Professional Documents
Culture Documents
NIVEL PRINCIPIANTES
CONSONANTES
b ch ch' h k k' l m n p p' s t t' ts ts' w x y
(La d, f, g, r y la rr, se prestan del espaol para escribir las palabras que se han
introducido al maya).
VOCALES
a e i o u
Estas vocales se pronuncian de acuerdo a la forma de colocacin de los acentos,
dichos acentos los denominamos tonos:
a a a'a a' a'
e e e'e e' e'
i
i'i
i'
i'
ACENTO ALTO
ak
Ch'ich'
K'an
Keh
Mis
Chin
Tortuga
Pjaro
Hamaca
Venado
Barrer
Buche
Tsimin Caballo
Samal Maana
Ximbal Caminar
Pek Movimiento
ACENTO BAJO
Bech' Codorniz
Chich Abuela
Ch'om Zopilote
Kax Gallina
Mis
Gato
Chan Pequeo
Ts'on
Rifle
Huh Iguano
Lol
Flor
Pek'
Perro
Decir
Ovar
Tu'ux
Ba'ax
Donde
Que
Bu'ul
Frijol
Suku'un Hermano
ACENTO ALTO
ACENTO BAJO
T'u'ul
Conejo
Ka'an Firmamento
Cha'an
Mo'ol
Fiesta
Pezua
To'on
Te'ex
Nosotros
Ustedes
K'i'ik
P'u'uk
Sangre
Mejilla
Ba'al
Ma'alob
Cosa
Bueno
Puksi'ik'al Corazn
Ba'ale'
Pero
PRONOMBRES PERSONALES
SINGULAR PLURAL
Ten
To'on
Tech
Te'ex
Leti'
Letio'ob
PRONOMBRES DEPENDIENTES
SINGULAR PLURAL
in
NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 1 - Parte II
CONJUGACIONES EN MAYA
PRESENTE INDICATIVO
El presente de indicativo se divide en actual y habitual.
PRESENTE ACTUAL
El presente actual indica que la accin del verbo se ejecuta en el momento
mismo de expresar la oracin. Para conjugar los verbos en el presente actual
primero se dicen los pronombres personales, ten, tech, leti', to'on, te'ex,
letio'ob, y se aade la particula tan,los pronombres dependientes in, a, u, k, a,
u, respectivamente y el verbo.
MODELO DE CONJUGACIN
tene'
tan in mis
teche'
tan a
mis
leti'e'
tan u
mis
to'one'
tan k
mis
te'exe'
tan a
mise'ex
letio'obe tan u
miso'ob
Todos los verbos que comienzan con vocal en la conjugacin llevan los
siguientes prefijos. Ejemplo:
PRESENTE HABITUAL
El presente habitual no indica cundo se ejecuta la accin del verbo, sino
nicamente expresa una accin habitual.
El presente habitual se diferencia por la partcula k que antecede los
pronombres dependientes en sustitucin de la t de tin que se usa en el presente
actual.
Ejemplos:
kin mis
ka mis
ku mis
k mis
ka mise'ex
ku miso'ob
Las formas que comienzan con la partcula k, indican, en contraste una accin
habitual o general y no es que necesariamente proceda en ese mismos momento.
Se le llama tambin presente habitual o verbos incompletos.
A la partcula tan la llamaremos partcula del aspecto durativo o de los verbos
del aspecto completo (Vermont Salas, 1982:69).
Los pronombres dependientes se convierten en adjetivos posesivos cuando se
anteponen a los sustantivos. Todos los sustantivos que comienzan con vocal,
llevan los prefijos w-y
Ejemplo otoch:
in wotoch
a wotoch
u yotoch
k otoch
a wotoche'ex
u yotocho'ob
Ejemplos:
in pol
a na'
u yotoch
k suku'un
a kike'ex
u yits'ino'ob
Como pluralizan los sustantivos. Los sustantivos se pluralizan con el
sufijo o'ob que se aade de los nombres.
Ejemplo:
SINGULAR PLURAL
kax
kaxo'ob
nah
naho'ob
pek'
pek'o'ob
mis
miso'ob
t'u'ul
t'u'ulo'ob
ak
ako'ob
ch'ich'
ch'ich'o'ob
huh
huho'ob
mayek
mayeko'ob
NIVEL PRINCIPIANTES
MAYA
ESPAOL
ah ts'on
cazador
atan
esposa
ba'ax
que
bak'
carne
bet
hacer
beyo'
as
bin
ir
bix
cmo
bu'ul
frijol
ch'a'ah
coger,agarrar
hanal
comida
hunkuch
un
una carga
ichan
marido
its'in xib
hermano menor
its'in ko'olel
hermana menor
its'in
hermano
hermana menor
k'aba'
nombre
k'ax
monte
ka'asuku'un
primo
tercio,
hermana mayor
kux tech
y tu
ma'
negacin, no
ma'alob
bueno
mayek
mesa
na'
mam
otoch
casa
p'ak
tomate
pol
cabeza
si'
lea
suku'un
hermano mayor
tal
venir
talen
tatah
pap
ts'a'ah
dar
ts'eh yum
to
ts'onah
cac,
pasado
verbo transitivo
ts'on
rifle
tu'ux
dnde
tumen
por, porque
utia'al
de
l,
l, para
wa ma'e
condicional
si - no
wah
pan, tortilla
wakax
res
del
para
NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 1
EJERCICIOS
Nombre ___________________________________________________
Fecha ____________________________________________________
1. Escribe en maya el nombre de los siguientes animales:
i.
ii.
iii.
iv.
v.
vi.
vii.
viii.
ix.
x.
conejo
caballo
perro
gato
iguano
venado
pjaro
zopilote
tortuga
gallina
Ki't'antabah Felipe
Tu'ux a tal?
Talen ts'on
Ba'ax ta ts'onah?
Tin ts'onah t'u'ul
xok
ximbal
mis
Ejemplos:
Habitual
Actual
4. Hacer que los alumnos dialoguen entre ellos. Se puede usar la tcnica del conocimiento.
Pregunta
Respuesta
Bix a k'aba'?
Bix u k'aba' a
Bix
u
Bix
u
Bix
u
Bix u k'aba' a wits'in?
In
na'?
u
k'aaba'
k'aba'
k'aaba'
a
a
a
Ba'ax ka betik?
Ba'ax ka wa'alik?
Ba'ax yan ta wotoch?
Ba'ax ka hantik ta wotoch?
Posibles respuestas:
iv.
v.
vi.
vii.
NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 1
k'aba'e'
k'aaba'e'...
kik?
suku'un?
tatah?
RESPUESTAS
Nombre ___________________________________________________
Fecha ____________________________________________________
1. Escribe en maya el nombre de los siguientes animales:
i.
ii.
iii.
iv.
v.
vi.
vii.
viii.
ix.
x.
t'u'ul
tsimin
pek'
mis
huh
keh
ch'ich'
ch'om
ak
kax
ka xok
ku xok
k xok
ka xoke'ex
ku xoko'ob
Ximbal (caminar)
Presente habitual Presente actual
kin xinbal
ka xinbal
ku xinbal
k xinbal
ka xinbale'ex
ku xinbalo'ob
Mis (barrer)
Presente habitual Presente actual
kin mis bul k'in
ku mis
k mis
ka mise'ex
ku miso'ob
4. Hacer que los alumnos dialoguen entre ellos. Se puede usar la tcnica del
conocimiento.
Pregunta
o
o
o
o
o
o
Respuesta
Ba'ax
Ba'ax
Ba'ax
Ba'ax
Posibles respuestas:
iv.
v.
vi.
vii.
tin p'o', tin mis, tin hanal.= estoy lavando, estoy barriendo, estoy
comiendo
mix ba'al.= nada
tin wotoche' yan h mis, pek', kax, lol.= En mi casa hay gato,
perro, gallina, flor
kin hantik kax, bak'el wakax, bu'ul.= Como carne de gallina, de
res, frijol
OBJETIVOS
NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 2 - Parte I
EJEMPLOS DE PRONOMBRES DEPENDIENTES
Ba'ax a wohel a beteh?
1.
2.
3.
4.
5.
6.
In wohel mis
A wohel pax
U yohel k'ay
K ohel mis
K ohel meyah
U yohelo'ob k'ay
DILOGO
Pedro visita la casa de Jos para saber si asisten sus hijos a la escuela.
PEDRO:
JOSE :
PEDRO :
JOSE :
PEDRO:
JOSE :
PEDRO:
JOSE :
PEDRO:
JOSE :
PEDRO:
JOSE :
PEDRO:
JOSE :
PEDRO:
JOSE :
PEDRO:
JOSE :
PEDRO:
JOSE :
PEDRO:
JOSE :
Vocabulario
Maya
Espaol
a bel
tu camino
ak'ab
noche
antah
ayudar, ayuda
ah ka'ansah
maestro
atan
esposa
ba'ale'
pero
ba'axten
por qu
beh
camino
beyo'
as
bo'ol
pagar, pago
bul k'in
todo el da
rbol, madera
chen
slo
h kanbah
alumno
ha'alil
solamente
hach
muy
he'ebix
as como
hunkul
numeral
rboles
hunp'el
numeral
para
cosas inanimadas
hunts'it
numeral
varas
huntul
numeral
para
seres vivos
ichan
esposo
its'in
hermano menor
para
para
k'ay
canto, cantar
k'abet
necesario
ka'ansah
ensear
ka'atul
2
(numeral
para seres vivos)
kex beyo'
qu
bueno,
aunque sea as
kex
aunque
kol
milpa
kux tech
y t?
meyah
trabajo,
trabajar.
min yan
mis
barrer, escoba
nahil xok
escuela
oknak kin
noche,
anochecer
ohel
saber
on
aguacate
pa'atik in bin
ya me voy
pal
nio, nia
pax
msica,
tocar
un
instrumento
musical
pak'al
naranja
su'uts' pak'al
naranja agria
tak
hasta
toh in wol
estoy
salud
tumen
porque, por
tun
donde,
entonces
bien
de
ulak'
otro
xen
ve, anda
yetel
y, con
VEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 2 - Parte II
COLORES EN MAYA
bonil ch'o'
cenizo
box
negro
ch'oh
azul
k'an k'an
amarillo
chak k'an
anaranjado
chak
rojo
chukwa
atabacado
sak
blanco
sam chak
rosado
sam k'an
amarillo bajo
sam ya'ax
verde bajo
sam ch'oh
azul bajo
Ejercicio
NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 2
EJERCICIOS
Nombre ___________________________________________________
Fecha ____________________________________________________
Ejemplo:
-Ba'ax ka betik?
-Tene' tan in mis.
Tu'ux ka bin?
Ba'ax ka hantik?
Ba'ax ka wuk'ik?
Ba'ax ka betik?
Ba'ax ka wilik?
Yan wa a palal?
Haytul a palal yan?
Hayp'el wah ka hantik sansamal?
Haykul nikte' yan ta wotoch?
Hayts'it kib a k'atih?
Haykuch si' yan ta wotoch?
NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 2
RESPUESTAS
Nombre ___________________________________________________
Fecha ____________________________________________________
1. Escribe en maya los pronombres personales y los pronombres
dependientes:
Pronombres personales
1.
2.
3.
4.
5.
6.
ten
tech
leti'
to'on
te'ex
letio'ob
Pronombres dependientes
7. in
8. a
9. u
10. k
11. a'
12. e'ex
13. u o'ob
Bix a k'aba'?
A wohel xok?
Ku bin a palal xok?
Chen huntul ku bini'?
Kux le ulak'o'obo'ba'axten ma' tu bino'ob' tu nahil xok?
Tumen ku yantikeno'ob mayah ich kol?
OBJETIVOS
NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 3 - Parte I
Pronombres personales tpico
Singular Singular
ten
tene'
tech
teche'
leti'
leti'e'
Plural
Plural
to'on
to'o ne'
te'ex
te'exe'
letio'ob letio'obe'
Ejemplos
i.
DILOGO
NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 3 - Parte I
Verbos transitivos e intransitivos
Verbos transitivos
Ejemplos de verbos transitivos con objeto expresado:
Tan in hantik bak'
Tan in p'o'ik in nok'
Tan a wensik a wits'in
Verbos intransitivos
Los verbos intransitivos no presuponen un objeto Ejemplos:
Tan in hanal
Tan in wenel
Tan in ts'ib
Yaan in bin
Ko'ox uk'ul
Tan k kol
Transitivo
Kin hantik
bak'
kin meyatik
kin bisik
kin wa'alik
kin baxtik
kin ts'aik
kin chuyik
kin paxik
kin sutik
kin konik
kin naytik
kin chikunsik
kin tasik
kin ts'onik
kin ch'aik
kin mistik
Kin manik
kin mansik
kin t'anik
kin kanik
kin k'ayik
kin p'o'ik
kin ts'o'sik
kin ts'ibtik
kin xokik
kin betik
kin wantik
kin pa'tik
kin bo'otik
kin wak'ik
kin xotik
kin hok'sik
kin p'atik
kin tukultik
kin kahsik
kin woksik
kin hentaatik
kin k'usik
kin niksik
kin xu'ulsik
kin
payalchi'itik
kin na'atik
kin walkabtik
kin wekik
kin we'esik
kin wesik
carne
trabajo
llevo
digo
juego
doy
costuro
toco
regreso
vendo
sueo
acuesto
traigo
cazo
cojo
barro
compro
paso
hablo
aprendo
canto
lavo
termino
escribo
leo
hago
ayudo
espero
pago
reviento
corto
saco
dejo
pienso
empiezo
introduzco
atropello
llego
suspendo
finalizo
rezo
entiendo
corro
derramo
muestro
bajo
enseo
trago
Voz Pasiva
ku hanta'al
ku meyahta'al
ku bisa'al
ku ya'ala'al
ku baxta'al
ku ts'a'abal
ku chu'uyul
ku pa'axal
ku su'utul
ku ko'onol
ku nayta'al
ku chukunsa'al
ku tasa'al
ku ts'o'onol
ku ch'a'abal
ku mista'al
ku ma'anal
ku mansa'al
ku t'a'anal
ku ka'anal
ku k'a'ayal
ku p'o'obol
ku ts'o'oksa'al
ku ts'ibta'al
ku xo'okol
ku beeta'al
ku yanta'al
ku pa'ta'al
ku bo'otal
ku wa'ak'al
ku xo'otol
ku hok'sa'al
ku p'a'atal
ku yila'al
ku tukulta'al
ku kahsa'al
ku yoksa'al
ku
hentaanta'al
ku k'usa'al
ku niksa'al
ku xu'usa'al
ku
payalchi'ita'al
ku na'ata'al
ku yalkabta'al
ku we'ekel
ku ye'esa'al
se come
se trabaja
se lleva
se dice
se juega
se da
se costura
se toca
se regresa
se vende
se suea
se acuesta
se trae
se caza
se coge
se barre
se compra
se pasa
se habla
se aprende
se canta
se lava
se termina
se escribe
se lee
se hace
se ayuda
se espera
se paga
se revienta
se corta
se saca
se deja
se ve
se piensa
se empieza
se
introduce
se atropella
se llega
se
suspende
se finaliza
se reza
se entiende
se corre
se derrama
se muestra
ka'asah
luk'
chak
wenel
bok'
lubul
t'ox
huch'
u'uy
k'os
tak'
chi'ibal
che'e
ensear
tragar
sancochar
dormir
batir
caer
repartir
moler
oir
cortar
pegar
morder
reir
kin
kin
kin
kin
kin
kin
kin
kin
kin
kin
kin
kin
kin
ka'ansik
luk'ik
chakik
wensik
bok'ik
lubsik
t'oxik
huch'ik
wu'uyik
k'osik
tak'ik
chi'ik
che'etik
salcocho
adormezco
bato
tumbo
reparto
muelo
oigo
corto
pego
muerdo
rio
ku
ku
ku
ku
ku
ku
ku
ku
ku
ku
ku
ku
ku
ku
yemsa'ale
ka'ansa'al
lu'uk'ul
cha'akal
wensa'al
bo'ok'ol
lubsa'al
t'o'oxol
hu'uch'ul
yu'uba'al
k'o'osol
ta'ak'al
chi'ibil
che'eta'al
se baja
se ensea
se traga
se salcocha
se
adormece
se bate
se tumba
se reparte
se muele
se oye
se corta
se pega
se muerde
se re
NIVEL PRINCIPIANTES
TSIKBAL
LOLA:
Ba'ax ka betik h Luis?
LUIS:
Tan in betik hunp'el mayek utia'al in hanal
LOLA:
Ba'ax ka beetik? Ma' tin wu'uyahi'
LUIS:
Tin betik hunp'el mayek
LOLA:
Ba'ax tia'al?
LUIS:
Utia'al in hanal
LOLA:
Tu'ux ta manah u che'i'?
LUIS:
Yiknal in suku'un h Pedro
LOLA:
Hach
hats'uts,
tumen
pim
Layli' wa tan u meyata'al a na' tumen in kike'?
LUIS:
Layli'e'
LOLA:
Ts'o'ok u yuchtal ho'op'ok u meyatik a na'
LUIS:
Ts'o'oki'. Kux tech tu'ux ka bin?
LOLA:
Tin bisik le pal xoko
LUIS:
Ba'axten ka bisik?
LOLA:
Tumen sahak bin chen tu hunal
che'ei.
MARIA:
Max ku bisa'al xok h Luis?
LUIS:
Chan h Pedro ku bisa'al tumen u na', tumen sahak bin chen tu huunal
LOLA:
Mara, ba'ax ku betik x Ines?
MARIA:
Tan u huch'ik tumben ixi'im
LOLA:
Ba'ax tia'al?
MARIA:
Utia'al sa' yetel iswah
LOLA:
Layli wa ku sen ha'ats'al a na' tumen a ka'a yume'?
MARIA:
Layli' ku sen ha'ats'ale'
LOLA:
Kexi' ka xu'uluk u sen mansik otsilile'
MARIA:
Kexi'e', tumen ts'o'ok u sen k'oha'antal
LOLA:
Ma'alob x Mara pa'tik in bisik le pal te' xoko', wa ma' tu k'uchul tu tsitsile'
ma' tu cha'abal u yokol xok.
LECTURA
XOOK
Tu k'in in bin k'iwik hmane', kin lah manik tulakal ba'alo'ob
k'abet ten ti' hunp'el p'is k'in.
Kin manik hunchuch lol, k'um, p'ak, on, is, bu'ul,
su'uts' pak'al, bak', bak yetel put.
Beyo' mina'an in hok'ol sansamal hman, ma'alob in ki' chital
tin k'an le ken ts'o'okok in meyah.
NIVEL PRINCIPIANTES
Vocabulario
Maya
ah chuy
Espaol
sastre
hacer
betik
haces
chital
acostarse
chuy
costurar
hats'
azotes
hok'ol
salir
hunchuch
un atado, un ramo
hunp'el
huch'
moler
ich
ojo, fruto
ichil
dentro
is
camote
ixi'im
maz
k'ax
monte
k'abet
necesario
k'iwik
plaza, mercado
k'oha'an
enfermo
k'um
calabaza
ka
que
ka'ayum
padrasto
kanik
aprendiendo
kih
henequn
kik
hermana mayor
lah
todo
le ken
cuando
man
pasar
meyah
trabajo, trabajar
mina'an
no hay
ohel
saber
on
aguacate
otsil
pobre, pobreza
p'is k'in
semana
p'is
pak'al
naranja
put
papaya
sahkil
miedo, temor
su'uts'
agrio
tan in
estoy
ts'o'ok
terminar, acabar
tulakal
todos, todas
tumben
nuevo
tun
entonces
uts
bueno
wak'
xi'ik
ir, vaya
xot
cortar
xul
fin
EJERCICIOS
I.- Traduce al maya las siguientes oraciones
1.- Mis hermanos trabajan todos los das
2.- Yo s costurar, puedo costurar tu ropa
3.- Juan sabe leer tu pap?
ni'
na'
ich
suku'un
k'ab
ichan
ok
.....
chi'
NIVEL PRINCIPIANTES
Leccin No. 3
RESPUESTAS
Nombre ___________________________________________________
Fecha ____________________________________________________
tatah
pap
ni'
narz
na'
mam
ich
ojo
suku'un
k'ab
hermano mayor mano
ichan
esposo
ok
pie
......
..........
chi'
boca
OBJETIVOS
NIVEL PRINCIPIANTES
Parte I
PRETRITO
El pretrito de los verbos intransitivos se forman de la siguiente manera: Infinitivo
del verbo ms la partcula nah la terminacin de
pronombres en, ech, i, o'on, e'ex, o'ob.
Ejemplos:
SINGULAR
ESPAOL
meyahnahen
trabaj
meyahnahech trabajaste
meyahnahi
trabaj
PLURAL
ESPAOL
meyahnaho'on
trabajamos
meyahnahe'ex
trabajasteis
meyahnaho'ob trabajaron
Los verbos hanal, wenel, hok'ol, okol, kahal, k'uchul, lubul, chi'ibal, forman
el pretrito de la siguiente manera:
SINGULAR PLURAL
hanen
hano'on
hanech
hane'ex
hani
hano'ob
bisa'aben(3).
FUTURO
El futuro de los verbos intransitivos se forman de la siguiente manera:
Se antepone la partcula bin al pretrito de los verbos ms el sufijo ken
SINGULAR
ESPAOL
bin meyahnahken
trabajar
trabajar
PLURAL
ESPAOL
bin meyahnahko'on
trabajaremos
bin meyahnahke'ex
trabajareis
NIVEL PRINCIPIANTES
t hantik
ta hantik
ta hantike'ex
tu hantik
tu hantiko'ob
ESPAOL
tin meyahtik
t meyahtik
ta meyahtik
ta meyahtike'ex
tu meyahtik tu meyahtiko'ob
FUTURO
PARA VERBOS TRANSITIVOS
El futuro de los verbos transitivos se forman de la siguiente manera:
Se antepone la partcula bin ms los pronombres dependientes, ms la raz de los verbos
transitivos, ms el sufijo eh.
SINGULAR
PLURAL
bin in hanteh
bin k hanteh
bin a hanteh
bin a hante'ex
ESPAOL
bin in meyahteh
bin k meyahteh
bin a meyahteh
bin a meyahte'ex
NIVEL PRINCIPIANTES
El maestro dialoga con sus alumnos sobre las actividades que realizaron en
el fin de semana.
AH KA'ANSAH:
-Ba'ax ta betah ti' le p'is k'in mano' Juan?
H JUAN :
- P'ahten in want in na', bul k'in misnahen, tin lah mistah in wotoch yetel u
pach nah.
AH KA'ANSAH :
-Chen lehah ta betaho'?
H JUAN :
-Ma', chumuk k'in le ka'ah ts'o'ok in mise', ka tin k'atah in hanal.
AH KA'ANSAH :
-Ba'ax ta hantah?
H JUAN :
-Bu'ul, k'utbil ik yetel chokoh wah
AH KA'ANSAH :
-Kux tech x-Rosa, ba'ax ta betah ti' le p'is k'in mano'?
ROSA :
-Tene' tin p'o'ah u nok' in witsino'ob, pak'achnahen xan, tumen k'oha'an in na'.
AH KA'ANSAH :
-Ba'ax k'oha'anil yan ti a na'?
ROSA :
-Chen k'oha'an ti chanpal, hump'el k'in sihik in wits'in.
AH KA'ANSAH :
-Ba'ax le a chan its'ino'?
ROSA :
-Chan xi'ipal
NIVEL PRINCIPIANTES
LECTURA
X-IHYEENE
XOOK
Chilam Balam
Ko'one'ex xokik u tsikbalil uk', k'oxol yetel ch'ik. Hump'el k'ine' tu yilahubao'ob ti' hump'el
xla' nah, ka tu ya'alah bey uk' ti k'oxol yetel ch'ike':
-"Te'exe', ma' tan a kuxtale'ex he'ebix in kuxtale'. Tene' tu pol mak wa tu kukut ba'alche' kin
wuk'ik k'i'ik', otsil k'oxole' ti' luk' ku sihil, chen xik'nal yetel k'ay ku betik. Ch'ike' chen sit'
ku betik".
-"Mak a chi' uk', to'on xane' k oksik k'oha'anil ti' kaho'ob. K betik u kimil mako'ob, ma' chen
tech ka betik le ka k'aso', tak to'on xan".
PREGUNTAS
Qu dijo el piojo?
3.- Tu'ux ku kuxtal uk'?
Dnde vive el piojo?
4.- Ba'ax ku yuk'ik uk'?
Qu bebe el piojo?
5.- Tu'ux ku sihil k'oxol?
Dnde nace el mosquito?
6.- Ba'ax ku betik ch'ik?
Qu hace la pulga?
7.- Maxo'ob oksik k'oha'anil ti' kah?
Quines introducen enfermedades en los pueblos?
8.- Ba'ax ku betik k'oxol?
Qu hace el mosquito?
9.- Maxo'ob betik k'as ti' le mako'obo'?
Quines hacen mal a las personas?
10.- Ba'ax kinsik le mako'obo'?
Qu mata a las personas?
Vocabulario
Maya
Espaol
a'al
decir
ba'alche'
animal
balche'
bebida ceremonial,
como el tepache.
ch'ik
pulga
cha'an
gustar, fiesta
chen lehah
slo eso
chumuk k'in
medio da
he'ebix
como
il
ver
k'as
k'at
pedir
k'oha'an
enfermo
k'oha'anil
enfermedad
k'oxol
mosco, mosquito
k'ut
tamular
kah
pueblo
ko'ox
vamos
kukut
cuerpo
kuxtal
vivir, establecerse
en un lugar
lah
todo
luk'
lodo, tragar
man
pasar
mak a chi'
cllate
meyah
trabajo, trabajar
nok'
ropa
oksah
introducir
otsil
pobre
otsilil
pobreza
p'atal
permanecer
p'is k'in
semana
pach
detrs
pak'ach
tortear
sih
nacer
tak
hasta
tsikbalil
cuento
uk'
piojo, beber
winklal
cuerpo
xi'ipal
nio, muchacho
xik'nal
volar
xla'
viejo
NIVEL PRINCIPIANTES
LECTURA
XOOK
CHA'A' CHAK
Ti' le winala' ku beta'al ch'a'a chak tu kahil mayao'ob. Le ch'a'a chako' ku beta'al utia'al u
k'ata'al
ha',
yolal
u
yantal
nal.
-Bix
le
beta'al
le
ch'a'a
chako'?
Yax tanil ku yantal u p'uhih utia'al u ts'o'onol keh. U bak'el le keho' ku pibta'al, tu k'inil
cha'a
chako'
ku
cha'akal
yetel
u
bak'el
kax.
Le hanalo' xiibo'ob betik, mix huntul ko'olel ku bin utia'al u bet le hanalo'. Tu ts'ok u k'inile
ku beta'al le hanalo', ken ya'al chumuk k'ine', ts'o'ok u tahal tulakal le bak'o', tu k'abe' ku
ts'a'abal
bok'bil
sakan
yo'olal
u
tat-tal.
U
k'aba'e'
k'ol.
Ku beta'al xan u nukuch wahi u k'aba'e noh wah. Tu ts'ue ku ts'a'abal muxbil sikil.
Le ken tahak tulakal le k'ol yetel le pibo' ku ts'a'abal ti' le hmeno' utia'al u ts'ah yok'ol le
ka'anche'o'.
Chen p'el u ts'okol u ts'a'abal tulakal yok'ol le ka'anche'o' kahal u payalchi' yum hmen.
Ku
t'anik
u
yumil
yik'al
u
kanti'its
ka'an.
Nohol
Xaman
Lak'in
Chik'in
ik'
ik'
ik'
ik'
Beyxan ku t'anik tulakal yumtsilo'ob, yum tun, u yumil k'ax yetel tulakal u ko'olebilil u
kanti'its
ka'an.
Ku
t'anik
xan
tulakal
ts'ono'oto'ob.
Ka'alikil tan u payalchi' le hmeno', kantul mehen xi'ipalal mot'okbalo'ob yanal le
ka'anche'o tu k'ayo'ob bey muche', ulak' u much'e' tu k'ayo'ob bey bache', ba'ale'
letio'obe'
ti
yano'ob
tu
k'ab
che'e.
Hunmuch' xibo'obe' u nat'maho'ob tsimin che' tu man yalkabo'ob' ichil tulakal le
mako'obo' tu betik u yum chakilo'ob, u meyaho'obe' u wek ha'atiko'ob tulakal mak
biha'an
te
ch'a'a
chako'.
Ku ts'o'okol u payalchi' yum hmene', ku yensik le hanalo' utia'al t'oxbih ti' tulakal mak.
Yan k'ine' chen p'el u ts'o'okol le ch'a'a chako ku tal k'a'ank'an chak.
VEL PRINCIPIANTES
TUUMBEN T'AANO'OB
Maya
Espaol
alkab
correr
bach
chachalaca
bok'
batir
cha'a' chak
ceremonia agrcola
chik'in
poniente
chuh
calabazo
ha'ach'
aguado
ha'ats'
limpiar pozo
hats'
azote
hmen
ik'
viento
is wah
ixi'im
maz
k'a'an
fuerte
k'ab
jugo
de
cualquier
fruto o caldo de comida
k'ab che'
rama de rbol
k'ol
comida
espesa
como atole (pebre)
ka'ayum
padrastro
ojal
lak'in
oriente
lyli'
siempre
mot'okbal
estar en cuclillas
much
rana
much'
grupo, reunin
mux
moler, triturar
muxbil sikil
pepita molida
nat'
montar
noh wah
torta
del
cha'achak
compuesta de 13 capas.
nohol
sur
pib
horno
para
cocer
la carne debajo de la tierra.
sahak
sakan
masa
sikil
pepita
tanil
enfrente
tahal
cocimiento, cocerse
tat
espeso
ts'u'
interior
tsimin che'
caballo de madera
tsitsil
hora
tu'ubul
olvidarse, olvido
uch
hace tiempo
xaman
norte
yax
primero
yok'ol
sobre, encima
yumil k'ax
NIVEL PRINCIPIANTES
Parte II
PREGUNTAS
JERCICIOS
Presente
actual
Tene' tan in
Kin hantik kax hantik u bak'el
kax
Tene'
Tene'
Tene'
Tene'
tin
tin
tin
tin
Kin hanal
Presente
actual
Pretrito
hanen
hanech
hano'on
hane'ex
hano'ob
Ejemplos:
Tene' tin k'ayah hunp'el tmben k'ay.
Teche' ta k'ayah hump'el tumben k'ay.
Leti'e' tu k'ayah hump'el tumben k'ay .
To'one' t k'ayah humpel tumben k'ay.
Te'exe' ta k'ayahe'ex hump'el tumben k'ay.
Letio'obe' tu k'ayaho'ob hump'el tumben k'ay.
OBJETIVOS
PRINCIPIANTES
Parte I
ADJETIVOS DETERMINATIVOS
Los adjetivos determinativos no indican cualidad del nombre maya,
sino que dan
idea de posesin, muestran de quin se habla y dan
idea de nmero.
Estos adjetivos son denominados tambin posesivos,
demostrativos y numerales.
Los adjetivos en maya son:
SINGULAR
PLURAL
PLURAL
in pol
mi cabeza
in pix
mi rodilla
a wich
tu ojo
u yok
su pie
k k'ab
nuestras manos
a kale'ex
nuestras gargantas
Tambin se pueden formar con la partcula tia'al, cuando se hace una pregunta,
o se quiere saber de quin es tal cosa, no se puede contestar nicamente con in,
a, u etc., sino que siempre se contesta con la partcula de posesin tia'al.
Ejemplos:
- Max tia'al le p'oka'?
De
quin
este sombrero?
es
- Intia'al
Es mo
- Atia'al le waha'?
- Atia'al wa le lucha'?
No
es
es de Rosa
ma,
NIVEL PRINCIPIANTES
Parte I
DILOGO
MARIA
ROSA
MARIA
ROSA
MARIA
ROSA
XOOK
NIVEL PRINCIPIANTES
VOCABULARIO
Maya
Espaol
ah
interjeccin
ba'al
cosa
ba'ale'
pero
bis
llevar
bixi'
cmo
ch'i'l
troje
Dyos bo'otik
Dios
pague
hka'a suku'un
primo
ichil
dentro
its'in
hermano menor
ixi'im
maz
k'ek'en
cochino
te
antiguamente
kax
gallina
kahakbal
habitar
lo
kux
layli'
todava
lela'
este, esta
lelo'
eso,
esas
ma'alob
bien, bueno
masewal
indgena,
gente del pueblo
max
quien
nach
lejos
nats'
cerca
nah
casa
nahil
casa
nal
elote
otoch
casa
pa'atik in bin
ya me voy
pak'
pared
su'uk
zacate
tia'al
partcula
posesin
ts'ah
dar
ts'o'okol bel
casamiento
tsel
a lado, junto a
tup
arete
ulak'
otro, pariente
uts
bueno, amable
ulum
pavo
wa
interrogacin
xts'ipit
anillo
esa,
esos,
de
xtux
pava
ya'ab
mucho, abundante
yakunah
amor
yan
ser o estar
ADJETIVOS DEMOSTRATIVOS
Estos adjetivos muestran o indican de quien o de quienes se habla y se
forma de la manera siguiente:
1.- Se antepone (le) al nombre masculino o femenino y se pospone (a)
para los demostrativos ESTE, ESTA.
Ejemplos:
le sinika' esta hormiga
le naha'
esta casa
le pala'
este nio
le misa'
esta escoba
ese caballero
le xi'ipalo'
ese muchacho
esa vieja
le keho'
ese venado
3.- Se antepone (le) al nombre y se le pospone (e) para formar los demostrativos
AQUEL, AQUELLA.
Ejemplos:
le ba'ale'
aquella cosa
le pale'
aquel nio
le make'
aquella persona
aquel gato
NIVEL PRINCIPIANTES
DILOGO
FELIPE
ANTONIO
FELIPE
ANTONIO
LECTURA
XOOK
CHA'AN
Ichil oxp'el k'in u kahal cha'an tin kahal. Sansamal yan yantal ok'ot yetel
paywakax, yan u yantal xan kanan kib, yetel u misa'i'.
Hach ya'ab mak ku bin utia'al le bisah kibo'.
Xibo'ob, ko'olelo'ob, xch'upalalo'ob, yetel u palali'.
Ba'ale' yane' chen tu bin u tsikbalo'ob, yane' tan u k'ayo'ob wa tu payal
chi'o'ob.
Le palalo' chen tan u bin u baxalo'ob yetel le nikte' ku bisiko'obo'.
Le ken k'uchuko'ob te' nah tu'ux kun p'atbil le kibo' ku t'o'oxol sa' yetel
chakbih wah, tumen yumil le naho'.
Tene', yan in bin sansamal te' bisah kibo', hach uts tin wich. Kexi' ka'a
xi'ike'ex xane'.
NIVEL PRINCIPIANTES
VOCABULARIO
Maya
Espaol
behela'e'
hoy
ch'ak
cortar
con
machete o hacha
chup
hinchazn,
hinchado
hkonol
dependiente
Ho'
Mrida, cinco
ho'olheh
ayer
kahal
comenzar
kan k'an
4 mecates
kanan
cuidar
konol
vender
lob
coa
min chen
nahil konol
tienda
nohoch
grande
ok'ol
llorar
okol
entrar
ok
pie, pierna
okol
robar, ladrn
pak
deshierbar
samal
maana
seb
ligero, rpido
sen
mucho, muy
sinik
hormiga
ts'ak
medicina, curacin
ts'ul
caballero
tulak k'in
otro da
pensamiento, pensar
xch'upal
muchacha
xnuk
vieja
yah
dolor
NIVEL PRINCIPIANTES
ADJETIVOS NUMERALES
hunp'el
ka'ap'el
oxp'el
kanp'el
ho'p'el
wakp'el
ukp'el
waxakp'el
bolonp'el
lahunp'el
10
bulukp'el
11
lahkah
,
12
ka'alahunp'el
oxlahunp'el
13
kanlahunp'el
14
ho'lahunp'el
15
waklahunp'el
16
uklahunp'el
17
waxaklahunp'el 18
bolonlahunp'el
19
k'al
20
Todo nmero que se usa para contar o enumerar, termina con una partcula que
indica cul es el ser o cosa que se cuenta.
En la enumeracin maya se usa la partcula tul cuando se cuenta seres
racionales o irracionales:
huntul xch'upal
ka'atul kax
ho'tul mak
Se usa la partcula ts'it para contar velas, rajas de lea, trozos de madera, etc.
hunts'it si'
wakts'it kib
waxakts'it che'
ka'awal ha'as
Se utiliza la partcula pak para contar golpes y el nmero de veces que se ejecuta una
accin:
hunpak lah
ho'pak lox
oxpak a hanal
ka'apak a wuk'ih
IVEL PRINCIPIANTES
DILOGO
MARIA
HTS'AKYAH
NIVEL PRINCIPIANTES
Tumben t'aano'ob
a wak'
tu lengua
bahux, bahux
costo,
cuanto cuesta
ch'a'a wiik'
respira
ch'a'ah
coger, agarrar
ch'i'ibal
pariente
chi'ibal
mordedura, picadura,
dolores reumticos.
chokwil
calentura
chuklantabah
pesca
h kanbah
alumno
ha'abin
rbol
de
muy
y duradera
ha'as
pltano
ha'atskab k'in
primeras
de la maana
hah u t'an
tiene
dice
la
es verdad
hap a chi'
abre tu boca
hentant
atropellar, chocar
hok'ol
salir
hoseh
scalo
hunhek'
una rama
hunsutuk
en un momento
hunts'it
una raja
ik
chile
in wal
mi hijo
k'at
preguntar
k'uchul
llegar
ka'ansah
enseanza, ensear
madera
slida
horas
razn,
verdad,
kal
garganta
kahtal
poblacin
ke'el
fro
ko'ox
vamos
le betik
por eso
luk'
tragar
maskab
machete
mixba'al
nada
nikil
pararse, detenerse,
cesar cualquier cosa.
otsil
pobre
otsilil
pobreza
pap
picante
sak p'o'
jabn
sen
mucho, mucha
sis
helado, fro
su'uts'
agrio
ts'ak
medicina, curacin
ts'akik
curacin
tsem
pecho
utstal
sanarse, mejorarse
wa hayp'el
algunas
xot
cortar
xoteb
cuchillo
xts'ib
secretaria
yah
dolor, duele
yiknal
junto a l, con l
NIVEL PRINCIPIANTES
XOOK
BIX U TS'AHKUBAH MASEWAL
EJERCICIOS
Yo compr 5 caballos
Juan tiene diez gallinas, tres pavos y ocho cochinos
Maana traer seis tercios de lea
Isabel cort veinte hojas de pltanos para tamales
Mi mam compr quince velas para el rezo
Nombre ___________________________________________________
Fecha ____________________________________________________
Traduce
al
maya
In
kike'
tu
A
na'
In
Ho'olheak
tal
Letio'obe'
tu
Leti'e'
tu
manah
Tene'
in
wohel
Ka
baxal
Leti'e'
- Letio'obe' ma' yohelo'ob meyahi'
III.-
Traduce
En
Tu
al
las
siguientes
oraciones:
manah
hunp'el
su'ukil
nah
chuy
in
nok'
tata'e'
kolnal
a
suku'un
u
xinbaten
manaho'ob
huntul
xkax
huntul
xtux
samal
u
hantiko'ob
mis,
tech
ma
a
wohel
misi'
sansamal
k'iwik
teche'
ma'
yohel
xoki'
espaol
la
noche
Hoy
Maana
Ayer
se
Fueron
muchas
primo
ama
mucho
las
tengo
compr
hago
siguientes
que
cas
personas
a
a
su
esposa
ir
esta
tu
mi
y
oraciones:
a
estudiar
coa
trabajo
hermana
mi
casa
a
sus
hijos
tu xinbaltaho'ob
Le
2.Le
Aquellas
nios
palalo'obo'
estn
pak'alo'ob
matas
de
tu
baxtiko'ob
yom
jugando
espuma
kin
naranja
sak
de
hoya'tike'
tan
u
que
riego,
estn
t'ano'ob
baxtiko'ob
p'o'
jabn
lolankil
floreciendo
chuklantanbah.