You are on page 1of 24

27/01/2015

pnpa30_06.html

PeuplesNoirsPeuplesAfricainsno.30(1982)4384

L'IMAGEDUNOIR
D'UNPEUPLEAL'AUTRE
LaurentGOBLOT
Lapartdecrationcontenuedans
l'imageduNoirtmoigneratoujours
d'unerencontresurunterrain
d'lection:celuidelalibert.
LadislasBugner
Unequiped'universitaires,amricainseteuropens,s'estgroupeautourdeM.Ladislas
Bugner,etarunitoutel'iconographiequ'elleaputrouverdansl'artdel'Europe,dumonde
arabe,del'Egypte,del'AfriqueduNordromaine,qu'elleapublisousletitreL'imagedu
Noirdansl'artoccidentallapublicationestarrte,pourl'heure,l'anne1500.
Enmmetemps,M.IvanVanSertima,Amricain,apublichezFlammarion,Ilsytaient
avantColomb,livrequicontient...leseulartvritablementoccidentalparrapport
l'Afrique,ausensgographiqueduterme,souscerapportdel'imageduNoir.
Malecturesimultanedecesdeuxlivresm'ainspirquelquesrflexions,quinedoiventpas,
cependant,fairempriserlepremierdecesdeuxrecueils.Lacomparaisondecetteimagede
cectcietdel'autredel'Atlantique,avant1492,faitapercevoir,endedel'ocan,
quelqueshabitudesquin'existentpasaudel,quisesontaccentuesaufildessicles,depuis
laXVIIIedynastied'Egypte(environ15601314avantJ.C.).Ilestpossiblequelesarts
visuelsfassentapparatrecertainssentiments,avantqu'ilsnelaissentunetracecrite.
DanssonarticleUnAmricainprisenflagrantdlire[PAGE44]historique,M.Emmanuel
Toddcomparelessciencesallemandesetfranaises.S'ilconsultaitlepremierdecesdeux
recueils,ilverraitquel'imageduNoirfaonneparlesAllemands,aunomdelareligion
chrtienne,esttoutfaitdiffrentedecellequ'ontillustrelesnationsdeculturelatine.Je
m'interrogeencoresurlesraisonsdecettediffrence.Uneexplication,peuttre,denature
gographique:laproximitdelaGrce,puisdeByzance,peutavoirinfluencunergionde
l'Europe,quelaculturelatineauraitpargne.Uneautreexplicationestapporteparlemythe
deCham:lesdescendantsdufilsmauditdeNosontreprsentsici,etnonaudeldu
RhinunefoisarrivsenAfrique,enNoirs,cequifaitdelachaleurunlmentdela
maldictionl'EglisefaitdelathoriedesclimatsdeGalien,mdecingrcoromain,un
articledefoi,quivadanslemmesens,encequiconcernelesNoirs.Etcettemmechaleur
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

1/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

qui,surleplanmythique,nuitauxNoirs,faitdanslathoriedeGalien,del'hommeuntre
suprieurlafemme...
Dansl'excellentlivredeWilliamB.Cohen,FranaisetAfricains,undespassagesquim'a
lepluscaptiv,surlesintentionscolonialesdesabolitionnistes,devraitintresserM.
EmmanuelTodd,quifaitdeladmographieunescience,quiseraitlaplustoucheparle
racismeenEurope,etpasdutoutenFrance.WilliamB.Cohencite,ilestvrai,Pruneaude
Pommegorge,quifutjusqu'en1760,ngrierauSngal,maisquiserepentit,vingtansplus
tard,causedeseffetsdelatraitedesNoirssurladmographieafricaine,etduclimat
guerrierquecelarpandparmilespeuplesafricains,transformantcespeuplesenbtes
frocesraquo,critildanssonlivrepublien1789,DescriptiondelaNgritie.(Parenthse:
unrecueildescritsdesngriersrepentis,oumalrepentis,commeceluici,seraitplein
d'intrt,etleursmotivationspeuventtrevaries:religieuses(commeNewton),
dmographiques,philosophiques,politiquesunerechercheestfaire.)
W.B.Cohenn'opposepascelivreavecceluideSylvainMeinradXavierdeGolberry,auteur
deFragmensd'unvoyageenAfrique(Paris,1802).Etpourtant(aprsavoirdclar:Mes
opinionssurl'esclavagedansnoscoloniesn'ontjamaisvari.Ellesreoiventl'appuidu
gouvernement)vientdertablirlescolonsdansleursdroits,celuici,surdes
considrationsdmographiques,[PAGE45]justifiel'esclavage,parcequ'ilcroitqueles
abolitionnistesenfontleurchevaldebataille:
L'opiniondeladpopulationdel'Afriques'taitaccrditecontretoute
vraisemblance(....)Onpeutprsumerquelapopulationdel'Afriques'lveprsde
160millionsd'individus.Sidesconsidrationspolitiquesforcentrtablirlatraiteet
l'esclavage,etlecommercedesNoirs,leurtransportd'AfriqueenAmrique,etleur
tatdansnoscoloniesdoiventtresoumisdesrglementsetbienobservs.
Golberryparatmmepenserquececommercen'acessqueparcequelesEuropenstaient
soucieuxdeseffetsdelatraitesurladmographieducontinentnoir,tantmalinforms,en
1793,etqueneufansplustard,
beaucoupdecescaravanesd'esclavesn'taientparvenuessurleSngal,surla
Gambie,auBnin,qu'aprssoixante,soixantedixetquatrevingtsjournesdemarche
et,encalculantcesroutes,onrtrogradaitverslesrgionslespluscentralesde
l'Afrique.Alors,onpeutdoncsepersuaderquel'intrieurducontinentn'taitpasaussi
videqu'onl'avaitimagin.
SuivantlesrsultatsducommercedesNoirssurlesctesd'Afrique,pendantlesvingt
annescomprisesentre1765et1785,l'exportationdesindividus,dbitsparles
comptoirseuropensrpandussurcesctes,atestimesoixantemillecaptifspar
an,etlesexportationsde1786etde1787,semontrentplusdesoixantedixmille
ttesdeNoirs,pourchacunedecesdeuxannes.
Ilyavaitlieudes'tonnerd'unaccroissementsiprodigieux,danslesproduitsd'un
commerce,dontl'abbRaynalavaitannoncladcadenceetdel'abondanced'une
marchandise,dontilavaitprdit,peuttretroptmrairement,ladisetteprochaine.
Pendantmonsjour,enAfrique,j'avaissuiviavecbeaucoupd'applicationl'tudede
cettepartiedumondetouslesrenseignementsquej'avais[PAGE46]runis,m'avaient
convaincuquelessourcesdelatraitedesNoirstaientloindetarir,etj'osaidire,dans
unenoticesurl'Afriqueoccidentaleaunorddelaligne,quej'aidonneau
gouvernementen1788,quececontinenttaitorganisdemaniresupportersansse
dpeupler,desexportationsplusnombreusesencore.Effectivement,nousvmes
augmenterlenombredesNoirsexports,etunrapportfaitsurlatraitedescaptifsen
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

2/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

1790parleconseilprivduroid'Angleterre,etensuiteparlaChambredescommunes,
nousapprit,quependantlesannes1787,1788et1789,lesEuropensavaientexport
d'Afrique,prsdequatrevingtmilleNgresparan.Danscenombrenesetrouvaient
pascomprisceuxquisortaientduDarkulla,duKororofahetduDarfur,etquiaprs
quatrevingtdixetcentjoursdemarche,arriventSioutsurleNil,pourpasserdans
l'Himen,etdanslessrailsdelaPerse.
Desigrandesmigrationsannuelles,nepouvaientpluslaisseraucundoutesur
l'intrieurdecetteimmenseportiondelaterre,etl'oneutdroitd'enconclurequenon
seulementl'espcehumainesetrouvaitrpanduesurtoutesasurface,maisqu'elles'y
reproduisaitdansuneextraordinaireabondanceetl'onnepeutpluss'entonner,quand
onabienobservtouteslescirconstancesphysiquesetmoralesquiyfavorisentla
propagationetlaconservationdesNgres.
Lasurfacedel'Afriquesuivantlesmeilleurescartesdecegrandcontinent,estd'peu
prsseizecentmillelieuescarres.
DucapdesAiguilles,situl'OrientducapdeBonneEsprance,etquiformela
pointelaplusmridionaledel'Afrique,jusqu'aucapdeBonne.situl'Orientdugolfe
deTunis,etquiformelapointelaplusseptentrionaledececontinent,oncompte
soixanteseizedegrs,qui,vingtcinqlieuespardegr,formentjustedixneufcents
lieues,poursaplusgrandelongueur.
J'aimesursalargeur,suivantdouzediamtres,etlamoyennedecesdouzelargeurs,
estdehuitcentquarantedeuxlieues.[PAGE47]
Ilestdoncrsultdesdeuxdimensionsunesurfacedeseizecentmillelieuescarres.
Plusieursauteurspolitiquesontportlapopulationgnraledel'Afriquedeuxcents
millionsd'individus.LebarondeBielfeld,danssesInstitutionspolitiques,ditionde
1760,p.508,estimelapopulationdececontinentcentcinquantemillions
d'individusniaisilfautremarquer,qu'l'poqueoilcrivait,oncroyaitencore
l'intrieurdel'Afriqueabsolumentvide,etceschanesdecaptifs,venuesensigrand
nombredesrgionscentralesauxcomptoirsdesctes,etlesvoyagesexcutsdans
l'intrieurdepuisvingtans,n'avaientpasencoredcouvertlesecretdespopulationsdu
centredecettepartiedumonde.
Cesconsidrations,ajoutesauxrecherchesquej'aifaitessurlapopulationdes
contrescomprisesentrelecapBlancdeBarbarieetlecapdePalmes,beaucoupde
renseignementsquejemesuisprocurs,surlesrgionsarrosesparlesgrandsfleuves,
etparlesriviresmoyennes,enfin,auxrapportsquelescourtiersmaures,mandingset
foulhasm'ontfaitsdel'tatdel'intrieur,m'ontportcroirequel'estimationdubaron
deBielfeldn'estpasexagreetquenouspouvonsmmeestimerlapopulation
gnraledel'Afriquecentsoixantemillionsd'individus.
Aprsuntableauarrangdesralitsafricaines,Golberryrevientlonguementces
considrationsdmographiques,quiformentunepartieconsidrabledel'argumentation
laquelles'ajouteicilatraitedesNoirsconuecomme...unsauvetagedelaviedescaptifs:
Dutableauquejeviensdedonnerdel'existencedesNoirsdel'Afriquesurleurterre
natale,ilfautconclurequecetteraced'hommessetrouvemieuxquetouteautre,
parfaitementorganiseetheureusementdisposelapropagationetlaconservation
del'espceetsitouteslescausesquiconcourentenEuropediminuerlescalculsdes
naissances,troubleroudpraverlessourcesdelapropagation,affaibliret
dtruirecellesde[PAGE48]laconservationsontcomparestouteslescirconstances,
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

3/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

touslesavantagesquiserunissentenAfriqueenfaveurdesrsultatscontraires,il
paratqu'onauraquelquemotifd'tablirquelescalculsdesnaissancesdoiventtreen
Afrique,proportionnellement,d'unquartplusfortsqu'enFranceetquetoutesles
proportionstanttoujoursgardes,lesrsultatsdescalculsdesmortalits,aux
diffrentespoquesoonlesaobservesenFrance,doiventtreenAfriquetoutau
plusd'unquartdelagnrationactuelle.
L'tatdeschosesconduitenEuropeyrendrelesmariagesplusraresetmoins
fconds,diminuerlenombredesnaissances,multiplierl'infinilescausesde
mortalitetfaireprirdansl'espacesicourtdevingtcinqanslamoitid'une
gnrationl'tatmoraletphysiquedeschosesenAfriqueconduitaucontrairetoutce
quidoitfavoriserlapropagationetlaconservationdesNgres.
Sil'histoiredeshommesn'offraitchaquepagelapreuvequelapassiondelaguerre
etdeladestructionleurestnaturelle,onnepourraitaccorderlaparesseetladouceur
desNgresavecleursguerresetleurspillagesternelsetrciproquesmaisquandona
parcourulesannalessanglantesdel'humanit,quandonamditsurlaterrible
effusiondesangqu'acausnotrervolutionsurtoutleglobe,maissurtoutdanscette
Europesiclaire,sicivilise,sienivredeseslumires,desonespritetdesesarts,on
nedoitpass'tonnerdel'habitudedesefairelaguerreentreellesetl'horribleusagede
massacrerleursprisonniersexistentenAfriqueetquedanslesrgionscentralesdece
continentcesfrocesexcssoientencorepratiqusforthabituellement.
Cependant,depuisquelesnationsintrieuresonteudesmoyensd'changerleurs
captifsdvouslamortcontredesmarchandises,elleslesontfaitconduireengrande
partieauxcomptoirsdelacteetellesontprfrl'acquisitiond'objetsquileurtaient
utiles,desmassacresinutiles.Lenombredecessacrificeshorriblesa[PAGE49]
diminu,etl'humanitatrouvquelqueddommagementdanslecommerce,sans
douteimmoral,delatraitequicependantestdevenuunecausedesalutpourune
multitudedecesvictimessacrifiestouslesansetperduespourlapopulation.
CetaccroissementdanslesexportationsdesNoirsdel'Afriquen'adoncpasd
produireunegrandediffrencedanslapopulationdececontinent,quisansles
massacresdelaguerreetsanslesenlvementsdelatraitequilesontfaitcesseren
partie,seraitvraisemblablementsurcharged'unepopulationexcessive.
Jenesuispasdmographe,certesladmographiequepratiquentMM.MichelDebr,
hommepolitique,PierreChaunu,historien,certainesconsidrationsdmographiquesmises
pendantlaguerred'Algrie,mefontvoircettescience,del'extrieur,commeunediscipline
oleracismepeuts'exercer,enFrancecommeailleurs.Leseuildetolrance,notiondont
onabuseaujourd'hui,seraitilinconnu,parprincipe,desdmographesfranais?
Ladmographiefranaise,d'ailleurs,m'apparataussisexiste:elleexcellediscuterdu
nombred'enfantsparfemme...enleurabsence.
Parquellemagie,alorsquel'art,lareligion,lessciencesnaturelles,l'histoireetlessciences
sociales,sontinfectspardesstrotypesdnigrantquelverbe!lesNoirs,la
dmographieauraitellechappausenscommun?
LESNOIRS,LAFONTAINEETLESALLEMANDS
JeanJacquesOrieuxraconte,danssabiographiedeJeandeLaFontaine,qu'unedamedu
GrandSicle,quandellenesavaitquepenserdequelqu'un,aiguillaitlaconversationsur
l'auteurduCorbeauetduRenarddontlescourtisansaimaientsemoquervoyezlerapport
qu'ilyapuisjugeaitsonhommesurcequ'ildiraitcesujet.LesNoirs,encemoment,me
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

4/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

fontlemmeeffetrvlateurainsi,jecroisconnatreuncrivain,dontuntravailm'apluet
puis,cetcrivainabordelesujetdel'Afriquenoireetdeseshabitants,etlelangagequ'iltient
me[PAGE50]dcouvreunepensequim'estantipathique,etjelevoisdiffremment,grce
aulivredeW.B.Cohen,FranaisetAfricains.M.EmmanuelTodd,dontj'avaisapprciun
travailsurlesdmocratiespopulaires,soudain,commemalgrmoi,jelevoistoutautrement.
EtjetrouvaisplaisircouterM.EmmanuelLeroyLadurie,sesdialogueslaradio,avecles
meilleurshistoriens,lelundimatin.Commentl'couteraijelaprochainefois?Jemele
demande.Pourtant,sonexprienceavecleP.C.,rued'Ulm,auraitpuluiapprendrese
mfierdeluimme?
D'autresgensservlentainsi,quelquefois,dslaprired'insrercequi,enunsens,est
mieux,carcelavousvited'acheterlelivre:M.JacquesHeers,professeurlaSorbonne,
publie,parexemple,EsclavesetdomestiquesdansleMondemditerranen,chezFayard:on
peutlireaudosdelacouverture:Lesordidetraficngriersurlesctesoccidentales
d'Afriquen'auraitjamaisprisunetelleampleur,sanslesmercantis,mauresetnoirs,qui
razziaientetjetaientsurlemarchdestroupesdemalheureuxprisonniers.Sanscette
phrase,j'auraispeuttrerenducomptedecelivredansnotrerevue...Certainspropagentle
doutequantaugnocidenazi,poursoulagerlaconscienceeuropennedesonpass.Ausujet
delatraitedesNoirs,d'autresmanifestentcettevolontd'oubliparuntransfertde
responsabilit,qu'onenregistreenceslignes.Unautrehistorien,M.PierreAlexandre,dans
LesAfricains,auxEditionsLidis,emploieuntonassezantiarabe,proposdeleurs
contactsavecl'Afriquenoire,jenesaisdansquelleintention.Quel'esclavagesucrier,surde
grandesplantations,aitexistchezlesArabes,avantquel'Europe,encolonisantl'Amrique,
neluidonnedesproportionsplusvastes,nejustifieenaucunemanirecejamais
saugrenu.
Vaisje,causedesondernierfilm,enregistrerl'effetLaFontaineproposd'EttoreScola
?LaNuitdeVarennesestunfilmexcellent.Pourquoifautilqu'unephrasesoitdetrop?
Cetterplique:Elleestcharmante...peuttreunpeusombre,faitrirelesracistes.Un
spectateuracri:Cen'estpaslepassageleplusdrle!Lepersonnagenoir,auxdpens
dequionrit,n'estpasloinderpondreluimmeunstrotypeeuropenuneNoiresefait
embrasser,enhautd'unediligence,quisuitlemmetrajetqueLouisXVI,cequipropagede
curieusesractionschezlesagriculteurs,tout[PAGE51]lelongduparcours...Estcequeje
dlire?Cesriresn'taientpasmchants,dirontlesrieurs,aucasbienimprobableoils
meliraient.Si,aulieud'uneparticularitphysiqueduseulpersonnagenoirdufilm,ils'tait
agid'uneparticularitcaractrisantunJuifauxyeuxd'unantismite,ilsnedirontplus
cela:signeque,aujourd'hui,onsegnemoinsaveclesNoirsqu'avecd'autres.
Lelivred'IvanvanSertima,luiaussi,traitedesNoirs.Jeconnaisunbonethnologue,
spcialisterputdel'Amriqueprcolombienne.Admettonsquejeneconnaissedeluique
sonlivreadmirablesurLesOlmques.Ilnecroitpasauxvoyagesafricainsprcolombiens,ce
quiestsondroitleplusabsolu,commelemienestd'ycroire.Admettonsquejeneconnaisse
deM.Soustellecarc'estdeluiqu'ils'agitqueceseullivre:cequ'ilditdesNoirs,dansla
revueL'Histoire,qu'ilnepeutenvisagerquedanslerled'esclavesthiopiensetnonde
soldats,demarins,oudepharaons,commeilenexistaitentre800et600avantJsusChrist
mervleproposdecelivre,quelsstrotypeshabitentsoncerveau:
Certainsontcrupouvoiridentifiercommengrodeslestraitsdelattecolossale
deHueayapanetenontdduituneorigineafricaine.Orlesyeuxsonttypiquement
mongoliquesetlaboucheneprsentequ'unevagueanalogieaveclessculptures
africaines,alorsqu'elleesttoutfaittypiquedel'artolmque.D'autresontvu
l'originedelacivilisationolmqueundbarquementgyptien.Maispourquoices
voyageursseseraientilsdonnlapeinedegraverclanslapierre,auprixd'efforts
considrables,levisagedeleursesclavesthiopienssanslaisserpourautantaucune
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

5/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

figuregyptienne,ouunseulhiroglyphe?Toutcelanetientpasdebout.
Pourappuyerlathsequ'ilexprime,ilillustresonarticled'unclichl'clairageorientle
soleilbridelesyeuxuneprisedevuedebiaiseffacelenezlargedelattecolossalede
Hueayapan,unettequi,parmiladizained'autresdettesafricainesqu'aphotographies
IvanVanSertima,aunetouteautrealluredeface.DitesmoicequevouspensezdeLa
FontaineoudesNoirsou[PAGE52]commentvousphotographiezcesderniers,jeverraiqui
voustes!
Jeconnais,grceaulivredeIvanVanSertima,deuxautreshistoriensblancs,maisanglo
saxons,quiavantM.Soustelle,oneulemmerflexeracial.Confrontsauxttesgantesde
LaVenta,MissConstanceIrwinetM.JamesBaileyontprovoquM.IvanVanSertima
crire:
OntrouveunNoirctd'unBlanc:quelsrapportsontils?Evidemment,leNoirnepeut
trequedomestique,prisonnierouesclave.LeBlanc,forcmentlematre.Depuis676
jusqu'en1976,l'histoiren'auraitpasbougd'uniota.
JamesBaileynecraintpasdedire,insensibleetdogmatique:Al'exceptiondel'Egypte,
l'Afriquen'arienaccomplid'important.
CedogmatismepourraitparatreimbcileIvanVanSertimasegardedelefaireapparatretel
:Nanmoins,JamesBailey(...)jetteunvastefiletsurlescivilisationsdel'gedubronze
etrapportedeschosescurieuses.Maisl'unetl'autreontlammefaiblesse:uneincapacitde
regarder(...)sanstreaveuglsparl'ethnocentrismeactuel.
Pourlepositifcommepourlengatif,peutondirelammechoseausujetdeM.Jacques
Soustelle?
Enrevanche,uneopinionfondeuniquementsurdesconsidrationsd'histoiredela
navigation,commecelledeM.RaymondMauny(Lessiclesobscursdel'Afriquenoire,
Fayard),meparatbeaucoupplusestimable,carellepeuttreaussibiencelled'unAfricain
quecelled'unEuropen,etnonbasesurdesconsidrationsracialesdeplus,elleprocure,
danssabibliographie,ceuxquisontd'uneopinioncontraire,despossibilitsderecherches.
M.EmmanuelTodd,danssonarticle,Ununiversitaireamricainprisenflagrantdlire
historiqueondevraitsemfierdescalembours,surtoutdansuntitreaccrocheurilsvous
empchentderflchir,parlecontentementetlasatisfactionqu'ilsengendrent,cequ'onva
criredessouscompareunefoisdepluslascienceallemandelasciencefranaise.Il
pourraittresain,convenonsen,decomparerl'antiracismedesdiffrentesnationsde
l'Europe,sic'taitpourcrerunesorted'mulationsurceplan(ilfaudraypensersiles
circonstancess'y[PAGE53]prtent,etunjury,composdeNoirs,deJuifsetd'Indiens,
pourraittreconstitu,auseind'untribunalinternational),etsicen'taitpas,commeici,pour
seconforterdanslecontentementdesoi,unepoquequinejustifieenrien
l'autosatisfaction,loindel.Avantdequitterleterrainoilseplace,j'inviteM.Emmanuel
ToddsereportermonarticleLeshritiersdessaintsCmeetDamien(P.N.P.A.,no29,
p.58),pourseconvaincrequeVacherdeLapougen'estpasaussiisol,niparia,qu'ille
ditdanssonarticle.
Aussi,danslebutdecrer,entrelesnationseuropennes,cettemulationquiserale
moinspesteuxetraciste,sousl'angledelaconnaissance,del'ducation,del'histoire,des
sciencesnaturelles,mdicales,delamythologie,deschansons,desjournaux,desfilms,dela
radiotlvision,desexpositionspubliques,dessciencessociales,etj'oubliecertainement
d'autresmentionsjevaisrappeleruncertainnombredefaits,dontlesAllemandspourraient
tirergloire,ainsiquelesBourguignons(puisquejevouscrisdelaBourgogne).
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

6/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

AUHAZARD,BALTHAZAR
ANol,engarnitured'unbeausapin,nousdcoronsunecrche,etparmilessantons,les
adorateursdel'Enfant,bienenvidence,troisroismages.L'und'eux,Balthazar,estunNoir.
CesontlesAllemandsquiontcrcettetradition.Ilmefautjustifiermontitre,quiest,en
mmetemps,celuid'unexcellentfilmdeRobertBresson,etdcrireparquelhasardcetteide
estne.LechancelierdeFrdricBarberousse,RainaldvonDassel,vquedeCologne,est
entraindemettresac,en1164,lavilledeMilan.Ilytrouvedansuneglisetroiscorps
remarquablementconservs,danstroiscercueilsenprovenancedeGrce,etildcidequece
sonteux,lestroisMages.Etcommesonambitionestdesefaireproclamerantipape,illes
ramneColognetraversleJura,laLorraineetlaRhnanie,aumilieudel'adoration
gnrale.Onleurattribuedesnoms.Lemytheestdoncli,dssanaissance,lapolitique.Il
confirmeaussil'idequelesmonarquesdoiventleurcouronneDieu.Lenoircissementde
Balthazar,qui,selonlescas,peutconcernerunautre,GaspardouMelchior,estprogressif.
Lorsdu[PAGE54]voyage,relatparJeandeHildesheimen1450,ilestencorefuscus,
fonc.C'estenfigurantdanslesarmesdeCologne,qu'ildevientniger,noircercit
indiquequec'estGaspardetsoncorpsfoncrpanduneodeursimerveilleuse,quel'onse
prcipitaitpours'enremplir.Leplusintressant,danslemythedeBalthazarj'emploirai
dsormaiscetteidentit,puisquec'estellequel'histoireafinalementretenueestqu'iln'a
pastisolmais,dupointdevuequinousoccupe,ilconservedesambiguts.Bienquesa
reprsentationaitservilesNoirs,dansl'espritallemand,eteuropenensuite,ilapuavoirun
sensantismiteceluici:simmelesNoirsontadorNotreSeigneur,lesJuifssontd'autant
pluscoupablesdenel'avoirpasfait(etcemmeestaussipjoratifpourlesNoirs).
Noutre,Balthazar,danslareprsentationdumythe,estl'objet
souventd'unediscrimination:parexemple,danscettelettrine
d'unmisselrhnan,labarrecentraleduErelgueBalthazar
derrirelalettre,labandedesquatreBlancstantreprsente
devantlalettre.Cen'estpaslaseule.S'ilestpresquetoujours
derrire,c'estparcequ'untabouexistedj,quilesparedela
femmeblanche,laVierge.CeciindiquequelesNoirssont
considrscommelascifs,pourlesEuropens,mme
lorsqu'ilsadorentl'Enfant.Jedlire?Parmilescentaines
lesmilliers?d'Adorationsdesmagespar.venuesjusqu'nous,
unseulpeintre,allemandcommeparhasard,aostransgresserce
tabou.HansVonKulmbach,lved'AlbertDrer,apeint
Balthazarentraind'offrirunvasedorlaViergeetleurs
regardssecroisent.Desdeuxautres,l'unse[PAGE55]trouve
derrirelaVierge,etl'autregenoudevantl'Enfant.IIapeintsontableauBerlinen1511,
etsonuvreestconserveaucouventdesPauliniens,Cracovie.
LesarmoiriesdeColognereprsententlesSaintsRois,Balthazarderrire.
LesAllemandss'attachentexporterleursmythesnoirs,commenousleverrons.Un
manuscritroman,deCatalogne,aujourd'huidtruit,contenaituneAdorationdesmages,avec
lestroisroisledeuximedecesroisavaitlevisagenoirci,aprscouplecorrecteuravait
oublilesmains.Or,noussavonsquelemanuscritavoyagenAllemagne.Onpeutmesurer
unersistanceparticulirel'exportationaumythe,parmilesnationsdeculturelatine.Par
l'exempledelaBourgogne,nousverronsparquelsprincipespolitiques,cettersistance
pouvaitcder.
SAINTMAURICE,LEMAURE
Pendantqueprospreets'enrichitlemythedeBalthazar,partirdevilledeCologne,l'Est
del'Allemagne,delavilledeMagdeburglaVilledesFillesunautreculte(quejetrouve
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

7/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

encoreplusintressant,parcequ'onpeutentirerplusd'explicationssurl'originedecetintrt
allemandenverslesNoirs),celuidesaintMaurice,semanifesteparunetrsimportante
iconographie,laquelleontparticiplesplusgrandspeintresallemands,MathiasGrnewald
etAlbertDrerentte.Cesaintarm,quiatcultivsousuneformeblanchedansles
nationsdpendantjadisdel'Empireromaincequiillustrelarsistancelatinedontjeparlais
aluiaussiunrlepolitique,plusspcialementdirigcontreunpeuple:lesSlaves,cequi
enamoindritlavaleurantiraciste.
Mais,cetteimagedeNoir,chevaleresque,l'poquefodale,etsonexportation,enFinlande,
enPologne,danslesEtatsbaltes,scandinaves,danubiens,aprogrammsurunlargesecteur
del'Europeunevaleureuseapparence,avecuneesthtique,unepersvrance,talesur
Plusieurssicles.LabanniredesaintMaurice,croixblanchesurfondrouge,estaujourd'hui
ledrapeaudelaConfdrationhelvtique.
Lesaint,martyrisavec6666compagnons(chiffre[PAGE56]videmmentmythique)sous
Diocltien,entreRhinetDanube,faisaitpartied'unelgionthbaine,quirefusaitd'abjurerla
foichrtienne.Ilfutd'abordrvrsouslaformeblanche,toujoursmilitaire,enGaule,
Agaune,Auxerre,Lyon,Angoulme,ToursetVienne,oleRhneauraitapportdes
reliques,quiluifurentattribues.Sonculteessaimeversl'est,aprsleXesicle.Sadiffusion
seraitdueauxraidsnormands.OttonIerdeSaxel'emprunteen937.Mauricea,dsledbut,
unrledanslaconversiondesSlaves,danslaluttecontrelesHongrois.Alasuitedeson
mariageavecAdladedeBourgogne,OttonIertransfredesreliquesdusaint
Magdebourg.SousHenriII,lesSlavesconvertisrejettentcesaint,auXIe,sicle,etsaint
Mauricedevientunsaintgermanique.ARome,iln'offreaucunintrt,oonleconsidre
avecfroideur.SacolorationnoireviendraitdelacrainteduNordelleneserpandqu'au
XIIIesicle.IlfiguresurlespicesdemonnaieauXIIeLouisIX(saintLouisdeFrance)
manifesteungrandintrtsaintMaurice,maissousuneformeblanche,alorsqu'ilestun
NoirenAllemagne,ds12401250).Onneconnataucuntextejustifiecetteinnovation,etle
thmeseratraitdeenplusluxueusement,etprincirement,pendantaumoinstroissicles.
Cen'estpasunsaintpopulaire,maisuncompagnondupouvoir,quiconvielesfoules
l'admiration.Onpourraittrouveruneexplicationdecesmythesnoirs,noblesetroyaux,dans
unelettredeFrdricBarberousseSaladin,olepremieraffirmegouverner,parla
volontdeDieu,lesdeuxEthiopies,paysdesMauresnoirs,lePaysdesParthes,laSyrie,la
Perse,l'Arabie,laChalde,etmmel'Egypte.Cesambitionsmditerranennesetorientales
auraientconduitlesmonarquesallemandss'entourerdeNoirsmythiquesetmajestueux,qui
lesjustifieraient.
Leculteestluxueux,accrotlesrevenusdesprlatsetdesvques.AuXVIesicle,ildevient
unsymbolepanallemand,dansleSchleswigetleslesdanoises,maislesprincipalesbases
duculterestentMagdebourg,HalleetlaSaxe.LecultedesaintMauriceestuneexcellente
affairefinancire,etceseral'unedescausesdesadisparition.Celuxedispendieuxprovoque
lacolredeMartinLuthercontrel'vquedeHalle(maissansquesacouleursoitvoque).
Etlescrmoniesde1532marquent[PAGE57]mmeungotimmodrpourlesornements
noirs.C'estleseulsaintquijouissedel'expositiondesesreliquesdeuxfoisdansl'anne.Des
plerinagesobligatoiresdeshabitantsdeHallesontorganiss,cequiexasprelesplerins...
etlaRformeprogresse.L'archevqueAlbertdeBrandebourg,lasuitedeces
manifestationsnonspontanes,esttournenridiculeparunlibelle(1542).Pourrenforcerle
cultedesaintMaurice,onluiinventeunesur,Fidis,aussicuirassed'orquesonfrre.Mais
lesexcsducultedesaintMaurice,lamortdel'vqueAlbertdeBrandebourg,contribuent
unechutebrutaledecequ'onpourraitpresqueappelerdestitresdeproprit.Mmedansle
discrdit,lacouleurnoiren'estpasvoque.
Cequiestdommage,c'estquecesaintsoitrestaristocratique,etquelesexcsderichessede
sonculteenaientloignlepeuple.Maisonchercheraitenvaindansl'arteuropenune
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

8/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

imagedeNoiraussifidle,puissante,relle,chevaleresque.
LeNoirs'exporte,cependant,entantquesymbolepanallemand,dansdiffrentesdirections.
Lavilled'Ubertino,dpendantdePadoue,adoptedanssesarmesunettedeNoir,sous
l'influencedel'Empireallemand,vers1370.C'estparcemoyendesarmoiriesquelesdeux
principauxmythesallemandssepropagent.Commedansledrapeaucorseojenecroispas
quel'influenceallemandesesoitmanifestelattenoirealefrontceintd'unlingeblanc
nommtortil.Cesigne,trssouventdessinauMoyenAgeetaprs,estunerfrencela
thoriedesclimatsdeGalien,etdoitempcherlasueurdecoulerdanslesyeux.Cesigne
n'estpascultivenAllemagne,proposdesaintMauriceoudeBalthazar.Maisunautre
signe,lesbouclesd'oreillemasculines,yestpluscourantceluiciestinoffensif.Enbref,la
chaleurenAfriqueesttenuepourunepunitiondeDieucontreseshabitants.
ETJESUISFIER,ETJESUISFIERD'ETREBOURGUIGNON!
C'estenBourgognequelemythedeBalthazar,etpluslargement,cetteimageallemandedes
Noirs,s'estd'abordimplante,avecunepolitiqueambitieuseenMditerraneetenOrient.
Cepayssefaitaccueillantpourl'Afrique[PAGE58]etl'Orient,mmecequin'aaucune
valeur.Parexemple,peuaprssonmariage,PhilippedeBourgogne,avecIsabelle,son
pouse,assisteBrugesunrepasunimmenseptestservi,quidissimuleunpersonnage,
critMontrelet,nommHansse,leplusapertqueonsceut,vestuenhabitdebeste
saulvaige.Nousnesommespastrsloindustrotypedusauvagecannibale,ladiffusion
duquellacuisineapporteainsisacontribution.
MaislesvellitsdecroisadesdePhilippedeBourgogneamnentlesouverain,lasuite
d'uneinfluenceallemande,propageruneimage.princiredesNoirs,etmmeplus:une
imagepopulaire,oupresque.MariIsabelledePortugal,leDucdeBourgogne(dontles
possessionss'tendentdelaHollandeetduHainault,duLuxembourgauBrabant,la
Bourgogne,enfontundesprinceslespluspuissantsd'Europe),auradeconstantesvellits
desecroiser,commelemonarquedel'Empirevoisin,aveclequelilestenperptuelle
rivalit.
SerechercherenOrientdesalliscontrelesTurcsestunmobiledesapolitique,leplus
ferme.Lethmedelamarchedesroisguidsparl'toileestunrefletplastiquedecemobile
lemythedeBalthazarest,bienentendu,adopt,ds1465,danslaBibled'Evertvan
Soudenbalch.CelivrecontientdeuxautresminiaturesreprsentantdesNoirsprincirement
habills:lafiancenoireduCantiquedesCantiques,etl'Eunuqueconvertidelareine
Candace.Mais,dsledbutdusicle(1410),lesminiaturesdesTrsrichesheuresdudue
deBerryontillustrdebeauxpersonnagesdeNoirs,etdeNoires,trsgracieuses.Pourtant,
destraditionsrestent,tellesquelesmartyrsdesaints,quisontsouventlefaitdebourreaux
noirs:unrletropfrquentenEurope,sansenexcepterlespaysd'outreRhin.
En1470,onpublieenFranceLeRomandeTroie,conservOxford.Undtaild'une
miniature,reprsentantledpartlgendairedesArgonautes,montrel'armementetle
chargementd'unnavire.Charpentiersettechnicienssonteuropensdockersetmatelotssont
noirs,lefrontceintd'untortil.Seraitcel'undespremiersngriers?Ilnefaitpasdedoute
quecenavireatvuparleminiaturiste.
Pourclorecechapitrebourguignon,citonsuneminiaturetrsinformativedeJeanFouquet,
extraited'unrecueilDescasdesNoblesHommesetFemmes,dat[PAGE59]de1458,
conservdansunebibliothquedeMunich.Souscetitrecharmant,estpublilepremier
mariagemixteconnu.Levolumeclbredescas,choisisdepuisl'Antiquit,illustrspar
lafortune,suivied'unechutefatale.
LemariagedePhilippadeCatane,nourricechoisieparViolante,femmeduduedeCalabre,
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

9/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

avecunhommethiopien,quiavaitdutouttellefigureetcouleur,commeontles
Ethiopiens,quel'onnommeautrementMores(cettementionfinaleindique,monavis,
l'influenceallemande),achetparleducRaymond.Celuicil'affranchit,lefitbaptiseretlui
donnasonnom.ClaudeWitart,traduisantBocace,ajoute:Celaluytantaccord,ce
gendarmeMorecouchaaveclalavandiredeCathine.LeNoir,nommRaymondde
Champagne,mourutsnchalduroi.Lemariagerelateutlieuvers1345.Hlas!Aprsla
mortdesonmari,PhilippadeCataneeutunefinatroce,ainsiquesesenfants.Accuse
d'avoirtrangl,avecsesfils,lefrreduroideHongrie,cettefamillefutmisedansune
charrettepourtrebrlevive.Lanourrice,lemariage,lejugementetl'excutionsont
reprsentsdanslammeminiature.
Unautrecasdemixit,fictivecellel,estexaminparunmanuscritconservla
Bibliothquenationale.UnTraitdelaViecontemplativeracontelechoix,parJsus
Christ,d'unefiancenoire.DieulePresemontreraciste:Ilmeplatquetupregnesune
espouze,maispascellel,carelleesttroplaideetnoire,estdebasseextraction,etribaude.
NotreSeigneurparlemmederessemblancebestialeetdemchancet.Nanmoins,
unangeantiracisteflchitcepremiermouvementduCrateur:Combienquecestefillesoit
noire,nanmoins,elleestgracieuse,etabellecompositiondecorpsetdemembres,etest
bienhabilepourporterfouezond'enfans,etcequeonluybaillera,biengardera.Ilest
caractristiquequelaBourgogne,sousuneinfluenceallemande,enrichitsonhritagede
mythesnoirsfminins,quin'ontpaseudesuccsoutreRhin.
Unetraditionfranaisefaitentrerdansl'arbredeJess,auXVesicle,unNoir,c'estdire
dansl'arbregnalogiqueduChrist.
RetournonsenAllemagne,aprsavoirexamincommentsepropageuneimageduNoirplus
positive,d'unpeuplel'autre.Sil'Allemagnecommuniquel'trangersesmythesnoirs,avec
leurcaractrepositif,onpourra[PAGE60]formulerdeshypothsessurlespeuplesd'oelle
lestient,etnousverronsquelarsistancelatineaumythedeBalthazarnousaidera
rechercherunevritpossible,proposdupersonnagedeCham.
LESPAYSOULAMALEDICTIONDECHAMN'EXISTEPAS:L'ALLEMAGNE
ETBYZANCE
Chacunconnat,endeduRhin,lemythedeNoivre,dontl'undesfils,Cham,semoque,
etlamaldictionpaternelle,quilecondamne,luietsadescendance,servirsesfrresetleurs
descendantscemytheaprexist,dansplusieursrgions,laconqutedel'Amrique,etau
trafictriangulaire.LemythedecettemaldictionestconnudsleIVesicledenotrere,
chezleschrtiensetlesmusulmans.IbnKhaldounacherchcombattrecetterumeur.Et
mme,leschrtientscopte(oilyadesNoirs)etthiopienne,l'ontacceptesans
discussion,renonantauxsaintsnoirs.
SaintMenas,unsaintmilitaire,patrond'Alexandrie,auneeffigieblancheounoire,surdes
poteriescontenantdel'huiledesmartyrs,distribueparunmonastregyptienonena
retrouvenEuropesuivantqueleplerinacheteurestnoiroublanc.
Byzanceapeuttreeul'idederattacherparlagnalogielesNoirsCham,sansquele
thmecontienneaucuneidedeculpabilit,nidemaldiction,nid'ingalitlesNoirssont
donnspourNoirsdsladispersiondeshritiersdeNo.Cependant,toutevisionpjorative
n'estpasexcluedel'idequ'ons'yfaitdesNoirspourautantByzance,etcettenotionde
tempsaprsladispersionasonimportance,parunepunition,quiinterviendraitparlachaleur
del'Afrique.
Aucontraire,enOccident,unnoircissementinterviendraitsurlesdescendantsdeChamaprs
leurdispersionpunition,danslesterreschaudesd'Afrique,danslemondelatin.Cetteide
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

10/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

s'agrgeaveclathoriedesclimatsdeGalien.
Acausedecettediffrence,lesByzantinssontpluscapablesd'observationsdesNoirsqueles
Occidentauxdansleurscritsetleurspeintures.
EnAllemagne,commeByzance,lamaldictiondeChamn'existepas:dansunegnalogie
duChrist,provenant[PAGE61]delacathdraleSanktPatroklusdeSoest,Berlin,dessine
en1230,onn'insistepassurlamaldictiondeCham.
UnefresquedtruiteauXVIesicle,connuepardescopiesetdesmanuscrits,relatela
gnalogiedelaMaisondeLuxembourg,etmentionneCham,sansaucuneidede
maldiction.
LaChroniquedeBohme,rdigelademandedeCharlesVIdeBohme(13531356),
placeNo,Cham,ChusetNemrodl'originedel'Empireallemandmaissans
reprsentationdesNoirs.
C'estcetteabsencedemaldictionenAllemagne,quirendlesmythesnoirspossiblesdans
l'Empireallemand.Maisanepeutsuffirecommeexplication.
L'interprtationdivergentedumythedeChamestl'lmentquifonde,danslaGermanie,une
sensibilitdiffrenteenverslesNoirs:leMiracledelaJambeNoire,dontj'aiparl
prcdemment,estillustr,unefois,Vienne:lepeintrerefusedereprsenterlesdeux
saints,CmeetDamien,etleNoirdeplus,ondiraitque,danslareprsentationdumiracul,
ilavouludiscrditerlalgendeparladrision:seule,lacuisseestremplace,cequi
ncessitedeuxgreffes,etlemaladeexhibesabizarreanatomiedevantungrouped'amisoude
curieux.CetteuvredatedelaRenaissance,priodeolamonarchieautrichiennergneen
Espagneetilestintressantdevoircommentlalgende,sibienaccueilliedanslapninsule
ibrique,estainsidnatureparlacultureallemande.
L'INVERSIONDESROLES
WilliamB.Cohen,danssonprtendudlire,m'ainformduvoyagequefitl'abb
Proyart,etdutmoignagequ'ilenpubliasousletitreHistoiredeLoango,Kakongoet
autresroyaumes(1776),danslequelilcombatcourageusementtouslesstrotypesde
L'HistoiredesVoyageslelivreFranaisetAfricainsconsacrecebonlivreprsde
deuxpagesetjepeuxajouterdesexemplesd'uneideantiraciste,pourillustrercequin'est
pasunmythe,maisplusuneattitudeallemande.L'abbProyartcomparelasimplicitdutrain
deviedesmonarquesetdeleurssujetsenAfrique,auxopulences[PAGE62]europennes,et
cettecomparaisonluiparatl'unedesourcesdenotrempris:Untmoinimpartialdeleur
simplicitetdenotreprofusionnejugeraitpaslacomparaisonennotrefaveur.L'auteur,
plusieursreprisesselivrecescomparaisons,quil'amnents'imaginerdansleurposition,
eteuxdanslantre.Parexempletmoindel'tonnementdesNoirsausujetdel'critureil
crit:NousprouverionslemmesentimentquecesBarbares,aurcitqu'onnousferaitde
cesprcieuxavantages,quisurpassentquelquefoisceuxmmesdelaparole(p.173).
LeursmythesnoirsontpousslesAllemandscultivercetteaptituded'imaginerune
inversiondesrles,entreNoirsetBlancs,quis'estmanifesteenplusieurspoquesjusqu'
aujourd'hui.Acepropos,c'estd'antiracisme,ausensmoderne,qu'ilconvientdeparler.Je
vaisendonnerplusieursexemples,dontl'unestadressauxenfants,defaonlesinciter
cettetraditionsilouable:vieuxsouvenird'enfancepersonneldevotreserviteur.

*
**
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

11/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

LaplusancienneillustrationdecetteinversionsetrouvedanslaTapisseriedesSauvages,
tisseStrasbourg,en1400environ,pourlafamilleZorn.Elleesaujourd'huiconserveau
MuseumofFineArtBoston(U.S.A.).Unchteaufodal,pontlevisbaiss,estdfendu
contredessauvagesblancs,piedsnus,hirsutes,vtudefeuillesd'arbres,armsde
massuesetdepierres,pardesNoirsarmsdeflchesetd'arcs.D'autresNoirstancentdes
projectilesduhautdestoursleursdames,couronnes,surveillentlascne,coiffesde
longuescheveluresblondes.(Notonsquesi,enAllemagne,lareinedeSabahestainsicoiffe,
jamaisl'undesmythesnoirsmasculinsn'estblond,maconnaissance.)Lascnesepasse
l'ored'unefort,reprsenteenlongueur(quatrefoietdemilahauteur).Voilunchef
d'uvrequ'onnevoitpassouventreproduit,etjesuspectecefaitd'ailleurs,pourquoil'aton
vendueauxAmricains?Maisjedlire![PAGE63]
Vers1880,alorsquelaconfrencedeBerlinestproche,ledocteurHoffmann,unmdecin
alinistedeFrancfort,publieunlivred'imagesetdeversl'intentiondesenfantsdemoinsde
sixans,DerStruwwelpeter(Pierrel'Ebouriff),contenantdeshistoiresmoralisatriceset
ducatives,pourconvaincrelespetitsdenepassebalancertable,neplussucersonpouce,
revenirdel'coleansdtours,nepasarracherlesailesdesmouches,nepasfairesouffrirun
chien,nepasjoueraveclesallumettes,bienmangersasoupe,etj'arrtel:nepassemoquer
desNoirs.EgonFriedel,unlittrateurallemand,crittoutelalittratureallemandedeson
poqueestoublieetqueseulDerStruwwelpeter"estrest.
Lepassagequinousintresse,enversenfantinscommeoutl'ouvrage,montretroisgamins
blancs,avecchacunoncaractre:l'unavecunbretzel,l'autreavecuncerveau,letroisime
avecundrapeaulecocardierdelabandequisemoquentd'unenfantnoir,passantl'abri
d'uneombrelle,enlemontrantdudoigt.SurvientlegrandNicolas,armdesonencrier,qui
plongelestroisgaminsdansl'encre,etlesvoiciplusnoirsqueceluidontilssesontmoqus,
quicontinuesonchemin,danslesoleiletlalumire.Jeneconnaispasd'autreexempleen
EuropedecetteintentionducativemaisseulementenAfrique,quim'estapparuedans
Lescouplesdominos(Julliard).MmeKouohMoukouriditdanscelivre,qu'onenseigne
auxenfantsafricains,dsleurjeunege,qu'ilsrisquentdesetrouveraffligsdela
particularitphysiquedontilssemoqueraient.

*
**
Onperoitencorecetteattituded'espritchezGerhardtHauptmann(18621940),auteur
allemand,qu'onpeutcomparerZola.DanssapiceDerHeiland(Lesauveurblanc),
ilmontredesBlancsarrivantauMexique,accueillisparlesAztquescommedes
incarnationsdeleurDieuQuetzalcoatl,etsecomportantcommedesdmons.
Ilyaquelquesannes,lemusicienallemandMaurizioKagelafaitjouerenAvignonune
picedethtremusical,intituleMareNostrum,autourd'unegrandeflaque[PAGE64]
d'eaubleueauxcontoursexactsdelaMerMditerrane.L'argument:cen'estpasChristophe
Colombquidcouvrel'Amriqueen1492.CesontlesIncas,lesAztquesquidcouvrentle
mondemditerranenetenorganisentlamisesac,etaufuretmesuredesvnements,la
bellebleuesetransformeenuninfmemerdier.

*
**
LelivredeIvanVanSertimacontientuneinversioneffectivedecequ'oncroyait
prcdemment:Egyptiens,ArabesetNoirsonttentransparlescourantsenAmrique,et
lesChinoistaientinformsdel'existenceducontinent,desafauneetdesavgtation,dsle
XIIIesicle,pardesnavigateursarabes,etdeladureduvoyageatlantique.Deuxsavants
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

12/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

allemands,lelinguisteOttoWieneretl'archologueAlexandervonWurthenau,l'ontprcd
danscettevoie:ilestpossiblequecestraditionsallemandes,ayantprparuneautreimage
desNoirsdansl'esprit,aientincitcesdeuxsavantsaccueillircetteide.
CesvoyagesprcolombiensafricainsetlelivredeIvanVanSertimasontrefusspardes
savantsdeculturesespagnole,franaise,etJacquesSoustellecritquetoutcelanetientpas
debout.
Ilsreconnaissentpourtantquelescivilisationsd'Amriquecentralesesontdveloppesgrce
descontactsextrieurs,etqu'onenadespreuvesparlesprocdsdefontedesmtaux,etla
cadencedeleursprogrs.Maispourquoilessavantsdeculturelatines'obstinentils
privilgierl'ouestdel'Amrique,dansleursrecherches(alorsquelescourantsquitraversent
l'Atlantiquerendentcesvoyagespossibles,maisleretourmalais,danslesensAmrique
Afrique)?Cetteobstinationn'atellepaslesmmesraisonsquelerefusdesnationsde
langueslatinespouradopterlemythedeBalthazar,quatresiclesavant?
LesttescaractresafricainsdeLaVentasontdcrites,soitcommemongolodes
(Soustelle),soitcomme[PAGE65]australodes(L'Amriqued'avantChristophe
Colomb,dePedroBoschGimpera,1967,Payot).Avanteux,PaulRivet,djlarecherche
decesinfluences,qu'ontpurecevoirlescivilisationsprcolombiennes,allaitdavantageles
chercherenAustraliequ'onAfrique.
Celaalorsqu'elleest,selonlagographie,beaucoupplusprochequelescourantsmarins
atlantiquesontamenaccidentellementbeaucoupplusdebateauxafricainsqued'Australie,
depuisqu'ilyadesbateauxetquelatraverseduSaharaahabitul'homme,plusttquesur
unautrecontinent,seguiderparlestoilesdeplus,lesAfricainssontplusavancsqueles
Australiens,dansletravaildesmtaux.
CesrefuspeuventamenerlesBlancstrepris,parlesNoirs,enflagrantdlitdebtise:
JeanFranoisBizotn'critilpas,dansActuel,quelestraitsngrodesdesstatues
colossalesdeLaVentasontdusl'absenced'outilsmtalliqueschezlesOlmques...et
quetouslesarchologuesblancspensentcela!
Ilestvraimenttempsd'examinerlesracineshistoriquesdecequenouspensonsdel'Afrique
etdesNoirs,etd'effacercertainesimagesdenotrecerveau.
LelivredeVanSertimaestpassionnantetutile:ilpermetauxEuropensdedtruireleur
ethnocentrisme,oudumoinsceluiqu'ilssesontconstitudepuis1492,cequin'estpasrien.
Acepropos,M.PierreJ.Simonm'aapprisqu'ilexisteauxEtatsUnisunecolede
sociologuesetd'historiensquisenommel'colede1492,animeparOliverCromwell
Coxj'espraisyretrouverIvanVanSertima,AlexandervonWurthenau,etc.,donctousceux
quientendentrefaireunehistoire,quineseraitpluscriteparlesseulsEuropens,etjedus
dchanter:lagrandeproccupationdecettecoleestdedlimiterhistoriquementleracisme,
etdel'expliquerparlaseuleapprochemarxiste,etparcettedate.Jedoispeuttrecette
nouvelleapprochevisuelle,queceslivresnouspermettent,detrouverd'abondantestraces
d'unracismeantrieur,dequelquessiclesoumillnaires,ladcouvertede
l'Amrique...celledumoinsqu'ondatede1492.
DanslebulletindelaSocitdesAmricanistes,M.Raould'Harcourtcrit,sousletitre:
DequelquesliensarchologiquesintercontinentauxenAmrique:[PAGE66]Lestraces
quelesrelationsentrelesdeuxcontinentsNordetSudontpulaisserdansl'archologiedu
NouveauMondeonttjusqu'iciinsuffisammentrecherches.Cesrelations,ilestvrai,ne
sontpasfacilestabliretbeaucouplesnient.Ilsembleenoutrequecertainschercheurs,
dansl'Amriquelatinesurtout,lescartentparunsentimentnationaliste,bientrangerenla
matireilsrefusentd'admettrequelacivilisationdeleursanctres,lapremire,laplus
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

13/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

ancienneleursyeux,aitpurecevoiretaccepteruneinfluenceextrieure.Etpourtantque
d'enseignementsnetireraitonpasdecesrapports,qu'ilsrsultentd'invasionsguerrires,de
migrationsoudesimpleschangescommerciaux!
J'entendsbienqueceslignesnes'appliquentqu'auxcontactsinteramricains.J'enretiens
cependantaussiqu'onnetrouvequecequ'onveutbienchercher:lolenationalisme
latinoamricainjouelerled'unfrein,ailleurs,cerlepeuttretenuparlesstrotypes
europenssurlesNoirs.
Uncomble!LejournalfranaisLePointaparlderobinsonnadeproposdulivrede
IvanVanSertima:chaquerobinsonnade,ilfautsonVendredicedernierdoit
ncessairementtreunBlanc,commeici,lesRobinsonssontnoirs,etjeveuxbientenirce
rle!
LAPERSISTANCEDESMYTHESNOIRSPOSITIFSOUNEGATIFS
Nousavonsvucommentl'AllemagneainfluenclaBourgogneparsesmythesnoirsetparsa
politiquemditerranenne.UneexplicationdecetteimageallemandedesNoirs,
particuliremententreCharlesVIetlaRenaissancecommedurefuslatindumythede
Balthazar,m'estfournieparlesdiffrencesnotablesdesRomainsetdesGrecs,dansl'image
qu'ilsontdel'Afrique:denombreuxdessinsdevasesgrecsmontrentdesNoirsarmsde
lances,decasques,deboucliers,d'arcs(alorsqu'aucunereprsentationromainenenous
parvient.sauf[PAGE67]unepetitestatuedegladiateur).Cesontlesanctresdesaint
Maurice.

Desvasesbifaces,modelsparlespotiersgrecs,avecunvisageblancetunvisagenoir,une
seulecouronnesurmontantlesdeuxvisages,voilunautrethmeabandonnparles
Romains.
Hraklsadenombreuxrapportsavecl'AfriqueetlesNoirs,etmmeunemrenoire,
quelquefoischezlesRomains,onaoublitoutceladanslepersonnaged'Hercule.
Aprslesguerresmdiques,desfemmesgrecquesontpousdesprisonniersnoirs,venus
d'Asie,sansquedesdsapprobationssoientparvenuesjusqu'nous.Surceplansexuel,
Rome,etpartirduIersicledenotrere,ondonnedesfarcesquifontrireauxdpensdes
femmes,quiontunenfantrvlantleurnaissanceleursamoursavecunNoirdeux
mosaquesdatantdecettepoque,[PAGE68]dansdesthermes,PompeetTimgad,
reprsententdesNoirsdontlemembreestdisproportionn,tousdeuxgaronsdebains:deux
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

14/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

phnomneslisdansletemps!
Desvasesgrecssontgarnisd'undcoravecunguerrierthiopiend'unct,uneAmazone
blanchedel'autre,thmeabandonnparlesRomains.Cesderniers,quelquefois,fontdj
apparatreunanglefacialsimiesque,etquifaitpensercequel'Europeferabeaucoupplus
tard.Maisc'estrareencore.EtlesRomains,lcommeailleurs,ontfaitdetrsbeauxportraits
deNoirs.LeseulNoir,dontonconnaissel'identitdanslemondegrcoromainestnomm
MemnonilatadoptparleRomainHrodeAticuscausedesongotpourl'tude.
Enfin,onneconnatpasdepomegrec,commeceluid'Hadrumte,Romainpropritaired'un
esclavenoirenAfriqueduNord:
L'excrmentdesGaramantess'estrpandusousnoscieux
Etdelapoixs'jouitl'esclavenoir.
Silavoix,deseslvresmise,nesonnaithumain,Ilterrifierait,visiondelarvefaire
frissonnerleshommes.
PuisselesinistreTartare,Hadrumte,sonusage,teravirtonmonstre!
TelestbienleportierquemritelademeuredePluton!
D'oviennentcesdiffrencesentrelesGrecsetlesRomains?
LaGrceclassiqueatcontemporainedessiclesnoirsdel'Egypte,despharaonsde
Kouch,MroetThbes,quireprenaientleurcomptelesvaleursdel'Egypteblanche,
vaincueparlesAssyriens.C'estd'EgyptequevientcetteimagegrecqueduNoirarm,etsi
monexplicationvautquelquechose,cesdeuximagesdeNoirs,sidiffrentes,quise
partagentl'Estetl'Ouest,nousapprennentcommentdesstrotypespeuventtretenaces,si
lesortdesJuifsnenousl'avaitpasdjenseign...
CAUSESDEL'IMAGEROMAINE
Cesperceptionsromaines,toutesduIersicleaprsJsusChrist,diffrentesdesGrecs.sont
lefaitdeshommes[PAGE69]encequiconcerne:l'obscnit,laposiecite(ol'on
pressentlerapportauDmonetl'Enfer,dontleMoyenAgeabeaucoupusauxdpensdes
Noirs),etlesenfantsillgitimes.
J'aiprcdemmentrenducomptedulivredeFranoisdeNgroni,Lescoloniesdevacances,
surlesmilieuxcooprants.Celuiciexpliquecommentlacolonisationestuneentreprise
masculine,olesfemmesrestentmarginales,etn'ontpasunsortenviabledansladomination
coloniale.Or,l'Empireromainestuneentreprisecoloniale,etjeprielelecteurdesereporter,
pourexpliquercesperceptionsmasculinesau1ersicledenotrere,aulivredecetauteur
dontj'aidonnuncompterendu(no22deP.N.P.A.,p.23).
Lamarginalisationdesfemmesdansuneprofession(lamdecine),suruncontinent
l'Amriquelatine),dansunlieupublic(lesthermesromains),dansunempire(lesempires
coloniauxoul'empireromain),auraiteu,endeslieuxetdespoquesdiffrentes,unrsultat
surlesortdesNoirs.Lesactionsd'hommestrsdiversGalien,maisaussiNapolon
ChristopheColomb,maisaussiAdolfHitlerSigmundFreud,maisaussilesClunysiensont
souventnuiauxNoirsetauxfemmes.
Danslaviesociale,l'oppressionsexuelleetl'oppressionracialeserecoupentfrquemmentla
librationdecesoppressions,souventjumelles,estmiseenquestion,historiquement,en
mmetemps:lafindescieuxconflitsmondiaux,laGuerredeScession,laRvolution
franaise,ontservidecadredesexpressionscommunes.L'imageduNoirdansl'art
occidental,diteunmomentolesfemmesexpriment,ellesaussi,uneproccupationau
sujetdesclichs,qu'onafaitleursdpens,m'offreunnouvelexemple.
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

15/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

QuelelivredeWilliamB.Cohennementionneaucunediffrenceentreleregardfminin
franaisetceluideshommes,meparatunelacune.
LARESPONSABILITEDEGALIEN
NousavonsvucommentlathoriedesclimatsdeGalienadonnaumythedeChamsa
pleineefficacit,enfaisantdelachaleurdusoleilafricain,lafoisl'explicationdelacouleur
desNoirs,etlapunitiondel'insulte[PAGE70]faiteNo.Nousavonsvuque,lole
mythedeChamnecontenaitninotiondepunition,niexplicationparlachaleurdelacouleur
noire,l'imagedesNoirstaitmeilleure(Byzance,etsurtoutAllemagnefodale).
Commejel'aimontrcidessus,cequiconcernelesNoirsaffecteaussilesfemmes.La
thoriedesclimatsdeGalienausujetdessexessebaseencoresurlesclimats,etelleales
mmeseffetsdltres,alinantsetdprciateurs,bienquebase,enverselles,surlefroidet
l'humidit,etlalune.L'homme,aucontraire,estconsidrcommechaudetsec,etliau
soleil.Froideethumide,maisaussisaleetimpure,prochedelapourritureetdelamort,laide
plusttquel'homme,laviepluscourte,doncchargedessoinsauxmorts,tresouill.Elle
estaussiconsidre,parsonrapportlareproduction,commeunanimal,commelesNoirs.
LeMoyenAgehritedecesconceptionsgrecques,etlasciencegrecquesecouledansle
mouledelathologie.UnanatomisteduXVIesicleassurequetousceuxquis'cartentde
l'paisseurd'unongledeGalien,sontpassiblesdubcheretdel'excommunication.
Pourdonneruneidedelaviolencedelamisogynie,dontlathoriedeGalienest
responsable,onpeutcouterOdon,abbdeCluny,ausujetdesfemmesauXesicle:
Labeautphysiquenevapasaudeldelapeau.Sileshommesvoyaientcequivaaudel
delapeau,lavuedesfemmesleursoulveraitlecur.Commenousnepouvonstoucherdu
boutdesdoigtsuncrachatoudelacrotte,commentpouvonsnousdsirerembrassercesac
defiente?
IlsetrouvequelesClunysiens,enCastille,ontjouunrleparticulierdansleracismecontre
lesMauresnoirs,auXIIesicle,etonttransmisauxCastillansleurintolrance...Estceque
jedlire?
C'estlorsquel'oncommencedissquerlecorpshumain,qu'ons'aperoit,auXVIIesicle,
quecequeditGalienn'estpastoujoursvrai:surceplan,lathoriedesclimatssurvitplus
longtempsencequiconcernelesNoirs,qu'enverslesfemmes.C'estquelesdissections
faisaientplusaismentjusticedesmythesantifminins,quedetousceuxqu'onavait
accumulsurlaTerredeCham,l'Afriqueetseshabitants.[PAGE71]
UnelecturejuxtaposedeL'imageduNoirdansl'artoccidentaletdulivredeM.Ivan
VanSertimarvle,encequiconcernel'imageduNoirentretenuedansl'artgyptien,trois
habitudesquiseronttransmisesetaccentuesparl'Europe:unrapportavecl'animal,
particulirementlesfauves,etoiseauxdeproie,estinstall,etonreprsentesouventles
Noirsdansleursgriffesdesobjetsetdesjouetssontfaonnsleureffigie,cequihabituele
BlancconsidrerleNoircommeunechoseenfin,trsrarement,unanglefacial,quisera
beaucouputilisenEurope,installelerapportausinge,commedanslasculptureconserve
SaintLouis(U.S.A.),produitelafindelaXVIIIedynastie(environ15601314).Lesdeux
premireshabitudesserontlguesauxGrecsetauxRomainsainsiqu'auxsiclesnoirs
del'Egypte.LesLatins,saufexceptions,necultiverontpasleclichsimiesque.

http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

16/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

LesNoirsetlePhnicien,dontlesOlmquesontfaitleportrait,niaucunefigurine
prcolombiennereproduite[PAGE72]danslelivredeIvanVanSertima,nereprsentent
aucunNoir,selonceshabitudes.Mmeceuxquipensentquecesreproductionssontdesfaux,
confectionnspourfairecroiredesvoyagesafricains,danslebutdelesflatter,devraient
considrercefait:sicesfauxonttconfectionns,pourfuirdesclichs,quifonctionnent
depuistroismillecinqcentsans,enlesenrichissantaufildessicles,chaquemythologieet
religionrenouvelantlesimagesleursdpens,dansunehistoirequed'autrescriventet
veulentcontinuercrire,enleurabsence,cecimriteattention,delapartdecessceptiques.
Seuls,desgrosbateauxpeuventtraverserl'Atlantique.Cetteide,transmiseparlesArabes
dumiresicleauxChinoisquileursuggrelapremirednominationdel'Amrique:le
MuLanPi,lepaysol'onvaavecdegrandsbateauxestencorepartageparlaplupartdes
adversairesdulivredeM.IvanVanSertima(etaussi,d'ailleurs,pardeshistoriensmaliens,
cequidevraitexclureunconflitracialcepropos).Estcequ'onnetrouvequecequ'on
cherche,pourtant?Desmobilesassezmystrieuxontpouss,depuisassezlongtemps,
certainsEuropensfairedesrecherchessurlesvoyagesafricainsenAmriquecentrale,ds
ledbutdusicle,etparmieuxdeuxFranais,AlphonsedeQuatrefageetlecommandant
Cauvet.
Quecesobjetsprcolombiensnecontiennentaucunjouet,cuillreparfum,lampehuile,
botedecirageaucunporteflambeau,marionnette,desportraits,desobjetsdeculte,des
objetsd'adoration(dontcertainesmesuggrent,moiquisuitathe,unintensesentiment
mystique),ceciaunesignification,mmesiondcidequecesontdesfaux,commeonl'adit
lorsdeleurexpositionauFestivaldesArtsafricainsdeDakar.
Cesontlesargumentsquicontiennentdesstrotypesservilesemploysparlessceptiques,
quimepousseraientajouterfoiaulivreenquestion.Jeleursuggredoncdenepasles
employer,dansl'intrtdeleurcause...
UNEIMAGERIE
J'aibeaucoupapprcil'articledjpubliparP.N.P.A.proposdulivredeW.B.Cohen,d
T.MpuyiBuatu.J'ai[PAGE73]seulementvouludonnerdesinformations,quime
paraissentignores,etdesrflexionsquimesontvenuesproposdecetarticle.Pourles
FranaisdegauchequesontMM.EmmanuelToddetEmmanuelLeroyLadurie,c'estsans
douterestunarticledefoi,cedcretd'abolition,cePrisselescoloniespluttqu'un
principe,cetteAssociationdesAmisdesNoirs,quelaRvolutionfranaiseamisenscne.
LelivreFranaisetAfricainsmetmalcetteimagerie,endcrivantlesintentions
coloniales,imprialesdesabolitionnistes,dontbonnombrevoulaient,dslemilieudu
XVIIIesicle,quel'AfriqueremplacelesIles.Etcettephrasedel'abbSibire:Cessons
d'trefroces,nousn'enseronsqueplusriches!,esteneffetbienvulgaire,motquel'on
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

17/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

doitM.LeroyLadurie.
Quedeslivressoienttouffsestinquitant.LemytheduNgreetdel'Afriquenoiredans
lalittraturefranaisede1800laDeuximeGuerremondiale,deLonFanoudhSiefer,
puisdepuisseptans,estrdit...Dakar.(Jel'aicommand,etjel'attendsdepuisunan
jel'espre...)
Cesgensnesontpashitlriensalors,qu'ilsrflchissentceci:silesmythesallemandsdu
MoyenAgen'ontpasempchHitlerd'inoculerlemprisdesNoirsauxAllemands,c'est
parcequecettesorted'idalmonarchiquenoirn'aquerarementmordudanslepeuple.Ces
mythestantlitaires,lapestebruneapus'implanteravecsuccsparmilesouvriers
allemands.Aujourd'hui,cequiintresselesnouveauxhitlriens,cesontlesopinions
ouvrires,populaires,etc'estpourquoitouteslesopinionsantiracistesdoiventpouvoir
s'exprimer,nonsanscritiques,maisavecdelatolrance.Cecis'adresseauxcritiquesfranais
deW.B.Cohen.

*
**
J'aivoulumontrer,aprsl'articledeM.T.MpuyiBuatu,quelesreprsentationsplastiques
faisaientapparatre,dansl'imageduNoir,deshabitudesdatantdesEgyptiens,queles
culturesetreligions,lessocitsetlesEtatsontperfectionnes,maisingalementqueleurs
successeursimmdiats,grecsetromains,sontdiffrentssurcepoint[PAGE74]qu'ilsont
euxmmeslguleursdiffrencesl'EuropechrtienneetfodalequelemythedeCham,
s'agrgeantaveclathoriedesclimatsdeGaliensuivantsesinterprtations,neutresou
maudites,engendreetfaitvivredesmythessecondstotalementopposs,positifsoungatifs,
suivantquelamaldictionesttueouaffirmequec'estpeuttretropsimplededire:
L'horreurdelacouleurnoiretrouvesonoriginedanslamoralereligieusequ'ilnefautpeut
trepasjugertouslesEuropensd'aprslesFranais:Ilestremarquerquelamme
imageseretrouvechezlesautresEuropens:Anglais,Espagnols,Portugais...
Surcinqmilleans,uneimagesuiviecommecellecifaitpeuttreapparatredes
permanencesplusclairement,causedel'analphabtisme,quecellesquiapparatraientgrce
destraductions,oumme,pourunemmeculture,auxdiffrentsgesd'unelangue(c'est
pourquoij'aivoulufaireconnatrecescitationsbourguignonnes).
L'imageduNoirdansl'Artoccidental,parcetteapprocheplastiqueduracisme,m'a
inspiruneautrepense,qui,maconnaissance,n'estpassouventdite,etquidevraitfaire
l'objetderecherches:depuistrslongtemps,touteslesprofessions,quiontunrapportavecle
corps,onteuunrleparticulierdanslaconception,ladiffusionduracismeantinoir:
mdecins,maisaussigaronsdebainspeintres,maisaussicuisinierssculpteurs,maisaussi
ptissiersanatomistes,maisaussitailleurs.J'enaidonnquelquesexemples.Etc'est
comprhensible:leracismeestconstruitsurlemodledusexisme,quileprcdedans
l'histoiredel'espce.Or,cesprofessionsonteulemmerledanslaconceptionetla
diffusiondel'oppressiondesfemmesparleshommes...
UNLIVREETOUFFE
Plusieurslivressonttouffsparcequ'ilsdisentdeschosesncessaires,proposdel'Afrique.
Parexemple,depuistreizeannes,unethsede350pages,dueM.SergeDaget,quiacrit
plusieursouvragessurlaquestiondelatraite,esttoujoursdisponibleenquelques
exemplaires,dontunlabibliothqueduMusedel'Homme.Ellemritemieux,maisson
sortnousclairesurlesraisonsdumauvaisaccueildulivredeM.W.B.Cohen.[PAGE75]
LaFranceetl'abolitiondelatraitedesNoirsde18141831offrecepointcommunavecle
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

18/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

livredeM.Cohen,decompareravecconstancel'attitudedelaFranceetdel'Angleterre,que
l'histoireconomiquedesdeuxpaysaconduitunesolutionantagoniste,dontcertaines
suitessontencoreobservablespartoutlemondedenosjourssurdixseptanscommesur
troiscentcinquanteans,beaucoupdechosess'expliquent.
M.SergeDagetestmotivparlaquestion:pourillustrersondsintressement,unexemple:
M.JeanMettas,mort,en1975,trentequatreans,d'unetumeur,avaitlaissuntravailqui
examinaitcesujetdelatraitedesNoirsdansleportdeNantes.Ilaruniunequiped'amis
dudfunt,etamenbienletravaild'unautre,alorsquesonpropretravailgtloj'aidit.
Cettecomparaisonfrancoanglaisenefaitpasprcismentplaisir.Ilestcependantutilede
comprendrepourquoilesdiffrencesentrelesdeuxnationssesontamplifiessurce
problmedutrafictriangulaire,partirdel'Empireetpourquoilesngriersfranais,
pendantlasecondemoitiduXIXesicle,onttjusqu'sereconvertirdanslatraiteentre
l'AfriqueorientaleetleMoyenOrient.
Ilmeparatintressant,parexemple,d'apprendrequeMungoPark,voyageuranglaisqui
exploraitl'Afriquecentralel'poquedelaRvolutionfranaise,cherchaitavertirles
Africainsqu'ilsallaientdeveniresclavesdel'autrectdel'Atlantiqueetqueceuxci,
s'attendanttremangs,nelecroyaientpas.
M.SergeDagetexpliquequelefuturLouisXVIII,migrenAngleterre,militaitpour
l'abolition...Surletrne,leroidevientviteindiffrent.Ildcritlumineusementcommentse
pratiquecettetransformation,etcommentl'abolition,seprsentantsousunmanteauanglais,
lesesclavagistespeuventsedraperefficacementdanslemanteaupatriotique.Etlarivalit
entrelesdeuxpaysnedatepasdel,sielles'accentue.Danton,lorsdudcretabolitionniste
du4fvrier1794,plaaitl'vnementsouscesigneenclamant:Citoyens!L'Anglaisvoit
s'anantirsoncommerce!
DanslelivredeW.B.Cohen,Tocqueville,Lamartine,deBeaumont,sontmarqusenunsens
plusheureuxparl'influenceanglaise.L'abolitionbritannique,dontilsobserventleseffets
politiques,leslibredesidesfausses.[PAGE76]
L'influencedecetterivalitfrancoanglaise,quin'ajamaislemmesens,etpeutavoirdes
effetspositifsaussibienquengatifsdupointdevueafricain,etdontontrouveestraces
jusquedanslergnegaulliste,sonobservationpeuttreutile,conditiond'examinerles
questionsdsagrables:que,autempsdeTocqueville,lesabolitionnistesfranais
n'admettaientpasBissetteparmieuxcausedesacouleur(alorsque,avantlaRvolution,
JohnNewton,ngrieranglais,repentiplussincrementquenotrePruneaudePommegorge,
avaitfaitsonamid'unNoir,l'crivainOlaudahEquiano,ditGustavusVassa)queThophile
GautieretAlfredMichiels(traducteurdeLacasedel'OncleTom)pensaientque
l'esclavagetaitunagentdecivilisationdesNoirs,toutensedfendantdelejustifierquela
viedesAfricainstaitconsidrecommedifficileauXVIIIesicle,dufaitduclimatafricain,
puiscommefacileauXIXedufaitdecemmeclimat,etquecesdeuxcirconstances
contrairestaientvoquesenchaquepoque,pourjustifierl'infrioritdesNoirs,voil
quelquesunesdeschosesquenousapprendcebonlivre,dontc'estlacritiquequiest
dlirante.
Silacomparaisonavecl'esclavageanglaisestbienfaite,celleavecl'espagnolmelaissesur
mafaim.EnAmriquelatine,alorsquel'abolitionbrsiliennen'estintervenuequ'en1888,
aprsdixhuitansdeloisattribuantlalibertaucomptegouttes,d'autresnationsla
pratiquaientds1850,souslacontrainteanglaise.L'esclavageauBrsil,quialaiss,visibles
encoremaintenant,plusdetracesquepartoutailleurs,danslesmurs,leslettres,lecinma,
n'apuavoircettepermanencequepouruneraisonqueCohenn'examinepas:larivalitque
Portugais(maisaussiEspagnols,auProu,parexemple)ontsuinstallerpartoutessortesde
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

19/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

procdsvoulus,entreNoirsetIndiens,cenirendaitlesrapportsentreesclavesnoirset
matresblancsplussouples.LeBrsilfutlepaysol'esclavagefutlepluslongtempslgal,
alorsmmequ'ilyavaitdanscetteimmensenationunegrandeRpubliquenoire,quiadur
desdizainesd'annes,celledePalmars.
Unlivrenepeuttreparfait.JerelveenparticulierlabourdecurieusesurOlympede
Gouges.J'apprends,d'ailleurs,qu'ellesenommeMarieGouze,qu'ellesertracte,parrapport
sapicedethtreetsaLettreuncolontrsaisconnatre.Lorsdesvnements
deSaintDomingue,elleprcheauxNoirs:Leshommes[PAGE77]n'taientpasnspour
lesfers,etvousprouvezqu'ilssontncessaires!Maisuneformulationmalheureuseafait
oublierW.B.CohenquelaguillotineamisfinsesjoursenThermidor:Lorsque
l'esclavagefutrintroduiten1802(...),OlympedeGougesenfaisaitmaintenantunacte
clair,quisauvaitleshommes,critCohen,d'unehorriblesituationononseulement,ils
sevendaient,maisoilssemangeaiententreeux...
Pourquoicompareravectantdepersvranceleracismedesnationseuropennes,dmarche
trsutile,assurment,etnepascomparerleracismedeshommesetdesfemmesd'Europe?
Pourtant,AphraBehn,MmedeStal,MmeladuchessedeDuras,auraientpuconduire
l'auteurdeFranaisetAfricainscetexamen.DepuisChristinedePizanjusqu'Louise
Michel,ellesonteuassezsouventunregardetdespolitiques,quianticipaientsurleur
poque.Estceparceque,seules,lesdiffrencesduracismeantinoirnel'intressentquesous
l'anglenational?Peutiljustifiercetintrtexclusif?
Pourquoicertainsfaitssontilsmaintenusdansl'ombrealorsqu'ilssontsignificatifsetposent
desproblmes?Cohenneditrien,enparticulier,del'undespremiersdcretsdeNapolon
Ier,pendantlesCentJours.Dslespremiresheuresdesonsecondrgne,alorsqueles
AllisbavardentViennesurl'abolition,avecTalleyrandquifinasse,ilrdigeledcret,
simpleetcoupant,du29mars1815,quiromptavectouteambigut,dansuneEuropequiy
baigneetdansuneintentiontrspolitique:satisfairel'Angleterremieuxquenepourra
jamaislefaireLouisXVIII:
Art.1:Adaterdelapublicationduprsentdcret,latraitedesNoirsestabolie.
Ilneseraaccordaucuneexpditionpourcecommerce,nidanslesportsdeFrance,ni
dansceuxdenoscolonies.
Art.2:Ilnepourratreintroduit,pourtrevendudansnoscolonies,aucunNoir
provenantdelatraite,soitfranaise,soittrangre.
Art.3:Lacontraventionauprsentdcretserapuniedelaconfiscationdubtiment
etdelacargaison,laquelleseraprononceparnoscoursettribunaux.[PAGE78]
Art.4:Nanmoins,lesarmateursquiauraientfaitpartiravantlapublicationdu
prsentdcretdesexpditionspourlatraite,pourrontenvendreleproduitdansnos
colonies.
Art.5:Nosministressontchargsdel'excutionduprsentdcret.
Cedcretseraappliqudssapublication,jusqu'plusieursmoisaprsWaterlooet
l'influencedudcretsurlesbureauxduministredelaMarineetlesarmateurssera
suffisammentintimidantepourque,causeaussidelapuissanceanglaise,aprsjanvier
1816,lepremiernavirengrierrepartirsoitunbateaudeSurcouf,qui,causedesonpass,
sesentcetristecourage.MaislesCentJoursetledcretdu29mars1815laissentd'autres
suites,pluslointaines.
LorsqueBenjaminConstant,dput,dvoiledanssondiscoursdu2juillet1821laChambre
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

20/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

sesopinionsabolitionnistes,l'undestrsraresluslesouteniratlupourlapremire
foissouslesCentJours:
LedputJacquesManuel:Estcedoncmanquerl'honneurnational,quede
demandercettetribune,quelaloirendueparl'autoritlgalesoitrespecte,surtout
lorsquelesloisnefontqueconsacrerlesdroitsdel'humanit?(Clameursprolonges.)
LedputdePuymaurin:VouscalomniezlaFrance!Cen'estpasunFranais!C'estun
Portugais!
OnseprendregretterqueWilliamB.Cohen,quialuSergeDaget,n'enaitpastirplus,y
comprissarigueur...EtmmeonseprendregretterWaterloo!

*
**
PourquoicetravaildeSergeDagetn'estiltoujourspasdit?C'estcelaaussi,commeledit
JeanCopans,quidevraitnousremplirdehonte.AVienne,TalleyrandetLouisXVIII
voudraient,vaincus,unetraitedcourage,autantquecelaestcompatibleaveclesbesoins
denoscolonies.Leconflitavecl'Angleterreseconcentreautourd'unActeAdditionnel,qui
prolongeraitlatraitependantcinqans,queledputabolitionniste,l'abb[PAGE79]Henri
Grgoire,dfinitainsiNoussavonsquelatraiteestuncrimemaistrouvezbonquenousle
commettionsencorependantcinqannes!Etproposdessentimentsquisoustendentcette
politique,desprjugs,motquiapparatcettepoque,M.deTalleyrandauraitcette
opinion,quimerappellequelquechose:lesprjugsvaincre,ditilensubstance
Wilberforce,onnedoitpaslesbousculer,maislesmnager.C'estl'abbGrgoirequi
rapportecetteopinion.Aujourd'hui,en1982,onnebousculetoujourspas,onmnage...
LelivredeSergeDagetn'estpaspublidanscetteoptique.Maisd'autreslivressontpublis
dansledesseindediffuserlesprjugs:ceuxdeGeorgesdeVilliers,GuyDesCars,Jean
Cau:aussi,lelivredeLacroix,Lesderniersngriers,derniersvoyagesdeboisd'bne,
critparunhommequ'onpeutsouponnerdecomplaisanceenverscemtier,atdit
troisfois,jusqu'en1967.LathsedeSergeDaget,non.
Ceschoixsontbizarres,inquitantsethonteux.C'estunequestiondesantmentale.Voilce
qu'ilssignifient:
Nousnevoulonspassavoirque,souslaRestauration,desnaviresngriersportugaiset
espagnolschoisissaientledrapeaufranais,carlegouvernementfranaistaitplusindulgent
quelesgouvernementsdelapninsuleibrique.
Nousnevoulonspassavoirquelesdputsfaisaientdel'humour,etquel'onentendait:
Oui!Faisonsuncoursdegographieafricaine!,aucommencementd'undbatsurlatraite.
NousnevoulonspassavoirqueVillleluimmereconnaissaitlesproportionsdestraites
franaiseettrangres,quand,dansunmomentd'exaspration,proposdudroitdevisite,
pourperquisitionnersurlesngriers,ils'exclama:Nousyserionssoumistouslesjours,et
nousl'exercerionsunefoisendeuxans!
NousnevoulonspaslirelediscoursdeBenjaminConstant,lasancedelaChambredu2
juillet1821,quicausalachutedePortal,leministredelaMarine,aucoursduquelildcrivit
latraversedungrierLeRdeur,qui,dcimparunepidmied'ophtalmie,jetapar
dessusbordtrenteneufNoirsaveugles,dnusdevaleurmarchande(lecasvintla
connaissanceparlerapportd'unmdecin).[PAGE80]
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

21/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

NousnevoulonspassavoircommentlecasduRdeur,quiremplitlapressedesmois
durant,futtouffenjustice.
NousnevoulonspasentendreM.Ferrand,ministredelaMarinedeLouisXVIIIpendant
l'laborationdutraitdeVienneetdesonActeAdditionnel,selonqui,pendantcinqans,la
traitedoittrebienactive,pourprocurerungrandnombredebraslaculturedenos
colonies.
NousnevoulonspaslireunelettredePortal,ministredelaMarine,quipropose
Richelieu,pourtournerl'interdictionanglaise,dedguiserlesNoirs,desAfricainsengags
terme,etpourl'importationdanslaGuyaned'uncertainnombredecesengagsparchacun
desbtimentsdeSaMajest,quiserendraientenAmriqueenpassantparleSngal.
NousnevoulonspaslirelarponsedeRichelieu,refusantcetteidenave,nonparcequ'il
estcontrelatraite,maisparcequ'onnepeutsefaired'illusion:l'incorporationdansles
quipages,etl'inscriptionsurlesrlesdesbtimentsduroi,deNoirsacquissurlesctes
d'Afrique,neparatrait,auxyeuxdesnations,qu'unprtextegrossier,pourludernos
engagements.
Nousnevoulonspasconnatrecomment,trenteansdurant,nousavonscherchdguiser
latraite,pourlacontinuer.

*
**
DansFranaisetAfricains,ditionfranaise,unereproductiond'unelithodatede1826,
delaVnusHottentotedeGeorgesCuvier,del'histoirenaturelledesmammifres,avecdes
figuresoriginalescolores,dessinesd'aprsdesanimauxvivansestinsre.Leslecteurs
dePeuplesnoirs,Peuplesafricains(no24)sesouviennentdemonpomesurSarah
Bartmann,lafemmedeBonneEsprance,danslequeljerappelaislesouvenirdecette
femme,decequ'elleavaitsubi,desonvivantetaprssondcs,del'expositiondumoulage,
ralisparCuvier,auMusedel'Homme.Commejedsiraisobtenirladisparitiondecet
objetj'envoyais[PAGE81]deuxexemplairesdemaposieauPalaisdeChaillot,l'unau
Musedel'Homme,etlesecondM.AntoineVitez,quidirigeleThtre,dansl'autreaile
dupalais.Ledirecteurdumuse,M.YvesCoppens,merponditqu'unenouvelle
prsentationdelagaleried'anthropologieallaitintervenir,quineconserveravidemment
pascemoulagedeSarahBartmann.D'autrepart,ladirectionduthtreduPalaisde
Chaillotmerponditparunautreavis,qu'apporteraitunesolutiondiffrente:commecet
objetadeseffetsavilissantsparsonexpositionactuelle,M.GeorgesGoubert,directeurdes
programmes,suggrequeloindeleretirerdesavitrine,onenferaitl'exempleproscrire,
afinderendresensibleauxgnrationsd'aujourd'huicequ'avaitd'insupportableleregard
portparleursparentssurleursfrresdecouleur.
Jenecroisgurequecetobjetpuisseavoirceteffetpeuttre,entourdetousleslments
comparsdesmytheseuropensproposdesNoirs,cemoulagepourraitavoircetteutilit.
Maisonn'apasconsultlesHottentots,pourlesexposerainsiilfautquel'Afriquesoit
consulte,proposdeceonfaitd'elle,danslesmuses,etqu'untournantsoit,enfin,pris
cetgard.C'estdanscebutquecetteposieetcetarticlesontcrits.
POURUNENOUVELLEECOLEDE1492
Pourquoilaconquteeuropennedel'Amriqueetdel'Afriqueatelletaussi
catastrophiquealorsquelesapportsgyptiens,africainsetarabesn'avaientfaitqu'enrichirles
peuplescontacts?Alorsquelesvoyageurs,africainssedplaaientavecleursfemmes,
http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

22/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

l'migrationuniquementmasculinedesEuropensn'atellepastunecausedeleur
barbarie?Larivalitentrel'EspagneetlePortugal,entrel'AngleterreetlaFrance,renditelle
lacruautdesinvasionsplusintense?
Lerled'unenouvelleEcolede1492pourraittre.aulieudeseproccuperdedaterla
naissanceduracisme,d'examinercesrivalits,quinesontpasencoreteintes,entrelaFrance
etl'Angleterre,enAfrique,puisqu'untabouestobservetque,dsqu'onenparle,onprfre
dtournerlaquestionencomparantlaFranceetl'Allemagne.
LorsduconflitdesMalouines,leconcepteuropocentrique[PAGE82]dedcouverte
futvoqul'undesintrtsdecetteEcoleseraitd'enlevercetteide,nedelaconcurrence
entrelesnationseuropennes,sajustification,etd'endcrireleseffetssurlesmentalits
nationalesunecollectiondel'diteurMasperoapriscetitremalheureuxlestravauxdeIvan
VanSertima(1981)etdeMuhammadHamidullah(PrsenceAfricaine,fvriermars1958),
consacrsaucontactsprcolombiens,qu'onteulesAfricains,contestent,chacun,en
conclusion,cetteidequ'uncontinentpuisseendcouvrirunautre.C'estcetteide,qui
expliquelesdnominationsdesnomsgographiques,quirecouvrentleglobe,dontlesensest
liaupavillonetlalanguedechaquenationimprialeeuropenne.LeCapdesTemptes,
rebaptisdeBonneEsprance,apparatcommelederniergrandlieugographiquen'tre
pasnommparrfrencel'Europe,avecl'Australie.Ilneseraplusquestion,aprs1492,
quedeNouvelleZlande,deNouvelleFrance,d'Hispaniola,d'Amrique,deNouvelle
Angleterre...etdeColombie.
CetteEcolede1492pourraitaussifairelacritiquedethorieshistoriquesnouvellesMM.
EmmanuelLeroyLadurieetPierreChaunuvaluent80%lerledesmicrobesdans
l'exterminationdesIndiensd'Amrique(donc20%seulementdufaitdelabarbarie
europenne).Commentsontcalculsceschiffres,donnsparM.LeroyLaduriedansLe
Mondedu8janvier1982?Lescontactsgyptiens,africainsetarabesn'ontpaseuceteffet
microbien,apparemment.
LorsquedeslivressontmalaccueillisenEurope,lerledecetteNouvelleEcolede1492
seraitderemdierleurtouffement,unepoqueoleslivresinvendussontbeaucoupplus
souventqu'autrefoisenvoysaupilon.Cesdernierstemps,leslivresquifontallusioncette
datesontfrquents.TzvetanTodorov,dansLaconqutedel'Amrique,laquestionde
l'autre(Seuil),dite,sursacouverture,unegravurereprsentantCortsrecevantles
Aztques,encompagniedelaMalinch.IvanVanSertimacommeTzvetanTodorov,
examinantl'histoireduNouveauMonde,bienquelesimagesdevraientlesprovoquer
cetexamen,parcequ'ilssonthommes,semblentn'avoirpasvuenquoilaprsenceou
l'absencedesfemmes,parmilesmarinsarrivantenAmrique,ontdonncesvoyagesune
issuebiendiffrente,dansles[PAGE83]rapportsavecl'autre.Lesvoyagesprcolombiens,
causedelaprsencefminine,ontenrichidescivilisationsaccueillantes,surleslieuxmmes
olesEspagnolsonttoutdtruit...sansleursfemmes.C'estdireque,danscetteEcolede
1492,lesfemmesdevraienttreprsentes.
MaisunenouvelleEcolede1492auraitsurtoutpourrledepermettreenfinauxpeuples
africains,ouindiensd'Amrique,exproprisdeleurhistoireetdeleurinformation,pour
causedecolonisationetdetraite,dereconqurirleurpass,etcelad'autantplusqueles
collaborationseuropennesnesontpasrefuses,commecetterevue,oparatmonarticle,en
tmoigne.
(Asuivre.)
LaurentGOBLOT

http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

23/24

27/01/2015

pnpa30_06.html

BIBLIOGRAPHIE
L'imageduNoirdansl'artoccidental(BibliothquedesArts,3vol.).
IlsytaientavantChristopheColomb,parIvanVanSertima(Flammarion,1981).
FranaisetAfricains,lesNoirsdansleregarddesBlancs,15301880,parWilliamB.Cohen
(Gallimard,1980).
LaFranceetl'abolitiondelatraitedesNoirsde18141831,thsedeM.SergeDaget,
accessiblelabibliothqueduMusedel'Homme,1969(U.E.R.ParisSorbonne).
Lescoloniesdevacances,deFranoisdeNgroni(Hallier).
LesFranaissontilsracistes?Ununiversitaireamricainprisenflagrantdlirehistorique,
parM.EmmanuelToddLeMonde,19fvrier1982.
WilliamB.Cohenetleracismeantinoir,parM.T.MpuyiBuatu,dansP.N.P.A.,maijuin
1982.
Fragmensd'unvoyageenAfrique,parS.M.X.deGolberry(Paris,1802).
HistoiredeLoango,Kakongoetautresroyaumesd'Afrique,parl'abbProyart(Paris,1776).
DescriptiondelaNigritie,parPruneaudePommegorge(Paris,1789).
Ethnismeetracisme,oul'Ecolede1492,parPierreJ.[PAGE84]Simon(Cahiers
InternationauxdeSociologie).
L'Afriquedcouvrel'AmriqueavantChristopheColomb,parMuhammadHamidullah
(PrsenceAfricaine,fvriermars1958).
L'imageduNoirdansl'arteuropen,deIgnacySachs,etL'imagedesAfricainsdansle
thtrelizabthain,deGuyBoquet(LesAnnales,juilletaot1969).
Lessiclesobscursdel'Afriquenoire,parRaymondMauny(Fayard).
Laconqutedel'Amrique,laquestiondel'autre,deTzvetanTodorov(Seuil).
Raceetcouleurenpaysd'Islam,deBernardLewis(Payot).
UnvoyageSurinam,deJeanGabrielStedman(ClubfranaisduLivre)
ImagesduDahomey:unroyaumeafricainvuparlapressefranaiselorsdesaconqute,
thseen2volumesdeMmeVroniqueCampionVincent,disponiblelabibliothquedu
Musedel'Homme.

http://mongobeti.arts.uwa.edu.au/issues/pnpa30/pnpa30_06.html

24/24

You might also like