewleczenie sznurka i zamocowanie do buta
oraz bez takowych otworw. Wtym drugim przypadku, jak mwi
rda pisane iikonograficzne, do przemieszczania si uywano
naostrzonego kija, ktrym miano odpycha si od lodu. Arabski
uczony Al-Marwazi pisa
wXII wieku, e ludzie stajc
na oszlifowanych kociach
i odpychajc si wczni
poruszali si niczym wiatr.
Nam nie udao si niestety
osign takiej prdkoci,
anawet wrcz przeciwnie
z trudem utrzymywalimy
si na ywach, ktre uciekay
nam spod stp. Niewiele rwnie pomagao odpychanie si
zaostrzonym kijem. By moe to kwestia wprawy i przyzwyczaje,
ale znacznie lepiej sprawdziy si za to ywy mocowane do butw,
ktre niewiele ustpoway dzisiejszym ywom.
W roku akademickim 2012/2013 w wikszej mierze skupilimy
si na dziaalnoci popularyzatorskiej. Naszym najwikszym
przedsiwziciem by cykl warsztatw pt. Spotkania z przeszoci
archeologia dla dzieci wspfinansowanych ze rodkw Unii
Spotkania
zprzeszoci.
Archeologia
dla dzieci
mgr Agata
Ulanowska
prezentuje
dziaanie
warsztatu
pionowego (fot.
S.M. Ronisz)
Spotkania
zprzeszoci.
Archeologia dla
dzieci zajcia
powicone
glinie (fot.
S.M. Ronisz)
27
Maciej Micicki
Spotkania
zprzeszoci.
Archeologia
dla dzieci
zajcia
powicone
tkactwu (fot.
S.M. Ronisz)
Jedna z atrakcji
XIII Dni
Archeologa
(fot. J. Witulska)
28
Europejskiej w ramach programu Modzie w Dziaaniu. Wkad

ostatni sobot miesica (od padziernika do maja) organizowalimy trzygodzinne zajcia dla dzieci ze szk podstawowych,
w czasie ktrych prezentowalimy prac archeologa i rne
elementy ycia codziennego w przeszoci. Tematyka naszych
spotka dotyczya wyrobw z gliny, tkactwa, biuterii, pisma,
broni i uzbrojenia, rozrywki oraz ycia codziennego w pradziejach. Warsztaty byy podzielone na bloki tematyczne (np.
glina na figurki gliniane,
garncarstwo, rne wyroby
z gliny itd.) poprzedzone
krtkim, kilkunastominutowym referatem majcym na
celu zapoznanie uczestnikw
ztematem. Po takim wprowadzeniu przechodzilimy do
czci interaktywnej, w ktrej
dzieci same wykonyway co
przedstawianego w czci teoretycznej. Kad wykonan samodzielnie rzecz mona byo oczywicie zabra ze sob do domu.
Tym sposobem udao nam si w atrakcyjny sposb przekaza
wiele specjalistycznej wiedzy. Co wicej, czsto te same dzieci
przychodziy take na nastpne zajcia. Staralimy si take
wzbogaci nasze zajcia o rne niespodzianki, jak np. serwowanie potraw z kuchni historycznej, wyjcie do Centrum Nauki
Kopernik, prezentacja tkackiego warsztatu pionowego przez mgr
Agat Ulanowsk czy wystp Druyny Wojw Arkona podczas zaj
dotyczcych broni i uzbrojenia.
Cay projekt zosta zwieczony
otwarciem wystawy zdj w
Galerii Korytarz, w budynku
Instytutu Archeologii UW,
podczas XIII Dni Archeologa
oraz wrczeniem pamitkowych dyplomw, koszulek
oraz dugopisw uczestnikom
zaj. W ten sposb studentom
zaangaowanym w dziaalno
Koa udao si zainteresowa
dzieci przeszoci przy okazji
wsplnej zabawy i oboplnej
nauki. Dodatkowym sukcesem
byo wytworzenie podczas zaj, niejako przy okazji, kopii
zabytkw archeologicznych,
ktre z powodzeniem mog
by wykorzystane w dziaalnoci popularyzatorskiej.
Wystarczy tylko wspomnie,
e wykonane przez czonkw
Koa pionki i plansze do gier redniowiecznych suyy ju na
niejednym festynie archeologicznym i to nie tylko naszemu Kou.
Innym aspektem dziaalnoci Koa byo angaowanie si wudzia
w wielu festynach popularyzujcych archeologi. Jednoczenie bya
to okazja do wykonywania kolejnych eksperymentw dotyczcych
interesujcych nas tematw. Podczas majwki wBiskupinie, poza
prezentowaniem redniowiecznych gier i zabaw, prbowalimy
m.in. wykonywa sieci rybackie, atake dry naczynia
drewniane ogniem. Polegao
to na pooeniu rozarzonych
wgli na kawaku drewna,
anastpnie poprzez podtrzymywanie tego aru wypalaniu
wntrza naczynia. Technika
ta bya znana ju w neolicie
i wykorzystywano j przede
wszystkim do wyrabiania dubanek, my jednak na pocztku
zdecydowalimy si powiczy
na przedmiotach mniejszego kalibru. Innym naszym eksperymentem byo zmikczanie bydlcego rogu. Oile zmikczanie
koci i poroa w celu uatwienia wykonywania znich rnorakich
przedmiotw zostao ju wyprbowane przez eksperymentatorw, o tyle rg (rwnie wykorzystywany wrogownictwie) nie
doczeka si podobnych analiz. W trakcie majwki moczylimy
surowiec w wodzie i ugu (mieszanina popiou i wody o odczynie
Majwka w
Biskupinie.
Wykonywanie
sieci (fot. J.
Witulska)
Majwka w
Biskupinie.
redniowieczne
gry planszowe
(fot. J. Witulska)
29
Maciej Micicki
Festyn
Archeologiczny
w Chodliku (fot.
J. Witulska)
Piknik
Naukowy CNK
i Polskiego
Radia.
Wyjanianie
zasad
obserwacji
stratygrafii (fot.
J. Witulska)
30
zasadowym) oraz gotowalimy.

Ta ostatnia metoda wydaje si
w chwili obecnej najskuteczniej
zmikcza pochewk rogow
byda. Dodatkowo przy okazji
tworzenia wasnego ugu nieco
nieoczekiwanie udao nam si
wyprodukowa mydo dugo
gotowany popi z wod przybra konsystencj i wygld
wieego betonu. Po wtarciu
w rce ispukaniu zachowywa si jak zwyczajne mydo.
W trakcie Pikniku Archeologicznego, organizowanego przez
Stowarzyszenie PraOsada Rydno w Skarysku Kamiennej, wybudowalimy wasny szaas, mierzylimy si z trudn sztuk
krzemieniarstwa i przy ogromnej pomocy Koa Bioarcheologii
oraz mgr E. Jasklskiej i dr. W. Wickowskiego przeprowadzilimy
eksperyment ze spalaniem szcztkw na stosach pogrzebowych.
Bdc na festynie archeologicznym w Chodliku wraz z pracownikami Instytutu Archeologii
iEtnologii PAN oraz studentkami archeologii z Uniwersytetu
Kardynaa Stefana Wyszyskiego uczylimy odwiedzajcych
wyrabiania prostych ozdb
z drutu i blaszki miedzianej,
tkania na bardku oraz technik
fingerloop. Bardko jest jednym
z najprostszych narzdzi sucych do tkania. Skada si
zdeseczki podzielonej naprzemiennie podunymi wyciciami
oraz niewielkimi otworami, przez ktre przewlekano nitki
osnowy. Podczas tkania bardkiem operowano w gr oraz w d,
aby stworzy przesmyk, przez ktry przekadano lini wtku.
Dziki temu prostemu urzdzeniu mona byo wykonywa wskie ozdobne paski tkaniny, czyli tzw. krajki. Fingerloop suy
do wykonywania niewielkich sznurkw, ktre nadaway si na
bransoletki lub uzupenienia stroju. Zgodnie z nazw, wykonywao si je poprzez wykorzystanie palcw (finger) oraz ptelek
(loop). Caa sztuka polega na przekadaniu ptelek na palcach
wodpowiedniej sekwencji. Mniej chtnych do zaj manualnych
zapraszalimy na partyjk ktrej z gier redniowiecznych:
tryktraka, mynka, hnefatafla lub alquerque. Rok akademicki
zamknlimy udziaem w Pikniku Naukowym Centrum Nauki
Kopernik i Polskiego Radia, gdzie przedstawialimy prac
archeologa dajc zwiedzajcym moliwo wyklejania naczy
ceramicznych, wykonania dokumentacji rysunkowej zabytkw
oraz prezentujc na podstawie makiety profilu wykopu na czym
polega obserwacja warstw archeologicznych. Ponadto wszystkich
chtnych zapraszalimy do wczucia si w rol pradziejowego
krzemieniarza i samodzielnych prb wykonania krzemiennego
narzdzia. Dodatkowo podobnie jak w Chodliku wykonywalimy drobne ozdoby z miedzi.
Mamy nadziej, e kolejny rok bdzie, rwnie jak obecny,
obfity w rnego rodzaju wydarzenia. Nasze dotychczasowe dziaania mona ledzi na naszej stronie internetowej
http://archeologiadoswiadczalna.wordpress.com/ oraz na fanpageu
na facebooku. Zachcamy do monitorowania naszej dziaalnoci
na bieco bdziemy w internecie publikowa zaproszenia do
udziau w organizowanych przez nas przedsiwziciach.
Piknik Naukowy
CNK i Polskiego
Radia. Wykop
modego
archeologa (fot.
J. Witulska)
31
Jerzy Mizioek
Archeologia wyobrani: XVIII-wieczna wizja willi

Pliniusza pod Rzymem i jej wizualizacja w 3D
Teodoro
Matteini, Ksi
Sigismondo
Chigi i
antykwariusz
Ennio Quirinio
Visconti
zwiedzajcy
wykopaliska
w Porcigliano
(antyczne
Laurentum), ok.
1785, Societ
Castelfusano
Prima spa,
Castelfusano
32
Liczne prby rekonstrukcji nadmorskiej willi Pliniusza

Modszego w Laurentum, nieopodal Ostii, to jeden z przykadw marzenia z pogranicza archeologii i historii architektury.
Punktem wyjcia do nich jest list jej waciciela, adoptowanego
syna synnego encyklopedysty Pliniusza Starszego do niejakiego
Gallusa oraz ruiny willi odkryte ju na pocztku XVIII wieku
iponownie odsonite okoo 1780 roku. List zawiera szczegowy
opis budowli, jej usytuowania i poszczeglnych pomieszcze. Ten
jedyny w swoim rodzaju opis z czasw staroytnych fascynowa
archeologw, architektw, mecenasw i mionikw antyku od
czasw Wawrzyca Wspaniaego, poprzez Thomasa Jeffersona
do Leo Kriera. Najbardziej spektakularna jest wszake rekonstrukcja podjta przez Stanisawa Kostk Potockiego w 1778 roku,
dokonana w kontekcie wielkiej fali wykopalisk archeologicznych i kultu antyku. Potocki, jak nikt przed nim i nikt po nim,
dokona tzw. totalnej rekonstrukcji. W jego wizji, uwiecznionej
na papierze w Rzymie przez kilku woskich artystw i prawdopodobnie rwnie Franciszka Smuglewicza, znalaza si nie
tylko architektura willi i jej kryptoportyku z pawilonami, ale
rwnie znakomita allantica dekoracja wikszoci pomieszcze
ozdobionych rzebami, reliefami i malowidami rodem z Domus
Aurea, Forum Romanum, Pompei
iHerkulanum.
Wyrysowana na przeszo
30 kolorowych planszach wizualizacja Laurentiny od
1932 roku bdca jednym ze
skarbw Biblioteki Narodowej
wWarszawie doczekaa si
w 2007 r. wystawy i wirtualnej
rekonstrukcji dziki zastosowaniu programu 3D Studio Max 9.
Wystawa iwspomniana rekon-
strukcja byy dzieem teamu w skadzie: Maciej Tarkowski, Mikoaj

Baliszewski i piszcy te sowa. Wraz z trwajcymi przygotowaniami
do opublikowania angielskiej wersji ksiki, ktra towarzyszya
wystawie, pojawio si wiele nowych ustale; niektre z nich,
m.in. te dotyczce dekoracji rzebiarskiej gwnego triclinium
(sali jadalnej, w willi byo ich kilka), zostan tu zaprezentowane.
Przed omwieniem tych najnowszych ustale i przywoaniem
oddziaywania XVIII-wiecznej archeologii na rekonstrukcj willi
podjtej przez Potockiego, naley omwi kilka myli z listu
Pliniusza i z komentarza do niego napisanego przez Potockiego
tu przed kocem XVIII wieku.
Wizualizacja
willi Pliniusza
w trjwymiarze
(autorzy:
M.Tarkowski,
M. Baliszewski)
33
Jerzy Mizioek
Pliniuszowy opis willi i ruiny w Castelporziano
W licie do Gallusa Pliniusz opisuje rozplanowanie swej
laureskiej woci i usytuowanie poszczeglnych pokoi, term
i biblioteki, a nastpnie ogrodu i rosncych w nim drzew, krzeww, alei z winoroli i rabatki kwiatowej. Szczeglne miejsce
w licie zajmuje opis kryptoportyku, krytej galerii w ogrodzie,
wielkiej prawie jak gmach publiczny i heliocaminusa (solarium
osonitej niszy do nasoneczniania si w dni pnojesienne
izimowe). Pliniuszowa willa z ogrodem, winnic, warzywnikiem,
bkitem nieba i morzem musiaa by dla jej waciciela niemal
Helikonem o czym pisze w jednym ze swych listw i naturaln
kolej rzeczy musiaa szczeglnie fascynowa ludzi Owiecenia
ze szczeglnym kultem antyku takich jak Potocki.
Przystpujc do rekonstrukcji Laurentiny na wielkich planszach Potocki skrupulatnie bada staroytne gmachy i ruiny
Rzymu i jego okolic; studiowa te zabytki antyczne wybrzea
Zatoki Neapolitaskiej. Tak o tym pisze w Notes et Idees sur la
Villa de Pline: Panteon, witynia Jowisza Gromowadnego [de
facto chodzi tu o wityni Dioskurw na Forum Romanum
przyp. J. M.], Koloseum, paac cezarw stay si mymi ksigami
o Architekturze, z ktrych czerpaem najpikniejsze proporcje
znanych nam porzdkw. Herkulanum, Pompeje, Baje, Pozzuli,
anie Tytusa [de facto Domus Aurea przyp. J. M.] i tyle innych
pomnikw rozrzuconych po Rzymie i jego okolicach byy mi
niema pomoc, jeli chodzi owybr malowide, ornamentw
istaroytnych mozaik, a take o ksztat pomieszcze, ktrych
plan skrupulatnie ledziem. I tak oto przy gromadzeniu najpikniejszych pozostaoci architektury rzymskiej i ozdabianiu
nimi willi Pliniusza uznaem, e oddaj sprawiedliwo wyrafinowanemu gustowi epoki Trajana, epoki jednego z najwikszych
ludzi, ktrzy j uwietnili, i e tym samym czyni to mae dzieo
bardziej interesujce ni na to zasuguje. Ten sposb odkrywania
staroytnoci, cho moe niedoskonay, wyda mi si najpewniejszy i najprostszy.
Na wizualizacj willi Pliniusza moga si zoy rwnie wiedza,
ktr Potocki posiad badajc wybrzee Morza Tyrreskiego na
poudnie od Ostii. We wspomnianym komentarzu pisze on owykopaliskach w Castelporziano, antycznym Laurentum. Miay one
odsoni ruiny rozlegej willi, ktrej charakterystyczn cech jest
34
Archeologia wyobrani...
duy perystyl oraz usytuowany nieopodal kryptoportyk. Podobny
kryptoportyk i przede wszystkim duy perystyl odnajdujemy na
rysunkach obrazujcych wizj Laurentiny Potockiego. Czy to
wanie te zachowane do dzi ruiny, skryte wrd drzew i krzeww,
zna z autopsji nasz znakomity Rodak i jeden z Ojcw-Zaoycieli Vincenzo Brenna
i Stanisaw K.
Uniwersytetu Warszawskiego?
Potocki: Plan
Rysunkowa wizualizacja Laurentiny i jej archeologiczne
inspiracje
Pliniusz opisa wprawdzie pooenie willi i jej rozplanowanie,
ale nie poda niestety adnych detali co do dekoracji poszczeglnych pomieszcze, nadmieniajc tylko niekiedy o sali dosy
ozdobnej i pokoju bardzo piknym dlatego Potocki przyj,
e Laurentina musiaa by podobna do innych willi z tego
okresu i aby urzeczywistni pomys rekonstrukcji, posuy si
przykadami architektury palladiaskiej i antycznych dekoracji
malarskich, czerpic wzory, jak powiada w Notes et Idees sur
la Villa de Pline, z zabytkw Rzymu, willi Hadriana w Tivoli
iodkrywanych wwczas domw w miastach Wezuwiusza. Tak
oto powstaa idealizowana rekonstrukcja willi-legendy, willi-literackiego toposu.
Trzydzieci dwa wielkoformatowe, kolorowe rysunki ukazuj:
1) caociowy plan zaoenia z ogrodem, przekrj willi, wszystkie
generalny willi
wraz z ogrodem:
gajem figowo-morwowym,
winnic,
pawilonami
ogrodowymi,
kryptoportykiem,
ogrodem
fiokowym
i ogrodem
wiejskim. Plan
opatrzony
dwiema skalami
(Palmi Romani
i Braccia
Polacche) oraz
witruwiask
r wiatrw,
piro, tusz,
akwarele, papier
eberkowy z
filigranem; 97 x
62, BN, WAF. 67,
rys. 4999
35
Jerzy Mizioek
Giuseppe
Manocchi.
Przekrj
poduny
wntrza
frigidarium
z dekoracj
architektoniczn
w porzdku
joskim, z
fryzem
gryfonowym
w belkowaniu
(adaptacja
motywu z fryzu
gryfonowego)
i kopu z
kasetonami
rozetowymi.
Porodku, w
gbi, widoczny
aneks
(unctorium) z
posgiem dwch
obejmujcych
si modziecw
na cokole
dekorowanym
reliefem z
utensyliami
kapaskimi
(adaptacja
motywu z
fryzu wityni
Wespazjana i
Tytusa na Forum
Romanum),
piro, tusz i
pdzel w tonie
brzowym,
akwarele, papier
eberkowy z
filigranem; 46,2
x 40,9, WAF. 67,
rys. 5012
36
cztery jej elewacje i rzut poziomy przyziemia; 2) wystrj poszczeglnych pomieszcze, wcznie z posadzkami; 3) kryptoportyk
z dwoma pawilonami ozdobionymi rzebami i malowidami
wstylu pompejaskim i solarium, czyli heliocaminus. Wszystkie
podziay s podane w miarach woskich i polskich (palmi romani, braccia polacche). Jest to zatem niemal kompletny projekt
architektoniczny zarwno samej willi, jak te otaczajcego j
ogrodu umiejscowionego w szerszym ukadzie przestrzennym.
Jakie s konkretnie rda inspiracji Potockiego i zatrudnionych przez niego artystw? Niemal na pierwszy rzut oka mona
dostrzec, e schodkowe zwieczenie fasady gwnej mogo by
inspirowane tekstem Pliniusza Starszego z opisem zwieczenia
synnego Mauzoleum w Halikarnasie. Pliniusz tak pisze: Powyej kolumnady jest piramida tak wysoka jak podtrzymujca j
struktura, ktra ma 24 stopnie coraz bardziej zwajce si ku
szczytowi. Na jej zwieczeniu ustawiona jest kwadryga wykonana
z marmuru.
Z kolei z fryzu wityni Wespazjana i Tytusa, fragmentarycznie zachowanej na Forum Romanum, zapoyczono motyw
przedmiotw uywanych w czasie skadania ofiar. Ten cytat
umieszczono na cokole grupy rzebiarskiej w unctorium, czyli
w sali do pielgnacji ciaa. Fryz z powtarzajcym si motywem
antytetycznie ukazanych gryfw pochodzi ze wityni Antoninusa
Piusa i Faustyny z tego samego Forum Romanum; natomiast
apsyda z jej charakterystycznymi kasetonami jest inspirowana
apsyd wityni Wenus i Romy z czasw Hadriana. Oto wic
fascynujcy, eklektyczny mix rodem z Forum Romanum.
W swoj wizj willi Pliniusza Potocki wpisa rwnie wiele
synnych rzeb antycznych: m.in. Trzy Gracje, Heraklesa i Hebe,
Izyd, Dionizosa i triumfatora w kwadrydze. Niektre z nich s
wiernymi powtrzeniami dzie antycznych, inne kontaminacjami,
a jeszcze inne to bardzo swobodne adaptacje statui staroytnych
i nowoytnych. Liczne rzeby zdobice fasady i wntrza s mniej
lub bardziej wiernymi powtrzeniami posgw cesarzy; midzy
innymi statui samego Trajana. Do miernej klasy artystycznej
jest powtrzenie statui Izydy z Tivoli, ktra od co najmniej
poowy wieku XVIII znajduje si w Muzeach Kapitoliskich.
Interesujcego przykadu kontaminacji dwch synnych rzeb
Herkulesa Farnese i Herkulesa Wiktora dostarcza przedstawienie z gwnej fasady willi.
Cesarski orze, zdobicy portal w termach willi, inspirowany
jest reliefem z orem z czasw Trajana, ktry od koca XV wieku
zdobi narteks kocioa Apostow w Rzymie. W wersji przedstawionej w Laurentinie jest on orem Rzeczypospolitej, a wic
orem zrywajcym si do lotu, jak niegdy nasz uniwersytecki
orze na fasadzie paacu Kazimierzowskiego.
Rwnie polichromia cian, sufitw i nisz kilku pomieszcze
Laurentiny z wizji Potockiego ma swoje rda w dzieach antycznych. Inspiracje te odnajdujemy w malowidach Domus Aurea,
stiukach sklepie willi Hadriana w Tivoli oraz w malowidach
odkrywanych wwczas w miastach Wezuwiusza. Spord tych
ostatnich wywodzi si scena z centaurem Chironem i Achillesem,
wykonana w sali jadalnej Laurentiny. Z kolei motyw taczcego
bachanta z tyrsem w rku, wywodzi si najpewniej z antycznej
gemmy, znanej wwczas rwnie za porednictwem ryciny, m.in.
w jednym z dzie Piranesiego.
37
Jerzy Mizioek
Vincenzo Brenna
(i Franciszek
Smuglewicz?),
Przekrj wntrza
triclinium
(sali jadalnej).
W czterech
niszach posgi
przedstawiajce
m.in. Bachusa w
skrze pantery z
tyrsem, nagiego
Bachusa z
kyliksem oraz
bogini Salus
(Zdrowie) z czark
i wem. Ponad
rodkowymi
drzwiami
podune
panneau reliefowe
przedstawiajce
thiasos maego
Bachusa
(adaptacja motywu
z tzw. camera
rossa w Domus
Aurea), piro,
pdzel, tusz,
akwarele, papier
eberkowy z
filigranem; 48,4 x
71, WAF. 67, rys.
5015
38
Triclinium i jego dekoracja rzebiarska

Jednym z najbardziej interesujcych pomieszcze willi
wLaurentum z wizji Potockiego jest gwne triclinium, a wic
to wychodzce na morze. Plafon tej sali, w czci wzorowany na
dekoracji jednego z pomieszcze w willi Hadriana w Tivoli, zdobi
przedstawienie Heraklesa i Hebe. Jak przystao na sal jadaln,
syn Zeusa raczy si wraz ze sw niebiask maonk napojem
bogw ambrozj. ciany ozdobione s reliefami otematyce
dionizjackiej, ktre inspirowane s malowidami w Domus Aurea
i czterema ustawionymi w niszach statuami, z ktrych dwie
rodkowe ukazujce Dionizosa znajduj si do dzi wSala
degli Imperatori synnej rzymskiej Villi Borghese. Ryciny zarwno tych dwch statui, jak i dwch pozostaych rzeb wniszach
triclinium Diany i Higeii (Salus) z wem w jednym rku
inaczyniem ofiarnym w drugim znajduj si w synnym dziele
Franoisa Periera (Segmenta nobilium Signorum et Statuarii,
Roma 1638) o zbiorach rzeb antycznych w XVII-wiecznym
Rzymie. Laurentyska Diana to rzeba w typie Diany z Gabii
(obecnie wLuwrze). Blisze przyjrzenie si rzebom wniszach
wykazuje, e ich ksztaty i proporcje s znacznie gorsze ni
proporcje w dzieach, na ktrych byy wzorowane. Warto tu
nadmieni, e ksika Periera znajduje si w bibliotece hrabiego
Potockiego przechowywanej obecnie, tak jak rysunki z rekon-
strukcj Laurentiny, w Bibliotece
Narodowej w Warszawie.
Heliocaminus
Warto tu jeszcze omwi kwesti
skonstruowania przez Potockiego
i jego rysownikw heliocaminusa
(solarium), ktry zamyka kryptoportyk od strony morza. W grnej
czci interesujcej nas planszy
z solarium widnieje pikna konstrukcja w formie ozdobnej niszy
z ustawion w niej pokrg
aw, powyej ktrej widnieje relief
zorami podtrzymujcymi girlandy.
Ponad apsyd ozdobion kasetonami
z rozetami umieszczona jest scena
z Wiktoriami, ktre unoszc si w
powietrzu, skadaj hod znajdujcej
si w centrum syrindze, czyli fletni Pana, otoczonej wiecem
laurowo-piniowym.
Potocki tak pisze w swoich Notes: Byo to miejsce przeznaczone
do zaywania wieego powietrza podczas zimnej pogody. Jego
ksztat i umieszczenie czyniy go stosownym do takiego uycia.
Po wielu badaniach i pomykach dotyczcych sposobu, w jaki
mg by zbudowany heliocaminus, niektrzy uczeni niesusznie
dopatruj si w nim salonu, inni miejsca cakowicie otwartego
i wzniesionego. Pan Orlandi, znawca staroytnoci, zwrci
moj uwag na rodzaj pkolistej sklepionej niszy, spotykanej
w ruinach rozproszonych midzy Tivoli a Rzymem; nisza taka
jest urzdzona w taki sposb, by osania przed arem sonecznym i chroni przed zimnymi wiatrami; zapewni mnie, e po
bardzo wnikliwych badaniach nabra przekonania, i to wanie
by prawdziwy heliocaminus staroytnych. Jego myl tak dobrze
zgadzaa si z tym, co mwi o tym Pliniusz, e nie wahaem si
jej przyj.
Tak wic w przypadku heliocaminusa i jego dekoracji Potocki
wykaza si postaw prawdziwego badacza, ktry z wielkim
zaangaowaniem stara si zgbi problematyk architektury
Vincenzo
Brenna, Widok
heliocaminusa
na boniowanym
podium z
kamienn awk
(w typie eksedry
grobowca
kapanki Mamii
w Pompejach),
reliefem
girlandowym w
pycinie (adaptacja
motywu ze
wityni Diany w
Nims) i apsyd
z kasetonami
rozetowymi. W
przyuczach
apsydy famy
flankujce z obu
stron emblemat
Akademii
Arkadyjskiej,
piro, pdzel, tusz,
akwarele i gwasz,
papier eberkowy
z filigranem; 70 x
48,3, WAF. 67, rys.
5024
39
Jerzy Mizioek
Tzw.
heliocaminus,
solarium w
Willi Hadriana
w Tivoli (fot.
J. Mizioek)
40
antycznej, aby dokona rekonstrukcji jak najbardziej poprawnej

z punktu widzenia archeologii.
Jest wysoce prawdopodobne, e
nisza, ktr Potocki zaadaptowa
na solarium inspirowana jest tzw.
heliocaminusem w willi Hadriana
w Tivoli.
Pikno wizji solarium Potockiego
moe by teraz podziwiane dziki
wizualizacji wykonanej w 3D.
Willa w Laurentum wirtualnie zbudowana
Przeszo trzydzieci kolorowych plansz stanowi, jak ju zostao
podkrelone, niemal kompletny projekt architektoniczny zarwno
samej willi, jak te otaczajcego j ogrodu i usytuowania nad
morzem. Projekty opatrzone dwiema skalami polsk i wosk
wraz z licznymi przekrojami bryy budynku oraz poszczeglnych pomieszcze pozwoliy na wirtualne zrealizowanie wizji
Potockiego. Rysunki, widziane osobno, stanowiy dotd jedynie
znakomitej klasy dziea znane zaledwie garstce badaczy. Dziki
oprogramowaniu 3D udao si wykaza, e s one nie tylko
wiadectwem niezwykle spjnej i przemylanej wizji Potockiego,
ale e mona je uporzdkowa i dokona niemal kompletnej,
wirtualnej wizualizacji willi, poszczeglnych wntrz oraz ogrodu.
3D Studio Max stanowi rwnie znakomite narzdzie do
prowadzenia pogbionych bada nad wntrzem studiowanego
obiektu. Ju w pierwszej fazie prac udao si rozstrzygn kwestie dotyczce ich identyfikacji. Stosowanie oprogramowania
CAD, przede wszystkim za wielogodzinne analizowanie wymiarw cian oraz charakterystycznych detali, pozwolio m.in.
na ostateczne zidentyfikowanie projektw zdobie o motywach
egipskich i etruskich, jako dekoracji przeznaczonych do dwch
odrbnych pomieszcze i wskazanie ich na planie willi. Przed
nami stoj kolejne ciekawe wyzwania, bowiem w muzeach iarchiwach szczliwie zachowaa si spora liczba interesujcych
nas projektw budowli i zaoe urbanistycznych, by wymieni
tylko najbardziej fascynujce projekty Forum Poniatovianum
i Muzeum Sztuk Piknych w Warszawie.
Zamiast zakoczenia
Rekonstrukcja willi Pliniusza w Laurentum podjta przez hrabiego Potockiego moe by uznawana niemal za dzieo naukowe.
Po przebadaniu rde pisanych i licznych zabytkw antycznych,
idc ladami wielkich poprzednikw, znakomity przedstawiciel
polskiego Owiecenia dokona wyczynu unikatowego w skali
wiatowej. Ale na zakoczenie warto tu jeszcze przypomnie
Wizualizacja
heliocaminusa
w willi Pliniusza
w 3D (autorzy:
M.Tarkowski,
M. Baliszewski)
41
Jerzy Mizioek
o sprawie zupenie dotd niedostrzeonej. Chodzi o rysunek zapltany wrd
rysunkw z rekonstrukcj Laurentiny. Ukazuje on wntrze Muzeum Sztuk
Piknych (m.in. z kopiami dzie Praksytelesa) jakie miao stan w Warszawie.
Ten ambitny projekt z okoo 1780 roku nie zosta wwczas zrealizowany, ale
Potocki wrci do niego, gdy by ministrem w czasach Ksistwa Warszawskiego, a nastpnie Krlestwa Kongresowego. Za jego spraw Uniwersytet zakupi
wwczas przeszo 700 odleww gipsowych najznakomitszych rzeb antycznych.
Wykonany w czasach prac nad rekonstrukcj willi Pliniusza projekt pierwszego
muzeum wWarszawie przyczyni si zatem znacznie do rozwoju sztuk piknych
i bada nad antykiem w naszym Uniwersytecie. Na synnej, uniwersyteckiej
rycinie ukazane s m.in. nastpujce dziea: Sylen z maym Dionizosem, Wenus
Kapitoliska, Dyskophoros Naukydesa, Germanik; po prawej: Dionizos Borghese,
Afrodyta z Kapui, Jazon, Gladiator Borghese, Umierajcy Gal, Centaury Furietti.
Zainteresowanych zapraszamy do dalszej lektury:
Mizioek J., we wsppracy z M. Baliszewskim i M. Tarkowskim,
2007 Willa Laurentina. Arcydzieo epoki stanisawowskiej, Warszawa.
Mizioek J.
2010 Reconstructing Antiquity in the 1770s: The Decoration of Pliny the Younger Villa Maritima in Count Stanislas K. Potockis Vision, [w:] Das Originale der
Kopie. Kopien als Produkte und Medien der Transformation von Antike, red.
T.Bartsch, M. Becker, H. Bredekamp, Ch. Schreiter, Berlin, s. 223-245.
2011 La villa di Plinio a Laurentum nella ricostruzione del Conte Stanislao
K. Potocki. I legami del conte Potocki con Venezia, [w:] Da Longhena a Selva.
Unidea di Venezia. Convegno Internazionale di Studi in onore di Elena Bassi,
Universit Ca Foscari, red. M. Frank, Venezia, 235-250.
42
Agnieszka Tomas
Armia rzymska i prostytucja

mit czy rzeczywisto?
Dyscyplina armii rzymskiej bya powszechnie podziwiana,

zarwno w antyku, jak i wiekach pniejszych. Osiedla przy
obozach legionowych kojarz si jednak najczciej z obecnoci
tawern, wina i prostytutek. Jaki charakter miay kontakty onierzy rzymskich
zkobietami?
W powszechnej opinii wrd taborw
towarzyszcych wojsku znajdowali si
handlarze i usugodawcy, w tym kobiety
penice rozmaite usugi, take seksualne.
Taki obraz tzw. markietanki utrwali si
mocno w wiadomoci spoecznej, zapewne nie bez przyczyny. Istnieje wiele
wspczesnych rde opisujcych ludzi
podajcych za wojskiem. Najsynniejsza chyba posta kobiety
yjcej z wojny ipodajcej za wojskiem to Anna Fierling, czyli
Matka Courage Bertolda Brechta. Cho Brecht napisa swoj
sztuk we wrzeniu 1939 r., motyw opisu ycia ciury zaczerpn
z powieci Przygody Simplicissimusa Hansa Jakoba Christoffela
von Grimmelshausena (16211676), pisarza i uczestnika wojny
trzydziestoletniej. Brechtowska Anna to kobieta pozbawiona
skrupuw, godzca si ze mierci swoich dzieci w imi interesw prowadzonych zarmi. Nieco bardziej pokrzepiajcy obraz
kobiet zwizanych z wojskiem daj wiadectwa historyczne.
Zachowane dokumenty z okresu wojny Francuzw i Indian
zAnglikami (17541763) powiadczaj, e obecne na tyach wojsk
kobiety gotoway, pray, szyy, opiekoway si chorymi i rannymi,
pilnoway bagau, nosiy wod, pracoway jako suce oficerw,
otrzymujc czasem zapat lub racje ywnociowe. Odnajdujemy
je nawet na polu bitwy, gwnie przy rannych.
W okresie antycznym ludno wykonujca zadania usugowe
wobec wojska take towarzyszya swoim jednostkom. Zarwno
podczas kampanii wojennych, jak i w okresie pokoju. Rzymskie
Przedstawienie
Matka Courage
i jej dzieci z
Teres Giehse
w roli gwnej,
Kammerspiele
Monachium,
1951 rok
43
Agnieszka Tomas
obozy legionowe otaczay rozlege osiedla (canabae), a fortom
oddziaw pomocniczych towarzyszyy mniejsze osady (vici). Ich
mieszkacami byli lokalni handlarze (mercenarii), jak ihandlowcy
prowadzcy rozlege interesy (negotiatores); usugodawcy rozmaitego rodzaju, w tym zapewne take prostytutki. Dziki napisom
na pomnikach nagrobnych wiemy, e ludno t czsto czyy
z onierzami zwizki rodzinne. Wbrew naszym wspczesnym
wyobraeniom, obz legionowy nie by miejscem zupenie odcitym
od wiata cywilni mieszkacy pobliskich osiedli czsto musieli
przekracza jego bramy zkoniecznoci lub chci zaatwienia
rozmaitych spraw.
Kim zatem byy panie podajce za rzymskim wojskiem?
Wiernymi partnerkami, czy te kobietami lekkich obyczajw?
Rodzin onierza, czy jedynie przedmiotem jego rozrywki? Aby
da waciw odpowied na to pytanie, naley zastanowi si nad
fenomenem prostytucji w staroytnoci, jego aspektami, specyfik
spoecznoci przyobozowej i wreszcie podj prb zrozumienia
mentalnoci ludzi antyku. A jest to zadanie szalenie trudne i zoone.
Mozaika z tzw.
Villa del Casale
nieopodal Piazza
Armerina na
Sycylii, IV w.
n.e. Przedstawia
prostytutk
z klientem
44
Prostytucja w staroytnoci
Prostytucja jest bardzo starym zajciem, wymienionym ju na
tabliczkach klinowych z Mezopotamii (tzw. mezopotamska lista
zawodw). Od najwczeniejszych, dajcych si przeledzi, czasw
bya zwizana z dwoma aspektami: religijnym i wojennym. Podczas wojen regu byo branie si kobiet, a potem ich sprzeda
w niewol, ktra czsto koczya si prostytucj. Z drugiej strony,
w wielu kulturach pojawia si motyw witego maestwa odwzorowujcego cykl wegetacyjny, w ktrym bogini
podnoci (sumeryjska Inanna, egipska
Izyda, maoazjatycka Magna Mater)
przywracaa do ycia modego
kochanka (Tammuz, Attys,
Adonis, Ozyrys), dajc mu
moc i si. Z rytuaami
takich kultw zwizana
bya prostytucja sakralna.
Grecki historyk Herodot
podaje, e w Babilonii podczas dorocznego wita

bogini Melitta, ktr porwnuje z Afrodyt, kada kobieta raz
wyciu musiaa odda si obcemu mczynie za pienidze. Inny
grecki historyk Strabo opisuje podobny zwyczaj w Koryncie,
gdzie ponad 1000 mczyzn i kobiet ofiarowywao swoje usugi
wwityni tej samej bogini.
Z czasem prostytucja zyskaa istotny aspekt ekonomiczny.
Wstaroytnej Grecji kontakty z kobietami za pienidze miay niejako dwa oblicza: z jednej strony korzystano z usug zwyczajnych
prostytutek (pornai), wywodzcych si czsto z nie-Greczynek,
az drugiej bogatych i do niezalenych pa (hetaira), ktrych
zadaniem byo umili czas podczas mskich biesiad (symposion).
Najsynniejsz heter bya chyba Fryne jedna z muz Praksytelesa, ktr mia uwieczni jako
Pewna legenda wie si z budow piramidy
Afrodyt, dzi znan jako Knidyjsk.
Cheopsa. Wedug Herodota Cheopsowi zabrako
O zamonoci tych pa wiadczy
pienidzy, aby skoczy piramid, wic wysa
fakt, e pewien posg Afrodyty na
swoj crk do domu publicznego, eby zarobia
wyspie Samos mia zosta ufundowany
na jej ukoczenie. Crka nie bya temu przezdarw heter towarzyszcych armii
Peryklesa (Aten., Deipnosoph., XIII.31). ciwna, ale sama take chciaa zarobi na swoj
niemiertelno, wic kazaa kademu klientowi
Towarzyszka ycia tego ateskiego
wodza, pochodzca z bogatego Mi- przynie opat i kamie. Z tych kamieni wybudowaa wasn piramid o wysokoci 150 stp.
letu Aspazja, bya take nazywana
heter. Okrelenie to naley chyba
jednak rozumie jako zamon i wyksztacon towarzyszk
ycia, poniewa to samo sowo () oznaczao przyjaci,
kompanw (Aten., Deipnosoph., XIII.28). Kobiety greckie opisuje
mowa pewnego prawnika wystpujcego w procesie przeciw
pewnej prostytutce: Hetery mamy dla przyjemnoci, suce, by
zajmoway si codzienn trosk onasze ciaa, ale ony po to, by
rodziy nam prawne potomstwo i byy wiernymi straniczkami
domowego ogniska (Ps.-Demost., Przeciw Neajrze, 122).
Prostytucja w wiecie rzymskim
Prostytutki w wiecie rzymskim naleay do najniszych klas
spoecznych, cho mogy by zarwno niewolnicami, jak iwolnymi
kobietami. Osoby skazane za cudzostwo i niedozwolone relacje
(stuprum) oraz bye prostytutki nie mogy zawiera zwizkw
maeskich z wolno urodzonymi ludmi, cho mogy by konkubinami (Digesta 25.7.3).
45
Agnieszka Tomas
W odrnieniu od
czasw wspczesnych
kolor czerwony nie mia
konotacji seksualnej,
natomiast kojarzone
z prostytutkami byy
stroje barwne i ozdobne.
Jak podaj rzymscy poeci Juwenalis i Marcjalis,
nosiy one togi strj
zarezerwowany gwnie
dla wolno urodzonych
mczyzn. Ten sam strj
musiay take nosi
Jedno z malowide
domu publicznego kobiety oskarone o cudzostwo. Wydaje si jednak, e by to
wPompejach
raczej obyczaj ni skutek prawnego nakazu. Plaut w komediach
opisuje prostytutki ubrane w fantazyjne, kolorowe szaty, a Horacy
mwi, e chodziy w szatach przezroczystych. Pewne rda
podaj nawet, e prostytutki pokazyway si publicznie nago,
co by moe potwierdza mozaika odkryta na Sycylii wbogatej
posiadoci wpywowego Rzymianina (il. na s. 44). Pewna opowie o nawrconej na chrzecijastwo prostytutce o imieniu
Margerita (co znaczy pera), yjcej ok. 457r. n.e. wAntiochii,
opisuje pikn kobiet, ktra jechaa przez miasto na ole, ubrana
w bogate szaty i klejnoty, w towarzystwie modych mczyzn
ikobiet. Nawrcona na chrzecijastwo przyja imi Pelagia,
co znaczy naleca do morza. Warto wspomnie, e oba imiona
maj zwizek z wod ywioem tradycyjnie przypisywanym
kobietom, w przeciwiestwie do ognia kojarzonego z pierwiastkiem mskim.
Na przeomie kwietnia i maja w Rzymie obchodzono radosne
i do bezpruderyjne wito Floralia, podczas ktrych taczono, wystawiano przedstawienia, pito wino i ozdabiano kwiatami
miasto. W obchodach uczestniczyy tancerki i prostytutki, ktre
uwaay to wito za swoje. By moe z tego typu imprezami
naley wiza do specyficzn kategori znalezisk, jakimi s
tzw. spintriae. Jest to rodzaj etonw w formie metalowych
krkw z wizerunkiem par odbywajcych stosunek pciowy
i cyfr. Jedna z interpretacji ich funkcji zakada, e uywano
46

ich jako rodkw patniczych w domach publicznych, jednak
bardziej prawdopodobne, e suyy przez pewien krtki okres
jako etony w specyficznym rodzaju rozdawnictwa lub przy
okazji jakich wit.
Badania nad miejscami uciech w Pompejach wykazay, e
mogo tam si znajdowa nawet 35 takich przybytkw, co wprzypadku miasta o powierzchni okoo 66 hektarw wydaje si by
du liczb. Niezalenie od susznoci interpretacji wszystkich
tych miejsc, warto zauway, e domy publiczne i tawerny, ktre
mogy peni funkcj domu uciech i jadodajni jednoczenie,
znajdoway si w rnych punktach miasta. Wiele rde podaje
informacj, e domw publicznych nie otwierano zbyt wczenie.
Prostytutki nazywano nonariae, czyli dziewczyny godziny dziewitej, azatem 13.3014.30 po poudniu.
Oprcz regularnej prostytucji, zarwno w Grecji jak i wRzymie,
istnia aprobowany powszechnie zwyczaj seksualnych kontaktw
z niewolnicami i sucymi. Grecki historyk i filozof Plutarch,
yjcy w okresie rzymskiego panowania wGrecji, uwaa, e
panna moda nie powinna
by zazdrosna oniewolnic
swojego ma, bo to wanie respekt do ony pcha
jego rozpust, wyuzdanie
i swawol do innej kobiety
(Plutarch, Moralia, 140B).
wiaty Seneka krytykowa
jednak takie postawy.
Pokoje
pompejaskich
domw
publicznych
nie wyglday
na komfortowe
miejsca
Kobiety i onierze hellenistyczni

Nieliczne przekazy autorw greckich wskazuj na
fakt, e onierze greccy,
ktrzy mieli rodziny idzieci
(hoplici nie byli zawodow
armi) raczej nie zabierali
ich na kampanie. onierze
Aleksandra Wielkiego byli
karani za uwodzenie on
47
Agnieszka Tomas
niegreckich najemnikw, lecz hellenistycznym najemnikom zwykle towarzyszyy kobiety, anawet cae rodziny. Pnoantyczny
autor chrzecijaski Orozjusz (Hist. adv. pagan. V.10), krytykujc
pogaskie obyczaje wskazywa na klsk hellenistycznego wadcy
Antiocha VII w wojnie z Partami, podczas ktrej liczb onierzy
Seleucyda dwukrotnie przewyszaa liczba suby, prostytutek,
tancerek i innych podajcych za wojskiem.
Rzymskie rda literackie najczciej krytykoway rozwizo
przyniesion ze Wschodu i Hellady do Rzymu. Jedna z komedii
rzymskiego komediopisarza Plauta (Truculentus) opowiada
histori pewnego onierza uwikanego w kobiecy spisek. Bohater Diniarchus dowiaduje si, e ma dziecko z prostytutk,
ktrej kiedy obiecywa wsplne ycie. Okazuje si jednak, e
dziecko jest jego, ale z inn kobiet, dobrej reputacji, ktr par
miesicy wczeniej zgwaci bdc pijanym. W tej samej przypowieci pojawia si take inna prostytutka o imieniu Filotis, ktra
podruje zwiedzajc wiat w ramach dwuletniego kontraktu
zawartego z zamonym onierzem. Cho komedia przedstawia
relacje onierza z kobietami w sposb karykaturalny, zapewne
jest w niej pewna doza realizmu.
Kobiety i wojna w spoeczestwie rzymskim
Pozycj kobiet w spoeczestwie rzymskim charakteryzuje
pewna dwubiegunowo. Nawet mit zaoycielski Rzymu dzieli
kobiety na kategorie: matka Romulusa i Remusa, Rhea Silvia
to dziewica, westalka, lecz ich niaka to albo wilczyca (lupa)
albo pewna Acca Larentia, prostytutka (po acinie lupa oznacza
take kobiet tej profesji). Co ciekawe, wilk by zwierzciem
wizanym zkultem Marsa, a sam bg mia by ojcem Romulusa. W mitologii greckiej Ares (odpowiednik rzymskiego Marsa)
by kochankiem Afrodyty (rzymskiej Wenus) bogini mioci.
Powizanie mioci i wojny znajduje odzwierciedlenie w wielu
antycznych eposach, choby w Homerowskiej Iliadzie, gdzie
mio jest przyczyn wojny.
Obecno kobiet przy fortach i obozach legionowych jest
powiadczona zarwno rdami literackimi, jak i archeologicznymi. Np. Scypio Emilianus przed bitw pod Numancj kaza
przegoni prostytutki. Pewne dane wskazuj take na ich obecno
wewntrz murw jednostek. Do najsynniejszych odkry nale
48

buty niewielkich rozmiarw
(mogce nalee do kobiet
i dzieci) znalezione w forcie
Vindolanda na poudnie od
muru Hadriana (dzisiejsza
pnocna Anglia) oraz koci
podw i niemowlt znalezione
m.in. w obozie legionowym
wVindonissa (dzisiejsza Szwajcaria) i forcie Sablonetum (dzi
Ellingen wNiemczech).
Rzymskie rda pisane
do jednoznacznie okrelaj
obecno kobiet na terenie
jednostek wojskowych jako
osabiajc dyscyplin. Cezar
w Wojnie Galijskiej (3.110)
krytykuje postaw onierzy
Gabiniusza, ktrzy przyjli
swobodne obyczaje aleksandryjskie i zapomniawszy imienia
ikarnoci narodu rzymskiego,
poenili si w Egipcie, a wielu
z nich miao dzieci. Brak dyscypliny wojskowej (disciplina militaris) przedstawiany by zwykle jako zesp zych obyczajw:
nadmiernego picia wina, kontaktw z pci przeciwn i czstych
wizyt w aniach (Tac. Hist. 2.80). Prawdopodobnie od czasw
panowania Augusta (30 r. p.n.e. 14 r. n.e.) legionistom nie
przysugiwao prawo do zawierania penoprawnych zwizkw
maeskich i jak si interpretuje przekaz greckiego historyka
Herodiana taki stan trwa niemal do koca II w. n.e., kiedy
cesarz Septymiusz Sewerus da onierzom przywilej wsplnego mieszkania z ich kobietami. Brak tego przywileju w cigu
poprzednich dwch stuleci nie oznacza wszake cakowitego
zakazu kontaktw z kobietami, co wicej, nie oznacza te
zakazu tworzenia trwalszych relacji na zasadzie konkubinatu.
Takie zwizki powiadczone s wieloma dokumentami, a przede
wszystkim najdobitniej imionami i statusem dzieci. Zwizki
takie jednak nie byy powszechne. Kalkulacje w oparciu o dane
Nagrobek
onierza
rzymskiego
i jego ony.
Muzeum
wAugsburgu
(fot. Andreas
Pangerl)
49
Agnieszka Tomas
pochodzce z napisw na nagrobkach wskazuj, e tylko 20%
onierzy zawierao stae zwizki z kobietami. A wic perspektywa
dugiego oczekiwania na ukoczenie suby musiaa by czynnikiem zniechcajcym rodziny kobiet do planowania zwizkw
zonierzami. W takiej sytuacji zrozumiae jest, e wygodniejsze
i bardziej opacalne byy zwizki z niewolnicami, ktre mona
byo w dowolnej chwili (nawet ju w trakcie zakupu) wyzwoli,
a po zakoczeniu suby polubi.
Wojsko rzymskie a prostytucja
Prostytucja obecna przy rzymskich bazach wojskowych jest
take powiadczona wieloma rdami literackimi. Krytykowani
przez Tacyta (Ann. 13.35) za brak dyscypliny onierze stacjonujcy na rzymskim Wschodzie najwyraniej korzystali z wielu
uciech. Na terenie Dura-Europos, jednego z miast nad Eufratem
(dzisiejsza Syria) odkryto budynek z interesujcym napisem
namalowanym na jednej ze cian. Z jego treci wynika, e bya
to baza kwaterunkowa pewnej trupy skadajcej si z tancerek,
penicych jednoczenie funkcj prostytutek. Co ciekawe, wszystko
wskazuje na to, e bya to trupa objazdowa, kursujca midzy
dwoma miejscami stacjonowania wojsk Dur i poblisk Zeugm.
W roku 40 n.e. cesarz Kaligula wprowadzi podatek od
prostytucji, ktry by do wysoki i mia by egzekwowany
przez wojsko. Najciekawszym jednak wiadectwem jest pewna
inskrypcja znaleziona w Chersonezie Taurydzkim (dzisiejszy
Sewastopol na Krymie). Jest to dokument sporzdzony w jzyku
greckim, datowany na przeom II i III w., zobowizujcy lokalny
garnizon rzymski do utrzymania ustalonej wysokoci podatku od
prostytucji. Co wicej, napis okrela obszar, na ktrym wojsko
mogo w podatek ciga. Najwyraniej onierze zajmowali
si egzekucj nalenoci bd jej kontrol, dopuszczajc si
naduy. Pewnego smaczku dodaje fakt, e garnizon stacjonowa
waciwie poza terenem cesarstwa, na obszarze miasta greckiego
kontrolowanego przez armi rzymsk.
Moliwoci interpretacyjne w archeologii genderowej
Cho niektrzy badacze s skonni widzie w wiadectwach
archeologicznych dowody na powszechn obecno kobiet
wwojskowych barakach, to w wiecie nauki przyjto te teorie
50

raczej jako punkt wyjcia w dyskusji nad problemem ycia spoecznego i rodzinnego rzymskich onierzy. Problem interpretacji
danych archeologicznych w badaniu roli pci i definiowania
znalezisk jako typowo kobiecych i mskich przynis bogate
dowiadczenia i wnioski dotyczce jakoci takich danych oraz
koniecznoci uwzgldniania szerokiego kontekstu zarwno
archeologicznego, jak i historycznego.
Rzymskie bazy wojskowe tak jak i inne stanowiska kryj
w sobie pozostaoci ycia codziennego ich mieszkacw. Interpretacja znalezisk powinna wic uwzgldnia rozmaite czynniki,
dziki ktrym znajdujemy dany przedmiot w okrelonym miejscu.
Na terenie obozw przebywaa pewna niewielka grupa kobiet
ony dowdcw, ktrzy byli waciwie raczej oddelegowanymi
urzdnikami ni regularnymi onierzami. Przedmioty mogce
nalee do kobiet znajdowane s take wzdu gwnych ulic,
ktrymi przejedali podrni i ktrymi poruszali si interesanci
zmierzajcy do komendantury. Pewna liczba przedmiotw, jak np.
paciorki, znajdowana w wojskowych warsztatach moe by take
ladem po kobietach, ktre w nich pracoway. Moliwych sytuacji
wjakich takie przedmioty byy gubione lub przynoszone na teren
bazy wojskowej jest wiele. Tak jak i wielu mogo by wacicieli
tych przedmiotw zarwno kobiet, jak i mczyzn, ktrzy mieli
z nimi kontakty, a nawet mczyzn niewolniczego pochodzenia
noszcych biuteri powszechnie uznawan za kobiec (bransoletki czy szpile do wosw). O tych ostatnich wiemy z bada
prowadzonych na jednym z cmentarzysk na terenie rzymskiej
Brytanii. A zatem sama obecno przedmiotw uwaanych za
kobiece nie musi by dowodem na obecno niewiast.
Bardziej frapujce s znaleziska szkieletw podw i noworodkw odkrywane na terenie barakw lub domw centurionw.
Takie pochwki znaleziono np. w obozie legionowym w Vindonissa
iforcie Ellingen. By moe chodzi o dzieci centurionw, ktrzy
jak sdz niektrzy badacze mogli mie rodziny. A moe
wytumaczenie jest jeszcze inne. Pamita naley, e miejsca
stacjonowania wojsk czsto byy jedynym w okolicy miejscem,
gdzie znajdowa si szpital, bd wykwalifikowany medyk.
W roku 1912 na terenie willi rzymskiej odkrytej w Yewden
w dolinie Hambleden, Buckinghamshire w Brytanii odkryto 97
szkieletw noworodkw. Odkrywcy doszli do wniosku, e jest to
51
Agnieszka Tomas
Ruiny rzymskiej willi w dolinie Hambleden, Buckinghamshire (Wlk. Brytania) i rekonstrukcja

wygldu budowli (wg Oxford Archaeology; Buckinghamshire County Council)
52

wiadectwo obecnoci prostytutek by moe zmuszanych do
dzieciobjstwa. Teori t wsparto bliskoci fortu oraz rzeki, ktr
podrowali handlarze. Obecnie, po wielu latach, badania na tym
niezwykle ciekawym stanowisku zostay wznowione. Powrcia
take dyskusja dotyczca funkcji owego miejsca. Prowadzca
badania dr Jill Eyers uwaa, e mg to by dom publiczny, na co
wskazuje zarwno pooenie tego miejsca na szlaku handlowym
nieopodal wojskowego fortu, jak i brak szkieletw starszych
dzieci. Przeciwn interpretacj podaje Brett Thorn zBuckinghamshire County Museum, ktry w tym miejscu widzi raczej
specyficzn form szpitala pooniczego i jednoczenie miejsca
kultu podnoci i macierzystwa, czego wiadectwem s m.in.
figurki Izydy i celtyckiego bstwa Dea Nutrix. Brak szkieletw
starszych dzieci byby logicznym nastpstwem faktu, e zdrowe
noworodki po prostu wracay z matkami do domu. Niestety stara,
niepena dokumentacja wykopalisk, by moe nigdy nie pozwoli
rozwiza tej mrocznej zagadki.
***
Jest faktem niepodwaalnym, e onierze mieli kontakty irelacje z kobietami. Z pewnoci rodziny, w tym kobiety zwizane
z onierzami rzymskimi, mogy mieszka na terenie osiedli
przyobozowych. Zapewne wiele z nich pracowao w lokalnych
warsztatach i punktach handlowo-usugowych. Z inskrypcji nagrobnych weteranw wiemy, e wiele dzieci z takich zwizkw
trafiao do armii. Dyskusja toczca si wok tego tematu mocno
spolaryzowaa pogldy badaczy na tych, ktrzy uwaaj, e
zwizane z onierzami kobiety byy ich konkubinami o pozycji
quasi-on i tych, ktrzy uwaaj obecno kobiet przy jednostkach
wojskowych za le widzian czy wrcz niemoliw. Tymczasem
jak to zwykle bywa prawda ley zapewne gdzie porodku,
acharakter kontaktw rzymskich onierzy z kobietami mia
szerokie spektrum.
53
Agnieszka Tomas
Podzikowania
Dzikujc za pomoc archeologw z Wielkiej Brytanii zamieszczamy take krtkie streszczenie:
The author is very grateful to Jill Eyers from Chiltern Archaeology, and Brett Thorn, Curator of Archaeology at the
Buckinghamshire County Museum for precious comments on
the Hambleden villa excavations, and sharing images of the villa.
Special thanks to the Buckinghamshire County Council and
Andreas Pangerl from www.romancoins.info, as well as www.
colorado.edu/classics for sharing the images used in this article.
Summary
A question of women related to Roman soldiers, or in general,
to Roman army service, must be analysed from different points
of view. Women following the army used to be considered as
prostitutes or hard-working females with no feelings, as Brechts
Mother Courage. This article presents proper understanding of
the nature of ancient prostitution and Roman morality, Greek
and Roman customs and law concerning military families and
relations with women, as well as a position of women in Roman
society.
Prostitution has a long tradition and diversity. In Rome it was
accepted and officially taxed. At the same time, ancient morals
and law recognized non-formal relationships. The hierarchic
society with slavery was very complex with its types of human
interactions. The model of a Greek or Roman soldier involved
with a woman of loose morals was a subject of many comedies.
Literary sources mentioning Roman discipline are very critical
to the presence of women around the military bases. However,
the same sources, as well as archaeological evidence, confirm
their presence, and moreover, informal military families.
The discussion about the presence of women in military milieu
divided researchers into those who do not accept such relationships, and those, who look for traces of female presence even
inside the camps. This discussion presents some very interesting
evidence including female adornment found in Roman military
bases or a famous case of the Hambleden villa, a supposed bro54

thel for soldiers and traders. In fact, archaeological discoveries
never give a one, certain explanation. Military families certainly
existed and were long-term. Though, the character of soldiers
relationships must have been diverse.
Wojskowa rodzina
w czasach
amerykaskiej
wojny domowej
55
56
Martin Lemke

Szkodra (po acinie Scodra) to fascynujce miejsce. Pod
wzgldem geograficznym, archeologicznym, historycznym
aco za tym idzie iturystycznym. Pod warunkiem oczywicie,
e jestemy otwarci na urok powiewu przeszoci z caej gamy
epok. Od 2011 r. Orodek Bada
nad Antykiem Europy Poudniowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego prowadzi w tym miecie
badania archeologiczne. Badania
Orodka umoliwia umowa midzy Uniwersytetem Warszawskim
zjednej a Uniwersytetem wTiranie
ztamtejszym Instytutem Archeologii
z drugiej strony.
Geografia
Relacj o Szkodrze warto rozpocz od geografii, gdy to
ona rzutowaa na rozwj osadnictwa. Miasto ley w pnocnej
Albanii, niedaleko granicy z Czarnogr, w niewielkim zweniu
szerokiej rwniny, rozcigajcej si wzdu wybrzea Adriatyku
i jeziora Szkoderskiego, midzy pasmem grskim Tarabosz
od strony morza a pogrzem Alp Albaskich na wschodzie.
Jezioro Szkoderskie jest najwikszym jeziorem na Bakanach.
Ca rwnin midzy jeziorem a grami ksztatuj trzy czce
si ze sob meandrujce rzeki: Buna, odprowadzajca wod
z jeziora, pynca przez zwenie midzy pasmami grskimi
w kierunku Adriatyku na poudnie, Kiri, ktrej rda s wAlpach Albaskich, a od wschodu dua rzeka Drin, czca si
z Bun. Na przestrzeni wiekw nastpiy liczne zmiany koryt,
zwaszcza Drinu. Ich wody transportuj znaczce masy materiau
erozyjnego z gr, co powoduje podwyszanie gruntu. W efekcie
powierzchnia staroytna ley gboko poniej dzisiejszej. Pozostaoci staroytnego miasta obecnie s znane tylko w bardzo
skromnym stopniu midzy innymi dlatego, e ich obszar ulega
Pooenie
Szkodry
Il. na ssiedniej
stronie: Rozafa
(fot. M. Lemke)
57
Martin Lemke
Alpy
Albaskie.
Widok z
Rozafy (fot.
M. Lemke)
zalewaniu, co skutkowao pokryciem terenu grubymi warstwami

muu rzecznego. Pod wpywem tych zmian miasto z czasem
zostao stopniowo przeniesione na pnoc od trjkta rzecznego,
na yzn rwnin na wschodnim brzegu jeziora Szkoderskiego.
Rozafa
Nad miastem, na stromym pagrku lecym na pwyspie
midzy rzekami Buna i Drin, gruje ruina twierdzy Rozafa. Jej
pocztki sigaj czasw iliryjskich, czyli epoki brzu wschodniego
wybrzea Adriatyku (Iliria). Wanie ten wierzchoek zadecydowa
o tym, e byo to miejsce idealne dla zaoenia osady, ktra miaa
dominowa nad regionem: izolowane, zabezpieczone od trzech
stron przez rzeki wzgrze, porodku yznej rwniny lecej
nad obfitujcym w ryby jeziorem, ktre dodatkowo otwierao
drog w gb ldu.
Jeszcze dzi wida w niektrych miejscach pozostaoci tej
najstarszej fazy: mury zbudowane z duych, starannie ociosanych
i gadzonych blokw kamiennych w charakterystycznej technice,
bez uycia zaprawy, okrelanej mianem murw cyklopich. Takie
potne fortyfikacje mona zauway na licznych stanowiskach
szerokiego obszaru sigajcego od Chorwacji na pnocy a po
poudniow Albani.
Pooenie tego miasta iliryjskiego jeszcze w antyku opisa
Liwiusz w Ab urbe condita jako munitissima (najsilniejsze) oraz
difficilis aditu (trudno dostpne). Wane przy tym, e obszar
na szczycie wzgrza jest stosunkowo duy (3,5 ha czyli mniej
wicej tyle, co Akropol ateski).
Dzi wikszo budynkw twierdzy, ktra otrzymaa swj
zasadniczy ksztat za panowania Republiki Weneckiej, jest
58

zniszczona, przede wszystkim na skutek trzsie ziemi w XIXw.
oraz ostrzau podczas oble twierdzy. Wyjtkiem jest budynek sztabowy namiestnika Republiki i arsena, w ktrych dzi
mieszcz si odpowiednio: mae muzeum i restauracja.
Ludowa legenda zwizana z sam nazw Rozafa jest bardzo
stara. Wedug niej, w zamierzchej przeszoci trzej bracia budowali zamek na tym wzgrzu. Pracowali cay dzie stawiajc
kamienie, lecz kadej nocy mury jak przeklte si rozpaday.
Wkocu zapytali starego mdrca, co z tym zrobi, a ten wyjani
im, e budowa wymaga zoenia ofiary ludzkiej. Bracia obradowali,
jak ustali osob, ktra miaaby si powici. Skoro wszyscy
byli onaci to szybko doszli do wniosku, e ktra z maonek
byaby odpowiedni kandydatk. Losowanie miao wyglda
tak, e padnie na pierwsz, ktra mowi przyniesie posiek
nastpnego dnia i e t ywcem si zamuruje. Dwch starszych
braci pantoflarzy uprzedzio jednak swoje ony tej samej nocy.
Tak wic nastpnego dnia Rozafa, ona najmodszego z braci,
pierwsza i jedyna przybya na wierzchoek z koszykiem jedzenia. Bracia wytumaczyli jej drastyczny plan, ktrego miaa
by ofiar, a Rozafa przyja niespodziewany rozwj sytuacji
zgodnoci, stawiajc jednak pewne warunki (bdce moraem
tej opowieci): poniewa niedawno zostaa matk, chciaa, aby
Najwyszy
dziedziniec.
Z prawej
budynek
sztabowy i
arsena (fot.
M. Lemke)
59
Martin Lemke
po zamurowaniu jej prawa pier nie zostaa zakryta, aby moga

karmi swoje dziecko, podobnie jej prawe oko, aby moga widzie
syna, jej prawa rka, aby moga go pieci i jej prawa noga, aby
moga koysa jego koysk. Wedug legendy z jednego z murw zamku cay czas pynie mleko. Francuski poeta Alphonse
LaMartine dopatrywa si w tej legendzie podobiestwa do mitu
o Ifigenii, crce Agamemnona. Interesujcym zbiegiem okolicznoci, serbska nazwa Alp Albaskich, na ktrych przedueniu
ley Rozafa, brzmi Prokletije Gry Przeklte.
Szkodra pod
pksiycem.
Mapa
Giovanni
Francesco
Camocio
z XVI w.
60
Historia
W III w. p.n.e., kiedy krlestwo iliryjskie osigno swj zenit za wadania krla Agrona, Szkodra bya jego stolic, za w
168r.p.n.e. Gentios, ostatni z krlw iliryjskich, podda si po
bitwie pod Szkodr Rzymowi.
W okresie Republiki rzymskiej,
Szkodra bya wanym centrum
handlowym i komunikacyjnym,
aby ju w czasach imperium,
by okrelan jako oppidum
civium Romanorum najwyszej
rangi dla miasta, czyli colonia.
Pocztkowo Scodra wchodzia
w skad prowincji Illyricum,
pniej Dalmatia. Nastpnie
staa si stolic prowincji Praevalitana, powstaej za cesarza

Dioklecjana w ramach reorganizacji Imperium. W tym czasie
powsta te mur miejski zabezpieczajcy obszar na pwyspie
u podna cytadeli.
W redniowieczu twierdza i miasto czsto byy obiektem
przetargu midzy mocarstwami Europy a Otomanami, co znajduje swoje odzwierciedlenie w zoonej i nawet dla Bakanw
nietypowej strukturze kulturowo-etnicznej. O ile w Albanii
zasadniczo przewaa islam, to Szkodra do dzi jest centrum
katolikw albaskich, zamieszkujcych przewanie pnocn
cz kraju. To w katolickiej szkole tego miasta uczya si moda
Agnes Gonxhe pniejsza Matka Teresa z Kalkuty, ktrej
pomnik stoi dzi niedaleko najwikszego meczetu miasta.
Historia miasta w redniowieczu jest niezwykle ciekawa. Od
roku 1040 Szkodra bya czci ksistwa Duklija
(obejmujcego obszar zbliony do dzisiejszej
Czarnogry). Nastpnie miasto po 1355 r. naleao
do krlestwa serbskiego. Pniej nad Szkodr
panowaa czarnogrska Dynastia Baliciw.
Pod koniec XIV w. wyksztacio si centrum
produkcji jedwabiu, ktry sta si podanym
towarem eksportowym dla Szkodry, niezalenie
od panujcego akurat mocarstwa. W 1393 r.
Imperium Otomaskie po raz pierwszy zajo
miasto, ale tylko na krtko, gdy od 1396 r.
Poranne
mgy nad
Drinem (fot.
M. Lemke)
Pooenie
Szkodry
w prowincji
Dalmatia
61
Martin Lemke
ciana
barbakanu
nadbudowana
na murze
cyklopim (fot.
M. Lemke)
Pomiary
murw
iliryjskich
w niszach
barbakanu (fot.
T. Kowal)
wadz nad caym obszarem

przeja Republika Wenecka.
Powstawaa wwczas Albania
Veneta, system kolonii weneckich na wschodnim wybrzeu
Adriatyku, ktrego celem byo
ustanowienie bezpiecznych
punktw tranzytowych na drodze
morskiej do orodkw handlowych Lewantu. Szkodra bya
najwaniejsz twierdz tego
systemu do 1478, kiedy Soliman, wezyr Mahometa II zaatakowa
miasto. Obrocy wytrwali dziewi miesicy, a do chwili podpisania traktatu pokojowego midzy Wenecj a Otomanami 26
stycznia 1479 r. Szkodra zostaa wwczas przydzielona Otomanom,
ale mieszkacy mogli si bezpiecznie ewakuowa.
Po dugich latach panowania tureckiego, w wirze wojen bakaskich (19121913) zarwno Czarnogrcy, jak i Serbowie dali
Szkodry dla swoich pastw (powoujc si na niewielk liczb
Sowian w tym regionie). Armia czarnogrska okupowaa Szkodr
przez jaki czas. W trakcie tego konfliktu doszo do ostatniego
wielkiego oblenia Rozafy. Twierdza, ktrej Turcy nie byli w
stanie pokona w 1478 r., tym razem umoliwiaa im skuteczn
obron. Dopiero zdrada wewntrz sztabu tureckiego izabjstwo
ich gwnodowodzcego zadecydoway o opuszczeniu twierdzy,
ktra ponownie pozostaa niezdobyta. Po pierwszej
wojnie wiatowej, po kolejnych okupacjach przez
Austriakw i Francuzw, Szkodra w kocu staa
si czci modego pastwa albaskiego.
Wykopaliska
Pocztki bada naukowych nad przeszoci
Szkodry wi si z dziaalnoci wdrujcych
uczonych w XIX w., co jest zreszt typowe dla
caych Bakanw. Do najwaniejszych badaczy
tego okresu naleeli albanolog ikonsul cesarstwa
Austro-Wgierskiego Theodor Ippen, wgierski paleontolog i geolog baron Franz Nopcsa oraz Arthur
Evans, pniejszy odkrywca minojskiego paacu
62
wKnossos na Krecie. Z kolei nasi albascy koledzy po fachu

pod koniec XX w. wykonali szereg sonday w rnych miejscach
oraz kilka wikszych wykopw na obszarze pnoantycznego
muru miejskiego na pwyspie pod Rozaf.
Poniewa forteca na wzgrzu znajdowaa si w cigu wiekw
wrkach Rzymian, Bizantyjczykw, Sowian, Wenecjan iOtomanw i niemal kady z tych okresw wiza si z przebudow
murw, to trudno dzi dostrzec lady najstarsze, z czasw
iliryjskich. Jedynie w paru miejscach je wida, bo mury fortecy
zostay nadbudowane na mury iliryjskie. Zwaszcza wcianach
barbakanu wida cigi kamieni uoonych
w technice cyklopiej. Ten mur cignie si
wzdu budynkw barbakanu i zakrca
w miejscu, gdzie te droga pniejsza
zmienia kierunek, co sugeruje, e i w
staroytnoci w tym miejscu znajdowaa
si brama.
Pierwsza kampania w 2011 r. skupiaa
si na rozpoznaniu oglnej sytuacji badawczej i przeprowadzeniu kilku wykopw
sondaowych. Fascynujcym zadaniem
byo wypompowanie wody, oczyszczenie
i nastpnie przebadanie cysterny skonstruowanej w cytadeli Rozafa podczas
wielkiej rozbudowy strategicznych fortyfikacji Republiki Weneckiej w 1397 r.
na obszarze Albania Veneta. W jeden
z filarw nonych tej cysterny wmuro-
Taras aluwialny
Drinu z
Oowianym
Meczetem. W tle
Rozafa (fot. M.
Lemke)
Inskrypcja
w filarze
cysterny (fot.
M. Lemke)
63
Martin Lemke
Wykopy przy
barbakanie
skala
przedsiwzicia
(fot. M. Lemke)
Wykop w
sercu twierdzy,
przed domem
namiestnika
weneckiego
(fot. M. Lemke)
64
wano rzymsk inskrypcj jako przydatny,

solidny budulec. Napis aciski zachowa
si w caoci. Zawiera on informacje na
temat rzymskiej administracji wojskowej
ifunkcjonowania sztabu. Dotyczy onierza
o randze cornicularius (naczelnika archiwum legionowego) pracujcego w sztabie
pewnego primus pilus (najwyszego rang
centuriona legionu rzymskiego). Na kocu tego napisu Scodra
jest wymieniona jako miasto o statusie kolonii rzymskiej jest
to dopiero druga znana inskrypcja z tak informacj i pierwsza
odkryta na terenie samego miasta. W trakcie pierwszej kampanii otworzylimy take cztery niewielkie wykopy sondaowe
u podna Rozafy. Dwa na paskim obszarze nad rzek Drin,
obok tzw. meczetu oowianego, zabytkowej wityni z XVIII w.,
ktrej dzi grozi zniszczenie przez wody rzeki. W jej pobliu
odsonito brukowan drog z czasw
zanim zmiana koryta Drinu spowodowaa
regularne zalewanie tego obszaru oraz
nekropol z okresu powstania meczetu. Za
pomoc tych dat granicznych moglimy
oszacowa, e w przecigu zaledwie 250
lat materia sedymentacyjny podnis
poziom gruntu o ponad 2 m. Dodatkowo kopalimy na trjktnym pwyspie
midzy Drinem aBun, gdzie przebiega
pnoantyczny mur obronny Szkodry. Odsonilimy fragment
muru zpokrg baszt.
Znalelimy te liczne zabytki ruchome. Z hellenistycznych
warstw archeologicznych wydobyto fragmenty hellenistycznych
naczy ceramicznych oraz bardzo wiele fragmentw amfor.
Pord ciekawszych zabytkw z innych epok naley wymieni
dobrze zachowan monet cesarza Klaudiusza z pierwszej poowy
I w. n.e., ornamentacyjne stiuki z zaprawy wapiennej oraz kilka
fragmentw luksusowych naczy typu terra sigillata.
Celem drugiej kampanii wykopaliskowej w Szkodrze w 2012 r.
byo rozpoznanie archeologiczne warstw twierdzy Rozafa. Zaoylimy 6 wykopw sondaowych w rnych strategicznych miejscach
rozlegego wierzchoka. Podniesienie poziomu uytkowego nastpio

i tutaj, cho oglna rzadko ladw antycznych skania nas do
przypuszczenia, e w trakcie ktrej z faz rozbudowy twierdzy
redniowiecznej budowniczy gruntownie wyczycili wierzchoek
ze starszych struktur pomijajc oczywicie wspomniane ju
fragmenty murw cyklopich. W wyszych warstwach niemal
wszystkich wykopw natrafilimy na koci ludzkie czekamy
jeszcze na wyniki bada, ale wydaje si prawdopodobne, e mamy
do czynienia z popiesznymi pochwkami obrocw twierdzy
zktrego z licznych oble. Z okresw weneckiego i otomaskiego pochodzi ogromna wikszo odkrytych zabytkw, w tym
cae serie fajek tureckich oraz glazurowana ceramika. Mamy
jednak te pewn liczb ceramiki antycznej, ktra daje nadziej,
e nasze poszukiwania jeszcze zaowocuj moliwoci ustalenia
dokadniejszego wygldu twierdzy w czasach iliryjskich i rzymskich. Z pewnoci wzgrze nieszczsnej Rozafy i jego okolice
trzymaj jeszcze niejedn niespodziank dla naszego zespou,
dlatego energicznie planujemy nastpne kampanie, osobom
zainteresowanym polecamy miejsce do zwiedzania, studentom
za do odbywania praktyk wykopaliskowych.
Plan twierdzy z
zaznaczonymi
sondaami (rys.
M. Bura)
65
Tomasz Kowal
Risan krlewska stolica nad Bok Kotorsk.

Turystyczne miasto z ciekaw histori
Lokalizacja
Risan (opr.
M. Rycka)
Plan Boki
Kotorskiej z
zaznaczonymi
najwaniejszymi
miastami (opr. P.
Kajak)
66
Czarnogra to dzisiaj wymarzone miejsce

wypoczynku turystw. Ten may kraj bakaski,
graniczcy od poudnia z Albani, a od pnocy
z Chorwacj, jest niemal wcaoci pokryty
grami. Od pnocy wybrzee Czarnogry
zaczyna si niezwykle malownicz Bok
Kotorsk (Zatok Kotorsk) najwiksz
zatok na Adriatyku, otoczon przez pasma
grskie wchodzce w skad Gr Dynarskich.
Boka zajmuje powierzchni 87 km 2 i ma
dug na ponad 100 km lini brzegow. Zatoka
skada si z czterech zaleww, poczonych ze sob wzajemnie
cieninami. W ramach tej zatoki dwa zalewy s zewntrzne,
czyli usytuowane bliej Morza Adriatyckiego, a dwa pozostae s
wewntrzne, czyli takie, ktre znajduj si bardziej w gbi ldu.
Brzegi porasta rolinno rdziemnomorska i subtropikalna,
wwyszych partiach gr rozcigaj si lasy liciaste. Najbardziej
znanymi i najchtniej odwiedzanymi przez turystw miastami
Boki s: Kotor, Herceg-Novi, Tivat i Perast. Kotor urzeka swoim
piknem. Urocza starwka zniepowtarzalnymi wskimi uliczkami
iplacykami oraz synn twierdz w. Jana, ulokowan na szczycie
wzgrza, to miejsca najbardziej godne zwiedzenia. Monastyr
Savina w Herceg-Novi to
prawdziwa pera barokowej architektury sakralnej.
Dodatkowo znajduj si
tu ruiny czterech twierdz,
wybudowanych wokresie
panowania tureckiego na
tych ziemiach, w tym tej
najbardziej znanej onazwie Kanli kula zXV w.
Tivat to z kolei bya baza
morska floty austro-wgierskiej

w latach 18891918, ktr pniej
przejli irozbudowali Jugosowianie. Dzisiaj cumuj tu luksusowe
jachty. Tivat ze swoimi 17 plaami
(wrd nich t najbardziej znan
Radovii) jest mekk dla amatorw
sonecznych kpieli. Nastpnym
ciekawym miejscem
jest Perast miasto
ulokowane u podna
gry, nad samymi wodami zatoki. Jest tu a
16 wity: cerkwi ikociow. Najsynniejsze
s te umiejscowione
naprzeciw Perastu, na
dwch wyspach: klasztor z kocioem w. Jerzego oraz koci Matki Boskiej Skalnej.
W przeszoci miasteczko syno ze szkoy eglarskiej. Car
Rosji Piotr I Wielki (16721725) wysya tutaj na przeszkolenie
pniejszych kapitanw.
Wydawa by si mogo, e nad Zatok Kotorsk nie ma innych
godnych miejsc do zwiedzania. Nic bardziej mylnego. W najdalszym zaktku Boki Kotorskiej, nad Zalewem Risaskim, otoczone
Stare
pocztwki
przedstawiajce
panoram
nabrzea
Risan i
jego okolic
(prywatne
archiwum
autora)
Risan, miasto turystyczne malowniczo usytuowane nad Bok Kotorsk, od zawsze cieszyo
si powodzeniem wrd wytwrcw pocztwek. Dowiadujemy si o tym studiujc miejscowe
publikacje, ktre bogate s w krajobrazy miasteczka i okolic, utrwalane na widokwkach
przez artystw fotografw z caej Boki Kotorskiej, ale nie tylko. Obszar ten znajdowa si
wlatach 18141918 pod okupacj austriack. To wanie gwnie onierze odkomenderowani
do odbycia suby w tej nadmorskiej czci imperium Habsburgw mocno zakorzenili, take
wrd miejscowych, tradycj wysyania widokwek. Pejzae i krajobrazy zachowane na starych
pocztwkach maj nie tylko walory estetyczne. Widokwki z Risan, ze wzgldu na bogactwo
przedstawie, stay si dla nas doskonaymi dokumentami rdowymi w badaniu historii
itopografii miejsca. Pozwalaj na prb odtworzenia rodowiska naturalnego i rzeby terenu
przed istotnymi zmianami, jakie zaszy na tym obszarze w wyniku ingerencji czowieka.
67
Tomasz Kowal
z trzech stron grami, znajduje
si, na pierwszy rzut oka nieco
niejszych miejsc
senne i zapomniane, miasteczko
w Risan, ktre
Risan. Obecnie liczy ono okoo 2
trzeba bezwzgldtysicy mieszkacw. Co ciekawe
nie obejrze, s
najwicej
turystw odwiedzajcych
rzymskie mozaiki
to miejsce pochodzi zSerbii, Polski
odsonite w lai Rosji. Nierzadko da si sysze
tach 30. XX wieku
polsk mow iartykuowane goprzez archeologw jugono zachwyty nad przepiknymi
sowiaskich. Tzw. Willa Hypnosa swoj nazw
okolicznymi krajobrazami. Turyci
wzia od gwnego przedstawienia w jednej
zakwaterowani wRisan nie mog
zizb. Na odsonitej pododze znajduje si rsi nudzi, a czas spdzony tutaj
nokolorowa dekoracja mozaikowa. W centrum
mona sobie ciekawie zorganizowa.
pomieszczenia odnaleziono starannie dopasowane
Amatorzy nurkowania i orzewiajcej
do siebie kostki mozaikowe, prezentujce posta
kpieli zaznaj jej wwodach zatoki,
boga snu Hypnosa lecego na ku (il. powyej,
mionicy grskich wdrwek znajfot. P. Kajak). Cae zaoenie architektoniczne
d ciekawe szlaki po okolicznych
skada si z szeregu sal biesiadnych (triclinium),
grach, na ciekawych zwiedzenia
w ktrych znajduj si take inne dekoracje
utworw geologicznych czeka jamozaikowe. Motywy te s typowe dla okresu
skinia krasowa zlokalizowana na
panowania cesarza rzymskiego Antonina Piusa,
rogatkach miasta. Wieczorny czas
panujcego w latach 138161 n.e. W pokojach
umilaj liczne restauracyjki, gsto
pierwotnie znajdoway si sofy, ustawione ztrzech
rozsiane wzdu nabrzea, w ktrych
stron stou, na ktrych leeli i wypoczywali goserwowane s miejscowe specjay.
cie. Po weryfikacji danych architektonicznych
Miasto to jest wyjtkowe nie tylko
i archeologicznych funkcja tej budowli jest dla
ze wzgldu na walory turystyczne,
nas jasna. Do tej pory zakadano, e bya to willa
ale
take ciekaw histori i owocne
rzymska, jednak polscy archeolodzy ustalili, e by
badania archeologiczne naukowcw
to antyczny hotel (hospitium) z karczm (taberna),
zUniwersytetu Warszawskiego.
gdzie mona byo odpocz i prawdopodobnie
Risan (inne nazwy: Rhizon, Rhitake zazna uciech doczesnych.
zinium, Risinium) jest przytaczane
przez rne antyczne rda pisane. Przywoamy tutaj tylko te
najstarsze i najwaniejsze. Pierwszym dokumentem wzmiankujcym
t miejscowo jest praca geograficzna Periplus Pseudo-Scylaksa
zKaryandy (IV w. p.n.e.). Autor wspomina w nim o Risan jako
oemporion (plac miejski, na ktrym skadowano towary przywoone
drog morsk) lecym przy riseskim jeziorze, identyfikowanym
z Bok Kotorsk. Kolejnym rdem wymieniajcym to miasto
Jednym z wa-
68
Risan krlewska stolica nad Bok Kotorsk

znazwy jest epos Argonautica Apoloniosa zRodos, aleksandryjskiego poety z III w. p.n.e. Znajdujemy w tym dziele informacj,
e Rhizon zostao zaoone przez legendarne postaci: Kadmosa
iHarmoni, ktrzy podbili te tereny i narzucili wadz miejscowym plemionom. Mityczne postaci zaoyy dobrze obwarowane
miasto nad brzegiem rzeki. Tutaj mia si take narodzi ich syn
Iliros, od ktrego imienia pochodzi nazwa plemion iliryjskich.
Zostawiajc na boku legendy trzeba powici nieco uwagi
Ilirom. By to lud skadajcy si z wielu barbarzyskich plemion
grskich, zamieszkujcych tereny na wschodnim wybrzeu Adriatyku. Na pnocy granic terytorium tego ludu byy podna Alp,
a na poudniu Krlestwo Macedonii i Krlestwo Epiru. Ilirowie
byli wietnymi eglarzami i rybakami. Na swoich niewielkich
iszybkich statkach (zwanych lmboi) przemieszczali si sprawnie
po Morzu Adriatyckim uprawiajc piractwo, przez co stanowili
zagroenie dla swobodnej eglugi i handlu na tych wodach. Wdrugiej poowie III w. p.n.e. kilka plemion poczyo si ze sob w celu
prowadzenia podboju okolicznych terenw. Ich przywdc by
krl Agron, ktry prowadzi ustawiczne wojny z ssiadami oraz
napada i rabowa statki handlowe kursujce w tej czci Morza
Adriatyckiego. Zasig dziaania Agrona nie by niebezpieczny dla
wielkich mocarstw, takich jak Republika Rzymska czy Kartagina. Antyczny autor Polibiusz w swoich Dziejach podaje, e po
jednej ze zwyciskich batalii Agron: odda si pijatykom i innym
podobnym hulankom, a zapad na zapalenie puc iwskutek tej
choroby w kilku dniach zakoczy ycie. Sched po nim przeja
jego druga ona Teuta, ktra sprawowaa regencj w imieniu
Pinnesa nieletniego syna z pierwszego maestwa Agrona.
O rzeczach, jakie miay miejsce po tym fakcie informuje nas
ten sam autor: Rzdy krlewskie przeja jego maonka Teuta,
ktra przy pomocy wiernych przyjaci zaatwia poszczeglne
sprawy pastwa. Ta folgujc logice kobiecej i majc na oku
jedynie dotychczasowy sukces, nie baczc za wcale na dalsze
skutki, naprzd pozwolia tym, ktrzy na wasn rk puszczali
si na morze, grabi napotkanych ludzi, potem zebraa flot
isi bojow nie mniejsz od poprzedniej i wysaa j polecajc
dowdcom kady kraj uwaa za nieprzyjacielski.
Teuta na bazie sukcesw i upw uzyskanych w trakcie podbojw
ma, z jeszcze wikszym rozmachem przystpia do ekspansji
69
Tomasz Kowal
terytorialnej. Nowo mianowana wadczyni nie ograniczya si
tylko do podboju terenw tradycyjnie iliryjskich, postanowia
rozszerzy swoje wadztwo kosztem zamoniejszych ssiadw.
Na poudniu podbia nawet wysp Korkyr i obsadzia tam swj
garnizon. Na pnocy ju tylko jedna wyspa na Adriatyku, tj.
Issa, opieraa si wojskom krlowej. Zasig terytorialny pastwa za czasw Teuty osign swj punkt szczytowy. Dziaania
korsarskie piratw krlowej w tej czci Adriatyku, niedaleko
od granic Rzymu iznaczny rozrost jej terytorium wzbudziy zainteresowanie politykw Republiki Rzymskiej. Do Teuty wysano
posw, ktrych wdrodze powrotnej napadli ludzie nasani przez
krlow. Odpowied Rzymu bya
Pierwszym archeoloszybka. Zorganizowano wielk
giem, ktry prowadzi
armi pod dowdztwem dwch
prace wykopaliskowe
konsulw. Armia liczya 20 000
w Risan by sir Arthur
piechurw, 200 jedcw i 200
Evans. Synny brytyjski
statkw. Konflikt ten, znany jako
archeolog, znany z odIwojna iliryjska, toczony by wlakrycia Paacu Minosa
tach 229228 p.n.e. i zakoczy si
na Krecie, w kocwce
cakowit klsk krlowej. Teuta
lat 70. XIX wieku prowadzi badania na Bakanach,
z niewielkim orszakiem schronia
m.in. w Risan. Co ciekawe Evans wystpowa na
si wanie w Rhizon, dobrze obwaBakanach w kilku rolach: archeologa, korespondenta
rowanym miasteczku, nalecym
czasopisma Manchester Guardian oraz szpiega
do plemienia Ardiajw. Twarde
brytyjskiego ledzcego sytuacj w tym zapalnym
warunki pokojowe narzucone
miejscu. Rne obowizki nie pozwalay mu na stae
przez zwycizcw nakazyway jej
przebywanie na stanowisku. Prace archeologiczne
odda wadz zalenemu od Rzymu
zainicjowa na interesujcym nas pasie przybrzenym
Demetriosowi z Faros. Dodatkowo
Carine. Odkry fragment murw cyklopich wkorymusiaa zapaci odszkodowanie
cie rzeki Spila i zadokumentowa kilka inskrypcji
za straty wojenne, ustpi z caej
aciskich z terenu Risan. W trakcie prac wydoby
Ilirii inie wypywa z Boki wicej
ciekawe zabytki, w tym gemm (szlachetny kamie
ni dwiema nieuzbrojonymi oozdobiony reliefem, odznaczajcy si wielk precyzj
dziami. To ju by koniec dumnej
wykonania i dbaoci o szczegy) z przedstawiei hardej krlowej, ktra omielia
niem figuralnym z okresu pnorzymskiego, a take
si rzuci wyzwanie Republice
emaliowany wisiorek z przedstawieniem smoka na
znad Tybru. Nie jest jasne, czy
jednej stronie i z r na drugiej. Odnalaz take
Rzymianie zdobyli Rhizon. rda
monety z wizerunkiem krla Ballaiosa, dla ktrych
o tym nie informuj. Nie wiadomo
stworzy wasn typologi.
take, co stao si z krlow po
70

tych wydarzeniach. Byskawiczna iprzeprowadzona ogromnymi
siami kampania zakoczya si cakowitym triumfem Republiki
Rzymskiej. Po tej wojnie krlowa Teuta niknie raz na zawsze
z kart historii. Ilirowie po tej klsce nie odzyskali ju dawnej
wietnoci, a kilkadziesit lat pniej, w 168 r. p.n.e., ich tereny
zostay podbite przez Rzymian, ktrzy utworzyli tutaj swoj
prowincj Illyricum. Czytelnikw pragncych dowiedzie si
wicej na temat procesw dziejowych zachodzcych na tych
terenach zapraszam do lektury ksiki pt.: Ilirowie. Siedziby
i historia. Prba rekonstrukcji, autorstwa cenionego badacza
Wodzimierza Pajkowskiego.
Archeolodzy z Orodka Bada nad Antykiem Europy Poudniowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego od 2001 roku
prowadz w Risan zakrojone na szerok skal prace wykopaliskowe.
Szefem misji jest prof. Piotr Dyczek. Gwnym terenem bada
polskich archeologw jest rwnina zwana Carine, znajdujca
si w pnocnej czci miasteczka. Obszar ten ley w pasie
przybrzenym przy rzece Spila. Sowo Carine oznacza wedug
lokalnej legendy miejsce, gdzie mieszkaa Caryca, utosamiana z Teut. Prace archeologw z UW maj na celu odsonicie
zabudowy miejskiej z okresu antycznego oraz ustalenie na
podstawie pomiarw caociowego zasigu antycznego miasta,
gdy nie pokrywa si on ze wspczesn zabudow miasteczka.
Prace swe zainicjowalimy w miejscu, gdzie widoczne byy na
powierzchni korony murw, wykonane z pokanych rozmiarw
blokw skalnych. Po odkopaniu murw okazao si, e byy one
szczelnie dopasowanymi do siebie blokami wapiennymi, uoo-
Widok na
wykop na
Carine (fot.
J.Recaw)
71
Tomasz Kowal
Amfory
grecko-italskie
odnalezione
w Risan.
Z prawej:
Korki amfor.
Czste
znaleziska na
caym obszarze
antycznego
Risan
(fot. L. Pejovi)
72
nymi w kilka naoonych na siebie

rzdw. Kamienie te spajano tylko ziemi, bez zaprawy. Taki
wtek muru jest nazywany murem cyklopim. Cig murw
otym wtku otacza w czasach antycznych cae miasto z okresu
panowania Ballaiosa i Teuty.
Prowadzimy wykopaliska w obrbie tych murw, przy
gwnej bramie wjazdowej do miasta. Odsonilimy do tej
pory wiele pomieszcze skupionych po obu stronach gwnej
drogi prowadzcej od bramy. Zabudowa po obu jej stronach
ma zrnicowany charakter. Po jednej stronie byy to cigi
prostoktnych magazynw. Zostay one dobudowane do muru
cyklopiego. Wmagazynach odkryto znaczne pozostaoci amfor
grecko-italskich (datowanych na koniec III-II w. p.n.e.), czyli
naczy zasobowych przeznaczonych do transportu i przechowywania: wina, oliwy, orzeszkw, miodu i innych produktw, nie
tylko spoywczych. Odkrylimy take parset korkw amfor.
Niektre z nich byy inskrybowane. Charakter zabudowy po
drugiej stronie ulicy jest cakowicie odmienny. Znajdowa si
tutaj m.in. wieloizbowy dom grecki. Odkrylimy w nim wiele
pomieszcze rnicych si funkcjami, o ktrych przeznaczeniu wiadczy odkryte w nich wyposaenie. Odsonilimy
w domu zarwno pomieszczenia gospodarcze, jak iprywatne.
Pomieszczenia prywatne mona byo rozpozna po takich
znaleziskach, jak fragmenty luksusowej ceramiki serwisowej
itoaletowej. Pord resztek naczy znalelimy due fragmenty pucharkw, czarek, talerzy, misek, pojemniki na perfumy
imazida. Wydobylimy take du liczb gwodzi brzowych

o przeznaczeniu tapicerskim, szkutniczym,
ciesielskim czy meblarskim. W jednym
zkompleksw pomieszcze gospodarczych
wykopalimy ceramiczne ciarki, suce
do obciania nici osnowy rozpitej na ramie
pionowych krosien. Jest to dla nas dowd,
e kobiety wRhizon trudniy si tkactwem.
Przeprowadzone badania archeologiczne
dowiody, e na odsonitym obszarze przez
cay okres hellenistyczny, a do III w. n.e.,
ukad architektoniczny odpowiada greckiej
zabudowie miast. Kamienice czynszowe
ulegay modyfikacjom architektonicznym,
ale nie zmienia si ich charakter. Domy
planem przypominaj te znane z obszarw
Grecji. Charakterystycznym elementem tego typu budowli jest
duy dziedziniec oraz mae wybrukowane pokoje oddzielajce
poszczeglne czci domu.
Naley na koniec opowiedzie o Wielkim skarbie monet
odkrytym na Carine w 2010 roku. Monety znalelimy pod
podog badanego domostwa o rozbudowanym planie greckim.
Skarb odkrylimy w fantastycznym dla archeologw miejscu:
pod podog pomieszczenia zostaa wykopana jama, do ktrej
woono duy, dwuuszny gliniany garnek wypeniony monetami. Bardzo klarowny ukad warstw archeologicznych w tzw.
pomieszczeniu ze skarbem
pozwoli na stwierdzenie, e
naczynie zostao przykryte
rumowiskiem zgliszcz po poarze powstaym w wyniku
tragicznych wydarze, ktre
nawiedziy Risan. Nie wiadomo, czy poar by efektem
napadu z zewntrz, konfliktw
wewntrznych, czy te nieszczliwego wskutkach zdarzenia
losowego. Wiemy, e strawi
miasto. Jeden z mieszkacw
Rhizon zdeponowa w garnku
Przlik
i ciarek
tkacki
z Risan (fot.
L. Pejovi)
Studentki
Uniwersytetu
Warszawskiego
wydobywaj
amfor
przy murze
pomieszczenia
na Carine VII
(fot. J. Recaw)
73
Tomasz Kowal
Wielki skarb
monet z Risan
w miejscu
odnalezienia
(fot. J. Recaw)
74
swj majtek, czyli 4656 brzowych monet z wizerunkiem krla

Ballaiosa. Odnalezionych monet byo tak wiele, e samo wydobycie, mycie, segregowanie oraz dokadne kilkukrotne ich liczenie
zajo cay dzie. Ogarno nas ogromne zdziwienie, kiedy
zorientowalimy si, z jak liczb monet mamy do czynienia.
Z jednej strony byo to dla nas radosne odkrycie, w kocu jest
to najwikszy pod wzgldem liczby numizmatw skarb monet
hellenistycznych z Bakanw, z drugiej jednak strony mamy
wiadomo, e moglimy je znale tylko dlatego, e ich waciciel bd to zgin wtrakcie szalejcego w miecie poaru,
bd to do Rhizon ju nigdy nie powrci i zakopanego przez
siebie majtku nie odzyska
Z wynikami naszych prac czytelnicy Archeo UW mog
zapozna si w trakcie lektury wybranych artykuw w czasopismach naukowych: Novensia, wiatowit, Archeologia, bd

czasopismach popularnonaukowych, takich jak np. Archeologia
ywa czy Ad Rem. Kwartalnik Akademicki. Zapraszamy izachcamy studentw Instytutu Archeologii do odbycia wicze
wykopaliskowych w Czarnogrze. Wszystkim praktykantom
zapewniamy nauk od podstaw i wszechstronne szkolenie na
stanowisku o bogatej stratygrafii archeologicznej. Zgoszenia przyjmujemy ju od grudnia kadego roku pod adresem
novae@uw.edu.pl lub t.kowal@uw.edu.pl
Moneta
krla
Ballaiosa.
Z lewej
awers z
wizerunkiem
Ballaiosa,
z prawej
rewers z
wyobraeniem
Artemidy
(fot.
M. Dbski)
Ballaios to kolejny wadca zwizany ze stanowiskiem w Risan. Jest to bardzo tajemnicza

osoba. Nie wiadomo dokadnie, kiedy y i panowa, gdy nie ma o nim wzmianek w rdach
pisanych. Najnowsze ustalenia dr hab. Renaty Cioek s takie, e panowa on w przedziale
lat 260230 p.n.e. Inni badacze uwaali, e panowa bd to w latach 356323 p.n.e., bd to
wlatach 195135 p.n.e. Ballaios by krlem, ktry znany jest tylko z przedstawie na monetach
srebrnych i brzowych. Do chwili obecnej znanych jest ok. 6000 monet (gwnie brzowych)
z jego wizerunkiem. Wikszo numizmatw wydobyto w Risan, lecz pewn ich cz odnaleziono na chorwackiej wyspie Hvar (antyczne Faros). Na podstawie miejsca znalezienia
wyszczeglniono 2 typy monet tego wadcy: typ Risan i typ Faros. Na awersie monet typu
Risan znajduje si przedstawienie portretu krla. Cechami charakterystycznymi Ballaiosa
s orli nos i mocno wyeksponowane oczy oraz spite, pofalowane wosy. Na rewersie przedstawiona jest kroczca bogini Artemida. Bogini w jednej rce trzyma rozpalon pochodni,
a w drugiej jedn bd dwie wcznie. Na rewersie znajduje si take tytulatura:
krl Ballaios. Jest znamienne, e tylko na monetach z Risan wystpuje tytulatura krlewska. Obecnie badacze skaniaj si ku tezie, e Ballaios to krl w Risan, a pan
na Faros. Wicej informacji o tym krlu znajd pastwo w ksice Renaty Cioek Emisje
krla Ballaiosa. Pocztki mennictwa w Ilirii, Warszawa 2011.
75
Roksana Chowaniec

Od zamierzchych czasw Sycylia czona bya z rozmaitymi
mitami o bogach i herosach oraz tajemnicami. Nie wiadomo,
czy dziao si tak dlatego, e z natury jest wysp, czy dlatego,
e naszpikowana jest skalistymi, czsto mocno niedostpnymi
grami (tak jak Etna), z ktrych szczytw bliej do nieba, a moe
dlatego, e podczas rozlicznych bada archeolodzy odkryli tam
wiele dowodw na rozmaite kulty i obrzdy (posgi, figurki,
inskrypcje).
Dlatego nie byo dla nikogo zaskoczeniem, gdy archeolodzy
zInstytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, we wsppracy z Urzdem Konserwatorskim w Syrakuzach, odkryli podczas
prospekcji powierzchniowej (jest to forma bada terenowych, polegajca na rejestrowaniu zabytkw archeologicznych widocznych
na powierzchni ziemi), prowadzonej w poudniowo-wschodnim
zaktku Sycylii, midzy rzekami Anapo, Tellaro i Cassibille,
Terakotowa
w gminie Noto, w prowincji Syrakuzy obok kilkunastu nofigurka bogini,
wych stanowisk osadniczych take ma terakotow figurk,
znaleziona
podczas bada
wykonan z jasnobeowej gliny. Statuetka przedstawia posta
powierzchniowych
kobiec w pozycji stojcej, trzymajc w prawej rce pochodni,
(fot.
R.Chowaniec,
uoon pionowo wzdu jej prawej strony ciaa, ktrej grna
rys.
cz oparta jest na ramieniu. Kobieta nosi na gowie wysokie
K.Dejtrowska)
76
Stanowisko archeologiczne Akrai (aciskie Acrae) zlokalizowane

jest po zachodniej stronie wspczesnego miasteczka Palazzolo Acreide, w poudniowo-wschodniej czci Sycylii, w prowincji Syrakuzy.
lady osadnictwa, na terenie pniejszego greckiego miasta oraz
wjego okolicach, zarejestrowano okoo XII wieku przed Chr. Byo to
osadnictwo zwizane z plemieniem Sykulw, jednym z trzech ludw
zamieszkujcych prehistoryczn Sycyli. Kolonia Akrai zaoona zostaa, jak podaje Tukidydes w Wojnie Peloponeskiej, przez osadnikw
zdoryckich Syrakuz okoo 664/663 roku przed Chr. Miasto powstao
na jednym z wypaszczonych wzgrz Monte Iblei, zwanym Acremonte.
Kiedy caa Sycylia dostaa si w rce Rzymian, miasto funkcjonowao
w nowych polityczno-administracyjnych strukturach.
nakrycie polos, zakoczone opadajcym na ramiona welonem,

wyranie rysujcym si w przedniej czci. Posta ubrana jest
w dug sukni (chiton?), a na ramionach narzucony ma szal
(narzutk) epiblema. Kim zatem bya ta posta? Co symbolizuje
maa terakotowa figurka?
Badania
archeologiczne
prowadzone
od XIX wieku
na terenie
antycznego
miasta Akrai
(dzisiejsze
Palazzolo Acreide,
prowincja
Syrakuzy)
odkryy
pozostaoci
teatru,
buleuterionu,
fragmentw
agory i siatki
ulic miejskich,
wityni
Afrodyty oraz
kamienioomw
(fot. M. Bogacki)
77
Roksana Chowaniec
Zanim wyjanimy ten wtek, trzeba wiedzie, e tereny
pierwszej rzymskiej prowincji, czyli Sycylii, byy dla prnie
rozwijajcego si Rzymu niezwykle akomym kskiem, nie
tylko z powodu strategicznej lokalizacji, ale przede wszystkim
yznych ziem. Niezwykle wane jest, aby podkreli, e Sycylia
przez dugi czas pozostawaa dumna i na rozmaitych polach
niezalena od najedcy, i dlatego miejscowe tradycje trway
czsto w cieniu rzymskiego panowania. wiadectwem na to s
chociaby inskrypcje, ktre wskazuj, e na Sycylii bardzo dugo
powszechnie uywanym jzykiem by jzyk grecki, a nie acina.
Ponadto greckie wzorce: organizacja spoeczna miast, literatura
czy prawo, przyswajane byy przez rzymskich kolonizatorw,
gdy zniewolona grecka Sycylia, wysublimowana i obdarzona
ogromnym smakiem, dostaa si w rce, niszej, i z punktu
widzenia Grekw gorszej, cywilizacji. Wyspa bya wic dla Rzymian nauczycielk miejscem, w ktrym Rzymianie metod
prb i bdw uczyli si administrowa i dominowa nad nowo
podbitymi ludami.
To trwanie tradycji widoczne jest rwnie w obyczajach
i wierzeniach, na co przykadem mogaby by cigo kultu
bogini Demeter. Czczenie Demeter, w Rzymie okrelanej jako
Ceres, Matki Ziemi, bogini przyrody, urodzajw i podnoci,
aszczeglnie zb, cieszy si na wyspie wyjtkow popularnoci,
gdy to wanie ziarno stanowio podstawowe rdo poywienia
i dochodw. Wierzenia te miay wiele wsplnego zpierwotnymi
zabiegami kultywujcymi bogini-matk, co byo zauwaalne
szczeglnie na terenach, na ktrych rolnictwo od zawsze stanowio podstaw gospodarki mieszkacw, tak jak to miao miejsce
w przypadku Sycylii. Naladownictwa Misteriw Eleuzyjskich,
czyli najwikszego wita ku czci Demeter, byy organizowane
w caym greckim wiecie, a bogini jako sprawczyni pr roku,
czczona bya na rnych paszczyznach i chtnie opiewana przez
poetw. Najstarsze tego lady znajdujemy w hymnie homeryckim
napisanym midzy 675 a 550 rokiem przed Chr.: Piknowos
Demeter, czcigodn bogini, opiewa zaczn (Hymny Homeryckie,
t. W. Appel, Toru 2001, s. 39).
Sama bogini, ale take losy jej crki i perypetie z innymi bogami
oraz Sycylia stanowiy niejednokrotnie temat przewodni dzie
innych antycznych autorw. Na przykad Pindar (518443/438 r.
78
przed Chr.), grecki twrca liryki chralnej, napisa: Obsyp wic

jak pochwa wysp, ktr Zeus, wadca Olimpu, da Persefonie
[crce Demeter i Zeusa - przyp. R. Ch.] i wosw grzyw wyrazi
przyzwolenie, by przodujca podnoci ziemi yzna Sycylia
bogatymi szczytami miast krlowaa (Pindar, Oda nemejska I, t.
M. Broek, Krakw 1987, s. 82). Echa kultu Demeter znajdujemy
u Cycerona (10643 r. przed Chr.), ktry skrupulatnie opisuje
jej kult na Sycylii, czy Owidiusza (43 rok przed Chr. 17/18
rok po Chr.), ktry notujc, e: Na rozlegym oceanie z trzema
klifami sterczy Trinacria [Sycylia przyp. R. Ch.], nazwana tak
od swojego ksztatu. To ukochany dom Ceres [Demeter przyp.
R. Ch.], wskazywa, i na yznych ziemiach i kach w okolicach
miasta Henna (dzi Enna, rodkowo-wschodnia Sycylia) ttnio
yciem miejsce kultu Demeter. Jej imi znajdujemy rwnie
uKlaudiusza Klaudiana z Aleksandrii (370404 r. po Chr.), ktry
fabu O porwaniu Prozerpiny osadzi wanie na Sycylii.
Nieustannie powtarzane opisy stworzyy w kocu wraenie,
e Demeter pochodzia z Sycylii. Tym bardziej, e Diodor Sycylijski (8020 r. przed Chr.) by przekonany, e tradycja kultu
Demeter (i niezwykle czsto wystpujcej obok niej crki Kory)
zostaa odziedziczona po przodkach, czyli po Sykanach, za czym
dodatkowo przemawiay niewiarygodnie urodzajne ziemie wyspy,
ktre z wielk pieczoowitoci uprawiane byy od okresu neolitu
(Diodor Sycylijski, Biblioteka Historyczna).
Owszem pojawiay si przekazy, e Demeter przybya na
Sycyli z Krety i w pobliu rda Kyane odkrya grot, w ktrej
ukrya swoj crk i gdzie Zeus pod postaci wa spodzi z ni
Urodzajne
ziemie Sycylii
od zawsze
zwizane byy
z rolnictwem,
dlatego jej
mieszkacy
do dnia
dzisiejszego
o nie dbaj.
Widok na
dolin rzeki
Anapo (fot. R.
Chowaniec)
79
Roksana Chowaniec
syna. W kontekcie Sycylii Demeter opisywana jest jako ta, ktra
wioda spr z Hefajstosem o wadanie wysp i kontrolowanie
Etny wulkanu i najwyszego szczytu wyspy.
Ludzie czyli obecno Demeter z obfitoci zbiorw i opiek
nad yciem w przyrodzie, natomiast jej nieyczliwo z klskami
ibezpodnoci ziemi. Dlatego te wszyscy dyli do zaskarbienia
sobie jej przychylnoci poprzez fundowanie miejsc kultu, ktre
nierzadko lokalizowano na uboczu, na onie natury, na przykad
w lasach czy na skaach. W takich okolicach organizowano take
tesmoforie, czyli festiwale ku czci bogini. wiat grecki ofiarowywa
Demeter krowy, mid lub owoce, za Rzymianie przynosili jej
kosy zboa, owoce czy prosiaki. Dodatkowo stawiano sanktuaria,
powicano posgi i dostarczano liczne gliniane figurki wotywne
wyobraajce bogini oraz lampki oliwne.
Bogini wyobraana bya jako pikna i raczej dojrzaa kobieta.
Najbardziej rozpowszechniony jej wizerunek to posta stojca lub
siedzca, o lekko zasmuconym obliczu, okryta chitonem i szat
zewntrzn (himationem lub epiblema), noszca na gowie wieniec
z kosw (corona spicea), polos, kalathos (nakrycie gowy przypominajce kosz wiklinowy), welon lub z wosami podtrzymanymi
tasiemk. Zazwyczaj trzymaa w doni pochodni, kosy zboa,
sierp, dzban, owoce lub bero. Jej atrybutami byy take: narcyz
i mak, ulubionym ptakiem uraw, a podanym darem winia.
Hod oddawany bogini Demeter trwa pomimo zmian politycznych i administracyjnych, ktre nastpiy po podboju wyspy przez
Rzymian. Dowodem na to s liczne informacje wprzekazach
pisanych oraz w rdach archeologicznych. Ju od pocztku
III wieku przed Chr., a szczeglnie w II wieku przed Chr., pod
wpywem tradycji hellenistycznych miast i greckich korzeni,
czczenie bogini stawao si coraz bardziej popularne wrd
rzymskich kobiet, a atrybuty Demeter zostay zaadaptowane
wikonografii dla rzymskiej Ceres. Tytus Liwiusz wspomina, e
po bitwie pod Kannami, nie odbyo si wito ku czci Ceres, bo
cae miasto do tego stopnia napeni smutek, e nie dokonano
nawet dorocznej ofiary na cze Cerery.
Obok najsynniejszego sanktuarium bogini w Ennie, do
mocno rozbudowany kult Demeter zosta zarejestrowany rwnie
w Syrakuzach. Twrca hymnw, Pindar, piszc o zwycistwie
Hegesjasa z Syrakuz w wycigach wozw, przy okazji wspomnia
80
take, e w Syrakuzach, na Ortygii, gdzie rzdzi tyran Hieron II

(306215 r. przed Chr.): czci (on) Demeter o purpurowych stopach
(Pindar, Oda olimpijska VI, t. M. Broek, Krakw 1987, s. 158).
Przywoywany ju wyej Cyceron napisa, e wszyscy rodowici
mieszkacy Sycylii czcz bogini Ceres i inni mieszkacy wyspy nie-Grecy uwaaj to za zupenie naturalne. Inskrypcja
z okolic Avola (prowincja Syrakuzy), datowana na I wiek przed
Chr., wskazuje, e rzymscy kolonizatorzy, wraz z ludnoci miejscow, angaowali si w lokalne kulty Demeter. Trwanie kultu
Demeter/Ceres byo zwizane nie tylko z gbokimi tradycjami
agrarnymi, ale take ze zboem dostarczanym wanie z Sycylii
do Rzymu. Dlatego te wraz ze schykiem Republiki, kiedy to
sycylijskie pody rolne, a w tym rwnie zboe, przestay odgrywa tak istotn rol jak wczeniej, intensywno kultu bogini
si zmniejszya. Wyrazem tego jest choby zmierzch wietnoci
centrum religijnego wanie w Ennie, gdzie jeszcze w 143 roku
przed Chr. z oficjaln delegacj przybywali rzymscy urzdnicy,
aby zoy ofiar bogini. Wprawdzie u schyku I wieku przed
Chr. bite s tutaj monety z wizerunkiem bogini, a obecno
inskrypcji datowanej na pocztek II wieku po Chr., w ktrej
napisane jest o kapanach bogini Ceres, wiadczy o kontynuacji
Sanktuarium
dedykowane
Demeter,
odkryte w
Syrakuzach.
Na zdjciu
setki maych
terakotowych
figurek bogini
(za: G. Voza, Nel
segno dellantico.
Archeologia
nel territorio
di Siracusa,
Palermo 1999,
s. 97).
81
Roksana Chowaniec
kultu, cho w lokalnym wymiarze. wito Ceres obchodzone
byo w okresie cesarstwa take w Katanii, Halaesa, na Malcie,
w Palermo czy Taorminie. O wicie Ceres w Katanii pisa
Lucius Caecilius Firmianus Lactantius (ok. 240 ok. 320 r. po
Chr.), ktry kataskie uroczystoci wymienia na rwni z wydarzeniami religijnymi w Ennie. Wydarzenia w Katanii odbyway
si 16 sierpnia, co potwierdza aciskie grafitto z przeomu I i II
wieku po Chr., odkryte we wschodniej czci miasta, przy ulicy
Vittorio Emanuele.
Przetrwanie wierze widoczne jest take w materiale archeologicznym, choby pod postaci znalezisk posgw z Centuripe z II
wieku po Chr. lub centrum produkcji posgw bogini wHalaesa
u schyku II wieku po Chr.
I w kocu wracamy do terakotowej figurki Demeter, znalezionej podczas bada powierzchniowych, ktra, jak wszystko
na to wskazuje, moe by rwnie wiadectwem na trwanie
(przeywanie si) greckich tradycji w realiach rzymskiej Sycylii.
Statuetka zostaa znaleziona na stanowisku osadniczym wraz
zlicznymi fragmentami naczy glinianych (midzy innymi amfor
i terra sigillata afrykaska), ktre mog by datowane od koca
II wieku po Chr. do przeomu IV i V wieku po Chr. Przewaajca
wikszo ceramiki pochodzi jednak z IIIIV wieku po Chr. Czy
zatem w przydomowej kapliczce, gdzie w grzystym poudniowo-wschodnim zaktku wyspy, oddawano cze bogini Demeter
na dugo po tym, gdy ywa bya pami o greckich herosach?
A moe wytumaczenie jest proste: gliniana figura dostaa si
tutaj przez przypadek?
W pewnym sensie kult bogini trwa i trwa do dzisiaj. Jeszcze
w XIX wieku rolnicy z okolic Eleusis dekorowali kwiatami posgi
Demeter, co miao im zapewni dobre plony. A by moe rwnie
wito Matki Boskiej Zielnej, obchodzone 15 sierpnia, jest form
przetrwania tego kultu.
Kernyi K.
2002 Mitologia Grekw, Warszawa, s. 209.
Kubiak Z.
1999 Mitologia Grekw i Rzymian, Warszawa 1999, s. 218219.
82

Podzikowania:
Przy realizacji bada powierzchniowych czynnie uczestniczyli:
dr Concetta Ciurcina (wczenie Gwny Konserwator Zabytkw
w Urzdzie Konserwatorskim w Syrakuzach), dr Rosa Lanteri
(Konserwator Zabytkw ds. Archeologii w Urzdzie Konserwatorskim w Syrakuzach) oraz dr Lorenzo Guzzardi (Dyrektor
Parco Archeologico di Eloro e della Villa del Tellaro e delle aree
archeologiche di Noto e dei Comuni limitrofi).
Badania archeologiczne na stanowisku Akrai, rozpoczte
w2011 roku, zostay podjte dziki grantowi badawczemu Narodowego Centrum Nauki (N N109 104940) oraz Ministerstwu
Nauki i Szkolnictwa Wyszego (SPUB 4815/E-343/SPU/2012/3).
Odrbne podzikowania nale si Pani Marcie Fitule (bdcej
czonkiem misji archeologicznej) oraz Panu Armando Albanese,
ktrzy bior czynny udzia w organizacji bada i wspieraj nas
wszelk pomoc.
Uczestnicy
bada w
2012 roku
na tle Etny
(fot. M.
Mitek)
Badania misji Uniwersytetu Warszawskiego na stanowisku archeologicznym w Akrai

rozpoczy si jesieni 2009 roku, najpierw od bada nieinwazyjnych, a nastpnie bada
powierzchniowych (podczas ktrych odkryto opisywan terakotow figurk), aby w kocu
zainaugurowa badania wykopaliskowe. Przy aktywnym udziale dyrektora parku, dr. Lorenzo
Guzzardi, w pracach badawczych do tej pory wzili udzia nastpujcy pracownicy i doktoranci Uniwersytetu Warszawskiego: mgr Miron Bogacki, prof. Aleksander Bursche, mgr
Marta Fitua, mgr Renata Kucharczyk, mgr Wiesaw Makowski, mgr Marcin Matera, prof.
Krzysztof Misiewicz, dr Monika Rekowska, mgr Tomasz Wicek, dr Urszula Wicenciak, mgr
Piotr Zakrzewski, studenci Uniwersytetu Warszawskiego, ktrzy odbywali tu swoje praktyki
oraz wolontariusze ze Stowarzyszenia Siciliantica.
83
Na tropach przodkw Inkw:
dziesi lat polsko-peruwiaskich bada

archeologicznych na pnocnym wybrzeu Peru
Prahistoria Peru kojarzona jest przez Europejczykw przede

wszystkim z cywilizacj Inkw, a wic ostatnim, trwajcym
niecae sto lat epizodem w dugim procesie ksztatowania si
pradziejowych kultur andyjskich. Dla badaczy przeszoci tej
odlegej dla nas krainy obraz prekolumbijskiego wiata jest
jednak o wiele bardziej kompletny. Rozwijajce si tam dawne spoecznoci, zamieszkujce rnorodne ekosystemy od
pustynnych wybrzey Pacyfiku, przez wysokogrskie rejony
Kordyliery Andw, po nizinne lasy deszczowe dorzecza Amazonki zmuszone byy do poddawania si nieustannym procesom
adaptacyjnym, pozwalajcym na zapewnienie sobie optymalnych
warunkw do ycia irozwoju cywilizacji. Te pozorne trudnoci
sprawiy, i trwajcy ponad dziesi tysicy lat proces rozwoju
przedhiszpaskich kultur Andw rodkowych charakteryzuje
niezwyke bogactwo i rnorodno. Obszarem, ktry odegra
kluczow rol na wielu etapach wspomnianego procesu byy
pustynne wybrzea Pacyfiku, rozcigajce si pomidzy stolic
dzisiejszego Peru, Lim, a pograniczem ekwadorsko-peruwiaskim.
To tu, ju 5000 lat temu powstaway pierwsze prekolumbijskie
orodki kultu z monumentalnymi wityniami gigantycznych
rozmiarw. Tutaj zbudowano jedne z najwikszych na wiecie
budowli z suszonych na socu cegie adobe, jak chociaby synna Piramida Soca (345 m dugoci, 160 m szerokoci, ponad
30 m wysokoci) wzniesiona w I tys. n.e. przez ludno kultury
Moche. Tu take, kilkaset lat przed rozwojem imperium Inkw,
ttnio yciem Chan Chan, stolica tajemniczego krlestwa Chimor, najwiksze prekolumbijskie miasto Ameryki Poudniowej.
Jego powierzchnia obejmowaa ponad 20 km 2 zwartej zabudowy
zcegy adobe.
Badanie prekolumbijskich dziejw Peru wci dostarcza
wielu interesujcych i zaskakujcych odkry archeologicznych.
Nowy wkad w poznanie prahistorii tego obszaru wnosz prace
84
polskich archeologw, ktrzy od

2002 roku prowadz pionierskie
badania w dwch rnych dolinach
rzecznych w departamencie Ancash
na pnocnym wybrzeu Peru: dolinie rzeki Culebras i dolinie rzeki
Huarmey, pooonych okoo 300 km
na pnoc od stolicy kraju, Limy.
Projekt zosta powoany jako wsplne przedsiwzicie Uniwersytetu
Warszawskiego oraz Pontyfikalnego
Uniwersytetu Katolickiego Peru wLimie. Wkilkunastu zrealizowanych
do tej pory kampaniach badawczych,
poza pracownikami, doktorantami
i studentami Instytutu Archeologii
i Orodka Bada Prekolumbijskich
UW, wzili udzia take koledzy
zinnych polskich i peruwiaskich
orodkw akademickich, przede
wszystkim czonkowie ekipy prof.
Krzysztofa Makowskiego z PUCP
wLimie. Od kilku lat zaplecza instytucjonalnego dostarcza badaczom
nowo powoane Centrum Bada
Andyjskich UW w Cusco.
Do chwili obecnej polskim archeologom udao si rozpozna
gst sie osadnicz, skadajc
si z ponad stu pidziesiciu nieznanych do tej pory stanowisk
archeologicznych oraz ustali ich chronologi i funkcj. Szczegln uwag skupiono na pozostaociach cywilizacji Moche
(200700 r. n.e.), imperium Wari (700900 r. n.e.), krlestwa
Chimu (9001470 r. n.e.) oraz imperium Inkw (14701532 r. n.e.).
Od samego pocztku prace badawcze ukierunkowane byy
na szukanie ladw kultury Moche (200800 r. n.e.). Znana jest
ona powszechnie m.in. dziki krlewskim grobowcom wadcw
z Sipn, ktrych odkrycie uznano za jedno z najwaniejszych
znalezisk archeologicznych XX wieku. Przez dugi czas uwaano,
Mapa regionu
Ancash z
lokalizacj
najwaniejszych
stanowisk
archeologicznych
(rys. M. Giersz)
85
Widok na paac
lokalnych
wadcw Moche
w wiosce
Quillapampa
w dolinie rzeki
Culebras
(fot. M. Giersz)
Ceramika
kultury Moche
z doliny rzeki
Culebras
(fot. M. Giersz)
86
e naturaln, poudniow granic Moche stanowia rzeka Nepea

(oddalona o okoo 80 km na pnoc od badanego przez Polakw
obszaru), w dolinie ktrej znajduje si jeden z najwikszych
kompleksw ceremonialno-religijnych tej kultury: Paamarca.
Tak byo a do 2004 roku, kiedy podczas prac wykopaliskowych
prowadzonych w malowniczo pooonej wiosce Quillapampa polsko-peruwiaska ekipa archeologw odkrya pozostaoci dawnej
rezydencji miejscowych elit Moche datowane na ok. 450650r.
n.e. W obrbie stanowiska, ktrego pierwsze fazy osadnicze
sigaj pierwszej poowy I tys. p.n.e., zidentyfikowano pokanych
rozmiarw platform kamienn i przylege do niej budowle
Na tropach przodkw Inkw...

zsuszonej na socu cegy muowej. O ich niezbitym zwizku
zkultur Moche wiadcz typowe rozwizania architektoniczne,
jak np. wykorzystanie glinianych replik maczug ceremonialnych
do zdobienia dachw wanych budynkw, charakterystyczna
ceramika czy miedziana, srebrna i zota biuteria znaleziona
wkontekstach grobowych.
Wielkim zaskoczeniem okazao si odkrycie niezwykle bogatych
pochwkw nalecych do przedstawicieli lokalnej elity Moche
z doliny Culebras. Wrd nich na szczegln uwag zasuguj
dwa pochwki dziecice znalezione w kontekcie architektury
zcegy muowej. Ciaa zmarych owinite byy w cienk tkanin
a ich gowy zdobiy oryginalne nakrycia zrobione z powek
tykwy. Oba pochwki posiaday niezwykle ciekawe wyposaenie
grobowe: w pierwszym przypadku do ust zmarego chopca
woono pytki srebra i srebrn pincet, w drugim za zmaremu dziecku towarzyszy komplet drewnianych igie i elementy
warsztatu tkackiego sprzed co najmniej 1500 lat.
Z kolei w trakcie wykopalisk w 2005 roku natrafiono na komor
grobow z cegy muowej, umieszczon pod podog jednego
zgwnych pomieszcze kompleksu paacowego wQuillapampa.
Grobowiec ten, czciowo zniszczony przez miejscowych rabusiw,
zawiera szcztki przynajmniej dziewiciu osobnikw obu pci
oraz wielu zwierzt towarzyszcych im w drodze w zawiaty. Bogate wyposaenie grobowe, jakoci nie ustpujce znaleziskom
z grobw krlewskich w Sipn, skadao si z wysokiej jakoci
ceramicznych przedstawie rzebiarskich oraz biuterii wykonanej z miedzi, zota, rzebionych koci, egzotycznych muszli
morskich i pszlachetnych kamieni.
Rwnolegle do bada realizowanych w obrbie stanowiska
Quillapampa, od 2004 roku ekipa polsko-peruwiaskich badaczy
prowadzia prace archeologiczne w obrbie przedhiszpaskiego
orodka w Ten Ten, jednego z najwaniejszych stanowisk zpnych okresw rozwoju kultur prekolumbijskich (10001532 r.
n.e.). Jest to najwiksze z dotychczas zarejestrowanych centrw
administracyjno-ceremonialnych w dolinie Culebras, ktrego monumentalna architektura z cegy muowej i kamienia rozpociera
si na obszarze 1 km 2 . Stanowisko Ten Ten, ktrego najwikszy
rozkwit datowany jest na okres dominacji Inkw w tej czci
pnocnego wybrzea peruwiaskiego (14751532 r. n.e.), siga
87
Rekonstrukcja
pochwku
lokalnego
wadcy Moche
z Quillapampa
w dolinie
rzeki Culebras,
odkrytego
w 2005 roku
przez polskich
archeologw
(rys. G. Giersz)
88
swoj histori okresw wczeniejszych. Systematyczne badania

archeologiczne prowadzone tam przez kolejne lata, dostarczyy
nowych i zaskakujcych danych, pozwalajcych na lepsze poznanie i zrozumienie przemian spoeczno-kulturowych, jakie
zaszy wtym czasie na pustynnym wybrzeu Pacyfiku. Dziki
niezwykle suchemu klimatowi, ktry charakteryzuje t cz kraju,
w trakcie prac archeologicznych pozyskano wiele znakomicie
zakonserwowanych artefaktw. Wrd tych przedmiotw na uwag zasuguje seria rnorodnych naczy ceramicznych, bogato
zdobionych tkanin, przedmiotw drewnianych i kocianych oraz

wiele elementw miedzianej i srebrnej biuterii. W trakcie prac
odkryty zosta rwnie bogaty materia organiczny, dostarczajcy
wielu interesujcych danych dotyczcych diety mieszkacw tej
osady. Sprzyjajce warunki klimatyczne nadpacyficznej pustyni
pozwoliy archeologom na dokumentacj zasuszonych owocw,
warzyw, ryb i miczakw, naturalnie zmumifikowanych winek
morskich, ktre, tak jak obecnie, stanowiy niegdy element
podstawowej diety miejscowych Indian. Dziki zastosowaniu
irygacji pustynni rolnicy zamienili niegocinne doliny rzeczne
w zielone oazy, bogate w uprawy m.in. fasoli (Phaseolus lunatus,
Phaseolus vulgaris, Canavalia plagiosperma), dyni (Cucurbita),
orzechw ziemnych (Arachis hypogaea), kukurydzy (Zea mays),
owocw awokado (Persea americana) i lucuma (Pouteria lucuma),
papryki chili (Capsicum), tykwy pospolitej (Lagenaria siceraria)
czy baweny (Gossypium barbadense). Na uwag zasuguj
rwnie niezwyke praktyki rytualne zwizane z przebudow
piramidalnych zespow architektury publicznej. Kolejne etapy
przebudowy monumentalnych zaoe architektonicznych byy
poprzedzone skadaniem pod podogami nietypowych ofiar
zmartwych, zabalsamowanych cynobrem ab, przyozdobionych
warkoczykami wykonanymi z ludzkich wosw.
Warto podkreli, i przed rozpoczciem polsko-peruwiaskich bada w dolinach Culebras i Huarmey panowao wrd
naukowcw przekonanie, e badany obszar, co najmniej od
pocztku XIV wieku n.e., wchodzi w skad ekspansywnego krlestwa Chimu, ktre obj miao swoj dominacj cae pnocne
wybrzee Peru. Wyniki wieloletnich bada polskich archeologw
Panorama
stanowiska
Ten Ten,
najwaniejszego
orodka
administracyjnoceremonialnego
z pierwszej
poowy II
tysiclecia n.e.
w dolinie rzeki
Culebras
(fot. M. Giersz)
89

poday w wtpliwo dotychczasowe ustalenia dotyczce granic
ekspansji terytorialnej krlestwa
Chimu oraz charakteru kontroli
politycznej Imperium Inkw w tej
czci wybrzea. Wyniki bada
wykopaliskowych idatowa radiowglowych (teostatnie wykonane
we wsppracy zLaboratorium Radiowglowym Politechniki lskiej
w Gliwicach) na stanowisku Ten Ten
dowodz, i na przeomie I i II tys.
n.e. na obszarze tym powsta silny,
niezaleny organizm polityczny,
ktry stworzy wasny styl artystyczny, wtym charakterystyczn
ceramik oraz architektur i obj
swoimi wpywami rozlegy pas
wybrzea, a wpniejszym czasie
stawi opr ekspansji krlestwa
Prace
Chimu. Dopiero w okresie dominacji Inkw orodek w Ten Ten
wykopaliskowe
zosta wczony do ich imperium i sta si wanym centrum
na
stanowisku
administracyjnym i produkcyjnym pooonym na gwnym
Ten Ten, w
szlaku komunikacyjnym, czcym pnocne i poudniowe
obrbie
piramidalnych
tereny wybrzea dzisiejszego Peru. Orodek zachowa jednak
zespow
swj dawny charakter, a miejscowi artyci nadal produkowali
architektury
publicznej (fot.
lokaln ceramik, ktrej charakterystyczny styl pozosta prawie
M. Giersz)
niezmienny przez ostatnie 500 lat poprzedzajce hiszpask
konkwist.
Due znaczenie dla lepszego poznania i zrozumienia prahistorii
tego wyjtkowego obszaru przyniosy badania archeologiczne
Na ssiedniej
przeprowadzone w latach 2011 i 2012 w dolinie grnej Culebras.
stronie:
Celem
tych prac byo rozpoznanie struktury osadniczej w obrbie
Mapa doliny
grnej Culebras
trzech nieprzebadanych dotd wwozw grskich: Huanchay,
z lokalizacj
Acray i Cotapuquio, pooonych na wyynach rozpocierajcych
stanowisk
archeologicznych, si od pustynnych wybrzey Pacyfiku po grskie tereny na wyodkrytych w
sokoci ok. 2500 m n.p.m. W wyniku kilkumiesicznych bada
sezonie 2011
(rys. P. Przdkaterenowych zadokumentowano czterdzieci siedem nieznanych
-Giersz, E.
do tej pory stanowisk archeologicznych, ktrych liczba, biorc
Condori)
90
91
Wanym
elementem
polsko-peruwiaskich
bada
archeologicznych
jest
dokumentacja i
inwentaryzacja
metodami
nieinwazyjnymi
zagroonego
dziedzictwa.
U gry:
Badania
geomagnetyczne.
Na ssiedniej
stronie:
Przygotowania
do robienia
zdj lotniczych
z balonu
92
pod uwag specyfik uksztatowania tego grskiego terenu,

wiadczy o intensywnym osadnictwie w czasach przedhiszpaskich. Dziki analizom struktury osadniczej i pozyskanych
artefaktw archeologicznych (ceramiki, ozdobnych tkanin oraz
przedmiotw i biuterii wykonanych z koci, muszli morskich,
drewna i metali) wiemy dzi, e poczwszy od okresu zwanego
w chronologii andyjskiej Horyzontem Wczesnym (900200 r.
p.n.e.), a do czasu pojawienia si na tym kontynencie Hiszpanw
w XVI w., grn Culebras zamieszkiway liczne spoecznoci
Indian prekolumbijskich. Szczeglnie wyrany wzrost osadnictwa
obserwuje si po 1000 roku n.e. By on zwizany z rozwojem
nowego organizmu politycznego ze stolic w Ten Ten, badan
przez polsko-peruwiask ekip w ubiegych sezonach. Funkcj
gwnego centrum administracyjnego w grnej partii doliny
Culebras peni wwczas orodek w Ichic Lliplli. Ju samo jego
malownicze pooenie na wielowierzchokowym szczycie i zboczach najwyszego w okolicy wzgrza wyranie wskazuje na jego
znaczenie. Badania tego stanowiska dowiody, i gwn jego
funkcj bya kontrola i eksploatacja lokalnych, bogatych z
mineralnych (m.in. srebra, zota i miedzi). Na uwag zasuguje
rwnie kompleks witynny zlokalizowany pord kamiennych
zaoe tarasowych, rozcigajcych si na rozlegych zboczach
gry Ichic Lliplli. Odnaleziona na jednym z jego placw pokana liczba przedmiotw kultu, takich jak wite muszle mullu
(Spondylus), sprowadzane z odlegych wybrzey Ekwadoru, oraz
starannie wykonane i zdobione naczynia ceremonialne, wiadczy
o duej aktywnoci rytualnej mieszkacw tej osady.
Dziesicioletnie badania archeologiczne na pnocnym wybrzeu Peru, prowadzone wsplnie przez polskich i peruwiaskich
specjalistw, nie ograniczay si jedynie do prby rekonstrukcji
historii osadnictwa prekolumbijskiego na badanym obszarze.
Wanym elementem wsppracy midzynarodowej jest program
wdraania nowoczesnych metod nieinwazyjnej prospekcji archeologicznej z zastosowaniem technik geofizycznych i archeologii
lotniczej, kontynuowany obecnie dziki wsparciu Narodowego
Centrum Nauki. Dziki dotacji w ramach programu Harmonia,
93

w 2010 roku przeprowadzono pionierskie badania na stanowisku
Castillo de Huarmey w dolinie rzeki Huarmey, wykorzystujc
metody nieinwazyjnej prospekcji archeologicznej z zastosowaniem
planigrafii GPSRTK, fotogrametrii latawcowej, magnetometrii oraz
analizy przestrzennej dystrybucji zabytkw powierzchniowych
(wicej o badaniach tego stanowiska przeczyta mona w artykule
Miosza Giersza i Wiesawa Wickowskiego Wrd szkieletw
i mumii: obyczaje grzebalne prekolumbijskich mieszkacw
peruwiaskiej pustyni). Ewaluacja i inwentaryzacja zagroonego
dziedzictwa prekolumbijskiego za pomoc technik tradycyjnych
i nieinwazyjnych jest obecnie jednym z najwaniejszych dziaa
prowadzonych przez akademickich partnerw z Polski i Peru.
Warto podkreli, e z polskiej inicjatywy wszystkie nowo odkryte
stanowiska archeologiczne w dolinie Culebras zostay wpisane
przez Ministerstwo Kultury Peru na Krajow List Dziedzictwa
Kulturowego, dziki czemu mona zapobiec ich destrukcji i wczy je w plan zrwnowaonego rozwoju turystycznego regionu.

Giersz M.
2011 Los guardianes de la frontera sur: la presencia moche
en Culebras y Huarmey, [w]: ARQUEOLOGA DE LA COSTA DE
ANCASH. ANDES. Boletn del Centro de Estudios Precolombinos
de la Universidad de Varsovia, vol. 8, M. Giersz, I. Ghezzi red.,
Polskie Towarzystwo Studiw Latynoamerykanistycznych &
Institut Franais dtudes Andines, Warszawa-Lima, s. 271310.
Giersz M., Przdka P.
2004 Sitios arqueolgicos de la zona del valle Culebras, Vol. I,
Valle bajo, Polskie Towarzystwo Studiw Latynoamerykanistycznych, Warszawa.
2004 Badania archeologiczne w dolinie rzeki Culebras na
pnocno-centralnym wybrzeu Peru: wyniki prac terenowych
w sezonie 2002, wiatowit, t. XLV, s. 121125.
Giersz M., Przdka-Giersz P.
2011 Pre-Hispanic Settlement Patterns in the Culebras Valley,
North Coast of Peru: The Preliminary Results to Date, [w]: The
Nature and Culture of Latin America. Review of Polish Studies,
Z.Mirek, A. Flakus, A. Krzanowski, A. Paulo red., Polish Aca94

demy of Sciences, Krakw, s. 361386.
2008 Cronologa cultural y patrones de asentamiento prehispnico en el valle del Ro Culebras, costa norcentral del Per,
[w:] Polish Contributions In New World Archaeology, New Series,
fasc. 1, J. K. Kozowski, J. raka red., Polish Academy of Arts
and Sciences, Krakw, s. 740.
Makowski K., Giersz M., Przdka-Giersz P.
2011 La guerra y la paz en el valle de Culebras: hacia una
arqueologa de fronteras, [w:] ARQUEOLOGA DE LA COSTA
DE ANCASH. ANDES. Boletn del Centro de Estudios Precolombinos de la Universidad de Varsovia, vol. 8, M. Giersz, I. Ghezzi
red., Polskie Towarzystwo Studiw Latynoamerykanistycznych
& Institut Franais dtudes Andines, Warszawa-Lima, s. 231270.
Przdka-Giersz P.
2011 La presencia casma, chim e inca en el valle de Culebras,
[w:] ARQUEOLOGA DE LA COSTA DE ANCASH. ANDES. Boletn del Centro de Estudios Precolombinos de la Universidad de
Varsovia, vol. 8, M. Giersz, I. Ghezzi red., Polskie Towarzystwo
Studiw Latynoamerykanistycznych & Institut Franais dtudes
Andines, Warszawa-Lima, s. 327356.
95
Wrd szkieletw i mumii: obyczaje grzebalne

prekolumbijskich mieszkacw peruwiaskiej
pustyni
W indiaskich systemach wierze religijnych praktykowanych

w czasach prekolumbijskich na terenie Andw rodkowych
niezwyk rol peni kult zmarych, zwanych w jzyku keczua
mallqui. Inkowie i ich przodkowie wierzyli, e po mierci jedna z duchowych czstek czowieka nadal pozostaje zwizana
z ciaem. Dlatego te niezwyk wag miay rnego rodzaju
praktyki dce do jak najlepszego zachowania ludzkich zwok
po mierci, a indiaska obsesja na tym punkcie bya motorem
wielu niezwykych wynalazkw. Warto przypomnie, e to wanie
andyjscy Indianie z pustyni Atacama a nie, jak powszechnie
moe si wydawa, staroytni Egipcjanie balsamowali najstarsze znane na wiecie intencjonalnie preparowane mumie
ju co najmniej pi tysicy lat przed narodzeniem Chrystusa.
Doktryny religijno-filozoficzne organizujce przedhiszpaski
wiat andyjski nadaway te niezwyky status osobom zmarym.
Zmumifikowani przodkowie mogli czynnie uczestniczy w yciu
swojej spoecznoci, m.in. biorc udzia w rytualnych ucztach
i udzielajc rad swoim potomnym. Mumia potnego za ycia
wadcy moga nawet sta na czele armii, niesiona do boju na
lektyce.
Wyjtkowe warunki klimatyczne, panujce przede wszystkim
na pustynnych terenach nadpacyficznych pnocnego Peru, pozwalaj na wprost idealne zachowanie si wszelakich, nierzadko
liczcych sobie tysice lat artefaktw archeologicznych oraz
ludzkich zwok, poddawanych czsto naturalnemu procesowi
mumifikacji. Obszar ten jest zatem idealnym miejscem badania praktyk grzebalnych prekolumbijskich mieszkacw tych
krain. Podczas swoich prac badawczych polscy i peruwiascy
archeolodzy, prowadzcy misj archeologiczn Uniwersytetu
Warszawskiego na pnocnym wybrzeu Peru (wicej o tych
badaniach przeczyta mona w artykule Miosza Giersza i Patrycji Przdki-Giersz Na tropach przodkw Inkw: dziesi lat
96
polsko-peruwiaskich bada archeologicznych na pnocnym

wybrzeu Peru), nierzadko natrafiali na bogate cmentarzyska,
pojedyncze groby czy wyjtkowe zespoy architektury funeralnej.
Odkrycie wietnie zachowanych mumii w grobowcu skalnym
wHuanchay, bogatej komory grobowej lokalnego wadcy kultury Moche w Quillapampa czy dziesitek spldrowanych przez
poszukiwaczy skarbw cmentarzysk, zinwentaryzowanych przez
ekip polskich archeologw w dolinach rzek Culebras i Huarmey,
skoniy do powoania specjalnego zespou badawczego. Jego
zadaniem jest przede wszystkim pozyskanie i analiza zabytkw,
ktre umoliwi poznanie pochodzenia elit kultury Wari, odtworzenie ich tradycji grzebalnych oraz struktury spoecznej
mieszkacw okolic Castillo sprzed ponad tysica lat. Dziki
pozyskaniu dotacji Narodowego Centrum Nauki w ramach programu grantowego Sonata, nowo powoany, multidyscyplinarny
zesp pod kierownictwem dr. Miosza Giersza od 2012 roku
prowadzi regularne badania wykopaliskowe i bioarcheologiczne
(tafonomiczne, paleogenetyczne i biochemiczne) na najwaniejszej
prekolumbijskiej nekropolii regionu wybrzea Ancash, a zarazem
lokalnego centrum wadzy przedinkaskiego imperium Wari,
w Castillo de Huarmey. Za cz bada bioarcheologicznych
odpowiada dr Wiesaw Wickowski z Zakadu Bioarcheologii
IAUW, natomiast badaniami paleogenetycznymi zajmuje si mgr
Mateusz Baca zOrodka Bada Prekolumbijskich UW, ktry od
lat specjalizuje si w problematyce analizy staroytnego DNA
iwsppracuje z polskimi misjami archeologicznymi w Andach.
Stanowisko Castillo de Huarmey znajduje si prawie trzysta
kilometrw na pnoc od stolicy kraju, Limy, na przedmieciach
nieduego, typowo peruwiaskiego miasteczka Huarmey. Region
to pustynny, jak wikszo wybrzea Peru. Wody dostarcza rzeka
Huarmey, spywajca od wschodu ze stokw Andw. Okolica
jest do atrakcyjna turystycznie malownicze plae Pacyfiku
ciesz si du popularnoci, zwaszcza latem, kiedy woda jest
nieco cieplejsza (pynie tu zimny prd morski zwany Prdem
Peruwiaskim lub Prdem Humboldta).
Wygld gwnego sektora stanowiska, wski jzor skalny cakowicie zabudowany konstrukcjami z kamienia i suszonej cegy
do wysokoci okoo 20 metrw od podstawy, mg rzeczywicie
kojarzy si pierwszym odkrywcom z ruinami zamczyska (castillo
97
Castillo de
Huarmey
i przylege
nekropole (fot.
M. Bogacki)
98
bowiem to po hiszpasku zamek). Zwaszcza zanim zosta czciowo zniszczony przez nawiedzajce ten mody kontynent liczne
trzsienia ziemi i zgubn dziaalno nielegalnych poszukiwaczy
skarbw. To monumentalne zaoenie, penice niegdy funkcj
wityni-mauzoleum, w formie wyduonej u podstawy piramidy
o przyblionych wymiarach 200 metrw dugoci i 60 metrw
szerokoci, zbudowano na naturalnym cyplu skalnym. Budowla
rni si od pozostaych wyranie odmienn architektur. Jej
mury wykonano z suszonej na socu cegy muowej czciowo
licowanej blokami kamiennymi, z zastosowaniem innowacyjnej
i rzadko spotykanej w Andach techniki podcigw drewnianych.
Owe ruiny to jednak tylko cz rozlegego kompleksu
architektonicznego. Obok krtszej czci podstawy, od strony
poudniowej, gwna piramida ssiaduje z kompleksem paacowym, a wzdu duszych bokw z rozlegymi dzielnicami
mieszkalnymi i jeszcze rozleglejszymi cmentarzyskami. W sumie
cay kompleks stanowisk przekracza powierzchni 45 hektarw.
Castillo de Huarmey uwaa si za jedno z najwaniejszych
stanowisk archeologicznych tej czci wybrzea Peru. Waga odkrytych tam znalezisk sugeruje bowiem, i pomidzy VII a IXw.
n.e. w Huarmey znajdowao si gwne, nadpacyficzne centrum
ekspansji Wari (grskiego imperium, z ktrego osigni pniej
czerpali penymi garciami znani wszystkim Inkowie), a zarazem
Wrd szkieletw i mumii...
jedna z gwnych nekropoli tej kultury poza stolic pastwa.

Pierwsze, przygotowawcze badania stanowiska Castillo de
Huarmey archeolodzy z Instytutu Archeologii i Orodka Bada
Prekolumbijskich Uniwersytetu Warszawskiego, przy duej
wsppracy ze strony Pontyfikalnego Uniwersytetu Katolickiego
Peru (Pontificia Universidad Catlica del Per) z Limy, rozpoczli
ju kilka lat wczeniej. W styczniu 2010 roku przeprowadzono
Plan Castillo
de Huarmey
znaniesionymi
wynikami bada
nieinwazyjnych
z 2010 r. (rys.
W. Makowski,
M. Bogacki,
K.Misiewicz)
99
Nienaruszone
pochwki
modych
arystokratw
znalezione
w komorze
grobowej na
stoku gwnej
monumentalnej
platformy
Castillo de
Huarmey (fot.
M. Giersz)
100
pierwsze, kompleksowe badania archeologiczne przy uyciu

najnowszych dostpnych technik nieinwazyjnych (GPSRTK, fotogrametria latawcowa z modelowaniem trjwymiarowych modeli
terenu, prospekcja geofizyczna z zastosowaniem magnetometru
typu fluxgate i magnetometru cezowego oraz analiz przestrzenn
GIS zabytkw zlokalizowanych podczas bada powierzchniowych). Pozyskane dane umoliwiy ustalenie funkcji, chronologii
i zasigu terytorialnego stanowiska, pozwalajc jednoczenie
na przygotowanie wieloletniej strategii prac wykopaliskowych
ikonserwatorskich.
Jednym z pierwszych efektw prac wykopaliskowych na obszarze
Castillo de Huarmey byo odkrycie nienaruszonych pochwkw.
Pierwszy zlokalizowano w komorze grobowej. Zawiera czciowo zmumifikowane szcztki dwjki modych ludzi kobiety i
mczyzny ktrzy najprawdopodobniej zmarli w tym samym
czasie. Drugi to czciowo zniszczony pochwek mczyzny
w duym murowanym mauzoleum. Donioso tego odkrycia
wynika z dwch elementw. Po pierwsze wikszo stanowisk

archeologicznych w Peru, a zwaszcza cmentarzysk, jest prawie
kompletnie wyrabowana. Rabusie grobw, zwykle okoliczni,
biedni ludzie, szukajcy rnych sposobw utrzymania si (cho
zdarzaj si te zorganizowane przez bogatych, zwykle zagranicznych kolekcjonerw staroytnoci, szajki zodziei bezpardonowo
niszczce stanowiska w poszukiwaniu doskonale zachowanych
zabytkw osigajcych na czarnym rynku zawrotne ceny), przekopali wikszo ze znanych stanowisk, sprzedajc zabytki, a na
miejscu pozostawiajc nieatrakcyjne koci, potuczone naczynia
i inne uszkodzone lub zniszczone przedmioty. W Castillo byo
podobnie. Rzucajca si w oczy piramidalna platforma grobowa
bya atwym i do oczywistym upem. Rabusie pozostawili icie
ksiycowy krajobraz leje po wykopach usiane bielejcymi
w socu komi ludzkimi, fragmentami naczy i tkanin. Std
odkrycie nienaruszonej komory lub nienaruszonego pochwku
w wyrabowanym mauzoleum jest w archeologii peruwiaskiej
zdarzeniem niezwykym. Po drugie pochowanym w komorze
modym ludziom i starszemu mczynie z mauzoleum woono
na ostatni drog bogato zdobione tuniki, ozdoby uszu i inne
precjoza, ktre wiadczyy o ich pochodzeniu i wysokim statusie
spoecznym. Wspomniane dary grobowe nie byy wytworem
lokalnych rzemielnikw zwybrzea, lecz pochodziy z warsztatw produkujcych dobra luksusowe dla elit wysokogrskiej
kultury Wari.
Mody mczyzna z komory na poudniowym stoku mia okoo
20 lat w chwili mierci. By silnym, modym czowiekiem, o czym
wiadcz silne przyczepy miniowe i budowa jego koci. Za ycia,
prawdopodobnie w walce, zama ebro. By wysoko urodzonym
arystokrat, tylko oni posiadali
bowiem przywilej noszenia
tzw. orejeras, finezyjnych
ozdb uszu, ktrych wsplnym
elementem bya przetykana
przez maowin gruba tuba
wykonana zmetalu, ceramiki
lub drewna. Te, w ktre zosta
ubrany na ostatni drog
byy wyjtkowe. Wykonane
zdrewna pokrytego cynobrem
Filigranowe
ozdoby uszu
i tkany pas
znalezione wraz
z modziecem
pochowanym
w komorze na
poudniowym
stoku Castillo
de Huarmey
(fot. M. Giersz)
101
Szcztki ludzkie
z Castillo
de Huarmey
podczas analiz
antropologicznych
(fot. M. Giersz)
102
byy ozdobione filigranowymi

przedstawieniami trzymajcych
si w ucisku map. Otym, e
modzieniec pochodzi z bogatej
klasy spoecznej wiadcz rwnie wyniki bada antropologicznych. Mwi nam o tym midzy
innymi obecno prchnicy
na jego zbach wiadectwo
bogatej w cukry diety.
Kobieta miaa mniej ni 18
lat. Rwnie cierpiaa z powodu
prchnicy. Wrd ofiarowanych
jej darw grobowych znajdowa si kompletny, misternie
zdobiony warsztat tkacki, na
ktrym, by moe, utkaa szaty
pochowanego obok modzieca.
Pochowani zostali razem,
wniszy komory na stoku Castillo.
Ich grb zapiecztowano grubym drewnianym sklepieniem,
a wczterech rogach komory
zoono ofiar z biuterii i polerowanych muszli Spondylus (wite muszle mullu, uznawane
przez prekolumbijskich Indian za pokarm bogw i najwaniejsz,
cenniejsz od zota i klejnotw ofiar, sprowadzan z odlegych,
tropikalnych wybrzey dzisiejszego Ekwadoru, a nawet z Meksyku).
Ich starszego ssiada spotka po mierci nieco gorszy los.
Pocztkowo zosta pochowany w duym, murowanym, wielokomorowym i wielopitrowym mauzoleum jednym z wikszych na
stanowisku z pewnoci rwnie nalea do elity staroytnego
Huarmey. Na ostatni drog ycia dano mu midzy innymi srebrn mis. A srebro w wczesnym wiecie byo czsto przede
wszystkim ze wzgldu na rzadsze wystpowanie z naturalnych
i bardziej skomplikowan obrbk cenniejsze od zota. Rabusie
jednak obeszli si z nim brutalnie archeolodzy odkryli tylko
doln cz jego szkieletu reszta zostaa spldrowana iwyrzucona przez poszukiwaczy skarbw.
Warto jednak pamita, e nawet wyrabowane groby dostarczaj archeologom mnstwa informacji na temat ycia
izwyczajw dawnych mieszkacw okolicy Castillo. Ze zniszczonych fragmentw naczy, tkanin i innych przedmiotw mona
odtwarza strzpy ich fascynujcej historii. Natomiast odkryte
przez polskich archeologw nienaruszone grobowce dostarczaj peny, materialny przekaz z przeszoci. Odkryte zabytki
wiadcz o bogactwie mieszkacw Castillo: fragmenty piknie
malowanych naczy, bogato zdobionych tkanin, obsydianowe
groty, ceremonialne drewniane kubki zdobione egzotycznymi
motywami charakterystycznymi dla odlegego obszaru jeziora
Titicaca, srebrne czarki i biuteria, muszle z tropikalnych wd
Pacyfiku, nasiona rolin z amazoskich lasw deszczowych,
piknie rzebione ozdoby uszu i fragmenty warsztatw tkackich.
Wszystko to wskazuje, i ponad tysic dwiecie lat temu Castillo de Huarmey stanowio gwny orodek wadzy i ekspansji
wczesnego pastwa Wari na pustynnych rubieach ich kraju.
Przybysze z gr tworzcy pierwsze imperium andyjskie byli
tu zapewne najedcami. Aby potwierdzi swoje prawo do tych
ziem zbudowali monumentalne miejsce kultu swoich zmarych,
funkcjonujce jednoczenie jako gwny orodek administracji
pastwowej i szerzenia nowej religii, ktrej istotnym elementem
by wspomniany kult przodkw mallqui. Pozostao po nich niewiele, ale praca polskich i peruwiaskich archeologw pozwoli
na nowo opisa ich histori i ycie, a take zinterpretowa
skomplikowane procesy polityczne i spoeczne, zachodzce
w przeszoci tego, jednego z najmniej poznanych, orodkw
cywilizacji pozaeuropejskiej.
Komputerowa
wizualizacja
wielokomorowego
i wielopitrowego
mauzoleum
z gwnej
platformy
monumentalnej
Castillo de
Huarmey (autor:
J. Kaniszewski)
103

W trakcie bada monumentalnych pozostaoci kultury Wari
wzrok archeologw przyciga dziwny, pozbawiony rolinnoci
plac, pooony wrd zielonych pl na zachd od gwnej monumentalnej platformy Castillo. Wszdzie uprawiano awokado,
kukurydz i inne roliny tylko ten niewielki, okrgy, lekko
wyniesiony ponad powierzchni pl plac pozostawa suchy.
Wczeniejsze badania nieinwazyjne, przeprowadzone przez
ekip prof. Krzysztofa Misiewicza, wykazay, i pod czci pl
znajduj si pozostaoci zabudowy o prawdopodobnej genezie
przedhiszpaskiej. Jeden z rolnikw uprawiajcych ssiadujce pole postanowi wykorzysta pust przestrze. cign
ciki sprzt, eby zniwelowa teren i wczy go pod uprawy.
Pojawi si problem. Nie tylko czciowo zniszczy stanowisko
archeologiczne, ale take wyeksponowa nagromadzenie duych,
czciowo obrobionych blokw skalnych. W 2010 roku postanowiono wykona na tym obszarze badania sondaowe, ktre
kontynuowano w kolejnych sezonach badawczych. Przyniosy
one niezwykle ciekawe odkrycie. Ten wyniesiony ponad pola
uprawne skrawek terenu, nazywany artobliwie przez midzynarodow ekip archeologw nalenikiem (ze wzgldu na
kolor i ksztat), kry w sobie rozlege cmentarzysko ludnoci
zamieszkujcej te tereny ponad tysic lat przed inwazj budowniczych monumentalnych budowli z czasw imperium Wari.
Cmentarzysko na pocztku nastrczao wiele problemw.
Po pierwsze pochwki byy pozbawione jakiegokolwiek wyposaenia, ktre umoliwioby ich blisz identyfikacj. Szkielety
byy uoone w bardzo dziwny, wrcz chaotyczny sposb. Kady
z nich lea w innej pozycji, czasem na plecach, czasem na
brzuchu, czasem z nogami wyprostowanymi, czasem podkurczonymi i obejmowanymi rkoma. Przez dugi czas wydawao
si, e by moe s to pozostaoci ofiar z ludzi. W 2012 roku
odkryto kolejnych kilkanacie szkieletw. Ze wzgldu na brak
jakichkolwiek ladw przemocy (a jeliby zakada, e osobnicy
ci zostali zoeni w ofierze, z pewnoci takie lady by mieli)
stwierdzono, e dziwne pozycje w jakich chowano zmarych,
zarwno dzieci jak i dorosych, musiay by elementem nietypowego obrzdku pogrzebowego. Obrzdku, ktrego, jak si
wydaje, jedynym staym i powtarzalnym elementem by brak
staego i powtarzalnego schematu.
104

Odkryto na przykad szkielet dziecka pochowanego w pozycji
embrionalnej. Niby nic w tym dziwnego taki sposb chowania
jest dobrze znany w pradziejach wielu kultur ale dziecko,
ktre miao w chwili mierci kilka lat, uoono wpozycji podu,
gow w d, z podkurczonymi rkoma i nogami, tak jakby
wci byo w onie stojcej matki. Dodatkowo dooono dwa
due fragmenty miednicy kobiecej tak, by zawieray midzy
sob jego ciao, a pod gow uoono du muszl. Oczywicie
nie wiadomo, czy koci miednicy naleay do prawdziwej matki dziecka. Inny szkielet, tym razem dorosego, uoony by
wpozycji na kolanach, z tuowiem nad podkurczonymi nogami.
Pozornie te nic spektakularnego tyle e szkielet pozbawiony
by gowy (w jej miejscu pooono kamie) i koci miednicy,
az ng zostay tylko koci obu stp. Wikszo szkieletw bya
kompletna, cho bardzo kiepsko zachowana. Wielu dorosych
leao na boku, ale bez widocznej orientacji wzgldem kierunkw wiata czy celowego uoenia. Na przykad jeden z nich
mia silnie wyprostowane nogi, ktre obejmowa ramionami
troch jakby skaka do wody. Pomidzy szkieletami odkryto
te kilka skupisk oci rybich, muszli may i fragmentw ceramiki zapewne pozostaoci rytuaw pogrzebowych.
Najwikszy zachowany grb odkryto w 2012 roku. By to
zbiorowy pochwek zawierajcy w sumie cztery szkielety.
Najniej lea szkielet malutkiego dziecka, a nad nim, uoone
w formie trjkta, szkielety trojga dorosych. Kobiety, mczyzny i staruszka. Nie wiadomo, czy pochowanych czyy wizy
krwi, ale to wanie ten pochwek da archeologom podstawy
do ustalenia chronologii caego cmentarzyska. Najstarszy
mczyzna nalea bowiem do wysoko urodzonych czonkw
wczesnej spoecznoci, o czym wiadczy zarezerwowany dla
wanych osobistoci ceremonia zdobienia twarzy zmarych
cynobrem, naturalnym, czerwonym barwnikiem mineralnym
z siarczkw rtci. Obok jego gowy spoczywao naczynie,
zdobione w sposb charakterystyczny dla kultur tzw. Horyzontu Wczesnego (900 r. p.n.e. 200 r. n.e.). U stp staruszka
ustawiono kamienny modzierz, a obok jego twarzy znajdowa
si pojemnik z muszli wypeniony wspomnianym pigmentem.
Pozostae szkielety byy zupenie pozbawione jakiegokolwiek
wyposaenia.
105
Eksploracja
zbiorowego
pochwku
z okresu
Horyzontu
Wczesnego
(900 p.n.e.
200 n.e.) (fot.
M. Giersz)
106
Cmentarzysko powstao najprawdopodobniej jako element

konstrukcji niewielkiej platformy, ktrej pozostaoci jest
wkomponowany w pola uprawne nalenik. Wszystkie pochwki
powizane byy z konstrukcj swego rodzaju klepiska z ubitej
ziemi i gliny. Cz z nich znajdowaa si bezporednio nad ni,
a niektre byy wkopane w ziemi zalegajc poniej. Wydaje
si te, e cao obszaru bya podzielona na mniejsze kwatery za pomoc niskich murw kamiennych z duych, czasem
obrabianych, paskich blokw kamiennych.
Na podstawie szkieletw mona rwnie odtworzy stan
zdrowia dawnych mieszkacw Huarmey. Na przykad jedno
zdzieci, ktrego szcztki odkryto uoone na brzuchu, twarz
do dou, z rkoma by moe zwizanymi na plecach, cierpiao
na powane dolegliwoci. Na sklepieniu jego oczodow zaobserwowano charakterystyczn chropowato koci wizan z siln
anemi, a w krgosupie zanik trzonu jednego z krgw, czego
wynikiem bya zapewne deformacja ciaa. Ten ostatni problem
zdrowotny mg by efektem grulicy. Podobne zmiany odkryto
na jednym ze szkieletw na stanowisku Quillapampa kilka lat

wczeniej. Mona te odtworzy niektre sposoby radzenia
sobie z dolegliwociami. We wspomnianym wczeniej grobowcu skalnym z Huanchay odkryto kilka czaszek z widocznymi
ladami trepanacji, w tym rwnie takich, po ktrych poddana
zabiegowi otwarcia czaszki osoba ya jeszcze do dugo.
Badania prekolumbijskiego kompleksu archeologicznego
wCastillo de Huarmey dopiero si rozpoczynaj. Z pewnoci
przynios wiele ciekawych znalezisk i odkryj wiele tajemnic.
W kolejnych sezonach archeolodzy planuj badania kilku
okolicznych cmentarzysk, zwizanych bezporednio z funkcjonowaniem caego kompleksu, oraz intensyfikacj bada
w obrbie monumentalnej platformy grzebalnej, skrywajcej
jeszcze miejmy nadziej liczne, nietknite rk rabusiw,
bogate grobowce pochowanych tam wadcw. Z pewnoci
pozwoli to peniej odtworzy prahistori badanego obszaru,
a przede wszystkim, podejmujc prb rekonstrukcji statusu
spoecznego i pochodzenia prekolumbijskich elit pnocnego
wybrzea Peru, zrozumie jeden z najbardziej zagadkowych
problemw wspczesnej archeologii andyjskiej: genezy iprocesu
spoecznej, politycznej i kulturowej transformacji, zwizanej
Prekolumbijskie
trepanacje
na czaszkach
osobnikw
z grobowca
skalnego w
Huanchay,
dolina grnej
Culebras (fot.
P.Przdka-Giersz)
107

zpojawieniem si na wczesnej arenie politycznej pierwszego
organizmu wczesnopastwowego o ambicjach imperialnych.
W najbliszym czasie do bada uyte zostan najnowsze metody stosowane w bioarcheologii: analiza ladw izotopw strontu,
tlenu, azotu i wgla, ktra umoliwi przeledzenie zjednej strony
pochodzenia pochowanych na nekropoli i okolicznych cmentarzyskach osb, a z drugiej, dostarczy danych dotyczcych ich diety
i sposobu ycia. Dodatkowo planowane jest te przeprowadzenie
analiz dawnego DNA, aby przyjrze si bliej pokrewiestwu
mieszkacw dawnego Huarmey z ludami grskimi (Wari) czy
sprbowa odtworzy zalenoci pokrewiestwa w obrbie
poszczeglnych mauzolew i grobw. Na przykad dowiedzie
si, czy modzi ludzie z niewyrabowanej komory grobowej byli
rodzestwem, czy moe maestwem
Bogacki M., Giersz M., Przdka-Giersz P., Makowski W.,
Misiewicz K.
2011 Deteccin remota y anlisis con GIS de distribucin de
artefactos en superficie en el Castillo de Huarmey, [w:] ARQUEOLOGA DE LA COSTA DE ANCASH. ANDES. Boletn del
Centro de Estudios Precolombinos de la Universidad de Varsovia,
vol. 8, M. Giersz, I. Ghezzi red., Polskie Towarzystwo Studiw
Latynoamerykanistycznych & Institut Franais dtudes Andines,
Warszawa-Lima, s. 311326.
2010 GPS RTK Mapping, Kite Aerial Photogrammetry, Geophysical Survey and GIS Based Analysis of Surface Artifact
Distribution at the pre-Hispanic site of the Castillo de Huarmey,
North Coast of Peru, [w:] Remote Sensing for Science, Education
and Natural and Cultural Heritage, Rainer Reuter ed, EARSeL,
UNESCO, Pary, s. 121130.
Giersz M., Pimentel Nita R.
2012 Informe Final del Proyecto de Investigacin Arqueolgica
Castillo de Huarmey, Temporada 2010-2011, Ministerio de Cultura
del Per, Lima.
Giersz M., Przdka-Giersz P., Makowski K.
2013 Huarmey. En el cruce de los caminos del Per milenario,
Ediciones Hipocampo, Lima.
108
Wojciech Wrblewski
Mistrz.
Wspomnienie o Jerzym Okuliczu-Kozarynie

(1931-2012)
W poowie wrzenia 2012 r. odszed od nas prof. dr hab. Jerzy

Okulicz-Kozaryn. Wybitny naukowiec, nauczyciel i przyjaciel
kilku pokole archeologw, studiujcych na Uniwersytecie Warszawskim. Jeden ze wsptwrcw polskiej szkoy archeologii
batyjskiej. Po prostu nasz Mistrz.
Kiedy odchodzi kto tak niezwyky, to wrd jego uczniw,
znajomych i wsppracownikw zostaje poczucie bolesnej pustki.
S bowiem ludzie, ktrych nie da si po prostu zastpi. I tak jest
wanie w przypadku Jerzego Okulicza-Kozaryna. By On nie tylko
wybitnym archeologiem,
uczonym o rozlegej erudycji i niezwykym instynkcie
badawczym; by przede
wszystkim czowiekiem
serdecznym wobec innych,
czowiekiem o gbokiej
kulturze osobistej, a take subtelnego poczucia
humoru w tym jake
rzadko obecnie spotykanej
autoironii.
W naukowych czasopismach archeologicznych
ju zaczy si ukazywa
artykuy i nekrologi, powicone Profesorowi.
Omawiane s w nich, si
rzeczy, gwne fakty Jego
biografii, najwaniejsze
dokonania naukowe. Przypomnijmy niektre z nich.
Mistrz
(fot. P. Wjcik)
109
Wojciech Wrblewski
Jerzy Okulicz-Kozaryn urodzi si w Kaliszu, w rodzinie
zawodowego oficera Wojska Polskiego. Dziecistwo spdzi
w rodowym majtku nad Wili, na Litwie. Matur zda ju
wpowojennej Warszawie, ale niewaciwe pochodzenie sprawio, e nie dosta si od razu na studia. Rozpocz wic prac
w Pastwowym Muzeum Archeologicznym, pod okiem swego
wieloletniego mentora, Jerzego Antoniewicza. W muzeum uczy
si podstaw pniejszej profesji. Wielokrotnie wspomina:
Kiedy nie trzeba byo przepakowywa, opisywa i inwentaryzowa zabytkw, zawsze znalazo si troch czasu, eby zaszy
si gdzie w kcie biblioteki z jak ksik, bd czasopismem.
I czyta, czyta, czyta
Ta, zdobywana jeszcze przed studiami, wiedza bdzie potem
procentowaa w Jego przyszej pracy zawodowej.
Koczy wreszcie studia na Uniwersytecie Warszawskim
(synny w historii polskiej archeologii rocznik 1955 Boe,
ile to Nazwisk!) i dalej pracuje w PMA. Pierwsze wykopaliska
odbywa pod okiem J. Antoniewicza, m.in. w Jeziorku k/Giycka
i w Szwajcarii k/Suwak. Prace, prowadzone w ramach powoanej przez tego ostatniego badacza Kompleksowej Ekspedycji
Jawieskiej, zwracaj uwag J. Okulicza-Kozaryna na konieczno
uwzgldniania w warsztacie archeologicznym szeregu nauk pokrewnych (etnografii, jzykoznawstwa i demografii), a take nauk
przyrodniczych (antropologii, archeozoologii, geomorfologii czy
palinologii). Ta wielodyscyplinarno spojrzenia na analizowane
zagadnienia badawcze stanie si po latach niejako znakiem
firmowym Profesora.
Na pocztku lat 60. ubiegego wieku J. Okulicz-Kozaryn przenosi si z badaniami terenowymi na pnocne Mazowsze, gdzie
prowadzi wykopaliska na stanowiskach z wczesnej epoki elaza,
okresu wpyww rzymskich i najstarszych faz wczesnego redniowiecza. Materiay z wydzielonego przez Niego pnocnego
ugrupowania kultury przeworskiej (tzw. grupa nidzicka okres
wpyww rzymskich) staj si podstaw dysertacji doktorskiej
obronionej pod koniec tej dekady w Instytucie Historii Kultury
Materialnej PAN (obecnie Instytut Archeologii i Etnologii). Wtym
samym okresie rozpoczyna, trwajc kilka dziesicioleci, prac
na Uniwersytecie Warszawskim. W 1973 r. ukazuje si drukiem
Jego rozprawa habilitacyjna monumentalne Pradzieje ziem
110
Mistrz.
pruskich, ktre od razu staj si swoist bibli wszystkich
archeologw (nie tylko polskich!) zajmujcych si dziejami ziem
batyjskich.
W latach 70. ubiegego stulecia prowadzi J. Okulicz-Kozaryn
zajcia w Instytucie Archeologii UW, w tym legendarne ju seminarium magisterskie wesp z prof. Jerzym Kolendo. Bya
to prawdziwa kunia modych (wtedy!) adeptw archeologii,
zajmujcych si okresem wpyww rzymskich. Liczne publikacje owocuj ju w nastpnej dekadzie tytuem profesora,
penieniem funkcji Prodziekana Wydziau Historycznego UW.
Profesor jest bardzo aktywny terenowo prowadzi kolejno wykopaliska w Wyszemborku, Szurpiach i wreszcie w Weklicach.
To, co zwraca uwag i szacunek, to fakt, e koczc prace na tych
stanowiskach J. Okulicz-Kozaryn zostawia je niejako wspadku
kolejnym pokoleniom swoim uczniom, a potem uczniom uczniw.
W Szurpiach i w Weklicach badania trwaj do dzisiaj
Wrmy do dydaktycznej dziaalnoci Profesora. Ot trzeba
sobie wyranie powiedzie, e wykadowc by nie najlepszym.
Powiedzmy to szczerze wykadowc by fatalnym! Mwi cichym, monotonnym gosem, narracja przerywana bya dugimi,
charakterystycznymi dla Niego pauzami. Nawet jeli mwi
o rzeczach fascynujcych, to potrafi skutecznie upi nawet
najbardziej odpornego studenta. Zmienia si nie do poznania
dopiero w trakcie nieformalnych rozmw i konsultacji. Kady,
nawet najbardziej nieopierzony rozmwca stawa si penoprawnym partnerem dyskusji. Jerzy Okulicz-Kozaryn opowiada wtedy
o swoich najnowszych przemyleniach i pomysach badawczych,
dzieli si refleksjami, na og nie do koca zrozumiaymi dla
modego suchacza. Czowiek mia wtedy wraenie, e rozmawia
z Magiem, ktry szczodrze otwiera podwoje jakiego tajemnego
sezamu wiedzy. Tym bardziej, e Profesor bardzo czsto mwi
na zakoczenie takiego spotkania:
Wie Pan, ja ju nie bardzo mam na to czas, ale moe Pan
by si tym kiedy zaj.
Pozostawao poczucie, e Mistrz traktujc rozmwc jako
penoprawnego interlokutora, zostawia mu w spadku cz
swojego intelektualnego dziedzictwa.
Bo to wanie wtedy (w latach 70.) Jerzy Okulicz-Kozaryn zosta
nazwany przez swoich studentw Mistrzem. Podobno na pocztku
111
Wojciech Wrblewski
nie lubi tego okrelenia, wcieka si na nie. Pniej powoli si
oswaja i przyzwyczaja. A jeszcze pniej byo ju wiadomo, e
cho w kadym polskim orodku archeologicznym by przecie
jaki mistrz, to tak naprawd Mistrz by tylko jeden On.
Wspominajc Mistrza czuj niekamany al i smutek bo
ju Go nie ma. Ale piszc te sowa, nie mog si nie umiecha.
Paradoks, ale tylko pozorny. Bo wspominajc Mistrza (szczyc
si tym, e byem z Nim po imieniu) przypominam sobie zarazem wiele anegdot z Nim zwizanych. Pod koniec 1999 r. Jerzy
Okulicz-Kozaryn wymyli Seminarium Batyjskie nieformalne
miejsce roboczych spotka archeologw batyjskich. Seminarium-instytucj, ktre okrzepo, trwa i ma si dobrze take bez
Niego (kolejny intelektualny spadek!). Pisaem przed chwil, e
Profesor mwi bardzo cicho. Prowadzi seminarium w jednej
kieszeni marynarki klucze od domu, w drugiej kluczyki od
samochodu. Obie rce w tych kieszeniach i gono podzwania
kluczami. Rozpacz!
Jurku! Prosimy, mw do mikrofonu!
Profesor bierze do rki mikrofon i zaczyna go uywa jako
wskanika do ekranu. Mona si zabi! Czowiek niereformowalny!
Mistrz i jego studenci. Do gabinetu Profesora wchodzi student,
ktry przez cay rok akademicki nie chodzi na Jego wykady, ale
chce si w kocu umwi na egzamin. W gabinecie jest tylko Mistrz.
Przepraszam, czy zastaem profesora Okulicza?
Oj, przykro mi, spni si Pan mwi bez mrugnicia okiem
Profesor Kozaryn wyszed jakie dziesi minut temu.
Drugi delikwent, ze studium zaocznego. Na seminariach nie
bywa, ale chce uzgodni temat pracy magisterskiej.
Bo wie pan, profesorze, ja chciabym pisa u pana magisterk.
Tak, a z jakiego tematu? zainteresowa si yczliwie Mistrz.
No wie pan, tak jako oglnie o Sowianach.
Tak oglnie o Sowianach to, prosz Pana, Niemcy si le
wypowiadaj.
I jeszcze jedna historia, ktrej osobicie byem zachwyconym
wiadkiem. Zesp monumentalnych grodzisk w Veliuona na Litwie. Wycieczka na konferencji archeologicznej. Koniec kwietnia,
soneczny dzie, upa. Wszyscy uczestnicy rozpoczynaj mozoln
wspinaczk na pierwsze z grodzisk. A Mistrz przysiada sobie
spokojnie na aweczce w cieniu strzelistych sosen.
112
Mistrz.
Jurku, nie idziesz obejrze tego grodziska?

A nie. Wiesz, byem tam par lat temu z Okuliczem, to teraz
wysaem Kozaryna, eby mi opowiedzia czy co si nie zmienio.
Cay On!
Z gbokim smutkiem egnamy Jerzego Okulicza-Kozaryna.
Naszego Profesora, Nauczyciela, Przyjaciela i Mistrza. egnamy
Go, ale nie egnamy si z Nim!
Jurku, bardzo nam Ciebie brakuje. Ale wiemy, e gdziekolwiek
teraz jeste, to wci jeste jako z nami i wci nas wspierasz.
Nas Twoich uczniw i naszych uczniw. I uczniw naszych
uczniw. I zawsze nam bdzie brakowao rozmw zTob, Twoich inspirujcych pyta, Twojego gosu i Twojego ironicznego,
ciepego umiechu. I jest nam al...
113
STUDIUJ Z NAMI ARCHEOLOGI!
www.archeo.uw.edu.pl
praktyki wykopaliskowe na caym wiecie
Ju teraz
90 miejsc
na I roku studiw stacjonarnych na
kierunku archeologia
15 blokw specjalizacyjnych
studia pod czujnym okiem uznanych na wiecie profesorw
Jeli chcesz mie ciekawy zawd, lubisz przygod,

podre i odkrywanie przeszoci,
ARCHEOLOGIA jest wanie dla Ciebie.
rekr.archeo@uw.edu.pl

Archeo UW 2013

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Archeo UW 2013

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Nr 1 (2013)

Siedziba IA UW Szkoa Gwna archeologii (fot. M. Bogacki)

Redaktor naczelny Wydawnictw Instytutu Archeologii UW:

All rights reserved

Tomasz Nowakiewicz, Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz

Miosz Giersz, Patrycja Przdka-Giersz

Miosz Giersz, Wiesaw Wickowski

Zoto, boto i uczeni

czyli o midzynarodowej konferencji w Mrgowie

Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz, Tomasz Nowakiewicz

prace ujawniy unikatowy charakter tego stanowiska, a take

Zoto, boto i uczeni...

Innym, zaskakujcym znaleziskiem jest srebrna i zocona figurka

Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz, Tomasz Nowakiewicz

Zoto, boto i uczeni...

stopnia korozji itd. Wszystkie te dziaania Instytutu dostarczaj

Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz, Tomasz Nowakiewicz

konieczno, szerokiego upublicznienia wiedzy o dokonanych tu

Zoto, boto i uczeni...

Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz, Tomasz Nowakiewicz

Zoto, boto i uczeni...

Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz, Tomasz Nowakiewicz

Zoto, boto i uczeni...

Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz, Tomasz Nowakiewicz

dr Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz (Instytut

Do trzech razy sztuka.

Z dziejw archeologii podwodnej na Uniwersytecie

Odbywao si to na brzegu akwenu, niezalenie

Do trzech razy sztuka...

podwodnej na Uniwersytet Warszawski.

Do trzech razy sztuka...

archeologicznych w Biskupinie. Dawni studenci-podwodniacy

i mgr Magdaleny Nowakowskiej),

Do trzech razy sztuka...

czyli praktyczna strona teorii

Studenckie Koo Naukowe Archeologii Dowiadczalnej dziaa

nad racicami w koczynach przednich i tylnych zwierzcia. ywy

Europejskiej w ramach programu Modzie w Dziaaniu. Wkad

zasadowym) oraz gotowalimy.

Archeologia wyobrani: XVIII-wieczna wizja willi

Liczne prby rekonstrukcji nadmorskiej willi Pliniusza

strukcja byy dzieem teamu w skadzie: Maciej Tarkowski, Mikoaj

Triclinium i jego dekoracja rzebiarska

antycznej, aby dokona rekonstrukcji jak najbardziej poprawnej

Armia rzymska i prostytucja

Dyscyplina armii rzymskiej bya powszechnie podziwiana,

Armia rzymska i prostytucja

Armia rzymska i prostytucja

Kobiety i onierze hellenistyczni

Armia rzymska i prostytucja

Armia rzymska i prostytucja

Ruiny rzymskiej willi w dolinie Hambleden, Buckinghamshire (Wlk. Brytania) i rekonstrukcja

Armia rzymska i prostytucja

Armia rzymska i prostytucja

Scodra. Tajemnicza stolica Ilirw

zalewaniu, co skutkowao pokryciem terenu grubymi warstwami

Scodra. Tajemnicza stolica Ilirw

po zamurowaniu jej prawa pier nie zostaa zakryta, aby moga

Scodra. Tajemnicza stolica Ilirw

staa si stolic prowincji Praevalitana, powstaej za cesarza

wadz nad caym obszarem

Scodra. Tajemnicza stolica Ilirw

wKnossos na Krecie. Z kolei nasi albascy koledzy po fachu

wano rzymsk inskrypcj jako przydatny,