Ulusalcilik Bir Ideolojinin Krizi

G n Zileli, 24 Ekim 1946'da, Ankara'da dodu.
1970 ylnda,
DTCF'nin Felsefe Blmnn 2. snfndan ayrld. 1960l yillrda,
Yordam, Soyut gibi edebiyat dergilerinde ykleri yaymland; ayr
ca, Emeki, Aydnlk, Proleter Devrimci Aydnlk dergilerinde grev
ald ve yazd. T P , FK F ve Dev-Gen rgtlerinde alt; son
ikisinin ynetici organlarnda bulundu. 1964 ylnn Austos ayn
daki ilk anti-emperyalist gsterilerde gzaltna alnd. 1966 ylnda
ki anti-emperyalist gsterilerden dolay ksa sre hapis yatt. 1968
ve daha sonrasndaki renci hareketlerinde yer ald, 1969 ylnda
ksa sre hapis yatt. 1971-74 yllar arasnda, yl akn Mamak
Cezaevinde tutuklu kald; T S, Dev-Gen ve T K P davalarndan
yargland. 1970'li yllarda Aydnlk, Halkn Sesi, Bora, Trkiye
Gerei dergilerinde, daha ok teorik ve siyasi nitelikte makaleler
yazd ve T K P'nin yneticiliini yapt. 1975 ylnda, Adana'da,
ncirlik ssne kar yaplan yryte tutukland ve ksa sre hapis
yatt. 12 Eyll'den sonra, T K P davas dolaysyla arand ve on yl
kaak yaad. Bu yllarda, daha ok M ehmet Gndz takma adyla
teorik yazlar yazd; Ufuklar, Saak ve Sosyalist Birlik dergilerinin
kartlmasna nayak oldu, Yapt dergisinde yazd. 1990 ylnn
banda yurt dna kp ngiltere'de siyasi mlteci olarak yaamaya
balad. Bu yllarda, roman yazd ve ngilizceden Trkeye kitap
evirdi. Amargi, Sosyalizmin Sorunlar, Yeni Zamanlar, Birikim,
Apolitika, Ate Hrsz, U, Imlasz, Kitaplk, Virgl, Koxz, teki
svire, Ak Gazete, zgr niversite gibi yayn organlarnda,
arlkl olarak kitap eletirisi yazlar yaymland.
ZGR
NVERSTE
zgr niversite Kitapl: 63
Maki Basn Yayn
Yayma Hazrlayan
smet Erdoan
Kapak Tasarm
Ali mren
1. Bask
Nisan-2007
Basm Yeri
Cantekin Mat. Yay. Ltd. ti.
Tel: (0 312) 384 34 35
Maki Bas. Yay. Ltd. ti.

Meneke 2 Sok 16/8
Kzlay - ANKARA
Tel: (0 3 1 2 )4 1 8 3 2 4 1
F ax :(0 3 1 2 )4 1 8 32 87
stanbul ube
Kumbarac Yokuu 115/3
Tnel/Beyolu-STANBUL
Tel: 0212 243 54 81
www.ozguruniversite.org
e-mail: ozguruniversite@ozguruniversite.org
ISBN: 978-975-8449-46-0
U L U S A L C IL IK
Bir deolojinin Krizi
Gn ZLEL
1. Bask
Nisan-2007
K itap ve evirileri: Brokrasi ve Sosyalist Demokrasi, (Mehmet Gndz

adyla), Ocak 1990, Koral Yaynlar; 68 Deneyi, 1994, Karambol
Yaynlan; Anarizm Bir Devrim arsdr, Mine Ege ve Haan Bak ile
birlikte, Ocak 1995, Kaos Yaynlar; Trkiye... Sosyal Patlamaya Doru,
lhan Tekin ile birlikte, Eyll 1995, Kaos Yaynlar; Deniz Orada
(Roman), Kasm 1995, Sel Yaynclk; Halk Silhlannca, Abel Paz,
(eviri), Nisan 1996, Kaos Yaynlar; Anafora Doru, Eugenia Ginzburg,
(eviri), Ekim 1996, Pencere Yaynlar; Bahar ve Tipi (Roman), Ekim
1998, Telos Yaynclk; Anaforun inde, Eugenia Ginzburg, (eviri),
Nisan 2000, Pencere Yaynlar; Yarlma (1954-1972), (Otobiyografi),
Kasm 2000, Ozan Yaynclk, 2002 letiim Yaynlar; Yolda Lenin'e
Ak Mektup, Herman Gorter, (eviri), Kemal Orcan ile birlikte, Ocak
2001, Gnizi Kitapl; Havariler (1972-1983), (Otobiyografi), 2002,
letiim Yaynlar; Sapak (1983-1992), (Otobiyografi), 2003, letiim
Yaynlar; Ev (1946-1954), (Otobiyografi), 2004, letiim Yaynlar;
Kronstadt 1921, Paul Avrich, (eviri), ubat 2006, ' ersus; Mihail
Bakimin, E.H. Carr, (eviri), Nisan 2006, Versus (Bu kita.un kitaplara
k, letiim Yaynlar tarafndan, telifi olmad gerekesiyle engellen
mitir).
zileligun@ hotm ail.com
NDEKLER
Sunu: Temele n m e k ............................................................
Her Ulusal Sava Bir S av atr..............................................
11
erkez E te m ................................................................................
23
Galiyev zerinde El Skmak ...............................................
27
YN, M DDcilik ve U lusalclk.............................................
99
Gereklikle Aramzdaki Mesafeyi A z a ltm a k .....................
109
Krt M DDsi ve Trk M DDs i ...............................................
117
AB ve Cephecilik zerine Birka Not .................................
123
Su Banda Duranlar ve Suyun Ban T u ta n la r................

Tersinden mi, Dznden mi? .................................................
Metal Kafalar, inko Y re k le r............................................
Mezar Tanz Sizi Ele Veriyor!!! ..........................................
127
133
147
151
M lti-Kltr m, Getto-Kltr m ? ...................................
153
Hrant Dink K atled ild i............................................................
155
Gizli Devlet ve Milliyetilik M u h a le fette ............................
157
Ulusal B ay rak .............................................................................
161
Gerek Mahkmiyet! ............................................................

Uluslarn Kendilerini lga H a k k ............................................
165
169
Gn Zileliyle Ulusalclk zerine Sylei ...................

Fikret B a k a y a ..........................................................................
173
Sunu: Temele nmek

Bir inaatn temeli yanl atlmsa, onun zerine klan tm
katlar, bu yanlla katkda bulunurlar, arlklaryla yanl teme
lin, dolaysyla kendilerinin kmesini kolaylatrrlar. Teorinin,
bundan yaklak yz elli yl nce atlan baz temelleri ite byle
bir yanlln rndr. Btn temeller deil, ama nemli baz
temel kolonlar. Bu temel kolonlar zerine ina edilen ulusal so
run katlan, yukarda da belirttiim gibi, hem bu yanl temel ko
lonlardan kaynaklarmtr ve onlarn devamdr, hem de bu temel
kolonlarn zerinde gittike byk bir arlk oluturmaktadr.
Nedir temeldeki bu yanl kolonlar? Bu, ksaca ifade edecek
olursak, Marx ve Engels tarafndan teorize edilmi olan retici
gler teorisidir. Bu teoriye gre, toplumlar retici glerin
ilerlemesiyle geliir ve ilerlerler. 19. ve 20. Yzyln ok .nemli
bir sonnu olan ulusal sorun, ite bu temel anlaya dayanarak
zlmeye allmtr. 19. Yzylda, dnya -ya da Avrupa- a
pnda bakacak olursak, retici glerin ilerlemesinin nnde
engel olan toplumlar, arlk Rusyas, Prusya ve Avusturya'yd. O
halde, bu baskc diktatrlklere kar ulusal ayaklanmalar, retici
glerin gelimesine hizmet eden bir rol oynard. Bakunin, biraz
da bu mantkla Polonya ayaklanmasna katlmt. Marx ve Engels,
bu konuda, Bakunine gre daha az naif ve daha kukucu, ulusal
ayaklanmalar konusunda daha seiciydiler. Onlar, sadece gerici
imparatorluklarn yklmasna katkda bulunacak ulusal ayaklan
malar destekliyor, byle bir katks olmayan gerici ulusal ayak
lanmalara souk bakyorlard. Dahas onlar, ayn retici glerin
ilerlemesi mantnn rn olarak, retici glerin gelimesine
ulusalclk
olumlu katks olduunu dndkleri smrgeci eylemleri des

tekleyen bir tutum da alyorlard. Ingiliz
smrgeciliinin
Hindis
o t *
tandaki faaliyetlerine olumlu bakmalar ve uluslar arasndaki
olumlu asimilasyonu desteklemeleri bunun rnyd.
Marx ve Engelsi teorisindeki bu ikili yn, daha sonraki d
nemde paraland ve bir ynn Leninistler, dier ynn ise
Menevikler ve sosyal demokratlar benimsedi. Talm edilecei
gibi,
teorinin, Menevikler
ve sosval
demokratlar tarafndan beO
i
/
nimsenen blm, smrgeciliin ve olumlu asimilasyonun
desteklenmesiydi. Leninistler ise, teorinin dier blmn, yani
retici glerin gelitirilmesine hizmet eden ulusal mcadelelerin
desteklenmesini benimsediler ve bu teoriye yeni katklarda bu
lundular.
Lenin, dnya devrimine hizmet edeceini dnd ulusal
mcadelelere daha geni bir destek salamak ve bu ulusal mca
deleleri, yeni kurulan Sovyeder Birliinin denetimi altna alabil
mek iin, daha nceleri ortaya att emperyalizm teorisini
daha da gelitirdi. Bu teoriye gre, kapitalizm emperyalizm aa
masna ulamt. Bu noktadan sonra emperyalist-kapitalizmin
ilerici, retici gleri gelitirme ilevi topyekn son bulmu
tu. Artk smrgeleri gelitiren bir kapitalizmden de z edilemeyecei gibi, emperyalizme darbe rndiren tm ulusal kurtulu
harekederi ilerici bu rol oynamaktayd ve desteklenmeleri gere
kirdi. Bylece Lenin, Marx ve Engelsi retici glere ilikin
kk sapmasn, telafi edilmesi mmkn olmayan korkun bir
sapmaya dntryordu: Emperyalist kapitalizm-ulusal kapita
lizm avnm.
Bununla birlikte, Leinisderin de ulusal kurtulu harekederine kar baz ekinceleri yok deildi. Ulusal kurtulu hareketleritin genelde emperyalizme kar ilerici bir rol oynuyor olmalar,
tonlarn otomatikman desteklenmesi gerektii anlamna gelmezdi.
Bu ulusal kurtulu harekederinin ban hangi snflar ekmektey
di? Bu smflar, komnist harekederin ulusal kurtulu hareketi
iinde serbeste almasna izin veriyorlar myd? Yani uzun lafn
ksas, Leninistler, bir ulusal kurtulu hareketi, anti-emperyalist
J
sunu: temele inmek
ya da ulusal kapitalist de olsa, Sovyetler Birliine kar dostane

bir tutum iinde deilse, onu desteklemek konusunda bir hayli
saknmlydlar. Eer anti-emperyalizmle birlikte Sovyet dostluu
da gndeme gelmiyorsa, o harekete mesafeli durmaktan yanayd
lar.
retici gler teorisine Leninden de fazla Menevike bir
ballk iinde olan Stali ve Stalinisder, 1920li yllarda Leninistlerin bu saknmlarm ve ekincelerini byk lde geri plana
attlar ve komnisdere, ierde tutucu, hatta kar-devrimci de
olsalar, milli burjuvaziyle kesin bir ittifaka gitmeleri, ulusal
hkmederi desteklemeleri talimat verdiler. in ve Trkiyede,
bu politikann ac sonulan yaand.
Mao zedung ve KP, 1950li ve I960l yllarda, klasik s
mrgeciliin tasfiyesiyle ortaya km ulus-devlederin yaygnla
t ve hatta bu devletlerden bir ksmnn emperyalizme kafa tutar
gibi grnd bir dnemde, I.eninist-Stalinist antiemperyalizmi daha da ileri boyudara gtrdler ve milli de
mokratik devrim politikasn ina ettiler. Bu politikaya gre,
dnya, emperyalizm ve emperyalizme kar direnen gler olarak
ikiye blnmt. Emperyalizme kar direnen gler iinde,
sosyalist lkeler, bloksuz lkeler, anti-emperyalist ve ulusal kapi
talist kurtulu savalan yer almaktayd. Kar tarafta ise, kapitalistemperyalisder ve onlarla ittifak halindeki ibirliki burjuvazi ve
toprak aalan bulunmaktayd. Milli demokratik devrim mcade
lesi, hem emperyalisderi, hem de lkelerin iindeki bu ibirliki
smflar hedef alarak retici gleri gelitiren uluslama ve ulusal
kapitalizm srecini tamamlamalyd.
KP, dala sonra bu teoriyi daha da ileri bir boyuta tad ve
U Dnya Teorisi adyla, kendi taraftar kk gruplara empo
ze etti. Bu teoriyle, MDD teorisi tarafndan ibirliki olarak hedef
alnan gler de mttefik iln ediliyor, Pinochet ya da Iran ah
gibi diktatrler, 3. Dnya ad altnda, iki sper devlete kar
direnen ulusal gler olarak kutsanyordu. Bu teorinin, Leni ve
Staliin reelpolitiinin takipisi olan KP tarafndan, in I lalk
10 ulusalclk
Cumluriyetinin d politikasna destek amal ortaya atldn
bugn rahadkla syleyebiliriz.
Bugnk ulusalclar, ite bu meum 3 Dnya teorisini,
HCnin' d politika hesaplarndan da bamsz hale getirip,
yaadklar lke diktatrlklerinin yedek gc olma arzularnn
rn olarak ortaya kmlardr. Onlar, Marxta reymi bulu
nan, Leninde nemli bir ivme kazanan, Stalinde her trl ekin
ceden arndrlan, Mao ve KPde ap tm diktatrlkleri m t
tefik iln edecek lde geniletilen bir ynelimin gelip dayand
son noktay, iflasn aka grlmesini salayacak son snr kara
kolunu temsil etmektedirler. Artk bundan sonra, teorinin geni
leyebilecei bir alan kalmamtr. Marx ve Engelsi gerici
diktatrlklere kar retici gleri gelitirme anlayndan doan
kk bir sapma, yz elli yl iinde evrilmi, Leninin emper
yalizme kar mcadele iin destekledii ulusal mcadeleler ve
ulusal kapitalizm konandan geerek, bugn gelip, en tutucu, en
reaksiyoner diktatrlklerin yedek gc olmaya ve bu diktatr
lkler araclyla emperyalist-kapitalizme balanmaya tene
neonazizmin rk-milliyeti anlayna dayanmtr.
Ne byk bir trajedi...
eidi yayn organlarnda yer alm makalelerden oluan bu
kitap, bu trajediyi anlamaya bir lde de olsa hizmet edebilecek
midir, bilmiyorum.
18 Mart 2007
Her Ulusal Sava, Bir Savatr*
Tank Buranm, ilk basks 1963 ylnda yaplan ve gnmze

dek 20 kez baslan K k Aa roman, milli mcadeleyi mhafazakr-sac bak asyla ele alan, yorumlayan bir tez-roman.
Romann ba kahraman stanbullu Hoca (Kuvayi Milliye saflarna
katldktan sonra Kk Aa), ayn zamanda Tank Buranm
tezlerinin taycsdr. Tank Bura, kendi dncelerinin ounu,
stanbullu Hocaya (ve Kk Aaya) syletmi ya da
dndrm. Roman, yer yer didaktik-propagantif bir temaya
brnse de, kahramanlarm alkantl bir dnem boyunca i
elikileri ile vermesiyle ve dnemi, bir kasaba evresinde
(Akehir) aktarabilmesiyle olduka baard. Ben bu yazda,
romann edeb ynn ve i yapm deerlendirmekten ok,
Tank Buranm romann her kesine sinen, daha ok Kk
Aann ahsnda cisimleen sac-mhafazakr bak asndan
hareketle baz sentezlere varmaya alacam.
Osmanl imparatorluunun Birinci Dnya Savandan yenik
kmasyla birlikte lkenin, bata Yunanistan olmak zere, tilaf
devlederince igal edildii dnemde, karamsarlk ve kszlk
iinde bocalayan Akehir kasabasna, aa yukar ayn zamanlarda
kii gelir. Bunlardan biri, stanbul Hkmeti tarafndan,
kasabann dini nderliini yapmak zere grevli olarak gnderi
len stanbullu Hoca; dieri, savatan, avn Anadolu gibi harabe
haline gelerek dnen, savata kolunu yitirmi olak Salih; incs de, Arabistanda Araplara esir dtkten sonra serbest
Makalenin, mlsz dergisindeki orijinal Ad Kk Aadr.
12 ulusalclk
braklan asker doktor Haydar Beydir. Aslnda bu kii,
romann sacayam oluturur. olak Salih, savatan bitkin
dm Anadolu kylsn, stanbullu Hoca, Osmanl
mparato'rluuun ulemasn ve ayn zamanda 600 yllk kadim
devleti, doktor Haydar ise, yeni gelimekte olan Kuvavi Milliyeyi
temsil ederler. olak Salih, kasabadaki Rumlara muhta duruma
dm, sabahtan akama iki ien bir ykntyken, gelime iin
de, attm sektirmeyen, yaman bir milli mcadele kahramanna
dnr. Bylece, ykk Anadolu, onun ahsnda cisimleen bir
ulusal ahlam gerekletirir. Doktor Haydar, Kuvayi Milliyeye nderlik eden Osmanl aydn kesiminin tipik bir temsilcisi
dir. Balangta halkn muhalefeti ile karlasa da, zaman iinde
ve zora dayanarak halk kendi safna eken Ankara Hkmetinin Ar Ceza Reisi ile birlikte- Akehirdeki temsilcisidir. stanbullu
Hoca ise, romann ba kalraman olarak daha karmak bir figr
dr. nce, stanbul Hkmetinin temsilcisi olarak Kuvayi Milliyeye iddede kar kar, Ankarann temsil ettii gleri ete
olarak nitelendirir. eteleri karsnda 600 yllk devlet zihni
yetini savunur ve direnir. Kuvayi Milliye ise, zor yoluyla glenip
zgvenini kazandka, nceleri ikna etmeye alt stanbullu
Hocay sonunda kadetmeye karar verir. Ne var ki Hoca, durumu
haber alr ve kap akrsaraylmn etesine katlr. Bu tr ete
lerde geirdii uzun srelerden sonra, kendisini ldrmeye
yollanan olak Salihle dost olup, adn deitirerek, Kk Aa
adyla Kuvayi Seyyare indislerine kalr. Artk Ankara'nn ete
olduunu dnmemektedir. Ankara, yok edilemeyen ve yeniden
doan devlet zihniyetinin o gnk temsilcisidir. stanbulun
lp, Ankarann domasyla, stanbullu Hoca da lr ve yeni
den Kk Aa olarak doar. Kk Aada aslnda niteliksel bir
deiiklik olmamtr. O her zamanki gibi dzenin, dengenin,
devlet zdyetinin savunucusudur. Deiiklik, onun dmdadr.
Artk dzen, dmann elinde esir olan stanbulda de, Anka
rada tecessm etmitir. Romann son blmnde Hoca, batan
beri gsterdii tutarll bir kere daha gsterir ve dzenli or
dunun denetimi altna girmek istemedii iin Ankara ile
her ulusal sava, bir i savalar 13
anlamazla den erkez Etemin Kuvayi-Seyyare milisleriyle

ismet Paann dzenli ordular arasnda kan atmada, binbir
komplo dzenleyip adamlaryla birlikte Ankara'nn safna katlr.
Bylece, camide vaaz verirken Kuvayi Milliye etelerini sula
yan stanbullu Hoca ile, eteleri tasfiye eden Ankaraya hizmet
eden Kk Aa arasndaki kopmaz ba, bir le itm o tiiolarak bir
kere daha kantlanm olur. Romanda, yerli erafn tipik rnei
Ah Emmi, babo eteleri ahsnda canlandran akrsarayl,
Tark Buranm hayalinden kt apak ortada olan, devlete
bal aznlklarn boyun eiini ve sadakatini dile getiren Ermeni
doktor Minas gibi ahsiyetler de, yeri geldike, kendilerine veri
len rolleri oynamak zere sahneye kmakta, ama bunlar, yine de
bu figrn yannda bir hayli glgede kalmaktadrlar.
Devlet ve Dzen H er ey
stanbullu Hoca, vukuf sahibi olduu kadar vicdanldr da.
Verdii Kuvayi Milliye kart vaazlara ramen, onlarrn da hakl
olabileceine ilikin ac verici i muhasebelerden geri kalmaz. Bu
i konuma ve muhasebeler, aslnda gelecekteki Kk Aann
habercileridir, ama yine de Hocann mantn ve dilini kskvrak
balayan bir tek nemli nokta vardr. Devlet-i Ah Osmaniye, yani
dzen, yani devlet bilinci. Bu yzden, li istemedii halde, Yunandan nce, Osmanlya dman karde cepheye kar
savamakta tereddt etmeyecektir:
Hoca samimiyetin bsbtn kuvvetlendirdii mantk ve gzel
konuma gc ile ite, cephesini gerekletirmeye girimiti bile.
Bu cephe, alt asrlk gelenein, anlarn ereflerin, refah ve
gururlarn, asl by imann, inancn yaratt Padiah ve Halife-i Ru-yi zemin adna -ne korkuntur bu ya Rabbi- Yunana
kar deil, doktoram bulunduu karde cepheye kar savaacak,
hi yoksa direnecekti. (s.96-97)
nk, her eyi ancak devlet yapabilir:
"... yaplabilecek her eyi hkmet yapabilir. Hkmet Zat-
ahaneni hkmetidir. Henz sulh imzalanmamtr. Sulhu
imzalavacak olan ne hkmettir ne de venilen ordular.
J
14 ulusalclk
Padiahmz efendimizin nfuzu, dirayeti, riyaseti ve muvazene-yi
lemin icaplar, ancak bunlar, fakat mutlaka bular kurtaracaktr
vatan ve milleti." (s. 102)
Merkezi devlet dndaki her trl direni, ekiya gru
hu nun iidir:
Milli lafzn gaspeden bu teekkln banda bulunanlar kim
lerdir? Rtbeleri refedilen, ou gyaben malkum olan
sergzetiler! Asl tehlikeli olanlar bunlardr. Bunlardr ki, dier
ekiya gruhunu kendilerine ilhak etmek, daha da kuvvetlenmek
ister, raz olmayanlar tepelerler. Byle yaparlar ki milletin bana
bel olsunlar, ihtiraslarna ulasnlar. Onlar mal ve makam muh
terisleridir. (s. 103)
Hoca ite bu son cmleyle tam zerine basmaktadr. Gerek
ten de yledir. Ama Hocanm yanld ya da grmek ve gster
mek istemedii nokta, kendisinin can siperane savunduu
stanbul hkmetinin de ayn ekilde mal ve makam muhterisi
olduudur. Zaten, Hocanm bu szleri srf propaganda iin sarf
ettii, biraz sonra, Ankaraya, mal ve makam muhterisi olduu
iin deil, devlet iinde devlet olduu iin kar olduunu sy
lemesinden anlalacaktr:
... bunlarn yannda Sarcalar, akrsarayllar zemzemle
ykanm gibidirler. nk devlet iddialar yoktur. Devlet iinde
devlet, devlete kar devlet davas gtmezler. Onlar fetva da
veriyorlar. eyhl slama kar konuuyorlar. Hangi bilgi, hangi
ehliyetle? Fahr-i Kinat efendimiz ne buyurmu, hatrla: kim
ehliyetsizliine ramen fetva verirse gk ve yer melekleri lnet
eder. Hatrla. (s. 103)
/
Demek ki Hocay esas rahatsz eden, Osmanl'ya kar
kmaktan da nemlisi, ulemann iktidarna kar klmasdr.
Fetvay yalnzca ulemann ba verebilmelidir. Bu, ideolojik
hegemonyann vazgeilmez artdr. Ehil olan yalnzca devletin
bandakiler ve ulemadr. Ehil olmayanlar iktidara gelirlerse, bu,
kyamet gnnden beterdir:
Farz- muhal ender muhal, tut ki srf ahslarm ve
ihtiraslarn ilgilendiren bu emellerinde muvaffak oldular,
her ulusal sava, hir i savatr 15
silallan, palalan ile mmeti hkmleri altna aldlar. Sonu ne

olacak? Cevap ver, sonu ne olacak? Susuyorsun. Cevabn sana
ben diyeyim, dinle: idare ehli olmayana geince kyamete intizar
et! (s. 104)
Bilinen, Kurandan alnma, sulayc dinsel dili ok iyi kullanan
Hoca efendi bir bakma da hakldr. Gerekten de, yeni iktidar
adaylarnn iktidar btnyle ele geirdiklerinde insanlara kan
kusturacaklar daha o gnden bellidir. Ne rar ki, Hoca efendinin
yanld nokta, btn iktidar sahiplerinin iktidardayken ya da
iktidar ele geirdiklerinde (hatta daha ele geirmeden) ayn eyi
yaptklar ya da yapacaklardr. Ehil olmak meselesine gelince;
kyamete intizar ettiren ey, iktidar sahiplerinin ehil
olmamas deil, tersine ehil olmasdr.Ehil olduklar iin
iktidarn btn gereklerini yerine getirirler, zulm ve bask da
bunun banda gelir. Hoca, zaferin sahibine teslim
edilmeyeceuden korkarak da aym mantk hatasn yapmaktadr:
Peki sonra ne olacakt? Bu kadar byk bir zaferin
komutanlar ve siyasetileri, iimiz bitti, hadi eyvallah diye ekip
gidecekler miydi? Hoca her eyden ok ite bu soruya taklp
kalyordu. Ona gre zafer sahibine teslim edilmeyecekti. Ortaya
yeni efendiler kacakt. Dzen altst olacakt. Sofra bandaki
kavga millete hibir sava yeniliinin veremeyecei zarar verecek
ti. (s. 185)
stanbullu Hoca, tespitlerde deil de, kard sonularda
yanlmaktadr. Tabii ki, zafer, sahibine, yani ona gre
Padiaha teslim edilmeyecekti. nk zaferu sahibi Padiah
deildi. Zaferi kim salamsa, iktidara da o oturacakt, nite
kim, Hocann tahmin ettii gibi de oldu. Tersinin olmas zaten
manta aykr olurdu.
Hocamn, kitabn bandan sonuna kadar en byk
tutarll (bir anlamda da tutarszl), yerleik devlet aygtn
savunup, bu aygta rakip kan, potansiyel ya da yeni devletleri
ete olarak nitelendirmesidir. Hocaya gre, Ankaradan daha
nce iktidar btnyle ele geiren Bolevikler bile etedir
(s.229).
16 ulusalclk
Hocanm yanld ya da iine yle geldii iin o ekle soktuu
nokta udur: devlet olmaya hazrlanan her grup (Hoca bunlara,
henz devlet olmayanlar ya da Bolevikleri, ne olursa olsun e
te olarak grmeye kararl olduu iin ete adn veriyor) po
tansiyel bir devlettir ve Hocanm byk sayg duyduu Osmanl
da balangta, yaln kl bir derebeylik etesiydi. te yandan,
eer ete szcyle babo bir silahl grup kastediliyorsa,
kendilerini yasalarla ne kadar kamufle ederlerse etsinler btn
devletlerin, son tahlilde iktidar zorla elde tutan birer silahl e
te olduunu syleyebiliriz. stelik bu devletler, balar
sktnda dorudan doruya bildiimiz trde illegal eteler
kurmaktan da ekinmezler. Yakn tarihimizdeki Tekilat- Mah
susa ve Krt Savandaki illegal devlet eteleri bunun ak rnek
leridir.
igalin Yaratt iktidar Boluu
Genelde belirleyecek olursak, eski smrgeleri dta tutmak
artyla, igalci glerin, igal ettikleri lkeye toplumsal ve klt
rel alanda nfuz etmeleri bir hayli zordur. Hele bu igal, Osmanl
imparatorluu rneinde olduu gibi, bir emperyalist sava
sonrasnda, yeni bir paylam iin mzakereler beklenirken
yaplmsa. Dolaysyla igalci ordular ancak belli kilit yerleri
tutmu ve varlklaryla sadece bir iktidar boluu yaratmlardr.
Bu durumun sonucunda, silahl atmalar, direni gleriyle
emperyalist ordular arasnda olmaktan ok, bu iktidar boluunu
doldurmaya alan farkl iktidar odaklar arasnda cereyan
etmitir. Yzba Nazmm azndan ifade edildii gibi, istasyon
daki ngiliz! erin demiryolundan baka dnya umurlarnda
deldir (s.248). Zaman zaman emperyalist gler, milli mca
deleyi yrtenlerle anlama iine bile girmektedirler:
stasyona gitmi, demiryolunun muhafazasna ayrlan talyan
blnn kumandan ile konumutu. Milli hareket sadece istila
hareketine kar idi. Mtareke hkmlerine aykn davran bahis
konusu deildi, hele kendilerine dmanlk hi dnlemezdi.
her ulusa] sa\af, bir i savator 17
Fakat onlar da bu meru mdafaa almalarna ve i

anlamazlklara karmamal idiler.
Italyan zabiti tam bir anlay, hatta yaknlk gstermiti. Tek
lifi kabul ediyor, tabii karlyordu. Kendilerine yalnz sz ver
mekle kalmam, bir srii konserve, et, sigara ve kahve hediye
etmiti. Dostluun devamn istiyordu. (s. 141)
Tank Bura, emperyalist igal sonucu ortaya kan iktidar
boluunu doldurmak zere i gler arasndaki atma
temasna, kaygl bir havada roman boyunca tekrar tekrar dner:
Eyvah ki sava nce kendi kendimize kazanmak zorundayz.
(s-96)
Bir araya gelmek yle dursun, aralarnda etin
anlamazlklar vard. Neredeyse Yuna brakp birbirlerini ilk
dman sayacaklard. (s. 185)
Dolaysyla, milli mcadelenin zaferinden esas korkmas gere
ken, emperyalist ya da igalci ordular deil, zaferi ardndan
rk basklara maruz kalacak olan aznlklard. Bu durum, ro
manda, Reis beyin dnceleriyle yle aktarlmaktadr:
Bunlar iin asl hedef Ingiliz, Italyan, Fransz, hatta Yunan
deil, ihanet eden Nikolard, Agoplard. Salihlerin zaferinden
tekiler deil, bunlar korkmalyd. (s.388)
Ankara Glenince...
iktidar mcadelesinin zordan, iddetten baka yolu yoktu.
Iknann yolu da iddetten geiyordu. Nitekim, stanbullu H o
ca, hakknda lm karar kartlmadan, usulnce lmle tehdit
edilmiti Kuvayi Milliyeye kar durmamas iin. Glenmek iin
terr uygulayanlar, yine de bunun bir i muhasebesini yapmak
tan geri kalmyorlard:
Ve Hocaun benzeri benzemezi daha nice insanlar ldrle
cekti kimbilir?... Ne are ki, bunun bir baka yolu
bulunamyordu... Akl aklla, vicdan vicdanla kandrmann, doru
yolu paylamann bu kadar g oluu... ok ac veriyordu(s.221)
Reis Beye.
18 ulusalclk
Ne yazk ki terr ve ifna ayakta kalmann, daha doru bir
ifadeyle iktidara ilerlemenin tek yoluydu:
fna etmek devri balyordu. nk btn gruplar ve topyekn memleket ifna edilmek devrinin eiindeydi. Yok edil
mekten kurtuluun yollan seilmiti. (s.272)
yiniyet ve sz iini bitirmiti, imdi sra kuvvette idi.
(s.273)
Kuvayi Milliye, bu zor ve iddet siyasetiyle, Anadoluda esas
g haline geldike, artk stanbullu Hocanm nitelemesiyle e
te olmaktan kar ve devlet haline gelmeye balar. Devlet haline
geldike de, dili deiir, devlet diline evrilir. Artk iddet, Kuvayi
Milliyenin iktidarna direnenlere kar hukuk ve devletsel bir
kisveye brnmektedir. Akehirde Kuvayi Milliyeye kar ayak
lanmaya kalkan Pehlivan ve adamlar bastrlp idam edilir. Bu
yaplrken, birka yl nce ete denerek kovalananlarn kullan
maya baladklar devlet dili ilgi ekicidir. Kiiler ve roller
deimekte ya da yer deitirmekte, ama devlet ve devlet dili hep
aym kalmaktadr:
Ellerindeki bir avu zavally byk bir kuvvet sandlar, ste
lik kuvvete dayanarak derebeylie yeltendiler. Demek ki, bunlarn
anlad biricik dil kuvvettir... Dn akrsarayi ve avanesi itlaf
edildi. Bugn de grdnz gibi, Pehlivan ve rekas ele gei
rildi... Vaziyet her yerde ayndr: u bir iki hafta iinde memleket
haydutlardan ve hainlerden temizlenecektir. (s.277-278)
Binaenaleyh biz btn u saydmz denaet ve cinayeti
ileyenleri lmle cezalandryoruz. Ancak, her eye ramen bu
hkmmz yalnz elebalara inhisar ettirip ifal edilenlerin
hayatlarm balamak niyetindeyiz. (s.279) Son Perde: Milliyenin Kuwasn Bastrmak
Ankara, artk glenmi, rgtlenmi ve glendii oranda da,
babo ya da stanbul yanls eteleri bastrmakta kulland,
ademimerkeziyet esasnda rgtlenmi Kuvayi milliye milislerini
denetimi ve disiplini altna almaya girimiti. Ashnda, batda,
gerek Ankara kart isyanlar ve babo eteleri bastran, gerekse
her t/usaisava, bir i savatr 19
Yunan igal glerini durduran ve taciz eden muharebeler veren,

erkez Etemin kumandasndaki Kuvayi Seyyare milisleriydi. Bu
dzensiz ordu milisleri, ani saldrlarla ve gerilla yntemleriyle,
Yunan glerinin nndeki balca engeli oluturuyordu. Ankara,
onlar araclyla kestaneleri ateten aldrm, imdi de kendisi
iin byyen bir tellike haline gelen dzensiz ordu milislerini,
eer denetimi altna alamazsa, yok etmeye, daha olmad Yunan
kuvvetlerinin kucana srerek ihanetlerini kantlamaya karar
vermiti. Bir zamanlar stanbul tarafndan ete diye sulanan
Ankara, imdi, kendi milisini ete diye bastrmaya giriiyordu.
nk artk devlet olmann zaman gelmiti.
Tevfk beyin elmdeki kuvvetler bir zamanlar son mit, hibir
halde boa kmayan, rahat nefesler aldran, hatta gn gn lm
geri eviren bir mitti... imdi ise ayn kuvvetler Yunandan daha
endie verici bir tehdit oluyordu. (s.337)
Tark Burann bu tespiti, erkez Etemin kardei, milis
komutan Tevfk bey tarafndan da yle ifade ediliyordu:
Bamza bel geldi bu smet... O tkrldm, toy, ana kuzusu
nizamye askerleri ile halt edeceini samyor sersem... u gne
kadar ne yaptysa hep beenmedii eteler yapt... Sanki vatana
saldran Yunanl deil de biziz. Herifin derdi gn bizimle.
(s. 325)
Gerekten de artk gerek sava, igal kuvvetleriyle deil, mer
kez glerle merkezka gler arasndadr. Yunan igal gleri,
tuhaf bir ekilde ara g konumuna dmtr. Her iki taraf
da birbirine saldrrken Yunanllar bir yan g (belki de gizli
bir mttefik) olarak grmeye balamtr. Etem Beyin azndan
Ankara'nn sava taktiini okuyalm:
Yunan cephesini bo braktlar, ellerindeki kuvvetleri bizim
zerimize saldlar. (s.450)
te yandan erkez Etem de benzer bir sava taktiine
bavurmaktan geri kalmaz:
Derken yanl haberler uurmaya balad. Yok dman falan
ynden, filan yere doru u kadar kuvvetle yrye gemi, yok
20 ulusalclk
cephenin filan kesimini boaltm ve boaltmaya balam!..
(s.336)
iktidar kavgasnn yasalar acmaszd. Yeri geldiinde bu,
igalci glerle bile ibirliine yol aabiliyordu. Bu bakmdan,
hainlik sulamalarnn hibir geerlilii yoktur. nk herkes,
sava taktiklerinin acmasz yasalarna uyarak ayn hainlii yap
maktan geri kalmamaktadr. Aslna baklacak olursa, gerekten
ezilenlerin mutluluu iin arpan bir gcn, bandan itibaren
btn devletsel merkezlerden uzak ve bamsz olmas gerekirdi.
Etem bey bu gerei, ykmn yaklat koullarda, artk benim
iin ha Ankara hkmeti, ha Yunan (s. 422) szleriyle tespit
etmi, ancak byle bir bamszla, ne psikolojik ve ideolojik, ne
de dayand madd gler asndan hazr olmadndan, sonun
da Yunan glerine snmak zorunda kalmt.
Kk Aaya gelince, o, yaznn banda iaret ettiimiz d
zenci izgisine bal kalarak, bir zamanlar yine dzeni savunduu
ve etelere kar kt iin kendisi laklunda idam fermam
kartan Ankara etesinin yannda yer almtr.
Bir orduyu malup etmenin tek yolu bir orduya sahip olmak
deil midir?,.. imdi Ankara o kadar mhim midir? denebilir.
Bana sorulursa; evet, o kadar mhimdir. Zira byk harekederin
dima olmas gerekir... Mnferit kuvvetlerin akbeti ise izahtan
mstanidir, inhill mukadderdir. (s.330)
Dolaysyla Kk Aa, eski adyla stanbullu Hoca, her za
manki gibi nce dzen diyor ve bu dzenin Ankara'nn
ahsnda gerekletiini grerek arln galiplerden yana koyu
yordu:
Uyank kafas yeni artlarn getirdii lleri hi deilse se
zebiliyor ve her zaman olduu gibi, hatta daha da kuvvetle, nce
dzen diyordu. ki kiinin bulunduu yerde bile ivi'nin, verimin,
baarmn ilk ve braklmaz artn bir dzende gren Kk Aa
bir kader savanda yolunu seerken elbette l olarak bunu
alacakt... erke Etemlerin kendilerini de yaratan o byk, o
aziz dzen'i eseri idi ve Etem Bey bunun farkna varmazken
Ankara o dzenin uuru ve yrtcs grnyordu. Etem bey
her ulusal sava, bir i savatr 21
kk - veya byk - galebelerin peinde koarken Ankara son ve

kesin zaferden de nce o millet lmszlnn bys olan
dzen iin alyordu.
Kk aa seziyordu ki, erke Etem anlaymm zaferi vatan
derebeylik kavgalarna, o deilse bile post entrikalarnn o kadar
eritici, o kadar ypratc kemekeine gtrecek, Ankarada gr
len anlay ise tam bir kuvvet zaferine ulamasa bile, o besleyici, o
gelitirici Osmanl dzerimin kuruluu, yeniden vrrle girii
olacaktr. (s.447-448)
Osmanl dzeni ile Cumhuriyet dzeni arasmda nasl bir ke
sintisizlik olduunu ve Anadolu htilalinin ardnda nasl bir
kar-ihtilalin yattn, belki de Tark B ua b i muhafazakr bir
yazardan daha iyi li kimse anlatamazd.
erke Etem
Tarih yapclar diye bir deyi, son zamanlarda sk sk

kullanlmaktadr. Tarihin seyrini deitiren byk adamlara
atfen icad edilmi bu deyii ne zaman duysam, gzmn nne,
heykellerinden yakndan bildiimiz byk kahramanlar deil
de, nedense, bir masann evresine oturmu, orta yah, salar
dklm, hafif gbekli, gzlkl, ciddi yzl bir takm adamlar
gelir. Masaya oturmu, tarihi yapmaktadrlar. Bu, o kadar da
gerek d bir ey deildir. Genellikle tarihi, galiplerin hizmetin
deki b tarih yapclardan renmemi miyizdir? Tab ki, her
ey zddiyla vardr. Bu tarih yapclarn yaptklarm,
yarattklarn, arpttklarm, yok ettiklerini ve uydurduklarm
irdelemek gibi zahmetli ve bir o kadar da tehlikeli abalara giren
lere de bir ad vermek gerekirse, onlara da, gerek yapclar
demek doru olur kansndaym. stelik bu deyiin, tarih
yapclardan farkl olarak, ikili, hatta l bir anlam vardr.
Gerek yapc, hem karartlan gerei bulmaya alr, hem, bir
inaat ustas gibi, yalana dayanan yaplan ykp, onun iinden
ayklad malzemelerle gerein yapm kurmaya aln, hem de,
kardarnn iddiasnn aksine, ykc deil, gerek yapcdr.
te Emrah Cilasun, bu zor ie girime cesaretini gsterenlerden
biridir.
Kitab okuduumuz zaman gryoruz. enmemi, tren
istasyonlan arasndaki mesafeyi bile hesaplam. Bylece olayn
iddia edildii gibi olamayaca sonucunu kartm. Ben, imdiye
Makalenin orijinal ad, "Tarih Yapclar ve Gerek Yapclardr.
24 ulusalclk
kadar okuduum tarihilerin pek azrnda rasdadm bu titizlie.
Bizde tarihilikle masalchk neredeyse birbirine karmtr. Ta
rihilerimizin ou, biraz da, olayn yaayan tanklarnn oktan
haklan rahmetine kavumu olduunu bilmenin verdii cesarede, bol keseden atarlar da, bir allalu kulu kp, yahu, durun
bakalm, gerekten yle mi olmu demez. Tabii, genel olarak
sylyorum. Yoksa, her zaman gerei irdeleyen kukucu bir
aznlk var olmutur. Okulda, tarih hocalarmzn anlatt hikye
ve destanlar, dnyann en byk ve deitirilemez
hakikaderiymi gibi, az ak dinlerdik de, hibirimizin aklna
bunlardan kuku duyulabilecei olasl gelmezdi. Daha sonralar
bilinlendik, artk kl yutmaz devrimcilerdik, ii snfnn
bilincini edinmitik. Lise yllarmzdaki saflmzla, BaltacKaterina hikyeleriyle dalga geiyorduk artk. Ne var ki, o srada,
bize baka yalanlar yutturuiduunun farknda deildik.
Hatmettiimiz SBKP Tarihi adl kitap, dnyann, gelmi gemi
en byk yalanlar ve arptmalar kitabyd, ama biz onu, dnyann
en byk hakikatiymi gibi okuyorduk. Elli yalanma gelince,
yaammn elli ylm yalanlarla bezeyenlerden' ve kendi
avanaklklarmdan o kadar bezmitim ki, artk tarihe ilikin
anlatlan her eye, ite bir yalan daha diye bakar olmutum.
Gerek yapclarn abalan, umarm, mrmn geri kalan
ksmnda bu hastalmn tedavisine yardma olur.
Aslnda, elinizdeki kitaba ilikin ok ey sylemek istemiyo
rum. Neden mi? Ben, genellikle kitaplann nszlerini okumam
ya da kitap bittikten sonra okumak zahmetinde bulunurum da
ondan. Yazarn kendisi bile yazm olsa, nszlerin bir n
artlandrma olduunu dnrm. Metnin kendisi zaten syle
yecektir ne syleyecekse, bir de ne gerek vardr, nsze arkasze,
diye dnrm. Ne var ki, insan zaaflarla mall bir yaratktr.
Bir gazinoda, dostlar arasnda elenirken bile, elimize mikrofon
tututurulduuda, dostlarn hatrn kramayp, mahup bir
eda takmarak, o adak sesimizle birka ark syleme frsatuu
karmayz. Neden? nk mikrafon da bir g aygtdr. Be
dakika iin bile olsa onunla kafa tlemek zevkinden kendimizi
crkes etcm 25
malnm etmeyiz. te ben de, hazr elime frsat gemiken, hi

istemediim
ve
byle
eylerin
gereksiz
olduunu
dndm halde, srarlara dayanamayarak, ierie ilikin
bir iki ey sylemekten kendimi alamyorum.
Emrah Cilasunun ortaya koyduklarndan sonra da yargm
pekiti. Milli mcadele sava, aslnda bir i savat. Bu i sava,
Anadoluda yaayan aznhklan temizleme harekt olduu gibi,
Osmanhmn yklmasyla ortaya kan iktidar boluunu doldur
mak zere harekete geen glerin kapmasyd. Anadoludaki
savata, yerel iktidar gleri (Azavur), Mustafa Kemalin yneti
mindeki Ankara,
Emrah Cilasunun, bir yazara atfen,
nonkorformist diye tanmlad erke Etemin ynetimindeki
milis gleri yer almlard. Batl devletlerin silahl gleriyle
atmalar hi denecek kadar azdr. Yunan ordusuyla atmalar
ise, bu iktidar odaklarnn atmalarnn yannda tali
kalmaktadr.
Amansz bir kapmadr bu ve doal olarak savan kurallar
geerlidir. Nedir savan kurallar: karmdakinden daha zalim
olmak, ldrmek, lle yapmak ve halk zorla vergilendirip askere
almak. Bu kural, her iki ya da taraf iin de geerlidir. Zaten
buna ayak uyduramayan ksa srede bertaraf olur.
Tebihte hata olmaz derler ya, ben de, Rus i savandaki
anarist eteci Mahno ile erke Eteni arasnda bir benzerlik
bulurum. Neden n? ikisi de, ay naiflikle, merkez iktidarlar
en zor dnemlerinde desteklemiler, lmden kurtarmlar ve
bylece kendi lmlerini hazrlamlardr da ondan. Mahno,
Ukraynada ilerleyen Beyaz Ordulara kar Kzl Orduyla defa
larca ittifak yapt. Hem de Kzl Ordunun nitelii konusunda,
erke Etemin Kemalistler konusunda olduundan ok daha
fazla uyank olmasua ramen. Neden? nk kar-devrimci
Beyaz tehlikesi sz konusuydu. Olayn zerinden bunca yl getik
ten soma dnyorum ki, byle bir ittifak yanlt. nk,
Kzllar da en az Beyazlar kadar kar-devrimciydiler ve iktidara
geldiklerinde, halka, ii smfna, Beyazlar aratacak lde kan
kusturacaklard. Nitekim yle oldu. erke Etem, elbette Mahno
26 ulusalclk
kadar bamsz bir g deildi balangta. Bu anlamda da Kemalisderle ittifak deil, tam bir ibirlii sz konusuydu. Eer,
stanbul yanls birok ayaklanmay acmaszca bastrmasayd
Ankarann ii bitmiti. Yine yllar sonra dnnce, sonu apak
kyor ortaya. Ha o, ha br. erke Etemin ezdikleri de,
kurtardklar da, aym lde halkn karsndaydlar, her ikisi de
zalim iktidar odaklaryd. Birinden birinin kazanmasnn ezilenle
re hibir faydas yoktu. Tabii bunlar byle masa bandan syle
mek kolay da, o scak gnlerde deerlendirmek ve uygulamak
neredeyse imkansz. Bunu bilmekle birlikte, uzun yllar getikten
sonra tarihi deerlendirme avantajndan yararlanma diye de bir
ey var. Kimseyi sulamadan saptama yapma becerisi yani. Tabii
bu szlerimle, gerekten dnen, dnmek isteyenleri kastedi
yorum. Talam kafalara bir ey anlatma sevdasndan vazgeeli
epey zaman oluyor.
Emrah Cilasun, Bki lk Selam - Yabana A riv Belgelerin
den ve K endi Kalem inden erke Ethem , Belge Yaynlan, 2004e
nsz
Galiyev zerinde El Skmak
Tespit edebildiim kadaryla, Trkede, dorudan doruya Sultan

Galiyevi konu alan sadece iki kitap ve iki makale vardr.1
Bunlarn dnda, lkemizin baz yazarlar, eitli vesilelerle Sultan
'
2
Galiyev sorunuma deinmi ve yorumlarda bulunmulardr. Ote
yandan, bu konuyu dorudan doruya ele al inceleyen yabanc
dillerdeki kaynaklar son derece kstldr. Galiyeve ilikin
deerlendirmelere, ancak Sovyeder Birliindeki I Sava ya da
kurulu dnemindeki milliyeder sorununu ele alan kitaplarda
rasdanabilmektedir.
Son zamanlarda, deiik evrelerin, Sultan Galiyevin temsil
ettii farzolunan baz ideolojik ynelimlere yaptklar pozitif
atflar ve bu vesileyle, kendisi Sovyet zindanlarnda bizzat nasl
yok edildiyse, tarihte de nerdeyse yok edilmi ve karalanm olan
bu ahsrn yeni bir saygnla mazhar olmas, tarihteki karartlm
1 Alan Saylgan, SSCB ve Sultan Galiyev, .Ankara, 1967.

Erol Kaymak, Sultan Galiyev ve Smrgeler Enternasyonali, rfan Yaynlan,
1993, stanbul.
N urer Uurlu, Sultan Galiyev Kimdir , Broy, ubat 1987
Dr. Veysel Yldz, Sultan Galiyev zerine , Teori, Ocak 1998.
Doan Avaolu, Kemal Tahir, Cemil Meri, Selahattin Hilav, Attiia lhan,
Hseyin Baykara, Arslan Baer Kafaolu, Fikret Bakaya, Yaln Kk, smet
Bozda, H.Aksoy.
Bu sayl aratrmalardan biri, Franszcadan dilimize evrilmitir:
A.Bennigse - C.L. Quelquejay, Sultan Galiyev, nc Dnyac Dem'min
Babas, Sosyalist Yaynlan, ev. Erden Akbulut - T. Ahmet enslay, 1995,
stanbul. Ayn yazarlarn, konuyla yakndan ilgili bir dier kitab udur: Soviet
Tiationalities in StrategicPerspective, S. Enders VVimbush Ed. Londra, 1985.
28 ulusalclk
noktalara k tutulmasna vesile olaca iin sevindirici bir
gelime olarak deerlendirilse de, bylesi bir kaynak ve aratrma
katl ortamndaki bu tr ideolojik atflar ihtiyatla karlamak
gerekmektedir. nk bu ideolojik atflar, kaynak ve aratrma
ktlyla ters orantl bir ekilde, olduka cretkr vurgular ier
mekte ve Sultan Galiyeve ilikin baz st rtlm gerekleri
ortaya karmak yle dursun, tasarlanan bir politik ittifakn hayli
yksek dozdaki arptmalarla oluturulmaya allan ideolojik
temeline kaynaklk etmek amacyla ileri srld izlenimi ver
mektedir.
ima ettiim bu politik ittifakn u anda belirgin sacaya
bulunmaktadr: 1. Kendi tammlarma dayanarak Atatrk milli
yetisi diye adlandrabileceimiz, yazar Attila Ilhan; 2. Yeni
Hayat dergisi ve Ortadou gazetesinden baz yazarlarn
oluturduu, yine kendi tanmlaryla Tk-ulusu bir evre;
3. A ydnlk ve i Partisi (P) evresi.
nce, szn ettiim bu evre ve kiilerin, gerek tasarlanan
politik ittifakn niteliine, gerekse bu ittifakn nemli bir ideolo
jik dayana olarak dnlen Galiyev ve Galiyevfzme ilikin
deerlendirmelerini, biraz genie tutacam. alntlaryla ortaya
koymam gerekiyor.
Galiyevizm Temelinde Ulusal Cephe
Trkiyenin gerek sosyalist solu TSPden TIPden beri - ben
ne sylyorum be, Mustafa Suphiden, hatta Sultan GaliyePden
beri - ulusal, tam bamsz ve zgrlk bir sosyalizmi
savunmaktadr. Dahas, Trk saalan deerlendirirken,
bunlarn alay faist! trnden bir toptancla da tenezzl
etmiyor. Eer Trkiye, bir mandaclk dnemine srkleniyor
sa, bu tehisi daha 1940l yllarda, o sosyalist sol (Esat Adil,
Mehmet Ali Aybar) koymutu; tedavi iin nerilen re de,
beyaz stnde siyah yazldr: Miidafaa-i Hukuk Cemiyetinde
olduu gibi, Trksn, Komnistini, Dindarm, Milliyetisini,
Liberalini, Demokratm ieren, Anti/emperyalist yani istikll-i
galiye v zerinde el skmak 29
tam taraftan, milli bir platforml4 diyerek, dnlen ittifakn

ideolojik temellerini ve esaslann ortaya koyan Attila lhan, bu
ittifakn karsnda yer aldn dnd, adn vermedii evre
lerin, Galiyev zerinde birleen bu cephe karsnda nasl boz
guna urayacaklann u cokulu cmlelerle haykrmaktadr:
Trkiyede Trkler, Komnistler ve slamalar, Galiyevde
mutabakata varrlarsa yandlar hepsi... Yandlar... Bunun tela
iindeler...5
Ortadou gazetesindeki rportaj boyunca tam bir mutabakat
iinde olduklar anlalan, ayn gazetenin Genel Yayn Ynetmeni
Arslan Bulut ile Attila lhan, fikir birliinin yaratt samimiyeti,
birbirlerine hatrlatmalarda bulunacak ve karlkl olarak cmle
lerini tamamlayacak kadar ileri gtrmektedirler: Attila IlhanGerek lkclerin, gerekse Mslmanlardan nemli bir kesi
min, gerekse solculardan ciddi bir kesimin Galiyev zerinde
birlemesinin sebebi de bu... nk... Arslan Bulut (araya gire
rek, GZ.) - Bu bilekeyi Galiyev yapm zaten... Attila Ilhan (ta
mamlayarak, GZ.) - Bu ideali birletirmi zaten... Hem Trk
, hem Mslman, hem Sosyalist...6
Attila Ilhan'n, zledii bu cepheyi oluturabilmek iin,
bileenleri belli noktalarda eitmek ve her eitimde olduu
gibi st rtl bir ekilde uyanlar yaparak, Galiyevci temelde
birletirmeyi dnd solculan Trk, Trkleri Atatrk
ve slamclar da laik bir izgiye ekmeye alt
anlalmaktadr. Bunun iin sola ynelik deerlendirmelerini
yaparken, Trk Solunun zaten Trkiye Trklerindir fikrin
den hareket ettiini ileri srmektedir.7 Ona gre bu fikirden
hareket eden TIPin liderleri, demokrasimizin ok kt
Attila lhan, Bu Bel, Sa/Sol atmas Deildir, Cumhuriyet, 4 ubat
1998.
Ortadou gazetesi Genel Yayn Ynetmeni Arslan Bulutun Attila lhan ile
yapt sylei, Galiyev deali Birletirmi Zaten, Ortadou, 19 ubat
1998.
6
7 AgyAd geen rportaj, Solu Blp, Genleri Terre Srklediler," Ortadou,
18 ubat 1998.
30 ulusalclk
grnd bir dnemde, daha evvel komnist harekete
bulam, mahkm olmu, ad lidere km eski komnist lider
lere kapy kapatarak akllca bir davran gstermilerdi. Ama
birileri bu akllca davrantan rahatsz olmu olacaklar ki, TIPi
iten ve dtan ykmaya girimilerdi: FKF blnr, nere
den kt anlalamayan silahl eylem teori ve propagandas
iyice yaylr; sosyalist genlerin bir ksm, TPe kar tavr koya
cak, ehir ya da da gerillas ile devrime yrmeyi tercih ede
cektir; nk devrim, namlunun ucundadr: yle diyorlard.
Gerekten yle miydi, oras pheli, phesiz olan mcadele
edecei Moskova ajan komnist arayan, Komnizmle Mcadele
Demeklerine, iyice atabilecekleri bir hasm yaratlddr.
Attila Ilhan, bundan sonra, sa kesime dnmekte ve Trk
leri,
Trlk, Almanlarn drtsyle
rk/turana,
Amerikallarn drtsyle Islam a olmadan, esir edilmi, - esir
edilmek istenen Trklerin anti/emperyalist kurtulu hareketiy
di. 10 diye uyardktan sonra, irticadan kopartmak istedii
slamclara da yle sklamaktadr: Trknn tabam Rus
yadaki Cedid hareketidir; yani en bataki Trkler! Gasprah
smail Bey (Gaspirinsky), daha o zaman Trkl, arlk
istibdad ve emperyalizmle ibirlii yapan Buhara irticana kar
anti-emperyalist, laik ve ulusal bir zemine oturtmam mdr? 11
Tarihteki olaylar bugnk ideolojik ortama uyarlayan Attila
lhan, elbette Trk-slam sentezcilerini de ihmal etmiyor:
Emin Resulzadeden Zeki ValidoPa (Zeki Velidi Togan), Rus
ya'nn byk Trkleri, hepsi orada konutular, onlarn dedik
leri de aa be yukar bu mealde; Trk/Islam Sentezi
savunmas yapmyor, tam tersine, Trkl, bamszl iin, Rus
egemenliini kabul etmi muhafazakr takmn, elinden kurtar
, AS>'-
Attila lhan, Bu Bel, Sa/Sol atmas Deildir, Cumhuriyet, 4 ubat

1998.
10 Attila lhan, "N erede O Eski Trkler?", Cumhuriyet, 30 Mays 1997.
11 Attila lhan, Cumhuriyet, 19 Aralk 1997, Aydnlktan naklen, (21 Aralk
1997).
galiyev zerinde el skmak 31
maya abalyorlar.12 Trklkten bu kadar sz ettikten sonra

Attila Ilhan, ideolojik hattm baka bir noktaya doru kaymasn
nlemek iin, (sa kesimde bylelerinin olduunu dnerek olsa
gerek), uzunca bir milliyetilik eceresi kartp, bu Trkln
Enver Paaclkla ilgisi olmad uyarsn yapmay da ihmal etmi
yor: Buhran dneminin gerek Trkleri, 1919da Enver
Paadan yana deil, Mustafa Kemal Paadan yana kmlardr.
Trklk, Gaspirinskyden Molla N ur Vahidofa, ValidoPdan
Sultan GaliyePe, Mustafa Kemalden Ziya Gkalpe, Mustafa
Suphiden evket Sreyyaya, Trklerin tam bamszlk, antiemperyalist cephesiydi. 15
12 Eyll dneminde, hapishanede, Solcuya Atatrkln
ve Trk Devletinin milli birlik ve beraberliini terennm eden
stiklal Marnm , dayak zoruyla
retilmesini anlayla
karlayan, ama o mar iin gerektiinde hayatm verecek bir
dnya gr ile zaten donanm, Trklere bu yzden dayak
atlmasn bir trl anlayamayan Trk Yeni H ayat dergisinin
yazarlarndan Hseyin Mmtaz, Galiyevcilerle ortaklm ve sa
kanattaki rekabet nedeniyle Attila lhandan daha sert bir ekilde
kar olduu slamclarla ayrlm u cmlelerle ortaya koyuyor:
Bazlar ter ter tepinse de ak syleyelim, Galiyevdlerle hi
olmazsa ortak bir noktamz vardr, Turan... Onlar soldan Turana gitmek isterlermi, biz ise sadan. Ne gam! Ama Turan,
Trk aza almayan ve slam Komuta Konseyinde komutan
yardmcs olmay iine sindirebilen bir siyasi mmetilik
dncesi ile ne b i bir al-veriimiz olabilir? 14
Trkler defalarca Osmanhdaki bu dnme devirme yneti
mine bakaldrm iardr; bu bakaldrmalarn en nlleri tarihe
Celali isyanlar olarak gemitir,15 szleriyle bu mmetilik
kart Trk izginin Osmanldaki tarihi kklerine uzanmaya
13 Attila lhan, N erede O Eski Trkler, Cumhuriyet, 30 Mays 1997.

1J Attila lhan, Cumhuriyet, 19 Aralk 1997, A ydnlk'tm naklen (21 Aralk
1997).
M Hseyin Mmtaz, Yeni Hayat, Nisan 1998, s. 19.
13 Hanifi Alta, Yeni Haat, Trklk; Halklktr, Nisan 1998, s.4.
32 ulusalclk
alan, ayn derginin yazarlarndan Hanifi Alta, Yeni H avaim
ayn saysndaki bir baka makalesinde, Trklk; laik bir ideo
lojidir. szleriyle Attila Ilhan yankladktan sonra, ayn onun
gibi, fakat yakn zamanlara geldike liste olarak onunkinden belli
farkllklar tannaya balayan bir soyzinciri kartp programm
ortaya koymaktadr: Yeni Hayat, smail Gasprah, Yusuf Akura,
Ziya Gkalp, M.K. Atatrk ve Nihal Atsz izisindedir. Yeni
Hayat, toplumcu, devleti bir ekonomik sistemi savunur. Yeni
Hayat, tam bamszlkdr. Yeni Hayat, Trk birliinden
yanadr. Liberalizme, kapitalizme, komnizme, mmetilie ve
her trl kozmopolitizme kardr. 16
Attila llan ve A yd n lk ok yakndan izledii anlalan Yeni
Hayat da, bir yanl anlamaya yer vermemek iin olacak, progra
mm ve soyzincirini Enver Paa noktasnda netletirmektedir:
Enver Paanm Trk olduunu sylemek mmkn deildir...
Ykselmek ve hkmetmek onun balca ihtirasyd... imdi Paa,
Trkistana gitti, Basmaolara katld ve ehit oldu diye T urana
olarak nitelendirmek mmkn deildir. 17 zellikle Cumhuriye
tin balang evrelerinden sonra milliyetiliin birileri tarafndan
hibir zaman aslna uygun olarak takdim edilmedii noktasnda
da Attila Ilhan'la aym fikirde olduunu belirten Hanifi Alta, iln
ettii programa uygun olarak kozmopolitizme de u szlerle
saldryor: Ne ki ite asl trajedi budur; ellerinden gelse Atatrk
adndaki Trk bile silmekten ekinmeyecek olanlarn; etnik
mozaikilerin ve helenofil Anadoluculann biz Trklere ulusuluk satmaya kalkmalardr.
Yeni Hayat yazarlarnn akladklar program byk lde
benimsedii anlalan Ortadou gazetesi ynetmeni Arsan Bulut
da, solcularla ittifaka kar olan milliyetileri ikna etmek iin
kaleme ald bir yazda, Attila lhan ve A ydnlk dergisi tarafndan
yaplan milli platfom arm u szlerle onaylamaktadr:
Trkiyenin bamszlnn, Yeni Dnya Dzeni sahipleri
16 Hanifi Alta, Yeni Hayat, Yeni Hayat zerine, Nisan 1998, s. 18.
17 YeniIlayat, Ekim 1997, nakleden: Aydnlk, 21 Aralk 1997.
18 Hanifi Alta, Yeni Hayat, Trklk; Halklktr , Nisan 1998, s.3.
tarafndan ciddi olarak tehdit edilmekte olduunu, bu tehdide

topyekun kar durmak iin, ulusal cepheyi fikir platformu ola
rak geniletmek veya lml bir ortam meydana getirmek
gerektiini dnyorum. Bu ortak nokta vardr... O halde
vatanszlk edebiyatna kar ulusal kimlii korumaya alan sol
hareketleri, vatanszlarla ayn kefeye koymamak gerekir. 19
Trk saflarda, hatta dorudan Ortadou gazetesinde bu
cephenin nitelii konusunda ak bir tartma srmektedir.
Ancak, ulusal cephede, Aydulklarn yer almas noktasnda
tereddtler tad grlen Ortadou yazarlarndan rfan lk
bile, Galiyevcilik konusundaki ideolojik yakuh inkr etme
yerek yle demektedir: Trk solu (Trkiye solu deil) byk
Trk milliyetisi ve devrimcisi Sultan Galiyevi yeniden kefetti...
Dou Perinek son bir yldr... Leninden, Stalnden Sultan
Galiyev ynne doru geri dnyor."20 Ancak A ydnlk, lk,
Sosyalist Sovyetlerle Kruev-Brejnev-Gorbaovun sosyalemperyalist Sovyetleri arasndaki kopuu gzard ediyor,21 yo
rumuyla, rfan lknn, Aydnlklann eski ideolojik temel
lerinden kaydklar iddiasn reddetmektedir. Nitekim baka bir
vesileyle sylenen u szler, Aydulklarn, Galiyev temelinde
bir ulusal cephe oluturmaya akrken, hi deilse kendilerini
ifade etmek zorunda kaldklar teorik platformlarda, eski teorik
temellerini terketmeye, imdilik pek niyetli olmadklarm gs
termektedir: ... Boleviklerin Partisi, Leninin ve Stalinin partisi
bu t r bir partiydi. Son derece nemli ve hibir kapitalist lke
tarafndan asla ve esasl bir ekilde zlememi ve zlemeye
cek birok temel sorun, SSCBde, bu partinin nderliinde
zlmtr... Hibir kapitalist lkede insann gvenlii sosyalist
Sovyetler Birliinde olduu gibi salanamamtr.22
Arslan Bulut, Ortadou, nakleden: Aydnlk, 2 1 Aralk 1997.

30 rfan lk, Ortadou, 16-17 Aralk 1997, nakleden: Aydnlk, 21 Aralk
1997.
31 Aydnlk, lkcler Milliyetilii Tartyor, 21 Aralk 1997.
4-7 Kasm 1997de, Moskovada yaplan Komnist Partiler Toplantsnda
i Partisinin (P) yapt aklamadan, Aydnlk, 25 Ocak 1998.
34 ulusalclk
Ulusal cephe almasnn nemli bir sacayan oluturan
Aychnlklar, Attila Ilhan'n, eriatlktan vazgeirip
slamclar da Galiyevci cepheye katma izgisi yerine, Trkle
ri, slamclardan kesin olarak kopartma noktasna arlk vermek
tedirler: rtica niin hedef tahtasna konuldu? Cumhuriyet Devrimini ve Trkiyeyi kurtarmak iin... Bir milliyeti, eriat ve
tarikat olamaz, halk olmak zorundadr.3 te yandan,
yukardaki alntda da grdmz gibi, Sovyetler Birlii tarihine
ilikin olarak srtnda yumurta kfesi olan Aydnhklarn,
Galiyev konusunda, Attila lhan kadar samimi bir coku iinde
olmadklar gzlenmektedir. Kendilerini yazd taahhtler altna
solana noktasnda daha ekingen davranan Aydnlkdar, bu
konuda imdilik, bir yandan Attila lhandan ve Trklerden bol
bol alnt yapma yoluna giderken, bir yandan da, teorik dergile
rinde, saflarn daha soukkanl bir dille bilgilendirmeyi tercih
eder gibidirler. Nitekim, A ydnlk gibi politika yapan bir dergi
yerine, biraz gzlerden uzak bir yerde, Ne var ki, mevcut
koullarda tek tek Sovyet Cumhuriyetlerinin birbirinden yaktk
olarak var olmas, emperyalist kuatmadan dolay mmkn
deildi. O koullarda iki program atyordu: Sovyetler Rus
ya'snn sosyalizm program ile ngiliz ve Alman emperyalistleri
nin smrgeletirme programlan. Adna Turan sosyalizmi de
dense nc bir programn o koullarda hayat bulmas
olanakszd ve yle de oldu,24 diyerek Galiyevin o gnk Sovyet
ler Birliinin koullarndaki yenilgisinin kanlmazln, biraz da
onaylar bir havada iln etmesi, nc sacayann, bu ittifakn,
pratik ve pragmatik hedefleriyle daha fazla ilgili olduunu gs
termektedir.
Bu uzunca alntlamadan sonra, artk, sz geen dnemde
(1917-23), ounlukla Mslman ve Trki halklarn yaad,
Orta Asya, Transkafkasya ve Krmda, gerekte neler yaand ve
1J Aydnlk, " lkcler Milliyetilii Tartyor," 2 1 .Aralk 1997.
74 Dr. Veyesel Yldz, Sultan Galiyev zerine, Teori, (P Yayn Organ),
Say:96, Ocak 1998, s.47.
o ortamda Sultan Galiyevin gerekte nasl bir rol oynad konu

suna girebiliriz.
Ksaca 1917 ncesi
1900lerin balarnda Rusya snrlar iindeki, byk ounluu
Mslman olan Trki halklarn nfusu, ondrt milyonu bulu25
yordu. oulluu Kuzey Kafkasyada yaayan Mslmanlarn
geri kalan ksm, ran orijinli ve eitli etnik kkenlerden
halklard. Trki halklarn, kltrel ve ekonomik bakmdan en
gelimii olan Volga Tatarlar (1897de nfusu 2 milyon), esas
olarak Kazan ve evresinde yerlemiti. Grece gelimilikleri
yznden, Volga Tatarlar, daha sonraki yllarda Rusyadaki milli
yeti hareketlerde nde gelen bir rol oynamlardr. Onlar,
gelimilik asndan, Krm Tatarlar ve Azerbeycan Trkleri
izler.
Rusya Trklerinin ulusal uyan, Krmda balamtr. Krm
Tatarlarndan Gaspral smail Bey, doduu kent olan Balesarayda, 1883-84 yllaruda ilk kez, Tercman adl Trke bir
gazete yaymlam, ayn zamanda geleneksel Medreselerin yerini
alacak m odem okul sistemini kurmutur. Bu modem okul siste
mine Cedid ad verilmitir. Birinci Dnya Savandan hemen
nce, Rusya Trkleri, ilk ve ortaokul dzeyinde, hkmetin m
dahalesi olmadan, kendi ana dillerini retebildikleri ok sayda
modern okul amlard. Bu okullar, Kazan ve Bakdaki zengin
tccar tabakas tarafndan destekleniyordu. 1917 sonras olaylar
da nemli roller oynayan aydnlarn ou bu okullardan
yetimitir.
1905 ve 1906 yllarnda, Mslman entelijensiyanm nde ge
len temsilcileri, birincisi ve ncs Nijni Novgorod, kincisi ise
Moskovada olmak zere kongre topladlar. Bu kongrelerde,
btn Rus Mslmanlann birletirme temelinde, Mslmanlar
Birli (ttifak) adl bir cephe rgt kurulmasna ve Rus DuU Sovyetler Birliindeki Mslman halklarla ilgili, daha geni bilgi iin bkz: A.
Bennigsen - S. Enders VVimbush, M uslims o f the Soriet Empire, C. Hurst &
Company, Londra, 1985.
36 tusalchk
masna Mslman temsilciler gnderilmesine karar verildi.
nc Kongre, zel olarak bir ulusal ilkeden sz etmeksizin
blgesel zerkliin savunulmas karar da ald. Bu kongrelerdeki
delegelerin ounluu, Rus liberallerinin partisi Kadetleri des
tekleme eilimindeydi. Sosyalist eilimde olanlar kk bir
aznl oluturuyordu.
Liberal aydnlarn liderliindeki Rus Mslman hareketi, yerel
planda daha radikal bir gelime gsterdi. Burada, Volga Tatarlar
ba ekiyordu. I906da iki Volga Tatar yazar, Fuad Toktarov ve
Ayaz shakov, Sosyalist Devrimci (SR) Parti taraftan olan ve
topraklarn kyllere datlmasn savunan Tang (afak) adl bir
gazete kannaya baladlar.
1905 Devrimi srasnda, ou yerel Bolevik rgtle yakn
ibirlii yapm olan bir grup Azerbeycani gen entellektel,
1911-12de, Bakda, Msavat partisini kurdu. Bu prtinin lide
ri, gazeteci, Mehmet Emin Resulzadeydi.
1917 ubat Devrimi padak verdiinde, Rus Mslmanlar
arasnda balca eilim vard. Bunlardan birincisi, sa kanat
olarak adlandrabileceimiz, Mslman topluluunun en zengin
elerinin ve muhafazakr din adamlarnn oluturduu dinci
gruptu. Bu grup, Rus Oktobristleriyle (Rus monarist partisi)
belli paralellikler tayordu. Politik planda fazla gl grnmese
ler de, dinsel liderlerin Mslman topluluklardaki byk arl
nedeniyle nemli bir ideolojik etkileri vard, ikinci grup, mer
kezde yer ald dnlebilecek lml liberallerdi. Bu grubun
liderleri ounlukla ttifak saflarndan geliyordu. Savatan sonra,
Osmanl mparatorluuna kar tutumu dolaysyla Rus liberal
partisi Kadetlerle aralarna soukluk girmi olmasna ramen,
politik ve ideolojik grleri Kadetlere yaland. Sol olarak
nitelendirebileceimiz nc grup ise, laik ve liberal grlerine
ek olarak, daha ok Sosyalist Devrimci trde sosyalist grleri
benimsemi gen Mslman aydnlarndan oluuyordu. ubat
Devriminin banda, Mslman hareketinin liderlii, bir lde
Rus Dumasndaki politik deneyimleri dolaysyla merkezdeki
liberal grubun elindeydi. Fakat bundan sonraki aylarda btn
lke topluca sola kayd ve merkezciler otoritelerini byk lde

kaybettikleri gibi, liderlik, radikal ve milliyeti eilimde olanlarn
eline geti.
Nisan 1917de, Rus Dumasndaki Mslman fraksiyon, ilk
frsatta, Moskovada, Rusya Mslmanlar Kongresini toplamaya
karar verdi. Kongre, 1 Maysta, iki yz kadn olan, yaklak bin
delegeyle ald. Kongrede, daha ilk gnden iddetli tartmalar
meydana geldi. Trkistan ve Kuzey Kafkasyadan baz delegeler,
slam dinine aykr olduu gerekesiyle, kadnlarn kongreye
katlmasna kar ktlar. Fakat modern entellektel kesim, k
k bir liberal din adamlar grubunun da desteini alarak,
kadnlarn erkeklerle eitliini kabul eden bir karar kongreye
kabul ettirmeyi baard. Bu, tarihi nemde bir olayd. slam
toplumlarnda geleneksel kstlamalara urayan kadnlann
zgrln ilk iln edenler, Rusya Mslmanlar olmutur.
kinci konu, yeni dinsel liderliin seimiydi. arlk Rus
ya'snda, Mslmanlarn dini lideri olan Orenburg Mfts,
iileri bakannn nerisiyle, ar tarafndan atanyordu. Kongre,
bu uygulamay kaldrd ve dinsel z-ynetim gereince, Cedidd
harekete ve ttifak partisine yakn olan Alimhan Barudiyi Mft
olarak seti.
Gndemin nc maddesi, ulusal sorundu. Bu konuda bir
birine kart iki gr kt. Volga Tatarlarnn ban ektii grup,
Rus imparatorluunun ynetsel birliinin korunmasu ve ulusal
soruna, ulusal-kiiltrel zerklik yoluyla zm getirilmesini isti
yordu. Bu grup iinde Volga Tatarlarnn ar basmas, ksmen,
Volga Tatarlarnn kendi belli bir blgelerinin olmamas, Rus
yann eitli blgelerinde ve Bakrda dank bir ekilde
yaamalaryla aklanabilir. Bu konumlan nedeniyle olsun, Rusya
Mslmanlar iindeki liderlik pozisyonlarm srdrebilmek iin
olsun, lusal-kltrel zerklik Volga Tatarlarna uygun
dyordu. Kar tez, Balarlar ve Krm Tatarlar tarafndan
desteklenen, Azerbeycan heyetinin ba Mehmet Emin Resulzade
tarafndan savunuldu. Resulzade ve taraftarlar, btn yerel
halklarn blgesel z-ynetimi temelinde bir federalizmden
38 ulusalclk
yanaydlar. Kongre, 271e kar, 446 oyla federalist nergeyi
kabl etti.
Kongre, kapanmadan nce, Rusya Miisliimanlann bakentte
temsil edecek ve Rus Kurucu Meclisine sunulmak zere, kong
renin kararlarndan kan yasa tasarlarm hazrlama grevini
stlenen bir ura seti. Mays Kongresi, Rus Mslman hareke
tindeki liderliin, kesin olarak merkezdeki laik eilimin ve solun
eline getiini gsteriyordu.
ikinci Rusya Mslmanlar Kongresi, 21 Temmuzda, Kazanda topland. Bu Kongre de, Birinci Kongrenin ulusal sorun
zerine ald karar onaylad ve bu ynde gerekli nlemleri ala
cak bir komite belirledi. Bu Kongre, sosyal konularda, birincisine
ulusal konudaki kararna
gre daha radikaldi. Birinci Kongrenin
O
ek olarak, Kurucu Meclisin seilmesini desteklemeyi, btn
topraklarn ulusallatrlmasn ve sekiz saatlik ignnn
tannmasn karar altna ald.
20 Kasm I917de, Kazan Kongresinin atad komite, Ufada
bir Milli Meclis toplad. Bu meclis, Rusyadaki Mslmanlarn
ulusal-kltrel zerklii iin balca alanda -din, eitim ve
maliye- gerekli ilevleri yerine getirecek bakan seti. Federa
lizmin gerekletirilmesi iin Rus Kurucu Medisinin toplanmas
beklenecekti. Bylece, Mslmanlar, Boleviklerin iktidara geldii srada, lke apnda dinsel ve kltrel ynetimlerini
kurmu bulunuyorlard. Ancak grnteki bu baarlara ramen,
Rus Mslman hareketi nemli zaaflar tayordu. Bu zaaflarn
banda, Mslman nfusun birbirinden farkl yerel zellikler
tayan ok sayda farkl etnik gruba blnm olmas ve bunlarn
arasnda gittike artan ok sayda anlamazln hkm srmesi
geliyordu.
Sovyet Rusyadaki Mslman Komnist Hareket
Rusva Mslmanlar arasnda Marksizmin etkisi son derece
snrlyd, olduu kadaryla da (Vladikafkas, Bak, Kazan)
Menevik karakterdeydi! Mslman hareket, liberal ve Sosyalist
Devrimci akmlardan daha fazla etkilenmiti. 1917 Kasmnda
Sovyet Hkmetinin, Mslmanlarn arlkta olduu blgelerde

dayanaca gl bir temel yoktu. Bolevikler, bu zaaf gidermek
iin, byk aba gsterdiler.
Aralk 1917de, Milliyetler Komiseri Stalin, Mslman uras
bakam, Menevik Ahmet Tsalikov ile balant kurdu ve ona,
Sovyet hkmetine katlmas ve slam leri Komiserliinin
bana gemesi nerisinde bulundu. Ancak Tsakilov bu neriyi
reddetti.
Bunun zerine Stalin, Rus Kurucu Meclisi iin Petrogradda
toplanmaya balayan dier Mslman politik liderleriyle balant
kurdu. Ocak 1918de, drt Mslman liderle anlamaya vard.
Bunlarn banda, Kazanl bir Volga Tatar olan, gen mhendis
Molla N ur Vahitov geliyordu. Stalin, ona, Tsalikovun reddettii
komiserlik grevini teklif etti. Vahitov, 1917 baharnda, Marksist
eilimli Mslman Sosyalist Komitesini kurmutu. ok az yeye
sahip olan Komite, nceleri Menevik eilimdeydi, Temmuzdaki
ayaklanma giriimine kar km ve Kurucu M edisin
toplanmasn esas hedef olarak belirlemiti. Fakat, Stalinin neri
si zerine, Vahitov eski mttefiklerini terketti ve Boleviklerin
safna geti. Stalinle ibirliini kabul eden dier lider, sol
eilimli, Volga Tatar bir gazeteci olan Sultan Galiyev, yine Volga
Tatar bir yazar olan Galimzhan Ibrahimov ve bir zamanlar arlk
gizli polisine alm, Bakrl erif Manatovdu.
Yeni oluturulan slam komiserlii, her ne kadar Halk Komi
serleri hkmetinde, bamsz bir komiserlik statsnde grn
yorsa da, Stalinin sorumluluu altndaki Milliyetler Komiser
liinin direktiflerine gre faaliyet gsteriyordu. Grevi, Rusya
Mslmanlar arasnda parti hcreleri oluturmak, komnist
propaganday yaymak ve Sovyet rejiminin bamsz milliyeti
partileri ykma almalarna yardmc olmakt.
Vahitov, grevine byk bir enerjiyle sarld. Mslman bl
gelerine, komiserliin, Msbro diye andan yerel ubelerini a
mak zere temsilciler gnderdi. Mart ve Nisan 1918de Sovyet
kontrol altndaki blgelerde Mslman konferanslar toplad ve
Ufa, Orenburg, Kazan ve Astrahanda blgesel Mslman komi-
40 ulusalclk
serliklei (Gubmuskomy) at. Birka ay iinde, Trki nfis
arasnda, Rus Mslman hareketine kar ajitasyon yapan ve yerli
lalk Kzl Ordu saflarna katlmaya tevik eden Msbro ve
Gubmuskomy a Mslman blgelerinde hzla yayld. Komiser
lik, Osmanl Trk sava esirleri arasnda zellikle gl bir pro
paganda yrtt. Bu propagandalarn sonucunda saflara kazanlan
Osmanl Trklerinden biri de Mustafa Suphiydi.
Sovyet rejiminin kurulmas ve i savan padak vermesi, Rus
Mslman hareketinin liderlerini, zerklik ynndeki abalarn
hzlandrmaya evketti. 20 Kasm 1917den 1918 Ocann
ortalarna kadar oturumlarm srdren Mslman Meclisinde,
ounlukla Tatarlara uygun olan zerklik tr konusundaki
anlamazlk giderilememiti. Topraklar Hizbi, bir Volga-Ural
zerk devleti istiyordu; Trkler Hizbi ise, Rusyadaki btn
Trkleri birletirecek bir sistemden yanayd. Sovyet ynetimiyle
uzlalmasn isteyen solcu grup ise ok kk bir azulk
oluturuyordu. Bu konuda bir anlamaya varamayan Meclis, so
runu zecek bir komite atama yoluna gitti. Kazanda sdenen bu
komite, 1918 ubatnn sonunda Volga-Ural zerk'devleti lehin
de karar verdi ve bir Blgesel Kurucu Meclis kurulmas ynnde
talimadar yaymlad.
Ancak Bolevilder, bu plann gereklemesine izin vermediler.
Komitenin kararn renen Kazandaki Sovyet otoriteleri, ubat
sonunda, yerel ura ile ilikili Tatar milliyetilerini tutuklamaya
giriti ve ehirdeki btn Mslman rgderini, Sultan Galiyevin
de yelerinden biri olduu, Kazan Mslman Komiserliinin
deneti altna girmeye zorlad. Bu denetimi kabul etmeyen
Tatarlar, Kazandaki kendi blgelerine ekildiler. Bolevilder,
Mslman blgesini, Vaisovun liderliini yapt ar dincimistik bir grubu silahlandrarak, ierden ele geirmeyi denediler.
Ancak Vaisof, fkeli Tatar kalabalklar tarafndan ldrld ve
tarikat mensuplan silahszlandrld. Yerli Mslman halkn
silahland blgeyi dardan bir saldryla ele geirmekten baka
are kalmamt. Bu operasyon, Moskova tarafndan yollanan kzl
bahriyelilerin yardmyla birka gn iinde gerekletirildi. Kazan
galiyev zerinde el skmak 4 1
uras kapatld ve silahl birlikleri datld. 1918 Nisannm

sonunda, zerklik iln eden komite tutukland ve Mslman
hareketinin Ufadaki tm organlar yasakland. Millivetler
Komiserlii bir emir yaymlayarak Meclise bal btn rgtlerin
Mslman Komiserliine balandn iln etti. Rus Mslman
hareketinin liderleri ibirliini reddederken, Vahitov, Galiyev ve
arkadalar, Boleviklerin, Mslman hareketin kontroln ele
geirme abalarna destek oldular.
Ancak bu sefer, Bolevikler iin yapt yararl ilerin verdii
gvenle bizzat Vahitov, Mays 1918de toplanan Kazan blgesi
komnist ve sempatizanlar konferansnda, bir Tatar-Bakr dev
leti kurmann olanaklarm tartmaya at. Niyeti, artk datlm
olan Meclisin kabul ettii Volga-Ural devletini, bu sefer Sovyet
himayesi ve kendi ynetimi altnda gerekletirmekti. Rus delege
lerin protestolarna ramen konferans, zerk Tatar-Bakr Cum
huriyetinin kurulmas karar ald. Vahitov, yapt konumada,
kararn, radikal Pan-Islamizm ve devrimin Douya yayl y
nnde atlm byk bir adm olduunu belirtti.
Vahitov, zerk devlet projesini gerekletirmek iin ayr bir
parti rgtnn de gerekli olduunu dnd ve Haziran
1918de, Mslman Komiserliinin btn blgesel ubelerinin
konferansn toplad. Bu toplantda, bir Rus Mslmanlar Ko
mnist (Bolevik) Partisi ve bu partiyi ynetecek ayr bir Merkez
Komitesi kuruldu. Vahitovun, bu cesur adm atarken, Rus Ko
mnist Partisi Merkez Komitesinin onaym alp almad bilin
memektedir. Zaten, kar olsa bile Moskovann mdahale etme
ye zaman olmad gibi, Vahitov da bu plan uygulama olana
bulamad. nk, Mslman Komiserliine atandndan beri
kurduu btn parti ve devlet aygt, aniden meydana gelen yeni
gelimeler sonucu ykld.
1918 yaznda, Sibiryadaki Rus kamplarndan Avrupadaki
Bat cephesine sevkedile ek sava esirleri, Bolevilderle
atmaya girdiler ve tren yollarnn zerindeki ehirleri tek tek
ele geirmeye baladlar. ek isyanclar, Sovyet ynetimindeki
Volga-Ural blgesine doru ynelince, Komnistler ve Sovyet
O
42 ulusalclk
rejimiyle ibirlii yapan dier unsurlar Kaza terkederek Kzl
Orduyla birlikte Batya doru ekildiler. Miisbro ve
Gubmuskomy, bir gecede ortadan kalkt. Vahitov, Kazanda ek
lere esir dt ve nde gelen ok sayda yerel Bol erikle birlikte
idam edildi.
Bu felaketten birka ay sonra, Kasm 19J8de, RKP Merkez
Komitesi, Moskovada, bir Mslman Komnistleri kongresi
toplad. Stalin, Kongredeki konumasna vgyle balad: Bat ile
Dou arasndaki uurumu kimse sizin gibi kolay ve abuk bir
ekilde kapatamazd, dedi, nk siz rann, Hindistann ve
inin kaplarn atnz.26 Ne var ki, Mslman Komnistleri,
bundan sonra misyonlarn, Rus Komnist Partisinin daha yakn
gzetimi altmda srdrmeliydiler. Stalinin bu ak direktiflerinin
ardndan Kongre, Rus Mslmanlar Komnist Partisini
datarak ve ayakta kalan Msbro ve Gubmuskomy yerel ofisle
rini RKPnin yakn gzetim ve denetimi altna sokarak, zerk
Mslman Komnist hareketinin lm fermann imzalam
oldu. Datlan partinin Merkez Komitesinin ad, Rus Komnist
Partisi Mslman rgtleri Merkez Brosu olarak deitirildi ve
bu yeni rgt, dorudan RKP MKnin kontrol altna sokuldu.
Stalin, RKP MKnrn, Mslman Merkez Brodaki daimi
temsilcilii grevine getirildi.
Mart 1919da, Merkezi Bro, Dou Halklan Komnist r
gtleri Merkez Brosuna dntrld. Bylece yapya, Msl
man olmayan halklar ve Mustafa Suphinin liderliindeki
Osmanl-Trk komnistleri de dahil edilmi oluyordu.
1919 ballarnda, artk, Sovyet politik hayatnda, yalnzca Rus
Mslman Komnistlerinin rgtleri deil, slam halklar
kavram da silinip gitmiti. Bolevik liderler, Pan-slamist
eilimleri geliigzel kullanmaun ve ayr parti rgiidenmelerine
izin vermenin, iplerin ellerinden kamasna yol atm
grmlerdi.
26 Bu konuma Stalinin Collected W/or.fc>unda yeniden baslmamtr. "Zhizn

nntsionalnostct'Ae bulunabilir. 24 Kasm 1918.
/. M erkezi Asya
Bakr ve Kazak-Krgz Stepleri
Kuzey Urallarn ve Merkezi Asyann kuzey ve dou blmlerin
deki steplerde, devrim ve i sava, yerli Trki halklarla, bu top
raklarda yaayan Rus smrgeci nfusu arasndaki geleneksel
atmay son derece iddetlendirdi. 1917den 1923e kadar bu
blgeler, erken dnem Sovyet kaynaklarnn deyiiyle, bir kolon
yal devrimin btn dehetini yaadlar.
Bu blgede en apl kolonizasyon politikas, Stolypin
reformlar (1907-1911) diye bilinen dnemde uygulanmt.
Ar kalabalk Rus kylerini bir lde rahatlatmak ve topraksz
kyllerin toprak taleplerini karlamak zere nemli bir Rus
kyl nfusu, gmen Trki airetlerin yaad steplere
yerletirildi. 1916 ylna gelindiinde, Kazak-Krgz blgelerinde,
arlk Kazaklarndan27 ve Rus kyllerinden oluan, 144.000
kiinin yaad 530 kolonyalist yerleim blgesi kurulmutu. Bu
kolonizasyon, elbette, yerli halkn yaad topraklardan srlme
siyle gerekletirilmiti ve bu da kanlmaz olarak ayaklanmaya
yol at. syanclar, Ruslarn ve arlk Kazaklarnn yerleim bl
gelerine saldrdlar ve bu saldrlarda yaklak 2.500 Rus ve arlk
Kaza yaamm yitirdi. 1916 syan, arlk kuvvetleri tarafndan
bastrld ve 300.000 Kazak-Krgz, yaadklar topraklardan s
rld ya da dalardan kaarak inin Singiang blgesine snd.
1905 Devrimi srasnda Kazak-Krgz entellektelleri, yerel
gazeteler kartmaya balam, ancak 1917ye kadar ayr bir poli
tik rgt kuramamlard, ilk iki Dumada, Mslman fraksiyonla
ve Kadetlerle ibirlii yapan gmen halkn temsilcileri de yer
ald. Kazak-Krgz blgesinin en aktif temsilcilerinden biri, Alihan
Bkey Hand. Bkey Han, Kazak-Krgz isyanna katld ve
11 ngilizcede Kazakh olarak geen Trki halkla, Cossack olarak geen,

haydut ya da macerac anlamna gelen ve arlk Rusyasrun snr
boylarnn korunmasnda kullanlan halk, Trkede tek bir Kazak kelimesiy
le karlanmaktadr. Bu karkl nlemek iin, Cossacklar iin arlk
Kazaklar deyimini kullandm.
44 ulusalclk
1917de Geici Hkmetin Trkistan Komitesi yeliine atand.
Dier nemli politik ahsiyetlerden biri de, blgede yerli halka
seslenen Kazak gazetesini karan Ahmet Baytursundu.
Nisan 1917de, Bkey Han, Baytursun ve dier yerel politik
unsurlar, Orenburgda Kazak Kongresini topladlar. Kongre,
nceki rejim tarafndan msadere edilen btn topraklarn yerli
halka geri verilmesi ve zellikle 190 5ten sonra Kazak-Krgz
blgelerine
yerletirilen
kolonyalist
nfusun
blgeden
uzaklatrlmas karar ald. ay sonra Orenburgda, bir dier
Kazak-Krgz Kongresi topland. Burada ilk kez, blgesel zerklik
fikri ortaya atld ve Ala-Orda adl Kazak-Krgz ulusal politik
partisi kuruldu. Ala-Orda, ama belirledi: Krgz devletine
zerklik; dinle devletin ayrlmas; ve Kazak-Krgzlara toprak
datlmas.
Balarlar, 1917 Maysndaki lk Rusya Mslman Kongresi
ne, bir arkiyat ve gazeteci olan Zeki Validov (Zeki Velidi
Togan) liderliinde bir heyet gnderdiler. Validov, Kongreye,
Balar zerklik projesini sundu. Bu projeye gre, Volga-Ural
blgesinde bir Byk Bakr devleti kurulacaktr. Gney ve
Gneydou Balarlar ise ayr bir Kk Bakr devleti evre
sinde birleeceklerdi. Mslman Kongresi, bu projeyi reddetti ve
Kongrenin Volga Tatarlarndan oluan liderliiyle tartmaya
giren Validov, elli Balar delegesiyle birlikte Kongreyi terketti.
Temmuz 1917de, Bakrlar, Orenburgda ilk kongrelerini
topladlar ve blgesel zerklik karan aldlar. Btn Devrim d
nemi boyunca Bakr ulusal hareketine liderlik eden Validov,
Ala-Orda ile ve Trkistandaki Mslman milliyetilerle yakn
ibirlii iinde alt.
Bu srada, yan-gebe yerli halkla, Rus kolonyalist nfusu
arasndaki atma yeniden balad. 1917 Temmuzunda, AlmaAtada kendi konferanslarn toplayan Semicherensk blgesinin
kolonyalist Rus kylleri, zorla srgn etmek de dahil, yerli halk
bastrmak ynndeki nlemleri kabul ettiler. Yaz aylarnda, 1916
isyanclar, sndklar inden kendi topraklarna geri dnmeye
baladlar. 1916 isvamndan beri zaten fke iinde olan ve yerli
halkn topraklarn yama etmi bulunan Rus yerleimciler, yerli

lerin geri dnne sessiz kalmak niyetinde deillerdi. Kolonyalist silahl birlikler oluturularak, alk ve sefalet iinde geri dnen
yerlilere kar bir kadiama giriildi, bazlar diri diri yakld. slam
kaynaklarna gre ldrlen yerlilerin says 83.000i
bulmaktadr. iddetin dorua kt Eyll aynda Geici Hk
met, blgede skynetim iln etti.
1917 sonlarna doru, Bakr ve Ala-Orda liderleri, blgede
nc bir g oluturan Orenburglu arlk Kazaklaryla balant
kurdular. Orenburglu arlk Kazaklarnn lideri Ataman Dutov,
Kazak-Krgz politik liderleriyle, anti-Bolevik temelde anlamaya
vard.
Boleviklerin bu blgede parti aygt yoktu. Taraftarlarnn b
yk ksm askeri garnizonlardaki askerlerdi. Ekimin ilk aylarnda,
tren yolu iilerinin ve kolonyalist Rus nfusunun desteini de
kazandlar. Komnistlerin proletarya diktatrl slogann
yerli halka kar kullanabileceklerini dnen kolonyalist kyller
ve arlk dneminden kalma resmi grevliler, Boleviklerin safna
geti: Bolevizm iilerin, askerlerin ve kyllerin ynetimi de
mekti; Kazak-Krgzlarda ise ne ii, ne kyl, ne de asker vard;
bu yzden Kazak-Krgzlar ynetilmeye mstahaktlar.
sava sreci iinde, Kolak ve Dutovun kumandasmdaki
Beyazlarn yenilgiye doru gitmesi zerine, Ala-Orda, 1919
yaznda Kzllarn safna geti. Sovyet hkmeti, yerli halk zerin
de nfuza sahip Ala-Ordamn desteini kazanmak iin enerjik
adunlar att.
Temmuz 1919da kurulan Krgz Devrimci Komitesi
(Kirrevkom), ounlukla yerli olmayan unsurlardan olumasna
ramen, Ala-Orda liderleri Moskova tarafndan kendilerine
verilen szlerin yerine getirileceine inanyorlard. Sovyet otorite
leri, 1920 Ocakmda, Aktiubinskde, yeni Kirrevkomu
oluturmak zere bir Krgz konferans topladlar. Yeni komiteye,
Ala-Orda liderleri de girdi. Ayn konferansta, bir zerk Krgz
devleti kurulmas karar alnd.
46 ulusalclk
Dier yerlerde olduu gibi burada da Rus ahali zerklie
karyd. Moskova, zerk devleti desteklemesine ramen, blgesel
Ruslar buna btn gleriyle direndiler. Bu direni, parti ve
devlet organlarnda, Rus ve Krgz kadrolar arasnda iddetli
srtmelere yol at. 1920 baharnda, iki kesim arasndaki
ilikiler kopma noktasna geldi.
Bunun zerine Baytursunun bakanlndaki Ala-Ordallar,
sorunu dorudan Lenine gtrmeye karar verdiler. Yerel kom
nist yneticilerden gizlice Moskovaya, gerek bir zerkliin
salanmas iin yardmc olmasn, blgesel emperyalistleri
nlemesini, Komnist grevlilerin Bonapartist eilimlerinin
nne gemesini, yerli halkn mlklerinin gaspedilmesini
durdurmasn ve yiyecek datmnda eitlik salamasn talep
eden uzun bir telgraf ektiler. Ancak telgraflar yantsz kald.
Ekim 1920de, ilk Krgz Sovyetleri Kongresi topland. Kong
re, Moskovamn basksyla, zerk Krgz Cumhuriyetini ilan etti
ve toprak sorununda statkoyu koruyan bir karar ald. Bu karara
gre, bozkrda topraklarn kolonizasyonu durduruluyor, ancak
Rus koionvalislerinin sahip olduklar topraklara dokunulmuyor
du.
1921 ve 1922 yllarnda, Kazak-Krgz steplerinde, en byk
acsn yerli halkn ektii byk bir alk felaketi yaand ve bir
milyon insan telef oldu.
Bakr zerk Cumhuriyeti
Vahitovun ek isyanclar tarafndan ldrlmesinden sonra,
Sovyet hkmeti, birleik Tatar-Bakr devleti fikrinden vazgee
rek, Volga-Ural blgesinde ayn zerk cumhuriyetler kurulmas
yoluna gitti.
1918 ubatnda, Orenburgda, Bolevikler tarafndan
tutuklanm olan Zeki Validov, ksa sre sonra hapisten kat ve
birka ay iinde rgdedii askeri birlikleri, Samarada, SR haki
miyetindeki Kurucu Meclis Komitesi (Komuch) tarafndan rgt
lenen anti-Sovyet Beyaz glerin safnda savaa soktu.
Ancak Balarlarla Beyazlar arasndaki ibirlii uzun srmedi.

Beyaz liderlerde, aznlk milliyederin taleplerine sempatiyle
yaklaacak ne zek, ne de esneklik vard. Komucl, gelecekteki bir
ulusal zerklii ve Balarlarn dier taleplerini reddetti. Bunun
yamsra, Balarlarn askeri operasyonlardaki yetkilerinin kstlan
mas, arlk Kaza birliklerin yerli halkn yerletii kylerde
konaklamas ve halkn vergilendirilmesi konularnda da
Balarlarla Beyazlar arasnda srtmeler kt. Kasm 1918de
Amiral Kolak, Komuchu devirip diktatrln iln edince,
Beyazlarla Bakrlar arasndaki ilikiler daha da ktye gitti. Yerel
halkn milliyeti hareketine kar olumsuz duygularm gizlemeye
gerek grmeyen Kolak, bamsz Balar birliklerinin datlmas
ve askerlerinin Beyaz Orduya katlmas emrini verdi. Bunun ze
rine Balarlar, Beyazlarn safndan Kzllarn safna geme
olanaklarm tartmaya baladlar. te yandan, arlk Kazaklar da
komutanlar Dutovun Kolakn otoritesini tanmasndan son
derece rahatszlard. Aralk 1918de Validov, Bakr ve arlk
Kazaklarnn liderleriyle gizli bir toplant dzenledi.
ubat 1919da Validov, Kzllarn tarafna gnderdii temsilci
leri araclyla, saf deitirmeleri halinde kendilerine zerklik
tannaca ynnde sz verilmesini istedi. Bir ay sren gr
melerden sonra, Mart aynda, Komnist rejimle anlamaya
varld. Anlamaya gre, Kk Bakr denilen blgede bir zerk
Bakr Cumhuriyeti kurulacak ve bu zerk cumhuriyeti, Bakr
Sovyet Kongresinin toplanmasna kadar, Bakr Devrimci Komi
tesi (Barevkom) ynetecekti.
Bu anlama zerine Bakr birlikleri, bir Barevkom setiler ve
Kzllarn sallarna getiler. Bu saf deitirme, I savan seyrinde,
nemli deiiklikler meydana getirdi. Vahidovun saf deitir
mesine ramen, Kazak-Krgz Ala-Orda liderleri, morali
bozulmu Dutov ve Kolak beyaz glerinin safnda 1919 yazna
kadar savamaya devam ettiler, ancak bu tarihten itibaren onlar
da Komnist saflara iltihak ettiler.
Boleviklerle, Bakr ulusal hareketinin liderleri arasndaki bu
ittifak, ksmen, iki tarafn anlaylar arasndaki byk uurum,
48 ulusalclk
ksmen de, blgedeki Bakr ve Rus nfusun karlar arasndaki
temel ayrlklar nedeniyle, salam bir zemine dayanmyordu.
Boleviklerle, Savam ge bir aamasnda ilikiye geen ve bu
yzden komnist yntemlerin yabancs olan Bakrlar, kendileri
ne verilen dnlerin, aslnda saf deitirmelerini salamak iin
ksa vadeli bir taktik olduunu ksa srede anladlar.
Ural blgesindeki ou Sovyet Kurumu, dier Mslman bl
gelerinde olduu gibi, Byk Ruslarn egemenliindeydi. Bu
rgtler, byk lde Rus kkenli iilere, askeri garnizonlarda
ki askerlere ve kolonyalist Rus kyllerine dayanyordu. Bu yz
den, Bakr blgesindeki Sovyetlerin genellikle buralarda yaayan
Rus nfusun karlar ynnde davranm olmasnda alacak bir
ey yoktur. Balarlar ounlukla Sovyetlerin dnda tutulmu ve
Boleviklerin msadere ettikleri, devlete, kiliseye ve zel ahslara
ait topraklar Rus kolonyalist nfusuna datlmt. Btn iyi
niyetimize ramen, diye yazyor bir merkezi Sovyet delegesi,
Rus kulaklarnn Bakr topraklarna ynelik saldrlarnda
koba olmaktan kurtulamadk.28 te yandan, Balarlarn aley
hindeki dier bir nemli faktr de, Bakr blgelerindeki
Tatarlarn, yerli halka kar olan Ruslann.safnda yer almalaryd.
Barevkomun Eyll 1919da, Bakr zerk Cumhuriyetini
ynetmeye balamasndan ksa sre sonra zorluklar ortaya
kmaya balad. Komu Ufadaki Bolevik ynetim ve blgedeki
Kzl Ordu, Balar zerk cumhuriyetinin ynetimini hie sayarak
ilere mdahale etmeye giritiler. Rus fabrika iilerinden oluan
Bolevik hcreleri, Balarlarn emrine girmeyi reddederek
Orenburg ve Ufadaki Sovyet kuramlarnn emirlerine gre hare
ket ettiler. Kasm 1919da toplanan ve Ruslarn byk bir arlk
tekil ettikleri ilk Bakr Blgesi Komnist Parti Konferansuda,
Blgesel Komnist Parti Komitesi (Obkom) seildi. Merkezden
gelen temsilciler tarafmdan da desteklenen Obkom, Ruslarn ve
Tatarlarn, Bakrlara blgesel zerkliini ykma faaliyetlerinde
nemli bir silah grevi yerine getirdi.
38 P. Mostovenko, o bolshikh oshibkakh v Maloi Bashkirii, PR, no.
3/76 (1928), 124.
Durumlarnn glendiini hisseden, Obkomun Rus ve Tatar

liderleri, Barevkomun otoritesine aka kar ktlar. Ocak
1920de, Obkomun Bakr otonomisini ortadan kaldrmay
planlad sylentilerinin iyice yaylmas zerine, Bakrlarm liderlermden Iumagulov (Validov o srada Moskovadayd),
Obkomun Tatar liderlerinin tutuklanmas emrini verdi. Bu,
Obkomun, darbeyi indirmek iin arayp da bulamad frsatt.
Obkom, komu Ufa ve Orenburgdan ve Frunzenin banda
bulunduu Trkistan Kzl Ordusundan yardrn alarak iktidar
esas olarak ele geirdi ve Basrevkomu btnyle ortadan
kaldrmamakla birlikte yetkilerini nemli lde kstlad. O
srada Bakr askeri birliklerinin byk ksm, Bat cephesmde
Beyaz Ordularla sava halde olduundan, Barevkom, kendini
savunacak silahl gten yoksundu.
Bu atmada, Lenin ve Troki, Balarlara daha yakn bir tu
tum takndlar, Stalin ise Tatarlardan yanayd ve Bakrlarm
zerkliini mmkn olduunca ksdamaya alyordu. Genel
kabul, Moskova'nn etkisi olmasa, yerel Boleviklerin, Bakrlarm
zerkliini, bir an bile duraksamakszn btnyle ortadan
kaldracaklar ynndedir.
1920de i savan bitmesiyle birlikte Sovyet hkmeti, politik
ve ekonomik aygdarm merkeziletirdi. 22 Mays 1920de, Sov
yet hkmeti, Balarlara danmadan, Bakr zerklii zerine
yeni bir karar ald. Yeni karar tamamen merkeziyetiydi ve 1919
anlamasyla Bakr hkmetine garanti edilen haklarn byk
ounluunu geri alyordu. Btn politik, mali ve ekonomik
organlar merkezi otoritenin denetimine almyor ve Balarlara,
yerel planda ufak tefek ynetsel ilevlerin dnda hibir yetki
braklmyordu. Bu, Bakrlarm umutlarna indirilmi son dar
beydi.
Yeni kararn yaynlanmas zerine Barevkom gizli bir toplant
yapt ve karar byk Rus ovenizminin dirilmesi olarak
deerlendirdi. 1920 Hazirannm ortalarnda Balar hkmetinin
bt resmi grevlileri, grevlerini terkederek tlrai dalarna
ekildiler.
50 ulusalclk
Barevkomun ve dier Bakr memurlarnn ortadan yok
olulan, Bakr blgelerinde yeni bir i sava ortam yaratt.
Obkom, bir kere daha komu blgelerdeki Kzl kuvvetleri
yardma ararak, Temmuz 1920de btn blgeyi kontrol
altna ald. Rus ii ve kylleri silahlanarak, yerli halkn elindeki
topraklar ve hayvanlar msadere etmeye gmtiler. Bunu, yama
ve yerli halka ynelik cinayetler izledi. Bu durumda yerli halk,
isyanclara katlmak zere dalara kmaya balad. Bylece, 1920
Balar isyan balam oldu.
syan srasnda Obkom, Bakrdaki politik kurumlan bt
nyle ele geirdi. 1920 yaz boyunca, Balarlar, btn parti ve
devlet aygtlarndan ayklandlar. Ne Obkomda, ne de eskisinin
yerine atanan yeni Barevkomda tek bir Balar yer alyordu. te
yandan, yeni hkmeti belirlemek zere 1920 sonlarnda topla
nan ilk Bakr Sovyet Kongresinde, tamam tutukland iin yerli
delegelerden kimse bulunmuyordu. Bu yzden, yeni hkmette
hibir Balar yer almad. Yeni Bakr hkmeti, Tatarlarla Rus
kolonyastlerinin ittifakm temsil eden bir hkmetti.
isyan bastrld. Bolevikler, isyanclara af iln ettiler, isyann
liderlerinden bir ksm teslim oldu, vVahidov gibi, atmalar
srasnda hayatta kalan dier bir ksm ise lke dna kat.
Bakr zerk cumhuriyetine ilikin yaanan btn bu sreler
boyunca, bir Volga Tatar devleti kurulmas sorunu askya
alnmt.
Tatarlar,
Komnist
harekette,
Balarlarla
kyaslandnda ok daha byk bir arla sahiplerdi ve onlarn
hedefleri ok daha bykt. Balar milliyetilerinin zerk devlet
hedefi, Tatar entellektellerini tatmin edemezdi. Tatar Kom
nistleri, ayr bir Tatar zerk devleti konusunda istekli deillerdi.
Onlar, tek bir Volga-Ural cumhuriyeti kurma olanann domas
iin Savan bitmesini bekliyor ve faaliyederini Rusya apnda
srdryorlard. Bu srada Tatar Komnistlerinin lideri, Mirza
Sultan Galiyevdi.
Sultan Galiyev
Sultan Galiyev, Rusya Mslman hareketinin sol kanadnda yer
alm ve Vahitov taraf ndan kurulan Mslman Sosyalist Komitesie katlmt. 191 7 sonlarnda, Vahitovla birlikte Komnisderi
destekledi. Boleviklerin, milliyeti Tatar hkmetim drp
Kazan ele geirmesinden soma, yerel Sovyet hkmetinin Ulus
lar ve Eitim Komiseri olarak grev yapt ve ubat 1918de, Ka
zandaki Mslman urasn ezen Devrimci Kurmayla birlikte
alt. eklerin Kazan ele geirmesi zerine, Moskovaya gitti.
Vahitovun lmnden sonra Mslman Komnist hareketinin
lideri oldu.
Stalin, Sultan Galiyevi Uluslar Komiserliine ald ve daha n
ce Vahitova verdii destei ona da verdi. Galiyev, Stalinin hima
yesinde hzla ykseldi. Aralk 1918de, ksa sre nce Uluslar
Komiserliinin, Trokinin Sava Konserliinden devrald,
Kzllarn saflarnda savaacak Mslman birliklere komutan
yetitiren Merkezi Mslman Askeri Akademisinin bakanlna
atand. 1919 yl boyunca, Stalin tarafndan verilen eidi grevle
ri yerine getirmek iin birok yolculuk yapt ve blgelerdeki Ms
lman Komiinisderini rgdedi. 1920 ylnda, Stalin tarafndan,
Uluslar Komiserliinin kiilik ynetimine getirildi ve
Komiserliin bast Z h izn ' natsionaln o ste nin (Uluslarn
Yaam) editrlerinden biri oldu. Bu dnemde Galiyev, Sovyet
hiyerarisinin en stnde yer alan ve Komnist rejimin Dou
politikasn etkileyen en nemli Mslman kkenli komnistti.
Sultan Galiyevin, Bolevik partisinin Dou politikalarndan
nemli ayrlklar vard. Z h izn natsionaln oste? de, 1919
sonbaharnda yaynlad bir dizi makalede, Komnist liderlerin,
arl, Batdaki devrimci faaliyedere vererek byk bir hata
yaptklarm belirtti. Kapitalist zincirin zayf halkas Bat deil,
Douydu ve Dou lkelerindeki devrimci faaliyete yeterince
nem verilmemesi Dnya Komnist devriminin baarszlna
yol aacakt. te yandan Douda sanayi proletaryas zayf ve
buradaki halklar daha dindar olduklar iin, Dou blgelerinde
Batdaki yntemlerden farkl yntemler uygulamak gerekiyordu.
52 ulusalclk
Bu grler, 1919 ve 1920 yllarndaki Bolevik stratejiyle
temelden elimediinden, Moskova, Sultan Galiyevi bir sre
daha destekledi. Kald ki, o srada Moskovann, Mslman ko
mnistlerin desteine iddetle ihtiyac vard. Ancak, Parti iinde,
karlarn Kazan blgesindeki Rus karlarna balam ve Sultan
Galiyevin tersine, Sovyet liderlerinin yerli uluslara dn verme
sine kar mcadele eden, asimile olmu bir Tatar grubu daha
bulunuyordu. Bu grubun banda, Said Galiyev adl bir Tatar
vard. Ancak Said Galiyevin arkasnda, Kazanl baka Rus liderler
yer alyordu. Bunlarn banda, Kazanda, 19l7deki Bolevik
darbesini rgtleyen Kari Grazis ve Kazan Sovyet Hkmetinin
bakam I.I. Khodorovsldi geliyordu. Bu grup, ulusal selfdeterminasyona kesinlikle karyd ve Kazan blgesindeki Rus ve
Avrupallarn ayrcalklarnn korunmasndan yanayd. 1918 Hazirannda Tatar-Bakr devleti fikri, Moskova tarafndan
onaylandnda, Grazis, hkmetin Doucu eilimine saldrda
bulunmutu.
Sultan Galiyevin grubu, bir Tatar cumhuriyeti iin bask ya
pana kadar iki fraksiyon arasnda ak bir atma meydana gel
medi. Fakat 1919 sonunda, Volga-Ural blgesi Beyazlardan te
mizlenince, Sultan Galiyev ve taraftarlar, Austos 1918 ek
ayaklanmasyla nlenen Tatar-Bakr devleti sorununu yeniden
gndeme getirdiler. Bu konu, Kasun 919da toplanan kinci
Dou Komnistleri Konferans'nn gndeminde yer ald. Sultan
Galiyev, Volga-UraPdaki Rus olmayan halklarn yaad btn
blgeleri kucaklayacak bir cumhuriyet istiyordu. Fakat Moskova,
var olan Bakr Cumhuriyetini korumakta srar edince bu fikri
brakmak zorunda kald. Galiyev ve taraftarlar bu yzden, ayr bir
Volga Tatar Cumhuriyetini kabul etme noktasna geldiler. Galiyev
kart grubun aktif olarak kar kmad bu neriyi Moskova
destekledi ve bir Tatar Cumhuriyeti ilke olarak benimsendi. Bu
baardan cesaret alan Galiyev ve taraftarlar, ikinci admda, Mos
kovay, Kazan kentini, mstakbel devletin dnda tutmaya ikna
etmeye altlar. Galiyevciler, Ruslarn ounluu oluturduu bu
ehri, zerk devletin dnda tutarak, Rus egemenliinin zerk
devlete szmasn nlemeye alyorlard. Ancak Lenin, bu neri

yi geri evirdi ve konu kapand.
Ne var ki, Galiyev kart grup Tatar Cumhuriyetine kar mu
halefetini gittike arttryordu. Nisan 1920de yaplan 9. Parti
Kongresi srasnda Kazanh bir grup Komnist, Lenin'i Mosko
vada ziyaret etti ve onu Tatar Cumhuriyeti fikrinden caydrmaya
alt. Khodorovskii, Lenine, Tatar yoldalarn, Kazan blge
sinde halktan gerekli buday toplayacak otorite, cesaret ve
kararllktan
yoksun
olduklarn,
Tatar
cumhuriyeti
kurulmasnn kyllerden toplanan tahl miktarn dreceini
syledi. Fakat Lenin etkilenmi grnmyordu. Birka bin ton
buday iin, milyonlarca Rus olmayan kylnn desteinin kay
bedilmesinin doru olmadn belirtti. Tersine, buday toplamak
iin Tatar kyllerine dnler vermek gerekiyordu. Stalin de
araya girerek, Tatarlarn arasndan daha iyi komnistler
yetiiceye kadar mevcutlaryla idare etmek gerektiini ekledi.
Grmeden baarsz kan Galiyev kardannn, Moskovann
tutumunu rapor etmeleri zerine yerel parti rgtlerinden ho
murdanmalar ykseldi.
Galiyev kartlar son kozlarm oynamamlard. Madem ki,
Tatar Cumhuriyetini nleyemiyorlard, parti ve devlet
organlarndaki hakimiyederine dayanarak, kurulacak cumhuriye
tin ynetimini ele geirmeliydiler. Bunun zerine, 1920
ballarnda, Tatar Komnistlerine, Trkistan cephesine hareket
etmeleri emrini verdiler ve bylece, projelerine direnecek balca
gc blgeden uzaklatrm oldular. 25 Haziran 1920de, Kazan
Devrimci Komitesi (Gubispolkom), ynetimi, zellikle bu ama
iin kurulmu Tatar Revkomua devretti. Revkom, 25 Eyll
1920de, bir Tatar Sovyetleri Kongresi toplad. Bu kongrede,
yeni zerk Tatar Sovyet Sosyalist Cunhuriyetini ynetecek
Tatar Halk Komiserleri Konseyi seildi. Hkmetin bakan,
Sultan Galiyevin rakibi, Said Galiyevdi.
1921 ylnda toplanan 10. Kongre tarafndan iln edilen NEP
politikas, Sultan Galiyevin komnizme balad btn umutlan
ykt. NEP, her ne kadar yerli halkn maddi koullarnda belli bir
54 ulusalclk
dzelmeye yol ayorsa da, onun ve komnist arkadalarnn eski
kolonyalist rejim diye adlandrd dzendeki hakim snflarn,
can dmanlan Rus tccar ve memurlarnm olduu kadar,
aralarndaki btn kprleri yaktklar Mslman tccar ve din
adamlarnn da iktidarn yeniden teesss ediyordu. Bylece,
hem eski kolonyalistleri, hem de yerli halkn egemenlerini yerle
bir edecek kkl bir devrim hayaliyle yola kan ve btn kpr
leri yakan Mslman Komnistleri, Komnist rejimde olduu
gibi yerli halk iinde de ayaklarn basacaklar zemin ortadan
kalkm oluyordu. Onlara gre NEP, 1917 ncesine geri dn
ve Rusyadaki sosyalist devrimin tasfiyesinin balangcyd.
Galiyevin bundan kard sonu, sanayi proletaryasnn, ezilen
Dou halklarnn kurtuluunu salayamayacayd. Proletarya
diktatrl fikrinden yapt bir analoji ile, Dou halklarnn
gerek kurtuluunun, sanayi proletaryasnn burjuvazi zerindeki
diktatrl ile deil, smrgelerin, sanayi lkeleri zerindeki
diktatrl ile gerekleecei fikrine varyordu. Bu da ancak bh
Smrgeler Entemasyonali ile salanabilirdi. Elbette bunlar,
Bolevik Partisinin hazmedemeyecei lde Marksizm d ve
batini grlerdi.
Sultan Galiyev, Mays 1923de, eski st ve koruyucusu Stalinin emriyle tutukland. Durumu, Moskovada, Haziran 1923de
toplanan, zel bir aznlk temsilcileri konferansnda tartld. Bu
toplantda Stalin, Galiyevi, Basmaclarla ve bata Validov olmak
zere, Sovyet rejimine kar mcadele eden dier milliyetilerle
ibirlii yapmakla sulad ve suunu itiraf ettilni de szlerine
ekledi. Galiyev bir sre sonra tahliye edildi, fakat partiden de
atld. Bu yaznn erevesini at iin deinemediimiz Ukrayna
ve Grcistan rneklerinde olduu gibi23, yerel Komnist Sultan
39 Ukrayna ve Grcistan rneklerinin etrafl bir anlatm iin bkz. Richard

Pipes, The Formation o f the Soviet Union, Atleneum, ikinci Bask, Mays
1974, ABD ve Kanada; aynca, Ukraynadaki yerel Komnisderin, Moskovaya
kar gvensizliklerinin canl bir anlatm iin bkz: Emma Goldman, Hayatm
Yaarken, Cilt: II, ev: Emine zkaya, Kaos-Metis, 1997, stanbul.
galiyev zerinde cl skmak 55
Galiyevin tasfiyesi, Sovyetler Birliini merkeziletirilmesi ope

rasyonunun bir parasyd.
Galiyev, Kasm J929da yeniden tutukland ve bu tarihten
sonra kendisinden bir haber alnamad.50 Anlalan, Galiyev,
hibir kapitalist lkede olmad lde insann gvenliini
salayan sosyalist Sovyetler Birliinin bu avantajndan
yararlamnasn31 bilememiti.
Trkistan
1917de, Trkistandaki yerli politik hareket iki kanattan
oluuyordu: Ser Ah Lapin tarafndan liderlik edilen, Ulema Cemiyetinde rgtl dinci-muhafazakr kanat ve Mnevver Kari ile
Mustafa ukoyevi liderliindeki laik-liberai kanat. Ulema,
monarist eilimliydi ve Trkistan apnda slam mahkemelerinin
kabul ile eriatn kurulmas konularnda younlamt. Cedidist
hareket taraftar olan dier kanat ise, Trkistandaki yaam
batllatrmak istiyor ve lkedeki politik etkisini gittike
arttryordu. ki grubun birbirine tavr dmancayd, fakat
1917nin ikinci yarsnda, Ruslara muhalefet ve yerli halkn talep
leri erevesinde birbirlerine yaklatlar, sonunda da birletiler.
Bunun dnda, Ferghanadaki Mslman Emekiler Birlii ve
Semerkantdaki ttihad evresinde rgtlenmi bir Mslman
sosyalist hareketi de vard. Bu hareket, byk lde SRlerin ve
Meneviklerin etkisi altndayd ve saysal bakmdan olduka
zayft, fakat devrim dnemi boyunca, Bolevikler tarafndan
kazanlan baz baarlardan yararland.
Trkistan yerli hareketinin politik liderlii, Nisan banda,
Trkistan-Mslman Kongresini toplama insiyatifni gsteren
liberal Mslmanlarn elindeydi. Kongre, Rusyada federal siste
min kurulmasn ve topraklan msadere edilmi yer halka
S Galiyevin ad, Sovyet rejimi tarafndan, yllar sonra da bir karalama yaftas
olarak kullanld. Sultan Galiyevizm... T atar burjuva milliyetilii
batniliinin adyd." (Eugenia Ginzburg, Anafora Doru, ev: Gn Zileli,
Pencere Yaynlan, 1996, stanbul, s.67).
Bkz. 22 nolu dipnot.
56 ulusalclk
topraklarnn geri verilmesini talep etti ve Mustafa ukoyevin
bakanlnda bir slam uras seti. ura, ksa srede Trkis
tann her yerinde rgdendi ve Trkistan yerlilerinin politik
faaliyetini kendi evresinde merkeziletirmeye alt.
1917 yaznda, Trkistandaki gerek iktidar, SRlerin ve
Meeviklerin arlkta olduu ve SR yesi bir araka t olan G.I.
Broidonun
bakanlndaki
Takent
Sovyetindeydi.
Boleviklerin, 1917 Aralkna kadar Takentte ve 1918e kadar
Trkistanu dier yerlerinde bamsz rgtleri yoktu, Sovyette
kk bir aznlk fraksiyonu olarak bulunuyorlard. Ancak,
Boleviklerin bu blgedeki zayfl, gittike glenen SolSR Parti
tarafndan dengelendi ve 1917 yl sonunda Bolevikler, byk
lde Sol-SRlerle yaptklar ittifak sayesinde Trkistanda
iktidar ele geirdiler.
Ekim Devrimi, Takentte, 25 Ekim gn balad. Bir grup
demiryolu iisi, ehirdeki arlk Kazaklarnn Kulbne ate
at. ki gn sonra, Bolevik-SolSR koalisyonunun arlk
kazand Sovyet, Takenti ele geirdi ve 1 Kasmda Geici H
kmetin temsilcilerini tutuklad. Trkistan taras bu gelimeleri
izlemekle yetindi.
Trkistan Mslman uras, yeni Sovyet otoriteleriyle balant
kurdu ve onlar, Trkistan'n blgesel
zerklii
O
O konusunda ikna
etmeye alt. Yeni Bolevik-SolSR Hkmetinin bakan
Kolesov, bu fikre kar olduunu aklad. Bu konuyu tartan
Sovyet Kongresinin ounluu, brakn Rus otoritesini
zayflatacak bir blgesel zerklii kabul etmeyi, Merkezi Asyada
Mslmanlarn Sovyet Hkmetine katlmasna dahi kar kt.
Sovyet Kongresi, Mslman yerli Halka ilikin ald bu karara
destek bulmak amacyla, byk lde Mslman Emekiler
Birlii ve Ittihad yelerinden oluan, nc Trkistan
Mslmanlar Kongresini toplad. Alt aydr kendilerini Msl
man ulusal davasnn temsilcileri olarak takdim eden hibir poli
tik partiyi iermeyen Sovyet destekli Mslman Kongresi bu
onay verdi.
Takent Sovyetide Mslmanlarn zerklik talebinin geri

evrilmesi zerine ura, Kurucu M edisin toplanmasn beklemek
ya da kendi isiyatifyle zerklik iln etmek alternatifleri zerine
mzakerede bulundu. Blgesel
rgtler
ikinci alternatiften
O
O
yanayd. Bu arada, bata SaSRler olmak zere, baz anti-Sovyet
partiler, Bolevikleri Takentte zayflatmak amacyla ulusal
zerklikten yana bir tavr almaya balamlard. 22 Aralkta
Bolevik destekli Trksovnarkom
(Bolevik hkmetin
yedeinde, yerli halkn desteini salamaya alan hkmet
organ) Sovyetle Mslmanlar arasnda gittike byyen uunmu kapatmak iin son anda bir giriimde bulunarak, Mustafa
ukoyeve, Trkistan Sovyet Hkmetinin bakanlm teklif
etti; fakat ukoyev, Boleviklerin gdm altnda bakanlk
yapmann hibir garantisi olmadm dnerek bu neriyi red
detti. Bunun yerine ura, Aralkta, Olaanst Drdnc Kongrenin hazrlklarna giriti. Bu kongrenin Trkistann zerkliini
iln edeceinden ve bylece Sovyet hkmetinin otoritesiyle
atacandan kimsenin kukusu yoktu. Kongreyi nce
Takentte toplamay planlayan ura, bir slam bayramnda Rus
askerlerin Mslman halka saldrmas zerine fikrini deitirdi
ve
Oi
kongreyi, Takentten 220 mil uzaklktaki, nfusunun yzde
doksan bei Mslman yerli halktan oluan Kokandda toplamaya
karar verdi.
Kongre, 28 Kasmda ald. Sovyetin kontrolndeki
demiryollarnda yaplan engellemeler dolaysyla delegelerin bir
ksm kongreye ya gecikerek geldi ya da hi gelemedi. Kongrede,
blgesel zerklik karan alnd ve Boleviklerin iktidara geliinin
kolonyalist arzular kamlad ve Mslmanlarn, Ruslarn en
kt unsurlarnn insafna brakld ynnde ikaveder dile
getirildi.
Kokand Kongresi, Takent Sovyet rejimi karsnda ikinci bir
hkmet grevi yerine getirecek bir Merkez Komitesi seti. Er
ken dnem Sovyet tarihileri, Mslman taleplerinin Sovyet
tarafndan bvlesie kesin bir ekilde reddedilmesinin byk bir
hata olduunu kabul etmektedirler. Ancak, yine ayn tarihilere
58 ulusalclk
gre, bu hata tesadfi deildi. Sovyet tarihisi Safarova gre52,
1917 ve 1918 yllarnda, Takentteki Sovyet iktidan, byk
lde, Trkistanda yerlemi Avrupaliar ve Rus proleterleri
tarafndan elde edilmi ayrcalklar korumakta kararl olan
maceraclarn, kariyeristlerin ve kriminal unsurlarn eline
gemiti.
Kokanddaki Mslmanlarn zerklik iln ettii haberi,
Takentteki Sovyet yanls gruplar tarafndan fkeyle karland
ve Ocak 1918de, Drdnc Blgesel Sovyet Kongresinde,
zerklii sert bir ekilde sulayan ve kar-devrimin ezileceini
bildiren bir karar alnd. Bu tehdit zerine Kokand hkmeti,
dardan destek arama yoluna gitti. Fakat arlk Kazaklarnn
lideri Ataman Dutovun kendisi de zerklie kar olduu iin,
onunla yaplan grmeler olumlu bir sonu vermedi. Ala-Orda,
Kokandm yardm nerisini souk karlad ve herhangi bir askeri
yardmda bulunamayacam bildirdi. Kokanddaki hkmeti
kurmu olan liberallerin amansz dman olan, ar dinci Buhara
Emiri, Rus i savandaki tarafszlm korumak amacyla, kendi
sinden yardm talep etmeye gelen temsilcileri kabul etmeyi bile
reddetti.
Ocak 1918de, Msliiman-Rus ilikileri ak bir atma
noktasna geldiinde Kokand hkmetinin elinde gvenebilecei,
silah bakmndan dklen ve deneyimsiz birka yz gnllnn
dnda bir g yoktu.
Ksa sren mcadele, Kokand hkmetinin yklmasyla
sonuland. ehri ele geiren askerler, baz Ermenilerin de
katlmasyla yanaya giritiler ve kaamayan Mslmanlar l
drmeye baladlar. U gn sren apuldan ve kentin atee ve
rilmesinden sonra Kokand bir hayalet ehre dnmt. Baz
Mslman liderleri tutukland ve Takente gtrld. ukoyev
zamannda kaabilmiti.
Baarlaryla cesaretlenen Takent Bolevikleri, Buhara
Emirliini de ortadan kaldrmaya karar verdiler. Bumn iin ok
olumlu koullar vard. nk Buhara Emiri Said Alim Han, BuJ Safarov, Kolonialnaia revoliutsiia, s.7 1.
haradaki, Batllamadan yana tiim Cedidcileri gaddarca ezen

dinci bir diktatrlk kurmutu ve Cedidciler, Emiri devirecek
herhangi bir gle ibirliine hazrd. 1917 sonlarnda, Buharann Cedidci etelejensiyas, Emiri devirecek bir ayaklanma
iin Takent Sovyet otoriteleriyle balant kurmulard.
1918 ubatnda, Trkistan Sovyet Hkmetinin bakan
Kolesovun ynetimindeki birlikler Buhara kaplarna dayandlar.
Cedidistler, Emire, zgrlkler zerindeki btn basklarn
kaldu-lmas yolunda bir ltimatom verdiler. Emir, ltimatomu
reddedince Kolesov, birliklerine saldr emri verdi.
Sava, Ruslarn yenilgisiyle sonuland. Dinsel duygular tahrik
olan yerli halk, Emirin etrafnda birleti ve bu arada ehirdeki
Rus nfusa kar iddetli bir kadiama giriildi. D rt gn sren
savatan sonra Kolesov kuatmay kaldrd ve Takente doru geri
ekildi. Onunla birlikte geri ekilenler arasnda, iki yz kadar
Buharal Cedidci de bulunuyordu.
Basmac Hareketi
Trkistandaki Bolevik-Rus ynetiminin bask ve yamas ve
sava komnizminin kyllerin rnlerine el koyma politikas,
sonunda, yerli halk tarafndan desteklenen ve Trkistan apnda
yaylan bir kyl gerilla hareketine yol at. Basmac33 adn
tayan bu hareket, Sovyet Rusya tarihindeki en direngen kyl
hareketlerinden birini oluturur.
Basmaclar, zellikle, pamuk plantasyonlarnn bulunduu
Ferghana Vadisinde aktiftiler. 1918 yl balarnda, Kokand h
kmeti, blgedeki en nemli Basmac liderlerinden biri olan
Irgach ile bir anlama yapm ve onu askeri birliklerin
komutanlna atamt. Kokand hkmeti dnce, Ferghana
vadisinde yaayan kyllerin bir ou dalara kaarak Basmaclara
katld. nceleri Basmaclardan korkan yerli halk, imdi onlar
kurtarclar olarak grvordu.
S1 Basmac szc, "basmak ya da "baskn yapmaktan gelir. Basmac
eteleri, daha devrim ncesinde, yerli halka da saldrlar dzenleyen, dalarda
dolaan ekiyalardan oluuyordu. Giderek bir halk hareketine dnt.
60 ulusalclk
Ancak Basmac hareketinin en byk zaaf paralanm bir
yapya sahip olmasyd. eitli gerilla eflerinin komutas altnda
hareket eden eteler, zaman zaman birbirleriyle de atyor ve
glerini koordine etmekten kanyorlard. Aralarndaki
atmalar dolaysyla, baz etelerin, arasra Kzllarla ibirliine
gitmesi de grlmeyen olaylardan deildi. Buna ramen, Basmac
ayaklanmas, 1918-24 yllarnda, zellikle de 1920-22 yllarnda
Sovyet ynetimine kk sktrd. Bir Sovyet gzlemcisi,
Basmaclara kar savamann, tamamen yeni ve farkl bir muhale
fete kar savamak anlamna geldiini, ounlukla at srtnda
aniden ortaya kp, sonra aniden dadklar ve yerli halkn
arasnda gzden kaybolduklarn belirtmektedir.34 Blgelerini
isyanclardan korumak im Sovyet otoriteleri byk aba
sarfetmi ve byk para harcamlardr. Basmaclar, i sava bo
yunca Ferghana Vadisini ve evresindeki dalar btnyle kont
rolleri altnda tutmulardr.
1918 ballarnda, Moskova, rejimin Trkistandaki baarszl
ve Basmaclarla ba edilemedii ynndeki
raporlar
deerlendirerek duruma dorudan mdahale etmeye karar verdi.
Moskovadan gnderilen bir heyet, Takent Boleviklerini
itirazlarna aldrmadan, Trkistan zerk Cumhuriyetinin iln
edilmesi emrini verdi. Bunun zerine, Nisan sonunda toplanan
Beinci Sovyet Kongresi, zerk Trkistan Cumhuriyeti kurulmas
kararn ald.
Ocak 19l9da, Takent Hkmetinin Sava Komiseri Osipov,
bir darbeyle Trkistandaki Sovyet ynetimini devirdi. Osipov,
hkmet mensuplarnn ounu esir ald ve annda kuruna dizdi.
Hemen ardndan, Basmaclarla ve mdahaleci ngiliz gleriyle35
balant kurmaya alt, fakat darbe srasnda tutuklanmaktan
34 Bu taktikler, anarist M ahnonun liderliindeki Ukrayna kyl gerillalarnn

taktiklerini hatrlatmaktadr.
Js ngilizler, t; Sava srasnda, Beyaz gleri desteklemek zere, o zaman
smrgeleri olan Hindistan zerinden nemli saylamayacak bir askeri g
gnderdiler. ngiliz Hkmeti, Beyazlarn yenilgisinden sonra, Sovyet hk
meti ile devletler dzeyinde iliki kurma politikasn benimsedi.
kurtulan Takentteki Sovyet yanllar glerini topladlar ve

Osipovun glerini bastrdlar. Bunun ardndan eka, Trkis
tanda, rejime kar olduundan kukuland binlerce kiiyi idam
etti.
Sovyet Hkmeti, 1919 Kasmmda Takente, Trkistan
Komnist hkmetinin yetkilerini devralacak be kiilik bir ko
misyon atad. Komisyonun, Moskovaya gnderdii raporda,
arlk rejiminin eski grevlilerinin, macerac ve kulaklarn, ken
dilerini snf mcadelesi ad altnda kamufle ederek yerli halka
zulm yaptklar belirtiliyordu. Rapora gre, blgenin birok
yerinde Sovyet ynetimi, ulusal boazlamalarn silah olarak
kullanlmt. Bu durumda, yerli halkn rejime direnmesinden
daha doal bir ey olamazd. Yamalanan ve smrlen yerli halk,
Sovyet rejiminin gerek anlamndan habersizdi. Rapordaki bilgi
lere son derece fkelenen Lenin, komisyona, durumun dzeltil
mesi ve yerli halkn desteinin yeniden kazanlmas iin gerekli
nlemlerin alnmas talimatm verdi.
Bunun zerine, yerli halkn, pazarlarm yeniden amasna ve
yasaklanm kk ticarete izin verildi; yiyecek datmnda ehirli
nfusa tamnan ayrcalklar kaldrld; yerli halkn Komnist parti
ye ve Sovyet kurumlarna katlmas tevik edildi. Halk nnde
yapt bir konumada gemiteki hatalar kabul eden Komisyon
yelerinden Frunze, Sovyet Basmac birlikleri bile rgdedi.
Bu nlemler, Basmaclara g kazandran honutsuzluun ksmen
yatmasna yol atysa da, hkmetin beklentileri btnyle
geree dnmedi.
Bulara Emirliinden sonra, Trkistandaki ikinci bamsz
devlet olan Hayva Hanl, ubat 1920de, Bolevikler tarafndan
ortadan kaldrld. Bu devlet, 1918de beri, Trkmen ve zbekler arasnda, su kaynaklarnn paylam konusunda cereyan eden
i mcadele ve muhafazakr dinci unsurlarla liberal cedidciler
arasndaki atma nedeniyle zaten paralanm durumdayd. Ksa
sreli bir askeri harektla ele geirilen Hayvada cedidciler, ko
mnistlerin desteiyle iktidara geldiler ve Rusya'nn koruyuculu
62 ulusalclk
unda yan-bamsz bir devlet olan Horasan36 Halk Cumhuriyetini kurdular.
Horasann ele geirilmesi bir kere daha Buharann yolunu
amt. 1920 Maysnda, Drdnc Ordu Komutan Frunze,
Trkistandaki yerli halktan da asker toplayarak, Emirlii igal
etme hazrlklarna giriti. nceki gibi, Cedidcilerin desteindeki
bir ayaklanmann ardndan Kzl Ordunun Buharaya girmesi
planlanmt. Austos 1920de, Buharann yetmi mil gney
dousundaki ardzu kasabasnda Cedidci Buharallar bir konfe
rans topladlar. Bu konferansta, Cedidcilerin, Frnzenin planlar
dan kendilerini haberdar etmemesi dolaysyla byk bir
honutsuzluk iinde olduklar ortaya kt. Fakat Gen Buhara
Komnistleri, ounluun honutsuzluunu bastrabildi.
Konferansn bitiminde, Cedidciler plan yrrle koydular ve
Kzl Orduyu yardma ardlar. Sovyet birlikleri Buharaya doru
ilerledi. Frunzenin birlikleri ar kayp vermesine ramen so
nunda, 2 Eyll 1920 gn, kenti ele geirdi. Emir ve maiyeti,
dalara ekildi ve daha soma da Afganistana iltica etti. Ancak,
birok taraftar, Sovyet ynetimini nemli lde taciz-edecek
olan brahim Bey komutasmdaki Basmac birliklerine katld.
Enver Paa
Buharanm Bolevilder tarafndan igali, Basmac hareketini yeni
den canlandrd. nceleri, Emirin zulmnden bkan yerli halk,
bu deiiklie kar hayrhah bir tutum taknmt. Ancak ksa
sre sonra, Boleviklerin, Dou Buharav gvenilmez yerel
milislerden temizlemeye balamas zerine, Basmaclar kar
saldrya getiler. 1921 sonunda, Dou Buharanm byk ksm
Basmaclarn kontrolne girdi. Basmaclar, Afganistana kam
olan Buhara Emirinden askeri yardm alyorlard.
Bolevikler, Bat Buharada da srlmeye baladlar. Buha
ra yi ele geirmelerinde Boleviklere yardmc olduklar halde
ktidardan kendilerine pay verilmeyen Cedidcilerle, Sovyet
taraftan Gen Buhara Komiinisderi arasnda, Sovyeder Birlii ile
6 Blgenin tarihi ad Horasand.
ilikiler konusunda gr ayrlklar da kmt. Boleviklerin

Buharadaki kurumlara szmasna ve kendi yerel faaliyetlerine
karlmasna kzan Cedidciler, yeni rejime, (yedi kiilik yneti
minden dolay) yedi Emir ynetimi adn takmlard. te
yandan, Gen Buhara Komnistleri, Bolevilderle yakn ibirliini
srdrmek istiyorlard. te bu koullarda, Trkiyedeki yklm
Jntrk hkmetinin lideri Enver Paa, Buharann siyaset sahne
sinde bov Ogsterdi.
Mslman halklar arasnda byk hrete sahip olan Enver
Paa, I. Dnya Savann sonunda Almanyaya kamt. Bir sre
Berlinde kaldktan sonra, Sovyetlerin hizmetine girmi eski
ttihatlar olan Nuri, Cemal ve Halil Paalarla balant kurarak
Sovyet Rusyaya gitti. Bu karar verirken, Sovyet Rusyann, 1920
ylndaki Ingiliz kart politikasnn, kendisine, Merkezi Asyada
yeni frsatlar yaratacam dnm olmaldr. 1921 Eyllnde,
Bakdaki Dou Halklar Konferansa katld ve buraya sunduu
muhtrada, kendisinin I. Dnya Savanda oynad rol
eletirdikten sonra, Bat emperyalizmine kar mcadelede
Boleviklerin yardmn talep etti.
Enver Paa, 1921 yln, nce Bak, Boleviklerin iktidar ele
geirmesinden sonra da Batumda geirdi. Trk smrna yalan
yerlerde kalmasnn sebebi, muhtemelen, yeni Trk yneticileriy
le balant kurma isteiydi. Yln sonunda, Sovyet ynetimi, onun
Mslman halk iindeki poplaritesinden yararlanmaya karar
verdi ve Basmaclarla yrtlen savaa yardmc olmas iin m er
kezi Asyaya gnderdi. Dier yandan, Takentte bulunan Cemal
Paa da, Afganistan ynetiminin, Buhara Emirinin faaliyetlerini
durdurmasn salamak zere Afganistana yollanmt.
Enver Paa, Buharaya, Kasm 1921dc avdet etti. Ksa srede,
yerli halkn muhalefetine katlmasmn, kendisine, bir Sovyet ajan
olarak oynaca rolden ok daha byk bir n kazandracan
kavrad. stelik blk prk Basmac hareketinin, kendisi gibi,
n byk, birletirici bir lidere ihtiyac vard. Krgz, zbek ve
Trkmen kkenli Basmac etelerinin aralarndaki kavgaya ancak
J
64 ulusalclk
byle bir lider son verebilirdi. Birlemi bir Basmac hareketi,
Enver Paann Pan-Turanc idealleri iin gelecek vadediyordu.
Kasm sonunda, bir av partisi bahanesiyle Buharay terketti ve
Basmac liderlerinden brahim Beyin kararghna doru yola
kt. Onunla birlikte, Buhara hkmetinde bakan, ayn zamanda
iileri ve Sava bakam olan Osman Khodza da dahil olmak zere
Bullara hkmetinin birok nde gelen yesi dalara kt.
Basmaclar, bunun bir Komnist tuza olduundan
korktuklar ve Enver Paann yanndaki Cedidci gruptan
holanmadklar iin, onu nce souk karladlar. Fakat Enver
Paayla mektuplaan Buhara Emiri, Basmaclarn lideri brahim
Beye, Enverin nnden ve askeri becerilerinden faydalanmas ve
ona, Dou Bharadaki isyanc kuvvetlerin komutanln vermesi
talimatn yollad. Bunun zerine Enver Paa, gerilla glerinin
lideri olarak faaliyetine balad.
1922 yl banda, Dambeyi ele geirmesi en byk baars
oldu. Buradan, otoritesini, komu blgelere yaymas daha kolay
olacakt. Bahar aylarnda, birka bin Basmac gerillasndan oluan
gleriyle Bat Buharaya ve Trkistan dzlklerine ilerlemesinin
nndeki en byk engel olan Baisua saldrd, fakat buray ele
geiremedi.
Balangtaki zaferlerine ramen Enver Paa, btn Basmac
glerine liderliini kabul ettirmeyi baaramad ve yerel bir
Basmac lideri olarak kald. Dou Bularadaki on alt bin
Basmac gerillasndan ancak binine kumanda edebiliyordu.
Emirle ve brahim Beyle anlamazla dmesi ise, sonunu
hazrlayan en nemli faktr oldu. Blgesel bir gerilla savama
gre ok byk hrslar vard. Dou Buharadaki btn
Basmaclar kontrol altna almaya alt ve yerli halk, Merkezi
Asyadaki btn Rus ve Avrupal nfusu blgeden srmeye tevik
etti. Mays I922de Sovyet hkmetine bir ltimatom vererek,
btn Rus birliklerinin Trkistandan ekilmesini, bunun
karlnda da kendisinin, Komnisderin Kafkasyadaki faaliyet
lerine vardmc olacam bildirdi. Buhara Emirinin rzas olmadan Dou Buharadaki sivil yaam etkileyecek kararlar yaynlad,
gativev zerinde el skmak 65
altna da, Btn slam Alaylarnn Ba Komutan, Halifenin

Damad ve Peygamberin Temsilcisi imzasn att.
Bir Trk Paasyla ve Osman Khodzha gibi, yakn zamana ka
dar can dman olan, Sovyet rejimi saflarndan kendi tarafna
gemi Cedidcilerle ibirliinden zaten pek honut olmayan Bu
hara Emiri, Enver Paan bu tutumlarndan iyice kukulanmaya
balad. Bu durumda, Enver Paayla Emirin adam brahim Bey
arasndaki ilikiler kopma noktasna geldi. Ksa sre sonra Emir,
Enver Paadan desteini tamamen ekti. Bir muharebe srasnda,
Enver Paa, zor durumdayken, brahim Bey yardmna gelmeyi
reddetti. Enver Paann komutas altndaki Afgan airetlerine,
kylerine geri dnmeleri emri verildi. Sonunda, evresinde kalan
ok az bir Basmac kuvvetinin banda savamak zorunda kalan
Enver Paa, Bolevik birlikler tarafndan sktrlp ldrld.
Sonuta Basmac hareketi, askeri nlemlerle deil, NEP d
neminin politik ve ekonomik nlemleriyle etkisini yitirdi. RKP
Merkez Komitesi Trkbro ve Trkomissia bir dizi, geni apl
reform gerekletirdi. Devlet adna el konan Vakf topraklan
Mslmanlara geri verildi; medrese ve mektep tr dini okullar
yeniden aild; eriat mahkemeleri geri geldi. NEPle birlikte,
rnlere zorla el koyma politikasna son verildi ve zel ticarete
izin verildi. Bu koullarda, savalardan ve i savatan ivice bkm
Merkezi Asya Mslman lialk, mcadeleyi ve direnmeyi brakt.
1926 ylna kadar direnii srdren brahim Bey, sonunda Afga
nistana kat.
II.K nm
ilk Knm Tatarlan konferans, Mart 1917de Sivastopolda
toplant. Konferans, din adamlarnn kullanmndaki btn Vakf
topraklarnn ulusallatrlmasn ve datlmasn, te yandan
islami kurumlar zerinde halk kontrolnn kurulmasn
kararlatrd. stanbulda eitim grm gen bir avukat olan
elebi elebiyev, konferansa bakanlk etti ve Krm Tatarlarnn
Mftl grevine seildi. Dier yerel Mslman liderler gibi
elebiyev de, 1917 Temmuzunda, ou Trkiyede ve Bat lke
66 ulusalclk
lerinde eitim grm bir grup gen aydn tarafndan kurulan,
Krm T atarlar Milli Frkasmn yesiydi. Partinin program, Rus
federasyonunu, aznlklarn kltrel zerkliini ve di kurumlara
ait topraklarla, zel topraklarn ulusallatrlmasn savunuyordu.
Bu parti, Krmn kesin bir biimde Sovyetletirildii 1920 ylma
kadar Krm Tataristannn politik hayatnda egemen konumunu
korudu. Ne sac din adamlar, ne de Gaspralmn takipisi libe
raller, milliyeti radikallerin bu egemenliini sarsamadlar. Eyll
1917de Milli Frkanu toprak programna kar olan Tatar din
adamlarnn Bahesarayda topladklar konferans, Milli Frkanm
emriyle datld.
Krmda, buraya daha nce yerletirilmi Rus kolonyalist n
fusu ile Tatar milliyetileri arasndaki ilikiler eskiden beri
dmancayd. Rus kolonyalist nfusu, 1917nin ilk yarsnda,
Kadet partisinin etrafnda rgtlenmiti. Tatar milliyetileri ise,
bu partinin sava srasndaki Osmanl dman politikasndan
holanmyorlard. Haziran ve Temmuz 1917de Tatarlarla, Kadet
eilimli Tataristan Rus ynetimi ak bir atma iine girdiler.
Tatarlar, Krmdaki btn Mslman okullar zerinde kendi
rgtlerinin kontrol kurmasn ve kendi askeri birliklerini rgt
leme hakkn talep etmeye baladlar. Yerel Rus Hkmeti bu
talepleri reddetti ve Temmuz aynn sonunda Mft elebiyevi
tutuklad. Geri ksa sre sonra elebiyev serbest brakld ve
Tatar talepleri kabili edildi ama, btn bunlar Tatarlarn, arln
ubatta devrilmesinden sonra kurulmu olan yeni demokratik
rejimden uzaklamalarn nleyemedi.
Milli Frkann, Rus sosyalist partileriyle ilikileri, onlarn baz
radikal fikirlerini paylat iin, grece daha iyiydi, ancak aradaki
byk kltrel farkllklar yakn bir iliki kurulmasn nlyordu.
Krm Sovyetleri, Milli Frkann almalarna karmyor, te
yandan Milli Frka da Sovyetlerin almalarma katlmyordu.
Yln sonuna doru Bolevikler, Krm politik arenasnda
nemli bir rol oynamaya baladlar. Krmda ilk Bolevik rgt,
Petrogratdan politik ajitasyon amacyla gnderilmi, merkezi
ss Kronstadt olan Baltk donanmas bahriyelilerinin ve Bolevik
Merkez Komitesi tarafndan gnderilen parti rgts Jean

Millerin abalaryla, I 9 l7 nin Haziran ve Temmuz aylarnda
kuruldu. Bolevilder glerini, Svastopola younlatrdlar. Yaz
aylarndaki rakamlarla, 27.000 SR ve 4.500 Meneviki yannda,
250 Bolevik ye nemsiz grnmektedir, ancak bu ekirdek,
gelecekteki olaylarda nemli bir rol oynayacaktr.
1917 Ekimide, yarmadada iki nemli silahl g bulunu
yordu: Bolevik tar aftar Baltk bahriyelileri ve Tatar askeri gle
ri. Boleviklerin Sivastopoldeki gleri ay be ay arttka, Tatar
milliyetileri, Rus liberallerine ve dier sosyalist gruplara
yaklamaya baladlar. Boleviklerin Geici Hkmeti devirdii
haberi Sivastopole ulanca, Krmdaki Bolevik rgt de dahil,
btn sosyalist partiler, bunu tepkiyle karladlar. Kasm
1917deki Knm Birind Bolevik Parti Konferans, Geici H
kmeti deviren Lenini sulayan bir karar ald. Keza Sivastopol
Sovyeti de ayn tutumdayd. Bunun zerine, Kasm sonunda,
Bolevik Merkez Komitesi, durumu kontrol altna almak zere,
silahl Baltk bahriyelilerinden oluan yeni bir g gnderdi. 24
Aralkta, Lenine bal Bolevilder, Sivastopol Sovyetini zerine
yrdler ve bir ihtilalci Komite (Revkom) rgidediler. Baltk
bahriyelilerinin desteindeki bu komite, ok sayda donanma
subayn ve nemli SR ve Menevik liderini tutuklayarak kuruna
dizdi. Birka gn sonra Sivastopol Sovyeti Merkez Komitesi istifa
etmek zorunda kald. Sovyetiere kar yaplan bu darbe sonucun
da Bolevikler ehri ele geirdiler.
Gelien olaylar endieyle izleyen Tatar milliyetileri, 26
Kasmda Bahesarayda bir Tatar Kurultay topladlar. Btn
yetikin kadn ve erkeklerin ovlaryla seilen Kurultay, Krm
Tatarlarnn i ilerini yrtect k yasal otorite grevini stiendi.
Kurultay, yarmadann btn kasaba ve ehirlerindeki Tatar aske
ri birliklerin komutanlna, Milli Frkanm yelerinden Cafer
Seyidahmeti atad. Sivil eitlik ve laiklik prensiplerini kabul,
Mslman kadnlarn ikinci snf konumunu ve Tatar asilzade
unvanlar gibi eiti ik d uygulamalar ilga eden Batl tipte bir
Krm Anayasas benimsedi. Ayrca, elebivevi bakan,
68 ulusalclk
Seyidahmetin Dileri ve Sava Bakan olduu be kiilik bir
Ulusal Ynetim atad. Bylece Kurultay, Tatar blgesel z
ynetimini ve Krm Tatar Hkmetini de facto kurmu oluyor
du. imdi sorun, Bolevik otorite ile Tatar otoritesinin ne zaman
atmaya gireceiydi.
Aralk 1917de, Krun, Sivastopol ve Simferopoldeki iki poli
tik g arasuda blnmt. Sivastopol, Boleviklerin elindeydi,
Simferopol ise, Tatar milliyetilerinin. Sivastopol bahriyelileri
arasnda, Kurultayn faaliyetleri konusunda byk bir
honuzsuzluk vard. Kentin Bolevik Merkez Komitesi,
yarmadann Tatar diktatrl tehdidi altnda olduu
propagandas yaparak bahriyelilerin anti-Tatar duygularn
kkrtyordu. Ocak 1918de, Sivastopol Revkomu tarafndan
ynlendirilen bahriyeli birlikleri Krmn kuzeyini igal etmeye
giriti.
Boleviklerle atma olasl, Tatarlar arasnda nemli bir
blnmeye yol at. elebiyevin temsil ettii sol kant milli
yetiler Boleviklerle uzlamadan yanayd, Seyidahmetin temsil
ettii sa kanat milliyetiler ise buna kar kyordu.
Boleviklerin, Kurultayn PertogFaddaki. Sovyet hkmetini
tanmas nerisi, Kurultay tarafndan reddedilince atma
kamlmaz oldu. Kundtayn kararna kar kan elebiyev, istifa
etti ve onun yerine Seyidahmet geti.
Ocak 1918de, Tatarlar, daha nce Ukrayna Radasyla
yaptklar, blgelerinde Radaya kar dmanca askeri faaliyetlere
izin vermeyecekleri yolundaki anlama gereince, Sivastopoln,
Kiev ve Don zerine yryen Atonov-Ovseenkonun komuta
sndaki Kzl Orduya yardm iin gnderdii birlikleri silahsz
landrmaya kalktlar. Buna misilleme olarak, Sivastopol, 3.000
kiilik silahl bir bahriyeli birliini, kar-devrimi bastrmak
zere Simferopole gnderdi. 13-26 Ocak gibilerinde meydana
gelen Siuren tren istasyonu yaknndaki savata milliyetiler yenil
di ve bahriyeliler Simferopole girdiler. Kurultay ve dier milli
yeti kurumlar datld. Milli Frkam yeleri Tatar kylerinde
saklandlar. elebiyev, Kzllara yakn bir konumda olmasma
galivev zerinde el skmak 69
ramen tutukland. ubat 1918de, bir grup bahriyeli, muhteme

len stlerinin emri olmakszn onu kuruna dizip cesedini denize
att.
Simferopolu ele geiren bahriyeliler, yerli halka kar yama
eylemlerine giritiler. Ancak, ou Ukrayna kkenli olan bahriye
liler, ksa sre sonra, Sovyet glerinin Ukraynaya saldrdm
renince Boleviklerden uzaklamaya baladlar. Mart 1918de
Baltk donanmas tam bir hayal krkl ruh haline girdi. Bahriye
liler arasndaki byk honutsuzluk, kiminin askerden kamasna,
kiminin de Beyaz ordularm saflarna gemesine yol at. Bylece,
merkezi Liss Kronstadt olan Baltk bahriyelileri ile komnistler
arasmdaki ibirlii sona ermi oldu.
Alman birliklerinin Ukrayna ve Krm ilerine doru ilerle
mesi zerine, Moskova, Almanlarn bamsz bir devlete
dokunmayaca umuduyla, Krm Komnistlerine, bamsz bir
devlet iln etmeleri talimatn verdi. Bunun zerine, 1918
M artmda Taudia37 Cumhuriyeti iln edildi.
Fakat bu nlem, Sovyet otoritesinin sarslmasn nleyemedi.
Bolevikler yalnz dtan tehdit edilmekle kalmyor, ierde de g
kaybediyorlard. Nisan ortasnda yaplan Sivastopol Sovyet seim
lerinde Bolevikler, SRler ve Menevikler karsnda ar bir
yenilgiye uradlar. Dier ehirlerde de durum aynyd. Bunun
zerine Tatarlar yeniden canlanmaya baladlar. Sovyet hkme
tinden dlanm ve bahriyelilerin basksna uram Tatarlar,
byk bir sabrszlkla Alman birliklerinin gelmesini bekliyorlard.
Nisan ortasnda baz Tatar kyleri isyan etti, Tatarlardan
oluan silahl birlikler yeniden ortaya kmaya balad. Ksa sre
sonra, Bolevik hkmetinin yeleri, Alman birlikleri gelmeden
Krmdan kmak umuduyla, Simferopolu gizlice terketti. Ancak
Bolevik kart Rus ve Tatarlardan oluan silahl mfrezeler
tarafndan yollar kesildi ve Sovyet hkmet yeleri Yalta
yaknlarnda idam edildiler. Maysta Alman birlikleri, hi bir
direnile karlamadan Svastopola girdiler.
37 Krm yarmadasnda bir blgenin ad.
70 ulusalclk
Alman igaliyle birlikte, Kurultay yeleri gizlendikleri yerler
den ktlar ve Seyidahmetin Babakanlnda Geid Knm Hkmetini kurdular. Fakat Almanlar bu hkmeti tanmadlar ve
yerine, arlk ordusunda grev yapm ve sava srasnda
Almanlarn Romanyada rgdedii Mslman taburlarna ku
manda etmi, Litvanyal bir Mslman olan General Sulkevi
ynetiminde bir hkmet kurdular. Sulkevi ynetimi, blgedeki
Rus ve Tatarlarla hibir ilikisi olmayan, Alman karlarmn hiz
metinde, kukla bir hkmetti. Alman igalcilerinin Krmdan
Almanyaya yiyecek sevketmesi ve 1917den sonra msadere
edilen topraklar eski sahiplerine iade etmesi, yerli halk iindeki
her trl destei yok etmeye yetti. Tatar liderlerinin, btn Tr
kiye balantlarn, Almanlarn politikalarn deitirmeleri iin
kullanmalar da fayda etmedi. Ancak, Almanlarn, Kasm 1918de
yarmaday terketmesi zerine Sulkevi hkmeti de istifa etti.
Almanlarn ekilmesinden ve Sulkeviin istifasndan sonra ik
tidar, Krmdaki Yahudi Karaite mezhebinin yesi ve bir Kadet
olan Solomon S. Krymnin eline geti. Krym, Krmn eski top
rak sahipleri ve eski arlk grevlileri tarafndan destekleniyordu.
Yeni hkmetin kurulmasyla birlikte, Tatarlar arasnda farkl
eilimler ortaya kmaya balad. Tatar radikal milliyetileriyle,
daha 1917 devrimi srasuda, toprak ve dini ynetim konularnda
atmaya giren ve din adamlaryla zengin Mslman toprak sa
hiplerinden oluan ar sa kanat, Krym hkmetini destekledi.
Kadetlerle ibirlii yapmay reddeden Milli Frka taraftan milli
yetiler, bamszlk iin mcadele etmeyi srdrdler. Parti
iindeki kk bir aznlk ise, komnistlerle uzlama yollarnn
aranmasndan yanayd. Milli Frkann iindeki bu sol kanatn
lideri Veli Ibrahimov, 1918-19 knda, yarmadada yeralt faali
yeti gsteren komnistlerle balant kurdu.
Nisan 1919da, Sovyet birlikleri yarmaday yeniden ele gei
rip Krym hkmetini devirdiinde, milliyetilerle komnisder
arasnda, bir yl ncesine gre ok daha iyi ilikiler kuruldu. Bl
geye gelen Sovyet ordusunda, Dou Halklan Komnist rgtleri
Merkez Brosunun bakam Mustafa Suphi de dahil olmak zere,
birok Mslman komnisti vard. Mslman halk arasnda der

hal bir propaganda faaliyetine giriildi, bir Krm Mslman B
rosu ald ve Tatar entelektellerini kazanmak iin nemli bir
aba gsterildi. 1919 Maysuda kurulan yeni hkmette Milli
Frkanrn sol kanadndan yeler nemli grevler aldlar. Yeralt
faaliyeti srasnda Komnisderle aktif ibirliine girmemi olan
Milli Frka Merkez Komitesi, Sovyet rejimini tanmalar
karlnda, ynetimde yer almalarnn salanmas ve yasal faali
yet gstermelerine izin verilmesi nerisinde bulundu. Fakat bu
neri derhal geri evrildi. Zaten, Sovyet hkmetinin mr de
uzun srmedi.
Haziran 1919da, Denikinin beyaz ordular Krm igal
edince, Sovyet hkmeti blgeyi terketmek zorunda kald.
Denikin, o zamana kadar grlm en reaksiyoner rejimi kurdu.
Onun, Tatar milliyeti hareketine kar tavr da son derece
dmancayd. Denikin, eski Vakf Komisyonunu restore etti ve
arlk zamanndaki Mftye eski grevine iade etti. Yeraltna
srlen Milli Frkanrn, Komnistlerle ibirlii yapmaktan baka
aresi yoktu.
Denikinin istifasndan sonra, 1920 banda onun yerini alan
Baron Wrangel, halefinin hatalarm dzeltmeye alarak, zerklik
ve dinsel zynetim de dahil olmak zere Tatarlara bol bol
vaadlerde bulundu, fakat artk ok geti.
1920 sonunda, Komisder, Ukraynada bir Krm Devrimci
Komitesi (Krymrevkom) rgdediler ve Beyaz savunmay yararak
yarmaday nc kez ele geirdiler.
Sovyet ynetimi kurulur kurulmaz, Milli Frka, Komnisderle
ilikilerini daha iyi ve srekli hale getirmek amacyla Komnist ve
Mslman idealler arasndaki benzerliklere dikkat ekti. Parti,
uluslararas emperyalizme, dini tutuculua ve ekonomik smr
ye kar mcadelede Sovyet rejimi ile ibirlii yapmaya hazr
olduunu aklad. Fakat Krm Komnisderi bu ibirlii arsn
geri evirdiler ve Milli Frkay, kar-devrimci bir rgt olarak
damgalayp, yasa d iln ettiler.
72 ulusalclk
Sovyet ynetiminin bu tutumunun ardnda toprak sorunu
yatyordu. Byle bir ibirlii, daha nce Tatar kyllerinden
gaspedilmi ya da byk toprak sahiplerinin, Kilisenin ya da eski
arlk devletinin el konmu topraklarnm Tatar kyllerine
datlmasn gndeme getirecekti. Oysa Sovyet ynetimi,
topraklar, topraksz kyllere datmak yerine, bunlar byk
devlet iftliklerine (Solhoz) dntrmek niyetindeydi.
1921 yl bamda, Moskova, durum zerine bir rapor
hazrlamas iin Sultan Galiyevi Krma gnderdi. Sultan Galiyev,
Mays 1921 de, Krmdaki Sovyet ynetimini eletiren bir rapor
yaymlad. Raporda, rejimin, Mslman nfusla hibir
balantsnn olmad belirtiliyordu; devlet iftlikleri, eski
arclar tarafndan ynetiliyor ve yerel halkn ihtiyalar gzard
ediliyordu; Tatarlarn eitimi ihmal edilmiti. Galiyev, Krn
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin kurulmasn, Tatarlarn kom
nist rgtlere katlmasn, Solhoz rgtlenmesine son verilmesini
neriyordu. Yerel Komnistlerin itirazlarna ve Krm Blgesi
Komnist Partisi Kongresinde, cumhuriyetin kurulmasna kar
klmasna ramen Moskova, Sultan Galiyevin nerisini kabul
etti ve Kasm 1921 de, zerk Krm Sosyalist Sovyet Cumhuriyetini kurdu.
III. Transkafkasya
1917de, Transkafkasyada gerek iktidar, zellikle Tiflis ve Ba
kuda slenmi Sovyetlerin elindeydi. Yl sonuna kadar Sovyetler,
endstri iileri arasnda gl olan Meneviklerin ve askerlerin
desteini alm SRlerin hakimiyetindeydi. Tiflis Sovyeti,
Meneviklerin kalesi durumundayd. Bak Sovyeti, balangta,
SRler, Menevikler, Azeri Msavat ve Ermeni Tanaklar
arasnda eit bir ekilde blnmt, 1918in banda, cepheden
dnen askerlerin akn etmesiyle kontrol Boleviklerin eline geti.
1917 Nisannda Kafkasva
j Mslmanlar,' Bakda bir konferans topladlar. Msavat partisinin arlkta olduu konferansta,
Rus demokratik cumhuriyetinin kurulmas, federalizmin
tannmas, dinsel ve kltrel konularda yetkili olacak, sava ve
galiycv zerinde el skmak 73
bar konularnda karar alabilecek bir Tm-Rusya Mslmanlar

rgtnn kurulmas ynndeki nergeler kabul edildi. Ayn
program, Maysda Moskovada yaplan Mslman kongresinde
Azerbeycan heyeti tarafndan savunuldu ve Volga Tatarlarnn
kltrel zerklik tezine kar federalizm tezi ileri srld. Bak
Kongresi, geici olarak Tiflisde yerleecek ve Mslmanlarn
ilerine bakacak Kafkasya Mslman Brosunu tayin etti.
Haziran sonunda, Msavat, Transkafkasvadaki toprak sahibi
mslmanlarm son zamanlarda kurduu Trk Federalist Partisi
ile birleti. Yusufbekovun bakanlndaki Federalisder,
Azerbeycan toprak aristokrasisini temsil ediyorlard. Esas olarak
ehirli orta snf temsil eden Msavat, bu partiyle birleerek g
kazand, ancak ayn zamanda nceki radikal grlerinden de ok
ey kaybetti. Federalisder, Musavatm, topraklarn kamula
trlmas ve topraksz kyllere datlmas programna kesin
olarak karydlar. Bu iki parti, toprak program konusunda bir
sre ekitikten sonra Msavat, 1917 Ekiminde Federalisderin
programn kabul etti. Yeni partinin ad Trk Federalist Partisi
Msavat olarak deitirilse de ksaca Msavat olarak anld. Yeni
Musavatn Mslman nfus iinde byk kide destei vard.
Parti, Bak Sovyeti seimlerinde, endstriyel blgelerden en
byk oyu ald ve Ekim 1917de yenilenen Sovyet seiminde
Boleviklerin iki misli oy toplad.
Ekim 1917de, Bolevikler, Tifliste Birinci Kongrelerini
topladlar. Kongre, Grc Sosyal Demokrat ve 1905den beri
Leninist olan Filipp Makaradzenin bakanl altnda bir blgesel
komite seti ve ulusal sorunda, ayrdkl ve federalizmi sula
yan, fakat Transkafkasyann zerkliini destekleyen bir karar ald.
Bolevikler, iktidar ele geirmek iin askeri birliklerin
desteini kazanmay umuyorlard. Ancak bu konuda nemli zor
luklar vard. Transkafkasvada duruma hakim olan Grc
Menevikleri, Boleviklerin btn iktidar Sovyedere slogann
nceden uygulamaya balam ve Transkafkasyada kendi laldmiyederindeki Sovyederin iktidarn zaten kurmulard. te yandan,
savatan bklcm ve bir an nce evlerine dnmek isteyen askerler,
74 ulusalclk
yeni atmalara yol aacak Bolevik ajitasyonuna ok olumlu
yant vermiyorlard. te yandan Bolevilder, yerli nfusa gven
miyorlard.
Bu dezavantajlara ramen Bolevik Blge Komitesi,
Petrogratla anlama halinde, darbe iin Aralk bam saptad.
Plana gre, tamamen Boleviklerin kontrol altndaki Tiflis Gar
nizonundan kan Bolevik yanls piyade birlikleri ehri ele gei
recek ve Menevik ynetimi ykarak yerine Halk Komiserleri
M edisini iktidarn kuracakt. Ancak 14 Kasmda, Transkafkasyadaki Grc Menevik Hkmeti Tifliste skynetim iln
etti ve Bolevik yanls askeri birlikleri ehrin dna kartt.
Ayrca arlk Kazaklarndan oluan birlikler, Boleviklerin aktif
olduklar Bakuya sevkedildi. Meneviklerin silahlandrd Tif
listeki Grc iiler, Bolevik yanls askeri birlikleri tamamen
silahtan arndrd. Bunun zerine Blge Komitesi, plan uygula
maktan geici olarak vazgeti. 1918 ubatnda Bolevik Parti,
yasad iln edildi.
Bu srada, Trk-Osmanh ordular, Rus askerlerinin cepheleri
terketmesinden yararlanarak, Rus arlk ordular karsnda
savata kaybettii blgeleri geri almak zere ilerlemeye balamt.
Trk ordularnn ilerlemesine kar direnen, yalnzca arlk yne
timine bal birka askeri birlik ve Ermeni gnll birlikleriydi.
Ayn gnlerde, merkezi Bolevik hkmeti, Brest Litovsk barm
imzalad ve 1877 savanda Osmanllardan alman, Grc ve Er
meni nfusun youn olarak yaad topraklan Osmanllara geri
verdi. Transkafkasya Menevik Hkmeti, Brest Litovsk barn
tanmad ve Trkiye ile ayrca anlamann arelerini arad. Ancak,
Trk ordusunun ilerlemesi ve Kars kuatmas karsnda, Brest
Litovsk anlamasn kabul etmek zorunda kald.
Fakat bunun hemen ardndan, Osmanl Hkmeti, Transkafkasyadan yeni taleplerde bulundu. Transkafkasya hkmeti bu
talepleri reddetti. Trk ordusu, Trabzondaki bar grme
lerinin kesintiye uramasndan da yararlanarak Batuma doru
ilerlemeye balad. On gn sonra Kars dt. Bu durumda
Menevik Transkafkasya Hkmeti, daha fazla toprak kaybn
galivev zerinde clskmak 75
nlemek iin Trk taleplerini kabul etmek ve yeni srprizlerle

karlamamak iin de Boleviklerin merkezi iktidar ele geirdik
leri Rusyadan bamszln iln etmekle yzyze geldi. Sonun
da, uzun tartmalarn ardndan, Kadet ve SRlerin itirazlarna
ramen, 22 Nisan 1918de, Transkafkasya Bamsz Federasyonu
iln edildi.
Transkafkasya Federasyonu, kurulduktan birka hafta sonra, i
atmalar ve Trk ve Alman birliklerinin igali nedeniyle para
land. Trk ordusu lkenin gneydousunu igal etti, Bolevikler
Bakuyu ele geirdi. Byk lde Grc Meneviklerinin haki
miyetinde olan Trankafkasya hkmetinin elinde Tiflis ve evre
sinden baka bir blge kalmad.
Trk ordusunun ilerlemesiyle, Transkafkasya kentleri, Trklerden kaan Ermeni snmaclaryla dolmutu. Bu kritik anda,
Grc ynetimi, Alman Dilerinden beklenmedik bir destek
ald. Alman Genel Kurmay, Brest Litovskda belirlenen snrlar
korumak ve Osmanl ordusunu Hindistana doru yneltmek
istiyordu. Bu yzden, Batum bar grmelerindeki Alman tem
silcisi General von Lossow, Transkafkasya delegelerinin, Trlderin sonu gelmez toprak taleplerine kar kendilerini savun
malarna destek oldu. Osmanl heyeti, Alexandropol-Dzhulfa
demiryolunu talep ettiinde, Lossow, aka Transkafkas temsil
cilerinin yamnda yer ald. Yaplan gizli grmelerde Loslow,
Grclere Transkafkas Federasyonundan ekilmelerini ve kendi
bamz devletlerini iln etmelerini nerdi. Grcler bu neriyi
kabul ettiler.
26 Maysda Grc Ulusal Meclisi, Grcistann bamszln
iln etti. Bunun zere Azerbeycan ve Ermenistan da ayn yolu
izledi. Bylece, Grc, Azeri ve Ermenilerden oluan Transkafkas
Federasyonu fiilen sona ermi oldu.
Terek Blgesi ve Bak
Bolevikler, Transkafkasyaun Terek Blgesinde ve ardndan
Bakda, bu blgelerde hkm sren ulusal dmanlklar kulla
narak iktidara geldiler ve 1918 baharndan, avn yln sonbaharna
76 ulusalclk
kadar iktidar ellerinde tuttular. Aralk 191 7de padayan i savala
birlikte Terek-Dastan devletinin kmesiyle, Terek blgesi
hkmetsiz kalmt. Bolevilder, cepheden geri ekilen askerlere
dayanarak ve arlk Kazaklaryla ibirlii yaparak bu blgede
iktidar ele geirdiler. Ocak 1918de, Bolevikler, Rus politik
partilerinin ve arlk Kazaklarnn temsilcilerini, een ve
Ingulardan gelecek saldrlara kar birlikte hareket etmenin
yollarm aramak amacyla Mosdok kasabasnda bir kongreye
ardlar. Bu kongrede, Terek blgesindeki btn Rus politik
partilerinin - Menevikler, SRler, Bolevikler - katlmyla bir
sosyalist blok oluturuldu ve arlk Kazaklarnn da katlmyla
Terek Halk Sovyetleri kuruldu. Sovyet, Martta, Vladikafkasa
tand ve Terek Halk Sovyetleri Sosyalist Cumhuriyeti adn ald.
Ruslardan, arlk Kazaklarndan ve eenlerle Ingularn
dndaki baz yerli partilerin temsilcilerinden oluan yeni hk
metin bakan Grc Bolevii Noi Buachidzeydi.
Bu Cumhuriyetin zgnl, daha bandan, Boleviklerin
programm uygulamay ertelemesi ve dier blgelerin tersine,
dier sosyaliserle ve liberallerle ibirliine gitmesiydi.
Mays 1918de, datlan Terek-Dastan ynetiminin baz
temsilcileri, Vladikafkasdan katlar ve Transkafkasyaya sna
rak, Batumda, Kuzey Kafkasyann bamszln iln ettiler. Bu
bamszlk ilnnn pratikte bir nemi yoktu, ancak bu olay, Trk
ordusunun,' kuzevs Kafkas Mslmanlar adna mdahalesinin
yolunu at. Bu arada Terek Cmhuriyetinde, Boleviklerin
topraklar kamulatrmaya balamas zerine, arlk Kazaklan
hkmetten ekildiler. Haziranda, Vladikafkasda, iddetli atiSovyet gsteriler meydana geldi ve hkmet bakan Buachidze
ldrld.
Grcistann bamszlk iln etmesinden sonra, Grc
Bolevikler, Kuzey Kafkasyay tam bir kargaalk iinde brakarak
Vladikafkasdan katlar. Austosta arlk Kazaklan Vladikafkas
ele geirdiler. lerinde, oraya Moskova tarafndan yollanm
Orjanilddze de olmak zere Bolevik liderler dalara kaarak
een ve ngulara sndlar. Orjanikidze dah halkla ittifak
kurdu ve onlara, arlk Kazaklar tarafndan el konan topraklarm

geri iade edecei sz verdi. 17 Austosta, Ingu savalar,
Vladikafkasa saldrd ve ehri arlk Kazaklarndan geri ald.
Bolevikler, Terek hkmetini yeniden kurdular. Bir yl nceki
blok siyasetini terkeden Bolevikler, Orjanikidzenin nder
liinde bastrma harekatna giritiler. eka, Menevikleri ve
SRleri tutuklamaya balad. Kuzey Kafkaslar, Sovyet ynetiminin
terrne ilk kez tank oluyorlard.
S
te yandan, eenler ve Ingular, Boleviklere yaptklar
yardmn dln aldlar. arlk Kazaklarnn daha nceden el
koyduklar tm topraklar een ve Ingulara geri verildi. een
ve ngularn Sovyet rejimine ballklar sava boyunca devam
etti.
Bak Sovyeti, Transkafkasyadaki etnik ve politik yapnn bir
minyatr gibiydi. Burada Rus, Ermeni ve Azerbeycanl politik
partiler yer alyordu ve Trankafkasya Federasyonunu paralayan
husumetin ayns bunlarn arasnda da devam ediyordu. 1917 yl
boyunca, Bak Sovyetinde, olduka zayf olan Boleviklerle
Msavat arasnda dosta ilikiler hkm srd. Ancak 1918
Ocaknda bu ilikilerde nemli bir deiiklik meydana geldi.
ehir, Bak ile Kuzey Kafkasyay balayan demiryollar boyunca
sren atmalar ve Dou Kafkasyal Mslman kyllerin yiyecek
yollamay reddetmeleri yznden yiyecek sknts ekmeye
balad. Trankafkasyann eitli blgelerinde Mslmanlarn,
askerlere ve Rus nfusa saldrmalar ve muhtemelen Kafkasvann
j
Trk ordularnn igali tehdidi altnda olmas, Boleviklerin,
Musavata kar dmanca bir tutum almasna neden oldu.
Mart 1918de, Komnistlerin kontrolndeki Bak Sovyeti
Merkez Komitesi (Ispolkom) arln emrindeki Mslmanlardan oluan Vahi Tmeni tayan bir geminin Bak limanna
girdiine ilikin bir rapor ald. Sovyet'teki Rslar ve Ermeniler,
Vahi Tmenlerin Bakya ayak basmasun ehirde byk ulusal
boazlamalara yol aaca korkusuyla, Vahi Tmenin Bakya
girmeden silahszlandrlmas kararm aldlar. Vahi Tmenin
silahszlandrlmas, ehirdeki Mslman halk arasnda byk
78 ulusalclk
honutsuzlua yol at. Bir Baku Mslman heyeti, Sovyetten, el
konan silahlarn geri iade edilmesini talep etti. Bu srada Msl
man blgelerinde bir ayaklanma balad ve ehrin eidi yerlerin
de, Rus askerleri, Mslman kalabalklar taralndan silahsz
landrld.
Bu isyana kar Komnisder, Rus SRleri ve Ermeni Tanak
Partisi ile ittifak kurdular. Ispolkomun ynetimindeki Tanak
birlikleri saldrya geerek, ayaklanmay yapan Mslmanlar
silahszlandrdlar. Bunun ardndan Tanaklar ve Bolevik yanls
askerler, Mslmanlara kar bir kadiama giritiler. Mart olaylar
srasnda, ounluu Mslman bin kii yaamn yitirdi.
Nisan ortasnda, Bolevikler, tamamen Boleviklerden ve sol
Meneviklerden oluan bir hkmet kurdular. Oysa, ayu ay
yaplan Bak Sovyeti seimlerinde, bu iki parti, toplam 308 san
dalyeden yalnzca 67sini kazanabilmiti. Mart olaylarnda nemli
bi- rol oynayan SRler ve Tanaklar hkmete alnmadlar. Yeni
hkmetin bakanln, Bolevik liderlerden Shaumian getirildi.
Yeni hkmetin ilk ii, btn Mslman ve Menevik gazete
leri kapatmak oldu. Tanaklara, btn askeri birliklerini
datmalar ve kendi ulusal sovyederini kapatmalar ynnde bir
ltimatom verildiyse de Tanaklar bu ltimatoma kaytsz
kaldlar.
Transkafkasya Federasyonuun dalmasnn ardndan tek
tek bamsz cunihuriyederin kurulmas ve Azerbeycann,
Osmanl ordusuyla birlikte Bakunun zerine yrmeye
hazrlanmas, 1918 Hazirannda, Bak hkmetini zor duruma
drd. Shaumian, Moskovadan yardm istedi, fakat olumlu bir
yant alamad. Bunun zerine Shaumian, Kuzey randa slenmi
ngilizlerle balant kurdu ve Devrimden sonra ngilizlere
snm arlk Kaza, Albay G. Bicherakovu Baktya davet etti.
Biderakov, Tcmmuzda Bakya gelerek, ehri Trk ve Azerilere
kar koruyacak Sovyet ordularnn ba komutanlna atand.
ki hafta sonra Bak Sovyetinde yaplan kapal bir oturumda,
Biderakov, randaki ngiliz birliklerinin komutan General
Dunstervillenin de ehrin savunmas iin arlmas nerisinde
bulundu. Boleviklerin muhalefetine ramen bu neri kabul

edildi.
Bu srada, karklklar nedeniyle ehri gvenli bulmayan
Shaumian ve dier hkmet yeleri, Astrahana gitmek zere
ehri terkettiler. Fakat Sosyalist Devrimci Transcaspia (Hazar)
cumhuriyetinin sava gemileri tarafndan yollan kesildi ve sahile
karldktan sonra idam edildiler.
Bmdan sonra iktidar, Ingilizlerden destek alan, Rus
SRlerinin egemenliindeki Transcaspian diktatrlnn eline
geti. General Dunsterville, ehrin savunmasn rgtlemek ze
re, kk bir ngiliz askeri birliiyle bildikte Austos banda
Bakya geldi. Fakat Generalin birliklerinin azl, Bak
Sovyetinde ve SRlerde hayal krld yaratt. Ksa bir sre sonra
hkmetle anlamazla den ngilizler ehri terkettiler. Onlann
ardndan Bicherakov da aynld.
2 Eyll 1918de Trk askeri birlikleri, fazla bir direnile
karlamadan Bakyu ele geirdiler.
Azerbeycan Bamsz Cumhuriyeti
Transkafkasya Federasyonunun dalmasndan ksa sre sonra,
Azerbeycan Ulusal Meclisi, Tiflisden, 1918 Haziranmda, Enver
Paann vey kardei Nuri Paamn komutas altndaki Trk
birlikleri tarafndan ele geirilmi olan Gandzaya tand. Azeriler, oradan, Trk birliklerinin yardmyla Bakya ulamay
umuyorlard.
Balangta, Azerilerle Trk mttefikleri arasndaki iliki
dostayd ve gelecek vadediyordu. Ancak balay ksa srd. Sosya
listleri de ieren, Resulzadeni ve Musavatn nderliindeki
hkmet, radikal sosyal reformlara giriti. Bu, muhafazakr
Osmanl paalarnn houna gitmedi. Musavatn, topraklarn
kamulatrlp topraksz kyllere datlmasna ilikin program
onlarn kabul edebilecei bir ey deildi. Nuri Paa, Haziran
ortalarnda, Ulusal Meclisin ve hkmetin datlmas emrini
verdi. Yeni kurulan hkmette libir sosyaliste yer verilmedii
gibi, Musavatn arl da azalmt. Bumn zerine, Msavat-
80 ulusalclk
lar, Tiirk ordusunun koruyuculuu altnda gerek bir zynetim
kurabileceklerine olan btn umutlarn yitirdiler.
Azeriler, petrol ehri Bakunun ele geirilmesine ynelik aske
ri kampanyada nemsiz bir rol oynadlar ve Bak, Romanya cep
hesinden ve Karadenizden getirilen birliklerin yardmyla Trk
ordusu tarafndan igal edildi. Trk ordusunun ehre girmesiyle
birlikte Mslmanlar, Ermenilerden Mart kadiamnm intikamm
almaya giritiler. Yedi gn sren pogromlarda, tahmini olarak
drt bin Ermem ldrld. Bakyu ele geiren Trkler, Kuzey
Kafkasyay ele geirmek amacyla Hazar kylar boyunca
Dastana doru ilerlediler. Fakat, merkezi devleder arasnda
yaplan mtareke zerine Trk ordusu ilerlemesini durdurdu.
Trkler, Dou Kafkasyadaki ksa sreli ikmeden srasnda
Azeri halkn sempatisini kazanamadlar. Balangta, blgenin
kyl ve ehirli halk tarafndan byk bir sevgiyle karlanm
lard. Fakat Osmanl paalan toprak refonnunu durdurma, ii
sendikalarn kapatma, sosyalist rgderi bastrma, halkn
191 7den beri elde ettii sosyal ve politik kazanndan zorla geri
alma politikas izleyince, bu coku bir anda yerini hayal krldna
brakt.
Osmanl mparatorluu ile Mttefikler arasnda, Kasm
1918de imzalanan Mondros Mtarekesi gereince Trk ordusu
bir ay iinde Kafkasyadan ekildi. Trklerin ekilmesi zerine,
General Thomsonun komuta ettii ngiliz birlikleri Bakya girdi
ve ynetimi ele ald. General Thomson, sendikalarn ve sosyalist
rgtlerin yemden faaliyete gemelerine izin vermekle birlikte,
Azeri milliyetilerine kar dmanca bir tavr taknd. Trk ordu
sunun blgeden ayrlmasndan sonra, Azerbeycan Ulusal Meclisi,
yalnz Mslman temsilcilerle deil, dier etnik gruplarn temsil
cileriyle birlikte yeniden topland. Yeni Hkmet, meclisteki
^partilerin temsilcilerinden olutu. Bylece, Dou Kafkasyadaki
politik otorite, ngilizlerle Azerbeycan hkmeti arasnda
blnm oldu.
*
galiver zerinde el skmak 81
Mustafa Kemal ile Lenin Arasndaki ttifak

Koullar, Sovyet Rusya ile Osmanl mparatorluunun fiilen
knden sonra Anadoluda kurulmu Kemalist Trkiyeyi
uzlamaya zorlad. Her iki hkmet de Bat devletlerinin basks
altndayd, te yandan Kemalistlerin paraya ve silaha ihtiyac vard
ve o koullarda bunu onlara salayacak tek g, yakn Douda
kprba tutan bir mttefike sahip olmak isteyen Boleviklerdi.
Bylece, 1919-20 knda Rus-Trk ittifak gereklemi oldu.
lk kurulan temaslarda, Mustafa Kemal, Boleviklere, Jntrklerin
Pan-Turanc hedeflerini paylamadm ve Trkiyenin, Kuzey
Kafkasya ve Azerbeycan zerindeki tm iddialarndan vazgetiini
bildirdi. Bunun karlnda, Komnistlerden, Anadoluya ynelik
propaganda faaliyetlerine destek vermemelerini talep etti. Kemalistlerle Bolevikler tam bir mutabakata vardlar.
Bu ittifakn ardndan, 1920 balarnda, Transkafkasyadaki
bamsz devletleri ykmak iin ak bir ibirliine girdiler. Kemalistler, Azerbeycan Komnist Partisinin yapt gizli bir
toplantda hazr bulundular ve Azerbeycan ulusal hkmetine
kar Komnist Partinin giriecei darbeye yardmc oldular.58
Kafkasyadaki Trk-Sovyet ortaklnu en aktif unsurlarndan biri
de, dk Jntrk hkmetinin nde gelen simalarndan biri
olan Halil Paayd. Enver Paamn amcas olan Hal'l Paa, sava
srasnda bir Trk Ordu birliine komuta etmi ve Austos
19l9da, stanbulda hapisten kamt. Resmi tarih, Jntrklerle
Kemalisder arasndaki atmaya nemli bir yer verirken, iki
kesimin Kafkasyadaki yakn ibirliini titizlikle rtbas etmitir.
Kemalist-Bolevik ittifaknn sonucunda Kemalisder, bu bl
genin Sovyeder Birlii tarafndan igali ii ellerinden gelen her
trl destei verdiler ve bu da Transkafkasya Federasyonunun
yklmasndan sonra kurulan Azerbeycan, Grcistan ve Ermenis
tan bamsz cumhuriyederinin sonunu hazrlad. Resmi tarih, bu
ittifakn, Trkiyenin yararna olan ynn vurgularken,
Transkafkasyadaki sonular zerinde durmamay tercih eder.
** Karaev, z nedavnego, 88, 121; ayn zamanda bkz. Mirza-Bala, Milli, 188 ve
devam.
82 ulusalclk
Azerbeycann gali
Moskova, 1920 Martnda Transkafkasyay igal etmeye karar
verdi. Bunun iin, Orjanikidzenin bakanlnda bir Kafkasya
Brosu (Kafbro) oluturuldu.
Sovyet igalinin yaklamakta olduunu gren Azerbeycan h
kmeti, kendini kurtarmak iin bir yandan Orjanikidze ile
pazarla oturmamn yollarm ararken, bir yandan da ranla
birleme sorununu tartmaya balad. te yandan, gal tehdidi,
Msavat iinde iki fraksiyonun domasna yol at. M. Haan
Hadzhisldi ve Resulzadeni banda bulunduklar hizip,
uzlamadan yanayd, Han Khoiskn de, uzlamaya kar kan hizbi
temsil ediyordu. Zengin toprak aalarnn ve din adamlarnn
partisi olan, Musavatn muhafazakr rakibi Birlik ise, ksmen
Boleviklerin, o srada girimeyi uygun bulduklar Pan-Islamc ve
Pan-Turanc propagandamn cazibesine kapldndan, ksmen de,
byk lde toprak reformu sorunu yznden att, rakibi
Musavat keye sktrmak iin, bu kritik anda en Komnist
taraftar parti konumundayd. 1920lerin bandaki reaksiyoner
Birlik Partisinin, Azerbeycan Komnist Partisinin bir uzants
haline geldii bile sylenebilir.
Musavatlar, yeraltmdaki Boleviklerle pazarha girerek, Ko
mnistlere hkmette eidi mevkiler teklif ettiler ve cumhuriye
ti korumak iin birok tavizler verdiler. 1920 balarnda Nuri
Paamn yerme Dastandaki Krm partizanlarnn komutanl
na getirilmi olan Halil Paa, Azerbeycan yneticilerine,
Kzllarn kendilerine kar kt bir niyet tamad, olarnm bu
blgedeki askeri faaliyederinin btn amacmn Trkiyedeki
milliyeti glere yardm ulatrmaktan ibaret olduu konusunda
teminat verdi. Sovyederin iyi niyetinin delili olarak, Bak Kom
nist rgtnn, Onbirinci Kzl Ordunun, Azerbeycan zerinden
Trkiyeye gideceine dair kendiine sz vermesini gsterdi.
Darbe plan, 27 Nisan 1920de yrrle kondu. Azerbeycan
Komnist Partisi Merkez Komitesi, RKP Blge Komitesi Bak
Brosu ve Bak Merkezi i Konferans, Azerbeycan Hkmeti
ne, on iki saat iinde teslim olmasn isteyen bir ltimatom verdi
galiyev zerinde e1skmak 83
ler. Meclis, konuyu tartmak zere olaanst bir toplant yapar

ken, nceki gece Onbirinci Kzl Ordunun sur getii ve Ba
kuya doru ilerledii haberi geldi.39 Bunun zerine hkmet,
Azerbeycan Cumhuriyetinin bamszl konusunda verilen eref
sznn tutulacana ilikin umudunu ifade ederek teslim oldu.
28 Nisanda Orjanikidze ve yardmcs Kirov (o srada parti n
derlerinden olan Kirovla kartrlmamaldr), bir zrhl trenle
Bakuya geldiler ve bundan ksa sre sonra On birinci Kzl ordu
tek bir mermi harcamakszn ehre girdi.
Baky kansz ele geiren Sovyet rejimi, Azerbeycan geri
kalan blgelerinde direnile karlat. 25/26 Mays 1920 gecesi
Gandzhada byk bir isyan padak verdi. Azerbeycanl asker ve
kyllerin balatt ve muhtemelen milliyetilerin de katld
isyan Karaba ve Zakataly blgelerine yayld. Bat Azerbeycann
ou blgesi igalcilere bakaldrd. Bakda zrhl trenlerle
yollanan Sovyet birlikleri isyan bastrd. Gandzhann teslim
alnmasndan sonra ehir bir hafta boyunca yamaland. Ardndan
krsal blgelerde operasyonlar balad.
Sovyet rejimi Bakda iddetli nlemlerle oturtuldu.
Orjanikidze, aralarnda eski babakan Han Khoiskii ve
Azerbeycan Ordusunun komutan olarak grev yapm General
Sulkeviin de bulunduu, Azerbeycan ulusal hareketiyle ilikili
birok kiiyi tutuklad ve idam etti. Resulzade, son zamanlarda
Boleviklerle uzlama yanls bir tutum almas ve 1905 Devrimi
srasnda, Bak Bolevik Parsie yeyken, Stalinle ve dier
Kafkas Komnistleriyle dostluk kurmu olmas sayesinde ayn
kaderden kurtuldu. Stali tarafndan Moskovaya getirildi ve
kendisine, Azerbeycan Sovyet hkmetine katlmas teklif edildi.
Resulzade, birbuuk yl kadar Moskovada kaldktan sonra
yurtdna kat.
39 Halil Paa, snrdan geen On birinci O rduyu karlayarak, Baku Komnist

lerinin kendisine Azerbeycanm igal edilmeyeceine ilikin verdikleri sz
hatrlattysa da. O n birinci O rdu Komutan, kendisine byle bir talimat
verilmediini, durum u netletirm ek iin Halim Paa'nn Moskovaya gitmesin
den baka bir are olmadm syleyerek ileri harekta devam etti.
84 ulusalclk
Azerbeycandaki ilk komnist hkmet, hemen hemen bt
nyle sol kanat Mslmanlardan olutu. Hkmetin Bakan,
dala sonraki Stali tasfiyeleri yllarnda milliyetilikle sulanacak
olan Dr. Neriman Nerimanovdu. Ancak Azerbeycandaki gerek
iktidar, Orjanikidze ve onun tayin ettii kiiler tarafndan yneti
len Kafbronun ve verel Komnist Partisinin elleridevdi.
Sovyetler Birliinin sz konusu dnemine ilikin anlatmm
burada bitiyor. imdi bu zetlemeden yola karak ulusal cep
h e l i n argmanlarm tartmaya giriebiliriz.
j
Hangi Milliyetilik?
u genel tespitle balayalm: Ulusal cephenin Trk
milliyetiliine ilikin ideolojik referanslar, zaman ve mekn
kopukluu ile malldr. Bu yzden de, ulusal cephenin analo
jileri, bugnn politik mcadelesine dayanak yaplmak iin yapay
bir biimde retilmi, bir gerek d arptmalar btn olmann
tesinde pek anlam ifade etmemektedir. Yani, Gaspinskyden,
Molla N ur VahidoPa, ValidoPdan Sultan GaliyePe, Mustafa Ke
malden Ziya Gkalpe, Mustafa Suphiden evket Sreyyaya
uzanan, btnsel bir Trklk idealinden sz e.tmek mmkn
olmad gibi, byle bir giriim, tarihteki olaylarn byk lde
eilip bklmesini gerektirmektedir.
Brakn Trkln bu kadar geni bir yelpazeyi kucakla
masn ve ortak bir kimlik ve dava ortakl oluturmasn, ayn
zaman ve mekn iinde, aa yukar benzer hedeflerle hareket
eder gibi grnen ve genel olarak milliyetilik kategorisinde
toplayabileceimiz siyasal hareketler bile, bir ulusal cephede
toplanp, ortak hareket edememilerdir. ktidar hedefi gden
ideolojilerin banda gelen milliyetilik ideolojisi, nihayetinde, bu
ideolojiyi kendine bayrak edinen bir politik grubun, kendi ulusdevletini kurup iktidar ele geirmesi ve elinde tutmas hedefinin
hizmetinde olduundan, her ulusun40 bandaki politik grubun
40 Ulusu burada trnak iine alyorum, nk baz etnik farkllklarn
dnda, ulus denilen kategorilerin, genellikle, sz geen politik gruplarn bir
yaraunu olduu dnlebilir. Yani aslnda ulus diye bir ey yoktur da,
ayr bir milliyetilik davas gtmesi, b dava dorultusunda,

komu topluluklarn milliyetileriyle ortak mcadeleye girmekten
imtina etmesi, hatta bazan kar tarafla ibirliine gitmesi
kanlmaz olmutur.
Yukardaki blmlerde anlattmz gibi, balangta var gibi
gzken, Mslman halklar arasndaki uyumun, yerini, 1917
koullarnn, her blgede bir zerk devlet kurma frsat vadediyor
gibi gzkmesi zerine, herkesin kendi bann aresine bakt
bir ulusal bencillie brakmas; Tatarlarn, kendi ulusal hedef
leri dolaysyla federatif yapya kar kmalar, Bakrlarn zerk
devlet taleplerini engellemeleri, hatta bu blgede Bakr hkme
tine kar Rus kolonvalistleriyle aika ibirliine gitmeleri; asimile Tatarlarn daha az asimile Tatarlara kar Ruslarla ortak hareket
etmeleri; Ala-Orda liderlerinin, zor durumdaki Trkistan
Kokad hkmetinin yardm talebini geri evirmeleri; bir ksm
milliyetiler, o anda ulusal karlar yle gerektirdii iin
Kzllarn safnda arprken, dier bir ksmnn Beyazlarn
safnda onlara silah skmas; bazlarnn, yine ulusal karlar o
anda yle gerektirdii iin, Beyazlarn safndan, daha fazla vaadde
bulunan Kzllarn safma gemesi, ya da tersine, bazlarnn da,
Kzllardan hayal krklna urayp Beyazlarn safna gemesi,
bylece eit eit milliyetilerin belli bir anda, birbirine kar
siperlerde yer almalar; Basmac liderlerinin, aralarndaki rekabet
yznden, birbirlerine kar zaman zaman Boleviklerle ibirliine
gitmeleri; Basmac lideri brahim Beyin, zor durumdaki Enver
Paaya yardm etmeyi reddetmesi ve bylece lmne neden
olmas; Trkmenlerle zbeklerin arasnda su kaynaklan yzn
den meydana gelen atmalarn Hayva Hanlnn paralan
masnda etkili olmas vb. ortak bir milliyetilik ya da Trk
lk davasmn sz konusu olmadn, sadece, farkl amalan olan
politik gruplarn, iktidar iin savarken, ortak bir tanmdan bile
yoksun olan milliyetilik ideolojisini klf olarak kullandklarm
gstermektedir.
kendilerine bir ulus dayana bulmak isteyen politik nderliklere temel
tekil eden etnik topluluklar vardr.
86 ulusalclk
te yandan, tek tek her etnik toplln iindeki, larkl
snfsal karlar temsil eden farkl politik gruplar da, doal ola
rak, ortak bir milliyetilik davas etrafnda birleemeinilerdir,
bunlarn her biri, kendi politik iktidarn gerekletirebilmek iin,
gerektiinde, rakip politik gruplara kar, eski kolonyalistlerle ya
da kolonyalist miras devralan Boleviklerlc ibirliine gitmekten
kanmamlardr.
Keza, Attila Ilhann teebbs ettii gibi, rnein Gaspralyla,
Resulzadeyi ya da Vahidovu ayn davann halkalar olarak takdim
etmek, zaman ve mekn farkllklarn grmezden geldii gibi,
politik hedef farkllklarn da rtbas eden, byk bir zorlama
olarak gz rahatsz etmektedir. Rus politik sahnesindeki
Kadederle, Sosyalist Devrimciler ve Sosyalist Devrimcilerle,
dnya devrimi hedeflerini henz terketmemi ilk dnem
Bolevikleri arasnda ne kadar politik ortaklk ve benzerlik varsa;
bir lml reformcu-liberal olan ve politik ufuklar, Dumada
Kadederle ibirlii yaparak Krm Tatarlar iin eit haklar elde
etmekle snrl kalan Gaspralyla, yerli toprak sahiplerini hedef
almasyla ve radikal reform araylaryla daha ok SolSRlerin
programna benzer bir programn peinde koan Musavatn
41 Attila lhan, bu zaman atlama yntemine, Trkiye ile ilgili tespitlerinde de

sk sk bavuruyor. rnein, FKFnin blnp, iinden baz gruplarn
silahl mcadeleye ynelmesiyle, Komnizmle Mcadele Derneklerine
iyice atabilecekleri bir hasm yaratlmas tr olaylar", (bunlarn Attila
lhann komplocu senaryolar olup olmad tartmasna burada girmiyorum)
ayn zamana rastgelmedii gibi, ncelik ve sonralk sralamas, gerekte tam
tersidir. Komnizmle Mcadele D em ekleriuin TIP toplantlarn bast e
aktif dnemi, 1964-66 yllandr. FK Fdeki ilk blnme ise, 1968 ylnn
ubatdr (MDD-Sosyalizm devrim ayrl). Hele "silahl mcadeleye y
nelme, artk Komnizmle Mcadele D em eklerinin aktif dneminin neredeyse
tamamen sona erdii, 1970 ylnn sonlarna rastlar. Attila lhan, tartlmaz
ve rakipsiz" bir tarih tespitisi olduuna fazlasyla inanm olacak ki,
olaylarn gerek tarihlerini saptamak iin fazla zen gstermiyor. Hele, Trk
Solunun, Trkiye Trklcridir slogann ileri srd iddias, zensizliin
de tesinde, tam bir uydurmadr. Hrriyet gazetesinin kesinde yer alan bu
rk beyau, Trkiye solunun, en millici fraksiyonlar bile kullan
mamlardr.
galiye v zerinde el skmak 87
radikal milliyeti izgisinin savunucusu Resulzade; ve PanTuraizmi, dnya smrgeler devriminin mzrak ba olarak
kullanmay hedefleyen smrge devrimcisi Vahidov arasnda da o
kadar benzerlik ve dava ortakl vardr ancak.
Hele hele, gerekten de ezilen ulus kategorisinde olan, ok
milliyetti Rus imparatorluunun yzyllar sren koloyalizminin
basks altndaki Trki halklarn anti-kolonyalist zlemlerini dile
getiren politik nderliklerin milliyetilii ile, kendisi de Rusya
gibi ok uluslu koloyalist bir imparatorluk olan Osmanl
imparatorluunun devam niteliindeki Trkiye devletinin ege
men ulus milliyetilii arasnda bir dava ortakl bulmaya
almak, zorlamalarn en bydr. Byle bir dava ortakl
olmadnn en iyi kant, kendi egemen ulusal devletini kurmak
tan baka bir derdi olmayan Kemalistlerle, artk o gn Rus kolonyalist geleneinin temsilcisi roln oynamaya balam olan
Boleviklerin, bamsz Azerbeycan Cumhuriyetinin ortadan
kaldrlmas iin ibirlii yapm olmalardr.
Galiyevle, Kemalistler arasnda bir dava ortakl kurma
giriimleri ise, u ana kadar verdiimiz tutarszlk rneklerinin de
tese gemekte ve samala varmaktadr. Btn politik
geleceini, her trl devletsel stabilizasyonu karsna alan42,
42 Galiyev, kurmay planlad zerk T atar devletinin kaderinin de Douya

alan bir smrge devrimine bal olduunu dnyordu. k, stabilize
olmu bir Sovyetler Birlii'ndeki -zerk Tatar devletinin, dirilen merkezi
Rus kolonyalizmi tarafndan ezileceini sezinliyordu. Sovyeder Birliinin
stabilizasyon siyasetine dnmesi anlamna gelen 10. Kongresinin ald kararlar
ve NEP politikas, bu yzden Galiyevin son umuarmm da yklmas anlamna
gelir. Nitekim, 10. Kongreden iki yl sonra tutuklanmas da bunun gstergesi
dir.
Dahili konularda ise Sultan Galiyev ve yoldalar, NEP ile 1917 ncesi dze
nine dnleceini, Rus sosyalist devriminin tasfiyesini [getireceini, G.Z],
komnist partiyi Ruslarn egemen olduklar bir panRus parti" biiminde
karma bir rgt yapsna dntrecek olan Boapartlar veya
Panrusular diye niteledikleri yeni bir ynetici snfn ibana geeceini
hesap ediyorlard. ( A. Bennigsen-C.L. Quelquejay, Sultan Galiyev-nc
Dlnyac Devrimin Babas, ev: Erden Akbuht-T. Ahmet enslay, Sosyalist
Yaynlar, 1995, stanbul, s. 161)
88 ulusalclk
dizginlenmez bir smrgeler devrimi idealine yatran Galiyevin,
merkezi Bolevik iktidara kar bir denge kurabilmek iin devrimi
Douya alabildiine yaymaya ve bu konuda baarlar kazanmaya
ihtiyac vard. Oysa kendi devletsel gvenliklerinden baka bir ey
dnmeyen misak- millici Kemalistler, bylesine maceralar
krklemek yerine, devletler aras bir ittifak ve istikrar
politikasndan yanaydlar ve 1920den itibaren, dnya devriminden vazgeip stabilizasyona dn yapmaya balayan Boleviklerin
ahsnda gvenilir mttefikler bulduklarna inanyorlard.
Yanlmyorlard da. Bat proletaryasnn ksa vadede devrim
yapaca konusunda hayal krklna urayan ve smrge devrimlerine fazla bel balamaktan yana olmayan Bolevikler, toptan bir
devletsel istikrar politikasna ynelmiler ve bir yandan, Sovyetler
Birlii rejimini devirmekten vazgemeye balayan Batl devletler
le ilikiye geerken,45 bir yandan da Trkiye ve ran gibi
modernist diktatrlklerle yaptklar ittifak, Batiy kendileriyle
uzlamaya zorlamakta kullanmlardr. Bu politikann sonucunda,
Batda ve Douda devrimci giriimlerin durdurulmasna paralel
olarak44, parti iindeki tasfiyelerin yn de belli olmutur.4
43 Paul Avrich, Kronstadt isyan srasnda, ngiltereyle kurulan ticari ilikilerin,
Batnn isyana uzak durm asnda ve desteklememesinde tayin edici bir rol
oynadn ok gzel anlatr. Paul Avrich, Kronstadt 1921 , ev: Gn Zileli,
Versus, 2006.
44 ... bu dnem den itibaren SSCB yneticileri ran'da veya Afganistan'da
olduu gibi, Trkiyede de, devrimci maceralara girimektense tarafsz burju
va rejimlerini yelediklerini aka hissettiriyorlard. !9 2 2 de Trkiyede
komnizm yasaldand ve Komnist partisi Trk siyasal yaamndan silindi. (A.
Bennigsen-C.L. Quelquejay, Sultan Galiyev-Uneii Dhnyac Devrimin
Babas, ev: Erden Akbulut-T. Ahmet eslay, Sosyalist Yaynlar, 1995,
stanbul, s. 161, s. 121)
Sadece emperyalist ngiltere ile deil, Trkiye ve ran gibi yan-smrge
lkelerle yaplan anlamalar da devrimin yaylmas asndan talihsiz sonular
dourmutur. Gerekten hem devletten devlete anlamalar yapmak, hem de o
lkelerdeki devrimci hareketleri desteklemek mmkn deildir. (Agy, Fikret
Bakayarun, yaync tarafndan zetlenmi grleri, s.384)
Anlama yaplr yaplmaz, Sovyeder Birlii, Gilandaki komnist ayaklanmaya
yapt mali ve askeri yardm kesti. Bu anlamadan sora lan ynetiminin
komnist ayaklanmay ezmesi zor olmad. Sovyet yardmnn kesilmesinden
gativev zerinde e! skmak 89
Nitekim, Boleviklerin Kemalistlerle ittifak, Galiyevin Boleviklerle kader ortaklmm sonunu iln eden olaylardan biridir. Bu
nun sonucu olarak, ayn, Leninle tartan Hintli Roy gibi,
Douda istikrara kar kan ve smrge devrimlerinin, Kemalisder ya da Iran ah gibi yerli egemenleri karya alma pahasna
da olsa srdrlmesinde srar eden Sultan Galiyev, 1923de;
Batda istikrara ve tek lkede sosyalizme kar karak kapitalist
lkelerdeki devrimlerin krklenmesinde direten Troki ise,
bundan drt yl sonra, 1927de tasfiye edilmilerdir. Grld
sonra bastrlan ayaklanma ran ynetimine nefes aldrarak, Simkonun

ynettii Krt ayaklanmasnn da ezilmesini kolaylatrd. H em Rza Hanla
dost geinmek, hem de ran emekilerinin sosyalist mcadelelerinin ve Krt
halknn kendi kaderini tayin etm e yolundaki savam desteklemek olanakl
deildir. (Agy, Fikret Bakayann, yaync tarafndan zetlenmi grleri,s.
384)
Sovyet Rusya, yine Rus karlarn randa korum ak iin aha bakaldran
Azadhah Iran inklaplarnn ellerinden silahlarn alyor ve kendilerini saa
sola sryor, yine ran ahn tahtnda tutuyor ve kurtaryordu... Liyahovun
topa tuttuu ran Milli ura Meclisi zamannda asl olan Rus im paratorluunun
ran sm rs idi. Sovyet Rusya'nn, namlular, ran ehinahna evTlmi
olan ran inklaplarnn ellerinden silahlan almas yine Bolevik Rus
m paratorluunun kan iindi. (Agy, Hseyin Baykarann, yaync
tarafndan zetlenmi grleri, s. 379)
Kemal Tahir, Mustafa Suphinin Galiyevin sekreteri ve yakn dostu ve
meslekta olduuna, Trk-slam dnyas zerinde ortak idealleri paylatna
dikkat ekmekte ve gerek .Ankara H km etinin gerekse Sovyetlerin bundan
rahatsz olduunu belirtm ektedir. (Agy, smet Bozdan, Kemal Tahirle
1968de yapt sohbetten, yaync tarafndan yaplm bur zetleme, s .352)
Kemal Tahir, Mustafa Suphi ve yoldalarnn ldrlm esinden ksa bir sre
sonra Sovyetler ve Ankara Hkmeti arasnda bir dosduk anlamas
imzalandna, Sovyetlerin, ldrlme olayna tepki gstermediklerine, tam
tersine bu tarihten sonra, Ankara Hkmetine para ve silah yardm
yaptklarna dikkat ekm ektedir. (Agy, smet Bozdan, Kemal Tahir"le
1968de yapt sohbetten, yaync tarafndan yaplm bir zedeme, s.352)
45 ... Sovyet tarihileri, onun siyasal kariyerinin dnm noktas olarak Rus
Komnist Patisiin onuncu kongresinin hemen sonras olan 1921 ilkbaharn
gsterirler. Fraksiyonlar ve parti ii muhalefeti mahkm eden bu kongre,
partide yekpareliin yolunu at ve milliyeti sapmalara kar ilk resmi
saldrlan balatt. (Agy, s. 140)
90 ulusalclk
gibi, Kemalistlerin misak- millici istikrar politikasyla (bu istikrar
politikas yznden, Azerbeycanda Bolevik komplolara destek
vermekten bile kanmadklarn yukarda belirtmitik), Galiyevin
smrgelerde devrimleri krkleme politikas, birbirinin tam
zddyd ve bu yzden o tarihi dnemde, Sultan Galiyevcilerle
Kemalistler, tam zt iki kutupta yer alyor, birbiriyle uzlamas
mmkn olmayan karlar temsil ediyorlard.
te yandan, Sultan Galiyevle, o dnem Rusyasndaki oriji
nal milliyetiler arasnda da bir dava ortaklndan ok, amansz
bir rekabet ve iktidar kavgasnn sz konusu olduunu belirtmeli
yiz. Nitekim, Vahitovun ve Galiyevin banda bulunduklar slam
Komiserliinin en nemli fonksiyonu, Sovyet rejiminin, bamsz
milliyeti partileri ykma almalarna yardmc olmakt. VolgaUral zerk devletinin yklmasnda, Boleviklerin en byk
yardmcs, Vahitov ve Galiyevdi. Vahitov ve Galiyevin, kendi
diktatrlkleri altnda bir zerk Volga cumhuriyeti kurmalar
iin, orijinal milliyetilerin ynetimindeki zerk cumhuriyeti
ortadan kaldrmalar gerekiyordu. zerk devlet kurmak amacyla
hareket eden milliyetiler, o dnemde Vahitov ve Galiyevin can
dmanydlar.46
Daha da tuhaf, birbirinden ok farkl eilimleri ve hedefleri
olan tarihteki bir takm isimleri, olduka keyfi bir ekilde bir
araya getiren, ulusal cephe taktikilermin, Enver Paanm
T urana olmadnda ya da buhran dneminin gerek Trk
lerinin onu izlemediinde az birlii etmeleridir. lerine
karmak gibi olmasn ama, rnein, Komnizme iltihak ettii
dnemde
Trklk
konusunda
tek
satr yazsna
rasdamadm bir Mustafa Suphi ya da Sultan Galiyev, Trk
cepheye dahil edilip, saylan isimler arasnda, Pan-Turanc he
defler konusunda olduka samimi bir eilimi temsil ettii ok
k olan ve bu hedef urunda Basmaalarn komutanlm yapar
ken ldrlen Enver Paann T urana saylmamas ya da kolun
"Galiyev (...) lk aamada, dn dman olan Tatar burjuva milliyetilerinin
(ab, G.Z.) konumlarna yaknlau ve tm gcn Byk Rus ovenizmi
olarak adlandrd eye kar mcadeleye verdi. (Agy, 123)
galiye r zerinde el skmak 91
dan tutulup, bir rpda Trk liderler soyzincirinin dna

atlmas okluka tuhaftr! Bu, politikann vefa tanmadnn,
bizim ulusal cephe yneticilerimiz tarafndan bir kere daha
tescil edilmesi ve denin dostu olmaz deyiinin kantlanmas
deildir de nedir! Ve ayn zamanda, hangi ideolojiye sahip olursa
olsun, yeilenlerin, tarihten ncelikle, kendilerine en yakn gibi
grnenler tarafndan silindiinin de... Yara alp tkezleyen kur
dun zerine, nce en yaknndaki dier kurtlar ullanrm! Bu,
zellikle, btn parlak szlerini kazdnz zaman, geriye merkezi
lus-devlete ve iktidara tapmaktan baka bir ey kalmayan ve
daima yenenlerin safnda yer alan devleti-milliyetilerimiz
asndan hi de artc bir tutum deildir. artc olmayan bir
dier nokta ise, ulusal cephecilerimizin, ttihat Enveri
kolaylkla harcarken, eski ttihatlarn, Enverin yakn Halil
Paann ahsnda Kemalistlerle ittifak yapp, Azerbeycandaki
Bolevik komploya karmalarn sessizce geitirmeleridir.
Bu bahsi kapatrken, Attila lhann, Kemalist-laik ideolojisine
uygun olarak, Gasprah smail Beyin Trkl, arlk
istibdad ve emperyalizmle ibirlii yapan Buhara irticana kar
anti-emperyalist, laik ve ulusal bir zemine oturttuu iddiasna da
deinmek istiyorum. Attila lhann, I. Dnya Sava srasnda
lm, ta Krmdaki Gaspral ile, Trkistann Dou ucunda yer
alan Buhara "irticain kar karya getiren zaman ve mekn
atlamalar zerinde durmazsak eer, Gaspralmn kurduu liberal
ve modernist Cedidci hareketin mensuplaryla, an muhafazakr
Buhara Emirinin attklar gerektir. Ancak gerek burada
bitmektedir. Bundan tesi Attila Ilhan'n grd deil, grmek
istediidir. rnein arlk istibdad ve emperyalizme kar kna
sorununu ele alalm. Bir kere, Gaspral, arlk devletini hibir
zaman radikal bir ekilde karsna almayan, lml bir reformist
ti.47 Amac, arlk Rusyasnda Tiirklere grece eit haklar
11 Krm'l Gaspral smail, Tatar Sadri Maksudi, Yusuf Akuraolu,

Abdrraid brahimov, Azeri Mardan Topuba, en azndan 1905 ylna
kadar, Rus devletine sadk ve lml davranrlar. Kh ar hkmetiyle, kh
lml Rus siyasal partileriyle ibirlii yaparak, tm sorunlarn monari ere-
92 ulusalclk
salanmas ve Ttirklerin modern eitimine izin verilmesiydi; bu
amala, Rus arlm destekleyenler de dahil, Dumadaki herkes
le ibirliine hazrd. Gaspraln anti-emperyalist olduu da
bir yaratmdan ibarettir. Bir modemist liberal olan Gaspral, tam
tersine, lml hedefleri dorultusunda ilerleyebilmek iin mr
boyunca Batl devlederin desteini aramtr. Gelelim
Cedidcilere! Gaspralnn modemist fikirlerinin takipisi olan
Cedidcilerin bir ksmnn, 191 7 Rusyas koullarnda, ister iste
mez Gaspraldan daha radikal bir ynelim iine girdikleri ve
yine elverili koullarn domasyla arlka (ykldktan sonra!)
daha kararl bir tutum aldklar dorudur. Ancak ilerindeki k
k bir sol kanat ve daha sol bir ynelim iinde olan
Azerbeycandaki Msavat Partisi hari, Cedidcilerin antiemperyalistlii bir hayli tartmaldr. Cedidciler, kendi ulusal
hedeflerini gerekletirmek iin, kh Boleviklerle, kh Batl
devlederle ibirlii yollar aram, ulusal karlar gerektirdii
zaman, Batklarca desteklenen Beyazlarn safnda yer almakta bir
saknca grmemilerdir. u irtica konusu da olduka
tartmaldr. Buhara Emiri baka olmak zere, toprak sahiplerin
den ve din adamlarndan oluan an reaksiyoner kesimlerin,
Rusyann en tutucu partisi Oktobrisderle ibirlii yaptklar,
ellerinden geldii her yerde reformist ya da radikal milliyeti
Cedidcileri ezmeye altklar dorudur ama, elimizde, aym
irtican, Boleviklerle ibirlii yaptua ilikin rnekler de
vardr. rnein Attila Ilhan'n, eer haberdarsa, milliyetileri
devirmek iin Boleviklerle ibirlii yapan ar dinci Vaisovu;
Azerbeycan Bamsz Cumhuriyetindeki an dinci ve muhafaza
kr Birlik Partisinin Musavatlar devirme faaliyeti srasnda,
Azerbeycan Komnist Partisinin sa kolu olarak altn;
NEPi iln eden Boleviklerin, btn milliyetileri ve ulusal
vcsinde zeceklerini umuyorlard. Siyasal talepleri, Ruslarla ayn haklardan

yararlanma isteini amyordu ve arlar imparatorluundan kopmann Mslmanlara zarar vereceini dndklerinden, Rusya ile Mslman dnya
arasnda kurulacak samimi ve srekli ibirliinin slamiyet iin daha avantajl
olacana inanyorlard. (Agy, s.33)
galiye v zerinde el shmalc 93
zerklik taleplerini bastrrken, kitlelerin desteini almak iin

irticaya, Cedidcilerin onca yl kaldrlmas iin mcadele ettik
leri eriat mahkemelerini tanmak da dahil, olmadk dnler
verdiklerini, grmezden gelmesini mazur grmek mmkn
deildir.
Hangi Galiyevizm?
Brakn milliyetilik gibi ulusal ideolojileri, en enternasyonalist
ideolojilerin nermelerini bile, zaman ve mekndan azde klp
keyfi bir ekilde oradan oraya tamak, genellikle olumsuz sonu
lar vermitir ve bu tr giriimler, sol ideolojilerle itikal eden
evrelerde
ablonculuk
ya
da
dogmatizm
diye
adlandnlagelmitir.
Konumuz olan Galiyeve dnecek olursak, Galiyevi, yaad
zaman ve mekndan kopartp Trkiyedeki ulusal cephe
milliyetiliinin hizmetine sokmaya kalktnzda, onu, gerek
hedeflerinin kart amalarn aleti yapm olursunuz.
nk, gerek Galiyev ve eer ill bir ideoloji haline getirmek
gerekiyorsa, Galiyevizm, birincisi, Rus kolonyalizminin basks
altnda ezilen Trki
halklar mozainin48
anti-smrgeci
kurtulu hareketinin, sosyalizan biimlerinden biridir; kincisi,
bununla balantl olarak, Galiyevizm, Rus merkeziyetiliinin
basks altndaki evre halklarn, sol tandansl, merkez-ka ve
dolaysyla ademi-merkeziyeti hareketidir; ncsii, ok milliyetli kadim bir milliyetler hapishanesinde i smrge olan
halklarn, o dnemde, ksa bir sre iin de olsa, insanlarda
gerekleecekmi gibi bir illzyona yol aan dnya devrimi
yoluyla smrgelikten kurtulma zlemlerinin dile getirilmesi
olarak da ele alnabilecek olan
Galiyevizm,smrgeci Rus
imparatorluunun geri gelmesinden baka bir anlam ifade etme
yecek olan stabilizasyona kar, Trokinin srekli devrimini
18 Etnik mozayikilie ok kzan ve bu ynleriyle, Galiye vdcnse,

kozmopolitizm kart" egemen Rus kolonyalistlerini daha fazla andran
milliyetilerimizden zr dileyerek, Trki halklar mozayii gereinden sz
etm em gerekiyor.
94 ulusalclk
hatrlatacak bir ekilde, srekli smrge devrimini (en azndan
ayan basaca salam bir zemin bulana kadar), savunmann
addr. Dolaysyla, Galiyevizm, devleti istikrarclm
karsnda, istikrar bozuculuun ideolojisi olarak da temayz
eder. Hatta onun Pan-Tuanizmi bile, srekli smrge devrimini
yrtmenin bir arac olarak gzkr.
Eer Galiyevizmi ill Trkiyenin bugnk ideolojik ve poli
tik ortamna tamak gibi bir ihtiya iinde olunacaksa, bu ii
noktadan harekede diyebiliriz ki, gerek Galiyevizm,
kozmopolitizme ve etnik mozayikilie dman olan ulusal
cephecilerimize yar olmak yerine, Krt solcu-milliyetisi
PKKnn, zellikle, Trk devletiyle bar yollar arayan stabilizasyon politikasna ynelmeden nceki dnemine daha uygun der.
Ulusal cephecilerimize yar olmaz, nk: birincisi, ulusal
cephecilerimiz, (ettikleri anti-emperyalist laflan ciddiye
almamz beklenemeyeceine gre) smrgeci bir devletin, Rus
imparatorluu kadar geni alanlar kaplamasa bile, i smrgelere
sahip bir egemen merkezi devletin muhafz ve bu devlet iindeki
her trl ati-smrgeci hareketin amansz dmandrlar; kin
cisi, ulusal cephecilerimiz, her t rl . merkez-ka ve ademimerkeziyeti eilimin karsnda, merkeziyeti-otoriter devletin
en kat ve dnsz savunucusudurlar; ncs, ulusal cep
helilerim iz, brakn srekli smrgeler devrimi falan gibi
maceralar, Trk devletinin, hatta bugnlerde, dnya devleder
sisteminin istikrarm bozacak her trl atlm ya da giriime l
mne kardrlar. Hatta, Galiyevizm! kendilerine uyarlamak
gibi zor ilere kalkmalar da, bu politik ynelimlerine yeni des
tekler bulma abasnn rndr. Dolaysyla Trklerimizin,
sacayann br iki yesinin katlmad, Pan-Turanizmi de,
Galiyevin anti-smrgeci Pan-Turanizminin tam tersine, Trk
smrgeci devletini, Kafkasyaya ve Merkezi Asyaya doru yayma
ekspasiyonist ideolojisinin addr.
Hakszlk etmemek iin unu belirtmeliyim: Elbette
Galivevle, ulusal cephecilerimiz arasnda baz ortak yanlar da
vardr. rnein, Galiyevin, ulusal cephecilerimizle ayn etnik
kkenden geldii sylenebilir. Nihayetinde, Galiyev de, ulusal

cepheilerimiz gibi milliyeti bir ideolojiye sahiptir. Galiyev de,
ulusal cephenin sacayan oluturan, rnein Aydnlklar
gibi, sol bir ideolojiyi savunmutur. Ayrca, Galiyev de, sonu
olarak bir devlet ideolojisine sahip olduundan, temelde
otoriteryand ve bunu, frsat bulduu ksa bir dnemde rakipleri
ni bastrarak hayata da geirdi. Ama grld gibi, bu benzerlik
ler, temeldeki benzemezliklerin yannda nemsiz kalmaktadr.
Alalm, ayn etnik kken sorununu. Ayn Anglo-sakson k
kenden gelen ngilizlerle, Amerikallar ya da Avustralyallar
arasndaki kken birlii ve bugn bir Pan-Anglo-saksonizm ne
kadar anlamlysa, Tatar Galiyevle, Trklerimiz arasndaki etnik
kken birlii de o kadar anlamldr. in gerei udur ki, ortak
kltrel atmosferi soluyan Volga Tatarlaryla, Ruslarn ve Anado
luda birlikte yaayan Trklerle, Krtlerin birbirleriyle ortak
noktalan, aralarndaki btn atmalara ramen, Volga
Tatarlaryla, Anadolu Trklerinin ortak noktalarndan ok daha
fazladr.
Tek bir milliyeti ideolojide birlemenin mmkn
olmadm btn yaz boyunca birok rnekle ortaya koyduum
iin milliyeti ideolojik ortaklk zerinde burada daha fazla
durmayacam. Hele, Galiyevin milliyetilii ile ulusal cep
henin milliyetilii yanyana geldiinde, bu benzemezlik daha da
srtmaktadr.
Galiyev, otoriteryanizmini, Bolevik diktatrle srt dayaya
rak ksa bir sre hayata geirme frsat bulduysa da, hi bir zaman
kendi z diktatrln kuramad iin, onun devletiliinin
ulusal ceplecilerle benzerlii de, byk lde teorik planda
kalmaktadr.
Galiyevle, ulusal cephenin sacayaklarndan bir ya da ikisinin
ayn sol ideolojiye sahip olduklar noktasna gelince. Ulusal
Cephedeki Trk ortaklarm, Sosyalist Sovyetlerle, KruevBrejev-Gorbaovun sosyal-emperyalist Sovyetleri arasndaki
kopuu gzard etmekle eletiren; Leninin ve Stalinin parti
si nin hibir kapitalist lke tarafndan asla ve esasl bir ekilde
96 ulusalclk
zlememi ve zlemeyecek bir ok temel sorun"u
zdn ve dolaysyla Galiyevin programnn o koullarda
hayat bulmasnm olanaksz olduunu ileri sren bir anlay ile;
daha i sava srasnda eski Rus kolonyalisderine dayanarak yerli
halklar zerinde Rus merkeziyetiliini tesis etmeye girien
Boleviklerle uyuamayan, 1921 yl gibi erken bir tarihte, Sovyeder Birliinin dnya devriminden vazgetiini ve Byk Rus
ovenizmine yneldiini tespit eden ve bu tespideri dolaysyla,
hi bir kapitalist lkede insann gvenliinin sosyalist Sovyetler Birliinde olduu gibi salanamadm iddia eden nasyonalist-sosyalist Aydnlklann destekledii polis rejimi tarafndan
fiziksel olarak ortadan kaldrlan yerel devrimci Galiyev arasnda,
sol anlamda bir ortak nokta bulma almasn, ulusal cep
helilerim izin maharedi ellerine teslim etmekten baka bir kar
yol gremiyorum.
Attila lhan, Trklerin, komnisderin ve slamclarn,
Galivev
zerinde mutabakata varmasn istemektedir. Attila
j
lhann kastettii trdeki slamclar, Komnisder ve Trk
ler byle bir mutabakata varrlar m bilemeyiz ama, tarihteki
gerek Galiyevin, bunlarn benzerlerinin hibiriyle, geici baz
ittifaklarn dmda, temelde mutabakat halinde olmad ok
aktr.
slamclarla mutabakat halinde deildi, nk; o gnk
slamclar, smrge devriminin deil, an reaksiyoner bir
hareket olarak en tutucu glerin yannda yer almlard. Galiyev,
zledii dzeni kurabilmek iin en bata slamclar m
oluturduu engeli ortadan kaldrmas gerektiini dnyordu
ve zaman zaman gerek cedidci milliyetilerle, gerekse
Boleviklerle ibirlii yaparak bunu bir dnem iin gerekletirdi
de.
Trklerle mutabakat halinde deildi, nk; dneminde
ki Trkler, onun en byk iktidar rakipleriydiler. Trki
halklar mozaviinin bulunduu smrge blgelerde kendi
zledii anti-smrged sol diktatrl kurup, smrge devrimlerini daha ileri boyudara gtrebilmesi iin, ufuklar sadece
galiye\zerinde e1skmak 97
kendi zerk devletlerini kurmakla snrl orijinal milliyetileri

yolunun zerinden temizlemesi gerektiine inanyordu ve bu
amala, Boleviklerle ittifak yapt.
K om nistlerin merkeziyeti devlet yapma sdenmi
olanlaryla (nitekim Attila Ilhann szn ettii komnistler de
bu trden olanlardr; bu trden olmayan yerel komnistler,
Galiyevin ard sra teker teker tasfiye edilmilerdir.49) mutabakat
halinde deildi, nk; bata Stalin olmak zere merkeziyeti
yapnn komnistleri, Galiyevin, zerk bir cumhuriyette kendi
yerel diktatrln kurmasm nndeki en byk merkezi
engeli oluturuyorlard. Anti-smrge devrimi durduran ve dev
letler aras stabilizasyon politikasna girien Merkeziyeti kom
nistlere kar geride ittifak yapaca hibir g kalmayan Galiyev,
eka tarafmdan sessiz sedasz ortadan kaldrlmtr.
u tarihi ironiye bakn ki, Mustafa Suphiyi Karadenize gmen
egemen Trk milliyetilerinin bugnk bir ksm takipileriyle,
Mustafa Suphinin yakn arkada Sultan Galiyevi ortadan
kaldran merkeziyeti byk Rus ovenizmini, Sosyalist Sovyetler Birlii diye gklere karan Aydmlklar, bugn, yine kendi
merkeziyeti-otoriter-devleti politikalar uruna, haleflerinin,
bu, mezarlar bile belli olmayan kurbanlar zerinde el skp,
onlar, yetmi yl sonra, bir kere de ideolojik olarak katletmekte
dirler.
n Sultan Galiyevin teorileri tmyle zgn deildi. Ayn dnemde Rus

olmayan baka baz yneticiler de nlenemez olduunu varsaydklan byk
Rus im paratorluk ovenizminden" halklarn korum ann yollarm aryorlard.
Bunlardan zellikle , Ukraynal Mikola Skrypik ile iki Grc, Philip
Maharadze ve Budu Mdivani, Salinist ortama ilikin olarak peygamberce
kehanetlerde bulundular... Sultan Galiyev gibi onlar da Devrimde ve i savata
byk bir itenlikle mcadele etmilerdi. (Agy, s. 145)
YN, MDDcilik ve Ulusalclk*
B yaz, Gkhan Atlgann Yn-D em m H areketi (Ttsav, Aralk

2002) adl kitabndan yola klarak yazld. zerinde durmak
istediim, ana nokta rar. Birincisi, Yn hareketinin erken
dnemindeki (1961-1965) temel tezlerinin Leninist tezlerle
benzerlikleri ya da benzemezlikleri; kincisi, Yn hareketiyle
Kemalizmin ilikileri; ncs ise, Yn ile MDDcilik ve bugn
k ulusalclar arasndaki ilikiler ve Gkhan Atlgann deyiiyle,
bugn, kresellemeye kar ulusal solcu bir model neren
siyasal akmlarn tezlerinde ve benimsedikleri stratejide YnDevrim hareketinin izlerinin gerekten kolayca sezilebilmekte
(s.9) olup olmaddr.
Yn ve Leninizm
Lein, iktidara, ii devrimi ve sosyalizm sylemiyle gelmiti. Ne
var ki, reelde oluan rejim ve Sovyet sistemi, retim aralarn
devletletirerek hzl bir kalknma stratejini hedefleyen devleti
bir sistem olmaktan teye gidemedi. Lenin, Rusya'nn gerilii
koullarn ileri srerek, Alman devlet kapitalizmini mek
aldklarn aklad. Ona gre, bylesi bir devletilik ve
sanayileme, ayn zamanda ii snfnn gelimesini de
salayacakt. Bence bu sonuncusu, artk iyice geri plana dm
ii snf syleminin anlarna saygdan teye fazla bir anlam ifade
etmiyordu. Olan, objektif olarak, Rusyam ilerlemeci
aydnlarnn iktidara gelerek, geri Rusyay, devasa bir hamleyle
Yaznn, Birikim 'deki orijinal bal, Yn, Ijeninizm, Kemalizm, MDDcilik
ve Ulusalclardr.
100 ulusalclk
ileri bir sanayi lkesi haline getirme giriimiydi. Bndan sonra da
zaten sosyalizm, somut pratikte, hzl kalknmay salayan devleti
sistemlerin ad oldu.
Bolevikler bandan beri bunu mu ngrmlerdi, yoksa
olaylarn gelimesi iinde mi byle bir noktaya savrulmulard,
bugn hl tartma konusudur. Ancak bilinen gerek, Lein ve
Trokinin, kapitalizmi gelitirmeye hizmet eden aamac evrim
teorisine kar kp, dorudan iktidar alarak, kapitalizm
aamasn atlayan bir sosyalist devrim yoluyla lkeyi devleti
gelime yolma soktuklardr. Lein ve Trokinin sosyalist dev
rim teorisi, ksaca byle bir eydi ya da pratikte byle bir ey
oldu. Bundan sonra da, dnyann eitli lkelerinde, ya komnist
elitler ya da kk burjuva elitler eliyle, sosyalist devrimler
yrrle kondu.
Ne var ki, Leinin halefi Stali, anlay olarak. Lenin ve
Trokidense Meneviklere daha yaknd. O da Menevikler gibi,
aamalarn atlanamayacam dnyordu. Bu vaizden,
1930lardan itibaren, Lenin ve Trokinin sosyalist devrim tezin
yerine, Boleviklerin Ekim darbesi ncesindeki resmi tezlerini,
bujuva demokratik devrim (emperyalizmin basks altndaki
lkelerde milli demokratik devrim) tezini koydu. Komnist parti
ler, Avrupa lkelerinde, Halk Cepheleri ad altnda, burjuvaziy
le ittifaka sevk edilirken, nc dnya lkelerindeki komnist
partiler ya da kiik burjuva radikal hareketler, milli burjuvazi
yi izlemeye zorland. Leninin ve Trokinin sosyalist devrim ya da
srekli devrim tezleri rafa kaldrld. Hatta neredeyse sosyalizm
szc bile. 1930 ve 1940larn egemen sylemi demokrasi,
1950lerin egemen sylemi bar oldu.
Stalinizm, Bolevik gelenek iindeki en sa eilimi temsil
eder. Nitekim, Stalinden sonra iktidara gelen Knev ve onu
izleyen Sovyeder Birlii yneticileri, rotay yeniden bir miktar
sola krarak, en azndan nc dnya lkelerinde kapitalist
olmayan kalknma yolu tezini gelitirdiler. Stalincilerin ya da o
zamanki Maoculann revizyonist bir tez olduu iddialarna
ramen, aslnda bu tez, yeniden Leniizme dnme abalarnn
yn, ndd'cilik re u/usaJcdk 101
rndr. nk bu tez, Stalinist aamalar teorisinin tersine,

Lenin ve Troki'ye benzer bir ekilde, nc dnya lkelerine,
kapitalist evrim yolunu deil, (Sovyeder Birliiin desteiyle)
kapitalizm aamasn adayarak bir sre iinde devleti sosyalizmi
kurma yolunu gsteriyordu. Bu dnemde, smrge ve yansmiirgelerdeki emperyalizm ve kapitalizm kart kalkmalar ve
bu lkelerde ikddara talip radikal eliderin ortaya k da bunu
tevik ediyordu.
Doan Avcolunun fikri nderliini yapt Yn hareketi,
dnya apnda bir an-emperyalist ve anti-kapitalist dalgann
ykseldii ve nc dnya lkeleri iin temel paradigmanu
kalknma olduu (Sovyet sanayilemesi, kalknmac aydnlarn
gzn kamatran bir rnekti o sralar), ayn zamanda 27 Mays
darbesinin yaratt elverili koullarda dodu ve geliti.
Avcolunun ve Yn hareketinin savunduu tez, Sovyeder Birlii
ynetici ve ideologlarnn nc dnya lkeleri iin ortaya
attklar kapitalist olmayan kalknma yolu teziyle neredeyse ta
mamen rtyordu. Yn bunu, kalknma iin yeni devletilik
yolu olarak adlandrmt. Yn, bu teze bal olarak, doaldr ki,
Sovyeder Birliii en yakn mttefiki ve destei olarak gryor
du.
Yn hareketinin erken dneminin temel sylemi, sanldnn
tersine, milli demokratik devrim ya da daha sonraki dnemlerde
kendisinin de yneldii bir anti-emperyalizm deil, sosyalizmdi.2
1 Trkiyemizin milli karlan n planda tutan bamsz bir d politika yolun

da ataca ilk adm, Sovyeder Birlii ile ekonomik ve politik ilikileri
gelitirmektir. (Doan Avcolu, Sovyeder ve Biz, Yn, s. 148, 1966) (akta
ran: Atlgan, s. 121). Sovyeder Birlii olmasayd, Svey kanaln milliletiren
Nasr rejimi oktan yklm ve Msr yan smrge durum una dmt.
(Doan Avcolu, Azgelimi lkelerde Andemperyalist Mcadele... Halk,
Devleti, Devrimci ve Milliyeti Kalknma Yolu', Yn, say: 111, 1965) (akta
ran: Atlgan, s. 121).
1 Trkiye iin... tek kar yol, en ileri eklini sosyalizmde bulan kapitalist
olmayan gelime tarzdr... Planlama, ancak kapitalist olmayan bir dzende,
gl bir kalknma arac haline gelir. (Doan Avcolu, Eski ve Yeni Trkiye',
Yn, say:42, 1962) (aktaran: Atlgan, s. 180).
102 ulusalclk
Gkhan Atlgan, bunun zgn nedenleri zerinde uzun uzun
durduu iin ben burada uzatmayacam. Ancak burada zerinde
durmak istediim nokta, Avcolunun, d ve i kapitalizmi top
tan hedef alan, kapitalist olmayan yoldan kalknma ve sosyalizm
tezinin, Meneviklerin, Stalincileri ve MDDcilerin tezlerinden
ok, Leni ve Trokinin srekli devrim tezine daha yakn
dtdr.J Sanrm, Gkhan Atlganm u satrlar da benim bu
grm destekleyici niteliktedir:
Bu ek, devletiliin kapitalizmin alternatifi olan sosyal ve ik
tisadi sistem olduu ynndeydi. Yn hareketinin syleminde
devletilik, lkedeki kapitalizmi ve onun sermaye lehine kurulu
snf
ilikilerini
tasfiye
edecek
bir
sistem
olarak
anlamlandnlmt. (s.91)
Nitekim, Gkhan Atlgan da sk sk belirttii gibi, erken
dnem Yn, d kapitalizmle i kapitalizm arasnda bir ayrm
yapmayp, toptan
bir anti-kapitalist devleti
devrimi
savunmasyla4 Leninist ve Trokist sosyalist srekli devrim tezle
rine yakn dmektedir (bu noktada, Mahir ayann, emperya
lizm ile iteki kapitalizmin kaynat tezi de hatrlanmaldr).
Keza, erken dnem Avcolu, snf tahlillerinde de, Leninist bir
radikalizme yakn dmektedir: Avcoluna gre, Trkiyedeki
hakim snflar, milletleraras kapitalizme yaslanan sanayi ve ticaret
burjuvazisi ile onlarla ittifak halindeki kasaba eraf ve toprak
aalaryd. (Atlgan, s. 131). Grld gibi, Avcolu, sanayi ve
ticaret bmjuvazisini milli" ya da milli olmayan diye
ayrmam5, toptan hedef tahtasna koymutur. Avcolunn,
1 Dier yandan Marx, Lenin, Troki gibi sosyalist dnrlerin almalar da

Doan Avcolunun Trkiye iin gelitirdii yeni devletilik modelinde
T kulland kaynaklar arasndayd. (Aulgan, s.94).
4 Kapitalist olmayan gelimeye ynelmi bir intikal devresi, kapitalizmi adaya
rak sosyalizmi kurmaya hazrlanmak iin en ksa yol idi. (Avcolu, Sosyalizme
Giden Yollar: Sosyalizmden nce Atatrklk, Yn, say: 69, 1963) (Akta
ran: Atlgan, s.93)
Doan Avcolu, 1970e doru milli burjuvazi konusundaki btn midini
yitirmiti. etin Yetkin'le yapt bir syleide yle diyordu: Ben milli burj-
yn, mdd'tilik >e ulus;dedik 103
emperyalizme bamll dsal bir olay olarak deil de, ite derin
kkleri olan bir sistem sorunu olarak ele alan u satrlar da, onun
sosyalizme giden kapitalist olmayan yol tezinin kaynaklann
aklamaktadr: Dolar ve lira kesesini elinde tutan Sam amcann
sun yollardan da olsa kendine baml kapitalizm yaratma abas,
i adann, yneticisi, avukat, profesr ve yazaryla ona bal geni
bir ebekenin domasna yol amtr. (Doan Avcolu, Milli
yetilere Sesleni, Yn, say: 78, 1964) (aktaran: Atlgan, s. 192)
Avcolu, bu kalknma modeliyle ii snfnn gelieceini ileri
srerken de, Leninist tezlere bir hayli yalan dmektedir: Yeni
devletiliin en nemli hedeflerinden biri olan sanayileme, sa
nayi medeniyetinin mahsul olan ii snfn gelitirecek, bu
snfn tekilatlanmas ve uurlanmasn mmkn klacakt
Avcoluna gre, bylece sosyalizmin inasna gei iin gerekli
artlar hazrlanm olacakt (Avcolu, Azgelimi lkelerde Antiemperyalist Mcadele... Halk, Devleti, Devrimci ve Milliyeti
kalknma Yolu, Yn, say: 111, 1965) (Atlgan, s.93)
Avcolunun, Sosyalizm, tek kelimeyle, sosyal adalet iinde
hzl kalknma metodudur... Bunun iindir ki, sosyalizm en byk
milliyetiliktir. (Avcolu, Yapc Milliyetilik, Yn, say: 4,
1962) (Aktaran: Atlgan, s. 101) ya da retim aralarnn top
luma mal edilmesi ise milli birlii salamlatrr ve eit milletler
arasnda kardee ibirlii artlarn hazrlar (Avcolu, Millet
Gerei ve Milliyetilik, Yn, say: 216, 1967) (aktaran: Atlgan,
s. 110) milliyeti sylemleri de, kanmca Bolevizmden ok uzak
lara dmemektedir. Lenin de, millet gereie dikkat ekmi
ve sosyalizmle milletin elimedii yollu tezler ileri srmtr.
Daha nemlisi, somut pratikte, iktidar ele geiren komst
elitler, lkelerinde sk bir milliyetiliin, hatta Bulgaristan
rneinde grld gibi, rkln takipileri olmulardr.
Avcolu, rgtlenme tezleriyle de Leninizme bir hayli
yakndr. Aadaki u satrlar, onun katksz bir nc dnya
Leninisti olduunu ortaya koymaktadr: ...halk glerinin asl
vazi konusunda mitsizim... 1970'de yle bir milli sanayici, milli burjuva filan
olacam zannetmiyorum. (Atlgan, s.l 19).
104 ulusalclk
rgt devrimci parti olacaktr... Devrimci parti, smrclerin
deil, lalk glerinin partisidir. Partinin kaplar smrclere
kapaldr. Devrimci parti, sandaki partilere izin vermez.
(Avcolu, Devrimi Bekleyen Sorunlar, D e\rim , say: 2, 1970)
(aktaran: Atlgan, s. 134)
Sonu olarak, u yargya varabiliriz: Leninistler, nasl Rus
yann devleti-ilerlemecileriyse, Yncler de Trkiyenin devleti-ilerlemecileriydiler.
Yn ve Kemalizm
Yn hareketi, Kemalist soy zincirinin devam olmakla birlikte,
klasik Kemalizmle nemli farkllklar tamakta ve esasen Kema
list styap reformculuunun eletirisi temelinde bir ktisad
radikalizmi temsil etmektedir. Ynclerin, Avcolundan sonra
gelen en nemli adlarndan Niyazi Berkesin formle ettii fikir
lere gre, Kcmalisder, iktisadi yapya dokunmayarak ve iktisadi
alanda kapitalizm yolunu tutarak lkenin geri kalmlna katkda
bulunmulard: ...Kemalizmin eitim alanndaki reformlar ky
lnn iinde yaad ekonomik koullar de tir ilmedii iin
kyly aydnlanmaya dman etmekten' baka bir ie
yaramamt. (Berkes, Toprak Reformu, Yn, say: 66, 1963)
(Atlgan, s.81); Yne gre, Mustafa Kemal hareketinin en b
yk eksii ekonomi politikasnn yanl seilmesi idi. Kemalist
kadrolar, kapitalist gelime yolunu seerek yanl yola
sapmlard (Avcolu, Roger Garaudynin Sosyalizm ve slamiyet
kitabna nsz, Yn yaynlan, 1965) (Atlgan, s. 48)
Yn hareketi yeni bir iddiayla ortaya kt iin, mirass
olduu Kemalizmi eletirmek ve onun eksik braktklaru
gerekletirecei vaadini ileri siinnek zonndayd. Dinamik ve
iddial bir hareketin olmazsa olmaz zelliiydi bu. Ayn zamanda,
Kemalizmle yetinmeyip, anti-kapitalist bir yola, sosyalizme yne
len bir hareket iin de bir kanlmazlkt: Kurtulu savandan
sonra girilen kapitalist yol, milleti kalkndrmak yerine yeniden
smrge haline getinni, zenginletirmek yerine daha da
fakirletirmiti. Sosyalizm ise, lkeyi kalkndracak, milleti sosyal
v/, m ddcilik ne ulusalclk 105
adalet iinde zenginletirecek bir yoldu. (Avcolu, Yapc Milli

yetilik, Yn, say: 4, 1962) (Atlgan, s. 106)
Dikkat edilirse, Avcolu ve Berkes, MDDcilerin ve bugnk
ulusalclarn tersine, emperyalizmle btnleen gelimeyi,
1950den deil, Kurtulu savamn hemen sonrasndan
balatmaktadrlar. Bu, onlarn, orijinal Kemalizmle nemli bir
ihtilaf iinde olduklarnn ve Kemalizmi amakta kararl
olduklarnn ak gstergesidir. Ayrca, Kemalizme, emeki
snflarla btnlememe eletirisini yneltmeleri de, bugn
Kemalist atmosferi soluyanlara olduka sert ve ters gelecek bir
eletiridir: Birinci kurtulu sava, sezgiye dayal doru ilkelere
sahip olduu halde emeki snflarla btnlemeyip kuvvet denge
sini giderek burjuvazi lehine evirdii iin yolundan sapmt.
(Avcolu, Kaynaa Dn, Yn, say: 47, 1962; Devletilik
Nasl Dejenere Oldu?, Yn, say: 4 7, 1962) (Atdgan, s. 11 7)
Ynclerin, Kemalizme ynelttikleri eletirilerden biri de,
Kemalistlerin halklk ilkesini gereince uygulamayp, halkla
birlemek yerine, burjuvaziye teslim olmalardr. Bu, Yn'n
nceli olduu belirtilen Kadrocularn yanndan bile gemeyi
dnmeyecekleri sertlikte bir snfsal eletiridir: Avcolu
asndan, Kemalist halkln yolundan sapmasnn iki nedeni
vard. Bunlardan birincisi, alanlarn iktidarn hedefleyen Ke
malist kadrolarn, bu yolda ilerlerken Babli kadrosu ve ili
burjuvazisi tarafndan kualmasyd. Kendi szleriyle: Ankara
Palas ve Karpi, 1924 ylndan itibaren ili burjuvazisiyle ve
Babli kadrosuyla dolmutur. ili, ihtilalci kadroya salonlarm
aarak ve kzlarn vererek yaknlama ve durumunu
salamlatrma frsatm karmamtr. Bu izdivalar, Bankas
etrafnda kmelenen baz ihtilalcilerin i hayatna atlmalaryla
peklemitir. (Avcolu, Medrese Atatrklnden Gerek
Atatrkle Yn, say: 85, 1964) (Atlgan, s. 139); Kemalist
kadrolar da olumlu ve nemli admlar atmakla beraber, zmir
ktisat Kongresinden balayarak izledikleri yanl politikalar ne
deniyle hailem ounluunu karlarna almlar, halk tarafndan
jandarma ve tahsildar basksyla anlr olmulard. (Avcolu,
106 ulusalclk
1965 Ylnda Atatrklk, Yn, say: 137, 1965) (aktaran:
Atlgan, s.212).
Yncler, slamiyete kar tutum ve Batclk noktalarnda da
klasik Kemalizmden ayr bir yol izlemi ve zellikle batcla
kar, Niyazi Berkesin kaleminden, olduka sert eletiriler
yneltmilerdir. slam lkelerinde yeni tip bir nc dnya
devrimciliinin ykseldii koullarda, Ynclerin, Kemalizmin
klasik dincilik kardnda ayrlmalar ve Batcl eletirmeleri
son derece anlalr bir eydir. Yn'n bu yn, MDDcilerin
Kemalistten daha Kemalist az kalabal ile neredeyse krk yldr
glgede braklmtr. Bu balamdan, konuyu yeniden gn na
kartan ve belleklerimizi tazeleyen Gkhan Atlgana teekkr
borluyuz: Batl Marksistler ve Arap sosyalistler emperyalizm
ve kapitalizme kar Islamla badaabilir bir sosyalist kimlik
oluturma abalar, Yncler tarafndan da takip edildi. (Atlgan,
s. 153); Baz Yn yazarlar (Cahit Tanyol), tpk Arap sosyalistle
rinin yapt gibi, slamiyet ve sosyalizm arasnda bir tezatlk
olmadm ayetlerle, hadislerle kandamaya altlar. (Atlgan,
s. 154)
Hele hele, Niyazi Berkesin Kemalist batcla kar zehir
zemberek eletirileri, en keskin Kemalist kartlarnca bugn bile
alabilmi deildir kansndaym: Niyazi Berkes, Batcl geri
cilik olarak tanmlarken, Batllamann geri kalm toplumlardaki anlam zerinde younlayordu. Berkese gre (Batclk Ge
riciliktir, Yn, s. 108, 1965), yabanc ekonomiler, geri kalm
toplumlarda kendilerine ara olarak zel teebbiis bir snf
yaratyor; bu snl' araclyla milli ekonominin deerlerini kendi
ne ekmenin mekanizmasn oluturuyordu. Yabanc ekonomi
tarafndan yaratlan bu ekirdek snf etrafnda batllam bir
kast meydana geliyor; bu kast, Batrun en gelimi
toplumlarndaki kiiler gibi yayordu. Toplumun geri kalan
ounluu ise bir eit modern rey olarak varluu srdr
yordu. Batllanu kastn varlm srdrebilmesi modem reynn geri kalmlnn devamna balyd. Batllamlar, bu
nedenle, toplumun geri kalm yapsn milliyetilik ya da
yn, mdd'cilik ve ulusalclk 107
muhafazakrlk sloganlaryla kutsallatrmaya yneliyordu...

Batllamann devam toplumun deimemesine balyd...
Batclk ve Batllama, Trkiyeyi kalknma deimesine deil
ykma gtrmt. (zedeyen Atlgan, s. 143); Yncler bat
karsndaki bu pozisyonlaryla bir ikinci medeniyet yoktur. Me
deniyet Avrupa medeniyetidir diyen Jn Tiirklerden ve medeni
yete girmek isteyen her millet gibi Trk milletinin
medenilemesinin de ancak garba girilmesine bal olduunu
syleyen Mustafa Kemalden ayrlyorlard. (Atlgan, s. 145)
Grld gibi, Kemalist kkenli Yncler, sosyalizme yne
len yeni devleti bir atlma girerken, Kemalizmin temel tezleriyle
aralarna nemli bir mesafe koyuyor, klasik Kemalizmden bir
hayli farkllayorlard. Sosyalizme giden yolda, araya bir milli
kapitalizm aamas koyarken Kemalisderm temel tezleriyle eni
konu yaknlaan Marksist kkenli MDDcilerin tam tersine.
Yn, MDDdlik ve Ulusalclk
Trkiye solunun gemii zerinde fikir yrtenler arasnda -ben
de dahil- genel kabul gren gr uydu: 1960 ylndan sonraki
solun ykseliinin ilk temsilcisi olarak grlen Yn hareketi,
Kemalistti, daha sonra ykselen Trkiye i Partisi (TIP) ve
onun iinden kan MDD hareketi, sol harekete daha Marksist ve
sol bi- ierik kazandrdlar. Yani, klasik ilerlemeci-Marksist tarih
anlayna uygun olarak, sol hareket, gittike daha sol ve devrimci
bir gelime gsterdi.
imdi bu grn deitirilmesi gerektiini dnyorum.
Tam tersine, Yn, 1960l yllarn grece en devrimci kuu
temsil ediyordu. Bu yazda TP tartmasna girmemekle birlikte,
TIPin, Ynn radikal knn ardndan, evrimci-Menevik bir
gerilemeyi temsil ettiini belirteceim. MDD ise, TPin snf
izgisini de reddeden, sac-Stalinist bir gerilemeydi. Evet,
Ynn Kemalist kkenli, TPin genel anlamda Marksist kkenli,
M DDin ise Marksist-Leninist kkenli olduu dorudur, ama
eer her ey kkenlerine gre deerlendirilecek olsayd, Sley
man Demirelin kylln temsilcisi, Mehmet Ali Aybarn
108 ulusalclk
elitlerin temsilcisi olduu sonucuna varmak kanlmaz olurdu.
Esas nemli olan, d kabuk deil, ieriktir.
erie baktmz zaman grdmz udur: Yncler, i ve
d kapitalizme kar devlet sosyalizmini savunuyorlard. Bu,
Leinizme yakn bir tezdi. Staliin formle ettii MDDcilik, i
kapitalizme kar mcadeleyi iptal etti ve mcadeleyi, dardaki
emperyaliste kar mcadele ile snrlad. Buna ramen,
MDDciler, ierde de bir ibirliki kesimin varlna iaret
ediyor ve emperyalizm ve ibirlikilerine kar mcadele ettik
lerini sylyorlard, ierdeki devlet, bu ibirlikilerin kontroln
de olduu lde MDDcilerin de hedefiydi. Bugnk ulusalclar
ise, ibirlikilere kar mcadeleyi de ortadan kaldrp, devleti
btnyle mttefik iln ettiler ve onu, emperyalizmin ykma
abalarna kar savunmaya giritiler. Emperyalizmin dayana
snflarn ve onlarn devletinin anti-emperyalizm adna
savunulmas, fiiliyatta anti-emperyalist mcadelenin bile iptal
edilmesiydi. Yani, ksacas, MDDnin, Yni'n tereddi etmi bi
imi (1970lerdeki, yine Avcolunun ynetimindeki Devrim
hareketinin, ayn MDDciler gibi mcadeleyi salt- antiemperyalizmle snrlayarak bu tereddi haline dahil olduunu
belirtelim6), bugnk ulusalcln ise, MDDnin tereddi etmi
biimi olduunu syleyebiliriz.
Yncler, Kemalizmin z evladydlar. Bu yzden, babalarn
ya da ailelerini eletirmekte son derece cesurdular. MDDciler ve
bugnk ulusalclar ise, Kemalist aileye sonradan dahil olmu
evlatlklardr. Bu yzden, velinimetlerine kar son derece saygl
ve itaatkr bir tutum iindedirler. Bir bakma, evlatlklarn zellii
ya da kaderi gibi bir eydir bu.
b )W d ek i sosyalist sylemden D erim 'de iz dahi yoktu." (Atlgan, s.3 14)
Gereklikle Aramzdaki Mesafeyi Azaltmak

Anti-emperyalizm, Ulusalclk, Demokrasi ve Rejimin Nitelii
Fikret Bakayann R eel Atatrklk kitab (zgr niversite,
ubat 2007), gnmzn iki bata gelen tartma konusunu kap
saml bir ekilde bir kez daha ele alyor: ulusal kurtulu, antiemperyalizm ve ulusalclk; demokrasi ve Trkiyedeki rejimin
nitelii.
Kitaptaki makaleleri, bu sistematie gre bir kere daha har
manlayarak bir zetleme yapmaya alacam.
II. Ulusal Kurtulu, Anti-emperyalizm ve Ulusalclk
Fikret Bakaya, tek bana anti-emperyalizm syleminin olumlu
bir ierie sahip olmasnn, kapitalizmi hedef almayan bir hareke
tin anti-emperyalist saylmasnn mmkn olmad temel fikrin
den hareket etmektedir. Zira kapitalizm emperyalizmdir.
(s.90) Yabanc dmanl anti-emperyalizm deildir. Emperya
lizm ierdedir, (s. 100). Gney denen, dnya sisteminin evre
sinde yer alan baml lkeleri kapitalizmin dndaym gibi alg
lamak byk bir hatadr. Merkez kadar gelimi olmamalar,
onlar kapitalist olmaktan kartmamaktadr, (s.97) Dolaysyla
gelimemilik kapitalist-emperyalist sistemin dnda olmay,
hele otomatikman anti-emperyalist olmay gerektirmez. Kendi
lkelerindeki anti-kapitalist muhalefeti hunharca ezen bir n
c Dnya diktatrnn anti-emperyalist bir dil kullanmas
sadece onun emperyalist-kapitalist sistemin komprador bir orta
olduunu gizlemeye hizmet eder. rnein gnmzde Amerikan
110 ulusalclk
saldrsna ve igaline kar mcadele eden politik slamm farkl
versiyonlar, kapitalist smry, emperyalizmi gerekten sorun
etmekte midirler? Bizzat bu hareketlerin kendileri de kapitaliz
min, emperyalizmin rn deil midir? (s.98) Topraklar s
mrgeciden temizlemek, smrgelemilik durumunun tese
geildii anlamna gelmemektedir, (s. 148) Milli kurtulu Hare
ketleri sonucu kurulan ulus-devletlerin ii bo kabuk olmann
tesine geememesi... smrgecilik durumunun, smrgeciliin
isellemesinin sonucudur. Nitekim XIX. yzyln banda Latin
Amerika, 2. Dnya Sava sonrasnda da Asya ve Afrikanm s
mrge halklar bamszlklarn kazanmalarna ramen sorunun
zne dair kayda deer bir deiiklik sz konusu (s. 148-149)
olmamtr. Smrgecili taslye edildii sylemi, XX. yzyln
ikinci yarsna ait bir efsane olarak kalmtr. .Ulsal bamszlk
bir safsatayd ve uls-devletler emperyalizmin egemenlik aracna
dnmt. Biimsel bamszla sahip uydu devletlerin eko
nomik ve sosyal politikalar btnyle emperyalist merkezlerin
kurumlan (IMF, Dnya Bankas, Dnya Ticaret rgt vb.) tara
fndan dikte edilmekteydi. Ulusal aygtlar emperyalizmin ayak
ilerine koulmulard, (s. 171)
Anti-emperyalizm ve ulusal bamszlk konusundaki bu genel
saptamalardan sonra, Trkiyenin ulusal Kurtuluuna geebili
riz. Trkiyenin ulusal kurtuluu ve anti-emperyalist sava
da dierleri gibi bir efsaneydi. Savan bitiminden 1923deki
Lozan antlamasna kadarki dnem, esas itibariyle diplomatik bir
sre ve ngilizlerin tevikiyle Bat Anadoluya kan Yunan ordu
suna kar snrl bir savat. Bu zaman zarfnda lbir zaman ne
anti-emperyalist bir ideolojik kar duru, ne de tutarl bir antiemperyalist mcadele sz konusuydu... Asl amalar imparator
luu bytmek, bu mmkn deilse... bir ksmm kurtarmak
olanlar iin anti-emperyalizm diye bir ey sz konusu olamazd.
nk anti-kapitalist ierii olmayan hibir hareketin gerekten
anti-emperyalist olmas mmkn (s.2 5-26) deildi. Osmal
imparatorluu emperyalist savan taraflarndan birine dahildi ve
bu sava sonucu koskoca bir imparatorluk kaybedilmiti. Bu
gereklikle aramzdaki mesafeyi azaltmak 1] 1
kayp sz konusu edilmezken, Yunanllara kar kazanlm nem

siz bir sava kurtulu sava olarak sunulmaktayd, (s.39) ste
lik, Osmal imparatorluunu emperyalist savaa sokan odakla,
sonradan anti-emperyalist sava verdii iddia edilen odak ay
nyd. (s.85) Kenalistler ttihatlarn iinden kmlard ve
onlarn devamydlar. Yedi dvelin yenildii, sonradan uydurul
mu bir ykyd, gerekte Lozanda yedi dvelin her istei kabul
edilmiti. Mtarekeden sonra itilaf devletlerine tek kurun atlmam. Emperyalist gler, Ankara ile uzlama olanan gr
dkleri andan itibaren Yunanllara desteklerini kesmiler ve bu da
Yunan ordusunun yenilmesini kolaylatran nemli bir etken
olmutu, (s.76) Ingiltere ve Fransa, imparatorluu dorudan
smrge statsne indirgemek yerine, dier emperyalist glerle
uzlama iinde onu yar-smrge statsnde muhafaza etmeyi
yelemilerdi, (s.75) Trkiyenin siyasi bamszln elde etmesi,
emperyalistlerin bu yneliminin rnyd. Trkiye, Lozanda
fiilen olmasa da hukuken hl Osmanl imparatorluuna ait olan
Suriye, Irak, Lbnan, Filistinin manda ynetimlerine braklma
sn kabul etti. Ayn ekilde Msr, Sudan ve Libya zerindeki tm
haklanndan vazgeti. Linini, Semandirek, Midilli, Sakz, Sisam
adalar dahil 12 ada Yunanistan ve talyann hkmranlna
brakld... Bat Trakya Yunanistana, Musul Ingilizlere brakld.
(s.76) tilaf devlederi Milli Mcadele hareketiyle uzlamak iin
balca koul ileri sryorlard: 1. Anadoluda Boleviklie izin
vermemek, sol muhalefeti, reel ve potansiyel anti-kapitalist, antiemperyalist odaklan tasfiye etmek; 2. slamclk yapmamak, zira
stanbuldaki Halife Sultan tm slam aleminin halifesiydi ve
Ingiliz ve Fransz smrgelerinde geni bir Mslman halk ya
yordu; 3. Emperyalist glerin ekonomik karlarna zarar ver
memek. Milli hareketi ynetenler bu konuda hibir sonn
karmamaktan yanaydlar ve karmadlar. te Lozan Adamas
byle bir mutabakatn sonucunda imzaland. (s.95) Kurtulu
sava dnemi aslnda bir i sava dnemi, Yunanllarla sava
dnemi, Osmanl egemen-brokratik snfnn iktidar iin i
atma dnemiydi (s.88) Kuvay millivecilerin en byk amac
112 ulusalclk
kutsal devleti, yani kendi iktidar ayrcalklarn korumakt. Milli
kar denen ey, onlarn iktidar ayrcalklarnn ve katledilen Rum
ve Ermenilerin mallarna el koymu Mslman-Trk tccar sn
fnn karlarnn korumasyd. (s.75) Cumhuriyete varan milli
mcadele sreci, emperyalist sava sonrasnda tehlikeye giren
egemen ittifakn iktidarn yeniden tesis etmekten ibaretti, (s. 39)
Yabanc sermayeyle ortaklk araylar daha Mtareke (30 Kasm
1918) gnlerinde balamt... Mallar ve servetleri yamalanan
Rum ve Ermeni komprador unsurlarn emperyalizmle kurduklar
araclk ilevi, bundan sonra Mslman-Trk unsurlarca stleni
lecek, devlet bu amala harekete geirilecekti. (s. 104)
Bu saptamalarn nda, kendini ulusal kurtulu sava ve
anti-emperyalizm sylemlerinden reten ulusalcln nasl bir
ey olduunu anlamak da kolaylamaktadr. Ulusalclar, emperya
lizme kar milli kapitalizmi savanarak aslnda emperyalizmle
ibirliini milli temelde yeniden kurmann ajanlardrlar.
,Milli kapitalizm diye bir eyin mmkn olduunu samp, kendi
kapitalizmini ve kapitalisderini darya kar savunmann antiempervalisdikle bir ilikisi olabilir mi? Kapitalisderin yerlisiyle
yabancs, .millisiyle gayri-millisi arasnda in eddi mi var, yok
sa ieriyle dars tek ve ayn ey midir? (s. 99-100) Devlet
kapitalist bir devlet olarak kaldka, devledetirmeler de zelle
tirmeler de sadece kapitalist snfn karlarna hizmet edebilir...
Trkiyedeki ,ulusalclarn asla anti-emperyalist olmalar mm
kn deildir ama komprador kapitalist sistemi merulatrmak ve
mevcut durumu srdrmek zere ideolojik bir ilev grdkleri
kesindir. (s. 100) ulusalclar, NATO ordusunun en ateli savunu
cular
olduklarna
gre
bunlar
NATOc
antiemperyalistlerdir. (s.99)
I. Demokrasi ve Trkiyedeki Rejimin Nitelii
1923 ylnda kurulan Cumhuriyet rejimi, aslnda eski Osmanl
Monarisinin yeni koullarda bir devamyd. nklplar aslnda
yeni ve orijinal eyler deildi. Sultan 3. Selim tarafndan yaplan
larn yeni koullarda tekrar nitelimdeydi (s. 11) Yaklak yz
gereklikle aramzdaki mesafeyi azaltmak 113
yl akn bir dnemde devleti glendirmek ve yaatmak iin

yaplanlar, 1930lu yllarda en yksek aamasna ulamt ama
ilevde sreklilik vard. (s. 11) Tanzimat dneminden Cumhu
riyete varan srete yaplan yeniliklerin, reformlarn,
inkilplarm amac, Eski Rejimi tasfiye etmek deil, onu yaat
mak, ihya etmekti. (s.28) Ynetim anlaynda kayda deer bir
deiiklik sz konusu deildi. Anayasal bir monari olan rejim
Cumhuriyet adn almt. Emeki toplum snflar sadece bulun
duklar yerde kalmamlar, mlk sahibi snflar lehine durumlar
nn daha da ktlediini grmlerdi, (s.9) 1923, 1908 ttihat
darbesinin bir devamyd. Her ikisi de toplumdan ok devleti
angaje etmekteydi, (s.9) ttihatlarn yegne amac olan, devleti
yaatp glendirme perspektifi, kendilerine 1923 sonrasnda
Kemalist diyenlerin de... yegne perspektifiydi. (s. 10) Bu yz
den, 1923 sonrasndaki rejime ikinci ttihat rejimi denebilirdi,
(s. 11) Osmanl egemenlik sisteminde geerli devlet/halk yaban
clamas Cumhuriyede deimi deildi. (s. 11-12) Ynetenler
Cumhuriyet sonrasnda da aynyd. Toprak sahiplerindi konumu
Cumhuriyede birlikte daha da pekimiti, (s.28) nklptan ok
sz ediliyordu ama toprak aalarnn topra temellk etme du
rumunu inklba uratmak asla akla gelmiyordu. (s.30) Eer
bir modernlemeden sz edilecekse, bu, toplumun deil otokra
sinin...
modernlemesiydi.
(s.29)
Bir
insan
hem
modernitenin, aydnlanmann timsah sayp, hem de onu pudatrmak, tablatrmak, ilahlatrmak, kahin saymak byk bir
eliki (s. 15) deil miydi? Eski rejimle cepheden bir hesaplama
hibir zaman gereklememiti. Bunun iin eski rejimin ve onun
geleneksel ideolojik mirasnn reddedilmesi gerekirdi. Eer byle
radikal bir kopu sz konusu olsayd, bugn hl Ermeni Facia
syla ilgili inkrda srar edilmezdi. Byle bir talihsiz olayn Eski
Rejim (Saltanat) dneminde gerekletii, oysa Cumhuriyet reji
minin onu tasfiye ettii, onun mirasm reddettii, dolaysyla
yeni rejimin sz konusu olayda bir dahli olmad sylenebilir
di... Bunu yapmak mmkn olmuyor... zira, talihsiz Ermeni
faciasnda rol alan zevat, 1923 sonrasnda da en yksek sorumlu-
114 ulusalclk
lk mevkilerini igal etmiti. (s. 11) Ermeni sorununa dair
banaz resmi refleks ttihatlarn iledii insanlk suunun
hatrlanmasn engellemek iindir. Eer bu vesileyle yalanlardan
biri deifre edilir, aa karlrsa, baka yalanlarn da orap s
k gibi ortala dklme riski vardr ki, byle bir ey byk
gasplarn ve ideolojik uaklarnn korkulu ryasdr. (s. 118)
Bakaya, Cumhuriyet rejiminin balangcna ilikin bu temel
saptamalarla balantl olarak rejimin izini bugne kadar srmek
te, son yzyldaki eidi darbeleri ve parlamenter giriimleri tahlil
etmekte ve sonu olarak rejimin niteliini belirlemektedir. Ba
kaya, Cumhuriyet rejiminin balangcn 1923ten deil,
1908den almaktan yanadr. 1908den balayarak ikili ynetim
gelenei olumu ve bu, gnmze kadar devam etmiti. Bu,
gerek iktidar-grnen iktidar ikiliine dayanan bir ynetim
biimiydi, iktidar kulisten ynetiliyordu ama kidelerin gzne
grnen sahnedeki aktrlerdi, (s.43) Bakaya, kulisten yneten
grnmeyen iktidar kastna Asl Devlet Partisi adn vermekte
dir. Asl devlet partisi ile onun taeronluunu sdeen seimle
gelmi hkmet arasmda bir iblm sz konusudur, (s.59)
1923-1950 dnemi tam bir dikta .rejimi... olduu iin, asl
devlet partisi bakmndan herhangi bir sorun ortaya kmad.
Zira, totaliter rejim olmann bir gerei olarak, orada devlethkmet-parti i ie gemi, btibirine karm durumdayd.
(s.44) 1950 Maysndan itibaren muvazaa partileriyle ynetme
dnemi balamt. O tarihten sonra, lkeyi, 1910lu yllardan
beri hep iktidar olan... asl devlet partisi dediim ekip kulise
ekilerek ynetecekti. Buna taerona verme yntemi de diyebilir
siniz... (s.56) ok partili sistem aslnda tam bir dankl dv
durumuydu, kurulan siyasi partiler de asl devlet partisinin izin
verdii devlet partileriydi (s. 56) Parlamento da asl devlet partisi
nin ideolojik-biirokratik bir manplasyon arac ilevini yerine
getirmekteydi, (s.42) Bir muvazaa partisi olarak kurulan DP,
gdml olmaktan kma, Asl Devlet Partisinden (merkezden)
bamszlama istidad, gsterince, 27 Mays 1960da bir darbeyle
devrildi... Kuliste kalarak ynetmenin aralar ve mekanizmalar
gereklikle aramzdaki mesafeyi azaltmak 115
1960 darbesiyle oluturulmaya baland. Bylece Asl Devlet

Partisini konumunu gvence altna alan kurumsal yap ve ileyi
oluturuldu. 1960 darbesiyle MGK etkin bir mdahale aracna
dntrld. Ordunun gerektiinde darbe yapmasma imkan
veren yasal dzenleme i hizmet kanununda yaplan bir deiik
likle gerekletirildi. (s.44-45) Darbenin gerek nedeni mem
leketin sahiplerinin halkn (ayak takmnn) ie fazlasyla kart
ndan, izmeyi atndan rahatszlk duymasyd. (s.61) 12
Mart 1971le 27 Maysla oluturulan yap pekitirildi, (s.61) 12
Eyll 1980 darbesiyle seimle gelen hkmetlerin manevra alan
iyice daraltld. Partiler, Asl Devlet Partisinin belirleyici olduu
komprador ittifakn sekreteryas rolne indirgendiler. Esas rolleri
kitleleri aldatmak ve rejimi merulatrmakt, (s.45) 12 Eyll,
ayn zamanda, devlet aygtnn ve egemen ideoloji olan reel
Atatrklkn kapsaml bir restorasyonuydu, (s.62) 12 Eyll
sonrasnda, Atatrklk, Trk-slam sentezi ideolojisiyle ala
narak yeni ideolojik icaplara uyumlu hale getirildi. Reel Atatiirklkten habersiz aydn denilen taifenin bir bl, Trkslam sentezinin gerek Atatrklkten bir sapma olduunu
(s.62) sanmakla byk bir yanlg iindeydi.
Asl devlet partisi, 27 Mays 1960da, 12 Mart 1971de, 12
Eyll 1980de, 28 ubat 1997de duruma mdahale edip, tae
ronla yapt szlemeyi bozdu. Yeniden taerona verme koulla
rn oluturduunda... yeniden muvazaa partilerine brakt. Her
darbede asl devlet partisinin bir daha kuliste sahneye kmadan
ynetmesini salayacak bir ileyi oluturmaya zen gsterildi.
(s.57) Yz yldr ister bireysel suikastler olsun, isterse kitlesel
katliamlar olsun, hepsinin arkasnda devletin ve asl devlet parti
sinin kkrtmas, maniplasyonu, tahriki, ynlendirmesi bulun
maktayd. (s. 141) Ittihat-Tekilat- mahsusac gelenein mi
rass olan Asl Devlet Partisi dediimiz odam mthi bir
komplo, provakasyo, toplumu terrize etme, iddeti trmandr
ma ve lin ortam yaratma gelenei (s.47) vard. Btn bu sap
tamalarn zeti ve sonucu olarak Trkiyedeki rejimn yar
116 ulusalclk
otokratik yan militer bir rejim olduunu, bir vesayet rejimi oldu
unu sylemek mmknd, (s. 125)
Gereklik (realite) tektir, ama gereklik zerine sylenenler ve
yorumlamalar snfsal bak alarna gre ok eidi, hatta birbi
rinin taban tabana zdd olabilir. nemli olan, sylenenin, bak
asndan da grece bamsz olarak gereklie ne kadar uygun
olduu, en azndan gereklikle arasndaki mesafeyi ne lde
asgariye indirebildiidir. yle samyorum ki, Fikret Bakayann
kitabnda ileri srd grler, bu mesafeyi azaltmaya hizmet
edecek niteliktedir.
Krt MDDsi ve Trk MDDsi

Galiba manzara yle: Krt Milli Demokratik Devrimcileri
(ksaltlm adyla MDDciler), Demokratik Cumhuriyet
bayra altnda bir geni cephe kurmaya alyorlar; Trk Milli
Demokratik Devrimcileri ise, Devrimci Cumhuriyet bayra
alnda bir geni cephe. Bu geni cephelerin hangi snf ke
simlerini toparlamaya altn ve ne anlama geldiini talihi
etmeden nce, bu iki cumhuriyetin ideolojik ifrelerini zme
ye almak gerekiyor.
Demokratik Cumhuriyetin anlam, liberal burjuva devlet
dzenidir. Devrimci Cumhuriyetin anlam ise, brokratik
burjuva devlet dzeni. Birincisinin ideolojisi, liberalizm, kincisi
nin ise, kemaliznir. Yani, bu iki blok da, kapitalist sistemin
taraftandr. Aralarndaki tm ayrlk, kapitalist dnya sistemine,
liberal yoldan m, yoksa devleti yoldan m entegre olunacadr.
Bu ynelimler, doal olarak, burjuvazinin hangi kesimleriyle
ittifak yaplaca, dahas, zlenen sistemler kurulduunda, ii
snfnn, kyllerin ve dier halk tabakalarnn, esas olarak
burjuvanin hangi kesimi (kapitalist sistemde burjuvazi bir btn
olarak egemen olmakla birlikte) tarafndan bask altna alnaca
sorununu gndeme getirmektedir. Demokratik Cumhuri
yet iler, doal olarak, burjuvazinin liberal kesimleriyle ittifaktan
yanadrlar. Bu yzden, liberal burjuvazinin, brokrasiyi ve
orduyu ksdama ynndeki nerilerine byk bir evkle
sarlmakta, rnein ANAP Bakan Mesut Ylmazn, Milli Sa
vunma
Koseptini
tartma
gndemine
getirmesini
alklamaktadrlar. te yandan, Devrimci Cumhuriyetiler,
Trk devletiyle ve onun temelini oluturan orduyla ittifaktan
118 ulusalclk
yanadrlar. Bu yzden, NATO ordusunu en byk antiemperyalist g iln etmekte, ordunun tm siyaset alanna el
koymasn savunmaktadrlar.
Gncel politika alannda, her ne kadar, burjuvazinin bu iki ke
simi, iktidardan daha fazla pay almak iin birbirleriyle
bouurlarsa da, temelde tek bir egemen blok olutururlar ve
global snf karlar ezilen snflarca tehdit edildii an derhal
birleirler. Dahas, Devrimci Cumhuriyet ile Demokratik
Cumhuriyet arasnda, Krt ve Trk solcularnm sand gibi,
temel bir ayrlk yoktur. Gelimi kapitalist lkelerin tarihine
baktmz zaman, bunu net bir ekilde griiz. Bu lkeler, ge
nellikle, Devrimci Cumhuriyetler biiminde kurulmu, giderek
Demokratik cumhuriyetlere evrilmilerdir. Ne var ki,bu
evrilme, Devrimci Cumhuriyet ad taklan zorba devleti kesi
mi hibir zaman ortadan kaldumamtr. Bu kesim, Cumhuriyetin tehlikeye girdii her durumda, kapitalizmi ayakta tutmak
iin devreye girmitir.
Fransay alalm. Fransa'nn kapitalist dzeni, Jakobenleri,
aristokrasiden ok, emekileri, onlarn toplumsal ^hareketi
niteliindeki fkelileri, Flebertistleri ezen Devrimci Cumhuriyeti ile kurulmutur. Bylece Demokratik Cumhuriyetin yolu
almtr. Ancak, Devrimci Cumhuriyet, Cumhuriyeti koruma
ve kollama grevini hibir zaman brakmam, kapitalist kriz
dnemlerinde devleti mdahaleleriyle devreye girmitir. Louis
Bonapartn darbesi ve General De Gaullen Cumhuriyeti
mdahaleleri bunun rneklerini oluturur. Almanyada, kurucu
irade (Devrimci Cumhuriyete tekabl eder) Bismarkn demirden eliyle gereklemi, kapitalist dzenin sermaye birikimi,
Sosyalizmi Yasaklama Yasasn yardmyla, iilerin amanszca
ezilmesiyle gereklemitir. Bu gerekletikten sonra, liberal
burjuvazinin parlamenter dzeni teesss edilmitir. Ne var ki,
kapitalizmin krizleri gelip attnda, liberal burjuvazi, derhal
Devrimci Cumhuriyet!, yani devlet biirokrasismi grev bana
armtr. 1918 Alman devrimi, Sosyal Demokrat partinin
temsilciliindeki liberal burjuvaziyle I labsbug devlet geleneini
krt m dds i ve trkm dds i 119
srdren devletin ibirlii sayesinde bastrlmtr. Ingiltere ve

Amerika gibi, liberal burjuvazinin ve parlamenter sistemin ilere
tamamen hakimmi gibi gzkt lkelerde bile, Devrimci
Cumhuriyet her an uyank ve ibandadr. Bu devrimci cum
huriyet, demokratik cumhuriyetin iktidar alanna tecavz
etmemekle birlikte, her an onun yardmcs olarak devreye gir
meye hazr beklemektedir. Elbette, her lkede, liberal burjuva
ziyle burjuva devleti arasndaki denge, burjuvazinin ekonomik
gcyle belirlenmektedir. Burjuvazi, ekonomik (dolaysyla ideo
lojik) bakmdan ne kadar glyse, burjuva demokrasisini o l
de gl bir ekilde yerine oturtmakta, bu yzden de, ok byk
kriz dnemleri hari, devletin dorudan doruya politik iktidar
alanna mdahale etmesi gerekmemektedir. Bizim gibi, burjuva
zisi bir trl olgunlamam lkelerde ise, bugn grdmz
gibi, kapitalist dzen, adeta birbiriyle ekien iki kampa
blnm gibi bir izlenim (son tahlilde aldatc bir izlenimdir bu)
vermektedir.
Peki ama, ezilen iilerin ve kyllerin kurtarcs olma
iddiasyla ortaya kan Krt ve Trk solu, neden bu blnme
de bu kadar hararetle taraf olmaktadr. Sonu olarak bu b
lnme, kapitalist dzenin, ncelikle hangi burjuva kesiminin
arlyla oturtulaca ekimesinin rn deil midir? Evet
yledir, ama Krt ve Trk solcularnn da bugnk esas sorunu,
zaten kapitalist sistemin oturtulmasndan baka bir ey deildir.
Daha dorusu, bu korkun ynelime yol aan ey, teorideki bir
sakaktr. Marxa atfedilen teoriye gre, ii snfnn hakimi
yeti anlamna gelen sosyalizmin kurulabilmesi iin, toplumun
nce burjuva demokratik devrim (ya da milli demokratik
devrim) aamasn tamamlamas gerekmektedir, ite, Krt ve
Trk solcularnn, bu aamay tamamlayacana inandklar u
ya da bu burjuva kesninin kuyruuna taklmalarnn nedeni
budur.
Bu aamaclk ve cephecilik hastal, yalnz Trk ve Krt
solunda deil, tm dnya solunda yaanmtr ve halen
yaanmaktadr. Marxta da baz temelleri olmakla birlikte, bu
120 ulusalclk
hastalk esas olarak, bir reel politiker olan Leninle teoriletirilmi
ve pratie uygulanm, Stalin tarafndan devralnm, 2. Dnya
Sava ncesi ve sonrasnda popler front (halk cephesi)
politikas olarak devreye sokulmu ve Ispanya devrimi bata ol
mak zere, bir ok lke devriminin bastrlmasnda ba rol
oynamtr.
Ayn
teori,
Mao
tarafndan
daha
da
mkemmelletirilmi ve esas olarak bu kanaldan lkemize
tanmtr. 1960h yllardaki MDD tartmalarnda, TPin
yapt en hayrl i, o gnn genleri arasnda aka yollu
kullanlan bu fara cephecilie kar kmas olmutur. Ne yazk
ki, TPin fara ceplecilie eletirileri (belki znde kendisi de
fara cepheci olduundan) etkili olamam, bylece cephecilik
gelenei, Krt ve Trk solunda derinden yer etmi, bundan sonra
da Trkiye solu, bir daha ifial olmam, u ya da bu burjuva
kesiminin yedek gc olmaktan kurtulamam, hatta bu yedek
g olma durumu, 12 Mart ncesinde olduu gibi, kendilerini
ezecek devleti kesimleri desteklemek ve iktidara gelmelerine
yardma olmak biiminde bile tecelli etmitir. Bugnk solun
aakl durumunun temelinde, bu kiiliksiz cephecilik anlaynn
yattm grmemek imkanszdr.
Dnya solu da fazla farkl bir durumda deildir. Bu cephecilik
denen ey yle bir illettir ki, kanser gibi, dnya solunun iterdeyse
tm hcrelerine yaylmtr. Cepheci olmak it, illa bizde
olduu gibi M DDci olmak da gerekmemektedir. Ingilteredeki
en sosyalist devrimci partilerden biri olan yar-Trokist
Socilist Workers Party (SWP), be yl nceki Genel Seimlerde,
Labour Partiyi destekleyerek, ortak cephe kurdu. Gerekesi,
Torylerin devTmesiydi. Ayn parti, seimlerden bir ay sonra,
biz Laboura bulan yapsn diye oy vermedik diye alamaya
balad, ama artk ok geti. Bugn dahi, Militant adl Trokist
grup, iilerin bir cephe rgt olarak grd iin, Labour
parti iinde sol kanat olarak almay srdrmektedir.
Dnya Komnist Hareketi iinde, bu cephecilik
hastalndan kendini kurtaran sadece, I.enini, sol ocukluk
krt m dds i i t tiirk m dd'si
121
hastal diye saldrd,1 "Sol Komnistler olmutur. Byle

olduu iindir ki, Mancn ii devrimi fikrine, dolaysyla onun
devrimci mirasna ballklarn srdren ve bugnk byk antikapitalist dalgayla birlikte yeniden canlanan tek komnist eilim,
Sol Komnizmdir.
1 Leninin bu saldrsna kar Sol Komnistler"in yam, aradan seksen yl

getikten sonra, Trkede de yaymlanmtr. H erm an G orter, Yolda Lenin'e
A k M ektup , ev: Kemal Orcan-Gn Zileli, Gnizi Kitapl, Ocak 2001.
AB ve Cephecilik zerine Birka Not
Cephecilik adm vereceimiz politikann balangcm, 1930lu

yllarda, zellikle Avrupadaki Stalinist partilerin uygulad popdar front taktiine kadar gtrebiliriz. Popular front taktii,
belli bir dnemde bir ba dman tespit etmeye dayanyordu.
Azam olarak tecrit edilmesi ve esas darbenin indirilmesi gereken
ba dman, Hiderin iktidara geliinden, 1938 ylma kadar
Hider faizmi ya da genel olarak Nazizm ve faizmdi. Ksaca,
faizme kar, birleilebilecek btn glerle birleilecek ve bir
halk cephesi kurulacakt. Bu cepheye en bata, Batl kapita
list lkelerin sosyal demokrat (Fransada Blum) ya da muhafaza
kr (ngilterede Chemberlain) hkmederi tarafndan temsil
edilen reaksiyoner burjuva gleri giriyordu. Bu devledere ve
glere, o zamanlar dnya demokrasileri ad taklmt. Yani
kapitalizm alt edilmek isteniyorsa, zellikle kapitalizmin iindeki
en tehlikeli g olan faizm tecrit edilecekti. Bunun iin de,
faist olmayan kapitalisderle demokrasiyi koruma temelinde
ibirlii yaplacakt. Bu cephe taktiinin sonular unlar oldu:
Fransada devrimci glerin, Blum nderliindeki burjuvazi
tarafndan bastrlmas ve Hider faizminin saldrganl karsnda
mdahalesizlik politikasnn iln edilmesi yoluyla snrlarn
spanyol devrimcilerine kapatlmas; spanya devriminin, bizzat
halk cephesi tarafmdan bastrlmas ve Frankonun zaferine
olanak salanmas; ngiliz Torilerine verilen kaytsz artsz destek
sonucunda ngiliz burjuvazisinin Almanlarla pazarlklara girierek
Mnih komplosunun koullarnn hazrlanmas. Sonu olarak,
halk cephesi politikas, faizmi durdurmam, tersine faizmin
124 ulusalclk
nndeki tek gerek barikat olan devrinden bastrm, te yan
dan Avrupa burjuvazisinin faisderle rahat bir ortamda
uzlamasnn yolunu amtr. Daha da ac sonu, Stalinin, halk
cephesi politikasnn rn olarak ortaya kan Mnih komplo
sundan byk bir korkuya kaplp, yz seksen derece dn
yaparak Hiderle ittifaka gitmesi, II. Dnya Savann padak
vermesini kolaylatrmas ve abuklatrmas olmutur.
1970li yllarda Mao Zedung, u En Lay ve Deng Siao Ping
tarafndan ortaya atlan, savunulan ve o zamanki ine sk skya
bal Maocu partiler tarafndan uygulanan U Dnya Teorisi
de, Stalinin popler front politikasnn, o gnn koullarua
uygulanan bir versiyonudur. Bu teoriye gre, dnya e
blnmtr. Birinci dnyay iki siiper devlet, yani ABD ve Sovyeder Birlii oluturmaktadr ki, bu iki sper devlet, ayn zaman
da, tecrit edilmesi gereken ba dmanlardr. Avrupann kapi
talist lkeleri ve Japonya, ikinci dnyadr. nc Dnyada ise,
Asya, Afrika ve Latin Amerikadaki lkeler ve devleder yer
almaktadr, ikinci ve nc Dnyadaki bu lke ve devleder,
ayn, II. Dnya Sava ncesindeki Avrupa kapitalist lkeleri bi,
ittifak yaplmas gereken bir gtr.
Grld bi, bu teori, Stalinin halk cephesi taktiinin da
ha aynntlandrlm ve daha geniletilmi biiminden baka bir
ey deildir. Bu cephe politikasnn sonular ise yle yaand:
dnyann her yerindeki Maocu partiler, kendi reaksiyoner devletlerin ve burjuvazilerinin destekileri haline geldiler ve ba
dman iinde daha da tehlikeli olan Sovyeder Birlini tecrit
etme adna, SBin beinci kolu olduum iddia ettikleri dev
rimci ve sol glere saldrdlar. Aydnlk hareketinin, 1980 nce
sinde nerelere vard, bunun en net rneini oluturur. Dahas,
bu cephe politikasn vazetmi olan in Halk Cumhuriyeti, AvruJpa kapitalisderiyle ibirliini, ABD ile ibirlii noktasna kadar
yaygnlatrd ve lkeyi fiili olarak kapitalist sermayeye at.
Bugn Trkiye'de birbirine tam zt bir konulanma iinde
bi grnen iki eilim var: Avrupaclar ve devletiler. Ne var ki,
bu iki eilime yakndan baktmz zaman, her ikisinin de,
ab ve cephecilik zerine birka not 125
yukarda rneklerini verdiimiz cepheci mantkla mail

olduklarn gryoruz. ounlukla sosyalizm hedefine sahip
olduklarm ileri sren Avrupaclar, bu hedefe giden yolda kendi
lerine bir aama tespit etmi grnyorlar: demokrasi. De
mokrasi hedefine varabilmek iin demokrasinin ba
dm anlarnn tecrit edilmesi gerekmektedir. Onlara gre de
mokrasinin ba dmanlar, ABD ve ounlukla ABDnin
destekledii, nc dnya lkelerindeki diktatrlklerdir. Bu
demokrasi dmanlarna kar, Avrupadaki demokratik (ilke
lerle birleilmelidir. Avrupa Birlii, byle bir birleme, byle bir
cepheleme iin ok elverili bir zemin yaratmaktadr. Bir ksm,
aym Avrupaclar gibi, sosyalizm hedefine sahip olduunu ileri
sren devletiler ise, bu hedefe giden yolda kendilerine daha
baka bir aama tespit etmilerdir: Devlet bamszl. Devlet
bamszlnn korunmas ve gelitirilmesi iin, bamszln
ba dmanlarnn tecrit edilmesi gerekmektedir. Onlara gre,
devlet bamszlnn ba dmanlar, ABD ve onun gd
mndeki Avrupann kapitalist lkeleridir. te yandan, bu
bamszlk dmanlarna kar, rejimleri ne olursa olsun
nc Dnya devletleriyle birleilmelidir. Avrasya seenei
byle bir birleme ve cepheleme iin elverili bir zemin
yaratmaktadr.
Grlecei gibi, birbirinden farkl glerle ittifaka gitmelerine
ramen, Avrupaclar da, devletiler de ayn ba dman ve cephe
mantna sahiptirler ve sonuta her iki kesim de, u ya da bu
kapitalist gle ittifak yapmakta, dahas, Avrupaclar, Avrupa'nn
kapitalist lkelerinin gerek demokrasiye kartlklarna gzlerini
kapadklarndan, devletiler de nc Dnyadaki devletlerin
kapitalist-emperyalist sistemin bir paras olduunu grmek ve
gstermek istemediklerinden, kendi iln ettikleri demokrasi ya da
bamszlk hedeflerinin dahi uzana dmektedirler. Hatta bu
yolda devam ederlerse, her iki kesimin de, fazlasyla hedef alrm
gibi gzktkleri ABD ile ibirlii ve entegrasyona girmeleri
artc olmayacaktr. Aym, gemite, Stalinist partilerin Hitlerci
126 ulusalclk
igal glerinin aletlerine dntkleri ya da Maocu partilerin
ABD sper devletinin maalar ve uzantlar haline geldikleri bi.
Yz yllk tarihten karlmas gereken en byk ders udur:
kapitalizme kar mcadele, kapitalizmin bir ksm gleriyle
ittifak yaplarak yrtlemez. Demokrasi, demokrasi dman
kapitalisderin ihsan olamaz. Emperyalizmin yerel ibirlikileriyle
birlik halinde, emperyalist-kapitalist sisteme kar mcadele
edilemez. Kapitalizmi ykmak, anti-kapitalist glerin tm kapita
list gleri toptan hedef almasyla gerekleebilir. Gerek anlam
da demokrasiyi salayacak olan, bizatihi bu anti-kapitalist mca
deledir. Kapitalist-emperyalist sisteme kar gerek anlamda
tutarl bir mcadele de, kapitalist sistemi ve onlarn yerel
dayanaklar olan ulus-devlederi hedef alarak yrtlebilir. Bunun
dnda, Avrupac-devleti ekimesi, kapitalist sistem iindeki
egemenlik alanlar boumasndan baka bir ey deildir.
Su Banda Duranlar ve Suyun Ban Tutanlar
Emin Karaca, Eski Tfeklerin Sonbahar, Ozan

Yaynclk, 3. Bask, Ocak 2004
Emin Karacann, eski tfeklerle yapt rportajlar ieren

kitab, eski, illegal TKP (Trkiye Komnist Partisi) hakkmdaki
bilgilerimize yeni bilgiler katmann tesinde, baz sentezlere
varmamz da salyor.
iilerin Snf Mcadelesi
yle anlalyor ki, TKP, bask altndaki kk bir parti olmasna
ramen, mcadeleci ii militanlara ve hi de kmsenmeyecek
bir ii tabanna sahip bir rgt, zellikle 1920li ve 1930lu
yllarda. stanbuldaki ttn fabrikalarnda, snfsal kurtulularnn
zlemini duyan belli bir ii kesimi, btn tehlikelere ramen
partinin faaliyetlerine omuz veriyor. rnein, ofr drisin
anlattna gre (ki, ayn bilgiler, Aydn Aydemirin yazd,
ofr Idrisin hayatm konu alan, Hereye Ramen - Etki
Yaynlar, 2001, 2. Bask, zmir - romannda da
dorulanmaktadr), 1929 ylnda, 28 Ocak 29 Ocaka balayan
gecenin sabahnda, yz kadar ii, Tornac Emin Sekun
arsyla, Mustafa Suphi ve yoldalarm anmak iin ok erken bir
saatte,
Rmelihisar
tepelerinde
toplanyor
ve
anma
toplantsndan sonra ilerine gidiyorlar. i militanlar,
yoldalarm ele vermemek iin en gaddarca ikencelere giis
geriyorlar. for dris yle anlatyor:
128 ulusalclk
Ttn iisi Abbas Yolda, ikencede akli dengesini yitirmi
Bakrky hastanesinde yatyordu. Yaama ans ok azd. ekerci
Mustafa ikence hannda (Sansaryan) frsat bulup pencere
camlaryla bileklerini doramt. Postac Stefo tannmaz halde.
Topal Yunus keza yle. Emienin srtndaki deriler gmleine
yapm. Haydarpaa Hastanesinde yatyordu. aziye zmitte
hastayd. (s.65)
TKPnin Snf birlii
te, snf bilincine salp iiler bylesine lmne, bylesine
etin bir snf mcadelesi iindedirler Kemalist iktidara kar. Ne
var ki, iilerin kanlaryla, canlaryla yaattklar ve snfsal
kurtulular i bel baladklar illegal TKPnin ynetimi, ayn
kararl snf mcadelesi izgisinde deildir. Tam tersine, Parti
ynetimi, Sovyetler Birliinin ve onun uydusu durumundaki
Komintemin talimatlar erevesinde, esasl bir snf ibirlii
politikasnn takipisidir. Emin Karacamn kitaplarnda, bu bildik
ibirlii izgisinin rnekleriyle karlamak mmkn.
rnein, Boz Mehmetten rendiimize gre, meer
Nazm Hikmetin ele gemeyip, 13 yl hapis yatmamas
mmknm. TKP yneticilerinin uzlamac eilimlerinin sonu
cunda Nazm, kamak mmknken kamam. Boz Mehmetten dinleyelim:
1938de Harp Okulu ve Donanma davalarndan toplam 35
yla malkum edildikten ve verilen cezalar temyizce onaylandktan
sonra Nazm Hikmetle Hikmet Kvlcmky salk nedenleriyle
6ar aylna serbest brakmlard. Bir partili araclyla Nazm
Hikmet bana haber sald, durumunun Partide grlmesi iin.
yle demi Nazm Hikmet: Bizi imdilik serbest braktlar. Bizi
ya 'yukarya karn ya da burada saklanacak bir yer gsterin.
Kendi imkanlarmzla kaacak olursak da, Kominterne bizim
Partini bilgisi dahilinde katmz bildirin. Ben parti yetkilile
rine Nazm Hikmetin bu talebini ilettim. Toplandk. Toplantda
ben, Halil Yalnkaya, Zeki Batmar ve Reat Fuat vard. Reat
Fuat yle bir yorum yapt: Burjuvazi, Yavuz meselesinden
su bamda duranlar ti? sujvn ban tutanlar 129
Nazmlan cezalandrmakla hatal olduunu anlad. Bu ) iizde

serbest brakt. Tekrar tutuklayacak olsa niye serbest braksn. Bu
nedenle kamalarna gerek yok.' Biz teki yoldalar da Reat
Fuatn dncesine katldk. Kamalar ya da saklanmalar konu
sunda hibir ey yapmadk. Bu yzden bou bouna 12er sene
hapis yattlar. (s.22)
Grld gibi, TKPnin Kemalist iktidara gvenme izgisi,
snf ibirlii izgisidir ve bunun da kayna, TKPde nce,
Kominternin Stalinist cephe siyasetidir. Nitekim bu durumu
Rasih Nuri ileri, son derece ironik bir cmleyle yle
aklamaktadr:
Solculua ve Atatrkle derinlemesine bakarsak, Sovyetler Birliinin de Trkiye Komnist Partisinin de Atatrk
olduunu grrz. (s.49)
Patriyotizm
Bu Stalinist halk cephesi politikas, 2. Dnya Sava srasnda
TKPnin enikonu patriyotik bir izgiye girmesine yol amtr.
TKP yneticileri, rnein efik Hsn ve Mihri Belli, Alman
faizminin Trkiyeye saldrs ihtimali karsnda, Trk ordusu
nun saflarnda subay olarak grev alp, o zamanki Komintern
izgisini pratie bu yolla geirmilerdir:
Marxizmi-Leninizmi benimseyen bir kiinin kendi vatanna
dnmesi en doru hareketti Amerikadan. Harp balamt.
(s. 30)
1941-42 yllarnda temen olarak Trakyadaki svari birlikle
rinde grev yaptm. Snrdaydk. Alman ordular her an Trki
yeye yryebilirdi. evremdeki ati-faist, vatansever ve namuslu
insanlarla muhtemel NAZ saldrs karsnda saf tutmakt grev.
Bu durumda devrimci eylem, 'Arkadalar gelin size tarihi mater
yalizm i anlataym' demek deildi herhalde... Grev belliydi.
NAZ ordusuna kar savaa hazr olmak. (s. 163)
Mihri Belli, eer Trk ordusunda Nazilere kar savatn sa
narak at koturacana gerekten tarihi materyalizmi renmek
iin aba gstermi olsayd, belki de Trk ordusu saflarnda Nazi-
130 ulusalclk
lere kar savalmayacam daha o zaman idrak edebilecekti.
Cephe siyasederinin ya da Nazilere kar dier kapitalisderle
ibirlii yapmann yanll bir yana, Miliri Bellinin ve o zamanki
TKPnin b tr naife ngrleri, Stalinist cephe siyasederinin
bile sanda kalmaktadr. Trk ordusuyla Nazilere kar
savalabileceini sanan anlay bunun ok ak bir rneidir.
Oysa, Avrupada grdmz gibi, hibir burjuva ordusu Nazi
igaline kar gerek anlamda bir direni gstermemi, daha ilk
saldrlarda cepheyi olduu gibi amlardr. Hele hele, Nazilerin
baarlarn kollayan bir iktidarn emri altndaki ordudan byle
bir direni beklemek ve bu gerekeyle onun saflarna yazlmak,
olsa olsa patriyotizme anti-faizm klf geirmek anlamna
gelir.
Nazm Hikmete ilikin
Bence kitabn, fikri olgunluk bakmndan en nemli
rportajlarndan biri, elli yl akn sredir yrtdmda yaayan,
1950lerde Pariste faaliyet gsteren leri Jntiirlder Birlii yesi
Tacettin Karanla yaplan rportajdr. Tacettin Karan-m Nazm
Hikmet'le ilgili anlattklar, Gn Benderlinin anlattklaryla (Gn
Benderli, Su Banda Durmuuz, Belge Yaynlar, Temmuz 2003)
neredeyse bire bir tutmaktachr. Karmzda yine, btn nsan
ynleri ve byk yreiyle, ama bir o kadar da, Sovyetler Birlii
ve TKP ynetimi karsnda uzlamac Nazm Hikmet
bulunmaktadr. Tacettin Karandan dinleyelim:
Benim anlamadm Nazm Hikmetin Laz smail gibi birisi
nin emri altna nasl girdiiydi. Bana Ben partinin bir neferiyim
diyordu hep. Ya komutan da Laz smail oluyordu. Benim men
sup olduum Fransz Komnist Partisi de Laz smailin
anlaynda bir partiydi. Sonuna kadar da onu tuttular zaten...
Adm Titocuya karp tecrit etmeye almlard. Nazm Hik
met, Olur byle eyler dedi, beni bile kez attlar parti
den...Bir dn Mao Tse-tung ka defa atld. Sen bizden daha
m nemli bir kiisin. ... Macar olaylarm konutuk. Nazm,
su baud duranlar re suyun ban tutanlar 131
Macaristan kaybedersek dierleri de zlr dedi. Ben de

zlsn varsn ne olacakm dedim. (s. 130-131)
Tacettin Karala Nazm Hikmet, Sovyetler Birlii zerine de
konuurlar. Nazm, Tacettiin Sovyetler Birliine ya da bir dou
bloku lkesine gitmesinde srar eder. Tacettin Karan ise bu lke
lere ynelik eletirilerini ak ak ortaya koyar:
Ben byle memleket, byle sosyalizm olmaz dedike; Olur
byle eyler, bu onlarn meselesi, biz kendi iimize bakalm
diyordu... Ancak orada yaarken dikkatli olmak gerekir, ne yapp
ne ettiini kontrol etmek iin seni takip ederler... Beni bile takip
ediyorlar, sesimi karmyorum. Ben zaten tereddt ediyordum
gidip gitmeme konusunda. Bu son syledii kararm
kesinletirdi. Ben de dner takipiye bir yumruk vururum de
dim. Olur m u yle ey, seni Sibiryaya srerler, cann yakarlar
dedi. Sonu olarak Nazun Hikmete Ben o lkeye gitmem
aabey dedim. (s. 131)
Tacettin Karan, Sevim Bellinin kitabnda da anlatld gibi
(Sevim Belli, Bouna nu inedikP, Belge Yaynlar, Kasm
1994), sonradan anarist olmu. Emin Karacamn, sanki ok
gayri-tabii bir eyle karlam gibi, Bu anaristlik de nereden
kt sorusunu Tacettin Karan yle yantlyor:
Vartanla (hmalyan, G.Z.) konumalarmdan partinin ne bi
im kurulmu olduunu grnce, bir takm dncelerden sonra,
hiyerarik ekilde kurulmu bir rgt sonunda totaliter olmak
zorundadr sonucuna vardnn. Ve o rgtte i demokrasi diye bir
ey kalmaz. Masonluk da yle tabii. Buradan yola karak
anarizmi teorik olarak incelemeye baladm. Bakunini,
Kropotkini okudum, bylece anarizmi benimsedim... (s. 133)
Sovyetlerin ve TKPnin tarili bize, bir su banda duranlar,
bir de suyun ban tutanlar olduunu retiyor.
Tersinden mi, Dznden mi?
Hayatn beni artmad tek yn, srekli artyor olmasdr.

Hayat, yine yapacam yapt ve Trke konuan, yazan ve okuyan
ahali iinden en esasl dnrn, beklenenin ya da sanlann
tersine, mektepliler deil, alaylar arasndan kard. Demir
Kiikaydndan ve son kitabndan sz ediyorum1: Ve nihayet,
biz akademik bir gelenekten gelmiyoruz. Tarah ve az gelimi bir
Trkiyede, daha taral ve daha az gelimi, neredeyse otodidakt
olarak yetimi bir militanz. Otodidakdara has dar grllkler,
arpklklar, tarallktan gelen ufuk darlklar vs. hepsi bizde
fazlasyla bulunuyor. (s.S) Yine de ben, otodidaktln
Kkaydnn
nemli
avantajlarndan
biri
olduunu
dnyorum.
Solun, dnme ve dnce gelitirme yeteneinin neredeyse
tamamen dumura urad gnmz koullarnda, Demir
Kiikaydnn kitabnda ortaya atlan yeni dnceler, canl tah
liller, yerinde saptamalar ve heyecan veren tarihi anlatmlar,
baucunda lmn beklediiniz hastanzn aniden canlanp size
neeyle hitap etmesi gibi bir etki yapyor insamn zerinde.
Marksizmin temeldeki yetersizliklerini cesaret ve samimiyede ele
alan bu tr yaklamlar, Marksizm iin hayat pc
deerindedir. Marksizmi lm deine dren, duvarn k
mesi deil, cesur ve eletirel dnme ruhunun km
olmasdr. te Kkaydn, bu yaznn ortalarndan ibaren
deineceim tm eksik ve hatalarna ramen, bu cesur ve eletirel
1 Demir Kkaydn, Tersinden Kemalizm- sm ail Beikinin Eletirisi,
Alerilik, Din, Ulus, Bilim re Politika zerine, Evra Verlag, Berlin, Ocak 2005
134 ulusalclk
dnme ruhunu canlandrm ve rnek olmutur. Dnmeyi
brakt iin bir zamanlar dnmek ve fikir gelitirmek diye bir
ey olduunu da unutmu, yani erken yata bunam 68
kuann da bu ruhtan yararlanmasn diliyorum.
Saptamalar
Demir Kkaydnn kitabn okuduktan sonra, onun ayn za
manda esasl bir styap teorisyei olduunu rahatlkla syleyebi
lirim. styap teorisyeni olmak kolay i deildir. nk styap
esasen ideolojiyle ilgilidir ve ideolojiler de trl trl ideolojile
rin cizvit rahipleri tarafndan sk skya kilit altnda tutulurlar. O
pasl kilitleri ap ieri dalmak ve kflenmi dogmalar gn na
kartmak yrek ister. te Kkavdu, bu yreklilii
gstermitir. Hem de, kahramanca bir i yapyormu gibi deil
de, arkadalar arasnda drt kol piti oynuyormu gibi bir
rahadkla. Ah, bir de okuyucusunun zeksna gvense ve o kadar
didaktik olmasayd.
Marksizmin, aydnlanmann ocuu olduunu ve onun doum
lekelerini tadn belirten Kiikaydn, aydnlanmann-ve bur
juva ideolojisinin kalntlarna kar kutsal bir cihad amann
zorunluluuna (s. 100) dikkat ektikten sonra, saptayabildii
lde bu ie girimektedir. Kkaydm katk deerindeki en
nemli saptamas, Marksizmden farkl olarak, dini herhangi bir
styap kurumu olarak deil, styapnn kendisi olarak grmesi ve
sonuta ulusun da burjuvazinin dini olduunu belirtmesidir:
Marks... aydnlanmann bu din anlaym, hibir eletiri szge
cinden geirmeden, tarihin ve toplumun, yani olgularn mihenk
taua vurmadan sosyolojik bir kavram olarak kabullenir ve onu
sadece dnce, ideoloji, bilin biimi olarak tanmlar. (s. 1 14);
Tarihteki gerek toplumda, dinin dnda ne all k, ne ideoloji,
ne politika, ne devlet... vardr. Din tmyle styapy oluturur.
Burjuvazi kendi dinini styap yapabilmek iin dini, bir
dnceye, ahlkn, ideolojinin yan sra bir bilin biimine in
dirger ve onu bu indirgenmi haliyle kendi dininin bir bileeni,
bir savunucusu yapm olur. (s. 115); Modern kapitalist top-
tersinden mi, dznden mir 135
lmda kendini inan olarak tanmlayan din de btnyle

styapy oluturan modern toplumun dini olan ulusuluun bir
bileenidir. (s.91); Yani zel, politik, ekonomik ayrm veya
dinin zel olduu, politiin ulusala gre belirlendii, ekonominin
kra gre belirlenecei btn bu ayrmn kendisi dindir, kapita
lizmin dinidir. Dolaysyla bu aynnn kendisi de, yani kapitaliz
min dini de, bu styapnn ta kendisidir. Bu aynnn dnda da
bir styap yoktur. (s.92). Dolaysyla: ulusuluk modern top
lumun didir. (s.96)
Sonra Leninin ve uluslarn kaderlerini tayin lakkmn
eletirisine geer: Lenin... en byk hurafenin, modern toplu
mun dini olan ulus olduunu, politik, ekonomik ve zelin
ayrlmasnn bir din olduunu ve politik olann ulus denen ne
olduu belirsiz eye gre tanmlanmasnn, dinin tmyle styap
iken, sadece zele ilikin ve dnceler olarak tanmlanmasnn
en byk hurafe olduunu grmemekte, ulusuluun bir dm
olduunu grmedii iin ulusulua kar bir militan materyalizm
savunmas nermemektedir. Yani bylece sosyalistler modem
toplumun dininin militan ve radikal savunucular haline gelmek
tedir. (s. 116); Sosyalistler modern toplumun dininin bilinsiz
savunucular olduklar iin ona kar bir program koyamadlar ve
sonunda onun en gerici biimi tarafndan ele geirildiler. Bu ele
geirili, uluslarn kendi kaderini tayin hakk ilkesi araclyla
oldu. (s. 164); Marksizm... en radikal olduu noktada bile,
kendini a-nasyonalist olarak deil, enter-nasyonalist olarak
tanmlad. (s. 162)
Hibir ulusuluk insanla bir ar deildir. Bunun neresi
nsan ve akl olabilir (s. 107) diye yazdktan sonra, E. Gellneri
yanklayarak uluslar olduu iin ulusular deil, ulusular olduu
iin uluslar vardr diyen Kkayd, ulus ve ulus-devlet konu
sunda u radikal saptama ve nerileri yapyor: Ulusal devletleri
yok etmeyi hedefleyen bir hareket gerekmektedir. (s. 184); b
tn ulusal uurlarn ve devletlerin reddini savunan bir progra
ma sahip olmak gerekir (s. 169); slamiyet nasl soy ve kan
kardeliine kar sava iinde, soy ve kan kardei airetleri yok
136 ulusalclk
ederek, paralayarak olutuysa, ii simimin dini de [Burada
din szc, styap ile zde anlamda kullanlyor. G.Z.J ulus
kardeliine kar sava iinde, uluslar yok ederek, paralayarak
oluabilir. (s. 184); Uluslar paralayalm. O uluslarn putlar
olan bayraklar yakalm... (s. 186)
Bunlarn dnda, Kkaydnu 5. blmde ele ald otantik
aleviliin, komnn uygarla kar direniinin styaps olduuna
ilikin saptamas ve o dnemleri ele alrkenki derinlii gerekten
mthi. ahsen ben ok yararlandm.
Aydnlanma
Ne var ki, nasl Marksizm Aydnlanmann doum lekelerini
tamsa, Kkaydn da eski Marksizm-Leninizmin doum
lekelerini tamaktadr. Bu yzden, yer yer syledikleri, yukarda
alntladmz cesur saptama ve nerileri nakzeder niteliktedir.
imdi bunlar grelim ve Kkaydnn bu doum lekelerinin
eletirisine geelim.
Kkaydna gre Aydnlanma, burjuvazinin devrimci dne
mini, pozitivizm ise, (ilerici-gerici kavram iftini kabul
etmediim iin trnak iinde yazmama izin-.verin) gerici dne
mini temsil etmektedir (s. 71); pozitivizm, Aydnlanmann rasyo
nalizmine kardr (s.286); burjuvazinin, devrimci dneminde
ulusu dil, din, etni, soy ile tanmlamadn, devrimci barutunu
yitirdikten sonra, ndokuzuncu yzyln ortalarndan sonra gerici,
ulusu dile, dine, etniye gre tanmlayan bir ulusuluun ortaya
ktn grrsnz. (s.288); Kkaydua gre, burjuvazinin
devrimci dneminde ulus yurttalkla tanmlanmaktadr
(s. 154); Fransz devrimi, Fransz ulusunun kklerini Frank
krallnn tarihinde deil, devrimde buluyordu, (s. 143); Ameri
kan ulusu, ayn soydan Ingilizlere kar sava iinde kurulmutu,
(s. 154)
ncelikle burjuvazinin devrimci dnemi ya da sonradan
devrimci barutunu tkettii (bu bile, kullanla kullanma
aum, Stalinden kalnt bir nitelemedir) fikrinin yeniden irde
lenmesi gerekir. Bu, gerein kendisi deil, burjuvaziye retici
tersinden mi, dznden mi? 137
gleri gelitirme misyonu bien ilerlemeci Marksizmin bir

yaratmdr. Gerekte yoktur byle bir ey. Tarihi sonradan
kafasna gre yaratmayp byk bir i gzlemle yazm Alexis de
Tocqueville trnden ciddi tarihilerin de belirttii gibi, burjuva
zi bandan beri devrime ayak diremi, te yandan, devrimden
sadece iktidar ele geirmek iin yararlanm ve iktidar ele geirir
geirmez de yapt ilk i devrimi bastrmak olmutur. Haydi,
diyelim ki, iktidar btnyle ele geirdii 1794 ylma kadar
devrimcivdi. Evet ama,1 o zaman bu devrimciliin 19. vzvln
ortalarna kadar srm olmas mmkn deildir. Nitekim, 19.
yzyln al kurdelas Napolyonu klcyla kesilmitir.
te yandan, Aydnlanma ve pozitivizm ayrm da sahte ve ger
ek ddr. Bu da, burjuvazide devrimcilik vehmeden
Marksizmin, onun kar-devrimciliinin ayan beyan ortaya
kmasndan sonra, zevahiri kurtarmak iin, bu devrimci olmama
durumunu birilerinin srtna ykma abasnn rndr. Oysa
pozitivizmin zel olarak Aydnlanmayla atmak ya da zel olarak
devrime kar olmak gibi bir durumu yoktur. Aydnlanma ve
burjuvazi devrime ne kadar karysa o da onlarn temsilcisi ve
mirass olarak o kadar kardr. Bu yzden, burjuvazinin dev
rimci barutunu tketmesi laf- gzaftr. Ortada barut marut
yoktur. Sadece emeki kitlelerini kandrmak iin kullanlan
kurusk vardr. Burjuvazi sahici barutunu sadece ezilenlere ve
smrlenlere kar kullanmtr.
Ulusun yurttalkla tanmlanmas ne sadece Fransaya zg
dr, ne de burjuvazinin devrimci dnemine. ok fazla rnek
vermeye ya da ok uzaa gitmeye gerek yok. Bugn de en
saldrgan ulusuluun temsilcisi Amerikada ulus yurttalkla
tanmlanmaktadr. Herhangi bir soy ya da din tamn yoktur.
Ama bu, Amerikan ulusuluunun bugnk bilinen durumunu
engellememektedir. Demek ki, mesele tanmlarda deil,
fiiliyattadr. Kald ki, yurttaa dayanan Fransz ulusuluu, ayn
zamanda, bugn insanln bana bel olan iiniter devletin de
mucididir. Trkiyenin de kendine model ald niter devlet,
ulusal basky en katksz uygulayan devlet biimidir.
J
fc>
138 ulusalclk
Fransz devrimi ile Fransz burjuvazisini zdeletirmek byk
bir hatadr, ama hadi burada bunun zerinde fazla durmayalm.
Fransz burjuvazisinin, kendisine tarih olarak Frank krallarn
almamas son derece anlalr bir eydir. nk, o srada burjuva
ziyle Frank krall arasnda youn bir iktidar kavgas yaanyordu.
Nitekim, Atatrk de ayn eyi yapmtr. Yeni Trk ulusu
oluturulurken Osmanlmn Trk tarihine temel yaplmamas,
yine benzeri bir iktidar mcadelesinden kaynaklanmaktadr.
Amerikan ulusunun, ayn soydan gelen Ingilizlere kar
savalarak kurulmas, sadece ulusun deil, rk, soy, vb.nin de bir
palavradan ibaret olduunu gsteren bir kanttr, iktidar sz
konusu oldu mu, ortada ne soy, ne rk, ne din, ne dil birlii, ne
de ulus diye bir ey kalmaktadr. Amerikaya kadar gitmeye gerek
yok. Trk ulusu da, silahlanm kyllere kar bir i savala, kimi
Kuvayi Seyyare, kimi bamsz kyl ve ekiya eteleri, kimileri
Azavur isyanclar salnda arpan, kimileri de asker kaa
olarak dalarda babo dolaan, hem soydamuz, hem de
efendimiz kyllerin ve Anadoluda yaayan Rum, Ermeni, vb.
kkenli kyl ve kasabal ahalinin
cesetlerinin zerinde
ykselmitir. Ulus denen ey, milliyeti iktidar elitlerinin iktidar
mcadelesinde kendilerine dayanak yaptklar ekilsiz bir kitledir.
Esas olan, ulus deil, iktidardr. Her iktidar eiiti, ardar
gerektirdii zaman ulusu falan bir yana brakm ve derhal ulusu
ezen d dmanla birleir.
Ulus ve Ulusuluk
Kiikaydnn baz yanl fikirleri, yukarda da belirttiimiz gibi,
eskinin kalntsdr. Ama bazlar da, kendi rettii yeni fikirler
dir. rnein kitap boyunca srarla zerinde durduu, ulusun
tanm fikri byledir: Bunun ilk koulu da, dil, din, etni gibi
ayrlklar karsmda devletin ntral olmas, yani ulusun, politik
olann bunlara gre tanmlanmamasdr. (s. 5 7)\ Ulus, dilsiz,
dinsiz, rksz, tarihsiz, etnisiz, soysuz olmal ve yurttalk
haklaryla tannmaldr. (s.285); Ulusun bunlar olmadan
olamayaca bizzat ulusuluun gerici dneminin

bir
uydurmasdr ve gerici bir ideolojidir. (s.294)
Bunlarla balantl olarak, Kiikaydn, birok ulusuluk tr
ileri sryor: gerici ulusuluk (s.56); demokratik... ulusdu"k
(s.64); devrimci... ulusuluk (s. 163); devrimci ve demokratik
ulusuluk (s. 167); demokratik ve cumhuriyeti... ulusuluk
(s.289)
Bu noktada, Kkaydmn deil, ulusularn ulus tanmnn
dala doru olduunu dnyorum. Ulusu, dil, din, etni, vb.na
gre tanmlamamak, onu tanmlamamakla aa yukar ayn
eydir. Bir orduyu, askersiz, subaysz, silahsz, klasz, hiyerarisiz
tanmlamak nasl mmkn deilse, yle. Kkaydm, Mancn
devlet olmayan devlet tanmna benzer bir ekilde, ulus olma
yan ulus tanm peindedir. Byle bir tanm yaplabilse bile,
fiiliyatta, sylenmeyen zellikler yine n plana geecektir. Yani,
dil, din, rk, soy, tarih tr eler bu sefer kendilerini gayriresm
olarak dayatacaklardr. Devlet olmayan devletin mmkn
olmad nasl griildyse, ulus olmayan ulus projesi de pratikte
ilemeyecektir.
Srf tanmlara, resm metin ya da protokollere taklp kalacak
olursak, rnein, T.C. Anayasasnda tm yurttalarn eit olduu
yazldr, ama fiiliyat bunun tam tersidir. Denecektir ki, bunun
yazlm olmas yine de bir kazanmdr. yle midir acaba? Bence,
tersine, bu tr tammlar ve protokoller, gerei gizlemekten baka
bir ilev grmemektedir. Zaten yle olmasayd, yazl, resm me
tinler haline getirilmezlerdi.
te yandan, bu tr tanmlarn peinde komak, ulusun ulusularca yaratld nermesini nakzetmeye hizmet eder.
Kkaydnn tanmlad gibi bir ulus tanmnn kabul edildiini
ve bunun fiiliyatta da uygulandm farzedelim. Bundan, ulusun
ulusulardan bamsz olarak da var olabildii ya da ulusu
olmayanlarn da (aslnda ne tr bir ulus yaratmaya alrsa
alsn, buna kalkan kii otomatikma ulusudur) ulusu yarata
bilecekleri sonucu kmaz m? Bylece, Kkaydnn kendisinin
140 ulusalclk
de hararetle savunduu, ulusun yklmas ve paralanmas fikrin
den caylm olunmuyor mu?
Gerici ulusuluktan sz etmek, smrc kapitalizmden,
rk faizmden, brokratik brokratizmden bahsetmek
kadar yanltr. Yani bu ekler gereksizdir, nk bu nitelikler ana
kavramn ieriinde zaten vardr. Gerici deyiminin yanlln
bir yana brakalm ya da bunu reaksiyoner anlamnda alalm, o
zaman ortaya ya bacakl eekler gibi bir totoloji kar ya da bu
ulusuluun ilerici trleri de olduu ister istemez akla gelir ki,
zaten Kkayd da bunlar ileri srmekte ve Saptamalar
bal altnda zetlediimiz grlerini ve verdiimiz alntlan
kendi eliyle geersiz klmaktadr.
Dier yandan, devrimci ulusuluk da ok elikili bir
kavramdr ve bu iki szck birbirini kesinlikle dlar. Devrimin
amac ulusuluu ykmak, ulusuluun her eidinin amac da
devrimcilii mezanna gmmektir. Demir gibi salam mant
olan birisinin bu ikisini bir araya getirmesi, bana, bu kitab, birbiriyle tamamen zt dnen iki ayn insann yazm olabileceini
dndrtecek kadar byk bir tersliktir.
Demokratik Cumhuriyet
Kkaydn, yukarda tanun verilen ulus olmayan ulusun poli
tik formu olarak demokratik cumhuriyeti gnnekte ve nermek
tedir: ...ulusun tanmndan her trl rk, soy, kan, dil, dinin
dland, bunlarn politik bir anlamnn olmad ve hepsinin
eit olduu bir Demokratik Cumhuriyet... (s.SI); Devletin dil,
din, soy karsnda tamamen tarafszln, devletin dini nasl
olmuyorsa, dili soyu, etnisi de olamayacan... yani demokratik
bir devlet yapsn savunacak yerde... (s.289); Devlet btn
dillere, etlere, tarihlere, soylara eit davranmal, bu eitlii
kollamakla ykml olmaldr. Devlet insanlarn herhangi bir din,
dil, etni, soy, inan, dinden olduklar iin bir eitsizlie
uramasn engellemekle ykml olmaldr. (s.59); Devletin
grevi zaten bu politik eitlii salamaktr. (s.61); Demokratik
Cumhuriyetin ii hareketinin programndan kaybolmas ve bun
teminden mi, dznden mi? 141
dan Uluslarn Kaderini Tayin Hakkna gei... (s. 15 7); devrim

ci demokrasinin slogan... komnlerin zgr birlii olarak De
mokratik Cumhuriyettir. (s. 180); Kkaydn, herhalde
svireyi bu demokratik cumhuriyetin yaayan rneklerinden
biri olarak gryor olacak ki, tpk svirede olduu gibi, isteyen
ayrlr (s. 5 5) demektedir; keza, Kkaydn, yukarda
deindiimiz ulusuluk trlerine benzer bir ekilde devrimci
demokrasi (s.59) trnden sz etmektedir.
Tabii burada, devlet konusunda Kiikaydnla aramzda ok
temel bir ayrlk olduundan, tartmann ksrlamas ve her iki
tarafn da bu konudaki kendi dorularm papaan gibi
tekrarlamas olasl yksek. Bu durumu gz nne alarak ben,
devlet konusundaki kendi dorularm sylemekten mmkn
olduunca imtina etmeye alacak, sadece Kkaydna baz
noktalan hatrlatmakla yetineceim.
Devlet, modern zamamn dini olan ulusun siyasi formu
olduuna gre, tarafsz olmas iin onu zorlayan ne gibi nedenler
olabilir? Devlet, tarafszl
salayacak
bir hakem midir, yoksa
O
taraflln bekisi mi? Kkaydn, politik eitlikten sz ediyor.

Oysa politikann kendisi dorudan doruya bir eitsizliktir. Dev
let smfsal bir varlk olarak politikann rgtlenmi biimidir.
Grevi de eitlii salamak deil, eitsizlie bekilik etmektir.
Hem snfsal olarak, hem de dier btn alardan. Devletin
eitlii salamasn talep etmek, hrsz evde beki brakmaktan
farkszdr. Kald ki, devletin snf olduu gibi dini de, ulusu da
vardr ve ilevi de bunlar kollamaktr.
Demokratik cumhuriyetle, uluslarn kaderlerini tayin hakkn
elien eyler gibi ele almak doru deildir. Tersine, demokratik
cumhuriyet, UKTHnn siyasi formudur ve programdan falan da
kaldrlm deildir. in devrimi, 1920lerde, Stalinin bu de
mokratik cumhuriyet program yznden yenilgiye uramtr;
daha da nemlisi, 1936 Ispanya devriminin yenilgiye uratlmas,
Komintemm demokratik cumhuriyet programlm rndr.
Ispanyol ii ve kyllerinin komnleri, bayraklarnn zerinde
tam da demokratik cumhuriyeti kurtarma slogan yazl
142 ulusalclk
N eri ilerle Stalinistlerin ittifakyla ezilmitir. Elbette bunlar
burada enine boyuna tartma olanamz yok.
Demokratik cumhuriyet, UKTH ile elimez, ama zgr ko
mnler birlii ile eliir, hatta bunlar birbirinin tam zdd ve
alternatifidir. Demokratik cumhuriyet merkez veya deil (ki,
ounlukla niter ve merkez yapya yakn der) bir devlet for
mudur. zgr komnler birlii ise aadan yukar rgtlenen
emeki kitlelerin bu devlet formuna kar kardklar alternatif
tir. Demokratik cumhuriyet, ulusu ve devleti pekitirir. zgr
komnler birlii (federasyonu demek daha dorudur) ulusu ve
devleti paralar. Ulusun devlete ihtiyac vardr, ama zgr ko
mnlerin ne ulusa, ne de devlete ihtiyac vardr.
svire rnei de pek salkl ve ikna edici bir rnek deildir.
svirenin Jura Kantonunda, yaklak otuz yl nce bir ayrlk
eilim ba gstermi ve bu eilim svire merkez devleti tarafn
dan ezilmitir. Bugn svire devleti iin somut pratikte
syleyebileceimiz tek bir ey var: merkeziyeti, son derece sk
rgtl, lkede yaayan her bireyrn sk skya kontrol altnda
tutulduu bir polis devleti. Kanton grntleri iin sadece
cilasdr.
Devrimci demokrasi zerine de bir eyler syleyeyim. Ben
ce devrimci demokrasiden sz etmek feminist erkek
egemenliinden, sosyalist kapitalizmden, entemasyonalist
milliyetilikten,
anarist
devletilikken,
demokratik
faizmden sz etmek kadar abestir. Bunlar, birbirini dlayan
kavramlardr. Demirin de kitabnda belirttii gibi (s. 18 7), de
mokrasi, nihayetinde bir burjuva diktatrldr. Devrimin
amac burjuva diktatrln ykmak olduuna gre, devrimin
demokratik, demokrasinin de devrimci olmas mmkn deildir.
Laiklik
Kiikaydn, demokratik cumhuriyet konusundaki yanlgsn
laiklik konusunda da tekrarlyor: tutarl bir laisizmi savunan bir
devrimci... (s.40); Benzer ekilde tutarl bir laik olarak da,
devletin inan alanna mdahalesine kar karsnz, devletin
tersinden mi, dznden m ii 143
grevinin sadece herhangi bir dinin bask altna alnmasn engel

lemek olduunu savunursunuz. (s.59); ...gerek bir laiklii
deil, ii dna evrilmi bir kemalizmi savunmak olduunu daha
nce grmtk. (s.2 78); Trkiyede devletin laik olmad,
genel olarak snni islam, snni slam iinde de kendi zel yoru
munu kayrd ve destekledii aktr. (s.58); Resmi bir devlet
dini vardr Trkiyede. (s.282); devletin dine karmamasn,
yani inanca ait olana hi karmamasn savunacak yerde...
(s.289)
Burada da Kkaydn, karmza, kitabndaki temel saptama
larla elien bir ekilde, laikliin inanca karmamak olduuna
inanan bir demokrat grntsnde kmaktadr. Oysa tersine,
laiklik, devletin dine mdahalesinden baka bir ey deildir.
Ksacas laiklik, kadim dinin dnvev dinin iktidar alanndan
kovulmas, denetim altma alnmas ve dnyev dinin iktidarnn
bileeni haline getirilip devletin ideolojik aygt olarak
kullanlmasdr. Kemalizm, laikliin de, ulusuluun da baaryla
uygulanmasnn rneidir. Bu anlamda, laiklii ve ulusuluu
savunanlar, onunla politik arenada ne kadar atrlarsa
atsnlar, tersinden deil, dznden Kemalisttirler. Tutarl
laiklik, devletin inan alanna (bunu trnak iinde yazyorum,
nk aslnda inan alan diye bir ey yoktur, sadece styap
olarak din, ada din ve onun bileeni haline getirilmi kadim
din vardu) mdahalesinden baka bir ey deildir. Tutarl laik
olunmasn talep etmek, devletin inan alanna en kat bir
ekilde mdahalesini, ulus dininin her yere egemen olmasn,
kadim din devletin emrinde azami lde kullanlmasn,
inananlarn ve inanmayanlarn devletin basksna uramasn sa
vunmaktan baka bir ey deildir. Bu anlamda, Trkiyede laik
devletin snni olmas son derece doaldr. Btn laik devletler,
denetimleri altnda tuttuklar ana din ya da mezheplerin de tem
silcileridir aym zamanda. Fransz laik devleti katolik, Alman laik
devleti protestan, Rus laik devleti ortodoks, Iran laik devleti (b
tn dinsel grntsne ramen o da laiktir, nk orada da dev
leti din deil, dini devlet ynlendirmektedir) ii, Suriye laik dev
'
144 ulusalclk
leti alevidir. Devletin dine karmamasn ya da dinler karsnda
tarafsz, hatta eitlii koruyucu olmasn talep etmek, cezaevleri
nin tutuklulara, polisin zanllara karmamasn talep etmek kadar
geersizdir. Gerek inan zgrln ve insanlarn dinin ve
devletin basksndan kurtulmasn salayacak devrimci talep,
devletle birlikte laikliin de ortadan kaldrlmasdr.
Bitirirken, Demir Kkaydnn Ocalanla ilgili beklentileri
konusunda da bir iki ey sylemek istiyorum.
Bir zamanlar Merhaba Dnya adl, ba roln Peter
Sellersin oynad ok gzel bir film seyretmitim. Peter Sellers,
zengin bir konakta byyp krk yalarna gelmi, konam
bahvanln yapan bir yetimdir. O yana kadar konaktan hi
kmam, yalnzca televizyon seyretmi ve bahvanlk yapmtr.
Dnya hakkndaki bilgisi, bahvanlktan ve televizyonda seyret
tiklerinden ibarettir. Gnn birinde konan sahibi lr, konak
satlr ve Peter Sellerse de yol verilir. Sellers akn bir ekilde
sokaklarda dolamaya balar, karsna kan bir siyah kadna a
olduunu syler. nk o gne kadar yemeini hep konaktaki bir
siyah kadn vermitir. Bir takm olaanst tesadflerin sonucun
da, Amerika Bakammn kars Sellersi Beyaz Sarayda misafir
etmeye balar. O srada Amerika byk bir ekonomik kriz,
dolaysyla Bakan da sknt iindedir. Bakan, danman!aryla ne
gibi ekonomik nlemler alnacam konuurken, Sellers araya
girip, bahvanlk zerine alkasz eyler syler. Bakan ve
danmanlar aknlkla onu dinlerler. Ancak bir sre sonra,
aslnda Sellersin ekonomik kriz zerine imal eyler sylemekte
olduu sansna kaplp, onun azndan kan her eyi kaydeder,
bunlar zerine uzun yorumlar yapar ve yorumlarn uygulamaya
geirirler. rnein Sellers, topra iyice havalandrp, kkleri
rahatlatmak, der. Bunun zerine bakan ve danmanlar, cret
leri arttrp, halk rahatlatmaya alrlar, vb...
Demir Kkaydn Abdullah calan karsndaki tutumunu
da, Bakanm Sellers karsndaki tutumuna benzetiyorum. Ab
dullah calan, Demir Kkaydnn younlat konularla hi
alkas olmayan ve z olarak da onun kafasdakilerle hi
uyumayan eyler syleyip yazmakta, ama Kiikaydm bunlar

kendisince yorumlayp, Ocalanda olmadk derin dnceler
vehmetmektedir. Ne var ki, Peter Sellers o filmde nasl bir
bahvandan baka bir ey deilse, Ocalan da reelpolitika yapan
bir politikacdan baka bir ey deildir. Onu en iyi anlayacak olan,
Kiikaydn gibi devrimci bir dnr deil, meslekten yetime
herhangi bir politikac olabilir ancak.
Metal Kafalar, inko Yrekler
nsann hayatta k a r la a b ile c e i en kt hayal krklklarndan

biri de, gittii bir komedi filminde glememektir. O kadar para
vermisinizdir, glemeden ks ks eve dnmek paray sokaa
atmaktr. Bu yzden, en kt esprilere bile glmek iin
zorlarsnz kendinizi. evrenizdekilerin sesli glmelerine ayak
uydurmaya alrsnz. Ama beyhude!
Arkadalardan, Trkiyeyi, daha dorusu Trkiyenin televiz
yon kanallarn sallayan M etal Frtna adl kitab istediimde,
itiraf edeyim ki, esasl bir komedi filmi seyretmeye hazrlanan
sinema seyircisinin ruh hah iindeydim. Emeldi generallerimiz,
Amerikanm Trkiyeyi 2007 ylndaki muhayyel igalini konu
alan bu kitab TV kanallarnda sava stratejisi asmdan
yorumladklarna (Genel Kurmaydan da bir aklama bekledim,
ama olmad); harp tarihi hakkmdaki bilgileri generallerimizden
geri kalmayan, stne stlk siyasi stratejilerden de anlayan ke
yazarlarmz bu programlara renk kattklarna; ve tam da o gn
lerde uzun yllar sonra rastladm eski Aydnlk bir arkadam,
kitab, yreinde ulusal arpntlarla bir gnde okuyup bitirdiini
sylediine gre, bu kitapta hayli elendirici eyler olmalyd.
Hem kitab okurken hoa vakit geirecek, hem de hakknda
iroik bir yaz yazp elenecektim. Heyhat! Bunlarn hibiri
olmad. Kendimi o kadar zorladm halde glemedim bile.
Dolaysyla kitap hakknda iroik bir yaz yazmaktan da vazge
tim. nk kitap, ironi frsat bile vermeyecek kadar kt,
hakknda ciddi bir yaz yazlamayacak kadar sama sapand.
148 ulusalclk
Bylece, son sayfalarn ya sabr ekerek bitirmeye
alrken, kitap hakknda herhangi bir yaz yazmaktan, en nemli
kahramannn, kemik kran bir Trk istihbarat ajan olmasm
eletirmekten, bu ajann bir srt antasnda tad ldrojen
bombasyla Washington adl kasabay haritadan silmesinin,
bilgisayar oyunlarm yapan programclarn bile hayal gcn
zorlayacan belirtip hafife dalga gemekten tamamen
vazgemitim ki, bu kitap ve medyadaki yanklar beni 1950li
yllara gtrverdi. Evet evet, anti-Amerikanclk (ve tabii ki
refakatinde Rum, Ermeni, Krt ve Yahudi dmanl) temelinde
ykseltilmeye allan bu milliyeti paranoya, 1950li yllardaki
ABD gdml anti-kominist (ve refakatinde Rum, Rus, Krt,
Ermeni ve Yahudi dman) paranoyaya ne kadar da benziyordu.
Gerekten de genlerin gcne inanmak gerekiyor. Elli yl somaki
torun, p demi dedesinin burnundan dmt.
Milliyeti paranoyalarn tamamen aslsz uydurmalara, tama
men kurguya dayandm dnmek hata olur. 1950li yllarn
anti-komnist milliyeti paranoyas da bir takm olgulardan hare
ket ediyordu. Stalin rejiminin korkun bir diktatrlk olduu
doruydu. Rus ordularnn komizmi, evresindeki lkelere
zorla, gerekirse igal yoluyla dayatt da doruydu. Rus igaliyle
komnist olan Bulgaristan, Trkiyenin snr komusuydu.
Sovyet rejiminin, Kafkasyadaki mslman ve Trk halklara bask
yapt da doruydu (arlk Rusyasmdan kalan zulm mirasm
srdryordu rejim). Stalinin, Trkiyeden, boazlardan serbest
gei hakk ile Kars ve Ardahan' talep ettii de doruydu. te o
zamann milliyeti paranoyas, bu gerekleri kendisine temel
yaparak ii abarttka abartmit. Stalin rejiminin korkun bir
diktatrlk olduu gerei, mata yenilen Rus futbolcularnn
frnlarda yakld palavralarna; Rus ordularmn komnizm"i
igal yoluyla yayd gerei, Rusya'nn her an Trkiyeyi igal
edebilecei paranoyasma; Sovyet rejimi mslman ve Trk
halklara zulm yapt gerei, rk ve dinci safsatalara
dntrlmt.
meta] kafalar, inko vrekJer 149
Bugiin de anti-komnizmin yerini anti-Amerikanizm alm

bulunuyor. Kanmca artk anti-Amerikanizm, elli yldr srdr
len anti-emperyalizm ya da anti-kapitalizmle ayn ey deil. O,
artk rk-milliyeti paranoyann temel malzemesi. Ve, stelik o
da bir takm gereklerden yola kyor. Amerikan devletinin,
demokrasiyi baka lkelere silah zoruyla dayatt dorudur.
Kendisine kafa tutan devletleri, gerektiinde igal ettii dorudur.
stelik bu igal, Trkiyenin komusu Irakta daha yeni vuku
bulmutur. Amerikanm mslman halklara zulm uygulad da
dorudur. Amerikanm, Trkiyedeki ncirlik gibi askeri slerinin
serbest kullanmn talep ettii de dorudur. te milliyeti para
noya bu gereklerden yola karak ina edilmektedir. Ne var ki,
bu yeni milliyeti paranoyann eski anti-komnist paranoyadan
da byk aklar vardr. rnein bu milliyeti paranoya, Trki
yenin, ABDnin Ortadoudaki en nemli mttefiklerinden,
srailin en nemli yardmclarndan ve Trk ordusunun ABDnin
komutas altndaki NATOnun mensuplarndan olduu gereini
nereye saklayacam bilemez bir haldedir.
Bazen dnrm, insann, kendi dilinde yazlm milliyetiparanoyak edebiyatta bile bir kalite aramas baka tr bir
milliyetiliin rn mdr diye?
Mezar Tanz Sizi Ele Veriyor!!!
Yaln Kkn Tekellyet-I (thaki, 2003) kitabn, nce ger

ekten ciddi ciddi elime alm, okumaya balamtm. 525
sayfalk kitabn ortalarna gelinceye kadar bu ciddiyetimde belli
bir azalma olmasna ramen, kitabn belli satrlarm izmeyi, not
almay srdrdm. Sabetayizm bahsine gelinceye kadar,
aldm notlardan hareketle bir tantma yazs yazmay, rnein,
yaynevinin, hemen ba tarafa dt, yayncnn yazd izni
olmakszn alnt yapdamaz notunu ve yazarn, makalelerinin
toplamna Ansiklopedi adn yaktrmasn eletirmeyi; kitabn
ilk blmndeki Ortaa metaforunun fazlasyla zorlama ve
derlemeci bir mantn rn olduunu yazmay; Yaln K
kn, kk dalan da, byk dalar da ben yarattm
havasndaki, belirtiyorum, iaret etmitim, saptamtm,
kanaatimin bdindiini sanyorum, ilk ben sylemitimli
kendini beenmi slubuna dikkat ekmeyi; anlatmnn orta
yerinde, anden Ingizce ya da Franszca konumaya balayp,
okuyucularndan en azndan bir ksmnn bu ddleri bilmeme
ihtimalim gze almamasnn bir feraset yoksunluunun rn
olabileceini, bylesine bir bilmiliin, yazarm, bulutlarn
arasndan arasra ban hafife uzatr gibi olan ironi ltlarn
bile boduunu ve insann kitab yerek okuduunu belirt
meyi dnyordum. Hatta, ierie ilikin kondara girersem,
bunun, tantma yazsnn boyutlaru fazlasyla aacam bilmeme
ramen, Kkn yapt, Orwell, Huxley kardatrmasmn
(s.53) yanllna, Orwellin, 1984 romannda Sovyeder Birliini
model ald noktasnn hi de tartmal olmadna; Kkn,
152 ulusalclk
Sovyetler Birliinin ykl konusunun etrafnda dolanp, bir
trl sorunun esasna giremediine, bunun da, kendisinin
gemite tamamen ortodoks bir izgi izlemi olmasndan
kaynaklandna; te yandan, gnmzdeki kle-ii smrs
nn bu boyutlara ulamasn, el abukluu marifet, Sovyetler
Birliindeki ilk ii iktidaruun kne ve ii snf kalesi
nin yklmasna balamasna ilikin notlar bile kartmtm.
Ne var ki, 268. sayfadan itibaren, gazetelerden iktibas edilmi
lm ilnlaryla ve mezar ta okumalaryla; 308-328. sayfalar
kapsayan, Ibranice isimlerle paralellik arzeden isimler
szlyle karlap, bu isim benzerliklerinden yola kan bir
akl yrtmenin sonucunda, dincisi, solcusu, liberali,
muhafazakr, sanats, politikacs, arkcs, sporcusu, neredey
se Trkiyenin byk ksmnn Sabetayist olduunu ve bunlarn
gizli bir Sabetayist komplonun bilinli unsurlar olduklarn
renince, aka belirtmeliyim ki, kitabn geriye kalan te
birini okuyamadm artk. Yine de, elenmek ve glmek, daha
acs, iktidar tutkusuyla oradan oraya savrulan bir yazarn, sonun
da nasl akln karabileceini somut olarak grmek isteyenlere
kitab salk verebilirim.
Kitapta, lm ilnlar, diyebilirim ki, otuz sayfa kadar tutuyor.
Ne var ki, bir iln unutulmu. Yaln Kk, her eye ramen
okunabilecek bir yazar olarak lmnn iln!
Mlti-Kltr m, Getto-Kltr m?
Kavramlar, biraz da, giyilip, sonra bir kenara atlan elbiselere

benzetilebilir. Niyet de, o elbiseyi giyip toplum nne kan
insana. Niyet, o anda kendini topluma nasl gstermek istiyorsa
ona uygun bir elbise giyecek, dahas, elbisenin stne iyi oturma
yan ksmlarn, gerekirse bir terziye gtrp istedii biime so
kabilecektir. Hatta bazen, elbiseyi batan aa deitirebilir bile.
Mlti-kltr ya da ok-kltrllk kavram da, bana yle
geliyor ki, bu elbiseyi giyen niyedere gre, iyiden iyiye deitiril
mi, hatta arptlm bulunuyor.
Bize ok kltrllk adna sunulan ey gerekten ok kltr
llk mdr? ok kltrllilkten ne anlyoruz? Salon Avrupa
egemen snf, kendi egemen kltrnn stnln ve saflm
korumak iin, ok kltrllk adna bizi getto kltrne hapsedi
yor olmasn?
Geenlerde, svirede Trke yayn yapan bir radyoyu dinli
yordum. Kulama sadece Trke ve Krte trk ve arklar
alnd program boyunca. Herhalde spanyolca yayrn yapan bir
radyoyu asaydm orada da sadece spanyol mzii alnyor ola
cakt vb. Bu mu ok kltrllk? Bence bunu ad ok deil, tam
anlamyla tek kltrllktr. imdi sorsanz, halkmz bunlar
dinlemek istiyor yant verilecektir. Halkn tm isteklerine kulak
lar tkayp, sadece kltrel zevklerine ak olmak olduka tuhaf
deil mi?
nce niyetlerin stndeki giysileri karp geree bakalm.
Avrupa egemen snf, mlti-kltr derken, stnln verdii
bir ltufkrl sergiliyor. Bu, bir iftlik beyinin, sertlerinin istek
leri karsnda sergiledii ltufkrlktan pek de farkl deil. Bu
154 ulusalclk
ltufkrlk, otantik ilginlikleri biraz merak, biraz da gizlenmeye
allan alayc bir dudak bkyle izlemekle el ele gidiyor. Ayn,
eski smrgelerini ziyaret ettiinde, ngiltere kraliesinin, kar
snda otantik Afrika daslan yapan eski tebalarn seyrederkenki
haline benzer bir hal. Bir seferinde bylesi bir mlti-kiiltrel
festivali izleme olana bulmutum ngilterede. Bir ata bindiril
mi duvakl gelin, ounluu ngiliz olan seyircilerin nnden
geiriliyordu. te anadoludan otantik bir dn treni manzara
s! ngilizlerin, bu manzaray ilgiyle, hatta takdirle izlerken, ile
rinden de, u dnyada hl ne ilkel halklar var diye geirdikle
rinden hi kukum yok.
Bunlar sylerken, eski zaman kemalisderi gibi, bat standart
lan dndaki her eyi reddettiim sanlmasn. Tam tersine, tm
halklarn otantik deerlerinin nemini biliyorum, hatta bunlarn
canlandmlmasndan da yanaym. Sylemek istediim, okkltrllk olaynn, batklar tarafndan, buralara g etmi halklan kendi gettolanna tkmak ve orada kendi hallerinden memnun
olmalarm salamak iin kullanlmak istendii; te yandan, bizim
kendi gettomuzun ynlendirici glerin de, ayn- okkltrllk sylemini, bir tr getto ii milliyetilik iin kullan
maktan holandklardr.
Gerek ok kltrllk ise bunun tam zdddr. Yani tm get
tolarn, tm getto kltrlerinin paralanmas ve birbirine kar
masdr. Basite syleyecek olursam, Trke yayn yapan bir
radyoda, Trke ve Krte ark ve trklerin yansra, Ispanyol,
Ingiliz, Bulgar, Japon vb. mziini de duyabilmektir. Trknn
yannda, caz, tango, klasik vb. de dinleyebilmektir. ok kltrl
lk, kltrlerin kendi ilerine gmlmesiyle deil, birbirleriyle
karmasyla hayata geebikr.
Hrant Dink Katledildi*
Perihan Maden yazd, Can Dndar yazd. Hrant Dink kardei

mize ilikin duyduumuz derin ac bu yazlardan daha duyarl bir
ekilde ifade edilebilir mi, bilmiyorum. yi ki byle gl yazarla
rmz var, iyi ki susmayan, susturulamayan yrekler var diye insan
biraz olsun teselli buluyor.
te yandan, imdi al vah eden, taziyetlerini bildiren bizler,
hepimiz, acaba Hrant Dinkin katledilmesinde kk de olsa bir
sorumluluumuz var m diye dnyor muyuz? Acaba Ermem
dmanlna biz de bir yerinden bulatk m diye vicdanmza
damyor muyuz? Ya medya, ya hkmet vb... Yoksa, yrekleri
olduu gibi, vicdanlar susturmak da kolay m?
Bir sredir krklenen milliyeti dalga, ya devlet baa ya kuz
gun lee mantyla, Trkiyeyi d maceralara ve i kargaalklara
srkleme peinde. Kendisini, Irak igalinden bu yana douda
ykselen Krt unsuru ve Avrupann basks karsnda gvenlikte
hissetmeyen devlet ve hkmet de bu dalgaya cevaz veriyor, de
netim altnda da olsa, onun akna rahat kanallar hazrlyor. Tr
kiye, yaklak be yldr yeni bir saflama iinde: Bir yanda, eski
solcularn nemli bir blmn de iine alan bir milliyeti cephe
var. Bu cephede CHP, P, MHP, TKP, DYP gibi partiler de yer
alyor, cephenin bam ideolojik bakmdan eken ise esas olarak,
ne yazk ki, eski sol entelejensiya. Bu cephenin karsnda, liberal
ler, sivril toplumcular, Kiirtler, milliyetilie kaplmam solcular,
Yaznn 'A'uzdeki orijinal bal Nereye?..dir.
156 ulusalclk
anaristler vb. yer alyor. Ilml slam ve Ordu ise bu atmada
ara g konumunda. Bu ara gler, bir yandan milliyetilie des
tek verirken, bir yandan da milliyeti dalgann Trkiyeyi istikrar
szla ve d maceralara srkleme potansiyelini grp onu kont
rol altnda tutmaya alyorlar (Bu bakmdan, Kxzn, Hrant
Dink cinayetinin ardnda Genel Kurmay aramas, bir ajitasyon
olarak kalyor ve li inandrc deil. Cinayetin ardnda, devletin
bir kesiminin olduu soylenseydi bu doru olurdu, ama Genel
Kurmayn, bylesi, istikrar tamamen ortadan kaldrmaya ynelik
bir cinayetten holandn hi samyorun.) Milliyeti cephenin
amac, Trkiyeyi ne pahasma olursa olsun i atmalara ve Iraka
girmek gibi d maceralara srklemek yoluyla, lkeyi Franko tipi
bir milliyeti demir diktatrln penese almak. Amerika ve
Avrupa bylesi bir gelimeden honut deiller, ama Ortadouda
istikrarszla ve atmaya oynadklarndan Trkiyedeki olumsuz
gelimelere seyirci kalmalar ok muhtemel.
Geriye tek umut, Hratn ldrld gnn akam aniden
toplanveren o be-on bin kiilik potansiyel kalyor. Bu, 12 Eylllerden, Susurluk deneylerinden gemi kamuoyunun, hepi
miz Hrantz diye haykran en duyarl kesimidir. Bu duyarllk
milliyeti komplolara dur diyebilecek midir? Umut edelim.
ocuklarmzn ad da Hrant olsun. Onun gibi gelecee cesa
retle bakan, onun gibi mangal yrekli ve bir gvercin duyarll
nda...
Gizli Devlet ve Milliyetilik Muhalefette
Marksizm, politik iktidarla fazla ilgili, anarizm de fazla toptanc

olduundan iktidarn farkl katmanlaryla ilgilenmek iin yeterin
ce aba sarfetmemilerdir. Gramsci ve Althusser, ideolojik iktidar
dzlemine k tutan almalar yapm, anarist Rudolf Rocker,
ideolojik iktidarla ekonomik ve politik iktidar balantlarna
nem vermi, N.Polantzas vb. politik ve ekonomik iktidar ara
sndaki ilikileri incelemeye ynelmise de, bu almalar iktida
rn farkl dzeyleri arasndaki ilikileri nedetirmekte yeterli ola
mamtr. Bildiimiz gibi, iktidar yekpare bir btn deildir,
ekonomik, toplumsal, politik, ideolojik dzlemlerde farkl kat
manlar vardr; hcrbir iktidar dzlemi de kendi iinde yekpare
deildir; rnein politik iktidar dzlemi de kendi iinde devlet
iktidar ve hkmet iktidar; devlet iktidar kendi iinde yasal
devlet iktidar ve gizli devlet iktidar; hkmet iktidar kendi
iinde merkezi ve yerel hkmet iktidar vb. tr katmanlara
ayrlrlar. zellikle toplumsal mcadelenin kritik dnemlerinde
bu iktidar katmanlarnn lerbirinin ayr ayr incelenmesinde,
aralarndaki ilikilerin deerlendirilmesinde byk faydalar var
dr. Byle zamanlarda kaba Marksizm de, toptanc anarizm de
bir ie yaramaz.
Son iki ayda Trkiyede cereyan eden olaylara ve meydana ge
len gelimelere yle bir baktmzda iktidar katmanlar arasn
daki elime ve balantlar deerlendirmek hem mmkn, hem
de zorunlu olmaktadr.
Sonmda syleyeceimizi imdiden sylemekte yarar var: Son
iki aylk gelimeler sonucunda, Trkiyede, gizli devletle birlikte
onun manevi ocuklar milliyetilik ve ikiz kardei ulusalclk
158 ulusalclk
ideolojik iktidar kaybetmi ve ideolojik iktidar dzleminde mu
halefete dmtr. Bunun belirtilerini burada ksaca sralamak
istiyorum:
1. Ekonomik iktidarn temsilcisi saylabilecek TUSIAD,
milliyetilikle aktan atmaya girmitir.
2. Hkmet iktidarnn temsilcisi hkmet ve hkmetin
babakan, kendi iindeki ve tabanndaki islamc-milliyeti unsur
larn arlna ve dayatmalarna ramen milliyetilikle arama
belli bir aynn koymutur.
3. Genel olarak slamc aknt destekleyen gazeteler milli
yetilikle kapan bir izgiye daha net bir ekilde arlk vermi
lerdir. Genel olarak medya alannda milliyetilik ve ulusalclk
epey mevzi kaybetmitir.
4. Hrant Dink cinayetinin yaratt sarsnt Kemalist saflan
blm ve Cumhuriyet gazetesinin izgisini temsil eden Ilhan
Seluk, kesinde Hepimiz Ermeniyiz baln atarak net bir
ekilde saf tutmu, milliyetilikle arasna bundan sonra kapanmas
ok zor bir uzaklk koymutur. Nitekim, Aydnlk Dergisinde
Encet Olcaytu, bu tutumun, basit bir hata olmayp, saf dei
tirmek olduunu yazarak taziyetlerii bildirmitir. yle ki,
Neo-Nazi Trk Solu dergisi, Cumhuriyete Nazleri' destekleyen
gemiini anmsatarak saldrya gemitir.
5. Genel Kurmay, Hrant Dink cinayetinin yaratt sarsnt
ortammda kendini, bugne kadar himaye ettii milliyetilerden
ve ulusalclardan ayrmaya, onlarla arasna belli bir mesafe koy
maya zen gsterme zorunluluunu duymaya balamtr. Genel
Kurmayn kendi temelini oluturan gizli devletten ayrlmas
elbette imkansz gibi bir eydir, ama Genel Kurmay, gelecekte
ortaya kmas muhtemel skandallar hesaba katarak kendini
imdiden korumaya alm ve gizli devlede balarn en azndan
aleni olmayan bir dzeye indirmi gzkmektedir.
6. RTUKiin Kurar Vadisi dizisini yayndan kaldrmas,
ideolojik hegemonyas sarslan milliyetiliin devlet iktidar dz
leminde mevzi kaybettiinin gstergelerinden biridir.
gizli devlet ve milliyetilik muhalefette ] 59
7. Milliyetilik ve ulusalclk sol vaym platformunda da

mevzi kaybetmitir. 28 ubat ncesinde televizyonlarn gl olan
Dou Perineke artk hibir medya kanal itibar etmemektedir;
Dou Perinekin biraz daha megaloman bir tekrar olan Yalm
Kk, byle dnemlerde kendisinde alk olmadmz bir dur
gunluk iinde grnmekte, bilinen Sabetayizm teorilerini orta
ya atmakta biraz daha saknml grnmektedir; milliyeti gen
lerden Nihat Gen, kendini Trabzonlu Topal Osmanla zdele
tirdii oranda sol yaym organlarndan, rnein Yei Harmaridan
pilisini prtsn toplayp gitmek zorunda kalmaktadr. Neo-Nazi
Trk Solu, kendisine yneltilen Neo-Nazi nitelemesinin tehlike
lerini sezmi olacak ki, siyasi ve ideolojik muarzlarm NeoNazi diye sulayarak iin iinden syrlmaya almakta, bunu
kantlayabilmek iin de, Trklerle gemiteki Yahudiler arasnda
benzerlik kuracak kadar zrvalamaktadr.
8. Partiler dzleminde, DYP, ANAP, SP gibi partiler kendi
lerini milliyeti cepheden uzak bir konumda gsterme abas
iine girmilerdir. CHP, yle sanyorum ki, ulusalc ve milliyeti
lerle bu kadar ili dl bir konumda grnmekten rahatszdr ve
ideolojik iktidar yitirip muhalefete den milliyetilikle balarm
gevetmenin yollarm aramaktadr. Milliyetiliin ideolojik mer
kezi MHP bile, yaklaan seimleri hesaba katarak yldrmlar
zerinden uzaklatrmaya almaktadr. Son olaylarda hedef
haline gelen ve epeyce hrpalanan BBP ve Muhsin Yazcolu bile
acaba imajmz yenileyebilir miyiz diye kara kara dnmektedir
ler.
9. Emekli albaylarn denetimindeki milliyeti demekler, top
lumun byteci altna alnmann rahatszln yaamakta ve va
tan sevmek de mi su oldu diye alamaktadrlar.
Bu yazdaki saptamalar fazla iyimser bulanlar olacaktr. Bir
lde de haldi olabilirler. nsan bir tezi kandayabilmek iin
genellikle kendini destekleyen argmanlar grr, tersi argman
lar gzard eder. Bu insani bir zaaftr. Ne var ki, kart argman
lara nem vermeye altmda da tam ikna olamyorum. rne
in u, beyaz berelerin yaygnlat, diplerdeki insanlarmzn
160 ulusalclk
gittike dala ok milliyetiliin etkisi altna girdii, stadyumlarn
faist gsterilerin alan haline geldii argman. Bir kere, bu ar
gmanda yoksul snflardan korkan orta snf kokusu almak
mmkndr. O varolarda yalnz beyaz bereliler yok. On iki yl
nceki Gazi olaylarnda grdmz gibi kara ya da kzl
bereliler de yerine gre ortaya kabilmektedir. Stadyumlarda
yalnzca hepimiz Ognz diyenler bulunmuyor. Sa olsun,
ar grubu Hepimiz Hrantz sloganm aarak hem yzmz
aartt, hem de stadyumlarn, milliyetilerin deneksiz gezecei
ky olmadn gsterdi.
Kald ki, ideolojik iktidar, byk devrim altst dnemleri d
nda, genellikle sokak tarafndan belirlenmez. Bu alan, daha ok
mrekkeple ykanan, belirlenen bir alandr. Omek verecek olur
sak, 1968 ylnda ideolojik iktidar aa yukar solun eline ge
miti. Ama seimleri yine AP kazanyordu. 28 ubattan hemen
nce ideolojik iktidar Kemalisderin arindayd, ama seim
yapsanz yine Erbakan kazanrd. 27 Mays ncesinde, hem ideo
lojik iktidar, hem de devlet iktidar solla ittifak kurmu olan gizli
devletin elindeydi. Ama sokak hl DPnin destekisiydi. Bu
yzden, hkmet iktidarna son verip devlet iktidaryla hkmet
iktidar dzlemlerini birletirmek iin 27 Mays darbesi zorunlu
oldu.
Bugn de gizli devlede milliyetilik, ideolojik iktidar alannda
ki egemenliini kaybetmi ve en azndan bu iktidar dzleminde
muhalefete dm bulunuyor.
Ulusal Bayrak
Solcular, biraz da ulusal aznlklara benzerler. Onlar gibi rkek,

onlar gibi ekingendirler; onlar gibi, kendilerinin de ounluun
deerlerine sahip olduunu kantlama abas iindedirler. En
azndan, iyice glenmedikleri, daha toplumun karsna yeni yeni
ktklar dnemde byledir bu. Biraz g kazannca havalan tam
zddna dner, ama ben burada bu balang dnemlerini ele
alacam.
1960lann ilk yarsndaki TIP mitinglerini anmsarm. Ko
numac krsde en ateli konumasn yaparken ezan okunmaya
baladnda saygyla susar ve ezann bitmesini bekler; mitingi
izleyen solcu kalabalk da bu sayg duruuna huu iinde katlrd.
O dnemde solun ulusal bayraa gsterdii ar sayg da buradan
kaynaklanyordu kanmca. Bize Moskova'nn ua diyorlar ama
balon biz ulusal deerlerimize nasl da sahip kyoruz gds.
Bu gd, Mustafa Kemal ve kadn konularnda da kendini gste
rirdi. Mustafa Kemal anti-emperyalist szler sylemi ve antiemperyalist bir sava yapm bir ulusal liderdi. Sol ona sahip
kmalyd. Solcularn kadnlan ortak kulland iddia ediliyor
du. yleyse solcular bunun aksini ispatlamak iin ahlk kurallar
na halktan da daha sk sarlmalydlar. Bu aznlk ve dlanmlk
gds, solun g kazanmasna paralel olarak ortadan kalkmad
ama bu sefer de sala yaplan iktidar yarnn arac olarak kulla
nld. Sol, sadan daha yurtseverdi, daha Atatrkyd, Trk
bayrana daha ok sahip kyordu. Hatta sol, sadan daha ok
balyd ahlk geleneklere. Bac edebiyat da bu yneliin bir
esi olarak ortaya kmt.
162 ulusalclk
Solun ksa vadede iktidar olamayaca anlald; iktidar iddialarnn zayflamas lsnde sol yukarda szn ettiim poplist
ve milliyeti temalardan uzaklat. Kendine baka semboller
edinmenin yollarm aramaya balad.
Ne var ki, politik iktidarla fazlasyla ilgili olan ve byle ekil
lenmi olan solun bir kesimi, ksa vadede tek bana iktidar olu
namayacam anlaynca, halihazr iktidaru doruklarndaki baz
kesimlere hizmet vererek en azndan iktidarn kokusunu solumay
hedef edinen bir izgi izlemeye balad. Ulusalc sol byle bir
ynelimin rn olarak, solun ilk dnemlerinin aznlk psikolojisi
anlarn da yeniden canlandrarak, neredeyse soy milliyetileri
bile geride brakan bir ulusal bayrak dknlnn bayraktar
oluverdi. Artk yerli yersiz Trk bayra gstererek yryen
birileri grdnzde hi tereddt etmeden bu lgn Tiirklerin ulusalc soldan olduklarna karar verebilirdiniz.
Hangi devletin bayra olursa olsun, herhangi bir devlet bayra
nn yceltilmesinin de, aalanmasnn da doru olmadm,
aslnda yceltmeyle aalamann bir madalyonun iki yz oldu
unu dnrm. rnein, son zamanlarda moda olduu zere
Amerikan bayra yakmak, tm ulusal bayraklarn karsnda yer
alan devrimcilerden ok, milliyetilerin marifetidir. Mustafa
Kemalin en houma giden davranlarndan biri, zmire ayak
bastnda malup Yunanllarn ulusal bayram inemeyi red
detmesi ve maluplarn bayraklarna gereken saygnn gsterilme
sini istemesi olmutur. Mustafa Kemal, kaliteli bir milliyeti
olarak ulusal bayraklarn aalanmasnn gnn birinde kendi
ulusal bayranun aalanmasna da yol aabileceini grebilmi
tir. Bir devletin baka bir devletin bayran aalamas saldrgan
bir milliyetilik eylemidir. Ne var ki, bayraklar ulus-devletleri ya
da genel olarak devletleri temsil ettiklerine gre, o devletin snr
lan iinde yaayan bir kiinin o devletin bayram aalama hakk
olmas gerekir. Eer bir devlet, kendi yce bayran yasalarla
falan korumaya kalkyorsa, birincisi devletin kendine gveni son
derece zayftr, kincisi de o devlet snrlan iinde gerek bir
eletiri zgrl yoktur. Birisi, eletiri zgrln, devlete ve
ulusal bayrak 163
bayrana hakaret noktasna kadar gtrmek istiyorsa, buna da

hakk olmaldr. Eletiri zgrlnn herhangi bir nedenle snr
land yerde eletiri zgrlnn z de ortadan kalkm de
mektir.
Bu makaleyi bana dndren, Dou Perinekin Ermeni
Soykrun yoktur iddiasn ileri srmesi nedeniyle svirenin
Lozan ehrinde yarglanmas srasndaki grntler oldu. Ne
sebeple olursa olsun, yargdanan bir kiiyi, en azndan yargland
srada eletirmeyi sevmem. Eer Nureberg durumalar srasn
da yetikin bir insan olsaydm, ayn ekilde, lm cezasyla yarg
lanan Nazilere ilikin eletirilerimi bile ksa bir sreliine dur
durmay doru bulurdum. Buna benzer bir ekdde, taraftan ol
duum futbol takm 1-0 galipken, kar takmn bir gol atmasn
arzu ederim. Bu yzden, duruma ve yargdama safahatna dikin
bir ey sylemek istemiyorum u sra. Sylemek istediim tek ey,
Dou Perinek destekerinin Trk bayraklarnn yan sra svi
re bayra am olmalarnn beni bir hayli artm olmasdr.
Hadi bir an iin ulusalclar gibi dnelim. Amerika Trkiyeyi
paralamak istiyor. Trk bayra Amerikan emperyalizmine kar
Trkiyenin btnln temsil ediyor, Trk bayram da bunun
iin tayorlar. Peki ya kendini dnya sermayesinin merkezi ola
rak takdim eden svirenin bayram amann anlam nedir?
Biraz ar kaacak belki ama ben tek kelimeyle bunun cevabm
vereyim: YALAKALIK.
Gerek Mahkmiyeti
Gnlk ve harcalem deil de, felsefi adan bakacak olursak,

demokrasi, zgrln gerekleememi ekli, hukuk da, adaletin
gerekleememi eklidir. Yani zgrlk ve adalet gerekten haya
ta geebilmi olsalard, ne demokrasiye, ne de hukuka gereksme olacakt. Bu anlamda, demokrasinin, zgrln karikatr,
hukukun da adaletin karikatr olduunu sylemek o kadar yan
l olmaz. Kapitalizmle snfsz toplum arasndaki uzaklk ne ka
darsa, demokrasiyle zgrlk, hukukla adalet arasndaki uzaklk
da o kadardr. Bu bakmdan hukuka bir de burjuva sfat tak
maya gerek yoktur. Hukuk, kapitalist sistemin styapsnn
nemli bir parasdr. Hukukun yokluu, ya mutlak adaletsizlie
ya da adaletin btnyle gereklemesine tekabl eder. Ayn,
demokrasinin yokluunun, ya mudak diktatrle ya da zgrl
n btnyle gereklemesine tekabl ettii gibi. Adalet ve
zgrln gerekleememi biimlerine bile hayat hakk tanma
yanlar, faisder, neo-naziler ve Stalinisderdir; adalet ve zgrl
n gerekleememi biimleriyle yetinenler, sosyal demokradar
ve liberallerdir; adalet ve zgrl btnyle ve eksiksiz gerek
letirmek isteyenler ise, anarist ya da Marksist devrimcilerdir.
svire devletinin anti-rkh 261. maddeyle yasal koruma
altna almasyla, Trk devletinin 301. maddeyle Trkl yasal
koruma altna almas, ierik olarak birbirinin tam tersi olmakla
birlikte, znde benzer amalardan, devletin temelinin korunma
s amacndan yola kmlardr. Her ikisinde de korunan, halklar,
rklar ya da uluslardan ok egemen devletin kendisidir. Trk
devleti, tek ulus egemenliine dayandndan nasl Trkl
166 ulusalclk
eletirmeyi yasaklamsa, svire de ok ulusa dayanan bir devlet
olduundan, doal olarak ok ulusluluu sarsma ihtimali olan
rkl yasaklamtr.
te yandan, bir halka kar soykrm yaplp yaplmadna ka
rar verecek olanlar, temellerindeki har, halklarn kan ve gzyayla yorulmu devletler ya da parlamentolar deildir. Hrant
Dinkin deyimiyle, her ferdi bir belge olan Ermeni halknn yaa
d acnn gereklii, Trk, svire ya da Fransz devletlerinin u
veya bu yndeki kararlarndan, resmi belgelerinden ve birbirleri
ne ynelik sulamalarudan bamsz olarak, halklarn ve insanl
n vicdannda oktan tescil edilmitir.
Bu genel saptamalardan sonra, Dou Perinek davas zeri
ne syleyeceklerimize geebiliriz.
svire mahkemesinin Dou Perinekin aleyhinde verdii ka
rarn rkla kar bir zafer anlamna gelmediini dnyorum.
Tersine, bu karar, Trkiyede Ermeni dman rk duygular
daha da biledii gibi, neo-nazi Dou Perinekin milliyeti pop
laritesine katkda bulunmutur (zaten Dou Perinek de, bu
amala, ta Trkiyeden svireye gelerek bile bile yasay illal
etmitir.)
kincisi, bu karar, Ermenilere uygulanan soykrmn kamuo
yunda enine boyuna tartlmasm tevik etmemi, tartmann
yerine yasann zorunu koyarak aslnda tartmay engellemitir.
(stne stlk, paradan baka bir ey dnmeyen svire devle
tinin, Dou Perineke kar yasaya bavuran Ermeni vatandana
10 bin franklk bir fatura kartmas iyice ironiktir.) Bundan
byle, yasal cezalandrmadan korkan rklar, svirede Ermeni
soykrmna kar argmanlarm ileri sremeyecekleri iin. Erme
ni soykrm da, en azndan kamuoyunda tartlmayacak, sadece
akademik araurmalarla kstl kalacaktr.
Oysa yaplmas gereken, Dou Perineki yasalarla cezalan
drmak yerine, ak forumlarda onu tartmaya armak ve u
sorular yneltmekti:
gerek mahkmiyet! 167
1. Ermeni soykrm yoktr, karlkl katliam vardr di

yorsunuz (yasa zorunun hibir faydas olmadn ileri srmek
doru olmaz. Dou Perinek, mahkemeye kncaya kadar kar
lkl katliamdan sz etmemiti). Bu karlkl katliamn rakam
larm ortaya koyar msnz? Bu karlkl katliamda ka Trk,
ka Ermeni katledilmitir?
2. Karlkl kadiamn taraflarna bakalm. Bir tarafta jan
darmasyla, Tekilat Mahsusasyla, devlet destekli eteleriyle ve
haydutlaryla son derece silahl, rgtl, byk bir devlet ve o
unluk gc vardr. Dier tarafta ise sadece Trk kylerine misil
leme saldrs yapma gc olan Ermeni eteleri. Bu eitsizlik
koullarnda, Karlkl katliamdan kimin ok daha byk zarar
grdn syler misiniz?
3. Karlkl katliam adm verdiiniz olayda, sadece bir ta
rafn dierini devlet zoruyla tehcire zorlama gc vard. oluk
ocuk yzbinlerce inam devlet zoruyla, a, susuz ve bannaksz
tehcire zorladnzda ve stelik de pelerine devlet destekli katli
am etelerim taktnzda, bu karlkl katliamn bir tarafn
kyamna dntn grmemek ya da grmezden gelmek hangi
vicdanla ve bilim namusuyla badar?
4. 1972 yludaki yarglanmanz srasnda, 152 arkadanzla
birlikte imzaladnz (en bata da sizin imzanz yer alyor) ve
mahkemede okunan, daha sonra 1974 ylnda kitap olarak baslan
Trkiye ihtilalci ii Kyl Partisi fTIIKP) Davas Sannma'snn
154. Sayfasnda yle diyorsunuz: ttihat kompradorlar, milli
aznlklar zerinde de bask ve katliam politikas uygulad. Douda yzbinlerce Ermenivi katletti. Geri kalanlarn da yurtlarn
dan srd.
svireye Talat Paa Komitesi yelerinin desteiyle geldii
nize gre, yle anlalyor ki, ttihatlarn kompradorluu
fikrinden vazgemisiniz. Yzbinlerce Ermeninin kadedildiini
de artk inkr ediyorsunuz. Yukarda alntlanan grlerinizden
ne zaman vazgetiniz? Bu grlerinizin zeletirisini ne zaman
yaptnz? Pin taraftan Kaynak Yaynlar bu kitab hl satmakta
ve para kazanmaktadr. Bu kitaptaki grlerinizi reddettiinizi,
168 ulusalclk
en azndan kitaba bir dipnot derek belirttiniz mi? Osmanl
mparatorluunu Alman emperyalistlerinin yatmda savaa sokan
ttihat kompradorlar ne zaman devrimci yurtseverlere
dnt?
Dou Perinekin gerek mahkmiyeti, her akl ve vicdan sa
hibi insann kolayca sorabilecei bu sorulardadr, yoksa svire
mahkemesinin, rkl mahkm etmekten ok, svire devletinin
btnln korumay hedefleyen para cezalarnda deil.
Uluslarn Kendilerini lga Hakk
Kxzden arkadalar, benden Ermeni sorunu zerine bir yaz

istediklerinde, bo bulunup byle bir yaz yazacauna sz verdim.
Ne var ki, daha sonradan dnnce, bu sz verdiime piman
oldum. Ermeni sonmu zerine, birka kitap okumann tesinde
doru drst bir aratrmam olmamt. Ama artk ok geti. Sz
verntim. ster istemez yazacaktm yazy.
Belleime bavurdum. Ne ifade ediyordu Erm eni benim iin.
lk anmsadm, ocuk yalarmdayken, annemin olaan bir
sohbet ortamnda, Ermeni kadiamna ilikin anlattklar oldu.
Daha dorusu korkun baz grntler geliyordu gzmn n
ne. Kaplan sk sk kapatlm bir kilise atee verilmi, kiliseye
oluk ocuk kapatlm Ermeniler feryat ediyorlar. kinci bir
grnt ise u: bir adam durmadan boynunu geriyor. Bu, adamda
tik haline gelmi. Annemlerin bir aile dostuymu. Bu tikin nedeni
ise, adamn ok sayda Ermeninin boazm koyun keser gibi kes
mi olmas. Bu tik, bylesi bir katliamdan ona kalm bir araz.
ocukluumdan anmsadm bir baka ey ise, 6-7 Eyll
olaylar. stanbulda, Boazda, Arnavutkyle Bebek arasndaki
Vezirkk Sokakta oturuyoruz. Dokuz yandaym. Gece saat on
sularnda, sahil yolundan ellerinde kalaslar, Amavutkye doru
akan kalabalklar gryorum evin cumbasndan. Allah allal
diye baryorlar, kalrolsun gavurlar diye baryorlar. Bizim
mahallenin st taraf, neredeyse tamamen Rumlarn oturduu,
Bizans devrinden kalma ahap evlerle dolu. Ve yukar taraflardan
cam angrtlar gelmeye balyor. Rum mahallesine girdiler bile.
Baz evler yanmaya balyor. Annem, aabeyni ve beni yatryor.
Kulama, Amavutkydeki Ermeni ilkokulunu da yakmlar,
170 ulusalclk
Ermeni bir papaz zorla snnet etmiler szleri alnyor. Kor
kun bir uykuya doru srkleniyorum.
ocukluk aular bu kadar. Lise birinci snfta Kabata Lisesinde disiplin sular ileyerek atlmann eiine geldiimden
okul deitiriyorum, aabeyimin okuduu, Maslak yolundaki
Levent Kolejine kaydoluyorum. Bu okulda, ounlukla, lise sra
larnda gereken baary gsteremeyen zengin ocuklar, Adanal
toprak aalarnn ocuklar okuyor. Ama herkes yle deil. Kimi
leri de, ben ve aabeyim gibi, ebeveynlerinin fedakrlklar sonu
cu gidebiliyorlar bu paral okula. Okuldaki en yakn arkadam Eli
de bunlardan biri. Eli, Ermeni. Babas kundura tamircisi. Yl
1963. Eli de benim gibi sk solcu. kimiz de yn ve Sosyal Adalet
dergilerini okuyoruz. Yakn arkadalmzn en nemli temelle
rinden biri de solcu ohamz. 1963 ylnn Mart aynda Eli ve
birka arkadala birlikte, Celal Bayarn tahliye edilmesinden
sonra stanbul niversitesinden balayan byk genlik yry
ne katlyoruz. Bu yrye giderken, yanmza, snftan yrt
tmz Atatrk portresini almay da ihmal etmiyoruz. Bu okul
da okuduum bir yl boyunca Eliyle yakn arkadaln ve
fkirdaln srd. Bu sre iinde, onunla, Ermeni katliam,
hatta onun Ermenilii konusunda tek kelime konutuumuzu
anmsamyorum, O zamann yakc sorunlar, ulusal sorundan
ok, sosyal kurtulu sorunlaryd.
Bundan alt yedi yl nce, Londram To tenham semtindeki
evime gidiyordum. Yanmda, ide belediye iileri olan bir
araba durdu. Bana bir soka sordular. Soka biliyordum, ama
oradan tarif etmesi zordu. Beni arabaya aln, sizi oraya kadar
gtreyim dedim. Kabul ettiler. Dorusu bu benim de iime
gelmiti. Bylece evime iyice yaklam olacaktm. Bana yolu
soran iiyle ksa bir sohbet geti aramzda. Adamn grn,
ngilizceyi konutuu aksan bana o kadar yakn gelmiti ki, ou
Trk ya da Krt olabileceini dndm. Tam adama nerelisin
diye soracakken, o bana ay soruyu sordu. Trkiyeliyim de
dim. Bunun zerine, o koca ii elleriyle ellerime sarld, dier
iilerin hayret dolu baklar arasnda. Trke olarak, karde,
uluslarn kendilerini ilga hakk 171
karde, biz karde deyip duruyordu. Gzel, ben de byle bir

kardelik duygusuna kaplmtm da, Trkesi neden bu kadar
yetersizdi, bir ara, acaba Azeri mi diye dndm. Hayr, Ermeniydi. Hem de, eski Sovyetler Birliinden, Ermenistandan, Eri
van doumlu bir Ermeni. O dar arabada, Ermeni kardeimle
sarlp ptk. Zaten aradklar sokaa gelmitik.
Uluslarn benim iin tek anlam var. Bylesi bir kardelik
duygusunun hissedilebildii anlar ulusu ksa sreli de olsa an
laml klabiliyor. Bunun tesinde, benim iin ulus diye bir ey
yok. Ne var ki, reel dnya benim, senin onun hissettiklerine gre
olumuyor. TRTnin akam programlarnda, koca koca profesr
lerin kalkp uzun uzun Ermeni katliam diye bir ey olmadna
ilikin palavralarm be dakikalna da olsa dinleme sabr
gsterdiim zamanlar, aklma hep o Ermeni iisi gelir. Ermeni
iisi intikamc deildi, karsnda bir Trk grd zaman kar
de diye sarlacak lde uzakt byle eylerden. Aratrsan,
kimbilir atalarndan kimler katledilmitir. Peki bizim profesrle
rimize ne oluyordu?
Uluslarn kaderlerini tayin hakk denen ey, zellikle 19.
Yzyln ikinci yarsmda ve 20. Yzyl boyunca byk trajedilere
yol at. Uluslar kaderlerini tayin hakkn kullanrken, baka
uluslann cann yakma hakkm da kullandlar ister istemez.
Eer ulus olarak var olma hakkm reddetselerdi, baka
uluslarn var olma hakkm tamm olacaklard. Onun iindir ki,
21. Yzyln, uluslarn kendilerini ilga hakkmn gerekletii bir
yzyl olmas zorunludur.
te o zaman zerimize bulam ulus kanndan arnm ola
caz.
Gn Zileliyle Ulusalclk zerine Sylei

Fikret Bakaya
1. Kimse ben faistim, rkym demiyor ama rklar, faistler

eksik deil... Milliyeti olduklarm syleyenler de o kadar rahat
deil sanki... Milliyetiliklerinden ne anlalmas gerektiini
aklamak zorunda kalyorlar. Pozitif milliyetilik gibi... Eer
bir kavramn nne bir niteleme sfat geliyorsa, o kavramla ilgili
sorun var demektir. Mesela nsan kalknma, srdrlebilir
kalknma...gibi... Sence genel bir erevede bakldnda
XXIin d yzyln banda milliyetilik ne durumda... Milliyetilik,
Politik slam gibi kltralist bir mistifikasyon aracna dnebilir
mi? Zira kltralizmlerin sahnede olduu bir dnemdeyiz...
Milliyetiliin gnmzde bu kadar sz konusu olmas, bu
ideolojinin gcnden ok, krizinden geliyor kanmca. Milliyetili
in beslendii drt ana kaynak vardr: a) Muhafazakrlk (genelde
dincilii de kapsar); b) kalknmaclk genelde ilerlenecilii ve
laiklii de kapsar); c) toplumculuk (Devletilik de denebilir,
nasyonal sosyalizmi ve ulus-devlet haline gelmi sosyalizmleri de
kapsar); d) Savunnaclk (vatanseverlii, milliyetseverlii, ulusal
kurtuluuluu ve baz durumlarda anti-empeyalizmi de kapsar).
Muhafazakrlk ve dincilii ele alrsak, gnmzde politik din
cilik, radikal ve lml politik dincilik olarak ikiye blnm ve her
ikisi de milliyetilikle bam gevetmitir. Ilml slam, reel dn
yaya ayak uydurduu iin, radikal slam da, reel dnya ile att
ndan, milliyetilikten uzaklamlardr. te yandan soy milliyet
ilik, kitlesel temellerini kaybetmemek ve muhafazakr-dindar
kesimlerden militan devirmeye devam etmek iin muhafazakr
174 ulusalclk
ve dinci sylemleri kullanmaya devam etmekle birlikte, dincilikle

gittike daha fazla atan bir konuma girmitir. Ksacas, milli
yetilik, folklorik anlamda dinden hala beslenmekle birlikte,
ideolojik ve politik planda dincilikten ald eski destei artk
bulamaz hale gelmitir. Milliyetiliin kalknmaclk aya da tam
bir kriz iindedir. R e d Atatrklk adl kitabnzda da belirttii
niz gibi, 20. yzyln ikinci yarsnda Asya, Afrika, Latin Amerika
lkeleri iin bir umut gibi grnen kalknmaclk 1980lerde iflas
bayram ekmi, bu olgu ile birlikte, milliyeti toplumculuun,
ulusalc ve kalknmac sosyalizmin itiban byk bir d kay
detmitir. Dolaysyla, milliyetiliin nc nemli beslemne
kayna devletilik, hem ekonomik anlamda, hem de devlet nizamcl (otoriter-faizan rejimler) anlamnda gzden dm
tr. Yeni yeni ulusal kurtulu mcadeleleri yeni bir dinamizmle
ortaya ksalar da (Krt ulusal hareketi, Tamil hareketi gibi)
ulusal kurtuluuluk 20. yzyln banda tad anlamdan ve
kitlelere umut verme kapasitesinden ok ey yitirmitir. te
yandan, bugn Ortadouda tank olduumuz emperyalist igalci
lik ve saldrganlk bile ati-emperyalizmin yelkenlerini iirecek
bir rzgara yol aamamaktadr. Anti-emperyalizm, 1950-60larda
ifade ettii, yeni bir dnya umuduyla ilikilendirilenieyecek l
de yitirmitir ekiciliini. Milliyetiliin, anti-emperyalizmin eski
itibarndan yararlanarak ayaa kalkma abalan, milliyetilii ayaa
kaldrmak yerine, anti-emperyalizmi milliyetiliin dt uku
ra ekmektedir.
Gnmzde ortaya kan pozitif milliyetilik tr sylemler
de milliyetiliin krizinden kaynaklanmaktadr. Milliyetilik kav
ram o kadar ok kullanlm ve kullanld lde o kadar z
gnlkten uzaklamtr ki, onu bir biimde kullanmak isteyenler,
olumlu sandklar kulplar takma ihtiyacn duymaktadrlar.
2. Son dnemde y k s e l e n m illiy e t ilik te n kabaran milliyetilik
ten daha ok sz e d ilir oldu. Milliyetilik; gerekten ykseliyor
mu, yoksa ykseltilmek mi isteniyor? Kim, neden ykseltmek
istiyor?
giin zileli'yle "ulusalclk" zerine sylei... 175
Folklorik anlamda ykselen bir milliyetilikten sz edilebilir.

Radikal slam, devlet basks altndadr. Kendini yenilemekten
yoksn sol, toplumsal anlamda neredeyse tamamen marjinalize
olmutur. te yandan, toplumun neredeyse tm snf ve katman
lar bir bunalm ve umutsuzluk iindedir. Bu ideolojik boluk
ortamnda, toplumun kendiliinden bilincinin, vulgar, folklorik
ve salt reaksiyona dayanan bir milliyetilii retmesi ok doaldr.
Politik milliyetilik ve ulusalclk da bu verimli topraktan nemalanmaya alyor doal olarak. te yandan, kendisi de kriz
iinde olan merkezi devlet, gizli devlet mekanizmalarn altra
rak ve zellikle bu kendiliinden gelien folklorik milliyetilie
yolu aarak buradan tetikiler deviriyor, bu reaksiyoner ve ba
bo gc manple etmekten geri kalmyor. Ykseltilmek mi
isteniyor sorunuzdan ben bunu anlyorum. Fvet, bu folklorik,
taral milliyetilii ya da tahsilli ulusalcl kmsememek,
uyank olmak gerekir. Ne var ki, uyank olmak, ayn zamanda,
gelien glerin tahlilim doru yapmay da gerektirir. Kanmca,
milliyetilik ve ulusalclk, politik bir gce tahvil olma potansiyeli
gstermiyor bugn iin. MHPnin ve IPin ald ve alaca oylar
bunun gstergesi olmaldr. Ykselen milliyetiliin bugn iin
tekil ettii en byk tehlike, gizli devlet organlarnn ve rg de
rinin vurucu gc olarak kullanlma potansiyeli tamasdr.
Hrant Dink cinayeti bunu aka ortaya koymutur.
3. Gelecek yl [2008] 1908in yznc yl. Mlum Trkiyede
resmi/ egemen ideolojinin nemli bir bileeni yaplmak istenen
milliyetilik, ttihatlarla balad. CHP genel Bakan Deniz
Baykal sk sk milliyetilik toplumun imentosu diyor... u
imento sylemini biraz aar msn?
imento benzetmesi bence ok yerine oturuyor, tabii kul
lanclarn amaladklarndan bamsz olarak. imento, kaynat
rr, ama ayn zamanda donar ve dondurur. Milliyetilik imen
176 ulusalclk
tosu da toplumu dondurarak ve donuklatrarak bir arada tutu

yormu gibi grnr ki, ilk ciddi darbede de darmadank olur.
CHP, bilindii gibi, zaten ttihat ve Terakki Frkasnn gn
mzdeki devamdr ve bu partinin bugn ar sac, milliyetiulusalc bir hat izlemesinde alacak bir ey yoktur. alacak ey,
CHPnin sol bir parti olarak bilinmesi, yle sanlmasdr. Kanm
ca gemite solun, CHPnin emsiyesi altnda gelimeye almas,
solun en byk yanlglarndan biri olmasnm tesinde, onun
ttihat ve Terakkinin milliyeti gelenei ile balantl olduunu
gsterir. Bir zamanlar bir reddi miras laf vard. Sol, kendisiyle
esasl bir hesaplamaya girimeden ve kkl bir reddi miras yap
madan ttihatln, komitacln ve milliyetiliin glgesinden
kendisini asla kurtaramayacaktr.
4. Kresellemi neoliberalizmin [emperyalizmin] saldrs top
lumda ciddi alt-st olulara neden oluyor. Mesela orta snf da
denilen kk ve orta esnaf kitlesi hzla eriyor. Fakat kapitalist
sermaye birikiminin geerli versiyonu ekseri yeteri kadar istih
dam yaratmyor. Hzl bir mlkszleme/ proleterleme yaan
yor. Mesela benim oturduum semtte yarap S kilometre olan
alanda tek bir kasap yok, kuruyemii yok, ayakkab tamircisi
yok, krtasiyeci yok... Ama birka byk al-veri merkezi var.
Orada t bile yaplyor... Aslnda bu durum sosya
lizm/komnizm ynnde bir almn potansiyel ve mmkn
olduu anlamna da geliyor. Bu duruma etkin mdahaleyle top
lumun saplan bir rotaya girmesini nlemek iin sol neden bir
eyler yapmakta yetersiz kalyor?
Ben Trkiye dnda yaadmdan elbette bu gzlemleri net
bir ekilde yapma olanandan yoksunum. Toplumun byle bir
lt st olma durumu yaad da herhalde bir gereklik. Sanrm
bu olgu da milliyeti savanma reflekslerine g veren nemli bir
etken. Oysa savumaclkla hibir ey zmlenemez, bunu bili
yoruz. Sol, zaman zaman, biraz da bilinsizce bu savunmac ref
lekslerin peine taklabiliyor. Oysa bugn toplumun gerek ilti-
gn zileli'yle "ulusalclk" zerine sylei . . . 177
yac savunmaclk deil, yeni gelien koullan anlamak ve atlmc

olmaktr. Bgnk sol denen ylma, dnme ve tallil etme
yeteneinden yoksun hale gelmi, beynini kullanma yeteneini bir
kenara brakm bir insandan farkszdr. Sol, eer toplumsal ve
tarihi olarak ona yklenen anlamn hakkm vermek istiyorsa,
byk bir silkinie girmek ve her eyden nce muazzam bir d
nsel rnesans balatmak zorundadr. Bu da rgtsel var olma
reflekslerinden, dolaysyla kk rgtklerin tepesine tnemi
brokratik nderliklerin sultasndan kurtulmak demektir her
eyden nce. Sol, eski dnemin kapandnn bilincine varmal ve
byk bir ideolojik arnma srecine girmelidir. Bunun ilk adm
ise, zgrce tartmasn bilmektir. Bu konuda ksa vadede pek
iyimser olamyorum. nk byle bir zgrleme iin yeni bir
devrimci dalga gerekiyor ki, ufkta henz gremiyoruz bu dalga
nn belirtilerini.
5. Kendilerine ulusala diyen yeni bir milliyeti akm sahnede.
Bu kesimin sahneye kmas memleketin sahipleri cephesinde
ki rahatszln bir sonucu olarak grlebilir mi? Zira, bu kesim
1930lan hortlatmak istiyor. Bunlarn sreci etkilemek halanm
dan kymet-i harbiyesi olan bir eyler yapmalar mmkn deil.
Ben bunlar asl devlet partisi dediimin sahaya srd unsur
lar olarak gryorum. Bunlar geleneksel merkezin [asl devlet
partisinin] statsn, ayrcalklarn, dokunulmazlklarm... kay
betme korkusunun ve kaybetmekte olduklarnn bir tezahr, bir
tr refleks olarak grlebilir mi?
Tabii ki grlebilir, fakat yine de bu eilimin i potansiyelinin
ayrca tahlil edilmesi gerekir. Bu eilimin en belirgin temsilcisi
IPtir. P, solun iktidar olma sendromunun bugn nasyonal
sosyalizme dnm biimidir. Solda kalarak iktidar olamaya
caklarn, en azndan iktidarn kysndan kesinden pay alama
yacaklarn grdkleri iin saa gemilerdir. Kendileri buna
iktidarn pususuna yatmak adu veriyorlar. Bu tr hareketler,
iktidar olamadklar yerde, halihazr iktidarlarn koltuk denei
178 ulusalclk
roln oynayarak iktidarn olanaklarndan yararlanma yoluna

giderler. zellikle kriz iinde bulunan halihazr iktidarlar da
kendilerine sunulan bu hizmetleri reddedecek kadar aptal deil
dirler elbette. Ne var ki, bunlarn, bir kargaalk halinde kendi
dorudan iktidarlar iin hamle yapma yeteneini tamamen kay
bettiklerini de dnmemek gerekir. Gnllerinde yatan aslan,
gnn birinde, olur a, uygun bir koul doarsa, tek balarna ya
da bir milliyeti blokla birlikte (daha sonra iktidar ortaklarm
teker teker tasfiye etme planlarn da hayata geirmek zere)
iktidara el koymaktr. Bugn iin, iktidarda arl olduunu
dndkleri kesimlere bylesine yamanmalar bundandr. Bu
koullarda kim kimi kullanmaktadr politik ve toplumsal arenada?
Elbette esas devlet partisi adm verdiiniz iktidar kesimi konu
mu itibariyle esas kullanc konumundadr. Ama yarn... Bir de
bakmsnz, esas kullanc kullanlan konumuna dvermi. En
azndan umut edilen budur. insanolu umut ettike yaarm
derler.
6. Trkiyede Cumhuriyet bir saray darbesiyle kuruldu. Dolay
syla Eski Rejimden [Andan Regime] bir kopu sz konusu
deildi. Esas itibariyle de toplumu deil, devleti angaje eden bir
eydi. yle olunca kendisi yeni olmayan rejimin, yeni bir egemen
ideoloji yaratmas mmkn deildi. En iyi koullarda zorlama bir
resmi ideoloji retebilirlerdi, nitekim yle oldu. Trk milli
yetilii sylemi de bu ama iin youn bir ekilde kullanld.
Bizim evin yaknnda bir ilkretim okulu var. ocuklar haftada
en az iki kere stikll mar sylyorlar, her sabah da and iiyor
lar... Malm trkm, doruyum, alkanm... Bir tketim koo
peratifinin genel kurulunda bile ulu nder Atatrk iin sayg
duruu zorunlu... Bu mthi rahatsz edici bir ey, bu devirde
hl bylesi bir ilkellikten medet ummak, rejimin bir egemen
ideoloji retmekteki zaafiyetinin bir sonucu. yleyse imento
pek ie yaramam denebilir mi?
gn zileli 'yle "ulusalclk " zerine sylei... 179
Bir bakma denebilir tabii. Ne var ki, bu rejim byle ayakta

durabilir. Baka hibir aresi yoktur. Rejim, topluma tepeden
giydirilen bir deli gmleinden farkszdr. Osmanl mparatorluundan bu yana her ey hep yukardan aa yapld. Toplumun
zinisiyatif! hep bouldu, bastrld. Ve bu sonuna kadar, byle
gidecektir. Ta ki, rejim toplum tarafndan yklncaya dek.
te yandan bu yukardan uygulamalarn tamamen etkisiz kaldin, topluma hi nfuz edemediini dnmemek gerekir.
Uzun yllar sren bu yukardan zorlamalar, giderek toplumun orta
katmanlarnda, bu zorlamalardan u ya da bu lde pay alan ve
beslenen bir tahsilliler kast yarantr. Bir zamanlar toplumun
lunudu olarak grlen retmenler ve retim yeleri kast,
bugn bu rejimin gnll destekileri, Atatrk ilke ve inklaplarm n ylmaz bekileri konumundadrlar ne yazk ki. Szn
ettiin o kck ocuklara bu ant ime eziyetini her Allahn
gn ektiren bu bekilerin bunu salt yukarmn zoruyla yap
madklarn, buna kendilerinin de epeyce gnll olduklarn
(istisnalar vardr elbette) grmek zorundayz. O beton baheli,
birbirinin tpks ilkretim hapishanelerinin gardiyan ve beki
leri bu uygulamalara ne zaman itiraz ettiler, ne zaman seslerini
ykselttiler. Bir de stelik kendilerini ilerici sanmann verdii
gnl rahatl var. En solcu olduklar dnemlerde bu uygulama
lar iyice abarttklarm ok iyi biliyoruz.
7. Tuhaf bir ey de bir ksm solun dahi yurtseverlie terfi et
mesi... Bu konuda neler sylemek istersin?
Bence bir ksm deil, solun neredeyse tamam kendini yurt
sever grmektedir. Bu, zlerek belirtmek gerekir ki, bir za
manlar nayak olduumuz anti-emperyalizm akmnm bugn
getirip solun kucana teslim ettii ocuktur. Sol, bu ocuun,
kendi soyundan geldiini dnmekte, onu bytmeye, besleme
ye zorunlu hissetmektedir kendini.
180 ulusalclk
Oysa yurtseverlik, milliyetiliin ve ulusalcln sol azlarca

ifade edilmesinden baka bir ey deildir ve evrensellii esas alan
devrimcilikle hibir biimde badamaz. Neden yurdu seve
cekmiim de, o yurdun snrlarnn bittii yerden sonrasn sev
meyecekmiim? Eer yurtseversem, bu sadece Trkiyeyi sevdi
im, Trkiyede yaayan insanlar sevdiim, rnein rana ve
orada yaayan insanlara kaytsz kaldm anlamna gelir. Neden
devlet uurlaryla smrlayaym ki sevgimi. Ben tm dnyay ve bu
dnya zerinde yaayan tm canllar sevmek isterim. Kendime
yurtsever dediim an, genellikle bir zamanlar hakim olan emper
yalistlerce izilmi devlet snrlarnn tesinde kalan topraklar ve
canllar sevmediim, en azndan onlara kar kaytsz olduum
anlam kar bundan. te yandan yurtseverlik, beni yine devlet
uurlar iinde kalan her yeri ve tm canllar sevmek gibi bir
zorunlulukla kar karya brakmaktadr. Oysa ben zmiri seve
rim, ama hi grmediim Manisay sevmek zorunda deilim. Hi
grmesem de, tamnasam da, bu topraklarda yaayan, yrei
hakszla kar atan insanlar severim, ama tepemizde boza pii
ren yneticileri, siyasi cinayetler planlayanlar ya da irili- ufald
smrcleri sevmek zorunda deilim. Yurtseverlik, devlet snrlan iinde faizan bir toptancl tevik ettii gibi, devlet snrlan
dnda dlayc bir yabanclamay da getirmektedir.
O
8. Son olarak, artk reel Atatrkln krizinden sz edebilir

miyiz?
Tabii ki edebiliriz. Reel Atatrklk krizden doduu gibi,
krizlerle yaayan bir ideolojidir. Kitabnzda ok gzel anlattnz
gibi, eitli dnemlerde eitli payandalarla mrn uzatmaya
almtr. Bu payanda, 1980lerde Trk-Islam senteziydi.
(Siinmzde ise, milliyetilik, zellikle ulusalclktr. Ne var ki, bu
payandalarn bizzat kendileri krizdedir, yani rktr. rk
payandalar, k kanlmaz hale getirmekten baka bir ie
yaramazlar.

Ulusalcilik Bir Ideolojinin Krizi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ulusalcilik Bir Ideolojinin Krizi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

G n Zileli, 24 Ekim 1946'da, Ankara'da dodu.

zgr niversite Kitapl: 63

Maki Basn Yayn

Maki Bas. Yay. Ltd. ti.

K itap ve evirileri: Brokrasi ve Sosyalist Demokrasi, (Mehmet Gndz

zileligun@ hotm ail.com

Sunu: Temele n m e k ............................................................

Her Ulusal Sava Bir S av atr..............................................

Galiyev zerinde El Skmak ...............................................

YN, M DDcilik ve U lusalclk.............................................

Gereklikle Aramzdaki Mesafeyi A z a ltm a k .....................

Krt M DDsi ve Trk M DDs i ...............................................

AB ve Cephecilik zerine Birka Not .................................

Su Banda Duranlar ve Suyun Ban T u ta n la r................

M lti-Kltr m, Getto-Kltr m ? ...................................

Hrant Dink K atled ild i............................................................

Gizli Devlet ve Milliyetilik M u h a le fette ............................

Ulusal B ay rak .............................................................................

Gerek Mahkmiyet! ............................................................

Gn Zileliyle Ulusalclk zerine Sylei ...................

Sunu: Temele nmek

olumlu katks olduunu dndkleri smrgeci eylemleri des

sunu: temele inmek

ya da ulusal kapitalist de olsa, Sovyetler Birliine kar dostane

Her Ulusal Sava, Bir Savatr*

Tank Buranm, ilk basks 1963 ylnda yaplan ve gnmze

Makalenin, mlsz dergisindeki orijinal Ad Kk Aadr.

her ulusal sava, bir i savalar 13

anlamazla den erkez Etemin Kuvayi-Seyyare milisleriyle

her ulusal sava, hir i savatr 15

silallan, palalan ile mmeti hkmleri altna aldlar. Sonu ne

her ulusa] sa\af, bir i savator 17

Fakat onlar da bu meru mdafaa almalarna ve i

her t/usaisava, bir i savatr 19

Yunan igal glerini durduran ve taciz eden muharebeler veren,

her ulusal sava, bir i savatr 21

kk - veya byk - galebelerin peinde koarken Ankara son ve

Tarih yapclar diye bir deyi, son zamanlarda sk sk

Makalenin orijinal ad, "Tarih Yapclar ve Gerek Yapclardr.

malnm etmeyiz. te ben de, hazr elime frsat gemiken, hi

Galiyev zerinde El Skmak

Tespit edebildiim kadaryla, Trkede, dorudan doruya Sultan

1 Alan Saylgan, SSCB ve Sultan Galiyev, .Ankara, 1967.

galiye v zerinde el skmak 29

tam taraftan, milli bir platforml4 diyerek, dnlen ittifakn

Attila lhan, Bu Bel, Sa/Sol atmas Deildir, Cumhuriyet, 4 ubat

galiyev zerinde el skmak 31

maya abalyorlar.12 Trklkten bu kadar sz ettikten sonra

13 Attila lhan, N erede O Eski Trkler, Cumhuriyet, 30 Mays 1997.

galiyev zerinde el skmak 33

tarafndan ciddi olarak tehdit edilmekte olduunu, bu tehdide

Arslan Bulut, Ortadou, nakleden: Aydnlk, 2 1 Aralk 1997.

galiyev zerinde el skmak 35

o ortamda Sultan Galiyevin gerekte nasl bir rol oynad konu

galiyev zerinde el skmak 37

lke topluca sola kayd ve merkezciler otoritelerini byk lde

galiyev zerinde el skmak 39

Sovyet Hkmetinin, Mslmanlarn arlkta olduu blgelerde

galiyev zerinde el skmak 4 1

uras kapatld ve silahl birlikleri datld. 1918 Nisannm

26 Bu konuma Stalinin Collected W/or.fc>unda yeniden baslmamtr. "Zhizn

galiyev zerinde el skmak 43

11 ngilizcede Kazakh olarak geen Trki halkla, Cossack olarak geen,

galiyev zerinde el skmak 45