Bouwen in Nederland 1940 - 1970

B O U W E N I N N E D E R L A N D 1940 1970
CONTINUÏTEIT + VERANDERBAARHEID = DUURZAAMHEID
A L G E M E N E H O O F D S T U K K E N
PROEFSCHRIFT
HIELKJE ZIJLSTRA

B O U W E N I N N E D E R L A N D 1 9 4 0 1 9 7 0


Proefschrift

terverkrijgingvandegraadvandoctor
aandeTechnischeUniversiteitDelft,
opgezagvandeRectorMagnificusprof.dr.ir.J.T.Fokkema,
voorzittervanhetCollegevoorPromoties,
inhetopenbaarteverdedigenopmaandag23januari2006om15:30uur
doorHielkjeZIJLSTRA
bouwkundigingenieur
geborenteLeeuwarden.

Ditproefschriftisgoedgekeurddoordepromotoren:
Prof.dr.F.Bollerey
Prof.ir.A.P.J.M.Verheijen

Samenstellingpromotiecommissie:
RectorMagnificus,voorzitter
Prof.dr.F.Bollerey,TechnischeUniversiteitDelft
Prof.ir.A.P.J.M.Verheijen,TechnischeUniversiteitDelft
Prof.dr.ir.arch.H.M.C.Heynen,KatholiekeUniversiteitLeuven
Prof.dr.M.C.Kuipers,UniversiteitMaastricht
Prof.dr.ir.J.M.J.Coenen,TechnischeUniversiteitDelft
Prof.ir.H.A.J.Henket,TechnischeUniversiteitDelft

ISBN9052693331
B O U W E N I N N E D E R L A N D 1 9 4 0 1 9 7 0


P R O E F S C H R I F T

b o u w k u n d e

IR HIELKJE ZIJLSTRA
TECHNISCHE UNIVERSITEIT DELFT
FACULTEIT BOUWKUNDE

N ADE RE UITLE G BIJ DE INHOUD SOP GAVE

In mijn promotieonderzoek heb ik ervoor gekozen het eigenlijke onderzoek in zeven
afzonderlijkedelen(4.1–4.7)ondertebrengen.Dezeboekdelenvormenééngeheelmetdit
overkoepelendedeel:AlgemeneHoofdstukken.Ditoverkoepelendedeelkanduseigenlijk
niet los te lezen van de delen 4.1 tot met 4.7. Deze delen zélf zijn wel als zelfstandige
boekdelentelezen.
Hetleesadviesluidt:leeseerstinditdeeldeeerstedriehoofdstukken,danbladzijde129van
hetvierdehoofdstuk,vervolgensdedeelonderzoeken4.1totmet4.7enpaktenslotteditdeel
weeropengaverdermetdeconclusies,verwijzingen,etc.
Hetoverkoepelendedeelheefteenpersoonsregisterdatzoweldevermeldingbevatvande
namen van personen en bedrijven die in de algemene hoofdstukken voorkomen, als de
vermeldingen van de namen van personen en bedrijven die in de deelonderzoeken
voorkomen(inafzonderlijketabellen).
Hetoverzichtvandeliteratuurenbronnenbeperktzichperboekdeeltothetbetreffendedeel.
Inditalgemenedeelzijndezevengebouwen,dieindeelonderzoekenaandeordekomen,ook
opgenomeninhetoverzichtvan21gebouwendatdeeluitmaaktvanhoofdstuk3:Methode;
paragraaf3.3:Criteriaenselectie.Dezebeschrijvingvormt,inhetbetreffendedeelonderzoek,
desamenvattingvandatonderzoek.
Hettotaleproefschrifthebik,omdathetuitachtlossedelenisopgebouwd,gebundeldineen
cassette.

Afbeelding0.0.1(kaft):trapnaarhetprojectiegebouw,amfitheatervandeLichtenberginWeert,zieookpagina’s
104en105.H.Zijlstra2004.
4
Continuïteit + Veranderbaarheid = Duurzaamheid
INHOUDSOPGAVE
I N LE ID ING 7
1 C O N TE X T 9
1.1 P E RI O DE 1 94 0 - 19 70 11
1.2 L O C A T IE N ED ER L AN D 19
1.3 B E ST A A ND B O UW HI S T O R I SCH O N DE RZ O EK 25
2 T H EM A ’ S 31
2.1 T E C HN O -L O G I S C H O B S EV ER E N 33
2.2 O N DE R( Z O E K S G E)W IJ S A NA L Y SE R EN 47
2.3 R E - GE NER A T I E F CON C LU DER E N 51
3 M ET H O DE 67
3.1 N I EUW BOU W TE C HN O L O GI SC H O ND ER Z OE K 69

3.2 B E G RI PPE N 73
3.3 C R I TE R I A E N SE LEC T I E 83
4 D EE L ON DE RZ O EK EN 1 29

C O N CL US I E S 1 31
S A M E N VAT T I N G 1 43
SUMMARY 151
L I TE RATUUR EN BRONN EN 1 59
P U B L I CAT I E S D O OR H I E LK J E Z IJ L S TR A 175
B I JL A GEN
1 T I JD T AB EL 19 30 - 1 98 0 1 77
2 C U R R I CUL UM V I T AE 1 89
P E RSOON SRE GI ST E R 1 91
INHOUDSOPGAVE 5
Algemene Hoofdstukken
6
I N LE ID ING

‘Vooruitgangbetekentniet,hetverledentevernietigen,maardeessentieervanbewaren,omdekrachtte
genereren,hetvandaagbetertedoen.’1

AldusmijnvrijevertalingvaneenuitspraakvanJ.OrtegaYGasset,diemijnpromotorF.
(Franziska) Bollerey in oorspronkelijke vorm citeerde in een uiteenzetting over ‘Modern
Heritage’voordeUnescoin2002endiemijnpromotorA.P.J.M.(Fons)Verheijeninterpreteert
als:‘gaopdeschoudersvanjevoorgangersstaanomzelftotgroterehoogtetestijgen.’2
Vanuit de vakgebieden geschiedenis en bouwtechnologie vormt de betekenis van deze
uitsprakendeleidraadvanvoorliggendproefschrift.Inonderzoeknaargebouwenishet,
mijnsinziens,vanessentieelbelangom,naastkunsthistorische,sociaalmaatschappelijkeen
stedenbouwkundigefactoren,metnamebouwtechnologischeaspecteninhetonderzoekte
betrekken,omzodoortedringentotdeachterliggendeontwerpenbouwmethodiekvan
onzegebouwdeomgeving.Vanuithistorischenarchitectonischoogpuntzijnerrecentelijk
velestudiesverrichtnaargebouweninNederland,waarinmetnamedenaoorlogseperiodein
debelangstellingstaat.Helaasontbreekthethierinvrijwelaltijdaaneenbouwtechnische
beschouwingopgebouwniveauterwijl,nadatzewarengerealiseerd,inpublicatiesopdat
momentwelhierdegelijkaandachtvoorwas.Zieafbeelding1.1.1.
Veranderingen vinden voortdurend plaats in de gebouwde omgeving. Vooral bij het
regenererenvangebouwenzijnveranderingennodig.Zegeveneenimpulsaanhetbestaande
enmakennieuweprogramma’smogelijk.Hetbestaande‘historische’isbepalendvoorde
continuïteitenvormteenherkenbare,tijdspecifieke,laag.Develegebouwendieontstonden
tussen 1940 – 1970 komen op dit moment vrijwel niet in aanmerking voor de status van
Rijksmonument en zijn ‘vogelvrij’.3 Op basis van hun eigen kwaliteiten, die inzichtelijk
gemaaktmoetenworden,kunnenveranderingenleidentot:‘Behouddoorontwikkeling.’4
Nederlandsegebouwenuitdezeperiodezijnhetonderwerpvanmijnpromotieonderzoek,
waarvoor ik de volgende onderzoeksthema’s formuleerde: Technologisch observeren;
Onder(zoeksge)wijsanalyserenenRegeneratiefconcluderen.Naastliteratuurenbronnen
onderzoekmakendeonderzoeken,naarzevenindividuelegebouwen,erdeelvanuit.Het
resulteerde tevens in een nieuwe onderzoeksmethode: Bouwtechnologisch Onderzoek.
Technologiewasdeeersteinvalshoekvoorhetpromotieonderzoekenvormthethoofdthema.
Daarnaastvormthetoverdragenvankennisdooranalyserenhettweedethema.Onderwijzen
dooronderzoekenenonderzoekendooronderwijzenliggenaandebasisvaneenuniversitaire
opleiding,maarookindeberoepspraktijkvandeontwerperleertmenvanhetbestaande.Om
metarchitectH.A.(Hugh)Maaskant(19071977)tespreken:‘Bouweniseendaadvoordetoekomst
metdegegevensvanhetverleden.’5

1Vergelijk:OrtegaYGasset,J.,Bespiegelingenoverlevenendenken,historieentechniek’,DenHaag1951,p.196.
2Bollerey,F.,‘Innovation.ACriticalView’,ModernHeritageforUnesco,mei2005enVerheijen,F.,Hetschijnbaar
onmogelijkeenomgaanmetdetwijfel’,inauguraleredeTUDelft2002.
3EengebouwkomtinprincipealleeninaanmerkingvoorRijksmonumentalshet50jaaroudis.DeRijksdienstvoor
deMonumentenzorginventariseertdearchitectuuruitdewederopbouwperiode.Tijdensdezeperiodewordengeen
monumentenaangewezenopenkeleuitzonderingenna.
4DeslagzindiegehanteerdwordtdoorprojectbureauBelvedereinUtrechtdatvanRijkswegeisopgezetomsturing
tegevenaandesubsidiegeldendiebeschikbaarzijngesteldvoorherstructureringinNederland.
5‘Technikon,monumentvoorhetberoepsonderwijs.Ikbeneenrustigmens,interviewmet
Maaskant,VanDommelenenDeKoning’,Bouw,(1971)52,p.1891.
INLEIDING 7
Het derde thema richt zich op regenereren waarbij continuïteit, veranderbaarheid en
duurzaamheid met elkaar in verband staan. Een Regeneratieve benadering schept de
voorwaardenomaandelevensloopvaneengebouweengeneratietoetevoegen.

‘De naoorlogse periode heeft geleid tot een stormachtige bouwactiviteit waarbij gebleken is dat de
bouwtechniekdeuitdagingdoordearchitectuuropvattingnietuitdewegisgegaan,maaroptalvan
puntenhetgoedeantwoordnietheeftgegeven.Alevenzeerisgeblekendatindeperiodedesoepelheiddie
hetlerenvaneigenfoutenvooronderstel,zeldenaanwezigwas.Bovendienbleekdatgedurendedeze
jareneensterkenadrukwerdgelegdopdelaagtevandeinvesteringenendatopdehoogtevande
onderhoudskostennietwerdgelet.[…]Dezeperiodeisinveelfacettenbijzonderinteressantnietinhet
minstdoordeeconomischeensocialeachtergronden,diehieruiteraardonbesprokenmoetenblijven.Zeis
geblekeneenleerschooltezijn,waarvelenkondenlerenennogmeermensenkondenverdienen.Datwij
dezeperiodeeenleerschooldurfdennoemen,komtvoortuitdeovertuigingdathetBouweninNederland
technischerzalwordenenindividueleopvattingenoverwatwelennietverantwoordis,minderzullen
gaandomineren.Zogezienwasheteenprachtigeperiode.’6
In1965kwamJ.C.Spektotdezeconclusiebijeenbeschouwingovertwintigjaarnaoorlogse
architectuurinNederland.Deze‘prachtigeperiode’is40jaarnaardatovoormijeeninteressant
enleerzaamonderwerpvanonderzoekgebleken,datwerdvastgelegdinmijnproefschrift.Ik
zalopdeeersteplaatsingaanopdecontextvanhetonderzoekzelfomhetonderzoeksveldaf
tebakenen:deperiode1940–1970,delocatieNederlandeneenverkenningvanbestaand
Bouwhistorisch Onderzoek. Op de tweede plaats licht ik de drie hiervoor genoemde
onderzoeksthema’stoe,doorzetheoretischteonderbouwenenpersoonlijkteinterpreteren
doordeformuleringvaneenaantalhypotheses.Tenderdekomtde,aandehandvanhet
onderzoek zelf gegenereerde, onderzoeksmethode aan de orde: Bouwtechnologisch
Onderzoek.Doordeomschrijvingvandegehanteerdebegrippen,decriteriavoordeselectie
vandeteonderzoekenobjectenendeselectiezelfbakenikhetonderzoeksveldverderafom
toteenkwantiteittekomenmetvoldoendekwaliteit.Ineersteinstantiesteldeikeenlijstmet
63 gebouwen samen, daarvan onderzocht ik er 21 in kort bestek. Uit deze21 heb ik er7
gekozen voor uitgebreid onderzoek om mijn onderzoeksmethode toe te passen en te
ontwikkelen. De 7 deelonderzoeken zijn: 1. Rijksverzekeringsbank Amsterdam, 2.
Groothandelsgebouw Rotterdam, 3. Provinciale Bibliotheek Leeuwarden, 4. Jeruzalem
FrankendaalAmsterdam,5.StationspostkantoorAmsterdam,6.PaleisVanJustitieArnhemen
7. Medische Faculteit Rotterdam. Deze deelonderzoeken vormen dus één geheel met het
overkoepelendedeelmetdeAlgemeneHoofdstukkenvanhetpromotieonderzoek,maarzijn,
doordat ze als zelfstandige boeken zijn opgenomen, ook afzonderlijk te lezen. Tenslotte
wordenindeconclusiesdebevindingenuithettotaleonderzoekuiteengezet.Deresultaten
uit de deelonderzoeken worden met elkaar in verband gebracht en in relatie tot de
onderzoeksthema’sbeschouwd.
Hetuiteindelijkeresultaatvanditpromotieonderzoeklevert,naastconcluderendeinzichten,
eenbruikbareonderzoeksmethodeopdieingezetkanwordenbinnenhetonderzoeksdomein
vandeFaculteitBouwkundevandeTechnischeUniversiteitDelftendatbruikbaarisinde
ontwerppraktijkvanarchitectenbureaus.

6Spek,J.C.,‘Bouwkunde19451965’,PolytechnischTijdschrift,(1965)1,p.12B.
8 INLEIDING
1 CON TE X T
‘Indegeschiedenisligtveel,zonietalles,verborgenvanwatonsooknunogbezighoudt.Zonderdie
geschiedenisishettegenwoordigevolstrektonbegrijpelijk.Veelmensenhoudennietvan“geschiedenis”;
tenonrechte.’7

Om mijn onderzoeksveld af te bakenen heb ik in eerste instantie de context bepaald,
waarbinnenhetonderzoekplaatszouvinden.Hierbijisvanbelangteverklarenwaaromik
specifiek koos voor de periode van 1940 tot 1970. In veel inventarisaties betreffende
‘wederopbouwarchitectuur’ wordt het jaar 1965 namelijk gehanteerd als einddatum. Ik
probeerhetbegrip‘wederopbouwarchitectuur’tevermijdenomdathetinmijnonderzoek
gaatomgebouwenuiteenperiode,diemaatschappelijk,sociaaleneconomischgezien,inde
eerste plaats werd bepaald door de Tweede Wereldoorlog zelf, vervolgens door de
wederopbouwvanNederlandenwerdafgeslotendoorhetmomentvandebewustwording
vanderesultatenendegevolgenvandiewederopbouw.
Het onderzoek beperkt zich tot gebouwen in Nederland. In omringende landen zijn
ontwikkelingen gaande die in dit onderzoek wel worden genoemd, waardoor het in een
internationaalkadergeplaatstkanworden,maarikgadaarnietuitvoerigopin.Ookmet
betrekking tot de onderzoeksthema’s, die in hoofdstuk 2 aan de orde komen, stel ik
internationaletheorieënenvoorbeeldenaandeorde,omdatdiebepalendzijngeweestvoor
hetbouwenenhetdenkenoverbouweninNederland.
OnderdenoemerBouwhistorischOnderzoekanalyseerdeikeenaantalbestaandemethoden
vanonderzoek,vanwaaruitikmijneigenonderzoekbengestart.Gaandewegkristalliseerde
zicheeneigenonderzoeksmethodeuit:BouwtechnologischOnderzoek.Hierinkomendus
aspectenterugdieookinandereonderzoeksmethodenaanwezigzijn,waarbijdevraagnaar
‘anderonderzoek’deopstapvormdenaarderesulterendeonderzoeksmethode.
Indeonderzoeksmethodezelfenindedeelonderzoekenvanhoofdstuk4komthetbegrip
contextterug.Doordecontextwordthetonderzoeksveldafgebakend,maarhierbijindiezin
dathetonderzoeksperspectiefzichvoldoendeverbreedt.Vooronderzoeknaargebouwenis
hetvanessentieelbelangdathetgebouwinrelatietoteenaantalcontextueleaspectenwordt
geanalyseerd. Het bestaande gebouw is bij veranderingen vervolgens zelf context, de
belangrijkstecontext,zoalseengebouwdecontextvormtvanmenselijkbestaan.
Deparalleltussengebouwenmensligtvoordehand.Dereedsgenoemdegelaagdheidkomt
totuitdrukkingindeopbouwvanhetmenselijklichaam:huid,skelet,spiermassa,organen,
zenuwen, vaten en het brein, maken een vergelijking mogelijk in: gevelbekleding,
draagconstructie,ruimte,interieurelementen,kabels,leidingen,installatiesenhetgebruik
doordemens.DegebroedersExner,Johannes(1926)enInger(1926),gingennogeenstap
verder in hún vergelijking waarbij mijn onderzoeksthema’s eveneens verwoord worden:
‘Buildingsarelikehumanbeings.Theyarebornanddevelop;theybecomeillandarecured;theygrow
old,wasteawayanddie.Theyshowtheinfluenceofevents,peopleandadversities.Theychangefrom
thefreshnessofyouthmaturity,sometimesattainingbeautyintheiroldage.Thustheiridentityisnot
onlytheonethatwasgiventothematbirthbythearchitectsandartistswhocreatedthem;italso
reflectsallthechanges,additionsandinfluencesthattheyhaveexperiencedduringtheirlife.’8

7Vriend,J.J.,Linksbouwenrechtsbouwen,Amsterdam1974,p.12.
8Exner,J.,‘Koldinghus:theconversionofanoldRoyalDanishCastle’,Monumentum,(1984)4,p.285.
CONTEXT 9

Afbeelding1.1.1:deRijksverzekeringsbankinAmsterdaminaanbouw,getekenddoorWimWoutersin1938.
Erwerdtoeneen‘artistimpression’gemaaktvanhetgebouwinaanbouwwaarbijdestaalconstructiede
contourenvanhetuiteindelijkegebouwlatenzienwaaropvoltrotsdenaamvandeleveranciervande
staalconstructieprijkt:DeVriesRobbé&Co.GemeenteArchiefAmsterdam.
10 CONTEXT
1.1 P E RI O DE 1 94 0 – 19 70
Bijhetbepalenvandeperiodewaarbinnendegebouwenzijnontstaan,dievooronderzoekin
aanmerkingkomen,kannietscherpeenlijngetrokkenworden.Debegineneinddatumzijn
gekozenomglobaaleenderdedeelvandetwintigsteeeuwteomvatten.Hetrealiserenvan
een gebouw neemt van initiatief tot officiële opening veel tijd in beslag. Van de zeven
gebouwen,diedeeluitmakenvanditonderzoek,varieertdietijd,derealisatietijd,van5tot15
jaar.Degrenszaldusnooithelemaalscherpgetrokkenkunnenworden.Iedereperiodekent
overlappingenindetijd.
Destartvandeonderzoeksperiodeinhetjaar1940lijktlogisch.Nederlandsegebouwendie
tussen 1850 en 1940 werden gebouwd zijn inmiddels door de Rijksdienst voor de
Monumentenzorg(vanafnuafgekortals:RDMZ)geïndexeerdendeprincipeaanwijzingvan
Rijksmonumentenheeftplaatsgevonden.Ditleverde14.000‘jonge’monumentenopbinnende
intotaalongeveer60.00rijksmonumentenvanNederland.9
DeRDMZlastenaditMonumentenInventarisatieProject(MIP)eenadempauzeintot2006
waarbijerinprincipegéénnieuwemonumentenwordenaangewezen.Ookvanrijkswegeligt
hetbelangsinds2005bijhetinstandhoudenvandeaangewezenmonumenteninplaatsvan
bijhetuitbreidenvanhetaantalmonumenten.DeRDMZberaadtzichondertussenopde
gebouwenuitdekomendetijdsperiode(na1940)enlegtinventarisatiesvastinrapporten.10
TijdensdeTweedeWereldoorlogwerderweiniggebouwdinNederland.Menkondigdeeen
bouwstopafenarchitectendiezichhiernietaanhieldenmoestenlaterrekenschapafleggen.11
Inhetoverzichtoppagina85,datiktenbatevandeselectievanmogelijkteonderzoeken
gebouwenmaakte,werdvande63gebouweneréénin1940,deRijksverzekeringsbankin
Amsterdam,enéénin1941,deSchouwburginUtrecht,geopend.DaarnavolgdehetBIM
gebouwinDenHaagmetdeopeningin1946.Gebouwendiepuurtenbatevandeoorlog
werdengebouwd,zoalsbunkers,zijnbuitenbeschouwingvanhetonderzoekgelatenomdat
zetespecifiekvooréénbepaaldefunctiewerdenontworpenenvoordeontwikkelingvaneen
algemeentoepasbareonderzoeksmethodetespecifiekzijn.
In het kader van het promotieonderzoek wordt verder niet uitvoerig ingegaan op de
architectuurgeschiedenistot1970.Erzijneenaantalboekenenartikelengepubliceerddieeen

9 Cate, A.M. ten, ‘Wennen aan wederopbouw’, Heemschut, (2000)4, p.4. Zie ook: Voigt, M.H. (red.), Restaureren.
Toekomstvoorverleden,Rotterdam1998,pp.89:‘Watiseenmonument?’.Hierinstaat:‘In de Monumentenwet 1988 is

bepaald dat monumenten vervaardigde zaken zijn, die tenminste vijftig jaar oud én van algemeen belang zijn,
vanwege hun schoonheid, hun betekenis voor de wetenschap of hun cultuurhistorische waarde. Als een bouwwerk
aan al deze voorwaarden voldoet kan het worden ingeschreven in het register van beschermde rijksmonumenten. In
de volksmond heet dit “op de monumentenlijst staan”. In diezelfde monumentenwet wordt ook het stads- en
dorpsgezicht omschreven. Dit zijn groepen onroerende zaken, die van algemeen belang zijn wegens hun
schoonheid, hun onderlinge ruimtelijke en structurele samenhang, dan wel hun wetenschappelijke of
cultuurhistorische waarde. En in welke groepen zich een of meer monumenten bevinden. Door die bescherming
wordt getracht de historisch gegroeide structuur van een stad of dorp te handhaven.
In 1961 werd een speciale wet afgekondigd: de Monumentenwet, die de wettelijke bescherming van afzonderlijke
monumenten en van stads- en dorps gezichten door het rijk regelde. De bevoegdheden van de overheid en de regels
waaraan de eigenaar van een beschermd monument zich moest houden, werden in deze wet voor het eerst
vastgelegd. In 1988 is de wet vervangen door een nieuwe: de Monumentenwet 1988. De oorspronkelijk centraal
geregelde monumentenzorg is nu gedecentraliseerd, waardoor vooral de gemeenten veel taken en bevoegdheden
van het rijk hebben overgenomen. Zo hebben zij meer verantwoordelijkheid voor restauraties gekregen en de taak
om eigenaren, beheerders en andere betrokkenen te informeren en te begeleiden.’
10Voorderapportenzie:Blom,A.,e.a.,Wederopbouwrapporten,Zeist2004en2005:raadhuizen,spoorwegstations,
scholen, sportaccommodaties, kruisgebouwen, kerken in NoordBrabant, schouwburgen, bejaardenhuizen,

provinciehuizen,vrijstaandewoonhuizen,kloosters,winkelcentraenbruggen.
11Zieook:deelonderzoek4.5:StationspostkantoorAmsterdam,p.21.
CONTEXT PERIODE 1940 – 1970 11

goedoverzichtgevenvandehistorischecontextwaarbinnenhetonderzoekzichafspeelt.
Bovendien komen in de deelonderzoeken de contextuele aspecten, die onlosmakelijk
verbondenzijnmetdetijdwaarinhetbetreffendegebouwontstond,uitvoerigaandeorde.12
Vooreenhistorischoverzichtwordtverwezennaarbijlage1,waarinvoordeperiode1930–
1980degebeurtenissenzowelopmaatschappelijkalsoparchitectonischgebied,nationaalen
internationaal,chronologischzijnvermeld.
Hetbeginvandeperiodewerddoormijop1940vastgesteld.Bijheteerstedeelonderzoek
overdeRijksverzekeringsbankinAmsterdam(19351940)ligtderealisatietijddusvóórde
periode1940–1970.Ditgebouwvormdedestartvanmijnonderzoek.
In het begin van 1940 werd de Rijksverzekeringsbank door de architect en bouwers
overgeleverdaandeverantwoordelijkheidvandegebruiker.Hetvormde,metbetrekkingtot
standvandetechniekopdatmoment,netvoorhetbeginvandeTweedeWereldoorlogin
Nederland,eenprimauitgangspuntvoormijnonderzoekenhetbleek,indetijd,daardooreen
uitstekendreferentiekadertezijnvooreenaantalbelangrijkekwalitatieveaspecten.13
Infebruari2002schreefikeenartikelmetdetitel:‘Integratiealsuitgangspunt’.14Hierinstelde
iknieteenrecentopgeleverdgebouwuit2001aandeorde,maardeRijksverzekeringsbank.Ik
hadhetgeanalyseerdenuitdeconclusieskonwordenafgeleiddathetvandaagdedagals
referentievoorhetprogrammavaneisenvooreenkantoorgebouwnietzoumisstaan.In2003
kwamikeenartikeltegenoverdenieuwtebouwenministeriesvanJustitieenBinnenlandse
ZakeninDenHaag,waarinstond:‘Erontstaatsteedsmeerhelderheidoverhetuiterlijkvande
nieuweministeriesvanJustitieenBinnenlandseZaken:deenetorenwordtvanbaksteenendeandere
vannatuursteen.Eenparkjevormtdeentreenaarhetvieretageshogeatrium,dathetoverdektebinnen
pleinwordttussenbeidegebouwen.Inhetcomplexzelfkomteenaantalinnovatievedetailsvoor,zoals
plafondkoeling en ramen met natuurlijke ventilatie. Betonkernactivering. Het is een van de
belangrijksteinnovatiesdiezalwordentoegepastindenieuweministeriesvanBinnenlandseZakenen
Justitie.Betonkernactivering?ProjectdirecteurHansHeemroodvandeRijksgebouwendienstlichttoe:
“Anders dan bij woningen die verwarmd moeten worden, is bij kantoren juist koeling geboden.
Kantorenwordenzekerszomersdooralleapparatuursneltewarm.Inhetplafondlatenwedaarom
slangen in het beton leggen waar koud water doorheen wordt gespoeld, dat ervoor zorgt dat de
vertrekkengoedgekoeldworden.Hetiseensoortomgekeerdevloerverwarming.Natuurlijkisernogeen
kleineradiatorwaarmeedegebruikerhetvertrekswinterskanbijverwarmen.”Opgroteschaalis
betonkernactiveringinNederlandnognooittoegepast.Deministerieshebbendeprimeur.Voorhet
klimaatmagdateenenormeverbeteringzijn,deakoestiekisernietmeegediend.Akoestiekeneen
stenen plafond beconcurreren elkaar; hier zullen in de toekomst nog dempende alternatieven voor
moetenwordengezocht.’15
Dat in dit artikel wordt gesproken over een primeur is bezijden de waarheid. De
Rijksverzekeringsbank werd opgeleverd met een vergelijkbaar systeem dat nog steeds

12VoordeNederlandsesituatiezieo.a.:Dijk,H.van,ArchitectuurinNederlandindetwintigsteeeuw,Rotterdam1999;
Kloos,J.P.,‘TheDutchMeltingpot.RecentArchitectureinHolland’,ArchitecturalReview,(1948)616,pp.137156;
Broek,J.H.,’50jaarNederlandsbouwen’,BouwkundigWeekblad(1958),pp.581604Broek,J.H.vander,‘Stroomingen
indeNederlandscheArchitectuur’,Bouw,(1946)1,pp.411.Voordeinternationalesituatiezieo.a.:Buch,J.,Eeneeuw
Nederlandsearchitectuur18801990,Rotterdam1993enCurtis,W.J.R.,ModernArchitecturesince1900,Oxford1987.
13InternationaalgezienbegondeTweedeWereldoorlogin1939metinvalvanHitlerinPolen.
14 Zijlstra, H, ‘Integratie als uitgangspunt. Een voorbeeld van Nederlands bouwen in de twintigste eeuw, De
Rijksverzekeringsbankvanarchitectir.DirkRoosenburg’,TVVL,(2002)2,pp.2229.
15Huisman,J.,‘ManenvrouwinhetWijnhavenkwartier.DefinitiefontwerpvoortorensJustitieenBinnenlandse
Zakenlaatmeerverscheidenheidzien’,SMAAK,(2003)14,p.51.
12 CONTEXT PERIODE 1940 – 1970

aanwezig is, maar buiten werking is gesteld, en dat zich inmiddels achter een verlaagd
plafond bevindt.16 In het kader van duurzaamheid en herbestemming werd een
overeenkomstigplafondsysteem,ineenpublicatieuit1999,aangehaaldalsvoorbeelddatgoed
toetepassenisbij‘retrofitapplications’:‘Capillarysystems,consistingofafinegridofsmallbore
plastictubesinstalledunderawallorceilingplasterorimbeddedingypsumboard.Theyprovidean
evensurfacetemperatureandhaveanintermediateheatstoragecapacitybetweentheothertwotypesof
system.Theyareidealforretrofitapplications.’17Zieafbeeldingen1.1.2en3.

Afbeelding1.1.2:eendoorsnedeoverRijksverzekeringsbankuit1940metplafondverwarmingenkoeling.
CopiusPeereboom,J.H.,‘Klimaatregelingdoorstralingswarmte’,GeneeskundigTijdschriftder
Rijksverzekeringsbank,(1939)11,pp.6583.18

Afbeelding1.1.3:eenschemaovereenplafondkoelsysteemgeschiktvoorrenovatievanbestaandegebouwen.
Cofaigh,E.O.e.a.,AGreenVitruvius,Dublin1999.

16OverigensschreefJaapHuismannaaraanleidingvandeverbouwingVanDeRijksverzekeringsbankin1993ookal
eenartikeldatnietgetuigdevanhetfeitdathijopdehoogtewasvande‘inhoud’vanditgebouw.Zie:Huisman,J.,
’ApolloHouseisdoorzichtiggebleven’,DeVolkskrant,4augustus1993.Zieverderdeelonderzoek4.1.
17Cofaigh,E.O.e.a.,AGreenVitruvius.PrinciplesandPracticeofSustainableArchitecturalDesign,UniversityCollege
Dubline.a.,Londen1999,p.110.
18 H. (Hans) Cauberg, hoogleraarklimaatinstallaties aan de TU Delft, faculteit Bouwkunde, maakte, tijdens het
seminar betonkernactivering op 27 oktober 2005, dan ook dankbaar gebruik van deze afbeelding, die ik hem
beschikbaarstelde.Zie:Hillen,M.,‘Eengunstigwerkklimaat’,deArchitect,(2005)10,pp.8285.

Watbetreftdeeindtijdvandeonderzoeksperiodezou,inaansluitingopdeRDMZ,dedatum
op1965gesteldkunnenworden.M.C.(Marieke)Kuipers(1951),werkzaambijdeRDMZen
alshoogleraaraandeUniversiteitvanMaastricht,heeftdegrensinhaarboek:Toonbeeldenvan
Wederopbouw,watbetreftdekeuzevandeobjectenuitdewederopbouwperiode,gelegdbij
1965.19 Zij komt tot die keuze doordat de Nederlandse staat het Ministerie van
Volkhuisvestingnietlangerkoppeldeaandewederopbouw.Geziende,hiervoordoormij
geformuleerde,realisatietijdvaneengebouwvanminimaalvijfjaarendemaatschappelijke
situatie in Nederland heb ik de einddatum vijf jaar verder gelegd. De architectuur en
stedenbouwnadeTweedeWereldoorloggavenuitingaaneenpositieveinstellingaaneen,op
productiegerichte,bouwmaatschappij.Debouwtechniekbevondzichineenperiodewaarbij
er nog sprake was van een rijkheid aan materialen, die verwerkt konden worden door
vakliedentegeneen,relatief,laagarbeidsloon.Ophetmomentdatdelonengingenstijgenen
debouwkostenlaagmoestenblijvenontstonddepuuropproductiegerichtebouw.Inhet
bijzonder in de woningbouw werden systemen van rationalisering en standaardisering
doorgevoerdin‘desysteembouw’.Doordeschaarsteaanbouwmaterialendirectnadeoorlog,
werderveelinbetongebouwd,waarbijdegroteschaalhetoptimismeuitstraaldevanveel,
ruim en modern. In de stedenbouw zien we als eerste het verschijnsel dat de
woningplattegronden nog rationeel ontworpen werden maar de bouwblokken zelf in
honingraatpatroonenlangsgekniktelijnenwerdengesitueerd,zoalsindeBijlmermeerin
Amsterdamen,devolledigchaotischgesitueerde,SlaaghwijkinLeiden.Eenbelangrijkereden
hiervoorwashetfeitdatdeNederlandseregeringdesysteembouwvanwoningen,viade
stichtingratiobouw,royaalsubsidieerde.
Deomslaginhetdenkenoverarchitectuurenstedenbouwwordtoptimaalgeïllustreerddoor
destedenbouwkundigeplannenvoordeuitbreidingswijkenvandesteden.InDelftwerddoor
J.B.(Jaap)Bakema(19141981)in1969nogeenplangepresenteerdvoordewijkTanthof,dat
uitgingvaneenrechtlijnigkruisvormigehoogbouwstructuur.In1972werdhetvervangen
door een ‘weefselplan’ met overwegend laagbouw in een volledig chaotisch opgezet
stedenbouwkundigplan.20
De omslag in denken voltrok zich rond 1970. In het kader van de wederopbouw van
Rotterdam, waarbij De Kamer van Koophandel en een aantal, in De Club Rotterdam
georganiseerdeindustriëlen,groteinvloedhaddenopdebouwplannen,constateerdeLende
Klerkdieomslagin1970alsvolgt:‘Deconsensusinzakedeeconomischeontwikkelinghieldstand
totongeveer1970.Toegenomenmilieuproblemen(Rijnmondwerdeensaneringsgebied),deopkomst
vandemilieubewegingenradicaliseringvandegemeentepolitiekmaaktenereeneindeaan.Deafstand
tussen de gemeente en het bedrijfsleven moest worden vergroot, waardoor de slagvaardigheid en
snelheid van besluitvorming, die zo kenmerkend waren voor het tijdvak 19451970, goeddeels
verdwenen, concludeert De Goey. Zo moest de sinds begin jaren dertig functionerende gemengde
CommissievanAdviesvoorhetHavenbedrijfplaatsmakenvooreenlouteruitraadsledenbestaande
commissie.’21
InhetkadervandewederopbouwinRotterdamwaservolgensC.(Cor)Wagenaar(1960)
eveneensindejarenzeventigsprakevaneenverandering:’Indejarenvijftigenzestigwasde
wederopbouwinderdaaddespiegelvandeopbouwvaneennieuwemaatschappij,dewelvaartsstaat.In

19Kuipers,M.C.,Toonbeeldenvandewederopbouw,Zwolle2002,p.9.
20Mans,K.enW.vanWinden,ArchitectuurgidsvanDelft,Delft1992,p.41.
21Klerk,L.de,Particuliereplannen.Denkbeeldeneninitiatievenvandestedelijkeeliteinzakedevolkswoningbouwende
stedebouwinRotterdam,18601950,NAiRotterdam1998,p.295.

dezeheroïschefase,naarmatedejarenvijftigverstrekengekenmerktdooreengroeiendoptimisme,kreeg
hetBasisplanhetkaraktervaneenmanifestvandevernieuwing,vanhetinlossendoordemoderne
architectuurenstedenbouwvandebeloftendiezijalvoordeoorloghaddengeuit.DefleurigeLijnbaan,
hetimposanteGroothandelsgebouw,deruimewijkenmetveelgroen,devoorzichtigeopmarsvande
autoendaarmeedeontsluitingvansteedsgroteregebiedenvoorderecreatie,hetzijndeingrediënten
vaneenevocatiefbeeldwaarinhetBasisplandekoersvoorNederlandleekuittezetten.Pasindejaren
zeventiglijktdezekoerszijnaantrekkelijkheidteverliezen,niettoevalligindeperiodewaarinhet
eenduidige beeld van de moderne architectuur en stedenbouw, de “international Style” definitief
begravenwerdonderdeveelvormigearchitectuurdiegeïnspireerdwasophet“andereverhaal”vande
Forumgroep.’22
DestadRotterdamwasnognietafin1965,aldusH.(Hans)vanDijk:‘In1965lagnietalleende
Coolsingelopentenbehoevevandemetrobouw,maarwarenooknogeenaantalandereprojectenin
aanbouw. Aan de laatste van de Lijnbaanflats werd nog gewerkt. Het concertgebouw De Doelen
naderdezijnvoltooiing.AanhetLijnbaanpleinwerddelaatstehandgelegdaandeuitbreidingvanhet
winkelareaal.’23
VoorAmsterdamwerdendoorR.(Richter)Roegholt(19252005)eveneenseenaantal
gebeurtenissengenoemdmetbetrekkingtot1970:‘Indecember1966slaagdenB.enW.er
nogin,hetABNplanmetruimemeerderheiddoordegemeenteraadtedoenaannemen.Hetwas
echter,zoalsRoeldeWitmeteenbesefte,eenPyrrusoverwinninggeweest,eenoverwinningdie
niet,ofnogslechtseenenkelekeerzoukunnenwordenherhaald.Noghaaldehijin1968deoogst
binnen.Maarindatzelfdejaar1968slaagdedegemeenteernietinhetBarlaeusgymnasiumuithet
centrumnaareenbuitenwijkteverplaatsen.“Teverbannen”haddenwijbijnageschreven,wantzo
werdhetplanervarendoordeleerlingenenhunouders,diepalstondenvoordebewoonbaarheid
vandeoude,vertrouwdebinnenstadenzichdoorgeen“kantoorklonters”wildenlatenverdrijven.
[…]Langzaam,alseenreusachtigeoceaanstomer,verlegdedegrotestadhaarkoers.Onderdeschil
vandegrotetoekomstvisierijpteeennieuwbeeldvanwatgoedenwenselijkisvoordestedelijke
samenleving. […] 1968 was nog een jaar van oogsten: Ytunnel; 1e woning in de Bijlmer;
stadsspoorwegnet plannen geaccepteerd (metro); Mobiloil en de Nederlandsche Bank geopend; het
Confectiecentrum en het Lucasziekenhuis; bejaardenhuizen; Purmerend groeistad; streekplan
NoordzeekanaalvastgelegdenhetSpaandammerbos.[…]DevriendelijkbedoeldeopzetvandeBijlmer
hadineersteaanlegeenonvriendelijkeffect.Debezoekerwerdgeconfronteerdmetdeonpersoonlijke
betonnenwoonmuren,diegeenvisueelverbandmetelkaarhebben,enmetderazendeautowegen,die
vannietsnaarnietslijkentevoeren.Dietechnischemassaproduktie,diescheidingvanfuncties,uit
welkeopvattingenkwamenzijvoort?Hierwerdeenstadsdeelgebouwdvoordejaren80,volgens
ideeënvandejaren20,diewarenneergelegdindeChartedAthènesvan1933.Maarwasnietjuist
rond1970eenreactievoelbaar,dienaarouderwetsevormenterugverlangde,naareenkleinereschaalen
naareenvermengingvanfuncties?DeBijlmerwasnietdeenige“nieuwestad”inEuropa,dieinde
jaren60doordetechnocratenopdegolfvandehoogconjunctuuralsuithetnietswerdgeschapen.Bij
deze steden steekt de Bijlmer meestal gunstig af, doordat men hier niet heeft toegegeven aan de
verleidingtotmooidoenerijentechnischeoverdrijvingen,maarinovereenstemmingmetonzevolksaard
nuchterensoberisgebleven.Opdenduurzalditstelligeenvoordeelblijkentezijn.Bovendienzijnde
woningengroterengevarieerderdanwatwijopditgebiedinhetbuitenlandhebbengezien.[…]

22Wagenaar,C.,Welvaartstadinwording.DewederopbouwvanRotterdam19401952,Rotterdam1992,p.315.
23 Dijk, H. van, ‘De gezelligheidsrevolutie 19651970’, in: Vijftig jaar wederopbouw Rotterdam. Een geschiedenis van
toekomstvisies,Rotterdam1995,pp.161208.

De metro maakte de grote verkeersdoorbraak voor de IJtunnel, die wij al hebben beschreven, niet
overbodig.Zoudenernoganderestraalvormigedoorbrakenkomen?Hetleekerop,toendeBakkerstraat
naasthetnieuweCaransahotelophetRembrandtspleinwerdverbreed,waartoeinjanuari1969dat
aardige café t Wijnvat werd gesloopt. Maar hier stokte het verhaal. De Utrechtsestraat bleef
onaangetast. De Bakkerstraat bleef bestaan uit een smalle rijbaan met een tram; daarnaast lag de
verlatenvlaktevaneentrottoirmetincidenteelenkelebloembakken.’24
Debouwopgaveveranderdeechterook:hergebruikenrenovatievanbestaandegebouwen
begoneenonderdeeltewordenvandebouwopgave.InNederlandwerdditinhetbijzonder
geïllustreerddoordeopkomstvandestadsvernieuwing.Herbestemmingwaseenfenomeen
dattentijdevandewederopbouwvrijwelondenkbaarwas,eninhetbijzondervolgensJ.P.
Mieras(18881956)eenbelangrijkearchitectuurcriticusvandatmoment:‘Menkanvaneenwerk
derbouwkunsthetgebruiksdoelnietveranderen,zonderbouwkundigekwaliteitenaantetasten.Ditis
de moeilijkheid bij het behoud van een oud gebouw, waarbij om dit behoud mogelijk te maken, de
bestemmingvanditgebouwmoetwordenveranderd.Depraktijkgaatweleenseenenkelekeerbovende
leer,maarmeestalboethetgebouw,datvanbestemmingverandert,aanbouwkundigewaardein.’25
1975 werd als Europees Monumentenjaar uitgeroepen en naast de restauratie van de als
zodanigaangewezenmonumenten,begonmenzichbezigtehoudenmethetherbestemmen
enherinrichtenvanbestaandegebouwendieomcultuurhistorischeenofbouwtechnische
kwaliteitennietgesloopt,maargeregenereerdwerdentotnieuwegebouwenmeteenextra
kwaliteitvoorkomenduitdenieuwecontext:debestaande,historische,laag.
1970hebikbepaaldalseindpuntvandeteonderzoekenperiode,hoewelereigenlijkgeen
eenduidig moment is vast te stellen, gezien de eerdergenoemde realisatietijd van de
gebouwen.Dejarenzeventigluiddenindegeschiedenis,ooknogomandereredenen,een
nieuwtijdperkin.Nadesocialiseringenschaalverkleiningaanheteindvandejarenzestig
zoudeschaarste,wederom,eenbelangrijkerolgaanspelen.In1973wasersprakevaneen
oliecrisisenmenbegonnatedenkenoverenergiezuinigebouwvormen.Ineersteinstantie
beperktemenzichtotmaatregelenophetniveauvanthermischeisolatieentoepassingenvan
milieubewustereenergiebronnen.26Paslaterontstondenerintegraleoplossingendieeentotale
aanpakvoorstondenwaarbij‘duurzaambouwen’eengevleugeldeuitspraakwerd.
Ineenaantalgrafiekenentabellenis,rondhetjaar1970,duidelijkeenomslagtezien:het
aantalgeslotenenontbondenhuwelijkennaderdeelkaar,hetsaldovanlopenderekeningen
nam na 1970 een vlucht, het aantal verkochte televisietoestellen in relatie tot aantal
bioscoopbezoekennaderdenelkaar,terwijldetoenamevanhetautobezitviaeenconstantelijn
bleefstijgen.Zieafbeeldingen1.1.47.Ookhetaantalm2swoonoppervlakperinwonersteeg
inNederlandcontinuedoorvan10m2in1900tot34m2in2004.27Tekenendinditverbandis
ookdepopulatievanroofvogels,diena1970enormsteegomdatderuilverkavelingvande
landbouwgronden verdween en het bestrijdingsmiddel DDT, onder druk van de
milieubewegingwerdverboden.Denatuurkreegdekansomteherstellen.28Zieafbeelding
1.1.8.

24Roegholt,R.,Amsterdaminde20eeeuw.Deel2(1945/1970),Amsterdam1979,pp.298,296,295en353.
25Mieras,J.P.,NaoorlogsebouwkunstinNederland,Amsterdam1954,p.17.
26Roegholt,R.,Amsterdaminde20eeeuw.Deel2(1945/1970),Amsterdam1979,pp.179185.
27 Terwindt, C., Meervoudig en Intensief Ruimtegebruik in de Stad, Openbare les 13 oktober 2004 Hogeschool van
Amsterdam.(http://www.hva.nl/lectoraten/ol05041013cilianterwindt.pdf),pp.1112.
28Taverne,E.enK.Schuyt,1950Welvaartinzwartwit.NederlandsecultuurinEuropeseContext,DenHaag2000,pp.
160161enZanden,J.L.van,GroenegeschiedenisvanNederland,Utrecht1993,pp.4951.


Afbeelding1.1.4:hetaantalhuwelijkssluitingenenhetaantalhuwelijksontbindingenvan1800–1999.Rond
1970kwamendezeaantallengelijkteliggen.Tweehonderdjaarstatistiekintijdreeksen18001999,
Voorburg/Heerlen2001.

Afbeelding1.1.5:hetaantaltelevisietoestellenenhetbioscoopbezoekvan1955–1975.Ookindeze
vergelijkingkomendeaantallenopgelijkewaardenuitrond1970.75jaarstatistiekvanNederland,DenHaag
1975.

Afbeelding1.1.6:hetaantalauto’sinNederlandvan1930–1975.Delijnvolgteencontinuestijging.75jaar
statistiekvanNederland,DenHaag1975.


Afbeelding1.1.7:hetsaldovanNederlandersophunlopendebankrekeningenvan1945–1975.Na1970
volgdeereenenormetoenamevanhetsaldo.75jaarstatistiekvanNederland,DenHaag1975.

Afbeelding1.1.8:hetaantalroofvogelpareninNederland.Na1970ontstondeenenormegroeidoorhet
beëindigenvanderuilverkavelingenhetverbodophetgebruikvanhetbestrijdingsmiddelDDT.Zanden,
J.L.van,GroenegeschiedenisvanNederland,Utrecht1993.

1.2 L O C A T IE N ED ER L AN D
InmijnpromotieonderzoekgaathetomNederlandsegebouwenuitdeperiode1940–1970.
Teroriëntatiewordter,naastdesituatieinNederland,eenverkenninggedaannaareenaantal
omringendelanden,waar,inmeerofmindermate,eveneensdeaandachtopgebouwenuit
dezeperiodewerdgevestigd.Omhetbouwenininternationaalopzichtindecontextvande
tijdtekunnenplaatsen,isinbijlage1nietalleendetijdalschronologischefactorgebruikt
maarzijndegebeurtenissenopmaatschappelijkenarchitectonischvlakookininternationaal
verbandgeplaatst.29
InNederlandwerddewederopbouwperiodealregelmatigonderdeaandachtgebrachtin
boeken en tentoonstellingen. De gebouwen uit de tijdsperiode 19401970 stellen op dit
moment eigen, specifieke, aspecten aan de orde met betrekking tot behoud en eventueel
hergebruik. Over deze aspecten wordt in de literatuur, met betrekking tot Nederland in
algemenezin,welgesproken,maaroverdegebouwenzelf,diegerealiseerdwerdentussen
1940en1970,wordt,mijninziens,teweinigconcreetsgezegd.Erwordenwelinventarisaties
gemaaktperstadofthema.MariekeKuipersmaakteeeneersteoverzichtvanNederlandse
voorbeelden en H. (Hans) Ibelings (1963) schreef in 1993 een architectuurhistorische
verhandelingbijdetentoonstellinginhetNederlandsArchitectuurinstituut(NAi)overde
jarenvijftigenzestig.30Hetzijnbeschrijvingenvandehistorischeenactuelestaatwaarinde
gebouwenzichbevondenenonderwelkeomstandighedenzetotstandzijngekomen.In2004
verscheeneronderleidingvandetoenmaligeRijksbouwmeester,J.M.J.(Jo)Coenen(1949),
een overzicht van Rijksgebouwen in Nederland uit de periode na 1940 die om speciale
aandachtvragen.Hijnamhetinitiatiefiederjaareengebouwtoetevoegenaandelijstvan
gebouwendiedeRijksgebouwendienstzal‘beschermen’.31
MetbetrekkingtotdelandendiegrenzenaanNederlandzijneenaantalinventarisatiesmet
betrekkingtotdearchitectuuruitdewederopbouwperiode,gemaakt.InDuitslandwordter
onderleidingvanU.(Uta)Hassler(zieookvoetnoot46,pagina25),vandeUniversiteitin
Dortmund,aaneenwebsitegewerktdieinderdaadeenoverzichtbiedtvangebouwenuitdeze
periodeinNordrheinWestfalen. 32 InBelgiëiseenboekuitgebrachtmeteenoverzichtvan
gebouwendietussen1945en1970werdengerealiseerd,enerwerdeneenaantalhoogbouw
projecteninBrussel,uitdezeperiode,bestudeerdenerwerdenconcreteplannengemaakt
voorderegeneratieervan.33HetAtomiumvanBrusseluit1958wordtgerestaureerdende
architectuurvanR.(Renaat)Bream(19102001)enA.(Alfred)Hardy(19001965)staanop
bescheiden wijze in de belangstelling. I. (Iwan) Strauven belichtte, ten aanzien van de
architectuurvanHardyookdetechnischeaspecten.34Zieafbeeldingen1.2.13.Ikgainhet
kader van ditpromotieonderzoekverderniet,indetailin,opdesituatieinDuitslanden
België.ZeisinwezenzeervergelijkbaarmetdeNederlandsesituatie.

29Vooreenglobaaloverzichtininternationalverband,zieook:Ward,S.,PlanningtheTwentiethCenturyCity.The
advancedcapitalistworld,Chichester2002.
30 Kuipers, M.C., Toonbeelden van de wederopbouw, Zwolle 2002 en Ibelings, H., De moderne jaren vijftig en zestig,
Rotterdam1996.
31 Röling, W. (red.), A. de Back, J.M.J. Coenen, M. C. Kuipers, Gesloopt Gered Bedreigd. Omgaan met naoorlogse
bouwkunst,Rotterdam2004.
32‘ÜberRisikendesVerschwindensundChancenintelligenterSchrumpfung.EinGesprächmitUtaHassler’,in:
Detail,(2002)10,pp.12121217.Website:www.nrwarchitekturdatenbank.unidortmund.de.
33Bekeart,GenF.Strauven,BouweninBelgië19451970,Brussel1971.
34Strauven,I.,AlfredHardy19001965,Gent2002.
CONTEXT LOCATIE NEDERLAND 19


Afbeelding1.2.1:eenvliegtuighangarvanAlfredHardyinGrimbergennabijBrussel(1947).Strauven,I.,
AlfredHardy19001965,Gent2002.

Afbeelding1.2.2:eendoorsnedeoverdevliegtuighangarvanAlfredHardyinGrimbergen.Inhetboekjeover
HardygaatIwanStrauven(1974)ookinophetmakenvandeexperimentelebetonconstructies.Strauven,I.,
AlfredHardy19001965,Gent2002.

Afbeelding1.2.3:eendetailvanhetadministratiegebouwvoorhetstadsbestuur(19571967)inAntwerpenvan
RenaatBream.H.Zijlstra2003.
20 CONTEXT LOCATIE NEDERLAND

DeEngelsesituatieverdientmeeraandachtomdatmendaarverderis.Erzijndiepgaandere
studiesenonderzoekverricht.Aandehanddaarvankaneengedetailleerderbeeldgegeven
wordenvangebouwenuitdezeperiodedaninNederland.35Zieafbeeldingen1.2.4en5.De
termijnvan30jaardiedeEngelsenhanterenomeengebouwinaanmerkingtelatenkomen
voordestatusvanmonument,oftewel‘tobelisted’,wasaanleidingomeenaantalcongressen
teorganiseren,hierovertepublicereneneenoverzichttemakenvande‘listedbuildings’uit
dezeperiode.36HetVIIIeDoCoMoMocongresin2004tradinhunvoetsporenmethetthema:
Import–Export:PostwarModernisminanExpandingWorld,1945–1975.37
Metbetrekkingtothetaanwijzenvangebouwentotmonumentendeed(Martin)Cherryde
volgendeuitspraken:‘Thereisamisconceptionthatlisting“freezes”buildings.Changeshavetaken
place.Wehave to be concerned about managing change rather than fossilizing buildings.It is an
inherentlyflexiblesystemwhichflagsthearchitecturalandhistoriccharacterofbuildingsinorderto
ensurethatitistakenfullyintoaccountwhenchangesordemolitionareproposed.Structuraland
technicalproblems,costsofrepairing,listbuildingswhichareconsideredtobeofspecialarchitectural
andhistoricinterest.Itdoesnotnecessarilymeanthatabuildingmustbepreservedwhateveritcosts;
itsmainpurposeistoensurethatcareistakenoverdecisionsconcerningitsfuture.[…]
Oppositiontolistingrevolvesaroundfourprincipalpremises:
Statutoryprotectionunreasonablyerodesprivatepropertyrights.
Listingisinherentlyantidemocratic,afaitaccompli.
Itinhibitsmuchneededdevelopment.
Thefearofterminaldeclineandthecreationofamuseumculture.[…]
Buttheprotectionofrecentbuildingsraisesfurtherspecificissues:
Itconcernsobjectivityanddistance.Arewereallyfarawayfromtheperiodinquestiontoassessthe
buildingsdispassionately?Howlongisacoolingofperiod?
Publicperceptionsaredifficulttogauge.Willmodernbuildingseverbewidelyacceptedascultural
productsworthyofprotection?
Understandingofhistoricbuildings.
Theintrinsiccharacteranduseofmaterials.Arevolutionarychangeinbuildingform.
Economicviability.Theeconomicperformanceoflistedcommercialbuildingscanequal(oreexceed)
thatofunlistedbuildings.
Listingaffectsabuilding’svalue.Temporarydipinitslongtimehistory.
Proceduresneededinterestsoftheownerandthewidercommunity.
Listingdoesnotnecessarilyoccuratatimewhenthereareproposalsforchange.[…]
Threemainingredientsinasuccessfulconservationpolicyare:
Theselectionofbuildingsissafeandsound,basedonrigorousresearch,andthatthedesignationis
appropriate.
Publicsupportmustbesecuredthroughdebateandeducation.
Planning environment must facilitate sound management and reduce unnecessary delay and
uncertainty.[…]

35Harwood,Elain,AGuidetopostwarlistedbuildings,Londen2000;Macdonald,S.,ModernMatters.Principlesand
PracticeinConservingRecentArchitecture,Shaftesbury1996;Macdonald,S.,PreservingPostWarHeritage,Londen2001
enStratton,E.M.,Structureandstyle.ConservingTwentiethCenturyBuildings,Londen1997.
36Cate,A.M.ten,‘Wennenaanwederopbouw’,Heemschut,(2000)4,pp.46enHarwood,E.,AGuidetopostwarlisted
buildings,Londen2000.
37BijdragevanH.Zijlstraonderdetitel:GroothandelsgebouwRotterdamRevised,PaperDoCoMoMoCongres:Import–
Export:PostwarModernisminanExpandingWorld,1945–1975,28September2004.

The main thrust of English Heritage’s listing survey work is the programme of researchbased
assessmentsbasedonspecificbuildingtypes.Onlybyprovidinganacademicallywatertightbasisfor
ourrecommendationsforministerswilltheyfeelabletotakeouradvice.Thisisparticularimportant
with unfamiliar or contentious buildings, and this thematic approach to listing will continue to
characterizeourstrategyforsomeyeartocome.Usemedia:exhibitions,conferencesandpublications.
Besideslistingareimportantfactors:theeconomicperformance,socialbenefits,historicenvironments
andsustainability.Alsomanagementisimportant.Listedbuildingsconsentproceduresespeciallyin
relationtothelargerandmorecomplexsites.Fullyunderstandingthebuildinginquestion,itshistoric
interest and character and the nature of its construction techniques and the performance of the
materials used, especially those pioneered in the twentieth century, is a central and urgent
requirement.’38
Indezecitatenkomeneenaantalaspectennaarvorenwaarikinmijnpromotieonderzoek
naderopinzalgaan.Onderzoekopacademischniveaunaardekwaliteitenvandegebouwen:
‘understanding the building’. Naast de architectonische elementen is er in het bijzonder
onderzoek nodig naar de technische aspecten van de gebouwen; het gaat er niet om de
gebouwente‘bevriezen’maarominzichttekrijgeninwelkeveranderingenmogelijkzijn.

Afbeelding1.2.4:HeinzHeadquartersvanSOMinLonden,Engeland196265.Macdonald,S.,PreservingPost
WarHeritage,Londen2001.
Afbeelding1.2.5:detailvanSandersonshowroomvanSlaterenUreninLonden,Engeland1950.Nietalleende
gebouwenzijngeïnventariseerdmaarerzijnookbouwtechnischestudiesverrichtnaar,inditgeval,‘the
developmentofcladframeconstructions’doorPeterRoss.Macdonald,S.,PreservingPostWarHeritage,
Londen2001.

38Cherry,M.,ListingTwentycenturyBuildings:ThePresentSituation.Macdonald,S.,ModernMatters.Principlesand
PracticeinConservingRecentArchitecture,Shaftesbury1996,p.714.

TerugnaardeNederlandsesituatie.IndepraktijkwordeninNederland,opindividuelebasis,
gebouwendieontstondenindeperiode1940–1970,doordetussenkomstvanvakgenoten,
nogweleensvandesloopgeredofwordenterigoureuzevernieuwingsplannenherzien.39Ook
de organisatie DoCoMoMo, die zich inzet voor de documentatie en conservering van
gebouwen en stedenbouwkundige en landschappelijke ensembles van de ‘Modern
Movement’,richthaarblikmeerenmeeropdeperiodena1940.Degebouwenvanvóórdeze
periode lijken veilig gesteld te zijn. In Nederland zou mijns inziens de mening die H.J.
(HubertJan)Henket(1940),oprichtervanDoCoMoMo,istoegedaanmeeringangmoeten
vindenendaninhetbijzondermetbetrekkingtotgebouwendienietbinnenhet‘veilige’
monumentenkadervallen.HiertoeciteerikenkeleuitsprakenuitinterviewsmetHenketuit
1983en1985:‘Naardebouwtechnischelevensduurvandatgebouwendeexploitatiegevolgendaarvan
wordtechterdoordeoverheidnietgekeken.Nochdoordeprovincie,nochdoordegemeente.Wedenken
nogsteedsalleenmaaraannieuwbouw.Hetonderhoudenvandingen,hetandersfunctionerenvan
dingen,daaropzijnwenietingesteld.[…]Bijmonumentenzorgdenkenzeheelergintermenvanzoals
hetgebouwerstaatennietwatermetdatgebouwkàn.Ikdenkdatmonumentenzorgwelpastinhet
plaatjezoalsikhethebgetekend,wantéénvandetoetsingscriteriaisofzondingsociaalofcultureel
eenbepaaldewaardeheeft.Ikkanmebestvoorstellendatjezegt:ditgebouwlatenwijalleenmaarstaan
omdathetarchitectonischgigantischewaardeheeft.Hetenigeprobleemis,datjedatinNederlandniet
aan de lopende band kunt blijven doen, want dan ben je binnen 10 minuten failliet. Dus je zult
prioriteitenmoetengaanstellen.Datbetekentdatjeeeninstrumentmoetzoeken,datkanwegen.Bin
nen dat belangenspel zit ook het probleem monument. […]Ik ben het eens met wat Bax [destijds
decaanvanBouwkunde,TUEindhoven]zeitijdensdieonderwijsdiscussie,datergeenbehoefteis
aanrevolutionairetechnieken.Baksteenenmetselwerkzijnfantastischematerialen.Wemoetennietde
helezaakopznkopwillenzetten.Erisdelaatste70jaarzoveelveranderd,wemoeteneerstonzegetal
lenmaarweereensopeenrijzetten.Decultuurvanoverdracht,deoverdrachtvanbasisgegevens,die
kennisbegintzoekterakendatbetekentdatjealleenbouwtechnischnogkuntschuiven.Dáárkunje
inleveren.Dusdaarkomtbouwtechnischietsuit,datonderdemaatis.[…]Hetisduszoekenentasten
om de bestaande voorraad [gebouwen] “in de greep” te krijgen. Dit betekend dat er enigermate
samenhangendovermoetwordenkunnengepraat,datereenbegrippenapparaatomtrentdevoorraad
moetwordenontwikkeld.[…]Hergebruikkanwordengezienalseenhernieuwdeinvesteringdusals
eenhernieuwdeontwerpopgave.[…]Wiljedusdelevensprocessenvangebouwengaanbeheersendan
zuljeeerstzogoedmogelijkmoetenkunnenvoorspellenwatdewaarschijnlijkegevolgenzijnvande
keuzemogelijkheden die ter beschikking staan. De informatie die daarvoor nodig is, kan het beste
gevonden worden in de ervaringen die opgedaan zijn met toegepaste producten, componenten en
constructies.Dezeinformatiekanverkregenwordendoorhetlevensproces,debiografievanbouwdelen
enknopen,teanalyseren,envandaaruittotbruikbaretrendmatigeconclusiestekomen.Pragmatisch
gebruikvanervaringisvoorwaardevoorzinvollevernieuwingomdatjealleendaardoorweet,watje
wanneerenwaaromkuntverwachten.’40Henketsprakin1985verderooknogover:‘Lifecost
planning’,‘gebouwenbiografie’,‘functiemobiliteit’en‘hergebruikanalyse’.41

39BijvoorbeeldhetvakdebatoverwoonwijkFrankendaalinAmsterdamo.l.v.MaartenKloosop2oktober2002.
uiteindelijkwerdbeslotendewijknietteslopen.Doorgebrekaanfinanciëlemiddelenbeslootmen,nadatereen
aantalplannenwarengemaakt,in2005nietstedoen.Ziedeelonderzoek4.4:JeruzalemFrankendaalAmsterdam.
40Henket,H.J.,‘Theproofofthepuddingremainsintheeating’,Bouw,(1985)26,p.49.
41Henket,H.J.,‘Vanproducerennaargebruikenenbeheren’,Plan,(1985)3,pp.2425.

Voorwoningbouwprogramma’sinhetkadervanherstructureringiserinNederland,vanuit
diverse ministeries, veel geld beschikbaar gesteld. De op pagina 7 genoemde Stichting
Belvedèrebeheerteendeelvandezesubsidiesomplanvorming,diezichechtervooralop
stedenbouwkundigeschaalbegeeft,ingoedebanenteleiden.Voordeherstructureringvan
naoorlogsewoonwijkenzijninmiddelseenaantalvoorbeeldenuitgevoerddieeenwijkop
positievewijzeregenererentoteennieuwstukstad.42H.(Henk)vanSchagenregenereerde
bijvoorbeelddelenvandeDelfgauwseWeijeinDelft,inPendrechtRotterdam,inOsdorp
AmsterdameninDenHaagZuidWest.Hijzeihierover:‘Rehabilitatieishetbedenkenvaneen
nieuw architectonisch ontwerp in samenhang met de bestaande architectuur. De analyse van het
ontwerprichtzichprimairopdegewensteprogrammatischewijzigingen,dusopdeconstructievanhet
casco. Maar ook op de gewenste veranderingen in de wijze waarop het gebouwde aansluit op de
omgeving.Wanneer in het ontwerp hetverledengeaccepteerdwordt,gaat heter om een positieve
verstandhoudingteontwikkelentussenhetoudeenhetnieuweendecontinuïteitdaartussenzichtbaar
temaken.Hetbestaandeisdannietdatgenewaarmenzichtegenafzet,maarwordtgezienalsde
noodzakelijke opstap naar de toekomst. Het is een poging tot verzoening. Twee momenten van
creativiteitrakenelkaar;zekunnennaastelkaarblijvenstaan.Wanneerhetverledenwordtoverschat,
bestaatdekansdatereenimitatieontstaatofeengebouwmeteenkunstmatigdecor.Als,doorhet
moedwilligprogressiefwillenzijn,allesvannubeterwordtgeachtdandatvanhetverleden,isergeen
mogelijkheidomditverledeneenkanstegeven.Rehabilitatierespecteertineengebouwdegeschiedenis
vanhetgebruik;bijdenodigeveranderingenwordtuitgegaanvancontinuïteitindearchitectuur.Dat
istransformatiezondervervreemding.’43
Het gaat hierbij om de weerspiegeling en het blijven tonen van de ontstaanstijd van het
gebouw.Hierbijwilikwelaantekenendat,volgensVanSchagen,wanneerhetverledenwordt
overschat,dekansbestaatdaterimitatieontstaatofeengebouwmeteenkunstmatigdecor.
Persoonlijkdenkikdathetdaarbijnietomoverschattingmaaromonderschattinggaat.Het
verledenwordtalspuurformeleenoppervlakkigelaagbeschouwd,diemeneenvoudigdenkt
tekunnenkopiëren.DehistoriserendenieuwbouwisinNederlandopditmoment,zowelin
woningbouwalsutiliteitsbouw,populairderdanooit.
Voorhetindividuelegebouw,waarmijnpromotieonderzoekzichinhetbijzonderopricht,in
plaats van op woningbouw (zie 3.3 criteria & selectie), zijn er wel studies verricht, en
uitsprakengedaan,maarhetwillennadenkenóverenhetpropaganderenvanhetgebruik
maken ván bestaande gebouwen voor nieuwe ontwerpopgaven behoort nog tot de
uitzonderingen.Ditzalenmoetindetoekomstveranderen.Mijnonderzoeksmethodebevat
eenaantalvandeaspectendieCherry;HenketenVanSchagennoemden:‘understanding’;‘not
freezing’; ‘change’; ‘hergebruikanalyse’; ‘continuïteit’; ‘geschiedenis’; ‘creativiteit’; ‘kwaliteit’;
‘basisgegevens’en‘gebouwenbiografie’.

42Tijdensdetentoonstelling‘DeGroteVerbouwing’inhetNAiin2004,werdeenoverzichtgegevenvanvoorbeelden
vanwoonwijken,diegeheelofgedeeltelijkgeregenereerdwarenofwaarplannenvoorwarengemaakt.Ookwerder
eenlijstgetoond,waaropdeaantallengeslooptewoningenafgezetwerdentegendeaantallenervoorteruggebouwde
woningen:tussen1990en2001werden71.418woningengeslooptenhierwerden31.136voorteruggebouwd.Zie:
Tellinga,J.,DeGroteVerbouwing.veranderingvannaoorlogsewoonwijken,Rotterdam2004.
43 Lezing Henk van Schagen voor Delft Design op 7 oktober 2004 en Schagen, H. van, ‘Transformatie zonder
vervreemding;rehabilitatievandenaoorlogsewijken’,TijdschriftvoordeVolkshuisvesting,(2004)3,bijlagepp.1217.

1.3 BEST AAND BOUWHI STORISCH ONDERZOEK
Alvorens in te gaan op de onderzoeksthema’s en de, aan de hand daarvan, door mij
ontwikkeldeengehanteerdeonderzoeksmethode,eersteenaftastingvanbestaandemethoden
omonderzoeknaargebouwentedoen.Naastdehiervoorgenoemdeaspecten,zijnuitde
analysevandezemethodenenuitdevraagom‘anderonderzoek’tedoenelementen,uit
bestaandonderzoek,tedestillerendieovergenomenkunnenworden.Indeliteratuureninde
praktijk zijn verschillende methoden van onderzoek te vinden, die allemaal elementen
bevatten diein meer of mindere mateeen toepassing kunnen vinden in mijn onderzoek.
Daaromeersteenkritischebeschouwing,voordatikmijrichtopmijnonderzoeksthema’s.
BouwhistorischOnderzoek,zoalsdatofficieeldoordeRDMZwordtvoorgeschreven,omvat:
‘Hetzoekennaarallerelevantegegevens,endeanalyseendeinterpretatiedaarvan,diekunnenleiden
totdebeschrijvingvandebouwengebruiksgeschiedenisvanbouwwerkenofstructuren.’44Hierbij
zijndetermen:‘allerelevantegegevens’en‘bouwengebruiksgeschiedenis’vanbelang.Vervolgens
omschrijftmeneenreeksvanonderzoekendiegaandewegsteedsnauwkeurigerhetgebouw
omschrijveneninbeeldbrengen.Denadrukligtophetinventariserenvandekwaliteitenom
tot een waardestelling te kunnen komen, om het al of niet aan te kunnen wijzen als
monument.
Hetbegripwaardestellingspeeltindediscussiesronddegebouwenuitdetijdsperiode1940
1970eenbelangrijkerol.Hetdoelvanmijnpromotieonderzoekisechternietomeenmethode
tegenererendieeenwaardestellinginpuntentotgevolgheeft.Hiertoezijndeafgelopentijd
enkelevoorbeeldenverschenen.45Vanuitgebreidepuntenlijstentot‘Quikscans’die,dooreen
observatie van één dag, de opdrachtgever van het onderzoek inzicht geven in de
mogelijkheden ten aanzien van hergebruik. Een snelle methode is afkomstig van het
adviesbureauvoorbouwtechniekABTuitVelp.46Dezemethoderichtzichvoornamelijkopde
technische aspecten van een gebouw. De architectonische en cultuurhistorische waarden
wordenvolgensdeomschrijving,aanhetbeginvandebrochure,welmeegnomeninhet
onderzoek,maarindeinvullijstopheteindezijndezeaspectenverdwenen.Hetismijns
inziensonmogelijkdeze‘waarden’inééndaginbeeldtebrengen.BijdevoorbeeldendieABT
alsreferentienoemt(SanatoriumZonnestraalinHilversum,devanNellefabriekinRotterdam
en het Glaspaleis in Heerlen) waaraan het bureau succesvol meewerkte, om regeneratie
mogelijktemaken,stondbijvoorbaatvastdatdezewaardenaanwezigwaren.Vanmeer
onbekendegebouwen,vooralvanna1940,ishetonmogelijkditinééndagteachterhalenente
analyseren.
Bijdebenaderingofeengebouwnogvoldoetofgeschiktisomgehandhaafdofhergebruiktte
worden,ishetgebruikvanscorelijsten(uitgedruktineenwaarderingmetbehulpvanpunten)
nogaleensgebruikelijk.Dezemethodenhebbennooittoteensluidende,algemeengeldende,
resultatengeleid.Gebouwenzijndusdanigverschillend,endaarmeeuniek,datzealszodanig
moeilijkingetallentevattenzijn.47Hetdoelvanmijnpromotieonderzoekisdusnietomtot

44Hoeve,J.A.vander,RichtlijnenBouwhistorischOnderzoek,Delft2000,definities.
45Zieo.a.:Gereadts,R.enTh.vanderVoordt,‘Vanleegstandnaarherbestemming’,RealEstateMagazine,(2005)39,
pp.1214enHek,M,j.KamstraenR.P.Geraedts,Herbestemmingswijzer:herbestemmingvanbestaandvastgoed,Delft
2004.
46Boer,R.,Quickscanhergebruikgebouwen’,brochureABTVelp2005.
47Benes,J.,Vrijling,J.K.,Voldoetditgebouw?Hetbepalenvandefunctionelekwaliteit,Rotterdam1990.Smid,J.W.,De
KÆWtool.Hetherbestemmenvankantorennaarwoningen,Afstudeerrapport,Delft2003.Spekkink,D.,Eenverouderd
gebouw;watnu?Aanpakvaneenupgradingsproject,Rotterdam1990.OokUtaHassler(ziepagina19)formuleerdeeen
CONTEXT BESTAAND BOUWHISTORISCH ONDERZOEK 25

een cijfermatige waardering van de betreffende gebouwen te komen. Het zal geen
invulmethodeopleverenomtotdewaardestellingvaneengebouwinhetalgemeentekomen.
OnderzoekerA.(Ad)vanNunen,vandedienstMonumentenzorgin’sHertogenbosch,was
op zoek naar: ‘de verborgen waarheid achter de waarneembare feiten’.48 De interpretatie van
onderzoeksresultatenendeconclusiesdiehieruitzijntetrekkenzijnvanbelang.VanNunen
kijkt verder dan het te onderzoeken object zelf. Hij betrekt het gehele bouwblok in het
onderzoek naar een specifiek gebouw.De context is van belangvoor het object zelf. Een
stedenbouwkundige interpretatie maar interessant als voorbeeld. De onderzoeksthema’s
nodigenuitomoverdegrensvanhetgebouwzelfheentekijkenendeinvloedhiervanophet
gebouwinhetonderzoektebetrekken.
O. (Otakar) Máel, universitair hoofddocent architectuurgeschiedenis aan de TU Delft
Bouwkunde,omschreefineenuiteenzettingover‘HistoricalResearch’hoehijtewerkgaatbij
hetdoenvanhistorischonderzoek:’Idepartfromtheobject,thebuilding.OnthatbasisItryto
explainthedifferentstepsofthestudyofarchitecturalhistory:heuristics;analysisandinterpretation.
[…]Iwouldliketomakeclearfromthestartthatthewaytoproceedasdescribedshouldbeapplicable
foranobjectdatingfromthefourthcenturyB.C.aswellasforanobjectofthefiftiesofthetwentieth
century.’49Hetgebouwzelfdusalsuitgangspuntvanstudieendebelangrijkstebronvan
onderzoek, maar volgens mijn opvatting niet de enige bron! Bovendien bepleit hij een
methodediealgemeentoepasbeeris.
W.(Wouter)Vanstiphout,architectuurhistoricusenmedeeigenaarvanonderzoeksbureau
Crimson,zouin1993bijvoorkeuralleenhetgebouwalsbroninhetonderzoekbetrekken:
‘Blijkbaar ziet de Nederlandse architectuurgeschiedschrijving het nog steeds als haar taak om het
evangelietepreken,omeenconsensusoptezwepen,ommeetewerkenaandewederopbouwvanons
land. Behalve de ideologie en de onderwerpskeuze is de vorm van deze geschiedschrijving ook
problematisch. Als trouwe klerken of archivisten gelooft men dat de waarheid over de
woonplattegrondenendeuitbreidingsplannenzichonderinoudekartonnendozenbevindt.Uitgebreid
onderzoekwordtverrichtnaarstatistieken,naarcorrespondenties,naarvergadernotulenetc.[…]Hoe
ontsnappen we aan een architectuurgeschiedenis die deterministisch is, ahistorisch en volstrekt
vervreemdvandatgenewatzezoumoetenbeschrijven(stedenengebouwen,imaginairengereali
seerd)?Heteenvoudigsteisdearchieventeverlaten,destadintegaan,degebouwen,welkedanook,
rechtinhungezichttestarenendegeschiedenisuithentewringen.Dearchitectuurhistoricuszoueen
“pedestrian history” kunnen schrijven, een tactiele verhouding met de stad aangaan en haar het
initiatieflateninhetaangevenvanhetverhaal.’50
Bijhetvervolgensdoorhem,indezelfdetekst,omschrevenRotterdamseThomsongebouwuit
1955,ontworpendoorVandenBroekenBakema,beperktehijzichdanooktoteenemotioneel
enenthousiastverslagvanzijnwandelingdoorhetgebouw.Verderreikthetstuknietenmeer
dandatkomtde,nieuwsgieriggeworden,lezervanhemnietteweten.Laatstaandatdetekst
verwijzingenofaanknopingspuntenbiedtvoorverderonderzoek.Zieafbeelding1.3.1.Dit
wordtnogeensextrabenadruktdoorhetfeitdatmeninpublicatiesovergebouwen,die

ingewikkeldeenmijnsinziensonmogelijkeformuleomde‘overlevingswaarschijnlijkheid’vangebouwencijfermatiguit
tekunnendrukken,zie:Hassler,U.,DasVerschwindenderBautendesIndustriezeitalters,Berlijn2004,p.256.
48 Ad van Nunen promoveerde op 22 mei 2001 bij Professor Frits van Voorden aan de TU Delft op een
onderzoeksmethodiekaande hand van de stad ’sHertogenbosch. Bollebakker,H.,‘Bouwhistorieisbasis voor

monumentenzorg’,Heemschut,(2002)1,p.8.
49Máel,O.,‘HistoricalResearch’,in:Jong,T.M.de(red.),Waystostudy,Delft2002,p.61.
50Vanstiphout,W.,‘HeteindevandeWederopbouw’,in:AtelierStad,Destadvanmorgennr.1,Rotterdam1993.
26 CONTEXT BESTAAND BOUWHISTORISCH ONDERZOEK

verbouwd zijn door andere dan de oorspronkelijke architecten, slechts zelden de moeite
neemtdeoorspronkelijkearchitect(en)enhetjaarvanopleveringtenoemen.Hethedenlijktte
prevalerenbovenhetverledenmaarkonindebetreffendesituatietochnooitbestaanzonder
ditverleden.51
Invelemonografieënoverarchitectenvaltopdatdeboeiendsteinformatievaakkomtvande
mensenzelf,een‘oralhistory’dus.Noginlevenzijndearchitectenzijneenbelangrijkebron
vankennis,alhoewelhunverhalenwelaltijdgerelativeerddienenteworden.Ookdekennis
vanmensendieineengebouwwerkenenvooralvandemensendieverantwoordelijkzijn
voorhetbeheerervan,zijnvoormijeenwaardevollebronvooronderzoekgebleken.
Volgens mij is er multidisciplinair onderzoek nodig dat reikt van cultuurhistorie tot
bouwtechniek en dat gebaseerd is op zoveel mogelijk bronnen: literatuur, tekeningen,
correspondentie, dagboeken, archiefmateriaal, interviews, persoonlijke gesprekken met
architecten,gebruikersenbeheerdersenbovenalhetgebouwzelf.Ikbenervanovertuigddat
gebouwen ‘anders’ onderzocht moeten worden, waarbij alle aspecten in de analyse
meegenomen moeten worden om uiteindelijk conclusies te kunnen formuleren, met
betrekkingtotdethema’svanmijnpromotieonderzoekaangaandehetbouweninNederland
indeperiode1940–1970.Deinvloedvandebouwtechniek,dematewaarineropditmoment
vangeleerdkanwordenendewijzewaarophetgebouwinstaatisomveranderingenopte
nemenzijnbepalendvoordekansendieeengebouwgegundwordenomduurzaamvoortte
bestaanalsderesultantevancontinuïteitenveranderbaarheid.Doorzorgvuldigeninventief
dedooronderzoekachterhaaldegegevensteanalyseren,tecombinerenenteinterpreterenis
hetmogelijkontdekkingentedoendiebijhet(her)ontwerpenvandeopgaveenbijandere
opgaveningezetkunnenworden.

Afbeelding1.3.1:deAfrikahalvanhetThomsongebouw,VandenBroekenBakemaRotterdamuit1955.
Omschrevenopeenmanier,doorWouterVanstiphout,dieweldenieuwsgierigheidopwekt,maardieniet
wordtbevredigd.Vanstiphout,W.,‘HeteindevandeWederopbouw’,in:AtelierStad,Destadvanmorgennr.
1.,Rotterdam1993.

51Vanstiphoutisop16juli2005gepromoveerdaandeRijksuniversiteitvanGroningen,bijEdTaverne,opzijnstudie
naar de architectuur van J.H. van den Broek in Rotterdam, zie: Vanstiphout, W., Maak een stad. Rotterdam en de
architectuurvanJ.H.vandenBroek,Rotterdam2005.Indeinleidingstaatdatmetnameliteratuurenarchiefonderzoek
deredenwarenomhetonderwerpvanstudietijdenszijnonderzoekteveranderen.DusookVanstiphoutmagzich
nuzelftotde‘trouweklerkenofarchivisten’rekenen.BetreffendehetThomsongebouwwordtindevoetnotenechter
alleenverwezennaarliteratuurterwijlbijhetNAialleverderegegevensbetreffendeditgebouwaanwezigzijn.

Denoodzaakvan‘anderonderzoek’werdbijmijzelfopgeroepentijdenshetonderzoekenzelf.
Hetwaseenzoektochtdieineersteinstantiegebaseerdwasopervaringenvananderen,maar
diezichontwikkeldedoordezichaandienendevragenenthema’sendoordesturingvan
mijnbeidepromotoren,vanuithuneigenvakdisciplines:geschiedenisenbouwtechnologie.Ik
kwamgaandeweghetonderzoekookreactiesvananderentegendieaandeordesteldendat
er‘anderonderzoek’nodigwas:
A.L.L.M.(Fons)Asselbergs(1940),tot2005directeurvandeRDMZ,indeepiloogvanhetop
pagina14alaangehaaldboekvanKuipers:‘Kennisoverdecultuurhistorischewaardenvande
wederopbouwisinhetalgemeennietofonvoldoendeaanwezig.[…]Hetisduszaakeenmethodiekte
ontwikkelenomdecultuurhistorischewaardenvanhetbouwprogrammauitdewederopbouwperiodein
beeldtekrijgenenovertedragenaanaldiepartijendienualbegonnenzijnditcultuurgoedmentaal
wegtecijferenenopnieuwteexploiteren.’52TerwijluitdegesprekkendieikhadmetGerritJan
Nusselder,P.(Peter)NijhofenA.M.(Anita)BlomvandeRDMZ,bleekdatinhetbijzonderde
specifieketechnischeonderbouwinginhetonderzoekonderbelichtblijft.53
V. Th. (Vincent) van Rossem van de dienst Monumentenzorg, gemeente Amsterdam,zei
tijdensdeMonumentenstudiedagin2000:‘Wetenschappelijkarchitectuurhistorischonderzoekis
veelteveelgericht(geweest)opdegrotearchitecteninbinnenenbuitenland.VanVanEestern[C.van
Eesteren]enBerlageweetikinmiddelsveelteveel![…]Deklooftussenwetenschappelijkonderzoeken
depraktijk,demonumentenzorg,isenorm.DeNederlandsearchitectuurisveelveelzijdigerdanuitde
huidigestaatvanonderzoekblijkt.[…]Enwaaromisertotophedenweinigoogvoordeambachtelijke
finessesvanhetarchitectonischeontwerp?BijPubliekeWerkeninAmsterdamalleenalligternogstof
voorminstenstienproefschriften.’54Hijbenadrukteverderdaterpraktijkgerichteronderzoek
zoumoetenplaatsvindenendatermeeraandachtvoorhetambacht,hetmaken,nodigis.
In1997organiseerdedegemeenteRotterdam,invoorbereidingopdeinventarisatievande
gebouwenuitdewederopbouwperiodevoorRotterdam,een‘ontwerpgerichtonderzoek’.Vijf
teamsdiendeneennieuwebestemming,inclusiefeenontwerp,televerenvooreengebouw.55
OrganisatorGerdatenCate(medeoprichtstervandehetComitéWederopbouwRotterdam),
schreefhierover:‘Vanhetgrootstebelangishetarchitectuurhistorischonderzoek,voorafgaandeaan
hetontwerp,éndeinbrengvandearchitectuurhistoricusinhetontwerpproces.Degelijkwaardigheid
tussen architectuurhistoricus en ontwerper, die in Ontwerpgericht Onderzoek als experiment is
opgevoerd,kanalleenmaarbevruchtendwerkenophetresultaat.’56Indeteamszatenzoweleen
adviseurvoordedraagconstructiealsvoordebouwfysica.Mendachtdatdezetechnische
adviseurszichkondenbeperkentothetbeoordelenvandeontwerpenendeingrependie

52Kuipers,M..C.,Toonbeeldenvandewederopbouw,Zwolle2002,p.174.
53Degesprekkenvondenplaatsop17november2003en15januari2004.ZieookKuipers,M.C.,Conservereninde
wegwerpmaatschappij.Pleidooivooreenplychronecultuur.Inauguralerede,Maastricht2001,p.25.
54Cate,A.M.ten,‘Wennenaanwederopbouw’,Heemschut,(2000)4,p.6.
55Deopgavevanhet‘OntwerpgerichtOnderzoek’werdginitieerddoorG.tenCateenW.Vanstiphoutenomvatte:de
bioscoopThalia(vanJ.P.L.Hendriks,W.vanderSluysenL.A.vandenBoschuit19541955);garageBenMalthaannex
St.Lucasschool(vanL.deJongeuit19541958);WinkelenkantoorgebouwHuf(vanVandenBroekenBakemauit
19521954);hettelefoongebouw(vanGemeentewerkenuit19431947)enhetStationspostkantoor(vanE.H.enH.M.
Kraayvangeruit19541959).Erwasgeennieuwebestemminggegevenbijdeopgave.Hetdoelwas‘Eenmethodiekte
ontwikkelendiealgemeenbruikbaarzouzijnbijhethergebruikvannaoorlogsegebouwenopbinnenstedelijkelocaties.’,zie:
Galema, W., ‘Wederopbouw in wegwerpcultuur’, Bouw, (1997) mei bijlage, pp. 49. De ontwerpoefening werd
gehoudenomdatdeCommissieWaardestellingWederopbouwRotterdammethaarrapportkwam,zie:Jonge,W.de
e.a.,Hetgebruikvandestad.RapportvandeCommissieWaardestellingWederopbouwRotterdam,Rotterdam1997.
56Cate,G.ten,‘Wederopbouwarchitectuur:geenlouterbeschermendehouding’,Heemschut(1996)6,pp.1416.

daaruit voortkwamen, maar het bleek dat de ontwerpers juist behoefte hadden aan een
onderzoek vooraf, naar de technische mogelijkheden van de gebouwen.57 Tijdens het
ontwerpprocesbleekdaterookbehoeftebestondaanbouwtechnischonderzoekvoorafgaand
aanhetontwerp.Ditbiedtwellichtookmogelijkhedenvooreenandereinvullingvanhetvak
vandearchitectuurhistoricus.Dezewas,in2004,bangdatzijnvakoverbodigaanhetworden
is zoals blijkt uit het verslag van ‘de Landdag voorArchitectuurhistorici’: ‘Voor de meeste
mensen is het niet meer duidelijk waar dit vak voor staat. Dit heeft te maken met het afgenomen
fenomeenmaatschappelijkbelangvandearchitectuurhistoricus.[…]Deconclusievandezedagis,dat
deacademischearchitectuurgeschiedenisalsdisciplinewaarschijnlijkzalophoudentebestaan.Ditheeft
temakenmetdeinvoeringvandebachelor/masterstructuuraandeuniversiteit,maarookmetbredere
ontwikkelingenindesamenleving.Wildearchitectuurgeschiedenisoverleven,danzalzijzichmoeten
bevrijdenvanhetkunsthistorischekeurslijfenzichmoetenopenstellenvoorinterdisciplinaironderzoek.
Sommigearchitectuurhistoricikwamenmeteenzeergewaagdestelling.“Ishetniettijd,zovroegenzij
zichaf,omdebestuderingvandearchitectuurtebevrijdenvanhetetiket“historisch”?Zitergeen
toekomstineenarchitectonischewetenschap,alseengeesteswetenschappelijkestudiediearchitectuur
niet uitsluitend vanuit historisch, maar ook vanuit psychologisch, sociologisch, of meer intrinsiek
architectonischoogpuntbeschouwt?’58Eenopmerkelijkartikelgezienhetfeitdatinhetzelfde
tijdschriftstondtelezendathetNatLabgebouwuit1953(Philips,Eindhoven),vandesloop
werdgeredmededankzijeenonderzoekvanZ.(Zita)Messchaert,architectuurhistorica.59
Tenslotte een voorbeeld dat onderschrijft dat er, vooruitlopend op planvorming, inter
disciplinaironderzoekplaatsmoetvinden.VoorhetWillisCorroongebouwvanN.(Norman)
Foster(1935),uit1973,schreefmeneenhandleidingtoenhetgebouweenmonumentwerd:
‘Havingdecidedthatguidelineswouldbelikelytoassisttheprocessofmanagingchange,fromthelocal
planningauthoritypointofview,guidelinesarelikelytoincludesomeorallofthefollowingpoints:
Thestatusofthedocument,whohaspreparedit,whohasagreedit,whocanbecontactedabout
itandwhoelsemightneedtobeawareofitscontents
Thedefinitionofspecialinterest,andwhatisconsideredtobenotofinterest
Ananalysisofthedesignphilosophy,andcontext,planform,structureandmaterials,internal
andexternaltreatment,thedecorativeschemesandfinishes,anyfixedintegralmachineryand
fixedoriginalartworks
Futureintentionsinsignificantprogrammesofdemolitions,alterations,extensionsandany
scheduleforthemodificationorreplacementofmachinery
Thelegalposition
Whatwillbelikelytorequirelistedbuildingconsentandwhatislikelytobeacceptableany
matterslikelytorequireseparateplanningpermission
Anydeparturesfromthelistdescriptionorsignificantchangesbetweenthelistdescriptionand
theguidelines
Cleardelineationofcurtilageandanyassociatedstructuresatimetableforreviewofthe
document’60

57 Hulstein, G., ‘De bouwfysicus: in samenhang bekijken’,Bouw, (1997) mei bijlage, p. 3 en Kraus, J.G., ‘De
constructeur:skeletrespecteren’,Bouw,(1997)meibijlage,p.30.
58Hoekstra,R.,‘Eerstelanddagvoorarchitectuurhistorici’,deArchitect,(2004)maart,pp.1314.
59Tummers,T.,‘NieuwlevenvoorNatLab’,DeArchitect,35(2004)maart,p.12.OpinitiatiefvanAdriaanH.Geuze
(1960)vanWest8.HetNatLabgebouwiseenontwerpvanD.Roosenburg(18871962).
60Kindred,B.,‘ManagementIssuesandWillisCorroon’,in:Macdonald,S.,ModernMatters.PrinciplesandPracticein
ConservingRecentArchitecture,Shaftesbury1996,pp.3536.

Vooronderzoeknaarbestaandegebouwengeldtdatjezepaskuntdoorgrondendoorde
gebouwenzelfteonderzoeken.Zoalsikoppagina9alschreef,zijnervanuitcultuurhistorisch
oogpuntdeafgelopenjarenveelpublicatiesverschenenoverdearchitectuuruitdetwintigste
eeuwinNederland.Inmijnonderzoeksmethodekomen,naastdeaspectenmetbetrekkingde
techniekmeeraspectenaandeorde.Zezijnallemaalvanbelangbijontwerpen,uitvoeren,in
standhoudenenhetveranderenvangebouwen.Deaspectendieikhebgedestilleerduit
bestaandemethodenenuitdevragenom‘anderonderzoek’vormendebasisvoormijnmulti
disciplinaironderzoek:

locatie/stedelijkecontext ontwerp/proces bouwvoorschriften
opdracht/opdrachtgever maatsysteem materiaalgebruik
programma bouwmassa interieurelementen
ontwerpuitgangspunten draagconstructie actuelesituatie
ruimtelijkeopbouw structuur gebruik/hergebruik
functioneleopbouw voorzieningen veranderingen

Omdatergroteverschillenzijnindebenaderingvangebouwenvanvóór1940enná1940
vraagtonderzoeknaardezegebouweneenaangepastemaniervanonderzoek,tenaanzien
van de hiervoor aan de orde gestelde bestaande onderzoeksmethoden. Het gaat om
verschillen in: aantal, techniek, intentie, voorkomen, levensvatbaarheid en aantrekkings
kracht.61Indebenaderingswijzevandegebouwenspelendezeverschilleneenbelangrijkerol.
Nietalleenvanuitdegedachteomzetebehouden,decontinuïteitervan,maarinhetbijzonder
vanuit de mate waarin deze gebouwen veranderingen op kunnen nemen, de verander
baarheid.Metnameveranderingenkunnenuitkomstbiedenomgebouwentehandhavenen
duurzaamverderteontwikkelen.Bijdegebouwenuitdeperiode19401970isdevraagofhet
gebouwveranderdkanwordenbelangrijkerdandevraagnaarbehoudenconservering.Het
gaatnietomrestaurerenmaaromregenereren.OfzoalsCoenenhetomschreef:‘Restaureren
bestaatvoormijnietuitlouterkopiërenvanwaterwas.Datisaandeordebijvelemonumentenopdit
moment.Zewordenzodanigafgeschermd,datzenietverdermogenleven.Ikbenervanovertuigddat
in de loopvan de geschiedenis heel veelgebouwen bij het restaurerenMetamorfosesondergingen,
waarbijInterventieswerdenopgevangenendebouwwerkendusTransformeerden(M.I.T.).’62
Deanalysevandetechnologischeaspectenvaneengebouwisvanessentieelbelangomtot
eenafwegingtekomenvanwater(on)mogelijkis.Demogelijkhedenvanhetwelofniet
‘kunnen’ zijn veelal van technische aard. Ook de oorzaak van het wegvallen van de
oorspronkelijkefunctioneleinvullingwordtmeestalgezochtintechnische(on)mogelijkheden.
Zowelophetgebiedvanruimte,structuur,materieenvoorzieningenbewijsteengebouw
haarkwaliteitenpasdoordetijdheen.Allebovengenoemdeaspectendienenmijnsinziens
danookinhetonderzoekbetrokkenteworden.

61Saint,A.,‘PhilosophicalPrinciplesofModernConservation’,in:Macdonald,S.,ModernMatters.Principlesand
PracticeinConservingRecentArchitecture,Shaftesbury1996,pp.1528.
62Coenen,J.M.J.,‘GebouwenGeschiedenis’,in:Röling,W.(red.),A.deBack,J.M.J.Coenen,M.C.Kuipers,Gesloopt
GeredBedreigd.OmgaanmetnaoorlogseBouwkunst,Rotterdam2004,p.44.

2 THEM A’S

‘Jehoeftditnietallemaalzelftekunnen,maarjemoeterwelbegripvoorhebben.’63

ZeiarchitectRoosenburgin1949toenhij,tijdensdedoorhemgegevenrondleiding,inhetnog
inaanbouwzijndeKLMgebouwinDenHaag,inhetketelhuiswasaangekomen.
Zoalsindeinleidingalaangehaaldwerd,zijndedriethema’svanhetpromotieonderzoek:
Technologischobserveren,Onder(zoeksge)wijsanalyserenenRegeneratiefconcluderen.In
de benaming van de thema’s ligt eveneens de methodische aanpak besloten. De thema’s
beïnvloeden elkaar en kennen overlappingen in de onderzoeksgebieden. Een Technische
Universiteitdiestudentenopleidttotbouwkundigingenieur,dievooreenbelangrijkdeelin
deberoepspraktijkalsarchitectenwerkzaamzullenzijn,heeftalsdoelstellingkennisoverte
dragen en studenten te leren met behulp van techniek zelf de, altijd aan veranderingen
onderhevige, architectuur te maken en te beoordelen. Architectuur is meer dan bouwen
alleen.64Architectuurvoegtbetekenistoeaangebouwendiemetbehulpvantechniekwerden
gerealiseerd.Gebouwenzoudeninprincipeduurzameobjectenmoetenzijnenzijndaardoor
ookaanveranderingenonderhevig.Hetgaatdaarbijzowelomduurindetijd,tijdsduur,als
omduuringelduitgedrukt.Delevensduurvangebouwenisonlosmakelijkverbondenmetde
mogelijkhedenervanomveranderingeninzichoptekunnennemen.Dittebeseffen,hiervan
teleren,erbewustvantewordenenerrekeningmeetehoudenincompleetnieuweontwerp
opgavenenbijnieuweopgavenbinnenbestaandegebouwen,waarbijtechniekingezetmoet
wordenomhetontwerpüberhaupttekunnenrealiseren,vormendeuitdagingenvooreen
hedendaagse, duurzame, bouwpraktijk. Veranderbaarheid en duurzaamheid lijken
onlosmakelijkmetelkaarverbondentezijnomeenzekerecontinuïteitvanonzegebouwde
omgevingtegaranderen.


Als eerste ga ik in op het thema Technologisch observeren. De begrippen techniek,
technologie,deopvattingenovertechniekvanarchitectuurcriticiendereactiesvanuitde
beroepspraktijkstelikachtereenvolgensaandeorde.Hetbouwenveranderdena1940maar
deessentie,deroldiedetechniekinneemtbinnenhetbouwproces,veranderdeeigenlijkniet.
TentweedekomtOnder(zoeksge)wijsanalyserenaanbodomduidelijktemakendatleren
vanbestaandegebouwen,dooronderwijzen,essentieelisvoorbegripenkundeomzelfte
bouwenentekunnenbeschouwen.
Ten derde Regeneratief concluderen, waarbij uit de resultaten die voortkomen uit het
observerenenanalyseren,conclusieswordengetrokken,diebetrekkinghebbenopregeneratie.
Veranderingen die hebben plaatsgevonden en die mogelijkerwijszullen plaatsvinden zijn
hierbijvanbelang.

63Aandeauteurverteldop3januari2002doorP.H.(Piet)Tauber(1927).Hijwasbijdeexcursie,naarhetKLM
gebouwinDenHaag,aanwezigin1949.DezeuitspraakisTauberaltijdbijgebleven.
64Cofaigh,E.O.(red.),‘TheFutureofArchitecture.UAIWhitebook’,in:ResourchArchitectureMainCongressReportand
Outlook,UAIBerlijn2002,p.258.
THEMA’S 31

Afbeelding2.1.1:hetFederalCentreinChicagovanL.MiesvandeRoheuit1969.H.Zijlstra1990.
32 THEMA’S
2.1 TECHNO-L OGISCH OBSEVEREN
Debegrippentechniekentechnologiewordenuiteengezet.Vervolgenskomeneenaantal
opvattingenovertechniekvanuitdearchitectuurkritischekantenvanuitdeberoepspraktijk
aanorde.Hetbouwenveranderdena1940,maarderoldiedetechniekinneemtbinnenhet
ontwerp en bouwproces veranderde niet; de technische mogelijkheden zelf wel. De
bewustwordinghoealsontwerper,architect,omgegaankanwordenmettechniekenhoede
techniekbepalendisvoorhetuiteindelijkgebouwderesultaatkanmiddelsobservatieworden
geleerd.
HetwoordtechniekkenthaaroorsprongindeGrieksetaal,volgensM.(Martin)Heidegger
(naar Aristoteles): ‘Te voorschijn brengen heet in het Grieks . Tot de stam tec van dit
werkwoordhoorthetwoord [technè],techniek.DitbetekentvoordeGriekenevenminkunstals
ambacht,maarwel:ietsalsditofdat,zusofzoinhetaanwezigelatenverschijnen.DeGriekendenken
de ,hettevoorschijnbrengenuitgaandevanhetlatenverschijnen.Dealdustedenken
verbergtzichvanoudsherinhettectonischevandearchitectuur.Zeverbergtzichinonzedagennogen
metmeerbeslistheidinhettechnischevandemachinetechniek.Maarhetwezenvanhetbouwendete
voorschijnbrengenlaatzichevenminvanuitdebouwkunstalsvanuitdeingenieursbouwofvanuitde
purekoppelingtussenbeidevoldoendedenken.Hettevoorschijnbrengenvanhetbouwenisdanook
nietadequaatbepaald,alswehetindezinvandeoorspronkelijkeGriekse slechtsalslaten
verschijnenzoudendenken,dateentevoorschijngebrachtezaakalsietsaanwezigstoevoegtaanhet
reedsaanwezige.’65
OokPlatoverklaardetechniek:‘AlsPlato(427347v.Chr.)hetwoordtechnègebruikt,slaathetop
eensysteemvanregelsdiedeuitvoerendevananderenmoetkunnenlerenenmoetopvolgenomhet
gewensteresultaattebereiken.Zijnkunnenisnietmeeralleenaanzijnpersoongebonden,maarhij
geeftblijkvaneentechnischerationaliteitdoorzichvolgenshetschemavanregelstegedragen.’66
Aristotelesmaaktenaastdebegripsomschrijvingvantechniek,zoalswediebijHeidegger
tegenkomen,ookonderscheidtussentechniekentechnologie:‘Technischekennisberustopeen
wetenschappelijkekennisvandenatuur,opwatwijnoemendetechnologiediedezewetenschappelijke
kennisonsverschaft.Technologieiseenanderwoordvoordewetenschappelijkekennis,vergelekenbijde
technischekennisvanhetgewone,gezondeverstand.[…]Wetenschappelijkekenniskanproductief
wordentoegepast.Dezewetenschappelijkekennisverschaftonsviadetechnologiedevaardigheidende
machttothetproducerenvandingen.’67Indithoofdstukovertechniekentechnologiegaathet
mij om het begrip techniek in de breedste en oorspronkelijkstezin van het woord
(technè):hetmakenvan,inditconcretegeval,gebouwen.
K.D.(Kenneth)Frampton(1930)gaatinzijnboekStudiesinTectonicCultureuitvoeriginophet
begrip‘tectonic’,datisafgeleidvanhetbegrip,innavolgingvanhetbegriptechniek
omtenslottetoteenvergelijkingtekomentussen‘tectonic’en‘atectonic’.68A.(Anne)Beim
(1964)bouwdeinhaarstudie,TectonicVisionsinArchitecture,hetbegrip‘tectonic’verderuit
waarbijzijuiteindelijkdevolgendeconclusieformuleerde:‘Therefore,onemightconcludethatif
architecturalvisionsdonotholdethicaldimensionsandmoreoverresultinpoeticrevealingsthenthe
truepotentialsoftechnologyhavenotbeenunfolded.Itsessencehasnotbeenrealized.’69

65Heidegger,M.,Bouwen,Wonen,Denken,Nijmegen1991,p.62.
66 Coolen, T.M.T., en H.W.H. Haaksma, ‘Aristoteles kan ingenieur veel leren over de kunst van het maken’, de
Ingenieur,(1993)10,p.46.
67Adler,M.J.,Aristotelesvooriedereen,Amsterdam1983,p.74.
68Frampton,K.D.,StudiesinTectonicCulture,Massachusetts2001(eersteuitgavewasin1995),pp.127.
69Beim,A.,TectonicVisionsinArchitecture,Kopenhagen1999,pp.4965en177.
THEMA’S TECHNO-LOGISCH OBSERVEREN 33

ZowelFramptonalsBeimgebruikenvoorbeeldenvan,onderandere,L.(Ludwig)Miesvande
Rohe (18861996) om hun theorieën ten aanzien van de ‘tectonic’ te onderbouwen.70 Zie
afbeelding2.1.1.MiesvandeRohehadeenzeereenduidigevisieoverderolvantechniekin
dearchitectuurzoalsuiteenaantaldoorBeimaangehaaldeuitsprakenblijkt:‘Architecture
wrotethehistoryoftheepochsandgavethemtheirnames.Architecturedependsonitstime.Itisthe
crystallizationofitsinnerstructure,theslowunfoldingofitsform.’71
‘Theindustrializationofthebuildingtradesisamatterofmaterials.Thatiswhythedemandfornew
buildingmaterialsisthefirstprerequisite.Technologymustandwillsucceedinfindingabuilding
materialthatcanbeproducedtechnologically,thatcanbeprocessedindustrially,thatisfirm,weather
resistantandsoundandtemperatureinsulating.Itwillhavetobealightweightmaterial,theprocessing
ofwhichnotonlypermitsbutactuallydemandsindustrialization.Theindustrialproductionofallparts
canonlybecarriedoutsystematicallybyfactoryprocesses,andtheworkonthebuildingsitewillthen
beexclusivelyofanassemblytype,bringingaboutanincrediblereductionofbuildingtime.Thiswill
bringwithasignificantreductionofbuildingcosts.Thenewarchitecturalendeavours,too,willfind
theirrealchallenge.’72
‘Onedoesnotgainanythingifonemakesacurveinsteadofarightangle.Roundisalsodifficultto
furnish,thereeverythingismodetomeasure.Andtoconstructanyonewhodoesitonceiscured.[...]
Onecanunderstandthepreferenceoftheround,wewerebornwithit,butthecircleislimited,the
rectangleonthecontraryisillimitable,increasableanddivisible.Thesystemoftheorderisbasedonthe
square.’73
MaarzoeenvoudigalsdevisieeninterpretatievanMiesvanRohelijken,‘lessismore’,zo
talrijkblekendeinterpretatiesvanhetbegriptechniek,metbetrekkingtothetbouwenentot
architectuurinhetbijzonder,indeberoepspraktijkvanna1945tezijn.
Alvorens daar verder op in te gaan worden eerst een aantal beschouwingen vanuit de
architectuurkritiek aan de orde gesteld, omdat naast het bouwen het beschouwen, door
observeren,bijhetdoenvanonderzoekeenbelangrijkdeelvandeeerstewerkzaamheden
beslaat.

70Frampton,K.D.,StudiesinTectonicCulture,Massachusetts2001(eersteuitgavewasin1995),pp.159208enBeim,
A.,TectonicVisionsinArchitecture,Kopenhagen1999,pp.7285.
71Beim,A.,TectonicVisionsinArchitecture,Kopenhagen1999,p.21.VolgensBeim:ArchitectureandTechnology,was
aspeechpresentedattheIITinChicago,1950.LudwigMiesvandeRohe,‘AchitecureandTechnology’,Architecture
Review,(1950)10,p.30.
72Ibidem,p.73.Beim:MiesvandeRohe,‘IndustrialBuilding’,(publishedinG,(1924)3),Neumeyer,F.,Theartless
Word:MiesvandeRoheontheBuildingArt,CambridgeMassachussetts,pp.248249.
73Ibidem,pp.7778.Beim:MiesinaconversationwithHeinrichRaschafteralecturebyHugoHäringof1925(onthe
questionofaLeitungsform,whichwastobefoundinformsofthenature).Miessketchedwhilehetalked.Honey,S.,
‘WhoandwhatinspiredMiesvandeRoheinGermany’,ArchitecturalDesign,(1979)3/4,p.100.
34 THEMA’S TECHNO-LOGISCH OBSERVEREN

Oppagina16werdarchitectuurcriticusMierasalaangehaald.Zijnvertrouwenindetechniek
na1940wasnietgroot:‘Dewaarheidis,datgeestelijkeuitingennieteenvoudigewaarhedenzijnende
bouwkustzekerniet.Merkwaardigtedezeenkenschetsendishet,dat,bijvoorbeeldBerlageernooittoe
isgekomenhetgewapendbetonandersdanalseensteunendgeraamte(watevengoedijzerhadkunnen
zijn) te aanvaarden. Maar de toepassing van gewapend beton als essentiële gewapend beton
architectuurlaatzichnietvangenineeneenvoudigewaarheidofwaarachtigheid.[...]Dewaarheidis
nietzo“eenvoudig”meer.Enbehalvedoorhetgewapendbeton,maarookdoordegehelevernieuwende
bouwtechniekheeftinhettweedekwartvandezeeeuwdebouwkunsteenzodanigewendinggenomen,
datzijeerderdaneeneenvoudvanwaarachtighedeneenveelvoudvanonwaarachtighedenlijkt.’74
In1928omschreefH.(Hannes)Meyer(18891954),indegeestvan‘HetNieuweBouwen’,het
begrip bouwen nog als een puur technisch proces: ‘Kunst is compositie, doel is functie. Het
componerenvaneenhavenlijktonseenonzinnigidee,maarhoezithetmetdecompositievaneen
stadsplattegrondofdievaneenwoonhuis...?Bouweniseentechnischprocesengeenesthetischproces;
endedoelmatigeconstructievaneenhuislaatzichnietrijmenmeteencompositievankunstzinnige
aard.Idealiterenelementairvormgegeven,wordtonswoonhuiseenwoonmachine.Warmteregulering,
bezonning,natuurlijkeenkunstmatigeverlichting,hygiëne,weerbestendigheid,hetonderhoudvande
auto,koken,radioservice,dehuisvrouwzoveelmogelijkontlasten,hetseksueleenhetgezinsleven,
etcetera,zijndedominerenderichtlijnen.Opbasisdaarvanwordthethuisgeconstrueerd.Gezelligheid
enrepresentatievormennietdebasisvandewoningbouw:heteerstezitinhetmenselijkehartennietin
hetPerzischetapijt;hettweedeistevindenindepersoonlijkeinstellingvandebewonerennietaande
wand!Denieuwetijdgeeftdenieuwehuizenbouwdebeschikkingovernieuwematerialen:aluminium
en Dural in platen, staven en buizen, Euboöliet, Ruberoid, Torfoleum, Eterniet, gebogen glas,
triplexplaten,gewapendbeton,glazenbouwstenen,ceramiek,staalskeletten,betonnenplatenenzuilen,
Troliet,Galaliet,Cellon,Goudron,Ripolin,kleurechtetinten.Dezebouwelementenorganiserenwijtot
eenconstructieveeenheidalnaargelanghetdoelvanhetgebouwendeeconomischevoorwaarden.De
architectuurisnietlangerdevoortzettingvandetraditieofdeuitdrukkingvanemoties.Totaalvormen
bouwlichaam, materiaalkleur en oppervlaktestructuur ontstaan als vanzelf en deze functionele
opvattingvanelkbouwenleidttotpureconstructie.Pureconstructieishetkenmerkvandenieuwe
vormenwereld.Deconstructievevormkentgeenlandvanherkomst; zeisstatenloosendeuitdrukking
vaneeninternationalebouwmentaliteit.Hetinternationaleishetgrotevoordeelvandezetijd.’75
EenkritischehoudingtenopzichtvandetechnieklietP.(Paul)Bromberg(18931949)horen:
‘Latenwijechterhettechnischedeelvanhetbouweninnieuwebanennietoverschatten.Devorigeeeuw
heeftelectriciteitingeschakeldalshulpmiddelvoor“beterwonenenw.c.’senaflopendwaterindekeu
kenenbijwasgelegenhedenentallozeandereverbeteringen.Doortechnischeverbeteringenindevorige
eeuwhebbenwijechterdebetekenisvanhetlevenuithetoogverloren.Dehevigverscherptestrijdom
hetbestaanheeftdemensennaardestedengedreven,diezwollenalseenrivierdieuithaarbedding
treedt.Oudewaardengingenverloren:hetcontactmetdenatuur,derustenbezinningvoorhetwerk
datmenonderhandenhad,derustomtebeschouwen,hetintiemecontactmethetwerkvananderen,
alsmenlangsdestratenwandeldeendenambachtsmanbezigzaginzijnwerkplaats.Demensenzijn
langergaanlevendoorverbeteringenvandehygiëne,doorvooruitgangvandemedischewetenschap,
maarzijwetenmindermethunleventebeginnen.Destratenzijngeasfalteerd,dehuizenhebben
rioleringenstromendwater,gasenelectriciteit,maarhetgroenisverdwenenentroosteloze,lange,
saaie huizenrijen hebben alleen uitzicht op elkaars eentonigheid. En dan schimpt men nu op

74Mieras,J.P.,NaoorlogseBouwkunstinNederland,Amsterdam1954,p.35.
75HerdrukvanBauhausnummer4uit1928,zie:Huygen,F.,‘Zakelijk,nieuw,modernenfunctioneel’,in:F.Huygen
(red.),1928:Schoonheidentransparantie,logicaenvernuft,Rotterdam1993,pp.3134.

prefabricatie,alsofdeergstearchitectonischemisdadennietreedsgepleegdzijn.’ 76Eenrelativerende
houdingdiehijnodigachttevermelden,nadathijzijntoekomstvisieopdevoortschrijdende
techniekindebouwnaarvorenbracht:‘Eniedereendieblijftbeweren,datervoorhetHollandse
huisheusnietsprachtigersenpractischerkanbestaandanonzedakpanenonzebaksteen,houdtmet
zijnapenliefdevoorHollandzijnbouwnijverheidinhetachterlijkststadiumvanontwikkeling.Dat
bouw“kunst” staat of valt met het vasthouden of loslaten van die achterlijkheid is even
onwaarschijnlijkalsdatdetrekschuitdichterbij“kunst”zoustaandanhetvliegtuig.Armekunst,die
zichalleenkanstaandehoudeningepreserveerdetoestand!77Tenaanzienvandevoorschriften
voorzagBrombergaleenmethodedieinNederlandpasin1992,bijdeinvoeringvan‘Het
bouwbesluit’,alsnieuwewetgevingwaaraanbouwwerkenvanregeringswegeaanmoesten
voldoen,inwerkingzoutreden:‘Hetindustriëlebouwentrektderegeringnogvooreenander
belangrijkekwestieaanhaargekledejaspandjes:nieuwebouwvoorschriften!HetbekendeBurtrapport
inEngelandsteltradicaalvoordatelkebouwconstructienietmeerbeoordeeldzalwordenvolgens
bestaandereglementering,maardatsteedseenobjectiefonderzoekzalplaatsvinden,waarbijdeeigen
verdienstealsmaatstafgaatgelden.Hetrapportzegtb.v.dathetdwaasheidisomvasttestellen:“een
bouwmuurmoetminstenszóenzódikzijn”,daardergelijkevoorschriftengeenplaatsinruimenvoor
nieuwematerialenenconstructiesentechnieken.Bovendienwashetreedsaltijdeenonzinnigefrasedat
een bouwmuur een bepaalde dikte moest hebben, ongeacht of beton, baksteen, staal of hout werd
toegepast.Inplaatsvandergelijkebepalingenmoetenvoorschriftenkomendiedetoelaatbarebelasting
vaststellen.Daarentegenmoetennieuwebepalingenwordentoegevoegdbetreffendeeisenvoorisolatie.
Ookwatdevoorschriftenbetreftvanmaterialendiealofniettoelaatbaarzijninverbandmetbrand
gevaar, moeten veranderingen komen. De keuze van materiaal moet vrijgelaten worden, mits het
materiaalmaarvoldoetaanbepaaldeeisenvanbrandweerstand.Watopditgebiedaanplaatselijke
voorschriften,onderdwangvanplaatselijkevoordelenisvastgesteld,wasreedslangiedereen,dieniet
“partij”was,eendoorninhetoog.Tenslotte:hoepasthetindustriëlebouweninhet“NationalePlan”
vanonzewederopbouw?Metveelmoeiteisinonslanddezeprachtigeorganisatieopgebouwd,diede
uitbreidingsplannenenstreekplannenoverkoepelt.Hetindustriëlebouwenkomtnietinconflictmet
dezeorganisatie.Integendeel,hetnationaleplaninalzijngeledingenzaleenwaarborgvormendathet
industriëlebouwennietontaardenkaninongebreideldespeculatiebouwmetallebetreurenswaardige
gevolgen.Hetindustriëlebouwenzalalleeneenmiddelwordenomdewederopbouwietsanderstelaten
zijndanmooiezinnen,waarinmennietkanwonen.’78
Ook vanuit het buitenland gaf L. (Lewis) Mumford (18951990) in 1952 aan dat de
handwerksman,alsmeestervanhetproces,zijnmachtmoestafstaanaaneengeïndustria
liseerder en onpersoonlijker proces. Er kwam een scheiding tussen standaardisatie en
keuzevrijheid,tussenkunstentechniek.Reproduceerbaarheiddoormassaproductiebracht
groteveranderingenteweegindebeoordelingvankunstenbetekendededemocratisering
vandekunst.79Hetoverwegendtechnischeenkalekarakter,zoalsMeyerdatomschreef,werd
doorMumforddanookkritischbejegend.Zijnvisieoparchitectuur:‘Inthatart,beautyanduse,
symbol and structure, meaning and practical function, can hardly even in a formal analysis be
separated;forabuilding,howeverartless,howeverinnocentofconsciousspeechonthepartofthe
builder,byitsverypresencecannothelpsayingsomething.Evenintheplainestestheticchoicesof

76Bromberg,P.,Bouweninnieuwebanen,Amsterdam1947,p.108.
77Ibidem,p.26.
78 Ibidem, p. 54. ‘Het bouwbesluit’ (Ministerie van VROM) trad in 1992 in werking en verving de toenmalige
bouwverordening.Hetbouwbesluitwasgebaseerdopprestatieeiseninplaatsvanopminimaleoplossingen.
79Mumford,L.,ArtandTechnics,Londen1952,hoofdstuk:FromHandicrafttoMachineAge,pp.6288.

materials,orofproportions,thebuilderrevealswhatmannerofmanheisandwhatsortofcommunity
heisserving.Yetdespitethiscloseassociationinbuildingbetweentechnicsandart,doingandsaying,
the separate functions are clearly recognizable in any analysis of an architectural structure: the
foundations,theinnerdrainagesystem,orinlaterdaystheheatingandcoolingsystems,plainlybelong
exclusivelytotechnics;whiletheshapeandscaleofthestructure,theelementsthataccentuateitsfunc
tionoremphasizeitspurposeinordertogivepleasureandsustenancetothehumanspirit,isart.’80
ModernearchitectuurisvolgensMumfordgewordentot:‘Modernarchitecturecrystallizedatthe
momentthatpeoplerealizedthattheoldermodesofsymbolismnolongerspoketomodernman;and
that,onthecontrary,thenewfunctionsbroughtinbythemachinehadsomethingspecialtosaytohim.
Unfortunately, in the act of realizing these new truths,mechanical function has tended to absorb
expression,orinmorefanaticalminds,todoawaywiththeneedforit.Asaresult,thearchitectural
imaginationhas,withinthelasttwentyyears,becomeimpoverished:somuchsothattherecentprize
winningdesignforagreatmemorial,producedbyoneofthemostaccomplishedandableoftheyounger
architects,wassimplyagiganticparabolicarch.’81
HetUNhoofdkantoorinNewYork,vanHarrison&Abramovitzuit1953,wasvoorMumford
aanleidingdemodernearchitectuurzeerkritischtebeschouwen:‘Iftechnicscouldnot,byitself,
tellthestoryofthepioneer,movingthroughthegatewayofthecontinent,thestorycouldnot,inthe
architecturaltermsofourownday,betold.Thisfailuretodojusticetothesymbolicandexpressive
functionsofarchitectureperhapsreacheditsclimaxinthedesignoftheUnitedNationsHeadquarters,
whereanofficebuildinghasbeentreatedasamonument,andwhereoneofthethesegreatstructures
hasbeenplacedsoastobelosttoviewbymostoftheapproachestothesite.[…]Howharditisto
achievesuchstructures,atoncefunctionalinalltheirofficesandarrangementsanddulysymbolicof
theirownhumanpurposes,wecanseewhenweexamineabuildingnearathand:thenewSecretariat
BuildingoftheUnitedNations.Thatgreatoblongprismofsteelandaluminiumandglass,lessa
buildingthanagiganticmirrorinwhichtheurbanlandscapeofManhattanisreflected,isinonesense
oneofthemostperfectachievementsofmoderntechnics:asfragileasaspiderweb,ascrystallineasa
sheetofice,asgeometricalasabeehive.Onthisstructurealmostascoreofthebestarchitecturaland
engineeringmindsofourdaywereatonetimeoranotheratwork.Butunfortunately,thegenius
presidingoverthisdesignwasanarchitecturaldoctrinealtogethertoonarrowandsuperficialtosolve
theactualproblemitself.TheverydecisiontomaketheSecretariatbuildingthedominantstructurein
thiscomplexofbuildingsrevealsatthestarteitheracompleteindifferencetosymbolism,oraverywry
readingofthenatureanddestinyoftheUnitedNations.’82Zieafbeeldingen2.1.2en3.Mumford
besteeddenogenkelebladzijdenaankritiekophetUNgebouwomvervolgensuittekomen
bijF.L.(FrankLloyd)Wright(18691959),overwienswerkhijeenpositieveroordeelvelde:
‘Accordingly,themoresensitivethearchitectistoexpression,themorecapableheisoftransforming
building into architecture, the greater the need for his own selfknowledge, selfcontrol, self
discipline:aboveall,forsubordinatinghisowninnerwilfulnesstothecharacterandpurposesofhis
client.Onthislatterscore,FrankLloydWrightsworkissometimesnotimpeccable;foralltoorarely
hashebeenfacedwithaclientsufficientlystronginhisownrighttostanduptoWrightsoverbearing
genius,inawaythatwilldojusticetoeverydimensionoftheproblem.Butonethingisusuallyin
evidenceinWrightsarchitecture–notthemachinebutthehumanpersonhastakencommand.[…]In

80Ibidem,hoofdstuk:SymbolandFunctioninArchitecture,pp.111112.
81Ibidem,hoofdstuk:SymbolandFunctioninArchitecture,p.114.HijbedoeldedeJeffersonNationalExpansion
MemorialArchuit1964vanEeroSaarinen.OverdeLijnbaaninRotterdamoordeeldeMumfordin1957echterzeer
positief,zie:Mumford,L.,‘TheSkyline.AWalkThroughRotterdam’,TheNewYorker,12oktober1957,pp.174183.
82Ibidem,hoofdstuk:SymbolandFunctioninArchitecture,pp.114en128.

Wrights fertile and inventive use of the machine, combined with a refusal to be cowed by it or
intimidatedbyitintoaserviledisregardofhisownpurposes,hisworkhasbeenpropheticofafuturein
whichartandtechnicswillbeeffectivelyunited.’83TenslotteconcludeerdeMumford:‘Alongsuch
linesartandtechnics,thesymbolandthefunction,arenowinprocessofbeingreconciledinthebest
worksofmodernarchitecture;andtotheextentthatthisisactuallytakingplacethereisreasontohope
thatourcivilization,whichshowssomanysignsofdisruption,mayinfactbeabletohaltitsinsane
expansionofpowerwithoutpurpose,andfindwaysofbringingintoeffectiveunitythenowhostileand
divisivetendenciesofmen.Butthisisnoeasyroad;andsuchbackwardlookingbuildingsastheUN
SecretariatBuildingofallbuildingsinallplaces!areaproofofthatfact.Henceinmyfinallecture,I
purposetoexaminethemoregeneral.’84Zieafbeelding2.1.7.
UitdeopvattingvanMumfordoverhetUNgebouwinNewYorkblijktdatdetijdende
persoonlijkeperceptievanarchitectuur,zoalsweoppagina27ookzagenbijVanstiphout,van
invloedzijnopdewijzewaaroparchitectuurbekritiseerdwordt.HetUNgebouwstondopde
voorkantvandeuitnodigingvanhetVIIIeDoCoMoMocongres:Import–Export:Postwar
ModernisminanExpandingWorld1945–1975,datinseptember2004inNewYorkwerd
gehouden.Dewaarderingvandearchitectuurinrelatietottechniekisafhankelijkvanhet
tijdsbestek,deperiode,enisafhankelijkvandepersoondiedearchitectuurbeschouwd.85
Afbeeldingen2.1.2en3:hetUNhoofdkantoorinNewYorkeneendeelvandegevel,naarontwerpvan
Harrison&Abramovitzuit1953.H.Zijlstra1990.

83Ibidem,hoofdstuk:SymbolandFunctioninArchitecture,pp.127128.
84Ibidem,hoofdstuk:SymbolandFunctioninArchitecture,p.134.
85Zijlstra,H.,‘DoCoMoMoinNewYork’,Monumenten,(2005)6,pp.1417.

Vanuitdepraktijkgezienwasdeopvattingvanarchitectentenaanzienvandetechnieksoms
twijfelachtig,terwijlarchitectW.(Willem)VanTijen(18941974)juistmoeitehadom,opgeleid
alscivielingenieur(constructeur),dearchitectenroltevervullen.Hijgroeideinhetvakvan
architectennoemdezichzelfeerst‘woningingenieur’omzichpasnaderealisatievanzijneerste
gebouw,deParkflatinRotterdamin1933,architecttenoemen:‘Toenwerdheteenvreselijk
gescharrel,metbouwondernemertjes.Enikbenookgeholpennatuurlijk,ikbengeholpendoorDeJonge
vanEllemeet,dedirecteurvandewoningdienstinRotterdam,endoorReesinkenPlate.Toennoemde
ikmeeerstwoningingenieur,maaropeengoedogenblik,noutoenwasiktochookarchitect.Eigenlijk
hetmomentdatikdatgevoelheb,datwastoendatflatgebouwaandeParklaanklaarwas,diedagwas
Godmetme,begrijptu.Hetwaseenrampgeweestwantikwistnergenswatvanaf.Ikwasaandat
gebouwbegonnenmeteenpaarbouwondernemersenikdeedmaar.Ikhadnatuurlijkeenkleinbeetje
bouwkundegeleerdinBandoengmaarlangnietvoldoende.Ikhebdatgebouwinelkaargedraaid,ik
begrijphetnógniet,ikvindhetnogaltijdeenvanm’nbestegebouwen.Ikzatnatuurlijk...hetwas
middenindecrisis,enikzattussendetangvandiebouwondernemers.Hetwaseenramp;ikhebopdie
steigersgelopenzovan,verrek,alseenplankscheefligtenikdondernaarbeneden,danbeniker
godzijdankaf,begrijptuwel.Dathebikéchtgedacht.MaartoenhetklaarwaszijnwemetDe8en
Opbouwgaankijken.Westondenervoor,erwaseenmooieblauweluchtmetwittewolkenenhet
zonnetjescheen.WestondensamenzotekijkenenikhoordeVanLoghemzachttegenVanEesteren[C.
vanEesteren]zeggenwieheeftVanTijenhiermeegeholpen?Ja,datisheelgekgelopen.Entoenwasik
tócharchitect.Ikwashet,datvoeldeikopdatmomentaan,ja.’86
VanTijenzagzijneenzijdigeopleidingineersteinstantiealseentekortkoming,maarhetzou
eenverrijkingzijn,waardoorhijdetechniekalseenlogischeprofessieinhetuitoefenenvan
hetvakvanarchitectkonintegreren.InhetdeelonderzoekoverdeProvincialeBibliotheekin
LeeuwardenzullenweziendatarchitectP.H.(Piet)Tauber(1927)eensoortgelijkeworsteling
methetvakdoormaakteomdatzijnvader,metselaarenopzichter,zijnzoondetechnische
kennisvanhetvakalhadbijgebrachtvoordatTauberaandestudieBouwkundeinDelft
begon.87
Na1940kwamereenrolverdelingtotstandindearchitectenpraktijk.Erwerdvoormeer
technischezakeneenspecialistofadviseuringeschakeld.Maaskant,geassocieerdmetVan
Tijen,maaktealséénvandeeerstearchitectendezeveranderingdoorbijderealisatievanhet
Groothandelsgebouw.Maaskantontwikkeldezichalsingenieurorganisator(manager).88In
de hedendaagse beroepspraktijk van de Nederlandse architect is er altijd sprake van
samenwerkingtusseneenarchitecteneenconstructeur.Slechtsenkelearchitectenzijnzowel
totbouwkundigingenieur(architect)alstotcivielingenieur(constructeur)opgeleid.Ineen
aantalgevallenwasbinnenhetarchitectenbureaueenconstructieafdelingaanwezig,zoalsbij
MaaskantenvanTijen.Indesamenwerkingtussenconstructeurenarchitectisdecreativiteit
vanbeidendebelangrijkstefactoromtoteengoedproducttekomen.89Veelgerenommeerde
architectenwerkendanookaltijdsamenmetdezelfdeconstructeur.InNederlandrekenen
bijvoorbeelddeconstructeursvanABT(zieookpagina25),opgerichtin1953,dearchitecten
vanZwarts&JansmaenMecanoo,tothunvasteteamgenoten.90Zieafbeelding2.1.4.

86Ruler,D.A.enD.vanWoerkom,‘Ir.W.vanTijen:“Ikbeneenrationalist,maarerismeeropdewereld”’,Plan,
(1970)9,p.522.Zieook:deelonderzoek4.2:GroothandelsgebouwRotterdam,pp.2326.
87Ziedeelonderzoek4.3:ProvincialeBibliotheekLeeuwarden,pp.2123.
88Ziedeelonderzoek4.2:GroothandelsgebouwRotterdam,p.25.
89Vlot,A.,‘Creativiteitishethartvanhetingenieurswerk’,deIngenieur,(1993)10,pp.812.
90Melet,E.,e.a.,ABT19532003,ABTArnhem2003.

Omvanuitdepraktijkeenvoorbeeldaantehalenhoearchitectenconstructeursamenwerken,
en op welkewijze zij over techniek denken, hierbij een aantal observaties betreffende de
samenwerkingtussenR.(Renzo)Piano(1937)enP.(Peter)Rice(19351992).Pianoiseen
architectdievanhuisuit‘hetbouwen’meekreegalszoonvaneenaannemer.Hijvondditzeer
waardevolbijdeuitoefeningvanzijnvakalsarchitect.Hetomgaanmetmaterialenuitde
bouwwereldhadhijzichspelenderwijseigengemaakt.PianoenRicevormdensindszeelkaar
leerdenkennenbijhetontwerpvanhetCentrePompidouin1970,tothetoverlijdenvanRice
in 1992, een continue en ideaal duo: architect – constructeur. Zie afbeelding 2.1.5. Piano
verwoorddedewijzewaaropdesamenwerkingtotstandkwam:‘I learned a lot about the
architecturalprofessionthroughmyworkonthisproject[CentreGeorgePompidouinParijs,
prijsvraag ontwerp in 1970 met R. (Richard) Rogers (1933)]. Architecture is a difficult
profession because it is contaminated. I mean, it is contaminated by money, time, power, and
sometimespolitics.Youhavetodevelopyourselfbyexperiencingthesecontaminatingrealities.This
projectwas also agreatopportunity for meto learn aboutteamwork.Projects ofthattypeonly
becomepossiblewhenpeopleworkwelltogetherandwhenyouarehappytomixyourcreativitywith
thatofothers.Fromthisproject,Ilearnedthevalueofcollaboration.IhaveworkedwithPeterRice,
anengineerwithOveArup&Partners,constantlysincethattime.’91
Pianooverzijnmaniervanwerkenalsarchitect:‘Formecreativityisaquitgame.[…]Thistypeof
creativityisthesameascraftsmanship.Anarchitectmustbeacraftsman.Ofcourse,anytoolswilldo.
Thesedays,thetoolsmayincludeacomputer,anexperimentalmodel,andmathematics.However,itis
stillcraftsmanshiptheworkofsomeonewhodoesnotseparatetheworkofthemindfromtheworkof
thehand.Itinvolvesacircularprocessthatdrawsyoufromanideatoadrawing,fromadrawingtoan
experiment,fromanexperimenttoconstruction,andfromconstructionbacktoanideaagain.Forme,
thiscycleisfundamentaltocreativework.Unfortunately,manyhavecometoaccepteachofthethose
stepsasindependent.Anarchitecttooeasilypassestheresultsofhisexperimentsontothebuilders.
Trulycreativeworkisacircularprocess,andifanarchitectmakeshimselfpartofthisprocesshecan
gainthetechnicalabilitytograspinessencewhatheisworkingon.Creativitycanberealizedthrough
teamwork.Thewordteamworkisanothermysterywhicheveryonetalksaboutbutwhichisrarely
practised.Totellyouthetruth,intheworldofarchitecture,therearefewpeoplewhoemployreal
teamwork in their work. It is rare for exchanges to take place between architects, engineers, and
builders.Butteamworkisessentialifcreativeprojectsaretocomeabout.Teamworkrequirestheability
tolistenandengageindialogue.Imnotmoralizinghere.Putyourselfintothecreativecyclethink,
draw,spendtimeatthesite,andgobacktothinkingagain.Ifthiscanbedefinedascreation,thenthere
isnorealcontradictionbetweenartandscience,modernityandtradition,andfreedomandobligation.I
hopetodiscoverthemeaningofbalance,thethemeofthisissue,throughtheideasIhaveexpressed
above.’92
Riceomschreefhoementegenhemaankeekalsconstructeur:‘Iamanengineer.Oftenpeoplewill
callmean“architectengineer”asacompliment.Itismeanttosignifyaqualityofengineerwhoismore
imaginativeanddesignorientatedthananormalengineer.Thisisbecauseinthemindsofthepublic
andofotherprofessionals,theengineerisassociatedwithunimaginativedullsolutions.Ifpeoplefindan
engineermakingoriginaldesigns,designswhichonlyanengineercanmake,theyfeeltheneedtogrant
him or her a higher accolade, hence “architect engineer”. It is not that I object to being called an
architectengineer.Occasionallyitmayevenbeappropriate,butmostlyitisnotbecausethereisa
fundamentaldifferencebetweentheworkandwayofworkingofanengineerandthatofthearchitector

91Piano,R.,RenzoPianoBuildingWorkshop,Process:Architecture,(1992)100,p.10.
92Ibidem,p.14.

designer.Tocallanengineeran“architectengineer”becausehecomesupwithunusualororiginal
solutionsisessentiallytomisunderstandtheroleoftheengineerinsociety.’93
Riceoverhetverschiltusseneenarchitecteneenconstructeur:‘Iwoulddistinguishthedifference
betweentheengineerandthearchitectbysayingthearchitectsresponseisprimarilycreative,whereas
theengineersisessentiallyinventive.Thearchitect,liketheartist,ismotivatedbypersonalconsider
ationswhereastheengineerisessentiallyseekingtotransformtheproblemintoonewheretheessential
propertiesofstructure,materialorsomeotherimpersonalelementarebeingexpressed.Thisdistinction
betweencreationandinventionisthekeytounderstandingthedifferencebetweentheengineerandthe
architect,andhowtheycanbothworkonthesameprojectbutcontributeindifferentways.Indeed,now
itisimportantthatengineersstarttoeducatebothpeoplewithintheprofessionandthepublicatlarge
ontheessentialcontributionthattheengineermakestoeventhemostmundaneproject.’94

Afbeelding2.1.4:éénvandeeerste
gebouwenmetvoorgespannen
betonconstructie,architectJ.J.Konijnenburg
endeconstructiedoorABT,Stadhuis
Arnhemuit1964.Foto:H.Zijlstra2004.

Afbeelding2.1.5:hetCentreGeorge
PompidouinParijs(19711977),vanR.
Rogers,R.PianoenP.Rice.Hetgebouw
waarvolgensRicezijncarrièreechtmee
begon.Foto:H.Zijlstra1985.

93Rice,P.,AnEngineerImagines,Londen1994,p.71.
94Ibidem,p.72.

Hetgeloofindetechniek,directnadeTweedeWereldoorlog,wasoverhetalgemeengezien
groot.VooraliemandalsR.(Richard)BuckminsterFuller(18951983)dachtveelproblemenop
tekunnenlossendoordetechniek:‘Technologyrepresentsphilosophyresolvedtothemostcogent
argument...Ifmandidthis,suchwouldresult.Intechnologymanisempoweredtoexploreanddevelop
hisown“if”withoutreferencetothelimitingresponseofotherpreoccupiedegos.Throughtechnology
alonethecreativeindividualcanoffreewillarrangeforthecontinuingpreservationofmankinddespite
individualmansselffrustratingpropensities.’95Zieookafbeelding2.3.20oppagina66.Na1945
werd techniek in de bouwwereld vooral ingezet om met minder geld, meer en sneller,
gebouwentekunnenrealiseren,maardatkwamdekwaliteitnietaltijdtengoede.96Degrote
vraagnaarwoningenenutilitairegebouwenbrachteenbouwstroomopgang,dieeenimpuls
kreegdoornieuwetechnischeontwikkelingen.Desysteembouw,hetrealiserenvanwoning
op een ‘industriële’ wijze, werd via rijkswege gesubsidieerd en nieuwe materialen en
toepassingenhiervandedenhunintree,waaronderkunststoffenenaluminium.97Doorde
schaarstewerdenoplossingengezochtinmaterialendiesnelgeleverdkondenwordenzoals
beton,kalkzandsteenengips.Defabriekenvoordeproductievanbakstenenwarenverwoest
enwatbetreft(bouw)staalwasNederland,netalsvóórdeoorlog,voornamelijkafhankelijk
van het buitenland, wat eveneens gold voor hout, lood, zink, glas, verf en behang.98 De
staalindustrie zou de daaropvolgende jaren een proces doormaken waarbij profielen
gestandaardiseerdwerdenvolgensinternationalenormenenopdemarktwordengebracht
alsHE,IPEenUNPprofielen.99Ooknieuwevervaardigings,verwerkingsenverbindings
techniekenmaaktenanderetoepassingenmogelijkdanmentotdantoegewendwas,evenals
nieuweberekeningsmethodendatdeden.Ookindebetonindustriewerdgebruikgemaakt
vannieuwetechnieken,zoalsvoorspanning,hoogwaardigwapeningsstaal,nieuweinzichten
inmateriaaleigenschappen,rekenmethodes,betonkwaliteitenennieuwetoeslagstoffen.Ten
aanzienvandebouwtijdprobeerdemen‘methetdoorwerkenindewinter’hetbouwproceste
verkorten.100
Detijdbrachteveneensmetzichmeedatprocessengeregeldermoestenverlopenwaardoor
normering, wetgeving, planning en samenwerking noodzakelijk werden. Het European
RecoveryProgram(ERP)werdfinancieelondersteunddoorhetAmerikaanseMarshallplan.
OokalhaddeoorlogsindustriesommigeEuropeselandenooktechnologischeinnovaties
gebracht,niemandkonoptegendetechnologischehegemonievanAmerikaomstreeks1947.101
Planningwasomstreeks1932alhetmiddelvandeAmerikaanse‘NewDealpolitiek’,omde
takenenwerkzaamhedenvandeoverheidtereguleren.102InEuropawerdhetmiddelnade

95Meller,J.(red.),TheBuckminsterFullerReader,Londen1970,p.231.
96Kronenburg,R.,SpiritoftheMachine.TechnologyasanInspirationinArchitecturalDesign,Chichester2001,p.84.
97Schot,J.W.(red.),TechniekinNederlandindetwintigsteeeuw.VI:stad;bouwenindustriëleproductie,Zutphen2003,p.
219enHitchcock,H.R.,‘Eenoverzichtvandeveranderingenindearchitectuurtengevolgevanhetontstaanvan
nieuwetechniekenenmaterialen’,BouwkundigWeekblad,(1961)13,p.259.
98Ziebijvoorbeeld:‘OnzeBouwmaterialen’,Bouw,(1945)oktober,pp.2731,‘Nederlandschehoutindustriewachtop
grondstoffen’, in: Bouw, (1946)2, p. 214 en Schelling, H.G.J., ‘Constructie van gewapendbetonvloeren zonder
toepassingvanhoutenbekisting’,BouwkundigWeekblad,(1941)29,pp.244245.
99Genderenstort,J.K.van,‘Staalbouw19451965’,PolytechnischTijdschrift,(1965)1,p.20B.
100Zutphen,J.van,‘Betontechniek19451965’,PolytechnischTijdschrift,(1965)1,pp.13B16B.
101Taverne,E.enK.Schuyt,1950Welvaartinzwartwit. NederlandsecultuurinEuropeseContext,DenHaag2000,
hoofdstuk2:‘HetgeluidvanAmerika’,pp.6768.
102Pieterson,M.(red.), Hettechnischlabyrint,WerkgroepTechniek,TechnologieenSamenleving,Leiden
1981,p.225.

TweedeWereldoorlogingezetommiddelsNationalePlannen(zieookBrombergopp.36)
zakenvanalgemeenbelang,vooreenlangeretermijn,ondercontroletekrijgen.Hetwas
eveneensdemethodevoorhetbedrijfslevenomhetwerktecoördinerenentecontrolerenen
wasalszodanigindearchitectenpraktijkeennietmeerwegtedenkeninstrument.Inde
voorbereidingvandebouwontstondmeerenmeerdebehoefteomtakenteverschuivennaar
adviseursvoorconstructies,installatiesenbouwfysischezaken.Omtoteenmeerintegrale
samenwerkingtekomenriepE.J.(Evert)Jelles(19322003)bijvoorbeeldin1970de‘Ringvan
adviesbureaus’inhetleven.103Daarnaastkwamhetbouwteamopalsorganisatievormmetde
bedoeling,altijdenshetontwerp,debouwvoorbereidendeénuitvoerendepartijenbijhet
projecttebetrekkenomtoteenoptimaalontwerptekomen.Helaashadditoptimaleaspect
hoofdzakelijkbetrekkingopdebeheersingvandebouwkosten.HettraditioneleNederlandse
aanbestedingssysteem, waarbij de laagste bieder het werk werd gegund, kreeg er een
geduchteconcurrentbij.
Devanhuisuitambachtelijkbouwwereldkreegtemakenmetarbeidsdelingzoalsdieinde
productieindustriealwerdtoegepast.Hetberoepvantimmermanveranderdezeersterkdoor
de vermindering van de inhoud van zijn deeltaken en door de arbeidsdeling. Deze
ontwikkelingginggepaardmetdevereenvoudigingvandeproductieopdebouwplaats.Er
werdensteedsmeerwerkzaamhedenverplaatstnaareenvoorfase,dieintoenemendemate
industrialiseerde.Debouwplaatswerdassemblageplaatsendeaannemercoördinatorvan
toeleverendepartijenzoalsonderaannemers.104Prefabricagevanbouwonderdelenwerdeen
nietmeerwegtedenkenelementinhetbouwproces.Maareenvollediggeïndustrialiseerd
bouwprocesontstondniet.VeelbleefhandwerkconstateerdeprofessorJ.Hryniewieckiin
1961:‘Wateraanindustrialisatietezienvalt,verdienteerderdenaamvangeïndustrialiseerdambacht.
Het beperkt zich tot de fabrieksmatige productie van onderdelen en de maximale maten van deze
onderdelen worden bepaald door de transportmogelijkheden, vervoerbaarheid, gewicht, en
hanteerbaarheidopdebouwplaats.’105

Afbeeldingen2.1.6en7:kolommeninhetglaspaleisSchunkvanF.P.J.Peutzuit1942inHeerlen
(geregenereerddoorJoCoenenenWielArets)eneenkolominhetJohnsonWaxgebouwvanFrankLloyd
WrightinRacineuit1951.H.Zijlstra2004en1990.

103Jelles,E.J.,‘Zoekennaareenadequatewerkwijze’,Plan,(1970)9,p.560.
104Hendriks,A.,‘Multidisciplinaironderzoekdienthetbouwentebegeleiden’,Plan,(1970)9,p.555.
105Hryniewiecki,J.,‘Deinvloedvandeindustrialisatieopdearchitectuur’,BouwkundigWeekblad,(1961)13,p.259.

‘Indearchitectuurwordenontwikkelingenvooruitgangoverhetalgemeenbeschouwdalseengevolg
vanexternefactorenzoalsnieuwebouwmaterialenofnieuwemaatschappelijkeeisen,dieonafhankelijk
vandearchitectuurzijnontstaanenwaaropdearchitectuurmoestreageren,ofzedatnuwildeofniet.
Architectuur lijkt nogal passief en verstoken van een innerlijke drang om de eigen esthetica te
vernieuwen.Classicistischevormenhebbenheteeuwenlangvolgehouden,zolangzelfsdatdenieuwe
modernistischearchitectuurvandetwintigsteeeuwopzijnbestkanwordengeanalyseerdalseensoort
verholenclassicisme.Hoewelerdusredengenoegisomdearchitectuureerdertebeschouwenalsde
kunstvandeherhalingdanalsdievanhetverschil,ishetdevraaghoedekennistoenameindeloopvan
detijdbinnenditherhalingspatroonwasgeorganiseerd.’106AldusJ.Meuwissen,waarbijhijnog
ingingopdewijzewaaropereentoenamevankennisplaatsvondbinnendeprofessievande
architect,enwaarbijhijdeherhalingvanhetbekendeuiteenzette.Integenstellingtotzijn
opvattingzijnvolgensmijdeze‘externefactorenzoalsnieuwebouwmaterialen’juisthetmiddel
om vernieuwingen binnen de architectuur te bewerkstelligen. In de architectuur van A.
(Auguste)Perret(18741954),metgewapendbetonalsbouwmateriaal,waarinconstructieen
estheticasamengaan,zienwebijvoorbeeldregelmatighetklassiekekapiteelvandekolom
terug,maarhetwerdopeeneigentijdsemaniertoegepastdieenkeleenherinneringoproept
aandeklassiekeorde.InhetMuséedesTravaux(19361948),inParijs,komendanookzowel
kolommen zonder als mét ‘kapiteel’ voor, die op hun beurt geïnspireerd zijn op het
EgyptischeLotuskapiteel.Detrappenzijnvolledigzelfdragendeconstructies.Zieafbeel
dingen2.1.711.AlsgeenanderwasPerretzichbewustvanhetbelangvandetechniekvoor
zijnarchitectuur.107NederlandsearchitectenmoestennadeTweedeWereldoorloglerenomop
eenoorspronkelijkewijzemet,bijvoorbeeld,betonomtegaanofzoalsTauberhetaangaf:‘We
pastenwelbetontoemaardevormgevingberustteopeenstapelconstructievanbalkenzoalswegewend
warendieinhoutofstaalvormtegeven.Paslaterontstondechtebetonarchitectuur.’108(Zieook
Mierasopp.35)AlsuitzonderinghieropkanhetwarenhuisSchunck(19361942)vanF.P.J.
(Frits) Peutz (18961974)worden genoemd. De paddestoelvloeren zijn een expressie van
techniek+architectuur.109InAmerikazienweindearchitectuurvanFrankLloydWrightde
betontechniekevoluerentoteenplastischvervormbaarbouwmateriaal,maarookhieriseen
afgeleidevaneenkapiteelterugtevinden.Zieafbeeldingen2.1.6en7.
Tenslotte,metbetrekkingtotvandebeschouwingenovertechniekentechnologie,citeerik
enkele uitspraken vanPerret, die hij in 1952 publiceerde in: ‘Contribution a une Theorie de
L’Architecture’.Zieookafbeelding2.1.12.Hierinkomenmetnametechnischeaspectenaande
ordediehijnoodzakelijkachttebijhetrealiserenvanarchitectuurendieaanzeggingskracht
niets hebben ingeboet. Indien architecten op deze wijze techniek + architectuur laten
samengaan,kanereenresultaatontstaanuitdesynergievanbeiden.Dezebewustwording
startvoorvelenpastijdenshunopleidingtotarchitectomdat(helaas)nietiedereendievoor
hetvakvanontwerperkiest,eenvaderheeftdie‘indebouwzit’.Technologischobserverenis
eenmiddelombewustnaarhetbestaandetekijkenenomhiervanteleren.

106Meuwissen,J.,‘Groeivankennisindearchitectuur’,OASE,(2003)62,p.7.
107Frampton,K.D.,StudiesinTectonicCulture,Massachusetts2001,pp.121157.
108Zijlstra,H.,InterviewmetP.H.Tauber,3januari2002en6maart2002,naaraanleidingvanhetdeelonderzoek4.3:
ProvincialeBibliotheekLeeuwarden.Omstreeks1960wordtoverwerkvandezearchitectenindeNederlandsepers
gepubliceerdzoals:Nervi,P.L.,‘Deinvloedvandeontwikkelingeninhetgewapendbeton,debouwtechniekende
bouwwetenschapopdehedendaagsearchitectuur’,BouwkundigWeekblad,(1961)13,pp.257258.
109Schrier,W.vander,‘Betonskeletbouw’,Bouw,(1946),p.179enGraatsma,W.,GlaspaleisSchunck,Nuth1996.

Perret:
‘L’Architectureestl’artd’organserl’espace,c’estparlaconstructionqu’ils’exprime.’[…]

‘L’Architectureest,detouteslesexpressessionsdel’art,cellequiestleplussoumiseauxconditions
matérielles.’[…]

‘La construction est la langue maternelle de l’architecte. L’architecte est un poète qui parle en
construction.’[…]

‘Technique,permanenthommagerendualanature,essentielalimentdel’imagination,authentique
sourced’inspiration,prière,detouteslaplusefficace,languagematernelledetoutescréateur.’[…]

‘Techniqueparléeinpoètenousconduitenarchitecture.’[…]

‘L’edifiche,céstlacharpentemuniedeselementsetdesformesimposéesparlesconditionspermanentes
qui,lesoumetantalanature,lerattachehentaupasséetluiconfèrentladurée.’110

T E C HN O- L O G I SCH O B S ERV E RE N

T1: Door de invloed van techniek op architectuur, als centraal thema in de
observatiefasevanonderzoeknaarbestaandegebouweneninhetbijzondervangebouwen
dietijdensdeperiode1940–1970werdengerealiseerd,centraaltestellen,komtmentot
wezenlijkandereconclusiesmetbetrekkingtotdearchitectonischeinterpretatievande
gebouwenengebouwelementen,dandatbijdeobservatiedetechniekbuitenbeschouwing
wordtgelaten.

T2: Door technologisch te observeren zijn de onderzoeksresultaten praktisch
bruikbaarbijhet(re)genrerenvangebouwenindepraktijk.

T3: Technologie, de kennis, is noodzakelijk om een ontwerp te realiseren, het
gerealiseerdeinstandtehouden,omafgewogenbinnen,hetbestaandeveranderingen,aan
tebrengenenhetbestaandewederomtekunnenanalyseren.

110Debladzijdentekstzijngeheelopgenomenin:Britton,K.,AugustePerret,Londen2001,pp.230237.


Afbeeldingen2.1.812:hetMuséedesTravaux(19361948)inParijsvanAugustePerret.Architectuurinbeton,
waarbijstijlkenmerken,zoalseenkapiteelherkenbaarzijn,maarwaarbijhetmateriaalconstructiefoptimaal
werdbenut.Eénpaginauit‘ContributionauneTheoriedeL’Architecture’vanAugustePerret.Uit:Britton,K.,
AugustePerret,Londen2001.

2.2 O N DE R( Z O E K S G E)W IJ S A NA L Y SE R EN
IkhebhetpromotieonderzoekverrichtindienstvandeTechnischeUniversiteitinDelftaan
de faculteit Bouwkunde. Zelf ben ik een oudstudent van deze opleiding. In de Engelse
vertalingnoemtmendeopleidingechter:‘FacultyofArchitecture’.Bouwkundeonderwijsis
echterietsandersdanarchitectuuronderwijs.Eenbouwkundigingenieurdientzich,naast
architectuur(=‘bouwkunst,dekunstendeleervanhetontwerpenenuitvoerenvanbouwwerken’),
eveneenstebekwamenindebouwkunde(=‘dewetenschapdiedevereistenleertkennenom
bouwwerkensamentestellen’).111Voordeontwikkelingvandebouwkundeendearchitectuur
vormtdebestaandegebouwdeomgevingdebelangrijkstebronvanstudie.
Onderzoekenislerenenlerenisonderzoeken,zoalsontwerpenookonderzoekenisenleren
onstaatdooronderwijzen.Bijhetontwerpenvanzowelvolledigenieuweobjecten,alsbij
objectendieineenbestaandestructuurmoetenwordeningepast,ishetvanbelangdatmen
leertvanhetverleden.Hierbijgaathetnietomhetkopiëren,maaromhetanalyserenenhet
geleerde toete passen opeen wijze die de aanwezige context respecteert.112 Het gaat om
evoluerenvankennisenmethodenindeontwikkelingvaneeneigenontwerpmethodeendit
geldtzowelvoorstudentenindebouwkundealsvoorarchitectenindepraktijk.
S.(Sigfried)Giedion(18831968)omschreefin1967dewijzewaaroparchitectenhetverleden
interpreteerden:‘TheattitudetothepastofUtzonsgenerationdiffersfromthatofthehistorian,at
leastfromthatofthosehistorianswholackaninnerrelationtothecontemporaryscene.Thearchitectis
littleinterestedinwhenorbywhomacertainbuildingwaserected.Hisquestionsarerather:Whatdid
the builder want to achieve and how did he solve his problems? In other words, the architect is
concerned with searching through previous architectonic knowledge, so that he can immediately
confrontcontemporaryarchitecturalaimswiththoseofaformerperiod.Travelgivesthebestpossibility
forsuchimmediatequestioning.’113
Bijhetontwerpenvanopgavenbinnenbestaandegebouwen,komthetlerennogspecifieker
endirecteraandeordedanbijcompletenieuwbouw.Ookbijnieuwbouwiseraltijdsprake
vaneencontext,maarbijeenbestaandeopgaveishetgebouwzelfdecontextendaarmee
onmiddellijk onderdeel van de uitgangspunten voor de architectonische opgave. Henket
benoemde,inhetinterviewdatoppagina23eveneenswerdaangehaald,dezeproblematiek
alsvolgt:‘Hetgroteverschilmetrenovatie[tenopzichtevannieuwbouw]isdatjemettwee
factorentemakenhebt.Teneerstemetdedraagconstructie,dieiseral,ententweedemetde
mensen die er al zijn, en dat is het grootste probleem. Het is ingewikkelder. […] Het gaat
trouwens niet alleen om het in standhouden, maar meer om de vraag: Wat vervang je, wat
wijzigje,wathoujeinstand,waarbouwiknieuw,waargaikweldepolderin.Ikdenkdathet
langzamerhand tijd wordt niet alleen maar in groei te denken, maar gewoon vanuit de
binnenkanttegaannadenken.Endatjearchitectenookopdiemanieropleidt.[…]Waarhetom
gaat is te zorgen dat je die discussie zoveel mogelijk objectiveert. Dat je kan zeggen:
bouwtechnischstaatheterzobij,bouwfysischstaatheterzobij,stedenbouwkundigenarchi
tectonisch past het zo. De sloop van een gevel betekent bouwfysisch, dat we zoveel meer

111VanDaleGrootWoordenboekderNederlandsetaal,Utrecht1984.
112IndecollegesvanH.Herzbergerin1980aandeTHDelftBouwkunde,werdendestudentenoverspoeldmet
historischevoorbeeldenuitdeinternationalearchitectuuromvandaaruitdedagelijksomgevingteanalyserenen
toepassingentezoekenvoordeontwerpopgaven.Herzberger,H.,HetOpenbareRijk.SamenvattingColleges19731982,
deelAenB,Delft1982en1984.
113Giedion,S.,Space,TimeandArchitecture.Thegrowthofatradition’,Cambridage1967,p.670:‘JørnUtzonandthe
thirdgeneration’.
THEMA’S ONDER(ZOEKSGE)WIJS ANALYSEREN 47

stookkostenkrijgen.Architectonischbetekenthetdatweopeenseendoorkijkkrijgen;functioneel
datikopeensgeenwoningenmeerkanbouwen.’114
HetontbreektvolgensHenketechteraankennisenaaneenkennissysteem:‘Debelangstelling
voor de bestaande gebouwenvoorraad groeit snel. Zowel in Nederland als daarbuiten verschijnen
studiesoverzakenalsbeheer,hergebruikendelevenscyclusvangebouwen.Maarhetkennismancois
groot.Afgezienvandenonprofitwoningsectorwetenwebitterweinigvandegebouwenvoorraad.Er
zijn geen systematische overzichten omtrent ouderdom, bouwtechnische en gebruikstechnische
kwaliteit,verschillendetypenlevensduurenafschrijving.Onbekendishoehetgebruikvangebouwen
zichontwikkeltindeloopvandetijd.Alleenalvoorhetvergarenvanelementairegegevensligteen
enormonderzoeksterreinbraak.’115
VanTijengafineenreflectieopzijncarrièrein1970,aandatarchitectennietzoleergierigzijn
omkennisteverwervendoortelezenenteluisteren.inverbandmetde‘DoornseLeergangen’
sprakVanTijen:‘Wijprobeerdennaarelkaarteluistereneneeninzichtinopvattingenvandeanderte
krijgen.Maarerwasgeenkrachtigeleidingvandediscussie,hoebelangrijkdaarinpersoonlijkhedenals
Molière,Rietveld,MerkelbachenVanEmbdensomsookwaren.ZoalsarchitectVandenBergonlangs
heeftgezegd:“Architectenluisterenslecht,pratenslechtenleidenslecht”.Daardoorontaarddehet
geheeltochvrijspoedigineenlangselkaar,heenpraten.Welleerdenvelenelkaardaarbijpersoonlijk
beterkennen,vooralookvelejongeren.Veelmeerheeft“Doorn”mijnsinziensnietopgeleverd.’116Van
Tijenzagdekwaliteitvandewoningbouwverslechteren,hijverweetdearchitectenzoweleen
tekortaanleergierigheidalsaandebehoefteomkennistevergaren:‘Ookdeontwerpersnemen
vanalledeskundigheidnogsteedsonvoldoendekennis.Hetwerdhunooknauwelijksgeleerdenzij
hebbenerookvaakvanuitzichzelfmaarbeperktebelangstellingvoor,omdatzijhunpersoonlijkevorm
en ruimtebehoeften latenprevaleren.Voorzover zij een en ander toepassen, geschiedtdit eveneens
voornamelijkingevolgeoverheidsvoorschrift.’117Ikweetuiteigenervaringdatarchitectenveel
boekenbezittenoverhunvakgebied,maardaterslechtsenkelenzijndiedeboeken,metname
deteksten,ookdaadwerkelijklezen.Architectenverzamelenplaatjesendoenbijvoorkeur
ideeënoptijdensexcursies(zieGiedion’smeningopdevorigepagina).Hetbestuderenvan
kritieken, ervaringen, interviews en het diepgaand, multidisciplinair, analyseren van
andermans werk is onvoldoende ingebed in het leer en onderwijssysteem van de
ontwerpende architect. Daarmee lijkt er een taak weggelegd te zijn om juist in de
bouwkundeopleiding(dewetenschapdiedevereistenleertkennenombouwwerkensamente
stellen)studentenhiertoedevaardighedenbijtebrengenenhetprofijtervanintelatenzien.
Met name de naoorlogse bouwopgave kent vele leermomenten: ‘Het is ondoenlijk, de
geschiedenisvandelaatstetweedecennia[19451965]vanhetNederlandsebouweninbeknoptbestek
weertegeven.Erzijnzoveelnamen,zoveelbouwwerken,zoveelstadswijkenenzoveelstijlvormen,en
menzounoglichtettelijketientallenarchitectenengebouwenvergeten.Ditisgeenexcuusvooreen
eventueelonvoldoendegedocumenteerdoverzichthetwordthieralleengereleveerdomhetwellicht

114Cate,G.tenenR.Rovers,‘Opdrachtgevermoetbewijzendatslopenzinvolis.EeninterviewmetHubertJan
Henket’,Bouw,(1983)20,p.35.
115Henket,H.J.,‘Vanproducerennaargebruikenenbeheren’,Plan,16(1985)3,p.24.
116DeDoornseLeergangenvondenplaatstijdensdeTweedeWereldoorlog.DeNederlandsearchitectenbesprakende
problematiekenontwerpopgavendiezichnadeoorlogzoudenaandienen.Dediscussiesspitstenzichvoornamelijk
toeophetverschilinontwerpopvattingentussendemensenvande‘DelftscheSchool’endeaanhangersvanhet
‘NieuweBouwen’.Tijen,W.van,‘Devierurenvandemodernearchitektuur’,Plan,(1970)9,p.538.Voorverslagen
vandeDoornseleergangenzie:GrandpréMolière,M.J.e.a.,Dearchitectuur,Amsterdam1942enEmbden,S.J.vane.a.,
Detechniekendearchitectuur,Amsterdam1946.
117Tijen,W.van,‘Devierurenvandemodernearchitektuur’,Plan,(1970)9,p.550.
48 THEMA’S ONDER(ZOEKSGE)WIJS ANALYSEREN

belangrijksteaspectvandezearchitectuurperiodeaantegeven:deoverdaad.Dehaast,hettekort,de
vernieuwing,deexpansie,allemaalzakendieinhetwonen,hetwerkenenindecultuur,tegenwoordig
onafscheidelijksamengaan,bepalenvooreenaanmerkelijkdeeldearchitectonischeconceptie,omdatze
immersdeoorzaakzijnvanheeldiejachtigebouwactiviteitvanonzedagen.Hetisdaaromnauwelijks
overdreven,tezeggendatdeveelheid,ofeerderhetcomplexvanoorzakendietotdieveelheidhebben
geleid,eendervoornaamstekenmerkenisvanhetnaoorlogse,Nederlandsebouwen.’118

O N DE R(Z OEK SGE) WI J S ANAL Y SE REN

O1: Bijdeanalysevangegevens,dievoortkomenuitonderzoeknaareenbestaand
gebouw,gaat het erom inzichten te verwerven, die sameningezet kunnenworden ten
gunstevanhetbetreffendegebouwzelf,maarookingezetkunnenwordenbijhetmaken
vanontwerpenvoornieuwegebouwen,binneneenreedsbepaaldecontext.

O2: Onder(zoeksge)wijsanalyserenvandeuitdeobservatieverkregenonderzoeks
resultaten,dientdeeluitmakenvandewerkzaamhedendieeenarchitectverrichtalseen
bestaandgebouweennieuweontwerpopgavewordt.

O3: Doormeerderegebouwen,gerealiseerdbinnenééntijdsperiode(inditgeval1940
– 1970), op overeenkomstige wijze te analyseren en de resultaten te combineren zijn
algemeen geldende conclusies te trekken, die toepasbaar zijn bij het ontwerpen en
realiserenvangebouwen.

Afbeelding2.2.1:de
visafslagin
Scheveningenin
1963gerealiseerd
doorSj.Schamhart.
Delocatiestaat
onderdrukom
woningbouwopte
realiseren.Het
gebouwwasin2005
onderwerpvan
studievoorde
Bachelor5opleiding
TUDelft
Bouwkunde.De
plannenvande
studentenwerden
aandegemeenteDen
Haaggepresenteerd
eninhetstadhuis
geëxposeerd.H.
Zijlstra2005.

118Wiekart,K.‘Architectuur19451965’,PolytechnischTijdschrift,(1965)1,p.2B.
THEMA’S ONDER(ZOEKSGE)WIJS ANALYSEREN 49


Afbeeldingen2.3.1en2:voorbeeldvanveranderingbinnendebouwkundigestructuur:Silogebouwuit1932
inAkron,OhioUSA,verbouwdtothotelin1990.Brand,S.,Howbuildingslearn;whathappensafterthey’re
built,NewYork1994.

Afbeelding2.3.3:hetschemavanBrandwaarindegelaagdheidvanveranderingwordtverbeeld.Uit:Brand,
S.,Howbuildingslearn;whathappensafterthey’rebuilt,NewYork1994,p.13.
50 THEMA’S RE-GENERATIEF CONCLUDEREN

2.3 R E - GE NER A T I E F CON C LU DER E N
MethetthemaRegeneratiefconcluderenwordtderichtingvanwaaruitikmijnconclusies
hebgeformuleerd,inditproefschrift,aangegeven.Ineersteinstantienoemdeikditthema
‘veranderbaarheid’.Ophetmomentdatdedoormijontwikkeldeonderzoeksmethodezelf
onderdeel werd van het onderzoeksresultaat, werden de activiteiten die tot een
onderzoeksresultaathebbengeleid(observerenanalyserenenconcluderen),geïntegreerdin
dethema’s.
Regeneratieismeerdanveranderen.Hetgaatomveranderingendieaandelevenscyclusvan
een gebouw een periode, een generatie, toevoegen. Norman Foster gebruikte in zijn
omschrijving van het plan Carré d’Art in Nîmes het begrip regeneration process: ‘The
regenerationprocessexaminessthepossibilityofextendingthelifeofexistingstructures.’119
Hetbegripveranderingkentverschillendeinterpretaties.Omdatveranderingalomaanwezig
isbelichtik,middelseenaantaluitspraken,deessentiëleaspectenvanhetveranderingproces
vanuitdetheorieenvervolgensstelikeenaantal,meeropdepraktijkgerichte,uitsprakenaan
deorde,waarbijderelatiemethetbouwenduidelijkerwordtomdaarnadeovergangte
makennaarvoorbeeldenvangebouwendieveranderingenhebbenondergaanennaarmijn
menigsuccesvolgeregenereerdzijn.Dezegebouwenwordenalszodaniginhetonderwijsdan
ookalsvoorbeeldengebruikt.
Meningenvandeoorspronkelijkearchitecten,vangebouwendieaanveranderingonderhevig
zijn,latenziendatnietiederearchitectvanmeningisdatzijnofhaargebouwveranderdkan
ofmagworden.
De duurzaamheid van onze maatschappij is in het gedingals we constructies slopen die
technischgeziennogjarenmeekunnen.Slopenendeproductievanbouwafvalhebbengeleid
totideeënoverderegeneratievanbouwmaterialen.Alhoewelditniethethoofdonderwerpis
van mijn proefschrift, besteed ik er toch enige aandacht aan om aan te geven dat de
bedoelingengoedzijn,maarinprincipeeengevolgzijnvanbeslissingen,meestaloppolitiek
niveau,diemeestalnietzonoodzakelijkzijnalsdemensen,diedezebeslissingennemen,
doenvoorkomen.
In de praktijk zijn aanzetten tot methoden gedaan en initiatieven uitgevoerd om tot
regeneratievangebouwenendegebouwdeomgevingtekomen.Zowelvoorhetgebouwop
zich als voor stedenbouwkundige situaties, kan men op dezelfde wijze spreken over
regeneratie,waarbijhetresultaatevolutieisinplaatsvanrevolutie:‘Creativereuseistobe
encouraged;combininginnovationwithtraditionitcantrulyrepresentabalancedcivilisedsocietyat
peacewithitspast,presentandfuture.Thereisagrowingawarenessthatevolutionismoreproductive
thanrevolution,itisbettertoretainwhatisgoodratherthandestroythelotandstartagainafresh.
Hencetheprinciplessetoutforthecreativereuseofbuildingscanalsobeappliedtowholeareasinthe
urbandesignofourcities.’120

119Foster,N.,‘AppropriateTechnology’,in:Henket,H.J.,TheEcomomyofAchitecture’,Eindhoven1996,p.24.
120Latham,D.,CreativeReuseofBuildings.vol.1.PrinciplesandPractice,Shaftesbury,p.124.
THEMA’S RE-GENERATIEF CONCLUDEREN 51

K. (Kevin) Lynch benadrukte dat wij, als levende wezens, altijd deel uitmaken van een
voortdurend aan verandering onderhevige wereld. Leven is veranderen: ‘Change and
recurrencearethesenseofbeingalivethingsgoneby,deathtocome,andpresentawareness.The
worldaroundus,somuchofitourowncreation,shiftscontinuallyandoftenbewildersus.Wereach
out of that world to preserve or to change it and so to make visible our desire. The arguments of
planningallcomedowntothemanagementofchange.’121TerwijlH.(Hannah)Lewischreefdathet
verledenopzichgeendoodelementis,ofiemandterugduwt,maar,integendeel,hetverleden
maaktdatweverderkomenindegeestvantraditieengeheugen:‘Thepastisnotperceivedas
adeadweight,nordoesitpulloneback.Onthecontrary,thepastpushesforwardintheguiseof
traditionandremembrance,andthefuturedrivesbackantagonisticallytowardsthepast.’122
G.(Graeme)Aylwardgingin1979,opeenabstractewijze,inophetveranderenvandingenen
inhetbijzonderopveranderingenindegebouwdeomgevingenelementendiedaarmee
samenhangen:‘Achangeinonesetofproblems,forexamplephysicalimprovement,isnotenoughon
itsown.Itisthetotalsystemthatrequiresattention.Thisistheessentialthemeofthischapter;the
problemofreorientatingthedirectionofchangetowardsimprovementisamassiveone.Itisreinforced
notonlybythosesufferingthesubstandardenvironmentbutbytheexternalperceptionsofsocietyasa
wholeonthe“outside”.Theflighttodecayoccursatanexponentialrate;conversely,toreversethistide
becomes increasingly difficult as the level of decay increases. […] Naturally when we think of
rehabilitationitisnormallyintermsofsomehistoricalbuildingorplace,oraderelicthousingarea.The
problemisofcoursebroaderthanthis.[…]Theworldisinaconstantstateofflux.Weareawareof
changeinavarietyofways.’123BelangrijkbijdetheorievormingvanAylward,dieuiteindelijk
leidt tot een verklaring van het begrip ‘change’ als een spiraalvormig proces waarbij
voortdurendenergiemoetwordentoegevoegdomdespiraalwerkinginstandtehouden,isde
matevanvervaldietoegestaanwordt.Bovendienisveranderingnietmogelijkzonderdater
eencontinuïteitgedefinieerdkanworden:‘Inallourdaytodayexperience,changeisobservedas
themismatchbetweenthecurrentstateofthings,peopleandplaces,andourmemoryoftheformer
state:thesubjectiveperceptionofdifference.[…]Stability,identity,imageityandstructureinthe
environment transform otherwise evanescent actions into predictable repetitions, enabling learnt
behaviourpatternstobeconfidentlyapplied.[…]Manyinterveningchangesmayhaveoccurredbuta
prevailingsenseofhistoryembodiedinabuildingorplacegivesrootstothissenseofstabilityand
security.Thuscontinuityismaintained,orthoughttobemaintained,intothefuture.’124
‘Thecapacityforchangeinamodernbuildingprobablyliesintheneutralqualitiesofsimilarspacesand
minimumstructure,whereasanoldbuildingisendowedwith“soft”structurethatcanbeeasilycarved,
andavarietyofspacesthatcouldsuitalargeproportionofmostactivities.Thesequalitiesinold
buildingsoccurredquitebychanceasalegacyofpastlevelsofconstructionandenvironmentaltech
nology.However,therealizationoftheirpotentialdoescallformorecareful“design”ofactivitysystems
tofitsuchstructures,avoidingtheassumptionthatneutralspacesaretheonlyanswer.[…]Werequire
stableenvironments,thatis,withasteadystateillusionofcomfortablechange.Weneedcontinuitywith
timepastandasenseofdirectionforthefuture.’125

121Lynch,K.,WhatTimeisThisPlace?,Cambridge1972,p.1.
122Lewi,H.,‘ParadoxesintheConservationoftheModernMovement’,in:Henket,H.JenH.Heynen(red.),Backto
Utopia,Rotterdam2002,p.356.
123Aylward,G.,‘ConversionandRehabilitation,in:Markus,T.A.,BuildingConversionandRehabilitation.Designingfor
ChangeinBuildingUse,Londen1979,p.1.
124Ibidem,p.2.
125Ibidem,p.13.

Hetbegripveranderbaarheidzoueenvoortdurendestaatvanbewegingkunnenimpliceren.
In 1971 wist S.M. (Simon Mari) Pruys, in: De nieuwe onzakelijkheid. Design Kritiek, op een
helderewijzedoortedringentotdekernvanhetveranderingsproces,waarbijeconomieen
technologieeenrolspelen:‘Detweevoornaamstefactorenvandeveranderingendieomonsheen
plaatsvindenzijndetechnologischefactorendeeconomischefactor.Detechnologieheeftonsnieuween
ongekendemogelijkhedengegevenvoorvervoer,communicatie(elektronica)envormgeving(plastics)
omvanderestmaartezwijgen.Deeconomischefactor(meergeldenmeervrijetijd)maaktdatwijin
toenemendematevandevoortbrengselenvandetechnologiegebruikkunnenmaken.Derhalvevolgtuit
dezetweeveranderingsfactorenvanzelfdederde,namelijkdecommunicatieve.Erisinonzewereldeen
onvoorstelbaar intensieve communicatie via de massamedia, via toerisme en via het bezit van
consumptiegoederen. Deze snelle en intensieve communicatie is de oorzaak van even snelle en
intensieveveranderingeninonzesmaak,inonzeopvattingen,onzewaardeennormen.Kortom,uitde
hiergenoemdedrieveranderingsfactorenvolgtdesteedssnellereveranderingvanonsgedragenons
levenspatroon,datwilzeggendewijzewaaropwijwerken,wonenenonsontspannen.Ditveranderde
levenspatroonvindtzijndirecteneerslaginonzemateriëleomgeving,onzesteden,onzewoningenen
onswooninstrumentarium.’126VervolgensgaatPruysinophetbegripflexibiliteit.Hijhaalt
daarbijhetvoorbeeldaanvandeMeerpaalinDrontenvanarchitectF.(Frank)vanKlingen
(19191999)datinmiddels,nametslooptezijnbedreigd,isgeregenereerd.(Ziehoofdstuk3.2:
criteria&selectie,pagina’s108109):‘Wanneerhetgebouwechtermaartienjaarfunctioneertomdat
deeisendestijdszijnveranderddanwordtditzelfdegebouwautomatischvijfmaalzoduur.Derhalve
moetdefysiekelevensduurinovereenstemmingwordengebrachtmetdefunctionelelevensduurendit
kanalleenmaargeschiedendoordefunctievanhetgebouwflexibeltemaken,datwilzeggenaanpasbaar
aantoekomstigeeisendiewijnunognietkennen.Datisdebetekenisenachtergrondvanhetbegrip
flexibiliteitwaaroverdelaatstejareninkringenvanarchitectenzoveeltedoenis.Eenbriljantvoorbeeld
vaneengebouwmeteendergelijkeflexibelefunctieisDeMeerpaalinDrontenvanarchitectFrankvan
Klingeren.Eennegatiefvoorbeeldwordtgevondeninhetfeitdatdemeestekeukensvandenaoorlogse
woningbouwtekleinblijkenvoordeapparatuur(koelkasten,wasmachinesetc.)diewijindejaren60
indiekeukenswensenteplaatsen.Erisindezewoningbouwonvoldoenderekeninggehoudenmetde
veranderende eisen van de toekomst, zodat deze huizen niet goed meer functioneren waardoor zij
eigenlijkeenflinkdeelvanhuneconomischewaardehebbenverlorenlangvoordatzezijnvergeten.’127
Meerpraktischgezienbetekenthet,datheterbijeenbestaandgebouwnietomgaatditte
conserveren, maar dat er altijd al sprake is geweest van veranderingen binnen het
conserveren/restaureren.IndegeestvandeuitspraakvanCoenen,oppagina30,omschreef
J.(John) Allen het in1996, als volgt: ‘In otherwords,architectswhodependonfindingand
keepingclientsasapreconditionofdoinganyworkatallseeconservationnotsomuchasan
application of theory as practising the art of the possible. […] As you can see, even in a list
containingthreegradeIbuildingsandeightgradeII*fromatotalof77buildings,thereisnota
singleconservationprojectwhichhasnotorwillnothaverequiredsomesortofinterventioninthe
fabric,eveniftherewereoneortwothathavenotrequiredlistedbuildingconsent.ThisiswhyI
aminclinedtoregardconservationnotasamatterofkeepingsomethingasitis,butmoreasa
specializedwayofchangingit.Dealingwithsuchinterventionsisalwaysmoredifficultthan
straightrepair,ifindeedthereissuchathing,butiscorrespondinglymoreinterestingbecauseit
callsforarchitecturaljudgement.Inotherwordsconservationisultimatelyaboutpriorities.And

126Pruys,S.M.,Denieuweonzakelijkheid.DesignKritiek,Amsterdam1971,p.122.
127Ibidem,pp.123124.

thisiswhy,whenconfrontedbythesortofuniversalquestionsmentionedabove,Ihavefoundthat
theonlyanswerwhichisalwayscorrectis“itdepends...”128In2002hadAllenhetvervolgens
over‘actiefconserveren’:‘Ihavelearntthatacceptanceofchangeistheessentialpreconditionofreal
conservation,andthatthoseMoMo[ModernMovement]Gatsby’sintenton“fixingeverythingjust
thewayitwasbefore”willfindtheirdreameludes.[…]Therearealwaysgoingtobedisagreements
about detail; after all, active conservation is only a subset of architectural design in whichvalue
judgementcannotbeavoided.Ofcourseauthenticityisadesideratumbutitmustincludespiritual
authenticity, which in MoMos case certainly embraces a commitment to change. In the end
conservationisaboutvitality,andservinglifeasitislivedistheoxygenofbuildingsurvival.[…]The
pastisnotforlivingin;itisawellofconclusionsfromwhichwedrawinordertoact.[…]Inany
stocktakingforthefuture,historybecomesmore,notless,vital.’129
P.(Paul)Marshbenadruktein1983dater,binnenhetkadervandezebouwkundigeopgaven,
geen sprake van mag zijn van ‘tweedehands gebouwen’. Er worden volkomen nieuwe
gebouwenopgeleverd:‘Refurbishmentisthehardheadedbusinessofmakinguseofwhatisusablein
theageingbuildingstock;theskilfuladaptationofabuildingshell(whichisvaluableinitsownright
andnotduetoanyhistoricmystique)toanew,oranupdated,versionofitsexistinguse.Theexisting
building,oncerefurbished,shouldbeequallyasefficientinitsnewroleasapurposedesignedbuilding
wouldbe,giventheusualnumberofrestraintswhichalwaysimpedethedesignerrealisingtheidealin
neworrefurbishedmeritandwill,byitspreservation,improvetheamenityoftheenvironment,so
muchthebetter.’130
S. (Stewart) Brand definieerde, om grip te krijgen op de mate van veranderbaarheid, de
mogelijkhedenvanveranderbaarheidaandehandvanzes‘lagen’:
x ‘SITEThisisthegeographicalsetting,theurbanlocation,andthelegallydefinedlot,whose
boundariesandcontextoutlastgenerationsofephemeralbuildings.“Siteiseternal.
x STRUCTUREThefoundationandloadbearingelementsareperilousandexpensivetochange,
so people dont. These are the building. Structural life ranges from 30to 300years (but few
buildingsmakeitpast60,forotherreasons).
x SKINExteriorsurfacesnowchangeevery20yearsorso,tokeepupwithfashionortechnology,
orforwholesalerepair.Recentfocusonenergycostshasledtoreengineeredskinsthatareairtight
andbetterinsulated.
x SERVICESThesearetheworkinggutsofabuilding:communicationswiring,electricalwiring,
plumbing,sprinklersystem,HVAC(heating,ventilating,andairconditioning),andmovingparts
likeelevatorsandescalators.Theywearoutorobsolesceevery7to15years.Manybuildingsare
demolishedearlyiftheiroutdatedsystemsaretoodeeplyembeddedtoreplaceeasily.
x SPACE PLAN The interior layoutwhere walls, ceilings, floors, and doors go. Turbulent
commercialspacecanchangeevery3yearsorso;exceptionallyquiethomesmightwait30years.
x STUFFChairs,desks,phones,pictures;kitchenappliances,lamps,hairbrushes;allthethings
thattwitcharounddailytomonthly.Furnitureiscalled“mobilia”inItalianforgoodreason.’131
Zieafbeeldingen2.3.13.

128Allen,J.,ConservationofModernBuildings:APractitioner’sview.In:Macdonald,S.,ModernMatters.Principles
andPracticeinConservingRecentArchitecture,Shaftsburry1996,pp.123124.
129Allen,J.,‘AChallengeofValues’,in:Henket,H.JenH.Heynen(red.),BacktoUtopia,Rotterdam2002,p.21.
130Marsh,P.,TheRefurbishmentofCommercialandIndustrialBuildings,Londen1983,p.3.
131Brand,S.,Howbuildingslearn;whathappensafterthey’rebuilt,NewYork1994,p.13.

Ininternationaalverbandkomenindeliteratuurvoorbeeldenvanveranderingen,binneneen
bestaandecontext,regelmatigaandeorde:hetCastelvecchioinVeronavan19561964doorC.
(Carlo)Scarpa(19061978)verbouwdendeuitbreidingvanhetgerechtsgebouwinGöteborg,
datvan1913tot1936doorE.G.(ErikGunnar)Asplund(18851940)werduitgebreid.132Zie
afbeeldingen2.3.47.Dezevoorbeeldenleerdenmij,tijdensmijnstudie,datnietalleenhet
ontwerpen van nieuwe gebouwen, ook al zijn ze omgeven door bestaande context, een
boeiendebezigheidis,maardathetveranderen,methetgebouwzelfalscontext,eigenlijkeen
veelgrotereuitdagingis.Hetbestaandevoegtdeextralaagvanhistorietoedieinnieuwbouw
onmogelijkterealiserenis.BijhetontwerpendeuitvoeringvanhetVakbondsmuseumin
Amsterdam, dat in het gebouw van de voormalige Algemene Nederlandse Diamant
werkersbond (ANDB) van H.P. (Hendrik Petrus) Berlage (18561934) uit 1901 werd
gehuisvest,kwamikzelf,indepraktijk,inaanrakingmetdeaspectenvaneenrijksmonument
endeveranderingendiedaarintotstandmoestenwordengebracht.Totmijnverbazingwaren
alleen de buitenkant en het interieur van de hal tot de wettelijk beschermde onderdelen
benoemd.Nahetverwijderenvanplafondsenvloerbedekkingkwamdeglazenvloerinde
haltevoorschijn,waaromstreeks1979groteventilatiekanalenonderdoorwarengelegd.De
techniek had de oorspronkelijke ontwerpuitgangspunten geweld aangedaan. De kanalen
werdenomgelegdwaardoor,zoalsindeoorspronkelijkesituatie,hetdaglichtweertotinde
kelder het gebouw binnenkwam. Ook werd er een ‘woningbouw renovatielift’ in de hal
geplaatst,achtereenaantalbestaandedeuropeningenvankasten.Zieafbeeldingen2.3.8en9.
BijeenlatereopdrachtvoordeRijksgebouwendienstinArnhemwaseengebouwuit1986
dusdanig dwingend in het gebruik, dat een aantal relatief eenvoudige ingrepen in het
interieurvoldoendewarenomdewerknemersmeerlichtenluchttegeven,waarbijtochaan
dewettelijkeeisentenaanzienvandearbeidsomstandighedenwetkonwordenvoldaan.133
Ookinhetonderwijsgebruikiknuzelfactuelevoorbeeldenvangerenommeerdearchitecten,
omtelatenzienhoe(naoorlogse)gebouwenregenereerdentotwatzenuzijn:hetLingotto
gebouw in Turijn van de op pagina 40 geciteerde Renzo Piano; het Tate Modern van J.
(Jaques)Herzog(1950)enP.(Pierre)deMeuron(1950),deLondenseelektriciteitscentraleuit
19551963vanG.G.(GilesGilbert)Scott(1880),dietussen1995en2000werdverbouwdtothet
museum voor moderne kunst, en het plan voor de Vrije Universiteit van Berlijn,
oorspronkelijkin1967ontworpendoorCandilis,JosicenWoods,doorNormanFoster.134Zie
afbeeldingen2.3.1014.Architectenvanwienieuwbouwplannentotdeverbeeldingspreken
vandehedendaagsearchitectuurstudenteninDelft,maarwaarvanookdegeregenereerde
gebouwenhetverdienenonderdeaandachttewordengebracht.

132SolàMorales,I.de,‘Formcontrasttoanalogy.Developmentsintheconceptofarchitecturalintervention’,Lotus,
(1985)46,pp.3941.
133AanbeideprojectenwerddoormijalsarchitectgewerktbijAtelierPROinDenHaag.VanhetVakbondsmuseum
inhetANDBgebouw(1901)vanBerlageinAmsterdam,kwamin1991deverbouwinggereed.Hetkantoorvande
RGD van de Dienst Landelijk Gebied in Arnhem werd, in 1986, naar ontwerp van A. Oosting (Oosting &
Beunderman)opgeleverd.In1999maakteAtelierPROeenplanomerhetRijksarchiefintehuisvesten.Ditplanging
nietdooromdatdekeldersnietwaterdichttemakenwaren.In2001werdhetgebouwgeregenereerddoorAtelier
PRO.
134Powell,K.,ArchitectureReborn,Londen1999,p.2427(Lingotto)enp.224227(TateModern).Foster,N.,‘The
EconomyofArchitecture’,in: Henket,H.J.enH.Heynen(red.),BacktoUtopia,Rotterdam2002,pp.2637(Vrije
UnivesiteitBerlijn).


Afbeeldingen2.3.4en5:CastelvecchioinVeronawerdvan19561964doorCarloScarpaverbouwd.Los,S.,
CarloScarpa,Keulen1993.Albertina,B.enS.Bagnoli,Scarpa.Architectureindetails,Londen1988.

Afbeeldingen2.3.6en7:deuitbreiding(19341937)vanhetgerechtsgebouwinGöteborgdoorErikGunnar
Asplund.Caldenby,C.enO.Hultin,Asplund,Stockholm1990.

Afbeeldingen2.3.8en9:hetANDBgebouwinAmsterdamverbouwdtotNationaalVakbondsmuseumin1991
doorAtelierPRO.Achterdedeuropeninglinksindehalbevindtzichdelift.H.Zijlstra1991.G.Jeager1991.

Afbeeldingen2.3.10en11:hetLingottogebouwvanG.M.Truccouit1923datdoorRenzoPianowerd
verbouwdvan1881997.Powell,K.,ArchitectureReborn,Londen1999.Piano,R.,‘RenzoPianoBuilding
Workshop’,Process:Architecture,(1992)100.
Afbeeldingen2.3.12en13:hetTateModerninLondengeregenereerddoorHerzog&deMeuronvan1994
2000.OorspronkelijkvanG.G.Scottuit1963.H.Zijlstra2004.
Afbeelding2.3.14:vernieuwingvandeFreieUniversteit(diein1967werdontworpendoorCandilis,Josicen
Woods)inBerlijndoorNormanFoster(19972004).Onderdeelvanhettotaalplaniseennieuwebibliotheek.
Http://www.fuberlin.de/bauplanung/bauplanung_projekte.html.

Opdepagina’s16en35haaldeikMierasaleerderaanalsarchitectuurrecensentmeteen
kritischeblikopdegangvanzaken.Zijnuitgesprokengespannenverwachtingenvoorde
toekomst kunnen gezien worden in relatie tot zijn opvattingen over architectuur: als
bouwkunst,waarbijhetkunstwerkperfectzalzijnbijdeopleveringvanhetwerk.Hetfeitdat
eenarchitectalbijvoorbaatrekeningzouhoudenmeteenmogelijkeuitbreiding,verandering,
van zijn gebouw, paste totaal niet in zijn visie. Hij kon dan ook niet waarderen dat
Roosenburg,tijdenshetontwerpvandeRijksverzekeringsbankinAmsterdam,alrekening
hadgehoudenmeteenmogelijkeuitbreidingvanhetgebouwmettweebouwlagen:‘Nietde
vorm,waarinhetzakelijkgesteldewordtgegoten,maardevorm,waarinhetopdezakelijkgestelde
eischen gebaseerde architectonische programma als architectonisch idee wordt verwerkelijkt, is de
architectuur.[…]Welnu,zooditgebouwdeverwerkelijkingvandearchitectonischeideeware,zoudeze
verwerkelijking aldus volmaakt afhankelijk zijn gesteld van de personeelsterkte van de
Rijksverzekeringsbank.’135
Ookenkelegeneratieslaterishetvoordearchitectenzelfsomsonaanvaardbaartemoeten
toeziendathungebouwenaanveranderingonderhevigzijn.Inhetproefschrift‘Kaderen
generiekeruimte’,vergeleekmijncollegaB.A.J.(Bernhard)Leupen(1943)inzijnproefschrift
enkeleuitsprakenvanMiesvandeRoheenA.E.(Aldo)vanEyck(19181999).136Miesvande
Rohe,eerderoppagina33aangehaald,zei:‘Onlyaclearexpressionofthestructurecouldgiveus
anarchitecturalsolutionwhichwouldlast.’VanEyckzeioverhetBurgerweeshuisinAmsterdam:
‘Een ander programma, een ander organisme, dat vraagt om een ander gebouw met een andere
structuureneenanderkarakter.[…]Eendermateflexibelestructuurzoutoteenonaanvaardbare
neutraliteit hebben geleid = als een handschoen die niemand staat omdat hij allen past’. Het
Burgerweeshuis heeft, na jaren te hebben leeg gestaan, eerst een architectuuropleiding
gehuisvestenbiedtopditmomentonderdakaanhethoofdkantoorvanEspritNederland.De
handschoenbleek,gelukkig,tochnietzo’nuniekepasvormtebezittenalsVanEyckzichhad
voorgesteld. Leupen constateerde dan ook: ‘Gezien het huidige, gewijzigde, gebruik van het
burgerweeshuishadMiesgelijk.’Hetelementstructuurkomtinmijnonderzoeksmethodeterug.
Ziepagina80.
Indieneengebouwhaarfunctieverliestof‘nietmeervoldoet’,loopthetveelkansgeslooptte
worden.Vooralindepolitiekenbijdeontwikkelaarsvanbouwprojectenisdewaardering
(zieookpagina2526en6970)vaneengebouwoflocatietotaalandersdanbijarchitecten,die
aandachthebbenvoorhetbestaande.Denaamontwikkelaardoetoverigensvermoedendat
hunvak,ontwikkelen,uitgaatvanietsdatalbestaat.HoebijvoorbeeldG.(George)vanGent,
in1997directeurvanDTZZadelhoff,overhetherontwerpenvanbestaandegebouwendacht,
is illustratief voor deze wijze waarop veel ontwikkelaars de opgave in eerste instantie
benaderen.Opvallendisweldathijgaandeweghetbetoogzijnoordeelbijstelde:‘Devraagaan
directeurGeorgevanGent,directeurvanDTZZadelhoffinRotterdam,ofermeerbelangstellingaan
hetontstaanisvoorvroegnaoorlogsekantoorenbedrijfspandenwordtdirectmet“nee”beantwoord.
Hijkanzichooknietvoorstellendatwederopbouwarchitectuurbijzonderebelangstellingwekt.“Nade
oorlogzijnerzeerveellelijkeenonhandigegebouwenneergezetenslechtseenpaarmooieenbruikbare
gebouwen.Opeenheleboelpuntenhoefdetoennietgeletteworden:erwasgeenArbowet,ermocht

135J.P.Mieras,‘HetnieuwegebouwderRijksverzekeringsbankteAmsterdam’,BouwkundigWeekbladArchitectura,61
(1940)28,pp.208214.Zieookdeelonderzoek4.1:RijksverzekeringsbankAmsterdam,p.49.
136 Leupen, B., Kader en generieke ruimte. Een onderzoek naar de veranderbare woning op basis van het permanente,
Rotterdam2002,p.64(Spaeth,D.,MiesvandeRohe,RizzoliNewYork1985,p.117)enp.89(Eyck,A.van,‘Demilde
raderenvandereciprociteit’,Forum,(1960)5,pp.205206).

asbestgebruiktwordenenerwasgeenbezwaartegengroteglasoppervlakken,dieveelenergieverliesals
gevolghebben.Alsjedatallemaalmoetaanpakken,kanjehetgebouwbeterslopen”[…]“Sloopistoch
nieterg?Jemoethetbehoudvanpandennietoverdrijven.Pandenzijngebouwdvooreenbepaalde
functie.Alszeerfraaiuitzien,wordtdatdooreeniedergewaardeerd.Maaralszehunfunctieverliezen,
ishetmetdiepandenafgelopen.Datistochgeenramp?Hetdoelisgebouwentelatenfunctionerenen
nietomzetebehouden,behalveenigespecialeenhistorischegebouwen;dewederopbouwpandenvoldoen
hiernietaan.Hetcriteriumvaneenbeleggerissimpel:hijmoeteenfatsoenlijkrendementhebbenenop
langetermijnmoetdewaardetoenemen.Bovendienmoethetverhuurdzijn,wantandersheefteen
beleggingeennegatievewaarde.”[…]VanGentsteltdatookdewensomdebankgebouwenaande
Blaaktehandhavendeelsistedankenaanhunuitstraling.Ookhijzelfbewondertdebakstenengevelsen
veleornamenten,zowelbuitenalsbinnen.“Ikhoopdatermogelijkhedenzijneengoedefunctieaande
bankkantorentegeven,alshetkanmetbehoudvandegevels.Maarhetgebouwmoetwelergensvoor
gebruikt kunnen worden. Ze hebben veel beperkingen, hoewel er destijds niet bespaard is op de
bouwkosten,zoalsbijveelanderevroegenaoorlogsegebouwen.Demaatvoeringlevertproblemenopbij
eenanderedaneenbankfunctie;dekeldersbevattenveelkluisruimte,debeganegrondheeftbaliesenop
de etages daarboven zijn diepe kantoorruimtes waar vroeger het personeel de overschrijvingen
uitvoerde.Alsdiepandennietmeeralskantoorgebruiktkunnenwordeneneranderefunctiesinkomen
zoalsdeHogeschoolRotterdam,dieertijdelijkisgehuisvest,isdateenverarmingvandeBlaak.Hetis
eeneersteklaskantorenboulevardendatmoetzoblijven.DevestigingvanhetROTheaterinhetpand
vanhetLegerdesHeilsaandeWilliamBoothlaanvindwelikeenpositieveoplossing.Hetheefteen
goede uitstraling naar de Witte de Withstraat en een passende functie vanwege de al aanwezige
theaterzaal.HetoudeMees&HopegebouwaandekopvandeBlaakheeftmetdeKunstacademie
eveneens een geslaagde invulling gekregen. Een ander gebouw met een speciale uitstraling, het
Stationspostkantoormeteenomvangvan20.000m2,staatnogsteedsleeg,ondanksdeidealelocatie
naasthetCentraalStation.Jekuntermoeilijkkantoorruimtevanmaken,geziendehoogteendieptevan
deverdiepingen.Hetzougoedzijndaareenanderefunctievoorteverzinnen,ookomdathetopeen
interessanteplekvlaknaasthetspoorstaat.HetplanvanarchitectRobvanErkomereenvideinte
maken vind ik een goed idee, maar hij moet wel de eigenaar enthousiast krijgen, want met hoge
verbouwkosten en een geringere huuropbrengst schiet een eigenaar niets op. Maar ik denk dat de
eigenaarweldegelijkinteressezalhebben,wantnuleverthetgebouwhemnietsop.Maarsloopisook
geenkinderachtigbesluit,wantdatisenormduur.Ineersteinstantiezaleeneigenaarhetookniet
willenslopen.Maaralsergeenanderefunctieshaalbaarzijn,kanjehetmoeilijkleeglatenstaan.”’137
De eigenlijke winst die projectontwikkelaars met regeneratie kunnen halen is overigens
tijdwinstinhetbouwproces.
Met de uitspraken van de oud hoogleraar bouweconomie F. Seyffert (TU Delft, faculteit
Bouwkunde)kandeuitspraakvanVanGentwordengenuanceerd.Seyffertsprakin1995over
deconsequentiesvanhetslopenvangebouwen.HierbijverweeshijnetalsAylward,dieop
pagina25werdgeciteerd,naardeenergiedieverlorengaatbijsloopenverval.Bovendiengaf
hij aan dat, vanuit een lange termijn visie (waar het projectontwikkelaars veelal aan
ontbreekt),deopgaveineenanderperspectiefgezienkanworden:‘Alsweeenoudgebouw
slopendanzullenweonsdedubbelemiliéuconsequentiesmoetenrealiseren.Teneerstezalhetsloopaf
valergensmoetenwordengedumpt.Nogafgezienvandekostendiedaartegenwoordigmeegemoeid
zijn,zijnwebezig vanonzeaardbolééngrotevuilnisbelttemaken,Tentweedezalhetgebouwdat
geplaatstwordtomhetoudetevervangenveel“eindige”energieengrondstoffenkosten.Hetgevenvan

137Cate,G.tenenD.Dubbeling,‘Eengebouwiservoordefunctie.Nietoverdrijven’,Bouw,(1997)meibijlage,p.34.

eenanderebestemmingaaneengebouwzalveelmindermilieubelastendzijn.Eenandervoordeelkan
zijndateenoudgebouwrelatiefveelmindersnelverouderddaneennieuwgebouw.Vaneennieuw
gebouw moet nog blijken of het toekomstige waarde heeft. Van een gebouw dat nu reeds wordt
beschouwdalseenmonument,kandehistorischewaardealleennogmaartoenemen.Eenbeleggermet
lange termijn visie, en beleggers hebben die in het algemeen, zal dit als een compensatie kunnen
beschouwenvooreenmisschienineersteinstantietegenvallendaanvangsrendement.’138
IndevolgendetweecitatenkomtnaarvorenmetwelkehoeveelhedenbouwafvalNederland
te maken heeft. Daarbij beschreef A. (Arthur) Rauwerdink, in 2000, een poging van een
Haagsewoningbouwcorporatieomherbruikbarebouwdelenweeropdemarkttebrengen:
‘Degrootschaligeherstructureringvanwoonwijkenzaldekomendejarenleidentoteenomvangrijke
sloopopgave.Naarverwachtingzaldehuidigezestienmiljoentonsloopafvalperjaardekomendetijd
verdubbelen. Door minder storten, hoogwaardig hergebruik of terugleveren aan de industrie als
secundairegrondstofkandekringloopvanbouwmaterialenverderwordengesloten.[…]InNederland
komtjaarlijkszestienmiljoentonbouwensloopafvalvrij.Vandiezestienmiljoenistienmiljoenton
afkomstiguitdewoningendeutiliteitsbouw.Hetoverheidsbeleidwaseropgerichtominhetjaar2000
negentigprocentvanhetafvaltehergebruiken.Ditstrevenwerdalin1997gehaald.Echtonbruikbaar
sloophout wordt grotendeels verbrand, bijvoorbeeld voor de opwekking van energie. Steenachtige
materialen worden gebroken en vinden een bestemming als ophoog en funderingsmateriaal in de
GWWsector.Hoeweldezevormenvanhergebruikeenbelangrijkemilieuwinstopleveren,zijnhetwel
laagwaardigevormenvanhergebruik.Geletopmateriaalpotentieskanhetnogaltijdbeter,bijvoorbeeld
dooreentesnelledegradatievanbouwmaterialentegentegaan.Hergebruikvanmaterialeninhunoor
spronkelijkevormenfunctie,isdaarvoordebestegarantie.[…]DeFederatievanHaagseWoningcor
poraties(HaagWonen,StaedionenVestia)endegemeenteDenHaaginitieerdeneindvorigjaareen
haalbaarheidsstudienaarhergebruikvansloopmaterialen.[…]DekomendevijfjaarwordeninDen
Haagruim10.000woningengesloopt.Ruim60procentisnaoorlogs.Daarvanonderging60procentin
deafgelopenvijftienjaareenrenovatiebeurt.’139
OokR.(Rypke)Zeilmakermaaktein2004meldingvandegrotehoeveelheidbouwafval:
‘NederlandisEuropeeskampioenalshetgaatomverbruikvanbouwstoffen.Maarliefsttwaalfton
bouwmateriaalperinwonerverbruikenwe,tegengemiddelddehelftinanderelanden.Debeperkte
ruimte dwingt ons tot recyclen. Jaarlijks produceren Nederlanders 26 miljoen ton bouwafval. Ter
vergelijking,in1980wasditnog6miljoenton.’140Hijbeschreefeenmethodewaarbijaluminium
alsgrondstofteruggewonnenkanwordendoorhet,vóórdesloop,stelselmatigtedemonteren
enteverzamelen.Aangezienerveelafvalisendekostenvoorhetstortenvanafvalhoogzijn,
loontrecycleninNederlandalsnel:‘WoningcorporatieVestiaDenHaagZuidOoststarttein
november2000meteenpilotprojectinSpoorwijk.Daarwordenindekomendezesjaar1300woningen
gesloopt.Deeerstefasevan430woningenisinmiddels“duurzaamgesloopt”.[…]Hetstrevenisom
dezeletterlijkzogoedalsnieuwematerialenaantebiedentegeneenprijsdietweederdeonderde
nieuwprijsligt.[…]Hoogwaardighergebruikbetekentverdereenverminderingvandeafvalstroom,een
besparingopdeverwerkingskostenvanafval,beperkingvandebehoefteaanprimairegrondstoffenen
hetbeschikbaarkomenvanrelatiefgoedkopegebruiktebouweninstallatiecomponenten.Dezevoordelen
makenduurzaamslopenzowelorganisatorisch,milieukundigalsfinancieeldemoeitewaard.’141

138Seyffert,F.,‘Kanidealismeeendrijfveerzijn?’,in:Boer,P.G.de(red.),Oudefabriekennieuwefuncties,Zeist1995,
p10.
139Rauwerdink,A.,‘Hergebruikvoortweederdeonderdenieuwprijs’,Gebouwbeheer,(2000)1,p.20.
140Zeilmaker,R.,‘Nederlandrecycelderlustigoplos’,Delta,(2004)5,p.2.
141Ibidem,p.21.

Tenaanzienvansloopisernogeenaspectdatiktochinhetkadervanditpromotieonderzoek
aandeordewilstellen:hetauteursrecht.EerderwerdhetBurgerweeshuisvanVanEyck
aangehaald.Ditgebouwstondjarenopdenominatieomgeslooptteworden.Dooreenactie
indevakwereld,onderleidingvanH.(Herman)Herzberger(1932),slaagdemenerinhette
behoudendoorerhet,destijdsnieuwopgerichte,BerlageInstituuterintehuisvesten.
HetisindeNederlandsewetzogeregelddatauteursrechtelijkhetwerkvanarchitectenalleen
beschermdisalsersprakeisvanwijzigingen.Indieneengebouwwordtgeslooptishetniet
viadezewetbeschermd.ArchitectJellesstreedbijvoorbeeldvoorhetbehoudvanzijnWavin
fabriekinZwolle,watnietmochtbaten:‘DevraagófsloopvanhetWavingebouwinstrijdismet
hetpersoonlijkheidsrechtvanJelles,heeftdeHogeRaadontkennendbeantwoord.Sloopvaneengebouw
waarineenauteursrechtelijkbeschermdwerkisbelichaamd,kanvolgensdeHogeRaadnietaangemerkt
wordenalseen“aantasting”vanhetwerkindezinvandeAuteurswet.Datbetekentdateenarchitect
inbeginselniethetrechtheeftzichteverzettentegenvoorgenomensloopvaneengebouw.Sloopis
toegestaan.Ditbetekentnietdathetdeeigenaarvaneengebouwsteedsvrijstaatomhetgebouwte
slopen,endatdebelangenvaneenarchitectsteedsondergeschiktzijnaandebeschikkingsmachtvande
eigenaarvanhetgebouw,aldusdeHogeRaad.Afhankelijkvandesituatiekanslooponrechtmatigzijn.
Alshetomsloopgaat,kanvandeeigenaarverlangdwordendatdaartoeslechtswordtovergegaan
indiendaarvoorgegronderedenenaanwezigzijn,endathetbouwwerkeerstbehoorlijkgedocumenteerd
moetzijn.DaarmeekomtdeHogeRaadarchitectentegemoet.’142Dezaakduurdevijfjaar,van1999
tot2004,waarbijdeWavinfabfiekopvoorhandalin2003werdgesloopt.Jellesoverleed
voordatdeHogeRaad,inberoep,totdeuitspraakkwam.Deargumentenvoordesloop
waren als volgt onderbouwd: ‘Door de aanwezigheid van asbest in het gebouw en de hoge
verbouwingskostenbleekhergebruikvanhetgebouwalsouderenhuisvestingniethaalbaar.Ookwilde
hetwijkcentrumnietinhetvoormaligekantoorgebouwwordenondergebracht.Degemeentebesloot
daarophetgebouwteslopen.Jellesverzettezichdaarechtertegen.Daaropraadpleegdedegemeente
toenmaligRijksbouwmeesterWytzePatijn.Hijstelde:“Ikkomdaaromtotdeconclusiedatsloopvan
hetWavingebouwserieusdooruoverwogenkanwordenendatergeendoorslaggevendeargumenten
aan te dragen zijn die zich daartegen zouden verzetten. Wel beveel ik een nadere uitgebreide
documentatie van het gebouw aan, gelet op het belang van het gebouw voor de geschiedenis en
vakontwikkeling.”’143
Naast sloop van eigen werk komt het ook voor dat gebouwen verplaatst worden. Zie
afbeelding2.3.20(pagina68),AvidomevanBuckmisterFuller,endepagina’s112en113over
de Aula Wilgenhof in Hoofddorp van G. Th. (Gerrit ) Rietveld (18881964). Architecten
wordenookbenaderdomhuneigengebouwenteregenereren.Herzbergermaakteplannen
vooreennieuwmuziekcentruminUtrecht,waarbijalleendeeerderdoorhemgerealiseerde
zaalgehandhaafdblijft,enTauberwerdgevraagddeProvincialeBibliotheekinLeeuwarden
opnieuwteontwerpenbinnendegevelsendedraagconstructie.DezeBibliotheekwerddoor
mijindeelonderzoek4.3uitgewerkt.Deoorspronkelijkearchitectweet,alsgeenander,watde
uitgangspunten waren bijhet gerealiseerde ontwerp, maar de vraagdientzich aan of de
betreffendearchitectgenoegafstandkannementot‘zijngebouw’,omhetweeralseennieuwe
opdrachtuittewerken.Deregeneratievaneigengebouwenzalzicheerdervoordoenbijeen
wetgevingdieuitgaatvandemogelijkheidtothetverlenenvandemonumentenstatusaaneen
gebouwna30jaar,danbijdeNederlandsewetdieuitgaatvan50jaar.Ziepagina’s7en21.

142http://www.archined.nl/,geprintop9februari2004enhttp://www.vandersteenhoven.nl/index.php?pageid=71,geprint22
april2004.
143http://www.archined.nl/archined/3880.0.html,geprint19februari2004.

Omregeneratiestructureeleenkanstegevenzijnervooralaandeinitiërendekantpartijen
nodig die, in principe, op een regeneratieve manier over de opgave willen nadenken.
Incidenteellijktheteropdat,alseenaantalinitiatievengoederesultatenopleveren,ereen
bereidheidlijkttezijntotmeedenken.WethouderH.(Herman)MeijervanRotterdamkon
zichin1997welachterdeeerderoppagina28omschreven,ontwerpwedstrijdscharen.Hij
vergeleek de ontwerpopgave met de optie van slopen: ‘Dergelijke aandacht levert al meer
beschermingvaneenpandop,zelfsalishetopbasisvaneenparticulierinitiatief.Hetgoedanalyseren
endocumenterenvaneengebouwisopzichzelfaleenhinderpaalvoordesloop.[…]Voorhetbehoud
vandezegebouwen[vandeontwerpopgave]moetjehetaprioriverwijtbestrijdendatjeconservatief
bententegenvernieuwing.InRotterdamisdiehoudingvan“wegmetdieoudetroep”somsheelsterk.
Dan moet je dus kunnen aantonen dat een gebouw geschikt is voor andere functies, en dat die
transformatieeenbeterproductoplevertdanmogelijkismetnieuwbouw.Inhetgedingisduskwaliteit,
hoe vreselijk modieus dat woord ook is. In dit soort gebouwen kun je een interessante historische
gelaagdheidlatenzienindevormvanprachtigmetselwerk,hogeruimtenendetailsdieinnieuwbouw
eenvoudigweg onbetaalbaar zijn. Je krijgt de kwaliteit zo in de schoot geworpen.’144 Als goed
voorbeeldnoemdeMeijervervolgens:‘OokJanHoogstadlaatmetzijnnieuwegebouwvoorde
Hogeschool Rotterdam aanhet KruispleinDe Doelengeheel intact;niet één stukje marmerwordt
verwijderd.Maarikgeeftoedatjehierverschillendoverkuntdenken.HetplanvanHoogstadbevindt
zichopdegrens,omdatereengroteprogrammatischeeiswordtgesteldopeenplekmeteenbeperkte
omvang.Datlevertbotsingenop.Inmijnoptiekmoeteenstaddatkunnenhebben,maarnietelke
architectkandeopgaveevengoedaan.’145Uitgerekendditgebouwwektbijmijnietdeindrukdat
er,voorafgaandeaanhetnieuweontwerp,eenonderzoekisgedaanopdemanierwaarMeijer
hethieroverheeft.DenieuwbouwzetdeoorspronkelijkeDoelen,letterlijkenfiguurlijk,inde
schaduw.Zieafbeeldingen2.3.15en16.
OokW.(Wijnand)Galemagafinzijntoelichtingopdezelfdeontwerpopgaveaandatmen
loswilde komen van de conserverende houding die men, ten aanzien van monumenten
gewend was aan te nemen: ‘Een studie gericht op transformaties van wederopbouwpanden als
architectonischeopgave.HetComité[WederopbouwRotterdam]steltzichophetstandpuntdateen
defensieveenlouterbeschermendehoudingtenopzichtevandewederopbouwarchitectuuronvoldoende
draagvlakheeftinhetdynamischeRotterdam.Dezegebouwenkunnenbeterbeschouwdwordenals
ruwematerialen,dieopeentweedeexploitatiewachten.Eenconserverendehoudingzoubovendien
voorbijgaanaandeinnovaties(constructietechniek,nieuwetypologieën,meervoudiggrondgebruik,
functiemenging)diedezearchitectuurvaakkenmerken.’146
Eenbelangrijkaspectvoorhethergebruikvanbestaandegebouwenisdelocatiewaarze
zichbevinden.Ineenonderzoekdatin1996inHamburgwerdgedaan,bleekdevoornaamste
redenvooreenbedrijfomzichtevestigenineenmonument,inplaatsvanineennieuw
gebouw, in de eerste plaats de vestigingsplaats te zijn. Op de tweede plaats kwam de
architectuurvanhetgebouw.Deidentificatievandegebruikersmethetgebouwscoorde
eveneens hoog als reden om te investeren in een monument en 70% procent van de
ondervraagden,voornamelijkondernemers,zoubijeenvolgendevestigingweervooreen
monumentkiezen.Dekostenvanhetverbouwenvielenstructureellageruitdandekosten
voorsloopplusnieuwbouw,waarbijdeuiteindelijkeatmosfeerinhetgebouwalszeerpositief

144Cate,G.tenenK.deGraaf,‘Gestoldesocialegeschiedenis.WethouderHermanMeijeroverbelangstellingvoor
wederopbouw’,Bouw,(1997)meibijlage,p.32.
145Ibidem,p.33.
146Galema,W.,‘Wederopbouwinwegwerpcultuur’,Bouw,(1997)meibijlage,p.5.

werd ervaren. Natuurlijke ventilatie werd noodzakelijk geacht en alle technische
aanpassingen waren uitvoerbaar gebleken. In de toekomst voorzag men nog minder
problemendoordeopkomstvandraadlozecommunicatiesystemen.Alsbelangrijketaken
voordemonumentenzorgwerdeninhetonderzoeknaarvoerengebracht:denoodzaakom
wetenschappelijk onderzoek te verrichten naar het beschermen en onderhouden van
monumentenenhetcreërenvaneenmaatschappelijkdraagvlakdoordebruikbaarheidaante
tonenvanmonumenten.147Dezeaspectenzijnmijninziensookaantevoerenbijdegebouwen
diegerealiseerdwerdentussen1945en1970.Voordezegebouwenzijnkansenweggelegdin
detoekomst.EendeelvanhetStationspostkantoorinAmsterdamwerdin2003nietvoorniets,
halverwegedesloopwerkzaamheden,herbestemdtotStedelijkMuseumenvestigingsplaats
voorarchitectenenontwerpers.148Zieafbeeldingen2.3.1719en21endepagina’s120en121.

Afbeeldingen2.3.15en16:deoorspronkelijkeDoelenin1966inRotterdamvandegebroedersE.HenH.M.
Kraaijvanger(18991978)en(19031981)enhoehetin2000werduitgebreiddoorJ.Hoogstad(1930).Damen,H.,
‘DeDoelen’,in:Devolder,A.(red.),ArchitectuurRotterdam1945–1970,Rotterdam1992.H.Zijlstra2004.

Afbeeldingen2.3.1719:hetStationspostkantoorinAmsterdamdatdeelswerdgeslooptendeelsregenereerde
indetijdelijkehuisvestingvoorhetStedelijkMuseum.Opdefoto’s:hetbouwterreinvoornieuwbouw,een
nieuwetrapinhetmuseumenhetplafondvanhetrestaurant.H.Zijlstra2004.

147 Haß, N. en V. Konerding, Studie zu gewerblich genutzten und gesetzlich geschützten Denkmalen in Hamburg,
DenkmalplegeHamburg,Hamburg1996.
148‘Zwarts&JansmaarchitectenontwerpttijdelijkehuisvestingvoorhetStedelijkmuseuminAmsterdam’,website:
http://www.zwarst.jansma.nl/article/1004.943.html,geprint18maart2004.NaasthetStedelijkMuseumzijnero.a.Het
Packhuis, architectenbureaus van Zwarts & Jansma en Jo Coenen & Co en restaurant 11 gehuisvest. Zie:
deelonderzoek4.5:StationspostkantoorAmsterdam.

IkhaalhierbijnogenkeleuitsprakenaanvanHubertJanHenketenM.(Michelle)Provoost
(1964)omdatzij,metnametenaanzienvanregeneratievangebouwen,ideeënhebbendie
praktischenavolgingbehoeven.Henket(zieookpagina23,47en48):‘Detendensisnogsteeds
datnieuwbouwbeterisdanoudbouw.Debewijslastmoetnaardeopdrachtgeverwordengelegd;die
moetbewijzen,datafbrekenbeterisdanhettelatenstaan.Datmoethijonderbouwen;pasdankunje
hetbestemmingsplanwijzigen,waardoorsloopistoegestaan.[…]Maarhetmoeteenafwegingzijn
tusseninstandhouden,vervangen,wijzigen,nieuwbouw,m.b.t.socialegevolgenenvisueleculturele
aspecten.Datgebouwheefteengeschiedenisomzichheengebouwd;datishelemaalnietarchitecterig
bedoeld,jebentgehechtgeraaktaandatgebouw.’149Wedenkennogsteedsalleenmaaraannieuw
bouw.Hetonderhoudenvandingen,hetandersfunctionerenvandingen,daaropzijnweniet
ingesteld.’150Henketweeserookopdathetnietalleenaankomtopveranderingenaanhet
bestaandemaarookopdewijzehoenieuwegebouwenwordenontworpen:‘Ikgeloofdatje
veel meer pragmatische gebouwen moet maken, die passen bij verschillende vragen van ge
bruikers.Datbetekentookdatdearchitectuurgaatveranderen.Datmaakthelemaalnietsuit
daarhoeftdearchitectnietzobangvoortezijn.Alshijerwelbangvooris,danheefthijeenfout
gebouwgemaakt.Vandaardatikdenkdataldievormgeverigegebouwen,waarjulliebladook
nogalmeevolstaat,zinlozegebouwenzijn.Diekunnennietbeantwoordenaandevraagdieerop
eengegevenmomentaanwordtgesteld.Hetisdetaakvandearchitectomaanzijnopdrachtgever
duidelijktemakenwatzijnkeuzenzijn,endathetookeenkeuzeis,omnietvolledigtebeantwoorden
aandefunctiesdiehijerinwiluitoefenen,vanwegehetexploitatieprobleem.’151
Het evenwicht vinden tussen behouden en veranderen is het spanningsveld waarin de
architect zich bevindt tijdens het ontwerp van een opgave in een bestaand gebouw. M.
ProvoostvanCrimsonkwamindatkadermethetbegrip‘ReArch’:‘Dewaardevanditideevoor
ReArchligtinhetpleidooivoorhetbehoudvandeparadox;inhetnaastelkaarlatenbestaanvan
gebouwen,vanonderdelenofvanconceptendiewringen.Eenoverkoepelendprincipeisdaarvoorniette
formuleren; een generaliserend concept werkt juist averechts. Het op elkaar laten inwerken van
tegenstrijdigeconceptenkanbijdragenaanhetonvoorspelbareontstaanvanhetwerkelijknieuwe.’152
Volgenshaarzoudenarchitectenalsvolgttewerkmoetengaan:‘Ontwerpersspeureninhetoude
gebouwnaarlatentearchitectonischekwaliteiten.Hetnieuweontwerpvindtzijnbeginpuntdannietbij
eenoverkoepelendconcept,maarmisschienwelbijhetkleinstedetail.Voordearchitectimpliceertde
werkwijzevanuitdeuniciteitvanhetoudegebouweennauwerebandtussenontwerpenuitvoering;
zowelinhetvoortrajectalstijdensdebouwismeerdirectebetrokkenheidenaanwezigheidnodigdanbij
eennieuwbouwproject.Detaakvandearchitectgaatopdievaneendesignerlijken,indezindatalle
aspectenvanconcepttotenmetvoltooiingconstantindegatengehoudenmoetenworden.’153Provoost
namdeaanbevelingvanPiano,ziepagina41,over:‘Whatiscalledindustrialdesignismore
appropriatethanwhatiscalledarchitecture,becausetheresaunityofprocessabetterconnection.The
designerhastoinventthewholemanufacturingprocess,notjustthefinishedproduct.Anarchitectcan
learnalotfromthemotorindustry,nothightech,justperfection.’154

149Henket,H.J.,‘Theproofofthepuddingremainsintheeating’,Bouw,(1985)26,p.49.
150Cate,G.tenenR.Rovers,‘Opdrachtgevermoetbewijzendatslopenzinvolis.EeninterviewmetHubertJan
Henket’,Bouw,(1983)20,pp.3638.
151Ibidem,p.36.
152VoorVanstiphoutzieookpagina’s2728.Provoost,M.enW.Vanstiphout,ReArch.Nieuweontwerpenvooroude
gebouwen,Rotterdam1995,p.33.
153Ibidem,p.35
154A.Nahum:‘Italy’sBrunel’,Blueprint,(1989)april,p.53.

Zonderverledengeentoekomst,waarbijveranderingenbestaanbijdegratievancontinuïteit.
Een‘creativereuse’van‘stoeltotstad’,ommetD.LathamenBakematespreken,kaneen
gebouwdeomgevingopleverendiedegelaagdheidvandetijdtoontendaardoorrijkisin
verschijningenbeleving.Sloopligtsomsvoordehandenooknietalleshoeftbewaardte
blijven,maareenselectieveinstellingdieherbestemming,hergebruikenregeneratieserieus
meenemeninhunafwegingen,biedtongelooflijkveelkansenvooreenrijkgebouwenbezit.
Meningen en opinies van vakgenoten dienen bestuurders en opdrachtgevers ervan te
overtuigenwatdemogelijkhedeninNederlandzijn.Metnamevoordegebouwenuitde
periode 1940 – 1970 liggen er kansen, omdat er juist van de conserverende, dwingende,
bescherming(nog)geensprakeis.Hierbijdoetzichweldevraagvoorofiedergebouwin
principeinaanmerkingzoukomenvoorBouwtechnologischOnderzoek.Inprincipewel,
maarermoetenineengebouwvoldoendekwaliteitenteonderscheidenzijndieeendergelijk
onderzoekbestaansrechtgeven.Ikhebbijdeselectievandegebouwen,inhetkadervanmijn
promotieonderzoek,bewustgekozenvoorgebouwendievanuitdecontextuelefactorenmijn
interesse opriepen om mijn onderzoeksmethode te kunnen toetsen en uitwerken. Er zijn
voorbeeldenvangebouwentevindendieineersteinstantiemisschiennietomeendergelijk
onderzoekvragen,terwijlergedurendehetonderzoekpasdieelementennaarvorenkomen
diehetonderzoekwellegitimeren.Omregeneratieftewillennadenkenovergebouwenin
NederlandisBouwtechnologischOnderzoekdaaromeenbruikbaarinitiërendinstrument.155

R E - GE NE R A T IE F C O N CL UD E REN
R1: Bijbestaandegebouwendient,voorafgaandaaniedereontwerpopdracht,naastde
contextuelefactorenzoalsopdracht,locatieenarchitect(en),ookeengedegenonderzoek
gedaan te worden naar de ontwerpontstaansgeschiedenis van het gebouw, om de
potentiëleveranderbaarheid,dietotderegeneratievaneengebouwkanleiden,vastte
kunnenstellen,alvorensmenbeslissingenkannementenaanzienvaneventueleingrepen.

R2: De regeneratieve mogelijkheden van een gebouw zijn gediend, bij het
beschikbaarzijnvanruimerefinanciëlemiddelenbijhettotstandkomenvanhetgebouw
enbijeenschaarsteaanmiddelentijdensdelevensloopvanhetgebouw.

R3: Deveranderbaarheiddiederegeneratievaneengebouwmogelijkmaakt,zou
eenontwerpuitgangspuntkunnenzijnbijhetontwerpenvannieuwbouwprojecten,omtot
maatschappelijk verantwoorde gebouwen te komen, waarbij continuïteit gewaarborgd
wordtdoordemogelijkeveranderbaarheid,waardoorgebouweninzichzelfduurzaamzijn
enwaarbijhetbeeldesthetischduurzaamis:


155DehallenvanWerktuigbouwkundevandeTUinDelftwerdengeregenereerddoorFonsVerheijenvanVVHK
ArchitectentotdeontwerpershalvanIndustrieelOntwerpen,omdatzeonderdeeluitmaaktenvaneengeheeldat
voldoendekwaliteiteninzichhadenwaarbijmeernuttigeruimtenodigwas.Dehallen,opzich,warenvolgens
Verheijenvanweinigwaardemaarhebbenjuistdoorderegeneratie(2egeneratiegebouwen)eenextrakwaliteit
gekregen.Zieookdepagina’s96en97.

Afbeelding2.3.20:demontagevandekoepelvanhetAviodomevanBuckminsterFulleruit1971.Dekoepel
werduitelkaargehaaldentijdelijkopgeslagenomalskerkgebouwdiensttegaandoeninLelystad.Het
hoofdvaneenmonteurisonderaaninhetmiddentezien.Uit:deVolkskrant,30november2003.

Afbeelding2.3.21:desloopvanhetlagedeelvanhetStationspostkantoorinAmsterdam.H.Zijlstra2003.

3 M ET H O DE
156
Verleden,hedenentoekomst;daardraaithetominmijnpromotieonderzoek.Tijdenshet
onderzoek naar gebouwen ontstond een band met het verleden. De zoektocht naar de
ontstaansgeschiedenisvaneengebouwwasverslavendendwongmijertoeomallestewillen
wetenenteverzamelen.Inhethedenhadikdetaakomuitalleinformatiediédingente
destilleren die ik nodig had om na de observatiefase, tot het analyseren over te gaan en
vervolgenstotconclusiestekomendieindetoekomstbruikbaarzijn.Voordegebouwendie
ikonderzochtspelenverleden,hedenentoekomsteenrol.Ikhebditalsdrieanalyseniveaus
uitgewerkt in de onderzoeksmethode. Het gaat bij gebouwen om ontstaan, bestaan en
ver(der)gaan. Het doel van mijn onderzoek is om die kwaliteiten van een gebouw te
benoemen,dievanbelangzijnindeafwegingenomvanvergaan,verdergaantemaken.
In het onderzoek gebruik ik een aantal begrippen die in voorliggend hoofdstuk worden
toegelicht,maareerstgaikinopdeonderzoeksmethodezelf.Daarnawordendecriteria
benoemddieikhanteerdeomtoteenselectievangebouwentekomendievoorhetonderzoek
inaanmerkingkwamen.Vandeuiteindelijkeselectiezijn21gebouwenindubbelpagina’s
gedocumenteerd,waarbijeenbondigeanalyseopbasisvande,indeonderzoeksmethode
gehanteerde,begrippenplaatsvond.Alle21gebouwenkomenmijnsinziensinaanmerking
vooreenuitgebreidonderzoek.Voordepraktischeuitvoerbaarheidhebiker7inhetkader
vanmijnhetproefschriftaaneenuitgebreidonderzoekonderworpen.Omdeonderzoeks
methode voor Bouwtechnologisch Onderzoek te ontwikkelen waren 7 deelonderzoeken
voldoende.Voordealgemeneconclusies,metbetrekkingtotdethema’s,hebikvoornamelijk
gebruikgemaaktvandeconclusiesuitde7deelonderzoeken,maariserookgebruikgemaakt
vanderesultatendieuitdeanalysesvandeandere14gebouwennaarvorenkwamen.
Metmijnonderzoekwilikbenadrukkendatgebouwenopalleaspecten,zoalsdieoppagina
30werdengenoemd,geanalyseerddienenteworden,zodaterconclusieskunnenworden
geformuleerddiebetrekkinghebbenopdeomschrevenonderzoeksthema’snaarBouwenin
Nederland19401970.Deinvloedvandebouwtechnologie,dematewaarineropditmoment
vangeleerdkanwordenendewijzewaaropeengebouwinstaatisomveranderingenopte
nemen,zijnbepalendvoordekansendieeengebouwgegundwordenomduurzaamvoortte
bestaanalsderesultantevancontinuïteitenveranderbaarheid.Doorzorgvuldigeninventief,
dedooronderzoekachterhaaldegegevens,teobserveren,teanalyserenenhieruitconclusies
tetrekken,ishetmogelijkontdekkingentedoendiebijhet(her)ontwerpenvangebouwende
basisvormthetgebouwtekunnendoorgronden,mijninterpretatievan:‘understandingthe
building’.

156Afbeelding3.0.1:Loesjescheurkalender20september2002.
METHODE 67

Afbeelding3.0.2:voorhetInternationaalInstituutvoorSocialeGeschiedenisregenereerdeAtelierPROhet
pakhuisWillemIinAmsterdam,datin1963werdgerealiseerddoorC.WegenerSleeswijk.H.Zijlstra1987.
68 METHODE
3 .1 N I EUW BOUW TE CHN OL OGISCH OND ERZ OE K
Hetdoelvanhetpromotieonderzoekisdusnietomtoteenwaarderingsmethodetekomen
vandebetreffendegebouwen,zoalsikoppagina25en26noemdeenhetlevertookgeen
invulmethodeopomtoteenwaardestellingvangebouweninhetalgemeentekomen.De
waardenvaneengebouwwordenbepaalddoorhettotale,complexe,veldvanfactorendie
eenrolspelenendespecifiekefactorendiebijhetwaarden,opdatmoment,aanhetgebouw
wordentoebedeeld.Defactorendiehierbijeenrolspelenzijnpergebouwzeerverschillenden
wordenvooralbepaalddoordeachterliggendegedachtenvandepersonenofinstantiesdie
toteen‘waardestelling’willenkomen.Waardestellingsluiteenoordeelindatnietobjectief
bepaaldwordt.157
Hetbegrip‘waardestelling’roeptveelvragenop,maarwordtalsdoelvoorhetdoenvan
bouwkundig,bouwhistorischofcultuurhistorischonderzoeknaareengebouw,altijdaande
ordegesteld.Inhetbijzondermetbetrekkingtotarchitectuuruiteentijdsperiode,waarbijhet
nietvanzelfsprekendisdatalleswaardeheeft,zoalsbijdearchitectuuruitdeperiode1940
1970inNederland.InnieuwBouwtechnologischOnderzoekspreekikover‘kwaliteiten’,inde
neutralezinvanhetwoord. 158KwaliteitzoalsN.(Noud)deVreeze(1948)ditomschreef:
‘Menkanhetbegrip“kwaliteit”neutraalopvatten:kwaliteitindezinvaneigenschapofhoedanigheid
zondereenoordeeltevellen.Maarinhetgangbarespraakgebruikimpliceerthetbegripkwaliteitmeestal
ookeenoordeeloverdieeigenschap.Indiezinwordtkwaliteitveelalgeassocieerdmetgoed,waardevol,
meteenpositiefgewaardeerdeeigenschap.Bijuitdrukkingenals:“dekwaliteitvaneenbouwwerk”of
”hetstrevennaarkwaliteitindewoningbouw”heeftmenonmiskenbaarpositieveeigenschappenophet
oog,maarbij“eenanalysevandekwaliteitvaneenbouwwerk”heeftdetermkwaliteitmeestaleen
neutralerbetekenis.Discussiesoverkwaliteitkomenvoorinallesectorenvandemaatschappij,de
politiek,decultuur,detechniek,deeconomie.Menspreektoverdekwaliteitvandegezondheidszorg,
maarookoverdekwaliteitvaneenBachinterpretatie.’159
Ook over kwaliteit is al veel gezegd en geschreven. Illustratief hiervoor zijn, naast de
discussies over de kwaliteiten van de architectuur uit de wederopbouwperiode, de
beleidsnota’sdiedeWelstandscommissiesinNederlandverplichtwarenomteschrijvenvoor
2004.Ookhierbijstaathetbegrip‘kwaliteit’centraal.160

157VanDale1984:waarde,v.(n),1.groottevandebetekenisdieietsheeftalsbezit,doorgehalte,alsmiddeltoteen
doel,doorbetrekkingofdooreencombinatievandezeofenkelevandezefactoren;5.betekenisalsmiddeltoteen
doel.
VanDale1984:kwaliteit,(<Fr.),v.(en),1.hoedanigheid,bep.vanstoffenenwarenm.betr.t.hetgebruikdat
158
ervangemaaktmoetworden,dedeugdelijkheid;2.eigenschap(m.betr.t.waardering);3.hoedanigheid,staat,
waardigheid,functie.
159Vreeze,Noudde,Woningbouw,inspiratie&ambities.KwalitatievegrondslagenvandesocialewoningbouwinNederland,
NationaleWoningraad1993,p.22.
160Ziebijvoorbeeld:Huisman,J.,‘Lelijkisgeenargument’,VrijNederland,12juli2003,pp.6266,naaraanleidingvan
hetoverlijdenvanarchitectPietZanstrainjuli2003en:Kuipers,M.C.,Toonbeeldenvandewederopbouw,Zwolle2002.In
ditboekwordtgetrachteenpositieverbeeldvandearchitectuuruitdewederopbouwperiodeteschetsen,dooreen
aantalopmerkelijkevoorbeeldenonderdeaandachttebrengen.
METHODE NIEUW BOUWTECHNOLOGISCH ONDERZOEK 69

C.L.(Coen)TemminckGroll(1925)schreefin1959alover‘deoudewaardenenwelstand’.Hij
onderkendezescategorieëninwaarden:1.doorouderdom,2.doorzeldzaamheid,3.door
historie, 4. door kunst, 5. door stedenbouw en 6. door gebruik. Hij had bovendien een
persoonlijke, restauratieve, kijk op vernieuwing en verandering: ‘In het algemeen kan men
stellen,datweerbijvernieuwingwatbetreftdewaarden1t/m5eropachteruitgaanenalleende
gebruikswaardestijgt.[…]Hetnieuwedathetoudeverving,wastotinhetbeginvandevorigeeeuw
nóóit uitgesproken lelijk. […] …dat wanneer iets ouds vervangen wordt door iets nieuws – zelfs
wanneerditnieuweeengelijkekunstwaardezoubezitten–eraltijdeenverliesis.’161
Dewelstandsnota’szoudenmoetenleidentotobjectieve,envooriedereeninzichtelijke,regels
ombouwwerken,metnameesthetisch,tebeoordelen.Mijnsinzienseenonmogelijkeopgave.
Uitmijneigenzevenjarigeervaringalslidvandecommissievoorwelstandenmonumenten
inDelft,weetikdatwelstandsbeoordelingenvrijwelniettetoetsenzijnaanobjectievecriteria.
Mentoetstopsubjectievewijze,dieobjectiefdooreenwelstandsnotawordtgecamoufleerd.
BouwtechnologischOnderzoekwordtgestuurddoordethema’s:Technologischobserveren,
Onder(zoekge)wijsanalyserenenRegeneratiefconcluderen,waarbijcontextueleaspectenen
gebouwelementeninrelatietothetontstaan,bestaanenver(der)gaanvanhetgebouwmet
elkaarinverbandwordengebracht.Deobjectievekwaliteitendieeengebouwinzichheeft
strekkenzichuitvanmaatverhoudingentotduurzaamheid,waarbijallekwaliteiten,mijns
inziens,allemaalinrelatietotelkaarstaan.
Totbesluittweecitatendiebetrekkinghebbenopdetweehiervoorgenoemde,mogelijke
objectievekwaliteitenvaneengebouw:
Tj. (Tjeerd) Dijkstra (1931) in 2001: ‘Deze constatering houdt in dat één van de belangrijkste
kwaliteitskenmerkenvandecompositiehetminstgrijpbaarendaardoorookhetmoeilijksttoetsbaaris.
Nadebesprekingvanbegrippenalsfunctieenconstructie,objectencontext,helderheid,complexiteiten
associatievebetekenissenblijvenwijsprakeloosstaanvoorwatinfeitedeessentievaneencompositieis:
demaatverhoudingen.Erismaaréénmanieromdekwalitatieveaspectendaarvantelerenbeheersen:
oefenen door veel en bewust kijken en, voor de leerling in de architectuur: zelf ontwerpen en met
anderenervaringenuitwisselen.Hetoordeelovermaatverhoudingenkanopdiewijzeeenalgemener,
wantintersubjectiefkarakterkrijgen.Watgoedeenwatslechtemaatverhoudingenzijnzalechternooit
inobjectiviteitkunnenwordenvastgesteld.’162
E.O.(Eoin)Cofaighin1999:‘Qualityofarchitectureatthestateofthefixtureorfittinginvolves
suitabilityforuse,durabilityinperformance,andvisualdelight.Suitabilityforuseinvolvesergonomic
considerations,especiallyforthosewhoarenotablebodiedorstrong,andcorrectselectionofmaterials,
relatedtothefunctionstheywillsupport.Durabilityofperformanceinvolvesproperlengthoflife,
takingallcostsintoaccountincludingtheenvironmental.Delightderivesfromelegance,styleandthe
contributiontothebuildingsarchitecturemadebyeventhesmallestdetails.’163

161TemminckGroll,C.L.,‘Oudewaardenenwelstand’,Bouw,(1959)4,pp.9497.
162Dijkstra,Tj.,Architectonischekwaliteit,Rotterdam2001,p.20.
163Cofaigh,E.O.e.a.,AGreenVitruvius.PrinciplesandPracticeofSustainableArchitecturalDesign,UniversityCollege
Dubline.a.,Londen1999,p.2.
70 METHODE NIEUW BOUWTECHNOLOGISCH ONDERZOEK

BijBouwtechnologischOnderzoekishetvanessentieelbelangomineersteinstantievanhet
te onderzoeken gebouw, in de observatiefase, zoveel mogelijk, gerichte, gegevens te
verzamelenuitachtereenvolgens:deliteratuur,hetgebouwzelf,archievenengesprekkenmet
betrokkenen.164Zoalsikookoppagina27alaangaf,zijnmetnamemensendieineengebouw
levenenwerken,diehetgebruikenenonderhouden,eenbelangrijke,leerzameenmeestal
leuke bron van kennis. Ik heb bij alle gebouwbezoeken beheerders en facilitairmanagers
ontmoetdietrotswarenophungebouwofmettraneninhunogendesloopervantegemoet
gingen.
De tweede fase van onderzoek, de analysefase, bestaat uit het ordenen, analyseren en
interpreterenvandeverkregeninformatie.Indederdefase,deconcluderendefase,worden
deconclusiesgetrokkendiewordengestuurddoormijnonderzoeksthema’s:Technologisch
observeren,Onder(zoeksge)wijsanalyserenenRegeneratiefconcluderen.
Bij de ordening van de informatie is de inhoudsopgave van een Bouwtechnologisch
Onderzoek, zie pagina 72, die aan de hand van het uitvoeren van één van de zeven
bouwtechnologischedeelonderzoekenwerdontwikkeld,bepalendvoordeafbakeningvande
onderzoeksresultaten.165
In het eerste hoofdstuk ‘aanleiding’ wordt verklaard waarom het betreffende gebouw
onderzochtwerd.Inhettweedehoofdstukwordenonderdenoemer‘context’deaspecten,die
bepalendzijngeweestvoorhetontstaanvanhetgebouw,uitgewerktdoorintegaanop:
‘opdracht’,‘locatie’,‘architect(en)’,‘typologie’en‘ontwerpproces’.
Inhetderdehoofdstuk‘gebouw’spitsthetonderzoekzichtoeopde(gebouw)elementen:
‘ruimte’,‘structuur’,‘materie’en‘voorzieningen’,waarbijdezeelementeninrelatietotdetijd
wordengeanalyseerdbinnendetijdsniveaus:‘inwording’;‘detanddestijds’en‘opdelange
duur’.Debegrippencontinuïteit,veranderbaarheidenduurzaamheidhebbenbetrekkingop
dezedrietijdsniveaus.Tussendegebouwelementenentussendetijdsniveausiserwederom
sprake van overlappingen en beïnvloeding van elkaar. Door de vier elementen op drie
niveausteanalyserenontstaatdeeigenlijkeonderzoeksmatrix.
In het afsluitende hoofdstuk ‘conclusies’ wordt specifiek de aandacht gevestigd op de
bovengenoemdeonderzoeksthema’s.Hierdoorzijnertussenderesultatenvanverschillende
BouwtechnologischeOnderzoeken,metbetrekkingtotdezethema’s,relatiesteleggenen
dwarsverbandenteontdekkenomtotdeeindconclusietekomen:


Erdientbijhetonderzoekenvaneeneenduidigebegripsomschrijvingtewordenuitgegaan.
Omdezebegrippenconsequenttekunnenhanterenwordtdaar,nahetoverzichtvande
inhoudsopgavevanBouwtechnologischOnderzoek,verderopingegaan.Vervolgensgaikin
opdecriteriaendeselectievandeteonderzoekengebouwen.

164Máeldefinieerthetgebouwendeoorspronkelijketekeningenenmaquettesvanhetgebouwalsprimairebronnen
enliteratuureninterviewsmetbetrokkenalssecundaireonderzoeksbronnen.Zie:Máel,O.,‘HistoricalResearch’,in:
Jong,T.M.de(red.),Waystostudy,Delft2002,p.61.
165Bijhetsamenstellenvandeinhoudsopgaveisgebruikgemaaktvan:Benes,J.,Vrijling,J.K.,Voldoetditgebouw?Het
bepalen van de functionele kwaliteit, Rotterdam 1990. Frey, H., ‘Building Conversion’, in: Markus, T.A., Building
ConversionandRehabilitation.DesigningforChangeinBuildingUse,Londen1979.Latham,D.,CreativeReuseofBuildings.
Vol.1.PrinciplesandPractice,Shaftesbury.Nelissen,N.J.M.,Herbestemmingvangrotemonumenten,eenuitdaging,’s
Hertogenbosch1999.Molema,J.,AntonioGaudí,eenwegtotoorspronkelijkheid,Delft1987.
METHODE NIEUW BOUWTECHNOLOGISCH ONDERZOEK 71

DeinhoudsopgavevaneenBouwtechnologischOnderzoekzieteralsvolgtuit:

Inhoudsopgave

1 Aanleiding

2 Context

2.1 Opdracht
2.2 Locatie
2.3 Architect
2.4 Typologie
2.5 Ontwerpproces

3 Gebouw

3.1 Inwording(Continuïteit)
3.1.1 Ruimte
3.1.2 Structuur
3.1.3 Materie
3.1.4 Voorzieningen

3.2 Detanddestijds(Veranderbaarheid)
3.2.1 Ruimte
3.2.2 Structuur
3.2.3 Materie
3.2.4 Voorzieningen

3.3 Opdelangeduur(Duurzaamheid)
3.3.1 Ruimte
3.3.2 Structuur
3.3.3 Materie
3.3.4 Voorzieningen

4 Conclusies

4.1 Technologischobserveren
4.2 Onder(zoeksge)wijsanalyseren
4.3 Regeneratiefconcluderen

Samenvatting
Summary
Literatuurenbronnen
Bijlage(n)
Persoonsregister

72 METHODE NIEUW BOUWTECHNOLOGISCH ONDERZOEK

3.2 B E G RI PPE N
Zoalshiervoorwerdaangegevenkomenhierdebegrippen,diegehanteerdwordenbinnen
Bouwtechnologisch Onderzoek, aan de orde. In de voorgaande inhoudsopgave staan de
begrippengeordend.Indeomschrijvingengeefikmijninterpretatieervanenhoeikzeheb
toegepastinhetonderzoek.Opdebegrippenvandeonderzoekssturendethema’s:Techno
logischobserveren,Onder(zoeksge)wijsanalyserenenRegeneratiefconcluderen,werdin
hoofdstuk2:Thema’s,uitvoerigingegaanendebegrippenkomenhiernietaandeorde.166
CONTEXT
Indecontextueleparagrafenvanhetonderzoekwordtingegaanopdefactorendiebetrekking
hebben op de context van het gebouw: opdracht, locatie, architect, typologie en
ontwerpproces. 167 Het accent ligt echter altijd op het gebouw zelf en hoe het zich op dit
momentvoordoet.Decontextuelefactorenzijnvaninvloedgeweestophetontstaan,bestaan
enver(der)gaanvanhetgebouw.Hetgaaternietomdegeheleontstaansgeschiedeniste
documenteren,maardiéinformatieeruittehalendievoorhetontstaanvanhetgebouwen
voordehuidigeentoekomstigestaatvanbelangzijn.

OPDRACHT
Hierwordtomschrevenomwelkeredenenmenbeslotenheefthetbetreffendegebouwte
realiseren.Deaspectendiebinnendezeparagraafaandeordekomenzijnbepalendvoorhet
feitdathetgebouwüberhauptisontstaanenaanwelkefunctieshetgebouwdestijdsmoest
voldoen.168Deopdrachtgever,hetprogrammavaneisen,degemeentelijkeeisenenandere
randvoorwaardenkomenaandeorde,voorzoverzebepalendzijngeweestvoorhetontwerp,
deuitvoering,deuiteindelijkeverschijningsvormvanhetgebouwendemogelijkhedendie
de,totgebouwgeworden,opdrachtindetoekomstbiedt.

L O C A T IE
Daarbijkomendeaspectenaandeordediebetrekkinghebbenopdestedenbouwkundige
situatievanhetgebouw.Vanuithistorischperspectiefwordenechterwederomalleendié
aspecten belicht die van invloed waren op het ontwerp, de uitvoering, de uiteindelijke
verschijningsvormendemogelijkhedenindetoekomstvanhetgebouw.

ARCHITECT
Uiteraardwordteraandachtbesteedaandearchitect(en)dieoorspronkelijkverantwoordelijk
warenvoorhetgebouw,maarhetisnietdebedoelingeenmonografieoptenemenvande
betreffendearchitect(en).Hetgebouwwordtindecontextgeplaatstvanhetoeuvrevande
betreffende architect(en), of het bureau waar hij of zij werkzaam was. Soms zijn privé
omstandigheden,persoonlijkecontactenofnevenfunctiesvaninvloedgeweestophetonstaan
vaneengebouw.Indiendebetreffendearchitectuitsprakenheeftgedaan,ofeenwerkwijze
heeftgehanteerd,metbetrekkingtotdeonderzoeksthema’s,stelikdieonder‘conclusies’aan
deorde.Architectendielateraanpassingenaanhetgebouwhebbenuitgevoerdkomenonder
de noemer ‘gebouw, de tand des tijds’ aan de orde. Het gaat bij ‘architect’ dus om de
oorspronkelijkeontwerpers.

166VanDaleGrootwoordenboekderNederlandsetaal,Utrecht1984:thema=onderwerpwaarovermenkanspreekt,
hoofdgedachte.
167ibidem,factor=(mede)bepalendelement,deelofomstandigheid.
168ibidem,aspect=elkvandezijdenofkantendievanietskunnenwordenbekekenofvanwaaruitgekekenwordt.
METHODE BEGRIPPEN 73

Afbeeldingen3.2.13:eendoorsnedeenplattegrondvandeProvincialeBibliotheekinLeeuwardenmetdaarin
deruimtelijkekenmerkeningrijstinten(hoelichterhoehogerderuimte)aangegevenendezelfdeplattegrond
metdefunctionelekenmerkenanno1960.Zieverderdeelonderzoek4.3.BewerkingdoorH.Zijlstra.Tauber,
P.H.,40jaarontwerpenbouwgeschiedenis,Leeuwarden2000.
74 METHODE BEGRIPPEN
T Y P OL O GI E
Alvorensintegaanophetgebouwzelfwordthetbetreffendegebouwindecontextgeplaatst
vandegebouwtypologie.Hierbijzijnteonderscheiden:
Soort: Groepvanzakendiezichdoorgemeenschappelijkekenmerken/kwaliteiten
onderscheiden.Functioneelgericht.
Type: Geheelvankarakteristieken,kenmerkeneneigenschappendiegemeenzijn
aaneengroep,soort,waardoorzezichonderscheidenvanandere.Ruimtelijk
gericht.
Typologie: Indeling in een aantal soorten binnen welke de individuen een aantal
eigenschappengemeenhebben,onafhankelijkvandegroep,soort,waartoe
zijbehoren.

Opgebouwniveaubetekentdat:

typologie
/|\
soortsoortsoort
/|\/|\/|\
iiiiiiii(i)ndividueelgebouw
<>
type

Belangrijkisdatondertypeniethetzelfdewordtverstaanalsondertypologie.Binneneen
typologiewordengebouwengeordendnaareenaantalgemeenschappelijkeovereenkomsten.
Debegrippentypeentypologiewordennogaleensverwardenmeestalblijkentypologische
beschrijvingennietmeertezijndaneengangbare,chronologische,opsommingvaneenaantal
gebouwenbehorendetotéén(functionele)soort.169Naarmijnideegaateentypologieverder
endientopzijnminstéénlaagtoetevoegenaandezeopsomming.Alsmenverschillende
typekenmerkencombineertontstaatereenordeningvangebouwen,waarbijnietalleende
functiebepalendisvoordeclassificatiec.q.deonderkendekwaliteitenvaneengebouw.Deze
ordeningisvanbelangophetmomentdathetgebouwernogis,maardeoorspronkelijke
functiegewijzigdis.Hetzelfdegebouwzoueenanderefunctiekunnengaanvervullen.Op
dezewijzekomeneraspectennaarvorendiemetdeveranderbaarheidvanhetgebouwte
makenhebben.VandaardaterinBouwtechnologischOnderzoekop‘meervoudige’wijzenaar
hetgebouwalstypewordtgekeken,waarbijdefunctieslechtsdeeerstelaagvormt.
Pergebouw(soort)kandetypologischeinsteekverschillen,omdemeestbruikbareinformatie
teverkrijgenvoorhetonderzoekalsgeheel.Erzijninprincipedusverschillendetypologieën
overééngebouwheenteleggen,waarbijdefunctiemeestaléénvandeordeningsprincipesis,
maarstriktgenomenhoeftzelfsdatniet.

169Ziebijvoorbeeld:Pevsner,N.,AHistoryofBuildingTypes,Princeton1979.Zelfnoemthijhetterechtgeen
typologie, maar anderen halen juist dit werk aan als voorbeeld van een typologie: Máel, O., ‘Historical
Research’,in:Jong,T.M.de(red.),Waystostudy,Delft2002,pp.66.Zieook:Typologievanstationsgebouwen,onderdeel
afstudeerproject, Delft 1987, is door H. Zijlstra en M.R.D. Nieuwenhuis wel een gebruik gemaakt van deze
meervoudigetypologischezienswijzeomtoteentypologietekomen.
In‘UmnutzungundFolgekostenerbauterAnlagen’uit1985,werd,naasthethistorischonderzoek,
ookhetbelangvanvergelijkend,typologischonderzoekaangegeven,dateenbasiskanzijn
omgriptekrijgenopdefactorendiebepalendzijnvoordecontinuïteitvaneengebouw:
‘Nieuwbouw of wederopbouw in historische staat of het overdragen van een stedenbouwkundige
morfologieineennieuwearchitectuuralsbetekenisvanhetheden.Eenbelangrijkebasisvormtdaartoe
detypologischeanalysevangebouwen.Zijbevatdevaststellingvanconstanten,dieopgrondvande
historische ontwikkeling, culturele invloeden, gebruikers aansprakelijkheden, technische stand van
zakenenklimatologischerandvoorwaardenontstaanzijn.’170
Pergebouwkanerwordenbeslistwelketypologiehetmeestinteressantisomuittewerken.
Voorbeeldenhiervanzijn:functie+architect,functie+historischeontwikkelingvanhettype,
functie+ruimteofruimte+materie.DoormeerdereBouwtechnologischeOnderzoekenvan
gebouwen,vanbijvoorbeeldeenzelfdetype,aanelkaarterelaterenkunnendwarsverbanden
gelegdworden,diemeerresultaatopleverendaneenwillekeurigehoeveelheidindividuele
onderzoekennaargebouwenmogelijkmaakt.
AlsermeerderegebouwenwordenonderzochtbinnenhetkadervaneenBouwtechnologisch
Onderzoek,speeltbijdeselectievandegebouwendetypologieeenrolenweldetypologie
die het soort gebouw, geformuleerd vanuit de functie, combineert met het type gebouw,
geformuleerdvanuitderuimtelijkekwaliteiten.Bijvoorbeeld:eenbibliotheekiseensoorten
eencarrévormiggebouw,georganiseerdrondeenbinnenplaats,iseentype.Eenvoorbeeld
binnen deze typologie, functie + ruimte, is de Provinciale Bibliotheek van Friesland in
Leeuwarden.Zieafbeeldingen3.2.13.

Gebouwsoorten zijn dus groepen van gebouwen die zich door gemeenschappelijke,
functionele,kenmerkenonderscheiden.Erzijneenaantalmogelijkhedenomtotdedefiniëring
vansoortenvangebouwentekomen.
GeneBunellhanteerdeeenvrijabstracteindelingvansoortenvangebouwen:171
publiek
commercieel
industrieel
woongebouwen
instituut
onderwijs
gemeenschappelijkeactiviteiten
N.(Nikolaus)Pevsner919021983)verfijndedeindelingalwatmeerenkwamtotdevolgende
opsomming:172
nationalemonumenten(enmonumentenvoorpersonen)
overheidsgebouwenvan11e17eeeuw
overheidsgebouwenuitde18eeeuw:parlementsgebouwen
overheidsgebouwenuitde18eeeuw:ministeriesenopenbarekantoren
overheidsgebouwenuitde18eeeuw:stadhuizenengerechtsgebouwen
theaters
bibliotheken
musea

170UmnutzungundFolgekostenerbauterAnlagen,Stuttgart1985,p.5.
171Bunnell,G.,BuilttoLast;aHandbookofRecyclingOldBuildings,Washington1977,p.10.
172Pevsner,N.,AHistoryofBuildingTypes,Princeton1979.
ziekenhuizen
gevangenissen
hotels
beursenbankgebouwen
opslagenkantoorgebouwen
spoorwegstations
markthallen;kassenenexpositiegebouwen
winkels
fabrieken
Bij Pevsner ligt het accent duidelijk op openbare (overheids) gebouwen, terwijl kerken
bijvoorbeeld ontbreken. Het lijkt mij verstandiger eerst van een, zo compleet mogelijk,
overzicht van soorten gebouwen uit te gaan en daarna op grond van een aantal criteria,
waarbijhettypeeenbelangrijkerolspeelt,totkeuzestekomen.
MetenkeleaanpassingenopdelijstuitDegidsvoormodernearchitectuurinNederlandkanhet
volgendeoverzichtvangebouwsoortenwordengehanteerd:173
woningbouw
vrijstaandewoonhuizen
bijzonderehuisvestingwaaronderlogiesgebouwen,hotels,gevangenissen
stedenbouwkundigeplannen
bestuursgebouwenvandeoverheid
overigeoverheidsgebouwen
gebouwenvooronderwijs
gebouwenvoorgezondheidszorg
sociaalculturelegebouwen
museaententoonstellingsgebouwen
theaters,bioscopen,concertgebouwen,studio’s
bibliotheken
gebouwenvoorhorecaenrecreatie
sportgebouwen
religieuzegebouwen
winkels
kantoorgebouwen
utilitairegebouwen,fabrieken,laboratoria
verkeersgebouwen
civielewerken
monumentalekunst
straatmeubilair
openbaargroen,parkenenvoorzieningenzoalsbegraafplaatsen
Naar aanleiding van deze lijst heb ik mijn lijst van gebouwsoorten opgesteld die uit 14
groepenisopgebouwd,ziepagina85.Hierbijzijndevolgendegebouwsoortenbuitenhet
onderzoekgelaten:civieleenwaterwerken,monumentalekunst,straatmeubilair,openbaar
groen,parkenzoalsbegraafplaatsenen,zoalsikoppagina11alaangaf,gebouwendiepuur
tenbatevandeoorlogwerdengebouwd,zoalsbunkersenverdedigingswerken.

173Groenendijk,P.enP.Vollaard,GidsvoormodernearchitectuurinNederland,Rotterdam1987.

Afbeeldingen3.2.46:ontwerptekeningvoorTateModerninLondenuit1995vanHerzog&deMeuronenhet
slopenvaneenvloervandeturbinehalin1997ennaderegeneratie.Moore,R,BuildingTateModern,Londen
2000.HielkjeZijlstra2004.
Binneneengebouwsoortkomenverschillendegebouwtypenvoor.Ondergebouwtypenwordt
verstaan: de verzameling van gebouwen die overeenkomstige eigenschappen bevatten
onafhankelijkvandegroep(gebouwsoort)waartoezijbehoren.Binnenhetkaderdatjuistde
functievaneengebouwkanveranderen,iseenselectieenkelopbasisvangebouwsoorten
onvoldoende.Hetgebouwzelf,deruimtediehetbiedteninneemt,maakthetmogelijkook
types van gebouwen te onderscheiden. Hierdoor ontstaat de behoefte om eveneens een
typologische ingang voor het selecteren van de gebouwen te hanteren, zoals hiervoor
omschrevenwerd.Eenordeningopbasisvangebouwtypenzienweveelalweluitgewerkt
binnenéénsoort,bijvoorbeeldinoverzichtenvanwoningen,kantoorgebouwen,stationsof
musea.Eenoverzichtvangebouwtypes,zonderdatersprakeisvaneeneersteordeningnaar
gebouwsoortofdefunctievanhetgebouw,issporadischtevinden.174Juistdezeordeningis
voorhergebruikvangebouweninteressant.Zelfsbijoverzichtenvanherbestemdegebouwen
zienweeenordeningdiewederomineersteinstantiegebaseerdisopdenieuwefunctie.175Bij
verandering van functie verschuift een gebouw naar een andere soort terwijl de
typekenmerkenhetzelfdeblijvenenhetdustothetzelfdetypeblijftbehoren.
Bijvoorbeeld bij het Tate Modern in Londen wordt het gebouw sinds 2001 ingedeeld bij
musea,terwijlhetoorspronkelijkeenelektriciteitscentralewas.Ditvormteendilemmavoor
eenordeningopbasisvandefuncties.Ophetmomentdathetgebouwbeschrevenwordtals
eentype,naarruimtelijkeenstructurelekenmerken,maakthetnietuitofheteenmuseum,
stationofelektriciteitscentraleis.176Zieafbeeldingen3.2.46.Ditonderstreepthetbelangvan
hettoepassenvaneentypologiebinnenBouwtechnologischOnderzoek,zoalsikhebgedaan,
opbasisvantypeninplaatsvanopsoorten.

ONTWERPPROCES
Hierbijgaathetoverdemanierwaaropeengebouwbedachtisenwelkefactorendaarbijeen
rol hebben gespeeld. Een analyse van de feiten, die verkregen wordt uit gesprekken,
literatuur,foto’s,maquettesentekeningen,geeftdemogelijkheidinchronologischestappen
de ontwikkeling van het ontwerp en de ontwerpmethode zichtbaar te maken en te
doorgronden.Devraagnaar‘hetwaarom’vandestijds,methetdoelhetantwoordvandaagte
begrijpen,staatcentraalomhieruitdeessentiesenuitgangspuntentedestillerendiebijhet
voortbestaanvanhetgebouweengroterolkunnenspelen.Inhetprocesspelenveelfactoren
een rol: de veranderde bouwwereld (met gedelegeerde opdrachten aan adviseurs en
onderaannemers),aanbestedingsprocedures,bouwteams,welstandscriteriaenoverlegmet
instantiesoverregels,eisenenwetgeving.Daarnaastwordteenontwerptijdenshetproces
financieel getoetst en ook die resultaten hebben veelal gevolgen voor het ontwerp en
beïnvloedendushetontwerpproces.Maardezefactorenhebbenookinvloedophetbehoud
enonderhoudvaneengebouwenzijnvaninvloedopmogelijkterealiserenveranderingen.
Aandeeis‘metrespectvoorhetbestaande’kanalleenvoldaanwordenalsoverhetbestaande
voldoendebekendis.

174Eenaanzetertoeistevindenin:Ching,F.D.K.,Architecture.Form,Space&Order,NewYork1979.
175Ziebijvoorbeeld:Powell,K.,ArchitectureReborn,Londen1999.Hierinwordendriesoortenonderscheiden:‘Living
& Working’, Leisure & Learning’ en ‘Museums Transformed’. Zowel het Museum of Contemporary Art in het
voormalige‘HamburgerBahnhof’inBerlijnalshetTateModernindevoormaligeenergiecentralewordeningedeeld
bij‘MuseumsTransformed’.
176Moore,R,enR.Ryan,BuildingTateModern,Herzog&deMeuronTransformingGilesGilbertScott,Londen2000.
GEBOUW: ELEMENTEN
W.(Wiek)Röling(1936)noemdeinzijnafscheidsrede,alshoogleraarutiliteitsbouwaandeTU
Delft, de volgende begrippen: ‘Ruimte’, ‘Materie’ en ‘Structuur’, in het kader van zijn
onderwijsopdracht:‘RuimtelijkeenMateriëlestructuur’.177Dezebegrippenleggenderelatie
tussen‘bouwen’en‘architectuur’.Hetzijnelementendieinbelangrijkematebepalendzijn
voor de verschijningsvorm van een gebouw. Dit geldt zowel bij het ontwerpen, bij de
uitvoeringenookbijhetresultaatervan.Uiteraardzijnookandereaspectenvanbelang,maar
dezedrieelementenwordenindemethodeBouwtechnologischOnderzoekinhetbijzonder
gebruiktalsdeteanalyserenelementenvanhetgebouwbinnendegesteldethema’s,inrelatie
totdedrietijdniveaus.Hetelement‘voorzieningen’hebikeraantoegevoegd.

R U IM TE
Ruimteisderuimtediewordtingenomendoorhetgebouwenderuimtedieontstaatinhet
gebouw. Ruimte is een zeer bepalende element in de beleving, het functioneren en de
mogelijkhedendiehetgebouwbiedtdoordetijdheen.Deruimtewordtvooreenbelangrijk
deelbepaalddoordegrenzenervanendoordeovergangentussendegrenzen.Dezegrenzen
zijnveelaluitgevoerdinmaterie.Maat,licht,kleur,textuur,geluid,klank,geurenatmosfeer
zijnaspectendieeveneensbepalendzijnvoordebelevingvanderuimte.

S T R U C TUU R
Onderstructuurwordt,naastdedraagconstructie,ookopdemaatsystematiekingegaan.Door
deanalysevanplattegronden,doorsnedenengevelskanmenvatkrijgenopdestructurerende
elementen van een gebouw. De structuur is aanwezig in het volume, in de vorm, in de
maatsystematiek,indeconstructie,indetextuur,inruimteenindematerie.Destructuur
wordtveelalbepaalddoorderuimte,deverdelingvandehoofdmateninsysteemmaten,door
degrenzenvanderuimteendusookdoordematerie.Ookinstallatieskunnenstructurerend
werkenineengebouw.Zevormeneeneigenstructuur,maardezeismeestalsecundairaande
draagconstructie.

M A TE R IE
Dematerieisdeconcretiseringvanstructuurenruimte,maarvormtindebelevingvansfeer,
gevoelenwelbevindeneenessentiëlerol.Deverouderingvandegebruiktematerialenkan
bijvoorbeeld zowel een positieve als negatieve gevolgen hebben. Licht, kleur, textuur,
oppervlak, klank,straling, geur, maat en gewicht zijn factoren die bepalendzijn voor de
beleving van de materialen. De materiaaltoepassing is veelal een graadmeter van de
tijdloosheidvaneengebouw.

VOORZIENINGEN
Devoorzieningen,meestaltevattenonderdenoemerinstallaties,zijnnietaltijdzomaareen
toegevoegdelement.Zijwordeneveneensbepaalddoorderuimte,destructuurendematerie.
Voorzieningen zijn geïntegreerd of gedesintegreerd met andere elementen. Ze kunnen
(mede)bepalendzijnvoordemaatsystematiekvanderuimte,destructuurendematerie.Ten
aanzienvanwetenregelgevingeneisendiegesteldwordenaanklimaat,comfort,onderhoud
encommunicatie,spelenzebijhet(her)ontwerpenvangebouweneenbelangrijkerol.178

177Röling,W.,Dekunstvandeingenieur,deverantwoordelijkheidvandearchitectenzichtopDelft,Amsterdam2002,p.13.
178Zievoorhetbegrip‘services’(=voorzieningen)deomschrijvingvanBrandoppagina54.Voorzieningenzoals
klimaatinstallaties zijn bij herbestemming van gebouwen uit de naoorlogse periode veelal bepalend voor de
GEBOUW: NIVEAUS
Bij de voorgaande begripsomschrijvingen kwam het tijdsaspect al aan de orde. Voor het
onderzoek is van essentieel belang dat de elementen waarop de gebouwen worden
onderzocht,indetijdzijngeplaatst.Daaromwordendeelementen:ruimte,structuur,materie
envoorzieningenopdedrieeerdergenoemdeanalyseniveausonderzocht.

I N W O R D IN G
Nadathetontwerpgereedis,wordteengebouwgerealiseerd.Hetontwerpengaatechter
meestalnogdoortotdathetgebouwisopgeleverd.Juistdeingrependiehetgevolgzijnvan
(te)latebeslissingen,alofnietgestuurddoordebouwpraktijk,zijnvangroteinvloedophet
eindresultaat.Hetmakenvandedingen,debouwmethodiek,waarbijdetechniekzichmoet
bewijzen, wordt inderdaad veelal pas in de praktijk getoetst. Ook wijzigingen in het
programma van eisen, bezuinigingen of vooruitgeschoven beslissingen, kunnen grote
gevolgenhebbenophetuiteindelijkgerealiseerdeontwerpenopde(on)mogelijkhedenervan
indetoekomst.
D E T AND D E S TI JDS
Hetonderzoekbetreftbestaandegebouwenineenbestaandecontextdieaanveranderingen
onderhevigis.Zoalseerderwerdgememoreerdisallesaanveranderingonderhevig.Tijdens
delevenscyclusvaneengebouwkanerveelgebeurenmeteengebouw,datvaninvloedisop
de hedendaagse verschijningsvorm en de staat waarin het zich bevindt. De tijd zelf als
veroudering is een aspect. Door de eigenaren worden door de tijd heen veranderingen
aangebrachteninterventiesgepleegdtenaanzienvanhetoorspronkelijkeontwerp.Demate
waarindeoorspronkelijkeontwerpuitgangspuntenzijngerespecteerd,welkeafwegingener
zijn gemaakt en aan welke eisen men diende te voldoen zijn aspecten die meegenomen
worden in Bouwtechnologisch Onderzoek. Een niet onbelangrijke rol ten aanzien van
veranderingenspeeltdehoeveelheidgelddiebeschikbaarisomdeveranderingendoorte
voeren.Bijderealisatievaneengebouwloonthetominvesteringentedoendieduurzaamzijn
envaakeenhogereinvesteringvragen.Uitmijnonderzoekblijktdattijdensdelevenscyclus
vaneengebouw,eenkrappebeursdekwaliteitenvaneengebouwmeestalmeertengoede
komtdaneenruimbeschikbaarbudget.
OP D E LANG E DUUR
Deresultatenvandevoorgaandeonderzoeksniveauszijnvangrootbelangomeeninschatting
tekunnenmakenwatdemogelijkhedenvanhetgebouwzijn,indenabijetoekomstofopde
lange termijn. De oorspronkelijke gedachten en de tussentijdse veranderingen worden
geanalyseerdomuitsprakentekunnendoenoverdekwaliteitenenpotentiesvanhetgebouw.
Doordat de elementen ruimte, structuur, materie en voorzieningen op alle drie de
analyseniveauswordenonderzocht,ontstaateenonderzoeksmatrixdiehetmogelijkmaakt
overkoepelendeuitsprakentedoentenaanzienvandeonderzoeksthema’s:Technologisch
observeren,Onder(zoeksge)wijsanalyserenenRegeneratiefconcluderen,waarbijuiteindelijk
geconcludeerdkanworden:

mogelijkhedenvanhetgebouw.Debestaandeverdiepingshoogtebiedtsteedsvakeronvoldoenderuimteomnieuwe
voorzieningenopeenvoudigewijzetevernieuwen.Inventieveoplossingenzijnnodig.Zie:Parkes,J.,Towardsthe
FullyIntegratedBuilding:ServingPostWarBuildings,in:Macdonald,S.,PreservingPostWarHeritage,Londen2001,
pp.4354.
Afbeelding3.3.1:dehallenvandeTechnischeUniversiteitinTwente,naarontwerpvanVanEmbden,Choisy
RoordavanEysinga,SmeltenWittermansuit1963,staanopditmomentleegenzijndoorstudentenvande
TUendoorkunstenaarsinbeslaggenomenalsateliersenexpositieruimte.H.Zijlstra2005.
3.3 C R I TE R I A E N SE LEC T I E
IedertypologischoverzichtvanNederlandsegebouwen,uitdeperiode19401970,levertvele
gebouwenopdievoormijnBouwtechnologischOnderzoekinaanmerkingkunnenkomen.
Omtoteenselectietekomenhanteerdeikcriteria.Ditlijktlogisch,maarbijhetformuleren
vanobjectievecriteriavoordezeselectiekunnendezelfdekanttekeningenwordengeplaatst
alsbijhetbegripwaardestelling,zoalsikoppagina68en69deed.Erligtaltijdeenbepaalde
matevanpersoonlijkevoorkeur,dussubjectiviteit,beslotenindeuiteindelijkekeuzedieheeft
geleidtotdeselectie.
Teneerstekomendegehanteerdecriteriaaandeordeomvervolgenstotdeselectiezelfte
komen.Hetselecterendeedikaandehandvaneenlijstvangebouwen,dieikvanaf1april
2001 opstelde. In eerste instantie putte ik uit mijn geheugen en na een uitvoerige
literatuurstudieontstondheteersteoverzicht.Naverloopvantijdbleefereenlangelijstover
met63gebouwen,dievoldedenaandeselectiecriteria.Naverderonderzoekenhetbezoeken
vangebouwenblevener21over,ziepagina’s85127,dieopeenkortelijstwerdengeplaatst.
Zoalsikoppagina67alaangafhadikzealle21welwillenonderzoeken,maaruiteindelijk
zijner7indeelonderzoekenuitgewerkt.MijnonderzoekkanvolgensdeBouwtechnologische
Onderzoeksmethodewordenvoortgezet,waarbijdeandere14heteersteaandebeurtkunnen
komen, om tot een reeks van gebouwmonografieën te komen die gepubliceerd kunnen
worden.K.Emmensgafin1996devolgendeaanbeveling:‘Hetbouwhistorischonderzoekishierin
[onderzoeknaarbouwmaterialen]eenonmisbaaronderdeeldoordegerichtheidopdebouwmassa,
constructies,materialenenmateriaalgebruik.Decirkelgangvanhetonderzoek,waarbijdeuitkomsten
vanhetobjectenonderzoekinbrederverbandwordengeanalyseerdenweerkunnenwordenbenutinhet
objectonderzoek, leidt tot zich steeds vernieuwende actualiserende inzichten in de traditie van het
bouwen.Zoalsgoedewetenschapbetaamt![…]Deverderegroeivanhetbouwhistorischonderzoekis
zeergediendmethetopenbaarmakenvanafzonderlijkeonderzoeken’.179
Vaniederesoortgebouwen,ziepagina77,zouinprincipeééngebouwinaanmerkingmoeten
komenvoormijnonderzoek.Daarnaastspeeltdeordeningnaargebouwtypeeenbelangrijke
rol.Erdienteengevarieerdeselectieteontstaandieenerzijdszoveelmogelijkgebouwsoorten
alsanderzijdszoveelmogelijkgebouwtypesaandeordestelt.
Het gaat om ‘gebouwen’ in Nederland. Naar aanleiding van het deelonderzoek naar de
woonwijkFrankendaalinAmsterdam,eenoriënterendonderzoeknaarwoongebouwenvan
architectP.(Piet)Zanstra(19052003)ennaarindividuelewoonhuizendiearchitectenvoor
zichzelf bouwden, werd besloten af te zien van verdere deelonderzoeken naar
woningbouwprojecten. De woningbouw uit 19401970 kent wezenlijk andere criteria en
onderzoeksvraagstukken dan utiliteitsbouw. Woningbouw zou als een zelfstandig
promotieonderzoek kunnen worden uitgewerkt.180 Het deelonderzoek naar de woonwijk
Jeruzalem,Frankendaal,maaktechterweldeeluitvanmijnpromotieonderzoek.Opbasisvan
dit onderzoek, en op basis van het bestuderen van algemene literatuur betreffende de
woningbouwindezetijdsperiode,konbovenstaandenamelijkwordengeconcludeerd.Het
woningbouwcomplexhebikinhetbetreffendedeelonderzoekals‘gebouw’geanalyseerd
zonderdatikuitvoerigbeningegaanopdeontwikkelingvandewoningbouwindezeperiode
inNederland.Welkondenvanuittechnischoogpuntconclusieswordengetrokkendiete
maken hebben met ontwikkelingen in de woningbouw, omdat de woningbouw, vooral

179Emmens,K.,‘Bouwhistorischonderzoekzoalseengoedewetenschapbetaamt!’,Monumenten(1996)1/2,pp.68.
180 Aan de TU Delft, faculteit bouwkunde, doet Marie Therse Andeweg van Battum promotieonderzoek naar
naoorlogseportiekwoningeninNederland.
METHODE CRITERIA EN SELECTIE 83

ontstonddirectnadeTweedeWereldoorlog,bepalendwasvoordetotaleomvangvande
bouwproductieentechnischeinnovatiesindebouw.
Stedenbouwkundigeplannen,civielewerken,straatmeubilair,voorzieningenvooropenbare
inrichting en gebouwen voor oorlogsdoeleinden heb ik uitgesloten van de selectie. De
geselecteerdegebouwenwordenaltijdindecontextvandestedenbouwkundigelocatieenin
hunomgevingbeschrevenonderdenoemer‘locatie’.Dezespeelteenrolbijhetontwerpen
vanhetgebouw,zowelindeoorspronkelijkevormalsbijveranderingen.
Binnenhetkadervandedrieanalyseniveauswashetvoorhetonderzoekvanbelanginwelke
staathet,teonderzoeken,gebouwzichbevond.Ookdaarinstreefdeiknaareenveelvoudvan
‘stadiavanontbinding’.Erismetdegebouwen,diegerealiseerdwerdentussen1940en1970,
op zeer verschillende manieren omgegaan. Meestal zijn er in de tijd veranderingen
doorgevoerd,zijndelengeslooptofhebbenuitbreidingenplaatsgevonden.Erisgetrachteen
reeks van gebouwen in het onderzoek op te nemen waarbij verschillende ‘stadia van
ontbinding’aandeordekomen.Herbestemming,renovatieenveranderingenkunnentot
gevolghebbendater,inplaatsvaneenlineairproces,eencyclischprocesontstaat:

x ongereptenprimaonderhoudenÅ
x ongerept,maarvervallenÇ
x vroegtijdigincidenteelgewijzigd,enslechtonderhouden |
x herhaaldelijkgewijzigd |
x ingrijpendgewijzigd,exterieureninterieur |
x deelsgesloopt |
x geheel‘gerenoveerd’ |
x geheelgerestaureerdÆterugnaarheteerstestadiumÆ|

De gekozen gebouwen bevinden zich dus in verschillende stadia binnen deze cyclus.
Uitgangspunt van het onderzoek naar een gebouw was de staat waarin het gebouw
verkeerde, op het moment van onderzoek. Bij de bewerking van de resultaten tot het
proefschriftzijn,indienvanbelangvoorhetonderzoekinhetalgemeenenvoorhetgebouwin
hetbijzonder,deactuelemodificatiesalsnoginhetonderzoekverwerkt.Erzijnverschillende
stadia van ontbinding te onderkennen bij gebouwen. Met opzet hanteer ik het begrip
‘ontbinding’,omdatookbijgebouwendemeestkwetsbaremateriealseerstevergaatenhet
‘skelet’,ziepagina9,meestalalslaatsteovereindblijftstaat.
Eencomplicerendefactorbijdeselectiewashetfeitoferovereengebouwpublicatieszijn
verschenen.Indiendatwelhetgevalisgeweest,wordtheteenvoudigerdeaandachtophet
gebouwgevestigdtekrijgen:‘watisbeschrevenismisschiengebleven’.Daarnaastishetfeit
datdegegevensovereengebouwineenarchiefbewaardzijngeblevenvangrootbelangbij
hetuitvoerenvanonderzoek.Iedergebouwdatindelijstvoorkomtisdemoeitevanhet
onderzoeken zondermeer waard. Gaandeweg de speurtocht in de literatuur en naar de
gegevens in archieven, groeit de interesse naar het betreffende gebouw, maar vooral de
ontmoetingmethetgebouwzelfishetbelangrijksteijkpunt.Alserweinigtevindenisinde
literatuurofinarchieven,danishetgebouwzelfdebronvanonderzoek.Iserechterwelveel
materiaaltevinden,danmoetergeselecteerdengezochtwordennaardejuistegegevens.
Iedergebouweniederarchief,opzich,vormendaartoeeenuitdaging.
Despreidingoverdesoortenbepaaldeeindelijkdedoorslagindekeuzevande21gebouwen
(dik gedrukt in de lijst), die ik in kort bestek analyseerde en waarvan ik er binnen het
tijdsbestekvanhetonderzoek7(onderstreeptindelijst)hebonderzocht.Naastontbindings
stadium en gebouwsoort speelden in tweede instantie de spreiding over Nederland, de
tijdsperiodeenverschillendearchitectenbureauseenrol,zodaterwatbetreftdezecontextuele
aspectenookdiverseopvattingenenuitgangspunteninhetonderzoekwerdenbetrokken.
84 METHODE CRITERIA EN SELECTIE

O V E RZ I CHT V A N D E S E LE CTI E ( l e t o p g ra f i sc h e v e rw ij z i n g en )
Gebouwsoorten(114) Gebouwen:63opdelangelijst,21opdekortelijst,7geanalyseerd
01.Woningenenwoongebouwen JeruzalemFrankendaalA’dam‘52,Merkelbach&Elling&Karsten
BurgerweeshuisAmsterdam‘60,A.E.vanEyck
02.Bestuursenrechtsgebouwenvandeoverheid GerechtsgebouwArnhem’63,F.Sevenhuysenjr.
RaadhuisArnhem‘68,J.J.Konijnenburg
ProvinciehuisdenBosch‘71,H.A.Maaskant
RaadhuisTerneuzen‘72,VandenBroek&Bakema
RaadhuisAlmelo‘73,J.J.P.Oud
03.Bibliothekenenarchieven ProvincialeBibliotheekFrieslandLeeuwarden’66,P.H.Tauber
04.Gebouwenvooronderwijs JachinschoolElspeet‘54,A.vanderLinden
VrijzinnigLyceumDenHaag‘56,J.J.P.Oud
KatholiekeEconomischeHogeschoolTilburg’62,J.H.A.Bedeaux
AcademievoorBeeldendeKunstenArnhem‘63,G.Th.Rietveld
LyceumBuitenveldertAmsterdam’63,M.F.Duintjer
THEindhoven‘64,S.J.vanEmbdene.a.(zieafb.5.0.4,p.140)
THTwente’64,S.J.vanEmbdene.a.(zieafb.3.3.1,p.82)
AcademievoorBeeldendeKunstenAsterdam‘67,G.Th.Rietveld
THDelft’76,S.J.vanEmbdene.a.
05.Gebouwenvoorgezondheidszorg JulianaziekenhuisTerneuzen‘54,J.P.Kloos
BioherstellingsoordArnhem‘60,J.J.P.Oud
MedischeFaculteitRotterdam’73,J.C.Choisye.a.(laterOD205)
06.Musea,gebouwenvoortentoonstellingenen BouwcentrumRotterdam’49,J.W.C.Boks
exposities RAIcomplexAmsterdam‘61,A.Bodon
EvoluonEindhoven‘66,L.C.Kalff
RijksmuseumVincentvanGogh‘73,G.Th.Rietveld
07.Horeca,hotelsenlogiesgebouwen RijnhotelRotterdam‘59,B.Merkelbach
(inclusieftehuizenengevangenissen) HiltonRotterdam‘63,H.A.Maaskant
JeugdherbergOckenburghhDenHaag’74,F.vanKlingeren
08.Recreatieensportgebouwen DeLichtenbergWeert’62,P.Weegels
KNVBinZeist‘65,vandenBroek&Bakema
09.Theaters,bioscopen,concertgebouwen,en SchouwburgUtrecht’41,W.M.Dudok
studio’s. SchouwburgNijmegen‘61,Holt&Bijvoet
Stadsschouwburg,Heerlen‘61,F.P.J.Peutz
DeDoelenRotterdam‘66,gebroedersKraaijvanger
NederlandsCongresgebouwDenHaag’69,J.J.P.Oud
DeMeerpaalDronten‘67,F.vanKlingeren
10.Sociaalcultureleenreligieuzegebouwenvoor St.AnnakerkHeerlen’54,F.P.J.Peutz
samenkomsten,aula’s WereldomroepHilversum’61,VandenBroek&Bakema
AulaWilgenhofHoofddorp’66,G.Th.Rietveld
LudgerkerkLichtenvoorde’69,G.Schouten
11.Gebouwenvoorgroothandel,detailhandel, GroothandelsgebouwRotterdam’51,Maaskant&vanTijen
opslag,voedingenmarktwezen TerMeulenRotterdam‘51,vandenBroek&Bakema
PakhuisWillemIA’dam’63,C.WegenerSleeswijk,(afb.3.0.2,p.68)
VisafslagScheveningen’64,Sj.Schamhart
12.Gebouwenvoordistributie,verkeer,transport StationspostkantoorDenHaag‘49,G.C.Bremer
encivielewerken HollandAmerikaLijnRotterdam‘49,vandenBroek&Bakema
StationZutphen‘52,M.G.J.Schelling
StationRotterdam‘57,S.vanRavesteyn
StationspostkantoorRotterdam‘59,gebroedersKraaijvanger
StationspostkantoorAmsterdam’65,Merkelbach&Elling
StationTilburg’65,K.L.vanderGaast
ParkeergarageAmsterdam‘71,P.Zanstra
HooglandgemaalStavoren‘67,R.deVries
13.Gebouwenvoordienstverleningenkantoren RijksverzekeringsbankAmsterdam’40,D.Roosenburg
BIM/ShellgebouwDenHaag‘46,J.J.P.Oud
HoofdkantoorHoogovensVelsen‘51,W.M.Dudok
DeUtrechtRotterdam‘61,J.J.P.Oud
TomadohuisDordrecht‘62,H.A.Maaskant
ANWBhoofdkantoorDenHaag‘62,J.F.Berghoef
IBMgebouwUithoorn‘67,D.vanMourik
14.Fabrieken,gebouwenvoorindustrieen LettergieterijTetterodeAmsterdam‘50,Merkelbach&Elling
productie TomadofabriekEttenLeur‘55,H.A.Maaskant
WaterleidingbedrijfCastricum‘56,J.P.Kloos
DePloegBergeyck’57,G.Th.Rietveld
DrinkwaterleidingBerenplaatRotterdam‘65,W.G.Quist


Abeeldingen3.3.2en3:situatietekeningendeoorspronkelijkesituatievaneenwoonhof.Rossem,V.vanenJ.
Schilt,TuindorpFrankendaal,Masterdam2002.Eesteren,C.van,‘Frankendaal:eenwoonbuurtinde
WatergraafsmeerteAmsterdam’,Forum,(1952)6/7,pp.187193.

beganegrond verdieping
Afbeeldingen3.3.4en5:deplattegrondenvandewoningen.‘StudieontwerpDuplexwoningen’,Bouwkundig
Weekblad,(1949)39,pp.421434.

Afbeeldingen3.3.6en7:dewoningeninaanbouwinsysteembouwmetkleineelementenvanbetonenhet
interieurin1950.GemeenteArchiefAmsterdam.
Afbeeldingen3.3.8en9:dewoningenaandeachterzijdevankunststofkozijnenvoorzienendekopgevelsvan
metselwerkenhoutendelenin1987.H.Zijlstra2002.

J E RUZALE M FRANK END AAL AMSTERDAM 1947 – 1952 (ZIE: 4.4)
Context:architecten: B.Merkelbach (19011961), Ch.J.F. Karsten (19041979) en P.J. Elling
(18971962). De opdracht omvatte de bouw van 792 woningen die in eerste instantie als
Duplex(bovenenbeneden)woningenwerdengebouwdomlatersamengevoegdtekunnen
worden.HetStedenbouwkundigplanwerddoorJ.Mulder(19001988)uitgewerktbinnenhet
Algemene Uitbreidingsplan voor Amsterdam, onder leiding van C. van Eesteren (1897
1988).181Stedenbouwkundigebijzonderhedenwarendatervoorheteerstsprakewasvaneen
openhovenstructuurbinneneenstrokenverkaveling,debeplantingnaarontwerpvanM.
Ruys(19041999)endespeelplaatsenvanA.E.vanEyck(19181999).
Gebouw:dewoningenwerdenontworpenopeen6,30meterstramien.Dezemaatkondankzij
detoepassingvanbetoninéénkeerwordengemaakt.Hierdoorwaserindeplattegronden
eenvrijeindelingmogelijk.Degevelsbestaanuitbetonpanelenmeteenmaatvan50x116cm.
Aandetuinzijdewerddegevelgeleeddoorverticaleschoorsteneninschoonmetselwerk,
balkonsenloggia’s.Aandeentreezijdekregendevlakkegevelsalleeneenopdelingdoorde
plaatsingvandeverticalehemelwaterafvoerenenalleendevoordeuren,dienasamenvoeging
als voordeur in functie bleven kregen, een luifeltje van beton. Alle elementen werden
afgestemdopdemaatvoeringvanhetDotremontTenBoschbouwsysteem.Hetdakwaslicht
hellendnaardestraatzijdeopgelegdzodatalleenhierhemelwaterafvoerennodigwaren.Er
werdengeenanderecomplexeninditbouwsysteeminNederlanduitgevoerd.
Selectie:hetduplextypewaarbijveranderingeenuitgangspuntwas;eenbouwsysteemvan
betonbestaandeuitkleineelementen;delocatieineentuindorpnabijdebinnenstadinhet
AlgemeenUitbreidingsplan;MerkelbachalsarchitectenstadsbouwmeestervanAmsterdam;
deeerstehovenstructuureneenintegratietussenomgevingenarchitectuur;devraagwaarom
er tot 2002 slechts enkele woningen waren samengevoegd en de verkeerde renovatie
(devaluatie)ingrepenuit1987.Uiteindelijkisbeslotenditprojectalsenigewoningbouwproject
binnenhetpromotieonderzoekteanalyseren,ziedeelonderzoek4.4.
Concluderend:hetbouwsysteemwasbepalendvoorhetontwerpenboodmogelijkheden
voor veranderingen. In 1987 werden houten kozijnen in de achtergevels vervangen door
kunststof,loggia’sdichtgezet,betongeschilderdenkopgevelsbekleed.In2003maakteB.
Mulder(1929),WerkplaatsvoorArchitectuur,eenplanvoorderegeneratievandewoningen,
nadatsloopdooractievoerendebewonersenprotesterendevakgenotenterdiscussiewerd
gesteld.182 De in 1987 uitgevoerde veranderingen zouden als eerste worden hersteld. De
draagstructuur,bepaalddoorhetbouwsysteem,maaktemogelijkdatdewoningenzowel
horizontaalalsvertikaalsamengevoegdkondenworden.Hetoorspronkelijkearchitectonische
beeld zou hersteld kunnen worden door aan de binnenzijde thermische isolatie aan te
brengen.Vanuitdebewonerswasergeenbehoefteaanvernieuwing.Zijwarentevredenmet
delagehurenopdezeuniekelocatie.Dedoelgroep(functie)vandekleineduplexwoningen
verschoofvangezinnennaaralleenstaanden,ouderenenstudenten.Delocatievieltenprooi
aandenieuweprojectontwikkelaarsgeestvandewoningbouwcorporatiesomdezesituatie
financieeluittebuitenmiddelsnieuwbouw.Onderdrukwerdertochvoorregeneratievande
wijkgekozenmaardeplannenwerdenin2005,opfinanciëlegronden,uitgesteld.

181Literatuurzieonderanderen:Rossem,V.vanenJ.Schilt,TuindorpFrankendaal,Amsterdam2002;Eesteren,C.
van,‘Frankendaal:eenwoonbuurtindeWatergraafsmeerteAmsterdam’,Forum,(1952)6/7,pp.187193;Mulder,J.,
‘Frankendaal’,PubliekeWerken,(1950)1,pp.1215enibideminPolytechnischTijdschrift,(1952)45/46,pp.789b793b.
182WerkplaatsvoorArchitectuur,HaalbaarheidsonderzoekJeruzalem,Frankendaal,Utrecht2003.


Afbeeldingen3.3.10en11:delocatievanhetPaleisvanJuisteendebinnenhof.Eden,A.enR.Koek,
Rijkshuisvestingvoormorgen.Intermezzo5.Rechtbanken,VROM’sGravenhage1995.NAiarchiefSEVZ.

Afbeeldingen3.3.12en13:degevelaandeMarktendehal.NAiarchiefSEVZ,fotoA.DijksmaWageningen.
enfotoRenesArnhem.

Afbeeldingen3.3.14en15:deplattegrondvandebeganegrondendedoorsnedeoverdevoorbouwende
achtervleugel.Sevenhuysen,F.,PaleisvanJustitie,22juni1960,boekjemetontwerpenfoto’s.Archief
ArchitectenCie,tekening9140WB0301,1oktober1995.
Afbeeldingen3.3.16en17:devoorzijdevanhetPaleisvanJuistemetlinksdeuitbreidinguit1996vande
ArchitectenCieendedakopbouwvandeachtervleugel.H.Zijlstra2004.

P ALE IS VAN JUSTITIE ARN HE M 1 953 – 196 3 ( ZIE : 4 .6 )
Context:architect:F.SevenhuysenJr.(19161987).Nadeverwoestingvanhetoorspronkelijke
Paleis van Justitie in de stad Arnhem, tijdens de Tweede Wereldoorlog, werd door de
Rijksgebouwendienst (RGD) in 1948 gestart met het ontwerp voor een nieuw gebouw.
HoofdarchitectAvandeRijksgebouwendienst,Sevenhuysen,namhetontwerpin1953over.
Hetgebouw,inhetnieuwebestuurscentrumvandestad,werdin1959ingebruikgenomen.
Gebouw:hetbouwvolumeisomeenrechthoekigebinnenhofgelegd.Indevoorbouwwerden
de grotere ruimten ondergebracht in de zij en achtervleugels voornamelijk kantoren en
archieven,waarbijdeachtervleugel2,8meterminderdiepwasdandezijvleugels.Tijdenshet
ontwerpwerderrekeningmeegehoudendatertezijnertijdeenverdiepingtoegevoegdkon
worden.Vaneentraditioneelgetintontwerpevolueerdehetplannaareenmodernerevariant
waarbijhetbetonnenskeletexpressiefwerdgemaaktindegevels.Ditskeletvuldemeninmet
prefabbetonelementen met een toeslag van natuursteen. De gevelvlakken aan de
binnenhofzijdewerdeningevuldmetbaksteen.Ookbijdewandeninhetinterieurwerdveel
baksteentoegepast.183HetPaleisvanJustitiewerdtussen1991en1996uitgebreidmetde,al
vanoorsprongvoorziene,dakopbouwenmeteenuitbreidingnaasthetbestaandegebouw.184
J.PeereboomVoller(1942)voegde20.000m2toeaandebestaandeoppervlaktevan14.500m2.
Selectie:eengebouwdatdoordeRijksgebouwendienstwerdontworpen;situeringinhet
nieuwe bestuurscentrum van Arnhem; rondom een binnenplaats geordend; modern
architectuurbeeld met de draagstructuur als leidmotief van de gevel; oorspronkelijke
uitbreidingsmogelijkhedendiein1996werdenbenut;deuitbreidingvan1998.HetPaleisVan
JustitieinArnhemwerdvanuitdeoorspronkelijkefunctiealsgebouwvoorregionaalbestuur
enlandelijkeoverheidgeanalyseerdindeelonderzoek4.6.
Concluderend: door de wisseling van de macht bij de RGD kon het ontwerp zich van
traditioneelnaarmodernontwikkelen,waarbijdeinbrengvandeconstructeurvanessentiële
betekeniswas.Dedraagstructuurwerdexpressiefgemaaktindegevels.Doordeuitbreidings
mogelijkheidvaneenextraverdiepingeneennieuwgebouwdeelkonhetgerechtsgebouw
blijven functioneren. In de toekomst wordt uitgeweken naar het naastliggende
belastingkantoor.Erontstaateenverzamelinggebouweninplaatsvanééngrootgebouwdat
eventueelookweerindelenkanwordenveranderd.
Het bestaande gebouw is met respect geregenereerd. Het gebouwdeel uit 1996 en de
dakopbouwvandeachterbouw,diewerdverbreedtenopzichtevandeoorspronkelijkemaat,
zijnindearchitectonischebelevingmindertijdloosdanhetgebouwvanVanSevenhuysen.De
nieuwe hoofdentree kon niet op tegen de bestaande entree en devalueerde tot
personeelsingang.Doordeinmiddelsnoodzakelijkevoorzieningenvoordebeveiligingals
toevoegingen in de hal te plaatsen en niet bouwkundig te integreren zijn veranderingen
eenvoudigeruittevoerenenlijkendezevoorzieningeneentijdelijkheiduittestralendierecht
doetaanhetoorspronkelijke,duurzame,karaktervanhetgebouw.HetPaleisvanJustitie
staatsinds2004onder‘bijzonderebescherming’vandeRGD.185

183 Literatuur zie onder anderen: Dongen Jr., J., van, ‘Nieuw Paleis van Justitie te Arnhem’, Katholiek Bouwblad.
Tijdschriftvoorarchitectuurenbeeldendekunsten,(1965)15,pp.324334;‘HetnieuwePaleisvanJustitieteArnhem’,
Baksteen,6(1964)4,p.13.
184‘UitbreidingenrenovatiePaleisvanJustitie’,PIProject&Interieur,(1998)2,pp.4246.
185 Röling, W. (red.), A. de Back, J.M.J Coenen en M.C. Kuipers, Gesloopt Gered Bedreigd. Omgaan met naoorlogse
Bouwkunst,Rotterdam2004,p.49.


Afbeeldingen3.3.18en19:eenmaquetteeneentekeningvanhetraadhuisinAlmelouit1962.‘Raadhuisvoor
Almelo.Ontwerpvandr.J.J.P.Oud,Bouw(1964)4,pp.126127.Albarda,J.H.enH.L.C.Jaffé,‘Inmemoriamdr.
J.J.P.Oud’,Bouw(1963)23,pp.430447.

Afbeelding3.3.20:deplattegrondvandebeganegrondverdieping.‘RaadhuisvoorAlmelo.Ontwerpvandr.
J.J.P.Oud’,Bouw(1964)4,pp.126127.

Afbeeldingen3.3.21en23:hetstadhuisin1963metdeentreeonderderaadszalenenin2005metde
volgebouwdegangruimte.Verbrugge,B.,Deverbeeldingvandemacht,Delft1986,pp.7071.H.Zijlstra2005.

Afbeeldingen3.3.24en25:hetstadhuisin2005eneenbeeldvandelagepubliekshal.H.Zijlstra2005.

R A A D H UIS A L ME LO 1 96 2 – 197 3
Context:architect:J.J.P.OudSr.(18901963),afgebouwddoorzijnzoonH.E.OudJr.(1919).
HetgemeentebestuurvanAlmelowasvanplaneenprijsvraagteorganiserenvooreennieuw
raadhuisin1962.BurgemeesterJ.M.RaveslootvroegOudSr.echteropvoorhandeenschetste
leveren, die zo overtuigend bleek te zijn, dat de gemeenteraad tot de realisatie van dit
ontwerp besloot. Oud ging bij de situering uit van het ontwerp, zoals A. Komter (1904
1984)ditin1952hadaangegeveninzijnstadsplanvoorAlmelo.NahetoverlijdenvanOudSr.
kwaminhetstadscentrumechterdelocatievandePhaltefabriekvrij.Hetplanwerdopdeze
locatiegeprojecteerd,waarbijhetgebouw,tenopzichtevandeoorspronkelijkesituatie,over
debreedteasgespiegeld,werduitgevoerd.HansOudJr.werktehetplanverderuit.
Gebouw:opdeenekopwaseenhoogdriehoekigvolumegeplaatstmet,onderandere,de
raadszaal,aandeanderezijdewaseenlagerrechthoekigevolumemetdetrouwzalenende
burgerzaal en in het midden een langwerpig volume met kantoren en werkkamers. Het
kleurgebruik vertoonde overeenkomsten met het, eveneens in die periode ontworpen,
CongresgebouwinDenHaag.Dekopgebouwenwerdenrespectievelijkinblauw(bedoeldaan
de zuidkant maar uiteindelijk op de noordkant terechtgekomen) en geel (tegengestelde
situatie)gedachtendemiddenbouwinwitnatuursteenmetgrotehorizontalealuminium
puien.186Voordedraagconstructiegingmenuitvanbetonmetvlakkevloerenzonderbalken.
Degekleurdegevelvlakkenwerdenvangeglazuurdebakstenenopgemetseldhoewelineerste
instantiesprakewasvantegelwerk.Menverwachttetot1980voldoenderuimteinhetgebouw
tehebbenvoorgroei.Indeopzetvandeplattegrondenvanhetmiddendeelwerd,onder
invloedvanbezuinigingen,vaneendubbelcorridorsysteemovergestaptopeenindelingmet
eenganginhetmidden.Verplaatsbarebinnenwandenbrachtmenwelaan.
In 1995 werd het gebouw door Mart van Schijndel (19431999) geregenereerd waarbij de
entreetussendetrouwzalenkwamteliggenalseenschakeltussendegebouwdelen.Doorde
spiegelingdestijdsendeanderelocatiewasdeentreeaandeachterzijdeterechtgekomen.Een
nieuwpleinaandezijkantmoestditprobleemoplossen.Debestaandekleurengeelenblauw
warenvoorvanSchijndelaanleidingomverschillendepasteltintentoetepassen.187
Selectie:bestuursgebouw;inhetoostenvanNederland;hetlaatstegebouwvanJ.J.P.Oud;er
werdweinigovergepubliceerd.Hetgebouwisalsonderdeelvanhetpromotieonderzoek
verdernietuitvoeriggeanalyseerd,maarkandeeluitmakenvanhetvervolgonderzoek.
Concluderend:eenberekeningvandenetto/brutoverhoudingdooreenadviesbureauwas
nodigomaantetonendathetgebouwvoldoenderuimtebood(meerdangedacht)voorde
toekomstwaardoorregeneratieeenkanskreeg.188Hetnieuwekleurgebruiklijktindegeest
van Oud te zijn, maar komt in de pasteltinten modieuzer over dan het oorspronkelijke
kleurgebruik.Dekantoordieptevan19meterboodeenindelingsvrijheiddieooklaterbenut
kon worden. Dit bracht met zich mee dat het stadhuis in 1995 volledig opnieuw werd
ingedeeld.Alleruimtewerdbenutwaardoorhetzeervoloverkomt.Depubliekshalwerd
helaasindelageverdiepingshoogtegeperst,terwijlerookhogereruimtenbeschikbaarwaren.

186Literatuurzieonderanderen:Oud,H.,J.J.P.OudArchitect18901963,DenHaag1984,pp.195197;Kuper,M.,Het
stadhuisvanAlmelo.HetlaatsteontwerpvanJ.J.P.Oud,Almelo1995;‘RaadhuisvoorAlmelo.Ontwerpvandr.J.J.P.
Oud,Bouw(1964)4,pp.126127;Taverne,E.,e.a.,J.J.P.Oud,Rotterdam2001,pp.503505.
187Zie:Kuper,M.,HetstadhuisvanAlmelo.HetlaatsteontwerpvanJ.J.P.Oud,Almelo1995,pp.3436.Kroes,J.J.de,
‘StadhuisAlmelogroterdanvermoed’,Bouw,(1991)23,pp.1416.
188Kroes,J.J.de,‘StadhuisAlmelogroterdanvermoed’,Bouw,(1991)23,pp.1416.


Afbeeldingen3.3.26en27:entreeenliggingaandeRijn.Dillen,J.Van,‘Akademievoorbeeldendekunsten
nijverheidteArnhem’,bouw,(1963)24,p.464467.Zijl,I.van,e.a.,DeKunstnijverheidsscholenvanGerrit
Rietveld,Amsterdam1997.

Afbeeldingen3.3.28en29:plattegrondbeganegrondendoorsnede.Dillen,J.Van,‘Akademievoorbeeldende
kunstennijverheidteArnhem’,Bouw,(1963)24,p.465.

Afbeeldingen3.3.30en31:interieurvandehaleneengroteruimteinaanbouw.Dillen,J.Van,‘Akademie
voorbeeldendekunstennijverheidteArnhem’,Bouw,(1963)24,p.465.Zijl,I.van,e.a.,DeKunstnijverheids
scholenvanGerritRietveld,Amsterdam1997.

Afbeeldingen3.3.3234:interieurenexterieurvandeuitbreidingvandeAcademieonderhetmaaiveldeneen
leslokaalinhetgebouwvanRietveldmetplafondstrokentussendebalken.H.Zijlstra2005.

ACADE MIE VOOR B EE LD END E K UN STE N ARNHE M 19 58 – 19 63
Zieafbeeldingen3.3.2634en8.0.1oppagina174.
Context:architect:G.Th.Rietveld(18881964),afgebouwddoorJ.H.F.vanDillen(19301966).
HetlagdestijdsindebedoelingdeAcademiesvoorBeeldendeKunsteninAmsterdamen
ArnhemgelijktijdigtebouwenmaarinArnhemwashetgebouweenjaareerdergereed.189
DezeAcademiekreegeenplaatsindegroenezonetussenbinnenstadenderivierdeRijn.Het
gebouwdathierhadgestaanwastijdensdeTweedeWereldoorlogverwoest.Hetplanvoorde
AcademiestondlosvanhetwederopbouwplanvoorArnhemvanJ.A.vanderLaan.190
Gebouw:deeenheidsmaatvandebeideacademiegebouwenbestonduiteenveelvoudvan2,1
meter.Voordedraagconstructiewerdgekozenvooreenkernvanbetonwaaraanbetonnen,
prefab,balkenwerdengemonteerd.Daaromheenwerdeenvolledigglazengevelgespannen.
Descheidingswandeninhetgebouwwerdenuitgevoerdinstaalprofielenmetglasvlakkenof
involledigmetselwerk.Dewerkplaatsenwerdengerealiseerdmeteenstaalskelet,waarbijde
sheddakenmetlichtebetonplatenwerdenafgedekt.Deteopenenramenwarenhorizontaal
schuivenderameninstalenpuienendeventilatiewerdvoorziendoorventilatoreninde
gevel.Indegangenwerdenplafondstoegepastomdeleidingenaanhetoogteonttrekken.
VanDillenschreef:‘Inprincipemochtdezeschoolnietmeerkostendaneenlageretechnischeschool;
hetwerdechtertoegestaandezenormingeringemateteoverschrijden.’191
In1997restaureerdeHubertJanHenket(1940)deAcademieinArnhem.Hijkenmerktede
academievanRietveldals:‘eengebouwwaarmindermeeris’.192Vervolgenswerdin2004een
uitbreiding van de Academie van beeldende kunsten in gebruik genomen. Henket was
wederomdearchitect.Hijkoosvooreenoplossingwaarbijdeuitbreidingonderhetmaaiveld
kwamteliggen.193
Selectie: een relatief groot onderwijsgebouw van architect Gerrit Rietveld; de locatie in
Arnhembuitenhetwederopbouwplangesitueerd;degevelswarenvanstaalenglas;hoe
wordenwarmteenkoudebijregeneratieopgelostmetbehoudvanhetarchitectonischebeeld;
nieuweinstallaties;deprincipiëlekeuzebijdeuitbreidingin2004(3egeneratie).
Hetgebouwisalsonderdeelvanhetpromotieonderzoekverdernietuitvoeriggeanalyseerd,
maarkandeeluitmakenvanvervolgonderzoek.
Concluderend:Hetoorspronkelijkearchitectonische,interneenexterne,beeldkonin1997
vrijwel gehandhaafd blijven bij de toepassing van dubbelglas + coating in aluminium
profielen van 7 cm hoogte en door het vernieuwen van de klimaatinstallaties. De puien
werdenwatverdernaarbuitengeplaatst.Internwerdenereilandplafondstoegepastomhet
accumulerendevermogenvandebetonconstructietegebruiken.Doordediametersvande
leidingenvoorinstallatiesteminimaliserenkondeoorspronkelijkedraagstructuurinhetzicht
blijven.Deuitbreidinguit2004respecteerde,opbijzonderewijze,deuniekesituatieinde
groenesingelaandeRijn.

189Voorliteratuurzieonderanderen:Dillen,J.Van,‘AkademievoorbeeldendekunstennijverheidteArnhem’,
Bouw,(1963)24,pp.464467;Kuper,M.enI.vanZijl,G.Th.Rietveld.Hetvolledigewerk.1881964,Utrecht1992,pp.324
325.Zijl,I.van,e.a.,DeKunstnijverheidsscholenvanGerritRietveld,Amsterdam1997.
190Ziedeelonderzoek4.6:PaleisvanJustitieinArnhem,p.15e.v.
191Dillen,J.Van,‘AkademievoorbeeldendekunstennijverheidteArnhem’,Bouw,(1963)24,p.465.
192Zijl,I.van,e.a.,DeKunstnijverheidsscholenvanGerritRietveld,Amsterdam1997,p.153.
193 Zie: Keunig, D., ‘Ondergronds licht. Uitbreiding Hogeschool voor de Kunsten in Arnhem door Henket en
partners’, de Architect (2004)9, pp. 8285 en Hoogewoning, A., e.a., Architectuur in Nederland. Jaarboek 20042005,
Rotterdam2005,pp.6263.

Afbeeldingen3.3.3536:deProvincialeBibliotheekinLeeuwardenin1968.P.H.Tauberarchief.
Afbeeldingen3.3.3738:plattegrondendoorsnedeuit1966.Tauber,P.H.,F.TauberenG.J.vandenBroek,De
ProvincialeBibliotheekFriesland.40jaarontwerpenbouwgeschiedenis,Leeuwarden2000.
Afbeeldingen3.3.3940:hetgebouwleeggehaaldin1999endenieuwedoorsnedewaarbijdeleidingenen
kanalenvoordeinstallatiesingepastwerdenenhetdaklichtwerdverhoogd.P.H.Tauberarchief.
Afbeeldingen3.3.4142:denieuweentreeendeuitleenzaaldiemeergeopendwerd.H.Zijlstra2002.Tauber,
P.H.,F.TauberenG.J.vandenBroek,DeProvincialeBibliotheekFriesland.40jaarontwerpen
bouwgeschiedenis,Leeuwarden2000.

PROVINCIALE BIBLIOTHEEK LEEUWARDEN 1958 – 1966 (ZIE:4.3)
Context:architect:P.H.Tauber(1927)
In1957werdeenprijsvraaguitgeschrevenvooreenontwerpvoordeProvincialeBibliotheek
vanFriesland.HetgebouwkwamindegroenezonevandeNoorderPlantage,dein1824
ontmanteldestadsomwalling,teliggenaanhetOldehoofsterkerkhof.Deprijsvraagwerd,na
eennadereuitwerkingvandrieplannen,gewonnendoorTauber.In1959gingProvinciale
Statenakkoordmetzijnontwerpenwerdhetplanuitvoeringsgereedgemaakt.194
Gebouw: Tijdens de uitvoering wist hoofdbibliothecaris Sj. Douma (19121980) nog vele
wijzigingeninhetgebouwdoortevoeren.Ditgingtenkostevandeheldereopzetvanhet
rechthoekigegebouwmeteenlichthofeneenkleineboekentorenbinnendecontourvanhet
gebouw.Degevelwerdmetnatuursteenbekleed.Deindelingvanderamenlijktwillekeurig
gekozentezijn,maarwasgebaseerdopeenherhalingvaneenaantalvasteraambreedtesen
combinatieshiervan.Derechthoekige,neutrale,bouwmassakreegeentijdloosvoorkomen.De
draagconstructieuitbetonwaswatbetreftdemaatvoeringgebaseerdopeenveelvoudvan
5,18en3,78meter.Allemateninhetgebouwzijndeelbaardoorhetgetalzeven.
In1998beslootdeopdrachtgeveromhetgebouwingrijpendtevernieuwen.Erwerdniet
gekozenvoornieuwbouw,maarvoorverbouw.Ditbetekendetweemaalverhuizen,maar
daardoor werden kosten bespaard; de unieke locatie in Leeuwarden behouden en een
ogenschijnlijk bescheiden gebouw een tweede leven gegund.195 Men besloot de
oorspronkelijkearchitectinteschakelen.SamenmetzijnzoonFransheeftPietTauberde
Provinciale Bibliotheek, vanuit de nieuwe eisen en wensen binnen het bestaande casco,
opnieuwontworpen.Zijgrependekanshetdichtgelopenontwerpuit1966weervolgenshet
oorspronkelijkbedachteconceptopenteleggen.Voordedoorvoervaninstallatieswerdde
bestaanderandvandevidegebruiktenhetdaklichtoverdevolleoppervlakteverhoogd.Aan
dekopzijdewerdeenmagazijntoegevoegd,datdeelsinhetbolwerkwerduitgegraven.De
voormaligeboekentorenwerdinstallatieruimteenerwerdennieuwevoorzieningenineen
ruimerentreegebiedondergebracht,waarbijdeentreeingrijpendwerdveranderd.
In2004gingdeProvincialeBibliotheekmethetnaastliggendeRijksarchief,dateveneensdoor
Tauberwerdontworpen,gezamenlijkverderonderdenaamTresoar.Eenluchtbrugwerd
toegevoegdendearchievenwerdengeconditioneerdvolgensdegeldendewetgeving.
Selectie:eenbibliotheek;eeneenduidigevrijstaandebouwmassa;inLeeuwarden;deeersteen
de beste van Tauber; uit een prijsvraag ontstaan; hoe neutraal of hoe specifiek dient een
gebouwtezijnalswe‘bouwennaaropdracht’;regeneratiedoordeoorspronkelijkegeneratie.De
ProvincialeBibliotheekwerdalsbibliotheekgeanalyseerdindeelonderzoek4.3.
Concluderend:deneutraleopzetvaneenrechtedoosmeteenlichtopeningboodvoldoende
mogelijkhedenvoorregeneratie.Doordelocatiewaseendeelsondergrondseuitbreiding
mogelijk.Denieuweentreevoegtbinnenenbuiteneennieuwneutraalelementtoedathet
bestaande niet overschaduwd. Ten aanzien van het verschil in de doorsneden van de
kolommenhadereenneutralerontwerpkunnenliggen.Hetgebouwboodruimteomte
veranderenendeopdrachtgeverbenuttedezeruimteomeennieuwprogrammaterealiseren.

194Voorliteratuurzieonderanderen:‘Hetwinnendeontwerpineenprijsvraagvooreenbibliotheekgebouwte
Leeuwarden’, Bouwkundig Weekblad, (1960)2, pp. 36397; ‘Provinciale bibliotheek van Friesland te Leeuwarden’,
Bouwkundig Weekblad, (1968)8, pp. 140143; Erkamp, N., B. Gmelig en F. van Hoeken, Architectuur, vak van
ontmoetingen,Alkmaar1981.
195 Tauber, P.H., F. Tauber en G.J. van den Broek, De Provinciale Bibliotheek Friesland. 40 jaar ontwerp en bouw
geschiedenis,Leeuwarden2000.

Afbeeldingen3.3.43en44:eendwarsdoorsnedeoverdeaulavandeTUDelftendeaulain2005metopde
achtergronddekegelvandenieuwebibliotheekvanMecanoo.Joedicke,J.,ArchitekturundStädtebau.Das
WerkvandenBroekundBakema,Hilversum1963,pp.132135.H.Zijlstra2005.
Afbeeldingen3.3.45en46:eenimpressievanhettotaalplanvoordeTUDelftvanMecanoouit2001ende
plattegrondvandeaanelkaarverbondengebouwenvanWerktuigbouw,ScheepsbouwkundeenIndustrieel
OntwerpenalsOCPin2001doorLIAG&VVKH(FonsVerheijen).Detoekomstbegintnu,Masterplan
UniversitycampusTUDelft,TUDelft2001.‘VanOostbloksfeernaaretalage’,Stedenbouw,(2000)569,pp.7174.

Afbeeldingen3.3.4749:hetoorspronkelijkegebouwvoorWerkenScheepsbouwkundeendeuitbreidingin
2001voorIndustrieelOntwerpen,geïnspireerddoorhetorigineel,vanLIAG&VVKH(FonsVerheijen).
Drexhage,G.,‘NieuweCollegezalenderT.H.teDelft,DeIngenieur,(1957)44,pp.A593A599.H.Zijlstra2005.
Afbeeldingen3.3.5052:hetoorspronkelijkegebouwvoorWerkenScheepsbouwkunde;detweedegevelen
deuitbreidingmetdehalvoorIndustrieelOntwerpendoorLIAG&VVKH(FonsVerheijen)uit2001.
Drexhage,G.,‘NieuweCollegezalenderT.H.teDelft,DeIngenieur,(1957)44,pp.A593A599.Cate,G.ten,
Cayennepeper.FonsVerheijenArchitect,Leiden2002.H.Zijlstra2005.

T E C HNI SC H E H O GE SC H O OL D E L F T 1 9 4 7 – 1 9 7 6
Context:architecten:S.J.vanEmbden(19042000),C.vanEesteren(18971988)enJ.H.Froger
warenin1947verantwoordelijkvoorhettotaalplanvandeHogeschoolcampuslangsde
MekelwegaandezuidkantvanDelft,datinhetverlengdelagvandeTHgebouwendievan
18951945netaandebuitenzijdevanhetcentrumwerdengerealiseerd.Voordeindividuele
gebouwenwerdenverschillendearchitectengevraagd:A.vanderSteur(18931953)enG.
Drexhage(19141982)voorWerktuig&Scheepsbouwkunde(1955);J.H.vandenBroek(1898
1978) en J.B. Bakema (19141981) voor Warmte & Stoftechniek (19521962), Scheikunde
‘blauwedeel’(1961);deAtoomreactor(1963);deAula(1966),Bouwkunde(1970)enCiviele
Techniek(1975); P.J. Elling (18971962) voor de Sportstichting (1959); P. Verhave (1906
1991)voorTechnischeNatuurkunde(1963)enDrexhagevoorLuchtenRuimtevaarttechniek
(1963),ElektroTechniek(1972),diversewerkplaatsen(1972)enhetAPIgebouw(1976).196
Gebouwen:degebouwenwerdenlangsdeMekelweggeordend,waarbijdeAuladetoegang
tot de campus markeerde. Het totaalplan werd in 2001 door Mecanoo Architecten
herontworpen.In1998werdachterdeAuladenieuweUniversiteitsbibliotheekgeopend,naar
ontwerp van Mecanoo.197 De Mekelweg zou in deze visie uitsluitend een wandelgebied
(campus) worden met voorzieningen. Het plan werd in 2005 in een goedkopere variant
opnieuwgepresenteerd.HetgebouwvoorWerktuig&ScheepsbouwkundewerddoorLIAG
& VVKH architecten, A.P.J.M. Verheijen (1949), in 2001 als één van de eerste gebouwen
geregenereerd om, onder de naam Ontwerp Constructie & Productie (OCP), naast de
eerdergenoemdefaculteiten,onderdaktebiedenenaanIndustrieelOntwerpen(IO).Desfeer
langs Mekelweg van introverte gebouwen werd opengebroken. De opgave was
stedenbouwkundig en organisatorisch: de verschillende vloerniveaus werden met elkaar
verbonden,bestaandehallenwerdengeregenereerdtotdeIOontwerpershaleneen,voorde
bestaandestructuurgeplaatste,‘tweedegevel’(tussendebouwblokkendiedwarsstaanopde
Mekelweg) creëerde extra ruimte in breedte en hoogte voor ontmoetings, werk en
studieplekken.Deinterventieswordengemarkeerddoorrodeenblauwewanden.
Selectie:UniversiteitscomplexinDelft;gerenommeerdearchitectenwarenwerkzaambinnen
een masterplan van 1948 tot 1976; de transformatie is begonnen; nieuw masterplan van
Mecanoo; regeneratie van Werktuig en Scheepsbouwkunde, zowel de gebouwen als de
samenstellingvandeopgavedoorhetontstaanvandefaculteitIndustrieelOntwerpen.
De gebouwen zijn als onderdeel van het promotieonderzoek verder niet uitvoerig
geanalyseerd,maarkunnendeeluitmakenvanvervolgonderzoek.
Concluderend:debestaandegebouwenfunctioneren,maarveranderingenlijkennoodzakelijk
te zijn om de toekomst aan te kunnen. Het masterplan van Mecanoo uit 2001 werd om
financiëleredenennietuitgevoerd.In2005werdeenparkvariantgelanceerd.Destructuurvan
verbindingenverandert.DeconcurrerendepositievanUniversiteiteninNederlandzalvan
invloed zijn op de ontwikkelingen in de toekomst. De regeneratie van het gebouw voor
WerktuigenScheepsbouwkundeishiervaneengeslaagdvoorbeelddatnavolgingverdient.

196Voorliteratuurzieonderanderen:Drexhage,G.,‘NieuweCollegezalenderT.H.teDelft,deIngenieur,(1957)44,pp.
A593A599; Gras, C., ‘Elektro. 25 jaar Mekelweg Delft’, TU Delft 1994; Máel, O., I. Schutten en J. Wegner,
ArchitectuurarchiefTechnischeUniversiteitDelft,TUDelft1994;Joedicke,J.,ArchitekturundStädtebau.DasWerkvanden
BroekundBakema,Hilversum1963,pp.132135.
197Zie:Waaijers,L.,e.a.,BibliotheekTechnischeUniversiteitDelft,Rotterdam1998;Detoekomstbegintnu,Masterplan
University campus TU Delft, TU Delft 2001bijgewerkt april2005: Mekelpark TU Delft en ‘Van Oostbloksfeer naar
etalage’,Stedenbouw,(2000)569,pp.7174;VoorlopigenDefinitiefOntwerpdoorVVKHArchitecten,Leiden2000.

Afbeeldingen3.3.5355:deMedischeFaculteitexterieur,interieurenhetplaatsenvandegevelpanelen.NAi
ArchiefODEE,a36ena29.Haan,H.deenI.Haagsma,StadsbeeldRotterdam19651982,Utrecht1982.

Afbeeldingen3.3.56en57:deplattegrondopverdeelniveau800+enhetvernieuwdeinterieurvande
bibliotheek.Wiekart,K.,e.a.,MFR.AhrendFacettenreeks,Amsterdam1972.H.Zijlstra2005.

Afbeeldingen3.3.58en59:doorsnedeengevelaanzichtenhettoegevoegdegebouwophetQueridoplein.
Wiekart,K.,e.a.,MFR.AhrendFacettenreeks,Amsterdam1972.H.Zijlstra2005.
Afbeeldingen3.3.60en61:detoekomstigesituatievolgensEGMarchitectenin2005.Maandag,B.,‘Logistiek
enorganisatieopnieuwdoordacht.ZiekenhuizenvanEGM,deJongGortemaAlgraenBonnema’,de
Architect,(2005)4,pp.4247.

M ED I SC HE F A C U L TE I T R O T TE R D AM 19 68 – 197 3 (Z IE : 4 . 7 )
Context:architecten:S.J.vanEmbden(19042000),J.L.C.Choisy(1928),N.P.H.J.Roordavan
Eysinga(1921),H.G.Smelt(1921)enJ.E.B.Wittermans(1929),laterOD205.Choisy(architect)
enWittermans(projectleider)warenhetnauwstbetrokkenbijhetproject.DeervaringvanVan
Embden was essentieel bij het verkrijgen van de opdracht. Nabij de binnenstad van
Rotterdam,ophetlandgoedDijkzicht,werdin1965beslotenhet,in1963gereedgekomen
ziekenhuis,DijkzichtuittebreidenmeteenMedischeFaculteit.Inseptember1966werden160
studententoegelatenenheteerstedeelvandehoogbouwwerdin1969opgeleverd.198
Gebouw: op een stramien van 14,40 x 7,20 meter werden de gebouwen ontworpen. Het
complexbestaatuit:1.deHoogbouw,2.KlinischeWetenschappen,3.tweeLaagbouwstroken
inclusief de parkeerdekken, 4. de Laagbouw aan de oostzijde tussen de stroken met
collegezaleneneenkantineen5.deLaagbouwwestzijdemetcollegeenexamenzalen.Ook
constructiefzijndezebouwdelenalszelfstandigeelemententebenoemen.
De Hoogbouw en Klinische Wetenschappen werden door de tijdsdruk en voor de
eenvormigheid uitgevoerd in een prefabbetonnen draagconstructie. De Hoogbouw was
destijdsmet112meterhethoogstegebouwvanNederland.RondomwerddeHoogbouw
ingesloten door twee parkeerdekken op begane grond en eerste verdiepingsniveau. De
tweedeverdiepingwerdhetverdeelniveaudatallegebouwenmetelkaarverbond.Ookhet
belendende,in1994,opgeleverdeSophiaKinderziekenhuiswerdopditniveauontsloten.
Degevelswerdeneveneensgeprefabriceerd.DeeerstefasewerdgeproduceerddoorCIMTuit
Frankrijk waar J. (Jean) Prouvé (19011984) werkzaam was. De tweede fase werd
geproduceerddoordefirmaScheldebouwuitNederland.Inhetinterieurwerddeschone
betonzoveelmogelijkinhetzichtgelaten.Binnenwandenwerdenalseendemontabelsysteem
uitgewerkt en de sanitaire units werden geprefabriceerd, in twee delen, in het werk
gemonteerd.Installatietechnischwerdenindeloopdertijdveelveranderingendoorgevoerd
envandeHoogbouwwerddegevelopnieuwgeschilderdinverbandmetroestvormingvan
klinknagels.DeMedischeFaculteitisonderdeelvanhetnieuweErasmusMedischCentrum
onderdenoemer:‘Rotterdamwordtbeter’.IndeplannenvanEGMarchitectenuitDordrecht
wordtalleendeHoogbouwgespaard.Hetplanzaldekomende10jaarwordenuitgevoerd.199
Selectie:universiteitengezondheidszorg;debinnenstadvanRotterdam;OD205eengroot
architectenbureaudatvoortkwamuithetbureauvanS.J.vanEmbden;derolvanProuvé;de
technischeoptimalisatievanontwerpenbouwmethodegestuurddoortijdenlocatieende
plannenvoorhetErasmusMedischCentrum,maaktendatdeMedischeFaculteitbinnenhet
promotieonderzoekwerdgeanalyseerdindeelonderzoek4.7.
Concluderend:deoplossingvandeparkeerdekkenoptweebovengrondseniveauswreekte
zichineenslechtetoegankelijkheid.Deuitvoeringwerdineersteinstantiedoordetijd(enniet
doorgeld)gestuurdenwastoenuniekenvantechnischhoogniveau.DeHoogbouwoverleeft
de vernieuwing, ondanks de donkere sfeer aan de binnenzijde. Het consequente
doorgevoerdemaatsysteemkanvoordenieuwbouwwordenopgepakt,maardepositievan
deHoogbouwbinnendemaatstructuurtoontaandatverschuivingenookmogelijkzijn.

198Voorliteratuurzieonderanderen:Brouwers,R.enC.Weeber,‘Dehoogopwaaiendeslipvandewittejasvande
dokter,TijdschriftvoorArchitectuurenBeeldendeKunsten,(1972)19pp.453460;SpeciaalnummervanPolytechnisch
Tijdschrift,(1971)25en‘HoogbouwMedischeFaculteitRotterdam’,Bouw(1972)2,pp.3845.
199Maandag,B.,‘Logistiekenorganisatieopnieuwdoordacht.ZiekenhuizenvanEGM,deJongGortemaAlgraen
Bonnema’,deArchitect,(2005)4,pp.4247.

Afbeeldingen3.3.6264:desituatietekeningmetfasering;eenluchtfotoeneenopengewerktetekeningvanhet
Bouwcentrum.Cate,G.ten,EGMArchitecten,Rotterdam2003.HeropbouwvanRotterdam,Bouw,(1965)20.
Afbeeldingen3.3.65en66:eenplattegrondeneendoorsnedevande1eende2efase.Ettinger,J.van,‘Het
Bouwcentruminzijnnieuwegedaante’,Bouw,(1956)15,pp.305339.
Afbeeldingen3.3.67en68:deoorspronkelijkevoorgevelaanhetWeenaendetoegangin2005aanhet
binnenplein,rechttegenoverdeoorspronkelijkeingang.Cate,G.ten,EGMArchitecten,Rotterdam2003.H.
Zijlstra2005.

Afbeeldingen3.3.6971:hetinterieurin1949enin2005meteennieuwelift,installatiesenwisselwerkplekken
metgeluidabsorberendevoorzieningen.Cate,G.ten,EGMArchitecten,Rotterdam2003.H.Zijlstra2005.

HE T B OUW CE N TRUM ROTTERD AM 194 6 – 1 949
Zieafbeeldingen3.3.6271en7.01oppagina173.
Context:architect:J.W.C.Boks(19041986).Boksassocieerdezichin1958metW.Eijkelen
boom(1924)enA.Middelhoek(1923).Ditbureaugroeide,metG.Gerritse(18991972),uittot
hethuidigeEGMArchitecteninDordrecht.TijdensdeTweedeWereldoorlogwerdonder
leidingvanK.P.vanderMandele(18801975),voorzittervandeKamervanKoophandelen
van de Stichting Rotterdam 1939, het centrum opgericht waar alle partijen in de bouw:
architecten, uitvoerende bouwbedrijven en producenten zich in konden verenigen. Het
Bouwcentrumwasbedoeldvooronderzoek,samenkomst,expositieruimteenvoorlichting.
HetvestigdezichtegenoverhetGroothandelsgebouwaanhetWeena.J.vanEttingerdiede
leidinghadoverhetBouwcentrum,wasbevriendmetarchitectBoksenbezorgdehemde
opdracht.200In1946kwamdebouwcommissievoorheteerstbijeen.Hetwerduitgevoerddoor
J.P.vanEestereneninmei1949geopend.
Gebouw: in 1948 werd het ‘ronde gebouw’ opgeleverd. Het gebouw werd samen met
constructeurA.Ahronson(18961964)ontworpen.Dedraagconstructiebestonduiteenring
vankolommendievanuithetcentrumuitwaaierdennaarderand,waaraandevloerenwaren
opgehangen.Dezevloerenverschilleninhoogtevandevloerendieomdekoepelheenliggen.
Hetmiddenvanhetdakwerdvoorzienvanglazenbouwstenen.Hetbetonskeletbleefaande
buitenzijdeinhetzichtenwerd,bijgebrekaanbakstenen,metstraatklinkersingevuld.Men
breiddehetgebouwdriekeeruit,waarbijhet‘ronde’,zestienhoekige,gebouwsteedsverder
werdingesloten:in1956doorBokszelfmeteenrechthoekiggebouwaanhetWeena(meteen
binnenhofwaarbijgeëxperimenteerdwerdmetvoorgespannenbeton)enin1967en1970door
Middelhoekmetrespectievelijkeenhorizontaalgeleedvolumevanveertienenvanzeven
verdiepingenhoogeneenparkeergarage.201HetBouwcentrumzelfverhuisdein1995naarde
voormaligeNationaleLevensverzekeringsbank(19411949)vandearchitectenA.A.Nieuwen
huisenenC.Elffers,aandeSchieweg,datalsbedrijfsverzamelgebouwwasherbestemd.
Het‘rondegebouw’werdin2001doorA/S/W/AArchitectenuitRotterdamverbouwdtothet
hoofdkantoorvandewoningcorporatieVestia.Dekantorengroepeerdemenomdecentrale
binnenruimte. Het midden werd ingericht met wisselwerkplekken, kantine, koffiebar en
vergaderruimtenenmenvoegdeeentransparanteliftenklimaatinstallatiestoe.202
Selectie: expositie en voorlichtingsgebouw waarvan de functie voortkwam uit de tijd; in
Rotterdam;doorarchitectBoks(laterEGM);koepelenspantenconstructie;uitbreidingenen
verbouwingenvan19562001.Hetgebouwwerdalsonderdeelvanhetpromotieonderzoek
nietuitvoeriggeanalyseerd,maarkandeeluitmakenvanvervolgonderzoek.
Concluderend:eenmarkantgebouwmeteenspecifiekevormdat,tegendeverwachtingen
vandestijdsin,vanexpositieruimteinkantorenkonveranderen.203Deconstructievande
koepel vormt het beeldmerk van het gebouw. Het kwam door de transformatie van de
omgeving op een binnenterrein te liggen, als een paviljoen tussen hoogbouw. De
raamkozijnenwerdenin1970helaasvervangen.In2001ontstondeengoedewerkomgeving.

200Voorliteratuurzieonderanderen:Cate,G.ten,EGMArchitecten,Rotterdam2003,pp.2531;108111en274275;
Mieras,J.P.,‘HetgebouwvoorhetNederlandscheBouwcentrumteRotterdam’,BouwkundigWeekblad,(1947)16,pp.
123127;Broek,J.H.vander,‘HetBouwcentruminRotterdam’,BouwkundigWeekblad,(1948)43,pp.377382.
201Ettinger,J.van,‘HetBouwcentruminzijnnieuwegedaante’,Bouw,(1956)15,pp.305339;‘Uitbreidingvanhet
Bouwcentrumcomplex’,Bouw,(1967)bijlageWeena700nr.6,6juni1967enVries,K.L.de,‘Bouwcentrumineen
nieuwhuis’,Bouw,(1970)25,pp.10661079.
202JansenManeschijn,M.,Weetvanwonen,VestiaRotterdam2001.
203Crols,R.J.A.,HetBouwcentrumteRotterdam19461988,inopdrachtvanVIBNVZeist,Nijmegen1988,pp.2829.

Afbeeldingen3.3.72en73:eensituatieeneenplattegrondvandejeugdherberg.‘Jeugdherbergen
conferentieoord“Ockenburgh”tedenHaag’,Bouw,(1976)4,pp.6971.
Afbeeldingen3.3.74en75:devillaOckenburghmetdenieuwejeugdherbergeneendetailvandeconstructie.
‘Jeugdherbergenconferentieoord“Ockenburgh”tedenHaag’,Bouw,(1976)4,pp.6971.H.Zijlstra2005.

Afbeeldingen3.3.76en77:hetinterieurin1976enin2005.‘Jeugdherbergenconferentieoord“Ockenburgh”te
denHaag’,Bouw,(1976)4,pp.6971.H.Zijlstra2005.

Afbeeldingen3.3.7880:deachterzijdevanhetgebouw,hetzichtvanuiteenkamerenhet
conversatiebevorderendestapelbed.H.Zijlstra2005.Bergen,M.vandenenP.Vollaard,Hinderen
ontklontering.ArchitectuurenmaatschappijinhetwerkvanFrankvanKlingeren,Rotterdam2003.

JEUGDHERBERG OC KENBURGH DEN HAAG 1968 – 1974
Context:architect:F.vanKlingeren(19191999).In1967raakteVanKlingerenbetrokkenbijde
ontwikkelingvaneenjeugdhotelinScheveningen.Deplannenwerdennietuitgevoerdmaar
leidden wel tot een vervolgopdracht voor een schetsontwerp voor een jeugdherberg, als
uitbreidingvanhetbestaandelandhuisOckenburghinKijkduin,DenHaag.Hetplanwerdin
1968gepresenteerd:eenstrakgebouwindrielagenvanbeton.Hetplanwerddoordehoge
bouwkostennietuitgevoerd.In1970volgdeeenderdeopdracht.Erzousubsidieworden
verstrektindiendejeugdherbergerbinnen10maandenzoustaan.Derealisatiemoestinde
winterplaatsvinden,waardoordeopdrachtgevervooreenstaalconstructiekoos.204
Gebouw:iseenpragmatischentechnischgebouwgewordendoordekeuzevanhetmateriaal
endesnelheidvanhetproces.VanKlingerenwildedescheidingtussenbinnenenbuitenzo
kleinmogelijkmaken.Degevelsvanhetrechthoekige,drieverdiepingentellende,gebouw
werdenuitgevoerdinrankestalenprofielen,diemet(enkel)glaswerdengevuld.Uithet
glazen volume stak een lager, gesloten, volume waarin de keuken en de opslag waren
ondergebracht.Deslaapverdiepingenwerdenrondomvanvluchtbalkonsvoorzien:‘rondom
hethorizontaleverbandgaas,vluchtwegenvoorbrandennueencommunicatieplekbijuitstek.’205De
bestaandevillaendeuitbreidingwerdenaanelkaargekoppeldenalsconferentieoorden
jeugdherbergingedeeld.Opdebeganegrond:derecreatieeneetzaal,dekeuken,deentreehal
metbalieinderuimtetussenvillaenuitbreiding,enkeleéénpersoonskamers,deadministratie
eneendirecteurswoningenopdeverdiepingen:deconferentiezalenenkamersvoorachttot
vijftigpersonen.Met400slaapplaatsenwashetdegrootstejeugdherbergvandewereld.De
stapelbeddenwerdeneveneensdoorVanKlingerenontworpen:‘eenconversatiebevorderend
stapelbed’.Inderecreatiezaalkonden200personentegelijkertijdeten.Devloeropdebegane
grondwasmetbrokkenleisteenafgewerkt.Sinds1995staatdejeugdherbergleeg.In2005
woondeenwerkteeenkunstenaarscollectiefindevilla.Hetbeheervandejeugdherberg,de
villaenhetlandgoedwasaandehogeexploitatieenonderhoudskostentenondergegaan.Het
enkeleglaszorgdevoorhitteindezomereneenhogegasrekeningindewinter.In2005was
decentraleverwarmingkapot,lektehetdakenwarenenkeleramengebroken.Hetwater
stroomdenoguitdekranenenhetzager,gezienhetfeitdathetal10jaarnietmeergebruikt
werd,nogredelijkuit.Destaalconstructieisnogineengoedestaat.L.G.M.Thier(1953),van
AtelierPROuitDenHaag,spandezichinomhetgebouwtebehouden.Erwerddoorde
gemeenteDenHaagnaareennieuweeigenaar/beheerdergezocht.Bijdegebouwenhoort
eveneenshetlandgoedOckenburghdatopenbaartoegankelijkdientteblijven.
Selectie:eenjeugdherberginDenHaagvanVanKlingeren;technischeenmoderneuitstraling
dankzijsnelbouwproces;nualtienjaarleeg.Hetwerdnietuitvoeriggeanalyseerd,maarkan
deeluitmakenvanvervolgonderzoek.
Concluderend:Natweejaarplannenmakenmoesthetin10maandenwordengerealiseerd
voor (te) weinig geld. Dubbel glas was te duur. 25 jaar na de opening waren de
exploitatiekosten te hoog en kwam het gebouw leeg te staan. Er kan zo een hotel /
conferentieoord/etc.inwordengevestigd.Kunstenaarsbehoedenhetvoorverdervervalen
hebbenruimtevoorhunideeën.

204Voorliteratuurzieonderanderen:Bergen,M.vandenenP.Vollaard,Hinderenontklontering.Architectuuren
maatschappij in het werk van Frank van Klingeren, Rotterdam 2003, pp. 121122 en 138145 en ‘Jeugdherberg en
conferentieoord“Ockenburgh”tedenHaag’,Bouw,(1976)4,pp.6971.
205‘Jeugdherbergenconferentieoord“Ockenburgh”tedenHaag’,Bouw,(1976)4,p.70.

Afbeeldingen3.3.81en82:desituatieeneenluchtfoto.Http://www.behouddelichtenberg.nl,geprint7juni2005.
Afbeeldingen:3.3.8386:hetzwembadenhettheater.Http://www.behouddelichtenberg.nl,geprint7juni2005.

Afbeeldingen:3.3.87en88:hettheaterendekleedhokjesbijhetzwembadin2004.H.Zijlstra2004.
Afbeeldingen3.3.8992:detennisbaan,dekapelendetailsvaneentrapendekapelin2004.H.Zijlstra2004.

D E L I CHTE NB ERG W EE R T 19 48 – 196 2
Zieafbeeldingen3.3.8192;0.0.1(kaft)en5.0.1oppagina130.
Context: architect: P. Weegels (19041966). Het sport en recreatiepark De Lichtenberg in
Weert werd als onderdeel van het Bisschoppelijk College St. Jozef gerealiseerd. Provisor
J.Ch.J.Nabben(19112000)wilde,bijdeinterneleerlingenvanhetcollege,lichaamengeest
verrijken Een belangrijk deel van het complex bestond uit het internaat met een
priesteropleiding. De school moest gelegenheid bieden tot internationale uitwisselingen
tussenscholierenophetgebiedvansport,recreatieencultuur.Hetcomplexwerdalscampus
‘DeLichtenberg’bedacht,in1962geopendenbestonduit:eenopenluchttheater,eenkapel,
eenzwembad,eenverdieptaangelegdetennisbaaneneenaantalbijgebouwengerangschiktin
hetnatuurgebied‘DeIJzerenman’.Eenvoormaligkazerneterreinenenkeleboerderijenboden
de ruimte om na 1962 ook een nieuwe school (architect: A. Boosten), de
sportveldenaccommodatie‘HetStadion’,dewatersportaccommodatie‘DeTranchee’(inclusief
eengrotevijver)eneenmanegeterealiseren.Omstreeks1958werderalgetwijfeldaanhet
voortbestaanvanhetcollegedoordeterugloopvanhetaantalpriestersinopleiding.In1968
sloothetinternaatvanhetBisschoppelijkCollegeendaarnawerdhetsteedsmoeilijkerhet
complexfinancieeltebeheren.Doorfinanciëletekorteneninhoudelijkemeningsverschillen
werdNabbendatjaaropnonactiefgezet.206
Gebouwen:degebouwendieonderdeelzijnvanDeLichtenbergwerdenuitbetonenbrokken
natuursteen opgebouwd. De ouders van architect Weegels bezaten een betonfabriek. De
beeldendkunstenaarH.A.Martens(1928),dieleraarwasophetcollege,integreerdezijnkunst
indegebouwendoorsamenmetleerlingenmozaïekenopdegevelsaantebrengen.Het
openluchttheatervormdehetgrootstebouwwerkbinnenhetcomplex;eengrootamfitheater
meteentoneelgebouw,methogerankekolommenervoor,eneenprojectiecabinemeteenijle
traptegenoverhetpodium.Eenprojectontwikkelaarkwaminhetbezitvaneengrootdeelvan
het terrein en wilde het transformeren tot een vakantiepark, waarbij misschien alleen de
tennisbanenkondenblijvenbestaan.207Hetcomplexwerdsteedsmindergebruikt.Het
KunstcentrumWeertgebruiktehetentreegebouwin2004alsvergaderenexpositiegebouw.
Detennisbanenfunctioneerdennogprimaenwerdenuitgebreidmetextrabanenterplaatse
vanhetzwembad.(DeenigetennisbaneninNederlandmetstartblokkenlangsderand!)De
kapel en het theater staan weg te kwijnen. Het Stadion, met de iets verdieptgelegen,
sportveldenwasingebruikalsnatuurcampingenopdevijverkonwordengeschaatst.De
tribuneoverwoekerdemetgroenmaarisernogwel.In2004hielddeDesignAcademieuit
Eindhovenophetterreinhaarexamenpresentaties.Destichting‘BehouddeLichtenberg’
werdin2003opgerichtdoorRobLangeslag,ouddirecteurvanInboarchitecten,vanuiteen
persoonlijkeinteressealsoudleerlingvanhetBisschoppelijkCollege.
Selectie:eenvoorNederlandunieksportenrecreatiecomplexdatwasgekoppeldaaneen
school,binnendetraditievandeRoomsKatholiekekerkinZuidNederland;internationale
campus visie; met sloop bedreigd. Het complex werd als onderdeel van het promotie
onderzoeknietuitvoeriggeanalyseerd,maarkandeeluitmakenvanvervolgonderzoek.
Concluderend:hetcomplexwerddoordetijdsgeestingehaaldmaarkandebakermatzijn
voornieuweinitiatievendieopdezeuniekelocatiemogelijkzijnalsinvullingvan‘vrijetijd’.

206Voorliteratuurzieonderanderen:http://www.behouddelichtenberg.nl,geprint7juni2005;DoCoMoMoregisterfiches
2003,DoCoMoMoInternationalarchiefNAiRotterdam;Scholenenvrijetijdscentra.Meervoudiggebruikvanbeschikbare
ruimten,StichtingRuimtevoorjeugd,StichtingBouwcentrumRotterdam1963,pp.7175.
207Hulsman,B.,‘Ster’,NRCHandelsblad,27november2003.

Afbeeldingen3.3.9395:hettheatermetdetrapaandebuitenzijdein1946,eendoorsnedeeneenplattegrond.
‘TheatreatUtrecht’,ArchitecturalReview,(1946)2,pp.5758.‘TheatreinUtrecht’,RIBA,(1947)9,pp.535541.
Afbeelding3.3.96:devoorzijdevanhettheater.H.Zijlstra2005
Afbeeldingen3.3.9799:dehalendezaaluit1946endegarderobein2005.‘TheatreatUtrecht’,Architectural
Review,(1946)2,pp.5758.‘TheatreinUtrecht’,RIBA,(1947)9,pp.535541.H.Zijlstra2005.

Afbeeldingen3.3.100102:hetinterieurvandehalendefeestzaalendenieuwetoneeltoren.H.Zijlstra2005.

SCHOUWB URG UTRE CHT 19 37 – 194 1
Context:architect:W.M.Dudok(18841974).HetgemeentebestuurvanUtrechtbeslootin1937
om,ophetterreinvandetoenmaligeschouwburg,dejaarbeursterealiseren.Dudokwerdals
architect gekozen voor de nieuwe schouwburg met 900 plaatsen, een restaurant en een
feestzaal,dieafzonderlijkvanelkaarmoestenkunnenfunctioneren.UitdelocatiesLucas
BolwerkenLeppelbrugkoosDudokvoordeeersteomhetgebouwdichtbijdestadtekunnen
leggen.Omhetparktesparenwerddeschouwburgaanderand,tegendevijveraan,gelegd.
Deentreevanhetrestaurantopdeeersteverdiepingkwamdirectaandewegteliggen.208
Gebouw:’sAvondsleekderijkverlichteentreehal,slechtsgescheidendooreenpuimetglas,
één geheel te vormen met het park. De hal werd bereikt nadat men de garderobe had
gepasseerd.J.G.Wattjes(18741944)omschreefin1942dathetgebouwgeenmonumentaliteit
uitdrukteeneenzakelijkeindrukmaakte.Deplaatselijkeperslietzichnegatiefuitoverhet
modernegebouw,datvolgenshenteveelgelijkenisvertoondemethetRaadhuis(19231931)in
HilversumvanDudok.DeDuitserC.A.Bembéwaswellovend:‘Dasinseinemzweckhaften
AufbauklardurchschaubareundbisindenletztenMillimetergezügelteSpielvonSchattenundFläche,
geschwungenerLinieundGeraden,waagrechterPlatteundPfeiler,durchscheinenderGlashautund
geschlossenerWand,schenkteinGefühlruhigerHeiterkeit.209Dudokmoestzichverdedigenbijde
‘EreraadvoorArchitectuur’omdateenDuitserin1943zijngebouwaanprees.210IndeEngelse
persweesmeneropdathettoneel,zonderzijtoneel,krapbemetenwasendekleedkamers
veelteklein.Menverweetdezevisieopdetoekomstnietdearchitectmaardeopdrachtgever
enhetNederlandsepubliek,datteweiniggeldoverhadvoortheaterbezoek.211Hetgebouw
werd in 1956 verbouwd door Sj. Weeda, waarbij de garderobe werd opengebroken, de
entreehalvangrotedeurenwerdvoorzienendetrapnaarhetrestaurantaandebuitenzijde
verdween.In1995werddetoneeltorenvergrootdoorE.Knippers.212Overdebestaandetoren
werdeenopen,metglasbekleed,staalskeletgeplaatst.Doorhetglasbleefdecontourvande
toren zichtbaar. In 2002 werden de entreehal, het restaurant, de grote en de kleine zaal
ingrijpendverbouwddoorMONKarchitectenuitUtrecht.Aanenkeledetailsendetotale
vormishetoorspronkelijkegebouwnogteherkennen.
Selectie: een schouwburg tijdens de crisis/oorlogsjaren gerealiseerd in het centrum van
Utrecht; de theatertechniek van destijds; een te modern gebouw naar de smaak van de
Utrechter. Het gebouw werd als onderdeel van het promotieonderzoek niet uitvoerig
geanalyseerd,maarkandeeluitmakenvanvervolgonderzoek.
Concluderend:deschouwburglijktnogzeeroorspronkelijktezijn.Hetiszorgvuldigenmooi
verbouwd maar slechts details en de totaalvorm van Dudok resteren. Het gebouw
functioneertopgoed.Deuitbreidingvandetoneeltoreniseenvoorbeeldhoeoudennieuw
samenkunnengaan.Hetinterieurwerdopeenrijke,eigen,totalemaniervernieuwddiewel
pastbinnendearchitectuurvanDudok,maarhelaasnietveelauthentieksmeerheeft.

208Voorliteratuurzieonderanderen:Wattjes,J.G.,‘DenieuweschouwburgaanhetLucasBolwerkteUtrecht’,Het
BouwbedrijfenOpenbareWerken,(1942)5,pp.6774.‘TheatreinUtrecht’,RIBA,(1947)9,pp.535541;Bergeijk,H.van,
WillemMariusDudok,Naarden1995,pp.248249.
209Bembé,C.A.,‘StadttheaterUtrecht’,ModerneBauformen,(1943)2,pp.4156.
210DeEreraadvoorArchitectuurwerdin1945opgerichtomarchitectendiehaddensamengewerktmetdebezetter
eenbouwverbodopteleggen.EllingenMerkelbachkregendaarookmeetemaken,zieookdeelonderzoek4.5:
StationspostkantoorAmsterdam,p.21.
211‘TheatreatUtrecht’,ArchitecturalReview,(1946)2,pp.5758.
212Bakker,M.,‘Utrechtseschouwburgkrijgtlucht’,Bouwwereld,(1995)14,pp.2629.

Afbeeldingen3.3.103en104:deMeerpaalin1967.Bergen,M.vandenenP.Vollaard,Hinderenontklontering.
ArchitectuurenmaatschappijinhetwerkvanFrankvanKlingeren,Rotterdam2003.
Afbeeldingen3.3.105en106:deMeerpaalnadeverbouwingin2005.H.Zijlstra2005.
Afbeeldingen3.3.107en108:deoorspronkelijkeplattegrondendenieuweplattegrondin2005.Bergen,M.van
denenP.Vollaard,Hinderenontklontering.ArchitectuurenmaatschappijinhetwerkvanFrankvanKlingeren,
Rotterdam2003.AtelierPRO,DevernieuwdeMeerplaalinDronten,DenHaag2002.
Afbeeldingen3.3.109111:eenknooppuntvandedakconstructie;dehalenhetpleinin2005.H.Zijlstra2005.

D E M EE RP AAL D RON TE N 19 65 – 196 7
Context:architect:F.vanKlingeren(19191999).NadatVanKlingereneenjeugdgebouwin
AmsterdamNoordrealiseerde,werdhijinDrontengevraagdomeenculturelevoorzieningte
bouwen.DrontenwaseenstadinopbouwindeFlevopolderenhadnoggeeneigenbestuur.
Erwashaastgebodenendelijnenwarenkort.HetnietgerealiseerdeontwerpvoordeAgora
inDeBiltdiendealsschetsontwerp.Hetwerddaarnaaangepastaandeeisenenwensenvan
Dronten. ‘Wij hebben gemeend dat een eigentijdse oplossing die alle imperfecties insloot en
mogelijkhedentotveranderingopenlietzoukunnenwordengevondenineensoortoverdektplein.[…]
Andersgeformuleerdeeninstrument,eensituatie,waarinvanalleskangebeurenmet60%perfectie,
20%hinderen20%ontmoeting.’213
Gebouw:eenoverdekteruimtevan50x70meter,80cmverdiepttenopzichtevandestraat.
Eendeelvandevloerlag30cmhoger.Ditdiendealsfoyervanhettheater,datineenovaal
wasondergebrachtzondereigenplafond.Onderhetdakwerdendrievolumesingeschoven.
Degevelwerdmetstalenpuienenenkelglasbekleed.Bezoekersvondener:eenrestaurant,
vergaderruimten,eenkegelbaaneneentheater.Daarnaastwerdergelijktijdiginhetgebouw
gesportofwerderdeweekmarktingehouden.Hetdakwerdgedragendoorsamengestelde
stalenkolommen,meteenoverstekvan7metertenopzichtevandegevel.Verwarmingvond
plaatsdoorstralingspanelenaanhetplafond.Erwasgeenzonweringofkoelingaangebracht
enerkondengeenramenopen.Deomvangvanhetvolumereguleerdedetemperatuur.In
1974sprakmenhardopoverdeproblemenvanDeMeerpaal.214In1977werdeenverbouwing
uitgevoerdomdelengeluiddichtvanelkaaraftesluiten.VanKlingerenprotesteerde.In1999
werd,doortoedoenvandetoenmaligeRijksbouwmeester,W.Patijn(1947),eenprijsvraag
uitgeschrevendieAtelierPROwon.ZijmaakteneenplanwaarbijeendeelvandeMeerpaal
bleefbestaan:dehal,hetdakenhetovaletheater(alsgrandcafé)enwaarbijeenbibliotheek,
eenmuziekschooleneennieuwtheaterwerdentoegevoegd.215
Selectie: een cultuurgebouw met een open plattegrond; de bijzondere visie van Van
Klingeren;eenneutraledoosineennieuweomgeving;doorregeneratiedeelsgespaard.Het
ontwerpliepvooruitopdetijdsgeestvandietijd.Hetisalsonderdeelvanhetonderzoekniet
uitvoeriggeanalyseerd,maarkandeeluitmakenvanvervolgonderzoek.
Concluderend: Het plan van Atelier PRO werd in 2005 opgeleverd en toont aan dat De
Meerpaalalsgebouwgeregenereerdkonwordenterwijlhetideeerachteraanheteigensucces
tenonderging.Teveelgebruikers,tegelijkertijd,hinderdenelkaarendoornationaletelevisie
uitzendingenwaservoordeplaatselijkegebruikersteweinigruimte.Destedenbouwkundige
situatiewasinmiddelszoveranderddatderecentelijktoegevoegdebouwvolumespassenin
hethuidigebeeld.Dedraagconstructiewasneutraalgenoegomdeveranderingenaante
kunnenenspecifiekgenoegomterespecteren.Deconstructiewassamengestelduitstandaard
staalprofielendieindiameterhetkrachtenverloopvolgden.Doorgoedkopearbeidskrachtwas
ditdestijdshaalbaar.HetverledendrukteenuniekstempelopdevernieuwdeMeerpaal.

213 Voor literatuur zie: ‘De Dronter Agora’, Bouwkundig Weekblad, (1968)3, pp. 5768; Bergen, M. van den en P.
Vollaard,Hinderenontklontering.ArchitectuurenmaatschappijinhetwerkvanFrankvanKlingeren,Rotterdam2003,pp.
66115.
214 Jonker, G., ‘De Meerpaal en het slechte klimaat’, Bouw, (1974)46, pp. 10111013. Jonker schreef dat alleen de
cabaretierFreekdeJongeomkongaanmetdeopenheid.Hijgaftijdensdevoorstellingcommentaaropdegelijktijdig
gespeeldevolleybalwedstrijd.
215AtelierPRO,DevernieuwdeMeerplaalinDronten,DenHaag2002eneenlezingdoorHansvanBeek(1942)van
AtelierPROvoorDelftDesignop12mei2005.


Afbeeldingen3.3.112114:eenluchtfoto,eendoorsnedeeneenplattegrond.‘RundfunkgebäudeinHilversum’,
DerBaumeister,(1962)11,pp.11031133.
Afbeeldingen3.3.115en116:hetexterieurin1962metlinksdevloerenwaardeuitbreidingin1990opaanzou
sluiten.‘RundfunkgebäudeinHilversum’,DerBaumeister,(1962)11,pp.11031133.
Afbeeldingen3.3.117120:hettrappenhuis;dehaleneenstudioin1962enderaampartijmethetbetonkader
in2005.Bakema,J.,‘WereldomroepteHilversum’,Bouw,(1962)7,pp.208215.Bakema,J.,‘Gebouwvoorde
WereldomroepteHilversum’,BouwkundigWeekblad,(1962)2,pp.4655.H.Zijlstra2004.
Afbeeldingen3.3.121en122:hetgebouwmetuitbreiding(rechts)endenieuweredactiezaal.H.Zijlstra2004.

RAD I O NE DE RL AND WE RE LD OMROEP HILVE RSUM 1 948 – 19 61
Context:architecten:J.H.vandenBroek(18981978)enJ.B.Bakema(19141981).Zijontwierpen
in 1948 een uitbreiding aan de villa aan de ’sGravelandseweg voor Radio Nederland
Wereldomroep.DaarnawerdereenplanvooreengebouwophetRadioCityterrein(met
invullingendoorMerkelbach&Elling),hethuidigeMediapark,uitgewerkt.Ookdatwerdniet
gerealiseerd omdat men bang was dat dit de uitbreiding van andere vestigingen zou
belemmeren.AandeWitteKruislaan,tennoordenvanhetMediapark,werdhetgebouw
uiteindelijkgesitueerd.DeWereldomroepontstondin1947uitRadioOranjedatin1940was
gestartinLonden,onderleidingvandelateredirecteurvandeWereldomroep:H.J.vanden
Broek,broervandearchitect.Erwarenveelkleinestudio’snodigmetdezelfdematevan
voorzieningenalsbijgrotestudio’s,eenredactiekamer,eenopleidingsinstituutvoormensen
uitontwikkelingslandenenvoorzieningenvooreen24uursbedrijf.216
Gebouw:hetontwerpvoorhetRadioCityterreinwerdopdelocatieaandeWitteKruislaan
geprojecteerdennauwelijksaangepast.Hetbestonduiteenkruisvormvantweevolumes,
waarbijdestudio’s,alsdozen,onderdelangstevleugelwarengeschoven.Hetplanomvatte
naasteenkopbloktweestudioblokken,dieophunbeurt,onderdekantorenvleugelwaren
geschoven. Het voorzag in de mogelijkheid tot uitbreiding met nog een blok. In 1961
realiseerdemenheteerstedeel.Pasin1981beslootmentotuitbreiding.Incompetitieverband
wist het bureau van Van den Broek & Bakema ook deze opdracht binnen te halen.217
Horizontale raampartijen werden afgewisseld met verticale elementen, die zowel aan de
binnenalsaandebuitenzijdemetglasmozaïektegeltjeswerdenbedektindekleurenwiten
oranje.Dekolommenopdebeganegrondkregendezeafwerkingindekleurblauw.Voorde
draagconstructiewerdgekozenvoorbeton,waarbijdevloerennaardegevelstoedunner
werden. In de kopgevels, waar de vloeren uitstaken, was dit zichtbaar gemaakt. De
binnenwandenslotenaanmiddelsdriehoekigeglasstroken.De24uursbedrijvigheidvergde
veelvanhetbeheerenonderhoudsmanagement.218Deklimaatinstallatieswerdenaangepast
enindividueelregelbaargemaakt,deoorspronkelijkekoelvijververloorhaarprimairefunctie
enerwerdeenruimeredactiekamertoegevoegd.Ookhetkoninklijketoiletoverleefdeniet.
Selectie: omroepgebouw/studio’s in Hilversum; Van den Broek & Bakema; optionele
uitbreidingwerdbenut;expressievebetonconstructie.Hetgebouwwerdinhetonderzoekniet
Concluderend:deoptioneleuitbreidingvanhetgebouwwerd,ondanksdenoodzaakvaneen
competitie,tochindievormgerealiseerd.Helaaswerdindegeveldetailleringafgewekenvan
het origineel. Voor de stalen puien op de begane grond koos men voor aluminium. Het
geslotengevelvlakmarkeertenmaskeertdeovergangtussenoudennieuw.Deexpressieve
kopgevelwerdhelaasindeuitbreidingnietherhaald.Debeheerderszijntrotsophuneigen
omroepgebouw,datvolgenshen‘volzitmetprachtigebouwkundigedetails.’

216Voorliteratuurzieonderanderen:Weltens,A.,R.Marx,e.a.,Kathedralenenluchtkastelenvandeomroepin
Hilversum,Zwolle2002;Bakema,J.,‘GebouwvoordeWereldomroepteHilversum’,BouwkundigWeekblad,
(1962)2,pp.4655;Bakema,J.,‘WereldomroepteHilversum’,Bouw,(1962)7,pp.208215;‘Rundfunkgebäudein
Hilversum’,DeutschBauzeitschrift,(1965)12,pp.20572064en‘RundfunkgebäudeinHilversum’,DerBaumeister,
(1962)11,pp.11031133.NAiArchievenBROX,BROZenBAKE.
217UitbreidingRadioNederlandWereldomroep,BrochureRadioNederlandWereldomroepHilversum1990.
218VisserdeBoer,M.,‘Gebouwbeheeropbasisvanconsensus.Inlevingsvermogenvooropbijwereldomroep’,Facility
ManagementMagazine,(2004)2,pp.1013enhetinterviewdoorH.ZijlstrametPieterVeen,coördinatorGebouwen
Techniek,enRondeVries,Facilitymanager,RadioNederlandWereldomroepop19mei2005.

Afbeeldingen3.3.123en124:desituatietekeningvandeeersteaulaendeplattegrond.Tricht,J.van,‘Aulaop
begraafplaatsteHoofddorp’,BouwkundigWeekblad,(1968)20,pp.313315.
Afbeeldingen3.3.125en126:hetexterieureninterieur.Tricht,J.van,‘AulaopbegraafplaatsteHoofddorp’,
BouwkundigWeekblad,(1968)20,pp.313315.
Afbeeldingen3.3.127en128:linksdeoorspronkelijkeaulainHoofddorpenrechtsdeherbouwdeaulain
Zwaanshoek.H.Zijlstra2005.
Afbeeldingen3.3.129en130:linkseendetailvandeoorspronkelijkeaulaenrechtsvandeherbouwdeaula,
waarbijdestaalprofielenopeenanderpuntopelkaaraansluitenenhetdakjeisverdikt.H.Zijlstra2005.

AUL A W I LGE N HOF HOOFD DORP 1958 – 19 66
Context:architect:G.Th.Rietveld(18881964)ontwierpalslaatstegebouwvanzijnoeuvre,de
aulaopdeAlgemeneBegraafplaats(Wilgenhof)inHoofddorp.DemedewerkersJ.VanTricht
enJ.vanDillenwerktenhetontwerpverderuit.B.Mulder(1929)wasindietijdmedewerker
op het bureau van Ritveld. Het terrein van de begraafplaats bestond uit een parkachtige
omgeving die uitgebreid zou worden. In de uitbreiding werd de aula gesitueerd. Als
bezuinigingwerddemaatvoering,gebaseerdop4mx4m,teruggebrachtnaar3,3mx3,3m.
Gebouw:VanTrichtschreefin1968:‘Devormwordtinbelangrijkematebepaalddoorhetverkeer
naardeaula,vanuitdeaulanaarhetgraf,envandaarterugnaardeaula,waarbijhetgebouwrondom
wordtbeleefd.Erisnaargestreefd,aaninterieurzowelalsexterieurrustenblijheidtegeven.De
wandenbestaanbuitenuitgeglazuurdesteen(wit,grijsenzwart),binnenuitkalkzandsteen,schoon
werk. De hoofdconstructie wordt mede gevormd door een aantal stalen balken en kolommen. De
plafondsbestaanuitzachtboard,devloerenuitkunststof.Debankenindeaularuimtezijnuitgevoerdin
blankgebeitstParanapinehoutmetbekledekussens.Buitenbestaandevloerenuitstrokenuitgewassen
beton.’219Directnadebouwvervingmeneenaantalbakstenenindegevel,inverbandmet
kleurverschillen,endeplafonds,doordatzedoorbouwvochtbolwarenkomentestaan.
DoordeuitbreidingvandeluchthavenSchipholmeteenvijfdebaan,werddefunctievande
begraafplaatsstopgezetenverplaatstnaarZwaanshoek.Menoverwoogdeaulateverplaatsen
maaruiteindelijkbeslootmendezeaulateherbouwennaarvoorbeeldvandeoorspronkelijke,
waarbij de detaillering zou worden aangepast aan de eisen van de huidige tijd. Mulder
accepteerdedezeopdracht.220Menkooservoordepositievanhetgebouw,tenopzichtevande
noordpijl,tehandhaven.Datbetekendedatdebenaderingvandeaulaanderswerddaninde
oorspronkelijke situatie. In de detaillering werd getracht, met zo min mogelijk visuele
gevolgen,dekoudebruggentevermijdenenhetgebouwinvoldoendemateteisoleren.De
staalprofielenvandekolommenwerdenvanHprofielengetransformeerdnaar2xeenU
profielenopdedakenwerdeendikkerpakketgelegd,meteenterugliggendedetaillering.De
snijlijnvanprofielenverschoofendeopleggingenvanstaalinmetselwerkprobeerdemente
voorkomen.Vandeoorspronkelijkeaulaschilferdedeglazuurlaagvandebakstenenener
ontstondroestopdeprofielen,diewarenopgelegdinhetmetselwerk.Inplaatsvanenkel
glas,vanbinnenuitgeplaatst,werderdubbelglastoegepastdatvanbuitenafvervangenzou
kunnenworden.
Selectie:eenaulaopeenbegraafplaatsinNoordHolland;hetlaatsteontwerpvanGerrit
Rietveld;hetgebouwwerd‘verbeterd’herbouwd,terwijlhetoorspronkelijkegebouwnog
geruimetijdblijftstaan.Hetgebouwwerdalsonderdeelvanhetpromotieonderzoekniet
Concluderend:deherbouwroeptdevraagopofeengebouwopdezewijzeherbouwd‘mag’
worden.Praktischkandatwel,maardeoorspronkelijkheidisverdwenen.Delocatie,positie
enbenaderingvanhetgebouwwarenzeerbijzonderenuitgangspuntenbijhetontwerpvan
Rietveld.Ookindetailzijndeveranderingenafleesbaar.Deverdubbelingvandeprofielenis
nauwelijkszichtbaar,maarhetverschilinversnijdingvandeprofielenvaltweldegelijkop.

219Voorliteratuurzieonderanderen:Tricht,J.van,‘AulaopbegraafplaatsteHoofddorp’,BouwkundigWeekblad,
(1968)20,pp.313315enKuper,M.enI.vanZijl,G.Th.Rietveld.Hetvolledigewerk.1881964,Utrecht1992,p.348.
220Zie:Mulder,B.DeAulavanRietveldinHoofddorp,onbekendebron,4april2001,pp.2029,verstrektdoorde
RDMZop15januari2004enPutt,P.,vander,‘AulabegraafplaatsZwaanshoek.kritischeReconstructie’,DetailIn
Architectuur,(2004)5,pp.1821.


Bouwen in Nederland 1940 - 1970

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bouwen in Nederland 1940 - 1970

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

B O U W E N I N N E D E R L A N D 1940 1970

CONTINUÏTEIT + VERANDERBAARHEID = DUURZAAMHEID

3.1 N I EUW BOU W TE C HN O L O GI SC H O ND ER Z OE K 69

Toekomstvoorverleden,Rotterdam1998,pp.89:‘Watiseenmonument?’.Hierinstaat:‘In de Monumentenwet 1988 is

scholen, sportaccommodaties, kruisgebouwen, kerken in NoordBrabant, schouwburgen, bejaardenhuizen,

CONTEXT PERIODE 1940 – 1970 11

12 CONTEXT PERIODE 1940 – 1970

CONTEXT PERIODE 1940 – 1970 13

14 CONTEXT PERIODE 1940 – 1970

CONTEXT PERIODE 1940 – 1970 15

16 CONTEXT PERIODE 1940 – 1970

CONTEXT PERIODE 1940 – 1970 17

18 CONTEXT PERIODE 1940 – 1970

CONTEXT LOCATIE NEDERLAND 19

20 CONTEXT LOCATIE NEDERLAND

CONTEXT LOCATIE NEDERLAND 21

22 CONTEXT LOCATIE NEDERLAND

CONTEXT LOCATIE NEDERLAND 23

24 CONTEXT LOCATIE NEDERLAND

CONTEXT BESTAAND BOUWHISTORISCH ONDERZOEK 25

onderzoeksmethodiekaande hand van de stad ’sHertogenbosch. Bollebakker,H.,‘Bouwhistorieisbasis voor

26 CONTEXT BESTAAND BOUWHISTORISCH ONDERZOEK

CONTEXT BESTAAND BOUWHISTORISCH ONDERZOEK 27

28 CONTEXT BESTAAND BOUWHISTORISCH ONDERZOEK

CONTEXT BESTAAND BOUWHISTORISCH ONDERZOEK 29

30 CONTEXT BESTAAND BOUWHISTORISCH ONDERZOEK

THEMA’S TECHNO-LOGISCH OBSERVEREN 33

34 THEMA’S TECHNO-LOGISCH OBSERVEREN

THEMA’S TECHNO-LOGISCH OBSERVEREN 35

36 THEMA’S TECHNO-LOGISCH OBSERVEREN

THEMA’S TECHNO-LOGISCH OBSERVEREN 37

38 THEMA’S TECHNO-LOGISCH OBSERVEREN

THEMA’S TECHNO-LOGISCH OBSERVEREN 39

40 THEMA’S TECHNO-LOGISCH OBSERVEREN

THEMA’S TECHNO-LOGISCH OBSERVEREN 41

42 THEMA’S TECHNO-LOGISCH OBSERVEREN

THEMA’S TECHNO-LOGISCH OBSERVEREN 43

44 THEMA’S TECHNO-LOGISCH OBSERVEREN

THEMA’S TECHNO-LOGISCH OBSERVEREN 45

46 THEMA’S TECHNO-LOGISCH OBSERVEREN

THEMA’S ONDER(ZOEKSGE)WIJS ANALYSEREN 47

48 THEMA’S ONDER(ZOEKSGE)WIJS ANALYSEREN

THEMA’S ONDER(ZOEKSGE)WIJS ANALYSEREN 49

50 THEMA’S RE-GENERATIEF CONCLUDEREN

THEMA’S RE-GENERATIEF CONCLUDEREN 51

52 THEMA’S RE-GENERATIEF CONCLUDEREN

THEMA’S RE-GENERATIEF CONCLUDEREN 53

54 THEMA’S RE-GENERATIEF CONCLUDEREN

THEMA’S RE-GENERATIEF CONCLUDEREN 55

56 THEMA’S RE-GENERATIEF CONCLUDEREN

THEMA’S RE-GENERATIEF CONCLUDEREN 57

58 THEMA’S RE-GENERATIEF CONCLUDEREN

THEMA’S RE-GENERATIEF CONCLUDEREN 59

60 THEMA’S RE-GENERATIEF CONCLUDEREN

THEMA’S RE-GENERATIEF CONCLUDEREN 61

62 THEMA’S RE-GENERATIEF CONCLUDEREN

THEMA’S RE-GENERATIEF CONCLUDEREN 63

64 THEMA’S RE-GENERATIEF CONCLUDEREN

THEMA’S RE-GENERATIEF CONCLUDEREN 65

66 THEMA’S RE-GENERATIEF CONCLUDEREN

METHODE NIEUW BOUWTECHNOLOGISCH ONDERZOEK 69

70 METHODE NIEUW BOUWTECHNOLOGISCH ONDERZOEK

METHODE NIEUW BOUWTECHNOLOGISCH ONDERZOEK 71

72 METHODE NIEUW BOUWTECHNOLOGISCH ONDERZOEK