Phng php, quan im l thuyt v thc fia

trong x hi hc - nhn hc v bin i x hi

Olivier de Sardan Jean-Pierre (ni dung g bng)

Ngy th hai, th ba ngy 17 thng 7

Ngy hm qua, chng ta ni rt nhiu v khoa hc t

nhin. Nhiu v d t ngnh khoa hc t nhin c a
ra. Hm nay, chng ta ch bn v khoa hc x hi ni
chung v mn nhn hc ni ring. lin h vi bui hc
trc, ti s bt u bng mt vn khoa hc lun nh:
c ch khoa hc lun ca khoa hc x hi l g?
Ti da vo cun sch tham kho chnh bng ting Php
v khoa hc lun cc khoa hc x hi ca Jean-Claude
Passeron, {Lp lun x hi hc } (Le raisonnement
sociologique).
Tt c cc mn khoa hc x hi u thuc mt c ch
khoa hc lun. Lfich s, x hi hc, nhn hc, fia l
nhn vn, khoa hc chnh trfi, thm ch c kinh t, u
c cng mt mi quan h vi thc t x hi. Mi quan
h vi i tng nghin cu ny tng i khc vi
mi quan h gia khoa hc t nhin vi t nhin.
Trong khoa hc x hi, khng th c thc nghim,
hoc hu nh khng c. Chng khng th c tham
vng a ra nhng finh lut, ch l nhng gi-finh
lut; nhng pht biu ca khoa hc x hi khng bao
gi that ra khi nhng ch s ha thi gian v khng
gian. Chng a ra nhng pht biu bng ngn ng
t nhin ca mnh, bng ngn ng chung, ngn ng
ca tt c mi ngi. Khng c mt s tuyt giao no
gia ngn ng bc hc vi ngn ng i thng.
C mt tnh cht na m ti rt ra t nh x hi hc
ngi Anh Anthony Giddens, ng ni v mt {khoa
ch gii vn bn c kp }. Chng ta a ra ngha v
nhng con ngi m bn thn h lm nn ngha
cuc sng ca mnh. Da trn nhng ngha cuc
sng y m chng ta xy dng nn nhng ngha
phc tp hn, l ngha ca nh nghin cu. y
l nhng g thng thy trong khoa hc x hi, ngay
c trong cc khoa hc c s dng nhng quy trnh rt
quy chun, thm ch rt mang tnh finh lng, t u
n cui ca mt ngn ng thng thng. Thm ch
ton kinh t hoc ngn ng hc, vn thng s dng
mt ngn ng rt quy phm, cng bt buc phi trnh
by bng ngn ng thng thng.
Cc khoa hc x hi ny khc vi cc khoa hc t nhin
mt im c bn: mi quan h ca chng vi thc t
m chng mun miu t ch yu l mt mi quan h kh

chp. Chng a ra nhng pht biu v trng thi ca th

gii dng c th c chp nhn nht c th. Chng
khng thuc b phn bc (theo ngha ca Popper) cng
khng thuc b nhn qu (trong khoa hc x hi, ta
khng th ni: gi s A, suy ra B). Ton b c ch lp lun
ca khoa hc x hi hng ti mc ch trnh by r nht
c th kh nng c chp thun ca cc pht biu, bng
nhng lp lun finh lng v finh tnh.
V c nhng tnh cht ny, mt s nh khoa hc lun
(trong c Popper) khng coi khoa hc x hi l nhng
khoa hc thc s. Nhng Passeron cng mt s nh
nghin cu khc, trong c ti, khng cng quan im
ny. Ngay c khi cc mn khoa hc x hi khng c cng
tnh khoa hc nh cc mn khoa hc t nhin, chng lun
c gng a ra nhng pht biu xc thc nht c th v
th gii. Mc ch v tnh cht ch ny l thuc tnh ring
ca cc d n khoa hc, khc vi cc d n ngh thut,
th thao, th ca, hoc cc lnh vc khc. Khoa hc x hi
khng bao gi c th ni rng nhng pht biu ca chng
v th gii l ng v c m bo, nhng chng c
gng t c xc thc m bo cao nht c th v
trnh by nhng pht biu ny mt cch cht ch nht c
th. Trong ci tng th khoa hc x hi ny, ngay c nu
nh ta c th tranh lun v nhng xut, chng vn l
c s cho phn ln cc nh nghin cu khoa hc x hi.
Nhng nu nh chng c cng mt b nguyn tc khoa
hc lun, ti sao li c nhng im khc bit gia cc mn
khoa hc x hi?
Nhng im khc bit ny khng xut pht t vic nhng
mn khoa hc ny c hiu bit th gii nhng gc
khc nhau. Cc bn thy rng cc hc thuyt ln v cc
h bin ha ni bt u c gi trfi lin ngnh (v d: ch
ngha Marx, thuyt cu trc, phn tch h thng). iu ny
cho thy rng mt nh nghin cu phi c mt cht t duy
a ngnh. Ngay c nu nh bn l mt nh nhn hc,
bn vn c th tm thy nhng yu t hu ch cho nghin
cu ca mnh trong trong cng vic ca mt nh s hc
hoc mt nh chnh trfi hc. V vy, ti sao li c nhng
ng bin gii gia cc chuyn ngnh? Ti cho l v l
do phng php lun, th ch v vn ha.
Nhng l do phng php lun l ng lu nht. Tn ti
mt dng thc phng php lun thng trfi trong mi

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

chuyn ngnh: lfich s th c lu tr, x hi hc c bng

cu hi iu tra, nhn hc c in d. Nhng l nhng
xu hng, vn tn ti nhng im giao nhau.
Nhng im khc bit v th ch gn vi cu to v t
chc s nghip ca cc chuyn ngnh: lfich s c ging
dy trng hc ph thng, cfln x hi hc v nhn hc
th khng. Chng ta bt buc chp nhn thc t l c
nhiu vin khc nhau (nhn hc, lfich s, v.v) ngay c khi
iu ny cng khng c my ngha.
Cui cng, tn ti nhng khc bit v vn ha: trong
chng trnh hc ny v c bn ngoi khun kh ny,
chng ta c v xy dng mt th vin tinh thn khc
vi th vin ca nhng ngi khc. Th vin ny thm
ch cng khc v mt th cht. u l nhng tham kho
bc hc m chng ta c t nhng chuyn ngnh gn
gi? V d, ti Php, cc nh x hi hc hoc s hc u
tham kho Lvi Strauss l mt tc gi ca nhn hc, th
nhng khng phi l ngun tham kho quan trng
nht i vi cc nh nhn hc. Cc nh nhn hc v s
hc li c Bourdieu nh mt ngun tham kho x hi
hc, th nhng tc gi ny cng khng phi l quan
trong nht i vi cc nh x hi hc. V vy, rt kh tm
ra bn ngoi lnh vc ca mnh nhng ngun tham
kho thch ng khi n cha c bit n nhiu hoc
khng c thfinh hnh.

193

Chng ta hy gii thch vn tnh khoa hc: tt c cc

chuyn ngnh u c mt phn tnh ch th, ngay c trong
cc mn khoa hc t nhin (mi quan h gia ngi vi
ngi, tng quan quyn lc nh hng n nhng pht
kin hoc cc hat ng khoa hc, c trong vt l nguyn
t). Trong khoa hc x hi, ngoi tnh ch th tng t nh
tnh ch th trong cc phflng th nghim khoa hc, cfln c
nhng nhn t ch quan b sung lin quan n khoa hc
lun (ngn ng thng thng, x l mt s liu). iu tra
nhn hc cng c tnh ch quan kp ny. V trong bn thn
cuc iu tra, ngi iu tra li a thm vo tnh ch
quan ca mnh. Tt c nhng yu t ca tnh ch quan ny
khng c ngha l ta khng c gng lm vic ti a trong
mt khun kh khch quan, theo ngha mt nghin cu
hp l hoc mt nghin cu cht ch.

By gi, chng ta s ni v nhn hc trong mi lin h

vi tnh c trng phng php lun ca n, iu tra thc
fia (in d).
Ni dung chnh:
Tnh chnh xc ca nghin cu finh tnh v nhng
nguyn tc thc nghim khi din gii trong mn nhn
hc x hi
1. Tnh chnh xc gn ng ca nhn hc: nghin cu
v tnh hp l
2. Nhn hc trong khoa khc x hi: n vfi khoa hc
lun v nhng c trng chuyn ngnh
3. Ti sao li ni v {nhn hc x hi{?
4. S tuyt giao vi tnh ngoi lai v ch ngha qu kh:
mt khoa nhn hc khng theo trng phi ch
vn ha
5. Tnh hp php ca iu tra in d: s tng hp
{emic } ( ngha i vi ch th) v tng hp
ha php
6. {Ngh } nhn hc v nhng nguy c siu din gii
7. Tha c dn tc hc

Vn ca nhn hc l y l chuyn ngnh finh tnh

nht trong cc mn khoa hc x hi. Ngay c khi n s
dng nhng phng php finh lng, th mc s dng
cng thp hn so vi cc mn khoa hc x hi khc. Thm
vo , nhng vt liu ca nhn hc c to ra thng qua
con ngi v tnh ch th ca chnh nh nhn hc.

pha bn tri, ta thy phn biu din thc t x hi

bn ngoi ch th.
T thc th ny, ta xut trnh nhiu loi d liu (ni
chuyn, quan st, thng k, ngun ti liu vit, nghin cu
trng hp).
T nhng d liu ny, ta xut trnh mt cng trnh khoa
hc (lun vn, bi vit, sch).
Ta {xut trnh } nhng d liu ch khng phi {thu thp }
nhng d liu, nh ta vn ni cch y 50 nm. Trc
y, chng ta vn gi mt quan im rt thc chng v
nghin cu; chng ta ngh rng nhng d liu l s phn
nh thc t. Ngy nay, chng ta tha nhn rng y l
mt s kin to x hi c s tham gia ca nhiu tc nhn.

194

Kha hc ma h Tam o 2007

Nu nh y l mt kin to x hi, iu khng c

ngha mt s kin to x hi ty tin. S kin to ny
nhm vo mt mi quan h kh chp gia s kin to ny
vi thc t x hi. Cng nh vy, mt tiu thuyt gia c
th lm nn mt kin to x hi, nhng anh ta khng quan
tm n mi quan h kh chp ny. Trong khoa hc x
hi, chng ta buc phi cnh gic hai cp : gia d
liu v sn phm cui cng. S cnh gic bin chng hay
logic ny gip chng ta trnh ni mt iu v iu ngc
li v cho php chng ta tip cn phm vi ca tnh hp l
bin chng hay din gii.
Song cng cn cnh gic v c kh nng c chp
nhn bin chng. Ta cn xc finh mt dng lin h no
gia thc t v kt qu nghin cu. xut trnh
nhng d liu, ta da vo nhng ngun tham kho l
thuyt hoc mt nn vn ha ring ca ta. Ta xut trnh
d liu v hy vng mang li iu g mi m hn so vi
im xut pht. Nn vn ha khoa hc ny cng tc ng
n din gii v t chc d liu. Nhng tiu ch cho din
gii v t chc d liu khc vi nhng tiu ch ca xut
trnh d liu. Nhng {din gii ni hm } fli hi mc
cht ch cao hn. Nhng {din gii kho st } mang tnh
m hn, a dng hn, phong ph hn. Cc din gii phc
v cho vic xut trnh d liu fli hi tnh thc nghim. Cc
loi din gii khc phi m bo tnh cht ch.
Trc khi bc vo phn tho lun, chng ta ngh gii lao.
Nu cc bn mun, ta c th tho lun v c ch khoa
hc lun v hai bng s trnh by trn.

Christian Culas

Gio s ni n kh nng c chp nhn v tnh cht

ch. Gio s c th cho mt v d c th, mt tnh hung
c th c khng?
y l vn khoa hc lun thc hnh. Trong mt lnh
vc m ta khng th a ra cc finh lut hay nhng s
tht khng th chi ci, ni m tn ti s gn ng, nhng
cp o lng, nhng din gii thn trng, nhng gii
thch c chng thc, lm th no nhng nhn finh
khoa hc ca chng ta trung thnh mc cao nht c
th vi thc t. Ngi ta lun ch trch cc mn khoa hc
x hi v nhn hc v nhng kiu vflng vo trong din gii
thng xuyn ny, hoc v nhng p lc t tng thng
xuyn (sc nng ca nhng bn c hoc nhng t tng
bn ngoi): {Nhng g anh ni, ch l luyn thuyn, hoc
l cch nhn ring ca anh, cch hiu ring ca anh, v
ta hon ton c th ni iu ngc li }.

Trfinh Vn Tng

Ti xin trch mt cu ni ca Passeron: {Khoa hc x hi

tm cch miu t, ch khng tm cch chng minh }.
1
2

http://fr.wikipedia.org/wiki/Clifford_Geertz
http://fr.wikipedia.org/wiki/Marcel_Griaule

Hay cng c th ni rng cng vic ca chng ta l miu

t th gii, v nu chng ta thay i lng knh, chng ta
s miu t th gii khc i. Trc kin bc b ny, c
hai quan im:
Hoc ta ng ni rng khng bao gi ch l nhng
quan im ch quan, rng khng th c tri thc thc
s v nghim tc trong khoa hc x hi. l quan
im ca nhn hc hu hin i, hay ca {ch ngha
v chnh ph khoa hc lun }
Hoc tn ti quan im s ng, quan im m ti
bo v, cho rng ngay c khi ta ch c th a ra
nhng kt lun gn ng, ngay c nu nh ta lun
nhn thc t thng qua nhng lng knh, chng ta cng
lun c gng hn ch nhng bin dng khng th
trnh khi ca thc t.
B l thuyt m chng ta c thng c coi nh l phi
h tr cho vic sn xut nhng gi thuyt m cuc iu tra
s kim chng hoc bc b. y l mt quan im tng
i theo phng php suy din. Trong nhn hc, ti cho
rng xu hng ni bt nht l s dng khung l thuyt
a ra nhng l thuyt mi trn thc fia, to ra mt thay
i v l thuyt, thm ch l to ra nhng l thuyt mi xut
pht t iu tra thc fia. y l mt phng php tng
i quy np. Gii khoa hc anglo-saxon gi n l Grounded
Theory, l thuyt bt ngun t thc fia, ny sinh t thc fia.
iu ti ang c gng lm y cng l Grounded
Epistemology, khoa hc lun bt ngun t thc fia. Khi ni
v tnh cht ch, mt vn c bn thng bfi qun lng
l mi quan h gia {d liu} v {thc t x hi }, trong
khi khoa hc lun li tp trung ch yu vo mi lin h gia
{d liu } v {din gii cui cng }.
Ti s ly mt v d t bi vit v {s miu t c c } ca
1
Clifford Geertz .
Clifford Geertz ni v s miu t c c, bi v miu t
v din gii an xen nhau. M hnh miu t c c l
mt bi vit ni v mt cuc chi g Bali. Geertz s
dng mt nghin cu trng hp theo ng xy dng
mt din gii v vn ha Bali. Nhng din gii ca ng
v vn ha Bali bfi cng kch, nhng trng hp nghin
cu th khng. Th m nguyn tc v tnh cht ch kia
fli hi phi bit liu nghin cu trng hp c tiu biu,
in hnh, v ging vi thc t cc cuc chi g Bali
hay khng.
C nhng v d trong mi quan h thc t-d liu bfi
bp mo. y l mt gc quan trng khc ca ph
2
bnh. V d trng hp nh nhn hc Griaule khi ng
miu t h thng tn gio ca ngi Dogon Mali. Mt
nh nhn hc ngi H Lan ph bnh cch thc
Griaule ly d liu. ng mi nhng thng tn vin n

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

nh v t ra cho h nhng cu hi rt mang tnh ch

o. ng iu tra in d song li thit k mt khng
gian hp kiu thuc fia: k thc dn gi ngi bn x
n. Hn na, ng li ch s dng nhng ngi a tin
thuc tng lp c u i, mt s tt nghip trng
dflng hoc trng Hi gio. Li ch trch cng vch ra
rng trong cch nhn v h thng Dogon, nhng yu t
Hi gio v C c gio c nhng ngi a tin
thuc tng lp trn ny a vo.
Ti cho rng nhng tho lun nh th ny cng nh l
nu chng ta c dfip cng nhau i in d th s rt hu
ch. Tnh chnh xc khng c cng thc chung. Tnh chnh
xc trong lnh vc ny l s kt hp gia kht vng v
chnh xc, mt ngh nghip, mt tri thc lnh hi t thc
t. Nu khng c kht vng ny, tt nht l nn lm vic
khc. ng thi, lun c mt cuc u tranh lin tc
tnh chnh xc c tn trng. Ti c th tm tt li bng
1
mt cu ni ca Gramsci : {cn kt hp s bi quan ca l
tr vi s lc quan ca ch }. Trong lnh vc ca chng
ta, iu ny c ngha l {kt hp s bi quan khoa hc lun
vi s lc quan ca kht vng khoa hc }.

Frdric Thomas

Ti mun tr li khi nim tnh chnh xc, khng lp li

sai lm ca ngi khc. Ti khng chc l mt
phng php tt finh ngha ci mu toan a l
thuyt gn vi thc t x hi. Tr li mt cht v ph bnh
ca ti i vi Bachelard ngy hm qua, iu ny cng
ging nh phng php lfich s hi quy, cho rng nhng
h thng trc y phm sai lm v vy chng khng
ng gi, chng l mt nn khoa hc km ci. Ti
pht hin trong khoa m t dn tc hc thuc fia (ng
Dng ca Cadire, Tn Th Gii ca cc tc gi khc)
hng lot nhng cch thc iu tra phng php lun
thi rt bfi ngy nay ch trch. iu ny khng ngn
cn vic nhng cng c ny gip chu u hiu c
thc t ca nhng x hi ny. Chng nu ln c
mt s tht v nhng x hi ny. Cn thn trng i vi
nhng quy kt cc h thng qua di nh sng ca
nhng g ta lm trong hin ti, ri li ri vo nhng
thnh kin mi.
y l mt v d sinh ng cho thy nhng kh khn m
cc cuc tranh lun khoa hc x hi gp phi. Chng ta
c th xt n trn phng din tng thch ha php hoc
l khng. Frdric Thomas ch trch iu m ti khng h
ni v xy dng mt din gii khng ng vi iu m ti
mun ni. iu ny rt hay xy ra khng khoa hc x hi.
Ti s ch cho cc bn thy.
Trc tin, ti s nhc li nhng g anh y ni chc
rng mnh khng hiu sai.

http://fr.wikipedia.org/wiki/Antonio_Gramsci

195

Anh F. Thomas cho rng ti p dng phng php lfich

s hi quy, rng ti mun chng minh mt pht biu v
tnh chnh xc khoa hc bng vic s dng nhng v d
ca phng php lun trong qu kh, ca lfich s thuc
fia, rng ti khng tha nhn nhng phng php ca
qu kh trong khi chng to ra nhng tri thc c gi
trfi, rng khng phi l cch ng chng minh th
no l tnh chnh xc. Khi ly v d v mt phng php
lun sai ca qu kh, mt mt ti lm mt uy tn ca khoa
dn tc hc thuc fia vn t c nhng thnh tu
nht finh, mt khc khng phi l mt phng php
ng chng minh tnh chnh xc khoa hc ca ngy
hm nay.
Ti c th tranh lun gc sau:
khng, lfich s hi quy c th l mt phng php
ng;
dn tc hc thuc fia cha bao gi to ra nhng cng
trnh c cht lng v phng php lun ca n khng
ng.
Ti hon ton ng vi cu ni cui cng ca anh
F. Thomas. Ti lun trch dn nhng cng trnh ni ting
ca thi k thuc fia m ti tham chiu trong nhng v
d ca mnh. Ti cng cha bao gi vit theo kiu lfich
s hi quy.
V sao anh Frdric li trnh by nhng g ti ng di
dng mt bt ng?
Hnh nh ti khng ni nh th. T nhng g ti ni, anh
dfich li trong b d liu ca anh v din gii li. Ti l
ngi bn x cfln anh l nh dn tc hc. Ti ly mt v
d ca thi k thuc fia khng phi trn phng din
khoa hc lun m hon ton mang tnh s phm. Ti tm
mt v d ca mt ngi khng tn trng tnh chnh xc
khoa hc. chng minh th no l tnh chnh xc khoa
hc, ti khng nht thit phi phn tch iu ngc li.
l mt s d di trong s phm. Trc tin, ti mun ni
rng khng c cng thc cho tnh chnh xc, sau ti
ly mt v d mi ngi cm nhn c s thiu chnh
xc khoa hc thng qua mt ti liu c sn. Ni cch
khc, d liu c thu thp ri tr thnh ci m ti gi l
phng php lun sai ca thi k thc dn bfi hiu trch
khi ch tm ca ti. ng l ra ti dng v d v mt
bi vit c xut bn ngy hm qua trong tc gi
khng tn trng {my nguyn tc } ca in d y.
Ti ngh rng i vi chng ta, tt nht l phi tn trng
ngha m ngi a tin mun truyn t qua li pht biu
ca mnh. Thm ch gia nhng nh tr thc chn chnh
cng c th c s hiu lm. Ti, vi t cch ca mt ngi
bn fia, ti cm nhn, d ng hay sai khng quan trng,

196

Kha hc ma h Tam o 2007

rng nhng g anh Thomas ni lm mo m ca ti,

rng anh t n trong mt trng ngha m ti khng
tha nhn. C hai yu t tng cng xu hng chnh xc
khoa hc, hay kht vng v tnh chnh xc nh ti gi
trong t vc chuyn ngnh ca ti:
Tnh bn (emicit): i t {emic }, c s dng trong
nhn hc anglo-saxonne, c ngha l: { ngha i vi
ngi bn x, i vi ngi a tin, cp biu t
qun chng, cp pht biu qun chng, cp ca
ngha i vi ngi a tin }. y l cng c tn
trng mc cao nht c th ngha m ngi a tin
mun truyn ti qua cc d liu, l quan im ca
ngi bn x.
Tnh ha php: cng tng t nh vy, nhng mc
quan st, ta c th ni v tnh ha php sao cho
nhng trng hp m chng ta quan st trung thnh
nht vi hon cnh ban u.
Bi v cng vic ca chng ta lun lun l lng nghe
nhng pht biu ca ngi i thoi v sp xp n theo
mt s lp lun ca chng ta. Ti va trnh by mt
cch hin i v c phng php iu m Weber cm
nhn khi ni v {s tng hp v ngha }.

Frdric Thomas

Ti mun b sung phn phn tch ca cuc tranh lun ny

bng vic p li nhng kt lun. Gio s cho rng c mt
s hiu sai y (tt c cng trnh dn tc hc thuc fia
l ng vt i, i tng bfi iu tra cm thy bfi phn bi
bi s din gii v c mt cuc ni lon chng li cuc
iu tra). Ti ngh l c mt cch gii thch th hai: suy
ngh ca Olivier de Sardan c trnh by di dng pht
biu dn tri. Mi mt pht biu c mt ngha ring v
mt thi im no ng ni cu: {tnh chnh xc, tc
l khng lm nhng g Griaule lm}. Mi ngi u
nghe thy cu ni . khng phi l iu gio s mun
ni. ng ng khi ni rng ti khng hiu cu ni ny
trong bi cnh ca n, song cu ni c pht biu
ra. Ti ngh rng trong tt c cc cuc iu tra dn tc
hc x hi, cn phi bit liu nhng g ngi i thai ni
vi chng ta c th hin t tng chung v suy ngh ca
ca anh ta v ch ang bn hay khng. Nh vy,
khng h c s hiu sai t pha ti m ch l mong mun
nhn mnh n vn ngha ca nhng pht biu.
Chng c mt cuc sng ring, c lp vi suy ngh
chung ca chng ta.
Ti s ni thm mt cht kt thc ti tho lun ny.
H thng ng ngha ca i tng iu tra khc vi h
thng ng ngha ca ngi iu tra. y khng ch l vn
ngn ng. Trong ngn ng ca chng ti, iu ny
cng xy ra. Khi ngi ta thuc hai h ng ngha, s hiu
lm l bnh thng, trong khi , ti v Thomas u c
cng mt h thng ng ngha v quy chiu. Cng l bnh
thng khi ngi a tin khng ng vi h din gii ca
bn. Nu khng, bn cng ch ni nhng g anh ta ni thi,
m y li khng phi l cng vic ca mt nh nghin

cu. Nhng khi bn trch dn li n ca anh ta, bn khng

c hiu nhm ca h, bi v l li ca nh nghin
cu khng tn trng h ng ngha bn x. Cc bn
hiu rng nh vy c hai mc :
cp tn trng t v logic ni hm ca li ni ngi
a tin;
cp t din gii v chfiu trch nhim vi s din gii
.
Vn th hai m anh Thomas nu ra l b ghi din vn.
Khi bn ly mt li pht biu c a ra v bn x l n
nh mt li pht biu thnh vn, cn phi thay i cp
b ghi. y cng l vn m tt c chng ta gp phi.
Nhng g ti cho php mnh ni trong mt lp hc, ti s
khng cho php mnh a vo mt bi vit. Tr thc khng
phi l nhng ngi duy nht c nhiu cp pht biu,
m c nhng ngi m chng ta nghin cu (din vn
cng-t). Nu khng tnh n yu t ny, tc l bn
khng trung thnh vi bn .
Ly v d v vic hiu php n d trong cch ni dn gian.
V d: ni {chng c bt } c ngha l {khng may mn }.
Hy tng tng mt nh nhn hc ngi Kenia n
Php, nhng li khng tho ting Php, anh ta nghe thy
cu ni ny thng xuyn v a ra mt l thuyt v ci
bt nh sau: ci bt l trung tm ca cu trc tng trng
ca ngi Php, l hnh nh Cha vng mt, ngi Php
lun thy bun v s vng mt ny. iu ny c v phi
l nhng trong qu kh, chng ta c rt nhiu v d.
Bn thn ti cng tng chng kin trng hp tng t
mt ngi M. T mt cch hiu ngn ng (anh ta hiu
nhm rng t {ng ch } v t {c may } trong ting Php
l cng mt t), anh ta vit mt bi ni rng c mt t
va mang ngha {sp }, va mang ngha {may mn }. iu
ny hon ton sai, thc ra l hai t khc nhau v ch
c pht m rt ging nhau m thi. Tuy nhin, trc khi
gp vn v ngn ng, anh ta vp phi sai lm khi
chuyn t b ngn ng bnh dn sang b ngn ng tng
trng ri.
Ti nghfi cc bn pht biu v nhng g m cc bn
quan tm, cho d cc bn khng ng , lp hc c
si ng hn.

Nguyn c Truyn

Ti mun tr li pht biu ca Frdric Thomas c th

phn bit gia pht biu khoa hc v pht biu phi-khoa
hc. Ti ly v d v bo ch, hoc v d v m ln xn
gia ngho i v khng b. Theo ti, nhng pht biu
phi-khoa hc da trn nhng quan h nhn qu tc thi.

Quch Thfi Oanh

Trong mt d n nghin cu, ti c nhng c s tham

chiu l thuyt t ti xy dng nhng gi thuyt.
Trn thc fia, ti sn xut nhng d liu. y ny sinh
nhng cu hi khc. Cu hi t ra l phi xy dng li

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

cu trc d n nghin cu ca ti nh th no? Lm th

no ta c th vn trung thnh vi c s tham chiu l
thuyt?

Nguyn Thfi Thu Hng

Trc tin ti c mt li bnh lun. Ti rt thch cch trnh

by r rng ca gio s v iu tra finh tnh. Gio s nhn
mnh n o c, yu cu kht khe v phng php
lun. Vit Nam, chng ti ni v tnh trung thc v tnh
chnh xc ca cu tr li. Ti Vit Nam, phng php finh
tnh c nhng ri ro, bi cnh rt phc tp, i khi ta gp
phi nhng cu tr li khng tht, ngi ta tm cch bp
mo cu tr li. Trong nhn hc, trong khoa hc tn gio,
vn rt phc tp. Chng ti khng th tin hnh mt
cuc trao i c cht lng, chng ti phi nh n
phng php finh lng. Trong trng hp , phi lm
th no? Ta c th dng nhng k thut iu tra no
t c kt qu ng?
y l nhng cu hi rt th vfi.
Vi cu hi u tin, ta c th t ra th ny: mi quan
h gia khoa hc x hi v h t tng l g? y ti
dng t {h t tng } theo ngha l tng th nhng biu
tng x hi, qun chng hoc bc hc, lm mo m
cch hiu nhng d liu. y, ti khng quan tm n
khoa hc cc t tng, m ti quan tm nhiu hn n
nh hng ca h t tng ln nh nghin cu. Nh
nghin cu khng phi ngi duy nht a ra nhng
pht biu v din gii v mt ti. c nhng din
gii c hnh thnh trc v c nhng din gii i th.
Ni n nhng mi quan h nhn qu tc thi l mt
cch gii thch. Ni mt cch khc, c ngha l l
nhng h thng din gii c hnh thnh trc cuc
iu tra, khng da trn nghin cu. Nu ta hiu h t
tng theo ngha rng, vic da vo nhng bn c, rp
khun trong cch hiu, chnh l mt vn thuc loi
ny (v d, quan nim nhng ngi nng dn {ng
nghch }, nhng ngi min ni {lc hu } hoc v cng
ng lng x {ng nht } c th nh hng n chng
ta). iu c coi l s tht s dn dt nghin cu. i
khi cc t tng c th c cu trc (v d ch ngha dn
ty). Mt s l thuyt ca khoa hc t nhin c th c
chuyn ha thnh h t tng (ch ngha Marx hoc
thuyt cu trc i khi c dng nh h t tng). y
l mt vn ca ch gii kp, mt vn i vi nh
nghin cu trong cng tc sn xut l thuyt.
Trong khoa hc x hi, tng c mt xu hng t duy
theo khi nim {on tuyt } (s on tuyt khoa hc
lun c Passeron v Bourdieu pht trin ln): quan
im bc hc ca nh x hi hc phi tch ri quan
im thng thng. Quan im thng thng y
c nh ng vi h t tng, vi ngh sai lm ang
lm nhim cch hiu. y l mt ch thuyt nhm
tch khi quan im thng thng i n mt quan
im khoa hc.

197

Ti khng ng trn hai im.

Quan im thng thng, nhng biu tng qun chng,
i khi l phng tin tch khi h t tng. Gi s ti
l mt nh x hi hc Vit Nam, c th gii tr thc Vit
Nam, tng lp lnh o hoc tng lp trung lu c th nh
hng n ti. Trong khi quan im thng thng ca
ngi nng dn hoc ngi min ni c th gip ti tch
khi h t tng ny.
Theo ti, khng th c s on tuyt. y l s ging co
khng ngng ngh v lun c lm mi. Khng c mt
khong khng gian khoa hc lun no trong ta c th
c gii phng khi h t tng. S cnh gic phi lun
thng trc bi ta lun c xu hng kht vng ln lt
thc t.
Phn trnh by trn y a ta n cu hi th ba v vn
o c.Thc vy, tn ti mt phng din o c
trong cng vic ca nh nhn hc. Trc ht, ti s ni
trn quan im ca nh nghin cu, trc khi t mnh
vo vfi tr ca ngi a tin. Vn o c l mt loi
cam kt m nh nghin cu lp ra vi ng nghip v
bn c. Ti ang ni v {cam kt dn tc hc }, mt
cch ni m ti phng theo t {cam kt t truyn } do
mt tc gi to ra ni v th loi vn chng ny.
Tc gi ny t cu hi v s phn bit gia mt t
truyn vi mt tiu thuyt Y v mt ngi anh hng X.
Sau khi nghin cu, tc gi ny cho rng khng c mt
tiu ch hnh thc no phn bit gia hai th loi ny.
S khc bit duy nht l tc gi ca t truyn ni vi bn
c {ti m bo vi bn rng y l mt cun t
truyn}. l mt cam kt hay mt hp ng. Vi chng
ta, cng tng t nh vy, l ci m ti gi l {cam
kt dn tc hc }. Ta khng th khng finh rng nhng
g ta ni phn nh thc t. Nhng ta c th m bo
rng iu ta ni gn vi thc t nht. Mt cun phim ti
liu dn tc hc cng c vn tng t. Loi phim ny
khng phi l mt phn nh ca thc t, l mt s-ri
nhng hnh nh c to nn. V th ti ngh rng hp
ng o c vi bn c, vi ng nghip l m bo
duy nht cho s nghim tc ca chng ta. Hin nay
cng c nhng m bo khc: trn tt c fia bn, by
gi c nhiu nh nhn hc cng lm vic. V th, c th
s c s gp g, kt hp nhm v kim sot ln nhau,
iu m cha bao gi xy ra trc kia.
By gi hy ni v vn tnh trung thc ca cc cu
tr li.
Vn ny xy ra mi ni, cho d phc tp c khc
nhau ty tng fia im. C v nh Vit Nam, vn
ny phc tp hn ch khng km. Khi m con ngi s
ni ra s tht, ti cho rng phng php finh lng khng
hiu qu bng phng php finh tnh. Trong nhng iu
tra finh tnh, sau mt khong thi gian, i tng c th
quen thn vi ngi iu tra. ng nhin, s quen thn

198

Kha hc ma h Tam o 2007

ny cng c gi ca n, v mt thi gian v u t quan

h c nhn. Hon cnh ny thng xy ra nhng mi
trng khp kn, bit lp. C nhiu gii php, ti xin a
ra y mt vi v d.
nghin cu v th gii ti phm M, nh iu tra
thm nhp vo nhng bng nhm v ng vai trfl cnh
gii v anh ta khng mun tham gia vo nhng hat ng
phm php v ti phm khc. nhng nghin cu khc,
mt vi nh nghin cu ra nhp nhng nh th c lin
quan. Lu rng ch l nhng v d thi, ti khng ni
l iu cn phi lm.

Nguyn Thfi Thu Hng

Cch y 10 nm, khi chun bfi lun vn thc s ti khoa

1
nghin cu tn gio trng EPHE , ti thy c nhng
nghin cu v cc loi bnh v nhng nh siu tm l
hc. Lm th no ta c th quy theo nh siu tm l?
ng trc kh khn tip cn thng tin, bao gi cng c
nhiu gii php v chin lc khc nhau. La chn gii
php lun l mt tha hip gia nhiu nhn t: tnh cch
ca nh nghin cu, ngun lc, thi gian, nhng cu thc
ca mi trng, v.v
C mt v d ni ting v th ng M trong cc khu bit
c Hoa K: tc gi nhn ra rng nu nh nghin cu l
ngi da trng, ngi dn s chuyn ngn ng ca h
ni nh ngi da trng. V vy, gii php ca anh ta l o
to nhng thanh nin xut thn t nhng khu bit c. Sau
nhng thanh nin ny i iu tra.
Mt iu cui cng: t chi tr li hoc a ra mt cu tr
li sai, ng nhin l mt vn . Song i vi chng
ta, nh th l mt cu tr li ri.

Christian Culas

Ti c mt lu nh: ngoi tr mt s trng hp cc

oan, khp ni ta u c cch gn gi vi ngi dn,
vi cht thi gian v s kin tr. Sau mt thi gian, ta tm
c mt ch ng, ta tip cn c nhiu thng tin. Ti
cng c mt li khuyn: ngi iu tra phi c gng hiu
c rng ngi dn cng rt tfl mfl v anh ta, c mt s
giao lu c to ra, mt s trao i thng tin.
Ti tr li cu hi v xy dng chng trnh nghin cu.
Chng ti khuyn cc bn nn c nhiu bc trong vic
xy dng mt chng trnh nghin cu, trong c mt
bc in d ngay t u ch khng phi l sau khi
hnh thnh chng trnh nghin cu. Trc tin nh
nghin cu tr phi trnh by nhng l do ca cng trnh
nghin cu v nhng cu hi m anh ta t ra cho

ti nghin cu. Sau , anh ta phi a ra mt tnh

hung cu hi v ch nghin cu. Nhng anh ta
khng phi xc finh khung l thuyt ngay, cng khng
cn phi a ra nhng gi thuyt. Sau khi hon thnh
bn tin-d n ny, anh ta thc hin giai on in d
u tin (thi gian di ngn khc nhau). Anh ta phi tm
ra nhng yu t thay i bn tin-d n, nhng cu
hi nghin cu mi. Sau anh ta thc hin cng vic
tm ti liu tm ra nhng tc phm l thuyt mi. n
cui cng anh ta mi c c mt d n nghin cu tt,
nh vo mt qu trnh iu chnh thun nghfich. Ti kt
lun hai im:
cc sinh vin s cm thy nh nhm khi bit rng h
khng cn a ra nhng gi thuyt. iu ny khng
c ngha l ta khng kht khe. Ta kht khe theo cch
khc m thi;
Niger, ngi ta hay thy trong cc d n nghin cu
nhng dng tu t v ch. V d, mt s d n ni v
{nhng gi thuyt phi kim chng }, {nhng mc tiu
ch yu }, {nhng mc tiu th yu }, v {kt qu mong
i }. l kiu hnh vn ca cc d n pht trin,
khng phc v cho cng vic ca chng ta. Ta khng
bt buc phi lm th. iu lm cho ti thy phin l
khi ta i theo nghi thc, nhng gfl b ny chng mang
ngha g.

Trfinh Vn Tng

Ti mun ni thm rng phng php finh tnh cm tnh

l rt nguy him, khi ta xy dng cu hi nghin cu m
khng c g trc .
Nh vy, anh hiu rng lun c mt s qua li gia
c v in d. t mt cu hi khng phi l t lflng
trung thnh vi mt trng phi c th no hay mt
khung l thuyt no . Nghin cu ti liu v vng thc
fia (ti liu ni b, lu tr) l phn cng vic quan trng
nh nghin cu l thuyt.
Cc bn hy tip tc t cu hi

Emmannel Pannier

Xin gio s a ra mt s v d v {cam kt dn tc hc}.

Ngoi cam kt ny, lm th no gii thch phng
php nghin cu v m bo lflng tin?

Pascal Bourdeaux

nhiu gc , c nhng mi tng quan gia i

tng nghin cu v nh nghin cu, gia ngi iu
tra v i tng iu tra. C phi tt c cc nh nghin
cu u c th tin hnh bt k mt nghin cu no
khng, hay tn ti mt mi quan h {t nhin } gia mt
nh nghin cu v v mt i tng nghin cu? Phn
cam kt ca nh nghin cu l g?

Ecole Pratique des Hautes Etudes: Trng Cao hc Thc hnh

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

{Cam kt dn tc hc } l mt cch ni tng hnh,

nhng cng l mt loi bo m m ta a ra. Mt kiu
bo m ngm, {bt thnh vn }, thm ch i khi ta
khng thc n n. N cng xut hin trong kt qu
cng vic cui cng di hai dng. Trong mt nghin
cu nhn hc, lun c mt phn nh trnh by phng
php lun u bi hoc phn ch thch, cp n:
thi gian in d, vng kho st, khu vc nghin cu,
nhng ch dn v loi hnh iu tra in d, s lng
phng vn, c s dng phng php iu tra nhm
khng, v.v. Cng c th trnh by nhng kh khn c
nhn m nh nghin cu gp phi.
Ti cho rng phi phn bit c gia iu bn c quan
tm v ci thuc v {nhn hc phn thn }. T hai mi
nm nay, xut hin nhng cng trnh trong cc nh
nhn hc ni v bn thn mnh trong qu trnh thc fia,
i khi ging nh t truyn. y l mt c im ca nhn
hc hu hin i, nh nhn hc tr thnh ngi hng ch
khng phi i tng nghin cu. Theo ti th him khi c
l do chnh ng i xa n vy. Cn trnh ni qu t
hoc ni qu nhiu. Cch y bn mi nm, cc nh
nhn hc chng ni g, nht l bi v nhng ngi lm vic
chu Phi khng bit ngn ng bn fia. Gi y tnh hnh
li chuyn sang thi cc ngc li.
C th c mt cch khc trnh by phn sn xut d
liu, l la chn nhng trch on trong sn phm cui
cng. V d, trong s 500 lt phng vn, ta s dng 3040 trch on ton vn (in extenso); trong s 100 d liu
quan st, ta s dng 4-5 trch on in extenso. Chng ta
s xem xt iu ny vi nghin cu trng hp, nhng
cc bn thy mt phn ca d liu c trnh by nh
th no trong sn phm cui cng ri. Cng vic ny c
nhiu chc nng, mt trong s nhng chc nng ny l
cng c cam kt dn tc hc.
Qu trnh iu tra, t sn xut d liu n chp bt, ging
nh hnh mt ci phu. Cng ging nh khi ta thc hin
mt b phim ti liu: t 6 gi thc phim quay, ta ni
chng li c mt sn phm cui cng di 30 pht; ta
chn lc, bc tch v ch s ha cc d liu, to dng cc
chng v son tho.
Ti chuyn sang cu hi th hai v nhng im tng ng
ring gia nh nghin cu v fia bn nghin cu. Thc vy,
i khi ta cng nhn ra s tng ng ny. Mt s ngi
ni rng nh nghin cu la chn fia bn theo hnh nh
ca chnh h, hoc fia bn phn nh ng hnh nh ca
h. iu ny chc l ng, nhng khng ng hon ton.
Vi nhng iu kin ca cch y 60 nm, th nhn finh
ny ng hn. Trong m hnh iu tra dn tc hc c in,

1
2

http://fr.wikipedia.org/wiki/Bronislaw_Malinowski
http://fr.wikipedia.org/wiki/Jeanne_Favret-Saada

199

mt ngi tr tui chu u la chn mt fia bn ty theo

ca anh ta v sng ti hai hoc ba nm thc hin cng
vic dn tc hc lng x. Ngy nay, nh nhn hc bfi tm
thng ha hn, anh ta phi chfiu nhng gfl b mi. Nhn
hc khng cfln ch nm trong mi quan h Nam-Bc na.
Mt s nh nhn hc nghin cu ti t nc ca chnh h,
s la chn fia bn ty thuc vo vic xin c hc bng
hoc ti tr. ng thi, cng ngy cng c nhiu {fia bn
a im }. Ngay c trc kia, ta c nhng trng hp ni
ting v nhng nh nhn hc phi chfiu cc kh trn thc
fia. Trng hp ni ting nht l ca ngi sng lp ra
1
ngnh nhn hc in d: Malinowski . Bn thn ti khng
thy thoi mi trong mi quan h c th l chuyn nht gia
nh nhn hc v fia bn nghin cu ca anh ta. Ti ngh
y l cch nhn c ca phng Ty, mt cch nhn mang
tnh chuyn kho cho rng cn phi bit tt c v mt x
hi, t chi tit nh nht. Mt nh nhn hc c th quay li
nhiu nm sau lm vic v nhng nhm dn s khc,
lnh vc hoc ti khc.
Chng ta cfln li vn cp cam kt ca mt nh nhn
hc trn thc fia. C hai thi cc m ta c th sang
mt bn:
Nh nhn hc hu nh hon ton ng ngoi cng
ng: khng phi l thc fia theo ngha nhn hc,
m thc cht l kiu {x hi hc phng vn }. Ni cch
khc, khng c s thm nhp, nh iu tra ch thc
hin cc cuc ni chuyn m thi;
thi cc kia: nh nhn hc tr thnh mt ngi bn
x. Thng thng th anh ta khng tr thnh ngi bn
x, m anh ta c th lm cho ngi ta tng rng anh
ta tr thnh ngi bn x. Trng hp ny c bit
hay xut hin trong mt s dng nghin cu tn gio
trong ta lm cho mi ngi tin rng bn thn ta l
mt ngi fia phng.
Gia hai thi cc ny, c rt nhiu kh nng la chn
c. y l mt php tng ca nhiu bin s khc nhau,
trong c: la chn c nhn, nhng cu thc ca thc
fia, finh hng l thuyt hoc phng php lun.
Quan im c nhn ca ti l cam kt mnh m ca
mt nh nhn hc ang tm mt cng vfi trong lflng x
hi fia phng ni chung l khng cn thit. Ta c th
nghin cu v nhng tp qun sn xut nng nghip
m khng cn phi tr thnh mt nng dn, nghin cu
v quan h h hng m khng cn phi kt hn vi
ngi fia phng. C mt v d ni ting v trfl ph thy
2
trong rng Php. Nghin cu ny ca Favret-Saada
rt hay c trch dn trn phng din phng php
lun. C ni rng nghin cu ti ny v thm
nhp vo nhng mi quan h bn trong, bn thn nh

200

Kha hc ma h Tam o 2007

nghin cu phi ng vai mt thy php. C cho rng

y l mt fli hi v phng php lun t c s
hiu bit; ngoi ra, c khng finh rng mt ngnh nhn
hc chun phi c c mc thm nhp mnh m.
Ti khng ng vi im th hai ny. Ta c th coi
y l mt la chn c nhn, iu ny khng c ngha
l mun thc hin mt loi cch mng khoa hc lun.
Lp lun th hai ny cng bfi phn i bi nhng nghin
cu khc sau ny v trfl ph thy m khng la chn
mt s cam kt mnh m. V vn cam kt, ti ngh
khng cn phi p t tnh chnh thng. Vfi tr thng
thng nht l vfi tr ca mt ngi n t bn ngoi
nhng c mt quan im ca mt ngi nc ngoi c
thin ch, mt ngi nc ngoi c n tip, ngi c
th c cng ng {bn-thu np } m khng lm phin
n bt k ai. i khi cam kt c th i xa hn. Vn
l ci gi v mt c nhn v x hi ca mt cam kt
nh vy. V d, nghin cu v tham nhng, chng
ta tm mt th sinh mun thc tp trong ngnh cnh st,
nhng khng tm thy. Ta phi c cch khc tin
hnh nghin cu ny.

i ng v trung thnh vi nguyn bn. Lm quen vi

mt nhm x hi cng ging nh hc mt ngn ng:
ban u cc bn khng bit n hat ng th no,
nhng dn dn cc bn s hiu c. Gi s ti lm
vic Vit Nam, ti s phi lm cng tc phin dfich
kp: t ting Vit sang ting Php, v sau l t ngn
ng qun chng sang ngn ng bc hc. Cc bn cng
phi thc hin mt thao tc dfich thut, l dfich nhng
biu tng qun chng sang mt din vn bc hc.

L H Phong Linh

Tt c ty thuc vo iu chfi hiu th no l quan im

ph bnh, vo vic chfi t mnh vo vfi tr ca ngi dn
hay ca nh nghin cu. Loi ngn ng trong bi vit
khng nht thit phi l mt ngn ng ph bnh, nhng
n khc vi ngn ng ca i tng iu tra.

D cam kt mnh m trn thc fia, nh nhn hc vn

phi kin finh mt thi khch quan, nhm mc ch
tm hiu thc t. S cam kt ny khng bao gi l tuyt
i v anh ta l nh quan st v nh nhn hc nhiu hn
l con ngi cam kt. Khng c mu thun gia mt vfi
th ch quan vi mt mong mun gi thi khch quan,
chng no qun l tt c mi quan h c nhn vi
ngi dn v mong mun khch quan thng qua nhng
mi quan h ny. Cng tc in d l mt s cng thng
thng trc mt mt hiu c quan im ca cc tc
nhn v nhng hnh x theo logic ca h, v mt khc,
phn tch, din gii, t chc cc d liu ny. Khi hng
dn lun vn nghin cu sinh, i khi ti phi thc gic
mt s sinh vin tip cn thc fia hn na, trong khi
vi mt s sinh vin khc ti li phi khuyn h gi mt
khong cch xa vi thc fia.

Quch Thfi Oanh

Ti mun tr li v d v trfl ph thy, nu nh nhn hc

thm nhp su vo thc fia nh vy, anh ta cfln c th
gi c con mt khch quan trong nhng nh gi ca
mnh hay khng?

Trc khi chuyn qua phn nghin cu trng hp, ti

mun a ra mt lu cui cng: tin hnh in d v
nghin cu khch quan cng ging nh cng tc dfich
thut. Tng ang c gng dfich ra ting Vit gn ngha
nht vi iu ti ni bng ting Php. Tuy nhin, khng
c bt c mt tiu ch khch quan no ni anh ta c
thnh cng hay khng. Ba phin dfich khc nhau s a
ra ba vn bn dfich khc nhau. Bn dfich c thc hin
thng qua tnh ch quan ca ngi dfich; cng ngh,
micro chng lm thay i c iu g. ng thi, tt
c chng ta u c kh nng ni rng bn dfich tng

C nhn xt no na khng?

Quch Thfi Oanh

Ti c mt cu hi v ngn ng qun chng. Khi tin hnh

mt nghin cu nhn hc-x hi, hnh nh ta phi miu
t mt cch trung thc nht thc t c quan st. Thng
qua miu t ny, ta c mt hnh nh tng i gn vi thc
t. Khi ti ph bnh mt l thuyt, ti a ra nhng kin
c nhn, ch quan. Trong trng hp , lm th no nh
nhn hc c th t ch trc nhng quan im l thuyt
v thc hnh?

Ti ng vi gio s. Hai loi ngn ng ny lun c im

khc nhau. Nhng ti vn cm thy bn khon: mt mt
chng ta c gng miu t tt nht hin thc c quan
st, mt khc, vi t cch mt nh nhn hc, ti c mt
cm nhn khc. Trong trng hp , ti phi la chn
gia cc lun im. Lm th no gi c vfi th dao
ng ny?
Khi sn xut cc d liu, cc bn lun c gng tin gn
n hin thc nht. Song, khng phi l mt kiu
chp nh hin thc. Hin thc ny chfiu nh hng ca
nhng c s l thuyt, vn ha khoa hc, cch t vn
v s quan st. tm ra ci hin thc khin cc bn
quan tm, cc bn phi chn lc rt nhiu trong hin
thc ri. Cc bn sn xut d liu ty theo s la
chn ny. y khng phi l mt hnh nh ti to li ton
b hin thc, l nhng d liu s cho php cc bn
xy dng mt pht biu khoa hc t hiu bit hin
thc . Hin nhin nhng din gii khoa hc ca chng
ta l hng vo cng ng khoa hc, mt th gii c
bit khc vi hin thc x hi m ta nghin cu. Trong
ci th gii rt c bit ca chng ta ny, chng ta
khng finh vit ra nhng d liu trung thnh vi
ngha ca nhng hnh ng v nhng hnh x ca cc
tc nhn.

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

Manuel Pannier

Chng ta ni v nhng s vflng vo trong din gii,

ngay c trong din gii nhng d liu. C mt cch
hn ch iu ny l t kim sot ln nhau khi c nhiu
ngi lm cng mt ti hoc cng mt fia bn. Liu
c tn ti nhng quy tc sn xut d liu trong lm vic
nhm hay khng?
C nhng trng hp lm vic theo nhm hai ngi, nht
l nhng cp nghin cu nhn hc, hoc nhng trng
hp cc c quan bt buc hai ngi lm vic cng nhau.
M hnh lm vic ny trc kia kh thc hin hn. Khi ti
cfln l sinh vin, ti tng thy ngi ta c mt nh nhn
hc v mt nh fia l hc n cng mt fia bn, m h
thng khng c cng mt cch t vn .
Kh c th pht trin cch thc ny theo kiu p t ca
t chc. y nn l mt la chn. Trong nhng cng trnh
ti chu Phi, chng ti th p dng mt hnh lm vic
tp th trong mt giai on, cho php c mt s kim sot
ln nhau v sn xut d liu, t ra l trong mt s giai on
chin lc. Ngi iu phi chng trnh nghin cu c
nhim v t chc s phi hp ny. Cc bn thy l chng
ta khc rt xa m hnh nhn hc thuc fia ri.
Ti xin tr li cu hi trc bng vic ly mt v d: trong
nghin cu ca chng ti v tnh trng tham nhng
thng nht, chng ti tin hnh nghin cu thc fia
bng phng php phng vn, quan st, nghin cu
trng hp, thm nhp fia bn. Mt trong nhng phng
php tip cn gn nht vi nhng biu trng qun
chng l ci m chng ti gi l {tn hiu hc qun chng}
v tham nhng: thay v ch dng t {tham nhng }, chng
ti nghin cu ngn ng fia phng tm hiu cch
ngi dn ni v tham nhng, v nhng mi quan h m
theo quan im phng Ty c coi l tham nhng, nh
th no. Nghin cu tn hiu hc qun chng l mt n
lc tin gn nht n s th hin ca cc tc nhn v
nhng thc hnh ca cc tc nhn . Sau chng ti
phn tch v phn loi nhng tn hiu ny. Cng vic
phn tch ny ch c ngha khi n c thc hin thng
qua mt quan im v pht biu khoa hc. Khi chng ti
nghin cu tn hiu hc, v d mt s thnh ng cho thy
mt tham nhng c biu hin nh li sng n mi, mt
s khc li nh dng trao i x hi bnh thng, chng
ti c gng ch ra rng c mt s tng hp gia phn tch
v tnh hiu hc ny. Ngi c t nhiu c th kim chng
thng qua nhng v d c a ra. ng thi, chng ti
khng finh rng nghin cu tnh hiu hc ny thc s xut
pht t nhng cuc iu tra ca chng ti. Bt k mt tc
nhn no cng nhn ra tn hiu hc qun chng ny. Tuy
nhin, mt s tc nhn c th s khng hiu ht nhng
kt qu din gii; nhng ngi c th hiu chng hn phi
c mt vn hc thut gn gi vi chng ti. Trong mt s
cuc iu tra, chng ti th i cht kt qu vi nhng
nhm ngh nghip c lin quan. y cng l mt cch
kim tra nhng d liu v s nht qun. i khi, chng

201

ti c th gp nhng kin phn i cc d liu hoc cc

din gii.
V d khc v mt nghin cu dfich v y t: chng ti
ch ra c mc no cc y t v nhn vin bnh vin
bfi ngi bnh nh gi sai, v ngi bnh bfi hiu nhm,
thm ch bfi i x khng tt, nh th no. y khng phi
l kin ca chng ti m l kt qu ca cuc iu tra.
Khi i cht kt qu, ban u chng ti nhn c nhng
phn ng rt tiu cc. Cc bc s chu Phi sng v lm
vic ti chu u cng c phn ng tng t. Sau , mi
khi c mt ngi pht biu rng nhng g chng ti ni l
ng, th tt c mi ngi bt u ln ting khng finh.
Ngy nay, mt s bc s da vo cng trnh ca chng
ti thay i dfich v y t. Ai cng bit l cht lng dfich
v y t km, nhng chng ai ni g. ng gp ca nghin
cu ca chng ti l ch ra c s yu km ny bng
t liu da trn iu tra. Nu cp vn ny di gc
t tng th chng c tc dng g. Tri li, di dng
mt cuc iu tra nghim tc th tc ng rt ln. i
chng kt qu khng phi l th nghim tnh hiu lc
ca kt qu nghin cu. i khi y l cch nhng d
liu i cht vi cc tc nhn, v cng thu thp thm
thng tin mi.
Cfln mt cch khc na: chng ti cng b kt qu cuc
iu tra ti fia phng, c th l Niger, dng d hiu
hn l ngn ng khoa hc thng thng. Ngy nay, ta c
s tng tc tc th xung quanh sn phm ca iu tra,
trc y th kh khn hn trong mi trng nng dn c
in. Nhng ngy nay, nhiu cn b quay tr li nng
thn lm vic v bn thn h n c nhng bo co ca
chng ti. iu ti mun ni y l c mt s bin i
tch cc so vi iu kin thc fia dn tc hc c in cch
y 50 nm. Cng trnh ca chng ta c th c a ra
tho lun, ph bnh, iu m trc kia khng xy ra. Th
m l mt trong nhng im yu quan trng nht v
phng php lun ca nhn hc. Mt nh s hc c th
bfi nhng ng nghip ph bnh, nu h lm vic trn cng
mt vn t s hc. Ngy nay, nh nhn hc cng c th
bfi i cht vi nhng quan im khc nhau v vn anh
ta nghin cu.
By gi, chng ta s cp n {nghin cu trng hp}.
Ni dung bi ging:
1. Ch ngha chit trung phng php lun v s phi
hp d liu
2. Ci b phn v ci tt c, ci vi m v ci v m
3. in hnh ha
4. Chui lin tc v nhng hn ch
5. Cc ng dng khc nhau ca trng hp

Nghin cu trng hp l mt cch phi hp nhiu

yu t khc nhau xung quanh cng mt vn , cng
mt s kin, mt thch thc, mt tnh hung chung.

202

Kha hc ma h Tam o 2007

Nghin cu trng hp bao gm nhng cuc phng

vn, quan st, c v thng k, tt c quy t vo cng
mt tnh hung x hi.
V d, khi thc hin mt nghin cu v nhng nhm
quyn lc lng x hoc v tn gio: miu t v phn tch
m tang ca mt nhn vt no trong lng c th c
coi l mt nghin cu trng hp. Ta miu t cc m
tang v vai trfl ca cc tc nhn khc nhau, phng vn
nhng ngi tham gia v ngha ca s kin hoc v s
chun bfi s kin, thng k tt c nhng mn qu v
t c mang n, ca ai tng v tng ai. Ti gi l
{phng php k duyt }. Cc bn cng c th b sung
bng nhng ngun ti liu, lu tr v tang l hoc nhng
bi vit trn bo.
Ai c th a ra mt v d v nghin cu trng hp?

Quch Thfi Oanh

Ti tin hnh mt nghin cu trng hp v s thay i

trong nhn thc ca ngi dn v khng gian sng (rng
Cc Phng). iu quan trng i vi ti l phi bit c
v sao ngi ta la chn mt fia im gn vi mt bi cnh
c bit. y l gn vi mt khu bo tn di sn. Chnh
sch ny nm trong bi cnh bo tn di sn th gii.
Xin li, ti xin ngt li chfi. Ti cho rng chfi ang gii thch
mt ti nghin cu, bi cnh v li ch ca n. V
ti ny, chfi c th xc finh mt hon cnh x hi c
ngha i vi ti ca chfi c khng? V d nh nhng
ngi sn bn tri php hoc nhng ngi cht cy tri
php, l nhng nghin cu trng hp. C ngha l
mt trng hp c th hn nhng g chfi va ni. Ti s
ni c th hn: chfi c th tm ra mt cu chuyn nh vi
mt n vfi thi gian, fia im v nhng nhn vt khc
nhau, xut pht t thc fia ca chfi v c mt ngha i
vi nghin cu ca chfi c khng?
Chng ta hy cng suy ngh v cu hi ny.

Quch Thfi Thu Cc

Hin nay chng ti ang tin hnh mt nghin cu ti

huyn Tfinh Bin, tnh An Giang. y l mt vng st bin
gii vi Cm Pu Chia. Chng ti nghin cu tc ng ca
chnh sch i mi i vi nhng thay i kinh t-x hi.
Chng ti mun m rng nghin cu ny ra ton b cc
huyn vng bin. Chng ti chn tnh ny v mt s
c th, nht l c th nhm dn tc.
Chfi cng ang miu t mt ti nghin cu, mt fia
bn nghin cu, ch khng phi l mt nghin cu
trng hp. Chng ta ch i nhng tnh hung x hi
c th hn.

Nguyn Thfi Thu Hng

Cch y vi thng, chng ti c trn bo mt cu

chuyn v nhng gio vin tiu hc s dng cc sn

phm tng trng cho hc sinh. Bo ch vo cuc. Cc nh

x hi hc tm hiu hin tng ny v gii thch rng c
th y l mt s suy i o c. y c phi l mt
nghin cu trng hp khng?

Christian Culas

Mt v d n gin khi ta i in d trong thi k thu hach

la: ta bit rng nhng ngi nng dn gip nhau, c
bit l trong ngy ma. Trong mt ngy, ta s nghin cu
s tng tr gia hai gia nh c th.
Chng ta vn cha hiu nhau.
Ta c th tm ra nhng nghin cu trng hp nhiu cp
khc nhau. Ti s th a ra mt v d rt ra t lun
vn tin s ca ti. Lun vn ca ti nghin cu v nhng
mi quan h x hi gia cc th h v cc gii trong mt
vng xc finh Niger. y l cch t vn tng
qut: nhng mi quan h gia cc gii cc th h; s
thng trfi ca nam gii i vi n gii, ca anh chfi i vi
cc em. Khu vc nghin cu l lng. Trc ti chn
mt nghin cu nh rt quan trng - m ci - bi v
l s kin th hin vai trfl ca tt c cc mi quan h x
hi. xc finh mt nghin cu trng hp, ti chn mt
m ci c th. Ti nghin cu n tng cng on v
phn tch tt c cc tc nhn. Thng qua nghin cu
trng hp ny, ti c th nghin cu cc m ci, v
qua cc m ci, ti nghin cu nhng mi quan h gia
cc gii v cc th h.
Tt c cc bn u c nhng ti loi ny. Nhn chung
l nhng ti tng i tru tng. Cc bn phi m
x nhng ch s, nhng tp hp con c th hn c th
i xa hn trong khun kh ti tru tng . iu th vfi
l ch mc ch ca chng ta khng phi l hiu ci m
ci c th nh n vn vy, m xem lm th no n c
th lm cho chng ta hiu mt tng th rng ln hn, lm
th no n a ta n vi nhng hiu bit v m ci ni
chung v v nhng mi quan h gia cc gii.
y l nt khc bit c bn gia phng php lun tc
ngi v nhn hc x hi. Phng php lun tc ngi
ch tm hiu bn thn nghin cu trng hp m thi, ni
dung ca chnh n v bng chnh n. Mt nh phng
php lun tc ngi, khi nghin cu lp hc ca chng
ta, s quan tm n nhng dng thc din vn, nhng
trao i, cch ti cm micro, cch ngi phin dfich ni,
phn ng ca khn phflng. Anh ta s tm hiu ton b s
hnh thnh cu trc ca tnh hung. Nu mt nh nhn
hc nghin cu nhng dng thc truyn ti kin thc
phng php lun gia nhng nh nghin cu tr v
nhng nh nghin cu c kinh nghim, anh ta s phn
tch lp hc ca chng ta xem lp hc ny ni ln iu
g v s truyn ti gia nghin cu tr v nghin cu c
kinh nghim. Nu nh ti lm vic v s truyn ti kin
thc i hc, ti s phi tm ra nhng fia bn nghin cu,
ti s chn Vin Khoa hc X hi Vit Nam nh l fia bn

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

nghin cu u tin, chn cc kha hc ma h hoc

nhng kha o to cho ngi nc ngoi nh l fia bn
nghin cu th hai. Trn mi mt fia bn nghin cu, ti
c th tin hnh nghin cu trng hp c th. V d, ti
c th chn lp hc ca chng ta nh mt nghin cu
trng hp c th. Ti s quan st ton b lp hc, tin
hnh phng vn bit nhng g cc nghin cu tr
hiu, m xem bao nhiu ngi tham gia pht biu,
nghin cu cc ti liu c phn pht, v.v.
Ti xin a ra mt v d ni ting: nh nhn hc
1
Gluckman , vo thi k thc dn Anh, tham d l
khnh thnh mt cy cu Nam Rhodsie. Thng s,
cc chc sc fia phng v i din cc tc ngi cng
c mt. ng s dng nghin cu trng hp ny
minh ha mt tnh hung thuc fia.
Hy ly v d v nn tham nhng Niger. Mt trng hp
c th c mt thnh vin ca nhm nghin cu pht
trin ln trong khun kh mt lun n vit v phn cp
phn quyn. Trng hp c th ny l nghin cu v
cng trnh xy dng mt nh ga xe but. Ba phn t cc
khon ch c s dng vo mc ch khc. Trng
hp ny cho php anh ta minh ha nhng g din ra
trong qu trnh bn giao cc thfi trng cng v t. Anh ta
cng ch ra hi ng x hat ng nh th no.

Christian Culas

Ti cho rng c mt cht kh hiu y, bi v nhng

ti nghin cu Vit Nam c cc i tc Hoa K
nhn nhn nh l nhng {nghin cu trng hp } (Case
Studies). iu ny khin cho s phn bit khng c
r rng.
ng ! Ti hiu ri. Ti xin li.
Vy th chng ta s ni li th ny: trong tt c cc
nghin cu so snh, ta c th ni rng mi mt yu t
so snh l mt trng hp. Theo ngha , Vit Nam
c th c coi l mt nghin cu trng hp. Nhng
y khng phi l ngha m ti mun a ra. T {trng
hp} khng phi c dng theo ngha so snh m l
mt t lin quan n iu tra thc fia. Vn l t
{trng hp }ny c th c hai ngha. Nu cc bn
mun, thay v ni {nghin cu trng hp}, chng ta c
th ni {phn tch mt tnh hung x hi hc c th }.
iu ny rt quan trng trong nhn hc, trong vic sn
xut d liu v hon thin cng trnh. i khi, thc fia
c th da trn mt lot nhng nghin cu trng hp,
phn tch ca n l c s ca t duy. Trong nhng
trng hp khc, c th ch c mt vi nghin cu
trng hp nhng chng li c dng rt nhiu trong
sn phm cui cng.

http://fr.wikipedia.org/wiki/Anthropologie

203

Quch Thfi Oanh

Vn khng c nhng tc phm bng ting Vit gii ta

s ln ln ny.

Nguyn Thfi Thu Hng

S ln ln ny ch l v ng ngha thi, ch khng phi

v mt l thuyt.

Nguyn Thfi Kim Hoa

Ti ng , s ln ln ny ch l v ng ngha ch khng
phi l v l thuyt, bi v c mt khung l thuyt cho
nghin cu trng hp. Trong x hi hc thng tin, chng
ti trnh by nhng tnh hung x hi c th.
C mt ngha so snh, trong tt c cc yu t l
nhng trng hp, khng quan trng chng quy m
no. Ti th dng n nh mt {tnh hung x hi c th
}, trong ting Anh gi l {Social Event }. Trong so snh,
nhng n vfi u cng cp , trong khi , y th
ngc li.
Ngy mai chng ta s tip tc.

Ngy lm vic th 3, th t ngy 18

thng 7
Sng nay, ti nghfi lp hc tr li vi vn nghin cu
trng hp, hay ng hn l {nhng tnh hung x hi
c th}. Theo s hiu nhm ngy hm qua, c hai loi
trng hp:
Nhng {trng hp } l cc n vfi so snh nhng
cp rt khc nhau trong mt d n so snh. Trong
trng hp , tt c cc nghin cu c th c coi
nh l nhng nghin cu trng hp;
{Trng hp } l mt tnh hung x hi c th c hn
ch phm vi r rng. Chng ta ni v loi trng hp
th hai ny.
S phi hp c thc hin trn mt tnh hung x hi
c th. Trong tt c cc cuc iu tra, ta tin hnh
phng vn, quan st, v.v., trong khi trong mt nghin
cu trng hp, tt cc cc yu t tp trung vo cng
mt im, cng mt i tng chung. Mt tnh hung x
hi c th, c bit, l mt tnh hung trong cc tc
nhn tng tc vi nhau. Ta c th s dng n nh mt
php chn on nghin cu nhng vn rng hn
ca nhm m chng ta iu tra. By gi, ti xin nhng
li cho cc bn. Hy a ra nhng tnh hung x hi c
bit c coi l mt php chun on hoc mt biu
hin ca nhng vn tng qut hn trong nghin cu
ca cc bn.

204

Kha hc ma h Tam o 2007

L H Phong Linh

Ti hc kinh t. Ti n y m rng kin thc. Ti

mun a ra mt v d: nghin cu vai trfl ca c
tin ca ngi dn sng vng duyn hi, ta c th quan
st nhng l hi tn gio. Ti chn mt trong s l hi
l l cng c voi. y c phi l mt nghin cu
trng hp khng?
Tt nhin ri. Nu chfi chn l hi ny, vic phn tch n
gip chfi c nhng thng tin v ti nghin cu rng hn,
y l c tin, nh th no?
iu ny bao gm cng vic chun bfi v tham gia khng
ch ca nhng ng dn, m ca c gia nh h. T , ta
nghin cu dng l ca cc gia nh, nhng hat ng
ca h. Ta s thy c tin ny c thc hin th no.
Ti khuyn chfi nn b ngnh kinh t v chuyn sang
nhn hc (!)
Ai c v d khc?
Ti xin nhn mnh rng tin hnh iu tra da trn nhng
tnh hung x hi c th l v cng c bn. Ngay c nu
nh trong khoa hc x hi c rt nhiu phng din l
thuyt, khi nim, tru tng, mt trong nhng li th ca
nhn hc x hi l ng sau mi mt khi nim tru
tng, mi mt l thuyt, ta c th a ra nhng v d tnh
hung x hi c th. Ti cng nhn mnh n hai dng
tnh hung x hi c th m ta phi phn tch, l:
hoc ta xy dng nhng tp, xc finh trc mt lot cc
phn tch c th mang tnh quyt finh. V d, nghin
cu cc c tin tn gio, ta s quan st mi nghi l.
Lc ny li ny sinh vn chn la cc nghi l. Nh
nhn hc lun lun tip tc la chn trong qu trnh in
d. Trc ht bn la chn mt tp gm mi nghi l,
sau bn chn nhng nghi l no (mi nghi l khc
nhau hoc 10 nghi l cng c voi?), sau l fia im
(cng mt fia im hoc nhng fia im khc
nhau?). Trong khi quan st, cn u tin ci g?
hoc phn tch nhng tnh hung bt ng. Nh nhn
hc phi chng t kh nng ng ph, iu ny nm
trong ngh ca anh ta. V d, bn phn tch tc l cng
c voi. Mt nh truyn gio ngi M n v tm cch
ci o ngi dn. Trn thc fia, lun c nhng s
kin khng on trc c, phi c kh nng ng
ph khi i in d.
Hoc na: bn nghin cu nhng mi quan h ngh
nghip trong mt nh my v t chc vic lm; bng
nhin n ra mt cuc nh cng ko di ba ngy. Tnh
hung x hi c th ny l khng lng trc c. Cuc
nh cng c th tr thnh tm im ca cuc iu tra,
trong khi trc n khng h xut hin trong xut
ca lun vn. Nh vy chng t nhn hc l mt chin
lc thch nghi khng ngng.

Nguyn Thfi Thu Hng

Cp khi qut ha ca mt nghin cu trng hp

l g?
Khng c cu tr li tin nghim cho cu hi ny. Nghin
cu trng hp ch c ngha i vi d n nghin cu.
Chnh bn thn d n nghin cu mi cho php tr li cu
hi ny. Hy ly v d v mt cuc nh cng: n c th l
mt hin tng ph hoc tri li mt s kin quan trng
nghin cu tnh hnh t chc vic lm trong mt khu vc
no . Nh vy, i vi cc bn, y l im khi u.
Sau , mi ngi phi rt ra c nhng xu hng v
logic. Sau cc bn s thy nhng logic ny c tn ti
hay khng. Bit rng mc ch ca chng ta khng phi l
tm ra mt tnh i din thng k ca logic ny, m l tm
ra mt s c ch, gii thch cc quy trnh, v khng a ra
nhng con s c th cho nhng c ch v quy trnh ny.
V d, trong l cng c voi, nu ti rt ra mt logic v n
quyn, ti c th cng b mt xu hng nhng khng c
con s thng k chnh xc. Chng ta miu t nhng hin
tng m cc con s khng th miu t. ng nhin,
nhc im cng l ch chng ta khng th a ra cc
con s, hoc ch a ra t v chng khng mang tnh i
din. Nhng finh lng vi m ny (s cng nhn nh cng,
s lng ph n trong nghi l) l ci m ti gi l nhng
duyt im. Chng khng c ngha i vi mt nh thng
k hc. Vi chng ta, chng li rt quan trng bi v chng
khin nghin cu trng hp ca chng ta c ting ni.
tm tt li, mc ch ca cc bn l nghin cu t chc
x hi ca cng vic. Xy ra mt cuc nh cng. Cc bn
phn tch mt tnh hung x hi c th xung quanh cuc
nh cng ny. Cc bn thu thp d liu (quan st, tham
d, phng vn nhng ngi nh cng, nhng ngi khng
nh cng v cn b, ghi chp li nhng finh lng vi m
v xut thn ca nhng ngi nh cng, v Hi ng c
ng, thu thp truyn n, to lp mt im bo...); tt c
nhng yu t ny quy t v nghin cu trng hp. Trong
khi , nghin cu t chc vic lm, cc bn tin hnh
phng vn trong nhiu lnh vc, nhiu thi im. Sau
bn nghin cu hat ng ca mt xng. Nhng yu t
ny khng quy t ht v nghin cu trng hp.

V Tuyt Lan

Gio s ni v s la chn c lp lun, lm th no

tin hnh mt la chn {c lp lun{?
Trc tin, ti xin ni v s la chn trn thc fia v trong
nghin cu ni chung.
Th nht, c nhng la chn v m finh hng mt phn
d n nghin cu. V d, nghin cu nhng c tin tn
gio, ti mt vng c th no (min ni). Nhng la
chn v m ny theo cc bn trong nhiu nm. Chng l
nhng la chn c lp lun, nhng ch phn no, ch
khng hon ton. Hy ly v d v mt ti lun n tin

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

s: l s tha hip gia nhng mt c lp lun v

nhng mt thuc v c hi hoc tnh c. Lun c nhng
yu t khc nhau na xut hin. V d, ti quan tm n
nhn hc chnh trfi. Mt t chc ca M nghfi c ti
tr cho ti thc hin mt d n nghin cu chnh trfi ti
Vit Nam. Nu ch ni v phng din l lun, ti s la
chn nghin cu y ban trung ng ca ng Cng sn
Vit Nam. Nhng iu ny l khng th thc hin c.
V vy, ti s c la chn khc, ty vo nhng cu thc
v th ch. Ngay c i vi nhng la chn v m, ta c
xu hng da vo l lun nhiu nht c th, nhng khng
ch hon ton da vo l lun.
Th hai, c nhng la chn cp trung. l la chn
loi tn gio no s c nghin cu, vng no hoc
khng gian no. cp ny, ti cng c gng la
chn mt cch c lp lun, ng thi chnh sa v t
chc li chng.
V th ba, c nhng la chn vi m c thc hin hng
ngy trn thc fia: phng vn ngi ny ch khng phi
ngi kia. l mt tha hip gia ci m ti d kin v
s ng ph tng thi im. Chnh v th ti a ra khi
nim {nhm chin lc}: ti d kin trc nhng nhm
tc nhn thch hp vi ti ca ti. V d, vi ti l
cng c voi, ti s iu tra nhm cc thy cng l, nhng
ngi km vai v hn, nhng ngi khng trong l
cng. l cch ti lp lun sm trc, nhng khi p
dng la chn vo thc t, ti s phi thay i chng
(cc nhm chin lc), phi thay i chng trnh ca
ti (lfich trnh), v.v.
phn tch cc tnh hung x hi c th, phng php
cng y ht nh vy. Ti nghin cu o Saman: ti s
chn bn trng hp tham kho o Saman, sau , ti
t nh rng mnh qun chn mt tnh hung l th
php o Saman lm nghin cu trng hp (o Saman
lm l th php cho ngi tr tui nh th no?). Sau
ti bit c rng mt ni c mt ph n o Saman
lm l th php. Ti khng h lng trc tnh hung ny,
ti c th la chn i n . Nhn hc khng chp nhn
mt s hach finh chng trnh cng nhc. Ta lun thay
i nhng g ta d on trc. Lp lun v ng ph
thng xuyn l tm im ca tri thc nhn hc.

Nguyn Thfi Thu Hng

Tm li, nhn hc khng dung th s la chn cng nhc

trong vic kt hp nhng k nng c th sn xut d
liu. La chn c lp lun da vo trc cm tt v kinh
nghim x l d liu ca mt nh x hi hc, v khi i
mt vi s bt ng, ta cn p dng mt phng php ng
ph khng ngng.
Hon ton ng.

205

Christian Culas

Gio s c th ni i li trn an sinh vin v s thch

nghi vi thc fia c khng? V s hng th i in d?
Khng c phng php no gii thch thc fia. Nhng
g chng ta ang lm l a ra cho cc bn nhng im
mc. C hai mi nguy him: mi nguy him ca ging
vin mc sinh vin t xoay s mt mnh, v ngc li,
mi nguy him ca sinh vin ch i mt cng thc.
Khng c cng thc, ngi ta a ra nhng im mc.
Phi ni rng y l mt lnh vc m ta c quyn nhm
ln, thm ch l ngha v phi nhm ln. Phi c nhng
cuc phng vn ti, nhng quan st ti, nhng phn tch
tnh hung ti sau lm vic tt hn.

Stphane Lagre

Gio s ngh g v gi , hin nhin l hi c bit ca

mt s nh nghin cu v mt cng tc th mc hc
tip theo sau in d, trnh bfi nh hng ca
nhng dflng t tng ang thfinh hnh? Mc no l
va phi?
Ti ng h nhng phng php lp li, dao ng v qua
li. Chng ta dao ng gia nhng tham kho hc thut
v iu tra in d. Mi cng tc nghin cu u ng
thi da vo nhng ti liu tham kho v nhng phn tch
d liu. Cch tip cn gio iu l i t mt tp l thuyt
cht ch, tin hnh nghin cu nhm t nhiu p dng tp
l thuyt ny. Ta mt ton b li th ca in d khi m
in d ch l ni khng finh l thuyt. Mt s ngi
khc li ng h cch lm ngc li: l i in d v
nng thc fia ln tm l thuyt, v nghin cu ti liu l
thuyt sau thi gian in d. Vi ti, phng php hay
nht l c s qua li gia kin thc ca l thuyt v kin
thc ca thc fia. Chnh v th m khi cc sinh vin np
bn d n lun vn, chng ti yu cu h a ra nhng
xut trc v cu hi nghin cu; sau chng ti yu
cu sinh vin thc hin mt chuyn in d kho st, ti
h rt ra nhng hng nghin cu mi phc v cho
hng tm ti liu mi.
Tuy nhin, ti cho rng c mt gio trng trn thc fia.
Nghin cu ti liu phi tr gip cho vic sn xut nhng
din gii thc fia c o. Ti khng ngh rng thc fia
phi l mt ci c xy dng l thuyt. C th c mt
im trung gian, gn vi thc fia. Thc fia l ni sn xut
l thuyt gn vi thc fia, bt ngun t thc fia. Cfln xa
ta mi t n tng {i l thuyt }. Geertz ni v
{khi nim tim cn th nghim}, l ci m ti gi l
nhng din gii ni hm, chng da trn nhng d liu
thc fia. T , tt nhin ta c th ng gp nhng yu
t t duy vo l thuyt tng qut, vo {i l thuyt }, vo
din n tranh lun khoa hc quc t. Mt s nh nhn
hc khng hi lflng vi phng php i t thc fia n
i l thuyt m khng qua bc trung gian din gii l
thuyt xut pht t thc fia, mang tnh fia phng v

206

Kha hc ma h Tam o 2007

chuyn ngnh hn. l trng hp ca nhng quan

im theo thuyt cu trc hay hc thuyt Marx.

Nguyn c Truyn

Ti mun tr li vi cch dfich t {din gii dao ng }. Ti

nghfi nn dfich t {din gii ni hm } thnh {din gii
ton din }, xt trn mi mt, trong khi Tng cho rng
l mt s lnh hi theo lnh vc.
Ti ni {ni hm } i lp vi t {gii thch }. L thuyt
ca chng ta thng gn vi cu hi {nh th no } hn
l cu hi {v sao }. Chng ta khng a ra nhng finh
lut t nhng d liu chng ta c, m chng ta a ra
nhng din gii ni hm theo ngha ca Weber.

Bi Quang Dng

Chng ti bt u dfich tc phm ca Weber. X hi hc

ca Weber l mt {x hi hc nhm lnh hi ci thc t}.
Ti khng ng dfich thnh {s lnh hi trn mi mt}.
Ti ng p dng mt l thuyt
trung gian. Ti khng cho l mt
nh nghin cu phi i in d vi
nhng kin thc l thuyt; anh ta
phi c mt hiu bit nht finh v
thc t c quan st. Ti nghfi
cc bn t cu hi nghin cu nh
im khi u. Ti xc finh cu hi
ny, l mt n lc gii thch mt
s cch tip cn vi thc t. Qu
trnh ny phi lin tc c iu
chnh trong qu trnh sn xut d
liu. Ti tr li vi l thuyt din gii
theo lnh vc m gio s s dng
v l thuyt qua li m ti nh gi
rt cao. Ta khng tm cch sng to
ra mt ci g . a ra c mt s
lnh hi mt phn l thuyt l mt thi trung
thc trong khoa hc ri.
Chng ta tip tc chuyn sang phn hai ca bi, gii
thiu mt s khi nim hu ch cho vic din gii d liu.
Chc chn chng ta s gp phi nhng vn v dfich
thut nhng chng ta cng thy rng kh khn ny
m ra nhng tranh lun rt th vfi. Trc tin, ti dng
mt khi nim kho st hu ch cho vic sn xut d
liu. l a ra mt v d, minh ha, ch khng
phi p t nim th no l mt khi nim kho st.
y l mt khi nim c in trong x hi hc, khi nim
ca {chun mc }. Ti dng mt cch ni c bit, l
{chun mc thc hnh}.
Ni dung chnh:
Cu trc v tc nhn
Cc logic x hi v cc mc khc nhau
Logic x hi, chin lc ca ch th hnh ng,
{phn im } (agency)
Chun mc chnh thc v chun mc thc hnh
V d v tham nhng

Trong tt c mi cng ng x hi, c nhng {chun

mc chnh thc } v nhng {chun mc thc hnh }.
Thng thng, ta quan tm n nhng chun mc
chnh thc, ngha theo nhng cch ng x ph hp
vi mt tng th cc chun mc no . Ni chung
nhng chun mc ny do cc th ch a ra, qua gio
dc, nh trng, quyn lc. Song ta thng xuyn
nhn thy rng c mt khong cch gia chun mc
v cch ng x, nh th l c nhng tr ngi ngn cn
nhng ng x ph hp vi cc chun mc vy. Ta gii
thch nhng tr ngi ny hoc bi v ta cho rng nhng
chun mc khng c gii thch r rng, hoc v
i tng khng hiu r chun mc (i tng chm
pht trin hoc dt nt). Khong cch gia chun mc
v ng x ny xy ra khp mi ni. Nhng nu nhng
thc hnh khng ph hp mt cch chnh xc vi chun
mc, ti sao chng khng hon ton bp bnh? y
xut hin khi nim chun mc thc hnh iu chnh
thc s nhng ng x.

Nh x hi hc d dng hiu bit c nhng chun

mc chnh thc, chng l nhng chun mc ca cc th
ch. Cc ng x cng c quan st tng i d dng,
chng l nhng g chng ta vn thng gp trn thc
fia. Song nhng chun mc thc hnh c p dng l
g? Cu hi ny khng d tr li bi cc ch th hnh
ng khng hn thc c chng. Ni chung, cc ch
th thng ni v nhng chun mc chnh thc. V d,
mt nng dn khng th bit c nhng chun mc
thc hnh ca mnh l g. Rt ra nhng chun mc thc
hnh l mt cng vic nng nhc ca nghin cu. Tm
hiu im xut pht ca nhng chun mc thc hnh
ny chc chn cfln phc tp hn. Chng ta hy tm
nhng v d v chun mc thc hnh.
Mt ng nghip n nghin cu tnh trng {ngoi tnh
ngi Peul } (mt b tc chn nui chu Phi). Theo mt
chun mc x hi, ph n khng c la di chng
mnh. y l mt chun mc bt thnh vn. Nhng mt
s ph n li la di chng mnh. ng nghip n ny k
cu chuyn v tnh hung x hi c bit ny nh sau:

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

Mt ngi n ng i vng ba ngy v v mnh

nh. Ch sau mt ngy anh ta tr v v thy v
mnh cng vi mt ngi n ng khc. Mt cuc u
din ra sau l tranh chp. Cui cng, ngi ta
cho rng anh chng sai v ng l ra anh ta khng
nn tr v sm m khng bo trc nh th. Ngay c
khi ngoi tnh bfi cm th cng vn c nhng chun
mc thc hnh cho php ngi ta ngoi tnh.
Mt v d khc:
Hai ngi c lng c ra bn nc v thu tin
sa my bm. Chun mc chnh thc rt r rng: tt
c mi ngi phi tr chng ny tin c nc. Mt
trong hai ngi tn trng quy tc ny, nhng ngi kia
th c th mc c c: nc min ph cho nhng
ngi m anh ta quen bit hoc rt ngho. Hai ngi
ny nhn c mt bit hiu: ngi u tin l {k
ngoi o } hay {k bng b}, trong khi ngi th hai
c gi l {ngi sng o} bi anh ta tn trng
nhng chun mc thc hnh v mng li khch
hng v trao i n hu gia mi ngi.
V d th ba v cch li xe:
Chun mc chnh thc c khp ni l lut giao
thng. V cng mi ni ta thy c khong cch gia
lut giao thng v cch ng x ca ngi li xe. iu
ny khng c ngha l h li xe khng theo nguyn
tc. H theo nhng quy finh t nhiu dng n, t
nhiu d c miu t (miu t tnh hnh Php, Cair, H Ni).
nghfi cc bn a ra nhng chun mc thc hnh
trong giao thng H Ni:
- Quch Thfi Thu Cc: vt n vo ban m
- Nguyn c Truyn: ti ni v mt s tn trng ln
nhau trong vic vi phm lut giao thng
- Christian Culas: xe cng to cng c u tin; trnh
ngi i b
- Emmannel Pannier: cch s dng khc bit cfli tn hiu.
Vn cfli tn hiu rt hay. Ta c th so snh cch s
dng cfli ba nc khc nhau: khng u c lut thnh
vn v cch s dng cfli. i khi c nhng ni treo bin
cm dng cfli (gn bnh vin):
- Php, ngi ta dng cfli bo hiu cho mt ai ;
- Cai-r, h dng cfli trong trng hp cc k nguy
him;
- Vit Nam, cfli bo hiu s c mt ca phng tin.
Ti ngh rng ta c th s dng khi nim {chun mc
thc hnh } trong mi hon cnh. y ng ra l mt khi
nim kho st phng php lun. y khng phi l mt
{khi nim thay th t }, bn thn n khng phi l mt
kt qu nghin cu, m l mt cng c tm hiu nhng
chun mc thc hnh c th lin quan n mt hon
cnh no .

207

C nhng mc khc nhau trong cc chun mc chnh

thc v chun mc thc hnh. Cc o lut v quy finh
nm trong s chun mc chnh thc, cng nh l nhng
quy tc hnh ngh, h thng o to, h thng ngh
nghip, v s nhng chun mc th ch bt thnh vn
(v d nhng h thng tn gio bt thnh vn). V chun
mc thc hnh, i khi l nhng tha thun ngm gia
cc ch th hnh ng (gi lm vic mun hn, v d v
nghin cu nn tham nhng mi trng bnh vin), l
kt qu ca cch hnh x c iu chnh ty theo tng
ngi (cch ng x). Nhng chun mc thc hnh thng
mang gi trfi o c: khi ti khng i qu xa trong nhng
trng hp tham nhng vt, th ti vn l mt ngi tt.
Tng t nh vy trong trng hp ngnh t php Mali:
tt c thm phn u nhn tin ca nhng ngi bfi xt
x, song khng phi ai a nhiu nht th s thng kin.
Trong khi nhng ngi khng theo chun mc thc
hnh th bfi coi l k tham .

Nguyn c Truyn

Nu ta tr li v d v tham nhng v p dng n Vit

Nam, ta c th ni v mt {vn ha tham nhng }. C
nhng cu ni bnh dn a ra hnh nh ngi th may
bt vi, th sn bt sn; mi mt ngh u li dng n
bt. Khi ta hi mt ngi lm ngh xay thc, anh ta tr li:
{khng, ti chng ly ci g c, ngoi cht cm cfln trong
ci xay }. Tham nhng phi c coi l mt chun mc
thc hnh trong mt cng ng. Nu nh c s lm dng,
th s c chuyn rc ri..
y chnh xc l iu chng ti quan st c chu
Phi: ti Niger, ni v tham nhng, ngi ta ni go
y thuyn.
Ti kh ng cm t {vn ha tham nhng}. Ti ng
cch ni ny gc tip cn t di ln, t nhng thc
hnh. Thng thng, ta ni v vn ha t gc tip
cn t trn xung (top-down). Thng thng, ta ni v
vn ha nh mt thc th, mt bn cht. Thuc v mt
dn tc, mt nhm tc ngi, iu c ngha l ta t
nhin c tt c nhng cch ng x ca nn vn ha ,
rng tt c cch ng x c ng h, rng chng bt
ngun t qu kh, t truyn thng. Quan im theo
thuyt bn cht ny c ngha l cc chun mc v cch
ng x c tt c nhm cng ng nht tr. S th vfi
hn khi xy dng nhng tiu vn ha, nhng nn vn
ha bn fia t nhng ng x v chun mc thc hnh.
Nu nhng chun mc v ng x ny thc s cng c
nht tr, ta c th bt u ni n vn ha, y l {vn
ha tham nhng}. Nhng chnh sn phm ca cuc iu
tra ch ra rng l nhng chun mc c chia x
ch khng phi l mt gio l. Cng xin ni thm rng
n cng thng xuyn khng mang tnh truyn thng.
Dng tham nhng ny khng h tn ti cch y
50 nm, cch y mt th k hay cch y ba th k.
Cc bn c v d v chun mc thc hnh rt ra t
nghin cu ca mnh khng?

208

Kha hc ma h Tam o 2007

Nguyn c Truyn

Cch y 10 nm, ti thc hin mt nghin cu v vn

ti sn v tha k ti vng ngoi thnh H Ni. Trc
khi bt u nghin cu, ti tm hiu cc vn bn lut v
tha k. Ti th a ra mt gi thuyt nh sau: ngi
dn khng tn trng lut tha k, hnh nh c nhng thi
quen phn chia ti sn no . Ti khng mun mang
cc vn bn lut theo mnh. Ti nhn ra rng ngi dn
khng tn trng nhng vn bn ny (chia ti sn cho
con trai v con gi, vit di chc trc khi cht). nng
thn, phn tha k quan trng nht c trao cho ngi
sng gn nht, ngi sng xa c t hn, v con
gi th chng c g. Trong phng thc phn chia ti
sn, ngi con sng cng vi gia nh c th c
hng tha k trc. Ngi ta c gng xc finh nhng
chun mc thc hnh trong gia nh, khng nh n
chnh quyn. Ti tham chiu vn ny vi m hnh
Nho gio, nhng m hnh ny t nhiu bfi bin dng
so vi Trung Quc.
y l mt kt lun tuyt vi cho bui lm vic sng nay.
Chiu nay, ti nghfi cc bn tho lun v mt khi nim
phng php lun khc. Hin nhin l c nhiu khi nim
phng php lun khc. Nhm chin lc cng l mt
khi nim phng php lun. y l mt cch xm nhp
vo thc t m ta mun nghin cu: tip cn thng qua
nhng xung t.
Ni dung bi ging:

Nhng im tng ng c chn lc gia vn

nghin cu v phng php lun
Nhng o tng cng ng
Xm nhp thng qua nhng xung t: lfich s, li ch,
hn ch
Phm vi v sn u
Ci fia phng, ci quc gia v ci quc t
Nhm chin lc, nhm ni dung, {nhng ngi tham
gia}

Trong nhn hc, phng php xm nhp thng qua xung

t khng phi lc no cng d dng. thi k thuc fia,
ngi ta thng tm kim s ng nht, tnh thng nht,
nhng x hi c mt tnh ng nht vn ha ni ti. Trong
cc nghin cu u th k 20, ngi ta ni rt t v xung
t. Ngi u tin a cc xung t vo cc nghin cu
ca mnh chc chn l nh khoa hc ngi Anh
Gluckman, trong nhng nm 50, v ng a ra ci m
ngi ta gi l trng phi Manchester. Ti phn tch l
thuyt ca ng ba im:
xung t l c hu tt c cc dng thc ca i sng
x hi;
xung t lin quan n nhng cng vfi ch finh;
xung t khng e da m tng cng s c kt
x hi.

{Xung t l c hu tt c cc dng thc ca i sng

x hi}: y l iu m chng ta c th tha nhn hon
ton.
{Xung t lin quan n nhng cng vfi ch finh{: xung
t l mt phng tin hiu c nhng vfi th khc
nhau trong mt x hi. Ti cho rng iu ny ng mt
phn nhng cng cha : c xung t gia ch v th,
gia cc nhm quyn lc, nhng cng c xung t gia
nhng ngi c cng mt fia vfi x hi. C th tn ti
cng mt vfi th nhng chin lc ch th hnh ng khc
nhau. Vo thi k , iu ny khng c hiu thu o.
Ngi ta ch nhn ra nhng ch th hnh ng tp th, fia
vfi x hi, ch khng nhn ra nhng ch th hnh ng vi
nhng nng lc chin lc ring. Vn thang bc ch
th hnh ng tr nn quan trng hn trong nhng nm
1980. iu ny c nh x hi hc ngi Anh Giddens
l gii trn phng din l thuyt, ng ni n khi nim
ch th tnh (Agency), v {nng lc hnh ng ca mt
ch th }. Xung t c th lin quan n nhng vn
hnh vi ca cc ch th v nhng chin lc cc nhn
ch khng ch l fia vfi x hi.
{Xung t khng e da m tng cng s c kt x hi{:
khi gii quyt xung t, s c kt x hi c tng cng.
iu ny rt bfi tranh ci. Nu mt lc no xung t
c gii quyt, chng thng li ni ln v biu l nhng
mu thun x hi quan trng. Xung t cng c th to
ra nhng thay i quan trng. Gluckman bfi chi phi bi
mt cch nhn theo thuyt chc nng. V mt ny, n
khng bin chng.
y, chng ta s s dng xung t t gc phng
php lun, nh mt ng chun cho php tip cn vi mt
lot cc vn khc nhau. Phn tch xung t, l vt
ra khi nhng hnh nh vn c v cc x hi hoc do cc
x hi to ra. i vi mt ci nhn t bn ngoi, tt c cc
nhm x hi u c xu hng a ra mt hnh nh thng
nht v l tng ha v bn thn chng. Khng mt ai
mun ni chuyn gia nh mnh ra ngoi. chu Phi, gia
nh l ni tnh on kt rt mnh m, iu ny ng,
nhng cng l ni din ra xung t mnh m nht. Nhng
trong ti liu nhn hc, gia nh hu nh ch c nhn nhn
di gc tnh on kt. Gia nh tm cch to ra hnh nh
on kt v giu i phn xung t ca mnh. i vi nh
nhn hc, chc chn l s kh khn hn khi nghin cu
gia nh di gc xung t. Theo mt cch no , vn
cng tng t khi nghin cu mt ngi lng: i vi mt
con mt nhn t bn ngoi, lng s gim nh nhng xung
t v ti a ha tnh on kt. Nhng cng ng nh vy
mt nhm ngh nghip (nhn vin y t ca mt bnh
vin, cc thm phn trong mt tfla n). V vy, nghin cu
xung t s cho php ta vt ra khi ci b ngoi kia. Ty
theo cc nhm, m tp v ni xung t thay i hon ton.
Phn tch ny c u im l t ra c vn : v sao
nhng ngi c cng fia vfi li khng ng thun vi nhau?
Ni cch khc, ta tm kim nhng logic x hi ng sau

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

nhng chin lc ni b ca cng mt fia vfi. Xung t cng

l mt hng tip cn th vfi nghin cu s bin i x
hi, bi tt c cc dng bin i x hi u sn sinh ra
nhng dng xung t khc nhau.
i vi chng ta, xung t khng phi l ci ch ta nhm
ti, m l mt li thm nhp vn . Thng qua xung t,
ta tm cch tip cn vi mt s hiu bit x hi tt hn.
iu ny bao gm gii quyt xung t, vt qua xung t,
phflng trnh xung t. Mi khng gian x hi u c th
c nhn nhn nh mt v i m ti cc ch th
hnh ng i u nhau. Ngay c khi cc bn chn mt
nhm c rt nhiu im chung, v d nh mt nhm tn
gio hoc mt gio phi, khi tip cn n thng qua xung
t, bn s nhn ra rng ngay trong ni b ca mt nhm
nh vy cng c nhng s bt ng: ngi ng u c
th bfi cc thnh vin phn i; c th c cng thng gia
cc thy tu v con chin; c th c nhng cch hiu khc
nhau hoc i lp nhau v thn hc hoc v nhng nghi
l; c th c xung t gia nhng tn c hc thc v
khng c hc thc, v.v.
y ti ly trng hp xung t trong ni b cc nhm
x hi. Ta thng dng t {cng ng } (tn gio, fia
phng, ngh nghip). Ta thy bn thn t ny bao
hm mt cch hiu hp nht li. Cc t chc v cc c
quan pht trin li thm vo mt h t tng cng
ng na. H ni v {phng php tip cn cng ng }
gn vi cch tip cn tham d, nhng vn lun l trong
cch nhn l tng ha ca cng ng. H t tng cng
ng tn ti hu nh khp ni trong x hi, trong cc t
chc pht trin, cc t chc chnh trfi, i khi c trong
nghin cu na. V d, cc t chc chnh trfi lun c xu
hng lm cho mi ngi tin rng h lnh o nhng tp
th thng nht.
i khi cng nn thay th t {cng ng } bng t {v i}.
iu ny khng lm thay i thc t ca nhm, m ch l
mt thay i lng knh. {Lng knh cng ng } khng c
su v tng phn, tri li {lng knh v i } th c
nhng tiu ch ny. iu khng c ngha l chng ta
cho rng ch no cng c xung t. Cng c nhng dng
phflng nga hoc vt qua xung t. Nhng nu ta
khng tm kim xung t, chc chn ta s khng tm thy
chng, v ta s ch thy s ng thun. Li th ca
phng php ny l nu ta tm kim xung t, ta cng tm
thy c s ng thun. iu ny rt c li trn phng
din phng php lun.
Ti ni n {v i } ni n nhm x hi c hp
thnh. Ti c th s dng n trong nhng tnh hung
thnh vin ca cc nhm khc nhau tip xc vi nhau. V
d khi mt t chc pht trin tin hnh mt d n trong

http://fr.wikipedia.org/wiki/Jean-Daniel_Reynaud

209

mt ngi lng. Khi , nn coi d n pht trin nh mt

v i. {V i } l mt khi nim phng php lun.
Hy ly v d v Trng Vin ng Bc c (EFEO) hay
Vin Khoa hc X hi Vit Nam m ta c th phn tch
nh mt v i: trong ni b nhng c quan ny c tn
ti xung t gia cc chuyn ngnh, cc quan im l
thuyt, gia con ngi vi nhau hay khng? Ti cng c
th ly mt tnh hung tng tc: kha hc ma h c
hai c quan ng t chc. y l mt quan im phng
php lun. iu ny khng mc nhn s tn ti ca xung
t, ch duy nht cuc iu tra c th cho ta bit iu ny.
Nu cc bn nghin cu nhn hc tn gio, cc bn s
bit rng lun c nhng xung t v cch hiu gio l hay
nhng l nghi.
Trong lnh vc nghin cu ca cc bn th th no ? Xung
t c th l mt cnh ca tip cn i vi cc bn nh
th no?

Trfinh Vn Tng

Liu ta c th s dng t {cng thng x hi } theo ngha

1
m Jean-Daniel Reynaud a ra khng?
c, ta c th ni v nhng xung t cng khai, trong
khi xung t n, xung t ngm, hay xung t tim tng
l nhng cng thng. Xung t cng khai c nhn
dng thng qua nhng tnh hung x hi c bit. Xung
t tim n thng thng xut hin qua nhng cuc
phng vn.

Nguyn c Truyn

Ti tin vo phng php ny. Ti c th b sung n bng

t {cuc chi } c khng?
Hon ton c, y l mt php n d na m ta c th
s dng. N thm ch c nhng li ch b tr. Khi chi, ta
chp nhn lut chi v p dng nhng chin lc. Nhng
trong thc t x hi, nhn chung, ta cfln c gng thay i
lut chi sao cho c li cho mnh. y l mt cuc chi
kh c bit, m ti ta tham gia chi v c thay i lut
chi. Ta nn phn bit hai mc hnh ng c nhn
hay tp th m. Trong vn xung t t ai, iu ny
c th hin rt r. Khi ngi ta tranh chp trn mt cnh
ng, h khng ch tranh ci v nhng quy finh chung,
m cfln tm cch p t quy finh, h s i gp nhng t
chc khc nhau vi nhng quy finh khc nhau. Hin
tng ny rt ph bin chu Phi.

Quch Thfi Oanh

Gio s ang a ra nhng cng c phng php lun

phn tch thc th x hi trong mt phi cnh nng
ng. C phi vy khng?

210

Kha hc ma h Tam o 2007

Ti s i ng vflng mt cht tr li cu hi ca chfi.

Ti a vo s (xem trn) nhng cu hi nghin cu,
tc l vn khoa hc. y va l sn phm ca mt nn
vn ha l thuyt v ca mt s hiu bit thc fia. y l
im khi u chnh ca mt nghin cu. Mt phng
din khc ca mt cng trnh nghin cu l phng php
lun. Thng th phng php lun ch quy li l nhng
cng c. l nhng phng thc sn xut d liu rt
c tiu chun ha. Tt c chng ta u s dng nhng
cng c ging nhau. Cfln thiu mt bc gia vn
khoa hc v phng php lun, l {nhng chin lc
phng php lun }. Thc vy, c nhng cu hi nh: ta
s s dng nhng cng c ny nh th no? La chn
loi phng vn no trong s hng h sa s kia? Vn
khoa hc th qu rng tr li nhng cu hi ny. Chnh
v th m cn c cp trung gian cho php s dng nhng
cng c phc v cho mt vn khoa hc. Nhng khi
nim mang tnh kho st nh {chun mc thc hnh} hay
{xung t}, thuc v cp chin lc phng php lun
ny. Mt ai nghin cu mt vn khoa hc khc
khng hn s dng n chng. Mt nh nhn hc khc
s khng s dng cng nhng chin lc phng php
lun ny. V d trng hp ca mt nh cng ngh hc,
anh ta chc chn s dng nhng cng c ny nhng theo
mt cch khc. Cc cng c tng i trung tnh i vi
cc vn khoa hc. Trong x hi hc finh lng, cc
bng hi cng trung tnh i vi vn khoa hc. Nhng
giai on son tho bng hi v loi bng hi th hon
ton khc. l lc c nhng la chn quan trng trong
thc fia (thc hin phn tch tnh hung no, son tho
t truyn hay khng, t truyn ca ai, tm kim loi xung
t no?).
Hy ly v d v iu tra tham d.
Phng php nghin cu tham d nhanh dn, vit tt trong
ting Php l MARP l nhng phng php iu tra rt
c cc c quan pht trin a chung, trong s dng
cc cng c iu tra ca lnh vc fia l hc hoc nhn hc.
Tuy nhin, chin lc nghin cu l tin hnh nghin cu
vi mt nhm ng nghip trong thi gian mt vi ngy v
nhng nhu cu tht s ca mt cng ng fia phng. Mt
nhm gm 10 nng dn c tp hp li v c nghfi
xp hng nhng fia vfi x hi khc nhau trong lng. Mt
nhm trng tm (focus group) (lin quan n tm l hc x
hi) c lp nn. Gi s c mt s ng thun, chin lc
iu tra s xut pht t tng v mt s ng thun trong
nhm. Chin lc iu tra tng cng tng v s ng
thun ny. Bi mt nhm trng tm thng l mt tnh
hung kim sot x hi: ngi ta s khng ni v s bt
ng vi ngi ngoi v ch cng vfi x hi.
Hy ly v d v nhng cuc iu tra c thc hin
Niger: khng mt cuc iu tra no nu ra vn nhng
cu n l. Th nhng, vn ny li rt quan trng i
vi quyn s hu t v fia vfi chnh trfi. Nhng chin lc
nghin cu khng cho php nu n ra.

iu ny gn vi mt t tng rt ph bin trong lnh vc

pht trin v i khi c trong nghin cu: ch ngha dn
ty. N cho rng nhng cng ng nng thn l thng
nht, rng chng vfi tr tt nht gii thch thc t ca
chng, rng chng lun ni s tht. Khng phi theo
ngha chnh trfi khi ta ni v nhng nh lnh o bnh dn
ch ngha, m l trong dng nguyn s ca n, dng
quan h gia gii tr thc v nhn dn.
Vo th k 19, nhng nh tr thc ng ln bnh vc nhn
dn bfi Sa hong p bc, bnh vc nhng ngi nng dn
(mu-dch). khp ni, ta thy nhng tri thc tr nhit
thnh v nhn dn. S khm ph ny ca nhn dn mang
nhng phng din i chiu: n cho php ta ni rng tt
c cc nhm x hi, thm ch k c nhng nhm nm
ngoi l x hi nht, bfi thng trfi nht, u ng c
nghin cu. Nhng nhm ny c nhng iu ng c
khm ph v ng ta hc hi.
Dng thc ny l ci m ti gi l {ch ngha dn ty
phng php lun }, n a ta n khi nim {tnh ch
th{: tt c cc thnh phn x hi, khng k fia vfi no,
u c nhng kh nng t duy v c tri thc.
Cfln c mt th hai m ti gi l {ch ngha dn ty t
tng }, n mang nhng quan im thn phc, ho sng,
l tng v nhn dn. N nhn nhn dn trong hnh nh
m n mun nhn dn c, ch khng phi trong hnh nh
thc ca nhn dn. Nh vy, c mt sc p thng trc
ca t tng ln quan im khoa hc.
Ti xin ni thm v Passeron v v nhng g ng ni v
ch ngha dn ty v khuynh hng t kh.
Passeron phn bit trong x hi hc hai cc, mt cc
theo khuynh hng bnh dn v mt cc theo khuynh
hng t kh. Hoc nh x hi hc nhn nhn nhn dn
trong khung t trfi ca n (ch ngha dn ty), hoc anh
ta nhn nhn nhn dn nh i tng bfi tc ot mi
ngun sng v bfi n p theo ngha bfi tc ot mi
ngun sng (khuynh hng t kh). Quan im th hai
l ca khoa x hi hc cc nn vn ha qun chng.
Bourdieu l mt i biu cho rng nhn dn bfi tc
ot vn ha. ng coi s thng trfi cc tng lp bnh dn
theo ngha tc ot ca h nhng phng tin vn ha
ca gii trng gi. Hai quan im ny gn vi hai cch
nhn v nhn dn. i vi ti, cn phi phn bit gia
{ch ngha dn ty phng php lun } v {ch ngha
dn ty t tng }, bi vi t cch nh nhn hc, cng
vic ca chng ta l tm kim nhng phng tin sng
ca nhn dn.
Tr li vi MARP, lu rng nhng phng php ny
1
c Robert Chambers phn tch r, ng khng ngng
lp li trong cc tc phm ca mnh rng nhn dn c
tt c nhng phm cht. y l nt in hnh ca t
tng bnh dn. Nu nh ti phi nghin cu ngi

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

ngho v ngi nm ngoi l x hi, hoc nghin cu

nhng khu ph ngho, ti s phi c gng c mt cch
nhn kiu ch ngha dn ty phng php lun, theo
ngi dn cc khu ph ngho u c kh nng nhn
thc v nhng chin lc sng st th vfi. Nhng ti s
khng ni l h ng mi chuyn, rng h khng c
xung t, v.v.
Mt cng trnh v ngi ng-ti c thc hin cch y 50
nm vn lun l mt v d ca ch ngha dn ty phng
2
php lun. l nghin cu ca Oscar Lewis v cc nn
vn ha ca ngho kh Porto Rico, Cu-ba v M-hi-c.
Nu bn mun nghin cu ngho i ti thnh thfi, bn phi
c nhng ti liu kiu ny. Ti khuyn cc bn nn c
chng ngay c trc khi i in d.

Quch Thfi Oanh

Ti mun ni n ch ngha dn ty ca Mao Trch

ng. C phi Mao tm cch p dng mt dng ch
ngha dn ty phng php lun hoc t tng khng?
Trong trng hp , th khng phi l b ba hay loi
b nhm bnh dn.
Cm n chfi nu ln Mao Trch ng, bi y l ch
thch ca mt trong nhng bi vit ca ti.
Thc t l Mao i din cho mt quan im dn ty no
trong ch ngha Marx nhng rt khc xa hc thuyt ca
L-nin. Ti chc cc bn bit cu ny: {cc tng ng
bt ngun t qun chng }, hoc cu {xut pht t qun
chng quay li qun chng }. Nu ni nh Mao, ti s
ni l nh nhn hc cng i v pha qun chng. Anh ta
cng ngh rng qun chng c th c nhng tng v
rng nhng tng i khi l ng v mi chuyn.

L H Phong Linh

Ti ngh rng c nhiu cuc iu tra tham d Vit Nam

theo dng MARP. Ngi ta c gng l gii hin thc x
hi bng cch a ra nhng din gii. Gio s c ngh l
cc cuc iu tra ny c th tha mn tiu ch kp m
gio s gii thiu khng?
Ti khng ngh rng nhng iu tra tham d ny l
nhng cng c dnh cho nh nghin cu chuyn
nghip. Chng qu c tiu chun ha, qu bfi n
gin ha v qu gn vi nhng h t tng cng ng
hay bnh dn. V li, chng c to ra phc v
nhng d n pht trin v nhng cn b ca d n pht
trin. Chng c th c tc dng hng dn bc u
cho cn b d n vo iu tra, nhng chng c mt
nhc im ln l lm cho ngi ta tng rng nhng
iu tra nghim tc din ra ni m n khng din

1
2

211

ra. i khi, cn c nhng iu tra chuyn nghip v

nghim tc ch khng phi l nhng iu tra s si ny.
kt thc ngy lm vic, ti xin a ra mt loi khi
nim khc, mang tnh phng php lun v phn tch
nhiu hn l kho st. Mt ln na, ti xin nhc li l cfln
c nhng khi nim khc, v ti khng finh p t cho
cc bn mt khung chnh thng no. Ta c th khai thc
chng khi din gii phn tch ni hm. Ta cfln c th ni
tip v din gii {khu phn }, din gii {tim thc fia }, din
gii {phn tch }. Li ch ca nhng khi nim u tin ny
l hiu sut thc nghim, cch thc sn xut d liu
tt hn. y, li ch ca khi nim tip theo ny l
t chc v phn tch tt hn d liu. lm c iu ny,
khi nim {logic x hi } c th c ch: nhng cch ng x
ca cc ch th hnh ng c mt dng thc hp l no
c nhiu ch th hnh ng lm theo.
Tnh hp l y khng c hiu theo ngha ca
Decartes hay theo ngha trit hc ca t ny. Khi cc ch
th hnh ng, khng phi l v s thiu hiu bit hay
ngu nhin, cng khng phi theo thi quen hay truyn
thng, m l v c l do h lm nh th. Nu ta gii
thch hnh vi bng l do truyn thng hoc thi quen, hay
bng vn ha, th thc cht ca mt cch gii thch li
bing nh vy l ta khng tm n ngha hu c ca
hnh ng. Li th ca khi nim {logic x hi } l n rt
linh hat v c th bin hnh. Khi dng khi nim logic ny
t chc cc t liu, ta cn b ngha khi nim logic
bng mt b danh t rt ra t iu tra.
Nhiu tc gi s dng khi nim logic ny ni n
tnh hp l ca nng dn: h ni v {An ton l nguyn
tc u tin }, ni cch khc, l {logic ca an ton }
nu ln c tnh ca mt chin lc nng dn no .
n gin nht l i chiu hai logic khc nhau xung quanh
mt hat ng pht trin nng nghip. Thng th cc k
s nng nghip tm cch ti a ha sn lng. H ci tin
nhng ging cy c sn lng ti a cho cc nm c lng
ma trung bnh. y, ti mun ly v d v cy k vng
chu Phi nam Sahara, ni c mt lng ma khng u.
Nhng ngi ta thy l nng dn t chi nhng ging cy
ny. H thch nhng ging cy khe hn, nng sut thp
hn.H cho rng ngay c trong trng hp c t ma, loi
ging ny vn cho mt sn lng no . Trc ht h u
tin an ton lng thc trong nhng nm thi tit xu hn
l tm kim sn lng cao. Nh vy, khi nim ny cho
php ta tp hp mt lot nhng thi m ban u cc d
n pht trin khng th hiu ni. iu ny khng c ngha
l nng dn thng nht trc vi nhau v logic ny, y
l mt kiu tnh ton hp l thng thng.

http://fr.wikipedia.org/wiki/Robert_Chambers
http://www.universalis.fr/encyclopedie/T400177/LEWIS_O.htm

212

Kha hc ma h Tam o 2007

V d:
Thi ca nng dn i vi nhng d n pht trin.
cn bng i tc trong nhng d n ny, khp
ni ngi dn u c yu cu cng tham gia, hoc
bng cng sc hoc bng tin. i vi cc d n,
l cch th hin rng ngi dn mong mun tham gia
vo d n. Tri li, ngi dn tm cch trnh ti a vic
tham gia ny. H mun gim thiu mi dng thc
tham gia v ti a ha li ch c c t nh ti tr. Ta
c th gi ci ny l mt {logic tng tr } m ta c th
gp trong nhng lnh vc hon ton khc nhau.
Niger, c rt nhiu chng trnh h tr khi c i km.
c cu tr, a tr phi bfi suy dinh dng. Phi t
n mt suy dinh dng no . Nhng suy dinh
dng tr em khng c ngi ta coi l mt bnh. V
vy, xut hin cm gic bfi i x bt cng khi h n cng
vi con ci mnh v khng c gip . Th l c nhng
chin lc c c tiu chun cu tr, nh thu tr con
suy dinh dng ca hng xm, hi l y t, bn nhng ci
vflng tay tr suy dinh dng gi, c tnh bfi t. Nhng nhn
vin ca cc t chc nhn o nh T chc cc Bc s
Khng Bin gii rt cng phn, nhng thc t l chnh h
khng hiu rng cc b m u hnh ng nh vy
i vi tt c cc d n h tr nc ngoi.
Ngi dn cho rng vin tr nc ngoi l mt loi li tc
v rng bng mi cch phi c c phn li tc cho
mnh. Khi h bfi gt ra khi quyn hng li ny, l s
bt cng. Nh vy, hin nhin l phi tm cch c
quyn . Thm ch c ngi giu cng ngh l mnh cng
c th c vin tr. Tuy nhin, c nhng mng li t
thin hoc tng tr qua ngi giu gip ngi ngho.
Nhng ng trc mt chng trnh vin tr pht trin, h
u p dng logic tr gip ch khng phi logic t thin.
Trong cc khi nim {logic x hi }, {logic tr gip }, {logic
t thin }, {logic an ton }, phn th t lm r ngha cho
cc logic thuc v khi nim (tr gip, t thin, an ton).
iu quan trng l phi nu c tnh ca logic m ngi
dn p dng.
Mt li th na ca khi nim {logic } l n c gi trfi cho
mi thnh phn x hi. {Logic an ninh } c th lin quan
n nhng c th nng dn nh, nhm chn nui, lao
ng nhp c thnh ph. {Logic tr gip } c th thch
hp vi nng dn, vin chc nh nc, cn b pht trin.
Nhng logic ny rt linh hat i vi mi tng lp x hi.
Ngc li, trong cng mt nhm x hi, c th c nhiu
logic. Khi nim ny c th tp hp hoc ph v nhng
nhm hay phm tr t pht.
Hy ly mt v d:
Lin quan n logic x hi to iu kin v ph cp
tham nhng ti chu Phi, chng ta rt ra 5 logic
khc nhau:
- {logic m phn v trung gian }
- {logic qu biu v qu tng }

{logic on kt mng }
{logic quyn lc n cp }
{logic ca mi tch ly phi c phn chia li }

i vi chng ta, nhng logic ny c v nh l nhng

nhn t khuyn khch tham nhng.
Khi nim {logic } khng c n finh mt cp c
bit. Ta c th s dng n cp biu tng hoc t
duy ni n {logic biu trng }.
Hy ly v d v mt cng trnh nghin cu nhng biu
tng qun chng ca cc cn bnh ti Ty Phi:
Ngi ta nhn ra rng cc cn bnh khng h c
phn loi (nh trong y hc Trung Hoa hay n ).
Chng h tn ti mt s hiu bit bnh dn thnh tho
no. Cc thy lang chuyn nghip lm vic trn c s
nhng hiu bit rt gn vi hiu bit ca ngi bnh.
Ngi ta a ra khi nim {logic m un}: mi mt cn
bnh hat ng nh mt m un, n hat ng m
khng h c l thuyt no lm kt cu cho nhng m
un ny.
Ti a ra nhng v d ny chng t rng khi nim
ny c th c p dng theo nhiu chiu hng khc
nhau. N cho php chng ta xc finh c nhng dng
thc c kt ca cc ng x. y cng l mt ni dung ca
{l thuyt ha trung dung } m chng ta ni n. y
l mt hnh thi l thuyt ha gn nhng d liu m bn
thn chng khng nm trong cc l thuyt ln, iu ny
vn gn gi vi nhng l thuyt khu bit.
Trong x hi hc, trc y ngi ta thng i lp cu
trc vi ch th hnh ng. Mt s ngi u tin cu trc
m khng tnh n kh nng hnh ng hay tnh hp l
ca ch th hnh ng. Mt s khc ch lp lun da
trn mt dng tnh hp l duy nht ca ch th hnh
ng. Khi ni n khi nim {logic }, ta vfi tr trung gian
gia cu trc v ch th hnh ng. iu ny cng cho
php ta khng gn cho ch th hnh ng mt dng
tnh hp l xc finh no. Cng mt ch th hnh ng
nhng c th c nhng logic rt a dng ty theo hon
cnh. Ngi nng dn c th p dng logic an ton, hay
logic h tr trc nhng d n pht trin, hoc {logic ti
phn b }, {logic qu biu } khi hnh x trong nhng lnh
vc i sng x hi khc.
Cc bn xut loi logic no khi ni v ng x yu
ng?

Nguyn c Truyn

Ti ngh n nhng trng hp ca mt nghin cu vng

Scandinavie v mi quan h gia tnh cm yu ng v
hn nhn. Vit Nam, vn ny c rt nhiu thay
i cng vi tng v tnh yu hin i.

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

Christian Culas

Ta c th thy trng hp ca nc Php, ni khng cfln

tn ti hn nhn dn xp. Tuy nhin cc nghin cu cho
thy hn nhn thng c thc hin da trn s gn gi
v fia l, x hi v tng lp x hi.
Ti ly v d v hn nhn v tnh yu tm mt logic x
hi. Chng ai ni v logic, m tri li ni v tnh yu!

Ngy lm vic th t, th nm
ngy 19 thng 7
Trong ngy lm vic th hai ny ca lp hc, chng ta s
ni v mt ti c th ca nhn hc, l nhn hc
pht trin. ch ny, i khi chng ta s gp li nhng
vn phng php lun v khoa hc lun khc nhau
m chng ta tho lun.
Ni dung bi ging:
- {Nhn hc mi v pht trin } v ngun gc
- Mt cch tip cn khng chun tc v nghim
chng: pht trin l mt hin thc x hi
- Ch ngha dn ty t tng v ch ngha dn ty
phng php lun
- Nhng cch tip cn ph b v bi b
- Mi quan h gia nghin cu v hnh ng

Trc tin, chng ta hy thng nht vi nhau v ngha ca

pht trin. Thc vy, c nhiu quan im chun tc hoc
mang tnh t tng trong lnh vc pht trin. C hng trm
cun sch gii thch th no l pht trin, lm sao pht
trin t nc. Cng c chng y cun sch ch trch pht
trin. Tri li, nhn hc pht trin mong mun a ra mt
cch hiu miu t ch khng chun tc. Chng ta mun
nghin cu nhng hin tng ca pht trin nh tt c
nhng hin tng x hi khc nh nghi l, quyn lc, ngn
ng. iu ny rt quan trng bi v nhn hc pht trin rt
hay bfi nhn nhn nh mt ngnh nhn hc ng dng,
phc v cho pht trin. Tuy nhin, trc khi tr thnh mt
ngnh nhn hc ng dng c cht lng, cn c mt ngnh
nhn hc pht trin c bn. iu ny ch c gi trfi khi c
nghin cu c bn c cht lng. Chng ta s bn n
ngnh nhn hc trong hnh ng ny sau.
Hy bt u bng nghin cu nhn hc c bn v pht
trin. Chng ta xut mt finh ngha v pht trin hon
ton khc vi khi nim ca cc nh kinh t v chnh trfi.
Khi nim m ti a ra c trch trong cun sch ca
ti c tn Nhn hc v Pht trin (Anthropologie et
dveloppement):
Pht trin l mt tng th nhng tin trnh x hi c
pht ng bng nhng hnh ng t nguyn c
cn nhc t nhng bin i ca mt mi trng x hi.
Nhng hnh ng ny c thc hin bi cc th ch
hoc cc ch th hnh ng nm bn ngoi mi
trng ny. Chng tm cch bin i v huy ng mi

213

trng ny bng cch lng ghp ngun lc v/hoc

k thut v/hoc tri thc.
Trong finh ngha ny, khng c chi tit no ni rng y
l mt tin b hay ngc li, rng y l mt iu tt hay
xu. iu chng ta quan tm l mi quan h gia nhng
th ch pht trin n t bn ngoi v cc nhm c dn
l i tng ca mt thay i no m nhng th ch
ny nhm ti. Ni cch khc, tt c nhng tng tc gia
nhng th ch pht trin v cc nhm dn c. Chng ta
quan tm n cc th ch v c cc nhm dn c. Ton
b nhng th ch ny c th c gi l {cu hnh pht
trin}. l mt tng th ton cu ha nhng ch th
hnh ng rt a dng, t nhng cn b ca Ngn hng
th gii Washington n nhng c quan pht trin lm
vic trn thc fia ca mt d n (chuyn gia, vin chc,
cc hip hi, trng d n, nhng ngi ph bin k thut
nng nghip, v.v). Tt c nhng ngi ny u c mt
im chung l h sng nh vo s pht trin ca ngi
khc v h qun l cc ngun lc tng i quan trng.
Nhng h c nhng quy ch, cch ng x v logic rt a
dng. Trong cc nhm dn c, ch th hnh ng v
logic cng rt a dng.
Nghin cu song song {th gii ca nhng nh pht trin}
v {th gii ca nhng ngi c pht trin} l mt phng
php rt mi. Nhn hc c in ch quan tm n nhng
x hi truyn thng v tin thuc fia. S thay i vn l mt
ci g lm hng x hi truyn thng. Nhn hc kinh t
Mc xt Php coi pht trin nh lun iu ca ch ngha
quc phng Ty, nn chng c g nhiu ni v n.
Thp k 80 l thi k ra i thc s ca ngnh nhn hc
pht trin ti Php v Anh, v c coi nh mt ngnh
nhn hc c bn thuc tng l thuyt chung. Trc thi k
ny, c mt s nh nhn hc lm vic cho cc c quan pht
trin, nhng l mt vn khc.
Nhng c im ca ngnh nhn hc pht trin ny l g?
Lnh vc pht trin hon ton bfi kinh t thng trfi, phn ln
nhng nh hach finh chnh sch c o to t kinh
t. Nhng yu cu nghin cu thng l nghin cu ton
kinh t. Chuyn ngnh ton kinh t th li lun gn vi mt
tp hp ln cc bn c, khun mu, s ngy th v
nhng quan im rt mang tnh h t tng.
V d Niger, chng ti thng gp nhng chuyn gia
c o to tt v c tr lng cao n gii thch
nhng g cn phi lm, hoc nhng vin chc qun l cc
qu ln khng c hiu bit thc t fia phng; hay ngc
li nhng cn b ca cc t chc phi chnh ph chu u
y nhit tm nhng cng y s ngy th.
Khi ni nhng iu ny, ti c bfi sa vo quan im chun
tc khng? Ti lm nh vy thit lp li s cn bng, c
phng Bc v phng Nam u c nhng quan im
chun tc ca mnh. Th gii pht trin l mt th gii m
ti c rt nhiu s hiu lm, nhp nhng nc i v

214

Kha hc ma h Tam o 2007

thiu cm thng t c hai pha. Mt mt, ta nhn thy

nhng nh hng tiu cc m cc chuyn gia mang li cho
c dn, mt khc, ta cng thy ngi dn khng hi lflng
trc s thiu nng lc v thi kiu cng ca cc chuyn
gia. Nhng ni dung ny lm mt ti nghin
cu t gc nhn hc pht trin cho chng ta ri.

Nhn hc pht trin ng mt vai trfl tin phong

nhn hc nghin cu c nhng mi quan h gia cc
x hi fia phng v bn ngoi, v thot ra khi h t
tng ch vn ha vn rt mng trong nhn hc. Thng
th ta khng th hiu c nhng tng tc nu da vo
vn ha.

c im r nht ca nhn hc pht trin l tnh hung

giao din: pht trin t cc ch th hnh ng t nhng
th gii khc nhau vo trong mt mi tng tc khng
ngng. lun l nhng tnh hung a vn ha. Tnh
hung giao din ny chc chn l im khi u ca
nhn hc pht trin. Giao din l ni dung c bn trong
hai loi truyn thng:
1
- nhn hc pht trin biu thc Anh (Norman Long ). Tc
gi pht trin phn tch nhng {tnh hung giao din};
- mng li cc nh nghin cu ni ting Php (Php,
c, chu Phi), m ti cng l mt thanh vin. Chng
ti nghin cu mt lot cc hin tng trn ton th
gii, nhng t nhng im tip cn tng i vi m, t
nhng tnh hung x hi c th.

Chng ta hy xc finh c th mi quan h gia {nhn

hc pht trin } v {nhn hc ca s bin i x hi }.
T lu, vn bin i x hi c tnh n. Pht
trin l mt trong nhng h qu ca bin i x hi.
Thng rt kh hoc khng th bit l trong nhng bin
i ca mt ngi lng, ci g n t tin trnh ni sinh v
ci g l kt qu ca nhng hat ng pht trin. Hai kt
qu ny cng khng th tch ri nhau. i lp sc nng
ng ni ti vi nhng bin ng do yu t bn ngoi
gy ra l khng thc t.

Cn b pht trin d l ngi Niger hay ngi Vit Nam

chc chn u c nhng pht biu ging vi nhng
pht biu Washington hay Paris, trong khi mt nng
dn ngi Niger hay ngi Vit Nam th li c nhng lp
lun hon ton khc. nghin cu giao din ny, ta
dng mn nhn hc x hi. iu ny c ngha l thc
hin nhng cuc iu tra in d thc nghim. Th
nhng nhng cuc iu tra thc nghim ny li kh
him hoi. Chng rt quan trng i vi nhn hc pht
trin v vi nhn hc ni chung. Nhn hc trc y
nghin cu nhng x hi khp kn, th nhng ngy nay
95% dn c v cng ng fia phng sng hi nhp
v ton cu ha. C v s dng hi nhp, nhng d n
pht trin chc chn l dng hi nhp quan trng nht.
Hy ly v d v ngi lng Niger c ni n trong b
phim chng ta xem hm qua: nhng dng thc lin h vi
bn ngoi ch yu ngy nay l g?
- mt na s thanh nin lm cng vic ca cng nhn
sn xut, cng nhn bc vc, ngi bun bn nh
thnh ph trong nhiu thng rflng, cch xa lng
hng nghn cy s;
- mt s thng nhn nhp nhng cng ten n n t
Dubai cha y hng ha Trung Quc
- nhiu tn i hnh hng n La Mecque.
T 20 nm nay, khong ba chc d n pht trin c
a v lng v mang n nhng cch thc t chc
mi, nhng dng thc hnh ng tp th mi v rt nhiu
tin ca t bn ngoi.

http://apad.revues.org/document2183.html

H Thanh Vn

Gio s c th a ra mt v d v phng php ca nhn

hc ca s bin i x hi v ca nhn hc pht trin
c khng?
Nu nh ta nhn vo tng th ca bin i x hi, nhn
hc pht trin l mt b phn ca bin i x hi. Nu
bn nghin cu bin i x hi trong mt ngi lng, nhn
hc pht trin s nghin cu nhng g din ra ti lng do
s can thip ca pht trin gy ra. ng thi, n cng
quan tm n th ch can thip vo ngi lng. Khng c
nhng phm tr khc nhau, thc ra ch l mt nhng ta
nhn mnh n mt ny hay mt khc m thi.
Nu ti nghin cu s thay i cch iu trfi y hc trong
mt ngi lng, ti s tm xem c thay i no trong cch
hnh ngh ca cc thy lang c truyn khng, c thy
lang mi no xut hin khng, c loi thuc mi khng,
c tc th cng tn gio mi khng, c phflng khm no
c m cng bc s mi n khng, c chng trnh
tim chng no ca Unicef khng. Tt c nhng yu t
ny l s thay i trong iu trfi y hc lng. Nu ti chn
gc tip cn l pht trin, ti s tp trung hn vo chng
trnh tim phflng, vo vic m phflng khm, vo chnh
sch h tr nhng hat ng ny. Trc y, ngi ta c
l ch quan tm n nhng bin i trong hat ng hnh
ngh ca cc thy lang. Nhn hc pht trin c l gip
nh nghin cu c c thc v s cn thit phi nghin
cu s thay i thng qua nhng d n pht trin, nhng
d n ny nh hng n s thay i ca cc thy lang
c truyn. S nng ng ni sinh v thay i do tc ng
t bn ngoi trn ln vo nhau.

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

L H Phong Linh

Lin quan n hiu qu ca nhng d n pht trin ti ngi

lng Niger ny, quan im ca gio s l g? Hai b phim
c gii thiu ngi lng ny mt thi k khc khng? Trong
trng hp , ti khng thy c g khc nhiu.
y khng phi l cu hi m nh nhn hc pht trin t
ra. Mi th u thay i, khng c ci g sao chp li chnh
n. Ngi lng ny thay i rt nhiu. Chng hn nh
nh vic a xe la ko vo lng. Ti khng t ra cu hi
liu c phi l s pht trin hay khng. Ti khng mun
b mnh trong cch nhn chun tc. Tt nhin, nhiu th
ch can thip v chng gp phn vo s bin i ny.
Cu hi ca chfi rt th vfi bi y l loi cu hi thng c
t ra theo quan im chun tc. Cng kh c th suy ngh
v pht trin vt ra ngoi chun tc, nht l cc nh kinh
t hc.
Ti xin ni su hn v mi quan h gia s nng ng
ni sinh v s nng ng ngoi sinh. i khi nhng hiu
ng ca pht trin l hu qu nhng hu qu t s can
thip ca cc d n pht trin. V cfln c nhng hiu ng
khc n t nhng ng thi fia phng. Vn l nhng
tc ng ca mt hnh ng pht trin lun c din gii
li v chuyn bin thng qua nhng ng thi fia
-

Nguyn tc tuyn chn: tt c d n a ra mt lot

nhng sa i c cho l cht ch vi nhau, a
vo mt cch ng b. Nhng ngi dn fia
phng tho ri d n ra v ch ly nhng phn h
mun.
Nguyn tc bin th: khi ngi dn thng qua mt
bin php do d n pht trin a ra, h hng vo
mt mc tiu khc vi mc tiu ca d n. V d, mt
xut cho vay tn dng nh pht trin mt d n
trng rau c th thnh cng, nhng tn dng nh s
c s dng tr tin hi mn cho m ci.
Nguyn tc cp ot: d n c thc hin
phc v li ch ca tp th nhng li bfi bin th vo
ti mt s ngi.

phng. Ti pht trin ba nguyn tc (hay ba logic)

trc nhng d n pht trin:
Gi chng l nhng nguyn tc bi v chng tn ti
tt c d n. Ty theo hon cnh mi fia phng,
cng ca ba cp ny cng thay i. Theo mt
cch no , nhng nguyn tc ny cho php ta nhn
thy lm th no ngi dn tip nhn cc d n, hay
lm th no h bin i nhng ng lc n t bn
ngoi thnh s nng ng ni ti. Nghfich l l ch
ng nhin ci cch m ngi dn tip nhn d n li
tri ngc vi cch m nhng d n mong mun, ng
theo mc tiu pht trin ca d n. Cch tip nhn trn
thc t thng khc xa cch tip nhn c mong i.
Lun c khong cch gia nhng mc ch ca d n
v thc t ca d n. Khong cch ny l mt ni dung
m nhn hc pht trin phi miu t

215

Nguyn c Truyn

Ti mun tr li cun phim. Cng ng ny ang pht

trin. Chng ta thy r nhng thay i. Thay v trng k,
by gi h c giao thng. Trc y c th c mt
nh hng mu quyn, ta cng thy l cc iu nhy
khng to ra ma, rng o Hi khng can d vo pht
trin. o Hi c ghp mnh vo tin trnh ton cu ha
khng? v ngc li?
Khi ti ni n pht trin, iu ny c ngha l c nhng
th ch pht trin. Ti khng mun t mnh vo quan
im chun tc.
chng ta thng nht vi nhau, t {pht trin } c hai
ngha:
- pht trin kinh t, tc l mt s thay i kinh t no ;
- pht trin l i tng ca nhn hc x hi, l s
pht trin gn vi s c mt ca cc th ch pht trin.
V o Hi, o Hi ng l mt nhn t m ca ca ngi
lng, mt nhn t thay i tn gio quan trng bi n lm
thay i thc tin ca fia phng v mang n nhng thi
quen mi t bn ngoi. Nhng sinh vin Hi gio gii nht
s i hc nc ngoi, M-ri-ta-ni hoc Ai Cp. Mt
khc c mt mi lin h mt thit gia o Hi v thng
gia. M hnh x hi thnh cng l thng gia xut thn t
ngi lng v ang sng thnh ph, uyn bc v o Hi
v i n thnh fia La Mecque. Khi bu c, anh ta l
ngi ti tr. Cng cn phi ni rng gi y c nhng d
n pht trin c quan h vi o Hi, ni cch khc l
nhng d n do Lybie hoc A-rp X-t ti tr.

ng Thfi Vit Phng

Theo kinh nghim ca gio s, lm th no hn ch

s chnh lch gia hai bn?
Ti khng bit. Chng ta s tr li vn hnh ng sau.
Vi t cch l nh nhn hc, iu ti quan tm l nghin
cu s chnh lch ny, ch khng phi l gim thiu n.
V li ti cng khng bit l s chnh lch ny l mt iu
tt hay d.

Nguyn Tn T

Gio s c th ni c th v mi quan h gia pht trin

v thay i x hi c khng? C s l thuyt m ti
c o to l hc thuyt Marx. Theo Marx, mt hin
tng x hi c th thay i theo hai hng, hng tch
cc l s pht trin, v hng tiu cc l s bin i hay
tin ha. Chng ta phi lm g?
Ti c rt nhiu Marx. Ti khng dm ni rng pht
trin l tch cc v thay i l tiu cc l lun im chnh
thng hc thuyt Marx. Ta c th tranh lun di v ch
ny. Ci m chng ta ngy nay gi l pht trin theo
quan im kinh t hc, ti chc chn l n chng lin
quan g n ci m Marx bn lun v pht trin hay s
bin i. Marx t mnh trong mt vin cnh rt tng qut

216

Kha hc ma h Tam o 2007

ca s tin ha nhn loi v ca lfich s u tranh gia

cc giai cp quy m nhn loi. ng l lun theo hng
rt di hn. Chng ta li ch hn ch lp lun trong trung
hn v ngn hn, iu m Marx khng cp n. Marx
l mt nh sng lp quan trng ca x hi hc, ging nh
Weber hay Durkheim, l iu khng th chi ci. V
vy, ng xng ng c tn trng nh nhng tc gi kia.
Tuy nhin, cng khng c tn th ng nh mt vfi thnh
hay nh tin tri. ng t duy x hi mt cch rt sng
sut nhng l bng nhng cng c ca th k 19. Ngy
nay, khng nn giam cm t duy l thuyt ca chng ta
trong khun mu ca mt ai t th k 19. Hy la chn
nhng g c ch, ging nh i vi cc tc gi khc. Khi
nhng t chc pht trin n mt ngi lng, ngi lng c
nhng thay i khng h ph hp vi iu m Marx
ni. Phi c c i mi, sng to v sng kin trong lnh
vc nghin cu.

v ngi dn. Chng ta nghin cu mi quan h ny, d

h qu ca n c l g i na. H qu ca n c th c
nh gi l tin b, tc l pht trin. C nhng ngi khc
li phn tch n v ni rng l nhng tc ng tiu cc,
tc ng ph hai, lm bn cng ha v thng trfi x hi.
Phn ln cc nh kinh t s nhn nhn n theo cch tch
cc. Cng c mt s ngi th ch trch n. Tri li, phn
ln cc nh nhn hc th li c thi th fich. Ti khng
mun tham gia tranh lun v ri vo nhng quan im
chun tc ny. Vi t cch l mt ch th hnh ng, ti
c th c nhng phn x tt xu, nhng vi t cch l nh
nghin cu, tt hn l nn tm hiu nhng g din ra .

C nhn ti, ti c gn ht cc tc phm ca Marx,

cc tc phm ca L-nin v ca Mao Trch ng. Trong
nhiu nm, ti bit rt r h t tng ny. Trong khun
kh , ti lm nhng iu m ti khng chi b,
khng h thn. Song, ti ngh phi vt qua n. bn
trong, c nhng iu tch cc cng nh c nhng iu
ng ph phn. Chng c g ng bun l mt nh
nghin cu ch lm cng mt th trong sut c cuc i.
l iu cho php ta trnh bfi gfl p trong mt h chnh
thng. Vi t cch c nhn ch khng phi vi t cch
mt nh nghin cu, ti ngh rng nu Marx thy c
nhng g chng ta lm t tc phm ca ng, ng s
rt cng phn. ng ni nhng iu rt th vfi v t duy
gio iu v v tn gio v chng ta bin i t duy
ca ng. Cu hi ca anh lm ti ngh n nhng iu
ny, m bnh thng ti khng ni ti. Ti vn lun s
dng nhng khi nim ca Marx cng nh l vn ph bnh
nhng khi nim . Nghin cu phng thc sn xut
khng th l gii c tt c. l mt yu t quan trong
ca khun kh cu trc trong cc ch th hnh ng.
Nhng thi ca ch th hnh ng khng hon ton
c quyt finh bi cc cu trc. Cc cu trc c nhng
gfl b hoc phng tin dnh cho ch th hnh ng.
Cn phi hiu c logic ca ch th, chin lc v cch
nhn ca h. V vi tt c nhng iu , Marx chng gip
ch c g.

Nu anh cfln nh th finh ngha ti a ra khng h ni

n quan h Bc-Nam, cng khng ni v pht trin. N
ni v vic phn tch nhng tnh hung c s can thip t
bn ngoi vo mt mi trng c gng vn ng v
bin i mi trng ny. Pht trin l dng thc hin nhin
nht, nhng cng c nhng dng thc khc. Trng hp
ca cc nh gio dc tm cch pht trin vn ha c
trong nhng khu ph ngho kh nht ca Php cng ph
hp vi finh ngha. Hoc vic Nh nc Vit Nam mun
pht trin trng cy c ph cao nguyn cng l mt
trng hp na.

Nguyn c Truyn

Ti hon ton ng v nhng nh gi tt xu. T {pht

trin } c t nht hai ngha. Nu ti hiu ng, th gio s
a nhng th ch pht trin ln vfi tr hng u.
thng nht vi nhau, ta c th ni rng hat ng pht
trin cho thy nhng li th m ta mn a n cho ch
th, theo ngha li th hoc cn bng kinh t c khng?
Ti ng vi anh, nhng ti s din t li th ny: cng
vic ca cc th ch pht trin l to ra pht trin, mang
li cho ngi dn mt s tin b kinh t v x hi. H gi
tin b ny l pht trin. Cng tc nhn hc ca chng
ta l nghin cu mi quan h gia cc th ch pht trin

Pascal Bourdeaux

Chng ta ni v kh khn that ra khi nhng phng

din chun tc v quan h Nam-Bc. C v d no v pht
trin Nam-Nam minh ha cho vn ny khng?

Ti s ly mt v d khc trong lnh vc pht trin. c

nhiu nghin cu v ngi Ma-li Php tm cch pht
trin nhng d n pht trin ti qu nh. Ba nguyn tc
(chn lc, bin th v chim ot) m ti trnh by
cng c tm thy y nh vy.
By gi, ti xin xut mt v d nghin cu m chng
ta thc hin trong lnh vc nhn hc pht trin.
y l mt nghin cu c tin hnh trong nhiu quc
gia, nhm vo nhng ngi ng vai trfl trung gian trong
cc d n pht trin, gia cc th ch pht trin v ngi
dn. Chng ti gi nhng ngi ny l {mi gii}.
Ti s nhc li nhn hc nghin cu nhng hin tng
trung gian nh th no.
c nhiu cng trnh nghin cu v nhng trng thn
ng vai trfl trung gian trong thi k thuc fia. Trng phi
Manchester coi trng thn nh mt t nhn gia hai chc
nng (va l i din ca dn, va l i din ca chnh
quyn thc dn). Mt s khc nhn mnh n kh nng
hnh ng ca trng thn, n kh nng pht trin nhng
chin lc c nhn ca trng thn nhm tng cng
quyn lc chnh trfi ca bn thn, m rng mng li khch
hng v lm giu. Nhn hc c mt mng kin thc quan
trng v mi quan h bo tr (patronage) v phe phi

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

(clientlisme). Trong hon cnh h, nhng mng li

1
phe phi c thit lp nn. Mendras v vy nghin cu
nhng mi quan h gia x hi nng dn v x hi tng
ton. Ngi ta ni v chng rng chng l nhng {ngi
gc cng} (Gate Keeper): chng kim sot nhng thng
tin i t x hi nng dn n x hi tng ton v ngc li.
Nhng ngi trung gian s dng cc mi quan h thn tn
ca h: cc vin chc ngh rng ngi trung gian c
nng dn tin cy, v ngc li. iu ny trng vi ngha ca
2
khi nim {vn x hi } ca Putnam .
Khi nim {vn x hi } thng c hiu theo hai ngha,
mt l ca Putnam c cc c quan pht trin ph bin
v hai l ca Bourdieu. Vi Bourdieu, vn x hi l tng
th cc mi quan h x hi m ta c th huy ng. ng
nhn mnh n s chuyn ha vn, t vn x hi sang
vn kinh t hay vn x hi. Khi nim ca Putnam da
nhiu hn vo khi nim lflng tin, trong kinh t c gi
l {vn y thc}. N rt quan trng trong nhng trng
hp trung gian.
Trong cc tnh hung trung gian, c th ny sinh vn
qun l ngha (Management of Meaning). Cn phi c
kh nng din t bng h ng ngha nng dn nhng g
n t x hi tng ton v ngc li. Trong x hi nng
dn Php, Mendras cho rng nhng thn ho ng vai
trfl ny. Nhng ngi ny kh ging vi cc ng ln (Big
Men) trong cc x hi vng M-la-n-i. Thng th
khong khng gian trung gian tn ti cp khu vc
ch khng phi cp fia phng.
Mt cng trnh khc l ca Boissevain . y l cng
trnh u tin s dng khi nim {mi gii }. Tc gi
khng p dng n trong lnh vc pht trin, m p dng
trong mi quan h b cnh trong cc x hi M-la-ni. Chng ta ch l ngi s dng li khi nim ny trong
lnh vc pht trin m thi. Boissevain cho rng mi gii
c mt khp ni, khng ch trong mt mi quan h
thng trfi, m bt c u c nhng phm vi ring bit
trong mt x hi. Tc gi phn bit cc ngun lc cp
th nht (t, tin, kim sot nhn cng) v nhng
ngun lc cp th hai (mi quan h m ngi mi
gii xy dng vi nhng ngi qun l ngun lc cp
th nht). Vn x hi ca nhng mi gii l mi quen
bit vi nhng nm quyn qun l ny, gn vi ngha
ca Bourdieu. Vi nhng mi quen bit chin lc ny,
mi gii c th pht trin {cng vic lm n mi gii }
ca mnh. Anh ta a mi ngi n giao dfich vi nhau
v trch li cho mnh mt phn hoa hng. Phn hoa hng
ny lin quan n vic ngi ta tin tng anh ta (xem
3

1
2
3

http://fr.wikipedia.org/wiki/Henri_Mendras
http://fr.wikipedia.org/wiki/Robert_Putnam
http://etudesafricaines.revues.org/document1496.html

217

Putnam). Nh Mendras ni, mi gii c th th

chuyn i ngun lc cp hai ca mnh sang ngun lc
cp mt tr thnh ng ch.
Chng ta nghin cu mt mi gii c bit, {mi gii
trong pht trin}. y cng l a hai th gii tip cn vi
nhau, th gii ca cc th ch pht trin v th gii ca cc
x hi fia phng. Cc th ch pht trin cn c mi gii.
Mi gii phi c ngi dn tin cy mt mc no
v c kh nng ni c ngn ng ca cc th ch pht
trin. Vin tr pht trin cng c th c xem nh mt li
tc n t bn ngoi: hoc vin tr n t chnh ph v
c chnh ph mang n fia phng; hoc vin tr c
phn chia fia phng m khng qua chnh ph nhng
qua cc t chc phi chnh ph v cc t chc quc t
(trng hp ca chu Phi trong nhng nm 1980 khi chnh
ph ri vo khng hong). Nhng nhn chung, ta thng
thy c hai dng vin tr cng tn ti t nhiu bin i.
Ni chung, khng th thiu vai trfl ca mi gii. Nhng
mi gii ny mu toan thu ht lung vn v lng mnh. H
l nhng {mi gii pht trin fia phng}. H c th hnh
ngh vi chnh ph hoc trc tip vi cc t chc. y
khng phi l mt vfi tr chnh thc: mi gii l mt khi
nim phn tch khng mang ngha bn fia trc tip.
Khng c trng lp o to no nhng khng phi ai
cng c th tr thnh mi gii. Theo nhng iu tra ca
chng ti, cn phi tha mn hai iu kin:
- cn c mt mt d n pht trin nht finh trong
khu vc;
- tt c mi gii l ngi ca lng, c mt kinh nghim
sng bn ngoi (hc trng thnh ph, l ngi
lm cng n lng, nh hat ng chnh trfi hoc hip
hi). Tm li, l nhng ngi hc cch lm ch
nhiu m s, nhiu nn vn ha v c kh nng
chuyn m (Code Switching). Nu dng li php n
d c ni ngy hm qua, ta c th ni mi gii
l ngi nm vng nhiu lut chi.
Nhng mi gii c nghin cu c bn mc nng lc:
c ti n ni (ngn ng ca nng dn, ngn ng ca cc
nh ti tr), nng lc t chc (l ngi ch xng, mi gii
phi c kh nng qun l mt vn phflng hay mt y ban,
anh ta ging nh mt nh thu); nng lc phi cnh (dn
dng, anh ta phi c kh nng {cho hng } nh ti tr,
xut nhng m hnh khin h hi lflng. i khi, thc t
khc vi li cho hng, nhng iu ny khng quan
trng); nng lc quan h (vn x hi theo c hai ngha,
kh nng to lp mt mng li cc quan h).

218

Kha hc ma h Tam o 2007

L H Phong Linh

Gio s tng bao gi tham gia vo cc cng trnh nghin

cu c s kt hp ca hai phng php finh tnh v finh
lng cha? Nu c, nhng li th v hn ch l g?
Chng ta cp n vn ny phin hc ton th
ti H Ni ri. Ti cha bao gi c kinh nghim ny.
Nhng chc y l mt kinh nghim th vfi v ti mong s
c dfip. Ti c nghe ni v nhng cng trnh ny, theo yu
cu ca nhng ngi c hiu bit v phng php finh
lng v mun tm nhng thng tin b sung. Nhng
c mt tng ti u, vn khoa hc phi cng c
xc finh chung. Franois Roubaud cng ng vi ti,
chc chn y l mt cng vic th vfi.

L H Phong Linh

Ti c xut mt nghin cu v mi quan h gia mc

sng v mi trng.Nm ti, ti phi vit mt bo co.
Chng ti c nhng d liu finh tnh nhng khi ti phn tch
d liu, ti nhn ra nhng l hng khin ti khng hiu c
mi quan h gia mc sng v logic x hi. Nh kha hc
ny, ti hiu r hn phng php finh tnh. Lm sao ti
c th b sung phng php ca ti by gi?
i khi, ta c th t kt hp hai phng php. Trng hp
ny l chfi s t mnh thc hin mt d n nghin cu nh.
Cn xy dng d n t mt cp cu hi nghin cu
u tin, xem trong ngun ti liu bc hc v finh tnh
nhng cng trnh m chfi quan tm, thc hin mt chuyn
in d u tin th nghim cc cu hi ca chfi. Nu
nh xut hin nhng hng nghin cu mi, hy nghin
cu nhng ti liu khc v quay li thc fia hai hoc ba
thng. Thng thng, tt hn l bt u bng phng
php finh tnh trc khi p dng phng php finh lng,
bi v iu ny cho php ta ra nhng cu hi tt nht
cho bng hi iu tra. Nhng phi lun thch nghi vi
nhng cu thc. Chc chn chfi c nhng thng tin c
ch cho chfi ri.

Nguyn c Truyn

Nhn hc pht trin quan tm n mi quan h gia

ngi i pht trin v ngi th hng pht trin. Nhn
hc c quan tm n ton cu ha khng hay ch quan
tm n nhng vn chuyn ngnh thi?
Nhn hc ni chung quan tm n ton cu ha thng
qua nhng dng thc c th m c th l nhng dng
thc ca pht trin fia phng. Nhng tt c cc nh
nghin cu c th that ra khi c s kinh nghim ca
mnh v t duy v nhng vn chung. Mt s nh nhn
hc ch t duy v nhng vn chung. Ni dung chnh
ca nhn hc vn l cng tc thc fia ngay c khi ta c
th ri xa n.
Ti c cm gic rng nhiu bn cho rng pht trin l
tin b kinh t v x hi tt yu v mi ngi u c
phn trong . Mt tin b kinh t v x hi tt yu

ng nhin l mang tnh tch cc. y l mt cch

ngh m ti cho l y c rt nhiu ngi cng chia
x. Ti khng mun ch trch cch ngh ny. Nhng ti
mun ni l c nhng cch ngh khc na. y l mt
h t tng v tin b t th k 19, cng l h t tng
ca Marx v ch ngha t bn. Ta c th ng vi h
t tng ny, h t tng ny c th bfi phn bc. Hoc
ta c th nhn finh rng cfln c nhng h t tng
khc na. phng Ty, c nhng h t tng phn
bc tnh tt yu v tch cc ca s pht trin kinh t
ny. Ti khng ng , nhng ti tha nhn l chng
cng tn ti.
Ly v d v mt d n pht trin ca chnh ph ti mt
nhm dn lng min ni. Nhng ngi dn min ni ny
c th phn i d n pht trin ny. Nhng nhn vt can
thip, chuyn gia chu u hay cn b Vit nam, mc d
c s khc bit v t duy chnh trfi, nhng u c chung
mt h t tng v s tin b. H ngh rng h t tng
ny tt cho h. Ti, mt nh nhn hc, c th c chung
h t tng vi nhng chuyn gia. Nhng ti phi th
nghin cu hai yu t trong mi quan h v mt cch
cng bng. Cng nh vy, ti khng gi s rng cn b
th tt hn nng dn hay ngc li. Khi ta nghin cu hai
th gii khc nhau, phi thc hin mt cch cng bng.
Ti s khng ng v pha nhng ngi chn nui
chng li nhng ngi trng trt, bnh vc ngi Cng
gio v chng li Pht gio. Cc bn c nhim v phi
nghin cu chng trn cng mt bnh din. Tng t nh
vy khi ta nghin cu mt x hi nng dn v nhng th
ch pht trin, hay thm ch l Nh nc.
Nguy him chnh i vi mt nh nhn hc l g?
Phn ln cc nh nhn hc phng Ty ng h vic bo
tn Truyn thng v c mt thi kh th fich i vi
cc th ch pht trin. Nh vy, h phi that ra khi h
t tng bo th ca mnh, phn tch mt cch nghim
tc v cht ch nhng th ch pht trin v ngi nng
dn.
i vi cc nh nhn hc c quan im khc, ngc li,
nguy him l ch nu ta ng h mt h t tng chpht trin, ta mt i vfi th trung lp ca mnh.
y l mt cuc u tranh khng ngng chng li nhng
khuynh hng t duy ca chng ta. Khng phn tch pht
trin t quan im chun tc. o c hoc theo kiu
phn xt, khng phi l t b tng ny hoc
ni rng n khng tt, m l phflng vi nhng finh
kin ca chng ta.
Ti xut vi cc bn mt finh ngha khc v pht trin,
gip cc bn thy c s khc bit: pht trin l mt
phng din no ca chnh sch cng. Chnh sch
cng c th c Nh nc, hoc c cc t chc quc
t, i khi l nhng t chc phi chnh ph thc hin. Pht

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

trin nng thn, l mt chnh sch cng. Nhn hc c

th rt c li khi nghin cu lm th no cc chnh sch
cng c thc thi v thi ca ngi dn i vi nhng
chnh sch ny. Ci cch m chng c ngi dn n
nhn, chp nhn, chuyn ha hoc c din gii li,
l iu nhn hc pht trin quan tm. V vy, nu cc bn
mun, ti c th ni n {nhn hc chnh sch cng }.
iu ny trng vi mt phng din m ti mun pht
trin y: xu hng {nhn hc pht trin } tr thnh mt
{nhn hc cc khng gian cng v chnh sch cng }.
Trong c hai trng hp, u c nhng ngun lc, k
thut v nhng cu trc c a t bn ngoi vo cng
ng fia phng, v nhng phn ng ca cng ng i
vi s du nhp ny.

Nguyn c Truyn

Liu ta c th gt ra ngoi nhng h t tng ca chng

ta c khng? H t tng finh hng hnh ng:
trong ch ngha dn ty phng php lun, dn chng
c coi l c kh nng (tnh ch th), trong khuynh
hng t kh, dn chng c nhn nhn nh mt ch
th bt lc. Nhn hc c phi t mnh v pha h
gip h khng?
Cu hi ny dn n ch cui cng, l {nhn hc
v hnh ng}. Mc ch chnh ca nhn hc c bn l
sn xut tri thc. Nh nhn hc thng c dfip hp tc vi
cc tc nhn ca chnh sch cng v cc t chc pht
trin. Nh vy, ta ang trong ci c gi l mt ngnh
nhn hc ng dng. Ti khng phn i ngnh nhn hc
ng dng ny. Tuy nhin, cn c mt ngnh nhn hc c
bn cung cp cho nhn hc ng dng nhng cng c
v khi nim ny.
Trong nhn hc pht trin, c hai trng hp nh nhn
hc lm vic:
- hoc nh nhn hc tr thnh mt thnh vin trong b
my quan liu ca pht trin, trong cc t chc. C
n hn 100 nh nhn hc ang lm vic cho Ngn
hng th gii Washington. Tt c cc c quan pht
trin quc t tuyn dng cc nh nhn hc lm nhn
vin cho h. Nhng h rt t lm cng vic nghin cu
in d, m bn rn vi nhng nhim v hnh chnh,
qun l, xy dng d n;
- hoc h lm t vn bn thi gian hoc ton thi gian.
Cc t chc pht trin quyt finh cng trnh nghin
cu. Chng fli hi mt loi kin thc no m h
cho l cn thit cho vic trin khai hnh ng. Chnh
v th m ta khng th ni n nghin cu. Nghin
cu l phi hon ton t do trong vn khoa hc.
Ch rng ti khng cho l nhng nh nghin cu
c bn th cao qu hn nhng nh nghin cu lm
vic cho cc t chc pht trin. Hai mng ny c
nhng lut chi khc nhau, l hai ngh nghip khc
nhau. Trn thc t, nhiu ngi chuyn t lnh vc
ny sang lnh vc kia.
chu Phi, nhng nh t vn gii nht l nhng ngi vn

219

thnh thong lm t vn. Nhiu ging vin i hc chng

lm g khc na ngoi t vn. H khng lm nghin cu
na v hu qu l h lm ci m ti gi l t vn km cht
lng. ng tic, l trng hp ca 95% cc ging vin.
T khong 15 nm nay, t vn hu nh git cht nghin
cu. Phflng nghin cu ca chng ti l mt trong nhng
n lc duy nht duy tr nghin cu. Hy c gng ng noi
theo tm gng ng bun ca chng ti. Ti khng ni l
t vn l iu xu v khng nn lm t vn. l mt k
nng khc v l mt ngh khc. Nu mun kt hp c hai
th phi rt ch .

Nguyn Thfi Thu Hng

Trong bi cnh ca cc nc ang pht trin nh Vit

Nam, ni m phng tin, tri thc, kinh nghim cfln thiu,
vic tham gia vo cng tc t vn gip chng ti n vi
nghin cu c bn, ng vin chng ti lm nghin cu
c bn. Gio s ngh g v chuyn ny?
C th, nhng hy thn trng. Cc nc km pht trin
nht trn th gii cng cn phi c mt ngnh nghin cu
c cht lng. Li ch trong khoa hc x hi l khng c
nhng nhu cu vt cht tn km, m ch yu l nhu cu
v nhn lc. Khoa hc x hi c th c tin hnh mt
cch c nng lc ti cc nc c cho l pht trin cng
nh cc nc khc. Theo nhng ch s quc t, Niger
l nc ngho nht th gii. Tuy nhin, chng ti tm cch
lp ra nc ny mt ngnh nghin cu cp quc t. Ti
Vit Nam, cc bn c rt nhiu phng tin hn chng
ti. Chng c l g m cc bn li khng c nhng nh
nghin cu tm c quc t. Vn duy nht l o to.
Nu cc bn c mt i ng cc nh nghin cu, cc bn
cng s c nhng nh t vn c cht lng cao hn. Tri
thc c c t t vn c th c ch, chng c th m ra
nhng hng nghin cu chuyn su hn. L do thc s
gii thch hin tng t vn c pht trin n nh
vy ti cc nc ang pht trin l lng. Bi v l
mt thfi trng cc k quan trng i vi cc nh nghin
cu v ging vin i hc. Nhng ngi lm t vn
Niger nhn c mc lng gp mi, hai mi ln. u
tranh chng li s cnh tranh ny l kh khn.

Quch Thfi Oanh

Mi quan h gia khuynh hng ch tng tc phng

php lun, khuynh hng ch tng tc h t tng v
dn tc hc phng php lun?
Ti ly li v d v kha hc ca chng ta c hai nh
nghin cu phn tch. Chng ta ang trong mt tnh
hung tng tc. Nhn hc ni v tng tc t 40-50 nm
nay. Trc y, ngi ta nghin cu tn gio, cc th ch,
cc tc ngi. H nghin cu v s tng tc t trc,
theo mt cch no , nhng cha c thc v n.
- Mt nh x hi hc nghin cu bn thn s tng
tc, ti ca anh ta l nghin cu kha hc ca
chng ta;
- Mt nh x hi hc khc quan tm n nhng mi

220

Kha hc ma h Tam o 2007

quan h gia cn b nghin cu Vit Nam v cn b

nghin cu Php. i vi anh ta, lp hc l mt tnh
hung x hi c th. Anh ta s quan tm n cch
m cc cn b nghin cu pht biu so snh h
vi nhng tnh hung khc;
Dn tc hc phng php lun l mt dng lut chi
khc. N khc vi nhn hc.

Christian Culas

Ti mun nhn mnh n mt im. Khi hc mn

phng php lun, nht l Vit Nam, hc vin thng
khng tha mn v khng nhn c cng thc. iu
quan trng l phi hiu rng, bt u t nhng li ging,

mi ngi s to ra nhng cng c ca ring mnh

quan st hin thc t x hi, phi thng xuyn thch nghi.
Phng php khoa hc x hi c c im l s {pha
ch}, thc t buc chng ta phi pha ch, iu c
ngha l chng ta thc s tip cn c vi thc t .
y l mt cch kt lun m Christian lm thay ti,
v lm tt hn ti. Ti mun ni thm l d chng ta
cng vfi no, vfi tr no, th chng ta vn theo cch th
cng v hc hi khng ngng. Bn thn ti, ti hc
c nhiu iu t lp hc ny v xin cm n cc bn
v iu .

Bi c
Ti liu ca J.P. Olivier de Sardan {Ba phng php tip cn nhn hc
pht trin },
Tp ch {Th gii th ba }, s 168, 2001

Tm tt
Nu quan st vn liu Php ng v vn liu Anh ng
trong mi nm qua, th chng ta thy rng, c mt s
ln ln rt nghim trng lin quan n nhn hc pht
trin. Chng ta s thy r hn vn ny khi phn bit
ba phng php tip cn. Phng php tip cn th
nht l cch thc {phn tch l thuyt v pht trin}
(dconstructionnisme). Phng thc tip cn ny
thng bfi gim thiu mt m thc duy nht c on
v nguy hi. Phng thc tip cn th hai mang tnh
{ch ngha dn ty} hn: t ch {t tng dn ty}, ngi
ta tn dng mt cch c h thng nhng kin thc v
thc hnh dn gian; t tng dn ty y xen ln vi
{phng php lun ch ngha dn ty}; phng php
ny khai thc nhng ngun nhn thc v thc hnh ca
cc tc nhn bfi khnh kit nht trong x hi. Phng
php tip cn th ba, rt c ng h, th quan tm n
{s lng ghp cc logic x hi} v quan tm n tnh
khng ng nht ca cc tc nhn. Nhng tc nhn ny
thng i u vi nhau bi nhng hat ng v s pht
trin. Phng php tip cn ny bao gm hai dflng l
thuyt c lp. Dflng th nht quy t nhng l thuyt gia
Anh ng xung quang Norman Long. Dflng th hai quy
t nhng l thuyt gia Php ng xung quanh APAD.
Khng ch khng tha nhn cch nhn theo chun mc

hay theo thc h v pht trin phc v nhng iu tra

thc fia, ngi ta cfln cfln vt qua phm tr pht trin
mang tnh thit ch. Lm nh vy l xem xt s phi
gia hin tng pht trin vi cc hin tng khc,
chng hn nh cc phng thc trfi l fia phng, ch
ngha a nguyn v php lut, cuc sng thng nht
ca Nh nc, nhng chun mc hnh ngh, nhng vn
ca cc c quan nh nc, kinh t phi chnh thc.
T kha ca bi vit: Pht trin, nhn hc, x hi hc,
nghin cu kinh in quy np v pht trin, l thuyt pht
trin, ch ngha dn gian, th gii th ba, logic x hi, trfi l,
ch ngha a nguyn php lut, cuc sng thng nht ca
Nh nc, cc mng li x hi, chun mc ngh nghip,
nhng vn ca cc c quan nh nc, dfich v cng,
kinh t phi chnh thc, Norman Long, APAD (Hip hi nhn
hc -u v bin i x hi v pht trin).
Trong nhn hc pht trin hin nay, nu chng ta xem xt
c hai ngun vn liu php ng v anh ng c bit phong
ph, th chng ta thy rng c s ln ln nghim trng. S
ln ln ny th hin ch, di cng mc sch v bi bo,
chng ta thy c nhiu hnh hi v finh hng nhn hc
rt khc nhau v cng tn ti. Chng ti mun xut
y mt {trt t v mt hnh thc} gip cho mi ngi c
1
nhng im ta ng tin cy phn bit mi th .

Ti xin cm n T. Bierschenk, G. Blundo, J.P. Chauveau, P. Geschiere, C. Lund v Lavigne Delville v mang li cho ti
nhiu bnh lun v gi . Bi vit ny tm lc li phn t vn ca cun sch ca ti xut bn bng ting Anh {Nhn
hc v pht trin}.

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

iu ny c ngha l cn c mt s r rng v hnh hi

ca chnh khoa hc m chng ta ang theo ui v mt
vi ch dn minh bch ha v ngun gc ca n. T
khong mi lm nm nay, c nhiu ngi pht trin
mt phng php tip cn v cc hin tng x hi phc
hp gn vi cc hat ng pht trin. Phng php tip
cn ny khng mang tnh chun mc v da vo mt loi
nhn hc-x hi hc hon ton kinh in v c bn (da
vo iu tra thc fia quy np m khng da vo
phng php suy din). Vn y l cn xut mt
quan im v pht trin. S pht trin y c xem nh
l i tng ch ca nhn hc kinh vin v khai thc
mt cch t mn mi loi tng tc can thip vo s pht
trin. Pht trin y cng xem xt cc mi quan h gia
hnh nh tm l v thc hnh, chin lc v c cu, tc
1
nhn v bi cnh . finh xy dng l thuyt nh vy tc
l khch quan ha ti a cc kt lun ca mnh: khng
tn dng cng khng t co, khng ca tng cng khng
bim ha. Thc vy, trong vn liu Php ng v Anh ng,
mt c im vn liu v pht trin chnh l s thm thu
cc nhn finh mang tnh chun mc, xut pht t cc
thc h hay cc siu thc h rt khc nhau.
Ngi ta lun lun a ra nhiu nhn finh gi trfi v pht
trin. Mc d hay ph phn t tng ca nhiu ngi
khc nhng nhng nh nhn hc cng khng that khi
dflng xoy (cc nh nhn hc thng hay ph phn
thc h ca nhng nh chuyn mn v pht trin. T
, h thng qun i nhng t tng ngy cng tr nn
kh cn chnh ni h (v d: t tng bnh dn, t tng
hu hin i v t tng chnh trfi chnh thng. Quan
nim ca chng ti v nhn hc tri ngc vi nhn hc
x hi quy np theo thc nghim v cng khng mang
tnh thc chng nh cc khoa hc t nhin c in (cc
khoa hc x hi khng thuc khng gian l lun phn
bc ca Karl Popper m thuc khng gian l lun xc
thc c bng chng v thuc l lun t nhin); nhn hc

221

trong quan nim ca chng ti cng khng thuc phm

tr ch gii theo ngha khoa hc lun tng i hay t
tng duy ch th cp tin (cc khoa hc x hi ang
theo ui tnh xc thc c bng chng duy nghim thc
2
t ). phng din ny, vi t cch l nh nghin cu,
hnh hi khoa hc lun ca chng ti khng phi l cu
vn hoc ph phn s pht trin. Nhng thng qua s
pht trin, chng ta cn tm hiu n nh mt tp hp cc
thc hnh x hi rt phc tp. Trong nhn quan ca
chng ti, pht trin chnh l tp hp cc hnh ng
mi cp . C hai nhm tc nhn to ra pht trin v
hng s pht trin u cn n cc hnh ng trong
s a sc v ng ngha v thc tin ca chng. S tn
3
ti mt dng {l thuyt duy pht trin }, mt tp hp phc
hp cc thit ch, cc lung v cc tc nhn cng
hp thc ha s hin hu ca mt ngnh nhn hc
x hi. i vi tp hp y, pht trin chnh l ngun, l
ngh, l thfi trng, l c hi, l thch thc hoc l chin
4
lc/s la chn. Nhn hc x hi coi pht trin nh l
i tng nghin cu hoc c th ni nh l {mt d liu
dn nhp }.
Nhng i vi chng ti, nhn hc x hi l phng
php tin hnh cc iu tra thc fia theo duy nghim
to ra nhng hnh thc tri gic mi v cc hin tng
x hi. Phng php lun ny c tin hnh xut pht
t cc i tng ng i. Pht trin ch l mt ch
trong s nhiu quan tm khc nhau. Tuy nhin, nghin
cu pht trin mang li mt vi c th: i vi cc nc
ngho, thng c gi l cc nc Nam bn cu v
5
c bit l Chu Phi , ch pht trin hin hu khp
ni v {khng th chi ci}. Ch ny c cu thnh
t nhng thch thc x hi quan trng cp quc
gia cng nh cp fia phng; ch pht trin
c thu dt t nhng tng tc gia cc tc nhn
thuc th gii con ngi v chuyn mn ht sc khc
nhau hay khng ng nht.

Xem Olivier de Sardan, 1995, miu t khi qut v d n khoa hc v tm hiu cc cng trnh trc m ra mt
xu hng nh vy (trng phi Manchester, Balandier, Bastide, Barth, v mt s cng trnh nghin cu ca ORSTOM, v.v.)
gii thch r khoa hc lun {theo Weber mi}, xem Passeron, 1991. Cc nh nhn hc {theo ch thuyt phn tch} v
pht trin tp hp mt cch c h thng cc cng trnh ca h hnh thnh mt khoa hc lun lun phin, ng thi
chn vi cc khoa hc lun khc trong t tng thc chng (xem Escobar, 1997, cc nh nhn hc khng ph phn kfich
lit quan im pht trin ca tc gi ny, v h thuc phm tr khoa hc lun thc t). Ngc li vi h, chng ti ngha
rng, vic t b ch ngha thc chng c in l quan trng v cn thit v khng buc nh nghin cu phi tun theo
thc h hu hin i. Tuy nhng nm vinh hoa ca thuyt hu hin i qua i, nhng nh hng ca n n tt c vn
liu nhn hc pht trin vn cfln mnh m.
Vi chng ti, hnh nh thut ng ny linh hot, trung tnh v gip miu t c thc t. Thut ng {giao din l thuyt} gn
gi vi thut ng {phm tr} m Lavigne Delville rt a dng khi tc gi nhc li l thuyt ca Bourdieu. Tc gi ny l ngi
t gi thuyt rng, c mt h thng quan h quyn lc v fia vfi thc t rt mnh m.
Cm t {nhn hc x hi} ({socio-anthropologie}) ch s hi quy gia truyn thng l thuyt nhn hc v mt vi truyn
thng l thuyt x hi hc nh l thuyt ca trng phi Chicago, hoc x hi hc finh tnh.
Ti chu Phi, gip pht trin l mt {gnh nng} tng i v hin hu thng nht. Nhng cc vn c pht hin
chu lc ny cng c tm thy cc chu lc khc, mc d c thay hnh i dng i cht t.

222

Kha hc ma h Tam o 2007

Nhn hc x hi v pht trin khng nhng khng phi

l mt mn c lp, m n cng khng nht thit l mt
khoa hc {p dng}: tnh xc ng ca cc nghin cu
phc v hnh ng l mt chuyn, cfln a nghin cu
1
vo hnh ng li l mt vic khc ; vn nghin cu
v hnh ng cng rt quan trng nhng hon ton
khc bit. Mi nhn hc {ng dng} cho pht trin cn
c nhng kin thc nhn hc {c bn} v pht trin. S
pht trin gip cho nhn hc t ra nhng vn
nghin cu c bn, to ra thut ng l thuyt, phng
php lun v cch thc pht ngn kt qu nghin cu.
Trc ht, chng ti mun xem xt cc thc t x hi
quan trng Chu Phi cng nh cc d n pht trin,
cc chnh sch pht trin, cc chng ng pht trin
(comtages) pht trin hay cc hip hi pht trin. Nhng
thit ch ny ang can thip hng ngy vo cc lng
mc t hnh thnh nn nhng chuyn ngnh hp
v nhn hc chnh trfi, nhn hc kinh t, nhn hc x hi,
nhn hc vn ha. Cc chuyn ngnh hp ny va
{khai thc} cc thc hnh v cc hnh nh tm l ca
nhiu tc nhn lin quan, tm hiu s phi hp trong cc
tng tc thc t v nhn thc ca h, khai thc nhng
bi cnh c cu hay thit ch trong thc hnh v hnh
nh tm l c hnh thnh. Nu chng ti hon thin
c nhng mc ch nghin cu nh vy th chng ti
c th tm thy mt vai trfl hay vfi tr trong cc hnh ng
kh d, cho d vai trfl mang tnh {k thut}, thao tc,
ci cch hay ph bnh, ty theo tnh hung hay s la
chn. Chng ti u tranh xy dng mt ngnh nhn
hc c bn quan tm n pht trin nh l mt i tng
xng ng nhn c s quan tm khoa hc, xng
ng c phng php lun c tinh ch v xng ng
c nhng quan nim l thuyt mi.
Theo thin hng y, chng ti khng chia s quan im
th hin trong mt s cng trnh nghin cu mi quan h
gia nhn hc v pht trin (c bit l nhng cng trnh
theo hng phn tch. Chng ti cng khng ng thun
vi t tng bnh dn ch ngha ca nhng nh nhn hc
hay nhng ngi lm ngh lin quan n pht trin. Tuy
nhin, chng ti tm thy nhiu bn ng hnh. C
nhiu tc gi, nht l cc tc gi Anh ng, pht trin

mt cch c lp mt hnh hi khoa hc lun ging vi

2
chng ti nhiu im (tt nhin l khng ging nhau
hon ton). c bit, c nhiu tc gi Php ng i tin
phong v to ra nhng phm tr nghin cu mi.
y, chng ti mun gii thiu ton b cc cng trnh mi
nht, chng c th ging nhau hay khc nhau. C th nu
ra y 3 tp hp cng trnh tiu biu: 1/ Nhng phng
php tip cn l thuyt pht trin; 2/ Nhng phng php
tip cn theo t tng dn ty v 3/ Nhng phng php
tip cn da vo s lng ghp cc lgc x hi.
{Pht trin nh mt l thuyt } v s phn tch ca n.
D cc khoa hc x hi c gia nhng khong cch vi
thut ng l thuyt, thc h hay nhng hnh nh tm l
trong giao din pht trin th cng bnh thng m thi:
ty theo trng hp, c nhng nh nghin cu c c
s phi hp ca cc nh lnh o, chnh trfi, k thut vin
hay nh qun l, trong khi nhng nh chuyn mn v
pht trin l nhng ngi nm gi cc thut ng l thuyt
v s dng mt cch hu l ngn ng l thuyt. T thc
t ny, khng c nh nhn hc no v pht trin m
khng bfi ph bnh l {nh l thuyt pht trin}. Thng
thng, nhng ph bnh y dng ch ng (thng c
finh hng bi nhng t tng t do kiu mi ca nhng
nh kinh t hc thuc Qu Tin t Quc t). i khi nhng
ph bnh mang tnh h thng v a dng. Ngay c nhng
nh nhn hc hp tc t lu v thng xuyn vi cc
3
thit ch pht trin nh Horowitz hay Cernea cng khng
do d tn cng cc hc thuyt t c minh chng ca
{nhng nh pht trin}.
C hai yu t gii thch cho tnh hung ny:
Th gii pht trin c mt khong cch rt ln gia l
thuyt v thc tin. t duy mt d n pht trin, nhng
g ngi ta ni v n (xy dng, tinh ch, m hnh ha,
lp k hach ti chnh, hp thc ha...) ch c mi quan
h rt t v lng lo so vi d n trong thc t, khi n n
c vi nhng ngi hng li sau cng. Nh vy,
nhng nh nhn hc ng vai trfl quan trng l {nhc
li thc t }, v d: {ng/b cng b nh th ny nhng

Nhng kt qu gn y ca Mosse (1998) v {s theo di quy trnh} cng chia s gi thuyt ca chng ti theo s theo
di qua nh gi v cc quy trnh phn hi to nn c th thc hnh ca nhn hc nghin cu hnh ng pht trin (Olivier
de Sardan, 1995).
Ngoi trng phi N. Long, chng ta c th k n Horowitz & Painter, 1986; Little & Horowitz, 1987; Bennett & Bowen,
1988; Booth, 1994; Grillo, 1997...
Micheal Horowitz l ngi ng sng lp Vin nhn hc pht trin Binghampton. Tc gi t tn rt ngha mt bi vit
nh sau: {On not offending the borrower: (self)-ghettoization of anthropology at the Word Bank} (Horowitz, 1996). Micheal
Cernea, l nh nhn hc c Ngn hng th gii bit nht. Trong phn m u cho mt cun sch do ng lm ch bin
v do Ngn hng th gii xut bn, tc gi vit: {Cun sch ny chng li nhng quyn lc k thut v kinh t trong pht
trin. N ph phn hnh vi khng xem xt n cc sc thi x hi v vn ha, tnh cng nhc ca li t duy chun ha
trong quan nim d n, s tp trung vo cc sc thi thfi trng ch khng phi l cc tc nhn x hi, s t quan tm n
kin thc v kinh nghim ca nng dn v s th gia cc thit ch v t chc dn s c s} (Cernea, 1991: xii).

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

thc t xy ra nh th kia, hon ton khc so vi... }. H

xc finh vn v miu t nhng {bt n} hay nhng
{bin tng } so vi cc tuyn b chnh thc,
Th gii pht trin l mt th gii hnh ng {chnh trfi}
theo ngha rng ca t. Trong hnh ng chnh trfi,
chng ta hiu rng ngi ta mong mun thay i thc
t. Nh vy, cng nh th gii chnh trfi theo ngha hp,
th gii pht trin bfi gii hn {ngn ng so rng}.
Hn na, nhng thit ch pht trin l nhng {th gii
u vo c finh hng } (input - oriented): cc thit ch
y phi thuyt phc cc nh u t cung cp cho h
ngun lc. Nh vy, t c hiu qu th phi hp
phng thc thc hin l quan trng nht. Tuy nhin,
mi s phi hp theo l thuyt v mi ngn ng so
rng thng huy ng nhiu hnh nh, t tng c finh
v finh kin. chuyn dng hay thay i thc t,
thuyt phc rng, chng ta c th lm c iu y th
hnh nh l phi t duy v n hoc ni v n vi nhng
khi nim n gin. Trong khi , nh nhn hc th rt
ngi vi nhng khi nim n gin y, xt v cp
chuyn nghip. K nng ca cc nh nhn hc l tm
hiu mt cch tinh t v thu o tnh phc hp ca cc
tnh hung. Nh vy, h phi tm cch loi tr nhng
hnh nh, t tng c finh hay finh kin ca nhng nh
chuyn mn v pht trin, cng nh hn ch ti a
nhng tn hiu thiu hiu bit v tnh hung ca nhng
ngi ny.
Tuy nhin, trong ph bnh v s phi hp v pht trin
ca nh nhn hc, cng c nhiu biu hin hn ch.
Hn ch th nht l, nhng nh chuyn mn v pht
trin cng khng hon ton ngy th (nhng qu thc
l h khng c iu kin v k nng t mnh tin
hnh nhng cuc iu tra nghim tc). V d, ngi ta
thy c mt vnh gia mt bn l cc pht ngn ca
Nh nc v pht trin - nhng pht ngn ca cc nh
lnh o v c vn ca h, vi mt bn l nhng pht
ngn ring ca cc chuyn gia/chuyn vin hay nhng
nh iu tra thc t - nhng ngi ny thng thc
tt hn v tnh phc tp ca thc t. Gii hn th hai
l, bn thn cc khoa hc x hi cng khng that
c ngn ng so rng hay nhng finh kin (cc khoa
hc x hi c ngn ng so rng ring ca mnh, cho
php h ph bnh gay gt ngn ng so rng ca ngi
khc; cfln nhng finh kin ca h th mang hnh thc
c bit ca nhng finh kin tri thc). Gii hn cui
cng l, trong lflng cc khoa hc x hi, ngi ta
thy mt thc h c bit, thng gi l { thc h hu
hin i }, {hu cu trc} hay {phn tch}. Mt khi quan
tm n ch pht trin, thc h y tr thnh mt
chuyn mn chuyn phn tch {l thuyt pht trin } v
i khi t tuyn b mnh l mt chuyn ngnh hp v
nhn hc pht trin.
Mi y, c rt nhiu sch bo xut hin. Bng cch
ny hay cch khc, nhng tc phm y tn cng {l

223

thuyt pht trin} phn tch chnh n, bng cch

gii hn/gim thiu giao din pht trin dng {vn
liu trn thut } p t kiu phng Ty, bao hm
finh ph nhn hoc ph v cc thc hnh v kin thc
dn d). y, chng ti mun gii thiu Grillo
(1997:20) khi tc gi ny vit: {Hobart, Escobar v
Ferguson minh ha rng, c mt xu hng xem xt
s pht trin nh mt qu trnh p t, c kim sot
ht sc cht ch t trn cao; {thnh phn x hi trn
cao} ny tin rng mnh khn ngoan hn cc thnh
phn khc, v khng cn quan tm n cc kin thc,
kinh nghim cc b ca fia phng v dn chng,
thm ch c nhng kinh nghim c nhiu ngi chia
s. Dng t duy nh vy t xem mnh nh th duy nht
ng, duy nht mnh v vt qu mi nh hng
ca loi t duy khc}. Th gii quan v s pht trin
nh l mt {sc mnh ma qu} c p t nh th,
to ra nhng s ri rc x hi, nhng bt n v mu
thun v cu trc trong lflng cc thit ch v pht trin.
Th gii quan v pht trin y cng khng ti
nhng chuyn i lin tc v chin lc v chnh sch
(nh vy, trong nhng nm 1990, cc phng php
tip cn {tham d} hay bottom-up tr nn ph bin
v khng ch khoanh li trong cc t chc phi chnh
ph lun phin).
Phng php tip cn pht trin bng cch bc tch
v m x pht ngn l thuyt cho php t c nhng
pht ngn c tnh cht phn loi, m khng c nhiu
nguy c thay i sc thi, cng khng h tnh n
nhng dn chng tri ngc c th c, trong cc pht
ngn l thuyt, ngi ta ch thu nhn nhng g bin h
c cho tng ca tc gi. S hn mang l mt
phng thc c s dng thng xuyn v cng c
xut hin nhiu khi m nhng thut ng l thuyt hay
vn liu k chuyn cng m h hay khng gn b vi
cc ch bo duy nghim thc t. Thc vy, ch cn la
chn {ngn ng l thuyt} trong s phi hp ca cc c
quan cng quyn hay s dng {ngn ng so rng}
c c cc cht liu phn tch. Cun sch ca
Escobar (1995) l mt minh ha r rng cho cc
phng thc y. Chng ta khng h ngc nhin khi tc
gi ny thng ni n cc cm t {c ch pht ngn
l thuyt}, {hnh thnh pht ngn l thuyt}, {ngn ng
pht trin}, {phn tch pht ngn}, {c ch ti hin},
{phm tr pht ngn l thuyt} v {pht ngn l thuyt
pht trin}. Vic thng xuyn tham kho Sad, (thnh
thong l Derrida) chnh l mt trong nhng phng
thc chnh trong phng php tip cn m x pht
ngn l thuyt pht trin cng nh cc ch th khc.
V c bn, pht trin dng nh l mt sn phm d
ca chu u (chu u {ch to} ra th gii th 3 ht
nh n to ra ngnh hc {ng phng hc} hay
{ch thuyt ng phng} vy). Sn phm y c
dng v hiu ha cc dn tc, ph hy kin thc v
k nng ca h, v cui cng ngn khng cho h nm
ly s phn ca mnh.

224

Kha hc ma h Tam o 2007

Chc chn rng, ng sau s vin tr, hin hu mt

dng quyn lc tht. Chc chn rng, s pht trin
c cu thnh trong bi cnh chin tranh lnh thun
li cho mi di tr hay o c gi. Chc chn rng, s
ph thuc nhiu mt vo cc nc giu (Bc bn cu)
l mt thc t. Chc chn rng, khi kin thc h hi
hoc s thiu hiu bit thc fia ca cc chuyn gia
chu u khng ngng lm cho cc khng gian ca
chu Phi bfi cng thng: nhng nhng chuyn gia ny
l nhng ngi c hai li.
Tuy nhin, nu cho tt c cc phn tch v {l thuyt
pht trin} vo mt r th cng khng cng bng. Qu
thc l c rt nhiu sc thi khc nhau trong c mt
s sc thi kh quan trng. Nu nh tc gi Escobar
l hnh nh cp tin v mang thc h ny nht, th
Ferguson li l mt phin bn c thay i t nhiu. Tc
gi ny l ngi da kh nhiu vo d liu duy nghim
thc t, c l bi v ng l ngi {nghin cu trng
hp} kh chn chu v mt d n ca Canada c
Ngn hng th gii Lesotho h tr (Ferguson,
1990). Trong thc t, c hai phn trong cng trnh ca
Ferguson: mt mt, tc gi tin hnh nghin cu
thc fia thc s, nhiu cp khc nhau, v hat
ng pht trin c bit; ngoi vic m x ngn ng
l thuyt, tc gi quan tm nhng lch hng ca
d n v nhng mi quan h quyn lc fia phng
(sc thi ny ging vi nhng g m chng ti gi
l {phng php tip cn tp trung vo s chng ln
cc logic x hi})(xin xem cng tc gi c trch
dn); mt khc, tc gi s dng li ngn ng chuyn
bit ca phng php m x hay phn tch; t ,
tc gi s dng nhng hn mang {chng li l thuyt
1
pht trin} .
C nhiu cng trnh khc cng phi tun theo thc
h hu hin i bng cch pht trin nhng phn tch
khng thuc phm tr ca tro lu ny; hoc c
nhng phn tch kiu y t ra cng ri rc y . V
2
d, qua bn tng kt chung v nhn hc pht trin

4
5

chng ta c th lu nhng cnh bo ca Gardner v

Lewis. Mt mt, h ca ngi nhng kt qu nghin cu
ca cc tro lu l thuyt: tro lu hu hin i, tro
lu ph bnh v tro lu m x hay phn tch, ng
thi h tha nhn rng, chnh h cng thuc vo cc
dflng l thuyt y. Mt khc, h cng nu ra mt s
gii hn ca phng php tip cn ny: {Nhng thit
ch pht trin, nhng d n pht trin, nhng tc nhn
pht trin v nhng chnh sch pht trin u l nhng
thc th khch quan. Chng ta khng th y nhng
thc th y v dng khng tn ti, vi ci c l nhng
xy dng x hi; nhng xy dng y cng c th bfi
ph bnh nh nhng lun im m chng da vo
3
}(Gardner v Lewis, 1996: 2) . Tng t nh vy,
tc gi vit: {L thuyt pht trin c th tri chy
hn v c nh hng hn so vi nhiu phn tch
4
khng chfiu tha nhn n . Nhng l thuyt gia hiu
rng cn ci cch s pht trin bn trong bng cch
tng cng pht trin {lun phin} v bng cch d b
5
nhng ro cn gia nhng ngi mang li pht trin
v {nhng ngi hng li pht trin}. Thc t l, cc
l thuyt gia phi hp phng php tip cn m x
vi mt phng php m chng ti gi l {ch ngha
dn ty}.
Ch ngha dn ty, nhn hc v pht trin
Trong phn t vn cho cun sch do ng ch bin,
Hobart (1993) phi hp cht ch gia phng php
phn tch v phng php tip cn ch ngha dn ty.
Tc gi vit nh sau: {Cc mi quan h gia nhng
ngi mang li pht trin} v {nhng ngi c pht
trin} c xy dng trn c s nhng loi hnh v
nhng kin thc ca nhm ngi to ra pht trin. Sc
thi khoa hc lun ca mt tin trnh nh vy cng nh
cc mi quan h ca h vi cc hin tng quyn lc
thng bfi che lp bi nhng pht ngn l thuyt v pht
trin. C bn chng c din t theo ngn ng kinh
t, k thut hoc qun l (...). Nhng kin thc dn gian
thng khng c bit n hoc bfi coi nh nhng cn

Ngay c trong cc vn liu c sau cun sch ny, Ferguson tip tc tin hnh mt s phng thc n gin ha nh vy;
nhng phng thc ny dn dt tc gi n vic coi s hin hu mt {c ch pht trin da trn nn tng kin thc/quyn
lc} nh l mt hin nhin, Ferguson, 1994: 150); hoc nhng phng thc n gin ha y cho php tc gi xem xt
nhng nhn finh cc oan v khng c kim chng v mt duy nghim thc t ca Escobar: {nhu Escobar chng
minh rng, cc cng trnh trong nhn hc pht trin ngy cng c b sung v iu chnh theo cc yu cu hnh chnh
ca cc thit ch v pht trin, bt chp s nghim ngt v mt tri gic, tr tu v thc t duy, ph bnh} (sch dn,
trang 164).
Bn tng kt ch da vo vn liu Anh ng, cng ging nh nhng bn tng kt khc c thc hin ti Anh hay M
vy)(Bennett, 1988; Booth, 1994; Grillo v Stirrat, 1997...)
Nhng thit ch pht trin, nhng d n pht trin, nhng tc nhn pht trin v nhng chnh sch pht trin u l nhng
thc th khch quan. Chng ta khng th a nhng thc th y tr thnh khng tn ti, vi ci c l nhng xy dng x
hi; nhng xy dng y cng c th bfi ph bnh nh nhng lun im m chng da vo .
Ting Anh: Development discourse in more fluid and liable to change than many analyses allow.
Ting Anh: Breaking down the barriers which exist between the {developers} and the {developed}.

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

tr i vi tin b hu l} (Hobart, 1993: 2) . Tc gi

ng thi tha nhn nhng tng ng vi Foucault v
Bourdieu, ngha l tng ng vi ch thuyt hu cu
trc v ch thuyt hu hin i. Tc gi bn v pht trin
bng cch khai thc li nhng kin thc cp fia
phng. Nu nh Hobart l ngi t i lp cn bn
gia {kin thc phng Ty} v {kin thc fia phng
ni chung}, th cng chnh tc gi l ngi c nhiu phn
tch tinh t v cc kin thc fia phng rt c th, chng
hn nh tc gi a nhiu bi vit vo cun sch ca
mnh (Richards, van Beek).
1

Qua chng ta thy rng, mt hnh hi ch ngha dn

ty tnh n vic bo v nhng {kin thc bn fia}
hoc ch t cng to c hi cho mi ngi nghin cu
chng mt cch cn trng. Mt hnh hi khoa hc nh
vy c th bao gm nhiu thi khoa hc rt khc
nhau, khi th mang tnh { thc h cao hn} (chng hn
nh thuyt phn tch hu hin i), khi th mang tnh
{phng php lun cao hn} (chng hn nh miu t
c tra cu ti liu v mt lnh vc kin thc fia phng
c th).
Qu thc rng, chng ta c th phn bit {ch ngha dn
ty mang tnh thc h}, m chng ta s on tuyt vi
n (iu ny c Chambers minh ha trong cun sch
xut bn nm 1983 v 1990) v ch thuyt {dn gian
mang tnh phng php lun}, cn thit cho nhng
2
nghin cu nhn hc . V mt thc h, ch ngha dn
ty tm cch thu dt thc t vi nhng gam mu mong
mun v c nhn quan ca tng khng khch quan
3
nhng kin thc dn gian y . V mt phng php
lun, ch ngha dn ty nhn thy rng, nhng nhm
tc nhn hay nhng tc nhn { thp} c nhng kin
thc v chin lc cn nghin cu k lng, nhng
4
khng nht thit ni r gi trfi ca chng . Nhn t th
nht ca ch ngha dn ty (v phng din thc h)
mang tnh tiu cc, gy kh khn cho nghin cu khoa
hc. Ngc li, nhn t th hai (v mt phng php
lun) li mang tnh tch cc cho php m ra nhng lnh
vc nghin cu mi. Vn l ch, trong cng mt

2
3

225

tc gi th hai nhn t ny thng xuyn xen ln vo

nhau, thm ch trong cng mt bi vit. Tuy nhin,
chng ti tin rng, cho d kh khn, th s phn bit gia
hai nhn t thc h v phng php lun vn ht sc
cn thit, bi v s phn bit y cung cp cc tiu ch
din gii xc ng. iu ny c minh chng qua
nhiu cun sch mi xut hin trong nhng nm va
qua. V d cun sch ca Hobart bn v kin thc dn
ty v kh nng ca cc tc nhn { di bc thang x
hi}. Khi c chng, chng ta c th bfi li ko bi nhn
t thc h ca ch ngha dn ty khi l tng ha mt
cch c h thng nhng kh nng ca dn chng, cho
d l kh nng g i na (c lp, khng c). i khi,
chng ta t c nhng kt qu mi li nh vo nhn
t phng php lun ca ch ngha dn ty. Nhn t
ny c nhim v miu t s bi tr (agency) v cc
ngun hnh ng cng nh nhn thc ca mi tc nhn
bfi trfi hoc thp km.
Cch y vi nm, Chambers tham gia vit mt
cun sch mi trong tc gi tham kho rt nhiu
quan im trc y ca chnh mnh (Chambers,
Pacey v Thrupp, 1989). Bng cch nhn mnh tnh
phi hp ca cc tc nhn bc thp trong x hi v
kh nng sng to ca h, cun sch tp trung c bn
nh gi gi trfi mt cch c h thng s phi hp
v nng lc ca h. nh gi nng lc ca nhng tc
nhn ny c th c xem l mt quan im phng
php lun ca ch ngha dn ty. Trong khi , tn
dng nng lc ca cc tc nhn bc thp trong x hi
li th hin quan im thc h ca ch thuyt ny.
Chnh nhn t thc h ca ch ngha dn ty lm hp
thc ha cc phng php nghin cu {tham d} (PRA:
participatory rural appraisal). Cc phng php ny
thng da vo nhn hc v cc k thut nghin cu
khc nhau c Chambers v cc mn ca mnh
pht trin. Nhng tc gi ny c mc ch va ho
huyn, va ngy ng v va mfi dn. Mc ch ca h
l khuch trng nghin cu thc fia v ngi nng
dn v chnh ngi nng dn t nghin cu v mnh.
Trong khi , nhng nh nghin cu ch ng vai trfl l

Ting Anh:
The relationship of the developers and {those-to-be-developed} is constituted by the developers knowledge and
categories (...).
The epistemological and power aspects of such processes are often obscured par discourses on development being
couched predominantly in the idioms of economics, technology and management (...).
Knowledges of the peoples being developed are ignored or treated as mere obstacles to rational progress.)
tm hiu k hn v s i lp ny, xin mi c O. de Sardan, 2001)
Trong s la chn cc chm sc sc kho ban u ca Alma Ata v trong vic khi phc nhng {thc hnh chm sc
sc kho truyn thng}, chng ta thy c cch ng dng ch thuyt dn gian mang tnh thc h vo phm tr
pht trin.
Nh th, theo mt quan im lm sng, nhng thc hnh chm sc sc kho truyn thng c th hon ton khng
hiu qu hoc thm ch nguy him.
Tuy nhin, khng v th m ngun ti liu li khng c nhn hc trch dn.

226

Kha hc ma h Tam o 2007

ngi h tr nghin cu . Nhn t phng php lun

ca ch ngha dn ty da vo s i lp r rng gia
nghin cu phn tch c in v phng php lun
phin {tham d}. Th nhng, cc tc gi ny khng bit
rng, nh nhn hc x hi lun lun phi hp s dng
s ghi chp t m cc quan im trong qu trnh iu tra
v chin lc ca cc tc nhn (phng php tip cn
nh vy theo finh ngha gi l phng php {tham d}).
Phng php phn tch nhng mu thun v bi cnh
ca cc tc nhn bng cch gi khong cch vi cc
tc nhn c gi l {phng php phn tch c
khong cch}. cp sn phm nghin cu, nh
nhn hc x hi phi hp nhng n phm khoa hc vi
vic ti to cc tc nhn fia phng. Nh vy, nh
nhn hc phi hp phng php phn tch c
khong cch v phng php tham d..
1

Mi y, c hai cun sch phi hp nhn t phng

php lun vi nhn t thc h ca ch ngha dn ty.
Trong hng nghin cu thc h ca ch thuyt ny
l ht sc phc tp.
Trong phn t vn , Scoones v Thompson (1999)
tr li vi nhng tng trong cun sch ca
Chambers, Pacey v Thrupp. Tuy nhin, h va th
hin s ngng m va th hin s d dt i vi cc
tc gi trn. Khi t coi mnh c cng quan im vi
Chambers (tc gi ny vit li gii thiu cho cun
sch ), h vn gi khong cch nht finh bng cch
gi ln thin hng nghin cu dn gian thc fia ng
thi nhn mnh nhu cu phi vt qua phng php
. V d, h thay th cc phm tr i lp {tc nhn
fia phng} v {tc nhn can thip t ngoi} bng cch
phn tch tnh a sc v tnh phc hp ca cc tc nhn
tng tc, hoc bng cch ph phn php i lp mt
cch c h thng gia mt bn v kinh nghim ca
nhng ngi nng dn v mt bn l cc cuc iu tra
khoa hc... Sau mt thi k khng nh gi cao cc kin
thc dn gian (y l quan im ca cc l thuyt v
hin i ha), tip li l thi k tha nhn tm quan
trng cc kin thc dn gian y, Scoones v Thompson
nhn finh rng, chng ta ang trong giai on th ba
khi ni v quan h gia nghin cu v pht trin. Giai
on th ba ny quan tm n cc tng tc phc hp
v khng thng nht, cc xung t v thng thuyt,

cc qu trnh chuyn giao (iu ny cng trng vi

phng php tip cn pht trin th ba s c trnh
by di y).
Chng ta c c thut ng {s khng c thng nht
ca nhng ngi nng dn trc hin i ha} ({every
day peasant resistances}) l nh Scott (Scott, 1985).
T nm 1990, tc gi pht trin quan im {s
khng c ngy cng hng ni} phc v cho nghin
cu ca mnh. Qua thut ng , chng ta thy c
mt hnh thc ch ngha dn ty c bit (s tn vinh
mt cch c h thng tt c nhng g c coi l s
2
khng c ca nhn dn: Olivier de Sardan, 2001) .
Nm 1998, tc gi quay li ca ngi nhng kin thc
dn gian (practical knowledge), c th l tr khn thc
t ca ngi Hy Lp (xem thm cun sch ca
Dtienne v Vernant, 1974). Tr khn y lun lun c
lng vo bi cnh fia phng, to nn kt cu nn tng
ca cc thc hnh dn d trn ton th gii. V nhng
m hnh ln v chuyn i tp trung v c k hach (
thfi ha, cch mng, duy tng trng-pht trin...)
khng tnh n tr khn dn gian nn chng u bfi
tht bi. Scott a ra mt nguyn nhn nh sau: {qua
cun sch ny, ti u tranh bo v vai trfl c bn ca
kin thc thc t, nhng quy trnh khng chnh thc v
ngun cm hng ca dn chng. Tt c chnh l
nhng cng c gip chng ta tin lng c tt c}
3
(Scott, 1998: 6) .
i khi Scott qu n gin ha v s gn gi gia
thuyt phn tch(dconstructionnisme) v sc thi
thc h ca ch ngha dn ty (populisme). Tc gi
vit: {mt nhn quan khoa hc no , v tnh hin i
v v pht trin, cu trc ha pht ngn l thuyt
chim u th l, mi hnh thc hiu bit khc bfi
coi l lc hu v c hu ht nh nhng truyn k thu
dt v m ca b hay nh nhng m tn dfi oan}. Tuy
vy, cng trnh nghin cu ca ng vn mang sc thi
phng php lun ca thuyt dn gian, bi v cng
trnh ny cho php miu t v phn tch c cc
quy trnh {chuyn hng} v {phi chnh thc ha}. Thc
vy, nhng qu trnh ny c trng cho cc phn ng
ca dn chng i vi cc d n pht trin. Chng l
nguyn nhn ca nhng {chuyn hng} hay {khong
cch} gia mt bn l d n ca nhng nh hach finh

Xem Chambers, 1991, 1994. tm hiu thm nhng ph bnh phng php lun, xin xem Fall v Lericollais, 1992;
Mosse, 1994; Bierschenk v Olivier de Sardan, 1997a; Lavigne Delville, Sellamma v Mathieu, 2000 (xem Horowitz,
1986)
Cooper & Packard (1997: 34), trong ph bnh nghin cu v Scott, a ra thut ng {nghin cu v nhng n
hng ngi thp nht} (subaltern studies)(xem thm Guha & Spivak), c th l: {quyn lc ca nhng ngi thp km
nht{ y v {din tin tht} trong pht ngn ca h hon ton khc vi pht ngn ca tng lp thc dn.
Ting Anh:
{Throughout the book, I make the case for the indispensable role of practical knowledge, informal processes and
improvisation, the face of unpredictability}.

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

227

v mt bn l cc thc t ca fia phng hay dn

1
chng .

hn, n quan tm n mi quan h gia nhng phn

on c th ca tng ch thuyt. Hng ny coi mi quan
2
h y l i tng iu tra duy nghim thc t ca mnh .

Trong thc t, qua cc phn tch duy nghim thc t

trn thc fia c mt s nh nhn hc tin hnh,
chng ta thy c r nht cc minh ha v cch thc
thc hin phng php lun dn gian. ng thi,
chng ta cng thy c gim thiu n mc cao nht
s can thip ca sc thi thc h ca ch thuyt dn
ty. V d, Richards (1993) khng ng tnh vi quan
im cho rng cc kin thc nng hc dn gian nh l
nhng {d tr kin thc}. Tc gi ch ra rng, iu cn
thit l phi c nhng {tng thch ngu nhin} v
{tng i} bng cch da trn {nhng k nng thc
tin} ({performance skills}).

Chng ta c th ni n mt ch thuyt tng tc v

phng php lun khi bn v phng php tip cn th
ba ny (thuyt tng tc phng php lun i lp vi
thuyt tng tc thc h). Tng t nh vy, sc thi
phng php lun ca ch thuyt phn tch i lp vi
sc thi thc h ca n v sc thi phng php lun
ca ch ngha dn ty cng i lp vi sc thi thc
h ca n. Nu nh s tng tc trong cc khoa hc x
hi c t lu (xem trng phi Chicago trong x hi
hc, thuyt tng tc biu trng ca Blumer hay ca
Goffman...), th thuyt tng tc v phng php lun
s ch ra nhng phn tch coi cc tng tc x hi nh
l mt {dn nhp} duy nghim thc t c u tin,
ng thi khng bin n thnh mt i tng nghin cu
y . Hay ni cch khc, ch thuyt ny khng gii
hn i tng y hoc khng chn chn ti y. Ch
thuyt tng tc v thc h th khp li trong cc
tnh hung tng tc v i tm li gii cu trc hnh thc
ca cc tng tc (nhng cng trnh nghin cu theo
hng phng php lun dn tc hc minh ha tt
cho nhng ci by nh th trong khoa hc). Ton th
cc cng trnh m chng ti tp hp y u c chung
tn gi l {phng php tip cn lng ghp cc logic x
hi}. Tuy rt a sc, nhng cc cng trnh ny u c
c im l khng tn th tuyt i s tng tc, m s
dng n nh l mt nhn t phn tch ph hp vi cc
hin tng c tm vc ln. ng thi, h cng thay i
cc cp s dng s tng tc. Thc vy, s tng
tc c s dng trong {nghin cu trng hp} nh
trong qu kh: l nhng {dn nhp} trong thc t x
hi, nhng phng tin khm ph ra chin lc ca cc
tc nhn hay nhng bt buc ca bi cnh, l cch
tip cn cc thc hnh x hi cng nh cc hnh nh
tm l x hi, xc finh cc hin tng mang tnh hon
cnh hay nhng hin tng mang tnh cu trc.

T thc t ny, thuyt dn ty trong nhn hc pht trin

mang nhng mu sc khc nhau:
- Ch thuyt ny mang mu sc {phng php lun}
v duy nghim thc t nhng ai gn vi cc hnh
thc kin thc k thut dn ty c th, v d nh
Richards.
- Ch thuyt ny mang mu sc { thc h} v i khi
c c mt cht c trng ca: ch thuyt phn tch
nhng ai nh gi cao mt cch c h thng cc kin
thc bn fia i lp vi cc kin thc khoa hc, v d
nh Hobart. T , ch thuyt tr nn rt s ng v
{p dng} cho cc {iu tra nng thn c tham d}
({participatory rural appraisal}). Nhng nghin cu
kiu ny c Chambers rt khuyn khch v chim
thfi phn ngy cng ln trong cc {nghin cu nhanh}
v l hnh nh khi qut ca cc d n pht trin
{c tham d}.
- Dng nh c mt nhm l thuyt gia th ba (Darr
hoc Scott) phi hp mt cch rt phc tp gia
sc thi phng php lun v sc thi thc h ca
ch thuyt dn gian.

Phng php tip cn lng ghp cc logic x hi

Thay v ht sc tp trung vo cc kin thc dn gian ging
nh phng php tip cn ca ch thuyt dn gian, thay
v ph phn kfich lit ch thuyt duy pht trin ging nh
trong phng php tip cn phn tch, phng php tip
cn da vo s lng ghp cc logic x hi li nghin cu
mi quan h gia hai ch thuyt va nu. Hoc ni ng

Trong nhn hc, phng php tip cn nh vy l hon

ton ly gin vi thc h duy vn ha chim u th mn
hc ny. Phng php tip cn ny hng sang lu
nhiu hn c im chuyn giao ca nhiu ng thun
hay chun mc x hi (y l nhng ng thun v
chun mc t c qua thng thuyt khng chnh thc
v rt chm). Phng php tip cn ny cng rt xc

Nhn finh v nhng {chuyn hng} khng th trnh khi ca cc d n pht trin tng c Hirschmann a ra
nm 1967 (xem Jacob, 2000: 226-27; Bennett, 1988: 16-17; Olivier de Sardan, 1995 v Cernea, 1996: 6). Nhng chuyn
hng nh vy khng ch do cc {phn ng ca dn chng} c Scott nhn mnh rt nhiu. Chng cfln xut pht t
nhng s bt khp ca cc thit ch pht trin hay ca cc la chn chin lc khc nhau ca cc tc nhn y v i
tc ca h.
Bn trong hng nghin cu ny, chng ta cng thy nhng phn tch v finh kin hay hnh nh c finh v pht trin
thuc ch thuyt phn tch hay sc thi phng php lun ca ch thuyt dn gian.

228

Kha hc ma h Tam o 2007

ng trong nhn hc x hi v pht trin, trong chng

mc m cc s kin x hi v pht trin c c th l
to ra nht nhiu tng tc; hn na, nhng tng tc y
l sn phm ca cc tc nhn thuc nhiu tng lp x hi
rt khc nhau, c fia vfi khc nhau, c ngun lc khc
nhau v cng theo ui cc chin lc khc nhau. T ,
1
ngi ta dng n d {u trng} ch cc tng tc
ny. Hng lng ghp nhiu logic x hi c s dng
nhiu trong nhn hc pht trin, thng qua hai con ng
c lp: con ng th nht mang tnh Anh ng thng
2
qua Norman Long H Lan v con ng th hai mang
3
tnh Php ng thng qua APAD .

Norman Long v nhn hc pht trin nng thn

Quan im c o ca N. Long cn c lm sng t.
Tc gi l ngi tin phong trong lnh vc ca mnh v l
ngi tha k trng phi Manchester. T khong 20
nm nay, tc gi pht trin mt {trng phi} nhn hc
pht trin xut pht t i hc tng hp nng hc
Wageningen. Ti y, tc gi tuyn nhiu mn v
cng tc vin nghin cu (c bit,h tham gia vit ba
cun sch gii thch v minh ha cho hng tip cn ny:
N. Long, 1989, Long & Long 1992, Arce & Long, 2000).
finh hng ca tc gi phn ln tp trung nghin cu s
phi hp gia cc x hi khc nhau. Nhng bn thn tc
gi li cho rng, mnh ang tp trung nghin cu tc nhn
x hi ({actor oriented}). Thut ng ny tr thnh thng
4
hiu ca trng phi Norman Long . N. Long v cng s
ca mnh c ni n mt {h nim v tc nhn} ({actororiented paradigm}) khi bnh lun v cc cng trnh ca
h (Long & Long, 1992; Long v Van der Ploeg, 1994).
H cfln dng n cm t {hng nghin cu tp trung vo
tc nhn} ({actor-oriented perspective}), Arce & Long,
2000). Nhng tuyn b y cng lm mi li nhng thi
quen nghin cu v pht trin: theo h, h nim ca h
{ c ti s dng mnh m trong nhiu phm tr
nghin cu ng dng chng hn nh nghin cu v kin
thc bnh dn trong nng nghip, trong giao tip, nhng
iu tra c tham d nng thn, v nhng phn tch v

1
2
3

c hi cng nh thch thc} . (Arce & Long, 2000: 27).

{Nhng thut ng c bn ca phng php tip cn tp
trung vo tc nhn chnh l tp trung vo {s sp xp lng
ghp}, khi nim tc nhn x hi, s tn ti nhiu thc t
x hi v nhiu {u trng x hi} trong nhiu dng
{x hi} khc nhau v nhiu pht ngn khc nhau ang
tng tc v mu thun nhau. Nhng thut ng hng
dn chng ta nghin cu l tng gp g, s phi
hp, s bt khp v quyn li, gi trfi, kin thc, quyn lc
6
v cui cng l tnh khng ng nht v cu trc} (Long
& Van der Ploeg, 1994: 82; xem phn gii thiu ca tc
gi v thut ng ny ti N. Long, 2000).
5

Nhiu cng trnh chuyn kho cht lng ra i t

Wigeningen s dng cc thut ng ny trong cc
bi cnh khc nhau (xem Arce, 1993; Mongbo, 1995;
Breusers, 1999). Ngi ta khng thy c nhiu phn i
i vi finh hng nghin cu ca trng phi ny, bi
n thuc phm tr nhn hc ng, khng duy vn ha
v s dng nhiu iu tra cng nh cc nghin cu
trng hp nhun nhuyn. finh hng nghin cu ny
quan tm n xung t, thng thuyt, bt khp hay
hiu nhm. phng din ny, chng ti xut mt
hng mang tnh b sung.

Tuy nhin, chng ta c th phi tip tc suy ngh vi c

im {khp kn} v lp li ca h thng l thuyt ca N.
Long. Ngay gia nhng nm 1980, cc thut ng chnh ca
N. Long c ra i (nhng thut ng lit k trn).
Sau , chng ta li bt gp chng m khng thy thay i
g nhiu. Chng c chnh tc gi v mn dng li, bnh
lun v gii thch trong khong 15 nm vit sch bo khoa
hc. H thng cc din gii l thuyt y c th hin
mc tru tng cao v dn tr thnh n finh v {t }.
Chng vn hnh trong vflng kn, v cc nghin cu duy
nghim thc t dng nh ch dng minh ha hoc hp
thc ha h thng thut ng y. Chng khng c dng
to ra nhng kin thc v fia phng hay khu vc ang
pht trin hoc khai ph nhng {vng t} mi. C l cc

Xem Bierschenk, 1988; Crehan & von Oppen, 1988; Bierschen & Olivier de Sardan, 1997a; Dartigues, 1997.
Cng c nhiu tc gi khc c quan im gn gi vi Norman Long nh Bennett & Bowen, 1988; Booth, 1994; Gould, 1997.
Hip hi u-Phi v nhn hc v chuyn i x hi v pht trin (apad@ehess.cnrs-mrs.fr); xem 18 Tp san APAD (cng xem
48 cng trnh v x hi chu Phi, nxb. Das Arabische Buch, Berlin). Lu rng, cc cng trnh nghin cu ca APAD lin
quan c bn n cc nc chu Phi php ng. iu ny hn ch kt qu nghin cu, nhng li m bo hn tnh duy
nghim thc t.
Khng v th m chng ta c th kt lun rng, y l hnh hi khoa hc lun ca ch thuyt c nhn. Booth (1994: 19)
c l khi vit rng: {nhng nghin cu tp trung vo tc nhn c th lm sng t nhng nn tng vi m ca cc qu trnh
v m. Nh Norman Long chi ra rng, vic s dng cc nghin cu vi m-hnh ng lm sng t nhiu cu trc
khng bao hm cc nhn finh theo l thuyt c nhn hay theo l thuyt gim thiu}.
Ting Anh: {Enthusiastically taken up in applied fields such as agricultural extension and communication studies,
participatory rural appraisal (PRA) and stake-holder analyses}.
Thut ng {agency} ({kh nng hnh ng c th ca tc nhn}) l tha k ca Giddens v dng nh khng th dfich
ni sang ting Php. N gi ln {kh nng hnh ng ring ca tc nhn}.

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

nghin cu ch dng li trong pht trin nng thn s khng

gip ch g cho ci cch, bi v nhng dng tng tc kh
d gia tc nhn pht trin v nng dn l rt hn ch v
s lng, xt trn ton th gii; t , chng khng thc
y c nh nghin cu c nhng din gii mi {t thc
fia} ({grounded}), mt khi nh nghin cu cm thy dng
h thng thut ng ca N. Long l rt tin li. Tuy nhin,
h khi nim ca N. Long vn l mt hfln tng trong
mn nhn hc pht trin.

Cc cng trnh nghin cu ca APAD (Hip hi u Phi mn nhn hc ca bin i x hi v pht trin)
Phng php tip cn lng ghp cc logic x hi c
pht trin trong nhng nm 1980. N va pht huy va
ly gin vi truyn thng l thuyt Php, m t lu c
nh du bi ch ngha cu trc kiu K. Marx v ch
ngha Mc dn ty (Chng ti cng tham gia vo h
l thuyt ny). Nhng h l thuyt y cng bfi nh hng
bi Balandier. Php, tc gi ny cng b cc cng
trnh ca Manchester. Theo nhiu cch, phng php
tip cn ny gn vi vic hnh thnh Hip hi APAD, m
khng ch dng li mc . Mt s vn liu vn mang
tnh l thuyt hoc mang tnh chng trnh, ng thi nu
ln mt s {hin trng vn } (xem Elwert & Bierschenk,
1988; Chauveau, 1994, 200a; Olivier de Sardan, 1995).
Trong nhng nm qua, c mt bc pht trin mi cng
vi s cng b nhiu cng trnh nghin cu chu Phi php
ng ca cc tc gi ngi u v ngi Phi khc. Nhng
cng trnh ny s dng phng php phn tch lng
ghp cc logic x hi, hay ni cch khc, chng a ra
c nhng kt qu duy nghim thc t v cc ti khc
nhau, t nhiu lin quan n cc tng tc gia nhiu tc
nhn trong cc lnh vc m c s can thip ca cc
thit ch pht trin. Ci hay trong nhiu cng trnh nghin
cu ny l, h khng xut mt ch thuyt chnh
thng c bit no, h khng p t mt h thng l thuyt
duy nht hoc khp kn. Tt c h c gng la chn mt
hnh hi phng php lun tng i gn gi nhau cho
php to ra nhng kin thc mi hay nhng cch thc gii
thch mi. Nhng din gii mi y {gn gi vi thc fia} v
khng bfi nh hng bi cc thc h (khoa hc cng nh
1

2
3

4
5

229

duy tng trng-pht trin). H c s quan tm c bit

n vic hp th nhng s kin v pht trin trong tnh phc
hp ca chng. Chnh s iu tra v tnh phc hp ca cc
s kin pht trin y c trng c dflng l thuyt ny
l gn nht vi t tng ca APAD. Hip hi APAD coi t
tng ny i lp c bn vi phn ln cc cng trnh phn
tch pht ngn l thuyt v vi cc phng php tip cn
thc h theo ch thuyt dn gian.
T y, trong lnh vc nghin cu v chu Phi, chng ta
c c nhng phn tch mi v sng to v mt lot
ch c th: hip hi nng dn (s phn tch trong lflng
hip hi nng dn, chin lc ca nhng ngi ph trch
1
hi nng dn, thng thuyt vi cc thit ch pht trin) ;
cc hat ng ca y t cng cng (s bt n mt cch
2
c h thng ca cc cu trc y t hin i) ; mi quan h
gia quyn lc fia phng v pht trin (k c nhng can
thip vo fia phng ca Nh nc v qu trnh phi tp
3
trung) ; nhng vn t ai (nhiu c hi v thch thc
cng nh cc quy trnh hat ng ca h); nhng mi gii
pht trin fia phng (cc hnh thc nhn vn v ti phn
4
phi {thnh qu pht trin}) .
Nhng cng trnh nghin cu ny khng ch l tp hp cc
vn liu phn tch c th v nhng lng ghp cc logic x
hi. Chng cfln x l nhiu i tng mi v mt phn no
gii phng mnh ra khi i tng duy nht l pht trin
( y l s pht trin nng thn) khai ph nhng lnh
vc trong nhng hat ng v chnh sch pht trin
thng chng ln ln nhau, cng vi cc thc hnh kinh
t, chnh trfi hoc hnh chnh fia phng chu Phi. Trong
phng php tip cn tng tc, ngy cng kh bc tch
nhng g thuc phm tr l thuyt duy tng trng - pht
trin v nhng g thuc {cuc sng thng nht ca Nh
nc} hay nhng g thuc {x hi dn s}. Theo quan im
ny, nhn hc x hi v pht trin ngy cng kh tch ri
khi nhn hc x hi v chuyn i x hi ti chu Phi.
Nhn hc x hi y chc chn quan tm n cc s kin
pht trin x hi, nhng khng ch dng li .
Mt c im khc ca cc cng trnh ny l chng
thng c thc hin theo phng php so snh h
5
thng . Nh vy, chng that ra c nguy c dng

Xem Blundo, 1992, tm hiu v X-n-gan; Gould, 1997, tm hiu v Tan-gia-nia; Laurent, 1993, tm hiu v Burkina
Faso; Jacob & Lavigne Delville, 1994, tm hiu v Ty Phi.
Xem Berche, 1998, tm hiu v Mali; Jaffr, 1999, v Olivier de Sardan, 2001b, tm hiu v Ty Phi.
Xem Bierschek & Olivier de Sardan, 1998, Bako Arifari, 1995, 1999; Bako-Arifari & Le Meur, 2001, tm hiu B-nanh;
Blundo, 1991, 1998, tm hiu X-n-gan; Bierschenk & Olivier de Sardan, 1997b, tm hiu Trung Phi; Fay, 2000, Bouju,
2000, tm hiu Mali; Ouedraogo, 1997, Laurent, 1995, 1997 tm hiu Burkina Faso; Olivier de Sardan, 1999, Olivier de
Sardan & Dagobi, 2000, tm hiu Niger.
Xem Blundo, 1995, tm hiu X-n-gan; Bierschenk, Chauveau & Olivier de Sardan, 1999, tm hiu Ty Phi.
Phng php lun so snh {finh tnh} rt nghim ngt (n gn gi nhng khng tin li) bao hm nghin cu thc fia
nhiu im v nhng t chc v phng php lun (xem s tay nghin cu tp th ca Bierschenk & Olivier de Sardan,
1997a; cun s ny tr thnh khung l thuyt cho nhiu cng trnh nghin cu trch dn trn y; xem cc phn ph
lc v phng php lun ca N. Long trong N. Long, 1989).

230

Kha hc ma h Tam o 2007

phng php tch lu cc chuyn kho thun ty ti fia

phng. Phng php tch lu y thng e do cc cng
trnh nghin cu nhn hc (xem Bowen, 1988; Booth,
1994). Ngay c khi nhng nghin cu trng hp c
thc hin ti mt lng, mt vng hay mt thnh ph, th
s ch n cc ngun lc tc nhn fia phng bn
ngoi l ht sc cn thit; hoc l nh nghin cu phi
n s can thip ca cc tc nhn ngoi {u trng
fia phng} . Lm nh vy cho php tin trin theo
hng phn tch cc logic hnh ng xuyn sut v cc
cung bc rng ln hn.
Nhiu phm vi nghin cu tp th cha hon thin, nhng
c m ra theo hng ny: hi l (xem Chnh trfi chu
Phi, s 83), s phi tp trung (xem Tp san APAD s 14, 15
v 16), cc ngh v sc kho (xem Tp san APAD s 17),
mi gii v trung gian ho gii (xem Tp san APAD s 11
v 12), v sp ti y l phm tr vn ha ngh v vn ha
hnh chnh, hnh nh Nh nc ti fia phng, dfich v
1
cng, cuc sng thng nht ca Nh nc . Vi s tin
trin nh vy, vn t ra khng phi l khng coi s pht
trin l i tng nghin cu na, m l a pht trin nh
l mt cu t trong s nhiu cu t ca tnh hin i chu
Phi. Tnh hin i y c nghin cu cng vi nhiu sc
thi ca duy nghim thc t. C th nh s m rng v s
a dng ca cc ch iu tra km vi cc din gii sng
to m dflng l thuyt ny c nhng c th ring, cho d
c nhiu cng trnh nghin cu gn gi vi {trng phi N.
Long}.(xem {l thuyt thc fia} - grounded theory ca
Glaser v Strauss, 1973).

Kt lun

Nhn hc pht trin ngy nay rt a dng, bao hm

nhiu hnh hi khoa hc lun khc nhau, i khi i lp
nhau. Mt mt, c cc tc gi {hu hin i} v cp tin
ph phn h thng pht trin, cho d trong pht ngn l
thuyt hay trong s ph nhn cc loi kin thc bn fia
dn gian. Mt khc, c nhiu nh nhn hc {ng dng}
tin hnh nhiu thm finh in d theo ch thuyt dn
gian. Gia hai dflng l thuyt ny, dng nh rt c t s
gn gi, ngay c khi thnh thong chng ta vn thy mt
s lin kt hay phi hp ng ngc nhin gia hai
trng phi.
Tuy nhin, s lng di do cc nghin cu duy nghim,
s a dng ca cc kinh nghim pht trin v s suy tn
ca cc h l thuyt ln cu trc - chc nng chc chn
m ra nhng khng gian nghin cu v din gii mi.
y, nhng cng trnh thuc {phng php tip cn

1
2
3
4

lng ghp cc logic x hi} tn dng c nhng

khng gian nghin cu mi ny. ng thi, cc phng
php ny cng tn dng thm cc thnh qu ca mt s
mn ln cn (V d, lfich s kinh t cng vi cc cng trnh
nghin cu ca S. Berry, 1993 hoc kinh t chnh trfi cng
vi cc cng trnh nghin cu ca Bates, 1988). Cng vi
nhng tc gi ny, ngi ta bt u hnh thnh cc
phng php tip cn b sung (c bit l trong s phi
hp cc cp ). Trn thc t, trong mn nhn hc x hi,
phng php tip cn bng cch lng ghp cc logic x
hi lun u tin cc gii php phng php lun. Cp
{chnh trfi vi m} lun l vng t ha nghin cu v
phi hp vi cc thc hnh khoa hc b sung. Cc nh
khoa hc ny la chn nhng xu hng linh hat hn v
cng tn dng tt l thuyt {v m} (chng hn nh thuyt
thit ch mi trong kinh t, xem Collin, 1990).
Chng ta c th tha nhn vi Bennett rng, k t y nhn
hc pht trin (t nht l phng php tip cn bng lng
ghp cc logic x hi m chng ti bo v y) ly gin
vi mt nhn quan truyn thng v cc x hi (phng
php ny quy np phn tch v cc {chin lc ca nng
dn}, xem Chauveau, 2000), cng vi ch ngha bnh qun
lng mn (romantic galitarism) c c trng bng mt
{tha nhn s thch ng nh l mt qu trnh hnh thnh tnh
2
cch quyt finh trong nghin cu bin i x hi} ( y,
s thch ng thay th khi nim {vn ha}), v bng cch
xem xt {cc sc thi mang tnh thao tc hay {xoay x} ca
3
tnh cch} (Bennett, 1988: 19-21), d l quan im cch
4
tn hay bo th . S tin trin ny cho php c s phi hp
rng ri hn vi nhng khoa hc ln cn so vi ch thuyt
vn ha c in.
Cc s kin x hi v pht trin k t y c xem xt
v c a vo trong cc phn tch c th. Nhng phn
tch y ng thi cp n cc hnh thc qun l cng
fia phng, n cc chin lc thu nhn v nm bt
quyn lc, n cc mng li x hi gn gi v xa xi,
n cc {b my Nh nc} hay cc chun mc trong
hnh ngh. Nhng phn tch ny mang tnh xuyn sut
theo cc phn on thng thng: ngi ta chuyn dng
cc ngun kinh t thnh cc ngun x hi v ngc li,
ngi ta thy trong lnh vc y t cc quy trnh tng ng
vi nhng quy trnh can thip vo s pht trin nng thn
hay lut php; hoc quan st t t thfi n nng thn,
t ngi qun l n nhng ngi bfi qun l, ngi ta khng
cfln phn bit c ci g thuc phm tr pht trin t
ngoi v ci g thuc phm tr {bn fia}.

y l ch hi tho ca APAD Leyden, thng 05/2002

Ting Anh: {A recognition of adaptation as the key behavioral process in social change}.
{Coping-manipulation aspects of behaviour}.
tm hiu v t tng cch tn hay bo th ca nhng ngi nng dn Sa-ha-ra, xem Yung & Zaslavsky, 1992.

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

Sch dn
Arce, A., 1993, Thng thuyt trong pht trin nng
nghip. S tho hip gia nhng nh qun l hnh
chnh v nhng ngi sn xut nng nghip Ty
M-hi-c, Wageningen: i hc nng nghip.
Arce, A. & Long, N. 2000, Nhn hc, pht trin v hin
i, Lun n: Routledge.
Arnfred, S., 1998, Nhng vn hin i trong vic
phflng chng i ngho. Quan st v cc pht ngn
l thuyt trong pht trin, trong Marcussen & Arnfred.
Bako Arifari, N., 1995, {Dn ch v logic {t ai}
B-nanh}, Chnh trfi chu Phi, s 59, trang 7-24.
Bako Arifari, N., 1999, S nng ng v cc hnh thc
quyn lc chnh trfi ti Ty Phi: nghin cu so snh Bnanh v Niger, Marseille: trng i hc Khoa hc X
hi cao cp, lun n tin s.
Bako Arifari, N., & Le Meur, P.Y., 2001, {Ht trng
B-nanh gia Nh nc, pht trin v quyn lc fia
phng: mt s tri dy m h}, trong Almeida-Topor
& Perrot, Vua v Tng thng trong cc Nh nc chu
Phi t trc khi c lp n cui th k XX. S che
khut v hi phc, Paris: Karthala.
Bates, R, 1988b Hng ti mt chnh sch kinh t
pht trin: mt la chn xu hng hp l, Berkeley: n
phm i hc California.
Bennett., J., 1988 {Nhn hc v pht trin: cam kt
m h} trong Bennett v Bowen.
Bennett, J., v Bowen, J., 1988, Sn xut v kinh t:
nghin cu v ph bnh nhn hc v pht trin,
Lanham: X hi trong nhn quan Nhn hc kinh t.
Berche, T., 1998, Nhn hc v sc kho cng chng,
Paris: Karthala.
Berry, S., 1993, V iu kin thng trc. Nhng nng
dng x hii trong chuyn i ca nhng ngi nng
dn ti min Nam Sa-ha-ra, Madison: n phm ca
i hc Wisconsin.
Bierschenk, T., 1988, {D n pht trin nh l mt
phm vi thng thuyt v chin lc nhm. Nghin cu
trng hp B-nanh} Trong X hi hc nng thn, 28
(2-3): 146 - 160.
Bierschenk, T., Chauveau, J.P., 1997a {nh gi
nhanh bn cht ca cc cuc xung t v cc chin
lc nhm}, T chc con ngi, 56 (2): 238-244.
Bierschenk, T., Chauveau, J.P & Olivier de Sardan,
J.P., 1999, Cc nh mi gii pht trin. S tm kim
d n ca cc lng mc chu Phi, Paris: Karthala.
Bierschenk, T., & Olivier de Sardan, J.P., 1997b
{Quyn lc fia phng v khong cch ca Nh nc
ti nng thn Cng ho Trung Phi}, Tp ch Nghin
cu chu Phi hin i, 35 (3): 441-468.
Bierschenk, T., & Olivier de Sardan, J.P., 1998, Cc
quyn lc lng: nng thn B-nanh gia dn ch
ha v phi tp trung, Paris: Karthala.
Blundo, G., 1991, {Gch, t v ging: hnh chnh fia
phng, {thuyt nhn t} v t pht X-n-gan}

231

trong Kwan Ka Hong, Trfl chi v nhng c hi/thch

thc ca vic t pht. Hng n mt hnh thc hp
tc khc v pht trin, Paris-Genve: n phm ca i
hc France-Cahiers ca IUED.
Blundo, G., 1992, {Xung t trong {Tho thun}. Hp tc
v cnh tranh trong cc hip hi nng dn Koungheul
(X-n-gan)}, Tp san ca APAD, 4: 33-49.
Blundo, G., 1996, {Qun l cc xung t t ai Xn-gan: vai trfl ca hnh chnh fia phng pha
ng-Nam lu vc Arachide}, S tay v chu Phi, 2324: 101-119.
Blundo, G., 1998, i biu fia phng, hip hi
nng dn v nhng ngi mi gii pht trin Xn-gan. Nhn hc chnh trfi v phi tp trung ha
ng-Nam lu vc Arachide (1974-1995),
Lausanne: lun n tin s.
Booth, D., 1994, Suy ngh li v s pht trin x hi:
l thuyt, nghin cu v thc hnh, Essex: Longman.
Bouju, J., 2000, {T tng khch hng, hi l v trfi l
fia phng Mopti (Mali), y, 14: 143-163.
Bowen, J., 1988 {Quyn lc v ngha ca n trong
chuyn i kinh t: nhn hc h tr c g cho
nghin cu pht trin?} trong Bennett & Bowen.
Breusers, M., 1999, Bn v chuyn i. Di dn, s
dng t v thc hnh kim sot trn cao nguyn
trung tm Burkiana Faso, Hamburg: Lit.
Cernea, M., 1991, Sc thi con ngi trong cc d n
pht trin. Cc bin x hi hc v vn ha (1985),
Oxford: n phm i hc Oxford (dfich sang ting
Php, 1995).
Chambers, R., 1990, Pht trin nng thn. S tht
ngho i, Paris: Karthala (xut bn ln u nm
1983).
Chambers, R., {Phng php tham d trong tm kim
thng tin x hi xy dng d n} trong Cernea.
Chambers, R., 1994, {nh gi tham d nng thn
(PRA): thch thc, tim nng v h nim}, Pht trin
th gii, 22 (10): 1437-1454.
Chambers, R., Pacey, A. & Thrupp, L.A, 1994, Trc
ht l ngi nng dn. S ci cch ca nhng ngi
nng dn v cc nghin cu nng nghip, Paris:
Karthala (xut bn ln u bng ting Anh,
1989)(Farmers first: farmer innovation and agricultural
research).
Chauveau, J.P., 1994 {S tham gia ca nng dn v
thuyt dn gian trong qun l bn giy. Tiu lun lfich
s v x hi hc v vn ha pht trin}, Jacob &
Lavigne Delville.
Chauveau, J.P., 2000, {Vn t ai v xy dng
quc gia B bin ng: nhng thch thc ca mt
cuc o chnh}, Chnh trfi chu Phi, 78: 94-125.
Colin, J.P., 1990, {Hng v thuyt thit ch kiu M},
n phm khoa hc x hi, 26 (3): 365-379.
Cooper, F., & Packard, R., 1997, Pht trin quc t
v cc khoa hc x hi. Tiu lun v lfich s v chnh
sch nghin cu, Berkeley: n phm i hc
California.

232

Kha hc ma h Tam o 2007

Crehan, K & Oppen (von), A., 1988, Tm hiu {pht

trin}: mt phm tr u tranh. Cu truyn v mt d
n pht trin Zambia}, X hi hc nng thn, 2 (23): 113-145.
Crush, J., 1995, Quyn lc ca pht trin, Lun n:
Routledge.
Darr, J.P., 1997, S sng to cc thc hnh sn xut
trong nng nghip, Paris: Karthala.
Dartigues, L., 1997, {Khi nim {u trng} trong
nhn hc chnh trfi, Nhng vn liu v x hi chu
Phi, 17.
Detienne, M & Vernant, J.P., 1974, Nhng mu mo
t tr thng minh: tr khn thc hnh ca ngi Hy Lp,
Paris: Flammarion.
Elwert, G., & Bierschenk, T., 1988, {H tr pht trin
nh l mt s can thip vo cc h thng nng ng.
Dn nhp}, X hi hc nng thn, 28 (2-3): 99-112.
Escobar, A., 1984, {Pht ngn l thuyt v quyn lc
trong pht trin: Michel Foucault v nhng vn liu v
th gii th ba}, Lun chuyn, X:377-400.
Escobar, A., 1991, {Nhn hc v lc cn pht trin:
s dng v qung b cho nhn hc pht trin}, Dn
tc hc M, 18 (4): 658-82.
Escobar, A., 1995, Lc cn pht trin. Nhng iu lm
c v nhng iu cha lm c ca Th gii th
ba, Princeton: n phm ca i hc Princeton.
Escobar, A., 1997 {Nhn hc v pht trin}, Tp ch
quc t v cc khoa hc x hi, 154: 539-559.
Fairhead, J., 2000 {Ngn ng pht trin v nhng tri
ngc ca n: phn vn minh, phi chnh trfi ha v mt
s hu ti Ty Phi, trong Arce & Long.
Fall, A & Lericollais, A., 1992, {nh sng. nh gi
nhanh nng thn. Cc phng php lun xut sc
hay qu d dng?}, Tp san ca APAD, 3: 9-15.
Fay, C., 2000, {S phi tp trung ha trong mt ci
vflng lun qun} (Tenenkou, Mali), y, 14: 121142.
Ferguson, J., 1990, C ch chng chnh sch: {pht
trin}, phi chnh trfi ha v quyn lc hnh chnh quan
liu ti Lesotho, Cambridge: CUP.
Ferguson, J., 1994, {Nhn hc v hai yu im ca
n: {pht trin} trong qu trnh cu thnh ngnh hc}
trong Cooper & Packard.
Gardner, K., & Lewis, D., 1996, Nhn hc, pht trin
v nhng thch thc hu hin i, Lun n: n phm
Pluto.
Glaser & Strauss, A., 1973, S sng to ra l thuyt
thc fia. Chin lc cho cc nghin cu finh tnh,
Chicago: Eldin
Gould, J., 1997, Hin i fia phng. Hnh ng,
quyn li v cc hip hi nng thn Zmbia,
Helsinki: nhng chuyn giao trong cng ng nhn
hc Phn Lan (40).
Grillo, R., 1997, {Ngn ng pht trin: quan im ca
nhn hc} trong Grillo & Stirrat.
Grillo, R & Stirrat, L., 1997, Pht ngn l thuyt pht
trin. Cc xu hng nhn hc, Oxford: Berg.

Guha, R & Spivak, G.C., 1988, Nhng nghin cu dn

gian chn lc, Oxford: n phm i hc.
Hirschmann, A., 1967, Quan st cacs d n pht trin,
Washington: The Brooking Institution.
Hobart, M., 1993, {Nhp mn: phi chng ngy cng
thiu hiu bit?} trong Hobart.
Hobart, M., 1993, Ph bnh nhn hc pht trin ti Ty
Phi: cng ngy cng km hiu bit, Lun n:
Routledge.
Horowitz, M., 1996, {On not offending borrower: (self)
- ghettoization of anthropology at the Word Bank},
Pht trin nhn hc, 14 (1-2).
Horowitz, M., Painter, T., 1986, Nhn hc v pht trin
nng thn ti Ty Phi, Boulder: n phm Westview.
Horowitz, R., 1986, {Remaining an outsider,
membership as threat to research rapport}, Cuc
sng thfi, 14(4): 409-430.
Jacob, J.P., 2000, Khoa hc x hi v hp tc chu
Phi: cuc hn bfi b l, Genve: Sch mi ca IUED
(10).
Jacob, J.P., v Lavigne Delville, P., 1994, Cc hip
hi nng dn chu Phi. T chc v nng ng,
Paris: APAD-Karthala-IUED.
Jaffr, Y., 1999, {S tht ca cc dfich v y t}. Chnh
sch sc kho v tng tc thng nht trong mt vi
trung tm y t (Bamako, Dakar, Niamey)}, Tp san
ca APAD, 17: 3-17.
Laurent, J.P., 1993, {Mt quyt sch cn thit cho
chng trnh ca vng Wend-Yam (Burkina Faso),
Tp san ca APAD, 6: 19-24.
Laurent, P.J., 1997, {Mt hip hi pht trin trongt x
Mossi (Burkina Faso - ND). Qu tng nh l mt mu
mo, Paris: Karthala.
Laurent, P.J., & Mathieu, P., 1994, {Di dn, mi trng
v d n pht trin. Truyn k v mt xung t t ai
gia Nuni v Mossi Burkina Faso}, S tay nghin
cu ca CIDEP, 20: 7-133.
Lavigne Delville, P., 2000 {Ng ct nhn thc v thm
finh trong khoa hc x hi. Suy ngha v pht trin
nng thn chu Phi}, trong Jacob.
Lavigne Delville, P., Bouju, J., & Le Roy, E., 2000,
Xem xt nhng thch thc v t ai trong cc bc
quy hach, nhng qu ginh cho ngi ngho
Sahel, Paris: GRET.
Lavigne Delville, P., Sellamna N., v Mathieu M.,
2000, Ban v cc iu tra tham d: tham vng, thc
t v thch thc, Paris: Karthala.
Little, P., & Horowitz, M., 1987, Nguy c t ai th
gii th ba: xu hng nghin cu thc fia, Boulder &
London: n phm ca Westview.
Long, N., 2000 {Nghin cu chuyn i tng
th/chuyn i fia phng: mt quan im t nhn
hc} trong Arce & Long.
Long, N., 1989, Nhng cuc u tranh phi hp. Mt
xu hng nghin cu s bt n trong pht trin nng
thn, Wageningen, i hc nng nghip.
Long, N., & Long, A., 1992, Kin thc thc fia. Nhn

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

li l thuyt v thc hnh trong nghin cu x hi v

pht trin, Lun n: Routledge.
Long, N., & Ploeg (van der) J.D., 1994, {Tnh khng
ng nht, tc nhn v cu trc: hng n vic ti
lp thut ng cu trc}, trong Booth.
Lund, C., 1998, Lut, quyn lc v chnh sch ti
Niger, Hamburg: Lit Verlag.
Mercussen, H.S & Arnfred, S., 1998, Thut ng l
thuyt v n d: thc h, phng php truyn k v
truyn thuyt trong ngn ng pht trin, i hc
Rotskilde.
Mills, D., {Tin b nh l mt s ngon mc: nhng
ci g s n sau pht trin?} trong Fardon,
Binsbergen (van) & Dijk, Hin i nh l mt ci g
nh nhoi. Cc sc thi ton cu ha, s tiu th v
pht trin ti chu Phi v nhng ni khc, Lun n:
EIDOS.
Mongbo, R., 1995, S tip thu v khng tip thu
nhng can thip pht trin. Chnh sch, pht ngn l
thuyt v thc hnh thc fia pht trin nng thn
B-nanh, Wageningen: Lun n i hc Landbou.
Moore, D., & Schmitz, G., 1995. Bn lun v pht
ngn l thuyt: cc xu hng thit ch v dn gian,
New York: n phm Saint Martin.
Mosse, D., 1994, {Quyn lc, gii v kin thc: suy
ngh v c s l thuyt cho vic nh gi nng thn
c tham d}, Pht trin trong chuyn i, 25(3):
497-525.
Mosse, D., 1998, {Cc phng php tip cn finh
hng h thng hng n nghin cu x hi v thc
hnh pht trin}, in Mosse, Farrington & Rew.
Mosse, D., Farrington & Rew, A., 1998, Pht trin nh
l quy trnh, nghin cu qua khi nim phc hp, Lun
n: Routledge-ODI.
Olivier de Sardan, J.P., 1995, Nhn hc v pht trin.
Tiu lun trong nhn hc x hi v bin i x hi,
Paris: Karthala.
Olivier de Sardan, J.P., 1999, {Khng gian chung
khng th tm thy. Trng d n v d n trong cc
lng Niger}, Tp ch Th gii th ba, 157: 139-167.
Olivier de Sardan, J.P., 2001a {Sc thi thc h v

233

sc thi phng php lun ca ch thuyt dn gian

trong nhn hc}, trong Fabiani, S thch iu tra. Bn
v Jean-Claude Passeron, Paris: L'Harmattan.
Olivier de Sardan, J.P., 2001b, {Ngi v nhn
vin hi quan. Vn ha lm ngh fia phng v vn
ha quan liu phflng giy c t nhn ha}, y.
Olivier de Sardan, J.P., & Elhadji Dagobi, A., 2000,
{Qun l cng ng c phc v quyn li cng chng
hay khng? Trng hp nh my thu in phc v
lng mc Niger}, Chnh trfi chu Phi, 0: 153-168.
Oudraogo, J.B., 1997, bo lc v cng ng chu
Phi da en, Paris: Karthala.
Passeron, J-C., 1991, L lun x hi hc. Khng gian
l lun t nhin ngoi logic ca Karl Popper, Paris:
Nathan.
Rahnema, M & Bawtree, V., 1997, Hu pht trin,
Lun n: Zed Books.
Richards, P., 1993, {Trng trt: kin thc hay k
nng?}, trong Hobart.
Roe, E., 1991, {Nhng phng php truyn k v pht
trin hay n nhn iu qu nht t d n pht trin},
Pht trin th gii, 19: 287-300.
Roe, E., 1995, {Ngoi l Phi chu: ghi chp li trong
chuyn khoa phng php truyn k v pht trin},
Pht trin th gii, 23(6): 1065-69.
Sachs, W. 1992, T in pht trin: mt cun sch
hng dn to ra kin thc cng nh quyn lc,
Lun n: Zed Books.
Scoon, I & Thompson, J., 1999, S tha nhn kin
thc ca nng dn. Kin thc ca dn chng, nghin
cu nng nghip v kin thc thng thc, Paris:
Karthala.
Scott, J., 1985, Weapons of the weak, Yale: n phm
i hc Yale.
Scott, J., 1990, S thng trfi v ngh thut phn khng,
Lun n: n phm i hc Yale.
Scott, J., 1998, Seeing like a state. How certain
schemes to improve the human condition have failed,
New haven: n phm i hc Yale.
Yung, J.M., & Zaslavsky, J., 1992, tm hiu chin
lc ca cc nh sn xut, Montpellier: Cirad.

234

Kha hc ma h Tam o 2007

Danh sch hc vin

H v tn

Ni cng tc

Chuyn ngnh

Ch n/c hin nay

Email

Ngo i

lhplinh@yahoo.com

L H Phong Linh
0955697978
V Tuyt Lan
0904414423
Nguyn Thfi Thu Hng
0913035348
Ng Quc ng
0915262098
Hong Thfi Bch Ngc
04-9764448
Nguyn Bnh
0983450573
Pascal Bourdeaux
(bo co vin)
ng Thfi Vit Phng
0912289693
Christian Culas
098540522
Manuel Pannier
0915252832
Bi Quang Dng
0915206669
Nguyn Thfi Ngc
Thin
0912930982
Nguyn Tn T
0909126496
Myriam de Loenzien
0912069220
V Ho Quang
0913372726
Nguyn Thfi Kim Hoa
0913507729
Bi Th Cng
0913317950
Nguyn Thfi Hu
0983041249
Nguyn Thfi Hoi
Hng
0913115243
H Thanh Vn
0913640486

Vin kinh t TP HCM

X hi hc

Vin Dn tc hc

Dn tc hc

Vin KHXH vng Nam B

Vn ha

Nguyn Ngc Anh

0908139287

Vin KHXH vng Nam B

X hi hc

Nhng thay i v yn gio ca ngi vutuyetlan@hotmail.com

Dao H Giang
Vin nghin cu Tn gio X hi hc v tn Gii tr cng gio VN thi k i mi nguyen-thuhang@hotmail.fr
gio
Vin nghin cu Tn gio Tn gio hc
Lfich s cng gio Vit Nam
Vin nghin cu Tn gio Tn gio hc

X hi hc tn gio

hbngocminh@yahoo.com

Vin nghin cu Tn gio Tn gio hc

Tn gio Chm Vit Nam

nguyenbinhtg@yahoo.com

X hi hc tn gio Lfich s x hi tn gio hc

pascalbourdeaux@yahoo.fr
dangvietphuong@yahoo.com

Vin x hi hc

X hi - nhn hc Mng li h hng v b my chnh

quyn c s
Nhn hc, x hi Mng li x hi nng thn v s ni
hc
ln ca x hi thnh thfi
Nhn hc, x hi Mng li x hi min bc VN
hc
X hi hc
Mng li x hi min bc VN

Vin x hi hc

Lut

Trung tm n/c thfi v

pht trin
Vin nghin cu v s
pht trin
Khoa XHH, H KHXH v
NV - HQG H Ni
Khoa XHH, H KHXH v
NV-HQG H Ni
Vin KHXH vng Nam B

Nhn hc

Trng Cao hc thc

hnh Paris
Vin x hi hc
Vin n/c ng Nam
Vin n/c ng Nam

Vin n/c x hi
Vin KHXH vng Nam B

Dn s

christianculas@yahoo.fr
manuelpannier@yahoo.fr
buiquangdung@vnn.vn

Lut hip hi v s ni ln ca x hi ntnthien@gmail.com

thnh thfi
ngtantu1979@yahoo.com.vn
Gia nh VN i mt vi HIV-AIDS

loenzien@ird.fr

X hi hc qun l Du lfich, i ngho

vhqxhh@yahoo.com

X hi hc dn s Sc khe sinh sn
v mi trng
X hi hc
Chnh sch x hi, ngi gi, l thuyt
XHH hin i
Kho c hc, nhn Kho c hc tin s Nam b - Vit Nam
hc
Kho c hc, nhn Kho c hc tin s Nam b - Vit Nam
hc

kimhoaxhh@yahoo.com
cuongbuithe@yahoo.com
nguyenhau_vxh@yahoo.com.vn
hoaihuong732002@yahoo.com

havan@scientist.com
L lun v thc tin n/c ti VN
i sng VH ng i ca c dn
ng nam b
Cgn chng TPHCM vi VH c v
nghe nhn
Tc ng ca VH internet i vi gii
tr TPHCM
anhnguyencpr@yahoo.com
Nng thn

X hi hc - nhn hc v bin i x hi

235

H v tn

Ni cng tc

Chuyn ngnh

Ch n/c hin nay

Email

Quch Thfi Thu Cc

0989784990
Hong Thfi L Tho
0982585315
Nguyn Thfi Hng
0976496456

Vin KHXH vng Nam

S hc

quachthucuc@gmail.com

Vin dn tc hc

Dn tc hc,
nhn hc
XHH nng thn

u t ca t bn t nhn Php ti
Nam k 1861-1940
S chuyn i trong vic chm sc
sc khe b m v tr em
S bin i VH dn tc Mng trong
bi cnh cng nghip ha- hin i
ha t nc
L hi C Loa

Lin on lao ng tnh

Hfla Bnh

L Vit Lin
Vin n/c vn ha
0989992414
Nguyn c Truyn Vin XHH
0902213072
Quch Thfi Oanh
Vin Dn tc hc
0987204159
Trfinh Vn Tng
(phin dfich)
0914076558

Khoa XHH, H KHXH v

NV - HQG H Ni

X hi, Vn ha

nungathao@yahoo.com
hangdo8482@yahoo.com

lelienhanoi@yahoo.com

X hi hc nng Chnh sch pht trin vng v cgn ndtruyen@yahoo.com

bng XH
thn, vn ha
Thay i nhn thc v khng gian hongoanhha@yahoo.fr
Dn tc hc
ca ngi dn (trng hp ti rng
quc gia Cc Phng)
XHH php lut - Vn tip cn vi cc vn bn php trinhanhtung2002@yahoo.com
lut ca cc doanh nghip khi VN
qun l
tham gia vo WTO