Giai thoại văn học Việt Nam

VN HOC C CN AI VIT NAM
GIAI THOAI
VN HOC VIT NAM
HOANG NGOC PHACH
KIU THU HOACH
Su tm bin soan
(In ln th t, co sa cha)
NHA XUT BAN VN HOC

HA NI - 2000
LI NHA XUT BAN
GIAI THOAI vn hoc la nhng giai thoai noi ring v

cac nha vn, nha th, nhng nhn vt co tn tui trong xa
hi hoc ng ao nhng ngi yu thch th vn va sang
tac th vn noi chung. Nh vy giai thoai vn hoc la mt
loai vn chng va co tnh cht bac hoc, lai va co tnh
cht truyn ming mang trong ct cach cua no nhiu net
dn tc c ao y sc hp dn.
Nm 1965, Nha xut ban Vn hoc a cho ra mt ban
oc trn min Bc cun Giai thoai vn hoc Vit Nam do
Hoang Ngoc Phach - Kiu Thu Hoach bin soan va Trn
Thanh Mai gii thiu. Sach in ln u vi s lng 3.600
cun, ra i cha c bao lu, a co nhng y kin trong
va ngoai nc cp n vic cho no c tai ban. Ngay
nay ap ng long mong moi y, Nha xut ban ln nay
cho tai ban cun Giai thoai vn hoc Vit Nam vi muc
ch cung cp cho cac ban mt tai liu vn hoc gon nhe,
xuc tch, bao gm nhng giai thoai chon loc b ch va hp
dn. Cung vi muc ch trn, ngoai vic lc i mt s
giai thoai, chung ti chu trng khng in lai phn gii
thiu u sach va phn sach bao tham khao.
NHA XUT BAN V AN HOC
http://ebooks.vdcmedia.com
Giai thoai vn hoc Vit Nam
BAC LAI O HAY CH
i vua L ai Hanh (980 - 1005) co s Thun la

ngi hoc rng th hay, am hiu vic i, giup dp nha
vua co cng lao ln, nhng mi ln nha vua nh phong
chc cho th s u khng nhn. V th, L ai Hanh
cang knh trong, nha vua thng ch goi la phap s
ch khng goi tn tht.
Khoang nm Thin Phuc th tam (987), vua nha Tng
sai quc t giam bac s la Ly Giac sang s Vit Nam. Vua
L ai Hanh ben sai s Thun gia lam ngi cheo o ra
on s bn b sng Sach Giang(1), Ly Giac vn la mt
tay snh th khi ngi o nhn trng thy xa xa trn mt
nc co hai con ngng tri, lin ngm hai cu th rng:
Nga nga lng nga nga,
Ngng din hng thin nha
Dch:
(1)
Sach Giang: thuc vung Nam Sach, Hai Dng.
HOANG NGOC PHACH - KIU THU HOACH
Ngng ngng hai con ngng

Chn tri nghn c trng.
S Thun nghe xong tay vn cheo nhp nhang, ming
ti tn ni vn ngm tip hai cu cho thanh mt bai t
tuyt:
Bach mao ph luc thuy
Hng trao bai thanh ba. (1)
Dch:
Lng trng phi nc bic,
Song xanh quy cheo hng.
Thy mt tay lai o ma cung hay ch nh vy, Ly Giac
ht sc kinh ngac va cam phuc.
(1)
Bai nay nguyn gc bai th Vnh nga cua Lac Tn vng nha
th i ng lam luc 10 tui.
Nga, nga, nga!
Khuc hang hng thin ca
Bach mao phu luc thuy,
Hng chng bat thanh ba,
(Ngha tng t nh trn)
y Ly Giac cung nh Thun u ch la ngm lai bai th
cua Lac Tn vng, ch khng phai la t sang tac ra. Song nh
vy cung khng hai g n y cua ngi k thoai: Mt tay lai
o ma cung hoc rng n th, u bit nc Nam co lm ngi
tai Xut x bai th xin xem Toan ng thi cua Trung Hoa th
cuc xut ban. Thng Hai 1960 - quyn 79. tr.864.
V sau, vua nha Tng con sai Ly Giac sang s Giao

Chu mt ln na. Luc v, Ly Giac co tng s Thun mt
bai th lu bit trong o co hai cu:
Thin ngoai hu thin ng vin chiu,
Kh am ba tnh kin thim thu,
(Ngoai tri con co tri nn chiu,
Song lng khe m roi manh thu) (1)
S Thun a bai th cho L ai Hanh. Vua triu s
Khung Vit(2) vao giai thch h. Khung Vit noi: y la
s Trung Hoa to y knh trong b ha cung ngang vi hoang
cua ng ta. Vua hai long lm, lin sai s Khung Vit
lam mt bai ca tin Ly Giac. Bai ca lam theo iu Tng
vng lang qui nh sau:
Trng quang phong hao cm pham trng,
Giao vong thn tin phuc hng
Van trung sn thuy thip thng lng
Cu thin qui l trng,
Nhn tnh tham thit, t ly thng.
Phan luyn s tnh lang,
(1)
(2)
Xem toan vn bai th phn Tiu lun.

S Khung Vit tn tht la Ng Chn Lu, qu lang Cat Li,
qun Thng Lac (cha ro nay thuc ni nao) sinh nm 959, mt
nm 1041. Vua L ai Hanh ban hiu la Khung Vit ai s,
pham cac vic qun quc trong s u em ban lun vi nha
s.
Nguyn tng thm y v
Nam cng,
Phn minh bao nga hoang.

Dch:
Tri lanh gio tt canh bum trng,
Ngui ngong ngi tin lai hng.
Mun trung non nc song mnh mang.
Chn tri thm thm dm trng.
Nhn chen bit ly tnh tham thng.
Vin xe s long vn vng,
Xin em thm y v Nam cng;
Phn minh bao thanh hoang.
B TROI VN LAM TH
Theo truyn thuyt, Ly Cng Un (1) ngi lang C

Phap, phu T Sn, tnh Bc Ninh (nay thuc Ha Bc) la
mt nhn vt kha ky d.
Tng truyn ng khng co cha; ba me la Pham Th
Nhn i chi chua Tiu Sn, phu T Sn, Bc Ninh,
nm mng thy i lai vi thn nhn ri v co thai ma sinh
(1)
Lam vua t 1005 n 1009.
ra ng. Nhng co thuyt lai noi Pham Th la mt ba goa

chng n lam thu chua C Phap, ngi tru tr chua y
la s Ly Khanh Vn i lai vi ba, n khi ba thu thai
th ui ba i ni khac. n ngay sinh e, ba Pham Th
boc con trong manh ao cu ri mang bo ngoai ca tam quan
chua C Phap, Ly Khanh Vn nghe ting tre khoc ben ra
nht em vao nui va t tn la Ly Cng Un. By gi co
cu ca dao co y chm choc nhe nhang Ly Khanh Vn nh
sau:
Con ai em bo chua nay,
Nam m di pht con thy, thy nui.
Cng Un la mt chu be khi ng, rn roi va rt thng
minh, nn c b nui yu qu va chm soc day d. Luc
Cng Un ln sau tui hoc a tinh thng ma tnh lai hay
tinh nghch. Mt hm, nha s sai Cng Un em oan ln
chua cung H phap, chu be lin khoet oan n trc. n
m, H phap bao mng cho s bit. Sang hm sau, s goi
Cng Un ln mng. Chu be tc lm, ln chua anh cho
H phap ba cng tay, ri vit vao sau lng pho tng my
ch: tam thin ly (ay ba ngan dm). m hm o,
nha s lai thy H phap n, mt u xu, ngo li t bit:
Hoang a ay ti i xa, xin co li chao ng. Sang hm
sau, nha s ln xem pho tng H phap thy sau lng qua
co my ch tam thin ly tht. Nha s ben sai tiu ly
nc ra, nhng khng sao ra sach. Sau phai bao Cng
10
Un vao ra th chu be ch ly ngon tay xoa xoa la sach

ngay.
Khi Un a hi ln, Ly Khanh Vn thy chua
mnh khng tin, ben gi sang chua Tiu Sn nh s Van
Hanh day bao. Van Hanh la em rut Khanh Vn mt nha
s co tai vn hoc va co ca tai kinh lun. y Cng Un
vn khng i tnh nt xa, vn hoc t chi nhiu. Mt
hm Cng Un trn hoc, b Van Hanh troi lai ca m
tam quan. Canh khuya mui t khng ngu c, Cng
Un tc canh ngm bn cu th rng:
Thin vi khm chm, a v chin,
Nht nguyt ng song i nga min
Da thm bt cam trang thn tuc,
Ch khung sn ha xa tc in.
Dch:
Tri lam man gi t lam chin,
Nht nguyt cung ta mt gic yn.
m khuya chng dam dang chn dui
Ch s sn ha xa tc nghing.
Van Hanh nghe th cho la Cng Un co kh tng
vng, rt mng, t o ra cng day d va lo toan cho Cng
Un nn nghip ln. Nha s tuc tr a mu y a c
Cng Un vao lam quan trong triu. Khng bao lu, nh
tai tr cua mnh, Ly Cng Un thng ln n chc Ta thn
v in tin ch huy s la mt a v cn thn cc to luc
11
by gi. Khi L Long nh (Ngoa triu) cht (1009), nhn

thy long dn rt oan ghet nha L v nhng ti ac cua
Ngoa triu. S Van Hanh cung vi bon ao Cam Mc ben
mu thay i triu ai, tn Ly Cng Un ln lam vua.
Nha Ly bt u t y.
NAM QUC SN HA NAM C
Ly Thng Kit, ngi phng Thai Hoa, Thng Long,

sinh nm 1036, mt nm 1105, lam quan n Thai uy, la
ngi vn vo kim toan.
i Ly Nhn Tng (1072 - 1127), qun Tng sang xm
lc nc ta. Vua sai Ly Thng Kit em qun c ch.
Ly Thng Kit ha lnh cho dn pha bc sng Nh
Nguyt (tc la sng Cu ngay nay) di c sang pha nam
tranh s khung b cua gic, ri lp doanh trai pha
nam sng chng gi. Qun hai bn cm c hang thang.
Qun gic th manh nhng my ln vt sng u b
anh lui. Tuy vy, qun ta cung dn dn nung th. Tnh
trang ht sc khn cp.
c vu qun s, Ly Thng Kit ben ngh ra mt k.
ng lam mt bai th t tuyt, ang m sai ngi b mt
vao n th thanh Tam Giang

nh sau:
(1)
12
ngm vang ln. Bai th
Nam quc sn ha Nam c,

Tit nhin nh phn tai thin th.
Nh ha nghch l lai xm pham,
Nh ng hanh khan thu bai h.
Dch:
Nc Nam vn cua vua Nam,
Sach tri kia a ro rang nh
phn
Gic cung sao dam ln xm.

Lu bay ri se chuc phn bai vong.
Th la t hm sau, bai th c truyn tung trong toan
qun, va ngi ngi n ai la thn a lam ra bai th o
bao trc vic qun gic tt bai, qun ta tt thng. Do
o, long tin tng vao thng li cui cung c cung c.
Qun s ai ny hm h tin ln pha trc git gic.
Kh th a hng, Ly Thng Kit ben m cuc tin cng,
(1)
Thanh Tam Giang: hai anh em Trng Hng, Trng Hat, tng
cua Triu Quang Phuc a tng giup Triu Quang Phuc khang
chin chng gic Lng (th ky th VI. Nhiu n th hai v c
dng ch hp lu ba con sng Cu, sng Thng va sng Luc
Nam; v vy ngi ta quen goi anh em ho Trng la thanh Tam
Giang (ba sng).
13
anh cho gic Tng ai bai, phai cu hoa va rut v nc.

(1)
Y LAN PHU NHN
Vua Ly Thanh Tng (1054 - 1072), tn thc la Nht

Tn, a 40 tui ma khng co con, nn ht sc lo lng cho
vic k v sau nay. Theo li khuyn cua cac quan, vua i
cu t chua Siu Loai, lang Th Li, huyn Vn Giang,
tnh Hng Yn. Nghe vua n, dn lang x ra ng
xem y ng; duy ch co mt ngi con gai ct co, thy
kiu vua i qua, vn c ng da vao gc mt cy lan,
trn mt cai i vng, ch khng them chay ra xem. Vua
ngi trn kiu trng thy ly lam la, truyn goi lai hoi,
ngi con gai ng i tri chay mach lac, khng co ve g
la lung cung s hai. Qua cu chuyn, vua Ly ht sc
chu y n giong noi thanh thoat nh ting chung cua c
ta, va khi vua to li khen, th nang mm ci ma hat mt
cu hat nh sau:
Ngi thanh th ting cung thanh,
(1)
Nm 1072.
14
Chung ku anh goc nh cung ku.

Ly Nht Tn rt ly lam va long, a nang v cung,
phong la Y Lan phu nhn (Y Lan: ta cy lan). c t
lu, Y Lan phu nhn co thai, sinh ra mt trai khi ng
tun tu: o la thai t Can c, sau nay se tr thanh vua
Ly Nhn Tng (1072 - 1127), mt trong nhng v vua ln
cua nha Ly.
CHNG DNG - HAM T
Trn Quang Khai la con th vua Trn Thai Tng, ngi

lang Tc Mc, huyn My Lc, tnh Nam nh, sinh nm
1241, mt nm 1294. ng la ngi hoc rng va thng hiu
nhiu th ting, tai kim vn vo, co cng ln trong vic
pha qun Nguyn i Trn.
Khoang cui nm Giap thn (1284), trc sc tn cng
at cua qun xm lc nha Nguyn di quyn tng ch
huy cua Thoat Hoan, qun ta thua lin tip trn nay n
trn khac, cui cung phai bo kinh Thng Long cho gic
chim ong. Tit ch thng lnh toan qun la Hng ao
Vng Trn Quc Tun a vua chay v Thanh Hoa, va
sp xp vic khang chin chng ngoai xm.
15
Mua xun nm sau, t du (1285), ao qun Nguyn do

Toa thng lnh i ng Chim Thanh tin ra nh
anh chim t Ngh An, nhng c thng tng Trn
Quang Khai chng gi rt vng, Toa khng anh ni,
lai thm lng thc ngay mt can dn, Toa ben ban
vi Ma Nhi dn qun xung thuyn vt b ra Bc
hp binh vi Thoat Hoan. c tin y, Trn Quang Khai
phi bao ra Thanh Hoa cho Trn Hng ao bit. Hng ao
lin sai Chiu vn vng Trn Nht Dut em qun ra
on ng anh Toa vung Hai Dng va cho Trn
Quang Khai mang mt ao qun th hai keo thng ra
Thng Long, ch luc nao Trn Nht Dut dit xong qun
Toa th cung hp binh anh up Thng Long.
Qua nhin thang t nm y (t du) qun Trn Nht
Dut gp oan chin thuyn cua Toa bn Ham T
(thuc huyn ng An, tnh Hng Yn). Qun ta anh rt
hng, Toa t trn, Ma Nhi trn ln mt chic thuyn
con chay thoat.
Trn Quang Khai c tin ai thng, lin chia qun
mt mt anh chin thuyn cua Thoat Hoan bn Chng
Dng, mt khac b vy Thng Long va giai phong c
kinh . Qun Thoat Hoan chay tri cht sang c sng
Hng va c gi t Kinh Bc (Bc Ninh).
Trn Quang Khai keo qun vao thanh m tic khao
qun. Gia luc ct chen vui ve, cac tng s ngh
16
thng tng ngm mt bai th. Trn Quang Khai tay

bng chen ru, ng khu ngm rng:
oat sao Chng Dng ,
Cm h Ham T quan.
Thai bnh tu n lc,
Van c th giang san.
Dch:
Chng Dng cp giao gic,
Ham T bt qun thu.
Thai bnh nn gng sc,
Non nc vn nghn thu.
TRANG NGUYN V HOC L
Nguyn Hin qu lang Ha Dng, huyn Thng

Nguyn, tnh Nam nh, thu khoa nm Bnh Ngo
(1246) i Trn Thai Tng, n nm sau thi nh trang
nguyn.
Hin vn thng minh, luc sau, bay tui theo hoc mt
nha s chua lang, mi ngay s cho hoc hai mi trang
sach, Hin ch oc qua la thuc. Nm mi mt tui Hin
a ni ting la thn ng. Luc trang mi mi hai tui.
17
Khi vao ra mt vua, vua thy be lot chot ma n noi lai

ham h, cha co phep tc g ca, ben bt v hoc l ba nm
ri se b dung lam quan.
Trang v c t lu th co s nha Nguyn sang, s a
ra mt bai th ngu ngn th nhn tai nc Nam:
Lng nht bnh u nht,
T sn in ao sn.
Lng vng tranh nht quc,
T khu tung hoanh gian.
Ngha la:
Hai mt tri, mt tri bng u,
Bn trai nui, trai nui in ao.
Hai ng vua tranh nhau mt nc,
Bn cai ming trong khoang doc ngang.
Tht la ky quc, ca triu nh u chu, khng ai hiu
ra sao ca. Co ngi tu vua th cho mi trang Hin n
hoi xem. Vua anh phai y li.
Khi s nha vua ti lang trang, gp mt thng be ang
ua nghch u lang lin hoi thm vao nha Hin, nhng
thng be c lam thinh chng noi chng rng. S bc mnh
lai nhn thy thng be co ve ng nghnh, ben oc mt cu
rng:
- T la ch, ct ging u, t la con, con ai con y?
18
Thng be thy s tru choc by gi mi chu m ming;

nhng khng phai tro nha Hin ma i lai nh sau:
- Vu la chng, bo ngang lng, inh la a, a nao a
nay?
i xong chay bin. Nghe cu i xc ma tai tnh, s
oan chc o la trang Hin, lin theo hut vao nha. Ti
sn, thy trang ang ng trong bp, s lai oc tru mt
cu na:
- Ng vn qun t vin bao tru, ha tu m tao?
(Ta nghe ngi qun t thng lanh xa ni bp nuc, sao
lai i nnh ng bp?)
Nhng trang u chu lep, bin bach ngay:
- Nga ban hu quan c nh nai, kha tam iu canh!
(Ta vn la chc quan vao hang t tng, nhng hay tam
nm canh!) (1)
S triu nh khm phuc v cung, lin mi ngay trang
v kinh hoi bai th kia.
Song mi mai ma trang cung chng i, noi rng:
- Trc vua bao ta khng bit l phep, nay chnh nha
vua cung khng bit l phep! Th ra trong luc vi vang s
(1)
iu canh: nm canh, co ngha bong la lam t tng, do cu cua

vua Cao Tn nha Thng noi vi Pho Duyt, luc c Duyt lam t
tng.
19
a qun ca nghi thc. Sau phai mang xe nga, nghi

trng n on tht long trong, trang mi chu i cho.
Ti triu, vua em bai th ngu ngn cua s nha Nguyn
ra hoi. Trang Hin lic mt qua ri giang rng o la ch
in. Th ra bai th y phai hiu la:
Hai
Bn
Hai
Bn
nht bng u song hang,

sn xao ln doc cung ngang.
vng nghing nga lo tranh nc,
khu lin nhau ghep vng vang.
Luc by gi vua quan mi v nhe, ca triu nh ai cung

phuc trang, va khi a cu tra li lai cho s nha Nguyn,
s cung hoang hn khng con dam ln mt na.
TO U MA DAI
Hi mi ln bay tui, trang Hin thng hay chi nn

t vi bon tre con.
Mt ln trang nn con voi t, ri ly bn con cua
vao bn chn, ly a lam voi, ly bm lam tai thanh ra
voi t ma cung c ng c, khin bon tre vui thch reo
ho m . Cht mt ng quan i qua ng lai xem va hoi
20
chuyn Hin. Thy Hin kheo leo lai lau lnh, ng quan
lin oc bn mt cu:
ng t ngu luc nhn, v nh nh xao!
Ngha la:
Bon tre nm sau a, khng a nao kheo
bng may.
Trang thy vy, hoi ng quan rng: Trc ht xin ng
cho bit ng lam chc quan g?. Quan noi: Ta la quan
thai thu n lng hai ngan hc. Thy quan co y khoe
khoang, Hin lin oc rng:
Thai thu nh thin thach, mac nhc cng...
Ngha la:
Quan thai thu n lng hai ngan hc,
chng ai... bng ng.
Quan ci bao: i con thiu mt ch! Hin nai cho
tin ri se i nt. Quan cho tin xong, Hin lin b sung
rng:
Thai thu nh thin thach, mac nhc
cng lim
Ngha la:
Quan thai thu n lng hai ngan hc,
chng ai lim bng ng.
Quan chu la gioi, nhng vui ming hoi thm:
- Th nu ta khng cho tin, th chu i ch g?
21
Hin tra li:

- Kho g? Nu ng khng cho tin th ti ch vic in
ch tham vao thi.
Quan bit thng be lau ca, anh phai bo i khng dam
tru choc g na, keo lai mang ting to u ma dai!
NI OAN CUA NHA S
Huyn Quang tn gia tn thc la Ly ao Tai, qu

lang Van Tai, huyn Gia nh (Gia Bnh), tnh Bc Ninh
sinh nm 1254, mt nm 1334. Nm 19 tui, khoa tam
(1)
giao i vua Trn Thanh Tng . Nm 1317 s Phap Loa
luc sp lm chung em y bat cua iu ng giac hoang
(tc Trn Nhn Tng) a truyn cho mnh ma truyn lai
cho Ly ao Tai. T o Ly c goi la Huyn Quang tn
gia, v tu nui Yn T va tr thanh v t th ba cua phai
Truc Lm (t th nht la Trn Nhn Tng, t th hai la
Phap Loa). Ly la ngi hay ch co ting; vua Anh Tng a
(1)
Tng truyn s nha ngheo, luc cha thanh at hoi con gai lang
cha ai them ga. n khi s trang, cac nha quyn quy mi
tranh nhau ga con gai cho. i sau co cu hat: Kho khn th
chng ai nhn; n khi trang chn nghn nhn duyn.
22
tng khen: Pham nhng vn t a qua tay Tn gia th

mt ch cung khng th bt, mt ch cung khng th
thm.
Mt ln, mun th c cua nha s, vua sai chon mt
cung n tn la Nguyn Th im Bch, nhan sc tuyt vi,
lai co tai th phu, cho n thm s va nh s xem lai mt
tp th vn. Vua dn h lam cho s ng tnh c, th
phai nai xin ly mt lang vang v lam tin, v trc o
vua co tng s ba lang vang.
im Bch la mt ngi con gai ep ngi xu nt, gian
ngoan thm c. Th n nui Yn T, gp mt m Huyn
Quang mai ngm th ti khuya cha ngu, lin lot vao
phong, gi tro tru gheo. Nhng Huyn Quang c tuyt,
thet mng ui ra. Sang hm sau, im Bch lai lp mu
khac: Th vao lay luc khoc loc vi nha s, noi hm qua s
d liu lnh nh vy, v th ang lm vao mt tnh trang
rt nguy cp: b th mc oan sp b x t, nu khng co
ba lang vang ut lot cho quan giam an xung, th se b
hanh hnh; nn th phai tnh k vung dai la hin thn cho
Tn gia co dp k ro s tnh sau. Huyn Quang nghe
xong, thng tnh, lin m trap ly ca ba lang vang vua
a cho mnh ma se khng bao gi dung n, a cho im
Bch.
c vang ri, im Bch h hng tr v kinh , tu
rng: Tn gia khng phai la ngi tt. Ting ao c xa
23
nay cua Tn gia, chng qua la ngoa truyn. Bng chng

la y! Ri th cha ba lang vang cua Huyn Quang (tc
la cua vua) cho vua xem. im Bch noi thm:
Thip n th thy Huyn Quang tip on nim n
khac thng. Tn gia mi cung n cm cung ung ru.
n ti mi cung xem trng, ngm th. Tn a lam tng
thip mt bai th nh sau:
Vng vc trng mai anh nc
Hiu hiu gio truc ngm snh
Ngi hoa ti tt, canh hoa ep,
Mu Thch Ca nao thu hu tnh.
Ri Tn gia mi thip vao phong ring. n sang th
cho thip ba lang vang nay va dn thip phai ht sc gi
kn"
Vua Anh Tng la ngi nong tnh, nghe chuyn, nhn
vang, lai thy bai th y giong phong tnh, la li va co
ve bang b Pht giao nh vy, tc th ni gin ung ung,
xung lnh ui Huyn Quang ra khoi chua. c tin
nhn dn a phng nhao nhao phan i. V chnh nhn
dn a phng a thu ro ni oan cua s.
By gi ngi ta co cu hat:
Du ma tat can Bnh Than
Ra lam sao sach ting oan cho thy?
24
S la m hm im Bch v Yn T, mt ba me trong
lang, nhn con m nng, nh n go ca chua xin s
thuc ung, nh dn lang xa nay vn lam i vi Tn
gia: va vao n ni th nghe trong bung s co ting noi
xng, ba me khng dam vao na, ma ng nup nghe th
ra s Huyn Quang ang c tuyt thai khu gi cua
mt a con gai rt ep. Cui cung, ba thy s gin qua,
chp ly gia g en nem vao ngi c a, du xi vao
loang l ca chic ym... Thy vy, ba anh i v, va sang
hm sau, em cu chuyn luc m k cho tt ca dn lang
u bit. Ai ny u than phuc c cua Tn gia. Nay
nhn dn nghe chuyn Tn gia b ui ra khoi chua th
rt bt bnh, lin phai mt oan ln ngay kinh xin bai
yt nha vua trnh bay s thc. i u la ba me co con
m. Nghe xong s vic, vua Trn Anh Tng cho tra hoi lai
im Bch. Ngi ta tm lai c ca chic ym lm y
du cua th.
Vua va gin im Bch va thng Huyn Quang, lp
tc thn hanh v nui Yn T xin li Tn gia va phong cho
lam quc s, con th Bch th vua giao cho triu nh x
ti giao giam hu (1). Sau o tra hoi ky, th ra bai th kia
chnh la im Bch a sang tac ra vu khng Huyn
Quang.
(1)
Ti tht c nhng con c giam ch xet lai.
25
NGA A LM BUN
Vua Trn Nhn Tng tn thc la Trn Khm, qu

lang Tc Mc, huyn My Lc, Nam nh; sinh nm 1258,
mt nm 1308, lam vua c 14 nm ri i tu nui Yn
T, khai sang ra phai Truc Lm trong Pht giao Vit
Nam. Nha vua sang tac kha nhiu th vn.
Sau khi ai thng trn Bach ng nm 1288 va kt
thuc ve vang cng cuc khang chin chng qun xm lc
nha Nguyn, Trn Hng ao rc vua Nhn Tng cung
Thng hoang Thanh Tng v Thng Long. Vua m tic
khao thng tng s, va truyn cho dn chung m hi vui
chi ba ngay m, goi la Thai bnh din yn.
Tng truyn rng trong my hm o, ngi ta thy
chn cac con nga a tac ra chu hu trc cac miu,
in u co dnh bun. Ngi ta cho rng chnh cac nga
a va mun vt v tri cua t nc u co tham gia anh
gic. Vic n tai vua Trn Nhn Tng. Nhn luc vui
mng, vua lin ng khu ngm hai cu th rng:
Xa tc lng hi lao thach ma,
Sn ha thin c in kim u.
26
Dch:
Xa tc hai phen bon nga a;
Non sng nghn thu vng u vang.
HOA SEN TRONG GING NGOC
Mac nh Chi, t la Tit Phu, ngi lang Lung ng,

huyn Ch Linh, tnh Hai Dng, sng vao khoang u th
ky XIV, khng ro nm sinh va mt.
Tuc truyn lang ng co mt go t ln, vn la khu lng
tm a lu i, cy ci moc um tum, rm rap thanh rng,
hu, kh rt nhiu. Mt ba me ng vao o kim cui, b
mt con kh c hip ri co mang. B ng tc gin, cai
trang lam an ba i kim cui va git cht con kh y. c
vai hm, ch xac con kh bng thy mi un ln thanh
mt ngi m. Sau y t lu th b ng mt, luc hp hi
dn ngi nha chn mnh vao ch m con kh.
Khi Mac nh Chi sinh ra, tng mao v cung xu x:
lun, en, mm rng, mui tet, tran d. Ngi lang thng
bao o la con tinh kh nghim vao. Nhng ng lai rt
thng minh, ngay t nho a ni ting thn ng. i Trn
Anh Tng, nin hiu Hng Long th 2 (1304), ng i thi,
27
vn bai lam tri hn moi ngi nhng v mt mui xu x

nn nha vua khng mun cho ng . ng ben dng bai
phu Ngoc tnh ln (Hoa sen trong ging ngoc) noi ln
cai phm gia thanh cao cua mnh. Trong bai phu co nhng
cu nh:
... Phi ao ly chi th tuc; phi mai truc c han; phi tng
phong chi cu ky; phi Lac th chi mu n; Phi ao
lnh ng ly chi cuc; phi Linh qun cu uyn chi lan.
Nai Thai Hoa phong u ngoc tnh chi lin...
Ngha la:
Chng phai nh ao trn, ly tuc; chng phai nh truc
ci, mai gy(1)
Cu ky phong tng kho sanh; mu n t Lac nao
b(2)
Giu ao lnh cuc sao v c; vn Linh qun lan sa
(3)
k g .
(1)
(2)
(3)
ao Trn, ly tuc : Do cu th c: ao ly mu sn tng th tuc

(Hoa ao hoa mn u nui u la th th tuc).
Cu ky phong tng: cu ky la tn mt cy thuc. i ng, Lu
Vu Tch vnh cy cu ky co cu: Tng phong dc thu y han
tnh (Cy thuc cua nha chua nng bn ging lanh). Mu n
t Lac: t Lac Dng, Trung Quc la ni co hoa mu n ep
nht, nn ngi ta cung thng goi la hoa Lac Dng.
Giu ao lnh: ao lnh tc ao Tim i Tn, lam quan lnh
Banh Trach. Th ao Tim co cu: Thai cuc ng ly ha (hai
hoa cuc di giu pha ng).
28
y la ging sen ging ngoc u nui Thai Hoa vy!...

Vua xem xong bai phu, to y rt cam phuc, lin cho Mac
nh Chi trang nguyn. V sau ng lam ti chc ta bc
xa (thng th) va la ng quan thanh lim, c nhn dn
rt yu mn.
RA I D, I I KHO
Nm Hng Long th 16 (1308) Mac nh Chi sang s

nha Nguyn, ng co hen ngay y ngay no th phai b se
n ca ai vin quan nha Nguyn m ca on. Chng
may hm ln ng gp phai ma gio, thanh ra sai hen.
Luc ti ni th tri ti, ca ai a ong. Mac nh Chi noi
mai, ngi Nguyn cung khng chu cho qua. Sau ho vt
t trn ai xung mt v cu i, bao h i c th mi
m ca ai:
Qua quan tr, quan quan b, nguyn qua khach quan.
Ngha la:
Vn Linh qun: Khut nguyn tn ch la Linh qun. Thin Ly
tao cua Khut Nguyn co cu: D ky t lan chi cu uyn h, hu
thu hu chi bach mu (Ta ti hoa lan chn uyn lai trng hoa
hu trm mu) - Mt uyn bng 30 mu Trung Quc i xa.
29
Qua ca quan chm, ca quan ong, mi khach qua

ng qua ca quan.
Tht la mt cu i him hoc, trong co mi mt ch
ma ring ch quan nhc lai ti bn ln. Ch qua nhc lai
ba ln. Mac nh Chi cam thy rt kho i, nhng nu im
lng th e mt th din. ng ben nhn cai chuyn kho i
y, ng khu oc mt cu rng:
Xut i d, i i nan, thnh tin sinh tin i.
Ngha la:
Ra cu i d, i cu i kho, xin tin sinh i trc.
Tng a b, th ma lai hoa ra co mt cu i hay.
Ngi Nguyn phai chu Mac nh Chi la co tai ng bin,
lin tc tc m ca ai ng i.
TR ANG LA CUNG, SAO LA AN
Mac nh Chi sang s triu Nguyn, luc vao b kin,

vua Nguyn mun th tai vn chng cua trang va cung
mun do kh tit cua vin bi thn (1) bng mt cu i.
Vua Nguyn oc:
(1)
Bi thn: B ti cua vua mt nc ch hu i vi hoang

Trung Quc.
30
Nht hoa vn yn, bach an thiu tan ngoc tho.

Ngha la:
Mt tri la la, my la khoi, ban ngay t chay vng
trng.
Mac nh Chi bit la vua Nguyn kiu hanh, t xem
mnh la mt tri, va coi Vit Nam nh mt trng, ban
ngay nht nh phai b mt tri thn tnh, ng ben ng
khu i ngay:
Nguyt cung linh an, hoang hn xa lac kim .
Ngha la:
Trng la cung; sao la an; chiu ti bn ri mt tri.
Cu ra a gioi ma cu i lai tai hn. Vua Nguyn nghe
i bit la mnh b tra ming rt au, nhng cung ht sc
knh phuc Mac nh Chi, ben thng cho trang Vit Nam
ru ngon va rt nhiu vang lua.
CHI CH
Mt ln khac, ngi Nguyn lai gi tro anh ch. Ho

vit bn cu th sau va thach Mac nh Chi giai:
Nht din lng mi,
Nht su nht ph,
Nht nin nht nguyt,
31
Nht nht tam ky.

Ngha la:
Mt mt i may, mt gy mt beo, mt nm mt
thang, mt ngay ba ln.
Tht la ng ngh kho hiu, vy ma Mac nh Chi ch
a mt ngo qua a co th giang rng o la ch bat . V
ch bat ta i lng may; ch bat co mt net to mt net
nho; ch bat la tam: mi nm ch co mt thang tam; ch
bat la tam cung ng m vi ch bat la bat ng n,
do o mi ngay dung bat n ba ln.
Th la ca my ln chi ch, ch u b Mac nh
Chi i ap tri chay ca, ngi Nguyn ly lam phuc ng
lm. Ho thng co y v ng vi An T - i Xun Thu, tuy
tng mao chng bng ai, nhng tai tr th chng ai bng.
LNG QUC TRANG NGUYN
Khi Mac nh Chi vao ra mt vua Nguyn cung vi s

Cao Ly, nhn co s thn ngoai quc dng chic quat, vua
Nguyn lin bt Mac nh Chi va s Cao Ly lam th
quat.
32
Mac nh Chi con ang n o tm t th, th s Cao

Ly a cm but vit thon thot. Lic theo quan but lng.
Mac nh Chi thy s Cao Ly vit rng:
Un long trung, Y Doan, Chu Cng.
ng han th, th Ba Di, Thuc T.
Ngha la:
Nong nc oi a th nh Y Doan, Chu Cng.
Ret mt lanh lung th nh Ba Di, Thuc T.
Th la ng vi phat trin y y va vit lun:
Lu kim thc thach, thin a vi l,
Nh t thi h, Y, Chu c nhu (nho)
Bc phong ky lng, tuyt vu tai ,
Nh t thi h, Di, T nga phu.
Y! Dung chi tc hanh, xa chi tc tang.
Duy nga d nh hu th phu!
Ngha la:
Chay vang tan a, tri t la lo la.
Ngi luc y nh Y Doan, Chu Cng la
nhng bc c nho.
Gio bc lanh lung, ma tuyt y ng,
Ngi luc y nh Ba Di, Thuc T la nhng
ng gia cht oi.
i! Dung th chuyn tay, bo th xp xo.
Ch co ta vi ngi la nh th chng?
33
Cui cung bai cua Mac nh Chi xong trc, ma y t

lai cao diu hn bai cua s Cao Ly. Vua Nguyn xem xong
gt gu, khen mai va ph t ch y (i!) tr xung bn ch:
Lng quc trang nguyn.
CHA BIT MEO NAO C A N MU NAO
Hi Mac nh Chi sang s nha Nguyn thng hay ci

la i rong chi cac ph.
Mt hm ang mai ngm canh hang ph, ang nghnh
ngang trn lng la, bng cham phai nga cua mt ngi
pha trc mt i ti. Ngi y tc mnh lin oc mt
cu ma rng;
Xuc nga ky ma, ng di chi nhn da, Ty di chi nhn
da?
Ngha la:
Cham nga ta ci, la ngi r phng ng hay la
ngi r phng Ty?
T ch ng di tr i la ly sach Manh T,
kinh re, cho Mac nh Chi la ke moi r, man di.
co y
Mac nh Chi thy ngi o co thai ke ca nh vy,

bc lm, ben ap lai rng:
34
At d tha l, Nam phng chi cng d, Bc

phng chi cng d?
Ngha la:
Ngn la ta ngi, hoi ngi phng Nam manh hay
ngi phng bc manh?
T ch Nam phng tr i la ly sach Trung dung.
Cu nay li le rt ngang tang, y bao rng cha chc ngi
phng Bc a hn la manh hn ngi phng Nam, cha
bit meo nao cn mu nao?.
Ngi Nguyn nghe Mac nh Chi tra li, bit gp phai
tay cng c, ra roi cho nga i thng khng dam hoach
hoe g na.
CHIM CHCH - CH P
Thi gian Mac nh Chi sang s nha Nguyn, ngi

Nguyn nh ch ting noi cua s b ta lu ru nh chim
chch, mi oc giu mt cu rng:
Quych tp chi u am L lun, tri chi vi tri chi, bt
tri vi bt tri, th tri.
Ngha la:
Chim chch tu u canh, oc sach Lun ng, bit noi
la bit, khng bit noi la khng bit, ai la bit.
35
Cu nay dung toan ch trong sach Lun ng. Mac nh

Chi cung dung toan nhng ch trong sach Manh T
p lai:
Oa minh tr thng c Chu Th, lac d thiu nhac
lac, lac d chung nhac lac, thuc lac?
Ngha la:
ch ku trn b ao, oc sach Manh T, vui cung t
ngi vui nhac, vui cung nhiu ngi vui nhac, ng
nao vui?
Co y ch cai hiu bit cua phai b triu Nguyn nh ch
p trong ao.
Th la vo quyt day co mong tay nhon. Ngi Nguyn
bit la dai, khng dam to ve ch bai b bang na.
CU I GHEP TN NGI
Hi sang s triu Nguyn, mt hm Mac nh Chi cung

vi phai b triu Nguyn i chi. Ti gn mt cai cu,
chng may trang Vit Nam b sa h, phai b u chay lai
ng dy. ua vui, ho ra cho ng mt v cu i:
Can mc, hoanh c, luc gia tng nh t ao.
Ngha la:
36
G thng, cu ngang, ng i ng la t phng.

Cai kho cua cu nay la ch dung toan tn ngi ghep
lai(1)
Mac nh Chi nhn quanh nom thy bn kia sng co
cai nh di chn nui, nhn th thng tay ch nh ma
i:
ai nh, an thach, vong chi nghim nhc Thai sn.
Ngha la:
nh to, a vng, nhac nom nh th Thin thai.
Cu nay cung dung toan tn ngi ghep lai nh cu
trn(2) ma lai co y khoang at hn nhiu.
Mt ln na ngi Nguyn lai phai khm phuc tai vn
hoc cua ng.
(1)
(2)
Can mc: oan Can Mc mt nhn vt i Chin Quc.

Hoanh c: tn hiu cua Trng Tai, mt trit gia i Bc Tng.
Luc Gia: ngi nc S, gioi bin lun, tng giup Han Cao T.
Tng Nh: Lan Tng Nh, mt nhn vt ni ting i Chin
Quc.
T ao: Gia T ao ngi nc Tng, mt quyn thn chuyn
ch.
ai nh: mt bit hiu cua Thn Nng.
An Thach: Vng An Thach mt nhn vt ni ting i Tng.
Vong Chi: ngi i Han, lam phu chnh cho Han Nguyn .
Con hai tn sau, cha tra cu c.
37
CI NG QUAN HAI V
Tng truyn co mt ng quan cung triu vi Mac nh

Chi, ng ta co hai v ma hai ba lai hay ghen tung cu xe
nhau, thanh ra trong nha c luc uc lun.
Mac nh Chi thy vy lin lam tng ng quan y mt
i cu i dan bung nh sau:
ng u Han vng thng, ty u Hang vng
thng, quyn tai tuc ha,
Chinh ng Ty di oan, chinh nam Bc ch oan, ha
c hu d?
Ngha la:
Sang ng vua Han hn, sang ty vua S hn, quyn
ni bac,
anh ng r Ty oan, anh nam r Bc oan, sao n
ta sau?
Ch kheo leo cua hai cu nay la thun dung in va
ch lin trong sach, ma lai vn ham c cai ngha trao
lng bong by ch canh chng chung. Cho nn ng quan
bit vy ma cung khng gin vao u c.
Cu trn dung ch sach Han Cao t, cu di dung
ch trong Kinh th.
38
NG S MING CON HI SA
oan Nh Hai ngi lang Trng Tn, huyn Gia Phuc,

tnh Hai Dng, sinh vao khoang cui i Trn Thanh
Tng, thng minh, hoat bat, tnh kh cng trc. Khoang
nin hiu Hng Long i Trn Anh Tng (1293 - 1314),
ng con tre lm, ln kinh s theo hoc, nhng ch hoc mt
mnh, khng chu theo mt thay nao.
By gi thng hoang Trn Nhn Tng t Thin
Trng v thm kinh s, nhn bt cht i xem cac cung
in, n cung vua th thy Anh Tng a na ngay con
ngu m man, hoi ra mi bit m hm trc vua ung
ru qua say. Thng hoang gin lm, lp tc sai xa gia
v ngay Thin Trng, sau khi xung chiu cho cac quan
hai hm sau phai v Thin Trng triu hi. Ta hu tuc
v hoang s qua, chay vao lay Anh Tng dy, tu lai s
vic. Anh Tng khng kp mc ao, chay ra khoi in kp
gp Thng hoang, nhng Nhn Tng a i xa lm ri.
Khi chay ngang qua chua T Phuc, vua cham phai mt
con trai mai ng da ct ngm ngh iu g, thy vua
n ma khng tranh. Vua ang cung cung, bc bi hoi:
39
Ngi la ai? lam g y? - Tha, thn la oan Nh

Hai, la hoc tro, ang hoc! - Sach v u ma bao la hoc?
- Ngi hoc tro ap: Cn g phai co sach mi hoc c?
Anh Tng nghe noi th cung ph ci chng nhng khng
gin, lai du dang hoi: Ngi la hoc tro, vy co th lam
giup ta vic nay ng chng? Vua k lai cu chuyn va
xay ra, ri noi tip: Trm kh v ru, phai ti vi
Thng hoang. Nay mun v ta ti, nhng v hai tay
khng th khng dam. Vy ngi lam h trm mt bai
biu. Nh Hai im nhin hoi: B ha hi hn thc ?
Vua ap: Sao lai khng thc? Ngi ha chng trng thy
hay sao? - Vy xin c ti, b ha ha se cha ru
chng? - Nht nh la cha! Nh Hai xin giy but ri
thao ngay tai ch mt bai biu dng vua. Vua ken ba mi
lc s, dung thuyn nhe, i ngay, lai khng qun em ca
Nh Hai i theo. Thuyn i hai ngay hai m th ti ni.
Vua ngoai bn, sai Nh Hai i biu vao chu. Thng
hoang trng thy, hoi: Ai y? Quan hu chay ra hoi ri
vao tu: La ngi dng biu cua quan gia! (1) Thng
hoang nganh lng lai khng noi g. Ti tra, ri ti chiu.
Cht co mt cn ma ging d di, sm vang set n, ma
nh trut, Nh Hai vn quy khng nhuc nhch, nh la
(1)
Quan gia: tn goi cac vua ang tr v i nha Trn phn bit
vi thng hoang.
40
khng xay ra vic g. Nhn Tng thng hoang sc nh lai

ngi dng s bui sang, lin hoi: Ngi ngoai sn con
y khng? Ri sai ly t biu vao xem, thy li le khn
khoan, thng thit, chn thanh, cho sai mi Anh Tng vao
bao: Trm con nhiu con, khng a nay ni ngi th a
khac. Ke lam vua khng th ru che b tha nh th.
Trm ang sng ma con th, sau y th lam th nao?
Anh Tng cui u khoc loc ta ti. Thng hoang lai hoi:
Ngi soan biu la ai? at g cha? Vua tha: o
la oan Nh Hai, ch la mt hoc tro ngheo Thng hoang
ly lam la lm, cho mi vao va bao: Nha ngi soan biu
rt hp y trm ben xung chiu cho vua va trm quan tr
lai kinh s va dn vua ct nhc cho Nh Hai.
V n kinh, vua lin cho Nh Hai lam ng s trung
tan. By gi oan Nh Hai mi co 20 tui. Trong triu co
ke ghen ghet, cho la Nh Hai con qua t tui ma gi chc
ng s la chc can gian vua va an hc cac quan th con
th thng g. Ho truyn cho nhau hai cu th:
Phong hin lun am truyn c ng,
Khu tn nhu xu oan trung tan...
(Ng s tung truyn cu c ng,
oan trung tan, ming con hi sa)
41
OC TH CH HANG VO
H Tng Thc, ngi lang Th Thanh, phu Din Chu

(nay la lang Dng Kh Thng, huyn Quynh Lu) tnh
Ngh An, khng ro sinh va mt nm nao. Thu nho a ni
ting th hay, mt luc co th lam hang trm bai. ng u
trang nguyn nm 1372, i Trn Ngh Tng, a co ln i
s Trung Quc.
Tng truyn, mt hm thuyn cua s b i trn sng
Giang, n ch co miu th Hang Vo dng trn b;
ngi ta n miu o rt thing, h thuyn be qua lai trn
sng ma khng ghe vao l bai th se b m.
Tuy co bit chuyn o, nhng khi qua miu, H Tng
Thc vn khng cho t vang, c thuyn i thng. Qua
nhin, ngay luc o song gio bng ni ln m m, chic
thuyn trong tranh ch chc m. H Tng Thc chng h
nao nung, ung dung ra u thuyn ngm mt bai th:
Qun bt qun h, thn bt thn
Nh ha miu mao tai giang tn?
Giang ng tch nht do him tiu
Ha tch thin tin bach van cn.
42
Dch:
Vua chng vua, ma ti chng ti
Bn sng miu mao th ai?
Giang ng ngay trc con ch nho
Tin giy nay sao lai vt nai?
H Tng Thc oc xong, t nhin gio lng song im, va
ngi ta noi miu t o mt thing, thuyn be qua lai
khng phai t vang thp hng na (1) .
CHA TH VNG BT
Vng Bt (650 - 675) la mt nha th xut sc u

thi ng. Nm ngoai 20 tui, nhn dp d ba tic
mng tt trung cu (mng 9 thang 9 m lch) ng
vng cac, ng co lam bai th va li ta v ng vng
cac rt ni ting. Sau o, trn ng sang Giao Ch thm
cha, ng b m thuyn va cht ui trn sng Chng
Giang.
Tuc truyn, t o khuc sng nay, c vao khoang m
khuya canh vng, ngi ta thng nghe vng vng co
(1)
Co thuyt noi truyn trn y la truyn Mac nh Chi.
43
ting ngm hai cu ta canh c sc trong bai ng

vng cac t:
Lac ha d c l t phi,
Thu thuy cng trng thin nht sc
Ngha la:
Rang chiu vi con co le loi cung bay,
Nc thu cung tri xanh mt mau.
H Tng Thc (1) trong dp i s Trung Quc, mt bui
chiu ta nhn cheo thuyn dao chi trn khuc sng
Chng Giang, ni Vng Bt cht ui c nhn dn a
phng k cho nhau nghe cu chuyn noi trn. H Tng
Thc nghe ri, ben ra ng mui thuyn noi to ln rng:
- Ha tt d, cng nh t?
Ngha la:
- Cn g phai dung hai ch d, cng (vi, cung)?
Moi ngi hoi tai sao ng lai bao nh vy, th ng giai
thch rng:
Hai cu tuy hay, song tha hai ch d va cng, v a
co noi t phi (cung bay) th mc nhin la co y d (vi)
trong o ri, a noi nht sc (mt mau) th mc nhin la
co y cng (cung) trong o ri!
Sau o, ng sa lai hai cu nh sau:
(1)
Co thuyt noi la Mac nh Chi.
44
Lac ha c l t phi,
Thu thuy trng thin nht sc.
Moi ngi nghe noi, u phuc Tng Thc la bt be co
ly, va cho rng hai cu cua ng tuy v m hng th
khng bng hai cu cua Vng Bt, nhng v mt vn t
th qua co gon va ham suc hn.
Ri t o, trn khuc sng y ngi ta khng con nghe
thy ting ngm th cua oan hn ho Vng na...
GI TRNG CHO AC
Trn Nguyn an, hiu la Bng H, tc la ng ngoai

cua nha anh hung dn tc Nguyn Trai, la chau bn i
cua Chiu Minh ai vng Trn Quang Khai. ng lam
quan n chc t nhp ni kim hiu bnh chng
Quc thng hu, tc nh ngi t tng. V thy vua Trn
Ngh Tng qua nhu nhc lai tin dung H Quy Ly, ng
oan bit c nghip nha Trn sp n hi mat vn, ht
li khuyn can Ngh Tng sa i lai triu chnh, chm lo
n tnh canh c cc cua dn, nhng Ngh Tng khng
nghe. K cung, Bng H rut lui v n tai Thanh H
ng, nui Cn Sn, thuc lang Chi Ngai, huyn Phng
45
Nhan, tnh Hai Dng. Mua ng nm Canh Ngo nin

hiu Quang Thai th 3 (1390), Bng H m nng. Thng
hoang Ngh Tng c tin, xa gia v Cn Sn thm. Bit
t khng qua khoi, Ngh Tng hoi ng v cach cu van
tnh hnh chnh s. Bng H lng le khng ap, hi lu
chay nc mt va oc hai cu th:
Nhn ngn ky t d lao nha,
Bt thc lao nha lin ai phu?
Tc la cu v sau ngi ta a dch ra va hu nh a
tr thanh mt cu ca dao.
em con ma gi qua gia,
Bit u qua con ta c toan?
(1)
By gi Ngh Tng ng rng Bng H tng cng m

loan noi nham, nn khng y, c vic tin dung Quy Ly,
giao tt ca quyn chnh cho mt tay ng ta va uy thac con
mnh la vua Thun Tng cho ng ta pho ta. Qua nhin,
tam nm sau; (4 nm sau khi Ngh tng cht) H Quy Ly
thin vao Thanh Hoa (Ty ), bt Thun Tng phai
nhng ngi lai cho con mi ln ba, tc Thiu (1398 1400) ri Quy Ly git Thun Tng, trut Thiu ma ln
lam vua, ung nh li tin tri cua Trn Nguyn an.
(1)
Hoc:
Gi con cho cai qua gia;

Bit la cai qua thng la chng thng?
46
LONG TA KHNG PHAI A
Khoang cui i Trn, co bang nhan L Hin Phu ngi

lang Chnh An, huyn ng Triu, tnh Hai Dng, lam
quan ti chc ai hoc s, la ngi rt trung trc khng s
cng quyn.
Tng truyn khi Quy Ly ang chuyn quyn, thng
ngay n lam vic nha chnh s ng vn ngi trn
mt chic gh en(1) L Hin Phu thy vy lin c rng:
- Nay ng dam ngi gh en, ri na ngai vang ng
cung ngi a?
Quy Ly gt gu ap:
- Xin ng hay i cai bung da y i!
Hin Phu khng h s, cng coi tra li rng:
- Bung da tri sinh, sao co th i c!
oan ngm my cu th:
(1)
Theo muc Kh vt tung am trong sach Uyn giam loai ham

th i xa ngi ta thng t chic ky hai u sn o, gia
sn en cho bc tn qu ngi to y trong vong. Gh en y
co le cung la loai gh danh cho cac bc tn qu ngi, nn Hin
Phu mi c Qu Ly nh vy.
47
Nga tm ph lch
Bt kha quyn da
Nga tm ph thach,
Bt kha chuyn da (1)
(Long ta chng phai chic chiu,
Khng th cun tron c,
Long ta chng phai hon a;
Khng th chuyn vn c!)
Ri lai noi: Long ta nh th y!
Quy Ly nghe noi gin lm, nhng vn lng lng khng
noi g ca.
Sau o Hin Phu tu vi vua, vua cang tin dung hn va
phong cho chc hin gian ai phu. t lu sau Hin Phu
cung vi vua tm cach tr Quy Ly, sai mt ngi mn
khach giu mui nhon trong tay ao am sat, song vic
khng thanh, ng b Quy Ly em git.
Trc khi hanh hnh, ng vn ung dung oc bai th cam
khai, co cu rng:
Thn nhn tr tan thin a bach,
Tht tm bao quc qu thn tri
Tam dch:
Tc nhon tr gian tri t ro,
(1)
y la mt oan trong bai th Bach chu, Kinh Thi.
48
Tm long n nc qu thn hay.

Nha vua nghe bit rt thng xot ng, ban cho c ao
quan g vng va truyn chn ct chu ao.
CU TH KY LA
H Quy Ly ngi lang ai Lai, tnh Thanh Hoa, v co

ngi cha nui ho L, nn con goi la L Quy Ly. Khng ro
nm sinh va mt. ng lam quan n chc phu chnh thai
s, ri cp ngi nha Trn (1400). Sau qun Minh sang
xm lng nc ta, bt H Quy Ly va con la H Han
Thng em v Kim Lng (1407).
ng la ngi co nhiu cai cach v kinh t va vn hoa,
thng dung ch nm lam th vn.
Tng truyn H Quy Ly luc con han vi, thng theo
ng bin i bun. Mt ln thuyn ch hang ghe vao b,
Quy Ly thy trn bai bin co ai vach ln cat mt cu th:
Quang Han cung ly nht chi mai.
ng ta lin nhm thuc long ly cu o. n khi Quy
Ly a lam quan, mt hm h gia vua Trn i chi, na
chng ghe vao tranh nng in Thanh Th, nhn thy
trc sn in co rt nhiu cy qu vua lin ra cu i:
49
Thanh Th in tin thin thu qu.

Cac quan cung i, ng lung tung cha kp i th
Quy Ly nh lai cu th trn bai bin nm xa, ben oc
lun:
Quang Han cung ly nht chi mai.
Ca hai cu ghep lai thanh hai v i nhau rt chnh.
Dch:
Thanh Th in kia ngan gc qu,
Quang Han cung no mt canh mai.
Nghe xong, cac quan ai cung phuc tai H Quy Ly. Ring
nha vua khng giu ni kinh ngac hoi: Nha ngi lam
sao bit c vic trong cung ta? Nguyn v nha vua co
mt ngi con gai tn la Nht Chi Mai, ma lai trong toa
lu ring, chnh vua a t tn cho la cung Quang Han,
ung nh cu th cua Quy Ly.
Quy Ly c thc tha tu lai vic trc vua cho la s tri
a nh, lin ga cng chua cho ng ta.
RA CU I DO XET CON
H Quy Ly nhng ngi cho con trai mnh lam thai

thng hoang.
50
T lu Quy Ly a co y mun lp ngi con th la H

Han Thng nhng vn cha qua quyt, v con e ngai
ngi con ca la H Nguyn Trng.
Mt hm Quy Ly ngu y vao cai nghin mc bng a, ra
mt v i do xet tm ly Nguyn Trng:
Th nht quyn ky thach, hu thi vi vn vi vu, d
nhun sinh dn!
Ngha la:
Vin a nho bng nm tay, ma co luc lam my, lam
ma, nhun ti nhn dn.
Nguyn Trng vn khng co y tranh gianh ngi vua vi
em, nn cung ngu y vao cy g thng noi tai mnh ch
ang lam ti giup nc ch khng ang lam vua, ben i
lai nh sau:
Gia tam thn tiu tung, tha nht tac ng tac tng,
d phu xa tc!
Ngha la:
Cy thng be chng ba tc, nhng sau nay lam ct
lam xa, phu tr xa tc.
Quy Ly xem cu i rt hai long va yn tm truyn
ngi cho H Han Thng.
51
MUN CHT VAC MAT LAM QUAN

MINH TRIU
Sau khi qun xm lc nha Minh anh bai b con H

Quy Ly va H Han Thng, thn tnh t nc Vit Nam
ta (nm inh Hi, 1407), nha Minh sai tm toi do hoi
nhng ngi co hoc thc hoc co ngh nh lam thuc, xem
boi, cu cung, ban cho quan chc va a v trn tr cac
phu, chu, huyn. Nhng ngi thc gia, bit yu nc
thng dn, nh Bui ng u, va Ly Tu Cu u kim c
m au ma trn n i ht. Nhng cung khng phai khng
co mt s ke bon chen, ua nhau ra lam tay sai cho chnh
quyn xm lc mu cu vinh thn ph gia. Luc by
gi trong dn gian lu truyn rng rai ca dao sau y:
Mun sng i n lm san,
Mun cht vac mt lam quan Minh triu.
Qua nhin v sau, khi L Li lanh ao khang chin
thng li, nhng ngi Vit Nam nao a tng lam quan
vi qun Minh ma bit nghe theo li ku goi cua Nguyn
Trai, cai ta qui chnh hoc ng ra lam ni ng cho ta,
hoc em v con binh lnh v qui hang, th u c L
52
Li tha cho hoc tuy theo cng lao ma phong cho chc
tc; con nhng tn ngoan c n phut cui cung vn
mun bam lng gic Minh th u b bt git ht, s
nhng tn nay m co hang trm. Ngi ta cho cu ca dao
trn y chnh la mt cu sm kha linh ng.
TH UA A BAN CHIU
Nguyn Trai la mt danh thn i L, hiu la c Trai,

qu lang Nh Kh, huyn Thng Phuc (Thng Tn), Ha
ng. ng sinh nm 1380 va mt nm 1442.
Nm Thanh Nguyn th nht (1400) ng thai hoc
sinh va lam quan vi nha H. Khi nha H mt, ng b gic
Minh giam long ng Quan (Ha Ni). Sau ng trn vao
Lam Sn, giup L Li khi ngha va khang chin trong
sut 10 nm tri.
Khang chin thanh cng, ng thay li L Li vit bai
Bnh Ng ai cao ni ting. La ngi co cng ln trong
cuc chng Minh, ng c L Thai T (L Li) cho theo
ho L va phong cho tc Quan phuc hu.
53
Tng truyn mt hm i chu v, tri a xm xm ti;

ng gp mt ngi con gai ban chiu, nhan sc tuyt trn,
ng lin oc bn bn cu th:
A u ta ban chiu gon?
Chng hay chiu y ht hay con?
Xun thu phong chng bao tui?
a co chng cha, c my con?
C gai ban chiu tn la Nguyn Th L, vn xut thn
la con nha gia th, nn vn chng ch ngha cung khng
phai xoang, ben oc ngay mt bai t tuyt ap lai:
Ti Ty H ban chiu gon,
C chi ng hoi ht hay con?
Xun thu tui mi trng tron le,
Chng con cha co, hoi chi con!
Nguyn Trai thy Th L a co nhan sc lai thao vn
t, lin ly nang lam v.
Chng bao lu, nang lai c phong lam L nghi n hoc
s trong triu va c L Thai Tng (1434 - 1442) rt yu
mn... Ri cung chnh v th ma gy nn tn tham kch
rt ang thng tm cho gia nh va ho hang Nguyn
Trai. Nguyn sau hi L Thai T mt. Nguyn Trai b bon
gian thn giem pha nn a phai xin v ngh Cn Sn,
Hai Dng (1440). Nhng khng c bao lu, ng lai b
triu ra lam quan. Nm 1442, L Thai Tng i duyt binh
Hai Dng va mt mt cach t ngt L Chi Vin, Bc
54
Ninh. Th L v mi quan h thn cn vi nha vua cung

co mt trong khi vua cht; do o, triu thn a vu oan cho
Nguyn Trai ti sai nang hu git vua, ri em tru di ca
ba ho Nguyn Trai.
CU TH NN NGHA
Vua L Thanh Tng tn thc la T Thanh, luc con nin

thiu thng goi la hoang t Hiu, sinh nm 1442 va mt
nm 1497. ng la con L Thai Tng va ba Ng Th Ngoc
Giao. ng rt thng minh va chm hoc. Cac mn kinh, s,
lut, thi, lch, hoa, ng u tinh thng. c bit ng rt
chung vn hoc.
Tng truyn mt bui chiu ta mua ha, hoang t Hiu
i hong mat trn b sng ao vung Tng Sn (Thanh Hoa)
tnh c gp mt c gai ng vo gao mt bn no. C gai
nhan sc tuyt vi, khin hoang t khng sao bo i c.
ng tn ngn hi lu, hoang t lin oc bn mt cu
rng:
Gao trng, nc trong, mn canh lai cang thm
mn ca...
55
Cu vn cua hoang t tuy con bo lng, nhng y ngha

a qua ro rang. C gai kia nghe xong vn c cui u lam
thinh, mai luc cp ra gao ra v, c mi ngoai c ap lai:
Cat lm gio bui, lo i u y hng lo cho...
Cu nay cung bo lng, thiu ch nh cu trn, nhng
ngha cung ro lm. Y noi i ng loan lac, lam thn
nam nhi nn ra tay giup i trc a, ri sau co ngh n
chuyn mnh hay chuyn ai hng hay.
Nghe li c gai, hoang t cang thm yu mn bi phn.
Sau o, hoi do mi bit o la c Ngoc Hng con mt v
quc cng. Me v b tnh phu nn a c n vung nay
lam n. T o, hai ngi thng gp nhau lun. Sau nay,
khi L Thanh Tng ln ngi th Ngoc Hng cung tr thanh
ngi v yu qu cua nha vua.
CU I NHA HANG NC
L Thanh Tng la ng vua rt thch i vao dn chung

trong nhng dp tt.
Mt ln nhn dp tt, ng vi hanh i chi ph, ti mt
hang tru nc, thy khng co cu i tt, nha vua lin
vit h mt cu i nh sau:
56
Np giu quen thoi kinh ci, con chau nng nh v

m
Vic nc ra tay chuyn bat, bc nam u y lai
hang.
Cu i nay phao truyn n tai triu nh, cac v nh
thn u kinh ngac va ra lnh iu tra xem ngi vit la
ai ma cu i chng nhng ta ung mt ca hang tru
nc (giu, ci, m, nc, bat, hang v.v..) lai con ngu y
kinh bang t th, mt kh phach ln lao. iu tra mai
khng ra, cu chuyn c tu ln vua L Thanh Tng,
nhng nha vua ch gt u ci im lng.
HN BM M TIN
Nhn dp u xun, vua L Thanh Tng ng thm nha

Thai Hoc (Vn Miu), luc v ghe qua chua Ngoc H thn
Thanh Ng gn y. (1)
Ti ni, vua thy canh tr u nha, hoa co xanh ti, lai
nghe ting ni c tung kinh vang vang trong chua. Giong
ni c trong nh nc sui, ma du dng uyn chuyn la
(1)
Tc n Ngoc H ph Nguyn Khuyn; (Sinh T cu Ha Ni

by gi).
57
thng, khin ngi nghe dng nh cung phiu diu

trong th gii cc lac. Nha vua hng tnh, ngun th lai
lang, lin ngay ln vach chua hai cu:
Ti ni thy canh thy ngi,
Tuy vui ao Pht cha ngui long trn!
Ri nha vua ly hai cu y lam u , bt cac quan
tuy tong ngm vnh. Luc y, Thn Nhn Trung, mt trong
hai v pho soai cua Tao an nh thp bat tu (1) co th
vnh nh sau:
Ngm s trn duyn kheo nc ci,
Sc khng tuy bui, hay long ngi.
Chay knh mt ting tan nim tuc,
Hn bm ba canh ln s i.
B ai ngan trung mong tat can,
Ngun n mun trng d khi vi.
Nao nao cc lac la u ta?
Cc lac la y chn ro mi!
Vua trao bai th cho ni c xem, ni c ch bai hai cu
thc thiu y canh va sa lai rng:
Gio thng a k tan nim tuc,
Hn bm m tin ln s i.
(1)
Mt th xa do L Thanh Tng lp ra.
Nha vua khen hay, ri

tuc truyn kiu i ti ca
mt. Ly lam la, vua lin
Vong tin lu lu du
58
a lun nang v cung. Nhng

ai Hng (1) th nang cht bin
sai dng o mt cai lu goi la
ngi tin.
XANH VANG O TA
Tt Nguyn an.
kinh thanh, nha nao nha ny u treo en kt hoa
va dan y nhng cu i loe loet mng xun.
Ti ba mi, vua L Thanh tng gia lam ngi hoc tro,
i chi xem cac cu i ph phng. Cht qua ca nha
mt ngi an ba lam ngh th nhum, thy khng co cu
i, nha vua ly lam la ghe vao hoi. Ngi an ba ku la
goa chng, con giai i hoc xa; nha vua lin bao ly giy
but va vit h mt i cu i nh sau:
Thin ha thanh hoang giai nga thu,
Triu trung chu t tng ng gia.
Dch:
Xanh vang thin ha u tay t,
(1)
Ch ca Nam by gi.
59
o ta triu nh bi ca ta.
My ngay sau, ng thng th ho Lng (1) i chu, qua
nha th nhum thy cu i co khu kh nh vy th
hoang ht v cung. Vao triu, ng ta vi va tu ngay vi
vua rng nha y nha no co y mun lam ba chu thin ha,
cn phai cho ngi do xet.
L Thanh Tng nghe xong, ph ci va nhn cu i o
la do chnh tay mnh vit h, lam cho ng thng ho
Lng b mt phen tng hng. Nhng ri, bu vao s be
bang y, khi v nha, ng thng ho Lng ngh rng nha
th nhum ma lai c thin t ng gia n, chc con
chau sau nay se giau sang rt mc, ben em ngay con gai
mnh ga cho con trai nha th nhum.
TN THU LONG DA TH GIAN
Nhn dp u nm mi, vua L Thanh Tng n mc gia

lam thng dn ra ph chi xem xet tnh hnh dn
chung. i ti u nha vua cung thy la lit nhng cu i
(1)
Co le la Lng Th Vinh, ngi Vu Ban, Nam nh trang

nguyn i Quang Thun (1463).
60
ca ngi canh thai bnh thnh tr, nn trong long rt vui

thch. Ring nha no, chng treo en, kt hoa ma cung
chng i lin g ht. Vua re vao hoi, chu nha tra li rng:
- Cha noi giu g bac, nha chau lam cai ngh hen ha
qua, nn chng dam ph phang g vi ai cho thm tui!
Vua ngac nhin, hoi:
- Sao lai co ngh g la ngh hen ha?
Chu nha tha:
- Da, nha chau ch chuyn i hot phn ngi ban
thi a!
Nghe xong, vua ci noi:
- Nu vy nha bac y la sang trong bc nht, ma ngh
cua bac cung ve vang bc nht. Cu i cua bac nu dan
ln cung hay bc nht, vic g ma lai ku la hen!
Ri vua goi ly giy but, gium cho mt i cu i
nh sau:
Y nht nhung y, nng am th gian nan s,
tm xch kim, tn thu thin ha nhn tm.
Ngha la:
Khoac mt ao bao, am ang kho khn thin ha,
Cm ba thc kim, tn thu long da th gian.
Khach qua lai nhn thy cu i ai cung kinh ngac xn
xao.
61
BA NG TAM TH
i vua L Thanh Tng co ba ngi cung tin s mt

khoa la Th Lch(1), Th Hin(2), Th Vinh. Tng truyn
trc hm truyn loa, vua nm mng thy ba ng pht th
tn. Hm sau, ba ng tn khoa vao lnh mu ao, vua cho la
ng vi mng cua mnh, sai t tic tht ai va oc mt
cu rng:
Th Lch, Th Hin, Th Vinh, tam Th ng khoa
vinh hin lch.
Ngha la:
Th Lch,
Th Hin, Th Vinh, ba ng Th mt khoa cung ve
vang, rang r.
Khi vinh qui bai t, ba ngi lai cung v mt ng.

Thin ha thy vy, n nc keo nhau i xem. n Nam
Lang, huyn Trc Ninh, tnh Nam nh, ngi ban cu cua
Th Lch la Pham Vn Uyn ra on, co oc mng mt bai
th nh sau:
Ba ng tam th hoa trn toa,
(1)
, (2) Khng ro ho va lai lch.
62
Kheo ru nhau vao mt khoa.

Nh vy but no nh co oan,
Chng thi but oi but ra ma.
Th Lch nghe xong, ci ma hoa lai rng:
Co tu but mi hoa trn toa,
Mt thang hai ln din giao khoa.
But vn n chay khng s oi,
But u co but hoa thanh ma?
S S S, PHU PHU PHU
Vua L Thanh Tng i kinh ly vung Sn Nam ha, ghe

thm lang Cao Hng, huyn Vu Ban, qu hng cua
trang nguyn Lng Th Vinh, luc by gi cung ang theo
hu vua.
Hm sau, vua n thm chua lang. Khi y s cu ng
bn tung kinh. Bng s cu anh ri chic quat xung t.
Vn tip tuc tung, s cu ly tay ra hiu cho chu tiu cui
xung nht, nhng mt v quan tuy tong cua L Thanh
Tng a nhanh tay nht cho s. Vua L Thanh Tng trng
thy vy, lin ngh ra mt v cu i, ri trong ba tic
hm o thach cac quan i. V y nh sau:
63
ng thng tung kinh, s s s...

Ngha la:
Trn buc oc kinh s khin s, (nha s sai khin c
quan).
Cu nay oai om ba ch s s s. Cac quan u chu
chng ai ngh ra cu g.
Trang nguyn Lng Th Vinh c cho ho suy ngh
chan ch. ng ung dung ngi ung ru chng noi nng
g. Vua Thanh Tng quay lai bao ch danh ng phai i,
vi hy vong a ng n ch chu b. Nhng ng ch ci
tr.
Mt luc, ng cho lnh hu chay ngay v nha mi v n.
Ba trang n, ng ly c qua say xin phep vua cho v du
mnh v.
Thy Vinh la mt tay tai ng i ma hm nay cung
anh phai anh bai chun, nha vua ly lam c y lm,
lin giuc: Th nao? i c hay khng th noi a ri
hng v ch?
Vinh gai u gai tai ri chp tay ngp ngng:
- Da... mun tu. Thn... i ri y ch a!
Vua va cac quan ly lam la bao Vinh th oc xem. Vinh
c mt mc: i ri y ch a! hoai. Sau nha vua gan
mai, Vinh mi ch vao ngi v ang du mnh, ma oc
rng:
inh tin tuy tu, phu phu phu.
64
Ngha la:
Trc sn say ru, v du chng.
Nha vua ci va thng cho rt hu.
THANH QUN MINH
Lng Th Vinh thu be nghch ngm ni ting. ng ta

hay tm sng h, thanh th bi li rt gioi. L Thanh
Tng bit ro chuyn y, nn mt hm i chi thuyn co
Lng Th Vinh va cac quan theo hu, vua lin gia v say
ru y Vinh ri tom xung sng, ri c cho tip tuc cheo
thuyn i.
Khng ng Lng Th Vinh ri xung, lin ln mt hi
i tht xa, ri n mt ch vng ln b ngi nup vao mt
bui rm chng ai trng thy. L Thanh Tng ch mai
khng thy Vinh tri u ln, by gi mi hoang hn, vi
cho qun lnh nhay xung tm vt, nhng tm mai cung
chng thy u. Vua ht sc n hn v li chi ua qua
qut cua mnh, ch mun khoc, th t nhin thy Vinh t
di nc ngoc u ln lc u ci ngt. Khi ln thuyn
ri. Vinh vn con ci. Thanh Tng ngac nhin hoi mai,
cui cung Vinh mi tu:
65
Thn di nc lu la v gp phai mt vic rt ky la

va thu v. Thn gp cu Khut Nguyn, cu hoi thn xung
lam g? Thn tha di la thn chan i mun cht. Nghe
qua, cu Khut Nguyn tron xoe mt, mng thn: May la
thng in! Tao gp S Hoai vng va Khoanh Tng
vng hn qun v ao, mi phai bo nc bo dn trm
mnh sng Mch La. Ch may a gp c bc thanh
qun minh , sao con nh v vn cai g? Th ri cu a
thn mt cai, thn mi v y!
L Thanh Tng nghe xong bit la Lng Th Vinh nnh
kheo mnh, nhng cung rt hai long, thng cho Vinh rt
nhiu vang lua.
HAI ANH EM HO QUACH
Quach nh Bao va Quach Hu Nghim la hai anh em

rut, cung tin s di thi L Thanh Tng. Hai ng
ngi lang Phuc Kh, huyn Thanh Lan (nay la huyn
Thanh Quan), x Sn Nam ha (vung Thai Bnh, Nam
nh). Ca hai anh em u lam n thng th. nh Bao
c L Thanh Tng giao cho bin soan b Thin Nam d
ha tp cung vi Thn Nhn Trung, Hu Nghim co lai
66
tp Ph bnh vn minh c suy cua L Thanh Tng. Ca

vung Thai Bnh u truyn tung cng c va uy danh cua
hai ng thng th y, va cho rng ho c hin vinh nh
vy la nh phuc m cua ngi ng.
Tuc truyn t phu cua Quach nh Bao va Quach Hu
Nghim la mt nng dn ngheo kho, thng lam thu lam
mn va i chn vt cho ngi khac, tnh tnh tht tha
cht phac, khng h lam mt long ai, lai hay giup
ngi chung quanh. Mt hm, ng cuc v mt am rung,
bng bt c mt chnh vang. ng t nhu rng: Khi
khng bt c cua ri, khng phai do cng sc mnh lam
ra, nu ngi ma hng th sao cho phai vi ao tri? Va
chc chn cua nay la cua nha ai trc kia b hoan nan,
lu lac tha phng, nu con chau ho con sng th nao
cung co ngay v tm. Ngh xong ben em i chn vao mt
ch khac khng cho ai bit. Qua nhin, vai nm sau, co
ngi Trung Quc sang nc ta, n ch am rung tm
toi ri ku khoc tham thit. ng cu hoi lai cn ke, ngi
Trung Quc noi la cua t tin ngi y chn ct y, co
giy t di chuc lai ro rang; hoi cac chi tit u tra li
ung, ng cu lin a ngi Trung Quc n ch chn mi,
va giao gia nguyn ven. Ngi Trung Quc chia cho ng
cu mt phn vang ta tm long qu hoa cua ng, nhng
ng nht nh khng ly mt ng.
67
Lai noi chuyn v Quach nh Bao; luc by gi vung

Thai Bnh, Nam nh (u thuc trn Sn Nam ha) co hai
ngi ni ting nht v tai hoc la Quach nh Bao va
Lng Th Vinh. Hai ngi cung co i lai chi thn vi
nhau. Lng Th Vinh th tnh tnh phong khoang, nhe
nhang, khng cu n, khng khc kh; con Quach nh
Bao th cn mn, chm ch, lao tm kh t nhiu trong
vic hoc tp. n nm co khoa thi hng, hai ngi cung
mt ln. Th Vinh thu khoa, nh Bao th hai.
Ba thang trc khi vao kinh thi hi, Th Vinh n thm
nh Bao. Mi n u lang Phuc Kh, nhn ghe vao mt
quan hang nc ngh chn. Th Vinh nghe ngi ta khao
chuyn vi nhau v vic nh Bao ang hoc ngay, hoc m
rao rit lm. Th Vinh ban gop vao, ci ma noi: Ky thi
gn n ni ma hay con c sc hoc, anh nay chng qua
cung ch co ting hao thi, ch trong bung cung chng co
g un suc cho lm. Vinh lai noi thm: Ti cung nh
vao thm bac Quach chi y. Nhng co le ch quy bac
y mt hoc, anh v vy!.
Luc nh Bao ra chi hang, ba chu hang k chuyn lai,
nh Bao noi: Ngi y ch co th la Lng Th Vinh!
lin sa soan hanh trang sang Nam nh thm Th Vinh.
n ni, Th Vinh khng co nha. nh Bao cn ke hoi
mai, ngi nha phai a Bao ra ngoai canh ng xa, th
thy Th Vinh ang tha diu giy n ua vi tre con trong
68
lang. nh Bao tht kinh noi: Thi, tai hoc ngi nay ta
khng th nao theo kp! Noi xong, lui thui tr v, khng
gp Vinh na, ma t o cung khng dui mai sach v khc
kh na. n luc thi hi, nh Bao hi nguyn, Th
Vinh th hai. Th Vinh nc n khen ban. Nhng n
khi vao thi nh, th Th Vinh lai trang nguyn, nh
Bao ch tham hoa, kem Vinh nhng hai bc.
VAN TC LA NGI
Nguyn Gian Thanh; ngi lang ng Mc (lang Me)

huyn ng Ngan (nay la T Sn) Bc Ninh. Sng vao
khoang u th ky XVI, sinh nm 1482, mt nm nao
khng ro. ng luc nho hoc rt thng minh, mi mi sau
tui a thng hiu rt nhiu sach v, sau trang
nguyn; nn tuc goi la Trang Me.
Mt hm ang hoc trng, thy hoc la thng th
am Thun Huy va giang bai xong th tri sp ma, hoc
tro u phai ngi lai. ng Huy nhn thy vy, ben ra mt
cu i hoc tro cung i cho vui:
Vu v kim toa nng lu khach.
Ngha la:
69
Ma khng co then khoa ma gi c khach.

Nguyn Gian Thanh i ngay rng:
Sc b t ba a o d nch nhn.
Ngha la:
Sc ep chng phai song gio ma lam m ui ngi
ta.
ng Huy xem xong khen rng; Cu nay i hay lm,
giong vn nay co th trang c, nhng sau tt m
m vao vong sc duc lam hai ly n s nghip!
Tip o, mt ngi hoc tro tn la Nguyn Chiu Hun
lai i:
Nguyt hu loan cung bt xa nhn.
Ngha la:
Mt trng ging cai cung ma chng bn ai.
ng Huy ph: Cu nay kem sc sao, khng hay bng
cu kia, nhng to ra kh cht hin hoa, sau nay se lam
nn, cuc sng se chu toan!
Sau o lai co mt ngi hoc tro khac i rng:
Phn bt uy quyn d s nhn.
Ngha la:
Phn ct chng uy quyn g ma d sai khin ngi.
ng Huy ph: Sau giau sang nhng la hang b lu!
Qua nhin, my nm sau Gian Thanh thu khoa, ri
trang nguyn i vua L Uy Muc (1508), lam l b
thng th, nhng v say m mt c gai ep kinh ma
70
n danh bai gia. Con Chiu Hun ch bang nhan

nhng lam quan va sng yn n khng xay ra chuyn g
ca. Ring ngi hoc tro kia sau cung vao bc hao phu
trong vung, nhng ai cung ch la hang th l, b i.
MI TAM BAT CM RIU
L Nai, ngi lang M Trach, huyn ng An (nay la

huyn Bnh Giang) tnh Hai Dng, hoc gioi, n Trang
nguyn i L Uy Muc (1505), lam quan n hu th lang,
tc ao trach ba. ng thu be nha rt ngheo, phai va
hoc, va day thm con em trong lang khu.
Thng th Vu Quynh, ngi ng p, nghe bit tai hoc
cua thay ben goi n ga con gai cho va cho gi r
trong nha. Nhng t khi vao gi r, L Nai ch ngi th
sut ngay, khng chu hoc hanh, ma cung chng bun mo
n bt c vic g. Vu Quynh rt ly lam la, n hoi ngi
b L Nai. ng b tra li:
- Con nha hoc tro ngheo, c nng thn vao ca cao
quy, lai c i n nui dng day d, le nao lai dam sao
nhang hoc hanh hoc li bing vi cng vic cua gia nh
n nhn c? Nhng co iu nay ti hoi khi khng phai:
71
khng ro mi ngay tng cng cho chau n ung nh th

nao?
Vu Quynh vn cha hiu, ci khim tn ma tra li:
- Nha nho thanh am, nha co g n th vn tip ai con
r nh th thi!
ng b mi bao:
- Con ti no n khac thng lm. Co le v no n cha
c no ma khng dam noi ra chng?
Vu Quynh v bao ngi nha don cm ring cho L Nai,
tng phn ln gp bi. Cho n mt u, hoc n ti; cho
n mt u nm le hoc n trng canh ba; cho n mt u
tam le, hoc n trng canh t. Vu Quynh noi:
- R ta tai kh phi thng, nht nh se lam nn s
nghip!
Lin bao ngi nha c nh mc mi ba n la hai u.
T y L Nai oc sach sut ngay lin m khng thy
chan. Mt hm, mun th tai chang r, Vu Quynh thnh
lnh n thm L Nai trong phong hoc, ri bao ng tc
canh mt bai v vic n hoc cua mnh. L Nai khng ngh
ngi g, oc ngay bai tan sau y:
M trach tin sinh,
D thc vi danh,
Thp bat bat phan,
Thp nh bat canh,
Khi nguyn cp ,
72
Danh quan qun anh,

Sc chi gia c,
Phat chi gia hoanh...
Ngha la:
Thy M Trach,
Ni ting n nhiu:
Mi tam bat cm,
Mi hai bat riu.
u khoa bang
Danh ting nu cao.
Suc tch y u,
Phat trin di dao! (1)
B v va chang r u ca ci. Qua nhin v sau L Nai
Trang nguyn, ung nh li a noi trong bai tan.
TRANG ME E TRANG NGOT
Nguyn Gian Thanh va Ha Tam Tnh ni ting hoc

gioi ca mt trn Kinh Bc, khng ai la khng phuc. Moi
ngi u tin tng cac giai khi nguyn se vao tay hai
(1)
Bai dch cua Pham Trong im.
73
ngi, co iu khng ai dam chc ngi nao se la trang

nguyn, ngi nao se la bang nhan. n khoa thi hi nm
Mu Thn i L Uy Muc (1508), hai ng cung ng thi.
Quan trng d nh ly Ha Tam Tnh trang nguyn,
Nguyn Gian Thanh bang nhan. Nhng khi a trang
nguyn va a nguyn vao b kin xin lnh vua th ba
Thai phi (me nui vua) cung co mt trong bui chu, trng
thy Nguyn Gian Thanh ngi nho nha hao hoa lin
hoi cac quan:
y la trang nguyn phai khng? Cha! xng ang qua!
qu hoa qua!
Cac quan lung tung, v khng dam trai li oan gia cua
Thai phi nn tu la con i lnh cua Thai phi va Hoang
thng. Vua cung phn vn: mt pha th bit ro la Tam
Tnh ang trang nguyn, mt pha th tn knh ba me
nui, khng mun vach ro cai lm ln cua ba, nn vua ra
mt bai phu ly u la Phung thanh xun sc (1)
hai ngi thi tai trc mt vua. Ha Tam Tnh v tnh c
lam bai nh thng l, ngha la bng ch Han, Nguyn
Gian Thanh lau lnh hn, lam bai phu bng nm; mt la
(1)
Phung thanh xun sc: canh xun thanh Phung (Ha Ni). y
la bai phu nm c nht trong vn chng trng c. Bai phu dai
ung 50 cu. Co th xem toan vn bai phu tp san Nghin cu
vn hoc s 7 nm 1960.
74
bit lam ch Han th vn mnh khng bng Tam Tnh, hai

la oan ba Thai phi hiu ting Vit hn hiu ch nho. Qua
nhin khi bnh vn, oc n bai phu nm th ba Thai phi
khng ngt li khen hay.
Vua anh phai a Gian Thanh ln trang nguyn va ha
Tam Tnh xung bang nhan.
By gi gii nho s u to ve khng hai long, thng
vn giu Nguyn Gian Thanh la Mao trang nguyn. Mao
trang nguyn la Trang nguyn mt (v ep trai ma
trang) ma cung con co th hiu la trang nguyn gia mao
(khng ang trang ma lai ). Con dn chung ng
thi th thng co cu noi ua a tr thanh ngan ng:
Trang Me e trang Ngot
Trang Me tc trang ngi lang Me, ch Nguyn Gian
Thanh; con trang Ngot tc trang ngi lang Ngot, ch Ha
Tam Tnh.
KHING CANG LY V CON QUAN
Ha Tam Tnh ngi lang Vong Nguyt - tuc goi la lang

Ngot, huyn Yn Phong, tnh Bc Ninh, lam quan n
thng th, tc n ng giao hu, co sang s nha Minh
75
vao khoang i nha Mac (1527 - 1529). Hoc rt gioi, tuy

khng n trang nguyn, nhng nhn dn vn thng
goi ng la Trang Ngot (trang nguyn lang Vong Nguyt).
Khi con be nha ngheo lm. Mt hm ra ng gp vong
quan trn thu Kinh Bc try qua, sau vong quan lai co
vong tiu th. Thoang thy tiu th nhan sc dim l,
trang Ngot m lm mi nn n vi phu cang cho mnh
khing thay c ngm ngha cho thoa thch.
V nha, trang Ngot oi me phai n hoi tiu th y lam
v. Ba me s khng dam i, sau v thng con nn cung
anh liu.
Ti dinh quan, ba bm ht s tnh va noi ro ni gan d
cua con. Quan nghe xong ci bao: a vy, ba v goi no
n y, ta xem hoc hanh ra sao, nu qua co tai, ta se ga
tiu th cho!.
Ba me v bao con n hu quan ngay. Quan thy Ha
khng co g la xut sc, ngi th en ma lun, duy ch co
i mt la khac thng. Tuy nhin, hoi n sach v th
trang i ap rt tri chay, v th quan cho lu lai trong
dinh n hoc, hen h thi th nht nh se ga tiu th
cho.
Nm sau, gp khoa thi hng, Ha thu khoa. Quan
lin y hen cho lam l thanh thn.
Nhng ti khi lam l hp cn, th tiu th v a bit
Ha la anh chang khing cang trc, lai thm ngi en
76
ui xu x nn cha ng lm, sai con hu cm thip ra

bao rng: C ti co mt v cu i, nu quan tn khoa i
c th hay xin lam l ng phong.
Cu y nh sau:
c lu nguyt xuyn, hnh nh k noan, tam tam t
t.
Ngha la:
Nha thung bong trng doi xung; lm m tng
khoanh nh trng ga.
Ha Tam Tnh ngh mai khng sao i c, va bc
mnh va then cng dui mai by lu, lin bo ra b sng
nh t t cho khoi nhuc. Khi ti sng, tnh c trng thy
bong trng dai trn mt nc mun ngan lp song bac dp
dnh, bng nay t th, quay ngay v phong i rng:
Giang trng phong lng, th t long ln, ip ip
trung trung.
Ngha la:
Sng dai gio lng, trung trung ip ip nh vy
rng.
Tiu th xem xong chu la hay, cho mi Ha vao lam l
hp cn.
Hm sau, tiu th lai em cu i y trnh cha; quan
trn thu bao c khu kh nay th anh ta con co th
trang nguyn. V sau Ha trang nguyn tht, ch v
xu x mt t ma phai anh xung hang th hai (bang
77
nhan) va chu ng sau Trang Me, mt ngi kem tai hn

Ha.
TH N AM CO
Vu Du la mt bc danh thn tit ngha, lai la mt nha

vn hoc ni ting i L. ng ngi lang Trnh Xa, huyn
Sn V, tnh Sn Ty, thi trang nguyn nin hiu Hng
c th 21 (1490).
Khi Mac ng Dung thoan oat, du d ng ra lam
quan; ng chi mng thm t, ri eo ca n tn nhay
xung ca bin Thn Phu ma cht.
Tng truyn luc ln bn, ng b bnh u mua, a cht
cng. B me ngheo qua phai bo thy ng bng chic chiu
bum em bo ngoai he (v s ly), nh sang sm mai se
a i chn. Nha co nui mt con cho rt khn. No c ngi
canh sut m bn canh bo chiu. n sang, ngi nha
nh ra ly xac mang i, th con cho nhay lng ln rt d
tn. Hai ba ln u c nh th. Ngi nha khng hiu ra
sao, anh ch. n chiu hm o, tri bng ni cn ma,
t nhin nghe trong bo chiu co ting khoc u , th ra Vu
78
Du a sng lai. B me chay ra mang con vao nha th con

cho vy ui mng r va cho mang vao.
Ln ln Vu Du hoc rt thng minh. V ngheo kh qua,
nha thung dt t tung, nn ng thng hay ra ngi ngoai
(1)
cu lp
u lang hoc cho khoi t. Mt hm tri
ret, ng nm co trn san cu, cht co quan thai phong i
qua, ng vn c nm y khng dy. Quan thet mng cho
th la v l, in cung va sai lnh lai hoi ti.
ng ap:
- Chu bm h vi quan ti khng phai cung ma la hoc
tro ngheo, co bit quan i qua, nhng ret qua co qup ca
chn tay khng dy c!
Quan bao:
- a khoe la hoc tro th ta ra cho bai th ly nm co
lam , ly cung lam vn, h khng lam c, ta se anh
on.
Vu Du vn chng them dy, c nm ma oc lun:
Ba gian cu trng kh mnh ng.
Ret qua nm co ha phai cung?
Ca ln nep vy min Bc Hai,
Rng thing un khuc chn Nam Dng (2)
Mt nim trung at lo cho tron,
(1)
y la kiu thng gia ha kiu (trn nha di cu) thi xa,

kha ph bin trong thn qu. Ni o va la cu qua sng, va la
79
Hai ch cng danh nu chng bung.

Co khut bao nhiu thi co dui,
Sang xun m m hay ra tung.
Quan thai phong thy bai th co kh phach, thng cho
ng rt hu va to y knh trong.
(4)
nha tru chn cho ngi qua lai.

Nam Dng: tn t, ni Khng Minh i Tam Quc n, trc
khi ra giup Lu B. y tac gia co y noi mnh ng n
chun b ra giup nc giup i.

Giai thoại văn học Việt Nam

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Giai thoại văn học Việt Nam

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

VN HOC C CN AI VIT NAM

NHA XUT BAN VN HOC

LI NHA XUT BAN

GIAI THOAI vn hoc la nhng giai thoai noi ring v

Giai thoai vn hoc Vit Nam

BAC LAI O HAY CH

i vua L ai Hanh (980 - 1005) co s Thun la

Sach Giang: thuc vung Nam Sach, Hai Dng.

HOANG NGOC PHACH - KIU THU HOACH

Ngng ngng hai con ngng

Giai thoai vn hoc Vit Nam

V sau, vua nha Tng con sai Ly Giac sang s Giao

Xem toan vn bai th phn Tiu lun.

HOANG NGOC PHACH - KIU THU HOACH

Nguyn tng thm y v

Phn minh bao nga hoang.

Theo truyn thuyt, Ly Cng Un (1) ngi lang C

Lam vua t 1005 n 1009.

Giai thoai vn hoc Vit Nam

ra ng. Nhng co thuyt lai noi Pham Th la mt ba goa

HOANG NGOC PHACH - KIU THU HOACH

Un vao ra th chu be ch ly ngon tay xoa xoa la sach

Giai thoai vn hoc Vit Nam

by gi. Khi L Long nh (Ngoa triu) cht (1009), nhn

NAM QUC SN HA NAM C

Ly Thng Kit, ngi phng Thai Hoa, Thng Long,

HOANG NGOC PHACH - KIU THU HOACH

vao n th thanh Tam Giang

ngm vang ln. Bai th

Nam quc sn ha Nam c,

Gic cung sao dam ln xm.

Giai thoai vn hoc Vit Nam

anh cho gic Tng ai bai, phai cu hoa va rut v nc.

Y LAN PHU NHN

Vua Ly Thanh Tng (1054 - 1072), tn thc la Nht

HOANG NGOC PHACH - KIU THU HOACH

Chung ku anh goc nh cung ku.

CHNG DNG - HAM T

Trn Quang Khai la con th vua Trn Thai Tng, ngi

Giai thoai vn hoc Vit Nam

Mua xun nm sau, t du (1285), ao qun Nguyn do

HOANG NGOC PHACH - KIU THU HOACH

thng tng ngm mt bai th. Trn Quang Khai tay

TRANG NGUYN V HOC L

Nguyn Hin qu lang Ha Dng, huyn Thng

Giai thoai vn hoc Vit Nam

Khi vao ra mt vua, vua thy be lot chot ma n noi lai

HOANG NGOC PHACH - KIU THU HOACH

Thng be thy s tru choc by gi mi chu m ming;

iu canh: nm canh, co ngha bong la lam t tng, do cu cua

Giai thoai vn hoc Vit Nam

a qun ca nghi thc. Sau phai mang xe nga, nghi

nht bng u song hang,

Luc by gi vua quan mi v nhe, ca triu nh ai cung

Hi mi ln bay tui, trang Hin thng hay chi nn

HOANG NGOC PHACH - KIU THU HOACH

Giai thoai vn hoc Vit Nam

Hin tra li:

NI OAN CUA NHA S

Huyn Quang tn gia tn thc la Ly ao Tai, qu

HOANG NGOC PHACH - KIU THU HOACH

tng khen: Pham nhng vn t a qua tay Tn gia th

Giai thoai vn hoc Vit Nam

nay cua Tn gia, chng qua la ngoa truyn. Bng chng